All rights reserved along with e-books & layout.

No part of this
publication may be reproduced, storedin a retrieval system or transmitted, in
any form or by any means, without the prior written consent of the publisher
and the licence holder. please contact us at Mehta Publishing House, 1941,
Madiwale Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030. ✆ : +91 020-24476924 /
24460313
Email :
info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
❖ पु तकातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही या लेखकाची असून या याशी
काशक सहमत असतीलच असे नाही.
MAHASHWETA by SUDHA MURTY
© Sudha Murty
Infosys Foundation, Neralu, #1/2(1878), 11th Main, 39th Cross, 4th Back,
Jayanagar, Next to Positive Homeopathy, Bangalore, Karnataka, India
Translated into Marathi Language by Uma Kulkarni
महा ेता / अनुवा दत कादंबरी
अनुवाद :
उमा कु लकण
१०९८ /११ब `पाथ हे रटेज', मॉडेल कॉलनी, पुणे – १६.
मराठी पु तक काशनाचे ह मेहता पि ल शंग हाऊस, पुण.े
काशक :
सुनील अिनल मेहता,
मेहता पि ल शंग हाऊस,
१९४१, सदािशव पेठ, माडीवाले कॉलनी, पुणे - ४११०३०.
ई-बुक :
िवनोद आमले, बुलडाणा.
✆ +९१ ९४२११५५७९३
मुखपु : चं मोहन कु लकण
आतील रे खािच : सिचन जोशी
P Book ISBN 9788177663082
E Book ISBN 9788184986419
E Books available on :
play.google.com/store/books
m.dailyhunt.in/Ebooks/marathi
www.amazon.in
 तावना
मूळची उ र कनाटकातली अस यामुळे मा या दृ ीनं मराठी परक भाषा नाही. तीन-
चार वषाचा बालपणातला काळ मी को हापूर आिण कु ं दवाडम ये काढला आहे.
ता यातली मह वाची आठ वष मी पु यातच होते. इथेच माझी नारायण मूत शी भेट
झाली. ‘इ फोिसस’ कं पनीची सु वातही इथंच मा या घरात झाली. अशा कारे माझं
पु याशी नातं जुळलं आहे.
मी मूळची क ड देशातली अस यामुळे मा या भावना मातृभाषेतच पंदन पावतात.
यामुळे मा या सा या कादंब या मी क ड भाषेतच िलिह या आहेत.
‘महा ेता’ला क ड भाषेत अपे ेपे ा भरपूर िस ी िमळाली. ही कादंबरी तेलगू,
तिमळ, हंदी या भाषांम ये अनुवा दत होऊन िवपुल वाचकां या श तीस पा ठरली
आहे. आता ही मराठी भाषेत अनुवा दत होऊन मराठी वाचकांपयत पोहोचत आहे, ही
मा या दृ ीनं अ यंत आनंदाची घटना आहे.
अंगावर कोडाचा डाग उमटणं हणजे जीवनाचा अंतच जवळ आला, असं मानलं जातं.
तो एक के वळ ‘चमरोग’ आहे असं कु णी मानत नाही. यातही एखा ा वयात येणा या
मुली या अंगावरचा पांढरा डाग तर सा या घरा यावरचा ‘शाप’ बनतो.
अशा वातावरणात घेर या गेले या सुंदर अनुपमा या धैयािवषयी ही कादंबरी सांगते.
मराठी सािह य-जगतासाठी माझी मैि ण सौ. उमा कु लकण ांनी हा सुंदर अनुवाद
के ला आहे. अ पावधीत ‘महा ेता’ कािशत करणा या `मेहता पि ल शंग हाऊस' आिण
सुनील मेहता यां यािवषयी मी कृ त ता करते.
मराठी वाचकहो, तुमचा अिभ ायच मा या दृ ीनं मह वाचा आहे!
सुधा मूत
बगळू र
४-०२-२००२
 चार श द
‘महा ेता’ या मराठी अनुवादाची जबाबदारी वीकारताना काही गो ी मला
मह वा या वाट या. क ड कादंबरी या े ात एम. के . इं दरा आिण ि वेणी या
लेिखकांचं थान मह वाचं आहे. कादंबरी घराघरातच न हे, तर माजघरातही अ यंत
लोकि य कर याचं ेय यां याकडे जातं. दजदार लेखन क न लोकि यता िमळणा या
ि वेणीनंतर या परं परे त खंड पडला होता. सौ. सुधा मूत नी ती परं परा जोमानं पुढे नेली
आहे.
पण हे करताना सौ. सुधा मूत यांनी आज या वा तवाचं फार छान भान राखलं आहे.
यांची नाियका पारं प रक वातावरणातून आली असली, तरी आधुिनक जीवनाशीही
पंदन पावणारी आहे. ती सुिशि त, सुसं कृ त आिण समथ आहे— बंडखोर न हे. यामुळे
ती ब सं य भारतीय ि यांची ितिनधी बनते. कदािचत हेच या कादंबरी या इतर
भाषांमधील अनुवादांचं यश असेल !
या अनुवादामुळे `मेहता पि ल शंग हाऊस'शी जुळलेलं नातं आणखी दृढ होणार
होतंच, याचबरोबर सुमारे अठरा-वीस वषापूव जुळून दुरावले या सौ. सुधा मूत या
सािह य ेमी मैि णीबरोबर या जु या ेहाला उजाळा दे याचा मोह होता, हे तरी
कशाला नाका ?
थोड यात, या कादंबरी या अनुवादानं मला आनंद दला आहे. यात ी. िव पा
कु लकण चा वाटा आहेच. मराठी वाचकही मा या आनंदात सहभागी होतील, अशी अपे ा
आहे.
सौ. उमा िव. कु लकण
पुणे़
पहाटेचं थंडगार वारं िखडक तून िश न चेह यावर आलं, ते हा थकले या--
घामेजले या आनंदचा जीव थंडावला. रा भर या कामानं तो दमून गेला होता.
बाळं ितणीची नवजात अभकाला पाह याची ती इ छा आिण नवजात बालक रडायला
तयार न हतं !
मुळात दय कमकु वत असले या गभारशीनं संपूण रा भर णो णी मृ यूशी दोन
हात करत ज म दलेलं बाळ ते ! ित या बरोबरीनं आनंद आिण याचे ा यापकही
रा भर मृ यूशी झगडा देत लढले होते. ोफे सर देसायां या कतृ वश -पुढे ते मोठं च
आ हान होतं. आनंदही एका न ा अनुभवातून जात होता. सारी रा ते ितघंही जागेच
होते.
ऑपरे शन यश वी झालं. बाळ भूतलावर उतरलं, पण न रडू न या बाळानं सग यांपुढे
य च टाकला होता. या या नाजूक कोव या ओठांवर आपले जाडेभरडे ओठ ठे वून
आनंद कृ ि म ासो वास सु कर यासाठी धडपडत होता. अखेर एकदाचं बाळानं
अगदी नाजूकपणे ‘कु –’ के लं.
डॉ टर देसायां या चेह यावर समाधानाचं हा य पसरलं. यांनी सुटके चा िन ास
सोडला. ‘आनंद, आणखी रडू दे–’ असं सांगून ते हात धुवायला िनघून गेल.े एवढा वेळ उभे
असलेले बालरोगत ही आव न िनघाले. जाताजाता ते हणाले, ‘मुलगी ना? मग न
जगेल. िशवाय पुढं रडेलही भरपूर !’
ितथं फ बाळ-बाळं तीण, आनंद आिण नस भावती रािहले. ए हाना बाळ मो ानं
रडू लागलं होतं. भावती या चेह यावरही हसू होतं. लेबर मम येच के स पांढरे झाले या
भावती या मनात आलं— ज मत: मुलापे ा मुलगी काटक असते, पण पुढ या आयु यात
मा ितला सतत पु षापुढे नमतं यावंं लागतं, ना! मनातले िवचार बाजूला सा न ती
लगोलग पुढ या कामाला लागली.
आनंदनंही लगोलग बाळा या ज माचा सगळा तपशील भरायला सु वात के ली. वेळ,
तारीख, आई-विडलांचं नाव, जात वगैरे. बाळा या आयु यात आई आिण विडलांचं
सारखंच थान असतं. बाळाची आई हीच, यािवषयी कु ठलाही संशय नसतो. पण बाळाचे
वडील कोण, यािवषयी मा ितथं कु ठलीच खूण नसते. आई नाव सांगेल, तेच बाळाचे
वडील ! कती िविच हे ! मृ यू या मुखापयत जाऊन माघारी आणणा या या य
जनन- येत पु ष फ ‘ े क’च असतो !
यानं बाळाकडे पािहलं. या या मनात उमटणा या या- ित यांपासून मु
असलेलं बाळ मा रडू न-रडू न लालबुंद होत होतं.
आनंदनं हातात या घ ाळात पािहलं– सात वाजले होते. ूटी संपली होती. लवकर
घरी जाऊन म तपैक झोपून जा याची इ छा ती होत होती. हात धुऊन, ूटी-
ममधून आपला ए न घेऊन बाहेर िनघताना समोरच नस भावती भेटली, ‘डॉ टर,
सरांचं घ ाळ इथंच रािहलंय. तु ही जाताजाता यांना देऊन जा–’
आनंद या ल ात आलं, रा भरचा ताण आिण दमणूक यामुळे देसाईसर ते घ ाळ
िवस न गेले असावेत. नाहीतर ते अिति य घ ाळ ते कधीच िवस न जाणं श य नाही!
भावतीनं दलेलं घ ाळ िखशात ठे वत तो हॉि पटलबाहेर आला आिण ितथं उ या
असले या चकचक त टील कलर या न ा करकरीत ओपेल ऑ ा गाडीत बसला.
♦ ♦ ♦
ए हाना देसायांचं ते घ ाळ बरं च िस ी पावलं होतं. डॉ टर देसाई इं लंडम ये
िशकत होते, ते हा यां या ितथ या ा यापकांनी ते घ ाळ यांना दलं होतं. वगात
िशकवतानाही आप या या ा यापकां या बुि म ेिवषयी, श य-कौश यािवषयी आिण
मृद ु दयािवषयी सांिगत यािशवाय यांचा एक दवसही जात नसे.
एकदा एका िव ा यानं भर वगात यांना खोडसाळपणे िवचारलं होतं, ‘सर, तु ही हे
घ ाळ कु णा या हातात बांधणार?’ यावर ते हणाले होते, ‘फारच चांगला आहे !
यंदा एमबीबीएसला जो कु णी पिहला येईल, याला हे– न हे, दुसरं र टवॉच मी देईन !
आपलं एचएमटी–’
आनंदनं पु हा आप या घ ाळाकडे पािहलं. हे काही या या दृ ीनं के वळ वेळ
दाखवणारं घ ाळ न हतं. एमबीबीएस या परी ेत पिहला आ याब ल देसाईसरांकडू न
िमळालेली ती भेट होती.
यानं णाधात तडक घरी जा याचा िवचार सोडला आिण कार देसायां या घराकडे
वळवली. वयोपर वे िवसराळू बनत चाललेले सर घ ाळ न दस यामुळे कसे सैरभैर
झाले असतील, या िवचारानं तो ाकू ळ झाला.
तो घरी पोहोचला, ते हा देसायां या प ी हॉलम ये रे िडओ ऐकत बस या हो या.
याला पाहताच या उ साहानं हणा या, ‘ये...ये ! हे काय? इत या सकाळी? घ न
आलास, क हॉि पटलमधून?’
‘हॉि पटलमधून. सर घ ाळ िवसरले होते, ते ायला आलो.’
वसुमतीताई हस या. यांनाही या घ ाळाचा इितहास ठाऊक होता. आनंदशी यांचं
लांबचं नातंही होतं. या उठत हणा या, ‘थांब आनंद, चहा िपऊन जा.’
‘नको. आई वाट पाहत असेल.’
याच वेळी देसाईसर आप या खोलीतून बाहेर आले. यानं दलेलं घ ाळ खुशीनं
मनगटावर बांधत ते हणाले, ‘अरे आनंद, वसुमतीनं आज तुला जेवायला सांिगतलंय.
मीच सांगायला िवसरलो तुला. यापे ा असं कर– इथंच थांब तू. जेवूनच घरी जा.’
‘नको सर ! घरात आई एकटी आहे.’
‘हं ! आईचं कु कुलं बाळ तू ! मी इं लंडला गेलो, ते हा तु यापे ा लहान होतो.
एकटाच–’
‘अहो, तोही इं लंडला जाईल ते हा एकटाच जाईल ना !’ वसुमतीता नी यांना
म येच अडवलं. नंतर आनंदकडे वळत या हणा या, ‘ब याच दवसांत तूही फरकला
न हतास, हणून िनरोप पाठवला होता. यात आज ीनाथही आलाय. राध ाला फोन
क न कळवेन मी–’
ीनाथ वसुमतीता चा भाऊ. तो अजूनही साखरझोपेत होता.
आता आनंदपुढे कु ठलाच माग न हता. या या डो यांवर मा झोपेची झापड येत
होती. हे ल ात येऊन देसाई हणाले, ‘तू वर या गे ट- मम ये जाऊन झोप काढ बघू
जेवाय या वेळेपयत !’
देसाईसर आिण आनंदचं नातं फ गु -िश याचं न हतं. सरांना फ दोन मुलगेच
होते. मुलगी असती, तर यांनी आनंदला जावई क न घेतला असता, असं वगातली मुलं
नेहमी हणायची. सरांिवषयी मनात पराकोटीचा आदर असला, तरी आनंद यां यासमोर
संकोचून जायचा.
गे ट- मम ये गे या-गे या बूट आिण ए न काढू न यानं बॅगेतला नाईट- से अंगावर
चढवला आिण अंथ णावर अंग टाकलं. झोपेला िन मं मरण हणतात, ते कती खरं आहे !
या णी कु णी काही देऊ के लं, तरी झोपेपुढे तु छ आहे– सा या जीवनातलं सुख झोपेत
एकवटलं आहे– असा िवचार करत यानं कू स पालटू न भंतीकडे त ड के लं.
याचा डोळा लागणार, या णी याला ऐकू आलं, ‘ि या, कती सुंदर आहेस तू !
मदनाचा पुतळाच ! तुला पाहता णीच मी तु या ेमपाशात सापडले बघ !’
आनंद णभर गडबडला. यानं सभोवताली पािहलं– कु णीच न हतं. मग आपण
आवाज कु ठला ऐकला? या नाजूक गोड आवाजानं या या डो यांवरची झोप उडवून
लावली होती. तो खरोखर कु णा त णीचा आवाज होता, क आप याला झालेला म...?
आनंदचा देखणेपणा ही सवमा य व तुि थती होती. उं च सुदढृ बांधा, गोरा रं ग, कु रळे
दाट के स यामुळे कॉलेजम ये याला ‘मदन’, ‘ही-मॅन’, ‘ ीयुत कॉलेज’ यांसार या पद ा
सहज ा झा या हो या. वभावत: गंभीर वभावा या आनंदची, मुली ‘शुकमुनी’,
‘गौतम ऋषी’ हणून थ ा कराय या. लेडीज मम ये तर नेहमीच याचा िवषय
असायचा– ‘काय निलनी, आज वॉडम ये शुकमुनी तु याकडेच पाहत होता !’, ‘सुमा
आिण गौतमऋषीचं पो टंग एकाच ठकाणी आलंय ! ऑल दी बे ट !’, ‘का? जळतेयस
एवढी? एवढी ओळख असून एकदाही घरी आले नाहीत राजे ी !’ हे सारं बोलणं याची
मावस बहीण अनुसूया या यापयत पोहोचवत होती.
आनंद अंथ णावर उठू न बसला. शांतता पसरली होती. ब तेक हा आप याच मनाचा
खेळ असावा - या िवचारानं याची यालाच शरम वाटली. याच वेळी पु हा तो सु ा
आवाज कानावर आला, ‘या सुंदरांगाला पाहता णीच मी या यावर मो न गेले आहे.
याचं देखणं प, सुंदर देह, गोरा रं ग... मदना माणे भासणा या या त णावर मी अनुर
झाले आहे! ज मोज मी हाच पती िमळावा, ही माझी इ छा !’
भंतीपलीकडू न तर हे ऐकू येत नाही ना? आनंदनं पांघ ण बाजूला सा न भंतीला
कान लावला.
‘ ेम ही अनेकांकडे चौकशी क न, पारखून िवकत घे याची व तू न हे. ही काही
बाजारात िवकत िमळणारी गो नाही. एखा ा ला पाहताच, या या संपूण
जीवनाशी, ित या जीवनातील सुखदु:खाशी जीवनभर एक प होऊन राह याची अद य
इ छा हणजे ेम ! या अद य इ छेत जीवन आिण समाजाची सगळी बंधने पायदळी
तुडव याइतक ताकद असते. हा कसाही असो, कु णीही असो, कु ठं ही असो– यावरचं माझं
ेम अचल आहे; िहमालया माणे ि थर, सागरा माणे खोल आिण मानस सरोवरा माणे
िनमळ !...’
या गोड आवाजात ेमाची ा या ऐकताना रं गून गेलेला आनंद भानावर येताच
चांगलाच गडबडला. याच वेळी याला द ं के ऐकू आले. कु णीतरी द
ं के देत हणत होतं –
‘जशी चं ाची रोिहणी, नारायणाची ल मी, सूयाचं जसं कमळाशी नातं आहे, जे वृ
आिण वेलीचं नातं आहे, तेच माझं या याशी आहे. मा या िजवाचा जीव आहे तो ! हा
िवरह सहन कशी क ? ि या, तू नसशील तर ही भूमी नरकासमान आहे. हे चं करण
सह र मी होऊन माझं सवाग जाळताहेत. मा यावर तू रागावलास काय?... क मी
अभागी आहे हणून तूही माझा ितर कार करतोस?... तुला माझी दया येऊ दे.’
या आवाजातली ाकु ळता वाढली, तसा आनंद सावध झाला. पलीकड या खोलीत
कु णीतरी असावं. पण कोण? या घरात तर वसुमतीता िशवाय आणखी कु णीही ी नाही.
हा आवाज िनि त यांचा नाही. कोण असावी ही वीस-बावीस वषाची त णी? यानं
खोलीबाहेर येऊन पलीकड या खोलीत डोकावून पािहलं– ितथं कु णीच न हतं.
अंथ णावरती बेडशीटची घडीही जशी या तशी होती. ितथं कु णी पाऊल ठे व याचं
कु ठलंही ल ण न हतं.
 आनंद पु हा आप या खोलीत परतला. आता कु ठलाही आवाज ऐकू येत न हता. तो
पु हा अंथ णावर आडवा झाला.
हा कसला म हणायचा? क हे व होतं? आप या अंतमनातला आप या
ि म वािवषयीचा अिभमान हे नाटक घडवत नसेल? नाही... िनि त नाही !
आप याला तर प सुसंब वा यं ऐकू आली होती. क हा एखा ा यि णीचा खेळ
हणायचा? पण कु णी का असेना, कु णासाठी ाकू ळ झाली असेल ती?
िवचार आिण भावनां या क लोळात के हा झोप लागली, हे याचं यालाही समजलं
नाही.
♦ ♦ ♦
सं याकाळ होत आली होती. देसाईसर आप या एका ाचाय-िम ाबरोबर काहीतरी
कामाचं बोलत िडपाटमटमध या खोलीत बसले होते. वॉडबाहेर या टेबल-खुच वर बसून
आनंद दुस या दवशी या ले चरची टपणं काढत होता. देसाईसरांनी याला बजावलं
होतं, ‘आमचं कामाचं बोलणं चाललंय. कु णी आलं, तर मी नाही हणून सांग.’
टपणं काढत असताना या या मनात गे या आठव ातली ती घटना तरळू न गेली.
खरं च, कोण असावी ती? जेवतानाही तो आिण ीनाथ वगळता आणखी कु णी बाहेरचं
न हतं. यािवषयी वसुमतीता ना िवचारावं हटलं, तर ही खोडकर बाई या या आईला
हीच घटना नंतर ितखट-मीठ लावून ऐकवेल आिण वर पु ती जोडेल, ‘राध ा, आनंदला
मोिहनी-भुतानं झपाटलंय हं ! व ात येऊन या याशी ग पा मारते हणे! कु णी आहे का
कॉलेजमधली एखादी? हे बघ, इं लंडला जा याआधी याचं ल लावून दे बाई !’
खरोखरच कोण असेल ती?...
‘ए यूज मी ! मला डॉ टर देसायांना भेटायचंय !’
आनंद या िवचारांचा धागा तुटून तो जिमनीवर आला. यानं मान वर क न पािहलं–
एक अ ितम सुंदर त णी समोर उभी होती. य अ सराच ! म यम उं ची, लालसर गोरा
वण, रे खीव चेहरा, काळे भोर मोठे डोळे , नाजूक िजवणी, का याभोर के सां या दो ही
खां ांवर ळणा या जाड वे या, अंगावर िन या काठाची पोपटी गढवाल साडी, िनळा
लाऊज...
आनंद ग धळला. हे अपेि त अस या माणे ती मंद हसली. ितला अशा कार या
ित येची सवय असावी. तीच पुढं हणाली, ‘कृ पा क न सांगाल का, डॉ टर देसाई कु ठं
आहेत ते?’
ित या गालावरची मोहक खळी आिण शु सुबक दंतपं पा न मोहरलेला आनंद
आणखी गडबडला.
‘ओह ! कदािचत तु हांला ठाऊक नसेलही– मीच आत जाऊन पा का?’
भानावर येत तो हणाला, ‘सॉरी ! देसाई डॉ टर इथं नाहीत–’
‘ते इथं आहेत– मला ठाऊक आहे !’
आता मा आनंदनं ठामपणे सांिगतलं, ‘ते इथं असले, तरी तु ही यांना भेटू शकणार
नाही !’
 ित या नाजूक भुवया णभर आ स या, पण ती पु हा मंद हसत हणाली, ‘तु ही
आत िनरोप तर ा ! लीज ! हणावं, अनुपमा आलीय्.’
अनुपमा तर िहचं नाव ! खरोखरच अनुपम स दयाचा सा ात पुतळा आहे हा ! तरीही
आनंद हणाला, ‘तु ही हवं तर यांची वाट पा शकता इथं बसून– पण ते या वेळी पेशंटस्
बघत नाहीत.’
अनुपमा हसली आिण आनंदला जुई या मांडवावर या सग या क या एकदम
उमला ात, तसं वाटलं. ती हणाली, ‘सॉरी! मा यांची पेशंट नाही डॉ टर....’
‘आनंद ! डॉ टर आनंद माझं नाव !’
‘आनंद?’
याच वेळी डॉ टर देसाई वत:च बाहेर आले आिण आनंदशी ग पा मारणा या
अनुपमेला हणाले, ‘ कती वेळ वाट बघायची तुझी, अनु? आता मी िनघालोच होतो. तेच
सांगत होतो ाचायाना.’
‘मामा, ित कटं िवकणं हणजे कादंब या िवकणं न हे ! बडबड करायची, पटवून
ायचं आिण मग ित कटं खपवायची ! िशवाय मला येऊनही थोडा वेळ झाला...’ बोलता-
बोलता ती थांबली. आनंदिवषयी त ार करावी, क क नये, या िवचारात ती थोडी
घुटमळली आिण मग वत:ला सावरत हणाली, ‘ते जाऊ ा. तु हांला कु ठली ित कटं
देऊ?’
‘ओह ! िवसरलोच मी ! अनु, हे डॉ टर आनंद. माझा अ यंत षार िव ाथ ! वसूची
मावशी राध ा ठाऊक आहे ना– ितचा हा मुलगा. एव ात इं लंडला िनघालाय
भारतात या िव ानांची सं या वाढवायला. मी काही त डदेखलं कौतुक करत नाही.
या यावर सर वती आिण ल मी, दोघ चाही वरदह त आहे !’
आनंद संकोचून गेला, ‘जाऊ ा सर! आता ते सगळं कशाला?’
ितकडे ल न देता देसाईसर पुढं हणाले, ‘आिण आनंद, ही अनुपमा ! अनु. मा या
शामराय नावा या िम ाची मुलगी. ित यािवषयी थोड यात सांगणं कठीण आहे.’
‘हे बरं च झालं मग ! तु ही नकाच सांगू ! आधी ही ित कटं या हणजे झालं !’ ती
हँडबॅगमधून ित कटाची पु तकं काढत हणाली.
‘अरे , िहचं नाटक हणजे काय हे तुला ठाऊक नसेल ! काय अ ितम अिभनय करते ही !
तुमची ती जुही- ीदेवी सग या फ या पडतील िह यापुढे ! फ नाटकच न हे, एम. ए.
या शेवट या वषाला आहे. येक वेळी फ ट लास फ ट ! शा ीय संगीतही िशकते–’
‘पुरे मामा ! आधी शंभराचं ितक ट या, नंतर हवं तेवढं कौतुक करा.’
‘अनु, अगं, मी सरकारी नोकर ! तुझं शंभरचं ितक ट मला परवडणार नाही.
ाचायाचंही मा यासारखंच आहे. आनंदसार या ल मीपु ांना शंभरच काय, पाचशेचं
ितक ट ग यात मार ! आ हा दोघांसाठी मा प ासचीच फाड. खरं तर तेही जा तच
आहे. खरं क नाही?’ हा ाचायाना उ ेशून होता.
‘होय, िशवाय या दवशी मी परगावी जाणार आहे. तू माझी िव ा थनी, यामुळे एक
ितक ट दे प ासचं. िशवाय तुझं नाटक हटलं, क माझी मुलगी सोडणार नाही.’
दोन मोठी माणसं प ासची ित कटं घेत असताना आपण तरी शंभरचं का या, असा
िवचार क न आनंदही हणाला, ‘मलाही प ासचंच ा.’
अनुपमानं एव ा अवधीत या यासाठी शंभरचं ितक ट फाडलंही. ती हणाली,
‘डॉ टर आनंद, तुम या दृ ीनं शंभर पये हणजे काही फार मोठी र म नाही. अपंगां या
सं थे या दृ ीनं शंभर पये ही काही फार मोठी देणगीही नाही. नाटक बघायला मा
अव य यायचं हं !’ ित या या सराईत िव े या माणे वाग यामुळे आनंदला काही
बोलणंच श य झालं नाही.
अपंगां या सं थे या आ थक मदतीसाठी जे िविवध काय म ठे वले होते, यांत हे
नाटकही एक होतं. अनुपमेनं यासाठी आिण ित कटं िवक यासाठी बरीच धावपळ के ली
होती. सरांनी ित या अिभनयाचं भरपूर कौतुक के लं होतं– नाही तरी ती यां या िम ाची
मुलगी ना ! अिभनयाचं काही का असेना, या सुंदर मुलीला या िनिम ानं आणखी एकदा
भेटता-बोलता येईल, असं आनंदला वाटलं.
जेमतेम एकदा भेट झाले या अनुपमेनं आनंदला पुरतं भािवत के लं होतं, यात शंकाच
न हती. हजारदा, ती कु ठं राहाते याची चौकशी करावीशी वाटली, तरी यानं मन आवरलं.
♦ ♦ ♦
आनंद सकाळी ब याच उिशरा उठला.
आरशापुढे उभं रा न दाढी करताना याला आपलं ित बंब बघून हसू आलं. नाईट
ूटी नसली, तरी आद या दवशी पािहले या स दयामुळे काल याची नीट झोप झाली
न हती. प रणामी याचे डोळे लाल झाले होते.
या या आधी कतीतरी सुंदर त णी पािह या अस या, तरी ा अनुपमेनं आनंद या
मनात िनि त वेश के ला होता. का याभोर आकाशात हजारो-लाखो चांद या अस या,
तरी चं का एकच असते ना !
ा अनुपमेिवषयी आणखी मािहती कशी काढता येईल? ग यात मंगळसू दसलं
नाही– हणजे अिववािहत दसते. तरी ितची पा भूमी काय असावी? आप याला पा न
ितला काय वाटलं असेल?
रे झर लागून र आलं, तसा आनंद भानावर आला. आरशात आप या ित बंबाशेजारी
ती उभी रा न हसतेय, असा भास झाला. या माचं आनंदला हसू आलं.
ही पु हा कधी भेटेल? ती पु हा भेटणं श य आहे काय? या ित कटाची आठवण होताच
यानं खुशीनं शीळ घातली.
♦ ♦ ♦
टाऊन हॉलम ये एकच गद उसळली होती. आनंद हातात ितक ट घेऊन ितथं
पोहोचला. समो न वसुमतीताई आ या.
‘आनंद, तु यापाशी शंभर पयांचं ितक ट असलं तर बरं . मला अनुनं काँि लमटरी
पास दला आहे.’
‘ हणजे? तु ही कु ठं बसणार?’
‘शंभर पयां या रांगेतच आम याही जागा आहेत हणे. हे बघ, मी मुलांसाठी
आइ म घेऊन येत.े तोपयत तू अनुला भेटून चौकशी क न ये. तू पािहलंयस ना ितला?’
उ राची वाट न पाहता या िनघून गे या. आनंद अनुपमेला भेटायला िनघाला.
ीन मपाशी अनेकांना सूचना देत काळपट लाल रं गाची साडी नेसून अनुपमा उभी
होती. शांत रा ी पूणचं ाचं दशन हावं, तसं याला वाटलं. ितनं आपले लांबसडक
काळे भोर के स मोकळे सोडले होते. घनदाट मेघासारखे के स जिमनीला पश करायला
धावत होते. ित या एका हातात लाल गुलाबाचा भला मोठा हार दरवळत होता. दुस या
हातात जाड मोग याचा हार होता. फु लांम ये हसणारी अनुपमा या प रसरात
राणीसारखी िमरवत होती.
आनंद ित या मागं येऊन उभा रािहला, तरी ितचं ितकडे ल न हतं. ित या जवळच
बसलेली एक मुलगी ित या कानात कुु जबुजली.
अनुपमानं मागं वळू न पािहलं.
‘ओह ! तु ही ! ितक ट आणलं नाही?’
‘आणलंय. काँि लमटरी पासवा यांनी कु ठं बसायचं हणून वसुमतीताई–’
याचं वा य पूण हो याआधी अनुपमा घाईनं या याजवळ येऊन हणाली, ‘तो लाल
सोफा आहे ना, ितथं. तु हीही हवं तर ितथं बसू शकता.’
याच वेळी कु णीतरी ितला हाक मारली. ‘आले-आले’ हणत अनुपमा घाईघाईनं
िनघून गेली.
सुगंधाचा एखादा ढग अविचतपणे यावा, भोवताली फरावा आिण अचानक अदृ य
हावा, तसं आनंदला वाटलं. एखादी वीज-शलाका नजरे पुढे तळपून जावी, तसा याला
भास झाला. थो ा िन साहानंच आनंद खाली उतरला.
आनंद िनघून गे यानंतर अनुपमाची मै ीण ितला हणाली, ‘कोण ग हा? बडंच धड
दसतंय ! काय देखणा आहे ग!’
‘हं ! पुरे-पुरे ! शंभर पयांचं ितक ट घेतले या माणसांशी नीट बोलून कत पार
पाडलंच पािहजे ना! बरं , आता मी मेकअप- मम ये जाऊ? सुमी, साडी काढू न ठे वली
आहेस ना?’
आधी अ य ांचं भाषण, नंतर नाटक, यानंतर इतर करमणुक चे काय म, यानंतर
पा रतोिषकांचं िवतरण–
आनंदला अ य ीय भाषणात कणभरही रस न हता. ते अ या तासाचं भाषण ऐकताना
याला युगामागून युगं लोट याचा अनुभव आला. यात आ यही न हतं हणा !
भाषण संपताच घोषणा झाली – ‘आता सादर करत आहोत, बाणभ ाची थम
कलाकृ ती. ितचं क ड ना ात पांतर के लंय, कु मारी अनुपमा यांनी ! मूळ ना कृ तीची
नाियका महा ेता िहचे भ ेम हाच या नाटकाचा मुख िवषय! मुख भूिमका
महा ेते या मुख भूिमके त– कु मारी अनुपमा ! पुंडरीक... कु मार! कादंबरी...’ वगैरे वगैरे.
आनंदचं पुढ या नावांकडे ल च न हतं.
‘गंधव राजकु मारी महा ेता आप या स यांसह अर यात िवहार करत असताना
पुंडरीक नावा या देख या मुिनकु माराला पाहते, यावर मोिहत होते. थम दृि भेटीतच
दोघां याही मनात णयाचा अंकुर तरारतो. याचं गाढ ेमात पांतर होतं...’
 राजकु मारी महा ेते या वेशात अनुपमा हि तदंती मूत सारखी दसत होती. आप या
स यांना पुंडरीका या गुणांचं आिण पाचं वणन क न सांगताना ितचा चेहरा आर
झाला होता. अगदी वाभािवक वाटावं असा !
‘सखी, या सुंदरांगाला पाहता णीच मी या यावर मो न गेले आहे. याचं देखणं प,
गौर वण, सुंदर देह– काय सांगू सखी! या या मदनासार या पावर मी अनुर झाले
आहे ! हाच माझा पती हावा, ही माझी ज मज मांतरीची अपे ा !’
अचानक आनंदला आठवलं– पंधरा दवसांपूव वसुमतीता या घरी आपण ऐकला,
तो हाच आवाज ! हीच यावेळी संवाद त डपाठ करत असावी. यावेळी कु णीतरी
आप यालाच उ ेशून हे बोलत असावं, असा आपला ह झाला होता... हे आठवून तो
मनोमन शरमून गेला. वाटलं, थँक गॉड! बरं झालं, मी कु णापुढं बोललो नाही! कदािचत
अनुपमा माग या िज यानं उत न िनघून गे यामुळे आपला या वेळी ग धळ उडाला
असावा.
अनुपमा आप या सखीला आप या ेमािवषयी सांगत होती. हो, अनुपमाच. महा ेता
न हे !.... आनंद या िवचारानं सुखावला.
नाटक सु होतं. महा ेते या ि यकराचा– पुंडरीकाचा अपमृ यू घडतो. राजकु मारी
पांढरी व ं आिण फु लांचे दािगने प रधान क न अर यात बसून ि यकरासाठी कठोर
तप या क लागते. ितचा िनधार अचल आहे. ितची मैि ण कादंबरी ितचं मन
वळव याचा य करते, पण अयश वी होते. ि यकरा या दशनासाठी ाकू ळ झाले या
महा ेितला तळमळताना पा न, सग या े कांना ‘पुंडरीकानं का उठू न येऊ नये,’ असं
वाटलं, याचं आनंदला मुळीच आ य वाटलं नाही. आनंदनं े ागृहात नजर टाकली–
सग यांची नजर महा ेतेवर िखळली होती.
अनुपमा महा ेतेशी एक प होऊन गेली होती.
नाटक संपलं. टा यांचा चंड कडकडाट झाला. आनंदला ोफे सरांचं बोलणं आठवलं.
अनुपमा के वळ पसुंदरीच न हे, उ म अिभने ी अस याब ल शंकाच न हती.
अनुपमा मेकअप पुसून िन या रं गाची रे शमी साडी नेसून पिह या रांगेत बस याचं
आनंदनं पािहलं. अिभनयासाठी जर एखादं ब ीस असलंच, तर ते ितला िमळणार
यािवषयी शंकाच न हती.
काय मा या अखेरीस अपंगां या सं थे या वतीनं से े टरी बोलले. आप या भाषणात
यांनी आवजून सांिगतलं — ‘कु मारी अनुपमा यांची या काय मात फारच मदत झाली.
आ ही सगळे यांचे आभारी आहोत. यांनी के वळ नाटकात काम के लेलं नाही; आपला
अमू य वेळ खच क न यांनी ित कटंही खपवली आहेत. या संगाची आठवण हणून
आ ही यांना छोटीशी भेट देत आहोत.’
अनुपमेची अशी काही अपे ा नसावी. पण आता ते नाकारणंही श य न हतं. नाव
उ ारताच ती गडबडीनं उठली आिण रं गमंचावर जाऊन ितनं भेटीचा वीकार के ला.
आनंद त मय होऊन एकटक ित याकडेच पाहत होता.
िनघायची वेळ होताच अनुपमा ीन मम ये जाऊन आपलं सारं सामान एक क
लागली. याच वेळी देसाई डॉ टरांचा आवाज ऐकू आला, ‘अनु, फार म त नाटक होतं !...
बरं , बरीच रा झाली आहे. हॉ टेलवर कशी जाणार आहेस?’
‘आ ही सग या मुली िमळू न जाऊ.’
‘आनंद तुम या हॉ टेलव नच जाणार आहे. हवं तर तो तु हांला पोहोचवेल. मी
याला थांबायला सांिगतलंय.’
‘नको, मामा. आ ही चौघीजणी आहोत ना !’
आनंद पुढं येऊन हणाला, ‘मी चौघ नाही पोहोचवून देईन.’
‘आ ही चौघीही एकाच हॉ टेलम ये राहातो,’ सुमा अनुपमेकडे दृ ी टाकत हणाली.
ितची नजर ‘मा य कर’ असं अनुपमेला िवनवत होती. नाही तर आता कु ठं दुसरं वाहन
शोधत फरायचं? हे अनुपमेलाही ठाऊक होतं. सग याच खूप दम या हो या.
संकोचून चौघीही माग या सीटवर बस या हो या. आनंद न बोलता गाडी चालवू
लागला. यालाही ‘मागं गद क न बस यापे ा कु णीतरी पुढं बसा,’ असं सांगायचा
संकोच वाटला.
हॉ टेलपाशी गाडी थांबताच सग या गाडीतून उतर या. यात या यात अनुपमाच
धीट होती. ितनं ‘थँ स’ हटलं.
‘छान होतं तुमचं नाटक. आवडलं.’
‘डॉ टर, तुम यासार या रिसक े कांनी ित कटं िवकत घेऊन ते पािहलं ना !
तुमचेच आभार मानले पािहजेत.’
आनंदनं हसतच गाडी सु के ली. पण याचं मन अनुपमेपाशी रगाळत रािहलं.
िव ा थन या हॉ टेलमध या पिह या मज यावर या खोलीत अनुपमा आिण सुमन
आप या नाटकावर पड या पड या ग पा मारत हो या. या दोघ ची गे या कतीतरी
वषापासून मै ी होती. दोघीही एकमेक ना छान ओळखत हो या.
म येच सुमन नाटकाचा िवषय टाळू न हणाली, ‘अनु, कु ठू न शोधून काढलंस ग या
डॉ टर आनंदला?’
‘काहीतरीच काय! मी काय कोलंबस आहे, असे शोध लावायला? देसायांचा हा
लाडका िव ाथ आहे. भरपूर पैसेवाला आहे हट यावर, शंभर पयांचं ितक ट या या
ग यात मारलं!’
‘एवढंच? आणखी काही नाही? या आधी आणखी कधी भेटली होतीस याला?’
‘तेही सांिगतलं होतं मी तुला ! पंधरा दवसांपूव देसा या घरी नाटकाची ॅि टस
करत होते, ते हा माडीवर या िखडक तून यांना गाडीतून उतरताना पािहलं होतं, आिण
ते हाच शंभर पयांचं ितक ट यांना िवकायचं ठरवलं होतं. दुपारी तुझा फोन आ यावर
तशीच िनघून आले, हणून य भेट झाली नाही.’
‘काही का असेना ! ते जाऊ दे, तुझं आज महा ेतेचं काम अ ितम झालं !’
‘थॅ स टू मी !’
अनुपमाची झोप कु ठं पळू न गेली होती, कोण जाणे!
‘अनु, तू पुंडरीकासाठी दु:ख करत होतीस, ते हा मला वाटलं, उठावं आिण तुझा हात
हातात यावा.’
 ‘ते तू के लं नाहीस, याब ल थॅ स हं ! नाही तर नाटकाचा शेवट शोकांताऐवजी
हा यक लोळात झाला असता !’
‘अनु, आनंद कु णाचा मुलगा? मला सारखं वाटतंय, मी याला कु ठं तरी पािहलंय.’
अनु अंथ णावर उठू न बसली, ‘हे पाहा कु मारी सुमनादेवी ! आपण थमदशनी यावर
मोिहत झाला आहात, या पुंडरीक- व पी आनंदचं कु ल-गो मी पामर जाणत नाही.
आप याला हवं असेल, तर आपली ही सखी अव य ती मािहती िमळवून आप यापुढे
लवकरच सादर करे ल. आता या णी- या म यरा ी या पामर सखीला िन च े ी संधी
उपल ध क न दे याची कृ पा करावी !...’
पण सुमन हणाली, ‘अनु, नाटकातले संवाद बोलता बोलता अशा बोल याची सवय
झालेली दसते. पण आज तू जी भूिमका वठवलीस, तो के वळ अिभनय न हता; तो तुझा
अनुभव होता, असं जाणवत होतं. िशवाय तु या पुंडरीकानं-आनंदनं तु याकडे नीट डोळे
उघडू न पािहलंच नाही. मला तरी वाटतं, तूही या पुंडरीकासाठी तप या करावीस!’
सुमी बोलायची थांबली. अनु भंतीकडे त ड वळवून आधी याच वरात हणाली,
‘ि या, तू कु ठे ही राहा– तूच माझा ज मज मांतरीचा पती आहेस. चं ाची जशी रोिहणी,
जशी सूयाची कमला....’
‘महा ेते, हे िव ा थन चं हॉ टेल आहे. तुझं व छंद िवहाराचं सरोवर न हे. कृ पा
क न िन त हो, गुड नाईट !’
सुमन या बोल यात कु ठलीच अितशयो न हती. नाटक सु हो याआधीच अनुपमा
आनंदवर मोिहत झाली होती. आनंदािवषयी वसुमतीता नी अनेकदा सांिगतलं असलं,
तरी य दशना या वेळी यानं ितचं मन आकृ क न घेतलं होतं. नाटकात या
ि यकरा या भेटी या थम संगाचं सखीला वणन क न सांगताना, ितला खरोखरच
वत:चाच अनुभव सांगत अस यासारखं वाटत होतं. पण आपलं ेम एकांगी होऊ नये,
हणून अनुपमा आपली भावना कु ठं ही होणार नाही, यािवषयी जाग क होती.
अगदी सुमनपुढंही ितनं आपलं मन होऊ दलं न हतं.
सुमन ितची अगदी जवळची मै ीण होती. अगदी िजवाभावाची स खी मै ीण.
बिहणीपे ाही जवळची हणता येईल अशी मै ीण.
साव या वणाची, थो ा संकोची वभावाची सुमन ीमंत घरातून आली होती आिण
अनुपमाचं नेमकं या या िव होतं. पण दोघ चे वभाव एकमेक ना पटले होते. ीमंत
सुमनचा िनगव वभाव अनुपमेला पटला होता. अनुपमेचं नाटक असलं, क आपली
एखादी उ म साडी – ‘तुला ही साडी खूप खुलून दसते अनु !’ असं कौतुक करत ितला
नेसायला देण,ं हे ती नेहमीच करत होती.
पण आनंदिवषयीची आपली भावना मा अनुपमानं ित यापासून लपवून ठे वली
होती. ितला आनंद खूपच आवडला होता. यात आ यही न हतं हणा ! ितचं वयच तसं
होतं. पण याचबरोबर ितला प रि थतीची जाणीवही पूणपणे होती. आपण खे ात या
ाथिमक शाळे त या िश काची मुलगी आहोत, याचा ितला िवसर पडला न हता. ‘तो
आप या हाती ये याची श यता नसलेलं गगनपु प आहे. या आशेत गुंतलं, तर हाती
िनराशेखेरीज काहीच येणार नाही,’ हे ती वत:ला परोपरीनं बजावत होती.
 आनंद ! देसाईकाकांनी ओळख क न देताना सांिगतलं होतं– ल मीपु ! अनुपमा
सर वतीक या होती हे खरं असलं, तरी अना द काळापासून ल मी-सर वतीचं नातं सासू-
सुनेसारखंच आहे ना !
पहाटे उठू न अनुपमा आप या अ यासा या नोटस् काढत होती. आळसावून सुमन
हणाली, ‘काय हे ! कालच एवढं सुरेख नाटक के लंस ! तरी आज तुझं टीन
नेहमी माणेच सु झालंय! िनदान आजचा दवस तरी म तपैक िव ांती घे !’
‘वा ! सुमी ! तु यासारखी मीही िव ांती हणून लोळत पडले आिण माझी
कॉलरिशप गेली, तर माझी काय गत? अगदी स तीच !’
‘अनु, हे एम. ए.चं शेवटचं वष ना तुझं? मग कु ठू न आली स ती?’
‘मॅ कला दहावा नंबर आला... कॉलरिशपमुळेच माझं इथंपयतचं िश ण झालंय. या
वष ही नंबर आला, तर पीएच. डी.साठी एखादी कॉलरिशप िमळे ल कं वा एखादी बरी
नोकरी िमळे ल.’
खरोखरच शाम णा मा तरांची मुलीला हॉ टेलवर ठे वून िश ण दे याची ऐपत
न हती. अनुपमा मॅ क होताच यां या प ीनं–साव ानं भुणभुण करायला सु वात के ली,
‘पुरे झालं आता ितचं िश ण ! जा त िशकलेला नवरा ित यासाठी शोधायचा हणजे ास
होईल पुढं ! ितला कशाला िशकवायचं? ती काय पुढं आप याला पैसा िमळवून देणार
आहे?’
यावेळी अनुपमा खरोखरीच घाबरी झाली होती. साव ानं जी भूिमका घेतली होती,
यामागं तसंच सबळ कारणही होतं. अनुपमा काही ितची स खी मुलगी न हती.
दस यात, िश णात, वाग यात अनुपमा आप या इतर बिहण पे ा चांगलीच वरचढ
होती. सतत उ साहानं वावरणारी अनुपमा सग यां या कौतुकाचा िवषय होती. साव ा
आिण ित या दोन मुली वसुधा आिण नंदा मा नेहमी हणाय या, ‘चार अ रं येतात
हणून उगाच भाव खाते मेली! िशवाय ती हण आहेच ना– एक गोरी लाख चोरी हणून !
यातलीच िहची गत !’
वसुधाला िश णात फारसं काही हाताला लागलं नाही आिण नंदा या वाग याला
िवनयाचं नेहमीच वावडं रािहलं. शाम णा दुस या बायको या हातातलं बा लं तर होतेच;
िशवाय आप या मज माणे अनुपमेसाठी कर यासारखी यांची आ थक प रि थतीही
न हती.
दैव मा ित या बाजूचं होतं. मॅ क या परी ेत ती के वळ आप या शाळे तच न हे,
बोडाम ये दहावी आ यामुळे ितला अनेक पुर कार आिण कॉलरिश स िमळा या हो या.
कु णा उदार धनवानानं शार, गरीब िव ा थनीसाठी हणून ठे वलेलं िव ाथ -वेतनही
ितला िमळालं. यामुळे ितचा दरवष उ म अ यास हो यासही मदत झाली होती.
गेली चार-सहा वष ती आिण सुमन हॉ टेलम ये एकाच खोलीत एक राहत
अस यामुळे दोघ म ये गाढ मै ी जुळली होती. या तीन-चार मिह यांनंतर मा या दोघी
दूर हो याचा दवस येणार होता. एम. ए. झा यावर सुमन आप या घरी जाणार होती. या
वष पासूनच ितचे आई-वडील ित या ल ासाठी धडपड करत होते. नवरामुलगा िवकत
घे यासाठी यां याकडे हवा तेवढा पैसा असला आिण उ म सून आिण प ी हो यासाठी
आव यक असलेले सगळे गुण सुमन या अंगी असले, तरी पाची बाजू डावी होती.
यामुळे ल ा या बाजारात आपली कं मत थोडी कमीच ठरणार आहे, हे सुमनलाही
ठाऊक होतं. ती थ ेनं हणायची, ‘अनु, तु या बरोबर मी असते, हणजे काजळाचं बोट
लाव यासारखंच! तुला दृ लागणार नाही कु णाची ! खरं क नाही?’
ही थ ा ऐकू न अनु िथत हायची... ‘सुमी, मु ाम मला दुखव यासाठी हे बोलतेस
ना?’
अनुपमा अ यासात गढू न गेली होती. ित या मनातला ‘पुंडरीक’ अदृ य झाला होता.
आता ितचं सारं ल समोर या पु तकात या िवषयावर एका झालं होतं.
♦ ♦ ♦
अनुपमा आिण ित या मैि ण ना हॉ टेलवर सोडू न परतत असतानाही आनंदला
ित यािवषयी काहीच मािहती समजली न हती. ती उ म अिभने ी आहे, सुंदर आहे, या
ित र आणखी काहीही ठाऊक न हतं.
इतके दवस मनात घोळणा या ी- पा या चेह यावरील पदर बाजूला हावा, तसं
काहीसं आनंदला झालं होतं. वषानुवष िजचा मनाला यास होता, तीच अनुपमा या
पानं साकार झा यासारखं भासत होतं.
राध ांनी पती-िनधनानंतर या या मागे सतत ल ाचा आ ह धरला असला, तरी
आनंदनं ितकडं फार ल दलं न हतं. या या दृ ीनं भावी प ीचं प मह वाचं असलं,
तरी राध ां या दृ ीनं पाइतकं च घराणं आिण घरा याची ित ाही मह वाची होती.
यामुळे ल ाची धडपड सावकाश चालली होती.
पण आता मा आनंद या मनातलं प ीचं प साकार झालं होतं. गोरी, िनतळ
वणाची, का याभोर के सांची अनुपमा या या दयात ठाण मांडून बसली होती.
हे आपलं मन !... पण ित या मनात काय असेल?... ती कोण? ितचं घराणं कु ठलं
असेल?... ितचं आधीच कु ठं ल ठरलं असेल काय?... ितचं आणखी कु णावर याआधीच मन
जडलं असेल तर?...
आनंद िनराश मनानं बा कनीत येऊन उभा रािहला. शु जुई या फु लांनी डवरलेला
वेल बा कनीला ापून रािहला होता. या फु लांचा सुगंध वातावरणात दाटला होता. ती
शु नाजूक फु लं याला पु हा अनुपमेची आठवण ती पणे क लागली.
सरां या घरी ितचा पिह यांदा आवाज ऐकला होता, हो– ीनाथ आला ते हाच.
याला ीनाथची आठवण झाली. याचं िनराश मन अचानक तरारलं. तो फोन या
दशेनं िनघाला.
♦ ♦ ♦
फोनवर बोलणं झा या माणे ीनाथ कामत हॉटेलम ये येऊन आनंदची वाट पाहत
होता. नाही हटलं तरी आनंद न हस होता. आधीच तो अबोल वभावाचा: यात अशा
कारचा संगही या या आयु यात थमच आला होता. मन एक कडे अधीर झालं होतं.
ीनाथ आनंदचं िनरी ण करत होता. या याही मनात आनंद एवढा का अ व थ
झालाय, यािवषयी काहीतरी अंदाज असावा.
‘काय हणतोय डॉ टर? अगदी रो यासारखा दसतोस बघ!’ यानं आनंद या पाठीवर
थाप मारत िवचारलं.
‘काही नाही रे ! परवा महा ेता नाटकाला तू का नाही आलास?’
‘ रहसल पािहली होती मी. अनुपमा ताईकडे येत असते ना.’
‘वरचेवर येतात या?’
‘होय. भाऊज या िम ाची ती मुलगी आहे.’
‘असं? कु ठ या गावचे िम ? कोण बरं ?’
चाणा ीनाथ या ल ात आलं! गाडी या या अंदाजा माणेच चालली होती.
‘ओहो ! असं आहे तर ! यासाठी टी-पाट आहे होय ! आधी ठाऊक असतं, तर िडनर-
पाट िमळा यािशवाय त ड उघडलं नसतं !’
एकदा बंग फु टलंय हट यावर आनंदनं सरळच हटलं, ‘होय ! मला अनुपमाची
मािहती जाणून यायची आहे.’
‘का? ल करणार आहेस?’
‘होय.’
‘राध ांना डावलून ित याशी ल करशील?’
आनंदचं मन िनराशेकडे कललं, ‘अनुपमा आप या जातीची नाही का? क ितचं आधीच
ल ठरलंय हणायचं?’
‘तसं काही नाही. अनुपमा अितशय गरीब घरची मुलगी आहे. ती आहे मा आप याच
जातीची.’
आपली आई अितशय जु या िवचारांची आहे, हे आनंदला ठाऊक होतं. वहारी
ीनाथला राध ांचा ीमंतीिवषयीचा मोहही ठाऊक होता. आईवर या ममतेपोटी
आनंदला मा हे कधीच दसणं श य न हतं.
जातीचं ऐकताच आनंद समाधानानं हणाला, ‘आई िनि त ऐके ल. जाती-सं दायाचा
सोडला, तर ती आणखी कु ठ याही कारचा आ ेप घेणार नाही, यािवषयी मला खा ी
आहे.’
ीनाथ यावर काही बोलला नाही.
♦ ♦ ♦
मुला या मनातला ल ािवषयीचा िवचार ऐकू न राध ा ग प बस या हो या. गे या
वष पासून आनंदचं ल करायचे यांचे य चालले होते. पण मनासारखी मुलगी िमळत
न हती. आता ीनाथकडू न अनुपमेिवषयी समजताच मनात कु ठं तरी बारीकशी कळ
उठली.
आपण मुलगी बघून पसंती देणं आिण पसंत के लेली मुलगी के वळ बघायची हणून
बघणं, यात भरपूर अंतर आहे ना!
कु ठलीही पा भूमी ठाऊक नसले या गरीब घरातली मुलगी, के वळ प आवडलं
हणून आप या एकु ल या एक मुला या मनात भरली, याचं होणारं दु:ख करकोळ असेल
काय?
खे ात या जु या घरा या ओसरीत शाम णा मा तर मुलांना धडा िशकवत असले,
तरी गावात या पाटलांची आिण गौडांची मुलं यां याकडे िशकायला यायची.
आज यांचं िशकव याकडे ल न हतं. दवसातून एकदा येणा या पो टमन या
सायकल या घंटेकडे यांचं ल होतं. गावा न शहरात प जाऊन पोहोचून, याचं उ र
यायचं हणजे आठ-दहा दवस लागणार, हे यांनाही समजत होतं. तरीही गेले दोन दवस
यांचं प ाची वाट बघणं सु होतं. वयंपाकघरात टो ह पेटव याचा थ खटाटोप
करणा या वसुधेचं तर सगळं ल घ ाळाकडेच होतं.
सोव याचा वयंपाक करणा या साव ा घटके -घटके ला बाहेर डोकावून ‘आला क
नाही मेला...’ हणत पुटपुटत जात हो या.
वाढले या मुल या संदभातली प ,ं ेमप ं, मरणा या बात या सांगणारी प ं
सार याच अिल पणे पोहोचवणारा पो टमन नेहमी या वेळीच येत होता; पण यां या
आतुर मनाला तो वेळ फार वाटत होता.
नंदा मा नेहमी माणे आप या घर या कामाम ये म झाली होती.
पो टमन वास णा प ांचा ग ा घेऊन आला. शाम णांना पाहताच तो नेहमी या
सलगीनं हणाला, ‘काय मा तर, गावची सगळी प ं तु हांलाच आलेली दसतात !’ तांबडे
दात दाखवत यानं प ं शाम णां या हातात ठे वली आिण िनघून गेला.
शाम णां या अपे ेपे ा जा त प ं आली होती. शाळा संपवून शाम णा मुलां या
खासगी िशकव या यायचे. के वळ पगारावर संसार चालवणं अश य होतं. ती मुलंही
काही वेळा पैसे ायची, याचबरोबर घरचे नारळ, धा य, भाजी-पाला, शगा वगैरे
व पात काही ना काही ायची.
मुलां या भांडणाचे आवाज वाढले. मा तर प ं वाच यात गढलेले पा न आपसात सु
झालेली कु जबूज हळू हळू भांडणांम ये पांत रत झाली होती. प ातला मजकू र वाचून
वैतागलेले शाम णा आणखी संतापले.
‘ए िशव ा, म लेश, सगळे स ावीसचा पाढा िल न काढा बघू !’ अशी आ ा सोडू न
ते पु हा प ं वाचू लागले.
प अनपेि त होतं.
वसुधेला पाहायला आले या पा यांचं ते प होतं. यांनी वसुधेला नकार दला होता.
यात अनपेि त न हतं, पण यापुढचं वा य अनपेि त होतं. यांनी पुढं िलिहलं होतं –
‘तुमची थोरली मुलगी एम. ए. करत आहे ना? आम या मुलानं ितला पािहलं आहे.
याला ती पसंतही आहे. तुमची या ल ाला संमती असेल, तर आमची या संबंधाला तयारी
आहे. तु ही कधी आिण कु ठं हणाल, ितथं आ ही बोलणी करायला येऊ...’ पुढं यांनी –
‘ल कु णाचं कु ठं हावं, हे िविधिलिखत असतं. आपण कृ पा क न गैरसमज क न घेऊ
नये....’ वगैरे समारोपाचं िलिहलं होतं.
साव ा तशाच हातात पळी घेऊन बाहेर आ या, ‘कु णाचं प ?’
‘धारवाड या पाटलांच.ं ’
‘काय हणताहेत?’
 ‘काय हणणार? नकार कळवलाय.’
‘ या दवशी पसंत अस यासारखं बोलत होते मेले ! कसे िवचारत होते, आमचं एक
कु टुंब आहे... कामाची सवय आहे क नाही? यंव आिण यंव !’
‘ िवचारायला यांचं काय जातंय? यांनी पुढं िलिहलंय –’
‘काय िलिहलंय?’
‘ यां या मुलानं अनुपमेला पािहलंय. पािहजे तर ित याशी ल करायला यांचा
मुलगा तयार आहे हणे.’
साव ांचा संताप टपेला पोहोचला.
‘पण आपण कु ठं अनुला याला दाखवलंय? तु ही तर काही बोलला न हता ना?’
‘मी कशाला काय बोलू? यांनीच ितकडं कु ठं तरी पािहलंय.’
‘तुमची ही उवशी आपलं ल तर करत नाही– मा या मुल ची ल ं मा मोडतेय !’
आतून द ं के देऊन रडत अस याचा आवाज ऐकू आला. टो ह पेटवायचं सोडू न वसुधा
द
ं के देऊन रडत होती. ते ऐकताच साव ां या मनाला चटका बसला. असहायपणे पाय
आपटत ती वयंपाकघरात गेली.
शाम णानं याच टपालानं आलेलं दुसरं प पािहलं. अ र अनोळखी होतं. प फोडू न
वाचलं, तोही एक अनपेि त ध ाच होता. शाम णांनी पु हा पु हा ते प वाचून पािहलं.
वत: या डो यांवर िव ास न बसून पु हा वाचलं.
मा तर प ात गुरफटलेले बघून िशव ानं मु ामच िवचारलं, ‘मा तर, आता काय
िल ? स ािवसाचा पाढा िल न झाला.’
‘आता घरी जा, उ ा लवकर या. उ ा दोन दवसांचा अ यास एक च घेणार आहे.’
मा तरांची परवानगी िमळताच साप यातून िनसटले या उं दरा माणे सगळी मुलं
णाधात अदृ य झाली.
शाम णा पु हा प वाचू लागले. यांना आनंद अनावर झाला. यांनी साव ांना हाक
मारली, ‘जरा बाहेर ये बघू !’
‘काय झालं? अजून माझा वयंपाक संपला नाही.’
‘माझा शाळे तला िम देसाई ठाऊक आहे, क नाही?’
‘हो ! फार मोठा डॉ टर आहे हणून सांगता, तोच ना? यांना तरी सांगा, कु ठं थळं
असली तर आ हांला सांगा हणावं !’
‘तुला तेवढंच दसतंय... दुसरं काहीच दसत नाही, क काय?’
‘मग? घरात तीन मो ा मुली आहेत ! यात तुम या अनुला आपण बघायची गरजच
नाही. मुलां या माग या येतात ित यासाठी!’
‘हे बघ, आता फाटे न फोडता माझं ऐक बघू! देसाईनं िलिहलंय, याचा िव ाथ , फार
ीमंत आहे हणे ! गोपालराव हणून एि झ यु ट ह इं िजनीयर होते हणे, यांचा मुलगा
आनंद याचं नाव... डॉ टर आहे.’
‘एव ा ीमंत माणसांचा आम याशी काय संबंध? आपण आपलं अंथ ण बघून
हातपाय पसरावेत हे बरं !’
‘ या मुलानं अनुपमाला यां या घरी परवाच बिघतलंय हणे. हणून तो िलिहतोय...’
 साव ां या दयात असूयेची कळ उठली. एवढा ीमंत आिण सुिशि त मुलगा– यानं
अनुला पसंत के ली? हे ल ठरलं तर !
‘तो िलिहतोय, तु ही रीतसर आनंद या आईकडे अनुची पि का पाठवून ा.’
साव ा ग प बस या. शाम णा येरझा या घालू लागले. वसुधा कान टवका न यांचं
बोलणं ऐकत होती.
‘मग? काय करायचं? तुला काय वाटतं?’
‘हे बघा ! नाही हटलं, तरी मी ितची साव आई; स खी न हे. मी काही सांिगतलं,
तरी पटणार नाही तु हांला. तु ही ितचे ज मदाते आहात ना ! तु हीच काय करायचं ते
करा !’
‘तू ित या मेले या आई या जागी आलीयेस ना? अनु कधी तरी तुझा श द टाळते
काय? कधी उलट उ र देते काय? तू सांगशील ते काम कधी टाळते का? मुलानं ितला
पसंत के लं; यात ितचा काय दोष?’
‘तसं असेल तर हे थळ आप याला नको ! आम या रं ग णाला काय झालंय हणते मी
! रं ग थोडा काळा आहे, पण िड लोमा इं िजनीयर झालाय. थोडं वय झालंय. दहा वषाचं
अंतर हणजे काही जा त नाही ! तु ही सांगा तुम या अनुपमाला !’
‘अनुनं नाही हण याआधी मीच नको हणतो. आप या अनुला तो साजेसा मुलगा
नाही. तू हणतेस तेही ठीक आहे. तो वसुधेला क न यायला तयार असेल, तर आज
होकार देईन मी !’
वसुधा आपलं नकटं नाक, तोकडे के स आिण काळा रं ग आरशात बघत मनाशी
हणाली, ‘आईनं देते हटलं, तरी मी नाही तयार !’
शाम णा मुका ानं जेवायला बसले. यांचं मौन हे आप या बोल यावर या संमतीचं
ल ण आहे, असं समजून साव ा हणाली, ‘िशवाय ती कु ठली कोण माणसं कोण जाणे !
यांनी ढीगभर ड ं ा मािगतला, तर काय करायचं? यापे ा पुढं पाऊल न टाकणंच उ म!’
‘फ पि का पाठवली, तर ल जमेलच हणून कु णी सांिगतलंय? आिण आम या
देसायानं आलतूफालतू मुलािवषयी उगाच का िलिहलं असतं? काही तरी मािहती याला
िनि त असेलच; आिण ीमंत असले तर काय िबघडलं? आप याला जेवढं जमेल तेवढंच
ायचं कबूल करायचं. ते मागतील तेवढं सगळं ायला पािहजे, हणून कु णी
सांिगतलंय?’
‘माझं ऐका ! तु ही सांगा, आ ही फ मुलगी आिण नारळ देऊ.’
‘ या सग या पुढ या गो ी,’ हणत शाम णा उठले. अनुची पि का शोधून याची त
काढ यात आिण प िलिह यात ते म झाले.
सं याकाळी देवापुढे दवा लावताना साव ांनी, पि का जुळायला नको हणून देवाची
ाथना के ली, तर वसुधानं ाथना के ली, ‘काहीतरी क न अनुपमेचं ल होऊ दे, हणजे
माझा माग सुकर होईल !’
या कु ठ याही वावटळीची क पना नस यामुळे अनुपमा आप या हॉ टेल या खोलीत
अ यास कर यात गढू न गेली होती.
 ♦ ♦ ♦
एि झ यु ट ह गोपालरावांचं घराणं या पंच ोशीतच न हे, संपूण िज ात अ यंत
िस होतं. यां या घरा यात िप ानुिप ांची ीमंती एकवटली होती. शेकडो एकर
शेत, मळे , लोखंडी ितजोरीत बं द त असलेले मणभर सो याचे दािगने, यामुळे हे घराणंच
ल मीपु ांचं झालं होतं. चंचल ल मी यां या घरात चांगलीच ि थरावली होती.
राध ा गोपालरावां या धमप ी. याही अशाच एका ीमंत घरा यातून या घरी
आ या हो या. जीवनात यांनी कु ठ याही कारचे क पािहले न हते. देवानं तसा संगच
यां या जीवनात आणला न हता.
भाऊ, बहीण, आई, वडील यांनी भरलेलं घर होतं. यो य वयाला ल झालं. तेही
उ म, देख या, सुिशि त, ीमंत त णाशी. राध ांना जीवनात या ुट ची जाणीवच
न हती. शु िनतळ कांती या उं च राध ा देख या अस या, तरी चेह यावर शांतीपे ा
दपाचं तेज दसत होतं. यां या ती ण नजरे नं समोरचं माणूस अ व थ होऊन जायचं.
ितथं मादवता, ि धतेला वाव न हता. एका छो ा रा या या राणीचा तोरा ितथं होता;
आ मीयतेचा ितथं लवलेशही न हता.
ल ानंतर दहा वषानी आनंद ज मला. आनंद या ज मासाठी राध ांनी असं य देवांना
सांकडं घातलं होतं, अनेक पार िझजवले होते. तो ज मला, हणून मणभर पेढे वाट यात
आले. या िनिम ानं अपार दानधमही के ला गेला. के लेले नवस फे ड यात पुढे कतीतरी
काळ गेला होता.
आनंदनं यां या रखरखीत जीवनात आनंदाचा ोत आणला होता. तो हसला, क
सारा ‘ल मीिनवास’ हसायचा. तो रडू लागला, क ‘ल मीिनवासा’ची रयाच जायची.
याला फरवून आण यासाठी दोन कायमचे नोकर ठे व यात आले होते. याचा प रणाम
हणून आनंद दोन वषाचा होईपयत चालायलाच िशकला न हता.
आनंदचा ज म झा यावर पाच वषानंतर िग रजेचा ज म झाला. तीही दसायला
देखणी, लाडक लेक. आई-विडलांचे लाड आिण आ थक सुब ेत कौतुकानं वाढली ती.
ितला कु णी वाटेकरी न हतं. ेमात आिण मायेतही.
आनंदवर सर वतीही ल मीइतक च भाळली होती. पण िग रजाचं िश ण मा
लंगडत चाललं होतं. घरा याचं नाव, रं ग- पाचं ऐ य अस यामुळे िग रजेनंही
िश णासाठी फारसे क कं वा मन: ताप क न घेतला न हता.
अशा सुखी संसारावर होऊन आदळलेला पिहला आघात हणजे गोपालरावांचा मृ यू.
तेही पु यवान माणसाचं मरणच हणायचं. काही कामासाठी ते बगळू रला गेले होते.
ितथंच ते मरण पावले.
आयु यभर सुमंगल आिण सुखात राहाणा या राध ांवर बसलेला हा िनयतीचा पिहला
हार होता. दु:खाचा कणही न अनुभवले या राध ांना हे दु:ख पेलणं कठीणच होतं.
राध ांचा ढी-धमावर अपार िव ास होता. फारसं िश ण न झा यामुळेही तो
िव ास अिधकािधक दृढ होत गेला असावा. तसं पािहलं, तर पतीिनधनाचा यां या
आ थक प रि थतीवर काहीही प रणाम झाला न हता. घरावर पती या हयातीतही
राध ांचंच वच व होतं. नवरा के वळ ‘कुं कवाचा धनी’ असला, तरी राध ांना िवधवेचं
िजणं अस वाटत होतं. घराची देवी ल मी. िवधवा राध ा ितची सा संगीत पूजा क
शकत न ह या, हे यांचं श य होतं.
देख या आनंदनं आईची उं ची आिण विडलांची ती ण बु ी घेतली होती. कु ठ याही
दृ ीनं पािहलं, तरी अ यु म ‘वर’ ! याची प ी ‘ल मीिनवास’ची पुढची अिधकारी !
कशी मुलगी शोधायची? ती सवाथानं आनंदला साजेशी असली पािहजे. िमतभाषी राध ा
आनंद या ल ाचा िवचार कर-क न दम या हो या.
राध ांची सुनेची िनवड आिण आनंदची बायकोची िनवड पर परांशी जुळणंही अ यंत
कठीण होतं. याची मािहती अस यामुळे या संदभात वसुमतीताई आनंदची ‘आईचं बाळ’
हणून थ ाही कराय या.
‘ल मीिनवासा’ या मालक णबाई राध ा लाकडी झोपा यावर बसून सावकाश झोके
घेत हो या. यांचा आ -सिचव, स लागार हणूनही जबाबदारी वीकारणारे घरचे
पुरोिहत नारायणाचाय यां या पु ात यां या आ ेची वाट पाहत उभे होते.
‘मग काय करायचं हणता, आईसाहेब?’
‘नारायणा, कुं डली खरोखरच जुळते काय? मुलीची पि का कशी आहे?’
‘छ ीस गुण जुळताहेत. अशी पि का जुळणं फार कठीण. मुलीची पि का सग या
अथानं उ म आहे.’
‘संततीचा योग आहे क नाही? आनंद या घराचा एकु लता एक मुलगा.’
‘फ मुलगेच हो याचा योग आहे, बघा !’
राध ा िवचारात म झा या. मुलगी ‘गरीब घरातली आहे’, हणून
नाकार याऐवजी, ‘पि का जुळत नाही’ असं सांगत यांनी इतके दवस काढले होते.
यामुळेच नारायण ‘काय उ र िलहायचं’ हणून िवचारत होता.
सवाथानं सरस असले या आनंदला अनेक मुली सांगून येत हो या. यात राध ां या
अनेक अटी– मुलगी दसायला देखणी हवी, ीमंत हवी, घराणं चांगलं हवं, िशकलेली
हवी, गुणी हवी– आनंद कशात कमी आहे? दसायला म मथ, ल मीपु . अशा वेळी ही
अनुपमेची सम या यां यासमोर येऊन ठाकली होती.
आनंदची बहीण िग रजा एम. ए. या पिह या वगात िशकत होती. अनुपमा दसायला
अ यंत देखणी अस याचं िग रजाही सांगत होती. आनंदनंही ितला पािह याचं
ीनाथकडू न समजलं होतं. अशा वेळी पि के चं नाटक कशा कारे सादर करता येईल?
गरीब शाळामा तराची मुलगी आहे; पि का जुळत नाही हणून सांगावं? क यापे ा
‘गरीबाघरची लेक सून हणून प करली, राध ा कती मो ा मना या !’ असं कौतुक
क न घेऊन आनंदनं पसंत के ले या मुलीला घरी आणावं?
या काही न बोलता लाकडी झोपा याला मंद झोका देत हो या. या अितशय
मह वा या िवषयावर यांना िनणय यायचा होता.
मुलीला नकार दला तर?... पण आनंदनं याच मुलीशी ल करायचा ह धरला, तर
मग आपली पत काय राहील?
मुलगी ीमंताघरची नाही, हा एकच दोष आहे. पण यात आणखीही एक फायदा आहे.
गरीब मुलीला आपण आप या मुठीत ठे वू शकू .
यांना आठवलं, आनंद लवकरच इं लंडला जा यासाठी य करतोय. याला
ल ािशवाय पाठवलं आिण यानं येताना ितथली एखादी गोरी म म आणली तर?...
या िवचारासरशी या घामेज या. आपलं एवढं मोठं घराणं ! घरा याचे कतीतरी
रीती रवाज आहेत. वषानुवष िन न े ं पाळत आणलेले धा मक रीती रवाज! मठा या
वाम नी सारा चातुमासभर आप या घरी वा त के लं होतं ना? हनुमंत जयंतीला
आजही गावजेवण घातलं जातंच ना? मठात आप या घरा याचा अखंड नंदादीप तेवत
असतो ! अशा घरा यात वेग या जातीची गोरी म म सून हणून येण,ं ग रबाघरची
मुलगी सून हणून ये यापे ा लाखपटीनं वाईट ठरणार, यात शंका नाही !
दुसरी गो हणजे, मुला या पसंतीची आपण कदर करतोय असं दसलं, तर याचाही
आप यावरचा िव ास आिण ेम अबािधत राहील. िशवाय लोकांम येही आपला
मोठे पणा दसेल.
‘नारायण, मुली या विडलांना प िलही– हणावं, मुलीला अम या दवशी– तूच
चांगला दवस शोधून कळव– दाखवायला घेऊन या. मुलगी पसंत पडली, क दुस या
दवशी साखरपुडा करायचा..... या तयारीनं या हणावं.’ राध ा सावकाश हणा या.
हे ऐकताच िग रजा मनात हणाली, ‘ हणजे दादाचं ल ठर यासारखंच! अनुपमेला
कोण नापसंत करे ल?’
नव या-मुलीला मा यापैक कशाचीच क पना न हती. ती आप या अ यासात गक
झाली होती.
♦ ♦ ♦
शाम णांना हॉ टेलवर आलेलं पा न अनुपमा च कत झाली. यां या ये यामागचं
कारण ऐकू न तर ितला आ याचा ध ाच बसला.
‘अ पा, एव ात माझं ल कशाला? एम. ए. पुरं होऊ ा. यानंतर मला नोकरी
करायची आहे. हणजे घरालाही थोडी मदत होईल.’
‘वेडी ! अगं, असलं थळ दवसा दवटी घेऊन शोधलं तरी िमळणार नाही ! माझी
काळजी तू क नकोस. तू तर तुझं सगळं िश ण मा यावर कणभरही ओझं न घालता
के लंस. उलट वरचा खचही तू कॉलरिशपमधले चार पैसे राखून करतेस. या मुलानं पसंत
के लं, तर तू नकार देऊ नकोस.’
‘ते फार ीमंत आहेत अ पा! आप याला एवढा खच करायला परवडणार नाही.
वसुधा, नंदाचंही तु हांला सगळं करायचंय. कसा झेपणार खच? तु ही कज काढलं, तरी ते
कोण फे डणार आहे? मा या परी ेलाही आणखी दोन मिहने आहेत.’
‘अनु, यांना आप या आ थक प रि थतीची संपूण क पना आहे. यांची कु ठ याही
कारची आ थक अपे ा नाही. तु या दो ही बिहण ना िशक यात रस नाही. घरातच
राहाताहेत या. यांचंही जमेल ितथं पाहातच आहे. मी काही कज काढू न खच करणार
नाही, यािवषयी खा ी बाळग. तू मुलाला पािहलंयस ना? कसा आहे?’
यावर मा अनुपमा ग प रािहली. ती आनंदचं काय वणन करणार? तेही विडलांपुढे?
मनात मा महा ेता नाटकातली वा यं तरळू न गेली. – ‘ि या, सुंदरांगा, तुला
पाहता णी मी तु यावर मोिहत झाले,’ ‘चं ाची जशी रोिहणी, जशा सागरा या लहरी,
तशी तुझी मी– ’ पण यांचा विडलांपुढे उ ार कसा करणार?
राध ां या घरी मुलगी बघ याचं नाटक सादर होणार, अनुपमेला नाकार याची
श यताच नाही...
♦ ♦ ♦
अनुपमेला दाखवायचा दवस उजाडला. हे सारं के वळ नाटक आहे, हे सग यांना
ठाऊक होतं.
िग रजेनं अनुपमेला अनेकदा िव ापीठा या आवारात पािहलं होतं. दादा ितला
नाकारणं अश य आहे, हे ितला प ं ठाऊक होतं. राध ांनी यावर भरपूर िवचार के ला
होता.
आनंद तर ितक ट िवकत घेतलं, याच दवशी ित यावर भाळला होता.
तरीही ढी माणे ‘मुलगी दाखवायचा काय म’ झालाच पािहजे ना ! शुभमु तावर
आनंदशी िववाहब झा यािशवाय, तांदळाचं मापटं लवंड यािशवाय अनुपमा
‘ल मीिनवासा’त कशी येणार? राध ांची ही आ ा होती.
हणून तर डॉ टर देसायां या घरी हे ‘मुलगी दाखव याचं’ नाटक चाललं होतं.
अनेक नाटकांम ये उ साहानं काम करणारी अनुपमा मा या ‘नाटका’ या वेळी
संकोचून गेली होती. कारण ितला समजत होतं, हे के वळ नाटक नाही, हे जीवन आहे. आज
पाहायला हणून आलेला नायक उ ा खरोखरीचा पती होणार आहे. ित या जीवनाशी तो
एक प होणार आहे. या या बिल बा वर ितची मृद ू वेल लपेटून चढणार आहे.
हॉलम ये आनंदचा छोटासा प रवार होता. डॉ टर देसाई आिण गरीब वडील बसले
होते. वसुमतीता बरोबर खा पदाथाचा े घेऊन अनुपमा हॉलम ये आली.
आनंदनं संकोच बाजूला सा न ित याकडे मनसो पा न घेतलं. अनुपमेनं मा खाली
घातलेली मान वर के ली नाही. या दवशी आ हानं या या ग यात ितक ट मारणारी,
टेजवर िनभयपणे वावरणारी अनुपमा हीच, क दुसरी कु णी- असं वाटावं, असा ितचा
वावर होता. कशीही असली, तरी सुंदर दसणं हेच अनुपमेचं वैिश होतं. संकोच आिण
ल ेमुळे ती कोमेजून गेली असली, तरी झुकले या कमळासारखं ितचं लाव य दसत होतं.
अनुपमेनं या दवसापुरती सुमनकडू न अबोली रं गाची रे शमी साडी आणली होती.
ित या गो यापान देहावर तो रं ग अ यंत खुलत होता. गडद िहर ा रं गा या लाऊजमुळे
अनुपमा अबोली या सुरेख भरग गज यासारखी दसत होती. ितचा जाड के सांचा एक
लांबसडक शेपटा पाठीवर डौलानं िवसावला होता. के ळी या गा यासार या हातांम ये
लाल काचे या बांग ा अनुपमे या मनाचा रोख जाणून मुकाट रािह या हो या. कानातले
लाल ख ांचे लोलक ित या मनाचा आनंद जाणून डोलत होते.
तहानेनं ाकू ळ झाले यानं हपापून पाणी यावं, तसा आनंद ित याकडे पाहत
रािहला.
राध ां या मनात मा वेगळे च िवचार घोळत होते. शाम णांचा जुनाट काळपट कोट,
धोतर पा न यां या अ थक प रि थतीचा सहजच अंदाज येत होता. साव आई आली
न हती, याव न घरातलं अनुपमेचं थान काय असावं, ते ल ात येत होतं.
पण एक मा खरं !
अनुपमेला नकार देणं मा अश य आहे, हे यां याही ल ात आलं होतं. ितचं
मनमोहक प याही पाहत रािह या.
राध ांचा ठसका, िग रजेचे दािगने, आनंदची मोटार– सारं च शाम णां या
प रघाबाहेरचं होतं. यां या त डू न अ रही बाहेर पडेनासं झालं होतं.
िग रजा असूयेनं अनुपमेकडे पाहत होती. आता ‘ल मीिनवास’ची खरीखुरी मालक ण
घरात येईल. आप याशी पधा करणारी, आनंदला आप या बाजूला खेचून घेणारी ! हे
थांबवणं अश य आहे !
वसुमतीता नी मौन मोडत हटलं, ‘काही बोलायचं असेल, िवचारायचं असेल, तर
बोल ना आनंद !’
आनंदनं नकाराथ मान हलवली.
‘अनु, तुला काही िवचारायचं असेल तर िवचार.’
‘काहीतरीच तुझं बोलणं वसु ! अनुपमा काय बोलणार? ितनं आप या मनातलं बोलणं
कधीच याला ऐकवलंय ! बघ, ित या चेह यावर ते प च दसतंय !’
राध ांनीच िवषय संपवला, ‘आमची माणसं बरीच असतील. ल याच गावात होऊ
ा. तु ही हवी िततक माणसं ल ाला या, पण ल ाचा खच आ ही क .’
आईचं उदार दय पा न आनंद खूश झाला. याचा आईिवषयीचा आदर आणखी
वाढला.
अनुपमाही कृ त तेनं मान वर क न राध ांकडे पा लागली. मा तर आप या
यो यते माणे थाटाचं ल क न देणार नाहीत, यांना ते श य नाही, हे प च दसत
होतं. पा णे कु ठ याही दृ ीनं आप याला साजेसे नाहीत. पण वत:चा आब राख याचा हा
एवढाच माग यां यासमोर होता.
♦ ♦ ♦
आनंद आिण अनुपमाचा िववाह अ यंत थाटामाटात पार पडला. अनुपमा या माहेरची
के वळ वीस माणसं ल ाला आली होती. अनुपमाची स खी आई मरण पाव यानंतर
ितकड या नातेवाईकांशी फारसे संबंध रािहले न हते. कु ठं तरी लांब राहाणारा एक मामा
ल ा या वेळी अ ता टाक यापुरता येऊन गेला, तेवढंच.
साव बिहणी या ल ाचा थाट– तोही ित या सासर या माणसांनी के लेला– बघून
वसुधा आिण नंदा च कत झा या हो या. साव ांचा चेहरा तर पार उत न गेला होता.
शाम णां या चेह यावर लाचार भाव ओसंडत होते. राध ांना देवापे ाही वरचं थान
क पून यांचं गुणगान कर यात ते अिजबात थकत न हते.
ल ा या आद या दवसापासून सुमन मैि णी या ल ाला हजर होती. अनुपमाचा
चेहरा फु ल दसत असला, तरी ित या दयाची धडधड सग या गावाला ऐकू येईल,
अशी ितची ितलाच भीती वाटत होती.
 ‘अनु, तू आनंदशी बोललीस क नाही?’
अनुपमेनं नकाराथ मान हलवली.
‘काही िवशेष िनरोप असेल तर सांग. मी सांगून येईन.’
‘नको–’ अनुपमा उ रली.
♦ ♦ ♦
विडलांनी लेक साठी िपवळी जद कृ ि म रे शमी साडी आणली होती. यांची तेवढीच
कु वत होती.
राध ा? यांनी मा कधीही न पािहलेल,े कधी नावही न ऐकलेले दाग-दािगने
सुनेसाठी के ले होते. शेकडो सा ांम ये अनुपमा बुडून गेली होती. घरभरणी या वेळी
िह या या कु ा घालत असले या अनुपमेला बघून वसुमतीताई हणा या, ‘राध ांनी
के वळ दहा ट े दािगने सुनेला घातले आहेत !’ ते हा मा सगळे च कत झाले होते.
िविवध कारचे दागदािगने, यातही जु या काळचे वजनदार दािगने दवसभर
अंगावर वागवून अनुपमा थकू न गेली. यावेळीही ित या मनात एकच भावना घोळत
होती. या सव दािग यांपे ा कती तरी े दािगना आप याकडे आहे– तो हणजे आनंद !
हॉ टेलमध या सग या मैि णी ल ाला हजर हो या. लाड या मैि णीचं ल चुकवणं
श यच न हतं.
आनंदचं यापैक कु ठं ही ल न हतं. सालंकृतच न हे, अनलंकृत अनुपमेनं याचं ल
वत:कडे खेचून घेतलं होतं.
♦ ♦ ♦
ल घरा या घाई-गडबडीत कतीही इ छा असली, तरी आनंदला अनुपमेशी जा तीचं
बोलायला जमलं न हतं.
ल ानंतर आनंद अिधक बडब ा झाला होता, तर आधी बोलक असलेली अनुपमा
अबोल झाली होती.
‘अनु, बोलत का नाहीस? ितक ट िवकायला आली होतीस, ते हा कशी बोलत होतीस
!’
लाजून अनुपमेनं मान आणखी खाली घातली.
सं ल
े ा या गो ी माणे आनंद आिण अनुपमाचं ल पार पडलं. एखा ा िसनेमात
घडा ात, तशा वेगानं घटना घडू न गे या.
अनुपमेलाही आनंद पाहता णी आवडला होता. पण या याशी कधी ल होईल, अशी
ितनं कणभरही अपे ा के ली न हती. कारण ितला व तुि थतीची पुरेपूर जाणीव होती.
सुमननं ितची आनंदव न थ ा के ली, तरी ितनं ती उडवून लावली होती, ‘काय हे तुझं
बोलणं ! कु ठं आ वृ आिण कु ठं को कळा!’ यावर हार न मानता सुमनही हणाली होती,
‘ओ हो ! जसा काही आ वृ ाचा आिण को कळे चा काही संबंधच नाही!’
आता मा तेच खरं ठरलं होतं, तरी अनुपमेला सारं च व वत भासत होतं. ितला
आठवलं, त व ान सांगणारे या जीवनाला णभंगुर वगैरे हणतात; मा आता ितचं
जीवन आनंदानं फु लून आले या ताट ासारखं भासत होतं. कु णालाही हेवा वाटेल अशा
घरी ितनं वेश के ला होता. नावाजलेलं घराणं, मनाजोगता पती, सुरेख देखणी नणंद,
थो ा ताठ अस या तरी सतत देवपूजेत म राहाणा या सासूबाई–
अशा घरी आपली मुलगी दे यासाठी अनेक ीमंत माणसं आतुर असताना, आपण
व वत या घरी आलो आहोत, याचं अनेकदा अनुपमेला अ ूप वाटत होतं.
पण ित या या सा या ऐ यात एकच ुटी होती. आनंद आणखी तीन मिह यांत
इं लंडला जाणार होता. आज या या सुखद सहवासात ती आकं ठ डु ब ं त होती, याचा
िवरह लवकरच आप याला सोसावा लागणार आहे, याची आठवण ितला अधूनमधून क ी
करत होती. राध ाही याच िवचारानं अधूनमधून अ व थ होत हो या.
‘अरे , भरपूर िशकलास ना? ितथं जाऊन आणखी जा तीचं काय िशकणार आहेस आिण
िमळवणार आहेस? आप यावर ल मीची भरपूर कृ पा आहे. आता तुझं ल ही झालंय.
काही नको जायला !’
पण आनंद हणाला, ‘आई, या िवषयावर तू काही बोलूच नकोस. बघता-बघता दोन
वष जातील. मी काही कायमचा ितथं राहणार नाही. एकदा जाऊन आ यावर कायमचा
‘ल मीिनवासा’तच राहणार आहे.’
ल ा आिण संकोचामुळे अनुपमा प पणे काही बोलू शकत नसली, तरी ितलाही
मनोमन आनंदनं परदेशी जाऊ नये, असंच वाटत होतं. पण आनंदनं ितचीही समजूत काढत
हटलं, ‘अनु, तुला तरी बाहेरचं जग कु ठं पाहायला िमळतंय? तू थोडा दम धर.’
हे अनुपमालाही पटलं.
स दयि य आनंदला अनुपमा दररोज वेगळीच दसायची. तो वत: ित या सा ांची
हौसेनं िनवड करायचा. ल ाआधी ित याकडे मोज याच सा ा हो या, याही सा या.
कॉलरिशपमधून रािहले या पैशांमधून ितला तेवढंच जमायचं. हॉ टेलम ये इतर
मैि ण म ये एकमेक या सा ा बदलून नेसायची प त अस यामुळे ितला नाटका या
वेळी सुंदर सा ा नेसायला िमळाय या. मैि णीही मो ा हौसेनं ितला नेसायला
ाय या.
ल ानंतर आनंदनं ित यासाठी सा ांचा ढीगच आणून टाकला. या सा ां या
कं मती, यातलं वैिव य ित या व ातही कधी न येणारं होतं. राध ांनी आप या
ित स े ाठी हणून ितला जे दािगने घातले होते, यातले कतीतरी ितनं या आधी जवळू न
पािहलेही न हते. ितचं स दय दागदािगने, उ म व ं आिण आनंदचं ेम यामुळे
अिधकािधक खुलत होतं, आनंदला आणखी मोहात पाडत होतं.
बघता-बघता दवस चालले होते. अनुपमाला तर दवस-मिह यांऐवजी ण-िमिनटे
गे यासारखं भासत होतं. आनंद-अनुपमा वेळ िमळे ल ते हा गावात भटकत होते, ग पा
मारत होते, एकमेकांना आणखी जाणून घेत होते, एकमेकांना वत:िवषयी भरभ न
सांगत होते.
आनंदचं इं लंडला जा याचं ितक ट हातात पडलं, यावेळी मा अनुपमाचा चेहरा
उत न गेला. इं लंड ! कु ठं आहे कोण जाणे !... गो या त ण चा देश तो! यापैक एखादीनं
आप या आनंदचं मन काबीज के लं तर? ल ा या वेळीही कु णीतरी हटलं होतं, ‘अहो, ही
मुलं परदेशी जातात. इथं एक बायको असतेच, ितकडंही एका गो या म मेशी ल
करतात. आम या शेजार या रावां या धाक ा भावानं असंच के लंय हणे !’
अनुपमे या मनाची कातरता जाणून आनंद हणाला, ‘अनु, मी ितथं तू याय या
दवसाची, तारखेची, तासाची, िमिनटाची वाट पाहत असेन, याची खा ी बाळग.’
‘पण तु हीच ितथं गे यावर मला िवस न गेलात तर?’
‘काय वेडी आहेस ग ! असा कसा तुला िवसरे न मी? तू चचम ये होणारं ल पािहलंयस
क नाही?’
‘अंह!ं यात काय एवढं िवशेष असतं?’
‘ितथं ते शपथ घेतात— के वळ मृ यूच आ हांला वेगळा क शके ल. अनु, मी हे शंभर
ट े मानतो. तू काळजी का करतेस?’
अनुपमेनं समाधानाचा िन: ास टाकला.
आनंदचं िवमान आकाशात उडालं. ते एखा ा ता याएवढं दसेपयत अनुपमा एकटक
याकडे पाहत होती. यानंतर अगदी कमीत कमी हणजे सहा-सात मिह यांनंतर आनंदची
भेट होणार !
♦ ♦ ♦
आनंद असताना थो ाच अवधीत जो ‘ल मीिनवास’ ितला िचरप रिचत वाटत होता,
तोच आता ितला आनंद नसताना अप रिचत वाटू लागला. ितथं ऐकटीनं पाऊल टाकणं
ितला नकोसं वाटलं. कती के लं तरी ीमंतांचं घर ! आपलं कामकाज, आपलं वागणं-
बोलणं या बंग याला साजेसं आहे क नाही, यािवषयी ितला मनात भीती वाटू लागली.
ित या मनातली भीती जाणवून राध ा हणा या, ‘आनंदचं िवमान गेलं. चला, गावी
परतूया. घरात ित हीसांजेला दवा लावायला पािहजे. बघता-बघता सहा मिहने जातील.
एवढं घाबरायला काय झालं? दवेलागणीला घरी हजर हायला पािहजे.’
बाहेर िग रजा आिण ाय हर तुकाराम वाट पाहत बसले होते. राध ा बाहेर येत
हणा या, ‘तुकाराम, आ हांला पोतदार सराफां या दुकानापाशी सोड आिण धाक ा
बाईसाहेबांना भाजी-मावâटला घेऊन जा. आठ दवसांची भाजी घेऊन ये.’ यांनी
भाजीसाठी या याकडे पैसे दले. कदािचत न ा सुनेला घरात या सो या-चांदी या
वहारात एव ात कशाला यायचं, असा यांचा िवचार असावा. आपण घराची
मालक ण असताना ितला मह वाचे आ थक वहार समजायचं कारणच काय?
यावर अनुपमा काहीच बोलली नाही. वाद घालणं, उलट उ र देण,ं उगाच संशय घेणं
ित या वभावातच न हतं. ितनं आप या सासूबा नी भाजी आणायला का धाडलं,
यािवषयी काही िवचारही के ला नाही. उगाच फाटे फोडणं ितला ठाऊक न हतं.
तुकारामनं भाजीची खरे दी संपवली आिण िवमन कपणे गाडीत बसले या
अनुपमेपाशी येऊन हणाला, ‘बाईसाहेब, थोर या बाईसाहेबांनी दलेले पैसे पुरले नाहीत.
आणखी पाच पये चार आणे ायला पािहजेत. देता?’
अनुपमेनं आपली पस उघडू न पािहली. आनंदनं गावी जाताना दलेले दोनशे पये
ितथंच होते. पण तुकाराम हणाला, ‘शंभराची नोट नको. पाच पयांसाठी एवढी िच लर
कु णी देत नाही. सुटेच ा.’
अनुपमेचं शेजारीच असले या िग रजे या पसकडे ल गेलं. सराफा या दुकानात
घाईनं जाताना ती िवस न गेली असावी. णभर ित या पसमधून पैसे काढू न यायची
ितला भीती वाटली. पण तुकाराम आिण भाजीवाला छोकरा समोरच उभे होते. पाच
पयांसाठी यांना ताटकळायला लावणं अयो य वाटू न ितनं िवचार के ला, नाही तरी
िग रजा घरातलीच मुलगी आहे, नणंदच आहे. ितनं िग रजेची पस उघडू न यात या पाच-
पाच या दोन नोटा काढू न तुकारामा या हाती द या, ‘सुटे आणून दे.’
ते दोघं िनघून गेले. अचानक िग रजाची पस ित या हातून िनसटू न खाली पडली.
अनुपमा घाबरली. काही कं मती व तू अस या आिण या गहाळ झा या तर?... ितनं घाई-
गडबडीनं पडलेलं सामान गोळा के लं.
पसम ये तसं काही िवशेष न हतं. कु ठ याही कॉलेजकु मारी या पसम ये असणा या
व तूच ितथं हो या. कं गवा, सटची बाटली, छोटा आरसा, कॉपॅ ट, टकलीचं पाक ट असंच
करकोळ सामान होतं. एका मालात मा काहीतरी गुंडाळू न ठे वलं होतं.
माल उलगडू न बघताच अनुपमा िशळे सारखी त ध झाली. ित या क पनेतही येणार
नाही, अशी व तू या मालात गुंडाळू न ठे वली होती. यात गभ-िनरोधक गो यांचं
पाक ट नीट ठे वलं होतं ! यातच एक िच ी होती, ‘रा ी आठनंतर !’
अनुपमा गडबडू न गेली. आप या अित े घरा याचा गुणगौरव ितनं असं य वेळा
ऐकला होता. राध ां या सोव याओव या या अवडंबराची कटकट ती दररोज पाहतच
होती. आिण अशा घरातली ही त ण मुलगी कसले धंदे करतेय हे !... अनुपमेचा काही ण
वत: या डो यांवरही िव ास बसेना. ितनं पु हापु हा या गो या पा न खा ी क न
घेतली.
व तुत: ितलाही ल ा या वेळेपयत या गो यांची मािहती न हती. ल ानंतर आनंदचा
परदेश- वासाचा बेत प ा अस यामुळे, यानंच ितला या गो यांची ओळख क न दली
होती.
—ितनं पु हा ती िच ी िनरखून पािहली. ते अ रही िग रजाचं नस याचं ित या
ल ात आलं. मग कु णाचं असेल हे?... काय चाललंय हे सगळं ?... घरात आनंद आिण
राध ांना हे ठाऊक आहे काय?
अनुपमानं गडबडीनं पस पु हा भ न ठे वली. िग रजा या पसम ये स र- शी पये
नेहमीच असायचे. यातले पाच पये काढ याचं ित या ल ात येणार नाहीच. आपण पस
उघड याचं ितला सांगायचं नाही, असं अनुपमेनं ठरवलं.
ाय हरनं गाडी सोनारा या दुकानापाशी उभी के ली. राध ा आिण िग रजा गाडीत
येऊन बस या. अनुपमेनं िग रजाचा चेहरा िनरखून पािहला– ितला तो नेहमीसारखा
सुरेख न वाटता कपटी आिण धूत त णीचा चेहरा वाटला.
‘माझी पस इथंच रािहली वाटतं ! तु ही पािहली काय?’
‘इथं? मला ठाऊक नाही, कु ठं आहे?’ अनुपमा खोटंच हणाली.
सीटखालची पस काढू न देत राध ांनी बजावलं, ‘िग रजा, पस अशी इथं-ितथं
टाकायची नसते. आपण पस कु ठं तरी टाकायची आिण लोकांवर उगाच आळ यायचा, हे
काही बरं न हे.’
अनुपमाला हा नाटक पणा वैताग आणणारा वाटला.
गावी आ यावर अनुपमानं िग रजे या वागणुक वर िवशेष ल ठे वलं. पण यािवषयी
कु णाशीही मनमोकळं बोल याचं धैय ितला वाटलं नाही.
राध ांना सांग याइतकं धैय ित या अंगी न हतंच. सासूसुने या ना यात एवढा
मोकळे पणा कु ठू न येणार? यात अनुपमा गरीब घरातून आलेली सून. त डानं यािवषयी
बोलून दाखवलं नाही, तरी तसं वागून दाखव याची यांची प त होती. िशवाय घरात
सतत काही ना काही चाललेलं असे. कधी फु लांचा ल वाहणं, कधी देवांना सह
द ांनी ओवाळणं, कधी देवांची हळदी-कुं कवानं पूजा बांधणं— काही ना काही चाललेलं
असे.
नारायण राध ांना दररोज काही ना काही धा मक िवधी करायला लावत होता.
राध ा या या श दाबाहेर नसाय या. या धा मक िवध साठी होणा या खचाचा तर
कं िचतही िवचार के ला जात न हता. कु णाला याची फक रही न हती.
िग रजे या संदभात आनंदला तरी कशी िलिहणार ती? कती झालं तरी याची ती
लाडक बहीण! बायको काय अलीकडे घरी आलेली. अनुपमेची आनंदशी अजून नीट
ओळखही झाली न हती. अशा वेळी अशी नाजूक गो कशी कळवणार?
िग रजा पग वता आिण या न मह वाचं हणजे गभ ीमंत घरातली. यामुळे ितनं
वत: या तो यात राहणं वाभािवक होतं. अनुपमा सुंदर असली, तरी गरीब घरातून
आलेली. वभावानंही गरीब. यामुळे अनुपमेची मोठी कु चंबणा होत होती.
एक दवस िग रजानं सांिगतलं, ‘आई, दोन दवसांसाठी हळे यिबडु -बेलूरला ीप
जाणार आहे. मीही जाणार.’
‘कॉलेजची ीप? मुलंही येताहेत काय?’
‘मुलं येणारच ना ! पण बरोबर लेडी-टीचरही आहेत.’
िग रजेनं आईची समजूत घालून परवानगी िमळवली.
राध ांना वंश-परं परे नं चंड ीमंतीबरोबर सुरेख गुलाबी रं गही आला होता.
याचबरोबर साखरे चा रोग-डायबेटीसही आला होता. िशवाय वात- कृ तीमुळे अलीकडे
यांना सायंकाळी तास-तासभर बसून पूव माणे देवाची पूजा करायलाही जमत न हतं.
सुंदर ां या घरी यां या नातवाचा वाढ दवस होता, यािनिम ानं याची आरती
करायची आहे, हणून राध ां या घरी िनरोप आला. िग रजा ीपला गे यामुळे राध ांनी
अनुपमेलाच आरतीसाठी जाऊन यायला सांिगतलं.
मो ा घरची सून हट यावर अनुपमेलाही एकटं पाठवलं जात न हतं. ाय हर
सोबत असायचाच. सु वातीला ितला याचं कौतुक वाटलं, तरी हळू हळू ितला तो आपलं
वातं य िहरावून घेणारा सो याचा पंजरा अस यासारखं वाटू लागलं होतं.
सासूबा नी सांिगत या माणे उ म रे शमी साडी नेसून आिण सो याचे दािगने लेवून
अनुपमा गाडीत बसली. ित या देख या पाकडे राध ांनी िनरखून पािहलं.
सग या ीमंत घरां माणेच सुंदर ां या घरचा आरतीचा थाट होता. ितथ या
गद तही अनुपमा सग यांचं ल वेधून घेत होती. यामुळे संकोचून एका कडेला बसले या
अनुपमेकडे कमला आवजून गेली. या दोघ ची ल ाआधीपासून ओळख होती. िशवाय
कमला आिण िग रजा एकाच वगात िशकत हो या.
सहज काहीतरी बोलायचं हणून अनुपमानं िवचारलं, ‘तू का ग गेली नाहीस
हळे यिबडु -बेलूर या ीपला?’
कमला आ यानं हणाली, ‘ ीप? ही काय शाळा आहे अस या सहली यायला ! आता
तर आमची सेिमनारची घाई चालली आहे–’
बेसावधपणे जेवताना अचानक घशात दगड अडकावा, तशी अनुपमेची गत झाली.
काही तरी चुकतंय, हे ल ात आलं, तरी घरा याचा मान राख यासाठी ितनं मनातला
ग धळ लपवायचा य के ला.
पण कमलानं िवचारलंच, ‘कु णी सांिगतलं अशी ीप आहे हणून?’
‘कु णीतरी हणत होतं. कोण बरं ?... आठवत नाही !’
‘िग रजा कु ठं आहे?’
खोटं बोलायची अिजबात सवय नसलेली अनुपमा चाचरत हणाली, ‘डोकं दुखतंय
ितचं. झोपलीय!’
‘अ छा ! हणून कॉलेजला आली नाही वाटतं !’
‘होय !’
काहीतरी क न कमलाला टाळायचं, हणून सुंदर ांकडे वळू न ती हणाली, ‘उशीर
होतोय मला ! कुं कू लावता?’
‘अग, घाई कसली करतेस? नवं कु ठलं नाटक यानंतर?’ सुंदर ां या मुलीनं– लिलतेनं
िवचारलं.
‘खरं च ! एम. ए. झा यावर तू घरीच आहेस ना ! ीमंताघरची सून, हाता-पायाशी
नोकर ! मग काय ! हवा तेवढा वेळ िमळत असेल तुला !’ कमला हणाली.
‘पुरे ग ! राध ांची सून ! आिण नाटक करणार? छाती फु टेल आम या राध ांची !
ल ाआधीची गो वेगळी. यानंतर असले कार चालणार नाहीत यां या घरी ! एवढं
मोठं घराणं यांचं ! आिण नाटक करायचं? छे: ! आिण मी हणते, नाटकं क न असे
कतीसे पैसे िमळणार आहेत? राध ा कडक बाई आहे ! ती काय, मीही मा या सुनेला
नाटकं करायला सोडणार नाही !’ सुंदर ांनी हायकोटचं जजमट दलं.
सारं ऐकू न- यातही नाटकािवषयीचे यांचे िवचार ऐकू न अनुपमा च ावून गेली होती.
ीमंत घराणं, नवरा सुिशि त आिण कलाि य, वा ! ल ठरलं, ते हा अनुपमालाही
इतरांबरोबर कती आनंद झाला होता ! अगदी ध यध य वाटलं होतं. ित या
हॉ टेलमध या मैि ण म येही ‘अनुपमेसारखं आपलंही जीवन असतं तर काय बहार येईल
!’ अशा अथाची भावना झाली होती. याला आनंदाबरोबरच म सराची कनारही
होती.
अशा घरात कलेिवषयी इतक हीन भावना अस याचं ऐकत असताना, ितला दयाला
कु णीतरी डाग या देत अस यासारखं वाटलं. कदािचत आनंद परत यावर या याकरवी
आपण सासूबा चं मन वळवू शकलो, तरच आप याला पु हा आप या अिभनयकलेचा
आनंद लुटता येईल, या बारीकशा िवचारानं, अंधारात एखा ा िमणिमण या योतीमुळे
भासतो, तसा आधार वाटला. तरीही ितचं मन िख च होतं. उ साहानं नटू न-थटू न
घराबाहेर पडलेली अनुपमा जड दयानं घरी परतली.
ित या मनात िग रजेचं वागणं आिण नाटकािवषयीची या लोकांची ितर काराची
भावना, यामुळे वावटळ उठली होती.
िग रजा घरी परतली. अनुपमेिशवाय आणखी कु णालाच ित या वासािवषयी नेमक
मािहती न हती. पण हे कु णापुढे सांगणंही अनुपमेला श य न हतं.
या सा या वातावरणात आनंदचं प तेवढंच उ हाचा ताप कमी करणारा वळवा या
पावसाचा िशडकावा होत होतं. या प ांमधून आनंद आप या ितथ या दैनं दन
जीवनािवषयी, मनाला छळणा या िवरह-भावनेिवषयी िलहायचा. ते वाचताना
‘आप याला देवानं पंख दले असते, तर उडू न आनंदपाशी गेले असते...’ या िवचारात ती
गढू न जात होती.
सं याकाळी राध ा देवळात ‘भारत-मंगळ’ वचन ऐकायला गे या हो या. अनुपमा
माडीवर या लाकडी झोपा यावर झुलत नुकतंच आलेलं आनंदचं प वाचत बसली होती;
पु हापु हा वाचत होती.
‘अनुपमा, तुला नाही तो उ ोग करायला कु णी सांिगतलं होतं?’ संतापानं तणतणत
िजना चढू न वर आले या िग रजेनं ित या पु ात उभं रा न िवचारलं. ितचा चेहरा
लालबुंद झाला होता.
अनुपमा घाब या-घाब या उभी रािहली. ितला िग रजे या बोल याचा आधी अथच
समजला नाही.
‘काय के लं मी?’
‘काल कमलापुढं माझी त येत बरी नाही, हणून कु णी सांिगतलं? तूच ना?’
अनुपमा अवाक होऊन उभी होती.
‘आिण हळे यिबडु या ीपिवषयी चौकशी करायचा च बडेपणा करायला कु णी
सांिगतलं होतं तुला?’
‘मी...मी मु ाम नाही बोलले. सहज िवषय िनघाला. िशवाय मी तू गे याचंही
सांिगतलं नाही. तुझा काहीतरी गैरसमज झालाय.’
‘काही गैरसमज झालेला नाही ! मी हळे यिबडु ला गेलेच न हते, असं तुला हणायचंय
ना?’
‘तू कु ठं जाऊन आलीस ते तुलाच ठाऊक ! पण िग रजा, मी तु या न मोठी आहे. तुला
एक सांग?ू ’
िग रजा काही बोलली नाही.
‘हे बघ, तुझं वागणं यो य नाही. तू या वाटेनं चालली आहेस, तो चुक चा माग आहे.
आप या घरा याला हे शोभणारं नाही, एवढंच तुला मी सांगते !’
‘मला तु या उपदेशाची काही गरज नाही. माझी आई आिण थोरला भाऊ आहेत मला
सांगायला ! तु ही चारचौघांपुढे पर या पु षांबरोबर ेमाचे संग रं गवता, तो माग यो य
हणायचा काय?’
‘ते नाटक असतं. खरं जीवन न हे. तू हवी ितथं चौकशी कर. एकही
मा यािवषयी वेडव ं ाकडं बोलणार नाही!’
‘हे पाहा, ग रबाला ीमंती लाभली, क दवसा दवटी घेऊन फरायला लागतात,
अशी हण आहे ना, तसं झालंय तुझं ! मला उपदेश करता? आजपयत मला कु णी
अवा रानं सुनावलं नाही. हवं तर मीच तु हांला चारचौघांत सुनावेन !’
िग रजा या या बोल यावर अनुपमा घाबरली. तोच पावलांचा आवाज ऐकू आला.
राध ा आ याचं जाणवून अनुपमा ग प बसली.
आईला पाहताच णाधात िग रजेचा नूर पालटला. ितनं रडवे या वरात आईला
सांिगतलं, ‘आई ग ! विहन ना वाटतंय, मी हळे यिबडु ला गेलेच नाही. काल कुं भारां या
कमलीला यांनी भोचकपणे िवचारलं हणे ! कॉलेजम ये माझा कती अपमान झाला !’
आिण ती द ं के देऊन रडू लागली.
राध ांनी जोरात िवचारलं, ‘हे खरं आहे, अनुपमा?’
एका करकोळ गो ीचं मोठं करण होऊ पाहत होतं, याची अनुपमेला क पना आली.
ती लगेच हणाली, ‘सहज िवचारलं मी. माझं चुकलंच ! तु हांला आिण िग रजाला याचा
ास झाला असेल, तर मा करा मला !’
आप या का याभोर डो यांना पदर लावत, अ ू आवरत अनुपमा आप या खोलीत
धावली.
राध ांनी लेक कडे वळू न िवचारलं, ‘िगरी, खरं सांग, कु ठं गेली होतीस?’
‘आई, राघव वाम ची शपथ ! या ल मीची तू पूजा करतेस, या ल मीदेवीची शपथ
घेऊन सांगते, मी कॉलेज या ीपलाच गेले होते. अग, या कमलीची आिण आमची बॅच
वेगळी आहे !’
आट-साईडला बॅचच नसते, हे राध ांना कु ठू न ठाऊक असणार हणा !
‘बरं बरं ! पुरे ! हणूनच जुनी माणसं हणायची, कु ळशीळ बघून सून घरी आणावी
हणून! िह याशीच ल करायचं हणून आनंदनं ह धरला, हणून मी ग प बसले. याला
येऊ दे तर खरा !’
बाहेर उभी रा न िग रजेचं बोलणं ऐकणारी अनुपमा खो ा शपथा ऐकू न घाब न
गेली होती. हे कसलं घराणं? ही कसली ीमंती? हे कसलं जीवन देवानं मा या वा ाला
दलंय हणायचं? ितला ती पणे आनंदची आठवण झाली. कधी येईल तो? तो आ यावर
आपलं जीवन असं राहाणार नाही.
सुनेकडू न ावणात या सा या पूजा आिण नवरा ाचे सगळे धा मक िनयम पाळायला
लावून यानंतर ितला परदेशी पाठवावं, असा राध ांचा िवचार होता. अनुपमेचा
पासपोट-ि हसा होईपयत तेवढा वेळ जाणारच होता.
िग रजेचं करण झा यापासून अनुपमा श य िततक जपून वागत होती. कु ठ याही
बाबतीत फारसं बोलत न हती. समोर असेल तेवढं काम करत होती. राध ा सांगतील ते
कामही मुका ानं पार पाडत होती. कु ठं पूजेची तयारी करणं, फु लं खुडून आणणं, माळा
करणं अशी बारीकसारीक कामं ित या वा ाला येत होती.
हात फु लांचे हार कर यात गुंतले, तरी ितचं मन मा आनंदबरोबर अपूण रािहले या
नाटकातले वेश रं गव यात म होऊन जाई. मन तेवढंच शांत होऊन जाई.
गौरीपूजे या िनिम ानं ावण मिह यात अनुपमे या विडलांकडू न पाच पयांची
मनीऑडर आली. पिह या वष ची गौरीपूजा प ती माणे माहेरी घेऊन जाऊन करायला
हवी. पैशा या चणचणीमुळे अनुपमेला माहेरचंही बळ रािहलं न हतं. गौरीपूजेचं अवडंबर
रा ा, ितला मायेनं माहेरी बोलावणारं ही कु णी न हतं.
पाच पयांची मनीऑडर बघून राध ांचा संताप िशगेला पोहोचला.
‘तु या बापाची आ थक कु वत नसेल, पण हे पाच पये पाठवले याचा काय अथ?...
आम या ाय हरला खुशाली देतो आ ही पाच पये ! लेकाची इ छा हणून आ ही
ल ाला होकार दला. मुलगी आिण नारळ चालेल हटलं, तर खरोखरच मुलगी आिण
नारळ ायचा काय? तु या धाक ा बिहणी या ल ानंतर असे पाच पये गौरीपूजेसाठी
हणून पाठवले, तर ते पा णे ग प बसतील काय? पैशांबरोबर तु या आई-बापानं
शकु ना या दोन ओळी तरी िलिह या आहेत काय?...’ ावणा या संतत धारे माणे
राध ांची मु ाफळं अनुपमेवर बरसत होती.
यावर अनुपमेचा काहीही इलाज न हता. साव ा नाही हटलं तरी साव आई ! ती
कशाला ेम-वा स य दाखवायला येईल?
♦ ♦ ♦
या सा या मन तापदायक वातावरणात आनंद हा एकच आशेचा करण होता. संपत
शु वारची ल मीपूजा हणजे ‘ल मीिनवासा’तला मो ा अिभमानानं साजरा करायचा
सण. या सणासाठी राध ांची वषभर तयारी चालत असे. घरातले सगळे दागदािगने आिण
मौ यवान व तू या िनिम ानं बाहेर िनघत. याचे चार भाग क न यातला एके क भाग
ल मी देवी, अनुपमा, िग रजा आिण वत: घातले होते. शेकडो सुवािसन ना या दवशी
हळदीकुं कवासाठी बोलावलं होतं. सुनेकडू न यांत या ये सुवािसन चे पाय धु याचा
काय म चालणार होता.
पूजे या वेळी धूप जाळ यासाठी िनखारे हवे होते. नारायणाचाय ‘मु त टळतोय !
लवकर िनखारे आणा,’ हणून घाई क लागले. यो य मु तावर ल मी-पूजा के यामुळेच
ल मी आप या घरी वा त क न आहे, असा राध ांचा िव ास होता.
राध ांनी सुनेकडे पािहलं. अनुपमा लगबगीनं उठली आिण वयंपाकघरात जाऊन
ितनं दोन िनखारे िचम ात पकडू न धूपदानात घातले. गडबडी या भरात एक घटना
घडली. एक लालबुंद रसरशीत िनखारा अनुपमे या पावलावर पडला.
पावलाचा वरचा भाग पोळला, तरी अनुपमेनं िनखारा पु हा धूपदानात घातला आिण
ती गडबडीनं बाहेर आली.
पूजा संपली. पावलावर या जळले या भागाची होणारी आग सहन न झा यामुळे
अनुपमेनं यावर थंड पाणी ओतलं. थोडं बरं वाटलं, पण पाणी ओतायचं थांबव यावर
पु हा भगभग होऊ लागली. ती पु हा पाणी ओतत असताना बाहे न राध ांची हाक
आली, ‘अनुपमा, सगळे जण आलेत. फु लं ायची आहेत. कु ठं गेलीस तू? बाहेर ये बघू !’
 जळले या जागी आता मोठा टचटचीत फोड आला होता. ितनं यावर मलम लावलं,
तरी आग होतच होती. दोन-चार दवस, यावर इलाज नाही, हे ठाऊक अस यामुळे
अनुपमेनं यािवषयी कु णालाच काही सांिगतलं नाही. िशवाय कु णापुढे सांगणार हणा !
सहानुभूतीनं ऐकू न घेणारं तरी ितथं कोण होतं !
फोड बसला. जखम भ न आली. पण या जागी खाज सुटू लागली. अनुपमेला आ य
वाटलं. खाजवून-खाजवून ती जागा लालबुंद झाली.
म ये काही दवस गेले. अनुपमेचं या जागी ल गेलं. एक छोटासा पांढरा डाग ितथं
दसला. ितनं िनरखून पािहलं. खपली पडू न गे यामुळे तो डाग रािहला असावा, असा
िवचार क न ितनं ितकडे फारसं ल दलं नाही.
पण ितला फार दवस ितकडे दुल करता आलं नाही. तो डाग थोडा मोठा झा याचं
ित या ल ात आलं.
कसला डाग असेल हा? सु वातीला ल ात आलं नसलं, तरी लवकरच ित या ल ात
आलं.
अनुपमा या अंगावर कोड फु टलं होतं.
मनात तो िवचार येताच अनुपमाला आपलं दयच थांब याचा भास झाला. ित या
चेह यावरचे बदल राध ांना जाणवले; तरी वाटलं, नव यापासून दूर रािह यामुळे चेहरा
उतरला असेल.
याच वेळी शाम णांचं प आलं. यात वसुधेचं ल ठर याची बातमी होती. नवरा
मुलगा ल मी को-ऑपरे ट ह बँकेत लाक असून आणखी सहा मिह यांनंतर ल अस याचं
यांनी कळवलं होतं. मुलाची आजी आजारी अस यामुळे मुलगी पसंत पड याचं या
दवशी समजलं, याच दवशी ल ा या या ाही के या हो या. अनुपमेनं याब ल राग
मानू नये, असंही यांनी िलिहलं होतं.
वसुधेचं ल ठरलं, ही बातमी िनि तच आनंदाची होती. साखरपु ासाठी बोलावलं
असतं, तरी या वेळी अनुपमा जाऊ शकली नसती. आप याला कु ठला रोग झालाय,
यावर उपाय काय वगैरे िववंचनेत ती घेरली गेली होती. हा उपचार इतरां या नकळत
झाला पािहजे...
अनुपमेनं या आधी कतीतरी कोड फु टले या माणसांना पािहलं होतं. यावेळी मनात
कु ठलीही ती भावना नसायची. पण आता आप यालाच तो रोग झालाय हट यावर
ित या मनात आलं– देवा, असा काय गु हा के लाय मी? कु णालाही के वळ श दानंही कधी
दुखावलं नाही. मग कु णाचा शाप मला भोवला असेल? तेही आनंद गावात नसताना–
अनोळखी सासरी राहात असताना– देवा, मला या रोगापासून मु कर. आणखी कु ठलाही
आजार झाला तरी चालेल मला ! पण हे कोड नको !...
सग यां या नकळत डॉ टरांकडे कसं जायचं, हा एक मोठाच होता. घराबाहेर
कु ठं जायचं असेल, तर दाराशी ाय हरसह गाडी उभी असते. हणजे राध ांना
समजणारच. घरी सांगायचं धैय नाही. घर या फॅ िमली-डॉ टरांना दाखवणं हणजे
र यानं जाणा या भुताला घरात बोलावून घेत यासारखा कार होईल !
अनुपमेची तगमग होत होती. यािवषयी परदेशी राहणा या आनंदला िलिहणं श य
नाही. कु ठ या ज मीचं पाप या ज मी निशबी आलं असेल?... न दसणा या देवाशी आिण
दैवाशी अनुपमेचा वाद चालला होता.
तो पांढरा डाग मा हळू हळू िव तारत होता. अनुपमा दवस दवस रोड होत होती.
अग य भिव यकाळात काय दडलंय, याची चंता करत होती.
एक दवस सं याकाळी िग रजा घरात नसताना ितनं राध ांना सांिगतलं, ‘मी
हॉ टेलकडे जाऊन येत.े .. मैि ण ना भेटून येते. खूप दवस झाले यांना भेटून!’
राध ांनी परवानगी दली, ‘बरं ! तासाभरात येशील ना? सं याकाळी मलाही पुराण
ऐकायला जायचं आहे. मला गाडी लागेल. तुला आणायला पु हा ाय हर येईल, हवं तर !’
अनुपमेनं ही संधी पकडत हटलं, ‘नको, तु हांला उगाच कशाला ास? मी येईन बसनं
!’
‘बरं . पण अंधार क नकोस परतायला. लवकर ये.’
अनुपमानं घाबरतच िसटी बस धरली. कॉलेजम ये असताना ितनं अनेक डॉ टरां या
नावा या पा ा वाच या अस या, तरी य ात यांपैक कु णाचीच ओळख न हती.
आता एखादा डॉ टर, तोही चांगला, शोधायचा आिण सग यां या न कळत याला
जाऊन भेटायचं– अनुपमाला या कार या चोरटेपणाचा आधीपासूनच राग होता. पण
आता ितचा नाईलाज होता.
‘डॉ. राव, वचात ’ असा बोड दसताच ितची पावलं अभािवतपणे या दशेला
पडली. बाहेर या हॉलम ये पाच-सहा ण बसले होते. एका या शरीरावर मोठे मोठे फोड
दसत होते. आणखी एका रो या या अंगाचा काही भाग खाजत होता. आणखी काही
णां या आजाराचं व प थमदशनी ल ात येत न हतं– कदािचत यां या आजाराचं
व प न सांगता ये याजोगं असावं.
अनुपमा ितथं येताच इतर रो यांचंही ित याकडे ल गेलं. यां या चेह यावर आ य
उमटलं– कारण ण अस याचं कसलंच िच ह अनुपमेकडे पाहताना दसत न हतं.
चेह यावरचे लान भाव वगळता ती अिजबात रोगी वाटत न हती.
ितथली प रचा रका ित यापाशी येऊन हणाली, ‘डॉ टर घरात आहेत. तु ही हवं तर
ितथंच भेटू शकता.’ अनुपमा डॉ टरांना सहज भेटायला आलेली कु णी नातेवाईक असावी,
असं ितला वाटलं. नकाराथ मान हलवून अनुपमा डॉ टरांची वाट पाहत बसून रािहली.
बराच काळ गे यासारखं ितला वाटत होतं. येक रोगी एवढा वेळ डॉ टरांशी का
बोलत राहतो, डॉ टरांनी आप याला का लवकर बोलावू नये, आप याला परतायला
उशीर झाला, तर राध ा काय हणतील, या िवचारांम ये ती गढू न गेली असतानाच ितचं
नाव पुकार यात आलं. ती घाबरतच डॉ टरां या के िबनम ये िशरली.
म यम वयाचे, कर ा के सांचे, तरीही सहानुभूती दशवणा या डो यांचे डॉ टर समोर
दसताच अनुपमे या मनातली भीती काही माणात कमी झाली.
‘डॉ टर, पावलावर िनखारा पड यामुळे पांढरा डाग आलाय. मला वाटतं कोड आहे.’
‘तु ही बसा. जे सांगायचं ते बसून सांगा. घाबर याचं काहीही कारण नाही.’ डॉ टर
शांतपणे हणाले.
ितनं िन यांचा घोळ उचलून पायावरचा डाग दाखवला. डॉ टरांचा चेहरा पूववत
होता, ‘खरं य तुमचं. तुमचा अंदाज खरा आहे.’
मनात कु ठं तरी डॉ टरांकडू न ‘असं काही नाही, हे कोड नाही, दुसरा कसला तरी डाग
आहे’ असं ऐकायला िमळे ल, अशा कारची पुसट आशा होती, तीही जमीनदो त झाली !
अनुपमा डॉ टरांचं बोलणं ऐकताच अवाक झाली. डॉ टरां या दृ ीनं तो नेहमीचाच
आजार होता. यांनी लगेच सांिगतलं, ‘हा कधीच पूणपणे बरा न होणारा रोग आहे, असं
मा समजू नका. तुम या घरी हा रोग आणखी कु णाला आहे काय?’
‘माझी आई लहानपणीच वारली. मा या मािहती माणे ित यापैक कु णालाही हा
आजार न हता. तसंच विडलांकडेही कु णाला नाही. डॉ टर, हा आनुवंिशक रोग आहे?’
‘नाही, तसं काही नाही. पण फॅ िमली-िह ी िवचारली. हा रोग वंशपरं परे नंच येतो,
असं ठामपणे हणता येत नाही.’
‘पावलावर िनखारा पड यामुळे हा आजार झालाय का?’
‘ते एक िनिम झालंय, एवढंच. काहीजणांना कु ठ याही िनिम ािशवायही हा रोग
होऊ शकतो. काही ि यांना गरोदरपणात हा रोग येऊ शकतो.’
‘मला का झाला हा रोग?’ डो यांतलं पाणी पुसत अनुपमानं िवचारलं.
‘कारण सांगता येणार नाही. औषधं िल न देतो– ती वाप न पाहा.’
‘ यानंतर मी पूणपणे बरी होऊन पूव सारखी होईन काय?’ ितनं आशेनं िवचारलं.
‘या बाबतीत खरं ते सांगतो. काहीजणांना लगेच गुण येतो. काहीजणां या बाबतीत
डाग पसरत नाही. येक मनु यदेह वेगवेगळा असतो ना ! यामुळे िनि त असं काहीही
सांगता येत नाही.’
अनुपमा उठू न उभी रािहली.
डॉ टरांनी सांिगतलं, ‘हे पाहा, श यतो तु ही या आजाराला त ड ायचा य करा.
मानिसक लेश आिण चंता याचा या रोगावर उलट प रणाम होऊ शके ल.’
अनुपमा िव वरात हणाली, ‘डॉ टर, मी इथं आ याचं तु ही गु ठे वाल?’
मंद हसत डॉ टर राव हणाले, ‘ याची काळजी क नका. आम या पेशाचा तो धमच
आहे !’
जड अंत:करणानं अनुपमा ितथून बाहेर पडली. आता ितला समजलं होतं, येक रोगी
डॉ टरांचा एवढा वेळ का घेतो ते !

♦ ♦ ♦

दवस दवस अनुपमाची प रि थती िबघडत चालली होती. हा आजार कधीच बरा
झाला नाही तर? हा डाग इतर कु णा यातरी नजरे ला पडला, तर आपलं भिव य काय?
आनंदला हे सारं कसं कळवायचं?
डॉ टरांनी दलेली औषधं मो ा न
े ं, भ नं वापरली, तरी अनुकूल गुण दसत
न हता. डॉ टरांनी सांिगतलं होतं, ‘चम-िवकार बरे हायला वेळ लागतो. मनाचा संयम
अ यंत मह वाचा आहे.’
ितचा संयम अपार असला, तरी भोवताल या लोकांम येही तेवढाच संयम हवा ना !
 डॉ टरकडे जाऊन येणं हणजे मोठा य के यासारखं येक वेळी ितला वाटत होतं.
घरी काहीतरी खोटं कारण सांगून बाहेर पडायचं, कु णी पाहत नाही ना, याची खा ी
क न घेऊन दवाखा यात िशरायचं; आिण रा ी उशीर हो याआधी घरी परतायचं. यातलं
काहीही चुकलं तरी जीवन वैराण होऊन जाईल, हे भय एक कडे ! सतत मानेवर धारदार
तलवार टांग यासारखी भावना मनावर दडपण ठे वत होती.
पायावरचा डाग कु णाला दसू नये, हणून ती साडी आणखी पायघोळ नेसू लागली.
यामुळे काही वेळा साडी पायात अडकायची. आप यालाच का हा आजार झाला?... गे या
ज मी या काहीतरी दृ कृ याचं फळ असेल काय?... कु णाचा शाप भोवला असेल?... या
आिण यासार या अनेक ांम ये घेरली जाऊन अनुपमा िनराश होत होती.
या दवशी राध ा इं दरा ां या घरी गे यानंतर संधी साधून अनुपमा दवाखा याकडे
िनघाली. खोटं बोलायची सवय नसले या अनुपमेनं चाचरतच ‘मैि णीकडे जाते’ हणून
सांिगतलं होतं. नेहमी माणे सं याकाळ या वेळी िग रजा घराबाहेर होती.
पण तो दवस नेहमीसारखा न हता.
इं दरा ा गावात न ह या. यामुळे राध ांनी बाजारात करकोळ खरे दी क न
यानंतर घरी जायचं ठरवलं. या माणे यांनी ाय हरला सूचना दली. यां या
नेहमी या िविश दुकानात, पूजेसाठी लागणारं के शर आलंय का, यांची ाय हर
तुकारामाला चौकशी क न यायला सांगून या गाडीतच बसून रािह या. सहज
इकडंितकडं नजर टाकत असताना यांची नजर ‘डॉ टर राव, चमरोग त ’ या पाटीकडे
गेली. अस या डॉ टरांकडे गु रोग झालेले रोगी जातात, हे राध ांनाही ठाऊक होतं. या
िवचारानंही यां या कपाळावर आ ा उमट या. नेम या याच णी या दारातून
अनुपमा बाहेर आ याचं यांनी पािहलं !
अचानक िवजेचा लोळ अंगावर कोसळला, क िवजेचा झटका बसला?... काहीही
नाही. काही ण राध ांचं त ड उघडंच रािहलं. िव ास ठे वणं अश य वाटावं, असं
काहीतरी यांनी पािहलं होतं.
कसली सून ही ! कसलं घराणं हणायचं? ाच घटनेिवषयी आणखी कु णी सांिगतलं
असतं, तर आपणही यावर िव ास ठे वला नसता. पण वत:च पािहलं ना ! यांचा सारा
देह बिधर होऊन गेला.
तुकारामानं सांिगतलं, ‘के शर िमळालं–’ ते हाच या भानावर आ या.
यातलं अनुपमेला काहीही ठाऊक न हतं. दवाखा याबाहेर येऊन ितनं बस पकडली.
आप या आयु यातील वादळाला सु वात झा याची ितला कणमा क पना न हती.
पािहले या दृ यामुळे राध ा आणखी कठोर झा या हो या. उलट अनुपमा न ानं
उ वले या िविच प रि थतीमुळे आणखी मऊ झाली होती.
अनुपमा माडीवर या आप या खोलीत बसून आनंदचं नुकतंच आलेलं प पु हापु हा
वाचत होती. आनंदनं यात ि टश रं गभूमी आिण ितथ या नाटकांिवषयी िलिहलं होतं,
‘इथं दररोज नवनवे योग होत असतात. इथली रं गभूमी सतत काही ना काही
घड यामुळे गाजत असते. अनु, तू इथं आलीस क इतक खूश होशील ! मला मा
कामा या अित र ताणामुळे याचा आ वाद हणावा तसा घेता येत नाही. सुंदर िनसग
बिघतला, सुंदर किवता ऐकली, कु ठ याही कारचं स दय समोर आलं, क तुझी आठवण
येतेच ! तू आणखी दोन-तीन मिह यांत इथं येत आहेसच ना ! मी या दवसाची वाट पाहत
दवस मोजतोय.’
‘अनुपमा–’
अनुपमा आप याच तं ीत वाचत होती, ‘काहीजण जीवनाला कठीण त मानतात.
मला मा तसं अिजबात वाटत नाही. तु या नुसतं प ाचं साि यही माझं जग सुंदर
क न टाकतं ! अनु, आई कशी आहे? ितचं मन अिजबात दुखवू नकोस. तू तसं करणार
नाहीस, हे मलाही ठाऊक आहे, पण ती तुला एखादा कठोर श द बोलली, तर मा यासाठी
हणून तू ितकडं ल देऊ नकोस.’
‘अनुपमा !–’
राध ां या हाके नं अनुपमा भानावर आली. या हाके त भरलेला दाह ितला चटकन
जाणवला. अनुपमा गडबडीनं उठली. ित या अपे ेपे ा या लवकर घरी परत या हो या.
ितनं िज याव नच ‘आले–’ हटलं.
‘का? मैि णीकडे गेली नाहीस? क बाजारात जाऊन आलीस?’ राध ांनी व कली
प तीनं टाकले.
काहीतरी घोटाळा झा याचं ल ात आलं, तशी अनुपमा आणखी गडबडली.
‘खाली ये आधी–’
अनुपमेनं एक पाऊल पुढं टाकलं असेल–नसेल, िन यांचा घोळ पायात अडकला, क
डो यांपुढे अंधारी आली, कोण जाणे ! ‘अ यो...’ हणत अनुपमा िज याव न गडगडत
खाली कोसळली. या पुढं ितला डो यांपुढे काजवे चमक याचं आठवलं तेवढंच !

♦ ♦ ♦

अनुपमा कोसळ याचा आवाज ऐकताच पूजेसाठी आलेले नारायणाचाय, वयंपाक ण,

ाय हर तुकाराम, नुकतीच बाहे न आलेली िग रजा, सगळे च आत धावले.
अनुपमा उताणी पडली होती. कपाळावर खोक पडू न र वाहत होतं. पायावर या
िन या बाजूला झा या हो या !
जे झाक यासाठी अनुपमा अनेक खटाटोप करत होती, यासाठी ती सुचेल या देवाला
साकडं घालत होती, नेमकं तेच आता सग यां या समोर न स य होऊन उभं ठाकलं होतं
!
अनुपमा या पावलावरचा पांढरा डाग बघून सग यांचे चेहरे पांढरे फटक पडले होते.
राध ा पाषाणवत उ या रािह या. यां या जीवनातला हा मोठाच आघात होता !
भानावर येताच या अनुपमेजवळ जाऊन वाकू न पायाकडे पा लाग या. यांचा न
सिचव नारायण या उ ारला, ‘छे: ! आईसाहेब, सूनबा ना हा आजार झालाय ! कसं
होणार पुढं!...’
िग रजा मनात या मनात हणाली, ‘माझं गुिपत शोधायला िनघाली होतीस नाही का
! बघ ! देवानं कशी िश ा के ली !’
कु णाचंही अनुपमाची शु हरपली आहे, याकडे ल च न हतं. आ याचा जोर
ओसरला न हता. अखेर वयंपा कणीनं आतून पाणी आणून अनुपमे या चेह यावर
शंपडलं. अनुपमेला फार मार बसला नसला, तरी झा या कारामुळे ती गळू न गेली होती.
डोळे उघडताच ितची सभोवताली नजर फरली आिण काय घडलं असेल याची ितला
क पना आली. िन या सार या करत ती भंतीला रे लून बसली. जे घडायचं ते घडू न गेलंय,
आता पुढं काय?– हा ित यापुढे होता.
राध ां या पुढेही ‘पुढं काय?’ हा होताच.
‘अनुपमा, तुला बाजारात पािहलं मी आज !’ राध ांनी चौकशी सु के ली.
अनुपमा खाल या आवाजात हणाली, ‘मी डॉ टरकडे गेले होते.’
‘मला मैि णीकडे जाणार हणून खोटं का सांिगतलंस?’
अनुपमा िन र झाली. मनात आलं, राघव वामी आिण ल मीदेवीची शपथ घेऊन
िग रजानं खोटं न हतं का सांिगतलं? पण हे बोलून दाखव यात काय अथ आहे? सुनेचं नातं
आिण लेक चं नातं यात भरपूर अंतर आहे...
‘के हापासून आहे हा डाग?’
‘अलीकडेच आलाय.’
‘ल ाआधीचाच असेल... !’
‘नाही. परवा ल मीपूजा झा यानंतर या काळात आलाय.’
लगेच नारायणाचायानं मि लनाथी के ली, ‘सोवळं नीट पाळलं गेलं नसेल !
ल मीदेवीचा कोप काय िवचारता !’
राध ांनी याला ग प बसायची खूण के ली.
‘हे आनंदला ठाऊक आहे?’
‘नाही. परवा-परवाच डाग आलाय.’
‘डॉ टरांकडे का गेली होतीस?’
‘हेच दाखवायला.’
‘आणखी काही कारण नाही काय?’
‘आणखी कु ठलंही कारण नाही. यासाठीच दोन-तीनदा गेले होते.’
‘तू आ हांला का सांिगतलं नाहीस?’
यावर अनुपमा काय बोलणार?
‘खोटं बोलू नकोस. आधीचाच हा रोग असला पािहजे. यात गोरी कातडी ! आमचा
आनंद वभावानं भोळा. तू याला भुरळ पाडलीस ! हणूनच हणतात, घराणं बघून सून
घरी आणावी हणून! तु या माहेरी आणखी कसले-कसले रोग आहेत देव जाणे !–
‘ कती िविच घडलं हे ! आम या घरा याचा आब के वढा ! आता गावात मान वर
क न चालणं कठीण झालं ! नारायणा, अरे , पि का नीट जुळली होती क नाही?’
‘आईसाहेब, यांनी जी पि का दली होती, ती जुळली !’
‘कसली खोटी पि का दली होती, देव जाणे !’
अनुपमा काही न बोलता बसून होती. राध ां या वा हारानं ती िथत होऊन गेली
होती.

♦ ♦ ♦

अनुपमा जेवायला बसली, तरी घास घशाशी अडक यासारखा झाला होता. नेहमी
वत: हसतमुख रा ून भोवतालचं वातावरण स ठे वणं, हा अनुपमाचा वभाव होता.
पण आज एकटीच जेवताना मनातलं दु:ख उचंबळू न येत होतं. जेवण अधवट टाकू न ती
तशीच उठली. ती उठताच तुंग ानं – वयंपा कणीनं, या जागी पाणी शंपडू न जमीन
सारवून घेतली.
अनुपमा चमकली. याचा अथ काय असेल?
दुपारी तीन या सुमारास सुंदर ा आ याचं अनुपमेला ऐकू आलं. एरवी वत: िजना
उत न खाली येऊन वागत करणं, हा ितचा वभाव होता. पण आज ितला ते नको वाटलं.
दोघी मैि ण या ग पा अनुपमेला ऐकू येत हो या.
‘राधाबाई, बातमी समजली. फार वाईट वाटलं बघा ! तुम यासार यांची अशी
फसवणूक हायला नको होती.’
‘काही कळे नासं झालंय बघा ! प बघून फसलो, आता काय करायचं हेच कळे ना.
तु हांला कु णी सांिगतली बातमी?’
‘ लंग वानं सावं ीला सांिगतलं हणे. नारायणाला िवचारलं, खरं क खोटं हणून !
यानं खरं य हणून सांिगतलं, हणून आले.’
‘काहीच सुचेना काय करावं!’
‘तु हांला ठाऊक नाही? अहो, हे कोड हणजे, वचेचा कु रोग ! पांडुरोग हणतात, तो
हाच क काय? बघा बाई, एक चा रोग दुसरीला लागायचा कु ठं तरी ! गे या ज मीचं कु ठलं
तरी पाप या ज मी या रोगा या पानं अंगावर उठलंय !...’
अनुपमा दचकली. ितला डॉ टरांनी सांिगतलं होतं, कोड संसगज य नाही; अनेकांचा
तसा अंधिव ास आहे. कु रोग आिण ा आजाराची ि लिनकल ल णं सारखी दसतात,
पण याचा या याशी काहीही संबंध नाही. कोडामुळे वचा िव प होते एवढंच. या
आजारामुळे कु ठ याही कारची िवकृ ती िनमाण होत नाही.
डॉ टरांनी ितला नीट समजावून सांिगतलं असलं, तरी हे ित याकडू न कोण ऐकू न
घेणार?

♦ ♦ ♦

दुस या दवशी सकाळी अनुपमेला नेहमी माणे जाग आली. ती रा ी जेवली न हती.
कु णी ितला जेवायला बोलावलंही न हतं. नेहमी माणे बागेतली टोपलीभर फु लं खुडून ती
देवघरात पाऊल ठे वणार, तेव ात नारायणाचायानं बजावलं, ‘आत पाऊल टाकू नका !
सोव यात या देवांना ओवळं क नये !’
कालपयत अनुपमा घरची छोटी मालक ण अस यामुळे खाल या मानेनं बोलणारा
िभ ुक आज इतर जाती या माणसांमुळे होणा या िवटाळा माणे मागं सरला! याची
ितला अिजबात अपे ा न हती. या रोगाचे प रणाम चांगले नसतील, याची ितला जाणीव
असली, तरी यां या नेम या व पाची ितला क पना न हती.
अवा र न बोलता फु लांची टोपली देवघरा या दाराशी ठे वून ती िनघाली. समो न
सोव यानं येणा या राध ां या चेह यावर अपशकु न झा यासारखा ितर कार उमटला.
यांनी मान फरवली.
‘नारायणा, ती फु लं फे कू न दे बघू ! आिण भां ावर सोव याचं पाणी शंपडू न घे !’
दयावर तापले या सळीचा डाग ावा, तशी अनुपमेची अव था झाली. ती खाली
मान घालून िनघून गेली.
यानंतर या घरातलं आपलं थान कामवा या बाईपे ाही खालचं अस याचं ित या
ल ात आलं. कामवाली आपलं काम उरक यानंतर आप या घरी िनघून तरी जाते; पण ती
कु ठं जाणार?... माहेरी?... साव आई घरात आली, याच दवशी ख या अथ ितचं माहेर
तुटलं होतं. ल झा यानंतर ती एकही दवस माहेरी गेली न हती. कधी जावंसं वाटलंही
न हतं.
आिण हा ‘ल मीिनवास’ ! कालपयत हे ितचं घर होतं, पण आजपासून हे घरही परकं
झा याचं राध ा पदोपदी दाखवून देत हो या. मग ितचं घर कु ठलं? ित या मनानंच उ र
दलं, इं लंडला– िजथं आनंद आहे, ितथंच आपलं घर ! पण आनंद तरी ितथं कती दवस
राहील? दोन-तीन वष. यानंतर पु हा ‘ल मीिनवास’चं ितचं घर ना? राध ांबरोबरच
यानंतर राहावं लागेल. अशा कारचे आचारिवचार असले या आनंद या आईबरोबर !
ल ाआधी रा ं दवस कामात गढू न गेले या अनुपमेला, ा फ जेवणखाण क न
राहाय या जीवनाचा नाही हटलं तरी कं टाळा आला होता. यात हे मानिसक लेश सहन
करणं, ितला तापदायक होत होतं. कधी संपणार आपला हा वनवास !...
अनुपमाला कोड फु ट याचं घरात सग यांना समजलं होतं. वयंपाक णबाई तुंग ा,
ाय हर तुकाराम, नारायणाचाय, कामवाली नंग वा– सगळे आपाप या प तीनं यावर
आपसात टीका- ट पणी करत होते. याचबरोबर यांनी ही बातमी गावभरही पसरवली
असावी... या िवचारानं अनुपमा णभर थरकापली.
‘अ यो- पापऽ ! आप या अनुपमाला कोड फु टलंय हणे! कसला रोग बाई हा!’
‘सगळं मनासारखं झालंय हणून फार िमरवत होती नाही का ! हणून देवानं असं
के लंय.’
‘कोड असले या बायकोला कोण नांदवेल? माहेरी पाठवून द यािशवाय राहाणार
नाही !’
पण हजारो मैल दूर असलेला आनंद यावर िव ास ठे वेल काय? तो आप यावर
िवसंबले या प ीचा हात म येच सोडू न देईल काय?
नाही ! असं होणार नाही ! याचा वभाव या सा यांसारखा नाही. िशवाय तो वत:
डॉ टर आहे. उलट तोच या सा यांना समजावून सांगेल–
जेवाय या वेळी तुंग ानं खाली बोलावलं.
दररोज सासू-सून आिण िग रजा एक जेवाय या. आज राध ा आिण िग रजाचं
जेवण झालं होतं, हे अनुपमे या ल ात आलं.
तो दवस संपला–
असे आणखी कती दवस घालवायचे? अनुपमेचा उ ग े दाटू न आला. याचा अंत तरी
कु ठं आिण के हा आहे?
पण लवकरच तोही दवस आला.
दुस या दवशी सकाळीच ‘ल मीिनवास’चं गेट वाजलं. ितनं माडीवर या आप या
खोलीतून पािहलं– शाम णामा तर आत येत होते.
काय होणार याची क पना आली, तरी मन एक कारे कठोर होऊ लागलं. जे होईल ते
पाहाता येईल, अशी भावना मनात िनमाण झाली. ती कान देऊन खाली चाललेलं
संभाषण ऐकू लागली.
‘काल रा ी तुमची तार िमळाली. सकाळची पिहली बस पकडू न मी आलो–’
शाम णामा तर बसता बसता हणाले.
‘अनुपमा आता आराम आहे ना?’
‘ितला काय धाड भरलीय ! ठणठणीत आहे !’
‘आनंदरावांकडची काही बातमी?’
‘तोही ठीक आहे.’
‘तुमची कृ ती कशी आहे?’ शाम णा टेिल ामचं कारण शोधत होते.
‘आ हांला काहीही झालेलं नाही. तु हांलाच िवचारायचं होतं. शाळे त िशकवणारे
मा तर तु ही ! ग रबाघरची मुलगी– शार आहे हणून देसायांनी सांिगतलं होतं. आ ही
यावर िव ास ठे वला. तु हीही आम या चांगुलपणाचा गैरफायदा यायला नको होता !
आ ही फ नारळ आिण मुलगी वीकारायला तयार झालो. हणून हा मोठाच दािगना
आम या ग यात मारलात, नाही का !’
‘काय बोलताय तु ही? काय झालं? मला काहीही समजत नाही. ितचं काही चुकलं
असेल तर मा करा. आईवेगळी पोर ! काहीतरी उलट बोलली असेल. मी ितला
समजावून सांगेन... आ ही गरीब आहोत, पण कसलीही फसवणूक के लेली नाही. देवाचीच
सा देऊन सांगतो.’
‘तर मग बोलवाच तुम या सा ीला ! मुलीला कोड असतानाही ते लपवून ितला
आम या घरी दलीत ना ! ही फसवणूक का के लीत तु ही?’
‘काय? अनुपमाला कोड आहे? कोण हणतंय? अश य आहे ते ! आम या घरा यात
आजवर कु णालाही कोड आलेलं नाही ! तुमची काहीतरी चुक ची क पना झाली आहे !’
‘चुक ची क पना? थांबा ! अनुपमा–’
‘अनुपमा–’ शाम णांनीही हाक मारली.
जड अंत:करणानं आिण पावलांम ये मणामणा या बे ा असा ात, अशा कारे
िजना उतरत अनुपमा खाली उतरली. समोर वासामुळे थकलेले, याहीपे ा दु:खानं
आिण चंतेनं िथत झालेले वडील आिण परी ा यायला उभी असलेली घरातली इतर
माणसं उभी होती. ही आपली अि परी ाच ! अि परी ा देऊनही सीतेचा वनवास कु ठं
चुकला हणा !
 अनुपमा खाली मान घालून उभी रािहली.
‘अनु, तु या सासूबाई काय सांगताहेत? खरं आहे ते?’
विडलां या ावरही अनुपमा काही न बोलता उभी रािहली.
‘आ ही खोटं बोलतो हणतात तुझे वडील ! सांग यांना खरं काय आहे, ते!’
एक ना एक दवस सांिगतलंच पािहजे... कती दवस लपवणं श य आहे?...
‘अ पा, परवा-परवापयत काहीही न हतं. गे या एक-दोन मिह यांत मा हा पांढरा
डाग दसायला लागला–’ ितनं िन या उचलून पावलांवरचा पांढरा डाग दाखवला.
राध ां या चेह यावर िवजयाचा आनंद पसरला आिण शाम णां या चेह यावर
िनराशा.
‘पटलं ना? आता तु ही तुम या मुलीला तुम या घरी घेऊन जा. आमचा मुलगा
आ यानंतर पुढचा िवचार क या. डाग नाहीसा झा यािशवाय अनुपमानं या घराचा
उं बरा पु हा ओलांडू नये. आमची फसवणूक झालीय ! आनंदलाही मी सगळं कळवेन...’
नंतर या अनुपमाकडे वळू न हणा या, ‘समजलं ना मी काय सांिगतलं ते? आिण
माहेरी जाताना आ ही दलेले सो याचे दािगने इथंच ठे वून जा !’
शाम णा गयावया करत हणाले, ‘तु हांलाही मुलगी आहे. िहलाही तुमची मुलगी
समजा. देवानं माग या कु ठ यातरी ज माची िश ा दली आहे ितला ! तु ही अशा कठोर
झालात तर कसं?... आईवेगळी पोर ! तु हीच ित या आई...’
अनुपमानं शाम णांना म येच अडवलं, ‘चला अ पा, आलेच मी. लगेच िनघू या.’
राध ांचा दगडासारखा कठोर वभाव अनुपमा जाणून होती. आप या खोलीत जाऊन
ितनं आप या ल ाआधी या सा या, मोज या सा ा आिण आनंदचा ित याबरोबरचा
फोटो तेवढा घेतला.
‘िग रजा, तु या विहनीला कुं कू लाव!’
अनुपमाला जाणवलं, कदािचत ही आपली या घराशी आिण या माणसांशी शेवटची
भेट ठरे ल. अवा र न बोलता, सारा भावनावेग आव न अनुपमा आपली िपशवी उचलून
विडलांबरोबर ‘ल मीिनवासा’बाहेर पडली–
मागं वळू न न बघता–

♦ ♦ ♦

साव ा अ व थपणे आत-बाहेर करत हो या. आद या दवशी यां या साव मुली या

– अनुपमा या घ न आले या तारे मुळे या घराची शांतता ड ळली होती. कारण नेमकं
समजलं नसलं, तरी तो अपशकु न अस याचं साव ांना जाणवलं होतं.
सं याकाळी उ हं उतरत असताना शाम णा येत अस याचं दसलं. पाठोपाठ
अनुपमाही दसली.
दमून-भागून दारा या ओसरीतच शाम णामा तरांनी बसकण मारली. यांनी दीघ
सु कारा सोडला. अनुपमा काही न बोलता आत गेली.
‘अनुला का पाठवलीय माहेरी? ना कु ठला सण, ना काय–’ यांनी िवचारलं.
 शाम णा काही बोलले नाहीत. ते भंतीला टेकून बसले.
‘तुमचा चेहरा एवढा का उतरलाय? काय झालं? ही बया सासरी भांडली- बंडली क
काय ?’
यावरही शाम णा बोलले नाहीत.
‘मी हणते, झालं तरी काय तु हांला?’
‘भूक लागलीय ! आधी वयंपाकाचं काहीतरी बघ बघू! नुस या चौकशा क नकोस.
सकाळपासनं त डात पा याचा थब नाही–’
‘अ यो ! असले कसले हे पा णे ज ळे मेले ! पिह यांदा ीमंत पा यांकडे गेलात तर
जेवणाचं रा दे– पाणीही दलं नाही? आम या वसुधा या घरचे पा णे बघा कसे
वहारी आहेत ! नुसता ीमंतीचा फु कट डौल काय कामाचा?...’
शाम णा संतापले. वासाची दमणूक, पोटात भुकेचा ड ब उसळलाय, मन आधीच
दु:ख आिण अपमानानं िव झालंय, यात ही बायको टोमणे मारतेय–
‘बंद कर तुझं पुराण ! आ ही इथं मरायला लागलोय... तू पा यांची तुलना करत
बसलीस! आधी भाताला ठे व. पुढचं सगळं नंतर सांगतो मी–’
काही झालं तरी मनातलं दु:ख कु णापुढे तरी मांडणं भाग होतं. शाम णांना ते श य
होतं, पण अनुपमा? ती काही न बोलता ग प होती. साव ांनाही जाणवलं– काहीतरी
िहचीच भानगड आहे–
रा ीचं जेवण झा यावर शाम णांनी जे घडलं ते सगळं साव ांना सांिगतलं.
साव ांना मुल या तुलनेत आप या मुल चा वाथ असला, तरी अनुपमा खोटारडी
नाही यािवषयी यांची खा ी होती. यांचं अनुपमेवर कधीच ेम न हतं. एखा ा पर या
अनाथ मुलीिवषयी यांना अनुकंपा वाटली, तरी आप या या साव मुलीिवषयी यांची
भावना करकरीत होती. आप या आधी आप या पती या ेमाची सवािधकारी असले या
आिण अनुपमे या पानं आपली कायमची आठवण ठे वून गेले या सवतीचं अि त व सतत
दाखवणारी ही मुलगी कतीही गुणवती असली, तरी साव ा कशा ित यावर ेम
करतील?
पण अनुपमाला ल ाआधी कोड न हतं, हे साव ालाही ठाऊक होतं.
ल ानंतर नजरे आड झालेली सवतीची मुलगी आता पु हा प र य ा होऊन माहेरी
आली होती. साव ांना संताप आला. आधीच ग रबी, यात मुल या ल ाची चंता– अशा
वेळी साव मुलगी घरी आली हट यावर आगीत आणखी तेल ओत यासारखं झालं होतं !
‘पण तु ही ितला इथं का घेऊन आलात? यांना सांगायचं, तु ही जाणे अन् तुमची सून
जाणे! हवा तेवढा पैसा आहे ना– ितथंच ठे वून हवं तेवढं औषध-पाणी करा हणावं !
नाहीतर तुम या घरात ितला जशी ठे वायची तशी ठे वा हणावं... एकदा मुलगी दली
हणजे ती आम या कु ळाबाहेर गेली !’
‘असं का बोलतेस? तु या मुलीवरच अशी पाळी आली असती तर?’
‘काहीतरी अभ बोलू नका !’
‘अग, घेऊन जा, डाग कमी झा यावर घेऊन या’ हणून सांिगतलंय ना? य क या.
य करायचं आप या हातात आहे. यश देणं– न देणं भगवंता या हातात !’
 ‘तसं न हे, आता लोकांचं त ड कसं बंद करायचं, हा खरा आहे. म येच कशी ही
आली हणून लोक िवचारायला लागले, तर काय उ र देऊ? उगाच लोकां या मनात
संशय! नंतर वसुधा या सासरी ही बातमी समजली तर? आनंदराव कधी येणार तेही
िनि त नाही.’
‘खरं य तुझ.ं तो िवचार करायचाच. मीही िलिहतो आनंदरावांना. अनुपमाही िल दे.
तेच यातून काहीतरी माग काढतील. यांनाही यां या बायको या भिव यािवषयी
काळजी असेलच ना !’
अनुपमाला सारं बोलणं ऐकू येत होतं. ित याही मनात आनंदचे– के वळ आनंदचेच
िवचार घोळत होते.

♦ ♦ ♦

ि य आनंद,
ए हाना तु हांला मा यािवषयीची ‘बातमी’ समजली असेल. जर समजली
नसेल, तर मा मलाच ते कटु स य तु हांला सांिगतलं पािहजे.
आनंद, एक-दोन मिह यांपूव मा या जीवनात वावटळ उठली आहे. िनखारा
पड याचं िनिम होऊन सा याची सु वात झाली. जखम वाळली, खपलीही पडली-
पण पावलावर पांढरा डाग मा रािहला. मला हे कु णापुढं सांगावं ते समजलं नाही.
ग धळू न जाऊन मी डॉ टर राव यांना तो डाग दाखवला. तो कोडाचा डाग अस याचं
यांनी सांिगतलं. तु ही डॉ टर आहात, यामुळे या संदभातला जा तीचा तपशील
िलहीत नाही. तु हांला या रोगािवषयी मािहती असेलच. आम या घरी कु णालाही हा
रोग झालेला नाही. तरीही मला झालाय. डॉ. रावांनी औषधही दलंय.
मला तुम या घर या माणसांवर दोषारोप करायचा नाही– पण आ ना वाटतं,
मी तु हांला फसवलंय– ल ाआधीच तो डाग असला पािहजे, वगैरे.
आनंद, तु हांला तर ठाऊकच आहे, आधी असा कोडाचा डाग मा या अंगावर
न हता. आता तो दुदवानं आला आहे. तु हांला कं वा तुम या घर या लोकांना
फसव याचा िवचार कधीही मा या मनात न हता. खरं तर तु ही मा या दृ ीनं
हाताला येऊ न शकणारं न होता.
आता मी माहेरी राहत आहे. माझं मन संपूणपणे तुम यातच लीन झालं आहे. मी
इथं तरी कती दवस राहणार?
तु ही लगोलग प िलहा. ती. आ नाही प िल न कळवा. तुम या प ाची
चातका माणे वाट पाहत आहे.
तुमचीच अनुपमा.
आनंद या प ाची वाट पाहणं, हे आता अनुपमेचं एकमेव काम होऊन बसलं होतं.
संपूण जीवनाचा वाहच बदलून टाक याची ताकद या आनंद नावा या भगीरथात आहे,
असा ितचा िव ास होता.
 साव ाही माग या िपढीत या हो या. कोड हणजे अभ , अशीच यांचीही भावना
होती. अनुपमा बाहेरची सगळी कामं घा याला जुंपले या बैला माणे अिव ांतपणे करत
होती. ती आप या मनातली अ व थता आिण िनराशा कामात होऊ देत न हती.
दवस मावळला, क रा ी या वेळी ती आकाशातले तारे िनरखत बसत होती. आता
आनंद काय करत असेल?... याला आपलं प पोहोचलं असेल का?... यावर यानं
िलिहलेलं उ र इथं आप याला कधी िमळू शके ल?... न ांनो, कािलदासा या
मेघदूता माणे तु हीही माझा िनरोप णाधात आनंदला पोहोचवू शकाल– आणखी
कु णाला मी तरी िवनवू?...
पो टमन वास पा हणायचा, ‘अनुपमा, तू का दररोज पो टापयत ये याचे क घेतेस?
प आलं, क मी सवाआधी तुला आणून देईन ना ! मग तर झालं?’
िववािहत मुलगी कारणािशवाय माहेरी फार दवस रािहली, क समाजात
बोलणा यां या हाती माईक द यागत! यातही खे ाम ये जा तच ! इं ाचं वैभव
पायाशी लोळत असले या घरी दलेली अनुपमा कारणािशवाय माहेरी येऊन का रािहली
आहे, हे गावक यांना समजेना. पण हणून ग प बसणंही यां या वभावात न हतं.
शेजार या घरात या शांत वांनी चौकशी के ली, ‘का, हो? तुमची अनुपमा सगळे सण
संप यावर का बरं आलीय? काही िवशेष बातमी?’
‘छे, हो ! तशी काही बातमी नाही. उगाच कं टाळा आलाय हणून आली झालं !’
‘सासरकडचंही कु णी बोलवायला आलं नाही –’
‘ यां या घरी तरी पु षमाणसं कोण आहेत बोलवायला यायला !’
कती दवस अशा कारे िवषय लपवून ठे वणार? अनेक अफवा, कडवट ितरकस
क पना हवेत पस लाग या.
अनुपमाचा पायावरचा डाग या सग यांकडे ल न देता मूकपणे पसरत चालला
होता. याचं िनरी ण करता करता अनुपमा कोमेजून जात होती; अिधकच हतबल होत
होती.
डॉ. रावांची औषधंही ती िनयिमतपणे घेत होती.
आनंदचं प आलं नाही. प यात काहीतरी चूक झाली असेल, असा िवचार क न ितनं
आणखी एक प िलिहलं. दररोज प ाची वाट पाहणं सु च होतं.
एक दवस वास णानं आपण होऊन ‘अनुपमा, तुझं प !’– हणत ितला प दलं.
िनराशेतून आशेचा करण उमटला – नाही, आनंद मला िवसरला नाही !... काहीतरी
कारणामुळे प उिशरा िमळालं असेल... यावेळी तो गावात नसेल. कदािचत पिहलं प
िमळालं नसेल, कती के लं तरी आनंद आप या ज माचा जोडीदार...
हातातलं काम अधवट टाकू न अनुपमानं धाव घेतली. प ावरचा प ा पा न ती िनराश
झाली. ह ता र सांगत होतं, हे आनंदचं प नाही. मन ि थराव यावर ितनं प नीट
पािहलं ?– सुमनचं प .
सुमीचं ल ठरलं होतं. प आिण ल पि का ितनं आवजून पाठवली होती. हरी साद
नावा या माणसाशी ितचं ल ठरलं होतं. सुमननं प ात आ हानं ये यािवषयी िलिहलं
होतं.
आप या लाड या मैि णीचं ल ठर याचं वाचून णभर ितचं मन आनंदन ू गेलं; पण
पाठोपाठ आनंदचं प आलं नाही, या कटु स याला सामोरं जावंच लागलं.
ितनं सुमन या ल ाला जा याचा च न हता. मागं एकदा सुमनला पाहायला
कु णीतरी आलं होतं. नेहमी माणे ती मैि णीला भेटायला गेली, ते हा सुमनची आई
हणाली होती, ‘िहला कशाला आज बोलावलंस नेमकं ? तुला बघायला आलेला मुलगा
तुला नाका न ितला पसंत करायचा !...’ हे कानावर पडताच दुखावलेली अनुपमा क ी
होऊन बाहेर पडली होती. अशा कारे अनेकदा ितचं प ितचा श ू झालं होतं. पण आता
ती ल ाला गेली, तर सगळे ित याकडे सहानुभूतीनंच पाहाणार ! सुमनची आईही ‘अ यो
पापऽ’ हट यािशवाय राहणार नाही. कदािचत या हणतील, ‘कोड हणजे अपशकु न !
अशा शुभ संगी ितला कशाला उगाच बोलावलंस?’
अशा बोच या वा यांचे हार झेल याची ताकद अनुपमे या अंगी रािहली न हती.
दोघी मैि ण म ये स या बिहण माणे ेम आिण िव ास असला, तरी सुमी या ल ाला
जायची अनुपमाची इ छा न हती. ितनं मनोमन शुभे छा द या, ‘तू कु ठं ही राहा सुमी,
तुला चांगला जोडीदार िमळू दे! ीमंत घरा याऐवजी समजूतदार माणसं िमळू दे !–’
पाठोपाठ ितचं मन िवचारात गढू न गेल–ं नाही तरी ल हणजे एक लॉटरीच.
कतीतरी जण लॉटरीत भाग घेतात, पण यात या मोज यांनाच ब ीस िमळतं. अशा
वेळी पर परांचे िवचार, आचार, िव ास– याहीपे ा अंत:करणं जुळून येणं, हा के वळ
निशबाचा खेळच हटला पािहजे. आप या जीवनात असं काही घडलंच नाही ना !
सुमी या आयु यात मा असं काही घडायला नको ! देवा रे !
देवापुढे मागणं मागता मागता ितनं सु कारा सोडला. आज सुमी, उ ा वसुधा, परवा
नंदा- सग या एक ना एक दवस ल क न आपाप या घरी जातील. चारचौघ सार या
जगतील, मुला–बाळांना ज म देतील, यांना सुख-दु:खाम ये एक सहकारी िमळे ल. पण
आपलं आयु य? असंच एकरं गी– आणखी कु ठलाही रं ग नसलेलं, यांि क, मशानमौनानं
झाकोळलेलं जीवन... यात काहीही बदल होणं श य नाही काय? देवा, माझं काय चुकलं?
एवढी मोठी िश ा मला का? यातून सुटके चा काहीच माग नाही काय?
पण ितची ाथना देवा या कानावर जात न हती.
मधूनच शाम णा आनंद या प ाची चौकशी करत होते. यांनी चौकशी के ली, क
अनुपमाला कु णीतरी छातीत सुरा खुपसत अस यासारखं वाटत होतं.
आनंदनं का प िलिहलं नसेल? तो या प यावर राहातच नसेल काय? पण तसं असतं
तर प माघारी यायला हवं होतं. आनंदचीच कृ ती बरी नसेल– तोच आजारी असेल तर?
यानं ‘ल मीिनवास’ या प यावर प िलिहलं असेल काय? ितथं येऊन पडलेलं प
आ नी इथं पाठवलं नसेल तर? आपण यांना ‘आनंदचं प इकडं पाठवून ा’ हणून
िलिहलं तर कसं?
पाठोपाठ वाटलं, आपण िल न तरी या पाठवतीलच कशाव न? या प च िमळालं
नाही हणून कांगावा करतील. अगदी देवाची-गु ं ची शपथ घेऊन खोटं बोलतील !
अनुपमाला ित या ल ा या वेळी मदतीला आले या डॉ टर देसायांची आठवण झाली.
 यां या म य थीनंच या दोघांची ओळख झाली होती. यांना आनंदचा प ा िनि त
ठाऊक असेल. यांची द लीला बदली झा याचं ितला ठाऊक होतं. हणजे आधी
देसायांचा प ा िमळवायचा, यांना िलहायचं, यां याकडू न आनंदचा प ा िमळवून पु हा
िलहायचं ! कती खटाटोप हा !
नवरा-बायकोमधली कु ठलीही गो घराचा उं बरठा ओलांडून बाहेर जाऊ नये, यावर
अनुपमाची पुरेपूर ा होती. पण आता नव याचा प ा िमळव यासाठी इतरांना
िलहायची ित यावर पाळी आली होती.

♦ ♦ ♦

अनुपमा देसाई डॉ टरां या प ाची वाट पाहत होती. एका सं याकाळी घरात कु णीच
न हतं. नेहमी माणे साव ा देवा या दशनाला गे या हो या. नंदा-वसुधा कु णाकडे तरी
बारशासाठी गे या हो या. अनुपमाला अशा काय मासाठी कु णी कौतुकानं बोलावत
न हतं. काही जणां या मते, तर कोड आले या नं बाळाला हातही लावू नये. याची
क पना अस यामुळे अनुपमाही अशा समारं भांना जात न हती. अगदी शेजार या
घरातला दोन वषाचा िशवू आला, तरी पाठोपाठ याची आई धावत येऊन याला घेऊन
जात होती.
घराचा दरवाजा वाजला. अनुपमानं दार उघडलं. दारात दोन पु ष उभे होते. यांनी
ितचं नखिशखांत िनरी ण के लं. या नजरांनी ती संकोचून गेली. तरीही ितनं सांिगतलं,
‘बसा. अ पा बाहेर गेलेत. एव ात येतील.’ ितनं पा याचं तां या-भांडं बाहेर आणून
ठे वलं. यां यापैक एक जण पाणी यायला. दुस या माणसानं पु हा ित याकडे पाहत
िवचारलं, ‘तूच थोरली काय?’
‘होय !’
काही न बोलता यांनी एकमेकांकडे पािहलं.
थो ा वेळात साव ा आ या. या दोघांना पाहाताच गडबड या. ग धळू न आत येऊन
ितला िवचा लाग या, ‘ यांना काय दलंस? वसुधा या सासरची माणसं. सासरा आिण
मुलाचा मामा. हे कु ठं गेलेत? नंदा, लवकर बोलावून आण बघू यांना !’
अनुपमा मुका ानं आत या खोलीत सरली. उगाच आपला अपशकु न कशाला?
शाम णा मा तर धावत आले. वसुधा वयंपाकघरात िशरली.
शाम णा गडबडीनं हणाले, ‘काय घेणार? चहा क कॉफ ? मीच ल ाची तारीख
ठरवणार होतो– तु ही आज इथंच मु ाम करा.’
वृ गृह थांनी खुणेनंच यांना थोपवलं. मुलाचे मामा सांगू लागले, ‘तेच सांगायला
हणून मु ाम आलोय. घरी थोडी अडचण आहे. गावी गे यावर बाक सिव तर प
िलिहतोच. असेच या बाजूला आलो होतो, हटलं– जाताजाता भेटून जाऊ या. िनघतो,
परवानगी ा !’
पा णे फ चहा िपऊन िनघून गेल.े शाम णा बस टँडपयत पोहोचवायला जाऊन
आले. साव ांची ल ाची जी तयारी चालली होती, ती बघून अनुपमा च कत झाली होती.
ित या ल ा या वेळी िहर ा बांग ा आिण एक शंभर पयांची साडी सोडली तर
आणखी काही आणलं न हतं. आ थक अडचण अस याचं अनुपमेलाही नवं न हतं. पण
वसुधे या ल ा या संदभात मा आ थक चणचणीचा उ लेखही होत न हता. वेगवेग या
कारची टीलची भांडी-डबे, सासूला साडी– सगळी ग रबी आप याच ल ापुरती
अस याचं अनुपमा या ल ात येत होतं.
अनुपमेला या करकोळ व तूंपे ा कतीतरी मोलाचा पती लाभला होता. पण आता
तोच हातातून िनसटला होता. अनुपमेला वाटलं, एवढी अपूव व तू हातून गमाव यावर
खरं तर असले करकोळ िवचारही आप या मनात येता कामा नयेत.
दोन दवसांनी वास पा पो टमननं दोन प ं आणून दली. एक अनुपमासाठी होतं
आिण दुसरं शाम णांसाठी. अनुपमासाठी द ली न देसाई डॉ टराचं प होतं. गे या
आठव ातच यांची इं लंडमध या आनंद या ोफे सरांशी भेट झाली होती. यांनी
आनंदचा प ाही कळवला होता. तो पा न ितला ध ाच बसला. ितला ठाऊक असलेलाच
तो प ा होता. हणजे आपली दो ही प ं आनंदला पोहोचली असणार, यात शंका नाही.
याचाच दुसरा व छ अथ असा, क आनंदची आप याला प िलहायची इ छा नाही
!... हेच ू र स य आहे !
शाम णांना प वाचताना डो यांपुढे अंधारी आ यासारखं वाटलं. ते मटकन बसले.
अनुपमानं थंड पाणी आणून यां या डो यावर शंपडलं. यांना हातात या प ानं ध ा
बसला होता.
ते वसुधा या सासरचं प होतं, ‘तुम या थोर या मुलीला कोड फु ट याची आिण
ितला ित या सासर यांनी सोड याची बातमी आ ही ऐकली होती. पण यावर िव ास
बसला न हता. परवा आ ही वत: येऊन खा ी क न घेतली. यामुळे आ ही तुम या
दुस या मुलीला आमची सून हणून प क शकणार नाही. तु हांला हे क कर वाटेल. पण
आम या घरी वृ पणजी आहे. खूप सोवळं -ओवळं आहे. ते सारं पाळणं कसं श य होईल?
नाही तरी ल हणजे देवानं मारले या गाठी असतात. या दोघांची गाठ देवानं मारली
नसावी. यामुळे आपण ल ाची तयारी क नये–’
कु ठ याही मुली या बापावर दयाघाताचा संग आणणारं प ते ! अनुपमानं
अपमानानं मान खाली घातली.
घरात रडणं सु झालं. घरात कु णाचातरी मृ यू झाला असावा, तसं सुतक वातावरण
पसरलं. वसुधा द ं के देऊन रडत होती. साव ा संतापानं लालबुंद झा या हो या.
‘अ पा, तु ही यां या घरी जाऊन सांगा, मी िनरपराधी आहे हणून–’ अनुपमेनं
सांिगतलं. तरीही फरक झाला नाही. ित या या डागामुळे वसुधा या व ांनाही चूड
लागली होती.
यात या यात वत:ला साव न साव ा हणा या, ‘तु ही पा यां या घरी जा.
यांना सांगा– आम या घरी हा रोग कु णालाही नाही हणावं. असला तर अनुपमा या
आई या घरा यात असेल. ती काही वसुधाची स खी बहीण नाही, असं सांगून या. हजार
खोटं बोलून एक ल जुळवावं, हणतात !’
आप या मृत आई या घरा यात हा रोग आहे असं सांिगतलं, तर या बिहण ची ल ं
होतील. आप या जीवनाची तर ही परवड झाली. वसुधा आिण नंदाची ही गत हायला
नको... अनुपमा हणाली, ‘अ पा, आई सांगतेय तसंच करा. यामुळे तरी ल ठ दे िहचं.’
िनराश मनानं शाम णा घराबाहेर पडले.
ते गावा न परतेपयत घरात कु णी पर परांशी बोलत न हतं, क चूल पेटली नाही.
कु णाचंच मन ि थर न हतं.
शाम णा खाल या मानेनं परतले. याव न काय घडलं असेल, याचा अंदाज आला.
यांनी सांिगतलं, ‘पा यांनी काहीही ऐकू न घेतलं नाही. ल मोडू नये हणून खोटं
बोलताय, आम या मुलाला आणखी मुली िमळत नाहीत काय?... याच मोसमात याचं
ल जमवून दाखवतो क नाही बघा !– वगैरे बोलत रािहले.’
अनुपमा या डो यात पाणीही आलं नाही. मन उि होऊन गेलं.
पण या घटनेमुळे शाम णा िन:स व होऊन गेले. ते आणखी वय झा यासारखे दसू
लागले.
एव ात यांची दुस या तालु यात या शाळे त बदली झा याची बातमी समजली.
तेवढाच प रसराचा बदल होईल, या िवचारानं सग यांना थोडं हायसं झालं.

♦ ♦ ♦

शाम णा मा तरांचा संसार न ा गावात ि थरावला. पण घरातलं वातावरण

िन साही होतं. िनघताना अनुपमानं वास णा पो टमनला सांिगतलं होतं, ‘माझं काही
प आलं, तर आम या न ा प यावर पाठव–’
मनातील आशेचा धागा अ यंत नाजूक असला, तरी अितशय िचवट असतो, हेच खरं .
सगळी प रि थती ठाऊक असताना, प रणामाची संपूण क पना असतानाही मना या एका
कोप यात असले या आशेचा धागा अनुपमेनं घ पकडू न ठे वला होता. कधी ना कधी
आनंदचं प येईल, ा आशेपोटी ितनं वास पाला तो िनरोप सांिगतला होता. को याचं
जाळं कु णी झटकू न-तोडू न टाकलं, तरी कोळी या िचकाटीनं पु हा जाळं िवणतो, तसंच
अनुपमेचं झालं होतं. सगळीकडू न ितकू ल प रि थती असतानाही ती पु हा व ं िवणू
पाहत होती.
न ा गावी गे या-गे या िशकवणीसाठी मुलं कशी येतील? िशवाय तालु याचं गाव
अस यामुळे खचही जा त होत होता. अशा प रि थतीत घरातलं अनुपमेचं अि त व
साव ां या नजरे ला अिधकच खुपू लागलं. शाम णा घरात नसताना या ितला हणू
लाग या, ‘ ीमंत सासर आहे, तु या खचासाठी यां याकडू न पैसे तरी मागून घे ! आ ही
काय सं थािनक लागून गेलोय इथं? नाहीतर ते काय हणतील ते ऐकत सासरीच पडू न
राहावं बाई या जातीनं ! आ हांला कती ास हा ! र यानं जाणा या मार माला घरात
बोलावून यावं, तसं झालंय !...
अनुपमाला हे श य न हतं. साव ां या दृ ीनं अनुपमेवर होणारा अ खच आिण इतर
खच हणजे थ उधळमाधळ होती. ती दवस-रा घरात राबत होती, याचीही यांना
कं मत न हती.
 अनुपमानं विडलांना सांिगतलं, ‘अ पा, मी घरात बसून तरी काय क ? इथं िशकव या
घेईन, नोकरीसाठी य करे न. तु हीही चारचौघांना सांगून ठे वा.’
आजवर अनुपमानं कु णावरही भार न टाकता वत:चं िश ण के लं होतं– आता ितचं
अि त व ितला िशशासारखं भारी वाटू लागलं. वेलीला फळाचं ओझं होत नाही, अशी हण
आहे, पण एका वेलीला दुस या वेली या फळाचं ओझं होतंच ना !
हाय कू लम ये नोकरी िमळव यासाठी बी. एड. होणं आव यक होतं. लगोलग ते करणं,
अनुपमाला कु ठ याही अथानं श य न हतं. एक वष घरातच िशकव या घेऊन पुढ या वष
बी. एड. करायचं ितनं ठरवलं.
अनुपमाला कॉलेजमधले दवस आठवायचे. मनात यायचं– देवा, हा रोग ल ाआधीच
झाला असता तर कती बरं झालं असतं! आनंदनं आप यावर ेमच के लं नसतं, ल ही
झालं नसतं. उलट तेच िश ण पुढं घेऊन वत: या पायावर अवलंबून तरी राहता आलं
असतं. ल ानंतर आनंदबरोबर वगसुखात आकं ठ डु ब ं यानंतर आता अशा कारे कडेलोट
हो यामुळे झालेलं दु:ख तरी आप या वा ाला आलं नसतं. ल ानंतर हा रोग झा यामुळे
आपली अव था इतक दयनीय झाली आहे ! आपलं िश णही िन पयोगी होऊन गेलंय !
देवा, एवढा िन ू र का झालास?–
कॉलेजम ये असताना रं गमंचावर कु ठ याही कारचं दु:खांत नाटक सादर कर याला
ितचा िवरोध असे. सुमीशी ग पा मारताना ती हणायची, ‘जीवन हणजे उ हास, उ साह
! मला दु:खांत नाटक मुळीच करायला आवडत नाही– कशाला उगाच े कां या
डो यांत पाणी आणायचं?’ पण य ात मा ेम- िव ासाऐवजी दु:ख-वेदनाच ित या
वा ाला आ या हो या. िशवाय या दु:खपूण जीवनाचा अंत के हा, हेही ठाऊक न हतं.
सुमनचं ल होऊन ती मुंबईला थाियक झाली होती. कु णीतरी ितला अनुपमेिवषयी
सांिगतलं होतं. अनुपमेचा वभाव पूणपणे ठाऊक अस यामुळे ितला अनुपमेची आज
प रि थती काय असेल याची क पना आली. अनुपमे या ल ा या वेळी ितला वाटलं होतं,
कती नशीबवान आहे अनुपमा ! कु णाला कणभरही ास न देता कती पटकन आिण छान
थळ िमळालं िहला ! आता सारं समज यावर वाटलं, अनुला हा रोग का हावा? तोही
ल झा यानंतर?
ितनं अनुपमाला चार सां वना या ओळी िलिह या आिण शेवटी िलिहलं, ‘के वळ
औपचा रकपणे िलिहते, असं समजू नकोस. तु यािवषयीचं ेम आिण काळजीपोटी
िलिहतेय, हे ल ात घे. तुला ितथ या वातावरणाचा कं टाळा आला, तर ज र इथं ये. मीही
इथं नोकरी करते. तुलाही इथं लगेच एखादी नोकरी िमळू शके ल. खे ात रा न तेच तेच
बोलत, ऐकत डोकं िपकवून घे याऐवजी पुढ या जीवनाचा िवचार कर. मी यां याशीही
तु यािवषयी बोलले आहे. यां या संमतीनंच हे प िलहीत आहे. तू बुि मती आहेस. तुला
मी आणखी काय िल ? प रि थतीला सामोरी जा. संयम गमावू नकोस.’
संयम गमावू नकोस, हणून परम मैि णीनं ेहापोटी िलिहलं असलं, तरी अनुपमेला
ते दवस दवस कठीण होत होतं. सगळीकडू न प रि थती ग याशी येत असताना मनाचं
संतुलन राखणं अनुपमेला कठीण जात होतं.
सं याकाळी घरकाम करणारी सावं ी आली. ितनं सांिगतलं, ‘बाई, तु हांला एक
सांगते ऐका.’
‘काय?’
‘आमची देवी लई जागृत हाय ! काय बी मािगतलं, तरी हाय हणत हाय ती ! कसले
कसले रोग झाले, तरी मा सं पु ा उठू न हागासारखी हो यात. ितला एकवार साकडं
घाला-’
‘सग या देवांना िवनवून झालंय सावं ी !’
‘मी कु टं हाय हणते? पण, आम या देवीचं भारी बळ हाय ! साधी पांढरी अनंताची
फु लं नेमानं देवीला वा ली, क आजार कसा पळू न जातोय बगा ! माझं ऐका, आधी ! गुण
आ यावर ह ानं लुगडं मागून घेईन तुम याकडनं !’
‘बघू नंतर !’– एवढं बोलून अनुपमा ग प बसली. कामवाली सावं ीही आता ितला
स ला देऊ लागली होती ! ख ात पडले या ह ीवर कु णीही दगड मारावा, तशी ितची
गत झाली होती.
आत शाम णा आिण साव ा बोलत होते,
‘वसुधेसाठी दुसरा मुलगा शोधणार क नाही? क काळजी करत नुसतेच कपाळाला
हात लावून बसून राहाणार?’
‘मी कु ठं नाही हणतोय? पण कु ठं ही चौकशी करायला गेल,ं क नको हणतात–’
‘दाखवाय या आधीच नकार देतात? काहीतरी सांगू नका. तु ही नीट य करा.’
‘तुला काय वाटतं– मी य करत नाही? कालच नायकां या घरी गेलो होतो. यांनी
सरळच सांिगतलं, तुम या थोर या मुलीचं ठाऊक आहे, तुम या घरची मुलगी आ हांला
करायची नाही, हणून ! मोरबांकडे गेलो होतो, यांनीही हेच सांिगतलं– श द तेवढे वेगळे
!’
‘तुम या अनुपमामुळे हे सगळं चाललंय !’ साव ा वैतागून हणा या.
शाम णाही दुखावून उ ारले, ‘कशाला या मुली पोटी ज माला येतात देव जाणे !
माग या ज मीचा शाप हणून, नाही तर काय! कसं होईल आता?... पे शनचे दवस जवळ
यायला लागलेत. या ितघीही अजून उरावर तशाच आहेत !’
सारं ऐकू न अनुपमाला गरगर यासारखं झालं. शाम णा पुढं हणाले,
‘अनु घरी आ यापासून मुल ची ल ं हणजे मणामणाची ओझी झाली आहेत.’
सग या आशा वठू न गे या अस या, तरी ही एक आशा ित या मनाला िचकटली
होती– विडलांचं बोलणं ऐकताना तोही मोह गळू न गेला. सावं ी सांगत असले या देवीची
उपासना के ली, तर काहीतरी चम कार होईल आिण या सा या भोव यातून सुटका होईल,
असं ितला वाटू लागलं. प रि थती या झंझावातात कदािचत ही देवीच आप याला
पैलतीर दाखवेल, असं ितला वाटू लागलं. आप या य ज मदा याला आपलं अि त व
शापासारखं वाटतं, हे ऐकू न अनुपमेचं अंत:करण र बंबाळ झालं होतं. विडलांचे ते श द
ऐकताना ितलाही– धरती दुभंगून आप याला पोटात घेईल तर बरं ! असं वाटलं, पण ती
काही भू-क या सीता न हती असा चम कार घडायला !
देवा, या णी मला मरण दे आिण अ पांचं जीवन फु लांनी भरलेलं रा दे, नंदा-
वसुधाची ल ं हसत-खेळत होऊन जाऊ देत.
 सावं ीनं सांिगतलं, गावाबाहेर या आप या देवीला रोज शंभर या माणे शंभर दवस
अनंताची फु लं वािहली, क हा रोग िनि त बरा होईल. अनुपमाला आता तेवढीच आशा
होती. या आधीही अनेक पूजा, जप-जा य आिण नवस क न िन पयोगी ठरले होते. या
रोगापासून मु ता हावी हणून कु णी कु णी दाखवले या दगडांना ितनं पूजलं होतं.
सु यला नवस बोलून झाला होता, शृंगेरी या शारदेला दानधम के ला होता,
मं ालया या राघव वाम ना दि णा घालून झा या हो या, मैलार लंगाला अिभषेक
क न झाला होता, िस ा ढ मठाला– एक ना दोन ! शेकडो िनयम, कठोर तं, ताईत,
कषाय-काढे, आयुवदाची भुकटी, देशी–िवदेशी–गावठी अनेक औषधं घेऊन झाली होती.
शेवटचा उपाय हणून अनुपमा सावं ीनं सांिगतलेला उपाय न
े ं करत होती. पहाटे
अंघोळ क न फु लं घेऊन गावाबाहेर या देवी या दशनाला जात होती. पंचाव -साठ
पाय या चढू न गे यावर देवीचं छोटंसं देऊळ होतं. देवी या बाजूला दरी होती. ितथूनच
दि णेचा र ता होता. सूय दया या वेळी देवीला अकरा दि णा घालून फु लं देवी या
पावलांवर वाहायची, देवीला मनापासून िवनवायचं, साकडं घालायचं आिण घरी
परतायचं, असा ितचा दन म सु झाला.
पहाटे अनुपमा के सांमध या जटा हल या हातानं सोडवत होती. हतबु वडील,
संतापानं खदखदणारी साव आई, िह यामुळे आपलं ल होत नाही, या भावनेनं
िचडिचड करणारी वसुधा, िह यामुळे आपलं भिव य अंधकारमय आहे, या भावनेनं
ितर काराची नजर येताजाता टाकणारी नंदा– नुस या िवचारानंही अनुपमेला उकळ या
तेला या कढईत बस यासारखं वाटत होतं. याच िवचारा या तं ीत ितनं आरशात पा न
कुं कू लाव यासाठी हात वर के ला. आरशातलं ितचं ित बंब आिण िनराशेनं भरलं
होतं. हाता या कोप यावरचा नवा पांढरा डाग आरशात उठू न दसत होता !
काही ण अनुपमा दगडा माणे अिवचल उभी रािहली. पहाटे या थंडीत अंगावर थंड
पा याची घागर कु णीतरी अचानक उपडी करावी, तशी ितची अव था झाली. िनराशेचा
महापूर अंगावर चाल क न आला. कुं कू लाव यासाठी उं चावलेला हात ितथंच रािहला.
ितनं पु हा पु हा नवा डाग िनरखून पािहला.
होय ! लपवता येणार नाही, अशा कारे नवा पांढरा कोडाचा डाग प पणे आपलं
अि त व दाखवत होता.
हणजे यानंतर कधीही हा डाग, हा रोग कमी होणार नाही ! यानंतर कदािचत तो
वाढत-वाढत जाईल आिण आपला सारा देह ापून राहील. यानंतर कधीतरी सासरचा
दरवाजा आप यासाठी उघडेल, अशी अपे ा ठे व यात आता काहीही अथ नाही. यात
काहीही का पिनक न हतं. ित या भिव याचा िव वंस करणारा डाग समोर होता.
मनातला शेवटचा अ ात आशेचा तंतूही िनघृणपणे तोडू न टाकणारा पांढरा कोडाचा डाग
मूकपणे पसरत होता.
आता देवीला साकडं घालून तरी काय साधणार आहे? कु ठली जागृत देवी मला यातून
सोडवणार आहे? यानंतर या पांढ या शापापासून जीवनात कधीही सुटका होणं श य
नाही–
दु:खावेगानं ितचे डोळे भ न आले. िनराशे या अितरे कानं संयमाचा बांध फोडू न रडू
कोसळलं. आपलं लाचार रडणं कु णी ऐकू नये, हणून ितनं पदराचा बोळा त डात क बला.
तरीही द ं यांमुळे ितचा सारा देह हंदकळत होता. एव ात हाणीघरात साव ांची
चा ल लागली. यां यापुढे रड यापे ा देवळात मोकळे पणानं रडता येईल, असा िवचार
क न ती घराबाहेर पडली.
रोज या वेळेआधी ती िनघा यामुळे आज ती वाटेत एकटीच होती. दररोज मनाला
वाटणारी आशा मृत ाय झा यामुळे आज ितला गळू न गे यासारखं वाटत होतं. िशवाय
आज ितचं कु ठं ल ही न हतं.
समोर कु णीतरी दोन बायका चाल या हो या. रे ि ह यू िडपाटमट या तहसीलदारां या
घरातून या बाहेर पड या हो या. या कु णाशी अनुपमाचा प रचय न हता. अजून नीट
उजाडलं न हतं. अ प उजेड आिण धु यामुळे नीटसं दसत न हतं. अनुपमा डो याव न
पदर घेऊन चालू लागली. या दोघ चं संभाषण ितला प पणे ऐकू येत होतं.
‘शारदा, तू का बरं या देवीची पूजा करतेस?’ या दोघ पैक एक नं दुसरीला िवचारलं.
‘इं ा, मा या यजमानांना नोकरीम ये ास झालाय हणे. इथले साहेब फार कडक
आहेत हणे. कु ठं तरी चांग या ठकाणी बदली हावी, हणून पूजा सु के ली. फार कडक
देवी आहे हणे ही ! मी तर देवीला िहरवी साडी नेसवायचं बोललेय !’
‘कु ठलं गाव असलं हणून काय िबघडलं? पगार देतात ना?’
‘तु हांला नाही ते कळायचं इं ा ! या गावात वरची कमाई अगदी कमी िमळते.
आ ही मुलंबाळं असलेली संसारी माणसं! फ पगारात कसं भागायचं?’
याही ि थतीत अनुपमेला िनराशेनं हसू आलं. हणजे ही देवी बरीच कामं करते तर !
कोड कमी करणं, बदली घडवून आणणं, मुलं नसतील यांना मुलं देण–ं यातही मुलगा
देण,ं मुलांची ल ं जमवणं– ड गरावर एकटी उभी असलेली ही देवी सग यांचं समाधान
करते तर !
अनुपमा यांना ओलांडून पुढं जाऊन पाय या चढू लागली. याही दोघी ित या
पाठोपाठ पाय या चढू लाग या. यांचं संभाषण पुढं चाललं होतं.
‘पण इं ा, ल कसं झालं ते नाही सांिगतलं तु ही?’
‘शारदा, राध ा या घरचं ल हट यावर काय िवचारता ! इं ाचं वैभवच ते ! दोन
डोळे पुरत नाहीत ते बघायला ! यात हे यां या घरातलं शेवटचं ल . सो या या
पुतळीसारखी देखणी मुलगी. मुलगा तर इतका देखणा, क हात धुऊन िशवायला पािहजे
याला– नाही तर मळायचा कु ठं तरी ! कु ठ या तरी कं पनीचा जनरल मॅनेजर आहे हणे.
एकमेकाला साजेशी जोडी ! िग रजा तर सा ात ल मीसारखी दसत होती. तरीही...’
‘का? काय झालं? एवढं ऐ य आहे हणून सांगत होता ते?’
‘काय सांगायचं? देव पण असा आहे– येकाला काही ना काही कमतरता ठे वतोच.
नाही तर माणसं तरी देवाची का आठवण काढतील? खरं क नाही? यां या मुलाची–
आनंदची हक कत ऐका–’
अनुपमाचे काम टवकारले. एवढा वेळ राध ा, िग रजा वगैरे नावं ऐकू न मनातलं
कु तु ल चाळवलं होतं; आता मा खा ी झाली.
‘डॉ टर मुलगा. इं लंडला क कु ठं तरी परदेशी राहातो. याला एक अगदी
ग रबाघरची मुलगी आवडली, हणून ित याशी ल लावून दलं. तीही दसायला
िग रजासारखीच देखणी होती... पण मुलीला बापानं काहीही दलं नाही हणे. नारळ-
मुलगी यायला तयार झाले, हणून काय खरोखरच नारळ आिण मुलगी ायची?’
‘मुलाला मुलगी आवडली हट यावर मुलीकडचेही फायदा घेणारच क !’
‘होय. यात ितला साव आई आहे हणे. ती बरी काही देऊ देईल ! वत: या पोटची
मुलगी असती, तर मुलानं नको हटलं तरी हौसेनं काहीतरी दलं असतं.’
‘पोरक पोर ! िबचारी !’
‘एवढंच न हे... पुढचं तर ऐका– मुलीला कोड होतं हणे ! लपवून ल लावून दलंय.
आम या राध ाचं सोवळं -ओवळं काय िवचारता ! ती कशी असली फसवणूक सहन करे ल?
ितनं सुनेला माहेरी पाठवून दलं. आता दुसरी मुलगी शोधताहेत आनंदसाठी !’
अनुपमाला बसलेला ध ा साधा न हता. ही श यता ित या क पनेपलीकडची होती.
परं तु पुढे चालणा या अनुपमेिवषयी काहीच क पना नस यामुळे या दोघ चं बोलणं
सु च होतं.
‘अ यो ! पण मुलानं ते मा य के लं पािहजे ना ! यात ेमिववाह हणालात ना?’
‘तो तरी मा य न क न काय करे ल हो? फसवून ल के लं, तर तोही ग प बसणार
नाही. दुसरं हणजे, याची तयारी नसताना राध ा दुस या ल ाची तयारी कशी करे ल?
एकदा अप रिचत घरातली मुलगी क न घेऊन राध ाचा हात पोळलाय ! आता
जवळपासची ना यातली कं वा ओळखीची मुलगी करायची हणत होती.’
‘तुम या राध ा कशा आहेत?’
‘काही काढ यासारखं नाही. थोडा ीमंतीचा गव आहे, पण ते वाभािवकच नाही
काय ! िप ाि प ांची ीमंती आहे. नेमिनयम मा फार पाळते. गोपालराय िजवंत
होते, ते हा मठाचे वामी यां याकडे चातुमासभर राहायचे हणे ! हणजे बघ के वढं
सोवळं -ओवळं असेल ते ! वाम चा खच करणं सामा य माणसाला श य आहे काय?
चातुमासाचा खचच एक लाख पये येतो. आताही रोज यां या घरी काही ना काही
चाललेलं असतंच. अशा घरात कोड आलेली सून कशी चालेल?’
‘खरं य तुमचं!’
‘राध ा िबचारी एवढा ास क न घेते हणून सांगू ! कु ठ या ज मीचं पाप– हणून
मा या पु ात रडत होती.’
अनुपमा जड अंत:करणानं बोलणं ऐकत होती. णभर वाटलं, या इं ाला वाटेत
अडवून सांगावं– मा या विडलांनी फसवणूक के ली नाही, ल ाआधी हा डाग न हता...
आ ही गरीब असू, पण फसवणूक करणारे नाही, का उगाच खो ा कं ा िपकवता? पण
आपलं हे वागणं अ वहा रक ठरे ल, असं वाटू न ितनं वत:ला आवर घातला.
ग पा पुढं चाल या हो या. या बोल याला अंत आहे क नाही, या िवचारानं उि
झालेली अनुपमा अप रहायपणे पुढचं ऐकू लागली.
‘पण मी हणते इं ा, राध ांची थोरली सून दुस या ल ात ास नाही का ायची?
ित या माहेरचे बरे ग प बसतील?’
‘शारदा, तुला वहार कळत नाही बघ ! गरीब घरातली मुलगी आिण यात साव
आई. ना पैशाचं बळ, ना माणसांच.ं अशा प रि थतीत कोण येणार आहे दुसरं ल
अडवायला? आिण तसा काही संग आलाच, तर राध ा पोटगी फे के ल ित या त डावर !’
‘तेही खरं च हणा ! हणतात ना, एकदा नव याला नको असली, क घर या
वरवं ालाही नको !–’
दोघीही ग प बस या. काही णच.
‘शारदा, तुला ठाऊक आहे काय एखादी चांगली मुलगी?’
‘नाही बाई ! कती झालं तरी िबजवराचं थळ. आम या वेळी वडील बोट दाखवतील
या मुला या ग यात आ ही माळ घातली. आता तसं कु ठं रािहलंय? मुलीही िशकले या
असतात. दुसरं हणजे एव ा ीमंतांचा सहवासच नको आ हांला ! आम या कु वतीतलं
एखादं थळ असेल तर सांगा.’
‘ल ाला आनंद आला होता. मीही पािहलं याला. वाईट वाटलं बघ ! सो यासारखा
मुलगा– पण याचंही दुदवच हणायचं क !’
आता अनुपमा या पायातली श च िनघून गेली होती. ती ितथंच एका पायरीवर
बसून रािहली– आनंद भारतात आला होता आिण मला न भेटता िनघून गेला? यानंही
‘आपली फसवणूक झाली’ असंच मानलं? हणजे हे ेम- ीती-ल - नवरा-बायको यांपैक
कशालाच काही अथ नाही? सगळं च अि थर आहे?
मागं एकदा सफरचंद कापताना या या बोटाला चाकू लागून र आलं होतं. यावेळी
आनंद हणाला होता, ‘अनु, मा या र ात िहमो लोिबन नसतं– अनुपमा नावाचा पदाथ
असतो !’
हणजे तो जे जे बोलला, ते सगळं नाटक हणायचं? नाटकात एखादं पा रं गवताना
ती इतक समरस होऊन जायची, क भाषा कोणतीही असो, ती ते पा च होऊन जायची.
यामुळेच ितचा अिभनय सजीव वाटायचा. नाटक संपून काही दवस गेले, तरी ितला
नाटकातले संवाद जसे या तसे पाठ असायचे. मग ती उदयनची वासवद ा असो,
सलीमची नूरजहान, पृ वीराजची संयु ा– कु णाचेही संवाद उ ारताना ित या खोल
दयातून उमट यासारखे वाटत. ती वत: या श दांशी एवढी िन असायची. उलट
एकाही नाटकात अिभनय न के ले या आनंदनं य जीवनात आप याशी एव ा
नाटक पणानं वागावं, याचं ितला दु:ख झालं.
अनुपमा उठू न चालू लागली.
वत: आनंद डॉ टर आहे. याला कोडािवषयी आणखी कु णी सांगायची गरज न हती.
सारासार िवचार कर याची श असलेला बुि मान त ण. तरीही तो असा का वागला?
हाच आजार या या बिहणीला झाला असता तर? यालाच झाला असता तर? उ र सोपं
होतं– यांना कोड आलेलं नाही, यामुळे हा आजार झाले यां या मनातलं दु:ख, वेदना,
िनराशा यांची क पनाही याला येणार नाही. भर या पोटी उपाशी अस याचं दु:ख कसं
समजणार?
कदािचत इतर कु णाला तरी हाच रोग झाला असता, तर तो कदािचत यां याशी
डॉ टरसारखा नीटही वागला असता. पण वत: याच प ीला तो झा यामुळे आिण
दोघांचं भिव य एकमेकांत गुंतलेलं अस यामुळे तो या जंजाळापासून सुटका क न
घे या या य ात असेल.
आप या या समाजात याचं आणखी एक ल होणंही सहज श य आहे. िशवाय ही
ीमंत माणसं ‘आमची फसवणूक झाली’, असा आरडाओरडा क न सग यांना फसवतील
! आनंद यािवषयी खरी सा देणं श य आहे. पण हा एकमा सा ीदारही पाठ फरवून
उभा रािहला आहे! प रणामी िनरपराधी अनुपमा देवी या वाटेवर अपरा यासारखी उभी
होती. ती देवीही ित या बाजूनं काही सा न देता दगड होऊन उभी होती !
अनुपमा यांि कपणे समोर या पाय या तुडवत होती.
शारदा आिण इं ा िनघून जाऊन कती वेळ झाला होता, कोण जाणे ! सूय दय होत
होता. या या करणांमुळे धुकं िवतळत होतं. समोर या पाय या संपले या जागी देवीचं
देऊळ दसत होतं. पण अनुपमेचं जीवन कु ठ या मागानं पुढं जाणार, हे कळत न हतं...
अनुपमेला रडू कोसळलं. ती द ं के देऊन रडू लागली. ज मदा या आई या ेमाची
छाया नाही; ज मदा याला जीवनािवषयी आ मिव ास नाही, आिण थोर या मुलीिवषयी
कतीही ेम आिण ममता वाटली, तरी करता येऊ नये, अशी यांची असहाय
प रि थती. साव आईचं ेम! ितला तर आप या मुल चीच काळजी. ती कु ठू न थोर या
मुलीकडे ल देणार? साव आईनं सवती या मुलीवर ेम करणं, हणजे काव याचा रं ग
पांढरा आहे, असं हट यासारखंच !
‘आप या गोरे पणाचा फार अिभमान होता ना ! देवानं बरी खोड मोडली !’
‘गो या कातडीला भुललं तर असंच होणार !’
असं बोलणा या साव आईकडू न कु ठ याही कार या ब या वाग या-बोल याची
अपे ा करणं, हणजे आपला मूखपणा हटलं पािहजे.
या यावर आपण सा या आयु याचा भार टाकला, या आनंदनंच पाठ फरव यावर
कु ठ या आधारानं बाक चं जीवन कं ठायचं?
ती देवळापाशी जाऊन पोहोचली. पिहली दि णा घालत असताना ितचं खाल या
दरीकडे ल गेलं. रोजचंच दृ य. कु णा भ ानं दरीत पाय घस न पडू नये, हणून एक
छोटा कठडा बांधला होता. पलीकडे दरी. होय ! कठ ाव न उडी घेतली, क दरीत
सहज देह जाऊन पडेल.
एखादा नवा भू- देश पाहावा, तसं अनुपमेनं तो कठडा आिण या दरीचं िनरी ण
के लं. खाली दगड-खडक दसताहेत. हाडांचे तुकडे सापडणंही श य नाही, अशी कराल दरी
! सा या अडचण वर मात आिण मन तापावरचा साधा उपाय ! मग कु णा या प ाची वाट
बघायची गरज नाही, कु णािवषयी राग नको, कु णावर दोषारोप नको, मन शांत होऊन
जाईल...!
ितनं पु हा दरीत डोकावून पािहलं. या न ा िवचाराचं ितला जबरद त आकषण
वाटलं. के वळ एकदा धैय एकवटू न इथून देह लोटू न दला, क संपलं! कती सोपं उ र
सग या जीवघे या ांवर!
मग मा न च हलक लोळ उडेल. अ पांना वाईट वाटेल. आनंदला?... या साव
आईला?... राध ांना?...
लोक काय हणतील?...
 ‘अ यो ! कोड फु टलं होतं, हणून जीव दला !’
‘नाही, पाय घस न पडली–’
‘छे, हो ! नव यानं ितला टाकली होती, हणून ितनं उडी मारली... याचं दुसरं ल
ठरलं होतं हणून तर–’
‘मला तरी वेगळं च वाटतंय ! लहान वय, नव यानं टाकलेली. काहीतरी गडबड झाली
असेल– काळं त ड कु णाला दाखवायचं, हणून दला असेल जीव !-’
एकदा आपला जीव गे यावर कोण काय बोललं याचा का िवचार करायचा?
पण मृ यूनंतरही आप यावरचा कलंक तसाच राहणार !
आप या मृ यूनंतर थो ा दवसात अ पांचं दु:खंही कमी होईल. तो मानवाचा
सहज वभाव नाही काय? इतर कु णालाही याचं कणभरही दु:ख होणार नाही, हे न . हो,
सुमीला समजेल, ते हा ितला मा वाईट वाटेल– पण तेही एका मयादेपयतच.
दरी या काठावर अनुपमा घामानं चंब झाली. समोर मृ युदव े ता साद घालत होती.
दोन पावलं...! लवकर...! एव ात माणसांचा वावर सु होईल–
मरण अ यंत सुलभ आहे, आपण के हाही म शकू !... या िवचारानं अनुपमा मागं
सरली.
जीवनातली कु ठली श आप याला मागं खेचत आहे?
ितला िग रजाची आठवण झाली. पाठोपाठ न कळत संतापही आला. ितचं गुिपत
आपण जाणलं, हणून ितनं आप याला घराबाहेर काढ यासाठी आप या आईला िवशेष
ेरणा दली होती. ितनं आपली बाजू घेतली असती, तरी प रि थतीत फरक पडणं श य
होतं. ित या चा र यहीनतेला काहीच पुरावा न हता. पण आप या ‘हीनपणा’ला पांढरा
डाग सा बनला होता. के वळ प आिण पैशा या जोरावर ती ावहा रक जगात
यश वी ठरली होती. आपलं कलं कत जीवन जगापासून लपवून ठे वून ती गौरीची
सा संगीत पूजा क न सुखानं राहात होती ! वर ‘पित ता’ हणवून घेत होती. उलट या
एका पांढ या डागानं आपले सगळे स गुण मातीमोल ठरवले होते !
ितनं वत:लाच िवचारलं, कु ठ या बाबतीत मी िग रजापे ा कमी आहे? बु ी, प,
गुण, चा र य– येक बाबतीत मी ित यापे ा सरस आहे. पण य जीवनात मा
दोघ म ये कती चंड अंतर पडलंय !
काहीही असलं, तरी आपण िग रजापे ा िनि त सरस आहोत ! आनंद तर
िग रजेपे ाही ु िनघाला. हा आईला घाबरला असेल कं वा उ ा कोड शरीरभर
पसरलं, तर सगळे ‘आनंदची बायको कोडी आहे’ हणतील, हणून ग प बसला आहे.
कदािचत स दय ि य आनंदला कु प प ीची क पना करणंही अश य वाटत असेल. कारण
काहीही असो, खो ाचा आधार घेऊन वत:ची जबाबदारी टाळणारा असला नवरा
असून-नसून काय उपयोग? या या मनात आप यािवषयी खरं ेम नाही. िववाहा या
िनिम ानं या ना यात तो ब झाला आहे, या ना याचं गांभीय याला नाही, आले या
कठीण संगाला त ड दे याइतकं धैय या या अंगात नाही– असा हा आनंद ! आपला
नवरा ! असा हा डॉ टर! डॉ टर हणूनही याला, िह या आजारावर उपचार क न पा
या– असं वाटलं नाही ! उलट भेकडासारखा प ाला उ र न देता त ड लपवून बसलाय.
दुस या ल ाची तयारी करतोय ! हेच ेम हणायचं काय? कसलं ेम हे !
यावेळी हाच आनंद सांगायचा, ‘अनुपमा, ि नां या ल ाम ये– मृ यूपयत िवलग
होणार नाही, हणून शपथ घेतली जाते, मीही कधीच तुला सोडणार नाही !’ मृ यू दूरच
रािहला– के वळ एका पांढ या डागानं या दोघांना एकमेकांपासून दूर के लं होतं. शेकडो–
न हे हजारो लोकां या सा ीनं िजचा हात धरला, ितला आनंद पार िवस न गेला. कठीण
संगी प ीला आधार दे यासाठीच देवानं पु षाला बिल बा आिण संहासारखी छाती
दली ना?
मागं कु ठ यातरी नाटका या संदभात पाठ के लेले संवाद ितला आठवले– ‘अबला,
िनबल, दु:खी माणसांना सहाय कर यासाठी देवानं पु षाला हा वर दला आहे !’
मदनासारखं प असून काय उपयोग? ती कठीण संगात तळमळत असताना यानं
ितला मदत के ली नाही... य काही करणं रा दे, एक प ही िलहायचं धाडस दाखवलं
नाही यानं !
एखा ा अप रिचतासारखा वागला तो ! अशा कठीण संगीच माणसाची खरी परी ा
होत असते ना? आनंदचं खरं प या िनिम ानं समोर आलं होतं.
समोर या दरीत उडी मारली, तर मृ यू िनि त येईल काय? पाय मोडला, लुळं-पांगळं
होऊन िजवंत राहायची वेळ आली तर? परावलंबी होऊन जगणं या जीवनापे ा कती
तरी पटीनं कठीण !
जीव गेला तरी इथं आपलं ेत को ही-कु ी खातील आिण यासाठी कारणीभूत
असणारे ितथं सुखानं िम ा खात जगतील ! आप या मृ यूमुळे वसुधा-नंदाची ल ंही
सुरळीतपणे होतील, असं नाही. आपण म न गेलो, तरी यां या बिहणीला कोड होतं, या
आरोपातून मु िमळणारच नाही.
यापे ा यां यापासून दूर रा न यां या दृ ीनं मे या माणे रािहलं तर?
काही ण या िवचारावर दोलायमान झा यावर ितचं मन आता शांत होऊन याच
िवचाराकडे झुकू लागलं. बराच वेळ अवघडू न उभं रािह यामुळे पाठीला रग लाग याचंही
ितला जाणवलं.
सूय वर चढू लागला. धुकं पूणपणे न होऊन याची करणं सगळीकडे पसरत होती.
आजवर पािहले या कतीतरी सूय दयांपे ा ितला आजचा सूय दय अपूव भासला. आिण
ते खरं ही होतं. ितचं मरणो मुख मन पु हा चेतनामय जीवना या दशेनं झेपावू पाहत होतं.
अनुपमेनं पु हा एकदा या दरीत डोकावून पािहलं. अनेक रानफु लं उमलू पाहत होती.
प ी रोज या दन मा माणे आहार शोध यासाठी बाहेर पडले होते. अनुपमा पुढं चालू
लागली.
नाही ! आपण मरायचं नाही... का मरायचं? आपली काय चूक आहे? याही
प रि थतीचं आ हान वीका न मी जीवनाला मा या सव श िनशी सामोरी जाईन.
लोकां या बोल याकडे ल देणार नाही; यां या वाग याला धूप घालणार नाही...
कु ठ याही प रि थतीत मी कोमेजून जाणार नाही. वतं पणे माझं जीवन मी जगेन.
सग यांनी साथ सोडली, तरी जगेन... एकटी जगेन ! माझं नशीब जोरावर असेल, मला
िनयतीनं साथ दली, तर यांचे डोळे दपून जातील अशा कारे जगेन !
 दुदवानं उमटले या या पांढ या डागावर मात क न माझं जीवन मी जगत राहीन !
मनात दृढ िनधार बाळगूनच अनुपमानं रोज या दि णा पु या के या.
देवीपुढे हात जोडत असताना ित या अंतमनात ाथना उमटली,
‘जीवनात कसलाही संग आला, तरी धैय मालवू न देता शि शाली होऊन जगायचा
आशीवाद दे– या न मला कु ठलाही वर- साद नको.’
घरी येताना वाटेत ितचं ितलाच जाणवलं– आ मह येपासून परावृ करणारी ती श
कोणती होती? जीवने छा हीच ती श . होय ! अजूनही आपलं जीवनावर ेम आहे.
यासाठी आप याला अजूनही जगायचं आहे. यानंतर इथून कु ठं तरी दूर िनघून जायचं
आिण आप याला अिति य असले या कायात जीवनाचं साफ य शोधायचं ! धुरकटले या
या वातावरणातून एखा ा व छंद गाणा या प यासारखी मी बाहेर पडेन. कु णा या
दयेची गरज नाही, ितर कार सहन करायची गरज नाही !...
अनुपमा दृढपणे पावलं टाकत पाय या उत न खाली आली. आप याला घरी जायला
रोज यापे ा उशीर झा यामुळे साव ा िचडेल, याची भीतीही ितला वाटली नाही.
घरात िशरताच ती विडलांपुढे जाऊन उभी रािहली.
‘अ पा, मला कं टाळा आलाय. मी मुंबईला जाते. सुमीकडे. उ ापासून िशकवणी या
मुलांचं काय करायचं ते तु ही पाहा !’
शाम णांना आ य वाटलं.
‘मुंबईला? इत या लांब? कती दवसांसाठी? के हा येशील?’
‘येईन थो ा दवसांनी !’ ती उ रली.
पण आपण इथं कधीच परतणार नाही, हे ित या अंतमनात ठाम होतं.

♦ ♦ ♦

गाडी दादर टेशनात उभी रािहली. अनुपमा ग धळू न गेली होती. मनात अनािमक
भावना दाटत होती, याचबरोबर भयही !– आपण इथं आलो, ते यो य के लंय क अयो य?
पण गावाकड या प रि थतीबाहेर पड यासाठी हे पिहलं पाऊल उचलणं आव यक होतं.
तेवढा एकच माग ित यापुढे या णी होता.
सूटके स उचलून अनुपमा टेशनवर उतरली. तेवढंच ितचं सामान– चार-सहा सा ा,
चारशे पये आिण ितची ि य पु तकं !
भोवताल या गद तून सुमन हात हलवत येताना दसली, तसा ितचा जीव भां ात
पडला.
‘सुमी, तू आलीस ! इतक घाबरले होते मी ! काय ही गद ग !’
‘ हणूनच तुला मी िलिहलं होतं– सु ी या दवशी ये हणून. चल !’
अनुपमा नवलाईनं सभोवताली पाहत होती. भोवतालची गद , िवजेवर धावणा या
लोक स, वेगवेग या कारची वेशभूषा के लेली माणसं, कानावर येणा या वेगवेग या
भाषा, मरणाचा उकाडा, घामाचा िचकिचकाट...!
 ती मुका ानं सुमन या पाठोपाठ चालू लागली. दूर वस ा या टोकाला सुमनचं
छोटं घर होतं. तोच यांचा राजवाडा ! सुमनचा नवरा हरी अंधेरी या फॅ टरीत इं िजनीयर
होता. या छो ा लॅटम ये सग या सोयी हो या.
पण अनुपमाला इथलं सगळं िविच वाटत होतं. खे ातलं ितचं घर कतीतरी मोठं
होतं. सुमन सकाळी नोकरीवर जायची. ितला रिववारी आिण ित या नव याला गु वारी
सु ी.
सुमननं मनापासून मैि णीचं वागत के लं, ‘अनु, तुझंच घर समजून राहा इथं. काही
काळजी क नकोस. पुढचं पुढं काहीतरी पा या आपण. तू नीट जेव बघू ! कती खराब
झालीयस तू !’
मैि णीचं बोलणं ऐकू न अनुपमा या घशाशी आवंढा आला.
‘सुमी, तू आधी मा यासाठी एक नोकरी पाहा बरं ! घरात रकामी बसले, तर याच
िवचारानं डोकं िबघडू न जाईल माझं. िशवाय तुला आम या घरची प रि थती ठाऊक
आहेच–’
‘मी यांनाही सांगून ठे वलंय. तू एव ात का तो िवचार करतेस? अनु, तू आनंदला प
िलिहलंस, यावर याचं काय प आलं?’
‘एकच न हे, तीन-तीन प ं पाठवली मी ! प ा चार वेळा तपासून पो टात टाकली...’
‘मग?’
‘पो टमनची वाट पाहता-पाहता डोळे दुखून गेले. अ पांनी दोन प ं िलिहली–
यांनाही उ र नाही!’
‘तु या ल ात देसाई डॉ टरांनी म य थी के ली होती ना? यांना तरी सांगायचं !’
‘ते कु ठं इकडं आहेत ह ली ! आम या ल ा या वेळीच ते हणायचे, द लीला
जा याआधी तुमचं ल लावून जातो हणून !’
‘हो का? या महाशयानं मोठं च पु य गाठीला बांधलं हणायचं तुमचं ल जुळवून !’
सुमन कडवटपणे हणाली.
‘सुमी, यांना दोष दे यात काय अथ आहे? पुढं असा मला रोग होईल, हे यांना कु ठू न
ठाऊक असणार?’
‘अनु, तुझी सासू एवढं कथा-पुराणं ऐकणं, दानधम करणं, पूजाअचा करणं– सतत
काहीतरी देवाधमाचं करत असते. पण तु याशी असं वागलं, तर ितला पाप नाही का
लागणार? तु या पुढ या आयु याचा िवचार क न तुला काही ना काही आ थक सहाय
तरी–’
‘सुमी, मला यां या दयेची भीक नको आहे. ते िभ ा ! मला कोड फु टलंय एवढंच.
बाक सगळी मी तुम यासारखीच आहे. हात-पाय-बु ी सगळं तसंच आहे. प जाऊन
कु पपणा येईल. तरी मा या यो यतेनुसार एखादी नोकरी िमळणार नाही काय?’
‘अनु, तुला लगेच तु या यो यतेची नोकरी कशी िमळे ल? एम. ए. झाले, तरी मी अजून
खासगी कं पनीत लाक हणून नोकरी करते. तू मा यापे ाही शार आहेस. तुला
लाकची नोकरी िमळणं कठीण नाही, पण तुला ते आवडणार नाही.’
‘मला कु ठली नोकरी आवडते, ते काही मह वाचं नाही. जीवना या समु ात तरणं
मह वाचं आहे !’
‘अनु, राणीसारखं राहायचं तू खरं तर ! तू असं बोलू लागलीस, क मला वैताग येतो. तू
इथ या कनाटक संघाची मबर हो. माटुं याला संघ आहे. हणजे काहीतरी नाटकं करत
राहता येईल तुला...’
अनुपमा लानपणे हसली, ‘मा या जीवनाचंच नाटक होऊन गेलंय ! वेगळं नाटक
कशाला हवं?’
वासा या दमणुक मुळे ितला गाढ झोप आली. ितला जाग आली, ते हा सुमनचा
नवरा हरी आ याची चा ल लागली. सुमन याला अनुपमािवषयी सांगत होती.
अनुपमा संकोचानं आत आली.
‘अनु, हे हरी साद– हणजे िम टर सुमन !’ सुमननं आप या नव याशी ओळख क न
दली.
हरी आ यच कत झाला.
सुमननं जे हा आप या मैि णीिवषयी सांिगतलं, ते हा याला वाटलं होतं– कु णीतरी
कोडानं भरलेली एखादी मै ीण असेल. थोडे दवस आप या घरी राहील. य ात
अ ितम स दयवती सुमीची मै ीण हणून या यासमोर उभी होती ! हे याला अनपेि त
होतं. ित या का याभोर डो यांम ये िवषादाची छाया होती. हरीला ती एखा ा
शाप त अ सरे सारखी भासली.
सुमनपुढे अनुपमा िमणिमण या द ापुढे काशमान तेज वी द ासारखी दसत
होती. वत:ला आव न यानं औपचा रकपणे नम कार के ला.
हरी या नजरे त उमटलेले भाव अनुपमे या ल ात आले. कॉलेजम ये असताना ितला
अशा नजरा झेल याची सवय होती.
ितनं लगेच वत:ला समजावलं– माझं हे मानणं यो य नाही. कोड असलेली ी
हट यावर बघणा याची दृ ी वेगळीच असणार. आपण ितचा असा अथ काढणं यो य
नाही.
‘श य ितत या लवकर मा यासाठी एक नोकरी पाहाल काय? सुमीनं तु हांला सगळं
सांिगतलं असेलच.’
‘नोकरीचं पाहता येईल. यात काही कठीण नाही. तु ही मुंबईत चार दवस िनवांत
राहा. एिलफं टा – हीटी – बो रवली पाक – सगळीकडे सुमनबरोबर फ न या. नंतर
पाहता येईल.’
हरीचं बोलणं ऐकू न अनुपमाला बरं वाटलं. सुमी या आ हाव न ती आली असली,
तरी ितचा नवरा कसा वागेल, हा ित या मनात होताच. पण हरी या बोल यामुळे
मनातली शंका दूर झाली होती.
अनुपमाला मुंबईला येऊन मिहना झाला होता.
सु वातीचे काही दवस ितनं सुमनबरोबर शहर पाह यात घालवले. काही वेळा
हरीही यां याबरोबर आला होता. ितथं यां या घरी काही ास नसला, तरी मना या
कोप यात ‘ही काही माझी कायम राहायची जागा न हे’, अशी भावना होतीच. या
दोघां या संसारात आपली उगाच अडचण कशाला, अशी सतत मनाला टोचणी होती.
एक दवस सं याकाळी घरी आ या-आ या हरीनं सांिगतलं, ‘तुम यासाठी उ ा एका
इं टर यूचं िनमं ण आलंय. गोपाल अ े नावाचा माझा िम आहे - या या ऑ फसम ये.
पण–’
‘का? पण काय?’ अनुपमानं उ सुकतेनं िवचारलं.
‘साधी लाकची नोकरी आहे. िशवाय फोटम ये ऑ फस आहे. दररोज लांब जाऊन
यावं लागेल तु हांला.’
‘मला चालेल. वस ा न फोटला कतीतरी जण जातात ना ! मीही जाईन !’ अनुपमा
समाधानानं हसत हणाली.
थोडी भीती आिण थोडी उ सुकता मनात बाळगून अनुपमा गोपाल अ या ऑ फसात
िशरली. मनात ाथना चालली होती– देवा रे , काही तरी क न मला ही नोकरी िमळू दे!
आणखी कती दवस अशीच मैि णीवर भार होऊन रा ?
ितला घरात रकामं बसून राहणंही कं टाळवाणं होऊ लागलं होतं. सकाळी सुमन-हरी
कामावर िनघून गेले, क रा ीच घरी येत. घरातली सगळी कामं लवकर संपून जात.
यानंतर वस ा या लाटां या साि यात कॉलेजमधले उ साहानं भरलेले दवस कं वा
यानंतर या दु:खद दवसांत या बारीकसारीक घटना आठवून िन: ास सोडणं, एवढंच
ितचं काम होतं.
अँ लो इं िडयन रसे शिन ट याही आधी अनुपमा ऑ फसम ये हजर झाली होती.
ऑ फस या वेळेआधी आले या या त णीनं पसमधून छोटा आरसा बाहेर काढला,
कं ग ानं के स सारखे क न ओठांव न िलपि टकची कांडी फरवली, सटचा फवारा
मारला आिण उ साहानं भोवताली पािहलं. अनुपमा ित याकडेच पाहत होती.
अनुपमानं कधीही मेकअपची साधनं वापरली न हती. पण नाटका या संगी मा ती
वत:च वत:चा मेकअप करत होती. तेही या भूिमके चा िवचार क न, आव यक असेल
तेवढाच मेकअप. बेताचा मेकअप, वेशभूषा, आवाजाचा चढ-उतार यां या सहायानं ती
कधी शकुं तला, कधी नूरजहान, तर कधी चांदबीबी होत होती. कु ठं गेले ते दवस?... कराल
भिव यकाळािवषयी अनिभ असलेले िनरागस दवस ! सुंदर व ं िवणत जग याचे ते
दवस ! पुढं आप या आयु यात असं काहीतरी उपि थत होईल, याची यावेळी ितळभरही
क पना न हती.
‘तुमचं नाव अनुपमा का? तु ही इं टर यूसाठी आलात?’ रसे शिन टनं िवचारलं.
‘होय.’
‘गोपाल अ े बोलावताहेत.’
इं टर यू अितशय साधा आिण सरळ होता. अित-बुि मती अनुपमा अस या
नोकरीसाठी आली, यात आ यच होतं.
‘तुमचे िवषय वेगळे आहेत. तु ही या नोकरीसाठी का आलात?’ इं टर यू घेणा या
एका अिधका यानं िवचारलं.
‘घरची प रि थती !’ अनुपमानं एकाच श दात उ र दलं.
‘तु ही उ ाच कामावर हजर हा. इथं सग या कामाची सवय हवी. आमची
 रसे शिन ट डॉली आणखी दोन मिह यांत रजेवर जाणार आहे. ित याकडू न बाक चं काम
िशकू न या.’
‘बरं –’ हणून सांगून अनुपमा बाहेर आली.
ती खोलीबाहेर जाताच गोपाल अ े उ ारले, ‘ कती देखणी मुलगी आहे! िब ारी !’
‘िबचारी? काय झालं ितला?’
‘ितला कोड आलं हणे!...’
‘पण आप याला दसलं नाही !’
‘कोण जाणे ! ह र सादांनी तसं सांिगतलं होतं.’
‘असं? पुअर गल !–’
बाहेर अनुपमा डॉलीला भेटून बोलली, ‘अ छा ! उ ा येते.’
‘बाय... बाय !...’ डॉलीनं िनरोप दला.

♦ ♦ ♦

अनुपमा कामावर हजर होऊन दोन मिहने झाले होते.

पिहला पगार हातात पडला, ते हा डो यांत अ ू आले. पण ते आनंदाचे होते, क
दु:खाचे, हे ितचं ितलाच समजलं नाही.
आ थक वातं य हे मानवा या अित-मह वा या वातं यांपैक एक. आतापयत ितनं
पैसे िमळवले असले, तरी या िनि त नोकरीमुळे एका येया या दशेनं िनघा यासारखं
ितला वाटलं.
ितनं सुमनला मिह या या खचासाठी तीनशे पये देऊ के ले. पण सुमननं यांचा
वीकार के ला नाही. हरी सादही हणाला, ‘माझी धाकटी बहीण मा या घरी रािहली
असती, तर ित याकडू न पैसे घेऊन मी ितला जेवू घातलं असतं काय? तु ही मा या
बिहणीसार याच आहात. मला बरं वाटावं असं तु हांला वाटत असेल, तर तु ही या
पैशाचा िवचारच क नका.’
कृ त तेनं अनुपमेला श द फु टेना.
दवस भराभरा जात अस यासारखं ितला वाटत होतं. ऑ फसम ये डॉली, िशरीन
दा वाला, चं का राव, नीला कु लकण यां याशी ितचा ेह जमला होता. याही दूर या
उपनगरात रा न अनुपमा माणेच नोकरीला ितथं येत हो या. मैि ण ची जा याच आवड
अस यामुळे अनुपमा यां यात छान रमली. आप या जीवनाला झाकोळू न टाकणारे ढग
उडू न गे यासारखं ितला वाटत होतं. मैि ण चा उ हास, पर परांना मदत कर याची
प त– जीवनातील त उ हाम ये थंड िशडकावा झा यासारखं ितला वाटत होतं.
सुमन या घरी असंच कती दवस राहायचं? आणखी सहा मिह यांत ती आई होणार
आहे. यावेळी घर आणखी लहान वाटू लागेल. िशवाय या दोघांनी कतीही आ ह के ला,
तरी ित या संसारात असं उगाच का राहायचं? पा यानं फार दवस रा नये. कशाचाही
अितरे क िवषासमानच. या दोघांनी आप यासाठी खूपच के लं आहे. हे नातं चांगलं
राहायचं असेल, तर श य ितत या लवकर वेगळं रािहलं पािहजे. एकदा ना यात तेढ
िनमाण झाली, क पुढं कायमचा कडवटपणा राहील.
ितनं ऑ फसमध या मैि ण ना सांिगतलं, ‘मा यासाठी एक जागा पाहा.’ अनुपमा
एकटी राहणार हट यावर भोवतालचा प रसर चांगला असला पािहजे. याचबरोबर
भ म पागडी दे याइतक आ थक ताकदही ितची न हती.
डॉली आिण अनुपमा एकाच बसनं कं वा ेननं जाय या. डॉली बां ाला उतरायची,
तर अनुपमा अंधेरी-वस ाकडे जायची.
अनुपमाला ित या कोडािवषयी कु णी एका श दानंही िवचारलं न हतं. पावलावर कोड
पसरलं होतं. हाता या कोप यावरही पांढरे डाग दसत होते. तरी कु णीही ितला
अ पृ यासारखं वागवत न हतं.
असेच काही मिहने सरले. जाणं-येणं आिण घामाघूम करणारी हवा यानं दमणूक
झाली, तरी अनुपमा मुंबई या यांि क जीवनाशी जुळवून घेऊन रा लागली.
दवाळी जवळ आली. नेहमी माणे ऑ फसम ये सा ा िवकणारा बिनया आला होता.
अनुपमानं दोन छान सा ा िवकत घेत या. डॉलीबरोबर जाऊन ितनं चांदीची सोपके स
घेतली. भाऊिबजे या दवशी सुमनला साडी आिण हरीला सोप–के स दली.
सुमन हणाली, ‘अनु, एवढं सगळं का दलंस?’
अनुपमा हणाली, ‘तु हा दोघांची बहीण असते, तर असेच रागावला असता काय?’
हरीही ग प बसला.
अनुपमेला जाणवलं, या दोघांचे उपकार आयु यात कधीही िवसरणं श य नाही.

♦ ♦ ♦

या दवशी डॉली ऑ फसला आली नाही, तशी अनुपमा घाबरली. डॉलीचं ल ठरलं
होतं. ऑ ेिलयात नोकरी करणारा अँ लो-इं िडयन त ण ितचा िनयोिजत वर होता.
कदािचत ितचा भावी नवरा ऑ ेिलया न आला असेल काय?– अनुपमा िवचारात
पडली. पण एका फोननं खुलासा के ला. डॉलीला अपघात झाला होता. अ या दवसाची
रजा टाकू न ती हॉि पटलम ये गेली.
डॉलीची वृ आई जॉयसी बाहेर बसून रडत होती. डॉली ितची एकु लती एक मुलगी.
ितचं ल ठरलेल.ं इतर सगळे नातेवाईक गो ात राहत होते. आता अशी अडचण आली
होती.
अनुपमा ितथ या मुख डॉ टरांना जाऊन भेटली.
‘तातडीनं र ाची व था के ली पािहजे. कु णी ओळखीचं कं वा ना यातलं असेल तर
बोलावून या. नाही तर लडबँकेतून र मागवा.’ वृ जॉयसीला सगळी धावपळ
जम यासारखी न हती.
डॉली या ओळखीची आिण ना यातली माणसं मुंबईम ये होती. पण मुंबईत आय या
वेळी यायला सवड कु णाला असणार? जॉयसी हवाल दल झाली होती.
अनुपमानं ितचं समाधान के लं आिण थोर या डॉ टरांना भेटून हणाली, ‘सर, माझं
र डॉली या र ाशी जुळतं का, ते पाहा. मी र ायला तयार आहे.’
 र दे यात हरकत काहीच न हती. नंतर थोडा अश पणा येईल, हे ितला ठाऊक
होतं. याचबरोबर कोड असले या चं र द यास रो यालाही कोड होईल, अशीही
काहीजणांना भीती वाट याची श यता होती.
सुदव
ै ानं ितचं र डॉली या र ाशी जुळलं. र देऊन बाहेर आ यावर ितनं
जॉयसीला सांिगतलं, ‘आता डॉली बरी होईल. काही काळजी क नका.’
डॉलीचे इतर नातेवाईक जमले. यानंतर, आपलं इथं काम नाही, असं मानून ती ितथून
िनघाली.
डॉली बरी होईपयत ती रोज सं याकाळी ऑ फस सुट यावर डॉलीला भेटत होती.
ितनं एकदाही र द याचा उ लेख के ला नाही.
पण एक दवस डॉलीला ते समजलं. कु ठ याही कारे ना ना याची ना गो याची, ना
एका ांताची, ना भाषेची अनुपमा ! अ यंत मो या या णी ितनं र तर दलंच, नंतर
याचा उ लेखही के ला नाही ! आपण िहचे उपकार आयु यात कधीही फे डू शकणार नाही,
अशी ितची भावना झाली.
ऑ फसम ये आ यावर पिह याच दवशी ितनं िवचारलं, ‘अनुपमा, तुझे उपकार कसे
आिण कधी फे डू मी? तू के वळ कलीग नाहीस–’
अनुपमानं ितला अडवलं, ‘डॉली, उपकाराची भाषाच नको ! तुला र ाची गरज होती,
ते मा याकडे होतं, मी दलं ! ब स !’
डॉली िन र झाली. थोडेसे उपकार करायचे आिण यािवषयी वारे माप सांगत
फरायचं, अशी कतीतरी माणसं ितनं जवळू न पािहली होती. उलट अनुपमानं ती एखादी
साधी गो असावी, तसं के लं होतं.

♦ ♦ ♦

ऑ फसमध या चं का रावचं ल ठरलं. सग यांनी अ या दवसाची रजा घेतली

होती.
ल ा या िनिम ानं अनुपमा जरा िवशेष नटली. नव या मुलीला दे यासाठी हणून
एक चांदीची वाटी घेऊन ठर या माणे ती दादर टेशनवर गेली. ऑ फसमधले सगळे ितथं
जमले होते.
मुंबईमधलं अ या दवसाचं ल ते. हंद ू कॉलनीत ल ाचं कायालय होतं. नवरा मुलगा
महारा ीयन होता. अितशय सा या कारे ल पार पडलं. कती नाही हटलं तरी
अनुपमेला आप या ल ाचा थाटमाट आठवला– कती थाटमाट, कती वैभव ! आता ते
सारं व ासारखं भासत होतं. आता वाटलं, ल ाला खच कती के ला, यापे ा पर परांचं
सहकाय अिधक मह वाचं. तेच नसेल तर मा िववाह हणजे के वळ अवडंबरच होऊन
राहतं. गंधहीन फु लासारखं !
ल ाचं जेवण आटोपलं. अनुपमेला पु हा ऑ फसला जायचा कं टाळा आला. ती सरळ
घरी िनघून आली. यावेळेला घराला कु लूप असेल, अशी ितची अपे ा होती, पण ती खोटी
ठरली.
घरात हरी होता.
‘हे काय? ऑ फसमधून इत या लवकर घरी आला? त येत बरी आहे ना?’
‘मला टू रवर जायचं आहे; हणून लवकर घरी आलो.’
अनुपमा आत जाऊन नवी साडी सोडू न जुनी साडी नेसत होती. पदर ओढू न खां ावर
घेत असताना ितला वेगळाच अनुभव आला–
मागून कु णीतरी येऊन ितला घ धरलं. ती दचकली. तोच एक हात ित या त डावर
घ ठे व यात आला. भोवतालची िमठी आणखी घ झाली.
कोण?– णाधात खुलासा होऊन अनुपमा घामेजली. घरात हरीिशवाय आणखी कोण
आहे?
ितनं वळू न पािहलं. पाठीशी हरी हसत उभा होता. याची नजर ित यावर िखळली
होती. ितनं संतापानं या याकडे पािहलं.
हरीला वाटलं, अनुपमा कशीही असली तरी सुंदरच दसते ! रागानं पाहताना तर
आणखी सुंदर दसते !
‘तुला पािहले या णापासून माझं तु यावर मन जडलंय! तू तरी उगाच कु णाची वाट
पाहत ता य वाया घालवतेस? तुला नव याबरोबर या संसारात पु ष-सुखाची चव
समजली आहे. तुला या सुखाची आठवण नाही येत? कु णालाही काही कळणार नाही,
अशा कारे आपण रा शकतो. कु ठ याही प रि थतीत मी तुला अधांतरी सोडणार नाही,
चल–’
अनुपमाला संतापानं श द फु टेना. ित या मौनाचा हरीनं आप याला सोई कर अथ
लावला आिण तो पुढं हणाला, ‘तु या स दयापुढे सुमी रानटी हशीसारखी दसते ! तू
घाब नकोस. अनेक सोई कर माग आहेत. काही कमी-जा त झालं, तर हजार दवाखाने
आहेत... तुला पु षाचा मोह होत नाही? अनु, मी तुला नोकरी िमळवून दली, याची
परतफे ड करणार ना?’
अनुपमानं सारी श एकवटू न या या थोबाडीत जोरात लगावून दली.
‘शी: ! लाज नाही वाटत? तु ही मला बहीण मानलंत ! सुमी मला बिहणीसारखी आहे.
सुमीला सांगते सारं – जाऊ ा मला !’
हरी दारापुढे आडवा उभा रािहला.
‘भाऊ हणून हाक मार यावर लगेच कु णी भाऊ होतं काय? सुमीला सहजपणे
पटव यासाठी मी वत:ला तुझा भाऊ हणवून घेतलंय. एका आई-बापा या पोटी
ज मलेलेही अनेकदा भाऊ-बिहणीसारखे राहत नाहीत ! ितथं कु ठला काही संबंध नसणारी
तू कशी माझी बहीण होशील? माझं ऐक. यात तुझाही फायदा आहे. आप या
संबंधांिवषयी कु णाला काही समजणार नाही. तुला काहीच भिव य नाही. एवढं कोड
पसर यावर आनंद तुला पु हा बोलावेल काय? आणखी कु णीतरी तु याशी ल करे ल, या
मात तर तू नाहीस ना? चल, उगाच वेळ वाया नको घालवायला -’
‘शी ! कु या, लांब राहा !’ अनुपमा दाराशी स लागली.
‘होय. मी कु ,ं तू उ ं ! कु ं भुकेजलंय... उ ं समोर पडलंय. तू माझं ऐकलंस तर ठीक
आहे ! नाहीतर मीच सुमीला तु यािवषयी सांगेन. तूच मा या ग यात पडत होतीस
हणून ! अनु, काही झालं तरी सुमी बाई आहे, ितचा मा या बोल यावरच िव ास बसेल.
तु यासार या नव यानं सोडले या बाईवर ती िव ास ठे वणार नाही !’
एव ात दारावर थाप पडली. अनुपमानं चपळाई क न बाहेरचं दार उघडलं. दारात
से सगल उभी होती, ‘मॅडम, आम या कं पनीनं घरा या व छतेसाठी नवा िल ड सोप
काढलाय. घर लखलखीत होतं. आज आ ही व तात देत आहोत. ही बाटली फ
एकोणीस पयांना.’
ती काय सांगतेय, ते अनुपमा या कानात िशरत न हतं. देवानंच आप या र णासाठी
िहला पाठवून दलंय, असं वाटू न ितला हायसं झालं. ितनं लगेच ‘आत या तु ही, मला एक
बाटली ा–’ हणत ितला आत घेतलं. जवळ या पसमधून वीस पयांची नोट ित या
हाती दली.
हरी हताश होऊन पाहत रािहला. सावज या या हातातून िनसटू पाहत होतं.
से सगलनं पस उघडू न पाहत हटलं, ‘मॅडम, सुटा पया नाही.’
पस हातात घेत अनुपमा ित याबरोबर घराबाहेर पडत हणाली, ‘असू दे. तुम याकडे
रा ा तो–’ आिण पटकन पाय या उत लागली.
िन पायानं हरी कपडे क लागला.
समु कना यावर बसून अनुपमा िवचार करत होती.
रडू न रडू न ितचे डोळे सुजले होते. हा एक मोठाच आघात ितनं काही वेळापूव सोसला
होता. बळकट दोरखंड हणून िव ासानं आधार यावा आिण तो साप िनघावा, तसं झालं
होतं. उं च ड गराव न अचानक पाय घस न दरीत कोसळ यासारखं ितला वाटत होतं.
पांढरा डाग दस यावर मनात जी खळबळ उडाली होती, तसंच आता झालं होतं.
सांगता न येणारी तगमग... अंत नसलेलं दु:ख.
खरा वेगळाच होता. यानंतर सुमी या घरी कसं राहायचं? इथं राहायचं नाही तर
आणखी कु ठं जायचं? या जनार य मुंबईत इत या लवकर आप या राह याची वेगळी
व था कशी होईल?
अनुपमा ग धळू न गेली. िवचार करक न ितला वेड लागेल क काय, असं वाटू लागलं.
पाठोपाठ आनंदची आठवण झाली. यानं आप याला टाक यामुळे आज काय काय
ऐकावं लागलं !
जगात पर या कु णी काही बोललं तर सहन करता येईल, दुल करता येईल; सा या
जगाचं त ड बंद करणं श य नाही, हे ितलाही ठाऊक होतंच. पण ितनं मनात याला
स या भावाचं थान दलं होतं, या या त डू न होणारं याचं गिल छ मन पा न
ित या दयाला ती वेदना होत हो या.
दुपार या संगाची आठवण होऊन ती पु हा नखिशखांत थरकापली– देवा ! आणखी
कु ठ या कु ठ या परी ेतून मला जावं लागणार आहे? मलाच का या संगातून जावं
लागतंय? िग रजासारखीला का सुखाचं आयतं आयु य िमळतंय? माझं काय चुकलं?
ित या ांना काहीच उ रं न हती. समोरचा सूयही ित या ांना उ रं न देता
मावळतीला चालला होता.
 अंधार वाढू लागला, ते हा अनुपमाला ितथून उठणं भाग होतं.
ती घरी आली, ते हा सुमी वयंपाक करत होती. सुमीनं ितचे सुजलेले डोळे , लालसर
चेहरा पािहला. ‘अनु, के हा आलीस? बरं नाही काय? ल कसं झालं?’ ितनं चौकशी के ली.
अनुपमा काही बोलली नाही.
‘तू झोप जा अनु. मी वयंपाक करते आज. हेही गावात नाहीत. आणखी आठ दवसांनी
येतील. वयंपाक झा यावर मी तुला उठवेन.’
हणजे सुमीला काहीच ठाऊक नाही. सु कारा टाकू न अनुपमा आत गेली.
सुमनलाही वाटलं, मैि णी या ल ा या िनिम ानं िहला ब तेक आपलं ल आठवलं
असावं. हणून िहचा चेहरा कोमेजून गेलाय... िबचारी !

♦ ♦ ♦

दुस या दवशी ऑ फस या वेळेआधी अनुपमा डॉली या घरी आली. डॉली आप या

ट चंग मेकअपम ये होती.
‘अरे ा ! अनु ! आता या वेळी कशी आलीस?’
दरवाजा बंद क न अनु द ं के देऊन रडू लागली. कारण काय हणून िवचारलं, तरी
बोलली नाही. काय सांगणार ती तरी?
‘डॉली, माझी कु ठ या तरी हॉ टेलम ये राहायची व था कर. या आठ दवसां या
आत. नाही तर मला फार ास होणार आहे.’
‘अनु, एवढी कसली घाई?’
‘ यािवषयी मला जा तीचं काही िवचा नकोस. तु या इथं अनेक ओळखी आहेत.
लीज, मला मदत कर–’
‘काही कठीण नाही. काहीच जमलं नाही, तर आम या घरी पे ग-गे ट हणून राहा.’
‘खरं ?’
‘अथात, तुला पटलं तर. आमची बाहेरची खोली रकामी आहे. इथं मी आिण म मी
दोघीच राहतो. आ ही मांसाहारी– यामुळे तुझं जेवण तुला बनवून यावं लागेल.’
‘कसे तुझे आभार मानू डॉली !’ अनुपमा मन:पूवक हणाली.
सं याकाळ या गाडीनं हरी आला. तो आला, ते हा सुमन वयंपाक करत होती. घर
शांत होतं. हरी काही बोलला नाही.
जेवणा या वेळी सुमननं दोनच ताटं ठे वली, ते हा यानं िवचारलं, ‘का? अनुपमा
नाही?’
‘नाही. ितला कु ठं तरी पे ग – गे ट हणून जागा िमळाली हणे राहायला. कती आ ह
के ला, तरी ऐकलं नाही ितनं. आज सकाळी ितकडं राहायला गेली. माझेही बाळं तपणाचे
दवस जवळ येताहेत. तुम या आईही आता इथं राहायला येतील. यांचं सोवळं ओवळं
भरपूर. लहान घर. हणून मीही ग प बसले.’
‘तू का ग प बसलीस?’ हरीनं संतापानं िवचारलं.
 ‘अहो, आपण ितला भरपूर मदत के ली. हणून ितला कायमचं ठे वून घेणं श य आहे
काय? मलाही ती गे याचं वाईट वाटलं. पण आपलाही पंच आता वाढतोय. ितलाही
अवघड होत होतं. िशवाय काही अडचण असेल, तर ितला बोलावून घेता येईलच क !
नाही हटलं तरी ितलाही भीड वाटणारच.’
‘हा काय वयंपाक आहे?... कती ितखट के लंयस सगळं !’ हरी भर या ताटाव न
संतापानं उठत हणाला.
‘ितखट झालंय का? थांबा. थोडी साखर पेरते. एव ासाठी जेवण का टाकू न उठताय?’
सुमन साखरे चा डबा आणायला उठली. पण ितला हरी या या ‘ितखटपणा’चं कारण
समजलं नाही.
यानंतर अनुपमा कधीच आप याला भेटणार नाही, हे स य मा हरी सादला पूणपणे
समजलं होतं.
डॉली या घरी अनुपमाचे दवस कसे जात, ते ितचं ितलाही समजत न हतं. पण
ऑ फसमधलं लाकचं जीवन मा ितला अलीकडे कं टाळवाणं वाटत होतं. ित या
कतृ वश या दृ ीनं ते करकोळ काम होतं. नोकरी बदल या या दृ ीनं ती दररोज
वृ प ात या जािहराती पाहत होती.
िवलेपा यामध या कॉलेजम ये सं कृ त ा या याची जागा रकामी अस याची
जािहरात वाचताच ितनं लगोलग अज िलहायला घेतला. पण ‘के वळ अनुभवी
उमेदवारांनी अज करावेत’ या सूचनेमुळे ित या मनात आशंका िनमाण झाली होती.
‘आधी बी का आधी वृ ,’ या ासारखाच तो गहन मु ा ! अनुभवािशवाय नोकरी
िमळणार नसेल, तर अनुभव तरी कसा िमळणार?
या नोकरीचं व प मा ित या आवडी माणे होतं. इं टर यू घेणारे सगळे ौढ
वयाचेच होते. इं टर यू दे यासाठी जे उमेदवार आले होते, यात अनुपमाच लहान वाटत
होती.
‘भास आिण कािलदास या दोघांम ये तुलना क न, तु हांला यातला कोण े वाटतो
ते सांगा.’
‘ मा करा मला. पण अमुक े आिण तमुक किन , असं मू यमापन करणंच मला
चुक चं वाटतं. नाटकामधला ओघ – कं वा ि व ट हणा हवं तर – भासा या नाटकात
आहे. वणनापे ा ितथं नाटकात या कथानकाला मह व आहे. याचा अथ, कािलदास
भासापे ा कमी दजाचा, असं हणता येणार नाही. कािलदासाची सव े कृ ती शाकुं तल.
अितशय प रपूण कलाकृ ती हटलं तर चुक चं ठरणार नाही. िशवाय कािलदास कवीही
आहे. यामुळे िनसगाची, आकाशाची वणनं या या नाटकात येतात. हा माझा अिभ ाय.’
‘तुम या छंदांम ये तु ही नाटकाचा उ लेख के लाय. आम या कॉलेजम ये आ ही तसं
वातावरण िनमाण क न दलं, तर तु ही िव ा याकडू न नाटकं बसवून घेऊ शकाल
काय?’
‘हो ! मा या दृ ीनं ते अ यंत आनंददायी ठरे ल ! मुलांकडू न तालीम क न घेऊन मी
उ म नाटक सादर क शके न !’ ती आ मिव ासानं हणाली.
अनुपमा आता नाटकात नाियके चं काम क शकणार न हती. कोडानं हाताचा बराच
भाग ापला होता.

♦ ♦ ♦

बां ा या चचम ये डॉलीचं ल थाटामाटात पार पडलं. अनुपमानं यासाठी

आठवडाभराची रजा टाकली होती. आता डॉली ितची के वळ साधी मै ीण न राहता
अंत:करण मोकळं कर याची ेहमय बहीणच झाली होती.
जुनी नोकरी सोडू न न ा नोकरीवर दाखल होताना अनुपमाला वाईटही वाटलं. ितनं
जड अंत:करणानं ितथ या िम -मैि ण ना िनरोप दला.
पा या या कॉलेजम ये हसतमुखानं आिण आ मिव ासानं अनुपमा दाखल झाली.
मुंबईला आ या आ या ितनं ग यातलं मंगळसू काढू न ठे वलं होतं. यावेळी ितला ते
िनरथक वाटलं होतं.
वहार ान असले या नीलानं सांिगतलं, ‘अनु, या जगात पु षा या नजरे पासून
बचाव हो यासाठी याचा उपयोग होतो–’
पण अनुपमाला याचा ितटकारा आला होता. एका ीला वत:पुरतं जगायचं असलं,
तरी अशा बुजगाव याची गरज भासावी काय?
बां ाजवळ या समु कना यावर बसून अनुपमा समु ा या लाटा पाहत होती.
काळावर कु णाचं वच व नाही, दडपण नाही कं वा लाचारीही नाही. जगात या घटनांकडे
दुल क न तो आप या गतीनं चालत राहतो. पण माणसाचं आयु य मा तसं नाही.
आप या इ छे माणे घटना घडत अस या, क मनात उ साह असतो आिण मना या िव
काही घडलं, क मन िन साही होतं.
काही संयमी माणसं जीवनात या हार-जीतीकडे सार याच अिल तेनं पा शकतात
हणे ! पण आप या जवळपास तशी माणसं खरोखरच दसतात काय?
दवसातून कमान अधा तास तरी या समु कनारी येऊन बसणं, हा अनुपमे या
जीवनाचा एक भाग झाला होता. आता ित या जीवनातही समु ा या लाटां माणे चढ-
उतार चालले होते.
सुमनला मुलगा झा याचं समजताच ती भेटायला गेली होती. हरीची को हापूरला
बदली झा याचं सुमनकडू न समजलं. नंतरही हरी नस याची वेळ साधून ती बाळाला
सो याची अंगठी देऊन आली.
बाळाला सुमन हणत होती, ‘बघ ! तुझी मावशी आली ! िच मा ! छोटी आई !’
अनुपमानं मा मनात या मनात हटलं, ‘बाळा, मी तु या आईची मै ीण ! आणखी
कु णीही नाही !’

♦ ♦ ♦

पावसाची संततधार लागली होती. मुंबई शहराला मो ा त याचं व प आलं होतं.

कधी सूयाचं दशन होईल, असं सग यांना झालं होतं. पावसाचा जोर कती आहे, ते
आजमाव यासाठी वसंतनं उगाच आप या ूटी- म या िखडक मधून बाहेर डोकावून
पािहलं. सं याकाळपासून पावसाचा जोर वाढ याचं या या ल ात आलं न हतं. ितकडे
याचं ल ही न हतं हणा.
सकाळी आठ ते दुपारी चार वाजेपयत सतत कामात तो गढू न गेला होता. ऑपरे शन,
इमज सी हणता हणता वेळ कसा िनघून गेला, हे या या ल ातही आलं न हतं. आता
जेवता जेवता बाहेर पाहत असताना याला प रि थतीची क पना आली होती.
पावसाची संततधार आिण घनदाट ढगांचं आवरण यामुळे याला िन साह वाटत
होता. बाहेर डोकावून पािहलं– बाँबे स ल रे वे टेशनवरची गद दसली. रोजचंच दृ य.
नेहमी उ हा या धगीनं आिण घामा या िचकटपणामुळे नकोसं झाले या मुंबईकरांना या
पावसामुळे कती बरं वाटलं असेल ! पावसामुळे काही जुनी घरं पडली असतील,
झोप ांम ये पाणी िशरलं असेल. तरी हवेतला उ मा कमी कर यासाठी पाऊस हणजे
िनसगानं दलेली भेटच !...
आप या िवचारा या तं ीत एक घास चावताना डाळीतला खडा ख कन दाताखाली
आला, तसा वसंत भानावर आला.
समोर रोजचंच जेवण होतं. अधवट िशजलेला भात, अित-मसालेदार भाजी, जाड
भाकरी, खडे िमसळलेलं वरण, गोड दही–
वसंतला हसू आलं. गेली कतीतरी वष हेच अ खात असला, तरी येक वेळी याला
घर या जेवणाची आठवण येत होती. काहीही उपयोग नाही, हे ठाऊक असूनही न चुकता
ही आठवण यायचीच.
िखडक ची काच फु ट यामुळे िखडक तून आलेलं पावसाचं पाणी या या पावलांवर
आलं. हा पाऊस याला पु हा या या बालपणी या दवसांम ये घेऊन गेला. या वयाला
पाऊस कती आवडायचा ! उ हा यानंतर आले या पिह या पावसात तो उघ ा अंगानं
िभजायचा. शरीरा या दृ ीनं ते फार छान वाटत असलं, तरी याची आई– तुंग ा– मा
हाकांचा सपाटा लावायची, ‘वसंता, आत ये बघू ! पावसात िभजलास तर सद होईल,
ताप येईल, खोकला होईल.’
िभज यामुळे होऊ शकणा या आजारांची यादी ऐकू न भीती वाटली नाही, तरी
आई या आजवापुढे हार मानून तो घरात िशरायचा.
खोली या दारावर टक-टक होताच वसंत पु हा वतमानकाळात आला.
‘यस् कमीन !–’
‘डॉ टर, इमज सी के स आलीय. अॅि सडट के स. लगेच यायला सांिगतलंय–’ आले या
त णानं सांिगतलं.
‘तू चल. आलोच मी...’ वसंतनं समोरचं ताट बाजूला सारलं आिण तो संकपाशी हात
धुवायला गेला. बाँबे स ल या घ ाळात साडेचारचा ठोका ऐकू आला.
हातात ए न घेऊन आले या वसंतकडे पा न कॉ रडॉरमध या नीलमणी नसनं ि मत
के लं. शामवण के रळी िनलूनं आ यानं िवचारलं, ‘हे काय डॉ टर? आता कशी तुमची
ूटी?’
 ‘होय... स याची आहे, पण मी करणार आहे –’ अिधक बोल यात वेळ न घालवता तो
िजना उत न इमज सी वॉडकडे गेला.
हैसूरची मृद ू क ड भाषा बोलणा या स याशी वसंतची ओळख होऊन तीन वष झाली
होती. स या वसंतला नेहमी माणे– ‘वसंत, तू तर लाईफ एंजॉय करणार नाहीस ! तू
सं यासी गो ाचा आहेस ! या रिववारी मी ऑफ घेणार आहे. अजट काम आहे एक ! लीज,
तू माझी ूटी कर ना! पुढं मंगळवारी मी तुझी ूटी करे न !’ – एवढं सांगून उ राची
वाट न बघता िनघून गेला होता.
स याचं ‘अजट काम’ कु ठलं, हे वसंतला ठाऊक होतं. िव ा नावा या गुजराथी
मुलीबरोबर िलबट म ये िसनेमा पाहायचा, कमला नेह पाक या हँ गंग गाडनम ये
सं याकाळी आ लेट खायचं, िशकत असले या िव ाबरोबर ेमा या ग पा माराय या.
वसंत येताच भोवताल या माणसांना बाजूला सा न ूटीवर असलेला कॉ टेबल पुढं
झाला आिण सांगू लागला, ‘डॉ टर साहेब, टॅ सी अॅि सडटची के स आहे. ा एक ाच
मराठा मं दरकडू न र ता ॉस क न बाँबे स लकडे िनघा या हो या. तेव ात टॅ सीनं
यांना ध ा मारला. टॅ सी नंबर बीबीवाय टू एट एट फोर. यां याकडे ल देईपयत टॅ सी
िनघून गेली. पण पुढ या चौकात पकडली–’
डॉ टरां या दृ ीनं अनाव यक असलेली मािहती सांगून कॉ टेबल आपली चलाखी
सांगत होता. पण वसंतचं ितकडं ल न हतं. तो आप या पेशंटकडे पाहत होता.
सुमारे पंचिवशीचं वय असावं. डो याला मार बस यामुळे र आलं होतं - यात
अंगावरचे कपडे िभजले होते. पाय दुमडला होता. शु नसावी.
वसंतनं जखमी त णीकडे आणखी एकदा पािहलं. कु तूहल आिण अनुकंपेनं पािहलं.
काळे भोर लांब के स, शु गुलाबी अंगकांती, नाजूक िजवणी, लहान मुलासारखा िनरागस
चेहरा. ित या अंगावरची ना रं गी साडी र ामुळे अधूनमधून लाल झाली होती.
हातात या लाल काचे या बांग ा फु टू न अडकू न बस या हो या. शरीरावर कु ठलाही
दािगना न हता. कपाळावरचं कुं कू फसकटू न गेलं होतं. ही त णी सुंदर आहे, याब ल
शंकाच न हती.
तपासणीसाठी आणखी िनरी ण करताना हाता या कोप याशी आिण पावलापाशी
दुधासारखी शु जागा याला दसली. एखा ा अ यंत सुंदर िच ावर अचानक काजळी
फासावी, तसं याला वाटलं. पण लगोलग या यामधला डॉ टर सावध झाला.
तो पेशंट या इतर जखमांचं िनरी ण क लागला. पाय मोडलेला दसतोय...
डो यावर मार आहे.. कतपत जोराचा मार आहे?.. आत मदूपयत मार बसला असेल
काय?... वगैरे डॉ टरी ांनी तो वेढला गेला.
पेशंटला लॅ टर घालणं, इं जे शन देणं, औषधं देणं वगैरे करवून घे यात तो गढू न गेला.
के हा दवस मावळू न रा झाली, हे या या ल ातही आलं नाही. याचं ितकडं ल च
न हतं, फक रही न हती.
सगळी कामं आटोप यावर वसंत आप या ूटी- मम ये आला. सकाळपासून
अिव ांत काम झालं होतं. यामुळे आता याला दमणूक जाणवत होती. खोलीत अंधार
होता. या या मनातही िन साह भरला होता. दवा लावून तो पु हा पावसाचा जोर
पाह यासाठी िखडक पाशी गेला. पाऊस याच वेगानं कोसळत होता. पण तरीही
मुंबई या धामधुमीत आिण रा ं दवस खंड न पाडता धावणा या िव ुत लोक स या
आवाजात काहीच कसा फरक पडत नाही?
रा ी या जेवणाचा डबा टेबलावर असला, तरी वसंत तो उघडाय या फं दात पडला
नाही. दुपार या जेवणाचीच आठवण अजून याला छळत होती. पु हा एकदा सग या
णांची पाहणी क न ये यासाठी तो वॉड या दशेनं िनघाला.
रा ी या ूटीवरची िनलू पेशंट चं टपरे चर पा न न दी करत होती. वसंतला
पाहताच ितनं पुढं येऊन सांिगतलं, ‘डॉ टर, सगळं ठीक आहे. पण दुपारची अॅि सडटची
के स आहे ना, ित या जवळची पस–’
‘िस टर, ते पोिलस िडपाटमटला सांगा.’
‘सांगणार होते, पण तो जेवायला गेलाय... अजून आला नाही. या पेशंटला औषधपाणी
कोण करणार आहे, ते समजलं नाही.’
‘ या पसम ये कदािचत प ा िमळाला असता.’
‘डॉ टर, मी ती पस उघडणार नाही. उगाच नाही तो ग धळ कशाला हवा ! तु ही
आिण कॉ टेबल दोघं िमळू न पाहा.’ हणत ितनं पस समोर आणून ठे वली.
तेव ात जेवण उरकू न आलेला कॉ टेबल अपराधीपणे हणाला, ‘फार उशीर झाला
डॉ टर यायला. काय करणार–’
‘असू दे. आधी यात पेशंटचा प ा िमळतोय काय ते बघा आिण कळवा बघू–’
‘तु हीच बघा डॉ टर-’
वसंतनं कधीच ि यांची पस उघडू न पािहली न हती. यानं कु तूहलानं या मृद ू
पसम ये डोकावून पािहलं. लहान आरसा, कं गवा, लेडीज माल, दहा पयां या तीन
नोटा आिण थोडी नाणी.
पसम ये कु ठलाही प ा कं वा फोन नंबर न हता.
कॉ टेबलचा चेहरा उतरला. हे करण थोड यात उरकणार नाही... प ा शोधेपयत
िप छा सुटणार नाही. भ या मो ा मुंबईम ये असा शोध घेणं कु ठ याच अथ लाभदायक
ठरणार नाही, याचा याला अनुभव होता. ही कु ठ या तरी भ या घरची असली, तरी
ीमंतापैक दसत न हती. पसम ये नेमके च पैसे ठे वणारी- हणजे प रि थती साधारणच
दसते.
‘डॉ टर, हे पाहा पसम ये काय आहे ! पण यातली भाषा कु ठली आहे कोण जाणे !’
िनलूनं एक पु तक वसंत या हाती दलं. ते पस या आत या बाजूला जपून ठे वलेलं दसत
होतं.
वसंतनं पु तक उघडू न पािहलं आिण तो च कत झाला.
या या मातृभाषेत टपणं िलिहलेलं ते पु तक होतं–
‘भासनाटकच .’
‘डॉ टर, ही भाषा तु हांला येत?े ’
दि णेकड या सग यांना म ासी मानणा या महारा ीयन कॉ टेबलनं आ यानं
िवचारलं. डॉ टरांमुळे आपलं काम वाचेल, अशी श यताही या या ल ात आली.
 ‘ती माझी मातृभाषा आहे–’ हणत वसंतनं पु तकाचं पिहलं पान उघडलं. ितथं
नीटसपणे ‘अनुपमा, ४४, बां ा, पाली िहल रोड,’ वगैरे प ा िलिहला होता.
पोिलसाला प ा िल न यायला सांगून, ितथं ही बातमी ायला सांिगतलं आिण तो
आप या पुढील कामाला लागला. िनघताना यानं ती वही आप याबरोबर घेतली.
‘िस टर, यांना शु आली, क मला िनरोप ा. मी वर या मा या खोलीत आहे. यांचं
पु तक मा याकडे आहे. यांचे कु णी नातेवाईक आले तरी सांग–’
आता वसंतनं अनुपमाकडे ल देऊन पािहलं. शंकाच नाही. खरोखरच अनुपम स दय
एकवटलं होतं ितथं! कती अनु प नाव आहे ! िचतच असं दसतं. यात क ड
जाणणारी हट यावर िवशेष नातं जुळ यासारखं वाटलं.
हातात पु तक घेऊन वसंत खोलीत आला. गावी मा ती या देवळात सु ा पणे
जेिमनी भारत गाणा या राम णा मा तरां या त डचं प याला आठवू लागलं... जगात
कु ठं ही प रपूणता नाही, असं सांगणारं प . खरं आहे, जगात कु ठं आहे प रपूणता?
प रपूणतेचा नाश करायला डाग हवाच ना !
दुपारी मेसम ये जेवताना स या समोर आला. वसंतनं आद या दवशीची आपली
ूटी के याचं आठवून हणाला, ‘हॅलो, बॉस ! कसं होतं कालचं काम? फारशी कचकट
के स आली न हती ना?’
‘नाही. फार डोके दुखीची कु ठली के स न हती. पण काल या तु या ूटीमुळे माझा
मा फायदा झाला !’
िमि कल हसत डोळे िमचकावत स यानं िवचारलं, ‘फायदा? तो कु ठला बुवा? कोणी
िवशेष पेशंट भेटला क काय? क कु णी हीआयपी अॅडिमट झाले होते?’
‘छे, रे ! मला एक उ म क ड नाटकाचं पु तक िमळालं.’
‘ यात काय िवशेष? इथ या कनाटक संघात हवी िततक क ड पु तकं आहेत. हवी तर
मी मागवून दली असती तुला ! मला सांग– पु तक उ म आहे क पु तक आणून देणारा
पेशंट?’
स या या थ ेला आवर घालत वसंत उठू न उभा रािहला. स याचा वभावच असा !
येक गो थ ेवारी यायची. जीवनाकडे गंभीरपणे पाहणं या या वभावातच न हतं.
‘स या, कािमनी–कांचना या कृ पाकटा ात गुरफट याचं तु या निशबात आहे.
आम यासारखे यात अडकत नाहीत. आम याकडे यशोदेवता साधा कटा ही टाकायला
तयार नसते.’
वसंत या पाठोपाठ स या खोलीकडे िनघाला. वसंतचा वभाव स या या
वभावा या अगदी िव होता. यामुळे स या याला ‘शुकमुनी’ हणत होता. िस ाथ
गौतम शा यकु ळाचा, असं वसंतनंच एकदा सांिगतलं होतं.
‘वसंत, तू मनात आणलंस, तर ती कािमनी आिण कांचन तु या पाठोपाठ येणं सहज
श य आहे. शुकमुनी, ती यशोधरा– ती यशोदेवता तु या चरणाची दासी होऊन जाईल.
अजूनही माझं ऐक. ही सरकारी नोकरी सोड. अंधेरीला गुजराती लोकां या व तीत आपण
दोघं दवाखाना सु क या. मग काय िवचारता–’
‘स या, िव ानं हाक मारली वाटतं !...’ याला थोपवत म येच वसंत हणाला. हे
ऐकताच ितथ या ितथं बोलणं थांबवून स या िखडक बाहेर पा लागला. ितथं िव ा
न हती.
स याही हसला. ‘ते जाऊ दे. तुला जो िवशेष फायदा झालाय, तो तरी मला पा दे !
काहीतरी उपयोग होईल मला !’
वसंतनं पु तक स या या हातात ठे वलं. ते पा न स या िनराश झाला.
‘दो ता, मला वाटलं होतं एखादी सुंदर णयर य कादंबरी कं वा र य णयगीतांची
चोपडी असेल ! कमानप ी रोमांचक िडटेि ट ह कादंबरी तरी ! पाहतो तर काय !
भासनाटकच ! अरे , आता ि हिडओ ल सपुढे िसनेमा टके ल क नाही अशी प रि थती
आहे, आिण तू सं कृ त नाटक, यातही कु णी भास... हास... चं हास... कु ठू न काढलंय हे?
कोण पाहाणार ही नाटकं ? कोण ऐकणार रा भर बसून?’
‘स या, तू यातलं काही वाचलंयस काय? यािशवाय उगाच काहीतरी सांगू नकोस.
भासाची नाटकं अ यंत सुंदर हणून िस आहेत. तुला सं कृ त आलं असतं, तर तुलाही हे
समजलं असतं.’
‘ब स ! आधीच मातृभाषा, रा भाषा, ानभाषा, आंतररा ीय भाषा िशकता-
िशकता, आता मुंबईत येऊन ेम-भाषा, वहार-भाषा िशकावी लागतेय. यात आणखी
सं कृ त िशकू न काय उपयोग आहे मला? तु यासार याला ठीक आहे हे !’
‘अरे , येक गो के वळ ावहा रक दृ ीनं का पाहातोस तू? वहार वरचढ होऊ
लागला, क भावना मागं पडते. िजथं भावनाच नसेल, ितथं जीवन कसं रा शके ल?
भावनाहीन जीवन नीरस नाही का होणार? स या, जाऊ दे ! तुझा दृि कोन आिण माझा
दृि कोन यात खूपच फरक आहे...’
वसंत हे बोलत असतानाच िव ाची हाक ऐकू आली. िखडक तून वाकू न पािहलं,
खरोखरच ती खालून हाक मारत होती. लगोलग स या िनघून गेला.

♦ ♦ ♦

सं याकाळी नेहमी माणे वसंत राऊंड घेत होता. णांना नातेवाईकांनी भेटायची वेळ
अस यामुळे येक णाभोवताली एक-दोन नातेवाईक होते.
अनुपमा या शेजारी दोन मुली बस या हो या. उगाच मुल शी बोलणं वसंत या
वभावात नस यामुळे तो सरळ अनुपमापाशीच गेला,
‘हॅलो ! कशा आहात?’
‘छान आहे डॉ टर !’ अनुपमा क डम ये उ रली.
‘अरे ा ! मला क ड येतं हे तु हांला कसं ठाऊक?’
‘काल तु ही माझं पु तक नेलं हणून नसनं सांिगतलं– याव न समजलं.’
‘तुमचं पु तक अजून वाचून संपलं नाही. आणखी काही दवस रािहलं तर चालेल ना?’
‘माझंच आहे ते पु तक. हवे िततके दवस रा ा तुम याकडे !’
‘पाय काय हणतोय?’ वसंतमधला डॉ टर जागा झाला.
‘खूप दुखतोय डॉ टर ! सहन करणं कठीण वाटतं.’
 ‘होय. हाड मोडलंय ना ! वेदना कमी हो यासाठी औषध देतो– मागवून या.’
‘बरं !’
वसंत िनघून गेला. अनुपमा या मैि णी काही न बोलता आ यानं हे संभाषण ऐकत
हो या. खूप दवसांनी अनुपमा क ड बोलत होती– तशी संधी िमळाली होती.

♦ ♦ ♦

म यरा झाली, तरी वसंत वाच यात गढू न गेला होता. िसनेमाचा शेवटचा खेळ बघून
परतले या स याचं ितकडं ल गेल.ं
‘काय रे वसंत, कु ठ या परी ेची तयारी चाललीय आता?’
‘भासनाटकच वाचतोय–’
स या पुढं काही बोलला नाही.
वसंतही य नाटकापे ा शेजार या रका या जागेत अनुपमानं िलिहलेली टपणं
िवशेष क न वाचत होता. याव न ित या अिभ चीची पातळी ल ात येत होती.
िशवाय क डभाषा– यामुळेही िवशेष आ मीयता जाणवत होती.
दररोज सं याकाळ या राऊंड या वेळी अनुपमापाशी वेगवेग या मुली दसाय या.
यात या काही अनुपमा या वया या हो या, तर काही ित या न लहान वया या.
हॉि पटलमध या गद म ये य णांपे ा यांना पाहायला येणा यांची गद च जा त
असते, हा याचा अनुभव होता. ‘डॉ टर, आमचा पेशंट कसा आहे? आणखी कती दवस
थांबावं लागेल? जेवण काय ावं? गार क गरम?’ यासारखे पु हा पु हा िवचा न
डॉ टरांचं डोकं उठवणारे च पेशंटस् अिधक असतात. पण या णाचे मा तशा कारचे
कु णीच नातेवाईक दसत न हते. भेटायला येत या त णीही वेळ संपताच मुका ानं
िनघून जात.
वसंतचं खरं तर अस या गो कडे फारसं ल च नसे. पण हे दृ य नेहमीपे ा वेगळं
अस यामुळे याला आ य वाटत होतं. कदािचत मुंबईमध या एखा ा दूरवर या
उपनगरात राहत असले या घरातली आिण नोकरीसाठी लांबवर येणा या घरातली ही
त णी असावी.
अनुपमा हॉि पटलम ये दाखल होऊन आठवडा झाला होता. वसंत सकाळ या
राऊंडला आला, ते हा ती पड या पड या पु तक वाचत होती. वसंतला पाहताच ितनं
िवचारलं, ‘मला कती दवस इथं राहावं लागेल, डॉ टर?’
‘बघू या. तुम या ो ेसव न सांगेन.’
णाला बोल यात गुंतवलं तर वेदना कमी जाणवेल, या िवचारानं वसंतनं ित या
पायाची हालचाल क न पाहत चौकशी के ली, ‘तुम या बिहणी आ या नाहीत वाटतं !’
‘ या बिहणी न हेत. मी कॉलेजम ये िशकवते ना! काही मा या िव ा थनी आहेत,
काही मैि णी.’
‘तु ही मुंबई याच काय?’
 अनुपमेचा चेहरा णभर ढगाआड या चं ासारखा मलूल झाला. लगेच वत:ला
साव न ती उ रली, ‘होय. आता हेच माझं गाव !’
पाय तपासत यानं पुढे िवचारलं, ‘घरात कोण कोण आहात?’
ित या चेह यावर िवषाद पसरला– ‘कु णी नाही!’
वसंत णभर त ध झाला. कु णालाही सहज िवचारावं तसं यानं िवचारलं, पण
आपली चौकशी ितला िज हारी लागली असावी, हे या या ल ात आलं.
‘सॉरी, मी सहज िवचारायला गेलो–’
अनुपमा मंद हसत हणाली, ‘ यात सॉरी हणायचं काय कारण? कटु असलं तरी ते
स यच आहे ना !’
पण वसंत हसला नाही.

♦ ♦ ♦

वसंतचे औषधोपचार चालले होते, याचबरोबर अनुपमाबरोबरची ओळखही वाढत

होती. स यानं हे हेरलं होतं. तो अधूनमधून िवचारायचा, ‘काय वसंत? काय हणतोय
तुझा िवशेष पेशंट?’
‘कु ठला पेशंट? माझे कतीतरी पेशंटस् आहेत. सगळे मा या दृ ीनं िवशेषच आहेत.’
‘अरे , तो पेशंट !... तुला क ड पु तकाचा लाभ या पेशंटनं क न दला, तो पेशंट !’
वसंत गंभीरपणे हणाला, ‘स या, तू माझी थ ा के लीस तरी हरकत नाही– पण कृ पा
क न यां यापुढे असलं काही बोलू नकोस. ब तेक यांना झाले या कोडामुळे या िथत
दसतात. एखा ाला िविश गो ीमुळे दु:ख-वेदना होत असतील, तर तो िवषय काढू नये.
पण...’
‘सॉरी ! तुला दुखाव यासाठी मी बोललो नाही. मीही तुझा तो पेशंट पािहलाय. काय
स दय आहे ! उगाच कु णी कु णी िमस् मुंबई, िमस् व ड वगैरे होत असतं, पण या स दयापुढं
यांचं काहीच नाही. पण या पांढ या डागामुळे उ म के शरी दुधात लंबू िपळ यासारखं
झालं आहे. पुअर गल ! काय ितचं जीवन !’
‘स या, वत: डॉ टर असून असं बोलतोस? तुला ठाऊक आहे, कोड हणजे काय ते !
तो काही घातक रोग नाही ! तो आनुवंिशक आहे, असंही िस झालेलं नाही.
आकडेवारीव न आनुवंिशकतेत माण जा त आहे, एवढं समजलं आहे. पण तसा
आनुवंिशकतेचा इितहास नसला, तरी कोड येऊ शकतं. यांना इतरां माणे सग या
भावना, पश- ान, िवचारश सारं काही असतं. वषानुवष या आजाराला अकारण
संसगज य मान यात आलं आहे. काही वेळा हा रोग शंभर ट े बरा झा याचं मी मा या
ि कन िडपाटमट या पो टंग या वेळी पािहलं आहे.’
‘वसंत, तुझं भाषण खूप झालं ! हे बघ, मी चार-चौघांसारखा बोलतोय. कतीही सुंदर
सुकुमारी असली, तरी अशा मुलीचं ल होणं कठीणच नाही काय? हा पांढरा डाग ित या
भावी जीवना या दृ ीनं अिन च ठरे ल. िशवाय माझी जीवनिवषयक दृ ी तुला ठाऊक
आहेच! माझं जाऊ दे रे , तू तरी अशा मुलीशी ल करशील काय?...’
 िव े या आगमनाची चा ल लाग यामुळे स यानं आपलं बोलणं आवरतं घेतलं आिण
तो िनघून गेला. स याचं शेवटचं वा य ऐकू न वसंत आ यच कत झाला. माझं ल ? बघू,
कधी करायचं ते !

♦ ♦ ♦

अनुपमाला आता बराच गुण आला होता. वसंतनं ितला दररोज थोडं-थोडं चाल याची
ॅि टस करायला सांिगतलं होतं. तीही पेशंट हणून अगदी उ म होती. डॉ टरां या
सग या सूचना यो य कारे समजून घेऊन ती यांचं उ म कारे पालन करत होती.
वसंत या पाह यात िन यावर औषध सोडू न देणारे , कु प य क न कृ ती आणखी
िबघडवून घेणारे णही होते.
वसंतनं पािहलं, अनुपमा या या ूटी- मपयत चालत आली. दुपार या वेळी
माणसांची वदळही कमी अस यामुळे ही वेळ ितला चाल या या ॅि टससाठी यो य
होती.
यानं अनुपमाला सांिगतलं, ‘आता तु ही तुमचं डाएट बदलायला पािहजे. अिधक
सकस अ घेत यानं श भ न यायला मदत होईल. तुमचं जेवण कु ठू न येतं?’
ितनं िखडक बाहेर या ‘उडु पी ल मी कॅ फे ’कडे बोट के लं.
‘छे: ! ितथून जेवण येतं तुमचं? ते तर रोगांचं आगर आहे ! बस टँडकडू न येणारे ितथं
चहा घेऊनच इथं अॅडिमट होतात!’
‘पण मी तरी काय क ?’
वसंत णभर िवचार क न हणाला, ‘ यापे ा तु ही आम या मेसमधून का जेवण
घेत नाही? तेही काही घर या जेवणासारखं नसतं, पण ‘ल मी कॅ फे ’पे ा हजार पटीनं बरं
असतं. तुमची हरकत नसेल, तर मी तशी व था क शके न–’
‘चालेल. पण तु हांला मेसचं िबल यावं लागेल.’
‘घेईन क ! यात काय !’ वसंत हसला.
‘डॉ टर, तुमचे उपकार कसे फे डू ?’
‘सोपं आहे ! एकदा तुम या नाटकाला बोलवा.’
‘तु हाला कसं ठाऊक?’ ितनं आ यानं िवचारलं.
‘तुम या ‘ व वासवद ा’ नाटकाला कािलदास-पुर कार िमळा याचं मला समजलं.
पण उिशरा–’
‘डॉ टर, तु ही याल आमं ण दलं तर? माझं पुढचं नाटक माटुं या या कनाटक-संघात
नाड ह बा या दवशी आहे.
‘हो ! आ ही दोघंही येऊ. ितक ट ठे वाल ना? मी कधीही काँि लमटरी पास घेऊन
नाटक पाहत नाही. ितक ट काढू न पाहातो.’
‘पण डॉ टर, या नाटकाला ितक ट ठे वलेलंच नाही. कनाटक-संघात ‘ व
वासवद ा’चं क ड पक आहे. तु ही तुम या प ीसह िनि त या–’
 वसंत आपली गंभीरता बाजूला सा न मो ानं हसला. ‘मा याबरोबर माझा म-मेट
स य काश येणार आहे. मीही तुम यासारखा एकटा आहे. मला कु णीही नाही.’
अनुपमा या याकडे वळू न हणाली, ‘डॉ टर, मला मा करा.’
‘ मा का बरं ? तु ही काही आपण होऊन िवचारलं न हतं. मीच आपण होऊन
सांिगतलं.’
अनुपमाची कृ ती आता संपूणपणे बरी झाली होती. हॉि पटलमधून िड चाज
िमळायचा दवस उगवला.
वसंत आिण स या एकाच वॉडम ये काम पाहत अस यामुळे ितची स याशीही ओळख
झाली होती. िनरोप घेताना अनुपमा वसंतला हणाली, ‘डॉ टर, तु ही आिण तुमचे िम
स य काश आम या घरी याल काय? आणखी काही नाही– उगाच चहा-फराळ करायला.’
वसंत संकोचून हणाला, ‘उगाच या फॉमिलटीज कशाला? आ ही तुम यासाठी के लं
ते के वळ कत हणून.’
‘मीही णा या कत ा या दृ ीनंच तु हांला घरी या हणतेय!’
‘बरं . रिववारी सं याकाळी चालेल? क ती तुमची टी ही-िसनेमा पाहायची वेळ
आहे?’
‘नाही. तु ही मा या रिववारी–’ हणत अनुपमानं घरी ये या या र याचा तपशील
सांिगतला. ितला म येच थांबवून वसंत हणाला, ‘ याची काही गरज नाही. आमचा स या
हणजे इथला संदबाद आहे! मुंबईमधला कु ठलाही प ा शोधून काढ यात याचा
हातखंडा आहे !’
अनुपमा पु हा एकदा सग यांचा िनरोप घेऊन ितथून बाहेर पडली.

♦ ♦ ♦

‘स या, मी रिववारचा काय म ठरवलाय, तू चुकवू नकोस.’

‘िव ा गावात नाही, यामुळे मला वेळच वेळ आहे. पण मी कशाला येऊ? या तुझा
िवशेष पेशंट आहेत ! उगाच कबाबम ह ी का होऊ?’
‘आपण दोघांनीही यांना ीट के लंय. मीही आधी नाहीच हणत होतो– पण यांचा
आ ह फारच झाला.’
‘तर मग जाऊ दे. अगदी यांचा पु हा फोन आला, तर बघता येईल.’
‘हे मा बरोबर नाही हं, स या! एकदा कबूल के यावर आप याला गेलंच पािहजे !’
‘तु यासाठी काही भेटव तू देणार असतील काय या?’
‘स या, याची अपे ा करणं चुक चं आहे...’
पाली िहलची बस ध न पि म बां ाला आ यावर चढ चढणं अश य होऊन बस
थांबली. स या आिण वसंत बसमधून उत न िनघाले.
उं च अपाटमटस्, मोजके च सुंदर बंगले, काही ठकाणी दाट झुडुपं– मुंबई या दृ ीनं तो
र य भूभाग होता. स या हणाला, ‘मी ॅि टस सु के यावर भरपूर पैसा िमळवेन आिण
याच ए रयात घर िवकत घेईन ! याच दृ ीनं यानंतर मी राबणार. तू?’
‘तुला ठाऊकच आहे स या ! तु या दृ ीनं यात काहीच नवं नाही. अ पांचा मृ यू
आठवला क आजही वाटतं, खे ात एखादा डॉ टर असता तरी माझे अ पा वाचले असते.
मी तर आम या खे ात जाणार हे न . भरपूर पैसा िमळवावा, नाव िमळवावं, अशी
मला कधीच आशा न हती– आजही नाही. अ पांसार या मरणा या दाराशी असणा यांना
वाचवू शकलो, तर मला अिधक आनंद वाटेल.’
‘पण वसंत, यासाठी भांडवल नको काय? तुला कोण मदत करणार?’
‘फार भांडवल कशाला हवं? राहायला घर आहे– ितथंच हॉि पटल करता येईल.
थोडीफार जमीन आहे– ितचं उ प येत,ं यात पोटापा याचा िमटेल. एव ा
दवसांत पैसे साठवले आहेत. यात आणखी थोडी भर पडली, क हॉि पटलही ब यापैक
सुस क शके न. रोज या सरळ जीवनात पैशाची फार गरज कु ठं असते?’
‘पण औषधं, नसस– बाक मे टेन स?’
‘आता लगेच सगळं जमणार नाही कदािचत... औषधाचे पैसे घेता येतील.’
‘पण तुला खेडवळ लोकांची चापलूसी अजून ठाऊक नाही ! सगळी माणसं
द र ासारखीच दसतात.’
‘पण मी तर ितथंच ज मून ितथंच वाढलोय ना ! मला आम या गावात या माणसांची
खडा खडा मािहती आहे. कु णाकडू न कती पैसे यायचे, याचा मला अंदाज आहे. या
पैशाचा मला उपयोग होईल.’
‘वसंत, हे सारे हवेतले इमले आहेत तुझे ! कशासाठी तू या बेरंगी धाडसी जीवनाम ये
वत:ला लोटू पाहातोस? तुला यामुळे काही रा य-पुर कार िमळे ल, या मात तर तू
नाहीस ना? सरकारला तु या यागाचा प ाही लागणार नाही ! कशाला पानाआड या
फळासारखं जगू पाहतोस?’
‘मला पुर काराची मुळीच हाव नाही. मला अशा जीवनाची आवड आहे, हणून असं
जगायचं हणतोय, एवढंच !’
‘ते जाऊ दे– तू ल ा या दृ ीनं काय िवचार के लास? जीवन काही फ तु या
एक ा या मू यावर आधारलेलं नसणार. यावर तु या बायकोचाही तेवढाच अिधकार
असणार. ितला तुझं असलं जीवन मा य नसेल तर?’
‘ हणूनच मी अजूनही ल ाचा िवचार करत नाही. धन आिण क त चा मोह नसलेली
आिण मृद ू अंत:करण असलेली एखादी त णी भेटली, तर जात-पात, धम-भाषा काहीही न
पाहता मी ित याशी ल करे न.’
एव ात अनुपमाचं घर दसलं.
छोटंस,ं गो ा या ि न घरांसारखं जुनं घर होतं. भोवताली बाग, नारळीची झाडं–
बागेत पे , डाळ ब, िच कूची झाडं. बागे या एका कोप यात छोटासा ॉस. घराचं नाव
‘मेरी ि हला’.
गेटपाशी दोघंही घुटमळत असताना अनुपमा बाहेर आली आिण आदरानं वागत करत
यांना आत घेऊन गेली.
साधं सुरेख घर. पण भंतीवर घ ाळा ित र आणखी काहीही न हतं. येक
कोप यात लॉवर पॉट, यात पांढरी शु फु लं. घरातच वतं लाय री.
अनुपमा खाणं आण यासाठी आत गेली.
वसंत कु तूहलानं ितथ या लाय रीतली पु तकं पा लागला. अ घोषाचं बु च र ,
सारीपु करण, क डमधली नाटकं , कािलदासाची का ं, उ ररामच र , क डमधील
का सं ह, इतरही अनेक पु तकं –
ही उ म वाचक असली पािहजे !– वसंत या मनात येऊन गेलं.
स या ितला हणाला, ‘अरे वा ! मुंबईम ये उ म घर िमळालंय तु हांला! एवढं आिण
अशा कारचं घर हणजे के वढं झालं!’
‘हे काही वत: या मालक चं घर नाही. मा या मैि णीचं घर आहे हे. डॉलीचं ल
झालं– ऑ ेिलयाला गेलीय ती. कदािचत ितथंच थाियक होईल कं वा कसं ते ठाऊक
नाही. पण हे घर िवकायची ितची इ छा नाही. ित या आई अधूनमधून इथं येत असतात.
िन मं घर यांनी वत:कडे ठे वलं आहे.’
‘ कती वषासाठी?’
‘ ेम आिण िव ास असेपयत. या हे घर आप या कु णा नातेवाईकालाही देऊ शक या
अस या; कं वा एखा ा कं पनीकडू न यांना जा त भाडंही िमळालं असतं. डॉलीनं मा
कु ठलाही करार न करता, कु ठलीही अट न घालता, मी मुंबईत असेपयत मला हे घर
दलंय.’
‘तु ही घर सोडलं नाही तर?’
‘मी कशाला ितचं घर कायमचं ठे वून घेऊ? जे वत:चं नाही, याची अपे ा करणं
हणजे िभका यापे ाही ु पणाचं आहे. हे िव ासावर आधारलेलं आहे. िव ासघात
हणजे िवष पाज यापे ाही मोठं पाप आहे. िवष तु हांला एकदाच ठार करतं ! जीवनभर
दुस याला हंसा देत राहाणं हे भयंकर पाप !...’
वसंतनं पु तकांवरची नजर काढत हटलं, ‘तुम याकडे अ घोषाचं पु तक पा न मला
आ य वाटलं. फार मोज या लोकांकडे हे असतं.’
‘डॉ टर, अ घोष सं कृ तमधला पिहला नाटककार असं मानलं जातं. कदािचत
याआधीही नाटककार असतील– पण यांची कु णाचीच कलाकृ ती आजवर िमळाली नाही.
इसवी सनाचं पिहलं शतक हा कदािचत अ घोषाचा काळ आहे.’
‘स या, तुला कदािचत या िवषयाचा कं टाळा आला असेल !–’ वसंत हणाला
िवचारलं.
‘नाही. ऐकायला छान वाटतं, वाचणं मा जमत नाही !’
‘डॉ टर, माणसा या दृ ीनं आईचं ेम कती मह वाचं असतं पाहा ! आप या
नाटका या अखेरीस अ घोषानं ‘आयसुवणा ी पु साके तिनवासी अ घोष’ असा
उ लेख के ला आहे!’
‘कु ठं िमळाली तु हांला अ घोषाची नाटकं ?’
‘तु हांला आ य वाटेल. आप या देशाबाहेर ितबेटम ये याची नाटकं िस झाली
होती हणे. ही नाटकं ितथंच िमळाली. जमन िव ानांनी यांचं प र करण के लं–’ अनुपमा
हसत हणाली, ‘डॉ टर, हेच माझं कामही आहे आिण हॉबीही. पण तु ही नाटकांम ये,
 यातही सं कृ त नाटकांम ये रस दाखवताय, हे आ य आहे ! मला वाटलं होतं, डॉ टर
हणजे रोगी, उपचार आिण औषधं यातच सतत बुडालेला असतो.’
‘उदाहरणाथ मी !’ लगेच स या हणाला.
वसंत सांगू लागला, ‘माझे वडील सं कृ त पंिडत होते. गावात या मा ती या देवळाचे
ते पुजारी होते. खे ात वेळ कसा घालवायचा? इकडची ितकडची सं कृ त पु तकं आणून
मला याची कॉपी करायला लावत. माझी आई तर सु वातीपासून हणायची, मुलाला
वंशपरं परे नुसार दोन गो ी आ या आहेत, सं कृ त आिण मा ती या देवळातली पूजा. असा
माझा विडलां या बरोबरीनं सं कृ तचा प रचय झाला. तुम यासारखा मी काही
कॉलेजम ये ाकरणानुसार िशकलो नाही. तरी अजूनही सं कृ तिवषयीची ओढ टकू न
आहे. आई-वडील दोघंही गेले... पण यांनी जे वेड लावलं, ते अजूनही तसंच आहे.’
वसंत आिण स या िनघायची वेळ झाली. अनुपमा गेटपयत यांना पोहोचवायला
गेली. गेटपाशी थांबून ितनं सांिगतलं, ‘डॉ टर, तु हांला मा याकडू न हो यासारखी
काहीही मदत असेल– सं कृ त या संदभात असो वा आणखी कु ठ या–ज र सांगा. मी
िनि त मदत करे न. तु हांला कधी कं टाळा आला, तर फोन करा आिण दोघंही खुशाल
जेवायला या. कती के लं तरी आपण एका ांतातले- एक भाषा बोलणारे .’

♦ ♦ ♦

हॉि पटल या पाय या चढत असताना सीमानं हात हलवून वसंतला खुणावलं.
वसंतला णभर वाटलं– आपण व ात तर नाही ना? अमे रके त राहाणारी सीमा अशी
कशी अचानक इथं आली?
‘हॅलो सीमा ! कशी आहेस?’
‘तू कसा आहेस वसंत? मी कशी आहे तूच सांग बघू !’
वभावानं मोकळी आिण बडबडी सीमा आता गोरीही दसत होती. अमे रके चा भाव
हणून मुळातच आधुिनक असलेली सीमा आणखी आधुिनक दसत होती.
अ याधुिनक प तीनं के स वळवलेला बॉबकट, पारदशक साडी, चॅनर हाईट, âेंच सट.
वसंत मंद हसला.
‘अशी कशी अचानक भेटलीस? का आली होतीस?’
‘धाक ा बिहणी या ल ाला आलंच पािहजे, हणून पपांचा आ ह होता. एक
मिह याची रजा टाकू न आले–’ हणत ितनं सुंदर िववाह-पि का वसंत या हातात ठे वली.
‘तुझा कु टुंबकिबला कु ठं आहे?’
‘मुलीला डास चावून रॅ श आलाय. ित यापाशी ितचा बाप बसलाय समजूत काढत.
वसंत, तू ल मुळीच चुकवू नकोस हं !’
‘ या वेळी ूटी नसेल तर बघता येईल. ल कु ठं आहे?’
‘पा णे खूपच ीमंत आहेत. ताजम येच ल क न ायला पािहजे, असा यांचा
आ ह आहे. रिववारी ल आहे. ूटी असली तरी दांडी मा न ये !’
‘सीमा, अमे रके त लँड अपॉ युनेटी कशी आहे?’
 ‘अरे , वाटेतच काय चौकशा करतोस? जरा घरी घेऊन चल, नीट पा णचार वगैरे कर !
ब याच वषानंतर भेटले या मैि णीला असंच पर पर कटवायचा िवचार आहे काय?’
‘सॉरी! पण तूच सांग, यांचं घर नाही, यांनी कु ठं बोलवून पा णचार करायचा? चल,
तु या आवड या ‘ल मी-भुवन’ला. आलोच सही क न!’
‘वसंत, काहीही बदल नाही तु यात ! मी मा ‘ल मी-भुवन’म ये काहीही खाऊ
शकणार नाही. ही मुंबई अितशय गिल छ आहे. इ फे शन कं वा कावीळ! कशी येऊ मी?’
‘पण यावेळी येत होतीस !’
‘ यावेळची गो च वेगळी ! आता शरीरातली रोग ितकार श नाहीशी झाली आहे.’
‘आ ही तर रोगांम ये नेहमी डु ब या मारत असतो... उगाच थ ा के ली. एखा ा
चांग या हॉटेलात घेऊन जातो, चल !’
‘मला वेळ कु ठं आहे वसंत? ल ा या घाईत आहे मी.’
‘सीमा, ितथं नोकरी कशी आहे? बाक जीवन?’
‘थोड यात सांगते. ितथं मी एकटी वषाला चार लाख शी हजार पये िमळवते.
यािशवाय नव याची िमळकत वेगळी. मला तुझी नेहमी आठवण येत.े तु यासारखा
बुि मान माणूस ितथं मा यापे ा दु पट पैसा– फ पैसाच न हे, नावही कमावू शकतो.
इथं तू आयु य वाया घालवतो आहेस !’
‘पण मला नाही तसं वाटत !–’
‘कारण तू डो यांवर झापडं बांधून घेतली आहेस.’
‘नाही. खरोखरच मला तशा पैशाची आिण क त ची अपे ाच नाही. एवढा पैसा
िमळवून तू पूणपणे सुखी आहेस काय? कदािचत तू सुखी असशीलही. मोज या पैशात
मीही तृ आहे. अमे रके सार या संप देशात आप या देशात यासारखे गरीब रोगी भेटत
नाहीत. इथं िजतकं रोगांचं वैिव य आहे, िजत या िविवध कारची ऑपरे श स करायला
िमळतात, तेवढं मला पुरेसं आहे...’
‘वसंत, तू आज या जगात जगायला िमस फट आहेस. तीन वषात तु याम ये काहीही
बदल झालेला नाही. जाऊ दे, या िवषयावर आपलं कधीच एकमत होणं श य नाही. ल
कधी करणार? िनदान काड पाठवायला तरी िवस नकोस.’
‘अजून यो य मुलगीच भेटली नाही, तर काड कु ठू न पाठवू? मा या वभावाशी जुळेल
अशा वभावाची मुलगीच भेटत नाही. यामुळे मी पंचिवसावा तीथकर !’
सीमा िन र झाली.
सीमा आिण वसंत एकाच वगात िशकत होते. यामुळे दोघांम ये मै ी होती. एके
काळी सीमाला अ यंत शार वसंतचा मोह पडला होता. या याशी ल करायचंही
ित या मनात होतं, पण तो अमे रके त येऊन ितथंच थाियक होणार असेल तर ! हे याला
पट यासारखं नाही, हे ल ात आ यावर सीमानं वहार–चातुयानं वत:सार या
वभावाचा नवरा िनवडला आिण ती अमे रके त थाियक झाली.
वसंतलाही सीमा या मनात येऊन गेले या भावनेची जाणीव असली, तरी यानं कु ठं ही
याचा उ ार के ला न हता. आप या िवचारा माणे ती वागली, हे यो यच झालं, असंच
याचं मत होतं.
 सीमा आप या िडपाटमटमध या जु या िम -मैि ण ना आिण ोफे सरांना ल -पि का
दे यासाठी गेली. िनघताना ितनं िवचारलं,
‘मग? पु हा के हा भेट?’
‘ल ा या वेळी !’
तो ल ाला येणार नाही, असं सीमाला मनोमन वाटत होतं. तोच हणाला, ‘सीमा, मी
तु या ल ाला आलो होतो क नाही? मग तु या बिहणीचं ल का चुकवेन? आता िनघू?
ओपीडीमधले पेशंट माझी वाट पाहत असतील.’
सीमा या चेह यावर िवष ण हसू पसरलं.

♦ ♦ ♦

दुपारी ओपीडी संपवून वसंत खोलीवर गेला, ते हा स या झोपला होता. वसंतला

आ य वाटलं. या वेळेला स या खोलीत आहे, हेच एक आ य होतं.
स याजवळ जाताच तो घाबरला. स याचे डोळे लालबुंद झाले होते. चेहरा दु:ख आिण
गंभीरतेमुळे आ सून गेला होता. कपाळावर हात ठे वून पािहलं, तर तापले या त ासारखं
लागलं.
‘काय झालं रे ? के हा ताप आला?’
स यानं काहीच उ र दलं नाही. वसंतनं पु हा तोच िवचारला, ते हा मा तो
द
ं के देऊन रडू लागला.
वसंत चांगलाच घाबरला. तो िवचा लागला, ‘काय झालं? गावाकडू न काही वाईट
बातमी समजली काय? तुझे आई-वडील कसे आहेत? अरे , सांग तर काय झालं ते? तूच
असा हातपाय गाळू न बसलास तर कसं?–’
काही न बोलता स यानं शेजारी ठे वलेली ल पि का या या हाती दली. लाल
हे वेट पेपरवर सुवणा रानं िलिहलेली, ीमंत लोकांची अस याचं पाहता णीच ल ात
येईल, अशी ती ल पि का होती.
ती िव ा या ल ाची िनमं ण-पि का होती !
वसंत च कत झाला. आता याला स या या प रि थतीची जाणीव झाली. अशा वेळी
अशा प रि थतीत स याचं सां वन करणं अितशय कठीण आहे, हे वसंत या ल ात आलं.
‘कु णी दली ती पि का?’
‘िव ाच आली होती सग यांना पि का देऊन बोलावणं करायला.’
‘कु णाशी ठरलंय ितचं ल ?’
‘कु णी तरी गुजराती डॉ टर आहे. इं लंड कं वा साऊथ आि âके त थाियक झालाय.
घाईघाईनं ल ठरलंय हणे ! आणखी आठ-दहा दवसांत ती ल क न िनघून जाणार
आहे...’
‘स या, तू आता काय क शकशील? वत: िव ाच ल ाला तयार झाली आहे, क
ित यावर दडपण वगैरे–’
‘तसं काही वाटत नाही. आज तर ती खुशीत दसत होती. ितची संमती असावी–’
स याला पु हा दु:खावेग दाटू न आला.
‘स या, वत:ला आवर ! असं का झालं असावं?’
‘मी वत:ला वहार ानी समजत होतो. पण िव ा मा यापे ाही वहार ानी
िनघाली. माझं काय आहे? हैसूर या अ हारात सात-आठ अंकणाचं घर आहे... पेलवणार
नाहीत एव ा जबाबदा या– तीन बिहण ची ल ं करायची आहेत. िशवाय मी काही
यां या समाजातला नाही!’
‘पण िव ानं कधी याची सूचना दली होती?’
‘नाही. परी ा संपली ना आता ! तोपयत माझी गरज होती–’
‘हे बघ स या, या संदभात कतीही िवचार के ला, तरी काही अथ नाही. यासार या
घटना जगात घडत असतात. माझा काही यातला अनुभव नाही, पण कतीतरी उदाहरणं
पािहलेत मी.’
स या काही बोलला नाही. कदािचत याला एकांत हवा असेल, असा िवचार क न
वसंत बा कनीत येऊन उभा रािहला.
मुंबई स ल या घ ाळात तीनचे ठोके पडले. काळ कती अिल असतो ! माणसानं
या याकडू न िशकू न घेतलं पािहजे. कालपयत एखा ा मुला माणे खो ा-थ ा-म करी
करत उ साहानं सळसळणारा स या आज गंभीर झालाय. अशा िनराशे या एके का
फट यामुळे माणसाचा वभाव कसा बदलत जातो !

♦ ♦ ♦

दोन दवस ताप तसाच होता. स या जेवायला आला नाही. चौकशी के ली, तर ‘भूक
नाही’ हणायचा.
यानंतर उल ांचा ास सु झाला.
सु वातीला वाटलं, हा दु:खाचा एक कारचा आवेग असेल. वत: स या डॉ टर
अस यामुळे वसंतनं फारसं ितकडं ल दलं नाही. पण उल ा सु झा या, ते हा मा
यानं ितकडं ल घातलं.
‘स या, कावीळ आहे क काय कोण जाणे! नीट तपासणी क या,’ – असं हणत यानं
सग या तपास या क न घेत या. वसंतचा अंदाज बरोबर िनघाला. डॉ टरांनी सांिगतलं,
‘स या, तू वत: डॉ टर आहेस. मी तुला जा त काही सांगत नाही. यो य जेवण- आहार
आिण िव ांती कती आव यक आहे, ते मी सांगायला नको !’
खोलीत बसून स या आिण वसंत िवचार करत होते.
अशा आजारात स याला हैसूरला घेऊन जाणं अश य. मुंबईम येच कु णीतरी स याला
सांभाळणारे नातेवाईक असते, तर कती बरं झालं असतं !
पण एव ा मो ा मुंबईम ये यांचं कु णीच न हतं. असेल तरी एव ाशा घरांम ये
असला रोगी कोण ठे वून घेणार? स याला कोण प याचा वयंपाक क न देणार?
‘वसंत, तू माझी काळजी क नकोस. माटुं यात काहीजण वयंपाक क न घरपोच
डबा पाठवायची व था करतात हणे. तू याची चौकशी कर. इथंच रा न प य पाळता
येईल–’ स या हणाला.
पण ही मािहती कशी िमळणार? वसंताला अचानकपणे अनुपमाची आठवण झाली.
कनाटक-संघाम ये कामा या िनिम ानं ती माटुं याला जात असते; ितला कदािचत काही
मािहती असू शके ल. होय. ती िनि त मदत करे ल.
‘स या, अनुपमांना भेटतो. काहीतरी माग िनघेल असं वाटतं.’
‘तुला सुचेल तसं कर–’ एवढं सांगून दमून स यानं डोळे िमटले.
वसंतनं लगोलग बां ाची बस पकडली.
फोन न करता अचानक घरी आले या वसंतला पा न अनुपमा च कत झाली. घरात
आ या-आ या वसंतनं आप या ये यामागचा उ ेश सांिगतला.
‘स या अडचणीत आहे. काही मदत जमेल काय?’
‘आधी बसा तर डॉ टर ! चहा करते.’
‘नको. मला लवकर गेलं पािहजे. श यतो आजपासूनच या या जेवणाची व था
करायची आहे.’
अनुपमा काही ण िवचारम झाली. आत जाऊन ितनं चहा क न आणला. चहाचा
कप वसंत या हातात देत ती हणाली, ‘डॉ टर, तु ही गैरसमज क न घेणार नसाल, तर
एक सांग?ू ’
‘काय?’
‘आमची सखुबाई मा या सोबतीला असते. मा या मैि णीची आई इथं नसते.
स य काशांची काही हरकत नसेल, तर यांना इथंच रा ा. मी यांना हवा तो प याचा
वयंपाक क न वाढेन. इथं फोनही आहे. तु हीही हवं ते हा या.’
वसंतनं अशा कार या तावाची अपे ाच के ली न हती. स या कबूल होईल, असं
वसंतला वाटलं. क फारसा प रचय नसले या अनुपमा या घरी राहायचा याला संकोच
वाटेल?...
अनुपमानं या या मनातली चलिबचल जाणून पु हा सांिगतलं, ‘सखुबाई इथंच राहते.
तु ही स य काशना िवचारा. नको असेल, तर माटुं यात ड याची चौकशी करता येईल.
पण मला ि श: वाटतं, कािवळीसार या आजारासाठी यो य तो प याचा डबा िमळणं
कठीण आहे.’
वसंत आप या खोलीवर आला. स यानं मा यता दली, तरी मनातून संकोच वाटणं
वाभािवक होतं.
‘वसंत, बाक काही नाही. पण या मा यासाठी िवशेष प र म घेतील- यांचं
ऋण कसं फे डायचं? सखुबाईला आपण पैसे देऊ शकतो. आणखी कु णी कामाचं असेल तर–’
‘स या, आ ाच यां यापुढे यािवषयी फारशी चचा क नकोस. मी तुला यां या घरी
पोहोचवून येतो. आधी तुला बरं वाटू दे. मग आपण इतर सगळं बघू या.’
वसंतला मनोमन जाणवत होतं– अनुपमा आप याकडू न काहीही घेणार नाही.
स या बां ाला अनुपमा या घरी राहायला आला. अनुपमानं आपली खोली
या यासाठी रकामी के ली होती आिण ती प याचा वयंपाक कर यात गढू न गेली होती.
ितची वृ कामवाली सखुबाई बरीच थकली होती. दवसभर काम क न ती रा ी ितथंच
राहायची. बाजारातून काही सामान वगैरे आणायचं असेल, तर सखुबाईच आणायची.
स या या मनात आप या गचाळ आिण अ व छ खोलीशी या अनुपमा या खोलीची
तुलना झाली. इथली शु जमीन, फु लदाणीतली ताजी फु लं, व छ शु अंथ ण, हाताशी
येतील अशा कारे जवळच टीपॉयवर ठे वलेली औषधं– कती िश तीची आहे ही !
तरीही स याला संकोच वाटत होता. काहीही संबंध नसताना िह या घरी कसं
राहायचं? हे ओळखून अनुपमा हणाली,
‘डॉ टर, तु ही संकोच मानू नका. मी तुम यासाठी हणून वेगळं काहीही करत नाही.
माझा वयंपाक साधाच असतो. याला फोडणी घातली नाही, क झालं ! वेगळं काही
करायलाच नको.’
पु हा स याचा ताप वाढला. अनुपमानं फोन क न हे वसंत या कानावर घातलं. रा ी
स या या कपाळावर ओ या प ा ठे वायचं कामही अनुपमानंच के लं.
कु ठलंही काम करताना अनुपमा कं टाळत न हती. सखुबाई नसेल, ते हा स याचं सारं
काम ती आनंदानं करत होती. ताप उतरला, क घामेजलेलं अंग पुस यासाठी टॉवेल देऊन
ती बाहेर येत होती.
सखुबाई बाहेर गेली असता स याला उलटी झाली. बेडपॅनम ये उलटी कर यासाठी
वाकत असताना याचा तोल गेला. अनुपमानं याला सावरलं. कॉटखालची जमीन उलटीनं
भरली आिण खोलीभर वास पसरला. स या उलटीमुळे दमून गेला होता. झा या
कारामुळे याचं मन संकोचानं भ न गेलं.
अनुपमानंच याला समजावलं, ‘डॉ टर, तु ही ल ात या– रोगी ता ा
बाळासारखा असहाय असतो. तु ही काही मु ाम मा याकडू न सेवा क न यायची हणून
असं वागत नाही. मी तुम यासाठी िवशेष काही करत नाही. माझा पाय मोडला होता,
ते हा तुम या हॉि पटलम ये अनेकांनी माझी सेवा के ली आहे. खरं क नाही? तु ही
संकोचायचं कारण नाही–’
ित या या बोल यामुळे याचा संकोच काही माणात कमी हायचा. तरी ितचं
िन: वाथ वागणं पा न तो थ होत होता. याला कं टाळा येऊ नये, हणून ती याला
कु ठ या ना कु ठ या कामात कं वा पु तका या वाचनात रमव याचा य करत होती.
एकदा स यानं ितला िवचारलं, ‘तुम या दृ ीनं स दय हणजे काय?’
‘हा येका या वतं अनुभूतीचा िवषय नाही काय? हणजे असं, क
िसनेमावा यांना के वळ बा स दय भािवत करतं. मै ीचे संबंध असतील, ितथं
बा स दयापे ा एकमेकांना िजत या माणात जाणून घेत असतील, ते मह वाचं ठरतं.’
अनुपमा ग प बसली. स याही ग प बसला. याचं मन िव ा या िवचारात गढू न गेलं
होतं. िव ाला ‘सुंदर’पे ा ‘ माट’ हणणं यो य ठरे ल. ितला आप या वाग यात काही
चुकलंय, असं वाटलं नाही. या कारची मुळी ितची मनोवृ ीच नाही.
अ यंत सहजपणे नाटकात एक वेश उतरवून दुसरा वेश चढवावा, तशा कारे ितनं
आप या जोडीदाराला िनवडलं. ितला यात कु ठलीही अडचण जाणवलीच नाही. पण
स या?...
 स याचं मा तसं न हतं. घर या मंडळ चा िवरोध झाला, तरी ितकडे ल न देता
िव ाशी िववाहब होऊन जीवनभर सोबत करायची, असा यानं िन ह के ला होता.
स यानं िनराश होऊन िन: ास टाकला.
अनुपमाला या या मनात या आंदोलनाची क पना आली होती. पण ती आपण होऊन
काही बोलली न हती. स याची आजची प रि थती ितला ठाऊक होती. ती वत: अशा
कार या– अंह,ं यापे ाही कठीण प रि थतीतून इथं आली होती ना !
आता स या अनुपमा या घरी मोकळे पणानं वाव लागला. ित याशी मोकळे पणानं
ग पा मा लागला.
एकदा ितनं िवचारलं, ‘डॉ टर, तु ही इतके उ म डॉ टर आहात, तरीही रोगाला
एवढे का घाबरता?’
‘अ ानी परमसुखी ! आ हांला रोगाची काँि लके श स ठाऊक असतात, यामुळे
मानिसक ास जाणवतो. हणूनच हणतात ना– रोगी डॉ टर अ यंत ासदायक असतो
हणून !’
अनुपमा हसली.
‘डॉ टर, तु ही आता िव ांती या बघू !’
‘तु ही मला डॉ टर हणू नका. एखादी अप रिचत बोलतेय, असं वाटतं मला.
तु ही मा यासाठी एवढं के लंत ! मला तर माझी बहीणच भोवताली वावरते, असं वाटतं.
तु ही मला स या हणून हाक मारा.’
‘तु हीही मला अनुपमा हणा. एका गो ीचा आधीच खुलासा करते. एखा ा े ानं
आप या े ासाठी करावं तेवढंच मी के लं आहे. यामुळे माझी एक िवनंती आहे.’
‘िवनंती?’
‘कृ पा क न भाऊ-बहीण कं वा आणखी कु ठ याही ना याचा यावर आरोप क नका.
मै ी हे एकमेव नातं आहे ! दोघं पु ष जसे एकमेकांचे चांगले िम असू शकतात कं वा
दोघीजणी पर परां या िजवाभावा या मैि णी असतात, तसं एक पु ष आिण ीही
चांगले िम असू शकतात. माझा यावर गाढ िव ास आहे आिण माझी तुम याकडू नही
तीच अपे ा आहे.’
स या आ यानं ित याकडे पाहत होता. ित या नजरे त न सांगता येणारी था
डोकावत होती.

♦ ♦ ♦

पड या-पड या बाहेर या नारळा या झाडाकडे आिण चच या ॉसकडे पाहत स या

िवचार करत होता...
िव ाचं ल होऊन आज आठ दवस झाले. अनुपमाला वसंतनं िव ािवषयी सांिगतलं
होतं.
कामं उरकू न अनुपमा हात पुसत बाहेर आली आिण खुच ओढू न घेऊन बसली.
सकाळपासून ग प असले या स याला ितनं िवचारलं, ‘काय िवचार चाललाय?’
‘काही नाही.’
‘ते श यच नाही. मला न सांग यासारखा काही िवचार चालला असेल, तर रा ा.’
‘तसं काही नाही–’
‘मी तुम या वैयि क जीवनात अना तपणे डोकावतेय, असं समजू नका. तरीही
सांगते, घडू न गेलेली अि य घटना िवस न जा. यातच गुरफटू न राह यात काय अथ
आहे?’
‘अनुपमा, मी कठोरपणे बोलतोय असं कदािचत तु हांला वाटेल. पण तु हांला कं वा
वसंतला ेम हणजे काय– असफल ेमाचं दु:ख हणजे काय, हेच ठाऊक नाही. हणून
तु ही दोघंही िवसरायला सांगता. एखा ा वर ेम के लं आिण ते ेम िववाहात
प रव तत झालं नाही, तर दयाला या यातना होतात, जी असहायतेची भावना िनमाण
होते, ते तु हांला कधीच समजणार नाही.’
अनुपमा ग प बसली.
स या पुढं हणाला, ‘तु हीच िवचार करा. तु ही एखादी साडी खूप आवडली हणून
कं मत देऊन िवकत घेता... नंतर ती साडी हरवली तर काय वाटेल? साडी िनज व व तू,
कं मत मोजून घेतलेली व तू... ेम आिण िव ास या यापे ा फार मो ा गो ी आहेत !
कशानंही मोजता न येणा या. यामुळे ेमभंगाचं दु:ख के वळ मीच जाणतो !’
आपलं बोलणं थोडं जा तच प आिण कठोर झा याचं जाणवून स या ित याकडे पा
लागला.
अनुपमा याचं बोलणं ऐकत होती. यानंतर शांतपणे ती हणाली, ‘स या, तुमचं दु:ख
मी तुम यापे ाही चांग या कारे समजू शकते. कारण तु ही फ भ - ेमी ! उ ा हे दु:ख
मागं पडेल. यानंतर तु ही उ म नवरा-मुलगा हणून ल ा या बाजारात उतराल !
यावेळी आजचं दु:ख पूणपणे पुसलं जाईल !–’
‘पण–’
‘मा या जीवनाची कथाच वेगळी आहे ! मी के वळ मा या ि यकराकडू न ितर कृ त
झाले नाही, ेमिववाह क न घेऊन यानंतर नव यानं टाकलेली मी ी आहे!’
आता आ यच कत हायची स याची पाळी होती. अनुपमा कु मारी असेल, अशीच
याची समजूत होती. ित या वैयि क जीवनािवषयी वसंतनंही काही सांिगतलं न हतं.
‘कॉलेजम ये मी नाटकात काम करायची. मा या नाटकाला आलेले एक ीमंत
बुि मान डॉ टर- यांनी मा याशी ल कर याची इ छा के ली. आनंदना ठाऊक
होतं, मी गरीब शाळामा तराची मुलगी हणून ! गभ ीमंत घराची सून झाले. सं ल े ा या
कथेसारखं सारं घडू न गेलं. पण...’
स या ितचं बोलणं ल देऊन ऐकत होता. पुढं काय घडलं असेल याची क पना सहज
येत होती.
‘ल ानंतर चार-पाच मिह यानंतर पिहला डाग उठला. पण सासूबा नी मा मी–
मा या विडलांनी यांची फसवणूक के ली, असाच ठपका ठे वला ! आनंद याचं िनराकरण
क शकले असते, पण ते परदेशी िनघून गेलेल.े माहेरी साव आई. ितथूनही आनंदना
अनेक प ं िलिहली, पण यांनी एकाही प ाचं उ र पाठवलं नाही ! ेत वणाची अनुपमा
यांना अ यंत ि य होती, पण महा ेता अनुपमा यांना नकोशी होती! नकोशी झालेली
व तू जशी कचराकुं डीत फे कतात, याहीपे ा वाईट कारे यांनी मला माहेरी हाकलून
दली. आजपयत आनंदनं मा याशी कु ठ याही कारे संपक साधलेला नाही !–’
एखा ा िच पटातला संग डो यांपुढे उभा राहावा, तसं स याचं झालं. पण हा
िच पट न हता. सा या घटनेची सा असलेलं कोड ित या शरीरावर आपलं अि त व
दाखवत होतं.
अनुपमा पुढं हणाली, ‘आणखीही सांगते ऐका. आनंदची एक बहीण आहे– अ यंत वैर
वागणूक आहे ितची. इतरांपासून ितनं ते लपवलं असलं, तरी मला ते ठाऊक आहे. आज ती
समाजात आदश प ी हणून वावरते... आनंद !– यांचंही दुसरं ल झालंय, सुखात आहेत
ते! आता सांगा, तुम या जीवनापे ा माझे जीवनानुभव कु ठं कमी आहेत? इतरां या
दु:खाचं मू यमापन करणं चुक चं आहे, हे मलाही ठाऊक आहे... पण तु हांला
व तुि थतीची क पना यावी, हणून सांगते. आप या दु:खावर आपणच इलाज क
शकतो. तु हीही सारं िवस न पु हा न ानं आप या जीवनाला सु वात के ली पािहजे.
माणसा या जीवनात या ना या कारची संकटं येणारच. िनराशेनं मन खचून जाणं आिण
यशानं रळू न जाणं, हे नेहमीचंच असतं. आपण यावरही मात करायला िशकलं पािहजे !’
स या ल देऊन ितचं बोलणं ऐकत होता. न राहवून तो उ ारला, ‘अनुपमा ! कु णी
िशकवलं हे तु हांला? कु णी तु हांला उभारी धरायला मदत के ली?’
‘जीवनात येणारे अनुभव हेच गु असतात. जीवन हीच खरी शाळा आहे. मला
यातूनच जगायचा माग दसत गेला. एक ण असा आला होता, क मी आ मह ये या
दाराशी उभी होते. पण ितथून माघारी फरले. मला जग यानंच माग दाखवला ! कु णा
वामी, गु कं वा त व ानानं न हे. याला कु णी माग या ज मातलं पाप हणतात. गे या
ज मीचं पाप वा पु य या ज मी तरी समजत नाही. काहीजणांना कॅ सरसारखे दुधर रोग
होतात, काहीजण आ मह येला बळी पडतात, काहीजणांनाच असले आजार होतात– का
बरं ? अशा ांना उ र नसतं. ते कु ठ याही कारणामुळे येऊ दे, यानंतरही मी मा या
जीवनाला सामोरं जाईन– एवढंच मला ठाऊक आहे.’
स या अवाक झाला. आतापयत यानं अनुपमाचा िवचार के लाच न हता.
यानं िवचारलं, ‘तु हांला पतीची आठवण येत नाही? यां यािवषयी काही वाटत
नाही? मा करा, मी तुम या अगदी वैयि क भाविव ािवषयी िवचारतोय– वाटलं तर
उ र ा. नाही दलंत तरी चालेल.’
‘मला क दायक असणा या घटना मी आठवत नाही. यामुळे मनोबल खचून जातं
आिण मन अशांत होतं. मनाला आनंद देणा या घटना मी मु ाम आठवते. यातच रमायचा
य करते. मला सं कृ त नाटकांची अतोनात आवड आहे. मी जा तीत जा त वेळ यातच
असते. कु णाला मदतीची गरज असेल, तर मी आपण होऊन पुढं होऊन करते. एक गो
मा या ल ात आली आहे–’
‘काय?’
‘कु णाचंही जीवन ि थर नाही. ज म आिण मरण या दो ही गो ी कु णा याही
हातात या नाहीत. देवानं या दो हीमधलं जे जीवन दलं आहे, ते श य िततकं उपयु
होऊन जगलं तरी पुरेसं आहे. या जगात कतीतरी अितरथी-महारथी, योगी, महापु ष
होऊन गेले आहेत. काला या वाहात अनेकजण गटांग या खातात. आप या वाग यामुळे
अमर होऊन रािहलेले मा इथंितथं िचत दसतात ! मी तर सामा य आहे. यामुळे
चांगलं काम हेच मा यापुरतं मा या आयु याचं येय आहे.’
अनुपमा बोलायची थांबली. स या ित या बोल याचा िवचार करत होता.
‘बोला ना ! का थांबला?’ यानं िवचारलं.
‘तु हांला कं टाळा आला असेल ना माझं बोलणं ऐकू न !’
‘नाही. बोला तु ही !’
‘मा या प तीनं सांग?ू े नाटककार भास असो, कािलदास असो, वा हषवधन असो;
आज यां यापैक कु णीही नाही. तरीही यां या अमर कलाकृ ती आजही लोकांना आनंद
देतात ना? मागं मी क ड मुलांसाठी ‘य ’ नावाचं नाटक बसवलं होतं. यातला
मला नेहमी आठवतो– ‘जीवनातली सग यात आ यकारक घटना कोणती?’ या य ा या
ावर धमराजा उ र देतो, ‘मृ यू दररोज येक णाला माणूस पाहत, ऐकत असतो,
तरीही वत:ला अजरामर मानून तो वागत असतो– हेच सग यात मोठं आ य !’
स या अवाक होऊन अनुपमाचं बोलणं ऐकत होता.
ितनं िखडक बाहेर या पे या झाडाकडे ल वेधलं, ‘ती फु लं पाहा, झाड भ न गेलंय
फु लांनी ! पण या सग या फु लांना फळ धरणार नाही, सगळी फळं प होणार नाहीत.
प फळांपैक सु ा अनेक खाली गळू न पडतील; काही प ी खाऊन जातील. यानंतर
राहातील ती माणसा या हाती पडतील. झाडापाशी काय राहतं? या झाडाची फळं च या
झाडाला िमळत नाहीत. जीवनही तसंच आहे. येकाचं जीवन अमुक असंच आहे, असंही
सांगता येणार नाही. काहीजण आघाताचा तडाखा सहन न होऊन कोसळतील. यांनी
वत: या मुलांना ज म दला, तीही कदािचत यांचं ऐकणार नाहीत. सगळं च अिनि त.
यामुळे आपलं जीवन असंच होईल, असा ह ही धर यात अथ नाही.’
अनुपमा अंतमुख होऊन बोलत होती–
‘ कतीही ास होऊ दे, कसलीही िन ा असू दे, जे समोर येईल याचं मी वागतच
करते... यासाठी मन दृढ असू दे, एवढीच अपे ा ! तु ही तर मा यापे ा कतीतरी
वाचलंय ! तु ही जीवनाला आणखी चांग या कारे सामोरं गेलं पािहजे.’
स या िन र झाला.

♦ ♦ ♦

पहाटेचं वारं बरं वाटत असलं, तरी हवा थंड अस यामुळे अंगात कापरं भरत होतं.
यामुळे आनंदनं नाईट स े वर शाल गुंडाळली होती. गार हवेमुळे थंडी होईल, यामुळे
खोकला होईल; उगाच औषध यावं लागेल. वरचेवर औषधं घेतली, तर नंतर यांचा
शरीरावर प रणाम होणार नाही. िशवाय या औषधांचे शरीरावर होणारे साईड
इफे टस्...’
 याचं डॉ टरी मन ‘साईड-इफे टस्’पाशी येताच थांबलं.
जीवनात येक गो ीला दोन बाजू असतात. येक गो ीकडे लाभ, माण, दडपण
यांचा िवचार क न पाहता येईल ना ! पण आपलं जीवन?...
यानं एक मोठा सु कारा सोडला. जे िवसरायचा सतत य चालायचा, मन पु हा
याच िवचाराकडे वळत होतं. ितचा, आपला... दोघां या एकि त दवसांचा िवचार–
एक कडे याचं मन हणत होतं, आपण यावेळी वागलो तेच यो य होतं. ती
प रि थतीच तशी होती ! तरीही मनात ं का िनमाण हावं? देवा, अस या अ व थ
मन:ि थतीपासून सुटके चा काहीच माग नाही काय?
पहाटेचं फरणं घरा या कं पाऊंडम येच सीिमत झालं होतं. घराभोवतालची बागही
अधा एकर एवढी होती. िविवध फु लं– सुगंधानं घमघमणारी. बागेतली फु लं वेचून यां या
माळा करणं, यांची नीट िव हेवाट करणं वगैरे करणारं तरी घरात कोण होतं हणा !
राध ांना मुळातच फु लांचा सोस कमी, यात आता वय झालेलं. िग रजा बगळू र या
आप या घरी आप या मुलीबरोबर सुखात राहत होती. आिण अनुपमा?
आनंदचं मन पु हा िवचारम झालं. सां यांचा ास सु झा यापासून अलीकडे
राध ांना पहाटे लवकर उठायला जमत न हतं. आनंद फरता फरता पा रजातकाखाली
आला. पा रजातकाचं फू ल देवलोकाचं अस याचं नारायण-पुराणात सांिगतलं असलं, तरी
आनंदला वाटलं, हे अ यंत सुकोमल फू ल अस यामुळे तसं हटलं जात असावं. अशा
पा रजातकाची चार-सहा झाडं ितथं एकि तपणे वाढली होती.
आनंदनं दीघ ास घेतला. आसमंत सुगंधानं भ न गेला होता. झाडांखालची सारी
जमीन फु लांमुळे संपूण झाकली होती. शु कोमल फु लं, यांची उठू न दसणारी के शरी देठं,
कती अनुपम स दय हे ! होय. अनुपमासारखं अनुपम स दय !
मन पु हा मागं घडू न गेले या घटनांकडे धाव घेत होतं.

♦ ♦ ♦

आनंदचा देह इं लंडम ये असला, तरी मन मा अनुपमेपाशी घुटमळत होतं. वभावत:

आनंद िज ी आिण मह वाकां ी. ल झा यावर अनुपमा याला हणाली होती, ‘तु ही
इथंच पुढचा अ यास करा ना ! परदेशी कशाला जाता? हे घर, आई, मी कु णालाच सोडू न
जायचा येणार नाही.’
यावर आनंदनं सांिगतलं होतं, ‘अनु, इं लंडम ये िशकू न आलो, तर लोकांम ये मान-
मरातब िमळतो. आज तु हा सग यांना सोडू न जाणं ासाचं वाटलं, तरी दोन-तीन वषात
पु हा येईन ना !’
इं लंडम ये मुंबईची गोरी-घारी निलनी पाठकही या याबरोबर िशकत होती.
कॉलेजम ये ती वत:ला सवात पवती मानत होती. कदािचत दोन-चार मुलांनी ितला
तसं काहीतरी सांिगतलं असावं. आप या स दयावर भाळलेली मुलं आप या भोवती ग डा
घोळतात, अशाही मात ती होती.
 आनंद इतर मुलांसारखा न हता. निलनी या हे यानात आलं होतं.
एकदा आपला बॉब सावरत ितनं िवचारलं, ‘हे काय आनंद ! तु हांला मा याशी
बोलायला सवडच नाही क काय?’
‘खरोखर वेळ नसतो इथं. कॉलेज, ूटी, नवं हॉि पटल... मला आ य वाटतं, तु हांला
कसा वेळ िमळतो?’
‘जीवनात हे दवस पु हा पु हा येत नसतात, आनंद ! आप या मनात असलं तर आपण
हवा तेवढा वेळ काढू शकतो.’
‘खरं य तुमचं! िशकायला तरी पु हा आयु यात के हा वेळ िमळणार आहे? िनघू मी?’
आनंद िनघून गेला. निलनीला अपमान वाटला. अनुपमा या स दयापुढे निलनी
िनि तच फक होती. अनुपमा शंभरच न हे, हजारांत उठू न दसेल अशी सुंदरी होती !
ित या आठवणीनं आनंदचं मन भ न आलं. अनुपमाला इथं येऊ दे, मग समजेल िहला,
के वळा गोरा-पांढरा रं ग हणजे स दय न हे !
दर आठव ाला येणारं अनुपमाचं प वाचताना आनंद वत:ला अ यंत नशीबवान
मानत होता. ल ानंतर ितला लगेच इथं बोलावून घेणंही सहज श य होतं, पण आईचं मन
दुखवून बायकोला सोबत नेणं, आनंदला पटलं नाही. आपण पसंत के ले या मुलीशी आईनं
आपलं ल लावून दलं, ते हा तर याला वगच हाती लाभ याचा आनंद झाला होता.
नाहीतर पि का जुळणं, अमुक ह व , सासू नसलेलं घर, ड ं ा, देण-ं घेणं यासार या
स ाशे साठ अडचणी पार क न आपली व -सुंदरी अनुपमा वा तव जीवनातही आपली
होईल, यावर याचाही िव ास न हताच !
ल ाआधी एक दवस राध ांनी शांतपणे सांिगतलं, ‘हे बघ ! तुला मुलगी आवडली
हट यावर इतर कु ठलाही िवचार न करता मी ल ाला होकार दला. के वळ तु यासाठी !
तु यासाठी मुल या फोटो-पि कांचा ढीग पडला होता, हे तुलाही ठाऊक आहेच. आता
मा तू माझं ऐक !’
यावेळी आनंद आईचा येक श द झेलायला तयार होता !
‘अनुपमा या घरची सून आहे. माझी ही एकु लती एक सून ! मी तर घर या थोर या
ल मीची पूजा क शकत नाही. ल झा यानंतर ितनं इथं रा न गौरीपूजा, ल मीपूजा,
नवरा ी– आप या घरचे सगळे कु लाचार पाळले पािहजेत. नंतर ितला इं लंडला घेऊन
जा. नाहीतर तूही चातुमास संप यानंतरच जा, हवं तर !’
राध ां या बोल यात त यांश होता. गे या वष च गोपालराय मरण पावले होते. या
िवधवा झा या अस यामुळे या वष कु ठलाही कु लाचार या सवा णीसारखा क शकणार
न ह या. अनुपमाच या घरची एकु लती एक सून अस यामुळे सारे कु ळधम, कु ळाचार
पाळ याची जबाबदारी ितचीच होती. अंह,ं राध ांनंतर तो ितचाच ह होता !
पण आनंदला अशा कारणासाठी आपला वास पुढे टाकणंही जम यासारखं न हतं.
ितथं याची खोली, हॉि पटल सारं ठरलं होतं. लासेसचे दवसही ठर यावर ‘गौरीपूजा’
‘ल मीपूजा’ यांसारखी कारणं सांगून वास पुढे ढकलणं अश य होतं.
आईिवषयी अप रिमत िव ास असले या आनंदनं सांिगतलं, ‘ यात काय आहे ! मी
नाहीतरी दोन-तीन वष ितथं राहाणार आहे. अनुपमाला आणखी सहा मिह यांनंतर येऊ
दे. िशवाय ितचा पासपोट, ि हसा होईपयत चार-सहा मिहने जातीलच.’
पण इं लंडला आ यावर मा याला अनेकदा– ‘अनुपमा लवकर आली असती तर
कती बरं झालं असतं !’ असं ती पणे वाटलं. यानं वत:चीच समजूत काढली, के वळ
चार-सहा मिह यांचा आहे. पाप या िमटू न उघड याआधीच चार-सहा मिहने संपून
जातील.
पण य ात मा तसं घडलं नाही. उलट जीवना या नौके ला भलं मोठं भोक पडलं.
याचा कधी व ातही िवचार के ला न हता, अशी घटना घडू न गेली होती.
आनंदनं पु हा सु कारा सोडला.
या दवशी आनंदला राध ांचं प आलं होतं.
नेहमी माणे ेमसमाचाराचं प न हतं ते. एरवीची प ं हणजे– ‘सांभाळू न राहा,
आठव ातून एकदा तेल लावून हाऊन घे, वडलांचं ा थे स नदी या काठावर करशील
ना?’ यासारखे बारीकसारीक उपदेश आिण आईचं अंत:करण दशवणारी काळजी
करणारी असत. हे प मा अगदी छोटं होतं... याचं दय – मन – बु ी भेदन ू टाकणारं
ती ण श होतं ते !
‘अनुपमाला कोड आहे. तू फ ितचा चेहरा बघून भाळलास ! पायावरचं कोड आ ही
पािहलं, आणखी कु ठं आहे – ते ठाऊक नाही. िज याव न ती पडली ते हा दसलं. आ हांला
न सांगता ती डॉ टरांना भेटत होती. िग रजाला आधीपासूनच संशय होता. आता ती
विडलांबरोबर माहेरी गेली आहे. आप या घरातलं सोवळं ओवळं आिण आचारिवचार तुला
ठाऊक आहेत. अस या कोड असले या मुलीला मी हयात असेपयत ल मीिनवासम ये
पाऊल ठे वता येणार नाही. ितचं कोड पूणपणे बरं होऊ दे, यानंतर मी ितला घरात घेईन.
हे माझं ठाम मत आहे !’
राध ां या प ामुळे आनंदचं सारं जीवनच ड ळू न िनघालं होतं. आनंदला काहीच
सुचेनासं झालं.
दोन दवसांनंतर अनुपमाचंही प आलं. यावेळी मा ितचं प पा न याला
कणभरही आनंद झाला नाही. कोडानं भरलेली अनुपमा यानं डो यांपुढे आणायचा य
के ला, पण तो िवफल झाला.
ितनं प ात िलिहलं होतं ते पट यासारखं होतं, याचबरोबर िग रजा, राध ांची
बाजूही बरोबर होती. अशा प रि थतीत यानं काय िनणय यायचा?... आनंद द मूढ
झाला.
आधीपासूनच आनंद स दय पासक होता. घर या प रि थतीनं या या या गुणाला
भरपूर खतपाणी घातलं होतं. घरातली येक व तू सुंदरच असली पािहजे, यािवषयी तो
आ ही होता. वत: या वेशभूषेिवषयीही तो अ यंत काटेकोर होता. िम करतानाही
यानं िनवडक चार-सहा िम च के ले होते. कप ां या बाबतीतला याचा ह ीपणा पा न
याचे िम हणत, ‘अरे , तू फॅ शन िनवडता िनवडता एवढा वेळ लावतोस, क तुझे कपडे
तयार होईपयत फॅ शन बदलून जाईल ! हणजे लगोलग पु हा नवे कपडे िशवणं आलंच !
या धावपळीत, तु यावर मा जैन दगंबर वामी माणे राहायची पाळी येईल !’
या या या िच क सक वभावाची मािहती असणारे याला नेहमी हणत, ‘बघू या, तू
बायको कशी िनवडतोस ते ! ब तेक मनाजोगती मुलगी शोधता-शोधता तू हातारा
होऊन जाशील.’ काहीजण ती पणे हणत, ‘बघू या, आम या निशबात आनंदचं ल
बघायचा दुम ळ योग आहे क नाही, ते !’
असं हणणा यांचं त ड बंद होईल, इत या कमी वेळात आनंदचं ल झालं होतं. याचे
सगळे िम कु तूहलापोटी या ल ाला आवजून हजर रािहले होते. शाप त अ सराच
भूमीवर यावी, असं प लाभलेली अनुपमा पा न सगळे अवाक झाले होते. ‘ वा ! आं ानं
शेवटी आपलंच खरं के लं हं ! एवढी न ासारखी मुलगी कु ठू न हे न ठे वली होती, कोण
जाणे!’ काहीजण असूयेन,ं काहीजण आनंदानं याची िनवडीब ल पाठ थोपटू न गेल.े
यावेळी आनंद वत:ला जगातला सवात सुखी माणूस मानत होता. याला अगदी
ध य ध य वाटलं होतं ! उलट आज?... आनंद क पनेत अनुपमाचं प पा लागला. वत:
डॉ टर अस यामुळे याला या रोगाचीही संपूण मािहती होती. आता यानं काय करावं?
हे कोड हळू हळू वाढत राहील. जर ती गरोदर रािहली, तर ित या मुलांनाही कदािचत
कोड येऊ शके ल. अनुपमा या आता फ पायावर असलं, तरी लवकरच ितचे हात, पाय
आिण चेह यावरही ते पसरे ल. ितचा हि तदंती रं ग हळू हळू दुधासार या रं गात पराव तत
होईल. कदािचत सारं अंग सार या रं गाचं न होता िन मं-िश मं शरीर रं ग बदलेल. ितचा
आजचा ेतवण आकषक असला, तरी महा ेता अनुपमा आकषक दसणार नाही.
या के वळ क पनेनंच आनंदचा थरकाप उडाला. तो अिधक िवचार क लागला, तसं
ते िच अिधक प आिण कु प वाटू लागलं. अनुपमाचं ते प याला ाकू ळ करत होतं,
घायाळ करत होतं. पाठोपाठ याला आठवलं, सगळे हणतील–
‘एव ा िच क सकपणे मुली नाकारत होता नाही का ! आता कसं झालं !’
‘कपडा िवटला हणून नवे-नवे शट फे कू न ायचा ! आता काय करणार? बायकोलाही
सोडू न देणार काय?’
‘िब ारा आनंद ! असं हायला नको होतं याला !’
जवळपासचे सगळे आसुरी आनंद करतील कं वा आपली क व करतील !
आनंद घामेजला. आजवरचं याचं जीवन कु णीही हेवा करावा, असंच होतं. िनराशा,
हार, अपयश यांसारखे श द या या जीवनात आजवर आले न हते. यानं िजथं हात
लावला, ितथं यशोल मीची या यावर कृ पा होत होती. काहीजण याला पूवज मीचं
पु य, उ म नशीब, राध ां या ल मीपूजेचा भाव हणत असले, तरी सगळे या याकडे
असूयेनं पाहत.
तीच माणसं आता कु ि सतपणे आप याकडे पाहतील, या िवचारानंही याला िनराशा
जाणवली. आतापयत तो िम ांना िवचारायचा, ‘िनराशा हणजे काय रे ?’ िनराशा,
पराजय यामुळे माणसं संगी वेडी होतात, असं कु णी सांिगतलं, तरी आनंदचा यावर
िव ास बसायचा नाही. आता मा याला ते पटू लागलं. अशा संगांना त ड दे यापे ा
लोकांनी आ मह या के ली तरी यात आ य नाही, असं याला वाटू लागलं.
एक मा खरं – राध ांनी िलिहलं होतं ते सगळं बरोबर न हतं. ल ा या वेळी
अनुपमानं याची फसवणूक के ली न हती. यावेळी अनुपमा या शरीरावर पांढरा डाग
न हता. आपण ितथून िनघालो, यावेळीही असा कु ठला डाग न हता. अनुपमा याबाबतीत
खरं िलिहतेय. ल ानंतर, आपण इथं आ यानंतर के हातरी तो डाग उठला असावा. देवा रे
! ल ाआधीच हा रोग ितला झाला असता, तर कती बरं झालं असतं !
िवचारा या तं ीत आनंद हॉि पटल या पाय या चढू लागला. नेहमीसारखी निलनी
पाठक समो न आली. कृ ि म हसत आिण भुवया नाचवत हणाली, ‘परी ेची तयारी
जोरात सु झाली क काय आतापासूनच? गे या दोन दवसात कु ठं च दसला नाहीस !’
खरं होतं ितचं. जीवनातील मह वाची परी ा समोर ठाकली होती ! िव ापीठा या
परी ेत अनु ीण झालं तरी पु हा संधी िमळते, आणखी अ यास क न पेपर अिधक
चांग या कारे िल शकतो, अिधक गुण िमळवू शकतो; पण जीवनात या परी ेत नापास
झालं तर?...
आनंद मनोमन घाबरला.
होय. जे काही बरं -वाईट हायचं असेल, तर ते याच ज मात हायला हवं ! जे सुख
आिण स दय अनुभवायचं असेल, तेही याच ज मी अनुभवायला पािहजे. हा एकच ज म
आपला आहे. पुढ या ज माचं काय आहे कोण जाणे !
आनंदनं रोज यापे ा जा त वेळ हॉि पटलम ये काढला. कामात असताना सग या
जगाचाच िवसर पडला. घरी आ यावर पु हा याला अनुपमा या प ातलं शेवटचं वा य
समोर तरळू लागलं– ‘तुम या प ाची मी चातक प यासारखी वाट पाहत आहे.’
काय उ र िलहायचं?
आईनं तर आपला िनणय प श दांत सांिगतला आहे. कोड कमी झा यािशवाय
अनुपमा ‘ल मीिनवासा’त पाऊल टाकू शकणार नाही, हे तर प च होतं. ितला इं लंडला
बोलावून घेतलं तर?... मग? इथं काय होईल?...
निलनी पाठकचे घारे डोळे गवानं आणखी चमकू लागतील ! मग ती मानभावीपणे
मु ाम िवचा लागेल, ‘काय आनंद ! तुम या अनुपमाला काय झालंय?’ वर डाग या देत
चौकशी करे ल, ‘कु ठ या डॉ टरांकडे दाखवलंय ितला?’
छे: ! हे श य नाही !
नाहीतरी अनुपमानं डॉ टर रावांना दाखवलं आहे. ते उ म आिण अनुभवी डॉ टर
आहेत. यांनी दलेलं औषध ती घेत आहेच. कमी होईलही डाग. इथं येऊन तरी ती काय
करणार आहे? आपण ितला इथं आणलं, तर कदािचत आई आप याला कायमची दूर
लोटेल. आईचा ेमळ, पण संगी अ यंत कठोर असलेला वभाव या या प रचयाचा
होता. ती एकदा कठोर झाली, तर मरताना गंगाजल घालायलाही आप याला बोलावणार
नाही.
आता अनुपमाची मन:ि थती कशी असेल? ती घाबरली असेल काय? श य आहे. हा
रोग कतीही दृढ मनाचा माणूस असला, तरी मानिसकदृ ा हादरवून टाकतो. पण ितचा
वभाव धैयाचा आहे. याला, ती शंभर पयांचं ितक ट िवकायला आली होती, तो संग
आठवला. ितला नाटका या िनिम ानं िनभयपणे टेजवर उभं राहायची सवय झाली आहे.
आनंदला मा टेजवर उभं रा न चार वा यं बोलायची भीती वाटत होती. ती मा
लोकां या नजरा झेलत न डगमगता उभी राहाते.
हो ! आले या प रि थतीलाही ती याच धैयानं त ड देईल !
 मग ितला काय प िलहायचं? काहीतरी अि य िलिह यापे ा काहीच न िलिहलेलं
चांगलं ! पु हा भारतात जाईन, ते हा अनुपमाला भेटता येईल. या वेळी पुढचं काय ते
ठरवता येईल.
अनुपमाचं दुसरं प आलं. ित या विडलांचं, शाम णा मा तरांचं के िवलवाणं प
आलं... तोच-तोच मजकू र, तेच ते रडगाणं. कोडानं भरलेली अनुपमा, आपली प ी?... या
िवचारानंही तो घामेजून जाऊ लागला. ही अनुपमा याला अनोळखी होती. उ ा ित या
पोटी ज मणा या आप या मुलांनाही कोड फु टलं तर?
आनंद नखिशखांत थरकापला !
शा ा माणे अजूनही कोड िनि त आनुवांिशक आहे, हे िस झालेलं नाही, हे याला
ठाऊक होतंच. तसं पािहलं, तर इतर अनेक रोगांची आनुवांिशकता िस झाली आहे. हा
रोग आप या वंशात कु णाला झाला, तर यांनाही ही मानिसक वेदना अनुभवावी लागेल
ना! नकोच ते! प िलहायचं हणजे काहीतरी िलहावं लागेल. यापे ा काही न िलिहणंच
चांगलं !
आनंद एका िन कषाला येऊन पोहोचला. तो आप या व र डॉ टरांना भेटून
हणाला, ‘मी तुमचा िव ाथ . मला खूप काम करायचंय, खूप िशकायचंय. मला
दवसाआड संपूण ूटीची जबाबदारी ा.’
यांनी बजावलं, ‘पण हणून तू शिनवार-रिववारला जोडू न रजा मागायची नाहीस !’
‘सर, मला रजाच नको.’
‘गुड टु डट
ं !’ यांनी समाधान के लं. आनंदनंही मनात देवाचे आभार मानले.
आनंदनं कामा या ओ याखाली वत:ला गाडू न घेतलं. अनुपमा आप या प ाची कती
ाकु ळतेनं वाट पाहत असेल, हे याला जाणवलंच नाही.

♦ ♦ ♦

अधूनमधून आनंदची ेम-समाचार कळवणारी ोटक प ं राध ांना येत होती. पण

आधी ठरले या कालावधीनंतरही आनंद भारतात परतला नाही. भारत या या दृ ीनं
अनेक अि य घटनांचं आगर झाला होता. एव ात ितकडं कशाला जाऊन संकटात
सापडायचं?
िग रजा या ल ासाठी आनंद के वळ पा णा हणून आला होता. के वळ आठवडाभर
रा न तो पु हा लंडनला िनघून गेला. अनुपमाचा िवचार मनात असला, तरी ितला
भेटावंसं याला वाटलं नाही. ल घरात राध ा येक पा याशी याची आवजून ओळख
क न देत हो या, यामागचं कारण या या ल ात आलं होतं.
िग रजा सासरी गे यावर राध ांनी िवषय काढला.
‘िगरीचं आता सगळं नीट झालं. आनंद, तुझी मा मला काळजी वाटते ! तुझा पुढं काय
िवचार आहे? गे या खेपेला आपण फसलो. यावेळी मा आप या जवळपासची ना यातली
मुलगी शोधू या. पाचा फार िवचार करायला नको.’
आनंद काही बोलला नाही.
 ‘तू फ ‘हो’ हण. मुल ची रांग उभी राहील. घडलं यात आपली काही चूक नाही.
आजपयत ितनं कं वा ित या विडलांनी रोग कमी झालाय हणून पो टकाडही टाकलेलं
नाही. आपण तरी कती दवस वाट बघणार?’
तरीही तो बोलला नाही.
‘अरे , तू काय सं यासी होणार आहेस काय? मला नातवंडं बघायची आहेत. आप या
घरा याची एवढी सारी संप ी आहे, ितचं काय होईल !’
आनंद न बोलता ितथून िनघून गेला. ल ाचा िवषय िनघताच अनुपमाची आठवण
होऊन याला चंड मन: ताप होत होता. मग मनाची मुळीच समजूत पटेनाशी होत
होती.
िनघताना नेहमी माणे आनंदनं आईला नम कार के ला. मुलगा परदेशी िनघाला
हट यावर राध ांनी पु हा डो यांत पाणी आणून िवचारलं, ‘पु हा के हा येशील?’
‘बघू या !’
‘तु या ल ाचं काय करायचं?’
‘मी अजूनही यावर िवचार के ला नाही. तुला वाटेल तसं कर.’
अशा कारे िनि तपणे काहीही न सांगता तो िनघून गेला. राध ा मा मो ा आशेनं
या या शेवट या वा याचं पालन क लाग या.

♦ ♦ ♦

आनंदचं िश ण संपलं होतं. आता याला भारतात जाणं आव यक होतं. पण आनंद

काही ना काही िनिम ानं ते टाळत होता.
एकजण लहान मुलाला घेऊन आले. देश कु ठलाही असला, तरी माणसं सगळीकडे तीच
असतात. एका हातात मूल आिण दुस या हातानं बायकोला आधार देत तो घेऊन आला.
यानं सांिगतलं, ‘कार-अॅि सडटम ये मा या बायकोचे पाय गेलेत. डॉ टर, आता ितला
बरं नाही. यात बाळही रडत होतं. यामुळे यालाही घेऊन आलो.’
आनंदनं तपासलं. याला जाणवलं, ही याला साजेशी बायको नाही. यातच ती लंगडी
होती. तो माणूस खे ातला अस यामुळे बराच बोलत होता.
‘देवापुढे, मृ यूपयत अलग होणार नाही, हणून वचन घेतलं होतं ना! मग ितला काही
ास होत असताना मला ित याबरोबर आलंच पािहजे ना !’
णाला तपासताना आनंद या मनातही तेच िवचार घोळत होते. इं लंडसार या
देशात राहत असताना, ितथं सुलभपणे घट फोट िमळत असतानाही लंग ा
बायकोबरोबर हा अिशि त कं वा अधिशि त माणूस ‘अि टल डेथ’ हे वचन पाळत आहे !
मागं यानंही हेच वा य अनुपमाला सांिगतलं होतं. आता तेच वा य आनंदला िव
क न गेलं. ‘मृ यूखेरीज कु णीही आप याला दूर क शकणार नाही,’ असा श द देणारा
आनंद आता दुस या ल ाला तयार होत होता ! या या मनात चरर झालं.
कोड फु टले या अनुपमाबरोबर एक राहाणं अश य असलं, तरी मी दुस या ल ाला
कसा तयार झालो? दुस या बायकोलाही असाच एखादा रोग झाला तर? दुस या ल ात
तरी सुख आहे, याची काय हमी? एक ल क न या बरोबर येणारी सुखदु:खं पुरेपूर
भोगून झाली आहेत ! आता पु हा या जंजाळात पडायला नको. ल न करताही कतीतरी
जण राहतातच ना? आपणही तसंच राहायचं -
आनंदचं इं लंडमधील वा त लवकरच संपु ात आलं. पैशा या आशेनं परदेशी
जाणारे पैशासाठीच ितथं राहतात. आनंदला पैशाचा मोह कधीच न हता. तो सो याचा
चमचा त डात घेऊनच ज मला होता. राध ांना प ाघाताचा झटका येऊन या
अंथ णाला िखळ या, ते हा आनंदला माघारी यावंच लागलं.
आता आिलशान ‘ल मीिनवासा’त राध ा आिण आनंद दोघंच राहत होते. बाक
वयंपाक ण, पूजेचा ा ण, ाय हर आिण इतर नोकर-माणसं होतीच.
आनंद दुस या ल ासाठी तयार झाला नाही, ते हा आधी राध ा खूप संताप या.
यानंतर यांनी खूप अ ू ढाळले. पण आनंदचा िनधार बदलला नाही. ‘मी ज म दला
हणजे काही याचं नशीब िलिहलं नाही ! देवानं या या निशबात हेच िलिहलं असलं,
तर कोण काय करणार !’ वगैरे त व ान या वरवर बोलत अस या, तरी यांचं मातृ दय
मुलासाठी ितळतीळ तुटत होतं. अधूनमधून िग रजा आप या मुलीसह आईला भेटायला
येत होती, तेवढाच यांना िवरं गुळा होता.
पूव माणे आनंदला शांत मनानं आप या खोलीत राहायला जमत न हतं. मनात
अनेक आठवणी, पाठोपाठ अनेक अ प िवचार तरळत राहत. आता या खोलीत
अनुपमाची एकही व तू नसली, तरी ित या सहवासात या तीन मिह यां या आठवणी या
खोलीत पावलोपावली िवखुर या हो या.
ल झा यामुळे िग रजेची खाल या मज यावरची खोलीही रकामी झाली होती. या
खोलीत आपलं सामान ठे वून ितथं राहायचं यानं ठरवलं. याचं हॉि पटल आिण
क स टंग म वेगळीच होती. मुलगा डॉ टर होणार हट यावर राध ांनी यासाठी
सोयीची जागा घेऊन ठे वली होती. आनंदनं ितथं काही करायची गरजच न हती.
िग रजा या खोलीतलं सामान आवर यानंतर यानं माडीवर या आप या खोलीतलं
सामान खाल या ित या खोलीत ठे वायला सु वात के ली. आपली सारी पु तकं यानं जपून
खाली आणून ठे वली. िग रजा या खोलीत बरं च जु या काळातलं सामान ठे वलं होतं.
जु या काळी बगळू रमध या वँâपमधून गोपालरावांनी सुरेख नाजूक ‘चे ट ऑफ ॉवर’
आणलं होतं. सुरेख नाजूक कोरीव काम अस यामुळे िग रजानं ते हौसेनं आप या खोलीत
ठे वून घेतलं होतं. ॉवस आिण सुरेख शे फही याला जोडलेलं होतं. आनंद आपली पु तकं
यावर नीट रचून ठे वू लागला.
या या हातातून एक पु तक िनसटलं आिण ॉवर या माग या बाजूला पडलं. तो
पु तक काढू लागला, ते हा आत या ॉवरला एक चोरक पा अस याचं या या ल ात
आलं. यानं पािहलं, आत एका पांढ या कागदा ित र आणखी काहीही न हतं. यानं तो
कागद हळू च ओढू न बाहेर काढला. ते एक प होतं. एवढं लपवून ठे वलेलं प ? कु णी
कु णाला िलिहलं असेल ते? यानं कु तूहलानं उलगडू न पािहलं– ते ेमप – अहं, णयप
होतं !
 िग रजाला िलिहलेलं ते प होतं, पण ित या पतीनं ते खिचतच िलिहलं न हतं. खाली
‘िवजय’ हणून उ लेख होता.
आनंद दचकला. कोण हा िवजय? याचा आिण िग रजाचा संबंध काय? यानं
आ या या भरात प वाचून काढलं.
‘िग रजा, काल रा ी तू मा या खोलीत आलीस, ते हा अंधारातही दवा
उजळ यासारखं वाटलं. तु या भावजयीनं– अनुपमानं तुला येताना पािहलं तर नसेल
ना? आपण दोघंच हळे यिबडु -बेलूरला गेलो होतो, ते आणखी कु णाला समजलं नाही
ना? तु या सहवासातले ते दोन दवस ! मला तर वगात अस यासारखंच वाटत
होतं. तु याशी ल क न सारं आयु य तु या सहवासात काढायला मला आवडेल,
पण ते श य नाही. कु ठं तू आिण कु ठं मी ! तूही मा यासारखीच एखा ा सा या गरीब
कु टुंबात ज मली असतीस, तर कती बरं झालं असतं ! तूच ल ाला नकार देत
असताना तु या आई कशा तयार होतील? तू हणतेस तसं, श य आहे िततके दवस
आपण मजेत रा या. पुढं तू कोण आिण मी कोण ! आता िमळे ल िततकं सुख
अनुभवूया ! पुढं आपण दोघंही पर परांना ओळखही ायची नाही ! आता तर मी
तुम या घरी वार लावून जेवणारा आिण भा ानं राहणारा मुलगा !
मग रा ी येतेस ना?
- िवजय
प वाचून आनंद िथज यासारखा झाला. क पनेतही अश य वाटेल, असं िग रजाचं
चा र य या यासमोर या प ा या िनिम ानं प झालं होतं. बिहणीचं हे वागणं, तेही
जाणूनबुजून !
हे काही एखा ा णी पाऊल वाकडं पड याचं करण न हे. अ ाप कु मारीला
कु णीतरी भुरळ पाडू न भुलवलंय, असंही नाही. या सव करणात कु णाला कु णी भुलवलंय,
हेही खा ीनं सांगता ये यासारखं न हतं.
या या मनात आप या घरात चालणारे कु लाचार, वेगवेगळे धा मक नेम-िनयम,
िन य िनयिमतपणे होणारा दानधम, वेगवेग या पूजा-अचा, सोवळं -ओवळं आठवून गेलं.
आप या घरा यात याआधी कधीही अशा कारची घटना घडली नसेल ! या घरा यात
कतीतरी मुल नी ज म घेतला असेल, वेग या घरातून कतीतरी मुली सुना हणून आ या
असतील. पण असलं नैितक अध:पतन कधीच झालं नसावं !
असं तरी कसं खा ीनं सांगता येईल? िग रजािवषयी तरी आप याला कु ठं काय ठाऊक
होतं? हे प िमळालं नसतं, तर आपलं हेच अ ान कायम रािहलं असतं. आप या
घरा यात अशीच आणखी कती गुिपतं दडलेली आहेत, कोण जाणे !
आनंदला आईची आठवण झाली. िबचारी ! आजही नैितकते या दृ ीनं कती दृढ आहे
ती ! ितला हे कळलं तर काय वाटेल? ित याशी या संदभात बोलावं काय?...
नाही तर आता काय करायचंय ते घेऊन? िग रजा आप या घरी सुखात आहे. जुनं गळू
टोक न ितचं जीवन कशाला क ी करायचं? ती आप या घरी आिण संसारात सुखी आहे,
असं मी हणतो, पण ितनं आपली वागणूक सुधारली असेल कशाव न? इथं जशी
घरात या इतर माणसांना कळू न देता ती वागत होती, तशीच नव या या न कळत वागत
नसेल कशाव न?
प ात या मुलानं िलिहलं होतं, ‘तूच ल ाला नकार देत असताना तुझी आई कशी
तयार होईल? श य आहे िततके दवस आपण मजेत रा या...’ या थराला पोहोचली आहे
आपली बहीण !
िवचार क न क न आनंदचं डोकं भणभणू लागलं. आप या या घरात िग रजा अशी
कशी वागली असेल?
राध ांनी आनंदला जेवायला हाक मारली, तरी याचं ितकडे ल न हतं. या या या
खोलीत आ या, ते हा आनंद भंतीवर नजर िखळवून िवमन कपणे बसला होता. यांनी
घाब या घाब या िवचारलं, ‘काय झालं आनंद? िग रजाचं प -िब आलंय क काय?’
‘आई, तु याशी थोडं बोलायचंय. तुला काय वाटेल कोण जाणे, पण आप या
घरा याशी संबंध आहे, हणून बोलतो.’
‘काय, रे ?’
‘िग रजाची काय कथा आहे? ितचं वागणं कसं होतं?’
या ग प बस या.
‘आई, तुला ठाऊक आहे क नाही?’
‘पण आता तो आलाच का? आता सुखात आहे ना ती?’
हणजे राध ांना ठाऊक असलं पािहजे.
‘सांग, ना !’
राध ांची या िवषयावर बोल याची मुळीच इ छा न हती. या हणा या, ‘माग या
गो ी घेऊन काय करायचंय? आता जेवायला चल !’
याचा अथ यांना सगळं ठाऊक आहे!
‘आई, माझी शपथ आहे ! तू रोज पूजा करतेस, या ल मीदेवीची शपथ आहे – तू
सांिगत यािशवाय मी जेवायला उठणार नाही !’
जड अंत:करणानं राध ा हणा या, ‘असा ह के लास तर काय क मी? आता असा
ह क न तरी काय िमळणार आहे? आप या माग या आऊट हाऊसम ये दोन मुलं
भा ानं राहायची, तुला आठवतं काय? िग रजाची यां याशी बरीच सलगी होती.’
‘फ सलगी?’
‘आनंद, मला समजलं ते हा बराच उशीर झाला होता. हणूनच घाईनं ितचं ल
ठरवलं.’
‘ याच मुलाशी का ितचं ल लावून दलं नाहीस?’
‘अरे , वार लावून िशकणारा तो मुलगा ! आपण धमाथ हणून याला आऊट
हाऊसम ये राहायला जागा दली होती. इत या गरीब घरी कशी ायची ितला?
गरीबाघरची सून आणावी आिण ीमंत घरी मुलगी ावी हणतात ! ठाऊक नाही काय
तुला? िशवाय जातीही वेगवेग या हो या. लोक काय हणतील !’
‘आई, या सा या पलीकडचं ेम असतं ना? ितला तू कशी ल ाला तयार के लीस?’
‘कशी हणजे? ल ाचा िवषय काढ यावर ती तयारच झाली. मी जबरद ती करायचा
 च न हता. मग या मुलांनाही मी जागा रकामी करायला सांिगतलं. िग रजालाही
आप या थरातलीच मुलं पािहली ! ितनं एकाही मुलाला नकार दला नाही.’
आनंदला सारं ऐकू न ध ाच बसला. आईला सगळं ठाऊक असून ितनं ितकडं दुल के लं
!
राध ांनी आनंद या हातातलं प पा न िवचारलं, ‘तुला ही हक कत कु णी
सांिगतली?’
‘आणखी कु णाकु णाला हे ठाऊक होतं?’
‘मला आिण नंतर अनुपमालाही समजलं होतं. अनुपमानंच तुला प िल न कळवलं
वाटतं !’
‘अनुपमा?’
आनंदला आता अनुपमाची आठवण वेग याच संदभात झाली.
ितचं स दय पांढ या डागांमुळे डागाळे ल या भीितपोटी आपण ितला सोडली. पण इथं
तर चा र यावरचे मोठाले डाग सोव या या रे शमी व ाखाली झाकायची धडपड
चालली आहे ! चा र यावरचा गिल छपणा झाकू न िग रजा सुखात संसार करत आहे !...
याला आणखीही गो ती पणे जाणवली– जे आप याला आज जाणवलं, ते
अनुपमाला याच वेळी जाणवलं नसेल काय? पण ितनं इत या कठीण प रि थतीतही
िग रजाचं करण आप याला िल न कळवलं नाही. ितनं वत: या प रि थतीिवषयी प ं
िलिहली, पण यािवषयी मा मौन पाळलं. आप या घरातलं सोवळं -ओवळं , देव-धम,
आचाराचं तोम, सारं कती अथहीन आहे ! या पा भूमीवर मनानं िनमळ रा न के वळ
िनसगा या अवकृ पेमुळे पहीन होणा या अनुपमेला अपिव मान यात काय अथ आहे?
जाणीवपूवक वैराचाराचा अवलंब करणा या िग रजेचं स दय कतीही िन कलंक असलं,
तरी काय अथ आहे? घरात या लहान मुलांना स चा र यािवषयी सतत सांिगतलं जातं. ते
यां या मनावर ठसावं, हणून काही कथा रचून सांिगत या जातात. य जीवनात मा
ति गुणांना ाधा य दले जातं– कती िवपयास हा ! चा र यहीनता हणजे
सव वनाश असं एक कडे मुलांना िशकवायचं आिण दुसरीकडे मा चा र याला क:पदाथ
मानायचं. वैराचारातला आनंद लुट यासाठी आपलं ता य उधळणारी िग रजा जीवनात
काहीही न गमावता सुखानं राहत आहे, हा के वढा दुदविवलास ! ितला चांगला नवरा
िमळालाय, ितला मातृ व लाभलंय, समाजात ितला मान-स मानही लाभला आहे. उलट
अनुपमा? ितला पतीचा सहवास लांब रािहला, याचं दशनही नाही! या या घरातून
ितला पूणपणे सकू न काढ यात आलं आहे. ती एका प र य े चं जीवन जगत आहे ! ितला
समाजात थान नाही... सगळे ितला टोचून बोलत असतील.
अशा प रि थतीत कशी जगत असेल अनुपमा?
के वळ िवचारानंच आनंदचं सवाग थरकापलं. कु ठ याही अथानं याला ती जबाबदार
नाही, अशा कोडासाठी ितला अशा प रि थतीत राहावं लागतंय... मीच ित या या
जीवनाला जबाबदार नाही काय? यावेळी मला हा सारासार िवचार का सुचला नाही?
अशा प रि थतीत आज मी ितला बोलावलं, तर ती कशी येईल?
कदािचत असंही होईल– एव ा दवसांत प र य े चं जीवन जगता-जगता ती थकू न
गेली असेल. समाजाकडू न िमळणा या वागणुक मुळे वैतागलेली अनुपमा आपण
बोलावताच िनि त येईल. कदािचत लगेच मनातला राग जाणार नाही यावेळी मा
आप याला ितची समजूत काढावी लागेल. मृद ू वभावाची अनुपमा कदािचत फार
ताणणारही नाही. आप यालाही ितला दाखवून ावं लागेल, आपणही के वळ
बा स दयावर भुलणारे नाही–
या िवचारासरशी आनंदचं मन तरारलं. तो िनधारानं उठू न उभा रािहला. राध ा
आ यानं या याकडे पा लाग या.
‘आई, अनुपमा या घरी जाऊन ितला घेऊन येतो.

♦ ♦ ♦

दवाळीसाठी स या हैसूरला गेला. याचं ितथं घर होतं. आई-वडील-बिहणी याची

वाट पाहत होता. िनघताना स यानं अनुपमा या मदतीनं बिहण साठी सा ा घेत या.
यानं कतीही आ ह के ला, तरी अनुपमानं या याकडू न साडीची भेट वीकारली नाही.
‘मी आनंदानं राहावं अशी तुमची मनापासूनची इ छा असेल, तर मला तु ही कु ठलीही भेट
वीकार याचा आ ह क नका.’ स याचा चेहरा उत न गेला.
वसंत हणाला, ‘स याची तु हांला दवाळीसाठी भेट ायची इ छा आहे. स या, तू
फटाके आिण फु लबा या आणून दे. मला वाटतं, तु ही स याची ही भेट नाकारणार नाही !’
सगळे हसले. स यानं खरोखरच फटाके , फु लबा या, भुईनळे , भुईच ं वगैरे
आितशबाजीचं सामान आणून दलं. यावर अनुपमाही नकार देऊ शकली नाही.
एवढा दा गोळा एकटी अनुपमा कशी उडवणार? स या वसंत नसताना ितला
हणाला, ‘वसंत दवाळीत कु ठं ही जाणार नाही. एकटाच खोलीवर राहील.’
ती हणाली, ‘का बरं ? दवाळी या दवशी मा या िव ा थन बरोबर मी यांनाही
जेवायला बोलावणार आहे.’ ितनं नंतर वसंतलाही सांिगतलं, ‘डॉ टर, दर दवाळीला मी
मा या मैि ण ना घरी जेवायला बोलावते. यावेळी तु हीही या. आपण फटाके उडवू या.’
वसंतलाही बरं वाटलं. तसा तो एकांत-ि य असला, तरीही दवाळीसार या सणा या
दवशी आईची आठवण येऊन याचं मन िख हायचं. ग रबीतही तुंग ा मो ा
कौतुकानं छो ा वसंताला हाऊ घालाय या. कती झालं तरी वसंतला ते हाणं िवसरणं
अश य होत असे.
दवाळी या दवशी दुपारीच वसंत अनुपमा या घरी आला. येताना यानं ित यासाठी
बनाड शॉ या नाटकाची पु तकं आणली होती.
अनुपमा नेहमी माणे हसतमुख होती. मनात काहीही चलिबचल झाली, तरी हसतमुख
राहायची ितनं वत:ला सवय लावून घेतली होती. वसंतला वाटलं, िह या मनाची खोली
के वळ या परमे रालाच मोजता येईल !
यानं ितला िवचारलं, ‘ठर यापे ा मी लवकर आलो. तुम या कामात काही अडचण
नाही ना?’
 ‘छे: ! सकाळीच मी सारी कामं उरकू न घेतली आहेत.’
‘ही नाटकं पाहा– तुम यासाठी आणली आहेत.’
‘तु ही का आणली?’
‘माझी आई सांगायची ते आठवलं. ती हणायची, रका या हाती जाऊन े ांना
कधीही छळू नये.’
अनुपमा िन र झाली. ित या ॉ ग ममधून बाहेरची मृद ू कॉसमॉसची फु लं दसत
होती. के शरी फु लांचे लहान-मोठे घोस ल बत होते. यांचे मंद हवेवरचे झोके सुरेख दसत
होते.
वसंत पुढं हणाला, ‘आईचा उपदेश िवसरणं अश य आहे ! तु हांला नाही तसं
वाटत?’
‘काय सांगू मी? डॉ टर, मला तर आईला पिह याचंच आठवत नाही. मला वाटतं,
जगात आपण काही गो ी गमावतो– सोनं, चांदी, पैसा वगैरे ! पण आईसार या ला
गमावलं, तर ते आयु यभराचं नुकसान असतं. अशी जवळची जाणं हणजे ेम,
िव ास, अंत:करणाचं नातं गमावणंच ! आयु यात गमावले या कतीतरी गो ी िमळवता
येतील; पण आई गमावलेलं मूल आयु यभर अनाथच राहातं...’
ब तेक अनुपमा आप या जीवनािवषयी बोलत असावी. मुंबईला आ या-आ या
नोकरी िमळा यावर ती दरमहा विडलांना तीनशे पये पाठवत होती. पण नंतर ती
एकदाही गावी गेली नाही. जावंसं वाटलंही नाही. इथ या सुखदु:खांिवषयी ितनं कधीही
विडलांना िलिहलं नाही. पगार झा या-झा या पैसे मा न चुकता पाठवत होती.
शाम णांची प रि थती अवघड होती. यांना लेक ची आठवण होत असली, तरी
यामुळं मनाला लेश होत होते. आज ना उ ा आनंदचं मन बदलेल आिण तो अनुपमाला
बोलावून घेईल, अशी आशा मनात ठे वून ते जगत होते. नव यानं सोडलेली प ी हणजे
माहेरचा कलंक, अशी यांची भावना होती. यामुळे ितनं पाठवले या पैशांची पोच
देतानाही ते िलहीत– ‘तू आ थक दृ ा वतं झालीस, तरी मा या मनात खंत आहेच.
जे हा आनंद तुला बोलावून घेतील, ते हा तू आढेवेढे न घेता यां या घरी गेलं पािहजेस !
सासर या माणसांवर राग धर याचा आप याला ह नाही, हे तू िवस नकोस–’
विडलांची अशा अथाची प ं वाचून अनुपमा या मनात पराकोटीचा ितर कार िनमाण
होत असे.
एक दवस अचानक एक तार आली आिण याही सग या काराची इित ी झाली.
तारे त शाम णांचा दयाघातानं मृ यू झा याची बातमी होती. यां या िनिम ानं
गावाकडे जो बारीक धागा होता, तोही तुटून गेला होता. विडलां या या मृ यूला आपलं
जीवनही कारणीभूत झालं असेल, या िवचारानं ित या डो यांमधून अ ू वािहले, तेवढंच
! यानंतर ित या डो यांमधून अिजबात पाणी आलं नाही. ित या दु:खद जीवनपटात
आणखी एका धा याची भर पडली होती, एवढंच.
वडील नसले या गावी आता जाऊन तरी काय करायचं? अनुपमा गावाकडे गेलीच
नाही. विडलांचे दवस-काय कर यासाठी ितनं िश लक ठे वले यातले हजार पये आई या
नावे पाठवले.
 आ य हणजे यानंतर मा साव ांकडू न चार पानी लांबलचक प आलं ! ‘संसार
हटला क कमी-जा त होणारच. तू इथं असताना आम या वाग या-बोल यात चूक झाली
असेल. तु या संसाराचं असं झा यामुळे आ हांलाही दु:ख झालं. यामुळे त डू न काही भलं-
बुरं गेलं असेल. मोठं मन क न तू ितकडे दुल कर. मुंबईसार या गावात तू एकटी
राहातेस. सोबतीची गरज असेल, तर नंदाला पाठवून देते. मी मा या माहेरी राहायला
जाणार आहे. वसुधा-नंदासाठी थळं शोधायला माझा भाऊ मदत करे ल. तू मा वडील
नसले या धाक ा बिहण कडे ल दलं पािहजेस. वडील नाहीत हणून दर मिह याला
पैसे पाठवायचं िवस नकोस–’ वगैरे वगैरे !
या अनुपमाला पाहताच ‘नव याला सोडू न आलीस’, ‘अपशकु नी मेली !’ ‘घराला
तु या पानं शनी लागलाय !’ वगैरे मु ाफळं उधळली जायची, दररोज डो यांतून पाणी
गाळ यािशवाय घासभर अ िमळायचं नाही, या अनुपमाला मन मोठं क न झालं-गेलं
िवस न जायचा उपदेश के ला जात होता ! कारण आता ती िमळवती होती ! प वाचून
अनुपमाला कळस आली.
तरीही ितनं वत:ला सावरलं. आपण या घरासाठी पैसे पाठवले पािहजेत. विडलांची
ती जबाबदारी ! आपणही जमेल तेवढी पेलायची, असा िवचार क न ती दरमहा दोनशे
पये पाठवू लागली. पण सोबत प िलहायचा कं वा गावी जायचा िवचार मा ितनं
समूळ उपटू न जाळू न टाकला होता.
अनुपमाला आप याच िवचारात गढू न गेलेलं बघून वसंतला आ य वाटलं. येकानं
मनात या येक बारीकसारीक िवचाराला श द प ायचं कारण नसलं, तरी याला
वाटलं, दवाळीमुळे िह या मनात कु ठले िवचार जागृत झाले, कोण जाणे !
‘डॉ टर, स दय हणजे काय? तुमचं काय मत आहे?’
अनुपमे या या अनपेि त ामुळे वसंत चमकला. तो हसत हणाला, ‘हे पाहा, माझं
मत सवसंमत नसेल कदािचत ! मी काही त व नाही. माझा सामा य अिभ ाय आहे–’
‘ हणूनच िवचारलं मी.’
िखडक तून बाहेरची वा यावर डोलणारी फु लं दसत होती. ितकडे बोट दाखवून वसंत
हणाला, ‘सृ ीच स दयाचा गु , माता ! कती िविवध कारची फु लं िनसगात फु लत
असतात ! मानवा या क पनेतही येणार नाहीत, इत या िविवध रं गांची ितथं उधळण
असते. कती िविवध, मनाला खेचून घेणारे आकार ! िन या आकाशात पांढ या शु
ढगांचं मनमोहक नृ य ! पावसा यात सव िहर ा िविवध रं गाची छटा ! यात सुंदर
पशु-प ी-फु लपाखरं -क टक, सगळं च माणसा या दृ ीनं क पनातीत आहे !’
अनुपमा ल देऊन ऐकत होती.
‘मानव वत:ला स दयाचा उपासक मानून नटताे, पण मानवी स दय के वळ ता य-
काळाशी सीिमत आहे. भर ता यात स दया या म तीत वावरणारे , ता य सरलं क
पडलेले दात, पांढरे के स, सुरकु तलेली कातडी, ओसरलेला बांधा यामुळे स दयिवहीन
होऊन जातात. उलट िनसगाचं स दय िचरयौवने माणे असतं. मागं मी िम ांबरोबर
िहमालयात फु लां या दरीत गेलो होतो. थोडा दुगम वास होता. ितथं दरवष जुल-ै
ऑग ट मिह यांत ल ावधी फु लं उमलतात ! ती पाहताना मा मानवाचं बा स दय
स वहीन वाटू लागतं.’
वसंत थांबला. याला आणखी बोलायचंय हे जाणवून ती हणाली, ‘बोला तु ही.’
‘माणसाचं स दय या या पापे ा गुणांवर अवलंबून असतं. कु ठं आिण कसं
ज मायचं, हे कु ठं आप या हातात आहे? तसंच, गोरा रं ग आिण पही आप या हातात
नाही. पण शु िन क मश मन आप याकडे असलं पािहजे !...’
एरवी अगदी थोडं बोलणारा वसंत बरं च बोलला.
याच वेळी अनुपमा या िव ा थन चा घोळका आला. अनुपमा या दृ ीत अग य भाव
दाटले होते. आनंद या मनात कधीच अशी स दयाची क पना आली न हती ! िश णात तो
बुि मान असला, तरी िवचारांम ये हा िववेक कधीच दसला न हता. यालाही अशा
नैस गक स दयाचा सा ा कार झाला, तर कती बरं होईल !
अनुपमा पटकन भानावर आली. आनंद या दशेनं झुकत असले या ओढाळ मनाला
ितनं आवर घातला आिण ती आप या िव ा थन ची वसंतशी ओळख क न देऊ लागली,
‘िविनता, रे खा, शशी, डॉ टरांशी ओळख आहे ना?’
‘तुम या अॅि सडटनंतर ओळख झालीय ना !’
मुली फटाके -फु लबा या उडव यासाठी हसत-िखदळत बाहेर वळ या. अनुपमाही
यां याम ये पुढाकार घेत होती, लाल-िन या-िहर ा उजेडात साधेपणात नटलेली
अनुपमा आणखी साधी दसत होती.

♦ ♦ ♦

आनंद पिह यांदा आप या सासुरवाडीला िनघाला होता. कतीतरी वषानंतर

सासुरवाडीला जाणा या इतर जावयांम ये आिण आनंदम ये खूपच फरक होता. मनातलं
दु:ख, उ गे आिण शरम यामुळे आनंद अंतमुख झाला होता. ल ा या वेळी यानं या
खे ाचं नाव ऐकलं असलं, तरी य कधीच पािहलं न हतं. तसा संगच आला न हता.
प िलहीत बस यापे ा वत:च जाऊन अनुपमाला घरी घेऊन यायची याची इ छा
होती. ितनं काहीही हटलं, ती कतीही रागावली, तरी िव - य क न ितची समजूत
काढू न ितला घेऊन यायचंच, असं यानं ठरवलं होतं.
खे ात या शाळे समोर या धुळीनं भरले या र यावर याची आिलशान गाडी उभी
राहाताच शाळे समोर धुळीत खेळणारी मुलं ितकडे धावली. अस या खे ात एवढी मोठी
गाडी कु णाची आली असेल, या उ सुकतेनं हेडमा तरही बाहेर आले. यांनाच आनंदनं
िवचारलं, ‘मागं इथं शाम णा मा तर होते ना? कु ठं राहतात ते?’
न ानं आले या हेडमा तरांनी धुळीनं भरलेली खुच पुसली आिण ‘मला ठाऊक नाही
! इथं एक जुने मा तर आहेत, यांना िवचारतो. अरे –’ हणत यांनी एका मुलाला
िपटाळलं.
शाम णा मा तरांची तालु या या गावाला बदली झा याला अनेक वष झाली होती.
यानंतर यां यापैक कु णी आलं नाही कं वा भेटलं नाही, यामुळे कु णालाच यांची
मािहती न हती.
 आनंद िनराश झाला. तालु याचं नाव िवचा न तो लगेच ितथून िनघाला. गाडी
िनघून गे यावर हेडमा तरांना वाटलं, घाईत आपण यांचं नावच िवचारायला िवसरलो !
यांचं काय नाव होतं कोण जाणे !
आनंदनं गाडी तशीच तालु या या दशेनं हाकली. तालु या या गावात अनुपमा काय
करत असेल? आप याला पाहताच ितला आनंद वाटेल, क आ य? कदािचत ती आधी
संतापेलही. आिण यात आ यही नाही.
मनातली अपे ा आिण वा तव यात फारच कमी वेळा सा य आढळतं. गाव जवळ येऊ
लागलं, तसं आनंद या छातीत धडधडू लागलं. शाम णांना काय वाटेल आप याला पा न?
ते आप याकडे तु छतेनं कं वा िन वकारपणे बघतील. आिण अनुपमा?... याचे ाई ह
करणारे हात त ध झाले.
आनंदनं वत:ला समजावलं, ‘आप याकडू न चूक झाली आहे. यासाठी अनुपमाची
मा मागून ितची समजूत काढणं, एवढंच आप या हातात आहे. ती सु वातीला
रागावली, तरी यानंतर शांत होईल...
आनंदनं ितथ या शाळे पुढे गाडी उभी के ली. ऑ फसम ये जाऊन यानं सांिगतलं, ‘मला
शाम णा मा तरांना भेटायचंय.’ िलहीत असले या लाकनं मान वर क न पािहलं आिण
सांिगतलं, ‘तु ही यांना भेटू शकणार नाही !’
‘फार मह वाचं काम आहे, मी आनंद आलोय हणून सांगा.’
लाकनं पेन बंद क न िवचारलं, ‘तु ही यांचे कोण?’
‘थोरला जावई.’
‘असं? मग तु हांला समजलं नाही?’
हा माणूस अनाव यक तपिशलात िशरत आहे, असं वाटू न आनंद वैतागला.
‘हे पाहा, माझं यां याकडे अजट काम आहे. कु ठं आहेत ते?’
‘वारले ना ! हणूनच हटलं. तु ही यांचे थोरले जावई असून तु हांला हे ठाऊक
नाही? िविच च हणायचं!’
आनंद च कत झाला. याची यानं क पनाही के ली न हती.
‘ यांचं कु टुंब? मुलं?’
लाकनं सांिगतलं, ‘आ हांला काही िवशेष ठाऊक नाही. यांची बायको मुल ना घेऊन
िमरजजवळ या कु ठ याशा खे ात माहेरी गे या. ितथंच राहतात. एकदा सग या
अॅ रअस या कामासाठी येऊन गे या, तेवढंच !’
हणजे अनुपमा साव आई या माहेरी राहते? छे: !
‘ यांची थोरली मुलगी अनुपमा नावाची होती ना?’
लाकला सारं च मनोरं जक वाटलं. नवराच बायकोची चौवâशी करत आलाय !
शाम णा मा तर घरातला कु ठलाही िवषय शाळे त बोलायचे नाहीत. ते या शाळे त फार
दवस रािहलेही न हते.
‘हं ! हणजे तुम या बायकोिवषयी िवचारताय तर !’
लाक या उ टपणाचा राग आला तरी आनंद ग प बसला; कारण अनुपमेिवषयी
काही मािहती कळली तर ती या याकडू नच समजणार होती.
 ‘मला ठाऊक नाही, पण पािहजे तर खारे मा तरांना िवचा न घेता येईल.’
आनंदला प रि थतीचा वैताग आला. पतीला प ीिवषयी मािहती िमळव यासाठी
चौ या माणसाची गरज पडावी ना ! खारे मा तर काही िमिनटांतच आले, पण आनंदला
येक ण युगासारखा भासत होता.
‘ यां या थोर या मुलीला कोड कं वा यासारखाच काहीतरी रोग होता हणे ! हणून
ती घर सोडू न िनघून गेली हणे. काहीजण सांगत होते. ितनं गाडीखाली जीव दला
हणून. खरं काय ते आ हालाही ठाऊक नाही. यां या घर यािवषयी शाळे त कु णालाच
काही ठाऊक नसायचं. चुकून िवषय िनघाला, क यां या डो यांत पाणी यायचं. उगाच
तो िवषय काढू न यांना का दु:ख ायचं? खरं क नाही !’
संपला ! अनुपमाचा शोधच संपला. या िवशाल जगात ती िजवंत आहे, क नाही कोण
जाणे ! कु ठं आहे कोण जाणे ! एक मा खरं , आपण अनुपमाला यो य वेळी मदत न
के यामुळे ित या जीवनाची अशी दुदशा झाली ! आनंदचे डोळे पा यानं भरले. आपणच
ित या नाशाला कारणीभूत आहोत. आपण आप या बिल बा च ं ा आधार देऊन या
सुकोमल पु पाचं र ण कर याचा श द दला होता. के वळ या रोगामुळे आपण ितला
मृ यू या त डापयत लोटू न दलं. अशा पापाला कतीही पूजा-अचा-जप-जा य के लं, तरी
प रहार नाही. लोकांचा िवचार क न आिण ित े या कोर ा क पनांना बळी पडू न मी
य प ीलाच सुळावर चढवलं ना ! आता आयु यात कु ठं आिण कशी मन:शांती िमळे ल?
आयु यात या या चुक ला माच नाही काय?...

♦ ♦ ♦

‘डॉ टर, सं याकाळी सहा वाजता मला भेटाल काय? श य आहे? घरी वाट पाहते !
अनुपमा.’
वसंत पु हापु हा या िच ीकडे पाहत होता. अनुपमानं ही िच ी का पाठवली असेल?
स या कािवळी या आजारातून उठला, तो एक वेगळा त ण होऊनच! पूव चा स या
‘अस य’ भास याइतका हा फरक भावी होता. िव ा आप या पतीबरोबर परदेशी िनघून
गेली होती. स या याला सांगत होता, ‘वसंत, मी पूव अनुपमािवषयी जे समजत होतो,
यापे ा ती खूपच वेगळी आहे! ितचा जीवनाकडे बघ याचा दृि कोनच वेगळा आहे.
ित याकडे पािहलं क वाटतं, आपण अनुभवलेलं दु:ख आिण वेदना ित या दु:खापुढे
काहीच नाही. सुख, आनंद, वैभव, सुदवै यांचा अनुभव काही काळ घेऊन, यानंतर ितनं
अि थर आिण दुदव ै ी जीवनाचा अनुभव घेतला. मला तर ित यािवषयी पराकोटीचा आदर
वाटतो !’
‘ हणूनच मी तुला याही वेळी सांगत होतो, ितचं बा प पा न ‘िबचारी!’ ‘पुअर
गल’– वगैरे हणू नकोस.’
‘खरं य ! ितला सवाथानं जाणून घेऊन ितचा जीवनसाथी हणून वीकार करणारा
खरोखरच नशीबवान असेल, असं मला वाटतं.’
 वसंत अनुपमा या घरी जायला िनघाला. ती याचीच वाट पाहत होती.
‘डॉ टर, मी तु हांला का िनरोप पाठवला असेल, याची तु हांला क पना येणं श य
नाही. मी वत:च तु हांला भेटायला येणार होते. पण काही गो ी अशा ठकाणी फार
प पणे बोलता येत नाहीत. ितथं येणारी-जाणारी माणसं असतात. यामुळे अथाचा
अनथ होऊ शकतो.’
अनुपमाला एकांतात काय सांगायचं असेल? वसंतचं मन उ सुक झालं होतं.
णभर थांबून अनुपमानं पायांत च पल चढवत हटलं, ‘चला–’
दवस मावळू न अंधार पडत होता. बां ा या समु कना यावर तुरळक माणसं होती.
दोघंही चालत होते.
‘डॉ टर, माझी एक छोटीशी आशा आहे. माणसाचा मूळ वभाव आशेवरच आधारला
आहे क काय, कोण जाणे ! तु ही मला मदत के लीत, तर माझी आशा पूण होईल!’
काय असेल ते?– वसंत िवचारात पडला.
‘ही मदत के वळ तु हीच क शकाल. स या क शकणार नाही.’
‘कसली मदत? मी नाही समजलो.’
‘डॉ टर, तुम या मेिडकल इं टरनॅशनल कॉ फर सम ये करमणुक चे काही काय म
ठे वणार आहेत ना? ते टाटा िथएटरम ये सादर के ले जाणार आहेत, असं समजलं. फार
वषापासूनची माझी एक इ छा आहे, ‘ व वासवद ा’ टाटा िथएटरम ये सादर करायचं !
तुमचे एक खास पेशंट या कॉ फर सचे आजीव सद य आहेत, असं समजलं. मी तुमचा
विशला लावत नाही, डॉ टर ! यांना एकदा आमचं नाटक पा ा. यांनी जर
कॉ फर ससाठी हे नाटक िनवडलं, तर आम या ुपलाही मोठा अिभमान वाटेल!’
अनुपमा उ साहानं बोलत होती, पण वसंतचा उ साह ओसरला होता.
‘ही संधी िमळाली, तर आम या मुलांना इतका उ साह वाटेल, क काही िवचा नका
! तु हांला हे िवचारायचा मला संकोच वाटतोय. पण एकदा तु ही मोजवानी साहेबांना
आमचं नाटक बघायला काहीतरी क न घेऊन या. यांना नाटक पसंत असेल, तर आ ही
तुम या डीननाही भेटू.’
‘तु हांला हे कु णी सांिगतलं? मोजवानी माझा पेशंट आहे खरा. मी काही या यावर
िवशेष उपचार के ले आहेत, असंही नाही. या याशी माझी ओळख आहे, पण–’
‘डॉ टर, स यांनी सांिगतलं हे. तु ही हणाल, तर तेही तुम याबरोबर यायला तयार
आहेत. तुम या हातगुणावर मोजवानीचा िवशेष िव ास आहे, हणत होते ते. तुमचा श द
मोजवानी कधीही डावलणार नाहीत, असं स यांना वाटतं.’
‘ठीक आहे. मी य करे न. मी पेशंट ची तीन भागांत िवभागणी करतो. आजारी
असताना अितन पणे वागतात, पण एकदा कृ ती चांगली झाली, क र यात ओळखसु ा
दाखवत नाहीत, असा एक कार ! यां याकडे माझं काही काम िनघालंच, तर ही मंडळी
मदत तर करत नाहीतच, उलट काम होणार नाही असं पाहतात!’
‘दुसरा कार?’
‘दुस या कारचे रोगी आजारपणात आव यक तेवढे न पणे वागतात. यां यापाशी
मी आपण होऊन काही काम घेऊन गेलो, तर मदत करतात, पण आपण होऊन ‘याला
काही मदत क या’ असा िवचार करत नाहीत. ा माणसांना कृ त हणता येणार नाही,
एवढंच !’
अनुपमा हसली, ‘आिण ितस या कारचे रोगी?’
‘रोग नाहीसा झाला, तरी पुढंही मा या वै क य सेवेची आठवण ठे वतात ! मी
नेहमी माणे दले या ीटमट या उपकाराचं ओझं सतत वाहतात ! पण अशी माणसं
अ यंत कमी असतात. मी अशा के वळ दोघांचीच नावं आता सांगू शके न. यातलाच एक
मोजवानी. मला काही ना काही अडचण अस याचं ितस या माणसाकडू न जरी यांना
समजलं, तरी ते आपण होऊन मदत करतात. मी त ड उघडू न माग याची गरजच नाही.
तेच उलट मागं लागतात डॉ टर, तु ही कु ठं दवाखाना काढणार आहात? तु हांला ऑनररी
पो ट हवी काय?... वगैरे. मी ‘काही नको’ हणून सांिगतलं, तर तेच िख होतात !
अजूनही वाटतं, मी यां यासाठी काहीही िवशेष के लेलं नाही. ते यां याच वभावाचं
वैिश आहे.’
‘आिण दुसरं नाव कु णाचं?’
‘तुमचं ! आणखी कु णाचं असणार? तु ही स याला आजारपणात सांभाळलंत! तु ही
एक ा, यात ी. पण तु ही याची सारी जबाबदारी अंगावर घेतलीत! िन काम
भावनेनं याची सेवा के लीत ! पण माझं एक तुम याकडचं काम तसंच रािहलंय–’
‘कु ठलं काम?’
‘मी मुंबईला येऊन वै क य शा ाचं िश ण घेतलं. इथं रा न अनुभवही घेत आहे.
पण माझं एक काम मा अपूण रािहलंय.’
अनुपमा त ध होऊन याचं बोलणं ऐकत होती.
वसंत आवेगानं हणाला, ‘अनुपमा, मा या पुढ या जीवनात, मा या खे ात या
घरात, खे ात या गरीब गावक यांची सेवा कर यात तु ही मला साथ ाल?’
अनुपमा अवाक झाली. ितनं कधीच याची अपे ा के ली न हती. ितनं वसंतकडे अशा
दृ ीनं पािहलं न हतं, तसा िवचारही के ला न हता. ित या मन:पटलाव न अनेक घटना
तरळू न गे या.
वसंत आतुरतेनं ित या उ राची वाट पाहत होता. समोरची अनुपमा याला
‘महा ेता’ अनुपमा दसत न हती, बुि वंत आिण धा र वान अनुपमाही दसत
न हती, के वळ मन आिण दया या दृ ीनं आगभ ीमंत असलेली अनुपमा या यासमोर
होती ! इतरांसाठी वत:चं सारं बाजूला सारणारी अनुपमा ! वत: हसतमुख रा न के वळ
आनंद वाट याचंच त घेतलेली अनुपमा ! ही आज आप या हातून िनसटली, तर पु हा
दुसरी अनुपमा कु ठू न िमळणार?
अनुपमा मोकळे पणे हसली. ित या सुंदर डो यांमधून पा याचे थब ओघळले. ितनं
डोळे टपले आिण हणाली, ‘हे तु ही कु णाला िवचारत आहात, याची तु हांला क पना
आहे? तु हांला मा यािवषयी काय ठाऊक आहे? हा पाहा डॉ टर, गे याच आठव ात
मा या कानामागं आणखी एक पांढरा कोडाचा डाग उमटला आहे ! आणखी काही
दवसांतच माझा सगळा चेहरा कोडानं भ न जाईल. ते हाही तु हांला मा यािवषयी
हीच भावना जाणवेल काय?’
 ‘अनुपमा, मा या दृ ीनं तो अगदी करकोळ िवषय आहे. मला स यानं तुम यािवषयी
सांिगतलं आहे. मला तुम या भूतकाळात काहीही रस नाही. मी काही तुम या स दयाचा
पुजारी नाही. मी डॉ टर आहे. मला ठाऊक आहे, आज ना उ ा हे कोड तुम या चेह यावर
आिण इतर शरीरावरही पसरणार आहे. ते काही मह वाचं नाही. मानवी देहाम ये कु ठली
ना कु ठली िवसंगती येणं वाभािवक आहे ना ! मी याचा सवकश िवचार के ला आहे.’
‘तु ही िवचार के ला असेल, डॉ टर ! पण तुमचे नातेवाईक? या रोगा या
आनुवांिशकतेकडे आज तुमचं ल नाही.’
‘अनुपमा, मला नातेवाईकच नाहीत. आई-वडील नाहीत आिण भावंडह ं ी नाहीत.
लोकां या बोल याकडे ल ायचा माझा वभावच नाही. हा रोग आनुवांिशक अस याचं
कु ठं िस झालंय? तसं पािहलं तर डायबेटीससारखे रोग आनुवांिशक असतात. पण
आप या समाजात ल ासार या बाबतीत या अस या रोगांची कु णीच चचा करत नाही.
पण कोड वचेवर चटकन नजरे ला पडतं, हणून याची तेवढी चचा होते ! अनुपमा,
आणखी दोन मिह यांत मी मुंबई सोडू न गावाकडे जाणार आहे. तु हीही मिह याभराचा
अवधी या. सावकाश सम पणे िवचार करा...’
‘तु हीही िवचार करा, डॉ टर ! भावने या भरात घेतलेला िनणय डोकं शांत
झा यानंतर तापदायक ठर याची श यता असते. आपण दोघंही पु हा एकदा भेटू या...’
‘ठीक आहे ! मिह याभरानं भेटू या ! मी मोजवानीशी बोलून तु हांला नंतर कळवतो.’
वसंतला शंक आली. थंडीची सूचना द या माणे ! गार वा यानं याचं अंग शहारलं.
मागचं सारं िवस न अनुपमा हणाली, ‘डॉ टर, वेटर का वापरत नाही?’
वसंत मंद हसत हणाला, ‘मला कोण वेटर िवणून देणार? िवकत यायचं तर ल ात
राहत नाही. एकं दरीत माझी सद ची सम या जशी या तशीच आहे ! िनघू मी?’

♦ ♦ ♦

मुंबईमध या न रमन पॉ टवर या िस पंचतारां कत हॉटेलम ये आंतररा ीय

वै क य संमेलन भरलं होतं. यासाठी देश-िवदेशातून अनेक िस डॉ टस जमले होते.
आनंद हॉटेल या पाय यांव न समु पाहत होता. मना या एका कोप यात अधूनमधून
वेदना उमटत होती. ही वेदना कु णापुढे तरी क न कमीही हो यासारखी न हती.
तेव ा जवळचं कु णी न हतंच. इथं न हे, कु ठं च न हतं. जे घडलं याला मी एकटा
जबाबदार नाही, असं हणून मनाची समजूत घालायचा य के ला, तरी मनाचा दुखरा
कोपरा ठसठसतच रािहला.
कु णीतरी पाठीवर थाप मारली, तसा तो भानावर आला. यानं वळू न पािहलं,
इं लंडम ये दो ती झाले या आिण आता मुंबईम ये थाियक झाले या काश अ क े राचे
घारे डोळे आनंदानं चमकत होते.
‘जग लहान आहे हेच खरं ! तू इथं भेटशील, असं डो यातच न हतं बघ!’
‘ काश, मलाही हे अपेि त न हतं!’
‘आता तुला आम या घरी आलंच पािहजे ! रा ीचं जेवण आम या घरी क या.’
 ‘रा ी येईन. िनमा कशी आहे?’
‘घरी येशील ते हा भेट होईलच !’
आनंद आिण काश आपले इं लंडमधले दवस आठव यात आिण ितथ या
माणसांिवषयी बोल यात रं गून गेले.
दुपारचं जेवण झा यावर आनंद आप या खोलीत िव ांती यायला िनघाला. पण
काशनं याला सोडलं नाही.
‘आनंद, आज टाटा िथएटरम ये आप यासाठी खास सं कृ त नाटक ठे वलंय. सगळे
डेिलगेटस् येतील. या िनिम ानं सग यां या संमेलनाबाहेर मोकळे पणानं भेटी होतील.
चल, आपणही जाऊ या.’
आनंद या मनात नाटक पाह याची मुळीच इ छा न हती. गे या क येक वषात यानं
एकही नाटक पािहलं न हतं. नाटक पाहायचं हट यावर मनात या आठवण या
मोहोळावर कु णीतरी दगड टाक यासारखं हायचं. यामुळे तो दमून क ी हायचा.
उकळतं पाणी अंगावर पडलं तर कालांतरानं जखमा भ न येतात, पण डाग तसेच
राहतात ना ! अनुपमा या या जीवनात के वळ तीन मिहनेच आली होती. पण या या
संपूण जीवनावर ित या आठवण ची छाप कायम रािहली होती. इं लंडमध या
वा त ातही तो कधी नाटक बघायला गेला न हता. आता पु हा कशाला या फं दात
पडायचं?
पण या कशाचीच काशला क पना न हती. आनंद अिववािहत आहे, अशीच याची
समजूत होती.
‘आनंद, इथलं टाटा िथएटर तू पािहलंयस काय? कु ठ याही पा ा य रं गमं दरा-इतकं च
उ म आहे ते. आप या देशात आहे हणून तु छतेनं बघू नकोस ! नाटकही चांगलं आहे.
प पणे उ म सं कृ त बोलतात सारे कलाकार ! मागं पािहलंय मी या ुपचं नाटक–’
काशला चुकव यासाठी आनंद हणाला, ‘मला सं कृ त समजत नाही.’
‘अरे , आधी इं ि लशमधून कथानक सांिगतलं जातं. हा एक नवा अनुभव यायचा. आज
मुंबईम ये कोण के वळ सं कृ त भािषक असतं आिण नाटक करतं? ा कॉलेजमध या
िव ा थनी आहेत. तुला समजलं नाही, तर मी समजावून सांगेन. मा याकडे नाटकाचं
प रचय प आहे.’
आनंद िन पायानं उठला. समु ाला सामोरा गेला. िजथं जमीन संपते, ितथं टोकावर
िव ानाची मदत घेऊन टाटा िथएटर उभारलं होतं. दोघंही आत गेल.े काश िथएटर या
आत या बाजूचं अलंकरण, वा तूचं वैिश , यािवषयी सांगत होता. याच वेळी आतली
घंटा वाजली.
िथएटरचं आवार भ न गेलं होतं. इतरांबरोबर आनंद आत जाऊन थानाप झाला.
ितसरी घंटा होताच आतून एका आवाजानं सा यांचं वागत के लं. सु प उ ार. आधी
इं ि लशमधून आिण यानंतर सं कृ तमधून.
‘मा यवर रिसक जनहो, आज आ ही भारतातील पुरातन आिण अित े नाटककार
भास याचे सु िस नाटक ‘ व वासवद ा’ सादर करत आहोत–’
तो आवाज कधीतरी ऐक याचा आनंदला भास झाला. पूव ही यानं असंच िनवेदन
ऐकलं होतं ‘...मा यवर रिसक जनहो, आज आ ही सं कृ त कवी, पिहला कादंबरीकार
बाणभ िवरिचत ‘कादंबरी’ नामक कथेवर आधारलेले ‘महा ेता’ नावाचे क ड पक
सादर करत आहोत,’ अनुपमाचं हे िनवेदन अजून जसं या तसं कानांत आहे काय?... आनंद
अ व थ झाला.
िनवेदन पुढे चाललं होतं, ‘सं कृ त ही आप या देशातली अ यंत पुरातन
भाषा आहे. यातही भासाचे नाव अजरामर आहे. याला ‘सर वती देवी या
चेह यावरील मंद हा य’ हटलं जातं. भासकवीनं िलिहले या बारा नाटकांपैक अ यंत
िस ी पावलेलं नाटक ‘ व वासवद ा’ !
‘भासा या सव नाटकांना अि परी ेला त ड ावं लागलं, ते हा हे एकमेव नाटक या
परी ेतून पार पडलं, असं हटलं जातं. यातील उ े ा ल ात घेतली, तरी यातून
नाटकाचं मोठे पण ल ात येत.ं ..’
िनवेदनातील तपिशलाकडे ल न देता आनंद िवचारात गढू न गेला होता. हा आवाज
कु णाचा? अनुपमाचा असेल काय? हणजे ती इथंच असेल काय? हणजे आप या कानावर
जे आलं, ती बातमी खोटी होती तर ! क सं कृ त नाटक हट यावर माझं मन ितचाच
िवचार करत आहे? हा आप याच मनाचा खेळ तर नसेल?...
काश आनंदला हणाला, ‘पािहलंस? तू हणत होतास, समजणार नाही हणून!
कती बारीकसारीक तपशीलही देताहेत ! आम या िनमाची धाकटी बहीण याच
कॉलेजम ये िशकते. ती सांगत होती–’
‘कोण ा?’
‘िवलेपाल कॉलेजम ये सं कृ त या ा यािपका आहेत ना, यांनी द दशन के लंय या
नाटकाचं ! नेहमीच या मुल कडू न सुंदर नाटकं बसवून घेतात. यंदा कािलदास महो सवात
यांना पिह या मांकाचं ब ीस िमळालं होतं– तू नाही वाचलंस?’
‘ यांचं नाव काय?’ आनंद या आवाजाला सू म कं प सुटला होता.
काशचं उ र या या मनात या अनेक ांचं उ र ठरणार होतं.
‘अनुराधा क कायसं आहे, नीट आठवत नाही. िनमाची ओळख आहे यां याशी. या
कॉलेजमध या सग याजणी यांची ओळख क न यायला टपले या असतात. येक ला
आशा असते, यां या नाटकात आप यालाही चा स िमळावा हणून !’
आजूबाजू या े कांनी ‘शू:’ हणून यांचं बोलणं थांबवलं. काश ग प बसला.
िनवेदन अजूनही सु च होतं—
‘म यदेशीचा सुंदर राजा उदयनची िश या, नंतर ेयसी आिण अखेर प ी झालेली,
अवंती देशाची राजकु मारी वासवद ा पमती, सुशीला आिण स गुणी होती. हे नाटक
ित या स गुणांचा प रचय क न देत.ं कोणतीही ी पतीसाठी हवा तो याग क शके ल,
पण पती या ेमात वाटेकरीण हणून येणा या सवतीचं कधीही वागत क शकणार
नाही. वासवद ा याला अपवाद आहे. पती या यशासाठी प ावती नावा या मगध
राजकु मारीला वश क न घे यासाठी ती ेमाचा याग करते. यामुळे ितला े स गुणी
हणून याती ा झाली आहे. एवढेच न हे, वेषांतर क न ती प ावती या मैि णी या
पानं पती या िववाहातही सहभागी होते.
 ‘वासवद ेसारखी प ी िमळाली हणून उदयन ध य होतो ! आपली प ी लावणकात
आगीम ये मरण पाव या या खो ा बातमीमुळे क ी झालेला उदयन झोपी जातो, ते हा
अचानक वासवद ा याला भेटते. ही भेट याला व वत वाटते. हणून नाटकाचे नाव
‘ व वासवद ा’ असं आहे.
‘ येक ीची नेहमीच पती ेमाची अपे ा असते. वासवद ेला तसाच पती लाभला
होता. प ी मृत झा याची बातमी समजली, तरी तो सतत ित याच यानात म असे.
व ात वासवद ा भेटली, याच समाधानात तो राहत होता.
‘अशा तरल मना या नायकाचं हे नाटक आहे. इितहासकाळी राजाला ब प ी वाची
अनुमती असली, तरी तो सतत वासवद े याच मरणात रमला !
‘अशा उदयन राजा या आिण वासवद े या ेमाची कथा ! व वासवद ा !
‘कवी भासाचा काळ कािलदासा यापूव आिण अ घोषा या नंतरचा मानला जातो.
‘असे नाटक-र आप यासार या िव ानांसमोर सादर कर याची अनुमती आ ही
सभा-रिसकांकडू न न पणे मागत आहोत.
‘तर रिसक हो, सादर करत आहोत – प वासवद ा !’
नाटक सु झालं. येक पा ा या वावर यातून, वेशभूषा, संवादाची फे क, इतर
सुशोभन यांमधून द द शके ची अ यासू वृ ी दसत होती. पण आनंदचं ितकडे कु ठं च ल
न हतं. याचं मन अ व थ झालं होतं. तो आवाज कु णाचा असेल? ती खरोखरच अनुपमा
असेल काय?
‘या नाटकात या कलाकारांची नावं के हा सांगतील? द दशन, संगीत, कला, नेप य
वगैरे...’
काश नाटक पाह यात म झाला होता. तो हणाला, ‘एवढी कसली घाई? नाटक
संप यावर सग यांना य रं गमंचावर बोलावून प रचय क न दला जाईल ना !
उगाच का अधीर होतोयस? नाटक पाहा आधी !’
नाटक पाह यात आनंदला रसच रािहला न हता. कथानक आधीच सांिगतलं होतं.
राजा-राणी-राजकु मारी यांची ही कथा.
उदयनचं िवरहदु:ख, वासवद े या ेमाची कथा, आनंद नाईलाजानं समोरची दृ यं
पाहत होता. भोवतालचे सगळे े क मा नाटक पाह यात गढू न गेले होते. आनंदला कधी
एकदा नाटक संपेल असं झालं होतं, तर काश मा उ साहानं ‘आनंद, वेषभूषा तर पाहा !
कु णीतरी जाणकार नं के यासारखं दसतंय ना?’ हणत होता.
आनंदचं ितकडं ल च न हतं.
चंड टा यां या कडकडाटात नाटक संपलं. आनंदही या आवाजानं वा तव जगतात
आला.
यानंतर नट-न ांचा प रचय क न दे यात आला, सहायकांचा प रचय झाला,
णा णाला आनंद अिधकच वैतागत होता.
होय ! िन:संशय अनुपमाच ती ! चंड टा यां या कडकडाटात अनुपमा रं गमंचावर
आली ! हीच अनुपमा काही वषापूव अशीच रं गमंचावर आली होती... े कांम ये आनंद
बसला होता. आजही तशीच प रि थती आहे. यावेळी ‘महा ेता’ नाटकाची नाियका
 हणून रं गमंचावर आलेली अनुपमा आता खरोखरच महा ेता होऊन रं गमंचावर उभी
होती. तोच आ मिव ास, तेच लाघवी बोलणं, तीच नाटकािवषयीची ा!
आनंदला हातापायातली श न झा यासारखं वाटलं.

♦ ♦ ♦

काश-आनंद दोघंही ना गृहाबाहेर आले. आनंदचं काहीतरी िबनस याचं काश या

ल ात आलं होतं. कदािचत कृ ती बरी नसेल असं याला वाटलं. यानं सुचवलं, ‘चल,
आनंद! घरी जाऊ या. ितथं तू िव ांती घे.’
‘नको. आज मी येत नाही. तू लीज, िनमाला सांग, माझं डोकं खूप दुखतंय ! सॉरी !’
‘का? नाटक आवडलं नाही? मला तर फारच आवडलं ! के वळ अि तीय ! मी तुला
ओढू न आणलं, हणून तर वैतागला नाहीस ना? तूच सांग, तुला तुम या गावात असं नाटक
बघायला िमळालं असतं काय?’
तेही खरं च हणा ! अनुपमा अशा कारे समोर येणं आणखी कु ठं ही श य न हतं.
‘ या ा यािपका– अनुराधांनी काय सुरेख द दशन के लं होतं, नाही का?’
‘अनुराधा न हे– अनुपमा !’
‘नावात काय आहे, आनंद? मा या तर अिजबात नावं ल ात राहत नाहीत.’
पण आनंद या दृ ीनं ती अ यंत मह वाची गो होती. काशला जी गो अगदी कमी
मह वाची वाटत होती, यावर आनंदचं जीवनसव व अवलंबून होतं; पण कु णाला
सांगणंही अश य होतं.
काशनं कतीही आ ह के ला, तरी तो काश या घरी जायला तयार झाला नाही.
समोर या समु ात या लाटांपे ाही मोठमो ा िवचारलहरी या यावर चाल क न येत
हो या. अखेर काश िनराश होऊन िनघून गेला.
काशची पाठ वळताच आनंद पु हा िथएटरात िशरला. े क बाहेर पड यामुळे
नोकर माणसं िथएटरची दारं -िखड या बंद करत होते. इतर आवराआवरी चालली होती.
आनंद सरळ ऑ फसम ये गेला. ऑ फस आव न ितथली माणसंही बाहेर पडाय या
तयारीत होती. आनंदनं ितथ या लाकला अडवून िवचारलं, ‘मला अनुपमांचा प ा
ाल?’
‘कोण अनुपमा?’
‘आता जे नाटक झालं ना’ या या द द शका... यांचा प ा.’
‘ यांचा प ा? या कपाटाला कु लूप लावलंय. रिज टर यात ठे वलंय. कदािचत यात
िमळे ल.’
‘मग पाहा ना !’
‘आता? आता श य नाही. या िवभागाची माणसं िनघून गेली. पण रा ी या वेळी
तु हांला यांचा प ा कशाला पािहजे? तु ही कोण? तुमचं यां याशी काही नातं आहे
काय?’
‘होय.’
 ‘तर मग आम याकडे कशाला प ा मागता?’ लाकनं थो ा संशयानंच िवचारलं, ‘हे
पाहा, तु हांला प ा हवा असेल, तर उ ा सकाळी अकरा वाजता या. संबंधीत माणसं इथं
असतील. आता आ हांला उशीर होतोय !... लोकल चुकेल.’
आनंदला सा न ते िनघून गेल.े आनंद िनराश होऊन िथएटरबाहेर आला.
के वळ ितचा प ा िमळाला नाही, हणून आपलं मन एवढं िनराश झालं. यावेळी
आपण प ाचं उ र िलिहलं नाही, ते हा अनुपमाला काय वाटलं असेल? या वेळ या
अनुपमा या असहायतेचा आज आनंद य अनुभव घेत होता. यावर िवचार करता
करता, आपण यावेळी फार मोठी चूक के ली, ही भावना दाटू न येऊन याचं मन आणखी
अपराधीपणा या भावनेत बुडून जात होतं. जड पावलांनी आनंद आप या हॉटेलकडे
वळला.
याला नाटकातलं अनुपमेचं िनवेदन आठवू लागलं– ‘ येक ीची नेहमीच
पती ेमाची अपे ा असते. वासवद ेला तसा ेमळ पती लाभलाही होता !’
पण ब प ी वाची सवमा य प त असतानाही के वळ वासवद ेवर ेम करणा या
उदयनिवषयी ती कती भावूकपणे सांगत होती! मा या वाग या या पा भूमीवर ितला
ते अिधकच भावलं असेल. हणजे आप यािवषयी ित या मनात कती ितर कार असेल !
ती िवलेपा या या कॉलेजम ये सं कृ त िशकवत अस याचं आनंदला आठवलं. ितकडे
फोन क न चौकशी के ली तर? पण एव ा रा ी ितथ या ऑ फसम येही कु णी असणार
नाही.
दुस या दवशी तो कॉ फर स या कु ठ याही सभेला गेला नाही. काशलाही भेटला
नाही. अनुपमाचा प ा िमळव यासाठी यानं हॉटेलबाहे न ित या कॉलेजला फोन के ला.
लाकनं चौकशी के ली, ‘ या रजेवर आहेत... तु ही कोण? काय पािहजे?’
‘मी यांचा नातेवाईक आहे. मला यांचा प ा ा.’
‘च वेचाळीस, िहलरोड, बां ा.’
पुढं न बोलता आनंदनं फोन ठे वून दला.
आता अनुपमाला भेटलंच पािहजे.
चुका करणं हा मानवाचा सहजधम आहे. चूक सुधा न पुढं जगत राहाणं, हेच
िववेक पणाचं आहे. अनुपमाला भेट यासाठी जायला कु ठली वेळ सोयीची वगैरे िवचार न
करता आनंद िनघाला. टॅ सीत बसून यानं ाय हरला बां ाचा प ा सांिगतला.
कालचं नाटक फारच छान झालं, हणून वसंत आिण स यानं एकमुखानं सांिगतलं होतं.
सग यांना घरी पोहोचवून यांनी अखेर अनुपमाला िनरोप दला होता. ितनंही यांना
हटलं होतं, ‘याचं ेय के वळ माझं नाही. मा या िव ा थन चं, भास कवीचं, याहीपे ा
मह वाचं हणजे तु हा दोघांचं आिण े कांच.ं ’
वसंतनं या नाटका या सादरीकरणासाठी के लेली मदत ती िवसरली न हती.

♦ ♦ ♦
 आजची सकाळ नेहमीपे ा जरा उिशरा उगवली होती. सकाळची सगळी कामं
आव न अनुपमा नाटकां या पु तकां या ढगाम ये जिमनीवर बसली होती.
पुढे कु ठलं नाटक बसवायचं? क ड संघासाठी एक बसवायचं आहे; एक कॉलेज डेसाठी
बसवलं पािहजे. उ ैनला कािलदास महो सवाम ये एक खास नाटक बसवलंच पािहजे.
िशवाय ना पधा आहेच. अशा वेगवेग या वेळी वेगवेग या ठकाणी यो य ती नाटकं
िनवडणं, खरोखरच फार कठीण होतं. एक नाटक िनवडलं, क यामाग या ऐितहािसक
मािहतीचे तपशील िमळवणं आलं. तशी पु तकं कु ठं िमळणं श य आहे?
दारावरची बेल वाजली. सखुबाई नुकतीच गे यामुळे दरवाजा के वळ पुढं लोटला
होता. अनुपमा बस या जागेव नच हणाली, ‘यस ! कमीन लीज !’
आनंद आत आला. हातातलं नाटकाचं पु तक चाळत असले या अनुपमानं मान वर
क न या याकडे पािहलं आिण ती उठू न उभी रािहली. अनपेि तपणे याला पाहताच ती
गंभीर झाली. ित या त डू न श द फु टेना.
काही ण त धतेत गेल.े
सव थम अनुपमानंच वत:ला सावरलं आिण अितिथधमाचं पालन करत ती हणाली,
‘कृ पा क न बसा.’
एके काळी या या दोन ओळ साठी ती दवस या दवस फ पो टमनची वाट
पाहत होती– आणखी काहीही न करता– तीच आता प न िलिहता वत:च समोर
हजर झाली आहे! या या मरणात रा -रा भर ता यांमधे नजर िखळवून तप या के ली
गेली, तो समोर येऊन बसला आहे ! ‘आनंद, काहीतरी क न तू ये आिण या नरकातून
बाहेर पडायचा माग
दाखव–’ हणून कतीतरी तं के ली, उपवास के ले, नवस बोलले, तो माणूस आज
समोरच आहे !
या वेळी ितनं लाचारपणे िलिहलं होतं, ‘मी कं वा मा या विडलांनी तुम या आ ची
कु ठ याही कारे फसवणूक के लेली नाही– याची सा पâ तु हीच देऊ शकाल !’ या
वेळी यानं िमठाची गुळणी धरली होती, तो हाच आनंद !
अनुपमे या चेह यावर िवषादपूण हसू उमटलं. बोलायलाच बसलं, तर आनंदशी
कतीतरी बोल यासारखं होतं. तीन मिहने ितला याचा पती हणून सहवास लाभला
होता. पण आज आनंद ितला अप रिचतासारखा वाटला. ितला येक ण युगासारखा
वाटत होता. कतीतरी घटनांची मािलका ित या डो यांसमो न तरळू न गेली. कोड
उमट याचं समज यानंतरची राध ांची वागणूक, माहेरची प रि थती, समाजाची
वागणूक, आ मह येचे मनात तरळणारे िवचार...
होय ! आनंद आता आला आहे !
आनंद कतीतरी वषानंतर अनुपमाला पाहत होता. ती काही न बोलता उभी होती.
ितचे हात आता पूण शु झाले होते. पण याला यात कु पता कं वा कळस जाणवली
नाही. ितचे सुंदर काळे भोर डोळे आणखी तेज वी होऊन चमकत होते. ितचा बोल यातला
आ मिव ास तर यानं िथएटरवरच पािहला होता. सा या वायल या साडीम ये अनुपमा
सुसं कृ त धीट ी दसत होती.
 मौनाचा िहमनग िवतळव या या हेतूनं आनंद बोलू लागला, ‘कशी आहेस अनुपमा?’
ितनं या याकडे िनरखून पािहलं. देखणा आनंद काळा या वाहात रोड यासारखा
दसत होता.
ितनं िवचारलं, ‘माझा प ा तु हांला कसा िमळाला?’
‘काल तुझं नाटक पािहलं. फार सुरेख होतं नाटक !’
तुमचंही नाटक फार सुरेख होतं !... थँ स डॉ टर !... ित या अंतर दयातून
आठवण चा ल ढा बाजूला सारत श द उमटले– पण ितनं ते ओठांवर येऊ दले नाहीत.
आनंद अधीर झाला होता.
‘मला पा न तुला राग येईल. मी तुला शोध यासाठी कती खटपट के ली! पण तुझा
प ा कु ठं च िमळाला नाही.’
‘तु ही इं लंड न के हा आला?’
‘दोन वष होऊन गेली. अनुपमा, जीवनात गैरसमज होणं वाभािवक आहे. माझं चुकलं
असेल, तर तू मला मा कर. जे घडलं ते िवस न जा.’
‘तु ही बसा ना !’ अनुपमानं सहज सौज यानं सांिगतलं.
‘कु णाचं चुकलं- काय चुकलं- काय बोलायचं यािवषयी? हे काही के वळ श द नाहीत.
या श दांमागचा अथ तु हांला समजलाच नाही. मला कोड आलं हा माझा दोष काय?
कोडामुळे माझं स दय न झालं, यात माझं काय चुकलं? ग रबाघरची मुलगी क न घेऊन
ित या ग रबीची चारचौघांत टर उडवणं, यात कु णाची चूक?’
आनंदकडे यांपैक कु ठ याही ांची उ रं न हती.
अनुपमा पुढे हणाली, ‘आनंद, के वळ तु हांलाच ठाऊक होतं, मला ल ाआधी कोड
आलं न हतं. पण तु ही हे तुम या आईला सांिगतलं नाही. का असे वागलात? आता मला
जग कसं आहे, याची क पना आली आहे. बायको कु प झाली, तर काय करायचं, असं
वाटू न तु ही ग प बसलात ! घरात या सोव या-ओव यात बाधा येईल आिण आप या
घरा याचा नावलौ कक ढळे ल, या भीितपोटी तुम या आई तशा वाग या. यात चूक
कु णाची?’
आनंद अपराधीपणे हणाला, ‘अनुपमा, यानंतर मी तु यापासून दूर राहाणार नाही.
मला मा कर.’
‘कु णाला कु णाकडू न मा हवी आहे इथं? मी मा के ली, तरी काय होणार आहे?
रोगानं िखतपत पडले या कु यावर भूतदया हणून औषधोपचार करता, मानिसकदृ ा
खचून गेले या प ीला औषधाची गरज आहे, असं तु हांला वाटलं नाही ! आनंद, यावेळी
मला दोन आपुलक या श दांची गरज होती, हपापून मी यांची वाट पाहत होते !–
‘अनुपमा, जे झालं ते असू दे, आपण एक रा या, आप ीला त ड देऊ, य माग कसा
काढायचा, ते नंतर ठरवू. पण एक ल ात ठे व, मी तुझा आहे...’ एव ाच श दांची मी या
वेळी चातक प यासारखी वाट पाहत होते ! ते हा काही अथ होता या मेला !...’
‘अनुपमा, अगदी खरं आहे तुझं ! पण तू आमचाही िवचार कर. जर हा आजार पुढ या
िपढीला आला, तर काय करायचं ही भीती होती ना ! यात जर आप या घरा यात या
मुल ना झाला तर? अशी आईला भीती वाटत होती.’
 ‘आनंद, तु ही डॉ टर आहात– तु हांला या संदभात मी काही सांगणं यो य ठरणार
नाही. कोड आनुवंिशक आहे असं कु ठं िस झालंय? मा या मािहती माणे आम या घरी
कु णालाच कोड नाही. तेही जाऊ दे. तु ही मा याशी या िवषयावर नीट बोलला असता,
तर मी वत: तुम याबरोबर प ीसारखी न राहता उ म मैि णीसारखी रािहले असते. मी
वत: तुमचं दुसरं ल लावून दलं असतं. पण तु ही मला तशीही संधी दली नाही.
तुम या िवषयात तुमचं ान अगाध आहे! तु ही मला एक डॉ टर हणून मागदशन क
शकला असता !’
आनंदला काय बोलावं ते सुचेना.
‘आनंद, मला सांगा, तु हांलाच कोड झालं असतं तर?... तु ही पुढ या िपढीचा, पुढं
कदािचत ज मणा या मुली या भिव याचा िवचार के लात, फार उ म झालं! पण मीही
कु णाची तरी मुलगीच आहे ना? के वळ मला कोड आलं, हणून मी माणूस आहे, याचाच
तु हांला िवसर पडला काय?’
आनंद िन र झाला.
‘बोला आनंद ! तु हांला कोड फु टलं असतं तर? मीही तुम यासारखा िवचार के ला
असता काय? आनुवंिशकतेचा िवचार करत तु हांला अशीच वा यावर सोडू न िनघून गेले
असते काय? तु ही पु ष आहात, मी ी आहे, एवढाच फरक ! तु हांला सोिय कर असेल
असा िवचार तु ही मांडताहात. पती-प ी हे नातं असं आहे, क कु णा एकाला काही झालं,
तर दुस यानं याला आधार देऊन संसाराचा गाडा पुढं यायला पािहजे. रोगी आधीच
वेदनेनं तळमळत असताना याला आणखी मा नये, ही गो तुम यासार या डॉ टरांना
समजली नाही, याचं मला आ य वाटतं ! तु ही डॉ टर हणूनही कत के लं नाही !’
‘खरं य अनुपमा ! तू हणतेस ते अगदी खरं आहे !’ तो मनापासून हणाला. आप याला
हाच रोग झाला असता तर ितनं आप याला पाचो यासारखं दूर लोटलं असतं काय?
निशबाचा भाग हणून मुका ानं याचाही वीकार के ला असता ना?
‘आनंद, मी पश के लेली येक व तू तुम या आई ‘सोवळं ’ या नावाखाली पु हा धुऊन
याय या. मा या विडलांना बोलावून घेतलं आिण कोकराला हाकलून ावं, तसं हाकलून
मोक या झा या ! का ठाऊक आहे?’
‘का?’
‘कारण यांचा वत: या मुलावर अप रिमत िव ास होता ! आप या या वाग याचा
मुलगा कधीही जाब िवचारणार नाही, याची यांना खा ी होती. तो आपला श द
ओलांडणार नाही, आपण वागू यािव उ ारणार नाही, हे यांना ठाऊक होतं ! तु ही
तसे वागलात, तरी मी काही तु हांला तुम या आईिव िचथवलं नसतं; मी फ एवढंच
हटलं असतं– तु ही िवचार करा, िववेकानं या घटनेकडे पाहा !
‘माणसाचं जीवनच अि थर आहे. हा रोग तुम या घरात कु णालाही, कधीच होणार
नाही, याची खा ी काय? तुम या मुलांनाच उ ा हा रोग झाला, तर काय कराल?’
‘तो च येणार नाही, अनुपमा ! मी दुसरं ल करणार नाही.’
‘पण तु ही दुस या ल ाला तयार अस याचं मी अनेकदा ऐकलंय !’
‘आईनं तसा आ ह के ला. सु वातीला ित या समजुतीसाठी ‘हो’ हटलं, तरी मी नंतर
नकार दला. तू हटलंस ते सारं अ रश: खरं आहे. यावर मी काही हटलं, तरी तू मा य
करणार नाहीस. पण अनुपमा, उरलेलं आयु य आपण का वाया घालवायचं? इथं आई या
सोव या-ओव याचा अडथळा असेल, तर आपण इं लंडला जाऊ या. ितथ या समाजात
असे आ ेप घेतले जाणार नाहीत. तू ितथं तु या नाटका या आवडीचाही मना माणे
पाठपुरावा क शकशील. या वयात आईम ये काही बदल घडवून आणणं श य नाही.
अनुपमा, तू आणखी िवचार कर. आपण दोघं िमळू न जीवनाला सामोरं जाऊ या.’
‘जाऊ दे आनंद ! होरपळू न गेले या बीजाला पु हा क ब फु टणं श य नाही. आता मला
नवरा, ेम, माया, सारं िनरथक आहे असं वाटतं. तु ही खूप उिशरा आलात ! मला मा या
जीवनाचं येय समजलं आहे. आता मला कु ठ याही कार या आधारा या काठीची गरज
नाही. य सूयाचा काशच र यावर उजेड टाकत असताना कं दलाचा काश कशाला
पािहजे? एकच सांगते. देवा या कृ पेनं मला बु ी आहे, यासाठी आव यक ती संधी
उपल ध आहे ! मुंबईसार या महानगरानं मला अपार र ण दलं आहे ! पण सग या
महा ेतांची प रि थती मा यासारखी नाही. यासाठी आपण कु ठ याही अथ जबाबदार
नाही, यासाठी प र य े चं जीवन वा ाला आ यामुळे होणा या दु:ख, वेदने या
क पनेनंच माझं मन आ ं दून उठतं. तु हांला तुम या आयु यात तसं कु णी भेटलं, तर तु ही
यांना श य असेल ती मदत करा. दयेची भीक नको, माणुसक या दृि कोनातून मदत
करा.’
आनंदला काय बोलायचं ते सुचलं नाही.
‘आनंद, उशीर झालाय. मला कॉलेजला जायचंय.’
ितनं आप याला िनघायची सूचना द याचं या या ल ात आलं. याच वेळी ती पणे
जाणवलं, ही आपली अनुपमेशी कदािचत शेवटची भेट असेल.
िज याशी ल झा यावर आपण वत:ला सुदव ै ी समजत होतो, ित या जीवनातील
मो ा वळणाला आपण कारणीभूत झालो, या िवचारानं तो सु झाला.
तरी यानं शेवटचं िवचारलं, ‘अनुपमा, आणखी एकदा तू िवचार कर!’
पु तकं एक करत अनुपमा आ मिव ासानं हणाली, ‘तु ही कु लीन घरा यातले,
सुिशि त, बुि वान आहात. पण तु हांला एक गो ठाऊक नाही.’
‘काय?’
‘पर ीला एके री नावानं हाक मारणं यो य न हे !–’ एवढं सांगून ती आत िनघून गेली.
ित या बोल याचा मिथताथ समजून आनंद गडबडू न गेला.

♦ ♦ ♦

अनुपमेची नजर कॅ लडरवर गेली. आज कदािचत वसंत येईल, असं ित या मनात येत
असतानाच दारावरची बेल वाजली.
आत आलेला वसंत आतुरतेनं अनुपमाकडे पाहत होता. हे या या नेहमी या
वभावाला ध न न हतं. पण आज ितनं काय िनणय घेतला असेल, यािवषयी याचं मन
उ कं ठे नं भ न आलं होतं.
 वसंतनं खोलीत नजर टाकली. ितथं काहीही बदल न हता. नेहमी माणे
फु लदा यांम ये तीच पांढरी-िनळी फु लं होती. साधी वायलची धुतलेली साडी नेसलेली
अनुपमा. घर नेहमी माणे अितशय व छ आिण नेटकं दसत होतं.
‘डॉ टर, चहा आणते तुम यासाठी !’– हणत अनुपमा उठली. ित या चेह यावरील
भाव पा न वसंतला काहीच अंदाज बांधता येईना. तोच सुंदर चेहरा, तेच चेह यावरील
मंद हा य, तोच चेह यावरील अग य अिल भाव !–
‘काय िवचार के ला तु ही?’ न राहवून वसंतनं िवचारलं.
‘गेले आठ दवस मी िवचार करत आहे, डॉ टर ! तु ही मला िवस न जा !’
‘का?’
‘डॉ टर, मला हा संसार, नवरा, घर, मुलं, आई, भावंडं ही सगळी नाती खोटी
वाटताहेत. माझा अनुभव पाहता मला संसारा या जंजाळात अडक याची मुळीच इ छा
नाही. माझी मी आिण सगळे माझेच. कृ पा क न मला यात खेचू नका. तु ही तुम या
गावी अव य जा. ितथं शेकडो रोगी तुमची वाट पाहत असतील. यां या सेवेत रममाण
होणं ही तुम या जीवनाची अद य आशा आहे. मा या जीवनाचा मागच वेगळा आहे–
‘डॉ टर, खे ांम ये कं वा आप या जगात मा यासार या कोड असले या ी या
वा ाला एक तर ितर कार येतो कं वा दया ! मी याचा भरपूर अनुभव घेतला आहे. मी
तुम याबरोबर गावी आले, क मला पु हा याच अनुभवांना सामोरं जावं लागेल. तु हांला
याचं फार दु:ख होईल ! तु हांला दु:खी करायला मी जबाबदार झाले, तर मलाही वाईटच
वाटेल ना? तु हांला मा याच लोकांबरोबर राहायचं आहे. हे माणसांचं िनिबड अर य,
िजथं जगणंही अश य होतं, ती मुंबईच मला अ यंत ि य आहे. इथं के वळ माणुसक ची
ओळख पटते. जाती, पंथ, भाषा यापे ाही डॉलीनं मा यावर िव ास ठे वला आिण हे घर
मा यावर सोपवून िनघून गेली ! हे आणखी कु ठ या लहान गावात श य आहे काय?
तु हीच सांगा. आणखीही सांगते– मला कोड आहे, ही गो या गावात मी जे हा आरसा
पाहते, ते हाच ल ात येते ! पदोपदी मला याची आठवण क न देणारी माणसं इथं
मा या जवळपास नाहीत. तु ही दया करा, मा या िनधाराला तु ही मोडता घालू नका !’
‘अनुपमा, तुमचं पुढचं जीवन? खे ात राहावं लागेल, हणून तु ही हे हणता काय?’
‘तसं नाही– मी मुंबई का सोडू शकणार नाही, यामागचं कारण सांिगतलं मी. माझं
पुढचं जीवनही असंच जाईल. माझी आवडती िशि के ची नोकरी, माझे िव ाथ -
िव ा थनी, माझी आवडती रं गभूमी ! दर वष नवेनवे िव ाथ येतील. या न ा
लाटांबरोबर मीही वाढेन. यां या जगात मी वत:ला िवस न जाईन. माझी जीवनाकडू न
या न जा तीची अपे ाच नाही. जीवनानं मला सव कृ असं दलं आहे ! माझा हाच
वग आहे !’
‘पण पुढं?’
‘पुढचं कु णाला ठाऊक आहे डॉ टर? जीवनाची कु णाची अखेर कशी, ािवषयी
कु णीही ठामपणे सांगू शकत नाही. यांना मुलं नाहीत, यांचं पुढचं आयु य कसं असतं?
तेही जाऊ दे, यांना मुलं आहेत, पण वृ पकाळी आई-विडलांना िवचारत नाहीत, यांचं
जीवन कसं असतं? मी फार पुढचा िवचारच करत नाही.’
 ‘अनुपमा, यावर तु हांला काय सांगावं हे मला समजत नाही.’
अनुपमाचे डोळे पा यानं तुडुब
ं भरले होते.
‘डॉ टर, मी तु हांला कधीही िवसरणार नाही. तुम या अंत:करणाचं मला सतत
मरण राहील. मला हा रोग झा यावरही वै ािनक दृ ीनं िवचार क न तु ही मा याशी
ल करायला तयार झालात ! मा या दृ ीनं ही फार मोठी गो आहे ! पण ा
अनुभवांमधून जाताना मीही वेगळीच होऊन गेले आहे. आज मला गृह थ-जीवनाचाच
वीट आला आहे. तु ही तु हांला अनु प आिण तुम या वभावाशी िमळ याजुळ या
मुलीचा शोध घेऊन तुम या जीवनाचं ईि सत सा य क न या. एखादी डॉ टर सहचरी
भेटली, तर फारच उ म! मा या शुभे छा सतत तुम या पाठीशी असतील. मुंबईला याल,
ते हा तुम या या मैि णीला िवस नका. जनार य मुंबई शहरात तुमची ही महा ेता
मैि ण तु हांला कु ठ याही व पाचं साहा य करायला सतत तयार आहे, हे िवस नका.
आप या दोघांमधला ेह ल ात पांत रत होऊन संपून जायला नको ! हे आठ दवसही
आपण िम ां माणे रा या आिण आठ दवसांनंतर उ म िम ां माणे पर परांना िनरोप
देऊ या !’
ित या डो यांतले अ ू बांध फोडू न ओघळू लागले. ितनं संपूण िवचार क न बु ी या
आधारे हा िनणय घेतला असला, तरी ित या भावनांना अ ू पानं वाट िमळाली होती. ते
लपव यासाठी ती आत िनघून गेली.
भावनावेग कमी झा यावर ती बाहेर आली, ते हा ित या हातात एक लॅि टकची
िपशवी होती.
‘डॉ टर, तुमचं गावी जायचं कधी ठरलं? माझी आठवण ठे वा. ही माझी एक लहान
भेट ! तु ही माझी काळजी क नका. तुमचे स या इथंच राहणार आहेत. आव यकता
असेल, ते हा ते मला मदत करतील. तु ही मुंबईला याल ते हा मा मला भेट यािशवाय
जायचं नाही.’
वसंतनं िपशवी खोलून आतलं पुडकं बाहेर काढू न पािहलं, तो गडद िन या रं गाचा
अनुपमानं िवणलेला वेटर होता !
अनुपमानं चेहरा हसरा के ला. वसंतही भाविववश होऊन हसला.
मनात येत होतं, थोडी आधी अनुपमाशी ओळख झाली असती, तर एवढं अमू य र
मी गमावलं नसतं ! िह या मनातली भावना दृढ हो याआधी का भेट झाली नाही?
एव ात दारावरची बेल वाजली. दार उघडलं, तरी बाहेर या िविनतेनं आत
डोकावून िन ल वसंतकडे पािहलं. हस या अनुपमाकडे पा न ितनं िवचारलं, ‘मॅडम,
येऊ?’
‘ये िविनता. डॉ टर आले आहेत.’
िविनता आत आली. वसंतपुढे आपलं काम अनुपमाला सांगावं क सांगू नये, अशा
िवचारात असताना अनुपमा हणाली, ‘काय, ग? काय काम होतं?’
‘मॅडम, आम या क ड संघा या नाडह बासाठी तु ही कु ठलं नाटक बसवायचं
ठरवलंय?’
‘तु ही नाटक सादर करणार आहात ! मी के वळ द दशन करणार. तु ही सगळे िमळू न
ठरवा. ही काही नाटकं आहेत, ती पाहा.’
‘मॅडम, तु ही कॉलेजम ये िशकत असताना बाणभ ा या कादंबरीवर आधारलेलं
महा ेता नावाचं नाटक के लं होतं ना?’
‘हो ! पण तुला कु णी सांिगतलं?’
‘माझी मावशी सांगत होती. ती तु हांला युिनयर होती. आशा ितचं नाव. तुम या
ल ात नसेल.’
‘ठीक आहे. तु हा सग यांना ते आवडलं असेल, तर तेच बसवता येईल.’
अनुपमा णभर त ध होऊन एकदम या पा ा या मनोभूिमके त िश न उ ारली, –
‘जशी चं ाची रोिहणी, जसे सूयाचे कमळ, जशी नारायणाची ल मी – तशीच मी तुझी !
हा कु णीही असो, कु ठं ही असो – यावरचं माझं ेम अचल आहे, िहमालया माणे ि थर
आहे, शांत सागरा माणे खोल आिण मानस सरोवरा माणे िनमळ !...’
नाटकात महा ेताची भूिमका क इि छणारी िविनता आिण वा तव जीवनात
पुुंडरीका माणे असूनही महा ेते या जीवनाशी एक प न झालेला वसंत, अनुपमाकडे
पाहत रािहले.
अनुपमा या ओठावर मंद हा य होतं.
के वळ वसंतालाच या हा यामागील अथ पूणपणे उमगला.
♦ ♦ ♦