द.

मा. िमरासदार

मे हता पि लिशंग हाऊस

SARMISAL by D. M. MIRASDAR

सरिमसळ : द. मा. िमरासदार / िवनोदी कथासंगर् ह

द. मा. िमरासदार
१२६०, अ य सहिनवास, तु ळशीबागवाले कॉलनी, सहकारनगर नं .२, पु णे - ४११
००९

© सु नेतर् ा मं कणी
प्रकाशक : सु नील अिनल मे हता, मे हता पि लिशं ग हाऊस, १९४१, सदािशव पे ठ,
माडीवाले कॉलनी, पु णे – ४११०३०.

०२०-२४४७६९२४
Email : info@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
मराठी ग्रामीण कथाले खनातील
मानाचे मानकरी
शं कर पाटील
यांसी
प्रेमपूवक
अनु क्रम

झटपट मं तर् ी हा! अथात मं यांसाठी िश ण-िशिबर

माझी या यानयात्रा

बापूजींचा आवाज

माकडांची यु िनिसपािलटी

दोन बै लांची सु रस गो ट

माझे माहे र : पं ढरपूर

‘दे व आहे काय?’- काही दे वां या मु लाखती

पशूंची िनषे ध सभा- रा ट् रीय प्राणी ‘िसं ह?' छे !

भारतीय चांदर् यानाचे भ्रमण

गणपतीची जनते ला िवनं ती

यांचाही खून झाला असता!

बँ क रा ट् रीयीकरण- एक दुखवट ाची सभा!

मर् हाटी मने उचं बळू न टाकणारी पं ढरीची यात्रा

राजकीय वयं पाकघरातील नवे चकर पदाथ

पािनपतचे चौथे यु

मा यामारी

एका काँ गर् े स किमटीतील गणे शो सव

‘एिप्रल फू ल’चा एक नवा आिव कार

पु यातील उ हाळा

जातीय दं गली : काही िवचार

गणे शो सवािवषयी थोडे से

लढाईची खु मखु मी

जीवन : एक क् रीडां गण
 झटपट मंतर् ी हा!
अथात मं यांसाठी िश ण-िशिबर

आम या गावात आ ापयं त अने क िशिबरे आिण वग झाले होते आिण सगळे यश वी

रीतीने पारही पडले होते . ‘ले खकांचा कारखाना’ तर मिहनाभर चालला होता. पोह याचे
उ हाळी वग दोन मिहने चालले होते . बायकांचा पोह याचा वग तर आणखीही काही
िदवस चालू ठे वावा अशी बर् याच लोकांची मागणी होती. (पण प्र य ात फ त पोहणे न
िशकले या लठ् ठ बायकाच यासाठी उर यामु ळे तो वग पु ढे बं द पडला. ते असो.) हजार
पाकिक् रयांचाही लास िक ये क िदवस घमघमत होता, पण मं यांसाठी उ हाळी िशिबर
िकंवा िश ण-वग ही क पना नवीन होती. आमचे गाव हे थं ड हवे चे िठकाण अस यामु ळे
या िशिबरासाठी आम या गावाची मु ाम िनवड कर यात आली असे समजले . याला
मं तर् ी हो याची इ छा असे ल िकंवा श यता असे ल या मं डळींकडून अज मागिव यात
आले होते व यांपैकी काही िनवडक लोकांनाच प्रिश ण का काय ते दे यात ये णार आहे ,
अशीही मािहती कळली. सरकारने जर ही गं गा आप या दाराशी आणली आहे तर ितचा
लाभ न घे णे बावळटपणाचे ठरले असते , हणून गावातील अने कांनी अज केले . यात
तीन-चार मा तर, दोन वकील व एक सरकारी नोकरही होता, पण या सवांचे अज
नामं जरू झाले . यवसाय या सदरात मी ‘बे कार’ असा शे रा िलिह यामु ळे माझी िनवड
मात्र झाली. यािशवाय गावातील दोन पै लवान आिण मं डईतील बागवान गु लाबभाई
जमालभाई यांचीही िनवड कर यात आली होती. आय.ए.एस.ची परी ा झा यावर
यश वी उमे दवारांना नोकरी ही िमळते च. याप्रमाणे या िशिबरातील िश ण पूण
झा यावर मं याची नोकरी हमखास िमळणार अशी सवत्र बोलवा होती. यामु ळे आ ही
सवजण अितशय खु शीत होतो.
िशिबराचा िदवस जसजसा जवळ ये ऊ लागला तसतसे माझे दय आनं दाने बागडू
लागले . पूवतयारी हणून पांढरे शु भर् खादीचे दोन ड्रेस मी गु पचूप िशवून टाकले . पांढरी
टोपी न पडता कलती ठे व यासाठी तास तास आरशासमोर उभा राहन ू सराव सु केला.
चे हरा एकसारखा हसतमु ख ठे व यासाठी मी एकसारखा िवनोदी वाङ्मय वाचू लागलो.
दो ही हातांनी सफाईदार नम कार करता यावा हणून कवाईत िशकिवणार् या
यायामशाळे त नावही दाखल केले . इतकी सगळी पूवतयारी के यावर िशिबरात आपली
छाप पडे लच अशी माझी खात्री होती. बाकीचे िश ण प्र य िशिबरात होईलच असा
िहशे ब क न मी मधूनमधून चे हरा िचं ताम न कर याची फ त प्रॅि टस चालू ठे वली.
प्र य ात िशिबर सु झाले ते हा गावात खूपच उ सु कता िनमाण झाली होती. या
िशिबरात ने मके काय होणार आहे हे माहीत नस यामु ळे पिह या उद्घाटना या
कायक् रमास तोबा गदी लोटली होती. िशिबरातले सगळे उमे दवार खादीचा ड्रेस घालून
हजर होते . सवां याच मु दर् ा हसतमु ख हो या. यामु ळे सगळे सारखे च िदसत होते .
मं यांचा पगार काय, यांना टी.ए.डी.ए. िकती िदवसांनी िमळतो, यांना िकती िदवसांनी
गाडी बदलता ये ते, कोणकोणती खाती सवांत जा त उपयु त असतात, यावर मधूनमधून
चचा चालू होती.
िशिबरा या उद्घाटनाला कोण यातरी प्रांतातले एक मं तर् ीच आणले होते .
टा यां या कडकडाटात ते आप या खु चीत डोळे िमटू न पड यावर या िशिबराचे
सं योजक दे शभ त आबाजी टोणपे ऊफ टोणपे गु जी यांनी या िशिबरामागील उ े श
समजावून सां िगतला. आप या खणखणीत आवाजात ते हणाले , ‘‘िमत्रांनो, हा
लोकशाहीचा काळ आहे व लोकशाहीत समाजाला मं यांची गरज आहे . आपला दे श हा
िवकसनशील वगै रे अस यामु ळे भिव यकाळात मं यांची याहीपे ा मोठी गरज भासणार
आहे . सरकारे एकसारखी उलथत आहे त. िनरिनरा या प ांचे सरकार गादीवर ये त आहे .
यामु ळे मं तर् ीही एकसारखे बदलत आहे त, पण लायक मं यांचा एकू ण दु काळच आहे !
यापु ढे तरी हा तु टवडा पडू नये हणून आम या सं थे तफ हे िशिबर सु कर यात ये त
आहे . ते यश वी झा यास दरवषी हे िशिबर भरव यात ये ईल असे मी जनते ला आ वासन
दे तो.’’ (टा या.)
लोकांनी टा या वाजव यामु ळे झोपले ले पाहुणे मं तर् ी जागे झाले आिण
सवयीप्रमाणे भाषण कर यासाठी ताबडतोब उठू न उभे रािहले . ते हणाले , ‘‘आज या
कायक् रमाचे उद्घाटन करताना मला फार आनं द होत आहे . असे कायक् रम दे शासाठी हवे
आहे त. आप याला दे शाची प्रगती करावयाची आहे . मग चां ग या गो टीत मागे पुढे
पाहन ू चालणार नाही. आज आप याला खरी गरज असे ल तर याच गो टीची आहे .
वा तिवक मला खूप सरकारी कामे होती. कंटाळलो होतो, पण तु म या सं चालकांनी
मािहती सां िगत यावर मला आनं द झाला. आज तु म याम ये ये ऊन हे चार श द
सां गताना मला फारच आनं द होत आहे . तु मचा हा कायक् रम–’’
ये थे स माननीय मं तर् ी जरा अडखळले व जरा आठवू लागले . मग मदतीसाठी हणून
यांनी आसपास पािहले , पण यावे ळी टोणपे गु जी डोळे िमटू न पडले ले होते . यामु ळे
यांना पु ढे बोलणे अश य झाले . मग डा या हातावरील घड ाळाकडे एकवार पाहन ू ते
हणाले , ‘‘तर अशा रीतीनं या इमारतीचं उद्घाटन झालं असं मी जाहीर करतो. आता
लवकरच भूिमपूजन आिण पायाभरणी होऊन काम ताबडतोब सु होईल अशी मी आशा
करतो.’’
मं यांचे हे भाषण ऐकू न श्रो यांत थोडी चु ळबु ळ सु झाली व काही श्रोते तर
बावळटपणाने खो खो हसले सु ा! ते पाहन ू मं ित्रमहोदय थोडे से चमकले . हॉलमधील
िभं तीवर एका ‘सु खी सं सारातील’ मु लांचे िभि पत्रक ते वढ ात यांना िदसले . ितकडे
झटकन नजर टाकू न ते घाईघाईने हणाले , ‘‘हे तु मचं िशिबर यश वी होवो अशी मी
इ छा य त करतो. ये थे होणारी प्र ये क श त्रिक् रया यश वी हावी व सवांचे सं सार
सु खी हावे त अशी माझी मनापासून इ छा आहे . शे वटी सवांना िवनं ती एवढीच की,
आपण िशिबर सं प यावर व थ बसू नका. गावोगाव या गो टीचा प्रचार करा.’’
मं यांचे हे भाषण सं प यावर ते घाईघाईने िनघून गे ले, कारण तासाभरात आणखी एक-
दोन उद्घाटने उरकायची आहे त, असे यांनी जाताना सां िगतले . ते िनघून गे यावर मात्र
िन मी सं या कमी होऊन सभे चा हॉल एकदम मोठा िदसू लागला. चौकशी के यावर
मला असे कळले की, गे लेले बहुते क लोक हे मं यां या खा यातले सरकारी अिधकारी,
कारकू न व िशपाई होते . िशवाय पोलीस-खा यात या लोकांचाही भरणा बराच होता. ही
सव मं डळी काम सं प यामु ळे गे ली आहे त.
उद्घाटनाचा कायक् रम अशा रीतीने उ साहवधक वातावरणात सं प यावर िशिबराचे
खरे कामकाज सु झाले . या दै नंिदन कायक् रमाचे व प थोड यात असे होते -
सकाळी ८ ते १० प्रातिवधी, नान व याहारी. नं तर वतमानपत्रे व यातील फोटो
पाहणे .
१० ते १२ या यान
१२ ते ४ भोजन, िवश्रांती व झोप
दुपारी ४ ते ८ प्रा यि के, यायाम, चचा व पिरसं वाद
रात्री ८ ते १० फ त भोजन
१० ते १ करमणु कीचे कायक् रम
िशिबरा या या कायक् रमामु ळे आम या मनात बरे च कुतूहल िनमाण झाले . या याने
कोणाकोणाची व कसली हे काही कळे ना. तसे च प्रा यि के व यायाम हणजे काय,
याची या िशिबरात गरज काय, हे ही काही यानात ये ईना; पण िशिबरात दाखल झालोच
आहोत तर कळे ल हळू हळू , या िवचाराने आ ही वत:ची समजूत घातली. या
या यानांचा भाग खरोखरीच फार उ म रीतीने सु झाला. पिहले च या यान
‘िनवडणु का कशा िजं का यात व मं तर् ी कसे हावे ’ या िवषयावर होते . आम या भागातील
िनवडणूकत दे शभ त- सोकाजीराव मानकापे यांनी हा िवषय आ हाला फार उ म
रीतीने समजावून िदला. सोकाजीराव यांची या े तर् ातील यो यता वादातीत होती. ते
यु िनिसपािलटीत पाच वे ळा आिण िज हा पिरषदे त दोन वे ळा िनवडून आले ले असून,
स या ते आमदार होते . लवकरच लोकसभे लाही उभे राह याचा यांचा इरादा होता.
प्र ये क िनवडणु कीत ते प्रचं ड बहुमतांनी िनवडून ये त व एकदा यां या िव उभा
रािहले ला उमे दवार पु हा उभा राह याचे धाडस करीत नसे . िनवडणु कीनं तर तो कमीत
कमी एक मिहना तरी इि पतळातच असे . प्रित पधी उमे दवाराला कसा धाक घालावा,
वे ळप्रसं गी याला मारहाणही करणे कसे आव यक असते हा मु ा सोकाजीरावांनी
वानु भवा या गो टी सां गन ू िवशद केला. नं तर जातीचा उपयोग, पै शाची वाटणी, गु पचूप
अफवा आिण कंड ा िपकव याचे मह व, गावातील टगे व गु ं ड लोकां शी भावना मक
एकता िनमाण कर याची ज री, खोट ा मतदानाचे प्रमाण इ यादी मु े ही यांनी
बहारदारपणे रं गिवले ! ‘मं तर् ी कसे हावे ’ हे सां गताना ते हणाले ,
‘‘मं तर् ी हो यासाठी मु य अट हणजे कोण या िवषयाची कसलीही मािहती नसणे ही
होय. एखा ा िवषयाचा तु ही अ यास केला असे ल तर मं ित्रपद कठीण जाते ही गो ट
प की ल ात ठे वा. उ म पोषाख करता ये णे व गं मतीदार भाषण करता ये णे या दोनच
गो टी या दृ टीने मह वा या आहे त. हे जमले तर आठ-दहा मं डळींचा गट क न
तु हाला मं ित्रपद िमळवता ये ते...’’
सोकाजीरावां या भाषणापे ाही दुसर् या िदवशीचे या यान अिधक रं गले . िवषय
होता, ‘गटबाजी हणजे काय व ती कशी करावी?’ यासाठी खास बाहे र या िज ातील
अने क नामवं त गटबाज पु ढारी बोलावले ले होते . दे शभ त नानासाहे ब कासोटे यांचे नाव
कुणाला माहीत नाही? यांचे नाव उ चार याबरोबर िवरोधी प ातले च न हे त तर
 यां या प ातले ही लोक चळचळा कापतात. एखा ा गावात भांडणे कशी लावावीत व
ते थील कायक यांत लठ् ठालठ् ठी कशी घडवून आणावी या कामात यांचा हात धरणे
कठीण. ते आप या भाषणात हणाले , ‘‘स ा हातात आ यावर मं याने पिहली गो ट
करावयाची ती ही की, प्र ये क िज ात, प्र ये क तालु यात, प्र ये क गावात
आप याच पाटीत आपला असा ग् प थापन केला पािहजे . गावोगाव आपली पाटी
आिण िव पाटी अशा मारामार् या सतत चालू पािहजे त. तरच आपले थान अबािधत
राहते . बाकीची मं डळी फ त लठ् ठालठ् ठी कर यातच गु ं तन ू पडतात. यासाठी
मधूनमधून दौरे काढणे आव यक असते . अशा दौर् यां या वे ळी दर िठकाणी दो ही
ग् पमधील लोकांना एकत्र बोलावून यांचे भांडण िमटिव याचा प्रय न करावा.
प ाची सं घटना बळकट कर याचा उपदे श करावा आिण ितसरे च एक िप लू ते थे सोडून
परत यावे . असे केले हणजे पु हा मारामार् या सु होतात. मं तर् ी हायचे असे ल तर हे
यवहार ान अ यं त आव यक आहे ...’’
िशिबरातील या यानांचे िवषय असे िविवध प्रकारचे होते . एक या यान ‘पै से
गु पचूप कसे िमळवावे त व इ टे ट कशी करावी’ या िवषयावर शे ठ गट् टूलाल यांचे झाले .
ते ही सरस झाले . अने क नवीन गो टी आ हाला समज या. ‘मं यांची मु ले व यांचे
कत य’ या िवषयावरील या यानही फारच उ ोधक वाटले . या भाषणात िव ान व ते
हणाले , ‘‘प्र ये क मं याला मु ले ही असावीतच. या या जोडीला मु ली आिण जावई
कंपनी अस यास फारच उ म. आपली मु ले ही कॉ हट या शाळे त पाठवून नं तर उ च
िश णासाठी परदे शी धाडून ावीत. ही मु ले िश णानं तर कसलीही नोकरी करणार
नाहीत याची द ता यावी. हणजे ती मोटारीतून िहं ड यािफर यास, दा िपऊन दं गा
कर यास व अने क उप ाप कर यास मोकळी राहतात. यांचा वभाव थोडासा उ ट व
अरे रावी करणारा असावा. हणजे ती मं यांची मु ले आहे त हे सवां या प के यानात
राहते . यांनी गावोगाव िहं डावे हणजे सरकारी अिधकार् यांना काम िमळू न यांची
काय मता वाढते . िशवाय मं यांची मु ले इतकी टरबाज तर खु मं ित्रमहोदय कसे
असतील असे वाटू न अिधकार् यां या मनात धाक उ प न होतो. जावई मनु य हा पै से
िमळिव यासाठी उ म साधन असतो. या या नावाने एखादा धं दा काढून िद यास िकंवा
एखादे कंत्राट, एखादी एज सी िमळवून िद यास यापार् यांचीही उ म सोय होते . या
दृि टकोनातून तु ही आपली मु ले ट् रे ड के यास पु ढे मं ित्रपद जड जाणार नाही असे
मला वाटते ...’’
आणखी एक या यानाचा िवषय हणजे - ‘वृ पत्रातील आपली प्रिस ी व ती
सतत चालू ठे व याचे माग’ होता. वतमानपत्रात या बातमीदार, सं पादक वगै रे मं डळींना
कसे हाताशी धरावे , यांना सतत खाऊिपऊ घालून ते त्र त समं ध कसे शांत करावे त
आिण या भाटांमाफत आपली जािहरात रोज कशी क न यावी यासं बंधी या या यांनी
फारच मोलाचे िवचार ऐकवले . एकू ण या यानांचा कायक् रम सवच उ म झाला आिण
आ हाला बरे च नवीन ान प्रा त झाले .
‘प्रा यि के आिण यायाम’ हा कायक् रम तर या यानापे ाही मनोरं जक होता.
मं याने भाषणे कशी ावीत याचे एकदा प्रा यि क क न दाखिव यात आले .
पायाभरणी, भूिमपूजन, उद्घाटन, कायक यांना मागदशन, िश ण सं थे स भे ट, लहान
मु लांना उपदे श, जाहीर सभा या सवच प्रसं गी एकच भाषण, पण िनरिनरा या तर् हेने
कसे करता ये ते याचे प्रा यि क पाहन ू सारे जण खूश झाले . सभे त उभे कसे राहावे ,
नम कार करताना दो ही हात खु बीदारपणे कोपरापासून कसे जु ळवावे त, मु दर् े वर
हस याचा आिवभाव कशा प्रकारे करावा याचीही प्रा यि के झाली. मु दर् े वर अखं ड
हा य कसे ठे वावे , हे िशकिव यासाठी मु ाम एका नाटक कंपनीतले िद दशक
बोलािवले ले होते . यांनी आठ िदवस रोज एक तास याप्रमाणे आ हाला ि मतहा याची
सं था िदली.
यायामा या वे ळात काही खास योगासने िशकिव याची यव था केली होती. मु य
मं तर् ी, कद्रीय मं तर् ी आिण परदे शी पाहुणे यांना िवमानतळावर भे टावयाचे झा यास
शरीर कमरे पासून खाली िकती अं श झुकिवले पािहजे याचे िश टाचार ठरले ले असतात,
अशी मािहती याप्रसं गी सां ग यात आली. हणून कमरे पासून खाली झुक यास एक
वे गळाच यायाम आ हाला िशकिव यात आला. हे आसन आ ाच िशकले पािहजे .
एकदा मं तर् ी झाले की, पोट सु टते आिण मग वाक याचा झोक नीटसा साधत नाही, असे
याचे कारण दे यात आले . ते अगदी समपक वाटले . तारे व न कसरत कर याची
प्रॅि टसही िच कार घे यात आली. िवधानसभे त आिण बाहे र ही कसरत मं याला सतत
करावी लागते . यामु ळे हाही यायाम आव यक होता. छत्री िकंवा काठी हातात घे ऊन
तोल साध यास मात्र ये थे पूण बं दी होती. याऐवजी आप या प ाचा जाहीरनामा
हातात घे ऊन हा तोल प्र ये काने साधला पािहजे , असे आ हाला सां ग यात आले .
यायामा या या तासाला काही श त्रिव ा व ने मबाजीही िशकिव याची यव था
सं चालकांनी केले ली होती. िवधानसभे तील खु ची उचलून दुसर् या सद या या टाळ यात
कशी हाणावी, िवरोधी प ात या आमदाराशी थोड यात गु ागु ी कशी करावी,
समोर या टे बलावरील पे परवे ट ने म ध न बरोबर सभापती या नाकावर कसा हाणावा
याचे िश ण मला फारच उपयु त व यवहारोपयोगी वाटले . ने मबाजी िव ा नीट ये त
नस यामु ळेच ने म ध न मारले ला पे परवे ट कसा वाया जातो, गु ागु ी नीट करता आली
नाही तर ते श त्र आप यावरच कसे उलटते याचे प्रा यि क मला फारच प्रभावी
वाटले . (आम या गावातील पै लवान बाबु लाल याने प्रा यि का या तासाला
डे मॉ ट् रेटर िपलोबा दांडगट यां याच डो यावर लोखं डी खु ची हाण यामु ळे िपलोबा
तीन िदवस हॉि पटलम ये पडून होते . ते वढे खाडे वगळता बाकीचे सव तास उ म रीतीने
पार पडले .)
चचचा वे ळही असाच स कारणी लाग यासारखा वाटला. एक चचा तर भलतीच
रं गली. िवषय होता– ‘िवरोधी प ाचे आमदार कसे फोडावे त आिण आपले सरकार कसे
िटकवावे ’ हा! यासाठी मु ाम उ र िहं दु थानातील एक िनढावले ले जु ने मं तर् ी मु ाम
मागिवले ले होते . यांनी पिह यांदा दहा िमिनटं प्रा तािवक मािहती िद यावर नं तरचा
शं का-समाधानाचा कायक् रम फारच मनोरं जक झाला. एका िशकाऊ उमे दवाराने भीत-
भीत प्र न िवचारला, ‘‘िवरोधी प ा या फोडले या आमदाराने सरकार प ाकडे
जाताना कोणती घोषणा करणे आव यक असते ?’’
ते उ र िहं दु थानी मं तर् ी बोलले , ‘‘माझा प यापु ढे दे शिहता या दृ टीने काही
भरीव कामिगरी क शकेल असे वाटत नाही. आजचा अिधकारावर असले ला प च ही
गो ट क शकेल असे मला प्रामािणकपणे वाटते . हणून जनते ची खरीखु री से वा
कर यासाठी मी या प ात प्रवे श करीत आहे . मला अिधकारपदाचा मोह नाही...
साधारण एवढे मु े आले हणजे पु रे .’’
मी िवचारले , ‘‘िवरोधी आमदार पै शाने वश होत नाही असं आढळू न आ यास
उपाय?’’
‘‘उपाय लागे ल ते वढे .’’
‘‘ते कोणते ?’’
‘‘पिहली गो ट हणजे याला ताबडतोब पळिवणे आिण अ ात िठकाणी ठे वणे .
या या बायकोने पोिलसांत तक् रार क न पोलीस प्र य चौकशी करे पयं त मधे पु कळ
वे ळ जातो. या वे ळात पै सा, धाकदपटशा या दोन श त्रांनी याचे दयपिरवतन घडवून
आणायचे . अगदीच उपाय न चाल यास यालाच मं तर् ी कर याचे आ वासन िदले हणजे
झाले ! हा उपाय बहुते क लागू पडतो.’’
‘‘आपले सरकार िटकिव यासाठी काय करावे ?’’
‘‘ यासाठी मु य मं तर् ी खं बीर पािहजे . याने कधीही राजीनामा हणून दे ता उपयोगी
नाही. ‘आमचे बहुमत कायमच आहे ’ हा ठे का याने सतत ठे वला पािहजे . आपले चार
आमदार फुटले असे वाटले तरी याने गडबडून जाता कामा नये . याचवे ळी िवरोधी प ाचे
सहा आमदार आ हाला ये ऊन िमळाले ले आहे त असे याने ताबडतोब जाहीर केले
पािहजे .’’
‘‘इतके क न पराभव झाला तर?’’
‘‘होता कामा नये . मु य हणजे िवधानसभे ची बै ठक याने लवकर बोलावता उपयोगी
नाही. भरली तरी ताबडतोब आरडाओरडा क न या गडबडीत िवरोधाचा ठराव नापास
झा याचे जाहीर करता आले पािहजे . ही अथातच अवघड गो ट आहे , पण िन ठे ने
साधना के यास या गो टी हळू हळू जमू लागतात. यासाठी सभापती आप या बाजूचा
अस यास उ म.’’
‘‘तरीपण अिव वासाचा ठराव–’’
‘‘जर मं जरू झाला तरी यानं रा यपालांना भे टून ठरावा या कायदे शीरपणाब ल
शं का य त करावी. मु य हणजे हा ठराव सं मत झाला तर िवधानसभा िवसिजत क न
न या िनवडणु का घे याचा स ला आपण रा यपालांना दे णार आहोत असे जाहीर क न
टाकावे . यामु ळे बरीच क ची पात्रे दबकतात. याचा उपयोग होतो.’’
अशा चचा खूपच रं गतदार झा या. जे वणा या कायक् रमा या वे ळीसु ा या चचा
चालत. मोठ ा िडनर-पाटी या वे ळी खाता-खाता कसे उ ोधक भाषण करावे याचाही
एक व तु पाठच आ हाला प्र य दे यात आला.
एकू ण आठ िदवस हे िश ण-िशिबर उ साहाने चालू होते . िदवसिदवस सव उमे दवारांची
चां गलीच प्रगती होत होती. रात्री या करमणु की या कायक् रमातदे खील थोडे फार
िश ण होते च. असं ब भाषणाचा कायक् रम हणून काहींनी जो िवनोदी कायक् रम सादर
केला, यामु ळे खूप हशा तर िपकलाच, पण तीच भाषणे मं यांची भाषणे हणूनही
अ यासा या वे ळी आ हाला उपयोगी पडली. शा त्रो त सं गीतातील ताना, बोलताना,
बकरीताना या सव ताना जाहीर सभे तील भाषणासाठी सूर लावताना चां ग याच उपयोगी
पड या. शे वट या समारोपा या िदवशी छोटीशी परी ा घे यात ये ऊन सवांना
प्रमाणपत्रे दे यात आली. हाही कायक् रम एका मं या याच ह ते मु ाम कर यात
आला. याप्रसं गी भाषण करताना सदरह ू मं तर् ी भर या आवाजात हणाले ,
‘‘मा या िमत्रांनो! आ ापयं त आठ िदवसां या ट् रेिनं गनं तु म या हे ल ात आलं
असे ल की, मं तर् ी होणं ही गो ट सोपी न हे . ‘जया अं गी मोठे पण...’ का असं च काहीतरी
ाने वरांनी सां िगतलं आहे ना?– असं हणतात हं , मी काही प्र य ाने वरांचं
ऐकले लं नाही– पण ते अगदी खरं आहे . घावाची टाकी सोस यावाचून माणूस गॉड होत
नाही हणतात ते ही िततकंच खरं आहे . असो, तर तु म या सं थे ची अशीच भरभराट होवो
अशी माझी प्राथना आहे . उद्घाटन झाले या कामाचा समारोपही होत आहे हे पाहन ू
मला फारच आनं द होत आहे . प्र ये क िठकाणी, नु सती उद्घाटनं क न क न मी अगदी
वै तागून गे लो आहे . हा समारोपाचा कायक् रम मला फार आवडला. पु ढ या वषी
सु वातीलाही तु ही उद्घाटना या ऐवजी समारोपाचाच कायक् रम ठे वा अशी मी सूचना
करतो.’’
टा यां या प्रचं ड गजराम ये हे भाषण सं प यावर िशिबराचाही कायक् रम सं पला.
सव उमे दवार मं यां याइतकाच गं भीर चे हरा क न बाहे र पडले . िनवडणु का आता
जवळच आ या आहे त. बहादुरीचे घोडामै दान अगदी नजीकच आहे . या िनवडणु कीत उभे
राहन ू कोणकोणते उमे दवार मं तर् ी होतात ते आता पाहायचे . ट् रड माणसाची गरज
िदवसिदवस वाढत अस यामु ळे पु कळांना या सु वणसं धीचा फायदा िमळे ल, ा एकमे व
आशे वर ट् रड मं डळी वाट पाहत आहे त.

 माझी या यानयात्रा

या यान दे याची मला नु सती हौस नाही तर खाज आहे , असे हटले तरी चाले ल.
कुठे ही, कुणीही या यानाचे िनमं तर् ण िदले (आिण याचबरोबर थोडे पै सेही िदले ) तर मी
या यानासाठी जातो. गे ली अने क वष हा धं दा मी करीत आलो आहे . यापु ढे ही यात
काही खं ड पडे ल असे वाटत नाही. याचे साधे कारण असे आहे , की मला या िनिम ाने
‘माणूस’ नावा या प्रा याकडे जाता ये ते. एरवी पोटापा या या धांदलीत िकंवा
आप याच तं दर् ीत हा ‘माणूस’ िदवसिदवस भे टतच नाही. भे टतात ते ने हमीचे िमत्र,
यवसायातले सहकारी िकंवा सावजिनक े तर् ातील ल धप्रिति ठत मं डळी. यांना
काही मी (चां ग या अथाने ) ‘माणूस’ समजत नाही. खरी माणसे आपणहन ू घरी विचत
ये तात, पण रे वे त, बस या ध काबु कीत, जत्रेत, या याना या िठकाणी हे प्राणी
कळपाकळपाने भे टतात आिण कसे अगदी बरे वाटते ! खे ड ापाड ातून तर यांची व ती
बहुत. हणून खे ड ात जायला मी उ सु क असतो. मग ते गाव आडवळणी, अगदी
गाडीवाटे वरचे असले तर आणखी उ म. अशा िठकाणी तर कोरी करकरीत, िनमळ, न या
ब्रँडची ताजीताजी कुरकुरीत माणसे भे टतात. फार मजा वाटते . मराठवाड ातून अजून
अशी गावे िश लक आहे त. या िठकाणी जायला रे वे आिण मोटार या गो टी तर
सोडाच, पण पावसा यात बै लगाडीही उपयोगी पडत नाही. पु ष-दीड पु ष उं चीचा
िचखल सगळीकडे झा यावर बै लगाडी तरी कशाला जाईल? अशा िठकाणी घोडे हे च
एकमे व साधन. अशा एका नामां िकत पाटला या घोड ावर बसून मी या गावी
या यानाला गे लो आहे . िवनोदावर अने कांनी अने क या याने आतापयं त िदली
असतील, पण घोड ावर बसून िवनोदावर या यान ायला जाणारा व ता मीच बहुधा
पिहला असे न!
दोन वषांपव ू ीच मी एका गावी गे लो होतो. बसने वाटे त कुठे तरी उतरलो. ितथून गाव
पाच मै ल होते . र ता हणजे फ त गाडीवाट. बै लगाडी ये ईल आिण सु खासमाधानाने
ितथे जाऊन पोहोचू ही माझी क पना. हणून र याकडे या एका हॉटे ल या बाकड ावर
पडून मी पु तक काढले आिण वे ळ घालव यासाठी वाचीत बसलो. समोरच एक मु लगा
तट् टू घे ऊन बसला होता, पण मी या याकडे कशाला ल दे तो? या याकडे मधूनमधून
पाहात मी पु तकाची पाने चाळीत होतो आिण बै लगाडीची वाट पाहत होतो. तास झाला,
दोन तास झाले . िदवस मावळायला आला तरी बै लगाडी आली नाही. ते हा मी जरा
अ व थ झालो. ते वढ ात तो पोरगा मा याजवळ आला. मा या त डाकडे कुतूहलाने
पाहत याने िवचारले , ‘‘तु मीच भासन करनारे है त का?’’
मी मान हलवून हटले , ‘‘हो, का?’’
‘‘अवं , कवाधरनं बसलो की मी, चला.’’
‘‘अन् बै लगाडी कुठाय?’’
‘‘गाडी गु तली म यात. हनून गु जी हनले , पाटलाचं घोडं िघऊन जा. े काय
घोडं !’’
 आप याला घोड ावर बसून जावे लागे ल हे मा या यानीमनीही न हते . हे सगळे
कसे काय जमणार हे मला कळे ना, कारण लहानपणी एक-दोनदा ‘घोडा’ या प्रा याचा
िनकटचा पिरचय क न घे याचा प्रय न मी केला होता, पण तो फारसा सफल झाला
न हता. ते हापासून घोड ाब ल माझे मत िततकेसे चां गले न हते . ल नातही तो चा स
िमळाला न हता. यामु ळे हे प्रकरण िकतपत आप याला झे पेल याची मला शं काच
होती. यातून मा याकडे एक सूटकेस, िपशवी असले सामान होते . हे सामान घे ऊन
घोड ावर बसायचे की काय!
पण पोराने माझी शं का दरू केली. तो हणाला, ‘‘तु मी बसा घोड ावर, या सामान
घे तो तु मचं .’’
पोराने खोगीर आवळले आिण मी घोड ावर बसलो ते हा अं धार पडायला अधापाऊण
तास अवकाश होता. ‘ ा िहतं दोन कोसावर तं हाय गाव...’ या वा याने फसायला मी
काही शहरी माणूस न हतो. साधारण दोन तासांची तरी िनि चं ती, या क पने ने घोड ावर
बसलो, पण हे दोन तास अं दाजापे ाही भयानक गे ले. मु य हणजे घोडे ‘ऐसा वा
चौिदसा कोस चाले ’ या जातीतले होते . खा यासारखे काहीही र यावर िदसले की,
एकदम मान खाली क न ते हुंगत बस याची याची सवय तर फारच चम कािरक होती.
यामु ळे दोन-तीनदा तर मला केवळ याची आयाळ पकडूनच या यावरले थान कसे बसे
िटकवावे लागले . अं धार झा यावर तर मग काय िवचारता! ‘पु ं डिलक वरदा हिर िवठ् ठल’
हणायची पाळी आली. सभोवार सगळा काळािमट् ट अं धार. आवतीभोवती दे खावाच
काय, पण यावर मी बसलो होतो ते घोडे ही अखे र िदसे नासे झाले आिण आपण अगदी
‘असाहा य, अबला’ वगै रे आहोत असे मला वाटू लागले . मधले खड्डे, टे काडे , बां ध,
ताली, ओढे यांचे वणन करीत बसत नाही. असा दोन तास प्रवास क न गावा या
जवळपास आ यावर जो प्रकार घडला तो खरा अद्भुत! गावाजवळ या ओढ ा या
उताराव न घोडे चालू लागले . तसा ओढा िकंवा याचा उतार मला िदसत न हताच.
फ त घोडे फारच वाकले याव न उतार लागला असावा असा मी तक केला इतकेच.
या उतारावर ने मकी घोड ा या पोटाखाली बां धले ली खोगीरगाठ एकदम सु टली आिण
खोगीर आिण मी एकदम खाली आलो. खोगीर अं धारात कुठे तरी जवळपास पडले आिण
मी मात्र एका माती या उं चवट ावर दोन-तीन कोलांट ा खाऊन धडपडलो. ‘अरे अरे
अरे ...’ असा काहीतरी आरडाओरडा केला. यामु ळे पु ढे चालणार् या पोराला काहीतरी
दगाफटका झा याचा सं शय आला. सामान ठे वून पळत पळत तो मागे आला. याने
माझी चौकशी केलीच नाही. आधी घोडे कुठे गे ले ते घाबर् या-घाबर् या पािहले . याचे ही
खरे होते . मी कुठे पळू न जाणे श यच न हते . घोडे पळू न गे ले हणजे पं चाईत. घोडे
जाग याजागी उभे आहे हे पािह यावर या या िजवात जीव आला. मग याने मी कुठे
आहे याची तपासणी केली. मी सु ख प आहे हे पािह यावर याने पु हा खोगीर आवळले .
पु हा मी वर बसलो आिण आमचा हा ‘काळोखातून काळोखाकडे ’ चालले ला प्रवास पु ढे
सु झाला.
गावात पोहोच यावर ितथले थािनक गु जी भे टले . या यानमाले चे ते कायवाह
होते . यांना मी सव कथा गं भीरपणे सां िगतली ते हा ते हसून हणाले , ‘‘वा वा! िवनोदी
भाषणाला पा वभूमी पण िवनोदी झाली! झकास!’’
 या िदवशी या यान रात्री होते . या यानाला सु वात करतानाच मी हटले ,
‘‘आजचं माझं भाषण िवनोदावर आहे . या भाषणाला पा वभूमी िवनोदी झाली असं
तु म या कायवाहांचं मत आहे . माझाही काही मतभे द नाही, पण ही पा वभूमी मघापासून
ठणकते आहे एवढीच काय ती तक् रार आहे !...’’
या यानबाजी या नादात असे प्रसं ग ने हमी ये तात. कुठे काय घडे ल, कसली माणसे
भे टतील आिण ती आप याला काय सु नावतील याचा ने म नाही. एका खे डेगावी आ हा
दोन व यांचे एकाच वे ळी या यान होते . या यान गावात या खं डोबा या दे वळात
ठरले होते . दे ऊळ जु या बां धणीचे , व छ आिण प्रश त आवार असले ले होते . या
िठकाणी या यान होणार हे पाहन ू मला बरे वाटले . या याना या आधी तासभर
ितथ या एका कट् ट ावर आ हाला बसव यात आले . सतरं जी वगै रे टाकली होती यावर
बसून, पान खात आ ही वे ळ घालवीत होतो. ते वढ ात कुणीतरी ब ी आणून
आम याजवळ ठे वली. कायक यांपैकी एक-दोघे उ साही जवळपास बसले च होते . कुणीही
दे वळात आले की, ही मं डळी याला हटकत आिण ‘ या यान आहे बरं का आता इथं ’
हणून सां गत. आले ला प्र ये क माणूस मान हलवी, खं डोबाचे दशन घे ऊन ये ई आिण
नं तर ब ी या उजे डात झगमगत असले ली आमची त डे याहाळू न पाही आिण मग
खाल या दगडी पटां गणात थानाप न होई. प नास माणसे अशी आ हाला ‘पाहन ू ’
गे ली. मग मात्र मला हसावे की रडावे ते कळे ना. एकदम तमाशाची आठवण झाली.
तमाशात अशीच रोखठोक प त असते . ब यां या उजे डात रं गीबे रंगी बाया नटू न-थटू न
बाकड ावर बसले या असतात. यांची एकदम त डे पाहायची आिण मग ितकीट
काढायचे . सगळा कसा रोखठोक मामला! माणूस पाहन ू ितकीट यावे . मागाहन
ू तक् रार
चालणार नाही! आमचीही त डे ही मं डळी याच कुतूहलाने याहाळीत असावीत असा
मला सं शय आला. जरा चम कािरक वाटू लागले . थोडा वे ळ िवश्रांती घे या या
सबबीवर मी हा ‘त डदे खले पणा’ टाळला आिण सु कारा सोडला.
या या यानाला चां गली गदी होती. ते पाहन ू मन जरा प्रस न झाले .
या याना या वे ळी पिह या व याचे भाषण झाले . ते गं भीर िवषयावरचे होते . आता मी
भाषण करायला उठणार, ते वढ ात ितथला कायकता मा या कानाशी लागला.
‘‘िमरासदारसाहे ब, जोरात झाली पायजे बरे का, अगदी म त बे त जमला पािहजे !’’ तो
हणाला.
मी हळू च हटले , ‘‘ हणजे ? आपण िवषय तरी काय जाहीर केला आहे ? नाटकावरचाच
आहे ना?’’
‘‘छे छे ! सग या गावात दवं डी िदलीय सकाळपासनं की, आत्रेटाईप या यान
होणार आहे . सवांनी अव य ये णे.’’
मी एकदम थं डगार झालो. ‘‘आत्रेटाईपचं या यान आहे हणून सां िगतलं य?’’
‘‘तर काय हो! यािशवाय इतके लोक जमताहे त काय? एकदम कडक िवनोदी हन ू
जाऊ ा. आलं का ल ात?’’
ल ात काय आले कपाळ! पण करणार काय? चरफडत उठलो आिण भाषण सु केले .
नाटक बाजूला ठे वले आिण िवनोदावर बोललो. जे वढे िवनोद अन् चु टके आठवले ते वढे
ठोकू न िदले . थोडाफार हशा िपकवून आिण बराचसा घाम काढून हुश हुश करीत खाली
बसलो.
या यानात असले प्रसं ग ने हमी ये तात. आपण िवषय ठरवले ला असतो एक,
ितथ या कायक यांचा मनसु बा असतो वे गळाच आिण पु ढे बसले ली रिसक मं डळी
िनरा याच िवषयांची ‘फमाईश’ करतात. गा या या बै ठकीप्रमाणे व यालाही अने क
आवडी या िचजांची फमाईश करायची असते आिण यानु सार व याने थोडा थोडा
प्र ये क िवषयाचा मसाला पु रवायचा असतो, अशी या रिसक मं डळींची क पना आहे की
काय कोण जाणे ! एका गावी एक हातारे पाटीलबु वा भे टले . कधीकाळी यांनी
हिरभाऊंची ‘उष:काल’ ही कादं बरी वाचली होती. ित यातला ‘साव या’ हा यांचा
आवडता हीरो. हिरभाऊ ज मशता दीिनिम माझे ितथे भाषण होते . यावे ळी ते हट् टच
ध न बसले – ‘उष:कालची टोरी कं लीट सां गा.’ दुसर् या एका या याना या वे ळी एक
डॉ टरसाहे ब श्रो यांत होते . खे ड ात ते वढाच एकमे व जाणता श्रोता. यांना मी
िवनोदी ले खक वगै रे अस याचे माहीत होते . या यान हिरभाऊंवर असले तर हरकत
नाही, पण मधूनमधून तु म या गो टीतला िवनोद सां गा, असा यांचा आग्रह होता.
काही काही कायकती मं डळी फाजील उ साही असतात. एकाने माझी ओळख क न
दे तादे ताच जाहीर क न टाकले – ‘‘ या यानानं तर िमरासदारसाहे ब एक ग्रामीण गो ट
सां गणार आहे त!’’ अशा वे ळी कसे वागावे हा एक प्र नच असतो. काही काही वे ळा
खासगी बोल यात आपण जे बोलतो ते ही कायकती मं डळी खु शाल सभा थानी जाहीर
करतात. एका िठकाणी मला आणखी एक िदवस थांब याचा आग्रह चालला होता.
प्रकृती बरी नस यामु ळे मी नको हणत होतो. ‘‘काल-परवापासून मला डीसट् रीचा
त्रास होतोय, हणून या खे पेस माफ करा. स या मला घरी लवकर जाऊ ा!’’ असे मी
यांना हणालो. या िदवशी आभार मानताना हे से क्रे टरी जाहीर सभे त हणाले ,
‘‘आ ही खूप आग्रह केला, पण ते काही ऐकत नाहीत. बाकी यांचाही िन पायच आहे
हणा. कालपासून यांना हगवण लागली आहे . आजही ते चार-पाच वे ळा जाऊन आले .
अजून पातळ होत आहे हणतात...’’ नशीब, श्रो यांनी हे सगळे गं भीरपणे ऐकू न घे तले .
मी मात्र खाली घातले ली मान सभा सं पन ू मं डळींची पां गापां ग झा यावरच वर केली!
िव ापीठा या बिह:शाल या यानांसाठी िहं डत असताना आले ले हे अनु भव. या
या यानांचा मह वाचा िवशे ष हणजे श्रोते हा प्रकार जवळजवळ अदृ यच असतो.
अगदी ठार खे डे असले हणजे माणसे जमतात. कारण यांना दुसरा काहीच उ ोग नसतो
आिण कुठे तरी जमायचे हे असते च! या यान नसते तरी ही मं डळी कुठे तरी जमलीच
असती, पण थोडे मोठे गाव असले की, श्रो यांना पाय फुटतात. या यान ा
प्रकाराकडे कुणी िफरकत नाही. कायक यांना मोठ ा मु ि कलीने पाच-प नास मं डळी
ध न आणावी लागतात. यात दहा-पाच पोरे आिण चार-दोन कान गे लेले हातारे
असतात. तरणीताठी, धडधाकट श्रोते मंडळी एकू ण दुलभच! चु कू न असले च तर पिह या
पं धरा-वीस िमिनटां या भाषणानं तर एकेकजण गडप होतो. शे वटी पु हा हातारे कोतारे
आिण पोरे च राहतात. श्रो यांना बोलाव याची ही िक् रया व ता मोटारीतून खाली
टँ डवर उतरला की सु होते . कायक यांबरोबर आपण मु कामाला घराकडे जात
असतानाच तो र यात भे टले या माणसाला आिण दुकानदाराला ओरडून सां गतो,
‘‘पाहुणे आले ले आहे त हं . या यानाला न िवसरता या. ये णार ना?’’... या माणसाचे
आप याकडे ल असले तर तो स यपणे सां गतो, ‘‘वा वा! अव य! तु ही हा पु ढे ,
आलोच थोड ा वे ळात.’’ पण दुकानदार हा प्राणी जरा गाफील असतो. िगर् हाईक
नावा या परमपू य दै वता या से वेत तो गु ं तले ला अस यामु ळे याचे आप याकडे ल
नसते . एकदा मा यासमोरच कायक याने दुकानदाराला आरोळी मा न बोलावले , ‘‘चला
भगवानराव! ये णार ना या यानाला?’’ याबरोबर भगवानराव शगदा याची पु डी बां धीत
बां धीत तु छते ने हणाले , ‘‘हॅ :! अरे काय उ ोग नाही का तु हाला अन् या या यान
दे णार् याला?... जे हा बघावं ते हा आपलं या यान. आप याला नाही जमायचं हं .
आधीच सां गन ू ठे वतो.’’ एकदा एका हातारबु वांना आवाहन के यावर ते र यातच
कायक यांना हणाले , ‘‘आता बं द करा तु मची ही या यानं . तु म या या या यानं
दे णार् यांना हणावं , यानं काय पोट भरणार आहे आमचं ? पोट भरायची काही िव ा
असली तर सां गा. उगीच फालतू गो टी नको आहे त हणावं .’’
अशी ही मं डळी जमतात. पाच-पं चवीस जमले हणजे मी हळू च कायक् रम सु
करायची खूण करतो, पण कायकत म ख असतात. मी पु हा आठवण केलीच तर
हणतात, ‘‘इथ या लोकांना या यानाची काही आवडच नाही पाहा. नाटकं पाहतील,
तमाशे पाहतील. परवा नकलांचा कायक् रम झाला तर ही गदी! एकेका या अं गावर
एकेक. अन् आज बघा. तु म यासारखा िव ान माणूस ये ऊन काही आहे का? आपण असं
क , आणखी थोडा वे ळ वाट पाह ू अन् मग सु क . इथं नऊ हणजे दहा-साडे दहा.
इं िडयन टाईम आपलं . ॅ : ॅ :!...’’ हे इं िडयन टाईम मला माहीत असते हणूनच मला
घाई असते , पण काही उपयोग होत नाही. दहा-साडे दहा होतातच. मग ितथून
कायक् रमाची प्र तावना होते . गावात या कुणा ानवृ , वयोवृ आिण तपोवृ अशा
हातारबु वांची अ य थानी िनयु ती होते . नं तर कुठले तरी गु जी या या यांची
ओळख क न दे तात. हा ओळख क न दे णारा माणूस मी ताबडतोब ओळखतो, कारण तो
या याना या आधीच तु म या मु कामा या िठकाणी ये ऊन घटकाभर ग पा मारीत
बसतो. बोलता बोलता आपण कोण, कुठले , िश ण कुठपयं त झाले , काय काय पु तके
आहे त ही मािहती तो ( या या समजु तीप्रमाणे ) मोठ ा िशताफीने काढून घे तो. अशी
मािहती कुणी सहज िवचा लागले की, मी न की ओळखतो, ही वारी आता
या याना या प्रसं गी आपला पिरचय क न दे णार. काही वे ळेस मी अिजबात दाद दे त
नाही. कसलीही मािहती सां गत नाही. पाह ू या काय होते ते , असे हणून मी असहकार
करतो. या िबचार् याची फार पं चाईत होते . याने नु सते नाव ऐकले ले असते , (काही
वे ळेला याचाही प ा नसतो.) पु तके वगै रे तर कुठलीही वाचले ली नसतात, पण सु वात
करताना तो ठणकावून सां गतो:
‘‘आज या िव ान पाहु यांचं नाव कुणाला माहीत नाही? सबं ध महारा ट् र यांना
ओळखतो. यांचे पाय आप या खे ड ाला लागले हे आपलं भा य आहे . यांनी बरीच
पु तकं िलिहली आहे त. यांची नावं सां गन ू मी आपला अमू य वे ळ घे त नाही...’’
एका िठकाणी तर पिरचय क न दे णारा मोठ ा आ मिव वासाने माझा ‘िमरासदास’
असा उ ले ख करीत होता. दुसर् या एका िठकाणी भर सभे त मला प्र न िवचा न एकाने
सभे ला मािहती पु रवली. ‘‘यांचं सं पण ू नाव...’’ मग मला िवचारले , ‘‘काय सबं ध नाव
हणालात आपलं ?’’ मी नाव सां िगतले की, खणखणीत आवाजात ‘‘हो, बरोबर आहे . यांचं
सं पण ू नाव अमु कअमु क आहे . हे मूळचे –’’ लगे च मला पृ छा ‘‘कुठले ?’’ मी उ र िदले
की इकडे तार वरात, ‘‘हो, बरोबर आहे . हे मूळचे पं ढरपूरचे .’’ या प तीने सु मारे दहा
िमिनटे माझी अिभनव प तीने ओळख क न दे यात आली. आणखी एका िठकाणी एकेक
वा य उ चारायचे आिण ‘बरोबर आहे ?’ असा प्र न मला खणखणीत सु रात िवचारायचा.
या अिभनव प तीने ओळख क न दे यात आली. मी मान हलवून सं मती िदली की पु ढचे
वा य, ‘‘हे मूळचे पं ढरपूरचे आहे त. बरोबर आहे ?... यांचं सगळं िश ण पं ढरपूर आिण
पु णे इथं झालं . बरोबर आहे ?... एम. ए. तर आहे तच, पण बी.टी.सु ा आहे त. बरोबर
आहे ?– ते पिह यांदा गु जी होते . मग प्रोफेसर झाले , बरोबर आहे ?...’’
असे हे या यान सु होते आिण कसे बसे सं पते . या यान सु झा यावर थोड ा
वे ळाने मी पाहतो ते हा िभं तीकडे ची माणसे झोपले ली िदसतात. काही पोरे च क
आडवीही झाले ली िदसतात. कुणी माना हलवीत असतात, पण या मा या व तृ वपूण
शै लीला नसून पग ये त अस यामु ळे असा यात असा मला सारखा सं शय ये ऊ लागतो.
काही मं डळी मधे च उठू न जी बाहे र जातात ती परत ये तच नाहीत. हळू हळू श्रो यांची
(आिण जागृ त श्रो यांचीही) सं या रोडावू लागते . आता आणखी भाषण लांबले तर
आपले आभार मानायला तरी कुणी जागे वर राहील की नाही अशी मला िन कारण भीती
वाटू लागते आिण मी या यान गु ं डाळतो. मग आभारप्रदशन होते . आपला फारच
अमू य वे ळ आिण अगाध िव ा आपण या पामरांसाठी खच के याची वाही दे यात
ये ते आिण सभे चे काम सं पते . मं डळी भराभर हलतात. ब ीवाला ब ी घे ऊन िनघतो.
यामु ळे रगाळणे श यच नसते . घरी ये ऊन मी अं थ णावर अं ग टाकतो आिण
सकाळ या कुठ या गाडीने आप याला कुठे जायचे आहे याचा िवचार करीत राहतो.
यातच के हातरी डोळे िमटतात.
असे सगळे असले तरी मी या यानासाठी पु हा जाणारच. रे वे , मोटार, बै लगाडी,
घोडे ... जे वाहन िमळे ल या वाहनाने जाणारच. परवा नाही का ट् रॅ टरम ये बसून चार
मै ल आत असले या खे ड ात गे लो होतो? मराठवाड ा या काही भागांत अजून
उं टाव न वाहतूक चालू आहे . पावसा यात तर उं टािशवाय अजूनही दुसरे साधन नाही.
िकतीतरी िदवस मनाशी घोकतो आहे – सगळी वाहने झाली, पण उं ट ते वढा रािहला.
एकदा उं टावर बसून या यानासाठी गे ले पािहजे . ‘उं टावरचा शहाणा’ हा श दप्रयोग
आप याला के हातरी एकदा खरा क न दाखवला पािहजे !

 बापूजींचा आवाज

हे गां धीं या ज मशता दीचे वष आहे . महा मा गां धींचा गौरव कर यासाठी सरकारने
अने क कायक् रम चालू केले आहे त. नभोवाणीवर शु क्रवारी होणारे कायक् रम आप याला
(न ऐकू न) ठाऊकच आहे त. बापूजींचे िचत्र नोटां वर छाप यामु ळे श्रीमं तांपासून
गोरगिरबांपयं त बापूंची प्रितमा ने ऊन पोहोचवली आहे . या याने , चचा, पिरसं वाद यांचा
तर पाऊस पडतो आहे .
सरकारने आणखी एक सोय केले ली तु हाला ठाऊक आहे काय? न या िद लीत
बापूजींचा आवाज ऐकू ये ईल अशी एक खास यव था झाली आहे . तु ही एक िविश ट
क् रमांक फोनवर िफरिवलात की, गां धीं या भाषणाची रे कॉड तु हाला ऐकू ये ते. के हाही
हा फोन-नं बर िफरिवलात की, बापूंचे भाषण ऐकू ये याची उ म सरकारी सोय अशा
रीतीने झाले ली आहे .
दा बं दीमं तर् ी ताडीलाल माडीचं द बाटलीवाला हे काही सरकारी कामािनिम
नु कते च िद लीला गे ले होते . बापूजींचा आवाज ऐक याची सोय झाली आहे हे पाहन ू
यांनी सहज फोनचा नं बर िफरिवला. याबरोबर एक गं भीर आवाज ितकड या बाजूने ऐकू
आला.
‘‘कोण आहे ?’’
मं ित्रमहोदयांना वाटले की, बहुधा टे िलफोन कद्रावरील ऑपरे टरच बोलत आहे .
हणून ते जोरात हणाले , ‘‘मला ओळखत नाही? मी दा बं दीमं तर् ी बाटलीवाला.’’
‘‘ हणजे ताडीलाल बाटलीवाला?’’
‘‘तोच मी. तु ही कोण?’’
‘‘मी– बापू.’’
‘‘बापू. कोण बापू?’’
‘‘बापू– बापूजी मी. मला ओळखत नाहीस बे टा तू?’’
‘‘ हणजे महा माजी?’’ मं ित्रमहाशयांची बोबडी वळली.
‘‘होय, मीच तो.’’
‘‘ ॅ : ॅ :! नम ते बापूजी, नम ते ! कसं काय ठीक चाललं आहे ना?’’
‘‘सगळे उ म आहे , पण काय रे , तू दा बं दीमं तर् ी के हापासून झालास?’’
‘‘झाली दोन-तीन वषं .’’
‘‘कमाल आहे तु झी! अरे मागं तर वत: दा िपत होतास ना तू? अन् अजूनही
मधूनमधून िपणं चालले लं असतं ना तु झं ? तरीसु ा दा बं दीमं तर् ी हणून तू िमरवतोस!
ध य आहे तु या िनल जपणाची!’’
बापूजी रागावले ले िदसत होते . बाटलीवाला साहे बांना एकदम घाम फुटला. कुठू न ही
दुबु ी झाली आिण आपण हा फोन केला असे यांना झाले . गां धीजी मरण पावले आहे त
याब ल यांची खात्री होती. आता इत या वषांनी ते कसे काय उपटले हे यांना कळे ना.
सहज गं मत हणून आपण काहीतरी करायला गे लो अन् ही नसती िबलामत अं गावर
ओढून घे तली, असे यांना वाटू लागले . यां या पोटात एकदम गोळाच उठला.
‘‘बापूजी, तु ही िजवं त कसे ?’’ यांनी चाचरत चाचरत िवचारले , ‘‘का तु ही वगातून
बोलता आहात?’’
‘‘इतके िदवस होतो मी वगात. कंटाळा आला. हटलं , काय काय चाललं य दे शात
पाहन ू यावं . हणून मु ाम आलो. कारे ताडीलाल, आज सकाळीच थािनक म ये वाचलं
मी पे परात. कसला तरी पिरसं वाद आहे अन् याचा तू अ य आहे स हणे .’’
‘‘हो बापूजी. तु म या ज मशता दीिनिम पिरसं वाद आहे –’’ मं तर् ी उ साहाने बोलले .
‘‘िवषय?’’
‘‘बापूजींचा स याचा शोध,’’ बाटलीवालांचा आवाज पडला, ‘‘आिण स पिरि थतीत
गां धीवा ांचे कत य.’’
‘‘स याचा शोध यावर पिरसं वाद? अन् याचा तू अ य ? ज मात कधी खरं बोलला
आहे स का बाळ तू?’’ बापूजी रागाव यासारखे िदसले . बाटलीवाला या अं गाचे पाणी
पाणी झाले . यां या त डातून श द बाहे र फुटे ना. ते जाग याजागी थरथर कापू लागले .
‘‘ग या, सगळा ज म गे ला लांड ालबाड ा कर यात तु झा. दा चा गु ा
चालवलास. काळाबाजार क न लोकांना लु बाडलं स. मा या एका चळवळीत कधी
तु ं गात गे ला नाहीस की, लाठीचा एक टोला कधी खा ला नाहीस. स ा हातात
आ याबरोबर मात्र लगे च काँ गर् े सम ये िशरलास अं ? अरे चोरा! अन् तू मा या स यावर
बोलणार? अन् वत: गां धीवा ांचे काय कत य आहे ते सां गणार? थांब, मी वत:च ये तो
या पिरसं वादा या िठकाणी अन् एकेकाचे ‘स य’ सां गतो सग यांना. कुठं िव ान-
भवनात आहे ना हा पिरसं वाद? ‘’
बाटलीवाला या हातून फोन गळू नच पडला. याला पु हा हात लाव याचे धाडस
यांना झाले नाही.
दुसर् या िदवशी वृ पत्रात पिरसं वादाचे वृ थोड यात आले होते . यात प्रारं भीच
हटले होते – ‘‘पिरसं वादाचे िनयोिजत अ य नामदार ताडीलाल बाटलीवाला यांची
प्रकृती अचानक िबघड यामु ळे ते या सभे चे अ य थान वीका शकले नाहीत...’’

मा यिमक शाळे तील एक िश क खं डेराव टोणगे हे शाळे तील मु लांची सहल घे ऊन

आग्रा, िद ली, हिर ार, षीकेश करीत परत िद लीला आले होते . पोरांना िसने माला
पाठवून नु कते च हे हाशहुश् करीत दमून बसले होते . यांना एकदम आठवण झाली.
शे जार या टे बलावर फोन होता. तो उचलून यांनी सहज चकती िफरवली. िरिस हर
कानाला लावला. लगे च आवाज ऐकू आला–
‘‘कोण आहे ?’’
‘‘मी खं डेराव टोणगे . टोणगे गु जी.’’
‘‘कोण टोणगे गु जी बु वा?’’
‘‘कवी टोणगे गु जी िकंवा नु सतं कवी िकशोर. आपण कोण?’’
‘‘मी बापू बोलतोय.’’
 ‘‘कोण बापू?’’
‘‘मी बापूजी. तु हाला आवाज ऐकायचा होता ना माझा? मीच वत: तु म याशी
बोलतो आहे .’’
टोणगे गु जी चिकत झाले . खु गां धीजी आप याशी बोलताहे त? ते ही फोनवर?
हणजे कमाल झाली! गावी गे यावर ही बातमी पिह यांदा आता हे डमा तरांना अन्
सोसायटी या अ य ांना सां िगतलीच पािहजे .
‘‘पण आपण मे ला होतात ना?’’
‘‘होय, पण पु हा िजवं त होऊन इथं आलो आहे . ज मशता दीिनिम .’’
‘‘छान केलं त बापूजी. तरीच बरं का, परवाच कुणीतरी सभे त हणत होतं – गां धीजी
अ ािप या दे शात आहे त. ते जरी िवचारानं नाहीसे झाले ले असले तरी दे हानं अजूनही
आहे त... का असं च काहीतरी.’’
‘‘गु जी, तु मची ही बडबड थांबवा आधी. आपण काय बोलतो हे तरी कळतं य का
तु हाला?’’
‘‘रािहलं ,’’ टोणगे गु जी शरिमं दे होऊन हणाले , ‘‘पण बापूजी, अनायासे आलाच
आहात तर एक िवनं ती आ ाच क न ठे वतो.’’
‘‘कसली?’’
‘‘पु ढ या वषी आम या शाळे या ब ीस-समारं भाला मु य पाहुणे हणून तु हीच या.
दरवषी नवा पाहुणा लागतोच ना आ हाला! फार पं चाईत होते हो! दरवषी नवा सणं ग
आणायचा कुठू न? ॅ : ॅ :’’
‘‘सणं ग हणजे ?’’
‘‘ते नाही तु हाला कळायचं . तु ही आलात ना की, मी तु म यावर केले ली एक किवता
तु हाला हणून दाखवीन. तु म या िनधनानं तर रडता-रडता मी ती िलिहली होती.
आम या गाव या सा तािहकात फ् रं टवर छापूनही आली होती. फार अप्रितम किवता
आहे असं सगळे ऐकणारे सां गतात. किवते चं नाव आहे – ‘बापू, तु ज कोठे छापू?’–’’
‘‘काय?’’ पलीकड या बाजूने आ चय य त करणारे श द आले . गु जींना जा तच
चे व चढला.
‘बापू, तु ज कोठे छापू?’
‘‘ हणजे काय?’’
‘‘एका सं पादकाचं दु:ख यात य त केले लं आहे . बापूजी, रोज तु म यासं बंधी
काहीनाकाही छापावं लागायचं . आता तु ही गे यावर काय छापावं असा प्र न पडला.
आम या सं पादकाला फारच रडू आलं . तीच दु:खाची भावना मी या किवते त य त
केले ली आहे . हणून ितचं नाव आहे – ‘बापू, तु ज कोठे छापू?’ ‘’
‘‘असं कसं ?’’
‘‘एक कडवं हणून दाखवू? फारच उ कृ ट आहे .’’
‘‘नको नको–’’ या टोकाहन ू घाबर यासारखा आवाज आला.
‘‘नको काय बापूजी? पु हा असा योग यायचा नाही. ऐकाच तु ही.’’
ितकडून काहीच आवाज आला नाही. तोच मूक होकार आहे , असे समजून टोणगे
गु जींनी आप या दणदणीत आवाजात किवता हण यास सु वात केली.
हे दु:ख कशाने मापू! बापू, तु ज कोठे छापू?।
जिग स य अिहं सेचा । हा एकिच पालनवाला ।
या थोर ये श ू िख्र ताचा । हा दुसरा बापिच झाला ।
सं देश शांती-प्रेमाचा । चालला दे त जनते ला ।
तो जाने वारी मिहना
तारीख तीसची दै ना
आकांत जगी माईना
सवां ग लागले कापू । बापू, तु ज कोठे छापू?।
किवता सं प यावर गु जी उ साहाने हणाले , ‘‘बापूजी, कशी काय वाटली किवता?’’
बराच वे ळ काही उ रच आले नाही. गु जींनी पु हा पु हा प्र न िवचारला. ते हा
एकदम भानावर आले ला मनु य जसा खडबडून जागा होऊन बोलतो तसा आवाज आला.
‘‘अं ?... उ म आहे ! माझं त व ान महारा ट् रात का जलं नाही याचं एक कारण
मला आज समजलं . ध यवाद!’’

अिखल भारतीय उ च मिहला सभे या जनरल से क्रे टरी िमसे स कमलाबाई या

जागितक मिहलां या अिधवे शनात भाग घे यासाठी िवमानाने िनघा या हो या.
जा यापूवी यांचा चार-दोन िदवस िद लीत मु काम होता. शे वट या िदवशी सहज
यां या मनात क पना आली. बापूजींचा आवाज ऐकू या. हणून यांनी बस या बस या
शे जार या फोनची तबकडी आप या लठ् ठ बोटांनी इकडे ितकडे िफरवली.
‘‘कोण बोलतं य?’’
‘‘मी िमसे स कमलाबाई.’’
‘‘कोण कमलाबाई?’’
‘‘अ या! हणजे माझं नाव तु ही ऐकलं नाहीत? कमालच आहे ! अहो अिखल
भारतीय उ च मिहला सभा नाही का? मी जनरल से क्रे टरी आहे या सं थे ची. सग या
इं िडयात माझं नाव वे लनोन आहे .’’
‘‘असे ल असे ल.’’
‘‘पण आपण कोण?’’
‘‘मी बापू, बापूजी.’’
‘‘ हणजे गां धीजी?’’
‘‘होय. मी वत:च बोलतोय.’’
‘‘ओ:! हाऊ से से शनल!’’
हिषत होऊन कमलाबाइं नी एकदम आनं दाने टा या वाजव या. यामु ळे हातातील
फोन धाडकन खाली पडला. गडबडीने तो पु हा उचलून या लािडकपणे हणा या, ‘‘बरं
झालं , बापूजी तु मची आधीच गाठ पडली ते . मी फॉिरनला िनघाले य. ितथ या
पिरसं वादात एक पे पर वाचणार आहे मी. तु मचाही आशीवाद ा. हणजे म त होईल.’’
‘‘आमचे आशीवाद आहे तच.’’
 ‘‘थँ क यू, बापूजी.’’
‘‘काय वाचणार आहात पे पर? िवषय काय?’’
‘‘भारतातील दिलत मिहला आिण यां या सु धारणे साठी उ च मिहला सभे ने केले ले
काय!’’
‘‘छान! काय काय केलं आहे तु म या सं थे नं?’’
‘‘खूपच केलं य बापूजी आ ही. तु हाला काहीच मािहती नाही? क माल आहे हं
तु मची! कसं हणायचं हो आ ही तु हाला महा माजी?’’
‘‘काय सां गता ना?’’
‘‘हो गडे , ते रािहलं च! आ ही िकनई बापूजी, दिलत मिहलांसाठी एक िनराळीच
स दय पधा आयोिजत करतो. यासाठी यांना क से शनने नो, क् रीम, पावडर वगै रे
दे तो. एकदा सं क्रांतीला तर आ ही हिरजन व तीत जाऊन िपना आिण गं ध फु कट
वाटलं . कशी वाटली आयिडया?’’
‘‘उ म आहे ! आता दिलत ि त्रयांचा उ ार झा यासारखाच आहे . आणखी काही?’
‘‘हो. खूप कायक् रम आहे त ना.’’ कमलाबाइं या दोनशे प डा या दे हावर आणखी
मूठभर मांस चढले . ‘‘गे यावषी सं थे या वािषक िदना या िदवशी हिरजन अन् कामगार
ि त्रयां या बरोबर आ ही एकत्र सहभोजन केले .’’
‘‘खरं का?’’
‘‘हो ना! यानं यानं आपाप या घरचं जे वण आणायचं असं ठरलं होतं . आ ही ब्रेड,
सामोसे , के स, बटर ने लं होतं , ते आमचं आ ही खा लं . यांचं जे वण यांनी घे तलं . मग
‘अ पृ यो ार’ या िवषयावर आ ही चार-दोन बायका तळमळीनं खूप वे ळ बोललो.
यांनी खूप टा या वाजिव या. इतका छान झाला प्रोग्रॅम बापूजी.’’
‘‘होणारच.’’
‘‘बरं , बापूजी, तु मचा काही सं देश आहे का या पिरषदे ला? हणजे मी तो वत:च
वाचून दाखवीन.’’
‘‘सं देश? काही नाही.’’ पलीकडून िवषादपूण हा य ऐकू आले .
‘‘बरं तर मग, गु ड नाईट बापू.’’

िज हा पिरषदे चे अ य दगडा पा बाळा पा गु ळे दगु डकर काही सरकारी कामासाठी

हणून िद लीला आले होते . चार-दोन िदवस मनसो त भटक यावर ते हॉटे लात
दमूनभागून बसले होते . याचवे ळी कुणीतरी यांना ही वाता सां िगतली. अमु क-अमु क
नं बर िफरवायचा हणजे गां धींचे भाषण ऐकू ये तं हणून.
‘‘आयला लइ मजा आहे मग!’’ ते हणाले आिण यांनी फोन उचलून तबकडीतले
आकडे िफरवले . याबरोबर ितकडून एक त्रािसक आवाज ऐकू आला.
‘‘अरे , का सारखा फोन करताहे त मला? अगदी चै न पडू दे त नाही हणजे काय?’’
दगडा पा चिकत झाले . हा बापूजीं या या यानातलाच भाग असावा असे यांना
पिह यांदा वाटले , पण नं तर यांना शं का आली की, काहीतरी घोटाळा आहे . हणून
खात्री क न घे यासाठी यांनी आप या ने हमी या भरड ा आवाजात िवचारले , ‘‘आर
कोन ब बलतं य ये ?’’
‘‘मी बापू बोलतोय.’’
‘‘क चा रं बापू बोलतोय? बापू ते ली काय? बा या ले का, तू िहकडं कवा आलास?
आनखी काही नवा घोळ केलास काय?’’
‘‘मी बापू ते ली नाही.’’
‘‘मग?’’
‘‘मी बापूजी. गां धीजी. मी वत: बोलतो आहे .’’
‘‘आर तु या मायला–’’ दगडा पांना एकदम आ चय वाटले , पण मग यांना आनं दही
झाला. घाईघाईने ते हणाले , ‘‘रामराम बापूजी, रामराम.’’
‘‘रामराम.’’
‘‘अहो, तु मची शं भर भरली हणून आम या िज ात तर लई दनका उडवून िदलाय
आ ही. मोठ ा जोरात चालले त कायक् रम.’’
‘‘असं ? कायकाय केले कायक् रम तु ही?’’
‘‘प्र ये क साळं त तु मचा फोटो लावलाय. प्र ये क इ ा याला छातीवर लावायला
तु मचा िब ला वाटला. तु म या वाढिदवसाला तर लई म त आयिडया काढली–’’
‘‘कसली?’’
‘‘इचार केला की, गां धीबाबाचा वाढिदवस. इं िदरा गां धी पं तप्रधान. तवा कायक् रमबी
लीला गां धीचाच िठवायचा.’’
‘‘ही लीला गां धी कोण?’’
‘‘वा! तु हाला हाईतच हाई का? काय हे बापूजी! अवो, लई फ कलास डा सर है .
लोक मरते त ित यावर नु सते .’’
‘‘बरं , आणखी काय?’’
‘‘बरी आठवण केलीत. आम या िज हा पिरषदे त परवा लई भांडनं झाली.’’
‘‘कशाब ल?’’
‘‘पु तळा हुभा कर याब ल हो. कोण हणाले , िशवाजी महाराजांचा पु तळा. कोण
हणाले , महा मा गां धींचा पायजे च. मग आ ही आयिडया काढली. हनलं , दोन पु तळे
हुभा क . आप याला पै शाला काय तोटा है ? दोन बाजूला दोन दरवाजे है त. एक ये णार
अन् एक जाणार. तवा दोन दरवाजां वर दोन पु तळे हो याल. ते बी आयिडया क न, साधं
न हतं .’’
‘‘कसली आयिडया?’’
‘‘अगदी म त आयिडया है –’’ दगडा पा आप या वत: याच क पने वर खूश होऊन
हणाले , ‘‘ हं जे आ ही असं ठरिवलं य की, िशवाजी महाराजां या घोड ावर तु हाला
बसवायचं . हातात ढाल तलवार ायची. अशा थाटात तु मचा पु तळा उभा करायचा.
कसं ?’’
पलीकडून लहानशी िकंकाळी फ त ऐकू आली. उ र आले नाही.
‘‘अन् तु मचा चरखा िशवाजी महाराजां या हातात ायचा. िशवाजी महाराज मांडी
घालून चर यावर सूत काढीत बस यालं है त असा सीन दाखवायचा. हाय का हाई
म जा?’’
पलीकडून कसले ही उ र आले नाही. ितकडून फोन बं द के याचा आवाज ते वढा ऐकू
आला. पु हा सगळे सामसूम झाले .
नं तर मात्र कुणालाही बापूजींचा िजवं त आवाज ऐकू आलाच नाही. याने याने तो
नं बर िफरवला, याला गां धीजीं या भाषणाची िनजीव रे कॉड फ त ऐकू आली.

 माकडांची यु िनिसपािलटी

एका मोठ ा अर यात माकडांचा मोठा कळप याकळप राहत होता. यात हातारी
माकडे होती तशीच िच लीिप लीही होती. माकडे होती तशीच वानरे ही होती. गले लठ् ठ
आिण हाडकुळी, उं च आिण बु टकी, िभत्री आिण चावट, उ ोगी आिण उडाणट पू अशी
सव प्रकारची माकडे होती. थोड यात हणजे यां यात माणसाप्रमाणे सगळे प्रकार
होते .
असा हा कळप ा अर यात मोठ ा सु खाने राहत होता. िदवसभर झाडावर खे ळावे ,
िनरिनरा या फळांची चव यावी आिण तहान लागली की, अर यात या सरोवराकडे
जाऊन भरपूर पाणी यावे . सं याकाळी घटकाभर ग पा मारा यात आिण रात्री झाडावर
झोपी जावे . अधूनमधून कंटाळा आला तर अर यात या दुसर् या भागात भटकायला
जावे . असा हा यांचा कायक् रम फार छान चालला होता. यात कोण याही प्रकारची
कमतरता न हती. सगळे च मोठ ा सु खाने नांदत होते .
पण एक िदवस यां या या ि थतीत फार मोठा बदल घडून आला.
हणजे याचे असे झाले की, या माकडां या कळपात म ल पा नावाचे एक माकड
होते . हे काट पिह यापासून एक नं बरचे वात्रट. वात्रट आिण व ली. उडाणट पूपणा हा
तर अं गात अगदी पिह यापासून. लहानपणापासूनच बाळाचे गु ण िदसू लागले होते .
म यं तरी वारी घरातून पळाली ती बरे च िदवस बे प ा होती. कुणीतरी सां िगतले की,
म लोबा उड ा मारीत-मारीत जे उधळले ते अर यात या लांब टोकाला असले या रे वे
टे शनवर गे ले. ितथे आगगाडी उभी होती. या गाडी या टपावर वारी पटकन् चढून
बसली. लगे च गाडी सु झाली आिण ही मूती गाडीबरोबर िनघून गे ली. ते हापासून
म ल पाचा काही प ाच न हता. एक-दोन वष अशीच गे ली. कुणी हणत म ल पा साधू
होऊन अयो ये ला भटकत असले ला पािहला. कुणी हणाले की, तो सकशीत िदसला.
कुणी सां िगतले की, सरकारने अने क माकडांना परदे शी पाठिवले यात तोही गे ला. एकू ण
काय की, म ल पाचा बरे च िदवस प ा न हता. माकडमं डळी नु सते तककुतक करीत
होती.
अखे र दोन वषांनी म ल पाची वारी अशीच गाडी या टपावर बसून परत आली.
पु हा या अर यात िशरली. सग यांना भे टली.
दोन वषांत म या खूपच मोठा झाला होता. तो चां गला तरणाताठा गडी िदसत होता.
या या अं गात चां गली ताकद आली होती. एका चपराकीत चार-दोन िच या-िप यांना
लोळवील एवढी ताकद आली होती. दोन वषां या अनु भवाने याचा टगे पणा काहीच कमी
झाले ला िदसत न हता; उलट तो वाढलाच होता. आ याबरोबर सग यांना गु रकावून
याने ग प क न टाकले . एकेकाला शे पटीचे तडाखे लगावले . आपले दोन वषांचे अनु भव
सां ग यासाठी सग यांना एके िठकाणी बोलावले .
आज यासाठीच सव माकडमं डळी एकत्र गोळा झाली होती.
 वडा या एका मोठ ा झाडाखाली माकडांचा मे ळावा जमला होता. हातारी माकडे
झाडा या बु ं याशी टे कू न बसली होती. तरणी पोरे शे पट ा वर क न पायावर टे कली
होती, तर पोरे सोरे झाडा या फां ां वर उड ा मारीत होती.
सगळी मं डळी दाखल झा यावर म ल पाने आपला वृ ांत सां िगतला.
आगगाडीबरोबर प्रवास करीत करीत म ल पा एका लांब शहरात जाऊन पोहोचला.
ितथे याने खूपच धमाल उडवून िदली. तो रोज एका इमारती या उं च छपरावर चढून
ग धळ घाली. एकदा आप या ग धळापे ाही मोठा ग धळ खाली इमारतीत चालले ला
पाहन ू याला आ चय वाटले . छपराचे एक कौल उचकटू न याने खाली डोकावून पािहले ,
तो एका मोठ ा सभागृ हात प नास-साठ माणसे खु चीवर बसून आरडाओरडा करीत होती.
काही वे ळाने यां यापै की ितघाचौघांनी खु चीव न टणटण उड ा मार या. काहींनी
आप या खु या उचलून दुसर् यां या टाळ यात घात या. काही जणांनी हाता या मु ठी
वळवून वे डावाकडा नाच केला. असा प्रकार ितथं बराच वे ळ चालला होता.
‘‘आपण खे ळतो ना, अगदी त साच हा खे ळ होता.’’ म ल पा सग यांकडे गं भीरपणे
पाहत हणाला, ‘‘ते बघून मला फार आ चय वाटलं बु वा!... इतकं सा य हणजे
योगायोगच. मला अगदी चै नच पडे ना. इकडंितकडं उड ा मा न मी सगळी मािहती
िमळवली हळू हळू . ती जी इमारत होती ना, ितला मु नशीपालटी हणतात. ते सगळे लोक
हणे बाकी यांनी िनवडून िदले ले असतात. या िठकाणी बसून ते गावचा कारभार
करतात. फार मजे दार प त!... मला इतकी आवडली की, सारखा तो नादच लागला मला
पु ढे . यांचा तो खे ळ सु झाला की, मी आपला सारखा छपरातून बघत बसायचो–’’
माणसाम ये ही आप यासारखाच खे ळ आहे हे ऐकू न बर् याचशा माकडांना आ चय
वाटले . काही माकडांनी आ चयाने आप या शे पट ा त डात घात या.
कराकरा डोके खाजवीत एक माकड हणाले , ‘‘बरं मग! पु ढं काय?’’
‘‘जरा पु रं तर होऊ दे माझं बोलणं !’’ म ल पा या याकडे रागावून पाहत बोलला.
‘‘मी आता ते च सां गणार होतो. आपणही मु नशीपालटी काढावी असे मा या मनात आले
आहे . ही जु नाट राहणी आता बास झाली. आता थोडं सु धारलं पािहजे आपण. अन् हा
खे ळ खे ळणं आप याला मु ळीच जड जाणार नाही. आप याला थोडीशी याची क पना
आहे च. जरा नवीन चार गो टी िशकाय या हणजे झालं .’’
‘‘कोण या नवीन गो टी?’’ दुसरे एक माकड कैरीचा तु कडा चघळीत हणाले .
‘‘पिहली गो ट हणजे इले शन.’’
‘‘इले शन हणजे ?’’
‘‘ हणजे िनवडणूक.’’
‘‘िनवडणूक हणजे इले शन. हा: हा:!’’ म ल पाने दात िवचकले .
‘‘ याचं असं करायचं – आप यापै की काही माकडांना उभं करायला पािहजे .’’
‘‘हा पहा मी उभा रािहलो–’’ एक हातारे हाडकुळे वानर उभे राहन ू हणाले , ‘‘आता
पु ढे काय क ?’’
‘‘आता खाली बै स,’’ म ल पा ओरडला. ‘‘अरे , जरा माझं आधी नीट ऐकू न तर या.
का आधीच मु नशीपालटी करताय या सभे ची? मूख कुठले ?’’
 ‘‘म ल पा, तू या हातार् याचं काही ऐकू नकोस. ते िन वळ वे डपट आहे . तू पु ढं सां ग,’’
ितसरे माकड हणाले .
‘‘पु ढं काय? काही माकडांनी िनवडणु कीला उभं राहायचं , बाकी यांनी आपली मतं
याला ायची.’’
‘‘मत हणजे ? पे की जां भळं ? अन् सगळी मतं घे ऊन ते एकटं खाणार की काय? हे
नाही बाबा चालायचं हां .’’
माकडांचा हा मूखपणा पाहन ू म ल पा अगदी िचडून गे ला. याने धमकी दे ऊन
सग यांना प्रथम शांत बसिवले . मग हळू हळू िनवडणूक, मतदान, लोकांचे प्रितिनधी,
कारभार इ यादी गो टींसं बंधी सिव तर मािहती समजावून िदली. माकडांना ही मािहती
मोठी अद्भुत वाटली. आजपयं त यांनी आपापसांत अने क मारामार् या के या हो या, पण
इतका प तशीर मनोरं जक खे ळ आपण यापूवी कधीच पािहला नाही असे वृ माकडांनी
शपथे वर सां िगतले . सग यांना ही नवी मारामारीची क पना अ यं त पसं त पडली.
आप या या माकडां या रा यातही यु िनिसपालटी सु करायची असे शे वटी एकमताने
ठरले .
ते हापासून या अर यात काही िदवस मोठीच धामधूम उडाली.
म ल पा माकडा या सूचने पर् माणे सगळा कारभार, मग काय? िनवडणु कीसाठी दोन
प पािहजे त असे याने सां िगतले . ते हा माकड आिण वानर असे दोन प पिह यांदा
पाड यात आले . ‘अर याची सु धारणा’ हे ये य दो ही प ांनी जाहीर केले आिण
िनवडणूक प्रचारास प्रारं भ केला. दो हीकडची प्रमु ख मं डळी िनवडणु कीला उभी
रािहली. खूप जोरदार प्रचार झाला. एका प ाने ‘झाड’ ही खूण घे तली होती. यांनी
लहान लहान झाडे च उपटू न आणून सग या अर याची नासधूस केली. िवरोधकांना याच
झाडांनी झोडपून काढले . दुसर् या प ाने ‘शे पटी’ ही खूण घे तली होती. यांनी
प्र ये काला शे पटीचे तडाखे लगावून आपली खूण सग यां या नीट ल ात राहील अशी
यव था केली. म ल पा माकडाने सां िगतले या इतर आव यक गो टीही भरपूर सं ये ने
कर यात आ या. मोठमोठ ा िमरवणु की िनघा या आिण यातून माकड-वानरां या
मारामार् या झा या. प्रचारसभे त भाषण करताना दोन-चार वानरां या त डावर झाड
बसले . याबरोबर पाच-सात माकडमं डळींचा झाडा या वर या फांदीपयं त पाठलाग क न
वानरांनी यांना चोपून काढले . वानरां या एक-दोघा उमे दवारांना माकडांनी ऐनवे ळेला
पळवून ने ऊन ढोलीत लपवले . यांनी माघार घे त याची पत्रके काढली. वानरांनीही
बनावट वानर-मतदार तयार क न भरपूर ग धळ माजवला. उ टे पे , बोरे , सीताफळे
इ यादी दे ऊन माकड-मतदारांना िवकत घे याचा प्रय न झाला, तर माकडांनी वानरांना
दहशत घालून धम या िद या.
िनवडणु कीपयं त मिहनाभर आधी हा नवा खे ळ रोज चालू होता. या खे ळाची सवांनाच
फार मजा वाटली. असा मनोरं जक खे ळ खे ळता खे ळता सु धारणा कर याचे माणसाचे
कैाश य फार मोठे असले पािहजे याब ल सवांची खात्री पटली.
प्र य मतदान मात्र शांतते ने झाले . सगळी माकडे सकाळपासूनच रां गा क न
उभी होती. शे पटीला शे पटी लावून एकेक माकड मतदानासाठी ये त होते . काही आजारी
माकडांना इतर माकडांनी खां ाव न आणले . वानरांनी आणले ले बरे च मतदार बनावट
िनघाले . काही वानिरणींनी नवर् याचे नाव सां ग यास नकार िद यामु ळे मतदानात खूपच
ग धळ िनमाण झाला. दुपारी चारनं तर मतदानाचे प्रमाण वाढले . बरीच ध काबु की, िहप्
िहप् हुर इ यादी प्रकार घडले . तथािप एकंदरीत िनवडणूक शांतपणे पार पडून माकड
मं डळी बहुमताने िनवडून आली.
काही िदवसांनी िनवडून आले या माकड-वानर प्रितिनधींची पिहली सभा घे ऊन
म ल पा माकड हा ‘प्रेिसडट’ हणून िनवडून आला.
न या प्रेिसडट या अ य ते खाली माकड प्रितिनधींची पिहली सभा लवकरच
भरली. या सभे पासून माकडां या रा याचा नवा कारभार सु होणार होता. यामु ळे इतर
मकट मं डळीही कुतूहलाने या सभे स उपि थत होती.
पिह याप्रथम एका वानराने प्र न िवचारला–
‘‘उ हा याचे िदवस जवळ आले असून, सरोवराचे पाणी िदवसिदवस आटत आहे .
दरवषी आपण या िदवसांत दुसर् या िठकाणाकडे जातो. यं दा यु िनिसपािलटी काय करणार
आहे ?’’
‘‘हा प्र न गै रलागू आहे ,’’ म ल पा हणाले , ‘‘उ हाळा आ यावर याचा िवचार
करता ये ईल.’’
दुसरे वानर उठू न उभे रािहले .
‘‘आप या अर यात फळझाडांची सं या थोडी अन् माकडांची सं या जा त होत
आहे . यामु ळे अने क माकडे उपाशी राहतात. यादृ टीने आपण काय कर याचे ठरिवले
आहे ?’’
‘‘स माननीय सभासदांनी उपि थत केले ला मु ा मह वाचा आहे –’’ म लोबा
हणाले , ‘‘ यासाठी मा या अ य ते खाली सात सभासदांची एक किमटी ने मावी असा
ठराव मी मांडतो. या किमटीने पाच वषांत चौकशी क न नं तर दोन वषां या आत आपला
िरपोट ावा.’’
‘‘पण इतर अर यांत काय ि थती आहे ?’’
‘‘ते पाह यासाठी मी आिण उपा य वत:च ितकडे जाणार आहोत. चार मिह यांत
आ ही परत ये ऊ. तोपयं त सवांनी आ हाला फुकट फळे पु रवावीत.’’
‘‘आप या पे या झाडावर राह याची परवानगी ावी असा एखादा वानराचा अज
आला आहे काय?’’
‘‘होय.’’
‘‘या अजाचं पु ढं काय झालं ?’’
‘‘ याची चौकशी चालू आहे .’’
‘‘ही चौकशी के हा पु री होईल?’’
‘‘न की सां गता ये त नाही.’’
‘‘के हा सां गता ये ईल?’’
‘‘ याचसं बंधी िवचार चालू आहे .’’
‘‘हा िवचार के हा सं पेल?’’
‘‘न की सां गता ये त नाही.’’
 अ य म ल पा माकड यां या या उ रामु ळे सभे चे वातावरण चां गले तापले .
िवरोधी प ीय वानरांची काळी त डे रागाने लालजां भळी पडली. यांनी आरडाओरडा
सु केला. शे पट ा वर उगार या. िशवीगाळ सु झाली. कुणाचे कुणाला समजे ना झाले .
माकड आिण वानर यांनी मारामारीला सु वात केली. आरो या आिण िच कार यांनी
वातावरण भ न गे ले. ते पाहन ू एका धूत सभासदाने ताबडतोब सभा तहकुबीचा ठराव पु ढे
मांडला. अर या या एका टोकाला कुणीतरी िशकार् याने एका मे ले या वाघाला पु हा
एकदा मार यामु ळे या दु:खाप्री यथ आजची सभा तहकू ब करावी असा ठराव याने
मांडला आिण शे पट ा वर करावयास सां िगतले . मारामारीत गु ं त यामु ळे सग याच
माकडां या आिण वानरां या शे पट ा वर झाले या हो या. याचा फायदा घे ऊन हा
ठराव पास झा याचे जाहीर क न अ य म ल पा माकड आिण यां या प ाचे इतर
माकड-सभासद घाईघाईने िनघून गे ले.
मग असा प्रकार वरचे वर घडू लागला आिण या मारामार् याही वरचे वर होऊ
लाग या.
हा नवा खे ळ आप याला बराच महागात पडला, हे हळू हळू सवां याच यानी ये ऊ
लागले . सव अिधकार म ल पा माकड आिण या या प ाचे सभासद यां याच हाती
होते . यामु ळे लहानसहान गो टींतही सवांना याचा त्रास होऊ लागला. आता
म ल पा या परवानगीिशवाय कुणालाही झाडावर चढ याची िकंवा फळे खा याची
मनाई कर यात आली. सरोवराचे पाणी काही एका ठरािवक वे ळातच यायचे , एरवी
ितकडे िफरकायचे नाही असे ठरिव यात आले . ते ही सग यांना जाचक होऊ लागले .
काही उ म झाडांची फळे एकट ा म ल पाने गडप केली. इतर कुणाला बीदे खील िदले
नाही, अशी तक् रार या याच प ाची माकडमं डळी क लागली. लवकरच सग या
झाडांचे खराटे झाले . सरोवराचे पाणी आटत गे ले. तरी म या माकड सव काही सु रळीत
चालू आहे असे सवांना सां गत होता. यामु ळे सभे म ये रोज मारामार् या होऊ लाग या.
िजकडे ितकडे अं दाधुं दी माजली.
हा नवा खे ळ िततकासा चां गला नाही हे सग यांना अखे र पटले . सग यांनी एकत्र
बसून िवचारिविनमय केला. म याची हकालपट् टी केली. मु िनिशपालटी बरखा त क न
टाकली. हा सव यवहार बे कायदे शीर आहे अशा म याने खूप धम या िद या, पण
कोणीच याचे जु मानले नाही. उलट याला चां गले चोपून काढले . ते हा तो रागारागाने
पु हा आगगाडी या टपावर बसून लांब शहराकडे पळू न गे ला.
मग माकडांचे ते अर य लवकरच िनमळ झाले . पिह यासारखे झाले . सगळी माकडे
मोकळे पणाने कोण याही झाडावर उड ा मा लागली. कोठ याही झाडावरची फळे
खाऊ लागली. सरोवरातले पाणी पोटभर िपऊ लागली. यां या आरड ा-ओरड याने ,
खे ळ याने सगळे अर य पु हा पिह यासारखे गजबजून गे ले.

 दोन बैलांची सुरस गो ट

एका गावात एक िखलारी बै लजोडी होती. अ कडबाज िशं गे, थोराड अं ग आिण
झुपकेदार शे पट ा यामु ळे ही बै लजोडी गावात अं िज य झाली होती. एका बै लाचे नाव
होते ‘िशं ड या.’ तो जरा वय कर होता. दुसरा वळू या मानानं जरा तरणा होता. याचे
नाव ‘इं ड या.’ िशं ड या-इं ड याची ही जोडी महाधूत होती. यांचे आपसांत मु ळीच बरे
न हते , पण ‘एकी हे च बळ’ हे सूतर् यांना पाठ होते . रानात मालका या शे तात काम
करताना दोघांचे कामापे ा चर याचे काम चाले . सु गी या िदवसांत तर कामापे ा
खा याचीच चटक यांना लागले ली होती, पण आपण दोघे िमळू न खातो आहोत हणूनच
आप याला पोटभर खायला िमळते हे या दोघां याही मनात प के जले ले होते .
शे तात नाना प्रकारची िपके होती. गवत होते . पाणी होते . आसपासची जनावरे
आशाळभूतपणाने भोवती गोळा होऊन बघत उभी राहत, पण शे तात घु स याचे धै य
कोणाला होत नसे . कुणी तसा प्रय न केलाच तर िशं ड या-इं ड या दोघे ही िमळू न
या यावर तु टू न पडत. मग याला िजवा या भीतीने धूम पळावे लागे .
एके िदवशी काय गं मत झाली बरे का, एक को हा आिण एक गाढव यांची गाठभे ट
शहरा या मरीआई या दे वळापाशी झाली. दोघे ही मरीआईचे भ त. हणजे एका
पाटीतले च हणाना. फ त को हा हा जा त लु चा हणून याला ‘डावा भ त’ हणत.
गाढव हा जा ती मूख अस यामु ळे याला ‘उजवा भ त’ हणत. इतकाच काय तो फरक.
बाकी बदमाशी, द्रोह, वाथ इ यादी महान गु ण उभयतांत सारखे च होते . तर सां गायची
गो ट अशी की, दोघांची गाठ पडली आिण ग पा सु झा या. शे तातला माल
आप याला खायला िमळत नाही, याब ल दोघांनीही खं त य त केली. याबाबत काही
उपाययोजना करावी यावरही बोलणे िनघाले .
िमशा साफ करीत को हा हणाला, ‘‘ याचं काय आहे , इसापनीतीतली पूवीची गो ट
यांना माहीत आहे . दोन बै लांची एकजूट होती तोपयं त यांना कुणी मारलं नाही, पण
यां यात फू ट पड यामु ळे िसं हानं पिह यांदा एकाला मारलं , मग दुसर् याचा समाचार
घे तला. यामु ळे आता िशं ड या-इं ड यात या मु ावर फू ट पाडणं जमणार नाही.’’
‘‘खरं आहे !’’ गाढव िचं तातु र मु दर् े ने हणाले , ‘‘एरवी साले िकती भांडतात! पण
सु गी या वे ळी गं मत पहा. िशं ड या-इं ड या या ग यात गळा घालतो, तर इं ड या-
िशं ड या या िशं गाला िशं ग लावून ती खाजवतो, यामु ळे सु गीचा फायदा आप याला
नाही तो नाहीच. हलकट ले काचे !’’
‘‘हो, पण या यावर उपाय काय?’’
‘‘उपाय तूच शोधून काढ. तू को हा आहे स. धूतपणा आिण बदमाषी हा तु या पाटीचा
परं परागत वारसा आहे . काय वाट् टेल ते कर, पण या दोघांत फ कलास फू ट पाड.’’
‘‘समजा फू ट पडली तरी याचा फायदा यायला िसं ह कुठं आहे ? मग या टोण यांना
मारणार कोण?... आपली काही ती ताकद नाही,’’ को ानं शं का काढली. थोडा वे ळ
िवचार केला. नं तर तो हणाला, ‘‘तथािप मला एक यु ती सु चली आहे –’’
‘‘ती कोणती? दोघांनाही लाथांचा प्रसाद ायचा आहे का? हा पहा मी तयार आहे –’’
गाढव पाठीमागचे दो ही खूर हवे त उं च उडवून हणाले . थोडीशी धूळ उडालीही.
‘‘मूखा, नु स या लाथांनी काय होणार? ितथं यु तीचं काम आहे . नु स या मारामार् या
नाही चालणार. चल हट् !’’ को हा ओरडला.
‘‘मग कसं करायचं हणतोस?’’ गाढवाने नम्रते ने िवचारले .
‘‘हे बघ, एकीचं मह व इसाप या काळापासून यांना पटले लं आहे . यामु ळे तशी फू ट
नाही पडणार यां यात, पण ‘एकी हे च बळ’ याऐवजी ‘आपसांत बे की अथात खरी एकी
हे च बळ’ हे जर आपण यांना ताि वक दृ टीनं पटवून िदलं तर मात्र काम जमे ल.’’
‘‘काय? आपसांत बे की हे च बळ?’’
‘‘होय, होय! आपसांत बे की अथात खरी एकी हे च बळ.’’
‘‘वा वा! काय नामी क पना आहे !’’ गाढव अ यानं दाने हुरळले , ‘‘पण हणजे काय?’’
‘‘कळे ल तु ला. चल मा याबरोबर.’’
चरता-चरता बै लजोडीतला इं ड या शे ता या बां धाकडे एकटाच आला होता. को हा
लु टुलु टु चालत या याकडे गे ला. कुिनसात क न हणाला, ‘‘काय इं डकेसाहे ब, आज
बां धाकडे चरत आलात? िशं ड या तु हाला पोटभर खायला िमळू दे त नाही हणतात ते
खरं च आहे हणायचं !’’
इं ड याचे को ा या शहाणपणाब ल बरे मत होते . रानात या गोरगरीब प्रा यांचा
याला कळवळा आहे , असे ही याला वाटत होते . तरी पण को ाचे हे बोलणे ऐकू न तो
डाफरला–
‘‘हे बघ, तू आम यात फू ट पाडायला बघत असशील, तर ते मु ळीच चालायचं नाही.
हा–’’
‘‘फू ट? छे : छे :!’’ को हा दो ही कान आप या पु ढ या पायांनी ध न नम्रते ने
बोलला. ‘‘मा या मनातही ती गो ट नाही. वाईट एवढं च वाटतं की, हातारा असूनही
िशं ड या तु हाला काही हाती लागू दे त नाही. रानातले सगळे प्राणी या यावर नाराज
आहे त. तु हाला सग यांब ल सहानु भत ू ी आहे हणून मला सां गावं सं वाटतं इतकंच.’’
को होबाचे हे बोलणे ऐकू न इं ड या खु लला. ‘‘हो, ही गो ट मात्र खरी. गोरगरीब
प्रा यांब ल मला सहानु भत ू ी आहे , पण एकीचे मह व–’’
‘‘ यांचं क याण करायचं असे ल तर ही िदखाऊ एकी टाकू न ा! खरी एकी हे च बळ हे
यानात या.’’
‘‘खरी एकी हणजे काय?’’
को ाने या शं केचे खु लासे वार उ र िदले . आप या पाटीचा असला तरी या याशी
बे कीने वागून याची िजरव यासाठी दुसर् याची मदत घे णे यालाच ‘खरी एकी’ हणतात
असे याने सां िगतले . िशं ड या प का धूत. ते हा याला हाणून पाड यासाठी गाढव,
को हा, लांडगा इ यादी समान िवचारां या प्रा यां शी सं गनमत करणे हीच खर् या अथाने
एकी हणता ये ईल, असे याचे मत पडले . एका िवचारा या प्रा यांचे ध् वीकरण होणे
कसे आव यक आहे , याची याने बरीच ताि वक चचा केली.
 हे ऐक यावर मात्र इं ड या िबथरला. आधीच याचे डोके हलके होते . डो यापे ा
िशं गांचाच भाग मोठा होता. यातून ही िचथावणी. मग काय िवचारता महाराज!...
को ा या प्र ये क बोल याला तो िशं गे हलवू लागला. लांब नाका या को होबाने मग
हळू च िशं ड याला कसे खायला जा त लागते आिण हातारा झाला असूनही याचा
हावरे पणा कसा गे लेला नाही, याचे रसभरीत वणन ऐकवले . मालकाचा डोळा चु कवून
आपण सगळे च थोडे थोडे खाऊ या, हा मु ा इं ड याला पटला. या या भरीला रानात या
उपाशी प्रा यांचे दयद्रावक वणन. मग काय, इं ड या या (भरले या) पोटाला एकदम
पीळ पडला. डरकाळी फोडून तो हणाला, ‘‘असं काय! मग आता दाखवतोच िहसका
या िशं ड याला. हातारा झाला तरी सा याला खायची इ छा अजून आहे च अं ! थांब,
ओढ ाकाठ या लु सलु शीत गवताचा एिरया तु याकडून काढूनच घे तो. काय करतोस
बघू.’’
को ाचे आिण गाढवाचे काम झाले !
दुसर् या िदवसापासून िशं ड या-इं ड यात रोज मारामारी सु झाली. दोघे ही
एकमे कां या अं गावर िशं गे रोखून धावून जाऊ लागले . मोठमोठ ा डरका या फोडू
लागले . िविहरीजवळ या मु य िपकात घु सायचा अिधकार िशं ड याने आप या वासराला
िदला ते हा इं ड या भलताच खवळला. याने आप या वासराला या िपकात घु सवले .
दोघा वासरांची पर पर मारामारी होऊन िशं ड याचा टोणगा घायाळ होऊन चौखूर
उधळला, ते हा तर इं ड याला भलताच जोर आला. रानात या एका बु जगाव याने
दोघां या एकीसाठी खूप प्रय न केले , अशीही बातमी सगळीकडे झाली, पण शे वटी
दोघांची जोरदार ट कर झालीच. यात िशं ड याचे एक िशं ग मोडले . दुसरे लटालटा हलू
लागले . मग मात्र हातार् या िशं ड याने िनमूटपणाने माघार घे तली. अखे रची मारामारी
कर यासाठी इं ड या आला ते हा को हा, लांडगे , गाढवे सगळे भोवताली जमा झाले ,
पण आपले हलणारे िशं ग कसे बसे साव न धरीत िशं ड याने एकदम जाहीर केले ,
‘‘िमत्रहो, आमची एकी सु पर् िस आहे . आ ही दोघे ही फार काळापासून एक आहोत.
एकी हे च बळ बरे !... यापु ढं मारामारी बं द.’’
ताजे गवत खाऊन तरारले ला इं ड या बोलला, ‘‘अथातच! तु मची आमची एकी
रािहलीच पािहजे . हं , चला आता बसा गोठ ात. नाहीतर आपली एकी धो यात ये ईल.’’
एकीसाठी िशं ड या आपणहन ू गोठ ात जाऊन बसला. अशा रीतीने एकीचाच शे वटी
िवजय झाला. इं ड या आता रानात एकटाच िफरतो. वाटे ल ते खातो. को हा, गाढव,
लांडगा सगळे या या मागून िहं डत-िहं डत पोटभर चरतात. सगळे चै न करतात.
ह ली ऊस कडाकडा फोडताना को हा डोळे िमचकावून गाढवाला हणतो–
‘‘िशं ड या मरायलाच टे कला आहे . िफ टी पसट काम झालं च आहे . चार िदवस
इं ड याला च दे पोटभर. मग मात्र आपण िसं हाला बोलावू. तो चु टकीसरशी याचा
िनकाल लावील. मग सबं ध रान आप यासाठी मोकळं ! हां : हां :!’’

 माझे माहेर : पंढरपूर

मुं बई-मद्रास रे वे मागावर, सोलापूर िज ात कुडुवाडी नावाचे टे शन आहे . या

टे शनावर उत न आपण बाहे र या बाजूला आलो की, इव याशा ळां वर उभी असले ली
एक छोटीशी गाडी दृ टीस पडते . काड ा या पे टीसारखे ितचे डबे पािहले हणजे या
ड यात आप याला आत िशरता ये ईल की नाही याची धा ती वाटते , पण ते वढ ात
‘पु ं डिलक वरदा हाऽिर िवठ् ठल’चा गजर ऐकू ये तो. आपण िनरखून पाहतो. मग यानात
ये ते की, ड यात माणसे प्र य बसले ली आहे त आिण यां या त डूनच हे सु वर वनी
उमटत आहे त. आता आत बसायला हरकत नाही अशी आपली खात्री होते . आत जाऊन
बसलो तरी गाडी लवकर सु च होत नाही. ओ हरलोड झा यामु ळे गाडी ढकलावी
लागणार की काय, अशी दाट शं का ये ऊ लागते , पण ते वढ ात गाडी हलते . खरोखरीच
हलू लागते . मग दोन-अडीच तासांत ब ीस मै लांचे लांबलचक अं तर तोडून गाडी
चं दर् भागे वरील िविलं डन पु लावर ये ते. या िठकाणी आ यावर एक प्रदीघ शीळ
वाजव याचा या गाडीचा िरवाज आहे . ती शीळ ऐकू आली की, आपण दचकतो.
िखडकीबाहे र बाव न इकडे ितकडे पाह ू लागतो. चं दर् ाकार वळण घे तले ली चं दर् भागा
नदी दृ टीस पडते . ित या काठचे मोठे ‘वाळवं ट’ िदसू लागते . दु न दे वालयाची िशखरे
सकाळ या सोने री उ हात चमकताना दृ टीस पडतात. गाव नजरे स पडू लागते आिण हां
हां हणता पं ढरपूरच ये ते. हे च ते पं ढरपूर बरे ! यु गे अठ् ठावीस कर कटीवर ठे वून आप या
भ तांना भवसागर कमरे इतकाच खोल आहे असे सां गणारा िवठोबा िजथे उभा आहे , तीच
ही महारा ट् राची आ याि मक राजधानी असले ली िद य नगरी!
...तीस वषांपवू ी पं ढरपूरचे पिहले दशन घडले , पण अजून कसे ते टवटवीत
िचत्राप्रमाणे डो यांसमोर जसे यातसे उभे आहे ! आम या गावापासून अठ् ठावीस मै ल
असले या या शहरगावी आलो. या गो टीस आता तीस वष होऊन गे ली. तो
बै लगाडीचा दीड िदवसाचा प्रवास. वे ळापूर या खं डोबा या दे वळात केले ला रात्रीचा
मु काम. भं डीशे वगावला खा ले या दश या. ती वाखरी, तो िवसावा आिण हळू हळू िदसू
लागले ले पं ढरपूर. सं याकाळ या सर या, मं द उजे डात िदसले ली िवठोबा-रखु माई या
दे वळाची उं च िशखरे . ते र ते , तो िवजे चा उजे ड, ती हारीने लागले ली दुकाने , हॉटे ल...
आपण कुठ या तरी शहरात प्रवे श करीत आहोत असे वाटले . त डात बोट घालून
बावळट मु दर् े ने हे सगळे वै भव पाहणारा सात-आठ वषांचा ते हाचा ‘मी’ अजून मा या
डो यांसमोर कसा ल ख उभा आहे !
िवठोबा हा या गावाचा आधार. या या दे वळाभोवती जु ने पं ढरपूर वसले ले आहे .
वषामागून वष गे ली. पारतं य आले आिण गे ले. जगात केवढे तरी बदल झाले . आठ
वषांचा मी अडतीस वषांचा झालो, पण हे जु ने पं ढरपूर अजून आहे तसे च आहे . या जु या
पं ढरपु रात फ त घरे आहे त. र ते नाहीत. दोन घरां या मध या िरका या जागे लाच
‘र ता’ अशी इथे सं ा आहे . यालाच सरळ भाषे त ‘बोळ’ असे नाव आहे . पं ढरपु राला हा
बोळांचा चक् र यूह याने आप या डो यांनी पािहला नसे ल तो माणूस खरोखरीच
अभागी. फू ट-दीड फू ट ं दीपासून पाच फुटांपयं त आिण पाच फू ट लांबीपासून शं भर-
दोनशे फुटांपयं त या बोळांची लांबी- ं दी आहे . या बोळात एकदा माणूस घु सला की,
कुठू न कुठे िनघे ल हे न की सां गणे अश य. जवळचा माणूस या बोळात अडकला की,
सं याकाळपयं त तो घरी पोहोचला तरी पु कळ. िजथे बोळ सं पले ला आहे असे वाटावे
ितथे न की पु ढे जा यासाठी वाट आिण पु ढे वाट आहे हणून जावे तो कुठ या तरी
घरा या पाठीमाग या हाणीघरात याचा शे वट, हा अनु भव अने कांनी घे तले ला आहे .
राजसूय य ा या वे ळी मयासु राने मायानगरी िनमाण केली होती, अशी महाभारतात
आ याियका आहे . पाणी आहे असे वाटावे ितथे जमीन असावी आिण जमीन आहे हणून
पु ढे पाय टाकावा तर तो पा यात पडावा, अशी याची अद्भुत रचना होती हणून
सां गतात. यापासून फू ती घे ऊनच या बोळांची रचना झाली असावी. हा आपला
अं दाज. कदािचत इथली रचना पाहन ू मयासु राला मयनगरीची क पना सु चली असे ल!
न की कोणी सां गावे ? अजूनही हे वै भव पं ढरीत दृ टीस पडते आिण गावाला
‘ यु िनिसपािलटी’ अस यामु ळे ते अनं त काळपयं त िटकू न राहील यात शं का वाटत
नाही.
पं ढरपूरचे हे बोळ फार जु या काळापासून प्रिस आहे त. ते िकती आहे त, कसे कसे
आहे त आिण कुठू न कुणीकडे जातात हे तीस वषांनंतरही मी आज सां ग ू शकणार नाही.
अजूनही मी पं ढरपूरला जातो ते हा या बोळांतन ू िहं डतो. अजूनही प्र ये क खे पेस
एखादा बोळ मला नवाच वाटतो आिण तो आप याला ने मका कुठे घे ऊन जाईल याचा
अदमास करता ये त नाही. या बोळांचे दुसरे वै िश ट हणजे पायाखालचे दगड. या
बोळां या चक् र यूहात बसले ले सगळे पं ढरपूर केवळ दगडी र यांनी बनले ले आहे . भु ई,
भूमी िकंवा जमीन नावाचा प्रकार तु हाला आढळणार नाही. मोठमोठ ा आड या
दगडांनी शोिभवं त झाले ले हे बोळ आिण याखालून िन य वाहणारे गटाराचे झुळझुळ
पाणी. थोड यात चु कले , नाहीतर पं ढरपूर हे पा यात वसले ले दुसरे हे िनस शहरच
हायचे ! दगडांनी ते झाकले गे ले इतकेच. हे दगडही मोठे िनवडक. प्र ये काची प्रवृ ी
वतं तर् . एक दुसर् यासारखा आढळणार नाही. यामु ळे खाली र याकडे पाहन ू
चाल याची सवय सग यां या अं गी पु रे पूर बाणले ली आहे . चालचलणूक बरी नसले ली
बाईही या बोळात खाली पाहत-पाहत इत या मयादे ने चालते की, ती ‘तशी’ असे ल,
अशी शं का ित या यजमानालाही ये णार नाही, असे लोक कौतु काने सां गतात.
पं ढरपूर गावात इतर गावांपर् माणे च अठरापगड जातीची व ती आहे . मु सलमान आहे ,
रे वे मुळे थोडे फार िख्र चन आहे त. आता िसं धी आले आहे त, पण गावाचा त डवळा
ब्रा णी आहे . बडवे , उ पात, से वाधारी, यजमानकृ य करणारे , पे शनर यांची दाटी
अस यामु ळे ब्रा ण व ती भरपूर. यामु ळे गावाचा चे हरामोहराही ब्रा णी असावा
यात नवल नाही. पाटील हा प्राणी सामा यत: मराठा; पण पं ढरपूरचा पाटीलही
ब्रा णच. यामु ळे सोवळे -ओवळे , नै वे , पीतांबर, कद, श्रावणी, नानसं या इ यादी
गो टींची अजून चलती आहे . िच पावन, कर् हाडे हा प्रकार बे ताबे ताचा. दे श थ समाज
भरपूर. यामु ळे दे श थ-कोकण थ हा सं कुिचत वाद आम या गावी फारसा नाही. ये थे
मारामार् या सग या ‘ऋ वे दी श्रे ठ की यजु वदी?’ यासं बंधी या. श्रा , प , पारणे ,
जे वणावळी हे प्रकार िन याचे . बु ं दीचा लाडू, िजले बी, पु रणपोळी याचे ये थे कोणाला
कौतु क नाही. पूवी समृ ी होती. यावे ळी तर अजब मामला होता. रोज कुणीतरी दाता
भे टे आिण तो ब्रा णभोजन घाली. दे वळात मोठमोठ ा पं ती झडत, बु ं दीचे लाडू
एकमे काला फेकू न मार याचे प्रकार हमे शा चालत. िध पाड, दै यासारखे िदसणारे
ब्रा ण आता तु रळकच, पण पाच-प नास वषांपव ू ीची िपढी कशी असे ल याची अजून
क पना ये ते.
आषाढी-काितकी या दोन मु य यात्रा. याखालोखाल चै तर् ी आिण माघी. िशवाय
चतु मास आहे , अिधक मिहना आहे . सं क्रांत, पाडवा आहे . िदवाळी या िदवसांत या
टपररी वार् या आहे त. सगळे गाव या यात्रेवर जगणारे . एरवी सगळीकडे शु कशु काट.
िनवांत कारभार. सकाळी नऊ-साडे नऊ या पु ढे दुकाने उघडतात. फ या-फ यां व न
चकाट ा िपट याचा उ साहवधक कायक् रम ठायीठायी दृ टीस पडतो. कुणालाच
कसलीही गडबड, धांदल नसते . ‘िनवांत’ हा परवलीचा श द. फळीवर बसले ला एकजण
जाणार् याला िवचारतो, ‘‘काय दे वा, कसं काय?’’
यावर तो हसतमु खाने हणतो–
‘‘िनवांत... तु ही?’’
‘‘आ ही पण िनवांत.’’
‘‘मग झकास!’’
असा सं वाद ग लोग ली आढळतो. वे ळ नाही हा प्रकार पं ढरपु रात एरवी
अि त वातच नाही. इत या वे ळेचे करावे तरी काय, हाच खरा प्र न! यामु ळे
ग पा टकांचे अड्डे िठकिठकाणी पडले ले असतात. लहान मु लापासून हातार् या-
कोतार् यापयं त सगळे जण यात सहभागी असतात. खा यािप याची ददाद (एकेकाळी
तरी) नस यामु ळे लोक रगे ल, रं गेल. तालमींची सं या भरपूर. गावातले कुठले ही पोरगे
तालमीत हे जायचे च. यामु ळे मारामार् यांची हौस अतोनात. पूवी िदवाळी या िदवसांत
वाळवं टात दोन-तीन िदवस रात्री दा ची लढाई हायची. कलगीवाले आिण तु रे वाले हे
गावातले दोन प्रमु ख भाग. तालमीतले सगळे जवान उमे दवार गडी, इतकेच न हे तर
हातारे दे खील या लढाईत उतरत. कवठ, नारळ पोकळ क न यात उडवायची दा
ठासून भरायची आिण ती फेकायची. प्रितप ाचा एकेक घाट िजं कून चं दर् योती
लावाय या. ही लढाई लु टुपु टीची नसे , चां गलीच तु ं बळ होई. लालभडक दा या उजे डाने
सगळे वाळवं ट भ न जाई. घाटापासून नदी या िन या पात्रापयं त यु ाची आघाडी
पसरले ली असे . या िदवसांत सबं ध गाव लढाई बघायला लोटायचे . इतकेच न हे ,
आसपास या गावांतन ू ही शे कडो माणसे लढाई बघायला जमत. नारळ-कवठां या
फोटांचे प्रचं ड आवाज िनघत आिण सगळे गाव हाद न जाई. अजूनपयं त कुणी
मे लेिबले नाही, पण भाजणे , पोळणे इ यादी प्रकार होऊन चार-दोन मिहने अं थ णावर
पडणारी तालीमबाज मं डळी अने क! वषभर केले या मे हनतीचा असा वचपा िनघाला
हणजे सग यांनाच भारी आनं द वाटत असे . बे चाळीस या चळवळीनं तर या लढाईवर
सरकारने बं दी घातली. पिहली काही वष ही बं दी मोड याचे प्रय न झाले , पण लढाई बं द
पडली ती पडलीच. आता ती केवळ जु या िपढी या त डची आ याियका झाली आहे .
सं याकाळी वाळवं टात बसलो हणजे अजूनही जु या आठवणी ये तात. लहानपणी
आ ही पोरे सोरे तालमीत बसून नारळ, कवठात दा कुचत बसायचो. िदवाळी या आधी
िक ये क िदवस हे काम चाले . मग लढाई पाहायला जी मजा वाटत असे ती काही
िनराळीच. उं च िठकाणी, घाटावर बसून लढाई पाह यापे ा तालीमबाज मं डळीं या
समवे त आघाडीवर उभे राहन ू लढाई पाह यात काय ‘िथ्रल’ होते हणता!... एकदा तर
फारच मजा झाली. या लढाई या िदवसांत आ ही दोघे -चौघे िमत्र वाळवं टात ग पा
मारीत बसलो होतो. हळू हळू अं धार झाला. चां गला काळोख पडला. ग पा अशा रं गले या
की, िकती वाजले हे कळले च नाही. हळू हळू माणसे जम याचे ल ात आले , पण
आ हाला याचे भानच रािहले न हते आिण एकदम लढाई सु झाली. आ ही दो ही
बाजू या बरोबर म यावर बसले लो. सगळीकडून कवठ, नारळ पे ट याबरोबर दचकलो. ते
अि नबाण भराभर अं गावर ये ऊ लागले आिण आमची पळता भु ई थोडी झाली!
कुणाला खरे वाटे ल की नाही कोण जाणे , पण आमचे गाव हणजे एक आदश
तीथ े तर् आहे . इथे घरांपे ा मठ अिधक. शहा या लोकांपे ा वे डे अिधक. (आिण
सु वािसनींपे ा सोव या बाया अिधक असाही बोभाटा आहे .) गावा या लोकांपे ा
परगावचे अिधक, असे हे चम कािरक गाव आहे . गाव न हे च, एक प्रचं ड कोडे . लहानसे
शहर हण यापे ा मोठे खे डे असे वाटणारे हे गाव खरोखरीच एक मोठे कोडे आहे . उभे -
आडवे एक मोठे पसरले ले कोडे च! मला तरी दुसरा श दच सु चत नाही. सग या
महारा ट् रात या महाराज मं डळींचे , सं थानािधपतींचे मठ आिण वाडे यांचीच सं या इथे
अिधक आहे . या मठांतन ू , वाड ांतन
ू या- या भागातले लोक वषानु वष राहतात.
चतु मासात सग या महाराजांचा मु काम पिरवारासह इथे असतो. मराठवाडा, िवदभ,
खानदे श, कोकण... सगळीकडून ही मं डळी ये तात. यात्रेत तर हे मठ ‘हाऊसफु ल’
असतात. यामु ळे स या पं ढरपूरकराला मायबोली मराठी या सग या छटा उपजत
ठाऊक आहे त. कुणी कोण याही बोलीत बोलले तरी पं ढपूरकराला ती उमगली नाही असे
कधी होणारच नाही. इथली दुकानदार मं डळी या- या बोलीत िगर् हाइकाशी सहज
बोलतील. इतकेच न हे तर उ चाराव न हा बोल परभणीचा का धु याचा, नगरचा का
नागपूर-व याचा हे बरोबर ओळखतील. मायबोली या सग या छटांचे इथे कायमचे
सं मेलन भरले ले िदसे ल आिण सं यु त महारा ट् राचे यापक दशन सहजग या घडून
जाईल. या वातावरणाचा नकळत फायदा मला िकतीतरी झाला आहे . िवदभ, मराठवाडा,
कोकण, सातारा, को हापूर यावरचे प्रादे िशक वाङ्मय मी सहज वाचू शकतो. यातले
सं वाद यो य अथासह, उ चारासह बोलून दाखवू शकतो. एखाददुसरा श द सोडला तर
मला ते दुबोध कधीच वाटले नाही. मा या गावचे मा यावर हे अनं त उपकार आहे त.
आमचे गाव तसे दिरद्रीच आहे . या दािरद्याचे स ग करणारे ही आहे त. वत: कमावून
खा यापे ा कुणी दाता भे टतो का इकडे बहुते कांचे ल आिण े तर् अस यामु ळे दाते
भे टतातही. रोज कुणी ना कुणी नवा माणूस ये तो. पै से वाटतो, दाने दे तो, जे वणावळी
घालतो. कालमानाने हे सगळे खूपच कमी झाले आहे , पण अजूनही यां या खाणाखु णा
िदसतातच. कुणी िकतीही िरकामटे कडा आिण िन ोगी असो, याला जे वायला
िमळ याची पं चाईत पडत नाही. िनदान ब्रा णांना तरी नाही. यामु ळे अशा
िरकामटे कड ा आळशी लोकांची सं या भरपूर. काही मं डळी पाळतीवरच असतात.
मं डईत सकाळ या वे ळी पान-तं बाखू खात, िवड ा ओढीत तळ ठोकायचा. केळीची पाने ,
पत्रावळी कोण घे तो इकडे ल . तसे िगर् हाईक िदसले की, चालले च हे या या
मागोमाग. एकदा घर पाहन ू ठे वायचे . मग दुपारी बारा वाजता बरोबर या घरात हजर.
अं गणात उभे राहन ू दो ही हात जोडून नम्रते ने सां गायचे ,
‘‘दुपारची वे ळ आहे , ब्रा ण उपाशी आहे . जे वायची सोय झाली तर बरं होईल.’’ की
काम झाले च हणून समजा! घरातला यजमान चरफडे ल, आदळआपट करील; पण
याला जे वायला घात यािशवाय राहणार नाही. असा एकंदरीत प्रकार अस यामु ळे
िरकामटे कडी मं डळी ने मकी इथे गोळा होतात. आसपास या भागातले वे डे इथे कायमचे
ये ऊन राहतात. ते ये तात हण यापे ा यांचे नाते वाईक यांना इथे आणून सोडतात, हे च
जा त बरोबर. ‘ े तर् ा या िठकाणी सगळे जगतात’ या िव वासाने हा उ ोग चालतो.
यामु ळे दर आठ-पं धरा िदवसांनी पं ढरपु रात नवा वे डा िदसायचाच. मला चां गले आठवते ,
लहानपणी तो आमचा एक िन याचा धं दा असे . नवा वे डा िदसला रे िदसला की, या या
पाठीमागे लागायचे . हातात ध डा घे ऊन िचडून आम या अं गावर धावून ये ईपयं त याचा
िप छा पु रवायचा. पोरांचा घोळका या घोळका मागे लागायचा. अशाने एखा ाचे डोके
थोडे से िफरले ले असे ल तर सबं ध िफ न जायचे .., पण पोरांना याचे काय? या वे ड ांतही
तर् हातर् हा असत. एक वारी िदगं बर अव थे तच पाच-पं चवीस वष िहं डत होती. या
एवढ ा अवधीत चु कू न एकही श द याने कधी उ चारला नाही. तसा तो अगदी
िन पद्रवी होता. लोक याला महाराज हणत आिण पायाही पडत. खा यािप याची
पं चाईत याला कधीच पडली नाही. दुसरे एक र न वारकरी होते . त डाने ‘िवठ् ठल
िवठ् ठल’ करीत खां ावर पताका घे ऊन प्रदि णे या र यावर सारखे पळत सु टले ले
असायचे . ितसरी वारी यमकावर यमके जु ळवून किवता बडबडत िहं डत असे . एक
ब्रा णाची बाई खु शाल र यात कुणालाही अडवायची आिण याला पै से मागायची.
िदले तर ठीक, नाहीतर ही आिदमाया कोणता प्रसं ग आणे ल याची सग यांना भीती
वाटायची. भर र यात ती कुणाचा हात धरील िकंवा लिडवाळपणे िमठी मारील याचा
ने म नसे . यमी नावाची एक पोरगी लहानपणापासून वे डी होती. डो याचे केस िफ कारले ले
आिण अं गात एक पायघोळ फ् रॉक अशा अवतारात ती िहं डत-िफरत असे . चार-दोन
वषांनी ती गरोदर अस याचे यानात ये ई. ते दृ य पािहले की, या लहान वयातही
आ हाला कस या तरी अनािमक िवचाराने घृ णा ये ई. काही उ ोग नसला की, असे एक-
दोन वे डे हाताशी ध न यां याशी प्रेमळ सु खसं वाद करीत बसणे हा या गावात या
मं डळींचा ने हमीचा आवडता उ ोग.
एरवीचे पं ढरपूर हे असे , पण वारी जवळ आली की, याचे िचत्र पार बदलून जाते .
सबं ध गावाची कळा पालटते . यु िनिसपािलटी खडी टाकू न र याचा जीणो ार करते .
यजमानकृ ये करणारे लोक घरे चु याने रं गवतात. कधी न हे ती दुकाने मालाने
गजबजले ली िदसतात. लोक आप या कामात दं ग अस याचा चम कािरक दे खावा दृ टीस
पडू लागतो. चु रमु रे, डाळे , शगदाणे यांचे मोठमोठे ढीग िदसतात. कुंकू , बु का,
तु ळशी या माळा, अभं ग-गाथा यांची चलती होते . फ याफ यां व न दुकानदार िचं चेने
तां या-िपतळे ची भांडी घाशीत बस याचे र य िचत्र ितथे िदसू लागते . एकू ण यात्रेतले
पं ढरपूर आिण एरवीचे पं ढरपूर यात आकाशपाताळाएवढे अं तर पडते . या िदवसांत
गावातला दहा-बारा वषांचा पोरगाही उ ोगात गक असतो. मरायलादे खील कुणाला
फुरसत नसते . नवमी-दशमीपासून गाव ल ावधी यात्रेक ं नी गजबजून जाते .
रात्रंिदवस ही गजबज चालू असते . यजमानकृ ये करणार् यां या घरात ितळाएवढीही
जागा िश लक नसते . िजकडे पाहावे ितकडे मुं यांसारखी माणसे , माणसे आिण माणसे च.
बाहे र िदं ड ापताकांचे दाट वन, टाळमृ दंगांचा अप्रितहत वनी. वाळवं टात कीतनाचे
फड आिण तमाशां या कनाती. िदं ड ांचे ताफे आिण हॉटे लातली गदी. चं दर् भागे तले
नान आिण बारा आणे - पयांत िनघणारे फोटो. दे वळातली प्रचं ड दाटी आिण सकशीला
होणारी गदी. पौिणमे पयं त हा जनसागर एकसारखा उसळले ला असतो. आमचा िवठोबा
रात्रंिदवस भ ता या दशनासाठी ित ठत असतो. एकादशी या िदवशी िवठोबाचे दशन
िमळणे महाकमकठीण. तासन् तास बारीला जाऊन बसावे ते हा कुठे पं ढरीनाथा या
समचरणांचे दशन घडायचे . ते ही िनिमषमात्रच. हातात कापडी तोबरे घे ऊन दे वळातले
िशपाई तयार असतात. तु ही या दे वािधदे वा या चरणां वर म तक टे कवता न टे कवता
ते वढ ात माने ला हात घालून तु हाला कुणीतरी ओढून बाहे र काढते आिण आपण
िवठोबा पािहला िकंवा नाही याचा िवचार करे पयं त तु ही दे वळा या बाहे रही आले ले
असतात. ‘समते चे पीठ’ हणून गाजले या या मं िदरातही ओळखी-पाळखी लागतात.
विशले बाजी होते . सरकारी पास असतात. बड ाबड ा मं डळींची सोय सगळीकडे होत
असते च, तशीच ती इथे ही होते . साधीसु धी िन ठावान माणसे मात्र ध केबु के खातात.
तासन् तास खोळं बतात आिण पं ढरीरायाचे प जे वढे िदसे ल ते वढे डोळे भ न पाहनू
समाधान पावतात. या पांडुरं गाब ल आिण या या पं ढरीनगरीब ल या माणसांचे प्रेम
िकती असते हणून सां गावे ! ‘पं ढरपूरचा माणूस’ एवढे सां िगतले तरी पूवी
खे ड ापाड ात लोक भािवकपणे या या पाया पडत. गावात उतर याबरोबर पायातली
पादत्राणे हातात घे ऊन चालणारी मं डळी अजून िदसतात. का तर पं ढरपूर या या
पिवत्र भूमीवर आपण आपली पायताणे कशी घालावीत हा िवचार! यांची ही भाबडी
भ ती पािहली तर नि तकालादे खील गिहवर फुटे ल. ‘खे चरािचया मना, आिण
साि वकाचा पा हा’ हे वणन काही उगीच केले ले नाही. आम या या िवठु रायाचे
माहा य आहे च तसे !
पौिणमे ला गोपाळकाला झाला हणजे ही यात्रा सं पते . भािवक, िन ठावान वारकरी
परतू लागतो. गावात या लोकां या आठ-पं धरा िदवस गाठीभे टी झाले या नसतात. या
नं तर होतात. मग वारीत या कमाई या गो टी िनघतात. या खे पेस एकंदर िकती पै शाचा
खळबळा झाला याची चचा होते . एकंदरीत वारी यं दा भरली पु कळ, पण फारशी रमली
नाही असा िन कष काढला जातो आिण एरवी शांत झोपले ले हे गाव वारीनं तर पु हा
एकदा जां भया दे ऊ लागते , डोळे िमटू लागते आिण हळू हळू गाढ झोपी जाते . िवकृतीतून
मु त होते आिण आप या वाभािवक प्रकृतीकडे वळते .
पं ढरपूर सोडून आता िकतीतरी वष झाली! अ नासाठी दाही िदशा िफरत पु कळ लांब
आलो, पण गावाकडे जा याची ओढ काही कमी होत नाही. िदवाळी या सु ट्टीत,
हुरड ा या सु ट्टीत, उ हा यात... जे हा श य होईल ते हा पं ढरपूरची वारी चु कवीत
नाही. चार िदवस जरी िमळाले तरी बरे वाटते . आपले आईवडील, भाऊबिहणी,
शाळासोबती, बालिमत्र यां या भे टीची ओढ तर खरीच; पण गावची ओढ िनराळी
असते च. गाव आमचे अजून आहे तसे च आहे . यात िवशे ष काहीच बदल झाले ला नाही,
पण मला मात्र खूप बदल जाणवतात आिण उदास वाटते . नदीकाठावर उभी असले ली
आमची शाळा पािहली की, िकतीतरी गो टींनी मन उचं बळू न ये ते. याच शाळे त आ हाला
काणे मा तरांनी गिणत आिण सं कृत िशकवले . रोज सकाळ-सं याकाळ हे आमचे हातारे
मा तर हळू हळू , िध या गतीने िफरायला चालले ले िदसत. आ ही नम कार केला की
कौतु काने हसत. यांनी िकती सुं दर सं कृत िशकवले ! आता काणे मा तर नाहीत हे
यानात ये ते. वयाने , लौिककाने भीषमाचाय हणून यांचा लौिकक ते पाटील वकील,
िहं दुसभे चे तडफदार ने ते, आप या प्रखर बु द्िधम े ने भ याभ यांना िदपवणारे भाऊराव
काणे . बहुजन समाजातून आप या कतृ वाने पु ढे आले ले भाऊ राऊळ... िकतीतरी
लहानमोठी माणसे काळा या पड ाआड गे ली. यां या आठवणींनी मन अ व थ होते .
गाव आहे तसे च आहे ; पण पु कळ बदलले आहे . जु ने चे हरे वरचे वर कमी िदसाताहे त. नवी
आप याला न ओळखणारी त डे वाढताहे त. अरे तु रे हणणारी माणसे कमी होऊ लागली
आहे त, अहोजाहोचे प्रमाण वाढले आहे . गाव आहे तसे च आहे , पण पु कळ बदलले ले
आहे . िदवसिदवस मा यापासून दरू जाते आहे , पण तरीही माझी ितकडची ओढ काही
कमी होत नाही. अजूनही मी जातोच बरे का! कुणी मला ओळखो न ओळखो, मी
आप या गावी जातो. सगळीकडे िहं डतो. उदासीनते चे िवल ण दुखरे सु ख अनु भवतो.
कदािचत मा या या गावात आणखीही बदल होतील. होईनात! मी पं ढरपूरला िनयमाने
जातच राहणार, कारण िकतीही झाले तरी ते माझे िवरं गु याचे िठकाण आहे . माझे माहे र
आहे !

 ‘दे व आहे काय?’- काही दे वां या मुलाखती

परवा आप या लोकसभे त ‘ई वर’ आहे की नाही, यावर एक फार उ ोधक चचा

झाली. सभासदांनी ई वराला म न शपथ यायची असते , पण ई वर आहे िकंवा नाही
हे च जर न की नाही, तर याची शपथ कशी यायची? नसले या नवर् या या नावाने
मं गळसूतर् बां ध याचाच हा प्रकार! सं यु त समाजवादी प ाचे एक िव ान सभासद
िशवचं द झा यांनी हा ‘पॉइं ट’ बरोबर उक न काढला. (समाजवादी मं डळी उकरा-उकरीत
एकू ण फार तरबे ज. असो.) दे व ही चीज अि त वातच नस यामु ळे हे श द गाळू न
टाकावे त, अशी यांनी मागणी केली. शे वटी मतदान होऊन अखे र दे वा या बाजूने
बहुसं य सभासदांनी मतदान के यामु ळे दे वाची वारी थोड यात बचावली, पण या सव
प्रकारामु ळे वगात फारच खळबळ उडाली. अने क दे व अ व थ झाले . या िनिम ाने
आ ही यां या या मु लाखती घे त या, याचाच वृ ांत थोड यात पु ढे िदला आहे .

पिह या प्रथम आ ही शे षशायी भगवान िव णूकडे गे लो. भगवान शे षा या अं गावर

आरामशीर पहुडले होते , पण यांना झोप मात्र लागले ली न हती. ते सारखे पाय
चाळवीत होते . यामु ळे ल मीला यांचे पाय चु रायला फार त्रास होत होता. एकदा तर
चु कू न ितने यां या पायाची शीरच जोरात दाबली. यामु ळे िव णू मोठ ांदा ओरडले !
अशाही पिरि थतीत ते शांतपणे हणाले , ‘‘आमचं अि त व आहे की नाही हा प्र नच
उपि थत होऊ शकत नाही. गे ली लाखो वष आ ही आहोत आिण पु ढं ही राहणार आहोत,
तरी पण तु हा मानवां या समाधानासाठी आ ही थोडा पु रावा दे तो. आ ही नसतो तर या
तु म या जगात केवळ पापं च घडत रािहली असती. मधूनमधून पु यकृ यं होतात,
साधु संत ज माला ये तात, ते का? साधु संतांचा छळ होतो, चोरांचं फावतं , लु या आिण
वाथी माणसांचे रा य होते आिण अखे रीस यांचा बीमोड होतो तो कसा? आ ही आहोत
हणूनच ना? परवाचीच गो ट या. या इं िडकेटवा यांनी सगळी काँ गर् े स घशात घातली.
हातात या स े चा कसाही उपयोग केला, पण फ े िसं ग गायकवाड फुटू न यांचे थोबाड
थोडे तरी फुटले च की नाही? आता बड ाबड ा पु ढार् यांची गो ट या. सगळे लु चे
बघता-बघता इं िडकेटवादी झाले . लवकरच यांनाही यां या कृ याचं फळ िमळे ल.
याअथी या जगात लबाडांना िश ा होते , याअथी आ ही आहोत! कारण आ ही
हणजे च स य आिण मूितमं त याय.’’
‘‘पण भगवान क यु िन ट भाइं चं काय? ते लोक तर तु हाला ओळखत नाहीत.’’
आ ही नम्रपणे शं का िवचारली.
‘‘आ ही झोपलो होतो ते हा ही जात हळू च जगात सरकली. ती आ हाला मानीत
नाही, याचं आ हाला मु ळीच आ चय वाटत नाही. पूवीचा इितहास हाच आहे . मागे
असु र लोकांनी अशीच अं दाधुं दी माजवली होती. स या तो डां यासु र फार मातला आहे
ना? याचे बं गालमधले भाईबं दही उ म झाले आहे त. लवकरच आ ही यांचा िन:पात
क न टाकू . अरे , तो आमचा ने हमीचाच धं दा आहे . तू िबलकू ल काळजी क नकोस.’’
 बोलता बोलता भगवान एका कुशीवर वळले आिण घो लागले . ते हा ल मीदे वीने
आ हाला इशारा केला. मग आ ही उठू न कैलासावर भगवान शं करा या भे टीस गे लो.
महादे वाची वारी या वे ळी मशानात बसली होती आिण भोवतालचा भूतगण यांची
आरती करीत होता. यां या ग यात असले या नागामु ळे आ ही जरा दरू च बसून यांना
प्र न िवचारला. ते हा हातातील िचलीम बाजूला ठे वून शं करमहाराज आपले लाल डोळे
अिधकच लाल क न ओरडले , ‘‘हा कोण झा झा? आ हाला अि त वच नाही असं
हणणारा हा कोण हरामखोर?’’
‘‘झा झा नाही, झा’’ आ ही नम्रपणे दु ती सु चिवली, पण महादे वांचे ितकडे ल
न हते . ते पु ढे ओरडले , ‘‘तरी माझा ितसरा डोळा सारखा फुरफुरतो आहे ! गे या िक ये क
यु गांत तो उघडले ला नस यामु ळे स या तो घट् ट िमटू न बसले ला आहे . प्रॅि टससाठी
हणून का होईना, आता अधूनमधून तो उघडलाच पािहजे !’’
‘‘पण तो उघडून कुणाला जाळणार?’’ आ ही महादे वा या कपाळावरील ितसर् या
डो याकडे बारकाईने पाहत भीतभीत िवचारले , ‘‘मागं एकदा मदनाला आपण जाळलं त
तर केवढी ब बाब ब झाली! आता तर आम याकडे लोकशाही आहे . असं एकदम कुणाला
पे टवता वगै रे यायचं नाही तु हाला!’’
‘‘स या लोकशाही आहे , हे आ हालाही ठाऊक आहे !’’ शं कर िचलमीचा एक झुरका
घे ऊन हणाले , ‘‘ यामु ळे एकट ा-दुकट ावर हा प्रयोग करायचाच नाही! एकदम
एखादा जथा या जथा भ मसात के यावर कोण काय हणणार? अजु नानं जसं खांडववन
जाळलं तसं एखादं वन आहे का िश लक?’’
‘‘ ‘काँ गर् े सवन’ नावाचं एक वन आहे खरं ,’’ आ ही िवचार क न सां िगतले , ‘‘काँ गर् े स-
गवत नावाचं गवतही फार माजलं य दे शात. सग या िपकांचा नाश चालवलाय यानं , पण
ते आपण जाळ याची गरज नाही.’’
‘‘का बरं ?’’
‘‘ते आधीच पे टले लं आहे . दोन झाडं एकमे कां वर आदळू न आपोआप अग्री उ प न
झाला आिण सबं ध काँ गर् े सवन जळू लागलं आहे . चां गलाच भडका उडाले ला आहे .
लवकर हे वन खलास होईल!’’
‘‘भली खोड मोडली गु लामांची!’’ शं कर खूश होऊन हणाले , ‘‘तरी या चोरांचा
आम यावर िव वास नाही अं ? पापाला प्रायि च िमळालं याचाच अथ दे व आहे ! हा
अथ नाही का िशरत यां या टाळ यात?’’
महादे वा या या हण याला मान तु कवून आ ही यांचा िनरोप घे तला. शे जारीच
नं दीमहाराज िख न होऊन बसले होते . आ ही कारण िवचारले ते हा ते हणाले , ‘‘बाईकडं
जावं की बु वाकडे जावं या या मी िवचारात आहे . दोघं ही मला फार गळ घालताहे त.
तु ही आमचे च असं हणताहे त. मला तर काहीच कळे नासं झालं य! तु हीच सां गा मी
कुणाकडं जाऊ?’’
खरे हणजे आ ही दे वांची मु लाखत घे यासाठी वगात गे लो होतो, पण या नं दीने
माझीच मु लाखत यायला सु वात केली ते हा आ ही भांबावून गे लो. तरी हाडाचे
पत्रकार अस यामु ळे ग प बस याचा गु णधम आम यात नाही! प्र ये क प्र नावर
आप याजवळ उ र आहे च अशा ने हमी या आ मिव वासाने आ ही हटले ,
‘‘आप याच जातीची मं डळी या िठकाणी जा ती, ितथं जाणं उ म.’’
‘‘तो िवचारही मा या मनात आला होता, पण दो हीकडं मला सारखीच सं या िदसते
आहे . हणून तर पं चाईत.’’
‘‘मग असं करता ये ईल!’’ आम या डो यात एकदम एक नवीन क पना फुरली.
‘‘भूतिपशा च, वे ताळ-खे ताळ ही मं डळी या िठकाणी असणार, ितथं महादे वाचं थान
असणारच. अन् महादे व ितथं नं दी. असा मे ळावा कुठं भरे ल असं वाटतं ?’’
‘‘स या नवी िद लीत भरले लाच आहे .’’ नं दीने मान डोलावली, ‘‘आ ा िशं गाखाली
थोडा प्रकाश पडला. मी बाइं याकडे जाईन मग. थँ स्!’’
नं दीमहाराजांचे समाधान क न आ ही जवळच असले या गणपतीबा पाकडे धाव
घे तली. मोरयाबा पा नु कते च मोदक खाऊन पोटाव न हात िफरवीत िवश्रांती घे त पडले
होते . दे वी सर वती वीणा वाजवून यांचे मनोरं जन करत होती. आ ही प्र न
िवचार याबरोबर दोघे ही नवरा-बायको सं त त झाले . स ड उज या बाजूला वळवून
गजानन महाराज हणाले , ‘‘या सं यु त समाजवा ांना काही उ ोगधं दा आहे की नाही?
वत:चे अ य यांना नीट सां भाळता ये त नाहीत. लागले त दे वा या उठाठे वी
करायला?’’
वीणा बं द क न सर वती हणाली, ‘‘आम यापयं त पोहोचायला खूप अवकाश आहे
हणावं . आधी आप या प ाला अि त व आहे की नाही याची चौकशी करा. मग
आमची. आता एकजूट केलीय हणे –’’
‘‘जाऊ दे गं ,’’ गणपतीने आपला वरदह त ित याकडे वळवून हटले , ‘‘ यां या
नादाला शहा यानं लागूच नये . यांचा प तसा आहे . एकेक िव ानिशरोमणी काय काय
मु ताफळं उधळताहे त ते पाहत राहावं नु सतं . एकापे ा एक िवदष ू क आहे त यां यात!
यांचं काय बोलणं एवढं मनावर यायचं ? मीच यांना बु ी िदले ली नाही तर याला ते
िबचारे काय करतील?’’
इतका वे ळ आ ही ग पच होतो. या उभयतांचे हे बोलणे ऐक यावर आ ही हटले ,
‘‘पण यां यातील काही मं डळींना थोडासा रा ट् रवादाचा वगै रे नाद आहे , पण हे भाई
लोक तर िन वळ ‘अ ला हो अकबर’ आहे त. यांना कशाचं च सोयरसु तक नाही. ते
तु हाला िश याही दे तात. इकडे कामगारांत स यनारायणही करतात. तु म या उ सवात
‘लाल बावटे की जय’चा कायक् रम करतात. फार जोरात आहे त गणपती महाराज ते लोक
स या.’’
‘‘अरे , पापी अन् असु री माणसं पिह यांदा जोरातच असतात!’’ वक् रतु ं ड महाराज
स ड हलवून बोलले , ‘‘ यांनी केले ली पापं अस झाली हणजे मग आ हाला अवतार
यावा लागतो. यांचं काम ते इमाने इतबारे बजावताहे त. िहर यक यपू असाच दे वाला
मानीत न हता. खांबातून निरं सह प्रकट झा यावर याची बोबडी वळली. तु ही लोक
जनते ला सां गा, निरं सह अवतार धारण करा हणून. आ ा खलास होतील!’’
मं गलमूतींचे आिण यां या प नीचे आभार मानून आ ही पु ढे सटकलो. इं दर् सभे त
जाऊन इं दर् , अग्री, व ण, बृ ह पती यांचेही िवचार ऐकावे त अशी इ छा होती, पण या
मु लाखतीत फार वे ळ गे ला होता. ते हा उरले या दे वां या मु लाखतीचा बे त आ ही
कॅ सल केला. वाटे त चालताना सहज एका मं िदरात डोकावलो. बाहे र ‘चं िडका-िनवास’
अशी पाटी होती, पण आत चं िडकेची मूती आढळली नाही. थोडे आ चय वाटू न आ ही
चौकशी केली ते हा र याव न जाणारा एक िकरकोळ दे व हणाला, ‘‘ हणजे ? तु हाला
ठाऊकच नाही का?’’
‘‘नाही! काय बरं ?’’
‘‘चं िडकादे वी स या तु म या िहं दु थानातच आहे त. या तु म या दे शा या स या
पं तप्रधान झा याची बातमी इकडं आली आहे .’’
‘‘असं ? अन् ित या दो ही दाराजवळचे ते अिहरावण आिण मिहरावण? ते कुठं
आहे त?’’
‘‘ते ही ित याबरोबरच गे ले आहे त. फक ीन आिण जगजीवनराम अशा नावानं
यांनीही अवतार घे तला आहे हणतात.’’
ही मािहती ऐक यावर मात्र आ ही ते थे थांबलोच नाही. ताबडतोब धूम ठोकू न जे
पळालो ते थे ट आमचे कायालय ये ईपयं त!

 ं ी िनषे ध सभा- रा टर् ीय प्राणी ‘िसंह?’ छे !
पशूच

अर यातील वातावरण आज फार गं भीर होते . एका मोठ ा झाडाखाली बरे चसे पशू
गोळा होऊन एकमे कांची पाठ खाजवीत बसले होते . सवांचे चे हरे तर गं भीर झाले होते च,
पण शे पट ाही गं भीरपणे हलत हो या. ने हमी डरकाळी फोडणारा वाघ मान खाली घालून
शे पटी या झुप याने डोळे पु शीत होता. गाढव आज चारही पायां वर उभे होते . इतकेच
न हे तर याने आपले डोळे च क उघडले ले िदसत होते . हशी या मु दर् े वरचा सं ताप
प ट ओळखू ये त होता. एक कुत्रा मात्र लांब बसले या एका कुत्रीकडे बारकाईने
पाहत होता. पाठीमाग या बर् याच जणां या त डून जां भया बाहे र पडत हो या. एकू ण
कसलीतरी दुखवट ाची सभा असावी हे कुणालाही कळ यासारखे होते .
बराच वे ळ गे यावर को हा पु ढे सरकला. दोन पायां वर उभे राहन
ू तो हणाला,
‘‘िमत्रहो, आजचा प्रसं ग हा फार दु:खाचा आहे . आज आपण कशासाठी जमलो आहोत,
हे सवांना माहीतच आहे .’’
‘‘नाही बु वा–’’ एक रे डा िशं गे हलवून बोलला, ‘‘हा टोणगा हणाला, चला रे सभे ला.
हणून आपण आलो. कशासाठी जमलो आहोत आपण?’’
को होबा सं तापून हणाले , ‘‘फार िव ान आहात आपण! इकडे अर याला आग
लागलीय अन् तू िवचारतोस कशासाठी सभा आहे हणून! वा! गाढवोजी, सां गा, सां गा
यांना सभे चा हे त.ू ’’
आप याला एकदम पु कार यात ये ईल, अशी गाढवाला क पना न हती. यामु ळे ते
दचकले . नाकातली लोळी बाहे र काढून फुरफु न हणाले , ‘‘मला माहीत आहे . वाघोबांची
मावशी ह ली आजारी असते . ती बहुधा मे ली असावी. हणून यांचं सां वन कर यासाठी
आपण इथं –’’
‘‘खामोष!’’ लांडगा ओरडला. मग याने उडी मा न एकदम गाढवाचा लांब कान
चावला. याबरोबर गाढवाने मागचे दो ही खूर हवे त झटकले . याचा पु सटसा घाव
लागून आळसटपणे रवं थ करीत बसले या एका बै लाचे थोबाड फुटले . याने ढु शी मारली.
ते हा लांडगा िकरण मा न आप या जागे वर बसला. सभे त एकदम खळबळ माजली.
वातावरण जरा िजवं त झाले .
सवांची कीव करीत को होबा हणाले , ‘‘िमत्रहो, काय हे ? प्रसं ग कोणता आिण
आपण कसे वागत आहोत?’’
‘‘कोणता प्रसं ग?’’ पु हा रे ड ाने पृ छा केली.
आता मात्र को होबा सं तापले . आरडाओरडा करीत यांनी बराच वे ळ बडबड केली.
मग सग या जनावरांना कळले की, खरोखरीच मामला िसरीयस आहे . भारताचा रा ट् रीय
पशू हणून िसं हाची िनवड झाली अस याची भयं कर बातमी नु कतीच आली आहे . यामु ळे
अने कां वर अ याय झाला आहे . झाले या घटने चा कडाडून िनषे ध आिण पु ढील
चळवळीची िदशा यासाठी ही सभा बोलाव यात आले ली आहे .
 ‘‘यासं बंधी वाघोबांचं काय मत आहे ? ते कळलं हणजे मग आ हाला प टपणे
बोलता ये ईल,’’ एक पांढरे अ वल झुलतझुलत हणाले .
‘‘वाघोबा सग यात शे वटी बोलतील. तोपयं त तु ही आपला अिभप्राय य त
करावा.’’
हे ऐक यावर इतका वे ळ झाडा या फांदीवर बसले ले माकड टु णिदशी उडी मा न उभे
रािहले आिण बोलले , ‘‘मला वाटतं भारताचा रा ट् रीय पशू हणून िसं हाची िनवड होणं ,
ही अगदी अयो य गो ट आहे . माझी िनवड शे ळी आहे . शे ळी बापूजींची िक ी लाडकी
होती, हे काय सां गायला पािहजे ! बापूजींमुळे शे ळीला आं तररा ट् रीय प्रिस ीपण
िमळाली आहे . िशवाय हे गां धी ज मशता दीचं वष आहे –’’
‘‘करे ट!...’’ गाढव आनं दाने ओरडले .
‘‘तसं पािहलं तर भारताचं धोरणही शे ळपटच आहे . याही दृ टीने शे ळीची िनवड
अगदी यो य. उ कृ ट!’’
अडीच लाखाचे लॉटरीचे ितकीट िमळाले या इसमाकडे इतरे जन जसे बघतात तसे सव
शे ळीकडे पाह ू लागले . शे ळीही हुरळली. अ यानं दाने ितने ब-ब केले . माकडाने तर
टा यादे खील वाजव या, पण ते वढ ात बै लोबा हुंकार करीत उठले . इतका वे ळ ते मातीत
िशं गे खु पसून मघाचा राग शांत कर याचा प्रय न करीत होते . ते खवळू न हणाले ,
‘‘मूखांनो, तु हाला काही अ कल आहे की नाही?’’
‘‘बै ल सोडून सवांना अ कल असते ...’’ ससा हणाला. मग टु णिदशी उडी मा न तो
लांब पळाला.
बै लाने पु हा नाक फदारले .
‘‘या दे शात मा याइतकी िकंमत दुसर् या कुणाला आहे ? आज रा य कुणाचं चालू
आहे ? बै लजोडीचं . ही बै लजोडी खूण काढून या अन् बघा काँ गर् े स फार िदवस िनवडून
ये ते का ते ! प्र ये क प्रांतात आमचं रा य आहे . अगदी र ताचं नातं हटलं तरी
चाले ल.’’
‘‘तू नु सता बै ल नाहीस. शु नं दीबै ल आहे स नं दीबै ल!’’ को हा तु छते ने हणाला.
‘‘रा यक यां शी तु झं जवळचं नातं आहे ही गो ट कबूल, पण तू रा ट् रीय पशू कसा
होतोस? उगीच विशले बाजी क नकोस. केवळ काँ गर् े स हणजे दे श न हे . समजलास?’’
‘‘तसं पािहलं तर मीसु ा–’’ ससा लांबन ू ओरडला.
पण याचे बोलणे कुणाला ऐकू च गे ले नाही. ग धळ वाढतच होता. बै लाला पु हा
पु हा सां गन ू दे खील तो खाली बसे ना– ‘‘मी नाही तर नाही, मग िनदान गाईला तरी
रा ट् रीय पशू ठरवा–’’ तो बोलू लागला, ‘‘गाय ही गोमाता आहे . ती न वद ट के
लोकां या दृ टीने दे वता आहे . आपला मु लख ू शत् ने िहसकावून घे तला तरी िहं द ू लोक
फारसे िचडत नाहीत, पण गाईला भोसकलं तर मात्र ु ध होतात. गाय-वास हे
िच ह–’’
‘‘करे ट!...’’ गाढवाने पु हा मान हलिवली, ‘‘स या भारताची ि थती जगा या दृ टीनं
गरीब गाईचीच आहे . गाय हीच आपली रा ट् रीय पशू ठरवून टाका. ‘स यमे व जयते ’ हे
ब्रीदवा यदे खील काढून टाका हणावं . याऐवजी ‘आ ही गाई जाती या’ हे वा य
कोरायला सां गा.’’
 सभे तील चचला भलते च वळण लागले , हे पाहन ू को होबा अ व थ झाले . खरं हणजे
भारताचा रा ट् रीय पशू हो याची यो यता आपलीच आहे असे याला मनापासून वाटत
होते . पं चतं तर् ा या काळापासून आपली याती. इसापाने आं तररा ट् रीय कीतीला
पोहोचवले ला प्राणी. आपली कुणाला आठवणही होऊ नये , याची याला खं त वाटली.
आज दे शातले सव लोक, पु ढारी को ा या धूतपणाने वागून वत:चा फायदा क न घे त
आहे त. वाथ आिण लु चे पणा यांची परं परा दे शा या कानाकोपर् यांत चालू आहे . तरी
आपले नाव कुणाला आठवू नये हणजे काय? आपण आकाराने लहान हणून कुणा या
डो यांत भरत नाही, दुसरे काय? ‘‘साला िफगर मार खाती आपली!’’ तो पु टपु टला.
आपले वत:चे जर जमले नाही, तर ‘कॉ प्रमाईज कॅि डडे ट’ हणून वाघोबाचे नाव पु ढे
करायचे असे याने ठरवून टाकले होते . वाघोबाने नु सती डरकाळी फोडली तर बाकीचे
प्राणी ‘वॉक आऊट’ करतील याची याला खात्री होती. आता याचे नाव सु चिवले च
पािहजे .
को हा बोलायला सु वात करणार, ते वढ ात एक खे चर उठू न उभे रािहले . नम्रपणे
सवांना अिभवादन क न ते हणाले , ‘‘माझं नाव कुणी सु चवील अशी माझी मु ळीच
क पना न हती–’’
‘‘मग कोण सु चवतो आहे तु झं नाव? बै स खाली!’’ लांडगा गु रगु रला.
‘‘मीच सु चवतो आहे –’’ खे चर शांतपणे हणाले . याबरोबर सगळीकडे हशा झाला.
‘‘मी आधीच नाही का हणालो की, माझं नाव कुणी सु चवील अशी माझी मु ळीच
क पना न हती हणून! हणूनच आपण आपलं वत:चं नाव सु चवलं पािहजे हे मी
के हाच ठरवलं होतं .’’
‘‘करे ट! अगदी यो य प त!’’ गाढव हुरळू न हणाले . आता आपणही उठावे की
काय, याचा ते िवचार क लागले . ते वढ ात खे चर शांतपणे पु ढे हणाले , ‘‘मला मु े सद
ू
बोल याची सवय आहे . फाफटपसारा नाही. मीच भारताचा रा ट् रीय पशू होणे यो य,
याब ल माझी पूणपणे खात्री आहे . याची कारणे अशी–
(१) ‘सं कर’ आिण ‘सं किरत व तू’ याला स या दे शात फार मह व आहे . मी एक
सं किरत प्राणी आहे . हणून माझी िनवड हावी. (२) घोडा आिण गाढव या दोघांचाही मी
वं शज आहे . माझी िनवड झा यास हे दो ही प्राणी खूश होतील. ‘एका दगडात दोन
पशू’. दोघांनाही खूश करणं , हीच या दे शातील पु ढार् यांची आवडती गो ट आहे . (३)
‘खे चर’ हा प्राणी पं तप्रधानां या फारच आवडीचा आहे . काही िदवसांपव ू ीच आमचं
मह व सां गणारं भाषण यांनी लोकसभे त केलं होतं . पं तप्रधानांची आवडिनवडही या
प्रकरणी िनणायक समजली पािहजे . (४) माझी िनवड झा यास ब्रीदवा य हणून
‘‘तु हा तो सं कर सु खकर हो’’ हे प्रिस वचन उ म रीतीनं उपयोगात आणता ये ईल. (५)
‘खे चर’ याचा मूळ, उ च प्रकारचा अथ, आकाशात सं चार करणारा असा आहे .
अमे िरकेतील व रिशयातील काही ‘खे चरे ’ चं दर् ावर पोहोचलीसु ा. आप यालादे खील
असाच पराक् रम करावयाचा असे ल तर ‘खे चर’ हा रा ट् रीय पशू होणं इ ट आहे .’’
खे चराचे हे मु े सद
ू आिण तडफदार भाषण ऐकू न सभे त पु हा खळबळ झाली. आता
याची िनवड होते की काय, अशीही भीती काही प्रा यांना वाटली. माकड दात िवचकू न
हणाले , ‘‘हा: हा:! खे चर आपला रा ट् रीय पशू? काय वे ड लागलं य खे चर् या तु ला? उ ा
मीसु ा रा ट् रीय प्राणी हायला काय हरकत आहे ! हनु मंता या कालापासून आमची
प्रिस ी आहे . न या िद लीतील आप या पु ढार् यां या हालचाली आिण माकडउड ा
यात काही फरक आहे काय? मु लांचा आवडता प्राणी मीच. आमचा पा वभागही
क् रांतीचा िनदशक आहे .’’
‘‘अरे हा क यु िन ट िदसतो!’’ कुणीतरी मोठ ांदा ओरडले . मग माकडाला बळे बळे च
झाडावर चढव यात आले . पु हा बोल याची याला बं दी कर यात आली.
इतका वे ळ डोळे िमटू न गपगार बसले ले एक काळत डे वानर आता उठले . हनु वटीला
असले ली बोटभर दाढी कुरवाळू न ते हणाले , ‘‘िमत्रांनो, मा या या दाढीमु ळे मी
एखा ा पाक-रा ट् रीय मु सलमानाप्रमाणं िदसतो असं नाही का तु हाला वाटत? एवढं
एकच माझं वािलिफकेशन भारताचा रा ट् रीय प्राणी हायला पु रे सं आहे . मा या
‘काळत ड ा’ या वै िश ट ानं ही माझं से यूलर रा ट् रीय व पु रे पूर िस हो यासारखं
आहे .’’
आता मात्र वाघोबा खवळले . इतका वे ळ ते शोक करीत मान खाली घालून व थ
बसले होते , पण जो तो आपलं च यादं पु ढं सरकाव याची खटपट करीत आहे , हे
बिघत यावर यांचा सं ताप अनावर झाला. यांनी एक प्रचं ड डरकाळी फोडली.
याबरोबर सगळे प्राणी थरथर कापू लागले .
‘‘मूख प्रा यांनो,’’ वाघ सं तापून हणाला, ‘‘मी इथं असताना तु ही वत:ची नावं
सु चवता? शरम नाही वाटत? अरे , माझं स दय काय, ताकद काय, ऐट काय?... या
ले का या िसं हात असं काय आहे ? नु स या दाढीिमशा अन् केस यामु ळे तो उगीचच भाव
खातोय. सगळी बु वाबाजी आहे .’’
‘‘करे ट, अगदी बरोबर!’’ गाढव ओरडले . ताबडतोब ते वाघा या मागे जाऊन उभे
रािहले .
‘‘या दे शात बु वाबाजी फार माजली आहे ! याचा हा पिरणाम. अरे , या िसं हाचे केस,
दाढीिमशा भादरा. मग कसा िदसतो बघा.’’
‘‘एकदम होपले स!’’ को होबा उद्गारले .
‘‘या दे शात असे च बु वा फार. यां या दाढीिमशा काढा. हणजे मग यांची खरी
िकंमत कळू न ये ईल. नालायक, हरामखोर!’’ वाघोबा ओरडले .
वाघाचे हणणे सवांनाच पटले . शे वटी वाघ बोलणार हे समज यावर बर् याच
प्रा यांना पु ढं काय घडणार याची क पना आली होती आिण हणूनच ह ीसारखा
धीरगं भीर प्राणीसु ा व थ बसून होता. सवांनीच वाघाचे नाव पसं त अस यासारखे
दाखिवले , पण वाघ ते वढ ावर सं तु ट न हता...
...पण एवढ ात एक िवल ण प्रकार घडला. एखादा प्रचं ड ढग गडगडावा तसा
भयं कर आवाज आला. काळीज थरकापून टाकणारी गजना ऐकू आली. ही िसं हगजना
आहे हे सवांनी णात ओळखले . मग काय िवचारता! एकदम धावाधाव झाली. िवल ण
वे गाने एकेक पळाले . पाठीमागे नु सता धु राळा उडाला आिण णाधात ते थे कुणीही
रािहले नाही.
...एकटा वाघ ते वढा कानाने सावट घे त आिण ती ण दृ टीने इकडे ितकडे बघत
पिव यात उभा रािहला.
 पु हा एकदा प्रचं ड गजना झाली आिण जवळ या झाडीतून एखा ा तीरासारखा
वनराज मृ गे द्र या िठकाणी ये ऊन दाखल झाला. याबरोबर वाघाने अ यं त आनं दी
मु दर् ा धारण केली. मग आपला उजवा पं जा पु ढे क न तो हणाला, ‘‘काँ गर् े यु ले श स
िसं हजी! आप या िनवडीनं फार फार आनं द झाला!... जे आम या सग यां या मनात
होतं ते च झालं ! छान, फार छान! अिभनं दन!’’

 ्
भारतीय चांदरयानाचे भ्रमण

‘अपोलो-११’ या साहा याने तीन अमे िरकन वीर अं तराळात गे ले आिण परत आले .
चं दर् ावर माणसाचे पिहले पाऊल पडले . फार मोठा अद्भुत पराक् रम अमे िरकेने क न
दाखवला. याच वे ळी रिशयाने आपले ‘ यूना’ नावाचे यान चं दर् ावर वारी कर यासाठी
पाठवले होते . हे यान िनमनु य होते , पण अमे िरकन वीरांनी चं दर् ावर कोणकोणते उ ोग
केले हे सगळे या ‘ यूना’ने िटपून घे तले हणतात. साहिजकच आहे . जागितक पधत
आपले रा ट् र पु ढे असावे अशी इ छा असे ल तर, अशा गो टी करा याच लागतात.
आपला दे शही काही कमी आहे हणता काय? मु ळीच नाही. आप या सरकारने ही
असे च यान याच वे ळी चं दर् ावर गु पचूप पाठवले होते , हे तु हाला माहीत आहे काय?
तु मचा िव वास बसणार नाही, पण गो ट खरी आहे . आप या िद ली या सरकारने
खरोखरीच एक गु त यान ‘अपोलो-११’ आिण ‘ यूना’ यां या पाठोपाठ पाठवून िदले होते .
इतकेच न हे तर यात माणसे ही होती. ही आपली माणसे ही चं दर् ावर उत न, माती वगै रे
खणून यां या पाठोपाठ परत पण आली, पण आपली गु तता एवढी िवल ण की, जगात
कुणालाही भारता या या अं तराळात या भ्रमणाचा प ा लागला नाही! केवळ आ ही
हणूनच या ‘गु त’ मािहतीचा प ा लावला.
वाचकां या सोयीसाठी ही मािहती आ ही ये थे थोड यात प्रिस करीत आहोत.
मात्र ही मािहती टॉप िसक् रे ट आहे हे ल ात ठे वून यांनी ती कोणालाही सां ग ू नये ,
अशी िवनं ती आहे .

हणजे गं मत अशी झाली की, आपले यान चं दर् ाकडे सोडायचे अगदी ऐन वे ळी ठरले .
यासं बंधीची योजना गे ली दहा वष सरकार या द तरात होती, पण ित यावर केवळ
िवचारिविनमय चालू होता. चं दर् ासं बंधी काही आं तररा ट् रीय सं केत आहे त काय आिण
अशा मोिहमे मुळे वै ि वक शांतीचा भं ग होणार नाही ना, याची गु त चौकशी चालू आहे ,
असे जाहीर उ र एका मं याने कुठ याशा पिरषदे त िदले होते . दरवषी या िवषयासाठी
काही र कमही अथसं क पात दाखव यात ये त होती. ती खच झा याचे आढळले , ते हा
पु हा चौकशी सु झाली. चौकशीत असे कळाले की, ही र कम एका मं या या मु लाने
‘मधु चंदर् ा’साठी खच क न टाकली. शे वटी हे प्रकरण कसे बसे दाबून टाक यात आले .
(महारा ट् रात या एका िज हा पिरषदे या अ य ांनी ‘चं दर् ाकडे जा यासाठी’ या
बाबीचा फायदा घे ऊन सासवड या चं दर् ा-मा तरणीकडे जा यासाठी या पै शांची मागणी
केली होती असे ही ऐिकवात आहे . असो!) सां ग याचा मु ा असा की, या घोळात बरीच
वष गे ली. ‘अपोलो-११’ िनघाले सु ा. मग मात्र आमचे सरकार खाडकन जागे झाले .
ताबडतोब एक चांदर् यान तयार क न ितघा-चौघांना ितकडे पाठवून ा, असा हुकू म
सु टला. ते हा धावपळ सु झाली. अखे र िहमालया या एका उं च िशखराव न एक
अि नबाण घाईघाईने सोड यात आला.
या यानातून कुणाला चं दर् ाकडे पाठवावे , असाही एक वाद िनमाण झाला होता.
प्र ये क भाषे चा एक असे चौदा वीर– यानात दाटीवाटी क न का होईना– पाठवावे त
असे एका शा त्र ाचे मत पडले . ते वढीच रा ट् रीय एका मता साधे ल, असे तो हणाला.
एवढ ात ते लंगणाचा मनु य वे गळा पािहजे असे एकाने जाहीर केले . हणजे एकू ण ही
सं या पं धरावर गे ली. इतकी माणसे यानात बसू शकणार नाहीत हे यानात आ यावर
िचठ् ठ ा टाकू न माणसे िनवड याची क पना िनघाली. िचठ् ठ ा हट यावर अने कजण
मं यां या िचठ् ठ ा आण यासाठी धावले . बरीच पळापळ झाली. ग धळही उडाला. (एका
मराठी मं याने प्र ये काला िचठ् ठी िदली आिण पु हा शा त्र ांना िनराळी िचठ् ठी
पाठवून ‘काय पािहजे ते करा’ हणून कळवले . यामु ळे आणखीनच ग धळ उडाला.)
शे वटी एका शा त्र ाने यु ती काढली. चं दर् ावर जाणारे यान परत ये ईलच असे नाही,
कदािचत ते थेच मरण ये याची श यता आहे , ही गो ट याने ठासून सां िगतली. याचा
इ ट तो पिरणाम होऊन सगळी नावे पटापट बाद झाली. एकही वीर चं दर् ावर
जा यासाठी तयार होईना. पु हा पे च िनमाण झाला. कुठलीही चार माणसे ताबडतोब
पाठवा, असे तातडीचे फमान आले . ते हा मात्र शा त्र ांनी वे ळ घालवला नाही. यांनी
पु याचा एक मराठी मनु य, अमृ तसरचे एक सरदारजी आिण अिलगढचा एक रा ट् रीय
मु सलमान यांची ताबडतोब िनवड क न यांना यानात बळे बळे च चढवले . ट् रेिनं ग
ायला वे ळ न हताच. यासं बंधी एक सरकारी अिधकारी प्रेमळपणानं हणाला...
‘‘स या तु ही चं दर् ावर जाऊन परत तर या! हणजे तु मचा टी.ए.डी.ए. तु हाला
ले म करता ये ईल. ट् रेिनं गचं आपण मागनं बघू.’’
टी.ए.डी.ए. हे प्रकरण कुणा या डो यातही न हते . दोन लाख मै लांचे िकती िबल
होईल, हे यानात आ यावर पु याचा मराठी अं तराळवीर ताबडतोब यानात िशरला
आिण याने अं तराळवीराचा पोशाख अं गावर चढवलासु ा. ‘चाँद’ खरा इ लामधमीयांचा
आहे आिण या वारीत एकतरी ‘अपना आदमी’ असणे आव यक आहे , हे दुसर् या एका
दाढीवा या सरकारी अिधकार् याने कानात सां िगत यामु ळे रा ट् रीय मु सलमानदे खील
यानात घु सला. ये ऊनजाऊन रािहले सरदारजी. यांची समजूत पटवणे अवघड होते .
‘‘आपण चं दर् ाकडे जाय याऐवजी यालाच गोळी घालून खाली पाडला तर नाही का
सोयीचे होणार?’’ या यां या शं केचे समाधान शा त्र ांनाही करता आले नाही. शे वटी
दुसरा एक सरदारजी या या कानाशी लागला.
‘‘यार! जाओ ना उपर. अगर एक बार जाके लौटे आयगे तो वहाकी िमट् टी ट् रकसे
लाने का सब कंत्राट तु मको िमल जाये गा–’’
या उद्गारांचा मात्र जादस ू ारखा पिरणाम झाला आिण हे ही राजे शर् ी पळतपळत
यानात जाऊन बसले . अशा रीतीने आप या कायक् रमातला पिहला ट पा पूण झाला.
खरे हणजे हे यान रात्री ठीक नऊ वाजता सु टणार होते , पण ते वढ ात एका
मु यमं याचा तातडीचा िनरोप आला की, आपण या कायक् रमास जातीने उपि थत राह ू व
याचे उद्घाटन क . यामु ळे कायक् रमाची वे ळ बदलावी लागली, कारण हे मु यमं तर् ी
नऊऐवजी दहा वाजता आले . उिशराब ल िदलिगरी य त क न ते हणाले ,
‘‘चं दर् ासं बंधी मला लहानपणापासून प्रेम. ‘चांदोबा’ नावाचे शा त्रीय मािसक मी
ते हापासून वाचत असे . सूय पूवला उगवतो, तर चं दर् पि चमे ला उगवतो हे असे का,
याब लचे मानवाचे कुतूहल सनातन आहे . चं दर् ावरील वारीने याचा शोध लागे ल, असा
मला िव वास वाटतो. शा त्र आिण अं तराळवीर यांना एकच गो ट या प्रसं गी मला
िन न ू सां िगतली पािहजे . ती ही की, चं दर् हा ‘से यु लर’ आहे . ते थे िविश ट धमाचे रा य
नाही. अशा रा यात जा याची सं धी काँ गर् े समु ळे तु हाला िमळत आहे , हे यानात ठे वा.
िनवडणु की या वे ळी काँ गर् े सला िवस नका. चं दर् ावर जर पै सा आिण सोने , र ने माणके
सापडली तर ती आप या दे शाला हवी आहे त. वाट यास ती कज हणून घे यासही
आ ही तयार आहोत. असो, तु ही परत आला तर तो महा मा गां धींचा िवजय आहे , हे
यानात ठे वा.’’
मु यमं यांचे हे भाषण झा यावर हा उद्घाटनाचा कायक् रम सं पला. हाही कायक् रम
गु त होता. तथािप यांची गु तपणे ‘पि लकिशट् टी’ हावी असा आग्रह होता हणतात,
पण चं दर् ाव न परत आ यावर फोटोसह ही बातमी छापू, हे आ वासन िद यावर ते खूश
झाले आिण मग धडाड्धम ू होऊन आपला अि नबाण उं च आकाशात उडाला.
अि नबाणाने पिहला ट पा पूण क न दुसरा गाठ यावर शा त्र ांनी आप या
वीरां शी सं पक साधला.
‘‘काय, कसं काय वाटतं आहे ?’’ एका शा त्र ाने िवचारले . याबरोबर यानातून मोठी
िकंकाळी फोडले ली ऐकू आली– ‘‘घाब नका, आ हीच तु म याशी बोलतो आहोत
पृ वीव न.’’
हे ऐक यावर हुश् आवाज झाला. मग मराठी मनु य हणाला, ‘‘छान आहे ! म त
वाटतं य.’’
‘‘बाकीचे दोघे काय करताहे त?’’
‘‘सरदारजी झोपले त आिण खानसाहे ब चटई टाकू न नमाज पढताहे त.’’
कद्रावरील दुसरा शा त्र िचडून हणाला, ‘‘असं ? मग तु ही तरी का जागे
आहात? झोपा खु शाल. चां गली डाराडूर झोप काढा ना.’’
‘‘झोपलो असतो–’’ मराठी मनु य हळू च कुजबु ज या आवाजात हणाला, ‘‘पण
मा या िखशात साडे तीन पये आहे त. मी झोपलो तर हे साले काढून घे तील ना! िशवाय
इथं फराळाचं ही बरं च िदसतं य. मी ते खात बसलोय.’’
शा त्र ांनी कपाळाला हात लावला. ‘‘मूखा, एकदम इतकं खाऊ नकोस. नाहीतर
उपाशी मराल पु ढं . ते वढं च अ न आहे यानात–’’ यांनी सं देश िदला ते हा कुठे मचमच
आवाज बं द झाला आिण कुठले तरी िसने मातले गाणे भसाड ा सु रात हटले ले ऐकू ये ऊ
लागते . ते हा शा त्र ांनी िन पायाने सं पक साध याचे काम सोडले . आता हे दुसरा
ट पा ओलांडून पु ढे कसे जाणार आिण पृ वी या गु वाकषणात कसे िशरणार हे च यांना
कळे ना, पण न दणी-यं तर् ावर बरोबर न द होत होती. आपले यान चं दर् ा या
गु वाकषणात िशरले ही न द पाहन ू शा त्र वत:च थ क झाले . यांनी पु हा
यानातील भारतीय वीरां शी सं भाषण सु केले .
आता सरदारजींचा आवाज ऐकू आला.
‘‘सरदारजी, अपना िवमान उपर गया या?’’
‘‘हां , वही मै पु छ रहा हं –ू ’’ सरदारजी हणाले , ‘‘ऐसा कैसा हो गया?’’
‘‘मराठी ता याको बु लाव.’’
 मराठी ता याशी सं पक साध यावर तो हणाला, ‘‘हा साला गाढव मनु य आहे .
सारखी इकडची बटणं िफरव, ितकडचा दांडा ओढ असं माकडासारखं चालवलं य यानं .’’
‘‘मग झालं काय प्र य ?’’
‘‘काय हायचं य? यानं मूखानं एक कुठला तरी दांडा ओढला. याबरोबर धडाडकन
आवाज आला अन् आमचं िवमान प्रचं ड वे गानं वर गे लं. कशाचा कशाला प ा नाही.’’
‘‘बरं , चं दर् कसा िदसतोय सां गा पाह.ू ’’
‘‘चं दर् ?– अरे हो. चं दर् बघायचं या गडबडीत राहन ू च गे लं. थांबा हं , बघून सां गतो. ए
िमयाजी, तु म चूप बै ठो–’’ मधे च ता या खे कसला.
‘‘िमयाजी काय हणताहे त?’’ शा त्र ाने कुतूहलाने िवचारले .
‘‘ते हणताहे त की– हमारे चांदके बारे म तु म कौन हो बोलने वाले ? हम बोलगे सब
कुछ.’’
‘‘अ छा अ छा, िमयाँसाहे ब, तु हीच सां गा.’’
इकडून सं देश गे यावर थोड ा वे ळाने खानसाहे बांचा आवाज ऐकू आला–
‘‘चाँद या िदखता है साला! बहोत बडा और बहोत खु बसु रत! हमारा चाँद िकतना
अ छा है ! हम िकसीको नही दगे .’’
‘‘ठीक आहे , ठीक आहे . आता झोपा खूप वे ळ. श य ितत या वे ळ झोपा. ते च
फाय ाचे होईल–’’ आप या कद्राने सं देश िदला. ताबडतोब ितघां याही घोर याचा
आवाज यं तर् ावर ऐकू ये ऊ लागला.
पाच िमिनटांनी ता या हणाले , ‘‘मी जागा आहे बरं का सायं िट टवाले . आप याला
साला पै सा िखशात अस यावर झोप नाही ये त.’’
‘‘ठीक आहे .’’ कद्राने सं पक बं द केला.
आप या यानाचे पिहले दोन-तीन िदवस असे पार पडले .
चं दर् ावर उतर याची वे ळ भारतीय वे ळेनु सार सकाळी आठ वाजता ठरले ली होती, पण
सकाळचे आठ वाजून गे ले तरी चं दर् ावर उतर याचा सं देश अं तराळवीरांकडून आला
नाही, हे पाहन ू शा त्र अ व थ झाले . कद्रीय मं तर् ालयातूनही िनरोपामागून िनरोप
आले – ‘‘आपले अं तराळवीर अजून का उतरले नाहीत? लीज, ए स ले न इन रायिटं ग.’’
ते हा सगळे च शा त्र घाबरले . आता आप या नोकरीवर गदा ये ते की काय, असे
यांना वाटू लागले . यां यापै की दोन शा त्र पमनं ट होते . यामु ळे ते कशातच ल
घालीत न हते . काही से मीपमनं ट होते . ते थोडे पु ढे पुढे करीत होते . बरे चसे गे ली दहा वष
टपररी पो टवर होते . यामु ळे यांना फारच भीती वाटू लागली. पु हा एकदा
चांदर् यानाशी सं पक साधून यां यापै की एकाने पृ छा केली–
‘‘अरे बाबा! आता उतरा ना खाली! कशाची वाट पाहत आहात?’’
पु णे री ता या हणाला, ‘‘अजून माझी अं घोळ झाले ली नाही. अं घोळ के यािशवाय
बाहे र पडायचं हणजे कसं संच वाटतं . िभकारदास मा तीला मी रोज जातो, पण नान
आटोपून.’’
‘‘बरं बरं . आटपा लवकर. बाकीचे दोघे ही तयारी आहे त ना?’’
‘‘हम सब त यार है .’’ सरदारजी मधे च त ड खु पसून हणाले , ‘‘सायं िट टसाहे ब आज
‘पूनमकी रात’ है या?’’
‘‘ यो?’’
‘‘हमे पु रा राऊंड चाँद िदखाई दे ता है . इसिलये पु छा.’’
‘‘हां हां . ले िकन रात नही िदन है अभी.’’
‘‘खानसाहब पु छते है की चाँदपर कुछ छोटी छोटी िचज िदखाई दे ती ह वो मु गी है
या? अगर है तो हम काटगे .’’
शा त्र ांनी कपाळाला हात लावला.
‘‘उतरा उतरा खाली आधी. मग सां गतो.’’
‘‘अ छा अ छा.’’
थोड ाच वे ळात धडाड्धुम असा आवाज आला. पृ वीवरचे आपले कद्र तर हादरले च,
पण ते यावर होते ते िहमालयाचे िशखरही डळमळले . आपले वै ािनक एकदम घाबरले .
बहुते क उ कांचा फोट िकंवा चांदर् यानाचा िव वं स. खलास! कसले आपले वीर
जगताहे त! पार िचं या उडा या असतील यां या...
िनराश होऊन एका वै ािनकाने सहज सं पकाचे बटण िफरवले . तो पु णे री वीराची
अ यानं दाची आरोळी ऐकू ये ऊ लागली.
‘‘सायं िट टवाले , अहो उतरलो हो आ ही चं दर् ावर. आपले िवमान पार तून बसलं य
इथ या वाळू त.’’
‘‘उतरलात? शा बास! मग आता प्रचं ड आवाज कसला झाला?’’
‘‘खानसाहे ब या इं धन ठे वले या खोलीत झोपले होते . ितथं च यांनी िवडी ओढली
अन् ती ितथं च टाकली. एकदम इं धन पे टलं आिण धाडकन आवाज आला. आप या
िवमानाची मागची बाजू पार खलास झाली.’’
‘‘बापरे ! मग?’’
‘‘मग काय? आपलं सबं ध िवमानच एकदम खाली आलं अन् आदळलं इथं .’’
‘‘तु हाला लागलं तर नाही ना कुठं ?’’
‘‘सरदारजींचं टाळकं टपाला धाडकन आदळलं . दोन टगळं आली. यामु ळे ते जरा
शहा यासारखं वागताहे त. खानसाहे बांची दातखीळच बसलीय. ते एक बरं च झालं
हणा–’’
‘‘अन् तु ही वत:?’’
‘‘वामकु ी कर यासाठी थोडा आडवा झालो होतो. यामु ळे कुठं लागलं नाही. थोडा
उडालो अन् खाली पडलो झालं . ते वढे िखशातले साडे तीन पये कुठं पडले साले .
मघापासून हुडकतोय, पण सापडत नाहीत–’’
‘‘ते असू ा. आता उतरा खाली. चं दर् ावरची माती गोळा करा.’’
‘‘ठीक आहे .’’
‘‘उतर यावर लगे च सां गा ितथलं वातावरण कसं आहे ?’’
‘‘इथनं तरी बरं िदसतं य.’’
‘‘खाली उत न मग सां गा. िशडीव न नीट उतरा. पिह यांदा डावा पाय टाका.’’
‘‘डावा नाही टाकणार आपण. उज याचं फार मह व आहे आप या शा त्रात.’’
 ‘‘आ ही सां गतो तसं करा.’’
‘‘ठीक आहे .’’
खाली उतर यावर पु णे कर वीराने जी मािहती सां िगतली, ती ऐकू न शा त्र ांना बरे च
आ चय वाटले . चं दर् ावर या र यावर सगळीकडे खळगे आिण िचखल आहे . याव न
जवळपास यु िनिसपािलटीचे ऑिफस असावे असा याचा तक होता. एका मोठ ा
ग्रहाव न खूप प्रकाश ये त होता आिण उ णतामान खूपच वाढले ले होते . हा ग्रह बहुधा
सूय असावा असे सरदारजींचे हणणे होते , तर तो ‘खरा चं दर् ’ असावा असा िमयांचा तक
होता. काही खड्ड ां या जवळपास ‘काम चालू र ता बं द’ अशा पाट ाही लांबन ू
िदस याचे ता या हणाला. याव न या खड्ड ात न कीच काही माणसे पाय घस न
पडली असावीत, असे ही याला वाटत होते . चं दर् ावरची माती व खडक खणून काढायला
अवघड अस यामु ळे सु ं ग लावून खडक फोडू का अशीही पृ छा कर यात आली, पण
शा त्र ांनी या गो टीला मनाई केली. पहारीने खडक फोडता फोडता कुणी कुठला
खडक फोडावा, या मु ावर सरदारजी व खानसाहे ब यां यात बरीच बाचाबाची झाली
आिण दोघांनीही फोडले ले दगडध डे एकमे काला फेकू न मारले . ता याने मात्र िपश या
भरभ न माती गोळा केली– ‘‘पांढरट रं गाची शाडूसारखी माती आहे ही! गणपती
करायला फ ट लास. जािहरात करायची पे परम ये की, खास चं दर् ावरची माती आणून
तयार केले ले गणपती! िशवाय ब्रा णा या हातचं जानवं . काय खपतील हो गणपती!
दहा-दहा पयां या खाली नाही दे णार आपण. हां –’’
‘‘या मातीचे गणपती? शाबास!’’ एका शा त्र ा या अं गावर काटाच आला.
‘‘रािहलं . िनदान पो या या िदवशी बै ल होतील. याला तर हरकत नाही ना?’’
‘‘बघू मागनं . तु ही आता िवमानात चढा अन् झोप या. थोड ाच वे ळात परत
िनघायचं आहे तु हाला.’’
आप या अं तराळवीरांचे काम अशा रीतीने झटपट पूण झाले . याचे ते अवरोहण
पाह यासाठी टे िलि हजनची सोय न हती. आप या कद्रावरच टे िलि हजनचे यं तर्
बसवले होते व टी ही से ट िवमानात ठे व यात आला होता. अं तराळवीरां या
करमणु कीसाठी मधूनमधून काही कायक् रम कर याची योजना होती. िवमानात परत
आ याबरोबर सरदारजींनी टी ही से टचे बटण दाबले . याबरोबर शा त्र ांचे भे सरू चे हरे
िदसले . सरदारजी एकदम खवळले आिण ओरडले –
‘‘ए तु हारा मूह मत िदखाव हमको. चले जाव यहाँसे.’’
‘‘मग काय पािहजे सरदारजी आप याला?’’ शा त्र ांनी नम्रपणे प्र न केला.
‘‘औरत का एक डा स िदखाव. साला, िकतने िदन हो गये एक औरत नजरम नही
आयी। चांदपर भी साला औरत नही ह।’’
सरदारजींचा हा आरडाओरडा ऐक यावर एक खास िहं दी िफ म आणून टी ही से टवर
दाखव यात आली. यातील डा स पाहन ू सरदारजी खूश झाले . टी ही से टवरील नितका
यांनी हाताने धर याचा प्रय न केला, ते हा खानसाहे बांनी आिण पु णे री ता याने यांना
अडवून धरले . बराच वे ळ झ बाझ बी झाली. दम यामु ळे ितघांनाही झोप लागली.
वाटे त आणखी एक गं मत झालीच! आपले अं तिर यान परत ये यासाठी िनघाले
आिण वाटे तच अडकले . चं दर् ाचे गु वाकषण सोडून पृ वी या गु वाकषणात िशरताना
काहीतरी घोटाळा झाला. यान पृ वी या आकषणात िशरे चना. ते चं दर् ाभोवतीच िफरत
रािहले . आता काय करावे , हे कुणालाच समजे ना. शा त्र ांनी अने क सं देश पाठवून
मदत कर याचा प्रय न केला, पण ते काही सा य होईना. हताश होऊन शा त्र ांनी
शे वटचा सं देश पाठिवला–
‘‘आता आपली िभ त परमे वरावर. तु ही प्राथना करा, नवस करा. तरच धडगत
आहे .’’
यावर घाबरले या सरदारजींचा कापरा आवाज आला– ‘‘यहाँसे हम अकलमं दीसे काम
करगे . हर एक व त कुछ सोचगे .’’
मग पु णे री वीर लटपट ा आवाजात हणाले , ‘‘आमची बायको खणानारळानं ओटी
भरीलच. िशवाय मी यं दा गणपती क से शन प्राईसला दे ईन. िगर् हाईकां या अं गावर
खे कसणार नाही.’’
पण तरी िवमाना या गतीत आिण िदशे त फरक पडे ना. दोघां याही प्राथना फुकट
गे या. शे वटी अलीगढचे खानसाहे ब चटईवर गु डघे टे कू न आिण दो ही हातांचे तळवे वर
पस न बोलले , ‘‘अ लािमया, याद रखो. हम रा ट् रीय मु सलमान है । अगर म मर
जाऊंगा तो काँ गर् े सका राज िहं दु थानम नही चले गा। िहं दुओंको कोई नही सताएगा।’’
हे वा य उ चारले जाते न जाते तोच पु हा प्रचं ड आवाज झाला आिण आपले
अं तिर यान एखा ा तीरासारखे पृ वी या गु वाकषणात घु सले आिण प्रचं ड वे गाने
पृ वीकडे िनघाले ! शा त्र ांनी सु टकेचा िन: वास टाकला.
आता पु ढचा सगळा वृ ांत आ ही सां गत बसत नाही. यथावकाश तो सग यांना
कळणारच आहे . आपले वीर या णापासून जे झोपले ते यांचे यान िहमालयावर परत
ये ऊन आदळले , तरी ते झोपले लेच होते . इतकेच न हे तर ते ितघे ही एका सु रात घोरत
होते . यां या घोर याचा आवाज ऐकणे हा एक िवल ण अनु भव होता.
अमे िरकेत या शा त्र ांना मात्र हे माहीतच नाही. म यं तरी ‘अपोलो-११’ व न
चम कािरक आवाज ऐकू आले आिण कुणीतरी खदाखदा हसताहे त, असा यांना जो भास
झाला, याचे गूढ यांना कधीच कळणे श य नाही.
कारण हा आवाज आम या वीरां या घोर याचाच होता!

 गणपतीची जनतेला िवनंती

से क्रेटरी,
ढगे वाडी गणेशो सव मंडळ,
सालाबादप्रमाणे आ ही भ तांना दशन दे यासाठी गणे शचतु थीस आप याकडे ये ऊन
दहा िदवस मु काम करणार आहोत. सालाबादप्रमाणे आपण यं दाही से क्रे टरी झा याचे
ऐकले हणूनच हे पत्र. गे या वषी आपण जी वगणी गोळा केली, ितचा िहशे ब अ ािप
तु ही िदले ला नाही. जो िदला, तो खोटा आहे असे तु म या घरातील उं दराने मला
सां िगतले आहे . दरवषी आपण हे धं दे करता आिण ते ही मा या नावावर याचे मला दु:ख
होते . ‘श्रींची पूजा व प्रसाद’ या नावाखाली आपण रोज िकती पै से दाबता, हे मला
चां गले ठाऊक आहे , कारण चमचाभर िखरापतीपलीकडे मला तर कधीच काही िदसले
नाही. या खे पेला असा काही प्रकार केलात तर तु मचीच पा पूजा क न तु हाला
महाप्रसाद दे याची माझी इ छा आहे . रात्र रात्र जागरणे , सं याकाळपासून
म यरात्रीपयं त रे कॉड्स लावून आसपास या लोकांची झोप उडिवणे , पोरीबाळींशी
टारगट ग पा मारीत बसणे याही गो टी तु ही यं दा टाळाल तर बरे होईल. तु म या
रे कॉड्स या मार् यांनी मा यासार या मं गलमूती या मनातही तु म याब ल अमं गल
िवचार ये तात. मग िबचार् या शे जार् यापाजार् यां या मनात काय काय ये ऊन जात असे ल!
मिहलांना ‘हळदीकुंकू ’ आिण पु षांना ‘पानसु पारी’ या आकषक कायक् रमा या वे ळी
तु ही व इतर सव वयं सेवकांनी स यपणे वागणे अ यं त आव यक आहे . पु ष मं डळींना
पानसु पारी िमळाली की नाही याकडे दुल क न बायकां या हळदीकुंकवाबाबतच काही
मं डळी जा त उ साह दाखवतात असे मला िदसून आले आहे . काही हालं िटअसनी तर
वत:च काही पोरींना हळदीकुंकू दे याचा प्रय न केला हे मी सम या मा या डो यांनी
पािहले आहे . तरी अशा गो टी यं दा टाळाल आिण माझा उ सव स यते ने आिण
प्रामािणकपणाने पार पाडाल अशी आशा आहे .
आपला
मं गलमूती मोरया
दे शभ त आ पाजी टोणगे यांसा,
सप्रेम जय िहं द, गे यावषी ‘गणपतीबा पा मोरया, पु ढ या वषी लवकर या’ असा
लोकांनी आक् रोश केला होता, पण तरीही यं दा यावे की नाही याचा मी गं भीरपणे िवचार
करीत होतो. एकदा तर न ये याचा िवचार प का झाला होता. आपली भयानक या याने
हे च याचे एकमे व कारण होय!
भाषणे ठोक याचा आपला उ साह मला कौतु क कर यासारखा वाटतो, पण भाषण हे
ऐक यासाठी असते , लोकांना झोपव यासाठी नसते , हे आपण यानात ठे व यास बरे
होईल. आप या प्र ये क भाषणा या वे ळी बरीच मं डळी डाराडूर झोपा काढीत असतात.
हातारे -कोतारे च क घोरतात आिण तरणी पोरे केवळ पोरींकडे पाहत बस यासाठीच
बसले ली असतात. तु म या ‘बँ कांचे रा ट् रीयीकरण’ या िवषयावरील भाषणाने तर मलाही
जां भया आ या हो या आिण चारी हात वर क न मीही आडवा हो या या बे तात होतो.
मग िबचार् या मनु यप्रा यांची काय कथा!
मी बु द्िधदाता दे व आहे . तु हाला मी बु ी िदले ली नाही. तरीही तु ही एखा ा
िवषयावर दोन-दोन तास या यान दे ऊ शकता याचा मला चम कार वाटतो. इतका वे ळ
सात याने आप या मूखपणाचे प्रदशन करीत राहणे ही गो ट मलाही अद्भुत वाटते .
वत: फायनल नापास असूनही दे शातील िश णप तीवर तु ही मौिलक िवचार य त
करता. पो टमनखे रीज दुसरा खाकी ड्रेस कधी बिघतले ला नसताना ‘सै य आिण दे शाचे
सं र ण’ या िवषयावर तु ही अ खिलतपणे व तृ व गाजवता. पै से कसे खावे त एवढीच
िव ा अवगत असताना दे शा या आिथक पिरि थतीसं बंधी तु ही िचं ता य त करता.
गे या वषी तर तु ही ‘धम हणजे काय’ याही िवषयावर बोलून अगदी कहर क न
सोडलात! (नाही हणायला ‘पिर य ता मिहलांची सम या’ या िवषयातील तु मचा
अिधकार मला मा य आहे , कारण ती सम या तु हीच िनमाण केले ली आहे , असो.) यं दा हे
धं दे बं द करा अशी माझी आप याजवळ हात जोडून िवनं ती आहे . यं दाही आपण हाच
सपाटा चालू ठे व यास पु ढ या वषी यावे की न यावे , याचा मला खरोखरीच गं भीरपणे
िवचार करावा लागे ल.
आपला
गणपतीबा पा
भावगीतगायक ‘नका गडे ’ यांसा,
आपले वा तिवक मूळ नाव अरगडे असले तरी ‘नका गडे ’ याच नावाने आपण प्रिस
आहात. मा या उ सवात यं दाही आपण आपली सु पर् िस भावगीते गाणार आहात काय?
तसे असे ल तर एकू ण आपला अवतारच आता समा त करावा की काय, याचा मला िनणय
घे तला पािहजे . पिरि थती खरोखरीच गं भीर आहे .
भावगीता या नावाखाली बायकी गाणी हण याचा जो आचरटपणा तु ही करता तो
मला मु ळीच आवडत नाही. समरगीते देखील तु ही याच ढं गाने हणता याचा मला
चम कार वाटतो.
चाऊ-माऊ चाऊ-माऊ दोघांनाही आपण खाऊ
चला गडे झडकरी, बु डवा शत् ला लवकरी!
ही काय समरगीते आहे त? असली समरगीते आ ही बापज मात कधी ऐकली नाहीत!
असली गाणी पु हा वर लाजत-लाजत, मु रके मारीत तु ही हणता आिण ती लोकांना
आवडतात असे सां गता. खरोखर तु मचे कान उपटू न तु म या हातात िदले पािहजे त.
तु म या प्र ये क गा यात ‘गडे , नका गडे ’ हे श द असतात याचा अथ काय? शत् ला
उ े शन ू ही तु ही ‘नका गडे ’ हणणार की काय?
नका गडे बँ काकडे पु हा पु हा पाहू
रा ट् रीयीकरण झाले बाई, खूश आता होऊ!
हे नवे च भावगीत तु ही यं दा या उ सवात हणणार आहात असे ऐकले . बँ के या
रा ट् रीयीकरणावर भावगीत आिण ते ही तु ही हणणार या क पने नेच मा या
डो यांसमोर काजवे चमकत आहे त. असली आचरट गाणी, बायकी समरगीते , मूख
प्रेमगीते आिण हं बरडागीते यां या मार् याने मी है राण होऊन गे लो आहे . यं दा ही गाणी
एकदम बं द झाली पािहजे त. नाहीतर चाऊमाऊ या ऐवजी मी तु हा मं डळींनाच खाऊन
टाक यास कमी करणार नाही. ‘भावगीत’ हा श द कानावर पडला तरी मला ह ली
मळमळ यासारखे वाटते . मोदकावर वासना जात नाही. डोके तापते . माझा इशारा
जाताजाताना केले ला नसून ये ताये ताना केले ला आहे , हे नीट यानी ठे वा. नाहीतर
‘िव नहता’ हे नाव मला बदलून घे णे भाग पडे ल.
आपला
लं बोदर वक् रतु ं ड
गायनाचाय नरिसंहबु वा इदरगु चीकर,
आपले गाणे मी िकती वष ऐकावे अशी आपली इ छा आहे ? दे व झाला तरी या या
सहनश तीला काही सीमा आहे . आपले गायन आहे हट याबरोबर अलीकडे मला धडकी
भरते आिण माझे हातपाय थरथर कापू लागतात. मा यासमोर त ड क न आपण जी
गायनाची बै ठक घालता, ती तीन-तीन तास मोडीत नाही. या तीन तासांत तु ही
वे डीवाकडी त डे आिण चम कािरक अं गिव े प सतत करीत असता आिण हे सगळे मला
डो यांनी पाहावे लागते . लोकांचे ठीक आहे . सु लोक, बायकापोरे तु म या कायक् रमाला
ये तच नाहीत. तो िदवस िवश्रांतीचा असे समजून घरोघर घोर याचे आवाज िनघतात.
बावळटपणाने उगीचच थांबले ले काही लोक तु मचा पिहला ‘ याल’ झा याबरोबर
‘बाहे र याली’ होतात. काही लु चे खांबाला टे कू न डोळे िमटतात आिण च क झोप
काढतात. म यं तरानं तर दोन कप कॉफी हाणून ही मं डळी पसार होतात. शे वटी उरतो तो
फ त मी. तु हाला आठवते ? अने क मं डपांत मा यािशवाय दुसरा कुणीही श्रोता तु म या
गा याला न हता. दे व सापडला हणून काय याला एवढं छळावं काय?
नरिसं हबु वा, मी प्र य अनु भवाने सां गतो. तु म या भसाड ा आवाजातील तराणा
ऐकू न ग लीतील प्र ये क घरची पोरे बाळे दचकू न उठतात आिण िकंचाळत नाचू
लागतात. तु मची गौळण ऐकू न अने कांनी गोकुळा टमीला उपास करणे सोडून िदले असे
ऐकतो. तु मची ठु मरी तर फारच पिरणामकारक आहे . त डात पानाचा तोबरा भ न तु ही जे
श द उ चारता ते कुणालाच कळत नाहीत. यामु ळे ठु मरीची रं गत वाढते ही गो ट कबूल
आहे , पण रा ट् रभाषे ब ल आधीच असले या गै रसमजात जा त भर पडते हे तु म या
ल ात आले नाही काय? तु म या आलापींनी आिण बकरी तानांनी घोटाळा होऊन एक
बोकड भर मं डपात एकदम धावत आला होता आिण याने तु हालाच ढु शी िदली होती, हे
तु ही िवसरलात काय?
यापु ढे या गो टी नीट ल ात ठे वा. तु मचे हे शा त्रो त गायन कृपा क न मा या
उपि थतीत क नका. मी सकल कलांचा उपा य दे व. तरीसु ा ही गायनी कळा बं द केली
पािहजे असे औरं गजे बी िवचार मा या मनात ये तात. काही मधु र, गोड, मनाला
गु ं गवणारे , िरझवणारे गाणार असाल तर मा या मं डपात तळ ठोकावा. नाहीतर मा या
वाटे ला अिजबात जाऊ नये . हे ऐकले तर ठीक. न ऐक यास के हातरी स ड लांब क न
मी तु मचा गळा धरीन हे ल ात ठे वा.
आपला
गणे श शं कर

 यांचाही खून झाला असता!

डा या क यु िन टांचे बं गालमधील पु ढारी योती बसू पाट याला गे ले असताना

यां यावर गो या झाड यात आ या; पण सु दैवाने ते बचावले हे वृ सवांना ठाऊकच
आहे . लोकशाही रा यात बं दुकीला थान नाही हे त व सवांनाच मा य अस यामु ळे
कोणीही या घटने चा िनषे ध करील यात शं काच नाही, पण याच सु मारास अशाच
व पा या आणखीही काही घटना घड या हो या, इकडे कोणाचे ल गे लेले िदसत
नाही. अने क मोठ ा माणसां वर असे च प्रसं ग ये ऊन गे ले. आ हाला या हिककती
समज या यांपैकी ठळक घटना पु ढे िद या आहे त. याव न दे शात सवच े तर् ांत
दहशतवादाचे लोण कसे पोहोचले आहे याची खात्री पटावयास हरकत नाही. या पहा
या भीषण घटना!
दे शभ त मायाराम छायाराम जखमी
चोरगाव ये थील प्रिस दे शभ त मायाराम छायाराम हे काल फार मोठ ा भीषण
प्रसं गातून सु ख प वाचले . काल ये थील सावजिनक वाचनालयात यांचे गां धी
ज मशता दीिनिम भाषण ठरले होते . भाषणानं तर सव श्रो यांना चहा आिण िबि कटे
दे यात ये तील असे जाहीर झाले होते . यामु ळे सभे स कधी न हे ती प नास-साठ
श्रो यांची उपि थती होती. सभे स प्रारं भ होताच दे शभ त मायाराम बोल यासाठी उठू न
उभे रािहले . पिह या पाच िमिनटांत फ त दहाबारा वे ळाच यांनी बापूजींचे नाव घे तले
असे ल, ते वढ ात बाहे र या बाजूने एक गोळी सणसणत आली आिण ती मायारामजींची
इ त्रीची पांढरी टोपी फाडून पलीकडे गे ली. मायारामजी थोड यात बचावले . तथािप
यांची गां धी टोपी मात्र पूणपणे िछ निवि छ न झाली.
या प्रकारामु ळे सभे त खळबळ उडाली. खु नी इसम ताबडतोब फरारी झाला. याचा
तपास कर याचा प्रय न चालू आहे . ये थील होमगाड या लोकांनी काही गाढवे ट् रड
केली आहे त. प्र ये काला लाथा झाडीत ती बरोबर खु नी माणसाला शोधून काढतात.
मात्र त पूवी जखमी वा मयत इसमासही ते प्रथम लाथा हाणतात. ते थन ू वास घे ऊन ही
गाढवे आप या कामास सु वात करतात. काल या प्रकारानं तर दे शभ त मायाराम यांना
दोन गाढवांनी माग या पायांनी बदडून वास घे तला व शोध कर यास प्रारं भ केला.
गु हे गार लवकर हाती ये ईल असा िव वास (गाढवांना) वाटत आहे .
या घटने चे ने मके कारण कळले नसले तरी लोकांत यासं बंधी उलटसु लट खूपच चचा
चालू आहे . काही लोकांचे हणणे असे आहे की, दे शभ त मायाराम यांनी अलीकडे भाषणे
कर याचा जो सपाटा चालिवला आहे , याचा हा पिरणाम असावा. गां धी
ज मशता दीिनिम गां धींना एक ल या याने वाह याचा सं क प मायारामजींनी
सोडला होता आिण यामु ळे गावात तं ग वातावरण आधीच िनमाण झाले ले होते . यातून
मायारामजी इं िडकेटला जाऊन िमळाले व समाजवादाची भाषाही एकसारखी बोलू
लागले . यामु ळे तर फारच प्र ोभ िनमाण झाला होता. याचा हा पिरपाक असावा असा
तक आहे . कडक इ त्रीची टोपी फाट यामु ळे मायारामजींना या िदवशी एका मं या या
मु लाखतीला जावयाचे होते , ते मात्र यांना श य झाले नाही.
समाजसे िवका यमुनाबाई चोंबडे यां यावर गोळीबार
कटकटपूर ये थे िज हा मिहला सं मेलन भरले असताना सु पर् िस समाजसे िवका
यमु नाबाई च बडे यां यावरील फार भयानक सं कट टळले . यमु नादे वींना समाजकायाचा व
िवशे षत: ि त्रयां या उ नतीचा बराच नाद आहे हे सवांनाच ठाऊक आहे . या नादापायी
यांनी प्र य पतीचीदे खील पवा केले ली नाही की, मु लाबाळांची काळजी बाळगले ली
नाही. (स या यांचे यजमान अनाथ व पं ग ू गृ ह थाश्रम ये थे असून मु ले बालगु हे गार
सं गोपन कद्रात उ कृ ट िश ण घे त आहे त.) काल या िज हा मिहला अिधवे शनात या
उद्घाटक हो या. उद्घाटनाचे भाषण करताना या हणा या, ‘‘भिगनींनो आिण
भिगनींनो, तु ही पु ढं या हा सं देश दे यासाठीच मी इथं आले ली आहे . तु ही मागं राहू
नका. नवर् याला घाब नका. तो कुरकुर क लागला तर सरळ घराबाहे र पडा, पण
वत:ची उ नती क न घे त यािशवाय राह ू नका. तु ही बाहे र पडलात की, तु मचा
िवकास झालाच हणून समजा... दोन िकंवा तीन पु रे त हा सरकारी सं देश तु हाला
ठाऊकच आहे . तो मु लांबाबत नसून नवर् याबाबत असावा, असे माझे हणणे आहे .’’
यांचे हे भाषण चालू असतानाच प्रचं ड आवाज झाला आिण एक गोळी वे गाने
यां या नाजूक कानिशलाजवळू न जोरात गे ली. ( यामु ळे यां या डो यातील दोन-तीन
आकडे तर जाग या जागी उडाले च, पण यां या वे णीतील गं गावनही एकदम गळू न
पडले व या पूवीपे ा आधु िनक िदसू लाग या. असो.) या गो टीमु ळे मं डपात फारच
खळबळ उडाली. गु हे गाराचा तपास जोराने कर यात आला, पण कुणीही अ ािप तरी
सापडले ले नाही. असा एक तक आहे की, हे काम बहुधा कुणा तरी पु षाचे असावे व तो
सं मेलनास आले या एखा ा त्री-प्रितिनधीचा नवरा असावा. खु यमु नादे वींचा तोच
सं शय असून, यांनी आप या नवर् याचे ही नाव या सं दभात सूिचत केले आहे . या
घटने नंतर उद्घाटनाचे भाषण कसे तरी उरकू न घे यात आले असले तरी एकू ण सं मेलनावर
याचा कसलाही िवपरीत पिरणाम झाले ला नाही. सं मेलनाचे कामकाज सु रळीतपणे चालू
आहे . फ त उद्घाटक यमु नादे वी मात्र ताबडतोब िवश्रांतीसाठी महाबळे वर ये थे रवाना
झा या असून, ते थे आप या गं गावनावर या उपचार घे त आहे त.
पानापानागिणक खून करणारे रह यकथा लेखक बचावले
सु पर् िस रह यकथाले खक खाबूराव दोडगे हे आप या घरी नवी रह यकथा िलहीत
असताना काल रात्री अचानक बचावले . कुणीतरी अ ात इसमाने िखडकीतून गोळीबार
केला असे यांचे हणणे आहे . सु दैवाने ही गोळी यां या उघड ा डो यालाच लागली व
ठाणिदशी आपटू न ती िखडकीवाटे परत बाहे र गे ली. खाबूरावचे डोके पूणपणे दगडी
बां धकामाचे अस यामु ळेच ते या सं कटातून वाचले . दुसरीकडे कोठे ही गोळी लागली
असती तरी यांना कायमची इजा झाली असती व महारा ट् र रह यकथा ले खका या
ले खनाला मु कला असता.
याबाबतीत अिधक तपास के यावर आम या बातमीदाराला जो वृ ांत समजला तो
असा की, अलीकडे खाबूराव यां या कादं बर् यांत खु नाचे प्रमाण भलते च वाढले ले होते .
पूवी यां या कादं बरीत एकच खून होई व याचा कादं बरीभर तपास केला जाई. पु ढे पु ढे
मात्र पु तकाची िकंमत व खून या दो हीचे प्रमाण सार याच वे गाने वाढू लागले . दोनाचे
चार, चाराचे सहा असे करता करता अलीकडे यांनी एका कादं बरीत दहा खून मोठ ा
िनघृ ण रीतीने पार पाडले . इतकेच न हे तर यापु ढील कादं बरीत ‘प्र ये क पानावर वतं तर्
खून’ अशी जािहरात केली. या जािहरातीचा हा पिरणाम असावा असे गावात बोलले
जात आहे . इतके खून आजपयं त कधी पाड यात आले न हते असे गावातील वृ मं डळी
बोलत आहे त. कदािचत या खु नामु ळे िपसाळले ला एखादा िपसाट वाचक हा या
गोळीबारा या मागे असावा असाही एक तक आहे . या घटने मुळे खाबूराव मात्र मु ळीच
डगमगले नसून आणखी चार-दोन भीषण खु नां या घटना प्र तु त कादं बरीत आपण
क बणार अस याचे यांनी जाहीर केले आहे . काय घडते पाहावे .

 बँक रा टर् ीयीकरण- एक दख
ु वट ाची सभा!

आप याला माहीत आहे की, रा ट् रीयीकरणा या लांब नाकाशी पु कळ िदवस सूत

धरले होते . हे बाळ जगते का मरते अशी पिरि थती िनमाण झाली होती. पु कळ खटापटी
झा या. औषधोपचार झाले . अखे र सु पर् ीम कोटा या हॉि पटलम ये याने प्राण
सोडला! मु ळात सात-आठ मिह यांची, घाईगदीने झाले ली पोरे जगत नाहीतच, पण
श्रीमं ताघरचे लाडके ले क ! याला उपचाराला काय कमी असे लोकांना वाटू न गे ले, पण
मृ यूपुढे कुणाचे काही चालले आहे काय? एके िदवशी दहा डॉ टरां या उपि थतीत या
पोराने डोळे पांढरे केले आिण ते पटकन म न गे ले. या या आईने मनात या मनात खूप
आक् रोश केला, पण तशी ती मोठी धीराची बायको. ितचे सां वन कर यासाठी गे ले या
लोकांना ितने सां िगतले , ‘‘हे पोर कसे मे ले, का मे ले, कोणते उपचार कमी पडले या
प्र नाचा अ यास के यािशवाय मी रडू शकत नाही आिण कसलाही अिभप्राय य त
क इि छत नाही.’’
दे शात मात्र फार खळबळ उडाली. िजकडे ितकडे हरताळ पडला. लोक या अकाली
मृ यूब ल हळहळ य त क लागले . आम या वै तागवाडीत तर एक दुकान उघडे
न हते . (फ त लोकांची अगदीच गै रसोय होऊ नये हणून दुकानाची एक फळी उघडून
यवहार चालू होते . असो.) आमचे गाव जागृ त आहे , एवढे च न हे तर इं िडकेटवादी
काँ गर् े सचा तो बाले िक ला का कायसासा आहे . यामु ळे गावातले सगळे काँ गर् े सवाले
या िदवशी काळी फीत लावून िहं डत होते . सं याकाळी याबाबत शोकसभा भरणार
अस याचे ही जाहीर कर यात आले होते . यामु ळे तर गावातील सु तकी वातावरणात
आणखीनच भर पडली होती.
सं याकाळी आम या शाळे या मु य हॉलम ये ही शोकसभा भरली ते हा तोबा गदी
लोटली होती. अ य थानी इं िडकेट काँ गर् े सचे पु ढारी दे शभ त खु शालरावजी टोणगे हे
होते . यामु ळे तर ही दुखवट ाची सभा आहे हे िनराळे सां ग याची गरज न हतीच.
अ य ां या खु चीशे जारी बँ कांचे रा ट् रीयीकरण के याचा वटहुकू म या िदवशी
वृ पत्रात प्रिस झाला तो अं क खु चीवर ठे वून याला पु पहार घाल यात आला
होता. जवळच दोन उदब या जळत ठे व या हो या. गावातील सव साथी, भाई व इतर
दे शभ त ने हमी या सु तकी मु दर् े ने आसपास बसले होते . यामु ळे पिरि थतीचे गां भीय
सवां याच यानी ये त होते . अशा गं भीर वातावरणात सभे स प्रारं भ झाला.
प्रारं भी अ य खु शालराव यांनी मृ त रा ट् रीयीकरणास सद्गती िमळ याचा ठराव
मांडला व एकेकास श्र ांजली अपण कर याची िवनं ती केली. या िवनं तीनु सार पिहले च
व ते साथी रघू हे बोल यासाठी उठले . ते आप या भाषणात हणाले , ‘‘िमत्रहो, बँ क
रा ट् रीयीकरणाचं नु कतं च दे हावसान झालं ही गो ट आज सवांनाच समजली आहे . हा
कायदा सु पर् ीम कोटात गे यापासून आम या मनात नाही नाही या अभद्र क पना
ये ऊन गे या. या पोरा या ज मापासून आम या मनात न या न या आशा उ प न
झा या हो या. हे पोर पु ढे मोठे होईल, काही कतृ व गाजवील अशी फार मोठी उमे द
वाटत होती, पण या या अकाली िनधनाने आम या अपे ां वर पाणी पडले आहे . आमची
व ने भं ग पावली आहे त. आजचा िदवस हा दे शातील एक काळाकुट् ट िदवस आहे –’’
बोलता-बोलता साथी रघू यांना जोराची ढास लागली. बराच वे ळ ते काही बोले चनात.
याचा फायदा घे ऊन अ य ांनी सां िगतले की, साथी रघू यांना भावनावे गामु ळे बोलणे
अश य झाले आहे . यामु ळे पु ढील व याला मी भाषण कर यासाठी हाक मारतो.
पु ढचे व ते भाई तोताराम हे होते . ते डावखोरे अस यामु ळे डा या क यु िन ट पाटीचे
सभासद असावे त असा बर् याच लोकांचा समज होता, पण आपण उजवे क यु िन ट आहोत
असे यांनी आप या भाषणात ठणकावून सां िगतले . उजवी क यु िन ट पाटी, ितचे काय,
गोरगिरबांची उपासमार, कामगारांचा लढा, भांडवलदारांचा कट या मु ां वर ते बराच वे ळ
बोलले . शे वट या एक-दोन िमिनटांत बँ केचे रा ट् रीयीकरण खलास झा याब ल यांनी
दु:ख य त क न आपले भाषण सं पिवले . यांचे भाषण चालू असताना यांनी बरोबर
आणले या पाटीत या काही माणसांनी चार-दोन वे ळा टा या वाजिव या व एक-दोन
‘नही नही, कभी नही’ अशा घोषणाही के या. काही श्रो यांनी काय ‘कभी नही’ अशी
पृ छा केली ते हा बरीच बाचाबाची झाली व शे वटी या श्रो यांना सभागृ हातून
हाकलून दे यात आले .
आ ापयं तचे दो ही व ते हे ने हमीचे फड व ते होते . यामु ळे यां या भाषणाची
लोकांना सवय होती. यानं तर गावातील एक प्र यात मिहला कायक या गं गुताई
घोरपडे या बोल यासाठी हणून उठ या, ते हा मात्र लोकांनी आपणहन ू टा या
वाजिव या, कारण गं गुताई या तळमळी या कायक या अस यामु ळे यांचे व तृ व
ने हमीच िवनोदी होते . लोकांनाही ते फार आवडते . गं गुताई आप या भाषणात हणा या,
‘‘भिगनींनो आिण बं धन ूं ो, आजचा प्रसं ग फारच गं भीर आहे . बँ क रा ट् रीयीकरणाचा
मु डदा पडला असताना आपण हात जोडून व थ बसणे हे बरोबर नाही. दु:खाचे अश्
पु सून आपण कत या या हाकेला ओ िदली पािहजे . ‘’ (या वा याला लोकांनी टा या
वाजिव या. गं गुताइं चे अश् पु स यासाठी खु अ य उठू न उभे रािहले , पण या
थोड ा लांब उ या अस यामु ळे अ य ांचा हात यां यापयं त पोहोचला नाही. यामु ळे
ते पु हा खाली बसले .)
गं गुताई पु ढे हणा या, ‘‘ही टाळी वाजिव याची वे ळ नाही (टा या). मला
इितहासातील एक प्रसं ग आठवतो. रायगडावर शे लारमामा म न पडला, उदयभानू पळू
लागला. ते हा तानाजी मोठ ा वे षानं उदयभानूला हणा या, ‘ याडांनो, पळता कोठे ?
तु मचा बाप या िठकाणी म न पडला असताना आता पळू न कोठे जातोस?’ याबरोबर
उदयभानू वे षानं मागे िफरला. याने मोठं जोराचं यु केलं . तानाजी मरण पावला, पण
प हाळा िक ला िजं कला. आपणही हीच गो ट या प्रसं गी केली पािहजे . (टा या) बँ केचे
रा ट् रीयीकरण गे ले तर गे ले. बँ का तर अजून गे या नाहीत ना? मग झाले तर! (हशा)
कवी वसं त चावट यां या श दातच सां गायचे झाले तर मी असे हणे न, ‘प्र ये क बँ के बने
िक ला’ (टा या) ‘चौदा बँ का गजत उठ या’ अशी नवी घोषणा आपण क या!
(टा या)’’
गं गुताई घोरपडे यां या या तळमळी या व कळकळी या भाषणामु ळे वातावरण
पु कळच मोकळे -मोकळे झाले . आजची सं याकाळ काही अगदी वाया गे ली नाही असे
अने कांना वाटले . एकच सु तकी मु दर् ा बराच वे ळ ठे व यामु ळे पु कळां या त डाचे नायू
अवघड यासारखे झाले होते . ते ही थोडे िढले झाले . यामु ळे दुखवट ा या सभे ला एकदम
िजवं तपणा आला. यानं तर एक िर ा ड्राय हर बं डोबा ढे कणे यांचे भाषण झाले . यांनी
एकच पण मह वाचा मु ा मांडला. ते हणाले , ‘‘बँ क रा ट् रीयीकरण िजवं त असताना
आ हाला िर ासाठी कज िमळाले . सावकार मे यावर कज परत कर याची गरज नसते
असा िरवाज आहे . तरी यांनी यांनी या काळात कज घे तली असतील यांना यांना ते
कज बु डिव याची सवलत सरकारने ावी, अशी माझी नम्र िवनं ती आहे . तरच
मृ ता यास शांती िमळे ल अशी माझी ठाम समजूत आहे .’’
िर ा ड्राय हर बं डोबा यां या मािमक भाषणानं तर िदलबहार किटं ग सलूनचे चालक
दाद ू तु काराम िबनपाणीकर हे बोलले . (वा तिवक यांचे मूळचे आडनाव ‘िनपाणीकर’, पण
लोकांनी यांना ‘िबनपाणीकर’ हे च नाव बहाल केले होते आिण हणून आ ही हे च
आडनाव कायम ठे वले आहे .) श्री. िबनपाणीकर आप या धारदार भाषणात बोलले ,
‘‘रा ट् रीयीकरण िजवं त असताना किटं ग सलूनला पै से िमळतील असे आ हाला
सां ग यात आले होते . आ ही पै शाची मागणीही केली होती, पण ते वढ ात ही दु:खद
घडना घडली. आता आ हाला पै से कसे िमळणार? आप याकडे कुणी मे ले तर चौदा
िदवस िनरिनरा या व तू दानधम हणून दे यात ये तात. यापु ढील चौदा िदवसांतही
असाच दानधम क न आ हाला सव सािह य पु रिव यात यावे , अशी आमची मागणी
आहे . मृ ता यास शांती िमळावी यासाठी ा गो टी फार ज री या आहे त एवढे च मी
सां गतो.’’
सभे या शे वटी कवी इं दुसुत टे बलापाशी उभे रािहले ले िदसले ते हा सव श्रो यां या
पोटात एकदम गोळा आला, कारण प्र ये क सभे त इं दुसुतांची एक ताजी किवता झडतच
असे . दुखवट ा या सभे त तर ‘िवलािपका’ हण याब ल ते िवशे ष प्रिस होते . यांनी
घसा खाक न दुसर् या या मालाने डोळे पु स याबरोबरच िन मी मं डळी पां गली, पण
ितकडे दुल क न इं दुसुत हणाले , ‘‘िमत्रहो, पु राणातील अजिवलाप, इितहासातील
गोिपकाबाइं चा पु त्रिवलाप प्रिस च आहे त. आज मी राजकारणातील ‘इं िदरा-िवलाप’
ही दयभे दक किवता वाचून दाखिवणार आहे . ती रडतरडत आपण ऐकावी अशी माझी
नम्र िवनं ती आहे . ऐका गडे .’’
इंिदरा-िवलाप
(उ र प्रदे शातील राजकारण ब बल यावर लगे च बँ क रा ट् रीयीकरणाचा मु डदा
पडले ला पाह याचा प्रसं ग कोसळ यावर दुदवी माते या मनाची ि थती अशीच झाली
नसे ल काय?)
हे कोण बोलले बोला ।
वटहुकू म अमु चा िनजला ।।
‘राबात’– नगा या िशखरी । इं िडकेट माती खाई ।।
ते दय लालभाइं चे । मी उगीच सां गत नाही।।
जे मै तर् ीतही ओरडते । दु मनीत कैसे होई?
हे समाजवादी गाणे
 गाणारे आ ही शहाणे
सवांनी िमळु नी खाणे
हाय! मा य ना कोटाला! वटहुकू म अमु चा िनजला ।।१।।
इं दुसुतांचे पिहले कडवे सं पाय या सु मारास वटहुकुमाबरोबर श्रोते ही िनजले आहे त हे
अ य ां या यानी आले . यामु ळे यांनी पु ढची कडवी ते थेच रोखली. अजून नवी
उपाययोजना चालू आहे तोपयं त हे का य हणणे बरोबर होणार नाही, असा मु ा काढून
यानं इं दुसुतांचे त ड बं द केले व याच मु ावर दुखवट ाचा ठरावही पु ढील सभे पयं त
लांबणीवर टाकू न यांनी घाईघाईने सभा बरखा त केली.

 मर् हाटी मने उचंबळू न टाकणारी पंढरीची यात्रा

आषाढ मिह याइतका धांदलीचा मिहना पं ढरपूरला दुसरा कुठलाच नसतो. प्र ये क
गावाचे वै िश ट असे काहीतरी ठरले ले असते . वै शाख आिण मागशीष मिहने जसे
पु याचे तसा आषाढ मिहना हा खास पं ढरपूरचाच. उ हाळा नु कताच सं पन ू मृ गाचा
धु वां धार पाऊस एक-दोनदा पडून गे लेला असतो. अधूनमधून सारखी भु रभु र चालू असते .
आसपास जरा कुठे िहरवे गार आढळू लागते आिण एकंदरीत सगळीकडे मोठी प्रस नता
दाटले ली असते , पण ही प्रस नता पं ढरपूरला एकंदरीत जा त प्रमाणात आढळते . याचे
कारण एकच- आषाढी यात्रा. लाखां या सं ये ने िवठू राया या दशनासाठी लोटणारी,
माणसांचा समु दर् िनमाण करणारी, े तर् ोपा यापासून िभकारी-महारोगी यां यापयं त
सग यांना सारखीच सं तु ट करणारी आिण सबं ध वषाची पोटापा याची िचं ता िमटवणारी
ही ‘सु जला-सु फला’ आषाढी वारी!
ये ठ मिह याचा कृ ण प उजाडला की, पं ढरपूरचे दशनी व प हळू हळू बदलू
लागते . एरवी पं ढरपूर गाव हे अगदी दृ ट लाग यासारखे नमु नेदार आहे . शांत, िनवांत
वातावरण. मं डळी सगळीकडे चकाट ा िपटीत बसले ली. कसलीही घाई िकंवा गडबड
कुठे ही चु कू न नाही. धांदल हा प्रकारच पं ढरपूरकरां या र तात नाही. दुकानदार
सावकाश आठ-नऊ या पु ढे दुकान उघडतात. ते ही अं गाला आळोखे िपळोखे दे तच आिण
िगर् हाईकही त डाने आळस दे त ये ते ते दहा या पु ढे . सरकारी नोकरही जे वण व थपणाने
आटोपून डुलत-डुलत अकरा वाजे पयं त कसाबसा आप या िठकाणी पोहोचतो आिण
याचा साहे ब बारा-एकपयं त एक डुलकी घे ऊनच दाखल होतो. नोकरपे शा या माणसांची
ही ि थती, मग सु खव तू आिण घरं दाज कुळांची कळा काय वणावी? ‘प्रशांत महासागर’
हणजे काय, हे नु सता भूगोल वाचून बाहे र या िव ा यांना कळले नाही, तर यांनी
रे वे या क से शनम ये पं ढरपूरला दोन िदवस ये ऊन गाव खु शाल बघून जावे . ताबडतोब
प्र यय ये ईल. इथे माणसे मरताना दे खील धांदल न करता िनवांतपणे , सवडीने मरतात,
असा गावचा लौिकक आहे .
उ हे अं गावर ये ईपयं त कुंभकणासारखे घोरत पडले ले हे गाव ये ठ मिह या या
उ राधात मात्र हळू हळू हलू लागते . हवा हलू लागली हणजे ितला वारा असे
हणतात, याचप्रमाणे गाव हलू लागले हणजे ितला यात्रा असे हणतात, अशी
या या पं ढरपूरव न ढ करायला काही हरकत नाही. आषाढी वारी जवळ आली, एवढी
जाणीव म तकापयं त जाऊन पोहोच यावर सगळीकडे चै त य िनमाण होते . े तर् ोपा ये ,
बडवे , उ पात इ यादी मं डळी िपशवीभर चु नखडी आणून केरसु णीने घरे पांढरी करायला
प्रारं भ करतात. (घरातले फ त उखळ ते वढे रं गवायचे राहत असे ल; ते वारी सं प यावर
पांढरे होते च!) दुकानदार मं डळी दुकाने झटकू लागतात. िश लक असले ला माल
घासायला-पु सायला सु वात होते . या िदवसांत तां या-भांड ाचे दुकानदार पाहावे त,
एखा ा सु गृिहणीप्रमाणे राख, िलं ब,ू िचं च घे ऊन भांडी घाशीत मं डळी फ यां व न
बसले ली आढळतात. दुकानात माल कमी आहे ही गो ट या वे ळी यानात ये ऊ लागते
आिण मग खरे दीसाठी मुं बई-पु या या वार् या सु होतात. पो टाने , रे वे ने, मोटारने
सम असे मालाचे ढीग या ढीग ये ऊन पडू लागतात. दुकान ग च भ न जाते . मांडणी,
आरास हा प्रकार दुकानदारीला आव यक अस याची जाणीव होऊ लागते आिण
िजकडे ितकडे लखलखाट िदसू लागतो. िदवस-रात्र माणसे कामात गु ं तले ली आढळतात.
रात्ररात्र जागून अं गडी, टोपडी, झबली िशवली जातात. भांडी घासली जातात. घ गडी
झटकली जातात आिण नवे तं बोरे , तबले , मृ दंग यांचे आवाज कान िकटे तोवर ऐकू ये तात.
कुंकू -बु यांची पोती आिण चु रमु रे-ब ासे यां या कारखा यांना यु काळात या
फॅ टरींची गती प्रा त होते . थोड यात सां गायचे हणजे , पु ं डिलका या कृपाप्रसादाने
िवटे वर उ या रािहले या ‘सुं दर ते यान’ अशा िवठोबाचे श्री े तर् पं ढरपूर गाढ
िनद्रेतून जागे होते आिण प्रभातकाळ या पाखराप्रमाणे कुलकुल-कुलकुल आवाज क
लागते .
पण पं ढरपूरला काय चालले आहे याची बाहे र या भ तमं डळींना दादही नसते .
पं ढरपूरकरांचे पोट भर याची जबाबदारी आप यावर आहे याची यांना क पना नसते .
पं ढरीनाथा या समचरणावर आपले डोके टे कव यासाठी आिण या केशवासी नामदे वाने
भावे ओवाळले या केशवाचे पडे डोळे भ न पाह यासाठी यांची ओढ असते . आषाढ
मिहना लागला की, यांची पा याबाहे र काढले या माशासारखी तडफड-तडफड होऊ
लागते . घरावर, दे वळावर उभी केले ली पताका बघून याला वारं वार गिहवर यासारखे
होते . ग यात या तु ळशी या माळे कडे सारखा हात जाऊ लागतो आिण पं ढरपूरचे
अधचं दर् ाकार नदीचे सं थ पात्र आिण िवठोबाचे िशखर सारखे समोर िदसू लागते .
दरवषीचा ने म यं दा चु कणार तर नाही ना, अशी भीती मनात साठत राहते . नाना प्रकारचे
याप पाठीमागे असतातच. जिमनीला वाफसा ये ऊन पे र या खोळं बले या असतात.
बायको अं थ णावर िनजून असते . पोराला कोटा या तारखा असतात आिण सु नेला
ने हमीप्रमाणे िदवस गे लेले असतात. या सग या अवघड प्रपं चातून बाहे र िनसटणे हे
एक कोडे च असते , पण ते दरवषीचे असते आिण यातून बाहे र पड याचा याचा िनधार
अभं ग असतो. पिह यापिह यांदा याचे मन द्िवधा होते ही; पण अमका गे ला, तमका
िनघाला, अमु क िदं डी पु ढे गे ली, अशा बात या रोज कानावर ये ऊन आदळू लागतात. मग
एक िदवस तो िजवाचा धडा करतो आिण बरोबरी या चार-चौघांसमवे त िनघतोच. थांबत
नाही. घरात अडचण नसली आिण गु द ता रानाला उतार चां गला पडले ला असला तर
मग पोरे ठोरे , बाया-माणसे , सगळा बारदाना घे ऊनच गडी िनघतो. वर् हाड, खानदे श,
मोगलाई, कोकण, कनाटक सगळीकडून भरभ न गाड ा वाह ू लागतात आिण जसजसा
आषाढ मिहना पु ढे जाईल तसतसा माणसांचा हा समु दर् अिधकच उचं बळत राहतो. र ते
मोटारी, गाड ांनी दुथडी भ न वाह ू लागतात आिण अखे रीस शहर पं ढरपूर अ टमी-
नवमीलाच असं य माणसांनी गजबजून जाते .
भ तजनांची अशी तारांबळ उडाले ली असतानाच इकडे आळं दी-दे हह ू न
ू ानोबा-
तु कारामां या पाल या पु याला ये ऊन दाखल झाले या असतात. एकादशीला हा
सोहळा पु याहन ू हलतो आिण िदवाघाट, सासवड या मागाने पं ढरपूरकडे माग थ होतो.
पु ढे दोन वाटा फुटतात. ानोबांची पालखी एका मागाने जाते आिण तु कोबाची पालखी
दुसर् या मागाने िनघते , पण या दो ही सं तां या पाल या हणजे आषाढी यात्रेचे मोठे
वै भव असते . गावोगावचा िनवडक, िन ठावान वारकरी ते हा या पाल यां या
पताकांखाली गोळा झाले ला असतो. पायी चालत पं ढरीला जायचे ; रे वे ने वा मोटारीने
आरामात जाणे हणजे खरी यात्रा न हे च, अशी यांची प की समजूत असते , हणून
लांबन ू -लांबन
ू लोक पायी चाल यासाठी आळं दी-दे हल ू ा ये तात. ानोबा-तु कोबांचा
जयघोष करीत, जोरजोराने टाळ वाजवीत, पताका नाचवीत आिण वत: नाचत
पं ढरपूरची वाट धरायची, असा मानस ध नच ते आले ले असतात. रात्री कुठ या तरी
गावी मु काम करावा आिण िदवसभर हिरनामाचा आठव करीत पं ढरपूर या िदशे ने
झपाट ाने जावे , हा यांचा िन यक् रमच. जे वणाखाणाची यव था कुणी केले ली नसते ,
कारण गावोगाव मं डळी आपली वाट पाहत थांबले ली आहे त हे यांना माहीत असते .
मु कामाचा गाव आला की, गावातले ने माचे वारकरी हातात पताका तोलीत आिण
त डाने दे वाचा जयघोष करीत यां यात सामील होतात आिण याचबरोबर आ ापयं त
पालखीबरोबर आले या मं डळींपै की गरज असे ल यांना यांना सगळे गाव जे वायला ने ते.
पालखी या वे ळी प नास वारकरी जे व ू घालायचे , पं चवीस घालायचे , दहा घालायचे असा
गावात वषानु वष चालत आले ला िरवाजच असतो. काही गावांतन ू तर मु तदार असले ला
भं डाराच होतो. सबं ध गावा या वतीने जे वण. लागे ल ते वढे आिण लागे ल ितत यांना. कुठे
लाडू, कुठे खीर-पोळी, तर कुठे साधासु धा झुणका-भाकरीचा बे त, पण उपाशी कुणी राहत
नाही, एवढे खरे . पायी चालत आप या दशनाला ये णार् या भ ताची सोय हावी हणून
पं ढरीनाथाने आप या कृपे चे छत्र सतत यां यावर धरले ले िदसते !
मु काम जसजसा जवळ ये त जातो तसतशी मं डळींची सं या सहस्रासहस्रांनी वाढत
जाते . गावोगाव या िदं ड ा वाटे वर भजन करीत पाल यांची आतु रते ने वाट पाहत
असतात. आ ा ये ईल, मग ये ईल, पाल यांना आज का बरे उशीर झाला?– अशा
कुजबु जी सु होतात. त डाने भजन चालले लेच असते . हाताने टाळ वाजत असतात.
पाय नाचत असतात. पताका डुलत असते , परं तु अं तरीची ओढ सगळी पाल यांकडे
लागले ली असते , पण यांना फार वे ळ ित ठावे लागत नाही. लांबन ू िशं ग-तु तार् यांचा
आवाज ऐकू ये तो. ानोबांचा अबलख घोडा मोठ ा ऐटीने तालात पावले टाकीत पु ढे ये त
असले ला िदसतो. ‘बन बांबं च ू े भगवे ’ लांबन
ू च डो यांना जाणवू लागते आिण
यानबातु कारामांचा जयघोष कानावर पडून कान तृ त होऊन जातात. डो यांचे पारणे
िफटते . सबं ध अं गावर रोमांच उभे राहतात आिण मग ितत याच उ साहाने ‘ यानबा
तु काराम’ हा जयघोष टाळां या आिण मृ दंगा या तालावर घु मवीत ही िदं डी धावत
ितकडे सामोरी जाते आिण अखे रीला या प्रचं ड ल ढ ात बघताबघता िवलीन होऊन
जाते .
हा प्रकार गावोगाव. पाल या आ या रे आ या की, सबं ध गाव दशनाला लोटतो.
ानोबा-तु कारामा या पायावर लहान ले करे ठे व यासाठी ले कुरवा यांची एकच घाई होते
आिण पं ढरीनाथा या भे टीला जाता ये त नाही हणून हातारे कोतारे गिहव न फुंदत
पादुकांना िमठी मा न या ओ या करतात!
उगमापासून िनघाले ली नदी वाटे तले ओढे , नाले , न ा, गटारे , नागझर् या
सग यांनाच आप या पोटात घे त आिण मोठी होत होत, आपले पात्र ं दावत शे वटी
समु दर् ात िवलीन होऊन जाते . दे ह-ू आळं दीहन ू िनघाले या या पाल याही अशाच
िठकिठकाणी िदं ड ा बरोबर घे त; हौसे , गवसे , नवसे यांना सामावून घे त अखे र
वाखरीजवळ ये ऊन पोहोचतात. ते हा खरोखर डो यांना माणसांचा समु दर् िदसू लागतो.
तोपयं त हणजे आषाढ शु नवमीला िठकिठकाणची सं तमं डळी पं ढरपूर या अलीकड या
या शे वट या मु कामाला-वाखरीला ये ऊन बरोबर याच वे ळी दाखल होतात. सासवडहन ू
सोपानदे व ये तात. नािशक भागाकडून िनवृ ि नाथ ये तात. मोगलाईकडून मु ताबाई ये ते.
मं गळवे ढ ाहन ू रामदास वामी ये तात आिण खु पं ढरपूरहन ू दे वा या लाड या
नामदे वाची पालखी या सं तां या मे यांना आिलं ग यासाठी ये ते. हे सगळे ठळक सं त,
पण बाकीचे ही बारीकसारीक सं त आप या आप या गावाहन ू िमरवीत िमरवीत शे -दोनशे
पताका बरोबर वागवीत वाखरी मु कामी डे रेदाखल होतात.
दशमीचा सबं ध िदवस मु काम क न वाखरीहन ू दुपारी सग या पाल या एकदम
पं ढरपूरकडे िनघतात. सग यांत शे वटी तु कोबा आिण ानोबा यांची पालखी हलते .
पालखीत या िदं ड ा आता थकले या असतात. पं धरा िदवसांची वाटचाल अं गाला
िशणवटा आणीत असते . जयघोषाने त डे दुखन ू दुखनू बसतात, पण पं ढरपूर आता
जवळच आले , िवठोबा या दे वळाचा कळस दु न चकाकताना िदसू लागला, हे
पािह यावर यांना पु हा बळ ये ते आिण पूवीपे ा प्रचं ड जयघोष करीत, मृ दंग-टाळांनी
वातावरण क दन ू टाकीत, भग या पताकांचा हा डोळे ि तिमत करणारा दया पं ढरपूर या
िदशे ने भरती आ यासारखा सारखा उचं बळत राहतो. हा अनु पम सोहळा पाह यासाठी
िन मे गाव या िदवशी वाखरी र याला लोटते आिण सं तांना सामोरे जाते .
आधीच पं ढरपूर गाव माणसांनी तु फान गजबजून गे लेले असते . पाल या आ यानं तर
या अलोट गदीत आणखी एक लाखाची तरी भर पडत असावी. पं चेचाळीस हजार व ती
असले ले हे गाव तीन-चार लाख लोकांना तरी ते वढ ा आठ िदवसांत पोटाशी धरते . एरवी
िनमनु य आिण भकास वाटणारे जु ने टोले जंग वाडे , धमशाळा, मठ माणसांनी गजबजून
जातात आिण अखे रीला फुटाफुटाने आिण इं चाइं चाने जागा मोजून भाड ाने ायची वे ळ
ये ते. आषाढ मिहना अस यामु ळे वाळवं ट बहुधा पा याने भरले ले असते . भ तांची ही
दाटी पाहन ू चं दर् भागे लाही मनातून भरते ये ते की काय कोण जाणे ! पण यात्रे या वे ळी
ने मकी ती आपले दो ही बाह ू पस न धावत घाटापयं त ये ते आिण तस या दाटीवाटीत
लोकांना गढूळ पा याने नान कर याचे पु य प्रा त क न यावे लागते .
पं ढरपूरला खरा उ सवाचा िदवस एकादशीचा. या िदवशी तर पं ढरपूर हणजे केवळ
चै त याचा गाभा. िजकडे पाह ू ितकडे यात्रा यात्रा यात्रा! र यातून तर इतकी
खे चाखे ची चालले ली असते , की अ रश: दहा पावले चालायला दहा िमिनटे तरी
लागतात. र या या या बाजूपासून या बाजूपयं त इतकी दाटी सतत असते की,
माळवदाव न खाली उत न माणसां या डो यावर पाय दे त भरभर या बाजूला कुणी
पळत गे ले तरी सहज जमे ल. कुठे ही त डघशी पडायची भीती नाही. या गदीत चु कामु की
फार होतात. हणून पदराला पदर, गाठीला गाठ बां धन ू आं ध यां या माळे प्रमाणे
गावकरी मं डळींची कुटु ं बे या कुटु ं बे चालले ली िदसतात. अधूनमधून पावसाची भु रभु र
चालू असते , पण गदी कुठे िवरळ होत नाही. िचकिचक झाले या प्रदि णे या
र याव न दे वाला प्रदि णा घाल याचे काम िन ठे ने चालले ले असते . एकादशीला
सग या पाल याही दे वाला प्रदि णा घालतात. यांचे दशन यायला झुंबड उडते .
िदं ड ा आिण भजनी ताफे यांचा ज लोष तर िदवसभर चालूच असतो. िशं गा-तु तार् यांचे
आवाज, टाळमृ दंगाचे नाद आिण हिरनामाचा गजर याखे रीज काहीच ऐकू ये त नाही. खरे च
ऐकू ये त नाही, कारण हा आवाज इत या प्रचं ड प्रमाणावर िनघत असतो की, कानात
ओरडून सां िगतले तरच काही दुसरे ऐकू ये ते. या िदवशी तरी पं ढरपूरचा यवहार सगळा
हाता या खु णांनी चालतो.
नदीवरचे नान, प्रदि णा, िवठोबाचे दशन, िदं ड ांतले भजन आिण कोठे कोठे चालू
असले ले कीतन एवढे च एकादशी या िदवशी खरे . बाकी या गो टी िनदान ते वढ ा
िदवसापु र या तरी खोट ा. ितथे एक िदवस तरी तु हाला जगात याच गो टीचे फ त
अि त व खरे वाटे ल!
श्रीिवठ् ठलाचे दशन हा कायक् रम मु ळातच मह वाचा, पण पूवी तो खरोखरीच
मह वाचा असे , कारण िदवसिदवस जरी वारीला बसले तरी िवठोबाचे दशन होईलच
अशी खात्री नसे . सकाळी आठ-नऊ वाजता पु षां या बारीत जाऊन बस यानं तर
सं याकाळी पाच वाजे पयं त जरी दशन झाले तरी ‘ते िच पु ष भा याचे ’ असे पूवी मानले
जाई. याचे कारण एवढे च की, गदी भयं कर आिण या मानाने यव था अगदी तोकडी.
सं याकाळपयं त माणसे ताटकळत बसवून ठे वून शे वटी यांना दे वळात न सोडता तसे च
बाहे र िपटाळू न लाव याचे प्रकार पूवी अने कदा घडले . अशा वे ळी शे कडो कोसां व न
आले या या िबचार् या लोकां या भि तभावाचा कसा चु राडा होऊन जात असे ल याची
क पनाच करवत नाही, पण पूवी असे घडत असे . अशा वे ळी उपाय एकच. बडवे , उ पात,
पोलीस यांचा विशला लावून दे वळात िशरणे . बडवे हे िवठोबाचे परं परागत पु जारी
अस यामु ळे दे ऊळ रात्री यां या ता यात ये ते. अथात पोलीस बं दोब त असतोच, पण
यावे ळी आपली माणसे आत सोड याचा यांना परवाना असतो, इतकेच. पाळीपाळीने
प्र ये काने आपली माणसे आत सोडायची. अथात यां या लॉिजं ग अँ ड बोिडग या
जमाखचात हाही प्रकार जमे ला धरला जातो व याची पु रे पूर वसु ली होते . बाहे रची
माणसे आत जाऊ इि छतच असली, तर पया-दोन पये (जसा भाव पडे ल याप्रमाणे )
माणशी र कम घे ऊन यांना आत सोड यात ये ते. अशा रीतीने एका रात्रीत शे कडो
पयांची कमाई एकेकट ाला होते .
पण इतकेही क न आत प्रवे श िमळाला तरी िवठोबाचे दशन होणे ही गो ट दुलभच,
कारण आतही तोबा गदी थांबन ू रािहले ली असते आिण िवशे ष विश याचे लोक
आडबाजूने सतत ये त-जात असतात. तास-दीड तासाने िवठोबा या गाभार् यापयं त
प्रवे श होतो. यावे ळी आत या उकाड ाने आपले सवां ग घामाने िचं ब झाले ले असते
आिण जीव घाबरा झाले ला असतो. कधी एकदा िवठोबा या चरणावर डोके टे कवतो
आिण बाहे र पडतो, अशी आपली ि थती झाले ली असते . ही ि थती जणू ओळखूनच,
या सं कटातून आपली सु टका कर यासाठी, हातात कापडी तोबरे घे ऊन दे वळातले
पट् टेवाले गाभार् याजवळ आत आड या दांडीपाशी उभे असतात. आपण या
समचरणावर डोके ठे वतो आहोत तोच मांजरी या िप लाप्रमाणे आपली मानगूट ध न
चला, चला, चला करीत आप याला खि दशी मागे ओढ यात ये ते. हां हं ू करीत बाव न
आपण इकडे ितकडे पाहतो आहोत तोपयं त आपण गाभार् याबाहे रही आले लो असतो
आिण हा सगळा प्रकार इत या द् त गतीने घडून ये तो की, ‘मकरकुंडले तळपती
श्रवणी’ अशी िवठोबाची मूती आपण न की पािहली की नाही असा सं शय पु ढे बरे च
िदवस आप याला चु टपु टता ये त राहतो. ऐन पहाटे स सरकारी अिधकार् यांमाफत जी
सरकारी पूजा होते यावे ळीच आत घु सले या लोकांना जे काही दशन होत असे ल ते च
खरे ! बाकी यांना दशन होते ते हे असे .
हा सगळा प्रकार पौिणमा होईपयं त कमी-अिधक प्रमाणात चालले ला असतो. या
काळात पं ढरपूर हणजे उ ोगाचे माहे र बनते . ‘आराम हराम है ’ हे ब्रीद या आठ-पं धरा
िदवसांपुरते तरी पट यासारखे िदसते . चोवीस तास सतत यवहार चालू राहतो. सां िगतले
तर आ चय वाटे ल, पण खरोखरच यजमानकृ य करणारी पं ढरपूरकर पं डेमंडळी या आठ
िदवसांत रात्रीची सु ा झोपत नाहीत. िदवसरात्र ते ये णार् या आिण आले या
मं डळीं या यव थे त चूर झाले ले असतात आिण झोपायचे हटले तरी ते झोपू शकत
नाहीत, कारण झोपायला आव यक असणारी चार-पाच फू ट लांबीची जागाही यां या
घरात उरले ली नसते . आले या लोकांना उतरायला जागा दे णे, यांना जे व ू घालणे आिण
दे वदशन घडवणे , इतकी यांची जबाबदारी असते . ती इतकी मोठी असते की, या
जबाबदारीतून यांना पं धरा िदवस तरी मोकळे होता ये त नाही आिण जे हा ते मोकळे
होतात ते हा यां या कमरे चे टाके िढले च झाले ले असतात. इतके की पु ढची काितकी
वारी आठ-पं धरा िदवसां वर ये ईपयं त परमे वराप्रमाणे च सवजण महािनद्रेत म न होऊन
राहतात. पु ढे सबं ध चतु मासभर सगळे गाव झोपाळू डो यांनी वावरत असते !
यजमानकृ ये करणार् यांचा हा दणका चालू असतो ते हा दुकानदारांनाही रात्रंिदवस
सु चत नसते . या काळात शॉपअ ◌ॅ ट बं दच, कारण िगर् हाईक के हाही आिण कुठे ही ये ते.
रात्री अकरा-बारा, फार काय एक-दोन वाजले तरीसु ा काही काही िठकाणी सौदे चालूच
असतात. फार काय सां गावे , िसने माचादे खील पूवी अकरा-बारा या पु ढे िकमान एखादा
खे ळ होत असे . आताशा काय ि थती आहे , िवठोबा जाणे !
कुंकू -बु का, डाळे -चु रमु रे-ब ासे , तु ळशी या माळा, गोपीचं दन, सहाणखोड, िवठोबा-
रखु माईचे फोटो आिण दगड मूती, हिरपाठ, नामदे वाचे ल न, साखर् यांची ाने वरी-
असली पु तके, टाळ, तबले , मृ दंग या आिण अशा प्रकार या व तू यांची खरे दी-िवक् री
या काळात बे सुमार होते . े तर् ा या गावाहन ू काहीतरी प्रसाद आप या गावाला
यायचा ही भावना या या पाठीमागे प्रबळ. बाकी मग इतर धं दे जोरात चालले ले
असतातच. हॉटे ल दणकू न चालतात. भांडीकुंडी िवकली जातात. िजवाला लावून-लावून
कापडचोपड घे तले जाते . एकंदरीत कुठ याही जत्रेचे बाकीचे बारकावे इथे ही आढळतात
आिण आढळणारच! पण या यवहारामु ळे गावचे लोक बहुभािषक आहे त (कॉ मॉपॉिलटन
मात्र न हे !) मराठी भाषा बोलणारे च, पण नाना मु लखांतले लोक ये त अस यामु ळे
भाषे या सग या छटा इथे दुकानदाराला माहीत असतात. अमके िगर् हाईक
वर् हाडकडचे आहे हे ओळख यात िवशे ष बहादुरी नाही, पण हा पावणा अकोला-बु लढाण
िज ातला, का नागपूर-भं डार् याकडचा, उ मानाबादचा का बीडकडचा, हा तक इथे
सां िगतला जातो आिण तो बहुधा बरोबर असतो.
एकादशीचा िदवस ओसरला हणजे पं ढरपूरकडे वाहणारी गदी एकदम सं पते . या
िदवशी सं याकाळीच दे खावा बदलतो आिण गदी उलटू न वाह ू लागते . भरती सं पते आिण
ओहोटीला सु वात होते . नान-प्रदि णा, भजन-कीतन, यािवषयींचा भि तभाव
थोडासा ओसरतो आिण हळू हळू यवहार जागा होतो. अगदीच िन ठावान मं डळी
असतात ते वढी राहतात. बाकीचे सगळे हलू लागतात. घरी नाना प्रकारची कामे अडून
रािहली आहे त, खोळं बा झाले ला आहे , याची आठवण वारं वार होऊ लागते आिण मग
परतीची यात्रा सु होते . कुणी बारस सोडून िनघतो. कुणी त्रयोदशीला, तर कुणी
पौिणमे ला गोपाळकाला झा यावर. अगदी हौसे -गवसे असतात ते मात्र िहं डत
असतात. ते जादच ू े खे ळ बघतात, जु या बिहणी मोठ ा कौतु काने अवलोकतात.
मोटारसायकल या गोलात या फेर् या पाहन ू त डात बोटे घालतात. ‘सा आ यात फोटु ’
काढतात आिण एकंदरीत चै नचमन करतात. गयाबाई, सीताबाई, सािवत्रीबाई इ यादी
‘चारीधाम’ यात्रा क न आले या सं तमं डळींची लाऊड पीकरव न गाजणारी
जािहरातछाप कीतने आिण प्रवचने ही मोठ ा चवीने ऐकतात. चार-आठ िदवस हे सगळे
कायक् रम मोठ ा धडा याने चालतात आिण सग यांनाच (सं त मं डळींनासु ा)
बर् यापै की प्रा ती होते .
पौिणमा झाली हणजे खरा िन ठावान वारकरी हलतो. ‘गोपाळकाला गोड झाला,
गोपाळांनी गोड केला’ असे हणत हणत तो पडशी बां ध ू लागतो. आता चालत जायचे
नाही. गाडीने , मोटारीने , िमळे ल या वाहनाने . अगदीच दिरद्री असले तर पु हा बापडे
िनघाले चालत. पाल याही परत िनघतात, पण आता ते वै भव नसते , थाट नसतो,
डामडौल नसतो. अं गावर रोमांच उभा करणारे , मन धुं द करणारे जयघोष नसतात.
पताकांचे बन नसते . टाळकर् यांचा, िदं ड ांचा ताफा नसतो. काहीच नसते . आता सगळे
सं पले ले असते . पालखीवाले दहावीस लोक ते वढे ठायीठायी उरले ले असतात. ते
पालखीही उचलतात आिण परत मु कामाकडे चालू लागतात. लगबगीने , पण शांतपणे
जाताना कोणाला यांची दादही नसते .
...अशी ही यात्रा एके िदवशी सं पते . र ते हळू हळू पु हा िनमनु य होऊ लागतात
आिण पं ढरपूरकरांनाच सबं ध आठ-दहा िदवसांनंतर पु हा एकदा एकमे कांची त डे िदसू
लागतात. मग सु खदु:खा या गो टी होतात. मला काय िमळाले , तु हाला िकतपत वारी
फायदे शीर गे ली, यं दा एकंदर पै शाचा िकती खळबळा झाला, याची िठकिठकाणी
आकडे मोड होते . बोटे मोडून िहशे ब केले जातात. फायदे -तोटे यांचे कलम काढले जाते
आिण एकंदरीत यं दा जत्रा पु कळ आली, पण गावात फारशी रमली नाही, असा िन कष
काढला जातो. या यात्रेवर पु कळ दे णीघे णी अवलं बन ू असतात. आता घे णेकर् याचे
दे णेकर् यांकडे तगादे सु होतात. माणसे एकमे कांकडे खे टे घालू लागतात आिण
यु िनिसपािलटीची सहासहा मिहने तु ं बले ली िबले घे ऊन वसु लीसाठी घरोघर ितचे कारकू न
ये तात. मग हळू हळू सगळे सं पते . हा उ साह, हे चै त य, ही आपली प्रकृती न हे , हे
पं ढरपूरकरां या ल ात ये ऊ लागते . हळू हळू यवहार थं डावतात. मं डळी झोपू लागतात.
फ यां व न चकाट ा िपटीत बसू लागतात. दुकाने सावकाश, लहरीप्रमाणे उघडली
जाऊ लागतात आिण हळू हळू हे नमु नेदार गाव पु हा एकदा मोठ् ठी जां भई आिण आळस
दे ऊन सु रेख झोपी जाते .

 राजकीय वयंपाकघरातील नवे चकर पदाथ

ह ली बायका गृ िहणी वगै रे बनू लाग या आहे त. पूवी तसे न हते . ते हा ि त्रया
गृ िहणी असत. आता ल न झा यानं तर का होईना, पण या ही पदवी घे यासाठी
धडपडतात ही आनं दाची गो ट आहे . नवरा हािपसातून परत आ यानं तर याला चहापूवी
एखादा नवा पदाथ खाऊ घालणे ही गो ट िततकीशी काही वाईट नाही, हे आता
अनु भवाने पटू लागले आहे . अशा मिहलां या सोयीसाठी मािसकातून, वतमानपत्रां या
सा तािहक आवृ यांतन ू ‘आठवड ाचा ताजा पदाथ’ प्रिस होत असतो. बायका या
करीत असतात काय आिण यांचे नवरे तो पदाथ खातात काय हे अ ाप समजले ले नाही,
पण सु गरण मिहला दर आठवड ाला नवा पदाथ शोधून काढतात आिण तो छापायला
दे तात, ही कौतु काची गो ट आहे .
आप या िहं दु थान या राजकारणातही अने क राजकीय मिहला असे िन य नवे पदाथ
करीत असतात. सु गरण पु ढार् यां या मािहतीसाठी काही िवशे ष खमं ग पदाथांची मािहती
खाली िदली आहे .
वत: या प ाचा िचवडा
आपला प यावा, यातील कायक यांत बौद्िधक मारामारी घडवून आणावी. दो ही
बाजूस चारदोन-चारदोन कायकत असले तरी पु रे . सोयीसाठी यांना डावे -उजवे हे नाव
ावे . अ य , कायवाह इ यादी जागांसाठी भांडणे होतील अशी यव था करावी.
ताबडतोब आप या प ाचा िचवडा तयार होतो. या िचवड ात स े साठी न याने प्रवे श
केले ले बे दाणे , आरामखु चीत बसून नु सतीच चचा करणारे काजू, दुसर् याला फटाफट
बोलून ठसका लागणार् या िमर या घाला यात. मग हा िचवडा खा यास फारच खमं ग
लागतो. या िचवड ाचे वै िश ट हे आहे की, िचवड ाबरोबर तो तयार करणाराही सं पतो.
खाणारे फार तु ती करतात.
सव प ांचे कडबोळे
काय करावे - यु िनिसपािलटी, ग्रामपं चायत, िज हा पिरषद, िवधानसभा जो पदाथ
हाताशी लागे ल तो यावा आिण ते थील िनवडणु का लढवा यात. स ा ढ प ाला खूप
िश या ा यात आिण िवरोधकांची सं यु त आघाडी काढून जनते ला भरघोस आ वासने
ावीत. हणजे मग िनवडणु कीत कोणालाच बहुमत िमळत नाही. मग सग या िवरोधी
प ांचे पीठ एकत्र क न मळावे . ते वरचे वर एकजीव झाले तरी पु रे . फार मळू च नये . या
िपठात सं यु त जाहीरनामा, जनते चे दडपण इ यादी ितखटमीठ टाकावे . स े या ते लात
तळले की, छान कडबोळी तयार होतात. हे ते ल मात्र बे ताबे ताने वापरावे , कारण िजतके
तळाल ते िपठात मु रते च. जा त मु रले तरी िचं ता नाही. कडबोळी अिधकच खु सखु शीत
होतात. मात्र ही कडबोळी फारच थोडा वे ळ िटकतात. ताजीताजी असे पयं त फार चकर
लागतात. िशळी झा यावर यांची चव कडवट लागते . काही वे ळा पोटातही दुख ू लागते .
 हणून अधूनमधून, पण थोडीथोडी कडबोळी के यास उ म!
पाटीची चटणी
आप या पाटीतले िनवडक शगदाणे यावे त. िजकडे ितकडे जहाल भाषणांची राळ
उडवून ावी. अ पसं याक मु सलमान, िख्र चन यां या माग यांना ने हमी पािठं बा दे त
असावे . प्रांतभे द, भाषाभे द यां या जा यावर सगळे दाणे भाजून यावे त. एवढ ाने ही
भागले नाही आिण दाणे क चे च रािहले आहे त असे वाटले तर चीन, रिशया, पािक तान
यांना पािठं बा दे णारी व त ये करावीत. सगळीकडे आग पे टवावी. या आगीत िनवडक
दाणे च काय सबं ध पाटीच चां गली भाजून िनघते आिण लोक या पाटीचे कू ट क न चटणी
उडवतात. ही चटणी एका पाटीची फ त एकदाच होऊ शकते . प्रयोग क न पाहावे .
जनते चा िखमा
िज हा पिरषद, सहकारी सोसायट ा, सहकारी बँ का यात घु सावे . जमे ल ते वढा पै सा
उकळावा. वाटे ल तशी आ वासने त ड भ न ावीत. िव वासाने जे जे मान खां ावर
टाकतील यांचे गळे धडाधडा िचरावे त. नोकर् या लाव यासाठी, बदली कर यासाठी
प्र ये काकडून किमशन यावे . मदत हणून िमळणार् या प्र ये क व तूत आपला िह सा
ठे वावा. गोरगिरबांना जातीची शपथ घालावी. गु ं डांना पै सा वाटावा. असे काही वष
के यास ताबडतोब ते थील जनते चा िखमा होतो. हा पदाथ ‘नॉन हे ज’ असला तरी
चवीला उ म आहे . मात्र तो खिचक अस यामु ळे विर ठ वगात या श्रीमं तांनाच तो
करणे श य आहे . गिरबांनी या भानगडीत पडू नये हे बरे . या पदाथांचे वै िश ट हे आहे
की, िखमा तयार करणारा इसम वत: िजतका खमं ग असे ल िततकी िततकी या िख याची
चव चकर बनते . िनरिनरा या िठकाण या जनते चा िनरिनरा या प तीचा िखमा होतो
तो याच कारणामु ळे!
पु ढार् याचे पाठीचे िधरडे
हाच िखमा िबघड यास हा पदाथ तयार होतो. लोकांना या िख याची आधीच क पना
आली तर ते खवळतात. तो करणार् या पु ढार् याला धरतात आिण बडव बडव बडवतात.
इतके की, या या पाठीचे झकास िधरडे होते . हाही पदाथ तसा खा यास बरा आहे . मात्र
जरा त्रासाचा आहे . के हातरी दहा-वीस वषांतन ू एकदा कर यास हरकत नाही. मोठ ा
पाठी या पु ढार् याचे िधरडे ही मोठे होते व ते पु कळ िदवस िटकते .
िश णसं थे चे खोबरे
एखादी िश णसं था काढावी. ित या अ य पदी आिण सं चालक मं डळात गावातले
पु ढारी यावे त. िरकामटे कडे , गु ं ड ही मं डळी घे ता आली तर उ मच, पण िनदान चे अरमन
आिण से क्रे टरी तरी राजकीय पु ढारी असावे त. हे डमा तर िकंवा िप्रि स्पपॉल या
जागे वर आप या जातीतला श य िततका नालायक मनु य आणून बसवावा. शाळे तले
िश क िकंवा कॉले जातले प्रोफेसरदे खील श य तो जात बघूनच यावे त. मु लांची फी,
इमारत फंड, सरकारी ग्रँट यातून िमळाले ले पै से िनवडणु की या कामासाठी वापरावे त.
िश क, प्रा यापक, मु ले यांना आप या प ा या िनवडणु की या वे ळी प्रचारासाठी
भरपूर राबवावे . मग िश णसं था काही िदवस बं द रािहली तरी चाले ल! पु ढार् यांची,
टोळभै रवांची सगळी नापास काटी दरवषी ने माने वर चढवावीत. जमे ल या या वे ळी
सं थे त जाऊन िश कांना दम तरी भरावा िकंवा दे शभ तीवर या याने तरी झोडावीत.
आप यापै की एखा ा मु लास िश काने चु कू न मारले तर या िश कास शाळे त बे दम
चोप यास हरकत नाही! असे काही वष के यास लवकरच िश णसं थे चे, िश णाचे ,
इतकेच नाही तर मु लांचेही खोबरे होते . याची चव िवशे ष मधु र लागते .
सबंध दे शाचे वांगे
सबं ध भरली वां गी आप या पिरचयाची आहे तच. याची चव िकती खमं ग असते .
असे च वां गे सं पण
ू दे शाचे ही करता ये ते. काय करावे , बहुसं य समाज यावा आिण याची
चां गली कणीक ितं बावी. याला एकसारखी नावे ठे वावीत. अ पसं य समाजाचे मात्र
एकसारखे लाड करावे त. दे शातील लढाऊ वृ ी चां गलीच ख ची करावी. कुठे ही कुणी
प्रितकाराचा श द उ चारणार नाही अशी द ता यावी. सरकारी कारभारात रे मे डोके
मं तर् ी आणावे त. िजकडे ितकडे अना था, बे पवाई, बे जबाबदारपणा या गु णांचा िवकास
करावा. लाचलु चपतीस रान मोकळे सोडावे . विशले बाजीची फोडणी टाकावी. दे शापे ा
प मोठा, प ात आपला गट मह वाचा आिण यातही आपण श्रे ठ ही भावना
प तशीरपणे जोपासावी. शत् ने ह ला के यास मु काट ाने शरण जाऊन रदबदली
करावी. तडजोडीसाठी आप या दे शाची भूमी खु शाल दान हणून दे ऊन टाक याची सवय
अं गी बाणवावी. खचाला कसलाही ताळमे ळ ठे वू नये . वे ळ आलीच तर आप या चलनाचे
अवमू यन क न आिथक े तर् ात ब बाब ब उडवून ावी. मु य हणजे त ,
माहीतगार या प्रा यांना तु छ ले खावे . यांचा स ला ऐकू नये . असे पं धरा-वीस वष
के यास सं पण ू दे शाचे वां गे आपोआप होते . याची चव आपली आप याला घे ता ये त
नाही, पण परदे शी लोकांना ने हमीच असली वां गी आवडतात. मात्र स े वर असले या
प ालाच दे शाचे असे सं पण ू वां गे करता ये ईल.
राजकीय वयं पाकघरात तयार होऊ शकणारे काही पदाथ आ ही सु चवले आहे त. हे
सगळे च पदाथ सग याच सु गरण पु ढार् यांना वा प ांना जमतील असे नाही. काही िवशे ष
खिचक आहे त, तर काहींसाठी बराच वे ळ आिण श्रम लागतात, पण प्रय न के यास
कठीण काही नाही. याला जे जमे ल ते याने क न पाहावे . या बाबतीतील आपले
अनु भव आ हास कळिव यास आणखी काही असे च खमं ग व चकर पदाथ कसे बनवावे त
हे आ ही प्रा यि कासह सां ग.ू यासाठी राजकीय पु ढार् यांचे एखा ा थं ड हवे या
िठकाणी िशिबर भरिव याचाही आमचा इरादा आहे .

 पािनपतचे चौथे यु

(काळ इ.स. २१७१ : थळ- एक शाळा. तास इितहासाचा आहे . गु जी वगात प्रवे श
करतात. मु ले बसले ली आहे त.)
गु जी : मा या स माननीय िमत्रांनो, आजचा तास हा मह वाचा आहे , कारण दोनशे
वषांपव
ू ी घडले या एका मोठ ा लढाईचं वणन मी करणार आहे ... बं ड ा, तु झं
ल कुठं आहे ?
बं ड ा : काही नाही सर, माझे वडील यावे ळी हे िलकॉ टरमधून घरी परत ये तात
ऑिफसातून. यांचं ते िवमान िदसतं का, ते िखडकीतून पाहत होतो.
गु जी : हे िलकॉ टर ही काय बघ याची व तू आहे ? हां , दोनशे वषांपव ू ी आपले लोक
मागासले ले होते . यां यात सु धारण झाली न हती. यांना या वाहनाचं मोठं
आकषण वाटायचं .
खं डू : पण गु जी, बं ड ा या घरची पिरि थती स या िततकीशी चां गली नाही.
यां याकडं एकच हे िलकॉ टर आहे .
गु जी : (आ चयाने ) होय बं ड ा?
बं डू : (रडत रडत) होय सर, या खं ड ा या घरी पाच-सहा आहे त. िशवाय या या
विडलांचे जे ट िवमान वे गळे च.
गु जी : अरे रे ! हे मला माहीत न हतं .
बं ड ा : (रडतच) आ हाला एकच बं गला आहे . िशवाय एक टे िलफोन, फ् रीज, एक
टी हीसे ट अन् दहाबारा इतर यं तर् ं . एवढं च आहे सर.
गु जी : मला फार वाईट वाटतं हे ऐकू न. या गो टी काय आजकाल कुणा याही घरी
असतात, असो. तर आपण आप या अ यासाकडे वळू . आज मी तु हाला
‘पािनपतची चौथी लढाई’ हे प्रकरण िशकवणार आहे .
पु ं डू : (टा या वाजवून) िशकवा, िशकवा सर. लढाई हट यावर आ हाला मजा वाटते .
गु जी : पु ं डू, तू ग प बै स. मी काय सां गतो ते प्रथम ऐक. पािनपत या तीन लढाया
तु हाला ठाऊकच आहे त. पिहली लढाई कुणाकुणात झाली? तू ऊठ गं या सां ग.
गं या : अं ... अं ... अं ...
गु जी : लवकर सां ग. नाहीतर दे ईन बघ दणका. सां गतोस की नाही?
गं या : तू ऊठ बं ड ा.
बं ड ा : बाबर आिण िद लीचा बादशहा इब्रािहमखान लोदी.
गु जी : छान! अगदी बरोबर सां िगतलं स. आता बा या, तू सां ग दुसरी लढाई
कुणाकुणात झाली?
बा या : दोन शत् ं त झाली ना? मला माहीत आहे .
गु जी : ग ा, पण या शत् ं ची नावं काय?
खं डू : मी सां गतो गु जी. िद लीचा बादशहा अकबर आिण िहं दं च ू ा से नापती िहमू.
गु जी : अगदी बरोबर आहे . बरं , ितसरी लढाई?
बा या : मला माहीत आहे . मी सां ग?ू
गु जी : हां सां ग, सां ग. शाबास.
बा या : (डोके खाजवीत) पािनपतची ितसरी लढाई पािनपत ये थे झाली. पािनपत हे एक
िठकाण आहे ते थे लढाई झाली. ती ितसरी लढाई होती. हणून या लढाईला
पािनपतची ितसरी लढाई हणतात.
गु जी : पण मूखा, ती झाली कुणाकुणात?
बा या : अगदी सोपं आहे . इितहासा या पु तकात ती नावं िदले लीच आहे त.
गु जी : शहाणा आहे स! बै स खाली. कोण सां गतो? खं डू : मला माहीत आहे सर. मराठे
आिण मु सलमान यां यात झाली. बरोबर आहे ना? ा टाळी–
गु जी : ही घे ! (टाळी दे तात) िव ा यांनी टाळी मािगतली तर ती िश कांनी ताबडतोब
ावी असा िश ण खा याचा नवीन िनयम आहे . असो. १७६१म ये ही ितसरी
लढाई झाली. काबूलचा बादशहा अ दाली आिण मराठे यां यात. या लढाईत
मराठ ांचा पराभव झाला आिण यांचं फार मोठं नु कसान झालं . एक लाख तरणी
माणसं मे ली.
बा या : मे ले या माणसांची िशरगणती केली होती काय सर?
गु जी : तसं काही इितहासात िदले लं नाही, पण ‘एक लाख बां गडी फुटली’ असं वणन
आहे .
खं डू : मग बरोबर आहे . फुटले या बां गड ा मोज या असतील. एकू ण एकच.
गु जी : ही आतापयं त उजळणी झाली मु लांनो. आता नवा इितहास िशकायचा आहे !
‘पािनपतची चौथी लढाई’ हे या प्रकरणाचं नाव. खरोखर या लढाईत ितसर् या
लढाईपे ा जा त हानी झाली.
गं या : (नाक पु सून) पण ही चौथी कुणाकुणात झाली गु जी?
गु जी : (रागावून) ते च सां गतो आहे . तु ला काही दम आहे की नाही? ही गो ट इसवी सन
१९७१ मधली आहे . हणजे दोनशे वषांपव ू ी ही भयं कर गो ट घडली. यावे ळी
िद लीला इं िदराराणी नावाची सम्रा ी गादीवर बसले ली होती. ितचा बाप हाही
िहं दु थानचा सम्राट होता. बापा या पाठीमागे ती रा य क लागली. म यं तरी
ित या सरदारांनी रा यात बं ड केलं . ितलाच गादीव न हुसकाव याचा प्रय न
केला, पण राणी फार हुशार. िहं द ू लोक ितला ‘िप्रयदशनी’ हणत. मु सलमान
लोक ितला ने ह ि नसा हणत. ितनं या सग या सरदारांचा बं दोब त क न
टाकला. मोरारजी दे साई, िनजिलं ग पा, कामराज, स. का. पाटील हे िनरिनरा या
प्रांतांतले सु भेदार बं ड क न उठले होते , पण हे बं ड मोड यात ितला यश िमळालं .
ितनं या सग या सरदारांना आप या रा यातून हाकलून लावलं .
खं डू : सर, एकू ण ही राणी फार हुशार िदसते नाही?
गु जी : फारच हुशार. बापापे ा ती वरचढ िनघाली. धूत आिण कावे बाज राणी हणून ती
इितहासात प्रिस आहे . अशी राणी पु हा झाली नाही. ती अितशय
 मह वाकां ी आिण रागीट होती. कुणावर ती प्रस न झाली की, वाटे ल ते दे ऊन
टाकत असे , पण जर का या यावर िचडली की, या माणसाचं काय होईल याचा
ने म नसे . यामु ळे सगळा दरबार ितला घाब न असे . रा यातील प्रजाही
ित यापु ढे थरथर कापे च, पण मोठे मोठे सरदारही माना खाली घालून ितचा हुकू म
पाळीत. यशवं तराव च हाण नावाचा एक पराक् रमी मराठा सरदार ित या दरबारात
होता. एवढा पराक् रमी की, लोक या सरदाराला ‘प्रित-िशवाजी’ हणत, पण हा
सरदार या राणीला फारच िभऊन होता. म यं तरी ही राणी या यावर एकदा क्
झाली असताना या मराठा सरदाराची अगदी गाळण उडाली होती.
गं या : बापरे ! राणी मोठी जबरद त िदसते गु जी! आ ापयं त एवढा इितहास आ ही
िशकलो, पण अशी बाई कुठ याच इितहासात सापडली नाही.
गु जी : जबरद त! अरे फारच िहं मतवान बाई! ती नु सती िदसली की, मोठमोठे लोक
सा टां ग नम कार घालायचे . ितला कुणी ‘आिदश ती’ हणायचे . कुणी
‘आिदमाया’ हणायचे .
बा या : ितची रोज पूजाअचासु ा होत होती का हो गु जी? काकडारती, धु पारती वगै रे?
गु जी : तसं न की काही ठाऊक नाही, पण होत असलीच पािहजे . ितची दे वळं सु ा
बां धली गे ली असतील, पण आप या इितहासात याची काही मािहती िदले ली
नाही. तर सां गायची गो ट अशी की, ही राणी गोरगिरबांब ल फार गोड
बोलायची. यांचं मला काहीतरी भलं करायचं य हणायची. एकदा ितनं एकदम
गिरबी हटाव हणून एक फतवा काढला.
खं डू : हणजे काय गु जी?
गु जी : हणजे न की काय ते मलाही ठाऊक नाही, पण असा फतवा ितनं काढला खरा.
याप्रमाणे गिरबी खरोखरच हटलीही असती. राणीची ताकदच तशी होती, पण
प्रजे म ये काही असं तु ट लोक होते . यांना राणी आवडत न हती. ते लोकांना
सां ग ू लागले , ही राणी लबाड आहे . ती तु म या डो यात धूळ फेकते आहे . अशा
लोकांनी एकजूट केली. आपाप या सै याची जमवाजमव केली. पै सा, दा गोळा
सगळं जमवलं अन् एकदम राणीिव बं ड पु कारलं . िजकडे ितकडे धामधूम उडवून
िदली.
बा या : सर, या बं डाचा होर या कोण होता?
गु जी : िनरिनराळे सरदार होते . यात अटलिबहारी वाजपे यी हणून मु य से नापती
होता. याचं वत:चं सै य चां गलं लढाऊ होतं . हा से नापती हुशार आिण कतबगार
होता. यानं इतर असं तु ट सरदारांना हाताशी धरलं . मद्रदे शािधपती कामराज,
गु जरवीर मोरारजी, क नडवीर िनजिलं ग पा, श्रे ठी नवल टाटा, मुं बापु रीचा
से नापती बाळ ठाकरे . एकापे ा एक पराक् रमी आिण अनु भवी वीर एकत्र आले .
यांनी राजधानीवर चाल केली. बं डाचा बावटा उभारला. ही गो ट १९७१
सालातली आहे बरे .
खं डू : मग पु ढं काय झालं ? वे ळ लावू नका गु जी. आ हाला लढाईचं वणन ऐकायची
फारच उ सु कता लागले ली आहे . अगदी लवकर लवकर बोला.
गु जी : पु ढं काय? १९७१ या जाने वारी मिह यात या बं डाला त ड फुटलं . राणीनं ही
 यु ाची ज यत तयारी केली. दोन मिहने उभयप ी यु ाची िस ता आिण
िकरकोळ गोळागोळी चालू होती. अखे र माच मिह या या पिह या आठवड ात
यु ाला त ड लागलं . दे शात िजकडे ितकडे लढाई सु झाली. सगळीकडे प्रचं ड
धूळ उठली. वतमानपत्राचे तोफखाने आग ओकू लागले . कोणाचं कोणाला
िदसे नासं झालं . हाणाहाणी, कापाकापी, गोळागोळी यांना ऊत आला. अखे र अखे र
तर हातघाईची लढाई सु झाली. रायबरे ली भागात तर राणी वत: ह यार घे ऊन
शत् वर चाल क न गे ली. प्रचं ड गदारोळ उडाला. अशी ही धु म चक् री सतत
दहा िदवस चालू होती. अखे र माच १०ला ही लढाई सं पली आिण राणीचा प्रचं ड
िवजय झाला.
खं डू : या यु ात बं डखोरांचं िकती नु कसान झालं गु जी?
गु जी : फारच प्रचं ड! पािनपत या ितसर् या लढाईचं वणन इितहासकारांनी केलं आहे
ना?... ‘‘दोन मो ये गळाली, स ावीस मोहरा सांड या आिण खु दा िकती हरवला
याचा प ाच नाही.’’ या ितसर् या लढाईपे ाही ही चौथी लढाई भयानक ठरली.
िनदान पं चवीस तरी मो ये गळाली. शे कडो मोहरा गायब झा या आिण उरला तो
फ त खु दा... असं या लढाईचं वणन पु ढ या इितहासकारांनी िलहन ू ठे वलं आहे .
बा या : छे : छे :! फारच भयानक यु हे ! बं डखोर सरदारांचं पु ढं काय झालं गु जी?
यासं बंधी काही मािहती सापडते का इितहासात?
गु जी : सगळी मािहती िमळत नाही, पण जी आहे ती सां गतो. क नडवीर एकजात ठार
झाले . यांचा सरदार िनजिलं ग पा वत: रणां गणात न हता हणूनच बचावला.
गु जरवीर मोरारजी यानं वत: लढाई िजं कली, पण याचे खूपच सै िनक या लढाईत
कामास आले . मद्रदे शािधपती कामराज सु रि त रािहला, पण याचं रा य राणीनं
िजं कलं . आप या मांडिलकाला िदलं आिण या राजाला ितने वनवास भोगायला
लावला. यानं खूप शथीनं यु केलं . याचं खूप नु कसान झालं , पण यां या
सै िनकांनी राणी या सै याचीही खूप हानी केली, पण राणी या अफाट साम यापु ढं
याचं ही काही चाललं नाही. या वीरांचा खु राजधानीतही खूप दबदबा होता.
राणीनं तो पार नाहीसा क न राजधानी पूणपणे आप या ता यात घे तली. राणी
पु हा िनरं कुशपणे रा य क लागली.
खं डू : छान छान! काय सुं दर इितहास आहे ! एका राणीचा हा पराक् रम अं ? पण या राणीनं
‘गिरबी हटाव’ हणून फतवा काढला होता याचं पु ढं काय झालं गु जी?
गु जी : (गं भीर होऊन) मी ते च शोधत आहे . गे ले दोन िदवस इितहासाची पु तकं पालथी
घातली. बखरी वाच या. कागदपत्र वाचले , पण ही गिरबी दरू झाली की नाही
यासं बंधी काहीच पु रावा सापडत नाही. जर सापडलाच तर तु हाला तो मी अव य
दाखवीनच. बराय. तास सं पत आला आहे . ‘पािनपत या चौ या लढाईचे पिरणाम’
या िवषयावर एक गृ हपाठ सवजण उ ा िलहन ू आणा.
(घं टा होते .)

 मा यामारी

पि चम पािक तानात भावलनगर या गावचा िच थरारक वृ ांत कळला की नाही?

फार ऐक यासारखा आहे . या भावलनगरात मा या मार याची मोहीम काढ यात आली.
मासे न हे त, मा या! आिण ही मोहीम अगदी यु पातळीव न चालू झाली. िदसे ल ती
मा यी मे लीच पािहजे असा िनधार या पाठीमागे होता. या िज ीने मा या मार यात
आ या आिण नं तर या एकत्र कर यात आ या. यांचे वजन आठ मण भरले . ही
मािहती सां गोवां गीही न हे . पािक तानचे रा यमं तर् ी महं मद यासीन यांनीच सां िगतली
आहे . अशीच मोहीम क यु िन ट चीनने ही क् रांती होऊन राजस ा हाती आ याबरोबर
पिह याच वषी हाती घे तली होती हणतात.
ही बातमी वाच याबरोबर मा या मनात चीन आिण पािक तान यां याब ल प्रथम
प्रेम दाटू न आले . या दोन दे शांत काही चां गले चालले ले असते यावर आप या मं डळींचा
िव वासच बसत नाही, नाही का? िनदान मला तरी तसे वाटत होते खरे . यामु ळे हे वृ
वाचले आिण– ‘ध य ते सं ताजी धनाजी’ या चालीवर ‘ध य ते चीन-पािक तान’ असे
उद्गार त डातून िनघाले . मनात आले की, ही मोहीम सु कर यासाठी आप या
दे शासारखा लायक दे श नाही! आप याकडे ती सु हायलाच पािहजे . ये थे मा याही खूप
आिण माणसे ही र गड! वषानु वष हा उ ोग चालला तरी तो बं द हो याची धा ती नाही.
मु य हणजे मा या मारीत बसणे हा आमचा परं परागत धं दा आहे . यात नवे काही नाही.
फ त वॉर फू िटं गवर तो करणे एवढे च आव यक आहे , पण आम याकडे हे होईल काय?
यु पातळीवर याची आखणी कर यात ये ईल काय? आिण आलीच तर गो टी कशा
घडतील? या मोिहमे चा शे वट कोण या प्रकारे होईल?
िवचार करता करता माझी एकदम समाधी लागली. (ही माझी ने हमीचीच खोड आहे .)
डो यांसमोर पु ढची र य िचत्रे िदसू लागली. िठकिठकाण या बात या ल ख वाचता
ये ऊ लाग या. भिव यकाळाचा पट हलकेहलके उलगडत चालला... पिहले च िचत्र
िदसले ते असे ...
चौ या योजने त ‘मि का-नाश’ मोहीम!

नवी िद ली : ‘चौ या पं चवािषक योजने त ‘मि का-नाश’ हे प्रमु ख ल य ठरिव यात

आले असून, यासाठी पं चवीस कोटी तीस लाख एकू णस र हजार तीनशे दोन पये
बाजूला काढून ठे व यात आले आहे त. रा ट् रीय िनयोजन मं डळा या नु क याच भरले या
बै ठकीत वरील मह वाचा िनणय कडा या या चचनं तर घे यात आला.’ ही वाता प्रिस
होताच सव रा यां या मु यमं यांनी ितचे वागत केले . िवरोधी प ा या गोटात याची
सं िमश्र प्रितिक् रया िदसली. एक क यु िन ट खासदार हणाले की, ही घोषणा
िनराशाजनक आहे . आप या दे शातील बे कारी या प्र नाशी या मोिहमे ची सां गड
घात यािशवाय हा प्र न सु टणार नाही. या दृ टीने ही तरतूद अपु री वाटते . सरकारने
बे कारांची आिण मा यांची, दोघांचीही घोर फसवणूक केली आहे . यावर काँ गर् े स प ातील
एक आिथक त बोलले की, एका पयास दहा मा या याप्रमाणे िहशे ब केला तरी
अ जावधी मा यांचा सं हार या योजने मुळे होईल आिण फायदा कमी हणता ये णार
नाही. मा या मारीत बसणे हा भारताचा परं परागत, प्राचीन यवसाय अस यामु ळे या
मोिहमे स भरपूर यश िमळे ल असाही िव वास यांनी य त केला.
आमचा िद लीचा बातमीदार कळवतो की, आरो य आिण कुटु ं बिनयोजन मं तर् ी डॉ.
चं दर् शे खर यां याकडे च या मोिहमे ची सूतर् े सोपवावीत असे मं ित्रमं डळा या बै ठकीत
ठरले असले तरी डॉ. चं दर् शे खर ही सूतर् े घे यास फारसे उ सु क नाहीत. मं ित्रमं डळातील
कोणीही मं तर् ी हे काम ितत याच जबाबदारीने क शकेल असे यांचे मत आहे . िशवाय,
मा या िनमाण क न मग यांचा बं दोब त कर यापे ा आहे त या स या या मा यांनाच
लूप बसिव यास ही मोहीम आपोआप यश वी होईल असे यांचे हणणे अस याचे मला
समजले . तथािप उघडउघड िवरोध ते करणार नाहीत असे िदसते . ‘एक मे ’ या लाल
क् रां ितिदनी या मोिहमे चा शु भारं भ होईल... आिण मग पु ढ या बात या िदस या या
अशा :
याचे अनु करण करा

नवी िद ली : मि कानाशा या मोिहमे ची तयारी जोरात चालू आहे . परवाच या मोिहमे चे

बोधिच ह पसं त कर यात आले . एक माणूस गादीवर झोपला आहे आिण याने पाळले ले
माकड या या उशाशी बसले आहे . या माणसा या नाकावर बसले ली मा यी
मार यासाठी माकडाने जवळच ठे वले ली तलवार हातात घे ऊन उगारले ली आहे – ‘यांचे
अनु करण करा’– हणजे माणूस मे ला तरी हरकत नाही, पण मा यी सु टता कामा नये या
िज ीने ही मोहीम चालू ठे वा. पसं त केले ले हे िचत्र आता दे शभर सवत्र लाव यात
ये ईल आिण खे ड ापाड ांपयं त याचा प्रसार होईल असे िदसते . मात्र या माकडाचा
त डवळा कोण या पु ढार् याप्रमाणे असावा यािवषयी िनवड सिमतीत मतभे द झाले
आहे त. झोपले या माणसाचा त डवळा आिण माकडाचा चे हरा अशी दोन त डे दोघांना
दे ऊन ही भांडणे बहुधा िमटिव यात ये तील असे वाटले . बोधिच हाप्रमाणे या मोिहमे चे
बोधवा यही पसं त कर यात आले आहे . ते ही दे शा या कानाकोपर् यांत, िवजे या
खांबाखांबां वर, झाडां वर, दे वळा-दे वळां वर िलिहले जाईल. ‘प्रथम प्रहारे मि काघात:’
हे वा य सव दृ टीने यो य ठरिव यात आले आहे . तािमळनाडूम ये मात्र सं कृत वा य
न िलिहता ‘प्रथम चे ळुव इं डुव णूव ’ असले काहीतरी वा यच िलिहले जाईल असे
हणतात. असो!
पाच मा या मा न उद्घाटन

भोपळापूर िद... भोपळापूर सहकारी साखर कारखा या या पिरसरात माणकोजीराव

िहरोजीराव मातकर यां या ह ते या मोिहमे चे उद्घाटन झाले . साखर कारखाना
अस यामु ळे मा यांना तोटा न हताच. अ य ां या त डाभोवतीही शे कडो मा या
घ घावत हो या. माणकोजीरावांनी पिह याच हातात पाच मा या मा न या मोिहमे स
 फू ितदायक प्रारं भ केला. नं तर यांनी मारले या पाच मा यांचा ते थेच जाहीर िललाव
कर यात आला. शे ट ढ बूलाल खाबूलाल यांनी पाचशे पयांना या ते थेच िवकत घे ऊन
सवांची वाहवा िमळवली. नं तर केले या भाषणात माणकोजीराव मातकर हणाले , ‘‘बं ध-ू
भिगनींनो, आपण एकेकाळी माणसं मारले ली है त. ितथं मा या मारनं काय आवघड है ? हा
ग्रामो ोगच है . आपली काई हारकत हाई. प्र ये कानं िदवसभरा या टायमात
कमीतकमी धा तरी मा या ला रट् टा मा न हानलं पायजे . आमी जर एखा ा मानसा या
पाठीत दनका घातला तर तो प कन खालीच बसतो. असाच दनका तु मीबी हाना. आप या
ा रा यातून पु ढ या सालाला िनदान एक कोटी मे ले या मा यांची िनयात िद लीला
केली पायजे . आप या िज ाचं वै िश ट आपन कायम राखलं पािहजे . सु िशि त मानसं
ात उदाशीन आहे त ही गो ट बराबर हाई. यांनी पण ात भाग घे तला पायजे ...’’
‘िनमि का ग्रामा’त अफरातफर

फुगे वाडी, िद... मि कानाशा या मोिहमे साठी ये थे आले या दहा हजार पयांची
अफरातफर झाली असून, यामु ळे गावात फारच खळबळ उडाली आहे .
याबाबतीत तपास के यावर असे समजले की, ये थील ग्रामपं चायतीचे सरपं च आिण
ग्रामसे वक यां याकडे ही र कम आले ली होती. यां या आदे शानु सार लोकांनी बर् याच
मा या मा न यां या वाधीन के या. िवरोधी गटा या हण यानु सार ही सं या
२,५५,७३२ इतकी आहे . यापै की पिहला एक लाख मारले या मा यांचा ह ता मुं बईला
पाठवून िद याची पावती आहे . बाकी या मा यांचे काय झाले याचा मात्र काहीच शोध
लागत नाही. सरपं च आिण ग्रामसे वक यांनीच या मा या गडप के या असा यांचा
आरोप आहे . गावोगाव हे च प्रकार चालले असून, मा या फ त कागदोपत्री मरत
आहे त आिण खर् या मा या गावात तशाच बे गुमानपणे िहं डत आहे त अशीही
गावकर् यांची तक् रार आहे . यात आ चयाची गो ट अशी की, चारच मिह यांपव ू ी
‘िनमि का ग्राम’ हणून या गावाचा गौरव क न ते थे आरो यमं यां या
अ य ते खाली गौरव समारं भ झाला होता. याउलट यं दाइत या मा या आपण गे या
चाळीस वषांत कधी पािह या न ह या असे गावातील वृ लोक जीव तोडून सां गत
आहे त. या प्रकाराची पोलीस चौकशी सु झाली आहे .
िवधानसभे त प्र नो रे

मु ब
ं ई, िद... महारा ट् र रा य िवधानसभे त मि कानाश मोिहमे वर प्र नो रा या वे ळी
पु ढील मािहती दे यात आली.
या मोिहमे त ३०० गावे िनमि क झाली. १००० गावे अध-िनमि क आहे त. ५०००
गावांत मा यांची अं डी शोध याचे काम जारीने चालू आहे . पु ढील पं चवािषक योजने त
रा यातील िन मी गावे िनमि क होतील असा त ांचा अं दाज आहे . या कामा याठी
आ ापयं त दोन कोटी वीस लाख पये खच झाले . यांपैकी दीड कोटी पये नोकरवग व
प्रितबं धक औषधे यावर खच झाले . सु मारे १५०० अफरातफरीची प्रकरणे चालू आहे त.
यानं तर मं तर् ी आिण िवरोधीप ीय सभासद यां यात पु ढीलप्रमाणे प्र नो रे
झाली.
प्र न : रा यातील िकती खे ड ांत मा या मु ळातच न ह या?
उ र : सां गता ये णार नाही.
प्र न : हे काम शहरा या गिल छ व तीतूनही का सु कर यात आले नाही?
उ र : याचा िवचार चालू आहे .
प्र न : एकू ण मारले या मा यांची सं या िकती होईल?
उ र : आकडे वारी मागवावी लागे ल.
प्र न : मग ती तु ही मागवत का नाही?
उ र : िवचार चालू आहे .
प्र न : सरकारी सिचवालयात आिण िवधानसभे या आवारातही अजून मा या घ घावत
आहे त ही गो ट खरी आहे काय?
उ र : सावजिनक िहता या दृ टीने ही मािहती सां गणे इ ट होणार नाही.
प्र न : िनमि का गावांपैकी काही गावे िनमनु यच आहे त ही गो ट खरी आहे काय?
(हशा)
उ र : होय. िवरोधी प ाचे स मा य सभासद प्रचारासाठी ते थे गे यामु ळे काही गावे
ओसाड पडली आहे त ही गो ट खरी आहे . (हशा)

एवढ ा ानवधक प्र नो रानं तर सभागृ हाचे ने हमीचे कामकाज सु झाले ...
मला वाटते , एवढे वणन पु रे झाले ! आप याकडे माणसे एरवी नु ती मा या मारीत
बसतील, पण याची मोहीम केली तर यापे ा वे गळे काय घडणार?...

 एका काँगर् े स किमटीतील गणेशो सव

आम या टगे वाडीतील काँ गर् े स किमटी यं दा गणे शो सव साजरा करणार आहे , ही

बातमी ध का दे णारी होती. टगे वाडी काँ गर् े सचे अ य सोकाजीराव टगे यांनी बातमी
जाहीर केली ते हा गावात बरीच खळबळ माजली. िनधमी काँ गर् े सने गणपतीला एवढा
मान दे णे हे यो य नाही असे काहींचे मत पडले . यामु ळे अ पसं य जमाती या भावना
भरमसाट दुखावतील आिण रा ट् रीय एका मता एकदम खलास होईल, अशीही भीती
काहीजणांनी य त केली. काँ गर् े स किमटीत जाणे हे खु गणपतीला तरी मा य होईल
की नाही याची धा ती होतीच. लोकां या शं काकुशं कांना ऊत आ यामु ळे शे वटी
सोकाजीराव टगे यांनी एक पत्रक काढून खु लासा केला–
‘‘...गजाननाचे म तक ह ीचे आिण शरीर माणसाचे अस यामु ळे हा िनधमी दे व आहे ,
हे सां गावयास नको. यातून तो सग यांची पापे पोटात घालतो, असे परवाच आ ही
ऐकले . या दृ टीने काँ गर् े स किमटीत गणपतीचा उ सव के यास जनते ची सव पापे जळू न
भ म होतील, अशी खात्री पट यामु ळे आ ही हा उ सव साजरा करणार आहोत. स या
काँ गर् े सला फार वाईट िदवस आले आहे त. या सं कटातून वाच यासाठी िव नह या
दे वाला बोलावणे च यो य, हणून आ ही हा िनणय घे तला आहे . काँ गर् े स या थोर
परं परे ला ध नच हा उ सव साजरा होईल. यास कुणीही धािमक अथ िचकटवू नये .
सवांनी उ साहाने वगणी ावी...’’
सोकाजीरावां या या पत्रकाने खु लासा हाय या ऐवजी अिधकच ग धळ िनमाण
झाला. प्र य दे वच जर िनधमी झाला तर िबचार् या धमाने जावे तरी कोठे , असा प्र न
काहीजणांनी िवचारला. स या या काँ गर् े सला वाचवणे हे ब्र दे वा याही बापाला श य
नस यामु ळे गणपतीला यासाठी बळी दे णे बरोबर न हे , असे काहींचे मत पडले , पण
प्र य उ सव तर होऊ ा, मग पाह ू असा िवचार क न लोकांनी वगणी भरली.
(वगणी या पाव या काँ गर् े स किमटी या सद य वा या हो या. या िनिम ाने काँ गर् े सची
सभासद न दणी झाली आिण रोख वगणीही वसूल झाली- अशी कुि सत टीका िवरोधी
प ा या टगे लोकांनी केली, पण सोकाजीरावां या पाटीने या कुज या बोल याकडे ल
िदले नाही.)
गणे शाची मूती खास न या िद लीहन ू तयार क न आणले ली होती. गणे शचतु थीला
या मूतीची थाटाची िमरवणूक काढून गणपतीला स मानपूवक काँ गर् े स किमटी या
हािपसापयं त ने यात आले . िमरवणु कीत प्र ये क काँ गर् े सवाला हातात बै लजोडी घे ऊन
सामील झाला होता. पांढरे शु भर् बै ल आिण म ये िक् रयाशील काँ गर् े सवाला अशी एकच
दाटी झा यामु ळे ही िमरवणूक गणपतीची की पो याची असाही सं शय िनमाण झाला.
(काही वृ मं डळींना तर ही केवळ बै लांचीच िमरवणूक आहे असे ही वाटले ! मधला
िबनिशं गाचा काँ गर् े सवाला यांना िदसलाच नाही. असो.) गणपतीची मूती सग यांचे
ल वे धन ू घे णारी होती. पांढराशु भर् खादीचा कुडता आिण पायघोळ धोतर. डो याला
कोचदार पांढरी टोपी, पु ढे आले ले पोट. यामु ळे गणपती हा खराखु रा काँ गर् े सवाला
शे टजीच िदसत होता. दोन बाजूला दोन भांडखोर बै ल आिण दोघांचीही िशं गे दोन हातांनी
ध न यांना समजावणारा उभा गणपती, हे यान आजपयं त कोणीही पािहले ले न हते .
गणपती या रािहले या दो ही हातांपैकी एका हातात पै शाची थै ली आिण दुसर् या हातात
िनवडणु कीचे ितकीट होते . यामु ळे सगळी मं डळी अ यं त भािवकते ने याला पु हा पु हा
नम कार करीत होती. या गणपतीचे मु य वाहन सरकारी जीप पाठीमागे उभी होती आिण
ू ा गु लाल
मं ित्रपदाचा मु कुट याने म तकावर धारण केले ला होता. िमरवणु कीत िहं दं च
आिण मु सलमानां या रे वड ा वरचे वर उधळ यात ये त हो या.
िमरवणु कीत पु ढील घोषणा चालू हो या–
‘‘गणपतीबा पा मोरया, बहा र साली लवकर या!’’
‘‘बा पा-अ ला भाईभाई’’
‘‘आले रे आले गणपतीवाले ’’
‘‘मं गलमूती मोरया, काकूं ना आम या बु ी ा!’’
काँ गर् े स किमटी या कायालयाचे दार लहान होते . या मानाने मूती मोठी होती. ती काही
लवकर आत जाईना, ते हा मोठी पं चाईत झाली. मूती आत ने याचे सगळे प्रय न
फुकट गे ले. शे वटी एक खडा टाकू न बघावा या धोरणाने सोकाजीराव टगे मोठ ांदा
हणाले , ‘‘ठीक आहे . मूती आत जाणार नसे ल तर ितला िरिबन बां धन ू इथं च ठे वा.
कुणातरी मं याला बोलावून आपण मूतीचं उद्घाटन क .’’ हे श द ऐक यावर मात्र
ताबडतोब चम कार झाला. मूती आपोआप थोडी लहान झाली आिण ती सग यांनी
अगदी सहज आत ने ली. रीतसर प्राणप्रित ठा आिण पूजा झा यावर लगे च मु ाम
न याने तयार केले ली गणपतीची आरती हण यात आली.

आरती काँगर् े स गणपतीची

जयदे व जयदे व जय मं गलमूती
‘साहे बां ’ची गादी वरती सां भाळा पु रती ।।
जयदे व जयदे व ।।
अं गी खादी शोभे , म तकी टोपी
ह ती थै ली मोठी, ितिकटे हा ओपी
चोपी सहकार् यांना, यु ती ही सोपी
िनवडुिन गे यावरती जातो हा झोपी ।।
जयदे व जयदे व ।।
स ा िमळता पूवी खु चीतिच िझं गे
धां गडिधं गे घालु िन पै शातिच रं गे
जोडी बै लांची हरहर अविचत ही भं गे
िशं गे हलवु िन काढी दुसर् याची िबं गे
सं कट यावरी भारी म य थी किरती
‘साहे बां ’ची गादी वरती सां भाळा पु रती ।।
जयदे व जयदे व ।।
 ही आरती सव काँ गर् े सवा यांनी अ यं त नम्रपणे आिण एका सु रात हटली. मग
िखरापतीचा प्रसाद होऊन हा कायक् रम सं पला.
नं तर या आठ िदवसांत अने क कायक् रम झाले . यात काही शै िणक तर काही
सां कृितक हणजे करमणु कीचे होते . शै िणक कायक् रमांत या यान, पिरसं वाद, चचा इ.
गो टी हो या. ‘िश ण हणजे काय व ते कशाशी खातात’ या िवषयावर सु पर् िस
काँ गर् े सवाले मगनभाई छगनभाई यांनी या यान िदले . हे भाषण यां या से क्रे टरीने च
िलहन ू िदले होते व ते मगनभाइं ना वत: नीटसे वाचता न आ यामु ळे जमले या
श्रो यांपैकीच एकाने एकाआड एक ओळ गाळीत वाचून दाखवले . यामु ळे ते फारच
रं गले . पिरसं वादही असाच रं गला. ‘काँ गर् े सवा यांनी िकती पै से खावे त?’ हा पिरसं वादाचा
िवषय इं टरे ि टं ग होता. अने कांनी अने क प्रकारची मते मांडून आपापले दृि टकोन
सां िगतले . पै से हे खा यासाठी असतात व ते खा ले च पािहजे त या मु ावर सव
व यांचे एकमत झाले , पण कुठे , के हा व कसे याबाबत मात्र प्र ये काने िभ न
मतपित्रका (अथात त डी) जोडली. प्र ये क व याने आपापले अनु भवाचे बोल
सां िगतले , हे या भाषणाचे वै िश ट होते . न या र ता या त ण काँ गर् े सवा यांना या
पिरसं वादापासून बरीच फू ती िमळाली असावी, असे यां या प्रस न मु दर् े व न िदसते .
सां कृितक कायक् रम खूपच मनोरं जक झाले . एका काँ गर् े सवा याने केले या
गाढवा या नकला जनते ला खूपच आवड या. गाढवसु ा इतके सुं दर ओरडत नसे ल,
इतके या कायक याचे ओरडणे बहारदार होते . या कायक् रमामु ळे आप याला फारच
‘होमली’ वाटले असे एकजण नं तर हणाला. दुसर् या एका िक् रयाशील सभासदाने पायात
चाळ बां धन ू आकषक डा स क न दाखवला. या या एका पायातला चाळ ‘यशवं त
यशवं त’ असा आवाज करीत होता, तर दुसर् या पायात या चाळातून ‘इं िदरा-इं िदरा’ असा
वनी िनघत होता. एकाच वे ळी हे दो ही आवाज काढ याचे याचे कौश य अप्रितम
होते . ितसर् याने ‘गणपतीची स ड आिण काँ गर् े सचे ख ड’ या नावाची एक गो ट रं गवून
सां िगतली. शे वट या िदवशी थािनक काँ गर् े सवा यांनी बसवले या वतं तर् , सामािजक
नाटकाचा प्रयोग झाला. एक बाई पु षाचा वे ष घे ऊन गावात ये ते आिण मोठा
आरडाओरडा करते . याबरोबर सगळे पु ष घाब न बायकांचा वे ष घे तात आिण नु सती
बोटे मोडत पळू न जातात– अशी या नाटकाची थोड यात गो ट होती. नाटक पूणपणे
वा तववादी अस यामु ळे ते ही भलते च रां गले . इतके की प्रे क हणून पाहायला आले ले
काँ गर् े सवाले देखील बाईचा आरडाओरडा ऐक यावर पळत सु टले . असो. सारां श असा
की, एकू ण हा उ सव फारच चां ग या रीतीने साजरा झाला. लोकांची भरपूर करमणूक
झाली. शे वट या िदवशी मात्र कोणताही कायक् रम न हता. सकाळी सग या
काँ गर् े सवा यांसाठी सामु दाियक हळदीकुंकू होते . ते झा यावर उ सव सं पला. टगे वाडीत
जवळजवळ एकही मु सलमान न हता. तरीसु ा यां या भावना दुखावतील हणून
िवसजनाची िमरवणूक र कर यात आली आिण श्रींचे िवसजन गु पचूप कर यात आले .
सवयीमु ळे प्रसाद खा याचा कायक् रम मात्र अजूनही काही िदवस चालूच राहणार
आहे !

 ‘एिप्रल फू ल’चा एक नवा आिव कार

नवे वष एकच, पण ते िनरिनरा या वे ळी सु होते . एक जाने वारीला आप या

ओळखीचे यावहािरक वष (पण खरे िख्र चन वष) सु होते . एकतीस माच सं पतो आिण
नवीन आिथक वष सु झाले , असे शहाणे लोक हणू लागतात. नं तर ‘ने मेिच ये तो...’ या
यायाने पाडवा ये तो. वषप्रितपदे ला आपले नवे वष सु होते . आपले वष असे हणायचे
इतकेच! प्र य ात कोणता शक िकंवा सं वत सु झाला आहे , कोणता सं पला आहे हे
आप याला न की सां गता ये त नाही. के हातरी िहजरी सन लागतो. ‘पासी यू ईयर’
अशी पाटीही कॅलडर चाळताना आढळते . िदवाळी या पाड यापासून आपलीच आणखी
एक कालगणना चालू होते . (बहुधा तो ‘िवक् रम सं वत’ असावा.) एकू ण काय सबं ध वषभर
नवीन वष आपले एकसारखे सु होत असते .
हे सगळे आठवले परवा एक एिप्रलला सकाळी. ने हमी तीस-एकतीसला होणारा पगार
एकलाच झाला. ते हा नवे आिथक वष सु झाले , हे कळले . िख्र चन लोकां या
परं परे प्रमाणे एक एिप्रल हा िदवस ‘एिप्रल फू ल’ कर यासाठी उपयोगात आणतात. या
िदवशी लोक आपणाला बनवतात िकंवा आपण लोकांना बनवतो. इं लं ड-अमे िरकेत ही
प्रथा िकती लोकिप्रय आहे , हे माहीत नाही. आपणाकडे मात्र लहानापासून थोरांपयं त
ती ढ होऊ पाहत आहे . याचे कारण काय असावे ? ‘फू ल’ या िवशे षणाशी आपला सं बंध
जा त आहे हणून? का या दे शात बनवाबनवीला जा त वाव आहे हणून? मला काही
कळत नाही. कदािचत दो ही गो टी खर् या असतील, पण नवे आिथक वष सु होते , ही
गो ट उ म आहे . पै शा या बाबतीत श य ितत या लोकांना मूख ठरवून या जगात
आपला िनवाह चालिवणे हा गृ ह थधमच आहे . आपले सरकारही नाही या िठकाणी
अफाट पै सा खच क न आिण आप या डो यावर नवे कर लादन ू लोकांना ठकवीतच
असते . या सव दृ टीने नवे आिथक वष ‘एिप्रल फू ल’पासून सु होते हे फारच तु य
होय.
दुसर् या िदवशी ये णार् या बात या ठरािवक असतात. अमु कअमु क िठकाणी अम याचे
गाणे आहे अशी पाटी लागली होती. लोक यावे ळी ते थे गे ले आिण ‘आपणाला कोणीतरी
बनवले ’ हे यां या यानात आले िकंवा ‘अम या आमदाराला पं तप्रधानांचा फोन आला
हणून तो घाईघाईने धावत गे ला आिण आप याला कोणीतरी ‘एिप्रल फू ल’ के याचे
या या ल ात आले ’ वगै रे. या ठरािवक बात या वषानु वष वाचून मला अगदी कंटाळा
आला आहे . आता या प तीत काहीतरी बदल हावयास पािहजे की नाही? लोकांना मूख
ठरिवणे िकंवा ‘एिप्रल फू ल’ करणे हे ये य मलाही मा य आहे , पण ते करताना आपणाला
िकतीतरी न या गो टी करता ये तील. उदाहरणाथ, समजा आप याला खालील बातमी
वाचावयास िमळाली तर?
िश णािधकार् यांना बनिवले
भंपकपूर, िद... ये थे परवा िद. १ एिप्रलला फारच खळबळजनक गो ट घडून आली. ये थील
एका मा यिमक शाळे स िज हा िश णािधकार् यांनी अचानक भे ट िदली ते हा बरीचशी
मु ले शाळे त, िवशे षत: वगावगात िश तीत बसले ली आढळू न आली. कोठे ही कसलाही
ग गाट होत न हता िकंवा एकही कारटे आरडाओरडा करीत न हते . मु य हणजे प्र ये क
वगात िश काची मूती िदसत होती व काही अ यास चालू अस याचे ही कानां वर पडत
होते . िश णािधकार् यांना सवांत आ चय वाटले ते हे की, िश क हे अ यासाचा िवषय
िशकवीत होते आिण मु लांना तो िवषय समजत होता. हा काय प्रकार आहे हे यांना
बराच वे ळ समजे ना. शे वटी आज एक एिप्रल आहे ही गो ट यां या ल ात आली व
आप याला या शाळे ने ‘एिप्रल फू ल’ केले आहे हे यांनी ओळखले . तसे ते मनातून
खजीलही झाले असतील. तथािप यांनी वरवर तसे काही न दाखवता शाळे ची धावती
तपासणी केली व नं तर यांनी िश कांची एक सभा घे तली. या सभे त यांनी िश ण
यवसायाचे पािव य, ये यवाद, भावी आधार तं भ कसे तयार करावयाचे यासं बंधी
काहीही िववे चन केले नाही. उलट िश कां या अडी-अडचणी, सोयी-गै रसोयी याब ल
फारच आ थे ने चौकशी केली. यामु ळे सवच िश कांना फार मोठा ध का बसला. हा
काय प्रकार आहे हे यां या ल ात ये ईना. शे वटी तर एका धूत व चाणा िश काने
हाही ‘एिप्रल फू ल’चाच प्रकार आहे हे सवां या िनदशनास आणून िद यावर खु लासा
झाला. ‘एिप्रल फू ल’ या या अिभनव प्रकारामु ळे गावात फारच खळबळ माजली
असून, िजकडे ितकडे तोच एक चचचा िवषय झाला आहे .
िप्रय वाचक, ‘एिप्रल फू ल’ची ही योजना िकती उ म तर् हेने राबवता ये ईल हे
आतातरी तु म या ल ात आले असे ल अशी आशा आहे . आणखी एक अशीच बातमी
तु म या वाचनात आली तर तु हाला काय वाटे ल?
सबंध गाव ‘एिप्रल फू ल’

घाणगाव िद... चार िदवसांपव ू ी हणजे िद. १ एिप्रलला ये थे मोठा चम कार घडला. या
िदवशी सकाळी लोक उठले आिण पाहतात तो घाणगावातले सगळे र ते झाडून साफ
केले ले. इतकेच न हे तर यावर सडासं माजनही केले ले. गावातील कचर् या या पे ट ा
कचर् या या िढगार् याखाली बु डून गे ले या असत, पण आज या पूणपणे िरका या िदसत
हो या. गावातील गटारे साफ कर याचे काम यु िनिसपल कामगार जोरजोराने करीत होते .
यामु ळे गटारातील घाण पाणी कोठे ही न तु ं बता भर वे गाने वाहत होते . घराघरांतील
नळाला पाणी ये त होते . काही नागिरकांची तर िपं पे या पा याने भ न गे ली. या सव
प्रकारामु ळे सवत्र हवालिदल वातावरण िनमाण झाले व आज आप या
यु िनिसपािलटीला झाले तरी काय, असे जो तो िवचा लागला. एवढ ात, ही कामे
करणे आमचे कत यच आहे , असे एक नगरिपते तावातावाने र यावर बोलताना
आढळले , पण तो ‘िपऊन’ आला असावा अशी रा त शं का लोकांना आली. यामु ळे
कोणीही याचे बोलणे िततकेसे मनावर घे तले नाही. मात्र हा काय प्रकार आहे याचे
सवांनाच गूढ वाटले . सं याकाळ होऊन अं धार पड यावर िजकडे ितकडे िवजे चे िदवे
लागले व एकही र ता अं धाराचा रािहला नाही, हे पाहन ू लोकांना बावचळ यासारखे
झाले . गावात िजकडे ितकडे कुजबु ज सु झाली व प्र ोभ वाढू लागला. शे वटी
नगरिप यांनी आपाप या वॉडात, घरोघर िफ न लोकांची समजूत घतली. हा ‘एिप्रल
फू ल’चा प्रकार आहे हे लोकांना समजावून सां िगतले , ते हा कोठे सग यांचा जीव
भांड ात पडला. नगरपािलकेने सबं ध गावाला ‘एिप्रल फू ल’ कर याचा हा प्रकार
जनते ला फारच आवडला. पु ढील वषी लोकांनी नगरपािलकेला बनिव याचे ठरिवले आहे .
पु ढ या वषी एक एिप्रललाच थकले ली पाणीपट् टी (व भं गीपट् टी) सवांनी भ न
टाकायची, तसे च यापार् यांनीही जकात ना यावर आपला सगळा माल दाखवून कर
भरायचा आिण अशा रीतीने यु िनिसपािलटीला सवांनी िमळू न ‘एिप्रल फू ल’ करावयाचे
असे ठरिव यात ये त आहे . या िदवशीच सरकारने नगरपािलके या िनवडणु की ठे व यास
कुणीही पै से न खाता मते ायची व फ त लायक उमे दवारांनाच िनवडून दे ऊन
नगरपािलकेला चां गलाच ध का ायचा, अशीही योजना िवचाराधीन आहे .
‘एिप्रल फू ल’चा िदवस कसा साजरा करावा यासं बंधी मा या डो यात अशा पु कळ
नवीन नवीन क पना आहे त. यापै की काही जरी प्र य ात आ या तरी या क पकतापूण
प्रथे ला नवा उजाळा िद यासारखे होईल.

 पु यातील उ हाळा

‘ने मेिच ये तो मग पावसाळा, हे सृ टीचे कौतु क जाण बाळा’ असे आ ही शाळे त पाठ
केले होते . पावसाळा िनयिमतपणे ये तो याचे खरोखरच यावे ळी कौतु क वाटत असे , पण
उ हाळा आिण थं डी याही गो टी ितत याच िनयिमतपणे ये तात असे नं तर हळू हळू
यानात आले . उ हा यातच वसं त ऋतू वगै रे असतो, आं यांना मोहर ये तो, कोिकळा
ओरडू लागतात, हे सगळे खरे असते , पण पु कळदा कवी मं डळी सोडून बाकी कुणाचे
ितकडे फारसे ल नसते . मला तरी उ हाळा आला की, पिहली जाणीव रसाची गु र् हाळे
पाहन ू ये ते. ‘दे शबं धनूं ो िवचार करा, चहापे ा रस बरा’ असे मािमक का य वाच यावर
ग्री म ऋतूला प्रारं भ झा याचे ल ात ये ते. गारपणा ये यासाठी रसात बफाचा उपयोग
करतात. हळू हळू या बफाचे प्रमाण वाढत जाते . तसातसा उ हाळा ऐन भरात आहे हे
सतत मनावर ठसत राहते . काही गु र् हाळांत तर रसापे ा बफच िवकतात अशी माझी
क पना आहे . रसा या चरकाखाली काही िठकाणी हा बफ ठे वले ला असतो. यामु ळे रस
आिण पाणी याचे प्रमाण सारखे होते . नं तर िन मा लास पु हा पांढर् या खड ांनी
भरतात. असला बफयु त रस िपऊन मा या एका अ सल पु णे कर िमत्राचे ऊस या
व तूब ल फारच प्रितकू ल मत झाले होते . काहीतरी अ यं त बे चव आिण पाणचट रस
असले ली वन पती इतकीच याची उसाब ल क पना होती. अशा उसातून गोड साखर
कशी तयार करीत असतील ही याची ने हमीची शं का. साखर कारखा याब ल हणूनच
याला फार कौतु क वाटे . एकदा गावाकडचा ऐनिजनसी रस याला पाजला ते हा याला
फारच आ चय वाटले . ‘हा रस इतका का गोड लागतो?’ असा भाबडा प्र न याने मला
िवचारला आिण रसाची मूळची चव अशी असते हे समज यावर िचकट झाले ले त ड
याने बराच वे ळ उघडले च नाही. अशी ही बफाची गु र् हाळे ! गार पाणी पाजून काहीतरी
गोड से वन के याचा आनं द दे णारी!
उ हा याचे दुसरे मह वाचे ल ण हणजे शाळा-कॉले जांत या परी ा.
यािनिम ाने अ यास या नावाची नवलाईची गो ट. रात्ररात्र जागून केले ली आलोचन
जागरणे आिण िदवसाचा सोडा, चहा आिण िसगारे टी याचा वाढता खप. गाईड्स, नोट् स,
गे स पे पर इ यादी वाङ्मय प्रकारांना ये णारी भरती, ा या काळातील प्रमु ख
उलाढाली. कॉले जातील तासांना हळू हळू लागले ली ओहोटी आिण खासगी लासे सना
ये णारी भरती. अ यासक् रमाब ल होणारा गं भीर िवचारिविनमय. मा या एका िमत्राचे
िव ान िचरं जीव तर या सु मारास आप याला यं दा अ यासासाठी कोणकोणती पु तके
आहे त याची चौकशी जरा कुठे क लागतात. मग एकदम गाईडे िवकत घे तात. मूळची
पु तके वाचायला यांना वे ळ िमळत नाहीच. शे वटी या या विडलांना एकदा कळवळू न
सां गावे लागले , ‘‘बाळा, ने मले ली पु तके एकेकदा तरी वाचून काढ रे . हणजे गाईड
वाचीत असताना तु ला काहीच अडचण ये णार नाही!’’
कॉले जातील अ यासाची ही जात शाले य जीवनात मु ळीच नसते . सगळे मन लावून
करायचे ते वय असते . वािषक परी ा हणजे केवढी मोठी गो ट वाटते . ती उ सु कता,
धांदल, परी े पव ू ी आिण नं तर यासं बंधी चालणारी िकलिबल हे सगळे पाहायला िमळाले
की, या िनरागस आनं दाचा हे वा वाट यािशवाय राहत नाही. याच िदवसांत परी े ला
जा यापूवी मु ले आई-बापाला नम कार क न िनघतात. वडीलधार् या मं डळींना नम कार
वगै रे कर याची ती जवळजवळ शे वटचीच वे ळ असते . (आिण हे ल ात आ यामु ळेच की
काय, आई-बापां या डो यांतही अश् उभे राहतात.) हा भाबडपे णा पु ढे राहत नाही हे
ठीकच आहे . एस्ए सी या नावाची परी ा हा या मोसमातील सवांत मह वाचा ट पा.
शाळाशाळांतन ू हजारो िव ाथी-िव ािथनींचा लोटणारा ओघ, त पूवीचे शाळे तील
िनरोप समारं भ, ते गिहवर, पु ढ या कॉले जजीवनसं बंधातील रं गीत व ने ... या सग या
गो टींनी हा मोसम कसा बहरले ला असतो. परी ा जसजशा आटोपत ये तात तसतशा
पोरां या उनाड या सु होतात आिण मा तर मं डळी पे परा या गठ् ठ ात बु डून जातात.
आठ-पं धरा िदवसांत सगळे गठ् ठे िनकालात काढ याची जबाबदारी अस यामु ळे मान वर
करायला वे ळ नसतो. एक अनु भवी परी क परवा मला हणाले , ‘‘या िदवसांत
हातिशलाई या प तीनं काम भागतच नाही. मशीनिशलाईच करावी लागते . उचल पे पर,
तपास धडाधडा, कर बे रीज की फेक बाजूला! काही इलाजच नाही.’’
कॉले ज या परी ांचे िदवस पु कळ पु ढे असतात आिण या पोरांना याची फारशी
िचं ताही नसते . ती ि थतप्र च असतात. ‘जो दे गा उसका भला, न दे गा उसका भी भला’
असे हणणार् या जाितवं त िभकार् याप्रमाणे पास झालो तर आनं दच, नाही झालो तर
यापे ाही आनं द अशी यांची मनोवृ ी असते . पास झालो तर जूनम ये करायचे काय,
हा प्र न याला बहुधा भे डसावत असावा. ‘आपण यं दा ड्रॉप घे णार’ या िवचारापासून
‘आपण साला नापास या वषी’ इथपयं तचे सव क् रां ितकारक िवचार आिण िनणय ही
मं डळी बे िफकीरपणे ऐकवतात. मी कॉले जात असताना आम या एका दो तानं कमालच
केली. वषभर धां गिडं धगा, चै न, मजा, ग पाट पा वगै रे. ऐन परी े या आधी विडलांचे
कळवळू न पत्र आले , ‘‘अ यास चां गला करावा. िनदान से कंड लासम ये यावं अशी
आमची इ छा आहे .’’ परी ा सु झाली आिण वारी आजारी पडली. इतकी आजारी की
शे वटी परी ा-िबरी ा सं प यावर आ ही एक-दोघांनी याला बरोबर घे ऊन रे वे चा
प्रवास क न घरी पोहोचवले . वाटे त त्रास होऊ नये हणून थडचे ितकीट न काढता
से कंडचे काढून बथवर झोप याची वगै रे सव यव था केली. घरी पोहोच यावर वडील
आं बट चे हर् याने हणाले , ‘‘से कंडनं आलात ना?’’ आ ही मान हलिवली ते हा ते हणाले ,
‘‘िचरं जीवांचं आधीच पत्र आलं होतं . काय िलिहलं होतं माहीत आहे ? मी िनदान से कंड
लासम ये यावं अशी तु मची इ छा होती. ती िशरसावं मानून याप्रमाणं उ ा
से कंड लासमधून ये त आहे !’’ िवशी-बािवशीत या वयात जीवनातील कोण याही
गो टीकडे िनभयपणे पाह याचा हा दृि टकोन उ कृ ट असला तरी पालकाला तो बराच
महाग पडतो. शाळे या वयात ही दृ टी नसते .
परी े इतकीच परी े या िनकालालाही फार िकंमत असते . िनकाल लागे पयं त
प्र नपित्रका पु हा पु हा वाचणे , माकांची अं दाजाने बे रीज करणे , पास होईनच असा
मनाला धीर दे णे, या गो टी चालू असतात. नापास झा याची भयं कर व ने याच िदवसांत
पडतात. पु यासार या मोठ ा शहरा या िठकाणी नापास िव ा यांसाठी शाळा िवशे ष
सोय करते . िनकाला या आद या िदवशी या ‘हीरो’ला शाळे कडून प्रेमपत्र ये ते आिण
नापास झा याची वाता आधीच सां गन ू उ ा या िदवसासाठी याचे मन घट् ट क न
ठे वते . या िदवसाचा थाट पाह यासारखा असतो. सकाळपासून पोरे दबा ध न बसले ली
असतात. पो टमन या पाळतीवर असतात. ने हमी या वे ळेला पो टमनची मूती ग लीत
िदसली की, टोळके या टोळके या यामागून लळत-ल बत चालले ले िदसते .
कुणाकुणा या घरात वारी िशरते आिण शाळे चे काड कुणाचे हातात पडते , यावर सगळा
घोळका ल ठे वून असतो. एकदा का आप या घरा या पु ढे वारी सरकली की, िपतर
वगात पोहोच याइतका आनं द. ‘अरे , बं ड ा ले काचा गचकला’ हे सहानु भत ू ीचे उद्गार
ु
त डातून िनघाले तरी एकंदरीत आनं दी-आं नदच! मग दसर् या िदवशी आ मिव वासाने
शाळे ची वारी क न माकांचे पत्रक िवजयी वीरां या आवे शात घरी घे ऊन यायचे .
उ हा या या िदवसांत परी ांना आिण नं तर िनकालाला फुटले ली ही पालवी पाहन ू मन
तृ त होऊन जाते .
पण उ हाळा सु झा याची खरी जाणीव ‘पाहुणा’ या प्रकारामु ळे िजतकी होते
िततकी विचतच इतर गो टीमु ळे होत असे ल. पु णे हे म यवती शहर वधू-वरांची फार
मोठी उतारपे ठ अस यामु ळे या िदवसांत पाहु यां या धाडी या धाडी कोसळतात. ढे कूण
आिण पाहुणा यांनी प्र ये क घर भ न जाते . नाते वाईक, इ टिमत्र, सोबती, पिरिचत,
अपिरिचत– सग यांनाच कुणा ना कुणाची तरी प्रेमळ आठवण होते आिण मं डळींची
एं ट्री हळू हळू होऊ लागते . एक पाहुणा जातो न जातो तोच दुसरा दारात िपशवी घे ऊन
हजर. इतकेच न हे तर एक घरात असे पयं त दुसरा अवतीण होतो. यां या आनं दी मु दर् े ने
आिण िकलिबलाटाने घराचे अगदी गोकुळ होऊन जाते . पोराबाळांसिहत आले ला एखादा
सधे न ू व सव स पाहुणा असे ल तर मग प्र नच नाही. कुणी आप या बबडीला थळ व
पोराला प्रे णीय थळ दाखवायला ये तात. कुणी मुं बई या अगर को हापूर या वाटे वर
िवश्रांती हणून उतरले ले असतात. ‘ हटलं बरे च िदवस गाठ नाही. समाचार घे ऊन जावं ’
हा प्रेमळ मं तर् सग यां या मु खी असतो. जे वणाखा याचा प्र न नसतोच.
यजमानापे ा पाहु यांचाच हात जोरात चालावा यात काही आ चय नाही. ‘काय तु म या
पु याची हवा! छे ! जरा िहं डून िफ न आलं की, कडकडून भूक लागते बघा!’ असा
अिभप्राय मान डोलवीत य त होतो आिण आप यालाही पु याची हवा इतकी चां गली
अस याब ल प चा ाप होतो, पण आप या प चा ापाब ल उपयोग काहीच नसतो.
‘चला पवतीवर. पोरांना जरा पवती दाखवून आणू.’ असा आप याला आग्रह होतो. या
प्रकारात वे ळ आपला जातो आिण भूक पाहु यांना लागते . आज सारसबाग, उ ा
शिनवारवाडा असे करीत करीत आठवडा हा हा हणता खलास होतो आिण पु यात इतकी
प्रे णीय थळं असावीत याचा आप याला सं ताप ये ऊ लागतो. याच सु मारास रे वे
आिण एस.टी. ही पाहु यांना िफतूर होते . आठ-आठ िदवसांची िरझ हशन सं पली आहे त
ही मािहती पाहुणा मोठ ा आनं दी मु दर् े ने आप याला सां गतो आिण आपले त ड खे टर
मार यासारखे होते . आम या एका िमत्राचे एक पाहुणे तर फारच नामां िकत िनघाले .
िरझ हश स िमळत नाहीत हे पािह यावर ते सं तापाने हणाले , ‘‘बस बस! या
िरझ हशन या मागे शहा याने क धी लागू नये . मी तर आता साफ ठरवलं य–’’
िमत्राला मोठी आशा वाटली. आता हे पाहुणे पायीच चालत जायचं हणतात की
काय या िवचाराने याला गु दगु या होऊ लाग या, पण चे हरा गं भीर ठे वून याने
आशाळभूतपणे िवचारले , ‘‘काय, काय ठरवलं य तु ही बाबूकाका?’’
बाबूकाका सं तापाने हणाले , ‘‘अरे काय रे वे आहे का स ग? अन् एस.टी.ला तरी काय
भयानक गदी! ब स! आज ठरवून टाकलं –’’
‘‘ते च िवचारतोय, काय ठरवलं त?’’
‘‘ही गदी सं पेपयं त आता या िदशे ला िफरकायचं हणून नाही. जाऊ सावकाश आपण
गावी. इतके िदवस रािहलो. आता आणखी आठ-पं धरा िदवसांनी काही मी मरत नाही.’’
बाबूकाकांचे हे बोलणे ऐकू न िमत्राची मात्र प्राणां ितक अव था झाली. काय बोलावे
हे सु चेना. याची बोबडीच वळली. तरी पण धीर क न तो हणाला, ‘‘पण बाबूकाका,
बायकामु लं ितकडं िमरजे ला अन् तु ही इकडं . यांना तु मची सारखी आठवण ये त असे ल
नाही?’’
बाबूकाका एकदम आठव यासारखे क न हणाले , ‘‘होय की, ते ही खरं च–’’
‘‘मग?’’ िमत्रा या मु दर् े वर पु हा टवटवी आली.
‘‘आता असं करतो–’’ बाबूकाका िवचार क न हणाले , ‘‘तु ही हणालात ते अगदी
खरं . पोरांना सारखी माझी आठवण ये त असणार. आज या आज यांना पत्र टाकतो अन्
इकडं च बोलावून घे तो हणजे झालं !’’
आम या या िमत्राचे पु ढे काय झाले ते मी सां िगतले च पािहजे काय?

 जातीय दंगली : काही िवचार

‘जातीय दं गली’ ह ली पु कळच चाल या आहे त आिण यामु ळे दे शातील रा यकत

आिण िवचारवं त ने हमीप्रमाणे अ व थ झाले आहे त. ‘रा ट् रीय एका मता’ नावाची
व तू ह तगत कर यासाठी कोण या मागाने जावे याचा िवचारिविनमय गं भीरपणे सु
आहे . हे सगळे ने हमीचे च आहे . पिह यांदा ‘जातीय’ नावाखाली मोडणार् या दं गली
कुठ या तरी गावात होतात. एक जमात दुसर् या जमातीवर ह ला चढिवते . काही
पूजा थाने , प्राथना थाने यां यावर दगडफेक होते . विचत यांची जाळपोळही होते .
या दोन जमाती कोण या आिण कुणी कुणावर ह ला केला हे वृ पत्रात लवकर प्रिस
होतच नाही, कारण तसे झाले तर या दं गलीचे लोण दुसरीकडे ही पसरे ल अशी सरकारला
भीती वाटते . हणून बात या मोघम दे यात ये तात. आपण वाचकांनी ‘गाळले ले श द
भरा’ हे कोडे सोडवताना जी बु ी वापरतो, तीच ये थे वापरावयाची असते . यात फारसे
डोके खाजवावे लागत नाही. िशवजयं ती या िमरवणु कीवर ह ला असे हट यावर ही
मं डळी कोण हे यानात ये तेच. ‘पूजा थान’, ‘प्राथना थान’ या श दामागचे ही रह य
उलगडू लागते . अगदी सोपे आहे . सरकारलाही समाधान वाटते की, बात यांचा भडकपणा
आपण टाळला आिण व तु ि थती ताबडतोब समज यामु ळे आपणालाही समाधानाचा
ढे कर ये तो. ये ऊन जाऊन कोण या जमातीची िकती माणसे मे ली, िकती घायाळ झाली,
िकती कुटु ं बे गाव सोडून गे ली आिण जळाले या दुकानांची सं या िकती हे समजायला
मात्र थोडा वे ळ लागतो, पण चाणा वाचकाला ते ही अदमासाने ताडता यायला हरकत
नाही. पािक तान रे िडओ एकसारखा ठणाणा क लागला की, पाणी मु रते आहे हे
ओळखावे च, पण पं तप्रधानांपासून सव स ाधारी प हादरला असे ल, तर मग खूणगाठ
बां धायला हरकत नाही की, या प्रकारात अ पसं य नावा या गरीब जमातीचे च जा ती
नु कसान झाले असावे . यांनी भराभरा िनषे ध प्रकट केले आिण पत्रके काढली की, या
जमातीने बराच चोप खा ला असावा असे प के समज यास हरकत नाही. पं तप्रधानांनी
आिण वर या बड ांनी या भागात पायधूळ झाडली आिण (मु य हणजे ) सरकार या
लाड या मु सलमान मं यांनी दं गलग्र तांची जातीने िवचारपूस केली, असे वृ प्रिस
झाले की, मग खात्रीच पटते . याउलट एखा ा गावी दं गल होऊनही वर या लोकांनी
याची फारशी दखल घे तली नाही तर मग िहं दं न ू ी मार खा ला असे समज यास मु ळीच
हरकत नाही. नु कसानभरपाई िमळ यास ताबडतोब सु वात झाली नाही तर मग वरील
अं दाज अगदी प का!
ते असू ा. प्र न रा ट् रीय एका मते चा आहे . ही एका मता साधली पािहजे एवढे
खरे . आपण एका रा ट् राचे नागिरक हट यावर आपाप यात भांडणे ही गो ट बरी न हे च.
यातून धमा या नावाखाली या मारामार् या करणे वाईटच. हणून एका मता साधे ल
िततकी चां गलीच. परवाच वाचले की, अशा दं गली पु हा होऊ नये त हणून आता
सरकारने कडक उपाय योजावयाचे ठरवले आहे . यातील एक उपाय असा की, या गावी
दं गल होईल या गावावर सामु दाियक दं ड बसवावयाचा आिण तो स तीने गोळा
करायचा. क पना काही वाईट नाही, कारण दं या या बाबतीत ने हमीच एक गो ट घडते .
(िनदान पु ढारी मं डळी तसे सां गतात) ती ही की, अशा दं गलीत िनरपराध माणसे मारली
जातात आिण गु ं ड ने मके सु टतात. गो ट बहुधा खरीच असली पािहजे ! कारण या जगात
जे िनरपराध असतात ते बहुधा बावळट असतात. जगावे कसे याची यांना अ कलच
नसते . ते मारले जाणार नाहीत तर मग काय होणार? गु ं ड लोक हे तर बोलून-चालून गु ं ड.
ते िनसटणारच, कारण िनसट याची कला यांना सफाईदारपणे ये त असते . हे जर खरे
असे ल तर सामु दाियक दं डाची क पना वीकारली पािहजे . हा दं ड सरकारने बसिवला तर
कोणीच कुरकुर कर याचे कारण नाही, कारण तो िनरपराध लोकां वर मु ळीच बसणार नाही.
िनरपराध लोक मारले गे लेले असतात. दं ड हा या दं गलीतून िनसटले या लोकां वरच
बसवायचा ना? मग िनसटले ले लोक हे प के गु ं ड असे एकदा ठर यावर यांना दं ड
करावयाचा नाही तर कुणाला करावयाचा? िकंबहुना केवळ दं डावर या चोरांचे भागणार
हणजे गु ा या मानाने फारच कमी िश ा हटली पािहजे . मला तर वाटते की,
सरकारने हा दं ड बसवावाच आिण िजवं त रािहले या माणसांनी तो िबनतक् रार दे ऊन
टाकावा. उगीच कटकट क नये !
जातीय सलो याचा प्र न एकू ण िबकटच आहे . नु स या दं डाने तो सु टेल असे िदसत
नाही. सरकारने आणखीही काही उपाय योजावयाचे ठरवले आहे त हे फारच छान आहे .
परवाच कुणीतरी वतमानपत्रातील बातमी सां िगतली. िव ाथी दशे तच मु लां या मनावर
या गो टीचे सं कार हावे त हणून सरकार सव क् रिमक पु तकांची सू म तपासणी करणार
आहे . क् रिमक पु तकातील धड ात जातीय सलो याचा िवघातक असा काही मजकू र
आहे काय? कोणा या नाजूक धमभावना दुखावतील असे काही कोठे छापले आहे काय?
सग या मजकुराची या दृ टीने कसून तपासणी होणार आहे . ही क पना काही वाईट
नाही. आप याकडे या धोरणाला अनु स न प्रकाशक लोक आधीच आप या पु तकात
से यु लर मजकू र घालीतच असतात. अगदी मराठी पिहली या पु तकातसु ा ‘बबन,
हरण बघ.’, ‘छगन, हरण बघ’ या वा याबरोबरच ‘हसन, गवत धर’ अशी वा ये धड ात
असतातच. ‘ग-गणे श’ या खु णेला म य प्रदे श सरकारने यासाठीच बं दी घातली होती.
बरोबरच आहे . ‘ग-गणपतीचा’ असे सवच लहान मु लांनी पाठ करणे हे जातीय ऐ याला
आड ये णारे आहे . हणून या सरकारने आप या क् रिमक पु तकात ‘ग-गधा’ असा बदल
क न गणपती या ऐवजी गाढवाची खूण छापली. गणपती हे एका जमातीचे दै वत. याचे
नाव घे ताना कुणा या तरी भावना दुखावणारच. उलट गाढव हा प्राणी िहं द ू आहे अथवा
मु सलमान आहे हे कुणीही सां ग ू शकणार नाही. तो सव धमा या पलीकडे गे लेला, सवांना
सार याच लाथा मारणारा, से यु लर प्राणी आहे . यात कोणाचे दुमत होईल असे मला
वाटतच नाही. हणून म य प्रदे श सरकारने केले ला हा बदल नु सताच प ट आहे असे
न हे , तर अनु करणीय आहे असे हटले पािहजे . या दृ टीने आप या सरकारने अगदी
मु ळापासून क् रांती क न टाकावी असे मला वाटते . ‘ऋ-ऋषीचा’ आता नको, कारण ऋषी
हा प्राणी स या सापडत नसला तरी तो आहे धािमकच. (दाढीमु ळे तो िनधमी वाट याचा
सं भव आहे . हणून मु ाम हा इशारा.) याऐवजी ‘ - साना’ िकंवा ‘ सी टोपी’ चाले ल
काय? चालत नस यास ‘ऋ’ हे अ र मु ळातच कपात केले ले बरे ! ‘ -य ातला’ नको.
तसे च ‘गाय–’ ही नको, कारण गाय हा प्राणी फारच वालाग्राही आहे असे दं गलीचा
अ यास करणार् यांचे मत आहे . ही व तू जरा ध का लाग याबरोबर पे ट घे ते. तसे च ‘ -
य ातला’ हे प्रकरणही नको, कारण य -िक नर हे प्राणीही एकाच जमाती या
क पने तले आहे त. भ-भटजीचा चालणार नाही हे आता िनराळे सां गायला हवे काय? या
सग या क पनां ऐवजी िनरा याच क पना िकंवा श द या िठकाणी घालून नवी िनधमी
मु ळा रे तयार केली पािहजे त. वाट यास सं पण
ू मु ळा रे च नवीन नवीन बनिवता
आ यास उ म. या दृ टीने मला काही मु ळा रां या क पना सु च या आहे त. सरकारने
यांचाही थोडा िवचार केला तर बरे होईल. नमु ना हणून काही अ रे सां ग ू काय?–
‘स रे समईतला’ ही क पनाच मु ळी म ययु गीन आिण प्रितगामी आहे . याऐवजी ‘स
रे समाजवादातला’, ‘र रे रिशयातला’ या क पना िकतीतरी आधु िनक आिण पु रोगामी
आहे त. समाजवाद तर मु लांना लहानपणापासूनच माहीत पािहजे . (आप या
पं तप्रधानांना तर बारा या वषापासूनच समाजवादाची भाषा कळत होती असे यांनीच
सां िगतले आहे . आपण आता पाच या-सहा या वषापासून सु वात केले ली बरी. बारा या
वषी लोकशाही समाजवाद हा नवा श द मु ले िशकतील! असो.) फणसातला ‘फ’ फारच
काटे री आहे . िशवाय यामु ळे जातीय सलोखा वाढे ल तो िनराळा. ‘झाडातला झ’ ऐवजी
‘झकेिरयातील झ’ जा त मािमक नाही काय? मी हे श द केवळ नमु यादाखल िदले
आहे त. यात कुणी िज ासू िश णत ाने ल घातले तर उ मच, पण न या
मु ळा राची आजकाल फार गरज आहे यात काही शं का नाही. नवी समाजवादी (व
िनधमी) मु ळा रे तयार के यास जातीय ऐ याचा पायाच तयार होईल. मु लां या
डो यात धमािबमा या भागनडी ये णार नाहीत. सबगोलं कार होऊन जाईल आिण यातून
भावी िनधमी, लोकशाही मनोवृ ी या समाजवादी समाजरचने साठी (अबबऽऽ)
धडपडणारी मु ले तयार होतील अशी आशा बाळग यास पु कळ जागा आहे .

 गणेशो सवािवषयी थोडे से

गणपतीचे उ सव नु कते च आटोपले . रात्र-रात्र जागणारे र ते शांत झाले .

दरू विन े पकां या िकंका या बं द पड या. फुकट करमणु कीसाठी भटकणारे लोकांचे तांडे
आता िदवसभर िदसणार नाहीत. सग या ग या, आळी, बोळ, वसाहती, र ते पूणपणे
शांत झाले ! ‘सारे कसे शांत, शांत!’ असे सग यांना वाटत असे ल! ‘गणपती बा पा
मोरया, पु ढ या वषी लवकर या’ असे हणत हणत गणपती पा यात बु डवून आले या
काही उ साही वीरांना मात्र आता चै न पडत नसे ल. गे ले काही िदवस यांचे नु सते
हुरहुरीने गे ले असतील, पण तु ही-आ ही गरीब िबचारे स य नागिरक सालाबादप्रमाणे
वगणी दे ऊन सालाबादप्रमाणे च झोपमोड झा याब ल िश या घालणार. आता उ सव
सं पला. ती धावपळ, तो गडबड-ग धळ, ते बायकांचे िकंचाळणे , भावगीतवा यांचा तो
बायकी आवाज, या दहशतवादी नकला, या भीषण डाि सं ग पाटीज– िमत्रहो, आता
सगळे सं पले आहे ! गणपती या आघाडीवर सगळी सामसूम आहे . आता िनि चं त मनाने
झोपा. िवश्रांती या. रात्री दचकू न उठ याचे आता काहीच कारण नाही. सगळा उ साह
सं पला आहे . मं गल कायाचा उसना महापूर ओसरला आहे . आता व थ िच ाने झोप या.
आजकालचे हे गणपती उ सव पािहले हणजे असाच िदलासा िमळतो. लोकमा य
िटळकांनी समाजात जागृ ती करावी हणून ही प्रथा पाडली असे शहाणे लोक सां गतात,
पण आता ही जागृ ती भलतीच झाली आहे . आता कायक् रमासाठी मं डपात गोळा झाले ले
लोक झोपतात आिण आसपास या घरातले लोक मात्र रात्रभर जागे राहतात, असा
अनु भव ये तो. या कायक् रमाचा आता ठरािवक साचा बनले ला आहे . नारळी पौिणमा
उलटते न उलटते तोच ग लीतली उ साही मं डळी घरी हे लपाटे घालू लागतात. ती
वगणी चु किवणे आप याला कधीच श य होत नाही. पै से दे ऊन दहा िदवस हा ताप
आपण का सहन करावयाचा, असा घोर प्र न आपण यांना िवचा शकत नाही. एकाच
गणपतीची वगणी ावी लागली तर तु ही नशीबवान. बहुधा दुसरा एखादा जवळपासचा
ताफा ये तो आिण तोही हात पसरतो. ‘आ हीही गणपती बसवायचा ठरवलाय. उ साही
माणसं आहे त. तु ही नाही िदलं त तर मग कोण दे णार? त ण माणसांना उ े जन ायलाच
पािहजे . यं दा कायक् रम चां गले करायचे ठरवलं य आ ही!’ या श दांनी तु म या
मोठे पणाला आवाहन केले जाते ! तु ही नाही हणणे श यच नसते . यात या यात
एखाद-दुसर् या पयात हे प्रकरण िमटिव यासाठी तु मची चु ळबु ळ चालले ली असते , पण
यापाठोपाठ लहान मु लांचा तांडा ये तो. ‘आ ही मु लामु लांनी गणपती बसवायचा
ठरवलाय!’ इथून यां या नाटकाला सु वात होते . यांचे बोलणे इतके लाघवी असते की,
तु ही नकारघं टा वाजवू शकत नाही. एकदा वगणी िमळा यानं तर मात्र ही मं डळी जी
बे प ा होतात ती पु ढ याच वषी भे टतात. उ सवा या मं डपात यांचे दशन झाले तर
गणे शा या दशनापे ाही अिधक आनं द! कायक् रमाची छापील पित्रका तु म या घरात
पडली तर मग तु ही फारच भा यवान!
अथात या पित्रकेची गरज आप याला असते च असे नाही, कारण या उ सवात काय
काय कायक् रम होणार याची आप याला पूण क पना असते . पिह या िदवशी ‘श्रींची
थापना’ नावाचा अितउ साही कायक् रम असतो. या िदवशी श्रीगणे शाला
दुकानदारा या दे खरे खीखालून सोडवून आप या तावडीत आण यात ये ते. याप्रसं गी
िमरवणूक काढ याचीही चाल आहे . विचत कोठे बँ ड वगै रेही लावून गजानना या
िच ाला सं तोष प्रा त हावा अशी खटपटच केली जाते , पण तोपयं त गजाननाची
‘प्राणप्रित ठा’ झाले ली नस यामु ळे याची वाचा बं दच असते आिण मु दर् ाही म ख
िदसते . भटजींनी एकदा का प्राणप्रित ठा केली की, मग या या अं गात खरे चै त य
सं चारते आिण लोकांची पापे पोटात घाल यासाठी याची पूवतयारी होते . हा एकच िदवस
याला (आिण आप याला) िवश्रांती िमळते . याच एका िदवशी जी काही झोप याला
लागत असे ल ते वढीच! काही काही िठकाणी पिह याच िदवशी रात्री कायक यांची
टोळकी चहा-िचवडा खात बसतात आिण आप याबरोबर श्रीगणे शालाही पिहले
जागरण घडिवतात. (दु:खात सु ख एवढे च की, िनदान ग लीतली कुटु ं बव सल मं डळी या
िदवशी शांत झोप घे ऊ शकतात! ते असो.) मग कायक् रमाची गदी उसळते . सकाळ-
सं याकाळी श्रींची आरती आिण प्रसाद असतो. मु यत: कायकत आिण लहान बालके
यां यासाठी असतो. कायक् रमाला प्रिति ठतपणा असावा हणून या कायक् रमाला
एखा ा िव ान व याचे भारद त भाषण टाकले ले असते . हा िव ान व ता िनढावले ला
नसे ल तर खूप तयारी क न ये तो, पण ते ऐक याची जनते ची इ छा मात्र अिजबात
िदसत नाही. ही जनता अशा कायक् रमा या वे ळी ने मकी कोठे गडप होते हे काही कळत
नाही. नाही हणायला घरी झोप ये त नाही हणून दहा-पाच वृ मं डळी, चार-दोन
भोळसट बाया, दहा-पं धरा पोरे एवढा लवाजमा ‘श्रोते ’ या नावाखाली ते थे गोळा
झाले ला असतो. पोरांना कसलाच उ ोग नस यामु ळे व उ सवा या नावाखाली रात्र-
रात्र उनाड या करायला िमळत अस यामु ळे यांचा सं च हजर असतो, पण भाषण सु
झा यानं तर दहा िमिनटांनी यांचा यातील ‘इं टरे ट’ खलास होतो. मग यांचा िव ान
व यां या दे खत हुतूत,ू लपं डाव असा जो खे ळ सु होतो तो मोठा पाह यासारखा
असतो. काही वे ळेस हा खे ळ इतका त लीनते ने खे ळला जातो की, आपण भाषण
करायला आलो आहोत की, खे ळाचे पं च हणून आलो आहोत याची पाहु याला पं चाईत
पडते . पे शनर मं डळी खांब, िभं त ध न बसले ली अस यामु ळे यांचे डोळे िमटले ले राहणे
अगदी वाभािवक असते . अथात यामु ळे ही मं डळी एकाग्रिच ाने भाषण ऐकत आहे त
असे ही पाहु याला वाटते व याचे समाधान होते . वयं सेवक मं डळींत त ण मु ले व मु ली
असतात. यां यापै की एखाद-दुसरी गणपती या कृपे ने बर् यापै की असली तर वयं सेवक
त ण वग सव या सव हजर असतो. ती कायकती िनघून गे यावर तोही अदृ य होतो.
उ सवाचे िचटणीस आता कॉफीपानाची यव था बघत असतात. यामु ळे कायक् रमाला
एकदा सु वात क न िद यावर मग ‘आपले कत य आपण बजावले ’ या आनं दात ते
आतच असतात. या याना या शे वटी शे वटी तर गणपती ध न दहा-बारा मं डळी
मं डपात रािहली तरी पु कळ झाले अशी अव था असते . तरीही व याचा वे ळ हा
अमू यच असतो. याने ानदानाचे पिवत्र कत य बजावले ले असते आिण हणून याचे
दणदणीत सु रात आभार मानले जातात.
‘करमणु कीचे कायक् रम’ ही खरी उ सवाची शोभा. काही पु ढार् यांची भाषणे हीही
करमणु की या सदरात कोठे कोठे घालतात असे हणतात, पण तो भाग सोडा. गाणे
बजावणे , नकला, िसने मे, नृ य, नाटकेिफटके ही खरी या कायक् रमाची मजा. आज
भावगीत गायकांची कळा गे लेली आहे . एके काळी भावगीत गायक हा कौतु काचा िवषय
होता. याचे नाजूक वरातील बायकी दळण ऐकणे सबं ध उ सवातले एक मोठे आकषण
असे . मधूनमधून िचठ् ठ ा-चपाट ा, फमाईश, गीताचे नाव सां िगत यावर िमळणार् या
टा या... हा सगळाच प्रकार गायकाचे मनोधै य वाढिवणारा ठरत असे . त ण मं डळींची
गदी अथातच अशा कायक् रमाला ठरले ली. हाच तो कायक् रम ने तर् कटा टाक याचा,
वा ात म लीनाथी कर याचा, जम यास लगट कर याचा आिण जम यास
जमिव याचाच! हा कायक् रम पार पडला आिण कुजबु ज करावी असे काहीच घडले नाही
हणजे कसे चम कािरक वाटते ! पु ढे मिहना-दीड मिहना ग लीत या मं डळींना चकाट ा
िपटायला िवषय याच वे ळी िमळतो. शा त्रो त सं गीताला मात्र श्रो यांची गदी
एकदम हटते . पोरे -बाळे िभऊन मं डपाकडे िफरकतच नाहीत. काही ‘समजदार’ पाच-सात
मं डळी पु ढे सतरं या ध न बसतात आिण बाकीचे , ‘शा त्रो त सं गीत आ हालाही
आवडते बरे का... अमका अमका मी अगदी पु ढे बसून ऐकला–’ हे सां ग यासाठी िजवाचा
धडा क न वे ळ काढीत असतात. या गवयालाही या कायक् रमाची जात ओळखीची
असते . यामु ळे खाल या या भानगडीकडे तो फारसा वळतच नाही. एखादा याल झाला
की, लगे च नाट सं गीत, भजन, गौळण, गझल, तराणा अस या चीजा काढून तो
श्रो यांना सं तु ट करतो. गवईबु वां या रे क यामु ळे गणपतीचे डोळे तारवट यासारखे
िदसतात. ग ली या रात्री सबं ध जागीच असते ! यां या पोटातला धसका पु ढे दोन
िदवस तरी कायम असतो. एका गवईबु वां या गा या या वे ळी बकरीताना मार यामु ळे
आशीवादासाठी धरले ला वरदह त गणपतीने मा तीसारखा वर उगारला होता अशीही
आ याियका कोठे कोठे सां गतात!
ग लीतली िकंवा कॉलनीतली सव मं डळी यात भाग घे ऊ शकतात असा एकच
कायक् रम सबं ध उ सवात असतो. तो हणजे पु षांसाठी पानसु पारी व ि त्रयांसाठी
हळदीकुंकू हा होय. ते वढीच चोराची लं गोटी या यायाने अने क पु ष मं डळी या
पानसु पारीला जातात असे ऐिकवात आहे . मिहलांसाठी हळदीकुंकू हा कायक् रम मात्र
आकषक असतो आिण तो पाह यासाठी काही पु षवगही जवळपास घोळत असतो.
याही कायक् रमाला प्रे क हणून आप याला का बोलवीत नाहीत या प्र नाने
त णवग बै चेन असतो. यावे ळी वयं सेवकां या उ साहाला िवशे ष उधाण ये ते. एके
िठकाणी तर मिहलांना हळदीकुंकू सु ा आ ही ायला तयार आहोत असा प्रेमळ हट् ट
त ण वयं सेवकांनी धरला होता असे हणतात. यािशवाय नकला, िसने मा शो,
ग लीत या हौशी कलावं तांनी बसवले ले नाटक नावाचा तीन तास चालणारा एक
अिभनव प्रकार, लहान मु लांचे सं वाद, नािटका, मु लां या व मिहलां या पधा आिण
बि से इ यादी अने क प्रकार या उ सवात धडाधड होऊन जातात. नकलांचे थान ने हमी
या यानानं तर असते . यामु ळे या यानाला बरीच गदी होऊन व याला बोलायला
उ साह चढे ल अशी अपे ा असते , पण पु कळदा ही गदी या यान सं पता सं पतानाच
हायला लागते आिण या यान लांबले च तर ती आरडाओरड क लागते . हौशी
कलावं ता या नाटकात सगळे च काही असते . यात काम करणार् या बायका एखा ा
ल नाला िनघा याप्रमाणे नटले या असतात आिण हौशी नटही दर अं काला सूट
बदलून छाप मार याचा प्रय न करतो. या नाटकात मु य िभ त प्रॉ टरवरच असते .
 याचे काम चोख झाले हणजे काही काळजी नसते . इतके क नही काही हौशी मं डळी
आप या नकला िवसरतात आिण एकमे कांकडे नु सते पाहत उभे राहतात. कुणी दोन पाने
ओलांडून एकदम ितसर् या पानावर उडी मारतो व ते थन ू पु ढील सं वाद सु करतो. तरीही
बर् याच जणांना उ े जनाथ पािरतोिषक वगै रे िमळतात. िसने मा-शोमधील िन मा वे ळ
पडदा नीट लाव यात जातो व बाकीचा वे ळ प्रे कांना शांत बसिव यात खच होतो, पण
तरीही िसने मा-शो होतो आिण प्रे कवृं द सं तु ट होऊन घरोघर जातात.
जाऊ ा. िप्रय वाचक, उ सव सं पले ला आहे आिण तु मचे -आमचे िच व थ
झाले ले आहे . ग लीत, कॉलनीत आता शांतता आहे . िवसजना या िदवशी जो ग धळ
झाला ते वढाच! आता वषभर तरी काही कटकट नाही. आता सु खाने झोपा. ‘पु ढ या वषी
लवकर या’ असे हटले च असले तरी मोरया बा पा ठरले याच वे ळी ये णार आहे !

 लढाईची खुमखुमी

गो टी हा प्रकार ने हमीच फार फार वषांपव ू ीचा असतो. आमचीही ही गो ट यामु ळे

अथातच फार फार वषांपव ू ी घडली. अशा जु या गो टी राजाश्रयािशवाय कशा घडणार?
याही गो टीचा नायक एक राजाच होता. याचे रा य िवशाल होते . खिज यात िच कार
सं प ी होती. लोक ने हमीच खाऊन-िपऊन सु खी असतात. या रा यातले लोकही तसे च
सु खी होते . कुणाला काहीच कळत नस यामु ळे रा यकारभार सु रळीतपणे चालू होता.
फ त एकच यून होते .
अशा गो टीत जे यून असते ते मात्र या रा यात न हते . रा याला भरपूर सं प ी
होती. याला खूप बायका अस यामु ळे साहिजकच राजपु त्र आिण राजक या यांची
वाड ात गदी उसळले ली होती. राजपु त्र कोणता आिण से वक कोणता, राजक या
कोणती आिण दासी कोणती, हे ओळखणे अवघड जावे , इतकी यांची गदी झाले ली होती.
हणजे पोटी सं तान नाही हे ने हमीचे दु:ख ये थे न हते ; उलट इत या सं तानांचे काय
करायचे हाच प्र न राजासमोर उभा होता. ‘यथा राजा तथा प्रजा’ हे सु भािषत तर
प्रिस च आहे . मग या राजाची प्रजा याला अपवाद कशी असणार? प्रजे म ये ही
भरपूर वाढ होत होती. कोठे ही काहीही कमी न हते . फ त एकच गो ट राजाला खटकत
होती.
लढाई हणजे काय हे याला अिजबात ठाऊक न हते .
गे या दोन-तीन िपढ ांत लढाई अशी कधी झालीच न हती. सवत्र शांतता होती.
कोठे ही दोन रा ट् रांम ये वै र उ प न झाले आिण यामु ळे यु झाले हा प्रकार पाच-
प नास वषांत कधी घडले ला न हता. हणून एकदा लढाई हावी असे राजाला फार
वाटत होते . सै िनकां या वीरगजना, तलवारींचा खणखणाट, तोफांचा गडगडाट, भा यांचा
चमचमाट या गो टी डो यांनी पहा या आिण ध य हावे अशी यां या मनात इ छा
उ प न झाली होती; पण तसे काही घडे ल असे िदसे ना ते हा यांनी आप या प्रधानांना
बोलावले व यांचा स ला िवचारला.
मु य प्रधान गं भीरपणे हणाले , ‘‘महाराज, लढाई सु करायची असे ल, तर ती
पररा याशी करावी लागते . दुसरी गो ट यासाठी काहीतरी भांडणाचं िनिम काढावं
लागतं . स या तसं काही िनिम मला तरी िदसत नाही.’’
महाराज हणाले , ‘‘िनिम नसलं तर काढा. आपण नु सता िनरोप पाठवला आिण
‘चल, ये लढाईला’ असं नु सतं हटलं तर चालणार नाही का?’’
‘‘नाही महाराज.’’
‘‘का बरं ?’’
‘‘हे राजकारण फार िविचत्र आहे महाराज.’’ दुसरा एक प्रधान लांब त ड क न
हणाला.
‘‘यु ासाठी आधी काहीतरी कारण िनमाण हावं लागतं . मग यु हावे , असा िनयमच
आहे .’’
‘‘फारच िविचत्र िनयम आहे हा!’’ महाराज त्रासून हणाले , ‘‘बरं , ते असो. काहीतरी
िनिम काढा ना शोधून! इतकी तु ही हुशार माणसं ! तु हाला लढाईसाठी एक कारण
काढता ये त नाही छानसं ?’’
राजे साहे बांचे मे हणे यां याच कृपे ने प्रधानमं डळात होते . ते डोके खाजवीत हणाले ,
‘‘कारण काढायला िकतीसा वे ळ? परवाच माझा एक िमत्र सां गत होता की, ा आप या
पलीकड या रा यातले लोक फारच आळशी आहे त. सकाळी लवकर कोणी उठत नाही.
आपण यांना याब ल जाब िवचा .’’
‘‘काय हणून िवचारायचं ?’’
‘‘का नाही उठत लवकर? असं िवचारायचं . लवकर उठा नाहीतर लढाईला तयार हा
असा दम भरायचा अन् लगे च सै य सरह ीकडे यायचं .’’
‘‘हां , ही गो ट चां गली आहे .’’ महाराजांनी टाळी वाजवली, ‘‘प्रधानजी, िलहा तसं
यांना पत्र.’’
मु य प्रधान भीत-भीत बोलले , ‘‘पण महाराज–’’
‘‘पण नाही अन् िबण नाही. ताबडतोब िलहन ू टाका पत्र. सांडणी वार जाऊ ा.’’
महाराजांनी एकदम आ ा के यावर कोणाचे चालणार थोडे च! खिलता तयार झाला
आिण शे जार या राजाकडे ते पत्र तातडीने पाठव यात आले . पत्र पाठव याबरोबर
सै याची िस ता कर याब ल राजाने आ ा केली. सै याने आपली गं जले ली ह यारे
धु ऊन-पु सून काढली. मग ‘आगे कूच’ची आ ा झा यावर सगळे सै य दो ही रा या या
सीमे वर जाऊन पोहोचले . सीमे पाशी न थांबता लगे च यु सु कर याचा राजाचा िवचार
होता, पण शूतर् या प्रदे शात कुणीच सै िनक िदसे नात. िशवाय यांचे उ र ये ईपयं त
आपण थांबावे हे बरे , असे मु य प्रधानांनी सु चिव यामु ळे राजाने आपला बे त र केला.
आठ-दहा िदवसांतच या शे जार या राजाचे उ र घे ऊन सांडणी वार आला. राजाने
ताबडतोब सग यांची बै ठक बोलावली. पत्र वाचायला सां िगतले . मु य प्रधानांनी पत्र
वाचायला प्रारं भ केला.
‘‘...तु मचे हणणे पूणपणे बरोबर आहे . आम या रा यातील लोक पूणपणे आळशी
आहे त आिण ते सकाळीही लवकर उठत नाहीत. तु मचे पत्र आ याबरोबर आ ही
सगळीकडे जाहीर केले की, आळस सोडा आिण सकाळी उठ यास तयार हा.
कळिव यास आनं द होतो की, याप्रमाणे लोक ह ली लवकर उठू वगै रे लागले आहे त.
यांनी आळस तर अिजबात टाकू न िदला आहे . ते हा या प्रकरणी यु कर याची काहीही
गरज रािहले ली नाही. बहुत काय िलिहणे !...’’
महाराजांची मु दर् ा एकदम उतरली. ते खाल या माने ने हणाले , ‘‘हे असं चम कािरक
पत्र ये ईल अशी मु ळीच क पना न हती. आता काय करायचं ?’’
‘‘एक कारण गे लं तर दुसरं कारण,’’ राजाचे मे हणे उ साहाने हणाले , ‘‘माझा दुसरा
िमत्र मला सां गत होता की...’’
‘‘मरो रे तु झा िमत्र!’’ राजे साहे ब त्रासून हणाले , ‘‘प्रधानजी, आता तु हीच एखादं
छानसं िनिम काढा. हे असं पु हा उपयोगी नाही.’’
 प्रधानजींनी बराच वे ळ िवचार केला. डोके खाजवले . मग ते हणाले , ‘‘ याचं असं
आहे महाराज, लढाई ही तशी फार गं भीर गो ट आहे .’’
‘‘बरं मग?’’
‘‘ते हा ती सु करायला कारणही तसं च गं भीर, भारद त पािहजे .’’
‘‘मग काढा. एखादं जबरद त कारण काढा.’’
प्रधानजींनी पु हा डोके खाजवले . मग ते हणाले , ‘‘आप या रा याला लागूनच
यांचं मोठं अर य आहे आिण काही खे डेगावं ही आहे त. हा प्रदे श आमचाच आहे असं
आपण हणू या. हा प्रदे श ताबडतोब परत करा, नाहीतर यु ाला तयार हा, असा आपण
िनरोप पाठवू या. हणजे मग यांना लढाईिशवाय दुसरा मागच राहणार नाही.’’
‘‘वा प्रधानजी, वा! फार छान!’’ महाराज एकदम खूश झाले , ‘‘मजा केली तु ही
मोठी!’’
‘‘ याचं उ र ‘नाही’ हणून आलं रे आलं –’’
‘‘की लगे च ‘हरहर महादे व’ असं च ना?’’
‘‘होय महाराज.’’
ितथ या ितथे बै ठकीत पत्राचा मसु दा तयार कर यात आला. पत्र अ यं त कडक
भाषे त िलहावे अशी महाराजांनी सूचना के यामु ळे खास ितखटाची पूड आणून ती शाईत
िमसळ यात आली. यानं तर ते िमर यां या पो यात घालून दुसर् या रा याकडे वरे ने
धाड यात आले . इकडे यु ाची ज यत तयारी कर यात आली. सै िनकांनी पु हा एकदा
तलवारी िचं चेने घासून काढ या. िलं ब-ू राख घासून तोफा चकचकीत के या. महाराज
आिण प्रधानमं डळ वत: सरह ीवर ये ऊन दाखल झाले . आता शत् चे उ र आले रे
आले की, श त्रांचा खणखणाट सु करायचा.
चार-सहा िदवसांनी शे जार या राजाचा दत ू घोड ाव न दौडतदौडत आला. याने
िदले ले पत्र मु य प्रधानांनी वाचायला सु वात केली–
‘‘...तु ही िलिहता याप्रमाणे सरह ीवरचे सव अर य तु म या मालकीचे आहे की
काय, यािवषयी आ ही जु ने कागदपत्र चाळू न सं पण ू शोध केला. कळिव यास आनं द
वाटतो की, हे अर य सं पण ू पणे तु मचे च आहे , असे आम या दृ टो प ीस आले . तरी हे
अर य आिण या जवळपासची खे डी यांचा आपण कृपा क न ताबडतोब ताबा यावा.
दहा-पाच झाडे कमी-जा त अस यास दुसरीकडील कोठलीही घे ऊन भरती करावी. मात्र
या अर यात दलदल फार माजली असून डास-म छरही िवपु ल आहे त. ते थील
खे डेगावांतन ू रोगराईची साथही जोरात पसरली अस याचे आम या कानावर आले आहे .
तरी ताबा घे ताना कृपा क न आप या सै िनकांना यो य ती काळजी घे याबाबत सूचना
ा यात. हे अर य आम या रा यात कसे आले याब ल चौकशी करीत असून, या
हलगजीपणाब ल बे जबाबदार अिधकार् यांना कडक िश ा कर याचे आ ही ठरवले
आहे ...’’
शे जार या राजाचे हे पत्र वाचून महाराज अं बारीत या अं बारीत मटकन खाली बसले .
सग या प्रधानांची त डे काळवं डली. आता महाराज काय िश ा करतात या क पने ने
मु य प्रधानां या त डचे पाणी पळाले . सगळीकडे दु:खाचे आिण शोकाचे वातावरण
पसरले .
 थोड ा वे ळाने पु हा बै ठक भरली. महाराज दु:ख करीत हणाले , ‘‘प्रधानजी, तु मचा
स ला ऐकला हीच आमची चूक झाली.’’
‘‘होय महाराज.’’
‘‘तु हाला वाटलं , आपण शहाणे ...’’
‘‘चूक झाली महाराज...’’
‘‘आता तरी नीट िवचार करा. झाली गो ट होऊन गे ली. यु कसं सु करता ये ईल
यावर आपण सगळे जण िवचार क या.’’
सग यांनी िमळू न खूप िवचार केला. एकाने सु चिवले की, शे जार या राजाची क या
उपवर आहे . ते हा ितला मागणी घालावी हणजे कदािचत यु सु हो याची श यता
आहे , पण आ ापयं तचे अनु भव िवचारात घे ता हा उपाय िन पयोगी वाटला. जर याने
चटिदशी हो हटले तर मग फारच पं चाईत होईल, असे खु महाराजांचेच मत पडले .
इत या रा यांत आणखी एका राणीची भर पडे ल. यामु ळे राजपु त्र आिण राजक या
यांचीही सं या वाढ याचा सं भव आहे , हे सग यां या ल ात आ यामु ळे तो िवचार र
झाला. िशवाय ही उपवर राजक या कु प आहे हे ही कुणीतरी सां िगत यामु ळे तो िवचार
नको हे प के झाले . मग दुसर् या प्रधानाने सु चवले की, शे जार या राजाला खं डणी
पाठव याबाबत पत्र पाठवावे . हणजे खं डणी तरी ये ईल िकंवा यु तरी करावे लागे ल.
काही झाले तरी आपला फायदाच होईल. ही क पना सु वातीला चां गली वाटली, पण
आप याकडे सु वणाची नाणी आहे त आिण यां याकडे चामड ाची नाणी आहे त हे
कोषा य ांनी यानात आणून िद यामु ळे हाही िवचार बदलला. अशी पु कळ चचा
झाली, पण शे वटी काहीही िन प न झाले नाही.
शे वटी महाराज िचडून हणाले , ‘‘बस बस! आता मी सां गतो तोच खरा उपाय. िलहा
यांना पत्र. हणावं ‘यु ाला तयार हा.’ बाकी काही िलह ू नका. फ त एवढं च िलहा.’’
महाराजांची ही सूचना शे वटी सग यांनी मा य केली. पत्र गे ले. पु हा सगळे जण
वाट पाहत रािहले . आता यांचे उ र आले की, सै याला पु ढे घु स याची आ ा ायची.
‘आगे बढो’ हणून सां गायचे , असे ठरले . उ र ये यापूवीच शत् या मु लखात घु सावे
आिण लढाई सु करावी असे ही कुणीतरी सु चवून पािहले , पण शत् या मु लखात एकही
सै िनक िदसत नस यामु ळे आिण शत् सै य समोर अस यािशवाय यु करणे अश य
अस यामु ळे तो बे त सोडून दे यात आला. यांचे उ र आ यावर लढायचे असे ठरले .
पण शे जार या राजाकडून उ र लवकर आले च नाही. चार िदवस गे ले. आठ िदवस
गे ले, पं धरा िदवस गे ले, मिहना गे ला तरी काही उ र नाही हे पाहनू राजा ग धळात
पडला. हा काय प्रकार असावा याची याने चौकशी केली. प्रधानांना तरी काय ठाऊक!
कोणी हणाले , कदािचत आपले पत्रच वाटे त गहाळ झाले असावे . कोणी हणाले ,
पत्राचे उ र न पाठव याइतका तो राजा माजले ला असावा. कोणी हणाले , काय उ र
पाठवावे याब ल अजून यां यात चचा चालले ली असावी.
या उ रांनी महाराजांचे समाधान झाले नाही. ते सं तापून हणाले , ‘‘ते काही नाही.
प्रधानजी, तु ही सम जाऊन या. काय ते उ र घे ऊन या. यांना हणावं , उ र तरी
ा, नाही तर लढाईला तयार हा.’’
‘‘अन् यांनी नाही उ र िदलं तर?’’ दुसर् या प्रधानाने िवचारले .
 ‘‘मग लढाई. हरहर महादे व!’’
‘‘अन् नको हणाले लढाई तर?’’
‘‘नको कसं हणतील? नको हण याची यांची काय टाप लागून गे ली आहे ?’’
महाराज ओरडले , ‘‘नको हणाले तर मग यु ाचा प्रसं ग ओढवे ल हणावं .’’
ितसरा प्रधान हणाला, ‘‘पण ते जर हणाले की, आ ही यु करीत नाही. तु ही
काहीही सां िगतले तरी नाही. तर मग?’’
‘‘मग हणावं – लढाईला तयार राहा. मग दुसरा पयाय नाही.’’
‘‘आहा! महाराज, कसं बरोबर पे चात पकडलं य तु ही यांना. ध य आपली!’’ चौ याने
मान डोलावली.
दुसर् या िदवशी महाराजां या आ े नुसार मु य प्रधान घोड ावर बसून रवाना झाले .
कमरे ला तलवार, पाठीशी ढाल, हातात भाला अशी सगळी ज यत तयारी क न ते गे ले.
यां याबरोबर दहा-पाच माणसे पण गे ली.
आठ िदवस गे ले.
आठ या िदवशी नखिशखांत धु ळीने भरले ले प्रधानजी पु हा राजधानीत परत आले . ते
आ याचे समजताच सव प्रधान मं डळींची बै ठक भरली. महाराजही वाट पाहत थांबले .
आता ते काय िनरोप सां गतात याची उ सु कते ने प्रती ा करीत रािहले .
‘‘काय प्रधानजी, सां िगतलं त सगळं ठर याप्रमाणं ?’’
‘‘होय महाराज.’’ प्रधानजी घाम पु सून हाशहशू करीत हणाले .
‘‘मग काय िनरोप आहे यांचा?’’
प्रधानजी काही बोले चनात. बोलावे की बोलू नये अशी घालमे ल मनात चालले ली
यां या त डावर िदसली.
‘‘बोला ना! काय उ र िदलं यांनी?’’
‘‘ते हणाले –’’
‘‘हं –’’
‘‘आ ही लढाईला तयार आहोत.’’
‘‘शाबास!’’ महाराज खु शीत हसले . ‘‘मग लवकर का नाहीत हणावं कळवलं त?’’
‘‘िवचारलं मी–’’
‘‘मग?’’
‘‘ते हणाले , लढाईला आ ही तयार आहोत, पण–’’
‘‘पण काय?’’
‘‘पण इत या ताबडतोबीनं आ ही लढू शकणार नाही, हणून आ ही उ र पाठवलं
नाही हणाले .’’
महाराजांना आ चय वाटले . ‘‘ हणजे काय?’’
प्रधानजींनी पु हा घाम पु सला. अडखळत-अडखळत ते हणाले , ‘‘ हणजे याचं असं
आहे – ते हणाले , की आमची काही भांडायची इ छा नाही. लढाईला तयार हा हणून
तु मचं हणणं असे ल तर आ ही लढाईला तयार होऊ, पण इत यात आ हाला काही
लढता ये णार नाही–’’
 ‘‘कारण?’’
‘‘कारण लढाई कसली असते ते आ हाला नीटसं ठाऊक नाही. ठाऊक नसताना लढाई
करणं बरं नाही. तु मचा अपमान के यासारखे ते होईल. ते हा आ ही लढाईचं िश ण वगै रे
यायला सु वात केली आहे . ते िश ण पूण झालं हणजे मग मी तसा िनरोप पाठवतो.’’
‘‘अ सं ?...’’ महाराज थोडे िवचारात पडले , ‘‘बरं , पण िकती िदवस लागतील हे िश ण
यायला हे काही सां िगतलं का यांनी?’’
‘‘होय महाराज.’’
‘‘िकती िदवस?’’
‘‘पं धरा ते वीस वषं .’’
हे ऐक यावर महाराज माग या मागे च कोसळले . इत या जोराने की, जिमनीवर डोके
आपटू न ते बे शु च झाले . सग या मं डळींनी िमळू न महाराजांना उचलले . एका प्रश त
आसनावर िनजवले . त डावर पाणी मा न पं याने वारा घातला. ते हा महाराज सावध
झाले . उठू न बसले . रागाने यांचे त ड लाल झाले . हाता या मु ठी थरथर कापू लाग या.
डोळे लालबु ं द क न ते ओरडले , ‘‘हे असं चालणार नाही. कळवा यांना. ताबडतोब पत्र
पाठवा. हणावं लढाईचं िश ण ताबडतोब या. नाहीतर... यु ाला तयार हा!’’

 जीवन : एक क् रीडांगण

‘जीवन’ आिण ‘क् रीडां गण’ या दो ही श दांचा अथ ठाऊक न हता असे र य बालपण
आता सं पले आहे , पण ते हा जीवनाचे मी अ रश: क् रीडां गण क न टाकले होते ! खे ळणे
आिण उनाड या करणे याखे रीज दुसरे काहीही मी करीत नसे . (वाचनाचा नाद हा यावे ळी
उनाड यातच जमा होता!) सायकलचे िरकामे लोखं डी चाक घे ऊन ती चकारी िफरवीत
गावभर िहं ड यात ते हा अगदी ब्र ानं द वाटे . अशा वे ळी सबं ध गावचे आ ही
क् रीडां गण क न टाकीत असू. गोट ा, लगोर् या, हुतु तू, झाडावरचे खे ळ, मलखांब
(थोडीशी तालीमसु ा) हे सगळे खे ळ बाद होत गे ले. िवटीदांडू खे ळताना
‘रा यपाणी’ या खे ळात चार-पाच वे ळा तरी िवट् टी डो याजवळ या भागाला लागून
मोठ ा खोका पड या. दर वे ळी डोळा थोड यात बचाव याब ल आई दे वाचे आभार
मानी आिण मला िश या घाली. ते हापासून िवटीदांडू सं पलाच! मलखांब खे ळताना उलटे
िफर यावर पाय मलखांबाला घट् ट ध न ठे वायचे असतात हे एकदा िवसरलोच आिण
खाली आपटू न त ड फुटले , ते हापासून तोही नाद सु टला. हुतु तू बर् यापै की खे ळता ये त
होता आिण मी ‘टीम’मधला ‘जं पर’ हणूनही प्रिस होतो, पण या खे ळात अं गात
बरीच रग लागते . ती नस यामु ळे मी माघार घे तली.
पु ढ या शाळकरी वयात िक् रकेट खे ळून पािहला, पण समो न भरधाव ये णारा चडू
पािह यावर माझे डोळे च िफरत आिण हातापायांची जाग याजागीच जलद हालचाल
सु होई. एक-दोनदा या चडूने गु ड या या नडगीवरच िनदयी ह ला के यामु ळे मला
िक् रकेटची फारच दहशत बसली. या परदे शी खे ळावर मी ताबडतोब बिह कार घातला.
पु ढे खे ळ हा प्रकार जवळजवळ सं पलाच.
ह ली क् रीडां गणाशी फारसा सं बंध ये त नाही. िक् रकेटची नभोवाणीवरील धावती
टीका ऐकू न जे काही ता पु रते फुरण ये ते ते वढे च. एरवी सगळे बै ठे कामच आहे , पण
जीवन हा एक खे ळ आहे आिण आपण यातले िभडू आहोत ही क पना मनाला बरी
वाटते . आताशा बराचसा खे ळ ने हमी या िदनकमात, पोटापा या या उ ोगात आिण
िकंिचतशा िलिह या-वाच यात जातो. उरले या वे ळात िमत्रमं डळीं या घोळ यात
बसून ग पा ठोकणे आवडते . या ग पांची गोडी काय अवीट आहे ! ग पा हा एक बै ठा
खे ळच आहे असे मला मधूनमधून वाटते . हाही खे ळ कुशलते ने खे ळावा लागतो. काही
वे ळेस तो रं गतो आिण काही वे ळेस तो नीरस होतो. या खे ळातही कधीकधी ‘हीरो’
हो याचे भा य लाभते , मनाला यायाम वगै रे होतो, धडपडीचे आयु य जगायला हु प
ये तो; एकू ण आनं दीआनं द असतो. कुठलातरी अनािमक सल मनाला बै चेन करीत असतो,
तो नाहीसा होतो.
आयु य असे साधे सुधेच असावे असे मला वाटते . ते आपले आनं दाने जगावे . पे लतील
एवढ ाच माफक मह वाकां ा असा यात. वे ड ासारखे एखा ा गो टी या मागे लागणे
समजते , पण जमत नाही. ते फार मोठ ा दु:खालाही कारणीभूत होते . यापे ा ‘िववे क
िक् रया आपु ली पालटावी’ हे बरे वाटते . अं गातली रग बे ताबे ताची असे ल तर ‘सॉ ट’ गे म
उ म! ‘हाड’ गे म या वाटे ला न जाणे शहाणपणाचे . पोटापु रती िमळकत, लहानसे घर,
एक बायको, एक-दोन पोरे बाळे , थोडीशी समाजकायाची हौस, थोडीशी कले ची उपासना,
चार-दोन जवळचे िमत्र, भरपूर ग पागो टी आिण आनं द-दु:खाचा सोिशकपणे वीकार.
ब स! आयु य असे सरळ व साधे असावे . असे जीवन जग यासाठी लागणारा आनं द
ग पागो टीं या खे ळातून िमळतो. माफक मह वाकां ा असली हणजे हा खे ळ
जमतोही छान! या दृ टीने जीवन हे क् रीडां गणच आहे असे कुणी हटले तरी चाले ल.
क् रीडां गणाऐवजी ‘ग पां गण’ हा श द कुणी सु चवला तरी आपली हरकत नाही!
क् रीडां गणावर आ यावर माणसा या अं गी िखलाडूपणा ये तो. िनदान यावा असे
हणतात. या िन या या जीवनातही ग पागो टीत तु ही रमला तरी हा िखलाडूपणा
ये यासारखा आहे . या खे ळात दोन ावे , दोन यावे लागतात. ये थेही कधीकधी जखमा
होतात. कधी पराभव प करावा लागतो, पण खे ळाडूंची आनं दी वृ ी कायम असे ल तर
याचाही आनं द लु टता ये तो. समबळ प्रित पधी असे ल तर या खे ळातही ईषा िनमाण
होते , नाही असे नाही! आयु याचा खे ळ िनरिनरा या प तीने खे ळता ये तो. याला जी
रीत बरी वाटे ल ती याने यावी. मला आपली ही प त बरी वाटते . ‘खे ळाडूने आपले
खे ळत राहावे . खे ळ याचे सु ख यावे . यश-अपयशाची न द ‘ कोअर-बु का’त दुसरे
करतील. आपण यात डोकावू नये !’