िव.

स. खांडेकर

मे हता पि लिशंग हाऊस

 टीफन् वाइग्
व
अ ट टोलर्
यां या मृ तीस
 पुनभट
‘क् र चवधा’ची दुसरी आवृ ी यापूवीच वाचकांना सादर करणे आव यक होते . पण–

हा यु काळ आहे ! या काळापूवी आगगाड ां या ये याजा या या वे ळां व न

घड ाळे लावली जात असत. आता ती तशी लावली तर िदवसाकाठी एकसु ा काम
वे ळेवर पार पडणार नाही. इतकेच न हे , तर आपले घड ाळ वभावतःच ‘चक् रम’ असले
तरी आता ते अगदीच कामातून गे ले आहे , अशी माणसाची समजूत होऊन जायची! चूल
पे टवायला लागणा या रॉकेलपासून चु लीवर भांड ात वै राय या तांदळापयं त सव
व तूंची दुिमळता जशी आज वयं पाकघरात जाणवत आहे , तशी ती बाहे र याही जगात
दवाखा यापासून छापखा यापयं त सवत्र आपले भयानक अि त व प्रकट करीत आहे .
यामु ळेच ही आवृ ी उिशरा वाचकां या हाती पडत आहे .

‘क् र चवधा’चे मराठी वाचकांनी जे वागत केले याब ल मी यांचा अ यं त ऋणी

आहे . या कादं बरीचा िहं दी अनु वाद नु कताच प्रकािशत झाला असून गु जराथी आिण
तामीळ भाषांतरे प्रकाशना या मागावर आहे त. अशा प्रकारचे रिसकांचे उ े जन हे
ले खकाला अभािवतपणे िमळाले ले ऋण असते . या ऋणातून मु त हो याचा एक माग
आहे – यांची अखं ड से वा. अने क उपाधींमुळे मा या से वेत अलीकडे अं तर पडले आहे
याची जाणीव मला आहे . तथािप, लवकरच मी यां या से वेला सादर हो याचा प्रय न
करीत आहे .

औषधाप्रमाणे वाङ्मयाचे ही गु णावगु ण िविश ट कालावधी लोट यावाचून िनि चत

कळू शकत नाहीत. हणून ‘क् र चवधा’वर या टीकांचा परामश ितस या आवृ ी या
वे ळी घे यातच अिधक औिच य आहे . तथािप, एका लहान शं के या बाबतीत मात्र आज
दोन श द िलिहणे मला आव यक वाटते .

ती शं का कादं बरी या अपणपित्रकेिवषयी आहे . एका कॉले जात या हं गामी

अ यापकांनी ती य त केली. हं गामी मं ित्रमं डळा या राजकारणकौश याप्रमाणे
हं गामी अ यापकां या िव े चीही मला ने हमीच धा ती वाटते ! तथािप, िव ा ही
यु काळात या सो याप्रमाणे दुिमळ आिण हणून सराफकट् ट ावरच आढळणारी चीज
असली तरी रिसकता ही घरोघर िदसणा या िन हसणा या फुलांसारखी व तू आहे अशी
माझी क पना होती; पण या क पने ला सदरह ू प्रा यापकमहाशयांनी जबरद त ध का
िदला. टीफन वाइग व अ टं टोलर हे कोण लोक आहे त व यांना हे पु तक अपण
कर यात औिच य काय, असा या पं िडतां या प्र नाचा रोख होता.

पु तक कोणाला अपण करावे , यािवषयी एखादा भारतसं र क अथवा तशाच प्रकारचा

कायदा अि त वात नाही, अशी माझी समजूत आहे . सा या जगाला अ ात असले या
एखा ा य तीला ले खकाने आपले पु तक अपण केले तर यात कुणाचे काय िबघडले ?
 तथािप, मी यांना हे पु तक अपण केले आहे ; ते आजकाल सा या जगाला माहीत
असले ले प्रितभावं त सािहि यक आहे त. पण आमचे िव ान अ यापक आज या जगात
आहे त कुठे ? अ ◌ॅिर टॉटल आिण म मट यां याच जगात ते राहत असावे त! ते हा
यां या शं कािनरसनाकिरता व याहीपे ा इं गर् जी न जाणणा या मराठी वाचकांकिरता
या अपणपित्रकेिवषयी थोडा अिधक खु लासा करतो.

टोलर आिण वाइग हे िवसा या शतकातले जागितक कीतीचे आिण असामा य

प्रितभे चे सािहि यक आहे त. टोलर या नाटकांत, वाइग या कादं ब यांत जे वढे उ च
दजाचे का य आढळते , ते वढे महाकवी हणून मान या गे ले या अने क पूवसु रींतसु ा
सापडणार नाही. टोलरची ‘मी जमन होतो’ आिण ‘तु ं गातली पत्रे’ ही पु तके अ यं त
प्र ोभक व दय पशी आहे त. नवे त व ान, नवे तं तर् आिण नवे नाट यांचा
प्रभावी सं गम यां या नाटकांत झाला आहे . वाइगची ‘एका अनािमकेचे पत्र’ ही
भावकथा या वाङ्मयप्रकारातली अ यं त श्रे ठ अशी कृती असून याची ‘Beware of
Pity ’ (दया हणजे सहानु भत ू ी न हे , दया हणजे याग) ही कादं बरी जगात या
कादं ब यां या पिह या रां गेत मानाने बसू शकेल. ‘मे री अँ िटऑने ट’चे याने िलिहले ले
चिरत्र या िकंवा ‘तीन सािह यप्रभू’ (Three Masters) हा बालझॅ क, डो टो ह की
आिण िडके स यां या जीवनाचा सािह याशी मे ळ घालून यांची अ यं त का या मक पण
िव ले षणा मक प तीने चचा करणारा प्रबं ध या, इतर सामा य िशखरांपे ा गगनचु ं बी
कांचनगं गेचे िशखर पाह यात जो अलौिकक आनं द आहे , तो वाइग वाचताना
वाचका या अनु भवाला आ यावाचून राहत नाही. टोलरिवषयी ‘With No Regrets ’ या
पु तकात कृ णा हाथीिसं ग िलिहतात– ‘ब् से सम ये मी टोलरला पािहले . तो
प्रथमदशनी आकषक वाटत नसे . पण याचे डोळे मात्र िवल ण भे दक होते . या
डो यांनी जणू काही तो आप या अं तरं गात डोकावून पाहत आहे – न हे , ितथे काय
चालले आहे हे याला सहज कळत आहे असे वाटे . आकृतीत नसले ली मनोवे धकता
या या सं भाषणात मात्र भरपूर होती. अने कदा याची मु दर् ा िवल ण उदास िदसे .
या या दृ टीत कुठ या तरी असीम दुःखाने िनमाण केले या भीतीचे प्रितिबं ब
पड याचा भास होई.’

‘टोलर नाझी राजवटीचा बळी होता. याला आपली मायभूमी सोडून दुस या दे शांचा
आश्रय करावा लागला. तो खरोखरच महाकवी होता. याचे जीवन हणजे स य आिण
वातं य या दोन उ कट भावनांची पूजा होती. याचा िनभयपणाही अलौिकक होता.
अमु क एक गो ट या य आहे , अशी या या िववे कबु ीची खात्री झाली की ितचा
पु र कार कर या या व्रतापासून मृ यूसु ा याला परावृ क शकला नसता!’

‘दे श याग या यावर लादला गे ला. मायभूमी या िवयोगाचा हा जु लूम या या

मनाला चां गलाच जाणवला. खचले ले शरीर आिण िपचले ले मन– अशा ि थतीत याने
शे वटी आ मह या केली. या या मृ यूने जगातला एक िहरा हरपला, यात सं शय नाही!
पण टोलरचे यि त व िकंवा याचे सािह य हे अमर आहे . यु गानु युगे यांची अमरता
कायम राहील.’
 वाइग आिण टोलर यां या प्रितभे या प्रकृतीत, कलािवषयक क पनांत आिण
जीवनिवषयक त व ानांत िभ नता असली तरी टोलरचे हे वणन वाइगलाही लागू
पडे ल. तोही नाझी राजवटीचा बळी होता. महायु सु झा यावर यालाही ज मभूमीचा
याग करावा लागला. या महायु ातले भयं कर अनथ पाहन ू याचे ही किवमन याकू ळ
होऊन गे ले. नवकोटनारायणावर अ नछत्रात जे वणाची पाळी यावी, याप्रमाणे या
मानधन प्रितभासं प न ले खकाला परदे शातले िजणे वाटू लागले . नाझीं या ता यात
गे ले या आप या िप्रय ज मभूमीचे पु हा आप याला दशन होणे सु ा अश य आहे या
क पने ने याची िवल ण तडफड होऊ लागली. अशा मनःि थतीत याने ही मृ यूचा
आश्रय केला. या या आ मह ये चे िचत्र डो यांपुढून हलत नाही. ‘मा या मृ यूने तरी
हे क् र जग शु ीवर ये वो’ असा या या िन चे ट मु दर् े वर िदसणारा भाव आिण
मृ यूनंतरही पतीची सोबत कर याकिरता या याबरोबर िवषप्राशन क न या या
गु ड याला िमठी मा न बसले ली याची िप्रय प नी! फ त महाकवीच अस या
आ मह या क शकतात.

टोलर आिण वाइग यां यासार या लाखो िन पाप आ यां या ह ये ची जबाबदारी

आज या जगात या सव क् र िनषादां वर आहे . दे शपर वे या िनषादांचा वे ष बदलतो.
अने कदा या िशका यां या हातांतील ह यारांत बदल होतो. प्रसं गी हे पारधी आपण
साधे भोळे वनचर आहोत असा भास उ प न करतात; पण या सवांचे अं तरं ग सारखे च
क् र आिण काळे कुट् ट असते . नाझी त व ान काय, साम्रा याचा लोभ काय िकंवा
यापाराची हाव काय– हे सारे आज या जगात या िन पाप मानवा या सा यासु या
वाभािवक जीवनाचे कट् टर शत् आहे त.

या क् र िनषादांचा िध कार करणारा एकच ऋषी आज सु दैवाने जगात– या

भारतवषात– आहे . िन पाप आिण िनरपराधी मानवते ची ह या करणा या क् रक यांना
तो कारागृ हातूनसु ा शाप दे त आहे . या िनषादांचा प्रितकार कर याचे साम य या या
या पिवत्र शापवाणीत असे ल का? असले तर ते पूण ते जाने प्रकट होऊ दे , आिण अजून
याची तप या अपूण असली तर श य ितत या लवकर ती पूण होऊ दे , यािशवाय
टोलर- वाइगसार या जगातून िनघून गे ले या सवश्रे ठ मानवांची आिण जगात
असणा या प्र ये क स दय मनु याची दुसरी कुठली उ कट इ छा असणार?

को हापूर िव. स. खांडेकर

ता. २१-४-१९४४
 Contact : 020-24476924 / 24460313
Website : www.mehtapublishinghouse.com
info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a

retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior
written consent of the Publisher and the licence holder. Regarding the translations
rights of this book in any language please contact us at Mehta Publishing
House, 1941, Madiwale Colony, Sadashiv Peth, Pune 411 030.
 िनवे दन
लहानपणी इं गर् जी चौथीत वाचले ली थॉमस हड
ू ची एक किवता ह ली मला वारं वार
आठवते , या किवते चे नाव– 'I remember, I remember. ' किवते चा एकंदर सूर
िनराशे चाच आहे . अ ानामु ळे का होईना, बाळपणात सु खाचा िचरं तन आभास लाभतो,
असे कवीला सां गायचे आहे . याकुळले या किवमनातून एका िविश ट णी िनमाण
झाले ला हा िवचार मा य नसला तरी या किवते तील शे वटची क पना मात्र मला
ने हमीच मजे दार वाटते . कवी हणतो– लहानपणी झाडाला टां गले या झोपा यावर
बसून उं च झोके घे ताना वग अगदी जवळ अस याचा सा ा कार होऊन माझे मन
आनं दाने फुलून जात असे ; पण आता? आता झोका िकतीही उं च गे ला तरी आकाश
आप यापासून फार फार दरू आहे याची जाणीव होऊन माझे मन उदास होऊन जाते .

मा या लहानपणीही आ ही असे च झोके घे त होतो. या वृ ाचे नाव? िवसावे शतक!

या वृ ाला एक सुं दर िहं दोळा बां धला होता. याचे नाव सु धारणा. या िहं दो यावर बसून
क पने चे झोके घे ता घे ता मा यासार या लहान मु लांना आिण त णांना ने हमी वाटे –
आता जग सु खी हायला िकतीसा उशीर लागणार? उ ा िवमानाने चोवीस तासांत एक
खं डातून दुस या खं डात जाता ये ईल; परवा मोठमोठ ा पु षांचे िज हा याचे बोल
विनमु िद्रत क न जगात या कानाकोप यांत यांचे पडसाद घु मिवता ये तील आिण
ते रवा पड ावर हलणा या िचत्रांचा उपयोग क न सं प ी िन आरो य यांची ारे खु ली
करणारे नवे नवे शोध खे ड ापाड ांत या गोरगिरबांपयं त ने ऊन पोचिवता ये तील! एक
ना दोन, अशी िकती तरी मनोरा ये ती िपढी दररोज करीत होती!

पण ती मनोरा ये शे खमहं मदाची होती, असा अनु भव आला. आज प्रौढ झाले ली ती

िपढी डोळे उघडून भोवताली पाह ू लागली हणजे या मनोरा यांची आठवण होऊन
भांबावून जाते . आज सारे जग दुःखा या खाईत होरपळत आहे . आप यावर के हा
बाँबह ला होईल, याचा ने म नाही हणून प्र ये क रा ट् रातली प्रमु ख शहरे िचं तातु र
होऊन गे ली आहे त. विनमु दर् णापे ाही मह वाचा असा नभोवाणीचा शोध उपल ध
झाला असला तरी या या ारे घरोघरी ऐकू ये णा या बात या आज या जगात कुणाचे च
जीिवत सु रि त नाही, हे च सां गत आहे त आिण िनद्रानाशाचा िवकार जडले या
माणसाने झोपे चे औषध यावे याप्रमाणे पड ावरले नाच पाहनू िन गाणी ऐकू न या
कृित्रम करमणु की या कैफात दोन तास तरी आप या काळ या िवस न जा याचा
सा या जगातली जनता प्रय न करीत आहे !

असे का हावे ? जगावर सु खासमाधानाचे सडे टाक याकिरता िनघाले या या िवसा या

शतका या हातून िजकडे ितकडे फुलले ले िनखारे च का फेकले जात आहे त? मनु य
आकाशातून पाखराप्रमाणे उडू लागला, समु दर् ातून माशाप्रमाणे सु खसं चार क
लागला, दिू षत फु फुसाला िवश्रांती दे ऊन यासारखा असा य रोग बरा कर या या
कामी याला अभूतपूव यश िमळू लागले ! एक ना दोन, िनसगावर मानवाने िमळिवले या
अशा िवजयांची यादी क लागले तर ती िकती तरी मोठी होईल. यांत या प्र ये क
िवजयाब ल मनु याचे अिभनं दनच करायला हवे ! पण मानवाने आप या बु ीने एवढे
मोठमोठे िवजय िमळिवले असूनही मानवजात अ ाप दुःखातच िपचत आहे . सामा य
मनु य सं सारात या सवसामा य सु खापासूनही अजून दरू आहे , इतकेच न हे तर,
स या या धावपळी या िन धकाधकी या यां ित्रक आयु यक् रमापे ा पूवीचे आपले शांत
िन साधे भोळे जीवन अिधक सु खी होते की काय, अशी शं काही या या मनात उ प न
झाली आहे .

मा यासार या सामा य मनु या या मनात ने हमी िवचार ये तात– सु धारणा, सु धारणा

हणून या गो टी आपण आजपयं त भराभर कवटाळ या, यांचा जीवना या
सु खशांतीशी िकतीसा सं बंध आहे ? सोने मानून आपण मु लामा िदले ले िपतळ तर िवकत
घे त नाही ना? कचकड ाचे बाळ ख याखु या बाळापे ा अिधक रे खीव िन सुं दर िदसते ;
पण ते िकतीही शोिभवं त असले तरी पोटाशी ध न आपली वा स याची तहान कुठ या
आईला तृ त करता ये ईल? सु धारणा, सु धारणा हणून आपण िजचा उदोउदो करीत
आहोत, तीही अशीच केवळ शोभे ची व तू आहे की काय? मानवी दयाशी, त्री-
पु षां या भावनां शी आिण जीवना या अं तरं गाशी समरस होऊन ते अिधक सुं दर
कर याचे साम य या सु धारणे त आहे का? ते असते तर आज जगात िन पाप र ता या
न ा वाहत रािह या नस या; मु लाबाळांनी गजबजले या शहरावर रा सी बाँब पडले
नसते आिण जगाला जे रौरव नरकाचे व प आले आहे , ते िनि चत आले नसते .

सु धारणा हणजे जु या गो टींचे उ चाटन िन न या गो टींची थापना एवढीच

बालबु ीची क पना असते . यामु ळे नारदापे ाही अिधक हट् टाने आप या शडीला
िचकटू न राहणारा कुणी सोबती लहानपणी आढळला की डो यांचे पाते लवते न लवते
तोच याला िशखान ट कर यात मला मोठा आनं द वाटत असे . दे वलांचे शारदा नाटक
वाच यामु ळे असो, अथवा ल न हा खे ळ आहे , ते हा तो समवय क माणसांनीच खे ळला
पािहजे असे वाटत अस यामु ळे असो, चौदा वषां या पोरीशी ल न करणा या
साठीत या हाता याचा जाहीर िनषे ध केला पािहजे , असे मलाही वाटे . जु याला थानी-
अ थानी आ हान दे यातच पोरवयात या अवखळपणाला आनं द वाटत असतो. यामु ळे
आषाढी अगर काितकी एकादशी िदवशी मु ाम हं टले -पामरची िबि कटे खाणा या
मु ला या नीितधै यािवषयी बालवयात मला िवल ण आदर वाटू लागला होता आिण
पु याला िशकायला गे ले या एका िव ा याने ितथले एक िव ान गृ ह थ दे वाला ‘िम टर
गॉड’ हणतात असे सां िगतले ले मी प्रथम ऐकले , ते हा तर माझा आनं द गगनात
मावे ना. गणपती या दे वळाव न जाताना बाहे नच ‘गु ड मॉिनं ग, िम टर गणपती’ असे
मी अने कदा पु टपु टलो असे न. फार मोठ ाने ‘गु ड मॉिनं ग’ हण याचा मात्र मला कधीच
धीर झाला नाही. म ये च मनात ये ई– एखा ा वे ळी दे व असलाच तर उगीच पं चाईत
हायची. गणपती हा सर वतीचा नवरा आिण सर वती तर िव े ची दे वता. पितराजांचा
कैवार घे ऊन एखा ा परी े त ितने आप याला िड चू िदला तर या काय? यापे ा
गणपतीला नीट ऐकू जाणार नाही अशा वरातच ‘गु डमॉिनं ग’ हटले ले बरे !
 या िकंवा अस या पोरकट आठवणींचे आज मला हसू ये ते; पण हस याचा भर ओसरला
हणजे वाटते – लहानपणी मा या िकंवा मा याबरोबरी या मु लां या सु धारणे या क पना
अगदी बािलश हो या यात नवल नाही; पण यानं तर तरी यात मह वाचा असा
िकतीसा फरक पडला आहे ? बालपणी वनदे वतां या गो टीत रमून जाणारा मु लगा
यौवनात पदापण के यावर िपं गट वणाचे टपोरे डोळे आिण िपं गट छटे चे सुं दर कुंतल
यांनी मं िडत झाले या एखा ा कॉले जकुमारीचे वणन वाच यात गु ं ग होऊन जातो. हे
ि थ यं तर काही या या मनाचा िवकास दशवीत नाही; या या वयाची वाढ ते वढी
याव न िस होते . सु धारणे या बाबतीत सवसामा य माणसां या क पनांतही एवढाच
बदल होतो. यांचा आ मा तसाच कायम असतो. बा दे ह ते वढा बदलतो. अ पृ यता
अिन ट आहे असे बु ीला पटले तरी चु कू नमाकू न होणा या एखा ा सहभोजनात भाग
घे यापलीकडे याची मजल जात नाही. खे ड ापाड ांत या शे तक याचे अ ान िन
दािरद्य दृ टीला पड याचा प्रसं ग आला तर तो णभर हळहळतो; पण या दृ याने तो
बे चैन होत नाही. याची झोप उडून जात नाही; माणसाला माणूस हणून जग याचा
ह क िमळालाच पािहजे हा िनधार या या मनात घु मू लागत नाही. गोड ग याने
हटले ली क ण किवता ऐकू न मन णभर याकुळावे , पण लगे च दुस या नादात ती
याकुळता ओस न जावी, तशी जगातले अ याय पाहताना आज या बु द्िधिन ठ
माणसाची ि थती होते . हा अ याय आहे हे आप याला कळते , तो दरू हावा अशीही
आपली सिद छा असते , आप या मनातला क् रोध िकंवा क णा आपण प्रसं गी श दांनी
य तही करतो; पण यापलीकडे मात्र आपण सहसा जात नाही. पोटा या पाठीमागे
लागले या सामा य मनु याची असमथता हे च या या दुबळे पणाचे खरे कारण असते
असे नाही. याची चीड काय िकंवा याची सहानु भत ्ू ी काय, िन वळ बौद्िधक असते .

आतापयं तचा सु धारणे चा इितहास हणजे मानवी बु ी या िविवध िवलासांचा

इितहासच होय. प्राचीन काळी अर यात ओबडधोबड गु हे त राहणा या मनु या या
काल या वं शजाने च ताजमहाल बां धला आिण ावे ळी गारगोटीवर गारगोटी घासून
अग्री उ प न करणा या मनु या या आज या वं शजाने च बटन दाब याबरोबर
सूयप्रकाशाला लाजिवणारा िव ु तप्रकाश सवां या से वेला सादर होईल, असा शोध
लावला. आजचे प्रगत शा त्र हा मानवी बु ीचा गगनचु ं बी िवजय तं भ आहे . प्र ये क
यं तर् ही मानवाने िनसगावर िमळिवले या प्रचं ड िवजयाची पताका आहे .

पण शा त्रे इतकी पु ढे गे ली, इतकी िवपु ल आिण िविवध यं तर् े िनमाण झाली, हणून
मानवजात अिधक सु खी झाली असे िनःशं कपणे आप याला हणता ये ईल का? छे !
आं ध यालासु ा तसे हणता ये णार नाही. याला िवमाने िदसली नाहीत तरी यांची
घरघर ऐकू ये ते, बाँब या फोटाने या याही कानठ या बसतात, अश् वायूने याला
गु दमर यासारखे होते . बाटली, अधी बाटली रॉकेलकिरता चार चार तास यालाही गदीत
ित ठत उभे राहावे लागते आिण आज या जगात यां ित्रक सु धारणा अगदी कळसाला
पोचली तरी ित यात काही तरी मोठी उणीव आहे असे यालाही वाटत असते .

बु ी या मागे धावता धावता मनु य भावने ला िवसरत चालला आहे , हे च ते वै गु य

आहे . नु स या उ हात झाडे वाढत नाहीत, ती सु कून जातात, हे आ हाला पण कळते .
नु स या बु ीवर मनु याला जगता ये ईल या अहं काराचा मात्र अजूनही सु धारले या
मनु या या मनावर पगडा आहे . िवसा या शतकातला मानव आप या उ ाराचा एकच
महामं तर् घोकीत आला– ‘बु ा-बु ी-बु ी!’ पण या बु ीला भावने ची जोड नाही ती
जीवन सु खमय करायला शे वटी असमथ ठरते , याचा याला िवसर पडला.

लहान मूल आई या सा या गा याने झोपी जाते . पण ही श ती रे िडओवर या उ कृ ट

सं गीतातसु ा असणे श य नाही! भावने चे साम यही असे च आहे . ते िजतके सू म
िततकेच सव पशी असते . बु ी ही प्रातःकाळी गात गात आकाशात उं च उडणा या
चं डोल प यासारखी आहे . भावना ही आं बराईत लपून ‘कुह–ू कुह’ू करणा या
कोिकळे सारखी आहे . जीवना या िवकासाला या दो ही श ती आव यक आहे त.
भावने वाचून बु ी हणजे मु ठीवाचून तलवार. ती तशीच उचलायला गे ले तर वतःचा
हात कापला जा याचा सं भव अिधक! बु ीवाचून भावना हणजे पु ढे तलवार नसले ली
नु सती मूठ! लढणा याला जशी गं जले ली तलवार चालत नाही, तशी मोडकी मूठही
याचा अवसानघात के यावाचून राहत नाही.

पण बु ी या साहा याने िनसगावर िमळिवले या िवजया या उ मादात मनु य

भावने कडे तु छते ने पाह ू लागला. साहिजकच, त्री, वाणी आिण भावना या ितघीही
अबला आहे त, यां या हातून कुठलाही पराक् रम होणे श य नाही; आप या
शृं गारचे टांनी िप्रयकराला महालात खूष कर याकिरताच त्रीचा अवतार आहे ; गोड
गोड श द आिण सुं दर सुं दर क पना गु ं फून िरकामटे कड ा लोकांची करमणूक करणे हे च
वाणीचे काय आहे आिण या दोघींची एक आवडती मै तर् ीण एवढे च भावने ला जीवनात
मह व आहे , अशा अथांचे िवचार या या डो यात कळत-नकळत घोळू लागले तर
यात नवल कसले ? त्री ही नु सती शृं गाराची पु तळी नसून पराक् रमाची फू ती आिण
पािव याची मूती आहे हे अजूनही आप याला पु तकांतच वाचावे लागते . जगाची केवळ
घटकाभर करमणूक कर याकिरता प्रितभावं तांचे वाङ्मय ज माला ये त नाही. भावने या
उ वल भिव याची िचत्रेही ते आप या अमर रं गांनी रं गवू शकते , या िस ांतावर
अ ािपही आप याकडे रणे माजू शकतात! अशा ि थतीत अ रा या वासाप्रमाणे िजचे
अि त व केवळ आप याला जाणवते या भावने चे महा य कोण मा य करणार?

उलट, बु ी या या उ कषकाळात भावना हणजे अं धश्र ा, आचरट भ ती, जु या

भाकडकथांचे तोम माजिव याची प्रवृ ी, खु ळचट सनातनीपणाला िचकटू न राह याची
दुबळी वृ ी, असे च मान याची प्रथा पडत गे ली. बु ी िचिक सा करते ; भावना काय
करते . अथात काय कुठले िन अकाय कुठले हे ठरिव याचा अिधकार के हाही भावने पे ा
बु ीकडे च असला पािहजे . तसा तो नसला हणजे धािमक खु ळांचे पीक समाजात फोफावू
लागते , स ाधारी वगांना अनु कूल अशाच प्रकारची समाजरचने ची पोलादी चौकट
िनमाण होते आिण पायांत या लोखं डी बे ड ा सो या या तोड ासार या वाटू लागतील
अशाच त हे चे िश ण गु लामांना दे यात ये ते. कोण याही काळात या,
िभ ु कशाहीपासून साम्रा यशाहीपयं त, कुठ याही शाहीकडे पािहले तर
बहुजनसमाजा या भावनाशीलते चा विर ठ वग ने हमी दु पयोगच क न घे तो असे
आढळू न ये ईल.

पण पाणी अशु आहे हणून ते न िपता तहान मारणा यां या आरो याची काय ि थती
होईल? भावना अने कदा अं ध होऊ शकते एवढ ासाठी जीवनात ितला थान नाही असे
मानणे ही िततकेच अिन ट आहे . अशु पाणी उकळू न शु क न िपता ये ते. भावने लाही
बु ीची जोड दे ऊन ितला प्रगती या कायाला असे च जु ं पता ये णार नाही का? भावना ही
िवजे सारखी, वाफेसारखी प्रचं ड श ती आहे . या श तीचा यो य उपयोग कर याचे काम
मात्र बु ीने च करायला हवे !

पण या बिहणी-बिहणी आज या समाजात सवती-सवती झा या आहे त.

भावनाशीलता ही अजून उघड उघड ायची िशवी झाली नसली, तरी ती अं गी
असणा या मनु याचे यवहाराशी, िवचाराशी आिण पु रोगािम वाशी फारसे स य असत
नाही. ही क पना िदवसिदवस अिधक दृढ व ढ होऊ पाहत आहे . जीवनाची मू ये
िनि चत करताना रा यशा त्रापासून अथशा त्रापयं त सवांचा स ला आ ही घे ऊ. पण
मनु यमात्रा या अं तरं गाचा कानोसा घे यात मात्र आ हाला कमीपणा वाटू लागला
आहे . यायापे ा काय ांची िकंमत आ हाला आजकाल अिधक वाटते , नीतीपे ा
भीतीचाच प्रभाव आम या जीवनावर स या अिधक आहे . आयु याचा िहशे ब पये -
आणे -पै पे ा िनरा या को टकांनी होऊ शकतो– न हे झाला पािहजे – या क पने वर
१९४२ साली प्रितगामीपणाचा िश का मारताना आ हाला कसलीच िद कत वाटत
नाही. जिमनी या आतला ओलावा सं पत आला हणजे ित यावरली िहरवळ सु कून जाते ,
तशी भावने या दुिभ यामु ळे, आप या सावजिनक जीवनाची ि थती झाली आहे .
आ ही बोलतो पु कळ पण करतो मात्र थोडे ! कुठ याही कायासाठी अखं ड क ट
करायला जो श्र े चा आिण यागाचा आधार लागतो तोच खु रटले या भावनांमुळे
आ हाला िमळे नासा झाला आहे . ‘याचा उपयोग काय?’ ‘ यातून काय िन प न होणार
आहे ?’ ‘मा सचं मत यािवषयी काय पडलं असतं ?’ ‘फ् राइड यािवषयी काय हणाला
असता?’ अस या िव ापूण प्र नां या कधीही न सं पणा या शु क चचतच आमची
सारी श ती खच होत असते . वे दा ताची वायफळ वटवट करणा या हाता यांना
हसणा या त णांनासु ा नकळत यां याच पावलावर पाऊल टाकू न कालक् रमणा
कर याचा मोह आवरता ये त नाही. यां या का याकुटाचे िवषय बदलले आहे त हे खरे !
पण का याकू ट आिण कृती यात दोन ध् वां इतके अं तर असते याचा मात्र आम या
बु द्िधवं तांना अ ापीही उमज पडले ला नाही.

बु ीला भावने चे पाठबळ नसे ल तर ती बहुधा नु सती बोलकी राहते . िसगारे ट ओढणारा
णो णी आप या ओठांतन ू धूमर् वलयां या णजीवी पण सुं दर आकृती पाह यात जसा
दं ग होऊन जातो, तसा बु द्िधवादी हणिवणारा आजचा मनु यही आप या िवचार-
िवलासांत– अने कदा तो नु सता श दिवलासच असतो, विचत िवचार-िवलास असलाच
तर तो बहुधा उसना असतो– गु ं ग होऊन कृती हा जीवनाचा आ मा आहे हे जवळजवळ
िवस न जातो. कौि सलात चार जागा जा त माग यापलीकडे जोपयं त दे शाचे राजकारण
गे लेले नसते , एखा ा िवधवा-पु निववाहाला हजर राहन ू वतमानपत्रात नाव आले की
आपली सामािजक सु धारणे ची जबाबदारी सं पली असे जोपयं त या े तर् ात या
पु ढा यांना वाटत असते , सा रता-प्रसारासार या कायक् रमांनी रा ट् राचे प्र न आज
ना उ ा सु टतील अशी जोपयं त समाजा या ने यांची प्रामािणक समजूत असते आिण
‘तु म या पायात या बे ड ा काढून टाक याकिरता आमचा अवतार आहे ’ ही मालकांची
घोषणा जोपयं त गु लामांना थोडीफार स य वाटते , तोपयं त आरामखु चीत पडून बु ीने
केले ला िवचारिवलास शोभून िदसतो. लोकांनाही तो आवडतो. पण हा वप्रांचा काळ
फार िदवस िटकत नाही. तरवारी या खणखणाटाने ही व ने भं ग पावतात. पण
आरामखु चीतून उठू न समरां गण गाठायला सु खव तू बु ी वभावतःच नाखूष असते .
आप या बं ग याभोवताल या पाचशे चौरस फू ट बागे त िफर याची सवय असले या
बु द्िधवं तांना यांनी बाहे र भयं कर रान उठिवले ले असते यांची भीती वाटू लागते िन ते
मोठमोठ ाने आक् रोश क लागतात. ‘अहो, याचं ऐकू नका. या पु ढा या या मागं लागू
नका. हा प्रितगामी आहे . हा रानटी काळाकडे तु हाला ने त आहे . हा गा डी आहे .
तु म या डो यात धूळ फेकू न हा तु हाला फसवीत आहे . ही न या प्रकारची बु वाबाजी
आहे . उगीच भावने या आहारी जाऊ नका!’ वगै रे वगै रे.

िवराटा या अं तःपु रात शौया या हातहातभर लांब ग पा मारणारा उ र यु ाचा

प्रसं ग ये ताच जसा गडबडला तशी ि थती होऊन बु द्िधवादी हणिवणारी माणसे असे
काही तरी बडबडू लागतात. शरीरक टा या कामापासून दरू राह यातच आपला
सु खव तूपणा भरले ला आहे असे वाटत अस यामु ळे खाल या वगापासून दुरावले ला,
िपढ ाि पढ ा पु तकी पां िड यावरच पोसले या बु ीने िवचार कर याची सवय
झा यामु ळे जीवना या प्र य अनु भत ू ीला मु कले ला आिण विर ठ वगा या
िवलासाकडे अतृ त लालसे ने िन कधी तरी आप याला हे वै भव उपभोगायला िमळे ल
अशी खोटी वप्रे उराशी बाळग यात दं ग झाले ला म यम वग दुदवाने या बडबडीला
बळी पडतो.

आिण मग?

या यात नवे जग िनमाण करायचे सु त कतृ व आहे अशा या बु द्िधवान वगाची

श ती वतःला सोई कर असणारे आयु याचे त व ान िनमाण कर यात आिण याचे
मं डन कर यात खच होते . इतरांचे डोळे िदपव याकिरता हा वग आप या त व ाना या
पु तकावर बु द्िधमान या नावाची िचठ् ठी मोठ ा हौसे ने िचकटिवतो! पण याचा
बु द्िधवाद हा बहुधा सु खवाद असतो, िक ये कदा तर तो नागडाउघडा असतो.

म पानाचे साधे च उदाहरण घे ऊ या! केवळ जु या नीितक पनां याच दृ टीने न हे तर

मानसशा त्र, समाजशा त्र, आरो यशा त्र इ यादी शा त्रां या आधु िनक दृ टीने
पािहले तर म पान ही आप या दे शात सवथै व या य अशीच गो ट मानावी लागे ल!
पण महारा ट् रात या म यमवगात या िवषवृ ाची पाळे मु ळे िदवसिदवस अिधक पस
लागली आहे त. याचे कारण आजचा याचा अश्र आिण भावनाहीन असा
आयु यक् रमच नाही का? यांची िवशी उलटली नाही अशा कॉले जात या मु लांनी बीयर
िप यात काही गै र नाही असे मानावे , दोन बु द्िधवान कलावं तांची ओळख नाही अशा
समजु तीने दोघांना ओळखणारा ितसरा मनु य ती क न दे ऊ लागला असताना यात या
एकाने ‘आमची ओळख कशाला क न ायला हवी? हे िन मी एकाच बै ठकीत यालो
आहोत’ असा िवनोद करावा, एका सु िशि त त्रीने ‘मी मधून मधून म पान करते ; पण
मा यावर दा चे कुठले च वाईट पिरणाम झाले नाहीत. मा या ओळखी या शे -दोनशे
कुटु ं बांतही िमत प्रमाणात म पान केले जाते . पण दा ही चीज काय आहे ते ठाऊक
नसले ले ले खक दा या या अनथांचे िचत्रण करतात ते या कुटु ं बात कुठे च घडले ले
नाहीत. ते हा म पानाचे कि पत दु पिरणाम ले खकांनी उगीच उगाळीत बसू नये ’ अशा
अथाचा उपदे श कर याचा आव आणावा आिण बु द्िधवादी हणून गाजले या एका
गृ ह थांनी ‘िमत प्रमाणात म पान हािनकारक नाही,’ असे सां गन ू अ प ट रीतीने का
होईना, याचा पु र कार करावा यापे ा अिधक दुःखकारक काय ते सां गणे कठीण आहे .

बु ीला भावने ची जोड का लागते हे अशा वे ळी प टपणे कळते . िमत प्रमाणात

म पान कदािचत हािनकारक नसे ल! पण म पानात िमत प्रमाण राखणे ही सामा य
मनु या या साम याबाहे रची गो ट आहे , ही अनु भविस गो टच हे बु द्िधवादी लोक
अचूक िवसरतात! खे ड ापाड ांत दा या गु यावर सं याकाळी गदी करणारे
श्रमजीवी या िकंवा शहरात या लबात सायं काळी गोळा होणारे बु द्िधजीवी या,
सवांनी पिह यांदा दा चा एकच याला त डाला लावले ला असतो. पण पाच-दहा वषांत
यां यापै की बहुते क दा बाज झाले ले आढळतात. िबचा यां या बायकापोरांखेरीज
इतरांना यां या यसनाचे पिरणाम कळ याला काही साधन नसते , ही गो ट िनराळी!
पण दा या पायी यांची ये ये धु ळीला िमळाली, यां या कुटु ं बांना कलालां या
दुकानांचे व प आले , यां या बु ीला सामािजक नीितअनीतीमधले अं तर िदसे नासे
झाले , अशी उदाहरणे डो यांपुढे हरहमे श िदसत असताना ‘िमत प्रमाणात म पान
हािनकारक नाही’ हे बु द्िधवचन समाजा या त डावर फेक यात काय हशील आहे ?
पु तकी अधस यांनी समाजाची प्रगती कधीच होत नाही. वतःला पूणपणे िवस न
समाजाशी समरस होणा या आिण या या सु खासाठी अहोरात्र तळमळणा या
अं तःकरणातून जे उद्गार िनघतात ते च याला सु खाचा माग दाखवू शकतात.

आज जगात नाझीवादासार या पाशवी श तींचा िधं गाणा सु आहे . अने क

रा ट् रांत या मोठमोठ ा प्रदे शांना मशानभूमीचे व प प्रा त झाले आहे . या पै शात
प्र ये क दे श आप या शे कडो अभकांना अ यं त आव यक असले ले दध ू पु रवू शकला
असता, ते पै से एक एक बाँबगोळा िनमाण कर यात आज खच केले जात आहे त. ही
ि थती काय केवळ बु ी या अभावाने उ प न झाली? टॅ िलन, चिचल िकंवा झवे ट हे
काय कमी बु द्िधवान लोक आहे त? पण ह ी या पायाखाली िचरड या जाणा या
मुं यांपे ाही अिधक बे पवाईने ल ावधी माणसांचा सं हार करणारे हे महायु होणारच
नाही अशी योजना कर यात या बु द्िधमं तांना का यश आले नाही? याचे कारण एकच
आहे . गे या दोन शतकांत मानवी बु ीने िनसगावर जे िवजय िमळिवले यांचा उपयोग
अिखल मानवते किरता केला गे ला नाही. एका िविश ट वगाचे वच व वाढिव याकिरता,
आिण काही िविश ट रा ट् रांचे वै भव वृ दि् धं गत कर याकिरता या बु ीचा बळी िदला
गे ला. ते वच व आिण वै भव िचरं तन आहे या क पने ने जीवनाची उभारणी सु झाली. या
क पने ची धुं दी डो यां वर अस यामु ळे यि तवाद व रा ट् रवाद हीच काय ती मानवी
ये यवादाची अगदी गगनचु ं बी िशखरे असा भ्रम जगात उ प न झाला. यि तवादाचा
अितरे क आपोआप भोगवादापयं त जाऊन पोचतो आिण रा ट् रवादाचे पांतर हां हां
हणता अमयाद साम्रा यिव तारात हणजे पयायाने महायु ात होते , या गो टीकडे
ल ायला बु ी या धुं दीत कुणीच तयार न हते . या दो हींहन ू ही श्रे ठ असले ला
मानवतावाद हे मूखांचे त व ान आहे असे हण यापयं तसु ा वै भविशखरावर असले या
रा ट् रांची मजल गे ली असती. पण मानवजाती या सु दैवाने १९१७ साली रिशयात
समाजवादी रा यप ती ढ झाली आिण िहं दु थानात गां धीवाद उदयाला आला. या
दोन त व ानांत िकतीही फरक असला तरी यि तवाद आिण रा ट् रवाद यां याहन ू
यांची भूिमका मूलतः िभ न आहे . ती अ यं त यापक आहे . पूणपणे िनः वाथी आहे .
जगातला सवसामा य माणूस सु खी कसा होईल, याची काळजी फ त समाजवाद व
गां धीवाद यांनाच आहे . मनु याचा मनु य हणून जग याचा ह क दोघे ही आनं दाने मा य
करतात. मनु य या ना याने प्र ये काची अने क कत ये ही आहे त याची काटे कोर जाणीव
या दोन त व ानांतच प टपणे प्रतीत होते . बु ी आिण भावना यां यापै की कुणाकडे ही
दुल न करता ही दो ही त व ाने नवे जग िनमाण कर याचा गे ली पं चवीस वष प्रय न
करीत आली आहे त.

या पं चवीस वषांतले यांचे यश?

जमनीसार या रानडुकरा या मु संडीशी झुंज घे यात गे ले स वा वष रिशयाने जे

साम य– नु सते मनु यबळ न हे , यं तर् बळ न हे ; तर याग, एकी आिण रा ट् रभ ती
यां या ारे प्रगट झाले ले असामा य आ मबळ– दाखिवले आहे याचे मरण सव
वातं ये छ ू रा ट् रांना ने हमीच फू ितदायक होईल. शत् ची श ती वाढू नये हणून
क टाने िपकिवले या शे तात या उ या िपकांना आग लावून दे णारा रिशयन शे तकरी–
शत् या हालचाली आप या लोकांना वे ळेवर कळा यात हणून प्राण धो यात
घालणारी रिशयन परटीण– सहा मु लगे लढाईवर गे ले असूनही सात याला हसतमु खाने
यु ावर पाठवणारी हातारी रिशयन आई– उ ा या महाका यां या नायकनाियका
आहे त या! आज रिशयाला जमनीपु ढे माघार यावी लागत आहे ! इितहास हा या
घटने ला कदािचत पराजय असे नाव दे ईल! पण उ ाची मानवता कृत ताबु ीने आज या
रिशयाचे मरण क न हणे ल, ‘काही पराजय िवजयाइतकेच प्रभावी असतात!’

ही िवल ण श ती रिशयाने कुठे सं पादन केली? नु स या बु ी या बळावर रिशयातील

क् रांती यश वी झाली नाही. या बु ीला समाजवादावर या उ कट िन ठे चे आिण
अन य भ तीचे पाठबळही होते . बु ी िचिक सक असते , भावना प्रेरक असते . या दो ही
श तींचा रिशयात िमलाफ झाला नसता तर गे या पं चवीस वषांत याने केले ली प्रगती
कदािचत शं भर वषांतसु ा झाली नसती.
 पण आप या दे शात बु द्िधवादी हणवून घे णारा वग– िवशे षतः महारा ट् रातला
पांढरपे शा म यमवग– या पं चवीस वषांत भावनाप्रधान गां धीवादापासून श य िततका
अिल त राह याचा प्रय न करीत आला. गां धीवादाला बु ीहन ू ही भावने चे अिध ठान
अिधक आहे हे खरे . पण यामु ळे मानवधमाचे आजचे एक मह वाचे त व ान या दृ टीने
यांची िकंमत काडीभरही कमी होऊ शकत नाही. गां धीवादातली भावना ही
भु ताखे तां वर या िव वासाइतकी िकंवा भिव यावर या श्र े इतकी बु ीला न पटणारी
अशी अग य गो ट नाही. दिरद्रीनारायणाचे दुःख ले िननला जाणवले िन गां धींना ते
कळले नाही असे थोडे च आहे ! पण ले िननला समाजरचने त क् रांती हवी होती, गां धींना ती
मानवी मनातच करायची आहे . समाज कायमचा बदलायला हवा तर मनु यच बदलायला
हवा, अिधक सु खी असे नवे जग िनमाण करायचे असे ल तर अिधक यागी असा नवा
मनु य िनमाण केला पािहजे , अशा त हे ची यांची िवचारसरणी आहे . आिथक
मू यां इतकीच नै ितक मू यांचीही जीवनिवकासाला आव यकता आहे या श्र े नेच
गां धीजी आतापयं त वागत आले आहे त.

आिण यांची ही श्र ा िनराधार आहे असे कोण हणू शकेल? दे शबं ध ू दासांनी कोटाने
नादार ठरिवले या विडलांचे हजारो पयांचे कज फेडले ते काही काय ाला िभऊन नाही.
काय ाने यांना या ऋणातून मु त केले होते . पण यांची मनोदे वता ही कोटात या
यायदे वते पे ा अिधक जागृ त होती. नादारी घे त यामु ळे आपण अनृ णी झालो हे काही
ितला पटले न हते !

पु यात लकडी पूल ओलांडून कव रोडने सकाळी सात या सु मारास जाऊ लागा.
समो न चालत ये णारी एक धीरगं भीर वृ य ती तु हाला िदसे ल. दाढीत या पांढ या
केसांमुळेच ितला वृ हे िवशे षण लावायचे . एरवी त णांनीही हे वा करावा अशा तरतरीने
एक साधी िपशवी हातात घे ऊन ही य ती गावात दररोज जात असे . पु याभोवताल या
खे डेगावात या सा रता प्रसारासाठी सा िमळिव याचे काय ती िनरलसपणाने करते .
या य तीचे नाव–– गु वय अ णासाहे ब कव. िहं ग या या माळरानावर या पिह या
इनमीन तीन िव ािथनींना िशकव याकिरता या आ थे ने आिण या कत यबु ीने
अ णासाहे ब पं चेचाळीस वषांपव ू ी पु याहनू दररोज चालत िहं ग याला जात होते , याच
िन ठे ने आिण याच त परते ने ते आज हे काम करीत आहे त. प नास वष अखं ड
समाजसे वा केली असूनही, यांनी लावले या वृ ांना गोड फळे आली असूनही, आपण
समाजा या ऋणातून मु त झालो असे अ णासाहे बांना वाटत नाही. आज ते पं चाऐशीं
वषांचे आहे त. सावजिनक जीवनातून िनवृ होऊन यांनी पूण िवश्रांती घे याचे ठरिवले
असते तर यात अ वाभािवक असे काय होते ? पण यांचे मन यांना व थ बसू दे त
नाही. धनकोची पै न पै फेडणारे दासबाबूंचे ते मन– समाजा या से वेत आयु याचा ण िन
ण व श तीचा कण िन कण वे चणारे अ णासाहे ब क यांचे हे मन– असली असं य मने
िनमाण होत राहतील ते हाच यि तजीवन व समाजजीवन यांचे दै य सं पेल व जग सु खी
होईल असे गां धीजींना प्रामािणकपणे वाटते .

ताि वक दृ टीने पािहले तर या िवचारसरणीत काय चूक आहे ? अमे िरकेने आकाशाला
जाऊन िभडणा या प नास-पाऊणशे मजली इमारती बां ध या; पण माणसा या
सामािजक भावने ची उं ची वाढिव याचे िकतीसे प्रय न या अ यं त सं प न अशा दे शात
झाले ? दुभ या गाईपासून सकस व भरपूर दध ू िमळावे हणून यांना कोणता चारा
घालावा या सं बंधाने पा चा य दे शांत िजतकी काळजी घे तात, ित या शतां श तरी
मनु या या साि वक वृ ीची वाढ हावी हणून घे तली जाते का? यु ापूवी या काळात
दरवषी न या न या त हे चे मोटारचे मॉडे ल काढ यािशवाय यु रोप-अमे िरकेत या
कारखानदारांना चै नच पडत न हते . पण यांचे माणसाचे जु ने मॉडे ल मात्र अजून
कायमच आहे ! या पु राण-पु षा या कोशात काळा आिण गोरा हे श द सहज सापडतात,
पण याय आिण स य हे श द मात्र धुं डाळू नही िमळत नाहीत. वे षाने आधु िनक पण
मताने जु नाट! अशा या मनु या या कोशात मोठमोठ ा यं तर् ांची खूप िचत्रे आहे त. पण
फुले , मु ले, सूया त, चं दर् ोदय, खार, कुत्रा अस या पोरकट िचत्रांतले एकसु ा यात
आढळणार नाही. यांचा आकाशात या दे वावर िव वास नसला तरी पृ वीवरला एकमे व
दे व जो पै सा– तो प्रस न हावा हणून रानटी मनु याप्रमाणे नरमे ध करायला सु ा तो
कचरत नाही. जग सु धारले अस यामु ळे यांची नरमे धाची प त थोडी िनराळी झाली
आहे एवढे च!

गां धींचा िवरोध आहे तो दयहीन जीवनप तीला! बु ीचे कतृ व ते अमा य करीत
नाहीत, शा त्र ानािवषयी यांना अनादर नाही. पण बु ी या गु लामिगरीमु ळे मनु यात
भावनांची िदवाळखोरी उ प न झा याचे जे क णा पद दृ य िदसत आहे , ते काही झाले
तरी बदलले च पािहजे असा यांचा आग्रह आहे . यांचा आश्रम, यांचा चरखा, यांची
प्राथना िकंवा यां या ब्र चयिवषयक क पना यांचे िनबु िवडं बन करणे ही काही
मोठी कठीण गो ट नाही. पण आं धळे पणाने पै शा या भजनी लागले या, अगितक होऊन
यं तर् ा या आहारी गे ले या आिण शरीरसु ख हे जीवनाचे सु खसव व मानून याकिरता
िजवाचा आटािपटा करणा या आधु िनक सु धारणे म ये मानवजातीला शांती दे याचे
साम य नाही, याची पु रे पु र जाणीव झा यामु ळेच यांनी आपले आयु यिवषयक नवे
त व ान िनमाण केले यात शं का नाही.

यां या आश्रमवासा या क पने चा उगम-मुं बईसार या बकाली शहरांना चोवीस तास

जी एक यां ित्रक अवकळा आले ली असते , ती पाहन ू च गां धींचे मन गु दम न जात
असे ल! माणसांनी भरले ली मुं बई पाहन ू फुलांनी डवरले या पािरजातकाची सहसा
आठवण होत नाही. पावसा यात पं खा या वाळवीने झाकू न गे ले या एखा ा मोठ ा
अरिगणीचे िचत्र डो यांपुढे उभे राहते . मोठमोठ ा शहरांत िजकडे पाहावे ितकडे
गडबड, धावपळ, अशांती, बारा मिहने , चोवीस तास, जणू काही माणसे ही यं तर् े च आहे त!
अस या शहरातली अगदी सु दैवी आिण सु खी माणसे घे तली तरी यांचे जीवन
व छं दाने पा यात पोहणा या माशाप्रमाणे भासत नाही, मधात पडले या माशीसारखे
असते ते !

गां धींजीं या चर याचा उगमसु ा काही केवळ ता कािलक आिथक व राजकीय

कारणांनी झाले ला नाही. आधु िनक सु धारणे या आहारी गे लेला सु खवादी मनु य प्र ये क
िपढीला िनिमती या नै सिगक आनं दापासून दरू दरू जात आहे . यं तर् े आिण यं तर् ाइतकीच
यांना तो िकंमत दे तो अशी माणसे याची सव कामे करीत अस यामु ळे अगदी
धट् टाकट् टा असूनसु ा अधां गवायू झाले या माणसाप्रमाणे च आपला आयु यक् रम तो
कंठीत असते . िविहरीतून पाणी काढ याचा आनं द, नदीत िकंवा समु दर् ात पोह याचा
आनं द, तु ळशी या रोपांना अगर सा यासु या फुलझाडांना पाणी घालून ती मोठी
झाले ली पाह याचा आनं द, दगडाध ड ांनी भरले ला ड गर ओलांडून िमळे ल या
पायवाटे ने दरू दरू भटकत जा याचा आनं द, गाईचे अगर हशीचे धारो ण दध
ू िप याचा
आनं द, चूल फुंकू न आधणात तांदळ ू वै न भु के या वे ळी गोड गोड लागणारा भात
िशजव याचा आनं द, या सा या आनं दांना मनु य पारखा होत चालला आहे . पण अशा
प्रकार या ु लक आनं दांना आयु यात मोठे थान आहे अशी गां धीजींची श्र ा आहे .
बालका या िवकासा या दृ टीने या या िनिमती या श तीला मह व दे यात आले
पािहजे , असे आधु िनक िश णशा त्र मानते . प्रौढां या आयु यालाही तोच िनयम लागू
आहे . पण आधु िनक यां ित्रक सु धारणा माणसांना या वाभािवक आनं दापासून दरू दरू ने त
आहे . आिण याचा पिरणाम? वे ळ जात नाही हणून, केवळ वतःला िवस न
जा याकिरता िसगरे टपासून शयतींपयं त आिण बाटलीपासून बाईपयं त कुठला तरी
कृित्रम कैफ आयु यभर पु रावा हणून माणसे आप या जीवनश तीची उधळपट् टी
करीत सु टली आहे त!

गां धीजीं या प्राथने कडे ही याच दृि टकोनातून पािहले पािहजे . यां याप्रमाणे दे वावर
आपला िव वास नसे ल; पण जगात या अने क रा सी अ यायां शी लढ याकिरता, या
लढ ात वीरमरण आले तर याला हसत सामोरे जा याकिरता माणसा या मनाला जी
ताकद हवी ती िमळवायला सु धारले या मनु याला वे ळ तरी कुठे िमळतोय? एकांतात
शांतपणाने घटकाभर आ मपरी ण करणारी माणसे आज या काळात लाखात दहा तरी
सापडतील का? दुकान बं द करायला िकतीही उशीर झाला तरी कुठलाही यापारी या
िदवसाचा जमाखच तपासून पािह यािशवाय घरी जाणार नाही. पण आज या
सु धारले या काळात वषां वषांत आप या आयु याचा िहशोब पाहायला माणसाला
फुरसतच होत नाही. प्राथने सारखी वे ळ हाच तो अ यं त आव यक असा स तीचा एकांत
आहे . आप या आशा-आकां ा, आपली ये ये आिण व ने , आप या वासना आिण
िवचार हे केवळ प्रवाहपितताप्रमाणे असू नये त असे याला वाटते , याला अं तमु ख
हो याची आव यकता आयु यात के हा ना के हा तरी पटते च पटते , वतःपासून आिण
जगापासून घटकाभर दरू राहन ू िवचार कर यातच माणसा या द्र टे पणाची बीजे
असतात!

गां धीजीं या ब्र चयािवषयी या अट् टाहासाला दोन बाजू आहे त हे खरे .
कामवासने या क डमा यामु ळे माणसात अने क िवकृती िनमाण होतात, यात मु ळीच शं का
नाही. पण कामतृ ती ही एक त्री व एक पु ष यां या इ छे ची गो ट आहे असे
ू ही फार मोठ ा अशा न या िवकृती उ प न करीत आहे त.
प्रितपादन करणारे याहन
प नाशीची झुळू क लागले या एखा ा रं गेल गृ ह थावर िवशीतली कुमािरका भाळली तर
आप या प्रौढ प नी या मनाची पवा न करता आिण आप या मोठ ा झाले या
पोराबाळां वर याचा काय पिरणाम होईल याची भीती न बाळगता याने वतःला हवे
असले ले सु ख िमळवले तर यात जगाचे काय िबघडते , असा सवाल ह ली ने हमी केला
जातो. िबचारे सनातनी जग! या प नीबरोबर आयु यातली दहा-वीस वष या गृ ह थाने
सु खाने काढली, ित या भावनांकिरता याने थोडासा सं यम करावा असे याला वाटते .
बापाचे असले उदाहरण मु लांना वाईट अथाने फू ितदायक हो याचा सं भव आहे , असा
भीतीचा गोळाही या भो याखु या जगा या पोटात उभा राहतो. आज ता यात या
उ मादाने बे होश झाले या या कुमािरकेचे पु ढले आयु य क पने ने िचित्रत क न
पािह यावर ित याब ल या सा यासु या जगाला कीवही वाटू लागते ! पण अस या
जगाकडे ल कोण दे तो? गां धीं या सं यमा या त व ानाला हसणारे लोक
भो याभाबड ा समाजा या सनातनी शं काकुशं कांना थोडे च भीक घालणार आहे त? मात्र
इ छा असे ल तर या बु द्िधवादी लोकांनाही डॉ. अनिवन या ‘The group within the
society which suffers the greatest continence displays the greatest energy and
dominates the Society (समाजात या या वगात कामिवषयक सं यम अिधक असतो
तोच वग अिधक कतृ व प्रकट क शकतो व समाजाचे पु ढारीपण िमळिवतो) या
वा यासारखी अने क िवधाने आधु िनक पा चा य शा त्र ां या पु तकात वाचायला
िमळतील.

गां धीं या दुदवाने गां धीवादाला ने हमीच दुहेरी भूिमका वीकारावी लागली आहे . गे ली
वीस-बावीस वष ते या चाळीस कोटी जनते चे अनिभिष त पु ढारी आहे त. एका परतं तर्
रा ट् राचे ने तृ व प कर यामु ळे आप या त व ानाला यांना वे ळी-अवे ळी
राजकारणा या चौकटीत बसवावे लागले आहे . पण वतमानकाळ गां धींजीं याकडे
राजकीय पु ढारी हणून पाहत असला तरी भिव यकाळ िवसा या शतकात या
गु ं तागु ं ती या मानवी जीवनाचे भा यकार याच दृ टीने यांना मान दे ईल. यांचे नाव
िहटलर, चिचल, टॅ िलन, झवे ट, टोजो िकंवा मु सोिलनी यां या मािलकेत इितहास
गु ं फणार नाही. िख्र त आिण बु िकंवा मा स आिण फ् रॉइड यां या बरोबरीने ते
उ चारावे लागे ल.

अथ आिण काम या दोन पु षाथां वरच मानवी जीवनाची उभारणी झाली पािहजे असे
प्रितपादणारे पं िडत, मा स आिण फ् रॉइड यां या पं तीला मी गां धींना बसिवले ले पाहन
ू
‘अब्र यम् अब्र यम्’ हणून ओरडू लागतील. एखा ा िव ानाला ‘ वानं यु वानं
मघवानम्’ या सूतर् ाची आठवण होईल. या या दृ टीने मा स आिण फ् रॉइड पु रोगामी
आिण गां धीजी एक नं बरचे प्रितगामी!

गतवषी मुं बई सं मेलनात या आचाय जावडे करां या भाषणावर टीका करताना प्रो.
फडके हणतात, ‘अथ य पु षो दासः’ असं एक वचन आहे आिण याचप्रमाणे
‘बु भु ि तः िकं न करोित पापम्’ असे ही एक सु भािषत आहे . या दोह ची गोळाबे रीज केली
तर असे च हणावे लागे ल की समाजात काही य तीं या िठकाणी असं तु टता राहते व
पापवृ ी िनमाण होते , याला कारण यांचा बु भु ि तपणा. वर मी एकदा हटले च आहे की
अथा या मागे अ न ु धा असते व कामा या मागे िवषय ु धा असते – दो हीही ु धेचेच
प्रकार. ते हा या ु धां या बाबतीत कोणीही बु भु ि त राहणार नाही अशी यव था
के यास पापाचं हणजे च समाजघाताचं मूळ नाहीसं के यासारखं होणार नाही काय?’
(पु रोगामी सािह य, पृ . ७०.)

पापाचे मूळ नाहीसे कर याचा प्रो. फडके यांचा हा उ े श अ यं त तु य आहे , पण तो

या उपायांनी पार पडे ल असे यांना वाटते ते यां या ये या या मानाने फार अपु रे
आहे त. आजचे महायु नु स या बं दुकी या बळावर िजं क याची प्रित ा कर यासारखाच
हा प्रकार आहे .

प्रो. फडके यांनी या दोन सं कृत वचनांची गोळाबे रीज केली आहे , यां यात
सा यापे ा िवरोधच अिधक आहे . ‘बु भु ि तः िकं न करोित पापम्’ हे वचन उघड उघड
अ न ु धेचा कैवार घे णारे आहे . माणसा या पोटात आग भडकली हणजे नीित-
अनीती या सव क पना ित यात खाक होऊन जातात असे ते वचन आक् रोश क न
सां गत आहे , या वचनातले कटू स य कोण अमा य करील? एका मोठ ा दु काळात
िव वािमत्रासारखा महषीने चां भारा या घरात चो न प्रवे श केला आिण ितथे पडले ली
एक तं गडी खा ली अशी कथा िलिह यात आम या पु राणकारांचा तरी दुसरा काय हे तू
होता?

‘अथ य पु षो दासः’ हे काही महाभारतात भी मां या त डी सहजासहजी आले ले एक

साधे सु भािषत नाही. मानवी जीवनातील एका अ यं त कटू स यावर िवदारक प्रकाश
टाकणारा िव ु ीप आहे तो. या भी माने आयु या या पूवाधात िप याकिरता
त्रीसु खाचा याग केला होता, याला काही आयु या या उ राधात दुयोधना या
दु टपणाला आळा घालता आला नाही. या याशी सं पण ू असहकारसु ा करता आला
नाही. कारण? कारण दुसरे काय असणार? अथ य पु षो दासः! पै सा कधीच कुणाचा
गु लाम होत नाही. मात्र तो मोठमोठ ा कवींना आिण त व ानांसु ा आपले गु लाम
क न सोडतो.

या िठकाणी भी माला दोन माग मोकळे होते – द्रौपदीची बाजू घे ऊन दुयोधनाचा

िध कार करायचा िकंवा मूग िगळू न आप यापु ढे चालले ली एका पितव्रते ची िवटं बना
हाता या डो यांनी बघत बसायचे ! पिहला माग धै याचा होता, स याचा होता, नीतीचा
होता! दुसरा माग गु लामिगरीचा होता, िमं धेपणाचा होता, अनीतीचा होता. भी मासारखा
महापु षसु ा अशा प्रसं गी कठोर कत या या मागापासून कसा चळतो हे दाखिव यात
महाभारतकाराने आपली मािमकता सुं दर रीतीने य त केली आहे . श्रीमं तां या जगात
गरीब नु सते अ नालाच महाग होत नाहीत; अनािदकालापासून यायालाही ते महाग
झाले आहे त! जगातली बु ी जोपयं त स े ची, सं प ीची आिण अ यायाची गु लामिगरी
कर यात आनं द मानीत आहे , तोपयं त यात फरक तरी कसा पडावा? स ाधा यांनी
स तपाताळात क डून ठे वले ली स ये सु खासु खी सूयप्रकाशात ये त नाहीत. नीित ु धेने
याकुळ झाले या लाखो लोकांचा टाहो या स यां या कानां वर पडावा लागतो.
 काम ु धे या तृ तीचा प्र न तर अ न ु धेपे ाही िबकट आहे . ‘या बाबतीत कोणीही
बु भु ि त राहणार नाही अशी यव था करायची’, हणजे काय करायचे ? आज
दािरद्यामु ळे त ण-त णी ल नाचा प्र न लांबणीवर टाकू लागली आहे त. उ ा यांना
लवकर ल न करता ये तील असे गृ हीत ध ! पु निववाह, घट फोट वगै रे वगै रे सव
िववाहिवषयक सु धारणा सरास अं मलात आ या आहे त अशीही क पना क . पण
एवढ ाने समाजातले कामिवषयक प्र न िनकालात िनघणार नाहीत. यसनी नवरे , चं चल
बायका, िन य नवीन होणारे प्रेमाचे ित्रकोण– आप या सदै व धु याने आ छािदले या
उ ानात काय काय गो टी घडतात याची कामदे वाला तरी दखल असते की नाही कुणाला
ठाऊक!

खरी गो ट अशी आहे , या दो ही ु धां या बाबतीत आज गिरबांची उपासमार होत आहे

िन श्रीमं तांना अजीण झाले आहे . मात्र या िवषमते चे खापर धममो ा या जु या
क पनां वर फोडून आज या जगाने नामािनराळे हो यात अथ नाही. यु रोप-अमे िरकेत
धममो ाचा बाजारभाव साफ बसून गे याला िकती तरी तपे झाली. आप या दे शात या
सु िशि त वगाने या क पनांचे जू झुगा न िद यालाही दोन िपढ ा होत आ या; पण जो
क बडा झाक यामु ळे सूय उगवत नाही हणून आ ही आरडा-ओरडा करीत होतो, तो पं ख
फडफडावून मोठमोठ ाने आरवत असला, तरी आ हाला ह या असले या सूयाचा मात्र
अजून उदय होत नाही. ते हा सूयोदय आिण क बडा यांचा काही सं बंध असणे श य
नाही, हे समाजाने समजावून घे याची वे ळ आता ये ऊन चु कली आहे .

अ न ु धा व काम ु धा यां या बाबतीत होणारी गिरबाची उपासमार थांबवायचा जगात

एकच उपाय आहे – श्रीमं ता या या बाबतीत या उधळपट् टीवर आिण अमयाद
ह कां वर िनयं तर् ण! समाजवाद हे िनयं तर् ण न या समाजरचने या पाने घालू इि छतो!
रानटी काळापासून थोडे फार सु सं कृत झाले ले मानवी मन अिधक अिधक सु धा न हा
पालट घडून ये ईल अशी गां धीवाद अपे ा करतो. समाजवादाचा माग जवळचा आहे . तो
पूणपणे िटकाऊ आहे की नाही ते काळच ठरवील. गां धीवादाचा माग लांबचा आहे . याचे
इि छत सा य झाले नाही तरी समाजवादा या कायाला अं ती तो पूणपणे पोषकच
होईल. दोघांनाही मनु याची समता हवी आहे . समाजाचा घटक या दृ टीने मनु यावर
िनयं तर् ण घातले च पािहजे हे दोघांनाही मा य आहे . या भावने ला धम हणा अगर हणू
नका. नीती-सं कृती-प्रगती यांपैकी अगर यापे ा कुठले ही िनराळे नाव ितला ा. पण
मनु या या अं तःकरणात प्राचीन काळापासून सु त असले ली ही ु धा आता प्र विलत
होऊन जगभर सं चार क लागली आहे . ही ु धा जे वढी बौद्िधक ते वढीच भावना मक
आहे . ती तु म या आम या सवां या कानात एकसारखी गु णगु णत आहे , ‘उ ाचे नवे जग
सु खी हायचे असे ल तर जीवनात भोग आिण याग, का य आिण कृती, बु ी आिण
भावना यांचा सुं दर मे ळ पडला पािहजे . प्राचीन काळी महषी वा मीकींची प्रितभा
क् र चप या या क् रीडाम न जोड याला पाहन ू मोिहत झाली होती ना? या
जोड यात या नराचा एक क् र िभ लाने वध केले ला पाहन ू महषींनी रागाने याला शाप
िदला होता ना? भोग आिण याग, का य आिण कृती, बु ी आिण भावना या
जोड यांपैकी, कुणावरही तसा प्रसं ग आला तर तु ही ते च करा. आिण एक गो ट िवस
नका. कालचे शाप श दांचे होते , आजचे शाप कृतीचे असले पािहजे त!’

को हापूर िव. स. खांडेकर

ता. २१-४-१९४४
 चवध

सामा जक भावना हा िवकासशील मानवी जीवनाचा आ मा आहे. ही भावना नेहमी तीन कारांनी कट होते– श दांनी, अ न ूं ी,
आिण कृत नी. का य हे या भावनेचे पिहले सुंदर व प. पण का यातील श द िकतीही सुंदर असले तरी शेवटी ते वा यावरच
िव न जातात. अ ू हे या भावनेचे दस
ु रे रमणीय प! पण माणसा या ु ध दयसागरातून बाहेर येणारे हे मोती शेवटी
मातीमोलच ठरतात! डो यांत या पा याने मनु य वतः या दयातली आगसु ा शांत क शकत नाही. मग जगातला वणवा तो
काय िवझिवणार? सभोवतालचे दःु ख पाहन याकुळ झाले ले माणसाचे मन हलके कर यापलीकडे श द आिण अ ू यां यात
साम य असत नाही.

या भावनेचे ितसरे व पच मानवी गतीला उपकारक होऊ शकते. या व पात ती त डाने िकंवा डो यांनी बोलत नाही. ती
नेहमी हातानेच बोलते. वतःचे र िशंपून ती इतरांचे जीवन फुलिवते.

श द, अ ू आिण र ! ितघां या उगमाचे

अनु क्रम

४
 १
िकण्–

सतारी या तारे वर णभर बोट ठे वून कोण पळू न गे ली ही?

सु लोचना?

छे ! सतारी या तारे ला पश क न यातून भ्रमरा या गु ं जारवासारखा मधु र वनी

कसा िनघतो हे पाहायला सु ल ू काय आता पाच-सात वषांची परकरी पोर आहे ?

ये या श्रावणात ितला चोिवसावे स न पं चिवसावे वष लागे ल. ती काही आता

कुमारी सु लोचना दातार नाही. सौ. सु लोचनाबाई शहाणे झाली आहे ती!

सौ. सु लोचनाबाई!

नु स या सौ. ने अपमान होईल ितचा! सारे रामगड सं थान डॉ टरीण हणून

ओळखतं य ितला! हो, मे िडकल कॉले जात न जाता डॉ टरीण झाली आहे ती! िन सु लू
काही अशी-तशी साधीसु धी डॉ टरीण नाही. कुठ या तरी कोप यावर पाटी लावून
िग हाइकांची वाट पाहत बसणा या डॉ टरांची बायको नाही ती. भगवं तराव शहाणे
वयाने लहान असले तरी रामगडचे िसि हल सजन आहे त ते !

राजे साहे बांची िवल ण मजी आहे यां यावर. काय ने म आहे ? उ ा भगवं तराव
सं थानचे िदवाणसु ा होऊन जातील!

राजे साहे बांची प्रकृती बरी राहत नाही हणे . ही लढाई थांबली की हवापालट
कर यासाठी ते ि व झलं डला जाणार आहे त. अथात भगवं तराव यां याबरोबर जाणारच.
िन मग काय? भगवं तरावां या बरोबर सु लह ू ी जाईल! काय भा यवान पोर आहे ! ज मभर
एकशे चाळीस एके एकशे चाळीस करीत बसणा या प्रोफेसराची मु लगी मजे खातर यु रोप-
अमे िरका पाहन ू ये ईल हे व नात तरी कुणाला खरे वाटले असते का? पण–

सु ल ू बोटीव न उतरे ल या वे ळचा ितचा पोषाख कसा असे ल बरे ? इं िदरा ने ह ं चा एक

फोटो आला होता ना मागे ? अगदी तशी िदसे ल ती! नाही?

एवढी मोठी झाले ली सु ल ू आप या खोलीत ये ऊन सतारीवर बोटे नाचवून िभ या

खारीप्रमाणे पळू न जाईल?

छे !

प्रोफेसर दादासाहे ब दातारांनी एकदम डोळे उघडले . आतापयं त िनद्रा आिण जागृ ती
यां या सीमे वर आपले मन घु टमळत होते याची यांना जाणीव झाली. ‘सं िधप्रकाशात
सवत्र दृ ये िनराळी िदसतात ना? तसे च आहे हे !’ असे मनात हणत यांनी
उशीजवळ या िद याचे बटण दाबले . खोलीत एकदम ल ख प्रकाश पसरला.
दादासाहे बांनी समोर या मोठ ा घड ाळाकडे पािहले . पाच प तीस. ते वतःशी हणत
होते – मघाशी तं दर् ीत आप याला ‘िकण्’ असा जो आवाज ऐकू आला तो ‘खण्’ असा
घड ाळाचा ठोका होता हणायचा ! िनद्रा आिण प्रीती यां या जादन ू े मूितमं त
कठोरतासु ा कोमल होते असे –

कुणाचे बरे सु भािषत आहे हे ?

दादासाहे ब आठवण क लागले . आप या आवड या भवभूतीचे ?

छे !

की दुस या कुठ या सं कृत कवीचे ?

छट् !

सु लनू े परवा तो खिलल िगब्रान आणला होता ना? आपण सहज चाळला तो! या या
या मॅ डमनमधले एखादे वा य असावे हे !

तो िगब्रान हणजे सु लच
ू े अगदी दै वत झाले ले िदसते . हं ऽ! दोन िपढ ांत
आवडीिनवडी िकती बदलतात पाहा! माझी भवभूतीवरली भ ती सु लल ू ा पटत नाही िन
ितचे दो त आप याला आवडत नाहीत!

ू े–
अरे हो! पण मघाचे ते सु भािषत– िनद्रा आिण प्रीती यां या जादन

ते िगब्रानचे च आहे की–

दादासाहे बां या मरणश तीने खूप धावपळ केली, पण या सु भािषताने यां याशी
चां गलाच लपं डाव मांडला होता. शे वटी कंटाळू न ते वतःशीच हणाले ,

‘मी तसा हातारा झालो नाही अजून! पं चवीस-स वीस वष ते च ते च िशकवायला

कंटाळा आलाय मनाला. ती असती तर माझा पूवीचा उ साह अजूनही...’

घड ाळा या उज या बाजूला असले या प नी या मोठ ा फोटोकडे यांची दृ टी

गे ली.

ू ींची अशीच एक पहाट यां या डो यांपुढे उभी रािहली.

पं चवीस वषांपव
 साडे पाचचा खणकन् ठोका होताच आपण जागे झालो. प्रोफेसर झा यानं तरचे पिहले च
वष होते ते आपले . बरोबर साडे पाचला उठू न या िदवशी या कॉले जात या या यानांची
तयारी करायची असा आपला कायक् रम होता. पण आपण जागे झालो ते हा–

आप याला चटकन उठता ये ईना. एखादे लहान मूल आईला िबलगून िनजते ना? तशी
आपली प नी आप या ग यात हात टाकू न शांतपणे झोपी गे ली होती. सु लू या वे ळचे
डोहाळे सु होते ितला. मोठे खडतर डोहाळे होते ते ! धड जे वण जात नसे की नीट झोप
ये त नसे . उ ररामचिरतात राम सीते चे डोहाळे पु रिव या या दृ टीने ितला िवचारतो,
‘तु झी काय इ छा आहे ?’ ती उ र दे ते ‘गं गामाई या पिवत्र प्रवाहात नान करावं सं
वाटतं मला!’ आध या िदवशी रात्री या सं वादाची आठवण होऊन आपण प नीला
प्र न केला होता,

‘एक गो ट सां गशील मला?’

‘हं !’ ती उ रली होती.

‘अगदी मनातलं – मनातलं नाही– मना या चोरक यांतलं – सां गायला हवं हं !’ ितने
हसून नु सती मान हलिवली होती.

मग आपण हटले , ‘तु ला कसले डोहाळे लागले त ते सां ग मला!’ ती काहीच बोले ना.
ती लाजते य, असं वाटलं आप याला. आपण चटकन बोलून गे लो ‘मा या ग याची
शपथ आहे !’ ितचे डोळे एकदम पाणावले . ती िकंिचत काप या वराने हणाली, ‘आधी
शपथ यावी मागं !’ बायको या िभत्रेपणाची थट् टा न करणारा नवरा जगात एक तरी
असे ल का?

आपण शपथ तर मागे घे तलीच नाही– उलट ितची थट् टा कर याकिरता हणालो,
‘पु निववाह करणारी मु लगी इतकी सनातनी असे ल असं न हतं वाटलं बु वा आप याला!’

ित या डो यांतन ू चारदोन अश् टपकन खाली पडले . पण आपण काही माघार घे तली
नाही. बालहट् ट, त्रीहट् ट, राजहट् ट– हे तीन हट् ट, जगात प्रिस आहे त. परं तु
नव याचा हट् ट हणजे या ित ही हट् टांचे सं मेलन! यामु ळे आप या हट् टापु ढे आप या
प नीला माघार यावी लागली! ितने आपले खरे खु रे डोहाळे सां िगतले . माती खावी असे
ितला वाटत होते .

ित याकडून एवढी कबु ली िमळा यावर मग आप या िजभे चा जो पट् टा सु झाला–

लहान मु लाला गु दगु या क न हसिव यात गं मत असते ना! बायकोला िचडवून
रडिव यातही तशीच मौज असते . िनदान त ण नव याला तरी यात िवल ण आनं द
वाटतो. प्रीती ही िजतकी कोमल िततकीच क् र आहे की काय कुणाला ठाऊक!
कदािचत यांचा छं द बोल याचाच आहे यांचा तरी अशा वे ळी आप या िजभे वर ताबा
राहत नसावा!
 ित या माती खा या या डोहा यां वर आपण यथे छ त डसु ख घे तले , ‘उ ा तु ला
मु लगा झाला तर तो आय. सी. एस. ला जाईल, शे तात खपणारा नां ग या होणार नाही!’
असे आपण हटले ते हा ितला अिधकच वाईट वाटले . एकंदरीत बायकांना िवनोद कमीच
समजतो हे काही खोटे नाही.

रात्री या या थट् टेचा शे वट अश् ं त झाला. आपली प नी डोळे पु शीत दरू जाऊन
बसली. आप याला झोप के हा लागली ते कळले सु ा नाही. मात्र िन य िनयमाप्रमाणे
साडे पाचचा ठोका होताच आपण जागे झालो. पाहतो तो आपली प नी आप या
ग याभोवती हात टाकू न एखा ा बालकाप्रमाणे झोपी गे ली आहे . आप याला उठायला
तर हवे होते ; पण ितला जागे न करता हे कसे साधायचे ? आप या मनात आले – गु ं तले ला
श द सोडवून घे णे सोपे आहे . पण अशा गोड रीतीने गु ं तले ला गळा मोकळा क न घे णे–

घड ाळाचा काटा पु ढे धावतच होता. कॉले जात आप याला प्रित ठा िमळवायची

होती. प्र ये क पु ढचे या यान माग यापे ा सरस होईल अशी द ता आपण घे त होतो.

प नीचा हात हळू च उचलून आपण दरू ठे वला. पण अं थ णाव न उठतो न उठतो तोच
ितने डोळे उघडले .

आपण हटले , ‘तू व थ झोप. मी वाचायला बसतो!’

श दांपे ा डो यांची भाषा अिधक सु लभ असते . ितने एकच दृि ट े प केला. पण

आपण जाऊ नये अशी ितची इ छा यात िकती प टपणाने िदसली! णभर आपण
थबकलोही. ती हळू च हणाली, ‘मला बरं वाटत नाही आज!’

आपण हसलो िन िनघून गे लो.

चूळ भ न आपण पलीकड या खोलीत िद यापाशी जाऊन बसलो– िन वरचे च पु तक

उचलले . उ ररामचिरत होते ते ! िजथे खूण होती ते पान आपण उघडले . आज वगात
आप याला कुठ या लोकापासून सु वात करायची ते पािहले . तो लोक–
‘मा िनषाद प्रित ठां वमगमः शा वतीः समाः ।
य क् रौ चिमथु नादे कमवधीः काममोिहतम् ।।

हा होता.

का याची िनिमती िकती कोमल भावनांत होते हे िस करणारा हा लोक आप याला

फार आवडत असे . तो मु लांना सुं दर रीतीने समजावून सां ग याकिरता आपण िवचार क
लागलो– हळू हळू डो यांपुढले क् र चप याचे जोडपे नाहीसे झाले . ितथे आपण आिण
आपली प नी यां या मु दर् ा िदसू लागला. कुणी तरी आप या प नीवर ने म ध न बाण
सोडीत होते – तो दु ट पारधी कोण असावा? हणून आपण वळू न पािहले . या िठकाणीही
वतःचाच चे हरा िदसला आप याला.
 आपण पु तक तसे च फेकू न िदले , िदवा मालवून टाकला िन परत पलीकड या खोलीत
जाऊन काहीही न बोलता, प नीचे म तक मांडीवर घे ऊन ते हल या हाताने थोपटू
लागलो. ितची कळी एकदम उमलली, ितने हसत िवचारले , ‘आप याला वाचायचं होतं
ना?’

आपण उ र िदले , ‘हो!’

‘मग जावं बाई! नाही तर कॉले जातली मु लं मा या नावानं खडे फोडतील!’

‘एक लोक अडलाय, मला याचा नीट अथ लागावा हणून तर मी इथे बसलोय!’ असे
हणून आपण ितला तो लोक हणून दाखिवला.

ती उद्गारली, ‘अ रसु ा कळलं नाही मला!’

आपण उ र िदले , ‘हा िवनय आहे तु झा. खरा अथ तूच मला सां िगतलास!’

‘मी?’ ितने आ चयाने प्र न केला.

‘हो– तो– तूच– तु या या सुं दर डो यांनी!’

दादासाहे ब एकाग्रते ने प नी या फोटोकडे पाह ू लागले . यां या मनात आले – फोटो

चां गला आहे . अगदी हुबे हबू आहे . पण या बोल या डो यांची सर काही या फोटोत या
डो यांना नाही!

लगे च फोटोव न यांची दृ टी घड ाळाकडे गे ली. घड ाळात पावणे सहा होऊन गे ले

होते .

ते झटकन अं थ णाव न उठले . आप याला उठायला उशीर झाला हणून सु ल ू आपली

थट् टा करील असे ही यां या मनात ये ऊन गे ले. हो! ‘दादा, तु ही हातारे झालात
आता,’ हे अलीकडे ितचे एक पालु पदच झाले आहे . नाही का? आिण मिह यापूवी ती
एकदम एकटी माहे री आली ते हापासून तर ित या बोल यात एक प्रकारचा िविचत्र
फटकळपणाही आले ला िदसतोय! ‘नातवं डाचं त ड कधी िदसणार दादासाहे बांना?’ असे
ू े उ र काय ावे ? हणे – ‘िहं दु थानपु ढं
परवा कुणीसे ितला थट् टेने िवचारले . सु लन
लोकसं ये चा प्र न नाही आता. आहे त या लोकांना जे वायला कसं िमळे ल हे च पा ला
हवं आधी!’

खोलीतून बाहे र पडून दादासाहे ब त ड धु याकिरता हाणीघराकडे वळले . जाता जाता

यांचे ल सु लू या खोलीकडे गे ले. खोलीत प्रकाशाचे कसले च िच ह िदसत न हते . सु लू
बहुधा झोपी गे ली असावी. दादासाहे बांना आठवले , परवा सु लचू हणाली होती, ‘मी एक
कादं बरी िलिहते य ह ली!’ िलिहता िलिहता रात्री खूप जागली असे ल पोरगी! नाही तर
सु ल ू पहाटे उठली नाही असे कधीच हायचे नाही.

हाणीघरात ब्रशने दात घासता घासता दादासाहे बां यापु ढे छोटी सु लोचना उभी
रािहली. आई दात घासायला लागली की ती रडे , ओरडे व पळू न जाई. मग आपण ितला
गो टी सां गत घे ऊन ये त असू. दात घासता घासता ‘कशी बाजाची पे टी वाजते य!’ असे
आपण हटले की मग सु ल ू वतः या बोटाने दात घासू लागे ल. अवघी वीस वष झाली
या गो टीला. पण या सु लत ू िन आज या सु लत
ू िकती अं तर पडले आहे ! काळ हा मोठा
िवल ण जादग ू ार आहे !!

दादासाहे ब त ड धु णे आटपून बाहे र आले . अजूनही सु ल ू उठली न हती. चहा

घे त यािशवाय आपणाला काही काम सु चणार नाही हे ठाऊक अस यामु ळे वतः चहा
करावा, गड ाला उठवावा की सु लल ू ा हाक मारावी या िवचारात ते णभर पडले . सु लू
एक मिह यापूवी एकदम माहे री आली तशी चार िदवसांनी एकदम िनघूनही जाईल. ते हा
ित या हातचा िजतका चहा यायला िमळे ल िततका िपऊन घे तला पािहजे असे मनात
हणताना ते वतःशीच हसले .

‘मला मु ाम का उठिवलं त, दादा?’ असे सु लनू े िवचारले तर याला काय उ र ायचे

याचासु ा यांनी िवचार क न ठे वला. ते सु ललू ा सां गणार होते – ‘वाळवं टातून प्रवास
कराय या आधी उं ट भरपूर पाणी िपऊन घे तो ना? तसा मीही तु या हातचा चहा िपऊन
घे णार आहे . वषाकाठी के हा तरी ते वढ ा अवधीत सबं ध वषाची तरतूद क न यायला
नको का?’

आप या या उ राचे कौतु क करीतच दादासाहे ब सु लोचने या खोलीपु ढे आले . यांनी

लाडीकपणे हाक मारली, ‘सु ल–ू ’

आतून उ र आले नाही.

दादासाहे ब वतःशीच हसले . मृ द ू वरात मारले या हाकेने चटकन जागी हायला सु लू

काही हातारी आजीबाई न हती.

यांनी मोठ ाने हाक मारली– ‘सु ल–ू ’

पलीकड या राईतून जा या झाले या पाखरांचा िविचत्र िकलिकलाट यां या

कानावर पडला. पण सु लू या खोलीतून हं ू की चूंसु ा ऐकू आले नाही.

दादासाहे ब िकंिचत अ व थ झाले . दार खडखडाव यािशवाय सु ल ू जागी होणे श य

नाही हे यांनी ओळखले . यांनी दारावर बोटाने टकटक केले . या प्रशांत वे ळी तो
आवाज यांना इतका कणकटू वाटला की पु हा टकटक करायला यांचा हात पु ढे होईना.

यांनी दार ढकलून पािहले . दो ही दारे एकदम जोराने उघडली िन िभं तीवर आपटली.
या आवाजाने सु ल ू दचकू न उठे ल अशी भीती णभर दादासाहे बां या मनात उभी रािहली.
अं धारात यांना काहीच िदसत न हते . पण यांचे कान उ सु कते ने ऐकत होते . खाटे ची
करकर अथवा सु ल ू या कुशीव न या कुशीवर वळ याचा आवाज, काही हट या काही
ऐकू आले नाही यांना! सु लू या गाढ झोपे ची आता खूप थट् टा करायची असे मनात
हणत यांनी झटकन पु ढे होऊन िवजे चे बटन दाबले .

खोलीत प्रकाश पसरला. पण तो दादासाहे बांना अं धाराहन

ू ही भयाण वाटला.

खाटे वर सु ल ू न हती. इतकेच न हे तर अं थ णावर या पलं गपोसाला एकही सु रकुती

पडली न हती. पायाजवळ या चादरीची घडी ज शी या त शी िदसत होती! सु ल ू रात्री
या अं थ णावर झोपली अस याची कसलीही खूण ितथे िदसत न हती.

दादासाहे ब तं िभत झाले . यांचे मन हणत होते – ही पोरटी रात्रभर न झोपता काय
करीत होती? अलीकडची त ण माणसे हणजे िपशा चे आहे त असे परवा एक सनातनी
व ता हणाला! श्रो यां या टा या घे याकिरता याने ते वा य उ चारले असावे असे
याचे भाषण वाचताना आप याला वाटले . पण सु लच ू े हे उ या रात्रीचे आलोचन
जाग्रण– िपशा चासारखे च ितचे हे वागणे नाही का?

आपण कादं बरी िलहीत आहोत असे परवा ती हणाली होती ना? असले वे ड डो यात
िशर यावर कुठली झोप िन कुठले काय?

दादासाहे बांनी सु लोचने या टे बलाखाली वाकू न पािहले . र ी टाकायची टोपली

कपट ांनी नु सती भ न गे ली होती.

आपला तक अगदी बरोबर होता असे दादासाहे बांना वाटले . पोरीला एखादा प्रसं ग
मनासारखा रं गिवता आला नसे ल– तो पु हा पु हा िलिह याचा प्रय न क न ितने
कागदामागून कागद फाडले असतील– या फाडले या कागदांनीच ही टोपली भरली
असावी. प्रीतीप्रमाणे कले चेही वे ड िविचत्र असते . पोरीला सां गायला हवे की
कादं बरीकार हणून तु झे नाव महारा ट् रात गाजले नाही तरी चाले ल, पण आधी
प्रकृतीला सां भाळ. अशी जाग्रणे क लागलीस तर आजारी पडशील िन भगवं तराव
हणतील, ‘ल न झा यावर पोरीची काळजी कुणी करीत नाही!’

सु लोचना कसली कादं बरी िलहीत आहे ते तरी पाहावे अशी दादासाहे बां या मनात
इ छा उ प न झाली. यांनी टोपलीतले मूठभर कपटे उचलून ते एकामागून एक
पाहायला सु वात केली. यात अखं ड पाच-सहा श दांचा एकही कपटा न हता. यामु ळे
यांना या तु कड ांपासून काहीच अथबोध होईना.

यांनी िनरखून पािहले .

एका कपट ावर दोनच श द होते – ‘िप्रय िदलीप.’

 ते ह ता र सु लोचने चेच होते .

दादासाहे बांना वाटले – िदलीप हा सु लू या कादं बरीतला नायक असावा आिण सु लू

रात्रभर जी जागली असावी ती नाियकेने नायकाला िलिहले ले पत्र ित या मनासारखे
होईना हणूनच.

यांनी दुसरे कपटे चाळू न पािहले . मधूनच सु लोचने चे ह ता र िदसे . मधूनच दुस या
एका ह ता रातले काही कपटे यांना िमळत. हे दुसरे ह ता रही आप या ओळखीचे
आहे , असा यांना पु हा पु हा भास होत होता. पण ते कुणाचे आहे हे काही के या यांना
आठवे ना.

दरवषी आप या हाताखाली शे कडो िव ाथी िशकू न जातात. यांचे चे हरे सु ा

आप याला आठवत नाहीत. मुं बईला र यावर एखादा त ण मनु य आप याला भे टतो
िन नम कार क न हणतो, ‘सर, मला ओळखलं त का?’ मोठी पं चाईत होते आपली अशा
वे ळी. ‘चे हरा ओळखीचा वाटतोय पण नाव मात्र–!’ असे काही तरी बोलून आपण वे ळ
मा न ने तो. मग तो त ण हणतो, ‘सर, मी तु मचा िव ाथी होतो. आता
यु िनिसपािलटीत असतो. शाळा-कॉले जात िशकले लं सारं िवस न गे लोय मी. पण तु ही
िशकिवले लं ‘उ ररामचिरत’ मात्र अजून आठवतं य.’ याचे हे बोलणे ऐकले हणजे
आप याला मूठभर मांस चढते . पण दुस याच िदवशी आपण याचे नाव िन चे हरा पु हा
िवस न जातो.

हे िवचार मनात ये त असतानाच दादासाहे ब या दुस या ह ता रांचे कपटे िनरखून

पाहत होते . पण समु दर् ा या वाळवं टात हरवले या पै चा शोध करावा तशी यांची ि थती
झाली.

कंटाळू न यांनी ते कपटे टोपलीत फेकले .

रात्री या जाग्रणामु ळे सु ल ू कंटाळली असावी िन पहाट होताच िफरायला बाहे र

पडली असावी असा तक यांनी केला. ते मनात हणाले , ‘लहानपणापासून िफरायचं वे ड
आहे पोरीला!’ यांना आठवले – सु ल ू सात-आठ वषांची िचमु रडी पोर होती, पण दादा
आप याला पहाटे िफरायला ने त नाहीत हे ल ात ये ताच ती पाच वाजताच अं थ णावर
उठू न बसू लागली. तांबडे फुटाय या आधीच दादांना ितला घे ऊन घराबाहे र पडावे लागे .
घराबाहे र पाऊल पडले की जणू काही बाहे र या व छं दी वायु लहरींशी ती समरस
होऊन जाई. उ हा यात उजाडताना शु क्र ते वढा आकाशात चमकताना िदसे . ती
या याकडे िनरखून पाही आिण हात वर करी. जणू काही तो तारा नसून एखा ा वे लीला
उं चावर लागले ले फू लच होते . पूवकडे उषा रं ग खे ळू लागली की सु ल ू अगदी अधीर
होऊन जाई. या रं गात आपले हात बु डवावे , िनदान या रं गाने आपले नखे रं गवून
यावीत अशी िवल ण इ छा ित या मनात उ प न होई आिण टे कडीवर चढता चढता
दम लागला तरी ती हणे , ‘टे कडी खूप खूप उं च हवी होती, हणजे मी अगदी वर वर
चढून गे ले असते िन मग मला खे ळायला इं दर् धनु य िमळालं असतं !’

एका केळी या झाडाला िबलगूनच दुस या केळीचे क ब उगवतात ना? आठवणीही

अशाच असतात.

दादासाहे बांना दुसरी एक गो ट आठवली. लहानपणापासून सु लच ू ी क पनाश ती

अितशय त लख. का याची ितला भारी आवड हणून तर आपण ितला आठ या वषी
सं कृत िशकवायला सु वात केली. अकरा या वषी रघु वाचीत होती ती! िदनकर हणून
एक गरीब कॉलर होता– आप या इथं च राहत होता तो– पु ढे पोरं वाहवलं – नाही तर
आज सं कृतचा प्रोफेसर हणून नाव काढलं असतं बे ट ानं – यावर कसलासा खटला
सु आहे असं परवाच कुणी हणालं – नाही का? तो िदनकर आला, याच वषी आपली
प नी वारली– या की पु ढ या?

पाऊलवाटे ला पु हा पाऊलवाट फुटावी तशी प नी या मृ यूची मृ ती आता

दादासाहे बां या मनात प्रभावी झाली.

सु लू या पाठीवर झाले ले दो ही मु लगे वाचले नाहीत. आप या बायकोला मु लगा

नाही याची फार फार खं त वाटे . िदनकर आप या घरी राहायला आला ते हा आपण ितला
थट् टेने हटले होते – ‘तु ला मु लगा हवाय ना? हा घे मु लगा!’

लगे च ितने हसत हसत उ र िदले होते . ‘हा जावई आहे माझा. मु लगा नाही!’

ितचे ते श द ऐकू न सु ल ू काय लाजली होती! पु ढे िकती तरी िदवस आपण ितची चे टा
करीत होतो–

जु या आठवणीत रमून गे लेले मन हणजे उताराला लागले ली गाडी. ती आपोआप

कधीच थांबायची नाही. सु लिू वषयी या आठवणीतून दुसरी आठवण िनघू पाहत होती–

इत यात बाबू गडी चहाचे दोन पे ले घे ऊन खोलीत आला. दादासाहे ब एकटे च

िदस यामु ळे याने िवचारले , ‘ताईसाहे ब कुठं आहे त?’

‘िफरायला गे या असतील!’

‘चहा घे त यािबगर िफरायला नाही जात या!’ असे वतःशीच पु टपु टत बाबू एक
पे ला परत घे ऊन गे ला.

चहा घे ता घे ता दादासाहे बांना वाटले – आपणही िफरायला बाहे र पडावे . सु ल ू बहुधा

टे कडीवर जाऊन बसली असावी! आप याला पािहले की ती चिकत होईल. मग आपण
ितला थट् टेने हणू– ‘पोरी, पळू न पळू न तू कुठं पळू न जाशील? फार तर माहे राहन ू
सासरी िन सासरहन ू माहे री!’
 िफरायला जा या या िवचाराने दादासाहे बांनी िखडकीतून बाहे र पािहले . आभाळ
अं धारले ले होते . पाऊस के हा ये ईल याचा ने म न हता. अशा कुंद हवे त िफरायला जाणे
हणजे –

एकदम यांची नजर कोप याकडे गे ली. सु लच ू ी छत्री जाग या जागी होती. यां या
मनात आले – ता य हणजे अद्भुतर य अिवचार हे च खरे – या पावसा या या िदवसांत
छत्रीसु ा न घे ता सु ल ू पहाटे िफरायला गे ली िन आपण मात्र–

काळवं डले ले आकाश कपाळाला आठ ा घालणा या आजोबांपर् माणे आप याला

भे डसावीत आहे – या आजोबां या रागाला त ड दे यापे ा घरात कुठे तरी लपून बसणे
हे च बरे नाही का?

दादासाहे ब आत या खोलीकडे वळले , आत पाऊल टाकताच यांची दृ टी प्रथम

प नी या फोटोकडे िन कोप यात या सतारीकडे वळली. यां या मनात आले – काळाने
आपली एक िजवाभावाची सोबतीण िहरावून ने ली. पण ही दुसरी सोबतीण? ती
आप याला कधीच अं तर दे णार नाही.

यांनी हळु वार हातांनी सतार उचलली. एखा ा व सल िप याने लाड या मु ली या

अं गाव न माये ने हात िफरवावा याप्रमाणे सतारी या तारां व न यांची बोटे िफ
लागली. भरती या वे ळी समु दर् ा या लाटा अशा एकामागून एक नाचत वाळवं टभर
पसरतात याप्रमाणे मधु र वरलहरी या खोली या शू य वातावरणात नाचू लाग या.
एकदम अर याचे नं दनवन झाले . या लहरी प्रथम मधु र हो या– मग मधु रतर झा या–
िन मग–

आपण अगदी लहानपणी कुठे तरी ऐकले ली ‘इस तनधनकी कोन बढाई’ ही चीज
छे डीत आहो हे तरी दादासाहे बांना कळत होते की नाही कुणाला ठाऊक. आपली
प्रोफेसरकी– प नीचा मृ यू– सु लीचा हट् टी वभाव– सारे सारे काही ते िवस न गे ले.

साडे सात वाजता बाबू यांचा दुसरा चहा घे ऊन आला ते हा यांनी िवचारले , ‘सु लन
ू े
चहा घे तला का?’ सु लच
ू ा चहा झाला असला तर लहानपणी ती जशी आप यासमोर बसत
असे तशी बसवून आज ितने अगदी नको हणे पयं त ितला सतार ऐकवायची असा िवचार
दादासाहे बां या मनात नु कताच ये ऊन गे ला होता.

पण बाबूने उ र िदले , ‘ताईसाहे ब अजून आ या नाहीत!’

‘अजून?’ हा एकच श द दादासाहे बांनी उ चारला खरा. पण या एका श दात जगातले

सारे आ चय जणू काही साठिवले होते . तो श द उ चारताना नकळत यांनी झट याने
मांडीवरची सतार दरू ठे वली. एखा ा भे दरले या पाखरा या ची काराप्रमाणे सतारीतून
जो क ण वनी उमटला–
 दादासाहे बांनी चपापून सतारीकडे पािहले – लगे च आप या मना या ग धळाचे यांना
हसू आले . ते वतःशीच हणाले – िफ न ये ता ये ता सु लल
ू ा एखादी मै तर् ीण भे टली
असे ल! ितने ितला केला असे ल चहाचा आग्रह. चहा हाच स या त णांचा दे व झाला
ना? चहा झाला की की ग पांना रं ग चढतोच! यातून या अलीकड या मु ली!
पािक तानापासून सं तितिनयमनापयं त कुठ याही िवषयात यांची गती नाही अशी नाही!

र याव न वतमानपत्रे िवकणारा मु लगा ओरडत जात होता– ‘फाशीची िश ा’,

‘फाशीची िश ा’–

याचे तार वरातले ते श द दादासाहे बांना ऐकू आले . एकदम धावून जावे िन या
मु लाला हाक मा न अं क यावा असे यांना वाटले . पण ते णभरच! वतमानपत्रात
यांचे मन कधीच रमत नसे . याच या बात या िनरिनरा या वतमानपत्रांतन ू िमट या
मारीत वाचणारे लोक पािहले हणजे यांना हसू ये ई. ते मनात हणत– अिभजात वाङ्मय
सोडून असले िलखाण वाच यात या लोकांना काय आनं द होतो कुणाला ठाऊक!
अम याने बायकोचे नाक कापले िन तम याने िवष खाऊन जीव िदला. अस या
बात यां िशवाय आम या वतमानपत्रांत दुसरे असते तरी काय? अगदी गां धींचे भाषण
असले तरी यात यांचे चक् रीपु राण असायचे ! चरखा चालवा, खादी वापरा िन खे ड ात
चला! बु द्िधवादाला पटे ल असा िवचार चाळीस कोटी लोकां या ने यालासु ा िजथे
करता ये त नाही ितथे ही िबचारी पोटभ वतमानपत्रे काय िशकवणार?

आज कॉले जात काय काय िशकवायचे आहे ते पाहावे हणून दादासाहे ब उठले . मात्र
अजून मघाची वतमानपत्रे िवकणा या पोराची आरोळी यां या कानात घु मत होती–
‘फाशीची िश ा!’, ‘फाशीची िश ा!’

णभर यांचे मन चरकले . कुणाला बरे ही िश ा झाली असे ल? कुणी दे शभ त तर

नसे ल ना?

वतमानपत्रांकडे ने हमीच उपहासाने पाहणारे यांचे मन उ रले , ‘कुणी दरोडे खोर

फाशी जात असला तरी ती बातमीसु ा ही पोटभ वतमानपत्रं जाड ा टाईपातच
छापतील. सु ल ू वतमानपत्रांचा भारा घे ऊन ये ईलच घरी! ते हा बघू काय भानगड आहे
ती!’

दादासाहे ब शांतपणे आप या खु चीवर जाऊन बसले . टे बलावर उज या हाताला

कॉले जातील सव पु तके यवि थत लावून ठे वली होती. यांनी अगदी वरचे च पु तक
उचलले . उ ररामचिरत होते ते . खूण होती ते पान यांनी उघडले . दुसरा अं क नु कताच
सु झाला होता. आत्रेयी आिण वनदे वता यांचे सं भाषण चालले होते . यांची नजर आज
िशकवाय या लोकाकडे गे ली.
‘मा िनषाद प्रित ठां वमगमः शा वतीः समाः ।
य क् रौ चिमथु नादे कमवधीः काममोिहतम् ।।’
 झटकन यांनी पु तक िमटले . हा लोक यांचा आवडता होता. पण गे ली वीस-पं चवीस
वष तो यांनी इतके वे ळा िशकिवला होता की–

अगदी चोखून खा ले या आं या या कोयीप्रमाणे वाटला तो यांना! यां या मनात

आले – पं चवीस वष तीच तीच पु तके आपण िशकवीत आहोत, याच याच लोकावर
पु नः पु हा मि लनाथी करीत आहोत– ठरले ला मु कटा ने सन ू ठरािवक वे ळा दहा घर या
दे वांना ता हनात बु डिवणारा िभ ु क आिण एक जु नाट काळा झगा घालून याच याच
पु तकांची िव ा यांपुढे पोपटपं ची करणारा आप यासारखा प्रोफेसर, यां यात काय
अं तर आहे ? पिह याला दहा पये िमळतात िन दुस याला एकशे चाळीस िमळतात
एवढे च!

लगे च यांचा अहं कार जागा झाला. आप या हाताखालून िशकू न गे लेली शे कडो हुषार
मु ले यांना आठवली. यांनी कॉले जला िमळवून िदले ली कीती आिण वतः िमळवले या
मोठमोठ ा पगारा या जागा– एकदा एका कले टरने गु वय दादासाहे ब दातार हणून
आपला एका जाहीर सभे त उ ले ख केला न हता का? आपणाला ते च ते च काम करावे
लागते हे खरे ! पण हे रा ट् रा या सं कृतीचे काय आहे – ही समाजाची उ च प्रकारची
से वा आहे –

यांनी पु हा उ ररामचिरत उघडले . ‘मा िनषाद’ हा लोक आज अगदी उ म रीतीने

िशकवायचा यांनी मनाशी िन चय केला. ते वतःशी हणाले , ‘ हातारा गवई मै फल
कशी रं गवतो ते –’

जवळचे मोठे कपाट यांनी उघडले . यवि थतपणे रचून ठे वले या नोट या व ांची
आिण डाय यांची रास पाहन ू अिभमानाची एक उ ुं ग लाट यां या मनात उचं बळू न
गे ली. उ ररामाची िटपणे यांनी शोधून काढली. दुसरा अं क– क् र चवध– या
लोकावरचे िटपण वाचता वाचता ते दे हभान िवस न गे ले. ता यात पदापण करणा या
सुं दर रमणीची आरशापु ढे उभे रािह यावर जी मनःि थती होते , ितची क पना या वे ळी
दादासाहे ब सहज क शकले असते . यांना आप या ता यात या बु द्िधम े चा
िवल ण अिभमान वाटला. एवढ ा सा या लोकातून वाङ्मय आिण जीवन यांचे सुं दर
त व ान िव ा यांना कुणीही प्रोफेसर िशकवू शकणार नाही अशी यांची खात्री
होती. यां या िटपणा या शे वटी िलिहले होते – ‘वा मीकीचा शोक लोका या पाने
प्रगट झाला. खरी का यिनिमती अशीच उचं बळू न ये ते, अं तःकरण हलून गे यािशवाय
अिभजात का य उ प न होत नाही. समु दर् मं थनातून अमृ त बाहे र पडले .
प्रितभावं ता या उ कट भावनां या मं थनातून उ कृ ट वाङ्मयही असे च िनमाण होते .’

‘आिण वा मीकीला जे दुःख झाले ते काय एखा ा राजािधराजा या मृ यूने?

िनसगात या भयं कर उ पाता या दशनाने ? छे ! क् र चप याचे एक जोडपे सु खाने
झाडावर प्रणयक् रीडा करीत बसले होते . एका पार याने बाणाने यातले एक पाख
मारले . बहुधा तो नर असावा. तो म न खाली पड याबरोबर या या जोडीदारणीचे जो
आक् रोश केला असे ल तो वा मीकी या दयाला जाऊन िभडला– याधा या
क् रपणाचा याला सं ताप आला– एका पि णी या दुःखाने या महषीचे अं तःकरण
याकुळ झाले – खरी कला अशीच स दय असते . जगातले कोठले ही दुःख ितला पाहवत
नाही; कुठलाही अ याय ितला सहन होत नाही. जीवनात या स दयाचा जे जे लोक नाश
करतात यांचा यांचा ती िध कारच करते .’

पड ावरले वतःचे काम पाहताच वतःला िवस न जाणा या नटासारखी

दादासाहे बांची ि थती झाली.

ते एकदम खु चीव न उठले . यांना एक नवी क पना सु चली होती. ते मनात हणत
होते – आज वगात हा लोक िशकिवताना आपण ही क पना फुलवीत िन खु लवीत ने ऊ
लागलो की टा यांचा नु सता कडकडाट होईल– पोरे आपापसांत पु टपु टतील– दातार
पु ढ या वषी पे शनीत जाणार आहे त हणे . नाही. आ ही यांना पे शन घे ऊ दे णार नाही.
आ हाला ते च िशकवायला हवे त.

या मनोरा याने दादासाहे बांचे अं ग पु लिकत झाले . ते आप या नवीन क पने ची

मनात या मनात नीट मांडणी क लागले –

अजूनही जगात क् र चवध सु आहे . दररोज– दर घटकेला– दर पळाला! प यां या

सु खी जोड याला दुःखी करणारा पारधी आिण सा या जगाला महायु ा या खाईत
लोटणारा िहटलर हे दोघे सारखे च क् र नाहीत का? उ ाचा महाकवी आज या भीषण
महायु ािवषयी जे हा िलहील ते हा सं तापाने या या त डातून वा मीकीप्रमाणे
जळजळीत उद्गार बाहे र पडतील.

क पने ची धुं दी म ासारखी असते हे च खरे . नाही तर आं घोळीची वे ळ होईपयं त

दादासाहे ब आप या खोलीत या न या क पने त गु ं ग होऊन रािहले च नसते .

ते जे वायला बसले ते हा यांना सु लच

ू ी आठवण झाली. ते वयं पा याला ित यािवषयी
काही प्र न करणार, इत यात याने च िवचारले , ‘ताईसाहे ब के हाशा ये णार आहे त?
हणजे तसा यांचा भात टाकीन!’

‘ये ईल आता इत यात! कुणातरी मै ित्रणीबरोबर ग पा मारीत बसली असे ल! या

अलीकड या पोरीं या मनगटावरची घड ाळे नु सती शोभे किरता असतात. वे ळेवर घरी
यायला यांचा काही उपयोग नाही!’

आप या या िवनोदावर खूष होऊन दादासाहे ब मोठ ाने हसले . वयं पाकीही हसला.
पण या या जाडजूड िम यांतनू ते हा य प्रकट झाले नाही.

दादासाहे ब कॉले जला िनघाले तरी सु लच

ू ा प ा न हता. आता मात्र यां या
मनात या कौतु काची जागा क् रोधाने घे तली. सु ल ू मोठी झाली असली, अगदी वतं तर्
झाली असली, एका बड ा डॉ टरची बायको झाली असली, तरी असला व छं दीपणा
काही शोभत नाही ितला. पहाटे साडे पाचपासून अकरापयं त पोरीचा प ा नाही हणजे
काय? समजायचे काय माणसाने ? कुठे मोटारीचा ध का लागून पडली की–

‘आई झा यािशवाय मा यासार या बापाचं अं तःकरण कळायचं नाही ितला!’ असे

वतःशीच पु टपु टतच दादासाहे ब घराबाहे र पडले .

ते कॉले जवर गे ले ते हा बाहे र या पटां गणात िव ा यांचे घोळके या घोळके

िठकिठकाणी उभे असले ले यांना िदसले . या गदीचे कारण काही के या दादासाहे बां या
ल ात ये ईना. १९३० आिण १९३२ म ये कायदे भंगाची चळवळ झाली ते हा मात्र कुणीही
पु ढारी पकडला गे ला की मु ले अशी बाहे र उभी राहत आिण वग ओस पाडीत. या वे ळी
दं गल करणा या िव ा यांना उ े शन ू आपण उ चारले ले एक वा यसु ा दादासाहे बांना
आता आठवले –

‘कॉले ज हे सर वतीचे मं िदर आहे . हा आठवड ाचा बाजार नाही!’ या वा याला

प्र यु र हणून िव ा यांतफ िदनकर जे बोलला होता याचीही यांना आठवण झाली.
िदनकर हणाला होता, ‘आठवड ाचा बाजार भरतो हणून सव लोकांना जे वायला
िमळते . मं िदरात फ त पु जा यांना नै वे िमळतो. बाकीचे उपाशीच राहतात!’

उ छं ृ खल पोरांनी या या या बोल याचे टा या वाजवून कौतु क केले होते . पण

आपणाला मात्र याचे हे बोलणे कृत नपणाचे वाटले . याच िदवशी आप या घरातून
आपण याला हाकलून िदले असते . पण कॉले जमध या कारट ांनी या गो टीचा गावभर
डां गोरा िपटला असता. आपण मनाचे समाधान क न घे तले – िदनकर काही झाले तरी
एका फौजदाराचा मु लगा. उमटपणा या या पाचवीला पु जले ला असायचा! याचे बोलणे
आपण मनावर घे ऊ नये हे च खरे !

दहा वषांपवू ी या या प्रसं गाचे िचत्र मन च नूं ी पाहतच दादासाहे ब प्रोफेसरां या

ृ
खोलीत िशरले . यांची द टी कोप यात या आरामखु चीकडे गे ली. िप्रि सपॉलसाहे ब
ितथे बसले होते .

यांना िवल ण आ चय वाटले . प्रोफेसरां या खोलीत िप्रि सपॉलसाहे ब सहसा ये त

नसत. तसे च काही तरी िवल ण कारण घडले असले पािहजे . यािशवाय–

दादासाहे ब िदसताच िप्रि सपॉल खु चीत थोडे से उठू न बसले व हणाले ,

‘या दादासाहे ब, तु मचीच वाट पाहत होतो मी!’

दादासाहे ब एक खु ची पु ढे ओढून घे ऊन िप्रि सपॉलां या जवळ बसले .

िप्रि सपॉल हणाले , ‘मोठा िबकट प्र न आलाय आज!’

 ‘काय झालं ?’ दादासाहे बांनी िवचारले .

‘ हणजे ? तु हाला काहीच ठाऊक नाही?’

‘दादासाहे ब पडले सं कृतचे प्रोफेसर. यांना कािलदासाचा काळ िवचारा. चार तास
या यान दे तील. पण स या या काळात काय घडतं य हे मात्र–’

साय स या प्रोफेसरांचे हे वगत भाषण िप्रि सपॉलना ऐकू आ यािशवाय रािहले

नाही. यांनी कपाळाला आठी घालून वर पािहले . लगे च सारी कुजबूज थांबली.

िप्रि सपॉल दादासाहे बांना हणाले , ‘मु लांनी अगदी हट् ट धरलाय आज!’

‘कसला?’

‘कॉले ज बं द ठे वलं पािहजे हणून!’

‘ते का?’

‘अहो, या याला फाशीची िश ा झा याचं आज या वतमानपत्रात आलं य ना?’

‘कुणाला फाशीची िश ा झाली?’

‘तो िदनकर सरदे साई– आपला कॉले ज-िव ाथी! तु म याकडे च राहत होता की तो!’

आता कुठे सकाळ या वतमानपत्रात या बातमीचा अथ दादासाहे बां या यानात

आला. तीन-चार आठवड ांपव ू ी रामगडला िदनकरला पकडले आहे , अशी बातमी यांनी
वाचली होती. पण तु ं ग हाच चळव या माणसाचा िमत्र असतो, असे उद्गार
काढ यापलीकडे यांनी या बातमीकडे अिधक ल िदले न हते . यांनी िप्रि सपॉलना
िवचारले , ‘या िद यानं केलं तरी काय असं ?’

‘शे तक यांनी सरकारसारा भ नये हणून मोठी चळवळ चालिवली होती यानं
रामगड सं थानात! अगदी रान उठिवलन यानं ! सभां वर सभा घे त या. अशीच एक मोठी
सभा बं द करायला पोलीस गे ले िन या या िचथावणीनं लोकांनी यात या तीन-चार
माणसांना बे दम मारलं . पोलीस इ पे टर तर जाग या जागी ठार झाला हणे !’

थोडा वे ळ खोलीत िनः त ध शांतता पसरली. पण काही काही वे ळा शांतता ही

वादळापे ाही भयानक भासते . आताची वे ळ तशीच आहे हे जाणून साय सचे प्रोफेसर
हणाले , ‘हा सरदे साई कॉले जात होता ते हा गोगलगाय होता नु सता! पु ढं हा खूनिबन
करणार आहे हे पट् टी या योित यालासु ा–’
 इितहासाचे प्रोफेसर म ये च हणाले , ‘िदनकरवर खु नाला िचथावणी िद याचा आरोप
आहे ! खून के याचा नाही!’

‘पण याब लच याला फाशीची िश ा झाली आहे !’

इितहासाचे प्रोफेसर जरा रागाने च हणाले , ‘स ा िश ा क शकते . पण स य हे

स े पे ा श्रे ठ असतं हे िवस नका!’

हा वादिववाद अिधक वाढू दे णे इ ट नस यामु ळे िप्रि सपॉल हणाले , ‘िदनकर हा

आम या कॉले जचा माजी िव ाथी आहे – रामगड सं थानातला लोकिप्रय पु ढारी आहे –
हणून या िश े चा िनषे ध कर याकिरता कॉले ज बं द ठे वावं अशी िव ा यांची मागणी
आहे ! पण– िदनकरब ल खरोखरच वाईट वाटतं मला– एवढा हुषार िव ाथी असा वाया
जावा याचं मला फार दुःख होतं . आज तो आपला सहकारी हणून इथं असायचा– पण–’

ू आवं ढा िगळला. नं तर शू य दृ टीने समोर या

िप्रि सपॉलसाहे बांनी णभर थांबन
ल मी या िचत्राकडे पाहत ते हणाले , ‘श्रीमं त रामगडकर या सं थे चे हाईस
चे अरमन आहे त हे िवस न चालणार नाही आप याला!’

यांनी सव प्रोफेसरां या चे ह यां व न नजर िफरिवली. ‘खरं आहे ’ अशीच अ रे

प्र ये का या मु दर् े वर िदसत होती.

िप्रि सपॉल उठले . ‘कॉले जचे तास ने हमीप्रमाणे यायचे – वगात एक िव ाथी नसला
तरीसु ा!’ एवढे बोलून ते खोलीबाहे र पडले .

दादासाहे ब सु न होऊन खु चीवर बसले होते . िदनू फाशी जाणार? िकती आशे ने आपण
याला कॉले जात आणले होते –

बाहे र या गल याने ते सावध झाले . मु ले मोठमोठ ाने ओरडत होती– ‘महा मा गां धी
की जय’, ‘जवाहरलाल ने ह की जय’, ‘िदनकर सरदे साई की जय!’, ‘सरदे साई िचरायू
होवो!’

फाशी जाणा या मनु याचा जयजयकार! तो िचरायू होवो!

दादासाहे बांचे पं िडती मन हणाले – ‘यापे ा ‘वदतो याघ्रता’चे अिधक चां गले
उदाहरण दुसरीकडे कोठे िमळणार?’

आपला काळा झगा अं गात चढिवताना एक िविचत्र क पना यां या मनात ये ऊन

गे ली. काळा पोषाख हे शोकाचे िच ह आहे . कॉले जला िदनकर या िश े शी काही कत य
नाही, असे दाखवायचे असे ल तर आज आपण हा काळा झगा घालता कामा नये .
 पण मनु य सवयीचा गु लाम असतो. का या झ यावाचून वगावर जायला यांचे मन
मु ळीच तयार होईना.

ने हमीप्रमाणे धीरगं भीर पावले टाकीत यांनी आप या वगात प्रवे श केला. ितथले
उदासीन वातावरण णाधात यांनाही जाणवले . दररोज ते वगात ये त ते हा िव ा यांची
आपापसात चालले ली बोलणी पाखरां या िकलिबलाटाप्रमाणे यांना गोड वाटत. पण
आज वगात चार-पाच िव ाथी होते . ते एकमे कांपासून दरू दरू बसले ले. जणू मै लांचे
दगडच. दादासाहे बांना िदनकरची तीव्रते ने आठवण झाली. मु लांपर् माणे तो यां या घरी
रािहला होता. याची हुषारी, याचा प्रेमळपणा,– याची व सु लच ू ी मै तर् ी–

श य ितत या िनिवकार मु दर् े ने यांनी उ ररामचिरत उघडले व लोक वाचला–

‘मा िनषाद प्रित ठां वमगमः शा वतीः समाः ।
य क् रौ चिमथु नादे कमवधीः काममोिहतम् ।।’

लोक वाचून होताच ते थांबले . ने हमीप्रमाणे यां या वाणीचा ओघ सु होईना.

यांना वाटले – वाळवं टात नदीचा ओघ एकदम गु त हावा तशी आप या वाणीची ि थती
झाली आहे . या िरका या वगापु ढे या यान कसले ायचे ?

लगे च यांची कत यबु ी जागी झाली, ते बोलू लागले . वा मीकी या सं तापाचे यांनी
सु रस वणन केले . क् र चप याचे जोडपे हे जगात या िन पाप जीवांचे प्रतीक आहे ,
यां या आनं दाचा िवद् वं स करणा या पार याला वा मीकीने िदले ला शाप–

पारधी आिण िहटलर! दादासाहे ब बोलू लागले , ‘महाकवीचं काय या या िपढीपु रतं च
नसतं . ते यु गानु युगं चालत असतं . वा मीकीचं अवतारकाय अजूनही सं पले लं नाही.
जगात आजही क् र चवध सु आहे . णा णाला, पळापळाला लाखो िनरपराधी जीवांची
ह या आज जगात चालली आहे . आजचं च वतमानपत्र उघडून पाहा–’

दादासाहे बांना टा यांचा प्रचं ड कडकडाट ऐकू आला. यांनी समोर पािहले . वगात
चार-पाच मु ले दगडी पु त याप्रमाणे बसली होती. टा यांचा कडकडाट बाहे र होत होता.
बाहे र िव ाथी ओरडत होते – ‘सरदे साई की जय– िदनकर सरदे साई िझं दाबाद!’

यांनी डोळे िमटले . यां या िमटले या डो यांपुढे तो लोक उभा रािहला.

आकाशात या मे घांची हां हां हणता ओळखू ये णारी आकृती हावी तसे या
लोकात या श दांनी दृ य प घे तले . झाडावर बसले ले ते क् र चप याचे जोडपे – छे !
झाडावर पाखरे आहे त कुठे ? हा– हा िदनकर आिण ती– ती सु लोचना– दोघांची िकती
मै तर् ी होती लहानपणी!

आप याला भ्रम झाला आहे िकंवा काय हे दादासाहे बांना कळे ना. िदनकर सु लल
ू ा
ु
िशकवीत असे ते हा ती दोघे अशीच जवळ बसत असत. पण– कुणी तरी द टाने बाण
सोडला– तो बाण िदनकरला लागला– या या अं गातून वाहणारे ते र त–

हा भास णभरच िटकला. पण तो ण दादासाहे बांना धरणीकंपा या णासारखा

भयं कर वाटला. झटकन डोळे उघडून ते हणाले , ‘तास इथे च सं पवू या. मला बरं नाही
वाटत आज!’

घरी परत ये ताना सं कृत या तासाला आपले मन इतके भावनावश कसे झाले याचे
दादासाहे बांना राहन
ू राहनू आ चय वाटत होते . बारा वषांपव ू ी प नीचा अं तकाळ जवळ
आला हे कळताच मनाची शांती ढळू नये हणून आपण गीते चा दुसरा अ याय उघडला
िन तो वाचू लागलो आिण आज आप यापाशी चार वष रािहले या एका चळव या
त णाला फाशीची िश ा झाले ली ऐकू न मात्र आपले मन ग धळू न गे ले. असे का हावे ?
‘दादा, तु ही आता हातारे झालात!’ असे सु ल ू ह ली थट् टेने हणत असते . ितला हे
कळले तर–

सकाळ या भटकेपणाब ल आपली मा माग याकरता सु ल ू दारातच उभी असे ल

अशी क पना करीत यांनी आप या घराचे फाटक उघडले . पण दरवाजा बं दच होता–

घरात आ यावर अ ािपही सु ल ू परत आली नाही हे कळताच भीती आिण क् रोध
यां या िवल ण िमश्रणाने यांचे मन भ न गे ले.

गड ाने केले ला चहा यांनी कसाबसा घे तला. लगे च ते सु लू या खोलीत गे ले. ित या

सा या व तू िजथ या ितथे हो या. ट् रंक, कातड ाची बॅ ग, हो डॉल– सारे सामान
जाग या जागी होते . सु ल ू गावात या गावातच कुणाकडे तरी गे ली असावी, ितथे च ितला
जे व याचा आग्रह झाला असावा, आता सं याकाळचा चहा झा यावर–

हाताचा चाळा हणून यांनी ित या टे बलाचा उज या हाताचा खण उघडला. केसांचे

आकडे , िनरिनरा या रं गांची फीत, दोन-तीन सुं दर कंगवे , एक-दोन ते ला या बाट या– ते
सव प्रदशन पाहन ू दादासाहे ब वतःशीच हसले . यां या मनात आले – सु लू
वे ड ासारखी कुठे तरी िनघून जाईल ही मघापासून आप या मनात ये णारी शं का िकती
खोटी आहे ! पु ष णात फकीर होऊ शकतो. पण त्री ही सु खासु खी जोगीण होत नाही.

यांनी टे बलाचा डावा खण उघड याचा प्रय न केला. तो बं द होता. ते मनात हणाले –
पोरटी िलहीत असले ली कादं बरी बहुधा या खणात असावी ! मनु य वभाव िकती
िविचत्र आहे पाहा! पु ढे या गो टीसाठी लोकांनी आपले कौतु क करावे असे आप याला
वाटते , ती गो ट आरं भी लोकांपासून आपण लपवून ठे वतो. मग ते पु तक असो नाही तर
अप य असो! हा खण उघडा असता तर आपण सु लच ू े ह तिलिखत भराभर वाचून काढले
असते िन ती घरी परत आ याबरोबर ित या पाठीवर थाप मा न हटले असते , ‘कादं बरी
तर छान उतरली आहे . ती कुणाला अपण करणार तू? मला की तु या आईला?’

या डा या खणा या कडीवरला हात काढून घे ऊन दादासाहे ब परत जायला िनघाले .

जाता जाता यांचे ल टे बलावर या टोपलीकडे गे ले. ती कपट ांनी भरले ली होती.
सकाळी खोली झाडताना टोपलीतले कपटे बं बात ने ऊन टाकायला बाबू िवसरला असावा!

दादासाहे बांनी ‘बाबू, अरे बाबू,’ हणून मोठ ाने हाकसु ा मारली. इत यात यांचे ल
टोपलीत या वर याच कपट ाकडे गे ले. िफ कट िपवळसर असा कपटा होता तो. यांनी
तो चटकन उचलून पािहला. तारे या िलफा याचा कपटा होता तो. कपट ावर
‘सु लोचना’ एवढे नाव तर प ट िदसत होते !

सु लल
ू ा कुणाची तार आली? ती के हा आली? सकाळपासून तर ितचा प ा नाही.
हणजे तार काल–

भगवं तरावांची तर ती तार नसे ल ना?

छे !

मग?

शं काकुशं कांनी दादासाहे बांचे मन याकुळ झाले . तीन-चार आठवड ांपव ू ी सु ल ू एकदम
माहे री आली ते हा यांनी ितला हटले होते . ‘पत्र तरी पाठवायचं की नाही आधी!’ ितने
उ र िदले होते , ‘अक मात ये यात अिधक आनं द असतो दादा. पावसा यात या
पावसापे ा वळवाचा पाऊसच मजे दार वाटतो नाही का?’

अस या हजरजबाबी मु लीला ती का आली हे प ट िवचारणे कठीण. नवराबायक चे

भांडणिबं डण होऊन सु ल ू आली असे ल अशी क पना दादासाहे बां या मनात एक-दोन
वे ळा डोकावून गे ली. पण यांनी ितचा पु सट उ ले ख करताच सु ल ू हसून हणाली होती,
‘िवरहानं प्रेम वाढतं असं ह लीचे ले खक हणतात. हणून मु ाम मिहना दोन मिहने
एकमे कांपासून दरू राहायचं ठरवलं य आ ही दोघांनी!’

‘साहे ब’ या बाबू या हाकेने दादासाहे ब भानावर आले . यांनी वर पाहताच बाबूने पु हा

प्र न केला, ‘काय साहे ब?’

‘मी तार िलहन

ू दे तो. ती घे ऊन जा पो टात.’

दादासाहे बांनी सु लू या टे बलावर बसून काप या हाताने तारे चा मजकू र िलिहला–

‘भगवं त शहाणे
दरबार सजन
रामगड
सु ल ू सु ख प पोच याचे ताबडतोब कळवा.
दादासाहे ब.’
 बाबू तार घे ऊन गे यावर दादासाहे बांना वाटले – आपण तार पाठवायला नको होती!
सु ल ू गावातच कुठे रािहली असे ल, ती सं याकाळी परत ये ईल िन आपण उतावळे पणाने
केले या तारे मु ळे भगवं तराव मात्र गडबडून जातील–

छे !

बाबू या मागून धावत जावे िन ‘तार क नको’ हणून मोठ ाने ओरडावे असे
दादासाहे बांना वाटले . पण यांचे शरीर मात्र जागे व न हलले नाही.

बाबू परत ये ईपयं त ते िवचार करीत होते – पहाटे पासून सु लच

ू ा प ा नाही, ती कुठे
मै ित्रणीकडे रािहली असली तर ितने तसा िनरोप पाठिवला नसता का? कॉले जम ये
आप याला फोन केला असता ितने !

सु लच
ू ा प ा नाही असे पोिलसात कळिवले तर–

छे ! लगे च ती बातमी जगजाहीर होईल. भगवं तरावांची हानी आहे यात! एका
सं थान या दरबार सजनची बायको बे प ा झाली आहे ही गो ट वतमानपत्रे लगे च
ितखटमीठ लावून छापतील– िहं दु वाचा अिभमान बाळगणारे मु सलमानांची शं का
घे तील, सोवळे सनातनी सु धारणे ला िश या दे तील आिण भगवं तरावांनी यां या मु ली
पूवी नाकार या हो या, ते सारे आप याला खायला उठतील.

या पोरीचा तरी काय ने म आहे ! मागे कॉले जात असताना सां गलीला मावशीकडे
जायला हणून िनघाली. ती िनघा याची तार पाठवली आपण! दुस या िदवशी सु ल ू इथे
आली नाही हणून यांची तार आली. आपण अगदी बे चैन होतो. सं याकाळी ित या
मावशीची तार आली की सु ल ू सु ख प आहे . िन ती कुठे ? तर साता यात! आगगाडीत
बस यावर कुणी रामदासी भे टला हणे ितला! याने स जनगडचे मोठे रसाळ वणन केले
ित याशी! सु ल ू आपली स जनगड पाहायला म ये च उतरली.

आजही ितला असलीच काही तरी लहर आली असावी! कादं बरीकिरता एखादे
जवळपासचे थळ रं गवायचे असे ल ितला. ते प्र य पाहन
ू च मग याचे वणन करावे ,
या िवचाराने या िवदुषी सकाळी बाहे र पड या असतील– चालता चालता दमून गे या
असतील–

सु ल ू सं याकाळपयं त घरी आ यावाचून राहणार नाही अशी दादासाहे बांनी मनाची

समजूत घातली.

ते िफरायला बाहे र पडले . टे कडीवर एका बाजूला कुठे तरी जाऊन बसावे अशा
िवचारात होते ते . कोप याव न टे कडी या र याकडे वळता वळता यांना दुकाना या
बाहे र लावले या या िदवशी या ता या बात या िदस या. ‘फाशीची िश ा’ या
श दां वर यांचे डोळे िखळू न रािहले – नकळत यांचा हात िखशात गे ला. यांचे पाऊल
दुकानाकडे वळले . यांनी या िश े ची सिव तर मािहती असले ला अं क िवकत घे तला.

टे कडीवर या एका बाजू या जागी बसून ते वाचू लागले .

िदनकरवर अने क आरोप होते . रामगड या राजे साहे बां िव अने क सभांत भाषणे
क न याने राजद्रोह केला होता. अने कदा याने सूचक रीतीने अ याचाराचा पु र कार
केला होता आिण शे वटी शे तक यांचा मोचा आणून यां या मोठ ा सभे त पोलीस
इ पे टर आिण याचे मदतनीस यां यावर प्राणघातक ह ला चढवायला याने
िचथावणीही िदली होती. हा ह ला झाला यावे ळी वे ष बदलून तो सभे या जागी हजर
होता असे पोिलसांचे हणणे होते . कारण याच वे ळी याची आई अगदी अ यव थ असून
तो ित याजवळ बसले ला न हता. दरबार सजन भगवं तराव शहाणे या वे ळी यां या
आईला पाहायला गे ले होते . यांची सा या खट यात झाली होती. आपण सभे या जागी
नसून दुसरीकडे होतो हे िदनकरला काही के या िस करता आले न हते .

दादासाहे बांनी वतमानपत्राव न वर दृ टी वळिवली. पि चमे कडे तांबडा लाल

झाले ला सूय मावळता होता.

घरी आ याबरोबर वयं पा याने यांना िवचारले , ‘सु लत

ू ाई जे वायला आहे त ना?’

दादासाहे बांनी शांतपणे उ र िदले , ‘ती आप या मै ित्रणीकडे च राहणार आहे आज!’ हे

वा य त डातून िनघून गे यावर यांचे यांनाच आ चय वाटले . ते मनात हणाले देखील–
‘मनु य केवढा आ मवं चक आहे !’

ते जे वायला बसले . पण जे वणावर यांचे ल न हते . सु लच

ू े ल न झा यापासून
एकट ाने जे वायचा सराव झाला होता यांना! पण आज मात्र–

यांचे जे वण अध झाले असे ल नसे ल. दारावरली घं टा वाजली. बाबू आत तार घे ऊन

आला. हात धु ऊन दादासाहे बांनी सही केली आिण िकंिचत काप या हाताने च यांनी
िलफाफा फोडला. आप या मघा या तारे चे उ र असावे असे यांना वाटले . यांनी
तारे या खालचे नाव पािहले – भगवं तराव.

सु ल ू रामगडला गे ली असावी अशा खात्रीने दादासाहे बांनी वरचा मजकू र वाचला.

यांचा आप या डो यां वर िव वास बसे ना! भगवं तरावांनी िलिहले होते – ‘मी आजारी
आहे . सु लोचने ला ताबडतोब पाठवून ा.’

दादासाहे बांनी तारे ची वे ळ पािहली. आपली तार पोच यापूवीच भगवं तरावांनी ही तार
केली आहे हे आता कुठे यां या ल ात आले .

सु लच
ू ा िवल ण सं ताप आला यांना! नवरा ितकडे आजारी असताना कुठे तरी भटकत
बसणा या या पोरीला–
 आता रात्री या गाडीने रामगडला जाता ये ईल. पण आपण एकटे च गे लो तर
भगवं तरावांना सु लस
ू ं बंधाने काय सां गायचे ?

छे ! ती घरी आ यािशवाय भगवं तरावां या समाचाराला जाणे ही इ ट न हते .

यांचे मन ग धळू न गे ले. ते शांत कर याकिरता यांनी आपली आवडती सतार घे तली.
आयु यात या अने क दुःखां या प्रसं गी ितने यांना सोबत केली होती. प नी या
मृ यू या वे ळी गीते या दुस या अ यायाने यांना धीर िदला असला तरी पु ढे पु कळ
िदवस ितची आठवण झाली की यांचे मन अ व थ होऊन जाई. गीता िन उपिनषदे
यां या वाचनाने सु ा ती अ व थता नाहीशी होत नसे . अशा वे ळी सतार यायची िन
ित या वरलहरीवर तरं गत तरं गत िवयोग, िवषाद आिण िवप ी यांनी भरले या या
जगातून कुठे तरी दरू दरू जाऊन चार घटका घालवाय या, असा यांचा क् रम असे .

आजही याच भावने ने यांनी सतार उचलली. सु लिू वषयी नाही नाही ते िवचार यां या
मनात ये त होते . ितला अपघात झाला असे ल िकंवा ितचे दुस या कुणावर प्रेम
बस यामु ळे ती भगवं तरावांना व आप याला कायमची सोडून गे ली असे ल–

प्रसं गी िप्रय मनु याचा मृ यू मनु य शांतपणे पाह ू शकेल. पण या यािवषयी

िवपरीत क पनां या वावटळी मनात उठू लाग या हणजे मात्र याची सहनशीलता
नाहीशी होते .

दादासाहे बांनी सतारीचे सूर छे डले . पण ते यां या कानांना गोड वाटे नात. यांना
वाटले – तापाने मनु या या िजभे ची चव नाहीशी होते ना? सु लू या काळजीने
नादब्र ा या आनं दात त लीन हो याची आपली श तीही आज तशीच लोप पावली
आहे .

िकती तरी वे ळ यांनी िनरिनरा या वरमािलका छे डून पािह या. पण ने हमीचे मधु र
वातावरण काही के या िनमाण होईना. यांनी रागाने सतार दरू लोटली. अ प ट क ण
वर ित यातून बाहे र पडले . जणू काही ती हणत होती, ‘माझा काय अपराध आहे ?
मा या वरापे ा सु लच ू े श द ऐकायला तु ही अिधक उ सु क झाला आहात– ती
तु हाला न सां गता गे ली याला मी काय क ? इतकी वष झाली, पण मी एकदा तरी
तु म या खोलीबाहे र पडले आहे का?’

सतारीवर आपण उगीच रागावलो असे दादासाहे बांनासु ा वाटले .

यांना तानाजीने क डाणा सर केला या रात्री या गो टीची आठवण झाली. तोही

आप या आवड या यशवं तीवर असाच रागावला होता. याने ने हमीप्रमाणे ितला तटावर
फेकले , पण ितने चटकन आपली नखे रोवली नाहीत. ती खाली आली. तानाजी ितला
िचडून हणाला, ‘यशवं ते, आता मु काट ानं वर जाऊन बसलीस तर ठीक आहे . नाही तर
तु झी खांडोळी क न ती भाकरीबरोबर खायला दे ईन लोकांना!’
 आप यासार या माणसाने वतःचा राग सतारीवर काढावा याचे दादासाहे बांना आता
तर हसूच आले . हळु वार हातांनी यांनी सतार उचलून कोप यात ठे वली.

झोप याकिरता ते अं थ णावर जाऊन पडले पण यांचे डोळे िमटे नात. यां या मनाला
जणू काही कुसे लागली होती.

ते उठू न बसले . यांनी उशाजवळची िखडकी उघडली. बाहे र काळोख मी हणत होता.
आभाळ अं धारले होते . आकाशात ल ावधी चांद या असतात हे यावे ळी कुणाला
खरे सु ा वाटले नसते .

आपले मन बाहे र या आभाळासारखे च काजळू न गे ले आहे , असा दादासाहे बांना भास

झाला. यात या सा या चांद या–

सु लिू वषयी उगीच िवचार करीत बस यापे ा झोप ये ईपयं त आप या सं कि पत

पु तकाचे काम करीत बसले ले बरे , असा िवचार यां या मनात आला.

ते टे बलाजवळ या खु चीत जाऊन बसले . जवळचे कपाट यांनी उघडले . यात या

पं धरा-वीस डाय या यांनी बाहे र काढ या. या डाय यांकडे पाहता पाहता यांना
वाटले – या डाय या नाहीत. आप या आयु यात जी फुले फुलली यांचे अ र साठवून
ठे वले या कु या आहे त या. आपणाला डायरी िलिह याचा नाद नसता तर आज या
सा या फुलां या सु कले या पाक या ते वढ ा आप या हातांत रािह या अस या!
यां या मधु र सु गंधाची पु सट मृ तीसु ा–

दादासाहे बांनी अिभमानाने एक डायरी उचलून उघडली. यां या त डावर हा य झळकू

लागले . ल न झा यानं तर थोड ाच िदवसांनी घडले ली हकीकत या पानावर होती.
िफरायला गे ले की जे वण वे ळेवर होत नाही हणून यांची प नी काही तरी सबब सां गन ू
यां याबरोबर जायची टाळाटाळ करी. पण या िदवशी यांनी ितला स तीने बरोबर ने ले
होते . एकांत हा प्रणयाचा जीव चकंठ च िमत्र अस यामु ळे असो, अथवा आवड या
उ ररामचिरतातला सीतारामांचा वनिवहार मनात घोळत अस यामु ळे असो, दादासाहे ब
प नीला घे ऊन गावापासून खूप दरू गे ले. नदी या काठावर पा यात पाय सोडून दोघे ही
बसली. चांदणे जलतरं ग वाजवू लागले . या मोिहनीने भा न जाऊन काळही रगाळत
चालू लागला. मधूनच प नीने ‘उशीर झाला बाई’ असे पु टपु टत उठ याचा प्रय न केला
की ते ितचा हात ध न ितला खाली बसवीत आिण हणत, ‘नु कते कुठं आठ झाले त!’

ती दोघे ही घरी परत आली या वे ळी दहा वाजून गे ले होते . ते पाहन

ू यांची प नी
उद्गारली, ‘अगं बाई, अगदी भातिपठलं केलं तरी झोपायला अकरा वाजतील. पु हा
पहाटे साडे पाच वाजता उठायचं आहे आप याला!’

पण दादासाहे बांनी ितला वयं पाकघरात जाऊच िदले नाही. ितचा हात ध न ते
हणाले , ‘आप याला मु ळीच भूक नाही बु वा!’
 ‘चांद यानं काही पोट भरत नाही माणसाचं .’

‘अमृ तानं तरी?’

ितला आप या बोल याचा अथ कळ यापूवीच यांनी ितला जवळ ओढून ितचे असे
उ कटते ने चु ं बन घे तले होते की–

दादासाहे बां या डो यांपुढले डायरीचे पान के हाच नाहीसे झाले होते . ितथे ती
पं चवीस वषांपव ू ीची खोली िनमाण झाली होती!

या रात्री आपण दोघे ही उपाशीच कसे िनजलो– पहाटे पाच या आधी उठू न आप या
प नीने चहाबरोबर आपणाला आवडणारा ितखटिमठाचा सांजा तयार क न आण यामु ळे
आपणाला िकती आनं द झाला आिण भर पं तीत घास दे याची चाल पोरकटपणाची
असली तरी एकांतात पतीने प नीला घास दे यात िकती का य आहे याचा आप याला
कसा अनु भव आला– कुणी तरी जादग ू ाराने िफ या झाले या सुं दर िचत्रातले मूळचे रं ग
पु हा ितथे भरावे त तशी ती काला या ओघात वाहन ू मृ तीने यां यापु ढे उभी केली.

दादासाहे बांनी आपली िट पणांची वही उघडली. या मधु र मृ तीची न द कर याकिरता

यांनी आपला हात उचललादे खील–

इत यात यां या मनात िवचार आला– आप या िणक आिण वै यि तक सु खदुःखांचे

वणन आप या आठवणींत कर यात काय अथ आहे ?

यांनी या िट पणांचे पिहले पान उघडले . या यावर मोठ ा अ रांत िलिहले होते –
‘एका बु दि् धवादी माणसाची जीवनकथा.’

आप या आठवणींत बु द्िधवादाचा पगडा आप या मनावर कसा बसला, तो बु द्िधवाद

आचरणात आणताना आपणाला कोणकोण या अडचणी आ या– आिण बु द्िधवादाचा
प्रसार झा यािशवाय आप या दे शाची दुःि थती सु धारणे िकती अश य आहे , इ यादी
गो टींचे वणन िन िववे चन यायला हवे . या दृ टीने आप या डायरीत या भावना मक
गो टींना काहीच िकंमत नाही. आप या आयु यातले मह वाचे प्रसं ग हणजे –

आपले वडील अ यव थ होते . आपण त डात पाणीसु ा न घालता उपास करायला

सु वात केली. कीतने ऐकू न िन पु राणे वाचून दे व भ तां या मदतीला धावून ये तो अशी
आपली खात्री झाली होती! पण आप या उपासा या ितस या िदवशी यांना मृ यू आला
आिण तो तरी िकती भयं कर रीतीने ! यांचे क हणे अगदी आळी या कोप यापयं त ऐकू
जात होते . ज माला ये ऊन कीडामुं गीला सु ा यांनी दुखिवले न हते . पण अं तकाली
यांचे प्राण सु खाने गे ले नाहीत. या णी आपला दे वावरचा िव वास उडाला.
 दे वाइतके माणसांचे कटू अनु भव आप याला आले . समाजात भूतदया आहे . मात्र
ितची िकंमत पोटभर जे वणा या लोकांनी िभका याला वाढले ले चार िशळे पाके तु कडे ,
यापे ा अिधक नाही! आपण इतके हुषार होतो; पण आप याला मदत करायला िकतीसे
श्रीमं त तयार झाले ? हुषारीत आप या पासं गालासु ा न लागणा या पोरांना कॉले जात
मिनऑडरी ये त हो या आिण आपण मात्र प्रसं गी पाच पयांनाही महाग होऊन िदवस
कंठीत होतो. इं टरम ये असताना सं कृत पु तक िवकत घे याकिरता आपण दोन मिहने
एक वे ळ जे वलो, ती आठवण–

एम्.ए. झा यावर आप या ल नाने केवढे वादळ उठिवले . परजाती या मु लीशी ल न

हणून आ ते ट प्रितकू ल होते च. पण मु लगी वाईट चालीची आहे असे हणून
लोकांनीही काही कमी काहरू केले नाही. मराठी शाळे त या एका मा तरणीवर होणारा
अ याय आप याला पाहवला नाही. विर ठ अिधका याने ितला प्रेमपत्रे पाठिवली,
यात ितचा काय अपराध? एका श दाने ही ित या पूवचिरत्राची चौकशी न करता आपण
ित याशी ल न केले . नातलगांनी आप यावर कायमचा बिह कार घातला.

या बिह काराची आपण कधीच पवा केली नाही. पण पु ढे आपली प नी घरात दे वाची
पूजा क लागली ते हा मात्र दररोज दोघांचे खटके उडू लागले , मा तरीण वारकरणीहनू
दे वभोळी झाली! ितला मु लगा हवा होता िन तो काही शे वटपयं त ित या दगडी दे वांनी
ितला िदला नाही.

मग आप या वादिववादापे ा सु लू या खे ळांनीच ित या दे वांचा िनकाल लावला. सु लू

थे ट आप या वळणावर गे ली. आपले बोलणे ऐकू ती दे वांची थट् टा क लागली. एकदा
तर कै या पाड याकिरता ितने आई या ता हनातले िन मे दे व आभाळात उडवून िदले .
‘कारटे , काय केलं स हे !’ हणून आईने रागावून िवचार याबरोबर क यकेने शांतपणाने
उ र िदले , ‘दुसरे चां गले दगड िमळाले नाही ग मला!’

सावजिनक आयु यातही बु द्िधवादी मनु याला ने हमीच िवरोध सहन करावा लागतो.
याचाही अनु भव आला आप याला! गां धींनी शाळा-कॉले जवर बिह कार पु कारला ते हा
सं कृतीचे एकमे व साधन हणून आपण स या या िश णाचा जो सावे श पु र कार केला,
याचे गां धीिवरोधी लोकांनीसु ा कौतु क केले नाही. चर या या खु ळावर ‘आधी
बै लगाडीत बसा’ हणून आपण जी खरपूस टीका केली होती िन गां धी हे बा तः सु धारक
िदसले तरी आतून िकती सनातनी आहे त या यािवषयी ित यात जे सुं दर िववे चन केले
होते , यांचे खं डन कुणीच केले नाही. पु कळ गां धीभ तांनी आप याला िश या मात्र
िद या. पु ढे िमठा या कायदे भंगा या वे ळी कॉले जात या एका सभे त ‘दुसरे वामी
लवणानं द’ हणून आपण गां धींचा जो तीव्र उपहास केला– या वे ळी याची िकंमत
कुणालाच वाटली नाही– पण गां धीं या चळवळीचे पु ढारीपण अं धश्र े कडे अस यामु ळे
गे ली दहा वष रा ट् रा या वातं याचा प्र न जशा या तसा िभजत पडला आहे – िभजत
कसला, कुजत पडला आहे हे च खरे ! गां धी बु द्िधवादी असते तर वीर सावरकर िन जनाब
जीना यांना यांनी के हाच पराभूत केले असते . पण–
 मनु य आरशात आपले प्रितिबं ब पाह ू लागला की ते याला सु रेखच िदसते . आप या
पूवचिरत्राचे िसं हावलोकन करताना दादासाहे बांचीही अशीच ि थती झाली. यांचे मन
हणत होते – या णाला मृ यू आप याला परलोकी घे ऊन गे ला तरी िचत्रगु तापु ढे
आपण ताठ मान क न उभे राह ू िन याला हणू, ‘मा या आयु याचा िहशे ब चोख आहे .
एका पै चीही अफरातफर आढळणार नाही यात!’

आ मसमाधानातच एक प्रकारची धुं दी असते . या धुं दीत दादासाहे ब खु चीव न उठले

िन अं थ णावर जाऊन पडले . आपला डोळा के हा लागला हे यांचे यांना कळले ही
नाही.

मात्र ते जागे झाले ते एका प या या दयभे दक आक् रोशाने .

यांनी डोळे उघडून पािहले – बाहे र पाखरे िकलिबलत होती. पण यांचा आक् रोश?

यांना आठवले – आप याला एक व न पडत होते – या व नात आपण वा मीकी

झालो होतो िन मोठ ाने ओरडून हणत होतो–
‘मा िनषाद प्रित ठां वमगमः शा वतीः समाः ।
य क् रौ चिमथु नादे कमवधीः काममोिहतम् ।।’

त ड धु ऊन चहा घे त यावर यांचे मन अिधक अ व थ होऊ लागले . अजून सु लच

ू ा
प ा नाही?

भगवं तरावांना काय कळवायचे आता? यां या तारे चे उ र तर पाठवायला हवे !

ती रामगडला गे ली असे ल तर ए हाना ितथे जाऊन पोचली असे ल. लगे च ती

आप याला तार करीलच. आपण परत िफ न ये तो तोपयं त कदािचत ितची सु ख प
पोहोच याची तारसु ा ये ईल.

पु रात बु डणा या मनु याला दरू तरं गणा या लहानशा फळीचा आधार वाटतो ना?
दादासाहे बां या िनराश मनाला या क पने ने तसाच धीर िदला.

ते मोठ ा उ साहाने टे कडीकडे जायला िनघाले .

सायकलीव न वतमानपत्रे िवकत जाणारा पोरगा ओरडत होता– ‘फाशीची िश ा

र होणार– फाशीची िश ा र होणार!’

दादासाहे बांनी मोठ ाने ओरडून याला थांबिवले . एक अं क िवकत घे तला आिण
घाईघाईने पिहले पान उघडले . यां या मनात उचं बळणारी आनं दाची लाट एकदम
ओसरली.
 बातमीत िदनकरची िश ा र हो यािवषयीचा मजकू र मु ळीच न हता! रामगड या
राजे साहे बांनी याला झाले या िश े िव उ ा याचे हणणे वतः ऐकायचे ठरिवले
होते . यांनी िदनकरला आपली कैिफयत पु हा सादर कर यािवषयी सां िगतले असून ती
वाचून आिण ज र तर पु रावा ऐकू न राजे साहे ब आपला िनकाल उ ा दे णार होते .

यायदान हे अ यं त गं भीर नाटक असले तरी सं थानात अने कदा याचे प्रहसनात
पांतर होते हे दादासाहे बांना ऐकू न ठाऊक होते . यामु ळे वतमानपत्रे िवकणा या
पोराइतकी काही िदनकर या सु टकेची यांना आशा वाटली नाही. वतमानपत्राचा अं क
तसाच हातात घे ऊन ते टे कडीवर गे ले.

लवकरच सूयोदय झाला. मात्र उदयाला ये णारे र तिबं ब पाहन

ू यां या मनात एक
िविचत्र क पना ये ऊन गे ली– कुणी तरी सूयाचा िशर छे द केला आहे आिण याचे
र तबं बाळ म तक आकाशमागाने वगात चालले आहे . इं दर् िजताचा हात या या
प नीमु ळे ये ऊन पडला न हता का? अगदी तसे च ते म तक–

लगे च यांचे यांनाच हसू आले . यांना वाटले – ज मभर सं कृत िशकवावे
लाग यामु ळे या वाङ्मयात या क पनांचा आप या मनावर िकती पगडा बसला आहे !
पिरि थतीच माणसा या िवचारांना वळण लावते यात शं का नाही. आपण जर ने हमी
फुटबॉल खे ळत असतो, तर हा सूय हणजे कुणी तरी खे ळाडूने पायाने उं च उडिवले ला
चडू आहे अशी क पना कदािचत आप या मनात ये ऊन गे ली असती!

यांनी टे कडीवर इकडे ितकडे पािहले . िकती तरी जागांची मृ ती यां या मनात जागृ त
झाली. लहान या सु लीला घे ऊन ते एकदा इथे च वळवा या पावसात सापडले होते .
यौवनात पदापण करणा या सु लन ू े हट् ट धर यामु ळे ते एकदा अमाव ये या रात्री
ित याबरोबर इथे आले होते . या वे ळी सु ल ू बॅ टरीचा उपयोग न करता घाईघाईने पु ढे
चालू लागले ली पाहन ू ते ितला हणाले होते , ‘पायांखाली ल दे हं सु ल!ू ’ ितने हसत
उ र िदले होते , ‘वर लाख चांद या फुल या आहे त. या पाह ू की पायांखाली ल दे ऊ?’
ित या या उ रामु ळे टे कडीवर अपरात्री जीव-िजवाणू अस याचा सं भव असतो, हा
उपदे श करायला आपले मन धजले च नाही.

तो अगदी उं चावरला खडक– सु लच

ू ी अगदी आवडती जागा होती ती! एकदा ितथे –

पावसा यात िद याभोवती पाखरे गोळा होतात याप्रमाणे टे कडीवर या प्र ये क

थळा या दशनाने यां या मनात आठवणींची गदी होऊ लागली. आठवणींचा तो
िचत्रपट पाहणे दादासाहे बांना अगदी अश य झाले .

ते टे कडी उत लागले . उतरताना यांना वाटले – पो टाव नच घरी गे लेले बरे . सु लू

पोच याची भगवं तरावांची तार आली तर ती िमळे ल आिण आप या मनाचा भार हलका
होईल.
 घाईघाईने ते पो टात आले , टपाल नु कते च आले होते .

दादासाहे बांनी मा तरांना िवचारले , ‘तारबीर आलीय का माझी?’

मा तरांनी कपाळावरला च मा नाकावर सरकावीत वर पािहले आिण उ र िदले , ‘नाही

बु वा!’

इत यात पलीकडे पत्रां वर छाप मारीत असले ला एक पो टमन हणाला, ‘पत्र आहे
तु मचं साहे ब!’

दादासाहे बांनी अधीरते ने िखडकीतून आत हात घातला. पो टमनने आप या

जागे व न पु ढे होऊन यां या हातात पत्र ायला अध िमिनटसु ा लावले नसे ल. पण
तो काळ यांना अस झाला. यांचा हात थरथर कापू लागला; काही के या तो कंप
यांना नाहीसा करता ये ईना.

पत्र हातात पडताच यांनी झटकन हात बाहे र घे तला. यां या उ कंिठत डो यांनी
ू हणत होते , ‘सु लच
पत्रावरले अ र पािहले . यांचे मन आनं दन ू ं च पत्र आहे . पोरीनं
पत्र पे ि सलीनं िलिहले लं िदसतं य!’

आप याला काळजी करीत बसावे लागू नये हणून घाईघाईने ितने हे पत्र िलिहले
असावे . घाईत फाऊंटनपे न िमळाले नसे ल ितला!

ही वरची ितिकटे च सां गताहे त. गाडीत या गाडीत पत्र िलहन

ू टाकले होते ितने !

कुठ या टे शनावर िलिहलं न?

छे ! वर छापच नीट उमटले ला नाही.

िन पत्रात हे घट् ट घट् ट असं हाताला काय लागतं य?

पािकटात केसांतला आकडा तर पडला नाही? भारीच उतावळी आहे पोर!

दादासाहे बांनी पाकीट उघडले . आतले पत्र– पत्र कसले ? िचठोराच होता तो! तो
यांनी उघडला. लगे च खाल या फरशीवर ख णकन काही तरी वाजले .

यांनी वाकू न पािहले . या िचठो यातून एक िक ली खाली पडली होती.

िक ली? सु लन
ू े कसली िक ली पाठिवली आहे हे यांना कळे ना!

ते हातातला कागद वाचू लागले . यात एवढे च िलिहले होते , ‘दादा, माझा शोध क
नका. काळजी क नका. सु ल ू आता तु मची नाही. भगवं तरावांचीही नाही. मा या
टे बला या डा या खणाची िक ली सोबत आहे .’

घरी ये ईपयं त दादासाहे बांचे मन शं काकुशं कांनी भारावून याकुळ होऊन गे ले. रानातून
घाईघाईने जाताना एखा ा काटे री झुडपाला माणसाचे धोतर लागावे िन मग काही
के या ते याला सोडवून घे ता ये ऊ नये तशी यांची ि थती झाली. सु लू या टे बलाचा तो
बं द असले ला डावा खण– ितचे आताचे पत्र– या यासोबत असले ली ती िक ली!–
टे बला या या खणात काही तरी भयं कर रह य आहे या क पने ने यां या मनाचाच न हे
तर शरीराचाही पावलोपावली थरकाप होत होता. टे बलात या या रह याचा सु लू या
आ मह ये शीच सं बंध असला पािहजे असे यांना एकसारखे वाटत होते . मात्र सु लू या
मनात आ मह ये चा िवचार तरी का यावा, हे कोडे काही के या यांना उलगडे ना! तसे
पािहले तर सु लल
ू ा काय कमी होते ? एका सं थािनका या मजीत या अिधका याची ती
प नी होती. राहायला बं गला, िफरायला मोटार, वाचायला नवी नवी इं गर् जी पु तके–
अजून ितला मूल नाही हे खरे ! एक मु लगा झाला तो दहा या िदवशीच गे ला– या
दुदवाचा ध का ित या िन भगवं तरावां या मनाला फार बसला– पण अजून ितची पु री
पं चिवशीसु ा उलटली नाही. आज ना उ ा ितला मूल होईलच आिण िशवाय आयु यात
काही तरी कमी आहे एवढ ात गो टीसाठी जीव ायला सु ल ू काही अडाणी पोर नाही.
चां गली बी. ए. झाले ली, बु द्िधवादी बापा या सं कारात वाढले ली–

या टे बलात आ मह ये या पत्रािशवाय दुसरे च काही तरी असले पािहजे अशी

दादासाहे ब आप या मनाची परोपरीने समजूत घालीत होते . पण आजारी मनु याला काही
के या जसे मृ यू या क पने तन
ू मु त होता ये त नाही, तसे वा स याने िभ या झाले या
यां या मनाला सु लू या आ मह ये चा िवचार दरू करता ये ईना.

आिण सु लू या टे बला या डा या खणाला ती िक ली लावताना तर यांचा हात थरथर

कापू लागला. एखा ा िबळात नाग आहे असे ठाऊक असूनही यात हात घालायची
पाळी यावी तसे काही तरी–

शे वटी धीर ध न यांनी तो खण उघडला.

वरच कसली तरी एक मोठी पु डी यांना िदसली.

यां या मनात आले – हे िवषिबष तर नसे ल? यांना दरद न घाम सु टला.

यांनी मोठ ा क टाने ती पु डी उघडली. ते मीठ असावे असे यांना वाटले . यांनी एक
िचमूट घे ऊन ती त डात टाकली. हो, मीठच होते ते !

यांचा जीव खाली पडला. या पु डी या खालीच एक जाडजूड वही होती.

दादासाहे बांनी वही उघडली. ित या पिह याच पानावर िलिहले होते –

 प्र ये क मनु याला आयु यात एक कादं बरी िलिहता ये ईल असे कुणी तरी हटले आहे .
परवा परवापयं त मला हे उद्गार अगदी खोटे वाटत होते . पण आता एक गो ट मला
पूणपणे पटली– प्र ये काचे आयु य ही एक कादं बरी असते . अगदी मा यासार या
सामा य मु लीचे आयु यसु ा!

पण कथानक तयार असले हणून काही कादं बरी िलिहता ये ते असे नाही. कले ची जोड
अस यािशवाय–

मला कला हवी कशाला?

रं गभूमीवर ये णा या पात्रांना त डाला रं ग लावणे ज र असते . पण आप या घरात

अगदी एकांतात याला आरशापु ढे उभे राहायचे आहे याला कृित्रम रं ग कशाला हवा?

माझे िलिहणे तसे च आहे . ते वतःकिरताच आहे . कदािचत ते दादांना वाचायला ावे
लागे ल. ते वढा धीर मला ये ईल का?

िन दादांना ते आवडे ल का? ही कथा वाचून आप या लाड या सु लच

ू ा यांना राग
ये ईल की–

स य कुणा या रागालोभाची पवा करीत नाही.

ते पान इथे च सं पले होते . आता पु ढचे पान–

दादासाहे बांचे मन कंिपत झाले . काय िलिहलं य पु ढे सु लन

ू े?

लगे च यांची िज ासा प्रबळ झाली. यांनी पु ढचे पान उघडले .

 २
चार-पाच िदवसांपव
ू ी रामगडहन
ू आले मी! भगवं तरावांना न िवचारता!

यांना सां गायचे तरी काय? तारा जु ळिव यािशवाय सतारीतून सं गीत बाहे र पडत
नाही. मग मने िमळाली नसताना सं सारात सु ख कसे िनमाण होणार?

जे झाले , जे होत आहे , यात दोष कुणाचा?

एक वे ळ वाटते – भगवं तरावांचा वभाव थोडा िनराळा असता तरी िकती िकती बरे
झाले असते ! िजभे पर् माणे मनालाही नु स या गोडाची लवकर िमठी बसते . माणसाला
खारटतु रट काही आवडत नाही हे खरे . पण आं बटगोड याला हवे हवे से वाटते च वाटते !’

लहानपणी मला द्रा ापे ा आवळे जा ती आवडायचे . ते पाहन

ू आई हणायची,
‘आमची सु ल ू जगावे गळी आहे !’

खरे च का मी जगावे गळी आहे ? भगवं तरावां यासारखा सालस िन सं प न पती

िमळायला पूवज मीची तप चयाच हवी. हे ऐकू न रामगडात माझे कान अगदी िकटू न
गे ले. मला मात्र यां याबरोबर सु खाने सं सार करता आला नाही. ते थोडे तरी
िदलीपसारखे हवे होते – थोडे तरी पराक् रमी– थोडे तरी–

माझा िदलीप– जगाचा िदनकर–

काय होणार आहे याचे ? याला फाशीची िश ा होईल असे रामगडचे सारे लोक
हणत होते . मी आले ते हा आगगाडीतसु ा ही चचा चालली होती!

िदलीपला फाशीची िश ा!

या त डाकडे पाहता पाहता लहानपणी मी वतःला िवस न जात असे , या त डावर

एक काळा बु रखा घालून– या ग याला घट् ट घट् ट िमठी मा न ओ साबो सी रडावे
असे मला वारं वार वाटत आले , या ग याभोवती फास घालून रामगड या तु ं गात–

अरे दे वा!

िकती िभत्री आहे मी!!

हे सारे िवसर याकिरता मी रामगडहन

ू पळू न आले . जीवा या आकांताने िबळाकडे धाव
घे णा या सशासारखी धावत आले मी. मला वाटले होते – सशा या िबळात काही कुणी
याची िशकार करीत नाही. माहे री आपणही तशाच सु रि त राह.ू
 पण–

मी का आले ते दादांना सां ग याचा काही के या धीर होत नाही मला. खोलीचे दार
आतून लावून यावे आिण आरामखु चीत पडून शू य दृ टीने बाहे र बघत बसावे , नाही तर
उशीत डोके खु पसून खूप खूप रडावे , यांपे ा दुसरे काही सु चतच नाही मला!

मी का आले ते दादांना सां ग याचा काही के या धीर होत नाही मला. खोलीचे दार
आतून लावून यावे आिण आरामखु चीत पडून शू य दृ टीने बाहे र बघत बसावे , नाही तर
उशीत डोके खु पसून खूप खूप रडावे , यांपे ा दुसरे काही सु चतच नाही मला!

आले या िदवशी अगदी गळू न गे ले होते मी. जे वण होताच मी अं थ णावर जाऊन

लवं डले , शरीर िशणले होते हणून असे ल; पण चटकन डोळा लागला माझा.

मात्र म यरात्री मी एकदम जागी झाले . माझे सारे शरीर लटलट कापत होते –
अं गाला दरद न घाम फुटला होता– डोळे उघडून मी इकडे ितकडे पािहले . तरी मी
मा या खोलीत आहे हे मला खरे च वाटे ना! डो यांपुढे ते भयं कर व न िदसत होते .

िदलीप या ग याभोवतालचा तो फास– याचे ते आत ओढले ले भे सरू डोळे – ती बाहे र

आले ली जी–

लहानपणी भीती वाटली की मी दादां याकडे धावत जात असे – यांना घट् ट िमठी
मा न यां या कुशीत लपत असे . पण आज–

आज मी मोठी झाले आहे . दादांना िमठी मा न रडायची लाज वाटते मला. मोठे पणा
हा शाप वाटतो अशा वे ळी. माझी दुःखे दादांना सां गायचीसु ा मला चोरी झाली आहे !

ते भयं कर व न पु हा पडे ल हणून रात्री झोपायचे सु ा भय वाटू लागले आहे मला.

लहानपणी माझा हट् ट कुणी पु रिवला नाही हणजे मी रडून रडून झोपी जात असे . मग
झोपे त एक सुं दर परी मला हवी असले ली व तू आणून दे ई. पण आज कुठलीही परी,
कुठलीही दे वता मा या व नांत ये त नाही िन िदलीपची सु टका करीत नाही.

िदलीप–िदलीप–िदलीप–

या या नावाची जपमाळ हातात घे ऊन एकांतात मी िकतीही अश् गाळले तरी

यांचा काय उपयोग होणार आहे ?

मी प्रदशनात िवकत घे तले ले क् र चवधाचे िचत्र पाहन

ू िदलीपने माझी िकती थट् टा
केली होती! तो हणाला होता, ‘कुठलीही क् रांती अश् ं नी होत नाही. क् रांतीला एकच
नै वे आवडतो; आिण तो हणजे भ ताचं र त!’
 िदलीपचे हे बोलणे या वे ळी मला िविचत्र वाटले . पण आज? मी िदलीपसाठी वतःचे
र त सांडायला तयार झाले तरी तो सु टेल का?

छे !

काही के या मला झोप ये त नाही. प्रकाशाचे भय वाटते , बसून बसून शरीर अगदी
आं बन
ू जाते , मग खोलीत काळोख क न मी अं थ णावर जाऊन पडते –

पण या काळोखात मला मा या आयु याचा िचत्रपट िदसू लागतो. या

िचत्रपटातला अगदी आणीबाणीचा प्रसं ग आता सु झाला आहे . याचा शे वट?–

याचा शे वट काय होणार हे कुणाला ठाऊक? रो याला वे दना सोसवे नाशा झा या की

याला गु ं गीचे औषध दे तात ना? मीही मा या मनाला तशीच गु ं गवून ठे वणार आहे .
माग या आठवणी माणसाला िकती आनं ददायक वाटतात. िलं बाचे लोणचे मु रले हणजे
याला आं बटगोड ची ये ते! आयु यात या जु या आठवणीही अशाच–

श्रावणात ज माला आले मी! गोकुळ अ टमी िदवशी पोटात दुखायला लागले
ते हापासून आई हणे घोकत होती, ‘आज अ टमी आहे . मला मु लगाच होणार. याचे
नाव मी मु कुंद ठे वणार!’

माणूस आप या इव या आशांचे बं गले बां धत असतो! आिण दै व? दै व हे एक खोडकर

मूल आहे . ते िचमु कले बं गले पाड यात याला िवल ण आनं द होत असतो.

‘काय झालं ?’ असे आईने सु ईणीला िवचारले . ‘मु लगी’, ितने उ र िदले .

आईचा आनं द िकंिचत ओसरला. पण ित या खोली या दाराबाहे र अ व थपणाने

फे या घालणा या दादांना मात्र वग दोन बोटे उरला.

पु ढे दादा आईला ने हमी हणत, ‘मला मु लगीच हवी होती. ह ली या मु लांपे ा

मु लीच अिधक हुषार असतात.’

मा या प्र ये क वाढिदवशी आई मला ओवाळी. या वे ळी ित या डो यांत आनं दाची

िनरांजने ते वत. मात्र ती मागून एकटीच जे वायला बसली की ितचा घास हातात या
हातात रगाळत राही.

माझा आठवा नाही तर नववा वाढिदवस असे ल तो. सालपापड ा फार खा या हो या

मी या िदवशी. बाहे र ये ऊन घटकासु ा झाली नाही तोच खूप तहान लागली मला. मी
वयं पाकघरात गे ले. आई एकटीच जे वत बसली होती. ित या हातातला घास हातातच
होता. ितचे ल कुठे तरी दुसरीकडे च लागले होते . मी ित याकडे िनरखून पािहले . ितचे
डोळे ओले झाले आहे त असे मला वाटले . मी ित या ग याला िमठी मा न िवचारले ,
 ‘काय झालं गं आई?’

‘काही नाही!’ ितने उ र िदले .

‘उगीचच कुणी रडतं ?’ मी आजीबाईचा आव आणून ितला प्र न केला.

‘मघाशी भाजी िचरताना बोट कापलं होतं थोडं ! याला आमटी झ बली बघ!’

‘कुठं कापलं य बघू या!’

आई काही के या दाखिवना. ती आप याला फसवीत आहे अशी माझी खात्री झाली.

मी गं भीरपणाने किवता हण या या सु रात हटले , ‘खोटे कधी बोलू नये .’

ऊन-पाऊस एक झाले . ित या डो यांत पाणी होते च. आता ओठावर हसू चमकू

लागले . मला जवळ ओढून माझा मु का घे त ती हणाली, ‘मोठी लबाड आहे स तू!’

आईने उ ट ा त डाने घे तले ला तो मु का– ित या ओठा या या पशाने मा या

शरीराचा कण न् कण नाचू लागला. शे वटी आईने आप या डो यांत पाणी का उभे रािहले
ते मला सां िगतले . आपली सु ल ू मु लगा झाली असती तर?

लहान मूल हणजे घरातला रे िडओच! इकडील बातमी ितकडे हां हां हणता
पोचवायला उपयोग होतो याचा!

आई जे वताना रडत होती ही बातमी दादांना लगे च कळली.

या िदवशी दादा आईचे समाधान कर याकिरता खूप खूप बोलत होते . ते सारे काही
आता आठवत नाही मला! पण–

एक सर जोराने कोसळावी, म ये च घटकाभर पाऊस ओसरावा, पण पु हा जोराने सर

सु हावी– अगदी त से चालले होते दादांचे बोलणे . त्री आिण पु ष यां या
समते िवषयी यांनी जे जे वाचले होते , ते ते सारे या िदवशी यांनी आईला ऐकिवले .
आता वाटते – एखादा लघु ले खक जर या िदवशी आम या घरी असता िन दादांचे ते सारे
बोलणे याने िटपून घे तले असते तर एक उ म िनबं ध दादां या नावावर प्रिस झाला
असता. दादा इतके बु द्िधवादी, इतके बोलके आिण उ च वाङ्मयाचे इतके मोठे उपासक,
की दररोज या सटरफटर गो टी छापणा या वतमानपत्रांकडे ते ढु ं कूनसु ा पाहत नसत!
असे असून उ या आयु यात एकसु ा पु तक यां या हातून िलहन ू झाले नाही! हणून
तर या जु या गो टी आठव या हणजे आम या घरात एखादा लघु ले खक असता तर फार
बरे झाले असते असे राहन
ू राहनू मला वाटते !
 दादां या या िदवशी या बोल यातही प ट अशी एकच गो ट आठवते मला! ती
आठव याचे कारण–

अगदी अं धुक झाले या जु या फोटोत या आप या आकृतीची ते वढी माणसाला

चटकन ओळख पटते . तसे च असे ल हे !

दादा आईला हणत होते – ‘मु लगी झा याचं तु ला काही इतकं वाईट वाटायला नको.
मु लीसु ा पराक् रमी असतात. कृ णानं कंसाचा वध केला हे खरं . पण या या थोर या
बिहणीनं सु ा कंसाला चां गलं च चकिवलं होतं . ती ज माला आली ते हा िशळे वर आपटू न
ितचा प्राण घे याकिरता कंसानं ितला वर उचलली मात्र, िवजे या वे गानं ती या या
हातून िनसटली िन वर आकाशात िनघून गे ली. आपली सु लस ू ु ा तशीच होईल, अगदी
िबजली!’

आईची समजूत घाल याकिरता दादा अस या पु राणात या गो टी के हा तरी सां गत.

मात्र एरवी या सा या भाकडकथा आहे त असे च ते हणत.

‘आपली सु लसू ु ा तशीच होईल, अगदी िबजली,’ हे वा य बोलताना दादां या

ू ओसं डून वाहणारा अिभमान– अजून याचा िवसर पडत नाही मला!
डो यांतन

मी मात्र िबजली झाले नाही.

का झाले नाही?

मला काय कमी होते ? मु लाला सु ा दुिमळ असे िश ण दादांनी मला िदले होते . मग?

अजूनही नाही का मला िबजली होता ये णार?

कृ णाची ती िबजलीसारखी बहीण– ितने तु ं गातून नु सती वतःचीच सु टका क न

घे तली, पण मला िदलीपची एका सं थान या तु ं गातून सु टका करायची आहे ! सूडा या
बु ीने सं थानी अिधका यांनी या या ग याभोवती आवळत आणले ला फास–

नको ग बाई! या दृ या या क पने नेसु ा अं गावर कसे शहारे ये तात.

िदलीप, िदलीप, कशाला रे मा या आयु यात आलास तू? काळोख उजळ याकिरता
िद याने पु ढे हावे आिण काळोखात लपून बसले या वा याने तो िवझवून टाकावा, तसे
झाले हे !

तू मा या आयु यात आलास ते हा अमृ ताचा पे ला हाताला लागला हणून मी नाचत

होते .
 आिण आज?

आज या पे यात अमृ त नाही– तो िवषाने भरले ला आहे ! िदलीप, तु झी सु ली िभत्री

आहे रे !

काय हणालास िदलीप?

‘जगात िवषाचे पे लेही हसत त डाला लावणा या शूर ि त्रया होऊन गे या आहे त.
कृ णाकुमारी– िमराबाई–’

िदलीप, मलासु ा वाटते तु यासाठी हा िवषाचा याला पटकन उचलावा, त डाला

लावावा– घटकन यातले चार घोट िगळू न टाकावे त! थरथर कापत का होईना माझा हात
पु ढे होत होता. पण–

िकती माणसे माझा हात मागे ओढताहे त हणून सां ग?ू हे भगवं तराव– हे दादा– हा
समाज–

लहानपणी घरापलीकडे जग नसते – आईबापां िशवाय दुसरे दे व नसतात. ते जग

िचमु कले , पण िकती आनं दी. ते दे व रागावले , यांनी मारले तरी यातसु ा िकती सु ख
असते !

या िदवसांची आठवण झाली हणजे णभर वाटते – मी लहानच रािहले असते तरी
िकती बरे झाले असते !

छे ! िकती वे डी आहे मी!

क या फुल याच नाहीत तर जग सु गंधाला मु केल. न ा वािह या नाहीत तर लोक

उपाशी मरतील.

लहानपण हणजे भातु कलीचा खे ळ. यातली सु खे िन दुःखे दो ही तर लु टुपु टू चीच!

माझे अगदी पिहले दुःख– हसू ये ते याची आठवण झाली की!

दादा एकसारखे पापे घे त माझे . लहान मु लाने फुलांचा चोळामोळा करावा– अगदी
त शी माझी ि थती होई.

पु ढे पु ढे दादा िदसले की मी पळू न जायची!

दादां या हे ल ात आले ते हा यांनी एक िनराळी यु ती काढली. मी यांना चु कवून

पळाले की ते आप या खोलीत जाऊन सतार वाजवू लागत. सतारीचे ते कंपयु त मधु र
सूर कानां वर पडले , की मी कावरीबावरी होई. लोहचु ं बकाकडे लोखं ड ओढले जाते ना?
तशीच माझी पावले ही आपोआप दादां या खोलीकडे वळत. हळू हळू मी या सतारीपाशी
जाऊन बसे िन एक गीत सं पवून दादा थांबले की मग–

या वे ळी सारे गमची िन माझी त डओळखसु ा न हती. पण सतारीला पश करायला

िमळाला– आप या पशाने ित यातून िकण-िकण असा मधु र वर िनमाण होऊ लागला
की मला वग अगदी दोन बोटे उरत असे . मी या नादात गु ं ग होऊन गे ले की दादा हळू च
माझा पापा घे त.

िन आज?

एका चु ं बनासाठी मी आसावले आहे . माझे ओठ तहानले आहे त. िदलीपचे एकच चु ं बन–
अगदी णभर का होईना– िदलीप मला सोडून जाणार– कायमचा सोडून जाणार! मग–

ते पाप असे ल! पण–

िदलीप, िकती िन ठू र आहे स तू! गोरगिरबांसाठी आपले प्राण ायला तू तयार

झालास– पण मा यासाठी मात्र–

पु षांची जातच िनदय! नाही तर या िदवशी या खे ड ात अगदी एका खोलीत आ ही

दोघे असूनसु ा–

ती रात्र–

आयु यात दुःख ये ते ते वळवा या पावसासारखे िन सु ख िमळते ते

गु लाबपा याप्रमाणे !

अशीच रात्र होती ती! माझे डोके मांडीवर घे ऊन िदलीप बसला होता. मी डोळे
उघडले . या या डो यांतले ढग कुठ या कुठे पळाले . ितथे चांदणे चमकू लागले .

या चांद या या दशनाने माझे मन हरपले . मी डोळे िमटू न घे तले . मग याने ‘सु ल’ू
हणून मला जी हाक मारली– हातात अमृ तकलश घे ऊन माणसा या दयात प्रीती
लपून बसले ली असते , असा ती हाक ऐकू न मला भास झाला.

तो गोड भास–

आिण हे कटू स य!

िदलीप या वे ळी तु ं गात आहे . अं धारािशवाय याला दुसरा सोबती नाही.

 या या कोठडी या िखडकीतून याला एखादी चांदणी िदसत असे ल का? या
चांदणीला तो काय सां गत असे ल? िवरही य ाने मे घाबरोबर आप या प नीला सं देश
पाठिवला. तसा िदलीप मला काही–

तो मला कशाला सं देश पाठवील? मी भगवं तरावांची प नी आहे !

िकती वे ळ मी िखडकीपाशी जाऊन उभी रािहले . पण कुठलीही चांदणी मला िदलीपचा

िनरोप सां गेना. पािरजातका या झाडाखाली नाजु क फुलांचा सडा पडावा तशा सा या
आभाळात चांद या पसर या हो या. पण यातली एकही चांदणी मा याशी बोले ना.

िदलीप, तु झे वा य मला राहन

ू राहन
ू आठवते – 'Men are not born, They are made.
' मी नु सती ज मास आले पण पु ढे –

लहानपणापासून दादांचे एक आवडते वा य मी वारं वार ऐकले होते –

‘आयु य ही फुलबाग नाही. ते समरां गण आहे .’

हे वा य अगदी लहानपणीच मला पाठ झाले होते . मग मा या आयु यावर याचा

सं कार का बरे झाला नाही? मी लढायला का िशकले नाही? शही िस्! होय ना? मग–

मी दादां याशी लढायला हवे होते – भगवं तरावां याशी लढायला हवे होते –
आ ते टां शी लढ याचा प्रसं ग एकट ा अजु नावरच आला होता असे नाही. जगात
बहुधा प्र ये कावर तो ये तो. हा प्रसं ग मा यावर जे हा जे हा आला ते हा ते हा मी
कचरले – लढायचा धीर मला झाला नाही. िदलीप, दादा तु ला िवस न गे ले. मीही
िवसर याचे स ग केले . दादांची मा यावर फार फार माया आहे . मा यािशवाय यांना
जगात आपलं असं कुणी नाही. मी यां या मनािव वागले तर यांना फार दुःख
होईल, अशा िकती तरी क पनांचा पगडा मा या मनावर बसला– आिण–

आयु य हे साधे समरां गण नाही. या रणां गणावर शत् शीच लढून भागत नाही.
िमत्रां वरही ह यार उचलावे लागते . इतकेच न हे तर प्रसं गी वतःशीही झुंजावे लागते .

वतःशीच लढायचे – वतःचा पराभव वतःच करायचा! िकती िवल ण क पना आहे
ही!

िजतकी िवल ण िततकीच स य!

शे षाला हजार डोकी असतात अशी पौरािणक कथा आहे ना? मला वाटते तशीच
माणसाला हजार मने असतात!

नाही तर आज या टे बलापाशी बसले या पं चवीस वषां या सु लोचनाला दहा-अकरा

वषांची सु लोचना अगदी परकी का वाटली असती? रघू या दुस या सगात या एका
लोकाचा अथ लागे ना हणून या वे ळी िचमु क या सु लन
ू े इथे च अश् गाळले होते .

आिण आज आयु याचा अथ कळत नाही हणून मोठी सु लोचना याच जागी आसवे
गाळीत बसली आहे !

खूप खूप आठवून पािहले तरी पिह या आठ-दहा वषांत या िकती थोड ा गो टी
आठवतात माणसाला! काळोख पडत असताना दरू या इमारती जशा अगदी अं धुक
अं धुक होतात तशा लहानपणा या सा या गो टी वाटतात.

एकदा आं या या कै या पाड याकिरता दगड हणून आम या दे वांचाच मी उपयोग

केला होता!

आणखी कुणा या मुं जीला का ल नाला गे ले होते ! ितथे एक आजोबा दि णे चे पै से

मोजीत होते – मी यांत या एका दंु ड ा पै शावर हळू च पाय ठे वला. बाहुली या ग यात
घालायला खोटे मोती हवे होते मला! यासाठी ते पै से मी लपवून ठे वले होते . पण या
आजोबांचा दोन पै शांचा िहशे ब चु कू लागला. ते अगदी चवताळू न गे ले. शे वटी माझी
चोरी यांनी पकडली. सा या घरात एकच गो ट झाली. दादासाहे ब दातारां या मु लीने
पै से चोरले . िकती पै से हे कुणीच सां गत न हते . मा यामु ळे आईला मान खाली घालावी
लागली.

घरी आ यावर दादांनी मला इतके मारले –

मी रडतरडतच झोपी गे ले. माराने अं ग दुखत होते हणून असे ल. मी अपरात्री जागी
झाले . पािहले तो दादा मा या िबछा याजवळ बसले आहे त आिण मा याकडे पाहनू
एखा ा लहान मु लाप्रमाणे रडत आहे त. मी एकदम उठू न यांना िमठी मारली आिण
‘दादा, दादा’ हणत यां या ग यात पडले .

या वे ळचे माझे दुःख शरीराचे होते . एखाद दुसरा िदवस याचा मला त्रास झाला
असे ल! पण ते वढ ासाठीसु ा दादा रडले .

आिण आज मा या मना या वे दना कुणाला सां ग?ू कशा सां ग?ू

पायाला िवं च ू चावला असतानाही नितकेने डौलदार नृ य करीत राहावे ना, तसे मला
वरवर हसत राहावे लागत आहे . मी अगदी आनं दी आहे असे दादांना दाखवावे लागत
आहे . मा या मनात बाग फुलली आहे असे यांना वाटत असे ल– पण ितथे जो वणवा–

वणवा कसा लागतो हे कुणालाच कळत नाही. मनातले वणवे ही असे च असतात.
आभाळाला चाटू न जाणा या यां या िजभा पाहनू मग आमचे डोळे उघडतात– यांतन ू
अश् वाह ू लागतात.
 पण वणवा पावसाने िवझतो; अश् ं नी नाही.

मोठे पणी मला एकांतात अश् गाळीत बसावे लागे ल असे एखा ा योितषाने
सां िगतले असते तर मी याची थट् टाच केली असती!

काय कमी होते मला? आईबापांची एकुलती एक लाडकी ले क! आई सदा कदा आजारी
असे खरी! पण दादा एवढे बु द्िधवादी असले , यांचा दे वावर, धमावर अगदी क यावर
हट या क यावर िव वास नसला, यांची मु दर् ा कठोर िदसली तरी यांचे मन िकती
मायाळू आहे याचा या वे ळी मला णा णाला अनु भव ये ई. नारळा या झाडाला फां ा
नसतात, फुले नसतात, गद छाया नसते . काही नसते . पण या या शड ाला लागले ले
शहाळे फोडले की यातून अमृ ताची धार बाहे र पडते . अगदी त से आहे त आमचे दादा–

मु लासारखे वाढिवले यांनी मला– बरोबरीने िफरायला ने ले, सायकलवर बसायला

िशकिवले , शट-िवजार घाल याची हौस पु रिवली. मा या मागून सु लच ू सं कृतची
प्रोफेसरीण होणार असे एकसारखे हणून मा या मनातली मह वाकां ा फुगिवली.
दहा या वषी आजीबाईप्रमाणे गं भीर चे हरा क न मी बरोबरी या मै ित्रणींना सां गत
असे – ‘आपण दे व हणून दगडांची पूजा करतो हे मूखपणाचे आहे . जगात एकच दे व आहे
िन तो हणजे मनु य! जगात दे व नाहीत िन रा स नाहीत.’

माझा ही पोपटपं ची ऐकू न मा या बालमै ित्रणी माझी थट् टा क लाग या की मी

घडाघड सं कृत लोक हणू लागे . मग मात्र या चूप बसत. यांना सं कृतचा गं धसु ा
न हता िन मी रघूसु ा वाचू लागले होते !

माणसाचे मन िकती वे डे असते ! नाही तर दादांचा जु ना रघु वं श काढून यातला तो

दुसरा सग आज मी पु हा कशाला चाळीत बसले असते ? दं डकार यािवषयी रामाला
िवल ण प्रेम वाटते ते भवभूतीने का दाखिवले आहे ते आज याइतके कधीच कळले
न हते मला! सीते या मधु र सहवासात ितथे वष या वष काढली होती. दं डकार यातले
प्र ये क थळ या र य सहवासाची मृ ती जागृ त क न याला–

रघूचा हा दुसरा सग हे – िनजीव श द– पण ते वाचताना मा या शरीरावर कसे रोमांच

उभे राहत आहे त. ‘अलं महीपाल तव श्रमे म’ हा लोक समजावून सां गताना िदलीप
इथे च बसला होता आिण ‘ ताि कल त्रायत इ यु दग्रः’ या लोकाचा अथ सां गताना
तो एकदम उठू न उभा रािहला– याची शांत मु दर् ा चमकू लागली– िकती वे ळ तरी तो
एकसारखा आवे शाने बोलत होता– ‘जो अ यायािव लढतो तोच खरा ित्रय. आज
आपले सारे लोक ित्रय हायला पािहजे त–’

पावसाची जोराची सर यावी तसा तो बोलत होता िन पावसात मजे ने िभजणा या

लहान मु लांपर् माणे मी ते सारे ऐकत होते . पण पावसात खूप िभज यावर शे वटी
कुडकुडायला होते ना? तशी माझी ि थती झाली. एक जां भई दे ऊन मी हटले , ‘िकती
वाजले पािहलं स का िदलीप?’
 तो एकदम थांबला िन घड ाळाकडे रागाने पाहत हणाला, ‘घड ाळे कारकुनासाठी
असतात; कवीसाठी नसतात!’

रघूचा दुसरा सग सं पला या िदवशी तो िकती तरी वे ळ गं भीर होऊन बसला होता.
याने हसावे , मा याशी बोलावे हणून मी िकती तरी चाळे केले . टे बलावरचे पु तके
खाली पाडले , िटपकागदावर शाई सांडली, कुठ या तरी गा याची शीळ घातली िन
शे वटी साडीची िपन बोटाला टोचून घे ऊन यातून र तसु ा काढले . पण िदलीपची जी
तं दर् ी लागली होती– वारीने हं ू की चूंसु ा केले नाही. मग मात्र मला राहवे ना. मी
जवळ जाऊन याचा हात हातात घे तला िन वरण, भात, िलं ब,ू कढी, कढीचं पाळं फुटलं रे
फुटलं हणून मी याला गु दगु या करणार तोच तो हणाला, ‘सु लत ू ाई, या राजासारखं
हावं सं वाटतं मला.’

मी हटले , ‘अगदी सोपं आहे ते !’

तो आ चयाने मा याकडे पाह ू लागला.

मी हणाले , ‘या राजा या नावाचं पिहलं अ र ‘िद’ आहे ना? तु याही नावाचं पिहलं
अ र ते च आहे की!’

तो हसत उद्गारला, ‘वे डी कुठली!’

मी न रागावता उ र िदलं , ‘आजपासून मी तु ला िदलीपच हणणार!’

या िदवसापासून जगाचा िदनकर माझा िदलीपच झाला. दादा िन आई याला िदनकर

हणून हाक मारीत. याचे सारे िमत्र िदनकर हणत. मी याला नु सतं च िद हणे . पण
आ ही दोघे एकटे असलो की मी िदलीप हणून याला भं डावून सोडी.

रघु वं शातला िदलीप राजा गाई या र णासाठी आपला प्राण अपण करायला तयार
होतो. माझा िदलीपही गोरगिरबांसाठी ते च करीत आहे .

या राजावर दे वांनी पु पवृ टी केली.

िन माझा िदलीप मात्र–

याला पकड याची हकीगत वतमानपत्रां या कानाकोप यात एकदा ये ऊन गे ली.

िश ा होईल ते हा ती बातमी ये ईल. दादांना तर िदलीपला पकड याचा प ासु ा नसे ल!

नदी या महापु राचे तांबडे लाल पाणी फेसाळत, भोवरे करीत तटाशी टकरा घे त धावत
असते ना? तसा जगाचा जीवनक् रम आहे . या पु रात दगड फेका नाही तर सो याची चीप
फेका. णभर आवाज होईल. चार-दोन बु डबु डे ये तील िन मग–
 मग सारे सामसूम! ती सो याची चीपसु ा वाळू त खोलखोल जाऊन बसे ल!

माझा िदलीपही असाच िनघून जाणार? मला सोडून?

िदलीप, िदलीप, कुठ या कुमु हत

ू ावर तु झी िन माझी ओळख झाली?

काही तरीच िलहन

ू गे ले मी!

िदलीप आम या घरात आ या िदवसापासूनच मा या ख या आयु याला सु वात

झाली. कॉले जात जा याकिरता एक िव ाथी उ ा आप या घरी ये ऊन राहणार आहे ,
दोनच माकांनी यांची शं करशे ट कॉलरिशप गे ली, आता सु लीला सं कृत तोच िशकवील
वगै रे रात्री जे वताना दादा आईला सां गत होते . मी मु काट ाने ऐकत होते . याचे नाव
काय आहे , हे सु ा िवचारले नाही मी! पण अं थ णावर पड यावर मात्र या यािवषयी
मी िवचार क लागले . तो उं च असे ल की ठगणा असे ल? गोरा असे ल की काळा असे ल?
याचे सं कृत फार छान असे ल नाही? िशकताना माझे काही चु कले की तो थट् टा करील
की रागावे ल?

मला भावं डं न हते हणून असे ल. पण दादा िन आई यां यापे ा खूप खूप लहान असा
एक मु लगा आप या घरात ये णार आहे या क पने ने मी आनं िदत होऊन गे ले होते .
या याबरोबर मला लांब लांब िफरायला जाता ये ईल, धावता ये ईल, याची मला थट् टा
करता ये ईल, मी अगदीच उं च उं च असले या सोनचा या या फुलाचा हट् ट धरला तर
जो झाडावर चढून ते मला काढून दे ईल, असा मु लगा आता आपला सोबती होणार हणून
माझे मन कसे फुलून गे ले.

दुस या िदवशी पहाटे मी उठले . अगदी लवकर वे णीफणी क न पु ढ या दारात मी

टां या या वाटे कडे डोळे लावून उभी रािहले . गाडीची वे ळ होऊन गे ली. टे शनाव न
ये णारे टां गे उता घे ऊन टपटप करीत पु ढे चालते झाले . पण आम या दाराशी कुठलाच
टां गा थांबला नाही. मोठे वाईट वाटले मला. उगीचच डो यांत पाणी आले . खोलीत
जाऊन डो यांतले पाणी पु शीत मी वतःशीच हटले , ‘अगदी वाईट मु लगा आहे हा!
ये ईना हवा ते हा? मी या याशी आपणाहन ू बोलणारच नाही!’ इत यात दाराशी टां गा
थांब याचा आवाज ऐकू आला. मी धावतच बाहे र आले . पािहले तो टां यातून एक लठ् ठ
गु जराथी खाली उतरत होता.

दुपारी जे वणावर माझे ल नाही असे पाहनू दादा हसत हसत आईला हणाले ,
‘आम या सु लत ू ाई इत यातच श्रीमं त हायला लाग या वाटतं ! या गु जरा याला हवं
तसलं गीते चं पु तक तयार हायला; मला पै से िमळायला िन तो हुंडा दे ऊन िह यासाठी
चां गला श्रीमं त नवरा शोधून काढायला फार फार अवकाश आहे अजून. तोपयं त काही
इतकं कमी जे वायला नको हं सु लोबा!’

दादां या या थट् टेचा राग आला मला. पण खरी गो ट यांना कशी सां गायची? या
िव ा याचे नावसु ा मला माहीत न हते तो आला नाही हणून माझे ल जे वणावर
नाही असे सां गायचे ? छे ! कुणाला खरे तरी वाटले असते का ते ? या िदवशी
सं याकाळीसु ा तो आला नाही. तो फार लबाड आहे अशी माझी खात्री झाली.

दुस या िदवशी मी गाडी या वे ळेला बाहे र गे लेच नाही. खोलीत अ यास करीत बसले .
थोड ा वे ळाने कुणी तरी खोलीत आ यासारखे वाटले . मोलकरीण असे ल हणून मी
तशीच वाचीत रािहले . ते कुणी तरी पु ढे आले िन हणाले , ‘सु लत
ू ाई–’

िकती ओळखीचा आवाज वाटला तो मला! कुठली ओळख? मी एकदम मान वळिवली.
िदलीप उभा होता. याची ती ताठ मान– ते हसरे डोळे – मा याकडे दृ टी जाताच िकती
मोकळे पणाने हसला तो. लगे च याने मा याकडे िनरखून पािहले . जणू काही एखादी
हरवले ली व तूच ते शोधीत होता. या या या पाह याचा अथच मला कळे ना.

मी िवचारले , ‘काही हरवलं य वाटतं ?’

तो हसत उ रला, ‘हं ! हरवलं असं वाटत होतं . पण ते सापडलं , आ ाच!’

‘काय?’ मी उ सु कते ने प्र न केला.

तो काहीच बोलला नाही. पु हा तो मा याकडे िनरखून पाह ू लागला, मी ग धळू न गे ले

िन नकळत पायाची बोटे मोजू लागले .

िदलीप हसत हणाला, ‘पु हा हरवलं !’

हा वे डा तर नाही ना, अशी िविचत्र शं का मा या मनात ये ऊन गे ली. ‘पु हा हरवलं ’

या या या श दांसरशी मी मान वर क न या याकडे पािहले ; हरवले ले खे ळणे
सापड यावर लहान मूल आनं दाने अगदी बे होष होते ना? याची मु दर् ा एकदम तशी
झाली, तो उद्गारला, ‘सापडलं बु वा!’

मा या मु दर् े वरचा ग धळ या या ल ात आला असावा. एकदम याचा वर बदलला.

तो जवळ ये ऊन हणाला, ‘सु लत ू ाई, मी कालच यायचा, पण आईला ताप आला होता.
ितला सोडून यायचं िजवावर आलं मा या! काल सं याकाळी ितचा ताप उतरला. लगे च
मा या पाठीव न हात िफरवीत ती हणाली, ‘िदनू, जा तू िशकायला. घरट ात राहन ू
पाखराचं पोट भरत नाही.’ रात्री िनघताना मी ितला नम कार केला ते हा ितने
मा याकडे डोळे भ न पािहलं . गाडीत रात्रभर ते डोळे मला िदसत होते . आता
आप याला ते माये ने भरले ले डोळे दररोज िदसणार नाहीत हणून माझं मन उदास झालं
असतं . पण तु ला पाहताच–’

‘मला?’ मी म ये च बोलून गे ले.

 ‘हो, हो, तु ला! तु झे डोळे थे ट मा या आईसारखे आहे त.’

मी हसत हटले , ‘मला आई हणून हाक मा नकोस हं बाबा!’ मी मनात आ चय

करीत होते –

या मु लाशी एक श दसु ा बोलायचा नाही असा मी िन चय केला होता या याशी

माझी चार घटकांत अशी गट् टी कशी झाली?

िदलीप या सु खकारक सहवासातले ते पिहले िदवस. ते पु हा परत दे याचे जर दे वाने

कबूल केले तर या या मोबद यात मी सारे पु ढचे आयु य याला परत ायला तयार
होईन. र ताची ओढ िवल ण असते अशी एक हण आहे ना? ती ना यापे ा वया या
बाबतीत अिधक खरी असावी! नाही तर हां हां हणता दादा िन आई यां यापे ाही
िदलीप मला जवळचा वाटू लागला, हे कोडे कसे उलगडायचे ? याला िकती िकती किवता
पाठ ये त हो या िन याचा आवाज मोठा नसला तरी गोड होता. मी या यापाशी हट् ट
ध न बसायची िन याला किवता हणायला लावायची! या सा या किवता आता
आठवत नाहीत मला! पण यात या काही काही ओळी मात्र अजून मा या मनात
घु मताहे त. िदलीपची ती अितशय आवडती किवता– डं का– या किवते तील ती ओळ–
‘ या बड ा बंडवा यांत
ाने वर माने पिहला’

ही ओळ मोठ ा झोकात हणून याने मला ाने वरांचे चिरत्र िकती आवे शाने
सां िगतले होते . बं डखोर हणजे हातात श त्रे घे ऊन लढणारे लोक अशी जी माझी
समजूत होती ितला पिहला ध का या िदवशी बसला. बं डखोर बु ीने लढतात, हे मला
कळले .

यां या गो टीसु ा िकती रसाळ असाय या! पु राणात या िन इितहासात या शे कडो

गो टी याला ये त हो या. याची ती एक गो ट ऐकायचा तर मला कधीच कंटाळा आला
नाही. ब्राऊिनं गची किवता आहे ती. एक शूर मु ला या आ मय ाची ती कथा– ती
सां गताना िदलीप या मु लाशी अगदी समरस होऊन जाई. रॅ िटबानचा िक ला
िजं क याची बातमी ने पोिलयनला कळिव याकिरता तो मु लगा दौडत आला होता. ती
बातमी ऐकू न ने पोिलयन याला शाबासकी दे णार इत यात तो मु लगा या या पायाशी
पडला. ने पोिलयनने वाकू न पािहले – या शूर मु लाचे प्राण के हाच िनघून गे ले होते .
या या छातीत जखम झाली होती.

िटळक-गां धी-श्र ानं द ांचे छोटे फोटो याने आप या खोलीत लावले होते . एखादे
वे ळी तो या फोट याकडे घटकान् घटका पाहत बसे . या वे ळी याची मु दर् ा भ न
आले या आभाळासारखी भासे . अशा वे ळी तो आवे शाने बोलू लागला हणजे वीज
चमकत अस याची क पना मा या मनात ये ऊन जाई. या या खोलीतला िटळकांचा
फोटो, यांना सहा वषांची ह पारीची िश ा झाली ते हाचा तो आहे , असे मला सां गताना
 याला केवढा अिभमान वाटे . तो हणे , ‘ड गराचे िशखर वादळाची पवा न करता ताठ उभे
असते ना? तशी िटळकांची ही मान बघ! िन हे दो ही हात. ते अं गाबरोबर खाली सोडले
आहे त. पण घाव घालणा या हातापे ा यां यात अिधक साम य अस याचा भास
होतोय! नाही? १९०८ साली िटळकांनी शांतपणानं ही िश ा ऐकली िन यायाधीश व पं च
यांना ते हणाले , तु म यापे ा श्रे ठ अशी जी यायदे वता आहे ती मला ने हमीच िनदोष
ठरवील.’ तो असे काही आवे शाने बोलू लागला की अं धार उजळत आहे , बे ड ा
खळखळत गळू न पडत आहे त असे मनाला वाटे . श्र ानं दांनी िद ली या चौकात उभे
राहनू आप या उघड ा छातीवर बं दुकी या गो या झे ल याचा जो िनधार दाखिवला
याचे सु ा िदलीप िकती सुं दर वणन करी–

अगबाई, िकती पु ढ या गो टी िलहायला लागले मी! िदलीप या सहवासातली ती वष-

वष कसली? एका िदवसात ते सारे घडले असे आज वाटते . तो िदवस मावळला िन मग ही
रात्र– कधीही न सं पणारी रात्र आली. िदवसामागून रात्र ये ते तसा रात्रीमागून िदवस
ये तो. दे वा, ही रात्र के हा सं पणार? माझा िदलीप मला के हा िदसणार? याचा सहवास–
िकती वे डी आहे मी!

ही काळरात्री आहे , हे मला अजून कसे समजत नाही? पण काळरात्रींनासु ा अं त

असतोच की! आयु यात या या पिह याच काळरात्री िदलीपने मला केवढा धीर िदला.
िकती लवकर मी या रात्रीची आठवण िवसरले !

या रात्री िदलीप नसता तर मी जीव िदला असता? कुणाला ठाऊक! पण आई या

अं थ णाजवळचे ते शे वटचे ण आठवले हणजे अजून अं ग कसे शहा न जाते ! तोपयं त
मृ यू हा श द ते वढा मला ठाऊक होता. पण याचे ते अक् राळिवक् राळ व प– आईचे
अं ग गार पडत चालले होते . त डातून श द उमटत न हता. अश् ं नी बोलत होती ती.
ित या या गार गार पावलां व न हात िफरिवताना कुणी तरी मा या काळजाला
तापवले या लोखं डाने डागीत आहे त असे मला वाटत होते . कठडा नसले या ग चीव न
एखादे लहान मूल खाली पडताना िदसावे िन आप याला काही काही करता ये ऊ नये –
आईचा मृ यू पाहताना माझी अगदी अ शी ि थती झाली. मी रडत रडत उठले ! छे !
कुणी तरी उठिवले मला. दादां या कुशीत त ड लपवावे िन खूप खूप रडावे असे या वे ळी
मला वाटत होते . दादा बाहे र याच खोलीत बसले होते . यांनी मा याकडे पािहले पण
लगे च ते गीता वाचू लागले . सकंप वराने ते हणत होते ,
‘वासांिस जीणािन यथा िवहाय
नवािन गृ हाित नरोऽपरािण
तथा शरीरािण िवहाय जीणा य
– यािन संयाित नवािन दे ही ।।’

हा लोक मलाही पाठ ये त होता. याचा अथ मी वाचला होता. पण तटातटा तु टणारे

मा या काळजाचे धागे हणत होते – हा लोक खोटा आहे . मा या डो यांतन
ू वाहणारे
पाणी हणत होते – ही सारी फसवणूक आहे . माझी आई मला पु हा भे टणार नाही. पु हा
ित या कुशीची ऊब मला िमळणार नाही. ितने सहज पाठीव न हात िफरवला की आनं द
होत असे ; तो पु हा मला कधी लाभणार नाही. रडून रडून मी झोपी गे ले. मी जागी झाले
ते हा रात्र झाली होती. कुणी तरी मा या पाठीव न हात िफरवीत होते .

िकती बोलका होता तो पश! मनु यप्राणी िनमाण झाला ते हा आप या भावना तो

पशाने च प्रगट करीत असावा. शं भर श दांनी जे सां गता ये त नाही ते ओझर या
पशाने य त करता ये ते! अजूनही! मनु य इतका बोलका झाला असूनही!

मा या पाठीव न िफरणारा हात– सतारीव नसु ा इत या नाजूक रीतीने कुणी बोटे

िफरवीत नसे ल. तो हात थरथर कापत होता. तो कंप या दयातली खळबळ मला सां गत
होता. आई या मरणाचे इतके दुःख दादां यािशवाय दुस या कोणाला होणार? मा या
पोरकेपणाने याकुळ होऊन माझे सां वन कर याकिरता दुसरे कोण मा यापाशी ये णार?
आई गे ली– आप याला कायमची सोडून गे ली– या जािणवे ने माझे डोळे एकदम भ न
आले . मा या पाठीव न हात िफरिवणा या दादांना िमठी मार याकिरता मी मान
वळवली.

पण– तो हात दादांचा न हता, िदलीप माझे सां वन कर याकिरता मा याजवळ ये ऊन

बसला होता. माझे पा याने भरले ले डोळे पाहताच या याही डो यांत पाणी उभे रािहले .
मी याला घट् ट, अगदी घट् ट िमठी मारली. माझे अश् या या खां ावर ओघळू
लागले . याची आसवे मा या माने वर िठबकत होती. मा या काळजात पे टले ली भयं कर
आग या आसवांनी हळू हळू शांत झाली. ती काळरात्र उजळली. बाहे न दादांचा वर
ऐकू ये त होता–
‘सुखदु ःखे समे कृ वा लाभालाभौ जयाजयौ
ततो यु ाय यु य व–’

दादांचा राग आला मला. यांचे ते सं कृत श द तापले या ते लासारखे मा या कानांना

वाटले . ते ऐकू ये ऊ नये त हणून िदलीप या कुशीत मी डोके खु पसले . तो मला थोपटू
लागला. मी डोळे िमटू न या या छातीची धडधड ऐकत होते – ‘माझी सु ल–ू माझी–सु ल’ू
एवढे च श द ितथे मला ऐकू ये त होते . पु हा एकदा तसे च िदलीप या कुशीत डोके खु पसून
खूप खूप रडायचं य मला. ‘माझी सु ल’ू हे श द या या त डातून कधीच बाहे र पडणार
नाहीत, हे मला ठाऊक आहे . पण माझी खात्री आहे – या या दयात ते च श द घु मत
असले पािहजे त. या या छातीवर डोके ठे वून ती गोड धडधड मला पु हा ऐकायला
िमळे ल का? िकती वे डी आहे मी! ती धडधड बं द कर यासाठी सारे रामगड सं थान ितकडे
धडपड करीत असे ल! आिण इकडे मी–

माणसाची इ छा ही नं दनवनातील क पलता नाही. ती वाळवं टातील िहरवळ आहे .

िदलीपची सु टका–

िदलीपची सु टका! याचे आयु य अपघातांनी भरले आहे याची सु टका ब्र दे वसु ा
क शकणार नाही. बु डणा या जहाजाव न िदलीपला कुणी सु रि त िकना यावर आणले
तर तो लगे च िवचारील, ‘जवळपास कुठं िवमान आहे का एखादं ? हवा खराब असली तरी
एक फेरफटका क न यावं हणतो!’

िदलीप, तु या साहसाचं मला कौतु क वाटतं – तु या पराक् रमाचा मला अिभमान

वाटतो– तु या यागाची मला पूजा करावीशी वाटते . पण या साहसी वभावानं च तू
मा यापासून दरू दरू गे लास हे आठवलं की–

पराक् रम हा प्रसं गी प्रीतीचा शाप ठरतो रे ! तु झी तरी काय चूक आहे ? तांडवनृ य
हाच वाले चा वभाव! नागाला फडा वर काढायला कुणी िशकवावे लागत नाही! तूही
तसाच–

अकरा-बारा वष झाली या प्रसं गाला, पण तो काल घडला असे अजून वाटते मला!
गां धींची दांडीयात्रा! नु स या वतमानपत्रात या बात या वाचून तू अगदी भान िवस न
गे ला होतास. ‘ही िमठाची चळवळ सं पली हणजे पु ढं ितखटाची चळवळ सु होईल’
हणून दादा गां धीं या कायक् रमाचा उपहास करीत होते . पण मला तु यासारखे च वाटत
होते . गां धी िमठाचा स याग्रह करायला िनघाले नाहीत, ते िदि वजयाला िनघाले आहे त.
शाळे त, बाजारात, िथएटरांत, जे थे जावे ते थे गां धींचे नाव ऐकू ये त होते . टां गेवाले सु ा
गां धींचे भ त झाले होते . एका टां गेवा याने िदले ले ते उ र–

यु िन हिसटी या परी े या कामासाठी दादांना मुं बईला जायचे होते . यांना पोचवायला
िदलीप िन मी टे शनावर गे लो. परत ये ताना आ ही जो टां गा केला यात गां धींचा एक
लहानसा फोटो िचकटवले ला होता. धोतरजोड ां वर नाही तर कापडावर िचत्रे असतात
ना यातला होता तो. मी या टां गेवा याला िवचारले , ‘हा कशाला रे लावलास इथं ?’
या फोटोकडे पाहत तो हणाला, ‘हा दे व हाय आमचा ताई!’ लहानपणापासून जगात
दे व नाही हे मी िशकत आले होते , पण या टां गेवा याचे श द ऐकू न मा या
अं तःकरणाला एक नवीनच भावना पश क न गे ली. चांद यात िफरत असताना एकदम
वीज चमकावी िन चांदणे अगदी िफ के वाटावे तसे झाले मला. मी या टां गेवा याशी
मोकळे पणाने बोलू लागले . याची हकीगत–

याची आई आजारी होती, बायकोला चार पोरं सां भाळता सां भाळता जीव नकोसा
होत होता. एखा ा िदवशी भाडे िमळाले नाही हणजे सं याकाळ या नवटाक दा ला
याला रजा ावी लागे . याचे घोडे हातारे होत चालले होते – एक ना दोन, शं भर गो टी
याने सां िगत या. शे वटी तो हणाला, ‘असं च चालयचं आमचं ताईसाहे ब! दे वापाशी
एकच मागणं हाय माझं ! गां धीबाबा इथं आले ना, हं जे मा या टां यातून गावात ने णार
हाय मी ये ना!’

आज या या या इ छे चे मला हसू ये ते. पण या वे ळी– चार िदवसांची दाढी

वाढले या या हाता या टां गेवा या या सु रकुतले या चे ह याकडे िकती तरी वे ळ
कौतु काने मी पाहत होते आिण िदलीप दररोज िनरिनरा या वतमानपत्रांत आले या
गो टी रसभिरतपणाने सां ग ू लागला की, गां धीं यावर टीका करणा या दादांचा मला असा
राग ये ई! यांना दुसरे काही करायचे नसते ते च टीका करतात, असे सु ा मनात
हणायला मी कचरले नाही!

दादां यापासून दररोज मी दरू दरू जात होते . नकळत िततकीच मी िदलीप या जवळ
ये त होते . याची िन माझी ओळख झा याला पु रे वषसु ा झाले न हते ते हा! पण
सूयापासून पृ वीवर प्रकाश िकती थोड ा वे ळात ये तो! आपले पणाही तसाच उ प न
होतो.

एिप्रल सं पत आला होता. दादांनी सं कृतचा अिधक अ यास कर याकिरता हणून

िदलीपला मु ाम ठे वून घे तले होते . ‘हवं तर मे मिह यात पं धरा िदवस घरी जा’ असे ते
याला हणाले होते . िदलीप रािहला होता. पण याचे ल मात्र अ यासात न हते . एके
िदवशी सं याकाळी तो मला हणाला, ‘सु लत ू ाई, उ ा मी जाईन हणतो!’

‘कुठं ?’ मी आ चयाने प्र न केला.

‘आईची फार आठवण होते य मला!’

याचे आईवरले प्रेम मला ठाऊक होते . ितला सु ख हावे हणून मॅ िट् रकम ये वर नं बर
आला असतानासु ा कॉले जात न जाता नोकरी करायचे याने ठरिवले होते . दादांची िन
याची गाठ पडली नसती तर तो कॉले जात नसता. मी त ध रािहले . आज दहा-अकरा
मिह यांत िदलीप घरी गे ला न हता. याची आई या या वाटे कडे डोळे लावून बसली
असे ल. याचा मला िकतीही लळा लागला असला, या यािशवाय घर अगदी सु ने होईल
हे खरे असले तरी आईला भे टायला जाऊ नकोस, असे मी कुठ या त डाने हणणार?

उ ा िदलीप घरी जाईल– याची आई याला भे टेल–

आिण माझी आई! ती कुठे आहे ? के हा भे टेल ती मला? हुंदका आवरे ना.

िदलीपने िवचारले , ‘काय झालं सु ल?ू ’

‘आईची आठवण झाली!’ तो हसू लागला. मला वाटले – िदलीप क् र आहे – कठोर
आहे ! तो हसतच हणाला, ‘मी रामगडला नाही जाणार!’

‘मग?’

‘िशरोड ाला! कोकणात.’

‘ितथं तु झी आई गे लीय?’
 ‘हं !’

‘िकती िदवस राहणार तू ितथं ?’

‘आई हणे ल िततके िदवस! वषभरसु ा!’

एक वष िदलीपपासून दरू राहायचे ! या क पने नेच मा या अं गावर काटा उभा

रािहला. मी हटले , ‘मी जाऊ दे णार नाही तु ला!’

तो हणाला, ‘मी पळू न जाईन.’

मीही कमी न हते . मी याला सां िगतले , ‘मीही तु यामागून ये ईन!’

‘कुठं ?’

‘तु या आई या घरी!’

‘ या घरात वाटे ल याला ये ऊ दे त नाहीत!’

‘ हणजे ?’

‘ या घराला तु ं ग हणतात, सु लत
ू ाई!’

िदलीप जून मिह यात कॉले जात परत जा याकिरता परत आला, ते हा कुठे माझा
जीव खाली पडला. मधला दीड मिहना मी कसा काढला तो माझा मलाच ठाऊक. दादा
आवडीने मला सतार िशकवीत होते , सं कृत िशकवीत होते पण–

तु ं ग कसा असतो याची नीट क पनाही न हती या वे ळी मला. मात्र रात्री

अं थ णावर पड यावर मला िदलीपची आठवण होई– तो लोखं डी गजां या आड उभा
असले ला िदसे . एकदा तर फार िवल ण व न पडले मला. मला वाटले – मी एका बागे त
खे ळत आहे . एक सुं दर फुलपाख भु रकन मा याजवळ ये ते. याचे ते इं दर् धनु यासारखे
सुं दर रं ग– मी याला धरायला धावू लागले . ते पु हा दरू उडून जाते . मी थांबले की ते
मा याजवळ ये ते िन मा या केसां वर बसून मला हणते , ‘बघ तु झे केस कसे सुं दर
िदसायला लागले .’ याला धर याकिरता मी चटकन हात वर करते . लगे च ते भु रकन उडते
आिण हसू लागते . कुणाचे तरी लांब लांब काळे हात पु ढे होतात, या फुलपाखराला
चटकन पकडतात िन या या िचमु क या पं खांत दोरी ओढून याला एका पे टीत क डून
ठे वतात. एकदम या फुलपाखराचा िदलीप होतो. मी िकंचाळले – मी खरोखरच ओरडले
होते . ओरड यावर मग मी जागी झाले . दादांनी जवळ ये ऊन ‘कसलं व न पडलं तु ला?’
हणून मला खोदन ू िवचारले . पण मला ते सां गावे से वाटे ना. कुणाचाही पश झाला की
लाजाळू चे झाड आपले अं ग चोरते ना? माणसा या मनात या काही काही गो टी अशाच
असतात. या कुणालाच कळू नये त असे याला वाटत असते .

िदलीप परत आला ते हा मी थट् टेने याला हणाले , ‘आईने लवकर कसं सोडलं
तु ला?’ तो त ध रािहला.

मी हटले , ‘परत यायला िनघालास ते हा काय हणाली ती?’

‘पु हा मी हाक मारीन ते हा लगे च िनघून ये , वे ळ लावू नकोस!’

‘ये ताना काही खाऊ िदला की नाही ितनं तु ला?’

‘हो!’

‘मलाही ायला हवा हं तो!’

‘अव य!’ एवढे बोलून तो हसला.

या िदवशी सं याकाळी याने एक पु डी मा या हातात ठे वली. पु डी अगदी लहान

िदसत होती. मी थट् टेने हटले , ‘अगदी िहमटा आहे स की रे ? हाच का तु झा खाऊ?’

तो हणाला, ‘हं .ू ’

‘एवढासा खाऊ खाऊन समाधान हायला मी काही कु कुबाळ नाही! बारावं स न

ते रावं वष लागे ल आता मला!’

‘तू िकतीही मोठी झालीस तरी तु ला पु रे ल एवढा खाऊ आहे तो!’ माझे आ चय ऊतू
जाऊ लागले . मी घाईघाईने ती पु डी उघडली. ित यात– हो मीठच होते ते ! या िमठाचा
इितहास िदलीपने सां िगतला ते हा मलासु ा या या या भे टीची अपूवाई वाटली.
रामगडला याची आई आजारी अस यामु ळे अिधक िदवस राहावे लागले होते याला.
िशरोड ा या आईकडे तो उिशरा पोचला. तो गे ला याच िदवशी स याग्रह बं द झाला
होता. यामु ळे दे शासाठी तु ं गात जायची याची इ छा मनात या मनात रािहली. पण
लाठ ांचे घाव अं गावर घे ऊन बे शु होईपयं त या स याग्रहींनी आप या मु ठीतले मीठ
सोडले न हते , ते ितथ या छावणीत अं थ णावर पडून होते . िदलीपने या िमठातले मीठ
िमळिवले होते – मी या िमठात या कणाकणाकडे पािहले . यातला प्र ये क कण
िह यापे ा मौ यवान होता. ती िमठाची पु डी जपून ठे व यािवषयी या िदवशी याने
मला सां िगतले . ती अजून मा यापाशी आहे – ही इथे मा यासमोर पडली आहे पण
वतःला जपून राहा, असे मी याला हजारदा बजावून सां िगतले होते , अगदी ग याची
शपथ घालून िवनिवले होते –

सु लू या ग याची शपथ या वे ळी िदलीप सहसा मोडत न हता!

 याच वषाची गो ट. महा माजी तु ं गात गे ले होते . पण यांची स याग्रहाची चळवळ
सगळीकडे पसरत होती. समु दर् ाला भरती ये ऊ लागली हणजे या या लाटा कुणाला
थोपवून धरता ये तील का? लोकांचा उ साह अगदी त सा होता. लहान मु लांनासु ा
तु ं गाचे भय वाटे नासे झाले होते . दादा अस या सभांना मला फारसे जाऊ दे त नसत. पण
घरी बसूनच ‘झडा उं चा रहे हमारा’, ‘जालीम सरकार नही रखना’ वगै रे गाणी मला पाठ
झाली होती. मी सतार िशकायला दादां यापाशी बसले की, कुठ या तरी जु या िचजा
वाजवीत बस यापे ा ‘झडा उं चा रहे हमारा’ हे वाजवावं असं मा या मनात ये ई. पण
दादांचं भय वाटे . एकदा दादा नसताना मी ते वाजवीत बसले . सतारीबरोबर मा याही
अं तःकरणा या तारा कंिपत होऊ लाग या. शाळा सोडून ावी िन दे शासाठी तु ं गात
जावे , िहं दभूम
् ीचा झडा उं च धरता धरता आपले डोळे िमटावे , असले िवचार मा या
मनात ये ऊ लागले . सतारी या सु रां या िन वतः या भावनां या मोिहनीत मी इतकी
गु ं ग होऊन गे ले होते की, िदलीप के हा खोलीत आला ते मला कळले सु ा नाही. माझे
वाजिवणे सं पले . मी उं च उं च आभाळात िफरत आहे असा भास होत होता मला! एकदम
श द ऐकू आले , ‘शाबास!’

तो िदलीपच होता. मी हटले , ‘फुकटची शाबासकी नकोय मला.’

‘मग काय हवं ?’

‘ब ीस!’

‘कबूल! काय वाटे ल ते माग!’

‘वाटे ल ते ?’

‘हो!’

‘तू हवास मला!’

आज या वा याची आठवण झाली की कशी कालवाकालव होते मनात. अवघी बारा

वषांची होते मी ते हा. िदलीपिवषयी या मा या भावना अगदी सा या हो या. तो
िशरोड ात गे ला तसा दुसरीकडे कुठे तरी जाईल िन आप याला दुरावे ल ही गो ट राहन ू
राहनू मा या मनाला टोचत होती. ‘तू हवास मला!’ हे श द झटकन मा या त डातून
िनघून गे ले याचे कारण हे च होते . माझे हे वा य ऐकू न िदलीप णभर चमकला. मी लगे च
हटले , ‘आता कशी झाली एका माणसाची!’

तो हसत उ रला, ‘मी कुठं पळू न जातोय की काय? मी तु झाच आहे !’

दै व माणसाशी ने हमीच खो-खो खे ळत असते ! ‘मी कुठं पळू न जातोय की काय?’ हा

प्र न िदलीपने मला या िदवशी िवचारला, या या दुस याच िदवशी सं याकाळी तो
आमचे घर सोडून जायला िनघाला. िकती तरी वे ळ कॉले जात काय झाले हे सां गायला तो
तयार होईना. मी हट् टच धरला, अगदी रडले , ते हा याने सारी हकीगत सां िगतली.
मुं बईला पं िडत मालवीय का दुसरे कोणी मोठे पु ढारी पकडले गे ले होते . या पु ढा यांची
िमरवणूक पोिलसांनी अडिवली होती. पावसात तास िन तास िभजत ते वृ दे शभ त उभे
रािहले होते .

िदलीपने आणखी पु कळ गो टी सां िगत या या वे ळी, पण या नीटशा आठवत

नाहीत मला. शे वटी कॉले जात या शे कडो मु लांसमोर याने दादांना उलट उ र िदले
होते . कॉले जने हरताळ पाळावा हणून मु ले िग ला करीत होती. दादांचे िव ा यां वर
फार वजन हणून िप्रि सपॉलनी मु लांची समजूत घाल याकिरता यांना पु ढे केले .
दादांना पाहताच िव ाथी शांत झाले . दादा रागारागाने मु लांना हणाले , ‘कॉले ज हे
सर वतीचे मं िदर आहे . हा आठवड ाचा बाजार नाही!’

सारी मु ले चूप बसली, पण िदलीपला राहवे ना. दे शाचे पू य पु ढारी पकडले गे ले

असताना यां यािवषयी सहानु भत ू ीचे श दसु ा न बोलता दादांसार या बु द्िधवान
गु ं नी नु सता पोकळ उपदे श करावा याचा राग आला याला. तो एकदम बोलून गे ला,
‘आठवड ाचा बाजार भरतो, हणून सव लोकांना जे वायला िमळतं . मं िदरात फ त
पु जा यांना नै वे िमळतो, बाकीचे लोक उपाशीच राहतात.’

िदलीपचे ते उ र ऐकू न पोरांनी टा यांचा कडकडाट केला. दादांचे पु ढले बोलणे कुणी
ऐकू न घे तले नाही. यांनी आप या आयु याचे क याण हावे हणून आप याला आश्रय
िदला यांचाच आपण आज जाहीर रीतीने अपमान केला, याचे िदलीपलाही वाईट वाटत
होते . तो मला हणाला, ‘माझं उ र बरोबर होतं , पण दादां याऐवजी दुसरा कुणी तरी
प्रोफेसर ितथं हवा होता!’

घरातून िनघून जायचा िवचार या या डो यातून काढून टाकता टाकता माझी पु रे वाट
झाली. काही के या तो ऐकेना. शे वटी हणाले , ‘िदलीप, मा या ग यात ही सो याची
साखळी आहे ना?’

‘हं !’

‘ती कुणी तरी िहसकावून घे ऊन गे ला तर याला तू काय हणशील?’

‘चोर!’

‘िदलीप कधी तरी अशी चोरी करील का?’

तो डोळे िव फा न मा याकडे पाहत हणाला, ‘मी चोरी करतोय?’

‘हं !’
 ‘कसली?’

‘मा या एका दािग याची! दुिमळ आहे तो अगदी! दाखवू का तो?’ मी या या दो ही

खां ां वर हात ठे वून याला हालवीत हटलं , ‘हा!’

तो हसत सु टला. तो हसला हणूनच बे त बदलला.

पु ढे चार-पाच िदवस दादा िन िदलीप एकमे कां शी बोलत न हते .

मी काळजीत पडले . असला अबोला हणजे धु मसणारी आग. ती के हा भडकेल याचा

काय ने म? मी खूप खूप िवचार केला. शे वटी एक यु ती सु चली मला. मी दादांना
सां िगतले , –‘ या िदवशी जे झालं याब ल िदलीपला फार वाईट वाटतं य!’ आिण मी
िदलीपला हणाले , ‘ या िदवशी जे झालं यात तु झी काही चूक नाही असं दादाचं मत
आहे .’

खोटे बोलून या वे ळी िदलीपची मी दादां या रागातून सु टका केली.

पण आज? रामगड या तु ं गातून याची सु टका कशी होणार? या यासाठी मी खोटे

बोले न– वाटे ल ते करीन–

वाटे ल ते मी क शकेन?

आज खोटे बोल यापे ा खरे बोल याची ज री आहे . तो धीर मला होईल का? या
सभे या वे ळी िदलीप कुठे होता, काय करीत होता, हे ितघांनाच ठाऊक आहे ! मला,
याला िन भगवं तरावांना! पण ते कोटात कसे सां गायचे ? कुणी सां गायचे ? िदलीप
त डातून ब्र काढणार नाही. भगवं तराव त डाला कुलूप घालतील आिण मी?– मी याड
आहे , दुबल आहे , मी िभत्री नसते तर पार या या तडा यातून सु ट याकिरता
धावणा या हिरणीप्रमाणे इथे पळू न कशाला आले असते ?

‘िदलीप, तु झे ते श द अजून आठवतात मला! ‘सु ल,ू तू मोठी होशील ते हा तु झे डोळे

असे च हिरणीसारखे राह ू दे त. पण तु झं मन मात्र वािघणीसारखं होऊ दे .’ या वे ळी या
श दांचा काहीच अथ कळत न हता मला. पण आज मात्र– वाघीण आप या िप लाला
ध का लावणा या या नरडीचा घोट घे ते. आिण मी– मी– नाही रे िदलीप, मा या हातून
ते होणार नाही. प्रेम करणे हणजे फुलाशी खे ळणे आहे असे मला वाटत होते . ती फुले
रातराणीची नसली तरी गु लाबाची असतील! एखा ा वे ळी गु लाबाचे काटे लागून
हातातून र त ये ईल. यापलीकडे माझी क पना कधीच गे ली न हती. आज मला कळतं य!
प्रेम करणे हणजे िव तवाशी खे ळणे ! या वे ळेला मला हे कळलं नाही. पण इं टर या
वषी दादा काही िदलीपवर खूष न हते . मॅ िट् रकम ये याची कॉलरिशप अगदी थोड ा
माकांनी गे ली होती. या वे ळी खूप अ यास क न सं कृतम ये याने पिहला नं बर
िमळवावा अशी दादांची इ छा होती. पण याचे सारे ल वतमानपत्रात या
बात यांकडे च होते . बाहे न तो शांत होता, मला िशकवीत होता, मा याबरोबर िफरायला
ये त होता, माझी थट् टासु ा करीत होता.

याच वषी मी एकदम उं च िदसू लागले . या या ते ल ात आले असावे . तो एके िदवशी

मला हणाला, ‘सु लत
ू ाई, तू अशीच उं च होत गे लीस तर पु ढे आभाळालासु ा हात
लागतील तु झे !’

अितशयो तीने माझी थट् टा कर यात याला ने हमी फार आनं द होई. मलाही या या
बोल याने गु दगु या होत. हणूनच मी मु ामच हटले , ‘माझे हात आभाळाला लागले
तर फार बरं होईल?’

‘का?’

‘लहानपणापासून शु क्रा या चांदणीचं वे ड आहे मला. बटमोग याचं फू ल केसांत

खोवतात ना? तशी ती चांदणी मी मा या वे णीत–’ याने मला पु ढे बोलूच िदले नाही. तो
हणाला, ‘िकती आ पलपोटी आहे स तू! वगाला हात लागले तरी वतः या
चै नीपलीकडे दुसरं काही सु चतच नाही तु ला!’

क पने चे खे ळ खे ळ यात मला ने हमी मोठी मौज वाटे . मी हटले , ‘तु यासाठीसु ा
एक व तू आणीन मी!’

‘कुठली?’

‘क पवृ !’

‘आपण नाही बु वा या झाडाखाली बसणार!’

‘तू नको बसूस. मी या याखाली बसे न िन हणे न–’

‘काय?’

‘मा या िदलीपला राजा कर!’

‘मी याला हणे न–’

‘काय?’

‘आम या सु लल
ू ा िभकारीण कर!’

अ शी सं तापले मी या यावर! पण लगे च तो हणाला, ‘मी राजा झा यावर तु झी

माझी मै तर् ी कशी िटकेल? िभकारीणच िभका याची मै तर् ीण होते .’
 या या या बोल याने माझा राग कुठ या कुठे पळाला. लगे च गं भीर होऊन िदलीप
मला हणाला, ‘माझे हात वगाला लागले तर मी ितथून काय आणीन सां ग पाह!ू ’

मी बोलत नाही असे पाहन ू तो हणाला, ‘अमृ त! िन ते अमृ त चौपाटीवर िटळकांचा

पु तळा आहे ना? या यावर ने ऊन मी िशं पडणार! हणजे तो पु तळा सजीव होईल िन मग
महारा ट् रात पु हा पराक् रमाचं ते ज नाचू लागे ल!’

अशा िवल ण क पना कर याचा नादच होता याला! याची इं टरची परी ा जवळ
ये त चालली. माझा पाचवीचा अ यास– पण तो सं पिवता सं पिवता नाकी नऊ ये त
मा या! िदलीप मात्र पु कळदा आप या खोलीत शू य दृ टीने पाहत बसे ! या या
गिणता या व ांत आकृतीं या शे जारी भ-भ-भ– अशी अ रे िकती तरी िठकाणी
काढले ली िदसायची–! बालबोध, मोडी–

मला याचा काहीच उलगडा होईना. मी ती खोडून सु – सु – अशी करीत असे .

पं चवीस माच! अजून ती तारीख आली की या िदवसाची आठवण होते मला! या

िदवशी दुपारी आप याला जे वायचे नाही हणून िदलीपने सां िगतले . ‘कां ाची भजी
केली आहे त’ असे हणत मी याला ओढून ने ऊ लागले . पण तो आला नाही. ‘अहा रे
भागु बाई! परी े त पिहला नं बर यावा हणून उपवाससु ा करायला लागलास की!’ अशी
मी याची थट् टासु ा केली. पण ने हमीप्रमाणे याची कळी उमलली नाही. सं याकाळी
चहासु ा घे तला नाही याने ! अगदी घु मा होऊन तो आप या खोलीत बसला होता.
याच मु दर् े वर आले ली ती उदास अवकळा–

मला राहवे ना. याची आई फार आजारीिबजारी नसे ल ना? मी जवळ जाऊन याचा
हात हातात घे तला. तापिबप काही आला न हता याला, या या आई या मृ यूची
बातमी–

मला आईचा मृ यू आठवला. या वे ळी िदलीपने मला धीर िदला होता. आज मी

याला तो ायला हवा होता. पण मा या िजभे वरचे श द िजभे वरच घु टमळू लागले .
शे वटी कसे बसे दोन श द बोलले मी. ‘तु झी आई–’

याने माझे वा य पु रे केले , ‘बरी आहे !’

विडलां यािवषयी तो मला कधीच बोलत नसे . ते रामगडला फौजदार आहे त एवढे च
याने एकदा मला सां िगतले होते . ितथ याच एका बड ा सावकारांना याची थोरली
बहीण िदली होती. दुस या दोन बिहणी– यां यापै की कुणी तरी फार आजारी असे ल.
यािशवाय– िदलीपने माझा हात घट् ट दाबून धरला िन तो सद्गिदत वराने हणाला,
‘सु ल,ू भगतिसं गाला फाशी िदलं सरकारनं !’

या या गिणता या वहीतले ते ‘भ’ चे कोडे असे उलगडले . याचवे ळी एक गो ट मला

कळू न चु कली– िदलीप परी े त काही िवशे ष चमकणार नाही. तो कसाबसा दुस या वगात
आला. मला वाईट वाटले . पण दादा तर याला रागाने बोलले सु ा, ‘आता बी.ए.त तरी
पिहला वग िमळव, नाही तर ज मभर मा तरकी करीत बसावे लागे ल! प्रोफेसरकीची
आशासु ा करायला नको!’

दादांचा तो उपदे श मला पटत होता. पण िदलीप मात्र एखादे कडू औषध नाईलाजाने
यावे तसे दादांचे असले बोलणे मु काट ाने ऐकू घे ई.

यु िनअरचे वष हणजे खे ळाचे – मौजे चे– आनं दी आनं द गडे हणून गात सु टायचे . पण
िदलीप या वषी अितशय गं भीर झाला. तो माझा अ यास घे ई, मी सतार वाजवू लागले
हणजे ती ऐकत बसे . सारे काही पूवीसारखे करी. पण नदीचे शु भर् पाणी डोहांम ये काळे
िदसू लागते ना? तशी याची वृ ी झाली होती. पूवी या या मनाचा तळ मला प ट
िदसे . या वषी मात्र तो मा यापासून काही तरी लपवून ठे वतोय असे मला वाटू लागले .
झोपे त माणसाची रह ये बाहे र पडतात हणे ! थट् टेचाही तसाच उपयोग होतो. हणून मी
याला एकदा हटले , ‘अलीकडे तू इतका गं भीर का झालास सां ग?ू ’

‘हं !’

‘तु झं ल न ठरलं य!’

‘बरोबर ओळखलं स! अगदी मनकवडी आहे स तू सु ल!ू ’ तो हसत हणाला.

‘ हणजे काय! तू योितषाचा धं दा केलास तर तु ला हजारो पये िमळतील, अचूक

सां िगतलं स तू माझं भिव य! यं दा माझं ल न होणार आहे .’

बागे त चालता चालता एकदम पायात काटा मोडावा ना, तसे याचे ते शे वटचे वा य
वाटले मला. जणू काही िदलीपवर माझा ह क होता आिण तो लाथाडून–

मनातला ग धळ लपिव याकिरता मी याला हटले , ‘मु लगी तु ला पसं त नाही

वाटतं ?’

तो उद्गारला, ‘छे ! मला सारं काही पसं त आहे , पण आता चातु मास आहे ना? यामु ळं
मु हत
ू च नाही िमळत!’

या िदवशी रात्री हे सारे थट् टेचे बोलणे आहे हणून याने माझे समाधान केले नसते
तर-

पण ही थट् टा अगदी साधी न हती हे मला पु ढे सात-आठ मिह यांनी कळले .

यु िनअरचे वष सं पवून तो घरी गे ला. नं तर मिह याने याचे दुस याच एका गावचे पत्र
आले मला. यात पे ि सलीने घाईघाईने एवढाच मजकू र िलिहला होता– ‘मी आई या
घरी जात आहे . वषभर परत ये णार नाही. ती. दादांना नम कार!’

आईचे घर!

िदलीपचा सारा श दकोशच िनराळा होता. याचे आईचे घर हणजे तु ं ग! कुठे तरी
स याग्रह क न तो तु ं गात–

मी दररोज डो यांत ते ल घालून वतमानपत्रे चाळू लागले . दोन-तीन िदवसांतच याचे

नाव िदसले मला– िदनकर सरदे साई. एक वषाची स तमजु रीची िश ा.

क पने इतके माणसाचे वै र कुणीच साधत नसे ल. मा या डो यांपुढे िदलीप िदसू

लागला. गाडी ओढीत असले ला, डो यावर या पाटीत या ओ याने वाकले ला, र ते
झाडीत असले ला– अशा वे ळी मा या डो यांत पाणी उभे राही. पण या पा याने सु ा ही
ू जात नसत. दादांना ही बातमी कळली ते हा एक सु कारा सोडून ते हणाले ,
िचत्रे वाहन
‘राजकारण हा थोरांचा खे ळ होतो; पण यात पोरांचा जीव जातो!’

माझे मॅ िट् रकचे वष होते ते . अ यास सपाटू न करायचा होता. यामु ळे िदलीपची मला
एकसारखी आठवण होत नसे . पण एखादे वे ळी ती झाली हणजे मग अगदी बे चैन होई.
मग तो या खु चीवर बसत असे ती पु ढे ठे वून ित याकडे मी घटका घटका बघत असे .
या यािवषयी या गोड गोड आठवणींची मनात दाटी होई. जणू काही मधाचे पोळे च!

पण पो याला कुणी हात लावला तर मधमा या चवताळू न चावायला उठतात ना!

एकांतात याची कुठलीही आठवण मी मनात घोळवू लागले की माझे मन डं खाने याकुळ
झा यासारखे होई. या यािवषयी या या वे डाचे माझे मलाच नवल वाटे . दादांची
मा यावर िकती िकती माया होती. पण यांची मला पूवीइतकी ओढ वाटत नसे !
अं थ णातून उठताना हातातली काकणे वाजली की मला वाटे – िदलीप या पायांत या
बे ड ांचा आवाज कसा होत असे ल! तोही आता उठू न–

तु ं गात याला चहा कोण दे णार? इथे मी मात्र या थं डी या िदवसांत गरम गरम चहा
िपऊन सु खी होणार िन ितकडे िदलीप कुडकुडत–

चहा या पे यातून िनघणा या वाफा पाहत मी तशीच बसे . मग दादा हणत, ‘सु लत ू ाई,
परी े ची इतकी धा ती घे णं बरं न हे हं ! मु ली या आयु यात खरी परी ा एकच असते –
ल न! बाकी या सा या परी ा लु टुपु टी या!’

चहा पीत पीत मी दादांना हणे , ‘हे काय हो दादा? मला नाही ल न करायचं ! मी
सं कृत घे ऊन एम.ए. होणार, अगदी पिह या वगात ये णार िन मग तु म या कॉले जात–’

अशा वे ळी दादांनी पाठीवर थाप मारली हणजे मलाही मूठभर मासं चढे , िदलीपचा हां
हां हणता िवसर पडे आिण मी भराभर चहा िपऊन उ साहाने अ यासाला लागे . अ यास
करता करता माझी गाडी कधी कधी म ये च थांबे. शं करशे ट कॉलरिशप
िमळव याकिरता माझी धडपड होती. ती मला हटकू न िमळणार अशी दादांची खात्री
होती. पण मला मात्र राहन
ू राहन
ू शं का ये ई– िदलीप इतका हुषार! यालासु ा ती
िमळाली न हती. मग मला जवळजवळ पाठ झाले ली सं कृत पु तकेसु ा मी पु हा
हातात घे ई– अगदी पीठ करायचे अशा िन चयाने मी अ यासाला लागे .

एकदा अशीच मे घदत ू वाचीत बसले होते मी! बाहे र कसे िपठासारखे चांदणे पडले होते .
पांढरे शु भर् ढग आकाशातून हळू हळू जात होते . मला एकदम िदलीपची आठवण झाली!
तु ं गात या या या कोठडीला एखादी लहानशी िखडकी असे ल, या िखडकीपाशी माझी
आठवण करीत तो या वे ळी उभा असे ल, याला माझा िनरोप कुणी ने ऊन पोचवील का?
या वायु लहरी– हे चांदणे – हे पांढरे ढग– तो तारा– छे !

ू फेकू न िदले िन उशीत त ड खु पसून ओ साबो शी रडू लागले . मी

िनराशे ने मी मे घदत
मनात हणत होते , ‘का य हा मु लामा आहे नु सता. आपलं दुःख लपवून ठे व याकिरता
मनु य याचा आश्रय करतो. सारे कवी लबाड आहे त, फसवे आहे त, जगाची िदशाभूल
करणारे दु ट लोक आहे त!’

उ ररामचिरत वाचतानाही ‘मा िनषाद प्रित ठा वमगमः शा वती समाः!’ या

लोकावर मी अशीच अडखळले . मा या मनात आले – क् र चप या या या
जोड याप्रमाणे मी िन िदलीप होतो. तीन वष आ ही िकती िकती आनं दात काढली! या
जोड यात या एका प याला मारणा या पार याला वा मीकीने शाप िदला. पण
िदलीपला मा यापासून दरू ने णा या दै वाला कोण शाप दे णार? छे ! िदलीपला दै वाने
मा यापासून दरू ने ले नाही. तो आपणहन ू गे ला. माझी मायाच नाही याला. आपण
तु ं गात गे यावर सु ललू ा िकती वाईट वाटे ल याचा याने णभर िवचार केला असता
तर– िदलीप, तु झी ती िश ा वषाचीच होती. पु हा तू मा या दृ टीला तरी पडलास. पण
आताच तु झा हा तु ं गवास–

लहानपणी इितहास वाचताना रजपूत लोकांमधली जोहाराची चाल मला

वे डगळपणाची वाटे , सतीची चाल रानटी वाटे . पण आज– आज वाटे – ते वे ड न हते . तो
रानटीपणा न हता. प्रेमाने िशकिवले ले शहाणपण होते ते !

माझी मॅ िट् रकची परी ा सं पली याच िदवशी िदलीपचे एक काड आले . ‘आईचा िनरोप
घे ऊन परत आलो आहे . सवडीने तु ला भे टेन!’

सवडीने ?

तु ं गात सु ट याबरोबर मा याकडे धावत यायचे सोडून– मी खूप खूप रागावले

या यावर! मनात हटले सु ा– तु ं गातून सु ट याबरोबर अगदी ग हनरच झाला असे ल
हा! हणे सवडीने भे टेन तु ला!
 मॅ िट् रकचा िनकाल लागला. मला दुसरी शं करशे ट कॉलरिशप िमळाली. मा या दोन-
तीन मै ित्रणींनी सं याकाळी चहापाटीचा बे त केला. िदवसभर मी नु सती वा यावर नाचत
होते . सं याकाळी चहापाटीला जा याकिरता मी आरशासमोर उभी राहन ू वे षभूषा क
लागले . कुठले पातळ ने स ू असे मला झाले होते . िदलीपला िहरवा रं ग आवडत असे . मला
मात्र अ मानी रं गाचीच अिधक आवड होती. मी जरीचे अ मानी पातळ ट् रंकेतून काढले
िन या या िन या क लागले . वे णी या दो ही बाजूंची फुले आरशात कशी लाजून पाहत
होती– जणू काही दाराआडून डोकावून बघणारी िचमु कली मु लेच. यातले एक फुल
एकदम िदसे नासे झाले . ितथे एक खादीची पांढरी टोपी उ प न झाली.

मी दचकू न मागे पािहले . िदलीप दारात उभा होता. ‘आत यायला परवानगी आहे का?’
याने िवचारले .

‘हा काही तु ं ग नाही!’ मी जरा घु यातच उ र िदले .

िकती वाळला होता तो! िन काळवं डला होता. मात्र या या डो यांत एक नवे च ते ज
चमकत होते . रात्री घरभर अं धार असला तरी दे वघरातला नं दादीप कसा शांतपणाने
प्रकाशत असतो. तशी वाटली याची दृ टी मला! मा या हातात पे ढे दे त तो हणाला,
‘सु ल,ू मा यासार या गिरबाला तू पे ढ ां या खचात घालशील अशी क पना न हती
मला!’

मा या पे ढ ांतले दोन या या हातावर ठे वीत मी हटले ,

‘हे माझे पे ढे!’

‘कशाब ल!’

‘तू तु ं गातून सु ट याब ल! मला एक मोठं भय वाटत होतं –’

‘कसलं ?’

‘तू तु ं गातच काही तरी करीत राहशील िन अरबी गो टीत एका गो टीतून दुसरी गो ट
िनघते तशी एका िश े तनू तु झी दुसरी िश ा उ प न होत जाईल!’

तो हसून हणाला, ‘तसं झालं असतं ! पण–’

‘पण काय?’

‘मला बाहे रची ओढ होती! एक आईची िन दुसरी–’

‘दुसरी कोणाची?’
 याने आरशात या मा या प्रितिबं बाकडे नु सते बोट दाखिवले . मा या रोमारोमांत
सतारीची एक मधु र गत नाचू लागली. मी अ मानी पातळ परत ट् रंकेत ठे वले िन हसत
िहरवे बाहे र काढले . िदलीप पलीकड या खोलीत दादांना भे टायला गे ला. माझे िहरवे
पातळ ने सन ू होते ना होते तोच तो परत आला, पण दारात थबकला! तो गं भीरपणाने
हणाला, ‘खोली चु कलो की काय मी!’

‘ हणजे ?’

‘मघाशी या खोलीत माझी मै तर् ीण होती.’

‘िन आता?’

‘आता एक अ सरा उभी असले ली िदसते य!’

या वा याचा श द िन श द मला िकती तरी वे ळ गु दगु या करीत होता. मी

चहापाटीला गे ले. पण माझे ल मै ित्रणीं या बोल यापे ा िदलीप या या गोड गोड
श दांकडे च होते . अ सरा! एकच श द! पण या श दात ित्रभु वनातले स दय साठले होते .
िदलीप या दयातली प्रीती अवतरली होती.

चहा घे ताना मी काहीच बोलले नाही. ते पाहन

ू एक हणाली, ‘इतकं काही फुगून
जायला नको हं सु लोचनाबाई! अहो, जग नाथ शं करशे ट कॉलर, हटलं िव ा िवनये न
शोभते !’ दुसरी उद्गारली, ‘अग, ती बोलणार कशी? पा याबाहे र काढले या
मासळीसारखी ितची ि थती झाली आहे . के हा एकदा घरी जाते िन पु तकात डोकं
खु पसते असं झालं य ितला!’ ितसरीने म लीनाथी केली, ‘अग, दुपारीच एफ.वाय. ची
पु तक वाचायला लागली आहे ती!’ चौथी सर कोसळली, ‘सं भाळ ह सु ल!ू फार हुषार
बायकांना नवरे िमळत नाहीत हणे ह ली!’

या शे वट या वा याने ती सारी खोली हा यक लोळात बु डून गे ली. मीही या

हस यात सामील झाले . मी हसत होते यां या अ ानाला. िदलीप या या एका श दाने
मला वे ड लावले होते , िन या पोरींची भलतीच समजूत
् झाली होती. यां यापै की एकीने
नु सती मा या दयाची धडधड ऐकली असती तरी–

छे ! दयातली रह ये अशी का कळत असतात? गु त धनाचा सु गावा पायाळू लाच

लागतो हणतात. अं तःकरणातले गोड गु िपतही तसे च एखा ाला–

नाही. िदलीपलासु ा ते कधीच कळले नाही.

याचे िश ण अधवटच रािहले होते . याने िनदान बी.ए. हावे असे दादांचे हणणे
पडले ; यालाही ते पटले . िनदान एक वषभर तरी िदलीप आम या इथे राहणार, कु णी
कु णी याला मा यापासून िहरावून ने णार नाही हणून माझे मन हरखून गे ले.
 पण लवकरच एक गो ट मा या ल ात आली– िदलीप आता पूवीसारखा रािहला
न हता. गां धींिवषयी तो पूवीइतका भ तीने बोलत नसे , उलट या या टे बलावर नवी
नवी जाडी इं गर् जी पु तके मात्र अिधक अिधक िदसू लागली. ले िननचे चिरत्र,
ट् रॉट कीचे आ मचिरत्र, गॉकी या कादं ब या, आणखी िकती तरी– मला आता ती
रिशयन नावे आठवत नाहीत, पण कोयता िन हातोडा वर असले ली िकती तरी पु तके
या या टे बलावर ये त होती िन जात होती. मी ती नु सती उलटीसु लटी क न पाहत असे .
पण यातले ते Dialectical materialism! तसली चार-चार वा ये वाचली की ड गर
चढ यासारखे वाटे – मला!

मी अ यासात गु ं ग होऊन गे ले!

या वषातली एक गो ट मात्र मला आठवते . तो वादिववाद– िव ा यांनी

राजकारणात भाग यावा की नाही? कदािचत से क्रे टरी या कारवाईमु ळे असे ल, कदािचत
योगायोगामु ळेच असे ल. पण िदलीप या िव बाजूचे वादिववादात माझे नाव घातले
गे ले. मोठी टोले जंग सभा झाली ती!

राजकारणापासून अिल त राहणारे िव ाथी हणजे शे णामे णाची बाहुली, पु तकी

पां िड य करणारे पोपट असे िदलीप बोलून गे ला. श दांची कसरत क न मी हटले –
राजकारणात पडणारे िव ाथी हणजे कळसूतर् ी बाहुली; कुठ या तरी प ासाठी
कावकाव करणारे कावळे !

पोरांनी मा या बोल याला टा या वाजवून उ े जन िदले . या धुं दीत मी त डाला

ये ईल ते बोलून गे ले.

घरी आ यावर रात्री िदलीपशी बोलायचे मात्र मला भय वाटू लागले . तो वाचत
बसला होता. या याजवळ जाऊन मी उभी रािहले . पण याने वर मान क नसु ा
पािहले नाही.

मला राहवे ना. मी हटले , ‘िदलीप, माझा राग आलाय तु ला! होय ना?’ याने नकाराथी
मान हलिवली.

‘मग?’

‘फार वाईट वाटतं य मला!’

‘कशाब ल?’

‘िजला मी वीज समजत होतो ती चांदणी ठरली हणून!’

जूनम ये िदलीप बी.ए. झाला पण तो ितस या वगात आला! मी मात्र एफ.वाय.ला

पिहला वग पटकावला होता, मा या बु ीचा एक प्रकारचा अिभमान वाटू लागला होता
मला!

िदलीपने दादांची मोठीच िनराशा केली होती. तो आता रामगडला हाय कू लात मा तर
होणार हे जे हा मी यांना सां िगतले ते हा ते िनराशे ने उद्गारले ,

‘दुसरं काय करणार तो आता?’

िदलीप रामगडला रात्री या गाडीने जाणार होता. सं याकाळी आ ही दोघे िफरायला

गे लो. टे कडीवर जाय याऐवजी खालीच बागे त बसू या, असे मी हटले . पण ते याने
ऐकले नाही. आ ही दोघे खूप उं चावर जाऊन बसलो. ितथला तो मोठा खडक,
िदलीपमु ळेच तो मला आवडू लागला होता.

या खडकावर बस यावर िदलीप हणाला, ‘टे कडीवर या प्रचं ड दगडात मनाला जी

फू ती िमळते , ती काही बागे त या िचमु क या फुलांत असत नाही!’

मला हसू आले . याची थट् टा करणार होते . पण–

आता पु हा काही तो आम या घरी राहायला ये णार न हता. या दृ टीने याला

मा याइतकेच वाईट वाटायला हवे होते . पण आपला कायमचा िवयोग होणार हणून
याने दुःखाचा एक उद्गार काढला नाही की एक सु कारा सोडला नाही. गतवषी याने
‘अ सरा’ हणून माझे कौतु क केले होते . तसे काही तरी आज तो बोले ल अशीही एक वे डी
आशा मा या मनात घु टमळत होती. पण–

रात्री टां यात बसे पयं त तो अगदी िनिवकार होता. टां गा चालू लागाय या आधी
मात्र तो सद्गिदत वराने हणाला, ‘ये तो हं सु ल!ू ’ लगे च याने त ड िफरिवले .

मी िवचारले , ‘काय झालं रे ?’

तो हसत उद्गारला, ‘दोन मो ये हरवली.’

टां याचा खाडखाड आवाज ऐकू ये ईपयं त मी याच जागी उभी होते . मग मा या मनात
आले – दे हा यात गं गेचे पाणी ठे वतात ना? िदलीपचे ते अश् मला तसे जपून ठे वता
आले असते तर िकती बरे झाले असते !

रामगडला गे यावर याचे एकत्र पत्र मला आले –

‘शाळे त नोकरी लागली. पगार दरमहा पं चवीस पये ! चै न आहे की नाही आमची
सु लत
ू ाई? ही नोकरीसु ा बाबा फौजदार आहे त हणून यां या विश याने िमळाली.
आता मी सरदे साई मा तर झालो आहे . समोर कु या-मांजरां या पायांनी भरले ला
ए झरसाईज बु कांचा गठ् ठा पडले ला आहे . तु ला खूप मोठं पत्र िलहायचं मनात होतं .
पण काय क ! चौथी या वगात नल-दमयं ती आ यान सु आहे . नलाचे प धारण क न
आले या पाच दे वांची नावे पाठ केली पािहजे त. नाही तर उ ा पोरं रे वडी उडिवतील.
ितसरीत दि ण अमे िरकेचा भूगोल चालला आहे . या प्रवासातून सु ख प परत आ यावर
तु ला कळवीनच. ती. दादांना नम कार.
तु झा,
िदलीप

या पत्राचे याला िकती लांब लांब उ र पाठवले . पण वारीने मौनव्रतच धारण केले .
पिहले काही िदवस मी या या पत्राची उ कंठे ने वाट पािहली. पु ढे इं टर या
अ यासा या धांदलीत, भोवताल या मै ित्रणीं या थट् टाम करीत िन वा यावर
तरं गणा या हाता यांपर् माणे कॉले जात या वातावरणात पसरणा या प्रणयकथांत
िदलीपचा िवसर पडला.

िवजांचा कडकडाट सु झाला की मला याची हटकू न आठवण होई. मी वीज हावे
अशी याची इ छा होती.

मी वीज हावे हणजे जगात चमकावे हे च ना? मॅ िट् रक या परी े पासून मी ते च करीत
आले होते . नाही का? मग िदलीपने मला चांदणी का हणावे ?

एकदा आरशासमोर उभी राहन ू मी ते िहरवे पातळ ने सत होते . मला वाटले – मागे
िदलीप अचानक आला होता! तसे याने एकदम यावे िन हणावे , ‘खोली चु कलो वाटतं
मी ! मघाशी या खोलीत माझी मै तर् ीण होती, िन आता पाहतो तो एक अ सरा उभी
आहे !’

पण िनजीव व तूं या अं गात इतके आकषण कुठे आहे !

िदलीप पु हा कधीच आला नाही. िदवाळी झा यावर या याकडून भे ट हणून एक

पु तक आले . खांडेकरांची नवी कादं बरी होती ती– ‘उ का’.

मी कादं बरी पोच याचे याला कळिवले तरीही याने आपले मौन सोडले नाही. तो
आप या कुटु ं बात आिण शाळे त रमून गे ला असे ल अशी माझी खात्री झाली. मागशीष
सु झा यावर दादां या नावाने मधून मधून ल नपित्रका ये त; या चाळताना तर मला
थोडी धु कधु कच वाटे . काय ने म सां गायचा? ‘िच. िदनकरपं त यांचा शरीरसं बंध’ असले
छापील श द चटकन एखा ा पित्रकेतून बाहे र पडायचे ! अशा वे ळी मी मा या मनाची
समजूत घाल यासाठी हणे – िदलीपचा िन माझा काय सं बंध आहे आता? तो मला
आवडत होता. गे या पाच वषांत तोच माझा िजवाभावाचा िमत्र होता. पण आता काय
याचे ?
 तो एक साधा मा तर होऊन बसलाय. मी बी.ए. ला पिह या वगात ये ईन; एम. ए.
लाही पिह या वगात झळकेन. माझं पु ढलं आयु य–

या आयु यात िदलीपला जागा नाही. राजवाडा बां धतात तो राजासाठी, र यावर या
िभका यासाठी नाही.

तु ला मी सामा य समजले . छे ! तू तु ं गात असलास तरी तू राजा आहे स!

पण मी िकती दुदवी!

मी मात्र राजाची राणी होऊ शकले नाही.

इं टरची परी ा झाली. मी कादं ब या वाचीत वे ळ घालवू लागले . रामगडला एकदम

जाऊन िदलीपला चिकत करायचा बे त के हा के हा मा या मनात ये ई.

पण–

मला रामगडला जावे च लागले नाही.

एके िदवशी सं याकाळी िदलीप एकदम प्रादुभत झाला.

ू

याची प्रकृती काही िवशे ष चां गली िदसली नाही. मात्र या या डो यांतले ते ज
अिधकच चमकदार झाले होते –

चहा झा यावर तो हसत हणाला, ‘मी कशाला आलोय सां ग पाह!ू ’

‘ल नाचं आमं तर् ण ायला!’

‘कसं बरोबर ओळखलं स! पण तु ला काही या ल नाला ये ता ये णार नाही!’

‘का? चां गली दोन मिहने सु ट्टी आहे मला!’

‘पण अ मािदकांचं ल न कुठं आहे हे ठाऊक आहे का?’

‘कुठं ?’

‘उ र िहं दु थानात!’

‘बरं बाई! आ ही िदले ला अहे र तरी घे शील की नाही?’

‘अव य! पण काय पाठवायचं ते आधीच सां गतो. एक कफनी–’

 ‘कफनी?’ मी जवळ जवळ ओरडलीच असावी.

‘हो! बै रागी होणार आहे मी!’

तो हे सारे थट् टेने बोलत असावा असे प्रथम मला वाटले . पण ती थट् टा न हती.
रामगडला ग हनरची गाडी उलथून टाक याचा एक िन फळ प्रय न नु कताच झाला
होता हणे ! यात काही शाळे तली मु ले सापडली. या मु लांचा अनि वत छळ सु
झाला. यां यापै की एकदोघांनी सरदे साई मा तरांचे नाव घे तले . िदलीपचे वडील
फौजदार होते . हे प्रकरण िचघळू न आपला मु लगा तु ं गात जाणार, प्रसं गी आप याही
नोकरीवर गदा ये णार हे यांनी ओळखले . िदलीप या आईने याला गळ घातली. काही
सं बंध नसताना उगीच तु ं गात जाणे यालाही कसे सेच वाटत होते . तीन-चार वष दरू कुठे
तरी काढायचा बे त क न तो बाहे र पडला होता.

या िदवशी रात्री जे वणे झा यावर मी याला जु या किवता हणायला सां िगत या.
‘फुलराणी’, ‘कुणी कोडे माझे उकिलल का?’ िकती तरी या या आवड या किवतांची नावे
घे तली मी! मी याने एकसु ा किवता हटली नाही. मी रागावले असे पाहनू तो
हणाला, ‘सु ल,ू मी अगदी अ व थ आहे आज! मी पु हा तु ला भे टेन ते हा ह या ते वढ ा
किवता हणून दाखवीन. अगदी न या! मग तर झाले ?’

या रात्री मी एकसारखी अं थ णावर तळमळत होते . मा या मनात िवचारांचे

िवल ण वादळ सु झाले होते . एकदा वाटे – िदलीपला हणावे , मीही तु याबरोबर ये ते.
लगे च मनात ये ई– या यासार या भट याबरोबर आपला िनभाव लागे ल का? प्रीती
मला पु ढे ढकलीत होती; सु ख मला मागे ओढीत होते .

एखा ा पे यात िन मे अमृ त िन िन मे िवष िमसळू न ठे वले ले असावे . िदलीप त सा

वाटत होता मला!

पण िवषाचं भय वाटलं हणून अमृ ताचा मोह कुणाला सु टला आहे का? िदलीप पु हा
कदािचत आप या दृ टीलासु ा पडणार नाही या क पने ने मी अगदी याकुळ होऊन
गे ले.

मी हळू च उठले . िदवा न लावता पाहु यां या खोलीत गे ले. उ हा यामु ळे िदलीपने
आपली खाट िखडकीजवळ ओढून घे तली होती. चांद यात याची मु दर् ा िकती सुं दर
िदसत होती!

एखा ा भ ताने दे वा या मूतीकडे पाहत राहावे तशी मी िकती तरी वे ळ उभी होते . दर
णाला मी परत जा याचा प्रय न करीत होते . पण माझे पाय ितथे च िखळले होते .
चु ं बका या क े त आले ले लोखं ड मनात आले हणून परत जाऊ शकते का?

िकती वे ळ मी तशी उभी होते कुणाला ठाऊक! मा या शरीरात वीज नाचत होती,
मा या डो यांतन
ू पाऊस पडत होता. एका न या क पने ची धुं दी मा या मनात चढत
होती.

िदलीप आप याला सोडून जाणार– दरू दरू जाणार– तो िकती वषांनी परत ये णार ते
दे वाला ठाऊक–

ज मभर जपून ठे वता ये ईल अशी आप यापाशी याची काही तरी व तू असायला

हवी! िजचे मरण होताच आपण अमृ तधारांतच नहात आहोत असा भास होईल अशी
िदलीपची एखादी आठवण–

याचे श द छे ! श दां या आठवणीचे बु ीला बरे वाटते . पण जीव काही धुं द होऊन
जात नाही.

याचा पश? सा या पशात मनु य आपले अं तःकरण ओतू शकत नाही.

याचे चु ं बन?

या क पने ने मा या अं गावर काटा उभा रािहला. तो भीतीचा होता तसा आनं दाचाही
होता! सं क्रांती या हल यावरला काटा असतो ना? थोडा बोचणारा पण िकती नाजु क,
िकती गोड!

मी िदलीपचे चु ं बन घे णे हे पाप होते ? हा प्र नच या वे ळी मला सु चला नाही.

चांद यािशवाय दुसरे कुणी पाहत न हते . िदलीपवाचून दुसरे काही मला िदसत न हते .

मी वाकले –

एकदम मा या मनात आले – मी िकतीही हळु वारपणे या या ओठाला ओठ लावले

तरी या पशाने िदलीप जागा होणार नाही का?

याला माझे हे साहस आवडे ल का? तो सु लल

ू ा काय हणे ल? आचरट– चावट–

याला न आवडायला काय झाले ? ‘कोण आहे ?’ हणून याने िवचारले तर आपण उ र
दे ऊ, ‘तु झी अ सरा!’

एकीकडे मी मनाची तयारी करीत होते . पण दुसरीकडे माझे कापणारे हात डो यात या
आकड ां शी खे ळत होते . यातला एक आकडा एकदम खाली पडला. या आकड ाचा
आवाज झाला. िकती बारीक होता तो! पण–

मी एकदम दचकू न मागे झाले .

 ू मात्र मला आ चय वाटले . मी दरू
ते वढ ा आवाजाने िदलीपने डोळे उघडले हे पाहन
अस यामु ळे याला फ त एक अं धुक आकृती िदसली असावी. तो अं थ णाव न न
उठताच हणाला,

‘कोण आहे ? पोलीस?’

मी वर बदलून हटले , ‘हं !’

तो उठत हणाला, ‘चला, माझी तयारी आहे !’

मी पु ढे होऊन हटले , ‘माझीही तयारी आहे !’

‘कसली?’ याने चिकत होऊन प्र न केला.

‘तु याबरोबर ये याची!’

ते श द मा या त डून कसे िनघून गे ले याचे मला अजूनही आ चय वाटते . िदवसा

लपवून ठे वले ले न त्रांचे भांडार उघडे करायचा रात्रीच आकाशाला धीर होतो.
माणसाचे ही तसे च होते का? जगाला फसिव यासाठी, यवहाराशी जु ळवून घे यासाठी
या भावना अगदी मनात या मनात आपण दडवून ठे वतो या म यरात्री उचं बळू न
बाहे र ये त असा यात! वनवासात िदवसभर एकमे कां या सहवासात असूनसु ा राम िन
सीता रात्रभर गो टी करीत असत, याचे दुसरे कारण काय असणार?

िदलीप आिण मी या रात्री पहाटे पयं त असे च बोलत बसलो. या या रामगड या

गं मतीत मी रं गन
ू गे ले. याने रिशयात क् रांतीनं तर झाले या सु धारणे चे वणन केले ते हा
या याशी मी तद् प झाले . ने हमी आजारी असले या आईला आप याला सोडून जावे
लागत आहे हणून तो गिहवरला ते हा मा या त डूनही दुःखाचा उद्गार बाहे र पडला.
बोलता बोलता याने मला िवचारले , ‘ ‘उ का’ वाचलीस का?’

‘हो!’

‘कशी वाटली तु ला?’

‘थोडी दुबळी आहे , नाही? आज या मु ली ित यापे ा–’

पु ढचा श द मी शोधत होते , इत यात घड ाळात साडे पाचचा ठोका पडला. दादांची
उठायची वे ळ झाली होती. मी झटकन चहा करायला िनघून गे ले.

वतःचे दोष वतःला िदसू नये त असा मनु याला शापच आहे काय?
 मा या मनाने उ का दुबळी होती. आिण मी?

सकाळी रात्रीचे माझे वागणे मलाच िविचत्र वाटू लागले . मला शं का ये ऊ लागली–
मी खरोखरीच िदलीप या खोलीत गे ले होते , ते सारे व नच होते ? याचे ओझरते का
होईना चु ं बन घे याकिरता मी वाकले होते ? छे ! प्रोफेसर दादासाहे ब दातारांची मु लगी–
इं टरमधली कॉलर– सतरा वषांची सु लोचना असे काही वे ड ासारखे करील?

अं हं ! तो सारा भास असला पािहजे .

िदलीप मुं बईला िनघून गे ला. एखादी गोड लकेर कानां वर पडावी िन लगे च हवे त िव न
जावी असे झाले मला. या लकेरीचे सूर आठवावे , ती पु हा पु हा गु णगु ण याची इ छा
हावी– सारा िदवस मला िदलीपची तशी आठवण होत होती.

लवकरच मा या मनाचा हा अ व थपणा नाहीसा झाला.

मी इं टरला पिह या वगात आले . सा या कॉले जात माझा जयजयकार झाला. दादांना
अ मान ठगणे झाले .

सारे यु िनअरचे वष मी िवमानातच होते . कॉले जात माझे सारखे कौतु क होत होते ,
मोठे मोठे कॉलर मला वचकू न होते , माझी मै तर् ीण हो यात प्र ये क मु लीला भूषण
वाटत होते . वनभोजने , िसने मा, सं मेलने – िकती आनं दात ते वष गे ले!

या या पु ढ या वषी मा यावर अ यासाचा ताण पडला खरा! पण मा या प्रकृतीवर

याचा काहीच पिरणाम झाला नाही. उलट मी अिधकच सुं दर िदसू लागले होते . मा या
मै ित्रणी ने हमी हणत, ‘दे व दे ऊ लागला हणजे हजार हातांनी दे तो. या सु लच
ू ं पाहा.
नु सती बु ी दे ऊनच दे व थांबला नाही! हे पाहा सु ल,ू आता आरशापु ढे उभी राहत जाऊ
नकोस हं !’

मी िवचारी, ‘का?’

‘अग, या आरशाचीच तु ला दृ ट लागायची!’

बी.ए.लाही मी पिहला वग िमळिवला. मी कॉले जात फेलो झाले . िकती लवकर ही दोन
वष गे ली! ती गे लीच नाहीत असे मला वाटले असते . पण दादां याकडे पािहले हणजे
मात्र– ते हातारे िदसू लागले होते . यांची प्रकृतीही बरी राहत न हती.

या दोन वषांत मला िदलीपची पु सट पु सट आठवण होत असे . पण भोवताल या

िव ु ीपा या लखलखाटात कोप यातले िनरांजन नजरे त भरत नाही, तसे या यािवषयी
होई. अ यासाची काळजी, कीतीची ईषा, मै ित्रणींची तु ती, दादांची शाबासकी– मी
मा याम ये च गु ं ग होऊन गे ले होते . मा या आयु यात िजकडे ितकडे िहरवळ पसरली
होती. फुले उमलली होती, कारं जी नाचत होती.

फेलो झा यावर मात्र हा उ माद ओस लागला. मनात ये ऊ लागले – आज बी.ए.

झाले तशी मी उ ा एम.ए.ही होईन. पु ढे काय? िहरवळ िकतीही सुं दर असली तरी ती
खाचखळगे लपवून ठे वते . स याचे िश णही तसे च आहे . आयु यातील लपं डाव खे ळताना
याचा उपयोग होतो. पण लपं डाव हा लहानांचा खे ळ आहे . मोठ ांचा नाही.

मराठी या एका िनबं धात कुणी तरी उषा आिण अिन यां या प्रेमाचा उ ले ख केला
होता. तो िनबं ध तपासला या िदवशी राहन ू राहन
ू ती कथा मा या मनात घोळू लागली,
वाटले – उषे चे आ यान ही एक अद्भुतर य कथा नाही. प्र ये क त णी या जीवनावरले
पक आहे ते . ितचा िप्रयकर ितला व नात िदसतो. पण, जागे पणी मात्र– जागे पणी
झुर यािशवाय ती िबचारी दुसरे काय क शकणार? उषे ला िचत्रले खा िमळाली हणून
ितला आपला िप्रयकर शोधून काढता आला. पण ते भा य प्र ये की या वाट ाला कुठू न
ये णार?

इतरांची गो ट कशाला हवी! आयु यात आप याला कोण जोडीदार िमळे ल, तो कसा
असे ल यािवषयी क पना करीत बस यात मलासु ा िवशे ष आनं द होऊ लागला.

िदलीप?

छे ! तो कुठे तरी बै रागी होऊन भटकत असे ल. याची बायको हायला मी काही
बै रागीण नाही.

िदलीप नाही, मग कोण?

माणसे योितषावर िव वास का ठे वतात ते मला आता कळायला लागले . अलीबाबा

आिण चाळीस चोर या गो टीतली ती र नमाणकांनी भरले ली गु हा आहे ना? ता या या
उं बरठ ावर उभे राहन
ू जीव पाह ू लागला की आयु यही याला तसे च वाटते ! गूढ पण
र य! ‘ितळा उघड’ या श दांनी या गु हे चे दार दरू होऊन बाहे र या माणसाला आत
प्रवे श करायला िमळे ! भिव याचे दार उघड याचा असा एखादा मं तर् माणसाला
िमळाला असता तर–

छे !

तो मं तर् हणजे मानवजातीचा शाप ठरला असता! थं डी या िदवसांत धु यामु ळे दरू चा

प्रदे श आप याला अगदी अं धुक िदसतो िन– र य वाटतो, नाही का! आयु यही
असे च आहे .

त ण मनात उ प न होणारे िनराकार उ मादक प्रेम! कवी यांची चांद याशी तु लना
करतील. पण मला वाटते – ते धु यासारखे असते . या यामु ळे भोवतालचे सारे सारे
जगच िनराळे भासू लागते माणसाला! िकती अ प ट पण िकती रमणीय! या धु याने
आकाश आिण पृ वी ही एक प झा यासारखी वाटतात. एक नवाच समु दर् िनमाण
झा याचा भास होतो.

या धु याची धुं दी मा या मनाला पूणपणे चढली असतानाच रामगड या

राजे साहे बां या अ य ते खाली कॉले जात एक ब ीस समारं भ झाला. राजे साहे ब
आम या कॉले जचे हाइस-चे अरमन होते . यांची प्रकृती बरी नसूनसु ा यांनी
समारं भाचे िनमं तर् ण वीकारले होते . या समारं भा या वे ळी मी यांचे आभार मानावे त
असे िप्रि सपॉलसाहे बांनी सु चिवले .

कारखानदारांना आप या मालाची न या न या रीतीने आकषक जािहरात करावी

लागते ! कॉले जांचेही तसे च आहे . यांनाही िन य नवीन टू म काढावी लागते . माझे
आभारप्रदशन ही तसलीच एक नवलाई होती!

पण–

हिरणीचा पाठलाग करणा या दु यं ताला या िदवशी आप या आयु यातली अ यं त

अद्भुत गो ट घडणार आहे याची थोडी तरी क पना आली असे ल का? तो हिरणाची
िशकार क पाहत होता आिण दै व हसतमु खाने ही गं मत पाहत होते .

माझीही तीच गत झाली. मी आभार मानून खाली बसले . टा यांचा कडकडाट झाला.
माझे भाषण सुं दर झाले होते यात शं का नाही. बसता बसता मी राजे साहे बांकडे पािहले .
यांना ते फार आवडले असे िदसत होते .

मी खु चीवर बसले न बसले तोच अिभनं दनाकिरता कुणी तरी हात पु ढे केला. मी वळू न
पािहले . राजे साहे बांची प्रकृती बरोबर नस यामु ळे रामगडचे दरबार सजन भगवं तराव
शहाणे यां याबरोबर आले होते . मा या शे जार या खु चीवर बसले होते ते ! यांचा हात
होता तो!

मी हात पु ढे केला. तो हातात घे ऊन ‘काँ गर् ॅ यु ले श स’ हणून यांनी जोराने दाबला.

तो एकच ण!

लगे च मी माझा हात मागे घे तला. पण मा यामागे उभे असले ले दै व या वे ळी माझी

थट् टा करीत असे ल!

याच हातात मला आपला हात लवकरच ावा लागणार होता!

हवापालटासाठी राजे साहे ब काही िदवस आम याच गावी रािहले . शहाणे

यां याबरोबर होते . या नाही या िनिम ाने यां या आम या गाठीभे टी होऊ लाग या.
 बरे च िदवस दादांना बरे वाटत न हते . पण ते प्रकृती दाखिव या या बाबतीत
चालढकल करीत होते . या समारं भानं तर एके िदवशी ते आप या मोटारीतून आम या
घरी आले . दादांची प्रकृती यांनी ल पूवक पािहली. र ताचा दाब वाढला असावा असा
यांना सं शय आला. लगे च ते गे ले आिण र तदाब पाहायचे यं तर् घे ऊन आले . तपासणी
पूण झा यावर यांनी दादांना सां िगतले , ‘िभ यासारखं काही नाही!’ पण ते
दादां यापासून काही तरी लपवून ठे वीत आहे त असे मला वाटले . चहा झा यावर ते मला
हणाले , ‘तु मची बाग लहान असली तरी छान आहे . जरा दाखवा ना ती आ हाला!’

आ ही दोघे बाहे र आलो. दादा काही जागे व न उठले नाहीत– पण ते हसत मात्र
होते . यांचे डोळे वा स याने हणत होते – तु म या एकांतात मी कशाला ये ऊ?
क् र चवधा या लोकाचा खराखु रा अथ मला ठाऊक आहे .

बागे त या एका कोप यात भगवं तराव उभे रािहले . मीही थांबले . आम याभोवती
अधवट उमलले या क या हसत हो या.

भगवं तराव गं भीरपणाने हणाले , ‘दादासाहे बां या प्रकृतीला जपायला हवं ! हे

लडप्रेशर हणजे –’

ते पु ढे बोलले नाहीत, पण या क यांचे अध फुट हा य मला क् रपणाचे वाटू लागले .

माझे दादा– कदािचत– मृ यू– आिण मी– एकटी?

मी काहीच बोलले नाही. मात्र मु दर् े वर हे श द भगवं तरावांना प ट िदसले असावे त.

ते गोड वराने हणाले , ‘घाब नका अशा. मी प्रय नांची पराका ठा करीन.’

आई गे ली तो िदवस मला आठवला. या िदवशी धीर ायला िदलीप मा यासाठी

होता. पण आज तो–

तो कुठे भटकत असे ल कुणाला ठाऊक? तो कदािचत मला िवस नही गे ला असे ल!
अं धारातून चालताना दरू या चांदणीचा प्रकाश उपयोगी पडत नाही. हातातली िवजे ची
ब ीच–

मी भगवं तरावां याकडे कृत ते ने पािहले . ते मा याकडे रोखून पाहत होते . या दृ टीत
काही तरी नवीन होते . मी चटकन खाली मान घातली.

दादां या प्रकृतीसाठी हणून भगवं तराव आम याकडे दररोज एक खे प टाकू लागले .

यां या औषधाने दादांना लवकर बरे वाटू लागले . यामु ळे एखा ा िदवशी यांना यायला
थोडा उशीर झाला की मला कसे चु क या-चु क यासारखे होई. पावसा यात सकाळी सूय
िदसला नाही हणजे मनाला उगीच उदास वाटते ना? तशी माझी ि थती होऊ लागली.
 एके िदवशी आ ही ितघे ही चहा घे त होतो. भगवं तराव आप या कॉले ज या
िदवसांत या गं मतीदार गो टी सां गत होते . श त्रिक् रया िशकताना िकती सावधिगरी
बाळगावी लागते याचे यांनी मोठे सुं दर वणन केले . दादा म ये च हणाले , ‘श त्रिक् रया
हटली की मा या अं गावर कसा काटा उभा राहतो!’

भगवं तराव हसत हसत हणाले , ‘िन श त्रिक् रया हटली की माझं मन कसं फुलून
जातं ! औषधा या आजारात अद्भुतर यता अशी काहीच नाही. रोगी दगाव याचं भयही
थोडं िन यामु ळं तो बरा झा यावर होणारा आनं दही थोडा! पण श त्रिक् रये या वे ळी
रोगी काळा या दाढे त सापडले ला असतो. मृ यूचा पराभव क न याला परत आणायचं
हणजे एक प्रकारचा पराक् रम असतो. या िवजयाचा उ माद–’

मी अगदी टक लावून भगवं तरावां याकडे पाहत होते , म ये च थांबन

ू यांनी मा याकडे
पािहले मात्र! लाजरी अशी माझी ि थती झाली.

दादांनी िवचारले , ‘पण एखादी श त्रिक् रया अयश वी होते ते हा मनाला त्रासही
फार होत असे ल नाही?’

‘मा यावर तसे प्रसं ग आले नाहीत. एकदा मात्र–’

का कुणाला ठाऊक! ते चपापले िन एकदम थांबले . लगे च हसून मा याकडे वळू न

हणाले , ‘आणखी थोडा चहा घाला बु वा आप याला!’

‘चक यांना हातसु ा लावला नाही तु ही!’ मी हटले .

दादा म ये च हणाले , ‘सु लन

ू ं वतः के यात हं या!’

‘मग या खा यात अथ नाही!’

त डात गं मतीने बफाचा खडा टाकावा िन या यामु ळे एकदम दातांतन ू कळा ये ऊ

लागा यात तसे झाले यां या या वा याने . दादासु ा चमकले . मी मात्र काहीच झाले
नाही असे दाखवीत हटले , ‘िशकले या मु लींना साधा वयं पाकसु ा करता ये त नाही
हणतात! हणूनच मु ाम के या आहे त मी या चक या. तु ही एक तरी यायला हवी!’

मा या हातातली चकली ते चटकन उचलतील अशी माझी अपे ा होती. पण ते हसत

हणाले , ‘माफ करा हं ! चकली कशी ितखट हवी!’

मी हटले , ‘चां गली झणझणीत आहे , खाऊन तर पाहा!’

ते उद्गारले , ‘ती ितखट असणे श य नाही!’

 ‘कशाव न?’

‘तु ही के या आहे त या! ते हा गोडच असणार या!’

यां या थट् टेचा रोख आता कुठे मा या ल ात आला.

मी हसत हसत हटले , ‘इं लं डला जाऊन उगीच बडे डॉ टर होऊन आलात!’

‘ हणजे ?’

‘कथाले खक हायला हवं होतं तु ही. गो टीची रं गत छान साधली असती तु हां ला!’

अं गावर शहारे आ यासारखा अिभनय करीत ते हणाले , ‘मा यािवषयी तु मचं फार
वाईट मत झाले लं िदसतं य.’

ही थट् टा आहे हे मला कळत होते . पण लहान मु ले खोटे खोटे रडतात ना? तशी मी
लटकीच रागावले .

भगवं तराव हसत हणाले , ‘कथाले खकावरली ती परवाची लघु लघु तम कथा तु ही
वाचली नाहीत वाटतं .’

मी नकाराथी मान हलवली.

भगवं तराव सां ग ू लागले . ‘तीनशे गो टी िन प नास कादं ब या िलिहणा या एका

कथाले खका या िखशात िदडकीसु ा नसते . दे वाला याचा जाब िवचार याकिरता तो एका
दे वळात जातो. ितथे दे व प्रस न होऊन याला हणतो, ‘तु ला हवा तो वर माग!’ ले खक
एकदम उद्गारतो, ‘दे वा, मा या िखशात या काड ा िन िवड ा कधी सं पणार नाहीत
असे कर!’

एवढे बोलून भगवं तराव हसले . ते हसले हणून मीही हसले . नाही तर–

मी पु ढे केले या चकलीचा तु कडा यांनी त डात टाकला.

मी मु ामच िवचारले , ‘कशी आहे चकली?’

ते हसत उ रले , ‘ही चकली आहे !’

‘ हणजे ?’

‘मला वाटतं मी िजलबीच खातोय!’

 प्रवाहाबरोबर होडी वाहत जाते ना? तशी मी भगवं तरावां या बरोबर चालले होते .
िसने मा असो, सभा असो, लांब िफरायला जायचे असो, यांना नाही हणायचा धीरच
होत नसे मला. भर दुपारी ते आले िन मा याशी बोलत बसले की बाहे रचे रखरखीत ऊन
मला शीतल चांद यासारखे वाटू लागे . िचत्रपट पाहताना यांनी माझा हात हातात
घे तला हणजे तो पश– बं द असले ला रे िडओ एकदम सु करावा िन मधु र सं गीताचे सूर
एका णात कानावर पडावे त तसा भास होई मला. एक-दोनदा मी माझा हात यां या
हातातून हळू च काढून घे याचा प्रय न केला, पण यांनी तो घट् ट दाबून धरला. लगे च
मा या र ताचा कण न् कण नाचू लागला. याची ती गोड छुमछुम–

दादांना पु कळ बरे वाटू लागले होते . भगवं तरावांना फू ल ना फुलाची पाकळी हणून
काही तरी ावे , असे यां या मनात वारं वार ये ई. पण तो प्र न काढायचा कसा हे यांना
कोडे पडले होते . शे वटी मीच–

सं याकाळी आ ही दोघे मा या खोलीत बोलत बसलो होतो. मोठा धीर क न मी

यांना हटले , ‘तु ही दादांना बरं केलं त. पण तु मची फी काही अजून सां िगतली नाहीत
आ हाला!’

मी मनात पु कळ वा ये पाठ क न ठे वली होती. पण ती सारी िवस न गे ले मी!

मी ग धळले िन थांबले असे पाहन

ू भगवं तराव हसत हणाले , ‘मी रामगड सं थानचा
दरबार सजन आहे . परदे शात जाऊन िशकू न आलो आहे . ते हा माझी फी फार जबर
असली पािहजे हे उघड आहे .’

मी यां याकडे पािहले . यांची दृ टी ते ज वी पण िनिवकार िदसत होती. जणू काही

सं गमरवरी दगडच. भगवं तराव आता केवढा मोठा आकडा सां गतात हे मला कळे ना. एक
हजार– दोन हजार– यांनी िवचारले , ‘फी के हा दे णार?’

मी उस या िधटाईने उ र िदले , ‘तु ही मागाल ते हा!’

‘आता?’

‘हो, आता!’

‘पाहा हं ! नाही तर काही तरी सबब सां गाल!’

मी यां याकडे पाहतच रािहले .

‘मला कोरा चे क हवाय!’

‘ हणजे ?’
 ‘ यात हवा तो आकडा मी भरणार!’

‘पण–’

‘पण नाही िन बीण नाही, एक लाख– एक कोटी– एक अ ज– छे , हा आकडासु ा फार

लहान होईल!’

ते थट् टाच करीत आहे त अशी माझी खात्री होऊन मी हटले , ‘िदला कोरा चे क. आता
तरी आकडा सां गाल की नाही?’

झटकन पु ढे होऊन यांनी माझं चु ं बन घे तले ! जाईजु ई या फुलांचा पाऊस आप यावर

पडत आहे असा भास मला झाला. शरीरात या कणाकणांत िव ु ीप उजळले . मना या
अगदी अं तरं गात सतारीचे मधु र सूर उमटले .

‘फी पोचली. पावती पािहजे आहे का?’ असे भगवं तरावांनी िवचारले , ते हा कुठे मी
भानावर आले . िखडकीतून पूिणमे चा चं दर् िकती सुं दर िदसत होता! मला वाटले – तो
अगदी जवळ आला आहे . हातांतसु ा घे ता ये ईल तो मला!

दुःखाने माणसाला झोप ये त नाही हा अनु भव मला होता. पण या रात्री आनं दाने
मला झोप आली नाही. राहन ू राहनू भगवं तरावां या ओठांचा तो गोड पश आठवे , या
आठवणीने सा या शरीरावर रोमांच उभे राहत आिण बाहे र पसरले या चांद यापे ाही
अिधक मोहक असे काही तरी आप या दयात नाचत आहे असा भास होई.

िशला होऊन पडले ली अिह या रामा या पशाने सजीव झाली अशी कथा आहे ना?
मला वाटते – पिह या चु ं बनातही तीच श ती आहे . या एका पशाने प्रीती या
पायांत या शृं खला गळू न पडतात.

िपं ज यातले पाख अ मानात भरा या मा लागले .

या रात्री मा या मनात उसळले या क पना िन उसळले या भावना– छे ! या

सां गताच ये णार नाहीत मला! सा या आभाळात इं दर् धनु ये पसरली आहे त अशी क पना
केली तर? अं हं ! समु दर् ातली सारी र ने लाटां वर तरं ग ू लागली आहे त असे िचत्र काढले
तर– तरीसु ा मा या या आनं दाची– या उ मादाची कुणाला क पना ये णार नाही.

म यरात्र उलट यावर माझा डोळा लागला. मला एक व न पडू लागले . या

व नात भगवं तराव माझे चु ं बन घे त होते . मी लाजून हणत होते , ‘कुणी पाहील ना?’

एकदम भगवं तराव िदसे नासे झाले . यां या जागी िदलीप उभा रािहला.

मी जागी झाले . िदलीप उ र िहं दु थानात िनघून गे ला ती रात्र मला आठवली. मी

आपणहन ू या या खोलीत गे ले होते , याचे चु ं बन घे याकिरता वाकले होते . तो जागा
झाला नसता तर–

मला कोडे पडले . माझे खरे प्रेम कुणावर आहे ? िदलीपवर की भगवं तरावां वर?
पहाटे पयं त मी मा या मनाची समजूत घालीत होते – िदलीप हे आप या आयु यातले एक
सुं दर व न होते . पण असली व ने एकदाच पडतात!

इत या वषांत याने आप याला एक पत्र सु ा पाठिवले नाही. वारीने कुणा तरी

िहं दी मु लीशी ल न क न सं सारसु ा थाटला असे ल!

मी मनाला एकसारखी बजावीत होते – आता िदलीपला िवस न जायचे . याचा िन

आपला सं बंध सं पला. दोन पाखरे एका झाडावर थोडा वे ळ बसली िन िकलिबलली हणून
काही यांची घरटी एक होत नाहीत.

िदलीपला िवसर याचे माझे प्रय न– पा यात लाकू ड बु डवावे , णभर ते खाली
गे यासारखे वाटावे िन दुस याच णी याने डोके वर काढावे – अगदी त से चालले होते
माझे .

या रात्री िदलीप िजथे िनजला होता ितथे मी गे ले. ती िरकामी कॉट, ित यावर ते
गु ं डाळू न ठे वले ले पाहु याचे अं थ ण– मी काय शोधीत होते , ते मलाच कळे ना. बाहे र या
चांद याचे भय वाटू लागले मला. मी परत मा या खोलीत आले िन त डावर पांघ ण
घे ऊन पडले .

मी जागी झाले ते हा उ हे िकती तरी वर आली होती. वतः या झोपाळू पणाचा असा
राग आला मला. भगवं तराव आठ वाजता ये णार होते . चहा घे ता घे ता दादां यापाशी
ल नाची गो टही काढणार होते िन मी मात्र सात वाजून गे ले तरी अं थ णात–

िकती लगबगीने मी केशभूषा िन वे षभूषा केली. आरशात या मा या प्रितिबं बाकडे

टक लावून पाहता पाहता मा या मनात आले – आप याकडे पाहन ू भगवं तराव काय बरे
हणतील? कशी अ सरा–

अ सरा!

इथे च– या आरशापु ढे मी उभी असताना िदलीप हे च हणाला होता. नाही?

िदलीप– िदलीप–

मृ ती ही दं श धरणा या नािगणीसारखी आहे का?

बाहे र मोटारीचे हॉन वाजले . मी साडीची िपन शोधू लागले . पण–

 नोकर िन व तू वे ळेवर उपयोगी पडतील तर पृ वीवर वग अवतरे ल असे कुणीसे
हटले आहे ना?

घाईघाईने मी शोधू लागले . मा या अ यासा या टे बलाचे खणसु ा उघडून पािहले .

एका खणात ती िमठाची पु डी– िशरोड ाहन ू िदलीपने मा यासाठी आणले ले ते मीठ!
ज मभर जवळ बाळगीन असे वचन िदले होते मी याला! ते मीठ खणात िन ती आठवण
मना या अडगळीत फेकू न िदली. पण–

चहा घे ता घे ता भगवं तराव हणाले ,

‘आज चहा खारट झालाय बु वा!’

‘ हणजे ?’ दादा उदगारले .

‘एका माणसाचं ल आहे कुठे जागे वर? साखर हणून मीठच घातलं यानं चहात!’

ट् रे परत ने ऊन ठे व याचे िनिम क न मी वयं पाकघरात आले खरी! पण ट् रेमधला

एका पे ला वाकडा ितकडा होऊन लडबडत आहे हे मला िदसले च नाही. मी उं ब याला
ठे चाळले . तो पे ला खाली पडून खळकन फुटला!

मला भास झाला– मा या मनातली िदलीपची मूती मी दरू दरू िभरकावून दे त आहे !
या मूती या तु कड ांचा तर हा आवाज नसे ल?

िदलीपने िदले ले ते मीठ– ते वातं याचे प्रतीक– ती दे शभ तीची खूण– कशासाठी

िदले होते ते याने मला?

आई गे ली ती रात्र– िदलीपचा प्रेमळ पश–

िदलीप माझा िनरोप घे ऊन गे ला ती रात्र– याची दुसरी कुठलीही आठवण

आप याशी राहणार नाही हणून याचे ओझरते चु ं बन घे याची आप याला झाले ली
अिनवार इ छा–

एखा ा पतं गाला दोन दो या बां धा यात िन तो थोडासा वर चढ यावर या दो ही

दो या करकचून ओढा यात– तशी मा या मनाची अव था झाली. खोलीत जावे िन
उशीत डोके खु पसून मन हलके करावे , असे मी हणत होते . इत यात–

दादांची ती मु दर् ा अजून मा या डो यांपुढे उभी आहे . सु कले या फुलावर दं विबं द ू

िदसावे त ना? तसे यां या डो यांत उभे रािहले ले ते आनं दाचे अश् !

एखा ा लहान मु लाला थोपटावे तसे मला करीत ते हणाले , ‘सु ल,ू पोरी, मोठी
भा यवान आहे स तू! तु झं भा य पाहायला ती हवी होती!’

आई या आठवणीने मा याही डो यांत पाणी उभे रािहले . ते पु शीत दादा हणाले ,

‘मधे मला वाटत होतं की, तु झं ल न झाले लं पाहायला काही मी राहत नाही. पण–’

यांना पु ढे बोलवे ना. माझा हात ध न यांनी मला बाहे र ने ले. माझे मलाच नवल
वाटले – मी एखा ा सनातनी मु लीसारखी दुसरीकडे पाहत बसले .

दादा भगवं तरावांना हणाले , ‘शाकुंतलाचा चौथा अं क पु कळदा िशकिवलाय मी! पण

तो िशकिवताना आज याइतकी कालवाकालव मा या मनात कधीच झाली न हती.’

लगे च ते मा याकडे वळू न हणाले , ‘सु ल,ू पोरी, इकडं बघ!’

एवढी सभाधीट मी! पण मला भगवं तरावां या दृ टीला दृ टी दे याचा धीर होईना.

भगवं तराव दादांना हणाले , ‘सु ल ू सासरी गे यावर तु हाला काही िदवस चै न पडणार
नाही!’

दादा हसत उ रले , ‘माझी दुसरी एक मु लगी आहे ना?’

‘कुठली?’ यांनी प्र न केला.

काही न बोलता दादा उठले , आपली सतार घे ऊन आले आिण– यांनी आव न

धरले या अश् ं नीच जणू काही क ण-मधु र वरांचे प धारण केले .

या िदवशी सं याकाळी भगवं तराव िन मी मु ाम पायी िफरायला गे लो. टे कडी या

पाय याजवळ जी बाग आहे ितथे बस याची यांची इ छा होती. पण माझा आनं द आज
गगनात मावत न हता. मी टे कडीवर जायचा हट् ट धरला. प नी हणून यां यावर ह क
गाजिव याची पिहली सं धी होती ही! ती मी थोडीच दवडणार? ते हळू हळू टे कडी चढले .
पण ने हमी मोटारीतून िफर याची सवय अस यामु ळे ते कंटाळू न गे ले. ते म ये च थांबले
हणजे मी हणे , ‘माझी बसायची जागा पािहलीत हणजे तु हाला असा आनं द
होईल–!’

अगदी उं चावरला तो प्रचं ड खडक– या या भोवतालचे ते लहान लहान खडक िन

चोहीकडे पसरले ले ध डे –

मी ती जागा दाखिवताच ते िमि कलपणाने हणाले , ‘दगडांना फुलं आवडतात हणून

दे वळं बां धली जातात, िन फुलांना दगड आवडतात हणून अस या टे कड ा िनमाण
होतात.’
 यांचे हे गं मतीदार वा य ऐकू न मी हसायला हवे होते . पण िदलीपने टे कडीवर अगदी
याच जागी उ चारले या एका वा याची मला आठवण झाली िन माझे हसू ओठात या
ओठातच कोमे जन ू गे ले. तो हणाला होता, ‘टे कडीवर या प्रचं ड दगडांत मनाला जी
फू ती िमळते ती काही बागे त या िचमु क या फुलांत असत नाही!’

िदलीपला दगडांची आवड! आिण भगवं तरावांना फुलांचे प्रेम! भगवं तराव कुशल
श त्रवै ! हां हां हणता माणसाचे शरीर कापायचे कसब यांना साधले ले! मग यांना
फुलां िवषयी एवढे प्रेम का वाटावे ?

आिण िदलीप– िकती हळवा! याचे मन? प्राज ताचे फू लच जणू काही. तळहाता या
उबे नेसु ा प्राज ताचे फू ल कोमे जन
ू जाते . िदलीपही तसाच न हता का? र यावर या
माणसा या दुःखाने सु ा याचे मन याकुळ होत असे . याचे आईवरले प्रेम– दे शावरली
भ ती, भगतिसं ग फाशी गे ला या िदवशीचा तो उपास–

मग िदलीपला दगडाची एवढी आवड का असावी?

मला वाटू लागले – प्र ये क मनु याचे आयु य हे एक कोडे आहे . िदलीप िन मी चार वष
एकमे कां या सहवासात काढली. पण याचे मन काही मला पु रे कळले नाही.

भगवं तराव मा या जवळच बसले होते . ते उ ा माझे पती होणार. यांचे मनही–

चार वषांत एका पु षाचे मन िजला कळले नाही ितला दोन मिह यांत दुस या पु षाचे
अं तरं ग कसे जाणता ये णार?

असे असूनही मी भगवं तरावांची प नी हायला िनघाले होते ! ल न हा माणसा या

आयु यातला अपघात आहे हे च खरे !

भगवं तरावांचा प्रेमळ पश– यांची मा यावर रोखले ली मोहक दृ टी– यां या
ओठां वर खे ळणारे मोहक हा य– या सा या गो टी मला सां गत हो या– भगवं तराव तु झे
आहे त– सव वी तु झे आहे त! पण माझे मन हणत होते – छे ! माणसाचे मन हे जु या
काळ या वाड ासारखे असते . याला िकती चौक असतील हे काय बाहे न कळते ? आज
पिह या चौकात उभे आहोत, ितथे प्रीतीची रोषणाई केली आहे हणून िजकडे ितकडे
लखलखाट िदसतोय; पण या चौकातून पु ढे गे यावर–

दुस या चौकातही असाच प्रकाश असे ल का?

िपं जनू िपं जनू कापूस व छ होतो. पण मन? छे ! रे शीम कुणी िपं जते का? ते िपं जले तर
याचे धागे तु टू न जातील.

भगवं तरावांनी मला हळू च जवळ ओढले नसते तर–

 तर रात्रभर या शं काकुशं कां या टाच यांनी टोचून टोचून मला बे जार केले असते .

पण माझी रात्र गोड व नांनी फुलून गे ली.

ल न रिज टर कर याचे ठरले . दुस या िदवशीच ल नाची नोटीस ायची असे ही–

पण दुस या िदवशी एकाएकी राजे साहे बांचा हर ारला जायचा बे त ठरला. यां या
प्रकृतीत िवशे ष सु धारणा न हतीच. िशवाय अ ािप यांना मु लगा झाला न हता. कुणी
तरी योित याने यांना काही िदवस िवशे ष धमकृ य करायला सां िगतले . ते गं गातीरावर
के यास साठी या घरातसु ा तु हाला मु लगा होईल असे याने छातीवर हात ठे वून
सां िगतले यांना! यांनी लगे च हर ारला जा याचे िनि चत केले .

भगवं तरावांना यां याबरोबर जायलाच हवे होते . यांनी मला बरोबर ने याची इ छा
दशिवली. दादांनी होकार िदला. यानीमनी नसतानासु ा मी िहमालया या पाय याशी
जाऊन उभी रािहले .

ितथली दे वळे िन बै रागी यां यात माझे मन रमणे श य न हते . पण िहमालयाची उ ुं ग

िशखरे दु न पाहताना मात्र मला िवल ण आनं द होई. वाटे – यांत या एखा ा
िशखरावर जाऊन भोवतालचा दे खावा पाह यात केवढी मौज असे ल! शं कर-पावती
कैलासावर जाऊन राहतात ती काय उगीच? मात्र ही क पना भगवं तरावांपाशी बोलून
दाखिव याचा धीर मला झाला नाही. यांनी माझी थट् टा केली असती– मला वे डी
हटले असते –

िदलीप असता तर तो मात्र–

िहमालया या या उं च उं च रां गांकडे पाहताना िदलीपची मला हटकू न आठवण होई.

याची ती उं च उं च जा याची हौस िन दगडांची आवड आठवे आिण मनात ये ई– िकती वष
झाली असतील! िहमालयाचे खडक गं गेचे पोषण करताहे त. बफाम ये बु डून गे ले
तरीसु ा कधी कुरकुरत नाहीत ते !

िहमालयाची ती बफा छािदत िशखरे आिण गं गेचा तो पांढरा शु भर् प्रवाह यां या
सहवासात माझे िदवस हर ारला कसे गे ले ते समजले सु ा नाही.

राजे साहे बांचे ह यक य सं पताच आ ही परतलो. आ ही या गाडीने िनघालो

ित यातच पाचप नास बै रागीही एका टे शनावर चढले .

दुस या वगात या बथवर बसून वे ळ जावा हणून मी िवचार क लागले . या

बै रा यांचे आयु य कसे जात असे ल? याला आ ही सु ख हणतो अशी एक गो टसु ा
यांना कधीच िमळत नाही. ना घरदार, ना बायकापोर! दररोज न या धमशाळे त मु काम
ठोकायचा, न या घरात जाऊन कटोरा पु ढे करायचा– छे ! असले िजणे हणजे –
 िवचार करता करता माझा डोळा लागला. मी जागी झाले ते हा रात्र झाली होती.

गाडी थाबं ली. टे शनाचे नाव पाह याकिरता मी िखडकीतून बाहे र वाकू न इकडे ितकडे
बिघतले . बै रा यांचे ते टोळके या टे शनावर उतरले होते . एकामागून एक चालले होते ते .
टे शनावर या िद याचा प्रकाश म ये च एखा ा या चे ह यावर पडे . एक त ण बै रागी
एका हाता या बै रा याला पाठीवर घे ऊन चालले ला िदसला. तो िद याखाली आला
ते हा हातारा एकदम ओरडला. या या हातातला लोटा खाली पडला होता!

हाता याचे ओरडणे ऐकताच या त ण बै रा याने एकदम मागे वळू न पािहले .

िद या या प्रकाश या या चे ह यावर पडला.

वतः या डो यां वर माझा िव वास बसे ना! तो िदलीप होता.

ड याचे दार उघडून या याकडे धावत जावे अशी इ छा मनात उ प न झाली.

इत यात गाडीने ककश शीट िदली.

‘िदलीप!’ हणून मी मोठ ाने ओरड याचा प्रय न केला. पण मा या त डातून हाकच
बाहे र ये ईना. थं डीने पा याचे गोठू न बफ होते ! आ चयाने माझा आवाज तसाच गोठू न
गे ला होता. गाडी अं धारात भ भक् करीत चालू लागली– िदलीपपासून दरू जाऊ लागली.
मी बसले होते तीच गाडी न हे ! मा या आयु याची गाडीसु ा!

दुस या वगात या मऊमऊ बथवर मी बसले होते , पण रात्रभर मी तळमळत होते .

बाहे र अं धार पसरला होता. याच चमकणा या चांद या मला वाकु या दाखवीत
हो या. या वे डावून हणत हो या, आ ही हसत हसत आभाळातून जिमनीवर उड ा
टाकतो, िन तू–? तु ला चटकन् टे शनवर उतरायलासु ा धीर झाला नाही. हणे – गाडी
सु झाली होती. झाली असे ल! साखळी का ओढली नाहीस?

टे शनामागून टे शने मागे पडत होती. मा या मनात आले – हा र य प्रदे श पु हा

मा या दृ टीलासु ा पडणार नाही आिण कदािचत िदलीपसु ा!

तो बै रा यां या मे यात का सामील झाला? उ र िहं दु थानात आ यावर पु हा

कुठ या तरी भानगडीत वारी पडली असे ल! िन मग पोिलसां या डो यांत धूळ
टाक याकिरता– की सु ल ू आता आप याला िमळणे अश य आहे असे वाटू न िनराशे ने
याने भगवी व त्रे धारण केली असतील?

दुसरा तक मला खरा वाटू लागला. िदलीपला मा यािवषयी काहीच वाटत नसे ल? छे !
ते अश य आहे . मा यासाठीच तो बै रागी झाला असावा.
 कडा या या थं डीत उबदार पांघ ण अगदी गु रफटू न यावे से वाटते ना? या दुस या
क पने त मी मा या मनाला तसे च लपे टून टाकले .

रात्रभर िदलीपचा िवचार करीत होते मी! याचे सारे आयु यच अद्भुतर य होते . जणू
काही बफाने आ छािदले ला िहमालयच.

पलीकडे भगवं तराव शांतपणे झोपले होते . यां याकडे पाहताना मला वाटले – यांचे
आयु य कसे मै दानासारखे आहे . यात नागमोडी वळणे नाहीत, चढउतार नाहीत. पांढ या
शु भर् पण थं डगार बफाचा मु लामा नाही. आकाशाला हात लाव याची मह वाकां ा
नाही– सारे अळणी, सारे िमळिमळीत! मोटारीतून िफरणा या या िसि हल सजनपे ा तो
व छं दाने भटकणारा बै रागी–

कवींना आप या क पना रात्रीच सु चतात का? शा त्र ांचे सारे शोध रात्री या
काळोखात ज माला ये तात का?

मला तरी तसे वाटते . रात्री पाखरे घरट ांत झोपत असतील. पण िभरिभर िफरणारी
माणसांची मने ? ती ित्रभु वनात िघरट ा घालीत असतात. प्रीती िदवसा पा यासारखी
िदसते ; पण रात्री या छाया ित यात िमसळ या की या पा यात अमृ ताची मोिहनी
िनमाण होते . साहसाची क पना िदवसा वे डेपणाची वाटते ; पण रात्री या पा वभूमीवर
ितची आकृती गं भीर िन सुं दर भासू लागते . िदवस हा माणसाचा शत् आहे . रात्र ही
याची मै तर् ीण आहे . िदवसा या प्रकाशाबरोबर नु स या आकाशात या तारका मावळत
नाहीत.

उजाडले . भगवं तराव जागे झाले . यां या हस या चे ह याकडे पाहता पाहता रात्री
् ी मा या डो यांपुढे उभी रािहली, ती दाढी, या जटा, ती
िदसले ली िदलीपची मूत
कफनी– तो हातारा–

रात्रभर मी िदलीपचा िवचार करीत होते हे माझे मलाच खरे वाटे ना. मा या मनाचा
असा राग आला मला! लहानपणी गोळा केले ले रं गीबे रंगी खडे िहरे हणून काही
ितजोरीतून जपून ठे वत नाही कुणी!

मी आता जीवना या न या दालनात प्रवे श करणार होते . ितथे िदलीप या आठवणींची

अडगळ ठे वणे हा शु वे डेपणा ठरला असता, या सा या आठवणी मी दरू दरू िभरकावून
िद या,

पण पाळले ली कबु तरे आभाळात िकतीही उं च गे ली तरी पु हा आप या जागी परत

ये तात.

– या आठवणीही तशाच मा या मनात गोळा होऊ लाग या– घु मू लाग या– िदलीप,
याच वे ळी मला कळायला हवे होते –
 दे वाने माणसा या मनाला डोळे िदले असते तर–

तर िदलीपसाठी अश् गाळीत बस याची पाळी मा यावर आज कशाला आली

असती?

रात्री या या एकांतात मा या डो यांत अश् ं ची ते वढी सोबत आहे .

ल न झा यावर मी दादांना सोडून रामगडला जायला िनघाले ते हा हे अश् कुठे गे ले

होते कुणास ठाऊक! या वे ळी दादां या एकटे पणापे ा रामगडचे न पािहले ले वै भवच
मा या डो यांपुढे नाचत असावे . भगवं तरावांनी आप या बं ग याचे इतके रसभिरत वणन
मा यापाशी केले होते की, यां या तु तीतला श दन् श द खरा होता याची मला
बं ग यासमोर मोटार थांबताच खात्री पटली. अं गठीत एखादा नीळ चमकत असावा ना,
तसा िदसत होता तो! या या भोवतालची ती सुं दर बाग– समोरचा तो िव तीण तलाव–

मी व नात तर नाही ना, असे च णभर मला वाटले , पलीकडे च राजे साहे बांचा मोठा
बं गला होता. तलावाभोवती बड ा अिधका यांचे आणखीही पाच-सात बं गले होते . बाकी
गाव दोन मै ल दरू होते . इत या सुं दर िन प्रशांत जागी एका टु मदार बं ग यात मी आता
ज मभर राहणार– नवरा राजा िन बायको राणी अशा थाटात िदवस घालिवणार, इथ या
अिधका यां या बड ाबड ा बायका मा या मै ित्रणी होणार– िकती मनोरा ये णाधात
मा या डो यांपुढे उभी रािहली.

फुलां या हाराचे सु ा माणसाला ओझे होते ! या गोड गोड मनोरा यांनी माझे मनही
भारावून गे ले.

नोकराने उघडले या फाटकातून मी आत गे ले. भगवं तराव कुणा तरी अिधका यां शी
बोलत ितथे च उभे रािहले . अगदी अधीर मनाने मी सारा बं गला बिघतला! सुं दर फिनचर,
सुं दर िचत्रे, सुं दर कपाटे – गािलचािशवाय पायाला दुसरे काही लागत न हते ,
स दयािशवाय डो यांना दुसरे काही िदसत न हते .

दुस या मज यावर या खो या पाहन

ू मी ितस या मज यावर जाऊ लागले .

बरोबरचा नोकर हणाला, ‘वर काही नाही बाईसाहे ब!’

मी हसत िवचारले , ‘मग िजना कशाला रे ठे वलाय?’

याचे उ र कानावर पडाय या आधीच मी िजना चढून वर गे ले. वरची ग ची प्रश त

होतीच; पण या मज यावरली ती एकच खोली– बाहे नच ती इतकी आवडली मला– ती
पाह याकिरता मी दाराकडे गे ले.

पण–
 खोली या दाराला कुलूप होते .

मी नोकराला िवचारले , ‘याची िक ली कुणापाशी आहे रे ?’

‘साहे ब वतःजवळ ठे वतात ती िक ली!’

मला थोडे आ चय वाटले . सारा बं गला नोकरां या ता यात िन या खोलीची िक ली

मात्र यां याजवळ! लगे च मनात आले – ते एकटे राहत होते या बं ग यात. या खोलीची
यांना कशाला ज र लागणार? हणून ठे वली असे ल ही यांनी बं द क न!

ही आपली झोपायची खोली करायची असे हसत हसत मी मनाशी ठरवले . आता
भगवं तराव वर आले की यां याकडून िक ली मागून यायची–

मी ग ची या टोकाशी जाऊन ते बं ग यात आले की नाही हे पाह ू लागले .

भगवं तराव अजून फाटकापाशीच उभे होते . कुणी तरी बै रागी यां याकडे पै -पै सा
मागत होता, िन ते याला रागारागाने िनघून जा यािवषयी सां गत होते .

या बै रा याला पाहताच मला िदलीपची आठवण झाली. तो असाच दारोदार भीक

मागत असे ल का?

उ ा योगायोगाने तो या बं ग या या दारात ये ऊन उभा रािहला तर? आप याला

पाहन
ू काय वाटे ल याला?

अहं कार नसता तर मनु य दे व झाला असता! नाही?

वै भवा या धुं दीत िदलीप या झोळीत काय िभ ा घालायची याचा मी िवचार क

लागले .

पण–

िदलीप कधीच िभकारी न हता. या याजवळ कवडी नसून तो श्रीमं त होता.

खरी िभकारीण मी आहे !

पण िदलीपपु ढे पदर पस न जी िभ ा मला हवी होती ती माग याचा धीर मला कधीच
झाला नाही.

आिण आता– आज– ती िभ ा िमळाली नाही हणून मी वे डी झाले आहे .

भगवं तराव या गोसा याला हाकलून दे ऊन वर आले . मा या मु दर् े व न आनं द अगदी

ओसं डून जात असावा. यांनी हसत िवचारले , ‘राणीसाहे बांना बं गला आवडला की
नाही?’

मी हटले , ‘तु ही चां गले कथाले खक झाला असता असं एकदा मी हणाले होते ना? ते
श द मी मागे घे ते!’

‘का बु वा?’

‘कथाले खकापे ा इं िजिनअर हायला हवं होतं तु ही!’

‘ हणजे ? हा बं गला काही मी बां धला नाही!’

‘मग?’

‘राजे साहे बांनी मु ाम बां धन

ू घे तला!’

‘कशाला? यांचा मोठा बं गला तर पलीकडे च आहे की!’

भगवं तराव णभर त ध रािहले . पण राजे साहे बांनी वतःकिरता बां धले ला बं गला
दरबार सजनला का ावा, हा प्र न मला कुठे ग प बसू दे त होता? माणसाचे मन लहान
मु लासारखे असते . नाही नाही ते प्र न याला सु चतात िन यांची उ रे
िमळा यािशवाय याचे समाधानच होत नाही.

भगवं तराव ग प बसले ले पाहन

ू मी हणाले , ‘इथं कोणीच राहत न हतं ?’

‘राहत होतं ना!’ एवढे बोलून ते घु टमळले . यां या कपाळावर एक बारीक आठी
उमटली. र ता बं द आहे अशी पाटी असते ना, तशी वाटली ती मला. पण मला राहवे ना.

मी प्र न केला, ‘कोण?’

‘आ कासाहे ब राहत हो या इथं .’

‘आ कासाहे ब? हणजे राजे साहे बांची मु लगी?’

‘हां !’

‘पिह या बायकोची?’

‘हं !’

‘ यांचं ल न झालं य वाटतं ?’

 ‘अं हं !’

‘ हणजे ?’

‘ या वार या!’

दोनच श द! पण ते उ चारताना भगवं तरावांचा वर िकंिचत िनराळा झा याचा भास

झाला मला! उ हाची ितरीप डो यां वर पडली की दृ टी एकदम कशीशीच होते . तसे काही
तरी यां या वरात–

आ कासाहे बां वर भगवं तरावांचे प्रेम तर नसे ल ना? एकदम मा या मनात शं का आली.
लगे च या िवचाराचे हसूही आले . माणसाचे मन कादं ब या रच यात चतु र असते हे च खरे !
याला सा या गो टींतसु ा रह ये शोध याची हौस असते . नाही तर आ कासाहे बां या
मृ यूची हकीकत सां गताना भगवं तरावांचा वर का बदलला याचा तक करणे काही फारसे
कठीण न हते , ‘धं ात अपयशाचा प्रसं ग आप यावर कधीच आला नाही!’ असे
भगवं तरावांनी अिभमानाने मला मागे सां िगतले होते , िन आज– रामगडात पाऊल टाकले
तोच ितथ या राजक ये ला आपण वाचवू शकलो नाही ही कबु ली यांना मा यापाशी
ावी लागली होती! पु षांचा आनं द अहं कारावरच अवलं बन ू असतो असे हणतात ना?
या अहं कारावर मी नकळत प्रहार केला होता.

या प्रहारा या वे दना भगवं तरावांना अिधक जाणवू नये त हणून मी हटले , ‘ही
ितस या मज यावरली खोली फार सुं दर आहे हं . हाडींची ’Two on a Tower ’ ही कादं बरी
आहे ना? ितची आठवण झाली मला ही खोली पाहन ू !’

भगवं तरावांनी साधा हुंकारसु ा िदला नाही! पु षाची अिभमानाची आिण त्रीची
प्रीतीची जखम लवकर भ न ये त नाही असे एक वा य वाचले होते मी. याची चटकन
आठवण झाली मला.

मी हात पु ढे करीत हटले , ‘या खोलीची िक ली हवीय मला!’

‘कशाला?’

‘कशाला हणजे ? ही राणीसाहे बांची खोली होणार आहे !’

‘दुस या मज यावर छान खोली आहे िह यापे ा!’

काही क न मला यांना हसवायचे होते . मी हटले , ‘अ सरा वगात राहतात,

पृ वीवर नाही!’

ते हसले . मला िकती बरे वाटले !

 हसतच ते हणाले , ‘माहे री पळू न जायचा बे त िदसतोय तु झा!’

‘ हणजे ?’

‘इथं ितस या मज यावर वारं नु सतं भणभणत असतं एकसारखं ! ते वारं लागून पडसं
झालं की माहे री िनघून जायचं असं –’

मी म ये च हटले , ‘वारं लागून आजारी पडायला मी काय पाळ यातलं पोर नाही.
चां गली वीस-एकवीस वषांची– यातून बड ा डॉ टरची बायको.’

यांनी णभर मा याकडे पािहले , िखशात हात घातला िन एक िक ली काढून मा या

हातात िदली. ितजोरी या िक या िमळ यापे ाही आनं द झाला मला! माझा हट् ट
यांनी पु रिवला होता.

दुपारी जे वण झा यावर मी बायजा मोलकरणीकडून खोली झाडून घे याकिरता वर

गे ले.

मी िक ली िफरवली असे ल नसे ल, इत यात बायजाने हाक मारली.

‘बाईसाहे ब–’ ित या वरात भीतीची छटा होती, मी दचकू न मागे वळू न पािहले . कुठे
तरी िवं चिू बं च–ू िभ यासारखे कुठे च काही िदसत न हते .

मी रागाने च हटले , ‘काय ग?’

‘या खोलीत झोपणार तु ही?’

‘हो.’

‘नग बाईसाब– तु ही खालीच–’

ती पु ढे काही तरी बोलणार होती. पण खोलीतली कोिळ टके काढ याकिरता एका
काठीला झाडणी बां धन ू कृ णा गडी वर आला होता. याने ितला खु णावले . ती एकदम
ग प बसली.

खोली हळू हळू व छ होऊ लागली. पण राहन

ू राहन
ू मा या मनात ये त होते – काय
सां गणार होती बायजा मला?

या खोलीत भु ताटकी–िबताटकी नसे ल ना?

छे ! मा यासार या एका सु िशि त त णीने अस या भाकडकथांचा िवचारसु ा क

नये !
 पण भगवं तरावांचीसु ा ही खोली उघड याची इ छा न हती! बायजाचा भु तां वर
िव वास असे ल, पण भगवं तराव काही इतके अडाणी नाहीत!

मी वतःशीच हणाले – काही का असे ना! दादां यासार या बु द्िधवादी सु धारकाची मी

मु लगी आहे . मी भु तांना थोडीच भीक घालणार आहे !

या वे ळी एक गो ट मला ठाऊक न हती. भु तांतसु ा पु कळ प्रकार आहे त. काही

काही आठवणीसु ा भु तांसार या असतात. या माणसांचा िप छा सोडीत नाहीत.
यां यावर सूड घे त यािशवाय राहत नाहीत.

रामगडचे ते पिहले सहा मिहने – एका िदवसासारखे वाटले ते सहा मिहने मला!

माझी जीवन सु खाने तु डुंब भ न गे ले होते या िदवसांत. अगदी समोर या

तलावासारखे . या त यातले खडक जसे पा यात बु डून गे ले होते तशी मीही कालची
दुःखे िन उ ा या काळ या पार िवस न गे ले होते . त या या भोवतालची ती रं गीबे रंगी
फुलांची झाडे – मा या आयु यात या न या प्रीतीचीच ती िविवध पे होती.

प्रीती– त्री-पु षांची प्रीती! हलाहलाची दाहकता आिण अमृ ताची मोहकता
िमसळू न तर िनसगाने ही प्रीती िनमाण केली नाही ना?

समु दर् ात या ओहोटीची ओढ िवल ण असते हणे ! पट् टीचा पोहणारासु ा ित या

मगरिमठीतून सु टून परत िकना याकडे ये ऊ शकत नाही. ता यातली प्रीतीही तशीच
आहे .

नािगणीने चावा घे तला की ती तीन ओढीत मनु याचे प्राण घे ते हणे ! यौवनातली
प्रीतीही तशीच आहे . पिरचयाची ओढ, सहवासाची आतु रता िन सं मीलनाने सु ा पूण सु ख
िमळाले नाही हणून होणारी िजवाची तडफड–

माझे मलाच ते आता खरे वाटणार नाही. भगवं तरावां यावर माझे इतके प्रेम होते ?

पण मी नाही हटले हणून ते न हते असे थोडे च ठरणार आहे ? अनं त ने तर् ांनी
यु गायु गांतले प्रीतीचे खे ळ पाहत आले ली ही रजनी– ितचीच सा लोक खरी मानतील!

प्रीती आिण मिदरा यांचे पिरणाम माणसावर पिह यांदा तरी सारखे च होतात, हे वा य
िकती स य आहे ? म ाचा कैफ चढला की मनु य वाटे ल ते बडबडू लागतो! प्रीती या
धुं दीत मा या मनातही अशाच काही तरी िवल ण क पना ये त.

सकाळी सात वाजता भगवं तरावांना राजे साहे बां या बं ग यात यांची प्रकृती
पाह याकिरता हजर असावे लागे . यामु ळे ते ने हमी पाच-साडे पाचला उठत. साडे पाचचा
ठोका ऐकला की मला असा राग ये ई राजे साहे बांचा. मी फुरं गटू न भगवं तरावांना हणे ,
‘तु म या राजे साहे बांचं हे ितसरं ल न असे ल, पण–’ माझे समाधान कर याकिरता ते
आपला रग मा या अं गावर टाकीत िन हणत, ‘आता तर नाही ना थं डी वाजत? व थ
झोप तू!’ मग मा या मनात ये ई– उ र ध् वावर चोवीस तासांची रात्र असते हणे . तशी
आप याकडे ही असती तर काय मौज झाली असती!

कुणी हणे ल लहान मु लांनाच अस या क पना शोभतात. नाही कोण हणते ?

प्रीती या पिह या उ मादात मनु य लहान मु लासारखे च वागू लागतो. तसे नसते तर
दादां या एकटे पणाची दररोज एकदा तरी आठवण झाली नसती का? आिण िदलीपची–
या या दािरद्याची– या या दुःि थतीची–

एका सुं दर बं ग यात परां या गा ां वर मी लोळत होते . तो एखा ा पड या धमशाळे त

आपले िशणले ले शरीर धरणीवर टाकीत असे ल. माझे डोके मऊमऊ उशां वर िवसावत
होते . या या म तकाला मात्र दगडािशवाय दुसरी उशी िमळाली नसे ल! उं ची उबदार
पांघ णात लपे टून घे ऊन सु ल ू रामगडला या कुशीव न या कुशीवर वळत होती, ते हा
ितचा िदलीप उ र िहं दु थानात या कुठ या तरी खे डेगावात थं डीने कुडकुडत या
कुशीव न या कुशीवर होत असे ल!

पण या वे ळी यातले एकही िचत्र मा या डो यांपुढे उभे रािहले नाही. मला

भगवं तरावां या पलीकडे दुसरे काहीच िदसत न हते . ते आिण मी– मी आिण ते –

प्रेमा या जगात दोनच माणसांना जागा असते .

रात्री सहज जाग आली िन पलीकडे झोपले या भगवं तरावां याकडे पािहले की मला
वाटे – आयु य हे अनं त चम कारांनी भरले ले आहे . लगे च मनात ये ई– वषांपव
ू ी याची िन
आपली ओळखदे खसु ा न हती या पु षाला त्री आप या सव वाचे दान करते हा एक
चम कार झाला. उ ा दुसरा चम कारही–

मी डोळे उघडून पाहीन ते हा इवलीशी िजवणी असले ली, िन िचमु क या मु ठी घट् ट

आवळू न धरणारी एखादी बालमूती मा या कुशीत– तो चम कार–

या क पने ने मला िकती िकती नाजूक गु दगु या होत. मॅ िट् रकला मी जग नाथ
शं करशे ठ िश यवृ ी िमळिवली ते हाचा आनं द– पु ढे बी.ए. ला पिह या वगात आले
ते हाचा आनं द– भगवं तरावांनी या िदवशी सं याकाळी एकदम माझे चु ं बन घे तले
ते हाचा आनं द– आयु यातले सारे सारे आनं द एका पारड ात िन या चौ या क पने चा
आनं द दुस या पारड ात घालून मी पाहायला लागले की– माझे दुसरे पारडे च अिधक
जड होई.

अशीच एकदा मी लवकर जागी होऊन वतः या क पनां शी खे ळत पडले होते . झोप
लागून पु रे दोन ताससु ा झाले न हते ; पण मला एक व न पडले , यातले ते गोिजरवाणे
बाळ– याचा पापा घे याकिरता मी पु ढे झाले . ते बाळ एकदम िदसे नासे झाले . दचकू न
जागी झाले मी!

ठण– ठण– ठण– घड ाळात बाराचे ठोके पडले . भगवं तराव एकदम जागे झाले . मी
काही तरी बोलणार होते . पण ते झटकन उठू न बसले . बटन दाबून यांनी उशाजवळचा
मोठा िदवा लावला. मी जागी आहे याची यांना क पना न हती; पण यांची मु दर् ा पाहन ू
मला आ चय वाटले . ते या यासारखे िदसत होते .

काव या-बाव या मु दर् े ने यांनी खोलीत सगळीकडे पािहले . मग ते हळू च उठू न

दरवाजाकडे गे ले. कानोसा घे ऊन ते परत आले . िकती तरी वे ळ अं थ णावर तळमळत
होते . मी िवचार करीत होते – यांना कसली भीती वाटली असावी? चोरांची?

दोनतीनदा ते असे अपरात्री उठले ले मी पािहले , पण यांना काही िवचार याचा धीर
झाला नाही मला! मात्र या खोलीला लागले ले कायमचे कुलूप– वतःपाशी यांनी
ठे वले या कुलपाची िक ली– ती िक ली दे याची यांची नाखु षी– या सा या गो टी मला
आठवू लाग या. राहन ू राहन
ू मन हणे – इथं भु ताटकी-िबताटकी तर नसे ल ना?

लवकरच हे मी िवस न गे ले.

ल नाला सहा मिहने झाले . आ ही एकमे कांपासून एक िदवससु ा दरू रािहलो न हतो.
कैक वष आ ही दोघे एकमे कां या सहवासात राहत आहोत असे मला वाटू लागले होते .

पण–

राजे साहे बांचे िद लीला काम िनघाले . बहुधा द काचे च असावे ते ! यां या
प्रकृतीसाठी भगवं तरावही बरोबर जाणार होते . मिहना-पं धरा िदवसांचा यांचा तो िवरह
मला यु गासारखा वाटू लागला. या या नु स या क पने नेच मा या डो यांत अश् उभे
रािहले . िद लीहन ू परत ये ईपयं त मी दादांना भे टून यावे असे यांनी सु चिवले . मलाही ते
पटले . पण–

या रात्री काही के या मला झोप ये ईना. भगवं तरावांची शांत झोप पाहन ू मला खूप
राग आला यांचा! मी मनात हटले सु ा– पु षांची अं तःकरणे दगडासारखी असतात.
िवरहा या उ हाने यांना काहीच होत नाही. पण बायकांची मने मात्र– ती फुले िवरहाची
झळ लागली की कोमे जन ू जातात.

एक-दोन वाज यावर माझा थोडासा डोळा लागला. मी जागी झाले ते हा िकती वाजले
होते कुणास ठाऊक! पण मा या मनात एकच िवचार आला– आता मिहनाभर
भगवं तरावांचा चे हरासु ा आप याला िदसायचा नाही. ते झोपले आहे त तोपयं त तो डोळे
भ न पाहन ू यावा–
 मी हळू च उठू न यां याकडे पाह ू लागले . िखडकीतून चांदणे आत आले होते . या
चांद यात यांचा चे हरा–

मला यांची मु दर् ा िदसलीच नाही. ते थे िदलीप िदसू लागला.

ती रात्र– िदलीप असाच शांतपणे झोपला होता. या या चे ह यावर चांदणे पडले होते .
मी या याजवळ जाऊन वाकले िन–

िदलीप या चु ं बनाकिरता या या खोलीत गे लेली सु ल ू दुसरीच होती का? माणसा या

शरीरातला कण िन कण सात वषांत बदलतो हणे . पण याचे मन मात्र– ते पळापळाला
बदलत असते ! िदलीपला िकती लवकर िवस न गे ले मी! याने िदले ली ती िमठाची पु डी
रामगडला ये ताना मी कुठे फेकू न-िबकू न तर िदली नाही ना?

माझे मन बे चैन झाले .

ट् रंक उघडून पािह यािशवाय पु हा झोप ये णे श य न हते . उशाजवळचा मोठा िदवा

लावला तर भगवं तरावांची झोपमोड हायची!

िदवा न लावताच मी उठले . चोरपावलांनी मा या ट् रंकेकडे गे ले. ती हळू च उघडलीही.

मी हाताने आत या व तू चाचपू लागले . तो लहान फोटो– आईचा फोटो मु ाम आणला
होता बरोबर. दुसरा मोठा फोटो– आईचा िन दादांचा होता तो! सुं दर न ीदार चौकटीत
बसवून मी तो टे बलावर ठे वणार होते मा या!

भराभर माझे हात शोधू लागले – काही पत्रे हाताला लागली. मनात आले – िदलीप
तु ं गात गे ला ते हा याने मला पत्र िलिहले होते , नाही? ते सु ा आपण जपून ठे वले या
या पत्रांत असे ल. ते पत्र वाचायला िवल ण मोह झाला मला. पण आता िदवा कसा
लावायचा! भगवं तराव सकाळी िद लीला जाणार होते . प्रवासाची िकती दगदग होणार
होती यांना! यांची झोपमोड करायची हणजे –

पत्र वाचायचा मोह आव न मी िमठाची पु डी शोधू लागले .

शोधता शोधता–

उघडून ठे वले या ट् रंके या झाकणाला मा या डा या हाताचा ध का लागला असावा!

ते धाडकन खाली पडले . मा या उज या मनगटात अशी कळा आली–

पण मी ओरडले नाही तरी जे हायचे ते च झाले .

उशाजवळचा िदवा चटकन लागला. घोग या वराने भगवं तरावांनी िवचारले , ‘कोण
आहे ?’
 खोलीत पसरले या प्रकाशात भगवं तरावांची मु दर् ा िकती भयं कर िदसत होती!
ने हमीचा यांचा तो हसरा चे हरा कुठे गे ला हे मला कळे ना. यांना कसले भय वाटत होते ?
चोरांचे?

छे !

मा याकडे दृ टी जाताचा यांचा चे हरा पूववत झाला. ते हसून हणाले , ‘तू होय?
कसलं कार थान चाललं य एवढ ा अपरात्री?’

खोटे बोलायची एखादी शयत लागली तर यात त्रीच पिहला नं बर िमळवील यात
शं का नाही!

एक णसु ा ग धळले नाही मी! झटकन उठू न यां याजवळ जाऊन मी हणाले ,
‘बटनं शोधीत होते मी!’

‘ हणजे ? उ ा मी गे यावर शटिबट घालायला लागणार आहे स वाटतं ?’

‘इ श! मु ाम तु म याकिरता बटनं आणली आहे त मी परवा?’

‘ती लावायचा मु हत
ू आताच होता! म यरात्रीनं तर सात घटका पं चवीस पळं ...’

‘थट् टा अगदी पु षां या पाचवीलाच पूजले ली असते नाही?’

‘बायकां या पाचवीला कशाची पूजा करतात सां ग?ू ’

‘हं !’

‘वे डाची!’

मी गाल फुगवून रागाव याचे नाटक केले . पण ते काही नवीन न हते यांना!

ते हसत हणाले , ‘कुणासाठी तरी वे डं हायचं एवढं च बायकांना ठाऊक असतं .

नव याचा शट काय, याची बटनं काय िन अपरात्री जागी होऊन ती तू शोधीत बसते स
काय, सारं च िवल ण! बायका िकतीही िशक या तरी–’

‘ यां या भावना करपून जात नाहीत!’ मी हसत यांचे वा य पु रे केले . ‘िद लीतसु ा
तु हाला माझी आठवण हावी हणून ती बटनं –’

ू ी बटनं आपण नाही वापरणार बु वा िद लीत!’

‘तु झी ही जादच

‘का?’
 ‘बटनाला सहज हात लावला की तु झी आठवण होणार मला! िन मी एकसारखी अशी
आठवण काढू लागलो हणजे इकडे उच यांनी तू है राण होऊन जाणार! ते हा–’

पु ढे काहीच न बोलता यांनी पटकन बटन दाबून िदवा मालवला.

मी परत अं थ णावर ये ऊन झोपले . भगवं तराव एकसारखे मा याशी बोलत होते . मी

‘हं ’ू ‘उं ह’ू अशी उ रे दे त होते . माझे मन एकसारखे चु ळबूळ करीत होते – िदलीपने िदले ली
ती िमठाची पु डी ट् रंकेत आहे की नाही?

दुस या िदवशी सकाळी भगवं तराव िद लीला गे ले.

आईचे बोट ध न गदीतून चालणा या लहान मु लाचे बोट एकदम सु टावे तसे काही तरी
वाटले मला! घटकाभर सारा बं गला अगदी ओका वाटला.

इत यात या िमठा या पु डीची आठवण झाली. मी धावतच वर आले . लहान

मु लासारखी ट् रंक उपसली. अगदी तळाशी पु डी होती ती! ती पाहन
ू िकती आनं द झाला
मला! मी िदलीपचाच िवचार करीत बसले .

एकदम मला आठवले – िदलीपचे वडील रामगडलाच फौजदार होते . यां याकडे
चौकशी केली तर स या तो कुठे आहे हे सु ा कळे ल.

मी नोकराकडे चौकशी केली. सरदे साई फौजदार सहा मिह यांपव

ू ी वार याचे मला
कळले .

िदलीप आप या आईिवषयी िकती भ तीने बोलत असे . आता ती िबचारी कुठे असे ल?

चौकशी करता मला कळले – ितचे थोरले जावई इथले एक बडे सावकार आहे त,
यां याकडे ती राहते .

मी ितला भे टायला गे ले. अगदी खं गन ू गे ली होती ती! ‘माझा िदनू एकदा भे टला की मी
सु खानं प्राण सोडीन’ असे ती हणाली, ते हा मा यासु ा डो यांत पाणी उभे रािहले .
‘िदनूची साडे साती लवकरच सं पते य! आता तो परत आ यािशवाय राहणार नाही’ असे
ितने सां िगतले , ते हा ित या भो या भावाला मी मनात या मनात हसले . पण ितचे
समाधान कर याकिरता मी हणाले , ‘तो लवकरच ये ईल असं मलासु ा वाटतं य!’

िदनूकिरता ितने सं कट सोमवार सु केले होते . या खे डेगावात याचे घर होते

ितथ या दे वालाही ितने नवस केला होता. मी चहा घे ऊ लागले ते हा समोर या
तसिबरीकडे हात जोडून डोळे िमटू न ती हणू लागली–
‘अनु िदिन अनु तापे तापलो रामराया
परम िदनदयाळा नीरसी मोहमाया
 अचपळ मन माझे नावरे आवरीता
तुजिवण िशण होतो धाव रे धाव आता’

सं याकाळी आम या बायकां या लबात जाईपयं त िदलीप या आईची ती मूती

मा या डो यांसमोर पु हा पु हा ये त होती. तप चयला बसले या ऋषींचे शरीर सुं दर
िदसत नसे ल; पण या या मु दर् े वर या ते जाने मनु य िदपून गे यािशवाय राहत नाही.
तसे झाले होते माझे .

लबात गे यावर ितथे जमले या सा या बायकांची मी िदलीप या आईशी तु लना क

लागले . एखा ा सुं दर रीतीने शृं गारले या आिण िवजे या िद यांनी लखलखणा या
नाटकगृ हापे ा अगदी सा या आिण एकच नं दादीप ते वत असले या दे वळात काही तरी
अिधक आहे असे एखा ा वे ळी वाटते . तोच अनु भव आला मला.

आम या लबात अिधकारी, यापारी, सावकार, जमीनदार, बडे बडे वकील िन डॉ टर

यां याच बायका ये त. गे या सहा मिह यांत मी मधून मधून ितथे जात असे खरी! पण ती
वळवा या सरीसारखी! अधूनमधून! िन अशी चु कू नमाकू न गे ले तरी िदवे लागणी
झा यावर प यां या डावात काही माझे मन रमत नसे . मग कुणी तरी थट् टेने हणे ,
‘प यातला राजा नकोय सु लोचनाबा ना! यांना खराखु रा...’

प्रौढ इं िजिनयरीणबाई म ये च बोलत, ‘न याची नवलाई आहे ही बाई! थोडे िदवस

जाऊ दे त. याच सु लोचनाबाई लबातून घरी जायला तयार हाय या नाहीत!’

यांचे हे उद्गार ऐकू न मी मनातच हणे – खरे च का सं सार असा आहे ! न या खे ळ याची
मु लाला जे वढी अपूवाई वाटते ते वढीच का सं सारात मौज आहे ?

छे !

मग या प्रौढ ि त्रया– पं धरा-वीस वष सं सार केले या बायका असे का बोलतात?

कशाने मन िवटले आहे यांचे? तसे पािहले तर काय कमी आहे यांना? अ नपूणा हात
जोडून पु ढे उभी आहे , ल मी चोवीस तास पं याने वारा घालीत आहे ! मग हे असमाधान
का? हा अं सतोष का?

भगवं तराव िद लीहन ू परत ये ईपयं त घरी लवकर परतायची मला काहीच घाई न हती.
मी लबात खूप वे ळ बसू लागले . पिहले काही िदवस सा याजणी भगवं तरावां व न माझी
थट् टा करीत. या थट् टेत घरी अठरािव वे दािरद्य असूनही भगवं तरावांनी आपला
अ यास कसा पार पाडला, राजे साहे बांची मजी सं पादन ू ते परदे शी िश णाकिरता कसे
गे ले, श त्रिक् रये त यांचे हात धरणारे डॉ टर मुं बईतसु ा िकती थोडे आहे त, गरीब
िव ा यांना ते िकती सढळ हाताने मदत करतात इ यादी गो टींचा उ ले ख अस यामु ळे
मलाही ती हवीहवीशी वाटे . िझमिझम पावसात िभज यात गं मत वाटते ना?
मै ित्रणींकडून थट् टा क न घे यातही अशीच मौज असते . सं याकाळ या समारं भात
हाताला लावले या अ राचा रात्री अं थ णावर पड यावर जसा मं द पण मधु र सु वास
यावा, याप्रमाणे घरी एकांतात ही सारी गोड थट् टा मला राहन
ू राहन
ू आठवे . मी मनात
हणे – िकती िकती भा यवान आहे मी!

मी रामगडची सवांत मोठी िवदुषी! भरपूर सवडही होती आता मला! फार िदवस
मु लीं या हाय कू ल या बाई बोलावीत हो या; हणून एके िदवशी यां या शाळे त मी
गे ले. खूप िदवसांनी लहान लहान मु ली पाहनू फार बरे वाटले मनाला.

अ यासाची चाचणी यायची तरी सात या इय े तच यावी असे ठरिवले मी! कदािचत
अहं कार असे ल तो माझा! हो! ल ना या वे ळी कॉले जम ये फेलो होते मी! ते हा पिहली-
दुसरीत या परक या पोरींना प्र न िवचारीत बस यापे ा–

मी सातवी या वगात गे ले. सं कृतचा तास सु होता. मी पु तक हातात घे ऊन पु ढचे

वा य वाचायला एका मु लीला सां िगतले .

ती वाचू लागली– ‘अलं मिहपाल तव श्रमे ण!’

या मु लीचा आवाज थोडासा िदलीपसारखा होता.

ितने रघू या दुस या सगात या एका लोकाचा तो आरं भ वाचला मात्र–

दहा वषांत या सा या गो टी मा या डो यांपुढे उ या रािह या. पावसा यात

िद याभोवती पतं गांची गदी हावी तशी मा या मनाची ि थती झाली. हा सग वाचीत
असताना मी िदलीप हे नाव ठे वले याला! का बरे ठे वले नाव मी!

तो गरीब होता हे मला पु रे पूर ठाऊक होते , पण एका राजाचे नाव ठे वले मी याला.

या राजा या राणीचे नाव सु लोचना होते नाही का? हणून–

छे ! ितचे नाव सु लोचना कुठे होते ? ती होती सु दि णा! दादां या मनातसु ा माझं नाव
सु दि णाच ठे वायचे असावे . रघु वं शातला तो दुसरा सग यांना िकती आवडतो!

पण आई हणाली असे ल, ‘असलं हे हगाडी नाव! धड हाकसु ा मारायला यायची

नाही पोरीला! िन आपली मु लगी हणजे काही दि णा न हे ! ती िभ ु काला थोडीच
ायची आहे !’

हणून या राणी या नावासारखे वाटणारे हे नाव दादांनी ठे वले असावे .

छे !माझे खरे नाव सु लोचना नाही, सु दि णाच आहे .

 राणीचं नाव ते माझे आिण राजाचे नाव ते िदलीपचे नाव!

या वगात अिधक वे ळ रािहले नाही मी!

आिण सं याकाळी लबात जाय या ऐवजी िदलीप या आईकडे मी गे ले.

हातारी आप या दे वापु ढे एक िनरांजन लावून सद्गिदत कंठाने हणत होती–

अनु िदनी अनु तापे तापलो रामराया
परम िदनदयाळा नीरसी मोहमाया
अचपळ मन माझे नाव रे आवरीता
तुजिवण िशण होतो धाव रे धाव आता

या ओळींनी माझे मन कसे द्रवून गे ले. बु द्िधवादी दादां या तालमीत वाढले होती मी!
दे वाची क पना हा लोकभ्रम आहे , या िवषयावर तासभर या यान ायचीसु ा तयारी
होती माझी. पण िदलीपची ती आई! जणू काही दुःखाने गांजले या जगाची प्रितमाच
होती ती! ितने हटले या लोकातला तो क णगं भीर अथ– जीवमात्राचे आक् रं दनच
होते ते !

‘अचपळ मन माझे नावरे आवरीता!’ या एका ओळीच आयु यातले केवढे मोठे कटू
स य भरले आहे !

क णा टके सं प यावर आई मा याशी बोलू लागली. इकडे ितकडे कुणी नाही असे
पाहन
ू ितने हळू च मा या कानात सां िगतले , ‘िदनू ये णार आहे !’

‘के हा?’ मी मोठ ाने बोलून गे ले.

हातारीने एकदम मा या त डावर हात ठे वला.

ती पु हा अगदी हळू च हणाली, ‘िभं तीलासु ा कान असतात मु ली.’

िदलीप या बिहणी या घरात या या आईला तो ये णार आहे हे सां गायची चोरी

असावी? मला मोठे नवल वाटले .

मी कुजबु जले , ‘पत्र आलं य?’

‘अं हं !’

‘मग?’

‘िनरोप आलाय एका माणसाबरोबर! याला काशीला भे टला तो!’

 ‘कधी ये णार आहे तो?’

‘कधी? दे वाला ठाऊक!’ असे हणत ितने समोर या तसिबरीला नम कार केला.

माझे मलाच आ चय वाटले या रात्री. मी भगवं तरावांपे ा िदलीपचाच अिधक

िवचार करीत होते . तो के हा ये ईल? कसा िदसत असे ल? माझे ल न झा याचे कळ यावर
याला वाईट वाटे ल की–

याला वाईट वाटावे पण फार वाईट वाटू नये अशी काही तरी इ छा करीत होते मी.
आता दररोज या या आईला भे टायला जायचे असे मी ठरवले . पण–

आयु या या खे ळात दै व ने हमीच माणसा या िव प ाला असते .

दुस या िदवशीच दादांचे पत्र आले . यांची प्रकृती पु हा िबघडली होती. लगे च मी
रामगडहनू िनघाले .

मी आ यावर दादांची प्रकृती सु धा लागली. यांचा आजार थोडा मनाचाही होता.

आई गे ली ते हा लहान असले तरी बोलायला-चालायला मी घरात होते , पण माझे ल न
झा यावर गे या सात मिह यांत घर कसे खायला उठले होते यांना! मी गे ले या िदवशी
ते हसत हसत एकसारखे बोलत सु टले –

‘सु ल,ू मागं एक ले ख वाचला होता मी! एका िनजन बे टावर तु हाला सहा मिहने
राहायचं य! तर तु ही कुठली पु तक बरोबर याल, असा या ले खकाचा प्र न होता.
यां या प्र नाचं उ र हणून मी मनाशी एक यादीसु ा क न ठे वली होती. या यादीत
उ ररामचिरत होतं , तु कारामाची गाथा होती, आगरकरांचे िनबं ध होते , माझी सारी
आवडती पु तके होती. परवापयं त माझं उ र अगदी बरोबर आहे असं मला वाटत होतं ;
पण पोरी तू सासरी गे लीस मात्र– काय सां ग ू तु ला? या िदवशी रात्री काही के या
मनाला चै न पडे ना. मी तु काराम काढून अभं ग वाचू लागलो. ‘क या सासु यािस जाये ’ हा
अभं ग वाचला मात्र– मला तु कारामाचा राग आला. याला मु ली या दुःखाची क पना
करता आली पण मु ली या आईबापांचं दुःख ित याहन ू ही मोठं असतं हे याला कधीच
समजलं नाही.

तु काराम बाजूला ठे वून मी उ रामचिरत हातात घे तलं ; पण ते उघड याबरोबर माझं

दुःख अिधकच वाढलं .

‘ममते ला िवयोगाचा शापच नसता तर जग िकती सु खी झालं असतं ’ हाच िवचार

मनात एकसारखा घोळू लागला.

कुठ याही पु तकाला हात लावायचा मनच घे ईना. रात्रभर घरात एखा ा
िपशाचासारखा िहं डत होतो मी! ही सु लच
ू ी आवडती खु ची, ही सु लच
ू ी आवडती िखडकी,
असं मनात हणत या जागी िकती तरी वे ळ उभा रािहलो; पण कशानं मनाचं समाधान
होईना. शे वटी तु या खोलीत सतार घे ऊन आलो िन तु झी आवडती किवता– ‘कुिण कोडे
माझे उकिलल का?’ ती वाजवीत बसलो, ते हा कुठं मनाला बरं वाटलं . पोरी, मु लगा हवा
हणून तु झी आई वे ड ासारखे नवस करी. यावे ळी ितची खूप खूप थट् टा केली मी! पण
आज मात्र मला वाटतं – एक मु लगा हवा होता मला. नाही तर तूच मु लगा हायला हवी
होतीस!’

‘इ श!’ हणून मी दादां या या बोल याचा बायकी िनषे ध केला खरा, पण यांचे ते
एकटे पणाचे दुःख पाहन
ू मलासु ा वाटले – मला एक भाऊ हवा होता!

मी थोडे िदवस राहणार हणूनच की काय दादा एकसारखे मा याशी बोलत बसत.
‘प्रकृती पु हा िबघडली तर लगे च रामगडला िनघून या!’ असे मी यांना एकदा
सां िगतले . ते हा ते हणाले , ‘आपण नाही बु वा ये णार इत यात!’

मी िवचारले , ‘का?’

‘रामगडला माझी उतरायची सोय कुठं आहे ?’

‘ हणजे ? मी काही धमशाळे त राहत नाही ितथं ! चां गली बं ग यात राहते !’

‘पण तु या घरात मी जे व ू कसा?’

मी रागाने यां याकडे पाह ू लागले . एखा ा बाटले या मु लीशी सनातनी बापाने असे
बोलावे तसा प्र न होता तो यांचा!

दादा हसत हणाले , ‘मूल न झाले या मु ली या घरी बापानं जे व ू नये असं आमचं
धमशा त्र सां गतं .’

दादा वतःला बु द्िधवादी हणवून घे त. िहं द ू धमात या िकती तरी गो टींची िन

ढींची ते ने हमीच थट् टा करीत. यामु ळे यांनी घे तले ला हा धमशा त्राचा आधार
पाहन
ू मला हसू लोटायला हवे होते , पण हसले नाही. यां या बोल याने गु दगु या
झा या मला.

घरात मी एकटी असले की मला जु या आठवणीत रं गन ू जा यात आनं द होई. आई या

खोलीत आजारी होती– शे वट या िदवशी ितने मला जवळ घे ऊन त डावर हात िफरिवला
िन– आई गे ली ते हा मी या पलीकड या खोलीत रडत झोपी गे ले होते . मग िदलीप
मा याजवळ आला, याने मला जवळ घे तले , माझे डोळे पु सले –

िदलीपची अशी आठवण झाली, की िकती तरी वे ळ मी याचाच िवचार करीत बसे . या
घरात मा याबरोबर चार वष काढली होती याने . या चार वषांतली आमची सणी-
फुगणी, आमची गाणीबजावणी, आमचे अ यास िन िदनूचे ते उपास– सारे मा या
डो यांपुढे उभे राही. भगतिसं गला फाशी िदले या िदवशीची याची ती मु दर् ा–

एखा ा हात मालात कुणी तरी केवडा गु ं डाळू न ठे वले ला असावा िन मग केवडा
काढून घे त यावरसु ा या हात मालाला मं दमधु र सु गंध ये त असावा, तशा िदलीप या
या आठवणी हो या.

मला वाटे – िदलीप इत यात रामगडला ये ऊन आईला भे टून गे लाही असे ल. याची
आपली ने हमी चु कामूक हावी असाच दै वाचा सं केत आहे . नाही तर तो बै रा या या
वे षात उ र िहं दु थानात या टे शनावर िदसला ितथे गाडी थोडी अिधक थांबली नसती
का?

मात्र भगवं तरावांचे िद लीहन ू परत आ याचे पत्र आ याबरोबर मी िदलीपला

िवस न गे ले. मा या डो यांपुढे गे या सहा मिह यांतले सु खी जीवन उभे रािहले . ती
बं ग यातली ितस या मज यावरली माझी– छे ! आमची खोली, या खोलीतली ती
आमची एकांतातली गोड भाषणे –

मी लगे च रामगडला जायची तयारी क लागले . अम या गाडीने ये ते हणून

भगवं तरावांना तारही केली.

माझी धांदल पाहन

ू दादा माझी थट् टा करीत होते . शे वटी यांची उलट थट् टा
कर याकिरता हणून मी हटले , ‘दादा, तु मची सतार बदलायला हवी आता! नवी या
दुसरी!’

ते हणाली, ‘ते च हणतोय मी!’

‘मी पाठवून दे ऊ का?’

‘इत यात नको!’

‘मग के हा?’

‘मा या नातवं डां या दं यात या सतारी या तारा तु ट या हणजे –’ पु ढले ऐकू न

यायला मी ितथे रािहले च नाही.

टे शनावर भगवं तराव मला उत न यायला ये तील अशी माझी क पना होती. पण
नु सता शोफरच आले ला िदसला.

मा या मनात चर झाले . ते आजारीिबजारी नसतील ना?

 ‘साहे ब कुठं आहे त?’ मी शोफरला िवचारले .

‘तु ं ग तपासायला गे ले आहे त.’ याने उ र िदले .

तु ं गा या दे खरे खीचे कामही यां याकडे आहे हे मला ठाऊक होते ; पण आज िकतीतरी
िदवसांनी आ ही दोघे एकमे कांना भे टणार होतो. या वे ळी यांनी तु ं गाकडे जावे – मोठा
अपशकुन वाटला हा मला. मा या भे टी या आनं दासाठी यांनी आपले काम थोडे बाजूला
ठे वले असते तर बरे झाले नसते का? मी मनात हटले – प्रेम कसे करावे हे पु षांना
कळतच नाही.

मी बं ग यावर आले . चहा घे तला. माझी ितस या मज यावरची खोली गड ाने

साफसूफ क न ठे वली आहे की नाही हे पािहले . यांनी िद लीला ने लेली मोठी ट् रंक
खोली या कोप यात पडली होती. कुलूपिबलूप काही न हते ितला. मी ती सहज उघडली.
अगदी वर काही नवी इं गर् जी पु तके िदसली. ताजी फुले पािह यावर कुठली बाई ग प
बसे ल? यातले एखादे तरी उचलून केसात खोव याचा मोह ितला होतोच होतो. न या
पु तकां या बाबतीतही माणसाची अशीच ि थती होते . ती पािहली की–

मी ट् रंकेतली पु तके काढून ती भरभर चाळली. गु त पोिलसां या गो टी, िविचत्र

गु ां या गो टी– भगवं तरावांना असलीच पु तके अिधक आवडतात हे मला ठाऊक
होते . पण ती दहा-वीस पु तके एकदम पािह यावर एकदम कसे सेच वाटले मला! खूपसा
स जा एकदम नाकाशी धरला हणजे याचा उग्र वास जसा नकोसा होतो तसे काही
तरी–

आता एकच शे वटचे पु तक पाहायचे रािहले होते . मी ते उघडले – Ghost Stories...

भु तां या गो टी. मला हसू आले . एवढे जगाचा प्रवास क न आले ले भगवं तराव िन
यांनी लहान मु लांपर् माणे भु ताखे तां या गो टी वाचीत बसावे ? या पु तकात यांनी
केले या खु णा पाहन ू तर हसता हसता पु रे वाट झाली माझी!

बाहे र कसे व छ, िनमळ ऊन पसरले होते . भगवं तरावांची ती भु ते ट् रंकेत फेकू न दे ऊन

मी बागे त गे ले. िजकडे ितकडे फुले च फुले फुलली होती. मला भास झाला– माझे
आयु यही या बागे सारखे आहे ! तु डुंब भरले या समोर या तलावा या पा यावर
सूयिकरण नाचत होते . मला वाटे – मा या मनाचे प्रितिबं बच आहे ते . आनं दाने भ न
आले या मा या मनात प्रीतीचा असाच चमचम नाच चालला होता. नाही का?

मी घड ाळाकडे पािहले . ये ऊन तास होऊन गे ला होता. अजून भगवं तराव परत आले
न हते . असा राग आला मला यांचा! माहे राहन ू धावत आले ली बायको वाट पाहत
बं ग या या दारात उभी आहे आिण हे बसले आहे त ितकडे तु ं गाची तपासणी करीत!
भगवं तरावांत इतर सारे गु ण असले तरी का य फारच कमी आहे असे मला वाटले .

मी घड ाळाकडे उ कंठे ने पाहत बसले . पण भगवं तराव काही आले नाहीत.

 एकदम एक क पना सु चली मला! आपण तु ं गात जावे ! जे लरने आप याला तीन-
चारदा तरी पािहले आहे . तो काही आप याला आडवणार नाही. तु ं गाकडे जाता जाता
भगवं तरावां शी काय बोलायचे याचा िवचार करीत होते मी! ‘इथे तु ं गात कशाला
आलीस? असे यांनी िवचारले तर आपण हणायचे , ‘तु ही डॉ टर हणून तु ं गात गे ला
आहात, की दे शभ त हणून तु ं गात गे ला आहात हे पाहायला आले मी!’

पण असले काही बोल याचा प्रसं ग आला नाही मा यावर.

जे लरने भगवं तराव बसले होते या खोलीकडे मला ने ले. मी बाहे रच उभी राहन
ू ऐकू
लागले . ते कुणातरी कै ाशी बोलत होते . भगवं तराव हणत होते ,

‘हा अ नस याग्रह करणारांत चोरसु ा आहे त!’

‘चोरसु ा माणसं च असतात, यांनाही पोटभर चां ग या अ नाची ज री असते !’ उ र

आले . आवाज मला ओळखीचा वाटला.

‘पण चोर हणजे गु हे गार!’

‘माणसं काही सु खासु खी गु हे गार होत नाहीत. पोटाला िमळत नाही हणूनच बहुते क
लोक चो या करतात!’

हा वर–

मी झटकन पु ढे होऊन पािहले .

तो िदलीप होता!

तो खूप वाळला होता, याची दाढी वाढली होती. या या पायात बे डी होती– पण मी

याला लगे च ओळखले .

याने ही मा याकडे पािहले . तो हसला.

मी या िभं ती या आधाराने उभी होते ती गरगरा िफरत आहे असे मला वाटले . मी
मटकन खाली बसले .

माझी कांकणे वाजताच भगवं तरावांनी मागे वळू न पािहले असावे , ‘सु ल!ू ’ हा यांचा
आ चयाचा उद्गार मा या कानां वर पडला. णभराने मी डोळे उघडले . बे डीचा
खळखळाट ऐकू ये त होता.

पण िदलीप?
 तो मा या दृि टआड झाला होता.

कादं बरी िलहायला हणून मी बसले . या आठवणी मनाम ये उलट ासु लट ा तरं गत
हो या या िलहनू गे ले.

पण तै लिचत्रांचे स दय दु नच चां गले िदसते . आठवणींचे ही तसे च आहे . िदलीप

तु ं गात मला िदसला यानं तर या गो टी गे या दोन-तीन वषांत या; पण हे सारे कालच
घडले की काय असा एखा ा वे ळी भास होतो. या आठवणी सां गायचा धीर काही के या
होत नाही मनाला!

लहान मूल बोलायला लागले हणजे एक एक अ र उ चारते िन अडते . माझी

ले खणीही तशीच ग धळू लागली आहे .

तसे पािहले तर या िदवशी तु ं गात याची िन माझी नु सती दृि टभे ट झाली.

पण आता– वाटते नु सती दृि टभे ट न हती. एकमे कांसाठी आसावले या दोन जीवांची
भे ट होती ती!

भगवं तरावांबरोबर घरी परत जात असताना माझा हात यां या हातात होता; पण माझे
मन? ते तु ं गात या दगडी िभं ती फोडून एका कोठडीत िदलीपपाशी जाऊन याला
हणत होते , ‘वे ड ा, बै रागी हणून का होईना, बाहे र वतं तर् होतास तू! इथं तु ं गात
िखतपत पडायला कशाला आलास? आिण या अ नस याग्रहा या फंदात कशाला
पडलास?’

दुपारी मी िन भगवं तराव जे वायला बसलो. मी घास उचलला! साजूक तु पाचा वास
मा या नाकाला कळला; पण–

तो घास मला त डात घालवे ना.

माझा घास हातात या हातात रगाळत आहे असे पाहन

ू भगवं तराव हणाले , ‘दादांची
आठवण झाली वाटतं .’

मी माने ने ‘हो’ हटले ; पण मा या डो यांपुढे तु ं गातला िदलीप उभा रािहला होता.

दोन-तीन िदवस झाले होते हणे कै ां या अ नस याग्रहाला. या दोन-तीन िदवसात
िदलीप या त डात अ नाचा कणसु ा गे ला न हता! आिण मी मात्र सु गर् ास अ नाने
भरले ले ताट पु ढे घे ऊन बसले होते !

दुपारी भगवं तरावांकडून सारी हकीकत मी हळू हळू काढून घे तली. िदलीपवर पूवीचे
सं थानचे वॉरं ट होते . तो उ र-िहं दु थानात भटकत अस यामु ळे याची अं मलबजावणी
होऊ शकली न हती! वडील वार याचे काशीला गे ले या कुणा तरी माणसाकडून याला
कळले . तो आईला भे टायला हणून आला. दोन-तीन िदवस राहनू तो िनघून जाणार
होता; पण या या बिहणीची मु लगी, ‘आमचा मामा आलाय, मामा आलाय’ हणून
सगळीकडे सां गत सु टली. पोिलसांनी या या मे ह या या घरावर पाळत ठे वली.
आईला भे टायला आले ला िदलीप तु ं गाची वाट चालू लागला.

तु ं गात गे याबरोबर याने ितथ या अ नाब ल तक् रार सु केली; दुसरे कैदीही
याला सामील झाले ! सवांनी िमळू न अ नस याग्रह पु कारला.

कै ां या काही माग या मा य क न हा स याग्रह थांबवावा असे मी भगवं तरावांना

सु चिवले . ते हा ते हसत हणाले , ‘बायकांना रा यकारभार चालिवता ये णार नाही
हणतात, ते काही खोटं नाही!’

मी उ रले , ‘कै ांना िमळणारं अ न वाईट असतं हे तु हाला कबूल आहे ना?’

‘कैदी हणजे काही राजे साहे बांचे पाहुणे न हते ! यांना कोण चां गलं अ न दे णार?’

‘पण कैदी झाली तरी ती माणसं आहे त!’

‘अरे वाः! तू तर या िदनकरासारखी बोलायला लागलीस की! वे डी आहे स तू सु ल!ू

तु ं गात गरीब माणसं ये त नाहीत; िहं सर् जनावरं ये तात.’

या अ नस याग्रहात िदलीप नसता तर या बाबतीत अिधक न बोलता मी ग प बसले

असते ; पण राहन ू राहन
ू मला िदलीपची आठवण होऊ लागली. याचा हट् टी वभाव
मला पु रा पु रा ठाऊक होता!

प्रीतीचा म ासारखा उपयोग क न घे ता ये तो हे या रात्री मला कळले . दा बाज

जसा दा या नशे त वाटे ल ती गो ट कबूल करतो, तसे पु षही प्रेमा या धुं दीत–

तु ं गातला अ नस याग्रह थांबणार हणून मला आनं द झाला. िदलीप या जीवाला

आता धोका नाही हणून मी हषून गे ले; पण या आनं दात एक वै गु य होते . भगवं तरावांनी
मा यासाठी हे सारे कबूल केले होते , िन ते सु ा िदवसा नाही– माझा यु ि तवाद यांना
पटला हणून नाही! तर–

आकाशात णभरच वीज चमकावी आिण वादळा या भयाने अं धारात या घराचा

आसरा आपण घे तला आहे यात खूप िबळे आहे त, असे िदसावे , तशी माझी ि थती
झाली. ‘वे या आप या स दयांची िकरकोळ िवक् री करते . कुलीन त्रीने ल ना या
पाने याची घाऊक िवक् री केले ली असते . यापे ा या दोघींत काही फरक नाही’ हे
िवधान मी पूवी वाचले होते . ते हा मला ते अ यं त िवकृत वाटले होते .

पण या रात्री मला कळू न चु कले – पु ष त्री या मनाची कदर करीत नाही. याचे
प्रेम ित या आ यावर असत नाही. ते ित या शरीरावर असते .

हे िवषसु ा मी पचिवले असते ; पण–

िदलीप, जगात अमृ त नसते तर िवषाला िवष कुणी हटले नसते !

भगवं तरावांनी उदारपणे तु ं गातला अ नस याग्रह थांबिवला हणून यांची

वतमानपत्रांनी खूप तु ती केली. घरात ये णा या ‘टाइ स’ िशवाय मी दुसरे वतमानपत्र
सहसा वाचीत नसे . पण या वे ळी अम या वतमानपत्रात भगवं तरावां िवषयी मजकू र
आला आहे असे कळले की मी ते मु ाम मागवून आणीत होते .

िदवसामागून िदवस उगवत होते िन माळवत होते . समोर या त यात पा या या लाटा

दररोज नाचत हो या, भोवताल या बागे त दररोज फुले फुलत होती, मी दररोज
मोटारीतून िफरायला जात होते िन सं याकाळी भगवं तराव घरी आले की यां याशी
प्रेमा या गो टी बोलत होते .

िकती अिभमान वाटायचा मला यां याकडे पाहन ू ! एवढे परदे शी जाऊन आले ले! पण
राजे साहे बांकडे यु रोिपयन पाहुणे ये त ते हा मे जवानी या वे ळीसु ा भगवं तराव पाणीच
पीत असत. दुस याचे मन मोडू नये हणून ते के हा तरी िसगारे ट ओढीत, पण या
िदवशी ते िसगारे ट ओढीत या िदवशी ते मला हणत, ‘आज आ हां ला िश ा आहे
बु आ!’

मी िवचारी, ‘कसली?’

‘िसगारे ट ओढली आहे मी आज. बायकोपासून हजार गो टी लपवून ठे वता ये तील, पण

तं बाखूचा वास मात्र–’

यांनी असे काही हटले , की मी मु ामच–

जाऊ दे ते . या सु खा या आठवणी आता दुःखदायक होताहे त मला. िनसग

त णत णींना प्रीतीची खे ळणी दे तो. यांचा सुं दर रं ग पाहन
ू ती मोहन
ू जातात, आिण ती
खे ळणी घे ऊन खे ळू लागतात; पण खे ळता खे ळता ती खे ळणी मोडली हणजे यांचे खरे
व प बाहे र पडते , या सुं दर रं गा या आत मळकट िचं याखे रीज दुसरे काहीच नसते .

आम या प्रीतीचा वसं तकाल होता तो! िदलीप तु ं गात आहे हे सु ा या उ मादात

िवस न गे ले असते ! पण–

मी लाऊज िशवायला िदले होते . ते आणायला एका दुकानात गे ले होते मी! ते सुं दर
सुं दर लाऊज घे ऊन दुकानदार मा या मागून मोटारीपयं त आला. याने मोटारीचे
दारसु ा उघडले . इत या खळ-खळ-खळ असा आवाज ऐकू ये ऊ लागला. मी र याकडे
पािहले . कैदी काम सं पवून तु ं गाकडे परत चालले होते . या कै ांत– तो– तो–

होय. िदलीपच होता तो!

याचे ते जाडे भरडे इनमीन दोन कपडे !

घरी ने लेले लाऊज तीन-चार िदवस मी घालूनसु ा पािहले नाहीत.

यानं तर काही िदवसांनी आम या बायकां या लबाचे वािषक सं मेलन झाले .

एका सहकारी बागे त साजरे झाले ते . राणीसाहे बसु ा थोडा वे ळ ये ऊन गे या. या

िदवशी ितस या प्रहरी बागे त आ ही-पाचजणी सहज िफरत होतो. पलीकडे काही कैदी
काम करीत होते . मला वाटले – पु ढे जाऊ नये ; पण बरोबर या बायकांना काय सां गायचे ?
मी यां याबरोबर पु ढे गे ले.

काम करणा या कै ां या अं गाव न आ ही जाऊ लागलो. नकळत माझी चाल

मं दावली. मी मध याच एका कै ाकडे टक लावून पाह ू लागले . याने सहज मान वर
केली. मा याकडे पाहनू तो हसला. लगे च मान खाली घालून तो काम क लागला.
आ ही पु ढे गे यावर एकजण हणाली, ‘काय टारगट असतात मे ले हे लोक! तो
टोळभै रव– आप याकडे पाहन ू कसा हसला तो! पािहलं त ना?’

मला असा राग आला ितचा!

आिण माझासु ा! िदलीपसाठी मी काय केले होते ? काय करणार होते ?

िदलीपिवषयी या या िवचारांनी मा या मनात िनमाण केले ले वादळ तसे च वाढत रािहले
असते तर–

पण िनसगाची अशी इ छा न हती. सकाळी उठ याबरोबर मला मळमळायला लागले –

चार-आठ िदवसांतच मला कळू न चु कले – मी आता आई होणार!

या नु स या क पने नेच िकती आनं द झाला मला! एक िनराळी सु ल ू ज माला आली

जणू! ती चारचार घटका डोळे िमटू न व थ पडे . इतरांना वाटे – ितला डोहाळे लागले
आहे त. ती आप या पोटात या जीवाशी या गो टी करीत असे या जगाला कुठू न ऐकू
ये णार?

मा याच, केवळ मा याच असले या या बाळजीवाला मी िवचारी– कुठे होतास तू

इतके िदवस? िदवसा चांद या असतात ितथं ? की वे लीवर उमल यापूवी फुलं असतात
ितथं ?

कुणासारखा होणार आहे स तू? मा यासारखा? होय ना? कधी होणार तु झं मला दशन?
तु ला कधी पाहीनसं झालं य मला; पण अजून िकती िकती िदवस–

तु झं नाव काय ठे वायचं ? िदलीप? तू मु लगा आहे स, की मु लगी आहे स हे कळाय या

आधी नाव कसं ठरवायचं बाई?

नऊ मिह यांचा तो गोड लपं डाव! एकीकडून जीव घे णारा पण दुसरीकडून जीव गु ं तवून
सोडणारा असला खे ळच नसे ल जगात! िनसगाने त्रीजातीला अने क शाप िदले आहे त
आिण या क् र शापांचा िवसर पडावा हणूनच की काय ितला मातृ पदाचा वरही िदला
आहे !

या नऊ मिह यांत मी जे का य अनु भवले याची सर जगात या कुठ याही

महाकवी या किवते ला ये णार नाही. मा या डो यांपुढे अ णोदय हसत होता, मा या
कानात िनझरणीचे सं गीत घु मत होते . लोखं डाचे सोने करणारा परीस मला िमळाला होता
आिण तो घे ऊन मी मनाम ये एक नवीन सो याची ारका िनमाण करीत होते .

म ये एकदा दादा ये ऊन मा या प्रकृतीची चौकशी क न गे ले. मी एवढी धीट– एवढी

हजरजबाबी! ‘आता तु मची सतार सं भाळा हं !’ असं दादांना सां गायचे िकती तरी वे ळा
मनात आले . पण ओठापाशी आले ले ते श द ितथे च अडून राहत. जणू काही आतून एक
बाळजीव हणत होता, ‘नको, आई, आ ा बोलू नकोस ते !’

‘तु झी आई असती तर या वे ळी तु ला मी ह कानं माहे री ने लं असतं ’ असे दादा हणाले

ते हा मलासु ा फार वाईट वाटले ! पण ते घटकाभरच!

मला मागचे काही आठवत न हते . स याचे काही िदसत न हते , माझी दृ टी
भिव याकडे लागली होती. तो सो याचा िदवस के हा उगवे ल? माझे ओठ या मऊमऊ
गालावरती के हा िवसावतील?

डोहा यांचा फारसा त्रास झाला नाही मला; पण भगवं तराव मात्र माझी फार फार
काळजी घे त होते . मला एवढे से काही होऊ लागले की ते गडबडून जात िन लगे च
मा यावर औषधांचा मारा सु करीत. मी हणे , ‘अ ानात सु ख असतं हे च खरं ! तु ही
डॉ टर झाला नसता तर मला ही औषधं यायची िश ा भोगावीच लागली नसती!’

मला डोहाळे लागले ते खा यािप याचे न हते , तर लहान लहान मु ले पाहायचे . अगदी
ता हा मु लापासून पाच वषां या मु लापयं त केवढे ही बाळ िदसले तरी या याशी खे ळत
बसावे असे च वाटे मला.

एकदा एका टोअसम ये िवणकामाचे सामान घे याकिरता गे ले होते . मा या

पलीकडे च एक काळे -सावळे वष-दीड वषाचे मूल खे ळत होते . साबणा या चु याची एक
िपशवी या यापु ढे पडली होती. या िपशवीवर हं स काढले होते ; पण ते मूल सारखे
त डाने हणत होते – ‘काळा-काळा– कावळा’ हं स हणजे कावळाच वाटत होता याला.
घरी ये ईपयं त याचे ते ‘काळा-काळा’ हे गोड श द मा या कानाशी गु णगु ण करीत होते .

रात्री जे वताना भगवं तरावांना ही गो ट मी सां िगतली; ते हा ते उद्गारले , ‘अरे बाप

रे !’

मी आ चयाने िवचारले , ‘काय झालं ?’

‘आता या वयात नवीन भाषा िशकायची हणजे मोठा िबकट प्रसं ग आहे !’

‘ हणजे ?’

‘ हणजे काय? काळा हणजे कावळा, असा अथ या भाषे त होतो ती भाषा आ हां ला
िशकवावी लागणार!’

एकदा मी इं िजिनअरीणबा कडे चहाला गे ले होते . ितथे यांची तीन-चार वषांची मु लगी
पाहन
ू ितचा पापा घे याचा मोह मला अगदी अनावर झाला.

मी ितला हटले , ‘मला पापा दे ना एक!’

ितने नकाराथी मान हलिवली. याबरोबर ित या कुर या केसांत िकती मोहक िन

नाजूक लाटा उठ या.

मी ितला िवचारले , ‘पापा का ायचा नाही?’

‘मी आता मोठी झाले य! मोठ ा माणसाचा पापा घे तात का कुणी?’ िकंिचत िकन या
वरातले ितचे ते लाडके बोलणे ऐकताना मला वाटले – श्रीकृ णा या मु रलीने सारे गोकुळ
मोहनू जात असे हणे ! ती मु रलीच हे बाल प ध न मा यापु ढे उभी रािहली असावी!

आिण मोठ् ठ ा झाले या या बाईसाहे बांनी दध ू िपताना जो हट् ट धरला– आईने

ित या दुधात साखर घातली होती. दध ू ितला गोड लागत होते ; पण ितची एकच तक् रार
होती– ‘दुधात साखर नाही! ती कुठं आहे ते दाखव!’ ितची समजूत घालता घालता
सवांची अगदी पु रे वाट झाली.

घरी आ यावर तो प्रसं ग राहन ू राहन ू मा या डो यांपुढे ये त होता. मी हणत होते –

माझं बाळ तरी मला कुठं िदसतं य! पण याचं अि त व मला जाणव यािशवाय का
राहतं य? दुधात साखरही अशीच िमसळू न जात असे ल?

या पाचदहा मिह यांत या अस या गो टी मी सां ग ू लागले तर एक ग्रंथच तयार

होईल. या प्र ये क गो टीत या वे ळी िकती आनं द भरला होता; पण आज–
 झाडाला शोभा आणणारी िहरवीगार पाने खाली गळू न पड यावर या याकडे कुणाला
पाहवते का?

लवकरच राणीसाहे बांकडे मला डोहाळजे वण झाले . या िदवशी मी भगवं तरावांची

प नी आहे याचा िकती अिभमान वाटला मला? या डोहाळजे वणाला सा या प्रिति ठत
बायका आ या हो या. जे व यावर ग पागो टी सु झा या. राजे साहे बांना साठावे स न
एकस ठावे वष लवकरच लागणार होते . या समारं भात बायकां या लबाने ही भाग
यावा असे सा या जणींनी ठरिवले .

समारं भा या िदवसापयं त आम या लबतफचे भाषण िदवाणसाहे बां या कुटु ं बाने करावे

असे ठरले होते ; पण या िदवशी सकाळी चार-पाच बायका मा याकडे आ या िन
हणा या, ‘आजचं भाषण तु हालाच करायला हवं !’

‘ते का?’

‘िदवाणसाहे बां या बायकोचं भाषण अजून पाठच झाले लं नाही, िन या भाषणात

नवीन नवीन गो टी तर घालायला ह यात!’

‘नवीन गो टी? या कस या?’

‘राजे साहे बांनी सारे राजकीय कैदी सोडून दे याचा हुकू म सकाळीच िदलाय याब ल
याचं अिभनं दन! िन–’

यां या पु ढ या बोल याकडे माझे ल च न हते . एकच गो ट मा या डो यापु ढे

नाचत होती– राजकीय कैदी सु टले हणजे िदलीपही सु टला. आ ा या आता िदलीपला
जाऊन भे टायला हवं ! नाही तर– याचा काय ने म आहे ? वारी सं याकाळपयं त बै रागी
होऊन बे प ा झाले ली असायची!

मी िदलीपकडे जायची तयारी करीत होते . इत या भगवं तराव बाहे न आले . आज या

भाषणाची कामिगरी मा याकडे आली आहे हे यांनाही कळले होते ! ते मा यापाशी
ये ऊन हणाले , ‘आम याशी बोलायचं सु ा नाही वाटतं आज?’

मी मु ामच हटले , ‘अं हं !’

‘का?’

‘मी आता मोठी मोठी िवदुषी झाले आहे . िदवाणसाहे बां या बायकोचे काम आज मी
करणार आहे !’

‘ते तु ला कसं जमणार हाच मोठा प्र न आहे !’

 खूप राग आला मला यांचा! गदीला न िभता िकती चां गले बोलू शकते हे यांना
ठाऊक होते ; पण–

ते लगे च हणाले , ‘अग, िदवाणसाहे बां या बायकोचं काम करायचं हणजे ित याइतकं
लठ् ठ हायला नको का आधी?’

माझा राग पार पळाला.

मी माझे भाषण आधी िलहन

ू काढावे असे भगवं तरावांनी सु चिवले . मलाही ते पटले .

या गडबडीत िदलीपची आठवणही िवस न गे ले मी!

नदी या पु राचे पाणी पात्रा या बाहे र लांबवर पसरावे याप्रमाणे सं याकाळी

थे टरा या बाहे रचे सव र ते माणसांनी फुलून गे ले होते .

समारं भात सव व यांनी राजे साहे बांची तु ती केली. यांची यायिप्रयता, यांचे
औदाय, यांची प्रजािहतद ता–

इतरांबरोबर मीही टा या वाजवीत होते . पण मधून मधून मनात ये ई– हे जमले ले लोक

वािभमानी नागिरक आहे त, की त डपु जे खु षम करे आहे त? एखा ा मनु याचा
वाढिदवस साजरा करताना याला अगदी जगात या सा या सद्गुणांचा पु तळा बनिवणे
आव यकच आहे का?

मनात आले ले िवचार घोळत अस यामु ळेच की काय, मा या भाषणाला रं ग चढला

नाही.

अगदी शे वट या व याने तर बहारच केली. ‘राजे साहे बांची प्रकृती ह ली बरी राहत
नाही. ते हा यांनी श य ितत या लवकर यु रोपम ये जावे . यासाठी एखादा नवा कर
बसला तरी तो आ ही आनं दाने दे ऊ. जे हा कर दे णार नाहीत ते राजद्रोही ठरतील!’ अशा
अथाचे यांचे भाषण झाले .

भाषण सं पताच टा यांचा कडकडाट झाला.

तो थांबतो न थांबतो इत यात सभागृ हा या एका कोप यातून खणखणीत श द ऐकू

आले , ‘मला बोलायचं आहे !’

सकशीत या िपं ज यातून िसं ह बाहे र पड यावर प्रे कांत जशी गडबड उडे ल, तशी
सभे या चालकांची ि थती झाली. ‘सरदे साई! अं हं’ वगै रे यांची कुजबूज मा या कानां वर
आली.
 यासपीठाकडे ये णा या या य तीकडे मी पाह ू लागले . िदलीपच होता तो. याला
अडिव याकिरता काही लोक पु ढे झाले . पण राजे साहे बांनी खूण के यामु ळे ते ग प बसले .

िदलीप पु रा पाच िमिनटे सु ा बोलला नाही. पण पाच िमिनटांत िवमानातून काय कमी
बाँबगोळे टाकता ये तात? याची ती िवल ण वा ये –

‘प्रजे नं जसा राजद्रोह क नये , तसा राजानं ही प्रजाद्रोह क नये .’ ‘राजे साहे बही
मनु यच आहे त! साठ वष झाले या मनु याची प्रकृती नादु त होणं वाभािवक आहे .
पण िहं दु थानात उ म हवे ची िठकाणं आहे त आिण ध वं तरीशी पधा करणारे डॉ टर
आहे त.’ ‘राजे साहे बांना आज एकस टावं वष लागत आहे . हणजे आप या जु या
धमक पने पर् माणं यांचं हे वानप्र थाश्रमाचं वय आहे . या दृ टीनं च यांनी पु ढील
आयु य घालवावं अशी माझी यांना िवनं ती आहे .’ ‘राजाला प्रजे नं िप याप्रमाणं मान
िदला पािहजे हे मी मा य करतो; पण कुठ याही कुटु ं बात मु लं अ नासाठी तडफडत
असताना बाप पं चप वा नां वर ताव मारीत बसले ला आढळे ल काय?’

असे च आणखी िकती तरी तो बोलला.

सारे सभागृ ह शांत होते . पण ती शांतता दे वळातली न हती. मशानातली होती.

वय क श्रो यां या चे ह यावर भीतीचे साम्रा य पसरले ले िदसत होते . त ण
श्रो यां या मु दर् ां वर आदराबरोबर आ चयाचे तरं ग उमटत होते .

पाच-सात लहान मु लांनी म ये च टा या िपटायला सु वात केली. पोिलसांनी यांना

दरडावून ग प बसिवले . िदलीपचे भाषण ऐकत असताना हे सारे मी पािहले . या या
भाषणाचा शे वट काय होणार ते मला कळे ना. कदािचत इथे च याची पु हा तु ं गात
रवानगी– कदािचत–

िदलीप बोलला यातला श द िन श द खरा होता. पण मला एकसारखे वाटत होते –

याने आज तरी असे बोलायला नको होते .

सकाळी तो तु ं गातून सु टला िन सं याकाळी–

िपं ज यातून सु ट याबरोबर पाखराने पार यासमोर नाचायला सु वात करावी, तसे
याचे हे वागणे न हते का?

मी एकदम चमकले .

िदलीपचे भाषण सं पले होते . आता राजे साहे ब काय करतात इकडे सवांचे ल लागले
होते .

िदलीप परत जायला िनघाला होता. राजे साहे बांनी आपला हात पु ढे केला. मघाशी
बोलताना णभरसु ा न कचरणारा िदलीप–

तो ग धळू न राजे साहे बांकडे पाहत होता.

श्रो यांतन ू टा यांचा कडकडाट झाला. आता कुठे िदलीप सावरला. याने
राजे साहे बांचा हात हातात घे ऊन यां याशी ह तांदोलन केले .

सभागृ हात राजे साहे बांचा जयजयकार झाला.

पण िदलीपचा मात्र–

एकदासु ा नाही.

याला उपाहारालासु ा कुणी बोलावले नाही.

चहा घे ता घे ता सारे बडे लोक एकच तु णतु णे वाजवीत होते – राजे साहे ब िकती उदार,
िकती थोर!

िन िदलीप? तो शूर न हता का?

िदनकर सरदे साईचा सवांनी उ ले ख केला तो शूर हणून नाही; मूख हणून! याने
आज या सभे त असे बोलायला नको होते , प्रजे ची गा हाणी राजे साहे बांसमोर
मांड याकिरता िश टमं डळ घे ऊन यायला हवे होते , हा काय तो या यावरला मु य
आ े प! एका अिधका याने तर या याहीपु ढे मजल मारली. तो हसत उद्गारला, ‘या
िदनकरचा बाप फौजदार होता. बापाची धाडसी वृ ी मु लातही उतरली आहे !’ णभर
थांब यासारखे क न तो पु ढे हणाला, ‘बापाची दा सु ा मु लात उतरले ली िदसते हं !
काय ती मघाची बे फाट बडबड! अट् टल दा बाजावर मात केली बे ट ाने !’

यांचे हे बोलणे ऐकू न सारी मं डळी िफिदिफदी हसली.

इतरां या हस याचे मला इतके वाईट वाटले नसते . पण भगवं तरावही यात सामील
झाले ले पाहन
ू मात्र–

वे ड ां या इि पतळात आप या ओळखीचे माणूस िदसले हणजे मन कसे चरकते ? तसे

झाले माझे !

िदलीपचे ते बोलणे हणजे – ते साहस होते . तो अिवचार होता, पण सा या सु खव तू

दुब यांनी हे टाळणी करावी असे यात काय होते ?

मा या मनात आले – रामगडात मोठी मानली जाणारी ही सारी माणसे ढ गी आहे त. ते

ख या दे वाचे भ त नाहीत, नै वे ाकिरता दगडापु ढे हात जोडणारे पु जारी आहे त. हे
पै शाची पूजा करतील. प्रित ठे ला फुलं वाहतील, स े भोवती िदवे ओवाळतील,
िसं हासनावर बसले या सशाची िसं ह हणून तु ित तोत्रे गातील–

आिण िपं ज यात सापडले या ख याखु या िसं हावर खडे मारतील!

यांना शौयाची कदर नाही आिण स यािवषयी आदर नाही!

चहा घे ता घे ता मला वाटले – िदलीपबरोबर दरू दरू कुठे तरी िफरायला जावे , तु झे आजचे
भाषण मला फार आवडले हणून याला सां गावे . ‘मात्र पु हा असलं भाषण इथं क
नकोस– मा या ग याची शपथ आहे तु ला–’ असे हणून या याकडून तशी कबु ली
यावी–

पण िदलीप के हाच िनघून गे ला होता. या श्रीमं त लोकां या मे ळा यात याला थान

होते कुठे ?

रात्री झोपताना भगवं तरावांनी ने हमीप्रमाणे चु ं बन घे तले –

एकदा मा या मनात आले – िदलीपला हसणारे हे च ते ओठ!

झोप ये ईपयं त एखा ा डागणीप्रमाणे या चु ं बनाने मला अ व थ क न सोडले .

राजे साहे बां या वाढिदवसािनिम िचत्रांचे एक प्रदशन भरिव यात आले होते , ते
पाहायला मी आिण भगवं तराव दुस या िदवशी सं याकाळी गे लो. घ न िनघतानाच
प्रदशनातले एक सुं दर िचत्र िवकत यायचे आ ही ठरिवले होते .

जवळजवळ दोन तास िफ न आिण प्र ये क िचत्र बारकाईने पाहन ू मी कंटाळू न गे ले.
मा या पायांत गोळे आ यासारखे झाले ; पण कुठले िचत्र िवकत यायचे यािवषयी
भगवं तरावांचे िन माझे एकमत न हते . यांनी िनवडले ले िचत्र ‘उमरख याम’चे होते .
मला आवडले ले िचत्र ‘क् र चवधा’चे होते . पिह या िचत्रात जगाची आठवण िवस न
म ाची सु रई आिण रसाळ किवता यां यात म न होऊन गे लेला उमरख याम
झाडाखाली बसले ला दाखिवले ला होता. दुस यात झाडावर या क् र च प यां या
जोड यात या नराला मारणा या पार याला, क् रोधाने शाप दे णारा ऋषी दाखिवला होता.
जवळच एक त णी या मृ त प याला पोटाशी ध न अश् ढाळीत बसली होती. कला
या दृ टीने दो ही िचत्रे चां गली होती पण–

या उमरख याम या िचत्रात काही तरी कमी आहे असे मला वाटत होते . ते वै गु य
काही के या ने मके मला सां गता ये ईना.

भगवं तरावांनी माझी थट् टा आरं िभली.

 शे वटी कुठले िचत्र िवकत यायचे ते उ ा ठरवू असे हणून आ ही दोघे जायला
िनघालो.

दारातच िदलीप कुणाशी तरी बोलत उभा होता. िकती िकती वषांनी या याबरोबर
बोलायची ही सं धी आली होती.

माझे पाय थांबले , माझे डोळे या याकडे रोखून पाह ू लागले ; पण काही के या मा या
त डातून श दच बाहे र पडे ना. गोठले या नदी या पात्रात बफा या थराखाली खोल
पाणी आहे हे कुणाला कळते का?

मी घाबरले . मा या मु केपणाचा भलताच अथ क न िदलीप एकदम िनघून गे ला तर?

पण तो गे ला नाही. मला पाहताच चटकन पु ढे होऊन तो हणाला, ‘ओळख आहे का,

सु लत
ू ाई?’

लगे च भगवं तरावांना नम कार करीत तो शांतपणाने उद्गारला, ‘नम ते डॉ टरसाहे ब!’

एखा ा नाि तकावर नाइलाजाने दे वाला नम कार करायची पाळी यावी तसे
भगवं तरावांचे झाले . यांनी िदलीपला उलट नम कार केला. एखा ा यां ित्रक बाहुलीने
हात खाली-वर के यासारखे िदसले ते !

काल या भाषणािवषयी मी िदलीपचे अिभनं दन करणार होते ; पण जवळच भगवं तराव

उभे होते . यांना ते आवडणार नाही हणून मी दुसरा िवषय काढला!

मी िदलीपला िवचारले , ‘सारी िचत्रं पािहलीस का?’

‘हो! काही काही दोनदोनदा पािहली!’

‘मला नाही खरं वाटत!’

‘ते का?’

‘दे शभ त लोक इतके रिसक असतात?’

‘इतके? तु ला आ चय वाटले – काल तु ं गातून सु ट याबरोबर कोप या कोप यावर

लागले या िसने मा या जािहराती मी पािह या िन लगे च ठरवून टाकलं !’

‘काय?’

‘िसने मात जायचं .’

 ‘के हा?’

‘िहं दु थान वतं तर् झा याबरोबर!’

‘फारच जवळची वे ळ सां िगतलीस’ अशी मी याची थट् टा करणार होते ; पण

भगवं तरावां या कपाळावर आठी िदसू लागली होती. हणून मी हसत हटले , ‘कुठलं
िचत्र आवडलं तु ला?’

‘क् र चवध!’

मी िवजयी मु दर् े नं भगवं तरावांकडे पािहले िन हटले , ‘बहुमत मा या बाजूला आहे !’

‘बहुमत हणजे पु कळ हात, पु कळ डोकी न हे त!’ यांनी िदलीपकडे पाहत उद्गार

काढले .

यां या या उद्गारांना िवरोध कर याकिरता मी हणाले , ‘हे च िचत्र घे णार मी!’

‘खु शाल घे ! बी.ए. झाले या बायकोवर वतःची आवड लाद याइतका काही जं गली
नाही मी!’

ते लबात िनघून गे ले.

िदलीपने या िचत्राव न माझी खूप थट् टा केली. या याशी खूप खूप बोलावे असे
मला वाटत होते ; पण ती काही मनमोकळे पणाने बोलायची जागा न हती. मी याला
हटले , ‘रात्री जे वायला ये शील का आम याकडे ?’

‘वाटच पाहत होतो मी तु या आमं तर् णाची!’

‘ हणजे ?’

‘आजचा वार कुठं लावावा या काळजीत होतो मी!’

‘काही तरी काय बोलतोस?’

‘खोटं नाही सां गत. कालचं माझं भाषण ऐकू न आम या मे ह यांनी आज सकाळीच
आ हाला अधचं दर् िदला. कारकू न असले या एका िमत्राकडे दुपारी जे वलो. पण या
िबचा याला तीन पोरं आहे त. यातून बायको आजारी! ते हा हटलं –’ म ये च थांबन ू तो
हणाला, ‘आज चांदणं ही आहे . जे वण झा यावर तु या बं ग याव न रमतगमत गावात
ये यात गं मत आहे .’

िदलीप बं ग यावर आला तो उिशराच. जे वताना भगवं तराव घु मे च होते . एकसारखी मी

िदलीपशी बोलत होते ; पण सग या कॉले जात या जु या गो टी हो या.

जे वण झा यावर भगवं तरावांना हटले , ‘ही वारी किवता फार छान हणते हं !’

ते उद्गारले , ‘अ सं !’ पण यांनी काही याला किवता हण याचा आग्रह केला

नाही! मी मात्र काही तरी हण, हणून या या पाठीमागे लागले . याने पिह यांदा
थोडे आढे वेढे घे तले ; पण समोर या तलावातले चमकणारे पाणी, बागे त हसणारी फुले
आिण एखा ा पांढ या शु भर् म छरदाणीप्रमाणे भोवताली पसरले ले चांदणे यां यामु ळे
यालाही हण याची लहर आली असावी.
‘गजा जयजयकार क् रांितचा, गजा जयजयकार’

हळू हळू किवता रं ग ू लागली.

िदलीप हणत होता–

‘पदोपदी पस न िनखारे आपु याच हाती
होउिनया बे होष धावलो येयपथावरती
किध न थांबलो िवश्रांित तव पािहले न मागे
बांधु न शकले प्रीतीचे वा कीतीचे धागे
एकच तारा समोर आिणक पायतळी अंगार
होता पायतळी अंगार
गजा जयजयकार क् रांितचा, गजा जयजयकार’

मला वाटले ही किवता याने च िलिहली आहे . हा अनु भव याचाच आहे . या

किवते ततले प्रीतीचे धागे हणजे –

किवता सं पताच मी हटले , ‘या कवींचं नाव ठाऊक आहे मला!’

‘सां ग पाह!ू ’

‘िदनकर सरदे साई!’

‘छे ! ते वढा भा यवान नाही मी! कुसु माग्रजांची किवता आहे ही!’

‘कुसु माग्रज? कधी नाव सु ा ऐकलं न हतं मी या कवीचं !’

भगवं तराव म ये च हणाले , ‘हा गारवा तु ला सोसायचा नाही सु ल,ू चल आत.’

जा याब लची सूचनाच होती ही िदलीपला!

मी याला पोचवायला फाटकापयं त गे ले. याला िनरोप दे ताना मी हणाले ,

 ‘एक गो ट सां गायची िवसरत होते मी!’

‘कुठली?’

‘तु झी ती िमठाची पु डी अजून आहे मा यापाशी!’

तो हसत हणाला, ‘मी सु ा एक गो ट तु ला सां गायला िवसरत होतो!’

‘कुठली?’

‘मी पु हा जे वायला ये णार आहे तु याकडे !’

‘कधी?’

‘तु या मु ला या बारशाला!’

एवढे बोलून तो झपझप चालू लागला. या या दोन घटकां या सहवासात माझे मन

कसे प्रफुि लत झाले होते , तु ं ग, हाल, क ट– क शाचा हट या क शाचा मा यापाशी
उ ले खसु ा केला नाही याने . मी आ चय करीत होते – हे साम य िदलीपने कुठे
िमळवले ? गिरबीतही त डावरचे हसू ढळू ायचे नाही, िकतीही हाल झाले तरी
ये यापासून मन चळू ावयाचे नाही– ही तप चया–

मी परत आले ते हा भगवं तराव हणाले , ‘हा िदनकर तु झा बालिमत्र असला तरी–’

‘तरी काय?’

‘तो शत् आहे !’

‘शत् ? कुणाचा? काय केलं य यानं ?’

‘तो आता शे तक यांना िचथावून राजे साहे बांना त्रास दे णार आहे हणे – मघाशी
लबात िदवाणसाहे ब हणत होते की–’

िदवाणसाहे बांचे पां िड य ऐकू न यायला मी उभीच रािहले नाही. भरभर िजना चढून मी
वर या खोलीत आले . मा या मागोमाग भगवं तरावही आले . ते मृ द ू वराने हणाले ,
‘सु ल,ू दुसरीही एक गो ट–’

मी ऐकू लागले .

‘तू माझी प नी आहे स!’

 ‘ याचा अिभमान वाटतो मला!’

‘खरं ना?’

मी मान हालिवली.

‘मग तूच सां ग– अस या भट या, चळव या माणसाशी मै तर् ी ठे व यात आपली

इभ्रत कमी नाही का होणार?’

मी उ रच िदले नाही. माझे मन हणत होते – इभ्रत? प्रित ठा? िकती िकती खोटे दे व
मनु याने िनमाण क न ठे वले आहे त हे ! कशासाठी? यां या पूजेचे अवडं बर मांडून
सा याभो या लोकांना फसिव यासाठी? अडाणी लोकांना लु बाड यासाठी? जगात
आपले बे गडी मोठे पण िटकिव यासाठी?

सं याकाळी आणले ले क् र चवधाचे िचत्र समोरच िदसत होते . का कुणाला ठाऊक,

भगवं तरावांचे बोलणे आिण पार याने सोडले ले बाण यात काही तरी सा य आहे असे
मला वाटू लागले .

डोळे िमटता िमटता मी मनात िन चय केला– बाळा या बारशाला िदलीपला

जे वायला बोलवायचे च!

बाळं तपणाकिरता वरचीच खोली मी पसं त गे ली.

बायजा मोलकरीण राहन

ू राहन
ू मला सां गत होती. ‘ती खोली नगं बाईसाब!’

पण मी ित या हण याकडे ल च िदले नाही.

पोटात दुख ू लागले ते हा मला ब्र ांड आठवले ; पण माझी सु टका झाली आिण
‘मु लगा’ असा नसचा उद्गार मा या कानां वर पडला ते हा मला झाले ला आनं द–
ब्र ानं दालासु ा याची सर ये णार नाही. मी अगदी गळू न गे ले होते . माझे डोळे िमटत
होते . मला वाटले – इतका अश तपणा आलाय मला! कदािचत पु हा डोळे उघडणारही
नाही मी! ते हा मा या बाळाला एकदा पाहन ू यावे आधी, मग पु ढे काहीही होवो!

तास-दीड तासाने भगवं तराव आले . ते , मी िन बाळबे लाचे ितकटे सुं दर का िदसते ते
मला या णी कळले . मी भगवं तरावांकडे पाहन ू डो यांनी हणत होते – अलीकडं तु मचं
िन माझं भांडण होईल की काय, असं भय मला वाटायला लागलं होतं . ते भय आता उरलं
नाही. आपली भांडणं िमटवायला दे वानं फार मोठा यायाधीश पाठिवला आहे . ल न ही
दोन जीवांची गाठ असली तरी ती सु रगाठ! मूल झालं की ती िनरगाठ होते .

ते काळे भोर डोळे – ते इवले इवले ओठ–

 आईचे दध ू यायला या ओठांना कु णी कु णी िशकवावं लागत नाही. ितस या िदवशी
या लबाडाला जे हा मी पोटाशी धरलं िन तो दध ू िपऊ लागला ते हा मा या अं गावर जे
आनं दाचे रोमांच उभे रािहले –

पती या चु ं बनापे ा अप या या या पशात अिधक अमृ त भरले ले असते .

मा याभोवती एक नवे जग िनमाण झाले . या जगात वा स यावाचून दुस या

कशालाच जागा न हती. आता मी बी.ए. झाले ली िवदुषी न हते , एका िव ान
प्रोफेसरची मु लगी न हते , एका बड ा डॉ टरची बायको न हते . िदलीपसार या
दे शभ ताची मै तर् ीणही न हते , मी फ त मा या बाळाची आई होते .

बाळाला कुशीत घे ऊन िनजले की, माझे मन भरा या मा लागे . णात या या

पायांत या वा यांची मझुम मला ऐकू ये ई. दुस याच णी ितनीवर दोन पं चाव न असे
काही तरी घोकीत अस याचा मला भास होई. लगे च तो िक् रकेटची बॅ ट घे ऊन खे ळायला
िनघाला आहे असे वाटे . या या खे ळ याचा खट् -खट् आवाजसु ा ऐकू ये ई मला. ‘मी
मोठा होणार’ असे हणता हणता तो मला िवमान चालवीत असले ला िदसे . मी घाब न
ओरडे , ‘हे रे काय बाळ?’ तो उ र दे ई, ‘आई, लढायला जातोय मी! मा या दे शासाठी!’
या िवल ण भासाने मा या अं गाला दरद न घाम सु टे. डोळे उघडून बाळ मा या
कुशीत आहे अशी खात्री होईपयं त कसे पाणी पाणी होई मा या िजवाचे !

याचे पापे घे ऊन याला है राण करीत मी हणे , ‘दे वा, माझं बाळ मोठं होईल ते हा
जगात लढाई होणारच नाही असं कर.’

दे वावर माझा मु ळीच िव वास न हता; पण या वे ळी वाटे – जगात दे व असायला हवा.

एखा ा वे ळी बाळ डोळे उघडून मा याकडे पाह ू लागला हणजे ती नजर मला अगदी
ओळखीची वाटे , िन याला पोटाशी घट् ट ध न मी िवचारी, ‘लबाडा, कुठ या ज मीची
ओळख आहे रे ही?’

चौ या का पाच या िदवशी िदलीपचे एक काड आले मला. यात एवढे च िलिहले होते ,
‘आई झालीस हे कळलं , फार फार आनं द झाला. कुठे ही असलो तरी बारशािदवशी ज र
ये ईन. ब्रा ण भोजनिप्रयः!’

िदलीप या आईलाही बोलवायचे मी मनात ठरिवले . पण–

दे व िकती क् र आहे याचा अनु भव मला यायचा होता. दहा या िदवशी रात्री–

बाळ मला सोडून गे ला!

पाच-सहा तासांचे याचे ते दुखणे ; एकदम झटके यायला लागले याला. भगवं तरावांनी
सव उपाय केले . गावातले सगळे डॉ टर गोळा झाले ; पण–

या िरका या पाळ याला झोके दे त मी रात्रभर रडरड रडले . माझे डोळे सु जले ; पण
काळाने कुणा या अश् ं ची पवा केली आहे ?

सवांनी माझी समजूत घातली. भगवं तरावांची तार जाताच दादा आले ; पण मा या
डो यांचे पाणी खळे ना. रात्री म ये च मला जाग ये ई, मी कुशीत चाचपून पाही, िन ितथे
काही नाही असे पािहले की–

आ मह ये चे िवचार मा या मनात ये ऊ लागले . समोरच पा याने भरले ला मोठा तलाव

होता. एक ण– एक उडी–

पण तो धीर मला झाला नाही. मात्र अशाच वै तागले या मनःि थतीत एके िदवशी मी
आवडीने िवकत घे तले ले क् र चवधाचे िचत्र मा या खोलीतून काढून ते खाल या
िदवाणखा यात लावायला सां िगतले . यात या या बाण लागले या पाखराकडे पाहताच
मला बाळाची आठवण होई. िन मग–

पिहले चार-पाच िदवस भगवं तरावसु ा िख न िदसत होते . हळू हळू ते पूवीसारखे हसू
खे ळू लागले ; पर मला मात्र काही के या चै न पडे ना. एखा ा लहान मु लाचे खे ळणे
हरवावे िन याने यासाठी भोकाड पसरावे – तसे झाले होते माझे . कशाव नही बाळाची
आठवण होई िन डो यांतन ू घळाघळा पाणी वाह ू लागे .

अशीच एकदा मी ‘ त्री’चा अं क चाळीत बसले होते . सहज मी शे वटचे पान उघडले .
या यावर दहाबारा मु लांचे फोटो होते . ते पाहताच बाळाची आठवण होऊन मला रडू
कोसळले .

याच वे ळी बायजा मोलकरीण टे बलावर या फुलदाणीत फुले ठे व याकिरता आली.

माझी आसवे पाहन ू ती जवळ आली. मी डोळे पु सले .

बायजा हणाली, ‘या खोलीत झोपू नका हणून बाईसाइबा नी सां गत हतो मी.
पण–’

ती हस याची वे ळ न हती; पण मला हसू आले . मी मनात हटले – ‘िकती वे डी आहे ही

बायजा! मी दुस या खोलीत बाळं तीण झाले असते तर काय बाळाला माकं डे याचे आयु य
िमळणार होते ?’

आता तरी ही खोली सोडा, हणून ती मा या पाठीशी लागली. ितची भु णभूण थांबावी
हणून मी हटले , ‘या खोलीत भूतबीत आहे वाटतं !’

ितनं भयभीत दृ टीने इकडे ितकडे पािहले िन होकाराथी मान हलिवली. आता ितची
थट् टा कर यात मला अिधक आनं द वाटू लागला.

मी िवचारले , ‘कुणाचं भूत आहे ग इथं ?’

ितने काप या वरात उ र िदले , ‘आ कासायबांचं!’

आ कासाहे ब! राजे साहे बांची पिहली मु लगी! हा बं गला ित यासाठी बां धला होता असे
वतः भगवं तरावच हणाले होते की!

िवकृत कुतूहल हे िबळात झोपले या नागासारखे असते . याला कुणी िडवच याचा
अवकाश! ते लगे च चवताळू न बाहे र ये ते. बायजा पु ढे काय सां गते हे ऐकायला मी अगदी
अधीर झाले .

मी हणाली, ‘आ कासाब इथं च–’

‘काय झालं होतं यांना?’

‘तरणीसाठी वार! हनार काय? पन–’ िकंिचत थांबन

ू ती हणाली, ‘सा यांनी
िमळू नशान मारली ितला!’

ित या या बोल याचा अथच कळे ना मला!

राजक ये ला कोण मारणार? िन सा यांनी िमळू न ितला मारली याचा अथ काय?

गादीसाठी कुठ या तरी एका सं थानात िवषप्रयोग झा याचे मी पूवी ऐकले होते ; पण
तो पु षावर! आ कासाहे बांना काही रामगडची गादी िमळणार नाही! मग यांना कुणी
मार याचे कारण–

इथे ये ऊन मला इतके िदवस– िदवस कसले –? वष झाली; पण आ कासाहे बां या

मृ यूचा मा यापाशी कुणी उ ले खसु ा केला न हता! असे का हावे ?

बायजा िनघून गे ली. मी खोलीत या िभं तीकडे पाह ू लागले . िभं तीला कान असतात
हणे ! यापे ा यांना त ड असते तर–

शे वाळात पाय अडकला हणजे मनु याला काही के या पोहता ये त नाही– तो

पा यात बु डू लागतो. आ कासाहे बां या मृ यूिवषयी या सं शयात माझे मन असे च
गु रफटू न गे ले. नाही नाही या क पना मा या मनात ये ऊ लाग या.

भगवं तरावांचेच आ कासाहे बां वर प्रेम होते की काय? ही खोली यांनी मु ाम बं द

ठे वली होती ती काही उगीच नाही. या खोलीत यांना आ कासाहे बांची वारं वार आठवण
होत असावी! पिह या पिह यांदा ते अपरात्री उठू न दाराचा कानोसा घे त असत–
 यांचासु ा भु तावर िव वास आहे का?

ते िद लीहन
ू परत आले ते हा यां या ट् रंकेत भु तां या गो टींचे पु तकच होते की– या
पु तकात केले या या खु णा– जणू काही एखा ा शा त्रीय िवषयाचा अ यासच करीत
होते ते !

पण भगवं तरावांचे आ कासाहे बां वर प्रेम होते तर यांनी ल न का केले नाही

ित याशी?

समु दर् ात या वादळात मोठमोठ ा आगबोटी बु डतात ना? मा या मनात या वादळात

माझी िवचारश ती तशीच नाहीशी होऊन गे ली.

रात्री एकसारखी तळमळत होते मी! एकच िवचार–

भगवं तरावांनी िवचारले , ‘तु ला काही होतं य का?’

मी हटले , ‘भय वाटतं य मला!’

यांनी एकदम उशालगतचा मोठ ा प्रकाशाचा िदवा लावला. यांनी प्रेमळ वराने
िवचारले , ‘कसलं भय वाटतं य?’

‘एक त ण मु लगी िदसते मला!’

यां या मु दर् े वर भीतीची छाया अगदी प ट िदसत होती. मलाही या िविचत्र

रह याचा उलगडा झा यािशवाय झोप ये णे श य न हते .

जणू काही एखादे खरे खु रे भूत मला िदसत होते अशी बतावणी करीत मी बोलू लागले –
‘ती मु लगी मा याजवळ उभी राहते – मी सूड घे णार आहे . सा यांनी िमळू न मला मारलं .
यांचा सूड घे णार आहे मी? तु झा मु लगा मीच ने ला!’

हे सारे मी कसे बोलून गे ले ते माझे मलाच समजले नाही. मात्र ते बोलताना मा या

अं गावर शहारे उभे रािहले होते .

मी हणाले , ‘ती आ कासाहे बच असावी!’

यांनी मा याकडे िविचत्र दृ टीने पािहले , ‘सा यांनी िमळू न मला मारलं असं हणते
ती?’ ते ककश वराने उद्गारले , ‘ितला मारलं नाही! ती मे ली.’

‘कशानं ?’

खालचा ओठ दातांनी चावीत भगवं तराव शू य दृ टीने कुठे तरी पाहत होते . शे वटी
 यांनी मनाचा िन चय के यासारखे िदसले . मा याकडे न बघता ते हणाले , ‘कुणी तरी ही
गो ट तु ला ितखटमीठ लावून सां ग यापे ा–’ पु हा ते थांबले , सां ग ू की नको असे यांना
होत असावे . आता काय ऐकायला िमळते या क पने ने मीही ग धळू न गे ले. ते बोलू
लागले , िकती फरक पडला होता यां या वरात!

‘आ कासाहे ब या खोलीत वार या!’

‘कशानं ?’

‘श त्रिक् रया केली होती यां यावर!’

‘कुणी?’

‘मी!’

एकच श द. पण िकती अ प ट उ चारला तो यांनी! या अयश वी श त्रिक् रये चे

अजूनही दुःख होत असावे ?

‘काय झालं होतं आ कासाहे बांना?’

‘एक िविचत्र रोग!’

ते मला या रोगाचे नाव सां गायची टाळाटाळ करताहे त असे वाटू न मी हटले , ‘ या
रोगाचं नाव?’

यांचा चे हरा िकती कठोर िदसत होता– ते उद्गारले , “प्रेम!”

पु ढे बोलायची यांची इ छा न हती; पण मला िवचार यािशवाय राहवे ना. एखादे कडू
औषध घटघट यावे याप्रमाणे यांनी अगदी नाइलाजाने दहा-बारा वा यात ती
हकीगत मला सां िगतली.

आ कासाहे बांना सावत्र आईचा त्रास होऊ नये हणून यां या िदमतीला हा
वतं तर् बं गला राजे साहे बांनी िदला होता. यांना गायन िशकवायला एक िश क ये ई. तो
िदसायला सुं दर होता. दोघांचे प्रेम जमले . पु ढे आप याला िदवस गे ले आहे त ते
आ कासाहे बांनी कुणालाच सां िगतले नाही. तीन-चार मिहने गे यावर ही गो ट उघडकीस
आली. आ कासाहे ब या गायनिश काबरोबर ल न करायला तयार हो या. पण–

राजे साहे बांची इभ्रत आड आली.

सं थािनका या मु लीने एका िभकारड ा गायनमा तराशी ल न करायचे ? ते श य

न हते . या मा तराची एकदम उचलबां गडी झाली. हे गु िपत बाहे र फुटू नये हणून
याला तु ं गात डांबन
ू ठे व यात आले .

आ कासाहे ब या गभा या ओ यातून िरका या झा या की सारे काही सु रळीत होणार

होते ; पण दै वाला ते पाहवले नाही. श त्रिक् रये नंतर र तस्राव होऊन या–

पु ढे ऐकवे ना ते मला. एका त ण मु लीची ही ह या– ित या इ छे िव ित या

पोटात या गो याची ह या– िन ती भगवं तरावांनी– मा या पतीने – करावी? माझे डोके
गरगरा िफ लागले . एखा ा गु हे गाराकडे पाहावे तसे यां याकडे रागाने पाहत मी
हटले , ‘हे करायला तु मचा हात धजला तरी कसा?’

‘मी नोकर आहे !’

‘नोकर हणजे गु लाम न हे ! या णी नोकरीवर लाथ मा न तु ही मोकळे झाला

असता तर–’

‘ते श य न हतं !’

‘का?’

‘राजे साहे बांनी कॉलरिशप िद यामु ळंच माझं िश ण पु रं झालं होतं – मला परदे शी
जायला िमळालं होतं !’

‘दुसरीकडे काम क न ते पै से फेडायचे होते तु ही! पण–’

मा याकडे रोखून पाहत वराने भगवं तराव हणाले , ‘मी तसं केलं असतं तर
तु यासारखी मु लगी माझी बायको हायला आनं दाने तयार झाली नसती. राहायला
बं गला आहे – दारात मोटार आहे – दरबार सजन या जागे ला समाजात मा यता आहे –
हणून तू मा याशी ल न केलं स!’

यांचे ते बोलणे ऐकता ऐकता मला असा सं ताप आला. वाटले – िज याव न धावत
खाली जावे . बं ग या या बाहे र पडावे िन मोठ ाने ओरडावे ‘तु मचा बं गला तु हालाच
लखलाभ होऊ दे . मी एक णसु ा यात राहणार नाही. त्रीचं दय िजं कावं लागतं , ते
बाजारात िवकत िमळत नाही.’

पण– मी जाग या जागी िखळू न रािहले . यांचे बोलणे अ यं त कठोर होते , पण ते

सव वी खोटे होते असे हण याचा मला धीर होईना, मी यां याशी ल न केले ते काय
िन वळ प्रेमाने ? भगवं तराव िदलीपसारखे दिरद्री असते तर मी यां याशी ल न
करायला तयार झाले असते का?
 ती रात्र आ ही दोघांनी कशी काढली ते आमचे आ हालाच ठाऊक! ही रात्र कधीच
सं पणार नाही असे मला णो णी वाटत होते . आ हा दोघांम ये पु रे दोन हातांचेसु ा
अं तर न हते ; पण पु नःपु हा मा या मनात ये त होते – आम यात दोन ध् वाचे अं तर आहे .
आमचे प्रेमालाप ऐक याची सवय झाले या या खोली या िभं ती मला राहन ू राहनू
िवचारीत हो या, ‘आज तू मु की का?’ यांना काय सां गायचे ते मला कळे ना. रात्र सं पली!
पण आ ही दोघे एकमे कां शी एक श दसु ा बोललो नाही.

िमत्रा या मृ यूपे ाही मै तर् ीचे मरण अस असते , असे कुणीसे हटले आहे ना?
याची प्रचीती मला पदोपदी ये ऊ लागली. आमचा अबोला नोकरचाकरां या ल ात
आ यावाचून रािहला नाही. पण याचे कारण कुणालाच कळे ना. या अबो याब ल माझा
मलाच राग ये ऊ लागला. तसे पािहले तर लौिककदृ ट ा भगवं तरावांत काय कमी होते ?
मा यापे ा अिधक सुं दर आिण सु िशि त मु लगी यांना सहज िमळाली असती. असे
असून या रात्रीपयं त एका श दाने ही यांनी मला दुखिवले न हते . यांची प नी
झा यामु ळे यानी-मनी नसले ले वै भव मला उपभोगायला िमळाले होते . हे सु खच दुखू
लागून मला अ व थ करीत होते , की– छे ; सु ख उगीच दुखत नाही. केतकी या बनात
माणूस जाते ते केवड ा या सु गंधाने धुं द होऊन; पण ितथे सळसळणारा नाग पािहला
हणजे मग मात्र– भगवं तराव दु ट होते ? छे ! सारे गाव यां या स जनपणाने पोवाडे
गात होते . राजे साहे बां या प्रकृतीमु ळे यांना सहकारी दवाखा यात फारसे बसता ये त
नसे ; पण प्रसं गी गोरगिरबां या घरी जाऊन पै सेसु ा न घे ता यांना ते औषधोपचार
करीत असत. ते स दय होते , िन यसनी होते , बु द्िधवान होते –

पण–

आ कासाहे बां वर यां या इ छे िव श त्रिक् रया कर यात यांनी पु ढाकार यायला

नको होता. लहानपणापासून नजरकैदे त वाढले या आ कासाहे बांचे या सं गीत-
िश कावर प्रेम बसले यात नवल कसले ? श्रीमं त मु लीने गिरबावर प्रेम करणे हा काही
गु हा नाही; आिण तो असलाच तर याचे प्रायि च आ कासाहे बांनी दिरद्री
सं सारा या पाने भोगले असते ; पण ते वढ ासाठी ित या पोटात वाढणा या एका
जीवाची ह या– आ कासाहे बांना काय वाटले असे ल या वे ळी? मला मा या बाळाची
आठवण झाली. भगवं तरावांचा िन माझा अबोला तसाच कायम रािहला.

कुणी तरी गावात िदलीपचे या यान आहे असे हणाले . मी या या यानाला गे ले,
मला ितथे पाहन
ू सवांनाच आ चय वाटले असावे . अिधकारी, यां या बायका, गावातले
बडे लोक यां यापै की कुणी िदसत न हते . हे ितथे िनराळे च जग होते .

श्रो यांत या अने क लोकांचे मळकट कपडे िन मळकट चे हरे पाहन

ू मला कसे सेच
वाटले . पण िदलीप या वाणीचा ओघ सु झाला ते हा आपण कुठे आहो हे सु ा िवस न
गे ले मी, िकती सोपी उदाहरणे घे ऊन तो आपला िवषय लोकांना समजावून सां गत होता!
‘आज या समाजात मालम े ला िकंमत आहे ; माणसाला नाही!’ हे याचे श द ऐकू न तर
मा या डो यांत अश् उभे रािहले . ते अश् हणत होते – जीवन ही मानवते ची पूजा
आहे ; पण आज समाजा या दे हा यात मानवते ला कुठे थान आहे ? ख या दे वाला दरू
फेकू न दे ऊन आ ही दगडांची पूजा करीत बसलो आहो.

मा या डो यांपुढे एक िचत्र उभे रािहले . यात भगवं तराव सुं दर पीतांबर ने सन ू पूजा
करीत बसले होते . सारा दे हारा फुलांनी भ न गे ला होता. मी मोठ ा उ सु कते ने पु ढे
झाले . या अदृ य मूतीचे दशन घे याकिरता सारी फुले मी बाजूला केली. मला एकदम
ध का बसला. ितथे रा सासारखा िदसणारा एक वे डावाकडा बे ढब दगड होता.

या यान सं प यावर िदलीप मा याजवळ ये ऊन हणाला, ‘सु ल,ू तु झा बाळ गे ला हे

आज इथं आ यावर कळलं मला!’

तो आणखी काही तरी बोलून माझे सां वन करील असे मला वाटले . पण तो त धच
रािहला. उ हा यात िवजे चा पं खा जवळ असूनही तो सु करता ये ऊ नये तसे झाले
मला! थोड ा वे ळाने तो हणाला, ‘एक मूल गे लं हणून काही आई रडत बसत नाही. ती
दुस या मु लां वर अिधक प्रेम क लागते .’

दुसरी मु ले? िदलीपला वे ड तरी लागले नाही? माझा एकुलता एक बाळ गे ला िन हा

वे डा–

इत यात दोन-तीन मु ले वा री घे याकिरता िदलीप या जवळ आली. पिह या वहीत

तो नु सती सही क लागला होता. पण या मु लाने सं देशासाठी हट् टच धरला. ‘सं देश
ा, नाही तर आ ही स याग्रह क !’ असे तो मु लगा हणाला, ते हा मला याचे मोठे
कौतु क वाटले . िदलीपही हसत या या वहीत काही तरी िलह ू लागला. याने काय
िलिहले ते पाह याची िवल ण इ छा उ प न झाली मला. मी ती वही या मु ला या
हातातून जवळजवळ िहसकावून घे तली. िदलीपचे ते िकचकट अ र या मु लाला लवकर
लागले नसते – पण नाही हटले तरी चार वष याची िश या होते मी. झरकन वाचले –
‘सोने होऊ नका, लोखं ड हा!’

मी आ चय करीत होते . कुठू न सु चले वा य याला?

मी हणाले , ‘कुणाचं रे वा य आहे हे ?’

‘एका मोठ ा माणसाचं !’

‘महा मा गां धींचं ?’

‘अं हं !’

‘मग?’
 कॉले जात असताना रिशयावरली पु तके वाच याचे िवल ण वे ड होते याला. हणून
मी नामावळी वाचू लागले , ‘ले िनन, टॅ िलन, ट् राट की–’

तो एकीकडे माने ने मला नकार दे त होता िन दुसरीकडे उरले या मु लां या व ांत सं देश
िलहीत होता. िलिहणे सं प याबरोबर तो मला हणाला, ‘ते वा य कुणाचं आहे सां ग ू का?’

‘अ मािदकांचं!’

ती मु ले हसू लागली. मीही यां या हस यात सामील झाले . िदलीपला नम कार क न

ती जायला िनघाली. चटकन ल ात आले . ते दुसरे दोन सं देश मी वाचले न हते . दुस या
मु लाची वही घे ऊन ती मी पािहली. वारीने इं गर् जीत सं देश िदला होता– ’शही हद ू िदं ह.
They are made. ’ ‘माणसे ज माला ये तात. पण माणु सकी िनमाण करावी लागते .’

िकती सुं दर वा य होते ते . िदलीपची थट् टा कर याकिरता मी याला हटले ,

‘हे वा य कुणाचं आहे सां ग ू का? रामगड सं थानातले प्रिस पु ढारी िदनकर
सरदे साई–’

‘चूक– अगदी चूक.’ तो म ये च हणाला.

मी आ चयाने या याकडे पाह ू लागले . तो हसत उद्गारला, ‘रिशयात या एका

जगप्रिस शा त्र ाचं वा य आहे हे . याचा बाप एक साधा शे तकरी होता!’ णभर
थांबन ू मा याकडे रोखून पाहत तो हणाला, ‘जे काल रिशयात झालं ते उ ा
िहं दु थानातही होईल! नाही का?’

नकळत मी होकाराथी मान हलिवली. वहीत या या वा यातले साम य िदलीप या

वाणीतही उतरले होते यात शं का नाही. माझे मन गु णगु णत होते . ’Men are not born.
They are made. ’ ‘प्राणी ज माला ये तात; पण माणसे तयार करावी लागतात.’

मी ितसरी वही घे तली. ित यात िदलीपने िलिहले होते – ‘मनु य नु स या भाकरीवर

जगत नाही हे खरे आहे ; पण तो भाकरीवाचून जगू शकत नाही, हे ही िततकेच खरे आहे .’
मी ती वही परत िदली. ती मु ले आ हा दोघांना नम कार क न िनघून गे ली.

मी गं भीरपणाने िदलीपला हणाले , ‘मनु य भाकरीवाचून जगू शकत नाही!’

याने ितत याच गं भीर मु दर् े ने िवचारले , ‘टा या वाजवू का?’

‘पो या खाय या आधीच?’

‘बरं बु वा! पो या खा यावर वाजवीन! पण तु झे पितराज आहे त डॉ टर. जे वता

जे वता मी टा या वाजवायला लागलो तर मला वे ड लागलं य अशी यांची समजूत
होईल, िन माझा खे ड ांतला दौरा मला वे ड ा या इि पतळात काढावा लागे ल!’

मघाशी गं भीरपणाने मानवी जीवना या मू यांचे िववे चन करणारा िदलीप िन आता

एखा ा लहान मु लाप्रमाणे थट् टा-म करीत भाग घे णारा िदलीप! मला वाटले , िदलीप
दोन आहे त. एक खे ळकर िन दुसरा गं भीर. भगवं तरावांचे तसे नाही. हणूनच या
रात्री या बोल याने आप याम ये अबोला उ प न झाला. यां या जागी िदलीप
असता तर हा अबोला चोवीस ताससु ा िटकला नसता.

यां या जागी िदलीप असता तर– मी िदलीपची प नी झाले असते तर– तर मला पायी
चालावे लागले असते , साधी पातळे ने सावी लागली असती. प्रसं गी िशळी भाकरी
डो यांत या पा यात िभजवून खावी लागली असती!

पण–

मी स यापे ा अिधक सु खीही झाले असते .

िदलीप रात्री जे वायला ये णार होता. याला काय आवडते याची मी आठवण क
लागले . तो कॉले जात असताना–

मला आठवले . कां ाची भजी फार आवडत होती याला. आचा याला मी फ कड
कां ाची भजी करायला सां िगतले .

िदलीप वे ळेवर आला; पण भगवं तराव राजे साहे बांकडे दुपारी गे ले होते ते अ ािप परत
आले न हते .

आ ही दोघे ग चीवर बोलत बसलो. या यापु ढे एक ए बॉस केले ली छोटी वही टाकू न
मी याला हटले , ‘आप या ह ते या वहीचा उद्घाटन-समारं भ हावा अशी नम्र िवनं ती
आहे ?’

वही उलटीसु लटी पाहत याने िवचारले , ‘के हा घे तलीस ही?’

‘सं याकाळी या यानाहन

ू परत ये ताना.’

‘ हणजे माझं आजचं या यान अगदी फुकट गे लं हणायचं ?’

मी या याकडे पाह ू लागले . तो मा याकडे शांतपणे पाहत हणाला, ‘ही परदे शी

कागदाची वही आहे !’

माझी मलाच लाज वाटली. मी एवढी सु िशि त! पण कुठलीही व तू घे ताना ती सुं दर

आहे की नाही एवढे च मी पाहत आले होते . वतः या स दयदृ टीचे चोचले पु रिवताना
आप या दे शात या लाखो लोकां या पोटात भु केची आग पे टले ली असते याची
आठवणसु ा कधी झाली न हती मला! अपराधी मु लाने भीत भीत मा तरां शी बोलावे
तशी मी हणाले , ‘िदलीप, पु हा अशी चूक करणार नाही मी!’

माझे फाऊ टनपे न घे ऊन तो िलह ू लागला.

‘छान छान सं देश दे हं मला!’ सं याकाळ या मु लासारखा मीही हट् ट धरला. याने
झटकन काही तरी िलहन ू वही मा या हातात परत िदली. वहीवर दोनच श द िलिहले
होते – ‘आई हो!’

बाळाची आठवण होऊन मला कसे गु दमर यासारखे होऊ लागले . िदलीपने – मा या
बालिमत्राने – असला क् र सं देश मला ावा? िजचा बाळ काळाने िहरावून ने ला होता
ितला ‘आई हो!’ हणून याने उपदे श करावा?

‘कुणाची आई होऊ मी?’ कंिपत वराने मी याला िवचारले . आता तरी याला आपली
चूक कळू न ये ईल अशी माझी क पना होती. तो शांतपणे हणाला, ‘उ ा उ र दे ईन
याचं ! पण एक अट आहे .’

‘काय?’

‘उ ा मा याबरोबर–’

मोटारीचे हॉन वाजले . तो बोलायचा थांबला. मी माने नेच याला होकार िदला.

िदलीप िदसताच भगवं तरावां या चे ह यावर ता पसरली. जे वायला बस यावर

िकती तरी वे ळ ते एक अ रसु ा बोलले नाहीत. िदलीपला मी पु हा पु हा कां ा या
भ यांचा आग्रह क लागले िन तो नको नको हणू लागला; ते हा कुठे यांनी त ड
उघडले , ‘गां धीं या भ तांना कां ाची भजी आवडत नसतील, सु ल!ू ’

‘खूप आवडतात.’

‘मग या की आणखी! पोटात दुखायला लागलं तर डॉ टर आहे च समोर!’

‘पोटात दुख याची काळजी नाही. मग आवर याचा प्र न आहे . िजभे ला आवडतं
हणून मनु य हवं िततकं खायला लागला तर–’

‘तर काय होईल? तो मरे ल?’

‘असं च नाही काही! डॉ टर याला जगवू शकतील. पण मनु य हणून तो जगणार

नाही. एक प्राणी हणून!’

‘गां धींचं चु कलं ते इथं च. दोन हजार वषांपव

ू ी हे तापसी त व ान ठीक होतं . पण मला
अने कदा वाटतं , गां धी असामा य पु ष आहे त. मात्र यां या आयु यात एकच गो ट
चु कली!’

‘कुठली?’

‘हजार वषांपव
ू ी यांनी ज माला यायला हवं होतं !’

भगवं तरावांचा हा प्रहार िदलीपला अस होईल असे मला वाटले . पण तो अगदी

शांतपणे हणाला, ‘तु मचं गिणत बरोबर आहे !’

‘कसलं गिणत?’

‘हे हजार वषांचं! मात्र एक लहानशी चूक आहे यात!’

‘चूक?’ भगवं तरावां या वराव न यां यातला अिधकाराचा अहं भाव जागृ त झाले ला
िदसत होता.

िदलीप शांतपणाने हणाला, ‘हो चूक! गां धी हजार वषांपव ू ी ज माला यायला हवे होते
असं तु हाला वाटतं . पण खरी गो ट अशी आहे की ते हजार वष आधी ज माला आले
आहे त. ते बे जबाबदार, चै नीची चटकं लागले या रा ट् रात ज माला आले , िजथं ऋषीचं
पांतर िभ ु कात झालं आहे , िन शूर वीरां या जागी गु लामांची गदी झाली आहे . अशा
दे शात ज माला आले , ही यांची केवढी चूक आहे ! िजथं दलालीिशवाय दुसरा यापार
नाही; बे गडी स दयापलीकडे कशाचीही उपासना नाही आिण नकाशातला आप या
दे शाचा रं ग पाहन ू ितथ या माणसाचं र त उसळत नाही, अशा प तीस कोटी बोल या
बाहु यां या दे शात गां धी ज माला आले ! केवढा गु हा हा यांचा!’

या या या आवे शपूण या यानाचा णभर भगवं तरावां वरही पिरणाम झाला. पण

लगे च उ र दे याकिरता यांनी ओठांची हालचाल केली. वाद अिधक भडकेल या भीतीने
मी म ये च िदलीपला हणाले , ‘तु ला ताक आवडतं ना?’

याने मान हलवली.

ू खायचं असा काही गां धीभ तांचा

भगवं तरावांनी टोमणा मारला, ‘गाईचं च ताक-दध
िनयम आहे हणे !’

िदलीप शांतपणाने ताकाचे घु टके घे त होता. आपला बाण फुकट गे ला हे पाहन

ू
भगवं तराव मा याकडे वळू न हणाले , ‘अरे हो, िवसरलोच होतो मी! उ ा सकाळी
राजे साहे बांबरोबर जायचं य मला?’

‘कुठं ? िद लीला?’

‘अं हं! पिह यांदा मुं बईला– मग ितथून पु ढं ज र लागे ल ितथं – तशीच वे ळ आली तर
इं लं डलासु ा!’

‘कसलं राजकारण िशजतं य एवढं ?’ हा प्र न त डातून गे यावर तो मी िवचारायला

नको होता हे मा या ल ात आले . िदलीप या समोर सं थान या गु त गो टी–

भगवं तराव हसत हणाले , ‘हे पाहा िम टर सरदे साई, तु म या जोरदार या यानाला
मी एक नवा िवषय दे तो. राजे साहे ब द क घे या या िवचारात आहे त.’

‘द क?’ िदलीपने िवचारले .

‘हो!’

‘मु लं असले या माणसाला द क कशाला हवा?’

‘नु स या मु ली आहे त यांना!’

‘मु लगे सु ा आहे त!’

मी आ चयाने ऐकू लागले . िदलीप पु ढे हणाला, ‘चां गले चार-पाच लाख मु लगे आहे त
की! राजे साहे ब आप या प्र ये क भाषणात हणतात की, प्रजा ही मला पोट या
पोरासाखी आहे . आता िहशे बानं च पाहा. रामगड सं थानात दहा लाख तरी व ती आहे .
यातले पु ष हे राजे साहे बांचे मु लगे िन–’

याचा तो िन ठु र िवनोद ऐकू न घे या या ि थतीत भगवं तराव न हते . ते मा याकडे

वळू न हणाले , ‘िकती िदवस बाहे र राहावं लागले कुणाला ठाऊक. मोठ ा प्रवासाची
तयारी करायला हवी, अगदी आताच!’

िदलीपने आं चवून लगे च आमचा िनरोप घे तला. तो िदसे नासा झाला ते हा मा या

मनात आले – मा या शरीरावर भगवं तरावांची मालकी आहे . पण मा या मनावर? छे ! ते
िदलीप या मागून धावत होते .

भगवं तरावांची ट् रंक, बॅ ग िन हो डॉल भरताना ते कुठे कुठे जाणार आहे त याचा िवचार
एकदासु ा मा या मनात आला नाही. मात्र राहन ू राहन ू मी वतःशी हणत होते –
‘उ ा िदलीप मला कुठं घे ऊन जाणार आहे ? कुठ या तरी खे ड ात? काय दाखिवणार आहे
तो मला? ‘आई हो’ या या या वा याचा अथ काय?’
 दुस या िदवशी सकाळी नऊ-दहा वाजता िदलीप आला. भगवं तराव सकाळ या
गाडीने च िनघून गे ले होते . मी िदलीपला हटले , ‘कुठं लांब जायचं य का रे ?’

‘अं हं इथं रामगडातच–’

‘रामगडात आता काय दाखिवणार आहे स तू मला! मला शं कराचं मोठं दे ऊळ ठाऊक
आहे , िसने माचं थे टर ठाऊक आहे , सा या शाळा माहीत आहे त–’

‘यातलं काही तु ला दाखिवणार नाही मी! मग तर झालं ?’

मोठ ा कुतूहलाने मी या याबरोबर गे ले. बाजाराचा िदवस होता तो! या िदवशी मी

सहसा गावात जात नसे , िन एखा ा वे ळी गे लेच तर मोटारीतून. पायी कधीच गे ले न हते
मी. आज िदलीपबरोबर पायी चालताना र ते , इमारती, माणसे , सारे च काही मला िनराळे
िदसत होते . मोहोळात मधमा या असतात ना? तशी र यार यां वरची माणसांची गदी
िदसत होती.

िदलीपने लाकू ड िवकायला आले ले काही गाडीवान मला दाखवले . यां यात या एकाने
याला रामराम केला. िदलीप जवळ जाऊन या याशी बोलू लागला. कुठ या तरी
दरू या खे ड ां हन ू आले होते ते सारे ! दोन िदवस चालून बै ल थकले होते . गाडीवानांचे
कपडे िन चे हरे धु ळीने भ न गे ले होते . आज या आज लाकू ड िवकू न घरी हवे असले ले
पोटापा याचे िज नस घे ऊन आपण परतू अशी यांची क पना होती, पण लाकू ड िवकत
घे णा या यापा यांनी यांना अडवून धरले होते . ते कमी भावाने लाकू ड मागत होते . या
भावात गाडीवानाचे िन बै लांचे पोटसु ा सु टत न हते . या भावाने लाकू ड िदले नाही तर
दोन-चार िदवस इथे कुचं बत बसायला हवे . तो खच सोस याचीही यांना ताकद न हती!

िदलीप ितथून िनघाला. पलीकडे च िमर यांची ओझी घे ऊन आले या बायका

झाडाखाली याहारी करीत बस या हो या. यात या एका बाईने याला पाहन ू ‘रामराम
दादा’ हटले ते हा तर मला मोठे नवल वाटले . िदलीप एवढा जगि मत्र झाला असे ल ही
मला क पना न हती!

तो या बाईला ित या खे डेगावातली हकीगत िवचारीत होता. मी या बायकां या

िवट या-फाट या लु गड ांकडे आिण यां या पु ढ ात एका मळ या फड यात जी
कोरडी झुणका-भाकर होती ित याकडे पाहत होते . ितथून पु ढे जाताना िदलीप हणाला,
‘वया या पाच या वषापासून ही माणसं क ट करताहे त. उ हात भाजत, पावसात िभजत,
थं डीत कुडकुडत बारा मिहने ही राबताहे त; पण यांना पोटभर अ न िमळत नाही!’

आ ही िमर यां या बाजारात गे लो. ितथे असा खाट उसळला होता! आपण के हा इथून
िनघून जातो असे झाले मला. ‘चल बाबा लवकर–’ असे मी िदलीपला हणणारही होते .
पण िमर यांची रास समोर घे ऊन बसले ली एक हातारी पािहली मी. ित या केसांचा
कापूस झाला होता. अं गाचे कातडे सु रकुतून ल बत होते , डोळे खोल खोल गे ले होते िन–
बहुधा दमे करीण असावी ती– खोक खोक खोकत होती! मा या मनात आले – मी इथून
चटकन परत जाईन. पण या हातारीला खोकत खोकत आप या िमर यांपाशी
बसायलाच हवे ! सं याकाळपयं त या खपायलाच ह यात. या खप या तर ओली-कोरडी
भाकर िमळणार ितला. या हातारी या जागी मी असते तर–

एकामागून एक सारे बाजार पािहले मी या िदवशी! क ट क नही माणसासार या

माणसांना िकती दािरद्य भोगावे लागत आहे याची पु रीपु री क पना आली मला.

सवांचे कपडे फाटके िन मळकट! बरोबरच आहे . कापडाला पै सा पडतो, साबणाला पै सा

पडतो. सग यांचे चे हरे दीनवाणे ! जणू काही ‘उ ा काय?’ या भ या मोठ ा
प्र नािशवाय दुस या कुठ याच गो टीशी यांचा आयु यात सं बंध आला न हता.

बं ग याकडे परतताना मी िदलीपला हणाले , ‘उ ररामात असाच प्रसं ग आहे नाही?’

‘असा?’

‘असा हणजे – राम सीते ला माग या आयु याचा िचत्रपट दाखवतोय असा!’

राम सीते ला िचत्रपट दाखवतो! हणजे िदलीप राम िन मी सीता? छे ! िकती िविचत्र
क पना! पण या णी ती मला गोड वाटली.

‘हे मी तु ला का दाखिवलं सां ग?ू ’ िदलीप हणाला.

‘हं !’

‘कालचा माझा सं देश तू नु सता वहीत ठे वू नये त हणून!’

कालचा िदलीपचा सं देश– ‘आई हो!’

या दीनदिलत लोकां िवषयी मा या मनात क णा उचं बळू न आली होती. एक प्रकारचा

पा हाच हे ता तो! मी मनाने या गोरगिरबांची आई झाले होते . पण कृतीने ? आप या
बाळाकिरता आई डो यांचा िदवा करते , हाताचा पाळणा करते , र ताचा पा हा करते , तसे
यां याकिरता मी काही क शकेन का?

मी ग धळू न गे ले. िदलीप जायला िनघाला. खूप िदवस तो खे ड ापाड ांत िफरणार
होता. जाता जाता तो वतःशीच गु णगु णला– ‘प्रीित िमळे ल का हो बाजारी?’

या िदवशी रात्रभर मला झोप आली नाही! कुणी तरी मा या कानात गु णगु णत होते ,
‘प्रीित िमळे ल का हो बाजारी?
 कवी हणतात, ‘प्रीती बाजारात िमळत नाही!’ मला मात्र उलटा अनु भव आला. या
िदवसापासून िदलीप मला अिधक आवडू लागला. िदलीप यां यावर प्रेम करीत होता ते
गोरगरीबही मला माझे वाटू लागले . मला बाजारात प्रीती िमळाली होती!

बायकां या लबात जायचे मी टाळू लागले . ितथ या या िविवध वे षभूषा िन

केशभूषा पािह या हणजे मा या मनात ये ई– सारी राजधानी जळत असताना रोमचा
नीरो राजा सारं गी वाजवीत बसला होता, अशी गो ट आहे . आ ही सु िशि त आिण
सं प न माणसे या िनदय राजासारखीच आहोत. यां या िजवावर आ ही जगत आहो
यांचे िजणे िकती क टमय आहे याची क पनासु ा नाही आ हाला!

लबात न या न या िवषयांना कधीच तोटा नसे . कुणी न या फॅशनचे पातळ ने सन

ू
आली की याचे सिव तर परी ण सु होई. कुणी गै रहजर असली की ित या
गृ हि छद्रांची सं भािवतपणाचा आव आणून सं भावना केली जाई. कुणी काल सं याकाळी
ऑिफस सु टाय या वे ळी आपण चहा ायला न हतो, हणून आपले पितराज िकती गरम
झाले याचे सु रस वणन करी, कुणी एखादी नु तीच प्रिस झाले ली कादं बरी फारच चावट
आहे , असे हणत यातली मासले वाईक वा ये पाठ हणून दाखवी.

पूवीसु ा माझे मन अस या गो टीत फारसे रमत नसे . आता तर मला याचा कंटाळा
ये ऊ लागला. हे सारे पाहताना िन ऐकताना मनात ये ई– आ ही सु खव तू बायका हणजे
शृं गारले या बाहु या आहोत. नव याचे आवडते खे ळणे हणून आ ही जगायचे . वतःचे
असे ये यच नाही आ हाला काही. अडाणी िन दािरद्री बायकासु ा समाजाचे काही ना
काही तरी काम करीत असतात. पण आ ही? काचे या कुंडीत या शोिभवं त फुलझाडांत
िन आम यात काय फरक आहे ? या कुंडी या बाहे र जायची इ छाच नाही आमची! आमचे
लब, आम या सभा, आम या चळवळी हणजे नु सती शोभे ची फुलं आहे त! आम या
िवचारांनी मन सु न झाले हणजे वाटे – काही तरी केले पािहजे आपण. िदलीपचे ते वा य
कानात घु मू लागे –

‘आई हो!’

वाटे , िदलीपबरोबर आपण खे ड ापाड ांत काम क लागलो तर कसे होईल? छे ! ते

भगवं तरावांना आवडणार नाही. यां यासार या बड ा अिधका याची बायको
गोरगिरबांत इतकी िमसळू लागली तर यां या प्रित ठे ला बाध ये ईल ना? यात
िदलीपची चळवळ हणजे सं थानावरली टीका! एक प्रकारची राजे साहे बां शी याने सु
केले ली लढाईच! मी या लढाईत भाग घे तला तर–

भगवं तराव मधूनमधून मुं बईहनू ये त असत. ते आले हणजे चार िदवस मा या
मनातले वादळ थोडे कमी होई. आ कासाहे बां या मरणाव न झाले ले आमचे भांडणं मी
िवसरले न हते . पण या जखमे वर आता खपली धरली होती. ते आले हणजे
अितिवचाराने उडू लागले ली माझी झोप परत ये ई. रात्री यां या बाहुपाशात मनातला
सारा कोलाहल शांत होई. काट ाकुट ांनी भरले या पृ वीव न चांद यांनी फुलले या
आकाशात गे यासारखे वाटे पण–

सकाळ झाली की ते गोड व न कुठ या कुठे िव न जाई आिण चार िदवस राहन ू ते
ु
परत मुं बईला गे ले, की मं दपणाने चालू लागले ले िवचारचक् र पु हा द पट वे गाने िफ
लागे .

खे ड ापाड ांत या चळवळी या कायांतन ू सवड काढून आजारी आईला भे टायला

िदलीप मधूनमधून ये त असे . तो मलाही भे टून जाई. तो आला हणजे मा यापाशी खूप
खूप बोलत बसे . या या गो टी अगदी सा या असत, पण मन हलवून सोड याचे
िवल ण साम य यां यात होते . या या त डून खे डेगावा या दािरद्याचे वणन ऐकले
हणजे द का या खटपटीकिरता इं लं डला जाऊन लाखो पये खच कर याचा
राजे साहे बांचा बे त हे मोठ ांतले मोठे पाप आहे असे मा या मनात ये ई. िदलीप िनघून
गे यावर माझे मन एकसारखे हणे – आमची आजची सारी सु धारणा हणजे रानटीपणावर
चढिवले ला मु लामा आहे नु सता!

एकदा िदलीपने मला िवचारले , ‘तू वतमानपत्र वाचते स का?’

मी उ र िदले , ‘हो, टाइ स वाचते , मराठीतली सा तािहकंही वाचते !’

‘गे या चार-दोन िदवसांत या एखा ा बातमीनं तु ला बे चैन केलं का?’

अशी कुठलीच बातमी मला आठवे ना. महायु जोरात आले होते हे खरे पण–

‘वतमानपत्रं डो यांनी वाचायची नसतात!’ तो उद्गारला.

मी थट् टेने िवचारले , ‘मग काय कानांनी?’

‘अं हं! काळजानं !’

याने आप या शट या िखशात घडी क न ठे वले ला एक अं क काढला. या अं कात या

एका बाजू या बातमीवर तांबड ा पे ि सलीने फुली केली होती. मी ती बातमी वाचली–
रामगड सं थानात या कुठ याशा खे डेगावात या एका बाईने आपली तीन लहान मु ले
घे ऊन िविहरीत जीव िदला होता! मा या मनात आले – आई कसली? रा सीण असली
पािहजे ही बाई!

काळाने िहरावून ने ले या बाळाची आठवण मी अजून िवस शकत नाही आिण ही

बाई यांना खु शाल िविहरीत लोटते .

‘तीन मु ले घे ऊन िविहरीपयं त जायला धीर तरी कसा झाला ितला? काय भयं कर बाई
होती ही!’ मी अं क परत या या हातात दे त हटले .

तो हणाला, ‘तु झा भयं कर हा श द बरोबर आहे . पण भयं कर कोण हा मात्र वादग्र त

प्र न आहे !’

‘ हणजे ?’

‘जीव दे यात गं मत असते हणून काही ितनं िविहरीत उडी टाकली नाही. जगणं
अश य झालं असे ल– उपासानं तडफडणा या पोरांकडं पाहणं अस झालं असे ल
ते हाच–’

या या आवाजात िवल ण कंप उ प न झाला होता. तो एकदम आवे शाने हणाला,

‘ही आ मह या नाही सु ल,ू खून आहे हा!’

‘खून?’

‘हो खून! समाजाने राजरोस केले ला खून! या खु नाची जबाबदारी सं थानात या सा या

सु खव तू लोकां वर आहे – काडीचं ही काम न करता आयु यभर चै न करणा या सा या
श्रीमं तां वर आहे –’ तो िकंिचत थांबला िन हणाला, ‘सु ल,ू तु यावरसु ा आहे ती!’

या णी मला याचा राग आला. पण मग वाटले – िदलीप हणतो ते काही खोटे

नाही. आ कासाहे बां या मरणाची हकीकत ऐक यापासून भगवं तरावां िवषयी एक
प्रकारचा ितर कार आप या मनात िनमाण झाला आहे च की नाही? आप यािवषयी
िदलीपलाही तसे च वाटत असे ल तर यात नवल कसले ?

खिलल िगब्रानचे Madman हे पु तक मला मु ाम वाचायला िदले याने एका खे पेला.

पिह यांदा ते नीट समजले नाही मला! पण दोन-तीनदा वाच यावर ते मला फार आवडू
लागले . यातली ती पिह याच पानावरली वा ये –
I work from a deep sleep and found my masks stolen... For the first time the sun kissed my own naked face
and my soul was inflamed with love for the sun. I wanted my masks no more.

जणू काही ती वा ये मीच िलिहली होती– माझे च अनु भव मी सां गत होते . िजकडे जावे
ितकडे ढ गाचे रा य, मु खवट ांचा बाजार! शरीरसु खा या लालसे वर प्रीतीचा मु खवटा,
क टावाचून चै न कर या या इ छे वर सं कृतीचा मु खवटा, इथे धमाचा मु खवटा– ितथे
प्रित ठे चा मु खवटा– या िनरिनरा या मु खवट ांखाली लपवून ठे वले ले, जीवनाचे स य
व प सामा य मनु याला कसे िदसणार? िदलीप मा या आयु यात आला, याने
बे दरकारपणे मा या त डावरला मु खवटा दरू केला. आता–

मु खवटा घालून आपले प्रितिबं ब पाह याची सवय झाले या माणसाला, आपले
खरे खु रे प आकाशात पाह याचा धीर होईल का?
 तो धीर मी केला. मा यापु ढे एकदम िकती तरी प्र न उभे रािहले –

मनु य जगतो कशासाठी? केवळ वतःसाठी, नाही ना? थोडासा समाजासाठी! हे खरे
ना? मग मा या समाजासाठी, मा या भोवताल या हजारो दुदवी माणसांसाठी मी काय
केले आहे ? दादां या तालमीत आकाशात दे व नाही हे मी िशकले , ि त्रयांना
पु षां इतकाच िशक याचा ह क आहे असे मानून तो ह क मी बजावून घे तला.
आजीबाईचा बटवा आिण गां धींचा चरखा यांत काही फरक नाही असे हणून दे शात या
चळवळीकडे दुल केले ! पण हे सारे क न मी काय िमळिवले ?

कशासाठी जगले मी?

भुं गा तु ळई पोखरतो ना? तशी या प्र नाने मनाची पोखरणी केली असती पण–

रामगडात एकदम कॉलरा सु झाला. यं दाचा उ हाळाच होता तसा! समोर या

तलावातले पाणी माग या कुठ याही उ हा यात असे आटले न हते . कॉलरा सु
झा याचे कळताच िदलीप आला. याने एक वयं सेवकांचे पथक उभारले . भगवं तराव
मुं बईत होते . यांची परवानगी घे ऊन वयं सेवक पथकात जावे असा एकदा मला वाटले .
पण लगे च माझा सु िशि तते चा, त्रीचा अिभमान जागृ त झाला. भगवं तराव सा या
गो टी माझी परवानगी घे ऊन करतात असे थोडे च आहे ? मग मी तरी याबाबतीत यां या
परवान या अरवान यांची वाट पाहत कशाला बसावे ?

वयं सेिवका हणून काम करताना माझे शरीर पिह यांदा कंटाळले ; पण मन मात्र
अिधक प्रफुि लत होऊ लागले . आपण दुस यासाठी जगत आहो या भावने त एक
िनराळाच आनं द असतो. आई हो यात असतो, अगदी तसा!

साथ आटो यात आली. याच वे ळी भगवं तरावही मुं बईहन ू आले . रात्री एकांतात
आमची गाठ पडे पयं त ते मा याशी एक श दही बोलले नाहीत. काय झालं य ते च मला
कळे ना. रात्री यांनी पिहला प्र न केला, ‘तू वयं सेिवका झाली आहे स हणे !’

मी हसत हटले , ‘हो!’

‘कशासाठी?’

मी हणणार होते , ‘से वा कशासाठी करतात? आ या या समाधानासाठी.’

पण हे उ र मा या त डून बाहे र पडले नाही. मी हणले , ‘मी बदली काम करीत होते !’

‘बदली? कुणा या?’

‘तु म या! तु ही इथले मु य डॉ टर; पण गावात भयं कर साथ सु झाली असूनसु ा,

तु ही मुं बईला द काचं राजकारण करीत बसलात. लोक तु मची िनं दा करतील हणून–’

‘मी लोकांचा नोकर नाही. राजे साहे बांचा आहे . िन तू वयं सेिवका का झालीस सां ग?ू
लोकां या कळव यानं नाही. या िदनकरबरोबर–’

ऐन वे गात असले या मोटारीला एकदम ब्रेक लागावा, तसे ते थांबले .

मी रागाने लाल झाले . पण भगवं तराव शांतपणे हणाले , ‘झाला एवढा तमाशा ब स
झाला! मला इथं अब् नं राहायचं य. उ ापासून तु झी सावजिनक कामं बं द– या
िदनकर या भे टीगाठी बं द!’

यांनी उशाजवळचा िदवा झटकन मालवून टाकला. या खोलीतून– या बं ग यातून–

भगवं तरावां या आयु यातून एकदम िनघून जावे , िदलीप जे थे राहतो ितथे जावे अशी
तीव्र इ छा मा या मनात उ प न झाली. पण माझे शरीर हाले ना. िकती तरी वे ळ माझे
मन आत या आत फुंदत हणत होते .

‘मी वतं तर् आहे . मी वतं तर् आहे !’

यांना झोप लागली. पण मी जागीच होते .

भगवं तराव िवशे ष घोरत नसत. पण मधूनमधून ऐकू ये णारा यांचा घोर याचा तो मं द
िविचत्र कणकटू वर–

मला लहानपणी ऐकले या एका गो टीची आठवण झाली. वाघ आपले सावज
पकड याबरोबर ठार मारीत नाही. तो ते िजवं तच त डात धरतो, याला आप या गु हे त
ने ऊन ठे वतो आिण मग तो व थ ताणून दे तो. पण भीतीने गभगिळत झाले ले ते सावज
याचे घोरणे ऐकत ितथे च पडून राहते . वाघ झोपले ला असतो. पण याला काही ितथून
पळू न जा याचा धीर होत नाही.

म यरात्र होऊन गे यावर माझा डोळा लागला. मला एक व न पडत होते . िदलीप
मला सं देश िलहन
ू दे त होता– ‘आई हो!’

मी दचकले . एकदम जागी झाले . मा या हातावर– काही तरी–

तो भगवं तरावांचा हात होता. यांनी माझा हात घट् ट दाबला. या पशातून य त
होणारे यांचे प्रेम–

तो हात िझडका न ावा असे मनात आले मा या. पण– मला तो धीर झाला नाही.

िकती तरी वे ळ मला व थ झोप आली नाही. माझे मन यां यािव बं ड पु कारीत
होते , पण माझे शरीर मात्र–

अं धारात मी ग चीवर गे ले. काळोखात तलाव कसा भरले ला िदसत होता. पहाटे पयं त
मी ितथे च आरामखु चीत झोपले . पहाटे या गार वा याने माझे डोळे उघडले .

मी समोर पािहले – िदशा उजळू लाग या हो या.

आिण तलाव? छे ! तो भरला आहे हा काळोखातला भास खोटा होता. पाणी कमी
झा यामु ळे या तलावातले सारे खडक उघडे पडले होते . ते उघडे -बोडके अक् राळ-
िवक् राळ दगड! ते याच तलावा या पा यात आजपयं त लपून बसले होते ? छे ! ते मला
खरे च वाटे ना!

भगवं तराव पु हा मुं बईला गे ले. महायु सु असूनही राजे साहे बांचा इं लं डला
जा याचा बे त ठरला होता. अथात भगवं तरावही बरोबर जाणार होते यां या!

माझे मन अिधक उदास होऊ लागले . एकदा वाटे – माहे री जावे िन सारे दादांपाशी
सां गावे .

लगे च मनात ये ई– आपली मु लगी सु खी नाही हणून हातारपणी त्रास मात्र होईल
यांना. ते भगवं तरावांना काय सां गणार? आिण जगा या दृ टीने पािहले तर
भगवं तरावांनी तरी माझा असा काय गु हा केला होता? शरीराला झाले या जखमा
दाखवता ये तात– पण मना या कशा दाखवाय या? यातून ही तर जखमसु ा न हती!
नु सता मु का मार होता हा!

िदवसामागून िदवस जात होते . एके िदवशी मी िदलीप या आईची प्रकृती कशी आहे
ते पाहायला गे ले. िबचारी अगदी खं गन
ू गे ली होती. ितला र त य झाला होता हणे !
यातच िदलीप या काळजीची भर. ितखट-मीठ लावून बात या सां गणा यां या िजभे ला
आई या काळजीची िकंमत कुठू न असणार? कुणी सां गे– िदलीपने परवा एका खे ड ात
राजे साहे बां िव भयं कर भाषण केले . आता याला पकड यािशवाय राहत नाहीत. कुणी
हणे – याने राजद्रोह केला आहे . याला ज मठे पे ची िश ा झा यािशवाय राहत नाही.
आता–

हातारीचे काळीज मु लासाठी ितळितळ तु टत होते . पण काळजी कर याखे रीज ित या

हातांत दुसरे काहीच न हते . मी गे याबरोबर ती हणाली, ‘दे वापाशी हात जोडून एकच
मागणं मागते य मी मु ली. मला घे ऊन जा िन माझं उरले लं आयु य िदनूला दे ! पण दे व
काही ऐकत नाही माझं अजून!’

लगे च ितने मला िवचारले , ‘िदनूची प्रकृती कशी आहे ?’

तो आजारी आहे याची गं धवातासु ा न हती मला. मी आ चयाने िवचारले , ‘कुठं आहे
तो?’

रामगडजवळच चार मै लां वर ओढे हणून एक खे डेगाव होते . ितथे गे ले दहा-बारा िदवस
तो तापाने आजारी होता हणे ! हातारी हणाली, ‘चार मै ल हणजे चारशे कोस झाले त
मला आज. यात पावसा याचे िदवस. या गावाजवळचा ओढाही फार वाईट आहे बाई!
के हा पा याचा ल ढा ये तो याचा ने म नाही; िदनूला मा या दे वाचा अं गारा पाठिवणार
होते मी. पण–’

ित याकडून अं गारा मागून घे तला. कुणा तरी नोकराबरोबर तो पाठवावा असे मा या

मनात होते . पण घरी आ यावर वाटले – िदलीप इतके िदवस आजारी आहे . आपणच जावे
या या प्रकृतीची चौकशी करायला!

दोन वाज यावर मी एकटीच चालत िनघाले , वाट िवचारीत िवचारीत गे ले. रामगड या
पु ढे दोन अडीच मै लां वर एक ओढा होता. या ओढ ात जे मते म पाऊलभर पाणी होते .
पण मी गाव या सीमे वर गे ले ते हा पावसाची बु रबु र सु झाली. छत्री उघडून मी चालू
लागले . मला पाहन ू िदलीपला िकती आ चय वाटे ल याचे िचत्र मी डो यांपुढे नाचवीत
होते . तो आपणाला िवचारील, ‘पावसातून कशाला आलीस?’

आपण उ र दे ऊ, ‘वसं तसे नासु ा पावसातूनच–’

छे ! असे कधी बोलतात का जगात?

ते वा य मी मनात या मनातसु ा पु रे क शकले नाही.

िदलीप कुठे आहे याचा प ा काढता काढता नाकीनऊ आले मा या. जवळजवळ सारे
गाव िफरले मी! जाता जाता मला िदसले ली ती दृ ये – एका चहा या दुकानात िकती तरी
माणसे जिमनीवर अ ता य त बसली होती, आिण कानफुट या कपातून चहा पीत होती.
पलीकडे च एक दा दुकान होते – यातले ते लोक! र यावर कुत्री वे डीवाकडी पडतात
ना? तसे िदसत होते ते ! पु ढ या एका घरात केसां या जटा झाले ली एका हातारी बाई
कुणाला तरी िश या घालीत होती. ते श द अगदी ऐकवे नात मला. पलीकडे च एका शे तात
दोन माणसे काठ ा घे ऊन अगदी हातघाईवर आले ली िदसत होती. अस या माणसांत
िमळू निमसळू न राहणे हणजे शु िश ा आहे असे मला वाटले . िदलीप या झोपडीत
पाऊल टाकताच मी याला असे बोलून दाखिवले . याने हसत उ र िदले – ’Men are not
born; they are made. ’

याने मला आपली शाळा दाखिवली. सारी शे तक यांचीच मु ले होती! मोठी चु णचु णीत
वाटली ती मला! यांत या पाच-सात मु लामु लींनी ‘तो पाहा महा मा आला’ ही किवता
मला हणून दाखवली ते हा तर मघाशी पािहले या िविचत्र दृ यांची आठवणही मी
िवस न गे ले.
 माणसे तयार करावी लागतात हे च खरे !

समाईक प तीने केले ला एक मळा दाखिव यासाठी िदलीप पु ढे चालू लागला. मी नको
नको हणत होते याला. याला चाल याचा त्रास होऊ नये हणून मी हटले , ‘तु ला
ताप ये त होता ना?’

‘मले िरयाला कोण िभतो?’ याने उ र िदले .

‘पण–’

‘सु ल,ू तु ला क पना नाही. आप या सं थानातली िकती तरी खे डी मले िरयानं

ग्रासले ली आहे त. तापाने फणफणत ितथली माणसं काम करीत असतात– बाराही
मिहने !’

मा या मनात आले – द कासाठी लाखो पये खच क पाहणा या राजे साहे बांना या

तापाचे िनमूलनकाय करता ये णार नाही?

िदलीप हणाला, ‘मी आजारी आहे हे िवस नच गे लोय मी!’

‘मी आले हणून!’

‘अं हं! उ ा या सभे कडे माझे डोळे लागले आहे त. उ ा सं याकाळी रामगडला मोठी
सभा ठे वली आहे आ ही! जवळ या पं चवीस-तीस खे ड ांतले शे तकरी ये णार आहे त.
शे तक यांना सूट दे याकिरता राजे साहे बांनी इं लं डला जा याचा बे त र करावा अशी
मागणी करणार आहोत आ ही!’

‘ यात काळजी कर यासारखं काय आहे ?’

‘पु कळ आहे . ही चळवळ सु झा यापासून खूप लोक आ हां ला ये ऊन िमळाले त.

मागे मी उ र िहं दु थनात गे लो ते हा काही िव ा यांना इथं िश ा झा या हो या. तो
िव ाथी– इथ या आ कासाहे बांना सं गीत िशकवायला एक मा तर होता तो– तु ं गातून
नु कताच सु टलाय– अशी जहाल भाषणं करतो हणते स!’

मळा पािह यावर सारे श्रम िवस न गे ले मी! िजवं त का यच होते ते !

झोपडीत परत आ यावर मी िदलीप या आईने िदले या अं गा याची पु डी याला

िदली. याने ती उघडली आिण कपाळाला अं गारा लावला.

मी थट् टेने हणाले , ‘तु झा दे वावर िव वास आहे ?’

 ‘अं हं !’

‘मग अं गारा कशाला लावलास?’

‘माझा माणसावर िव वास आहे हणून. आईनं हा अं गारा िदला, तू तो इत या

अग यानं घे ऊन आलीस. ते हा–’

याने क न िदले ला चहा मी घे तला. आता सं याकाळ होऊ लागली होती. मला घरी
परतायलाच हवे होते . आ ही दोघे झोपडीबाहे र आलो ते हा आभाळ काळे कुट् ट होऊन
गे लेले िदसले . समोर या ड गरावर पाऊस कोसळत होता. लवकरच मु सळधार पाऊस
सु हो याची ही िच हे पाहन
ू िदलीप हणाला, ‘उ ा सकाळी तू गे लीस तर चालणार
नाही का?’

‘नको बाबा! आ ाच जाते मी!’ मा या मनातली भीती मी याला सां ग ू शकले नाही.
भगवं तराव मुं बईहन
ू के हा ये तील याचा ने म न हता.

ओढ ापलीकडे मला पोचिव याकिरता िदलीप मा याबरोबर ये ऊ लागला. चालता

चालता िकती तरी वे ळा मी मागे वळू न या या झोपडीकडे पािहले . भगवं तरावां या
बं ग यापे ा ित यात काही तरी अिधक आहे असे मला वाटत होते . मन पु हा पु हा
हुरहुरत हणत होते – तू या झोपडीची मालकीण झाली असतील तर अिधक सु खी झाली
असतीस.

आजारी असूनही िदलीप भरभर चालत होता. मी मात्र रगाळत होते . या झोपडीची
ओढ मला पु ढे जाऊ दे त न हती.

ओढ ा या काठावर गे याबरोबर तो हणाला, ‘सु ल,ू ओढ ाला पाणी यायला

लागले लं िदसतं य हं ! सं भाळू न चल!’

मी पािहले , मघापे ा पाणी बरे च चढले होते खरे !

‘तु ला पलीकडे पोचवून मला पु हा परत यायला हवं ! पूल आहे खाली मै ल दीड मै ल.
ते हा–’

पा यात उत न तो चालू लागला. मघाशी पाऊलभर पाणी होते ितथे आता गु डघा
सहज बु डत होता. मीही हळू हळू पा यात उतरले . पण माझे मन िविचत्र िवष णते ने
भारावून गे ले होते . शरीर बिधर झा यासारखे वाटत होते . झरझर पु ढे जावे असे वाटे नाच
मला. म ये च एक लहानसा खडक होता या यावर मी उभी रािहले . पा याकडे पािहले –
ते िगर या घे त भराभर चढत होते . पलीकडे जाऊन िदलीपने मागे वळू न पािहले . मी
म ये च उभी आहे असे पाहन ू तो ओरडला, ‘चल, चल, पाऊल उचल!’
 मला काय झाले होते कुणाला ठाऊक! मी जागची हालले नाही. िदलीप वे ड ासारखा
ओरडला, ‘चल, चल, पाऊल उचल!’

मनु या या आयु यातला एखादा ण असा ये तो की मृ यू याला क पटासारखा

वाटतो. या वे ळी बोलता आले असते तर मी िदलीपला हटले असते , ‘तू कुठं प्राणांची
पवा करीत आला आहे स? तु झीच िश यीण आहे मी!’

समो न िदलीप पु हा पा यात उतरले ला मला िदसला. रानडुकरां या मु संडीप्रमाणे

पा या या ल ढ ाने मला ध का िदला तोही मला जाणवला. पु ढे काय झाले ते मात्र
मला कळले नाही.

मी डोळे उघडले ते हा माझे काळीज धडधडत होते . मी कुठे आहे ते मला कळे ना.
वगात? होय, मी वगातच होते . माझे डोके मांडीवर घे ऊन िदलीप बसला होता. मी
पु हा डोळे िमटले . मी मृ यूला हसत होते . ‘चल, तु याबरोबर यायला मी तयार आहे !
अगदी एका पायावर!’ पण मृ यू हा आमं ित्रत पाहुणा हणून के हाच ये त नाही.
जगातला पट् टीचा आगं तुक आहे तो! कुणीही न बोलवता अगदी नको असे ल ते हा तो
हटकू न ये तो.

िदलीपचा उ ण वास मा या गालांना जाणवला. याचे ओठ मा या ओठाकडे ये त

होते का? माझे चु ं बन घे याचा याला मोह झाला असे ल का?

माणसाचे िवचार िकती िविचत्र असतात! माझे ओठ िदलीप या चु ं बनासाठी आतु र

झाले होते . पण मा या आ मा हणत होता– नाही, िदलीप या मोहाला बळी पडणार
नाही. माझा िदलीप–

िदलीपचे ओठ मा या गालांना लागले नाहीत. यांचा मा या काना या पाळीला पश

झाला. एकाच वे ळी उ कट आनं द िन तीव्र दुःख यांनी माझे मन भ न गे ले. िदलीपने
हळू च हटले , ‘सु ल!ू ’

मी डोळे उघडले . तो हसत हणाला, ‘आता मा या िजवात जीव आला. आज तु ला

काय झालं होतं तरी काय? मी इत या हाका मारीत असताना तू वे ड ासारखी ओढ ात
तशीच उभी रािहलीस! अगदी बु डता बु डता वाचलीस!’

मी िवचारले , ‘कुणी वाचवलं मला?’

‘दे वानं ! मोठा चम कार झाला एकदम. कडकडकड आवाज झाला िन ओढा आटू न
गे ला! तु काराम िचत्रपट पाहताना चम कार िदसला की मला हसू ये त असे . पण आज
माझी खात्री झाली की...’

‘जगात दे व आहे !’
 ‘आहे खरा!’ तो गं भीरपणे उद्गारला. मीही ितत याच गं भीरपणाने या या मांडीवर
डोके घाशीत हणाले , ‘ या या मांडीवर डोकं ठे वलं हणजे अशी छान झोप ये ते–’

मी पु हा डोळे िमटू न घे तले . िदलीपने कुणाला तरी हाक मा न दध ू आणायला

सां िगतले . एखा ा लहान मु लाप्रमाणे या या हातून ते दध ू मी याले . मला खूप हुशारी
वाटू लागली.

माझे अं थ ण हणजे दोन कांब यां वर घातले ली एक खादीची चादर आिण पांघरायला
एक कांबळे एवढे च होते . पण भगवं तरावां या बं ग यात या िशसवी पलं गावर या हात
हात उं च गा ांपे ा ते अिधक सु खकारक वाटले . िदलीप पलीकडे चटईवर कांबळे टाकीत
हणाला, ‘लहान मु लासारखी आता तू दध ू यालीस ना?’

‘हं !’

‘आता तशीच झोप हणजे झालं . उगीच िवचार करीत राह ू नकोस!’

‘पण लहान मु लाला गाणं ऐक यािशवाय झोप ये त नाही!’

मी हट् टच धरला ते हा एक किवता हणायला तो तयार झाला. तो हणाला,

‘मग काय हणू? जो जो रे बाळा!’

‘एखादी प्रीतीची किवता हण!’

‘वे डी आहे स तू सु ल,ू प्रीती हे क् रांतीचं दुसरं नाव आहे !’

या या या वा याचा अथ कळला नाही मला! मी मनात हणत होते , प्रीती ही

अ सरा आहे . पण क् रांती? छे ! ती कािलका आहे . प्रीती हणजे गु लाबाची फुले . क् रांती
हणजे य कुंडातले िनखारे ! ा दोघीं या त डाव यात िदलीपला सा य का बरं िदसावं ?

‘पृ वीचं प्रेमगीत आहे हं हे !’ एवढे हणून तो गाऊ लागला–

यु गामागुनी चालली रे यु गे ही
करावी िकती भा करा वंचना
िकती काळ क े त धावू तु या मी
िकतीदा क प्रीितची याचना?

या दोन ओळी मी ऐक या मात्र. मला वाटले – िदलीपला माझे मन कळले आहे .

हणून मु ामच ही किवता तो हणत असावा! बारा वष होत आली आम या
ओळखीला– या या या िवल ण आकषणाला. म ये तो दरू गे ला. मला वाटले – या या
क े तन
ू मी सु टले . पण– तो परवा परत ये ताच माझे मन या याभोवती प्रदि णा घालू
लागले .
िकतीदा क प्रीितची याचना?

छे ! कवीची काही तरी चूक झाली आहे इथे ! प्रीतीची याचना इतकी सोपी नसते . ती
ओठापयं त ये ते. पण ओठाबाहे र? अं हं! या याचने या यातना–

िदलीप गात होता–

‘न जाणे न ने णे कुठे चालले मी
कळे तू पु ढे आिण मी मागु ती!’

मा याच मनाचे वणन वाटले हे मला! या िदवशीचे ते बाजारातले िफरणे , मघाचे ते

ओढ ातले चालणे –
‘िदमाखात सारे नटोनी थटोनी
िशरी टािकती िद य उ काफुले ’

भगवं तराव– यांचे वै भव– तो सुं दर बं गला– ती ऐटदार मोटार– मा या डो यांपुढून

णाधात िकती तरी िचत्रे झरकन नाचत गे ली.
‘नको द ू ्र शृ ंगार तो दुबळांचा!
तु झी दूरता याहन ू ी साहवे !’

मा या दयात हे च श य सलत होते का? किवते या शे वट या ओळी ऐकताना तर मी

अगदी भान िवस न गे ले.
‘गमे की तु या द्र पात जावे
िमळोनी गळा घालुनीया गळा
तु या लाल ओठांतली आग यावी
िमठीने तु या तीव्र हा या कळा’

िदलीप थांबला. झोपडीत एक बारीक क न ठे वले ला िदवा होता. पण मला भास

झाला– िव ु ीपांनी लखलखणा या राजवाड ात मी झोपले आहे . मी मनात हणत
होते – हे पृ वीचे प्रेमगीत नाही. मा यासार या अने क त णींचे दयगीत आहे . आज
घरोघरी सु िशि त त णींचे हे च आक् रं दन चालले आहे .

िकती तरी वे ळ मी िवचार करीत पडले होते . मी एवढी िशकले ली! बु द्िधवादी बापाची
एकुलती एक लाडकी ले क! असे असून माझे प्रेम सफल का झाले नाही? शरीराचे प्रेम
एकावर िन मनाचे प्रेम दुस यावर! केवढी कुचं बणा ही!

कुचं बणा कसली? िवटं बनाच! भगवं तरावांनी मला मागणी घातली ते हा यांना मी
नकार का िदला नाही?
 िदलीप कुठे होता हे मला ठाऊक न हते – तो माझा वीकार करील की नाही याचीही
मला पु री क पना न हती.

माझे भगवं तरावां वर बसले ले प्रेम– शरीरसु खा या भु केने धारण केले ले मायावी प
होते का ते ?

िदलीपवर माझे प्रेम आहे असे मी दादांना सां िगतले असते तर? यांनी माझी
वे ड ातच गणना केली असती! आप या सु लीला श्रीमं त नवरा िमळावा अशीच
बु द्िधवादी दादांची इ छा होती. श्रीमं ती हणजे सु ख असे च यांना वाटत होते . नाही
तर–

दादा, श्रीमं तीने माणसा या शरीराला सु ख लाभत असे ल! पण या या मनाला?

मे ले या मनांची माणसं वै भवात आनं दानं जगत असतील! मला नाही तसं जगता आलं .
मी तु म या सं कारात वाढले होते , िदलीप या सहवासात लहानाची मोठी झाले होते .
एका िन पाप प याची ह या दृ टीला पडताच वा मीकीसारखा ऋषी आप या
तप चयवर पाणी सोडून शाप ायला तयार होतो हे मी लहानपणापासून पाठ करीत
आले होते . मला भगवं तरावां शी समरस होता ये ईना. यां यासार या बु द्िधवान
माणसांनी राजे रजवाड ां या लहरीवर झुलावं , जगा या बाजारात वतःला िवकू न
यावं , याची खं त वाटायला लागली मला!

झोपडीत, झोपडीबाहे र सवत्र शांतता पसरली होती. या शांतते त मा या मनातले

िवचारच कुणी तरी मोठ ाने बोलत आहे असा भास झाला मला! मला वाटले – ते ऐकू न
िदलीप उठणार तर नाही ना!

मी अं थ णावर उठू न बसले . बारीक केले या िद या या प्रकाशात िदलीप अगदी

अं धुक िदसत होता. िकती शांतपणाने झोपला होता तो! याला ये णारा मले िरया– मला
वाचिव यासाठी याने मघाशी ओढ ात टाकले ली उडी– उ ाची सभा– कशाचीही पवा
न हती याला! मला णभर वाटले , आ ही दोघे ही पा या या ल ढ ाबरोबर तसे च
वाहत गे लो असतो तर? मले िरयामु ळे ीण झाले या िदलीपला मला घे ऊन पाणी तोडता
आले नसते तर? िदलीप या बाहुपाशात मर यात िकती िकती आनं द होता!

पण मा याबरोबर– मा यासाठी िदलीपचा मृ यू? छे ! िदलीप जगायला हवा– खूप खूप

वष जगायला हवा– मा यासारखी साधी वे ल मृ यू या वावटळीत उ मळू न पडली
हणून जगाचे काही नु कसान होणार नाही. पण िदलीपसारखा आम्रवृ –

आता िदलीप मला अगदी प ट िदसू लागला होता. याची आठवण हणून याचे
चु ं बन घे याकिरता मी या या खोलीत गे ले होते , ती रात्र मला आठवली, ती सु त
अतृ त इ छा िकती वे गाने पु हा उफाळू न वर आली, जणू काही ढगातून बाहे र पडणारी
वीजच!
 एकदाच– अगदी एकदाच–

आई मु लाला गाणे हणून झोपवते असे मी हणताच माझा हट् ट पु रिव यासाठी याने
मघाशी किवता हटली होती.

तसा एकदाच– अगदी एकदाच माझा हा हट् ट तो पु रिवणार नाही का?

मूल िकरिक लागले हणजे आई याचा पापा घे तेच की नाही?

तसे एकदाच– अगदी एकदाच–

िदलीप जागा होता ते हा या याशी हा हट् ट मी का धरला नाही. मा या या इ छे त

पाप तर नाही ना?

इ छा ही धु मसणा या अग्रीसारखी असते . ित या धु राने मन भ न गे ले की

िवचाराला आपले डोळे झाकू न यावे लागतात.

माझे शरीर कापत होते . उ कंठे ने आिण भीतीने ही!

पण ते हळू च पु ढे ही सरकत होते .

मी िदलीप या अगदी जवळ गे ले.

एकदाच– अगदी एकदाच मी याचे चु ं बन घे णार होते . याची आठवण हणून– तो

माझा आहे , असे एकांतात वतःशी अिभमानाने हणता यावे हणून–

फुलपाख फुलावर बसते ना? तसे नु सते या या ओठावर ओठ टे कायचे , िन चटकन

मागे हायचे . नाही तर तो जागा होईल िन मग–

नाही, हे चु ं बन िदलीपलासु ा कळता उपयोगी नाही.

मी वाकले . या या िन मा या ओठांत िकती थोडे अं तर उरले होते . पण–

िदलीप एकदम या कुशीव न या कुशीवर वळला. वळता वळता तो पु टपु टला, ‘सु ल,ू
पळ, पळ.’

मी दचकू न मागे झाले . मी मोहवश झाले आहे हे याला कसे कळले ?

छे ! व नात तो ओढ ातला प्रसं ग याला िदसत असावा!

याचे चु ं बन घे याचा धीर मला झाला नाही.

 मी या या पायावर हळू च डोके टे कले . या या ओठांतले अमृ त मला ितथे िमळाले .
मन शांत झाले .

सकाळी मी उठले ते हा झोपडी या दारातून सूयोदय िकती रमणीय िदसत होता! मला
िदलीपने हटले ली ती किवता आठवली– पृ वीचे प्रेमगीत! ती किवता मी पाठ करणार
आहे असे सां गताच िदलीपने आप या दे वदारी खो यातून एक वही बाहे र काढली. तो
चहा करीत असताना मी या वहीतून ती किवता उत न घे तली.

चहा झा यावर िदलीप हणाला, ‘थोडं लांब पडलं तरी हरकत नाही, पण पु लाव नच
जाऊ आपण! नाही तर तू पु हा ओढ ात उभी राहशील– पु हा पा याचा ल ढा ये ईल–
पण आप याला काही तु ला बाहे र काढायची ताकद नाही बु वा!’

झोपडीतून बाहे र पडाय या आधी मी िदलीपला हणाले , ‘मला एक फोटो हवाय

तु झा!’

‘ठीक आहे . घे . हा मी फोटोला उभा रािहलो!’

‘मा याजवळ कॅमे रा नाही!’

‘ याला मी काय क ?’

‘तु यापाशी एकसु ा फोटो नाही?’

‘अ मािदकांचा अजून फोटोच िनघाले ला नाही डॉ टरीणबाई! फोटो कुणाचे िनघतात

सां ग!ू शयती या घोड ांचे, िसने मात या नटींचे , िवलायते या वा या करणा या
राजे रजवाड ांचे–’

मा या चे ह यावरची िनराशे ची छटा या या ल ात आली असावी! तो लगे च

हणाला, ‘लहान मूल झाली आहे त तू! बाकी लहान मु लांना कुठलाही फोटो िमळाला की
यांचं समाधान होतं !’

याने या दे वदारी खो यातून एक फोटो काढून तो मा या हातात िदला. महा माजींचा

होता तो! गु ड यापयं त कसाबसा पोचणारा पं चा िन अं गाभोवती गु ं डाळले ले एक शु भर्
खादीचे व त्र यांखेरीज यां या अं गावर काही न हते . मला एकदम हर ारला
पािहले या िहमालया या उं च उं च िशखरांची आठवण झाली. या फोटोतले गां धीजींचे ते
हा य िहमालयातून िनघणा या गं गेसारखे प्रस न वाटले मला!

िदलीप हणाला, ‘हा फोटो पाहन ू एका लहान मु लानं मला िवचारले ले प्र न तु ला
सां गतो. यांची उ र मला काही अजून बरोबर सापडली नाहीत. तु ला सु चताहे त का
पहा! पिहला प्र न– गां धीमहाराज हातारे आहे त का? दुसरा, ते का हसताहे त? ितसरा,
 यांची बाग आहे का? चौथा, यांनी सदरा का घातला नाही?’

बं ग यावर ये ईपयं त हे प्र न सारखे मा या मनात घोळत होते .

िदलीप आप या मे ह या या घराकडे गे ला. आजारी आईपाशी थोडा वे ळ बसून तो

सं याकाळ या सभे या कामाला लागणार होता.

मी बं ग या या फाटकात पाऊल टाकले मात्र! मा या छातीत ध स झाले !

भगवं तराव मुं बईहन

ू परत आले होते .

‘कुठं होतीस रात्री?’ यांनी माझे वागत केले .

‘ओढं हणून एक खे डेगाव आहे जवळ, ितथं गे ले होते .’

‘कशाला?’

‘िदनकर आजारी होता फार!’

यां या मु दर् े वर सं शयाने साम्रा य पसरले ले िदसले . ते तीव्र वराने हणाले ,

‘आजारीपणाची ही थाप मी ऐकू न घे णार नाही. या या बे छट ू चळवळी,

राजे साहे बां या िव तो लोकांना दे त असले ली िचथावणी– दररोज िरपोट ये त होते
मुं बईला. राजे साहे ब अगदी सं तापून गे ले आहे त. ितकडं सरकार द कासाठी यांना
छळतं य िन इकडं हा िदनकर–’

मी एक फोटो छातीशी ध न उभी आहे इकडे आता कुठे यांचे ल गे ले.

ते तावातावाने हणाले , ‘ याचाच फोटो असे ल हा! मा या घरात तू याची पूजा–’

ते एकदम थांबले . यांनी तो फोटो खसकन् मा या हातून िहसकावून घे तला िन बाहे र

बागे त िभरकावून िदला. मी धावतच बागे त गे ले. फोटो या काचे चे तु कडे तु कडे झाले
होते . पण आतली गां धींची मूती हसतच होती.

पदराने फोटो पु सून तो मी यांना दाखिवला. ते शरमले .

‘मी चु कलो’ हे श द काही यां या त डातून बाहे र पडले नाहीत.

दुपारी जे वायला पानावर बसावे असे वाटे नाच मला! सकाळ या या खट यामु ळे मन
उदास झाले असे मला पिह यांदा वाटले . पण...
 ही मनाची तक् रार न हती; शरीराची होती, बाळा या वे ळची आठवण झाली मला.

अगदी बे चैन झाले मी! पु हा आई होणार! िकती आनं दाची गो ट होती ही!

पण–

मा या पोटात वाढणारे बाळ– ते भगवं तरावांचे होते . या भगवं तरावांनी आजच

सं शया या भरात गां धींचा फोटो िभरकावून िदला होता यांचं बाळ–

सारी दुपार मी िदलीपने िदले या गां धीं या या फोटोकडे पाहत बसले . या या या

चार प्र नांची उ रे शोधून काढ याचा मी एकसारखा प्रय न करीत होते .

पण–

शे वटी कंटाळू न मी वतःशीच हटले , ‘बी.ए. या परी े चे प्र न यांपे ा फारच सोपे
हे च खरे !’

चार वाजता चहा घे ता घे ता भगवं तराव हणाले , ‘तू आज या सभे ला जाणारच

असशील!’

‘कुठ या?’ मी मु ामच िवचारले .

‘ या िदनकरनं पाचपं चवीस खे ड ांतले शे तकरी गोळा केले आहे त! मोठी सभा भरणार
आहे हणे आज!’

‘मला बरं वाटत नाही. नाही तर गे ले असते मी सभे ला!’

‘जाणार असशील तर जाऊ नकोस हणून सां गणार होतो मी तु ला!’

‘का?’

‘आपली बायको गोळी लागून मरावी असं कुणाही नव याला वाटत नाही हणून!’

‘ हणजे ?’

मा या प्र नाचे उ र न दे ता ते िनघून गे ले.

यां या या वा याचा अथ?

अथ कसला? आज सभे त काहीतरी अनथ होणार हे उघड होते .

 सभे या वे ळी गोळीबार क न ती उधळू न लावायचा अिधका यांचा डाव असावा!
आपली बायको गोळी लागून मरावी असं कुणाही नव याला वाटत नाही, असे
भगवं तराव हणाले . असे का बरे बोलले ते ? मी सभे ला गे ले तरी मलाच गोळी लागे ल
असे यांनी का गृ हीत धरावे ? सभे त िदनकर या जवळच मी बसणार! मला गोळी
लाग याचा सं भव. हणजे –

छे !

नु सती सभा उधळायची नसे ल पोिलसांना! िदलीपला जगातून नाहीसा कर याचा बे त

असावा यांचा!

िजथे बे गडी प्रित ठे साठी एका सं थािनकाकडून पोट या पोरीचा बळी िदला जातो
ितथे िदलीपसार या वै यां या प्राणांची पवा कोण करणार?

मी वे ड ासारखी घड ाळाकडे पाह ू लागले . घड ाळाचे काटे िकती जलद चालताहे त

असे मला वाटू लागले . साडे चार-पावणे पाच-पाच! अग बाई गं !

सहाला सभा होती. अवघा एक तास रािहला. साठ िमिनटे -एकू णसाठ िमिनटे . अ से
धावत जावे िन िदलीपला कुठे तरी दरू दरू लपवून ठे वावे अशी तीव्र इ छा मा या मनात
उ प न झाली.

पण िदलीप माझे ऐकेल का? लढाईवर िनघाले या सै िनकाला अश् अडवू शकत
नाहीत. वतः आजारी असूनही आजची सभा याने बोलावली होती. ‘सभे ला जाऊ
नकोस’ हणून मी याला सां गायला गे ले तर तो माझी नाही नाही ती थट् टा करील,
‘िकतीही िशकली तरी बाई हणजे भागूबाई’, असे काही तरी हणे ल आिण हसत हसत
मा यापु ढून धावत िनघून जाईल.

काय करावे हे च सु चेना मला!

मी घड ाळाकडे पािहले . आता स वापाच होऊन गे ले होते .

मी गां धीं या फोटोकडे पािहले . यांचे ते हा य– काय बरे असावा या हा याचा अथ?

एकदम एक क पना सु चली मला! मी घाईघाईने पत्र िलिहले –

‘िदलीप! मी अगदी अं थ णावर पडून आहे . घरी आ यापासून छातीत कळा ये ताहे त!
घटकेचासु ा भरवं सा वाटत नाही मला! तु झी दृि टभे ट हावी असं फार वाटतं य! पाच
िमिनटं सवड काढून आ ा या आ ा ये शील का? आता आलास तर–

ये शील ना?
 तु या वाटे कडे डोळे लावून पडले आहे मी!’

पत्र घे ऊन सायकलव न सभे या जागी ताबडतोब जा यािवषयी मी नोकराला पु हा

बजावले .

साडे पाच होऊन गे ले.

पाच प तीस– पाच चाळीस– िमिनटािमिनटाला माझे मन अिधकािधक गु दम न जात

होते .

जणू काही पा यात बु डत होते – एक िमिनट झाले की आणखी एक गटां गळी खात होते .

मनात नाही नाही या शं का ये ऊ लाग या.

या गड ाची िन िदलीपची गाठ पडे ल का? िदलीप फार गडबडीत असे ल. कदािचत हे
पत्र न वाचताच तो िखशात ठे वील– कदािचत ते वाचून फाडूनही टाकील.

आिण मग? सहा वाजता सभा सु होईल. लगे च–

बाहे र सायकलची घं टा खणखणली. मा या पाठीतून कशा कळा ये ऊ लाग या. तशीच

धावत मी पु ढे गे ले.

मी िवचारले , ‘पत्र िदलं स का रे ?’

‘ हय बाईसाहे ब!’

‘कुठं होते ते ?’

‘ यांची आई लई िबमार हाय. घरी हते ते !’

िदलीपची आई फार आजारी आहे ऐकू न मला िवल ण आनं द झाला. आता याला
आईपाशीच बसून राहावे लागे ल– काही के या सभे ला जाता ये णार नाही–

छे !

िकती वे डी होते मी! िदलीपचे मन घडिवताना ब्र दे वाने नु स या फुला या परड ाच

जवळ ठे व या न ह या. ड गरावर या िशलाराशींचासु ा याने उपयोग केला होता!

िदलीपचे आईवर प्रेम होते – अगदी उ कट प्रेम होते हे खरे .

पण मातृ भम
ू ीवर याची अिधक भ ती होती– कत यावर याची अिधक श्र ा होती.
आई या नाकाशी सूत धरले ले असले तरी बरोबर सहा वाजता तो सभे या जागी हजर
होईल यािवषयी मला शं का न हती. कुणी िवचारले च तर तो हसत हणे ल. ‘अमर अशी
एकच आई माणसाला असते – मातृ भम ू ी!’

घड ाळात पावणे सहा झाले होते . माझी छाती धडधडू लागली. िदलीपने मा या
पत्राने तु कडे तुकडे क न ते वा यावर टाकले असतील? छे !

सु ल ू अ यव थ आहे हणून ितला भे ट याकिरता तो वा यासारखा इकडे धावत ये त

असे ल!

मी घड ाळाकडे पािहले – पाच स े चाळीस. हळू हळू पु ढे सरकणारा तो दु ट

िमिनटकाटा! काळपु षाचे पाऊलच जणू काही.

मला घड ाळाकडे पाहवे ना, जागे वर बसवे ना, कसलाही िवचार करता ये ईना.

मी अ व थपणे िदवाणखा यात इकडे ितकडे फे या घालू लागले .

एकदम माझे अं ग शहारले . फे या घालता घालता माझे ल एका िचत्राकडे गे ले. ते

क् र चवधाचे िचत्र! िकती आवडीने मी ते िवकत घे तले होते ! बाळ गे यावर एकसारखे ते
डो यांसमोर नको हणून खाल या िदवाणखा यात मी ते लावायला सां िगतले होते .

िचत्रांतली ती हताश त णी– र ताने भरले या िनजीव प याला पोटाशी ध न

या यावर अश् गाळणारी ती असहाय त णी– ित यात मला माझे प्रितिबं ब िदसू
लागले .

आता सहा वाजता शे तक यांची सभा सु होईल. काहीतरी कुरापत काढून पोलीस
गोळीबार करतील. फाजील राजिन ठ पोलीस अिधकारी मु ाम िदलीपचा ने म ध न–

या िचत्राकडे मला पाहवे ना. या र तबं बाळ प या या जागी मला िदलीप िदसू
लागला.

मी भयभीत होऊन त ड िफरिवले .

पण ितथे ते दु ट घड ाळ होते .

सहा वाजायला अवघी दहा िमिनटे उरली होती! एखा ा रा सा या िवक् राळ
जबड ाप्रमाणे ते घड ाळ मला िदसू लागले . माझे अं ग शहारले . मी डोळे िमटू न घे तले .

आता घड ाळ िटक-िटक करीत न हते . या यातून बं दुकी या गो या िनघत हो या.

सूं – सूं –
 मी दो ही कानांत ग च बोटे घातली.

माझे अं ग घामाने िनथळू न गे ले. घशाला कोरड पडली. पाय लटपट कापू लागले . िकती
वाजले हे पाह याकिरता मी डोळे उघडले . पण मला घड ाळाकडे पाहवे ना.

िदवाणखा यात या कोप याकडे मी पाह ू लागले . ितथे सतार उभी क न ठे वली होती.
ल न झा यावर मला न सां गताच ही उं ची सतार भगवं तरावांनी मु ाम आणली होती. मी
मधूनमधून ती वाजवावी असे यांना वाटे . पण मी मात्र ितला कधीच हात लावला
न हता. एकदा यांनी वाजव याचा फार आग्रह केला ते हा मी हटले होते , ‘आज नाही
वाजवणार मी ती!’

‘मग के हा?’ यांनी हसत िवचारले होते .

‘तु मचं िन माझं मोठं भांडण होईल ते हा–!’

‘ हणजे तू आता कधीच सतार वाजवणार नाहीस हणायचं !’

यां या प्रीतीचा तो आ मिव वास पाहन

ू मीसु ा मनात हणाले होते ,

‘खरं च! आमचं दोघांचं कधी कधी भांडणच होणार नाही! मग सतार वाजवायची पाळी
मा यावर ये तेय कशाला?’

मात्र यांना अडिव याकिरता मी हणाले होते , ‘असं च नाही काही! आपला बाळ
मोठा डॉ टर होऊन दरू दरू जाईल, आपली लाडकी ले क ल न होऊन आप याला सोडून
सासरी जाईल आिण तु ही िन मी दोघे च घरात राह–ू ते हा मी या सतारीला हात
लावीन!’

व नात व न पडावे तसे होते हे माझे बोलणे !

िकती गोड होती ती व ने ! कुठे िव न गे ली ती? फुलांचा सु गंध जातो ितथे ? सं गीताचे
सूर जातात ितथे ?

मा या डो यात वादळ घ गावू लागले . पलीकडे घड ाळातून सूं – सं – असा आवाज

िनघत होता. हे सारे सारे िवसर याकिरता–

मी सतारीची गवसणी काढली. ित या तारा जु ळिवता मनातला सारा ग धळ नाहीसा

होईल अशी माझी क पना होती.

पण माझा हात आता माझा रािहला न हता!

 एकदम एक तार तु टली. ित या या क ण क् रं दनाचा प्रित वनी मा याही मनात
ितत याच तीव्रते ने उमटला.

मघाशी िदलीपकडे पाठिवले ला नोकर धावतच दारात आला व हणाला, ‘साहे ब

आले त!’

साहे ब आले त?

भगवं तराव म ये च कसे आले ? िदलीपला गोळी लागली हे मला सां गायला?

मी झटकन पु ढे होऊन पािहले .

फाटकापाशी सायकल ठे वून िदलीप घाईघाईने बं ग यात िशरत होता.

अजून मी याला िदसले न हते .

आनं दा या झो यावर बसून मा या मनाने िकती उं च उं च झोका घे तला पण–

दुस याच णी तो झोका तु टला. माझे मन एकदम एका दरीत कोसळले .

मी िदलीपला फार आजारी आहे असा िनरोप पाठिवला होता. या या छातीत भयं कर
कळा ये ताहे त ते माणूस िदवाणखा यात फे या घालीत राहील की अं थ णावर पडून
राहील?

मी धावतच मा या वर या खोलीत गे ले. माझे आजारपणाचे नाटक िदलीपला कळले

तर–

आ या पावली तो िनघून परत जाईल.

काहीही क न घटका दोन घटका मा यापाशी बसे ल असे करायला हवे !

घाईघाईने खोलीचे दार लोटू न मी अं थ णावर ये ऊन पडले .

िदलीप हळू च दार उघडून आत आला. तो दार उघडे च ठे वीत होता. मी क हत हटले ,
‘उजे डाचा त्रास होतोय रे मला! दार झाक ते !’

दार लोटू न तो पु ढे आला– अगदी मा याजवळ आला.

मी डोळे िमटू न घे तले .

िकंिचत वाकू न काप या वराने याने हाक मारली, ‘सु ल.ू ’

 या या वरात या या कंपाची जाणीव होताच मा या अं गावर रोमांच उभे रािहले .
तो कंप या या दया या तारांचा होता, भीतीने याकुळ झाले ली प्रीती जणू काही या
तारांतन
ू आपले मनोगत य त करीत होती.

‘सु ल’ू – दोन अ री साधा श द! लहानपणापासून लाखो वे ळा तो मा या कानात

पडला होता. पण या श दात िकती मधु र रस भरला आहे याची मला क पना आली.

एकदम डोळे उघडावे िन िदलीपला घट् ट िमठी मा न खूप खूप रडावे असे मा या
मनात आले . पण डोळे उघडले की माझे आजारपणाचे स ग बाहे र पड याचा सं भव होता.
आजा याचे डोळे ने हमीच िनराळे िदसतात! माझे तसे कसे िदसतील?

िन मग– मी आजारी नाही असे वाटू न िदलीप रागाने चालता झाला तर?

छे !

मी हालचाल न करता तशीच पडून रािहले .

मा या उज या गालावर एकदम दोन उ ण थब पडले .

िदलीप या डो यांत अश् ?

िन ते मा या गालावर पडताहे त!

छे ! मी व नात असावी!

मोठ ा क टाने हात वर क न मी तो उज या गालाकडे ने ला.

अश् च होते ते !

अन िदलीपचे !

मा यासाठी या या डो यांतन ू आले ले अश् . ते दयातच जपून ठे वायला हवे त.

वाती या पावसा या वे ळी समु दर् ात या िशं प यांची त डे उघडतात हणे ! तशा मा या
सव भावना–

मी चटकन डोळे उघडले .

िदलीप मा याकडे िकती याकुळ दृ टीने पाहत होता. ता ा मु लाला आईची आठवण
हावी पण ती याला कुठे िदसू नये ! अशा ि थतीत या या डो यांत जो असहाय क ण
भाव उभा राहतो, तो िदलीप या नजरे तही...
 याचे ते डोळे अजून ज से या त से मा या डो यांपुढे उभे आहे त. िचत्रपटात
माणसाची मु दर् ा हवी ते वढी मोठी िदसते तसा याचा अश् पूण चे हरा मला अजून
िदसतोय.

ते िलहायला लागले की हातच थांबतो!

एखादे वे ळी खूप उकडते , आभाळ ढगांनी काळे कुट् ट होऊन जाते , पण पाऊस मात्र
काही के या पडत नाही! तसे झाले आहे माझे . डो यात िवचारांचे वादळ सु आहे ,
दयात भावनांचे तु फान माजले आहे . पण–

रामगडहन ू ये थे आले ते हा वतःची कहाणी िलिहणे हे कादं बरी िलिह याइतके सोपे
आहे असे वाटत होते मला. पण िलिहता िलिहता एक गो ट मला पु री कळू न चु कली–
मनु य शं भर सुं दर कादं ब या िलहील. पण आ मचिरत्र एकदाच िलहायचे असले तरी
या या हातून ते पार पडणार नाही.

स दयाइतकी स याची उपासना सोपी नाही.

प्र ये काचे आ मचिरत्र ही एक कादं बरीच असते ! पण कादं बरी याची याला
िलिहता ये त नाही– िन दुस याला ित यातले िकती तरी प्रसं ग कधीच कळत नाहीत.

िकती िकती तयारी क न मी िलहायला बसले होते . त्रीजीवनावर या िकती तरी

नावाजले या कादं ब या मा यापु ढे पड या आहे त. पण ल ात कोण घे तो? माये चा
बाजार, सु िशले चा दे व, दौलत, िवधवाकुमारी, सु कले ले फू ल, उ का, भं गले ले दे ऊळ–

या सा या कादं ब यांत या नाियका पिह या-पिह यांदा अगदी जवळ या वाटत

हो या. मा या िन यां या आयु यात फार सा य आहे अशी माझी क पना होती. यमु ना,
प ा, सु शीला, िनमला, मथू, कृ णा, उ का, अनू– मा याप्रमाणे याही सा याजणी
िपं ज यात हो या. यां या िपं ज या या लोखं डी गजां या आकारात थोडाफार फरक
असे ल. एकी या िपं ज याचे दार ढीने बं द केले असे ल, दुसरी या िपं ज याचे दार यसनी
नव याने अडवले असे ल, ितसरी या िपं ज यात पिरि थतीने क डमारा केला असे ल! पण
या सा या जणींची धडपड िन तडफड एकाच गो टीसाठी होती. आपाप या िपं ज यातून
बाहे र पड यासाठी!

यां यासारखी मी िपं ज यात आहे असे मला परवापरवापयं त वाटत होतं . माझी
कहाणीही यां यासारखी आहे अशी मी क पना क न घे तली होती. पण आज–

आज मला प ट िदसतं य! मी वतं तर् आहे , िपं ज याबाहे र आहे . पण–

माझे ल न काही जु या प तीने झाले ले नाही. िदलीपवर माझे प्रेम आहे असे सां गन
ू
मला भगवं तरावांपाशी घट फोट मागता ये ईल. या िदवशी सभे या वे ळी िचथावणी
 ायला िदलीप सभे तच न हता. या वे ळी तो आम या बं ग यात मा या खोलीत, अगदी
मा या बाहुपाशात होता ही खरीखु री गो ट सां गन
ू मला याला सोडिवता ये ईल–

पण हे सां गायचा धीर मला होईल का?

मी िपं ज याबाहे र खरी! पण मी बाहे र िपं ज यापाशीच घु टमळत पडले आहे . माझे पं ख
कापले आहे त. मला उडावं सं वाटतं य! पण उडता ये त नाही. आभाळाचा िनळा रं ग मला
हाक मारतोय, रानातली िहरवीगार झाडे हात हलवून मला बोलवताहे त. पण–

माझे पं ख कापले ले आहे त.

ते कुणी कापले हे मला ठाऊक नाही, ते कधी कापले हे मला आठवत नाही.

पण मला उडता ये त नाही– पं खसु ा फडफडवता ये त नाहीत.

िदलीप, तू अ मानात भरा या घे णारा ग ड आहे स. पं ख कापले या मा यासार या

पि णीला तु यावर प्रेम करायचा काय अिधकार आहे ? काय हणालास? ‘कापले ले पं ख
वाढतात!’

ही फड यांची ‘दौलत’– ही खांडेकरांची ‘िहरवा चाफा’– ही–

सा या कादं ब यांचा मला खूप उपयोग होईल असे वाटले होते . कुणाची भाषे ची लकब,
कुणाची उपमा, कुणाचे दुसरे काही मी िलिहता िलिहता उचलले असे ल, पण–

आता हा शे वटचा प्रसं ग िलिहताना मा या या सा या आवड या कादं ब या मला

खोट ा वाटू लाग या आहे त. ही फड यांची िनमला– ही खांडेकरांची– सु लभा–

यांचे प्रेम सफल झाले . मा यासारखा िविचत्र प्रसं ग आला नाही यां या
आयु यात!

श्रीमं त धनं जयाला सोडून अिवनाशकडे ओढ घे णारी िनमला आिण जहािगरदार

होणा या िवजयला िझडका न गरीब मु कुंदावर एकिन ठ प्रेम करणारी सु लभा या घरोघर
आढळणा या मु ली आहे त का?

तसे असते तर मीसु ा भगवं तरावां या मागणीला नकार दे ऊन िदलीपचा शोध

करायला उ र िहं दु थानात िनघून गे ले असते . मोठी छान कादं बरी झाली असती ती!
का मीरचे चार पाने सुं दर वणन आले असते ित यात?

पण–
 िदलीपकडे मन ओढ घे त असूनही मी भगवं तरावांची प नी झाले . मला िदलीप हवा
होता– मात्र याचे दािरद्य नको होते – याचे अिनि चत जीवन नको होते .

आिण आता? आज?

मला भगवं तराव हवे त. पण यांचे गु लामिगरीचे जीवन नकोय! आप या बु द्िधम े चा

जगा या बाजारात िललाव मांडणारा मनु य? छे –! तो मनु य नाही!

जगा या दृ टीने मी भगवं तरावांची आहे . मनाने मी िदलीपची आहे .

नाही. मी नु स या भगवं तरावांची नाही, एकट ा िदलीपचीही नाही. मी मा या

बाळाची आहे .

िदलीपची सु टका हावी हणून मी आता या आता रामगडला धावत गे ले, या

िदवशीची सारी हकीगत राजे साहे बांना सां िगतली तर–

जगा या दृ टीने मी कलं िकत ठरे न. भगवं तराव पु हा माझे त डही पाहणार नाहीत.
उ ा मा या पोटी ये णा या बाळाला आपली आई कलं िकत आहे असे कुठू न तरी कळे ल
ते हा याला काय वाटे ल?

छे !

मा यािशवाय याचे अि त व कुणालाही ठाऊक नाही, या या पोटात या

बाळजीवासाठी मला ग प बसायला हवे – भगवं तरावांची धमप नी हणून जगात
जगायला हवे .

पण मी त डाला कुलूप घातले तर िदलीपची सु टका कशी होणार? भगवं तरावांनी या

बाबतीत मौन धरले आिण सभे या वे ळी आपण दुसरीकडे होतो एवढे सु ा िदलीपने
कोटात सां िगतले नाही.

िदलीप, मा या अब् साठी तू हसत वतःचा बळी दे णार? नको रे ! या वे ळी तू कुठे

होतास हे तू कोटात सां िगतलं नाहीस? अब् – प्रित ठा– लोक काय हणतील– या
बागु लबोवांना िभऊन मी िदलीपचा बळी दे ऊ? दे वा–

उ केला मी दुबळी हणत होते , पण ही कसोटीची वे ळ ये ताच मी ित याहन ू दुबळी ठ

लागले आहे . मला िदलीप हवा आहे . पण या यावर माझे प्रेम आहे हे लोकांत कबूल
करायला मात्र मी तयार नाही.

िकती ढ गी आहे मी!

 दे वाने त्रीजातीला दुबळे पणाचा शापच िदला आहे का?

कुठ याही त्रीला आपले खरे खु रे आ मचिरत्र िलिहता ये णार नाही हे च खरे . शरीराने
ती एकाची होते . पण ितचे मन दुस याकडे ओढ घे त असते . ितचे अं तःकरण अने क
ं ां या र ताने हाऊन िनघावे , असाच िनसगाचा सं केत आहे का? शारीिरक प्रेम आिण
मानिसक प्रेम, प्रीती आिण यि त व, वा स य व ये यवाद, स दय आिण स य, सु ख
िन याग–

नदी या प्रवाहातले मोठमोठे भोवरे पाहन

ू पोहायला पडले या माणसाचे हातपाय
गळू न जावे त! अगदी तसं च वाटतं य मला!

जवळजवळ मिहनाभर या आठवणी िलिहते य मी! पण एकदा िलिहले ले पु हा वाचून

पाह याचासु ा धीर होत नाही मला!

तापात वायू झाला हणजे मनु य ते च ते च बडबडू लागतो ना? मीही तसे च काही तरी
िलहीत बसले आहे की काय कुणाला ठाऊक!

वाटते , इथे च थांबावे . एखा ा वे ळी मनात ये ते, हे सारे िलिहले ले फाडून टाकावे .

पण–

तो शे वटचा प्रसं ग अजून िलहायचा रािहलाच आहे की!

िदलीप या डो यांतले अश् मा या गालावर पडले , मी चटकन डोळे उघडले .

तो मला णभर भे ट याकिरता हणून मु ाम आला होता. सभे त गोळीबार होणार ही

बातमी यालाही कळली होती. मी इतकी आजारी असून भगवं तराव बाहे र कसे गे ले
याब ल म ये च याने आ चय य त केले . तो मला धीर दे त होता. सभा सं प यावर
पु हा ये ऊन जाईन हणून सां गत होता. भगवं तरावांना िनरोप पाठवू का हणून िवचारीत
होता. मी मात्र ‘हं ’ आिण ‘अं हं’ यापलीकडे त डातून दुसरा उद्गार बाहे र पडणार नाही
याची द ता घे त होते .

कर–कर–करर–

बाहे र एकदम मोटार थांबली. िदलीपचे िमत्र याला सभे कडे ने याकिरता घाईघाईने
आले असावे त अशी माझी खात्री झाली. यालाही तसे च वाटले .

िज यावर पावले वाजू लागली. मा या दयातील धडधड वाढू लागली.

काही झाले तरी िदलीपला जाऊ ायचे नाही असा मी मनाशी िन चय केला.
पावलांचा आवाज जवळजवळ ये ऊ लागला.

‘अग आई गं ’ हणून छाती दो ही हातांनी घट् ट दाबून धरीत मी अगदी अ फू ट

वरात िकंचाळले .

िदलीप एकदम मा याकडे वळला.

याने जाऊ नये हणून मी वे दनांनी याकुळ झा याचे स ग करीत याचे दो ही हात
मा या हातात घट् ट ध न ठे वले .

दार एकदम उघडले .

भगवं तराव दारात उभे होते .

‘अग आई ग!’ कुणी तरी गळा दाबावा अशा िविचत्र वरात मी मोठ ाने ओरडले
आिण िदलीप या ग यात घट् ट िमठी मारली.

पु ढे काय झाले ते मला कळले च नाही.

मी डोळे उघडले ते हा िदलीप मा यापाशी बसला होता. या या घड ाळात साडे सहा

वाजून गे ले होते . भगवं तराव दार बाहे न लावून के हाच िनघून गे ले होते .

मी शु ीवर ये ताच दो ही हातांनी त ड झाकू न घे ऊन िदलीप सद्गिदत वराने

उद्गारला, ‘सु ल,ू प्रीती ही कत याची वै रीण आहे हे पु तकात पु कळदा वाचलं होतं मी!
पण आज ते अनु भवानं समजलं मला!’

याचा हात मा या हातात होता. तो झटकन सोडवून घे त तो हणाला, ‘सु ल,ू केवढा
घात केलास तू माझा!’

पायात एकदम काचे चा तु कडा िशरावा तसे ते श द या वे ळी माझे काळीज कापीत

गे ले.

पण ते अ रशः खरे होते !

मा यापु ढे पडले ली ही तार– नाही. या तारे तले ते श द पु हा वाच याचा धीरच होत
नाही मनाला!

पण अशु भ वाचले नाही हणून ते टळते थोडे च!

िदलीपला फाशीची िश ा झाली!

 काळोख– काळोख– काळोख–

या काळोखात आशे चा एकच िकरण! पण तोही िकती अं धक ू ! राजे साहे ब िदलीपचे

हणणे पु हा एकदा ऐकू न घे णार आहे त. पण गे या सबं ध मिह यात या िदलीपने ‘मी
िनरपराधी आहे .’ या तीन श दांपलीकडे एक अ रही उ चारले नाही, तो यां यापु ढे
आपली कैिफयत कसली दे णार? उ ा राजे साहे बां या यायिप्रयते चा नगारा
वतमानपत्रांत वाजू लागे ल.

आिण एके िदवशी सकाळी– रामगड या या तु ं गात– माझा िदलीप–

काय िलह?ू

डोळे भ न आ यामु ळे िलहायला िदसत नाही.

िदलीप, प्रेम पातकी होत असे ल! पण क पा तीही ते घातकी होणार नाही. तु झी ती

िमठाची पु डी अजून मा याजवळ आहे – तू िदले ला हा गां धींचा फोटो मा यापु ढे अजून
हसत आहे . या फोटोिवषयी या मु लाने तु ला िवचारले या प्र नाची उ रे मला अजून
सु चली नाहीत. पण–

दादा सतार वाजिवताहे त. यांची ती आवडती चीज– ‘इस तनधनकी कोन बढाई–’

दादा आज असे भे सरू का वाजवताहे त? ते हातारे होऊ लागले आहे त हणून की–

िदलीपने िदले ले हे खिलल िगब्रानचे पु तक,– ‘वे डा!’

हे एकस टावे पान. या वा याखाली तांबड ा पे ि सलीने िदलीपने खूण केली आहे .

’Then we left that sea to seek the Greater Sea ’ – ‘हा सं कुिचत समु दर् सोडून
महासागराचा शोध कर याला आ ही िनघालो.’

िदलीप, तू महासागराकडे चालला आहे स!

आिण मी!
 ३
आिण मी?

या प्र निच हाकडे एक मोठा शाईचा डाग पडला होता. या यापु ढे –

दादासाहे बांनी भराभर वहीची पु ढली पाने चाळू न पािहली. सारी कोरी होती. सु लन
ू े
‘आिण मी?’ या श दापु ढे एक अ रही िलिहले न हते .

दादासाहे ब या प्र निच हाकडे िकती तरी वे ळ पाहत रािहले . िचत्रपटात अगदी
लहान िदसणारी आकृती जवळ ये ता ये ता जशी मोठी होऊ लागते तसे ते प्र निच ह
मोठे मोठे होत जात आहे असा यांना भास झाला. कोय यासारखी िदसणारी याची ती
आकृती यांना पाहवे ना. यांनी डोळे िमटू न घे तले .

यां या िमटले या डो यांपुढे लगे च दुसरा प्र न उभा रािहला– सु ल ू कुठे गे ली

असे ल?

रामगडला?

कशाला? िदनकरची सु टका करायला? पण याची मु तता करता करता पोरगी

वतः या ग याला फास लावून घे ईल. सभे या वे ळी िदनकरबरोबर एकांतात होते असे
ितने जाहीर रीतीने कबूल करणे हणजे वतः या सं सार-सु खावर िनखारा ठे व यासारखे
होते .

छे ! असला अिवचार ती करायला लागली तर ितला आवरणे हे आपले कत य नाही

का?

अिवचार?

एक िनरपराधी मनु याचे प्राण वाचिव याकिरता स य सां गणे हा अिवचार की िवचार?

दादांचे बु द्िधवादी मन या कृतीला अिवचार हणायला तयार होईना.

मात्र ते कुरकुरत होते – सु लन

ू े िदनकरवर प्रेमच केले नसते तर हा सारा ब्र घोटाळा
टळला असता!

लगे च ते च मन उद्गारले – एखा ावर प्रेम करणे िकंवा न करणे काही माणसा या
हातातली गो ट नाही. प्रेम हे का यासारखे आहे . ते क न होत नाही. बारा या वषापासून
सतरा या वषापयं त िदनकर या सहवासात सु ल ू वाढली! या सहवासाचे सं कार ित या
मनावर झाले यात अ वाभािवक असे काय आहे ? िदनकर ित या आयु यात पु हा आला
नसता तर ितला याची कदािचत आठवणही झाली नसती! आिण झालीच असती तर
आयु यातले एक गोड व न यापलीकडे या मृ तीला ितने मह व िदले नसते !

काय झाले असते , यापे ा काय होणार आहे याचाच िवचार आधी केला पािहजे असे
िवष ण मनाने वतःला बजावीत ते खु चीव न उठले . पण यांना पु ढे पाऊल टाकावे से
वाटे ना. अगदी गळू न गे यासारखे झाले होते यांना!

यांनी घड ाळाकडे पािहले , कॉले जला जायची वे ळ होत आली होती. अजून आपण
साडे सातचा चहासु ा घे तला नाही याची यांना आता कुठे आठवण झाली. बहुधा बाबू
आठ-साडे आठ वाजता चहा घे ऊन आला असे ल– पण आपण वाच यात अगदी गढून
गे लो असे पाहन
ू तो मु काट ाने परत गे ला असावा.

टे बलावर सु लच
ू ी ती जाडजूड वही उघडीच पडली होती. ित यातले ते शे वटले
प्र निच ह दादासाहे बांकडे टवका न पाहत होते .

यांनी िविचत्र दृ टीने या वहीकडे पािहले . मृ ितभ्रंश झाले या मनु यासारखी

यांची नजर िदसत होती. या वहीत या पानांतन ू बोलणारी सु लोचना– छे ! ितची
ओळखच पटत न हती यांना! या गो टी ती स य हणून सां गत होती या यांना
एखा ा कादं बरीसार या वाटत हो या. यांनी लहानाची मोठी केले ली यांची सु ल,ू
यांना गे ली पं चवीस वष ठाऊक असले ली बु द्िधवादी सु लोचना या वहीत या सु लप ू े ा
अगदीच िनराळी होती. ित या डो यात असले वे ड कधी काळी ये ईल हे –

वा याने या वहीची पाने फडफडू लागली. जणू काही सु लच

ू हणत होती– दादा
वालामु खी या पृ ठभागावर द्रा ांचे मळे िदसत असले तरी या या पोटात आग
भडकत असते ! माणसाचं आयु यही असं च आहे . बाहे र या जगाला याचा प ासु ा
नसतो अशी अनं त सु खं, व न आिण आशा या या अं तरं गात फुलत असतात आिण
अगिणत दुःखं िन िनराशा या या दयात जळत असतात.

वही या पानांची ती फडफड दादासाहे बांना अ यं त कणकटू वाटली. जणू काही

काव यांची कावकावच.

िकंिचत ओणवून यांनी ती वही िमटू न टाकली.

वही या पलीकडे टे बलावर िमठाची पु डी उघडी पडली होती. ित यावर यांची दृ टी

िखळू न रािहली! िदनकरने बारा वषांपव ू ी िशरोड ाहन ू आणले ले ते िचमूटभर मीठ! पण
सु लनू े िकती आ थे ने जपून ठे वले होते ते ! ते िमठाचे कण चमकत होते . काय हणत होते
ते ?

बु ीचा बिडवार मांडणा या आप या मनाचा जणू काही ते उपहासच करीत आहे त असे
दादासाहे बांना वाटले .
 यांना एकदम सु लन ू े िलिहले या वा याची आठवण झाली. हे मी ज मभर जपून
ठे वीन असे ितने िदनकरला वचन िदले होते . मग ही पु डी इथे च टाकू न ती कुठे िनघून
गे ली? आ मह ये चा िवचार प का झा यावर तर ती–

बाहे र घं टा खणखणली पण जागे व न हल याची यांना इ छाच होईना.

बाबू तारे चा िलफाफा घे ऊन आत आला. दादासाहे बांना तारे चा नं बर लवकर सापडे ना.
शे वटी यांनी कागदावर कशीबशी सही क न तो बाबूकडे िदला. बाबू तो घे ऊन बाहे र
गे ला.

तार फोडावी की न फोडावी या िवचारात ते त ध रािहले . यांचा चे हरा अिधकच

िचं तातु र झाला! शे वटी काप या हाताने यांनी तो िलफाफा उघडला.

तार भगवं तरावांची होती. यांनी िलिहले होते – ‘सु लोचना अजून आली नाही. मी फार
आजारी आहे . ितला घे ऊन ताबडतोब या!’

वाह या जखमे ला जोराचा ध का लागावा तशी दादासाहे बां या मनाची ि थती झाली.
ते अगदी ग धळू न गे ले.

भगवं तराव फार आजारी आहे त. हणजे आता या आता आप याला रामगडला
जायला हवे . पण सु लव
ू ाचून ितथे जाऊन आपण काय करणार? ती कुठे आहे हणून
भगवं तराव िवचारतील ते हा यांना आपण काय उ र दे णार?

भगवं तराव कशाने आजारी आहे त? आपण आजारी आहो असे इतके िदवस यांनी
सु लल
ू ा िकंवा आप याला का कळिवले नाही?

सु ललू ा कदािचत कळिवले ही असे ल. या वे ड ा पोरीने आप यापासून ते चो न ठे वले

असावे .

टे बलावर पडले या या वहीतला शे वटचा भाग दादासाहे बां या डो यांसमोर उभा

रािहला. या सभे या िदवशी सु लन ू े आजाराचे स ग क न िदनकरला आप या
बं ग यावर बोलावले . बं ग याबाहे र घाईघाईने मोटार थांबली ते हा िदनकरला
ने याकिरता याचे िमत्र आले असावे त अशी ितची समजूत झाली. भगवं तरावांनी
खोलीचे दार उघडले ते हा ितने िदनकरचे दो ही हात आप या हातात घट् ट ध न ठे वले
होते आिण भगवं तराव िदसताच घाब न ितने या या ग यात िमठी मारली–

छे ! छे !

तो िचत्रपट दादासाहे बांना पाहवे ना. ते सं तापून गे ले.

 लहानपणीसु ा यांनी सु लल ू ा मारले न हते . एकदा काही मह वा या िटपणावर शाई
सांड याब ल यांनी ित या गालावर जोराने चापट िदली होती. पण या नाजूक गालावर
उमटले ली वतःची बोटे पु ढे िकती तरी वे ळा यांना व नांत िदसली. खून करणा या
माणसाला र ताने भरले ला वतःचा हात वारं वार िदसू लागावा तसा तो भास यांना
पु हा पु हा होई. यानं तर यांनी कधीही सु लू या अं गाला हात लावला न हता.

आता मात्र यांचे बे भान झाले ले मन हणत होते – सु ल ू समोर असती तर आधी
फाडफाड चार मु कटात िद या अस या ित या! आईने वतः या पोटाला िचमटा घे ऊन
मु लीसाठी जरीची साडी िवकत आणावी िन या अवखळ काटीने लगे च िव तवाशी खे ळून
ितला भोके पाडावीत! अगदी त शी सु ल ू वागली! आईवे गळी पोर हणून
लहानपणापासून आप याला ित यािवषयी िकती काळजी वाटत होती.
भगवं तरावां याशी ितचे ल न ठरले ते हा आप या एका डो यात िवयोगाचे , पण दुस या
डो यात आनं दाचे अश् कसे उभे रािहले , सु ल ू सु खात आहे या एकाच क पने या
बळावर आपला एकटे पणा आिण वाध याची छाया पड यामु ळे ये ऊ लागले ला
दुबळे पणा िवस न जायला आपण कसे िशकलो–

पण–

आप या सु खाचा तो बं गला– तो सं गमरवरी आहे असे आप याला वाटत होते . आज–

आज तो प यांचा बं गला ठरला!

भगवं तरावांनी या बाबतीत आप यापाशी कधी कधी चकार श दसु ा कसा काढला
नाही? तो िबचारा काय सां गणार?

िदनकरला िमठी मारणा या सु ललू ा पाहन

ू भगवं तरावांना काय वाटले असे ल? यांनी
ही गो ट मनाला फार लावून घे तली असावी! यांचे आजारपण या जीव घे णा या
क डमा यातूनच उ प न झाले असावे !

भगवं तराव ितकडे इतके आजारी असताना इकडे ही पोरटी आप या आयु याची
कहाणी िलहीत बसली होती– िदनकर या चु ं बनाचा मोह आप याला कसा झाला याचे
ितखटमीठ लावून वणन करीत होती!

छे ! पोरीने आप या त डाला अगदी काळे फासले . दािरद्याशी, सं कटाशी, मृ यूशी

आिण िनबु जगाशी आपण आजपयं त झगडत आलो– सा या झगड ात आपण ने हमी
मान ताठ ठे वली. ती मान आता आप याला खाली घालावी लागणार. िदनकरला
वाचिव यास सु ल ू िनघून गे ली असावी. या वहीत िलहन ू ठे वले या सा या गो टी ती
उ ा राजरोस राजे साहे बांना सां गणार– या गो टी जगजाहीर होणार आिण मग कुटाळ
जग काव या या दृ टीने आप याकडे पाहणार!

या िवचारांनी दादासाहे ब िवल ण अ व थ होऊन गे ले. सु ल ू हणून आप याला एक

मु लगी आहे हे िवस न जायचे िन शांत मनाने आप या दररोज या कामाला लागायचे
असा िनधार क न ते खोलीबाहे र आले .

वतः या खोलीत ये ऊन ‘मला कॉले जला यायला उशीर होईल’ अशी िचठ् ठी यांनी
िलिहली, िन ती िप्रि सपॉलसाहे बांना दे यािवषयी बाबूला सां िगतले .

बाबू िचठ् ठी घे ऊन गे ला. दादासाहे ब दारातून मागे वळले . िकती वाजले हे

पाह याकिरता यांनी घड ाळाकडे पािहले . यांचे ल घड ाळाऐवजी यां या
शे जारीच असले या प नी या फोटोकडे गे ले. ित या ओठांची ठे वण–

यां या मनात आले – सु लच

ू े ओठही थे ट असे च आहे त. ती अगदी आईसारखीच हसते .

खोलीची सारी दारे बं द केली तरी फटीतून वारा यावा तसा सु लिू वषयीचा हा िवचार
दादासाहे बांना वाटला. ितला िवस न जायचे असे पु हा मनाशी घोकीत ते टे बलाजवळ
आले .

ते िवचार क लागले – आजचा कॉले जातला तास– यांनी उ रराम उचलले . खूण
िदसत होती ते पान चटकन उघडून ते वाचू लागले –
मा िनषाद प्रित ठां वमगमः शा वतीः समः।
य क् रौ चिमथु नादे कमवधीः काममोिहतम् ।।

तो क् र चवधाचा लोक!

यांनी हातातले पु तक एकदम िमटले िन दरू फेकू न िदले . हा लोकच यांना वगात
िशकवायचा होता हे खरे ! पण तो वाचता वाचता यां यापु ढे िदनकर आिण सु लोचना
यां या आकृ या उ या रािह या.

सु ल ू आप या क ण दृ टीने हणत होती– ‘दादा, दादा, मा या िदलीपवर कुणी तरी

दु ट मनु य बाण सोडीत आहे . िदलीपला वाचवा– या दु टाला अडवा– याचा हात
धरा–’

पु हा सु लच
ू ी आठवण! सावलीप्रमाणे ती दादासाहे बांचा पाठलाग क लागली होती.

खोलीत िचमणीने बां धले या घरट ातून गवता या काड ा, कापूस िन केर अं गावर पडू
लागला हणजे माणूस जसा िचडून जातो, तशी दादासाहे बांची ि थती झाली.

मनाची लानी दरू कर याकिरता आयु यात अने कदा यांनी गीते चा आधार घे तला
होता. िव ाथीदशे त अधपोटी राहन ू अ यास करताना गीते तील लोक गु णगु णूनच
यांनी आप या मनाला धीर िदला होता. प नी या मृ यू या वे ळीही गीते नेच यां या
मनाची शांती ढळू िदली न हती. आताही तीच गीता आपला सारा अ व थपणा नाहीसा
करील या क पने ने यांनी हात लांब क न शे फवरले एक पु तक उचलले .

ती गीताच होती. यांनी वतःच सं पादले ली. यां या िव े चा लौिकक एकू ण एका
गु जराथी धिनकाने भरपूर मोबदला दे ऊन हे सं पादनाचे काम यां याकडे सोपिवले होते .

तो गु जराती धिनक आप याला पिह यांदा भे टायला आला याच िदवशी िदनकर
आप याकडे राहायला यायचा होता. पण या िदवशी तो आला नाही. एक िदवस उशीर
झाला याला. याची आई आजारी होती हणून–

िदनकर– सु लच
ू ा िदलीप– सु ल–ू

गीते चे पु तक जाग या जागी ठे वून दादासाहे ब आप या सतारीकडे वळले . दुःख

िवसर याकिरता यसनी माणसे जशी दा पीत सु टतात याप्रमाणे आपणही आज
सतारी या रसाचा आ वाद भरपूर यायचा. या वरलहरींत वतःला अगदी बु डवून
टाकायचे असा यांनी मनाशी िन चय केला.

सतारी या तारां व न यांची बोटे िफ लागली– िकण– िकण– िकण–

एकदम यांची नजर दाराकडे वळली. सतारीचे वर कानात पड याबरोबर याच दारातून
छोटी सु ल ू लु टू लु टू लु टू धावत ये त असे . ती पापा दे ईनाशी झाली हणजे ितला फसवून
तो घे याकिरता आपण अशीच सतार वाजवीत असू.

ू ा मागणी घातली, या िदवशीचा प्रसं गही यां या डो यांपुढे

भगवं तरावांनी सु लल
उभा रािहला. भगवं तराव हणाले होते , ‘सु ल ू सासरी गे यावर तु हाला काही िदवस चै न
पडणार नाही.’ आपण उ र िदले होते , ‘माझी दुसरी मु लगी आहे ना?’ ‘कुठली?’ यांनी
हसत प्र न केला होता. आपण काही न बोलता उठू न सतार घे तली िन ती वाजवायला
सु वात केली.

या आठवणींनी यां या डो यांत अश् उभे रािहले . मोठ ा क टाने ते सतारी या

तारां व न आपली बोटे िफरवू लागले . आपण काय वाजवीत आहोत हे यांचे यांनाच
कळत न हते . एकच एक क ण वरांची मािलका ित यातून उमटत होती. जणू काही ती
ू हणत होती, ‘माझी बहीण कुठे आहे ते सां गा मला. इथं काय बसलात?
सतार आक् रं दन
चला, ितला शोधून आणा. ती आली हणजे मी तु हाला गोड गोड गाणं हणून दाखवीन.
आधी नाही.’

दादासाहे ब सतार खाली ठे वून उठले . अजून यांची आं घोळ हायची होती. आज
मालक फार अ व थ आहे त हे ओळखून वयं पाकीही जे वण तयार अस याची वदी
ायला आला न हता.

दादासाहे बांनी आप या प नी या फोटोकडे पािहले . तीही हणत होती, ‘सु लल

ू ा
शोधून आणा आधी, शे वट या आजारात सु लस ू ाठी मा या िजवाची तडफड होई, या
वे ळी तु ही माझं समाधान करीत होता. ितचे सारे अपराध पोटात घालीन असं वचन
िदलं य तु ही मला. चला सु लल ू ा शोधून आणा आधी!’

दादासाहे ब पु हा सु लू या खोलीत परत गे ले, सु लू या या जाडजूड वहीजवळ

भगवं तरावांची तार पडली होती. यांनी ती उचलून घे तली व पु हा वाचली.

यांचे मन एकदम चरकले .

भगवं तराव फार आजारी आहे त. सु लह ू ी यां यापाशी नाही. अशा वे ळी आपण
यां या समाचाराला जायलाच हवे . दुपारी दोनची गाडी आहे . रामगडला साडे नवाला
पोचते ती. पोचे ना! या गाडीने च आपण िनघायचे . ही सु लचू ी कहाणीही आप याबरोबर
असू दे . कदािचत भगवं तरावांना ती दाखवावी लागे ल.

टे बलावरली वही उचलता उचलता यांचे ल पलीकडे असले या गां धीं या फोटोकडे
गे ले. या फोटोतले ते हा य– जणू काही गां धी हसून यांना हणत होते – प्रोफेसरसाहे ब,
उगीच दुःख का क न घे ता? थोडी प्राथना करा. हं हणा– ‘वै णव जन तो ते णे किहये –’

दादासाहे बांनी गां धींना प्र य कधीच पिहले न हते . यां या चर यावर िन
चळवळीवर यांनी असहकािरते या आिण कायदे भंगा या आमदानीत खूप टीका मात्र
केली होती.

पण आता या फोटोकडे पाहता पाहता यांना वाटले – गां धीं या या हा यात काही
तरी जाद ू आहे . आपण एकदा तरी यांना पाहायला हवे – यां याशी थोडा वे ळ तरी
सं भाषण करायला हवे .

सु लू या कहाणीतले ते चार प्र न– िदनकरने गां धीं यािवषयी िवचारले ले– ते जसे या
तसे यांना आठवले .

गां धीमहाराज हातारे आहे त का?

ते का हसताहे त?

यांची बाग आहे का?

यांनी सदरा का घातला नाही?

दादासाहे ब वतःशी हसत हणाले , ‘महाभारतात या य प्र नांसारखे च आहे त हे !’

दादासाहे ब कॉले जात गे ले ते हा िप्रि सपॉल आप या खोलीतच होते . दादासाहे ब

आत ये ताच ते हसत हणाले , ‘आजचा िदवस व थ पडून का रािहला नाहीत?’

आजारीपणामु ळे आपण आज उिशराची िचठ् ठी पाठिवली होती िन थोडे बरे वाटू

लागताच आपण कॉले जात आलो अशी िप्रि सपॉलसाहे बांची समजूत झाले ली पाहन ू
दादासाहे बांना आनं द झा यावाचून रािहला नाही. ते मनापासून हसले .

िप्रि सपॉल यां याकडे आदराने पाहत हणाले , ‘दादासाहे ब, तु म यासारखे सहकारी
िमळाले हणूनच गे या वीस वषांत आप या कॉले जची कीती मला िटकिवता आली.
िटळकां या नं तर महारा ट् र मागं पडला हणून ओरडणा या लोकांनी आमचं कॉले ज
बहुधा पािहले लं नसतं िन दादासाहे ब दातारांना तर मु ळीच पािहले लं नसतं ! होय की
नाही?’

ही तु ती ऐकू न दादासाहे बांना िकंिचत लाज यासारखे झाले . मातृ पद प्रा त झाले या
त णीला एकीकडे आपले बाळ सवांना दाखिव याची हौस असते , पण दुसरीकडे ते
दाखिव याची लाज वाटते . तु ती या बाबतीत प्रौढ मनु याची अशीच ि थती होते .

िप्रि सपॉलसाहे बां या टे बलावर या काचे या गो यात या नाजूक फुलांकडे पाहत

दादासाहे ब हणाले , ‘मी, आजारी न हतो!’

‘कुणी पाहुणे िबहुणे आले होते वाटतं ?’

‘अं हं! रामगडला जायची तयारी करीत होतो मी!’

‘रामगडला?’

‘हं . भगवं तराव फार आजारी आहे त!’

सहानु भत
ू ीपूण वराने िप्रि सपॉलसाहे बांनी िवचारले , ‘कशाने ?’

‘तारे त फार आजारी आहे एवढं च िलिहलं य यांनी!’

‘सु ल ू ितकडे च गे ली असे ल! काल आज टे िनसकोटावर कुठे िदसली नाही खरी!’

दादासाहे ब खाली मान घालून रजे ची मागणी करणारे पत्र िलह ू लागले .

िप्रि सपॉलसाहे ब पु ढे हणाले , ‘भगवं तराव बरे होईपयं त तु ही खु शाल रामगडला

राहा, कॉले ज या कामाची उगीच काळजी क नका.’

पत्र िप्रि सपॉलां या हातात दे ऊन दादासाहे ब जा याकिरता उठले . िप्रि सपॉल

यांना पोचिव याकिरता दारापयं त आले . दारात ते एक एक श द उ चारीत दादासाहे बांना
 हणाले , ‘रामगडला यायचा मीसु ा िवचार करतोय!’

दादासाहे बांनी आ चयाने िवचारले , ‘के हा?’

िप्रि सपॉल वरात उद्गारले , ‘जमलं तर आज रात्री. नाही तर के हाच नाही!’

लगे च वर िकंिचत मं दावून ते हणाले , ‘िदनकर सरदे साया या बाबतीत

राजे साहे बांकडे श द टाकावा की काय–’

वाटे त अचानक साप िदस याबरोबर एखा ा मनु याने पाऊल मागे यावे तसे ते
थांबले . णभराने ते हणाले , ‘ या िदनकराने तु म यािवषयी िकती सुं दर िलिहलं आहे
हणता!’

‘कुठं ?’

‘तु ही यं दा िरटायर होणार हणून कॉले ज मॅ गे िझनचा खास अं क काढ याचे आ ही

ठरिवले ना? या यासाठी तु म या आठवणी पाठिव यािवषयी माजी िव ा यांना मी
जाहीर िवनं ती केली होती. आतापयं त आले या सा या आठवणी काल रात्री मी वाचून
काढ या. या िदनकराने इतकं छान िलिहलं य हणता तु म यािवषयी–’

कुणी तरी आपले काळीज कुरतडत आहे असा णभर दादासाहे बांना भास झाला.

िप्रि सपॉल खाक न हणाले , ‘या िदनकरिवषयी केवढ ा आशा हो या मला! पण

आज– या सं थानी राजकारणात पडावे की नाही याचा कालपासून एक सारखा िवचार
करतोय मी! िदनकर या सभे ला हजर न हता हे रामगडात या अने क लोकांना ठाऊक
आहे . आज ितथले एक मा तर आले होते . ते सां गत होते मला. पण पोिलसांना िभऊन खरे
सां गायला कुणीच पु ढे ये त नाही. िदनकर तर ‘मी िनरपराधी आहे ’ यांपे ा एक श दही
अिधक बोलायला तयार नाही. असला बु द्िधवान, त ण मु लगा फुकट बळी जाणार हे
पाहन ू –’

िप्रि सपॉल म ये च दुसरीकडे च पाह ू लागले .

थोड ा वे ळाने ते हणाले , ‘माझं मन सारखं मागं पुढं होतं य! याची रदबदली करायला
मी गे लो िन राजे साहे बांनी रागावून हाइस चे अरमनिशपचा राजीनामा िदला तर–
राजे साहे बांनी राजीनामा िदला की सरकारची ग्रँटसु ा–’ यांनी सहज मागे वळू न
पािहले , दादासाहे बांची दृ टीही ते बघत होते ितकडे गे ली. या िभं तीवर एक कॅलडर होते .
या कॅलडरवरले ते िचत्र–

एक िरकामा िपं जरा– या िपं ज याबाहे र एक प ी! दरू दरू िनळे िनळे आभाळ िन
िहरवीगार झाडे –
 या झाडांकडे पाठ क न तो प ी खु रडत खु रडत या िपं ज यात पु हा िशरत होता.
आत या फळां या फोडीकडे अधाशीपणाने तो पाहत होता.

या प याचे पं ख कापले ले होते .

दोघांनी एकमे कांकडे पािहले . दोघांचीही दृ टी जिमनीकडे वळली.

सं याकाळचा गार वारा सु टला होता. पण दादासाहे बांना िखडकी लावावयाचे भानच
रािहले न हते .

हळू हळू अं धार पडला.

पण दादासाहे ब ड यातला िदवा लावायलासु ा उठले नाहीत.

इं टर या ड यात आणखी दोन-तीन उता होते . पण ते मघाशीच उतरले होते . आता

ड यात यां यािशवाय दुसरे कुणीही न हते .

अं धारात गाडी धावत होती. यांचे मनही तसे च अं धकारमय भिव याकडे धाव घे त
होते .

दुपारी िप्रि सपॉलसाहे बां शी सं भाषण झा यापासून यांचे मन एकसारखे

िदनकरिवषयीचा िवचार करीत होते .

याला फाशीची िश ा दे णारी िबचारी रामगडची यायदे वता! राजे साहे बां या
ने तर् कटा ावर याचा मिह याचा तनखा अवलं बन ू आहे असला यायाधीश दुसरा
कसला याय दे णार?

‘कायदा गाढव आहे ’ ही इं गर् जीतली हण दादासाहे बांना आठवली. लगे च यांना
वाटले – कायदा नु सता गाढव नाही– कधी कधी या या अं गात लांड याचाही सं चार
होतो!

यांचे मन हळू हळू हणत होते – िदनकर िनरपराधी असून फाशी जाणार– याला
वाचवायची इ छा असली तरी या याब ल रदबदली कर याचा धीर
िप्रि सपॉलसाहे बांना होणार नाही. स यापे ा सं थे ची िकंमत अिधक मान यािशवाय
यांना ग यं तरच नाही!

ते गु लाम आहे त! आपणही गु लाम आहोत. गु लाम इतरांची सु टका क शकत नाहीत.
पण सु ल?ू ती सु ा गु लामच आहे ! नीती या आिण पाितव्र या या प्रचिलत
क पनां िव ितचे वतन झाले आहे . ितची बं डखोरी वाभािवक असे ल. पण ती जाहीर
झाली तर सारा ज म ितला कुठे तरी कोप यात त ड दडवून काढावा लागे ल.
यिभचािरणी आिण कलं िकता या श दांनीच लोक ितचा उ ले ख करतील. मनु य दयाळू
आहे ; पण माणसे क् र आहे त असे रवींदर् ांनी हटले आहे . िकती खरे वाटते अशा वे ळी!

तसे पािहले तर सु लू या वतनात िविचत्र िकंवा िवसं गत असे काय आहे ? या िदवशी
जगात त्रीचे यि त व जागृ त झाले , याच िदवशी पाितव्र या या जु यापु रा या
क पना मागे पड या. पु ष जसा नु स या त्री या स दयावर ज मभर प्रेम क शकत
नाही, याप्रमाणे त्रीही केवळ या या पराक् रमावर लु ध होऊन राह ू शकत नाही.
पितप नीं या मनांचे मीलन झा यािशवाय आयु यात या रसांचा आ वाद घे याची
यांची दृ टी एक प झा यािशवाय, यापु ढे सं सार सु खाचे होणार नाहीत.

पण मना या मीलनातही शरीरसु खाची ओढ असते च असते . िदनकरचे एकदा तरी चु ं बन

यावे अशी सु लल
ू ा वारं वार झाले ली इ छा काय केवळ बे छट
ू रं गेलपणाची होती?

कुणीही तसे हणू शकणार नाही. यावर आपले मनापासून प्रेम आहे याला एकांतात
पशसु ा करावयाचा नाही असा िनग्रह मोठमोठी माणसे सु ा क शकणार नाहीत. मग
यौवना या उं बरठ ावर उ या असले या सु ललू ा तो कसा साधावा?

राम-सीतांचा तो पौरािणक काळ सव दृ टींनी िकती साधा होता. या वे ळ या

पराक् रमाचे िवषय सोपे होते . रा सां शीच लढायचे होते रामाला. आज माणसाला
माणसाशी लढावे लागते आहे ! या वे ळ या प्रीतीचा माग सरळ होता. सीते या
आयु यात फ त रावण आला. रामाहन ू ही सद्गुणी असा दुसरा पु ष आला असता तर?

छे ! सु धारणे ने मनु याचे आयु य िवल ण गु ं तागु ं तीचे क न टाकले आहे . एखा ा
व त्राला गाठीवर गाठी मार या हणजे शोभा हणून िकंवा थं डीपासून सं र ण
कर याचे साधन हणून जसे ते िन पयोगी होते तशी आज मानवी जीवनाची ि थती
झाली आहे .

रामगड जवळ ये ईपयं त दादासाहे बां या डो यात अशा िकतीतरी िवचारांनी ग धळ

मांडला होता. शे वटी ते वतःशी खे दाने हणाले , ‘कािलदासानं जीवन िवकृत आहे असं
हटलं , यात िकती खोल अथ भरला आहे !’

टे शनावर भगवं तरावांची गाडी यांना यायला आली न हती. तार पोच याबरोबर
आपण िनघू अशा खात्रीने भगवं तराव टे शनावर मोटार पाठिवतील अशी क पना
प्रवासात यां या मनात दोनतीनदा तरळू न गे ली होती. यामु ळे टे शनावर उतर यावर
गाडी नाही असे पाहताच णभर यांना कसे सेच वाटले . पण लगे च यां या मनात
आले – भगवं तराव अगदी अं थ णावर पडून असतील. अस या गो टी सु चायला िन या
नोकरांकडून क न यायला मनु य बरा असावा लागतो.

टां यातून भगवं तरावां या बं ग याकडे ये ताना ते यां या आजाराचाच िवचार करीत
होते . माणसांना आकि मकपणे होणा या अने क रोगांची यांना आठवण झाली.
कॉले जात या साय स या प्रोफेसरा या मु लीला गे या नो हबरम ये एकदम घटसप
झाला होता हे यांना आठवले . पोरीचे त ड आले असे ल हणून ितला िगळता ये त नाही
अशा समजु तीने ित या आईने थोडी चालढकल केली. पण याचा पिरणाम– मृ यू या
गोड पोरीला हातोहात घे ऊन गे ला!

मृ यू!

या श दा या नकळत झाले या उ चाराने च दादासाहे बां या अं गावर काटा उभा

रािहला.

एक िविचत्र क पना एकदम यां या मनात चमकू न गे ली– आयु य हणजे दुसरे काही
नाही– माणसाचा मृ यूशी चालले ला लपं डाव! मृ यू या हाती लागू नये हणून धडपड
कर यातच सारी श ती ने हमी खच होते ! आिण शे वटी– मृ यूला हजार डोळे असतात.
कोण कुठे लपून बसले आहे हे याला चटकन िदसते . तो हां हां हणता हवे याला शोधून
काढतो. तसे नसते तर िदनकर, भगवं तराव आिण सु ल ू यां यावर इत या त ण वयात
मृ यूची सावली एकदम कशी पडली असती? भगवं तराव अितशय आजारी आहे त,
िदनकर फाशी िन सु लन ू े आ मह या केली की काय–

कदािचत याच तलावात ितचे –

याचवे ळी यांचा टां गा भगवं तरावां या बं ग यासमोर ये ऊन उभा रािहला हणून बरे !
नाही तर या उदास िवचारांनी दादासाहे बांना अिधकच अ व थ क न सोडले असते .

टां गा थांब याचा आवाज झा याबरोबर हरांड ातला िदवा लागला. गडी धावत बाहे र
आला.

टां गेवा याचे पै से दे ऊन दादासाहे ब बं ग यात िशरले . भगवं तरावांची कुठे च जागमाग
न हती. ते ितस या मज यावर या खोलीत पडून असतील असे यांना वाटले . पण ते
िदवाणखा याशी आले मात्र–

यांचे पाऊल जाग या जागी थबकले . काकणांचा आवाज एकदम यां या कानां वर
पडला होता.

आनं दाने यांचे मन फुलून गे ले. यांना वाटले – भगवं तरावांनी आप याला तार
के यानं तर सु ल ू आली असावी. यां या मनावरले एक मोठे ओझे उतरले .

आता ते िदवाणखा या या िखडकीपाशी आले होते . आत या िनळसर मं द प्रकाशात

एक अधवट पाठमोरी उभी असले ली त णी भगवं तरावांचे कपाळ दाबीत आहे असे यांना
िदसले .
 यांचे मन आनं दाने हणाले – सु लच
ू आहे ती. इत या प्रेमाने यांची शु श् षा कोण
करणार?

पण लगे च ते ग धळू न गे ले. ते वतःशी हणत होते – सु ल ू चां गली उं च आहे . ही बाई
थोडी ठगणी वाटते . हां हां ! कपाळ दाब याकरता वाक यामु ळे कदािचत सु ल ू अशी
िनराळी िदसत असे ल!

ते हसतच पु ढे झाले . यांची चाहल

ू लागताच भगवं तरावांनी मागे हात क न
ु
िदवाणखा यात दसरा िदवा लावला. पांढरा व छ प्रकाश पसरला.

ती त णी चटकन दरू झाली. ितने दरवाजाकडे वळू न पािहले .

आप या दयावर कुणी खूपखूप बफ ठे वले आहे असा िविचत्र भास दादासाहे बांना
झाला. ती सु ल ू न हती. दुसरी कुणी तरी िवधवा त णी–

भगवं तरावांची बहीणिबहीण?

छे ! ते जगात अगदी एकटे होते . ना यागो यातले कुणीच न हते यांना! इत या वषांत
ते कुणा नाते वाईकाकडे गे ले न हते िन ना यातले कुणी माणूस यां या घरी आले न हते !

मग ही त णी कोण असावी? अगदी घर यासारखी वागणारी– बायकोला अगर

बिहणीला शोभे ल अशी भगवं तरावां याशी सलगी करणारी–

एखादी नसिबस असे ल ही!

पण ितची ही सलगी–

िवषवृ लावावे लागत नाहीत. ते आपोआपच वाढतात. सं शयाचे ही तसे च आहे .

दादासाहे ब िवचार क लागले .

ती त णी यां याकडे दृ टीने पाहत आत िनघून गे ली. भगवं तरावांनी ‘या’ हणून
वागत केले . पण यां या वरात ने हमीचा उ साह न हता.

एखा ा िचत्रातले रं ग एकदम िफ कट हावे त तसे भगवं तरावां या चे ह यावरले ते ज

लोप पावले होते .

दादासाहे ब यां या समोर याच कोचावर बसले . ‘सु ल ू कुठं आहे ?’ हा प्र न भगवं तराव
आप याला आता िवचारणार! याचे उ र काय ावे , या िववं चने त ते पडले होते . पण
भगवं तराव एखा ा पु त याप्रमाणे िकती तरी वे ळ व थ होते . आता दादासाहे बांना तरी
बोलणे भागच होते .
 यांनी िवचारले , ‘काय होतं य तु हां ला?’

‘काही नाही!’ भगवं तराव उद्गारले . आप या उ राने दादासाहे ब ग धळले ले पाहन ू ते

पु ढे हणाले , ‘आ ही डॉ टर लोक आजार शरीराचे च असतात असं ने हमी गृ हीत ध न
चालतो. पण–’

ते एकदम थांबले . पु ढे काय बोलावे ते दादासाहे बांना कळे ना. िभं तीवरले िचत्र
पाह याचे ढ ग करणे बरे असे यांना वाटले .

ते िचत्र क् र चवधाचे होते . िभ लाने मारले या प याला पोटाशी ध न अश्

गाळणारी िचत्रातली ती त णी–

भगवं तरावांनी ने मके याच िचत्राखाली बसावे हा काही–

दादासाहे बांनी मु ाम दुसरीकडे दृ टी वळवली. कोप यात उभी क न ठे वले ली सतार

यांना िदसली. काही तरी बोलले पािहजे हणून यांनी िवचारले , ‘सतार कोण वाजिवतं ?’

‘कुणी नाही!’

‘मग?’

‘सु लनू ं वाजवावी हणून ती हौसे ने आणली होती मी! पण ितनं कधी हातसु ा लावला
नाही िहला! तु मचं िन माझं भांडण होईल या िदवशी मी या सतारीला हात लावीन असं
ती थट् टेनं हणे . आमचं भांडण झालं , खूप मोठं भांडण झालं ; पण पण या सतारीला हात
न लावता सु ल ू िनघून गे ली!’

बोलताना भगवं तराव आप या आवाजातली आतता लपवू पाहत होते . पण जखम

झाले ला मनु य िकतीही शूर असला तरी वे दनांची छाया या या मु दर् े वर थोडी ना थोडी
उमटते च. भगवं तरावां या वरातून यां या अं तःकरणातले दुःख असे च डोकावून पाहत
होते .

आत गे लेली ती त णी जे वायला बोलवायला आली ते हा दादासाहे बांनाही बरे वाटले .

दोन माणसां या भांडणापे ा यांचे मौनच अिधक दुःसह असते . याचा अनु भव यांना
मघापासून एकसारखा ये त होता. एखा ा कोड ात पड यासारखे झाले होते यांना इतका
वे ळ!

जे वतानाही भगवं तराव घु मे च रािहले .

ती त णी आता दादासाहे बांना अगदी याहाळू न पाहता आली. ित या कपाळाला

कुंकू न हते एवढे च. बाकी ती सुं दर फुले असले ले एक पातळ ने सली होती. िबनबा ां या
 लाऊजमु ळे बाहे र िदसणा या आप या गौर बाहं कू डे उगीच मधून मधून पाहत होती िन
िवशे ष आ चयाची गो ट हणजे – ितने केसांत मोगरीची वे णीही घातली होती.

दादासाहे बां या मनात ित यािवषयी नाही नाही ते कुतक ये ऊ लागले .

ती भगवं तरावांना एकसारखा आग्रह करीत होती. पण यांचे जे वणावर मु ळीच ल

न हते . ितने आग्रहाने वाढले या पदाथांकडे बोट दाखवीत, ‘हे सारे मी टाकणार आहे !’
असे ते हणाले ; ते हा ती हसत उद्गारली, ‘खु शाल टाका. मी घे ईन ते !’ भगवं तरावां या
ताटातले उ टे पदाथ घे याची ितची ही क पना िन आप यासमोर ती बोलून
दाखिव याचा ितने केले ला धीर– या सा या गो टींचा अथ काय?

या त णीचे िन भगवं तरावांचे काही तरी िविचत्र रह य आहे असा सं शय

दादासाहे बां या मनात अगदी दृढमूल झाला.

िदवाणखा या या उज या बाजू या खोलीत दादासाहे बांची झोप याची यव था केली

होती. डा या बाजूची खोली या त णीची असावी हे ित यात या सामानाव न उघड
िदसत होते .

दादासाहे बांना सु पारी िद यानं तर भगवं तराव हणाले , ‘प्रवासाचा फार शीण झाला
असे ल तु हाला! पण–’

‘छे ! छे ! तसं नाही काही! तास दोन तास ग पा मारीत बसायला तयारी आहे माझी!’

‘मी तु हाला एक पत्र वाचायला दे णार आहे !’ एवढे हणून भगवं तराव ितस या
मज यावर या खोलीकडे गे ले.

भगवं तराव आप याला पत्र दे णार आहे त! कुणाचे ?

दुस या कुणाचे असणार? सु लच ू े च असे ल ते ! पोरीने आ मह या कर यापूवी ते

भगवं तरावां या नावाने पाठवून िदले असे ल!

सु ल ू कुठे आहे हणून आ यापासून यांनी एका श दाने ही िवचारले नाही, याचे कारण
ु
दसरे काय असणार?

सु ल ू आता या जगात नाही अशी यांची खात्री झाली आहे . यांचा आजार तो हाच.
आपला आजार मनाचा आहे असे मघाशी यांनी आप याला सु चिवले ते काही उगीच
नाही. कुठ याही त णीला यांनी आजपयं त आप या भोवती लु डबु डू िदले न हते . पण
सु लू या या वतनाने यांना जबर ध का बसला असावा! पा यात बु डणारा मनु य
गवता या काडीचासु ा आधार घे ऊ लागतो. दुःखाने खचले ला मनु य तशीच धडपड
करतो. याला धीर ायला कुणी तरी माणूस हवे असते ! ही त ण िवधवा बहुधा
भगवं तरावां या हाताखालची एखादी नस असावी! सु ल ू असे पयं त ितला या घरात िन
यां या मनात प्रवे श िमळाला नसे ल. पण आज–

भगवं तराव एक लखोटा घे ऊन परत आले . लखोटा चां गलाच जाड िदसत होता.

दादासाहे बांनी तो हातात घे तला. बं दच होता तो.

यांनी िनरखून पािहले . कुणी तरी हा उघडून पु हा बं द केला असावा अशी शं का

यां या मनात ये ऊन गे ली.

यांनी लखोट ावरचे नाव वाचले – ‘ती. दादासाहे ब दातार!’

तीथ प?

आप याला सु ल ू कधीच तीथ प िलहीत नाही. िशवाय हे अ र–

ते यांना ओळखीचे वाटले . कुणाचे हे –

एकदम यां या मनात आले – ते िदनकरचे तर नसे ल ना?

यांनी घाईघाईने तो लखोटा उघडला. लांबलचक पत्राचे शे वटचे पान यांनी मोठ ा
आतु रते ने पािहले . खाली सही–
िदनकरचे पत्र होते ते !
तु मचा नावडता िश य,

िदनकर सरदे साई

या ओळींव न यांनी नजर िफरिवली मात्र! यांचे डोळे पाणावले .

अं धुक झाले या दृ टीने या नावा या वर आले या काही ओळी ते वाचू लागले –

‘...के हा सां ग!ू पु ढली ज मी!

माझा पु नज मावर िव वास आहे . सु लच ू ा मु लगा हणून ित याच पोटी ज माला

यायची फार फार इ छा आहे मला! आिण मी ज माला ये ईन ते हा आपला िप्रय भारत
वतं तर् झाले ला असे ल, िहमालयाप्रमाणे उं च मान क न तो जगात या रा ट् रांकडे
वािभमानाने पाह ू लागले ला असे ल. आजचा अडाणी अधपोटी राहणारा शे तकरी
आप या मायभूमीचा सु खी से वक आिण शूर सै िनक झाले ला असे ल!

माझे हे शे वटचे व न खरे होवो अथवा न होवो! पण मनु य आयु यभर व नां वर
जगतो. इतकेच न हे तर मृ यू या मांडीवरसु ा न या न या व नांत गु ं ग होऊन तो
झोपी जातो.

वं दे मातरम्!
तु मचा नावडता िश य
िदनकर सरदे साई’

दादासाहे बां या डो यांत या पा यांचे थब पत्रावर पडू लागले . यांनी दृ टी वर

क न पािहले . भगवं तराव के हाच िनघून गे ले होते .

दादासाहे ब िदवाणखा यातून आप या झोपाय या खोलीत आले .

दार लोटू न यांनी टे बलावरचा िदवा लावला, पलं गापाशी असले ली आरामखु ची
टे बलाजवळ ओढली आिण ते िदनकरचे पत्र वाचू लागले .

‘ती. दादासाहे ब दातार यांना िश. सा. नम कार.

दादासाहे ब, मी चार वष तु म या सहवासात काढली. तु ही मा यावर वतः या

मु लाप्रमाणे प्रेम केले त. मी परी े त वरचा वग िमळवू शकलो नाही हणून तु ही
मा यावर खूपखूप रागावलात. पण राग ही प्रेमाचीच दुसरी बाजू आहे . नाही का? हणून
तु हालाच आज मी हे शे वटचे पत्र िलहीत आहे .

लहानपणापासून पत्रे िलहायचा फार कंटाळा आहे मला! सु लच

ू ी िन माझी इत या
वषांची दाट मै तर् ी. पण आतापयं त ितला मी दहा-वीस तरी पत्रे पाठिवली असतील की
नाही याची शं काच आहे . िन जी पाठिवली तीसु ा िकती त्रोटक होती!

पण आज मात्र खूपखूप लांब पत्र िलिहणार आहे मी! आयु यातले पिहले िन शे वटचे
लांब पत्र!

रामगड या यायदे वते ने मला फाशीची िश ा िदली. राजे साहे बांनी पु हा माझे हणणे
ऐकू न यायचे ठरिवले . पण याया या िवडं बनाचे नाटक िकतीही वे ळा केले तरी यातून
गं भीर असे काय िन प न होणार? हणून मी राजे साहे बांपुढे पु हा कैिफयत दे याचे
नाकारले . मॅ िज ट् रेट व तु ं गाचे मु य अिधकारी डॉ. शहाणे मा याकडे आले . माझी
फाशीची िश ा कायम झा याचे यांनी मला सां िगतले . परवा या िदवशी मला फाशी
दे यात ये ईल असे ही ते हणाले .

दादासाहे बांनी चमकू न पत्राची वरची तारीख पािहली. तारीख कालची होती.

हणजे ? िदनकरला उ ा सकाळी फाशी दे णार आहे त? भगवं तरावांनी एका

श दाने सु ा आप याला याची जाणीव िदली नाही.
 ते कशाला दे तील? िदनकरिवषयी यां या मनात े षािशवाय दुसरे काय असणार?
धडधड या अं तःकरणाने दादासाहे ब पु ढे वाचू लागले ...

‘... फाशीची िश ा अं मलात आण यापूवी आरोपीला ‘तु झी शे वटची इ छा काय आहे ’

अशी पृ छा करतात. भगवं तरावांनी सहज तसा सूचक प्र न केला आहे . मी एकदम
उ रलो. ‘मला एक पत्र िलहायचं य!’

‘कुणाला?’ यांनी ग धळू न िवचारले .

मॅ िज ट् रेट समोरच उभे होते . यां यासमोर मी सु लच

ू े नाव घे ईन अशी भगवं तरावांना
भीती वाटली असावी.

सु लच
ू े नाव घे ऊन कोटात मला माझा जीवसु ा वाचवता आला असता. कदािचत ते
मी केले ही असते .

पण के हा?

सु लव
ू र माझे प्रेम नसते तर!

आिण याग हाच प्रेमाचा आ मा आहे या भावने वर माझी श्र ा नसती तर!

मी तु हाला पत्र िलहायचे आहे हणून सां िगतले ते हा भगवं तरावांना बरे वाटले . ते
पत्र जसे या तसे तु हाला पोचते कर याचे यांनी मला वचन िदले आहे .

दादासाहे ब, तु हाला हे पत्र िलहायचे कारण–

पत्र हे दोन दयांचे सं भाषण असते ! आिण या यापाशी माझे दय मला

मनमोकळे पणाने उघडून दाखिवता ये ईल अशी माणसे दोनच आहे त. एक सु ल ू िन दुसरे
तु ही!

माझी आई– मला पकड याचे समजताच ितने प्राण सोडला.

सु टली िबचारी!

माझी आ का!

ती इथ या एका बड ा सावकाराची बायको आहे . भाऊबीजे ला ितने मला अने कदा

ओवाळले आहे . मीही ितला ओवाळणी घातली आहे . पण खरं सां ग ू ! माझासार या
भावाची बहीण हणवून घे यात ितला अपमान वाटतो. मी कंगाल आहे ! मी
राजे साहे बां या रोषाला पात्र झालो आहे ! मी अडाणी माणसांत िमसळू न खे डवळ बनलो
आहे . ित या दृ टीने ही सारी वे डाची ल णे आहे त. परवा मी फाशी जाईन ते हा ितचे
बिहणीचे आतडे िपळवटे ल, कदािचत ित या डो यांत पाणीही उभे राहील. पण दुस याच
िदवशी ती आप या ऐ वयात िन थाटामाटात हे दुःख िवस न जाईल.

आजची मानवजातीची सु धारणा हणजे भावनांची मशानभूमी आहे असे मला

वाटायला लागले ते आप या अनु भवां व नच! आज या माणसाचे काळीज डा या
बाजूला छातीआड दडले ले नाही. ते उज या बाजू या आत या िखशातून वर डोकावून
पाहत आहे .

माझे मे हुणे ? यां यासार या सं प न सावकाराला मा यासार या चळव याचे वागणे

मूखपणाचे वाटावे , यात नवल कसले ?

मात्र यांचे एका गो टीतले उपकार मी कधीच िवसरलो नाही. यां यामु ळे मला
तु मचा सहवास लाभला– मा या आयु यात सु ल ू आली.

तो िदवस अजून मा या डो यांपुढे उभा आहे – आप या कॉले जाला साय सकिरता

आणखी एक नवी इमारत बां धावयाची होती. या इमारतीसाठी दे ण या िमळवायला
तु ही रामगडला आला होता. राजे साहे ब तु म या सं थे चे हाइस चे अरमन अस यामु ळे
यांना खूष कर यासाठी गावातले बडे बडे लोक तु हाला भराभर पै से दे त होते . तु ही
मा या मे ह यांकडे उतरला होता या वे ळी!

आ काला आईचा काही तरी िनरोप सां गायला मी मा या मे ह यां या घरी आलो.
तु ही मला हसत िवचारले , ‘काय िशकतोस रे ?’ मी उ र िदले , परवाच मी मॅ िट् रक
झालोय! ‘कुठ या कॉले जात जाणार आहे स?’ मी वराने उ र िदले , ‘मी कारकू न
होणार आहे !’

तु ही मा या मे हु यांकडे पािहले त. यां याइत या श्रीमं त मनु या या मे ह याने

कॉले जात का जाऊ नये , हा तु हाला प्र न पडला होता. माझे मे हणे तु हाला हणाले ,
‘मग सां गेन मी तु हाला सारं !’

यांनी तु हाला काय सां िगतलं असावं याची मला पूण क पना आहे . माझे वडील
फौजदार असले तरी भयं कर आहे त. यांना खूप कज आहे . यामु ळे मु ला या कॉले ज या
खचाची यव था यां याकडून हो यासारखी नाही, वगै रे वगै रे–

हे सां गणे अ रशः स य होते . पण आणखी एक गो ट मात्र मा या मे ह यांना ठाऊक

न हती. मा या आईचे हाल मला बघवत न हते . ती थोडीफार सु खी असती तर वार
लावूनसु ा कॉले जचे िश ण पार पाडायला मी तयार झालो असतो! पण मा या
विडलां या दा बाजीमु ळे ितचे जे हाल होत होते – प्रसं गी दे वाला जायलासु ा
झुळझुळीत लु गडे अं गावर नाही अशी जी ितची ि थती झाली होती–
 ित यासाठी मॅ िट् रक होताच मी कारकू न हायचे ठरिवले होते . दरमहा वीस पये मला
िमळणार होते . पण पिह याच मिह या या पगारातून आईला कुठ या दुकानातून कुठले
सुं दर िदसणारे लु गडे आणून ायचे , हे सु ा मी िनि चत केले होते .

पण ब्र दे वा या मनात– छे ! तु म या मनात मी कारकू न हावे असे न हते .

तु ही दुपारी मला मु ाम बोलावून ने लेत. मॅ िट् रकम ये माझा नं बर खूप वर आला आहे
हे मा या मे ह यांनी तु हाला सां िगतले होते . माझे सं कृत चां गले आहे आिण माझी
शं करशे ट फार थोड ा माकांनी गे ली हे कळ याबरोबर तु ही मला हणालात, ‘िदनकर,
मला योितष चां गलं कळतं . तू कोण होणार आहे स हे मी तु या त डाव न सां गतो!’

मी हटवादीपणाने हणालो, ‘मी कारकू न होणार आहे !’

तु ही हसून हणालात, ‘अं हं ! तू कवी होणार आहे स! मा यासारखा प्रोफेसर होणार

आहे स!’

दादासाहे ब , तु मचं दुसरं भिव य खरं ठरलं नाही.

पण पिहलं ?

कवी दोन प्रकारचे असतात. किवता िलिहणारे िन न िलिहणारे ! रवींदर् हे पिह या

वगातले मोठे कवी होते .

मी किवता कधीच के या नाहीत. पण मला वाटते – दुस या वगातला मी एक छोटासा

कवी आहे आिण या वगातला उ या जगातला आजचा महाकवी हणून या य तीकडे
मी आदराने पाहतो ितचे नाव सां ग?ू महा मा गां धी.

गां धी वा मीकीइतकेच महाकवी आहे त, हे तु हाला पटणार नाही; पण यांचा

अिहं सावादाचा आग्रह कशातून िनमाण झाला आहे ? अ यं त कोमल भावातूनच ना?

वा मीकीलाही आपले पिहले का य असे च फुरले नाही का? याचा

क् र चवधािवषयीचा लोक– सु लू या घरी या प्रसं गाचे एक सुं दर िचत्र आहे हं ! तु ही
पािहले च असे ल ते !’

दादासाहे बांनी डोळे िमटू न घे तले .

ते िदवाणखा यातले िचत्र! िदनकर सुं दर हणून याची तु ती करीत होता. पण ते

िचत्र भीषण आहे असे आता दादासाहे बांना वाटू लागले . यातला र तबं बाळ प ी
आिण उ ा फाशी जाणारा िदनकर–
 मृ यूचे पाश ग याभोवती पडले असतानासु ा िदनकर या िचत्रातले स दय पाहू
शकतो? ही ि थतप्र ता याने कुठू न आणली? ज मभर गीते चा अ यास क न जे
आप याला साधले नाही, ते या चळव या पोराने कुठे िमळिवले ?

िदनकरचे पत्र पु ढे वाच याकिरता यांचे मन अितशय अधीर झाले ! यांनी डोळे
उघडले .

‘... थोडासा वाहवलो मी! नाही?

भगवं तरावां या कृपे मुळे मला खूप मे णब या िमळा या आहे त. सारी रात्र िलहीत
बसलो तरी चाले ल!

काय बरे सां गत होतो मी?

हो, शे वटी तु म या आग्रहामु ळे मी कॉले जात जायला तयार झालो. तु ही वतः या

घरी मला ठे वून यायचे कबूल केले त. पै शापे ा िन र तापे ा माणु सकी ही फार मोठी
गो ट आहे याचा आयु यात पिह यांदा अनु भव आला. मी आईला हणालोदे खील .
‘आई, तु या दे वावर माझा िव वास बसत नाही. पण माणसा या पानं जगात दे व
वावरत असतो हे मात्र खरं !’

अगदी लहानपणी माझा दे वावरचा िव वास कसा उडून गे ला याचे तु हाला नवल
वाटे ल.

ते असे झाले .

मा या बरोबरची मु ले शाळे तून परत ये ताना वाटे त या द ाला तीन प्रदि णा

घालीत, परी े या वे ळेस मा तीला खडीसाखरे चे नवस करीत, वहीवर ‘राम’ हणून
दररोज शं भर वे ळा िलहीत आिण कुणी कुणी शिनमाहा यसु ा वाचीत. मी कधीही
यातले काही केले नाही.

तसे पािहले तर माझी आई फार दे वभोळी. ित या दे हा यात लहानमोठे िमळू न

प नास तरी दे व असतील. या सवांची यथासां ग पूजा के यािशवाय ती त डात
पाणीसु ा घालीत नसे . मला अगदी लहानपणीची पिहली आठवण आहे ित यात आई
आिण ितचे दे वही आहे त.

िकती गोड िचत्र वाटते ते अजून!

िदवे लागण झाली होती. आईने दे वापाशी िदवा लावून मला िन ताईला ‘शु भं करोित’
हणायला सां िगतले . ती माग या दारी जाऊन तु ळशीपाशी िनरांजन ठे वून आली. मग
आ हा दोघांनाही ितने दे वघरात दे वापु ढे बसिवले . ती क णा टके हणू लागली–
‘अनु िदिनं अनु ताप तापल रामराया...’ ितने कुठलीही एक ओळ हणून थांबायचे िन मग
आ ही बहीणभावांनी ती हणायची असा क् रम असे . ताई मा याहन ू पाच-सहा वषांनी
मोठी होती. ितने ती ओळ व छ हटली. मी मात्र ‘तापलो लामलाया’ असे हणालो.
याबरोबर ताई ‘बोबडकांदा बोबडकांदा’ हणून मला िचडवू लागली. मी रडकुंडीला
आलो. पण आईने मला पोटाशी धरले िन ताईला हणाली, ‘असू दे माझा बोबडकांदा.
तोच मला ज मभर सोबत दे णार आहे . तू लवं गी िमरची काय? आ का िन माई गे या तशी
उ ा नव या या घरी पळशील िन हां हां हणता मला िवस न जाशील!’

आई या मांडीवर बसून ताईकडे मी तु छते ने पाह ू लागलो.

आ काचे ल न मा या ज मापूवीच झाले होते , माईचे मी रां गत असताना झाले हणे .

के हा तरी चार दोन िदवस या माहे री याय या. यामु ळे या दोघींचा मु ळीच लळा न हता
मला. ताईचा लागायचा खरा; पण एक तर ती मोठे पणाचा आव आणून मला उगीच
िचडवायची िन दुसरे ती अगदी िकती भागु बाई होती. ितचा िभत्रटपणा मला मु ळीच
आवडत नसे . फौजदाराचा मु लगा हणून िजथे ितथे धीटपणा दाखिव यात मला मोठा
आनं द वाटे . िकतीही उं चावर कै या लटकत अस या तरी आं यावर भराभर चढून या
काढ यात िन आबं ट त ड करीत सोब यांबरोबर या खा यात माझा पिहला नं बर होता.
खे ळताना िभरिभरत ये णारी िवटी मी एका हाताने झे लीत असे . मु ले घे ऊन नदीकाठ या
मळीत कोव या फणसां वर वारी कर यातही आमची वारी पटाईत होती. फौजदाराचा
मु लगा हणून िबचारा मालक मा या अं गाला हात लावत नसे . मला मात्र वाटे – तो
मा या शौयाला िभतोय!

एकदा एका मु लाने एक िविचत्र क पना काढली. िज या या तळाशी बादली ठे वली िन

िज याव न गडगडत खाली गे ले, तर बादलीत मनु य कसा पडे ल? डोके खाली क न की
वर क न? याचे हणणे होते – गडगडत जाणाराचे डोके खाली जाईल. मी िज या या
पाय या मनात या मनात मोजून िहशे ब केला. िन ठरिवले की याचे डोके वरच होईल.

तो आपले हणणे सोडीना. मीही हट् टाला पे टलो. माझी बाजू खरी आहे हे बाकी या
पोरांना पटिव याकिरता मीच तो खाली गडगडत जा याचा प्रयोग केला. मी कोलांटी
याय या आधीच िभत्रट ताई िकंचाळत पळत गे ली. मी माझे अं ग वर या पायरीव न
सोडून िदले . फुटबॉलप्रमाणे पाय याव न उड ा खातच मी खाली आलो. प्र ये क
पायरीवर माझे शरीर ठे चाळत होते . सारे अं ग वरवं ट ाने चे च यासारखे वाटत होते . पण
शे वटी बादलीत माझे पायच गे ले हे मला पाहनू ‘िजं कलं , िजं कलं ’ हणून मी आनं दाची
मोठी आरोळी ठोकली! पु ढे काय झाले ते मात्र मला कळले नाही.

डोळे उघडले ते हा मा या अं गाला र तचं दन, वे खंड वगै रेचा ले प लावून आई मा या

उशाशी बसली होती. मी डोळे उघडताच ‘िदनू, िदनू’ हणून ितने मला हाका मार या.
ित या हाका ऐकताच पलीकड या खोलीतून बाबा आले . यांनी ‘िदनू’ हणून हाक
मारताच मी ओ िदली. आईकडे पाहन ू ते हणाले , ‘उगीच डोळे का पु सते स? दगडासारखा
घट् ट आहे तो. उ ा बरा होईल. पोरटं िवल ण धीट आहे यात शं का नाही! मी साधा
फौजदार झालो; पण आपला िदनू पोलीस सु पिरं टडट झा यािशवाय राहायचा नाही!
होय की नाही िदनोबा?’

शे वटचे वा य उ चारताना ते मोठ ा प्रेमाने मा याजवळ आले . खाली बसले िन त ड

अगदी त डाजवळ ने ऊन ‘होय की नाही िदनोबा?’ हा प्र न यांनी मला केला.

मी आनं दाने मान डोलावून होय हणणार होतो. पण बाबां या त डाची अशी वसकन
घाण आली मला! मी त ड िफरिवले , आवं ढा िगळला िन आईकडे पाहात हणालो, ‘आई,
मी पोिलस सु पिरं टडट होणार हं !’

पु ढे िकती तरी िदवस मी आई या दे वापाशी दोन गो टींची मागणी करीत होतो– एक

मी मोठ ा झा यावर मला सु पिरं टडट कर िन दुसरी बाबां या त डाला असली भयं कर
घाण ये ऊ दे ऊ नकोस.

पण आई या दे वाला काही काही करता ये त नाही अशी माझी लवकरच खात्री पटली.

मी मराठी चौथीत िकंवा इं गर् जी पिहलीत होतो, हे न की आठवत नाही मला! बहुधा
इं गर् जी पिहलीतच असे न!

एके िदवशी रात्री आईची िकंकाळी ऐकू न मी घाब न जागा झालो. पिह यांदा मला
वाटले – ती िकंकाळी आपण व नात ऐकली. पलीकडे आईचे पांघ ण होते . ितथे मी
चाचपून पािहले . आई ितथे न हती.

‘पाया पडते मी तु म या’ ितचे रडवे श द मला कुठू न तरी ऐकू आले . यांचा अथच
कळे ना मला!

मा या मनात शं का आली– घरात चोरबीर तर आले नसतील ना? आईला बां धन

ू ठे वून
ते ितचे दागदािगने काढून घे त असतील!

खोलीत अं धारच होता; पण िधटाईने उठलो. कोप यातली एक काठी घे तली िन हळू हळू
पु ढे आलो.

आईचे रडणे आता अिधक ऐकू ये ऊ लागले .

ती बाबां या खोलीत रडत होती! मला वाटले . चोरांनी ितला बाबां या खोलीत क डून
ठे वले आहे . बाबांना कामामु ळे पु कळ वे ळा रात्री-अपरात्री घराबाहे र राहावे लागते
असे आई या त डून मी ऐकू न घे तले होते . ते घरी नाहीत असे पाहन ू च ते बदमाष
आम या घरात िशरले असावे त. पण यांना ठाऊक नाही– पु ढे पोिलस सु पिरं टडट
होणारा फौजदारांचा मु लगा घरात आहे . तो चोरांची हड्डी नरम के यािशवाय राहणार
नाही.

असले काही तरी िवचार मनात घोळवत िन काप या पायांना कसाबसा धीर दे त मी
खोली या दारापाशी गे लो. दारात आतून कडी असे ल हणून मी या यावर लाथ मारली.

पण दाराला कडी न हती.

ते खाडकन् उघडले िन आत जे दृ य मला िदसले –

आत बाबा िन आई ही दोघे च होती. बाबा उज या हाताने आई या फडाफड मु कटात

मारीत होते िन डा या हातातली बाटली पु ढे क न ‘पी, पी’ असे हणत होते . ते ितला
काय यायला सां गताहे त याची बरोबर क पना मला या वे ळी आली नाही; पण आईला
पु हा मार याकिरता यांनी हात वर केले ला पािह यावर मी बे भान झालो. मी पु ढे गे लो
िन हातातली काठी यां या मनगटावर मारली.

ते एकदम नरमले . यांचा हात णभर लु ळा पडला. पण दुस याच णी मा या

अं गावर वसकन ये ऊन ते ओरडले , ‘कारट ा, मला मारतोस? तु या बापाला मारतोस–
फौजदाराला मारतोस– तु झा जीव घे तला नाही तर नावाचा–’

यांनी मला मार याकिरता हात उगारला. पण आई म ये पड यामु ळे तो मारही

ितलाच बसला!

ितने मला ओढतच खोलीबाहे र आणले .

या रात्री मला कुशीत घे ऊन िकती तरी वे ळ ती एकसारखी रडत होती. मी ित या

डो यां व न हात िफरिवला हणजे थोडा वे ळ ितचे रडे थांबे. पण पु हा मा या कुठ या
तरी प्र नाने ते सु होई.

मी हटले , ‘बाबा फार वाईट आहे त!’

ती हणाली, ‘असं बोलू नये बाळ! ते वाईट नाहीत. आपलं नशीबच वाईट आहे .’

‘नशीब कुणा या हातात असतं ?’

‘दे वा या!’

‘पण तु झा दे व आपलं नशीब बदलून का दे त नाही?’

ती ग प बसली. मी पु हा तोच प्र न िवचारला ते हा आई हणाली,

‘िदनू, दे वाला नशीब बदलता ये त असतं तर रामाला वनवास घडला नसता!’

 मी व थ झोपावे हणून ती मला थोपटू लागली. ित या समाधानासाठी मी झोपे चे
स ग केले ; पण मा या मनात दोन गो टी सार या घोळत हो या.

आपले वडील फौजदार आहे त. ते आईला मारतात. पोलीस सु पिरं टडट हा

फौजदारापे ा फार मोठा. ते हा तो आप या बायकोला गोळी घालूनच मारीत असे ल.
ते हा काही झाले तरी आपण पोलीस सु पिरं टडट हायचे नाही.

आिण आई िकतीही रागावली तरी ित या दे वाला नम कार करायचा नाही. या या

पाया पडायचे नाही. तो नु सता नै वे खाणारा दे व आहे !

आईला मार याब ल दुस या िदवशी बाबांना काही तरी िश ा करायची असे मी
मनात ठरिवले , ते हा कुठे मला झोप लागली.

दुस या िदवशी सं याकाळी शाळे तून परत ये ताना मी मा या िपशवीत तीन-चार

अणकुचीदार दगड र याव न वे चन ू घातले . बाबांनी पु हा आई या अं गाला हात
लावला की िपशवीतला दगड काढून यांना खोक पाडायची चां गली, असा मनात िन चय
केला.

िपशवी खु ं टीला अडकवून ‘आई खायला’ असे हणत मी वयं पाकघरा या दाराशीच
गे लो. आई अजून सोव यातच आहे हे पाहन ू मला फार आ चय वाटले .

मी िवचारले , ‘तू जे वली नाहीस अजून?’

ितने उ र िदले , ‘अं हं !’

तो बु धवार होता. आई सोमवार िन शिनवार करीत असे . ते हा आज ितचा उपवास

न हता हे उघड होते . मग ती अजून जे वली का नाही?

मी हणालो, ‘आधी जे व तू आई िन मग खायला दे !’

‘मला जे वायला वे ळ आहे रे अजून!’

‘का?’

‘ते उपाशी आहे त कचे रीत. कसला तरी मोठ् ठा खटला चाललाय हणे ! ते उपाशी
असताना मी कशी जे व ू बाबा?’

काल रात्री बाबांनी आईला खूप मारले होते ! ते सारे िवस न ती यांची वाट पाहत
पाच वाजे पयं त उपाशी रािहली होती. माझे मन आईिवषयी या भ तीने भ न आले .
 ितची प्रकृती फारशी चां गली न हती. तशातही ती ने हमी उपासतापास करी िन यांत
पु हा बाबांकिरता असे उपाशी राहायचे ! यांचे जे वण झा यावाचून जे वायचे नाही!

मी हटले , ‘तू जे वलीस तरी बाबा रागवणार नाहीत!’

‘ यां या आधी मी जे वत नाही हणूनच ते रागावतात. पण–’

‘पण काय?’

‘मी जे वले तर माझा धम बु डे ल िदनू!’

अधां गवायू झाले या मनु याचे चलनवलन िवजे या साहा याने सु हावे तशी
मा या मनाची ि थती झाली. आप या सु खापे ा, अहं कारापे ा, िकंबहुना जीवनाला
अ यं त आव यक असले या अ नापे ाही मनु यात अिधक मोलाची अशी भावना असू
शकते याची जाणीव या िदवशी मला पिह यांदा झाली. या भावने ला ‘माझा धम ’ असे
आई हणत होती. अशा आई या पोटी ये ऊन मी बाबांचा सूड घे णार? लपूनछपून
यां यावर दगड फेकणार?

छे ! ते श य न हते . मी बाहे र गे लो. िपशवीतले दगड काढले िन ते र यावर फेकू न

दे णार तोच–

मा यासाठी दहीपोहे घे ऊन आई बाहे र आली. ितने िवचारले , ‘कुठले रे दगड हे बाबा?’

मी उ र िदले , ‘आम या वगात एक वात्रट मु लगा आहे . तो प्र ये का या िपशवीत

असे दगड भ न ठे वतो.’

आई आपला धम पाळीत होती. पण मला मात्र माझा धम काय आहे ते कळे ना. या
सा या प्रकाराने अ यासावरले माझे ल उडाले . आपले बाबा दा बाज आहे त हे मला
पु रे पु रे कळू न चु कले . गावात तर यां यािवषयी कुणीही फारसे चां गले बोलत नसे .
शाळे त माझे उ र चु कले की मा तर मला टोमणा मारीत, ‘तु ला अ यास क न काय
करायचं ? फौजदारा या मु लाला पु ं डपणाच हवा!’

याच वे ळी ताईचे ल न होऊन ती सासरी गे ली. आता घरात आ ही इन मीन तीन

माणसे रािहलो. बाबा, आई िन मी! बाबा रात्री-बे रात्री के हां ही परत ये त, पु कळदा ते
शु ीवरही नसत. मा या अ यासाची तर ते कधीच वा तपु त करीत नसत. यां याशी
बोलायचे मी जवळजवळ सोडूनच िदले .

घरा या कामातून िन दे वा या पूजेतन

ू आईचे डोकेच वर होत नसे . ितने नु सता
पाठीव न िकंवा त डाव न हात िफरिवला की मला मूठभर मास चढे ; पण मा याशी खूप
खूप बोलत बसायला ितला विचतच वे ळ िमळे . एखा ा आिदतवारी दुपारी मी ित या
खनपटीला बसून काही िवचारायला लागलोच तर ती हणे , ‘तू बाबा इं गर् जी िशकायला
लागलास! मी काय तु या प्र नाला उ र दे णार?’

अ यासात ल नाही िन घरात खे ळायला बरोबरीचे कुणी नाही. शे वटी वे ळ जावा

हणून मी पु तके वाचायला लागलो. वाचनात माझे मन हां हां हणता रमले . रामायण,
महाभारत, हिरभाऊ आपट ां या कादं ब या, सु दा याचे पोहे , खािडलकर-गडक यांची
नाटके, जे जे हाताला सापडे ल ते ते पु तक वाचून काढले . वाचता वाचता मी िवचारही
करायला लागलो.

वृ तर् ाचा पराभव कर याकिरता दधीची ऋषीने आपली हाडे दे ऊन वज्र कसे िनमाण
केले ही कथा मी अने कदा वाचली. या कथे त न िलिहले या गो टीसु ा मला िदसू
लाग या– दधीचीची बायकामु ले ‘प्राण याग क नका’ हणून याला िवनं ती करीत
आहे त. पण तो हसून यांना हणत आहे , ‘हा माझा धम आहे .’

खािडलकरां या भाऊबं दकी नाटकातला रामशा त्री– राघोबादादाला दे हात

प्रायि चत सु नावणारा तो रामशा त्री– मला फार फार आवडला. माणूस अ नासाठी
जगत नाही, तो धमासाठी जगतो, ही जाणीव मला तीव्रते ने होऊ लागली.

याचवे ळी िमळतील या चिरत्रांचा मी फडशा पाडून टाकला. यातली िकती तरी

अजून आठवतात मला. राणा प्रताप, लोकमा य िटळक, आ फ् रे ड िद ग्रेट,
िलि हं टन, गौतम बु , महा मा गां धी–

या मोठ ा माणसांपैकी गां धी अगदी जवळचे वाटले मला. यांची असहकािरते ची िन

खादीची चळवळ या वे ळी मोठ ा जोरात चालली होती. रामगड या सं थानी
वातावरणात आ हा िव ा यांना ितचे पु सट प्रित वनीच ऐकू ये त; पण या
प्रित वनींनीसु ा आमची मने उचं बळू न जात.

या नादातच आम या वगाने एकजात गां धी-टो या वापर याचा िन चय केला.

एके िदवशी मा या डो यावरची गां धी टोपी बाबां या दृ टीस पडली. यांनी ती सरळ
उचलली िन र यावर फेकू न िदली. मा याकडे रागाने पाहत ते हणाले , ‘पु हा असली
पांढरी टोपी घालून नकोस. तू सरकारी नोकराचा मु लगा आहे स!’

या िदवशी रात्री या कुशीव न या कुशीवर तळमळत मी मनात हणत होतो–

सरकारी नोकर हे सु ा काही तरी भयं कर प्रकरण िदसतं य! काही झालं तरी आपण
सरकारी नोकर हायचं नाही.

दुसरी टोपी घालून शाळे ला जायचे मा या िजवावर आले . पण आईने च एक तोड

काढली. ितने मला दुसरी गां धी टोपी िवकत आणायला सां िगतले . ती मी शाळे त
घालायची िन एरवी साधी टोपी वापरायची असे ित या मु रवतीसाठी मी कबूल केले ,
आयु या या लढाईत नको असले ले अने क तह माणसाला करावे लागतात. माझा हा
पिहला तह होता.

मात्र बाबां या िभत्रेपणाचे श य मा या मनाला एकसारखे टोचीत होते . बाबा

सरकारी नोकर असतील! पण यां या मु लाने गां धी टोपी वापरली हणून सरकारचे काय
जाते ? िन सरकारने काय वाटे ल ते सां िगतले हणून बाबांनी ते का ऐकावे ?

एकदा मी हे सारे आईपाशी बोलून दाखिवले , ते हा ती हणाली, ‘तु झे वडील िभत्रे

नाहीत. फार शूर आहे त.’

‘कशावरनं ?’

‘आ का या ज मा या वे ळची गो ट आहे . नदी या पु रात एक महाराचं मूल बु डत

होतं . यांनी उडी टाकू न याला वाचिवलं .’

मला मा या बाबांचा अिभमान वाटू लागला. पण एवढे साहस अं गी असले या

माणसाने यःकि चत बाबतीत सरकारला का यावे हे मला कळे ना.

मी माझी शं का पु हा आईला िवचारली. ती हणाली, ‘नोकरी जाईल हणून भीती

वाटते यांना!’

‘गे ली तरी गे ली!’ मी हटले .

आई हणाली, ‘तू लहान आहे स बाबा अजून. यांची नोकरी गे ली तर दुपारची भ्रांत
पडे ल आप याला. आ का चां ग या थळी पडावी हणून भलता हुंडा िदलाय यांनी! ते
फौजदार आहे त िन कजाचे याज वे ळेवर दे ताहे त हणून सावकार आप या दारात धरणं
ध न बसत नाहीत. पण उ ा यांची नोकरी गे ली की–’ आवं ढा िगळू न ती पु ढे बोलू
लागली, ‘तू मोठा होईपयं त यांना नोकरी करायलाच हवी!’

‘पण सरकारी नोकरीचा िन गां धी टोपीचा काय सं बंध आहे ?’

िबचारी आई िन र झाली. शे वटी ती उद्गारली, ‘ते मलासु ा कळत नाही बाबा!

गां धी-टोपी राजे साहे बांना आवडत नाही असं ते हणत होते .’ िकंिचत थांबन
ू मा या
पाठीव न हात िफरवीत ती हणाली, ‘िदनू, तू लहान आहे स अजून! उगीच डोकं िपकवून
घे ऊ नकोस असं ! नीट अ यास कर, परी े त वर ये िन चां गला वकील होऊन खो याने पै से
िमळव– आिण मग सावकाश या गो टीचा िवचार करीत बस. माझी दुसरी काहीही इ छा
नाही बाबा! तू एकदा िमळवता झालास की मी सु खानं डोळे िमटीन!’

पु ढे ितला बोलवे ना. ित या डो यांतले अश् मा या गालां वर पडले . मी मनाशी

िन चय केला– बाबांना यसन आहे , िशवाय कज आहे . ते हा आईला सु खी करायचे
असे ल तर आपण चां गला अ यास क न भराभर परी ा िद या पािहजे त, िन खूप खूप
पै सा िमळवून–

मला अ यासािशवाय दुसरे काही सु चेनासे झाले . मा यापु ढे दोन, तीन वष असले ला
एक हुशार िव ाथी होता आम या शाळे त! ने हमी पिहला कॉलर असे तो आप या
वगात. या या या या त डी याचे नाव होते . ते नाव– भगवं त शहाणे .

घरचा अगदी गरीब होता तो. पण प्र ये क वषी ब ीस समारं भात सा या िवषयांची
बि से यालाच िमळत. या यासारखे हायचे मी ठरिवले . भगवं त शहा यावर खु
राजे साहे बांचे ल होते . पु ढे याला कॉले जम ये च काय पण िवलायते लासु ा ते
पाठिवणार आहे त, अशा गो टी गावातले लोक ने हमी बोलत. शहा याप्रमाणे आपणही
कॉलर हायचे आिण राजे साहे बांची मजी सं पादन करायची असे ठरवून मी अ यासाला
लागलो.

दै वाइतके िव मयाचे ध के दे याचे चातु य कुठ याही कादं बरीकारा या प्रितभे त

नसे ल. या राजे साहे बांची कृपा सं पादन कर याचे ये य मी इं गर् जी चौथी-पाचवीत
डो यांपुढे ठे वले होते , याच राजे साहे बां या अवकृपे ची काडीमात्रही पवा न करणे हा
पु ढे मला माझा धम वाटू लागला. या भगवं तराव शहा यांना िव ािथदशे त माझा
आदश मानीत होतो यांनी आपली बु ी जगा या बाजारात ये ईल या िकमतीला
िवकले ली पाहन ू यां यािवषयी मा या मनात अनादर उ प न झाला– आिण जी सु लू
प्राणापे ाही मा यावर अिधक प्रेम करीत आली, ित या प्रेमामु ळेच मा यावर
प्राणांना मु क याची पाळी आली.

आयु य ही केवढी अद्भुतर य कथा आहे !

मात्र या कथे तली माझी या वे ळची भूिमका फारशी र य न हती. िकचकट उदाहरणे
सोडवायची, कोशातून अवघड श द काढायचे , ि ल ट याकरण घोकायचे – एखादे पीठ
दळायचे यं तर् असते ना? या यासारखे च आपण काही तरी करीत आहो असे मधूनमधून
मला वाटे . पण आईची आठवण झाली की माझा सारा शीण नाहीसा होई िन मोठ ा
उ साहाने मी माझा कायक् रम सु करी.

या वािषक परी े त माझा पिहला नं बर आला. मला तीन पयांची कॉलरिशप

िमळाली. पिह या मिह याचे ते तीन पये मी आई या हातात ने ऊन िदले , ते हा ितचे
डोळे आनं दाने भ न आले . जणू काही ित या लाड या ले काने ित्रभु वनातली सारी
सं प ीच ितला आणून िदली होती.

अ यासाकिरता रात्री जागताना कंटाळा आला, की आई या या आनं दाने भरले या

डो यांची मी आठवण करीत असे , िन ते डोळे तसे च आनं दी रािहले पािहजे त असे
मनाला बजावीत असे .
 याच वे ळी आम या वगात जोशी नावाचा एक मु लगा आला. याची िन माझी लवकर
दो ती जमली. आम या मै तर् ीचे कोडे मात्र कुणालाच सु टले नाही. मी वगातला पिहला
कॉलर तर या वारीचा अगदी हुकमी शे वटचा नं बर! मी अं गाने थोडासा हडकुळाच! पण
जोशीबु वाचे शरीर तालीम क न चां गले कमावले ले. यामु ळे आमचे रह य जमले तरी
कसे , याचे प्र ये काला राहन
ू राहन
ू आ चय वाटे .

पण िकती सहजासहजी आ ही िमत्र झालो होतो! जोशीबु वा घरी उदाहरणे कधीच

सोडवीत नसत. गिणताचे मा तर यांना या बाबतीत नोिटसा दे ऊन थकले . शे वटी यांनी
जोशीबु वांना वगातून हाकलून दे याची धमकी िदली. आज तो प्रयोग आप यावर
झा यिशवाय राहत नाही अशी भीती वाट यामु ळे जोशीबु वांनी मध या सु ट्टीत वही
मािगतली. मी ती मोठ ा आनं दाने यांना िदली. या िदवशीची गिणतातली जोशीबु वांची
अचानक प्रगती पाहन ू मा तरांना मोठे आ चय वाटले . पण अं दरकी बात मला िन
जो यालाच काय ती ठाऊक होती!

शाळा सु ट यावर जोशी मला हणाला, ‘सरदे साई, तु झे उपकार मी कधी िवसरणार
नाही!’

‘उपकार रे कसले ?’ मी हसत उ रलो.

‘तु ला गाणं आवडतं का?’ याने प्र न केला.

दे वावरला माझा िव वास कधीच उडून गे ला होता. आई पहाटे या भूपा या हणे

या अं थ णावर पड या पड या ऐक यात मला ने हमीच मन वी आनं द होई.

मी जोशीबु वांना उ र िदले , ‘मी मनु यच आहे !’

मा या पाठीवर थाप मा न ओढीतच याने मला आप या घरी ने ले. या या घरी

तं बोरा, तबला वगै रे सािह य पाहन
ू मी िवचारले ,

‘तू गाणं िशकतोस की काय?’

तो अिभमानाने हणाला, ‘अबलत! गिणतापे ा सं गीतच सोपं वाटतं मला!’

‘कोण िशकवतं तु ला?’

‘माझा थोरला भाऊ चां गला गवई आहे . इथं दरबारात नु कतीच नोकरी िमळालीय
याला! हणून तर आ ही इथं राहायला आलो!’

मला चहा िद यानं तर तो हणाला, ‘तु ला कसलं गाणं ऐकवू ते सां ग मला!’
 मी एकदम उद्गारलो, ‘आईचं !’

यशवं तांची ‘आई’ ही किवता या वे ळी फार लोकिप्रय झाली होती. मी वतःशी ती

ने हमी गु णगु णत असे . पण जोशीबु वासार या या ग यातून ती अिधक चां गली लागे ल
अशा समजु तीने मी हे बोलून गे लो.

मी मािगतले ला वर ऐकू न माझा दे व ग धळात पडला, थोडा वे ळ िवचार क न

जोशीबु वा हणाले , ‘मला आईची एकच किवता ये ते! किवता हणजे या किवते ची
पिहली ओळ!– ‘आई थोर तु झे उपकार!’

मला हसू आवरे ना!

एकदा हरवले ली व तू अचानक सापडली हणजे माणसा या मु दर् े वर जो आनं द चमकू

लागतो तो एकदम जोशीबु वां या चे ह यावर खे ळू लागला. मला याचे कारण कळे ना.

वारी गा या या पिव यात बसून हणाली, ‘तु ला आईचं गाणं हवं ना? ऐक!’ तो ‘वं दे
मातरम्’ हणू लागला.

शाळे त या सं मेलनात िन गावात या सभांत हे गीत मी अने कदा ऐकले होते . पण

यातले बरे चसे श द लोकां या कोलाहलामु ळे मला पु रे से कळले न हते .

जोशी मधु र वरांत अगदी व छ हणत होता–

सुजलां सु फलां मलयजशीतलाम्
स य यामलां मातरम्
वंदे मातरम्

मा या डो यांपुढे गं गाजमु नांचे पाणी नाचू लागले , मा या डो यांपुढे मो यां या

कणसांची िनशाणे नाचिवणारी काळीभोर शे ते उभी रािहली.

जोशी गात होता–

स त-कोिट-कं ठ-कलकल-िननाद-कराले
द्िवस त-कोिट भुजैधृत-खर-करवाले

मला सं कृत चां गले ये त होते . माझे मन िवचार क लागले ! हे रा ट् रगीत के हा रचले
आहे ? आपला दे श तर िनःश त्र आहे िन कवी वणन करीत आहे की चौदा कोटी हातांत
ती ण तलवारी तळपत आहे त.

मी ग धळू न गे लो, बं िकमचं दर् ां या ‘आनं दमठ’ या ऐितहािसक कादं बरीत हे गीत आहे
याची या वे ळी मला क पना न हती!
 जोशी गाऊ लागला–
तु िम िव ा तु िम धम
तु िम िद तु िम मम
वं िह प्राणा: शरीरे

या या पु ढ या श दांकडे माझे ल रािहले च नाही. ‘तु िम धम’, ‘तु िम धम’ हे च श द

मा या कानांत घोळू लागले .

तु िम धम! तूच धम! मातृ भम ू ीची पूजा हाच माणसाचा धम! आतापयं त आईचे दुःख दरू
करणे हाच माझा धम आहे असे मी मानीत आलो होतो. पण जो याचे हे गीत ऐकता
ऐकता मला जाणीव झाली– आप या दोन माता आहे त. दोघीही दुःखम न आहे त.
दोघींनाही सु खी करायचे हाच आपला धम आहे .

जो या या मै तर् ीमु ळे मला का यगायनाची गोडी लावली. मी खूप खूप किवता पाठ
क लागलो. हणूनही दाखवू लागलो. किवता करायचीसु ा मला हु की ये ई पण
अ यासाकडे दुल होईल हणून तो मोह मी मोठ ा क टाने आवरला.

प्र ये क परी े या वे ळी होणारी धांदल, िनकाल लागे पयं त लागणारी हुरहरू , पिहला
नं बर आला की होणारा आनं द, ब ीस समारं भात राजे साहे बां या हातून ब ीस घे ताना
लोकां या टा या ऐकू न मनाला होणा या गु दगु या– या सा या गो टींची गोडी मी
ज मभर िवसरणार नाही, असे या वे ळी मला वाटे . पण आज–

सु कून गे ले या फुलांसार या वाटतात या! या वे ळची एकच गा ट मला वारं वार

आठवते .

आम या इं गर् जी या मा तरांचा हुशारीब ल फार लौिकक होता. आपले इं गर् जी

उ चार इं ि लश माणसासारखे असावे त हणून ते ने हमी द ता घे त. यां या घरी
िनरिनराळे दहा-बारा इं गर् जी कोश आहे त, असे िव ाथी एकमे कांना कौतु काने सां गत
असत.

या मा तरांनी आ हाला एक इं गर् जी किवता िशकवायला सु वात केली. ितचा आरं भ

असा होता–
Rule Britania, Britania rules the Waves,
Britons shall never be slaves.

या ओळींचा अथ बरोबर सां गन

ू मी खाली बसलो. ‘िब्रिटश लोक कधीही गु लाम
होणार नाहीत’ या दुस या ओळीवर मा तरांनी खूप मोठे या यान झोडले .

मी उठू न उभा रािहलो.

 ‘शं का आहे ?’ मा तरांनी िवचारले .

‘ या जो यालासु ा समजलं असे ल हे ! िन तु ला कसली शं का आली?’

‘िब्रिटश लोकांना गु लामिगरीचा ितटकारा आहे असं तु ही हणालात!’

‘मग?’

‘कुणा या गु लामिगरीचा ितटकारा आहे यांना?’

‘ हणजे ?’

‘ यांना वतःची गु लामिगरी नको असे ल! पण इतरांनी गु लाम हणून राहावं असं च
यांना वाटतं !’

मा तर मा याकडे पाहतच रािहले .

मी पु ढे हणालो, ‘ यांना गु लामिगरीचा खराखु रा ितटकारा असता तर यांनी आप या

दे शाला वरा य िदलं नसतं का?’

‘शट अप्! सरदे साई, शाळे त िशकायला ये ता तु ही! राजकारणाची चचा करायला
नाही! तु ही केसरीचे सं पादक हाल ते हा आपली ही िव ा प्रकट करा! हं , जोशीबु वा,
उठा, हणा–
Rule Britania, Britania rules the Waves,
Britons shall never be slaves.’

तो सारा िदवस मी अगदी अ व थ होतो. ‘आ ही कधीही गु लाम होणार नाही’ या

िब्रिटश लोकां या िनधाराचे कौतु क करणा या मा तरांना आप या दे शा या
गु लामिगरीची मु ळीच खं त वाटू नये याचे मला फार आ चय वाटले . ‘िहं दी लोकही गु लाम
राहणार नाहीत’ अशा अथाची दुसरी एखादी किवता रचून ती या किवते वर यांनी
आ हाला िशकवायची, की राजकारणाचा शाळे शी काही सं बंध नाही हणून मु लांची
वीरवृ ी िन ते ज क न टाकायची? आमचे मा तर बु द्िधवान होते यात सं शय नाही. पण
यां या भावना! या गोठू न गे या हो या. पोटासाठी ते जी पोपटपं ची करीत होते ित या
पलीकडे यांना दुसरे काहीच िदसत न हते !

आईवर माझी अिधकच भ ती जडली. इं गर् जी उ चार िबनचूक करणा या या

बु द्िधवान मा तरापे ा र ट फ करीत मराठी वाचणारी माझी भोळीभाबडी आई िकती तरी
श्रे ठ आहे अशी माझी खात्री झाली. वतःचा हणून काही धम आहे . या धमाचे
आचरण कर याकिरता क ट सहन केले पािहजे हे त व ान ित या अं गी मु रले ले होते .
आयु य हा बाजार आहे या क पने ने ती जगत न हती. आयु य हे ित या दृ टीने दे वाचे
दे ऊळ होते . मनु य मोबद यावर जगतो अशी मा या आईची श्र ा होती.

मी लवकरच मॅ िट् रक या वगात गे लो.

मा या मधला काळ सु खाचा गे ला होता असे नाही. एकीकडे या किवते चे मला

अिधक वे ड लागत होते , तर दुसरीकडे वतमानपत्रे वाच यात मला िवल ण आनं द होऊ
लागला होता. गां धींजींचा एक मोठा उपास या काळात झाला. या वे ळी दररोज सकाळी
पो टासमोर धावत जाऊन गां धींची प्रकृती कशी आहे हे ता या वतमानपत्रांतन ू
वाच यािशवाय राहवत नसे मला. या िदवशी गां धींचा उपवास सु टला या िदवशी खूप
खूप आनं द झाला मला. जणू काही माझी आईच िजवावर या दुख यातून उठली होती!

माझे मॅ िट् रकचे वष तर खडतरच गे ले. वडील कुठ याशा भानगडीत सापडून चार-दोन
मिहने घरीच होते . ते कामावर असत ते हा यांचा िप याचा अड्डा तरी घराबाहे र होता.
आता तो घरीच पडला. आईला मन वी त्रास होऊ लागला. आपला काही गु हा
नसताना विर ठ अिधका यांनी आकसाने आप यावर बालं ट घे तले आहे असे बाबांना
वाटत होते . या अपमानाने िचडून जाऊन ते खूप पीत आिण रात्री घरात जो
धां गडिधं गा सु होई–

एका प्रसं गाची प की आठवण आहे मला! मा या खोलीत बाणा या कादं बरीतले
अ छोद सरोवराचे वणन मी वाचीत होतो. म ये च एक श द नीटसा लागे ना. हणून मी
आपट ांचा कोश उघडला. इत यात ‘िदनू, िदनू’ हणून वयं पाकघरातून आई या हाका
मला ऐकू आ या. मी धावत गे लो. बाबा जे वायला बसले होते . पण ताटातच भडाभडा
ओकत होते . िकळसवाणे दृ य–

रात्री मी आईला वै तागाने हटले , ‘मी शाळा सोडतो. कुठं तरी दहा-पं धरा पयांची
नोकरी िमळे ल मला! आता या नरकात राह ू नकोस तू!’

ती हणाली, ‘ यांना सोडून मी कुठ् ठं कुठ् ठं जाणार नाही!’

‘का?’

‘ यांची से वा करणं हाच माझा धम आहे !’

मी आईशी खूप वादिववाद केला. पण मा या सा या प्र नांची उ रे ितने त डाने

िदली नाहीत, तर डो यांनी! ित या डो यांतन ू पाझरणा या भावने पुढे मा या बु ीचे
सारे चातु य िफ के पडले . जणू काही ितचे ते िवशाल ने हाळ डोळे हणत होते , ‘मनु य
सु खावर जगत नाही. तो धमावर जगतो!’

मग मीही मनात िन चय केला, जसा आईला धम आहे तसा मु लालाही आहे . मॅ िट् रक
झा यानं तर पु ढे िशकायचे नाही. िमळे ल ती नोकरी करायची आिण आईला श य िततके
सु ख ायचे !

मॅ िट् रक झा यानं तर कॉले जात जा याची मी मु ळीच खटपट केली नाही. उलट
कारकुनी या शोधाला लागलो आिण दादासाहे ब, तु ही आयु यात आला नसता तर हा
िदनकर आज कुठे तरी खडघाशी करीत बसला असता! याचे आयु य वाढले असते पण
याचे कतृ व मात्र मु ळातच खु ं टले असते . कारकू न हणून आणखी प नास वष मी
जगलो असतो तरी याचा जगाला काय उपयोग होणार होता? उलट परवा मला ये णारे
मरण–

ते मानाचे मरण आहे . या मरणातून शे कडो लोकांना चै त य िमळे ल असे ते मरण आहे .
झाडा या फां ा तोड या की ते अिधक झपाट ाने वाढू लागते ना? आमची चळवळही
मा या मरणाने तशीच फोफावे ल.’

वतः या मृ यूकडे शांतपणे पाह याची िदनकरची ही दृ टी दादासाहे बांना िवल ण

ते ज वी वाटली. वाघाने पकडले ले बकरे या या फुलले या िनखा याप्रमाणे िदसणा या
डो यांकडे जसे पाह ू शकत नाहीत, तसा मृ यू या पाशात सापडले ला मनु य
प्रलयाग्रीने रसरसणा या या या नजरे ला नजर िभडवू शकत नाही, याचे अने क
अनु भव यांनी घे तले होते . एरवी शांतगं भीर असणारे यांचे िप्रि सपॉलसाहे ब! दोन
ू ी यांना दररोज सं याकाळी थोडा ताप ये ऊ लागताच िकती गडबडून गे ले होते ते !
वषांपव
आपण समाचाराला गे लो ते हा ‘दादासाहे ब आणखी दहा वषं तरी मला जगावं सं वाटतं ’
असे आप याशी उद्गार काढताना यां या डो यांत अश् उभे रािहले होते .

असली चार-पाच उदाहरणे दादासाहे बांना आठवताच मृ यूचे आनं दाने वागत
करणा या िदनकरिवषयी यां या मनात िवल ण आदर उ प न झाला. पलीकडे
ठे वले या तां यातले थोडे पाणी िपऊन ते वाचू लागले –

‘दादासाहे ब, मा या पु ढ या चार-पाच वषांत या आठवणी िकती गोड आहे त! िन या

काही थोड ा-थोड या नाहीत! आकाशात न त्रांचा सडा पडावा िकंवा जाईजु ई या
वे लींना बहर यावा तसे या चार-पाच वषांतले िदवस वाटतात मला!

सु लचू ी िन माझी िकती लवकर गट् टी जमली. ितचे डोळे मी पािहले मात्र, माझी आई
लहानपणी अशीच िदसत असे ल असे मला वाटले . मा या बिहणी मोठ ा हो या, मला
कळू लागाय या आधीच या सासरी गे या हो या. यामु ळे माझी बिहणी या माये ची
भूक अतृ तच रािहली होती.

सु लक
ू डे माझे मन ओढू लागले ! आिण भाऊ नस यामु ळेच की काय ितलाही
मा यािशवाय करमे नासे झाले . त्रीचे प्रेम हे ह ता या पावसासारखे असते की काय
कुणाला ठाऊक! पण या वे ळी ित या माये ने मी अगदी बे जार होऊन गे लो. कुठे पे ढा
िमळाला तर यातला िन मा ती मला आणून ायची, मी नको हटले तरी त डात
घालायची. वे णीतली फुले काढून मा या पु तकां वर आणून ठे वायची िन गु लाबाचे फुल
असले तरी ते कोटाला लावायची! ितला िशकिव यात, ित याबरोबर िफर यात, ितला
गो टी सां ग यात, ितला किवता हणून दाखिव यात मला फार आनं द होई. मी कॉले जात
गे लो ते हा ती अकरा वषांची होती हणून बरे . थोडी लहान असती तर मा या पाठीवर
बसून ितने मला घोडा बनिवले असते िन ितचा घोडा होऊन नाच यात मलाही मजा
वाटली असती.

माया िकती आं धळी असते ! आपला िदनकर हा कुणी तरी फार मोठा मनु य होणार आहे
ू ा उगीचच वाटायचे ! मी ितला रघूचा दुसरा सग िशकवीत होतो या वे ळी! एके
असे सु लल
िदवशी ती मला हणाली, ‘आजपासून मी तु ला ‘िदलीप’ हणणार!’

िदलीप! कामधे नच
ू े प्राण वाचिव याकिरता आप या प्राणांचा बळी ायला तयार
झाले ला िदलीप राजा! सु लन ू ं ते नाव मला ठे वले नसते , एकसारखी या नावाने मला हाक
मारली नसती तर–

कुणाला ठाऊक काय झाले असते , पण पु ढे रामगड या तु ं गातून सु ट यावर काय

करायचे याचा मी िवचार करीत होतो. याच िदवशी सु ल ू मला भे टली. ‘िदलीप’ ही ितची
गोड हाक िकती तरी वषांनी मा या कानां वर पु हा पडली. मी मनात हटले , ‘कामधे नच ू े
सं र ण हे च िदलीपचे कत य आहे . आपली कामधे न–ू ’ एकदम मा या डो यांपुढे
अधपोटी राहणारे आम या सं थानातले हजारो शे तकरी उभे रािहले .

दादासाहे ब, सु लनू े मा या भावना प्रफुि लत के या तशी तु ही माझी बु ी िवकिसत

केलीत. तु म या सं गर् हातली िनवडक पु तके वाचता वाचता माझे िकती तरी पूवग्रह दरू
झाले . याला जगात सु धारणा करायची आहे याने बु द्िधवादाचा आश्रय घे तला पािहजे
याची मला पु रे पूर जाणीव झाली.

तु मची िव ा– तु मचे चािर य– कॉले जातली तु मची लोकिप्रयता– िप्रि सपॉलसु ा

तु हाला वचकू न असायचे – या सा या गो टींचा मला मोठा अिभमान वाटायचा!
गां धीं या चर यावर िन प्राथने वर तु ही कठोर टीका क लागलात हणजे मा या
मनात यायचे – दादासाहे ब राजकारणात पडले असते तर िकती बरे झाले असते !

मात्र तु म यािवषयी या आदराने मन भ न गे ले असतानाही तु मची काही काही मते

मला पटत नसत. वतमानपत्राकडे तु ही ने हमी तु छते ने पाहत होता. मला ते कसे सेच
वाटे . बहुजनसमाजा या राजकीय व सामािजक जीवनाचे पोषण आजची वतमानपत्रेच
करीत आहे त असे मा या मनात ये ई. तु हाला या जीवनाब ल का आ था वाटत नाही
हे मला कळत नसे .

शे वटी एके िदवशी मला हे कोडे उलगडले . मोठा अशु भ होता तो िदवस!

ू ी आई या िदवशी ितला, तु हाला िन मला सोडून गे ली! वतःची आई

सु लच
गे याइतके दुःख झाले मला. मा या डो यांतील पाणी काही के या खळे ना.
 पण तु ही मात्र सु लल
ू ा पोटाशी ध न ितचे सां वन कर यापे ा, ित या अश् ं त
अश् िमसळू न ितचे समाधान कर याऐवजी, तु ही गीता वाचीत बसलात.

भावनांचे प्रदशन ही काहीतरी लािजरवाणी गो ट आहे असे तु हाला वाटत असावे .

दादासाहे ब, मा करा. तु म या प नीवर तु मचे उ कट प्रेम होते हे मला माहीत आहे .

पु ढे सु लल
ू ा तु ही अगदी फुलासारखी वाढिवलीत हे ही मला मा य आहे . पण या िदवशी
तु ही गीता वाचीत बसायला नको होते . एका हाताने ओ साबो सी रडणा या सु लल ू ा
ु
जवळ ओढून, दस या हाताने मूक अश् गाळणा या िदनूला जवळ घे ऊन तु ही यां या
म तकां वर आप या डो यांत या गं गा-यमु नांचा अिभषे क करायला हवा होता!

पण तु म या बु द्िधवादी मनाला ते कसे पटावे ?

या रात्री सु लच
ू े सां वन मीच केले .

दुस या िदवशी कॉले जम ये तु म या धै याची िव ा यांम ये खूप तु ती झाली. पण ती

मला आवडली नाही. मला वाटले – दादासाहे ब उ रराम उ म िशकिवतात पण भवभूती
अजून यांना कळलाच नाही. नु सता बु द्िधवाद हणजे जीवन न हे .
दवाखा यात या माणसां या सां गाड ाला कुणी मनु य हणे ल का? तसा हा यांचा
बु द्िधवाद आहे .

भवभूती तु मचा आवडता कवी. याने सीते साठी केले ला शोक तु ही अने कदा वगात
त मयते ने िशकिवला असे ल िन तु ही मात्र प नीचा मृ यू डो यांनी पाहन ू शांत
रािहलात!

बु ीची पूजा हणजे भावने चा क डमारा! िनदान तु म या आयु यात तरी असे झाले
होते खरे !

गां धींची दांडीयात्रा सु झाली ते हा तर ही गो ट मला पु री कळू न चु कली, अडाणी

हमाल िन टां गेवालासु ा या रा ट् रीय आं दोलनाशी एका म झाले होते . पण तु मची
बु ी गां धींवर चु रचु रीत टीका कर यात ध यता मानीत होती. सारा दे श वादळी
समु दर् ासारखा प्र ु ध झाला होता. पण तु ही या र नाकराकडे पाठ िफरवून वाळवं टात
वाळू चे िक ले बां ध यात गु ं ग झाला होता! कॉले ज यवि थत कसे चाले ल याची
काळजी पडली होती तु हाला!

पु ढे िशरोड ातले वातं य-मीठ घे ऊन मी जूनम ये आलो. दस याचे सोने दे तात ना?
तसे ते मीठ तु हाला ावे अशी अने कदा मा या मनात तीव्र इ छा उ प न झाली. पण
प्र ये क वे ळी मी मन आवरले . मला भय वाटले – तु ही ते मीठ पाहनू तु छते ने हसाल,
कदािचत तु ही ते फेकू न ाल िन हणाल, ‘िदनकर, राजकारण ही ितखट-िमठाची
चळवळ नाही. राजकारण कळायला अथशा त्र कळायला हवं , आं तररा ट् रीय
घडामोडींचा अ यास असायला हवा. िहं दु थान या रा यघटने तली गु ं तागु ं त ल ात
यायला हवी!’

तु मचे ते ठरािवक या यान ऐक याचा कंटाळा आला होता मला! मी मोठ ा भावने ने
तु हाला ते मीठ ायला जावे , तु ही या भावने ची थट् टा क न ते फेकू न िन हा अपमान
सहन झाला नाही हणजे मी तु हाला काही तरी टाकू न बोलावे . आप या
उपकारक याचा उपमद आप या हातून होऊ नये हणून मी ने हमी जपत होतो. यामु ळे
तु हाला ते मीठ दे या या भानगडीत मी कधीच पडलो नाही.

पण जी गो ट मी टाळीत होतो तीच अचूक मा या हातून घडली.

स याग्रहाची चळवळ सु च होती. मुं बईला पोिलसांनी या चळवळीतली एक

िमरवणूक अडवली. िमरवणु कीत या लोकांना तास न् तास पावसात िभजत उभे राहावे
लागले . पं िडत मालवीयांसारखे वयोवृ पू य पु ढारी या िमरवणु कीत होते . ही बातमी
कळताच आम या कॉले जातले िव ाथी िचडून गे ले. यांनी हरताळ पाडला. आमचे मन
वळव याकिरता िप्रि सपॉलनी तु हाला पु ढे केले . िव ा यांची दं गल पाहन ू तु ही
एकदम बोलून गे लात, ‘कॉले ज हे सर वतीचं मं िदर आहे . हा आठवड ाचा बाजार नाही!’

चाबकाचा आवाज कानी पड याबरोबर सकशीत या िसं हाने मु काट ाने िपं ज यात
जावे तसा िव ा यांचा तो अफाट समाज एकदम ग प झाला. कुणी काहीच बोले ना.

ती शांतता मला अस झाली. तु मचे बु द्िधचातु य तु म यावर सहज उलट यासारखे

होते . मी ओरडलो, ‘आठवड ाचा बाजार भरतो हणून सव लोकांना जे वायला िमळतं .
मं िदरात फ त पु जा यांना नै वे िमळतो. बाकीचे लोक उपाशीच राहतात!’

पोरांनी एकदम टा यांचा कडकडाट केला. णाधात तु मचा पराभव झाला. पु ढे तु मचा
श दसु ा मु लांनी ऐकू न घे तला नाही. तु म या या अपमानाचे तु हाला झाले नसे ल इतके
दुःख मला झाले . तु म यािव बोल याचा तो प्रसं ग मा यावर यायला नको होता!

पण–

तु म या िन मा यात एका िपढीचे अं तर होते !

या िदवसापासून एका न या प्र नाने माझा िप छा पु रिवला. आम या शाळा िन

कॉले ज खरोखरच सर वतीची मं िदरे आहे त काय? उपिनषदे रचणा या आय ऋषींप्रमाणे
िकंवा ह ली या पा चा य सं शोधकांपर् माणे ाना या अखं ड उपासने किरता आयु य
वे चणारे िव ाथी या मं िदरांतन
ू बाहे र पडतात काय? या मं िदरांत या दे वाची थाटामाटाने
पूजा होत असते , ते जागृ त दै वत आहे की नु सती सुं दर सं गमरवरी मूती आहे ?

रात्री अं थ णावर पड यावर एक एक दोन दोन वाजे पयं त मी याच गो टींचा िवचार
करीत असे . काही िदवस माझी झोप अगदी उडून गे ली होती हणानात!

शे वटी माझी खात्री झाली. धमाप्रमाणे ानाचे ही आप या दे शात िवडं बन होत आहे .
दादासाहे ब, तु म या िव े चा जा तीत जा त उपयोग काय झाला? आप या कॉले जचे
सं कृतचे थोडे िव ाथी बी.ए.ला िन एम.ए.ला पिह या वगात आले असतील, यातले
काही प्रोफेसरही झाले असतील. यांचे सं सार सु खाने चालले असतील. यु िन हिसटी या
परी ा आिण या परी ांना लागणा या पु तकां या नोट् स यां या िजवावर यांनी
मोठमोठे बं गले सु ा बां धले असतील!

पण आम या चाळीस कोटी पोट या गो यांसाठी भारतमाते ला जे मं िदर बां धायचे

आहे , या मं िदराचा पाया दादाभाई, रानडे , िववे कानं द, िटळक, लजपतराय, आगरकर,
सु रे द्रनाथ वगै रे शे कडो पु ढा यांनी आपले जीवनसव व वे चन ू भ न काढला आहे , या
मं िदरा या उभारणीला या बु द्िधवान िश यांनी काडीचा तरी हातभार लावला आहे का?
भारतमाते चे जीण मं िदर दररोज कोसळू न पडत आहे . या माती या िढगा यात हजारो
दे शबां धव गडप होऊन जात आहे त; पण यां या िकंका या तु म या िश य प्रिश यांना
ऐकू आ या आहे त का?

समाजवादी लोक धम ही अफु आहे असे हणतात, पण मला वाटते , बु ी हीसु ा अफु
होऊ शकते .

या अफुचे भयं कर पिरणाम आपण आज भोगीत आहोत. आपले मोठमोठे प्रोफेसर

या, डॉ टर या, ले खक या, जगा या दृ टीने यांची काय िकंमत आहे ?
तु म यासार या प्रोफेसरांनी ज मभर जु या का यांची पोपटपं ची करीत बसावे , हुशार
डॉ टरांनी परदे शी औषधांची दलाली करीत िन मोटार उडवीत आयु य काढावे आिण
प्रितभासं प न ले खकांनी माणसांत या पोपटमै नां या प्रणयचे टा रं गिव यात िकंवा
आयु यातला ु दर् िवदष ू कीपणा शोधून काढून तो भडक क न दाखिव यात चातु य खच
करावे , यापे ा बु ीचा अिधक अप यय–

भगवं तरावांचेच उदाहरण घे तो हणून रागावू नका! यां याइतकी तीव्र बु द्िधम ा
लाखांत एखा ालाच लाभत असे ल. परदे शात या परी े त यांनी जे यश िमळिवले ते
ऐकू न मला िकती अिभमान वाटला होता यांचा! आ ही एकाच शाळे चे िव ाथी. यातून
याचा आदश मी लहानपणी पु ढे ठे िवला होता, याने हे अलौिकक यश िमळिवले होते .
मा याप्रमाणे रामगड सं थानात या प्र ये क मनु याने या वे ळी भगवं तरावांचे कौतु क
केले असे ल. पण आप या बु ीचे आिण आप या ानाचे भगवं तरावांनी काय चीज केले ?
ते रामगडचे दरबार सजन झाले ! पु ढे काय? सं थानात या शे कडो खे ड ांना छळणा या
िन शे तक यांना जीव नकोसा क न टाकणा या मले िरयाचे िनमूलन कर याकिरता यांनी
काही केले नाही; कुठ याही सं शोधनात ल घातले नाही; या लोकां या पै शातून
यांना एवढा लठ् ठ पगार िमळतो या दीन-दुब यांची से वासु ा यांनी केली नाही.
रामगडात कॉल याने कहर मांडला, लोक पटापट मरत होते िन भगवं तराव
राजे साहे बां याबरोबर मुं बई-िद ली या वा या करीत िफरत होते .

आजचा आमचा बु द्िधवाद हे सु खवादाचे ग डस नाव आहे हे च खरे . बु द्िधवादी

हणिवणारा वग गां धीं या चळवळीपासून ने हमी अिल त रािहला याचे कारण हे च आहे .
गां धीं या त व ानात सु खवादाला जागा नाही.

इतरांची गो ट कशाला हवी? मी इं टरम ये होतो ते हा स याग्रहाची चळवळ जोरात

होती. ित या अं तरं गात िशर याचा तु ही कधी प्रय न केलात का? पु ढे भगतिसं ग फाशी
गे ला! ‘एका अिवचारी माथे िफ मु लगा!’ एवढे उद्गार काढून तु ही याला िवस न
गे लात.

पण मा यासार या हजारो त णांना अ ािप याची िव मृ ती झाले ली नाही. याचे

अ याचाराचे धोरण चु कीचे असे ल! पण याची दे शभ ती? ती बावनकशी होती हे
कुणालाही कबूल करावे लागे ल. सती जाऊन िचरकाल पतीचा सहवास िमळ याची
क पना भ्रामक आहे . पण मृ त पतीचे म तक मांडीवर घे ऊन हसतमु खाने वतःला
जाळू न घे याला िनराळीच श ती लागते . या श तीचे नाव भ ती– उ कट भावना.

भ ती, श्र ा, भावना या सवांचे बु द्िधवादाशी वाकडे आहे , अशी समजूत क न जे

लोक जीवनाकडे पाहतात ते शे वटी सु खवादी होतात.

या वषी इं टर या परी े त मी पिह या वगात ये ऊ शकलो नाही याब ल तु हाला फार

फार वाईट वाटले . पण या वषी मा या मनात अस या िवचारांचा झगडा एकसारखा सु
होता. गिणताची वही घे ऊन अ यासाला बसलो, की मला भगतिसं गा या साहसाची
आठवण होई िन मग वहीवर आकृती काढ यापे ा भ–भ– असे काही तरी िलहीत बसलो
हणजे मनाला बरे वाटे . बाणा या कादं बरीपे ा दररोज या वतमानपत्रात अिधक का य
आहे असा या वे ळी मला अनु भव ये त होता. तु हाला याची मु ळीच क पना न हती. मी
कसाबसा दुस या वगात आलो हे पाहन ू तु ही रागाने हणालात, ‘आता बी.ए.ला तरी
पिहला वग िमळव! नाही तर ज मभर मा तरकी करीत बसावं लागे ल. प्रोफेसरकीची
आशासु ा करायला नको!’

कृत ते मुळे तु मचे असले बोलणे मी मु काट ाने ऐकू न घे त होतो. पण ते ऐकताना मी
मनात या मनात हसून हणत असे – इथे कुणा ले काला प्रोफेसर हायचे य? जु या
पड या इमारतीचा कळस हो यापे ा न या मं िदरा या पायातला दगड होणे िकती तरी
चां गले !

पु ढे काय करायचे ते मात्र मला कळत न हते . पण यु िनअर या वषात मी बाहे र खूप
वाचन केले . सु लचू े व माझे पूवीप्रमाणे स य होते . मात्र मा या न या वृ ीशी समरस
होणे िदवसिदवस ितला कठीण होते . या वे ळी मा या मनात होणारा बदल माझा
मलासु ा पु रा कळत न हता. यामु ळे मधून मधून ितचे िन माझे उगीचच खटके होत.
 यातला एक गं मतीदार खटका अजून आठवतो मला. एक साडी यायला ती दुकानात
गे ली होती. मीही ित याबरोबर होतोच. दोन चार साड ा िनवडून घे ऊन ती मा याकडे
आली िन हणाली, ‘यांतली कुठली घे ऊ?’

मी हटले , ‘तु ला आवडे ल ती घे !’

आपले मोठे डोळे अिधकच मोठे करीत ती हणाली, ‘तु झं मत हवं य मला!’

‘माझं ? ते का बु वा? मला काही साडी ने सायची नाही!’

‘पण ती पाहायची तरी आहे की नाही? मला हवी ती साडी मी घे तली िन तू ती पाहन
ू
डोळे िमटू न यायला लागलास तर माझा अ यास बु डे ल ना?’

ित या बोल याचे कौतु क करीत मी यातली िहरवी साडी पसं त केली.

अ मानी साडी मा यापु ढे करीत ती हणाली, ‘ही बघ!’

मी दु नच हटले , ‘अं हं ! माझं मत िहरवीला!’

ती अ मानी साडी उघडून दाखवीत ती अजीजीने हणाली, ‘कसा छान आभाळी रं ग

आहे पाहा!’

‘आपण काही आभाळात राहत नाही सु ल!ू आपण जिमनीवर राहणारी माणसं ! जो
गवताचा रं ग तोच आपला रं ग!’

ती अ मानी साडीसु ा सु रेख होती. पण मी िहरवीची बाजू घे ऊन चु कलो होतो!

मा यावर चरफडत सु लन
ू े शे वटी ती िहरवी साडी घे तली.

पु ढे यु िनअरचे वष सं पले . आ ही काही िव ा यांनी सु ट्टीत खे डोपाडी िफरायचे

ठरिवले होते . या वे ळी चळवळ िठकिठकाणी धु मसत होती. एका खे ड ात एक मनु य
पकडला गे ला. याची जागा यायला दुसरा कुणी पु ढे ये ईना. मी ते काम केले . लवकरच
माझी तु ं गात रवानगी झाली.

तु ं गातले ते वष– पिह या पिह यांदा मला आईची, सु लच ू ी िन तु मची फार आठवण
होई. एखादे वे ळी िदवसा करा या लागले या कामाने अं ग फार दुखे. मग रात्री काही
के या झोप ये त नसे . खा याचे ही हालच होत होते .

पण लवकरच या गो टी अं गवळणी पड या. मी या न या जगात रमून गे लो.

ितथे वाचायला का ये िन कादं ब या िमळत न ह या! पण ितथे प्र ये क मनु य हे एक

िजवं त का य होते – प्र ये काची जीवनकथा ही एक दय हलवून सोडणारी नवलकथा
होती. भवभूतीने वणन करावा असा क णरस ितथे कोठडी– कोठडीत भरले ला होता.
ि ह टर ग ू ो िकंवा शरचं दर् यांनाच यांचे वभाव यथाथ रे खाटता ये तील अशी
िवल ण माणसे ितथे होती. भावाला वाचिव याकिरता वतःवर खु नाचा आरोप ओढवून
घे णारा िनरपराधी भाऊ मला ितथे च भे टला. पोरांची उपासमार बघवे ना हणून पं ढरी या
वा या सोडून दे ऊन चो या करायला लागले ला मनु यही ितथे च माझा िमत्र झाला.
सं शयिपशा चाने पछाड यामु ळे बायकोचा खून करणारा, पण ितची आठवण हणून
तु ं गात या या कदा नाचा एक घास ने माने बाजूला काढून ठे वणारा बे रड मला ितथे च
पाहायला िमळाला. शाळे ची सोय नस यामु ळे लहानपणी उनाड या करायला िशरले ली
पोरे आता मोठी होऊन तु ं गात आली होती. मोठे पणी पोटापु रते काम न िमळा यामु ळे
ब यावाईट मागांनी पोट भर याचा प्रय न करता करता िकती तरी वय क माणसांनी या
जगात प्रवे श केला होता.

वतः या करमणु कीकरता मी ने हमी किवता गु णगु णत असे . या ऐकायचा नाद पु कळ

कै ांना लागला. ते सारे माझे सोबती झाले . यां या दयांत मला सहज प्रवे श िमळू
लागला, िन मग यानी मनी नसले ले एक स य मला प ट िदसू लागले – मनु य
वभावतः गु हे गार नाही. पिरि थतीने तो गु हे गार होतो. लहानपणी िश ण नाही.
थोरपणी काम नाही. पाळ यापासून सरणापयं त अठरा िव वे दािरद्य हात धु वन ू पाठीला
लागले ले! मग काय? उ हा यात तहाने ने याकुळ झाले ला प्रवासी जसा िमळे ल या
डब यातले पाणी िपतो, तशी ही माणसे ही आयु यात िमळतील ते सु खाचे कण लु बाडीत
वणवण िफरत असतात. नीित-अनीतीचा िवचार करायला यांना वे ळच िमळत नाही.

अशा अने क कथा ऐकता ऐकता एके िदवशी रात्री कांब यात त ड खु पसून मी
रडायला लागलो. मा या पलीकडे एक पठाण झोपला होता. तो जागा झाला. याला
वाटले – घरची आठवण होऊन मी रडत आहे . मा या पाठीव न हात िफरवीत तो
हणाला, ‘ब चा, माकी याद आयी?’ मी भावने ने ‘हो’ हटले . माझे दुःख याला कसे
सां गायचे ते च मला कळे ना.

आई या आठवणीने मी याकुळ झालो होतो हे खरे ! पण ती आई रामगडातली न हती!

िहमालया या मांडीवर डोके ठे वून मूि छत पडले ली माझी भारतमाता होती ती! दररोज
मा या मनात ये ई– ितचे दुःख दरू कर याकिरता आ ही बु द्िधवान लोक काय करीत
आहोत?

रामगडातील मोठी मोठी माणसे मा या डो यांपुढे उभी रािहली. ती सारी

राजे साहे बांपुढे हांजी हांजी करीत होती; लठ् ठ लठ् ठ पगार लु टीत होती िन आप या व
आप या बायकामु लां या चै नीकिरता जगाचा गाडा चालला आहे अशा समजु तीने मजीत
राहत होती. पै शा या गु लामिगरीमु ळे दे शाची गु लामिगरी यांना िदसतसु ा न हती!

यां यापे ा अिधक श्रे ठ अशी माणसे – आप या कॉले जातले सारे प्रोफेसर मला
आठवले . यांत या िक ये कांचा याग खरोखरीच वं दनीय होता. पण या यागाचा
उपयोग काय होता? ही बु द्िधवान माणसे दे शाला कारकू न आिण मा तर पु रवीत होती
आिण अगदी फॅशनने राहणा या त ण-त णी िनमाण करीत होती–

दे शासाठी धडपडणारी माणसे , समाजा या से वेसाठी सव वाचा याग करणारे त ण

यां यातून विचतच िनमाण होत होते ! अशी माणसे अिधक िनमाण हावी हणून
कॉले जातला एक तरी प्रोफेसर धडपडत होता का? नु स या बु ीला नवे जग िनमाण
करता ये त नाही याची कुणाला क पनाच न हती!

कॉले जात या तीन वषांनी जी दृ टी िदली न हती, ती तु ं गात या या एका वषात

मला िमळाली. मला वाटते – आज या आप या जीवनाची यथाथ क पना आणून
दे णा या शाळा दे शात दोनच आहे त. एक तु ं ग िन दुसरे खे डे. यांपैकी कुठ या तरी
शाळे त प्र ये क त णाने िन त णीने एक वष तरी काढले च पािहजे असा कायदा झाला
पािहजे . मला कुणी िश णखा याचा डायरे टर केले तर–

अरे हो! परवा िदवशी मला फाशी जायचे आहे हे िवसरलोच होतो मी!’

दादासाहे बांना पु ढे वाचवे ना. ते डोळे िमटू न व थ पडले . िदनकरने अ यासाकडे दुल
क न आपले आयु य फुकट घालिवले , असाच आतापयं त या यािवषयी यांचा ग्रह
होता. पण आता यांना वाटू लागले – कुणाचे आयु य फुकट गे ले? िदनकरचे की आपले ?

एखादी चटकदार कादं बरी पु री के यािशवाय राहवत नाही माणसाला. हातात या

पत्रािवषयी दादासाहे बां या मनात अशीच अतृ त उ कंठा चु ळबु ळत होती. ते पु ढे वाचू
लागले .

तु ं गातून सु टून आ यावर मी तु म या घरी आलो तो िदवस–

तो अजून आठवतो मला. मॅ िट् रकचा िनकाल लागला होता या िदवशी. सु लल ू ा दुसरी
शं करशे ट कॉलरिशप िमळाली होती. ित याकडे पे ढे मागाय याऐवजी ितलाच पे ढे
ायचे हणून ते घे ऊन मी तु म या घरी आलो.

मी आलो ते हा सु ल ू आप या खोलीत वे षभूषा करीत होती. मा या गां धीटोपीचे

प्रितिबं ब आरशात िदसू लाग यामु ळेच की काय ितने चमकू न मागे वळू न पािहले .

एकदम एक िविचत्र क पना मा या मनात ये ऊन गे ली– ही सु ल ू नाही, सु लच ू ी वडील

बहीण आहे . ती पोरकट सु ल ू कुठे गे ली? िन ित यासारखी िदसणारी ही त णी–

खरं च सु ल ू एकदम िकती मोठी िदसू लागली होती! सं याकाळी पािहले ली कळी
ु
दस या िदवशी सकाळी पूण उमलली हणजे लहान मूल जसे ग धळू न जाते , तशी
ित याकडे पाहताना माझी ि थती झाली. पण ित याकडे पाहत राह याचा मोह मात्र
काही के या आवरे ना. ितचे स दय–

मला आवडणारे िहर या रं गाचे पातळ ने सन

ू ती आप या मै ित्रणीकडे जायला िनघाली
ते हा अ सरा हणून ितची मी तु ती केली. ती िकती िकती खरी होती!

तु म याकडे पु हा राहन ू मी बी.ए. हावे असे ठरले ; पण अ यासाकडे माझे ल च

ू े स दय मला एकीकडे हळू च ओढीत होते , आईचे दुःख मला दुसरीकडे
लागे ना. सु लच
जोराने ओढून ने त होते िन तु ं गातले सारे अनु भव एकसारखे मा या कानांत हणत होते –
आ हाला िवस नकोस!

मी एका अ यासमं डळात प्रवे श केला, झपाट ाने समाजवादी वाङ्मय वाचू लागलो.

अशा ि थतीत मी ितस या वगात का होईना बी.ए. झालो, याचे च मला नवल वाटले .
परी े चा िनकाल हाय या आधीच मी रामगडला मा तरकी प करली होती. तसे काही
के याखे रीज गतीच न हती मला. विडलांना अधां गाचा झटका आ यामु ळे ते अं थ णावर
पडून होते . सावकारांनी कजाकिरता आईला छळायला सु वात केली होती. ते हा–

सु लच
ू ा सहवास मला िप्रय होता, समाजवादाचा खूपखूप अ यास मला करायचा होता.
पण ही सारी मनोरा ये दरू लोटू न मी रामगडला गे लो.

ितथे मी नऊ-दहा मिहने च नोकरी केली असे ल. पण या दहा मिह यांनी मला िकती
तरी गो टी िशकिव या. कदािचत या मला कुठ याही पु तकात वाचायला िमळा या
नस या!

सं थानापाशी पै सा नाही हणून शाळे त पं चवीस पये पगारावर बी.ए. झाले ली

माणसे ने मली जात होती, िन याच वे ळी राजे साहे बां या थोर या मु लीसाठी एक नवा
सुं दर बं गला बां धला जात होता.

भगवं तराव राहतात तोच हा बं गला! खास आ कासाहे बांसाठी तो बां ध यात आला.
यांचे िन यां या सावत्र आईचे पटत न हते हणे ! हणून राजे साहे बांनी आप या
मु लीची अगदी वतं तर् सोय केली. अथात गरीब शे तक यांचे चाळीस-प नास हजार
पये खचून!

एक दीड वषापूवी माझा िमत्र जोशी खाजगीकडे कारकू न हणून लागला अस याचे
मला कळले . मॅ िट् रकची उं च उडी वारीला झे पली न हती. पण वडीलभाऊ दरबारात
गवई होता. िशवाय आ कासाहे बांना गाणे िशकिव याची कामिगरीही नु कतीच
या याकडे सोपिव यात आली होती हणे . या विश यामु ळे याला कारकुनी िमळाली
यात नवल नाही. पण दरमहा पं धरा पयां वर कारकू न असले ला हा गृ ह थ वीस पये
भाड ा या घरात राहत असले ला पाहन ू मी चिकत झालो. याची एकंदर राहणीसु ा
ऐटबाज होती. तो मला हणाला, ‘महामूख आहे स तू िदनू! सं थानात नोकरी करायची तर
ती खाजगीकडील करावी बाबा! वे दवा य आहे हे !’

सहा मिह यांत मला एक गो ट कळू न चु कली– या गु ाकिरता गरीब लोक तु ं गात
जातात ते च गु हे क न श्रीमं त माणसे महालात मजा मा शकतात, समाजात ऐटीने
िमरवू शकतात.

मी िव ा यां िशवाय इतरां शी िमसळे नासा झालो. खाजगी बै ठकीत मु ले जमली हणजे
मा या मनातली सारी तळमळ मी बोलून दाखवी. गां धीवादापे ा समाजवादच श्रे ठ
असे पु तके वाचता वाचता मला वाटू लागले होते . या कोव या मु लांपुढे मी
रिशयात या समाजवादी क् रां ितकारकांची अने क उदाहरणे रसभरीतपणे वणन क न
सां गत असे . यांचे त ण र त तापले हणजे मलाही बरे वाटे .

पण मा या या बोल यातून एखादा अनथ उ प न होईल असे मला कधीच वाटले

न हते .

मात्र तसे झाले खरे .

रामगडला चार तासांकिरता ग हनर ये णार होता.

मा या बै ठकीत असणा या काही बे फाम पोरांनी याची गाडी उलथून टाक याचा डाव
रचला होता. यांचा प्रय न फसला. पकडले या पोरांपैकी दोघे माफीचे सा ीदार झाले .
या पोरांनी आप या सा ीत माझे नाव घे तले .

बाबा आता बरे होऊन कामावर जू झाले होते . यांना ही बातमी लगे च कळली.
यांनी मला कुठे तरी दरू जा याचा स ला िदला. आईने ही अगदी गळ घातली. बाबांची
नोकरी घालवायची िन तु ं गात तीन-चार वष िखतपत पडायचे ! यापे ा बाहे र जावे असा
मीही िवचार केला.

दोन-तीन वष मला परदे शी हायचे होते .

मी उ र िहं दु थानात जायचे ठरिवले . सु लल

ू ा एक पत्र पाठवून पर पर िनघून जावे
असे मला पिह यांदा वाटले . पण पु हा मनात आले – उ र िहं दु थानातून मी पु हा के हा
परत ये ईन कुणाला ठाऊक! सु लल ू ा भे ट यािशवाय जायचे हणजे – कदािचत–

या भे टीचा अथ–

मृ यू या दारात फ त स यच िधटाईने उभे राह ू शकते , हणून िलिहतो. नाही तर–

सु लिू वषयी मा या मनात प्रेमाची भावना उ प न झाली होती. रामगडला गे यावर

ितला पत्र पाठिव याची इ छा वारं वार होई. पण पत्रातून माझे पे र् म अ फुटपणे का
होईना प्रगट हो याचा सं भव होता. आिण या प्रेमाचे सु लन
ू े वागत केले तर?

मला माझे ये य सोडावे लागले असते . ती पािरजातका या फुलासारखी नाजूक होती.

माझा सारा ज म उ हाता हात जाणार हे उघड होते . या उ हा या झळा लागून हे फुल
कोमे ज ू नये अशी माझी धारणा होती. प्रेम प्रगट न कर याने च माझे प्रेम सफळ होणार
होते .

नऊ-दहा मिहने या िवचाराने मी मन आवरले होते . पण ितची दृ टभे टसु ा न घे ता

उ र िहं दु थानात िनघून जायचे मा या िजवावर आले . ितचा व तु मचा िनरोप
घे याकिरता मी तु म याकडे आलो.

ती रात्र–

ती चांदणी रात्र होती. पण मा या मनात मात्र काळोख पसरला होता. सु लू या

दशनाने आिण सं भाषणाने माझे मन शांत हो याऐवजी ते अिधकच अतृ त झाले . ‘िकती
रे वाळलास तू!’ हणून ितने मा या खां ावर सहज हात ठे वला होता. पण–

पाहु यां या खोलीत मी अं थ णावर पडलो खरा. काही के या मला झोप ये ईना. मनात
नाही नाही ते िवचार ये ऊ लागले . सु लू या भावी आयु या या दृ टीने आपण आपले प्रेम
प्रगट करणे इ ट नसे ल. पण आपण ितचे एकदा चु ं बन यायला काय हरकत आहे ? यात
कसले पाप आले आहे ?

माणसाचे शरीर िकती बं डखोर असते याचा तो िविचत्र अनु भव मी अजूनही िवसरलो
नाही.

सु ल ू वतं तर् खोलीत एकटीच झोपली होती. मी ित या खोलीत गे लो असतो तर

याचा कुणालाही प ा लागला नसता. मी नु सते ित या ओठावर ओठ लावले असते तर
कदािचत ती जागीही झाली नसती आिण ती जागी झाली असती तरी मा या या
िधटाईने घाब न ओरडलीच असती असे ही नाही!

बु ी आिण भावना यांचा िनकराचा झगडा मा या मनात सु झाला. बु ी मा या

मोहाचे समथन करीत होती. भावना यांचे स व व प मला समजावून सां गत होती–
चु ं बन हे पाप नसे ल, सु ल ू तु यावर प्रेम करीत अस याचा सं भव अस यामु ळे ती
कदािचत तु या या साहसाचे कौतु कही करील. मयादे चा अितक् रम ही प्रीती या
रा यात गु हा ठरत नाही, गु णच ठरतो. पण एका चु ं बनाने तु झी तृ ती होईल का? एका
चु ं बनातून अगिणत चु ं बने िनघतील. मोहाची पिहली पायरी चढून गे लास की दुसरी पायरी
चढ याची तीव्र इ छा तु या मनात उ प न होईल आिण मग सु लिू वषयी या आज या
तु या िनरपे प्रीतीचे पांतर आस तीत होईल. ही आस ती तु या ये या या आड
ये ईल. प्रीतीसाठी ये याचा याग करायला तू तयार झालास तरी सु लल ू ा तू सु खी क
शकणार नाहीस. सं सार नु स या प्रेमाने होत नाहीत. याला पै साही लागतो. ओठात या
अमृ ताची गोडी अवीट असली तरी दुपारची वे ळ टळायला या अमृ ताचा
आमटीइतकासु ा उपयोग होत नाही. सु ल ू सु खात वाढली आहे , सु खव तू कुटु ं बातली
आईवे गळी एकुलती एक लाडकी ले क आहे ती. तु झा याग– तु झी दे शभ ती– तु या
खडतर जीवना या क पना– ितला कशाशाच वाटतील. फुले घरात पु षपपात्रात
ठे वायची असतात. य कुंडापाशी ती सु कून जातात.

िखडकीतून खोलीत ये णा या चांद यात खाट ओढून घे ऊन मी िकती तरी वे ळ िवचार

करीत पडलो. जीवनात या स याचा सा ा कार बु ीपे ा भावने ला लवकर होतो, हा
अनु भव या िदवशी मी घे तला. सु ल ू आिण मी चार वष एकत्र वाढलो होतो; सहवासामु ळे
आ हा दोघांना एकमे कांचा लळा लागला होता. यात आ ही यौवना या प्रांतात
पदापण करीत होतो, पण या चार वषांतच आम या वभावात अं तरही वाढत चालले
होते . आम या दोघां या वभावातला फरक मला प ट जाणवत होता. मात्र यावे ळी
तो मला दुस याला समजावून सां गता आला नसता!

आज–

पण मा या श दांपे ा सु लू या घरी असले ले ते क् र चवधाचे िचत्रच तु हाला तो

फरक अिधक प ट क न सां गेल.

या िचत्रात क् र च प ा या जोड यात या नराचा आप या बाणाने वध करणारा

िनषाद आहे ना? जगातला प्र ये क अ याय या रानटी िभ ला या पाने िचत्रकाराने
प्रगट केला आहे . या िनषादापाशी धनु यबाण आहे त; प्र ये क अ याया या पाठीशी
अशीच पाशवी श ती उभी असते . ही श ती बु ीला िवचारीत नाही िकंवा भावने ला भीक
घालीत नाही. सं हारक उ मादा या नादात ती तांडवनृ य करीत सु टते . ित या उ म
टाचांखाली िचरडले जाणारे िनरपराधी जीव तडपडत िच कारत असतात. पण या
िच कारांनी अ याया या दयाला थोडासु ा पाझर फुटत नाही. फुटणार कुठू न?
िवनाशातच याला आनं द होत असतो. स दयाची मूती िछ निवि छ न कर यातच
याला पु षाथ वाटतो. पाशवी श ती या प्रदशनातच या या अहं काराचे समाधान
होते .

या िभ ला या बाणाला बळी पडणारा तो क् र चनर, िन या याकिरता याकुळ

वराने टाहो फोडणारी, आपले प्राण धो यात आहे त हे िवस न मोठमोठ ाने आक् रोश
करणारी क् र च मादी ही जगात या िनरपराधी दीनदुब यांची, िन पाप दिलतांची प्रतीके
आहे त. क् र च प याचे ते गरीब िबचारे जोडपे ! याचा कुणाला उपद्रव झाला होता?
याने या िनषादाला कसला त्रास िदला होता? उडत उडत ते एका झाडावर जाऊन
बसते . आप या प्रणयचे टांना िनवध एकांत िमळाला हणून ते मनात आनं िदत होते .

या िबचा या पाखरांना काय ठाऊक की या जगात िन पद्रवी जीव िनभय नाहीत,

ु
दब यांना कुणी वाली नाही; गरीबपणा हा भयं कर गु हा आहे आिण पाशवी श तीने
प्रेिरत झाले या अ यायाचे शरसं धान चु किवणे कुणालाच श य नाही.

एकच ण! वृ ावर या मधु र प्रणयचे टांकडे चोरट ा नजरे ने पाहणारे खालचे गवत
हां हां हणता या क् र च नरा या र ताने हाऊन िनघते .

ते दृ य पाहन
ू सारे अर य थरथर कापू लागते . पण धनु यबाणांनी स ज असले या
या िभ लाचा िनषे ध कर याचा धीर कुणालाच होत नाही.

इत यात एक िवल ण चम कार होतो. एक ऋषी या प यां या दुःखाने याकुळ

होऊन पु ढे ये तो. सं तापाने तो भान िवस न गे लेला असतो.

अ यायाचा िनषे ध करणारा बु द्िधवाद िचत्रकाराने या ऋषी या पाने िचित्रत केला

आहे . तो सं त त ऋषी या िभ लाला हणतो, ‘केवढं भयं कर पाप केलं स! या िन पाप
पाखरांना केवढ ा दुःखात लोटलं स तू! तु ला कधीही सद्गती िमळणार नाही!’

अ याय जसा बु द्िधवादाला सहन होत नाही, तसा तो भावने लाही पाहवत नाही. या
िचत्रातली ती त णी हणजे मूितमं त भावना! ती या र तबं बाळ क् र च प याला
माये ने उचलते , याला अगदी पोटाशी धरते , या या िन प्राण दे हावर अश् ं चा
अिभषे क करते . अश् िकतीही पिवत्र असले तरी गे लेला प्राण परत आण याचे
साम य यां याम ये असत नाही!

या ऋषी या शापाची या क् र िभ लाला श दापलीकडे िकंमत वाटत नाही आिण

िनदयपणाला िनढावले ले याचे मन या त णी या अश् ं ची काडीइतकी कदर करत
नाही.

तो पु हा धनु याला बाण लावून दुस या पाखराची िशकार करायला स ज होतो.

दादासाहे ब, या दृ टीने ते िचत्र मु ाम पाहा तु ही.

ू ा फार फार आवडते , भगवं तरावां शी भांडून प्रदशनात िवकत घे तलं य ते

हे िचत्र सु लल
ितने ! ितला ते आवडावे याचे मु ळीच नवल वाटत नाही मला. िचत्रात या त णीशी ितचे
िकती िकती सा य आहे !

हे िचत्र मलाही फार आवडते . या या वे ळी मी ते सु लू या िदवाणखा यात पाही या

या वे ळी मा या मनात एक क पना हटकू न ये ई. िचत्रकाराने हे िचत्र मु ाम अपु रे
ठे वले आहे . याला आजचे जग कसे आहे हे दाखवायचे आहे . आज या जगात बु ी
आिण भावना यां याकडून अ यायाला िवरोध होतो, नाही असे नाही. पण बु ीचा िवरोध
शाि दक आहे . आज या जगात बु ी शापवाणी उ चारीत नु सती उभी आहे . आिण
भावना? ती िततकी िनि क् रय नाही हे खरे ! पण ितने िकतीही उसासे टाकले ; केवढाही
अश् वषाव केला; अगदी हळु वारपणे अ यायाने बळी पडणा या िजवांना ग जारले तरी
या रा साचे आक् रमण रोखून धर याचे साम य ित याही सहानु भत
ू ीत नाही.

मात्र आजचे हे जग उ ा असे च राहणार नाही!

उ ा या जगाचे प्रितिबं ब रे खाटायचे झाले तर या िचत्रात मी आणखी एक आकृती

दाखवीन. ती एका त णाची असे ल. तपोवृ ऋषी आिण हळवी त णी यां याहन ू हा
त ण अगदीच िनराळा िदसे ल. या याही जवळ धनु यबाण असतील. पण या या
बाणांचा रोख गरीब पाखरावर असणार नाही. या क् र िभ लाचे बाण हवे त मध यामधे
अचूक उडवून टाक याकिरताच तो शरसं धान करील. तो िभ ल िचडून उलटला तर
याला पराभूत क न मग झाडावर या िन पाप पाखरांची क् रीडा पाह यात तो एखा ा
बालकाप्रमाणे गु ं ग होऊन जाईल.

कला ही भूतकालाची क या, वतमानकालाची प नी आिण भिव यकालाची माता असते

हणे ! क् र चवधा या या िचत्राची आठवण झाली की या उ तीची स यता मा या
मनाला ने हमी पटते .

दादासाहे ब, या िदवशी रात्री हे िचत्र मा या डो यांसमोर न हते हे खरे ! पण माझे

मन एकसारखे हणत होते –

सामािजक भावना हा िवकसनशील मानवी जीवनाचा आ मा आहे . ही भावना ने हमी

तीन प्रकारांनी प्रगट होते – श दांनी, अश् ं नी आिण कृतींनी. का य हे या भावने चे
पिहले सुं दर व प. पण का यातील श द िकतीही सुं दर असले तरी शे वटी ते वा यावरच
िव न जातात. अश् हे या भावने चे दुसरे रमणीय प! पण माणसा या ु ध
दयसागरातून बाहे र ये णारे हे मोती शे वटी मातीमोलच ठरतात! डो यांत या पा याने
मनु य तवः या दयातली आगसु ा शांत क शकत नाही, मग जगातला वणवा तो
काय िवझवणार? सभोवतालचे दुःख पाहन ू याकुळ झाले ले माणसाचे मन हलके
कर यापलीकडे श द आिण अश् यां यात साम य असत नाही.

या भावने चे ितसरे व पच मानवी प्रगतीला उपकारक होऊ शकते . या व पात ती

त डाने िकंवा डो यांनी बोलत नाही. ती ने हमी हाताने च बोलते . वतःचे र त िशं पन
ू ती
इतरांचे जीवन फुलिवते .

श द, अश् आिण र त! ितघां या उगमांचे थान एकच, पण यांची जगे िकती

िभ न?

तु ही, सु ल ू व मी एका घरात चार-पाच वष आनं दाने रािहलो होतो. पण आपली

ितघांची तीन िभ न जगे झाली होती. जगातले दुःख पाहन ू तु ही पिह या प्रकाराने
आपली भावना य त करीत होता. सु ल ू दुस या प्रकाराने आप या दयाचा आिव कार
कर यात आनं द मानीत होती.
 आिण मी?

माझी भावना ितस या प्रकाराने प्रकट होऊ पाहत होती.

सु लू या आयु यात मला जागा न हती; फुलां या परडीत गु लाबां या बरोबर कुणी
दगडध डे ठे वीत नाहीत.

या िदवशी रात्री मा याबरोबर उ र िहं दु थानात ये याची तयारी सु लनू े दशिवली.

मी चमकलो. नु सता हसलो. थोडा वे ळ ग प बसलो िन मग ितचे बोलणे हस यावारीच
ने ले.

माझे मधले आयु य! तु ं गाप्रमाणे प्रवास हीसु ा एक िजवं त िश ण दे णारी शाळा

आहे . तीनचार वषांत या या अनु भवात माझे मीपण पूणपणे िवस न गे लो. पोट
भर याकिरता हमालापासून मा तरापयं त सव प्रकारची कामे मी केली. कराचीपासून
कलक यापयं त िन हर ारापासून रामे वरापयं त सव िठकाणी मी फीर फीर िफरलो. या
प्रवासात एकच क पना मा या मनात अिधक अिधक बळावत चालली, ‘सु जलां ,
सु फलां , स यशामलाम्’ हणून या मातृ भम ू ीचे तोत्र मी लहानपणापासून भि तभावाने
गात होतो, ितचे मं िदर हा आज एक मोठा तु ं ग झाला आहे . आपले कोट वधी दे शबां धव
कै ां हन
ू ही वाईट असे िजणे कंठीत आहे त. यांची जगायचे कशासाठी? कुठ या आशे वर?

मी का मीरम ये गे लो ते हा ितथले िनसगाचे वै भव पाहनू माझे डोळे िदपून गे ले. ती

िहमालयाची पांढरी शु भर् उ ुं ग िशखरे पॉ लर, आक् रोड, िचनार इ यादी प्रचं ड वृ ां या
या सुं दर राया, िविवध रं गां या गु लाबांचे ते नयनमनोहर गािलचे , िसं ध,ू झे लम, िचनाब
यांचे ते मधु रगं भीर गीत–

िनसगा या या सं प न पा वभूमीवर माणसाचे दािरद्य िकती भे सरू भासते ! मी

का मीरातून बाहे र पडलो तो प्र ु ध मनाने च.

ताजमहाल पािहला या िदवशी मात्र मला सु लच ू ी आठवण तीव्रते ने झाली. मला

दुसरे काहीच सु चेना. राहन
ू राहन ू ी मूती डो यांपुढे उभी राहत होती. ती आता
ू सु लच
बी.ए. झाली असे ल, पूवीपे ाही अिधक सुं दर िदसू लागली असे ल–

यानं तर लवकरच एका िमत्राबरोबर मी राजपु ता यात गे लो. भ य िचतोडगडाचे ते

भग्र अवशे ष पाहताना मा या मनात िकती तरी क पनांची गदी उसळली. तांडवनृ य
करणा या द्रा या प्रचं ड पु त याचे कुणी तरी वे ड ाने केले ले तु कडे इकडे ितकडे
पडले ले असावे त पण प्र ये क लहान लहान तु कड ातूनसु ा फुितदायक चै त य
रसरसत असले ले िदसावे , तसा भास झाला मला या िदवशी! ताजमहाल हे
यि तजीवनात या स दयाचे प्रतीक आहे , िचतोडगड ही यि तजीवनात या
साम याची प्रितमा आहे .
 आिण या रात्री एका खे डवळ रजपु ता या त डून राणा प्रतापािवषयीचे एक सुं दर
गीत जे हा मी ऐकले – अजून या गीताचे सूर मा या कानात घु मत आहे त.

या गीतात प्रताप या मृ यूचा प्रसं ग वणन केला होता!

एका झोपडीत राणा मृ यु श ये वर पडला आहे . अने क लढायांतले याचे सोबती, याचे
सहकारी खाली मान घालून या या श ये जवळ बसले आहे त. आप या शूर नायकाचा
आ मा मृ यूचे हसतच वागत करील अशी यांची मनोदे वता यांना सां गत आहे . पण
प्रताप या कंठातून क ह यासारखा आवाज बाहे र पडतो. सरदार कंठाने िवचारतात,
‘काय हवं य राणाजींना?’ प्रताप उ रतो, ‘वचन!’ सरदार प्र न करतात, ‘कसलं ?’ ‘काही
झालं तरी िचतोड मोगलांची गु लामिगरी प करणार नाही हे !’ ‘सु खा या मागे लागून
िचतोड वातं य गमावणार नाही हे !’ ‘डो यावर भरजरी मं दील यावा हणून िचतोड
पायात पारतं याची बे डी घालून घे णार नाही हे !’ सव सरदारांनी वचन िदले . प्रातःकाळी
घरट ातून ग डाने बाहे र पडावे , याप्रमाणे प्रतापचा आ मा न वर कुडीचा याग
क न िनघून गे ला.

हळू हळू मी आईला, सु लल

ू ा, तु हाला िवस न गे लो. मिह या-मिह यांत तु मची
आठवण होईनाशी झाली मला! अ ान आिण दािरद्य यांनी ग्रासले या दे शबां धवांची
से वा कशी करायची हा एकच यास मला लागला. रात्री गाढ झोपले या माणसाला
खोलीत असले या घड ाळाचे तासांचे ठोकेसु ा ऐकू ये त नाहीत. पण झोपे या अभावी
मनु याला मात्र या घड ाळाची िटकिटकसु ा अस वाटू लागते . प्रीती, वै भव,
िवलास इ यािदकांचे असे च आहे . याला एखा ा ये याचा यास लागतो याला
यां या हाका ऐकू च जात नाहीत!

एकदा सारी तीथ े तर् पाह याकिरता बै रा यां या मे याबरोबर मी तीनचार मिहने
िफरलो. या धमवे ड ां या सहवासातही मला हाच अनु भव आला.

या मे ळा यात या एका हाता या बै रा याची िन माझी गट् ट जमली.

ई वरप्रा तीसाठी याने सोसले ली सं कटे – भोगले ला दे हदं ड– चालवत नसतानासु ा दर
वषी सारी तीथ कर याचा अट् टाहास–

याचा दे व खोटा होता. पण याची िन ठा िकती खरी, िकती जा व य होती.

प्र ये काचा दे व िनराळा असू शकेल, पण आप या दे वािवषयी या वृ बै रा याइतकी
भ ती िकतीसे लोक दाखिवतात?

रामगडहन ू िनघताना माझे मन गां धीवादापे ा समाजवादाकडे ओढ घे त होते . पण

सा या दे शभर िफ न िन िनरिनरा या खे ड ापाड ांत मिहनोन् मिहने राहन ू मी जे हा
िवचार क लागलो ते हा मला वाटू लागले – समाजवाद आिण गां धीवाद हे बा तः
एकमे कांचे प्रित पधी भासले तरी अं तरं गात ते एकमे कांचे सहकारीच आहे त. समाजवाद
आज या जगाकडे िप या या दृ टीने पाहतो, गां धीवाद या याकडे आई या डो यांनी
बघतो. समाजवादाला नवे िनमाण करायचे आहे , पण न या माणसािशवाय नवे जग
िनमाण होणार नाही आिण कदािचत झाले तरी न या माणसां िशवाय ते फार िदवस
िटकणार नाही.

गां धीवादाला नवा मनु य िनमाण करायचा आहे . पण जु या माणसाचा दयपालट

यि णी या कांडीने होत नाही. तो िविवध सं कारांनीच करावा लागतो. सामा य
मनु या या सं कारात सामािजक सं कार फार, आ याि मक थोडे ! ते हा नवा मनु य
िनमाण हायलासु ा या या भोवतालचे जु ने जग बदलत राहायलाच हवे !

दादासाहे ब, माझी चपटपं जरी तु हाला कदािचत कंटाळवाणी वाटे ल. गां धीवाद
प्रितगामी आहे , तो बु ीला मु ळीच पटणार नाही, वगै रे तु मची सव मते मला ठाऊक
आहे त. गां धींनी आतापयं त िहमालयाएवढ ा चु का के या आहे त हे तु मचे आवडते वा य
अजूनही मी िवसरलो नाही.

पण िहमालयाएवढ ा चु का क नही आसे तुिहमाचल पसरले या चाळीस कोटी

जनते या दयावरले गां धीचे अिधरा य अजूनही िटकू न आहे , याचे कारण एकच आहे .
गां धीं या चु का िहमालयाएवढ ा आहे त पण यांची श्र ा, यांचा याग, यांचे कतृ व
ही सारी िहमालयाहन ू ही मोठी आहे त. ते रानड ांसारखे द्र टे आहे त,
आगरकरां यासारखे कडवे सु धारक आहे त. लोकमा यांसारखे वातं याकिरता प्राण
पणाला लावून लढणारे वीरपु ष आहे त आिण क यां यासारखे समाजसे वेचे िन ठावं त
उपासकही आहे त. या पर परिवरोधी पै लं म ू ु ळेच यांचे यि त व अ यं त आकषक झाले
आहे . पण या िविवध पै लं न
ू ीच यां या त व ानािवषयी िवल ण गै रसमज िनमाण केले
आहे त.

दादासाहे ब, गां धी हे वभावतः बु -नानकांचे िन एकनाथ-तु कारामांचे वारस आहे त.

पण िहं दु थानात ते अशा वे ळी ज माला आले की राजकीय े तर् ात गोखले आिण िटळक
यांचे वारसदार हो यािशवाय यांना ग यं तर न हते . गां धी एकच धम जाणतात– तो
हणजे मानवधम! पण मानवधम हाच रा ट् रधम हावा अशी आज जगात या कुठ याच
दे शाची ि थती नाही. आप या परतं तर् मातृ भम ू ीची तर नाहीच नाही. पण याब ल
गां धींना दोष दे यात काय अथ आहे ?

ते वभावतः सं त आहे त. यांना क् रांती हवी आहे . पण ती नु सती सामािजक, आिथक

िकंवा राजकीय नको; मानवी मनातच क् रांती हायला हवी आहे यांना! आज जगात
सवत्र भोगाची मू ये ढ झाली आहे त. मनु याचे मोठे पण या या स े वर, या या
सं प ीवर, या या श तीवर मानले जात आहे . आदश मानवी जीवनाची अं ितम मू ये
से वेवर, यागावर आिण भ तीवर अवलं बन ू असतात अशी गां धीजींची श्र ा आहे .
स े ची मदां धता आिण सं प ीची िवषमता दरू झा यािशवाय मानवधमाची जगात पूजा
होणार नाही, हे ते पूणपणे ओळखून आहे त. या दृ टीने गां धीवादाकडे पािहले की–
 आिण खरं सां ग ू दादासाहे ब? गां धीवादापे ाही गां धी श्रे ठ आहे त. तु ही एकदा ज र
भे टा यांना! रामगडला परत ये यापूवी मी यांना पाहायला मु ाम शे वगावला गे लो.
गां धींचे व त य िवजे सारखे आहे असा या िदवशी मला अनु भव आला.

मी यांना पिह यांदा पािहले ते सकाळी िफरायला जाताना. थं डी मी हणत होती. पण

हातारा िकती भराभर चालत होता हणता! एखा ा अचपल, अवखळ मु लासारखा!
मा या मनात आले – लहान मु लां या पळ या या शयतीत भाग घे ऊन पिहले
ब ीससु ा पटकावतील ते ! खरा कवी प्रौढपणीसु ा आपली बालवृ ी जागृ त ठे वतो.
पु ढा यालाही आपले ता य तसे च सां भाळावे लागते . यािशवाय याला त णां शी
समरस होता ये णार नाही. बहुते क पु ढारी थोडे िदवस चमकू न मागे पडतात याचे कारण
एकच आहे , ते हां हां हणता हातारे होतात.

ितस या प्रहरी गां धीजीं या बरोबर दहा िमिनटे बोल याची सं धी मला िमळाली.
यांना नम कार क न मी खाली बसतो न बसतो तोच यां या मधु र ि मताने यांनी
मला आपले से केले . मला वाटते – गां धींचे सारे त व ान यां या या ि मतात प्रगट
झाले आहे . मानवधमाची ती उ वल पताका आहे . ते ि मत हणत होते – सारे जग
आपले आहे . आपण सारे भाऊभाऊ आहोत.

आ ही बोलत असतानाच एका लहान मु लगी लाजत लाजत फुले घे ऊन ती गां धींना
दे याकिरता आली. फुले दे ऊन यांना बोबड ा श दांत ती हणाली, ‘थं डी खूप पडलीय!
बापूजी, तु ही सदरा घाला ना!’

गां धी हसून उ रले , ‘मा याजवळ सदरा नाही बाळ!’

‘मी आईला ायला सां गते हं !’ गां धीं या दशनाकिरता आले या कुणी तरी श्रीमं त
गृ ह थाची मु लगी होती ती! ती आईकडे जायला िनघालीसु ा. पण गां धींनी ितला
थांबिवले .

‘मला एक सदरा पु रणार नाही!’ ते हसत हणाले .

‘दोन-तीन-चार– अकरा– स ावीस–’ ती छोकरी त डाला ये तील ते आकडे उ चारीत

होती िन गां धीजी एकसारखे माने ने नाही हणत होते . ती बु चक यात पडली. मग ते
हसून हणाले , ‘तु या आईला सां ग मला चाळीस कोटी सदरे हवे त. दर सहा मिह यांनी
इतके नवे सदरे ावे लागतील. ती ायला तयार आहे का पाहा!’

ती मु लगी िनघून गे यावर यांचे िन माझे थोडे सेच बोलणे झाले . आश्रमात
राह याचा माझा िवचार होता. पण गां धीजींना ते आवडले नाही. ते हातात या फुलांकडे
पाहत हणाले , ‘ही फुलं इथ या दे वाला वाहणं हा माझा धम आहे . ती
काशीिव वे वराला िकंवा डाकोरनाथाला वाह याचा हट् ट चु कीचा होईल. होय ना?’
 िजथली फुले ितथ याच दे वाला वाहणे हा आपला धम आहे . गां धीजींचे ते वा य मी
कधीच िवसरलो नाही

पु ढे काशीला रामगडचे एक कारकू न भे टले . यां याकडून वडील वार याचे कळले .
आईला के हा भे टेन असे झाले मला. मा यावर अजूनही सं थानाचे वॉरं ट आहे , असे या
गृ ह थांनी सां िगतले . पण–

काय होईल ते होवो, आईला भे टायला जायचे च असे मी ठरिवले .

मी रामगडला आलो. थोडे िदवस तु ं गात काढले , आिण यातून बाहे र पड यावर
सं थानात या शे तक यां या सं घटने ला वतःला वाहन ू घे तले .

आमची आजची खे डी-जु नी पडकी दे वळे असतात ना, तशी वाटतात ती! या पड या
दे वळात समाधानाचा िमणिमणता िदवासु ा िदसत नाही. अ ान आिण दािरद्य यांची
भे सरू को हे कुई मात्र यां याभोवती एकसारखी ऐकू ये त आहे .

जीवनातली जु नी िन ठा उडून गे ली, नवी िन ठा अजून िनमाण झाली नाही!

शा त्रीय दृ टीने कशाकडे च पाहता ये त नाही. कुठ याही गो टीवर अढळ भ ती नाही!
शहरात या घटो कची माये ची मनाला क पना नाही! िबचारा शे तकरी प्रवाहपितत
झाला, हताशपणाने आला िदवस काढीत आहे !

हळू हळू सं थानात या शे तक यांत मी लोकिप्रय होऊ लागलो. पोिलसखा याची

वक् रदृ टीही मा याकडे वाढ या प्रमाणात वळू लागली. मा या विडलां शी वाकडे
असले ले काही लोक या खा यात होते च. ते अगदी डो यांत ते ल घालून मा या
हालचालींवर पाळत ठे वू लागले .

पण मला से वा करायची होती. गु त कट करायचे न हते . मी माझा धम पाळ याकिरता

या कामाला वाहन ू घे तले होते . यामु ळे मा यावर दातओठ खा याखे रीज पु कळ िदवस
पोिलसांना दुसरे काहीच करताच ये ईना.

मला पु कळ सहकारी िमळू लागले . मात्र ही गो ट िजतकी आनं दाची िततकीच

भीतीची होती. चळवळीत पडणा या माणसांत अने क प्रकार आढळतात. कुणी
हु लडबाज असतात, कुणी भावनावश असतात. कुणी वै यि तक रागालोभाने प्रेिरत
झाले ले असतात आिण कुणी िनरपे से वक असतात. िक ये कांचा आप या िजभे वर ताबा
असत नाही. िक ये कांना आप या जबाबदारीची जाणीव असत नाही.

पावसा यात नदीला िमळणारे ओढे ितचे पाणी अिधक अिधक गढूळ करतात ना?
तशी आम या चळवळीची ि थती होऊ लागली. ग हनरची गाडी उलथून टाक याचा कट
करणारे िव ाथी तु ं गातून सु ट याबरोबर मलाच ये ऊन िमळाले . ते अशी जहाल भाषणे
करत की–
 आिण तो जोशी गवई! मा या वगात या जो याचा थोरला भाऊ. तोही बरे च िदवस
तु ं गात िखतपत पडला होता. बाहे र ये ताच तो आमचा प्रमु ख कायकता झाला.
खे ड ापाड ांत या या गोड आवाजाचा आ हाला खूप उपयोग होई. पण तो असे
भरमसाठ बोलत असे की तो उभा रािहला हणजे मी मु काट ाने खाली मान घालून बसत
असे .

अस या लोकांपासून अिल त राहणे ही मला श य न हते . यां यापे ा अिधक

चां गली माणसे चळवळी या वा यालासु ा उभी राहायला तयार न हती.

खे ड ापाड ांत खूप काम क न आईला भे टायला मी रामगडला आलो की न चु कता

मी सु लू याही बं ग यावर जात असे . अं धारात िकर रानातून जात असताना एखा ा
झोपडीतून ये णारा िद याचा प्रकाश िदसला हणजे वाटस ला िकती धीर वाटतो! सु लच ू े
डोळे पािहले की मलाही तसाच आनं द होई.

पण पु ढे पु ढे ित या डो यांत उदासीनपणाची छटा िदसू लागली. ती जाणवली की

खिलल िगब्रानची एक छोटी गो ट मला हटकू न आठवे . एक आई आिण ितची मु ली
यांची गो ट आहे ती. दोघींनाही झोपे त चालायची सवय होती. एकदा रात्री अशाच
झोपे त चालत या एका बागे त आ या. मु लगी िदसताच आई चवताळू न ओरडली,
‘वै रीण आहे स तू माझी. माझं ता य तु यापायी नाहीसं झालं !’ मु लगी ितत याच
वे षाने िकंचाळली, ‘मर जा हातारे ! माझं वातं य तु यापायी नाहीसं झालं . माझं
आयु य हणजे तु या आयु याची नु सती न कल आहे !’ इत यात क बडा आरवला.
दोघीही जा या झा या. आई मु लीला माये ने हणाली, ‘बाळ, तूच का ती?’ ितने
प्रेमळपणाने उ र िदले , ‘होय आई! मीच ती! तु झी लाडकी ले क!’

पितप नीचे प्रेमही असे च असते का?

कुणाला ठाऊक!

सु ल ू िन भगवं तराव यां याकडे पाहत पाहत मला ही गो ट आठवे हे मात्र खरे !

आता मी फार तर तीस तासांचा सोबती आहे . सु लच ू ी िन माझी भे ट होणे श य नाही,

नाही तर मीच ितला सां गणार होतो– तू भगवं तरावांची धमप नी आहे स. आपला धम
तु ला पाळलाच पािहजे . प नीचे प्रेम पती या कतृ वाला प्रेरक होते . तू भगवं तरावांना
फुती दे णारी दे वता हो. यां या धमाची यांना जाणीव क न दे णारी मागदशक दे वता
हो.

मा यासाठी उगीच रडत बसू नकोस हणूनही सां गा ितला. प्राण वाचिव याकिरता
ितने सभे या िदवशी सं याकाळी केले ली ती धडपड–

आप यावर एखा ाचे प्राणापे ाही अिधक प्रेम आहे ही भावनाच मनाला िकती
शां ितदायक वाटते !

सु लच
ू ी ती धडपड यश वी झाली नाही ही गो ट िनराळी!

या िदवशी माझी आई अगदी घटका-पळे मोजीत अं थ णावर पडली होती.

दुपारपासून मी ित याजवळ होतो. मला एकसारखे वाटत होते – ही बे शु झाली तर िकती
बरे होईल! ितचे मन न मोडता मला सभे ला जाता ये ईल.

पण ितची शु गे ली न हती. पाच वाचून गे ले. मी उठायला लागलो. ‘िदनू’ अशी

केिवलवाणी हाक मा न ितने माझा हात आप या हातात घट् ट ध न ठे व याचा प्रय न
केला. पण ते वढीसु ा श ती ितला न हती. ितची ि थती पाहन ू मा या बिहणीने डॉ.
शहा यांना बोलावणे पाठिवले .

मला सभे चा वे ध लागला होता. इत यात सु लच ू ा नोकर ितचे पत्र घे ऊन घाईघाईने

आला. ‘छातीत कळा ये ताहे त, आता या आता ये ऊन भे ट’ असे ितने िलिहले होते .
आध याच िदवशी पाणी भराभर चढत असताना ती ओढ ात म ये च एखा ा
पु त याप्रमाणे त ध उभी रािहली होती. ितचे पत्र वाचताना ते गूढ मला उकलले .
ओढ ात उतर यावर ित या छातीत एकदम कळ आली असावी! ितला हे दुखणे आहे
याची मला क पनाही न हती! छातीत या कळा हणजे तास अ या तासात द्रोगाने
मृ यू पावले या माणसांची उदाहरणे मला ऐकू न ठाऊक होती. सु लिू वषयी मी सिचं त
झालो. इकडे आई मृ यु श ये वर, ितकडे सु ल–ू

यात सभे ची काळजी! आज या सभे त काही तरी भयं कर प्रकार घडणार अशा अफवा
गावात सकाळपासून पसर या हो या.

मी आ यािशवाय सभा सु क नका हणून मा या सहका यांना िनरोप पाठवून मी

सु लक ू डे जायला िनघालो. माझे िच च िठकाणावर न हते . सु लू या बं ग या या दारात
एक गो ट मा या ल ात आली. ितचे पत्र मी आई या अं थ णापाशीच िवसरलो होतो.
ते कुणा या हातात पडले तर–

पण परत जायलाही वे ळ न हता.

मला वाचिव यासाठी सु लन ू े आजाराने नाटक केले होते हे कळायला फार वे ळ लागला
मला. तोपयं त सभे या जागी जे होऊ नये ते घडले होते . जोशी वगै रे मं डळींनी सभे त
आरं भालाच अितशय जहाल भाषणे सु केली. पोलीस यांना बोलू दे ईनात. मारामारी
सु झाली. शे तक यां या या अफाट जमावातून पोिलसां वर दगडध डे ये ऊ लागले .
या दं गलीत पोलीस इ पे टर ठार झाला. तीन-चार पोिलसांनाही लोकांनी बरे च मारले ,
लगे च पोिलसांनी गोळीबार सु केला.

सु लू या घ न सभे या जागी जायला मला फार उशीर झाला. लगे च मला पकड यात
आले . मी वे षांतर क न लोकांत िमसळू न यांना िचथावणी दे त होतो असा आरोप
मा यावर ठे व यात आला. मी वे षांतर क न जमावात िफरत होतो हे यांनी डो यांनी
पािहले होते असे सा ीदारही सरकारला िमळाले ! मिहनाभर खटला चालून
आम यात या पं धरा-वीस लोकांना लहान-मोठ ा िश ा झा या. मी पु ढारी! ते हा
फासावर चढ याचा मान मला िमळाला हे सव दृ टींनी यो यच झाले .

पण–

ू ी समजूत घाला. कादं ब या वाचूनसु ा ती रडू लागते . यातले

दादासाहे ब, सु लच
प्रसं ग वतः या आयु यात घडले आहे त असे ितला वाटू लागते . हणून–

फुल आज ना उ ा सु कायचे असते . मानवी जीवनही तसे च आहे . कोमे जन

ू जाईपयं त
फुलाने वास िदला की या या ज माचे साथक झाले .

तु ही हणाला मरणामरणात फरक असतो. फाशी जा या या क पने नेच मनु या या

अं गावर काटा उभा राहतो. पण दादासाहे ब, खलाशी समु दर् ात बु डून मे ला तर यात
तु हाला आ चय वाटे ल काय? मग दे शभ त फासावर चढला हणून–

फासाची मला मु ळीच भीती वाटत नाही. मात्र फाशी दे ताना माझे त ड झाकू नका
असे मी सां गणार आहे . हणजे डोळे िमटता िमटता मला मा या ज मभूमीचे शे वटचे
दशन घे ता ये ईल. अगदी डोळे भ न.

दादासाहे ब, आयु यात मी इतर सव ऋणे फेड याचा प्रय न केला. पण तु मचे ऋण
तसे च रािहले होते . क धी क धी तु हाला पत्रसु ा िलिहले नाही मी! या शे वट या
णी वाटले – तु हाला सारे मनमोकळे पणाने िलहावे . आता िकती मोकळं मोकळं वाटतं य
मला!

ू ा सां गा– िदनकर मागे उ र िहं दु थानात गे ला होता ना? तसा आताही तो एका
सु लल
फार लांब या प्रवासाला जात आहे . या दरू दरू या प्रदे शात या गं मती पाहनू तो पु हा
तु ला परत भे टायला ये ईल. के हा सां ग?ू

पु ढ या ज मी!

माझा पु नज मावर िव वास आहे . सु लच

ू ा मु लगा हणून ित याच पोटी ज माला
यायची फार फार इ छा आहे मला आिण मी ज माला ये ईन ते हा आपला भारत वतं तर्
झाले ला असे ल, िहमालयाप्रमाणे उं च मान क न तो जगात या रा ट् रांकडे
वािभमानाने पाह ू लागले ला असे ल. आजचा अडाणी अधपोटी राहणारा िहं दी शे तकरी
आप या मायभूमीचा सु खी से वक आिण शूर सै िनक झाले ला असे ल!

माझे हे शे वटचे व न लवकरच खरे होवो अथवा न होवो! पण मनु य आयु यभर
 व नावर जगतो, इतकेच न हे तर मृ यू या मांडीवरसु ा न या न या व नांत गु ं ग
होऊन तो झोपी जातो.

वं दे मातरम्!
तु मचा नावडता िश य,
िदनकर सरदे साई
 ४
िवषम वरासारखा ताप उतरला की आजारी मनु याला िवल ण लानी ये ते.
िदनकर या पत्रातला मजकू र वाचून सं पताच दादासाहे बां या मनाची अगदी त शी
ि थती झाली. यां या हातांतनू ते पत्र गळू न जिमनीवर पडले . पण ते उचलून
घे याकिरतासु ा ते आरामखु चीतून उठले नाहीत.

यां या डो यांपुढे पु हा पु हा तीन श द नाचत होते – तु मचा नावडता िश य!

कालपयं त ही गो ट अगदी खरी होती. पण आज?

धरणीकंपा या ध याने एका रात्रीत मोठमोठी मं िदरे धु ळीला िमळतात. माणसाने

ज मभर उराशी कवटाळले या क पनाही अनु भवा या ध याने हां हां हणता ढासळू न
पडतात. आिण गे या चोवीस तासांत मन अगदी गदगदन ू सोडणारे असे दोन ध के
यांना िमळाले होते . सु लच
ू ी ती कहाणी आिण िदनकरचे हे पत्र.

यां या मनात आले . जगात यांना आपण अगदी जवळची मानतो ती माणसे सु ा
आप यापासून िकती िकती दरू असतात!

छे ! प्र ये काचे अं तरं ग हे एक वतं तर् जग आहे च हे खरे !

तापक याला बाहे र या उ हाचा त्रास हावा तसा आता खोलीतला प्रकाश यांना
अस वाटू लागला. यांनी चटकन टे बलावरला िदवा मालवला. डोळे िमटू न ते व थ
पडले . आप या िशणून गे ले या मनाला गु ं गी ये त आहे असा यांना भास झाला.

पण िकती िविचत्र होती ती गु ं गी!

यांना वाटले एक क् र च प ी ओरडत आहे – ‘Men are not born, they are made. ’
वा मीकी आप याकडे रागाने पाहत ‘मा िनषाद’ हा लोक हणत आहे . सु ल ू सतारी या
तारा तोडून या आकाशाला जोडीत आहे आिण दे वाला टे िलफोन करीत आहे !

यांनी चमकू न डोळे उघडले .

िदवाणखा यात या घड ाळाचे ठण् ठण् असे ठोके पडत होते . एक– दोन– तीन– चार–

बारा वाजले !

हणजे िदलीप फाशी जायला अवघे सहा-सात तास उरले .

या क पने सरशी यां या दयाचा थरकाप झाला.

 िदवाणखा यात जाऊन िदलीपने वणन केले ले ते क् र चवधाचे िचत्र पाहावे अशी एक
िविचत्र इ छा यां या मनात उ प न झाली. ते उठले देखील इत यात–

ते कान टवका न ऐकू लागले .

काकणांचाच आवाज होता तो. िदवाणखा यातूनच तो–

यांनी हळू च दार उघडले , यांना काही िदसे ना. पण सळसळ कुणी तरी
िदवाणखा यातून बाहे र जात होते .

पु हा काकणे वाजली.

दादासाहे ब कान दे ऊन ऐकू लागले .

ती य ती िजना चढत होती.

इत या अपरात्री– अं धारात–

मघाशी पािहले ली ती ऐटबाज िवधवा यांना आठवली. तीच ितस या मज यावर जात
असावी!

हणजे ?

भगवं तरावांचा या त णीशी चोरटा प्रेमसं बंध–

आता यांना दारात व थ उभे राहवे ना.

चोरट ा पावलांनी ते खोलीबाहे र आले . अं धारात चाचपडत ते िदवाणखा या या

दारातून बाहे र पडले . हळू हळू िजना चढून ते वर गे ले. भगवं तराव ितस या मज यावर
असावे त. ते पु हा िजना चढू लागले . मध या वळणावर–

भगवं तरावांचाच आवाज होता तो. यांना प ट श द ऐकू आले , ‘जा तू खाली!’

‘मला तु मची फार फार काळजी वाटते बाई. िकती िदवस जगणार तु ही असे ?’ ती
त णी हणत होती.

‘आजची शे वटची रात्र आहे !’

‘ हणजे ?’

भगवं तराव त धच रािहले .

 ‘याचा अथ काय करायचा बाई माणसानं ?’ ती त णी उद्गारली. तरी भगवं तराव
काहीच बोलले नाहीत.

‘तु म यात इतका बदल झाला असे ल अशी क पना न हती हं मला! मे िडकल
कॉले जम ये माझा उ टा िवडा खा ला होता तु ही! आहे का याची आठवण?’

‘नसायला काय झालं ? मागचं सारं आयु यच िजथं डो यांपुढं उभं राहतं य ितथं –’

‘मग?’

‘ या वे ळचा भगवं तराव–’

‘ या वे ळचे भगवं तराव गरीब िव ाथी होते . आजचे भगवं तराव रामगड सं थानाचे
दरबार-सजन आहे त. सारी सु खं यां यापु ढे हात जोडून उभी आहे त.’

‘अं हं !’

‘ हणजे ?’

‘सारी दुःखं उभी आहे त मा यापु ढं !’

‘असलं काही तरी अभद्र बोलू नये बाई माणसानं !’

भगवं तरावांचे नु सते हसणे च दादासाहे बांना ऐकू आले . थोड ा वे ळाने ते हणाले , ‘यात
अभद्र काही नाही कमल. लाडानं मु लं िबघडतात ना? सु खानं माणसं ही तशीच नादान
होतात. आिण मे िडकल कॉले जात असताना तु यावर या भगवं तरावांनी प्रेम केलं होतं
यानं िवलायते ला जाताना भूम य समु दर् ात समाधी घे तली!’

दादासाहे ब आ चयाने पु ढं ऐकू लागले .

पण एक श दही यांना ऐकू आला नाही. ती त धता यांना अस होऊ लागली.

यां या मनात आले – सं भाषण थांबले ले िदसते . पण ही कमल अजून वरच आहे . बहुधा
ती आपले मोहपाश भगवं तरावां यावर टाकीत असावी. ितने यां या खां ावर हात
ठे वला असे ल िकंवा–

थोड ाशा दरडावणी या वरात भगवं तराव हणाले , ‘कमल, तू खाली जा पाहू
आधी!’

िज यावर पावले वाजू लागली. दादासाहे ब वळणावर या कोप यात अं ग चो न

कसे बसे उभे रािहले . कमल घु यातच िजना उत न खाली गे ली. आता आपण काय
करावे या िवचारात दादासाहे ब पडले . वर जावे की–

भगवं तराव जागे च होते . पण यांची मनःि थती काही ठीक िदसत न हती. िदलीप
आिण सु ल ू यां यािवषयी बोलायचे हणजे –

िज याव न कुणी तरी उत लागले . भगवं तराव होते ते .

ते खाली आ यावर दादासाहे बही हळू च खाली उतरले . ते िवचार करीत होते –
भगवं तराव कुणीकडे जात असावे त? कमल या खोलीकडे ?

छे ! आप या खोलीकडे जात असतील ते ! आपण खोलीत नाही असे पािह यावर–

पण भगवं तराव आत गे लेच नाहीत. ते थे ट पु ढ या दारातून बाहे र पडले . ते बागे तन

ू
पु ढे जाऊ लागले . वाळू चा कुर– कुर– असा बारीक आवाज दादासाहे बांना ऐकू ये त होता.

यां या अं गावर शहारे उभे रािहले . आज भगवं तरावांचे मन िठकाणावर नाही हे उघड
िदसत होते . इत या रात्री कुठे चालले असावे त ते ? समोर या त यात आ मह या–

या क पने चीसु ा दादासाहे बांना भीती वाटू लागली, ‘िकती िदवस जगणार तु ही
असे ?’ असा मघाशी या कमलने यांना प्र न केला आिण ‘आजची शे वटची रात्र
आहे !’ असे यांनी ितला उ र िदले . या उ राचा अथ काय असावा? आ मह या
कर याचा यांचा िन चय झाला आहे की काय?

भगवं तराव फाटकाबाहे र के हाच गे ले होते .

दादासाहे ब लगबगीने यां यामागून जाऊ लागले .

भगवं तराव थे ट त याकडे गे ले. दादासाहे बांना वाटले , अगदी धावत जावे नाही तर
आपण यांना गाठाय या आधीच ते त यात उडी टाकतील िन मग–

दादासाहे ब झपझप चालू लगले . यांची चाहलू लागताच भगवं तराव एकदम थांबले .
दादासाहे ब जवळ ये ताच ते उद्गारले , ‘कोण?’ लगे च ते आ चयाने उद्गारले ,
‘दादासाहे ब!’

‘हो! काही के या झोप ये ईना ते हा हटलं बाहे र गार वा यात जरा घटकाभर बसावं ,
हणजे –’

बोलता बोलता दादासाहे ब त या या दगडी काठावर बसले . दोघही बराच वे ळ त ध

होते .
 शे वटी भगवं तराव यां याकडे न पाहता हणाले , ‘एका गो टीब ल मला मा
मागायचीच तु मची!’

दादासाहे बांनी शोधक दृ टीने यां याकडे पािहले .

‘ते तु म या नावाचं िदनकरचं पत्र! ते फोडून वाचलं होतं मी! वाचायला नको होतं
पण–’

पु ढे काय बोलावे हे न सु च यामु ळे की काय, ते ग प बसले .

दोघांनीही आकाशाकडे पािहले . चांदणे तर न हते च. पण आभाळ भ न आले

अस यामु ळे एखादी चांदणीसु ा कुठे िदसत न हती. सारी सृ टी कशी उदास भासत
होती.

भगवं तराव त यात या पा याकडे पाहत हणाले , ‘इतकी वष मी या बं ग यात

राहतोय पण शोभे पे ा या तलावाची िकंमत अिधक मला कधीच वाटली न हती! गे या
मिह यात मात्र–’

ते िकंिचत थांबले .

यां या आवाजात एकदम कंप उ प न होऊ लागला होता. पण पाय घस न

पडणा या मनु याने चटकन तोल सावरावा तसा यांनी आपला वर ि थर केला.

ते शांतपणाने हणाले , ‘गे या मिह यात या आभाळानं मला सोबत केली नसती, हा
तलाव माझा िमत्र झाला नसता, तर–’

यांनी म ये च बं ग याकडे वळू न पािहले . ितस या मज यावर या खोलीकडे बघत

यांनी दादासाहे बांना प्र न केला, ‘तु मचा भु ताखे तां वर िव वास आहे का?’

दादासाहे बांनी नकाराथी मान हलिवली.

भगवं तराव हणाले , ‘माझासु ा नाही. पण गे या मिह यात एक गो ट मला कळू न

चु कली. भु तं जगात नसली तरी ती माणसा या मनात असतात!’

दादासाहे ब काहीच बोलत नाहीत असे पाहनू ते िकंिचत हसून हणाले , ‘माझं हे असलं
बोलणं ऐकू न तु हाला आ चय वाटे ल. पण–’

ू ऊतू जातं ना? तसं झालं य माझं !’

‘जाळ फार झाला हणजे दध

एखादी दगडी पु त याप्रमाणे दादासाहे ब िदसत होते . यांनी हं ू की चूं सु ा केलं नाही.
भगवं तराव बोलू लागले –

‘तु मची पिहली तार आली ते हा बरं वाटलं मला! पण गाडीमागून गाडी आली िन
गे ली. सु ल ू मात्र काही आली नाही. ते हा माझी खात्री झाली की–

णभर थांबनू ते पु ढे बोलू लागले – ‘आ ही दोघांनी पिहली वषं िकती आनं दात
काढली. पण सु खा या या धुं दीत सु लच ू ं मन मला कळलं नाही िन माझं ितला कळलं
नाही. कळायचं तरी कसं ? पु कळ वे ळा आपलं मनच िजथं आप याला कळत नाही ितथं –

माणसाला ताप खोकला ये ऊ लागला हणजे आ ही डॉ टर िकरणांनी याची

तपासणी करतो; आयु यातही असं च होतं . सु लच
ू ं िन माझं भांडण होऊन– रामगड
सं थानात ब ीस-ते हतीस वषांपवू ी एका खे ड ात ज माला आले ला िवनायक भट
शहा यांचा भगवं त िन मी एकच आहो. पण–

सु ल ू इथून गे ली ती काही एकटी गे ली नाही. माझी झोप िन मा या मनाची शांती

बरोबर घे ऊन गे ली ती! ती गे यावर िदवस कसाबसा कामात िनघून जाई पण रात्र?
अगदी खायला ये ई मला!

सु लच ू ा मन वी सं ताप आला होता मला! पण ित यावरलं माझं प्रेम मात्र जसं या

तसं कायम होतं . ित यावाचून आपलं आयु य नीरस होईल असं माझं मलाच वाटत होतं .
ित यावाचून जगणं हणजे लोरोफॉमवाचून श त्रिक् रया होईल असं काही तरी–

झोप ये ईनाशी झाली हणजे माणसाचं मन भूतकाळात नाही तर भिव यकाळात

भरा या मारायला लागतं . पण भिव यकाळचा िवचारच मला भयं कर वाटे . उ ा सु लू
घट फोट घे ऊन आप यापासून दरू जाईल ही क पनाच–

श त्रिक् रया करताना माझा हात आजपयं त कधी चळला नाही, नजर कधी ढळली
नाही! पण ही क पना मनात आली हणजे अशी तगमग होई– ती तगमग थांबावी
हणून मी अगदी जु या आठवणीत रमून जायचा प्रय न क लागलो. िकती िनरिनराळे
भगवं तराव मा या डो यांपुढे उभे रािहले . कुठला भगवं तराव खरा, हे माझे मलाच
कळे ना. नदी या पात्राप्रमाणे माणसाचं जीवनही बदलत जातं हे पाहन
ू माझं मलाच
आ चय वाटू लागलं .

माझे वडील खे डेगावातले िभ ु क होते . वभावानं फार साधे -भोळे . मले िरया आम या
गावात पाचवीला पूजले ला. यामु ळं अं गात ताप असतानासु ा आं घोळ क न बाबांना
कामाला जावं लागे . यांचे ते हाल पाहन
ू लहानपणी मला भारी वाईट वाटे . मी मनात
हणत असे – मले िरया हा एक मोठा रा स आहे . गो टीत या रा सांना मारतात तसं
यालाही ठार करायला हवं ! आपण मोठे झालो की या रा साला मार यासाठी–

माझी आई मी तीन-चार वषांचा असतानाच वारली. बाबांनी दुसरं ल न केलं . पण ती

आईही फार जगली नाही. मा या आई या भु तानं ितचा बळी घे तला असं गाव हणे .
पोराचे हाल होतात हणून बाबा पु हा ल न करणार होते . पण एक तर यांचं वय झालं
होतं ! िशवाय मले िरयानं ग्रासले या या बाजू या खे डेगावात मु ली ायचं लोकांना भय
वाटू लागलं होतं . पु ढं पु ढं मलासु ा वरचे वर ताप ये ऊ लागला. माझा अ यास बु डू नये
हणून इथं एक माझी दरू ची मावशी होती, ित या घरी बाबांनी मला आणून ठे वलं . पण–

माय मरो िन मावशी जगो ही नु सती पु तकातली हण आहे ! मावशीनं मला कधीच
नीट वागवलं नाही. मराठी सातवीची परी ा झाली की कुठं तरी मा तर हायचे बे त मी
मनात या मनात क लागलो.

आज माझं मलाच हसू ये तंय या बे ताचं . मराठी शाळामा तराला ते रा पये पगार
होता ते हा! या ते रातले पाच बाबांना पाठवून बाकी या आठांत आपण कसं राहायचं
याचा िहशे ब करता करता या वे ळी माझं मन अगदी थकू न जाई.

मराठी सातवी या परी े त मी पिहला आलो. यामु ळं इं गर् जी शाळे या हे डमा तरांचं
ल मा याकडे गे लं. यांनी एका वषात मा या इं गर् जी तीन इय ा क न यायचं
ठरिवलं . वार लावून ते वष मी कसं बसं पार पाडलं . या वे ळीसु ा मला मावशी याच घरचा
अनु भव आला. मी हणू लागलो, जग पै शाचं आहे . प्रेमाचं नाही.

याच वे ळी बाबा वारले . जगात माझं असं कुणीच उरलं न हतं . आता मी झटू न अ यास
क लागलो. माझी पिहली कॉलरिशप कधीच गे ली नाही. जग पै शाला मान दे तं हे
मला आता पु रे पूर कळू लागलं होतं . आपणही खूप िशकावं िन खूप पै सा िमळवावा असं
मा या मनात ये ऊ लागलं . माझी हुशारी ल ात घे ऊन राजे साहे बांनी मला मदत
करायला सु वात केली. अ मान ठगणं झालं मला! रामगडचं नाव गाजिव या या ई यनं
मी पु तकातला िकडा बनून गे लो. परी ा, पु तकं, कॉलरिशप, यु िन हिसटी यािशवाय
मला दुसरं काही सु चेना िन चे ना!

पु ढे राजे साहे बांनी मला मे िडकल कोसला पाठिवलं ते हा तर यां यािवषयी मला
वाटणा या आदराचं भ तीत पांतर झालं . मला कुणी िमत्र न हते , वतमानपत्रं
वाचायचा नाद न हता, िसगारे टचं सु ा यसन न हतं आिण कादं ब यांचा तर मी शत् च
होतो हणानात! यात या या प्रेमकथा मला अगदी खोट ा खोट ा वाटाय या!
लहानपणा या गो टीतले रा स आिण त णपणी या गो टीत या सुं दर ि त्रया जगात
कधीच भे टत नाहीत असं मी ने हमी हणे !

पण–

मे िडकलचं चवथं वष असावं ते ! कादं ब यांत या सुं दर ि त्रया जगात या माणसांना

भे टतात ही कबु ली माझं मन आनं दानं दे ऊ लागलं . मघाशी जे वताना मला आग्रह करीत
होती ती कमल– यावे ळी मी पिह यांदा पािहलं ितला.
 प्रेम आं धळं असतं असं हणतात. पण मला अगदी उलटा अनु भव आला. जे इतरांना
िदसत नाही ते प्रेमाला िदसतं . तसं नसतं तर–

कमलनं काही िदवस मला अगदी वे ड लावलं होतं . मी अ यासाला बसलो की मा या

मनात ये ई– कस या िविचत्र धं ा या नादाला लागलोय आपण! मनु याचं शरीर इतकं
ग डस असताना आम या पु तकात मात्र या या िहडीस आकृती ते वढ ा िद या
आहे त. छे ! आपण उगीच डॉ टर हाय या फंदात पडलो. िचत्रकार हायला हवं होतं
आपण. हणजे कमलला सारखी पु ढ ात बसवायची सं धी िमळाली असती आप याला!

कमलचा ओढाही मा याकडे च आहे असं िदसत होतं . इत या हुशार िव ा याला

आपण नादाला लावलं हणून ितला वतःचा अिभमान वाटत होता की काय कुणाला
ठाऊक! कदािचत तसं आपलं लाडकं मांजर िकंवा कुत्रं इतरांना दाखिव याची माणसाला
हौस असते ना? तसं झालं असलं तरी मागं पु ढं माझं कमलशी ल न होणार अशी खात्री
या वे ळी सवांनाच वाटत होती.

पण प्रीती या मागात नु सते काटे च नसतात, अगदी खोल खड्डेही असतात हे मला
चार-सहा मिह यांतच कळू न चु कलं . मी गरीब िव ाथी होतो. राजे साहे बांचे उपकार
फेड याकिरता पु ढे यांचीच नोकरी कर याचं मी िनि चत केलं होतं ! याचा पिरणाम–’

भगवं तराव एकदम थांबले . गाडी सु टायची वे ळ झाली असावी िन या गाडीने

जाणा या उता ने फलाटावर या माणसाशी घाईघाईने बोलत असावे तसे भगवं तरावांचे
बोलणे दादासाहे बांना वाटत होते . हणून ते त ध राहन
ू पु ढे ऐकू लागले .

‘मुं बईत या एका बड ा डॉ टरशी कमलनं ल न केलं . कॉले ज सोडून कुठं तरी
िहमालयात िनघून जायचे िवचार मा या डो यात घोळू लागले ; पण हळू हळू मा या
ल ात आलं ... आप या लहानपणा याच कटू अनु भवाची ही िनराळी आवृ ी आहे .
आज या जगात पै सा हा दे व आहे ; या दे हा यात प्रेमाला जागा नाही!

एखा ा सं याशाने परमाथा या मागाला लागावं तसा मी अ यासाला लागलो. क ट

करणारे मजूर जिमनीला पाठ लागली की झोपतात ना? अगदी त शी माझी ि थती
झाली. अ यास– चोवीस तास करीत होतो मी!

अ यास करणा या भगवं तराव शहाणे नावा या यं तर् ाला शे वट या परी े त अपूव यश
िमळालं . राजे साहे बांनी मोठ ा आनं दानं याला पु ढील िश णाकिरता परदे शी पाठवलं .

माझं मन पु हा अ यासात रमून गे लं. कीती या धुं दीत दयाला झाले या सा या

जखमा मी िवस न गे लो.

रामगडला सजन झा यावर मात्र मी ग धळलो. मला कीती िमळाली होती. पै सा

िमळाला होता. मानमरातबाला कमतरता न हती. लोकां या दृ टीनं मी भा यवान होतो,
पण... जगायचं कशासाठी िन कुणासाठी हे मला कळे ना!

एखादा पया ब वाजावा तसं वाटू लागलं मला. ल नाचा िवचार मनात आला की
कमलची आठवण होई न वाटे – प्रेम हा जु गार आह. याची हरायची तयारी असे ल
यानं च तो खे ळावा.

मी उदास होत चाललो होतो िन सु ल ू मा या आयु यात आली नसती तर–

जग याकिरता कदािचत मी एखा ा यसनाचा आधार घे तला असता!

सु लू या सहवासात आयु यातली जु नी नवी सव श यं मी िवस न गे लो. आप या

जीवनाला आता पूतता आली असं वाटलं मला. राजे साहे ब िन सु ल ू ही माझी दोन दै वतं
झाली. यां या प्रस नते खेरीज मला आणखी काहीच नको होतं . या दोघां या पूजेत
कधी काळी िवरोध ये ईल अशी क पनासु ा मा या मनाला िशवली नाही कधी! पण–

याच बं ग या या ितस या मज यावर राजे साहे बां या मु लीवर ित या इ छे िव मी

श त्रिक् रया केली होती. आ कासाहे बांचा िन यांना िशकवणा या गवयाचा प्रेमसं बंध
होता. तो गरीब असला तरी या याशी ल न करायची आ कासाहे बांची तयारी होती. पण
राजे साहे बांना ते नापसं त होतं . यांनी मा यावर उपकार केले होते . िशवाय मी यांचा
हुकमाचा ताबे दार होतो. तो िविचत्र िदवस–

आ कासाहे बांना लोरोफॉम िदला ते हा यांनी मा याकडे या क ण दृ टीनं पािहलं –

बाणानं घायाळ झाले या िचम या पाखरासारखी यांची नजर अजून मा या डो यांपुढे
उभी आहे .

ती श त्रिक् रया यश वी झाली असती. पण आ कासाहे बां या मनालाच जबर ध का

बसला होता. शु ीवर आ यावर या जे बोल या ते अजून आठवतं य मला! या
हणा या, ‘डॉ टर, लोरोफॉम उगीच िदला तु ही! कटकट असा तु म या ह याराचा
आवाज मला एकसारखा ऐकू ये त होता. माझं बाळ–’ ते बोलणं ऐकू न मा या अं गावर
शहारे आले . यांची शे वटची बडबडसु ा िकती िविचत्र होती. ‘जीव जगवणं हा
डॉ टरचा धम आहे ! जीव घे णं हा खाटकाचा धं दा आहे !’

माझा िन सु लच ू ा पिहला खटका याच हकीकतीव न झाला. या बाबतीत माझं कत य

मी केलं , असं मला तोपयं त वाटत होतं पण– सु लन
ू ं सरळ िवचारलं , ‘तु ही नोकरीवर
लाथ का मारली नाहीत?’

िदनकर इथं आ यापासून ित या प्र नाचा रोख हळू हळू मा या ल ात ये ऊ लागला.

जगात पै शाला मान असे ल, पण ये यालाही आहे च आहे !

याची िन सु लच
ू ी मै तर् ी वाढू लागली. ित यासाठी मी तु ं गातला अ नस याग्रह
थांबिवला, राजे साहे बांना वाढिदवशी राजकीय कैदी सोडून दे याचा स ला िदला. पण
मला उ या आयु यात एकदाच प्रेम िमळालं होतं . या प्रेमा या आड िदनकर ये तोय
असं िदसताच मला याचा राग ये ऊ लागला िन शे वटी–

िदनकरची आई फार आजारी होती. ितला पाहन ू चला हणून िदनकर या मे ह याचा
मला िनरोप आला. मी गे लो. िदनकर आईपाशी न हताच. मात्र सु लन ू ं याला िलिहले लं
एक पत्र ितथं पडलं होतं , सु लच
ू ं अ र मी ओळखलं . लगे च ते पत्र मी उचललं .

या पत्रात आप या छातीत कळा ये ताहे त. आता या आता ये ऊन मला भे ट, असं

ितनं याला िलिहलं होतं . ितला असलं काही झाले लं नाही हे मला पूणपणे ठाऊक होतं .

मी बं ग यावर आलो, सु लू या खोलीचं दार उघडलं . ितनं ग धळू न िदनकर या

ग याला िमठी मारली ती पािहली िन मग–

पु ढचे चोवीस तास मी कसे काढले ते माझे मलाच माहीत! मी सु लल

ू ा नाही नाही ते
बोललो. तीही असं च वे डंवाकडं बोलली! मला न सां गता िनघून गे ली– ती!

िवधवा झाले ली कमल मुं बईला मला वरचे वर भे टत असे . सु ल ू िनघून गे यावर
रागा या भरात मी ितला तार केली. मला माणसाची सोबत हवी होती. ती आली पण–’

भगवं तराव एकदम उठले व चालू लागले . पावसाचे मोठे मोठे थब पडू लागले होते .

चालता चालता ते हसून दादासाहे बांना हणाले , ‘तु ही कंटाळला असाल हे सारे
च हाट ऐकू न. पण– ताप चढला हणजे रोगी बडबडू लागतो ना? तसं च झालं य माझं !
एकदा वाटतं – आपले जु ने कपडे असतात ना? मनु याचं मागचं आयु यही असं च असतं .
माणसाला ने हमी नवे कपडे िशवावे लागतातच तसं नवीन मनही तयार क न यायला
हवं यानं ! सु लू या सहवासात हे बळ मला कदािचत आलं ही असतं ! पण–’

दादासाहे ब म ये च हणाले , ‘आज ना उ ा सु ल ू परत ये ईलच. पण ितनं तु हाला

वाचायला दे यासाठी–’

या वे ळी दोघे ही फाटकातून आत आले होते ; भगवं तराव अधीरते ने हणाले ,

‘तु ही आ याबरोबर का सां िगतलं नाहीत हे मला?’

एखा ा लहान मु लाप्रमाणे धावतच ते बं ग या या पाय या चढले .

यां या हातात सु लच ू ी कहाणी दे ताना दादासाहे बां या मनात ध स झालं . या

कहाणीत सा याच गो टी सु लन ू े कुठलाही आडपडदा न ठे वता िलिह या हो या.
िदनकर या चु ं बनाची ितनं वारं वार य त केले ली इ छा– छे ! भगवं तरावांना ती कशी
आवडे ल?
 पण भगवं तरावांना दादासाहे बांनी िदले ली ती जाडजूड वही घे ऊन ते के हाच वर िनघून
गे ले होते .

दादासाहे बांना मात्र काही के या झोप ये ईना. घड ाळात खणकन एक ठोका पडला.

यां या मनात आले – एक वाजला असावा. िदलीप फाशी जायला आता अवघे पाच-
सहा तास उरले . एवढ ा अवधीत याची सु टका कशी–

िकती तरी वे ळ ते जागे च होते . पु हा खणकन एक ठोका पडले ला यांनी ऐकला.

ते जागे झाले ते घड ाळा या खण् अशा आवाजाने च!

यांनी िखडकीतून बाहे र पािहले . िदशा के हाच फाक या हो या. पण पावसाची बु रबु र
अस यामु ळे सारे उदास िदसत होते .

आप याला इतका वे ळ झोप कशी लागली याचे यांचे यांनाच आ चय वाटत होते .

बाहे र ये ऊन ते लगबगीने वर भगवं तरावां याकडे जाऊ लागले . नोकराने सां िगतले ,
‘साहे ब के हाच बाहे र गे याती!’

भगवं तराव तु ं गाचे मु य अिधकारी आहे त, यामु ळे फाशी या िश े या वे ळी यांना

वतः हजर राहावं लागत असे ल, अशा िकती तरी क पना एकदम दादासाहे बां या मनात
आ या. यांचे हातपाय गळू न गे ले. ते कसे बसे िदवाणखा यात ये ऊन बसले .

समोरच क् र चवधाचे िचत्र होते . यां या डो यांपुढे िदनकर उभा रािहला. िभ लाचा
बाण हवे त या हवे त उडवून लावणारा शूर त ण या िचत्रात काढला, की ते उ ा या
जगाचे ोतक होसल असे याने िलिहले होते . दादासाहे ब या कि पत त णाची मूती
डो यांपुढे आण याचा िन फळ प्रय न क लागले . एकदम यां या कानां वर गड ाचे
श द पडले – ‘बाईसाब, बाईसाब!’

दादासाहे बांनी दरवाजात जाऊन पािहले . फाटकातून सु लच

ू आत ये त होती. िकती
सावकाश चालत होती ती आिण या दोन िदवसांत ती िकती वाळू न गे ली होती! ितचे ते
हसरे डोळे – एक िविचत्र िन ते जपणा आला होता यां यात.

पाय या चढून वर ये ताच ितने दादासाहे बां याकडे पािहले .

लगे च ितने दुसरीकडे त ड िफरिवले . दादासाहे बांनी पु ढे होऊन ित या पाठीवर हात

िफरिवला. पदराने आपले डोळे पु शीत ती हणाली, ‘राजे साहे बांना सारी खरी हकीकत
सां गायचा िन चय क न आले य मी! या तीन रात्री मी कशा घालिव या ते – दादा,
रागावू नका मा यावर िन यांनाही सां गा, सु ल ू तु मचीच आहे . पण िदनकरला सु लिू शवाय
दुसरं कु णी कु णी नाही!’

ितला पु ढे बोलवे ना. िदवाणखा यात ये ऊन ती मटकन खाली बसली. लगे च तळहातात
त ड झाकू न घे ऊन ती फुंद ू लागली.

घड ाळात सात वाजायला पाच िमिनटे होती. दादासाहे बां या मनात आले – सु ल ू एक
िदवस आधी आली असती तर िकती बरं झालं असतं ! आता– अगदी या शे वट या णी–

आता या आता ितला मोटारीतून तु ं गाकडे ने ले तर? काय ने म सां गावा? एखा ा
िमिनटाची चु कामूक होऊन–

समोर या िचत्रात या र तबं बाळ प यावर यांची नजर िखळली. यांना ते िचत्र
पाहवे ना. यांनी डोळे िमटू न घे तले .

बाहे र मोटार थांब याचा आवाज झाला. दादासाहे ब उठू न दारात आले . भगवं तराव
मोटारीतून उतरत होते . मोटारीत आणखीही कुणी तरी असावे ! उतरता उतरता भगवं तराव
या य तीशी बोलत होते .

िदनकर या िश े ची अं मलबजावणी क न भगवं तराव परत आले असावे त.

आता सु लल
ू ा काय सां गायचे ? यांना दरद न घाम सु टला. िजभे ला कोरड पडली.

ती दुसरी य ती आता मोटारीतून उतरली होती.

दादासाहे बांनी िनरखून पािहले – हो, िदनकरच होता तो! पूवीपे ा जरा िनराळा िदसत
होता. पण–

एखा ा लहान मु लाप्रमाणे टा या वाजवीत ते ओरडले , ‘सु ल,ू सु ल–ू ’

सु लोचने ने मान वर क न पािहले . दादांना इतका कसला आनं द झाला आहे हे ितला
कळे ना.

दादासाहे बांनी ितला घाईघाईने दारापाशी आणले . भगवं तराव िन िदनकर फाटकातून
आत िशरत होते . सु लच ू ा आप या डो यां वर िव वास बसे ना. दादां या खां ावर मान
ठे वून ितने फ त एक अ फुट उद्गार काढला, ‘दादा–’ जणू काही ती िवचारीत होती,
‘दादा, हे सारे व न तर नाही ना?’

ितने मान उचलून पु हा वळू न पािहले . ते व न न हते . भगवं तराव िन िदनकर हसत-
िखदळत एकमे कां शी बोलत आत ये त होते .
 आनं दाने आप याला मू छा ये ईल अशी ितला भीती वाटू लागली. माणसाची चाहल
ू
लागताच झाडा या फांदीवर खे ळणारी खार जशी चटकन शड ावर जाते तशी धावतच
ती ितस या मज यावर गे ली.

दादासाहे बांना िदनकरने वाकू न नम कार केला; ते हा याचे मन गिहव न गे ले. लगे च
हसत हसत तो हणाला, ‘मागं तु ही मला उपदे श करीत होता ना तसाच पु हा करायला
हवा.’

‘कुणाला?’

‘भगवं तरावांना. यांनी नु सतं मला सोडिवलं नाही आज! वतःलाही सोडवून घे तलं !’

‘ हणजे ?’

‘आप या जागे चा राजीनामा दे ऊन आले त ते ! िन मले िरयावर या औषधा या

सं शोधनाकिरता आ ा आठा या गाडीनं कलक याला जायचा बे त चालला आहे
यांचा!’

‘पण तो साधायचा नाही!’ दादासाहे ब हसत हणाले .

घड ाळाकडे पाहत भगवं तराव उद्गारले , ‘न साधायला काय झालं ? ट् रंकेत चार
कपडे भरले की झाली माझी तयारी! बाकी या गो टी–’

‘पण आमचं आप या हाता या माणसाचं भिव य आहे की या गाडीनं च काय पण

आणखी चार-दोन िदवससु ा तु हाला जायला िमळणार नाही!’

‘पाह ू या, कसं जायला िमळत नाही ते .’ असे हणत भगवं तराव भराभर िज या या
पाय या चढू लागले .

खोलीत पाऊल टाकताच यांचे ल समोर या पलं गाकडे गे ले. गड ाचा असा राग
आला यांना! िकती अ ता य त पडली होती सारी पांघ णे . पर याला वाटावे –
भगवं तराव अजून झोपले च आहे त.

ते घाईघाईने ट् रंकेकडे गे ले. आतले सारे सामान बाहे र काढून ज र ते वढ ाच व तू ते

ट् रंकेत यवि थतपणे भ लागले . म ये च ल न झा यानं तरचा सु लोचने चा एक फोटो
यांना िमळाला. या याकडे ते एकाग्र दृ टीने पाह ू लागले . पाहता पाहता याचे चु ं बन
घे याकिरता ते वाकले . इत यात मागून कुणी तरी तो फोटोच यां या हातातून काढून
घे तला.

या वे ळी िन असली थट् टा– बहुधा कमल आली असावी वर!

 भगवं तरावांनी रागाने वळू न पािहले .

हातात तो फोटो घे ऊन सु लोचना हसत उभी होती.

भगवं तरावांनी झटकन ितला जवळ ओढले . आप या कंधावर िवसावले ले सु लच ू े

म तक हळु वारपणे थोपटताना यांना वाटत होते – जगातले सारे सु ख या णी आप या
से वेला स ज झाले आहे !

सु लोचने चे चु ं बन घे याकिरता ते वाकले . ‘इ य’ हणत ितने यां या कुशीत त ड

लपिवले . ितचा लाजरे पणा पाहन ू भगवं तराव हसत हणाले , ‘लाजायला काय झालं ?
दोघं च आहोत आपण इथं !’

एखा ा सशाने िबळा या बाहे र डोकावून पाहावे याप्रमाणे यां या कुशीतून हळू च
वर पाहत िन आपले डोळे यां या डो यांना िभडवीत सु ल ू हणाली, ‘अं हं ! इथं ितघं
आहोत आपण!’

‘ितघं ?’

‘हो.’ यां या कुशीत अिधकच त ड लपवीत ितने अ फुट उद्गार काढला, ‘बाळ आहे
ना आपलं !’

रात्री वाचले ली सु लच
ू ी हकीकत भगवं तरावांना आठवली. ित यात शे वटी– अं गावर
पु पवृ टी हावी तसा यांना भास झाला!

खालून सतारीचे मधु र वर ऐकू ये ऊ लागले .

एकदम बाहे न हाक आली, ‘सु लत

ू ाई!’ सु लोचने ने भगवं तरावां या बाहुपाशातून
वतःला झटकन सोडवून घे तले .

िदनकर दारात ये ताच ती उद्गारली, ‘िदलीप!’

खालून सतारीचे वर अिधकच प ट ऐकू ये ऊ लागले – ‘इस तनधनकी कोन बढाई–’

पितप नींना भास झाला– दारात िदलीप उभा नाही. या आत, मधु र उदा वरांची
प्रितमाच अवतरली आहे . दोघांनाही वाटले , याचे डोळे हणत आहे त– प्रीती हे
क् रांतीचे च दुसरे नाव आहे .
कुटु ंबा या सुखासाठी
सव वाचा याग करणा या
कुटु ंबप्रमुखाची
 िव. स. खांडेकर
‘मानवी जीवन हा एक प्रकारचा ित्रवे णी सं गम आहे . वतःचे सु ख आिण िवकास ही
या सं गमातील पिहली नदी. कुटु ं बाचे ऋण फेडणे हा यातला दुसरा प्रवाह आिण या
समाजाचा घटक हणून समाजा या प्रगतीला हातभार लावणे ही या सं गमातील गु त
सर वती.’

मानवी जीवनाचे रह य सां गणारे हे क् रांतीकारी िवचार िव.स.खांडेकरांनी ‘सु खाचा

शोध’ या कादं बरीतून मांडले आहे त.

‘ यागातच दुःख असते ’ ही परं परागत जीवनमू ये प्रमाण मानणारा ‘आनं द’,
एकावरच सं साराचे ओझे लादणारी ‘आ पा आिण भ या’ ही कतृ वहीन माणसे ,
मनामनाची िमळवणी कर यात असमथ ठरले ली सु िशि त ‘मािणक’ आिण भावनाितरे क
व भावनाशू यता या दो ही िवकृतींपासून अिल त असले ली ‘उषा’

ही सव पात्रे हे च सां गतात की, परं परागत आदश आं धळे पणाने पाळणे हे य ती या
तसे च समाजा या दृ टीने ही अिहतकारक ठरते .

मानवी मू यां या दृ टीने भोगापे ा याग श्रे ठ आहे ; परं तु याग कधीही कुपात्री
होता कामा नये .

य तीगत ऋण, कुटु ं बऋण आिण समाजऋण ही तीनही सवसामा य माणसा या

जीवनात अिवरोधाने नांद ू शकली तरच हे जीवन यश वी झाले असे हणता ये ईल.