HASTACHA

PAUS
by VYANKATESH MADGULKAR

ह ताचा पाऊस / कथासंगर् ह

यं कटे श माडगूळकर
© ानदा नाईक
मराठी पु तक प्रकाशनाचे ह क
मे हता पि लिशं ग हाऊस, पु णे .
प्रकाशक
सु नील अिनल मे हता,
मे हता पि लिशं ग हाऊस,
१९४१, सदािशव पे ठ,
माडीवाले कॉलनी,
पु णे – ३०.
 सु वाती या आठवणी
मी दहा-अकरा वषांचा होतो. दादांची बदली िक हई गावी झाली. सुं दर गाव होते .
गावा या मधून वां गना नदी वाहत होती. नदी या दो ही काठांनी गद झाडी होती, दगडी
बां धणीची शांत दे वळे होती. गावा या जवळ ड गर होता, गावासभोवार फळाफुलां या
गद बागा हो या. या िक हई गावात मं िदरे तरी िकती होती! प्रश त, शांत असे राममं िदर
होते . ड गरावर यमाई दे वीचे मं िदर होते .
मी िक हईला घालिवले या िदवसांना बसरा जाती या गु लाबाचा सु गंध आहे .
सनईचौघड ा या सं गीताने पहाटे जाग ये ई. सवत्र थं ड धु के पसरले ले असे . दवाने पाय
ओले करीत नदी ओलांडून पलीकडे असले या बागे त जावे ; िनिशगं धाची, गु लाबाची,
जा वं दीची ल ख उमलले ली फुले पाहताच वत:च उमलायला होई!
नवरात्र उ सवात मोठमोठे कीतनकार ये त. रामा या प्रश त सभामं डपात कीतन उभे
राही. गावातील प्रिति ठत त्रीपु ष तांबड ा जाजमा या बै ठकीवर बसून
भि तभावाने कीतनश्रवण करीत. विहवाटदाराचा मु लगा अस यामु ळे मला पु ढे जागा
िमळे . न ीदार दगडी खांबाला लागून घातले या मऊ सफेद गादीवर बसून लोडाला
टे क या टे क या मी कीतन ऐकत असे .
हे कीतनकार मोठे कसबी लोक असत. महाभारतातील, रामायणातील, पु राणातील
कथाभाग ते असा रं गवून सां गत की, भान हरपून जाई. घटकेत डो यांतन ू पाणी ये ई.
घटकेत हसू ये ई. जे वणा या पं गतीचे वणन करणारा कटाव चालू झाला की, रात्री बारा
वाजता भूक लागे . यु ाचे वणन सु झाले की, बसून ऐक याऐवजी उठू न उभे च राहावे
वाटे .
दे वळात उभे असले ले सं गमरवरी राम, सीता, ल मण, हनु मान या सवांना हे कीतनकार
हलतीबोलती माणसे क न टाकत. या दे वांचे बोलणे ऐकता ये ई. यां या व त्रांची
सळसळ ऐकू ये ई, रं ग िदसे . अयो ये तील उं च उं च गोपु रे िदसत. हनु मानाचा बु भु :कार
कानावर पडे . अं गावर कसा काटा उभा राही!
िक हई या प्रचं ड राजवाड ात राहायला जा याअगोदर रामा या दे वळानिजक या
एका घरात आ ही भाड ाने राहत होतो. या घरचा मालक परगावी होता. याने आप या
घरा या मा यावर एक भले मोठे खोके बं द क न ठे वले ले होते . या घरात राहायला
गे यागे या खटपट क न मी मा यावर चढलो, पण खोके प के बं द केले ले होते .
रात्री जे वताना हा शोध मी आईदादांना सां िगतला. त काळ दादांना वाटले की, हे
पोर खोके फोड यािशवाय राहणार नाही. यांनी करारी आवाजात बजावले , “हां ,
मा यावर मु ळीच जायचं नाही. मालका या कुठ याही व तूला हात लावायचा नाही.
लावलास, तर मार िमळे ल पडो तवर!”
चार-पाच िदवस मी कसे बसे घालवले . मग मात्र विडलांची आ ा पाळणे अश य
झाले . खोके डो यातून जाईना. शे वटी, मार खावा लागला तरी बे ह र आहे , पण खोके
फोडून आत काय आहे हे बघायचे च, असा िन चय क न मी मा यावर गे लो. उलथ याने
िखळे उचकटू न खो या या लाकडी पट् ट ा काढ या. एक फळी काढली. घ मकन
पु तकांचा वास आला.
आत िश तशीर लावले ली पु तके होती. हिर नारायण आपट या कादं ब या, नारायण
हिर आपटची पु तके, नाथमाधवांचे ‘वीरधवल’, ‘मु तामाला’, ‘ठकसे न’, ‘राजपु त्रा या
गो टी’, ‘हातीमताई’, ‘पं चतं तर् ा’चे मराठी भाषांतर, ‘माझी जमीन’ हे नाटक, ‘िशपाई’
कादं बरी, मोरोपं तांची बरीच रामायणे , ‘गोिवं दाची गो ट’ अशी िकतीतरी पु तके या
खो यात मला िमळाली! यातले कोणते पु तक मी प्रथम वाचले , हे मला आता आठवत
नाही; पण ते फार सु रस आिण चम कािरक असले पािहजे . कारण एकएक करीत मी हे
सगळे खोके उडवले . पं तांची रामायणे सु ा वाचली. या खो यापासून सु झाले ला माझा
वाचनाचा नाद पु ढे कधीच कमी झाला नाही.

माझे वडीलबं ध ू ग. िद. माडगूळकर हे या काळी औंधाला हाय कुलात िशकत होते .
‘िवनय’ नावाचे एक मािसक औंधाला िनघे , यात यां या किवता छापून ये त. काही
ले ख, गो टीही ये त. याचे मला फार वाटे . थोर माणसांनाच िलिहता ये ते, यांची नावे
छापून ये तात आिण जे फारच थोर असतात, यांची पु तके छापून तयार होतात, हे मला
कळू न आले . सु ट्टी या िदवसांत अ णा िक हईला आले की, ये ताना बरीच पु तके,
मािसके घे ऊन ये त. मला वाचायला िमळे . एकदा ‘का यकुंज’ नावाचा एक सं गर् ह
अ णांनी मु ाम औंधाहन ू मला पाठवून िद याचे आठवते . या सं गर् हातील किवता मी
अने कवार वाचून पाठ के या हो या. ‘िच. यं कटे श यास’ वगै रे िलहन ू खाली ‘अ णा’
अशी सही असले ले हे पु तक अने क वष मी जपून ठे वले ले होते .

प्रभाकर खे र नावा या मा या बालिमत्राकडे सातारहन ू याचा कोणी मामा आला.

याने ये ताना नाथमाधवां या कादं ब या आण या हो या. मामा वाचीत होते ती कादं बरी
मी पािहली आिण आपणही वाचावी, असे फार वाटले . धीर क न मामांना िवचारले ही,
पण यांनी धु डकावून लावले . दुपारी कादं बरीत खूण घालून मामा जे वायला खाल या
मज यावर गे ले की प्रभाकर हणे –
“आता वाच!”
मी अधाशीपणे वाचू लागे . प्रकरण ऐन रं गात आले की, जे वनू वर ये णा या मामांची
पावले िज यावर वाजत आिण मला अ या पानाव न उठावे लागे .
हा मामा दु ट मनु य आहे , अशी माझी प की खात्रीच झाली. कारण आणले ली
पु तके बरोबर घे ऊन तो लवकरच सातारला िनघून गे ला.

काळात काही ग लत होत असे ल, पण अ णा कुंडलला अस याचे मला मरते . ते

किवता िलहीत, नाटके िलहीत; ती बसवीतही. ह तिलिखत मािसक काढीत. ‘ फू ित’
नावाचे एक मािसक घरी ये ई. दोन-तीन मै लां वर असले या िकलो करवाडीला प्रकािशत
होणारी ‘ त्री’, ‘िकलो कर’ ही मािसके बघायला िमळत. िशवाय, रायगावकर नावाचे
एक िमशीवाले िश क ले खकही होते . अ णां या मागोमाग मी यां या घरी जाई.
‘सरदार मनच गा या सफरी’ या सदराखाली रायगावकरांनी िलिहले या गो टी वाचून
मी थ क होई.
‘श्रे ठ मनु य आहे . कसं बु वा यांना सु चतं ?’
आमचे अ णा काय, रायगावकर काय, ‘दाजी’ िलिहणारे िकलो करवाडीचे ता हनकर
काय सगळे मोठे च लोक!

एकदा बाबदार, उं चेपुरे असे शं . वा. िकलो कर आम या शाळे त आले .

‘िकलो कर’चे सं पादक आिण प्रिस िचत्रकार अशी मा तरांनी ओळख क न िदली.
जणूकाही आ हाला माहीतच न हते .
फ यावर मोठमोठे ड्रॉइं ग पे पर िचमट ाला लावले होते . हातात रं गीत खडू घे ऊन
शं .वा.िकं.नी गोल काढला. अगदी भरकन! एक गोल, मग या गोलाला वर कान, खाली
मोठा गोल आिण याला शे पट ू . मु लांनो, काय हे ?
“अरे , पाठमोरं बसले लं मांजर!”
वाहवा! िकतीतरी कोरे करकरीत ड्रॉइं ग पे पर नासून शं .वा.िकं.नी भराभर िचत्रे काढून
दाखवली. मला या णी वाटले , ‘आमचे अ णा, ता हनकर, रायगावकर या सवांपे ा
शं .वा.िक. श्रे ठ!
‘आप याला अशी िचत्रे काढायला आलीच पािहजे त.’
वाचन वगै रे सगळे सोडून मी िचत्रे काढू लागलो. ड्रॉइं ग या दोन परी ा िद या.
ते वढ ावरच आमचे कलाल मा तर हणाले , “तू चां गला िचत्रकार होशील!”
“शं .वा.िकं. सारखा?”
“हो, काय अवघड आहे ?”
पण ते वढ ात दादांची नोकरीच सं पली होती. माझी शाळाही सं पली. सगळे
माडगूळला आलो. वा या या दुकानाची आिण काही िवकत यावयाला लागणा या
पै शाची माडगूळला वानवा होती.
हळू हळू रं गीत पे टी सं पन
ू गे ली. कागद सं पले . रबर िझजले .

दादांनी पु तळी नावाची एक िखलारी कालवड िवकत आणली. ती चां गली गोल
गरगरीत झाली पािहजे , सग या गावात उजवी झाली पािहजे , असे मा या मनाने
घे तले . सकाळ-दुपार पु तळीला घे ऊन मी पडीक राने िहं डू लागलो. सोबतीला
कुरवाड ांची पोरे होती. गु रे पडकात लावून झाडे वघायची. दुपारी िविहरीत डुंबायचे .
ग पागो टी करीत झाडा या सावलीला बसायचे . झोप आली, तर त डावर टोपी ठे वून
झाडाखाली झोपायचे . पाखरांची कोटी तपासायची. ओढ ात मासे धरायचे .
सं याकाळी परत आ यावर जे वन ू दे वळासमोर जायचे . चांदणे असले , तर सूरफाट ा
खे ळाय या, ले झमीचे दोन डाव टाकायचे . जे हा ते हा िफदीिफदी हसायचे .
वडीलधा यांची, बरोबरी यांची िटं गल करायची.
 मा ती या दे वळात पोथी चाले . श्रीधराचे ग्रंथ वाचले जात. सगळे आग्रह करीत,
“ यं कटे शा, तू वाच. चां गलं वाचतोस.”
पटावर बसून अं धक ू प्रकाशात पोथी वाचायची. गोपाळ मा तर अथ सां गायचे .
दे ऊळ ग च भरायचे . खाली अं गणात महार, रामोशी, मां ग गदी करायचे .
पोथी सं पली की, प्रसाद वाटला जायचा. रता या या वाळ या काच या, क चे
शगदाणे असे काहीबाही असायचे .
आम या माडगूळ या घराला मोठे अं गण होते . चांदणे असले की, अं गणात सतरं जी
टाकू न घरबार ग पात रं गे.
दादा गो टी सां ग यात फार वाकबगार होते . भु ताखे तां या, चक या या, चोरी-
दरवड ा या आठवणवजा हिककती ते फार रं गवून सां गत. गो टीची सु वात ने हमी
िनसगवणनाने होई. हणजे असे :
“आषाढाचा मिहना. िदवस मावळताना शे टफ या नं यायला िनघालो. आभाळ
भरले लंच होतं . पा बाई या त या या थोडं अलीकडं आलो आिण िझमिझम पावसाला
सु वात झाली. हाद ू बकू या रानात आलो आिण गडद काळोख झाला. पायाखालची
वाट सु टली. चालतोय, चालतोय, चालतोय तरी काळं रान काही आवरे ना. मग मात्र
हबकलो. हटलं गड ा, तू चु कलास बरं का!”
दादांचे िनवे दन फार पिरणामकारक असे . बारीकसारीक तपशील भ न, आवाजात
चढउतार क न, म ये च ग प राहन ू ते गो ट फार चां गली सां गत. उ सु कता िशगे ला
जाई. का या रानातून, िचखलातून, पावसातून आपणही चाललो आहोत आिण एकाएकी
कुणी अनोळखी माणूस मागून ये तो आहे , असे वाटे . पावले ऐकू ये त.
गो ट सं पली, िनजािनज झाली, तरी मला झोप ये त नसे . दादां या गो टीतून बाहे र
िनघायला फार वे ळ लागे .
दादा नसले , हणजे आई गो टी सां गे. श्रावणमासात मा या हातावर चार ज धळे
ठे वून कहाणी सां गे.
“…मावशी या गावी गे ला. ितनं कोहळा पोखरला, िह यामाणकानं भरला. हाती दे ऊन
हटलं , ‘जा बाबा, तु झं नशीब फळलं .’ त या या पाळी आला. कोहळा ठे वला. पाणी
यायला उतरला. कोहळा गडगडत जाऊन त यात पडला. दै वानं िदलं ते कमानं ने लं;
कमाचं फळ अिधक झालं .” आईने सां िगतले या ा कहा यांचा मनावर फार गडद असा
पिरणाम होई. कोव या-कातर आवाजात आई कहाणी सां गे. सा या कहा यांतन ू
माणसाला भोगायला लागणारे दु:ख असे . या या नाना परी असत.
राजाराणी या सुं दर लोककथाही ितला ये त; पण याहीपे ा ती आप या बालपणी या
आठवणी सां गे, या फार फार छान असत. या आठवणींत या घटना सा यासु या असत,
पण यात या य ती िवल ण असत. भु ताबरोबर िनभयते ने चालणारे , िवषारी नागाला
मं तर् टाकू न जाग या जागी िखळवणारे , मं तर् िव े ची साधना करणारे ितचे वडील; ितची
न त्रासारखी सुं दर, गोरीपान, नाजूक, िवल ण मायाळू आिण सोिशक अशी आई; फार
लहानपणी दे व यानी लागले ला, पु ढे घरातून पळू न जाऊन बारा वष तीथयात्रा केले ला
ितचा भाऊ; गोपाळ पाटला या डो यात ध डा घालून खून झा यावर आप या अं गाशी
काही भानगड ये ईल हणून तीन मिहने वै रणी या गं जीत लपून रािहले ले माझे आजोबा
– या य ती कालवश होऊन िकतीतरी वष झाले ली. या कुणाला आ ही पािहले ही
न हते , पण माझी आई या सा या य ती आम या डो यांसमोर िजवं त उ या करीत
असे .
आिण रानमाळात मा याबरोबर ये णारा एक रामा होता, याला िकतीतरी गो टी ये त.
आप या अशा खास भाषे त तो या गो टी मला ऐकवी. याची सां ग याची प त अशी
की, जागोजाग मला फार हसू ये ई आिण मी हसताना बघून तोही दुमताितमता होऊन
हसे . मला हणे , “तु मचे हसू बघून मला हसे ये ते.”
मु सलमानाचा अकब या होता, महाराचा लखू होता, िक हईला राजवाड ा या
दे वडीवर झोपणारा राखणदार बळी रामोशी होता, एक िजं ाचा गु ल या होता. हे सगळे च
लोक गो टीवे हाळ होते . यांनी िकतीतरी लोककथा, आठवणी, िक से ऐकवले आहे त.
मी पु ढे िलिहले ली ती ‘बळीची गो ट’ आिण ‘भानाचे भूत’ या बळी रामोशाने च
सां िगतले या. ‘ याची गाय याली’ ही रामाची वत:ची गो ट आिण ‘फ कड गो ट’ ही
रामाने सां िगतले ली गो ट!
िक हईचे कीतनकार, राखणदार बळी रामोशी, दादा-आई, रामा आिण बरोबरीची पोरे
या सवांनी गो ट कशी सां गावी हे मला सां िगतले .

माडगूळला असतानाच माझी शाळा पु हा सु झाली. माडगूळ ते आटपाडी हे पाच

मै लांचे अं तर पायी चढून मी पु हा िशकू लागलो. हाय कू लचे वाचनालय बरे होते .
यातील बरीच पु तके मी वाचून काढली. शाळासोब यां या सं गतीने जत्राखे तर् ा
पािह या. तमाशाचे फड ऐकले . आटपाडीपासून सात मै लां वर असले या िदघं ची गावी
जत्रा असे . रोज नवे -नवे फड उभे राहत. सं याकाळी शाळा सु टली की, आ ही दोघे
िमत्र घरी जा याऐवजी सात मै ल तु डवून िदघं चीला जात असू. पहाटे तीनपयं त तमाशा
पाहन ू पु हा सात मै ल परत ये त असू. सकाळी वे ळेवर शाळे त हजर होत असू. सात िदवस
चालले ली आमची ही यात्रा पाहन ू आठ या िदवशी प्राथने नंतर या बौद्िधकात आमचे
मु या यापक सव मु लांना हणाले , “आप या शाळे त हे दोघे महापु ष आहे त. एवढे क ट
जर यांनी िश णापायी घे तले , तर काही भले तरी होईल!”
हाय कू लम ये असताना मी का य फार वाचीत होतो. भा. रा. तांबे, गडकरी, केशवसु त,
सावरकर यांचे सं गर् ह मी पु न:पु हा वाचून काढले होते . यातील िक ये क किवता मला
त डपाठ ये त हो या. बरोबरी या िमत्रांना मी धुं द होऊन या हणून दाखवत असे .
मा या िमत्रांपैकी कोणालाही का यात रस न हता, वाचनाचे वे डही न हते ; पण यांचा
सोशीकपणा श्रे ठ प्रतीचा होता. माझी सगळी बडबड ते ऐकू न घे त.
आटपाडीला ओढ ाकाठी एक जु नापु राणा वाडा होता. या वाड ात खादीभांडाराचे
चालक राहत. बे चाळीस ऑग टचा लढा सु झाला होता. दे शासाठी प्राणापण
कर या या ऊमीने मी भारावून गे लो होतो. भांडारात कोण-कोण चळवळे लोक ये त. ितथे
जावे वाटे .
जु या वाड ात एकदा मी गे लो आिण सां गलीचा तु ं ग फोडून पळू न आले ले पाचसहा
राजबं दी ितथे रािहले होते , याचा प ा मला लागला. हे लोक मु ळीच बाहे र पडत नसत.
चालकांकडून मला कळले की, ते फार मह वाचे कायकत होते . हळू हळू पिरचय झाला
आिण एके िदवशी यातील प्रमु खाने मला आप या पलायनाची हिककत सां गन ू हटले ,
“अशी गो ट िलिहशील का?”
गो ट ऐकू न मी शहा न गे लो होतो.
“हो. उ ा िलहन ू च आणतो.”
मी िलिहले ली गो ट – स यकथाच – ा भूिमगतांना फार पसं त पडली. यांनी ती
कुठे तरी पाठवून िदली. ित या हजारो प्रती िनघा या. सवत्र वाट या गे या. चालक
मला हणाले , “तू िलिहलं स ते अ णांना फार आवडलं .”
मी िवचारले , “अ णा कोण?”
“आमचे होरके! मोठे कायकत आहे त.”
“मग माझा काही उपयोग होईल का? मी तु ही सां गाल ते िलहीन.”
“या लोकां याबरोबर जाशील का?”
“हो.”
आिण खरोखरीच एके िदवशी मी सगळे सोडून या लोकांबरोबर िनघून गे लोही.
िलिहले काही नाही. तीन वष भटक यात गे ली. कुठे कुठे िहं डलो, कुठे कुठे रािहलो.
नाना प्रसं ग, नाना माणसे पािहली.

पं चेचाळीस साली मी पु हा शाबूत असा माडगूळला आलो. आता पु ढे काय करावे

काही सु चेना.
मध या भ्रमं तीत को हापूरला असताना पिटं ग या लासला गे लो होतो. तै लिचत्रे
काढायला िशकलो होतो. अ णा ते हा को हापूरला होते . कवी हणून यांचे नाव झाले
होते . घरी वाङ्मयीन वातावरण होते . को हापूरला मी खूप वाचले ही. ने मके काय काय ते
आठवत नाही. पण श्री. म. माटे , र. वा. िदघे यांचे ले खन मी याच वे ळी वाचले असावे . ते
मला खूप आवडले होते . िवशे षत: माटनी मा यावर चां गलीच छाप टाकली होती.
यां या ले खनात नु सती सहानु भत ू ी नाही, अनु भत
ू ीही आहे , हे मला जाणवले होते .
माडगूळ सोडून आमचे कुटु ं ब आता आटपाडीला आले होते . इथे को टे ग लीतील एक
जु नाट खोली भाड ाने घे ऊन मी िमत्रांची तै लिचत्रे काढली. मै लाचे ध डे रं गिव याचे
काम केले (रामा मै लकुली ते हाच भे टला.). हॉटे ल या पाट ा रं गव या. प्राथिमक
शाळे त िश काची नोकरी केली. (ितथे ‘झे या’ भे टला.) किवता के या. ले खगो टी
िलिह या; पण धड काहीच जमले नाही. फार कंटाळलो. माझे मन कशातच रमे ना;
तरीपण चव शाबूत होती हे बरे !
िकलो करवाडीला जाऊन काही मिहने िचत्रकाराची नोकरी केली, तीही जमली नाही.
एक पया रोजावर होतो. इतर कामगारां या घोळ यातून जाऊन िब ला वगै रे ावा
लागे . या गदीत एकदा कुंडल या एका ओळखी या कामगाराची गाठ पडली आिण
मा याकडे पाहताच, गदीतच तो हणाला, “अरे रे , तू रे कशाला आलास इथं !”
मला भलते च वाईट वाटले .
 वाडीचे वातावरण छान होते . ले खक लोक ये त-जात, पण मा या लहानपणामु ळे मी
कुणाला भे टू शकलो नाही.
ही नोकरी सोडून मी पु हा माडगूळला आलो. ड्रॉइं ग मा तरची नोकरी कुठे िमळते
का, हणून या- या गावी हे लपाटे घातले . कुठे काही जमले नाही. बरे झाले .
लघु कथा, कादं बरी याकडे वळ यापूवी बरे च लोक किवता का िलिहतात? हा या
वयाचा पिरणाम असतो का? मा यापु रते मला वाटते की, अ णा कवी होते , या
कारणामु ळे मीही तशी खटपट क न पािहली. ‘स यकथा’, ‘अिभ िच’, ‘समी क’
यामधून मा या काही किवता प्रिस झा याचे मला आठवते . लवकरच ही खटपट मी
सोडून िदली, पण या नादात वे ळ बरा गे ला. मी सारखा दौतटाक घे ऊन किवता िलहीत
बसले ला असे . रात्री कंदील फार वे ळ जाळता ये त नसे , यामु ळे रात्र होऊ नये असे
वाटे . काही लहानसहान गो टीही मी या काळात िलिह या. यांचे िवषय काय होते हे
मला आता आठवत नाही. ‘िकलो कर’, ‘मनोहर’ मािसकांना पाठिवले या या गो टी,
ले ख साभार परत ये त असत. फुटकळ मािसकांतन ू काही ले खन प्रिस झा याचे ही
मरते . हे सगळे ले खन िभकारच असले पािहजे . ते परत आ याचे िकंवा प्रिस झा याचे
फार दु:ख िकंवा फार सु ख मला कधी झाले नाही.
माडगूळला फार कंटाळा आला की, को हापूरला अ णांकडे ये ऊन मी दोनदोन मिहने
राहत असे . खूप वाचीत असे . हे सगळे वाचन कथा, कादं ब या, किवता, आ मचिरत्र,
चिरत्र असले असे . को हापूरला िचत्रकार िश. द. फडणीस आिण सरवटे ने हमी भे टत.
एक कपड ाचे दुकान होते . ितथे आमचा अड्डा असे . कुठे काय नवीन प्रिस झाले आहे ,
अम यातम याने काय छान िलिहले आहे अशी वाङ्मयीन चचा चाले . बरे वाटे . चां गला
काळ होता. किवता िपऊन धुं द होता ये त होते .
बडो ाला िनघणारे ‘अिभ िच’ मािसक ते हा फार नावाजले ले होते . पु . ल. दे शपांडे,
मं . िव. राजा य , गं गाधर गाडगीळ, गो. रा. दोडके, गो. के. भट, ना. गो. काले लकर ही
मात बर मं डळी ‘अिभ िच’त िलहीत. ‘अिभ िच’चा प्र ये क नवा अं क हणजे मला एक
चम कार वाटे . इतर मािसकांत किवता हा प्रकार कुठे तरी ग ा या वळचणीला अं ग
चो न उभा असे . किवता जािहरातीसार या इथे ितथे छाप या जात. अगदी
सु वातीलाच, पिह या पानापासून घोळ याने किवता छाप याची िधटाई ‘अिभ िच’ने
प्रथम दाखिवली. ना. घ. दे शपांडे, अिनल, भा. रा. लोवले कर, वसं तराव िचं धडे , बा. सी.
मढकर यां या सुं दर सं दु र किवता ‘अिभ िच’त ये त. नु स या सुं दर किवताच नाही, तर
ग ही. कुसु मावतीबाइं चे ‘नदीिकनारी’ हे श दिचत्र, कुसु माग्रजांची ‘वासु देव’ ही
गो ट, गो. रा. दोडके यांचा ‘नाटक’ हा लघु िनबं ध वाचून मी िकती हरखलो होतो. अशा
उ म मािसकात आपली गो ट यावी असे मला वाटले आिण एकदा धीट मनाने मी
‘का या त डाची’ ही कथा ‘अिभ िच’कडे पाठवून िदली. मला वाटते , पं चेचाळीस िकंवा
से हेचाळीस साल असावे . ही गो ट मी माडगूळला असताना िलिहली होती.
आ चयाची गो ट हणजे ही माझी गो ट ‘अिभ िच’ने वीकारली. पिह या पानावर
ती छापली. या कथे चे खूप कौतु क झाले .
यानं तर मला दुसरा ध का िदला तो ‘नवयु ग’ या सं पादकांनी. ‘आपली एक कथा
‘नवयु ग’ िदवाळी अं कासाठी पाठवा’ असे च क प्र. के. अत्रे यां या सहीचे च पत्र मला
आले . ‘वडरवाडी या व तीत’ ही कथा लगे च मी पाठवून िदली.
िदवाळी अं कात आले ली ही माझी पिहलीच कथा! या कथे चे मानधन हणून पं चवीस
पयांची मिनऑडर जे हा आली ते हा मला वाटले , आता मात्र आपण ले खक झालो.
पं चेचाळीस ते प नासपयं त मी झपाट ाने कथा िलिह या. ‘मायले कराचा मळा’ ही
मा या आठवणीप्रमाणे ‘स यकथे ’त आले ली पिहली कथा. ‘अिभ िच’प्रमाणे च
‘स यकथा’ हे मािसकही मला फार आवडत असे . पु . भा. भावे यांची ‘ यथा’ ही उ कृ ट
गो ट या ‘स यकथे ’त आली या ‘स यकथे ’त आपली गो ट आली पािहजे असे वाटले .
गो ट पोहोच याचे , आवड याचे लगे च पत्रही आले . ‘आम याकडे ने हमी िलहीत जा’
असे सं पादकांनी अग यपूवक िलिहले होते . पत्राखाली ग. रा. कामत अशी सही होती.
‘मायले कराचा मळा’ प्रिस झा यावर हावी या जातीचा अिध े प केला हणून अ.
भा. नािभक समाजाने िनषे ध य त केला. सं पादकांना माझा प ा िवचारला. सं पादकांनी
तो िदला नाही. अशी जातीय प्रितिक् रया झाली, तर वा तव समाजिचत्रण कठीण
होईल असे हणून दुखावले या भावनांब ल मला वाईट वाटते असा खु लासा यांनी
‘स यकथे ’त प्रिस केला. मला वाटले , ‘हे असे ही असते का? पं चाईतच हणायची!’
स े चाळीसचा ‘मौजे ’चा िदवाळी अं क अने कां या मरणात असे ल. ब याच सरस
गो टी या एका अं कात प्रिस झा या हो या. पु . भा. भावे यांची ‘ व न’, अरिवं द
गोखले यांची ‘कातरवे ळ’, गं गाधर गाडगीळांची ‘माणसाचे दु:ख’, गो. के. भट यांची
‘घरोघरी माती या चु ली’ अशा कथा हो या. याच अं कात ‘ याची गाय याली’ ही कथा
प्रिस झाली. ‘मौजे ’ या िदवाळी अं कात आले ली ही माझी पिहलीच कथा. या
अगोदर रौ यमहो सव अं कात ‘पडकं खोपटं ’ प्रिस झाली होती. ‘पडकं खोपटं ’ या
कथे ची क पना कशी सु चली, हे मी आता साफ िवस न गे लो आहे , पण ‘ याची गाय
याली’ ब ल आठवते . माडगूळ या रामाने पाळले या गाईला कालवड झाली, ते हा
याची िनराशा मी पािहले लीच होती. आिण मी वत: पु तळी गाय सां भाळली होतीच. या
कथे चाही बरा बोलबाला झाला. मला हु प आला. ग्रामीण जीवनातील सावकारी पाश,
दािरद्य, मारामा या, प्रणय यांचे िचत्रण अगोदर कोणी कोणी िलिहले होते , पण रामा
आिण याची गाय याकडे कुणाचे ल गे लेले न हते .
पु ढे ‘अिभ िच'ने कथा पधा जाहीर केली. यातही वे गळे पणा होताच. वषभरात
प्रिस होणा या कथे ला दोनशे पयांचे पािरतोिषक होते . ‘दे वा सटवा महार’ ही कथा
मी या काळात ‘अिभ िच’ला पाठवून िदली.
याच सु मारास पु . रा. िभडे यां या ‘झं कार’ या िदवाळी अं कात मी ‘बाबाखान दरवे शी’
हे यि तिचत्र िलिहले होते . ते यांना फार आवडले . आिण ‘या मु लाला आता
को हापु रात ठे वू नका, पु याला पाठवा’ असे अ णांना सां गन ू यांनी मला पु याला
आणले . को हापूर सु टले .
पु याला आलो, पण िलहीत होतो ‘अिभ िच’साठी, ‘मौजे ’साठी, ‘स यकथे ’साठी.
पु याचे सं पादक माहीत न हते . सािहि यक माहीत न हते . कुणाकडे मी गे लो-आलोही
नाही. सभा, सं मेलने , चचा यां िवषयी उ सु कता, अग य कधीच वाटले नाही.
अठ् ठेचाळीस साली, मी पु यात असतानाच ‘अिभ िच’ कथा पधचा िनणय जाहीर
झाला. गं गाधर गाडगीळांची ‘कडू आिण गोड’ आिण माझी ‘दे वा सटवा महार’ या
कथांना हे पािरतोिषक िवभागून िमळाले होते . हा िनकाल वाचून मी चिकत झालो.
आप याला पािरतोिषक िमळे ल असे व नातही वाटले न हते . आजवर मला अनपे ि त
अशी बरीच पािरतोिषके िमळाली आहे त, पण ‘अिभ िच’ या पािरतोिषकाने झाला तसा
आिण ते वढा आनं द पु हा कधी झाला नाही.
याच साली माझे ल न झाले . मुं बईला गे लो. िखशात िदडकी नाही, काही उ ोग
नाही, यवसाय नाही, अशा अव थे त मुं बई बरी असते .
एकदा सकाळी सकाळी न पू रोडवर भटकताना ग. रा. कामतांनी दुस या
फू टपाथव न हाक मारली, “अरे यं कटे श, इकडे ये .”
“काय?”
“तु ला पै से हवे त ना, हे घे .”
या काळात मी प्रामु याने िमत्रऋणावरच चालवीत होतो, यापै कीच हाही भाग
असावा, या समजु तीने मी पाहत रािहलो. कामताने पाकीट काढून दहाची एक नोट िदली,
दुसरी िदली, ितसरी िदली. मी ग धळू न बघत होतो आिण हा गृ ह थ एक-एक नोट काढून
दे त होता. शे वटी च क शं भर पये झाले . मग मात्र मी िवचारले , “हे काय?”
“ ‘अिभ िच’ या बि साचे पै से. मी बाबु राव िच यांकडून मागून घे तले . हणालो,
याला हवे त. ा. मी पोहोचते करतो.”
अशा समारं भाने हे पािरतोिषक मी घे तले .
मा या सु वाती या काळात ‘अिभ िच’चा फार उपयोग झाला. पु . आ. िचत्रे हे
उ म सं पादक होते आिण भले गृ ह थही होते . यांनी, िवमलाबाई िचत्रे यांनी वरचे वर,
अग यपूवक मला िलहावे की, कथा पाठवा. कथा ‘अिभ िच’कडे पाठवली की, घवघवीत
िवशे षणे लावून ितची पोहोच ये ई. दुस या कथे ची मागणी ये ई. ‘अिभ िच’त कथा आली
की, ितचा लगे च बोलबाला होई. सा े पी टीकाकार, मात बर ले खक, रिसक वाचक यां या
वतु ळात चचा होई. ‘दे वा सटवा महार’, ‘ याय’, ‘िवपरीत घडले नाही’ या मा या कथा
‘अिभ िच’त आ या नस या, तर एवढ ा उमे दीने पु ढचे ले खन झाले नसते .
‘अिभ िच’कारांचा व माझा प्र य पिरचय फारसा झाला नाही. एकदोन वे ळा केवळ
गाठभे ट झाली. माझे जाणे -ये णे होते , अशी मािसकाची कचे री एकच एक : मौज.
तास तास जाऊन इथे बसलो. मुं बईला काही मिहने घर असे न हते च. मौज कचे री हे च
घर. भावे , गाडगीळ हे ले खक इथे च भे टले . िचत्रकार दलालांची ओळख इथे च झाली.
मुं बईला गे यावर मी फार एकटा पडलो. एकदम िव व पदशन घड यासारखे झाले .
बाव न, ग धळू न गे लो. मनाला मरगळ आली. काहीही न करता िनवांत झोपून राहावे
असे च काही मिहने गे ले. श्री. पु . भागवत आिण ग. रा. कामत यां या खोलीवरच काही
मिहने मी राहत होतो. रोज उठू न कामत हणे , “ यं कटे श, काही िलही.”
मी केवळ हं ू हणे .
मग मी माणदे शी माणसांपैकी ‘धमा रामोशी’ आिण ‘िशवा माळी’ ही दोन श दिचत्रे
िलिहली. कामताला दाखवून हणालो, “ ‘स यकथे ’त छापून टाक.”
 ती वाचून तो हणाला, “ही िचत्रे सु टी छापून उपयोग नाही. िसरीज िलही.”
मग टे बला या खणात ही दो ही श दिचत्रे टाकू न मी व थ रािहलो. बरे च िदवस ती
खणातच होती.
एकदा श्री. पु . भागवतांनी ती पािहली. चिकत होऊन ते मला हणाले , “हे छानच
आहे . ‘मौजे ’तून क् रमश: प्रिस क . दलालांची िचत्रं टाकू . आता थांब ू नका.”
“पण कुठे िलह?ू जागासु ा नाही बसायला.”
“ ‘मौजे ’ या कचे रीत रोज ये ऊन बसा. ितथं सगळं िमळे ल. कागद-पे ि सल, टे बल,
फॅन. वाटे ल ते हा ये ऊन बसा आिण िलहा.”
एवढे हणून यांनी लगोलग ‘मौजे ’तून जािहरातही केली. पिहली दोन िचत्रे
छापूनही टाकली. मग मात्र आठवड ाला एक ‘माणदे शी माणूस’ मी िलह ू लागलो.
दादरला माधववाडी नावा या बकाल चाळीत एक लहानशी खोली िमळाली. घर
झाले . गं गाधर गाडगीळ या घरी आवजून ये त. मला िफरायला बाहे र काढीत.
ग पागो टी होत. गाडगीळांनीच मला इं गर् जी वाचायला लावले . लॅ हटी, टाइनबे क,
का डवे ल, चे काव, गॉकी या ले खकांची पु तके यां यामु ळेच मी वाचली. पु . भा. भावे ही
ये त. या दो ही ले खकांचा सहवास मला फार उपयोगी पडला. नु सते प्रो साहन िमळाले
असे नाही; माझा आ मिव वास वाढला. जाण आली. हे दोघे ही माझे आवडते ले खक
होते .
सदानं द रे गे ये त. यांचे वाचन खूप असे . न या इं गर् जी पु तकावर ते बोलत.
रे िडओत माझे जाणे येणे असे . गावकरी मं डळींसाठी खत वगै रे िवषयां वर मी सं वाद
िलहीत होतो. नाट िवभागासाठी श् ितका िलहीत होतो.
इकडे ‘माणदे शी माणसे ’ ‘मौजे ’तून क् रमश: प्रिस होत होती. ‘मौज’ कचे रीतून मी
दादरला ये त असताना लोकल गाडीत, मा याच ड यात वा. ल. कुळकणी आले . मी
यांना अगोदर पािहले ले न हते . थोडा वे ळ मा याकडे पाहन ू यांनी िवचारले ,
“माडगूळकर का?”
“हो.”
“मी वा. ल. कुळकणी. ‘मौजे ’तून ये णारं तु मचं ले खन मी वाचलं आहे . ‘माणदे शी
माणसं ’ छान आहे त. िकती िलिहणार आहात अशी?”
अशी अनपे ि त गाठ पड यामु ळे मला फार आनं द झाला होता.
“अगोदर काही ठरवले लं नाही. जे वढी सु चतील ते वढी िलहीन.”
“इथं आणखी काय करता?”
“काही नाही. रे िडओसाठी ‘आबांची चं ची’ हे सदर िलिहतो.”
ते हा आप याशीच बोलावे , तसे ते बोलले , “िन वळ ले खनावर काय िमळणार? चार
तास तरी एखादी नोकरी पािहजे .”
ही गो ट खरी होती. नोकरी पािहजे होती, पण ती दे णार कोण? माधववाडीत राहणारे
इतर पु ष सकाळी लवकर उठू न, धु तले कपडे घालून कामावर जात. मी मात्र घरीच
असे . आजूबाजू या बायका “तु मचे मालक कुठं कामाला जाताना िदसत नाहीत?” अशी
चौकशी मा या बायकोपाशी करीत. एकदा ती मला हणाली, “यावर काय सां गावं ते
मला कळत नाही.”
मी हणालो, “आकडा लावतात, असं सां गत जा!”

पु ढे काही आठवड ांनीच मला गं . दे . खानोलकरांचे पत्र आले . ‘रिववार’ नावाचे एक

नवे सा तािहक ढवळे प्रकाशनतफ िनघणार होते , या या लिलत िवभागाचे सं पादन मी
करावे . वा.ल. कुळकणी यांनी सां िगत याव न मी हे पत्र िलहीत आहे , असा मजकू र
पत्रात होता.
मी त काळ नोकरीवर जू झालो.
शीवला असले या ‘रिववार’ कचे रीत फार घाम ये ई. मला नको नको होऊन जाई. काम
करणे , हणजे काही मजकू र िलिहणे अश यच. मजकुराऐवजी समोर याच कागदावर
िनढळावरचा घामच िठबके. घामाचे थब कागदावर पडत. मग मी वै तागून खाल या
मज यावर िचत्रकार गोडसे यां या खोलीत जाऊन बसे . मा या बस याबोल यामु ळे
यां या कामात काही य यय ये ईल, असे मला कधी वाटले नाही. गोडसे िचत्र काढीत
आिण मा याशी बोलतही. मी बघत असे , बोलत असे . घामाचा त्रास होत नसे . मा या
अशा वागणु कीमु ळे ‘रिववार’चे सं पादक खानोलकर यांना वाटले असावे की, हा माणूस
कामसू नाही, ाचा फारसा उपयोग होणार नाही. काढून टाकावा.
पण, मग मीच नोकरी सोडून िदली. फार तर तीन मिहने रािहलो असे न.
‘गणा महार’ हे श दिचत्र मी ‘रिववार’म ये च िलिहले . झोकदार पटका गु ं डाळले ला,
नकट ा नाकाचा, ग यात ढोलके अडकवले ला असा अगदी ने मका गणा महार गोडशांनी
काढला होता.
पांढरा गाऊन घालून तास तास एकाग्र िच ाने काम करणारे गोडसे पाहन ू मला वाटे ,
‘दे वाने या माणसाला िचत्रकार क नच पाठिवला आहे . तसे मला का नाही ले खक क न
पाठिवले ?’
एकदा ‘अिभ िच’चे मु खपृ ठ केले ले दाखवून गोडसे हणाले , “ही काय क पना आहे
सां गा बघू?”
एका ओबडधोबड पाषाणाला पं ख फुटले आहे त, असे िचत्र होते . मला काही सां गता
आले नाही. आपण उणे आहोत असा चे हरा झाला.
गोडसे हसले . यांचे हसू फार छान असे . अथपूण असे ; पण ने मका अथ मात्र कळत
नसे .

गाडगीळ, भावे , रे गे , गोडसे यांचा सहवास अधूनमधून िमळे , एरवी रोज भे टणारे
कामतच.
स यकथे चे सं पादक ग. रा. कामत मला वरचे वर जे वायला घे ऊन जात. दादरला एक
लं च होम होते . ितथे के हाही लं चच िमळे . कामतांना मोहरी या व तूब ल ितटकारा
होता. जे वताना पिह यांदा भाजी-आमटीतील एकएक मोहरी ते सा े पाने बाजूला
काढीत. यामु ळे तासभर लागे आिण ते वढ ात बरे च बोलून होई.
 घरी धु तले ला कुडता आिण आखूड धोतर असा यांचा साधा वे ष असे ; आिण तरीही ते
पु कळ पु तके िवकत घे ऊन वाचीत. यांचे पाहन ू मी ठाम ठरवून टाकले की, साधे कपडे
वाप न पु तके िवकत यावी.
िचत्रपटकथे चा मोबदला हणून मला एकवार एक हजार पयांचा चे क िमळाला.
यापूवी रे िडओकडून िमळणारे पाचपं चवीस पयांचे चे क बँ केऐवजी मी कामतांकडे वटवीत
असे . हा चे क आ याचे सां गताच यांनी मला गं भीरपणाने सां िगतले , “आता मा याबरोबर
चल. आपण बँ केत खाते उघडू. अस या चे कचे पै से मला दे ता ये णार नाहीत.” ा
सं पादकांनी मला खाते उघडून िदले .
ले खका या सु वाती या काळात याला उ म सं पादक भे टणे एकू ण बरे असते .

आपले पु तक प्रिस हावे यासाठी फार धडपड मला कधी करावी लागली नाही.
थोड ाफार कथा िलहन ू होताच मी ‘अिभ िच’ या िच यांना पत्र टाकू न िदले की,
सं गर् हापु र या कथा आहे त. तु ही सं गर् ह काढावा अशी इ छा आहे . लगे च उ र आले ,
कथा पाठवून ा. पै से िकती हवे त ते ही कळवा. ही भाषा झाली एकोणप नास साली.
सं गर् ह बाजारात यायला एकाव न साल उजाडले . ‘ह ताचा पाऊस’ हा सं गर् ह प्रिस
झाला.

यश वाहन ू जाते , अपयश साचते .

कधीकधी मी फार िन साही होतो. खडकावर बे डके बसून राहावीत तशा
ले खनक पना मनातच राहतात. आपण एक एक हणता अने क ओझी डो यावर घे ऊन
चालतो आहोत, अशी जाण म ये च ये ते. सवांत प्रथम ले खन, बाकी सव दु यम. या या
वाटे त ये णारी कोणतीही गो ट घट् ट मनाने बाजूला केली पािहजे ; पण तसे साम य नसते
आिण आपणच आप या श ती नासवून टाकतो, असा िवचार मनात ये तो.
उगीच एकटे एकटे वाटते . आप यावर प्रेम करणारी, माया करणारी माणसे ही
अनोळखी वाटू लागतात. लांब ं द माळासारखा वै राण कंटाळा पसरतो. चु क या
ढोरासारखे या माळावर कुठे तरी िठपका बसून आहोत, असे िदसते .
ले खक हणून आजवर जे िमळवले ते मोठे आहे , असे मला मनोमनी कधी वाटत नाही.
तसे वाटले असते , तरी एकापरीने बरे होते . भाबड ाला िमळते ती शांतता तरी िमळाली
असती.
म ये च कधी मन उसळी मारते . उडी घे ऊ वाटते . चव शाबूत आहे असे िदसते . काय
घडे ल ते खरे !

पु णे ,
२० ऑ टोबर, १९६४

– यंकटे श माडगूळकर
 अनु क्रम
१. दे वा सटवा महार

२. वडरवाडी या व तीत

३. पडकं खोपटं

४. का या त डाची

५. एकटा

६. पोकळी

७. वसाण

८. िवपरीत घडले नाही!

९. ह ताचा पाऊस

१०. मायले कराचा मळा!

११. असं च...

१२. याची गाय याली

All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication may be reproduced, stored in a
retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of the
publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale Colony,
Sadashiv Peth, Pune 411030.
+९१ ०२०-२४४७६९२४ / २४४६०३१३
Email : info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
 १

नु कतीच िदवे लागण झाली होती. रानातून परतले या कुरवाड ा या बायकांनी

घाईघाईने चु ली पे टिव या हो या आिण टोप यातले पीठ काटवटात ओतून घे ऊन
भाकरी बडिव यासाठी या फतकल घालून बस या हो या. िदवसभर रानात आं बन ू
गे ले या बा यांनी गु रे -ढोरे गोठ ात गु ं तवली होती. वै रणी या पढ ा यां या पु ढ ात
टाक या हो या आिण मुं डासे गु ड यावर ठे वून हु श करत ते ओसरीशी टे कले होते .
मा ती या दे वळापु ढ या पटां गणात पोरे हुंदड ा मारीत होती. यांचा गलका कानावर
ये त होता. सोनारा या घरापु ढ या भ या मोठ ा िलं बावर शे कड ांनी जमले ले कावळे
जागे पायी एकमे कात भांडत होते , फडफडत होते .
चावडीला वे ढा घालून ये ऊन दे या महार आिण टोपा हरल पाटला या वाड ानजीक
थांबले . दे वाने उज या हातातील घु ं गरे लावले ली काठी डा या हातात घे तली आिण उजवा
हात मुं डासे वर क न कानावर ठे वत तो ओरडला, “तालु याचा डागदर तानी पोरं
टोच यापायी उ ा सकाळ या पारी ये णार आहे . गावक यांनी आपली पोरं चावडीत
आनून टोचून घे वं जीऽऽ”
टो याने हातातले डफडे सावरले आिण दे या या मागोमाग ते बडवले .
“सम ा गावाला हाजूर झालं का रं ?” टो यानं दे याला िवचारले .
“दहान् डाव वराडलूं. बास झालं . आता िफ मागारी!”
असे हणून दे या माघारी िफ न महारवाड ा या रोखाने चालू लागला. टोपाही
मां गवाड ा या अं गाने वळला.
यानं तर घरी जाऊन दे वा टोपले घे ऊन ये णार होता आिण हावी, परीट, सु तार, सोनार
इ यादी बलु तेदारांची घरे सोडून प्र ये क घरापु ढे उभा राहन ू ओरडणार होता, “भाकरी
वाढा जीऽऽऽ तराळाला!”
होय, तो याचा ह कच होता. कारण चालू बदरापासून तराळकीची काठी या याकडे
आली होती. गाव आिण सरकार यांची चाकरी आता तो पु ढ या बदरापयं त िबनबोभाट
करणार होता. पु ढ या बदराला हातातली काठी पाटला या दे खत दुस या महारा या
हवाली करणार होता; आिण जगला-वाचला, तर पु हा सोळा वषांनी आठीसोळा
भाऊबं दात िफ न आले ली तराळकीची पाळी िफ न एक वषभर करणार होता. हे सारे
िक ये क डुयांपासून चालत आले होते आिण पु ढे ही िक ये क िदवस तसे च चालणार होते .
अगदी शं भर ट के नाही, पण दे वा पु कळसा स जन महार होता. स जन अशासाठी
हणायचे की, सामा यत: खे ड ातील महारां या अं गी असले ला मु दाडपणा, आगाऊपणा
या यात फारसा न हता. यां यातही हे दोष उपजत असतात असे नाही, पण
इतरांकडून िमळणा या वागणु कीमु ळे ते तसे बनतात. कुणबी, वाणी, ब्रा ण हे यांना
ढोरासारखे वागवतात, वाटे ल तसे ताबडतात. लाकू ड फोडणे , रानातून वै रण आणणे , ती
रचणे , अं गण झाडणे , गु रे चारणे असली नाना कामे यांना अगदी अ प मोबद यात
करावी लागतात. सवांची मजी सां भाळावी लागते . यामु ळे साहिजकच यांची प्रवृ ी
अशी होते ; पण दे वाची तशी न हती. तो पु कळसा स जन होता; थोराड हाडाचा, बु ट या
बां याचा आिण मवाळ प्रकृतीचा होता. दुस या महारांसारखे छ के-पं जे याला माहीत
न हते . कुणाचे मन सहसा मोडू नये , कुणाचे वाईट सहसा िचं त ू नये , अं ग मोडून काम
करावे आिण ओलावाळला तु कडा चावून ढे कर ावी असा याचा साधा वभाव! दुस या
महारांपर् माणे तो कुणाची “ यो लु कडा बामन? हय का हाय ये यांत? ना का घरात दाणं
असनाती खायाला, पन फुका महारां नी दम!” अशी िनं दा करीत नसे . कोणी “अरं ,
एवढ ा चार फाळी काढ” असं सां गताच त ड वाकडे ितकडे क न “काड या अस या जी,
पन हात पार कामातनं गे लाय ो डावा. जनावरानं ढु शी िदलीया. आज धा रोज
तळमळतु या न हं !” असे खोटे नाटे सां गन ू िबगार टाळीत नसे . कोणी “दे वा, जरा बाटू क
घे ऊन ये जा रानातनं ” असे हणताच “जी हय, आलो हातनं माघारी.” असे हणून
झुकापु री दे त नसे . छे , दे वाला हे कधी जमले नाही. सकाळपासून सं याकाळपयं त तो
राबराब राबे . घट् टे पडले या तळ यावर थुं क टाकावी आिण भर उ हात घामाने िनथळत
बाभळी या खोडा या िचं या उडवून फाळींचा ढीग पाडावा. पदरात पडे ल ती ओली-
वाळली भाकरी यावी आिण पु हा कोणी हाक मारी ितकडे जावे . याची शे -पाचशे वै रण
रचावी. शे र-मापटे ज धळे धोतरा या खो यात यावे त. गावाचा याप सां भाळू न सरकारी
कामातही कधी कुचराई होऊ दे ऊ नये . दासवृ ीला अखं ड जागावे , असा याचा बाणा
होता.
घराकडून तो टोपले घे ऊन आला. सा या गावात िफ न भाकरी मािगतली. गरम व
गारढोण भाकरी या तु कड ांनी अधअिधक टोपले भरले . सारी घरे मागून झाली, तसा
दे वा पु हा काठी आपटीत घराकडे आला.
कडू ते ला या िद याचा मं द प्रकाश शाडूने सारवले या िभं तीवर पडला होता. धाकला
ई वरा हाताची बोटे नाचवून िभं तीवर सावलीचे हरण करत होता. याला खे टून तानी
मांजरागत बसली होती. डोळे मोठ् ठे क न ती भावाची करामत बघत होती. ित या
अं गात नाना बामणा या सु नेने िदले ला ढगळ पोलका होता आिण कपाळावर ल बत
असले या िझं या ती वरचे वर सारीत होती. ई वराने टाळू राखले ली होती आिण या या
अं गात िबनबा ांचा मळका कोट होता, पण तो याला अगदी झोकात ये त होता.
राणी धाक या परलादाला पाजत बसली होती. ती दे वाची अधां गी असूनही
या यापे ा अं गािपं डाने थोराड िदसे . ती चालायला लागली हणजे दाणदाण पाय
आपटी आिण बोलायला लागली हणजे एखा ा मामले दारीणीवाणी गो टी करी. तीही
दाद याप्रमाणे ढोरागत राबे ; वे ळप्रसं गी हातात कु हाड घे ऊन लाकडे फोडायचीसु ा
तचा तयारा अस. आपला तान पार आाण राणा या सवाएका दवा या पाटात अपार ‘मया’
आहे .
चु लीत िनखारा होता. घरात थोडा धूरही घु टमळत होता. जाळले या िचपाडाचा
करपट वास आिण चु लीवर या लोट यात िशजत असले या दोड या या कोरड ाशाचा
खमं ग वास एकमे कांत िमसळले होते .
दे वा ये ताच राणीने पदराखालचे पोर भु ईवर ठे वले आिण चटकन उभी राहन ू ती
हणाली, “कोरड ास झालं या. भाकरी या खाऊन.”
ितचे ते श द ऐकू न ई वराने िशने मा बं द केला आिण उज या मनगटाने नाक
जोरजोराने घाशीत आईपाशी ये ऊन हणाला, “आये , आमालाबी दे भाकरी.”
तशी तानीही गडबडीने उठली आिण उघडे पोट दो ही हातांनी थोपटीत रड या
आवाजात हणाली, “आन् आये , आमालाबी.”
दे वा बाहे न हात-पाय धु ऊन आला. चु लीवर या गाड यातले कोरड ास वाढून
राणीने या यापु ढे का याची थाळी सारली. टोपले अलीकडे ओढून घे ऊन दे वाने
यात या चतकोराची चवड उचलून घे तली. िपतळी या पु ढ या अं गाला टे कण लावले
आिण भाजी या रसात भाकरीची चौत कु करली.
तानीने आिण ई वराने हातातच भाकरीचे तु कडे घे तले आिण एका मोठ ा वाटीत
वाढले या कोरड ासात तु कडे बु डवून ती दोघे खाऊ लागली. परलादाला मांडीवर घे ऊन
राणीपण जे व ू लागली. जे वता-जे वता ितने िवचारलं , “कंचा कामगार ये नार हाये वं ?”
“दे वीडागदार, फोड ा काढणारा.”
“या बया! मग आप या परलादा याबी काडाय या का?”
“काड या पािहजे त.”
“मी हाई काडू ायची. उं ा चांदनी उगवायला मी जानार हाय आ पा बामना या
म यात भां गलायला.”
“अगं , पर मला काय भाकरटु कडा?”
राणीने त डापाशी ने लेला घास खाली घे तला आिण मान वाकडी क न ती हणाली,
“आवं , इसारला जनूं. उं ा बे तरवार हाय!”
दवा स जन हाता तसा थाडा भावकहा हाता. ता प्र यक ग वारा उपवास करा.
सकाळपासून सं याकाळपयं त त डात काही घालत नसे . सं याकाळी राणी नवे -जु ने ,
गोडधोड करी आिण मग दे वा उपवास सोडी. बायकोने आठवण दे ताच तो हणाला, “अगं ,
हय गं हय, डागदार ये या या गरबडीत इसारलोच हिननास!”
यावर राणी केवळ कौतु काने हसली आिण मांडीवर मु ठी चोखत पडले या परलादाचा
ितने गालगु चा घे तला.
गडवा त डाला लावून ढसाढसा पाणी पे णारा ई वरा एकदम थांबला आिण त डात या
पा याचा घु टका घे ऊन हणाला, “मग दे वा, मलाबी काडनार काय रं फोड ा?”
ई वरा दे वाला ‘ये रे -जा रे ’च हणतो. महारांची बहुते क पोरे वडील माणसांना तसे च
हणतात.
यावर दे वा हसला आिण बोलला, “अरं ए गाढवा, तू का आता ताना हाये स?
परलादाएवडा हुतास तवा काड यात तु ला फोड ा.”
ई वराने आप या दं डावर या वणाकडे पािहले . तानीने ही आप या दं डाकडे पािहले
आिण मग एकमे कां या दं डाला दं ड लावून कुणाचे वण जा त मोठ् ठे आहे त, याब ल ती
दोघे हु जत घालू लागली. लवकरच सवांची जे वणे झाली. दे वा काठी घे ऊन बाहे र पडला
आिण त याकडे गे ला.

त या ही महारवाड ातील सावजिनक इमारत असते . फाव या वे ळी महार या

त यात ये ऊन टे कतो. प्र ये क महारवाड ात ही छोटीशी, पण चां गले बां धकाम
केले ली इमारत असते च. तडव या या महारवाड ातही ती होती. भडा या ओबडधोबड
िभं ती आिण वर धाबे िकंवा काडाचे छ पर, विचत एखा ा गबर महाराची कडे पाट
इमारत, अशी पाच-पं चवीस घरे असले या या महारवाड ात त याची घडीव फाडींनी
बां धले ली इमारत मोठी उठू न िदसे . ित या आत या िभं ती तर गु ळगु ळीत िगलावा
केले या हो या. पांढरा रं गही िदला होता आिण काही हौशी मं डळींनी चार पये खचून
तालु या या गाव या पटर रं गनाथ सोनाराकडून डॉ. बाबासाहे ब आं बेडकरांचे िचत्रही
एका िभं तीवर रं गवून घे तले होते .
दे वा त यात आला ते हा सात-आठ जण िभं तीखांबाशी टे कू न बसले होते .
कोनाड ात लामणिदवा अं धार दाखवत होता. गोरट ाला मा ती महार काही िग यानाचे
स द सां गत होता. तो चार बु के िशकला होता. िशवाय गवं डीकाम कर यासाठी तो मुं बईत
बरे च िदवस रािहला होता. यामु ळे याला नाना गो टींची मािहती होती. तडव या या
सा या महारांची मा ती या जाणते पणावर श्र ा होती. सारा महारवाडा याला
‘ हा ती इं जणे र’ हणून ओळखी व मानी. दे वा िभं तीशी टे कू न मा ती महाराचे बोलणे
कान दे ऊन ऐकू लागला.
“आता काय आपनावर िवं गर् ज सरकारचं राज हाई. कां गर् े स लोकांनी ये यापासनं
राज िजतून घे तलं हाय. गां धीबाबा आन हे ा दोघां या हातात समदा कारभार हाय.
गां धीबाबा हणजे एकनाथमहाराजांचा अवतार. ते नी हे हार, हे चां भार, हे वडार असली
भे दभावाची भाषा पसं त हाई. इटाळचं डाळ हाई. समदी सारखीच!”
दे वाला ही गो ट मोठी आिक् रत वाटली. या भ या राजाएकी या या मनात
भलताच आदरभाव आिण कौतु क िनमाण झाले . याने म ये च िवचारले , “खरं हनतोस
काय मा ती?”
“तर! खोटं कशापायी सां गीन? आप या महार लोकांना आता लई चां गलं िदस
ये याल. कुनी ‘िशवचील, बाजूला हो.’ असं हननार हाई, काई हाई. आपला जातवाला
बाबासाब आं बेडकर परदान झालाय तकडं िद लीला. पाक गां धी हे या मांडीला मांडी
लावून बसतोय. अरं , यो आपला ‘बा’ हाय. ले करावानी यो आपनाला जपनार हाय.
ये नच बड या नी हुकू म िदला आन् पं ढरीचा इटोबा हारापोरां नी भे टवला.”
“मग आता आप या पोरा नीबी साळा िशकू न मोटमोट ा नौक या िमळतील का रं
मा ती? कुनीबी यावं आन हाराला चडूवानी ठे चलावं , वाईट-वं गाळ बोलावं , हे समदं
बं द हुईल का?” कुणीसे म ये च िवचारले .
“अलबत हुईल! वाईच िदस जाऊ दे .”
दे वाचे हुदं भ न आले . ‘आप या जातीचा परदान आिण तो गां धीबाबा या मांडीला
मांडी लावून बसतो? केवढे हे आिक् रत! ध य-ध य तो बाबासाब!’
दे वाला बोल यावाचून राहवले नाही, “मग आमालाबी कुनी वाली हाय हनं नास!”
मा ती पु हा ठासून बोलला, “तर तर! उं ा यो भडाडा सरकारी नौक या दील
आप या लोकां नी. ही गावकी आन् तराळकी पाक जाईल कुट या कुटं ! अरं दे वा,
बामना या बराबरीनं हु याल हारं आता!”
हे सारे ऐकू न तर दे वा भलताच हरकला. तो भर या ग याने हणाला, “साकर पडू दे
मारती तु या मु खात!”
मग िवषय बदलला. सटरफटर कथा िनघा या.
िदवसभरा या काबाडक टाने दे वाचे डोळे पगू लागले होते . तो उठला आिण घराकडे
चालू लागला. आज एक नवाच आनं द याला झाला होता. श्री. बाबासाहे ब आं बेडकर हे
गां धीबाबा या मांडीला मांडी लावून बसतात, या जािणवे ने तडव यातील दे वा सटवा
महार खूप हरकला होता. आनं दाने िझं गला होता. ई वरा अन् प्र हाद यांचे भिव य
याला सो याचे िदसत होते .
िदवा घालवून राणी आिण पोरे गरक झोपली होती. दे वा अं धारातच आत गे ला आिण
हल या आवाजात हणाला, “इ वरा, अगं ताने , िनजलासा हय?”
यावर अधवट डोळा लागले ली राणी या अं गावरनं या अं गावर झाली आिण जड,
अ प ट आवाजात हणाली, “ऊं. बे तानं या. पोरं है ती मं दी. तु डवाल.”
दे वा बे तानं चाचपत आत गे ला आिण खाली अं थरले या पो यावर मुं डासे उशाला
घे ऊन कलं डला. राणीने कसले से पटकू र या या अं गावर टाकले . यात घु समटू न जां भई
दे त दे वा हणाला, “एरवाळी जागं कर गं . चावडी होरली जागा लोटायची हाय. डागदार
ये नार हाय.”

चांदणी उगवायलाच राणीने दे वाला जागे केले . मुं डासे गु ं डाळू न आिण घ गडे लपे टून
घे ऊन तो बाहे र पडला आिण चांद या या प्रकाशात याने चावडीसमोरचे पटां गण
झाडून-लोटू न च क केले . धु र याने भरले ले हात झाडून पु हा तो घराकडे आला आिण
लं गोटा घे ऊन अं घोळीसाठी ओढ ाकडे गे ला.

फटफटीत झाले . िदशा उजळ या. सूय उगवून कासरा-अधा कासरा वर आला आिण
तालु या या गावाहन ू ये णा या दे वी-डॉ टरचा छकडा तडव या या वे शीत िशरला.
सामो या आले या पाटील-कुळक यांनी उपर याचे पदर साव न रामराम केला.
छकड ात त याशी टे कू न बसले या पोरसवदा डॉ टरने तो गु मीतच वीकारला. तो
खाली उतरला नाही. पाटील-कुळकणी आिण गावातली काही िरकामटे कडी आिण चौकस
मं डळी छकड ामागून चालू लागली. छकडा चावडीपाशी ये ऊन उभा रािहला.
पांढराफेक शट, लांडी चड्डी आिण बूट-पायमोजे घातले ला डॉ टर साहे बी टोपी हातात
घे ऊन खाली उतरला. आजूबाजूला उ या असले या महार-रामो यांनी अदबीने वाकू न
रामराम घातला. दे वाने ही ‘जोहार’ हटले . या सवांदाखल डॉ टरने साहे बी टोपी
घातले ला हात छाताडापयं त वर ने यासारखा केला.
मातं डा चौगु याने जागोजाग शाई या डागाने डागळले ले जाजम आिण गादी-
त या यांची बै ठक चावडीत घातली होती. लाकडी ठोक यात तांबड ा आिण का या
शाईने भरले या िचनीमाती या पांढ या दौती आिण काळी-कुळकुळीत मऊ वाळू ठे वली
होती. िनरिनरा या बु कांचे द तर, ळ, सारे काही िजथ या ितथे यवि थत होते .
 रावसाहे ब आत जाऊन बसले आिण पाटलांना हणाले , “हां पाटील, आटपा बघू!
दुपार या आत काम उरकलं पािहजे .”
पाटील गडबडीने चावडी या जो यावर आले आिण यांनी हाळी िदली, “अरं , तराळ
हाय का हाई जा याव?”
वा तिवक दे वा चावडी या पायरीला लागून बसून असायचा; पण पलीकडे उ या
रािहले या आकारामने याला हळू च बाजूला बोलावून घे तला आिण तो हणाला, “ले का
दे या, तं बाकू तरी दे िचमटभर.”
दे वाने फाट या अं गर या या िखशातून तं बाखूची िपशवी काढली आिण ित यात
मनगटाइतका हात क बून तं बाखू आिण पत्रसाची चु याची डबी बाहे र काढली. तं बाखू
त डात टाकू न चार श द बोले पयं त पाटील कोकललाच.
तसा आकाराम हणाला, “अरं दे वा, पळ! पाटील लागलाय ब बलायला.”
दे वा गडबडीने आला आिण हणाला, “जी, मी दे वा हाय हवं हातं च.”
“कुठं गे ला हुतास मरायला?” पाटील खे कसला. “जा, सम ा घरोघर जाऊन सां ग जा,
तानी पोरं घे ऊन चावडीव यायला. पळ!”
छकडा गावात िशर यापासूनच गावात या बायकांत धावपळ सु झाली होती. जी-
ती दुसरीला याले या आिण काळजी या वरात हणे , “अगं ाडा, डागदार आलाय
फोड ा काडनारा. मा या सुं दरीचं कसं हुयाचं गं बया?”
दे वी काढणारा डॉ टर आला की, गावात या कुण यां या अडाणी बायका हमे शा अशा
हवालदील हाय या. दे वी काढून घे त यापासून काही फायदा होतो या यावर यांचा
मु ळीच िव वास न हता. उलट या टोच याने पोरगं आठ-पं धरा रोज िबनताप आजारी
पडतं , दे व दे वऋषी बघावे लागतात; यात एखा ा वे ळी पोर गमावते सु ा! – अशी
यांची समजूत अस याने होता होईल तो टोचून यावयाचे या टाळत. हाक मारायला
आले या तराळाचे चार-चार हे लपाटे झाले , तरी टं गळमं गळ करत आिण िबचा या
तराळाचा मात्र हे लपाट ाखाली झडू फुटतो!
या िदवशीही तसे च झाले . झाडून सा या घरी जाऊन दे वाने ‘तानी पोरं घे ऊन यान
चावडीवर चल यास’ सां िगतले आिण पु हा ये ऊन तो चावडीनजीक बसला; पण घं टा-
दीड घं टा झाला, तरी चार-सहा बायकासु ा पोरे काखे ला मा न चावडीवर आ या
नाहीत. हा दे वीडॉ टर अगदी पोराटकी होता आिण या सं थानी खा यात अगदी न याने
कामाला लागला होता. मूळचा जरा उ ानखाट वभावाचाच. लवकर-लवकर कोणी ये त
नाही हे पाहताच तो पाटलावर गु रगु रला, “पाटील, काय हरामजादी माणसं आहे त या
खे ड ाची! गावावर तु मचा काही दाब िदसत नाही.”
यावर पाटील केवळ लाचारीने हसले आिण पु हा जो यावर उभे राहन ू ओरडले , “अरं
ए तराळ!”– म ये यांनी एक-दोन झकास िश या हासड या – “राजावानी बसून रािहला
आहे स ले का. या माणसा नी का तु या बानं हाका माराय या का?”
“जी, सम ां नी सां गन ू आलु या मगाच.”
“कथा क नगं स लई. सम ांना होरं घालून घे ऊन ये . सरकारी इनाम खाता ये काय
बापघरची पड हणून हय रं ? चु कार कुठला, ऊठ!”
दे वा पु हा काठी आपटीत चालू लागला. पु हा घरोघर ‘तानी पोरं घे ऊन चावडीवर
चल यास’ सां ग ू लागला.
िदवस डो यावर आला. ऊन रणरण क लागले , तरी मोक या पोटाने दे वा िहं डत
होता. तशा घाईतही एका-दोघा बहा रांनी या या हातात कु हाड दे ऊन लाकू ड फोडून
घे तले होते आिण ‘सांजचं भाकरी घे ऊन जा’ हणून सां िगतले होते . यात दे वाचा वे ळ
मोडला होता आिण श्रमही झाले होते . सग या गावात फेरी झा यावर दे वा पु हा
चावडीपाशी आला.
दर यान, पाटला या घरी जाऊन डॉ टर क बडी खाऊन आला होता आिण गादीवर
ऐसपै स तं गड ा पस न पांढरी िबडी फुंकत होता.
पोटात काही नाही. उ हाने जीव कावले ला. दे वा िहं डून-िहं डून पे काळला होता.
िभं ताडा या सावलीत तो हु श क न बसला. याचा काळा चे हरा उ हाने अिधक करपला
होता आिण अं गातले फाटके कुडते घामाने थबथबले होते .
“दे या!” पु हा पाटील कोकलला.
“जी.” काढून घे तले ले मुं डासे पु हा डो यावर ठे वून उठत दे वा हणाला.
“आता या दोन-चार व यां वरनं जाऊन ये . वरलीकडली धायगु ड ाची व ती,
बाबराचा मळा आन् खा लीकडली सं तु तु कारामाची, रामा कांब याची, सम ा व यां वर
जाऊन ये . पळ!”
या सा या व या गावा या चारी बाजूला िवखु र या हो या. गावापासून हरघडी
हे लपाटे मारायला नकोत, हणून काही शे तकरी आप या रानातच घर क न रािहले होते .
ितकडे जाऊन यायचे हणजे बराच तकाटा होता, पण तो घे णे दे वाला भाग होते . दमले -
भागले ले पाय ओढणे प्रा त होते . ती सरकारी नोकरी होती. तो पाटलाचा हुकू म होता.
गावाबाहे न वाहणा या ओढ ात दे वाने चूळ भरली. थं ड पाणी ढोसले . यामु ळे या या
पोटात भु केने चाव याचे थांबले . याला थोडी हुशारी आली. मग तो आडरानाने व या
वधू लागला.
धायगु ड ा या व तीवरला बाळा धायगु डे या यावर खे कसून हणाला, “अरं जा
डागदारा या! कुनी बायकामानसं हाईती व तीव हनून सां ग. समदी गे याती पं ढरीला
वारीपायी!”
दे वा परत िफरला आिण बाबरा या म यात आला. ते हा बाबराची बायको
फणका यानं हणाली, “जा, सां ग जा डागदाराला. हनावं , तानं पोर घे ऊन ततपातूर
यायला कोन मोकळं हाई इथं ! िमर या कोन तोडं ल? या डागदाराचा बा का पाटलाची
कारभारीन?”
ग प होऊन दे वा सं तु तु कारामाकडे गे ला. तो मोटे वर होता. दे वाने वदी दे ताच तो
हणाला, “बराय, बगाय ईल. पर दे वा, हाकडं ये वाईसा. चार मोटा घालीव. मी वाईच
वरलीकडनं जाऊन ये तो.”
यावर दे वा कळवळू न हणाला, “तसं नगाजी पाटील. तकडं काम हाय मला.
अ मलदार जीव घील माजा.”
“अरं , कुटला अ मलदार! सां गाय ईल ये ला. हां ग धर ही वडनी आन आसूड.”
दे वा मोटा घालवू लागला. ‘आ ा ये तो’ हणून गे लेला सं तु तु काराम पाच-पं चवीस
मोटा घालवीपयं त परत आला नाही. तो आला ते हा दे वाची सु टका झाली.
 शे वटी पु हा फुकट पायपीट क नच दे वा गावात आला ते हा पार ितसरा प्रहर झाला
होता. दे वाचे काळे कातडे उ हाने तापले होते आिण पायाचे पं जे ठणकू लागले होते .
तो चावडीपु ढे आला आिण डागदाराला हणाला, “सम ा व तीत जाऊन आलो. ते
धायगु ड ाची आन् बाबराची मानसं गे याती गावाला…”
डॉ टरचा पारा चढला होता. तो िपसाळ या कु यासारखा दे यावर ओरडला, “बकबक
बं द कर. धे डाची जात ले का! तू गे ला नसशील व तीवर. मला मािहती आहे . कुठं पान-
तं बाखू खाऊन चार ग पा हाणून आला असशील. हरामजादा! मला बनवतोय!
सकाळपासून मी इथं कोकलतोय आिण दहा-पाच पोरां िशवाय पोर आलं नाही चावडीत.”
यावर दे वा हणाला, “अ ना यान, मी सम ां नी सां गन ू आलोया सरकार!”
“चूप! मग् रासारखा उलटी उ रं करतोयस आणखी. हरामखोर! उठता-बसता
लाथाडायला पािहजे तु हा धे डांना, हणजे सु तासारखे सरळ याल.”
डॉ टरचा आवाज भलताच चढला. चावडीवर उभा राहन ू तो कैकाड ासारखा ओरडू
लागला. वाईटसाईट िश यांची लाखोली याने िबचा या महारां वर वािहली. चावडीत
आजूबाजूला बसले ली पाटील, कुळकणी इ यादी मं डळी साहे बा या या सरब ीने
आ यारी का िब यारी झाली. चावडीत काय भानगड आहे , हणून गावातले बघे जमू
लागले , तसतसा साहे बाचा आवाज सपाट ाने चढू लागला.
काठी या टोकावर टे कले या दो ही हातां या पं जावर हनु वटी ठे वून दे वा टक लावून
साहे बाकडे पाहत होता. बघता-बघता याचे डोळे वटारले , तांबडे -लाल झाले . नाकपु ड ा
फुरफु लाग या. दातावर दात घट् ट बसले . आिण दं डांना कापरे भरले . डागदार ओरडला,
“ऐकतोस काय भँ चोत!”
दे वा सट याने खाली वाकला आिण पायातले धु ळीने भरले ले तु टके पायताण उपसून
घे ऊन ओरडला, “अरं ए बांबली या, चावडीचं जोतं उत न खाली ये . िश या दे नारं तु जं
थोबाड फोडतो ा तु ट या जोड ानं !”

दुसरे िदवशी सं याकाळी गावकरी मं डळी चावडीपु ढ या िलं बा या ऐसपै स पारावर

ग पा हाणीत बसली होती. ते एवढे से खे डे दे या महारा या अचाट कतु कीने वळू न िनघाले
होते . दे या महाराने दे वी-डॉ टरवर जोडा काढला ही गो ट सवांनाच बहुत ‘आिक् रता’ची
वाटत होती. मं डळी बोलत होती. दे वा खाल या फुफाट ात उिकडवा बसून यांचे बोलणे
ऐकत होता. एक जण याला हणाला, “दे वा, अरं भ या मानसा, सायबावर भर
चावडीवर जोडा काडलास. काय गांजा वडून आला हुतास का दा िपऊन? ले का, आता
यो साये ब जाईल की पं तसरकारकडं ब बलत. वरीस-दोन वरीस फुका तु रं गात बसचील!”
यावर दे वा बोलला, “पं तसरकारा होरं हाई तर पाक िद ली या राजाकडं जाऊ दे , मी
हाई भे नार. याप सां गीन पं तसरकारला, ‘तु मी अ मलदार ने म याती ते ना काय महार
लोका नी आईभनीवरनं िश या िदयाचा हुकू म िदलाय काय?’ हनून. कुनीबी िटकू जीनं
ये वं आन आमा नी चडूवानी ठे चलावं हं जे हाय काय?”
यावर एक जणाने िवचारले , “आन् पाटलानं िश या िद या तवा रं ?”
“पाटलाचं काम एगळं . य या खरकाट ावर जगलु या. ते दोन जोडं मार याली आन्
पु ना पोटाशीबी धर याल. पन कोन कुटला साये ब? खु टीवला कावळा. काय ये ला
कुना होरं जायाचं हाय ये जाऊं दे . सरकारात आमचाबी कुनी वाली हाय!”

यानं तर आता काही िदवस लोटले आहे त. म यं तरी दे वा सटवा महार, राहणार मौजे
तडवळे यास सं थानी पोिलसांनी पकडून ने ले आहे . डॉ टरने या यावर केले ली
फौजदारी यायासनाने मानली आहे . दे वा तु ं गात आहे .
राणी मोलमजु री क न पोरे बाळे जगवते आहे . तराळकी दुस या महाराकडे गे ली आहे .
तडवळे गाव यवि थत नांदते आहे .
–आिण दि णी सं थानातील लहानशा सं थानात तडवळे नावाचे आठ-नऊशे
लोकव तीचे लहान खे डे आहे . ितथ या दे वा सटवा महार या स जन महाराचे काय झाले
याची िबलकू ल मािहती नामदार बाबासाहे ब आं बेडकर यांना नाही आिण ती कधी होईल
याचाही सं भव नाही!
 २

वडरवाडी आिण नायगाव यांची ताटातूट ‘धांडूर’ ओढ ाने केली होती. ओढ ाचे
वै राण वाळवं ट तु डवून अलीकडे आले की, नायगावातला माणूस वडरवाडीत ये ई.
नायगावाहन ू पं ढरपु रास जाणा या मोटारर या या कडे ला पाच-पं चवीस झोपड ा िन
ओबडधोबड बां धणीची घरे एवढाच वडारवाडीचा पसारा होता. उिकरडे हुसकत असले ली
क बडी, िभं तीलगत उकीर काढून यात शे पट ा चावीत पडले ली कुत्री, ते ल लावले या
उिडदासारखी काळीशार पोरे ; उघडीनागडी, बै दुलाने खे ळत असले ली, धट् ट ाकट् ट ा
बाया; डो यावर केळी घे ऊन झ याला पा याला िनघाले या, हातारे कोतारे वगळू न
उमदे बापई चांदणी उगवायलाच ह यारे घे ऊन कामाला गे लेले – असे ितथले वातावरण.
र या या अगदी कडे ला कडुिनं बाचे एक िहरवे गार झाड. नवखा प्रवासी ने मका या
झाडा या फांदीला अडकवून ठे वले या लांड याकडे पाही. अजदा लांड याचे पडा भ न
टां गले ले धूड; कुठे गोळीची खूण नाही की कुठे फरशी कु हाडीचा घाव नाही, असे .
कुतूहल जागे होई. य िनं बा या सावलीतच एक झोपडी होती. ित यापु ढे कुडा या आत
काही मढरे होती. यातला एक रगे ल िजं गाडा मढा ल वे धन ू घे ई. या या म तकावर
वळले ली मनगटासारखी िजं गे पािहली की वाटे , हा एका जोरा या धडकीने तटसु ा
पाडील झोपडीत ल ीचा गाड यामड याने थाटले ला सं सार होता.

एका वषामागे ल ीचा हातारा बाप आिण नवतीने रसरसले ली ल ी एवढे च मानवी
जीव या झोपडीत होते . हातारा स री या पु ढे गे ला होता. सु तकी पे लायची ताकद
या या मनगटात रािहली न हती. िदवसभर मढरे घे ऊन काटक हातारा रानोमाळ िफरे
आिण कडूसे पडायला सरपणाचा भारा डो यावर घे ऊन परत ये ई. ल ी िदवसभर िहं डून
शे ण गोळा क न गोव या थापी. वा या-उद या या बायकांना िवकी. दोन जणांचा सं सार
रगाळत चालला होता.
ल ीची अं गलट बापाप्रमाणे च मांज या खडकासारखी कठीण होती. रं गाने मात्र ती
उजळ यामल होती. नीटस बां याने आिण रसरस या नवतीने वडरवाडीतली तरणीबांड
पोरे ित यासाठी जीव टाकीतच, पण नायगावातली पाटला-दे शमु खांची पोरे ही
वडरवाडीभोवती घोटाळत. दुपार या र ख उ हात ल ी ओढ ावर केळी घे ऊन जाई. ही
वे ळ उनाड पोरे ने मकी गाठत. लं गोटा कसून डोहावर िवटकरी या तु कड ाने मांड ा
घासताना यां या लाव या भराला ये त –

तु या वानीचा लं बू पाडाचा
रंग होईल याचा िफका िफका
 अशा वयामधी माल िवका!

पण नारळा या कवटीने झ यातले पाणी भरणा या ल ीवर याचा िबलकू ल पिरणाम

होत नसे . फाजील लघळपणा करायला पोरे ही धजत नसत. कारण हाडापे राने दणकट
असले ली ल ी कधी थोबाड िचं बवील याचा ने म न हता. यां यापै की कुणा याही
मनगटाला ल ीने धरले असते , तरी याला ितने जागचा हलू िदला नसता.
एके िदवशी मढरे राखून ल ी रानातून घरी परतली. हातारा सकाळीच पा ह यांना
आढळ यासाठी शे जार या गावी गे ला होता. ‘ह या’ मढा आिण बाकी या मढ ा ितने
कुडात बां धन ू टाक या. ‘ह या’ हणजे ल ीचा किलजा होता. लहानपणापासून ितने
चाळक डा, भाकरीटु कडा चार यामु ळे तो िशं गाडा मढा माजून ‘िट कार’ झाला होता.
आजूबाजू या वाड ा-व तीवर या यासारखा मढा दाखवायला न हता. नायगावला
भरणा या गु रां या जत्रेत आज तीन साल ह याचा नं बर पिहला ये ऊन याला ब ीस
िमळत होते . कैक जणांनी इरे ला पडून मढे माजिवले िन ह याशी झुंजा लाव या, पण
मै दानात सरशी ह याचीच! याचे कसब, याची रग, याची धडक सगळे च और! केवढाही
माजका मढा असू ा. कासराभर मागे स न ह या अशा वे षाने धावून ये ऊन धडकी
मारी की, प्रित पधी मै दानाबाहे र सै रावै रा धावत सु टे. या या िजं गाडात एवढी ताकद
कुठू न आली होती कोण जाणे ! याला थोपटू न-ग जा न ल ी घरात आली. ताप या
त यावर चार भाक या भाज या. कोरचतकोर ह याला चारली. चार घास आपण खा ले
आिण ितने वाकळे वर अं ग टाकले . ित या गाढ झोपे त यायला व ने कधीच धजत नसत.
वाडीत मात्र िदवसभर दगड फोडून आले ली वडरे दा िपऊन तरऽ झाली होती.
आरडाओरड, मारामारी सु होती. य लामाई या दे वळासमोर आगटी पे टवून
हातारीकोतारी बसली होती. ग पा रं गत हो या. ल ी झोपे या ऐन अमलात होती.
म यरात्री या सु माराला कु यांनी एकदम िग ला केला. दचकू न उठू न ल ीने कानोसा
घे तला. बाहे र मढरे धडपडत होती. कसायाकडे ने त अस यासारखा ह या ओरडत होता.
पदर साव न ती बाहे र आली. चांद या या अं धक ू प्रकाशात ितने चौकस नजर
िफरवली. कुडा या आतले मढ ओढ यासाठी बाहे न लांडगा धडपडत होता. पु षभर
उं ची या काटे री कुडाव न िकरण मा न-मा न दम यावर मु संड ा मा न आत
घु स याचा प्रय न याने चालवला होता. िवजे या चपळाईने जाऊन ल ीने कुडातून
आत आले ले याचे दोन पं जे घट् ट पकडले . भु केने वखवखले ले रानजनावर माग या दोन
पायाने उस या मा लागले , पण कुडाला दोन पायाची अटण लावून ओढून धरले ले
याचे पं जे सु टले नाहीत. गु रगु रत, दात िवचकत याने अं गातील बळाने धडपड केली.
कुडा या काट या दाताने कडाकडा फोड या; पण हाताची पकड िढली न करता ल ीने
मोठमोठ ाने ओरडायला सु वात केली. तरणीबांड वडरे िनशे तन ू भानावर आली आिण
कोप यात या काठ ा हाती घे ऊन बाहे र धावली. चु ड ा, कंदील पे टले आिण उजे डात
एका पोरीने िजता लांडगा धरले ला बघून सारी वडरवाडी आ चयचिकत झाली.
“ल े , पं जं सोडू नगस.” गं या वडर ओरडला, “एका घावात िचं बवतो ट कर हे चं.”
“अरं दम, चां गला गावसला िज ा, ये ला मारतु स कशापायी? कासरा आना.” कुणी
एक जण पु ढे ये ऊन हणाला.
 सारे च धीट, उफराट ा काळजाचे . लवकरच पोरीची सु टका करायची सोडून लांडगा
िज ा ठे वावा की मारावा याचाच िवचार चालू झाला यांचा. डुकरे धर यात सराईत
असले या एका हाता याने फास टाकला. ग याने सु तकी टाकू न लांडगा कास याने जाम
आवळला. मढरा या िशकारीला आले ला लांडगा वडरवाडीचीच िशकार झाला. शबड ा
पोराबाळांनीसु ा याला बकाबका लाथा घात या. एक पो त वडारीण पु ढे आली आिण
ल ी या त डाव न हात िफरवून ितने वत: या कानिशलावर कडाकडा बोटे मोडली.
एक साठीचा हातारा ित या पाठीवर थाप मा न ओरडला, “वा गं बहा रनी!”
नायगावात या िजवं त लांड याची वाजतगाजत वरात काढ यात आली. पांढरपे शा
मै नां या मिहला मं डळाने ल ीचा जाहीर स कार केला. वतमानपत्रात ही बातमी
प्रिस झाली. काहींनी फोटो छापले . हा उदोउदो झाला आिण ओसरलाही; पण मु या
ह या या मनात मात्र िवल ण फेरफार घडून आले . मढरा या यमाला िजता पकडून
ल ीने वाचवला होता. ल ीिवषयीची कृत ता या या मोठ ा-मोठ ा डो यातून
ने हमीच ओसं डू लागली. ितने केले या उपकाराचे ओझे आप या म तकावर अस याची
जाणीव ने हमी या या मनात रािहली आिण या िदवसापासून पूवीचा उ ामपणा याने
पार टाकू न िदला. रानात जाताना यापूवी तो कधी नीट जात नसे . आड याितड या उड ा
मारीत कुठे ही उधळे . रानात इतर मढ ा झाडपाला खात िहं डत; पण ह या अचूक एखादा
मळा गाठू न िपकात िशरे . आडदांडासारखा िबथरला हणजे तो बे शक अं गावर चालून
जाई. माणूस बघत नसे की जनावर बघत नसे . रोज तो िपकात िशर याची कुणाचीतरी
तक् रार ये ईच. ल ीचा हातारा बाप वै तागून जाई, पण अलीकडे ह याने या गो टी
अिजबात सोड या; आिण तो अ रश: गरीब मढरासारखा वागू लागला.

पण हाता या या निशबी ह याचा चां गुलपणा फार िदवस बघायचा न हता. एके
िदवशी समोर या िनं बा या बु ं याला टे कू न बसले या हाता याने ितथे च डोळे िमटले .
ऊर बडवत ल ी धावली आिण बापा या प्रेतावर पडली. ह याचे काळीज ल खकन
हलले . धडपडून उठू न याने कुडा या भोकातून पािहले . हाता याचे गु ण आठवून ल ी
ऊर फुट याजोगी रडत होती, जिमनीवर लोळत होती. केस िपकले या पो त वडारणी
ितला आवरता-आवरता आपणच फुंदत हो या. भावकी पु ढ या तयारीला लागली.
भे दरले या काळजीने उघडीवाघडी पोरे अवतीभोवती उभी होती.
हाता या या मरणापे ा ल ी या ओरड याने च ह याला अिधक दु:ख झाले . ितला
अशी ओरडताना याने कधीच पािहले न हते . ग यातले दावे तोडावे आिण ल ी या
पु ढ ात जाऊन ओरडावे हणून याने ताडकन झे पसु ा घे तली, पण ती कशीबशी दोन
फुटां वर गे ली. ग याला िहसका बसून तो पु हा िठकाणावरच रािहला आिण ितथे च
धडपडत तो क णपणाने एकसारखा ओरडू लागला.
बांब ू आले . वै रणी या पढ ा आ या. पांढ या कापडाने झाकले ला हातारा घे ऊन चार
जवान वडारांनी पाय उचलले . काही जण उघडे बोडके मागून चालले . “या आबा!” असा
हबरडा फाडन ल ा या यामागन जा यासाठा धडपड लागला. ह याने धाडकन आपले
अं ग जिमनीवर टाकू न िदले .
आठ-दहा िदवस गे ले. ल ीचे सु जले ले डोळे ओस लागले . आतापयं त झोपडीत िदवा
लागत न हता की चूल पे टली न हती. कुणी माउली जे वण घे ऊन ये ई. मनात असले , तर
ल ी एखादा घास घे ई, नाहीतर कुणी लूतभरे कुत्रे ह या या दे खत िबचकत ये ऊन कैक
िदवसांची भूक शमवी. पोरे टोरे मूठभर गवत ह या या पु ढे टाकीत.

आणखी काही िदवस आले िन मावळले . उभी वडरवाडी पाठीशी लाग यासारखे
ल ीला वाटू लागले . ये रवाळी उठू न ितने चार भाकरी भाजून बां धन
ू घे त या, आकडी
खां ावर टाकली आिण “धा िदस झालं बां धन ू पडली माझी सोनी!” असे पु टपु टत मढरे
सोडली. ल ीचे दु:ख ओसर याचे पाहन ू ह याला बरे वाटले . ‘अगं , एकली झालीस
हणून काय झालं ? तू का वा याबामनाची है स? या मनगटांनी लांडगा धरला ये ला
कुनाचं या? कुठं बी कामधं दा करशील, तर पै याची रास पाडशील, असे ल ीला
समजावावे ’ असे ह याला वाटले आिण बोलता ये त असते , तर याने ते सां िगतले ही
असते .
रानात ह या मनसो त बागडला. तालीवर या िचं चेखाली ल ी कुणा बा याशी
बोलत होती. ह याला हा माणूस नवीन वाटला. ल ीशी एवढ ा सलगीने वागणारा हा
कोण िट कुजी हणून याने वाकड ा माने ने याला तीनतीनदा याहाळले . तो
हाडापे राने खै रा या गाठीसारखा भरला होता. कोच काढले या पट याव न आिण लाल
छाटणीव न गडी मोठा चै नी असावा असे ह याला वाटले . ल ीसं गे तो छटे ल जवान
रं गात ये ऊन हसतिखदळत होता. ल ीचा मु खडाही खु लला होता. ‘कुणी का असे ना
बापडा, ल ीला पसं त असला हणजे झालं !’ असा पो त िवचार क न ह या पु हा
बाभळीचा पाला ओरबाडू लागला. कडूसे पडले आिण रानातली चटसारी गु रे ढोरे घराकडे
गे ली तरी ल ी आिण ितचा नवा मै तर तालीवरच होती.

आिण यानं तर का याचा पायं डा ल ी या घरी पडले ला िदसू लागला. झकपक कापडे
ले वनू तो हमे शा वडरवाडीत रगाळू लागला. ल ी या आिण या या ‘िशन या’चा
बोभाटा सा या वडरवाडीत झाला. बाप गे यापासून घु मी झाले ली ल ी कोकाटीसारखी
कलकलू लागली. का याने आणले या साड ा ने सन ू िभं गरीगत िफ लागली. जवान
का या वडर फाडी या कपरीगणीक िमळिवले ले पये ल ी या ओंजळीत ओतू लागला.
नाना ढं ग करायला िशकले ली ल ी आता ह याकडे ल दे त नसे . याला कधी तु कडा
चारत नसे का कुरवाळीत नसे . का यासाठी गोडधोड कर यात, याला दगडावर या
खाणीवर जे वण पोहोचिव यात गक असे . मु या ह या या िजवाला ही गो ट घशात
अडकले या बाजरी या कुसळासारखी सलू लागली. ‘तळहाता या फोडासारखी
सां भाळणारी ल ी आपणाला िवसरली! कोण कुठला का या. ना गावचा ना िशवे चा! धड
ल नाचा दादलाही नाही. या यावरनं फुका जीव ओवाळू न टाकतीया!’ असे याला वाटू
लागले . यात एकदा-दोनदा उगीचच का याने या या िजं गाडावर वे ळूचे सटके मारले .
‘माजून िट कार झालं य नु सतं . कापला, तर गावजे वनाला पु रे ल.’ असे हणून वहाणे सकट
दोन-चार लाथा घात या. आधीच िबघडले ला ह या यामु ळे जा त कावला.
का यािवषयी या या मनात े ष भ न रािहला. का या-ल ी या आषु कमाषु काचे न या
न हाळीचे पिहले िदवस जोरात गे ले, पण लवकरच ल ी या निशबाने पलट खा ली.
ह याला का या या वागणु कीची िशसारी आली आिण ल ी या कपाळाचे दु:ख बघून तो
मनात कुढू लागला.
र ख उ हात तळपत खाणीतले दगड फोडायचे काम क न िशणला-भागले ला का या
ल ीची भाकरी खा यासाठी नीट कधीच ये त नसे . आ या पै शाची भर आधी सु लेमान
कलाला या दा दुकानात. झोकांड ा खात, िश या दे त कडूसे मावळ यावर तो
वडरवाडीत ये ई. कुणालातरी ये डेवाकडे बोले . ‘पे लेले’ आणखी काही जण असले , हणजे
भांडण-मारामा या होत. छ नीने दगडा या कप या उडा यात, तसे एका-एका या अं गाचे
तु कडे उडत. फुल या पळसागत र ताने लाल झाले या का याला ल ी ओढून घरात
आणी. खा यािप याचे यान याला राहत नसे . बडबडत, रडत तो नशा सं पेपयं त पडून
राही. सं पली हणजे वखवख या पोटाने सापडे ल ते वचावचा खाऊन घे ई.
ल ीचा मार तर एक िदवस चु कत नसे . माज या रे ड ासारखा का या िपऊन तर
झाला हणजे घरी ये ऊन ितला हमे शा लाथा घाली. ित या हं बरड ाने ह याची परड ात
तडफड होई. कैक वे ळी का याने फेकू न मारले या व तूने ल ी र तबं बाळ होई आिण
गु रासारखी ओरडे . नाहीतर काय करील? िजवं त लांडगा पकडणारी पहाडासारखी ल ी
का या आ यापासून वाळ या िचपाडासारखी झाली होती. ितची म ती, ितची रग
कुठ याकुठे मावळली होती. िपसाळले या लावे सारखी ल ी आता अ ला या
गाईसारखी झाली होती. आता ती पूवीप्रमाणे ह याकडे ल दे ऊ लागली होती. रानात
गे ले हणजे ढाळा सोडून ह या ल ीपाशी जाई आिण लािडकपणाने ितला ढु या मारी.
या या का याकरं द लोकरीत बोटे खु पसून ल ी याला जवळ ओढी. या या पाठीवर
डोके टे की, ढळाढळा रडे आिण हणे , “ह या, आबा हुता तवा कुनाची पाच बोटं लावून
िघतली हाईत अं गाला अन् आता ो ‘परवीस’ रोज गु रासारखा मारतोय. कसं रं माझं
कपाळ! कवा रं जायाचा ा वनवास?”

या िदवशी सं याकाळ झाली. मढरांची खांडे मुं ड ा खाली घालून घरी परतू लागली.
ल ीने पाडले ला बाभळीचा ढाळा ह या ओरबडत होता. बां धावर बसले या ल ीने टाळी
मारली. ग यातले घु ं ग वाजवत ह या धावत आला. चगळचोथा खाऊन फुगले ली मढरे
तु तु धावत आली. िपं परणी या ढा यांचा भारा डो यावर घे तला, ढाळे पाडायची लांब
आकडी खां ावर टाकली आिण ल ीही घराकडे िनघाली. आखूड शे पट ा हालवीत,
फुसफुसत मढरे चालू लागली.
कडूसे मावळले . िन या आभाळातून वडरवाडीवर चांदणे गळू लागले . ल ी या
िलं बाखाली कवडशांनी गािलचा िवणला. पानांतन ू िझरपले या चांद याने टां गले ला
लांडगा िचट ा वाघ झाला. मढरे गु ं तवून ल ीने कवाड उघडले . जा यावरला लामणिदवा
पे टला, चूल पे टली, वां याचे कोरड ास गाड यात रटरटू लागले ! दे वळासमोर या
पटां गणात पोरे सूरपाट ा खे ळत होती. हातारी वडारे िपं का टाकीत थापा मारीत होती.
उमे दवार गड ांनी हलगी या कडकडाटात ले झमीसाठी िरं गण धरले होते .
पाय दुमडून बसले ला ह या िलं बावर या लांड याकडे बघत होता. ‘पाच-पाचशे
मढरां या खांडांची दाणादाण उडवणारा, कोवळी मढरं दाढं खाली रगडणारा बहा र आज
िलं बाला उलटा टां गलाय! कावळे -िचम या या या अं गावर िबनघोर उड ा मारत
आहे त. असं च आप या ल ीचं ही झालं आहे .’ असे िवचार या या मनात ये त होते की
काय न कळे . डोळे िमटू न तो सं थपणे बसून रािहला.

कुणा यातरी उचकीने आिण पायरवाने याने डोळे उघडून पािहले . अं गावर िचं या
ल बत असले ला का या सावलीबरोबर झोकांड ा खात झोपडीत िशरला.
हे रोजचे च आहे या समजु तीने कान फडफडून ह याने पु हा डोळे िमटले !
“आज िदवसभर कुठं गे ली होतीस?” लालबु ं द डोळे अधवट उघडून िझं गले ला का या
बोबड ा श दांत ओरडला.
“गे ली होती मसणात.” वै तागले या ल ीने िपतळीत भाकरी ठे वीत उ र िदले .
“मी आता नगु सा झालु या गं तु ला. पाटला-दे शमु खाची पोरं बिघतलीस हवं ?”
ह याची गु ं गी साफ उडाली. अं ग झाडून तो उभा रािहला आिण लामणिद या या मं द
प्रकाशात काळासार या िदसणा या का याकडे रोखून पाह ू लागला.
“जात वडराची आिण आ कड मालगु जराची! काय ढं ग करतीया! काय रं ग करतीया!
ढालं वाडी या तमाशात चां गली सोबसील!”
ल ीने धु सफुसत िपतळी आन् पा याचा लोटा पु ढे ठे वला. कुड या या बा ा साव न
बडबडत, िश या दे त का या घ गड ा या घडीवर बसला आिण भाकरीचा तु कडा न
मोडताच िशवी हासडून उठला. लाथे या ठोकरीने याने िपतळी उडवली. वां याचे
कोरड ास आिण बाजरीची भाकरी सा या रानोमाळ झाली.
“हे कोरड ास नगं मला. सागु ती पायजे ! का या वडार हं जे काय बय याचा तराळ
का नाईक तु कडं मोडायला! आता या आता जा अन् कुठं बी जाऊन सागु ती आन. ऊठ!”
“कुठनं घालू तु या मढ ावर सागु ती?” िचडले ली ल ी ओरडली, “िमळाले ला पै सा
कलाला या घरात घालतु यास अन् हासहन ू खा ये यात डुकरागत लोळतु यास.
उघडीवाघडी हुते हणून तु जी सावली घे तली. तर तूच लागलास आगीत जाळाया. भं ड
पडलं तु या गु णाचं ! मी हणून राहतीये तु यासं गं!”
उलट ा उ राने िडवचले ला का या झपाट ाने पु ढे झाला आिण याने सणाणून
ल ी या थोबाडात हाणली. ितरीिमरी ये ऊन ल ी खाली कोसळली.
“कुनाला हागारी बोलतीस? टाकीन बरगड ा मोडून. जीव घीन तु झा!” हातवारे
करीत तो मोठमोठ ाने ओरडू लागला, “सागु ती हाई मग दारात कशाला ठे वलास ो
मढा? आता यची मुं डी छाटतो. सागु ती नाही कशी?”
आिण खरे च कोप यातली कु हाड घे ऊन ती पाजळीत तो बाहे र ये ऊ लागला.
“थांब, चांडाळा.” का या या अं गावर धावून जाऊन ल ी ओरडली, “त डचा घास
काढून पोट या ले करागत याला वाढवला यो तु या तलपं ला यावा हणून काय रं ?”
आिण या या हातातली कु हाड काढून घे ऊन ितने ती बाहे र िभरकावली.
का याचा पारा भलताच भडकला. दात-ओठ चावत याने एक अ सल िशवी हासडली
आिण ल ी या हनु वटीवर ठोसे लगावले .
“मे ले, मे ले गं ऽ आई!” अशी िकंकाळी फोडीत ल ी गाड या या उतरं डीवर
कोसळली. सारी गाडगीमडकी धडाधड ढासळली. मु ठी-दोन मु ठी ठे वले ले धा य,
ितखटमीठ सा या घरभर उधळले .
 “माजलीया. मला बोलतीया. मा या अं गासं ग झटतीया. घे तो जीव तु जा.” का याने
मणाची सु तकी उचलली.
–आिण इतका वे ळ हा प्रकार बघत असले ला ह या एकदम उसळला.
िहस यासरशी याने दावे तोडले . मुं डी खाली घालून तो वे षाने चालून गे ला आिण
का या या गु ड यावर आप या कणखर िजं गात असे ल-नसे ल ते वढे बळ एकवटू न याने
धडक मारली. नारळ फुटताना हावा तसा आवाज झाला. आ यं ितक वे दने ने ओरडत
का या खाली कोसळला.
पु हा सरासरा ह या मागे सरला आिण धावत ये ऊन याने पु हा कळवळत पडले या
का या या डो याला माग या बाजूने धडक मारली.
कृ ण-अ टमीला द ांडी फुटावी तसे का याचे टाळके फुटले आिण ह याचे म तक
शदरू फास यागत लालभडक झाले !

िजता लांडगा पकड याली ल ी आिण माणसाला ठार मारणारा ह या ह ली सु खाने

नांदत आहे त वडरवाडी या व तीत. जनावरां या जत्रा भर या आजूबाजूला, तर
जािहरातीवर जाड अ रांत छापले ले असते :

‘वडरवाडी या खु नी मढ ाची ट कर बघ यास चु कू नका.'

 ३

लगरवाडीत मां गवाड ा या अगदी कडे ला लागून ते खोपट आहे . गे या साल या

ह ता या पावसात याची ओबडधोबड पाठिभं त ढासळू न भले मोठे िखं डार पडले आहे .
यातून आतले मोकळे कोनाडे , खु ं ट ा, उखणले या िभं ती िदसतात. सरपणाची वाण
पडली हणजे शे जारीपाजारी एखादा वासा हल या हाताने काढून घे ऊन चु लीला
लावतात. यामु ळे वरचे काडाचे छ परसु ा जागजागी िवसकटले आहे . काढून ने ले या
आधाराजागी लहान-मोठे भोसके पडले आहे त. पावसा यात िभं तीवर िहरवे गार गवत
तरारले हणजे मां गवाड ातली शे रडे करडे मुं ड ा वाकड ा क न ढासळले या
दगडाव न उड ा मारीत िभं तीवर चढतात आिण या गवताचा ‘मु डापा’ करतात.
थं डीगार याला कुंभाराची गाढवे आत जाऊन िनवारा घे तात. मोसम आला हणजे उप या
कु या या खोपटा या आडो याला आप या बे वारशी छबड ांना ज म दे तात. हे सारे
बिघतले की, माहीतगाराचे आतडे तु टते ; वाटते , कसले जवान गडी! पण…

–दोन-तीनच वष झाली असतील!

लगरवाडीचा मां गवाडा झोपे या पांघ णाखाली गडद झोपला होता. अवतीभोवती
काळाकिभ न अं धार दाटला होता. थं डीचा कडाका पडला होता. तरीही रा या आिण
भा या आप या खोपटापु ढे अं गावर घ गडी घे ऊन शे काटा घे त बसले होते . हातापायाचे
तळवे शे कता शे कता भावाभावांची भाषा चालली होती :
“मग गावकीच करत बसनार का तू मरं पातूर?”
“कसं का हननास, पण माजं मन आता िफ न या जाळात पडाय नको हनतय.
बहुत झालं आजपातूर. खून झालं , मारामा या झा या, चोरी झाली, वाटमारी झाली.
हाडं िचं बंपातून िशपायांचा मार झाला. दहा-दहा, वीस-वीस वषं जे ल भोगला. आता
उतारवय झाल. िनवांत बसून खावं आता!”
“आलाय शा तर सां गाय! अरं , वा याबामनावानी बसून खायाला आलास हय
मां गा या पोटाला? आन् कुटं िशनलास इतका दरवडं मा न? गाजरं -वां गी चोरनारा चोर
तू भु रटा! तु ला काय कळावी यातली चव? आन् तू मोप ने कीसचोटीनं वागलास, तर कोन
पाटील हणून रामराम घालं ल तु ला? मां गच हन याल न हं ?”
िपवळसर लालसर प्रकाशाने उजळले या भा या या िनबर त डावर उपहास आला
आिण गे ला. शे जारची चार िचपाडे जाळात टाकू न तो पु ढे हणाला, “असं घु मं याड नगं !
बोल काय ते . तू बस िनवांत गावकीची उसाभर करत, वाका या बटा वळत आन् केरसु नीचं
फडं आवळत. पन या पोराला नगं ढकलूस यात!”
“ते का? तयारी धरलीये ये नं. सम ा िज ात वाढ पै लवान करतो की, याला!”
“का करायचं िनस या पै लवानकीला? मा या हाताखाली दे . खारीकखोब याची पोती
आन् दुधा या चर या क दे िरका या. चां गला पाठीत धा भालं घे ऊन रानडुकरागत
पळं ल असा जवान करतो आन माजं कसब दे तो मािहती क न. चु ल याचं कसब घे ऊन
नाव राखलं पायजे पोरानं . माजं ऐक. मी निशबानं खोटा. पोरगा हाई मला. तु जा दे . अरं ,
मां गाचं िजनं जगू दे याला! खं डोबाचा उदो गाजवून कुटं बी एकांदा हात मारील उडता,
तर खांदाडीभर सो याचं डाग आणील. का चव हाय या गावकीत?”
रा यानं खाली घातले ली मुं डी वर केली नाही.
त डावर ये णारा धूर चु किव यासाठी मान वळवून भा या बोलला, “ग प का बसलास
मिहं दावानी? का तु या मनात डचमाळतं य ते सां ग!”
“काय बोलायचं ? तु या होरं कोन बोल यात िटकनार? सु टून आलास याला दोन
मिहनं झालं हाईत, तवर ही भाषा. हे ढवाळं का? खा की चार घास सु खानं हातारपनी.
म त झालं आजपातूर. वडीलकी इस न तु यामागोमाग आलो. तू सां गशील तसा
वागलो!”
“का आिक् रत केलं स यात? वडील भाऊ हनून आनलं ते घबाड तु या हवाली केलं .
हाई हाई हनलं , तरी दोन-चार डालपाट ा, िटका, डोरली, वा या, साज तु या हवाली
केलं असतील. ये चं काय केलं स हणून कंदी इ चारलय तु ला? हसवड या डा यात तू
फसगतीनं घावलास आन् मी पळालो. मागनं मा या कानावर आलं की, िशपायी
रा याला भयांकार मार याती, पाया या बोटात इ तू धराय लाव याती, तवा काळीज
इरगारळं माजं . तु जा मार वाचव यापायी रातु रात हजर झालो फौजदारा होरं . समदं झालं
ये चा धनी मी. रा याकडं गु हा हाई, अशी कबु ली िदली. पाच वसावर आनला तु ला
आन् मी अकरा वसांनी आलोय मागारी!”
“अरं हय. मी कुटं हाई हनतोय? हनूनच बस आता िनत्रास आन् खा सु कानं !”
“बिहरी ससा याला पिजं यात घालून खा िभजली डाळ आन् िडां ळबाचं दानं हनायचं
हं जे काय! वाघाला कुं ा या पडकात टाकायचं गु तवून आन् हनायचं खा िहरवं
गवात!”
“ए गड ा, बोल यानं बोलनं वाढतं . पड आता. िनमी रात झाली. माजं डोळं
लाग यात पगाया!”
अं गावरले घ गडे साव न रा याने जां भई िदली.
राखे चा ढीग िचपाडाने िफ का न आत दडले या आर वर काढीत भा या हणाला,
“बग, मी िहताचं च सां गतु या. पोराचा इ यार घे . तूबी इ यार कर. नाव रािहलं पायजे
मागं . झडा लागला पायजे सम ा िज ात की, दरवडं मारावं , तर मातं डा मां गानं .
भा या या हातावर हात मारला पोरानं !”
आिण मग याने ही डोळे िमटू न जां भई िदली.
रा या उठला आिण खोपटात जाऊन पडला. भा याही ‘इट् टला पांडुरं गा’ हणून
ितथे च आरा या धगीला, खालीवर घ गडे घे ऊन मु रगाळला. शे काट ाने अं गात आले ली
ऊब िनवाय या आतच या दोघांना गडद झोपा लाग या.
 रा या आिण भा या या कतु कीची बातमी साता यातील कानाकोप यात पोहोचली.
ऐन जवानीत या दोघांनी असा धु माकू ळ, असा हमामा घातला की, िज ात या
सावकारां या झोपा कायम या उडा या आिण फौजदार-जमादारांना आठ-आठ मिहने
बायकापोरांची त डे बघायला सवड सापडली नाही. रा या-भा या या मागावर जं गले
हुसकत आिण ड गर वघत िफरता-िफरता िशपाई मे टाकुटी आले . आज अमु क िठकाणी
दहा हजारां वर हात मा न रा या-भा या पळाले , तर उ ा तपासाला आले या अमु क
फौजदारा या घोड ाचे कान कापून घे ऊन रा या-भा या नाहीसे झाले . आज
‘सु काचारी या ड गरा’त, तर उ ा ‘सु ली या घाटा’त वा या या चपळाईने , वाघा या
छातीने रा या-भा याचा सं चार सातारा िज ात चालू होता. यां या टोळीत िकती
जवान होते याचा कुणाला अं दाज न हता. यांचा ठाविठकाणा िकती िठकाणी होता, याचा
कुणाला प ा न हता; पण सा यांचे रा या-भा या या धाडसाब ल मात्र एकमत होते .
“गु लाम छातीचे खरे ! एवढे अं मलदार जं जर तोडतायत, पण हाती लागायचं नाव नाही!
अहो, च क िदवसाउजे डी हल या वाजवत ये तात गावात आिण घालतो हणून घालतात
डाका!” असे कौतु काचे च श द कुठे ही ऐकू ये त! भा या मां ग मण स वा मण वाळू चे पोते
पाठीशी टाकू न या गावचे या गावाला ने ईल अशा ताकदीचा गडी! हा होर या होता.
आिण याचाच थोरला भाऊ रा या हा टोळीचा कारभारी. सारी िमळे ल ती चीजव तू
भा या हरघडी या या वाधीन करी. ती टोळीतील इतर लोकांना िश तवार वाटू न
ायचे काम या याकडे च. या दोघा भावाभावांखेरीज ितसरा मां ग या टोळीत न हता.
कारण भा याचे धोरणच तसे होते . तो हणे , मां गाची जात उलटी, दगलबाज. आ ही दोघे
एका र ताचे हणून वागू नीट, पण ितसरा मां ग टोळीत आला की, तो दगा िद याखे रीज
राहणार नाही. हणून याने बे रड, कैकाडी यांचा भरणा टोळीत केला होता. या दोघा
भावाभावातही थोरला रा या हाडापे राने थोराड, पण उगीच िमलिम या वभावाचा होता.
तो हाडाने दरवडे खोर न हताच. भावा या मागोमाग राहन ू च याचे नाव पु ढे आले होते
आिण रा या आिण भा या ही जोडी प्रिस झाली, पण थोर या भावाचा मानमरातब
भा याने हरघडी राखला. कधी ‘अरं तुरं ’ केलं नाही. िहिडसिफिडस केलं नाही. टोळीत या
एखा ाने उलटा जबाब िदला, तर भा या जातीने याचे पािरप य करी. यामु ळे टोळीतही
रा याचा चां गला दबदबा होता.

वया या ितशी-चािळशीपयं त यांचा हा उ ोग चालला होता. यात ते सापडले ,

सु टले . कधी िश ा भोगून सु टले , तर कधी पळू न आले . मामु ली वषा-दोन वषांची िश ा
झाली, तर ती भोगून सु टायचे . लांब मु दतीची झाली, तर हर प्रय नाने पळू न यायचे . हा
यांचा िशर ता. प्राण गे ला तरी बे ह र, पण मु े माल दाखवायचा नाही आिण
सा ीदारांची नावे सां गायची नाहीत, हा यांचा िनधार! यामु ळे यांना ध न गु हा
शाबीत करणे ही पोिलसांना िजिकरीचे जाई.
अखे र एकदा रा या सापडला आिण पोिलसांनी याला जनावरासारखा बडवला. ते हा
भा या हजर झाला. याने काही कबु लीजबाब िदले , मु े माल दाखवला. कोटकचे री,
जाबजबा या झा या आिण भा याला चौदा वषांची आिण रा याला पाच वषांची सजा
झाली. सावकारांचे जीव भांड ात पडले . फौजदार-जमादारांना ह लक वाटले . आिण
िशपायांना ‘मे टं’ मोडायला सवड सापडली! रा या-भा या या मागोमाग टोळीचा इ कुट
झाला. िजकडे ितकडे सामसूम झाली.

पाच साले सरली.

तु ं गातली भाकरी बां धन
ू घे ऊन रा या बाहे र पडला आिण लगरवाडीत आला. या या
मागारी याची अ तु री दे वाघरी गे ली होती आिण आठ-नऊ वषांचा एकुलता एक पोरगा
मातं डा गाव या तु कड ावर जगत होता. रा याने याला छातीशी घे तला आिण
डो यात पाणी आणून कोव या पोराला असे वनवासी के याब ल वत: या मनाला
बोल लावून घे तला. आता पु हा या फंदात पडायचे नाही; शहाजोगपणाने गावकी
सां भाळू न राहायचे ; पोराला सम ा िज ात वाढ असा पै लवान करायचा; दहा फडात
गाजला हणजे एखादी पोरगी बघून गु ं तवायचा; नातू मांडीवर खे ळला हणजे डो याचे
पां ग िफटले ; – असे मनोमन ठरवून तो कामाला लागला. पडझड झाले ले खोपट ठाकठीक
केले . जागोजाग उसकटले ले जु ने , कुजले ले काडाचे छ पर उलगडून नवीन घातले .
आतून-बाहे न उखणले या िभं ती िलं पन ू , शाडूने सारवून पांढ याफेक के या. केकताड,
अं बाडी यांचा वाक बहुत मे हनतीने तयार क न ठे वला. कुठे ड गरमाळावर खु णेने
पु रले या डागातून कामापु रते काढून आणले . भर या कासे ची एक दुभती गाय घे तली.
पोरगा दध ू िपऊन तालीम क लागला. रा या भर या या शे तक यांना नाडा, स दरू ,
दावी इ यादी सािह य बारका याने नजर दे ऊन, मे हनतीने मजबूत तयार क न पु रवू
लागला. चार जणांसारखा उजळ मा याने मां गवाड ात राह ू लागला. चौसोपी वाडा
आिण आठ दहा बै ले करायची िहं मत या यापाशी होती, पण सारा चोरीचा मामला!
हणून गावकीचे ढ ग याने चालू ठे वले . याचा हा चां गुलपणा पाहन ू गावकरी हणू
लागले , “बे स झालं रा या, असं भं जन
ू खा लं स, तर कोन तु ला बोल लावं ल? शे वटाला
आपला धं दाच खरा!”

सहा साले सरली.

तीन वषांची सूट िमळू न भा या सु टला आिण आप या घरी परत आला. मां गवाड ात
आिण लगरवाडीत केवढातरी फरक झाला होता! झुडपांची झाडे झाली होती. पोरांचे
बापई झाले होते . बापयांचे हातारे झाले होते आिण हाता यांची माती झाली होती.
केवढा तरी बदल! रा याचे केस पांढरे िदसू लागले होते आिण पोर मातं डा तरणाबांड गडी
झाला होता. सगळे आनं दाने एकमे कांना भे टले . अकरा वषांत भावाभावांची भे ट न हती.
रा या हणाला, “बे स झालं भा या! दोघाला ितघं झालो. मा या मातं डाला आधार
आला!”
आजपयं त या धकाधकी या माम यात लगीन करायला भा याला सवडच सापडली
न हती. नाही हणायला तसे दोन-तीन िठकाणी याचे लागे बां धे होते . तशा धामधु मीतही
एडका मदन याला रे टत-रे टत ितथे ने ई; पण बायकापोरे , घरदार याची सर यात कुठली?
अखे र भा या सडाफिटं गच होता. जे िमळवले ते सगळे याने थोर या भावा या वाधीन
केले होते , यामु ळे गाठीला एक तांबडा पै साही न हता. ‘एवढे सगळे क न अखे र काय?
ना बायको, ना पोर! घर ना दार! मे लो तर मागे कोणी नाही. एखादा पोरगा असता, तर
याला आपले सारे कसब सां गन ू , िशकवून तयार केला असता. याने पु ढे नाव चालवले
असते . आता कोण चालवणार?’ सारा ज म दरवडे मार यात गे यामु ळे िनवांत गावात
राहन ू गावकी करायलाही मन राजी होईना. सु टून आ यापासून भा या या मनात असले
िवचार ये ऊ लागले . ‘रा याने जर मातं डाला आप या ता यात िदला, तर यालासु ा
तयार करता ये ईल. तो तयार झाला हणजे चार पोरे जमा क न पु हा घालील हमामा.
सारे रान सोडील दणाणून. माझे नाव राखील मागे . पण रा याला ही गो ट कशी चावी?
तो तयार होईल का? या यापाशी बोलावे का?’
आिण अखे र मनातली ही मळमळ शे काटा घे ता-घे ता याने रा यापाशी बोलून
टाकली.
भा याने फारच भु णभु ण लावली, ते हा रा याने एके िदवशी पोराला सां गन
ू टाकले ,
“पोरा, तु जा चु लता काय सां गल ते ऐक. याचं मन मोडू नको.”
भा याचे काळीज सु पाएवढे झाले ! तालु या या गावी जाऊन याने खांदाडीभर
खारीक-खोबरे आणले आिण याचा खु राक मातं डाला चालू केला. मातं डा सांजसकाळ
लं गोटा कसून पार यागत घु मू लागला. जोर बै ठका मा न घामाने अं गाखालची जमीन
पाणी ओत यागत िभजवू लागला. हळू हळू या या दं डा या बे ड या फुग या, मांडीचे
पट िफरले आिण खां ावर मांदे चढले . गडी म त, बे फाम झाला. कोसळती िभं त साव न
धर याइतपत रग या या अं गात आली. रात्री-अपरात्री याला घे ऊन भा या बाहे र
पडू लागला. आपले कसब िशकवू लागला.

पण मातं डाची तालीम आिण रा या-भा याची एकजूट पाहन ू काही मां ग मनात जळू
लागले . िशवाय कसे ही क न रा या-भा याला पु हा एक न होऊ दे यासाठी पोलीसखाते
जाग क होते च. यांनी काही मां गांना मिलदा चा न मु ाम या कामिगरीवर ठे वले होते .
यां या कारवाया चालू झा या. एकाएकाला वे गवे गळे गाठू न यांनी यां या मनात
वाईट-वाईट भरिव याचा धोशा चालवला; आिण एके िदवशी या ितघांचीही डोकी
िफरली. बु ी चळली.
रा याला वाटू लागले , ‘भा या या मनात काळे बे रे आहे . मातं डाला मा याएकी
खोटे नाटे सां गनू , या या बालबु ीला भूल पाडून तो मा यापासून वे गळा करणार.
आजपयं त याची सारी कमाई मी िगळली आहे . याचा डाव या या मनात आहे . एके
िदवशी तो माझे तु कडे करणार!’
ू पाजून वाढवतो. बापा या
भा याला वाटू लागले , ‘हे सापाचे िप लू आपण दध
सां ग याने हे पोरगे एके िदवशी मा यावरच िबथरणार आिण माझा िनकाल लावणार.
नाही नाही हणाले , तरी रा या या गाठीला दहा-पाच हजारांची माया असे ल. ती तो
सु खासु खी का दे ईल?’
मातं डाला वाटू लागले , ‘उगीच भावा या पोराला कोण एवढी माया लावं ल?
भा या या मनात डाव आहे . मला आिण बाबाला कुठे तरी गु ात अडकवून तो एकला
सगळे घशात घालणार आहे . पण एखा ा िदवशी या मातं डा या हाताने च याचा मु डदा
पडे ल!’
ितघे ही नमून वागू लागले . भा याब ल रा या आिण मातं डा या मनात आिण
मातं डाब ल भा या या मनात अं देशा ये ऊ लागला. बोल यात डाव ये ऊ लागले . नजरे त
खु नशीपणा िदसू लागला. ितघे ही पे टू लागले . यात िव नसं तोषी इं धन टाकीत होते च!

रा याने एके िदवशी मातं डाला सां गन

ू टाकले , “पोरा, सां भाळ. तु या चु ल या या
पोटात मळ हाय. याचा वस खु टला. माजा वाढीला लागले ला या या डो यांना
बघवे ना. जपून वाग. एखा ा वे ळी दगाफटका करायला तो कमी करणार हाई. काळीज
हाई याला!”
बापाचे हे बोल ऐकताच मातं डाची पै रण गच् झाली. मु ठी आवळ या.
“मला ठावं हाय, पण तू कायबी घोर क नगं स. हाकडं तकडं कराय लागला, तर क चा
खाईन ये ला!”

भावाभावात भाषा होईनाशी झाली. एक िदवसाआड बाचाबाची, िशवीगाळ होऊ

लागली. भा या विडलािजत खोपटातून िनघून वे गळा राह ू लागला. िदवसिदवस हे भांडण
भलते च पे टू लागले . रोज डोसकी फुटायची वे ळ ये ऊ लागली. मां गवाड ात रोज उपदर
होऊ लागला. ते हा काही जणांनी ही तक् रार गावात या पं चापु ढे घातली.
“हे रोज भांड यात, मारहान कर यात. एकां िदशी वमी टोला लागून एक जन मे ला, तर
सम ा मां गवाड ात अं मलदारांचा तरास सोसावा लागे ल. यापायी आजपातूर कैक
जन हाकनाक मार खावून आ याती कचे रीतनं . ो तरास आम याभोवती नगं . नगरीनं
याव करावा!”
पं चांची खात्री होती की, हे भांडण िमटणारे न हते , पण मां गां या समजु तीखातर
यांनी या दोघांनाही सकाळ या प्रहरी बोलावून घे तले . गावातले पं च, काही वजनदार
मं डळी चावडीत बसली. रा या आिण भा या दोघे ही आले आिण चावडी या जो यावर
एका टोकाला एक आिण दुस या टोकाला एक असे घु यासारखे बसले . रा याने ये ताना
मूठभर वाक आणला होता. यात या दोन बटा काढून, बोटाने िफ का न याने या
उघड ा मांडीवर ठे व या.
पं चापै की एकाने हटकले , “काय रे , काय तक् रार आहे तु मची? भा या, सां ग काय असे ल
ते . ले को, रोज उठू न कळवं डता का कैकाड ासारखे ?”
रा याने आपला ं द पं जा पस न तळ यावर थुं क टाकली आिण मांडीवर बटांना घसरा
मारला.
“माझी कसली तक् रार? आज ोच गावकी खातोय. अकरा वसांनी मी सु टून आलोय.
आ ा मला क दे हनलं , तर हाई हनतोय. आजपातूर िमळवलं ते मी ये या हवाली
केलं य. यातला तांबडा पै सा मला िदला हाई. मी मागाय लागलो, तर दोघं बाप-ले क
तरबतर हन ू मा या अं गावर धाव यात!”
पं चाने रा याकडे पाहन
ू हटले , “काय रे , भा या हणतो ते खरं का?”
रा याने बटांना मारले ला घसरा उलटा घे तला. चार बोटे तयार झाले या चरीची
मजबु ती बोटांनी चाचपून अजमावीत तो बोलला, “का खरं हाय? त डाला आलं ते
बोलला. सु टून आ यापासनं गावकी क आन् दोघं गु यागोिवं दानं नांद ू हनून मी
िमन या के या. पर ये ला काय पसं त पडत हाई. तु या पोरानं मी सां गल तसं वागलं
पायजे असा हाट ध न बसलाय आन् इळतीनदा कायतरी खु सपाट काढून भांडतोय.
आजपातूर ये नं िदलं ते सरलं खाऊन. आता ये ला काय दे ऊ?”
रा या आपली कैिफयत अशी मांडत होता. गावकरी, पं च ऐकत होते . एवढ ात भा या
एकाएकी उडी मा न बाजूला झाला आिण उभा राहन ू ओरडला, “बघा हो मं डळी!”
मं डळी पाह ू लागली.
मातं डा चावडीकडे ये त होता. याने दो ही हातांची घडी छातीवर घातली होती.
या याकडे हात क न भा या पु ढे बोलला, “मा या बोल यातला खरं खोटं पना आताच
बघा. या पोराची झडती या. याला हात खाली कराय लावा!”
भा या या या एकाकी ओरड याने सारे आ चयचिकत झाले . असे आहे तरी काय?
एकाने मातं डाला दाटला, “मातं डा, हात काढून दाव बघू.”
मातं डाने दो ही हात काखे तनू काढले , ते हा यात दोन भले मोठ् ठे ध डे पाहन
ू पं चांचे
डोळे िव फारले !
“अरं गाढवा! हे रं कशाला?”
“बघा!” भा या हणाला, “मा या टकु या या िचं या कर यापायी हातात ध डं घे ऊन
चावडीवर यायला ो दबकला हाई. बे सावध असताना दगा दे ऊन ो मला ठार मारनार
हता. सम ा पांढरीनं बिघतलं य!”
आपले हे गु िपत लोकांना कळले याचे मातं डाला िबलकू ल काही वाटले नाही. याने
बु ाच दोन गरगरीत गु ं डे काखे तन
ू छपवून आणले होते . आप या बापाला वे डेवाकडे
बोलणा या चु ल या या डोस या या वे ळेवर िचं या करा यात, या िहशे बाने तो िहरवट
पोरगा ध डे घे ऊन चावडीवर आला होता!
याचा तो बे डरपणा पाहन ू णभर भा यासु ा खूश झाला. याचा बे गुमान चे हरा, उभे
राह याचा नोकझोक! ‘वा: रे रग! य:!’ अभािवतपणे त डून श द गे ले, “मदावानी
िदसतोस पोरा!”
“िनसता िदसत हाई, करनी करत असतो.”
“करशील, करशील. पन या बापाचा नाद सोडलास तर!”
“अर जा, त नगस मला शकवाय. कळलाय मला तजा कावा. पन याद राख! मोप
ह ीवानी मोठा असलास, तरी एका घावात करीन आडवा.”
“अरं जा, तीन िमरी या उतरं डीएवढा हाईस आन् घावा या भाषा लागलास काय
बोलायला? एका घावात शे रडाला ढाळा पाडाय िशक िपपिरणीचा आन् मग ये
मा या होरं !”
“त ड आवर भा या!”
“असा सु का दम गु ड याएवढ ा पोराला दे मातं डा! ‘भा या’ हन यात मला!”
लोक तट थ होते . मी-तू करता-करता दोघे वदळीवर आले . िश यांचा अन् वे डेिवद्रे
बोल याचा कळस झाला. ते हा पं च िबथरले .
हुडुत क न यांनी ितघांनाही िपटाळू न लावले .
“जावा ले कांनो, मां गवाड ात जाऊन एकमे कांची डोकी फोडा, उरावर बसा. इथं
चावडीसमोर नको बै दा. तु मची भांडणं दे वाला िमटायची नाहीत!”
तरी जाता-जाता भडकले ला मातं डा ओरडला, “बराय राया, आजपासनं आट िदसा या
आतच तु जं मुं डकं हाई धडाएगळं केलं , तर मां गा या पोटचा हाई!”
हे ऐकू न भा या केवळ जोराने जिमनीवर थुं कला!

चार लोकांदेखत मातं डाने हा पण केला आिण सा या मां गवाड ात खळबळ माजली.
मातं डाचे बोलणे हणजे पोकळ ग पा न ह या आिण सु खासु खी मातं डा या हाती
सापड याएवढा भा याही क या गु चा चे ला न हता. ‘मी’-‘मी’ हणिवणा यांना याने
आजपयं त बोटां वर खे ळवले होते , ितथे ओठ िपळले तर दधू िनघे ल अशा पोराची काय
पत्रास! काही का असे ना, पण या आठ िदवसांत काहीतरी घडून ये णार होते , हे न की!
कोणी हणे , मातं डा भारी ताकदीचा असला, तरी कोवळा पोर आहे . भा या याला बधणार
नाही. कोणी हणे , भा या मोप छातीचा असला, तरी ‘झाले ला’ गडी. न या दमा या
मातं डापु ढे याचा िनभाव लागणार नाही. उलटप ी कोणी असे ही हणत की, अरे ,
रागा या तावात माणूस बोलून जातो. सां गन ू सव न एखा ाचा जीव यायचा हणजे
काय वे ड आहे ? आिण िकतीही झाले , तरी चु लते - पु तणे च ते ! उ ा एक होतील. लोक
काही का हणे नात, पण रा या, भा या आिण मातं डा प के जाणून होते की, आता हे
भांडण कुणाचातरी मु डदा पड यािशवाय थांबत नाही. अशात तीन-चार िदवस गे ले आिण
भा या एकाएकी कुठे परागं दा झाला! पाच, सहा, सात िदवस झाले , तरी तो कुणा या
नजरे ला पडला नाही. तो नाहीसा झा यापासून पायावरचे केस िनघतील एवढ ा धारे ची
कु हाड खां ावर टाकू न मातं डा या या मागावर िहं डला, पण याला सावट आला
नाही. आठवा िदवस उजाडला, तरी मातं डचा पण पु रा झाला नाही; पण याचे याला
काही वाटले नाही. उलट तो याला- याला सां गत िहं डू लागला, “माझा पन आपसूकच
पु रा झाला. भा यानं त ड दडवनं हे च मदाचं मरान!” आिण या दमातच तो दुपारपयं त
िहं डला.

या िदवशी शे जारी सहा-सात मै लावर असले या िवठापूरचा बाजार होता. लोक

बाजारासाठी जाऊ लागले ते हा मातं डा रा याला हणाला, “मीबी जाऊन ये तो
बाजाराला. पै रनीला कापड बघतो.”
रा याने णभर िवचार केला.
“जा खरं , पन कु हाड असू दे सं गं.”
“हुं: ! तु ला या पडलं य हय भा याचं ? भा या पळाला बाइलीवानी. न मारताच मे ला
ठार!”
“तसं नसतं पोरा. भा या हाय यो!”
मातं डाने िकतीही बे िफिकरी दाखिवली, तरी मनातून याला धाकधूक वाटत होतीच.
हणून याने ही बोलणे वाढिवले नाही. कु हाडीचे पाते याने अं गर या या िखशात
बं दोब ताने ठे वले आिण काचे या तु कड ाने तासून गु ळगु ळीत केले ला तांबडालाल
बाभळीचा दांडा हातात घे तला. आिण धोतर काखे ला मा न पायात पायताण सरकावले .
जरी या पट याचा समला सावरत तो बाहे र पडला.
जाता-जाता रा याने पु हा याला बजावले , “गाफील राह ू नगं रे !”
सनाट ाने पाऊल उचल यामु ळे मातं डा लगोलग बाजारात पोहोचला. बाजार
िच कार भरला होता. माणसांची गवगव चालली होती. ते ल, सौदा, भाजीपाला, दाणे दुणे
घे णा या िग हाइकांचा तोबा उडून रािहला होता. बाजूला असले या हॉटे लात तळ या
जाणा या शे वभ यांचा खमं ग वास दरवळत होता. नाना लोक, नाना बोलणी, नाना व तू.
घाई, गडबड, िग ला; मारे ग धळ चालला होता. पण मातं डाला इतर फापटपसा याकडे
ल ायचे कारण न हते . गदीतून वाट काढत ता कापड-दकानापाशा गला. बराच वळ
चाकशा क यानतर पातळ मलमला कापड पसं त क न तो दुकानदाराला हणाला, “फाड
तीन वार.”
दुकानदाराने गज घातले . तीन वार झा यावर या िठकाणी कातरीने थोडासा कातरा
मारला आिण मग हाताने तो तु कडा टाकरन फाडून वे गळा केला. याची घडी घालून ती
आपटत तो मातं डाला घाईने हणाला, “हं , काढा पै से पै लवान!”
मातं डाने पै रणीचे टोक वर क न आत या छाटणी या िखशातून िपशवी काढली आिण
बोटाने ित यातून पै से काढून या या हातावर ठे वून तो उठला. नजीकच िशलाईची यं तर् े
होती ितथे जाऊन मातं डाने माप िदले . अडीच-तीन घं ट ात पै रण िशवून तयार होणार
होती. तोपयं त तो बाजारात इकडे ितकडे िहं डला. गा ड ाचा खे ळ बघत घटकाभर,
मणे या या दुकानासमोर याने मांडले या नाना व तू याहाळीत घटकाभर असे करता-
करता वे ळ गे ला. िशवले ली पै रण धोतरात गु ं डाळू न, ती काखे त मा न तो लगरवाडी या
वाटे ला लागला ते हा पार िदवस मावळू न कडुसे पडले होते ; पण हाके या अं तरावर
असले या गावात आपण आता पोहोचू या िहशे बाने मातं डाने पायसु ा उचलून टाकला
नाही. डुलत-झुलत तो चालला होता.
लगरवाडीला जाणारी पाऊलवाट सापागत वळसे मारीत मागे पडत होती. हळू हळू
आजूबाजूची झाडे झुडपे काळीभोर झाली. का या अं धाराचे दाट थर चढू लागले .
बाभळी-शे र-ताटीतून िकडे िकचिकचू लागले . बाजाराला आले ले इतर बाजारक के हाच
परतले होते . वाटे त कोणी िचटपाख सु ा भे टत न हते .
मातं डा या मनातली पाल चु कचु कू लागली.
‘भा याला िडवचलाय आपण. तो परागं दा झाला तो भीतीने च कशाव न? यात याचा
काही डाव तर नसे ल? तो याला असं कसं हणावं ? गावात परागं दा हायची हल ू उठवून,
नजर ठे वून, मला िनसमा या गाठायचा तर याचा िवचार नसे ल? तो अनमानधप या
आ ा इथे च आला तर?’
याने आजूबाजूला पािहले . िफकट-िफकट झाडां या आकृती. लांबच लांब पसरले ले
काळे रान; शांत, भयाण.
‘िचटपाख नाही अवतीभोवती. एकटे च आपण वाट चालतोय. तीन-चार मै ल
आलोच. आ ा एवढ ात भाकरओढा ये ईल. मग मु लाणकीचे रान, खवणीचे लवण,
हातारा वड आिण मग गावच. बाबा घरी वाट बघत असे ल. रात केली ते चु कले च.
एखा ा वे ळी दगाफटका हायचा अचानक. वे ळ काही सां गन ू ये त नाही. ओरडले , तर
धावून यायलाही कोणी नाही.’
आिण हे िवचार ये ताच मातं डाला वत:ची शरम वाटली. मुं डी झटकू न याने हे
कमकुवत िवचार डो यातून पार िपकात िशरले या जनावरागत हुसकू न लावले .
‘चल, ये ऊ दे भा या, हाईतर भा याचा बाप! कसाही आिण कुठं ही आला, तरी िज ा
 हाई जायाचा मागारी!’ असे मनोमन उद्गार काढून याने िखशातली कु हाड काढली
आिण दांड ाचा तु ं बा खाली क न वर या िनमु ळ या टोकाकडून आत सरकवली. गच
बस यासाठी एक-दोन वे ळा खाली आपटू न याने ती बाबदारपणे खां ावर टाकली
आिण बहुत िधमे पणाने पाऊल उचलले . भाकरओढा आला. पा याची खळखळ आिण
बे डकांची टवटव कानावर आली. काठावरले करं ज िचं चेचे गचपान डो यांना जाणवले .
काठाची उतर सं पली. ओढ ातला गारवा अं गाला झ बला. पायाखाली वाळू कुरकु
लागली.
‘काय बे डकं ओरडतात! नाहीतरी भाकरओढ ाचं पात्र भलतच ं द आिण आता
रात्री या या शांतते त तर अिधक ं द झालं य. ओढा कसला, नदीच ही!’
एवढ ात एकाएकी एक सणसणून शीळ उठली. मातं डाचे काळीज टु णकन उडी मा न
खाली बसले . ‘कुठू न आली? का आली?’
मातं डाने मनाशीच िवचारले या या प्र नाबरोबर चार-सहा जवानांचा वे ढा
या याभोवती पडला!
“मातं डा!” धारदार आिण ओळखीचा आवाज उठला. “आठ िदस झालं . चल आटप.
हाण घाव!”
मातं डाची हनु वटी ग यात तली. नाकपु ड ा फुग या. डोळे बारीक झाले .
“अरं हय, भे तो काय?”
आिण खालचा ओठ दाताखाली गच आवळू न याने समोर उ या रािहले या भा यावर
कु हाडीची घावटी टाकली!
पण भा या या लोखं डी पं जाने ती अधांतरीच ठे चली. कु हाडीचा दांडा गच ध न तो
बोलला, “इतकं सोपं हाई ते पोरा. गे या, हाण!”
आिण याबरोबर कचाकच कु हाडीचे घाव बसले . एक-दोन िकंका या आजूबाजू या
झाडाझुडपांना थरथरवीत आरपार िनघून गे या. गरम र ता या िचं ळकांड ा उडा या.
आिण मग सारे सामसूम. ग पगार! बे डकांची टवटव, पा याची खळखळ.

सकाळी ड गरा या कुशीतून िदवसाचा दे व आला आिण पाह ू लागला, ते हा

भाकरओढ ात रात्री काही िवपरीत घडले असे ल, अशी ओझरती शं कासु ा याला
आली नाही. दोन िदवस उजाडले आिण मावळले .
रा याचा जीव टां गन ू रािहला होता. बाजारला हणून गे लेला मातं डा अ ाप माघारी
कसा आला नाही? शिनवारी रात्री अं धार पडला हणून रािहला असे ल, उ ा भ या
पहाटे उठू न ये ईल, अशी मनाची समजूत घालून तो झोपला; पण दुसरे िदवशी सकाळी
मातं डा आला नाही, सं याकाळीही नाही. आणखीही एक िदवस गे ला. ‘पोरगा कुठे
पर पर गावाला गे ला हणावे काय? पण तसा न सां गता-सवरता जायाचा नाही. कुणा
बाजारक पाशी सां गावा दे ऊन गे ला असता.’ सग या गावात आिण मां गवाड ात याने
तलास केला, पण कुणापाशी मातं डाने काही सां गावा िदला न हता. भा याचाही अजून
प ा न हता. ‘ या या मागावर पोर कुठे भडाडलं की काय?’ नाना शं का, कुशं का. अशा
िचतागती ि थतीतच रा या िदवस मावळू न बराच वे ळ झा यावर उठला. गाईला वै रण
टाकू न याने चार घास खा ले आिण िद यावर फुंक घालून तो आडवा झाला.
 म यान रात्री रा या एकाएकी जागा झाला. दचकू न उठला. याची छाती धडकत
होती आिण अं ग घामाघूम झाले होते . डोळे िव फा न याने इकडे -ितकडे पािहले .
काळाकिभ न अं धार, भयाण शांतता.
अं गावरचे घ गडे फेकू न दे ऊन तो उठला आिण चाचपत-चाचपत कोप यात ठे वले ली
कु हाड घे ऊन बाहे र आला.
िफकट प्रकाश, िकड ांची िकचिकच! दरू कुठे कु यांची भु कभु क!
या या िन चयाने टाकले या पावलांचा आवाज केवढातरी मोठ् ठा!
कु हाडीचा दांडा गच आवळू न ध न तो भा या या खोपटापाशी आला. अं गणातच
घ गडे पांघ न मु रगाळू न पडले ला भा या याला िदसला. या याकडे पाहत णभर
रा या ताठ उभा रािहला आिण मग सट याने खाली वाकू न याने घ गड ाला बचकण
मारली आिण ते ओढून बाजूला केले !
भा या खडबडून जागा झाला. दुमडून उशाशी घे तले या हाताव न डोके िकंिचत वर
उचलून, िकलिक या डो यांनी याने रा याला याहाळला. आिण ितरसटू न िवचारले ,
“कोन हाय?”
“मातं डाचं भूत!” घोग या आवाजात रा याने उ र िदले आिण पु हा खाली वाकू न
झट याने भा याला दं डाला ध न उभे केले .
दोघे ही एकमे कांकडे रोखून पाह ू लागले .
“खं डोबाची आण हाय तु ला भा या. खरं सां ग, माजा मातं डा कुठाय?”
भा याचे काळीज लटकन हलले . मातं डा कुठाय? रा याचा एकुलता एक पोरगा.
शे ळीला आिण वाघाला एका जागी पाणी पाजणारा जवान मातं डा कुठाय?
“मला काय पु सतोस?”
“ज माला ये ऊन एकदातरी खरं बोल. कोरट न हं हे . तू आन तु या साथीदारांनी
मातं डाला एकला गाठू न कु हाडीनं तोडला का हाई?”
‘या कानाची या कानाला दखल नाही आिण याला कसे अचूक कळले ? ले काला
घावट ा घालून मारले ले या बापा या िज हाराला कुणी न सां गताच उमगले की काय?
का म यान रात्री जागोजाग कु हाडी या घावाने तु टले या र तबं बाळ मातं डाने
भे लकांडत, सरपटत ये ऊन बापाला सां िगतले ? “बाबा, भा यानं एकला गाठू न मला
भाकरवड ात दगा िदला. माजा पन आता तू पु रा कर. याचं रगात सांड याबगार माजा
जीव घोटाळायचा थांबायचा हाई. बाबा, बघ भा यानं केले ली माजी दशा! वार लागून
बाहे र ल बकळत हायले ला डोळा. नवीन िशवून आनले ली ही पै रन र तानं िभजून
वाळू न कडकडीत झालीया. हे तांबड ा गे नं रं गवले लं धोतर, घावाजागोजाग िच न
पागळले या र तानं अं गाला िचकटू न बसलं य. ही ग यातली पे टी, े ं द छाताड….” ‘
“मी हाई तोडला. तू तोडलास. तु या वागनु कीनं तोडलास. एकुलता एक कवळा
पोरगा, मां गा या एका घरा या वसाचा िदवा तू फुकलास. तूच ये या मनात हाई हाई
ते भरवलं स. तरनं रगात तापवलं स. मा या मनात कायसु दीक न हतं . माजं नाव मागं
कुनीतरी चालवावं हनून माजी तरमळ हती. पन तु जी बु ी हातारपनी चळली. तू
ये ला हुलीवर घातलास! पोरगं मा या िजवावर उठलं . भर चावडीवर ‘आट िदसा या
आत तु जं मुं डकं धडाएगळं करतो’ हणून हड मारली. मा या अब् चा सवाल आला,
तवा या कु हाड उचलली. ह ीवानी गडी हाकनाक घालवलास तू!”
एका दमात भा याने हे रा याला ऐकवले . याचा आवाज सारखा चढत होता. रा या
लटलट कापू लागला.
“मा या वागावाणी मातं डाला मारलं स! आता तु ला कशाला िज ा ठे वू?” असे
ओरडून याने जीव खाऊन कु हाड हाणली. खां ावर वार ितरपा खोल तला. तो
घे ऊनच भा याने रा या या ग यावर झे प घे तली.
“थोरला भाऊ हनून पयला घाव घे तला रा या. पन आता सां भाळ!”
दो ही पं जा या पकडीत याने रा याचा गळा घे तला. दो ही अं गठे ग या या घाटीवर
आणले आिण अं गातली सारी रग िपळू न ती कचकचून दाबली.
िज हारी बाण लागले या डुकरागत रे कत रा या कु हाडीची पकड सोडून भा या या
हाताशी झाला आिण धडपडला. तोड या झाडागत खाली कोसळला.
दात खाऊन भा याने ग याकड या बाजूला खोल तले ली कु हाड उपसून काढून
फेकली. आिण र ताचा मु साडा दो ही हाताने अडवीत तो खाली आला.
एका मां गा या घराचा पार खणू पु सला!

हा सगळा प्रकार या विडलािजत खोपटाने पािहला आहे .

लगरवाडीत मां गवाड ा या अगदी कडे ला लागून ते खोपट आहे . गे या साल या
ह ता या पावसात याची ओबडधोबड पाठिभं त ढासळू न ितला भले मोठे िखं डार पडले
आहे . यातून आतले मोकळे कोनाडे , खु ं ट ा, उखणले या िभं ती िदसतात. सरपणाची वाण
पडली हणजे शे जारीपाजारी एखादा वासा हल या हाताने काढून ने ऊन चु लीला
लावतात. यामु ळे वरचे काडाचे छ परसु ा जागजागी िवसकटले आहे . काढून ने ले या
आधाराजागी लहान-मोठे भोसके पडले आहे त. पावसा यात िभं तीवर िहरवे गार गवत
तरारले हणजे मां गवाड ातली शे रडे -करडे मुं ड ा वाकड ा क न, ढासळले या
दगडाव न उड ा मारीत िभं तीवर चढतात आिण या गवताचा मु डपा करतात.
थं डीवा याला कुंभाराची गाढवे आत जाऊन िनवारा घे तात. मोसम आला हणजे उप या
कु या या खोपटा या आडो याला आप या बे वारशी छबड ांना ज म दे तात. हे सारे
बिघतले की, माहीतगाराचे आतडे तु टते ; वाटते , कसले जवानी गडी! पण….
 ४

िटपूर चांदणे पडले होते . गार वारे नां गरटीत या ढे कळाव न िभरिभरत होते .
झापाशे जार या वाघरीत शे स वाशे मढ एकमे कां या अं गाशी िबलगून दाटीवाटीनं ,
फुसफुसत बसून रािहले होते आिण तशा कडा या या थं डीतही ते वढ ा जागे त िवल ण
उबारा भ न रािहला होता. पलीकडे च गु रापु ढचे , शे णघाणीत मळले ले सरमाडाचे चगळ
होते आिण यात उबीला अं गाचे वे टोळे क न िश या पडला होता. आसपास चार-सहा
मै ल गाव नाही अशा या एकलक ड ा व तीवर िश या आप या खा या भाकरीला
जागत होता. याचे मु ाम कापून लांडे केले ले कान सावट घे यासाठी उभे होते आिण
झोपे ने भारावले ले डोळे दरू वर पसरले या या चं देरी िशवारात कुठे एखाददुसरे िजत्राब
लपतछपत ये ऊन मढरावर पडते य काय यासाठी जाग क होते .
धारदार सु रीप्रमाणे अं गाला लागणा या गार झुळका सु टत हो या. वाघरीत आिण
आसपास पडले या मढरां या खताचा उग्र, कुबट दप सा या िशवारभर पसरत होता.
िशवार िचत्रागत शांत होते . ने पीिहं गणा या झुडपातून वारा घु सून जाई, ते वढाच
आवाज!
कसलीतरी चाहल ू आिण कान उभा न, मान उं चावून िश याने बाव न सभोवार
पािहले . पलीकडची धु लबाजीची ताल ओलांडून एक पांढरी व छ आकृती िशवारातून
दुडकत जात होती.
सरमाडा या पड ा खसपस या. वाघरीत दाटीवाटीने बसले ली मढरे जाग या जागी
भीतीने लटकन हलली आिण खाली केले या माना उं चावून धडधड या छातीने ती पाहू
लागली. िसं हासारखा गजत, झे पावत िश या तालीकडे जात होता.
गलोलीतून सु टले या खड ासारखा िश या या पांढ या िजत्राबशी जाऊन िभडला
आिण याचा आवे श कुठ या कुठे पळाला! चांद याने पालटले या या का याशार
िशवारात िश यापु ढे बारीक कमरे ची एक पांढरीशु भर् पशमी कुत्री मान खाली घालून
आन् शे पट ू माग या दोन पायात खे चन ू ध न उभी होती. ितचे त ड वीतभर लांब होते .
नाकात डातला भाग ते वढा काळाकरं द होता. आपली लवचीक, पातळ िजभली िटचभर
बाहे र काढून ती धापा टाकीत होती. ितचे पाय अधअिधक िचखलाने लडबडले होते . ती
खूप दमली होती, असे िश याला वाटले . ितचा तो नाजूक बां धा पाहन ू या दरू वर या
व तीवर सोबितणीसाठी आसावले ले याचे मन आनं दाने फुला न गे ले. मोठ ा डौलाने
आपली िजभली ित या लांबट त डाव न, ओठाव न याने पु न:पु हा िफरवली. ित या
नाकाशी नाक िभडवले आिण आनं दाने नाचूननाचून ितचे पांढरे शु भर् केसाळ अं ग याने
जागोजाग हुंगले . आपला पहाडी आवाज श य िततका मृ द ू क न याने िवचारले , “िकती
दमली आहे स तू! कुठनं आलीस? वाट तर नाही ना चु कलीस?”
त्रीसु लभ ल जे नं चं पी बाव न, ग धळू न गे ली होती, तरीपण दु:खाने भाजले या
ित या दयाला िश या या रां गड ा प्रेमळ चौकशीने िकतीतरी बरे वाटले ! ितने मं दपणे
उ र िदले , “नाही, वाट चु कले नाही; पण जाणूनबु जून वाट ने ईल ितकडे जाते य काल
कडुसं पड यापासून.”
“काल सांज यान चालतीयास?”
अिधक माये ने िश याने ितचे िचखलाने भरले ले पायसु ा िजभे ने चाटू नपु सून ल ख
केले . आप यासं गती झापापाशी ये यासाठी ित या नाकदु या काढ या. आन् ितला
घे ऊन उड ा मारीत तो झापापाशी आला. णभर सरमाडाशी टे कायला सां गन ू तो पु हा
दौडत गे ला आिण परत आला. एक तवाभर मोठी भाकरी त डात ध न याने अिजजीने
ती चं पीपु ढे केली.
“खा नं !” अिभमानाने तो हणाला, “चो न नाही आणली मी झोपडीतून! अगदी
माझी आहे . काल करड ा या पे ट ावर कांड ाकुरकु याचा थवा या थवा पडला.
यातली एक पायात अन् पकडात अधू होती. तानूनच पाडली खाली. आिण पोट टम्
झालं ित या सागु तीनं . मग काय रात्री मालिकणीनं टाकले या भाकरीवर मन होतं य?
भाकरी तशीच ठे वली झालं पु न िशवारात. तीच आणली आहे आता काढून.”
चं पीने एकवार प्रेमळपणाने या याकडे पािहले . ती जाडजूड भाकरी पु ढ या दोन
पायात पकडली आिण त ड कलते क न ती चांबलू लागली. ित याकडे पाहत िश या
शे जारी दोन पायावर बसून रािहला.
चं पीची भाकर खाऊन झाली. गु रासाठी वा यात काढले ले पाणी ितने प ले दार िजभे ने
चटचट िपऊन घे तले . पा याची अन् चा याची दो ही कुसा टम झा या.
“ हातीस इथं आम या व तीवर? माझा मालक खूश होईल तु ला बघून. मढरामागं मी
गे यावर व तीवर कुणी नसतं राखणीला. तू हाइलीस, तर जमे ल सारं . कधी मी व तीवर
हाईन, तू मढरामागं जा. कधी मी मढरामागं जाईन, तू व तीवर हा. आधीमधी करीला
मात्र स यावर दोघं सं गं जाऊ.”
चं पी या होकाराची वाट न पाहता िश याने पु ढली िचत्रे रं गवली, बे त रचले .
“नको!” आवे गानं चं पी हणाली, “माझी कुणापाशी राह याची लायकी नाही. हे
पािहलं स माझं काळं त ड! का या त डाची कुत्री वाईट पायगु णाची असतात. िजथं -
िजथं ती जातील ितथं -ितथं मसणवाट होते . तु या ध याचं गोकुळागत भरले लं घरदार
मसणवाट होऊ नये असं तु ला वाटत असे ल, तर मला इथं राह याचा आग्रह क
नकोस! याच मा या का या त डानं भर या वाड ाला मु कले मी. आज एखा ा वै दा या
कु यासारखी रानबिहरी झाले आहे . आता मला कु णा-कु णापाशी राहावं सं वाटत नाही.
दरू दरू जाणार आहे मी की, िजथं या जगावरलं एक कुत्रंसु ा मला भे टणार नाही!”
चं पी या या असहाय, उ े गपूण बोल याने िश याचे डोळे पा याने डबडबले .
िनराश या मनाने तो कुठे तरी पाहत रािहला.
काही वे ळ कुणी कुणाशी बोलले नाही.
“चल! तु झं दय दुखावणं िजवावर ये तं मा या.” गिहवर या आवाजात चं पी
 हणाली, “कु याची जात भाकरीशी बे इमान होत नाही. तु झी भाकरी खा ली आहे मी
आज. िनघे ल ते वढा वे ळ तरी मला तु या सं गतीत काढू दे .”
िश या आनं दन ू गे ला. बािलशपणाने याने जाग या जागीच उलट ाितलट ा उड ा
मार या. पिव यात उभे रािह यागत क न एकदम चं पीवर झडप घातली. सु ळे न
बु डतील अशी काळजी घे ऊन ितचे लु सलु शीत अं ग लािडकपणाने आप या टोकदार
दातांनी जागोजाग दुखवले .
झे पा टाकीत ती दोघे पाचो यात मनसो त लोळली अन् एकमे कांना िबलगून
िवसावली. चं पी या शे पटीशी चाळा करीत िश या उताणा पडला आिण दोन पायां वर
बसले ली चं पी हणाली, “िशवा, माझी कहाणी ऐकशील, तर एक णसु ा मला इथं ठे वून
यायला तयार होणार नाहीस तू!”
“का?” चं पीचे दातात पकडले ले शे पट ू सोडून उठू न बसून िश याने िवचारले , “एवढं
काय कुणाचं मांजर मारलं आहे स तू? काय उणं वाईट आहे तु यात?”
“हे माझं काळं त ड! सारं अं ग कसं सोजी या लाट ासारखं पांढरं शुभर् आहे . आिण हे
त ड बघ, त या या बु डासारखं काळं ! याने च मा या ध याचं घर सोडावं लागलं मला.
सात ज मां या पु याईनं लाभणार नाही असलं घर!”
चं पी आपली हिककत सां ग ू लागली.
“कौठु ळीगावी िबडकर इनामदाराची जी एक-दोन घरं तग ध न आहे त, यां यापै की
एकात मी लहानपणी आले . चारी बाजूला मोठमोठे अजस्र बु ज असले या या
वाड ात पाचपं याह र खण इमला उभा होता. मधोमध पडदी घालून दादासाहे ब आिण
बापूसाहे ब हे चु लतभाऊ राहत होते . दादासाहे बांची फार हलाखीची ि थती! यां या पाच
पोरांपैकी धाकट ा अं तानं आप या जे वणातून चतकोरिनतकोर भाकरी मा यापु ढे
टाकावी अन् माझं इवलं सं पोट भरावं . समाईक असले या ं द अं गणात मी खु शाल
िदवसभर बागडावं , असं चाललं होतं . मी तीन मिह यांची झाले आिण मा या का या
त डामु ळे घरध यावर अिर ट कोसळलं ! दादासाहे बां या वयातीत हातारीचं डोकं
एकाएकी िफरलं िन वयाला न शोभणारं वतन, बोलणं ित याकडून होऊ लागलं . प्रपं चानं
गांजले ले दादासाहे ब अिधकच गांजले , कातावले ! आिण ठा याला असले या आप या
स या भावाकडे िब हाडासह िनघून गे ले. चारचौघा भाऊबं दांत अब् ची खराबी नको
आिण इि पतळात हातारीवर काही इलाजही होईल असा यांचा िवचार! जाताना
धाकट ा अं तानं मला बरोबर घे याचा हट् ट धरला. पण “ले का, आपली पोट भरायची
पं चाईत झालीये अन् कुत्रं कुठं वागवतोयस फासे पार यासारखं ?” हणून यांनी याला
दटावलं . गाडीला गावाबाहे र पोहोचवून मी भकास मनानं मोक या सो यात बसून
रािहले . घर पाठी लाग यागत वाटायला लागलं .
“एक-दोन िदवस गे ले आिण एके िदवशी उमा रामो यानं बापूसाहे बांना कळकळीनं
सां िगतलं , “सरकार, कुत्रं चां ग या औलादीचं हाय. गावातनं उकरडं फुकंल आन् गावढळ
हुईल. भर या गाड ाला का सु पाचं व ज हुतं य? टु कडा टाकत जा!”
“बापूसाहे बां यात मी रािहले . ग यात कोरा पट् टा अडकवला गे ला. हाणं , दध ू ,
सारं काही आरामात वे ळ या वे ळी चाले . माजघरातून परसदाराकडं पळताना कुणी
दरडावलं , तर एवढ ा सोवळं ओवळं पाळणा या आईसाहे ब, पण यासु ा कळवळू न
 हणत, “अरे , नका रे मा . याला काय बाळाला? मु का जीव! बां धन ू घाल जा पु ढ या
सो यात मा या या पायाला. भु केलं असे ल. दुपार झाली. दध ू ठे व हो हे या यापु ढे !”
“आणखी दोन मिहने गे ले. ताईसाहे बांची लती मला ध न उभी रा ला िशकली.
बापूसाहे बां या गादीवर रात्री मी खु शाल झोपे . वाड ात ये णा या-जाणा यावर धावे .
तीन वषांचा राजा शे पटी ओढे , केस उपटे आिण कानाला ध न माझं त ड खालीवर करीत
‘जं बे जू ग हुके ऽ ऽ जू जू ऽऽऽ’ असली अथशू य गाणी मला उ े शन ू हणे आिण
‘जं बी’सु ा यानं चालवले ले हाल सहन करी. याचं गोरं पान िनतळ अं ग चाटू न-पु सून
घे ई.
“म यं तरी एकदा कुठू नसे एक िमशाळ गृ ह थ पाहुणे हणून आले आिण मा याकडं
पाहन ू यांनी मु ताफळं उधळली, “बापूसाहे ब, हे कुत्रं कुणी िदलं आपणाला? का या
त डाचं , अपशकुनी बे टं! मला अनु भव आहे याचा.”
“आिण मग यांनी आपले अनु भव सां िगतले :
“का या त डाचं कुत्रं पाळ यामु ळे यांचा एकुलता एक सु भाष वारला होता.
सातिवती मोती घोडा एका रात्रीत सरांड ा होऊन िगधाडापु ढं गे ला होता आिण
शामराव पाटील, द तगीर हवालदार यांनासु ा आली होती प्रिचती! यां याकडे ही
होती का या त डाची कुत्री. द तगीर लाच खा याव न बडतफ झाला आिण
शामरावाचा ह ीसारखा ख ड रात्रीत दावणीला मु डदा होऊन पडला. आिण हे सारं
सां गन ू ते हणाले , ‘ऽमी गोळी घातली अखे र मा या कु याला. मग सारं ि थर झालं .
तु ही हे कुत्रं घरात ठे वू नका. एखा ा वै दाला दे ऊन टाका!”

“बापूसाहे बांनी दुल केलं , पण ते हापासून माझे लाड मात्र कमी होऊ लागले . घरात
जो-तो िहडीसिफिडस क लागला. िदवस जातच होते . यांना काय? आिण एके िदवशी
दावणीची िपतळी गाय एकाएकी टम फुगली. वै रणपा याला त ड लावीना. फुंकणीतून
ते ल पाजलं , िनं बाचा रस पाजला, पण ितची धडपड थांबली नाही. आप या दोन
मिह यां या बाळाला मागे ठे वून पु तळी नं दी या भे टीला गे ली. माझे दुिदन सु झाले .
मा या पायगु णानं दादासाहे बां या हातारीला वे ड लागलं . ही काळत डी कुत्री
आम या घरी ये ऊन दोन मिहने झाले नाहीत, तोच हे अिर ट कोसळलं , असं घरात
बोललं जाऊ लागलं . मला उपास होऊ लागले . आईसाहे बां या हातची जळकी लाकडं
पाठीत बसू लागली.

“काही िदवस गे ले आिण राजूही माग या दार या आडात पडून वारला! माझं मलाच
वाटू लागलं की, मा या त डामु ळं हे झालं ! घरी ये याचं मी श यतो टाळू लागले .
तरीपण दारात उभी राहन ू मोक या दावणीकडे पाहत बसे आिण पोटात भडभडून ये ई.
“पु ढं तर दै वानं कडे लोटच केला! खु बापूसाहे बच अधां गवायूनं आजारी पडले !
उशापाय याशी माणसं बसून रािहली. सारा गाव हळहळू लागला. एके िदवशी मीही
िदवे लागणी या सु मारास बापूसाहे बां या खोलीत गे ले आिण या अं धक ू प्रकाशात
यां या पायाशी बसून तळवे चाटू लागले . आिण ते िकंचाळले , “शा या, रं या, अरे कुणी
धावा! गोळी घाला या अवदसे ला! िहचं काळं त ड मा या डो यासमोर नको!” आिण
 यांनी िझं झाडले या लाथे नं खांबावर आपटले मी! थरथर या अं गानं मी बाहे र पडले
आिण उपाशी पोटानं माझं काळं कुट् ट त ड लपवत वाट फुटे ल ितकडे धावू लागले .
“आन् आता तु यापाशी ये ऊन थांबले . यांचा कुणाचा काही दोष नाही. परमे वर
बापूसाहे बांना या आजारातून लवकर बरं करील! यांची मु लंबाळं , आईसाहे ब सु खानं
राहोत! ती सारीच माणसं दे वासारखी होती. मीच कमनिशबी, याला कोण काय करणार?”

इतका वे ळ शांतपणाने ती सारी हिककत ऐकू न घे त असले या िश याने डो यांना

आले ले पाणी पं जाने पु सून टाकले .
“छे ! उगीच कायतरी लावून घे तीयास तू मनाला! कावळा बसायला आन् ढाळी
मोडायला गाठ पडली हणजे कोन काव या या भारानं ढाळी मोडली हनत नाही.
तु याकडं काय चूक नाही. बापूसाहे बांचं निशबच िफरलं , याला कोन काय करणार? तू
खु शाल मा यापाशी हा. आनं दानं हा. बरं झालं तु झं वांड काळं हाय ते . यानं मला
सोबत िमळाली.”
आिण पु हा िश याने आपले बािलश चाळे केले .
चं दर् मावळू न गडद अं धार पडला होता. चांद या चमचम करत हो या. एकमे कां या
कुशीत ती दोघे पाचो यावर झोपी गे ली.
कस यातरी ग गाटाने खडबडून िश या-चं पी जागी झाली आिण बाव न पगु ळ या
डो याने यांनी सभोवार पािहले . िश याचा ऊर भीतीने दडपून गे ला. झोपडीजवळ
घातले ली चार-पाच हजार कड यांची गं ज कापरा या वडीसारखी जळत होती! धु राचा
लोळ वावटळीसारखा आकाशात उफाळत होता. सारे िशवार या तांबस ू वाळां या
प्रकाशाने काठोकाठ उजळू न िनघाले होते . कड याचा करपट वास िशवारभर पसरला
होता. व तीवरले बायाबापे , पोरे ठोरे हवालिदल होऊन ओरडत होती. िश या तीरासारखा
ितकडे धावला.
िथज या डो यांनी चं पीने हे सारे पािहले . या गं जीसारखाच आगीचा लोळ ित या
उरात उफाळला. या ग गाटातून ‘का या त डाची!’, ‘का या त डाची!’, ‘अपशकुनी
हडळ!’ अशा आरो या आप या कानाचा पडदा फोडून आत घु सत आहे त, असे ितला
वाटले आिण झटकन त ड िफरवून या का याशार िशवारात ती दरू िनघून गे ली!
 ५

मनु यव तीपासून दरू असे मोकळे रान, तु रळक झाडे झुडपे वाढले ली. यांपैकीच
आटोपशीर िव तारा या एका जां भळी या खोडाला एक लहानसे भोक; बु ं यापासून
ब याच उं चीवर. यातून ितने हळू च त ड बाहे र काढले . गु लाबा या पाकळीएवढे कान
टवकारले . इकडे -ितकडे घाईघाईने पािहले आिण चटकन ती आप या घरकुलातून बाहे र
आली आिण शे पटाचा झुपका उडवीत बु ं याकडे धावली.
ती बाहे र पडली हे यानात ये ताच घरकुलांतली ितची तीन छबडी शगा फोडून खाता-
खाता थांबली. यातले एक भोका या त डाशी आले आिण त ड व पु ढले दो ही पाय बाय
बाहे र काढून खाली वाकू न पाह ू लागले .
आिण मग एकामागून एक अशी ती ितघे ही खाली डोके वर पाय क न खोडा या
मलखांबाव न सु रकन खाली घसरली.
पण यांची ती घसरगु ं डी अ यावरच थांबली.
आई या खे कस याचा पिरिचत आवाज कानावर ये ताच याच पावली त ड िफरवून
यांनी तातडीने घर जवळ केले . एकमे कां या कुशीत घु समडून ती ग पिच प बसून
रािहली. बकुळी या फुलाएवढी यांची दये भीतीने थरथ लागली. आईचा तो वर
यां या पिरचयाचा होता आिण याव न यांची खात्री झाली होती की, खाली जा यात
धोका होता. फासे पार यांनी बु ं याला जाळे गु ं डाळू न ठे वले असावे िकंवा गु रा याचे
एखादे उनाड कारटे आप या दु ट कु यासह आले असावे . काहीतरी धोका होता िनि चत!
“िशरऽऽ िशरऽऽ”
पु हा तोच आवाज.
बु ं यापासून सात-आठ हात वर खोडावर राहन ू ती िचमु कली खार सं तापून ओरडत
होती. मनात हणत होती, ‘हा धोकेबाज प्राणी आणखी िकती वे ळ असा बसणार आहे ?
खाली पसरले या मऊ, लु सलु शीत िहरवळीव न शे पट ू नाचवत पळायला िकती मजा
ये ईल! या समोर या बाभळीवर या दोघी जणी आ या हणजे पाठिशवणी या खे ळाला
िकती रं ग भरे ल!
‘सारा िवसर झाला या आडदांडा या अडवणु कीने !’
आिण मग नाक फदा न, शे पट ू उडवून ती पु हा िठसकली, “िशरऽऽ िशरऽऽ!” पण
बु ं याशी बसले या मो यावर याचा फारसा पिरणाम झाला नाही. याने आपले केसाळ
कान िकंिचत वर उचल यासारखे केले आिण करडे डोळे अधवट उघडून पु हा िमटले .
एरवी याने भुं कून-भुं कून या िचमु रड ा पोरीची दाणादाण उडवली असती; पण आज
याचा मनोभाव ठीक न हता. याची कोणावर गु रकावयाची इ छा न हती. तो व थ
पडून होता; एकाकी, परका, दु:खम न असा पडून होता. सकाळपासून आतापयं त या
आठ-दहा तासां या अवधीत या या सा या कुटु ं बाची वाताहत झाली होती. याचे
छोटे से जग उद् व त झाले होते . ते खे डे, यात सु खासमाधानाने राहणारा धनी, याचे
घर, गु राचा गोठा या सा यांचे दशन यायचीसु ा याची इ छा न हती, मु ळीच न हती!

सकाळी ऊन पड यावर तो जागा झाला. याचा अथ रात्रभर तो झोपला होता असे

न हे . याची झोप आिण जाग यातली सीमारे षा सू मतम होती. तो पटकन झोपे आिण
पटकन जागा होई. तास-अधा तास तो कोठे गाढ झोपून रािहला आहे , असे कधीच घडत
नसे . वै रणीत खसपसणा या उं दराची चाहल ू िकंवा सामसूम झाले ली पाहन ू घरात
ये णा या चोरट ा भाऊबं दाची चालसु ा याला गाढ झोपे तन ू जाग आणी. िदवसा
उ ोग करावा आिण रात्री झोप यावी हे वे ळापत्रक तर याला मु ळीच लागू न हते .
सकाळी, सं याकाळी, दुपारी, ितस या प्रहरी तो के हाही झोपे .
जाग ये ताच याने उठू न उभे राहन
ू पु ढचे पाय तणावले , मान लांबवली, पाठ अं तवक् र
केली आिण कान फडफडून आळस झाडून टाकला. गु रा या गोठ ातील चगळातून तो
बाहे र पडला.
लवकरच दुड या चालीने ग ली, बोळ ओलांडून तो पर या घरानजीक आला.
ढासळले या दगडाव न उड ा मारीत अधवट उ या असले या िभं तीवर चढला
आिण नाकपु ड ा फुगवून वास घे त आत डोकावून पाह ू लागला.
कोप यात या फोफाट ात ती पिहलटकरीण पु ढ या दोन पायां वर त ड ठे वून डोळे
िमटू न पडली होती. ितची इवलीशी बाळे ित या कुशीत झोपली होती.
वर उ या रािह या-रािह याच याने िव हळ यासारखा आवाज केला.
आपले मोठाले डोळे उघडून ितने चटकन त ड उचलून वर पािहले आिण ीणपणाने
आपली लांबलचक केसाळ शे पटी हलवली.
मग तो हलकेच उत न खाली गे ला. ित या नाकाला नाक िभडवून पु हा ितचे अं ग
चाटू लागला. ितची पांढरीशु भर् गु बगु बीत काया आता अगदी कृश आिण मलीन झाली
होती. चाहल ू लागून ित या कुशीतली बाळे जागी झाली आिण कासे त घु समडून सु पसु प
िपऊ लागली. या दोघा जणांची अं गेही बापाप्रमाणे तांबस ू रं गाची होती. आिण कपाळ,
पाय व शे पटाचे टोक यांना पांढरे िठपके होते . यांचे कोवळे तळवे डािळं बा या
फुलासारखे तांबडे लाल होते आिण अं गे िनतळ होती. याला िजभे ने पश करताच
मो याला िकती सु ख झाले .
डोळे भ न यां याकडे पाहन ू मग तो बाहे र पडला.
र याव न तो नीट गे ला नाही. एका िठकाणी पायाने कचरा िफ कारीत असणा या
चार-सहा क बड ां वर तो चालून गे ला आिण याने याची दाणादाण उडवली. कच यात
पडले ले फाटके िचरगु ट पाहन ू एखादे व य वापद िदसले आहे अशा आिवभावाने याने
पिवत्रे टाकले , अं गिव े प केले आिण या यावर झडप घातली. ते फाटके ल तर त डात
ध न तो उगाचच इकडे ितकडे धावला आिण शे पटी पायाखाली ध न, िझं झाडून-
िझं झाडून याने या ल तरा या बोटबोट िचं या के या.
या नादात तो असतानाच कोठू नशी िभकारणीची आरोळी या या कानावर आली
आिण त ड वर क न, जीव तोडून भुं कत तो या िदशे कडे धावला.
आिण मग यानं तर दुपारपयं त याने िकतीतरी वे गवे गळी कामे पार पाडली. यात
मोठा भाग िभकारणीला सताव याचा होता. अने क घरे मागपयं त तो ित या मागोमाग
भुं कत िहं डत होता. एकदा तर अगदी जवळ जाऊन ित या अं गावरचे पटकू र ओढायचा
धाडसी िवक् रमही याने केला.
अखे र ती िभकारीण सोडून तो दुसरीकडे धावला!
इनामदारा या वाड ा या पाठीमाग या बाजूला काही गडबड अस याचा वास
याला आला होता. आिण खरे च, शं भरस वाशे माणसां या पं गतीत उ ट ा
पत्राव यांचा ढीग ते थे पडला होता! अ ाप ही बातमी गावात फारशी फुटले ली िदसत
न हती. कारण एकच मरतु कडे कुत्रे शे पट ू दो ही पायात खे चन
ू ध न, या िढगात त ड
खु पसून, भाताची िशते हुडकत होते .
अशा वे ळी ताकद उपयोगात आणायची नाही तर के हा? मोठ ा आवे शाने धावत
जाऊन याने या िकड या या अं गावर झे प टाकली आिण िनिमषात याला जमीनदो त
केले . या या उरावर पं जा ठे वून एखा ा िवजे या वीराप्रमाणे तो उभा रािहला; पण या
अनपे ि त ह याने घाब न ते िबचारे केकाटू लागले . या केकाट याबरोबर आजूबाजूहन ू
अने क आवाज उठले .
गां गरले या नजरे ने आिण टवकार या कानाने मो याने इकडे ितकडे पािहले ; आिण तो
एवढ ा चपळाईने पळाला की, दरू आ यावर याने वत: या चपळाईचे आिण
धािर ट ाचे मनोमन कौतु क केले !
यानं तर वाटे त भे टणा या भाईबं दांना दम दे याचा ठरावीक कायक् रम, एकदोन
कोव या पोरींशी लगट, एका के यासवर या बाईशी म ती, हे हुंग ते हुंग, कोणावर
गु रकाव, कोणावर धाव; आिण हे चालू असतानाच याला जाणीव झाली, की, याला
भूक लागली होती. तो घराकडे वळला.
याला वाटले की, आता ितलाही भूक लागली असे ल; पण जे वणाखा या या बाबतीत
ती दोघे एकमे कां वर अवलं बन ू न हती. याची खात्री होती की, भूक लागली तरी ती
कोठे ही जाऊन भागवू शकेल. कारण ती कोणी पाळले ली न हती. गावात
भटकणा यांपैकी एक होती. तरीपण जे वणा या वे ळेला कोठ याही घरापु ढे लोचटपणाने
थोडा वे ळ उभे रािहले की, भाकरीचा तु कडा िमळतो आिण अशी चारआठ घरे पािहली की,
पोट भरते ; आिण पाणी काय, कोठे ही िमळू शकते . या अगदी मामु ली गो टी हो या,
आिण हणूनच फारसा िवचार न करताच तो घरी आला.
याचे घर हणजे एका खे डुताचे घर. यात कोठे ही जायला-यायला मो याला बं दी
न हती. वयं पाकघर, बसाय-उठायची खोली, हाणीघर असले काही चोचले या घरात
न हते . एक लांबचलांब सोपा आिण या या आत अं धारी माळी. बस. वयं पाक या
सो यातच, सरपणाचा ढीगही ते थेच आिण शे रडे बां धायला जागाही ते थेच.
चु लीपु ढे बसून मालकीण भाकरी थापीत होती. मो या ते थे जाऊन उभा रािहला.
 ितची िहरवी काकणे िपठात माखली होती. कपाळावर घाम डवरला होता आिण कुंकू
ओलावून ओघळाय या बे तात होते . चु लीला लावले ली भाकरी मधोमध करपत होती.
– या सा या गो टी मो या या नजरे तून सु ट या नाहीत. उ या रािह या-रािह याच
िजभ या चाटू न याने एक-दोन वे ळा कुरकुर केली आिण पु हा जीभ बाहे र काढून धापा
टाकायला सु वात केली.
मालिकणी या ल ात आले . िपठाने भरले या हाता या दं डाने ितने कपाळावरचा घाम
पु सला. शे जारी दुरडीत पडले या भाकरीला हात घातला आिण एक जाडजूड भाकरी
उचलली.
ित या या हालचालीबरहुकू म मो याचे त ड वर-खाली-बाजूला होत होते . पु ढे
टाकले ली भाकरी उचलून घे ऊन तो अं गणात आला आिण दो ही पायात ध न कुरतडू
लागला. लवकरच याने ती खाऊन सं पवली. अं गणात आडानजीक असले या डोणीतील
पाणी लपलप क न याय यावर याचे पोट तु डुंब झाले !
यानं तर गोठ ा या पाचो यात तो खु शाल ताणून दे णार होता; पण हा िवचार मनात
ये त असताना याची पावले बाहे र पडली आिण सराईतपणे ने मकी या पड या घराकडे
वळली.
…आिण ितथे पोहोचताच काही वे ळ तो िन चल उभा रािहला. आिण मग वे षाने या
काव यां या जमावावर धावून गे ला. भराभर उडून ग गाट करीत ते आजूबाजूला पां गले .
काही वे ळापूवीच याने यांना आई या कुशीत िनवांत पडले ले पािहले होते या
बाळांची अधीमु धी शरीरे या धु ळीत पडली होती.
आिण यांची आई? ती कोठे गे ली होती?
या रणरण या उ हात कोण यातरी घरा या उं ब यात आशाळभूतपणे उभी रािहली
असणार होती का? ितला या अनथाची क पनाही न हती!
त ड वर क न याने वास घे तला आिण खाली उत न तो चालू लागला. काही वे ळाने
तो एका िठकाणी थांबला.
या तापले या फोफाट ात अ ता य त पडून ती पाय झाडीत होती.
चार-सहा पोरे याकू ळपणाने ित या हालचालीकडे पाहत अवतीभवती उभी होती.
“ती आता लवकरच मरणार.” यातले एक पु टपु टले .
“हं , पण हे िशपाई िवष घालून का मारतात कुत्री?” दुस याने िवचारले .
“रोगराई होऊ नये गावात हणून.”
“कु यांमुळे?”
“हो, घाणे रड ा, उप या भटकणा या कु यांमुळे.”
“पण ही काही लूत भरले ली आिण घाणे रडी न हती!”
या प्र नो रांनंतर ती पोरे ग प झाली.

आपले काळीज कोणीतरी दोन दगडांखाली चे चत आहे , असे मो याला वाटले . तो पु ढे

झाला आिण ित याजवळ जाऊन याने ितचे त ड हुंगले . ितचे डोळे उघडे होते , पण तो
आला होता, हे कळ याइतपत ती शु ीवर नसावी. ती पाय झटकत होती.
 खूप लोळ यामु ळे आजूबाजू या फुफाट ावर ित या अं गाचे ठसे उमटले होते .
ित या त डा या एका कोप यात पाणी ओघळत होते आिण ते थे माती िचकट यामु ळे
ती जागा िचखलाने लडबड यागत वाटत होती.
ितची ती धडपड याला पाहवली नाही. त ड िफरवून तो वळला आिण काही अं तरावर
जाऊन बसला. याला वाटले , आप यादे खत हे घडत असून आपणाला काही करता ये त
नाही. ितला यातून सोडवायला आपण असमथ आहोत.
ही जाणीव या यासाठी अिधक दु:खकारक होती.
काय केले होते िबचारीने हणून िवष िदले ितला? काय हणून? उनाड उपरी
माणसे सु ा असतात. तीसु ा ग लीबोळातून भटकतात. यां यामु ळे नाही का रोगराई
होत? मग यांना का नाही मारत?
त ड वर क न तो भयं कर ओरडला आिण ग प बसला.
काही वे ळ गे ला.
आता समोर एक फाटकी ल तरे घातले ला माणूस या मे ले या कु या या पायाला
दोरी बां धन ू फरफटत ओढत होता. फुपाट ातून ओढत ने यामु ळे या या मागोमाग
फरफटा उठत जात होता.
हे सारे या या करड ा डो यांना िदसत होते .
तो उठू न मागोमाग गे ला.
गावाबाहे र गे यावर दरू ओढ ा या रखरखणा या वाळवं टात या माणसाने ते मढे
टाकले आिण तो िनघून गे ला. तो गे यावर मो या जवळ आला आिण ित या अं गावर
गडबडा लोळू लागला. याचे डोळे तांबडे लाल झाले . ताप या वाळू चे चटके सोसे नात
ते हा तो काठावर असले या झुडपा या सावलीत गे ला आिण भे सरू पणे सूर काढून तो
ओरडू लागला, त ड वर क न रडू लागला.

काव-काव करीत, पं ख उडवीत कावळे जमा झाले . या ओ या बाळं ितणी या अं गाचे

लचके तोडू लागले .
अवजड पं ख फडकावीत िगधाडे उतरली. पांढरी-काळी, लहान-मोठी िकतीतरी!
वाकड ा चोची उगा न घारी धाव या.
गु ळा या खड ाभोवती मुं गळे जमावे त तसे ते सारे प ी जमले . या मे जवानीवर
आिण एकमे कां वर तु टू न पडले . आप या बाकदार ती म चोची खु पसून, तोडून-तोडून
अधाशीपणे मांसखं ड िगळू लागले !
या या डो यांदेखत हे सारे चालले होते . तो उठला. मोठमोठ ाने भुं कत गावा या
िदशे ने धावू लागला. लवकरच गावात िशरला.
डो यावर वै रणीचा भारा घे ऊन कोणी माणूस पाठमोरा जात होता. वे षाने जाऊन
याने या या पोटरीचा लचका तोडला. िकंचाळू न तो खाली कोसळला. पोटरीतून मांस,
र त ओघळू लागले .
कुठ याशा एका घरापु ढे कुणी बाई वाळवण राखत बसली होती. ित यावरही धावून
जाऊन याने ितची पाठ फोडली.
 एका घरा या पाठिभं तीला एक मरतु कडे गाढव िदड या पायावर उभे होते . याची
तं गडी कडकडून चावली.
छोटे मूल, कोणी हातारा, शे रडू जे जे िदसे ल याला तो चावला. सा या गावात
ग धळ झाला, आरडाओरड झाली.
“धावा! धावा! गणू िजं ाचा कुत्रा िपसाळला!”
“अरे सां भाळा, कुत्रं िपसाळलं य!”
“बघता काय! मारा! ठे चा याला!”
कोणी काठ ा घे ऊन धावले . कोणी बचकेत मावे नासे ध डे उचलले . कोणी कु हाडी,
कोणी भाले ! सारे च धावले !
“कोठे -कोठे ?”
“ते बघा, ितकडं गे लं या बोळात!”
या ग धळातच िशताफीने , बे फामपणाने तो गावाबाहे र पडला आिण छाती फुटावी
एवढ ा वे गाने धावू लागला. र यामागून र ते बदलले गे ले. विचत काही हुंगायला
अगर मागे वळू न पाहायला तो थांबला असे ल.
आिण खूप दम यावर तो थांबला ते हा तहाने ने याकू ळ झाला होता. याची पातळ
जीभ त डातून बाहे र ल बत होती. पाय धु ळीने माखले होते .
शे जारी वाहत असले या ओढ ात चारी पाय पा यात ठे वून तो बराच वे ळ पाणी
यायला आिण मग एका जां भळी या बु ं याशी आला. पं जाने याने जमीन थोडी
उकर यासारखी केली आिण अं गाभोवती दोन-तीन वे ळा िफ न तो खाली बसला.
याने डोळे उघडून पािहले . सं याकाळ या िपव या उ हाने रान काठोकाठ भरले होते .
रानवारा भरारत होता. दरू आकाशात काही घारीिगधाडांचे िठपके तरळत होते . िवकलते ने
याने पु हा डोळे िमटू न घे तले .
याला वाटले , ‘मी एकटा, अगदी एकटा आहे ! माझे असे कोणी नाही.’

ती िचमु कली खार आता ओरडून-ओरडून कंटाळली होती. ती सरासरा पु हा वर चढली

आिण जिमनीपासून काहीशा वर असले या एका फांदी या टोकाशी आली. ितथून ितने
पटकन उडी मारली आिण ती समोर या बाभळीकडे धावली. धावता-धावताच म ये
थांबली, चटकन वळली आिण शे पट ू पाठीशी उभा न, दोन पायां वर बसून या याकडे
पाह ू लागली. आ चयाने पाह ू लागली.
ितची तीन छबडी फांदीवर ओळीने बसून आई या धाडसाकडे िव फार या डो यांनी
पाहत होती.
याने डोळे उघडले नाहीत. तो जागचा हललाही नाही.
 ६

समोरची िखडकी उघडी आहे . आषाढातले आभाळ भरभ न आले आहे . पावसाची
कंटाळवाणी िझमिझम चालली आहे .
सावकाश तरं गत खाली ये णा या पावसा या कणांतन ू िदसणारी घरांची धूसर छपरे ,
माडा या झाडाचा शडा, कुंद वातावरण, झ बणारा गारठा, आळसटू न गे लेले शरीर, जड
झाले ले मन….
भु रे केस… दोन वे या… गोल चे हरा… शराबी डोळे … चु रमडले ले ओठ… िनळा
िझरिझरीत लाऊज… यातून िदसणारी आतली पांढरी काचोळी… उघडा गळा…
सो याची साखळी… पांढरे पातळ… मऊ लु सलु शीत पश… आई गं …
जब तु मही चले परदे श लगाकर ठे स… लऽऽऽर लराऽऽऽ राऽऽ…
“ओ, डािलं ग!”
पोकळी ं दावत चालली.
– आिण तो उताणा झोपले ला आवे गाने पालथा झाला. डो याखाल या शे वरी या
कापसाने भरले या मऊ उशा याने दो ही हातांनी जोराने कु कर या. आिण यात त ड
खु पसून तो गु दमर या अव थे तच पडून रािहला!
“उठ रे , माधव, चहा झालाय.”
आतून हाता या आईचा बोबडा आवाज! कपब यांचा िकणिकणाट… नळातून
अधवट भरले या बादलीत पडणा या पा या या धारे चा आवाज….
तो उठला. िव कटले ली िवजार, चु रमडले ला गं िजफ् रॉक नीट करीत आरशासमोर उभा
रािहला.
‘च्, दाढी िकती वाढलीये ! केससु ा काही कमी नाहीत. कापायला पािहजे त. उं : जाऊ
दे ! कोण पाहणार आहे ? अलीकडे या पु टकु या जा तच उठू लाग यात. शी:! वाईट
िदसतो बु वा चे हरा! कुसु म या गालावरसु ा उठतात कधीकधी… लालसर…
याने केस सारखे केले . हात वर तणावून, टाचा उं चावून आळस िदला आिण
त डासमोर डावी मूठ ध न, िमट या डो याने जां भई दे ऊन तो हलकेच पु टपु टला,
“चला.”
हाणीत जाऊन याने त ड धु त यासारखे केले आिण ओले त ड गं िजफ् रॉक या
टोकाने च पु सून तो पाटावर बसला.
ओलसर जमीन… चहा या भांड ा या तळाला ओला काळा चोथा… या यावर
घ घावणा या दोन-तीन मा या… हाता या आईचे काळे -पांढरे केस… सु रकुतले ला
गोरा चे हरा… दात नस यामु ळे गालाला पडले ले खड्डे… कपाळावरला ग दवणाचा
िहरवा डाग… िवटके पातळ… हातावर या सु रकु या आिण फुगीर िहर या िशरा…
पु ढे ठे वले ला चहाचा कप याने उचलला आिण घोट घे तला.
हातारीने कपातला चहा बशीत ओतला आिण थरथर या हाताने बशी उचलून, फुंकर
मा न त डाला लावली.
माधव या कपाळावर या आठ ा अ ाप उतर या न ह या.
चहा सं पवून तो ये ऊन कॉटवर पडला. उता याचा पालथा झाला आिण पु हा मऊ
उशा आवे गाने कु कर या, यांची चु ं बने घे तली!
‘खरं च, अगदी अस होतं य हे . कधी ये णार ती आता? कधी भे टणार मला? दारात उभं
राहनू पािहलं की, समोर या िखडकीत ती उभी असायची. मग खु दकन हसणं … दुपारी
ग पा… चहा… प े … ग्रामोफोनवर तबकड ा…
‘जब तु मिह चले परदे स
ओ ऽऽऽ रात भर रिहयो ऽऽ…
‘नको वाटतं य सगळं ती गे यापासून. कशातसु ा राम वाटत नाही. ऊंहुं… कुसडे …’
याने डोळे िमटू न घे तले . अगदी ग च िमटू न घे तले . ते हा का या अं धारा या
पा वभूमीवर तरं ग उठू लागले . भडक िनळे , तांबडे , िहरवे , जां भळे . पा यात खडा टाकताच
उठतात तशी वलयामागून वलये , लहानमोठी, वाकडीितकडी, जलद-जलद आिण मग
यातच ितची पु सट आकृती. हसरी, गं भीर… अधी, सं पण ू … बाजूची, समोरची… धावती,
बसले ली. सं गमरवरी िज याव न पया खणखणत जावा तसे हसणे , ते लािडक बोलणे ….

…अन् िकनई माधव, आम या शाळे त एक म जा झाली. ती तु ळपु ळे … ित या

नावावर कुणाचं की, प्रेमपत्र आलं शाळे या प यावर. ते बाइं नी फोडलं आिण ितला
िवचारलं की, हे गं काय? तशी ती लागली रडायला. हणाली, “बाई, मी काय क तोच
फाजीलपणा करतो तर?” – डा या हाताची उज या हातावर टाळी आिण पु हा ते
गोट ांना वे ढून नाचत जाणा या प्रवाहासारखे व छ िनमळ हसणे ! शु भर् दात. यात
एका बाजूचा िकंिचत पु ढे आले ला. गालावर पु टकु यांचे तांबस
ू डाग. काना या खाली
बारीक-बारीक लव. ओलसर ओठ. डा या डो या या बाजूला ग हाएवढा जखमे चा व्रण.
…टां याचा खडखडाट… मागे बॅ गवर ठे वून बसले ली ितची छबी… इवला माल
हलवून भर या डो यांनी घे तले ला िनरोप… बाय-बाय…

आिण जा या या आध या रात्रीचे ते खूप-खूप बोलणे ….

माधव, खरं च, अगदी न की वाटतं रे ! पण काय करणार… हो, चार मिहने लागतील
परत यायला. बघ तरी! अगदी न की पत्रं पाठवीन मी. तूही पाठवली पािहजे स हं .
मग ग यात पडले ले चांद याचे हात, ओठांना लागले ला नोचा ते लकट सु वास आिण
ित या चे ह यावरला बदलले ला भाव. चु ं बन घे त यावर ित या चे ह यावर काही िनराळे
भाव ये त. डोळे काही वे गळे च होत आिण मग ‘ऊंहुं’ असा अ प ट, क ह यासारखा
हुंकार दे ऊन ती दृ टी खाली वळवी, आपले डोके या या छातीवर टे की.

पु हा याने उशा कु कर या, खालचा ओठ दाताखाली चे पला. अगदी खूप जोराने !

आिण मग तो उठला. सुं दर िनळे ले टर-पॅ ड आिण पे न घे ऊन टे बलापाशी बसला. ितला
आप या या सा या ओढाताणीचे तो अगदी म त असे पत्र िलिहणार होता. इतके लांब,
इतके सुं दर की, ितने याची पटापट चु ं बने यावीत. ते घडी क न ग यापाशी,
लाऊजम ये खोचून ठे वायला हवे .
हल या हाताने ले टर-पॅ ड उघडले आिण सुं दर ितर या अ रात सु वात केली–
‘िप्रय कुसु म’
ती दोन अ रे िलहन ू झा यावर तो थांबला आिण पाह ू लागला.
अ र काही िततकेसे चां गले आले न हते . ‘िप्रय’ या मानाने ‘कुसु म’ अगदीच लहान
वाटत होते ; आिण चार जणांसारखी ही ठरावीक सु वात काय कामाची? यापे ा काही
वे गळे पािहजे होते . अिधक सुं दर, अिधक भावना मक, का यपूण!
याने तो कागद फाडला आिण चोळामोळा क न खाली टाकला.
‘कशी सु वात करावी? ‘लाडके’, ‘िप्रय’ की ‘डािलं ग’ का ‘िडयर कुसु म’? छे :! हे
काही नवीन नाही! मग काय? पे नची ि लप दाताने चावत तो िवचार क लागला.
िकतीतरी आकषक सु वाती या या मनात घोळू न गे या – ‘मा या राजा’,
‘िप्रयदिशनी’, ‘मािननी’, ‘मा या फुला’ आणखी िकतीतरी! आिण या सा या
ग धळातून बाहे र पडून याने सु वात केली.
‘कुसु म गं ,
‘तू गे यापासून मा या भर या जीवनात एक प्रकारची पोकळी िनमाण झाली आहे .
काहीही न करता कधी-कधी सबं ध िदवस मी आळसट यासारखा पडून घालवतो. खरे च
कुशे , अगदी वे डे केले आहे स तू मला! तु झी िक ी आठवण ये ते हणून सां ग?ू ’
एका दमात एवढे िलहन ू माधव थांबला. आपण का याचे जाणते आहोत असा माधवचा
समज होता. आ ासु ा ‘कुसु म गं ’ यात अपार आतता आिण िज हाळा आपण प्रकट
केला आहे , पोकळीची क पनासु ा बे ह का यमय आहे , असे याचे यालाच वाटले .
आिण आपण चार सामा य माणसांपे ा वे गळे आहोत या जािणवे ने याने मान ताठ केली
आिण चे हरा अिधक गं भीर केला.
पण हे िलिहताना याची स दयाची क पना मात्र दुखावली गे ली होती. सु वातीला
अ र अगदी सरळ, बारीक आिण वळणदार होते , पण लगे च पु ढे याचा डौल पार लोपून
ते अगदी घाईघाईने काढ यासारखे ओबडधोबड आिण एका बाजूला कलले होते .
माधवला ते अगदी पसं त पडले नाही, पण ते वढ ावर सोडून याने खाली सही मारली.
‘– माधव कुलकणी.’
‘क’ आिण ‘णी’ एकमे काला बे मालूम जोडली गे ली होती आिण ‘णी’चा रफार तर
अगदी म तच!
या सहीखाली एक वळसे बाज रे घ आिण ित याखाली दोन लहान िटं बे . यानं तर
पोकळी आिण मग िठकिठकाणी ‘कुसु म गं ’, ‘कुशे ’, ‘कुसडे ’, ‘शांत सागरी कशास
उठवलींस वादळ?’… माधव… दरू तु यापासून मी’
 नोटपे पर भरला.
मग पाठीमाग या बाजूला एक िवव त्र त्रीचे सं पण ू िचत्र, ितचे गोल अवयव
पु न:पु हा िगरवून अिधक ठळक. अिधक मोठे .
शी:! काय हे !
माधवला आपण अगदी रां गडे , असं कृत झालो आहोत असे वाटले . ितरके,
एकमे काला छे दन ू जाणारे दोन सणसर काट याने या िचत्रावर मारले आिण चोळामोळा
क न ते बाहे र िभरकावले .

‘अरे माधव, पाणी तापलं य, अं घोळ क न घे !’ आतून पु हा बोबडा आवाज आला.

िन कारण कटकट!
ितरसट या चे ह याने तो आत गे ला. एक अ रही न बोलता याने बं बातले पाणी
बादलीत सोडले , केसाला ते ल चोपडले आिण पा याचे तांबे भराभर अं गावर ओतून घे तले .
‘इतके चम कािरक िदवस असतात हे पावसा यातले ! हं :! शहा याने पावसा यात इथे
राह ू नये . सारखी आपली पावसाची कंटाळवाणी िझमिझम आिण र यावर िचकिचक.
अगदी िच कार!’
अं घोळ सं पली.
हातारी चु लीपु ढे टु खु टु करत होती.
आरशासमोर उभे राहन ू याने वाढले ले केस साफसूफ क न उलटे िफरिवले , कपडे
घातले .
‘शटची कॉलर घाण झाली आहे आिण पँ टचे गु डघे पु ढे आले आहे त. गरम कोटाचे एक
बटण तु टले आहे . असू दे ! कोण पाहतं य?’
कोटा या कॉलरवरची धूळ झटकीत तो वयं पाकघरात गे ला आिण कपाळाला आठ ा
घालून याने िवचारले , “भाजी आणायची असे लच!”
ितने नु सता हुंकार िदला. कारण माधवला अलीकडे अशी लहर वरचे वर ये त असे , हे
ितला माहीत होते . या लहरीत याला काही बोल याची सोय नसे . काहीही बोलले , तरी
तो िठशीिठशी पाठी लागे आिण हातारी आचारी का िबचारी होऊन जाई. ितला वाटे ,
‘आपण अिशि त, जु या काळचे माणूस. तो आता हुशार झालाय. इं गर् जी िशकलाय.
आप या खु या आईशी बोलणे याला आवडत नाही.’ ितला वाईट वाटे , पण ती सारे
िगळू न बसे . माधवचे रागीट, ितरसट श द मु काट ाने ऐकू न घे ई.
माधव िपशवी आिण छत्री घे ऊन बाहे र पडला आिण ने हमीप्रमाणे याला आपण
आईशी तु सडे पणाने बोललो याचा प चा ाप झाला, पण तो ित यापाशी य त कसा
करावा हे याला कळले नाही.
र यावर िठकिठकाणी पातळ िचखलाची डबकी साचली होती. माधवचे च पल राड
झाले . पँ टवर िचखल उडाला.
‘उडू दे ! कुठं व छ आहे घाण हायला? या र याव न कुसु म शाळे ला जायची.
ितची चाल याची प त काही वे गळीच, पण आकषक!

‘…तुझी चाल तुक तो याची

 डागते जवाला रानमोराची…’

समो न एक मु लगी आली. सुं दर चे ह याची, आकषक बां याची. या िचताड

र याव न छत्री आिण पु तके सां भाळीत आिण पातळ घाण होऊ नये हणून काळजी
घे त असताना ितची कोण त्रेधा होत होती!
माधवने ितला राजरोस याहाळले !
‘म त आहे , नाही? पण आपली कुसु मही काही वाईट नाही. आता ती एवढा
नट् टापट् टा करीत नाही एवढे च, पण ती िदसते मोहक; पण असे अिभलाषे ने दुस या
मु लीकडे पाहावे का? कुसु मशी द्रोह आहे हा! पण हे वाभािवक आहे . कुसु म काही
एखादा म त पोरगा िदसला, तर डोळे िमटू न जात नसे ल पु या या र याव न!’
हे िवचार मनात चालू असतानाच याचे मन भु रकन उडाले आिण पु याला गे ले.

िटळक रोडव न चटचट चपला वाजवीत कुसु म चालली होती. ित या हातात

एवढीशी पस होती आिण ितने पांढरे पातळ ने सले होते . बाजूने जाणारा एक त ण पोरगा
ित याकडे वळू न पाहन
ू हसला आिण या यावर ितने एक जळजळीत कटा फेकला.

माधव खु शीत ये ऊन वत:शीच हसला आिण आपले ते हसणे कुणा या दृ टीला पडले
की काय या शं केने कावराबावरा झाला आिण याचा चे हरा ओशाळ यासारखा िदसू
लागला. आिण मग चे हरा अगदी गं भीर क न आिण मान ताठ ठे वून तो चालू लागला.
डा या हाताला छत्री अडकवायलाही तो िवसरला नाही. या सा या सामा य जगाहन ू
आपण खूप वे गळे आहोत, र याने जातानासु ा आपण आप याच तं दर् ीत असतो, असा
अिभनय करणे याला फार आवडे .
समो न बा या गोगटे आला. बे ट ाने म त वु लन सूट चढिवला होता आिण केस
अगदी फ कड वळिवले होते .
माधव मनात हणाला, ‘ने हमी ले काचा पोरीं या पाठीमागे असतो.’
“हॅ लो, कुलकणी!” बा या ओरडला.
“हॅ लो गोगटे , कसं काय?”
माधव खोटे हसून हणाला. खरे तर बा या गोगटे या सूटपु ढे याला आप या
घाणे रड ा कपड ांची शरम वाटत होती.
“आराम! काय यार, िदसत नाहीस कुठं ?”
“अरे बाबा, तु यासारखा मी काही जहागीरदारपु त्र नाही. उ ोग आहे त
पोटापा याचे !”
“ ा थापा! आणखीन काय? पद्माचं नवीन िप चर पािहलं का?”
“िप चर ऑफ डोिरन ग्रे?”
“म त आहे हं ! डू सी!”
“होय? वा:! मग अव य पािहलं पािहजे !”
पु हा खोटे औ सु य. खोटी आ था.
आिण “अ छा! भे टू पु हा!” असे हणून एखा ा हीरोगत बा या गोगटे पु ढे गे ला.
 माधव वत:वर खूप िचडला. आिण घाईघाईने चालू लागला.
“काय माधव?”
सु धाकर जोशी पु ढून आला. याचे कपडे मळके होते आिण दाढी वाढली होती.
माधवला बरे वाटले . तो त्रािसक आवाजात हणाला, “काय बु वा हे पावसा याचे
िदवस! अरे , मिहना-मिहना कपडे वाळत नाहीत परटाकडून! छे :! या दृ टीने को हापूर
अगदी नालायक आहे !”
सु धाकरने कसे सेच हसून आप या मळ या कपड ांकडे पािहले आिण पडले या
आवाजात तो हणाला, “होय बु वा!”
माधवची चया एकदम टवटवीत झाली.
“जाऊ दे रे , कपड ांची काळजी यावी बा या गोगट ानं ! आप याला काय
पोरीं या पाठीमागे थोडं च िहं डायचं आहे ?”
आिण हे बोलून झा यावर सु धाकर या हातावर टाळी मा न माधव मोठ ांदा हसला.
सु धाकर जोशीही हसला.
सु धाकर जोशी पु ढे गे ला आिण माधवला वाटले की, आपण काहीतरी गाढवासारखे
बोललो. आप या मळ या कपड ांकडे ये णारे -जाणारे पाहत आहे त असे वाटू न तो अगदी
शरिमं दा झाला. याने गं भीरपणाने भाजी खरे दी केली. र यात इकडे ितकडे न पाहता तो
घरी आला. भाजीची िपशवी आईपु ढे टाकू न पु हा कॉटवर पडला. िमट या डो यांसमोर
तु ट या िफ मची भडोळी उलगडत जात होती. िनरिनराळे प्रसं ग, िनरिनराळे सं वाद!

दुपार झाली.
एक अ रही न बोलता माधव आईने वाढले या पानावर बसला आिण घाईघाईने
याने जे वण उरकले . कसले से एक पु तक छातीवर ठे वून तो पु हा लोळू लागला.
आषाढातले आभाळ भरभ न आले होते . पावसाची कंटाळवाणी िझमिझम अ याहत
चालू होती. मधूनच एखा ा वे ळी वारा भरारे , जोराची झड ये ई, प यावर तडतडाट होई,
िखड यांची दारे आपटत. वयं पाकघरात हातारी आवराआवर, झाकपाक करीत होती.
भांड ांचा आवाज ये त होता.
माधवचे डोळे िमटले !
व नां या घोळ यातून बाहे र पडून माधवला जाग आली. डोळे िकलिकले क न
याने जां भई िदली आिण एका बाजूवर वळू न तो आठवू लागला की, आपणाला व न
काय पडले होते ?
काही न की आठवत न हते . सारे अं धक ू , पु सट, धु यात या आकृतीसारखे ! बराच वे ळ
आठव यावर माधवला एकदम वाटले की….
व नात कुसु म आली होती. ती खूप लठ् ठ झाली होती आिण ित या अं गावर िचखल
उडाला होता. ती आली. आपण कॉटवर पडलो होतो. ितने इं गर् जी िचत्रपटात असते ,
तसे याचे चु ं बन घे तले आिण ते बा या गोगट ाने उघड ा िखडकीतून पािहले .
आिण तो ओरडला, “हॅ लो कुलकणी, एवढे तयार झाला असाल असं वाटलं न हतं !”
ते हा माधवला खूप राग आला होता. आिण यानं तर काही आठवत न हते .
 याला वाटले की, आता उठावे . पण याचे अं ग एवढे िशणून, गळू न गे ले होते की,
उठ याची तीव्र इ छा असूनही याला उठता ये त न हते . याचे मन हणत होते , कुशे ,
कधी ये णार तू? कधी भे टणार तू?
पोकळी वाढतच होती.
तो उठला आिण त ड धु ऊन बाहे र आला. व छ ताजे ऊन पडले होते . र याव न
माणसांची रहदारी चालली होती. केस सारखे क न आिण कपडे क न तो बाहे र पडला
आिण िहं डू लागला.
महा ार, गु जरी, भाऊिसं गजी र ता, िव सन र ता, पद्मा टॉकीज… आिण पु ढे …
आिण पु ढे …
सूय मावळला. सं याकाळ झाली. तरी माधव कुलकणी िनहतु कपणे िफरतच होता.
खाली मान घालून र यामागून र ते िफरत होता.
आठ वाज यावर तो घरी आला आिण कोट काढून कॉटवर फेकू न याने िवचारले ,
“जे वायचं झालं य का आई?”
“नाही रे अजून. आता करते बघ!”
“वाटलं च होतं मला. कधी होत असतं वे ळेवर?”
असे िचडखोरपणे पु टपु टत तो आत आला आिण आईने गु ं डाळू न ठे वले ली गादी
कॉटवर पु हा उलगडून लोळू लागला.
तास-दीड तास झाला.
“माधव!”
“अरे , माधव!”
“ऊठ रे बाबा, पानं घे तलीत जे वायला.”
आपणाला कोणीतरी हाका मारते य, अशी अ प ट जाणीव माधवला झाली.
हातारी ये ऊन या यानजीक बसली, ते हा तो भानावर आला.
“माधव, रागावलास का मा यावर जे वायला उशीर झाला हणून? होत नाही रे आता
मा या हातारी यानं . सां धे ठणकतात, हातपाय भ न ये तात.”
आिण आपला जीण खडबडीत हात ितने माधव या त डाव न, पाठीव न िफरवला.
माधव या पोटात एकदम खड्डा पडला. घसा दाट यासारखा झाला. आई या
मांडीवर डोके घु समडीत तो हणाला, “नाही गं आई, अगदी तु या ग याशपथ नाही.
पण मला बरं नाही वाटत आज. डोकं दुखतं य.”
“अरे , मग सां गायचं नाही का? थांब हं , मी सुं ठ घालते मा या बाबा या कपाळावर!”
माधवचे त ड कुरवाळू न हातारी आत गे ली आिण सुं ठ उगाळू लागली. ती उगाळता-
उगाळता हणत होती, “गारठा पडलाय चम कािरक. रात्री नीट पांघ ण यायचं नाही,
डो यावरनं अं घोळ झा यावर नीट िझप या पु साय या नाहीत!”
माधवचे मन ओरडून याला हणत होते , ‘खोटे , खोट! मु ळीच डोके दुखत नाही तु झे !’
 ७

आषाढातले आभाळ भरभ न आले आहे . कुठे तळहाताएवढी जागासु ा मोकळी

नाही. गे ले आठ-दहा िदवस पावसाची िरपिरप चालू आहे . रात्री या पावसाने र यावर
पातळ राड झाली आहे . दुपारचा एक-दीड वाजला आहे . तरी हवे त गारठा आहे .
या राडीने या या चपला माख या आहे त. बु ळबु ळीत झा यामु ळे या
तळ याखालून वारं वार िनसरत आहे त. याचे केस वाढले ले आिण कोरडे आहे त. हनु वटीवर
दाढीचे क ब आहे त. चे ह यावर पु टकु यांची गदी झाली आहे . अं गावर एक धु वट शट-
ले हंगा आहे . िवरळ रहदारी या या र याव न खांदे वाकवून चालताना तो एखा ा
बे वारशी भु केकंगाल गाढवासारखा दीनवाणा िदसतो आहे .
याने पाऊल उचलून टाकताच या पातळ राडीत याचा पचपच असा आवाज होतो
आिण उडाले या िजं तोड ांनी ले हं याची मागली बाजू का या-करड ा डागांनी भरते .
तासा-दीड तासापूवी ‘पु णे करा’ या खानावळीत ‘िमलो’ची भाकरी आिण मु या या
फोडी टाकले ली आमटी हे प्रमु ख िज नस असले ले जे वण तो पोटभर जे वला आहे आिण
मॅ ने जर या टे बलावरील डब यातून घे तले ली मूठभर बडीशे प याने सावकाश चघळली
आहे . यानं तर यापारी मोफत वाचनालयात या बाकड ावर घस न बसून टे बलाखाली
तणावले या कधी डा या, तर कधी उज या पायाचे पं जे हलवीत, चु रगळले ली वृ पत्रे
याने चाळली आहे त. जातीय दं या या बात या समग्र वाच या आहे त. पु तक-
परी णे वाचली आहे त. पालथा पं जा ओठां वर ध न िमट या डो यांनी चारदोन जां भया
िद या आहे त. बस या-बस याच डुलकी घे तली आहे आिण मग आळसटले या शरीराने
तो बाहे र पडला आहे .
तो अं डरग्रॅ यु एट आहे . त ण आहे . रे शिनं ग ऑिफसम ये कारकू न आहे . आई-बापाची
पाखर नाहीशी झाले ली तीन धाकटी भावं डे नािशकला असले या या या मोठ ा
बिहणीकडे आहे त. यां या खचासाठी लागणारे पै से याला प्र ये क मिह याला आप या
पगारातून पाठवावे लागतात.
आज रिववार आहे , सु ट्टी आहे . हा सु ट्टीचा िदवस िमत्रमं डळींकडे ग पागो टी
करीत काढायचा याचा मानस आहे . कॉले जम ये असताना तो प्रिस होता. याला
वाङ्मयाची आवड होती. तो किवताही िलहीत असे . या वे ळी याचा िमत्रपिरवार खूप
मोठा होता. आता तो अ यं त कमी आहे . कारण आप या प्रेमभं गाची तपशीलवार
हिककत दुस यांना सां गावी आिण ती यांनी आ थे वाईकपणे ऐकू न यावी, असे याला
ने हमी वाटते आिण यामु ळे या या पु कळशा िमत्रां या मनात या यािवषयी
ितटकारा िनमाण झाला आहे . ते याचा उ ले ख ने हमी अिध े पाची भाषा वाप न
करतात.
कोण हणतो, “फाजील भावनाप्रधान आहे झाले ! उगीच एका पोरीपायी सारे आयु य
बरबाद केले याने . एक गे ली हणून काय झाले ? जगात लाखो पोरी आहे त! शीर सलामत
तो पगड ा पचीस!”
कोण हणतो, “काही नाही हो! कसले प्रेम िन कसले काय! हात दाबणे , चु ं बणे ,
आिलं गने यापु ढे पाऊल पडाय या आतच ितचे ल न झाले दुस याशी. वै षियक
अतृ तते मुळे झाले य हे सगळे .”
थोडे से शहाणपण आिण पु कळशी विशले बाजी यामु ळे कुठ याशा िसने माकंपनीत
ित यम िद दशक झाले ला याचा एक िमत्र याचे नाव िनघताच चे हरा अगदी सु तकी
करतो आिण ददभ या आवाजात हणतो, “च्! वाया गे ला िबचारा! मी याला पु कळदा
सां गन
ू पािहले की, ‘अरे , िनदान बॉय हणून का होईना, एखा ा िफ मकंपनीत लाग.
दुसरीकडे कुठे ही तु या बु ीचे चीज होणार नाही. आता माझे च पाहा ना….’ ” वगै रे.
कुणी-कुणी ‘चम कािरक वभावामु ळे वाटोळे क न घे तले याने !’ एवढे च बोलून ग प
बसतात. एखादादुसरा कोरडी सहानु भत ू ी दाखवतो, पण शाि दक सहानु भतू ीने भु केने
वखवखले या माणसाला ढे कर ये त नाही!

एका अ यावत बां धणी या घरासमोर तो थांबतो. हे घर या या एका िमत्राचे आहे .

तो एका मािसकाचा उपसं पादक आहे . थोड ाच िदवसांपव ू ी याचा एक सु िशि त िन सुं दर
त णीशी प्रेमिववाह झाला आहे .
बं द दारावर तो टकटक आवाज करतो.
आत हालचाल िदसत नाही.
तो हळू च दार ढकलतो. ते उघडले जाते . आत ये ऊन तो ते पु हा सावकाश लावून
घे तो.
खु या जां भया दे त आहे त. टे बलावर काही मािसका-सा तािहकांचे अं क आहे त.
घड ाळ िटकिटकते आहे . िभं तीवर टां गले ले दुसरे फोटो ती िटकिटक ऐकत आहे त.
या शांतते ने दबून तो आजूबाजूला पाहतो आिण सलगी या वरात हलकेच हाक
मारतो, “माधवराव, अहो माधवराव!”
आत पावलांचा आवाज होतो. दारावरला िनळा पडदा सरकतो आिण सु धाताई बाहे र
ये तात.
“ओहो! तु ही का? बसा नं !” कृित्रम हसत आिण मान वे ळावीत या हणतात आिण
कमरे त वाकू न, एक हात खु ची या पाठीवर टे कू न उ या राहतात. असे उभे राहणे
आप याला शोभून िदसते हे यांना माहीत आहे .
केसाव न हात िफरवीत या पु हा हणतात, “काय, ठीक आहे ना?”
समाजात या उ च श्रेणीतील लोकां शी आपले िमत्र वाचे सं बंध असावे त आिण
त ण ि त्रयां शी तास तास सलगीने बोलत राहावे याला भु केले ले याचे मन आनं दाने
कलकल क न चोच उघडते .
“ठीक आहे . आज सु ट्टी आहे . हटले , माधवरावांकडे यावे आिण
का यशा त्रिवनोदात काही वे ळ घालवावा. यांनी काय नवीन िलिहले य ते पाहावे .
स य सृ टीतील धूळ िवसरायला सािह यचचा हे एक साधन आहे !”
हे बोलत असतानाच या या यानात ये ते की, सु धाताइं ची दृ टी आप या िचखलाने
भरले या पायावर िफरली. यां या सुं दर चे ह यावर नापसं तीची छटा उमटली आिण ती
यांनी मोठ ा प्रय नाने पु सून टाकली.
सं कोचून तो चु ळबु ळ करतो.
“अ सं होय? आताच झोप लागलीये यांना. रात्री नाटकाला गे लो होतो. जागरण
झालं .”
यावर काय बोलावे हे न सु चन ू तो टे बलावरचे एक मािसक उचलून घे तो आिण
चाळतो.
सु धाताई एकदा-दोनदा पोज बदलतात.
चार-सहा िमिनटे अगदी शांतते ने जातात. आिण मग या नस या माणसा या
उपि थतीने अ व थ झाले या सु धाताई, ‘बसा हं , आले .’ हणून आत जातात.
याचे मन िनराशे ने िचविचवाट करते आिण पं ख फडफडवते .
घड ाळाची िटकिटक चालू असते .
तो ि थर नजरे ने िन या पड ाकडे पाहतो. आिण मग पु हा एकवार हस या
फोटोव न िभरिभ न याची नजर मािसकातील िचत्रां व न आिण मजकुराव न िफ
लागते . िटक… िटक… िटक…
पाच िमिनटे , दहा िमिनटे , पं धरा िमिनटे . िटक िटक िटक िटक…
‘आले हं ’ हणून आत गे ले या सु धाताई आिण आ ाच झोप लागले ले माधवराव
कुणीच याची दखल घे त नाही.
ती उपे ा याला जाणवते आिण याचा चे हरा अिधक दीनवाणा होतो. मािसक
टे बलावर टाकू न तो उठतो आिण पडले या आवाजात हणतो, “बराय. मग मी चलतो.”
पु हा पावले वाजतात. िनळा पडदा हलतो. बाहे र आले या सु धाताई
हणतात,“जाता? ये त जा मधूनमधून.”
याला वाटते , ‘हे सगळे खोटे आहे .’
आिण याच वे ळी यांना वाटते , ‘मी आपलं यवहार हणून हटलं हो! नाही तर खरं च
वाटायचं याला!’
कसे तरी हसून तो मान हलवतो आिण बाहे र पडतो.
तो गे यानं तर सु धाताई मघाशी नु सते पु ढे केले या दाराला आतून कडी घालून घे तात
आिण आत जातात.
शयनगृ हात कॉटवर लोळत असले ले माधवराव यां या ये याने खु लतात आिण
िकंिचत अलीकडे सरतात.

राड र याव न खांदे वाकवून तो परत चालला आहे . बु ळबु ळीत चपला
तळ याखालून िनसरत आहे त. ले हं या या माग या बाजूला काळे -करडे डाग पडत
आहे त.
 र याने तु रळक ये -जा चालू आहे .
समो न एक त ण ये तो आहे . या या पायातले बूट राडीने माखले आहे त. आप या
शु भर् पँ टीची टोके दो ही हातांनी उचलून ध न तो एक-एक पाऊल काळजीपूवक,
हलकेच टाकतो आहे . या या कपाळावर आठ ा आहे त. र यावर या राडीमु ळे तो
भयं कर िचडला आहे .
बाजूने एक मु लगी जाते .
तो िचडले ला त ण मान वळवून ित याकडे पाहतो; पण तसे जा त वे ळ पाह यात
धोका आहे आिण राडी या डब यात पाय पडून पँ ट खराब होईल, हे लगे च यानात
ये ऊन तो पु हा समोर पाहतो.
ती मु लगी पाठमोरी चालली आहे . गोल ने सले ले आपले पांढरे शु भर् पातळ ितने
िकंिचत वर उचलून धरले आहे . ितचे गोरे -गोरे पाय िदसत आहे त. पाठीवर सोडले या दोन
वे यांना ितने लालभडक िफती बां ध या आहे त. शे ण, गवता या काड ा, कागदाचे कपटे
आिण काहीबाही िमसळले ली र यावरची राड, बाजू या हॉटे लातून तळले जाणारे
पदाथ, कुठ याशा धु राड ातून िनघून चौफेर पसरले ला धूर या सवांचे वास एकमे कांत
िमसळले आहे त. तरीही यातून या मु ली या िपव या चा या या वे णीचा आिण ितने
वापरले या प्रसाधनांचा सू म गं ध याला जाणवतो आहे .
तो चालतो आहे , ती पाठमोरी पौिणमा याहाळतो आहे . आकाशात तसूतसूवर
चांद या आहे त. ‘काय उपयोग? हाती लागणे अश य!’
या या बाजूने पु ढे गे ले या त णाकडे पाहन
ू तो हाक मारतो, “शु क, शु क, काळे .”
काळे मागे वळू न पाहतो आिण थांबतो. िकंिचत हसतो आिण यवि थत भां ग
पाडले या आप या केसाव न हलकेच हात िफरवून हणतो, “अरे वा, याम! फार
िदवसांनी गाठ पडली यार!”
हा काळे ही याम या जु या िमत्रपिरवारापै की एक आहे . तो िकंिचत ले खक आिण
व ता आहे . आपण ना. सी. फडके आहोत अशी याची खात्री आहे . याचे बहुते क
हावभाव आिण बोलणे कृित्रम वाटते . यासपीठाव न बोल यासारखा तो ने हमी बोलत
असतो!
दर यान मधील अं तर तोडून याम या या नजीक ये तो आिण ते दोघे ही चालू
लागतात.
“होय बु वा, तु ही लोक बडे ! आपणहन ू आ हा गिरबाकडे का याल?”
हे बोलून याम या याकडे पाहतो. आपण याला चां गला टोमणा मारला, याचा
थोडासा आनं द याला झाला आहे .
“अरे , हे काय बोलणं झालं ? असं काही बोललास हणजे मा या दयाला अपार
यातना होतात. वाटतं ….”
“काय रे , या िनमला दे शपांडेनं ल न केलं हणे !”
“काही मािहती नाही बु वा!”
आप या प्रेमभं गाची तपशीलवार हिककत दुस यांना सां गावी आिण यांनी ती
आ थे वाईकपणे ऐकू न यावी, अशी यामची ने हमी अपे ा असते याची जाणीव होऊन
काळे चा चे हरा बदलतो.
“बाकी ती िदसायला म त होती हं ! ितचे डोळे पािहले की, मला हमे शा आम या
िप्रये ची आठवण हायची. ितचे ही डोळे असे च….”
काळे भलताच अ व थ होतो. यामचे हे पु राण याने अने कदा ऐकले आहे . ते पु हा
ऐकणे नको हणून तो म ये च हणतो, “च्. या पावसाचा कंटाळा आला आता!” आिण
मान वाकडी क न तो वर आभाळाकडे पाहतो.
“आभाळ भरलं आहे खरं , पण आज बहुते क पाऊस पडणार नाही. वारा सु टला आहे , तो
लवकरच हे आभाळ हटवून लावील आिण व छ ऊन पडे ल.”
“छे रे , असं नु सतं वाटतं य तु ला. आ ा बारीक िझमिझम सु होईल आिण ती
सं याकाळपयं त सं पणार नाही. या चम कािरक हवे त बाहे र पडणं अगदी िजवावर ये तं.”
“हो, तर काय सां गत होतो मी मघाशी – तीसु ा….”
“काय रे , ह ली काय िलिहतोस की नाही?”
“काही नाही. मा यातला मीपणाच सं पलाय सगळा. मग कुठलं का य िन कुठलं काय!
जीवनात कला आिण वा तवात का य िनमाण कर या या आटाआटी फुकट. कला आिण
जीवन, का य आिण वा तव यांची के हाच फारकत झाली आहे . कले ची अन् जीवनाची
पातळी िनराळी, का य आिण वा तव छे द िनराळे . माझं वत:चं च उदाहरण घे ऊन
सां गायचं , तर काही ण आप या जीवनात कले चं प्रितिबं ब पड याचा भास आपणाला
होतो. केवळ भास!”
“अ छा! मला जरा इकडे जायचं आहे . भे टू पु हा.” असे हणून काळे डावीकडे वळू न
चालू लागले .

आता याम कुठे ही जाणार नाही. तो आप या खोलीवर जाणार आहे . याला वे दना
झा या आहे त. आपणाशी सारे असे तु टू न का वागतात हे याला माहीत आहे . तरीसु ा
याला या वे दना होतात, आिण या अगदी अस झा या हणजे आपण मरावे असे
याला वाटते . आ मह या कर याइतपत धै य या या अं गी नाही हणून
हाटिडसीझसार या एखा ा सुं दर रोगाने आपण मरावे आिण या जीवनकथे चा अं त
अगदी क णा पद हावा असे याला वाटते .
बराच वे ळ चाल यानं तर तो या या राहाय या िठकाणी ये तो. हे िठकाण हणजे एका
कंजूष हाता याचा जु नापु राणा वाडा आहे . आिण या िठकाणी अने क दिरद्री कुटु ं बे
राहतात.
भ यामोठ ा चौकटीचा उं बरा ओलांडून तो आत िशरतो.
मध या मोठ ा अं गणात पावसाचे पाणी साचले आहे . या या कडे कडे ने िहरवे गार
गवतही उगवले आहे . बाजूला असले या नळाखाली भांडी घासताना दडले ले
भातभाकरीचे कण एक मरतु कडे कुत्रे शे पट ू माग या दोन पायात खे चन
ू शोधते आहे .
नळावर बसले ला कावळा वाकडी मान क न या याकडे पाहतो आहे आिण ओरडतो
आहे .
कुलकणी मा तर दारासमोर आरामखु ची टाकू न तीत पडले आहे त. हातात जळती िबडी
आहे . यांनी अं गात नु सता गं जीफ् रॉक घातला आहे आिण धोतराचा सोगा आप या
खां ावर टाकला आहे . यांचे िकडिमडीत, काळे आिण रडवे पोर उं बरठ ावर फुट या
बशीचे तु कडे ओळीने मांडते आहे .
दुस या खोलीतला िव ाथी टे बलाशी बसून कसले से पु तक वाचतो आहे . याने
दो ही हातांचे मु टके गालावर टे कले आहे त. आिण वाचता-वाचता टे बलाखाली असले ले
दो ही गु डघे तो जोरजोराने हलिवतो आहे .
समोर या पडवीत हातारी जानकी आ या पाटावर तांदळ ू िनवडते आहे आिण ितची
फटाकडी नात आप या गु ड याएवढ ा बिहणीशी काचाकवड ा खे ळते आहे . यामला
पाहताच ितचा चे हरा एकदम बदलतो आिण खोट ा रागाने वाजवीपे ा फाजील मोठ ा
आवाजात ती हणते , “हे गं काय सु शे? मी का आता लहान आहे तु याशी खे ळायला?
मला अलिजब्रा सोडवायचा आहे .”
तो आप या खोलीचे कुलूप काढून दार उघडतो. ओ या झाले या िभं तींचा, पु तकांचा
कुबट दप ये तो आिण या या नाकपु ड ांची सू म हालचाल होते .
ओलीने थबथबले या िभं ती, कॅलडर, खु ं टीला अडकिवले ला, काच काळी झाले ला
कंदील, आड या बां धले या दोरीवर ल बकळणारे मळकट कपडे , कोनाड ात पु तकांची
चवड, कोप यात मोठी ट् रंक, िभं तीला टे कू न ठे वले ली गादीची वळकटी, खाली
अं थरले ली, िवटले ली आिण सु ते िनघाले ली सतरं जी, तां या, भांडे, बादली, केरसु णी…
सटर िन फटर.
कुलूपिक ली कोनाड ात टाकू न तो दार ओढून घे तो आिण या सतरं जीवर पडतो.
वर या आढ ाला को यांनी िठकिठकाणी जाळी िवणली आहे त. जळमटे ल बत
आहे त.
दो ही हातांचे पं जे एकमे कांत गु ं फून तो डो याखाली घे तो, पायाची एकमे कां वर ितढी
घालतो आिण कुठे तरी पाहत राहतो. तो असा शांत पडला आहे , तरी या या मनातला
सं ाप्रवाह अखं ड चालला आहे . यात कोणकोण या गो टी आहे त हे सं गतीने समजणे
दुरापा त आहे . यांची यादी अवाढ य आहे . अमयाद आहे .

कॉले ज… सभा… सं मेलने … हशा, टा या… दं गाम ती… ती नाचरी पोर…

िहरवळीत पडून घे तले ली एकमे कांची चु ं बने … डहाळीवर छाती फुगवून एकमे कां लगत
बसले या कबु तरा या जोड यागत िदसणारे व … िनतळ अं गकांती… बोलताना जीभ
दातांना तु ट यामु ळे होणारे िनसरडे उ चार… िसने मा… िफरणे … गोड हसणे … लाजरी
सं भाषणे … गिहरे कटा … धीट जवळीक.
र तदाबा या आजाराने अं थ णाशी िखळले ले वडील… तडफड… असहायते ने
यां या डो यातून ओघळणारी आसवे … उशाशी रात्रंिदन बसून रािहले ली का यमूती
आई… औषधा या बाट या… यांचा वास… चोखून थुं कले या मोसं यां या फोडी…
एिनमा पॉट… बे ड पॅ न… सिपना टॅ बले ट्स… बे िरन… अॅ डॉि बन…
विडलांचे मृ त शरीर… दु:ख… आसवे … हुंदके… आक् रोश… आईचे पांढरे कपाळ…
दु:ख… दािरद्य… हाल… आईचा मृ यु … भडकले ली िचता… फुटले या कवटीचा
आवाज… उघडीनागडी भावं डे… यांचे रडवे चे हरे आिण भु केने पाठीला लागले ली
पोटे … पे टले ली शे गडी… भाताचा मं द गं ध… भांडी घासताना हाताला िचकटले ली
काळी राख…
रे शिनं ग ऑिफस… चकचकीत टे बलावर िशधापत्रांचे ढीग… कुटु ं बप्रमु खाचे नाव…
कुटु ं बातील इतर माणसे … रे शनह … क् रमांक ४५६५… ४६४५… ७७७ … सं तू
तु काराम माळी… बायजा तु काराम माळी… वॉड ए… वॉड सी…
तो हलकेच उठतो आिण या जाड ट् रंकेपाशी जाऊन ती उघडतो. ब्राऊन पे परम ये
गु ं डाळले ले काही कागद बाहे र काढतो.
यात िनळी पािकटे आहे त. सु गंिधत नोटपे पस आहे त. यां यावर िलिहले या ितर या
अ रा या ओळींतन ू तांबड ालाल मिदरे चे ओघ आहे त. यात चु रगळू न वाळू न गे लेली
फुले आहे त. पांढरा गु लाब, केवड ाची पाने , िपवळा चाफा. यात काही जु या डाय या
आहे त. यातील एकीत एक लहानसा फोटो आहे . वरचे वर हाताळ यामु ळे तो डागाळला
आहे . तो एका मदालसे चा फोटो आहे . ितचे डोळे धुं द आहे त. ओठ रसरशीत आहे त.
यातून ओसं डणारे हसू जीवघे णे आहे .
तो या फोटोकडे पाहतो. तो पु हा तो फोटो उलटू न पाहतो. पाठीमाग या बाजूस
सुं दर ितरपी अ रे आहे त :

“– किवतेकडू न कवीस,
मंदा.
ऑग ट, १९४५.”

मग एक एक पत्र काढून तो चाळू लागतो. ती सारी समग्र तो मु ळीच वाचणार नाही.

अधी अधी वाचील आिण ठे वून दे ईल िकंवा जाळू न टाकील, नाहीशी करील.
यानं तर आढ ाकडे नजर लावून तो या सु ते िनघाले या सतरं जीवर पडून राहील.
आप या भं गले या आशांब ल, आप या िवरले या व नांब ल तो पु न: च एकदा
तडफडे ल. आप या क णा पद ि थतीब ल तो पु हा एकवार वत:ची कीव करे ल.
पड या पड या बाजू बदलील. उताणा होईल. पालथा होईल. उठू न बसे ल िन पु हा
याचे असु खी डोळे पा याने टचटचून भरतील.
कदािचत याला झोप लागे ल. कदािचत लागणार नाही. कदािचत याला व ने
पडतील आिण तो झोपे त हसे ल. कदािचत याला व ने पडतील आिण तो झोपे त रडे ल.
हळू हळू दुपारचे तीन वाजतील, चार वाजतील, पाच वाजतील, सहा वाजतील, सात
वाजतील.
या ओ या चार िभं ती या आत अं धार घु से ल आिण तो खोली यापून टाकील.
कोप यात आिण ल ब या कपड ावर बसून रािहले ले डास उठतील आिण गु णगु णू
लागतील. यामु ळे या खोलीचे दािरद्य अिधक वाढे ल. उदासीनता अिधक ं दावे ल.
–आिण तो बाहे र पडे ल.
पि चमे वरले सूया तावे ळचे नयनमनोहर रं ग पु सून काही वे ळ झाला आहे .
रं का यावर सांज उतरली आहे . दरू वरचा प्रासाद, अवतीभोवतीची झाडी सारे काही
काळवं डून गे ले आहे . पा याव न ये णारा ओला वारा अं ग शहारतो आहे . आकाशात
पाको या िगर या मारीत आहे त. कडे या मर याशी लाटा िझ मा खे ळत आहे त. यांची
खळखळ ऐकू ये ते आहे . बे डकांची टवटव आिण िकड ांची िकरिकरही चालू आहे . शहरी
ग गाट दरू रािहला आहे . िफरायला आले ली माणसे ए हाना घरी परतली आहे त. विचत
एखादी काळी आकृती हलताना िदसते आहे . तो अ ापही कठड ावर बसून आहे .
‘सं याकाळ हणजे परािजतांचा काळ. जीवनसं गर् ामांत लढून परािजत झाले ले
आपले असु खी डोळे , फुटकी कपाळे आिण दीनवाणे चे हरे घे ऊन या वे ळीच बाहे र पडतात.
या अं धारातून वाकले या खां ाने चालताना यां या अं गावरील ल तरे , यांची फुटकी
कपाळे आिण दीनवाणे चे हरे कुणा या कुि सत नजरे ला पडत नाहीत, हणून
वटवाघु ळाप्रमाणे ते या अं धा या वे ळी बाहे र पडतात. मी यां यातलाच एक!
‘सा या आशाआकां ा सं प या, जळू न राख झा या. ते प्रीतीचे गाव उद् व त झाले
आहे . आिण केवळ वसाण रािहले आहे .
‘ही ओढाताण आता कुठपयं त सहन करणार? हे रबर कुठवर ताणणार? काय लाज आहे
या िज यात? हे कणाकणाने मरणे आता कुठपयं त चालणार?
‘ते उद् व त झाले ले गाव पु हा कधी पिह या जोमाने नांदेल? या वसाणातून पु हा
कधी प्रासाद उठतील का? या जळले या लते तन ू तांबस
ू िहरवट क ब पु हा कधी
फुटतील का?
‘सव वी असं भा य! हे वसाण असे च शे वटपयं त.

“…वाळल सगळ फुल, उरला तरीपण वास हा

लोपली वनदेवता पण रािहला वनवास हा
पालवी झडली तरी उरल जुन पण पान ह
गाव त उठल तरी उरल अजून वसाण हे”

हातात असले ले ते पु डके तो चाळिवतो.

यात िनळी पािकटे आहे त. सु गंिधत नोटपे पस आहे त. यां यावर िलिहले या ितर या
अ रां या ओळींतन ू तांबड ालाल मिदरे चे ओघ वाहत आहे त. यात चु रगळू न, वाळू न
गे लेली फुले आहे त. पांढरा गु लाब, केवड ाची पाने , िपवळा चाफा. यात काही जु या
डाय या आहे त. यातील एकीत एक लहानसा फोटो आहे . वरचे वर हाताळ यामु ळे तो
डागळला आहे . तो एका मदालसे चा आहे . ितचे डोळे धुं द आहे त. ओठ रसरशीत आहे त.
यातून ओसं डणारे हसू जीवघे णे आहे .
पु ड याची तो चु ं बने घे तो आिण मग िनमा यवत् ते रं का या या िन याका या
जलाशयात टाकतो.
डुबु क असा आवाज होऊन मग सारे शांत होते .
‘आता ते पु डके हळू हळू तळाशी जाईल. या याभोवती मासे गदी करतील. ती सुं दर
अ रे पा याने िफसकटू न जातील. ते नोटपे पस िलबिलबीत होऊन यांचे तु कडे -तु कडे
होतील. तो सुं दर फोटो िभजून जाईल. चार-दोन मा यांनी चोहीकडून ओढाताण केली
हणजे याचे चार तु कडे चोहीकडे होतील. ती वाळली फुले गाळात िमसळू न जातील….’
तो ि थर नजरे ने या जागे कडे पाहतो.
‘या पु ड याप्रमाणे आपण कधी असे च, या जलाशयात….’

“हे जीवन कसल, मरणांची ही माला

मासोळी झटते तोडायास गळाला
दयावर आहे दभ
ु ग
ं ले ली नाव
ण खाली, वरती, णांत आिण तळाला!”

‘होय, असे च आहे जीिवत हे … फुट या नावे पर् माणे !’

 ८

रात्रीचे अकरा वाजून गे ले असावे त. सारे गाव िचडीिचप झाले होते . ग तीसाठी या
जु नाट गाव या अ ं द ग याबो यांतन ू िफरणा या िवठ् ठल पोिलसा या आिण दे या
रामो या या पायताणांचा आवाज केवढातरी मोठा वाटत होता! सा या गावची च कर
सं प यावर िवठ् ठल वे शीत उभा रािहला. खाकी चड्डी या िखशातून ‘तांबडा अं दळकर’
काढून याने पे टवली आिण काडी खाली टाकू न पायताणाखाली िवझवत दे याला
िवचारले , “दे या, रामु शवाड ात ब ी कसली रे ? च ड याचा आवाजही ये तोय.”
“काय परड ा है या जनु ं . जोगतीन आलीया करगनीची. ये ता का ऐकाय?” दे याने
उ र िदले .
िवडीचा एक झुरका मा न िवठ् ठलने हातात या बॅ टरीचा झोत समोर या
वाळवं टातून िफरवला, काखे तली छडी सावरली आिण तो हणाला, “चल बरं , बघू या
तरी!”
गाव या ओढ ा या पलीकडे , आठ-दहा कास यां वर रामु शवाडीची दहा-वीस घरे
होती. ओढ ा या पलीकड या काठावर असले या का याकिभ न करं जाडातून ितथ या
ब ीचा उजे ड िदसत होता. गा याचा आिण च ड याचा आवाजही अ प टपणे कानावर
पडत होता. पु सातली थं डी नु सती बोलत होती. यातून वाळवं टातून वाट. दे याने “काय
गारवा झ बतु या!” असे पु टपु टत अं गावरले ‘नकीचे धोतर’ डो याव न घे ऊन अं गाशी
लपे टले . िवठ् ठलने डो यावरली फर कॅप हाताने खाली दाबून कान झाकू न टाकले .
छडी या शे जारीच बॅ टरीही काखे त मा न उबे साठी दो ही हात चड्डी या िखशात
क बले ; आिण वाळू तु डवत ते चालू लागले .
रामु शवाड ा या एका कडे ला, चं द ू रामु या या घरापासून काही अं तरावर कळक
आिण पासोड ां या साहा याने िनवारा केला होता. आत रॉकेल-ते ला या मोक या
ड यां वर फ या टाकू न उं चवटा केला होता व या यावर य लमा दे वीचा वाटोळा ‘जग’
ठे वला होता. या याभोवती गु ं डाळले ली तांबडीभडक धांदोटी नवीकोर होती आिण
मूती या मागे खोवले ली मोराची िपसे ब ी या प्रकाशात उठू न िदसत होती. पु ढ या
बाजूला ठे वले या ब ीलगत, रोवले या वे ळूपाशी महाराची बिहणा िहरवीगार िचरडी
ने सनू बसली होती. चपचपीत ते ल लावून, मोड पाडून िवं चरले ले ितचे केस चमकत होते
आिण नाकातली चमकी चमकारत होती. शे जारीच च डके हातात घे ऊन बसले या
ढां गु या, नाके या रामाशी ती काही बोलत होती.
या याजवळच एक तु णतु णे वालाही होता.
म ये थोडे पटां गण सोडून रामोशी मं डळी घ गडी पांघ न बसली होती. कुणी
पानतं बाकू खात होते , कुणी िबडी ओढत होते . हसणे बोलणे मारे मजे त चालले होते .
मं डळीं या मागे काही अं तरावर, फार तर तीन-चार वाव, चं द ू रामो याने परड ाला
लावले ली शे रताटी होती. ितची काळीभोर सावली एका बाजूला पडली होती. ितथे कुणी
रं गे या बायका अं ग चो न उ या हो या. ब ीचा घोगरा आवाज दमे क या या
घशासारखा घु मत होता. उघड ा मा यावरला गारठा नाका या शड ाला आिण
काना या पाळीला िवल ण झ बत होता.
शे रताटी या मागून बॅ टरीचा झोत ये ताच सग या मं डळींची मुं डकी ितकडे िफरली.
आपसात कुजबु ज सु झाली.
“कोन है रं ?”
ब ी या ितरपे त िवठ् ठल पोलीस आिण दे या िदसताच काही रामोशी उठू न उभे
रािहले आिण यांनी िवठ् ठलला रामराम केला.
एक वय क रामोशी ओरडला, “अरं ए तु क या, घ गडं हातर होरं हवालदारा नी
बसाय.”
सवां या पु ढे घ गडे अं थरले गे ले.
“अरे कशाला? दहा-पाच िमिनटं उभं राहनू जाऊ आ ही.”
दे शपांड ांचा िवठ् ठल नवखा पोलीस झाला होता. तो अ ाप या गो टीत रं गला
न हता, हणून सं कोच या आवाजात तो हणाला आिण याने शे जारी उ या रािहले या
दे या रखवालदाराकडे पािहले .
“मं डळी हन यात तर बसा की, हवालदारसाब. दोन लाव या ऐकू न जाऊ.”
दे याने या या मनातला सं कोच जाणूनसु ा उ र िदले , कारण लाव याची मजा
सोडून पु हा तं गड ा तोडत गावात जाऊन ग त घालायला आता याचे मन राजी
न हते .
अखे र िवठ् ठल बसला आिण धीटपणाने याने ब ीलगत बसले या बिहणाकडे पािहले .
डो यां या कोप यातून या याकडे बघत ितने पदर सरकन ओढून घे ऊन मु रका मारला.
िवठ् ठल शरमला. रामोशी मं डळीं या अथपूण नजरा आळीपाळीने िवठ् ठलकडे आिण
बिहणाकडे िफर या.
अखे र नामा, बिहणा आिण तु णतु णे वाला ही मं डळी उठू न उभी रािहली. बिहणाने पदर
साव न छातीवर धरला आिण उजवा पाय उचलून चवड ावर ठसकावला. चाळाचा
‘झुसईईऽ’ आवाज झाला. तु णतु णे वा याने ‘ट ँव, ट ँव’ केले . च डके ‘टां ग गु ड्गुड्
टां ग’ वाजू लागले .
बिहणा खरोखरच मनात भर यासारखी होती. ऐन उमे दीत अस याने िचरडी या आत
सामावले या ित या टु बाज बां यावर नजर ठरत न हती. भोकरासार या मोठ ामोठ ा
डो यांतन ू ती अशी घायाळ नजर टाकी की, पाहणा या या छातीत काही तावे . पान
खाऊन रं गले या चोचीतून मै नेसारखे गोड सूर िनघाले . एक हात छातीवर आिण एक हात
िवठ् ठलकडे क न, कमरे त थोडी वाकू न, ितने ललकारी मारली –

“नांदाया जात खुशालीत हावाऽ

 ही दे त वळऽऽ क या माऽऽ या गावाऽ”

च ड या या ठे यावर ितचे पाय पडू लागले . सारे अं ग दांडपट् ट ा या पा यासारखे

लवलवू लागले . बिहणा कबु तरासारखी िगर या घे त गाऊ लागली.

“अहो, मी नांदाय जात

आठ-पंधरा द हात
तथला अंदाज घेत
चव यापाव या मी चो न साठ वन
ज रीचं प तु हा पाठ वन
कामधंदा बाजूला ठे वा, एका रात त भेटून जावा -”

“भले ! भले !” खु शीत ये ऊन कुणी रामोशी ओरडला आिण दोन-तीन चव या कुठू नतरी
ये ऊन बिहणा या अं गाव न खाली पड या. या ितने उचलून नामा या हाती िद या.
िवठ् ठल या अं गातला गारठा कुठ या कुठे पळाला. अधाशीपणाने याचे डोळे
बिहणा या पोट यां वर, उभार छातीवर, फुगीर गालां वर िखळू न राह ू लागले आिण ते
यानात ये ऊन बिहणापण वारं वार गिहरे कटा टाकू न गालात या गालात हसू लागली.
डावा डोळा बारीक क न हणू लागली –

“अहो, ह रणी या मृगा

तु ही येऊन तरी बघा
नाही ायची दगाऽ”

ती पु हा ध् पदावर ये ताच च ड याची लय वाढे ! तु णतु णे वाला कानावर हात ठे वून,

वाकू न, कमरे पासून वरचा मोहरा हलवून साथ दे ई. दो ही हातां या बोटांची गु ं फण
छातीवर दाबून डा या खां ाव न िवठ् ठलकडे बघत बिहणा चाळ बां धले ले पाय अशा
जलदीने , अशा ठस याने मारी की, खाल या जिमनीचा खु रंदळा होऊन धु रळा उडे ! तो
ठे का बघणा या या अं गात भरे आिण बस या जागीच पाया या पं जाने जिमनीवर ताल
ध न वा मुं डी हलवून तोही या बिहणा या नाच या या गतीबरोबर सु साट पळे !
बिहणा दे वाचे झाड होती. ितचे दे वाशी ल न लागले होते . कट ारीशी झुलवा लागला
होता. दे वाशी ल न लाग यावरसु ा कुणा एखा ाशी झुलवा लावून राहता ये ते.
जोगितणीला तशी मोकळीक असते , पण बिहणाने तसे केले न हते . आजपयं त ती एकटी
रािहली होती. ‘कोरे सणं ग’ हणून रािहली होती, पण िवठ् ठलला पाहन ू ती िवरघळली.
गोरापान, ता याने मु समु सणारा िवठ् ठल ित या मनात भरला. ितला पाठ असले या
सा या शृं गािरक लाव यातला नायक ित या डो यांसमोर बसला होता आिण नाियका
याला आळवत होती –

“हशीखुशीनं संगत कराल का?

ेम पु ाम ये मला याल का?”

लाव यां वर लाव या झड या. बिहणा या ओठातून वाहणा या रसगं गेत

श्रोते मंडळी डुंबडुंब-डुंबली. िवठ् ठल या िखशातला तांबडा अं दळकरचा पु डा खलास
झाला. नामा या िखशात ओंजळभर चव या जम या.
उगवतीला मोहरले . माळावरला गारठा अिधक झ बू लागला आिण खु राड ातून
क बड ाने पिहली साद टाकली. िवठ् ठल भानावर आला. बस या जागीच खालवर धोतर
घालून मु न पडले या दे याला याने जागे केले , “ऊठ रे , पहाट झाली.”
रात्रभर लांडोरीसारखी नाचून दमले ली बिहणा खाली बसून पायातले चाळ सोडू
लागली. िवठ् ठल जा यासाठी उठू न उभा राहताच ित या छातीतून बारीक कळ उठली.
डो यां या कोप यातून िवठ् ठलकडे पाहत लािडकपणाने ितने िवचारले , “िनघालासा
हवालदारसाब?”
िवठ् ठलची भीड आता चे पली होती. िम कीलपणे हसत तो उ रला, “तर काय, राहू
तु या ता यात सु र या हणून?”
यावर लट या रागाने मान वे ळावून बिहणा हणाली, “याऽऽबया जाऽऽवा!”
िवठ् ठल मनापासून हसला. असे हसणे पूवी याने कधीच फेकले न हते .
“बराय, कधी करगणीला आलो, तर ओळख ा बिहणाबाईला!”
गारठ ाने कापत िवठ् ठल आिण दे या गावाकडे परतले . आिण नाचाची धुं दी
ओसर यावर िवठ् ठलला वाटले , ‘इत या सलगीने बोलायला नको होते आपण ित याशी.
िकतीही झालं , तरी महाराची पोरगी ती! हं :! का पागल होतो माणूस एखा ा वे ळी! हसणे
काय, डोळे उडवणे काय, छे :! अगदी िनल जासारखे वागलो आपण. हारा या पोरीवर
एका ब्रा णा या पोराने िफदा हावे हणजे काय? भलते च!’ िवठ् ठलला वत: या
वागणु कीची शरम वाटली. अगदी वत: या थोबाडीत मा न या यात इतकी शरम
वाटली.
खरे हणजे पोलीसखा यात काम करायला िवठ् ठल अगदीच नालायक माणूस होता.
घर या ज मदािरद्यामु ळे हणा, िवधवा आई या वरचे वर या िहतपाठामु ळे हणा िकंवा
प्रकृती हणून हणा, िवठ् ठल आपला साधा, िभड त, मवाळ माणूस रािहला होता.
मराठी सात इय ा आिण इं गर् जी चार कशाबशा दे ऊन तो उफाड ा या शरीराने
पोिलसात लागला. मिह याकाठी सं थानचा सोळा अिधक आठ महागाई भ ा
िमळिवणारा अिधकारी झाला; पण िवठ् ठल अ ाप चारचौघांदेखत िवडी ओढायलासु ा
लाजे . आ ापयं त या वीस वषां या आयु यात याने कधी दुस या या पोरीबाळींकडे
डोळा वर क न पािहले न हते ; पण आज िवठ् ठल वाहवला. बिहणा या या ढं गदार
लाव यातला अथ पु हा एकदा ऐकावा, समजून यावा, ितचे पु ट अवयव, ितचे इ कबाज
दृि ट े प, हावभाव पु न:पु हा पाहावे , असे याला वाटत होते . ‘आप यासार या
सु सं कृत माणसाने ितथे जाणे , रामो यात बसणे आिण महारा या बाईचे गाणे ऐकणे ,
एवढे च न हे , तर ित यावर खूश होणे आिण अगदी सलगीने बोलणे -हसणे , हे का बरोबर?’
या या मनातली ती ख ख काही के या जाईना. यात आणखी एक गाढवपणा तो
क न बसला होता. िखशात िश लक असले ली शे वटची एक पयांची तांबडी नोट ित या
अं गावर याने फेकली होती. पगाराला अ ाप दहा िदवस अवकाश होता. ‘अगदी
िन कारण गे ले पै से! आप यासार या सा या पोिलसाला असा उधळे पणा कसा
परवडणार?’
दुसरे िदवशी आठवड ाचा बाजार होता. दुपारी िवठ् ठल घरी ये ताच आईने याला
ू वाला आला होता. पै से ायला हवे त याचे आज.”
सां िगतले , “िवठ् ठल, दध
“नाहीत बु वा आप यापाशी.” कपाळाला आठ ा घालून िवठ् ठल त्रािसकपणाने
हणाला, “दे ऊ हणावं पगार झा यावर.”
“अरे , पण असे िकती आहे त याचे ? सारा एक-दीड पया असे ल.”
“अगं , पण ते वढासु ा नाही मा यापाशी तर काय क ?”
आिण याला िफ न बिहणाला िदले या पै शां िवषयी हळहळ वाटली. ‘असा मूखपणा
यापु ढे कधीही करणार नाही. असे तो िफ न मनाशी पु टपु टला.
बिहणा आिण ितचा ताफा अ ाप गावात िदसत होता. र यातून जाताना िवठ् ठलची
आिण यांची चारदोनदा गाठ पडली. पिह यांदा ती याला समो न ये ताना िदसली,
ते हा मनातली चलिबचल दाबून अगदी गं भीरपणे ित याकडे पाहत तो पु ढे गे ला, पण ती
मात्र गालात या गालात हसली. आिण हे ल ात ये ऊन याचे यालाच वाटले , ‘हा
काय गाढवपणा? कुणी पािहले तर?’
आिण नं तर जे हा एका घरापु ढे च डके वाजवून गाताना ती िदसली, ते हा एखा ा
पोरीप्रमाणे खाली मान घालूनच िवठ् ठल पु ढे गे ला. बिहणा मनात क टी झाली.
‘हवालदार सायबांनी आ हा गिरबांकडे नु सते डोळे भ न बिघतले सु ा नाही.’ ही गो ट
ित या िजवाला लागली.
दोन िदवस उलटले . बिहणा आप या गावी िनघून आली. िवठ् ठल आपली ‘ड ुटी’ क
लागला.

करगणीत या महारवाड ात या त याला वळसा घालून एका अ ं द बोळातून

उजवीकडे गे ले हणजे पडझड झाले ले एक दोन-चार खणांचे घर आहे . याभोवती
पडले या िभं ताडां या दगडांचा िखळगा जागोजाग साचला आहे . चौकटीपु ढची थोडीशी
जागा मात्र झाडून-लोटू न च क असते . चौकटीला लागून अं गणा या एका कडे ला दगड
रचून केले या िखळ यापाशी पा याचा रांजण पु रले ला आहे . ितथे पडणा या
सांडपा यावर एक शे लाटा िलं बाराही तरारला आहे . घराची चौकट अगदीच लहान आहे .
आत जाताना चां गले वाकू न जावे लागते . वर असले या साहा यातून आले या उजे डात
घरातले सामानसु मान नजरे त ये ते. गाडगीमडकी एका कोप यात उतरं डीला लावले ली
आहे . जा याशे जारी दोन जाड मळकट वाकळा आिण घ गडे बोच यासारखे टाकले ले
आहे . आड या बां धले या दोरीवर एखादे जु ने रे, चोळी, अं गरखा आिण अस याच काही
िचं या ल बत असले या िदसतात. समोर या कडू ते लाने च क िभजले या आिण ते लाचे
ओघळ पार िभं तीव न खाली ओघळले या कोनाड ात िदवा, फणी, अं गचाच टोपणाला
आरसा असले ला तांबड ाभडक रं गाचा लाकडी करं डा. वर खु ं टीवर एक-दोन बोचकी
अडकवले ली. एका बाजूला खाली चूल. ित यात राखे चा िढगारा. जवळच काटवट,
का या या दोन था या िभं तीला टे कू न उ या केले या आहे त. थोडीशी जागा सारवून
या यावर ‘जग’ ठे वले ला. एका खु ं टीवर अडकवले ले च डके, आणखी असे च काही
सटरफटर. हे च बिहणा जोगितणीचे घर.
घरी आ यापासून बिहणा वे ड ासारखी झाली. फारशी घराबाहे र पडली नाही, का
त ड भ न कुणाशी बोलली नाही. ित या मनात काहीतरी डाचत होते . ित या छातीत
काहीतरी खु पत होते . आजारले या क बड ासारखी मान टाकू न ती एका कोप याला ग प
पडून राही. आठ-दहा िदवस झाले , ितने चार घरे ‘जग’ डो यावर घे ऊन मािगतली
नाहीत की दोन बाजार बिघतले नाहीत. िबचा या नामाला सारे कोडे ! ‘बिहणा, अशी
ये ड ावाणी का कराय लागलीय?’ हे याला कळे ना. तो वरचे वर हणे , “बिहणा, असं
िनवांत बसून कसं भागायचं ? जत्रा आली, जाऊ चल. पाया-दोन पायं िबदागी
िमळे ल.”
पण बिहणा मान हलवून नकार दे ई. आठवड ाचा बाजार आला की, नामा हळू च हणे ,
“बिहणा, नाझ याला बाजारला जायचं हवं ?”
पण बिहणाने होकार िदला नाही. मिहनाभर च ड यावरचा धु रळा झाडला गे ला नाही.
दे वाचा ‘जग’ जागचा हालला नाही.
करगणी या महारवाड ात या एका अं धा या घरकुलात बाण लागले ली प ीण
तडफडत रािहली. वाळवं टात मासळी तडफडत रािहली. दे वीची जोगतीण एका
पोिलसासाठी जीव आटवू लागली.
एका रात्रीतली ओळख! पण ती अशी मो याला, अशा अनु कूल प्रसं गाला झाली
की, यामु ळे दोन जीव है राण झाले . िवठ् ठलने वत: या मनाला िकतीही दोष िदला, तरी
तो बिहणाची आठवण काढता राहीना. एखा ा रात्री िवठ् ठलला च क ित यािवषयीचे
व न पडे ! यात ित या अं गाचा िनकट पश िवठ् ठल या अं गाला होई आिण यातून
जागा होताच तो शरमून जाई. ‘एखा ा वे ळी बिहणा मराठ ाची असती तरीसु ा….’
असला काही चम कािरक िवचार या या मनात चोरट ा पावलाने ये ई. तो अ व थ होई.
एकीकडून याला आप या िवषयिवकाराची िकळस ये ई आिण एकीकडून प्रबळ इ छाही
होई. सारी ओढाताण. िवठ् ठल िचडून जाई!
मिहना-स वा मिहना उलटू न गे ला. बिहणा या घरातला दाणादुणा पार उडाला. या
िदवशी तर एक कणही िश लक रािहला नाही. नामा हळू च बिहणाला हणाला, “बिहना,
पै सं हायतं कां ई? जु ं द याचा कन हाई आज घरात!”
बिहणा काही वे ळ ग प बसली आिण पु हा काही िन चयाने एकदम उठली. खु ं टीचे
गाठोडे काढून ितने सोडले . नाचाय या वे ळी ने सायला ठे वले या पातळा या घडीपोटी
असले ली दोन पयांची तांबडी नोट काढून ितने नामा या हवाली केली, “आन जा
जु ं दळं .”
िभं तीला टे कू न ती पु हा ग प बसून रािहली. जरा वे ळ इकडे ितकडे क न, फडके
खां ावर टाकू न नामा ज धळे आणायला िनघाला. एवढ ात बिहणाने याला हटकले ,
“नामा –”
 “का गं ?’
“खचूं नगं स ती नोट! असू दे हवालदाराची आटवन हनून.”
ितने एक सु कारा सोडला आिण िव हळ आवाजात ती बोलू लागली, “हकडं ये . असा
जवळ बस मा या! नामा, ये डी हन, शानी हन; पर हवालदार या राती बिघतला आन
माजं िच नाही हायलं था यावर. आजपतूर कंदीकंदी कुनाएकी वाटलं नाही असं
वाटलं . ा न याको या शालूची घडी या उमदवार जवानानं मोडावी अशी इपिरत
वासना मनाला झाली. जीव झुरतोय नामा, या गो टीपायी. दुसरं कशात-कशात िदकू न
मन लागत नाही. नामा, कसं करावं रं ? असं कसं मला मु सािफरानं खु ळं केलं ?”
आिण भो या बिहणा या डो यात पाणी तरारलं . नामा या कमरे ला वे ध मा न
बिहणा या या मांडीवर डोके टे कू न मु समु स ू लागली.
ित या पाठीवर थोपटीत नामा हणाला, “ये डी तर हवं स बिहना! आपन हल या
जातीतलं , महार आन् हवालदार बामन, दे शपांड ा! असं इपिरत हुईल कसं ?”

आिण खरं च इपिरत झालं नाही. बिहणा जोगतीण मनात झुरत रािहली. िवठ् ठल
पोलीस मनाला खात रािहला. िवपरीत असं काहीच घडलं नाही.
 ९

सं याकाळ या सोने री उ हाने ते खे डे आिण या या नजीक उतरले या बे लदारां या

ता पु र या झोपड ा िपव याधमक झा या हो या. दळायची जाती िवकू न या यावर
पोटपाणी भागिवणा या भट या जमातींतील दोनतीन कुटु ं बे काही ना काही कर यात
रं गली होती. बायकांनी तीन दगडां या चु ली पे टिव या हो या. धु रा या काळसर रे षा
आभाळात चढत हो या. पोरे हुंदडत होती, ओरडत होती. बापई आप या हगाड ा भाषे त
मोठमोठ ाने बोलत िचलमी फुंकत होते . पायात कळाव घालून सोडले ली पाचपं चवीस
गाढवे शे पट ा झाडीत, पालापाचोळा हुडकीत िहं डत होती. िहं डता िहं डता यापै की दोघे
गावात िश न दुस या टोकाला गे ली. उिकरड ावर च लागली. एकाचा रं ग भु रकट
काळा होता. टापापासून वरचा िटचिटचभर भाग ते वढा पांढुरका होता. दुसरे पांढरे होते .
धूळफुपाट ात लोळ याने तो पांढरा रं ग मळू न गे ला होता. खा याची आबाळ हणून
हणा िकंवा कामाची आच हणून हणा, दोघां याही फास या िदसत हो या. ढोपरे
मूठमूठ वर आली होती. का या या पाठीवर नाळ पडली होती. तीवर मा या घ गावत
हो या. हाणले या दगडाने पांढ याचा पाय भ प सु जला होता आिण ते लं गडत होते .
कपाळावर िझप या ल बत हो या, मोठमोठ ा डो यांतन ू पा याचे ओघळ
नाकपु ड ापयं त आले ले होते . कान फडफडवीत, अं गावर बसणा या मा या शे पटाने
उडवीत उिकरडा फुंकणा या या दोघा क टी िजवांना बघून कुणाचे ही मन हळहळावे ,
वीत-वीत खोल गे ले या भका या बघून आतडे तु टावे !
आग पडले या पोटात पालापाचोळा क बून कळाव घातले ले पाय ओढीत ती दोघे
सांडपा याने भरले या एका डब यापाशी गे ली. कान पाडून यांनी ते घाण पाणी पोटभर
िपऊन घे तले आिण पु हा ती िहं डूिफ लागली.
जोडीने िफरतािफरता यातले पांढरे थांबले आिण का या या पाठीवरची जखम याने
हुंगली. या या माने ला मान घासली. पांढ याचा सु जका पाय का याने आप या दातांनी
खाजवला.
गाढवे झाली हणून काय झाले ? यांनाही सु खाची, आरामाची अपे ा होतीच! पण
ज म यापासून आजतागायत यांना यापै की काहीही कधीही िमळाले न हते . जाती
िवकत गावोगाव िफरणा या बे लदारांची इमाने इतबारे से वा करणा या गाढव आई-
बापां या पोटी, कुठे कधी भटकताभटकताच या दोघा गाढवांचा ज म झाला होता.
ओ याने वाकले या आई या पाठोपाठ कान उभा न रपे टी मार यात बालपण उलटले
होते ; आिण आता जड जा यां या पाळी, बाजली, मालकांची शबडी पोरे , क बड ांची
खु राडी यां या ओ याखाली वाकत, दगडाध ड ांना ठे चाळत, उ हाता हातून,
पावसापा यातून, थं डीवा यातून जाता जाता यांचे ता य सं पत होते . हा प्रवास
करता-करताच जीिवताचा प्रवास सं पणार होता. कुठे माळावर पडले या बे वारशी
प्रेतावर घारी, िगधाडे सं तु ट होणार होती. सारा खे ळ सं पणार होता.
सं याकाळ या उदासवा या वे ळी ही सारी जाणीव या दोघांना झाली होती की काय,
कोण जाणे ! िनबु समज या जाणा या या प्रा यां या मनातही काही वावगे , बं डखोर
िवचार आले होते की काय कोण जाणे ! एकमे कां या नाकपु ड ा हुंगन ू , माने ला मान घासून
यांनी मनोमन कसलासा िन चय केला. खाणे िपणे सोडून ती बराच वे ळ िन चल उभी
रािहली. हलके हलके तांबड ालाल ि ितजा या पा वभूमीवर िदसणा या बे लदारां या
झोपड ा का या पड या आिण काळोखात िमसळू न गे या. तीन दगडां या चु लीतले
जाळ ते वढे लखलखू लागले . खे ड ात सांजवाती लाग या. आ ापयं त बे लदारांनी इतर
गाढवे िपटाळू न ने ऊन दावणीला बां धली होती, पण ही दोघे मात्र कस याशा िचं तनात
गढून गे याप्रमाणे दरू वर या या उिकरड ावर िन चल उभी होती. णभर यांनी कान
टवका न इकडे ितकडे पािहले आिण झोपड ां या िव िदशे ला त डे िफरवून ती चालू
लागली. या अस क टांकडे पाठ िफरवून काळोखात िशरली!
प्रसं गाने माणूस धीट बनतो तशी जनावरे ही बनतात का? काय असे ल ते असो! रान
तु डवीत गावापासून थोडे फार लांब आ यावर एकमे कां या पायातले कळाव यांनी
कुरतडून तोडून टाकले आिण मग मोक या पायांनी ती सु साट िनघाली. पाय ने तील
ितकडे जाऊ लागली. नीट वाटे ने गे ले, तर तपास काढणा यांना माग लागायची भीती
होती; आिण जा याचे गावच ठरले न हते , तर वाटे चा िवचार तरी कशाला? ओढे , ओहळ,
टे कड, लवण ओलांडून ती जाऊ लागली. मोक या रानातला गार वारा अं गाला थटत
होता, तो सोसाट ाने वाह ू लागला. वावटळे उठू लागली. धु ळीला आिण या सोसाट
वा याला न जु मानता ती चालतच होती. चांद याने उजळले या आभाळात एक-एक
काळा ढग गोळा होऊ लागला. बघता-बघता सारे आभाळ काळे किभ न झाले . िवजा
चमकू लाग या, आभाळ गजू लागले , पावसाने फळी धरली. ह ताचा पाऊस धो-धो
कोसळू लागला!
या दोघा गाढवांची अं गे िभजून िचं ब झाली. ओ या केसां व न पाणी खाली ओघळू
लागले . का या या जखमे त पाणी िशरले आिण ती झ बू लागली. िचखलातून चालता
चालता पांढ याचा पाय दुख ू लागला, पण एखा ा झाडा या िनवा याला ती णभरही
थांबली नाहीत. सारी रात्र चालून श यतो दरू जायचे , असे यांनी ठरिवले होते ; नाहीतर
ते ाड बे लदार माग काढीत आले असते आिण यांनी या गाढवांना पु हा वे ठीला धरले
असते . ‘ यापे ा या पावसात मरायचे का होईना! एखा ा ओढ ात वाहन ू जायचे का
होईना!’ अशा िवचाराने ती पाय उचलीत होती. धोधाट पाऊस कोसळत होता. भ नाट
वारा घ गावत होता. अं धार, पाऊस, वारा आिण श्रम!
अखे र उघडीप झाली. आभाळ व छ झाले . पूवला मोहरले . पाखरांचा कलकलाट
चालू झाला. ते हा ही दोघे कुठ याशा एका खे ड ातील मा ती या दे वळात िनवा याला
उभी होती. चारदोन वे ळा कान फडफडून अं ग झाड यावर सारे पाणी पडून गे ले होते . चार
िभं ती या आडो याला अस यामु ळे अं गात उबाराही आला होता. या जु यापु रा या
दे वळा या अं धा या कोप यात डासांची गु णगु ण ऐकत, िदड या पायावर उ या रािह या
रािह या यांनी पहाट घालिवली. कोवळी उ हे दे वळाचे जोते ओलांडून आत आली,
ते हा कोप यातून हलून दोघे ही यात जाऊन उभी रािहली. िचखलाने माखले ले पाय सु कू
लागले . उ हे गोड वाटू लागली. रात्रभरा या वाटचालीने आं बन ू गे लेले पाय मोडून
यांनी ितथे च बसकण मारली. उ हात बस या-बस याच यांचे डोळे िमटू लागले . गु रवाने
गु ळगु ळीत सारवले या जिमनीवर बे लदारांची दोन गाढवे िनत्राण बसून रािहली.
रात्री या रात्री िकती अं तर यांनी तोडले होते कोण जाणे ! यापु ढे यांचे कमनशीब
यांना कुठे घे ऊन जाणार होते कोण जाणे ! तूत तरी कुणाचीही नस या या समाधानाने ती
बसली होती!
दे ऊळ झाड यासाठी गु रव आला. दोन हडकुळी गाढवे िनवांत बसले ली बघून
खवळला. गावात या एकुल या एका कुंभारापाशी गाढव न हते . आद या रात्री गाढवी
सोनाराचे वा बे लदाराचे एखादे लटांबरही आले न हते . मग ही याद आली होती कुठू न?
चार िश या हासडून ध डे बकावले ते हा ती दोघे धडपडून उठली. ‘ या– या–’ हणून
िपटाळ यावर चगळचोथा हुडकू लागली.
दोन िदवस झाले , तरी ती गाव सोडून गे ली नाहीत. ितथे च रािहली. गावात या
उिकरड ावर िकंवा गावाबाहे र या मोक या रानात जोडीने च न सं याकाळी गावात
यावे , कुठे तरी डोळे िमटू न उभे राहावे , झोप आली की, पड या धमशाळे या मातीत
बसावे , िदवस उगवला की पु हा भटकावे ! शे वटी गावक यांना कळले की, ही गाढवे
चु कारीची होती. गावकामगारांनी यांना क डवाड ात डांबन ू टाकले !
पु हा आठ-दहा िदवस गे ले, तरी या गाढवांचा कुणी धनीगोसावी आला नाही; गे ला
नाही. ह ता या बे सुमार पावसात बे लदारांनी शोध केला नाही! गाढवे सरकारजमा झाली
आिण पाटलाने यांचा िललाव पु कारला. तराळाने गावात दवं डी िदली.
“उ ा सकाळी चावडी होरं दोन जनावरांचा िललाव होनार हाय. ये ला सवाल
बोलायचा हाय ये नं ये वं जी!”
सकाळी चावडीसमोर मं डळी जमली. पायरीशे जारी या दोघांना बां धन ू घातले गे ले.
तट थपणे पु ढे जमले या जमावाकडे ती बघत होती.
गे या आठ-पं धरा िदवसांत तराळाचा दयाळू पणा हणून हणा िकंवा मागली काळजी
सु टली हणून हणा, ती दोघे बरीच सु धारली होती. यांची पिहली कळा मावळू न आता
अं गात डावर थोडी टकळाई आली होती. समोर जमले या कुणा भा यवं ता या हाती
आपले भिवत य जाणार आहे , असा प्र न मनात ये ऊनच की काय, या समोर या
जमावाव न यांनी तीनतीनदा नजर िफरवली. कान टवकारले . गाढवांचा उपयोग
कुंभारािशवाय दुस या कोणाला होणार? या जमावात िललाव घे णारे दोघे च होते . एक
ानू कुंभार आिण दुसरा बाबु या दरवे शी. कुंभार गाढव घे ऊन या या िजवावर धं दा
करणार होता. मड यांसाठी शे जार या शे तातली िचकणमाती वाहन ू आणणार होता.
गाड यामड यांनी भरले ली जाळी यां या पाठीवर लादन ू शिनवार या बाजारासाठी
तालु या या गावी जाणार होता. आिण दरवे शी आप या वाघाला महागाई या काळात
बक याऐवजी गाढवाची मे जवानी दे णार होता. दोघे ही िखसे जड क न आले होते . अखे र
िललाव पु कारला गे ला.
“पं धरा पये .” दरवे शी पिह यांदा बोलला.
 “वीस पये .” ानूने पाच पये वर चढिवले .
चौगु ला ओरडला, “वीस पये एक वार!”
“पं चवीस.” दरवे शी िखसे चाचपीत पु हा ओरडला.
“तीस.” ानूने पु हा आकडा वाढवला.
यावर मात्र दरवे शी बोलला नाही. कुंपणापयं त धाव घे ऊन सरडा ग प रािहला.
अं मलदाराला लवकर परतायचे होते . याने ‘अखे री’ची खूण केली.
“तीस पये एक वार!
तीस पये दोन वार!
तीस पये तीन वार!”
चौगु याने गाढवे ानू कुंभाराची झा याचे जाहीर केले .
तीस पये मोजून गाढवांना पु ढे घालून ानू घराकडे गे ला. जमले ले लोक “बरे झाले !
कुंभाराचा धं दा चाले ल आता नीट!” असे बोलत घरोघर िनघून गे ले.
गाव या एका कडे ला ानू कुंभाराचे लहानसे घर होते . अं गणात िनं बाचे एक िहरवे गार
झाड होते . या या गार सावलीत ानू माती मळायचा, िफर या चाकावर घाटदार मडकी
बनवायचा, थोपटायचा. या एवढ ाशा घरात ानू एकटाच होता. ना बायको ना पोर,
अगदी एकटा! याचे वय आता तीस-प तीस या पु ढे गे ले होते . गावचे होईल ते वढे काम
क न बय या या पडीवर ानू पोट भरत होता. चार-आठ मिह यांपव ू ी याचे एकुलते
एक गाढव तरसाने मारले होते , यामु ळे या या धं ाची थोडी आबाळ होत होती.
यामु ळेच िललावाची गाढवे िमळताच याला कोण आनं द झाला! िनं बा या सावलीत
आणून याने ती बां धन ू टाकली आिण गावभर तो सां गत िहं डू लागला, “बरं झालं !
जनावरं िमळाली. खराब है ती थोडी. पन खा यािप याची चं गळ िदली उडवून हं जे चार
िदसात हुतील गोलगरगरीत!”
आिण खरं च, या िदवशी हातात खु रपे आिण पाठीशी पोते टाकू न तो रानोमाळ
िहं डला. सं याकाळी हरळीचे पोते घे ऊन घरी आला. कोव या गवताचे ते ओझे याने
दोघा गाढवांपुढे ओतले . दोघांनाही आळीपाळीने चु चका न हटले , “खा गु लामानू,
पोटभर खा आन् गोल हा. हतं तु माला तरास हाई. कंदी सटीसामाहीला मातीचं वझं
आणायचं आन् माल िघऊन बाजारला जायाचं . एरवी िनवांत!”
या या या बोल याने झाले ले समाधान या मु या जनावरांनी कान टवका न आिण
ध याचे अं ग हुंगन
ू य त केले . ‘सं पला तो त्रास! एवढे धाडस के यासारखे अखे र सारे
गोड झाले . भट या बे लदारा या फोका खात ज मभर भटकणे सं पले !’ या एकाकी आिण
प्रेमळ कुंभारा यात हा एकच का, आणखी सात ज म काढायची यांची तयारी होती.
उिशरा का होईना, पण या अभागी गाढवांकडे दे वाने बिघतले होते . यापु ढे सो याचा घास
खाऊन यांना राजासारखे राहायला िमळणार होते . या आनं दात, या समाधानात समोरचे
गवत खाता-खाता यांनी आपसात दं गाम ती केली. त डाला त ड लावले . जणू
एकमे कांना ती हणत होती, ‘बघ काय नशीब आहे ! नाहीतर वागवली असती जड जाती
ज मभर आिण फुंकले असते छ पन उिकरडे !’

आिण यानं तर दुसरे -ितसरे िदवशीचीच गो ट.

 ितस या प्रहरा या सु मारास दोघा गाढवांना पु ढे घालून ानू रानात गे ला. िहर या
रानात ती दोघे िहं डू लागली. ानू गवत काढू लागला. याचा खु र याचा हात सरासरा
चालला होता. दरू वर िदसणा या ड गरा या िशखरावर का या ढगांचे ढीग पडले होते .
पावसाने वारा घातला होता, पण गवत काढाय या नादात ानूचे ल ितकडे गे ले नाही.
तो आपला खाली मुं डी घालून खु रपे चालवीत होता. मूठमूठभर गवत वे चन ू पोते िट चून
भरे पयं त िदवस मावळला. कडुसे पडले ते हा तो भानावर आला. गवताचे पोते डोईवर
घे ऊन याने गाढवे दबावली. झपाझपा पाय उचलले . बु रं गट याय या आत आपण गावात
पोहोचू अशा िहशे बात तो होता. ड गरावरचे काळे ढग हळू हळू अलीकडे सरकले .
अं धाराचा घे र वाढला. िवजा चमकू लाग या, आभाळ गडगडू लागले . पावसाचे थब
अगोदर हलके-हलके िठबकले आिण मग गती वाढली. ितर या धारा सडासडा अं धारात
घु सू लाग या. गावओढ ा या अलीकडे असले या पांदीतून ही ितघे चालली होती.
ओढ ाचे वाळवं ट समोर पसरले ले होते . पावसाने िचं ब िभजून गे लेले ओझे सावरीत पाणी
याय या भीतीने या दोघांना दबावीत ानू कुंभार भराभरा पाय उचलीत होता. पांद
सं पली. पायाला ओढ ाची ओली वाळू लागली. ती तु डवीत ानू आिण गाढवे म यावर
आली. तोच गजत-घ गावत गढूळ पा याचा ल ढा व न आला आिण ानू उलटापालटा
झाला. ती दोन गाढवे आिण ानू या ितघांना बगले त मा न णाधात तो रा सी लोळ
गजत-घ गावत, फेस ओकीत पु ढे धावला! पार गे ला!
काळाकिभ न अं धार, िचमधार पाऊस, कान बिधर करणारा एकसारखा घोष! म यान
रात्र उलटली. या रात्री कोकराला त डात ध न धावणा या लांड याप्रमाणे तो ल ढा
ानूला घे ऊन गे ला आिण नाकात डात पाणी जाऊन घाबरीघु बरी झाले ली, गारठ ाने
काळवं डले ली याची दोन गाढवे कुठे फलां गा-दोन फलां गावर काठाला लागली आिण
भे लकांडत, धडपडत ानू या घराकडे आली. बं द दाराला लागून उभी रािहली.
अं गणातला िनं ब मान वाकवून पावसाचा मारा घे त उभा होता. सारवले या अं गणात
गु ढगागु ढगा पाणी साचले होते . प हाळीतून िपं ढरीएवढे मु सांडे सु टले होते .
या का या अं धाराकडे बघत, एकमे कांना खे टून दोन गाढवे उभी होती.
ह ताचा पाऊस वे ड ासारखा कोसळतच होता!
 १०

मा या खे ड ा या पांढरीत उभे राहनू उगवतीला नजर टाकली की, दोन गोफण-

ध ड ावर ती घु टमळते . मायले करा या म यातली िचं चेची दोन सावळी झाडे िवठोबा-
रखु माई या मूतीप्रमाणे डो यात भरतात. यां या सावलीत दोन समा या आहे त.
ऊनपावसाला वत: म तके दे ऊन ती समा यांना िनवारा दे तात. कोवळी पाने , फुले , फळे
अं गावर उधळतात. लगत असले या िविहरीचा पाट समा यां या पायां या पशाने
पिवत्र होऊन उसाला, रता यांना, िमर यांना पोसतो. बारा मिहने ते रा काळ
मायले करां या म यात या िहर या माये वर नजर ठरत नाही. पाहणा याचा पाय जागचा
हलत नाही.
प नास वषांमागे या दोन समा या ितथे न ह या. बाजीबाबांनी हौसे ने लावले या
िचं चे या झाडाची खोडे िपं ढरीएवढीसु ा झाली न हती. मळा मात्र आता आहे असाच
ते हाही भरग च िपके. धा या या ठे ली बाजीबाबां या सो या या िकलचा गाठत. पण ते
खायला घरी होते कोण? साथी या झपाट ात बाजीबाबांची हातात डाला आले ली दोन
मु ले, बायको, भाऊ, भावजय सारी िनघून गे ली. शे प नास खणांचा वाडा बाजीबाबा आिण
हाता या रं गुआजी या पाठी लागू लागला, याला वीस वष उलटली होती.
बाजीबाबांची साठी उलटली होती आिण रं गुआजीचे नाक जिमनीला टे कू लागले होते .
या जु यापु रा या वाड ात मायले करे आयु याचे उरले सुरले िदवस ढकलीत होती.
िजवाला िवरं गुळा हणून बाजीबाबांनी मु ाम एक गाय घरी ठे वली होती. सारा
कुणबावा कुणाकुणाला खं डाने लागण केला होता. तरी उगवतीला दोन गोफण-ध ड ावर
असले ला गावदरी मळा ते वढा िशवा दयाळाला बटईने लावला होता. िचं चे या
झाडापासून म याची पट् टी पार गावाला ये ऊन िभडली होती. गावातली हा यांची घरे
आिण म याला लावले ले बाभळी या काट ांचे कुंपण यात फार झाले तर चार-सहा
बावांचे अं तर होते .
मळा जरी बटईने लावला होता, तरी बाजीबाबा यात घरी अस याप्रमाणे खपत.
कुठे ही एखादी शे णाची पोवटी आढळली, तर ती ओलांडून ते कधी जाणार नाहीत. ती
उचलून म या या वावरात टाकतील. ज ध या या ताटांना मारणारे टारफु याचे तण
हाताने एक-एक उपसून टाकतील. कुठे एखादे बचकेत मावे नासे कणीस िदसले , तर पाखरे
बसू नये त हणून याला फडके गु ं डाळतील. सदा कदा हातारा या म यात काही
खटपट कर यात गु ं तले ला असे . साठी उलटू न गे ली, तरी खै रा या खोडासारखे शरीर
अजून िरकामटे कडे बसत नसे . वयोमाना या दृ टीने हातारा अ ाप चां गला टणटणीत
होता. अलीकडे डोळे मात्र अधू झाले होते . झांझड पड यावर चारआठ वावां वरची व तू
 प ट िदसे नाशी झाली होती.

घरातली माणसे गे ली, तशी बाजीबाबांनी कुलक याची पाळी केली नाही. तरी गाव
अ ाप यांना मानीत होता. कुठे भांडणतं टा झाला की, लोक बाजीबाबांकडे ये त.
“बाजीबाबा करतील यो याय!” हणून यांचे सां गणे ऐकत. कुठ याही सावजिनक
कामापासून ते भावाभावां या झगड ापयं त सग यात बाजीबाबा असत. यां यावर
लोकांचा िव वास दांडगा! वया या पं धरा या वषापासून चािळसा या वषापयं त
कुलक याचे काम केले , पण यांनी कुणाचा पै -पै का खा ला नाही का कुणाचे वाईट केले
नाही. पं ढरीचा वारकरी! धु त या तांदळासारखा िनमळ! कुणाचे बरे नाही, वाईट नाही.
नीट नाकासमोर बघून चालणारा! पण याहीबरोबर यांनी कुणाचे वावगे सहन केले नाही.
कुणी सोने ठे वले , तरी खोटे सां िगतले नाही, तसे च कुणी खरे च चु कला असला, तर ‘गड ा,
तू चु कलास!’ असे प ट बजावायलाही यांनी कधी मागे पुढे पािहले नाही. मग तो कोणी
बाजीराव का असे ना! एकदा द तर तपासायला आले ला अं मलदार काही उणे वावगे
बोलला, ते हा बाजीबाबांनी सरळ द तर उचलले आिण या या पु ढ ात टाकले आिण
बजावले , “रावसाहे ब, हे आपलं द तर सां भाळा. लाथा खायची सवय या िपं डाला नाही!”

झुंजुमु ज ू झाले , अं गणात या पे या झाडावर पाखरांचा कलकलाट चालू झाला की,

या घरकुलातले दोन जीवही जागे होत. अं थ णावर उठू न बसून हल या आवाजात
बाजीबाबा भूपा या हणत. गोड अभं ग हणत :

“ व सांग े मंदोदरी
लंका वेढली वानर !
एक गावरी चढती
एक ‘ या या रे’ बोलती ।।”

पहाटे चे प्रस न वातावरण अिधक प्रस न होई. दावणीतली गाय तणावून जागी होई
आिण बाजीबाबांनी टाकले ली पडी कान झडपीत खाऊ लागे . राणी महारीण ये ऊन
अं गणाची झाडलोट क न जाई. जरा वे ळाने मागील दारा या आडाची क पी
कुरकुरायला लागे . पा याचे पाते ले घे ऊन बाजीबाबा अं गणात ये त आिण यात गाईचे
शे ण कालवून िलं पायला लागत. ते पाहन ू वयं पाकघरात चु लीला पे टत घालणा या
रं गुआजी या पोटात कालवून ये ई. ती बाहे र ये ई आिण भर या आवाजात हणे , “बाजी,
मा या ले करा, राह ू दे . मी टाकते सडा!”
“अगं आई, आता या वयात होतं य का तु ला हे झाडलोट, सडापाणी? आिण मी केलं
हणून िबघडतं य कुठं ? हातारपणी एवढं तरी सु ख दे ऊ दे मला मा या आईला!”
यावर हातारी काही न बोलता आत जाई आिण पसा-दोन पसे पाणी डो यांतन ू
काढी.
आडाची क पी पु हा कुरकुरायला लागे . धोतराचा काचा खोवून डोणे त पोवरे
ओतणा या बाजीबाबांना हातारी पु हा काकुळतीने हणे , “बाजी, मा यासाठी तापलं य
पाणी. यातलं च घे तपे लीभर. गार पा यानं नको क स अं घोळ!”
“कसलं गार आई? सकाळी आडाचं पाणी चां गलं उकळ यासारखं ऊन असतं !” असे
हणून बाजीबाबा गार पा याचे तांबे भराभर अं गावर ओतून घे त.
अं घोळ होई. ने स या धोतराचा सोगा िपळू न बाजीबाबा याने च अं ग पु शीत.
हातासरशीच ओले धोतरही धु ऊन टाकीत. आिण मग परसातली कोरांटी-दुपारतीची फुले ,
तु ळशी या मं िजरी वाहन ू यथासां ग पूजा करीत. िव णु सहस्रनाम, यं कटे श तोत्र
हणून होईपयं त रं गुआजीचे अं गधु णे आटपून वयं पाक तयार असे .
जे वण आटोप यावर गाय सोडून बाजीबाबा म याला जात. रं गुआजीची उ टी भांडी,
झाकपाक, आवराआवर हळू हळू चाले . िदवस डो यावर ये ई. उ हाचे मान वाढे . डो यावर
आले ला िदवस पि चमे ला थोडा कलं डे. मागले दार ओढून घे ऊन ‘िवठ् ठला’ हणून
रं गुआजी पु ढ या सो यात चौघडीवर अं ग टाकीत. कुणी एखादी सासु रवाशीण एखादा
िज नस कसा करायचा हणून िवचारायला िकंवा कुणी हातारी तपिकरीची िचमूट
ओढायला हणून आली, तर ते वढाच सावट. एरवी सारे गिडगु प! रं गुआजी अलीकडे कुठे
फारशा बाहे र जाय या नाहीत. मात्र गावात कुठे कुणी आजारी पड याचे कळले की,
वयोमानाने खूपशी वाकले ली, आखूड बां याची, गोरट ा या रं गाची ही हातारी घर या
साळी या भाताचा आसट गोळा, तूप, िलं बा या लोण याची फोड, कदळी या पानात
गु ं डाळू न, आलवणा या पदराखाली झाकू न, आजा या या घरी जाई. माये या श दाने
िवचारपूस करी आिण काही घरगु ती औषधोपचार सु चवून परत ये ई!
कधी रात्री चार घास खाऊन मायले करे मा ती या दे वळात चालणा या पोथीला
जात. खांबाशी टे कू न श्रीधराची रसाळ ओवी कान दे ऊन ऐकत. घं टा-दोन घं ट ांनी
पोथी सं पे. पोथीपु ढे डोके टे कवून दोघे जण पाया पडत. एकमे कां या आधाराने घरी ये त.
कधी समई या मं द प्रकाशात सो यात पड यापड या मायले करां या सु खदु:खा या
गो टी चालत. आई या अं थ णावर बसून बाजीबाबा ितचे जीण पाय हल या हाताने
चे पीत हिरपाठ गु णगु णत.
बाजीबाबांचे आप या आईवर आिण म यावर अपार प्रेम होते . दोघांची से वा करताना
यांना समाधान वाटे . यां या पोळ या मनावर फुंकर घात यासारखे होई. हाता या
आईला त्रास पडू नये हणून ते झाडलोट करीत, सडा िशं पीत, पाणी ओढत, भांडी
घासत, आईचं अलवणसु ा धु ऊन टाकत! एखा ा लहान मु लाची करावी याप्रमाणे ते
रं गुआजींची से वा करीत; आिण तसे च म यातही राबत. दर वषी आषाढी वारीला पं ढरीला
जाऊन ते दे वाचे सोवळे पडे बघून ये त. आिण पु हा पु ढ या वारीपयं त ते प म यात
पाहत!

पण बाजीबाबां या सो यासार या म याला हा या या घरची वदळ फार! म या या

कुंपणाअलीकडे च हा याचा गु राचा गोठा, परडा होता. यातली अडमु ठी हसरे कुंपण
ओलांडून आत ये त. हुरड ाला आले ली कणसे खात आिण टम् जोगावत. यां या
धु डगु सामु ळे ताटे मोडून पडत. चां ग या िपकाची नासाडी होई. हा याची पोरे ठोरे कुंपण
िवसकटू न आत ये त आिण बांडाची ताटे ऊस हणून कडाकड मोडून घे ऊन पळत. िशवा
दयाळाने आिण बाजीबाबांनी या प्रकाराब ल हादा हा याला दहादा ताकीद िदली, पण
याने ते सारे कानाआडते टाकले आिण पूवीचे प्रकार िनवधपणे चालू ठे वले . पु हा
छातीएवढे उं च, अं गावर बोट-बोट केस वाढले ले, डब या पोटाचे अन् भु या रं गाचे एक
रे डकू जे हा बघावे ते हा िपकात िदसू लागले . कुंपणापासून वरचे एक खु टण याने नासले .
माणसाचा थोडासा सावट आला की, ते कुंपणाव न अलगद उडून परड ात पडे ! प के
िबलं दर होते ते ! याला बां धन
ू घाल यासाठी बाजीबाबांनी सहासात वे ळा हा याला
सां िगतले , पण या चढे ल हजामाने ते ऐकू न न ऐक यासारखे केले . िशवा दयाळाने अ ल
घडावी हणून पाळत ठे वून एकदोनदा चार काठ ाही या ओढाळ रे डका या पाठीत
घात या. याला क डवाड ात घातले ; पण पिरणाम नाही! या हा याला याचे काही
वाटले नाही आिण जनावरालाही नाही! याचे आपले पिहले पाढे पु हा चालूच!
िदवसाउजे डी, रात्री-अपरात्री ते ओढाळ रे डकू िपकात िशरायचे रािहले नाही. आिण
यातच बाजीबाबांचे आिण हा याचे िबनसले !
या साली बाजीबाबां या बां धाला बां ध असले ले िशवार हा याने बटईने केले ; केवळ
ई यने च. आिण तो उघडउघड बोलू लागला, “माझी गु रं िपकात िशर यात हनून बामन
इळतीनदा वरडतु या. आता ते चं ढ्वार कंदी वांड घालं लच का नाय मा या िपकात?”
पण बाजीबाबाही इरे ला पे टले ले. यांनी िशवा दयाळाला बजावले की, “िशवा,
हाणकािबगार आपलं जनावर या पट् टीत जाऊ दे ऊ नकोस!”
पु साचा मिहना अधाअिधक सरला. बाजीबाबां या बां धाला लागून असले या
हा या या िजराईत िशवारातला ज धळा ताल तोडू लागला. ज ध या या म ये
असले ला हरबरा पु सातली थं डी िपऊन टरारला. पोचट घाटा टं च भरला. िहरवे लोलक
डुलू लागले . हा या या घरात तवं ग आले ले सोल याचे कोरड ास हाता या बा ा वर
क न पोरे ठोरे ओरपू लागली.
कधीकधी रं गुआजीला म यात जायची लहर यायची आिण मनात ये ताच दाराला
कुलूप ठोकू न हातारी तरातरा म यात जायची. आजही ितला उगीचच वाटले आिण
रं गुआजी म यात आली.
बाजीबाबा गाय िहं डवायला कुठे वर गे ले होते . िशवा दयाळ मोटे वर होता. धावे व न,
कपाळावर आडवा हात ठे वून याने बां धाव न ये णा या हातारीकडे पािहले . पातळाचे
ओचे वर उचलून हातारी हा या या हरब यात िशरले ली पाहताच तो पु टपु टला, ‘आता
काय करावं या हातारीला? वै या या िपकात कशाला िशरली?’ आिण गडबडीने ितकडे
बघतच याने बै ल दबावले . एवढी मोट घालवून ितकडे जावे आिण हातारीला सां गावे ,
असा िहशे ब याने मनाशी केला होता.
आिण ने मका याच वे ळी खाल या बां धाकडून हादा हावी हरब याकडे आला. आता
काहीतरी ग धळ होणार या भीतीने दयाळाने मोट थांबवली आिण आसूड खां ावर टाकू न
मुं डासे आवरीत तो हरब याकडे धावला.
बामना या थे रडीने हरबरा उपसले ला पाहताच हा या या तळपायाची आग
म तकाला पोहोचली. खे ड ात खायचा िज नस हणून कुणी एखा ाने हरब याचे चार
ढाळे िकंवा भु ईमु गाचे दोन वे ल न िवचारता उपसले , तर हाडाचा कुणबी कधी बोलत
नाही, पण एवढा मनाचा मोठे पणा या हा याशी कुठला? सनाट ाने तो पु ढे आला आिण
 हातारी या हातातला हरबरा याने खसकन ओढून घे तला. या िहस यासरशी हातारी
तोल जाऊन हरब यात कोलमडली. एवढ ा अवधीत िशवा दयाळ ितथे ये ऊन पोहोचला
होता. याने ितला उठवले आिण अं गाला लागले ली काळी माती झटकली. हादा हावी
तणतणत होता.
“भु ईला नाक टे कलं ! दुस या या िपकात मु काट िशरताना मनाला काही वाटलं नाही
तु या?”
िशवाने या याकडे रोखून बिघतले . दे वासार या हातारीला अरे -तु रे करणा या
हा याची ब चाळी उपसून हातात ावी, असे याला झाले होते ; पण आगळीक
आप याच माणसाकडून झाली होती हे यानी ये ऊन तो ग प रािहला. फ त धारदा
आवाजात तो हणाला, “ हादा, हे बरं न हं . हातारं माणूस बघून तरी वागायचं हुतं स!”
“असं ल हातारं !” तावातावाने हातवारे करीत हावी बोलू लागला, “मला काय ये चं?
हातारपणी सोलाणा कशाला खावा वाटतं ? बु ढ्ढी घोडी न् लाल लगाम! योक जनावरं
िपकात िशरताती हनून तरबतर होतु या आन् आई मातूर हरबरा मु काट ानं उपसतीया
दुस याचा!”
“ले का, दे वावानी मानसाचं पाय लागलं , चारआट मन हरबरा हुईल रानात!”
“भलं !” खवचटपणाने हादा बोलला, “हे िनबर दे वमानूस होय! सा या घरादाराला
टाळू न बसलीये थे रडी!”
यावर मात्र िशवा भडकला.
“ले का हावगं डा, बय या या पडीवर जगलास आन् वर नाकाड क न बोलतु यास!
सावकार झालास चार पै सं साटवून. हनून ये या उबीवर बोलतु यास हय? पन रे ड ावर
अं बारी घातली, तर ह ी हाई हुयाचा ते चा!”
“अरं जा, बामना या खरकट ावर जगणारा तू!”
पण हा याचे वा य पु रे झाले नाही तोवर – “एका हुं ाचा तरी हाियस का रे ?” हणून
िशवा आसु ड उगा न हा यावर धावला.
पण हातारीने याला अडवले . याचा आसु डाचा हात ध न ती हणाली, “िशवा,
बाबा, जाऊ दे . माझीच चूक झाली. जा तू आपला मोटे कडे . वाटकुळची बै लं थांबलीत. जा
कसा!”
िशवाचे र त उसळले होते . याचे सारे अं ग लटलट कापत होते . तांबडे लाल डोळे
हा यावर रोखून तो हणाला, “सु टलास स या, पर यानात धर, तु जी माझी बनली!”
गाय चा न परत आ यावर बाजीबाबांना हे समजले . अपमानाने यांचे म तक िफ न
गे ले. ‘ हा यासार या माणसाने हातारी या अं गाला हात लावावा, वे डेवाकडे बोलावे ,
हणजे काय?’ कुणाचे उणे उ रसु ा सहन न करणारा तो ते ज वी ब्रा ण सं तापाने लाल
झाला. िशवा दयाळाला यांनी िवचारले , “अन् तू ते हा काय करत होतास? आई या
अं गाला लावले ला हात खु यातनं का नाही उपसलास?”
“आईसाब आड या आ या.” खाली मान घालून िशवा हणाला.
“थांब. कुठाय ते हावगं ड? ते मीच बघतो.” एवढे बोलून सपाट ाने बाजीबाबा बां धाने
खाली आले आिण हा या या घरासमोर उभे राहन ू ओरडले , “ हा ा!”
 आवाजातली धार आिण वर ओळखून हा याची मं डळी हबकली. हादाचा धाकटा
भाऊ पु ढे आला आिण हणाला, “का वं बाबा? हादा मघा दे शमु खवाडीला गे लाय.”
बाजीबाबांनी रोखून या याकडे पािहले .
“खरं सां गतो आहे स का हे ?”
“अ ना यान खरं ! खोटं कशापायी सां गीन?”
“बराय. गाव सोडून तरी जायचा नाही!” एवढे बोलून बाजीबाबा घराकडे वळले .
गावात हा या या आिण बाजीबाबां या कुरबु रीची बातमी समजली. पं ढरीचा वारकरी
एका हा यावर का कोपला? पं चपदी हणताना सोडून कधीही एवढा वर न चढणारा
आवाज का चढला? गावचे लोक हणाले , “सावकारकीनं हावीच उं डारलाय! ये ला
कुनाची तमा उरली हाई. चूक ये चीच असली पािहजे . नाहीतर बामन वावगा जायचा
नाही. दे शमु खवाडीसनं परत आ यावर चावडीवर बोलवा आन् लाथला गु लामाला!”
बाजीबाबा घरी परतले , ते हा वयं पाकघरात या िभं तीला टे कू न हातारी उदासवाणी
बसली होती. रड यामु ळे ितचे डोळे लालभडक झाले होते . बाजीबाबा जवळ गे ले आिण
आई या खां ावर हात ठे वून दाट या घशाने हणाले , “आई, कशाला गे लीस या
हजामा या रानात? लागलं का कुठं ?”
हातारी या सु रकुत या गालावर अश् ओघळले !
“नाही, मा या बाबा. कुठू न बु ी झाली मला चांडाळणीला! हटलं , सं याकाळी
बाजीला सोला याची आमटी करावी. आवडती आहे याची. आिण गावचा हावी.
आजपयं त आम या अ नावर जगले ला. चार ढाळे उपसले , तर कशाला काय हणतोय?”
रं गुआजी रात्री कधीच जे वत नसत. बाजीरावां या आवडीसाठी या हरब यात
गे या. बाजीबाबांना गिहवर दाटू न आला. तळ याने यांनी आई या गालावरले पाणी
पु सून टाकले . वे डी माया! पोरा या आवडी-िनवडीसाठी हातारीला हजामाची बोलणी
यावी लागली. अपमान सहन करावा लागला. पाच वषां या मु लासारखे बाजीबाबा
आई या कुशीत िशरले . यांचे अधू डोळे पाणी गाळू लागले . मु लाला उराशी कवटाळू न
हातारी हणाली, “बाजी, मा या पाडसा, नको मनाला लावून घे ऊस!”

यानं तर दुसरे िदवशीची गो ट!

सं याकाळ टळू न गे ली. रानातली गाईगु रे के हाच घरी परतली. अं धार दाटू लागला.
िन या आभाळात चांद या चमकारे मा लाग या. रं गुआजीने बाजीबाबां यासाठी
यां या आवडीची तीळ लावले ली बाजरीची भाकरी आिण वां याचे भरीत क न ठे वले
होते . कर ित हीसांज झाली, तरी बाजी का आला नाही हणून ितने दरवाजात ये ऊन
तीनतीनदा पािहले . नाही नाही ते िवचार ित या मनात ये ऊ लागले . आिण या तं दर् ीतच
ितने पायताण सरकावले , पांढ या पातळाचा पदर डो याव न ओढून घे तला आिण
वयं पाकघराचे दार ओढून घे ऊन ती म याकडे िनघाली. हा या या घरापु ढे िशवारात
उभे राहनू हळी ावी, िनदान कुणी रामो याचे पोरठोर आढळले , तर याला पाठवून
ावे , अशा िवचाराने ितने पाऊल उचलले .
पाणी िदले या ज ध यातून ये ऊन गारवा अं गाला झ बत होता. गवताचा आिण
िपकाचा वास सा या िशवारभर पसरला होता. काळोख होता तरी लु कलु कणा या चांद या
वाट दाखवीत हो या. िहर यागार, ओलसर बां धाव न बाजीबाबा गाईचा कासरा ध न
घराकडे ये त होते . हा या या घरातले िदवे बघून यां या मनातले अपमानाचे सल पु हा
खु प ू लागले . तो अपमान कशाने पु से ल? याच एका गो टीवर िवचार करता-करता ते
एकदम थबकले . चार-आठ वावांपलीकडे असले ले कुंपण ओलांडून हा याचे भु रे रे डकू
वावरात ये त होते . डोळे िकलिकले क न बाजीबाबांनी नीट याहाळले आिण हातातले
मनगटाहन ू जाड िट कार सरसावले . खालचा ओठ दाताखाली ग च आवळू न एक
भलामोठा वास घे तला आिण आवे शाने ते िट कार िभररकन रे डकावर िभरकावले .
रे डका या हाडावर याचा खटकन आवाज झाला. मागे असले या िखलारी गाईने
दा याला िहसडा दे ऊन टाणकन उडी मारली. हा याचे रे डकू या सपाट ासरशी वावरात
आडवे झाले ! ओरडले नाही का तडफडले नाही! गपगार!
“थु त रांडले का या!” असे ओरडून बाजीबाबा सपाट ाने पु ढे झाले आिण रे डकापाशी
जाऊन यांनी वाकू न पािहले .
– आिण यां या अं गातले अवसान एकाएकी गे ले. काळजात धपकन् धपका बसला.
“हरे राम!” असा हं बरडा फोडून ते मटकन खाली बसले !

बाजीबाबां या हातारी या मरणाची बातमी हां -हां हणता गावात पसरली. गावची
माणसे आिण बाजीबाबांची भावकी चु ड ा-पिलते घे ऊन गावदरी म यात जमली. यांना
पाहताच हातारी या प्रेतावर पडून बाजीबाबांनी हं बरडा फोडला, ते हा ऐकणा यांची
काळजे फाटली. ‘एकाएकी हातारीला काय झाले ? ती अशी रानात म न कशी पडली?’
हे िवचार मं डळीं या मनात आले नाहीत असे नाही, पण या वे ळी कोण कसे िवचारणार?
डो याला टाप या बां धन ू भावकी पु ढ या तयारीला लागली.
म यान रात्री करं ज ओढ ाची वाळू आिण बाजूची करं जाची झाडे रं गुआजी या
िचते या लाल प्रकाशात उजळू न गे ली!
सु नपणाने ओढ ात हाले ले बाजीबाबा उघडे बोडके आप या भयाण वाड ात आले .
वयं पाकघरात या दो ही दारांना यांनी आतून कड ा घात या आिण मु रमाडा या
कठीण जिमनीवर ‘िवठ् ठलाऽऽ, या पा याने वत:ची आई आप या हातानं की रे मारली!’
असे ओरडून उ याने धाडकन घालून घे तले .
काळ रात्र उजडून गे ली. पूवला मोहरले . बाजीबाबां या अं गणात या पे वर पाखरे
जागी झाली. िपसारा फुलवून हळू िचविचवू लागली. दावणीतली गाय पाय ताणून जागी
झाली आिण बाजीबाबां या भूपा यांसाठी कान टवका न बसली.
अं गण झाडायला आले या राणी महारणीने दोनचार हाका मार या आिण ओ आली
नाही ते हा मु काट ाने अं गण झाडले . बाजू या वै रणी या िढगात या दोन पड ा वे ढे
सोडवून गाईपु ढे टाक या आिण ‘अगाई, गे ली बामनाची हातारी! दे वावानी हुती
िबचारी!’ असे हणत ती महारवाड ाकडे िनघून गे ली.
याहारी या व ताला िशवा दयाळ समाचारासाठी वाड ात आला आिण याने बं द
कवाडावर थाप टाकली.
“बाजीबाबा, अवो बाजीबाबा!”
आतून उ र आले नाही! िशवाने दार खडखडावले . आवाज उं चावला.
 “बाजीबाबा!”
आत हालचाल झाली नाही!
एवढ ात बाजीबाबां या भावकीतली चार कुलकणी मं डळीही आली. यांनीही हाका
मा न पािह या.
उ र नाही!
“बघा तरा!” िचं ताय त वराने िशवा बोलला, “दार मोडा. काय झालं ते तरा बघा!”
पहारा घालून दार मोडले आिण मं डळी आत गे ली. वयं पाकघरा या जिमनीवर
बाजीबाबा पालथे पडले होते . चु लीपु ढे झाकू न ठे वले ला वयं पाक तसाच होता! िशवा पु ढे
झाला. याने अं गाला हात लावला आिण मं डळींकडे बघून तो हणाला, “आटोपला
कारभार!”
बाजीबाबांना बघायला झाडून सारा गाव यां या वाड ासमोर जमला. बायाबापडी,
पोरे टोरे , गोरगरीब, हारपोरे सु ा हळहळली. ढसाढसा रडली.
“आई यामागं इळभरसु ा जीव िठवला हाई हाता यानं ! पु यवान पं ढरीचा वारकरी
यो!”
िशवा दयाळाने गाव या भजनी मं डळींना सां िगतले . भजनी मं डळी पु ढे आली.
पखवाज घु मू लागला. टाळ झडू लागले . भजनी मं डळी भर या आवाजात ओरडली,
“पु ं डलीक वरदा हिर िवठ् ठल!”
प्रेतापु ढे समोरासमोर उभी रािहले ली भजनी मं डळी पाय मागे पुढे करीत हणू लागली
:

“ व ल खमाई, वठोबा खमाई!

व ल खमाई, वठोबा खमाई!!
व ल खमाई, वठोबा खमाई!!!”

मागाहन ू सारा गाव जड पायाने जाऊ लागला. दावणीतली गाय दीनपणे हं ब

लागली.
पं ढरीचा वारकरी हिरनामा या गजरात िनघाला! रं गुआजीचा पु यशील पु ं डिलक
िनघाला!! आई या िचते तला िनखारा िवझला नाही तोपयं त लाडका ले क मागून
िनघाला!!
हातारी रं गआ
ू जी आिण मातृ भ त बाजीबाबा, मायले करे कायमची गे ली! दोन िपकली
पाने गळू न पडली!!
बाजीबाबां या इ टे टीची भावकीने वाटणी झाली. गावदरी मळा या याकडे गे ला
याने हाता याने हाताने पाणी घालून वाढवले या िचं चेखाली मायले करां या टु मदार
समा या बां ध या. गावदरीचा मळा ‘मायले करांचा मळा’ हणून ओळखला जाऊ
लागला. मायले करांचा मळा ध या या मरणाचे दु:ख पोटात िगळू न िहर या माये ने बह
लागला. मायले करा या माये ची हिककत आ यागे यांना सां ग ू लागला!
मा या खे ड ा या पांढरीत उभे राहन ू उगवतीला नजर टाकली की, दोन गोफण-
ध ड ावर ती घु टमळते . मायले करां या म यातली िचं चेची दोन सावळी झाडे िवठोबा-
रखु माई या मूतीप्रमाणे डो यात भरतात. यां या सावलीत दोन समा या आहे त.
ऊनपावसाला वत: म तके दे ऊन ही दोन झाडे समा यांना िनवारा दे तात. कोवळी पाने ,
फुले , फळे अं गावर उधळतात. लगत असले या िविहरीचा पाट समाधी या पाया या
पशाने पिवत्र होऊन उसाला, रता यांना, िमर यांना पोसतो. बारा मिहने ते रा काळ
मायले करां या म यात या िहर या माये वर नजर ठरत नाही. पाहणा याचा पाय जागचा
हलत नाही!!
 ११

रात्र झाली होती. बाहे र िचमधार पाऊस लागला होता. सारा महारवाडा या
पावसा या मा याखाली िनपिचत पडून रािहला होता. सार या कोसळणा या पावसाचा
आवाज कानाला नकोसा वाटत होता आिण गारठा असा पडला होता की, एखा ा जाड
कांब यात वा वाकळे त घु समटू न पडायला हवे होते ; िनदान पे टवले या चु लीसमोर
मांजरागत अं ग उबवीत.
पण ये सा खालीच एका पो या या तु कड ावर पडली होती आिण लहानगा सं दीपान
ित या पाठीला माकिडणी या पोरासारखा िचकटला होता. पाठी या ते वढ ा भागाला
उबारा िमळत होता. पु ढ या अं गाला मात्र थं डी बोचत होती, पण ती चु ळबु ळ करीत
न हती. कारण तसे केले तर थं डी अिधक वाजते . एके जागी न हलता पडून रािहले , तर
आपोआप ऊब िमळते . सं दीपान या अं गात मात्र याला गु ड या या खाली ये णारा
अं गरखा होता; अगदी धडकंडका! या या बा ा इत या लांब हो या की, या
बोटाखाली चां ग या िटचभर ल बत. छाती उघडी पडू नये , हणून ये साने बटना या
ऐवजी लहान-लहान िचं यां य तु कड ांनी याची काजे ही प की बं द केली होती. तो
अं गरखा गावात या बामणाने िदला होता.
खोपटातली ती िविचत्र शांतता पावसाचा आवाज. सदाळले ली हवा आिण बाहे र या
िभजले या उिकरड ाचा, छपरावर या काडाचा वास; पण ये सा या यानी या गो टी
न ह या.
पाटला या घरी लगीन चालले होते . ताशे वाजं याचा कडकडाट चालला होता. चां गले
कपडे केले ली माणसे धांदलीने इकडे ितकडे करीत होती. यां याकडे आशाळभूतपणे
पाहत ये सा जो याजवळ बसली होती आिण सारखी हणत होती, “दादा, आमाकडं बगा.
आ का, गिरबाकडे बगा!” मग ल फेदार लु गडे ने सले ली आिण चां ग या दािग याने
गौरीगत सजले ली पाटलीण नाकातली नथ उडवीत आली आिण ितने चां ग या ओटाभर
पु रणा या पो या आिण काहीबाही ये सा या पदरात टाकले .
ते साव न ितला काही भराभर चालता ये ईना.
सं दीपान डो यांची सारखी उघडझाप करीत होता.

गे ले िक ये क िदवस ठणठणीत असले या ओढ ाला पाणी आले होते आिण िशदा

महाराचा सं बा, िवठोबाचा इट् टली आिण सं दीपान या लाल, गढूळ पा यात धबधब
उड ा मारीत होती. आिण ओढ ाकाठ या जां भळीखाली पावसाने पडले या जां भळांचा
नु सता सडा झाला होता. ती वे चन ू अं गर या या पु ढ या भागा या झोळीत टाकताना
रं ग लागत होता.
ती जां भळे याने िकतीतरी खाऊन घे तली. जीभ त डाबाहे र काढून ितर या डो याने
पािहले , तर ती अगदी गद जां भळी झाली होती.

याने डोळे उघडले आिण िमटले .

आई या पाठीवर आपले नकटे नाक घाशीत तो हणाला, “आय, आमाला जां भळं !”
ये सा या हातून सा या पो या धु ळीत पड या.
ितने डोळे उघडून पािहले .
बाहे र पाऊस कोसळत होता आिण आत अगदी गडद अं धार भ न रािहला होता.
पायाकडे िटपिटप आवाज ये त होता. गळत असावे .
ितने खडबडीत हात सं दीपान या पाठीव न िफरवला आिण बोलली, “अरं , अं धार
गु डुप पडलाया. िदवा िदकू न लावला हाई!”
गडबडीने उठायला लागली, पण तसे उठता आले नाही. पूवीची चपळाई रािहली
न हती. ती िदवसात होती. “अगं बया, बया!” करीत उठली. अं धारातच अचूक चु लीपाशी
गे ली. थोडीशी राख उकरताच आतला िव तव चमकला. मग या यावर काट याकुट या
घालून ितने दम लागे पयं त फुंकले , ते हा भडकू न जाळ झाला.
खोपटात या अं धाराला भसका पडला आिण सं दीपानने टक डोळे उघडले . चु लीवरला
कडू ते लाचा िदवा उजळला. याने कोप यातला अं धार हुसकू न लावला. सं दीपानने हाक
मारली, “आये !”
ये सा अजून बस या जागे वरनं उठली न हती. ितला उठवतच न हते . क ह या
आवाजात ती बोलली, “काय रं ?”
बाहे र कोसळणा या पावसा या घोषात सं दीपान या ते कानी गे ले की नाही कोण
जाणे , पण तो धडपडून उठला आिण आईपाशी दो ही गु डघे पोटाशी घे ऊन बसला.
ये साने एकवार समोर पांढ या मातीने सारवले या िभं तीवर पडले या दोघां या
भ यामोठ ा सावलीकडे पािहले आिण मग गाड यांची उतरं ड, फाटकी ल तरे , गु ं डाळू न
ठे वले ले बोचके, कोप यातली भलीमोठी लाकडे फोडायची कु हाड, हातातली वे ळूची
गु ळगु ळीत काठी, धु ळीने भरले ला फाटका जोडा, या सवां व न िफ न ितची नजर ि थर
झाली – व न एक-एक थब पडत होता. तळहाताएवढी जागा िभजून िचं ब झाली होती.
सं दीपानने अं गर याने आपले उघडे पाय झाकू न घे तले . चूल पे टावी आिण या
िपवळट लालसर जाळासमोर बसून िशजणा या कोरड ाचा वास यावा असे याला
वाटले .
“आये , जाळ कर की गं .”
“बाबा मा या, सपान हाय रं .” आई बोलली.
चूल पे टवायची कशाला? दुपारी िदवस डो यावर आ यावर गावात वरावरा िफ न
ितने पसाभर ज धळे आणले होते . ते भरडून यां या पातळ क या के या हो या आिण
मायले करांनी या पोटात ढकल या हो या. सं दीपानला बजावले होते , “आता राती काय
हाई रं खायला!” आिण पु ढे उपयोगी पडतील हणून जु या िचं या िचवडीत ती बसली
होती. सं दीपान बाहे र पडून मातीत खे ळला होता. वा या या दुकानासमोर बराच वे ळ
उभा रािहला होता. चावडीमाग या उिकरड ावर काही सापडते का ते याने पािहले होते .
चार कागद आिण एक िखळा सापडला होता. ती दौलत याने इट् टलीला दाखवली होती.
इतके करीपयं त सं याकाळ झाली होती. एका पायावर लं गडी घालत-घालत तो घरी
आला होता आिण पावसाला सु वात झाली होती.
ये सा पो या या तु कड ावर कलं डली होती आिण सं दीपान ितला िबलगला होता.
चूल पे टवायची कशाला? आता काही िशजवायचे न हते ! आई या उ राने
सं दीपानची िनराशा झाली. आपले िमचिमचे आिण सु जके डोळे मोठे क न आिण ित या
त डाजवळ त ड ने ऊन याने िवचारले , “मग वड ाला पानी आलं अशील का? सकाळी
आमी पवायला जानार!”
पण ये साने उ रच िदले नाही. ितचे िच या या बोल याकडे न हते . ‘भगवाना!’
हणून ती बस या जागी पु हा आडवी झाली.
छे ! आडवी कुठली? बं डू बामणा या अं गणात खप याचा ढीग पडला होता. आिण
उखळात या खप यावर जड मु सळाचे घावावर घाव ती टाकत होती. पार यासारखी
घु मत होती. चोळी घामाने िचं ब झाली होती आिण हात भ न आले होते . बं डू बामणाची
सून सो यात कमरे वर हात दे ऊन उभी होती आिण हणत होती, “ये सा, आपट लवकर.
तु जा नवरा जे हा-ते हा हणायचा, “आ का, माजी अ तु री लई कामाची.
महारवाड ातली एक महारीन ित यासं ग िटकायची हाई!” ‘’ पलीकडे सावलीला
डालपाटीत िनजवले ला सं दीपानचा तीन मिह यांचा भाऊ सारखा िकंचाळत होता.
सं दीपानसु ा बोटे नाचवीत ित यापु ढे पडला न हता.
रामोशवाड ाशे जार या िचं चेवर तो चढला होता आिण आं बटगोड मोहर ओरबाडून
याचे गपागप गपांडे मारीत होता; आिण तांबस ू , लु सलु शीत अशी िचं चेची कोवळी
पाने ही काही कमी गोड लागत न हती!
खाली इट् टली उभी रािहली होती. ित या अं गावर फडकाही न हता आिण चोळीही.
त ड वर क न ती सारखी कोकलत होती, “ए सं ा, मला टाक की रं थोडा म हर!”
अं धा या कोप यातून उठू न एक डास िगर या मारीत-मारीत आला. सं दीपान-
ये सा यावर गु णगु णत िफ लागला.
उतरं डी या मागून एक वखवखले ला उं दीर हळू च बाहे र पडला. नाकपु ड ा हलवीत,
कान टवकारीत जमीन हुंग ू लागला.
जरा वे ळ गु णगु णून तो िखडमा डास ने मका सं दीपान या गालावर बसला, आिण
आपली टोकदार स ड याने याला टोचली.
गाल चोळीत सं दीपान एकदम उठू न बसला आिण आईचे डोके हलवून हणाला, “ए,
ऊठ. आमाला भु का लाग या यी!”
डोळे िमटू नच ये सा हणाली, “सं दीपाना, भाकरी हाई रं . नीज आता. उ ा आन्….”
“मग कर की गं भाकरी. िकतींदी झालं , खा लीये का? सारका भोपळा उकडले ला आन
भाजी.”
ये साने पोराला कुरवाळले आिण समजु ती या वरात ती हणाली, “ हय रं मा या
ले करा!”
दुसरे ती काय हणणार होती? ‘तीन चपट ां वर धारण आहे . गोरगिरबाला ज धळा
दृ टीस पडत नाही. मोलमजु री करणारा तु झा बापही आप याला सोडून िनघून गे ला
आिण…’
पण या गो टी या पोरा या बालबु ीला काय कळणार?
हटवादीपणाने तो पु हा बोलला, “दे की गं ! पोटात चावाय लागलं य.”
ये साने मनाचा ध डा केला.
“पानी पे रांजनातलं हं जे हाईल. शे ना हाय माजा बाबा! िपट हाइ रं जु ं द याचं ,
हाईतर आता क न िदली असती भाकर!”
“मग नु सतं जु ं दळं दे . मी खातो. बारीक चावून खा यावर भाकरीवाणी लाग यात
जु ं दळं . दे !”
ये सा यावर काही बोलली नाही. ग पच रािहली. ले करा या पोटात घालायला कोरभर
भाकरीसु ा नाही या जािणवे ने ती क टी झाली. अं धार होता. रात्र झाली होती. पाऊस
कोसळत होता. कुठे बाहे र जायला ये त न हते आिण बाहे र तरी कोण दे णार होते ? उपाशी
मरणारी ती काय एकटीच होती? सारा महारवाडा, मां गवाडा, हरलवाडा हातावर पोट
असले ले सारे च गोरगरीब पालापाचोळा खाऊन जगत होते .
“लई भु का लाग या या. कायसु दीक हाई का गं ?”
“ हाई रं सो या. बग तु या हातानं . मी का लबाड बोलितया?”
भु केने वखवखले ले ते पोरगे उठले आिण सारे खोपट धुं डू लागले . मोकळी गाडगीमडकी,
िचं या, डबकी, कोनाडे – सारे खोपट िरकामे होते . खा यालायक अशी काहीच व तू
न हती. याने िचं या हुसक या. कोपरे धुं डाळले . उतरं डीचे एक गाडगे खाली पडून फुटले
आिण सा या घरभर खापरे झाली.
आिण आनं दाने सं दीपान हणाला, “आई, घावलं मला खायाला!”
ये साने डोळे वर क न बिघतले .
या या हातात एक धु ळीने भरले ले हळकुंड होते . हलकेच याने ते पु सले आिण
िद याजवळ ये ऊन या योतीवर धरले . काळपटिपवळट हळकुंड तडतडले . याचा वास
सु टला. या वासाने सं दीपान या नाकपु ड ा फुग या आिण भूक वाढली.
खरपूस भाजून झा यावर तो नीट बसला आिण ओ या खोब याचा तु कडा खावा तसे
ते हळकुंड थोडे थोडे िमट या मारीत याने सं पवले .
या यावर गटागटा पाणी िपऊन याने अं गर याने त ड पु सले आिण पु हा आईपाशी
ये ऊन पडला.
िद यातले ते ल सं पले . वात तटतटू लागली. प्रकाश कमी-कमी होत एकदम िवझला.
पु हा चोहीकडे अं धार झाला.
बाहे र पावसाची झड जोरात ये ऊ लागली. कवाड वाजू लागले .
आिण एवढा वे ळ सारे पाहत असले ली ये सा सं दीपानला पोटाशी ध न ढसढसून
रडायला लागली.
“दे वा, ापरीस पटकीसार या एकां ा रोगानं मा न का रं टाकलं हाई गिरबाला?”
 – दे व ितला मा न टाकणार न हता. उपाशी पोटाने ती अशीच खोपटात पडून राहणार
होती आिण ितचे एकुलते एक, बापावे गळे पोरगे भु केने वखवखून हळकुंड खाऊन झोपणार
होते आिण ती आतडे तु टे पयं त ओरडून हणणार होती, “‘दे वा, ापरीस पटकीसार या
एकां ा रोगानं मा न का रं टाकलं हाईस गिरबाला?”
हे असे च चालणार होते .
 १२

िलं ब. माणदे शातील एक खे डे. सात-आठशे व तीचे . ओबडधोबड रचने चे. हणाल, तर
दिरद्री, असु खी. हणाल, तर सं प न आिण सु खी. शहरी वातावरणापासून िक ये क योजने
दरू ! अिशि त कुण यांचे, भोळसट महारांचे, क टाळू ढोरांचे आिण इमानी कु यांचे ते
मायपोट तु ही-आ ही पाह ू तसे िदसे ल. सुं दर वा गिल छ, समृ वा दिरद्री, जसे मानाल
तसे !
िलं बा या वे शीत िशरले की, पूवकडे त ड क न एक नीटस बां धणीचे घर आहे .
चौकटीपु ढे छ पर घालून ते थोडे वाढवले आहे आिण या छपरात एका बाजूला दावण
घालून गु रे ढोरे बां ध याची सोय केली आहे , पण गे ली िक ये क वष या जागे वर गु रे िदसत
नाहीत.
रं डकी िजजा आिण ितचे एकुलते एक पोर रामा यांचे हे घर. िजजा पूवी गावात
ढालगज आिण त डाळ हणून प्रिस होती, पण आता ती वयाने ‘झाली’ आहे . ितचा
ढालगजपणा, त डाळपणा ित यापासून चालता झाला आहे . ितचा दादला नारायण
पाटील हा एक क टाळू आिण स जन कुणबी होता. या या हयातीत िजजाने तूपसाखर
खा ली होती. वीस-वीस पये िकमती या साड ा फाड या हो या. लगीन होऊन बारा
वष झाली होती, तरी िजजाला पोर झाले न हते , पण नारायण पाटील कधी आप या
बायकोला टाकू न बोलला नाही. शे वटी रामा सहा मिह यांचा पोटात होता ते हाच तो
भला माणूस दे वाघरी गे ला! िजजा रं डकी झाली! उघड ा पडले या ले कीला
झाक या या िनिम ाने नाही ितथले भाऊबं द घारवं डासारखे उतरले . चारआठ वष यांनी
ितला लु टली. िपक या बोरीसारखी झोडपून खा ली आिण नु सता पाला आिण
डहा यांचा खराटा रािहला ते हा ते गु पचूप पसार झाले ! िजजा या बळदांत ज धळा
उरला नाही. उतरं डी या गाड यात तांबडा पै सा उरला नाही. दावणीला दोन पायाचे
क बडे रािहले नाही का रानात वीतभर तु कडा रािहला नाही. िजजा चहब ू ाजूंनी नागवली!
लाजल जा गु ं डाळू न िजजा आता च क मोलमजु री करते . खु रपणे , भां गलणे , सु गी या
िदवसात मोडणे , बडवणे , उपणणे – िजजा नाना कामे करते . यामु ळे ितला आिण रामाला
दोन वखत ओलीवाळली भाकरी आिण लाज झाक यापु रती कापडाची धांदोटी िमळते .
रामाही गु रे राखोळीने घे तो. मिह याकाठी तीनचार पये िमळवतो.
एकदा याने नाव काढले , “िजजा, एकांदी कालवड घे ऊ या आपण. मी सां भाळीन.
दुभतं होईल. निशबात असलं , तर ख ड होईल सातआठशे िकमतीचा.” िजजालाही पोराचे
बोलणे पटले . घराला गाईवाचून शोभा नाही. आिण िलं ब हे िखलारी गाईबै लां िवषयी
प्रिस असले ले गाव! िलं बाची गाय वा ख ड ही उ कृ ट प्रतीची जनावरे असतात.
केवळ एका गाई या वे तावर आिण दुभ यावर ितथले लोक सधन झाले आहे त.
घरातले काही िकडूकिमडूक आिण पै -पै सा क न साठिवले ला कुणगा खची घालून
िजजाने एका ओळखी या माणसाला गळ घातली. ह याह याने उरले ले दे णे दे याचा
वायदा केला आिण याची गाभाडी कालवड आणून दावणीला बां धली.
ही अडीच-तीन वषांची कालवड चां ग या अवलादाची होती. रं ग बळीसारखा
पांढराशु भर् . मोठमोठे डोळे . िजं गे सरळ आिण टोकदार, खूर खोब या या पाठीगत
काळे भोर! अं गािपं डाने ती एखा ा माळिठस यागत होती. कुठे खु ट्ट वाजले वा पाख
उडाले , तरी ती टणकन उडी मारी.
िजजाने ती आणून बां धली या िदवशी रामाचा आनं द गगनात मावे ना. तो हरखून
गे ला. या या पायाला पाय लागला नाही. याने कुणाकडून पडी आणून ित यापु ढे
टाकली. सतरादा ित या दो ही िशं गां या म ये खाजवले . कासे त हात घालून ितचे
इवले से सड िचलिबलले . का या लोकरीचा, पाया या अं गठ ाएवढ ा जाडीचा कंडा
वळू न ित या ग यात बां धला. आप या पु तळीला (हे रामाने ितचं ठे वले लं नाव!) कुठे
ठे वू आिण कुठे नको असे याला झाले . तीनतीनदा प्र न िवचा न याने िजजाला बे जार
केले .
“नानी (रामा आप या आईला नानी हणतो), आप या पु तळी या पाटीवर गोम हाय.
गोम अस यावर काय होतं गं ?”
“काय नाही. शे णखाती, शे पटाकडनं त ड क न असली तर काय बाट नाही!”
“नानी कास िदसताया गं ?”
“आरं , अजून मिहना-दीड मिहनासु ा झाला हाई. कशी िदसं ल कास?”
“ होर या बाजाराला गे लीस हणजे िपतळं ची साखळी आण. आिण एक घु ं ग .
पु तळी या ग यात घालू!”
“बराय आणू.”
“नाने , हा मिहना कोणता?”
“िशम याचा! का रं ?”
“पु तळीला हा दुसरा मिहना. ितला यायला िकती िदवस रािहलं ?”
“आठ मिहने . िदवाळी या व ताला!”
“नाने , ख ड होईल का गं ?”
“बाबा मा या, मी का पोटात िशरलीया का रं ित या? पण हुईल. ितला ख डच हुईल.
गिरबाचं पां ग नं दी दे ऊन फेडल ही गायत्री!”
रामा आई या बोल याने हरखला आिण पु तळीपाशी आला. समोरची पडी खाता खाता
ती थांबली आिण याकडे पाह ू लागली. रामाने ित या ग याखाली खाजवले . पु तळीने
आप या खरखरीत िजभे ने याचा हात चाटला!
िलं बातले लोक हणतात, “िजजा पाटिलणीचं पोर अजून लहान आहे , नकळतं आहे .”
पण रामा लहान असला, तरी नाकळता मु ळीच नाही. याला पु कळ कळते . तु हा-
आ हाला कळत नाही ते कळते . या खे डुत जीवनातील िकतीतरी गो टींची मािहती
याला आहे . ज ध याचे कोवळे , पोटरीला न आले ले ताट खा ले , तर जनावर िकडाळते .
 विचत मरते . घोड ा या पोटात दुखायला लागले हणजे ‘घोडशदणी’ हे फळ चारतात.
लांडगा मढ धराय या वे ळी याला कान पकडून काही वे ळ पळवतो आिण ते भे दरले ले
मढ आपोआप या यामागून धावू लागते . पलटणीत गे ले या माणसाचे कपडे पो टाने
या या कारभारणीकडे आले हणजे तो माणूस लढाईत मे लेला असतो. जखम झाली, तर
यावर दगडीचा पाला ठे चून बां धावा. गावानजीक या बारवे त भूत आहे . या या पायांची
बोटे उलटी आहे त. खु रसुं डीची जत्रा पु शी पु नवे ला असते . माग या वषी गां धीची टोपी
घात यावर तालु याचा िशपाई मारायचा, पण आता तो घाबरतो. नाना गो टींची
िबनचूक मािहती याला आहे . अथात याला कळत नाही हण यात काय अथ आहे ?
याला पु कळ कळते . तो िरठ ािहं गणाने आपले मळले ले कुडते आिण पटका धु तो.
लं गोटा लावून िविहरीत धडाधड उड ा ठोकतो आिण ओढ ा या मऊ वाळू त िशणे या
पोरांबरोबर कु या खे ळतो. पाचसहा मै लां वर असले या बाजारा या गावी एकटा जातो.
कुणी काहीही हणो, रामाला पु कळ समजूत आहे . तो हुशार आहे !
दोनतीन मिहने गे ले आहे त. िजजाने गाय घे ऊन िद यापासून या या सा या
समजूतदारपणाचा, हुशारीचा कल या उ म जनावराची से वाचाकरी कर याकडे झुकला
आहे . रं ड या आईचा तो एकुलता एक आधार यान दे ऊन आपले गोधन पोसू लागला
आहे . या भाबड ा पोरा या सा या आशा-आकां ा या मु या जनावरावर किद्रत
झा या आहे त. एवढ ा लहानव यात ही क टाळू वृ ी िवशे ष न हे का?
रोज, िलं बा या पूवला, दरू वर असणा या बोड या ड गराआडून तांबडालाल सूयदे व
वर याय या आतच रामा वाकळे खालून बाहे र पडतो. डो याला मुं डासे गु ं डाळू न बाहे र
ये तो. या वे ळी पु तळी जागी असते . सकाळ या प्रहरा या थं ड झुळका अं गावर घे त
डोळे िमटू न सं थ बसले ली असते . या ता या झुळकींनी होणा या सं वेदना अनु भवीत
असते . आप या छोट ा ध याची चाहल ू लागताच ती उठते . शे पटाला िपरगळा मा न,
अं ग तणाणून आळस झाडते . कानाला कोके उभा न रामाकडे मान वळवून पाहते आिण
‘हं बा’ असा आखूड आिण दबका आवाज करते .
ितचा आशय रामा या यानात ये तो. तो ित यानजीक जातो आिण ित या
पांढ याशु भर् पाठीवर एक बहालीदशक थाप टाकतो. पु तळी आपले पातळ कान
थरथरवते . रामा ित या पु ढ ातले वै रणीचे बु डके उचलतो. ित याखालची जागा
तु राट ा या खराट ाने साफसूफ करतो. पु तळी या या या हालचालीकडे कौतु काने
पाहत शे पट ू वे ळावत राहते . आप या छोट ा ध या याएकी या मु या जनावरा या
िज हारातसु ा माया आहे , कृत ता आहे ! आिण ते रामालासु ा ठाऊक आहे . वै रणी या
गं जीतून तो एक पांढरीशु भर् , जाडजूड पडी काढतो. कु हाडीने ितचे लहान तु कडे करतो
आिण तो भारा कवे त ध न पु तळीपु ढे ये तो. तनाला त ड लावताना भु के या बाळाची
उडावी तशी पु तळाची धांदल उडते . ती वै रण पु ढ ात पडे पयं त ितला दम नसतो.
रामा या कवे तच मु कट क बून ती एकदोन िचपाडे ओढून घे ऊन खाऊ लागते . यावर
कधी लट या रागाने रामा हणतो, “अगं , पण दम आहे का नाही?”
सकाळ या प्रहरीच रामा धोतर आिण लं गोटा घे ऊन गावाबाहे र या िविहरीकडे
अं घोळीला जातो. याने धोतर आिण लं गोटा तांबड ा रं गाने रं गिवली आहे त. धोतरे
रं गवली हणजे ती मळखाऊ होतात आिण पु कळ िदवस िटकतात, असे रामाचे मत आहे .
 पोरा या या मे हनती वभावाचे िजजालाही मोठे कौतु क वाटते . गावात या दहा
पोरांसारखा तो उगीच कुठे टे लिटक या करीत िफरत नाही. उ स-तमाशा या नादाने
गावोगाव जत्रा िहं डत िफरत नाही. कुणाची भांडणे आणत नाही. या या या वभावाचे
ितला खूप कौतु क वाटते . कतासवरता झाला की, बापाचे मागे त ड िफरवून चालती
झाले ली घरातली ल मी हा पोरगा आप या हाताने पदर ध न पु हा घराकडे आणील
याची ितला खात्री आहे . यामु ळे ती ले का या खा यािप याची उ तवारी मोठ ा
अपूवाईने करते . अपूवाई कशाची हणा, पण घरात असे ल तोच कणीक डा रां धन ू वे ळ या
वे ळी या या मु खात पडे ल याची काळजी ती ने हमी घे ते.
सकाळी रामा अं घोळ क न आला की, पिहली भाकरी िनखा याला उलटीपालटी
करीतच िजजा याला हणते , “रामा, आटप. घे िपतळी. भाकरी झाली माझी!”
यावर रामा उ र दे ई, “अगं पण िजजा, भु का तरी लागायला नकोत एवढ ा
एरवाळी?”
खरे तर जे वायला उशीर असायचा. कारण नु स या एका भाकरीने जे वण होत नसे . चार
भाकरी बडवून झा यावर याच त यात िचगळं तांदळाची वा करड ापात्रेची पाले भाजी
चटणीमीठ घालून परतायचीही असायचीच; आिण हे हे नच रामा तसे हणायचा.
िजजाही तसे हणे खरे . पड या फळाची आ ा घे ऊन रामाने पानावर बसावे असा
याचा अथ मु ळीच नसे . केवळ पोरा या खा यािप याएकी मनोमनी असले ली त परता
या श दावाटे बाहे र उडी घे ई आिण ितला बरे वाटे एवढे च!
पण सकाळी िदवस कासरा-अधा कासरा आला नाही, एवढ ात रामाचे जे वण होते .
दुपारसाठी भाकरी बां धन ू घे ऊन तो पु तळीला घे ऊन रानात जातो. या या िशणे ची काही
पोरे ही आपाप या गाई- हशी या याबरोबर घे ऊन जातात.
िलं बा या आसपास काळे भोर रान आहे . काही िजराईत आहे . काही बागाईत आहे .
बागाईताचे बां ध हमे शा िहर यागार हरळीने भरले ले असतात आिण िजराईतात
पावसा या िदवसात िशपी, कुरडू, हरळी माजते . कुणा या िपकाची नासाडी झा याचा
बोभाटा होऊ नये अशा काळजीने रामा आिण याचे सवं गडी गु रे चारतात.
गु रे चरत असतात. रामा आिण इतर गु राखी यां यावर ल ठे वून काही बोलत
असतात. ते हसतात. खे ळतात. हुंदड ा मारतात. या रानावनात यांचे मन
िरझिवणा या िकतीतरी गो टी आहे त.
िविहरी या कडे ने उगवून आत झे पावणा या झाडो याला ल बणारी सु गरणीची कोटी;
हं ड ा-झुंबरांसारखी, मोठ ा कसबाने िवणले ली. ओढ ा या काठावर असले या
भ यामोठ ा िपं पळावरील ढोलीत असले ली राघूची िपले ; उं च असले या घरातून हळू च
माना डोकावून पाहणारी. िपव याधमक फुलले या तरवाडाव न उडणारी छोटीमोठी
फुलपाखरे , यांना ‘टचकन’ पकडून खाणारा िहर या रं गाचा मु का राघू! शीळ घालीत
उडणारी िचमणी. िपकातून बे सावधपणे चालत असताना अगदी पावलाजवळू न भु रकन
उडून जाणारा लावा. गु रां या पावलाने उडणारे िकडे खा यासाठी यां यामागून तु तु
पळणारे , काट यांसार या पायाचे बगळे . िनरिनरा या रं गांचे सरडे , गोमे सारखे िदसणारे ,
पण न चावणारे वाणी. िकतीतरी गमती! िशवाय हं गामा या वे ळी गाभु ळले या िचं चा
िपकली बोरे , जां भळे !
 िदवस डो यावर ये ऊन थोडासा कलला की, रामा आिण पोरे आपली गु रे वळवून
जवळपास िजथे पाणी असे ल ितथे ने तात. उ हाने तापले ली गु रे लगोलग पा यावर
पडतात. पोटभर पाणी याय यावर उ हाचा तडाखा चु किव यासाठी एखा ा झाडा या
सावलीला डोळे िमटू न रवं थ करीत बसतात.
पोरे िशदो या सोडतात. बहुते कदा वारी-बाजरीची एखादीदुसरी भाकरी आिण
ित यावर तांबड ा-का या चटणीची बु चु कली, त डी लावायला गाजरे , भु ईमु गा या
शगा, कांदे असे काहीतरी एवढी यांची िशदोरी असते . एखा ा या भाकरीवर िन वळ
तांबड ा िमर यांची पूडच असते . तो उठतो आिण पशातून पा याचा थब आणून ित यात
सोडतो; आिण ओलावली हणजे उ हाने कडं गले ली भाकरी ित याबरोबर खातो.
उ हाचा तडाखा कमी झा यावर घं टा-दोन घं टा गु रे चा न सारीच िदवस मावळायला
परत घरी ये तात.
िदवसामागून िदवस चालले आहे त. पु तळी या पोटातला गभ िदसामासाने वाढतो
आहे . ितचे पोट आता मोठे िदसते . कासे चा झोळही सु टले ला िदसतो. रं ग अिधक पांढरा
िदसतो. अं गाने ती आता थोडी जड झाली आहे .
िलं बातले कुणबी रामाची गाय पाहन ू सु खावतात. हणतात, “ याक राखलीये पोरानं
गाय!”
रामाला मूठभर मांस चढ यासारखे वाटते .
पु तळीत होत गे लेला सू म फरक या चाणा पोरा या नजरे तून सु टत नाही. तो एक-
एक मिहना मोजतच आला आहे . याची अधीरता वाढतच आली आहे . पु कळ वे ळा याने
िजजाशी हु जत घातली आहे .
“िजजा, हा मिहना सातवा असं ल. तू मोजायला चु कलीस!”
“अरं , मा यापरीस तूच शहाणा काय? हे बघ, िशम या या मिह यात घे तली…
िशमगा एक, चै तर् दोन, वै शाख तीन, जे ठ…”
“अगं , पण पोट आिण कास इतकी कशी?”
“वे ड ा, तु या डो याला िदसतीय जा त!”
िजजाचे हणणे पु कळसे खरे आहे . रामाला अ यं त उ सु कता लागून रािहली आहे .
एखादे फुलझाडाचे रोपटे लावले हणजे रोज सकाळी उठू न याला क ब फुटला का? नवे
पान आले का? कळी आली का? फू ल फुलले का? हणून जसा लावणारा अधीरते ने
पाहतो, तसे तो करतो.
अलीकडे रानात गाय बां धाला लावून बस या-बस या रामाची एखा ा वे ळी तं दर् ी
लागते . आिण….

पु तळी या मागोमाग एक पांढरे फेक वास बागडू लागते . आई यापे ा सवाई दे खणे !
अित अवखळ. आई या कासे ला ते अशा ढु शा मारते की पु तळी, कावून जाते ; पण ितची
आप या ले करावर माया असते . ते िपऊ लागले की, ती याचे अं गन्अंग आप या
खरबरीत िजभे ने चाटू न-पु सून घे ते.
हळू हळू वास मोठे होते . याचा मूळचा पांढराशु भर् रं ग बदलून कोसा होतो.
अं गातली रग आिण म ती वाढते . मा यावर नवीन उगवू लागले ली लहान िशं गे हुळहुळू
लाग याने ते आई या फ याला उगीचच ढु शा दे ते. लवकरच ते वाढते . याला चां गली
िजं गे ये तात. अं गावर मांदे चढते . गोल गरगरीत विजं डावर ते माशीसु ा बसू दे त नाही.
ख ड एवढा झकास सां भाळ याब ल रामाची जो तो तारीफ करतो. रामाचा ख ड
सा या िलं बात उजवा ठरतो.
िठकिठकाण या जत्रेत उ म जनावर हणून रामा या ख डाला बि से िमळतात.
खरसुं डी या गु रा या मोठ ा बाजारात रामा आपला ख ड िवक यासाठी घे ऊन जातो.
याने जरीचा लाल पटका गु ं डाळले ला असतो. अं गात मखमली अं गरखा घातले ला
असतो. करवतकाठी धोतर ने सले ले असते . वत:प्रमाणे याने आपला ख डही
सजिवले ला असतो. ग यात िपतळे ची साखळी, नाकात रं गीत वे सण, िजं गा या बाजूला
रं गीत ग डे आिण पाठीवर तांबडीलाल, िभं गे लावले ली झल ू !
मोठी-मोठी िग हाइके रामाचा ख ड पाहन ू खु ळी होतात; आिण मग एक िग हाईक
दीड हजार पये दे ऊन ख ड िवकत घे ते. रामा ओ या डो याने नोटा मोजून घे ऊन ख ड
दे तो.
िलं बाला माघारी ये तो. खोताकडे गहाण असले ली जमीन सोडवून घे तो.
उरले या पै शातून दोन साधारण प्रतीची बै ले घे तो आिण मोठ ा बारका याने आपला
मळा िपकवू लागतो. खं डी-खं डी माल घरी ये तो. िजजा नटते . मनमु राद खायला
िमळा यामु ळे पु तळी ह ीसारखी होते . दर यान झाले ली ितची दोन ख डे ही जु पायला
ये तात!

झाडा या सावलीला बसून रामा हे व न ने हमी पाहतो. मनाला वाटे ल िततके ते

लांबवतो. या या या व नाला धरबोळ नाही. हे व न तो केवळ या िखलारी गाईवर
आिण ित या पोटात या गभावर उभारतो. या व ना या गु ं गीतून तो जे हा सावध होतो
ते हा याचे मन िवल ण प्रस न झाले ले असते . या प्रस नते नेच तो आजूबाजूला
नजर िफरवतो.
समोर िहर यागार गवतात याची सु ल णी गाय सं थपणे चरत असते .
तो हळू च उठतो आिण ित याजवळ जातो. ित या अं गाव न हात िफरवतो. ती
खाणे िपणे थांबवून मान उचलून या याकडे पाहते . रामा ित या ग यात गळा घालतो
आिण एखा ा समजूतदार माणसाला हणावे तसे ितला हणतो, “पु तळे , माझी सारी
मदार तु यावर!”
उपणताना भु कट उडावे तसे िदवसरात्र उडून गे ले आहे त. चालले आहे त. पु तळीला
भराभर िदवस जात आहे . रामाची उ कंठा वाढते आहे . याचे व न लांबते आहे . पु तळीला
ख ड होणार, ते िवकू न पै से िमळिवणार, खोताकडे गहाण असले ली जमीन सोडिवणार
आिण चां गला गबर शे तकरी होणार, ही याची आकां ा लवकरच पु री होणार हणायची.
हा काितक मिहना आहे . िदवाळी चालू आहे . िलं बात या शे तक यां या घरोघर तळणे
चालू आहे . कडबोळी-धपाटी यांचा खमं ग वास दरवळू न रािहला आहे . िजजाने सु ा
कडबोळी-धपाटी केली आहे त, रा या या सारणाचे कानवले ही केले आहे त.
िलं बात या शे तक यां या काही पोरांनी तालु या या गावाहन ू उकळीची दा
आणली आहे . कनकावळे , आपटबार आणले आहे त. यांचे बार िनघतात. खे ड ात आनं द
भरला आहे .
िदवाळीचे चार िदवे झाले आहे त. पु तळी िदवसात आहे . ती आता सु तावली आहे .
रामा ने हमी ित याभोवती घोटाळत असतो. काल रात्री तर म या हीचाच उठू न तो
बाहे र गे ला. कवाड वाजले आिण िजजा जागी झाली. आत ये णा या रामाला ितने
िवचारले , “काय रं रामा?”
रामा हणाला, “काय नाही, पु तळीला बघून आलो. आज-उ ा एवढ ात ती वील!”
िजजा मनात हणाली, ‘वे डंच लागलं य पोराला. एक नाद घे तला हणजे एकच!’
रामाने िवचारले , “नानी, वे त नीट होईल का गं ?”
िजजाला वाटले , काय ही बालबु ी! भिव यात अमु कच होईल हणून कुणी सां गावे ?
पण तसे बोलायचे कसे ?
“होय, सगळं नीट होईल!”
“वार पोटात राहणार नाही ना? रािहली हणजे वाईट!”
“अरं , मी तु झी आई म त खं बीर आहे ितची उसाभर करायला. मी काय आज बघितया
गाईचं वे णं? गु राढोरां या उ तवा या करताकरता िन मा ज म गे ला माझा!”
“नानी, रात्री-अपरात्री यायला लागली, तर मला जागं कर!”
“करीन मा या बाबाला. नीज आता.”
रामा गप झाला. िजजाला डोळा लागला.
कालची रात्र अशी गे ली आिण आजही सं बंध िदवस रामा पु तळी याभोवती
घु टमळत होता. ती त डही लावत न हती, तरी बळे -बळे गवताचा ढीग तो ित यापु ढे
टाकीत होता. िदवस मावळला. घरोघर पण या लाग या. बार उडू लागले . पोरे िखदळू
लागली. रामाने ही आप या घरापु ढे पण या लाव या.
मोळाने िवणले ली नागाची फडी घे ऊन पोरे गाईला ओवाळायला आली. रामा या
दारापु ढे उभी राहन ू हणू लागली :

“ दन दन दवाळ , गाई हशी ववळ

गाईचा पाडा, भरला वाडा….”

गा याची लांबड हणून झा यावर ती ओरडली, “हं रामाची आई, ा खोब याची
वाटी!”
पिह या िदवसापासून गावातली ही मोळाची बै ठक िवणतात. यावर िदवा ठे वतात.
या िद या या पाठीमागे नागाची फडी असते . प्र ये क िद याला एक-एक फडी वाढत
जाते . आज पाच फड ा पु या झा या हो या. आज शे वट. सवांकडून खोब या या वाट ा
उकळाय या हो या आिण वाटू न घे ऊन खाय या हो या.
यातले एक पोर हणाले , “रामा, गाय वे णार गड ा आज-उ ा! चै न आहे की
दुधाची!”
दुसरे हणाले , “कुठलं दध
ू ख ड झा यावर? याचं पोट भ न राहील ते हा ते
रामाला!”
 “पण काहीही हणा, रामाचा दाब आहे !”
सगळी पोरे हसली. रामाही हसला.
घरातून गोठ ात, गोठ ातून घरात – रामा या सार या ये रझा या चाल या हो या.
पु तळी सारखी ऊठ-बस करीत होती. ती पै ला कालवड अवघडली होती. रामाकडे पाहन ू
तीनतीनदा हं बरत होती. रामा ितला ग जारत होता. कुरवाळत होता.
शे वटी तो अं थ णावर पडला. िजजाने दार लावून घे तले आिण िदवा मालवला. गडद
अं धार झाला!
रामाला झोप लागता लागे ना. डोळे उघडे ठे वून तो या कुशीव न या कुशीवर होत
होता. खे ड ात सामसूम झाली होती. रामा जागा होता.
बाहे र धडपड झाली की, याचे काळजी लटकन उडे आिण तो हाक मारी, “नाने !”
झोप लागले ली नानी जागी होई आिण िवचारी, “काय रं ?”
“पु तळी धडपडतीया. बघ बरं !”
िजजा उठे आिण िदवा लावून बाहे र ये ई.
पु तळी बसले ली असे . कान उभे क न ती िजजाकडे पाही.
िजजा हणे , “पोरा, नाही अजून. आजची रात जाईल. लईलई तर पहाट तरी होईल!”
आिण मग ती दोघे ही आत ये ऊन पु हा अं थ णावर पडत.
हा प्रकार एकदोनदा झाला.
या हुरहुरीतच रामाचा डोळा लागला. िजजाचाही!
दचकू न तो जागा झाला. िद याचा मं द उजे ड पडला होता. िजजा घु घु घोरत होती.
रामा हळू च उठला. िद याची वात पु ढे सा न याने तो हातात घे तला आिण तो बाहे र
आला.
िदवा उचलून ध न याने पािहले . याचे काळीज धडधडू लागले . पु तळीने या याकडे
पािहले . ितला िबलगून ितचे बाळ पाय दुमडून बसले होते . दब या आवाजात पु तळी
ओरडली, “हं बा!”
रामाची चाहल ू लागताच ते पोर धडपडून उठले आिण आप या लांबलचक तं गड ा
फाकू न उभे रािहले . कान टवका न आिण नाक वर क न रामाकडे पाह ू लागले ! रामाचा
िदवा धरले ला हात थरथर कापत होता. हळू हळू तो पु ढे होत होता. जवळ जाऊन पािहले
मात्र –
िपकले ले किलं गड हातातून सु टून फरशीवर पडावे तसे या या काळजाचे झाले !
गपकन तो माघारी वळला आिण पळतच दार उघडून आला. हातातला िदवा िहं दळ याने
मालवून गे ला. तो खाली टाकू न, वाकळे त घु समडून रडत हुंदके दे ऊ लागला. याला
भडभडून आले !
िजजा जागी झाली. घाब या-घाब या अं धारात याला ध न ओरडली, “रामा, काय
झालं रं सो या? काय चावलं का काय?”
हुंदके दे त-दे तच रामा हणाला, “पु तळी याली. कालवड झाली!”
हे ऐकू न णभर िजजासु ा ग प झाली. ‘कालवड झाली? पु तळीला ख ड झाला
नाही? ित या िजवावर केवढ ा उड ा! केवढी मनोरा ये ! आिण अखे र कालवड झाली;
ख ड झाला नाही!’
रामा या टाळू वरनं हात िफरवीत िजजा गिहव न हणाली, “रामा, मा या सो या,
अरं , आप या कमात नाही! आपलं िदं ळद्र अजून सरलं नाही!”
–पहाट झाली आहे . क बडे आवरत आहे त. सारे िलं ब जागे झाले आहे .
उकळीआपटबारांचे आवाज होत आहे त. घरोघरी प्रकाश िदसतो आहे . घरोघर आनं द
खळखळतो आहे .
िजजा-रामा या घरात मात्र उदासीनता आहे !