य कुं ड

िव. स. खांडेकर

मेहता पि ल शंग हाऊस

YADNAKUNDA by V.S.Khandekar
य कुं ड : िव. स. खांडेकर / कथासं ह
पु तक काशनाचे सव ह मेहता पि ल शंग हाऊस, पुणे.
काशक : सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ,
माडीवाले कॉलनी,
पुणे – ४११ ०३०. ०२०-२४४७६९२४
E-mail : info@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
 अनु म

१. य कुं ड

२. देवदूत

३. िश याची िशकवण

४. तेर ाची फु ले
 य कुं ड

उशाजवळ या छो ा ितपाईवर ठे वले या घ ाळाकडं दादांनी पािहलं. कती वाजले

हे यांना नीट दसेना. स री उलटू न गेली तरी घ ाळ पूव इतकं च दु न प दसावं ही
अपे ाच चुक ची नाही का ?
स री ! णभर यांचं अंग शहारलं. अलीकडं वयाचा िवचार मनात आला क , नकळत
मरणा या क पनाही ितथं डोकावू लागत. तीस या िन बेचाळीस या चळवळीत भाग
घेताना मृ यूची भीती यांना कधीही वाटली न हती. र या या कडेला बसले या
आंध या िभका या या थाळीत जाता जाता एखादा पैसा देऊ असं या काळी यांना
वाटत असे. तो काळ आता तीस वषानी मागं पडला होता. अनािमक भीती या साव या
सभोवताली दाटत हो या. वतःची मरणाची क पना मनात आली, क आपण अ व थ
होतो हे यांना जाणवू लागलं. पण उमेदीची सारी उमर वातं या या चळवळीत
घालिवले या यां या मनाला या िणक भयाचीसु ा शरम वाटू लागे. मग ते पु हा
वतःशीच पुटपुटत, ‘या माती या गो यावर माणसाचं इतकं ेम असतं ? हणजे शेवटी
जो तो वतःसाठी जगतो हेच खरं का ? वतःसाठी, वतः या सुखासाठी, वतः या
वा यासाठी जो तो धडपडत असतो हेच खरं ! नाहीतर आप या या हाता या हाडां या
जग या या उ कट इ छेचा दुसरा अथ काय ?’
या ांची उ रं शोध याचा ते य क लागले क , सारं पूव आयु य द हणून
यां या डो यांपुढं उभं राही. आप या देशभ या पायी बायकोचे झालेले हाल-आठवण
हणून एक मुलगा मागं ठे वून ितनं अकाली घेतलेला जगाचा िनरोप, या मुलाला
वाढिवताना आप याला पडलेले क ,-सारं सारं यांना आठवलं. मुलगा मोठा होऊन
कामधं ाला लागला. याचं ल झालं. आप याला नातू झाला. पण यानंतर लवकरच
बस या अपघातात सापडू न मुलगा आिण सून ही दोघंही दगावली. पोर तेवढ बचावलं.
पु हा संसाराचा मागचा पाढा सु झाला. नातवाला वाढिवणं मोठं कठीण होतं. आपलं वय
उताराला लागलेलं. पैशाची चणचण िन याचीच. वातं य ल ात या काही सहका यांनी
ह ते, परह ते मदत के ली. दलीप शार िनघाला. पुढे वातं यसैिनक हणून आप याला
शासनानं मानधन दलं. दरीत कोसळू न च ाचूर होणार असं या गाडीिवषयी वाटत होतं,
ती मागावर रािहली. दलीप आ कटे ट झाला. परी ेत पिहला नंबर आ यामुळं याला
अमे रके त जायची संधी िमळाली.
प ासा न अिधक वषाचा हा दीघ िच पट ! पण पाच िमिनटांतच तो दादां या
डो यांपुढून झर झर सरकत जाई. बायको या आठवणीनं णभर ग यात द ं का
दाट यासारखा वाटे. मनात येई- वातं यसैिनक हणून मानधन िमळालं मला. पण या
ल ा या काळात सारे हाल भोगले ितनं ! आपण वष वष तु ं गात होतो. या काळात
काबाडक क न ितनं पंच कसा चालिवला ते ितचं ितलाच माहीत ! आज ती असायला
हवी होती. या मानधना या मीठभाकरीवर ितचा खरा ह होता. आपला नातू परदेशातून
िशकू न आला आहे. याला मो ा पगाराची नोकरी िमळाली आहे. लवकरच आप याला
नातसून येणार आहे, ितचं कौतुक करता करता के हा तरी आप याला देवाघरचं
बोलावणंही येणार आहे. हे ितला अनुभवायला िमळालं असतं तर कती बरं झालं असतं !
पण-िनयती ही मोठी ू र वाघीण आहे ! माणसा या दुःखाची चटक ितला नेहमीच
लागलेली असते. ही वाघीण या ना या पानं येका या जीवनात वेश करते. आप या
आयु यातही तसंच झालं.
यांचे िवचार या ट यापयत आले हणजे दलासा देणारी एक नवी क पना यांचं
समाधान क लागे. मरणाचं आप याला भय वाटतं ते काही के वळ वतः या ाणा या
भीतीमुळं न हे. माणसाचं वतःवर आंधळं ेम असतं हणूनही न हे आपण दलीपसाठी
जगतो. आप या माणं आप या नातवानंही मातृभूमीची सेवा करावी िन ती आपण
डो यांनी पाहावी या इ छेनं आपण जगतोय. आता देश वतं झाला आहे. ते हा
देशसेवेचे मागही िनराळे झाले पािहजेत. दलीप परतून आ यावर आपण याला
हणणार, ‘पोरा, तुला आवडेल या मुलीशी तू ल कर ! नातसून अशी हवी अन् तशी
नको असा आ ह मी एका श दानंही तुला करणार नाही. मा एक गो तू करायला
हवीस. घर बांधायचं नवं शा तू िशकू न आला आहेस ना ? या यावर तू पैसा
िमळवशील. पण तु या या िव ेचा उपयोग तु या गोरगरीब देशबांधवांनाही हायला
हवा. सकाळी फरायला जाताना झोपडप ीत राहणारी माणसं मी रोज बघतो. यांचं
जीवन पा न मा या पोटात कालवाकालव होते. या लोकांना परवडतील अशी छोटी,
सुंदर, सोिय कर, मातीची घरं बांधता येणार नाहीत का रे दलीप ? ही िसमट काँ टची
ीमंती आप या देशात या मूठभर लोकां या बाबतीत ठीक आहे. पण बाक यांनी काय
करायचं ? जो गोरग रबां या मदतीला धावून जात नाही तो शूर कसला ? जी
गोरग रबांची दुःखं हलक क शकत नाही ती िव ा कसली ?’
आिण मग दादां या डो यांपुढं एक भ व तरळू लागे. वा तुशा दलीपचा
लौ कक सव पसरला आहे. अगदी थोड या खचात बांधता ये याजो या दोन खो यां या
माती या सुंदर घराचा नमुना यानं तयार के ला आहे. द लीपयत याचं नाव पोचलं आहे.
अशा कारची छोटी घरं सव बांध या या योजनेचा सरकार िवचार करीत आहे आिण
दलीपला स मानपूवक द लीला बोलाव यात आलं आहे ! या व ात ते रमून गेले हणजे
तहान भूक िवस न जात. पुनः पु हा ते व मनात घोळवीत. आताही एखा ा लहान
मुला माणं या व ा या रं गीबेरंगी खेळ याशी ते खेळू लागले.
आभाळात मोठा गडगडाट झाला. दादा व ातून जागे झाले. बाहेर अंधा लागलं.
दादा िखडक पाशी येऊन उभे रािहले. आकाशात दाटले या काळसर ढगांकडं यांनी दृ ी
वळिवली. यंदा पावसानं फार ओढू न धरलं होतं. पावसाळा हा जवळजवळ दुसरा उ हाळा
ठरला होता. सा या योित यांनी वतिवलेली पावसाची भिव यं खोटी ठरली होती मा
गेले चार-पाच दवस दुपारी आभाळ अंधा न यायला लागलं होतं. पण चार शंतोडे
टाक यापलीकडे आभाळात भाऊगद करणा या ढगांनी तहानले या पृ वीला दुसरं काही
दलं न हतं. भ न आले या आभाळाकडं धरणी आशाळभूतपणानं पाहात होती. आज
काय घडणार होतं देव जाणे ! पाऊस कोसळू न ितची तहान भागणार होती क नाही हे
न कोण सांगू शकणार ? िनसग िजतका दयाळू िततकाच लहरी आहे.
घामेजलेलं अंग हातात या मो ा खादी या मालानं पुसत आिण आभाळाकडं साशंक
दृ ीनं पाहात दादा काही वेळ तसेच उभे रािहले असते; पण कोप याव न वळलेला
पो टमन यांना दसला. आजतरी दलीपचं प येणार आहे का ? मिहना झाला, ‘तु हाला
भेटायला लवकर येणार आहे’ असं यानं िलिहलं होतं. याला रजा िमळाली असेल का ?
तो के हा िनघणार आहे ? इकडे के हा येईल ? तो पूव सारखा सडपातळ रािहला असेल क
अंगानं भरला असेल ? तो आप याला भेटेल ते हा वाकू न नम कार करील क ...
इत यात पो टमन िखडक पाशी आला. यानं एक पो टकाड दादां या हाती दलं.
दादांनी प या या अ राकडं पािहलं. ते दलीपचंच होतं. यांनी पटकन वाचायला
सु वात के ली. प होतं इं जीत. यात एवढाच मजकू र होता.
‘मी आज मुंबईला येऊन पोचलो. लवकरच तु हाला भेटायला येत आहे.’
तुमचा
दलीप
या दोन ओळी कती वेळा वाच या तरी दादांची तृ ी होईना. मा मधूनच यां या
मनात नाना कार या शंका डोकं वर काढू लाग या. दलीपनं हे जुजबी प का पाठिवलं
? आणखी चार ओळी यानं िलिह या अस या तर ? कस या गडबडीत आहे तो इतका ?
अमे रके तून यानं वेळेवर प पाठिवलं असतं तर याला उत न घे यासाठी आपण
मुंबईला धावत गेलो असतो. पण ते काही याला सुचलं नाही. नोकरी या कामात तो
ितकडे अहोरा गढू न गेला असेल काय ? कदािचत याची कृ ती बरी नसेल, प ात
अव या दोन ओळी यानं िलिह या आहेत; पण आपण न के हा येणार हे िलहायला तो
िवसरला. मुंबईत याचं एवढं िनकडीचं काम काय असावं ? एखा ा ब ा नोकरीचा प ा
लागून ित यासाठी खटपट करायला तर तो ितथं राहाला नसेल ? ते काहीही असो ?
आप याबरोबर तो इकडे आला असता आिण आप याला भेटून परत मुंबईला गेला असता
तर आपलं मन अगदी िन ंत झालं असतं.
दादा वतःशीच हसले. यां या मनात आलं-मनु य नेहमी आप या भावना इतरांवर
लाद याचा य करतो हेच खरं ! आता आपलं वय झालं. या जगाशी आप याला बांधून
ठे वणारा दलीप हा शेवटचा तंत.ू यामुळे आपलं सारं सुखदुःख या या ठकाणी
एकवटलंय. तो के हा भेटेल या िवचारानं आप याला अ व थ क न सोडलंय. पण आपण
एक गो पूणपणे िवस न गेलो आहोत. वृ आिण त ण यां या मनाचे वाह नेहमी
उल ा दशेने वाहत असतात. त ण माणसं उ ा या व ाचे पंख पस न चांद या
वेचायला वर वर जाऊ इि छतात. वृ माणसं धुळीत पडले या काल या व ांचे तुकडे
उचलून ते उराशी जपून ठे व याक रता जीव पाखडीत असतात. दलीप के हा भेटतो असं
आप याला झालंय, पण या या त ण मनाला या भेटीची आप याइतक ओढ कशी लागेल
? मुंबईत याचे वगसोबती असतील, िम ेही असतील. अमे रके ला जा यापूव
ओळखदेख झालेली एखादी मै ीणही असेल ? या सवाना भेट यात आिण यां याशी
दलखुलास ग पा-गो ी कर यात तो रं गून गेला असला तर यात याचा दोष काय ?
त मांचं जीवन हे अनेक पा असलेलं नाटक असतं. या अनेकांपैक एक ही आपली
भूिमका. पण आप या जीवनाचं नाटक तसं नाही. ते झालंय एकपा ी. दलीपिशवाय
यात दुस या कु णाला थान नाही.
अशा वैर क पना करीत आिण या क पनांनी आप या मनाचं समाधान क न घेत
दादा िखडक पाशी तसेच उभे रािहले. कती वेळ गेला हे यांचं यांनाच कळलं नाही.
यां या पोट या दुखू लाग या, ते हा कु ठं आपण फार वेळ उभे आहोत हे यां या ल ात
आलं. दुपारी पुरी िव ांती न िमळा यामुळं जड जड वाटणारं अंग अंथ णावर टाकावं
असा िवचार यां या मनात आला. यांची नजर बाहेर या आभाळाकडं गेली. आता ते
िनवळलं होतं. मघाशी गोळा झालेले ढग कु ठं गेल,े कसे, के हा ते पांगले, हे यांचं यांनाच
कळलं न हतं.
दादा ‘ श’ करीत अंथ णावर पडले, या कु शीव न या कु शीवर झाले, डोळे िमटू न
व थ रािहले. पण यां या मनाचा चाळा काही के या थांबेना. यांचं मन सारखं
दलीप या या दोन ओळी या प ाभोवती दि णा घालीत होतं.
पाच-दहा िमिनटं अशा अ व थ मनःि थतीत काढू न ते उठले. मन व थ करणारं एक
कमी औषध यां यापाशी होतं. ते हणजे गांधीज चं एकु लतं एक प -प ी या मृ युनंतर
आलेलं चार वा यात जगातला सव धीर एकवटणारं !
ते उठले, कोप यात या देवदारी खो या या कपाटाशी आले. कपाट उघडू न वर या
क यात ठे वलेलं गांधीज चं प उचल याक रता यांनी आत हात घातला. प ितथं
न हतं. प ाऐवजी हाताला दुसरं काही तरी जाड जाड लागलं. ते काय असावं हे चटकन
यां या ल ात येईना. यांनी ते उचलून, उघडू न पािहलं. तो होता फोटो-वीस एकवीस
वष वया या हस या चेह या या मुलीचा फोटो-दादा मनात चपापले. या फोटोची गो ते
िवस नच गेले होते. यां या एका दवंगत े ा या मुलीचा फोटो होता तो. ते ेही
तु ं गाम ये दादां याबरोबर होते. पुढं दलीप या िश णालाही यांनी हातभार लावला
होता. यानंतर ापारात अचानक ठोकर बसून यांचं सव व गेल.ं यामुळं यांनी हाय
खा ली. िवकल मनःि थतीतच हे जग सोडलं. ही यांची सवात धाकटी मुलगी कु ठ यातरी
दूर या आ ापाशी राहात होती. यांनी नुकतीच ितला दादांना दाखव याक रता आणली
होती. दलीपला ती क न यावी हणून ते दादांपाशी फोटो ठे वून गेले होते.
दादा एकटक या फोटोकडं पाहात रािहले. मुलगी मोठी गोड होती. नातसून हणून ती
घरात आली, तर यांना हवीच होती. या े ां या ऋणातून सहजासहजी मु हो याचा
माग होता तो. पण दलीपला पसंत पडली नाही तर ? छे ! इत या मो ा झाले या आिण
सा या जगाचं पाणी चाखले या मुलावर वडील माणसांनी ल ा या बाबातीत कसलीही
स करणं मूखपणाचं ठरे ल. दलीपला आपण हा फोटो दाखवू; याला मुलगी पसंत
पडली, तर दुधात साखर पडेल. पण आपण या यापाशी ह धरायचा तो ‘ही मुलगी कर’
कं वा ‘ती क नकोस’ असं नाही. यानं आपली िव ा या देशात या गोरग रबां या
कारणी लावावी एवढंच मागणं आपण या यापाशी मािगतलं पािहजे. िप ा येतात
आिण जातात. पण देशभ चा नंदादीप येक िपढीत तेवत राहायला हवा.
दादा पु हा दलीपिवषयी या व ात गुंग होऊन गेले. उ हं के हा उतरली हेही यां या
यानात आलं नाही.
तीन-चार दवस असेच गेल-े अगदी कं टाळवाणे, िमिनटकाटा तासका ा या गतीनं
फरत आहे असं वाटायला लावणारे ! मुंबईची गाडी बरोबर साडेसातला येई. ित या
इं िजना या िश ा मो ा उ सुकतेनं ऐकत. या गाडीनं दलीप आला असेल. आता पाच-
दहा िमिनटांत याचा टांगा खडखडत दाराशी उभा राहील, या क पनेनं यांचं मन फु लून
जाई. पण घ ाळाचा तासकाटा आठाव न नवावर गेला क यांचं फु ललेलं मन एकदम
कोमेजत असे. मग जड अंतःकरणानं ते पोटपुजे या कामाला लागत. भात, आमटी िशजवून
चार घास पोटात ढकलीत. दुपारी अंथ णावर पड या पड या दलीपची कु ठलीही
अडचण होऊ नये हणून आप याला काय काय करावं लागेल याचा िवचार करीत ते वेळ
घालवीत. सं याकाळी घराबाहेर पडू न या सा या गो ी उरकू न टाक त. दलीप आ यावर
वयंपाकाला ये यािवषयी यांनी एका ओळखी या बाईला सांगून ठे वलं होतं. एका
िम ाकडू न टेबल आणवलं होतं. दलीप या अंथ णावर चांगला झुळझुळीत पलंगपोस
असावा हणून यांनी दोन न ा रं गीत चादरी िवकत आणून ठे व या हो या. दलीप
शाळे त असताना डंकाचे लाडू याला फार आवडायचे. या लाडवांचं सारं सािह य यांनी
गोळा क न ठे वलं होतं. अशा रीतीनं नातवा या वागताची यांनी ज यत तयारी के ली
होती. पण रोज सकाळी कतीही वेळ वाट पािहली तरी मुंबई न दलीप येत न हता;
आिण नंतर या टपालानं याचं प ही येत न हतं.
दादांचा जीव टांग यासारखा झाला. दवस कसाबसा िनघून जाई. पण रा मनाला
उगीचच जीवघेणी टांगणी लावी. दलीप अजून आला नाही. तो का आला नसावा, या
ाचं उ र ते शोधू लागत. काही के या ते सापडत नसे. मग मन व थ कर याक रता ते
अंथ णावर कपाटापाशी जात आिण गांधीज चं प मो ा भि भावानं वाचीत बसत.
या हंदी प ात एवढाच मजकू र होता-“ि य दादाजी,
तुम या प ी या मृ यूची वाता नुकतीच मला कळली. ती ऐकू न फार वाईट वाटलं.
मृ यू हा सृि माचाच एक भाग आहे, हे आपण सारे च जाणतो.
देहा या वातं यल ातले तु ही एक शूर सैिनक आहात.
महारा हे कायक याच ँ ं मोहोळ आहे, असं मी नेहमी हणतो ते तुम यासार यां या
िजवावरच ! या दुःखा या संगीही तु ही धीर सोडणार नाही याची मला खा ी आहे.
प ी या मरणानं तुम या डो यांत अ ू येणं वाभािवक आहे. पण या देशातील
को ावधी दिलतांचे आिण दुःिखतांचे त अंतःकरण शांत करायला या अ ूंची ज री
आहे, हे िवस नका.
तुमची प ी वीरप ी होती. ितनं हाल, क भोगले ते देशा या पायी, देशा या
वातं याक रता जे य कुं ड पेटलं आहे हे यात ितनं आनंदानं आपली आ ती दली. अशा
द बिलदानाब ल कोण शोक करीत बसेल ? दादाजी, एक गो ल ात असू ा-
देशातलं दा र , अ ान आिण िवषमता दूर कर याक रता वातं य िमळा यानंतरही हे
य कुं ड िप ान् िप ा विलत ठे वावं लागणार आहे. तु ही आ ही आज आहोत, उ ा
असणार नाही. पण तुम या-आम या मुलांनी, नातवांनी यां या मुलानातवांनी हे य कुं ड
सारखं विलत ठे वलं पािहजे. जीवनाम ये जे जे अमंगल असेल ते-ते या य कुं डात या
वालांत भ मसात होईल अशी काळजी घेतली पािहजे.
अिधक काय िल ?
बापूचे आशीवाद.”
हे प वाचलं क , दादां या मनातलं सारं मळभ नाहीसं होई. तापले या धरणीवर
शीतल पज यधारा पडा ात तसं यांना वाटे, मृित प झाले या या जु या मंतरले या
काळात यांचं मन व छंद मण करीत राही. यात या गार ानं हळू हळू झोपी जाई.
आठ ा दवशी सकाळी साडेनऊ वाजता, ‘आजही दलीप आला नाही’ हणून
िनराशेचा सु कारा टाक त ते चुलीची आराधना क लागले. इत यात अंगणात या
फरशीवर कु णा या तरी बुटांचा होणारा खाड खाड आवाज यांनी ऐकला. ते लगबगीनं
दाराकडे आले, समो न येणा या कडे िनरखून पा लागले.
तो दलीपच होता. पोरगा अंगानं चांगला भरला होता. चेहरा अिधक उजळ झाला
होता. पण हा आला के हा ? या या हातात साधी बॅगसु ा नाही याचा अथ काय ? या
वेळेला तर कु ठलीच गाडी नाही. का कु णा िम ाची गाडी घेऊन तो मुंबई न आला आहे ?
पण ती गाडी कु ठाय ?
ग धळू न गेले या दादांना काय बोलावं हे सुचेना. “ये बाबा !” असं पुटपुटत कं िचत
वाकू न नम कार करणा या दलीप या पाठीव न यांनी हात फरवला. मग ते झटकन पुढं
झाले. यांनी िखडक पाशी खुच आणून ठे वली, दलीपला या खुच वर बसवत यांनी
िवचारले, “अरे , तू आलास के हा ?” पण आप या श दात पुरेसा ओलावा नाही असं वाटू न
ते उ ारले, “पुराणात नारदाची वारी अचानक कु ठं ही अवतीण होत असे. तुला पा न
लहानपणी ऐकले या या गो ीची आठवण झाली मला !”
आप या या बोल यानं दलीप थोडासा हसेल आिण काही तरी मजेदार उ र देईन
अशी यांची अपे ा होती, पण तसं काहीच झालं नाही. बस या बस या दलीप खोली या
िवट या रं गाचं आिण भंती या पोप ाचं िनरी ण करीत होता. ते दादां या ल ात
आलं. आपला नातू एवढा वा तुशा होऊन आला. विडलोपा जत घरातली ही जुनाट
खोली आता याला कशी आवडणार ? ते हसत हणाले, “बाबा हे जुनं घर होतं, याचं थोडं
भाडं येत होतं, हणून माझे मधले दवस िनभावले. हे घर कसंही असो यानं तुला, मला
सावली दली आहे. उ ा तू िमळवता झालास हणजे याचं सारं रं ग प बदलून जाईल, या
जुनाट घरा या जागी नवा टु मदार बंगला उभा राहील !”
दलीप णभर काहीच बोलला नाही. मग आवंढा िगळू न तो हणाला, “या घराची
काळजी तु हाला कशाला हवी आजोबा ? मी कु ठं ही असलो तरी तु हाला सुखात राहता
येईल तेवढे पैसे दरमहा अगदी आठवणीनं पाठवीन.”
दलीप या बोल यात वावगं असं काहीच न हतं. पण तो आ याबरोबर भावनेनं
भरलेलं सुंदर वातावरण िनमाण हो याचं जे व दादा मनाशी रं गवीत आले होते, याचा
यांना कु ठं च प ा लागेना. िवषय बदल या या हेतून ते हणाले, “ते जाऊ दे रे , मला तू िन
तुला मी आहोत या जगात इन िमन दोन माणसं ? आपण कु ठं ही, कसंही सुखानं रा . पण तू
आलास कसा हे तरी आधी सांगशील मला ?”
“साडेसात या गाडीनं आलो मी.”
“साडेसातला आलास तू ? मग इतका वेळ होतास कु ठं ?”
दादां या दृ ीला दृ ी न देता दलीप उ रला, “ते तुमचं अलका हॉटेल आहे ना, ितथं
उतरलो. ान वगैरे सारं आटोपलं.”
“अरे , तुझी सारी सोय इथं झाली असती ! हे तुझंच घर नाही का ?”
कृ ि म हा य करीत दलीप हणाला, “तुमचं वय झालंय आजोबा. तु हाला कती ास
ायचा ?”
“अमे रके त कु णी कु णा या घरी उतरत नाही. जो तो हॉटेलात उतरतो. ितथं वातं य
अिधक असतं. दुस याला ासही ावा लागत नाही. हातातलं काम झटपट उरकायचं
आिण पुढ या कामाला लागायचं ही आहे अमे रकन जीवनाची िश त.”
“हे बघ दलीप, तू या गावात काही कामासाठी आला असतास तर हे सारं ठीक होतं.
पण तू आला आहेस आप या ज मगावी, वतः या घरी. अरे , इथ या ओळखीदेखी या
माणसांशी बोलायला पंधरवडा पुरणार नाही तुला. िशवाय कोकणात कु लदेवते या
दशनाला जाऊन यायला हवं. तू िशकत होतास ते हा एकच हाय कू ल टू खुटू चालत होतं
इथं. आता या एकाची तीन झाली आहेत. पुढ या वष कॉलेज िनघणार आहे ! आहेस कु ठं
तू ? आला आहेस एवढा सुगावा गावाला लागू दे, तुला बोलव यावर बोलवणी येतील.
येक हाय कु लात जायला हवंस तू. अमे रके पासून आपण काय काय िशकव यासारखं
आहे, ते खे ापा ातून आले या या मुलांना नीट समजावून सांगायला हवं, फार ज री
आहे रे अशा गो ची !”
“पण मला इतका वेळ कु ठाय आजोबा ?”
“ हणजे ?”
“सं याकाळ या गाडीनं परत जाणार आहे मी मुंबईला !”
दादा आ यानं या याकडं पाहतच रािहले. अमे रके न परत आलेला नातू आप याला
भेटायला येतो काय, आिण आ या पावली परत जाणार हणतो काय ! यांना कशाचा
काही अथ कळे ना. यां या मनातली सारी अनािमक ख ख जागी झाली. पण ित याकडं
ल न देता हस याचा य करीत यांनी िवचारलं.
“मुंबईला नोकरीिबकरी शोधतोहेस का ?”
“छे ! मला फ मिह याची रजा िमळाली आहे. तेव ात सारी कामं आटोपून परत
जायचं हणजे-”
दादांना पुढं काय बोलावं हे कळे ना. मा एक गो यांना ती तेनं जाणवली. आपण
लहानाचा मोठा के लेला, ‘आजोबा मला रामाची गो सांगा. आजोबा, मला कृ णाची गो
सांगा.’ असा ह करणारा दलीप हा न हे. याच खोलीत िखडक पाशी अ यास करीत
बसणारा हाय कु लातला दलीपही हा न हे. दलीप मुंबईला िशकायला गेला ते हापासून
या यात िन आप यात दुरावा िनमाण झाला. सु ीचे दवस या कु ामात काढणं याला
कठीण वाटू लागलं. तो सु ीत चार दवस राहायला येई; पण लगेच कु ठ यातरी सुखव तू
चुलत मामाकडं, नाही तर मावसमावशीकडं जा याची ओढ लागे. अमे रके ला गे यावर तो
आप यापासून अिधकच दूर गेला, दुरा ाची दरी ं द झाली. आपलं लौ कक नातं कायम
आहे; पण दोन मनांचा िमळू न जो एक सुंदर गोफ िवणलेला असतो तो कधीच उलगडू न
गेला आहे. याचा पदर िन पदर िनराळा झाला आहे.
िख मनानं ते काही ण तसेच उभे रािहले. मग मो ा क ानं यांनी वतःला
सावरलं. कपाट उघडू न आप या े ां या मुलीचा फोटो दलीप या हातात देत ते
हणाले, ‘जरा हा फोटो पा न ठे व. तुला सांगून आलेली मुलगी आहे ही ! दहा िमिनटांत
मी तु यासाठी चांगला चहा बनिवतो. मी पूव सारखा फ ड चहा करतो का
हातारपणामुळं मला जमेनासं झालंय, हे मला तू सांगायला हवस हं.”
आत या खोलीत जाऊन दादांनी शेगडीवर चहाचं पाणी ठे वलं. आधण येताच एखा ा
यं ा माणं यांनी चहा-साखर पा यात टाकली. यांचे हात सवयीनं सारं काही बरोबर
करीत होते. पण मन मा सु झालं होतं. दलीप आिण आपण यां याम ये पसरले या
भयंकर दरीचा ते पुनःपु हा िवचार करीत होते. तो पलीकड या खोलीत बसला असला
तरी मनानं आप यापासून फार फार दूर गेला आहे असं यांना सारखं वाटत होतं. यां या
डो यापुढे एक िच उभं रािहलं-बारा मिहने भरपूर पाणी असलेली एक नदी. ित या
एका काठावर एक िचमुकलं खेडं दुस या
काठावर दुसरं छोटं खेड.ं पण नदीवर भरभ म पूल आहे. यामुळे ऐन पावसा यातसु ा
ितकडली माणसं इकडं आिण इकडली माणसं ितकडं जात-येत राहतात. पण एके दवशी
पूव कधी न आलेला महापूर येतो. तो पूल कोसळतो वा न जातो. या दोन तीन खे ांचं
दळणवळण तुटतं. एरवी जुळी वाटणारी ती खेडी; पण यां यात कसलंही नातं उरलं
नाही.
चहाचे दोन पेले घेऊन ते बाहेर आले. दलीप या हातात यांनी एक पेला दला.
दुस या पे यातला एक घुटका घेऊन यांनी दलीपला िवचारलं, “फोटो पािहलास ना ?
एका देशभ ाची मुलगी आहे ही. मा याबरोबर िहचे वडील तु ं गात होते. आप या
कु टुंबाला मदतही के ली आहे यांनी. िबचारी पोरक झाली आहे आज ! फोटो आवडला का
तुला ? पोरीचा गळा मोठा गोड आहे हं ! ‘वंदे मातरम्’ काय सुरेख हटलंन हणतोस ! ते
ऐकताना माझं त णपण परत आलं. मा या मातृभूमीसाठी वाटेल ते दुःख सोसायला मी
तयार आहे असं देवाला सांगावंस वाटलं. तुला हा फोटो पसंत असला तर दररोज घरात ते
सुरेख ‘वंदे मातरम्’ ऐक याची सोय होईल माझी.”
दलीपनं चहा कसाबसा संपिवला. मग तो घुटमळत हणाला, “मुलगी तशी चांगली
आहे. पण-” णभर तो थांबला. मग मनाचा िन य क न हणाला, “मा याबरोबर
अमे रके त यायला तयार असलेली बायको हवी आहे मला. मुंबई या प ात तशी जािहरात
देऊन आलोय मी.”
दादा मो ा पानं हणाले, “ही मुलगी येईल क तु याबरोबर. खूप धीट झा या
आहेत हं ह ली या मुली !”
“मला नुसती बरोबर येणारी मुलगी नको. मा याबरोबर ितकडं कायम राहणारी-”
दादा तंिभत होऊन उ ारले, “कायम राहणारी हणजे !”
“मी अमे रके तच कायम राहणार आहे आजोबा. ितथं पगार भरपूर. वर चढ याची
संधी पु कळ. लाईफ मोठं मजेदार “Oh ! What a beautiful country !”
दादा काकु ळतीला येऊन हणाले, “अरे , हा तुझा देश ! हा देश मोठा करायचा तु ही. तू
मोठा झा यावर-” दादां या ग यात अचानक द ं का उभा रािहला.
“तु यािवषयीची कती कती व ं मी मनात रं गिवली होती !” असं काही तरी यांना
हणायचं होतं; पण यां या त डातून श द बाहेर फु टेना.
दलीप यां याकडं रोखून पाहात हणाला, “मोर कती सुंदर नाचतो हे आंध याला
सांगता येईल का ? तसंच आहे हे. ितकडचं लाईफ तु हा लोकांना कळायचं नाही. ितथं
मा या बु ीला अवसर आहे. मा या ित ल े ा शोभेल असा पगार आहे. सारी सुखं हात
जोडू न पुढं उभी आहेत. या तुम या िभकार देशात आम यासार या त मांची दहा ट े
व ं तरी खरी हो याचा संभव आहे का ?”
दादा द ूढ झाले. यांचे हातपाय थरत लागले. आप याला दलीपचा राग आलाय
क आप यापासून याला दूर नेणा या अनािमक रा सी शि ची आप याला िभती वाटते
आहे हे यांना कळे ना.
खुच व न उठत दलीप हणाला, “सं याकाळी भेटून जाईन मी तु हाला आजोबा !”
दादां या उ राची वाट न पाहता तो खोलीबाहेर पडला.
अंगणात होणा या या या बुटां या खाड खाड आवाजानं दादा आप या िवष ण
मनःि थतीतून जागे झाले. जबर जखमी झालेला मनु य मू छतून सावध झा यावर याला
वेदनांची जशी ती जाणीव होते तशी यांची ि थती झाली. आप या काळजात कु णी
सुयांवर सुया टोचीत आहे असं यांना वाटू लागलं. यांनी आपलं डोकं ग दाबून धरलं.
लगेच यांना गांधीजीचं ते प आठवलं. ते कपाटाकडे गेले; ते प घेऊन खाटेवर येऊन
बसले. ते वाचता वाचता यां या डो यांतून घळघळ पाणी वा लागलं. ते कं िपत वरानं
उ ारले. “बापू, बापू, तुमचं हे य कुं ड िवझत चाललंय ! काय क मी ! बापू, तुमचं हे
य कुं ड िवझत चाललंय !”
देवदूत

माणसा या धं ाचा या या वभावावर प रणाम होतो असे मला वाटते. माझे हे

िवधान ऐकू न अनेकांस हसू येईल- यां यापैक महाभारत वाचलेली मंडळी मला
खाटकाची गो सांगू लागतील. खाटकाचा धंदा करीत असूनही ान सांगणा या या
स गृह थािवषयी मला आदर आहे हे मीही कबूल करतो. महाभारत िलिहणा या
ासा या क पनेचे कौतुक क नही मला असे हणावेसे वाटते, क ितने िनमाण के लेला
धमशील खाटीक ही अ भूतर य आहे; तुम या आम या जगात नेहमी आढळणारी
न हे !
अस या बाबतीत शेरभर क पनेपे ा गुंजभर अनुभव अिधक े असतो हे कोण
नाकबूल करील ? माझीच गो पाहा ना ! कॉलेजात या वादिववाद- पधत मी चुकूनसु ा
त ड उघडले न हते. यांचा आप या आयु याशी काही संबंध नाही अशा िवषयांवर िशरा
ताण ताणून बोलणारे िव ाथ पािहले, क मला मोठा अचंबा वाटे. ितभा आिण वेड ही
स खी भावंडे आहेत ही उ व ृ वा या बाबतीतसु ा खरी आहे असे मी यावेळी मनाचे
समाधान क न घेत असे हा भाग िनराळा. पण मा यासारखा साळसूद मनु य पुढे कोटात
िवतंडवाद करीत बसेल कं वा लहान-सहान गो ीत आपलाच हेका चालवील असे भिव य
वतिव याची छाती या वेळी कु णालाही झाली नसती !
भिव याला अदृ हणतात ते काही उगीच नाही. बी.ए. झा यावर ोफे सर होऊन
एकशेचाळीस एके एकशेचाळीस करीत बस यापे ा, कोकणात या एका लहान गावातली
मामांची व कली चालिवणेच मला फायदेशीर होईल असे घरात या मंडळ ना वाटले.
मलाही ते पटले. हो, माणसांचे मतभेद होतात ते का ा या बाबतीत-अंकगिणता या
नाही ! मामांना या लहानशा गावी दरमहा तीनशे पये िमळत होते. यामुळे मी
एम.ए. या सं कृ त पु तकाची रजा घेऊन ‘रोमन लॉ’ या मागे हात धुऊन लागलो.
एल्. एल्. बी. होईपयत मी पूव सारखाच अबोलका, कु णा याही अ याम यात न
पडणारा, आगीत तेल ओत यापे ा पाणी ओतणे बरे असं मानणारा होतो. पण मामां या
जोडीने कोटात मी पिहली के स चालवायला उभा रािहलो मा , बु ाने कािलके चा अवतार
धारण करावा तशी माझी पाच वषात ि थती झाली. मानवी जीवन हा एखा ा ऋषीचा
आ म नसून दा चा गु ा आहे, हा अनुभव व कलीइतका जगात दुस या कोण याही
धं ात येत नसेल ! आज या जगातले मनु याचे बाहेरचे मन हे सुशोिभत के ले या
दवाणखा यासारखे दसते. यात मधूनमधून उ िवचारांची सुंदर िच े लावलेली
असतात. गोडगोड श दां या फु लांनी फु ललेली पु पपा े टेबलावर हसताना दसतात,
आदरस काराचे मऊ मऊ कोच सवाचे वागत करीत असतात; पण दवाणखा या या
माग या बाजूला असले या अडगळी या खोलीची कडी काढली क ित यात कोिळ के ,
जळमटे, रका या बाट या, मोड या खु या, फु टक भांडी आिण वतमानप ां या जु या
अंकांची र ी यािशवाय जसे दुसरे काही दसणे श य नाही. या माणे माणसा या
आत या मनात काम, लोभ, म सर इ यादी िवकारां या िवपरीत िललांखेरीज दुसरे
काहीच आढळत नाही. िनदान फौजदारी व कला या नजरे त तरी ते भरत नाही !
बोलता बोलता कती वाहवलो मी ! धं ाचा माणसावर प रणाम होतो तो असा !
व कलाने कै फयत ायला सु वात के ली िन ती थोड यात आटोपली असे कधी तरी झाले
आहे का ? परवाची आमची लाय रीची सभा लढिव याची इ छा मा या मनात उ प का
झाली आिण शेवटी वा षक उ सवाक रता कॉ ेड घाटे यांनाच आणायचे कसे ठरले, एवढेच
सांगणार होतो मी. पण-
धं ाने माणसाचा वभाव अिजबात बदलतो याचा पुरेपूर अनुभव आला मला या
दवशी. मी कायकारी मंडळाचा सभासद हणून सभेला हजर रािहलो होतो एवढेच.
वा षक समारं भाक रता पा णा हणून कु णाला आणायचे यासंबंधाने जी चचा चालली
होती ित याकडे माझे मुळीच ल न हते. मी कु ठ याशा मािसकाचा नवा अंक चाळीत
होतो.
मी काहीच बोलत नाही असे पा न बावडेकरांनी मा या हातातला अंक खसकन् ओढू न
घेतला आिण तो टेबलावर फे क त ते हणाले,
“तुमचं मत ा ना.”
“कशािवषयी ?”
“यंदा या वा षक समारं भाचे से े टरी होणार आहात तु ही ! िन पा णे कोण आणायचे
यािवषयी आ ही अगदी हातघाईवर आलो तरी तु ही आपले...”
मी चटकन टेबलावरची यादी पुढे ओढू न ित यावर नजर फरिवली. पिहले नाव
आम या शेजार याच सं थान या दवाणांचे होते; आिण शेवटचे नाव-
णभर मीसु ा च कत झालो.
कॉ. घाटे !
परवा या मुंबई संपा या हक कतीत हे नाव वारं वार चमकत असे. यावेळी घाटे मूळचे
इथ याच जवळ या खे ातले असून इं जी चौथीपाचवीपयत ते बावडेकरां या बरोबरच
होते ते मला कळले होते.
हां हां हणता यु ाचे व प मा या ल ात आले. कायकारी मंडळात या बु क ु
लोकांना सं थान या दवाणांना आणायचे होते. उलट बावडेकरांसार या त ण
सभासदांना याचा डाव हाणून पाडावयाचा होता, हणून तर यांनी घाटे हे नाव सुचिवले
होते.
दो ही प ांची मते सारखी होत होती. माझे मत या बाजूला पडेल तोच यश वी
होणार हे उघड होते. हाता या मंडळ नी घा ांची अकारण नंदा करायला सु वात
के ली. कॉ ेड, रिशया, लेिलन, ी-पु षसंबंध आिण पेला-पाणी- याय, एक ना दोन,
हजारो गो चा उ ार के ला यांनी ! कॉलेजात असताना असले भांडण मा यासमोर सु
झाले असते तर मी ितथून मुका ाने उठू न गेलो असतो. पण आता मा मा यातला
वक ल जागृत झाला. मी बावडेकरप ाला िमळालो आिण कॉ. घाटे हेच आम या उ सवाचे
पा णे ठरले.

समारं भाचे से े टरी या ना याने मी घा ांना जे प िलिहले यात, “मातृभूमीचे हे

आमं ण तु ही वीकारलेच पािहजे.” असे िलिहले होते.
पिह या बाबतीत यांना माझे हणणे पूणपणे मा य होते. मला उ र पाठिवताना
यांनी िलिहले होते-
“कामांची गद असूनसु ा तुमचे िनमं ण मी आनंदाने वीकारतो. तुमचे प
वाच याबरोबर मा या डो यांपुढे माझे बालपण उभे रािहले. ती इं जी शाळा, या
शाळे त या िनरिनरा या मा तरां या गमती-आम या सं कृ त या मा तरांना कोटा या
वर या िखशात भाजलेले शगदाणे ठे वून, ‘हरे : हय : हरीणाम’ असे हणत हणत ते
त डात टाकायची सवय होती. एके दवशी वारी कु णातरी मुलाला चोप ायला वाकली
िन िखशातले शगदाणे नळाला एकदम पाणी यावे तसे बाहेर पडले. अंगणातले दाणे
वेचायला िचम यांनी पटकन पुढे यावे याच माणे दोन-चार धीट मुले ते शगदाणे
वेचायला आप या जागेव न उठलीसु ा !
कु णीकडे वाहवलो मी ! नाही ? नदी या पा याबरोबर वाहत जाताना मनु याला
िवल ण आनंद होतो ना ? बालपण या आठवण बरोबर वाहत जातानाही तशाच
गुदगु या होतात.
तुम या आमं णाला नकार देणे अगदी अश य होते मला ! तुम या गावाजवळच
जांभळी हणून एक खेडग े ाव आहे ना, ितथेच माझे सारे बालपण गेले. ितथले ते कमळांनी
फु लणारे सुंदर तळे , काजूंनी खुलणारी टेकडी, ते े राचे भ देवालय हे सारे पु हा
पाहायला िमळणार हणून मला खरोखरच फार आनंद झाला आहे.”
भाई लोकातही कवी असतात असे वाचता वाचता मा या मनात आ यावाचून रािहले
नाही. पण घा ांनी आमचे िनमं ण वीकारले असले तरी आपण कु ठे उतरणार यासंबंधी
प ात काही खुलासा के ला न हता. माझे व कली डोके हां हां हणता चालू लागले. मला
वाटले कॉ. घा ांना समारं भाचे मु य पा णे हणून आण यात आ ही यां यावर मात
के ली होती यां यापैक कोणीतरी आम यावर सूड उगिव याक रता घा ांना आम या
आधीच आप या घरी आमं ण देऊन ठे वले असावे ! यां यापैक घाटे कु णाकडे उतरले
तर-छे ! तसे होणे हा आमचा उघड उघड पराजय होता.
मी व बावडेकर या दोघांनी िमळू न घा ांना पु हा प पाठवले. प ात बावडेकर व ते
एका वगात होते या गो ीवर आ ही मु ाम जोर दला. शेवटी काही झाले तरी घा ांनी
आम या दोघांपैक कोणा यातरी घरी उतरलेच पािहजे अशी काकु ळतीने िवनंती
कर यात आली.
या िवनंतीचा घाटे अ हेर करणार नाहीत अशी माझी खा ी होती, हणून यांचे उ र
मी मो ा उ सुकतेने उघडले.
 पण प ातला मजकू र वाचून मी तंिभतच झालो.
घाटे मा याकडे उतरणार न हते-बावडेकरांकडे उतरणार न हते-गावात या दुस या
कोण याही िति त मनु याकडे उतरणार न हते ! यांनी प ात िलिहले होते, “मी एका
देवदुताकडे उतरणार आहे.”
यांनी उतरायला फार मोठा यजमान शोधून काढला होता ! याचे नाव वाचताना
माझी हसता हसता पुरेवाट झाली.
आबा गुरव.
जांभळीचा देवदूत, जांभळी या परमे राचा गुरव !
या गुरवा या घरी उतर याची घा ांना का लहर आली हे मला काही के या कळे ना.
घा ांचे बालपण जांभळीत गेले असेल, या वेळी ते या नातेवाईकाकडे राहात होते
याचे िब हाड आज जांभळीत नसेल, आबा गुरवाची िन यांची या वेळची खूप ओळख
असेल- हणून काय या समारं भाचा मी से े टरी होतो, या या मु य पा याने एका
गुरवा या घरी उतरायचे ?
आबाची मूत मा या डो यापुढे उभी रािहली. े रा या उ सवाला
मुलां याक रता हणून तरी मला जावेच लागे. या वेळी मी आबा या हातात नारळ देई.
पाठीला पोक आलेले यांचे कृ श शरीर देवापुढे नारळ ठे वून गा हाणे घालू लागले क , ते
अिधकच कृ श दसू लागे. गा हा यातले तेच तेच ठरािवक श द नाकातून उ ारताना,
नारळ फोडू न याचे अध भ ल, िनमा य व अंगारा यां यासह पदरात टाकताना आिण
देवळात वावरताना आबाकडे कु णीही पािहले तरी याला एक िन तेज चेह याचा हातारा
यं ा माणे आपले काम करीत आहे असेच वाटत असे. याची बायको, एकु लता एक मुलगा
आिण याने पाळायला घेतलेली एक मुलगी ही खरी तेरा-चौदा वषापूव या लेगात
दगावली होती. यामुळे तो एकटाच देवळाजवळ या आप या घरात राही. लहर येईल
ते हा पेज-भात काहीतरी क न भुकेची वेळ िनभावून नेई आिण उरलेला वेळ एखा ा
भुता माणे देवळाभोवताली भटक यात घालवी. अशा मनु या या घरी घा ांनी उतरणे
हणजे जाणूनबुजून आपले हाल क न घे यासारखे होते.
हणून मी पु हा यांना आ हाचे प िलिहले.
पण यांनी उ र पाठवले-
“यावेळी एका दवसापे ा मला अिधक सवड नाही. या एका दवसात आबा या
सहवासात मला जेवढा वेळ घालिवता येईल तेवढा मी घालिवणार आहे !”
मा या मनात आले-या भाई लोकांना वेडे हणतात ते खोटे नाही. कदािचत हा कॉ.
घाटे यांचा टंटही असेल ! हे भाई हणजे ग रबांचे कै वारी ना ? ते हा घा ांनी आपण
कती त विन आहोत हे दाखिव याक रताच आबा गुरवा या घरी उतरायचे ठरिवले
असावे !
आबा गुरव यजमान आिण कॉ. घाटे याचे पा णे !
नुस या क पनेने मला हसू आले ! तसे पािहले तर या दोघांत काय सा य होते ? आबाने
ज मात गुड याखाली जाणारा पंचा नेसला नसेल ! आिण घाटे तर सुटाबुटािशवाय
पाऊलही उचलीत नसतील ! आबा त डात पाणी न घालता उपास करणारा तर मटण
नसले तर यांना जा त जेवण जात नाही या पंथाचे घाटे अनुयायी अस याचा संभव !
आिण हे सव िवरोध डो याआड के ले तरी आबासार या ज मभर अंध न े े देवाची पूजा
करणा या अिशि त गुरवा या सहवासात घा ांसार या नाि तक आिण िवचारी
मनु याला कसला आनंद िमळणार ?

हा एकसारखा मा या मनात घोळत असतानाच ा यानाचा दवस आला. घाटे

आले. िश ाचार हणून जांभळीला आबा गुरवा या घरी यांना पािहले मा , या या
िन तेज डो यात पाणी उभे रािहले.
ितस या हरी घा ांना ा यानाला ने याक रता मी पु हा आबा या घरी गेलो.
आबा चहा करीत होता. एका कळकट भां ातला तांबडालाल असा तो चहा कान फु ट या
पे यातून घाटे िमट या मारीत पीत होते. मला मा याचा एक घोट घेताच अगदी
िशसारी आली.
“कसा झालाच चहा ?” आबाने घा ांना िवचारले.
“फ ड ?” ते उ रले. “ या रा ी या चहाची आठवण झाली मला अगदी !”
घाटे हसले. आबाही हसला.
रा ीचा चहा ? हे काय गौडबंगाल आहे ते मला कळे ना. घाटे लहानपणी जांभळीत
होते ते हा रा ी-अपरा ी ते या गुरवा या घरी येत असले पािहजेत एवढे या
संभाषणाव न उघड होत होते. अपरा ी देवळाकडे ये याचे काय कारण असावे ? काही
भानगड-
मा यातला फौजदारी वक ल जागृत झाला होता. मला वाटले, या गुरवाची िन
घा ांची दो ती काही भानगडीमुळेच झाली असावी नाहीतर एवढा मोठा झालेला हा
माणूस अस या अडाणी माणसा या घरी मु ाम कशाला उतरे ल ? आिण उतरला तरी
िचखलात या माणे दसणा या चहाची ‘फ ड’ हणून तुती कशाला करील ?
सनातली मै ी हीच खरी मै ी असे आम या बारमधील एक वृ वक ल नेहमी हणत.
यां या या वा याची आठवण होऊन माझे मन हणू लागले, या दोघां या आपलेपणा या
मुळाशी असेच काहीतरी काळे बेर असले पािहजे.

घा ांचे िन मे ा यान ऐके पयत हा िविच संशय मा या मनात दबा ध न बसला

होता. पण पुढे मा मी वतःला िवस न गेलो. यां या बोल यात बु ीम ा, तळमळ
आिण उदा पणा यांचा असा काही सुंदर संगम झाला होता, क या मनु या या हातून
आयु यात एखादी वाईट गो घडली असेल असे मनात आण याचीसु ा मला लाज वाटू
लागली. आं या या झाडाला कधी कवंडळे लागली आहेत का ?
ा यान संप यावर घा ांना आम या आबा या घरी पोचिव याक रता मी
यां याबरोबर िनघालो. ते फार दवसांनी दसलेले कोकणचे सायंकालीन सृि स दय
िनरखून पाहात होते. पण माझे ग धळलेले मन मा कशातच रमत न हते. शेवटी मी धीर
क न हटले, “एक िवचा का आप याला ?”
मा याकडे हसून पाहात ते हणाले, “अजून ा यानाचाच िवचार करताय वाटतं
तु ही ?’
मी नकाराथ मान हलवली.
“मग ?” यांनी के ला.
मी चाचरत िवचारले, “आबा गुरवाचा िन तुमचा इतका ेह कसा जमला ?”
ते म येच उ ारले, “कसा ? आबा माझा गु आहे !”
एक अडाणी गुरव आिण तो एका िस समाजवा ाचा गु -मला खरे च वाटेना हे !
मा या मु वे रले आ य घा ां याही ल ात आले असावे ! ते हणाले, “ही सतीची जागा
आहे ना, ितथं पाच िमिनटं बसू या ! हणजे लहानपणीसारखं गार वा यात बसता येईल
िन तु हाला हवी असलेली गो ही सांगता येईल ?”
मी या वाटेने अनेकदा गेलो होतो. पण तो चौथरा बांधलेली जागा सतीची आहे याची
मला मुळीच क पना न हती.
या चौथ याजवळ बसता बसता मा या मनात दोन श द रा न रा न डोकावू लागले-
‘सती ! आबा !’
इत यात घा ांनी आपली गो सांगायला सु वात के ली-
“माझे आईबाप अगदी लहानपणी वारले. माझे एक दूरचे नातेवाईक जांभळीत या
वेळी राहात होते. यांनी मला इथे आणलं.
यां याकडे दोन-तीन गावाचं भटपण असे. ही सारी िभक सांभाळायला मदत
हणून यांना कोणी तरी मनु य हवंच होतं. सहा ा वष माझी मुंज क न यांनी मला
िभ ुक के लं.
िभ ुक करीत करीतच मी मराठी इय ा पु या के या. झालं एवढं िश ण पुरं झालं
असं मा या पालकांचं मत होतं; पण मला मा आपण इं जी िशकावं, कु ठं तरी मामलेदार
नाही तर मु सफ हावं असं फार फार वाटत होतं. शेवटी िभ ुक नसेल या दवशी
शाळे ला जायला िमळे ल या अटीवर मला यांनी जवळ या गाव या इं जी शाळे त घातलं.
माझा पंचा, माझी शडी, माझी िभ ुक या सा याची यावेळी इतक थ ा झाली हणता
!”
या आठवणीने घाटे हसले. मीही हसलो, पण पुढची हक कत ऐकायची उ सुकता
अस यामुळे मी त डातून चकार श दसु ा काढला नाही.
घाटे पुढे सांगू लागले-
“वषातले िन मे दवस शाळा चुकली तरी वा षक परी ेत माझा पिहला नंबर येत
असे. हा म तीनचार वष चालला. मग मा शाळा चुकवून नंबर वर राहणं श य नाही हे
मला कळू न चुकलं. शाळा चुकिव याऐवजी मी िभ ुक च चुकवू लागलो.
पण मा या पालकांना हे पसंत पडणं श य न हतं. शेवटी मी इं जी िशकावं का
िभ ुक करावी हे ठरिव यासाठी देवाला साद लावायचं यांनी ठरवलं. स यनारायण,
 त-वैक य, नवस इ या दकांचे सं कार मा या मनावर लहानपणापासूनच अखंड झाले
होते. आबा गुरवा या अंगात अवसर आला हणजे तो घुमत घुमत या या गो ी सांग,े
या या गावकरी िनमूटपणे मा य क रतात हे पािह यापासून देव आिण आबा गुरव या
दोघां याही िवषयी मा या मनात िवल ण ा उ प झाली होती.
मा या पालकांनी आबाला साद लावायला सांिगतलं. उजवी कडलं तुळशीचं पान
पडलं तर मी िभ ुक करायची आिण डावी-कडलं पान पडलं तर मी इं जी िशकायचं असं
ठरलं.
मा या दुदवानं उजवीकडलं पान खाली पडलं. यावेळी मला ते दुदव वाटलं हं ! आता
नाही तसं वाटत.
मी िनराश होऊन घरी परत आलो. कोप यात बसून तास दोन तास रडलो.
रा ी अंथ णावर पडलो. पण काही के या झोप येईना ! रा न रा न मनात येई क ,
मी इं जी िशकलो तर देवाचं काय िबघडणार आहे ? बाक ची मुलं नाही का इं जी िशकत
?
शेवटी एक क पना मा या मनात आली. देव साद देताना चुकला असावा ! याला
पु हा साद लावून पािहला तर ?...
मी धडपडतच अंथ णाव न उठलो. घरात कु णालाही कळू नये हणून चोरपावलांनी
बाहेर पडलो आिण अंधारातच देवळा या वाटेने चालू लागलो.
देऊळ जसजसं जवळ येऊ लागलं तसतशी एक शंका मा या मनात पुनःपु हा येऊ
लागली, साद लावायला गुरव हवा होता. तो या वेळी कु ठू न जागा असणार ?
लगेच वाटलं, आपण वतःच साद लावला तर ? जवळ या त यात बुडी मारली
आिण ओले यानं गाभा यात जाऊन-
काय करावं हे मला सुचेना. मी देवळापाशी गेलो ते हा सभामंडपात कु णीतरी फरत
आहे असा मला भास झाला. भुता या क पनेनं मा या अंगाचा थरकाप झाला.
दीपमाळे या आड उभा रा न धडधडणा या अंतःकरणानं मी िनरखून पािहलं.
तो आबा गुरव होता ! मला िवल ण आनंद झाला. आपण आबाचे पाय ध , याला
देवाला साद लावायला सांग,ू देव आप याला हवा तोच साद देईल.
आनंदानं धावतच मी सभामंडपात गेलो. माझी चा ल लागताच
आबानं दचकू न वर पािहलं. मी जवळ जाताच तो हणाला,
“पोरा, चूडबीड न घेता अंधारातनं आलास ?”
“हो !”
“पायाबुडी काही िमळालं असतं हणजे ?”
“या ासातून सुटलो तरी असतो !”
जवळ येऊन मा या पाठीव न हात फरवीत आबा हणाला,
“असं वेडिं ब ं बोलू नये पोरा ! अजून सारा ज म जायचाय तुझा !”
“िभ ुक कर यात !” मी एकदम बोलून गेलो.
दुपार या सादाची आठवण होऊन आबा हसला. मी याचा हात ध न याला हटलं,
“आबा, माझं एक काम करशील ?”
यानं मानेनं ‘हो’ हटलं,
“आ ा या आ ा साद लाव देवाला !”
“काय हणून ?”
“मी इं जी िशकू क नको हणून ?”
“तु या मनात काय आहे ?” यानं िवचारलं.
“िशकायचंय !”
 “मग मुका ानं िशकायला लाग ?”
“पण देवाचा साद-दुपारी देवानं नको हणून सांिगतलंय क ?”
आबा िवकटपणानं हसला. या भयंकर हा याचा अथच मला कळे ना !
माझा हात हातात ध न यानं मला गाभा यात नेलं आिण देवाकडं रोखून पाहात तो
हणाला, “पोरा, हा देव खरा आहे हणून कु णी सांिगतलं तुला ?”
आबाला वेडबीड तर लागलं नाही ना, अशी शंका मा या मनात येऊन गेली.
याला अडिव याक रता मी मु ाम हटलं, “आबा, तु या अंगात वारं येतं िन देव
बोलतो ! होय ना ?”
“ते सारं खोटं आहे !”
“खोटं ?”
“हो खोटं ! पोरा, जगात पोटासाठी नाही नाही ती स गं करावी लागतात ! माझं
स गही यातलंच आहे. मा या अंगात देव येत असता तर-तर माझी बायको-पोरं अशी
तडफडत मेली असती का ? पोरा या देवाचा साद यायला तू आला आहेस ! पण हा
कती खोटं बोलतो हे सांगू का तुला ? माझी बायको लेगनं आजारी पडली ते हा तीथ देऊ
क डॉ टर आणू हणून मी देवाला साद लावला. देवानं तीथ यायला सांिगतलं !
या या तीथानं बायको मेली-मुलगा तसाच मेला-पाळायला घेतलेली दुस याची पोर-
तीही तशीच मेली. ित ही वेळा या देवानं मला प तािवलं. गावात यांनी डॉ टर आणला
यांची माणसं बचावली आिण देवावर भारं भार लादला यांची माणसं !”
आबाला पुढे बोलवेना. या या डो यांतून घळघळ पाणी वा लागलं.
मी याला सभामंडपात घेऊन आलो. थो ा वेळानं शांत होऊन तो हणाला,
“पोरा, कौल देवाला लावायचा नसतो ! वतः या मनाला. तुला िशकावसं वाटतंय ना
? मग देवा या बापाचंसु ा भय न बाळगता तू िशकायला जा. खूप खूप शीक िन लोक
अस या देवा या नादाला लागणार नाहीत असं काहीतरी कर !”
लगेच यानं मला आप या घरात नेलं आिण पुरचुंडी क न ठे वलेले पंचवीस पये
मा या हातात ठे वून तो हणाला, “हे घेऊन अ सा या अ सा चालायला लाग. मुंबईला
जा, काम कर, भीक माग, काहीही करपण िशकायचं मा सोडू नकोस !”
ते पंचवीस पये आिण एक कं दील घेऊन मी म यरा ी याचा िनरोप घेतला. ते हा तो
वा स यानं हणाला,
“पोर घर सोडू न जायला लागलं क बायका माणसं या या हातावर दही घालतात,
पण मा यासार या फ टंगा या घरात दही कोठू न असणार ? थांब मी तुला चहा क न
देतो !”
यानं या म यरा ी मा यासाठी मु ाम के लेला तो चहा अगदी कडवट होता; पण
यानं माझं त ड अगदी गोड के लं ! देवळाकडे जाताना मी आंधळा होतो; पण आबाचा
िनरोप घेऊन गाव सोडू न जाताना माझे डोळे पुरे उघडले होते. बारा वषापूव मी
पिह यांदा मुंबईला गेलो ते हा मोठा संप सु होता.
 समो न येणा या मनु याकडे पाहात मी हटलं, “आबाच येतोय वाटतं तु हाला
शोधायला.”
आ ही दोघेही जवळ येणा या आबा या आकृ तीकडे पा लागलो. सायंकाळ या
मंदमधूर आकाशातून कु णी तरी देवदूतच पृ वीवर उतरत आहे असा ती आकृ ती पा न
मला भास झाला.
िश याची िशकवण

समोर शांत समु हसत होता. वाळू वर बसले या िवनायकराव मा तरां या दयात
मा वादळ थैमान घालीत होते. आकाशाचा वास क न तांबडा लाल झालेला सूय
अंगाचा दाह शांत कर याक रता समु ात बुडी मार या या बेतात अस यामुळे
मा तरां या दृ ीसमोरील पाणी सो यासारखे दसू लागले होते; पण यां या दयात
अंधार माजला होता. या अंधारात यांना आप या आयु याचा गेला अकरा वषाचा
िच पट दसू लागला. खदखदा हसणा या लाटा, भु भु उडणारे तुषार व झुळूझुळू
वाहणारा वारा यां या मु धमधुर संगीताकडे ल न देता एकामागून एक झरझर चमकू न
जाणारे आप या आयु यातील संग पाहा यात ते गढू न गेल.े
पिहला संग जवळजवळ अकरा वषापूव चा होता. आपण पदवीचे पेढे
शेजा यापाजा यांना दले. यापैक येकाने ‘आता वक ल होणार ना ?’ ‘सरकारी
नोकरीत िशरलात तर दहा वषानी आम याच तालु यात मामलेदार होऊन याल.
आतापासूनच तु हाला रावसाहेब हणायला लागलं पािहजे’ इ यादी गुदगु या करणारे
िवचा न त डात पेढे पड याचे िस के ले. पगडी, टु मदार बंगला व प ेवाला यांची
व े यावेळी आपणाला पडली नाहीत असे नाही; पण-
जागृत अव थेत अव या दोन-तीन मिह यांपूव सासरी जाणा या मुली माणे जड
अंतःकरणाने आपण याचा िनरोप घेतला होता ते आपले मातृिव ालय समोर दसू
लागले. रँ लर परांजपे, ह रभाऊ िलमये, वासुदव
े राय पटवधन यां या संिम वराने ते
करी, वे ा िवनायका, आज चार वष जे मा या छ ाखाली वािघणीचं दूध यायलास
ते मढरा माणे नोकरीचा माग चोखाळ याकरताच का ? टळक, आगरकर, गोखले हे काय
हायकोटाचे यायाधीश, सं थानचे दवाण अगर सरकारी िव ालयाचे मु या यापक होऊ
शकले नसते ? तो मखमलीचा माग सोडू न हा काटेरी र ता यांनी का प करला हे तुला
कळत नाही ? गु ं ची पिव परं परा पुढे चालव यावाचून िश याला या या ऋणातून मु
होता येत नाही. पवतावर पज यवृ ी होते ती के वळ यां यावरली राने िहरवी
राख याकरता न हे, तर पवतांनी खाली पसरले या देशाला सुपीक करावे हणून. मग तू
नोकरी या पाशात अडकणार क िश णाचे िनशाण फडकवणार ? फ युसन िव ालयाचे
िव ाथ सुखा या नोक या शोध यात व कर यात दंग होऊन गेल,े तर या
िव ालयाभोवती खडा पहारा करणा या आपटे, आगरकर भृत या आ यांना काय
वाटेल ?
या िवचारांनी मोहांध होऊ लागले या आप या डो यांत अंजन पडले व आप याच
गावातील इं जी िश णाची उणीव दूर कर या या कामाला आपण वतःला वा न घेतले.
 दुसरा संग दसू लागला. लवकरच तीन इय ांची शाळा आपण सु के ली. पिह याच
दवशी २०-२५ मुले शाळे त दाखल झाली. पिहला आपण या मुलाला िवचारला
याचे नाव राजा य होते. खरे च या राजा य श दावर आपण एकदा अशी कोटी के ली
हाती क , यात जु या रा यप ती माणे राजाही आहे व न ा रा यप ती माणे
अ य ही आहे. काय बरे या रा या य ाचे नाव ? मधुच असावे ! हो, मधुसूदनच ! दुसरा
मध हा अथ घेऊन आपण असेसु ा हणालो क आप या देशाला मधुसूदन पािहजेत;
मधुकर नकोत.
हा मधु राजा य तालु या या गावातील शाळा सोडू न आप या न ा शाळे त आला
होता. आपण याला िवचारले, ‘तू या शाळे त का आलास ?’ या मुलाने चटकन उ र दले,
‘ही माझी शाळा आहे हणून.’ ‘माझी शाळा’ कती सुंदर का या दोन श दात भरले होते
!
मधु आता बी.ए. या वगात असेल नाही ? बापाची बदली झा यामुळे सहावीतून तो
गेला. ते हापासून याची आपली गाठ नाही, पण ‘माझी शाळा’ हा याचा फु तदायक
मं आपण अजून िवसरलो नाही.
या िच ामागोमाग अनेक लहान-मोठी िच े वावटळीत िभरिभरणा या पानां माणे
िवनायकरावां या आंतदृ ीपुढून गेली. आप याबरोबरचे कु णी अ वल कारकू न झाले, कु णी
इ पे टर झाले, कु णी वक ल झाले. यां यापैक वासात कु णी भेटला तर तो दुस या
वगात बसायचा, आपण ितस या वगाने वास करायचा ! आप या गावात यां यापैक
कु णी आला क याची ऊठ-बस करायला गावातील िश मंडळी एका पायावर तयार !
पण आपण तापाने फणफणत असताना कु ळाची चौकशी करायला यां यापैक एकाचेही
पाऊल आप या घराकडे कधी वळले नाही. या व अशा कार या गो ीचे वैष य न मानता
आपण शाळे ची वाढ कर याक रता िजवाचे रान के ले. धूमके तू या शेपटामुळे लोक
या याकडे कु तूहलपूवक पाहात असले, तरी ुवच अढळ असतो या िवचाराने आपले
समाधान होत असे.
ित ही या पाच व पाचा या सात इय ा झा या. पण शाळे या इय ांबरोबर ितचे
श ूही वाढले. एका क ेदलाला या मुलाची मोफत िशकवणी आपण नाकारली हणून तो
रागावला. याने शाळे शी वैर सु के ले. कले टर आले, या वेळी यां याबरोबर
आप यालाही हार घातला नाही हणून रागावलेला ापारी, शाळे ला का याचे पायपुसणे
देऊन या याब ल अहवालात आभार मानले नाहीत हणून डो यात राख घालणारे
जमीनदार इ यादी मंडळी याला सामील झा यामुळे ही आग पसरत चालली.,
शेवटी...शेवटी !
हे िच पाहताना िवनायकरावां या अंगावर काटा उभा रािहला. दोन दवसांपूव ;
ष
े ाने शाळे ला लावलेली आग, यांनी व यां या िव ा यानी झटपट िवझवली असली
तरी ित यात यांचे मन होरपळू न िनघाले होते. समु ा या शीतल सहवासातही या
आगी या आठवणीने यां या अंगाचा संताप होऊ लागला.
यांचे चवताळलेले मन हणू लागले.
 “फु कट, फु कट या कृ त लोकांसाठी तू आप या र ाचे पाणी के लेस. यां या मुलांना तू
िश णामृत पाजलेस. पण ते तु यािवषयी िवषच ओक त आहेत. सर वतीचा वरदह त
आप या गावावर असावा हणून तू धडपडलास ! पण तुझे पाय मागे ओढ यापलीकडे
यांनी काहीच के ले नाही. सापाला दूध पाजीत बस याचा मूखपणा करीत बस यात काय
हशील आहे ? ते इमानी कु यांना घाल अगर वतः िपऊन टाक. या शाळे त मोह सोडू न
बाहेर जा. लाथ मारशील ितथे पाणी काढशील तू !”
ही िवचारसरणी यां या ि धा झाले या मनालाही णभर कशीशीच वाटली ! पण
लोकां या कृ त पणामुळे ु ध झाले या मनाला शांत करणारा एकही िन सीम ेहाचा
बंद ू यांना सापडेना. आज दोन दवस शाळा पुढे सु ठे वावी क बंद करावी या िवचारात
ते होते. आज शाळे ला आग लावली. उ ा िश कांपैक एखा ाला मारहाण करतील हे
लोक ! शाळा बंद पड यावाचून या लोकांना शाळा अस याचे सुख समजायचे नाही.
आपले काय, दहा वष खडकावर बी पेरले असेच हटले.
पण आप या हाताने आपण थापलेली सं था बंद करणे हे आप या हाताने ि य
अप या या शवाला अ ी दे याइतके च अस अस यामुळे यांचा कु ठलाही ठाम िवचार
ठरे ना. यांनी एक दीघ सु कारा सोडला व समोर या लाटांकडे दृ ी फे कली. मघाशी
यांनी वाळू चे एक लहानसे घर बांधले होते. पण आता लाटां या तडा यात सापडू न ते
नामशेष झाले होते. यां या मनात आले-मनु याचे मनोरे ा वाळू या घरासारखे नाहीत
काय ? दैवा या लाटेपुढे कु णाचाच टकाव लागत नाही. मग भलताच अिभमान ध न इथे
राह यात काय शहाणपणा आहे ? करावी शाळा ये या जूनपासून बंद आिण ठोकावा या
कृ त लोकांना कायमचा रामराम ! बिह यापुढे के ले या गा याचा शेवट वतःचा घसा
कोरडा हो यातच हायचा.
यांनी िखशातून एक कागद काढला. णो णी प होत जाणा या संिध काशात
शाळा बंद कर यािवषयी आप या सहका यांना उ ेशून जे िवनंतीप क काढावयाचे होते,
याचा नमुना यांनी तयार के ला. यांना वाटले-शाळे या या मृ युप ाला मावळता
संिध काशच यो य आहे. ‘या िचटो यात मा या दहा वषा या मनोरथांची माती मा
आढळे ल.’ असे पुटपुटत िनवले या कपाळाने पण पेटले या अंतःकरणाने यांनी घरचा माग
धरला.

घरी येऊन पाहतात तो कु णाचीशी तार द हणून उभी ! गावात या उपद ापी
मंडळीने िश णखा याकडे काही खोटे अज पाठिवले होते, या संबंधाची तर ही तार नसेल
ना, अशी शंका मनात येऊन गेली. काप या हाताने यांनी तार फोडली. व पुढील मजकू र
वाचला-‘मधू फार आजारी आहे. ताबडतोब िनघा.-राजा य .’ मघाशी याची आपणाला
आठवण झाली होती तोच हा मधुसूदन राजा य असे तारे या नावाव न यांना वाटले.
पण आपणाला बोलाव याचे कारण यां या ल ात येईना. आपण काही िवलायतेतून
आलेले एम.डी. डॉ टर नाही क आजारी मनु या या कु टुंिबयांकडू न आप याला तारा
या ात. िवनायकराव ‘सं मात’ पडले, पण यांचे ेमळ दय यांना या तारे कडे
कानाडोळा क देईना. शाळे ची तीन-चार दवसांची ता पुरती व था क न ते
राजा य ंकडे जायला िनघाले.

मधु मात बडबडत होता ‘To be or not to be-The quality of memory’ हे भाग
िवनायकराव मा तरनी आ हाला कती चांगले िशकिवले होते. नाहीतर आमचे ोफे सर
मोने ! िवनायकरावां या पासंगाला तरी लागतील का ? अन् सं कृ त िशकवावे तर
िवनायकराव मा तरांनीच. कती ोक अथासकट हणून दाखवू बोला ? एक हजार क
दोन हजार ! नाही तर कॉलेजातली पोपटपंची ! गाडी आपली ठरले या चाकोरीतून
जायची.
मधूचे हे मातील उ ार ऐकू न िवनायकरावां या डो यांत टचकन् पाणी आले. मधु
सारखा बडबडत होता. नुक याच झाले या बी.ए. या परी ेतले इं जी उतारे याने
धडाधड हटले. म येच तो ा यान द यासारखे काही बोलू लागला. शेवटी पु हा तो
मूळ पदावर आला-‘मी वक ल हावे हणतेय आई ? खोटे कधी बोलू नये हणून
लहानपणी, आई, तूच मला िशकवलेस; अन् आता वक ल हायला तूच मला सांगतेस !
िवनायकराव मा तरांचा िश य नुस या पैशा या मागे कधीच लागणार नाही. ते काही
नाही, मी मा तर होणार, िवनायकराव मा तरां या शाळे त मी मा तर होणार, यांनी
आ हाला िशकिवले आहे- ‘Not failure but low aim is a crime’
‘घन ितिमरा िन चमक िवजेची िवरल बरी णभरी ।
दया, उ येय मिन धरी’
आप या ख ा आवाजात मधु या ओळी पु हा तालावर हणू लागला. मा तरांचे
अंतःकरण भ न आले. आपले बी खडकावर पडले नाही, ते नंदनवनात जले आहे.
आप या दुधापैक काही जरी सापा या वा ाला गेले असले, तरी काही ग डा या
िपलां या पोटात गेले आहे. िशपाई या ां या व ल ध िति तां या चेह यावर आप याला
थान िमळत नसले, तरी ते त णां या दयात िमळाले आहे. यांचे अंतःकरण उचंबळू न
आले. यांचे गिहवरलेले मन हणाले, ‘शाळा बंद करायची ! ती का हणून ? मधुसार या
मुलां या अंतःकरणांना वळण लावायचं सोडू न कु ठं तरी पैशाचं पोळं साचवीत िन जगाला
नां या मारीत बसायचं ? छे: छे: ! गीता टाकू न देऊन जमा-खचा या चोप ा चाळीत
बस याचा वेडप े णा कोण करील ?
मा तरांनी आप या डो यातले अ ू पुसले. मधुची ि थती पा न ते त असावेत, असे
मधू या विडलांना वाटले. मा तरांनी िखशात हात घालून एक कागद काढला. ते याचे
तुकडे तुकडे क लागले. मधुला
मधून मधून शु ी येत असे. या वेळी असाच तो एकदम सावध झाला. मा तरांना पा न तो
आदराने हणाला, “मा तर, तु ही के हा आलात ? िन हे तुकडे कसले करता आहा ?”
मा तरांनी शांतपणाने उ र दले. “बाळ मी आप या शाळे या मागातील मोठी ध ड
दूर करीत आहे. आपली शाळा अखंड चालावी हणून मी या कागदाचे तुकडे करीत आहे.”
आगीला िभऊन मा तर पळू न गेल.े आता शाळा लवकरच बंद पडणार, अशा
मनोरा यात मा तरांचा िवरोधी प गक होता. इत यात नवीन वष शाळे त आणखी एक
पदवीधर िश क येणार असून ते शाळे चे माजी िव ाथ आहेत, अशी बातमी िव ाथ
उ सुकतेने एकमेकांना सांगू लागले.
तेर ाची फु ले

डॉ टर जागे झाले ते हा उ हं चांगली वर आली होती. ते अगदी गडबडू न उठले.

पलंगासमोर आरशात दसणा या वतः या ग धळले या मु क े डे पाहताच यांचे यांना
हसू आले. जवळ जवळ तीस वषापूव ची आठवण झाली यांना-
रा ी ‘राजापूरकर नाटक मंडळी’ या तुकारामाला गेलो होतो आपण ! रं गपंचमीमुळे
दुस या दवशी सकाळची शाळा होती. पण आप याला इतक गाढ झोप लागली, क आठ
वाजेपयत आपण डोळे च उघडले नाहीत आिण मग वगात पाऊल टाकताना आपली जी
काही ितरपीट उडाली-!
डॉ टरांनी पलीकड या खोलीत जाऊन गरम पा याचा नळ सोडला आिण त ड
धु याला सु वात के ली. दात घासताना यांचा श जसा लीलेने खाली-वर फरत होता,
याच माणे यांचे मनही भूतकाळात वैर वावरत होते.
यांचे मन हणत होते. मघाशी डोळे उघड यावर ऊ हं दसताच आपण कती दचकलो
! शाळे त जाणा या मुलाला उशीर झाला, क मा तरांचे भय वाटावे हे वाभािवकच आहे.
पण पंधरा वष ॅ टीस क न लोकि य झाले या डॉ टरला सरकारने परवाच रावबहादुर
के ले या डॉ टरला-उिशरा उठ याब ल इतक चुळबूळ का लागावी ? रो यांना घटकाभर
दवाखा यात ित त राहावे लागले, तर लागले ! यात काय एवढे मोठे िबघडते !
परोपकारी डॉ टर हणून आपला लौ कक नसता, आप या हातगुणावर शेकडो
लोकांची ा बसली नसती, इतरांनी असा य ठरिवलेले याचे रोगी आपण बरे के ले
नसते, तर आप या दवाखा यात लोकांची एवढी गद उसळलीच नसती !
लोहचुंबकाजवळ लोखंड येते हा काही लोखंडाचा गुण नाही. याचे सारे ेय
लोहचुंबकालाच आहे !
मग उठायला थोडासा उशीर झाला हणून एवढे घाबर याचे आप याला काय कारण
होते ? कधी काळी वाचले या मानसशाध ची आठवण असणारे डॉ टरांचे मन हणाले,
‘लहानपणाचे सं कार माणूस िवसरत नाही हेच खरे .’
श से युलॉइड या सुंदर वे नात ठे वता ठे वता डॉ टरांना आप या लहानपणा या
दंतधावनाची आठवण झाली. या वेळी आपण शेणी या राखुंडीने दात घाशीत असू. ‘चार
आ यात चार हजार पये’ नावाचे शंभर उ ोगधंदे िशकिवणारे एक चोपडे कु ठू न तरी
आप या हाती लागले. यात दंतमंजन या सदराखाली बदामां या टरफलां या साली
िमळवाय या कशा हा या वेळी आप यापुढे मोठा येऊन पडला. शेवटी भीत भीत
एका दुकानात आपण बदामां या साल चा दर िवचारला.
एका गुजरा याचे कराणामालाचे दुकान होते ते. हसत उ रला, “अरे बाबा
बदामा या साली खाऊन कु णी ल होत नाही ! याला बदामच खावे लागतात.”
आपण शरमून या दुकानातून पळ काढला.
या आठवणीने डॉ टरांना मो ा गुदगु या झा या. यां या डो यांपुढे पाचही मुलांचे
िनरिनरा या कं प यांचे श, येकाची िनरिनराळी रं गीबेरंगी पे ट जणू काही नाचत
गेली. रा ी थंडीतून कु डकु डत घरी येणा या मनु याला पहाटे जाग आ यावर मऊ रं गा या
उबेत जे िवल ण समाधान वाटते, तेच या वेळी डॉ टर अनुभवीत होते.
चहा घेता घेता यांनी टपाल चाळायला सु वात के ली. औषधां या कं प यांची प के
यांनी न पाहताच बाजूला लोटली िन वै क य मािसकाचा अंकही न उघडताच पलीकडे
ठे वली.
मा हाताने या गो ी करीत असताना यां या मनात िवचार येत होते-पंधरा वषापूव
डॉ टर झालो ते हा औषधाचे येक प क आपण कती आ थेने वाचत होतो-वै क य
मािसके वाचून टपणे कर याचा आपला मसु ा तीन-चार वष कदािचत पाच वष सु ा
असेल. अगदी अ ाहत सु होता. पण पुढे धंदा आिण संसार यां या का ीत आपले बेत
सापडले. दुपारी दोन दोन वाजेपयत कॉफ या एक-दोन पे यावर काम करीत राहायचे !
घरी आ यावर बायकामुलांबरोबर हसत-खेळत चार घटका घालिव या नाहीत तर ते
घर कसले ? तीन बाळं तपणानंतर बायकोला पंडुरोगाची ल णे दसू लागली; ते हा ितला
घेऊन दररोज सं याकाळी फरायला जाणे ा च झाले. मुले मोठी होऊन शाळे त जाऊ
लागली. यां या अ यासाकडे नजर ठे वली नाहीतर डॉ टरां या मुलां यावर कं पाऊंडर
हायचीच पाळी यायची ! ते हा-
आप या वतः या या व कलीवर बहोत खूष होऊन डॉ टर प े वाचू लागले.
रावबहादूरक िमळा यापासून यां या टपालात बरीच वाढ झाली होती. पिहली तीन-
चार प े अशीच अिभनंदनाची होती.
पाचवे प -खे ात या यां या कारकु नाचे होते ते.
“गावात या ब याच जिमनी स या व तात िमळ यासार या आहेत. मुंबईला गेलेले
लोक काम नस यामुळे घरी पैसे पाठवू शकत नाहीत. सावकार तर एकसारखे तगादे करीत
आहेत. अशा ि थतीत पु कळ कु ळे आप या जिमनीचे लहान लहान तुकडे िवकायला तयार
होतील. तरी र म तयार असू ावी. हळू हळू सारे गाव आपले करायला ही सो यासारखी
संधी आहे.”
प वाचताना डॉ टरां या मु व े र आनंदा या छटा नाचत हो या. गावात घर नाही
आिण रानात शेत नाही अशा ि थतीतून आपण कती वर आलो ? एका िज ा या गावात
आपला भ बंगला आहे. गावाजवळ यरोगाक रता बांधले या आप या मालक या
दहा-बारा पणकु टका आहेत. खे ातली िन मी जमीन तर आपलीच झाली आहे, उरलेली
िन मी-
धाकटी रतन ‘पपा, पपा’ हणून धावत आत आली नसती तर डॉ टर या व ात कती
वेळ गुंगत रािहले असते कोणास ठाऊक !
रतन पपांची फार लाडक होती. ितला उचल याकरता डॉ टर उठले तोच ती आपले
हात पाठीमागे लपवून हणाली,
“काय आहे मा या हातात ?”
“चॉकलेट !”
“ऊं ऽ ं ऽ !”
“टॉम या त डातलं िबि कट ?”
“इ श ! फु लं आहेत !”
“गुलाबाची ?”
“मुळीच नाहीत. ही फु लं कनई मो ी गंमतीची आहेत. दररोज रं ग

बदलतो बघा यांचा !”

रतनने दो ही मुठी उघडू न या डॉ टरां या पुढे धर या. डॉ टरांना हसू आवरे ना.
तेर ाची फु ले खुडून आणली होती पोरीने ! यांना वाटले कवी ‘र य ते बालपण’
हणतात ते काही उगीच नाही !
विडलां या कमरे ला िवळखा घालीत रतन हणाली, ‘पपा या फु लांचे रं ग कसे हो
बदलतात ?’
रतनला वन पती शा कसे समजून सांगावयाचे हे कोडे डॉ टर मनात या मनात
सोडवू लागले. इत यात आतून रतन या आईची हाक आली. लगेच ह रणीसारखी धावत
गेली ती !
पण रतन गेली तरी ितचे श द डॉ टरां या कानात घुमतच होते.- ‘या’ फु लांचे रं ग कसे
हो बदलतात ?

अजून काही प े वाचायची रािहलीच होती. डॉ टरांनी यातले वरचेच प उचलले.

प फोडू न पहाताच जवळ जवळ दचकलेच ते. मग मा यांना हसू आले. प मोडीत
होते. मो ा क ाने यांनी खालची सही लावली -
भीमराव नर संह चामुंडी
गृह थाचे नाव भीमराव, याचा बाप नर संह, आडनाव चामुंडी !
क येक मो ा माणसांना खुना या धमक ची प े येतात !
तशातले तर हे प नसेल ना अशी िवनोदी शंका डॉ टरां या मनात येऊन गेली. यांनी
डो याला खूप ताण देऊन पािहला. पण चामुंडी महाशयांचे नाव काही के या यांना
आठवेना.
प ात या मजकु राव न डॉ टरांची मृती कदािचत जागृत झाली असती; पण खालची
सही लावतानाच यांना इतका ास झाला क , वरचा मजकू र लाव यापे ा
इसवीसनापूव चा एखादा िशलालेख लावणे अिधक सोपे आहे अशी क पना यां या मनात
चमकू न गेली. िव ांती या वेळी मालनचे मोडी पु तक घेऊन यां या सहा याने या प ाचे
वाचन करायचे असे यांनी ठरिवले.
पुढचे प यांनी उघडले. कु ठ याशा सं थेने रावबहादूर झा याब ल यांचे अिभनंदन
के ले होते. अिभनंदनावर यातला मजकू र संपला असता, तर डॉ टरांची या सं थेब लची
सहानुभूती कायम रािहली असती.
डॉ टरांना वाटले, सं थांची प े वंचवासारखी असतात. यांचे िवष शेपटात असते.
या प ाचे शेपूट हणत होते. “एक हजार पये देऊन रावबहादुरांनी आम या सं थेचे
आ यदाते हो याची कृ पा करावी.”
या प ाचे तुकडे तुकडे क न टाक त असताना डॉ टर मनात हणत होते-‘आ यदाते
हा ! आणखी काय करा ! आज िमळणारे चार पैसे असे फुं कू न बसलो, तसे हातारपणी
आ हाला कोण आ य देणार ? एक नाही दोन नाही चांग या चार मुली आहेत मा या
ग यात ! र यावर या चोरा या ग यात काही बांधाय या नाहीत या ! एके क ला
उजवायला पाच-पाच हजार पये तरी हवेत ! नाही का !’
डॉ टरांनी पुढचे प उचलले. अ र पाहताच ते चपापले. सावकाश वाचले तरी
हरकत नाही अशा भावनेने यांनी ते णभर बाजूला ठे वलेही ! पण पु हा लगेच ते प
यांनी हातात घेतले आिण ते फोडू न वाचायला सु वात के ली-
प ा या येक ओळीबरोबर यां या कपाळावर एके क आठी चढत होती. प वाचून
होताच ‘पैसे काही झाडाला लागत नाहीत !’ असे उ ार काढू न यांनी ते टेबलावर फे कू न
दले.
 पण या प ाने यां या मनात मोठी खळबळ उठिवली असावी. यांनी ते प पु हा
उचलले, उघडताच याची गुंडाळी के ली आिण अंग ा या आिण या या जवळ या
बोटात ते धरले.
णभर थांबून यांनी ते पु हा टेबलावर ठे वले.
यां या मनात सारखी र सीखेच सु झाली होती. दोन हजार पये ायचे !
पण ते काही र यावर या अनोळखी माणसाला ायचे नाहीत. या उदार पु ष या
सहा याने आप याला डॉ टर होता आले, याची प ी या रकमेची मागणी करीत आहे.
दोन हजार पये ितला दले तर खे ात या जिमनीचा सौदा लांबणीवर टाकावा
लागेल. कदािचत या जिमनी दुसराच कु णी तरी घेऊन जाईल.
छे ! उपकाराची फे ड करायला तरी काही काळवेळ आहे क नाही !
पण ितने िबचारीने तरी काय करावे ? नवरा अकाली वारला उदार मनामुळे राह या
घरािशवाय याने मागे काहीच ठे वले न हते. आपण थम थोडी मदत के ली. पुढे
िशवणकाम क न बाईही पोट भ लागली. पण यावेळी गुड याला लागणारी ितची
मुलगी आता ग याला लागली आहे. चांग या थळी ितला ायची हणजे कमीत कमी
दोन हजार पये तरी हवेत !
बाई या दृ ीने ितचे बरोबर आहे. ितची एकु लती एक मुलगी आहे ती ! पण आप याला
चार मुली आहेत. हा डॉ टरीचा धंदासु ा जीव खाणारा ! के हा एखा ा रोगा या
संसगाने राम हणायची पाळी येईल याचा नेम नाही !
यरो याक रता आपण इत या चांग या झोप ा बांध या ! पण अिलकडे या
सग या भरतसु ा नाहीत.
टेबलावर या प ाकडे पाहात डॉ टरांनी मनात ठरिवले-पाचशे पये पाठवून आपण
आप या ऋणातून मोकळे हावे हणजे झाले ! मग ती बाई िन ितची मुलगी काय वाटेल ते
क देत.
टेिलफोनची घंटा खणखणू लागली.
डॉ टरसाहेब फोनव न बोलू लागले-
“कोण नगरशेठ बोलताहेत ? हो, मी डॉ टरच आहे फोनवर !”
“ितसरी टेज आहे हणता ?”
“छे छे ? पैशाचा नाही हो ! तुम यासार या े ाचे आ हणजे आमचेही आ च
क ! आताच कॉटेजम ये नेऊन ठे वतो यांना ! खच काही फार नाही. मिहना शंभर पये.”
डॉ टरांनी लगबगीने पोषाख के ला आिण िखडक तूनच ाय हरला गाडी पोचम ये
आणायला सांिगतले. ते भरभर िज या या पाय या उत न खाली येऊ लागले. तोच
खाल या पायरीशी कु णीतरी उभे आहे असे यांना दसले. आकृ तीव न तो कोणीतरी
परका मनु य आहे हे यांनी ओळखले. यां या मनात शंका येऊन गेली कु णी चोरबीर तर
नसेल ना ? पण दवसाढव या !
कं िचत दरडावणी या वरात यांनी के ला,
‘कोण आहे ?’
 ‘मी एक रोगी आहे.‘
‘दवाखा यात जाऊन बसा.’
‘पण साहेब-’
इत यात डॉ टर या मनु याजवळ जाऊन पोचलेसु ा. यांनी या या चेह याकडे
पािहले मा यां या सराईत दृ ीने लगेच ओळखले. आप यापुढे एक यरोगी उभा आहे
आिण वीसबावीस वषापे ा याचे वय काही अिधक नाही.
डॉ टरां या मनात क णेची लाट उचंबळली. पण लगेच आप याला जायची घाई आहे
या िवचारावर आपटू न ती फु टू नही गेली.
“दवाखा यात भेटा मला !”
या या अंगाव न िनघून जा याक रता डॉ टरांनी पाऊल उचलले, पण या या
िविच नजरे कडे पाहताच ते एकदम थबकले.
“मला य झालाय साहेब.”
“वा ! वतःच डॉ टर झालेला दसतोस तू ! मग इथे रे कशाला आलास ?”
“गरीब आहे मी साहेब ! खूप लोकांनी मला सांिगतलं क आपण फार दयाळू आहात-”
“डॉ टरां या दयेलाही मयादा आहेत बाबा !”
हे श द बोलताना आज आप या हातून पाचशे पये जाणार आहेत ही गो
डॉ टारां या डो यापुढे एकसारखी नाचत होती.
“तुमचे पाय धरतो साहेब.”
तो मनु य पाय धर याकरता खाली वाकला. पण डॉ टर मो ा चपळाईने दूर झाले.
या मनु याचा तोल जाऊन तो जिमनीवर आपटला. या ध यानेच क काय याला
खोक याची उबळ आली.
जाता जाता डॉ टर याला उ ेशून हणाले, “तु हा लोकांना वि थत राहताच येत
नाही कधी. रोग अगदी हाताबाहेर गेला हणजे मग लागता धावपळ करायला. जरा
चांगलं अ खा लं असतंस, िव ांती घेतली असतीस-बाक तु हा लोकां या कानी कपाळी
ओरडू न काही उपयोग नाही. आज एका रोगातून तु हाला वाचवलं तर उ ा दुस या
रोगानं मरायला काही कमी करणार नाही तु ही ?’
आप या िवनोदाला आपणच हसत डॉ टर गाडीत जाऊन बसले. गाडी सु होताच
यांनी पािहले-तो मनु य बाहेर येत होता. याचे डोळे कसे िथज यासारखे दसत होते.

डॉ टरांना या मनु याची उ या दवसात आठवण झाली नाही. नगरशेठ या या

आ ाला कॉटेजम ये पोचवून ते दवाखा यात आले तो ितथे रो यांचा नुसता बाजार भरला
होता. जु या रो यांची औषधे चालू ठे वून यांनी आपले काम कसेबसे आवरले.
रावबहादुरक िमळा याब ल यांना आज गावातील डॉ टरांकडू न मेजवानी होती. ती
मेजवानी, नंतर या ग पा, िबझीकचे डाव, सं याकाळ या ि हिजटस-घरी परत यायला
नऊ वाजले रा ी यांना !
 मा अंथ णावर पडताच सकाळ या मनु याची ती िविच कृ श मूत यां या
डो यांपुढे उभी रािहली. याची ती िविच नजरही यांना आठवली. तो पाय धर याचा
संग -
ते आप या मनाची समजूत घालू लागले. असे खूप लोक आपले पाय धरतात. पण
याला याला आपला संसार आहेच क ! झाडांची मुळे जिमनीतला ओलावा शोषून
घेणार नाहीत तर ते झाड जगणारच नाही. तो मनु य कदािचत फार गरीब असेल, पण
अशी गरीब माणसे जगात काय थोडी आहेत ?
या शेवट या ाने आपली ख ख थांबेल असे यांना वाटले होते ! पण ह ध न
बसलेले लहान मूल धाकदपटशाने रडायचे रािहले तरी मुसमुसायचे थांबत नाही !
डॉ टरां या अंतमनातला अ व थपणाही काही के या कमी होईना.
यांनी डोळे िमटू न झोप याचा य के ला. लवकरच ते अधवट गुंगीतून जागे झाले.
कु णीतरी मो ाने िवचारीत होते- ‘ग रबांना काय जग याचा ह नाही ?’
डॉ टरांनी डोळे उघडू न पािहले. णभर यां या अंगावर काटा उभा रािहला. यांना
वाटले, ग रबाचा जग याचा ह आप यासारखी माणसे नाहीशी करीत असतात. मूठभर
लोकांना बंग यात राहायला िमळावे हणून लाखो लोकांनी खुरा ात दवस काढावेत हा
काय याय झाला ?
लगेच यांचा अहंकार उसळू न हणाला-डॉ टर हणून फ घेणे हणजे काही िपळू न
काढणे न हे ! आज मेजवानीनंतर सव डॉ टरांनी आपली कती तुती के ली ! पंधरा
वषापूव आपण धं ाला सु वात के ली ते हा मो ा मो ा डॉ टरांनी असा य हणून
सोडू न दलेली एक याची के स आपण बरी के ली होती ! ितचा सवानी कती आदराने
उ लेख के ला. गरीब िभ ुक होता तो. या या गाठीला असलेले चार पैसे औषध पा यात
कधीच खच होऊन गेले होते. पण या कफ लक मनु याची एखा ा आ ा माणे आपण
शु ूषा के ली. तो बरा झाला. याचे नाव-काय बरे याचे नाव होते ?
चामुंडी ? हो चामुंडीच !
एकदम डॉ टरांना आठवण झाली. बळी-धारवाडकड या खे ातला िभ ुक होता
तो. याचे ते कानडी सुरातले मराठी बोलणेसु ा यांना आता आठवले.
चामुंडी !
यांना सकाळ या मोडी प ाची आठवण झाली. या प ाखाली चामुंडी हेच नाव होते.
उठू न ते मोडी प वाचावे अशी बळ इ छा यां या मनात उ प झाली.
पण यांचे िशणलेले शरीर या वेळी उठायला अगदी नाखूष होते. ते वतःशीच हसले !
पंधरा वषापूव असे एखादे प वाचायचे असते तर आपण अंथ णाव न टु णकन उडी
मा न गेले असतो हा िवचार यां या मनात आला. यांचे मन हणत होते-‘यात िबचा या
शरीराचा काय दोष आहे ? पंचिवशीतला चपळपणा चािळशीत कु ठू न येणार ?
पंचवीशी आिण चाळीशी !
कती तरी गमती या क पना डॉ टरां या मनात येऊन गे या. बा ली नाही तर
मोटार यां याशी खेळत खेळत मूल जसे झोपी जाते या माणे या क पनांशी खेळता
खेळता डॉ टर घो लागले.

दुस या दवशी सकाळी ते उिशराच उठले. यांना रा ीसु ा या िवचाराची आठवण

झाली. पंचिवशीत आिण चािळशीत इतके अंतर असायचेच !
ते चहा यायला बसले, इत यात टपाल आले. यांनी औषधांची प के बाजूला ठे वली.
‘आरो य’ मािसकाचा अंकही दूर लोटला.
पिहले प ! अ र तर मुळीच यां या ओळखीचे न हते. पण रावबहादूर झा याब ल
अिभनंदनाची कती तरी प े दररोज टपालाने येत होती. यांना वाटले-असेल कु णा तरी
त डओळखी या मनु याचे अिभनंदनाचे प !
ते प यांनी उचलले तोच गणपत गडी धावत धावतच खोलीत आला. याची मु ा
पा न डॉ टरांना वाटले रतनने टो हजवळ बसून भाज यािबज याची काही तरी
भानगड के ली असावी !
“काय झालं रे ?” कं िचत काप या वराने यांनी के ला.
“बागेत एक माणूस म न पडलाय !”
“आप या बागेत ?”
“होय साहेब !”
“तू काय रा ी झोप काढीत होतास ?”
“काल साहेबा ी भेटायला आला हता तो ?”
“काल ?”
“हो साहेब ! अफु खा लीन क िवष याला-”
डॉ टर धावतच गेल.े
बागे या एका टोकाला तेर ांचा भला मोठा ताटवा होता. या याजवळ तो मनु य
िनपिचत पडला होता.
डॉ टरांनी या या चेह याकडे पािहले-तो कालचा यरोगी.
पोिलसांबरोबर ेत सरकारी दवाखा यात पाठवून डॉ टर वर आले. यांचे मन अ यंत
बेचैन झाले होते. आज नाही उ ा तो रोगी मरणार हे उघड होते. पण-
पण तो आज मेला- याने आ मह या के ली. या आ मह येची जबाबदारी-
अ व थ मनःि थतीत यांनी आपले टपाल चाळायला सु वात के ली.

मघाचे ते प !
या याखाली सहीच न हती. मा ते वाचू लागताच यांचा चेहरा काळवंडू लागला.
“डॉ टर,
हे प िलिहणा याचे नाव तु हाला कधीच कळणार नाही. तो एक माणूस होता,
या यापे ा अिधक मािहती हवी तरी कशाला ?
 तु ही देवमाणूस आहात असे कळ यामुळे तो मनु य तुम याकडे ाणांची भीक
मागायला आला. पण भीक ही घेणा या या ज रीपे ा घालणा या या लहरीवर अवलंबून
असते, हा अनुभव यालाही आला.
तु ही हणाल, भीक घाल यालाही मयादा असते. दारात येणा या येक िभका याला
भीक घालता घालता घरमालक िभकारी होऊन जायचा.
पण डॉ टर, भीक कु णी हौसेनं मागतो का ? दारावर िभकारी ओरडू लागला हणजे
सुखव तू माणसांना याचा ास होतो. पण समाजात िभकारी का उ प होतात याचा
कोणी िवचार के ला आहे का ?
जाऊ दे ते. चार घटकांनी जग सोडू न जाणा या मनु याने जगात या गो ची उठाठे व
कशाला करावी ?
‘मी चांगले अ खा ले असते, िव ांती घेतली असती तर मला य झाला नसता’ असे
तु ही काल सांिगतलेत. आरो यशाध या पु तकात मीसु ा ते पाठ के ले होते. परी ेत
यरोग कसा टाळावा या ाचे उ र बरोबर देऊन मी दहापैक दहा माक िमळिवले
होते. पण आयु यात मा मला तो टाळता आला नाही.
एका हमालाचा मुलगा मी. मराठी शाळे त नंबर वर होता हणून इं जी शाळे त गेलो.
ओझी उचलून होणारा अंगाचा ठणका िवसर याक रता बाप दा िपई. घरात एका वेळेला
पुरतील इतके दाणेसु ा संगी नसत.
पण इं जी शाळे त माझा नंबर पिहला रा लागला. या धुंदीत सात वष एक वेळ
थोडी फार-भाकरी खाऊन आिण एक वेळ चहाचा काढा िपऊन मी काढली. मायेचा बाप
वारला पण आईने आिण धाक ा बिहणीने मोलमजुरी क न मा या िश णाला मदत
के ली. कॉलरिशप िमळा यामुळे मी कॉलेजात गेलो. आईची शि आता संपत आली
होती. लवकरच मी बी.ए. होईन, चांगला पगार िमळवीन, आईला सुखात ठे वीन या
उमेदीने मी अ यासाक रता जा णे के ली.
शेवटी दोन प र ा पदरात पड या. पु कळ दवस सं याकाळी अंग गरम होई, खोकला
येई, रा ी अंत ण घामाने िभजून जाई, पण इं टरची परी ा होईपयत मी ितकडे ल च
दले नाही.
परी ा झा यावर मा माझे हात-पाय चालेनासे झाले. औषधाला तरी कु ठले पैसे
आणायचे, हणून घरगुती औषधे के ली. पण रोग वाढतच चालला. मा या धाक ा
भावंडांनाही याचा संसग होईल क काय, या क पनेने मी अगदी िभऊन गेलो. गरीब
मनु याला ानाचा फायदा काय तो एवढाच होतो.
धारवाडजवळ या खे ात आईचे एक नातलग आहेत. यां याकडे हवापालट
करायला गेलो. ितथे चामुंडी या आडनावाचे एक िभ ुक भेटले. यांनी तुमचे नाव
सांिगतले. एक पैसु ा न घेता तु ही यांना कसे बरे के ले याचे या हाता याने डो यात
पाणी आणून वणन के ले, मी आशेने धावत इथे आलो पण-
रोगाने िझजून िझजून मरायचे हणजे आईला आिण भावंडांना अिधक ास ायचा !
इत या लांब या वाटेने परलोकचा वास कर यापे ा जवळ या वाटेने तो प ला
गाठलेला काय वाईट !
तु ही काल हणालात तेच खरं ! गरीब माणसं या नाही या रोगाने मरायचीच. जगणे
हा जसा ीमंतांचा ह , तसा मरणे हा ग रबांचा ह ! होय ना डॉ टर ?”

तो मनु य आपली िविच नजर रोखून हा आप याला िवचारीत आहे असा

डॉ टरांना भास झाला. यांना ते प पुढे वाचवेना. यांनी ते टेबलावर तसेच ठे वले.
पलीकडेच कालचे ते मोडी प पडले होते.
चामुंडीने प ात काय िलिहले आहे हे पाह याक रता डॉ टरांनी ते उचलले.
मो ा क ाने यांना एवढे श द लागले-
“के सरीत रावबहादुर हणून आपला फोटो आला तो पा न या गरीब िभ ुकाला फार
आनंद झाला. आप यासारखा परोपकारी डॉ टर फार फार िवरळा. ी. नर संह
आप याला भरपूर आयु य देवो ! पंधरा वषापूव मा या सार या िभ ुकाला आपण
जीवदान दलत ! आप यासारखी भूतदया-”
डॉ टरांना तेही प वाचवेना.
भूतदया !
आप या वभावातली ही भूतदया धावत पुढे गेली होती ? क पंचिवशीतला शरीराचा
चपळपणा असा चाळीशीत उरत नाही, तशी जीवनकलहात पड यापूव मनात असलेली
भूतदया पुढे नाहीशी होते ? तेर ा या फु लांचे रं ग तीन दवस टकतात. माणसा या
मनाचे रं गही तसेच असतात का ?
इत यात रतन ‘पपा-पपा’ हणून फुं दत आत आली.
“काय झालं बाळ ?”
“मा यानं सारी तेर ाची फु लं फे कू न दली पपा !”
“देईना ! यांचे रं ग टकत नाही बाळ. मी तुला दुसरी चांगली फु लं देईन हं !”
रतन हसू लागली.
ितची हा यमु ा पा न डॉ टरांचे गुदम न गेलेले मन हणाले ‘देवा, मला दुसरी
चांगली फु लं कु ठं िमळतील ?’