घर भंती

आनंद यादव

मेहता पि ल शंग हाऊस

‘घर भंती’चे लेखन करताना मला
गु तु य असलेले ा. गो. म. कु लकण ,
िम ा. अर वंद वामन कु लकण
आिण माझी क या िच. क त यां याशी
झाले या चचची खूपच मदत झाली.
‘ ेसकॉपी’ तयार करताना मा या अनेक
िव ाथ -िव ा थन नी मला आ मीयतेने
लेखन क न मदत के ली.
तसेच ीमती वासंती भोपटकर यांनी
मु ते चांग या प तीने तपासली
यािशवाय इतरांचीही कमी-अिधक माणात
मदत झालेली आहेच.

या सवाचा मी ऋणी आहे.

आनंद यादव
 Contact : 020-24476924 /
24460313
Website :
www.mehtapublishinghouse.com
info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or
transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of the publisher and the
licence holder. regarding the translations rights of this book in any language please contact us at Mehta
Publishing House, 1941, Madiwale Colony, Sadashiv Peth, Pune 411 030.
चार श द

एस. एस. सी पयतचा माझा िश णकाल

‘झ बी’म ये आला आहे. यानंतरचा
एम. ए. पदवी िमळे पयतचा काळ
‘नांगरणी’म ये आहे. ‘घर भंती’म ये
मी ा यापक झा यापासूनचा अठरा वषाचा
हणजे १९६१ ते १९७८ हा काळ आहे. या काळात मी माझं गावाकडचं
घर उभं कर याचा य के ला.
हे घर उभं करताना आ हां सव भावंडांची,
आई-दादांची जी वाताहत झाली,
प रि थती या वादळात जी पडझड झाली
ितला साकार कर याची धडपड
‘घर भंती’त सामावली आहे. मला या
पडझडीत भारतीय जनसामा यांचा
सनातन आिण भीषण जीवनसंघष
दसतो आहे.

‘घर भंती’ या अगोदरचे

‘झ बी’ व ‘नांगरणी’ आिण नंतरचे ‘काचवेल’
हे तीन भाग िस झालेले आहेत.
 अनु म
एक
दोन
तीन
चार
पाच
सहा
सात
आठ
नऊ
दहा
अकरा
बारा
तेरा
चौदा
पंधरा
सोळा
सतरा
अठरा
एकोणीस
वीस
एकवीस
बावीस
तेवीस
चोवीस
पंचवीस
स वीस
स ावीस
अ ावीस
एकोणतीस
तीस
एकतीस
ब ीस
तेहतीस
चौतीस
प तीस
छ ीस
सदतीस
एक

पंढरपुरातील पिहली अंघोळ पहाटे चं भागेत के ली. यापूव चं भागा कधी पािहली
न हती क िव लमं दर बिघतलं न हतं. ानासाठी गावातले तुरळक लोक येत होते. ान
आटपून ोक हणत उज ा हातात गंगाजलानं भरलेला तां याचा कलश िन डा ा
खां ावर अंघोळीचं ओलं व घेऊन परतत होते. वळण घेऊन आलेली, शांत वाटणारी
चं भागा. पलीकड या काठावरचा छोटा बांधीव घाट आिण या या पाठीमागची शांत,
गूढ वाटणारी पाषाणव तू. अलीकडचे मोठाले घाट िन िव तीण वाळवंट आिण यावर
उभी असलेली लहानमोठी अनेक देवळं .

कतीतरी दवसांनी नदीवर अंघोळ करणारा मी – तीही चं भागेत. भोवताल या

वातावरणातून कानावर पडणारे सं कृ त मं आिण मराठी अभंग... ‘िव ल िव ल’... मन
साि वक उ साहानं भर यागत झालं. मं दराकडं जाताना पायाखालची वाळू खुसखुस वाजू
लागली. गार वाळू . का या खडकांचे कण अितशय टणक असले तरी यांचे कं गोरे िझजून
गोल, वाटोळे झालेल.े वाळू बाहे न टणक असली तरी पायांना अबोल, मऊ वाटणारी...
वारकरी भ ां या िन ावान पायांचा िनकट पश झालेली. नाचणा या आ यांचा, टाळ-
मृदग
ं ांचा, भजन-क तनांचा भगवा सं कार अंगा-खां ावर वागवणारी चैत यमयी
वाळू ...मी ित याव न मा या पायांची कमळं क न हळु वार चालू लागलो.

सूय उगवला होता. मृगाचे ढग आड आ यानं दसत न हता तरी या या कोव या

काशाची भा ढगांव न खाली सांडत होती. देवा दकांनी आकाशातून पेरी अ य
चं भागेत सोडावं तशी भासत होती... वातावरण वेगळं च, काहीसं दैवी वाटत होतं.

...भारले या अव थेत िव लमं दराकडं चाललो. कु ठला तरी मधला आडवार होता.
मं दरात गद न हती. लोक येत होते, जात होते... फु लं, तुळशीची पानं, पेढे घेऊन मी
मं दरात चाललो. थम नामदेवा या पायरीला हातांनी पश के ला. शेजारी थो ाच
अंतरावरची चोखोबाची बस याची जागा मला दाखव यात आली... हे संता मे काहीही
त ार न करता अजून ितथंच, डोळे िमटू न िव लाचं यान करीत िनवांत बसले आहेत. मन
का यानं ओलं झालं. पाय या चढू न सभामंडपात गेलो िन काहीशा दूर वाटणा या
समोर या गाभा यातून झळझळीत काशातली काळीभोर िव लमूत मा याकडं
अिनिमष ने ांनी पाहते आहे, असा भास झाला. मला गलबलून आलं.. ‘ये असा जवळ ये.
तुझा दोन तपांचा वनवास संपला आहे. राम-ल मणापे ाही जा त सोसलंस.’

ओठ थरथरले. मी जाणा या-येणा यांकडं बघून आवंढा िगळला. िपशवीतील नारळ,

ऊद, कापूर चाचपत देवाकडं गेलो. दोघे सेवक मुकटा नेसून काहीबाही करत होते. मला
ितथला रीित रवाज काहीच माहीत न हता. मी सगळं काही यां या वाधीन क न
मूत कडं एकटक पाहत गिहव न येत उभा रािहलो. मूत चे डोळे बारीक होऊन दूरवर
बघणारे , जणू बाहे न ओळखीचा भ सभामंडपात आला आहे, या जािणवेनं मुखावर
स हा य िवलसलंय, असं वाटणारी बोलक िजवणी. कमरे वरचे अ ावीस युगांचे हात
आिण लहान मुलां या पावलासारखे गुबगुबीत ग डस वाटणारे कोमल चरण... मी ती
दो ही पदकमळं हातात घेतली. वर या बाजूला िझजून ख े पड याचं जाणवलं... ाने र,
यांची भावंड,ं नामदेव, जनाई, चोखोबा, गोरोबा, सावता, नरहरी, रोिहदास, एकनाथ,
तुकोबा या सग या-सग या संतांचे माथे या पावलांवर, मा या तळमळ या बोटांचा िजथं
पश होतोय, नेम या याच जागेवर टेकलेले. िशवाजी महाराज इथं येऊन गेलेल.े याच
समचरणांवर यांचे भ कपाळ टेकलेले... हीच ती जागा... हे देवािधदेवा, हे िव चैत या,
मला तु यात घे!

मी अनावर होऊन या पावलांवर ढळलो. पंचवीस वष क ांनी थकलेलं माझं कपाळ

यां यावर घातलं. हळू च पुढं सरकू न दो ही गाल या गार पशाव न फरवले. डोळे गाढ
िमटवले. झुकलेला माथा वर उचल याचंही ाण रािहलं नाही. खूप गिलतगा झालो.

“चला,” सेवकानं सूचना के ली. मा या गदगदले या ग यात तुळशीहार घातला.

ध य-ध य वाटलं.

भारले या बा लीसारखा सभामंडपात बराच वेळ बसून रािहलो िन उठलो. कॉलेज

सु हाय या आत ितथं पोचायचं होतं.

गावाशेजारी कै काडी महाराजां या मठात कॉलेजचं दुसरं वष चालू होतं. मठा या

लहान-मो ा खो यांत वग भरत. एका छो ा खोलीत गा ा पस न के लेलं छोटं
टाफ म. ित यात ा यापक जानवसा घरात बसावेत तसे गद क न बसत. आद या
वष आले या सव ा यापकांना पंढरपुरात राहायला जागा िमळा या हो या. मला
दलासा िमळाला.

चचा करता करता ा. कु ं दवाड हणाले, “तु ही जागा िमळे पयत मा याकडे राहा.
िमळाली तर कं वा जावंसं वाटलं तर जा. नाहीतर आपण एक च रा .”

“चालेल. खोली मोठी असेल, वतं पणे दोघांना राहता येत असेल, तर एक रा . ते
अश य झालं तर मी दुसरी खोली बघेन.”

कॉलेज या पिह या दवशीच राह याची सोय झाली. देवळाजवळ या भागातच

राहायला गेलो. आद या दवशी कॉलेजात िशपाया या झोपडीत बॅगा आिण वळकटी
ठे वली होती, आिण टाफ मम येच झोपलो होतो. आता सोय झा यानं कॉलेज सुट यावर
ा. कु ं दवाड यां याबरोबर टांगा क न बॅग, वळकटी घेऊन गेलो. जेवणाची सोय
खाणावळीत होतीच. कु ं दवाड यांनी घरगुती व पात चालवली जाणारी खानावळ
पकडली होती. ितथं मला म येच जाता येणं श य न हतं. हणून मी आठ-दहा दवस
बाहेर नेहमी या खाणावळीत जेवण यायला एकटाच िनघून गेलो. जेवलो.

गावाची रचना वेगळी वाटत होती. हणून एकटंच भटकावंसं वाटू लागलं. गावात
घरांपे ा दुकानांची सं या जा त वाटत होती. कुं कू , बु ा, तुळशीम या या माळा,
पंचव तू, खेळणी, लहान मुलांचे तयार कपडे, चहा-िचवडा, भजी, भोजनावळी यांची
दुकानं जा त. र यांना, चौकांना दलेली संतांची नावं गंमतशीर वाटली. आतापयत
देशभ , नेत,े पुढारी, िशवाजी-संभाजीसार या ऐितहािसक महान यांची नावं
र यांना दलेली पािहली होती. भरपूर मठ, धमशाळा, जु या वळणाचे वाडे, बोळवजा
वेडवे ाकडे क े र ते, उघ ा गटारी, एकदम साधी वाटणारी माणसं पािह यावर मला
एक कारचा दलासा िमळाला. वाटलं आपण कु ठ यातरी दुस या पांढरपेशा गावात
येऊन पडलेलो नाही. गाव साधं; तरी मह वाचं तीथ े आहे. माणसंही
वारक यांसारखीच मराठमोळी वाटताहेत. आपणाला मानव यासारखं वातावरण आहे.

सं याकाळी पु हा ा. कु ं दवाड यां याबरोबर वाळवंटावर फरायला गेलो.

वषभराचा यांचा गावािवषयीचा, कॉलेजिवषयीचा अनुभव िवचारला. यांना तो चांगला
आला होता. ते सुखी होते.

पण यांची एक अडचण होती. यांना नोकरीवर घेताना सं थेनं ‘एक वषात यांना
मराठी मा यमातून मुलांना िशकवलं पािहजे,’ अशी अट घातली होती. यांनी ती मा य
के लेली; यामुळं यांनी मला त परतेनं आप या खोलीत घेतलं, हे मला यांनी दुस या
दवशी सांिगतलं. मी मराठी आिण सं कृ त िशकवणारा ा यापक झालेलो. यांना वाटलं,
हा ा यापक खोलीत असेल तर आपलं मराठी झपा ानं सुधारे ल. मीही यांना
याबाबतीत मदत कर याचं अिभवचन दलं. ते कनाटक भागातले असले तरी मराठीशी
यांची घसट होती. आरं भी क ड आिण नंतर इं जी मा यमातून यांचं िश ण झालेलं
आिण नोकरी तर महारा ात िमळालेली. महारा ात नुकतंच इं जीऐवजी मराठी मा यम
हे महािव ालयीन पातळीवर सु झालेलं. यामुळं ा. कु ं दवाड यांनी लवकरात लवकर
मराठीतून िशकव याची अट मा य के लेली. ती मा याही प यावर पडली िन जागे या
दृ ीनं तूत तरी मी िन ंत झालो.

रा ी ‘सुख प पोहोच याचं प ’ गावाकडं िलहायला बसलो. सगळी व था

लाग याचं िन खोली िमळा याचंही कळवलं.

आईला िलिहलं, “ या पंढरी या िव ला या सा ीनं नोकरीला लागलो, या याच

सा ीनं कॉलेज या सेवेतही जू झालोय. आता मला रे िडओ या नोकरीपे ा जा त
पगाराची आिण चांगली नोकरी लागलीय. आता आप या घरादाराचा वनवास संपेल, असं
वाटतंय. आई, तू आता माझी काहीच काळजी क नको. मी सुखात आहे. म यात मा
तु ही चांगलं क पाणी करा. मळा तुमची काळजी घेईल. तोच तुमचा िव ल समजा. मी
नेमानं पैसे पाठवत जाईन...” पाक ट िमटलं.
 पंढरपूरला येऊन दोन दवसही झाले नाहीत, तोवर मनात सारखं ‘िव ल िव ल’
येतंय हे मा या ल ात आलं. खरं तर कागललाही िव ल- ि मणीचं देऊळ आहे. ितथं मी
फारसा कधी गेलो न हतो आिण जावंसं वाटतही न हतं. मग पंढरपुरात आ यावर
िव लािवषयी एवढं का वाटावं? आप या मनात खोलवर भाबडी ा तर नसेल? खरं तर
कागलचा ‘िव ल’ आिण हाही ‘िव लच’. मुळात एकाच देवा या दोन मूत . िशवाय
मूत त देव असतो यावर तर आपला कधीच िव ास नाही. मग इथ या िव लाचा एवढा
ओढा एकाएक कसा लागलाय...?

मी अ व थ झालो. पदवीपूव वगाला ाने रीतला उतारा िशकवताना ानदेवां या

गणेश तवनाची आठवण झाली. यांनी गणेशाला ानाचेच मूत तीक मानलं आहे... मी
िव लमय झालोय, याचं कारण िव ला या पातील परमे राला मीही मूळ
चेतनाश चं मूत तीक मानत असेन?... तर मग याची मूत डोळे भ न पाहावी, याचे
पाय कु रवाळावेत, या या नजरे ला नजर िभडवताना ाकु ळ हावं, असं हो याचं काहीच
कारण न हतं. मोठमो ा संतांनी, युगपु षांनी या मूत ला पश के लाय. ितला आपणही
पश करावा असं वाटलं... गांधीजी, सुभाषबाबू, आंबेडकर ही माणसं आप या हयातीत
िजवंत असूनही आप याला बघता आली नाहीत, याचं आप याला दु:ख झालं होतं. यांचे
ंथ, भाषणं, लेख आपणाला उपल ध आहेत. यां या छायािच ांतून, फ समधून यांना
पाहता येत.ं ‘तरीही यांना य पाहता आलं असतं, तर बरं झालं असतं, यांचा पश
झाला असता तर आनंद झाला असता’, असं मनोमन सतत वाटत होतं.

...िव ला या दशनानं माझं तेच झालं असावं. याला पश करणं हणजे ानदेवांना,
एकनाथ-तुकोबांना पश करणं, िशवाजी-शा सार या युगक याना पश करणं. यांचा
माथा िजथे टेकला या पावलांवरच आपला माथा टेकवणं, िव ला या या नजरे त
संतमहा यां या नजरा िमसळ या या नजरे त आपलीही नजर िमसळू न ध य होणं होय.
या मूत कडं बघून संतांनी समृ भि सािह य िनमाण के लं, या मूत चा कु रवाळा
घे याचा, ितला उराशी लावून वचेवर पशाची सुगी अनुभव याचा तो कार होता... ती
माझी अंध ा न हती. मा या र ात िशरले या पूवसंिचताचा तो उठाव होता. या
संतमहा यांसारखं हो याची ती वाभािवक सु इ छा होती.

मला हे कळ यावर मी समाधानी झालो. मा याही पलीकडं सुदरू या भूतकाळात मी

कती खोलवर जलो आहे, याचा गूढसर यय आला. ‘देवाची मूत ’ या व तूकडं
पाह याची माझी नजर पालटू न गेली.

उ या पावसात आषाढी वारीचा अनुभव घेतला. पाऊस चंड लागला होता.

चं भागा दुथडी भरलेली. देवळं िन वाळवंट पा या या पोटात गेलेली. तरीही
वारक यां या महापुरानं पंढरपूर तुडुब
ं भरलेल.ं भरपूर पैसे देऊन घराघरांत दाटीवाटीनं
वारकरी झोपत होते.
 घरमाल कणी या घरातही बरे च वारकरी उतरलेल.े यात एक बोलके िश क भेटले.
मी यांना सहज ग पा मारता मारता िवचारलं, “एव ा उ या पावसात आलात.
का तक ला आला असता तर नसतं का चाललं?”

“का तक ला पण यायचंच क .”

“दो ही वेळी?’.

“दो ही वेळी कडाडू न भूक लागते. काय करता! तु ही तरी उपाशी रा शकाल का?
बारा या ठकाणी एक वाजला तरी वयंपाकघर आपण डो यावर घेतो. नाही का?”

बु ा लाव यामुळं भोळसट दसणारे िश क मोठे शार दसले. यां या मुखात

रसाळ वाणी नाचत होती.

“ शार दसता तु ही, गु जी.”

“आम या गु ज ची कृ पा, काय करता!” यांनी िव ल मं दरा या दशेनं बोट के लं

होतं.

मी मुकाट झालो. काहीच बोलता येईना... एवढं कळलं क ‘िव ल’ यांची तहानभूक
झाला आहे िन पंढरपूर हीच यांची खरी शाळा आहे.

नवतीचे दवस भोगताना पिहली टम कधी संपली कळलं नाही. या चार-पाच

मिह यांत अनेक गो ी घड या. दर यान मला ा. कु ं दवाड यां या खोलीत राहायला
हळू हळू नको वाटू लागलं. खोली काहीशी अंधारी वाटत होती. नीटपणे वाचन करता येत
न हतं. यामुळं राहायला उ साह वाटत न हता. दुसरं एक मह वाचं कारण घडलं. मा या
ल ात एक गो आली, क त व ान घेऊन एम. ए. झालेले ा. कु ं दवाड हे गंभीर
कृ तीचे आहेत. यांना िवनोद आवडत नाही कं वा तो यांना समजून घेणंही जमत नाही.
ते येक गो गंभीरपणानं घेत होते आिण मराठीत बोल याचा य क लागले क
यां या अनेक गमतीदार चुका होत.

वाळवंटावर आ ही दोघं फरायला गेलो होतो. बस या बस या ते मला हणाले,

“आपण बोटावर बसून फ या का?”

मला यां या या बोल याचा थम अथच कळे ना. मी यांना ‘काय?’ हणून िवचारलं,
तर पु हा यांनी तेच वा य उ ारलं. मग चं भागेत तरं गणा या छो ा-छो ा हो ांकडं
यांनी बोट दाखवलं. मग मा या डो यात काश पडला. मला हसू आलं; कारण खे ात
‘बोटावर बसवीन’ अशी लिगक अथ सुचिवणारी िशवी दली जाते; ितची आठवण झाली.
मी हसत यां या बोल यात सुधारणा के ली. ‘बोटीवर बसू या का?’ असं हणायचं हणून
सांिगतलं. लंगभेद प के ले. ‘बोटावर’चा अथ काय होतोय तेही सांिगतलं.

जुलैचा शेवटचा आठवडा असावा. सं याकाळी फरायला जायची वेळ झाली होती.
घराची मालक ण माळवदावर जाऊन उगवलेलं तण काढत होती. माळवदावर जा याचा
िजना आम याच खोलीतून होता पण मालक णबाई आज माळवदावर गे यामुळं खोलीला
कु लूप घालता येणं अश य होऊन बसलं. सं याकाळची चहाची तलफ आलेली. जाणं तर
आव यक वाटत होतं. मालक णबाई िवधवा. ऐन ता यात यांना वैध आलेलं. दोन
मुलांना घेऊन जीवन जगत हो या. दो ही मुलं पु याला िशकायला गेलेली िन या एक ा
घरात राहणा या. कमी बोलत. ा यापकांवर यांचा िव ास, हणून अशा प रि थतीतही
यांनी एक खोली आ हां अिववािहत त ण ा यापकांना भा ानं दलेली. आ थक
प रि थतीमुळं यांना असं करावं लागलं होतं. मला यां याशी बोलताना संकोच वाटे.
कु ं दवाड यां याकडं थम राहायला आलेले अस यामुळं ते एकमेकांशी बोलत.

मी कु ं दवाडना हणालो, “वरती ‘मोहन या आई’ आहेत. यांना ‘आ ही फरायला

जाऊ का हणून िवचा न या. हणजे या माळवदावरचं काम झा यावर खोलीला
बाहे न कडी घालून जातील.” मी बाहेर जा यासाठी कपडे करत यांना बोललो.

ते नेहमी या सवयी माणं ंके या क लीची साखळी फरवत माळवदावर गेले आिण
यांनी िज यात उभं रा न िवचारलं, “मोहनची आई, आ ही फरायला जाऊ या का?”

“आँ?”

यांनी एकदम मोठा ‘आँ के ला...’

मला वाटलं झाला घोटाळा. यांचा गैरसमज न होणार.

मी धावत वरती गेलो आिण तडकाफडक हणालो, “नाही, मी आिण कु ं दवाड

फरायला जाणार आहोत. तसं िवचारायला ते आलेत. तु ही वरती आ यामुळं खोलीचं
दार उघडंच ठे वावं लागणार आहे. जाताना तु ही कडी लावली तरी चालेल.”

मी घाईघाईनं यांना प ीकरण के लं.

“हां हां!” यां या ल ात आलं. “माझं काही इथं तसं काम नाही. तण वाढलं हणजे
खाली गळतं; हणून मी ते काढायला आले होते. झालंच माझं. उरलेलं उ ा काढीन. तु ही
जा फरायला.” असं हणून या उठ या.

फरायला जाताना मला हसू अनावर झालं.

 “एवढं हसायला काय झालं?” ा. कु ं दवाड.

“अहो चंड घोटाळा झाला होता.” असं हणून मी यांना यां या बोल यातून
कोणता गैरसमज झाला असता, ते खो-खो हसत प के लं. यां या बारीकसारीक चुकांनी
अथाचे अनथ होत होते, िन मला हसायला होत होतं. यातून यांचा मजिवषयी गैरसमज
झाला.

एके दवशी ते मला िचडीनं हणाले, क मी यांची चे ा करतोय. यां या मराठी

बोल यात या चुका गंभीरपणे समजून ाय याऐवजी उथळपणे हसतोय िन यांना मी
हा या पद बनवतोय.

माझा यांना हा या पद बनिव याचा हेतू न हता; तरी मला खूप वाईट वाटलं.
यातून आ हा दोघांत काहीसा अबोला िनमाण झाला. कारणापुरतेच आ ही बोलू लागलो.
मला वाटू लागलं, आपण दुसरी खोली बघावी.

कॉलेजपासून जवळच मला दुसरी जागा िमळाली. या दोन छो ा-छो ा खो या

हो या. भाडं थोडं जा त असलं तरी जागा चांग या व तीत आिण व छ होती. काश
आिण िनवांतपणा भरपूर होता.

काही दवस गेले नाहीत तोवर िप िवकार जोरकस झाला. चार-पाच दवस
अंथ णाला िखळलो. खा लेलं अ उल ा होऊन पडत होतं.

न ा घरा या मालक णबाइनी लहान भावाचं करावं तसं माझं सव काही के लं. मी
यांना ‘आ ा’ हणत होतो.

या आजारपणात एकटेपणाची जाणीव फार झाली. परकं गाव. गावात ना कु णाची

ओळख, ना कु णाशी संबंध. घरापासून, िम ांपासून दूर. यामुळं आपणास काही झालं तर
आपलं बघायला कु णीच नाही, याचा पडताळा आला. मी न ा मालकां या हणजे
महीमकरां या घराशी अिधकच जवळीक साधली.

थो ा दवसांनी ा. एस्. एस्. भोसले आजारी पड याचं कळलं. माझा तो गाववाला

शाळासोबती. मी पंढरपूरला आ यावर पंधरा-वीस दवसांनी आलेला. आ ही दोघं
एकदमच एम्. ए. झालेलो. याची सातारला नेमणूक झालेली. तेथून लगेच पंढरपूरला
बदली झालेली. याला ताप आिण खोकला येत होता.

मी याला पाह यासाठी या या खोलीवर गेलो तर तो एका सा या सतरं जीवर

झोपलेला. खोली या भोवतीनं बाहेर का या सांडपा याची उघडी गटारं वाहणारी. यात
डु करं बसलेली. सांडपा यावर घ गावणारी डास-िचलटं, पांढ या माती या क या िवटांची
साधी खोली. तशा खोलीत तो आजारी पडलेला बघून अितशय वाईट वाटलं.

भोसलेची घरची प रि थती मला माहीत होती. यानं अजूनही झोप यासाठी गादी
िवकत घेतली न हती. दाढीही तो रोज या रोज करत न हता. कप ांचीही काटकसर
क न वागत होता... यालाही एकाक पणाची जाणीव होत असावी, असं मला वाटलं.
‘आपण दोघं एक रा या’ हणून मी सुचवलं िन तोही कबूल झाला.

आ ही दोघं मा या खोलीवर एक रा लागलो. दोघांनाही एकमेकांचा आधार

झाला.

िश णासाठी आजवर घेतलेले क , ा यापकाची नोकरी िमळव याची झालेली

पूतता आिण मानिसक िवसा ाची वाटणारी गरज यांमुळं मी काही काळ काहीसा
सैलावून गेलो. या काळात पंढरपूर शहरा या आसपास या भागात िव ा याबरोबर
भटकलो. ीपबरोबर वे ळ-अ जंठा, देविगरीचा क ला इ यादी बघून आलो.

सकाळी साडेअकरापयत कॉलेज झालं, क खाणावळीत जेवण करी िन तासभर झोप

काढी. मग मनासार या कथा वाचायला घेई. आरामात गादीवर पडू न वाचन करी.
गंगाधर गाडगीळ, अर वंद गोखले, पु. भा. भावे यांचंही कथासािह य वाचत होतो. पण
िवशेष जोर होता तो ामीण कथाकारांवर. ंकटेश माडगूळकर, शंकर पाटील, रणिजत
देसाई, द. मा. िमरासदार यां या ब तेक सग या ामीण कथा मो ा आवडीनं वाचून
काढत होतो. यावर िवचार करत होतो. या काळात ामीण कथा िवशेष लोकि य होती.
येक दवाळी अंकात ितचं दशन होई. ितचं भरपूर कौतुक चाललं होतं... मला मा
ितची वैिश े आिण मयादा दो हीही जाणवत होतं. या ामीण कथाकारां या कथा
एकाच धाटणी या वाटत हो या. ते जी ामीण सुखदु:ख सांगत होते ती खरी असली तरी
काहीशी वरवरची आहेत, ते सुखदु:खाचा तळ ढवळू न काढत नाहीत, असं वाटत होतं.
िशवाय येक कथाकार सरधोपटपणे तृतीयपु षी िनवेदनप तीच वीकारतो आहे,
पा ांिवषयी वत:च बोलत राहतो आहे, पा ांना नीट बोलू देत नाही, यांना यांचं मत
मांडू देत नाही, यांना बाजूला ठे वून वत:च पुढे सरसावतो आहे, असं सारखं जाणवू
लागलं. तपशील आिण िनसगवणने नेहमी फु ग यासारखी वाटत. कथा सतत बिहमुख वाटे,
– आपण कथा िल न ामीण माणसांना बोलकं करावं, यां या सुखदु:खांत खोल उतरावं,
यांनाच य वाचकांसमोर आणावं िन आपण पार मागं राहावं; असं काहीबाही मनात
पु कळच येऊ लागलं...

सं याकाळी दोघे-चौघे िव ाथ िमळू न येत. यां याबरोबर ग पा होत. सवाना घेऊन

रे वेलाईनव न, वाळवंटात कं वा आजूबाजूला फरायला जाई. ग पािवनोदात रमून
जाई. तरीही ा यापक झा यामुळं नकळत एक ौढपणा आला होता. िव ा याशी
बोलताना तो िवशेष जाणवे. िव ाथ सकृ शनी तरी आदर दाखवत अस यानं आिण माझं
बोलणं ऐकू न घेत अस यानं मा या बोल यािवषयी नकळत मा या मनात आ मिव ास
िनमाण होत होता. हा आ मिव ास ौढपणाचं अिधकच पोषण करत होता. हे दो हीही
गुण िशकवताना िवशेष उपयोगी पडत होते. वतं िवचार मांडायला वृ करत होते.
यामुळे िशकवताना फु लून येत होतो. िवशेषत: सािह यकृ ती वाचताना जाणवलेली अनेक
स दय थळे , यातील बारकावे िशकवताना नाना त हांनी सांगत होतो. इकड या-
ितकड या सािह यकृ तीतील उदाहरणं देत होतो. धुंद होऊन जात होतो. कारण आजवर
जाणवलेलं सािह यकृ त चं आकलन मा या िव ा थदशेत िम ांसमोर मांडताना मतभेद
येत. यामुळं मी आकसून जाई. तसं इथं काहीच होत न हतं. उलट समोरचे िव ाथ डोळे
मा यावर िखळवून, कानांत ाण आणून िन:श द शांतपणानं ऐकत. भारावून जाणा या या
िव ा याचे चेहरे बघताना मी अिधकच मु होऊन मनाची आजवर भरलेली मापं
भराभर यां यापुढे रती करत होतो. तास कधी संपून जाई कळत न हतं. आजवर
कोमेजलेलं मन उमलून आ यासारखं होऊ लागलं िन मा या श चा मलाच पडताळा
येऊ लागला.

औदुब
ं र कापसे नावा या िव ा याचे थोरले बंधू पंढरपुरात ‘कापसे गु जी’ हणून
ओळखले जात. ते ाथिमक शाळे त िश क होते यांचा प रचय झाला. यांचं ि म व
मजेशीर होतं. सािह यािवषयी यांना ेम होतं. थोडं सािह याचं वाचनही होतं. लहान
मुलांसाठी किवताही करीत होते. यांचा प रचय झाला आिण माझा सं याकाळचा वेळ
मजेत जाऊ लागला. सग या पंढरपुराशी यांचा प रचय, सग या पंढरपुराचा इितहास
यांना ात. पंढरपूरकर नामां कत ची बंग यांना माहीत. यां या वाणीला रोचक
शैली लाभलेली, पंच-व तू आण यापासून तो पो टा या पेटीत टाकावया या प ांपयत
यांची मदत कर याची त पर वृ ी. कोण याही कामाला ते मा याबरोबर यायला तयार
असत. माझी वा यीन े ात चाललेली लुडबूड यांना मोहवीत होती. यां या
बरोबरचा माझा काळ चांगला जाई. मन हलकं -फु लकं होई.

ा यापक झा यामुळं वाटत होतं, क आपण इतर ा यापकां माणे रािहले पािहजे.
तसं राह याचा कटा ानं य करीत होतो. पु यात या रे िडओवर असताना कप ांना
इ ी कर याची सवय लागली होती. आठव ातून दोन-दोन जो ा इ ी क न आणत
होतो. खायला फळे आणत होतो. रोज दाढी क न, भांग पाडू न ा यापकाची बॅग घेऊन
कॉलेजला जात होतो. गादीवर खुशाल लोळत नुसतं वाचन करीत होतो.

एस. एस. भोसले मा आत या खोलीत बसून गंभीरपणे काही वाचत होता, काही
टीका- ट पणी करीत होता. वैचा रक लेखही तयार करीत होता. एके दवशी मा याकडं
येऊन कापसे गु जी खूप ग पा मारीत होते. आ ही दोघे हसतिखदळत होतो. आत
भोसलेचं गंभीरपणे लेखन चाललेल.ं मला काहीच भान रािहलं नाही.

गु जी बराच वेळ ग पा मा न िनघून गे यावर भोसले आतून बाहेर आला िन मला

हणाला, “तू महाआळशी आिण खुशालचडू झाला आहेस. एवढं िशकू न ा यापक
झालास; आता असंच आयु य घालवणार का?”
 माझा अपराध मा या ल ात आला. काहीतरी बोलायचं हणून मी बोललो, “नाही
रे ! आतापयत सोसले या ख तांचा िवसर पडावा हणून नुसताच उं डा न, झोपून दवस
काढतो आहे. हळू हळू लागेन कामाला.”

मला मा या आळसाची िन िनि यतेची चरचरीत जाणीव झाली.

बाळ भोसले या या बोल याचा इतका खोलवर प रणाम झाला क चारच दवसांत
मी लेखनाकडं गंभीरपणे वळलो. हळू हळू ‘कथा’ िल लागलो. स टबर या दर यान अशा
कारची दोन-तीन छोटी लेखनं के ली. वाचनातून झालेली नवी जाणीवही
किवतालेखनातून क लागलो.

‘स यकथा’, ‘मौज’ या वा यीन अिधस ेचा हा काळ होता. मी ‘स यकथा’ मािसक

नेमानं वाचत होतो. ित यातील लेखनावर चंतन करीत होतो. आप या जािणवांचं
बदललेलं वळण ‘स यकथे’तूनच तपासून यावं, असं वाटलं. मी माझे लेखन मुख संपादक
ा. ी. पु. भागवत यां याकडे पाठिवले. यांचं आ थेनं आिण आ मीय भावनेनं प आलं.

‘स यकथा’, आिण ‘मौज’ दवाळी या दो ही अंकांत मा या न ा वळणा या ामीण

कथा आिण किवता एकदम िस झा या. ते अ यु कट आनंदाचे ण होते... या लेखनांनी
पंढरपुरात या वा यीन वातावरणात माझी शान वाढली. सािह यिन मतीचा आिण
सािह यिवषयक चंतनाचा माझा आ मिव ास बळावला. िति त लेखका या तो यात
मी वाव लागलो.
दोन

सुटीतली दवाळी कागलात मो ा आनंदात गेली. सग या भावंडांना आई या

पसंती माणे कपडे घेतले. मनासारखे दवाळीचे पदाथ के ले.

माझा िम जग ाथ नाळे याचं कापड-दुकान होतं. गणपत गाताडे हेही

कराणामालाचे गावातले जुने ापारी होते. या दोघांना सांिगतलं, “आईनं काही उधार
मािगतलं तर ितला ा. पैसे मी आठव ा या आत पाठवून देईन. खा ी असू ा.”

यांनी आनंदानं माना हलिव या. हेतू असा होता क के वळ हातात पैसा नाही हणून
घरी कु णी उघडंवाघडं रा नये, क याची उपासमार होऊ नये... नाळे आिण गाताडे यांनी
मी पैसे देईन याची खा ी मा या नोकरीमुळं आिण रे िडओवरील लौ ककामुळंही होती.
यांची िन आम या घरची ओळख जुनी अनेक वषाची होती.

घराचा मधला सोपा मोहरममध या डोला यागत पोकळ उं च होता. दादानं

कडीपाटाची योजना के ली होती; पण गेली पंधरा सोळा वष कडीपाटा या फ या घालता
आ या न ह या. यामुळं घर खालनं देवळासारखं उं च दसत होतं...वाटलं; आता
दवाळी या िन उ हा या या सुटीत वषातले तीन एक मिहने आपण कागलात असणार.
िजना आिण कडीपाट के ला तर वरती वाचन–लेखन करत िनवांत बसता येईल. कु णी िम
वगैरे आले तर यां याशी ग पा-गो ी करायला वतं जागा होईल.

खाली भावंडांची, गावात या माणसांची, शेतसामानाची सतत वदळ आिण दाटी

असते, ितचा आप या कामात यय येणार नाही. आई िन दादापुढं मी हा िवचार
मांडला. दोघांनाही तो आवडला. मी झट यासरशी उ ोगाला लागलो. िनपाणी न
लाकू डसामान खरे दी क न कडीपाटा या कामाला लागलो.

सुटी संपता संपता कडीपाटाचं काम संपत आले. वीस-पंचवीस दवस सो यात
सुताराची ठाकठोक सु झाली होती. बांधकाम करताना भंतीत काही कपाटा या जागा
सोड या हो या. यांनाही दारं आिण क पे क न घेतले. िजना के ला. िखड यांना झडपा
के या.

धाकटा मामा वरचेवर आम या घराकडे येत होता. आईशी ग पा मा न जात होता.

मा याशीही कधी ग पा मारत बसत होता. जमेल तसं मीही या या घराकडं जात होतो.

माझी थोरली बहीण आनसाबाई वार यावर मामानं एकदोन वषात रखामाबाइशी
ल के लेलं. मी ितला आनसा या ठकाणी मानत होतो. ितलाही भाऊ नस यामुळं ती
मला भाऊ मानत होती. मी िशकलेला हणून ितला माझं कौतुक. भरपूर खाऊिपऊ घाली.
भाऊबीजेला हाऊमाखू घालून ओवाळी. मी आनसाला जसा ‘आनसाबाई’ हणत होतो
तसाच ितला ‘रखमाबाई’ हणत होतो.

शेठजी या म यात मामाचं िम ीपण सुरळीत चाललेलं. वीसभर इं िजनं ाय हरसह

या या ता यात होती. िशवाय एका म याचे कारभारीपण तो बघत होता. यामुळं
म यातलं िपके ल ते मूठपसा िमळत होतं. एका हशीची वैरण भागत होती. घरचं बरं
चाललं होतं. तशात एक वाळले शेत के लं होतं. यात सालाची बेजमी होईल एवढं िपकत
होतं. दुसरं ल होऊन नऊ-दहा वष झालेली. दीड वषा या अंतरानं याला मुलं होत
होती. आनसाबाई या पोटचं एक पोरगं.

“मामा, आईला नावं ठे वता ठे वता तुलाबी आईइतक च पोरं णार असं दसतंय.” मी
एके दवशी गमतीला येऊन हणालो.

“होऊ ात ित या आयला. राब यात आिण येची ती खा यात. िशवा पा जाधवाचा

येलइ तार तोय तर होऊ दे.” मामाचं जु या चालीचे उ र. मुलं याला आवडत होती.
पोरी दोन तर पोरगे चार; अशी याची अव था झालेली.

अजूनही मुलं होणारच होती. पोटाला पोरगे जा त अस यानं याचा संसाराचा

उ साह वाढला होता. पाचसहा वषाची झाली क पोरं शाळे त जात होती. आ ाताई,
आ णा, िशवा हे शाळे त जात होते. मोठा मुलगा बाळू सातवीत िशकत होता.

थोर या मामालाही पाच-सहा मुलं होती. तो उदगावात बायको या गावी मजुरीची

कामं क न जगत होता. काटकसरीनं संसार क न यानं आपली मुलं शाळे ला घातली
होती. मोठा मुलगा सातवी पास होऊन, िश काचा वषभराचा कोस घेऊन नुकताच
नोकरीला लागला होता. या यापे ा धाकटी मुलगी ितचंही नाव आ ाताई. तीही
हाय कू लला िशकत होती. उदगावला हाय कू ल न हतं; हणून धाक ा मामानं ितला
कागलला आणून हाय कू लला घातली होती. आता ती एस. एस. सी. ला होती.

धाक ा मामाची मुलं तशी लहान. हणून रखमाबाईला वयंपाकपा यात थोडी
मदतही होईल; असाही मामाचा हेतू आ ाताईला कागलला आण यात होता. ती
अधूनमधून आम या घराकडं येत होती. आईशी ग पागो ी क न जात होती... ित याकडं
बघून आई या मनात िन मा याकडं बघून मामा या मनात एक व फु लत होतं.

यां या व ाला मी सुटीव न पंढरपूरला जाय या चारपाच दवस अगोदर वाचा

फु टली. घरातलं सगळं सुतारकाम झालं होतं. कडीपाट, िजना, कपाटं, िखड यांची दारं
नवी नवी झा यामुळे एरवी िभकारणीगत वाटणारं घर नट यागत झालेलं. याला ताजी
टवटवी आली होती. मी उ सािहत झालेलो. हळू हळू आता सगळे च घरदार, मळादळा
सुरळीत लागेल असं सग यांना वाटू लागलं होतं.
 रा ीची जेवणं झा यावर मी, मामा िन आई बोलत बसलो. मामा मनाशी काही तरी
िनणय क न आलेला. आईशी बराच वेळ तो वतं पणे बोलत बसला होता.

“एव ा गडबडीनं कडीपाट का क न घेतला हणायचा ो?” मामा मला हणाला.

“गडबड कु ठली? पंधरा-सोळा वष झाली क कडीपाटा या तुळया टाकू न. मधी

धडगत न हती; हणून आता के ला.”

“आिण?” मामा गालांत हसत हणाला.

“आिण काय?”

“आिण बी काय तरी मनात असणार क तु या.”

“काय हाई बा.” मी हसत हणालो “सुटीवर आलो क जरा िनवांतपणानं िलहायला-
वाचायला िमळावं एवढीच इ छा हाय.”

मावळभा याचा तुतूचा खेळ चाललेला बघून आई हणाली,

“हे बघ आ दा, आता उगंच आडपडदा कशाला ठे वायचा? लंगा पाला वाटतंय; तु या
मनात आता लगीन करायचं हाय, हणून तू कडीपाट के लास. लगीन झा यावर तु हा
दोघा ी राजाराणीगत हायला बरं हणून ो रं ग हाल तू बांधलास.”

“भले! आिण काय हाई का वाटत?.. खरं हंजे तु याच मनात तसं आलेलं असणार.”
मी आईला हणालो.

“मा याबी मनात आलंयच. मी का दडवून ठे वतोय? ग लीत या तु या वारगी या

पोरांची लगनं होऊन या ी एकदोन पोरं बी झाली. अजूनबी तू असाच हायाचा?” आई.

“आता तुझी कती वरसं पार पडली हणायची ही?” मामा.

“सि वसावं पुरं ईल आता. स ािवसावं लागंल.”

“ हंजे ल ाचं वय होऊन गेलं. आ दा, तुझं ा वस लगीन के लंच पािहजे. सग या

गो ी येळंसरी झा या हंजे बरं असतं.” मामा.

“इतक दी हणत तास; िश ेण पुरं झा यािबगार ल ाचा इचार हाई. आ ही तुझं

ऐकू न ग प बसलो. आता िश ेण पुरं झालंय. सो यासारखी नोकरी लागलीय. ल ाचं वय
उलटू न गेलंय... मग घोडं कु ठं अडलंय हणायचं हे?” आई.
 काही बोललो नाही. आजवर हा कार मी टोलवत आणला होता. आता वाटत होतं;
आणखी एखादं वष जाऊ ावं. नोकरीत कायम झा याची ऑडर िमळा यावर ल
करावं... पण हे आई-मामांना सांग यात काही अथ न हता. यांना वाटणार मी काही तरी
िनिम काढू न टोलवतोय... यांना हे कसं पटवून ावं, या िवचारात मी गुमान होतो.

“आ दा, तुझी एक पोराची जात हाय. पर आ ाताई आता वयात आलीय. सतरा-
आठरावं वरीस तरी ितला चालू असंल. ा वस ितचं िश णबी पुरं तंय. तुमचं दोघांचे
लगीन झालं क आम या ितघांचाबी जीव सुखसंतु ईल. तवा यंदा या वस हे ल ाचं
घ गडे िभजत पडायला नगं.” मामा.

मी पेचात पड यासारखा झालो होतो. यांना कसं िन कती वेळा समजून सांगायचं,
हेही मला कळे ना. मी एस.एस.सी.ला अस यापासनं आई या मनात माझं ल
आ ाताईशी लावावं, असं होतं. थोरला मामा उदगावासनं कागलला एक-दोन
दवसांसाठी आला क आईचं िन याचं जे बोलणं चाले, यात हा िवषय नेहमी असायचा.
आईनंच आपण होऊन हा श द थम टाकला होता. मामानं याला होकार दला होता.
धाक ा मामाचीही तशीच इ छा होती. आप या मुलाबाळांचे नातेसंबंध पु हा जोडू न
ावेत, आपलीच माणसं आप या घरात िनरिनरा या ना यांनी यावीत िन आपण जी
काही भाजीभाकरी िमळवतो, ती सगळी आप याच माणसां या वा ाला यावी, बाहे न
आप या गो ात कु णी येऊ नये िन सुखदु:खात वाटेदारही होऊ नये. बाहेरचं माणूस
सुख वाथासाठी येत.ं गोताव यातलं माणूस गोताव यातच रािहलं तर ते सुखात िन
दु:खातही वाटेदार होतं. चुकलं, खुपलं समजून घेत.ं गोताव यातलं माणूस मािहतीचं
असतं. याची चालचलणूक अनेक वष जवळू न पािहलेली असते. याचा अंदाज आलेला
असतो. ते िहताचं वाटलं नाही, तर अगोदरपासनंच आपण या या वाटेला जात नाही;
िहताचे वाटलं तर अगोदरपासनंच याला आपलंसं क न ठे वलं पािहजे, असा आईचा होरा
होता. आई या घरा यात या गो ीचा पडताळा येत होता. ितची आ ी उदगावाला दली
होती. ित या आ ीनंच आपली मुलगी थोर या मामाला दली होती. आईनं आपली
थोरली मुलगी आनसा आप या भावाला दली होती िन धाकटी मुलगी िहरा आप या
मामा या लेकाला दली होती. आताही ितचा असाच िवचार होता. आप या भावाची
मुलगीच आप या घरात सून हणून आणायची. यात ितला आप या भावाचे क याण
होईल, याचं ओझं उतर यासारखं होईल असंही वाटत होतं. थोर या मामालाही वाटे क
आ दा िशकला आहे, जोडा शोभ यासारखा आहे, आकणीचं िन आ दाचं ल हावं. यात
मजुरी करणा या मामाची जबाबदारी कमी होणार होती. ल ाला खच येणार न हता िन
मुलगी आप याच धाक ा बिहणी या घरात जाणार होती. यामुळं मुलीला सासुरवास
होणार न हता; झाला तर आपण आप या धाक ा बिहणीला दटावून ग प बसवू; असंही
याला वाटत होतं. मी िशकत चाललो होतो; तसा आई-मामां या मनातला हा िवचार
अिधकािधक प ा होत चालला होता.
 मी िशकत जात होतो; तशी आ ाताईही एक-एक वग पार करत नुकतीच एस. एस.
सी.ला आली होती. ितचीही या गो ीला अनुकूलता होती. आईविडलां या, आप या
चुल या या आिण आ ी या मताबाहेर ती जाऊ शकत न हती. तशात मुलीची जात.

मा या मनात मा काही वेगळं येत होतं. आ ाताई तशी नाक -डोळी नीटस, रं गानं
उजळ ग वण , वभावानं शालीन, आवाजात गोडवा, क ाळू अशी होती. ित यात
कोणती उणीव काढता येणार न हती; हे खरं होतं. पण ती मा यापे ा नऊ-दहा वषानी
लहान होती. मा या लहानपणी तर मी ितला उचलून कडेवर घेत होतो. इकडं ितकडं
हंडवून आणत होतो. ितचं बालपण मी मा या डो यांनी पाहात होतो. िचमुरडी,
पाचसहा वषाची मुलगी अस यापासून ितचा वाढिवकास बघत होतो. मामाची मुलगी
हणून आपुलक वाटत होती... कदािचत यामुळं असेल; ित यािवषयी मा या मनात
प ीपणाची भावना कधी जलीच नाही. मला मा या लहान या बिहणीसारखी ती वाटत
होती. माझी तीच भावना वाढीला लागलेली. धाक ा मामानं ितला सातवीनंतर
िशक यासाठी कागलला आणली. धाक ा मामाचं घर हे माझं िवसा ाचं ठकाण.
मामाचा मला लहानपणापासनं लळा. ितथं मी अधनं-मधनं जात असे. आ ाताईशी
ग पागो ी करत असे. ल ािवषयीचं बोलणं यश वी कर याचं काम धाक ा मामाकडं
सोपवलं असावं.

आ ाताई कागलला िशकायला आ यावर वषभरातच धाक ा मामानं मला

आ ाताईिवषयी िवचारलं. याच वेळी मी मामाला मनातलं सांिगतलं.

“मला ती बायको या ठकाणी बघताच येत हाई. ती मला भणीसारखी वाटती.”

“अजून ती लहान हाय. तूबी तसा काय अजून वयानं ल ाजोगा हाईस. हळू हळू
दोघंबी मोठं ईत जाशीला; तसं तु या मनात ित याब ल बायकू पणाची भावना वाढीला
लागंल. तू ित याकडं या नजरे नं बघायला शीक. मी तु यापे ा चार पावसाळं जा त
काढ यात. बापयपणाचा माझा अनुभव जा तीचा हाय. ना यातलं माणूस के लं क असं
पै यांदा थोडं वाटतंय, मग सगळं जमून जातंय. जा त फासणून सांगत बसत हाई. आनशी
मा यापे ा चौदा-पंधरा वसानी लहान ती.”

नंतर दीड-दोन वषाचा काळ गेला. मी बी. ए. झालो. आई-मामाला वाटलं मी आता
पुढचं िश ण बंद क न नोकरी करावी. या वेळी धाक ा मामानं पु हा ल ाचं बोलणं
काढलं.

“आता बी.ए. झालास; लगीन क न टाकू या.”

“मामा, मी तुला पिह यांदाच सांिगतलं तं आ ाताईब ल मला काय वाटतंय ते.
माझी ती भावना जात हाई. ितला मा यासाठी खुळांबून ठे वू नका. ितचं ल क न टाका.
मी अजून फु डं िशक यासाठी धडपड करणार हाय. अजून दोन वस तरी मी लगीन करणार
हाई.” मी हणालो.

जमेल तसं मी मामाला सांगत होतो िन याचं मन वळव याचा य करत होतो.
मामाही जमेल तेवढं माझं मन वळव याचा य करत होता. मला मामाला दुखवायचं
न हतं; हणून मी समजुतीनं सांगत होतो. तर मामाला वाटत होतं ‘पोरगं समजुतदार
हाय,’ आज ना उ ा आपलं ऐकं ल. आईही याल साथ देत होती. काळ मागं पडत चालला
होता िन तसाच लटकू न रािहला होता. तो पु हा आता िनघाला.

बोल या या ओघात मामा मला हणाला, “ हाईतरी आता तू पंढरपूरला पोफे सर

हणून हाणार. लगीन झा यावर तुझी बायकू तु यासंगं हाणार. ती तू कु ठली तरी अशाच
सायबाची लेक क न घेणार. ितचा काय ा कु ण या या घरात पाय टेकल असं वाटत
हाई. हंजे तूबी ितकडंच िन तुझी बायकू बी ितकडंच.”

“मामा, संसार मला करायचा तर बायकू िहतं िन मी ितथं; असं कती दवस करता
येईल?” मी हणालो.

“आ दा, मा या निशबाचं क पाणी काय चुकत हाई बघ. वाटलं तं इतक वस

ख ता खा यावर सून तरी हाताबुडी येईल; सुखाचं चार दीस बघायला िमळतील.”
आईला उमका फु टला.

“उगंच काय तरी बोलू नको. वसातलं तीन साडेतीन हैने तरी मी कागलातच
असणार. अजून सून हणून कोण येणार ितचा प या हाई; पर तू हे काय सु के लंईस?”

“आ दा, ती बरोबर बोलतीय. ितचं हणणं तू का समजून घेत हाईस? ितचं हणणं,
कु ठली तरी नटरं गी, िशकलेली बायकू तू आणशील िन तीच तुला ा घरातनं उखडू न
घेऊन कु ठं तरी जाईल. आपलं ग रबाचं घर हाय. ग रबाघरचीच लेक या घरात सून हणून
आली तर ती हे घरबी बघंल िन तु यासारखा िशकलेला हवरा िमळाला हणून तुलाबी
फु लावाणी जपंल... आपली आ ाताई ाबाबतीत बरोबर बसणारी पोरगी हाय. ती
अ ालाबी बघंल िन तुलाबी बघंल. गोताव यातली हाय. भावाला जोड यागत ईल–
ो सरळ साधा इचार सोडू न तू डो यात काय िन बायच घेऊन बसलाईस. मदासारखा
मरद हाईस. ती बाईसारखी बाई हाय. उगंच मला असंच वाटतंय िन तसंच वाटतंय, असलं
च हाट कशाला चालवलाईस? मदा होरं बाई हंजे इ या होरं लोणी. कसलंबी असलं
तरी घटकं त हाई िनदान तासानं तरी पाघळतंयच– आ ा ो यापे ा तुला जा त काय
सांगू?” मामानं सिव तर सांिगतलं.

“मला ते जमणार हाई.” मी िन ून हणालो.

 “न जमायला का नामद हाईस?”

मी अवाक् होऊन मामाकडं त ड वासून बघू लागलो. माझे डोळे िव फार यागत झाले.

“मामा, बस झालं आता. उ ा बोलू. माझं त ड खवळं ल असं वाटतंय.”

“आरे , इं ज सरकार या काळात हाळुं गीचा एक पाटील ता. येनं चार बायका
के या या. ल ा या यळं ला येची चौथी बायकू बारा वसाची ती िन यो प ास
वसाचा ता. चाळीस वसाचं अंतर. येचं पैलं लगीन झालं तवाच येला पोरं झाली असती
तर येची नातवंडं चौ या ल ात बारा-चौदा वसाची झाली असती आिण तू
आ ाताईब ल मातूर िनिम सांगतोस हय?... तु या मनात दुसरं च काय तरी वळवळत
असणार. िशकू न शाणा झालाईस आता; हणून तुझं हे यार चाल यात.”

“ हाई मामा, मी खरं च सांगतोय. तुला खरं वाट यासाठी डो कं फोडू न घेऊ का या
जा यावर?”

तो मा याकडं बघत णभर थांबला. मी पाणी यायच िनिम क न उठलो िन पाणी

िपऊन दार उघडलं. दगडी उं ब यावर र याकडं बघत बसून रािहलो. दोघां
भणीभावंडांची सवतीच बोलणी चालू झाली.

घटकाभरानं मामा घराकडं जायला उठला िन दारात आला. “हे बघ आ दा, तुला एक
शेवटचं सांगतो. दादाला सांगून आ ाताईला आ ही तु यासाठी ठे वली. तु यासाठी
िशक वली. वाटीतलं ताटातच सांडावं अशी आमची भावना. दादा रोजगारी माणूस. येला
झाली तर आपूण मदत के ली पािहजे. ‘ित या ल ाची काय काळजी क नगं’, हणून मीच
येला सांिगतलंय. लईच तुला अवघड वाटत असंल तर ये यातनंबी वाट िनघंल. तू
आ ाताईसंगं लगीन कर. दोन-तीन वरसं काय तंय ते बघू आिण हाईच तुला
ित याब ल बायकू पणाची भावना वाटली तर मग दुसरं लगीन कर. एकाला दोन बायका
अस या तर तोटा हाई. एक िहतं कागलात आ ा या हाताखाली हाईल िन दुसरी
तु यासंगं नोकरी या जागी यील. लई तर एक नोकरी करं ल िन दुसरी घरदार संभाळं ल...
ोचा इचार कर िन मला उ ा काय ते सांग.”

मी नुसती मान हलवली.

“चलतो मी आता. उशीर झालाय.” तो अंधारात िनघून गेला.

आईनं आपलं आंथरायचं पटकू र िन पांघरायची वाकळ अडदणीवरनं खाली ओढलं...

माझं आंथ ण सो यातच उं ब याशेजारी टाकलेल.ं
 दार झाकू न मी आंथ णावर पाखा ाकडं बघत पडलो... आई-मामा अडाणी असले
तरी जग याचे यांचे काही माग होते. अनेक वषा या चालत आले या अनुभवांनी, ढी-
रवाजांनी, न यातो ांचा िहशेब क न यांनी काही ठोकताळे बसवले होते. ते मोडू न
काढणं मला कठीण जात होतं. यांचं काय करावं मला सुचेनासं झालं. गुंतागुंत िचवट िन
घ होत होती. दुस या दवशी मामाकडं गेलोच नाही. मनाशी माझा काहीच िनणय झाला
न हता. वाटलं िनवांतपणे पंढरपूरला जाऊन िवचार क िन िनणय घेऊ.

सकाळी उठू न म याकडं जाऊन फ न आलो. पाऊसपाणी भरपूर होतं. आसपास या

रानात िपकं ठे ल लागली होती. पण आम या रानातली िपकं खुरट यागत झाली होती...
बरीच वष रानाला खत िमळालं न हतं. गेली आठदहा वष रानातला नांगर नुसता दोन
बैलांचाच होता. रान वर यावरच रे घो ा मा न नांगरलं जात होतं. खोड ा या रानात
तेवढा नाइलाजानं चावराचा नांगर असे. अशी त हा झा यामुळं खालचं ताजं रान वर येणं
िन वरचं बाटलेलं िनकस रान खाली जाणं ही या जवळजवळ बंद झाली होती.
रानातली काशाची ठगळं काढली न हती. तो काशा हळू हळू पसरत चाललेला.
बांधाकडचं रान खोल नांग न बांध येक वष नीट, खोलवर कातरावा लागे. तेही दोन
बैलां या नांगराला झेपत न हतं. यामुळं गवताचं, हराटीचं, काशाचं ग ं रानात िश न
बांधाकडचं काखवाव रान चारी बाजूंनी िनकामी झालेलं. वेळ यावेळी खुरपणी,
कोळपणी, पाणी पाजणं होत न हतं... यामुळं रान बेवारशी जंगलासारखं झालेलं. ना
लागवड, ना मशागत. मनाला आलं तर उगवावं, पोसावं िन िपकावं; नाहीतर तसंच
राहावं; अशी रानाला अवकळा आलेली.

...एवढी सुगी झा यावर रानात पार ा कडंनं या कडंपयत आठ बैलांचा नांगर

घालायचा. माणसं लावून काशाची ढेकळं मुळासकट खणून काढायची, िमळं ल तेवढं
गावातलं उक रडं खरे दी क न खत वडायचं. स फे ट घालायचं, बांधबं द ती क न
पाणलोट अडवायचं िन रान पु हा हाताबुडी आणायचं. याबगार घरादारा या
पोटापा याला िमळणार हाई, आपला उ ा पगार हातात देऊन पोटला खा यापे ा,
योच ा रानात घाटला तर मळा दामदुपटीनं परत देईल. सगळी कामाला लावली
पािहजेत, हाईतर सगळीच मा याकडं कानाडोळा क न घरात इकतचं आणून खाईत
बसतील. घर पांगळं ईल. मला ते परवडायचं हाई...अजून खूप लांबचा प ला गाठायचा
हाय...

िवचार करत अ व थ होऊन घराकडं आलो.

सुटी संपली.

पंढरपूरला आलो िन कॉलेज या कामात गुंतून गेलो. गावाकडू न आ यापासनं मनात

ल ासंबंधीचा िवचार जोरात सु झाला होता. आजवर या धाक ा मामानं अनेक वष
िजवलग ेमानं वागवलं याचा िवचार कसा बाजूला सारायचा याचा पडला होता.
मामाचा आ ह मला मा य न हता, तरी तो मोडायचं िजवावर येत होतं. थोरला मामाही
यामुळं दुखावला जाणार होता.

आई, थोरला मामा िन धाकटा मामा ही ित ही भावंडं लहानपणापासनं आई

विडलांिशवाय वाढली होती. अकाली पोरक झा यामुळं एकमेकाला िचकटू न आधार देत,
संगी एकमेकांसाठी धस सोसत, इतरांचे गैरसमज िन रागलोभ ओढवून घेत, एका
िजवाटीनं जगत होती. हणून आईला वाटत होतं मी आ ाताइशी ल करावं. यामुळं या
ितघांचा एकोपा भ म होणार होता. थोर या मामाला वाटत होतं, लेक ला कु ठं पर या
घरी दली; तर ितचं काय ईल ते सांगता येणार हाई... ती अंधारातली उडी असती.
पडली तर सफय जा यावर पडती, हाई तर का ाकु ांतबी पडती. पोरीलाबी भणी या
घरात अवघड वाटणार हाई. या सग यांत माझी एक ाचीच कु चंबणा होत होती.
मा या सुखासाठी या ितघाचौघांना दुखवायचं का; असा अवघड पडला होता.

दुस या ल ाचा िवचार तर मा या बाबतीत अश य होता. मला तो कोण याही

प रि थतीत पटणारा न हता. मामानं या कारणानं सुचवला या या मागची मामाची
भूिमका मला ठार अडाणीपणाची वाटली.

कदािचत मामानं मतलबीपणानं तर हा डाव टाकला नसेल? ल ापूव बिहणीसारखी

वाटणारी मुलगी ल ानंतर, एकमेकां या सहवासात नरमादीचं शरीर एक आ यावर ‘ते
वाटणं’ मनातून िनघून जाईल; असा याचा अंदाज असावा... हणूनच येनं हाळुं गी या
पाटलाचं उदाहरण दलं. आनसाचं ये यासंगं लगीन झालं तवा ये या मनात असंच आलं
असणार. आनसा तर ये यापे ा चौदा-पंधरा वसानी हान ती. ये यासमोरच ती
हानाची मोठी झाली. ये या अंगाखां ावर वाढली. ‘मामा, मामा’ हणून ती ये या
पाठीमागं लागत ती. लगीन झा यावरबी वरीसभर येला मामाच हणत ती... यावेळी
ये या मनात असंच इचार आलं असतील. हळू हळू िनघून गेलं असतील... धाक ा मामानं
भणीची लेक क न घेतली तर थोर यानं आ ीची लेक क न घेतली. तीबी थोर या
मामापे ा वयानं कतीतरी हान ती. थोर या मामा या मनातबी असंच इचार
असतील, िन हळू हळू िनघून गेलं असतील.

...आ ाताई आप याला ‘भैणीसारखी वाटती’ एवढं सोडलं; तर ती सगळीकडनं

आप याला िन ा घराला शोभून दसणारी हाय. मामा हणतोय तसं माझं झालं; तर मग
ित यासंगं लगीन कर यात अडचण काय हाय? घरात आली तर सग यांचाच जीव
सुखावणार हाय. मग आपणच कशाला ो सोवळे पणा पाळायचा?... सवयीनं सगळं
सुरळीत होऊन जाईल.

तरीही बिहणीशी...

...आतेभैण, मामेभैण ही नाती मोठी चम का रक हाईत. बाळपणापासनं एखादीला

भैण मानायचं. तसं मानत मोठं होत जायचं. मग ित याशीच ल करायचा संग आला
तर ितलाच बायकू हणायचं िन भैणीचं नातं बाद ठरवायचं. असं र ाचं नातं बाद ठरवता
येईल? ित यासंगं बायकू हणून ज मभर संसार करता येईल? जेवाय या भां ाचीच
िपकदाणी के यासारखं वाटतंय! कु णाला ते जमंलबी, पर मा या मनाला हे सोसणार
हाई... आई-मामाला हे नीटपणानं समजून सांिगतलं पािहजे.
तीन

सं याकाळी िव ाथ येत, तसा िव ा थन चाही एक ूप येत असे. यात

चारपाचजणी असत. मोकळे पणानं ग पा मारत. कधी यां या घरी चहाला बोलवत.
घर यांशी ओळख क न देत. पण िव ा थनी या बरोबर मी कधी बाहेर फरायला गेलो
नाही. पंढरपूर गावाचे सां कृ ितक वळण ल ात आलं होतं. मुलंमुलं कं वा मुलीमुली िमळू न
फरायला बाहेर पडत असत. पण मुल-ं मुली िमसळू न कु ठं फरताना दसत न हती.
ल ानंतर पित-प ी फरताना दसत. पण ल ापूव कु णी त ण-त णी एक फ शकत
नसत. गावा या नैितक चौकटीत ते बसत नसे. ा यापक-िव ा थनी असोत वा
अिववािहत एखादा पु ष ा यापक आिण एखादी ा यािपका असो, गावाला ते
मानवणारं न हतं... बदलीवर आले या एका अिधका याची मुलगी पायात पांढरे कापडी
बूट घालून सायकलीव न कॉलेजला येत असे. तर तीही गाव या चचचा िवषय झाली. ती
कॉलेजला ये या यावेळी काही त ण आप या दारात येऊन ितला डोळे भ न पाहत िन
घरात िनघून जात... धा मक वृ ीचं गाव. जु या परं परांना, ढी- रवाजांना जपणारं .
हणून मी मुली आ या क खोलीवरच ग पा मारत बसे. मुल चा हा ूप कॉलेज या
पिह या वषाचा हणजे पी. डी.चा होता.

ा ूपला टाळू न एफ. वाय. बी. ए. ची एक मुलगी एकटीच मला भेटायला हळू हळू
येऊ लागली. उजळ रं ग- प असलेली, बांधा काहीसा दणकट, ठसठशीत. वा य ेमी.
बोल यात उ साह असलेली. काहीशी लाजाळू , काहीतरी िनिम काढू न भेटायला येई.
किवता, कथा यांचे लेखन क न दाखवायला आिण होमवक, अ यास- पाठातील शंका
घेऊन येई. या िनिम ानं ग पा होत. वा या या आवडीिनवडीवर चचा होई.पु कळ वेळ
ग पा मारत बसे. ित याशी ग पा मारताना मला र रता आनंद िमळे . माझं पु षी, त ण
मन फु लून येई.

ती भेटीला येताना छान नटू न नीटनेटका पोषाख क न येई. एकदा तर कु ठ या तरी

घरगुती काय माला जाऊन पर पर खोलीवर आली – नऊवारी नेसलेली, छानसर अंबाडा
घातलेला. ितला नऊवारी, अंबाडा कसा दसतो हे िवचार याचं िनिम क न आलेली.

ितचं ते ता यातलं नऊवारीमधलं प पा न मी भािवत झालो. ित यािवषयी

मनात उ कट ेमभाव वाटू लागला.

गॅद रं ग होऊन नाताळची सुटी पडली, ती आईबरोबर पा यांकडे परगावी िनघून

गेली. सुटी पड यानं मलाही पु याला जाऊन िम ांना भेटावं, तसंच को हापूर, कागल असं
दोनचार दवस क न यावंसं वाटलं.

पु या या हो टेलम ये मला एक वष युिनअर असलेले तीनचार िम होते, सुधाकर

पाटील पु यातच नोकरीला लागला होता. डॉ. अनुराधा पोतदार हणजे उषाताई यांची
भेट घेतली. ा. सरोिजनी कु ळकण नाही भेटून घेतलं... या सवाशी ग पा मारताना
ल ाचा िवषय थ े या व पात आवजून िनघत असे. मीही तो पु कळवेळा य -
अ य व पात काढत असे. हेतू असा होता क मा या मनात जळजळत असणा या
ांना उ रं िमळावीत. अशा ां या अंगांनी मी सूचकपणे चचा सु करीत असे.
मा या िजवलगांच,े िम ांचे मजिवषयीचे असलेले व तुिन आकलन समजून यावं, असा
माझा य होता. मला िनणय यायला तो मदत करणारा होईल असं वाटत होतं.

ब तेकां या मनात मा या वा यीन गुणांिवषयी, मा या बुि म ेिवषयी आ था

होती. सािह या या आिण ा यापक याही े ात मी नाव िमळवीन, यश वी होईन, असं
यांना वाटत होतं. यामुळं वाडमयीन जाण असलेली, सािह यािवषयी रिसकता, ेम
असलेली, बुि मान, चंतनशील मुलगी मला प ी असावी, असं यांना वाटत होतं.

“समजा, तशी नाहीच िमळाली तर माझं काय नुकसान होणार आहे?”

“खूपच नुकसान होईल. साधीसुधी, कमी िशकलेली बायको के लीस तर ती तुला

जेवूखाऊ घालील; पण संसारात तू एकटा पडशील. सािहि यकाचं मन संवेदनशील असतं.
एका ति य असतं. चंतनशीलतेमुळं ते जसा जगाचा उ कटपणे िवचार करतं, तसा
वत:चाही बारकाईनं िवचार करतं. आप या आवडीिनवडी घरात या माणसांनी
समजावून या ात, आपलं नवीन िलिहलेलं सािह य यांनी वाचावं, कं वा याला आपण
वाचून दाखवावं, या माणसानं याला मनापासून दाद ावी, याचं ता काळ रस हण
क न ो साहन ावं, असं सािहि यक मनाला वाटत असतं... तसं घडलं नाही तर हळू हळू
सािहि यकाचं मन एकलक डं, अबोल, वत:शीच वत: संबंध साधत बसणारं होतं.
बायकोपासून दूर जाऊ शकतं. प ी सवाथानं अधािगनी असावी. संसारात ती के वळ
शारी रक दृ या अधािगनी नसते तर मानिसक दृ या खरीखुरी अधािगनी असते. तसे
नसेल तर मग खटके उडतात, संघष होतात, पु कळवेळा नीरसता, बेचवपणा येतो.”

“पण आजही मी सािह य थो ाब त माणात िलिहतोच आहे क . एकटाच असूनही

मी सािह यात रमतो, िम ांना वाचून दाखवतो, िस ीला पाठवतो, िचत ा यानांना
िनमं ण आलं तर ितकडं जातो... सगळं ठीकच चाललं आहे. तु ही हणताय तशी बायको
असली काय िन नसली काय; काही फरक पडेल, असं मला वाटत नाही.”

“आ ाच हे जाणवणार नाही. आताशा तर तुझी सु वात आहे. सु वातीला उ साह

चंड असतो. या उ साहाला बाक कशाची फक र नसते. असं मन वत:म येच दंग
झालेलं असतं... पण आयु य अजून पुढं पु कळच आहे. पुढ या ट यावर उ साह कमी
होतो. मन आिण शरीरही थकतं. ौढतेमुळे संथपणा येतो. अशावेळी साथीदाराची खरी
गरज असते आिण ती यो यता नसेल तर मग शोकांितका होते.”
 “तु ही सांगताय हे मला पूणपणे पटतंय. पण माझी एक वेगळीच अडचण आहे.
तुम यापुढं मी जो आहे, तो एक सािहि यक, ा यापक, एक उमेदीतलं, उमलणारं
ि म व हणून. पण माझं घर एका छो ा शेतक याचं आहे. हा शेतकरीसु ा वत:ची
टचभरही जमीन नसलेला, दुस याचं रान फा यानं हणजे खंडानं करणारा. मी जर अशी
सुिशि त, म यमवगातली मुलगी प ी हणून के ली; तर ती मा या घरात खपू शके ल, असं
वाटत नाही. मा या घरािवषयी ितला ितर कार वाटू लागेल.”

“तु यावर ेम करणारी तु या घरावरही ेम क शके ल, पण यापे ा तू

पुढ या व तुि थतीचा नीट िवचार कर. आता तर ा यापक झालास. हणजे तुला वतं
संसार थाटावा लागेल. बदली होईल, गती असेल ितकडं जावं लागेल. फार तर सुटीवरच
तू प ीसह गावी जाणार. ते हा बायको या संदभात तू घरादाराचा िवचार कर यापे ा
तुझा िवचार थम कर. तोच मह वाचा आहे. घरदार मागं पडत जातं ही उ ाची
व तुि थती िवस नको.” ... ी. बा. रान ांसार या ये सािहि यकांचे हे अनुभवांचे
बोल होते.

मला यांनी खूपच अंतमुख के लं. उषाताईही जवळपास असंच बोल या. यांनाही मी
वतं पणे याच अडचणी सांिगत या. शेवटी हणालो; “उषाताई, आम या समाजात अशा
िशकले या मुली अजून फारशा दसत नाहीत. यात पु हा अशी वा यीन आवड असलेली
मुलगी िमळणं तर महाकठीण. शोधतच बसावी लागेल.”

“अरे , तू तर आता ा यापक झाला आहेस. कॉलेजम ये अनेक मुली येतात. आवडेल
अशी एखादी मुलगी शोध ना. कु णीही समंजस मुलगी तु या ेमात पडू शके ल. मुलगी
शोधायला तुला काही अडचणी येईल असं वाटत नाही. मुलगी काही आप याच जातीची
पािहजे, असं नाही ना?” उषाताई थ े या सुरात बोल या.

मी को हापुरास िनघालो. वासात िवचारांना अिधकच गती आली... पु या या

एकदोन सािहि यकांची उदाहरणं मनासमोर पुन:पु हा येऊ लागली. दोघांनीही
आंतरजातीय िववाह के लेले. एका उ वण य सािहि यकानं यापे ा खाल या जातीतील
मुलीशी ेमिववाह के लेला तर दुस या एका म यम जातीतील सािहि यकानं उ वण य
मुलीशी ेमिववाह के लेला... दोघंही गावाकड या आप या घरापासून मनानं दूर गेलेल.े
आपाप यात रमलेले. गावाकडची घरं उसासे टाकू न मोकळी झालेली... मला मा या घरानं
असं मा या नावानं उसासे टाकत बसलेलं मानवणार नाही. घरापासून मनानंही वेगळा
होणं मला अश य आहे... ी. बा. रान ांनी अितशय आ मीय भावनेनं सांिगतलं असलं
तरी मा या घराची क पना यांना येणार नाही. अधअिधक गाळात तलेलं घर यांना
माहीत नाही. वाळक , घामेजलेली, उ हानं करपलेली, ल रं अंगावर घातलेली माझी
भावंड,ं यांची यांना क पनाही नाही. मा याकडं बघून यांना वाटलं असणार कमीअिधक
फरकानं माझी सगळी भावंडं मा यासारखीच असतील. अशा भावंडांत सुिशि त मुलीला
दोनचार दवस राहणं काहीच अवघड नाही. पण तेव ानं संबंध संपणार नाही.
भावंडांसाठी खूप खूप कर याची गरज आहे. याची क पना ी. बा. ना आिण न ानं
म यमवगातनं घरात येणा या मुलीलाही येणार नाही.

...मला शेण काढताना, नांगर मारताना बघून ती माझा ितर कार करील...मला अशी
मुलगी नको. मला जोडीदार हणून अशी मुलगी हवी क जी मा या घरादाराशीही मनानं
ल करील. मा यात या कु ण या या पोराशीही ल करील िन ा यापकाशीही ल
करील. शेणाची पाटी उचलणा या मा या हातात हात देईल िन लेखणी धरणा या
सािहि यक हातातही हात देईल. ितचा वसा अवघड असेल. मला काहीतरी गाव यासारखं
झालं.

रा ी घरी गे यावर मी आईला सगळं समजून सांिगतलं िन शेवटी हणालो; “हे सगळं
मामाला समजून सांग. आ ाताईसंग लगीन करणं मला पाप वाटतंय; हणून प सांग.
आिण मी कु ठली शेरातली, नटरं गी मुलगीबी क न घेणार हाई. आप या घरादासारखं
येचं वळण हाय, आरं भी खे ात िन नंतर शहरात रा न िशकलेली अशी एखादी मुलगी
िमळाली तरच मी लगीन करणार... आता हे सगळं मी तुलाबी सांगतोय िन मामालाबी
सांगतोय असं समज. ात सग यांचंच िहत हाय.”

दुस या दवशी सं याकाळी वसंत पाटलाकडं बसायला या या प टंग कामा या

दुकानात गेलो. ग पा मारता मारता ल ाचा मूळ िवषय िनघाला. फोटोची े म कापता
कापता तो सांगू लागला.

“माझे मामा डॉ टर हाईत. कोयनानगरला स या बदली होऊन आ यात. यां या

दोन मुली स या ल ा या हाईत. य यासाठी मी य क काय?... तुला बघाय या
असतील तर दो हीबी मुल चं फोटो आम याकडं हाईत.”

मी याला मला हवी ती मािहती िवचारली. यानं ती सिव तर सांिगतली. याचे

मामा जरी डॉ टर असले तरी डॉ टरांचे वडील साधे कं पाउं डर होते. कं पाउं डरनं िज ीनं
आप या मुलाला िशकवून डॉ टर के लं होतं. मंडळी कागलचीच होती. कागलात यांचं घर
होतं. बदलीमुळं डॉ टर रायबाग, मुरगूड, पाचोरा यांसार या गावी रा न शेवटी
कोयनानगरला आले होते. यांची पिहली प ी पूण अिशि त. ती वार यानंतर यांनी
ित याच दुस या बिहणीशी ल के लेलं. दुस या प ीचं िश ण फ चौथीपयत झालेलं.
दोघ चं माहेर रदाळसारखं खेडच ं होतं. डॉ टरांची ‘शडू र’ सार या खे ात थोडी शेती
होती. यांना आम या घरात या माणंच मुलंही भरपूर होती... सगळी मुलं िशकत असली
तरी कागलसार या कं वा या न लहान गावात वाढलेली िन िशकलेली. यांचं आजोळ
खेडं अस यानं आिण मु य हणजे यांचे गणगोत म यम शेतकरी समाजातलेच अस यानं
मला ते घर आप याच घरासारखं वाटलं. ा घरात वाढलेली मुलं मला समजून घेतील,
तशी मा या घरालाही समजून घेतील; असं वाटलं. वसंत या घरी जाऊन मी मुलीचे,
यां या कु टुंबाचे, डॉ टरांचे फोटो पािहले आिण वसंताला चौकशी कर यासाठी, माझं
 थळ सुचव यासाठी माझी हरकत नाही, हणूनही सांिगतलं.

पंढरपूरला परत आलो. खोलीवर येणा या मुलीशी संकोचानं, थंडपणानं वागू लागलो.
ती येई; ग पा मा न िनघून जाई. चार मुल त आिण ित यात भेद करे नासा झालो.
कागल न वसंतानं वरे नं हालचाली के या िन एकदोन मिह यांतच या करणाला
प रपूणता आली. मुलीला एक ानेच पा न पसंत के ली िन आई-दादां या कानावर ही
गो घाल यासाठी पु हा कागलला गेलो. बरोबर मुलीचा फोटोही घेतला. आईला
सिव तर सांिगतलं. डॉ टर घाटु गडे हे मूळचे कागलचेच अस यानं दादाला िन आईलाही
या घरािवषयी मािहती पूव च होती. तरी आई गडबडू न गेली.

“एवढी का गडबड के लीस ही? पाठीमागं काय वाघ लागला ता?”

“गडबड क न एकदा हे उरकू न घेटलं पािहजे; हंजे आ ाताई ित या ल ाला मोकळी

ईल. मामा तुला हणत ता हवं, ‘आ ाताईला मी आ दासाठी ठे वलीय’ हणून?”

“ हय. येला अजूनबी वाटतंय तू ित यासंगट लगीन करशील हणून.”

“मग येला तू आता सांग; क ‘मी दुसरी मुलगी बिघतलीय िन सुटीत ित यासंगं
लगीन करणार हाय’, हणून. हंजे येची खा ी ईल.”

“ते एक झालं. पर तू एकटाच जाऊन पोरगी बघून आलास. परभारी पसंतबी क न

आलास. आ ही काय मेलो तावं? काय िबनआईबाऽचा तू ज माला आलाईस?” आई
संतापत चालली.

“हे बघ आई, ‘आता वादंगण घालत बसू नको. मूळ मु ाची गो तुला सांगतो. मी
वतं पणे मुली बघतोय, ाचा गवगवा होऊन मामा काही तरी अडथळं आणंल असं मला
वाटलं; हणून एकटा जाऊन पसंत क न आलो. िशवाय ती िशकलेली माणसं; आपूण
सगळी अडाणी माणसं. रीतीभातीत फरक पडतो. हणून मी एकटाच जाऊन आलो. तु ही
जाऊन काहीतरी घोळ घालशीला िन माझं लगीन आ ाताईसंगटच करायचा घाट
घालशीला हणून माझा मी एकटाच जाऊन आलो... आिण िहतनंबी फु डं तु हा ी सांगतो;
काय तरी गडबड क न हा ल ात मोडता घाटलासा तर मी ितकडं पंढरपुरात परभारी
कु णासंगट तरी लगीन क न घेईन. तु हा ी येचा प याबी लागणार हाई. मग आ दूबी
जाईल िन आ ाताईबी जाईल. हातात मोकळं धुपाटणं घेऊन मग सगळीच बसशीला
वरडत.” मी आईला जरा तावानं बोललो.

“आगं, यो का आता हानगा हाय का? ये या पसंतीनं येचा यो बघतोय तर बघू दे

ितकडं. पपच येला करायचा हाय; आप याला हाई... एवढं मुलूख फरलेला गडी, येला
काय आता कळत हाई? कशाला उगंच गणागोता ीच िम ा मारत बसतीस? कवा
क याण के लंय येनी आपलं?”

दादानं आईची समजूत काढ याचा य के ला. घटकाभर यांचीच जुंपली. दोघांनीही
एकमेकांचे गणगोत कती काडी कमतीचे आहेत, हे तावातावानं सांिगतलं.

सकाळी उठू न राखुंडी लावत होतो. मामा शेठज या घराकडं जाताजाता सहज
आईला भेटून जायला आला. मला हे अनपेि त होतं. दहा-साडेदहा वाजता मी पंढरपूरला
जायला िनघणार होतो. मी दुस या मुलीसाठी शोध चालवणार याची अंधुक क पना आईनं
याला पूव च दली होती.

मा याकडं बघून मामा एकदमच थांबला,

“तू कवा आलास?”

“कालच आलोय!”

“आिण मधीच?”

“को हापूरला जरा काम तं; हणून आलो तो.”

“कसलं?”

“दो ताला भेटायचं तं.” मी वेळ मा न नेतोय, हे मामा या ल ात आलं.

“हे बघ, आता तू अधीमधी िहकडं ितकडं का फराय लागलाईस हे येनात न

ये याइतका मी काय बो यानं दूध पीत हाई. आकणीला तु यासाठी आ ही ठे वलीय.
मा या थोर या भावाची ताकद हाई हणून ितला मी िहकडं आणली िन एस. एस.
सी.पयत िशकिवली. कशासाठी? तु यासाठी. मा या भा याचा जोडा शोभून दसावा
हणून. आजवर तु यावर मी पोरासारखी माया के ली. या मायेपोटीच पुतणीला िशकवाय
लागलोय... तर तू आम यावर टांगडी वर क न मुतून चाललाईस. मी हे चालू देणार
हाई.”

मामाला दुखवणं मा या िजवावर येत होतं. या या मायेत मी वाढलो होतो; ही खरी

गो होती. तरी मी जरा िन ूनच बोललो. “आ ाताईब ल मला काय वाटतंय ते मी तुला
सांिगटलंय, आईनंबी तु याजवळ सांिगटलंय. पु हा पु हा तेच कशाला उगळत बसायचं?”

“मी हाई तुझं दुस या पोरीसंगं लगीन होऊ देणार. मीबी िशवा पा जाधवा या
बीजाचा हाय. ऐन ल ात मांडवाला आग लावीन.”
 मी काहीसा हसलो िन िवनोदावारी ने या या उ ेशानं बोललो.

“जाळलास तर दुसरा घालू. तुलाच घालावा लागंल. भा या या ल ात दुसरा कु णी

घालायचा तर? मांडवाला काय कमी?”

“असं गुळावाणी गुळमाट बोलाय लागलास हंजे मी ग प बसीन असं तुला वाटतंय?
सग या जगाला सांगून बसलोय; ही आ दाची णारी बायको हाय हणून. तीन-चार वस
घराकडं येऊन ित यासंगं गुलूगुलू गो ी बोलत बसत तास. मा याकडं जाणायेणा या
सग या गावा या नजरं ला हे पडलंय. आता इजार झाडू न मोकळं तोस हय... पाय
मोडू न ठे वीन गुड यातनं. कोण तुला लंग ाला पोरगी देतंय ते बघू.”

मी अवाक् होऊन या याकडं बघाय लागलो. तो असं काही बोलेल, असं वाटलं न हतं.
मला काहीच सुधरे ना... भलतेसलते आरोप तो मा यावर करत होता, मी आतनं संतापत
चाललो, तरी घु यासारखा ग प बसलो.

आईही हे सगळं ऐकत होती.

ितला हणालो, “मला धा या गाडीनं को हापूरला गेलं पािहजे. फु डं पंढरपूर गाडी

पकडायची हाय. ारीला काय देणार असशील तर दोन भाकरी थापट.” मी मामाशी
बोलायचं टाळलं.

“तू जा पंढरपूरला. पर मी काय बोलतोय तेवढं येनात ध न जा हंजे झालं... चलतो

मी अ ा.” तो ताप या मनानं िनघून गेला.

मला वाद घालत बसायला वेळ न हता आिण मामा या हा अवतारापुढं काय करावं ते
सुचेनाही झालं होतं... आडा याचा गाडा घसरतीला लागला होता. आवरता येणं कठीण
वाटत होतं. तो गडाडत कु ठं जाऊन धडके ल याचा अंदाज बांधता येत न हता.
िबनबोलताच आई भाकरी करत होती.

झुणका, भाकरी िन दही खात मी आईला हणालो;

“तुला तुझा योक पािहजे का भावाची लेक पािहजे ेचा काय तरी ठाम इचार कर
आिण पु ा एकदा सांगतो, एकदा का योक घरातनं गेला तर योकबी िमळणार हाई िन
भाचीबी िमळणार हाई; हे येनात ठे व. मामाला काय सांगायचं िन कसं सांगायचं ते तुझं
तू बघ.”

याहारी क न मी पंढरपूरला जायला उठलो. मनात एक योजना िशजत गेली.

...तडकाफडक साखरपुडा करायचा जो िवचार होता तो काही तरी िनिम सांगून पुढं
ढकलला. ‘टम संप यावर माच या शेवट या आठव ात क ’ असं सांिगतलं. तो जर मी
सुटी नसताना एकदोन दवसांची रजा काढू न कागलला के ला; तर वादावादी होईल.
सग या गो ी िचघळत जातील, गावभर तमाशा होईल िन याचा प रणाम
आप यावरही होईल िन आ ाताईवरही होईल. कदािचत डॉ टरां या मनातही िवक प
येईल, अशी काळजी वाटू लागली. थोडे दवस जाऊ ावेत. मामाला थोडं थंड करावं.
याची समजूत काढ याचा य आईला कर यास सांगावं, असा िवचार आला.

माचम ये सुटी पडली िन थम डॉ टर घाटु ग ां याकडं जाऊन आलो. यांना

काहीही लपवून न ठे वता सगळी व तुि थती सांिगतली. “असं असूनही मला तुम या
मुलीशीच ल करायचं आहे,” हेही सांिगतलं. शेवटी यांना हणालो; “सग या गो ी
आपण सबुरीनं घेऊ या. माझे मामा अडाणी आहेत. अडाणी माणसाचा अंदाज लागत
नाही. रागा या भरात तो काहीही क शकतो. ते हा आपण ल कागलम ये करायला
नको. तुम या सासुरवाडीला-रदाळला-क या. ितथं तुम या सासुरवाडीची माणसं भ म
आहेत. तुमजे दोन-तीन मे णे, यांचे इतर शेतकरी िम आहेत. मा या मामानं ितथं येऊन
काही गडबड कर याचा य के ला तर संग रदाळात िनभावून नेता येईल; तसा तो
कागलात िनभावून नेता येणार नाही. अडा यासंगं भांडायला अडाणीच असंल; तर तो
काबूत येईल.”

डॉ टरांनी ती गो मा य के ली. िवचारिविनमय क न साखरपु ाची तारीख

ठरवली. “घरगुती व पात साखरपुडा करायचा. याची वा यता न करता तो कागलात
करता येईल. यािनिम ानं आमचं घर, माणसं, तु हाला बघता येतील िन आम याही
माणसांना मुलगी बघता येईल. मुलीलाही आपण कोण या घरात जातोय याची क पना
येईल.”

डॉ टरांनी मा यता दली िन मी कागलला िनघून गेलो. कागलात ग लीत या िन

गावात या चार-पाच कणखर दो तांना गाठलं. ल करणार अस याचं सांिगतलं. संभा
संकटाचीही क पना दली. मामानं ऐन ल ात काही गडबड के ली तर याला फ
आवरायचं. बाक काही करायचं नाही.” असंही यांना सांगून ठे वलं. सग यांनी आनंदानं
होकार दला.

साखरपु ा या िनिम ानं डॉ टर घाटु गडे आिण काही िनवडक मंडळी कागलला
आली. डॉ टरांना आिण यां या थोर या मुलाला सगळं घर, माणसं, मळा दाखवला.
ओळखी क न द या. मळा वत:चा नस याचं, फा यानं के ला अस याचंही मु ाम
सांिगतलं िन शेवटी हणालो,

“या सग या पा भूमीवर ा यापक झालेला मी उभा आहे. माझी जशी पदवी मला
कायमची िचकटली आहे, तसं हे घरदार, ही माणसं, हा आटालाही मला कायमचा
िचकटलेला असेल. तुमचा होणारा जावई हा असा असेल. मा यािवषयी आिण आम या
घरादारािवषयी कागलात संपूण चौकशी करा िन मगच आपण पुढ या गो ी िनि त
कराय या क नाही ते ठरवू.”

डॉ टरांनी रीतसर चौकशी के ली.

बायकामंडळ चा यांना थोडा िवरोध झाला. “शेतमळा वत:चा नाही. नुसतं

रोजगा याचं घर दसतंय. मोठा मुलगाच तेवढा िशकलेला. अजून दोन बिहण ची ल ं
हायची आहेत. दोन भावांची िश णं हायची आहेत. सगळा भार थोर या मुलावरच
पडणार... पोरीला सुख लागणार नाही. ित यासाठी दुसरी जागा शोधा. जाणून बुजून
ितला संकटात घालू नका. यांची घरगुती भांडणंही दसतात.”

“मुलगा कतृ ववान आहे. सगळं िनभावून नेईल. आताच याचा लौ कक झालाय.
गावात या िति त लोकां या मनात या यािवषयी कौतुक आहे. घरदार रोजगा याचं
असलं तरी सगळी फा या या रानात राबून खातात. कु णी उपाशी नाहीत... मुलाकडं
बघूनच मुलगी ायची आहे. ती काही या घरात फार काळ राहणार नाही. ित या
नव याबरोबर ितला नोकरी या जागी वतं घर थाटावं लागणार... आपलं जसं आहे
तसंच यांचंही आहे.” डॉ टरांनी घर यांना समजावून सांिगतलं.

या ा, साखरपुडा झाला. ल ाची तारीख ठरवली िन सगळी मंडळी कोयनानगरला

िनघून गेली.

मामाला ही बातमी कळली िन तो रा ी दा िपऊन आला. घरात खूपच धांगड धंगा

घातला. आईला िन मला खूपच िश ा द या. ‘ल होऊ देणार नाही’ अशी पुन:पु हा
ित ा क लागला... समजून सांगावं, अशा अव थेत तो न हता. हणून मी हणालो,

“मामा, उ ा सकाळी मी ितकडं येतो. मग िनवांतपणे बोलू या. आता खूप रा

झालीय. तू घरात जाऊन झोप जा. िशवा, मामाला एवढं घरापतोर घालवून ये रे .”

िशवा मामाला घेऊन या या घराकडं गेला. नंतर मी मामाकडं गेलो नाही. तो

अपमािनत झाला होता. या या भावना मी समजू शकत होतो. या या दृ ीनं तसं
कर यात सवाचं क याण आहे असं याला वाटत होतं.

िनमं णपि का छाप यावर मी मामाला सिव तर प िलिहलं. सोबत

िनमं णपि का. या प ात पु हा एकदा माझी मन:ि थती प के ली. मला समजून
घे यािवषयी िवनवलं. पंढरपूरला एक फे री मा न सवाना य िनमं णपि का
दे याचा िवचार के ला. या माणं गेलो. सव संबंिधतांना िनमं णपि का द या. िनवडक
िव ाथ व िव ा थन नाही द या िन ल ास ये याची िवनंती के ली.
 मा याकडं एक ा येणा या मुलीलाही िनरोप पाठवून बोलावून घेतलं. ितला
िनमं णपि का दली िन सव काही सांिगतलं.

ती शोकाकु ल झाली. हणाली, “तु ही माझा िव ासघात के लात.”

“तसं नाही. उलट तुझा िव ासघात होऊ नये, फसव याची जाणीव तुला नंतर होऊ
नये; हणून मी िवचारपूवक हा िनणय घेतला. माझं घर हे एका अितशय सामा य
शेतक याचं आहे. द र ी, अ ानी, शेतात क णारी माणसं ितथं आहेत. तू के वळ मा यावर,
बुि म ेवर, मा या वा यीन ि म वावर ेम करतेस. पण तुला आम या घर या
दा र ाची क पना येणार नाही. य ते पािहलंस तर तुला मी फसव याची,
िव ासघात के याची जाणीव न च होणार नाही? हणून हा िनणय घेतला आहे.”

“असं मुळीच नाही. गावाकडे आमचीही शेती आहे. शेतक यांची कु टुंब मला जवळू न
माहीत आहेत. आ हीही काही ीमंत नाही आहोत. द र ी सार वत ा ण आहोत. तु ही
मला न िवचारता हा िनणय घेतलाच कसा?”

“मु ामच घेतला. िवचारिविनमय के ला असता तर मला जो हा कठोर िनणय यावा

लागला, तो घेता आला नसता. तुला क पना नाही; दा र सगळीकडंच असलं तरी
ा णाघरचं दा र वेगळं िन शेतकरी-कामकरी माणसा या घरचं वेगळं . याची क पना
सांगून, चचा क न येणार नाही, इतकं ते भीषण असतं. तु या भ यासाठीच मी हा िनणय
घेतलाय.” आणखी खूप काही बोललो. ती मुसमुसून रडली.

एखा ा ा ण मुलीला अकारण आप याशी जोडू न होरपळू न काढ यात आिण

ित याबरोबर आपलीही ज मभर उलघाल करत राह यात अथ वाटत न हता. हणून मी
तो मोह आवरला... घराकडचं वा तव मला िवसरता येणं श य न हतं. कदािचत माझा तो
यूनगंडही असेल. भावी काळात येणा या या ापंिचक संकटाला मी नकळत यालोही
असेन.

ल ाचा दवस.

मनावर खूप ताण. मामा काही करील का, याची भीती. पण मामा रदाळला आलाच
नाही. अ तां या वेळी अनेक कारणांनी मन दाटू न आलं. एव ाशा ल ासाठी के वढं
रामायण घडलं हे!

अ ता पड यावर आ ही उभयतां मा यावर बसलो िन मामा एकदम समोरच द

झाला. णभर मा या अंत:करणाचं पाणी झालं. पण मामानं णभरात आ हां दोघांची
भर या डो यांनी ‘सेस’ भरली. दोघांव न पया ओवाळू न ताटात टाकला. मी पाहतच
रािहलो.
 “आ दा, शेवटाला मी तुझा मामाच हाय. अ ताला येणार हाई, असं कसं ईल?...
सुखानं संसार करा.” यानं आशीवाद दला.

मा या डो यांत पाणी डबडबलं. थोर या मामाची आठवण ती तेनं झाली. या या

घरचं कु णीच आलं न हतं. येणंही श य न हतं.

सगळं ल सुरळीत झालं. वराती या वेळी मनात आनंद, उ साह िनमाण हाय या
ऐवजी चम का रक उदास िवचार येत होते. कागलला दोन देव थानं आहेत. ितथं गैबीला
नवसाचा बोकड सोडला जातो िन मरगाईला रे डा सोडला जातो. देवाला सोडताना यांना
नटवून सजवून गावातनं िमरवलं जातं; मग सोडलं जातं. काही दवसांनी बळी दलं
जातं...वराती या वेळी मी अिन छेनं सजलो होतो. नट याची आवड मला कधीच न हती.
लहानपण या अव थेत गेलं याचाही हा प रणाम असावा. पण मला नटताना संकोच
वाटतो. आपण उथळपणा करतोय असं काहीसं वाटतं. या दवशी खूप संकोचून गेलो.
नटले या अव थेत मला मोटारीत बसताना, सगळे लोक मा याकडं बघताना, वराती या
मोटारीबरोबर ीपु षांची गद चालताना, वाजं ी आपली वा े जोरजोरात
वाजवताना, देवळा या दशेने गाडी जाताना; मला देवाला सोड या जाणा या
जनावरांची आठवण पुन:पु हा ती तेनं होत होती. आपलं काहीतरी हरवलेलं आहे, आपण
कशाला तरी मुकलो आहोत, या िनिम ानं याचा आपण बळी देत आहोत, या भावनेनं
आतून उ मळ यासारखा होत होतो... रामदास वामी या बालवयातही ऐन ल ातून का
पळू न गेले असावेत, यांची मन:ि थती काय असावी याचं एक वेगळं ान मला या णी
होत होतं. चंतेत बुडून गेलो होतो.

ल ानंतर घरी परत आ यावर मी मामाला हणालो; “मामा, झालं ते सगळं इस न

जायचं. आ ाताई या मनाचा िवचार या गडबडीत कु णालाच करायला जमलं नाही.
ितला यातना झा या असतील, खूप अपमािनत झाली असेल. ित यासाठी एखादी उ म
जागा मी बघतो. मला अजून तीन भाऊ हाईत; ितलाबी अजून तीन बिहणी हाईत.
यातली एक ना एक ा घरात न येईल िन तु हां ितघा भावंडांचं हे बेलाचं पान अखंड
टवटवीत हाईल. मीच ये यासाठी धडपड करणार.”

मामाचे डोळे भ न आले होते... तो फ ‘नाही नाही’ हणून नकारा मक मान

हलवत होता. याला हाच संबंध जोडायचा होता; पण यानं भा या या ेमापोटी माघार
घेतली होती.
चार

भा ा या दोन बैलजो ा िन घरची एक जोडी अशी आठ दवस लावून सग या

राना या कडांव न आत घुसलेलं गवत, कुं दा काढू न घेतला. रानातली काशाची ठगळं
माणसं लावून खंदन
ू काढली. वेडव
े ाकडे झालेले बांध नीट के ले.

कतीतरी वषात रानाला खोल नांगरट लाभली न हती, ती लाभली. आतलं कोरं रान
वर आ यानं रानाचे आवड कसे टवटवीत वाटू लागले. जेवढं जमेल तेवढं गावातलं खत
ओढलं िन रानात ढीग सोडले.

पावसा यात स फे ट लागेल हणून थोडे पैसे बँकेत ठे वले.

आईनं प ाशी ओलांडली होती तर दादा आता साठी ओलांडणार होता. तरीही
सग यांचा उ साह वाढला. क ाला लागणारा पैसा दोन-तीन वष आपण घातला क मळा
उजगाराला येईल याची खा ी वाटत होती. एकदा जम बसला क मग घरादाराची
काळजी करावी लागणार न हती. मग थोडे थोडे पैसे दले तरी चालणार होतं.

आ पा नुकताच सातवीला िन दौलत दुसरीला गेलेला. वीस-बावीस वषा या िशवानं

अंग धरलं नसलं तरी याचा आजार न झाला होता. आता तो धोतर-पटका नेसून
म याला जात-येत होता. िहरा कायमचीच सासर न माहेरला आ यासारखी झाली
होती. जमेल तशी कामं ओढत होती.

सुंदरा या घरात सासू-सुनेचे वाद चालले होते. ल मीचं वय आता पंधरा वषाचं
झालेलं. सुंदरानंतर ितची ल ाची पाळी आलेली. ल मीचा बांधा अटकर, उं ची कमी.
माणसांशी हसून खेळून राहायची, रं गानं आईसारखी, काहीशी सजगुरा वाणाची
वाटणारी. कामाला शार. यामुळं आईची वयंपाकाची काळजी िमटलेली. सकाळी दोघी
िमळू न वयंपाक कराय या िन लौकरच म याला जाय या. आईला डोईवर जेवणाची
बु ी िन ल मी या ता यात दोन दुभती हसरं . दहा-अकरा वषा या आनसा या ता यात
शेरडं. पु कळ वेळा हसरं , शेरडं लौकरच म याकडं येत िन उना या आधी सारा या
कडंनं, उसा या कडंनं पाटा या पा यावर आले या िहर ा द ाला दात घासत. अशा
वेळी आनसाबरोबर दौलाही आलेला असे. कु णीतरी मोट, अवजार चालवी, कु णी पाणी
पाजी, कु णी बैलांसाठी, हसरांसाठी उसाचा िहरवा पाला काढी. कु णी भाजीपा यात,
माळ ा-दळ ात खुरपण-भांगलण करी. यामुळं कामं उना या आधी होऊन जात.
उनाचा सग यांनाच तासभर इ वाटा िमळे .

वहारशीर कामं चाललेली बघून मनात भिव यातलं एक िच आकार घेई. िशवा
अडाणी रािह यामुळं याला शेती बघावी लागणार होती... दौला-आ पा यांना
आप याएवढं िशकवायचं िन आप या तोडीस तोड होतील; असं घडवायचं. उरले या
दो ही बिहण ची ल क न यांना जरा ब यापैक सासर िमळालं तर पाहायचं. आ ही
सगळे जण भाऊ एक रािहलो तर आ हा भावांची सगळी पोरं टारं एक राहतील िन
िशकतील. िशवा अडाणी रािहला तरी याची पोरं िशकू न शहाणी होतील िन िशवाचं पांग
फे डतील... आपण ही पडी ग बांधून ठे वली पािहजे. ती सुटली क काडी काडी वा यावर
उडू न जायला उशीर लागणार नाही. जा याला काहीच उरणार नाही...

मी घरादारासाठी उ साहानं राना या लागवडीला पैसा घालत होतो. सगळा जीव

रानात ओतावा िन ते गारे गार क न टाकावं, भावंडं या या सावलीत िवसावलेली
दसावीत, यां या अंगावर मूठमूठभर मांस आलेलं दसावं, यांचा कोळपून-करपून गेलेला
रं ग जरा तरी उजळ हावा, असा यास लागलेला.

ि मता या पानं अनेक वषानी बाहेरचं माणूस आमचं होऊन घरात आलं होतं. आई
जाधवां या घरातून ा घरात सून होऊन आली िन यानंतर प ास एक वषानी
घाटु ग ां या घरातून िशकलेली सून या घरात आली... एक नवं माणूस आपलं झा याचा
आनंद सग या भावंडांना झाला होता. यांचा उ साह वाढला होता. बिहण ना वाटत होतं
‘विहनी या’ पानं आपलंच एक िशकलेलं प आकाराला आलंय. या ‘वैनी वैनी’ हणत
ित याभोवती गद करत हो या. ितला आप याबरोबर नेत हो या.

आप या साहेब झाले या लेका या िनिम ानं एक िशकलेली सून ितचं घराणं सोडू न
आप या घरा यात आली. ती या घरा यातून आली ते डॉ टरांचं घराणं असलं तरी
आपला पोरगाही याच तोडीचा हाय, यामुळं आपलं घराणंही शेतक याचं असलं तरी या
घरा यापे ा काय कमी हाई, या उ मादक आनंदात आई होती. ित या शेजारण शी
होणा या बोल यातनं ते उमटत होतं.

मो ा घरची मुलगी लेका या िनिम ानं आली, ितला जपली पािहजे.

शेतक याघरचा धबडगा ितला सोसणार हाई, धसाकसाची कामं ितला झेपणार हाईत,
उगंच आपलं िहकडं ितकडं हंडून फ न खाऊ दे; असं दादाला वाटे. कु लदैवत जोितबा,
को हापूरची अंबाबाई, आम या भागातलं जागृत देव थान हणून ओळखला जाणारा
वाडीचा ‘हलिस आ पा’ यां या दशनासाठी ल ानंतर वावरज ा काढली.

बघता बघता पंधरा जून उजाडला िन मला वीस जूनला कॉलेजवर हजर हो याचे वेध
लागले... ि मता फ एस. एस. सी. झाली होती. ितला पुढे िशकवून िनदान बी. ए. तरी
करावी अशी माझी इ छा होती. ित या घर यांची िन ितची याला अनुमती होती.
डॉ टरां या बद या या तालु या या ठकाणी होत ितथं कॉलेज नस यानं िन मुल ना
शहरगावी वतं पणे ठे वणं डॉ टरांना अनेक कारणांनी गैरसोयीचं वाट यानं यांनी
ि मताचं िश ण थांबवलं होतं. पंढरपूर कॉलेजम ये पदवीपूव वगात आ सला ितचं नाव
घाल याचं िनि त के लं.
 आम या संसाराचा खरा ारं भ पंढरपुरात सवाथानं होणार होता. यासाठी मला
वतं घर बघावं लागणार होतं. मी जी दोन खो यांची जागा थम घेतली होती, तीत ा.
भोसलेला मी पाटनर के लं होतं. याला ‘दुसरी जागा बघ’ कसं हणायचं! अवघड वाटत
होतं. यापे ा आपणच वतं जागा बघावी, असा मनात िवचार के लेला. ती जागा
िमळे पयत ि मताला पंढरपूरला आणता येणं श य न हतं. हणून मी पंढरपूरला एकटंच
जायचं िन जागा िमळा यावर ि मताला पंढरपूरला घेऊन जायचं ठरिवलं होतं. माझा हा
सगळा बेत मी आईला सांिगतला. पण ितला तो पसंत पडला नाही. ितला वाटत होतं;
िनदान एक वषभर तरी मी ि मताला कागलम ये ठे वावी. मी येत-जात राहावं. ितला
आता िशक याची काही गरज नाही. ितनं संसार करावा.

पण माझा बेत वेगळा होता. ि मतानं पदवीधर हावं. नोकरी करावी. शहरात
राहायचं तर खच जा त असतो. आम या घरात फु टका पैसाही िश लक नाही. गावाकडचं
एवढं मोठं घर उभं करायचं तर माझा एक ाचा पगार चहा-िचव ालाही पुरला नसता.
यात माझाही संसार शहरात उभा करायचा होता. याची तयारी चटणी-िमठा या
बर या िवकत घे यापासनं करावी लागणार होती. मा यापुढं माझं आयु य चंड पसरलं
होतं. मला अनेक आघा ांवर एक ाला त ड ावं लागणार होतं. हणून ि मताला
िशकव या या बाबतीत दरं गाई क न कं वा िन साह दाखवून भागणार न हतं. हे सगळं
काही मी आईला सांगू शकणार न हतो. ितला ते कळणं अश य होतं. येणा या काळातील
जीवनाची गुंतागुंत, जीवनािवषयीचा वाध यापयतचा िवचार, मुलंबाळं व यांचं िश ण,
चांग या जीवनाची क पना, हे सव ितला समजणं कठीण होतं. ती फ उ ा या
दवसाचा जग याचा िवचार क शकत होती. ित या जीवना या रीतीत तेच यो य होतं
आिण श यही.

ि मता या िश णाचा माझा बेत मी आईला सांिगत यावर ती हणाली, “आ दा, तू

अधा ज म जाऊ तवर नुसता िशकलास. ते अजून पुरं झालं हाई हय? आता ितला
कशाला बायका या जातीला िशक वतोस?”

“आई ते तुला कळायचं हाई. ितला िशक वलं पािहजे. आप या घरादाराला ते

उपयोगी पडंल.”

“ती जर िशकत हायली तर संसार कवा करायचा तू, दाढी ग यात आ यावर?”
आईला लगेच पोराबाळांचं सुचवायचं होतं. घरात नुकतंच पोरं ज माला येणं बंद झालेल.ं
सग या भावंडांना वाढवून माग लाव याची जबाबदारी शेवटी मलाच उचलावी
लागणार होती. पोराबाळाचं घरात लढार अस यावर काय-काय यातना भोगा ा
लागतात याचा मला चांगलाच अनुभव आलेला.

“हे बघ आई, या व ाला तू काय तरी घोल याड करत बसू नगं. ितला िशकवायची
हंजे िशकवायची. ितला फु ड या है यात मी पंढरपूरला घेऊन जाणार.” मी वैतागलो.
 “काय तरी कर जा ितकडं.” आई उठू न कामाला गेली.

मध या सो यात भाजी िनवडत बसले या ि मता या कानावर हे श द पडत होते.

मला वाटू लागलं, हा वाद ि मतासमोर होऊ नये. ित याकडं माझं ल गे यावर मी ग प
झालो. माडीवर जाऊन बसलो. वाटू लागलं; उ ा आपण पंढरपूरला गे यावर ि मताम ये
आिण आईम ये वादावादी होणार. एखा ा वेळेस आई ि मताला भरवील. ‘मी िशकणारच
हाई’, हणून सांग हणील. ि मता तर अजून नवीन. ितला इथं येऊन साताठ दवसही
झाले नाहीत. तोवर घरातले वाद ित या डो यांदखे त घडताहेत. आईला एवढं कळत
नाही क नाही हटलं तरी घरात परकं माणूस आलं आहे. अजून ितला ा घरािवषयी
आपुलक िनमाण हायची आहे. अशावेळी आपण जर ित यासमोर वाद घालत बसलो तर
ा घरािवषयी असलेलं ितचं कोरं मन ेमानं भराय या ऐवजी शंकाकु शंकांनी मळू न
जायचं. ितला या घरािवषयी िज हाळा वाटाय याऐवजी परके पणाच वाटू लागेल अशानं.
घरात आई नेहमी दादाबरोबर वाद घालते. भांडणं काढते. पोरांवर वैताग यावर यांना
मनात येईल ते बोलते.

आईचा वभावच तसा आहे. असं समजून आतापयत मी ितकडं दुल करत होतो...
पण ि मताला हे काही अजून माहीत नाही. अशावेळी ही भांडणं; आईचा त ड सोड याचा
वभाव बघून ि मता िबचकू न जाईल. माहेरी गे यावर कदािचत यां या घरी या यावर
चचा होईल आिण गैरसमज होतील. अडाणी घरातली माणसंही भांडखोर िन आडदांड
आहेत हणून डॉ टर ि मताला पाठवूनही देणार नाहीत. आपण इथं आहोत तोवर या
वादावादीवर अंकुश ठे वतो. पंढरपूरला गे यावर आईला सांगणारं कु णीच नाही...

मी ि मताला काही दवसांसाठी माहेरी पाठव याचा िनणय घेतला. पंढरपुरात मला
जागा िमळाली क मग ितला पंढरपूरला यायचं ठरवलं.

आईला मी दुस या दवशी हणालो, “आई, ि मताला मी थो ा दवसांसाठी

कोयनानगरला लावून देतो. आता आ ही एकदा पंढरपूरला गेलो क अ यासात वरीसभर
ितला मा ारला जाता येणार हाई. दवाळीला थोडे दवस िन गुढीपाड ा या
टपणाला पर ा झा यावर आ ही िहकडं परतणार.”

“मला काय इचारतोस? तुला काय करायचं असंल ते कर तुझं तू.”

ती ग प बसली. आत या आत धुमसत रािहली.

मी काही बोललो नाही. बोललो तर भांडणाला त ड फु टणार होतं. ि मतासमोर

तमाशा हावा, असं वाटत न हतं. िशवाय हातात फ दोनच दवस बाक होते. मनाचा
धडा क न िनणय घेतला िन मी ि मताला कोयनानगरला घेऊन गेलो. दुसरे दवशी
कोयने न कराडला गेलो िन पंढरपूर-गाडी गाठली.
 पंढरपुरात कॉलेज सुरळीत सु झालं. या वष कॉलेज कै काडी महाराजां या मठातनं
गावाबाहेर वत: या इमारतीत गेलं. यामुळं गे या वष घरापासनं दोनतीन िमिनटां या
अंतरावर असलेलं कॉलेज आता चालत अ या तासा या अंतरावर गेल.ं कॉलेज मोक या
हवेत िन िव तीण जागेत गे याचा आनंद झाला. कॉलेजला काहीतरी आकार आ यासारखं
वाटलं. मठात या कॉलेजात िशकव या घेत यासारखं वाटत होतं.

जागेसंबंधी एस. एस. भोसलेजवळ बोललो.

“बाळ, आता मी प ीला पंढरपूरला आण याचा िवचार करतो आहे. यामुळं मला
दोन खो या असणं सोयीचं जाणार आहे. तुला भा ा या दृ ीनं एकच खोली असणं
सोयीचं जाणार आहे. ते हा आपण दोघे जागे या शोधात रा या. तुला एखादी खोली
िमळाली तर तू ितथं राहायला जा. दोन खो या िमळा या तर मी ितथं राहायला जाईन.
मी इथनं गेलो तर मा तुला इथ या दो ही खो यांचं भाडं ावं लागेल. ते हा तू एका
खोली या शोधात राहा.”

पण जागेची फार शोधाशोध करावी लागली नाही. पंधरा-वीस दवसां या आत

भोसलेची बदली साता याला झाली. या या जागी मराठीचे ा. ह. क. तोडमल यांची
ाचायपदी नेमणूक होऊन ते पंढरपूरला आले. पिहले ाचाय चौगुले बदली होऊन इतर
गेले. ि मताला पंढरपुरात आण याचा माझा माग मोकळा झाला.

रिववारला ध न दोन दवसांची रजा काढू न मी गावी गेलो. वेळ घालवून भागणार
न हतं; कारण पोशन पुढं सरकत होते िन ि मताचं नाव पदवीपूव वगात अजून न दवायचं
होतं.

एक दवस कागलात रा न कोयनेला जायला िनघालो. आईला बाळ भोसलेची बदली

झा याचं िन माझी मूळ याच जागेत सोय झा याचं सांिगतलं, “उ ा मी ि मताला घेऊन
पंढरपूरला जातोय.” पण आई माझं ऐक यात काहीच रस घेईना.

शेवटी मी ितला हणालो, “मला आता ितथं संसार सु करायचा हाय. संसार हणजे
नुसती दोन व ा या जेवणाची येव था करणार. माझा संसार ा संसाराचाच एक भाग
असणार. तवा मला ा संसारातली एक कळशी, माझं ताटवाटी-तां या िन बसायचा पाट
पािहजे.”

“घ ग ाची एक दशीसुदीक िमळणार हाई ा संसारातली तुला. वाहवा रं खे या!

िशकू न शाणा झालास हय? हळू च पंज यातनं गॉड बोलून सटकलास. आिण आता जाता
जाता उपाटा मा न जातोस हय? जा क ितकडं भयाभया करत. चांगला पगारदार
झालाईस. चांगला डॉ टर सासरा िमळीवलाईस. तु या भणी हणणा या िहतं
गांडीत डात माती जाई तवर राबराब राब यात िन पोटाला िमळीव यात. या अशाच
िहकडं मातीत िमसळू न जाय या िन ितकडं तू तु या बायकू ला आयती शाळा
िशकवायचास. िहतं मी र ाचं पाणी क न चतकोर तुकडा पोरांसाठी िमळीवणार िन
ितथं गादीवर बसून ती खाणार िन नटू नथटू न कालीजाला जाणार... भणी भावंडांनी पोटं
आवळू न तुला िशक वलं. यो तू आता ही कालची आलेली टकली कपाळावर िमरवत
पंढरपुरातनं हंडणार िन माझी पोरं अशीच भीक मागत फरणार. का रं बाबा?... झालं
एवढं र गड झालं. आता आम या निशबाचं काटंकुटं काय चुकत हाईत.” आई भडाभडा
बोलू लागली. ितचा मा यावरचा िव ास उडाला.

“तू काय तरी बडबडत बसलीयास. आई, आगं मी ितला िशक वणार ते आप या
घरादारा या क याणासाठीच का हाई? काल सांिगटलं हवं तुला?”

“नगं रं बाबा, आता आगीची पर ा. तुला िशकू न शाणा के ला, तेवढं र गड झालं.”

“काय वंगाळ झालं, मला िशकवून तुझं’

“चांऽगलं कोटक याण झालं माझं. लगीन क न चाललास हवं आता सवता
हायाला?... िहकडं मा या पोराबाळांनी पोटासाठी टाचा घासाय या िन ितकडं तु ही
राजाराणीगत ऐटीनं हायाचं.”

“खुळी हाईस तू. है याला पैसे लावून देतोय हवं?”

“कु ठं पुराय या या िनमताला दले या चार प ा? एकाला आठ त डं खाणारी

हाईत िहतं पेटले या खाईसारखी. तीन हैनं झालं एक तरी हातावर हगलास काय?..
आता तर सवता संसार थाटणार तू. िहतनं फु डं काय लावून देशील ते ठावं हाय मला.”

“आगं, तीन हैने मी काय दलं हाई, हे खरं , – पर म यात आठशे पयं लागवडीला,
क -मशागतीला घातलं, ल ाचा खच झाला, यो के ला कु णी?”

“एकदम एवढी लागवड घालायला का सारा मळा वसाड पडला ता? एवढं िनघतील
का पैसे या िपकातनं? का एवढी घाई के लीस? एका श दानं तरी इचारलास मला?”

“घाई करायला पािहजेच ती. तुला काय इचारायचं यात? मला काय शेतक तलं
कळत हाई? धाबारा वरसं या म याची नीट नांगरट हवती, खतमूत हवतं. कशानं
िपकल यो? आता िपकला तर पोरं बाळं च खाणार हाईत हवं तुझी? ये यासाठीच घाटलं
मी ते पैसे... आता पंढरपूरला गे यावर पगार झाला क थोडं तु या खचाला पु ा लावून
देतोयच क .”

“मला नगं बाबा आता तुझं उपकाराचं पैसं. पोरं बाळं घेऊन माझी मी राबून खातो.
आजवर काय तु या पैशांची वाट बघत मी संसार के ला?”

“मी कु ठं हणतोय तू के लास हणून?”

ितची भावना दुखवू नये हणून आिण ितला मोठे पणा ावा हणून मी बोललो, तर
ितनं तेच खरं धरलं.

“मग झालं तर. तु या पंचाचं बघ जा आता. अजून माझी पाचसात क ी ब ी हाईत.

तुला ा संसारातलं दलं तर या ी काय देऊ?”

“नको देऊस. हायलं. माझा मी घेतो संसार इकत.”

मी वाद बंद कराय या हेतूनं बोललो. आईशी वाद घालू लागलो क फाटे फु टतात,
याचा मला अनुभव होता. बोल या या भरात ती दाही दशा भडकत जाते. ितला आवरणं
कठीण होतं. संगी माझाही तोल सुटत जातो. काय करावं सुचेना. भावना अशी होती क
घरात या एकदोन व तू तरी मला ह ा हो या. मा यासाठी हणून घेतलेलं िपतळे चं ताट,
िपतळे चा तां या, दुधाचा पेला िन बसायचा पाट; एवढं तरी मला हवं होतं. यात जेवताना
घरात अगदी आप या वयंपाकघरात बसून जेव यासारखं मला वाटणार होतं.

मी उठलो आिण मामाकडं गेलो. मा या ल ाचं िनि त झा यावर आ ाताई थोर या

मामाकडं हणजे आप या गावी गेली होती. मा या ल ा या करणात ितला िवनाकारण
ास झाला होता. ित या मनाचा, भावनांचा मी िवचार के ला नाही. मुलीची जात.
वडीलधा या माणसांनी मुलगा पाहायचा, याचा िवचार करायचा िन पसंत करायचा क
नाही ते ठरवायचं. यांनी पसंत के ला तर मुलीनं ल ाला मुकाट उभं राहायचं. मुलानंच
नापसंत के लं तर मुलीनं ग प बसायचं, ही जनरीत.

पण आ ाताई अकरावी एस. एस. सी. पास झालेली. ितला ित या आशाआकां ांची,
भावभावनांची वतं जाणीव झालेली. पण या मा यासह कु णीच िवचारात घेत या
नाहीत; याचं वाईट वाटलं. मा या मनातलं वादळ ितला कधीच िनवांतपणे, सिव तर
सांगता आलं नाही. तशी संधीच िमळाली नाही. मामाचा उिशरा का होईना पण गैरसमज
गेला होता. आता मी मो ा िव ासानं या याकडं चाललो होतो.

मामा घरात न हता; हणून म याकडं याला भेटायला गेलो. आईचा िन माझा
झालेला वाद सांिगतला. माझी भावनाही सांिगतली. मा या जेवाय या व तू तरी मला
ह ातच हणूनही सांिगतलं.

तसंच याला घेऊन घराकडं आलो. मामा आईला हणाला, “दे क ग आ ा, येला
काय दोनतीन व तू पािहजेत या.”
 “मी का हणून येला देऊ?”

“तुझा योक हाय हणून ाय या.” मामा हासत बोलला.

आई गंभीर होती. ित या मनाला कु ठं तरी खोल वेडव

े ाकडे ितढे पडले होते. “माझा
योक असता तर मा या श दा या बाहीर गेला नसता. माझी पोरं बाळं उपाशी ठे वून
आता बायकू या िश णासाठी येणारा पगार खच घालणार ा. उरलेला ितकडं
पंढरपुरात चैनीत उडीवणार िन मला चार प ा द या हणायला मनीआडरनं लावून
देणार. माझा पोरगा असता, तर असा मतलबीपणा के ला नसता ेनं.” ती भडाभडा
बोलली.

“हे िह या मनाचंच खेळ चाल यात बरं काय मामा.” मी हासून बोललो.

“मनाचं खेळ करायला का मला खूळ लागलंय? का मी ‘ ह यार’ सांगतोय, मा या

आ दू. तू जर माझा योक असतास तर चाळीस-प ास वसानी आलेली सून िनदान
वरीसभर तरी ा घराला लाभू दली असतीस. एवढा तुला सात नवसानं ज माला
घातला, ध ादुखळात त डातला घास काढू न तु या हटात घातला, कामांनी आतडी
तुटली तरी िशकिवला; एवढं हाल सोसलं कु णापायी?”

“मा यापायीच क . मी काय हाई हणतोय काय?”

“मग असं बरं तुला वाटलं हाई क मा या आईनं मा यासाठी लई हाल सोसलंय तर
िनदान सालभर तरी ितला सुनं या हातच सुख लाभावं. कालीज सु या या व ाला
बायकू हायारला घालवून पंढरपूरला गेलास. िहतं का ितला वनवास के ला असता हय
मी? का मी ितची कु णी हवं? मा या हाताखाली तुझी बायकू ठे वायला तुला कमीपणा
वाटला. माझा योक असतास तर बायकू ला चुटक सरशी हायारला लावून गेला
नसतास... मी का खुळी हाय हय, आ दू? उड या पाखराची शेटं मोजणारी अवलाद हाय
ही.”

“तू तु या मनाला येईल तसा अथ लावतीस. आगं, ि मताला थोडे दवस हायारला
लावून एव ासाठी दलं क एकदा का पंढरपूरला आ ही गेलो क परी ा होईपतोर
हणजे नऊधा हयने ितला हायारला जायला यायचं हाई. हणून ितला हायारला
लावून दली.” मी समजूत काढ याचा य के ला.

“तु याच मनाचा इचार तेवढा खरा हय? पोट उसवून जलम देणारी तुझी आई
हणून, ितची सासू हणून मा या मनाचा काय इचार असंल का हाई?... एका तरी
गो ीनं इचारलंस मला?”
 “चुकलं माझं.” मी बोललो.

मामा थंडपणानं सगळं ऐकू न घेत होता.

“हे बघ आ ा, आता ‘चुकलं’ हणतोय हवं यो?”

“मतलबीपणानं हणतोय यो. मला का कळत हाईत असली ब याची स गं?

आई या िहताचा इचार बाजूला ठे वून कल आले या बायकू या िहताचा इचार करतोय
यो... कशाला तू माझी समजूत काढायला आलाईस? तु याबी हातावर हळू च माणकं
हणून तुरीचं दाणं ठे वलं, ते तू इसरलास वाटतं?” आई आता मामालाही िबथरवून
आप या बाजूला ओढू न घे याचा य क लागली.

ित या भावना दुखवू नयेत हणून ग प बसत होतो, पण मलाही आता प बोलणं

भाग होतं.

मी हणालो, ‘उगंच त डाला येईल ते बडबडू नको. धोत या या या पेरायला अवघड

नसतंय. माणसानं जमलं तर दुस या या मनात मोती पेरावंत, आई. तुला वाटलं तर दे.
मला काय ताट, तां या, पाट इकत यायला अवघड हाई. माझी एक भावना ती, मी ा
घरचाच संसार वाढवतोय, असं वाटत तं. दोन गो ी ात या यात असा ात हणून
मी मागतोय.”

“एक व तू िमळणार हाई. सांिगटलं हवं तुला? नवा संसार बायकू या गावासनं
आणायचा असतोय. ितकडं जाऊन आण जा. सासरा मोठा तालेवार हाय. आम या घरात
खापरं बी धड हाईत. कु ठलं देऊ मी?”

मामा एकदम आईवर खवळला. यानं ितला ब याच िश ा द या. ह ाला िन ईषला
पेटून, कशी वत:चं वाटोळं करत होती, यासंबंधी बोलू लागला.

शेवटी मला हणाला, “आ दा, कु ठाय यो पाट िन ताटतां या? तुझा तू जा घेऊन.
काय करती? खाती का िगळती ते बघू.”

“ितची इ छा हाईतर मला जा त काय नको. नुसता माझा बसायचा पाट िन एक

पाणी यायचा तां या जरी दला तरी फु रं .”

“तू ऊठ िन घे. ती काय करती बघू.” मामा हणाला.

मी उठलो िन तां या घेऊन िपशवीत घातला. पाट घेतला िन वाचायला हणून

आणले या ‘पुढारी’चा कागद याला गुंडाळू न तो सुतळीनं बांधला.
 आई मामाबरोबर बडबड करीत बसलीच होती.

“फु रं झालं क आता. ऊठ िन येला ारीला घाल. येला फु डं जायचं हाय.”

बडबडतच ती उठली िन ितनं याहारीची ताटली मा यासमोर सारली.

मी याहारी क न कोयनेला जायला उठलो. आईचा, मामाचा िनरोप घेतला.

बाक यांचा सकाळीच घेतला होता. पोरं टोरं सगळी म याकडं गेली होती. मामाला
हणालो; “चलतो मी. आईचा इ ाकारण काय तरी गैरसमज झालाय; ितची समजूत जरा
काढ.”

“बरं .” मामानं मान हलवली. आई सो यात बसलेली उठलीसु ा नाही.

मी िनघालो... आईशी झाले या भांडणामुळं अ व थ झालो होतो. आतापयत

बारीकसारीक वादावादी, करकोळ भांडणं होत; पण ती तेव ापुरती होऊन िमटत. पु हा
दुस या दवशी सगळं सुरळीत चाले. पण असं भांडण आईचं मा याशी पूव झालं न हतं.
ित या मनात खोलवर काही िबघड याची जाणीव झाली...

दुसरे दवशी कोयनानगर-पंढरपूर गाडीनं ि मतासह पंढरपूरला येऊन पोचलो. दोन-

तीन दवस हॉटेलात जेवलो. घरा या मालक णबाइना हणजे आ ांना बरोबर घेऊन
सग या कार या पंचव तूंची खरे दी के ली. टो ह, भांडी, पोळपाट-लाटणं इथपासून
तो पा यासाठी पीप, कळशी, रॉके लचा डबा इथपयत खरे दी झाली.

नवा चकचक त संसार सु झाला. चारपाच दवसांत ि मता कॉलेजलाही जाऊ

लागली... दोघांचाही उ साह ओसंडत होता. सकाळचं कॉलेज अस यामुळं दोघांनाही
लौकर उठू न तयारी करावी लागे. कांदा-पोहे, िशरा, उ पीट यांपैक एक बशी आिण
चहाचा एक कप घेऊन आ ही बाहेर पडत असू. पु कळवेळा मला पिहला तास नसे.
अशावेळी मी मागं राहत असे. ती पुढं जात असे.

पंढरपूरची मानिसकता ल ात घेऊन आ ही वागत होतो. कॉलेज या मु य र याला

लागेपयत एक जात होतो. मु य र याला अनेक मुलं, मुली, ा यापक चालत कॉलेजला
जाताना भेटत. मग आ ही दोघे अलग होत असू. ि मता एखादी मै ीण गाठे िन मी एखादा
ा यापक कं वा िव ाथ गाठे .

कॉलेज संपवून परत आलो क ती वयंपाकाला लागे. भात, चपा या आिण एक भाजी.
पु कळ वेळा तीही मूग, चवळी, मटक , मटार यांसार या कडधा यांची कं वा फळभाजी,
पालेभाजी असे. दुपारी तासभर िव ांती. नंतर चहा घेऊन ती अ यासाला बसे. मी
वाचनाला, िचत लेखनाला बसे. दुपारचा चारएक तासांचा वेळ िनवांत िमळे . गे या
वष िव ा थनीची गद जी ितस या हरानंतर होत असे, ती आता नसे. गे या वष मी
अिववािहत आिण नुकताच ा यापक झालेलो. आता जाणीव झाली क गेलं वष तसं वाया
गेलं आहे. आता लेखन के लं पािहजे. गंभीरपणे मी लेखनाकडं वळलो. ि मताला दुपारचा
वेळ तेवढा अ यासाला िनवांतपणे िमळत होता. सं याकाळी ितची वयंपाकाची गडबड
सु होई. यामुळं आम याकडं येणा या िव ा याचा, िव ा थन चा राबता कमी झाला.
कॉलेजात भेटू लागलो. रिववारी मा वाचन-लेखन टाळू न ि मताबरोबर इकडं ितकडं
भटकत होतो. नविववािहत अस यामुळं कु णा ना कु णाकडं चहापानाला अधूनमधून जाऊ
लागलो, ि मताला आसपासची थळं , ठकाणं दाखवू लागलो. यावेळी िव ाथ , िचत
ि मताची एखादी मै ीण बरोबर असे. िवशेष हणजे मा या िवषयी या ेमभावनेमुळं
या मुलीची मला आत आत काळजी वाटत होती, ती आता अितशय आनंदी, िखलाडू
वृ ीनं ि मताशी वागू लागली. ितची मै ीण झाली. एकं दरीत दवस आनंदात जात होते.

पिहली टम संपली. दवाळीची सुटी लागली. ल ानंतरची ही पिहली दवाळी.

दवाळीसाठी कोयनेला बोलावलं होतं. चीनशी चालले या यु ाचा सग या देशा या
दवाळी-वातावरणावर प रणाम झालेला. एका भयाकु ल काळात दवाळी आलेली. ती
साजरी कर याचा उ साह कु णाही सुजाण माणसाजवळ न हता. मा याजवळही न हता.
पण गावाकड या प रि थतीची आठवण झाली. आईशी भांडण क न आलो होतो. ितनं
अबोला धरला होता. भावंडांची इ छा होती क मी दवाळीला यां या विहनीला घेऊन
कागलला यावं. मला वाटत होतं क मा या भावंडांची मा या ल ानंतरची पिहली
दवाळी मो ा आनंदात जावी... यांना आिण मा या घरादाराला चीन-भारत यु ाचं
काही कळत न हतं. वतमानप ं यां यापयत पोचत न हती. मी कागलला दवाळी
साजरी कर याचा िनणय घेतला. तसं कोयनानगरला कळवलं. ि मताला हणालो,
“ दवाळी क न कोयनेला जाऊ. ितथं तुला सलग राहता घेईल. तेथूनच पुढं मी पंढरपूरला
जाईन. नंतर तू ये.”

ितनं ते मानलं. आ ही कागलला आलो. आ या आ या म याकडं गेलो. पाऊस

मनासारखा झाला होता. लागवड, मशागत मनासारखी के ली होती. आता िपकं कशी
आली आहेत, हे बघ याची उ सुकता िशगेला पोचली होती... पंढरपूरला रोज सकाळी
कॉलेजला जाताना म याची हटकू न आठवण होत होती. कॉलेज गावाबाहेर न ा
इमारतीत गेलेलं. ितकडं जाणा या र या या दो ही बाजूंना रानं पसरलेली. शेतकरी
रानाला कू प घालताना िपकां या भांगलणी, खुरपणी, करताना दसायचे िन मा या
मनासमोर माझं रान उभं राहायचं. ितथं आता काय काय चाललं असेल याची क पना
करत मी कॉलेजला जायचो... म या या बांधावर पोचलो आिण िहर ागार उसानं
डोलून वागत के लं. अगोदर राना या सभोवार फे री मारली. िपकं दर सालापे ा
कतीतरी बरी आली होती. खतामुळं यां यावर काळोखी धरली होती. मन भ न आले.
माझं घरदार सुखानं चार घास खाणार, दवस सुखाचे येणार.. िशवा बांधावर, एकटाच
गवत कापत होता. मला बिघट याबरोबर हणाला; “िहकडनं कु ठनं आलासा?”
 “बांधावर फरत फरत असाच िहकडं आलो. अजून खोपीतबी गेलो हाई– एकटाच
गवात कापाय लागलाईस? दादा कु ठाय?” मी िवचारलं.

“कु ठाय कु णास ठावं! बसला असंल खोपीत िचलीम वडत. हाईतर कु णासंगट
चका ा िपटत.”

िशवा दादािवषयी नाराजीनं बोलला.

...दादा या आळशीपणात िन दुस याला कामं लावून खुशाल खोपीत बस या या

या या वभावात फरक पडला न हता. तो आता पडेल असंही वाटत न हतं... रानातली
माझी जागा िशवानं घेतली होती. दादा या िश ा आिण दणके ही याला खावे लागत
होते. मी गे या वष पंढरपूरला गे यावर दोनच मिह यांत दादा या माराला िन िश ांना
कं टाळू न िशवा उदगावला मामाकडं पळू न गेला होता. दोनतीन दवसांनी मामानं याला
परत आणून घालवलं होतं... मी पळू न गे यावर आई-दादानं शोक के ला होता. यानंतर ते
मा याशी सरळ वागू लागले होते. िशवानंही हेच ह यार उपसलं होतं...पण याचा हवा
तसा प रणाम झाला न हता.

दवाळी अगदी दोनतीन दवसांवर आलेली. आई कारणापुरतीच मा यासंगं बोलत

होती. मी आईला िवनंती के ली. “आई, आज पोरांसाठी दवाळीचा थोडा कपडा-चोपडा
खरे दी क या. सांजचं दुकानला जाऊ या.”

“तु या पैशानं कापडं इकत घेऊन दवाळी साजरी करायला का माझी पोरं
लुळीपांगळी हाईत? का आजवर तु याच पैशांनी आ ही दवाळी साजरी के ली?” ित या
बोल याला पीळ होता.

“ दवाळीचा सण हाय. करायचा असला तर सरळ मनानं साजरा क . तू कापडं

खरीदी करायला येणार नसशील तर मी एकटा जाणार हाय. येणार असशील तर बोल.”
मीही थोडा आवाज चढवला.

“मा या पोरांसाठी तुझा सुतळीचा तोडाबी आ हांला नको. सांगून ठे वतो.”

“ठे व ठे व.” मी उठलो.

ि मता घरात होती. मला वाद घालत बसायचं न हतं. ि मताला बरोबर घेतलं िन पैसे
घेऊन ित याबरोबर कापड-दुकानला गेलो. ल ात सग यांना कपडे के लेले असले तरी
भावंडांना दवाळीतही कपडे यायचे, यां या क णा या जीवांना उ हिसत करायचं; असं
पंढरपुरा न येताना मी ठरवलं होतं. दुसराही हेतू होता क आई या तुंबले या रागाचा
बांध या िनिम ानं फु टेल. ितचं मन व छ मोकळं होईल. पण आता वळण वेगळं च लागेल
असा रं ग दसू लागला.

सग या भावंडांना कपडा उ ा खरे दी क न आणला.

तासरातीला िशवाही म यासनं आला; ते हा मी सग यांना एक बोलावलं.

“या रे सगळे सो यात. ही बघा तु हा ी दवाळीची कापडं आण यात. यंदा दवाळी

जोरात साजरी करायची.”

आई वयंपाकघरात काहीबाही करत होती.

“खबरदार जर या कापडां ी हात लावशीला तर. एकएकाचा हातच तोडू न टाक न.”
आई गरजली.

सगळी भावंडं बावरी होऊन एकमेकांकडं बघू लागली. यांना या अवताराचा काही
अथच कळे ना. ितला न जुमानता मी कपडे आण यानं ती जा तच िडवच यागत झाली
होती. णभर मला काय करावं कळे ना.

िशवाला कपडे पाह याचा मोह अनावर झाला. यानं सरळपणानं आईला िवचारलं,

“का हात लावायचा हाई? दादा-वैनीनं तर आण यात.”

“एऽकामा या िशवू, ग प कु यावाणी बसायचं. तू काय िघरणा होऊन घरात

बसलाईस? लईच हौस असंल तर कु ठं तरी कामाला जा. चार पैसे कमवून आण िन नवी
कापडं घे. येची उपकाराची कापडं घालायला का िभकारी हाईस का नाचारी हाईस?”
िशवाला ितनं सुनावलं. “चला रं जेवायला.” असं हणून सग यांना आत सकलं.

सगळी मुकाटपणानं गेली. माझा राग अनावर झाला. पण ि मता समोर होती.
ित यासमोर आपला गावठी अवतार बाहेर पडू नये, असं वाटत होतं. हणून ग प बसलो.
ती मा याकडं बघत ग प बसली होती.

“ठीक हाय. नको असतील तर नका घेऊ. मी िहतं ा हनावर या दवळीत गठडं
ठे वतोय. येला जवा पािहजेत, तवा या.” आईला िन भावंडांना ऐकायला जाईल अशा
बेतानं बोललो.

भावंडं आत जेवू लागली. मी िन ि मता मध या सो यात िचमणी या िमणिमण या

उजेडात बसलो. आई या मनाला जा तच गाठी बस या हो या. मनाला उदासीनता
आ यागत झालं. ल झा यानंतर या दोन-तीन मिह यांत मी एकदाच पैसे लावून दले
होते.
 पगार वेळेवर होईनासा झालेला. िव ाथ कमी झालेले. पंढरपूर गाव जु या ा णी
सं कृ तीचं वच व असलेल.ं रयत िश णसं था ब जन-समाजाची. िशकवणारे ब तेक
ा यापकही ब जन-समाजातून आलेले. यामुळं गावानं मनोमन कॉलेजवर बिह कार
पुकार यासारखं के लेल.ं याचा प रणाम हणजे, यांना श य होतं, अशी मुलं सोलापूरला
िशकायला गेलेली. िव ाथ - वेशा या वेळी जो काही पैसा गोळा होतो, यातून
करावयाचा पगार कॉलेजला नीटपणे करता येईनासा झालेला. ाचाय तोडमल गावात
स ावनेचं वातावरण िनमाण कर याचा य करत होते.

ल ाचा खच, म यात क -मशागतीसाठी घातलेला खच बराच झाला होता. नवा

संसार खरे दी के लेला. यासाठी बराच खच झालेला. पुंजी सगळी संपलेली. पगार
दोनशेवीस पये िमळत होता. यातील आ हां दोघांना काटकसरीनं रा नही घरभाडं,
भांडीवाली व घरखच यांसाठी शंभर ते एकशेदहा पये लागत होते.

दुसरं असं क पंधरावीस दवसांनी येणा या गावाकड या प ात ‘पैसे पाठवून दे, पैसे
पाठवून दे.’ असा तगादा असे, हणून एका प ात मी िलिहलं होतं क , “तूत मा याकडं
पैसे नाहीत. तु ही येक मिह याला मा या मिनऑडरची वाट बघू नका. सग यांनी
िमळू न म यात क के ले तर मळा िपके ल. आळस क न घरातच बसून खाऊ लागलात तर
मळा िपकणार कसा? मळा चांगला िपकावा हणून मी ा वष लागवडीला िन
मशागतीला भरपूर पैसे घातले आहेत. यातूनच तु ही आता िवचारपूवक माळवंदळवं
क न वेळ यावेळी बाजारात भाजीपाला िवकू न पोटापा याची तरतूद के ली पािहजे...
दवाळी या व ाला मी आ यावर खचाला पैसे देईन.”

मा या या प ाचा उलटा प रणाम आईवर झालेला. मला माझी चूक झा यागत वाटू
लागलं... पण आईनं ि मता इथं पिह याच दवाळीला असताना असं वागायला नको होतं,
दवाळी उ साहात साजरी क न नंतर काय ते भांडण काढलं असतं, तरी चाललं असतं;
असंही वाटू लागलं.

भाऊबीजेचा दवस. ध डू -सुंदरा माहेरला आले या. िहरा घरातच होती. ल मी,
अनसा अजून तशा लहान. उ साहानं सग यां या वतीनं िहराबाई हणाली “दादा,
अंगावरची कापडं काढा. सग याजणी तेल-उटणी लावतावं; मग आंघूळ घालतावं.”

ित यावर आई गरजली. “एऽऽना णं घालवून घरात बसले या रांड,ं आंघुळीला पाणी

आणणार कु ठनं? घरात बसून येस सगळीजणं आय या पा यावर आंघूळ करतील.”

मा या काळजाचा एकदम लचका तोड यागत झालं.

...ही माझी आईच बोलते काय?... ही कोण! मा या मनाला अनेक इं ग या डसू

लाग या. पण मी ग प रािहलो. मला ऐन सणात भांडणं करायची न हती. आईनं सरळ
मला वाळीत टाकायचं ठरवलं होतं. ती अहंकारी िन अितशय िज ी होती.

मी हणालो, “िहराबाई, घरातलं पाणी वाप नका. माझी जुनी कावड कु ठं हाय ती
काढ. दोन घागरी मोक या क न दे. आ हा दोघांसाठी मी चार खेपा आणतो; मग मी
आंघूळ करीन...कु ठाय माझी कावड?” हणून उठलो. कावड डकू लागलो.

आई या ल ात आलं क मी भांडण टाळतोय. आिण ित या हेही ल ात आलं क

आपण रागा या भरात नको ते बोलून गेलोय. तरीही ती माघार घे याचं टाळू न बोलू
लागली.

“तू पाणी आणायला घरात या ‘बायका’ मे या काय? ‘ितला’ काय दे हा यात पुजून
ठे वून मा या लेक ी पाणी आणाय लावणार हाईस?” आई या सखोल मनातली
परं परागत सासू जागी झाली होती. सून हणजे पोराचा वंश वाढवायला िन कामाधामाला
आणलेली मोलकरीण असं ित या ढ त जुनाट र ाला वाटत होतं.

“ितला डोईवरनं, काखंतनं घागरी भ न आणायची सवं हाई. आले या चावीचं

घरात या घरात पाणी भरायची ितला सवं हाय. मी आणतो पाणी. मला काय धाड भरली
हाई. माझा जलम ा गावात कावडीनं पाणी आण यातच गेलाय.”

मला खोलीत ठे वलेलं कावडीचं कांबट सापडलं. “िहराबाई, दोन घागरी मोक या
क न आण.”

“गप बसा आता. सगळी शाणी हाईसा. आ हा ी काय धाड भरलीया? आणतो क
आ ही पाणी. आई, तू जा बघू आदुगर चुलीफु डं.” िहराबाईनं माझी िन आईची समजूत
काढली.

आई चुलीपुढं गेली. ितथं जाऊन वत:शीच बडबड क लागली.

गावात सावजिनक ठकाणी पा याचे हौद बांधले होते. या या भागातली गोरगरीब

माणसं ितथं जाऊन पाणी आणत असत. आम या घरापासनं चार एक फलागावर
पा याचा हौद होता. पाळीला ताटकळत बसून िमळे ल तेवढं पाणी आणावं लागे. यात
सकाळी एखाद-दुसरं माणूस गुंतून जाई. मला आिण मा या बिहण ना हे पाणी आण याचा
सराव होता. गावाचे र ते, ग या पार करत बायकांना डोईवर िन काखेत घागरी घेऊन
घराकडं यावं लागत होतं. ि मताची इ छा असली तरी ितनं गावभर फरत डचमळणारं
पाणी के सावर, अंगावर सांडून घेत, घामाघूम होत, भरले या घागरी आणा ात, असं
मला वाटत न हतं. पण आईची तशी इ छा होती.

बिहण नी मला पाणी आणू दलं नाही. ितघीजणी िमळतील या घागरी, बाद या
घेऊन पा याला गे या.

यांना वाईट वाटू नये हणून मी अंघोळ के ली. पण उ साह मावळला होता.
ि मतालाही आ ह करक न बिहण नी अंघोळ घातली. इत यात धाकटा मामा ओवाळू न
यायला आला.

मांडामांड झाली. आईनं अंघोळ के ली होती. मामाही अंघोळ क नच आला होता.

सण, वार असला तरी आई यात ं जी घालत बसत नाही. काय असतील उपचार-िवधी ते
ती चटकन क न घेते आिण नेहमी या कामाला जाते. यात वेळ घालवायला ितला सवड
नसते.

बिहण या आंघोळी झा या, भावां या यां या अगोदर झा या. सग या बिहण नी

सग या भावांना ओवाळलं. आईनं आप या भावाला ओवाळलं, यात ित यासाठी यंदा
लुगडं आणलं होतं. िहरानं फराळा या ताट या क न सग यांना एक एक दली.
चट यासरशी फराळ क न सगळी पोरं ढोरं , शेरडं घेऊन म याला गेली. ि मताही
सग यां या बरोबर म याला गेली. मामाकडं आद या दवशी मी जाऊन आलो होतो.
याला झालेला वाद सांिगतला होता.

चहा घेऊन आई आली. गमतीला आ यागत मामानं मला िवचारलं, “माझी लाडाची
आ ा, बोलती का हाई आ दा अजून तु यासंग?ं ”

“बोलती का हाई ते तूच इचार. माझा मी आता एवढा उ स झा यावर चाललो

पंढरपूरला.” असं हणून मी उठलो िन मध या सो यातनं बाहेर या सो याकडं चाललो.

“कु ठं चाललास?” मामा.

“कु ठं जाऊ? बाहीर सो यात काय तरी वाचत बसतो झालं... भणीला भाऊ भेटलाय;
तर माझी िन कशाला मधी लुडबूड?”

मामा िन आई एकमेकांकडं बघून हासली... आईचा घाव मा या वम बसला होता.

यामुळं माझा चेहरा िन आवाजही पड यासारखा झाला होता. मामा या ते ल ात आलं.

“सारखं ये यासंग भांडतीस का गं, तु या आयला तु या? यो का आता हानगा हाय

हय? येचं आता लगीन झालंय. सो यासारखी तुला सून आलीया घरात.” मामानं ितला
ेमानं िशवी दली िन समजून सांगायचा य के ला.

“कु णाला सून आली? एक दस तरी मला सासूपण भोगायला िमळू ने तं? माझी सून
हणणारी एकदा तरी मा यासंगं गावातनं हंडू ने फ ने ती? गावात या बायका
इचार यात, ‘लेकाचं लगीन झालं हणं.’ मी हणतो, ‘झालं क .’ ‘आगं, मग सून कु ठाय?’
ा बायकां ी मी काय सांग?ू लगीन झा याबरोबर गेली लेकासंगं पंढरपूरला हणून
सांग?ू ... ो योक हणणारा मा या पोटचा असता तर हणाला असता, “आई, तुला
सूनसुख िमळू दे. एवढं तू मला नवसासायासानं वाढीवलंईस, हानाचा मोठा के लास; मी
काय म या-द यात कामं क न तुला सुख दलं हाई; िनदान माझी बायकू तरी तुला
सासूपणाचं सुख देईल- असं एकदा तरी होनं हणू ने तं?”

“आगं, येनं काय गमजा करायला बायकू ला ितकडं हेलीया? ये या पोटापा याची
ितकडं येव था कु णी करायची? का जलमभर येनं खानावळीचंच खायाचं? अधक ं सतरा
जागचं अ खाऊन आधीच येचं पोट िबघडलंय; तुला ठावं हाय हवं?... िशकू न एवढा
पगारदार झालाय, है या या है याला मनीआडर करतोय; तेच सुनंचं िन लेकाचंबी सुख
हणायचं.”

“नगं रं बाबा, मला येचा पगार. लगीन झा यापासनं कती पैसे लावून द यात
इचार येला. यो उडालाय आता पाख होऊन.”

“ हय रे आ दा, पैसे लावून देत हाईस िहकडं?”

“लावून देईना तर. गे या तीन मिह यांतच लावून दलं हाईत. खच झालाय.
भांडीकुं डी यावी लागली. अजून है या या है याला पगार ईत हाई. िशवाय
दवाळीला हणून थोडं साठीवलं. ते बरोबर आण यात. पोरा ी कापडं घेतली. खचाला
शंभर पये देत तो; तर ितनं ते फे कू न दलं... म यात लागवडीला भरपूर खच झालाय...
िहचं तर हणणं ‘मा या हातात सगळा पगार पािहजे.’ कसाकाय देणार मी?”

“ हय गं?”

“नको तर? मा या पोटाला काय ो एकटाच हाय? ेला मी कशासाठी एवढा

दांडगा के ला? घरादाराची पोटं आवळू न ेला आ ही का िशक वला असंल? आ ापतोर
मा या पोरांनी ो या िश णासाठी माती खा ली माती, िन ेला िशकायला मोकळा
सोडला. मग ानं ायला नको पगार घरात?”

“सगळा या सगळा?”

“सगळा या सगळा दला पािहजे...शा या आ दू, तू काय देतोस मला पगार? मीच
घाटलेलं मला परत िमळतंय. येला तू तुझा पगार हणतोस. का घाटलं असंल आ ही एवढं
सगळं तु यात? जरा तरी भणीभावंडांचा, आईबापाचा, इचार तुला का सुचू ने?” सग या
पांडवांना समान मानणा या कुं ती या वृ ीनं आईनं सरळ गिणत मांडलं. कोण याही
लेकराची कमाई सग यांनी वाटू न खावी, या बु ीनं ती बोलत होती.
 मला च ाव यागत झालं. तरीही मी वत:ला सावरत हणालो, “अगं, पर सगळा
पगार तुला िहकडं देऊन मी ितकडं काय खाऊ?” प रि थतीतील बदल ितनं यानात
यावा, ही माझी इ छा होती.

“ येनं ितकडं काय खायाचं गं? खु यासारखी अशी का बोलाय लागलीयास?”

“आरं लंगा पा, तसा सगळा या सगळा पगार मागायला मला काय खूळ लागलंय?
ही दोन माणसं ितथं खाणार, समज ेला दोन स वा दोनशे काय असंल ते पगार
िमळतोय. घरात आता एकू ण माणसं हाईत बारा. ध डी, सुंदरी नांदाय गेली तर धा
उर यात. या स वादोनशे पय या धा वाट या कर. दोन वाट या ेला दे. आठ वाट या
ा घराकडं आ या पािहजेत का नको?”

“आरं बाबा! तुझा पठाणी िहशोब दसतोय.” मामा आ यच कत झाला...

“का तुला पठाणी िहशोब वाटावा? आज ा कागल गावात बापयाला एक पया िन

बायकां ी धा आणे रोजगा िमळतोय. हैना एका बापयाला तीस पयं रोजगार िहतं
िमळतोय. िहतली माणसं तेव ात िहतं पपच कर यात हवं?”

“कर यात क .”

“मग ेनं लई लई तर प ास साठ पय ठे वून घेऊन मला िहकडं उरलेलं पैसं लावून
दलं पािहजेत बघ. आठ माणसांचा संसार िहतं मला वडावा लागतोय. े या दोघां या
संसाराला हैना शंभर दीडशे पयं िन िहतं आठ जणां या संसाराला प ास साठभर पयं
हय? का रं बाबा? कशासाठी तुला आ ही मोठा के ला? तू खुशाल घडीची झुळझुळीत
कापडं घालायचा िन मा या पोरां या अंगावर स र गाठी मारले या चं या, ईस पयं
भा ाचं तुला रं गीत घर िन िहतं आम या घराची हगणदार झालेली, सावलीला बसून तू
दूध-भात खायाचा िन िहतं आ हा ी रात याड राबूनबी िश या भाकरीचं सुकं तुकडं.
तुझी बायकू छापीव फु ला या सा ा नेसून चुटुक चुटुक च पल वाजवत ितकडं कालेजला
जायाची िन मा या लेक िहकडं ढोरामागनं शेणाचं पू गोळा कराय या; असं का? माझा
योक होऊन होचा कवा इचार के लाय का ेनं?”

“पु कळ के लाय, आई. ितथं मला आता ोफे सर हणून हावं लागतंय. हणून ही
इ ीची कापडं घालावी लाग यात. चार चांगली माणसं घराकडं येणार-जाणार. तवा
ब यापैक घर असावं लागतंय आिण आ ही काय ितथं सोनं- पं खात हाई. भाजी-
भाकरीच खाऊन हातोय आिण ि मता ही िशकणारच. मला िशकले या माणसा या,
ोफे सरमाणसा या रीित रवाजा माणंच जगावं लागणार. रोजगारी माणसाचं घर िन
ोफे सराचं घर एकाच मापानं कसं मोजतीस?”
 “का आ ही माणसं हवं? का आ हांला तसलं घर, तसली कापडं, ताजंताजं पोटभर
खायला नको हाय?”

“ते सग यां ीच पािहजे हाय. हळू हळू तेबी िमळं लच. पर दम धरला पािहजे. सं था
मला पगार देती; यो नुसता घरादारा या पोटाला खायाला हाई. सं थेला वाटतंय ा
पगारातनं नोकरदार माणसानं चांगली कापडं घालून िशक वलं पािहजे, ा माणसाला
चार पु तकं इकत यायला पैसं उरलं पािहजेत, ेला चांगलं घर िमळालं तर ोचा
अ यास चांगला ईल िन ा पोरां ी चांगलं िशकवील, हणून ेला चांगलं घर
िमळ यासाठी भा ाचं पैसं देता आलं पािहजेत; हणून एवढा पगार सं था देती...
यासाठी एवढा पगार असतोय, आई. हाईतर सं थेनं मला तीस-चाळीस पयंच पगार
दला असता.”

“मी अडाणी बाई. तू िशकू न शाणा झालेला. पु तकं वाचणारा िन िलवणारा माणूस.
मला काय बोलाय ऐकणार हाईस? तू कायबी बोललास तरी आ ही ‘ ’ं च हणणार. खरं -
खोटं आ हांला काय हाईत असतंय यातलं!...पर एक यानात ठे व; िहतं मा या र ात
ा घरादारापायी, मा या पोराबाळांपायी आगीची खाई पेटलेली हाय. आता लगीन
झा यावर सावलीला बसून तू एकटाच तु या ज माचा इचार क नको.”

“तसा मी करणार हाई हे तुला कसं सांग?ू ”

मला च र आ यासारखी झाली. मी भंतीला टेकून ग प बसून रािहलो. माझी

िवचारश खुंट यागत झाली होती.

दवाळीनंतर लगेच गावचा उ स होता. तीन-चार दवस उरसासाठी रा न मी आिण

ि मता कोयनेला गेलो.

मा याही मनाचा असा िन य झाला होता क मा यामागं ि मताला कागलात एकटी

ठे वायची नाही. आईचा वभाव हे याचं मु य कारण होतं. ितला आप या था, वेदना
दुस याजवळ सांगत बस याची सवय होती. यामुळं ितची दु:खं हलक होत. पण आपली
दु:खं सांगताना ती घरात या इतरां या उ यादु यांवर नकळत भर देई. उणीदुणी
गडदभडक होत. यामुळं ऐकणारं माणूस ित या सोिशक मनावर फुं कर घाली. ितला बरं
वाटे. अिधक बरं वाटावं हणून भावने या भरात ित या त डू न संगी ख याचं खोटं होऊन
बाहेर पडे. यामुळं ितला अिधकच सहानुभूती िमळे . ितचा अहंकार ग जारला जाई.
यातनं ितला जग याचं बळही िमळे . पण घरात या इतरांिवषयी ऐकणा याचे गैरसमज
होत. गावातली वडीलधारी माणसं संगी आ हां घरात यांना बोलत. तीही िबचारी
अडाणी अस यानं मोकळे पणानं आई या सहानुभूितपोटी कानउघाडणी करत. यातनं
गैरसमज होत. हे सगळं मला माहीत होतं. अशा कारचं काहीतरी ती ि मताजवळ सांगत
बसेल अशी मला काळजी वाटत होती. हणून मी आईची नाराजी, रोष प क नही
ि मताला कागलात एकटी ठे वू इि छत न हतो.

ितला कोयनेला घेऊन गेलो. एक दवस ितथं मजेत काढला. कोयनेचं नुकतंच पूण
झालेलं धरण. पोफळीभोवतालचा िनसग पाहताना वत:ला िवस न गेलो.

ि मताला भावंडं खूप होती. पोराबाळांनी भरलेलं घर. सगळी एकमेकांशी आनंदानं,
खोडकरपणानं, वाभािवक वृ ीनं खेळत. एकदम वयंपाकघर भ न जेवायला बसत.
डॉ टर शांत आिण ांजळ वृ ीचे होते. अगदी साधेपणानं राहात. सामा य माणसांशी
िमळू निमसळू न वागत...मला हे घर आवडलं. अगदी मा या घराचीच पण सुखी, समाधानी
आवृ ी होती.

दोन दवस रा न मी पंढरपूरला परतलो. सुटी संपली न हती तरी गावाकडं राह यात
रस वाटेनासा झाला. कधी न हे इतक कठोरपणानं आई मा याशी वागली होती.

भावना, अपमान, राग, शोक इ याद नी माझं मन ढवळलं जात होतं. कढ अनावर
होत होते. आई असं वागायला नको होती असं रा न रा न वाटत होतं.

को ात टाकणा या ित या वाग याचा अथ लावत पंढरपुरात बसलो. तो नीटपणे

लागणं कठीण झालं... आई या मनात अनेक गो ी खदखदत हो या, ती मा याकडू न अनेक
गो ची अपे ा करीत होती. यांची थंडपणानं चचा करणं, या सरळपणानं मला सांगणं
ितला अपमाना पद वाटत होतं. घर-दार, आई-वडील यांना वा यावर सोडू न मी फ
माझाच िवचार करतोय, आता तर मला नोकरी िमळा यानं िन माझं ल झा यामुळं मी
पटकन वेगळा होईन, पंढरपुरात वतं संसार थाटीन, पु हा गावाकड या माणसां या
निशबी वनवास, उपवास, फरफट आणीन अशी ितला भीती वाटत होती.

हे सगळं मी ितचा िशकलेला थोरला मुलगा या ना यानं आपण होऊन समजून घेऊन
वागावं, अशी ितची आई हणून इ छा होती. मी तसं वागत नाही, अशी ितची समजूत
झालेली. ितला वाटत होतं, ितनं मा यासाठी जे तनमनधनाचं सव व वेचलं होतं ते
वायाच गेलं. ितचा चंड अपे ाभंग झाला िन ती मनोमन उ व त झाली. ित या
उ व तपणाचा तो वेडावाकडा, अडाणी आिव कार होता.

आई या णी जे काही मनात येईल, ते जसं या तसं बोले. या णी ते ितला सगळं

पटलेलं असे. आपणाला जे वाटतं ते सगळं या सगळं खरं आहे, अशी ितची मनापासूनची
धारणा असे. यात आपला राग, लोभ, वासना, आप या मनाची होणारी समजूत आिण
य ातली व तुि थती यांतला फरक ितला कधी कळत न हता. मन मानेल तशा
वाढले या, कधीच बेनणी-सवळणी न के ले या, जंगली झाडासारखी ित या मनाची वाढ
झालेली. ना सं कार, ना संयम, ना घडई, ना पढई, असं ितचं काहीसं आ दम रािहलेलं मन.
मी पगार िमळवून आणत असलो तरी या धनावर संहासारखा मन मानेल तसा थम मी
ताव मारावा आिण उरलेलं उपकारी भावनेनं घरादाराला ावं, ही वृ ी ित या
लेकुरवा या मनाला मानवत न हती.. ा यापक झा यावर, िववािहत झा यावर मी तसं
वागतोय असा ितला संशय आला िन ती मांजरीसारखी मा यावर उलटली.

ित या या सनातन मनाचा भडका गे या चार-पाच मिह यांत होत होता िन मा या

वा ाला येत होता.

मला वाटलं, काही झालं तरी ही आपलीच आई आहे. िह याच पोटी आपण ज माला
आलो आहोत. िहनं आप या मना या कतीही चं या के या तरी ितचं मन समजून घेतलं
पािहजे. समजून घेता घेताच ित या या अवघड दगडी मनाची कठीण असली तरी घडई
के ली पािहजे. ती करताना एखादी कपरी उडू न आपलं कपाळ फु टलं तरी चालेल.

मी िनवळ यासारखा झालो. उठू न उ ोगाला लागलो.

पाच

सारखे वाद आठवू लाग यानं घराचा िवचार मनात नकोसा वाटू लागला. भावंडं
हवीशी वाटत असली तरी आईनं टाकले या बिह कारामुळं आत या आत मी दुखावलो
होतो. मनाची समजूत काढ याचा य के ला ‘तरी आईनं मला टाकू न दलं’ या जािणवेनं
मन शोकाकु ल झालं होतं.

िवरं गुळा हणून को हापूर, र ािगरी, पुणे इथ या िम ांना प े िल लागलो, यांची

हालहवाल, नोकरीसाठी चाललेली धडपड समजून घेऊ लागलो. प ांतून यां याशी ग पा
मा लागलो. वत:ला वाचनात अिधकािधक गुंतवून घेऊ लागलो. वाचन करताना
लेखनाचे िवचार उचल घेत. लेखनािवषयी या न ा न ा क पना मनात येत. यांना
आकार देऊ लागलो. ते आकार देताना जुने संग, घटना, अनुभव रसरसून उमलून येत.
यांतील अनेक बारकावे न ाने कळ यासारखे होत. यां याशी एकजीव होऊन जाई.
यामुळं लेखनाची चटक लागली. मी ‘स यकथे’कडं न ा वळणा या ामीण कथा वेगानं
पाठवू लागलो.

संपादक ी. पु. भागवत यांची मा या लेखनािवषयी आ मीयतेनं प ं येऊ लागली.

मा यापे ा गांभीयानं मा या लेखनाचा ते िवचार करीत आहेत, असा अनुभव प ांतून
येऊ लागला. यामुळं मी मा या लेखनािवषयी अिधकािधक गंभीर होऊ लागलो.

ी. पु.ं या सारखे सािह य-जाणकारही आप या लेखनािवषयी आ मीयता

बाळगतात, गांभीयानं िवचार करतात, वरे नं िस ी देतात, असं दसून येऊ लाग यानं
माझा सािह य-िन मतीिवषयीचा आ मिव ास वाढला. वा यीन जाणीव अिधकािधक
वाढावी, सुदढृ हावी, सू म, सा ेपी हावी हणून मी लिलत आिण वैचा रक सािह याचं
अिधक अ यासपूवक वाचन क लागलो. सािह यातील अनुभव आिण याची अिभ
यांची काटेकोर पाहणी क लागलो. वा यात रम यामुळं दवस छान जाऊ लागले.

१९६३ या एि लम ये ि मताची पी. डी. आटसची परी ा झाली. कॉलेजला

अगोदरच सुटी लागली होती. पंढरपूर या उ हा याची सवय नस यामुळं तो अस होई.
पिह यावष उ हा याचा प रणाम होऊन मा या अंगावर फोडासार या पुटकु या
उठ या हो या. हणून वरे नं आ ही पंढरपूर सोडलं. ि मता या परी ा-काळात
मदतीसाठी आले या िवमलला आिण ि मताला ‘कोयने’ला पोचवून मी कागलला आलो.

भांडणं झा यामुळं आिण नो हबरची सुगी घरात आ यामुळं पैशांची मागणी चार-
पाच मिहने कु णी के ली न हती. दादाचं, आ पाचं एखादं प सोडलं तर आईचं एकही प
आलं न हतं. मीही काहीसा आईवर या रागामुळं पंढरपुरात मुकाट रािहलो होतो. फारशी
प ं गावाकडं पाठवली न हती... घु यात होतो.
 कागलला आलो िन हनाजवळ बॅग ठे वली. सहज हनावर या दवळीत नजर गेली;
तर मी दवाळीत भावंडांना घेतले या कप ांचं गाठोडं तसंच धूळ खात पाचसहा मिहने
पडलेल.ं मी चाचपून पािहलं िन खा ी क न घेतली. मनाचा भडका उडाला. नेहमी माणं
आईला हाक न मारता मी िहराबाईला हाक मारली िन हातपाय धुवायला पाणी मािगतलं.

ितनं पाणी आणलं.

“...आिण एकटंच आलासा? वैनी आली हाई?” ितनं सहज िवचारलं.

“ितला कशाला आणायची? घराला आणखी आग लावायला?... आणखी एक तुला

सांगतो. परवा दवशी मी पु याला जाणार हाय. ितथनं फु डं मुंबईला जाईन. चार-पाच
दवसांनी परत येईन. तोपयत ही ा दवळीतली कापडं हलली तर बरं . हाईतर
दारा होर या र यात ही कापडं िन माझीबी कापडं जाळू न राख करतो का हाई बघ. हे
चारशे पये मा या पगारातलं उतलेल.ं हे तु या ‘आई’ हणणारीला दे. ितला नगं
असतील तर दादाला दे. येलाबी नगं असतील तर ते कापडासंगं जाळू हणं... ती सगळी
राख अंगाला लावून मी बाहीर पडीन. मला मग हे घरबी नगं िन पपचबी नगं. जाईन कु ठं
तरी त ड घेऊन मा या चुल यागत.” मी दण यासरशी तावातावानं बोललो. राग अनावर
झालेला.

िहरा एकदम च कत झाली.

“असू दे आता. आ या आ या भांडणाला जुपी कशाला करतासा? बघू हणं उ ा...

अजून जेवायचं असशीला हवं?”

“काय असलं तर आण िहतंच सो यात. या वयंपाकघरात जायची माझी इ छा

हाई.”

िहरानं आ ह के ला तरी मी आत गेलो नाही. एखा ा पर या माणसासारखा मध या

सो यात बसून जेवलो. माडीवर जाऊन, घ गडं टाकू न खुशाल झोपून गेलो... ाला भेट,
याला भेट, सग यांची चौकशी कर; असं के लंच नाही.

सं याकाळी उठू न िम ांना भेटायला बाहेर पडलो.

रा ी उिशरा परत आलो. दादा, िशवा वाट बघून म याकडं व तीला गेले होते.
िहराबाईनंच जेवायला घातलं. जेवलो िन पु हा झोपून गेलो.

दुसरे दवशीही म याकडं न जाता को हापूरला गेलो. ा. जी. ही. कु लकण , व. ह.

िपटके , कमलाकर दीि त आिण इतर अनेक िम ांना भेट यात दवस साजरा के ला.
 रा ी कागलला परत आलो. कु णाशीही न बोलता ितसरे दवशी पु याला गेलो..
वाटलं आपलाही एक िहसका घरात दाखवावा, हणजे सगळी वठणीवर येतील.

मे णे आनंद घाटु गडे पु यातील एस. पी. कॉलेज या हॉ टेलला राहत होते. पदवीचा
अ यास करत होते. यां याकडं एक दवसाचा मु ाम ठोकला िन पु यातील िम ांना
भेटलो. सरोजताई आिण उषाताई यांची भेट घेतली. िम ां या व संबंिधतां या संगतीत
मनाला िवरं गुळा वाटला.

दुस या दवशी मुंबईला िवजया राजा य ा आिण मं. िव. राजा य ा यांना
भेट यासाठी गेलो. ते कु ला याला राहत होते. राजा य ा कु टुंबािवषयी जवळीक िनमाण
झाली होती. या कु टुंबाचा आिण भाइचा हणजे पु. लं.चा घिन मै ीसंबंध होता.
राजा य ांचे वा यिवषयक लेख खमंग वाटत होते. िवजूताइ या कथा मला िवशेष
आवडत हो या. यां या ी-पु षासंबंधिवषयक कथा वाचताना मा या मनात खूप
खोलवर दडपून टाकले गेलेले काहीतरी वर-वर आ यासारखं वाटत होतं. यामुळं या
कथा वाचून मी खूप अ व थ, बेचैन होऊन जात होतो. कथा आवड याचं यांना आवजून
कळवत होतो. िशवाय या मूळ या को हापूर या. को हापूरची सािहि यक मंडळी
यां या अनेक आठवणी सांगत. यामुळंही िवशेष जवळीक वाटत होती.

यां या घरी दोन दवस आनंदात गेले. खूप वा यीन ग पा झा या. यां याकडंच द.
ग. गोडसे, िच कार दलाल, गोपालकृ ण भोबे, जयवंत दळवी यांना थम पािहले. यां या
चालले या वा यीन ग पा, कलेिवषयी यांची मतं कानांत ाण आणून ऐकली. काही तरी
उदंड घेऊन परत यागत वाटत होतं.

को हापूर, पुणं, मुंबई इथं सग यांना भेट यावर मनाला आलेली मरगळ झडू न गेली.
उ साहानं मी कागलला परतलो.

या पाचसहा दवसांत कागलला खूप काही घडू न गेलं होतं. पंढरपुरा न आ या-
आ या मी काय काय बोललो ते िहरानं दादाला, भावंडांना सांिगतलं होतं. आईनं तर ते
आप या कानांनी ऐकलं होतं. मा या अशा बोल यानं िन वाग यानं आई िन दादा यांची
कडा याची भांडणं झाली. एस. एस.सी. या वेळी आिण यानंतर मी घरातून िनघून
गे यापासनं दादा मा या बाबतीत हळवा झाला होता. याला वाटू लागलं क घरात पु हा
असा ास होऊ लागला तर मी या घराला कं टाळू न कायमचा घराबाहेर पडेन. डो यात
राख घालून घेईन. मा या वभावात अचानक उसळणारा काहीसा तापटपणाही आहे,
याची जाणीव सग यांनाच होती. रागा या भरात मी वत:लाच काही क न घेईन
असंही दादाला वाटत होतं. आता मी िमळवता झालो आहे, खोपी या आढंमेढीसारखा
माझा उपयोग घराला होतो आहे, हणून मला जपलं पािहजे, माझं काही चुकलं तर
सांभाळू न घेतलं पािहजे, असा दादाचा सूर होता.
 भावंडांनाही मी िनघून जाईन, पु हा परत येणार नाही; अशी भीती वाटू लागली. मी
को हापूर, पुणे, मुंबई इकडं गे यामुळं आिण पाचसहा दवस बाहेरच काढ यामुळं सगळे च
चंतेत रा न माझी वाट बघत होते. मी आलो िन सग यांचा जीव भां ात पडला. आईनं
मी िहराजवळ दलेले पैसे दादाला न देता आप याजवळ ठे वले होते. मु य हणजे
हनावर या दवळीतलं कापडाचं गठळं तेथून हललं होतं.

दुस या दवशी सकाळी आंघोळी क न सग यांनी ते कपडे घातले िन ऐन

उ हा यात दवाळी साजरी के ली... मी खु कन हसलो.

“आता असाच िहतं एकटा हाऊ नगं. सुिमताला घेऊन ये.”

जेवाय या वेळी आईनं आपण होऊन िवचार मांडला. माझा आनंद घरात मावेनासा
झाला. सगळे सगळे ढग िवतळू न आभाळ व छ झालं होतं.

मी पंढरपुरात असताना ी. पु. भागवतांनी एक बेत कळवला होता. ‘मे’ या सुटीत ते

कोकणात यां या गावी देव खला जाणार होते. परतताना अनेक सािहि यकांना भेटत
मुंबईला जाणार होते. या वासात कधी तरी ते कागलला येऊन धडकणार होते.

मी यांना अव य ये यािवषयी कळवलं. याचबरोबर घरा या आिण गावा या

मयादाही कळव या. गावात क े र ते होते. ‘कार’ला ते सोयीचे न हते. आम या घरात
वीज नस यानं अस या उ हा यात पं याची वगैरे सोय न हती. मु य हणजे आम या
घरी कं ब ना आम या भागातील पाच-सहाही ग यांत संडास न हते, ते फ ा ण
ग लीला होते.. यामुळं या मंडळ ना सकाळ या िवधीसाठी उघ ावर, रानोमाळी,
ओ ा-वताडात जावं लागणार होतं. हे मी मु ामच कळवलं. कारण शहरातील माणसांची
यामुळं गैरसोय होते, याची मला क पना होती.

तरीही ी. पु. आले. यांना ती अडचण मह वाची वाटली नाही. कागलात आ यावर
कळलं क , ी. पु.ं चा कोकणाशी लहानपणापासूनच संबंध होता. बालपणातील बराच
काळ यांचा कोकणात गेलेला. कोकणािवषयी, तेथील माणसं, िनसग, शेती यािवषयी
यांना सखोल ेम होतं. पु कळ वेळा ते िवरं गुळा हणून कोकणात आप या देव ख या
घरी रा न येत होते.

ी. पुं. या बरोबर िवमलताईही हो या. िशवाय व. ह. िपटके , हाद वडेर,

ीिनवास कु लकण ही सािहि यक मंडळीही होती... खरं तर मी या सग या मो ा
लोकांचं नीटपणे वागत क शके न क नाही, याची काळजी वाटत होती... माझी अडाणी
आई, दादा, भावंड,ं घरातनं सगळीकडं पडलेला शेतक चा पसारा, वेडवाकडं ढाबळी घर,
शेणामुताचा वास मारणारा गोठा, जळणा या शेणी लावलेलं परडं, गावभर उडणारी धूळ
आिण अ व छता बघून यांना मा यािवषयी काय वाटेल; अशी दाट शंका आली होती.
 आईला सांिगतलं, “ हंबईचं पावणं हाईत. उ म वैपाक कर. काय लागला तर मीठ-
मसाला, तेल, डाळी जाऊन झट यानं इकत आण. पैशाची काळजी क नको.”

आई उ सािहत झाली... माझं सगळं काही चांगलं झालं आहे, ते पु या-मुंबई या

माणसांनी के लं आहे असं ितला वाटे. ते खरं ही होतं.

कोयनानगर न मी ि मताला नुकताच घेऊन आलो होतो. यामुळं वैपाकाची चंता

न हती. ि मताला मदतीला घे यास आईला सांिगतलं.

वयंपाक होईपयत आ ही सगळे गावातनं फ न आलो. गावातली देवळं , गैबीपीर,

जय संग तलाव, शाळा, हाय कू ल हे सगळं िनवांतपणे दाखवून आणलं. जाता जाता
गावचा इितहास सांिगतला. गोपाळ कृ ण गोख यांचं घर, घाटगे घरा याचा बंगला,
गावातले जुने राजवाडे, द क गेले या राजष छ पत चं औरस गाव कागल हे अस यानं
गावावर यांचा कसा जीव होता, रयतेचाही यां यावर कसा जीव होता, यामुळं गावाला
कु यांचा कसा नाद लागला, ग ली या येक टोकाला तालमी कशा आहेत, शयती या
गा ांचं कसं गावाला वेड आहे, बक यां या टकरी कशा जोरात होतात, वषाला आवजून
कु यांचं मैदान कसं होतं, राजघरा यािवषयी गावाला कसं अतोनात ेम आहे, हे सगळं
सांिगतलं. राजघरा या या जागोजाग या ऐितहािसक खुणा दाखव या... सगळे गुंग
होऊन ऐकत होते. वेळ कसा िनघून गेला कळलं नाही. खूप चाल यानं सग यांना कडाडू न
भुका लाग या हो या.

परत आलो ते हा वयंपाक तयार झाला होता. आईनं जेवणासाठी मांडामांड सु

के ली. घरात नुसता एक पाट होता. पाट न हेच तो; ते ‘बसणं’ होतं. आईला भाकरी
करताना ते खाली आधारासाठी लागायचं. फु टभर ं द िन पावणेदोन फु ट लांब अशी ती
फळी होती. ितला खाली दोन प ा मार या हो या. शेवटी मी दोन घ ग ां या लांब
घ ा के या. या अमोरासमोर मांड या. पंगत क न बसायला सांिगतलं. एका चांग या
घरची ताटं, वा ा, तांबे मागून आणले होते.

आईनं दोन ताटांत मावेल एवढा ऐवज एक-एक ताटात भ न आप या गावरान

प तीनं एक-एक ताट आणून पा ह यांपुढं ठे वलं. पदाथाची गद झाले या, भरपूर भाताचे
ढीग घातले या या ताटात कु णालाच जेवता येणं अश य होतं, हणून मी पंगतीतनं उठू न
आत जाऊन आम या नेहमी या जेवणा या जमनी या ताट या आण या. येकाला एक-
एक देऊन यांत भजी, सांडगे काढू न घेऊन त डी लाव यास सांिगतलं... िपटके , ीिनवास
यां याशी ग पा मारत मी एका बाजूला अमोरासमोर बसून जेवत होतो.

जेवणं मध या सो यात सु होती. मध या सो यात दारातनं जो काही येईल तेवढाच

उजेड. बाक सगळा सोपा अंधुक काशात होता. हणून आ ही दाराची वाट सोडू न जरा
आत सरकू न पंगती घात या हो या. मी दाराशेजारी काहीसा उजेडात बसलो होतो.
समोर या माणसाचा चेहराच तेवढा अंधुक दसत असे. जवळ गे यावर तो प दसे.

ी. पु. दुस या टोकाला बसलेल.े जेवण चमचमीत, कडक फोडणी देऊन भरपूर तेल
टाकू न के लेलं. यामुळं मी चवीनं जेवत होतो िन उ हिसत होऊन ग पा मारत होतो.
ि मता वाढायला होती. ती डॉ टरांची मुलगी. ित या घरी भरपूर भावंड.ं येणार-जाणारी
भरपूर सुिशि त माणसं. हणून ती सवाना वि थत हवं-नको पाहील याची खा ी होती
हणून मी िनधा त जेवत होतो.

मंद अंधारातून ी. पुं.चा आवाज आला. “यादव!”

“आऽ” मी ओ दली.

“जरा गूळ िमळे ल का गूळ?”

“िमळे ल क .” मी लगेच आईला हाक मा न सांिगतलं. “आई, जरा गुळाचे खडे लावून
दे.”

ि मता बाहेर आली िन हणाली, “काढलेला गूळ संपलाय. दुसरं भेलकांड फोडायला
पािहजे. जरा फोडू न देता का?”

“देतो क .” मी चटकन उठलो.

हात धुऊन भेलकांड फोडलं िन सग यांसाठी गुळाचे खडे घेऊन आलो. ी. पुं. समोर
गेलो तर ी. पु. घामानं चंब झालेले. यां या डो यांत पाणी आलेलं. यांचा गोरा चेहरा
तापले या लोखंडागत लालबुंद झालेला. ितखटानं यांचं त ड भाजत होतं िन जीभ
होरपळू न िनघा यासारखी झाली होती. आईनं को हापुरी ितखट घालून चमचमीत
के ले या भा या आिण आमटी खाणं यांना अश य होतं. घासानंतर पाणी िपऊनही ते
जम यासारखं दसेनासे झा यावर ी. पुं. नी गूळ मािगतला होता. नंतर यांनी
गुळाबरोबर चपाती खा ली. मी गडबडीनं दूध, दही वगैरे आणून दलं. सोसेल तसं
आमटीत, भाजीवर दही घालून खा यास सांिगतलं...मला अपरा यासारखं वाटू लागलं.
सग यांनाच गूळ खा यािवषयी िवनंती के ली. वडेर, ीिनवास यांना अशा कार या
ितखटाची सवय होती. िपटके यांनाही सवय होती. पण ते हणाले, “आम या आमटी-
भाजीत आ ही गूळ नेहमी टाकतो. ितखट या यापे ा थोडंसं कमी असतं. यात पु हा गूळ
घात यानं ितखटाचं काही वाटत नाही.”

जेवणं झाली, सग यांची िव ांती सु झाली. तरीही मा या मनाची ख ख जाईना.

मला वाटलं; मा या ल ात यायला पािहजे होतं क आप याकडं जेवणारे सगळे ा ण
आहेत, यां यासाठी आव यक ितथं गूळ घालून वयंपाक करायला आईला सांगायला
पािहजे होतं. ी. पुं.ना वयंपाक खूप ितखट लागला याचं मनाला लागून रािहलं.
िपट यां या जवळ मी तसं बोललोही.

िपटके हणाले, “तसं मनाला लावून घे याचं काही कारण नाही. ी. पुं.ना
ितखटापे ा गोड जा त आवडतं; हणूनही यांनी गूळ मागून घेतला असेल. मला वाटलं,
तु ही ी. पुं.ची आवड-िनवड अगोदरच िवचा न घेतली असेल आिण तशा वयंपाका या
सूचना द या असतील.”

“नाही हो. जेवणापूव असं काही िवचारायचं असतं आिण या माणं वयंपाक
करायला सांगायचं असतं हे मला काही माहीत नाही. आपणासारखी सािहि यक मोठी
माणसं, एवढी ा ण मंडळी थमच आम याकडं जेवताहेत. मी आपलं नेहमी माणं
आईला उ म वयंपाक करायला सांिगतला.”

पड या पड या िपटके बोलले, “बरोबर आहे तुमचं, पण येथून पुढं ल ात ठे वा. नाही

हटलं तरी थोडं िवचा न घेतलं क बरं असतं.” असं हणून यांनी डोळे िमटले. जेवणाचा
असर हळू हळू सग यांवर चढत होता.

मीही डोळे िमटू न पडलो. पण झोप काही लागेना. मनातून तो िवचार जाता
जाईना...आतापयत आम याकडं जातीगोतीची, शेतकरी, गावरान माणसं संगी जेवत
होती. सग यांचं खाणं-िपणं सार याच वळणाचं, यामुळं कु णाला काही िवचार याचा
येत न हता. ताटलीत पडेल ते खायाचं. भुके या दण यात ितखट-गोड, तुरट-आंबट
असा काही फरक करायला कु णाला सवय नसे. कु णा या यानात आलं तरी अस या
करकोळ गो ीकडं ल ायला कु णाला वेळ नसे. ताटातलं अ हातात घेऊन पोटात
ढकलायची सरळ साधी रीत होती. उलट एरवीपे ा जा त ितखट िन जा त मसाला, तेल
घात यामुळं खावंसं वाटे. यात पु हा खोबरं िमसळलेलं असेल तर ते प ा च वाटे.
पंगती या, सणा या संगी ते पोटभर िमळणार अस यानं वग दोन बोटं उरलेला असे.

... िमळे ल ते अ पोटभर खा याची ही रीत आपली झाली. आपण शेतकरी, क करी,
रोजगारी माणसं. अ ासाठी धडपडणारी, हणून िश यापा या, बेचव, अळणी, अशा
कोण याही अ ाला नावं न ठे वता खा याची आपली रीत. खाल या थरातनं वर या
सामािजक थरात गेलोय. आता आप याकडं आली तरी याच थरातली भली माणसं जा त
जेवायला येणार. या वगाचे रीित रवाज आपण पा न पा न िशकू न घेतले पािहजेत.
जाणीवपूवक ल ात ठे वले पािहजेत. तरच हा वग मला आपला मानेल. मा या आशा-
आकां ाची पूतता होईल. नाहीतर माझं गावरान िपतळ या पांढ या चंदरे ी सं कृ तीत
उघडं पडेल. नुसतं अ खाणं हणजे जेवण, ही क पना इथं लागू पडत नाही. ते
िमळ याची सोय झा यानं ते खाताना आवड-िनवड बघणं या वगाला परवडतं.
आवडीिनवडीचाच प रणाम हळू हळू सवयीत होतो. आवडीची गो सवयीनं सोसते.
नावडीची गो नकोशी वाटते. सोसेनाशी होते आिण हळू हळू हेही परवडतं. तसं
परवड यासारखी याची प रि थतीही असते हणून इथं जसा खाणारा आवडी-िनवडीचा
िवचार करतो तसा खाऊ घालणा यानंही याचा िवचार के ला पािहजे. ही गो ल ात
ठे वली पािहजे...आपण आता एक सुिशि त म यमवग य ा यापक, एक लेखक झालेलो
आहोत.

मी डोळे उघडू न पािहलं तर सगळे तृ पणे झोपलेल.े येका या चेह यावर तृ ीचा
गोडवा गुळासारखा पसरलेला. मला समाधान वाटलं.

“बरं झालं नुकतंच गु हाळ होऊन गे यानं गूळ िशलक ला आहे ते!” मी वत:शीच
पुटपुटलो.

सं याकाळी चार या सुमाराला चहा िपऊन सगळे जण म याकडं गेलो. म यात

जाईपयत पाच वाजले. दादानं मोट धरली होती. िशवा पा याकडं होता. िविहरीचं पाणी
उ हा यामुळं उडालं होतं. दवसभरात जे काही थोडं िज हा यातून पाझ न तळात
साठलं होतं, ते दादानं सांजेचं पाच-साडेपाच वाजेपयत संपवलं.

सहा या सुमाराला आ ही सगळे जण ख यावर बसलो होतो. दादानं गाईची धार

काढली. आले या पा यांना दुसरं काही दे यासारखं न हतं, हणून दादा खोपीतनंच मला
हणाला, “आ दा, पाव यां ी कु णाला दूध यायला चालत असंल तर ताजं ताजं दे रे .”

मी सग यांना िवचारलं. िवमलताइनी सोडू न सग यांनी होकार दला. िशवाला मी

आण यास सांिगतलं. िशवा म यात ठे वले या एकु ल या एका जुनाट कपबशीतनं कप
भ न िनरसं दूध घेऊन बाहेर आला. मी ते थम ी. पुं.ना दे यास सांिगतलं.

ी. पु. िपता िपता पिह याच घोटाला हणाले,

“छान! म यात तु ही साखरही ठे वता?”

“ब धा नाही. पण का?” मी.

“दुधात घातेलली दसते; हणून हटलं.”

“असं? कदािचत आईनं आज आपण इथं येणार हणून आणूनही ठे वली असेल,–दादा,
दुधात साखर घातली?” मी ख यावरनंच दादाला िवचारलं.

“ हाई बा. िबनसाखरं चंच दूध हाय ते.” दादानं खोपीतनंच सांिगतलं.

मी ी. पुं. याकडं बघून नुसतं हासलो.

 “िनरसं दूध कती गोड लागतं. कतीतरी वषानी मी हे िपतोय.” ते उ ारले. यांनी
दूध संपवलं.

मा या एक गो ल ात आली क को हापूर सोडलं तर महारा ात िनरसं, धारो ण

दूध शहरात या लोकांना ज मातून एकदाही िमळणं अश य आहे. मूळ दुधाची चव यांना
माहीत नसावी... ‘दुधात साखर’ ही मराठीतली हण, ‘नेहमी या शहरी दुधात साखर’
अशा अथाची नसून ‘िनरशा, धारो ण दुधात साखर’ अशा अथाचीच असणार; याची
खा ी झाली. ‘दुधा या गोड ात साखरे चा अिधकतर गोडवा’ असाच ितचा अथ
असणार, असाही गमतीचा िवचार आला िन मी तो सवजण दूध पीत असताना हासत
हासत सांिगतला....मा या वा ाला र ािगरी, पंढरपूर, पुणे इथं कोणतं दूध येत होतं;
याव नही तो सुचला असावा.

सूय बुड या या बेतात असताना चालू सािह यावर ग पा मारत आ ही घराकडं

परतलो. रा ी या जेवणा या वेळी आईनं गूळखोबरं घालून उकडीचे कानवले के ले होते.
ी. पुं. ना गोड आवडतं हणून आईनं हा बेत के लेला...सकाळ या जेवणा या पा भूमीवर
ते ी. पुं. या ल ात कायमचं रा न गेल.ं
सहा

जून मिह या या पिह या पंधरव ात काही घटना घाईनं घड या. पु या या अिखल

भारतीय मराठा िश णप रषदेनं ी. शा मं दर महािव ालय तीन-चार वषापूव सु
के लं होतं. उषाताई हणजे डॉ. अनुराधा पोतदार यांनी या कॉलेजची नोकरी सोडू न एस.
पी. कॉलेजम ये वीकारली होती. यामुळं मराठी या ा यापकाची एक जागा मोकळी
झाली होती. िश णप रषदे या कायका रणीवर असले या आ ा हणजे डॉ. सरोिजनी
बाबर यांचं मला प आलं. यात यांनी मला ‘शा कॉलेजात येऊ शकाल का?’ अशी
िवचारणा के ली होती. मी ितथं यावं, अशी कायका रणीचे अ य दादांची हणजे
िव लराव घा ांचीही इ छा होती. ही दो ही माणसं माझी िहत चंतक. आ ांना आिण
यांचे वडील कृ . भा. बाबर यांना माझं रे िडओव न आिण िनयतकािलकांतून िस
होणारं ामीण सािह य मनापासून आवडत होतं. या वा यीन ेमापोटी यांनी आप या
‘समाज िश णमालेतून’ माझं काही सािह य िस ही के लं होतं. ेहसंबंध वाढले होते.
दादांना मा या किवता अितशय आवडत हो या. असा मी उषाताइचा आवडता िव ाथ
आहे, याचा यांना अिभमान होता. मी पु यात आलो तर मा या वा यीन िवकासाला
चालना िमळे ल; असं या दोघाही ये सािहि यकांना वाटत होतं. मलाही यांचा हा
िवचार पटला. ‘मी येतो’ हणून कळवलं.

ताबडतोब हजर हो यासंबंधीचं प मला आलं. पु याचं असं िवचारणा करणारं प

आ यावर मा या मनानं पंढरपूर सोड याचा िनणय घेतला. या प वहारा या
काळातच रयत िश णसं थेनं मला अिस टंट ोफे सरची दोनच वषात बढती देऊन कराड
येथील कॉलेजवर नेमणूक के याचं प पाठवलं. मी बुचक यात पडलो. पंढरपूरपे ा
कराड हे कागल-को हापूरला कती तरी जवळ होतं. यामुळं आप या भागात आ याचा
आनंद मला िमळाला. पगारही एकदम वाढला. पु याची नेमणूक ही ‘ े श ले चरर’ हणून
मुळारं भ पगारावर होती. यामुळं आ थक नुकसान होणार होतं. पण मला पु याचं
आकषण होतं.

अनेक िम ांशी चचा के ली तर उलटे स लेच जा त िमळू लागले. ‘नुस या आकषणाला

काहीच अथ नसतो. तो एक मोह असतो. ‘रयत’म ये रािहलात तर फायदा होईल. ब जन
समाजाची सवात मोठी िश णसं था आहे. पि म महारा भर पसरलेली आहे. ामीण
िवभागात आहे. यामुळं खे ापा ांतून पसरले या ामीण समाजासाठी खूप काही
करता ये यासारखं आहे. पटकन मोशन िमळालं आहे. पगार वाढला आहे. असं दुस या
कु ठ याही सं थेत होणं श य नाही.’ माझे िवचार याच दशेनं सु झाले... पु यात एक
तर राहायला जागा िमळणं महाकठीण. िमळाली तर भरमसाठ भाडी, अ◌ॅड हा स,
िडपॉिझट, पागडी यांसारखी झंजटं पाठीमागं लागणार. यात ‘ े श ले चरर’ हणून
अपॉइं टमे ट. यामुळं आ थक नुकसान. ि मता या िश णासाठी खच होणार. या सग या
गडबडीत पगारही पुरे होईल क नाही शंकाच आहे. मग घराकडं काय पाठवणार?
 थंड डो यानं आठ दवस िवचार के ला. तरीही माझं पु याचं आकषण कमी होईना.
...वाटू लागलं; हे सगळं खरं असलं तरी मा या वा यीन ि म वाचा िवकास ख या
अथानं पु यात जसा होऊ शके ल तसा ामीण िवभागात होऊ शकणार नाही. पु या या
सां कृ ितक वातावरणात मा या सािहि यक मह वाकां ेची पूतता सवाथानं होऊ शके ल.

पु या या या वातावरणाला बाहेर कु ठं ही तोड नाही; याचा मला अनुभव आला होता.

मी सव कारचे तोटे प क न पु यास ये याचा िनणय घेतला.

पु या या ी. शा मं दर महािव ालयात १९६३ या जूनम ये दाखल झालो.

तरीही पंढरपूर सोडताना वाईट वाटलं. गावा या जशा मयादा जाणव या हो या, तसं
गावानं ेमही दलं होतं. माणसं साधेपणानं जगणारी. यामुळं जीवघेणी पधा ितथं
न हती. ती नस यामुळं माणसं माणसाला ‘माणूस’ हणून ओळखत होती. इतरांिवषयी
आ था, सहानुभूती, ेम, आदर दाखवत होती. यामुळं पर परांना जगायला बळ येत होतं;
अपु या तरतुदीत संसार करतानाही आनंद होत होता, एकमेकांशी होणा या ग पांत
घरगुती अडीअडचणी, था-उिणवा िवसर या जात हो या. या सग या सोिशकतेला
पंढरपूरचा िवठोबा हे मूळ अिध ान होतं. वातावरणात भािवकता काठोकाठ भरलेली
होती. िव लाचे अि त व िवशेष जाणवत होतं. याचा कतीतरी आधार माणुसक
जागव यासाठी होत होता.

...या सग याचा अनुभव मला ितथं भेटले या माणसां-िम ांतून, िव ा थ-

िव ा थन तून येत होता. महािव ालया या ा यापकांनी शेवट या भेटीत आपाप या
घरी नेऊन ेमानं िनरोप दला.

रयतनं मला ा यापकपदाचा अिभमाना पद िश ा मारला. सामा य ामीण

जनतेवर ेम करायला िशकवलं. सं थेसाठी आ थक, शारी रक, बौि क झीज सोसून
सेवावृ ी वाढवायला िशकवलं. ‘रयतम ये होतो’ हा मान उं चावणारा वारसा दला.
ाचाय तोडमल यांना पु यात मा या अ यासू वृ ीचा व लेखन-श चा िनि तपणे
िवकास होईल, याची खा ी होती. यांनी ेमळपणे काही सूचना द या.

पंढरपूरचं संिचत घेऊन पु यात आलो. एका लॉजम ये उतरलो. थम खटपट क न

एम. इ. एस. (गरवारे ) कॉलेजम े ि मताला एफ. वाय. बी. ए. या वगात वेश घेतला िन
मुल या वसितगृहात ितची व था के ली. ितचा राह याचा ता पुरता िमटला.

दोघांचीही ता पुरती व था लाग यावर जागे या शोधासाठी भटकू लागलो.

वतमानप ांतील जािहराती पा न जागा शोधू लागलो. ‘हाऊस एजंट’ना गाठू न ब याच
जागा बिघत या... एक गो ल ात आली क सदािशव, नारायण, शिनवार या पेठेत मला
जागा िमळणं जवळ जवळ अश य आहे. चौकशी झा यावर माझं हळू च आडनाव िवचारलं
जाई आिण मी ा ण नाही, असं ल ात येताच; “चार दवसांनी या; िवचार क न
सांगतो.” असं ेमळ भाषेत सांिगतलं जाई. उगीच भाब ा आशेपोटी दोन-तीन ठकाणी
गेलो.

...चांग या व तीत जागा घे याचा िवचार होता. वाटत होतं; आपणाला आता
पु यातच राहायचं आहे. मुलाबाळांवर चांगले सं कार हो यासाठी चांग या व तीत
रािहलं पािहजे. आप या शेजारी सुसं कृ त माणसं असली तर यांचा ास आपणाला
होणार नाही. झाला तर फारच कमी होईल...

पण िनराशा पदरी पडली. माणसं य -अ य जात पाहतात. माझा पेशा आता

जातीचा रािहला नाही. मी आता सुिशि त आिण सं का रत होऊन ा यापकाचा पेशा
प करलाय हे कु णीच बघत नाहीत.

मनात वेळोवेळी अनेक गाठी बसत हो या. यांत आणखी एक सू मशी गाठ बसली.
समाज बदलू लागलाय, हे यां या ल ात का येऊ नये?

...जाऊ ा. आपणच मोठं झालं पािहजे. आपण यांचा जातीयवादी हणून राग- षे
क लागलो, तर यां यात िन आप यात फरक काय रािहला?...खरं तर माणसं के वळ
जातीयवादी नसतात. तशीच असती तर एकाच जातीत अंतगत भांडणं झाली नसती.
भाऊ-भाऊ एकाच घरात वादावादी करत बसले नसते. एकाच जाती या भाडेक ं नी
आिण घरमालकांनी एकमेकांवर खटले भरले नसते. खरा सं कृ तीचा येतो.
जाितजात या परं परागत वभाववैिश ांचा आिण ढीनं िनमाण के ले या तथाकिथत
े -किन तेचा येतो. यातून संघष िनमाण हो याची थमदशनीच सामा य माणसाला
श यता वाटते. हणून नवा शेजारी वीकारताना श यतो आप या सं कृ तीचा, आप या
जातीचा असावा, असं परं परे नं उ थानी असले या माणसांना, जात ना वाटणं
वाभािवक आहे. समाज वहार हा असाच असतो. वाहपितत सामा य माणसं अशीच
असतात.. मीही आप या जातीपे ा वर या पातळीवर असले या सं कृ तीत वेश
कर याचा य करतोच आहे ना?

...हळू हळू हे बदलेल. थम आप या ठकाणी आपणच आतून मोठं झालं

पािहजे...आपली यो यता ओळखणारे आपले अनके चांगले िम ा णच आहेत. ते कु ठं
आहेत जातीयवादी?... यांना आठवत रािहलं पािहजे.

मी ा णी पेठा सोडू न जागा शोधू लागलो. भांबु या या िशरोळे ग लीत

िशरो यांचीच एक चांगली जागा पिह याच मज यावर िमळाली. एकू ण चार खो या
आिण भरपूर मोठी ग ी.
 ...ऑग टम ये आ ही ितथं िब हाडही के लं िन पु यातला आमचा संसार सु झाला.

ितकडं स दलगे गावात बिहणीचा संसार उ व त होऊ घातला होता. सुंदरचं ल

होऊन कशीबशी दोन वष पूण झाली होती.

ितचं ल कर याची आईनं घाई के ली. खेडग े ाव या चालीरीती माणं ते बरोबरही

होतं. चौदापंधरा ा वष पोर ची ल ं हावीत अशी आयांची इ छा असे. सुंदराचं ल
सतरा ा वष झालं. ध डू बाईचं ल झा याबरोबर सुंदरासाठी जागा पाहायला सु वात
झाली होती. सुंदरा देखणी होती. ितला शोभेल असा एकही जागा येत न हता; हणून मी
नाकारत होतो. पण मी बी. ए. झा यावर पु याला नोकरीसाठी आिण िश णािनिम
गे यावर ितचं ल आईनं उरकू न घेतलं; कारण ित या मागोमाग ल मी ल ाला आली
होती. ितला चौदावं संपत होतं.

सुंदरासाठी दादानं स दल याचा जागा काढला होता. आई दादावर सतत राग करत
होती. ‘ येला पोर या ल ाची काळजी हाई’ असा ितचा सतत आरोप असे. हणून
दादानं हा जागा काढलेला. स दल यात दादाची मावशी होती ित याकडं तो वरचेवर जात
असे. स दलगं हजारभर व तीचं खेड.ं कागलपासून सहासात मैलांवर कनाटक रा यात
होतं. दादा या आईकडचे स खे पा णे एवढेच होते. यामुळं याला मावशीचा ओढा
अिधक. ित या ओळखीनं हा ‘जागा’ िनघाला.

एकु लता एक मुलगा. अधा एकर रान. यात तंबाखू िपकलेला. मुलाचे वडील वारलेले.
गावात घर होतं. मुलाची आई एकदोन हशी पाळू न ित यावर जगत होती. सालभर
राबून खाणारं घरं . मुलगा रं गानं उजळ होता; हणून ‘जोडा जमला’ असं मा या आई-
दादाला वाटलं...सुंदरा राबून खाईल, ही यांची अपे ा. कागलपासनं जवळच गाव आहे.
मावशीची िन ित या प ाशीत या मुलाची वडीलधारी नजर आप या मुलीवर राहील,
असं दादाला वाटत होतं.

आई सुंदरासाठी दोन वष जागं डकू न डकू न कं टाळली होती. या अगोदर ध डू साठी

जागं शोध यात ितनं वनवन के ली होती. यानंतरही ल मीसाठी ितला कमर कसावी
लागणार होती. या क पनेनंच ितची मानिसक श संपु ात आली होती. अशा वेळी
ितला हा जागा बरा वाटू न ितनं होकार दला. सुंदराला या बाबतीत काही िवचार याचा,
ित या पसंती-नापसंतीचा च न हता. ती काहीशी अबोल होती. धाकटा मामा आिण
माझा िम मधू सणगर यां या मदतीनं सगळं ठरवून ल स दल यातच झालं.

वषभरा या आतच सुंदराला सासुरवास जाचू लागला. सुंदराला ित या घरची ि थती

आतून कळली. आसपास या सयाशेजारण नी या घराचा इितहास सुंदराला सांिगतला.
सुंदरा तो वेळोवेळी कागलला आ यावर सांगू लागली.
 ल ा या अगोदरपासनंच सासूचं िन ितचा मुलगा रामा यांचं सतत भांडण होत होतं.
एकु लता एक मुलगा हणून लाडात वाढवला होता. याची फळं ती भोगत होती. याला
कसलं ते कामाचं वळण न हतं. तो नुसता गावातनं हंडून, कधी मनाला वाटलं तर हस
हंडवून आणून आयता चरत होता. स दलगं हे मोटार-र याला लागून असलेलं गाव. ितथं
येणाजाणा या करकोळ मोटारी थांबत असत. यामुळं र याला लागून चहाचं हॉटेल,
करकोळ व तूं या िव चं दुकान, दोन करकोळ गाडे असत. कु णी शगदाणे, िचरमुरे
िवकत बसे. तर एका बाजूला हातभ ीची दा चो न िवकली जात असे. ितथं क आिण
तसलीच भाडो ी वाहनं थांबत...नेहमी माणसं जा-ये करत. रामाचा बराच वेळ या
र याकडे या टप यांत, हॉटेलात, नाहीतर हातभ ी या खोपटात जात असे.
रकामटेक ा माणसांशी ग पा मारता मारता यालाही िप याचा नाद लागला होता.

वय वाढत जात होतं. सासू या हातापायांत या श कमी कमी होऊ लाग या

हो या. सतत क क न ती सुकून चालली होती. शेतातली तंबाखूची खुरपण, तुटआळी,
भांगलण, खुडामोडणी ितलाच बघावं लागत होतं. घरात येऊन सकाळसं याकाळ
वयंपाकाचं बघावं लागत होतं. हशीचीही उसाभर ितलाच करावी लागू लागली. रामा
कोण याच कामाला हात लावेनासा झा यामुळं ितची कु तरओढ होऊ लागली. भरीत भर
रामा घरातले पैसे उचलून दा िपऊ लागला. कु णा यातरी खोपटात बसून जुगार खेळू
लागला. वय वाढेल तशी याची ताकद आिण उमटपणाही वाढत होता. आई पैसे देईनाशी
झाली क संगी तो घरात या कपाटा या क ा उचकटू न कपाटं धुंडू लागला.

एका बाजूला आई या श कमी होत चालले या आिण दुस या बाजूनं मुलगा

कु चकामी िनघालेला. आई चंतेत पडली. ितला ज माचा कं टाळा आला. ितला वाटू
लागलं... लेकाचं लगीन करावं. सगळं सुरळीत ईल. ऐन त णपणात आलंय.
म ताव यासारखं झालंय. घरात बायकू आली क येची म ती िजरं ल. आज ना उ ा येचं
लगीन हे के लंच पािहजे. येळंसरी के लं तर वळणावर तरी येईल. बायकू मागूमाग ित या
नादानं रानात तरी जाईल. एखादं पोरगं पोटाला आलं क पपच करावासा वाटंल,
िमळवून आणावं, पोराला अंग ा टोप ानं नटवावं, असं वाटंल िन कामाला लागंल.

...सून घरात आली क मलाबी इ वाटा िमळं ल. फु डं घालून ितला कामाला ाला
येईल. मा यावरचा ताण कमी पडंल िन सुखानं चार घास घरात बसून मी खाईन...
कनकनीत बघून पोरगी आणली पािहजे. आता माझं असंच हळू हळू हातपाय व ात
यायला लागणार. पोरगी दोघां ीबी आधार ईल. तरणं माणूस घरात आलं तर रानाला,
घराला नवी कळा येईल. पोराचं लगीन हे के लंच पािहजे. उगंच उं डगं हंडतंय हणून कती
दीस थांबायचं. वंसाला दवा हो लागलाच पािहजे... हाई तरी काय लेकाला य लमाचा
जोगता क न सोडायचा? गाव तरी मला काय हणंल?

ितला ल ाचा िवचार पटला िन ितनं तो आम या दादा या मावशीजवळ बोलून

दाखवला. दादा असाच आप या मावशीकडं गेला असता िन सुंदरा या ‘जा याचा’ िवषय
िनघाला असता मावशीनं याला हा ‘जागा’ सुचवला.

सुंदराचं ल रामाबरोबर क न दलं. अंगापेरानं दणकट असलेली सुंदरा सासू या

मनात भरली िन ितनं ितला सुनं या पानं राबून घालायला आप या घरात आणली. या
िनिम ानं लेका या बोटात तो याची अंगठी िन सुनं या कानांत दोन तो यांची
घसघशीत फु लं िन मंगळसू िवनासायास ितला िमळालं. कारण एकु लता एक मुलगा
िशवाय अ या एकराचा वतनदार... वत: या नावावर लंगोटीएवढीही जिमनीचा कधी
तुकडा नसले या मा या आईदादाला हा जागा सो यासारखा वाटलेला. यांनी मो ा
आनंदानं ल क न दलं.

सून घरात आली. ितचं नवेपण संपलं िन वषभरातच घरात ितघांचीही भांडणं
पोटापा या या ाव न सु झाली. रानात या तंबाखूची कामं संपली क दुसरं काम
नसे. रोजगाराला जावं तर गावात दुसराही काही उ ोग नसे. पावसावर येणारा तंबाखू
आिण पावसावरचीच कोरडवा शेती मो ा माणात अस यानं दवाळीनंतर शेतातली
कामं संपलेली असत. माणसांना मग पावसाळा येईपयत पाचसहा मिहने काहीच कामं
नसत. यांची रानं छोटी, यांची हातावरची पोटं यांना रोजगार शोधत आसपास या
बागायती रानां या गावी जावं लागे. बरीच माणसं िनपाणीला जाऊन िबगारी कामं क न
पोट भरत. यां या बायका मग घरात बसून राहत. हसरं , शेरडं सांभाळत. आसपास या
गावांत िमळाला तर रोजगार करत.

सुंदराचा नवरा रामा काहीच कामं करत न हता. घरात तर आता दोनाला तीन त डं
झालेली.

रामाची आई हणाली, “रामा, आता पपचाचा माणूस झालाईस. कु ठं तरी

कामाधामाचं बघ क . कती दीस असा हंडून खाणार?”

“का कु णा या बापाचं या हाय? का कु णा या ताटातलं मी वडू न खातोय? मा या

बाऽचं वतन हाय. ते अजून तरी फु रं तंय. तु ही दोघीबी राबतासा. तेव ात चालतंय.
कवा पोरं बाळं तील तवा बघू हणं.”

“आरं , मा या शेणी गे यात आता वा ावर. कती दीस हाडं उगळू मी तु यासाठी?”

“लगीच सून हाताबुडी आली हाई तवर हाडं व ावर गेली वाटतं? बरं नाटक
करतीस क . हंजे मा या बायकू नं िन मी राबून तुला खायला घालायचं िन तू गावाचं ब
ं रं
पुजत बसून खायाचं. बाऽस कर ही हाडं उगळायची स गं.”

या या बोल याला मेळ न हता. मनात येईल ते तो बोलत होता िन कामं चुकवून
गावातनं हंडत होता.
 पोरगा कामाला जायला ठाम नकार देतोय असं दस यावर रामा या आईनं सुंदराला
सांिगतलं; “तु या हव याचं कसं पॉट भरायचं ते तुझं तू बघ. मी काय तुला घरातलं
जेवायला घालणार हाई.”

असं हणून वयंपाकघरा या दाराला कडीकु लूप लावून ती हसरं घेऊन बाहेर पडली.

आतापयत रोजगाराचं काम असलं क ती सुंदराला कामाला लावून देत असे आिण
आपण हसरं घेऊन जात असे. पण आता गावातली कामं संपली होती. यामुळं पैशांची
चणचण भासत होती. तंबाखूचा आलेला िचमूटभर पैसा पुरवून पुरवून खा याची गरज
होती. हणून ितनं हा िनणय घेतला. सुंदराला घरात उपाशीच ठे वलं. सुंदरा या नव याला
हे कळावं हा ितचा िहशेब.

जेवाय या व ाला रामा भटकू न हलत डु लत आला. घरात येऊन बघतोय तर

जेवणाला कु लूप. सुंदरानं याला सगळं सांिगतलं. रामानं भडाभडा आईला िश ा द या.
शेजारपाजार या घरातनं यां या कु लपां या क या मागून आण या िन आप या
कु लपाला चालतात का बिघत या. या चालत नाहीत असं दस यावर सरळ यानं ध डा
घालून कु लूप मोडलं िन दार उघडलं. घरात दोन भाकरी िन आमटी िशलक ला हो या. या
थम दोघांनी िमळू न खा या. रामाचं पोट भरलं नाही; हणून यानं आणखी दोन-तीन
भाकरी, भात कर यास सांिगतलं. घरात होतं तेवढं पीठ संपवून सुंदरानं तीन भाकरी,
भात के ला िन दोघांनी िमळू न खा ला.

दुपारची तासा दीडतासाची झोप घेऊन रामा तासभर दसाला बाहेर पडला.

सुंदराची सासू दीस बुडताना परत आली. ितनं सगळा इ कोट झालेला बिघतला.
सुंदरा सो यातच बसली होती. ितला ितनं हशी राखाय या काठीनं धमाधमा बडवून
काढली.

“रांड,ं घरात आयतं बसून खातीस. तुला कु ठलं घालू? तूच या वा ाला बरोबर घेऊन
संगनमतानं माझं कु लूप तोडलंस. माझं घर फ त क न खा लंस.”

ितला ित या लेकावर राग काढता येत न हता; हणून ितनं लेकाला अ ल

घडाव यासाठी सुनेवर राग काढला. सुंदरा वभावानं अबोल. एक-दोन वा यं मु ाची
बोलली क पुढं ितला बोलायला जमत नसे.

सासूनं ितला घरा या बाहेर काढलं. सुंदरा वळचणीलाच रडत बसली. सासू घरातनं
हशीची धार काढत बडबडत होती.

“चालती हो वा ा या मागनं. या सुड याला कामं जमत नसतील तर भीक मागून

झोळी भ न आण; मगच खा’ हणावं.”

ती सुंदराला घरात यायला तयार न हती. शेजारण नी ितला घरात घे यािवषयी

िवनव या के या. ितचा काही अपराध नाही, हणून सांिगतलं; तरी ती आत घेईना.

“ही घुमी रांड हाय. गोगलगाय िन पोटात पाय अशी िहची करणी हाय. भसाऽसा
मणमणभर दोघां ी लागतंय. ा नोडीला हव याला िमळवून आण हणून सांगायला
येत हाई काय? मी मे यामागं संसार कसा करायची ही?” सासूनं शहाणपण सुनवलं.

रामा रा ी आ यावर आईची िन लेकाची खूप भांडणं झाली.

रामानं भाकरीचं पीठ संपलेलं बघून सुंदराला भरपूर भात िशजवायला सांिगतलं.
सासू ते सुंदराला क देईना हणून रामानं आई या थोबाडीत मारली िन ितला
वयंपाकघरातनं बाहेर ढकलली. आरडाओरडा क न आईनं आ ोश मांडला. लेकाला िन
सुनेला िश ा देऊ लागली.

रा ी सासू जेवलीच नाही. मारामारीत चुलीशेजारचं दूध सांडलं होतं. रामा पोटभर
भात खाऊन उठला. सुंदरा उपाशीच झोपली.

सकाळी उठू न पु हा भांडणं सु झाली हणून एका हाता या शेजा यानं रामाला
समजून सांिगतलं. “बायकू ला एक आठ दीस हायारला घालीव. मग सगळं थंड ईल. ते
झा यावर ितला परत आण हणं.”

सुंदरालाही हा िवचार पटला.

रामानं सुंदराला कागलला आणून सोडली.

मिहना होऊन गेला तरी सुंदराला यायला कु णी आलं नाही. सुंदरा िनवांतपणे
आम या म यात राबून खात होती. पण आईला चंता वाटू लागली. िहरा नांदणं हरवून
घरात बसली होती. ध डू बाई या गावाकडंनही आरं भी आरं भी अशाच त ारी येत हो या.
एकदा-दोनदा ती िस नेल सनं िनघूनही आली होती. पण ितला एक मुलगी झा यावर ती
िस नेल त आिण नव या या संसारात अडकली. आईनं सुटके चा ास सोडला होता.

सुंदराची सासू वांड होती. यामुळं आईला जा त काळजी वाटू लागली. तशात सुंदरा
अबोल अस यामुळं ितला भांडायला, मारामारी करायला जमत न हतं. मुसकं बांधले या
गाईसारखी ती मुकाट मार खाई िन रडत बसे. हणून आई या पोटात भीतीचा गोळा
उठलेला. सुंदरा नांदणं गमावून घरात बसली तर घर बदनाम होईल; “ही तारा आप या
लगन झाले या पोर ी घरातच घेऊन बसती, पोरी लाडात वाढले या दस यात, हणून
सार या हायाराला पळू न ये यात, यां ी कामाचं वळाण नसावं, झो यांची कामं िनभत
नसावीत; अस या घरची पोरगी नको गं बाई आप या लेकाला बायकू .” असं लोकं
हणतील अशी आईला काळजी वाटू लागली.

या काळजीपोटी ितनं मिह यानंतर दादाला बरोबर घेऊन सुंदराला ित या सासरला

पोचवलं. दोघांनी िमळू न सासूला जरब दली. रामालाही कामं क न, राबून घरात
पैसापाणी आण यास सांिगतलं. सुंदरालाही “िहतंच राबायचं; िन िहतंच खायाचं.” हणून
ताक द दली. पण आठच दवसांत सुंदरा परत आली. यावेळी ती एकटीच आली. सासूनं
ितला काळी होईपयत मारली होती. मा या काय काय चहा ा, ख याचं खोटं, खो ाचं
खरं क न सांिगत या, गं रांड?ं .. तुझं आईबा मला बोलणारं कोण? अजून मी कवा
शेजा यांचा, भाऊबंदांचा दखील शबूद लावून घेटला हाई िन तु या ना यापायी मला
तुझं आईबा बोलून गेल.ं का गं नोडे, माझी बेअ ू के लीस?” असं बोलून ितला बदडू न
काढली. “जा तु या आईबाऽ याच घरला; या भा ाला घेऊन” हणून ितला घरातनं
हकलून दली.

...रामा भटकायला गेला असतानाची ही गो .

पु हा आठ दवसां या आत सुंदरा दारात बघून आईचं टाळकं सरकलं िन ितनं ितला

दारातच धमाधम बडवून काढली. “माझं घर बुडवायला बसलीस, हैमाले! का आलीस
पळू न? तुला ितथं ड बी देऊन हायाला सांिगतलं तं का हाई? काय?” असं हणून ितनं
हातातली लोखंडी फुं कणी चारपाच वेळा ित या पाठीत घातली.

माचचे शेवट या आठव ात दुसरी टम संपवून मी कागलला आलो. सुंदरा नुकतीच

आलेली. ितनं मला अंगावरचं, पाठीवरचं काळं िनळं वळ दाखवलं.

“मला हो दा ला नको, मला ते घर नको. मला दुसरीकडं कु ठं बी वा ंल ितथं लगीन

क न ा... मी ितकडं जातो; खरं आता मी स दल याला जाणार हाई.” असं हणून
मा यासमोर रडू लागली.

चार दवसांनी ितची सगळी हक गत पु हा एकदा नीट ऐकू न घेतली.

आई या पोटातलं भय जा त जा तच वाढत होतं. आईलाच मी उलटे टाकले तर

आई मला हणाली, “आ दा, सासुरवास हो असाच असतोय. मी कती सोसलं? जीव
जाऊ तर मला माझा हवरा िन नणंद मारत ती. मी मनाचा दगूड के ला हणून हे दीस
मला बघायला िमळालं. तसा िहनं ितथंच मेटा ायचा बघ. सतरांदा िहकडं पळू न यायचं
हाई. ही रांड मेलमुशी हाय. नुसती अंगानं वाढलीया, िह या मनात आलं, जरा िजवावर
उदार झाली तर सासूला एका घटकं त खोप ात घालंल. अशी असूनबी नुसती रडत येती.
िहचं ताँड सदाकदा िशवलेल.ं ..रांड,ं जरा उलट बोलायला शीक. सासू या हातातलं ठगं
िहसकावून यायला शीक. थोबाडात मारली तर ित या झं या ध न चार िहसाडं
मारायला जरा शीक. बघू ती सासू खाती का िगळती! यो तुझा हवरा हणणारा वा ा
धड असता, तर तुला सवतं हायाला आलं असतं. पर ते फु टकं गाडगं तु या निशबावर
पडलं... मा या दा या या या मावशी हणणा या रांडन ं ं फसवून ग यात बांधलं गं. मी
तरी काय क ? तू ितथं एखादं पॉर ई तवर ड बी दे बघ, मग फु डचं फु डं मी बघतो.”

आई मला िन सुंदराला एकदम सांगत होती. ितची भीती मलाही खरी वाटत होती. मी
सुंदराला आईचं हणणं कसं बरोबर आहे, हे समजून दलं. सासूसंगं चातुयानं, गोडी-
गुलाबीनं, जरा पडती बाजू घेऊन वागायला सांिगतलं. घडाबडा बोलत जा, जरा बोलून
ितला खूश करत जा; हणून समजावलं.

“चार दवसांनी स दल याला जाऊ या. मी तु या सासूला सगळं समजून सांगतो. जरा
गोडीगुलाबीत घेऊ या. रामालाबी कामाला जायला सांगतो. बघू काय तंय ते. त ड
दलंच पािहजे. तुला पळू न येऊन भागणार हाई.” असं बोललो.

चार दवसांनी ितला स दल याला घेऊन गेलो. सासूनं थम बराच काळ तुंबले या
पा याचा तुंब काढावा तसं सैरावैरा त ड सोडलं... आपण एकदम थंड राहायचं. ितचं
बोलून झा यावर हासत खेळत, ित या ग यात पडतच ितला सगळं समजून ायचं; असं
मी ठरवलं होतं.

ा माणं मी थंडपणानं सगळं ऐकू न घेतलं. ितचं सगळं हणणं, सग या अंगांनी

समजून घेतलं. “सुंदरासाठी कु ठं तरी तु हीच कामं काढा. ती कामाला जाईल.”

रामालाही कामाला जा याची िवनंती के ली. तसा तो गेला नाही, तर संसार होणार
नाही, बायको जवळ राहणार नाही, आई जेवायला कती दीस घालणार? ती आता
हातारी होऊ लागलीय, नंतर तुला कोण बघणार हाई. हणून िनदान बायको जवळ
असावी हणून तरी कामाला जा, पु षासारखा पु ष हाईस; घर चालवायला शीक, असं
िव ासात घेऊन बोललो.

यानं मुकाट मान हलवली.

सुंदराला पु ही धीर देऊन मी कागलला परतलो. ित या डो याचं पाणी खळत

न हतं.

मे मिह यात मा या ल ाची गडबड सु झाली. ल पुढं आठ दवस आहे हणताना

सुंदराला दादा घेऊन आला. या िनिम ानं आप या मावशीला भेटून ल ाला ये याची
िवनंती क नही आला.
 सुंदरा जवळ जवळ दीड एक मिह यांनी भेटत होती. एरवी दणकट आिण कांितमान
वाटणारी सुंदरा थकू न पांजार झाली होती. ित या गालावर खबदाडं पडली होती.
भाजले या कणसागत करप यासारखी वाटत होती. ित या त डावर, दंडावर काळसर
करपटपणा आला होता.

मनात आलं वैशाखा या उ हामुळं अशी झाली असेल. तरीही कधी न हे तो सुकले या
खारके सारखा ितचा देह बघून अितशय वाईट वाटलं, पण काहीच बोललो नाही. बोललो
तर ती ग यात पडू न रडायला लागेल, ज माचा खेळखंडोबा कसा झाला हणून शोक क
लागेल; अशी भीती मला वाटू लागली, हणून ितला खुशीत ठे व याचा य के ला.
बिहण ना ल ासाठी कपडे घेताना ितला यात या यात ब यापैक लुगडं-चोळी घेतलं.
ित या आवडीची पुणेरी िहर ा घडीची िन गुलाबी रं गाची चोळी घेतली. ल ात ितनं ती
सुखानं िमरवली.

ल ानंतर ती चारपाच दवस रािह यावर ितची पाठवणी के ली. ितला यायला
कु णीच येत न हतं. सगळी काळजी आ हांलाच. जाय या व ाला सवडीनं ित याशी
बोललो.

स दल यात रोजगाराचं काहीच काम न हतं. उ हा यामुळं हसरं ही कु ठं चारायाला

नेता येत न हती. अधनंमधनं रामा कु णातरी दो ता या संगतीनं िनपाणीला कामाला जात
होता; पण याला मुळातच कामाचं वळण नस यामुळं याला धसाकसाची कामं करता येत
न हती. तो सरावले या माणसा या तुलनेत कमी पडत होता. मधूनच अंग दुखतंय,
छातीत दुखतंय, बकु टं दुख यात, कनकन आली; अशी काही तरी कारणे काढू न घरात राहत
होता. यामुळं कामाला जा यात िनयिमतपणा न हता. वीस-पंचवीस दवसांतच याचं
मागचं तसं पुढं सु झालं. तो गावात चका ा िपटत हंडू लागला. आलेला पैसा नीटपणे
आई या हातात न देता दा त िन जुगारात घालत होता. यामुळंही कामाला जाऊन न
गे यातच जमा होत होती.

कसंबसं एक वष रखडत गेल.ं स दल यापासनं चारपाच मैलांवर सासूचा भाऊ हणजे

रामाचा मामा राहत होता. याची आठदहा एकर बागाईत शेती होती. िविहरीवर चार-
पाच एकर रान िभजत होतं. ते सगळं रान तो आलटू न-पालटू न वापरत होता. बिहणीला
भेटायला हणून तो आला असताना घरातली सगळी प रि थती बिहणीनं भावाला
सांिगतली. ‘रामाला िनपाणीत कामं िमळत हाईत’ असं भासवलं. मामानं मदत
कर याची तयारी दाखवली. ती अशी क रामानं मामा या म यात टाक नं कामाला
जायचं. ग ाबरोबर सकाळी उठ यापा ं दीस बुडू तवर काय असेल ते काम करायचं.
ितथंच जेवायचं-खायचं िन म यातच व तीला पडायचं. आठ दवसांतनं एकदा
बाजार या दवशी तेवढं स दल याला जाऊन आईला, बायकू ला भेटूनसव न यायचं.
रामानं ते मा य के लं.
 ही घटना स दल यात घडत असतानाच दादाला मी स दल याला जाऊन सुंदराला
आठ दवस माहेरला घेऊन यायला सांिगतलं. मनात असं होतं क मे म ये सुटीवर
आले या मला भेटाय या िनिम ानं ितला आठ दवस माहेरात राहायला िमळे ल.
दादालाही या िनिम ानं स दल यात या वृ मावशीला जाऊन भेट यागत होणार होतं.

दादा स दल याला गेला; या या अध याच दवशी रामाचा मामा घरी येऊन

रामा या कामािवषयी बोलणी क न गेला होता. दुसरे दवशी बाजार होता. बाजारहाट
िन सगळी तयारी क न रामा ितसरे दवशी मामा या गावाला जाणार होता. हणजे
सुंदरा कागलला आली या या दुस याच दवशी तो जाणार होता... ‘आपूण तर मामा या
गावाला जाणार. पु ा आठ दवसांनी परत येणार. तवर बायकू हायाराला जाती तर
जाऊ ा.’ असा यानं िवचार के लेला.

सुंदरा माहेराला आली.

सुकून अगदीच लाकडागत झाली होती. हाल चाललेच होते.

आठ-दहा दवस रािहली िन दादा ितला पु हा सासरला घालवून आला.

जून या दुस या आठव ात मी पु याला आलो. पंधरा जूनला मला कॉलेजला जॉईन
हायचं होतं. नवी नेमणूक, नवी जागा; यामुळं मी दोन दवस अगोदर पु याला आलेलो.
आलो िन कामां या धबड यात गुंतून गेलो. ि मताला कॉलेजम ये घालायचं होतं. धडपड
क न ितला वसितगृहात परवानगी िमळवायची होती. तशी ती िमळव यावर ितला
‘कोयने’ न पु याला आणायची होती. नवं कॉलेज, नवा अ यास म सु करायचा होता.
न ा लोकांशी जुळवून यायचं होतं. िमळे ल तो वेळ घालून घराची शोधाशोध करायची
होती.

हे सगळं मी करत असतानाच सहा मिह यांपूव पासून घरादारावर एक भीषण संकट
हळू हळू पसरत होतं, याचा मा यासह कु णालाच प ा न हता. म याचा िनकाल िडसबर
१९६२ या अगदी शेवट या दवशी आम या िवरोधात लागला होता. याचा प ा दादाला
जूनम ये मी पु याला गे यावर लागला.

पु याला आ या आ या मला गावाकडनं ताबडतोब परत ये यािवषयी व कोटातली

कामं िनभावून ने यािवषयी प येऊ लागली.

मला लगेच परतणं श य न हतं. न ानंच जू झा यामुळं िनदान पंधरा दवस तरी
सलग राहणं आव यक होतं. हणून जून मिहना संप यावर जुलै या पिह या तारखेला
ितकडं गेलो.
 मळा आम या ता यातून कायमचा जाणार हणून घरात सग यांचे जीव घाबरे घुबरे
झालेले. दादाचं धाबं दणाणून गेलेलं.

अशा प रि थतीत सुंदरा थो ाच दवसांत कु णालाही न सांगता पु हा कागलला

िनघून आलेली.

जून मिह यात ित या बाबतीत ितकडं बरं च रामायण घडलं होतं. मे मिह यात जे हा
ती परत गेली होती ते हा रामा मामा या गावासनं एक आठव ानं जे परत आला होता
ते तो गेलाच नाही. मामानं याला ‘येऊ नको’ हणून सांिगतलं होतं. पिह या चार-पाच
दवसांतच या या अंग या नाना कळा याला दस या हो या. एकतर तो जड हाताचा
होता. या या हातून कामं अितशय संथ गतीनं होत होती. अंगात हलिपलीपणा न हता,
अजगरासारखी कामाची चाल होती. तशात ग ाबरोबर कामं करताना तो घटके घटके ला
मटाक क न बसत असे. यामुळं कामाला ं दावा पडत असे, तासा या कामाला दोन तास
लागत. सतत बडबड, यामुळं वत:चंही कामाकडं यान नाही िन बरोबरी या ग ालाही
ऐक याची जबरी झा यामुळं याचंही काम हातात या हातात राही. खायला मा भरपूर
लागे. िबडीचं सन दांडगं. यामुळं म यात याचा कामाम ये अडथळाच जा त होऊ
लागला. हणून मामानं रामाला ‘आता परत येऊ नगं’ हणून सांिगतलं. आठव ाचं जे
काय खाऊनिपऊन ठरलं होतं ते या या हातावर बाजारासाठी हणून टकवलं िन मामा
या या लोड यातनं मोकळा झाला.

उलट रामाचं हणणं असं क “ यो सुकाळीचा मावळा असला तरी लई काडीव हाय.
लंबर एकचा खडू स. ढोरागत राबवून घेतोय. कामाला घटकं चाबी सांदा खाऊ देत हाई.
पाक िपळू न िपळू न घेतोय िन ग ाचं अ मला खायला घालतोय. नुस या ताकक या िन
कोर ास-भाकरी. तेबी पोटभर हाई. मागायला गेलं तर मामी एक-एक डोळा
बचकं एवढा क न अ या या ठकाणी चतकू र भाकरी टाकायची... मनाला हटलं मा या
त डाकडनं काय काळं पाणी चाललं हाई. कसंबी असलं तरी आपलं घर, आपलं गाव िन
आपलं वडला जत रानच बरं हणून आलो झालं.”

याचं असं कायमचं परत येणं बघून रामा या आईचं डोसकं भडकलं. दोघां या
भांडणाचा तमाशा ग लीला बघायला िमळाला.

सुंदरा परत गे यावर सासूनं ित यासमोर जालीम उपाय मांडला. सुंदरानं सासू या
भावा या म यात नोकरी करायची; नाहीतर रामानं रोज या रोज िनपाणीस कामाला
जाऊन सगळे या सगळे पैसे आई या हातात ायचे. या दवशी सुंदराचा कं वा रामाचा
रोजगार नसंल या दवशी सुंदराचं जेवण बंद.

सुंदरा या काळजाचं पाणी झालं; तरी ती हणाली; “मी रोज या रोज चार-पाच मैल
जातो िन भावा या म यात राबतो; पर सांज याला परत येतो.”
 “चालंल. तसं कर.”

सुंदरा मामा या गावाला कामाला जाऊ लागली. रोज या रोज चार-पाच मैल जायचं
िन दसभर राबराब राबून दीस बुडताना चार-पाच मैल परत यायचं.

तीन-चार दसांतच ित या पाया या खुं ा मोडू न गे या. ती अंगात कनकन घेऊन

कामाला जाऊ लागली. मामा या बायकोला सुंदराचे हे हाल बघवले नाहीत.

ितनं ितची समजूत काढली िन ितला सांिगतलं, “पोरी, अशा ढोरक ानं हैनाभरात
म न जाशील. कशाला उगाच िजवाचं चंदन क लागलीयास. हे घर तसं तु या
आईबाऽचं अस यागतच हाय. दीसभर कामं करत जा िन िहतंच हात जा. आठ दसांनी
बाजार या दशी जात जा हणं स दल याला. काय हाय ा स दल यात तुझं? यो हवरा
हणणारा असा ऐतखाऊ हाय; हे तुला आगुदर ठावं हवतं? िनदान तु या आईऽबांनी तरी
चौकशी करायची न हती काय? काय हे तु या ज माचं पोितरं के लंय सग यांनी िमळू न.”

सुंदराला मामीचा िवचार पटला. सासूचीही मुळात तीच इ छा होती. ितनं मग

सासूला सांिगतलं िन ती आठ-आठ दवस मामाकडंच रा लागली. आठ दवसांनी
बाजार या दवशी परत येऊ लागली.

सुंदरा या ा करणीनं रामाला बायको असून नस यासारखी झाली. थोडे दवस वाट
बघून यानं आईजवळ आकाशपाताळ एक के लं. ितची िन याची पु हा मारामारी झाली.
तो ितला काय वा ेल ते बोलू लागला. “मा या बायकू ला तु या भावाची रांड के लीस.
हैमाले, तुला लाज कशी वाटली हाई? तुझा भाऊ कारटखाऊ हाय. येची नजर
बोकडाची हाय. मा या बायकू ला ितकडं लावून ायचं हाई.” असा याचा हेका सु
झाला.

पण आई काहीच ऐकायला तयार न हती. हणून तो वत: उठू न मामा या गावाला

गेला िन यानं ितथं या याशी भांडण काढलं.

सुंदराला हणाला, “मला भाड खायाला घालतीस काय रांड?ं ा कडू या म यात
कशाला हायलीयास िहतं? चल घराकडं आधी.” असं हणून यानं सुंदरा या दोन
थोबाडीत द या. ितला पुढं घालून स दल याला घेऊन आला.

स दल यात आईनं दाराला कु लूप घातलं िन ती दारात बसली. “तु ही दोघंबी हा

घरातनं चालतं हा.” हणू लागली. ितथं पु हा रामाची आिण या या आईची जुंपली.

रा ी सगळं गाव झोपलं तरी हांची भांडणं सु च होती. आई हणत होती, “मा या
मुड ावरनंच तुला हा घरात जावं लागंल.”
 शेवटी सुंदराला दादा या मावशी या सुनेनं आप या घरी झोपायला नेलं. ितथं सुंदरा
रातभर झोपली िन सकाळी उठू न कागलला िनघून आली.

नेमका या या दुस या दवशी मी पु या न कागलला कोटा या कामासाठी आलो

होतो. मा या मनात म याचे िवचार घ गावत होते. या गडबडीत दोन दवस गेल.े

ितस या दवशी परत पु याला यायला िनघालो तर आईनं मला कोलदांडा घातला.

“आ दा, ही रांड सारखी हव या या घरातनं पळू न येती. मा या ग याला फास

लावायलाच ही टपलीया. िहचं एवढं ना णं सुरळीला लाव िन मगच या पु याला जा. या
सासूला िन हवरा हणणा याला चांगला दम देऊन ये.”

माझं डोकं म या या काळजीनं कड यागत झालं होतं. सुंदरा या जाचाची

आतापयत या तपिशलातनं मला क पना आली होती. वाटलं होतं. स दल या या
वासातच ित याशी सिव तर बोलावं, ित यामुळं माझी एक दवसाची रजा वाढणार
होती. मी काहीसा वैतागून गेलो होतो.

सुंदराला मी हणालो, “चल गं, सुंदरे , आटीप; सगळी तयारी कर. ती रांड सासू िन
यो सु ाळीचा काय हणतोय बघू या.”

“मी ितकडं आता नांदायला जाणार हाई बघा.”

“का?”

सुंदरा ग पच बसली.

“का गं? का जाणार हाईस?”

“मला ितथं जाच लई तोय, सासू मारती, उपाशी ठे वती. कामाला जा हणती,
कामाला गेलो तर हवरा नको हणतोय. मला एवढं मरमर म नबी दोन दोन दीस अ
िमळत हाई...मला िहकडं कु ठं बी िहरीत ढकलून ा. मी जीव देतो. पर मी ितकडं जाणार
हाई.”

“तुला ितकडंच गेलं पािहजे. तू िहकडं आ हाला असं या घालू नकोस. तू हा घराला
ितकडं दली तवाच मुकलीस. जीव ायचा असंल तर या सासू या िन हव या या
फु ात दे. चल आधी, ऊठ.” मी िन ून सांगत होतो.

“मी जाणार हाई बघा.” ती बस या जा यासनं उठलीच नाही.

 आई ितला कडाकडा बोलली. तरीही उठली नाही.

माझं डोसकं भडकलं िन मी ितला ख चून एक थोबाडात दली. “उठतीस का आणखी

एक देऊ?”

तरीही ती उठली नाही; हणून ितला दुसरी थोबाडात देताना ितची मान थोडी
कलली िन मा या हाताचा दणका कं िचत खाली बसला. ित या मानेतनं अनपेि तपणे
र ाची िचळकांडी उडाली.

ती एकदम कं चाळली. ितची मानेखालची चोळी आिण लुगडं लालेलाल र ानं िभजू
लागलं. काय झालं मलाच कळे ना. थ पड मार यानं र कसं आलं हे मला कळे ना. मी
एकदम गडबडू न गेलो. काहीसा घाबरलो िन ित याजवळ गेलो, तर ित या मानेत ित या
कानातला बाभळीचा काटा घुसला होता. ित या कानांत आ ही ल ात घातलेली फु लं
ित या सासूनं काढू न आप या ता यात ठे वली होती. फु लं नस यावर कानांची भोकं बुजून
जाऊ नयेत हणून ितनं दो ही कानां या या भोकांत बाभळीचं काटं थोडी थोडी टोकं
मोडू न घातलं होतं.

डा ा गालावर थ पड बसताना ती काना या पाळीवर लागली होती िन काटा

बरोबर मानेत खसकन घुसला होता. मानेत घुस यावर कानातनं उलटा िनघाला होता. मी
तो िचमटीत ग ध न मानेतनं बाहेर काढला िन ित या जखमेवर अंगठा ठे वला.

मा या हातून हे काहीतरीच होऊन बसलं; हणून माझं मन गलबलून गेल.ं आतून

भडभडू न आ यासारखं झालं. पण व न मला ते दाखवता येईना.

मी ित या जखमेवर थोडावेळ दातवण घालून ग प बसलो. ेमा या सुरात ितला

समजून सांिगतलं. “एव ा डाव चल. या दोघां ीबी मी ितथं सरळ करतो का हाई बघ.
पर तुला ितथंच नांदणं के लं पािहजे, हे यानात ठे व. तुझं नशीबच फु टकं हाय येला मी
तरी काय क ? सासू हाय तवर तुला जाच सोसावा लागणारच. ती एकदाची मेली क मग
तुझा हात कोण धरणार हाय ितथं?... आिण एवढं क नबी हा डाव हाईच जमलं; तर मग
तू ये कागलला. बघू हणं मग फु डं काय करायचं ते.”

मी ितची समजूत काढली.

तासभर सगळे च शांत बसलो. ितचा र ाव थांबला. ितनं चोळी आिण लुगडं
बदललं. अंगावरचं आईनं धुवून टाकलं. पर ात या उ हात फडफडतं ठे वून वाळवलं िन
थोडं थोडं खाऊन आ ही उठलो. बळं बळं च ितला स दल याला नेलं.

गावात आ यावर घराकडं जाताना पायात िशसं भर यागत ती चालत होती.

 दोघंही घरात जेवणं क न आडवे झाले होते. दोघांची चांगली खरडप ी काढली.
“अंगात धमक न हती तर लगीन क न पोरीचं वाटु ळं का के लंस?” हणून िवचारलं. “जर
का आता पोरीला उपाशी मारलं िन उपाशी ठे वलीसा तर हाई तु हा ी पोिलसां या
ता यात देऊन तु ं गात टाकलं तर कु ळाचं नाव सांगणार हाई.” हणून दम दला.

उ या उ या िनघून आलो. मी िशकू न साहेब झालो होतो, पु या या हािपसात मो ा

नोकरीवरचा अिधकारी होतो, मा या हातात अिधकार होते; अशी यांची समजूत होती;
ितचा मी दम दे यासाठी उपयोग क न घेतला.

मी पु याला आलो. पु याला घर शोध या या उ ोगाला लागलो. घर िमळालं. ते

िमळालं हणून ऑग ट या पिह या आठव ात भरपावसा यात पु हा कागलला आलो.
आमचा तीन एक पोती भ न कागलात टाकलेला पंढरपूरचा संसार पु याला याय या
इरा ानं तयारी के ली.

सुंदराची चौकशी के ली. आता ितला शेतावरच पावसात िचखल तुडवत, उभं िभजत
कामं करावी लागत होती. वादावादी, भांडाभांडी सु च होती. सुंदरा िश ा खात, मार
खात, उपास काढत ड बी देत होती... वाटलं आता सगळं रांगेला लागेल.

संसार घेऊन पु याला आलो िन न ा घरात संसार थाटला.

गावाकडची प ं येत होती. पेर या जा तानाला लाग या हो या. पाऊसपाणी

मनासारखं झालं होतं. न ा-नाले पूर येऊन दुथडी भ न वाहात होते. अशा वेळी धाकटा
मामा घर डकत ऑग ट या शेवट या आठव ात आला िन यानं एक िच ी हातात
दली.

...सुंदराबाईनं जाचाला कं टाळू न वेदगंगा नदी या भर पुरात उडी टाकली होती िन

आ मह या के ली होती.

मी हबकू न गेलो. ित या ल ानंतर अडीच वषात सगळा कारभार आटोपला.

शारी रक िन मानिसक छळ अस झा यावर ितनं हा िनणय घेतला.

आ पा या ह ता रातली िच ी होती. आईनं आ पाकडनं ती िलहवून घेतली होती.

मामानं सिव तर हक गत सांिगतली. तो आिण दादा स दल याला जाऊन चौकशी क न
आले होते.

दोन दवस सुंदरा उपाशी होती. तशातही ती कामं करत होती. नव याची िन आईची
भांडणं सु च होती. शेतावर जायचं िनिम क न सुंदरा वेदगंगा नदीवर गेली. काठावर
पायांत या दो ही चपला, गवत आण यासाठी घेतलेलं िवळा-दोरी, मंगळसू आिण
बोटांतली जोडवी काढू न ितनं पावसात पांघराय या पो या या घडीवर ठे वली आिण
अंगावर या चोळी-लुग ािनशी नदीत उडी टाकली.

वेदगंगे या पुराचं घ घावत जाणारं पाणी नजर पोचेल ितकडं पसरलेलं. पा यात
खळखळत भोवरे िनमाण होणारे , यात वेगानं पुढं सरकणारा सुंदराचा देह. मुकाटपणे
गटांग या खाणारा. हात वर करणारा; लांब लांब जाणारा...

ती मोकळी मोकळी गेली. सासूनं ित या कानातली फु लं अगोदरच काढू न घेतलेली.

पो या या घडीवर चप या. चेप यां या मधे पायांतली जोडवी आिण सो या या दोन
म यांचं मंगळसू . चेप यां या टाचापाशी डोईवरची चुंबळ. हे सगळं ितनं सासूला,
नव याला, स दलगे गाव या दा र ाला दान के लं होतं... आ मिवसजनापूव
वेदगंगामाई या काठावर जाऊन आपली दु:खपूजा उरकू न यावी, अशा या व तू
पो या या घडीवर मांडले या.

सगळं संपवून वया या एकोिणसा ा वष च मोकळी झाली.

सात

म या या मालकानं आम यािव कोटात िनरिनरा या कलमांखाली अनेक दावे

लावले होते. सरकारनं शेतीसंबंधी, शेतक यासाठी, कु ळासाठी जे नवे कायदे आणले होते,
यांचा हा प रणाम होता. आ ही मालकाला खंड कती ायचा, हे काय ानं ठरवून दलं
होतं. या के स या िनकालानुसार दादा वेळ या वेळी फाळा हणजे खंडाची र म
मालकाला देत होता. मालक ती घेऊन पावती देत होता; पण सरकारनं ठरवून दलेला हा
फाळा मूळ कबुलायतीत ठरले या फा यापे ा कतीतरी कमी हणजे चारशे स वीस
पये होता. कबुलायतीत ठरलेला फाळा एक हजार साठ पये होता. िशवाय गुळाची ढेप,
रसाची घागर, उसाची मोळी, गाडी या दोन वेठी, म यात िपके ल तो थोडे थोडे
नमु यासाठी देणं, झाडाचे आंबे देणं असं बरं च काहीबाही होतं.

पण या मोबद यात मालकानं आ हाला िवहीर फोडू न दे याची कबुलायतीत अट

होती. िविहरीला पाणी खूपच कमी होतं. ती आणखी सात-आठ हात खोल के ली तर ितचे
झरे मोठे होतील, पा याचा साठा पण मोठा होईल, असा दादाचा अंदाज होता. एका
वषात िवहीर फोडू न लगेच देतो. या मालका या िव ासावर दादानं एवढा मोठा फाळा
कबूल के ला होता. पण मालकानं िवहीर कधीच फोडू न दली नाही. यामुळं आमचं
अतोनात नुकसान झालं. आ ही जवळ जवळ िभके ला लागलो. कारण म यात िपके ल ते
सव िवकू नही मालका या फा याची बेजमी होईना. जनावरं िवकावी लागली. रा ं- दवस
राबूनही पोरं उपाशी रा लागली. अंगावर कपडा िमळे ना क कु णाला घामाची पाठ
खाजवायलाही फु रसद िमळे ना.

यामुळं गोपाता या या सांग याव नं दादानं कोटात दावा गुदरला. दर यान

कु ळकायदा आला होता. या याआधारे सुरि त कू ळ हणून मा यता िमळावी, हणूनही
आ ही दुसरा दावा गुदरला. आम या उलट मालकानंही एका मागोमाग एक असे चार-
पाच वषात दोनतीन दावे गुदरले.

सरकारी काय ानुसार िन यापे ाही कमी फाळा ठरवून िमळाला. वेठिबगारीसह
बाक या सग या अटी काढू न टाक यात आ या. यामुळं मालक चरफडला. याचं खूप
नुकसान झालं. याला तो फाळा नग य वाटला. तो वर या कोटात जात रािहला. दादा
या या मागोमाग फरफटत रािहला. तरीही फा यात बदल झाला नाही. मालकाला
चंड अपमान वाटू लागला. तो मुकाट रा न मग नाइलाजनं ठरवून दलेला फाळा
वीका लागला.

वेठिबगारी या अटी काढू न टाक या तरी दादा मालका या घरी म यात िपके ल तो
भाजीपाला; ऊस-गूळ थोडा थोडा नेऊन देत होता. ‘ यां या रानात िपकतंय ते या ी
थोडं थोडं खावंसं वाटणारच. ते दलं पािहजे. सगळं च सरकारचं ऐकलं तर माणुसक
हाईल का मग?’ असा दादाचा िहशेब असे.

तरीही अधनंमधनं म याची मालक णबाई हणजे म या या मालकाची आई

दादाला बोलता बोलता मनाची तडफड सांग.े .. ‘ ा णा या ताटातलं ओरबाडू न खातो
आहेस. तु या मुलाबाळां या ते अंगी लागणार नाही. माझा िवधवेचा तुला शाप आहे.’ असं
हणाली. दादानं ितला गुळाची मोठी ढेप ाय या ऐवजी एक पाचसहा शेराची शेरणी
दली होती, याचा ितला राग आला... या घरात आम यािवषयी काय िशजत होतं; याची
याव न थोडी क पना येत होती.

मालक णबाई िवधवा होती. ितला मुलगे तीन. मो ा मुल याचा को हापूरला कसला
तरी वतं उ ोग. तो अिववािहत होता. तरी याचा संसार मा सु होता. धाकटे दो ही
भाऊ नोक या करत होते. ितघांपैक कागलात फ मोठा भाऊ येऊन जाऊन होता.
मालक णबाई कागलातच होती. मोठा भाऊ सग या इ टेटीचा मुख यार होता.

तो दादाला हणे, “र ा पा, आता आपलं भांडण कोटात गेलंय, ते हा सरकार काय
ठरवील ते आपणाला मा यच करावं लागणार आहे. तूही आिण मीही आप याला याय
िमळे पयत कोटात जायला कधीही मोकळे आहोत. ते हा कोटाबाहेर तुझे-माझे वाद
हो याचं कारण नाही. माझी आई रागा या भरात काही बोलली तर ते मनावर घेऊ
नकोस. घरी येत जा... मीही काही मनात ठे वत नाही. शेतात िपकणारं तुला काही ावंसं
वाटेल ते देत जा. मी तु या घराकडं येत राहीन. मा मी कोटात तु याशी लढणार. कारण
तू थम कोटात गेला आहेस.”

दादा हसून बोले, “लढा क . सरकार काय ठरवील ते दोघा ीही कबूल करावं
लागणारच क हो. मी कु ठं हाई हणतोय.” असं हणून घराकडं आले या मालकांना दादा
दुधाचा पेला देई.

मालक अधनं-मधनं घराकडं येत. दादाला खूष ठे वत. ‘म यात काय के लं आहेस?’
हणून िवचारत. ‘िपकणा या भाजीपा यातलं थोडं थोडं आणून दे.’ हणून सांगत.

दादा ते आनंदानं मा य करी. याला माहीत होतं क आता आलेलं सरकारी नवं कायदं
कु ळा या बाजूंनी हाईत. मालकानं आप या िव कोटात कतीबी दावं लावलं तरी
शेवटाला आपला मळा काय जाणार हाई. आप याला दुसरा मळा हाई का वाळलं रान
हाई. सरकार मला दुसरीकडं कु ठं लावून देणार हाय? आपूण ‘सौरि त कू ळ हाय.’

मालकाची एकू ण तीन गावांवर रानं होती. यातलं आमचं रान तेवढं िविहरीचं
बाक ची रानं पावसावर िपकणारी.

मालक उ म इं जी बोलत असे. याचे अनेक व कलांशी मै ीचे संबंध होते. कागलात
 यां या ना यातले दोन वक ल होते. ते नामां कत होते. को हापूरचा ांतही यां या
ना यातला कं वा जवळ या ओळखीचा होता; असं बोललं जात होतं. अनेक सरकारी
अिधका यांशी यांचे उ ोग- वसायामुळं संबंध आले होते. यांची वाणी गोड होती. कधी
कधी ती मायावी वाटावी, इतक गोड होती. आप या शारीनं ते कोटात आम यािव
लढत होते.

कु ळािवषयी सरकारी कायदे आ यापासून ते शेती सोडवून घे या या उ ोगात लागले

होते. दोन गाव या कु ळांना गोड बोलून यांना काही नगद रकमा देऊन यांनी वखुशीनं
यां याकडू न ‘शेती नको’ हणून राजीनामे िल न घेतले होते. राजीनामे िल न
घेत यावरही एक-दोन वष यांना शेताव न हाकलून दलं न हतं. मा पीकपाणी
आप या नावावर लावून घेतलं होतं. तरी ते यांचं यांना परत दलं जात होतं. नंतर मा
यांनी दो ही गाव या जिमनी हळू च दुस यांना रोख रकमा घेऊन िवक या हो या. आता
फ कागलची जमीन रािहली होती. ित यासाठी यांची धडपड सु होती.

कोण या ना कोण या दा ा या तारखा कोटात अधूनमधून चालूच असत. दादा एरवी

िनधा त असला तरी आतून याला काळजी वाटत असे. तारखेसाठी कोटात गेला क तो
संशय त होई. म याचा मालक य के स सु हाय या अगोदर िनधा तपणे
कोटा या िनरिनरा या िवभागांतून हंडत असे. अनेक व कलांना, कारकु नांना,
नकलणीसांना, रिज ारना सहज भेटत असे. नकलणीस-कारकु नांसाठी चहा मागवीत
असे. दादा कु ठं तरी कोप यात जा याये या या वाटेवर खु यासारखा एकटाच बसलेला
असे. या या नजरे त ती गो येई िन तो काळजीनं त होऊन जाई. याला वाटे; ोचा
वळक सगळीकडं हाईत. सग यां या गाठी घेत, सग या ी या-पानी देत हंडतोय.
बायला! ही जात जातीला सामील असती... आप याला िहतं कु णी कु ांबी वळखत हाई.
योकबी आप या जातीचा कारकू न हाई का वक ल हाई... मा या म याचं काय तंय
कु णाला दखल?

असे िवचार या या मनात येत अस यामुळं दादानं कु णी वक लही दला नाही. सगळे
वक ल मालका या जातीचे िन मालका या ओळखीचेही. ते आप याकडनं वक ल फ बी
घेतील िन आपली सगळी अंडीिप ली मालकाला सांगतील. मालकाला हवं तसं आप याला
वागायला लावून माझं घरदार गो यात आणतील; असा याला संशय येई. मालक कोटात
व कलांशी हासत-खेळत बोलताना दादाचा हा संशय बळावत जाई.

गावात या अनेक शेतक यां या के सीस कोटात जालू हो या. यांनी को हापूरचे
मोठमोठे वक ल दलेले होते. यांत या ब याच शेतक यांकडं दादा ग पा मारायला जाई.
यां या के सेस कशा लढव या जातात, कसंकसं बोलायला वक ल सांगतात; हे समजून घेई.
या शेतक याची के स या या बाजूनं झाली आहे, अशा शेतक याला दादा थम गाठू न
सगळं समजून घेई िन या यावर रा ं दवस िवचार करी.
 याचा यास दादाला इतका लागलेला असे क एका तात मोट मारताना, िपकात
पाणी पाजताना, उसात पाला काढताना कं वा रा ी काळोखात अंथ णावर पड या
पड या बोलत राही. ितप ाचे वत:च वत:ला िवचारी आिण यांची उ रं ही
‘साहेब’ असं हणून वत:च देई.

रा ी याला व ं पडत. या व ांत िनरिनरा या पोशाखांतली, जाित-धमाची

माणसं येत. काही तरी बोलून याला धीर देत. या व ांना दादा दृ ांत हणे. व ांत
येणा या माणसांना तो िनरिनरा या वेशांत आलेले देव मानी. घ गडं घेतलेला एखादा
धनगर व ांत आला तर दादा याला ‘वीरदेवाचा दृ ांत’ झाला हणे. दाढीवाला कु णी
व ांत आला तर ‘गैबी िपराचा दृ ांत’ झाला असं मानी. असा देवावर भरवसा ठे वून
काटात या तारखांना एकटाच उभा राही. कोट िवचारील या ांची ामािणक उ रं
देई. आतून मा गांग न, घाब न गेलेला असे. उ रात थरथर असे.

मी को हापूरला असताना पु कळ वेळा याला धीर दे यासाठी, कोटात चाललेले

इं जी संवाद समजून दे यासाठी या याबरोबर जात असे.

दादाला कती जरी समजावून सांिगतलं तरी व कलांवर याचा िव ास न हता.

“कामात ं दावा पाड यात िन सारखी ‘फ ’ वसूल कर यात. पु ा पु ा वाढवत बस यात,
अपील करायला सांग यात. येची येगळी फ माग यात... आप या बापजा ालाबी ते
परवडायचं हाई.” असं याचं मत.

वक ल देणं आ हांला परवड यासारखं नसलं तरी कठीण संगी व कलािशवाय

िनभावणार नाही, याची मला जाणीव होती. पण दादा या पुढं माझं काही चालत न हतं.
मी पर पर वक ल दला तर “घात ईल. सग या के सचा इचका ईल िन घरदार
रसातळाला जाईल.” असं दादाला वाटत अस यानं मीही वतं पणे या उ ोगाला कधी
लागलो नाही.

या सग या कोटकचे या या उ ोगात दादाला काळजीनं अ सर झाला होता. पोटात

भयंकर कळा करत. खा लेलं अ न पचता उल ा होऊन पडे. दादा तसंच चालवत होता.
ऑपरे शन नको हणत होता. ‘मी म न जाईन या आि सनात’ असं हणत होता.

आतापयत या ब तेक के सीस आम यासार या होत आ या हो या. तरी मालक

वर या कोटात नेत होता. दादा या या मागोमाग ‘तारखांना’ जात होता.

१९५६ साली मालकानं एक के स कोटात लावली होती. वत:ला कस यासाठी यानं

आ हांला लावलेला मळा आप या ता यात मािगतला होता. दर यान या काळात यानं
उरले या दो ही गावची रानं युि यु नं आप या ता यात घेऊन िवकू न टाकली होती.
इतर के सीस बरोबर हीही के स अनेक वष चालली होती.
 सहा वषानी हणजे १९६२ या िडसबर या शेवट या दवशी ितचा िनकाल
आम या िव लागला होता. या िनकालाचा नीटसा प ा दादाला न हता.

िनकाला या दुस या-ितस या दवशी बाजार होता. या दवशी सकाळीच मालक

घराकडं आला होता.

आ या आ या दादाला हणाला, “र ा पा, आप या के सचा िनकाल लागला. आमची

िजरली. िनकाल लागला पण आम या डो यात पाचर मा न ठे वलंय. मी आता वर या
कोटात अपील करणार िन प पणे आदेश मागणार.

दादाला मग यानं िनकाल समजून सांिगतला. िनकाल प नाही. यात फारसा काही
दम नाही. ‘कु ळाने मालकाला जमीन परत ावी.’ अशी नुसती मोघम भाषा आहे. के वळ
िशफारस के ली आहे. ऑडर नाही... हणून मालक वर या कोटात जाणार होता.

दादा ते ऐकू न खूश झाला. याला वाटलं कोटाचा िनकाल आप यासारखाच आहे.
आपूण नुसतं मालका या मागोमाग तो हेईल ितकडं कोटात जात हायाचं.

जानेवारी मिह यात मी पंढरपूर कॉलेजात होतो. ितथं दादानं मला तसं कळवलं. मी
काहीसा िन ंत झालो... दादाला कळवलं; “िनकालाची न ल काढू न या. एि लम ये मी
आ यावर ती पाहीन.”

ि मताची पी. डी. ची परी ा झा यावर मी एि ल १९६३ म ये कागलला गेलो.

‘स यकथे’तून लेखन िस होऊ लागलं होतं. यामुळं लेखनाचे अनेक संक प मनात
िशजत होते. यात गुंग होतो. नंतर ‘मे’म ये ी. पु. भागवत येणार होते. को हापूर या
िम ांना ितथं जाऊन भेटून वाङ् मयािवषयी चचा करत होतो.

या सव गडबडीत िनकालाची न ल मी अितशय वरवर वाचली. ‘Land should be handed

over’ असं यात शेवटी िलिहलं होतं. अगोदरचा सगळा मजकू र काय ाची अवतरणे आिण
यांचा काढलेला क स, अशा कारचा होता. यातला काही भाग मला कळत होता िन
काही कळत न हता. मी काही काय ाचा त न हतो. मु य हणजे दादाच कोटाचं
सगळं पाहत होता.

आलेले सरकारी कायदे कु ळां या िहताचे आहेत, शेतक याचं रा य येऊ लागलं आहे;
अशी माझीही धारणा झाली होती. आजवरचे कोटाचे िनकाल या धारणेला अनुकूलच
होते; यामुळं मी िनकाल वाच याची दादासमोर ऐट िमरवली िन ‘तशी काय ऑडर हाई;
नुसती िशफारस हाय. यामुळं िनकालात काय तसा दम हाई’ असं दादाला खुशाल
सांिगतलं िन मोकळा झालो. माझा हा गाढवपणा झाला.
 मालक दादाकडं अधनंमधनं येत होता. ग पाट पा क न तासाभरानं िनघून जात
होता... “समजा पुढ या कोटात िनकाल मा यासारखा जरी झाला तरी र ा पा, मी तुला
म यातून जायला सांगणार नाही. फ नोकरनामा िल न दला तरी चालेल. नाहीतरी
आ ही शेती कधीच कसू शकणार नाही. भाऊ नोकरीत आहेत िन मी उ ोगात. कागलात
राहायला कु णाला वेळ आहे?” असं बोलून जात होता.

दादा यांचं बोलणं मला हासून सांगत होता. “म याचा मालक उ ाची सपनं
रं गवतोय. कोरट काय आप या ता यातला मळा ‘मालकाला ा!’ हणून ऑडर काढायला
खुळं हाय? सरकारनं आप याला ‘सौरि त कू ळ’ कशाला ठरवून दलंय मग?

“ हय क .” मी दादाचं हणणं बरोबर आहे, असं दाखव यासाठी मनापासून मान

हलवत असे... जून या बारा-तेरा तारखांपयत हे असंच चाललं होतं.

मी यानंतर पु याला गेलो. मागून चारपाच दवसांतच दादाचं एक प आलं. मी

गडबडू न गेलो. आठदहा दवसांत मी ितकडं येतोय; असं कळवलं.

जुलै या पिह या आठव ात मी कागलला गेलो.

दादा या त डू न सगळी व तुि थती ऐकू न घेतली. दादाला मालक हणाला; “र ा पा;
कोटात मी जाऊन िनकालासंबंधी सगळी मािहती िमळवली; तर कोटानं सांिगतलं आहे,
या िनकालावर मला जमीन ता यात घेता येत.े अपील कर याची गरज नाही. या
िनकालासंबंधी मी मा या दोघां भावांपाशी बोललो; तर धाकटा भाऊ हणाला; जमीन
ताबडतोब ता यात या; र ा पानं आपणास खूप ास दला आहे. या याकडं जमीन
नको.” मधला हणाला, “मी वत: जमीन कसणार आहे.” ते हा मी क जा िमळावा;
हणून कोटात अज के ला आहे. कारण मी वटमुख यार आहे. भावां या पुढं मला जाता
येणार नाही. यां या मता माणं मला वागलंच पािहजे. ते हा तू आता जमीन सोड याची
तयारी ठे व. कोटातून तुला तशी नोटीस येईल.”

दादा या िजवाचा ठाव सुटला. मालकानं एकदम िव ासघात के ला होता.

िनकालानंतरचे सहा-एक मिहने दादाचा भावरती वभाव ल ात घेऊन, दादाशी गोड
बोलून, यानं दादाला बेसावध ठे वलं होतं. िनकाल लाग यानंतर अिपलाची मुदत पुरेशी
टळ यावर यानं क जा घे यासाठी कायदेशीर उ ोग सु के ले होते. नातेसंबंध, ओळखी,
विशले, लाचलुचपती इ यादी खटपटी करत आपलं पाताळ-यं कायशील ठे वलं होतं.
‘अचानक आपला घात झाला. मालकानं दगा दला;’ असं दादाला वाटू नये हणून
क जािवषयी मािहतीही देऊन मोकळा झाला.

घरादारा या हातापायतलं बळ गेलं.

 ...मालकाचा पाठीमागून वार कर याचा कावा आम या ल ात आला ते हा वेळ
िनघून गेली होती.

दादानं हाय खा ली. या या पोटात साधारणपणे सं याकाळ या वेळेस कळा उठत

पण आता या अधूनमधून के हाही सु होऊ लाग या. उल ांचं माण वाढलं. हातपाय
आखडू न पोटाशी ध न तो सारखा झोपून रा लागला. मला नोकरी लाग यानंतर या
दो ही उ हा यांत म यात मी पैसा घालून भरपूर क -मशागत के ली होती. बांधबं द ती
सग या बाजूंनी क न रानात येणारं माळाचं पाणी बंद के लं होतं. यामुळं धूप थांबली
होती. देशी खतं भरपूर ओढली होती. उसाला स फे ट घालून ऊस काळा डोह आणलेला,
दु:खात सुख हणजे दो ही वष पाऊस-पाणी वेळेवर झा यानं िपकं ठे ल लागली होती..
दादा या मनासमोर मळा नाचू लागला.

पण मालका या ता यात तो ऑग टम ये दे यािवषयी पंचवीस जुलैला नोटीस लागू

झाली.

दादानं हाय खा लेली बघून मी धाक ा मामाला आधारासाठी घेतलं. मामा अितशय
धडप ा वभावाचा आिण वा तवाला धीटपणानं त ड देणारा. दादाला बरोबर घेऊन
याला मी एखा ा चांग या व कलाला गाठ यास सांिगतलं. वक ल जर टे आणून पुढं
के स चालवणार असेल तर तो हणेल ती फ आपण देऊ असं मी मामाला सांिगतलं.

पण व कलानं सांिगतलं क “काम कधीच मुदती या बाहेर गेलं आहे. आता टेही
आणता येणार नाही िन कामही चालवता येणार नाही. फार तर या वेळी क जा घेतील
िन मगदूर ठरवतील तो मगदूर आपणास मा य नाही, हणून टे आणता येईल. न ाने
मगदूर कर यास कं वा उभे पीक तेवढे आमचे आ हांस घे यासाठी एवढे वष मळा
आम याकडे ठे वावा; अशी िवनंती करता येईल.”

व कलाचं हणणं आ हांला पटलं. या माणं यो य ती कागदप ं आ ही तयार ठे वली.

तोल सुटले या आईची िन िशवाची समजूत मामानं काढली.

“घरात या कु णीबी आरडा-वरडा करायचा हाई. आ ा, तू आले या माणसापुढं

पोरं बाळं घेऊन डोसकं फोडू न यायचं कारण हाई. अस या रानटी उपायांनी काय
साधणार हाई. काय ापमाणं गेलं तरच कायतरी फु ल हाई फु लाची पाकळी आप या
हातात पडंल. िशवा, तूबी कु हाडीला दांडा घाल याचं कारण हाई. ती सरकारी माणसं
कमाची ताबेदार अस यात. जसा कू म असंल, तसं या ी के लंच पािहजे. य यासंगं
भांडाभांडी, मारामारी के ली तर आप याच हातात हातक ा पडतील िन दुसरीच बैदा
आप यावर गुदरं ल. तवा शांतपणानं यायचं. आ ही काय करायचं ते बरोबर करतो.”
 मामानं अनेक सु माणसांना िवचा न िनणय घेतला होता. धीरानं वागत होता.

मलाही यानं कु णाकडू न तरी िलिहलं, “तू चार-एक दवसांची रजा काढू न इकडं
आलास तर बरं होईल. तू िशकलेला माणूस आहेस. क जाचे वेळी शांत रा न जो काही
मगदूर होईल यात भाग घे. या माणे िल न घे; कमती नीट झा या पािहजेत. यासाठी
तु यासार यानं येणं गरजेचं आहे. तू आता मु य कारभारी आहेस. ते हा काय ा या
चाकोरीत रा न जा तीत जा त जे काही या या वेळी करता येईल ते कर.”

मला क जा दे या या तारखेला ितकडं जा याचं धाडस झालं नाही. व कलाकडनं

होणारी धडपड ही शेवटचे आचके दे याचा कार होणार होता. एकदा लवादानं कं मत
ठरिव यावर ती अमा य करणं, ित यािव त ार करणं, आिण ती मा य होणं; मग मळा
सालभर आम या ता यात राहणं, हे मला फार कठीण काम वाटत होतं. मळा जाणार
याची खा ी मला मनोमन झाली होती. ितनं मी अितशय ाकु ळ होऊन गेलो होतो.

मळा जरी फा यानं के ला असला तरी वया या बारा ा वषापासनं मी यात वाढलो
होतो. बांधावरचं येक झाड मा याबरोबर वाढलं होतं. यां या फां ा िन फां ा
भावंडासार या एकमेकांत गुंतून गेले या. मी मळा इतका अनुभवला होता क मा या
अंगावर या खाणाखुणा जशा मला माहीत हो या तशा या या अंगावर या खाणाखुणा
मला माहीत हो या, इतका तो िन मी एक होतो. या यावरची िपकं ही मा या
डोईवर या, अंगावर या के सांसारखी होती... दवाळी या सुटीत माझी वाट बघणार
होती.... या सुटीसाठी ऊस अिधकािधक गोडवा धारण करत होता. ज धळा कणसांना
र ासाठी तयार करत होता. शगा न ा नवरीसार या अंगानं भरत हो या. गवतं
डोलत होती.

हे सगळं माझं प होतं. हेच माझं घरदार होतं. मा या घरादारात हा मळा घुसला
होता. आमचं हाड, मांस, र , अ ू हा म यात एकजीव झाले होते. आमचं सुख-दु:ख
मळाच होता. आमचं आंथ ण-पांघ ण मळाच होता. अ पाणी, कपडाल ा मळाच
होता. मळा आमचं आभाळ होता. मळा आमची आयमाय होती... आिण या म याची
लवादातफ कं मत होणार होती आिण ती कं मत बरोबर नाही; कमी होतेय, ती अशी अशी
झाली पािहजे, असं वाद घालून ठरव यासाठी मला जायचं होतं...मला तेथे जाणं अश य
होतं.

“मी येऊ शकत नाही. मला ते सोसणार नाही.” हणून मामाला कळवलं.

मी गेलो असतो तर एखा ा वेळेस सु ं गासारखा फु टू न गेलो असतो.

मी वत:ला वाचव यासाठी गेलो नाही. मी या सु ं गाला यालो.

 म या या के स या बाबतीत वक ल दे यािवषयी मामानं दादाला कती वेळा
िवनं याके या, पण दादानं शेवटपयत वक ल दलाच नाही. म याचा क जा घे यासाठी
सगळे आले ते हा दादानं सवाना हात जोडले. झोपायचं घ गडं यां यासाठी धावेवर या
आं याखाली आंथरलं. पंच बस यावर यांचेसमोर जिमनीला डोकं टेकलं िन िवनंती के ली,
“मी शेतकरी हाय, रगात िन घाम आटवून हे मी िपक वलं. तु हीबी माणसं हाईसा.
तुम यांत तर ितघं शेतकरी हाईत. तुम या शेतक ला सम न तु हा ी ेची काय कं मत
करावीशी वाटती ती करा. मला ती कबूल हाय.”

दादा या डो यांत पाणी भरलं होतं. सगळे अबोल होऊन मातीवर गुडघं टेकले या
िन दीनपणे बोलणा या दादाकडं बघत उभे रािहले... गावातले एक िति त शेतकरी
रामुआ णा चौगुले यांनी दादाला दंडाला ध न उठवलं िन याची समजूत काढली.

“र ा पा, येईल या गो ीला त ड दलं पािहजे. लवाद मनापासून पीकपा याची

कं मत कर याचा य करील. तुला ते मानलं पािहजे.”

“मी मानतो.”

दादाचं हे बोलणं मामाला अनपेि त होतं. दादानं मामाचा अवसानघात के ला, असं
मामाला वाटलं. ऐनवेळी कु णालाच प ा नाही अशी दादानं पटली खा ली; असं
घर यांनाही वाटलं... मामा पीक बचाव यासाठी एक डाव खेळत होता िन ‘ या डावात
काय राम हाई; आजचं आपलं मराण उ ावर जाणार हाय,’ असं दादा या अंतयामात
वाटत होतं.

कं मत तीन हजार पयां या आसपास झाली. आई िन सगळी भावंडं म याकडं

आली होती. पण यांना “खोपीतनं बाहीर पडायचं हाई,” अशी मामानं ताक द के ली
होती. आई खोपीत पोरांना एकाजागी घेऊन रडत बसली होती.

पंचांनी सग या म याभोवतीनं फे री मारली. कोणतं पीक कती एकरात, कती

गुं ात आहे; यांचं मोजमाप घेऊन थूल अंदाज के ला.

नंतर धावेवर येऊन; चचा-िच क सा क न पंचांनी म यात या पीकपा याचा मगदूर

के ला.

“र ा पा, मा य आहे का तुला?” असं पंचांनी थम दादाला िवचारलं.

“साहेब, पंच हंजे पाचमुखांचा परमेसूर असतोय. तु ही हणता ते मला मा य हाय.

जा त काय बोलू?”
 मामा मा अ व थ होऊन गेला. पण याला मधे मधे बोलायला पंचांनी बंदी के ली
होती. अिधका यांनीही याला ताक द दली होती.

म या या मालकानं हा मगदूर मा य के ला नाही. पंचात या शेतक यांनी प पात

के ला; असं सुचवलं. बराच वेळ वाद घालून लवादाचा िनणय मा य न होताच सगळे परत
गेले.

मामा या हे सोयीचं झालं. आईचा िन भावंडांचा जीव भां ात पडला.

दादा हणाला, “असंल देवा या मनात तर देव मला मारणार हाई, तारणार हाय.
यो कसा तारणार हे येचं येला ठावं.” दादा असं काही तरी अंगात वारं भरले या
माणसासारखं बोलला. अलीकडं तो देवाला िन व ात या दृ ा तात याला होणा या
आदेशाला फार िचकटू न वागत होता. यामुळं तो कोण या णी कसा वागेल, काय बोलेल
याचा कु णालाच अंदाज न हता... घरदार या या बोल याकडं दुल क लागलं होतं.

लवादानं के लेला मगदूर मालकालाच मा य न झा यामुळं क जाचं घ गडं िभजत

पडलं.

मालकानं मधला माग काढ यासाठी धडपड सु के ली. मालका या ना यातले एक

नामां कत वक ल ता यासाहेब नाडग डे कागलम ये होते. ते पु कळ वेळा दादाला काही
गो ी समजून सांगत. दादाही यांना काही माणात मानत होता. म याचा मालक यांना
म ये घालून थोड या रकमेवर तडजोड कर याचा य क लागला. यानं दादाला
ता यासाहेबां याकडं बोलावून नेलं. “ता यांनी बोलीवलंय, तर गेलं पािहजे. िनदान काय
हण यात ते ऐकू न तरी आलं पािहजे.”असं हणून गेला.

झाले या मगदुरात दादानं िन मे पैसे कमी करावेत अशी ता यांनी िवनंती के ली. उलट
दादानं अशी िवनंती के ली क ; “तु हा ी जर ही र म जादा वाटत असंल तर एवढं वरीस
माझं मला पीकपाणी घेऊ ा. माझा मी ते घराकडं घेऊन जातो. पर हात काय मला कमी
कराय सांगू नका.”

पण पीकपाणी घेऊन घरी जा याची दादाची ही तडजोड मालक आिण ता या यांना

मा य न हती.

दादाला पंधरव ात तीन वेळा बोलावून नेलं. पिह या खेपेपे ा दुस या खेपेला
तडजोडीची र म थोडी वाढिवली होती. दुस या खेपेपे ा ितस या खेपेला आणखी थोडी
वाढिवली.

शेवटी दादानं यालाही नकार दला िन शेवटी सांिगतलं, “ता या, माझा सगळा घात
झालाय. तरीबी मी पंचांनी ठरवलेलं मगदुराचं पैसे घेऊन जायला तयार हाय.”

“तसं नाही, र ा पा. पंचांनी भरपूर मगदूर ठरवलाय हणून जायला तयार झाला
आहेस तू. मला काय कळत नाही?”

“ हाई मालक! पंचां ी मी मान दला. पंचांनी माझा मगदूर पाच पैसे जरी के ला
असता, तरी ते मी मानलं असतं. ये या त डानं देव बोलत असतोय.”

दादा िनघून आला. काही दवस गे यावर म या या मालकानं दुस यांदा पंचनामा
कर याची नोटीस बजावली.

मामाचे व कला या माफत पर पर य सु च होते. पण क जा दे याची तारीख

पंधरा दवस पुढं ढकल यापलीकडं यश आलं नाही.

म या या मालकाला दादा या वभावाचा पुरा अंदाज आला होता. तडजोडीसाठी

दोनतीन वेळा के ले या खटपटीत मालका या एक ल ात आलं क दादा पंचांनी ठरवलेला
मगदूर वीकारायला तयार आहे. पंचांना तो परमे र मानतो आहे. संकटकाळात याचा
देवावरचा िव ास अिधक वाढला आहे. येणारे संकट देवा या मनात काही असेल,
हणूनच िनमाण झालं आहे, असं याला वाटतं आहे.

मालकानं फायदा उठवायचं ठरवलं. यानं िवनंती क न दुसरा लवाद नेमून घेतला.
अिधकारी ना सामील क न घेऊन आप याला हवी ती माणसं लवादातील पंच
हणून कशी येतील आिण हवा तसा पंचनामा कसा करतील याची यानं व था क न
ठे वली.

दुस यांदा नेमले या पंचांनी क जा देताना िपकाची कं मत पिह या लवादा या

कं मती या िन यापे ाही कमी के ली. तेराशे पयांपयत खाली आणली.

अपे े माणं दादानं तीही मा य के ली. “तु ही िशकलेली मंडळी हाईसा. सरकारनं
तुम यावर पुरेपूर इ वास ठे वून तु हां ी नेमलंय. खु याय देणा या ज ाचा इ वास
तुम यावर हाय, तर मग मी तुम यावर माझा इ वास हाई, असं कसं हणू? देवा या
मनात जे हाय तेच तुम या त डातनं आलंय, असं मी मानतो. तु ही हा सो यासार या
िपकाची एक पै जरी कं मत के ली असती तरी मी देवावर भरवसा ठे वून मानली असती...
कु ठं अंगठा क सांगा.”

दादा या डो यांतनं पाणी वाहात होतं. पंच, अिधकारी, पोलीस त डात

मार यासारखे मुकाट बसले होते. तलाठी मगदुराचा मजकू र पूण क न दादा या
अंग ावर शाई लाव या या बेतात होता.
 दादा या यानात आलं होतं क आप याला कु णी वाली नाही.

दादानं अंग ावर शाई लावून घे यासाठी डावा हात पुढं के यावर मामा हणाला,
“भाऊजी, घाई क नका. पाच मंटं थांबा. आ ा खोपीत बसलीय. ित या कानावर तरी
हा मगदुराची र म घाला. चला दोन मंटं खोपीत. ितचा इचार या िन मगच अंगठा
करा.”

कु णी तरी हणालं, “जा, जा र ा पा. बायका मंडळ शी बोलणी कर. याही म यात
राबत असतात. यां या कानावर हे सही कर यापूव च गेलं पािहजे. नाही तर नंतर त ारी
होतात.”

“बऽऽरं .” दादा उठला.

मामा या याबरोबर खोपीत गेला.

मामा दादाला ठासून सांगू लागला, “आ हाला मगदूर कबूल हाई. पै या

मगदुरापमाणंच आ हा ी पैसा पािहजे; असं ध न बसा. अंगठा क नका.”

“तसं मला ध न बसता येणार हाई. ता या नाडगुं ा ी मी ‘काय ईल यो मगदूर

यायला तयार हाय,’ असा शबूद देऊन बसलोय. यो मगदूर नाकारला तर पु ा मगदूर
करतील; पु ा मग कमी झाला तर? मालका या वळखी कोटकचे यांत भरपूर हाईत.
हाताला जे काय आज लागतंय ते घेऊ या. उ ा तेबी िमळणार हाई. कारण कोटानं
काय ाचा पाइं ट काढलाय. जानेवारीत िनकाल हातात पडला तवाच फु डं के स गुदरायला
पािहजे ती; हाई तर िपकं रानात पेरायची तरी बंद के ली पािहजे ती. ‘जमीन
मालका या ता यात ावी. असा िनकाल झा यावरबी या रानात िपकाची पेरणी-
लावणी करण हो गु हा ठरतोय.’ असं कोटाचं हणणं हाय. तरीबी कोटानं लवाद नेमून
या िपकाचा मगदूर क न दलाय. यो कसाबी असला तरी घेटला पािहजे. रा ी तसा
मला दृ ांत झालाय. मगदूर जर मी ‘नको’ हणालो तर योबी जाईल िन सालभर टाचा
घासून मरायची पाळी येईल.”

“भाऊजी कोटाची भाशा ही अशीच असती. आपूण काय अविचत उठू न कु णा या

शेतात पेरायला गेलो हाई िन ितथं िपकं घेटली हाईत. सरकारनं आप याला कू ळ हणून
ठरवून दलंय, याच रानात पेरलंय.

“माणसं सांग यात क मालकानं काय तरी भानगडी क न, तुम या भोळसटपणाचा

िन आडाणीपणाचा फायदा घेतलाय. हे सगळं कार थान क न जमवून आणलंय. ‘एवढं
कायदं असून मालकाला ही जमीन कशी काय िमळाली?’ हणून माणसं आचीट कराय
लाग यात. आपूण कमी पडलोय. मऊ गावलंय हणून मालक खोपरानं खणाय लागलाय.
तवा तु ही जरा ताणून धरा. िनदान एवढं वरीस तरी आप या पदरात पाडू न घेऊ या.”
मामानं जीव तोडू न सांिगतलं.

दादाला ताणून धरायची भीती वाटली. याला वाटलं आप या हातात पोलीस

हातक ा घालंल िन गावातनं आपली अ ू जाईल, हणून यानं पिह या मगदुरापे ा
िन याला कमी कं मत के ली असूनही मगदूर मा य के ला. कागदावर सहीसाठी अंगठा
क न मोकळा झाला. अंगठा करताच तो अिधका याला उ ेशून हणाला; “असंल देवा या
मनात, तर अजूनबी हो मळा मा याकडं आपूआप चालून येईल. वरीसभरात सरकार उलट
कू मनामा काढतंय का हाई बघा.”

माणसं गुळणी त डात ध न बस यासारखी एकमेकांकडं बघत ग प बसली होती.

उ या िपकावर मालक म याचा क जा घेणार हे घरात दोन-अडीच मिहने चाललं

होतं. आरं भी सगळी हवाल दल झाली होती. पण आता म यािवषयी या रोज या
बोल यामुळं घरात या सग यांची मानिसक तयारी झाली होती. दुस या मगदुरा या
वेळी कु णी रडारड के ली नाही क आईनं ऊर बडवून घेतलं नाही.

स टबर मिहना संपत आला होता. हणजे पावसाळा जवळ जवळ संपत आलेला. ऊस
मिहनाभरात गु हाळाला येणार होता. ज ध याची पोटरी अगदी ग यात आली होती.
पावसाळी िमरचीची िहरवी तोरणं ल बत होती. भुईमुगा या फु लांनी धरले या आ या
मातीत घुसत हो या. शगांची बारीक बुटकं तयार होत होती. ओ ाला, बांधाला गवतं
गादीसारखी पसरलेली... मातीचा कण िन कण िहरवागार झालेला. सालभर क क न,
उपासतापास काढू न, थंडी-पावसात िभजून भावंडांनी हे सारं भराला आणलेलं. सुगी-
सराईला हे सगळं घरादारात येईल; दवाळी-पाडवा सुखासमाधानात जाईल, असं यांना
वाटलेलं.

पण िनयतीची करणी वेगळी होती. आठ दवसां या आत म यातलं सगळं सामान

हलव यािवषयी दादाला सांग यात आलं.

गा ा भ न सगळं सामान दादा, िशवा, मांगाचा िशपा घराकडं आणत होते.

शेवटचे दोन दवस वैरणीची हळी गावात आण याचं काम चाललं होतं. सगळी
पोरं टारं कामाला लागली होती. दुस या दवशी दीस डो यावर आला िन शेवटची
वैरणीची गाडी आवळ यात आली.

सगळे िमळू न भाकरी खायला धावेवर बसले. भराला आले या िपकांकडं बघत दादा
भाकरी खात होता. या या घशात ितचा कोरडा बुकणा होत होता... तरीही तो भाकरी
िगळत होता. बार या पोरांना आप या त डातला घास इथंच राहणार आहे याचं काहीच
वाटत न हतं. ती एकमेकांशी बोलत भाकरी खाणारी.

आई हळी या रका या झाले या जागेकडं बघत तुकडा चावत होती. हळी या

वैरणी या तळात जागा क न उं दरं ाली होती. यांची दहाबारा कोवळी, डोळे
िमटलेली मांसा या गो यांसारखी दसणारी िपलं आईनं हळीचा कडबा, गवत काढताना
तशीच बाजूला सारली. ती ितथ या ितथं उताणीपाताणी वळवळत पडलेली.

सगळीजणं ितथनं उठू न धावेवर गे यावर अचानकपणे घारी या िपलांवर झडप

घालून, झपाटे मा न ती नेत हो या िन आभाळात उं चावर अंतराळी फरत पायांत ग
पकडलेले मांसाचे िजते गोळे दयामाया न करता फ त करत हो या... आईची नजर ितकडं
गेलेली.

जेवणं झाली.

सगळीजणं िविहरीवर जाऊन पोटभर पाणी याली. न ा पा यानं तुडुब ं भरले या िन

उपशासाठी वाट बघणा या िविहरीचा सग यांनी िनरोप घेतला. पोरं िन आई खाली
मानेनं जेवणाची मोकळी पाटी घेऊन मुकाटपणानं परतली.

गाडीवर िशपा बसला. यानं बैलं दबवली. गाडीचा कल धर यासाठी िशवा गाडी या
मागोमाग जाऊ लागला.

दादा मागंच ख यावर उभा रािहला.

“येत हाईस काय? चल क आता.” िशवानं याला िवचारलं.

“तु ही माळानं गाडी घेऊ या. तवर मी मधनं घराकडं चलतो.”

बैलांची पावलं िन चाको या उठवत गाडी िनघून गेली.

दादानं म यात घातलेली िन लांबच लांब असलेली घनसर खोप मोडली नाही.
मालकानं ‘ हे जा’ हणून सांिगतलं; तरी ‘नको. असू दे िहतंच जाग या जा याला’ हणून
सांिगतलं. ित या दारात तो घटकाभर एकटाच बसला. मग गुड यावर हात टेकून उठला.
सुनसान झाले या खोपीला हात जोडू न घराची वाट चालू लागला. या या हातांत काही
न हतं. दो ही हात मोकळे , सडसडीत.
आठ

म या या मगदूर स टबर अखेरीला झाला. तरी दोन अडीच मिहने मी गेलो नाही.
मनातली भीती काही कमी होत न हती. सग यांची दु:खं ताजी आहेत. वमावर घाव
बसून खोलवर गेलेले आहेत. घायाळ झालेलं माझं घर मला बघवणार नाही. मीही
यां याबरोबर हातपाय गाळू न बसेन. सग यांनीच हाय खा ली तर घर बुडायला उशीर
लागणार नाही. िनदान मला तरी उसनं अवसान आणून ताठ उभं रािहलं पािहजे...
सग यां या मनाची भळभळ कमी झाली क मग जाता येईल. अधबेशु अव थेत यांना
बघणं नको.

पैशांचा मा सतत मारा करत रािहलो. प ांतून िलहीत रािहलो. “कु णीबी धीर सोडू
नका. मळा गेला. यो आपला हवताच. सरकारी काय ानं जरी आप याला यो िमळाला
ता तरी यो काय आपून खरीदी के लेला हवता. यामुळं मालकानं संधी साधून घात
के ला. आता आपून जमेल तेवढं एखादं वाळलं रान खरीदी क . जमला तर एखादा दोन-
चार एकराचा मळा खरीदी क ... तूत बारका असला तरी चालेल. देवा या दयेनं मला
नोकरी हाय. उ ा ित या आधारानं धा एकराचा मळा मालक चा क िन कागलात या
मो ा मो ा शेतक यां या पंगतीला दादाला, िशवाला बसवू.

संग बाका हाय; तवर धीरानं या. पैसे लावून देतोय. आणखी लागलं तर कळवा.
जमंल येनी रोजगाराला जावं. जमंल येनं कु णा या तरी उसातला पाला कापून आणावा.
जमंल येनं घर सांभाळावं; पडीक माळावर ढोरं चारायला ावीत... पर, घरात कु णी
बसू नका. कामाला लागा, हातपाय गाळू नका.

मी िडसबर मिह यात येतोय. मा या नुस या पगारावर धड माझाबी संसार चालणार

हाई िन तुम याबी पासंगाला यो पुरणार हाई. काय तरी दुसरी कमाई के ली पािहजे
हणून मी काय थोडी कामं घेत यात... ती झाली क ितकडं येतोच.”

पु यात घर थाटलं पण महगाई भराभरा वाढू लागली होती. अ धा याचा तुटवडा

देशात िनमाण झाला होता. परदेशी िनकृ धा य रे शनवर िमळत होतं. तेच आणून खात
होतो. एरवीचं धा य िवकत घेणं परवडणार न हतं. मिह याचा तांदळ ू तर आठ दवसही
पुरत न हता. तो अगदीच बेचव. भात खा याची वासना उडाली होती. दोनशे-वीस पये
पगारातील शंभर पये घरभाडं जात होतं. उरले या एकशे-वीस पयांतील मला घराकडं
पैसे पाठवावे लागत होते. यातलेच थोडे उरवून आमचा दोघाजणांचा संसार चालवावा
लागत होता. ि मताचं कॉलेज सु च होतं. ती सकाळी कॉलेजला जाऊन बारा-
साडेबाराला परत येई िन वयंपाकाला लागे. माझंही कॉलेज सकाळी अस यामुळं मलाही
लौकर उठू न जावं लागत होतं. मी राहत होतो काँ ेस भुवन या मागं िन कॉलेज होतं
सुभाषनगरला लागून असले या िशवाजी मराठा हाय कू ल या कं पाउं डम ये. बस कधी
वेळेवर िमळे आिण कधी िमळत नसे. यामुळं ओढाताण होऊ लागली. दोनएक कलोमीटर
चालत जाणं श य असलं तरी वेळ खाणारं होतं. हणून काटकसर क न एक सायकल
यावी लागली. ित यामुळं कॉलेजला पंधरा िमिनटांत जाता येऊ लागलं. कॉलेजव न
परतताना मंडईत थांबून भाजीपाला आणता येऊ लागला. मिहनाभराचं रे श नंग हँडल
े ला
िपश ा अडकू न आणता येऊ लागलं. इकडं ितकडं कामासाठी जाता येऊ लागलं.
सायकलीमुळं पुणं सगळं पायाखाली आ यागत वाटू लागलं.

तीनचार मिहने गेले तरी ब तान नीट बसेना. मिह या या शेवट या आठव ात
एकही पैसा हातात नसे. ा यापक िम ांकडू न थोडेथोडे पैसे उसने मागून घेऊ लागलो.
नवा भाडेक अस यानं घर-मालकाचं भाडं येक मिह या या एक तारखेला आगाऊ देणं
भाग होतं.

पगारातनं भाडं गेलं क एकदम ख ा पड यागत होई.

ि मता हणाली, “अहो, आपण आप या घर या माणसांना िमळवून घालायला

पु यात आलो क घरमालकाला िमळवून घालायला?”

ितचं हणणं मला कळत होतं. िन मा पगार घरमालकाला जात होता िन िन या

पगारात माझा पु यातला संसार िन मा या गावाकड या अटा याचा संसार चालवावा
लागत होता. पानशेत नुकतंच होऊन गे यामुळं पु यात पाणी पंधरावीस िमिनटं एकदम
बारीक, िनज व धारे नं येई. या यासाठी मारामारी करावी लागत होती. पिह या
मज यावर माझी जागा. तळमज यावर जाऊन वादावादी क न पाणी भ न वर आणावं
लागत होतं.

सारखी धावपळ. येकाची ओढाताण अस यानं कु णी कु णािवषयी फारशी

सहानुभूतीही दाखवू शकत नसे. आ थक बाबतीत तर ही सहानुभूती शू या या बंदव ू र
गेलेली... मन हताश होऊन जाई. पु यात आलो कशासाठी िन झालं काय ; असं वाटे. सगळं
िन फळ झालं आहे, आपण पंढरपूर सोडू न फसलो आहोत, असं वाटू लागलं. पंढरपुरात
घरभाडं नुसतं मिहना वीस पये. इथं शंभर पये. मोलकरणीला ितथं तीन पये, तर
इथं दहा पयां या खाली मोलकरीण नाही. ितथं कॉलेजला चालत, तर इथं बसला पैसे;
तरी ि मताची पळापळ सुटत नाही. इथं सगळं महाग. चपलाचा तुटलेला अंगठा
लावायला सु ा ितथ यापे ा दु पट पैस.े

खूपच िनराश आिण नाउमेद होऊन मी आिण ि मता एक दवस बोलत बसलो होतो.

ि मता हणाली, “आपण ही कॉलेज या नोकरी सोडू न देऊ या िन पु हा पंढरपूरला

जाऊ या. ितथली माणसं आप याला पु हा नोकरी देतील. इथं आप याला कु णी कु ंही
कं मत देत नाही. ितथं लोक मानायचे. पगार वेळेवर नाही िमळाला तरी दुकानदार उधार
 ायचे. कती आदरानं वागायचे ते! आिण इथं सगळा रोखीचा वहार. दुकानदार चार
दवसही उधारी ायला तयार नाही.”

“...खरं आहे. पण आप याला परत जाता येणार नाही. ितथं राजीनामा दला आहे.
तरीही ते आपणाला परत घेऊ शकतील. पण तसं जाणं नामु क चं आहे. आपणाला आता
इथंच त ड दलं पािहजे. िनदान जून एकोणीसशे चौस पयत तरी इथंच रा . उ हा यात
फे ुवारी-माचम ये ा यापकां या जागां या जािहराती येऊ लागतील. यावेळी
पु याबाहेर या जागांसाठी अज क . बाहेर िमळाली तर पुणं सोडू .”

िडसबर उजाडला. शेवट या आठव ात गावाकडं जायचं होतं. ितकड या घराची

धूळधाण झा यामुळं पैशाची िनकड होती. पण हातात एकही पैसा न हता. ि मता या
नावावर क याधनाचे तीन हजार पये अस याची आठवण मनाला सारखी िडवचत होती.

ल झालं ते हा साखरपु ा या अगोदर माझे सासरे डॉ. घाटु गडे यांना मी सांिगतलं
होतं. “मुलगी एस. एस. सी. आहे. मी तर एम. ए. आहे. पुढं मला पीएच. डी. ही हायचं
आहे. माझी इ छा अशी आहे क मुलीनं िनदान बी. ए. पयत तरी िशकावं. पदवीधर
हावं.”

“ितला िशकवा. ती िशके ल. िश णाची ितला आवड आहे.”

“ितला मी िशकवणारच. पण तु हाला माहीत आहे क मा या घरची प रि थती कशी

आहे. मला ित या िश णाबरोबर हे सारं घर उभं करायचं आहे. मा या दोन भावांना
िशकवायचं आहे. दोन बिहण ची ल करायची आहेत...”

“मी मा या मुली या कॉलेज या िश णाचा खच हणून आपणास तीन हजार पये

देतो. वाटलंच तर ते क याधन माना. ित या अंगावर यो य ते अलंकार घालतो. ल क न
देतो...यापे ा आणखी काही मदत तु हाला पािहजे?”

“काही नको. मी आ थक दृ ा गरीब आहे. दुस याची रानं करणा या शेतक याचा
मुलगा आहे. तु ही आिण तुम या मुलीनं मला सांभाळू न घेतलं पािहजे.”

“तसं घेऊ. आमचं घरही तुम या घरासारखं पोराबाळांचं, शेतक यांशी ना यानं
बांधलेलंच आहे.”

ि मताजवळ ितला िमळाले या या क याधनातले मी कागलला जा यापूव पैसे

मािगतले. एकदम खडकावर पडले या घरादाराला थोडा आधार हावा हणून. सु
होणा या सुगीतच थोडं धा य खरे दी करायची योजना मनाशी आखली होती; ती ितला
सांिगतली. ितनं आनंदानं सगळे पैसे मला वापरायला परवानगी दली. यातली थोडी
र म घेऊन मी नाताळ या सुटीत कागलला गेलो.

कागलात काय पाहायला िमळे ल याची क पनाही करवत न हती. मीच मला चं बळ
आणून धीर देत होतो, क आपण एखा ा पवतासारखं थंड आिण ि थर रािहलं पािहजे,
तरच आपला आधार सग यांना िनधा त करणा या कृ णा या गोवधनासारखा वाटेल.

मी शांतपणे कागलला जाऊन पोचलो.

घरात कु णीच न हतं. नुसता दादा तेवढा एकटाच पर ात बसलेला. मला

बिघत यावर या या डो यांत पाणी आलं.

“एकटाच बसलाईस?” मी ावहा रक िवचारला.

“ढोरागुरांची देखभाल करायला िन ा पसरले या आटा याची राखण करायला कु णी

तरी पािहजे, हणून बसलोय झालं.”

“बाक ची कु ठं गेली?”

यानं कोण कु ठं गेलंय ते सांिगतलं– आ पा आिण दौलत शाळे ला गेले होते. आ पा

आठवीत तर दौलत ितसरीत होता. िहरा कु णा या तरी ओ ाला हसरं घेऊन गेली होती.
हातापाया पडू न ती दुस या शेतक या या ओ ाला द ाला हसरं चारत होती. ित या
नव यानं ितला नांदवायचा िवचार सोडू न दला होता. ितची त येत पु हा पूव होती तशी
रोगट झालेली. कधी दगा देईल याचा प ा न हता. तरी ती हसरांची देखभाल करत
होती. ित या बरोबरच अकरा वषाची आनसा शेरडं घेऊन गेलेली. आई, िशवा आिण
ल मी कदमा या रानात रोजगाराला गेली होती.

दादा एकटाच शू यात बघत बसलेला बघून मला आठवण झाली... म यात सकाळी
सकाळी तो माझी वाट बघत खोपीसमोर, ख यावर कं वा धावेवर असाच बसलेला
असायचा. सकाळी मी घराकडनं चहा घेऊन आलो क मोट धरायचा. कधी कधी तसाच
बसून चहा यायचा िन मला मोट धरायला सांगायचा... ठे ल लागले या िपकाकडं,
उसाकडं बघताना दादा या मनात एक िहरवंगार व फु लायचं. याला वाटायचं यंदाची
सुगी भरपूर येईल... जुंधळा झेकास आलाय... िमरचीला तोरणं ल बाय लाग यात.
भुईमुगाला िच ार फु ल धरलंय. रान िपवळं हडू ळ झालंय. ऊस बघून वाटे, गूळ पाचसा
गा ा ईल. तेवढा झाला तर कोट-क याण ईल. आिण मग याचा उ साह वाढे.
उ साहात तो सग या पीक-पा याचा िहशोब मला सांग.े तो मणांत, खंडीत, पो यांत,
गा ांत असे. याचे कती पैसे होतील हे तो मला िवचारी. मी अंदाजानं रकमा ध न
गुणाकार बेरीज करी. दलालाचं कज, मालकाचा फाळा वजा करी िन एवढे एवढे उरतील
हणून सांग.े
 दादाचा आणखी उ साह वाढे आिण तो मोटेवर पहाडी आवाजात गाणी हणत मोट
मारी... मला गंमत वाटे. कारण साल-आिखरीला यातलं चौथाईही िपकलेलं नसे. तरी
दादाची व ं येक वष आकार घेत आिण याचा क ासाठी उ साह वाढवीत.

...पण आता तसं काहीच न हतं. समोर नुसतं शू य होतं... दादा या ‘शू याची’ कं मत
करत बसलेला.

या याशी मी काहीतरी इकडितकडचं बोलू लागलो. बोलता बोलता मगदुराचा

िवषय काढला. सगळं िवचा न घेतलं. मगदुराचे पैसे तीन मिहने झाले तरी अजून हातात
आले न हते. ते कधी िमळतील सांगता येत न हतं.

दादाबरोबर तासभर बोलत बसलो. पाच वाजले होते. घरातली सगळी माणसं
यायला अजून दोन तास तरी लागणार होते.

मी दादाला हटलं, “मामाकडं जरा जाऊन येतो. मग रातचं सगळीजणं िनवांत बसू
या.”

मी सरळ मामा या िगरणीकडं गेलो. यानं नुकतीच िपठाची िगरणी, चटणीकांडपाचं

मशीन चालू के लं होतं. या या घरची वाताहत याच वषा या आरं भापासून सु झाली
होती; पण यानं िचवटपणानं ितला त ड दलं होतं. मामाला पूव पासनं दा िप याचा
नाद होता. ते सन यानं हाताबाहेर कधीच सोडलं न हतं. पण एका णी ते सुटलं.

शेटज या एका मो ा म यात तो कारभारी होता. म याची सव कारची देखभाल

कर याचं काम या याकडं होतं. िशवाय शेटज ची वीस इं िजनं या या ता यात होती.
यां यावर वीसभर ाय हर होते. या सग यांची काळजी वाह याचं मे ीचं काम
या याकडं होतं.

हे कारभारीण सांभाळत यानं वतं पणे थोडं रान के लं होतं. घरात एक दुभती हैस
कायम ठे वलेली. याचं सगळं बरं चाललेलं. मामाची बायको रखमाबाई क ाळू होती. ती
सगळं घरातलं पाही. हशीचं बघे. माणसं लावून घेऊन शेतातलं बघे.

मामा कारभारी अस यामुळं म यात जे काही िपके ल यातलं मूठपसा आप याही

घराकडं काखेतनं आणी. िशवाय थोडा पगार िमळे . हशीला संगी म यातली वैरण
िमळे . घर खाऊनिपऊन सुखी होतं. िश लक काही उरत नसलं, वषाचं वषाला संपत असलं
तरी उपासमार होत न हती. पोराबाळां या त डात वेळेसरी घास पडत होता.

पण मामाला हवी ते हा हातभ ीची दा िमळे ना. पंपळगाव या या ओ ात

चो न हातभ ा लावले या असत ितथं वरचेवर ‘धाडी’ पडू लाग या हो या िन
ितथ या भ ा बंद पड या हो या.

मामाची पंचाईत झाली; हणून यानं उसा या फडात लांब एका बाजूला एका
दो ताला हातभ ीची दा गाळ याची चो न परवानगी दली. मामाला मग हवी ते हा
दा िमळू लागली. याचं िप याचं माणही वाढलं. दा फु कट िमळू लागली.

शेटज या ल ात ही गो आली िन यांनी पंधरा वष नोकरीत असले या मामाला

कामावरनं तडकाफडक काढू न टाकलं.

मामाला काहीच बोलता आलं नाही. यानं गयावया के लं पण जमलं नाही. मामा या
शारीपोटी, धाडसापोटी, कामं ओढ या या सराईतपणापोटी शेटज नी या या अनेक
चुका पोटात घात या हो या. पण ा फारच मोठा गु हा शेटज ना वाटला. मामा या
पापाचा घडा भर यागत झाला िन याचं घर अचानक खडकावर पडलं.

पण याचा वभाव हाय खाऊन हातपाय गाळू न बस याचा न हता. या या ता यात

चार एकरांचं वाळलं रान होतं, दुभती हैस होती. या याजवळ कोणतंही इं जीन दु त
कर याची र होती. पण इं िजनं आता कमी होऊ लागली होती. गावात नुकतीच वीज
आली होती. िवजेवर चालणारी िपठाची िगरणी आिण चटणीमशीन चालवावं असं याला
वाटू लागलं.

यासाठी यानं मटण-मंडईसमोर शेड बांधायला जागा िवकत घेतली. िपठाची च ,

चटणी-मशीन, मोटर, वीजमीटर, शेड या बांधकामाचं सािह य िन बांधकाम यांचा अंदाजे
खच काढला. ब तेक सगळं याचं यानंच काम पूण क न घेतलं. बायकोचे दािगने िवकू न
खच भागवला. अगदी शेवटी शेवटी याला दीडदोन हजारांची गरज वाटू लागली.
वषारं भी हणजे गे या सं ांतीलाच यानं मा याकडं पैशांची मागणी के ली.

मी काटकसर क न दोनतीन वषात उरवलेले माझे दीड हजार पये याला देऊन
टाकले. मला ती संधी वाटली. अधनंमधनं घरगुती भांडणं होत असली तरी मामानं
मा यावर ेम के लं होतं. याचा मा यावर जीव होता. अधूनमधून यानं मला लहानपणी
खाऊ दलेला, र ािगरीला जाताना पाच पये दलेल,े सगळं आठवत होतं. मा या
िशक याचं याला कौतुक होतं. मला थोडं उतराई हो याची ती संधी होती.

मी माझा िखसा झाडू न मोकळा के ला िन मामाला सांिगतलं; “एवढं मा याजवळ

हाईत. हे घे. कवा सवड ईल तवा दे. ही माझी ठे व हणूनच तु याकडं असू दे.”

मामाला खूप बरं वाटलं. तो कामाला उ साहानं लागला.

पुढं सुंदरानं जीव दला, मळा गेला. या काळात मामानं पुढं होऊन खूप मदत के ली.
सुंदरा या ेताचा शोध लाव याचा य के ला. मळा िनदान वषभर तरी आम याकडं
राहील हणून धडपड के ली. याला यात यश आलं नाही, तरी मदतीमुळं घरादाराला
धीर, आधार िमळाला.

म याचा मगदूर कसा काय झाला, नेमकं काय काय घडलं, ते या या त डू नच

ऐकावं, असं वाटू लागलं. दादाला ते काही नीटपणे सांगायला जमत न हतं. तो सारखा
भावनािववश होऊन बोलत होता. मूळ मु ा या या बोल यात सारखा सुटत होता.
दृ ा त काय काय झाले यावरच तो भर देत होता. हणून मी मामाकडं गेलो.

यानं ते सिव तर आिण तपशीलवार सांिगतलं. “फु डं आता काय करता येणार हाई.
सगळीकडं मालकाचीच माणसं हाईत. आप याला ते झेपणार हाई. म यातनं पाय
काढाय या आधीच काय तरी के लं असतं, धडपड. के ली असती, खच क न वरपयत गेलो
असतो तर मळा हातचा गेलाबी नसता. पर एवढं धाडस भाऊज जवळ हाई.” शेवटी
मामानं सांिगतलं.

िगरणी चांगली चालली होती. रखमाबाई चटणीमशीन चालवीत होती. मामाचा

मोठा मुलगा बाळू दहावीतनं शाळा सोडू न देऊन िपठा या च वर उभा होता... मेले या
मा या थोर या स या बिहणीचा एकु लता एक मुलगा. शार पण मामानं याची शाळा
बंद के ली िन च वर ठे वला.

“असं का के लंस मामा?”

“अरे , मला बारा िन बारा चोवीस तास िहतं च वर बांधून घाट यागत हाता येत
हाई. कु णाची इं जनं दु त करायची अस यात. लांब लांब या गावची माणसं दु तीसाठी
बोलवायला ये यात. यो धंदा मला सोडू न भागणार हाई आिण ही च आता चालती
तशी चालू लागली तर घरादाराचं पोटपाणी ित यावर चालंल. बाळू च चालवंल िन
बाक ची पोरं िशकतील. दुसरं काय तरी पोटापा याचा धंदा बघतील.” मामानं आपला
घरगुती िहशोब मांडला. मला वाईट वाटलं.

“पोरगं िशकलं असतं तर बरं झालं असतं. घरादाराची कळा बदलून गेली असती.
रोजगा याचं येडब
ं ागडं घर नोकरदारां या नीटनेट या घरागत झालं असतं.” मी बोललो.

पण मामाला ते काही पटलं नाही. याचा िहशोब पैशां या भाषेतला,

पोटापा यापुरता मया दत असलेला होता... माझा दूरचा होता. मा या बाबतीत याला
तो एके काळी पटलेला होता.; पण वत: या मुला या बाबतीत याला तो का पटू नये
याचं कोडं मला पडलं.

मी मामाला हणालो, “मामा, आज आमचा मळा गेला. घरदार ढाणकं ला लागलं. मी

जर िशकलेला नसतो; तर सुंदरा जशी पुरा या पा यासंगं हावून गेली तसं घरबी हावून
गेलं असतं. पर मी िशकलो हणून ते तगलं– आता हे तु या डो यांसमोरच तू बघतोयस.
असं असूनबी तू बाळू ला शाळं तनं का काढलास? पोरगं शार हाय. फु ड िशकलं तर
सम ांचं क याण ईल.”

“आ दा, सगळीच पोरं तु यासारखी असती तर मग हे बाळू या निशबाला कशाला

आलं असतं? शार हाय; खरं लई खोडील हाय. पै यापै यांदा सं याकाळी शाळा
सुट यावर येत जा हणून सांिगटलं, तर येऊ लागलं. मला जरा मोकळीक िमळू लागली.
कवा अजट कामं आली तर शाळा बुडवून च वर हायाला सांगू लागलो. ये या हातात
पैसा खेळू लागला. मग हाटेलची चमचमीत खा याची चटक लागली. अधनंमधनं शाळा
चुकवून च वर मला हाता यायचं हाई िन िशकताबी यायचं हाई, हणून माझी मी
च बघतो. तुमची तु ही कामं बघा.” असं आता हणतोय. काय क मग? हटलं,
“करतोस तर कर.” मी शाळा बळं नं वडू न ये या बबीला कशाला लावू?”

मामाला काय हणायचं ते मा या यानात आलं. बाळू ला िगरणीत काम करता करता
पैसे हातात येऊ लागले िन मनासारखं चैनीत राहता येऊ लागलं हणून शाळा नकोशी
वाटू लागली. मामालाही वाटू लागलं क या या इ छेनुसार िगरणीत काम करतोय, तर
क दे. आपणाला कामातून मु ता िमळतेय. राजासारखं आरामात इकडं-ितकडं फरता
येईल, एखाद इं जीन-दु तीचं काम आलं तर करायचं. आपली पोरं हाताबुडी येऊ
लाग यात. सुखाचे दीस आता आप याला येतील हणजे बाळू ची समजूत काढू न, याची
िगरणीतली कामं बंद क न कं वा या या हातात िगरणीतले पैसे जाणार नाहीत, याची
द ता घेऊन मामा बाळू ला शाळे ला पाठवू शकला असता कं वा याची समजूत काढू न
याला शाळे ला जा यास तो वृ क शकला असता, पण मनोमन तसं यालाही
करायला नको वाटत होतं.

बाळू लाही अ यासाची दगदग, रोज नेमानं शाळे त जाणं, सतत ल देत वगात पाच
तास बसणं, नको वाटत असावं. याला िगरणी या वातावरणाचा मोकळाढाकळा वारा
लागला. वयात आले या त ण मुली, ि या यांचीच गद िगरणीत दळणासाठी असायची.
या ‘माझं दळण अगोदर घाल’ हणून सतत िवनवाय या. ‘बाळू ’, ‘बाळासाहेब’ हणून
अिजजी कराय या. या या त ण मनाला ते आवडत असावं. यां याशी ग पा मारताना
या या सु त ण भावभावना ग जार या जात असा ात. तशात हातात पैसा खेळू
लागला. चैन करता येऊ लागली. एखा ा त ण मुलीचं दळण ‘उदार’ घालून देता येऊ
लागलं... याला ितथंच राहावंसं वाटू लागलं. डो याला ताप नाही क परी ांची कटकट
नाही. यानं या वृ ीवर एका ौढ िवचाराचं पांघ ण घातलं. “िगरणी नीट चालाय
पािहजे. एकाला दोन माणसं कामाला असली क कामं उरक यात. िशकू न शेवटी कामच
करायची हाईत तर मग आताच येळंसरी कामाला लागलं तर काय वंगाळ णार हाय?”
असा जबाबदारीचा आव आणणारा िवचार बाळू नं मांडला.
 मामा या परं परागत िवचार करणा या मनाला तो आत या आत हवा होता. ‘पोरगं
हाताबुडी आलं क बापानं आरामात फ न खायचं’ असं क ाळू शेतकरी मनाला
प ाशी या आसपास शरीर थकू लागलं क वाटू लागतं. मामाचं तसंच झालं. चार दवस
बाळू ची आिण मामाची मी समजूत काढ याचा खूप य के ला... दोघेही ‘ ं ’ं हणाले.
पण याचा पुढं काहीही उपयोग झाला नाही.

मामाशी ग पा मा न ती तास रातीला परत आलो. घरात सगळीच गोळा झाली

होती. मी ये याची वाट बघत होती. माझं उं ब यात पाऊल पडलं िन आईनं हंबरडाच
फोडला.

“माझा मळा गेला रं ऽऽआ दा...

बांधावर तू पोरासारखी वाढवलेली झाडं गेली रं ऽऽआ दाऽऽ.

पंढरपूरला जाताना ‘नांग न लो यासारखी माती क देतो’ हणालास; ती माती

गेली रं ऽऽआ दाऽ.

मा या िच यािप यांनी घाम गाळू न आणलेली िपकं ऽऽ गेली रं ऽऽ आ दाऽ.

मा या घरादारावरची आं याची सावलीऽगेली रं ऽऽ आ दाऽ.

तुझं उ हा यातलं व तीचं खळं ऽ गेलं रं ऽऽआ दाऽ.

लयकाळा या सागर-लाटेत िपलांसह घरटं बुडाले या टटवीसारखी ती आ ोश क

लागली. आईचं हे अनपेि त हंबरणं ऐकू न पोरं ही ‘ ऽं ’ हणून रडू लागली. सगळा
हलक लोळ माजला... मलाही भडभडू न आलं. द ं के येऊ लागले. ग लीला वाटलं आम या
घरात काही तरी अशुभ घडलं; हणून माणसं पटापटा घरात येऊ लागली. सो यात
एकदम गद झाली.

मा या हे ल ात आलं िन मी आईला ग प के लं, “ग प बस आताऽ. घरात कु णी काय

मेलं हाई. हवरा हाय. वाघासारखं चार योक हाईत. तुला तोडीस तोड सवाई मळा
आ ही इकत घेऊन दाखवू...ग लीची माणसं काय हणतील आईऽ! रडू आवर बघू. ग ऽ ऽ
प.”

ितनं शोक आवरला.

मी ग लीत या सग या लोकांना घरी जा यासाठी िवनंती के ली.

घर शांत झालं.
 तासभर तसाच गेला.

ध डू बाईनं वयंपाकघरातनं सग यांना जेवायला हाक मारली. िस नेल न तीन-

चार वषा या पोरीला घेऊन ती नुकतीच आली होती.

“जेवायला जावा रं .” आईनं पोरांना सांिगतलं.

“सगळीच बसू या क एकदम.” मी आईला सुचवलं.

“नगं. पोरं जेवून घेऊ ात आदूगर. तूबी जेव जा. भुकेजून आला असशील.”

“ हाई. मी तु यासंगंच जेवतो.”

रीती माणं पोरं अगोदर जेवायला बसली. पर ात या खोपटात बसले या

दादालाही ध डू बाईनं जेवयाला बोलवलं.

ितनं मग सग यांना वाढलं.

मी आिण आई सो यातच बोलत बसलो.

“गव या या माळाला वा या-वादळात पडलेली ईज या म यात मा यावर पडली

असती तर बरं झालं असतं हणंनास. जीव समाधान झाला असता. हे बघायचं निशबाला
आलं नसतं.”

“खुळी हाईस तू. का ऽ य तरी बोलतीस.”

“ हाई रं बाबा. खरं खरं खरं तुला सांगतोय. असं रोज एका या बांधाला भीक
मागायला जा यापरास अशी मेलो असतो, तर जीव गंगाजळ झाला असता.”

मी ितची समजूत काढत होतो; पण ती िववश झाली होती. अखंड बोलत होती. मनात
जे येईल याला वाट क न देत होती. सुंदरा या मृ यूपे ा मळा गे याचं दु:ख ितला अिधक
झालं होतं. सुंदराचं दु:ख दोन-तीन मिह यांत िजरलं गेल.ं सुंदरािवषयी दादाला दृ ांत
झाला होता. याला वाटत होतं; सुंदरा अजून िजवंत हाय. ती ‘खालतीकडं’ गेलीया. ितला
कु णी डकत बसू नये हणून ितनं नदी या काठावर चप या, डोरलं, जोडवी ठे वली आिण
आ मह या के याचं नुसतं दावलंय. सोता मातूर पै-पाव याकडं गेलीया. दोन है यांत ती
येणार हाय. ितनं जीव दला हणून स दल यात खो ा आवया उठव यात.” असं
काहीतरी सांगू लागला. सग यां या मनाला दादाचं सांगणं िवरं गु यासारखं वाटत होतं.
मनाला आत आत वाटायचं; “..दादाचा दृ ा त खरा ठरावा.. सुंदरा जीव देणार हाई. ती
खरोखरच कु ठं तरी असंल.” –दादा या सांग यावर िव ास ठे वून आई पै-पा याकडं
माणसं लावून देत होती. सग यांना ेमानं आिण खडसूनही िवचारत होती. “तुम याकडं
िजवाला बरं वाटावं हणून आली असंल, तर थोडं दीस हाऊ दे. पर खरं सांगा.” हणत
होती.

...वाट बघता बघता ितचं सुंदरािवषयीचं दु:ख िनवत चाललं होतं मा मळ गे याचा
घाव ित या काळजावर खोल खोल बसला होता. ितचं शेतकरणीचं मन दुखावलं गेलं
होतं...िजनं आप या हातांनी नव यामागोमाग मोगना ध न पेरणी के ली होती, याच
हातांनी लोकां या िपकात खुरपण–भांगलण कर याची ितला पाळी आली. या त डानं
ितनं गावात या बायका आप या म यात या कामाला िमनतवारीनं कारभारणी या
डौलानं सांिगत या हो या, याच त डानं दीनवाणं होऊन ती आता शेतक याकडं काम
मागत होती, रोजगारी बायांतलीच एक होऊन कामाला जात होती. ितला हे कमीपणाचं
वाटत होतं. फाटका-तुटका कसा का असेना वत: या क ा या म यावरच ितनं ज मभर
कामं के ली होती. आता प ाशी ओलांड यावर ते सगळं अचानक गेलं िन निशबात
रोजगार आला. ितला हे अनपेि त होतं. या वयात ितला ते झेपेनासं झालं होतं.

“हे बघ आई, तुला हे सोसत नसंल, तर तू रोजगाराला जाऊ नको. खुशाल घरात बसून
खा. मी आणखी पैसे लावून देतो. घरदार संभाळलंस तरी र गड झालं. पोरं जातील
कामाला.”

दादासह पोरांची जेवणं झाली िन ध डू बाईनं आ हा दोघांना जेवायला बोलावलं.

आ ही दोघेही उठलो.

बिहण बरोबर ग पा मारत जेवलो. ध डू बाईची चौकशी के ली.

हात धुऊन ढेकर देत भावंडांत येऊन बसलो. यांनी आंथ ण टाकू न यावर आता
गुजूगुजू गो ी सु के या हो या.

मी यां यात जाऊन बसलो. ग पा मारत झोपून गेलो.

सकाळी लवकर उठू न पर ात गेलो. एका रांगेत खुंटं रोवून जनावरं बांधली होती.
पाचसात जनावरं िन तीनचार शेरडं. दादानं नुकतंच उठू न यांची शेणं भरलेली.
यां यासमोर वैरणी टाकले या. यां यावर ना मांडव, ना सावली...एखा ा या खोपीला
अचानक आग लाग यावर ित यातलं िमळे ल तेवढं सामान आिण जनावरं बाहेर काढू न
यांची कशीबशी ता पुरती व था करावी आिण या याले या जीवांना धीर ावा,
हणून यां या पु ात वैरणी या प ा सोडा ात, तसं दसतेल.ं

दोन बैलं सोडली तर सग या जनावरांचा ज म म यात झालेला. बैलंही अगदी

त णपणी वजवली जात असताना या म यात आणली होती. आता ती हातारी झाली
होती. यां याकडं बघताना म यातली खोप, गोठा, वैरणीची हळी, धाव, िवहीर, खळं
मनासमोर दसू लागलं.

गाडी ऊन खात तशीच पडलेली. नांगर, कु ळव, इसाडं, जू वळचणीला

लावलेली...काहीतरी आठवत मुकाट बसलेली.

माडीवर गेलो.

एका खुंटीला टांगून मोट ठे वली होती. ितथंच खोप ात स दोर िन नाडा कोपरी
क न ठे वलेले. एक कपाट िबनदाराचं होतं. यात खुरपी, कु हाडी, िवळे , कोळ या या
फासा, नांगराचा फाळ दाटीवाटीनं ठे वलेल.ं चाबूक, कासरं , जुप या, साप या, काढ या,
वड या, दो या सग या िमळे ल या खुं ांवर ल बकळत हो या... बळी देऊन सोलले या
बक याची आतडी, कोथळा, फरं , टांगावंत तसं दसतेल.ं ..मन अ व थ झालं. मळा हाका
मा लागलाय असं वाटू लागलं.

आंघोळपांघोळ सगळं आव न चहा यालो िन “वसंत पाटलाला भेटून येतो” हणून

बाहेर पडलो.

मनात वसंताकडं जायचंच न हतं. गावभर सुसाट हंडावं, गाव या आसपासचे

मळे दळे बेफाटपणे पायांखाली घालावेत, असं वाटू लागलं.

भटकलो.

शरीराला िन मनाला भटक भटक भटकू न एवढं िशणवलं तरी मा या म याकडं

गे यािशवाय चैन पडेना. “...कशाला जायचं, कशाला जायचं?” असं मन िवचारत
असतानाही शरीर ितकडं खेचलं जात होतं.

“कोण पािहजे? काय पािहजे?” असं म या या मालकानं राखणीला ठे वलेला माणूस

ितथं िवचारत असतानाही मी याला न जुमानता मळाभर भटकलो. जाता जाता याला
सांिगतलं; “आनंद जकाते येऊन गेला हणून आ पासाहेब उपा यां ी सांगा.”

मा या अंगावर मॅिनला, पँट, सँडे स, हातात घ ाळ, िखशात माल असा

ा यापक ढंगाचा पोशाख होता.

राखणदार मा याकडं नुसता बघतच उभा रािहला.

म यातली िपकं भरघोस आली होती. गेली दोन वष क -मशागतीसाठी पगारातला

भरपूर पैसा ओतला होता. याचा प रणाम म या या िपकांवर सायीसारखा साकळला
होता.
 परतताना म यातला पाय उचलेनासा झाला. तरी ह ी पोराला थोबाडात देऊन
सरळ करावं तसं शरीराला वाटेवर ढकलून दलं. अंगावरचं चमडं कु णी तरी सुरीनं सोलत
होतं. कु णी तरी काळीज कु हाडीनं खापलत होतं िन याचे तुकडे िपकािपकावर फे कत
होतं.

“...गाढवा, कशाला गेलास ितकडं, तुझं मराण तूच बघायला?”

“चुकलं माझं. जीव हायला हाई. आता पु ा येणार हाई. र -मांसाचं खत क न

िपकवलेला मळा मालक खाऊ दे. क क या या उपाशी त डातला घास काढू न यो चैन
क दे. येचा जयजयकार!”

मीच मा याशी उलटसुलट बोलत घायाळ पराभूतासारखा परतलो.

रा ी चम का रक व पडलं... मी नुकताच पु या न आलो आहे. आई मळा गेला

हणून सारखा शोक करते आहे. ग लीतली माणसं हळू हळू गोळा होत आहेत. यांची गद
वाढू न घरात मावेनाशी झाली आहे... या माणसांची हळू हळू िवराटसभा होते आहे.
ित यासाठी ामीण भागातील गरीब जनता चंड सं येनं येऊ लागली आहे. या सभेला
महारा ाचे लाडके नेते यशवंतराव च हाण येणार आहेत. तरीही सभे या टेजवर बसून
आईचा शोक चालूच आहे. तो बंद हावा हणून दटावणा या अिधका यांनी आप या लांब
लेख यां या जादू या कां ा एकदम फरवून आईची बा ली क न टाकली आहे. तरीही
आई शोक करतेच आहे.

यशवंतराव च हाण आले आहेत. धीरगंभीर आवाजात शेतक या या जीवनात नवं युग
िनमाण करणा या शेतीसुधारणांिवषयी काही बोलताहेत. आईचा आवाज मा यात ऐकू
येईनासा झाला आहे. िचत तो दोन वा यां या मध या शांततेत ीण होऊन ऐकायला
येतो आहे. ित या हण याकडं कु णाचंच ल नाहीये. सभेला ोते होऊन बसलेले पांढरे
शु लोक यशवंतरावां याच ा यानाला जोरजोरात टा या वाजवत आहेत.

भ या पहाटे कु णाची तरी मोटर-सायकल टररर आवाज करत जात होती. ितनं माझी
झोपमोड के ली. मला ितचा आवाज न ा युगा या टा या वाजत अस यासारखा
वाटला... आईची झोप टा यावा या सुधारणांनी कधीच उडाली होती.
नऊ

नाताळ या सुटीतले पाच-सहा दवस कागलात काढले िन परत पु याला आलो.

ये यापूव सग यांना पु हा एकदा धीर दला. आई या नावावर बँकेत चारशे पये ठे वून
आलो.

आई या देखत आ पाला सांिगतलं, “आ पा, तुला आता शाणं झालं पािहजे. आई

सांगंल तसं समजून घेऊन मला पतर िलहीत जा. शु लेखन सुधार. अ र चांगलं काढ
आिण अ यास भरपूर कर. सातवीत ह. फा. या परी ेत नापास झालास तसं आता
चालायचं हाई. तुला आिण दौलतला अ यासािशवाय दुसरी वाट हाई. या वाटेनं
दोघंबी नीट गेलासा तरच तुमची सुटका ईल. हाईतर तुम या निशबालाबी ो असा
रोजगार येईल. आपूण काय इनामदार-वतनदार हाई. आपली पोटं हातावरची. ती नीट
भरायची असतील तर गावात या अधपोटी रोजगारापे ा शहरातली मा तरक ,
कारकु नक बरी. पोटाला तरी घालती. चांगलं िशकलास तर मा यासारखं साहेब शीला;
हाईतर गांडीत माती जाई तवर घासत िहतंच बसावं लागंल रोज एका या रानात.”

आ पाचं तसं वय न हतं तरी याला थोडं जोरानंच मी सांिगतलं... याची आिण
दौलाची मला आता जा त काळजी वाटत होती. आजवर ह ाचा रोजगार िमळणारा मळा
होता. यामुळं चंता न हती पण तोही आता गे यामुळं घरात पोटासाठी भांडणाचा,
वादावादीचा, उपासमारीचा गदारोळ उठे ल आिण यात या पोरांचा अ यास नीट होणार
नाही, अशी भीती वाटत होती. सुटी पड यावर आिण रिववारी रोजगाराला जावं लागेल
हणून यांना ताक द दली. “ यांतनंच पैसे िमळवा िन पोटाचं भागवा. तुमची पु तकं ,
व ा, फ , कापडं आिण बाक चा खच मी बघतो.” हणून सांिगतलं.

िशवाला आता चोिवसावं वष सु होणार होतं.

“िशवा, आता तूबी हानगा हाईस. आई-दादांचा दम आता सुट यासारखा झालाय.
मळा ता तवर सगळं िनभावून जात तं. आता तसं जाणार हाई. आता हे तुलाच
िनभावून ायला पािहजे. आता तू ऐन पंचिवशीत आलाईस. आपली गाडी-बैलं हाईत.
म यातली औतअवजारं हाईत ती घेऊन वाळ या शेतक याची रानं नांग न, कु ळवून दे.
खता या गा ा वडू न दे. कु णाचं गाडीभाडं आलं तर जात जा. तेवढेच चार पैसे चढं येतील
िन चतकोरा या ठकाणी अध भाकरी िमळं ल.

गाडीबैलंबी शाबूत हातील. थोडं दीस तुला असाच उ ोग करावा लागंल. हे घर

आता खरं हंजे तु याच िजवावर चालणार हे यानात ठे व. दोनतीन वस तरी अशीच
काढावी लागतील, असं वाटतंय. तवर मा याजवळ चार पैसे साठतील. मग कु णाचं तरी
वाळलं रान हाईतर िमळाला तर बारकासा मळा खरीदी क . मग पैलंपे ा कमी क ाचं
दीस येतील. समदं जीव सुखाला लागतील तवर आ पादौलाबी तु या आधारासाठी मोठं
तील. इचार क न वाग िन हे गाडं मु ामाला हे. इ लंन वागलास तर मलाबी शारी
वाटंल िन मग मीबी तुला आणखी रानं खरीदी क न दांडगा शेतकरी करीन...
सग यां ीच सुखानं भाकरी खायला िमळं ल.”

“दादा, कायबी काळजी क नका मी सगळं िनभावून हेतो. मला का आता कळत
हाई? तु ही िबनघोर पु याला जावा.”

मी पु याला आलो. एकोणीसशे चौस साल उजाडलं होतं. नोकरीिशवाय आणखी

काहीतरी उ ोग के ला पािहजे. नुस या पगारावर आपलं मुळीच भागणार नाही. घराकडं
पिह यापे ा जा त पैसे पाठवले पािहजेत याची ती तेनं जाणीव झाली.

पुणे िव ापीठा या परी ांचे पेपस तपास याचं काम िमळावं हणून अज के ला.
याचवेळी मराठवाडा िव ापीठाकडंही अज क न ठे वला. संबंिधत ये ा यापकांना
भेटून, प े िल न परी क हणून नेमणूक करा; हणून िवनं या के या.

आकाशवाणीक ावर गेलो; “मी पु हा पु याला आलो आहे. रे िडओ या नोकरीचा मला
अनुभव आहे. ि स िलिह याचाही भरपूर अनुभव आहे. रे डीओसाठी कोण या कारचं
लेखन करावं लागतं, यात कोणती प यं पाळावी लागतात, सरकारी धोरणा या बाहेर
कसं जाता येत नाही यात रा नच उ म ि ट कसं तयार के लं पािहजे, रे िडओचं रा ीय
धोरण काय; हे सगळं मला माहीत आहे. ते हा ऐन वेळी कु णाचंही ि ट आलं नाही कं वा
र करावं लागलं तर मला सांगा. मी पटकन तु हाला हवं तसं ि ट िल न देईन. ऐन
वेळी काही काय म धोरण हणून करावे लागले तर सांगा; मी चटकन ि ट िल न
देईन. तु हाला ते वाचून बघ याचीही तकतक लागणार नाही. मी रे िडओ- टेशनपासून
अगदी जवळ काँ ेस भवन या माग या िशरोळे ग लीत राहतोय. कु णालाही पाठवून ा;
मी येईन.”

‘स यकथे’तून मा या कथा भराभर येऊ लाग या हो या. न ा वळणाची ामीण

कथा अस यामुळं ित याकडं अनेक वाचकांचं संपादकांचं आिण काशकांचं ल वेधलं
होतं. वाचकांची प ं येत होती. हणून आ या आ या मािसकां या आिण दैिनकां या
ब तेक संपादकांना सहज भेटून घेतलं. मी इथं पाचसात मिह यांपूव आलोय. माझा प ा
असा आहे. तुम याकडं असू ा. हणून प ा दला. यां याकडं ग पाट पांसाठी हणून
खेपा वाढव या. मी ‘स यकथे’चा लेखक अस यामुळं माझी ित ा यां या लेखी होती.
ितचा फायदा घेऊन मी यो य या मानधनाची अपे ाही क लागलो. ितला ितसाद
िमळू लागला.

माई कल कर पु यात असतात, असं कळलं. र ािगरी या सव दय छा ालयात मी

असताना या शेजारी राहत. सव दया या या पूणवेळ कायक या हो या. आजही तेच काय
या पार पाडत हो या. गांधीवादी आिण आचाय िवनोबाज या सव दयवादी वृ ीनं या
य जगत हो या. याच वृ ीनं कायही करत हो या. मा या मनात यां यािवषयी गाढ
आदर होता. गूढ आकषण होतं.

ि थर थावर झा यावर यांना घरी घेऊन आलो. कॉलेजला नुक याच उ हाळी सु ा
लाग या हो या.

ि मताची यांना ओळख क न दली. माझा संसार सुरळीत सु झालेला बघून यांना
आनंद झाला. माझी त येतही आता सुधारली होती. ा यापक हणून मी ि थर झालो
होतो. पु यासार या ठकाणी येऊन नोकरी, घर, पंच हे सोडवले होते.

माझी सगळी मािहती िवचा न झा यावर या हणा या, “हे सगळं छान झालंय.
तु ही यश वीपणे अपेि त मजल गाठली आहे. मानिसक दृ याही ि थर झालेले आहात.
आता तु ही सव दया या कायाकडं ल ायला हरकत नाही. हळू हळू ते काय तु ही
आ मसात के लं पािहजे. समाजात तुम यासार या सुिशि त त णांनी असं यागपूवक
समाजकाय कर याची िनतांत गरज आहे... र ािगरीत आलात ते हा तुमचं हे येय होतं
ना?” यांनी आठवण क न दली.

“हो.” जु या आठवण नी मी काहीसा शरम यागत झालो... नंतर या काळात

सव दयाशी आिण तेथील शी य संपक रािहला न हता. काहीसं अपरा यासारखं
वाटू लागलं.

“मग, आम या कायालयात कधी येता? मी तु हाला इतर कायक याचा प रचय क न

देते. पुणे िज ात चालले या कामांची मािहती देते. इथं अधूनमधून बौि कं होतात,
बाहे न काही कायकत येतात; यां याशी तुमचा संपक वाढला पािहजे.” या
कायक या या वृ ीनं लगेच ारं भ कर यािवषयी सूचनाही देऊ लाग या. मला णभर
संकोच यासारखं झालं. पण असंही ल ात आलं क यांना सगळी व तुि थती सांिगतली
पािहजे.

“माई, मला समाजकाय हे तर करायचं आहेच. पण यासाठी माझी अजून तयारी

झालेली नाही. अजून काही काळ गे यानंतर मी या कायाला ारं भ करीन हणतो.”

“समाजकायाला काळ-वेळ यांचं बंधन नसतं. नोकरीसारखं ते काय वेळेनं बं द त

झालेलं असतं? ती एक वृ ी असते. कायक याचा तो एक वभाव असतो.”

“तेही खरं च. पण मला गावाकडचं घर थम उभं करायचं आहे.”

“सव दयी नं थावर इ टेट वगैरे कर या या भरीस पडू नये. ितला अंत नसतो.
भडकले या अ ीसारखी ितची तृ णा वाढत जाते.”

“नाही नाही. या अथानं मी हणालो नाही. माझं घर हणजे माझे आईवडील, भावंडं
यांना नीटपणे उभं करायचं आहे. घरात चंड दा र आहे. अ ान आहे. खु याभो या
समजुती आहेत. बिहण ची ल ं करायची आहेत. भावांची िश णं करायची आहेत. एक
भाऊ अडाणी रािहला आहे; याला जग याचं काही साधन िमळवून ायचं आहे... या
घरादारासाठी थम मला काही वष तरी ावीच लागणार आहेत. मो ा अपे ेनं हे
घरदार मा याकडं बघतंय. हा सु ा मी समाजकायाचाच एक भाग मानतो. मी तर
घरातला सवात मोठा मुलगा आहे. िशकलेलो आहे.”

“अ छा. पण मग हे घर उभं कर यात तुमची काही वष जाणार. घरी कती भाऊ,

कती बिहणी आहेत? कोण कोण काय काय करतं?”

मी सिव तर मािहती सांिगतली.

“तुमचा सवात लहान भाऊ तुम यापे ा एकोणीस वषानी लहान आहे?” यांना
आ य वाटलं.

“हां! ामीण कु टुंब व थेची ही फळं आहेत.” मी ओशाळू न िवनोद कर याचा य

के ला.

“तेही खरं च. तुमचा सवात लहान भाऊ चौथीत आहे; हणजे नऊदहा वषाचा
असणार.”

“हो”

“ हणजे याला पदवीधर क न नोकरी वगैरे िमळे पयत याची पंचिवशी येणार.”

“न च.”

“ हणजे तु हाला घर उभं कर यासाठी अजून पंधरा-एक वष तरी ावी लागणार?”

“हो.”

“देणार का एवढी?”

“ ावीच लागतील. याच घरात मी ज माला आलोय.... हे घर मी उभं के लं नाही; तर

माझा ज मच िनरथक होईल. देवानं हणा, िनसगानं हणा एवढी बु ी दलीय. ितनं मला
आजवर इथं आणलंय. ही बु ी याच घरा या या र ानं मला दलीय, असंही मी मानतो.
ते ऋण फे डलंच पािहजे.”

“ते ठीक आहे, पण तुम या संसाराचं काय मग?”

“हे करता करताच माझाही संसार मी करणार आहे आिण ‘माझा संसार’ याचा अथ
जरा आप या सं कृ तीला ध न के ला क झालं.”

“ हणजे?”

“ हणजे असं क ‘माझा संसार’म ये माझे आईवडील आिण माझी भावंडं हेही आपण
समािव करतो.”

“पण हे ि मताला मा य आहे का?– काय ि मता?” एवढा वेळ शांतपणानं ऐकत
बसले या ि मताला यांनी िवचारलं.

“मा य नसायला काय झालं? मो ा मुलाचं हे कत च असतं.”

मी जरा िमि कलपणे हणालो; “माई, ितलाही हे मा य करावंच लागेल. मा यापे ा

ितचं कु टुंब मोठं आहे. मोठं हणजे सं येनं मोठं .”

“असं?” मग यांनी ि मता या घरची चौकशी के ली.

ि मतानं सिव तर मािहती सांिगतली.

“भारतीय कु टुंब व थेत मो ा मुलाला विडलां या कु टुंबाची संपूण जबाबदारी ही

उचलावीच लागते. तो एका अथ या कु टुंबाचा त ण बाप असतो. पण त ण िपढीला ही
जबाबदारी नको वाटते. नको असलेली ती एक कटकट वाटते. मग ही कत मुलं ऐन
ता यात या सवातून अंग काढू न बाहेरच पडतात... तु हा दोघांचीही यात आता
स वपरी ाच होणार आहे.”

“पण मला यात कटकट वगैरे काही वाटत नाही. उलट सामािजक काय कर याला मी
यो य आहे क नाही; याची ‘स वपरी ा’ होईल असं वाटतं. माणूस हणून हा अनुभव
मला ौढ आिण समृ ही करील.”

“असं वाटत असेल तर ही गो खरोखरच चांगली आहे... चॅ रटी िबिग स अ◌ॅट होम.
तरीही तु ही ‘होम’पासून जरा दूरच आहात.” या हसत हसत हणा या.

“दूर असलो तरी मनानं मा या गावाकड या घरातच असतो. वषातून तीनचार वेळा
तरी गावाकडं जाऊन ितथले , अडचणी सोडवून येतो.”
 माई बराच वेळ ग पा झा या िन या उठता-उठता हणा या, “तुमचा हा सगळा
िवचार फार चांगला आहे. अथात तु ही तो य ात कसाकसा आणणार आहात, हे मी
नजर ठे वून पाहत राहीन. मला तुम या याशीलतेिवषयी िज ासा आहे. न ा िपढीत
गांधीजी, िवनोबाजी यांचे गा याचे िवचार जले पािहजेत, यांची िनतांत गरज आहे.
तुमचं मन संवेदनशील आहे. तु ही सािहि यक आहात. या भाषेतच बोलायचं तर तु ही जे
घरदार उभं करीत आहात; ती तुमची सवात मोठी सामािजक आिण सजनशील िन मती
आहे. तरीही या सव गडबडीत समाजकाय िवस नका. तुम या सार यांची समाजाला
फार गरज असते. या कायात तु हाला अिधक मह वाचे अनुभव येतील. यामुळं तु ही
आणखी समृ हाल.”

“होय!”

“बरं य. येते मी.” माई िनरोप घेऊन जा यासाठी उ या रािह या. पांढरी शु खादीची
साडी, िन तसाच लाऊझ. ग यात काहीही नाही. चेह यावर साि वकता. बोल यात एक
ेमळपणा आिण एक धारदार तेज... याग, सतत कायम ता, राहणीतील, खा यातील
साधेपणा, वाग यातील िनयिमतता, जनसामा यांिवषयी आतून कळवळा, आचरणातील
त विन ा यांची या मू तमंत ितमा हो या. या घरी आ या ते सव दयाचे सं कार
घेतलेला एक त ण ा यापक झालेला पाहायला. मा या घरात यांची सहज नजर
इकडेितकडे फरताना मला या एखा ा पिव ा रखवालदारासार या वाट या. यां या
ये यानं अितशय आनंद झाला.

मी यांना पोचवून येऊन एकटाच बसलो.

ि मता वयंपाकघरात गेली होती... माइशी झाले या चचनं आतून नकळत ढवळला
गेलो होतो. बरं च काही वर आलं होतं. मनावर एक फार मोठं ओझं आहे, ते उचलून अलगद
बाजूला करायचं आहे, यासाठी खूप तयारी करावी लागणार आहे; असं काहीतरी जाणवू
लागलं आिण हे सव मी कती सचोटीनं करतोय, हे पाहणारा कोणी एक अ ात दैवी डोळा
मा या आसपास फरतो आहे, असंही वाटू लागलं. मी खुच त त यासारखा नुसताच
बसून रािहलो.

शै िणक वष संपलं िन एका लेखना या उ ोगाला लागलो. ‘बुवा’चे संपादक ग. वा.

बेहरे े यां याशी चचा क न एक लेखमाला िलहायचं कबूल के लं होतं. वषभर ती िलहायची
होती. ितचे िनदान पिहले सहा लेख तरी मी िल न एकदम ावेत, अशी बेहे यांची अपे ा
होती. ‘ लॅि टकची सं कृ ती’ हे मालेचं नाव मी िनि त के लं होतं. पेपस तपास यासाठी
येणार होते. हणून लेखनात दंग झालो.

‘गावाकडं पैसे पाठवून दे यािवषयी’ तगादा लावणारी आईची प ं सारखी येत होती.
िडसबर या शेवट या आठव ात चारशे पये देऊन आलो होतो; ते संपले होते. सुगीत
गवत, कडबा अशी जनावरांना थोडी वैरण घातली होती. थोडा वरखच झाला होता. मी
काहीसा हैराण झालो होतो.

एरवी मी लागतील तसे पैसे पाठवत होतो. ते कशासाठी पािहजेत हे िवचा न घेत
होतो. याच कामासाठी खच झाले क नाही, हे िवचा न घेत होतो. पैसा काटकसरीनं
आिण यो य कारणासाठी वापरला जातोय क नाही हे पाहावं लागत होतं.

आई काही चैन करत न हती, क उधळमाधळ करत न हती. पण जा त मह वाची

गरज कोणती, कमी मह वाची गरज कोणती याचा िवचार न करता ती एकदम पैसे खच
क न टाकत होती... मग पैसे लौकर संपत होते. याबाबतीत ितला काही िवचार याची
सोय नसे. िवचारलं तर ितचा अहंकार दुखावला जाई. ‘आप यावरचा पोराचा िव ास
ढळला,’ असं मानून ती वा ेल तशी बोले.

सुंदरानं आ मह या के यामुळं, मळा गे यामुळं ती खूपच हळवी झाली होती. ितला

मानिसक आिण शारी रक िवसा ाचीही गरज होती. हणून एकदम चारशे पये देऊन
आलो होतो. “देवानं माझी नोकरी ोच मळा दलाय, असं समज आिण बसून खा.” असं
बोलून आलो होतो.

यामुळं दोनअडीच मिहने तरी घरीच रािहली होती. ते सुगीचे दवस होते. गूड
खुडणं, शगा काढणं, तूर बडवणं, खप या, कांदे काढणं यासारखी कामं गावात भरलेली
असत. या काळात रोजगाराला चणचण नसे, घरात मूठ-पसा ज धळे , शगा, तूर, कांदं
इ यादी येऊ शकत. पण या काळात आई जाऊ शकली नाही आिण ती नाही गेली क
पोरं पोरीही घरीच राहत. जायला टंगळमंगळ करत. याचा प रणाम ता पुरतं घरात बसून
खा यात झाला होता. आम या घराला हे कधीही परवड यासारखं न हतं. ‘काम कर, तवा
खा’ हे हणणं येका या पाचवीबरोबर पुजलेलं होतं.

आईला मी धीर दला, ते हा ितला मनोमन वाटलं, ‘मळा गे या या िनिम ानं आ दा

वठणीवर आला. आधीपासनंच मी येचा पगार हातात मागत तो. पर ायला तयार
हवता. आता येला िग यान आलं.’

माझा पु यातला संसारखच वजा जाता मी सगळा पगार ितला नेमानं पाठवीन; असं
ती मनोमन समजून होती. पण मला ते अश य होतं. सग यां या आयु याचं गिणत मला
मांडावं लागत होतं... ितचा अडाणी वभाव फ उ ा-परवाचं गिणत मांडत होता.

ती ‘पैसे पाठवून दे’ हा तगादा प ातनं सारखा करत होती... ‘पैसे पाठवले नाहीस तर
मग औतअवजारं िन बैलं सोडू न बाक ची जनावरं इकू न आ ही पोटाला खातो.’ असं ितनं
कळवलं.
 मी ितला प पाठवलं. ‘घरात बसून सग यांना खायला हे काही वतनदाराचं कं वा
जहािगरदाराचं घर नाही. आपण सगळी िबनजमीनवा या शेतक या या पोटी ज माला
आलेली माणसं आहोत. मला मिह यातनं एकदाच पगार िमळतो. इथली पु याची राहणी
महागडी आहे. घरं भा ानं िमळत नाहीत. मला जे िमळतंय यातला माझा अधा पगार
जातोय. तरीही मी काटकसरीत संसार करतोय. दुसरा काही उ ोग जमतो आहे का ते
पाहतोय. तु ही जर सगळे च मा या पगाराची वाट बघू लागलात तर उ ा सगळं चं िवकू न
खा याची पाळी येईल. घरदार िभके ला लागेल... ते हा तू सग या पोर ना घेऊन िनयिमत
रोजगाराला जात जा. आ पा-दौला शाळे ला जाऊ देत. यांना आता सुटी लागेल. सुटी
लाग यावर जमलं तर यांनाही कामाला घेऊन जा. तेवढेच आठबारा आणे पदरात
पडतील.’

प खरमरीत होतं. पण असं िलिह यािशवाय घर या लोकां या मनावर प रणाम

होत नाही याचा मला अनुभव होता. घरी गे यावरही मला पु कळ वेळा तावातावानं
बोलून सग यांची अशीच कानउघाडणी करावी लागे.

साताठ दवस रा न पु याला येत होतो. ‘गप बसा, तु ही. दादाचं कोण ऐकतंय? यो
काय चार-आठ दीस िहतं असतोय. तवर सग यांनी जे काय यो बोलंल ते ‘ ं ’ं
हणायचं. यो गे यावर आपलंच रा य हाय. बोलतोय बोलतोय िन मग शेवटाला पैसे
लावून देतोय.’ असं िशवा मी घरातनं बाहेर फरायला गे यावर कं वा पु याला आ यावर
सग यांना िमि कलपणे सांग.े

आ पा मला हे घरातलं गौडबंगाल मी पु हा परत कागलला गे यावर एकांतात सांग.े ..

सग यांनी माझं पाणी जोखलेलं होतं.

पण मी यावेळी पाठवलेलं प आई या िज हारी लागलं. ती फार दु:खी झाली.

मा या ल ानंतर आ ाताई सांगलीला डी. एड. झाली. उदगावापासनं सांगली

चारपाच मैलांवर होती. डी. एड. नंतर ितचं ल झालं. जागा चांगली िमळाली. नवरा
कणकवलीला हाय कू लम ये अ यापक होता. आ ाताईलाही ल ानंतर लगेच ितथंच
हाय कू लम ये नोकरी िमळाली. नवराबायको दोघेही नोकरीला लाग यानं घरी
सग यांना आनंद झालेला.

अशा आनंदा या काळात आई ितकडं गेलेली. आ ाताई ल होऊन नोकरीलाही

लागलेली आिण इकडं पु यात मी मा ि मताला अजून िशकवतोच आहे, हे बघून आईला
वाईट वाटलं. “....आ दानं आ ाताईसंगं लगीन के लं असतं तर घरात दु पट पगार आला
असता िन सा या घरादारानं यो सुखानं बसून खा ला असता. नातं जोडू न बसलो असतो.
मा या हा घरातलं माणूस या घरात आलं असतं िन कू ळ उजळू न िनघालं असतं. ...आता
हो माझा योक हणणारा नोकरीसाठी हणून पु याला गेला. ितथं शंभर पयं भाडं
असले या बंग यात राजागत हाऊ लागला. पैसे मागताना मातूर मला हणतोय
रोजगाराला जा िन पैसे िमळीव. एक पैसा गावाकडं लावून ायला तयार हाई...दादा,
मा या ज माचं खोबरं झालं बघ. वा यावर पाचोळा उडावा तसा माझा जलम झाला.”
असं हणून ितनं आप या दादासमोर रडायला घातलं.

“तारे , तुझं नशीबच घो ा या अवलादीचं िनघालंय. तु या निशबात मसणात

जाऊपतोर क च हाईत, ये या भणं. हाईतर हे असं वाटु ळं का झालं असतं?...
सो यासारखी लेक गेली. रानासंगं पोराबाळांची भाकरी गेली िन हो तुझा योक असा
िशकू न चातूर झाला. या र यानं हाडं मोडू न खुदळा
ु होईपतोर तुला मारली हा लेका या
िश णा या पायी. येचं चांगलं पांग आता हो फे डाय लागलाय. िशकू न शाणा झाला गंऽ
यो. होचा बाप इनामदार लागून गेला हणून हो शंभर पयं या बंग यात हातोय,
हैमालीचा. यो आता मा यासमोर कवा येईल तवा हाई पायताणानं फोडला, तर
िशवा पा जाधवाचं नाव सांगणार हाई. आगं, हो सु ाळीचा शाणा असता, तर हो मळा
गेला असता काय? एवढा िशकू न बािल टर झालाय, ेला काय कायदंकानू ठावं हाईत
काय? सायबाचा पगार िमळीवतोय; ेला एकाला तीन वक ल ायला काय धाड भरली
ती?...अगं, ेला पैसं सुटत हाईत. हो नुसता आप या ऐटीत हायाला सोकावलाय.
आईबा िन येची पोरं बाळं ितकडं िभकं ला लागली, तरी येला येची के साइतक बी कदर
हाई... असला दवा तु या वंसाला आलाय.”

मामा आईची समजूत काढत होता. बोल या या भरात मनात येईल ते बोलत होता.
यामुळं मजिवषयी या या या मनातील सु रागालाही वाट िमळत होती.

आईनं सोसले या खडतर जीवनाची जाणीव मामानं के यामुळं ितचा अहंकार

ग जारला जात होता. यातून ितचा मजिवषयी एक खोलवर गैरसमजही होऊ घातला
होता.

दोन-तीन दवस मामाकडं रा न ती परत आली.

मामानं मला शहाणपणाचे चार श द सांगणारं प िलिहलं. आई येऊन गे याचं याच

प ात सांिगतलं... आई कोण या प रि थतीत जगते आहे, अशावेळी मी ितला मदत
कर याची कशी गरज आहे, हे यात यानं िलिहलं होतं.

मी गडबडू न गेलो, आई ितकडं काय बोलली असेल याचा अंदाज आला. ितचा मला
थोडा रागही आला. आईचा वभाव भडभ ा आहे, याची मला क पना होती; पण या
वभावामुळं आिण आप याला इतरांची सहानुभूती िमळावी हणून ती पु कळवेळा मला
आिण इतरांनाही खच घालत होती, याचं दु:ख होई. संतापही येई.

चार दवस गेले क मन थंड होई. िवचार क न मी ते अिधक थंड करी... आई या या

 वभावावर औषधं न हतं. ितला सहानुभूती िमळव याचा दुसरा मागही कळत न हता.
अडाणी आईची कणवच येई, पण ित या या बोल यामुळं माझी सगळीकडं बदनामी होते,
याची वेदनाही होई. खोलवर मी ाकु ळ होऊन जाई.

एि ल या शेवट या आठव ात कागलला गेलो. दादा पर ात छपरातली शेणं

काढत होता. सहज जाऊन याची चौकशी के ली. गो ातली जनावरं दु काळातनं
आ यागत दसत होती. पार सगळी रोडावून मरतुंगडी झाली होती.

आई घरात होती. पोरं सगळी कामाला गेलेली दसली. दौला िहराबरोबर ढोरासंगं
शे या घेऊन गेला होता. आ पा आप या बिहणीबरोबर रोजगाराला गेला होता. तेरा-
चौदा वषाचा आ पा, तरीही बायकांबरोबरीचा रोजगार घेऊन कामाला जात होता.

आईनं चहा क न दला.

चहा घेता घेता मी मामा या प ाचा िवषय काढला िन आईला सगळं समजून
सांिगतलं... “मी िशकलो असलो तरी काय ाची मला काही मािहती नाही. याचा वतं
अ यास करावा लागतो. माझा बी.ए, एम.ए.चा अ यास वेगळा िन हा अ यास वेगळा
असतो. िशवाय कोटात मालकानं दोन लावलेलं खटलं, आमचं दोन खटलं अशा चार
खट यां या तारखांना पंढरपूर-पु या न येक वेळी येणं मला श य न हतं. रजेचा
असतो. न ा नोकरीत सारखी रजा काढली तर एक वषानंतर नोकरीत ठे वत नाहीत.
हाकलून देतात. ते हा थम नोकरी सांभाळणं ज र असतं. वक ल ावेत हटलं तर
दादाचा यां यावर िव ास नाही. ते कोटात इं जीत बोलू लागले क दादाला यांचा
संशय येतो. ा णाला ा ण सामील झाला असं वाटतं. याची कती समजूत काढली
तरी पटत नाही.

“पु यात जागेची टंचाई फार आहे. पानशेतचा पूर येऊन गे यापासनं जागाभाडं खूपच
वाढलं आहे. घरं िमळतच नाहीत. िमळाली तर भाडं भरपूर ावं लागतं. घरमालकानं तरी
मा यावर भरपूर मेहरबानी के लीय. आगाऊ पैसा, पागडी वगैरे काही घेतली नाही.
मिह या या मिह याला भाडं फ आगाऊ घेतो. याचीही पावती देत नाही. मला शंभर
पये देणं िजवावर येत.ं तरी ते ावेच लागतात. माझा नाइलाज झालाय हणून मी एवढं
भाडं देतोय. चैनीसाठी घर घेतलेलं नाही.

“मला नोकरी सांभाळू नच घरादाराकडं बघायला पािहजे. तु या प ात सारखं ‘चार

दसांची रजा काढू न गावाकडं ये’ असं असतं. वा ेल तेवढी रजा िमळत नाही. वषातनं
फ पंधरा दवसांची िमळती. ती वषभर पुरवून-पुरवून वापरावी लागती. हणून येक
वेळेला गावाकडं येऊ शकत नाही. िशवाय माझा संसार िन हे गावाकडचं गाडं
चालव यासाठी नुसता माझा पगार पुरं पडणार नाही. हणून दुसरी काही कामं मी
करतोय. यातनं चार-दोन पैसे िमळतात. यासाठी सुटीत ितथं थांबावं लागतं.” अशा
आशयाचं ते बोलणं होतं.

शेवटी ितला हणालो, “... ा घरादाराब ल मला काय वाटतंय ते तुला कसं सांगावं,
मला कळत हाई. तू भडाभडा कु णाजवळ कायबी बोलत जाऊ नगंस.”

“ यो काय ‘कोणबीण’ हाय? माझा भाऊच हाय हवं?... आिण आता ा वयात मला
तू रोजगाराला जायाला सांगाय लागलाईस? ... अजून कती राबू मी?”

“ संग पडला तर जायाला नको आई? मी काय तुला सुखानं जा हणतोय? असं
सांगताना मा या िजवाला लाज, शरम वाटत नसंल? पर येळच आलीय. मी तरी काय
क ?”

थोडावेळ आई ग प बसली. मग हणाली, “तुला काय सांगू, आ दा? रोजगाराला

गे यावर शेतकरी ठोस या मार यात. रोजगा यागत सकाळी धा वाज यापासनं दीस
बुडू तवर सलग कामं करायची आम याघरात कु णालाबी सवय हाई. जरा िहकडं, जरा
ितकडं, क ाळा आला क भाकरी खा, चार वाजलं क या कर, मोटा धर या क धुणं धू,
दीस बुडायला घटकाभर हाय हणतानाच धारं ला जा; असं कायबाय करतसवरत
भांगलण, खुरपण करायची आमची सवय. तसं के लं हंजे कामाचा क ाळा येत हाई.
रोजगाराला गे यावर सलग दीसभर तेच ते काम कर याचा क ाळा येतो. खुरपं मंद
चालतं. यात पु ा नीट भांगलण कर याची सवय. रोजगा यागत वर यावर खुरपं
पळवायची, तण न काढता ये यावर माती ढकलत फु डं सरकायची मला सवय हाई,
मा या पोराटोरांचंबी तसंच. हणून ती मागं पड यात. शेतकरी मग बोलाय लागतो.
िजवाला ते सोसत हाई. रोजगा यांत जाऊन कामं करायचंच िजवावर येत.ं नको नको
वाटतं. यात असं दीड दमडीचा कु णीबुणी बोलला तर आतनं भडभडू न येत.ं कशी जाऊ मी
दुस या यात कामाला?”

“मनावर दगूड ठे वायचा. आप या घरात एवढी गुरंढोरं , एवढी पोरं िपक यात मग
बसून कसं भागंल?”

मी असं बोल यावर आई एकदम उसळली, “ यो पर ात जाऊन िघर यासारखा

बसतोय बघ. एक दीस कधी रोजगाराला गेला हाई. येला लावून दे कामाला. येनंच
माझा सो यासारखा मळा बघता बघता घालीवला. आता नुसताच बाईलभा ागत घर
ध न बसतोय िन माझी पोरं राबून आणून येला घाल यात... का तू येला बोलू नयेस
कामाला जा हणून?”

मला एकदम काय बोलावं सुचेना. मी खाल या आवाजात बोललो, “ येनंबी जायाला
पािहजे कामाला. पर यो आता साठी या फु डं गेलाय. मळा गे यापासनं येनं हाय
खा लीय; तू बघतीस हवं?”
 “मला काय ‘हाय’ खायाला येत नसंल? मी काय साठी या पाचप ास वस अलीकडं
हाय? जलमभर मी हाडं चंदनासारखी उगळ यात. होनं काय के लंय? नुस या झोपा काढत
मळा ध न बसला; हणून तुला येचा लई पुळका येतोय हय?... येला माझा मळा आण
हणावं परत. मग बस हणावं असा साळसु ागत.”

आईचं हणणं मला बरोबर वाटत होतं. ते नाकारणं श यच न हतं.... दादा या

बाबतीत मी हळवा झालो होतो खरा. पण यानंही आता उठू न काही तरी के लं पािहजे,
काही ना काही िमळवून आणलं पािहजे; नुसतं बसून भागणार नाही. असं झुरत नुसतं
बसलं क जा त झुरायला होतं; असं मला वाटू लागलं. मी चंतेत मुकाट बसलो. काय
करावं कळे ना.

आई दादाला िश ाशाप देत धाडकन उठली. मोक या झाले या पा या या घागरी

घेऊन त ड करतच ती पा याला बाहेर पडली. ...जणू ितनं माझा सू मसा िनषेध के ला.
मा या हण यावर बिह कार टाक यासारखं के लं.

मी हळू च पर ात गेलो. दादा शेणाचे हातपाय धुऊन िचलीम भरत बसला होता.

मी सहज िवचारलं; “मुटा याचा कं वा देसायाचा मळा िमळतोय का बघ हणून मी

माग या व ाला प ातनं िलिहलं तं. येचं काय जमतंय काय?”

“ याच व ाला बिघटलं क . मुटा याचं पोरगं सोताच मळा कसायला लागलंय. देसाई
तर सगळा मळाच इकाय या इचारात हाईत. य या निशबानं सगळं करदे यातनं बाहीर
पड यात. आता दुसरा कु णी शेतकरी म यात घालाय या बदली मळाच इकू न टाकायचा
यचा इचार हाय.. कोट-कटे याचं रकामं झंझाट मागं नको हण यात.”

“गावात आिण कु णाबुणाचं बारकं सारकं मळं असतील ते बघायचं.”

“तसं कागलात मळं र गड हाईत. पर ा न ा काय ानं माणसं फा यानं मळं

लावायला िभ यात आता. ो कसेल ये या जिमनीचा कायदा आ यापासनं जिमनी कोण
कु णाला रीतसर लावत हाईत. ब याच शेतमालकांनी आप यासारखं आडगं शेतकरी
कायबाय घोल याड क न काढू न लाव यात िन गडीमाणसं ठे वून सोता जिमनी कसाय
लाग यात... आता रानं करदा ानं िमळणं मुस कल.. सरकार कसलं आलंय हे घो ा या
अवलादीचं.”

“मग काय करायचं आता? ...एवढी गुरढोरं , पोरं टारं , औतअवजारं कु ठं ायची िन
पोटाला तरी काय खायाचं?” मी हळु वारपणानं िवचारलं.

दादा जिमनीकडं बघत ग प बसला.

 घटकाभरानं हणाला, “आ दा, हो भटाचा मळा मला पु ा परत िमळणार हाय. यो
कु ठं जाणार हाई. आज ना उ ा यो चालत येतोय का हाई बघ.”

“कशावरनं?”

“मला सारखं दृ ा त पड यात... मी बारा िन बारा चोवीस तास म यातच असतोय.

मालक मा याकडनं रोज थोडी थोडी भाजीभाकरी मागून हेतोय. एक घ गडं घेतलेला
धनगर घो ावर बसून मा या शेताची राखण करतोय.”

“ते दृ ा ताचं झालं गा. पर य ात मालकानं आता खटपटी क न मळा ता यात

घेतला येचं काय? यो काय आता पु ा तुला ‘फा यानं मळा कर’ हणून इचारायला
येणार हाय?”

ते मला ठावं हाई... ते आ पा या वाडी या हलिस आ पाला ठावं.”

...दादाची भ नरसोबा या वाडी या ‘द ा’ वर आिण आ पा या वाडी या

‘हलिस आ पावर’ होती. हलिस आ पा ा ामु यानं धनगर समाजाचा देव. आ ही
धनगर ग लीशेजारीच िप ान् िप ा राहतो. कदािचत याचा प रणाम होऊन मा या
आजोबापासनं या देवा या यानी आमचं घरदार लागलेलं.

...हलिस आ पा धनगराचा देव अस यानं याची गादी घ ग ाची आहे, यांचं

अंगावरचं पांघ ण घ ग ाचं आहे, तो घो ावर बसलेला आहे... तेच पडं दादा या
व ात येत.ं

सगळी भावंडं दादा या दृ ांत- करणाला हसतात. मीही हासत होतो. दादाला
यातून बाहेर काढ याचा य करीत होतो. पण जे ा मानवी ांचं व प, अडाणी
माणसाची मानिसकता मला वाचनातून समजून आली ते हापासनं दादाला यातनं बाहेर
काढ याचा य मी सोडू न दला. दृ ांताला बगल देऊन वा तवात काय करता येईल;
हेच दादाला सुचवू लागलो.

मी हणालो; “जवा कवा हलिस आ पा या मनात येईल तवा यो मळा आप याला

िमळलंच. पर तूतास काय करायचं? एक तर जनावरां या पोटाला काय तरी
घाल यासाठी तूत का होईना कु णाचा तरी मळा के ला पािहजे. यो िमळत नसंल तर
जनावरं तरी इकू न टाकली पािहजेत, हाईतर दुसरी काय तरी तजवीज तरी के ली
पािहजे.”

“आता पाच-सात हैने चाललंयच क .”

 “ते खरं . मधी शंभर पयाची वैरण इकत यावी लागली. तीबी संपत आलीया.
जनावरां ी व ला चारा, उसाचा पाला कायबी िमळत हाई... ही बघ क जनावरं . नुसती
हाडं िन कातडंच उरलंय य या अंगावर. सगळी पोट- हतारी झा यात. अशीच एक दीस
उपाशी हाऊन दा ाला मरतील. मा या पगारात घरात या माणसांचं पोट भरं ल. हो
पपच िन माझा पपच चालंल. पर म यािशवाय जनावरं पोसणं अवघड जाईल.”

“मग ही घरात या माणसासारखी असलेली जनावरं इकू न टाकू ?” दादानं उलटा

के ला. याला सुचवायचं होतं क , काही दवस कळ सोसली पािहजे.

पण मी वा तवाचा िवचार क न मन घ के लं होतं. “समजा आपूण आज इकली;

आिण उ ा मळा िमळाला; तर पु ा घेता येतीलच क . आता हे खरं क आपून
पोराबाळासारखी वाढवलेली जनावरं इकायची िन कु ठलीबुटली, आप याला
यां याब ल कायबी हाईत हाई, अशी जनावरं पु ा इकत यायची हंजे अंधारउडीच
असती. पर पसग आलाय तर उडी माराय पािहजे... दोन बैलं, एक हस तेवढी ठे वू या. बैलं
घेऊन िशवा गाडीभाडं करं ल. हशीचं दुभतं इकू न घर चालवायला येईल.”

दादा काहीच बोलेना.

“कसं?” मी पु ा उ रासाठी िवचारलं.

“मी काय तरी तजवीज करतो. तू नको देऊस वैरण इकत यायला पैसं.” दादा
थोडासा अटू न बोलला.

“कशी तजवीज करणार?”

“मी जाईन रोज कु णा या तरी म यात िन मागून आणीन उसाचा पाला... र गड

माझं दो त शेतकरी हाईत. रोज एका या म यात पाला काढला तरी पंधरा-पंधरा
दसांतनं एकाएकाची पाळी येईल. मला का कु णी हाई हणायचं हाई.”

“दादा, ही काय आठ-पंधरा दसांची बाब हाई. हलिस आ पा काय मळा अमुक
दसा या आत देतो; अशी काय िच ी िल न देणार हाई. कायदेकानू असं आ यात क
कोणताच मळा आप याला िमळणं कठीण हाय. हणून हणतो जनावरं इकू न टाकू या. तू
यो काय तु या इ मैतरां या म यात जाऊन पाला कापून आणशील, यो दोन बैलां ी,
हशीला घालायला येईल. िनदान तुझी घरादाराला तेवढी तरी मदत झाली पािहजे...”

“बघू हणं; आता पावसा याचं दीस येतील. माळ िहरवं तील. लोकां या बांधावर,
कु रणात, व ा ी, गवतं येतील. मी कायबाय क न जनावरांची पोटं भरीन. कु णाचीतरी
गवतं कापायला जाईन. मग मळा हाईच िमळाला तर दवाळी झा यावर एक-एक इकू न
टाकू . या दसांत चार पैसे जा त येतील. जनावरां या अंगावर िहरवा चारा खाऊन
मूठभर मांस आलेलं असतंय. बसून बसून जनावरं या दसांत तेज झालेली अस यात तवा
कं मतबी येईल.”

“ठीक हाय. िनदान जनावरं परसंग पडला तर आज ना उ ा इकावं लागणार एवढं

येनात ठे वून वाग, हंजे झालं.”

...दादाला अजून मळा आप याला परत िमळे ल असं वाटत होतं, याचं मनोमन आ य
करत मी घरात गेलो.

जाता जाता आणखी एक गो ल ात आली. दादा मळा असताना गावात शेतकरी

िम ांना जाऊन भेटत असे. कसलीबसली बोलणी क न येई. हा ा या दुकानात
हजामत-दाढी कर या या िनिम ानं आले या शेतक यांबरोबर या या तास तास ग पा
चालत असत. पण आता तो कु ठं च जात नाही. पंधरा-पंधरा दवस दाढीही करायला
हा ाकडं जात नाही. नुसता जनावरांसमोर एकटाच िचलमीशी चाळा करत बसलेला
असतो. ...बाहेर जाणंही याला अपमाना पद वाटत असावं. याचा शेतक या या मानाचा
पटका मालकानं िहसकावून घेतला होता. याला बोडकं क न टाकलं होतं.

रा ी सगळी बोलत बसलो. दादा जेवून जनावरां या िन पडले या शेतसामाना या

राखणीला पर ात या छपरात एकटा झोपे. ितकडं तो जेवून िनघून गेला.

भावंडासंगट मा या ग पा सु झा या.

...सगळी उ हा यामुळं घामटू न गेलेली, रोजगारी कामा या ताणामुळं चोपून गेलेली

िन िविहरीचं बारमाही पाणी कायमचं गे यामुळं मळकट कळकट कपडे घातलेली दसत
होती...घरादाराला अवकळा आली होती.

आईनं दादािवषयी पु ा त ार के ली. िशवानं आिण बाक या भावंडांनीही “दादा

कामं करत हाई. नुसतं बसूनच खातोय. येलाबी रोजगाराला जायला सांगा.” हणून
मा याजवळ धरणं धर यागत के लं.

“काळजी क नका. येला मी सगळं समजून सांिगटलंय. हळू हळू यो रोजगारालाबी

येईल. आता यो रोज दो ता या म याकडं जाऊन एक-एक भारा उसाचा िहरवा पाला
काढू न आणायला कबूल झालाय. येचा यो ‘रोजगार’ यातनं काढंल.”

एक-एक जण मग रोजगाराला गेले या रानावर या, शेतक यां या वभावा या

गमतीजमती सांगू लागलं... आई उं ब याजवळ या खोप ाला परभारी बसून सगळं ऐकत
होती.
 चार-पाच दवस रािहलो. सकाळी दीस उगवायला म याकडं जाणारी सगळी जणं
घरातच रािहलेली बघून मन अ व थ होत होतं. िशवा गाडी-बैल घेऊन भा ाला जात
होता. वा तिवक तो सकाळी लौकर उठू न जाणं ज रीचं असतं. गाडीबैल-भा ाची तशी
रीत असती. कारण दुपारी तास दोनतास बैलांना वैरण-पा यासाठी सुटी ावी लागती.
पण िशवाला लौकर उठायचा कायम कं टाळा असे. सावकाश तासभर दीस आ यावर तो
गाडी-बैलं घेऊन कामाला जाई. भावंडं याहा या क न नऊ वाजता कामाला जात... मग
घरदार ओसाड यागत शांत होई.

गावात या अनेक िम ांना भेटून घेतलं. कु णी चौथी-पाचवीतनं, कु णी सातवीतनं तर

कु णी एस. एस. सी. नापास झा यावर िश ण सोडू न आपाआप या उ ोगधं ाला
लागलेले. यांना भेटलं क बरं वाटे. च ा वगैरे देऊन मला ते मै ीचा पा णचार देत. खूप
िशकत गेलो. ा यापक झालो हणून कौतुक करत. मोठे पण देत...मला बरे वाटे,
ग जार यासारखं होई. खूषा होऊन मी घरादाराची सुखी दवसांची भावी व ं रं गवीत
परत फरत असे.

पण यावेळी आतून मन पोखरलं जात होतं. यां यासारखीच आपली भावंडं कु चंबत
राहणार क काय असं मनात सावट येत होतं. िनदान दो ही भावांची िश णं पूण
करायचीच, यांना ॅ युएट करायचंच असा िह या बांधून मी यावेळी परतलो...
घरादाराची नवी व था मलाच लावली पािहजे. आपण थोडं कठोरपणानं वागून
सग यांना कामाला जुंपलं पािहजे. व तुि थतीची जाणीव ठे वून नको ती जनावरं िवकू न
काढलीच पािहजेत. नाहीतर सगळीच आपण ख ात जाऊ.

पु याला परतताना एक कळू न आलं क मळा हा मा या घरा या जग याचा

आ मिव ास होता. शेतकरीपण असलेलं हे घर होतं. राबून खाणारं , कु णा या अ यात ना
म यात असलेल,ं आतून गरीब असलं, संगी उपाशी राहत असलं तरी आम या घरात
आ ही, असं याचं वळण होतं. म यामुळं उपाशीपणा गावभर उघडा पडत न हता. पण
मळा गेला िन रोजगारासाठी घराला बाहेर पडावं लागलं. रोजगाराचे पैसे आण ते ा
पोटाला खा अशी प रि थती झाली. घराची सगळी रया जाऊन याला रोजगारपण आलं.
परं परे नं गावात चालत आलेलं याचं शेतकरी ि म वच न झालं. पार खोलवर गेलेली
याची शेतक ची कु ळीमुळी उखडली गेली.

...घरा या पाठीचा कणा िन बरग ा काढू न घे यात आ यात. आमची परं परा न
क न आमचं अि त वच उ व त के लंय.

...बरं झालं मी या सवनाशातनं बचावलो. िशकलो नसतो, एम. ए. पयत रे टत नेलं

नसतं, नोकरी िमळाली नसती तर माझी गत महापुरात या ड यासारखी झाली असती.
शेतक याची चाकोरी सोडू न माझी गाडी बाहेर गेली हणून तर या मु ामाला मी येऊन
पोचलो... ा बुड या घराला आता आपलाच एकु लता आधार. मला झेपेल हे सारं ? ...कसं
कसं िनभावून यायचं हे?

...मनासमोर एक मोठं िच ह उभं रािहलं. गावाची ह संपत आली. ल मी या

ड गराचा चढाव दसू लागला. एस. टी. िगअर बदलून िज करीनं चढ चढू लागली.
दहा

पु यात आलो िन पेपस तपास या या कामाला जोरात लागलो. आठ दवस गेले

नाहीत तोवर गावाकडनं प आलं. वाचून पािहलं तर यात एक नवी बातमी होती. आपण
होऊन एक शेत चालून आलं होतं. पावणेदोन एकरांचं वाळलं रान गावाशेजारीच
कुं भारक त होतं.

तीनशे पये फाळा आगाऊ दला तर एक वषा या बोलीनं िमळणार होतं. पुढंही
दोघांचं जमलं तर वषावषा या बोलीनं िमळणार होतं. मा याची िचठीचपाटी काही
नाही. एकमेकां या िव ासानं चालायचं होतं. खु कुं भारणी या नावावरच पीकपाणी
असणार होतं. हणजे कायदेशीर दृ या आ ही शेत के लं, अशी न द कु ठं च होणार न हती.
एकमेकां या िव ासाचा मामला होता. न ा काय ाचा हा प रणाम.

मी दोन दवस िवचार के ला. ि मताशी चचा के ली िन फा यानं शेत कर याचा िनणय
घेतला. कारण शेताची मालक ण असलेली कुं भारीण ओळखीची होती. ती िवधवा होती.
ितला दोन मुलगे होते. यांतला एक मुलगा ाथिमक शाळे त मा या वगात होता. मला
या कुं भारणीची मािहती होती. पावसा यात ती हैस घेऊन ओ ाला चारायला येत
असे. वभावानं गरीब होती. िवधवापण आ यामुळं ितनं आप या भावाकडं जाऊन
राह याचा िनणय घेत यानं शेत कु णाला तरी लावणं भाग होतं.

शेत गावाशेजारी असलं तरी शेताला लागूनच मांगवाडा होता. ितथली शेरडं, मढरं
एखा ा वेळी हसरं ही शेता या िपकात घुसत असत. यामुळं शेतात िपकं आली क
राखणीला चोवीस तास माणूस ठे व याची गरज असे. कुं पण लावून घे याची िनकड भासे.
लोक शेतातच परसाकडंला येऊन बसत. मूग, भुईमूग, चवळी यां या शगा आ या क पोरं
हळू च कु पातनं घुसून शगांचे वेल उपटत, मूग-चवळी या शगा खुडून नेत. या पोरांना
िश ा दे याची अगर एखादा झपाटा दे याची सोय नसे. यांचे आईबाप लगेच भांडत येत.
याचा प रणाम रा ी वगैरे िपकं चोर यात होई... यामुळं कुं भारक तलं रान फा यानं
करायला फारस कु णी धजत नसे. रान तांबूळ होतं. मावळती या बाजूला तर जांभाचंच
रान बरं चसं होतं. यात फार पाऊस लागला तरच बाटकापुरती िपकं येत. खरं िपकाऊ रान
दीड एकराचं होतं.

हे सगळं मला माहीत असूनही मी ‘शेत प करा’ हणून कळवलं. कारण आ हांला
दुसरा आधार न हता.

आठदहा दवसांनी दुसरं एक प आलं. ‘वाळ या शेतावर िबनिच ीचे पैसे ायला
दादा तयार हाई. िशवाय ‘पीकपाणी आप या नावावर चावडीत चढत नसंल तर
आप याला ते शेत नको’ असं हणतोय. ‘हे सगळं बेकायदेशीर हाय. कु णीबी सुगीत
ऐनव ाला येतील िन ढु ंगणावर लाथ देऊन बांधाबाहीर ढकलून देतील,’ असं येचं हणणं
हाय. तवा काय क ते कळवा. जमलं तर तु हीच पैसे घेऊन या.’

प वाचून थोडा ा त झालो. दादानं िवनाकारण आडकाठी आणलेली. या या

िनिष यपणाची णभर चीड आली... भटा या म याचा िनकाल झा यावर आिण ‘रान
मालकाला परत करावे’ असं िनकालात िलिह यावरही दादानं िपकं पेरली होती, ऊस
लावला होता. आठनऊ मिहने क -मशागत वाया गेलं होतं. याचा प रणाम अजून
या या मनावर होता. हे ल ात आ यावर वाटलं आपण याला समजून, सांभाळू न घेतलं
पािहजे.

मगदुराचा आलेला पैसा बँकेत दादा या नावावरच ठे वला होता. ‘ याला कु णी हात
लावायचा हाई. आज ना उ ा मला यो मळा परत िमळणार हाय. ते पैसे जसं या तसं
परत करायचं.’ असं याचं हणणं होतं.

हणून मग काहीतरी खटपट क न मी आईला तीनशे पये ताबडतोब पाठवून दले.

शेत क ासाठी ता यात यायला सांिगतलं. िशवाला ताबडतोब नांगर जुंपून नांग न
यायला, लगेच कु ळवून यायला, मशागत करायलाही सांिगतलं. शेत दोन जागी थोडं
थोडं होतं. मला हा शेताची संपूण मािहती पूव पासनं अस यामुळं मो ा प ीत तंबाखू
लावायला िन बार या प ीत ज धळा, तूर, चवळी यायलाही सांिगतलं. हेतू असा क
मो ा प ीत गुराढोरांची िन पोरांची वदळ अस यानं तंबाखूच लावला तर बरं पडणार
होतं. कु णीही याला हात कं वा त ड लावणार नाहीत. क पा यासाठी िन िबयाणासाठी
हणून प ासभर पये जादा पाठवून दले.

घरात सग यांना आनंद झाला. आ पानं प ातनं िलिहलं, ‘तुम या प ानं आ हा

भावंडां ी तर आनंद झालाच, पर बैलां ीबी झाला. ती गो ात शेत िमळालं हणून
नाचायला लागली... यां ी आता पावसा यात ह ाची िहरवी वैरण िमळणार.’

आ पा या प ानं मनाला बरं वाटलं. घरात सग यां या आधारासाठी शेत येणार या

क पनेनं मला अितशय आनंद झाला. शेतामुळं फार मोठा आधार िमळणार होता, असं
मुळीच नाही. म याची सर याला कधीच येणार न हती. पण सग यां या िनराधार
मनाला तो ह ाचा अ पसा आधार होता. आधाराचा मानिसक चाळा करायपुरता तो
पुरेसा होता. मा या मनावरचं एक फार मोठं ओझं थो ा काळापुरतं तरी उतर याचा
मला भास झाला.

या आनंदात असतानाच माझं मनोधैय कोलमडू न टाकणारी एक बातमी

वतमानप ात आली. रा ाला हाद न टाकणारी होती. २८ मे १९६४ या दैिनकात
बातमी होती. आद या दवशी दुपार या पावणेदोन या सुमारास भारताचे पिहले
पंत धान पंिडत जवाहरलाल नेह यांचं िनधन झालं होतं.
 ...सगळा भारत शोकात बुडाला होता. सव सावजिनक सं था, सरकारी कायालये,
ापार, उ ोग, सेवा, आपोआप बंद झाले. नेह ं नंतर देशाला कु णीच समथ नेता नाही,
याची जाणीव नेह असतानाच देशात पसरली होती; पण नेह अनपेि तपणे
तडकाफडक गे यानं आिण अनेक मह वाचे िनणय थो ाच दवसांत यावयाचे होते ते
तसेच रािह यानं सवच भारतीय जनतेला िनराधार वाटू लागलं. चीननं नुक याच दले या
जबरद त दण यानं आिण के ले या दा ण पराभवानं जगात भारताची नामु क झाली
होती. मा या मनात चीनिवषयी एक खोलवर भीषण भयगंड िनमाण झाला होता. या
भयगंडातून भारताला नेह च बाहेर काढतील, अशी आशा होती. ती िवफल झाली...
वत: नेह च या तडा यातून सावरले नाहीत. आता काय होणार? या क पनेनं मला
गांग न जायला होत होतं. मी अितशय भावनािववश झालो. सग या िश णसं था बंद
ठे व याचं वतमानप ातून जाहीर झालं होतं.

कशीबशी याहारी क न मी घरातच अ व थ होऊन येरझारा घालू लागलो. झाड

तोडताना तोडकरी झाडा या बुं यावर अनेक बाजूंनी कु हाडीचे घाव घालू लागतात. ते
अंगावर घेताना झाडाला जसं वाटत असेल; तसं काहीतरी मनाला वाटू लागलं. अंतरं गात
वाहणा या र ातून यातनांचे वंचू पळू लागले आहेत, असा भास होऊ लागला.

“जेवणासाठी माझी वाट बघू नका.” हणून बाहेर पडलो.

एकटाच ग लीबोळातून भटकत रािहलो. आपणाला कु णी ओळखीचं भेटू नये, असं

वाटू लागलं, हणून भांबु यातून चालत चालत बंड गाडनला गेलो. ितथं झाडाबुडी
उदासवाणेपणानं तासभर बसून रािहलो. रे सकोसकडं चालत गेलो. ितथं इकडं ितकडं
रगाळलो. पु हा चालत वारगेट टँडकडं आलो. ितथनं टळकरोडनं चालत कव रोड,
फ मइि ट ूट, बी. एम. सी. कॉलेज, िजमखाना, संभाजी उ ान असा भटकत रािहलो...
शरीराला खूप खूप ताप ावा, याला फोडू न काढावं, वत: या त डात मा न यावी,
उ हात अनवाणी चालावं, पोटाला अ -पाणी काहीच देऊ नये; असे चम का रक िवचार
मनात येत होते.

द
ं के येत होते... तु ही होता हणून मी आहे. तु ही पंचवा षक योजनेत िश ण-
योजना आख या हणून आम यासार या कच यात या पोरांना िश ण िमळालं. तु ही
समाजवाद वीकारला हणून खे ापा ांत िश णसं था पसर या. या पसर या हणून
मला नोकरी िमळाली. ा यापक होता आलं. तु ही शेतीसुधारणा कायदे के ले,
कसणा याला जमीन दली हणून माझं घर वाचलं. याला शेतीसाठी कायदेशीर तेवढाच
फाळा ावा लागला. शेती सुधारली, अ धा याची वाढ झाली िन घर यां या त डात
चार घास पडू लागले. तुम यामुळं कोयनेचं धरण झालं िन मा या अंधा या गावात वीज
आली.

...तु ही नसता तर मी नसतो. तु ही नसता तर ‘शांततामय सहजीवनाचा’ िस ा त

आधुिनक जगाला िमळाला नसता, तु ही नसता तर यु त जगाला शांितदूत िमळाला
नसता, तु ही नसता तर उदयो मुख रा ांची ‘ितसरी श ’ िनमाण झाली नसती.
यु खोरांची गटबाजी जगभर फै लावली असती. तु ही नसता तर ितसरे महायु अटळ
होते. तु ही नसता तर आ ही भ मसात झालो असतो.

तुमचा चीननं िव ासघात के ला. यामुळं तुमची नामु क झाली. तुम या

सुसं कृ तपणाला समजून न घेता भराभर तुम या चुका प ात् बु ी या वतमानप ी
िव ानांनी काढ या. उिशरा जाग आले या िवरोधी प ांनी तुम यावर अिव ासाचा
ठराव लोकसभेत आणला...आयु य िझजवून तु ही भारत उभा के ला तरी शेवटी करं टे लोक
तु हालाच नावे ठे वू लागले... तुमची कमर खचली. तु हाला आयु य िवफल वाटलं. तु ही
टेजवर या गतीनं धावत वर जात होता, याच गतीनं तडकाफडक आयु या या
ासपीठाव न खाली उत न िनघून गेलात... आ ही आता काय करावं?

मन चंड वेगानं घ गावत होतं...नुसता चालत होतो. शरीर थकवत शू यावर नेत
होतो.

रा ी अंधार पड यावर परतलो. दवसभर त डात ना पा याचा थब, ना अ ाचा कण.

आत इतके घाव बसूनही कसा जगलो, कळलं नाही.

नंतर या काळात वतमानप ांतून नेह ं यािवषयी भरपूर लेखन आलं. या या

वाचनात मनाचे कढ हळू हळू िनवून गेले.

एम. ई. एस. कॉलेजमधून ि मता एफ. वाय. बी. ए. पास झाली. ित यासाठी एस.
वाय. बी. ए.ला ी. शा मं दर कॉलेजात वेश घेतला. यामुळं कॉप रे शन िब डंगपासून
ितला थािनक बस िमळवून कॉलेजला येणं सोयीचं झालं. ती बसनं आिण मी सायकलनं
जाऊ लागलो. यामुळं ि मताची रोज सकाळची पळापळ थांबली.

ही पळापळ थांबायला आणखी एक घटना कारणीभूत झाली. ि मताची तीन भावंडं

िशक यासाठी पु यात आली. ितचा भाऊ आनंद पूव पासूनच पु यात एस. पी. कॉलेजला
िशकायला होता. तो हो टेलम ये राहायला होता; पण आता घरी राहायला आला. अशोक
आिण बहीण कमल कॉलेजला आले. हे सगळे च आम या घरी रा लागले. या सवासाठी
वयंपाकपाणी बघायला हणून ि मताची थोरली बहीण पण आली. यामुळं ि मताला जे
रोज सकाळी वयंपाक क न जावं लागे यातून ितची सुटका झाली... भरपूर मो ा चार
खो यांची जागा आिण दोनशे चौरस फु ट ग ी अस यामुळं आ ही सगळे वि थत
सामावून गेलो.

ि मता या भावंडां या ये यामुळं मा यावरचा घरभा ाचा अधा ताण कमी झाला.
या न आनंदाची गो हणजे ि मता आप या भावंडांत चांगली फु लून आली. आनं दत
दसू लागली. ित यावर संसाराचा आिण िश णाचा दुहरे ी ताण होता तो एकदम कमी
झाला. आता फ िशकत राहणं आिण ापंिचक गो ी दुकानातून आणणं; एवढंच ती क
लागली. सगळी भावंडं एकमेकांना सहजपणे सांभाळू न घेत, हसतखेळत राहत होती.
यामुळं घरात वातावरण नेहमी स , खेळकर, सरळ, सो वळ राही.

ि मता ध न घरात पाचजणं असले या या भावंडांत तसा मीच एकटा, एका अथ

उपरा होतो. आरं भी आरं भी तो उपरे पणा माझा मलाच जाणवत होता. यात मा याच
मनाची कु वत कमी पडत होती. पण दोनअडीच मिह यांत मी सवामधला एक होऊन गेलो.
आमचं एकजीव असं सहाजणांचं एक कु टुंब बनलं.

ही पाचही भावंडं इतक सरळमन क आिण स वृ ीची होती क यांची मै ी

शेजार या िशरोळे कु टुंबीयांतील ीपु षांशी आपसुख झाली. येणीजाणी वाढली.
एकमेकांची एकमेकाला कौटुंिबक मदत होऊ लागली. संगी मानिसक आिण संगी
आ थक, ावहा रकही मदत होऊ लागली. यामुळं आ हां सवाचे दवस पु यात
सुखासमाधानात जाऊ लागले.

कौटुंिबक, आ थक आिण गावाकडचा घरगुती ताण कमी झाला. मनाला काहीशी

उसंत िमळाली. याला नैस गक मोकळी हवा िमळा यासारखं वाटू लागलं. यामुळं जून ते
नो हबर या काळात लेखन भरपूर झालं. लेखना या अनेक क पना सुचत हो या. िशवाय
या यामागील आ थक गरजेची ेरणाही काय करतच होती.

ऑ टोबर या आरं भापासूनच ‘चालू जमाना’ हे ामीण िवभागातील स :ि थतीवर

आधा रत सदर ुितका पात सु झालं. याचा पंधरव ातून एक काय म होऊ लागला.
चाळीसभर पये मिह याकाठी सुटू लागले. मािसकां या एरवी या अंकांसाठी जसा िल
लागलो तसा यां या दवाळी अंकासाठीही भरपूर लेखन के लं. िवशेष हणजे िवनोदी
कथांना मागणी अस यामुळं तशा कारचं लेखनही जमेल तसं क लागलो. दैिनकां या
सा ािहक आवृ यांत पु तक-परी णंही िल लागलो. ‘ लॅि टकची सं कृ ती’ ही ‘लिलत
लेखमाला’ बुवा मािसकातून िनयिमत सु होतीच.

...थब थब पाणी जळीत पडू लागलं. ती जळ गावाकड या घरासाठी रती क

लागलो. मनावरची सग या कारची ओझी सुसहा होऊ लागली. यंदाची दवाळी बरी
जाईल असं वाटू लागलं. दवाळी या अगोदर वीस-एक दवस गावाकडं पैसे पाठवले.
दवाळीसाठी सग यांना कपडे खरे दी कर यास आिण दवाळी या पदाथासाठी लागणारं
धा य, साखर, रवा, तेल खरे दी कर यास सांिगतलं.

यंदाची दवाळी पु यातच साजरी कर याचा आिण दवाळीनंतर गावाकडं जा याचा

संक प के ला. यावष मी अनेक दवाळी अंकांतून कथा िलिह या हो या. याची दवाळी
अंकांतील सिच , सुशोिभत छापील पडी पाह यास मी अितशय उ सुक होतो. या
काळात पो टमन रोज मिनऑडर कं वा चेकचं पाक ट कं वा अंकाचं रिज टर पासल घेऊन
येणार होता. यासाठी घरात मी असणं मला ज र वाटत होतं. ते अपेि त आनंदाचे ण
चाख यासाठी दवाळीचा नेमानं येणारा आिण भावंडांत साजरा होणारा वा षक आनंद
मी टाळला. काही दवाळी अंक गावाकडं घेऊन जावेत िन घरात या लोकांना आपलं
सजवलेलं छापील नाव दाखवावं, िशकले या गावाकड या िम ांकडू न कौतुक क न
यावं; अशीही मनात एक इ छा होती. ती पुरी क न घे याचाही िवचार होता.

दवाळीत फराळासाठी हणून अनेक िम ांना बोलाव याचं ठरवलं. पु यात त ण,

ौढ, अनेक सािहि यक माझे िम झाले होते. इतर कॉलेजचे आिण शा कॉलेजचे अनेक
ा यापकही िम झाले होते. एरवी कामासाठी कं वा सहज एके कटे येत असले तरी या
सवाना पु यात घर झा यापासून एकदाही रीतसर आमं ण देऊन बोलवू शकलो न हतो,
यांचं सा संगीत वागत क शकलो न हतो; ते आता दवाळी या िनिम ानं करायचं
मनात आणलं.

घरात बसायलाही नीट काही न हतं. गावाकडचं खास घ गडं वापर याची माझी
सवय. भारतीय ामीण बैठक घालूनच यांना तीवर िवराजमान हो यास सांगायचं;
अशीही यामुळं मनाची समजूत काढली. तरीही घरात एरवी उपयोगाला येतील व येक
येणा या माणसाला ‘खालीच’ बसवणं यो य नाही; हणून प या या दोन खु या िवकत
आण या. एक जादा टो ह खरे दी के ला. ि मता या िन मा या अंगावरचे कपडे खरे दी के ले
िन पु यातली पिहली दवाळी मनासारखी साजरी के ली.

ऐन दवाळी या काळात ‘मातीखालची माती’ या ि िच ां या सं हाचं

ह तिलिखत तयार के लं. ‘साधना काशन’चे काशक भाकर िस यांनी मा या
लेखनावर मी पु यात आ यापासनं नजर ठे वली होती. जूनपासूनच यांनी सं ह िस
करायचा संक प मा याजवळ बोलून दाखवला. मला अितशय आनंद झाला. पण याचं
ि ट तयार करीपयत दवाळी उजाडली होती. ते ि ट दवाळी संप यावर लगेच
यां या हवाली के लं. यांनी बाळ ठाकू रांची उ म रे खािच ं काढू न ते लगेच ेसलाही
दलं.

लेखनातून होणा या िन मतीचा आनंद िवल ण होता. संसारात या आिण

ावहा रक जीवनात या कटकटी, ास, दु:खे यांवर तो मात करत होता. तो सतत घेत
राह याची जणू मला चटक लागली.

...लेखन करताना आतून फु लून आ यागत, भ न आ यागत होई. ते िल न पूण झालं

क मन दवाळीचं अ यंग ान के यागत ताजं, टवटवीत, तरतरीत होई. हलकं हलकं वाटे.
या लेखनकाळात सगळं काही िवस न जायला होई. वहारात भूतकाळात वत: या
जीवनात घडलेला कं वा पािहलेला, फारतर ऐकलेला घटना- संगच लेखनात िनराळं प
धारण क न येई. याला हे िनराळं प मीच मा या मना माणं मा या
भावनानुकूलते माणं देत असे. यांतील प ांना मला हवं तसं वागायला सांगत असे. ही
पा ांही मी कं वा मा या आयु यात आले या अनेक असत. या आपलं थोडं आिण
माझं थोडं असं एक क न अंितमत: मा या मना माणं वागत असत. यामुळं वा तवात
कधीच न भेटणारा एक िवल ण अनुभव मला क पने या पातळीवर अनुभवायला िमळे .
तोच मी करी. यातील अनेक िजवंत बारकावे टप यासाठी श दांची अचूक आिण
मा मक मांडणी करावी लागे. लढाईत यश िमळावं हणून एखादा सेनापती जसा
श ा ांची, सै याची ूहा मक मांडणी क न िवजय आ मसात करतो आिण या
िवषयाचा आनंद भोगतो, तसं काहीसं अनुभव आिण याचा आशय, श द, भाषा आिण
यांची मांडणी िनवडपूवक करताना माझं होत असे... मी यात गुंगून जात असे.
गतायु यास पु हा एकदा सू मतेन,ं ती तेनं मला हवं तसं वळण-वाकण देऊन मी भोगतो
आहे असं वाटे.

याची एक धुंदी चढत होती. फरणं-भटकणं नको, कु णा िम ाला भेटणं नको, लेखन-
व ाला कु णी आला क बोलायला नको, असं वाटे.

पाठीमाग या खोलीत जाऊन, गादीवर मांडी घालून बसून मी लेखन करी. कु णी आलं
तर पर पर ‘नाही; हणून सांग’ हणून सांगे...लेखन पूण होईपयत एक र र लागून
राही.

दवाळी संप यावर मला आणखी एक र र लागून रािहली. ि मताला दवस गेले
होते. ितचं बाळं तपण जवळ आलं होतं. कागलला जाऊन चार दवस राहायचं आिण
परतताना ितला कोयनानगरला माहेरी पोचवून परत पु याला यायचं, अशा बेतानं मी
कागलला गेलो.

कागलात दवाळी आनंदात साजरी झाली होती. याचं खरं कारण न ानं के ले या
शेता या कुं भारणीचा भाचा कागलला येऊन गेला होता. शेत के यावर आई आिण िशवा
कुं भारणी या मुला या ल ाला जाऊन आली होती. यावेळी कुं भारणी या भावाचा
मुलगा िशव याचा प रचय झाला होता. तोच घरचा कारभार पाहत होता. तो
कागलला येऊन गेला होता.

यानं आईला सांिगतलं. “शेत ये या पाड ाला िवकायचा िवचार आहे. तुमचं
पीकपाणी िनघालं क िवकायचं. पाच एक हजार पयांपयत िवकायचा िवचार आहे.
तु ही घेणार असाल तर कळवा, नाही तर मग दुस या कु णाला तरी िवकतो.”

“माझा योक पु यासनं आठधा दवसांत आला क मी येला तुम याकडं घेऊनच
येतो. आ हा ी शेताची गरज हाय.”

आईनं आ या आ या मला ही बातमी सांिगतली. मला अ यानंद झाला. खरे दी खताचा

खच ध न दोनएक वषाचा माझा पगार मला एकरकमी मोजावा लागणार होता. मोठी
जबाबदारी होती. तरी मी कबूल झालो.

एक दवस िव ांती घेऊन लगेच रामपूरला जाऊन भेटून आलो. “यंदा या उ हा यात
शेताचं खरे दीखत क . पाड ाला फार तर मी तु हांला ‘स कार’ देतो. संपूण खरे दी ‘मे’
मिह यात न क . एक तर मला उ हा याची सुटी असती. यामुळं खरे दीसाठी मला
इथं चारआठ दवस राहावं लागलं तरी राहता येईल आिण दुसरं असं क खरे दीची र म
मला य क न उभी करावी लागेल. यासाठी थोडी सवलत असू ा.”

िशव कुं भार सरळ गृह थ होते. “क क हो. एवढी सवडबी आ ही तु हांला देणार
नाही काय हो?” असं कानडी वळणाचं मराठी बोलून आनंदानं यांनी माझा हात हातात
घेतला.

मी आिण आई परत आलो.

चारसहा दवस रा न ि मताला कोयनानगरला पोचवली आिण परत पु याला आलो.

फार दवस कागलात रा न भागणार न हतं. पैशांची काही तरी तजवीज कर याची गरज
होती.

सुटीत सगळे कोयनानगरला गेले होते. मी एकटाच घरात होतो... मनात सारखे
ि मताचे िवचार येऊ लागले. ितचे वडील डॉ टर अस यामुळं काहीही चंता न हती. पण
मी ‘वडील’ होणार या क पनेनं मला काहीसं अवघड यासारखं झालं होतं. नुकतंच
एकोणितसा ा वषात मी पदापण के लं होतं. ा यापक झालो होतो. िव ा थ-िव ा थनी
वडीलक या भावनेनं पाहत असले तरी यां याबरोबर चहासाठी हॉटेलात जा यात,
यां याशी बरोबरीनं वाग यात कमीपणा वाटत न हता. अजून कळत-नकळत
पोरकटपणा हातून घडत होता. याचं काही वाटतही न हतं.

...पण आता आप या वतनावर आपणच नजर ठे वली पािहजे, आता आपण

बापासारखं वागायला िशकलं पािहजे. ौढ झालं पािहजे, याची जाणीव होऊ लागली.

कु णी तरी िम घरी येत. ग पा मारता मारता सहज िवचारत, “घरात कु णीच दसत
नाही?”

सांगावं लागे; “ि मता बाळं तपणासाठी माहेरी गेली आहे.”

सांगायला संकोच वाटे.

एका तात मी आनं दतही होत असे. आप याला मूल होणार...मूल हणजे
संतती...संतती हणजे मािलका...आपणच आप यातून पु हा ज माला येतो. आपलंच
बाल प धारण करतो. पु हा यातून पुढे अनेक वषानी बाल प, असं सतत चालू असतं
हणून संतती. चैत या या सू ात गुंफलेली जीवा यांची माला. ित यातलं मी एक फु ल.
मा या फु लातून ज माला येणारं दुसरं फु ल... तेच माझं मूल.

मी या आनंदानं फु लून येत होतो. मु छंदातलं का करत होतो. एकटाच घरभर

हंडत होतो. घर शांत. या शांततेत ि मता या आठवणी. ती ितथं काय करत असेल? आज
ितचं प यायला पािहजे होतं. अजून कसं आलं नाही?...सुरवंटाचं फु लपाख होताना
थरथरावं तशी र र लागत होती.

दुसरी टम सु झाली िन िनयिमतपणे कॉलेजला जाऊ लागलो. ि मताची भावंडं

आपली सुटी उिशराच संपवून कॉलेजला जा यासाठी आली. आ ाही बरोबर आ या
हो या. ि मताचा अहवाल िवचा न घेतला. कामाला जुंपून घेतलं. एकवीस िडसबर या
सोमवारी प हातात पडलं िन मला अठरा िडसबरला मुलगी झा याचं कळलं. मायलेक
सुख प होती.

‘बाप’ झा या या आनंदात बेहोषा झालो. आ ांना आवडीचा उ म ाँग चहा

कर यास सांिगतलं. ताबडतोब जाऊन सग यांना वाट यासाठी बफ घेऊन आलो.

यथाकाळ सगळे सोप कार झाले. बारसं झालं. न ा ांची नावं मला आवडतात हणून
‘ वाती’ नाव ठे वलं.

पण वाती एका ा यापकाची मुलगी हणून ज माला आली. आई बी. ए. ची

िव ा थनी. एक आजोबा डॉ टर, तर दुसरे शेत गमावून बसलेले अडाणी शेतकरी. एक
मामा एम. ए.ची परी ा देणारे , तर एक काका गाडीबैलं घेऊन रोज एका या रानात
कामाला जाणारा. एक आजी घरा या उं ब याबाहेर न पडणारी गृिहणी, तर दुसरी
रानोमाळ भटकू न पोरां या पोटासाठी कणकण गोळा करणारी. एक मावशी इं जी
िशकणारी, तर आ ी बांधोबांध मजुरी करणारी. या सग यां या सं कारांनी वाती
घडणार होती. या मोबद यात ती सग यांना एक-एक नवं नातं देणार होती.

तरीही ितला ितची आई िन ितचे बाबा जा तीत जा त घडवणार होते. आईचं ठीक
आहे. पण ितचे बाबा एक अपूव िम ण होतं...एका बाजूला पु यासार या िव ावती
नगरीत ा यापक होते, पण सगळं अंतरं ग कु ण याचं होतं. शहरात असले, तरी ल
गावाकडं होतं. म यमवग य पांढरपेशी राहणी असली, तरी रानमातीची अनावर कु णबट
ओढ होती. बैठे बुि जीवी असले, तरी घामाची नदी दयात पंदन पावत होती. धड
शेतक याचं, तर िशर सािहि यकाचं. असा गुंता असलेला बाप ितला कसं घडवणार होता
कु णास ठाऊक!
अकरा

ि मताला आिण बाळाला पु हा एकदा पाहावं हणून जानेवारीत शिनवारी आलेली

कसली तरी सुटी ध न आिण दोन दवसांची रजा काढू न कागलला गेलो. कागलात
एकदोन दवस रा न कोयनेला जा याचा िवचार के ला.

तास-रा ीची वेळ. आई, ध डाबाई, िहराबाई आत वयंपाक करत बोलत हो या.
काहीतरी कारणावरनं आई पोर ना वयंपाक करता करताच बोलत होती. आईचं हे
नेहमीचंच असतं हणून मी ितकडं दुल के लं. भावंडांशी ग पा मारत बसलो. दौला-
आ पा या अ यासाची चौकशी करत होतो.

आईचा आवाज खूपच चढला िन ितनं दा णक न ध डू बाई या पाठीत दणका दला.

ध डू बाई आरडत ओरडत आईला िश ा देत वयंपाकघरातनं बाहेर आली. ित या
मागोमाग आई धावत आली.

“आ दा, ही रांड िस नेल सनं मला िगळायलला कागलला येऊन बसलीया. पैली
िहची वाट लाव मग या पु याला जा बघ.” आई मला हणाली.

“वा दनी, तूच मा या ज माचं वाटु ळं के लंस िन मला वसाड गावात अडकू न ठे वलंस.
यो बशा बैल मला कु कवाचा धनी क न दलास िन मा या ज माची राख राख के लीस.
मेलं तर या िभकनुशा गावात काम हाई का धंदा हाई. उपाशी मरायला पािहजे;
हाईतर वांडरं वा यागत रोज एका गावाला जाऊन िभ ा मागत हंडलं पािहजे. आता ा
एका पोरीवर मी कसा बा जलम काढू ? अजून ईस-बाईस वसबी मला धड झाली हाईत;
तवर माझं कु कू पुसून टाकलंस िन जोगतीण होऊन फरायचं निशबाला आणलंस.”
ध डू बाई आईवर उसळू न बोलू लागली.

“रांड,ं मी पुसलं हय गं तुझं कु कू?... का घालू लाथ?” आई धावून गेली. मी मधे उठू न
उभा रािहलो.

“तूच तूच पुसलंस. मला यो घणताडा हवरा ‘नको नको’ हणत तो; तरी मा या
ग यात यो लोडणा तूच बांधलास.”

“आगं, मी बांधला हणून तर तु या अंगाला हळद लागली; हाई तर कु णी कु यानंबी

तुझं लगीन के लं नसतं.”

आईची शेवटची िशवी विडलांना उ ेशून होती. दादा या नाकतपणाचा उ ार ती

घरात या भांडणात असा अधूनमधून करत असे.
 ...आतासु ा ितला असं सुचवायचं होतं : ध डू बाईसाठी ‘चांगलं जागं धडाधडा
डकलं असतं तर ितला बरा जागा िमळाला असता. घरात चार पैसं िशलक ला पडलं
असतं तर ड ं ा देऊन चांगला हवरा इकत घेतला असता.’ पण असं काहीच दादाकडनं
झालं नाही. यामुळं आईला-एका बाईमाणसाला जागं शोधावं लागलं. पदरी पडलं ते
पिव झालं; हणून या िस नेल या जा याला वीकारावं लागलं. ‘कसं का असंना
पोरीचं लगीन हे झालं पािहजे.’ अशा िवचारानंच आईनं ध डू बाईचं ल के लं होतं.

पण ध डू बाईला हे पटत न हतं. नवरा अगदी सामा य, घरात दा र भरपूर,

माळरानाची खडकाळ जमीन, तीही ितघा भावांत दोन-अडीच एकर, गाव एकदम छोटं,
यामुळं रोजगाराची कामं फारशी नाहीत. अशा घरात िन गावात आईनं ितला ायला
नको होतं; असं ितला वाटत होतं. यात ितला एक मुलगी झालेली. ल झा यावर
वषभरात ध डू बाईला िन ित या नव याला सासूनं आिण थोर या दरानं सवतं काढलं.
वाटणीचं एकर–पाऊण एकर माळरान वतं क न दलं. याला कारण ध डू बाईचा नवरा
महाआळशी होता. घरात ल ा या पूव तो इकडं ितकडं हंडून, कधी तरी काम करत खात
होता. ध डू बाई सासू आिण दराची बायको यां याबरोबर कामाला जात होती, सतत
काही ना काही िमळवून आणत होती. हणून सासूनं िन दरानं ितला िन ित या नव याला
आप यातच ठे वलं होतं.

पण वषभरात ध डू बाईला दवस गेल.े ितचं पोट वाढू न ती अवघड यासारखी झाली.
मग सासू, दीर, जाऊ यांनी पुढचा िवचार क न ितला अगोदरच सवतं राह यासाठी
घराचा एक जा ा ता यात दला. यां या ल ात आलं क ; आता ध डू अवघडली. आता
काय ही कामाला येणार हाई, का िमळवून आणणार हाई. घरात बसूनच िहला खायाला
घालावं लागणार. मग ही बाळत णार. हंजे िहची उसाभर आ हां ीच करावी लागणार.
हवरा हणणारा एकबी दवस कधी सरळ रोजगाराला जात हाई. आयतं खायाला
मागतोय. हंजे एकाला तीन त डं घरात बसून खाणार...कसं परवडणार हे?

असा िवचार क न ध डू बाई गरोदर असतानाच ितला वेगळं काढलं. यामुळं

ध डू बाईचं हाल होऊ लागलं. ितला बाळं तपणासाठी कागलला आणलं. ‘पोरगी झाली.’
हट यावर नवरा एकदाच येऊन गेला. पण बाक चं कु णी ितला बघायलाही आलं नाहीत.
“बघायला गेलो तर लचांड ग यात पडंल िन िन तरावं लागंल.” असा भीतीचा गोळा
यां या पोटात उठला असावा.

चार मिहने ठे वून घेऊन आईनं ितला सासरी घालवली. नवरा घेऊन जायला आला
होता. याला कु ठं ना कु ठं कामाला, गु हाळाला, फडकरी हणून ऊस तोडायला, सुगीत
भात, ज धळा कापायला जात जा हणून सांिगतलं.

पोरगी वषाची झा यावर ध डू बाईनं अधलीनं गावातलीच एक रे डी घेतली.

माळामुरडीनं, ओ ानं ती पोरीला घेऊन रे डीला हंडवून फरवून आणू लागली.
लोका या उसात जाऊन पोरीला पातीला बसवून उसाचा पाला कापून आणू लागली.
रे डीला घालून मोठीधाटी क लागली. जमेल ते हा रोजगाराला जाऊ लागली. पोरीला
मधूनच पाजून पु हा कामाला पळू लागली.

दोन वषात रे डी फळू न ायला झाली. अधलीनं आणलेली कं मत क न अध पैसे ितनं

मालकाला ायचे िन रे डी ठे वून यायची कं वा मालकानं ितला अध पैसे ायचे िन हैस
यायची अशी बोली. ध डू ला वाटलं होतं; दोन वषात नव यानं कु ठं काम क न थोडा पैसा
िशलक ला टाकावा हणजे हैस ायला झा यावर िन मी कं मत मालकाला ायची िन
हैस संपूण ता यात यायची. मग बार या पोरीला िन घरादारालाही दूधदुभतं िमळे ल.
थोडं डेअरीला घालता येईल कं वा दही-ताक क न िवकता येईल.

पण पैसा घरात साठलाच नाही. ‘आज काय? तर माझं अंग दुखतंय. आज काय? तर
माझं बोट कापलंय. आज काय? तर आज कामच कु ठं नाही;’ अशी िनिम ं सांगून ‘आठ
दीस काम िन हैनाभर थांब;’ असं नवरा क लागला होता. यामुळं मालकालाच अध
कं मत घेऊन हैस ावी लागली. नव यानं ितला असं कर यास भाग पाडलं.

आलेला पैसा वषभरात खाऊनिपऊन नव यानं संपवला. कामकडं ढु ंकून बिघतलं

नाही. यात याची िन ध डू बाईची भांडणं जोरात होऊ लागली. पोरगी िनज व अश
झाली. आमटी, भाकरी, भात यािशवाय काहीच िमळत न हतं. ितचे हाल होऊ लागले.
कामाव न घरातली भांडणं वाढतच गेली. याबरोबर नव याचा हटेलपणा वाढला.
गावभर हंडणं िन घरात येऊन खाणं, असं सु झालं. ध डू ला क क न िमळवून आणून
नव याला िन पोरीला घालावं लागू लागलं.

गावातनं हंडणा फरणा या नव याला गावात आले या एका देवरिसणीचा नाद

लागला. ही देवरसीणही दूर या कोकणात या कु ठ यातरी गावातून गावक यांनी हाकलून
द यामुळं आली होती. ितला िस नेल गाव धं ासाठी बरं वाटलं असावं.

िस नेल गाव तसं शांत होतं. तालु यापासनं पाचसहा मैल अंतरावर, वदळीपासनं
दूर. गावाला पायीच जावं लागत होतं. माळामाळानं फार तर सायकल जाई. पाणंदीन
फ ती उ हा यात जाई. पावसा यात पांदीला िचखल झा यावर तीही जात नसे. मग
पायी कं वा बैलगाडीनंच वास करावा लागे. गाव माळावर वसलेलं असलं तरी एका
बाजूला माळ आिण दुस या बाजूला दूधगंगा नदीचा सुपीक काठ होता. या काठानं रानं
पसरलेली. नदी या पा यावर ऊस, भात ही िपकं येत. झाडझाडकांड या बाजूला भरपूर
वाढलेलं.

थो ाच दवसांत आसपास या पंच ोशीत देवरसणीचं नाव झालं. ितनं अगोदर

गावंदरीकडेला एक खोप बांधली होती. ती खोप सोडू न ितनं गावात एक घर घेतलं. ते
सजवलं. ितथं ब तान बसवलं. ित या सेवेला ध डू बाईचा नवरा गुंतला.
 थोडे दवस गे यावर ध डू बाईला तो हणाला, “माझं मन आता संसारात रमत हाई.
मला झाड लागलंय. मला ते संसारात बसू देत हाई. सारखं आप याकडं वडू न हेतंय.
झोपलो तर येऊन थपडा मारतंय िन उठवतंय. आपली सेवा करायला चल हणतंय.
“माग या जलमी तू माझा भगत तास. तू ा जलमात येऊन लगीन का के लंस? मला का
अंतरलास?” असं हणतंय. हणून ही बकु ळा देवरसीण कु ठनं कु ठनं डकत ा गावात
आली. ा गावात ितचा माग या जलमीचा भगत हाय, असं हणाली. “ ा गावाला आई
हाई का बाऽ हाई. हे पोरकं गाव हाय. येची देखभाल करायला, दुखलं-खुपलं बघायला
मी आलीय.” असं ती हणती... मी ित या भाकं ला आता गुतलोय. मला आता ो संसार
नको. तुझी तू ा गावात हायाचं असंल तर हा. पोरीवर संसार करायचा असंल तर कर;
हाईतर दुसरं लगीन कर. माझं काय हणणं हाई.”

असं तो पुन:पु हा ध डू बाईला सांगू लागला. ध डू बाईचं काळीज काढू न घेत यागत
झालं. थोडे दवस ितनं याची समजूत काढ याचा य के ला. “कसा का असंना कु कवाचा
धनी असला तर आपण कु ठं बी िमळवून खाऊ.” असं ितला वाटत होतं.

ती जेवाय या व ाला याला दुपारी, रा ी बोलवायला जाऊ लागली. आरं भी तो येत

असे. पण हळू हळू जेवायला यायचं बंद झाला. ितथंच रा लागला. ध डू बाईला “तुझा-
माझा संबंध हाई. असं देवरशी माणसात गुतू नकोस. ते देवाला सोसत हाई. पाप हाय ते.
देव तुला िश ा करं ल. पु ा िहकडं येऊ नको.” असं सांगू लागला.

हताश होऊन ध डू बाईनं याचा नाद सोडला.

ती पुन:पु हा कागलाला येऊन हे सगळं सांगत होती. “मा या हव याला ा

गंडांतरातनं काढ” असं आईला हणत होती.

सुटी गाठू न मी कागलला गेलो होतो. ध डू पोरीला घेऊन कागललाच येऊन रािहली
होती. मिहना-दीड मिहना झाला होता. ितनं सगळी ह ककत सांिगतली. घटना फारच
पुढ या ट यावर गे या हो या... ध डू बाईचा संसार गटांग या खात होता. वेळीच याला
हात दे याची आिण वर खेच याची गरज होती.

मी ध डू बाईला धीर दला.

दुस या दवशी एकटाच ित या नव याला भेट यास िस नेल ला सायकल घेऊन

गेलो. शोधत शोधत देवा या घरातच गेलो... माणसं जात-येत होती. बाहेर या सो यात
गद . बाहेरही दाराजवळ काही माणसं बसलेली.

चौकशी करत सरळ आत गेलो.

 देवा दकांचे अनेक फोटो लावून थोडासा उं चवटा क न मोठा दे हारा तयार के ला
होता. उं चव ावर भरपूर मोठा जग ठे वलेला. यात देवीचा िपतळी व छ मुखवटा.
धुपाचा धूर क डलेला. सा यतनं पडणारा व छ उजेड.

एका बाजूला ध डू बाईचा नवरा दाढीिमशा िन डो यावर झं या वाढवून बसलेला.

यानं डो याव न आंघोळ कधी के ली होती, याचा अंदाज बांधता येत न हता. के सांतून
िपवळा भंडारा पसरलेला दसत होता. या के सा या जंगलात याचे दो ही मोठे डोळे
तेवढे प दसत होते. बाक ओळखच लागत न हती. तो सुट यासारखा, सुखाव या
शरीराचा वाटत होता. दुस या बाजूला तांब ा लाल धडी या िहर ा पातळातली एक
त ण बाई नुकतीच डोईव न आंघोळ के यासारखी मोकळे के स सोडू न बसलेली.
कपाळावर मोठं ठळक कुं कू आिण िपवळाधमक भंडारा लावलेला. बाई देहानं चांगली
भरलेली. काळसर रं गाची, तरी चेह यावर ता याची कांती जाणवणारी. वाकू न नम कार
के यावर दशरथनं मला भंडारा लावला. याचा आवाज मा ओळखीचा वाटला.

बाई मा याकडं ां कत चेह यानं बघू लागली. “कोण?” हणून ितनं दशरथला
िवचारलं. “आमचं पा हणं हाईत. बसा.” यानं मला बसायला सांिगतलं.

मी भंतीला टेकून िनवांत बसलो.

येणाजाणा या माणसांची िन देवाची बोलणी ऐकू लागलो. खे ापा ांची माणसं

आपणाला पडलेलं साकडं सांगत होती. आसपास या गावांतून ती आली होती. येकाचा
वेगळा. उ रं ही तशी वेगळी. देवीचं पाणी िन अंगारा हेच औषध. ‘देवाचं’ काही
करायला सांगणं, हाच उपाय देवी सांगत होती.

बा या घातला, मूठ मारली, सुई घुसवून लंबू दारात टाकला, पोराला हगवण
लागली, हातपाय वळ यात; असं बरं च सांिगतलं जात होतं. भाऊबंदक ही िनघत होती.
भुतं िनघत होती. आजारी पडले या ि या, पोरं गा ांत घालून आणली जात होती...
एखा ा नामां कत डॉ टराकडं नसेल अशी गद .

बाई सगळं मन लावून ऐकू न घेत होती. यावेळी ितचे डोळे िमटलेले असत.
सांग यापूव आले या ला ती चारी बोटांनी भरपूर भंडारा लावी. देवी या
मुखव ाला नम कार क न माणूस सांगायला बसे. तो सगळं सा दलवार सांगे. बाई डोळे
िमटू नच ं ं हणे. ऐकू न घेत यावर उपाय सांगे. पाणी आिण भंडा याची पुडी देई. पुडी
बांधताना न कळणा या भाषेत काहीतरी वत:शीच मं ासारखे श द ती बोलत असे.

पाणी-पुडी घेऊन उठ यापूव माणूस कु वतीनुसार देवीपुढं चार-आठ आ यांपासून ते

स वा पाया, अडीच पये असे पैसे ठे वीत असे. देवी या िनवदाला यानं वारी, तांदळू ,
ग , डाळ इ यादी आप या शेतातलं कं वा कमावलेलं मूठपसा धा य आणलेलं असे. ते
देवासमोर ठे वलं जाई.

बाई पैसे आप याजवळ ठे वून घेई. दशरथला व थेनुसार धा य ठे व यास सांग.े मग

पुढचा माणूस बोलावला जाई. बाईजवळ तो पडलेलं सांकडं सांगत बसे.

दशरथ आतबाहेर सतत करत असे. न ा आले या माणसाला हातपाय धुऊन आत

यायला सांगत असे. याला तयार क न कोळशा या शेगडीवर ठे वले या िपतळी मो ा
बंद भां ातनं कपभर चहा काढू न देत असे. माणसां या चौकशा करत असे. ‘बरं हाय का
हाई?’ िवचारत असे. कु णी खाणारा असेल तर याला आपली चंची सोडू न पान खायला
देत असे. घरात या कारभा यासारखं याचं वागणं दसत होतं.

तासभर बसलो. माणसं येत होती, जात होती. दशरथबरोबर िनवा तपणे बोलायला
वेळ िमळे ल असं मला वाटेना. मी आ याची फ यानं न द घेतली होती. मग तो
माणसांत रमून गेला. तास झाला तरी याला मा याबरोबर काही कौटुंिबक बोलावं; असं
वाटेना. यानं बायकोची नाही िनदान मुलीची तरी चौकशी करावी, अशी माझी इ छा
होती. पण तीही यानं पुरी के ली नाही. मा याशी काही बोलायला तो उ सुकच दसेना. ते
सगळं वातावरण, या या दाढीिमशा, झं या भंडा यानं िपवळटलेलं कु डतं, िवजार बघून
मा या मनात या यािवषयी कळस िनमाण झाली. अशा माणसाबरोबर मा या बिहणीनं
संसार करावा; असं वाटेना.

मी उठलो. दशरथ सो यात कु णाला तरी पान खायला देत चौकशी करत बसला होता.

“दशरथ, मी येतो.”

“येता? या. आज देवीचा वार हाय. असं कवा तरी आडवारी या. मग सवडीनं बोलू.
सगळी हाईत बरी?”

“हाईत.” मी या याकडं बघून मान हलवली िन सणके सरशी बाहेर पडलो.

उगीचच वाटलं या या आईला िन थोर या भावाला भेटून यावं. तसाच जाऊन

तासभर वाटसरासारखा बसलो. बोललो िन पाणी िपऊन जायला उठलो.

आकणी आ ीकडं जाऊन बसलो. तासभर दशरथब लच बोलणी के ली. या या

घरादारािवषयीही बोलणी झाली. आ ीचा दीरही घरीच होता. यानंही बरीच मािहती
दशरथािवषयी िन या बाइिवषयी सांिगतली. आकणी आ ी ‘गप गप’ हणत होती, तरी
यानं सांिगतलंच.

ितथनं बाहेर पडलो आिण ाथिमक िश क झाले या एका िम ाला भेटलो. तासभर
गावात या देवीिवषयी या याकडंही ग पा मार या.

चहा घेऊन कागलला परत जायला िनघालो.

बरीच काहीबाही मािहती िमळाली. बाईला कु णीतरी पु ष आधारासाठी हवा होता.

गावभर हंडणारा आिण बराच वेळ देवी या घरात ग पा मारत बसणारा ध डू बाईचा
नवरा देवीनं बरोबर हेरला. तो आता बाक ची सगळी देखभाल करतो. बाईकडंच जेवतो
आिण झोपतो. दोघे एक च राहतात. सकाळी दशरथ नदीसनं पाणी कावड नी आणतो.
येणा या भ ांना हातपाय धुवायला बाहेर एक मोठं पीप ठे वलेलं आहे; ते तो भरतो.
आतलं पाणी भरतो. िनवदाला आलेलं धा य एका दुकानात आणून िवकतो. घर लोटू न
झाडू न काढतो.

तो सुखी आहे. आता याला कु ठं ही क ाची कामं ओढायला कु णा या शेतावर,

गु हाळावर, ख यावर जावं लागत नाही. घरी बसून भरपूर खायला- यायला िमळतं.
जाणायेणारी परगावची खेडवळ माणसं याला ‘बाईचा मालक’ हणून मान देतात.
गावातली या या वाइटावरची माणसं आिण याची टंगल टवाळी क न याला
हटकणारी माणसंही या या भंडा याला आता टरकू न असतात. गावात यामुळं तो वर
मानेनं हंडतो. सुखाचा ड गर जंक याचा आिवभाव या या बोल याचाल यात असतो.

ध डू बाईची सासू, दीर, जाऊ यांना असं वाटतंय क , “ध डीनं आता िहकडं येऊच ने.
आता काय ितचं िहतं? हय; आधीच सांगतो. ित या पोटाला पोरगा असता तर गो
येगळी. पोरीला घेऊन जलम काढू दे; हाई तर समरथ भाऊ हाईसा; दुसरं लगीन क न
ा जावा ितकडं. आ ही काय ितला ा घरात थारा देणार हाई िन वाटणीचं यातबी
देणार हाई; ितचा हवरा तर आता राख फासून बावा झालाय. यो काय आता आमचा
हायला हाई, देवाचा झालाय.” ... यांना ध डू चं घर, रान परत यायला आता पळवाट
िमळाली.

हे सगळं ऐकू न िन बघून डोकं भणाण यासारखं झालं होतं.

सायकल माळानं भ ाट चालली होती... डो यात देव, देवी, अंगात येण,ं भंडारं ,
धुपारं , खेडी, अ ान, दा र अशांिवषयी िच िविच िवचार मनात येत होते िन जात
होते. काहीच ि थर होत न हतं. आकाश-पाळ यासारखं नुसतं खालवर होत होतं.

या जाऊन ये यात एकच िवचार तेवढा प ा झाला क ; आता ध डू बाईला ित या

सासरला पाठवून ायची नाही.

पण ध डू बाई या वेदना पा न मन अ व थ होत होतं. पोटात खोलवर कळ येत होती

िन पार डो यात िशरत होती.
 दीस बुडताना ध डू बाई कामासनं परत आली. ित या अगोदर अधा तासच मी
िस नेल सनं येऊन पोहोचलो होतो.

घटकाभर गे यावर हणालो; “ध डू बाई, मला जरा या कर िन घेऊन माडीवर ये. मी

आताच तु या गावाला जाऊन आलोय.”

चहा घेऊन ती वर आली. माडीवर कु णीच न हतं. “ध डू बाई, मी सगळं डो यांखाली

घालून बघून आलो. िस नेल ला तू पु हा जावंस िन या हागणदरीत संसार करावास, असं
मला मनापासनं वाटत हाई. तू ितकडचा िवचार मनातनं िबलकू ल काढू न टाक. ते गाव
आता तुझं उरलेलं हाई. तुझा हवरा तर कामातनं ठार गेलाय. यो जरी आता तु यासंगं
संसार करतो हणू लागला, तरी मला काय तू येची बायकू हणून ये या जवळ हावंस,
असं वाटत हाई.”

“दादा, मग मी असंच एका पोरीवर जलम काढू ? अजून मला पंचईस वसबी नीट
झाली हाईत.”

“हे बघ, कु णा या निशबात काय िलवलंय हे काय कु णाला सांगाय येणार हाई.
एकाला चार भाऊ तुझं ा घरात हाईत. आज ना उ ा ा घराची प रि थती सुधारं ल.
ा घरातनं तुला कु णी बाहीर काढणार हाई. ितथंबी जाऊन चारपाच वश राबलीसच.
तेच िहतं राबायचं िन िमळवून खायाचं. आता वरीस झालं तेच करतीस हवं?”

“मला िहतं हायाला नको वाटतंय.” ित या डो यांना धारा लाग या.

“रडू नको. काय ते मला सरळ सांग. ितथं जाऊन तू काय करणार?”

“माझी मी हव या या गावात राबून खाईन. मला ह ाचं घर िन बसायपुरतं रान

तरी हाय ितथं.”

“ितथं तुला तुझी सासू-दीर काय देणार हाईत. मी येचाबी इचार के ला ता. पर
तु या सासूनं िन दरानं ‘ध डीला िहकडं लावून देऊ नका. ितकडंच ठे वा, वाटलंच तर दुसरं
लगीन क न ा.’ हणून प सांिगतलंय. एवढंच हवं तर ‘ितला पोटाला पोरगा
नस यामुळ आ ही काय ितला घरादारात िन रानातबी वाटणी देणार हाई, असंबी मला
ठणकावून सांिगतलंय. हणून हणतो, तू ितथं राबायचं ते िहतं राबून खा.”

“नको. मी ितथं भा ानं कु णा या तरी खोपटात हाईन. मा या िजवाला शांतता

तरी िमळं ल ितथं.”

“आिण िहतं िमळत हाई?”

 “ हाई िमळत.”

“का?”

“...?”

“ प सांग क मला. अशी घु यासारखी गप बसू नको.”

ितला रडू कोसळलं.

“दादा, आई मला िहतं कु त यािनपट वागीवती. ‘रांड, जड हाताची हाईस, फु ट या

निशबाची हाईस. कु णाचं ‘सर’ हणून घेत हाईस, फाि दशी बोलतीस, तु या ा
फाट या त डाला क ाळू नच तुझा हवरा बावा होऊन गेला. आ ा मला िगळायला िहकडं
आलीस हय?’ असं हणती. यो िशवा हणणारा भाऊ तर ऊठसूट मला ‘जा िस नुल ला.
जा तु या हव याकडं, िहतं काय हाय तुझं?’ अशा ठोस या मारतोय; – काय उ र देऊ मी
ां ी? चं ऐकू न बाक चीबी मला असंच बोल यात. अगदी कचरा क न टाकलाय
माझा ा घरात.”

“हे बघ ध डे, आईचा वभाव तुला मािहतीच हाय. ती सतत पोर ी बोलत असली,
एखादा दणका देत असली, तरी ित या मनात माया असती. जलमभर ित या निशबाला
क ं िन क च ं आ यात. दादानं तर संसारातलं मनच काढू न घेत यागत के लंय. अशा
व ाला चार-दोन िश ा आईनं द या, कु ठं हात उगारला, तर समजून घेत जा. कती
के लं तरी ती आई हाय. िशव या अडाणी हाय. येला अजून अ ल आलेली हाई. रागा या
भरात काय बोलला तर येला सांग; ‘ हणावं, तू जसा र ू जक याचा योक हाईस, तशी
मीबी येची लेक हाय.’ जरा उलट बोल िन हे घर आपलंच हाय हणून िहतं हा.”

“ कती दीस मी हाऊ? आज आईबाऽ हाईत तवर मला ा घरात थारा िमळं ल. ो
िशवू आजच असं बोलतोय; तर उ ा ेची बायकू ा घरात येणार. तु ही ितकडं
परमुलखाला. ोच ा घरातला कता णार. बायकू आ यावर मला ो खेटराची तरी
कं मत देईल काय?”

“अगं, तवर आ पा, दौला दांडगं तील. सगळं च भाऊ काय िशवासारखं िनघणार
हाईत.”

“नसलं तरी येची येची लगनं झाली, बायका आ या क या ी न दा घरात नको

अस यात. या माल कणी यात िन आ ही मोलकरणी तोय. या व ाला मग मी कु ठं
जाऊ?”
 ध डू बाईनं मला फार लांबवरचा पेच टाकला. ितला खूप काही कळतंय याची मला
जाणीव झाली. मला काहीच सुचेना. मी िवचार करत करत बोलू लागलो िन बोलत बोलत
िवचार क लागलो. “हे बघ ध डू बाई, तुझी अडचण समजली. हव यािशवाय हाणा या
बाईचा जलम अवघडच. तशात तू कु ण या या पोटाला आलीयास. तरीबी तु या निशबानं
तुझा थोरला भाऊ नोकरीला लागलाय. िशवा सोडला तर बाक चं दोन भाऊ िशकाय
लाग यात. आज ना उ ा घरात चार पैसे येतील िन प रि थती सुधारं ल. हे बघ दादानं
जसं कमळा आ ी रांडमुंड झा यावर ित या नावानं समोरचं घर के लं, तसं एखादं घर मी
तुला पर ात बांधून देईन. मग तर झालं?... पर आता काय तू या िस नेल ला जाऊ
नकोस. कायबी झालं तरी िहतंच हा. तु या पोरीला मोठी कर. ितला आपूण शाळं ला
घालू. लईलई तर जरा ती डगळ झाली िन तुझी इ छा असली तर तुझं दुसरं लगीनसु ा
क न टाकू . पर आता तू आईसंगट भांडू नको. मन घ क न िहतंच ड बी देऊन हा. तूत
तरी दुसरा उपाय हाई. कु णी कायबी बोलत असलं तरी मी ा घरात सांिगत यािशवाय
कायबी िनणय यायचा हाई िन कु ठबी जायचं हाई.”

मी ितची समजूत काढ याचा य के ला. पण ती िनघाली असावी, असं मला वाटेना.
ितनं मला होकारही दला नाही िन नकारही दला नाही. कपबशी घेऊन खाली गेली िन
मी िवचारात गढू न गेलो.

रा ी जेवणं झा यावर सगळी आंथ णावर पडली. इतर कु णाला ऐकायला जाऊ नये
हणून मी आईला घेऊन बाहेर अंब यावर बसलो. दार बाहेरनं ओढू न घेतलं.
ध डू बाईिवषयी ितला सगळं समजून सांिगतलं.

“आ दा, ा सग या रांडा घरातच घेऊन बसू काय? िहरी या दा यानं िहरीला

टाकू न दली. यो हणतोय ‘मला ही बायकू च नको. मी दुसरी क न घेणार हाय.’ ती
सुंदरी रांड; ितला सांकडं पडलं िन जीव देऊन कायमची मोकळी झाली. आिण आता
ध डीचं ना णं हे असं. वरीस झालं ती िहतंच हाय. सगळं गाव मा या त डात याण
घालाय लागलंय. हणतंय, ‘तारा सग या लेक घरातच घेऊन बसतीस काय गं? कती
लाडावून ठे वलीस ा? एकबी धड नांदायला तयार हाई.”

“गाव हणू दे. गावाला इचकू न बघायचीच सवं असती. कोण बोललं तर, ‘तुम या
तु ही घवची काळजी करा, हणावं; आमचं आ ही बघतो.’– गावाला िभती?”

“गावाला यायला पािहजे रं बाबा. मा या अजून दोन लेक ल ा या हाईत. ल ीमी

ल ाला आलीया. ितला आता जागं डकायलाच पािहजेत. आनशीचं लगीन ित या मागनं
दोन वसात करायला पािहजे. बघता बघता दीस उडू न जा यात. आता जर ल ीला
बघायला कु णी आलं तर वर या दो हीबी लेक लगीन होऊनबी घरातच हाईत हे दसलं
तर ल ीला कोण क न घेणार? जागं येतील िन ही त हा बघून ‘नको गं बाई अशा घरची
पोरगी’ हणून बाहीर या बाहेर िनघून जातील... माणूस एखादा जागा बघाय या अदूगर
ग लीत, गावात या जा याइिशक चौकशी करतं. अशा व ाला ग ली िन गाव सांगायला
टपलेलंच असतंय. गावा या मनात आलं तर घराचं वाटु ळं हायला एक दीसबी लागणार
हाई...गावाला िभऊ नको तर काय क ? जनरीतीनंच जायला पािहजे.”

“बरं ते कळलं मला. ध डीचं काय करायचं तु या मनात हाय ते सांग.”

“हे बघ, कसंबी असलं तरी ध डीचा दा ला अजून िजता हाय. यो काय मेला हाई.
बायकाचा जलम हाय. ित या ज मात कायबी झालं तरी बाईनं दा याचं घर सोडायचं
नसतंय. संसारात कायबी तंय. एखा ा दा याला काही कारणानं खूळ लागतंय,
एखादीचा दा ला हारोगी तोय, कु णा या दा याचा खून तोय; तर कु णाचा दा ला
याच गावात रांड ठे वून ित याकडंच खातोयिपतोय, ितथंच हातोय; तर बाई या जातीनं
सीतासािय ीगत दा या या गावातच, दा या या घरातच आपलं घर हणून हायाचं
असतंय िन पोराबाळाकडं बघत जलम ढकलायचा असतोय. यातच बाईची इ त असती.
आता ा रांडच ं ा दा ला अंगाला राख फासू हाईतर कपाळाला भंडारा लावून देवरसपण
करत असंल. मी हणतो, या जोगितणीला ठे वून ितचा मालक ितथंच हाईत असंल,
तरीबी ा घोडीनं आपलं ितथलं घर सोडायचं हाई. ितथंच जलम काढायचा. ती ितथं
हायली तरच पुढ या भण या वाटा मोक या णार हाईत.”

“िस नेल त ध डू बाईला जु या घरात ठे वायला तयार हाईत िन वाटणीचं यातबी

ायला तयार हाईत– मगाशी सगळं सांिगतलं हवं तुला?”

“कु णा या तरी घरात भा ानं हाईल. आज ना उ ा ित या हेण याला अ ल आली

तर यो देवरसपण सोडू नबी देईल.”

“खुळी हाईस तू! रे ाला कतीबी आंघुळ घातली तरी बैल णार हाय काय येचा?”

“िनदान ती राबून तरी खाईल क रं या गावात.”

“नको.”

“का?”

“अगं, ितचं वय काय? ित यावर जबाबदारी काय टाकतीस तू! ितचा दा ला असला
दळभ ी. दुस यां या घरात ती भा ानं जागा घेऊन हायची. ितथं ती एकटी पोर. ऐन
उमेदीतली. काय तरी झालं हंजे मग? कु णी िन तरायचं ते? गावात टपलेलं टोळभैरव
थोडं आस यात हय? य या तावडीत देतीस पोरीला?”

“आप या पायांत चेपली धड तर दुिनया धड असती. आपूण सरळ हायलं तर वाकडा

डोळा कोण करणार हाय?”

“असू दे, असू दे तुझी चेपली... पोट या पोरी हाईत तु या ा; येनात ठे व. या काय
आप याला जड झा या या हाईत. नुसती लगनं क न दली क झालो मोकळी; असं हणू
नको. दाबून, कु क न सासू या घरात सुंदरीला घालायला गेलीस िन कायमची गमावून
बसलीस. तसं ध डू बाईचं झालं हंजे?”

“मग ल ीचं लगीन कसं याचं? िनदान मी हणतो ध डीनं ल ीचं िन आनसीचं
लगीन होऊ तवर तरी दोनचार सालं या िस नेल त काढावीत. मग वाटलंच तर आण तू
ितला िहकडं.”

“तसंबी नकोच. ल मी आिण आनसी या ल ाची उगंच काळजी क नको. येला

लगीन करायचं असंल, येला ल मी पसंत पडली तर यो करं ल. उगच घरात लगनं
झाले याबी पोरी हाईत हणून जर ल मीसंगं लगीन करणार नसंल; तर यो जागा
आप याला नकोच. ती वरवरचा िन खोटा इचार करणारी माणसं अस यात. आज ना उ ा
ती पोरीला तरास देणारीच अस यात. इचारानं वागणारी माणसं असं वागत नस यात
जगाचं ऐकू न.”

“कु ठली आणतोस ती आण मग तुझी तू माणसं िन कर तु या भण ची लगनं.” असं

हणून आई उठू न दार उघडू न आत गेली.

मला ितचा िवचार पटत न हता. मी रागारागानं आईला गुरकावत तो खोडू न काढला.
याचा आईला राग आला होता.

एकटाच उं ब यात बसलो.

डोकं भणाणत होतं.

हवेत गारवा होता. भोवतीनं काळाभोर अंधार दाट होत चालला होता; तरीही
एकटंच बसावंसं वाटत होतं. क न क न घरदार गाढ झोपी गेलं होतं.
बारा

मे मिह यापयत पाच हजार पयांची जमवाजमव शेता या खरे दीसाठी करायची
होती. घरात तर मा याकडं काहीच िश लक न हतं. पगार कती, इतर जमा कती,
घरखच कती, घरभा ात कती जातील आिण हे सगळं जाऊन हातात कती उरतील,
याचा अंदाज घेतला होता. उरणारी र म फारच थोडी होती. हणून मला िनदान अडीच-
एक हजार तरी इकडनं-ितकडनं उभे करावे लागणार होते.

मामाला दोन वषापूव च चं सामान यायला हणून मी दीड हजार पये दले
होते. “वसा-दीडवसात सगळं चुकतो करतो. एकदा िगरण सु झाली क पैशाला तोटा
हाई.” असं हणाला होता. पण दोन वष झाली तरी पैसा परत िमळाला नाही. मधेच
एकदा सहज सुचवलं होतं. पण काहीबाही कारणं सांिगतली होती. मी ग प बसलो होतो.
“...सवड ईल तवा दे!” असं मीही पैसे देताना थोर त डानं हणालो होतो.

तरीही यावेळी “काही झालं तरी मला पैसे पािहजेतच. एक शेत आलंय. घर यासाठी
मला ते इकत यायचं हाय. कायबी कर िन ये या चार मिह यांत तेवढी पैशांची तजवीज
कर. एि लम ये िनदान शेवट या आठव ात मला पैसे पािहजेत.” असं मामाला सांगायचं
असं ठरवलं होतं.

हणून िस नेल सनं आ यावर दुसरे दवशी सकाळी उठू न मी मामाकडं गेलो. बारा
वाजता मला कोयनेला जायला िनघायचं होतं. घाई होती.

सो यात मामा भंतीला टेकून बसला होता. चहा घेता घेता दारा या उं ब याकडं नजर
लावून बघत होता. मनात काही तरी िवचार चालला असावा असा लांबट झालेला चेहरा.

“आ दा!”

मला अचानक उं ब यात बघून तो च कत झाला. मी न कळवताच कागलला आलो

होतो. जायचं अचानक मनात आलं होतं.

मामानं आनंदानं आत हाळी घातली, “रकमेऽ, हे बघ कोण आलंय? माझा देव आलाय.
र ािगरी ड गराचा माझा जोितबा आलाय...कसा आलास रं आ दा?”

“मनात आलं, कागलाला जावं हणून आलो झालं.”

“अगदी देव आ यागत आलास बघ. परमेसुराला सुम न तुला सांगतो, हे अमृत हाय
मा या बशीत, मा या मनात या घटकं ला तुझीच आठवण झाली ती. वाटत तं;
तु याकडं पु याला जाऊन तुझी गाठ यावी.”

“खरं ?”

“खोटं वाटतंय तुला? अरे , हणुमंतागत ा घटकं ला मी छाती फाडू न घेतली तर

ित यातनं तुझीच आठवण िनघंल.” ...आनंद झाला क असं बोलायची मामाला सवय
होती. तो क पने या भरा या मारी.

“एवढं काय झालं माझी आठवण िनघायला?” मी िवचारलं.

“अरे , बँकेची नोटीस आलीया. कायबी क न ह याची तजवीज के ली पािहजे. घरात

तर एक पैसा हाई. च चं पैसे सगळं खचालाच जा यात. इजिबल एवढं येतंय क िन मा
पैसा यातच जातोय. घरात धा त डं खाणारी. एकबी कामाचं हाई. पैली ित हीबी
िशक यात. बाक ची नुसती खायला धनी. एकबी बंदा पया हाई. सगळी नुसती िच लर
हाईत. कती राबू? घरावर पैसे काढ यात. हाई हा ं दलं तर उ ा ज ी येईल घरावर.
तर ा व ाची तू एवढी नड काढ. तु यािशवाय कोण देणार मला ा गावात पैस?े – मला
ो नाद एक घो ाचा मूत यायचा लागलाय. चाकरी गेली ब बलत. हाई तर मी
गावात कु या ग ूला ऐकलो असतो? काय िबशाद हाय कु णाची?”

मला अवघड यासारखं झालं. मला बघून मामा एवढा आनं दत झाला होता क
याला मनोमन वाटत असावं, मी याला न पैसे देणार– या िवचारानं मा या मनावर
दडपण आलं. नकार कसा ावा हे कळे ना. तरीही मी हणाले; “मामा, प रि थती अवघड
झालीया.”

“अवघड हायला काय झालं रे ? सायबाचा पगार िमळतोय तुला. रान खरीदी
करायला उठलाईस. मग माझी एवढी पाचशे पयांची नड िनघत हाई तुला? मी काय
बुडीवणार हाय का? ये या िमरगाला मा या खंडा या रानात नुसता तंबाखू लावतो िन
फु ड या स ांतीला तुझं सगळं च पैसे एकरकमी देतो.”

“पैसे दे याब ल हाई; पर मामा आता मा याजवळ पैसा हाई.” मी कु चंबत बोललो.

“आता नको मला. पगार झा यावर लावून दे.”

“तसं हवं. मला मे है यात शेताची खरीदी करायची हाय. ित यासाठी मला पैशाची
जुळवाजुळव करायला पािहजे. ित या गडबडीत मी हाय.”

“जुळवाजुळव कसली यात? मगदुराचं तेराशे पयं आ यात. तु या बायकू या

ल ात तुला तीन हजार िन सात तोळं सोनं िमळालंय. हेच चारस वाचार हजार झालं.
गे या तीन-साडेतीन वसात काय थोडी िश लक पडलीच असंल क . मग जुळवाजुळवीची
भाशा कशाला करतोस?”

मामा धडाधडा बोलत होता. याला वाटत होतं; क मी ‘तीन हजार िन सहा तोळं
सोनं’ यासाठीच ि मताशी ल के लं िन ते थोर या मामाकडं िमळणार नाहीत हणून
आ ाताईला नाकारलं. मामानं असा अथ काढायला आईही काहीशी कारणीभूत होती.
“मा या दादाची लेक जर मा या घरात सून हणून आली असती; तर मला सुख िमळालं
असतं; भा ानं पैशाला िन सो याला फशी पडू न दुसरीसंगं लगीन के लं.” असं मामाजवळ
ती बोलली होती.

मामा या या बोल याचा मला मनोमन थम राग आला. ‘मा या मी पैशाचं काहीही
करीन. ानं या पैशाचा िहशेब ठे व याची गरजच काय?’ असं मामा बोलतानाच मला
वाटू लागलं. पण मी तो राग आवरला. खेडवळ माणसाला आप या बोल याचा दुस यावर
काय प रणाम होईल, याची फारशी जाणीव नसते. पु कळ वेळा पवाही नसते. एका भरात
तो बोलून जातो. या या अपे ा सरळ आिण उघड असतात. ‘आप या’ माणसानं आप या
अपे ा पूण करा ात, अशी याची इ छा असते. या माणसाचा िवचार न करता तो अशी
इ छा करतो. आपण ती समजून घेतली पािहजे. वे ावाक ा पडणा या
श दांमागचा सरळ भाव समजून घेतला पािहजे; हे मा या ल ात आ यामुळं मी
मामासमोर थंड रा न बोलत होतो. मामाची अपे ा फ समजून घेत होतो.

मी हणालो; “ि मताचं पैसं ित या िश णासाठी द यात. यावर माझा अिधकार

हाई. ित या दािग यांवरही ितचाच अिधकार हाय. ितचा संसार हणून ितला तेवढा तरी
मानिसक आधार पािहजेच. मा या घर या गो ी कं वा तुम या घर या गो ी यासाठी मी
मा या पैशातनं जेवढी ईल तेवढी मदत करणार. मगदुराचं आलेलं पैसे दादानं दलं तर
घेणारच हाय. पण यो देईल असं वाटत हाई. येला वाटतंय मळा परत िमळं ल. यावेळी
ते पैसे परत करावं लागतील. येला दृ ांत यात. ये या मनाची धडगत हाई. हणून मी
पैसे मागणार हाई. थोडं साठलं तं ते पैसे तुला द यात. बरं च पैसे घरादारासाठी सारखं
पाठवावं लाग यात. अडीचशे या आसपासचा पगार पुरणार कती? तशात आमचा संसार
ितकडं पु यातला. खच जा त...पैसे आणू कु ठनं? तं तवा दलंच क .”

“तरीबी तू एव ा पावटी माझी अडचणी काढलीच पािहजेस. काय मा या घरावर

ज ी आ यावर बघत बसणार हाईस? माझी ही िच लीिप ली भीक मागून खाऊ ात
काय सांग?...”

“माझी अडचण समजून घे मामा तू. मी तरी कु ठनं आणू पैसे? खरे दीसाठी माझीच
जुळवाजुळव चाललीया.”

“िनदान एवढं कर. यातलंच मला पाचशे पय दे. मी तुला या तु या खरीदी या

व ाला परत करतो.”

“ या व ाला कु ठनं आणणारं ?”

“मी कु ठनंबी आणीन. वाटलंच तर हस इक न, पर तुला पैसे परत करीन.”

मला काय बोलावं सुचेना. याचे मा यावर उपकार होते. आईला याचा मोठा
मानिसक आधार होता. मळा जाऊ नये; हणून यानं आप या परीनं धडपड के ली होती.

“मी आताच काय सांगत हाई. पु याला गे यावर कतपत जमवाजमव ती बघतो
िन मग काय ते प ानं कळवतो.”

“येगळं िन काय कळवत बसू नको. चेक पाठवूनच दे. तुला ते जमंल; मला खा ी हाय.”

“हं.” मी मान हलवली.

चहा घेतला. घटकाभर ग प मार या िन उठलो. उठताना मामानं पु हा आठवण क न

दली.

आम या घराकडं िनघालो... आलो कशासाठी िन झालं काय?

भोव यात अडकले या माणसागत खोलातच चाललोय, असं वाटू लागलं.

सग यांचा िनरोप घेऊन कोयनेला जायला िनघालो. पावसाळा नुकताच संपला

होता. तरी जनावरं सगळी रोडावलेलीच दसत होती. बैलगाडीचं भाडं फारसं सांगून येत
न हतं.

बैलं घरात बसून राहत. ती बसून आहेत; हणून दादा यांना फारसा चारापाणी करत
नसे. “आयतं कु ठलं घालायचं?” असा याचा िहशोब. िशवाय घरची पावसाळी वैरण
नस यामुळंही यां या अंगावर तजेला आला न हता... जनावरांिवषयी मन उदास झालं.

दोन दवस ि मता या आिण बाळा या संगतीत आनंदात, मजेत घालवावेत हणून
पु या न बाहेर पडलो होतो. पण कोयनेत गेलो तरी गावाकडचेच िवचार मनात घ गावत
होते. ध डू बाईचं काय होणार? मामाची अडचण कशी िनभावून यायची? एि ल
अखेरपयत पैसे जमले नाहीत तर आलेलं शेत जाणार क काय? जनावरांचं काय करायचं?
– मन चंतेत पार बुडून गेलं. एवढा सुंदर कोयनेचा िहरवागार ग िनसग, सूय करणांत
चमकणारा धरणाचा चंड जलाशय, तांबडगुलाबी माती, गमतीची वळण घेतलेले र ते,
झाडाझुडपांआड या घरव या, हे सगळं मन भुलवून टाकणारं . पण मला यात जराही रस
वाटेना...कसाबसा एक दवस ितथं काढला.
 मान न धरले या गुबगुबीत बाळाला दोनतीनदा घेऊन घटकाघटका बसलो िन परत
पु याला आलो.

शांतपणे आठ दवस जाऊ दले. आम या िन मामा या अशा दो ही घरी सिव तर प ं

िलिहली.

प ातून आम या घरी सवाना सांिगतलं. ‘मे मिह यात शेताची खरे दी करायची आहे.
यासाठी मलाच एक ाला सगळी र म उभी करावी लागणार आहे. ते हा ये या चार-
पाच मिह यांत घराकडं मी एकही पैसा पाठवू शकणार नाही. सग यांनी कसून आिण एक
दवसही खाडा न करता कामाला जात राहा. दादानंसु ा हातपाय गाळू न ग यात घेऊन
घरात बसू नये. नुसतं बसून खाऊन राजेमहाराजांनाही आपली सं थानं गमवावी लागली.
ते हा दादानं आता कं बर कसून कामाला लागावं. रोजगाराचा कमीपणा मानू नये.
पांडवाना सु ा वनवास आला होता. कु ठं ही पोटासाठी कोणतंही काम कर यात कमीपणा
नाही. महार, मांग, चांभार, ढोर, भंगी, यांना लािजरवाणी कामं पोटासाठीच करावी
लागतात. तशी तरी आप या वा ाला येत नाहीत, हे नशीब समजावं.

िशवानं बैलभाडं जा तीत जा त िमळव याचा य के ला पािहजे. यानं रोज पहाटे

उठू न बैलांना वैरण घालून बैलं कामासाठी तयार के ली पािहजेत. दीस उगवायला कामावर
बैलं घेऊन हजर रािहलं पािहजे; तरच याला बैलभाडं येईल. नाहीतर फु कट बैलं
पोसायची पाळी येईल.

घरात आता नुसती दोन बैलं, एक गाभणी हैस आिण शेळी; अशी चार जनावरं ठे वा.
बाक ची सगळी जनावरं झटाझटा िवकू न टाका. आरतीपरती िवकली तरी चालतील, पण
यांना आता फु कट पोसत बसू नका. या जनावरां या िव तून जो पैसा येईल या
पैशातनंच घर पंचाचा खच चालवा. तंबाखू काळजीनं िवका. येईल तो पैसा बँकेत ठे वा.
तंबाखू के व ाला िवकला ते मला कळवा.

सग यांनी नेट लावून कामं के लीसा तरच शेत िवकत घेता येईल. एवढं ल ात ठे वून
सग यांनी वागा हणजे झालं.’

मामाला िलिहलं. ‘इकडं आ यावर मी पैशां या जमवाजमीवाचा अंदाज घेतला. मला

शेतीसाठी पैसा जमवायला खूपच ास पडणार आहे असं दसतं. तो उभा रािहला नाही
तर शेत हातचं जाणार आहे, याचीही भीती वाटते. कु ळपरं परे नं रयतावा आम या घरात
चालत आलाय. तो आता एकाएक गे यामुळं घरदार अंतराळी फे कू न द यासारखं
झालंय. या यासाठी मला शेत िवकत घेणं आव यक आहे. खरं तर या बाबतीत तु हीच
मला मदत के ली पािहजे. तुम याकडं असलेले माझे दीड हजार पये परत दले पािहजेत;
पण तु हीही पैशाकडू न संकटात सापडलेले आहात, याची परवा घरी येऊन गेलो ते हा
क पना आली. हणून मी ते आताच मागत नाही. तूत माझी हीच मदत समजावी.
यािशवाय मला आणखी पाचशे पये देता येणं अश य आहे. तुमची तु ही काही तरतूद
करावी, ही कळकळीची िवनंती. कृ पया गैरसमज क न घेऊ नये.’

आठ दवसांतच या प ाला उ र आलं. बाळू कडू न मामानं तावातावानं प िल न

घेतलं होतं. ‘तु ही िशकलेली माणसं लई शहाणी असता. गुळमाट बोलून अडाणी
माणसाचा घात करता. मळा जाऊन तुमचं जसं झालं तसं मामाचं वाटोळं झालेलं बघावं,
असं तुम या मनात हाय. पर मी काय र ू जका यासारखा घरात शेपूट घालून बसणारा
हाई. उ ा इकायची ती आजच माझी गाभणी हस इकू न मी बँकेचं तटलेलं ह ं
भागीवणार हाय. तु ही मदत के ली असती तर मा या पोराबाळां या त डात दुधाची धार
पडली असती. पर ती य या निशबात हाई; असं दसतंय.’

मामाकडनं अशा कारचं प येईल याची मला क पना होती. या या रागाचा

अनुभव आईशी भांडताना अनेक वेळा आला होता.

ग प बसलो. मला खा ी होती क मामाला काहीतरी क न पाचशे पये आता दले

आिण मेम ये परत करायला सांिगतले तर या याकडनं य ात तसं होणार नाही आिण
शेत घेणं तर मला सवात िनकडीचं वाटत होतं.

पैशा या जुळवाजुळवीत माझे दवस चालले.

ि मता बाळाला घेऊन फे ुवारी या पिह या आठव ात आली. ितनं एस. वाय. बी.
ए.चा परी ेचा फॉम भरला होता. आता घरी बसून ती अ यास करणार होती. कोयनेपे ा
इथं तो नीटपणे होणार होता. महागाई आगीसारखी भडकत चालली होती. मळा तर
गेलेला. िवकतचं धा य आणणं अश य झालं होतं. हणून गेले सात-आठ मिहने
कागलात या घराला रे शनचं काड िमळावं हणून घडपडत होतो. जानेवारीत जाऊन
संबंिधत अिधका यांना लागणारे कागद व दाखले सादर क न नवा अज के ला होता.
आतापयत आमचं घर ‘शेतकरी’ या सदरात मोडत होतं. यामुळं रे शन िमळत न हतं. पण
आता ते शरीरक करणारे ‘रोजगारी’ या सदरात घालून घेतलं िन रे शनकाड िमळवलं.
याची बातमी आ पानं माचम ये कळवली. सरकार या कागदोप ी ‘रोजगारी’ अशी
आम या घराची न दणी झाली. कु ळकाय ानं रीतसर कु ळाला दलेला ा िवपरीत
दणका होता. सो यासारखे कायदे के ले पण भरपूर पळवाटाही ठे व या. अ ानी असले या
कु ळांना वा यावर सोडलं. स ा याबरोबर, पैसेवान मालकांबरोबर अनपढ दुब यांची
कु ती लावून दली िन ‘तुझी तू जंक; नाहीतर मर;’ हणून सांिगतलं.

एि लम ये परी ा संप या िन वषभर घरात असलेली ि मताची चारही भावंडं

कोयनेला िनघून गेली. पु हा आ ही दोघेच या घरात रािहलो. पुढ या वष अनेक
कारणांमुळं कु णी पु याला येणार न हतं. यामुळं पु हा मलाच शंभर पये भाडं भरावं
लागणार होतं.
 मला सुटी लागली होती. ि मताची परी ा संपली होती. वाती या संगतीत दवस
छान चालले होते. पोर मोठी खेळकर झाली होती. कारणापुरतीच रडे. दूध याली क
पु हा खेळे. खेळून पु हा िपता िपता झोपून जाई.

शेता या पैशाची र म तयार होत न हती. एि ल संपला होता. मेम ये खरे दी-खत
करायचं कबूल के लं होतं. अजून दीड-एक हजार कमी पडत होते. मनाला सारखी चुटपूट
लागून रािहली क मामानं तेवढे दलेले पैसे परत के ले असते; तर बरं झालं असतं.

पु यात आ यावर अनेक नवे िम झाले होते. यांत इतर कॉलेजांचे ा यापक होते,
गु जन होते तसे मा या कॉलेजचे ा यापकही िम होते. वगबंधू होते. शहरातले
सािहि यक होते. यां याकडं उसने पैसे मागावेत असं वाटलं यां याकडं मािगतले, पण
फारसा ितसाद िमळत न हता. प नकारही िमळत न हता. ‘बघतो, पगार झा यावर
बघू, आठ दवसांनी या’ अशी भाषा होत होती. पुन:पु हा जाणं श त वाटत न हतं.
तरीही दीड हजार गोळा के यािशवाय पयायच न हता. हणून िनल पणे जात होतो..
आ थक बाबतीत मदत करायला फारसं कु णी उ साह दाखवत नाही असाच अनुभव पदरी
पडला. ि मताचा ब तेक पैसा ित या िश णासाठी आिण थोडा इतर कारणासाठी खच
क न बसलो होतो. वा तिवक तो तसाच शाबूत ठे वला असता तर बरं झालं असतं. काही
तरी क न आप या पगारातनंच रे टलं असतं तर आज ितची र म उपयोगाला पडली
असती; असं वाटू लागलं.

आजचं मरण उ ावर ढकलून बघावं हणून मी, ‘मे’ या शेवट या आठव ात
खरे दीखत क , असं काही तरी दुसरीच कारणं देऊन घरी आिण रामपूरला कळवलं.

िचकाटीनं उ ोगाला लागलो. मे संपत आला तरी जुळवाजुळव होईना... एक हण

सारखी आठवत होती. ‘सगळी स गं आणता येतात पण पैशाचं स ग आणता येत नाही’
पदोपदी हे पटत होतं.

‘मे’ या शेवट या आठव ात मला कागलला िनघावं लागणार होतं; इत यात

रामपूर न प आलं क ‘शेताची मालक ण भागूबाई कुं भार िहचा भाऊ हणजे िशव
कुं भार यांचे चुलते फार आजारी आहेत. ते हा शेताची खरे दी नंतर कधीतरी क . तूत
नको.’ या प ानं मला अितशय आनंद झाला.

मी ताबडतोब यांना िलिहलं क , ‘आपण मुळीच चंता क नये. आप या चुल यां या

कृ तीची नीट काळजी यावी. यांना हॉि पटलम ये िनपाणीला दाखल करावे. आव यक
वाटले तर कळवावे; हणजे मी काही पैसे खचासाठीही पाठवून देऊ शके न. आप या
सोयीनुसार आपण सवडीनं खरे दीखत क .’ म यमवग य बारीक-सारीक चतुरपणा
हळू हळू जमू लागला होता.
 थो ाच दवसांत मला कागल न प आलं, िशव यांचे चुलते-भागूबाईचे बंधू
वारले. तु ही एक दवस येऊन जावे.

मी तातडीनं कागलला आिण तेथून आईला घेऊन पुढं रामपूरला गेलो. चुल याचा मृ यू
होऊन आठवडा मागं पडला होता. सग यांची आ थेवाईकपणे चौकशी के ली.

“पैशाची काही गरज हाय का?” असंही िवचारलं.

“तशी काही गरज हाई. ध यवाद.” िशव कृ त तेनं बोलले. ते सातवीपयत

िशकलेले गृह थ होते.

आई उतावीळपणे हणाली, “िशव , लौकरात लौकर तेवढं खरे दीखत क न टाकू .

हणजे तु हीबी मोकळं िन आ हीबी मोकळं .”

...आईचं हे अनपेि त बोलणं ऐकू न मी अ व थ झालो.

“मावशी, सावकाशीनं क आता ते. कशासाठी गडबड करतीस? शेत तु याच ता यात
हाय हवं?”

“हाय क .”

“मग? – मी िन आनंदराव खरे दीचं बघून घेतो. तू येची कायबी काळजी क नको.
फु डं बघू हणं. एवढा पावसुळा होऊन जाऊ दे आता. काय थो ा घरगुती गो ी हाईत,
या सुट या पािहजेत.”

“आई, तू ग प बस. आ ही बघतो याचं. अ णा, तु ही ितचं काही मनावर घेऊ नका.
अगदी तु ही ‘क या’ हणा यावरच करायचं. नाही तर नाही.” मी आईला ग प के लं.

परतताना मला अ यानंद झाला... अंगावर आलेलं संकट अलगद दूर झालं होतं. आता
ते पूणपणे िनवारण कर यासाठी मला पुरेसा वेळ िमळणार होता.

कागलला आलो.

बैलं फारच थकलेली दसत होती.

“आई, बैलं लईच थक यागत दस यात. कामाचा चाप लई पडतोय काय ग? का वैरण
कमी पडती?”

“आ दा, तू सं ातीला येऊन गेलास तवापासनं बैलं एकदाबी भा ाला गेली हाईत.
नुसती बसूनच हाईत. यां ी आठवण झाली तर मालक कड याची चार धाटं टाकतोय.
हाईतर तशी तारता या देत बस यात. येळंसरी यां ी कु णी पाणीबी दावत हाई. मळा
गे यावर औतअवजारं जशी खोप ात टाकू न द यात, तशी ही बैलंबी छपरात टाकू न
द यागत झा यात.”

“िशवा बैलां ी भाडं डकू न आणत हाई?”

“अस या मरतुंग ा बैलां ी कु णी भा ाला बलवतच हाई आिण िशवालाबी

बैलभाडं नको असतंय. हेलपा ाचं काम असतंय ते. िशवाला झोलं सोसत हाईत; हणून
नांगराचं, दडांचं काम असलं तर िशवा जाईत हाई. यो रोजगार करायला सोकावलाय.
येला गाडीबैलांचं काम हाई झेपायचं.”

“ हंजे बैलं िबनकामाचीच पोसायची पाळी आलीय.”

“तसंच झालंय. ‘ य या’ मनरं जनासाठीच ती हाय यात. ‘ यां ी’ दुसरं काय
करायला नको. हणून आपलं ऊठसूट गो ात येऊन बस यात. कवा आठवण झाली तर
पाणी पाज, कु ठं शेणाची पोवटी खरा ानं ढकलून बाजूला लाव... असं के लं हंजे यां ी
म यातच अस यागत वाटतंय; हणून ही बैल.ं हाई तर ठे वायची कशाला ती?”

“आता उ हाळा हाय. पावसुळा आ यावर जरा िहरवीदुरवी वैरण कु णाला तरी गवतं
कापू लागून आणत हायाचं. उसाचा पाला मागून आणायचा िन बैलां ी घालायचा. बैलं
जरा टणटणीत करा. दवाळी या टायमाला ती इकू न टाकू . दादालाबी मी आिखरीचं
सांगून टाकतो. येवार कु णाला सुटालाय?”

मी दादाला बैलंही िवकू न टाक यािवषयी शेवटचं बोललो. “बघू हणं, कवा मळा
परत िमळाला तर ता या दमाची, तरणी बैलं घेऊ.”

दादानं याला कु चंबत मा यता दली.. दादा हळू हळू खचले या मनातनं बाहेर पडू न
उभारी धरत होता. कामाला रोजगारानं कु ठं जात न हता. पण कु णाबुणा या म यात
उसाचा पाला कापायला जात होता िन दवसाकाठी बंडाभर वैरण आणत होता.
जनावरांना तेवढीच होत होती.

यंदा रानात काय िपकं पेरायची ते सिव तर सांगून पु याला आलो.

ि मता एस. वाय. बी. ए. पास झाली होती. शा कॉलेजात या वष मराठी िवषयाचे
टी. वाय. बी. ए. िनघेल असं वाटलं होतं; पण ते िनघालं नाही. ाचाय मंगुडकर
पॉिल ट स िवषयाचे ा यापक होते. यामुळं यांनी या िवषयाचं टी. वाय. बी. ए.
काढलं. याचवेळी मराठीचंही काढलं असतं तर बरे च िव ाथ मराठीला गेले असते आिण
 यां या िवषयाला फारसं कु णी रािहलं नसतं, असं यांना वाटत असावं. हणून यांनी
मराठी िवषय चालू के ला नसावा. यामुळं ि मताला पु हा यावष कॉलेज बदलावं लागलं.
ती फ युसन कॉलेजला मराठी टी. वाय. ला जू झाली. स. िश. भावे, गंगाधर जोगळे कर हे
मराठीचे ा यापक िम ितथं होते. िशवाय डॉ. िव. रा. करं दीकर िवभाग मुख होते.

वीस जूनला कॉलेज उघडलं िन माझी चुळबूळ सु झाली. घरात आ ही दोघे आिण
पाचसहा मिह यांची वाती. ितला सांभाळायला कु णीच नाही. हणून आईला कागलला
प िलिहलं. सगळी प रि थती सांगून शेवटी िलिहलं; “कु णातरी एका बिहणीला पु याला
लावून दे. आनसाबाई सग यांत लहान आहे. ितचा तु हांला ितकडं आता काही उपयोग
नाही. कारण िहराबाई हसरांबरोबर शेरडंही घेऊन जाऊ शके ल. आनसाचं काम वाचेल.
मग ितला इकडं लावून ायला काहीच अडचणीचं नाही. इथं ती वातीला खेळवील.
ि मता तीनचार तासांनी परत घरी येत.े ते हा आनसाबाईला रोज तीन-चार तासच
वातीला सांभाळावं लागेल.”

उ रादाखल आईचं प आलं. “आनसा अजून बारीक हाय. तरी िहराबाईला घेऊन
जा यासाठी यावे.”

मी जुलै या पिह या आठव ातला शिनवार ध न रजा काढू न गेलो िन िहराला

पु याला घेऊन िनघालो.

गावाकड या घरात िहरा या वाटणीचं काम चुकत न हतं. वाटलं; आता ितचे क
चुकतील. सुखाचे दवस येतील. पाचसहा मिह यां या वातीला घरात घेऊन ती सुखानं
बसेल. भरपूर खायला यायला िमळे ल. कागलात िमलो ज ध याची भाकरी िन
आमटीिशवाय दुसरं काहीच िमळत नाही. इथं िनदान वेळेवर अ तरी खायला िमळे ल.
त येत ठणठणीत होईल िहची.. मग पु हा िहचा नवरा िहला नांदवायला तयार होईल.

मला को हापुरातले िहराचे दवस आठवले. या सरकारी हॉि पटलम ये ितची त येत
सुधारली होती; तशीच आता पु यात सुधारे ल. डॉ टरांना ितची त येत दाखवून औषधं
चालू क . बरं झालं या िनिम ानं ती पु याला येतेय. ज मात ितनं को हापुरािशवाय
दुसरं कोणतंही शहरगाव बिघतलं नाही... आता ितला येता-जाता कराड, सातारा
बघायला िमळे ल. पुणं फरवून दाखवू. आसपास या दे -आळं दीला दवाळी या सुटीत
जाऊन येऊ. ितची चं याबोतरं झालेली लुगडी फे कू न देऊन ितला नवी लुगडी नेसवू.
घरात बसून िह या अंगावर कांती येईल. ती माणसात येईल... एका ा यापकाची बहीण
हणून शोभायला लागेल. घरबै ा राहणीच तेज ित या चेह यावर येईल... वषभरात
आईला मग ती ओळखूसु ा येणार नाही.

एस. टी. कागल न को हापुरात येऊन पोचली िन आ ही को हापूर-पुणे गाडीत

बसलो. रझवशन होतं.
 िहराबाईला मु ाम कडेची सीट दली...लहानपणी काही ना काही कारणानं
को हापूर, जोतीबा, आ पाची वाडी असा बसमधून वास कर यास मला िमळाला.
अ या-पाऊण तासात हा वास संपे िन लगेच मला बसमधून उतरावं लागे. यावेळी वाटत
असे, हा वास दवसभर चालावा. गाडी पळत राहावी िन भोवतालचा मुलुख नजरे त येत
राहावा; जात राहावा. गाडी जोरजोरानं पळत राहावी. वास संपूच नये. गाडीत पोटभर
बसायला िमळावं.

...िहराबाई या मनातही असंच काहीतरी लहानपणी आलेलं असणार. िनदान

को हापूरचा पंचवीस तीस िमिनटांचा वास जे हा ितनं आजारी असताना के ला होता;
ते हा न च आलेलं असणार. ितची इ छापूत न च आज होणार.

मी उ साहानं येणारी, जाणारी गावं, न ा, आसपासची रानं, ड गर ितला दाखवू

लागलो.

ती बघू लागली. ‘ ं ’ं क लागली.

दीडएक तासानं कराड दसू लागलं िन गाडी शहरात घुसली.

िहरा हणाली, “आलं का पुणं?”

“ हाई. हे कराड हाय. िहतं गाडी पाच-धा िमटं थांबती िन मग फु डं जाती. तुला काय
यापाणी यायचं हाय? इरागतीला जाऊन यायचं असंल तर चल; तुला कु ठं जायाचं ते
दावतो.”

“ हाई.” एवढंच ती बोलली. जागची हललीसु ा नाही.

आणखी दीड तासांनी सातारा आ यावर ितन हाच के ला. “आलं वाटतं पुणं?”

“ हाई; हे सातारं हाय.”

ितथं अधा तास गाडी थांबली तरी जागेवरनं उठायला तयार नाही. हॉटेलात
‘चहापाणी यायला चल;’ हटलं तरी यायला तयार नाही. याच जागेवर िन ल
बसलेली. मा या ल ात आलं क ती वासाला खूप कं टाळली आहे. हणून मी शगदाणे,
फु टाणे, ित या आवडीची रसदार मोसंबी घेतली.

ती वासात हातात घेऊनच बसली. साता यानंतर अजून तीन तासांचा वास होता.
ित या ांचा भिडमार मा यावर सु झाला. एकच ती मला श द फरवून कं वा
दुसरे वाप न िवचा लागली... “आलं का पुण?ं ... कवा यायचं हे पुण?ं ...लई लांब
दसतंय? ...क ाळा आलाय मला. लईऽऽ लांब चाल यागत वाटाय लागलंय. कागल कती
लांब गेलं हे? एव ा लांब कशाला आलासा? को हापुरात नोकरी बघा... लईऽऽ लांब हाय
हे पुणं!” असं ितचं बोलणं सु झालं.

शेवटी मी सांिगतलं. “पु हा पु हा तेच तेच काय इचारतीस, पाच-पाच मंटाला?

‘अधातास’ तोय? तास रात झाली क पुणं येतंय. गप बस. डोळे िमटू न झोपून जा.”

ितला झोप कसली ती येत न हती.

“अंधा न आलंय; दीस बुडाला वाटतं.”

“िहरा, पावसाळी ढग आ यामुळं असं अंधारलंय. आताशा साडेपाच वाज यात. अजून
दीड तास वास हाय. माणसाला माणूस दसंना झालं क पुणं येतंय. पुणं आलं क मी
तुला सांगतो. मुका ानं गप बस आता.”

ितनं मला जाम वैताग आणला.

मी जरा दम द यावर ती गप बसली.

मग ग पच ग प बसली.

मी भाऊ असलो तरी ितला ित या गोताव यातनं उचलून नेत होतो. भांडणतंटा
करणारी असली तरी ित या आई या उबीत ितला सुरि त वाटत होतं. ित या ग यात
कायमची हसरं , शेरडं बांधलेली असली तरी ितला ती अितसहवासामुळं ‘आपली’ वाटत
होती. यां यािशवाय लांबलांब जा यात ितला चुक यागत वाटत होतं. ितचा फार मोठा
मानिसक आधार असलेलं घर ित यापासनं भलतंच दूर दूर चाललंय, असं ित या मनात
खोलवर, धूसर जाणवत होतं.... या सग यापासनं कधी न हे इतकं आपण खूप खूप लांब
चाललोय या क पनेनं ती मनात भयभीत झाली होती. नोकरीिनिम आिण
िश णािनिम अनेक वष सतत बाहेर असलेला मी ितचा मोठा भाऊ असलो तरी
गावाकडचे गावरान भाऊच ितला आपले, खरे जवळचे असे वाटत होते.

...मी ितला मोसंबं सोलून देऊन एकएक फोड देऊ लागलो...को हापुरात आजारी
असताना ितला मोसंबी फार आवडायची.

पु यात आलो िन दुस या दवसापासून सगळे कामाला जुंपले गेलो.

जुलै मिहना मो ा आनंदात गेला...

गावाकडं नदी या कु रणातील गवताचा िललाव सु झा याचं मला प ातून कळताच

मी प ास पयांची वाटणी ठे व यासाठी चेक पाठवून दला. मनात होतं हैस गाभणी
आहे. ा यावर ितला कु रणाचं िहरवं गवत िमळालं तर दूध भरपूर देईल िन रितबाचे
मनासारखे पैसे येतील. िशवाय बैलंही अितशय रोडावली होती. यांनाही चाराचंदी
घालून धडधाकट करावीत आिण दवाळी झा यावर िवकू न टाकावीत; असाही इरादा
होता. पीकपा यासंबंधीही सारखी चौकशी प ातून करत होतो. कारण तंबाखू या बेवडात
ज धळा, तूर, मूग लावला होता. बार या प ीत भुईमूग लावला होता. िपकं चांगली
यावीत हणून थोडं स फे टही िवकत घेऊन घातलं होत... िपकं चांगली आ यामुळं हे वष
सुखात जाईल; असं वाटत होतं.

ऑग ट या पिह या आठव ात एके दवशी सं याकाळी िहराबाईला एकदम

जोरकस उल ा झा या. शौचाला आ यासारखं झालं; हणून कशीबशी जाऊन आली.
पु हा परत आ यावर उल ा झा या.

काहीतरी अपचन झालं असावं; असं वाट यानं ितला ग लीत या डॉ टरांनी झोपे या
गो या िन औषध दलं.

पण दुस या दवशी पहाटे ितला जोरदार उल ा आिण ढाळ सु झाले. ितला च र

मा लागली. ‘कसंसंच तंय’ हणून जिमनीवर पालथी पडू लागली. ितला इत या
उल ा झा या िन इतके ढाळ झाले क ित या पोटात एवढं पाणी कोठू न आलं, असा
आ यच कत िन भयभीत करणारा मला पडला.

उल ा आिण ढाळ थांबेनात हणून मी शेजारी राहणा या नान ना बोलावून आणलं.

नानी हणा या, “िहला ससूनम ये घेऊन जाऊ या. ग लीत या डॉ टरला
दाखव यात अथ नाही.”

दर यान िहरा बेशु पडली. िनपिचत झाली. डोळे पांढरे झाले. मा या काळजाचं
पाणी झालं.

दोन र ा क न मी, नानी, ि मता आिण आठनऊ मिह यांची वाती; असे ससूनला
गेलो.

ितथं माझा कु णाशीच प रचयही न हता. पण नान नी पुढे होऊन चौकशी के ली. यांचे
एक दोन ससूनचे डॉ टर ओळखीचे होते. ूटीवर असले या डॉ टरांना यांनी यांची
ओळख सांिगतली. ‘के स सी रअस आहे. ताबडतोब उपचार सु करा.’ अशी िवनंती के ली.

यामुळं हालचाली सु झा या. वे ासारखा मी बॅग घेऊन हंडत होतो.

िहराबाईवर उपचार सु के ले. जनरल वॉडात ितला एका कॉटवर टाकू न एकदोन
इं जे श स दली. ितला लगेच सलाईन लावलं. ित या अंगावरचे कपडे बदलले. ती
बेशु च होती.

इं ज शनं द यावर, सलाईन लाव यावर डॉ टर मला हणाले, “तु ही ितचे भाऊ
काय?”

“हो. आईवडील को हापूरला आहेत.”

“ यांना ताबडतोब बोलावून या. आम या परीनं आ ही य करतोच आहोत, पण

के स सी रअस आहे. काही सांगता येत नाही. पण य ात आ ही कसूर करणार नाही एवढं
ल ात या.”

माझं धाबं दणाणून गेल.ं

“नानी, मी कागलला तार क न आईला बोलावून घेतो, तार ऑ फसवर जाऊन येतो.
िहरा शु ीवर येईपयत तु ही जाऊ नका. ि मता तूही इथंच बैस. मी आलोच.”

मी इतका यालो क ससूनमधून बाहेर पड यावर माझी दशाभूल झाली. कोणता

र ता कोण या दशेनं आलाय काहीच कळे ना. एका माणसाला िवचा न घेतलं िन तार-
ऑ फसम ये जाऊन तार क न परतलो.

िहराचं आज काय होणार, याचं प िच मा यासमोर उभं रािहलं...मा या हातून

ही दुसरी बहीण मरणार. सुंदरानं जीव दला. याला मीच थोडा जबाबदार आहे अशी
माझी समजूत झाली होती. ितला मी थोबाडीत मारायला नको होती. ‘तू दलीस ितकडं
मेलीस’ अशी भाषा ितला उ ेशून करायला नको होती. ितला मी मारलं नसतं, बोललो
नसतो, तर ती नेहमी जशी िनघून यायची तशी परत आली असती िन वाचली असती. असं
पुन:पु हा मनात येई. आता िहराबाईला मीच कागलातून इथं आणली. पंधरा दवस
गे यावर िहरा हणाली, “माझा जीव िहतं गमत हाई. मला क ाळा आलाय. मला
कागलात हेऊन सोडा.” – तर मी ितचं न ऐकता ितला दडपून इथंच ठे वली... ते आता
मला असं िन तरावं लागणार. मी दोन भण चा काळ ठरणार..

...मला चालता येईना. हातापायातलं बळ गेल.ं लघवीला जोरात आलं. मुतारी शोधून
जाऊन आलो. दरद न घाम सुटला िन णभर टेिलफोन या खांबाचा आधार घेऊन
तसाच पाच िमिनटं उभा रािहलो.

हॉटेलात जाऊन चहा यालो.

वत:ला सावर यासारखं वाटलं.

 धावत हॉि पटलम ये गेलो.

डॉ टर पु हा नाडी तपासत होते. पु हा काही तरी यांनी नसला करायला सांिगतलं.

नान नी ि मताला र ा क न घरी पाठवलं होतं. घरगुती िनरोप दले होते.

ि मताला “पु हा येऊ नका, घरीच बसा. इथं काही झालं तर मी कळवते कं वा भाऊज ना
पाठवून देते.’ हणून सांिगतलं.

नानी कॉटजवळ बसून रािह या िन कॉ रडॉरम ये हातपाय गाळू न सरळ जिमनीवर

भंतीचा आधार घेऊन मी बसलो. िहरा शु ीवर ये याची वाट पा लागलो.

कॉ रडॉरमधून पि मे या दशेनं डॉ. अिनल गांधी कु णाशी तरी बोलत, काही चचा
करत येताना दसला.

मला एकदम चंड धीर आला. माझा तो फार जवळचा िम होता. लांबूनच यानं
मला िनराधारपणे भंतीकडेला बसलेलं पािहलं होतं. या याकडं माझं ल गे यावर मी
कसाबसा उठू न उभा रािहलो.

तो पाहत होता. हणाला, “अरे तू इथं कसा काय आला आहेस?’.

मी याला सगळं सांिगतलं.

लगेच तो िहराबाईकडं आला. यानं वतं पणे िहराची पु हा तपासणी के ली. अगोदर
तपासणा या ूटीवरील डॉ टरांना बोलावून घेतलं. यां याशी इं जीत चचा के ली.
काही गो ी सांिगत या. काही गाईडलाई स द या िन शेवटी सांिगतलं,“बी के अरफु ल.
िधस इज माय के स.” नसलाही यानं काही सूचना द या. मला हणाला, “काही काळजी
क नको. सगळं ठीक होईल. काही कमीजा त असलं तरी मला लगेच फोन कर. मी येतो.”

माझी हताश मन:ि थती या या ल ात आली. मग पंधराएक िमिनटं इकडितकड या

ग पा मा न यानं ठार िनराश झाले या मला खुलव याचा य के ला. याचे वडील
नुकतेच वारले होते. याचं सावटही यानं आप या बोल यात दसू दलं नाही. या णी
तो मला परमे र भेटावा तसा भेटला.

या या य ामुळं िन यानं वैयि क ल घात यामुळं िहराबाई बचावली. नाहीतर

अगोदर या सरकारी नोकरीची ूटी बजावणा या डॉ टरांनी सांिगत या माणं िहरा
हातातून कधीच िनघून गेली होती. कत आिण आ मीयता यांतलं ज म-मृ यूइतकं चंड
अंतर मला या णी जाणवलं. इहलोक आिण परलोक यां याइतकं ते अनंत कोटी मैलांचं
होतं.
 तारे नुसार आई िन मामा दुस या दवशी आले. मा या भावनािववश मनात भलतेच
िवचार आ यामुळं मी दोघांनाही यायला सांिगतलं होतं. इथं काही घडलं तर आईला धीर,
आधार ायला मामाच अ यंत उपयोगी पडेल, अशी माझी खा ी होती. हणून यालाही
मी यायला तारे तून सांिगतलं होतं. िहराला आता काही धोका नाही, असं न झा यावर
तीनचार दवसांनी मामा िनघून गेला.

िहराला पूण बरे वाटेपयत आठदहा दवस आई रािहली. ती बरी झा यावर ितला िन
आईला मी चोळी-लुगडं के लं. औषधाला पैसे दले. यायची ती औषधं पु यातच घेऊन
दोघ ची कागलला रवानगी के ली.

एका महा द ातून गेलो. घरात पु हा आ ही ितघेच उरलो. मी, ि मता आिण वाती.
तेरा

िहरा परत गावी गे यावर ि मता या थोर या बिहणीला हणजे आ ांना पु याला
बोलावून घेतलं. ि मताचा दुस या मांकाचा भाऊ अशोक हा पु यात उिशरा
िशक यासाठी येऊन दाखल झाला होता. आ ां यामुळं सग यांनाच सव कारचा आधार
झाला. ि मताला मानिसक दृ या अिधक मोकळीक िमळाली.

कागलला गे यावर आईचं पंधरा-एक दवसांनी प आलं. हैस ाय याची

आनंदाची बातमी यात होती. ितनं मला पो टानं रिज टर पासल क न खरवस पाठवला.
तीन दवसांनी मला ते पासल िमळालं. सगळा िग ा आंबून गेलेला. मी पासल घेतलं िन
कच या या पेटीत सगळा िग ा तसाच टाकू न दला.

मला आई या वेडपे णाचा राग आला. ती पु कळ वेळा कु र ा, खारट सांडगे, ितखट

सांडगे, शेवया उ हा यात के यावर मला पाठवत असे. या सग या व तू मा या
आवडी या. लहानपणी मी याच गो चा खा यासाठी ह के लेला. आईला हे माहीत होतं.
ितला मी पु कळ सांिगतलं होतं क ; “मला या पाठवून देत जाऊ नकोस. मी उ हा यात
कं वा दवाळीत सुटीवर आलो क खाईत जाईन.”

“आ दा, ा घरात सगळी भुतं हाईत. िहतं भोकराचं लोणचं जरी के लं तरी
तासाभरात संपून जातंय. मग अस या गो ी तू ये याची वाट बघत कशा िशलक ला
हातील?”

“िशलक ला हाई हाय या तरी काय िबघडत हाई. ा गो ी आता पु या या

बाजारात, मंडईत, दुकानात िमळ यात. तू पाठव यासाठी जेवढं पैसे खच करतीस तेव ा
पैशातच तेवढे पदाथ ितथं इकत िमळ यात... हंजे तू पाठवलेलं पदाथ िहतं पोराबाळां ी
खायलाबी येतील िन मीबी खच झालेलं पैसे वाचवून ते पदाथ ितथं इकत घेऊन खाईन.”

“असू देत. उगंच चार पैसे वाचवायचा चगटपणा क नको. घर याची चव

बाजार याला येती का कवा?”

“बरं .”

या बोल यामागं लपलेलं ‘आईपण’ मला दसून येत होतं. याला ध ा लावणं मा या
िजवावर येई. येक वेळा मी कागलला गेलो क , “ कती बारीक झालास रं , आ दा! या
पु यात काय खायला अ बी िमळतंय का हाई रं ?” अशी ितची नेहमीची त ार. या
त ारीमागची भावना मला समजे. ती मी तशीच सांभाळत होतो... मी कागलला गे यावर
ितनं तसं काही हट यािशवाय मलाही चैन पडत नसे. पण ा िग या या पासलानं मा
डोकं भडकलं. आईला िन पासल पाठवणा या आ पाला ही साधी गो कळली पािहजे
होती क िग ा ही काही तीनचार दवस टकणारी व तू नाही. दोन दवसांत ती आंबून
जाते. मी तावातावानं आईला प पाठवलं. यात सगळा िग ा कसा वाया गेला व
पाठिव यात तु ही कती मूखपणा के ला, हेही सांिगतलं. शेवटी िलिहलं क , “मी आता
तीस वषाचा घोडा झालो आहे. लहानगा रािहलो नाही. ते हा येथून पुढं मला कोणतीही
खा याची व तू पो टानं पाठवत जाऊ नको. ितचा िवनाकारण खच होतो. मी इथं पै-पै
गोळा कर याचा य करीत आहे आिण तु ही वाटेल तसा खच करीत आहात. तु ही
पाठवत असलेले सगळे पदाथ पु यात िमळतात. मी ते आवडी माणं सतत िवकत घेऊन
खात असतो. तु ही पाठव याची काही गरज नाही.”

मला ा सग याच काराचा राग आला होता. आईनंही आता मन आवरतं यावं,
असं वाटत होतं. ितचं ेम मला समजत होतं; पण मला यापे ा वहार सांभाळणं, पैसा
थब थब सांभाळू न सगळं घर रांगेला लावणं मह वाचं वाटत होतं. यासाठी मी मा या
कतीतरी आवडीिनवडी, भावना बाजूला ठे वून धडपडत होतो; याला घरादारानंही
तशीच िज करीनं साथ ावी, असं वाटत होतं.

“िग ा ताजा ताजा क न लगीच पो ट सु झा याबरोबर पो ट-पासल पो टात दलं

होतं. वाटलं होतं क ते दुस या दवशी सकाळ या टपालाबरोबर तुला िमळे ल. एका
दसाचं िशळं अ आपूण तर रोज खातो.”

आई या या लगेच आले या प ानं माझा राग कु ठ या कु ठं गेला िन वत:शीच खुदख

ू ुद ू
हसू लागलो. ितला आिण आ पालाही वाटलं होतं क पो टात लवकर पासल दलं क
लवकर पु याला जाईल.. पो टा या ‘पेटी उघड या या’ वेळांचा आईला प ा असणं श य
न हतं; पण नववीत असले या आ पालाही तो न हता... खरं तर मलाही एस. एस. सी.
होईपयत याचा नेमका अथ कळत न हता.

मिहनाभरानं आ पाचं प वतं पणे आलं. कु णालाच न सांगता यानं ते िलिहलं होतं.
मळा गे यानंतर थमच घरात हैस ाली होती. मळा होता तोपयत आई सकाळचं
हशीचं ब तेक दूध रितबाला घालत होती िन रा ीचं दूध घरात ठे वत होती. यामुळं
दुधाचा घरात कधी िनमाण झाला न हता. पण आई आता हशीचं दूध घरात फ
चहापुरतं ठे वून सगळं च रितबाला घालायला लागली होती. यािशवाय घरात खचाला
पैसा येत न हता. दादाचं हणणं असं क ‘घरात खायला एक व ाचं दूध ठे वावं.
रे श नंग या िनकृ धा याचं अ खाऊन सग यां या त येती खराब झा या हो या.
अधनं-मधनं कु णाचं ना कु णाचं पोट िबघडत होतं. आजवर घरात दूध-दुभतं फार ना थोडं
असायचं. यामुळं दूध, ताक, दही काही ना काही जेवणातनं िमळायचं. यामुळं त येती
ठीक असाय या. हणून दादानं आईला सांिगतलं;

“एक व ाचं दूध घरात ठे व.”

 “बरं सांगता क . आयतं घरात बसून खायला चटावलाईसा. बाजार कशानं क ?
पोराबाळां ी कं ोलातलं धा य कशानं आणू? य या अंगावर धडु ती कशानं घेऊ?.. जरा
पोराबाळांचा बाप होऊन घसाघसा िमळवून आणा. घरात धा याची पोती आणून टाका.
मग घरात बसून दूध-धई वरपा. कवा तरी आठ दसांतनं कु णाकडनं तरी भीक मागून
पा याची पडी आणायची िन ित या िजवावर आठ दीस बसून िगळायचं.” आईनं दादावर
त ड सोडलं.

दादाचा पंड लहानपणापासनं दुभ यावर पोसलेला. काही काळ यानं पैलवानक
के यामुळं तर दुधा-द ािशवाय याचं जेवण होत नसे. िवशेषत: याचा दुधावर जा त
जोर असे. दूधभात, दूधभाकरी हे याचं नेहमीचं खाणं. आमटीत, भाजीत दही घेऊन तो
नेहमी खात असे. याला नंतर अ सर झा यामुळं तर दुधाची गरज नेहमी वाटे. मळा होता
तोपयत याचं जेवण नीट चाललं.

पण मळा गे यावर वैरणीचा एकदम तुटवडा पडला. येक पडीसाठी पैसे मोजावे
लागू लागले. ते परवडेनासं झालं िन भाकड कं वा नुकतीच आटलेली जनावरं , रे डकं ,
वासरं , करडं िवकू न टाकावी लागली. पूव घरात सलग दुभतं राही ते यामुळं बंद झालं.
वाभािवकच एकु लती एक ठे वलेली हैस ा यावर दादाला ‘एक व ाचं तरी दूध घरात
राहावं’, असं वाटू लागलं. बाक ची पोरं ताका या मचूळ पा यावर, आमटी या
ढोळकणीवर िनभावून नेऊ शकत. पण दूध नस यामुळं दादाची खरी अडचण होत होती.

आईनं दादाची जणू पुरती खोड मोड याची मनोमन शपथ घेतली होती. दादाचं िन
आईचं भांडण झा यावर आईनं दुस या दवसापासनं दादानं मागून आणलेली वैरण
हशीला घालायचीच बंद के ली. “एक जरी पडी हशीला घाटलीसा तर ती उ कर ावर
फे कू न देईन. तुमची तु ही बैला ी घाला; हाईतर बाजारात इका िन दूध दुभतं आणून
खुशाल खावा.” हणून दादाला सांिगतलं.

आ पानं यािवषयी सिव तर िलिहलं. शेवटी िवनंती के ली. “आईला जरा शहाणपण
सांगा. दादाला ती सारखी िहडीस फडीस क न बोलती.”

यानं सांिगतलं तरी मी आईला िलिहलं नाही. िलिहलं असतं तर ितनं आ दाला काय
काय कळवलंस हणून आ पाला धारे वर धरलं असतं. ितला काही सांिगतलं तरी याचा
उपयोगही झाला नसता.

पुढं आठच दवसांत बाळा बैलं ढंढा या रोग होऊन मे याचं प आलं. मला अितशय
वाईट वाटलं. बैलां या समोरच उभं रा न गे या मे मिह यात मी यांना िवक याची भाषा
के ली होती... यां ी ती कळली तर नसंल?

जनावरं माणसां या डो यांतला भाव बरोबर वळीख यात. यां ी बोलाय येत हाई
एवढाच फरक. यां ी भवतीनं िपकं असले या खोपीत हा याची सवं ती. वसाड
पर ात या डगडगणा या या छपरात यां ी वनवासी वाटत असंल? का यनीबी मळा
गे याची हाय खा ली?...

प वाचून तासभर मन िववश झालं. बैलांनी पंधरा-वीस वष म याची िन आमची

सेवा के ली होती.

ितसरे दवशी मी िलिहलं. “बैल गे याचं वाचून वाईट वाटलं. आता आहे तो बैल
ताबडतोब िवका. मांगवा ात या हे ाला सांगून िग हाईक काढा. नाहीतर याचंही पैसे
पा यात जातील.”

मला वहार सुटला न हता... कु ठ याशा पुराणकथेत दु काळात जग यासाठी गरीब

ा णानं आपला सवात लहान मुलगा बळी दे यासाठी िवक याचं वाचलं होतं...
जग यासाठी माणूस काय काय करतं? िबरबला या कथेत या माकिडण नही आपला जीव
वाचव यासाठी िपलू पायाबुडी घेतलं होतं.

याच प ातनं आणखी िलिहलं, “हळू हळू आता भुइमुगा या शगात दाणं भरतील.
ज धळा पोटरीला येईल. शेजारी मांगवाडा आहे. ितथली गुरंढोरं िपकात घुसून पीक
शडलतील. पोरं अविचत येऊन भुईमुगाचं वेल उपटू लागतील. तरी एका माणसाला पुरेल
एवढी लहानगी खोप राना या उशाला घाला. ितथं राखणीला कायमचं कु णीतरी एकजण
बसत चला. दादाला ितथं बसता येईल.”

पंधरा एक दवस गे यावर आ पाचं पु हा प आलं. “खोप घालताना दादाचं आिण

िशवा आ णाचं चांगलंच भांडाण झालं. आ णा दादावर धावून गेला.

“तुझं शाणपण घाल या व ात. िहतं मला िशकवू नको. मी दोन आखणी खोप
घालणार. कु णी मेढी, वासं, कु डाचं सामान हेलं तर हेऊ ात माझं. मी सांगतोय ते
ऐकायचं नसंल तर जा ितकडं भटा या म याकडं. िहतं काय हाई तुझ.ं ” असं आ णा
दादाला हणतोय. दादाला वाटतंय राखणीला माणूस बस यापुरती एक आखणी खोप
र गड झाली. एखा ा व खोपीत कु णी हाईस बघून मांगं खोपीचं सामान, मेढी, वासं
हळू हळू काढू न हेतील. पर िशवा हणतोय, रा ी व तीला हायाला पािहजे. हणून खोप
ऐसपैस पािहजे. ात दोघांची भांडणं लागली िन आ णा दादा या अंगावर धावून गेला.

दादाला लई वंगाळ वाटलं. ये या डो यांत पाणी आलं. यो हणतोय, “आता माझं

ा घरात काय हायलं हाई. मी जातो कु ठं तरी.” मी ‘जेव’ हटलं तर जेवला हाई.
कालधरनं उपाशी हाय. तुमचं प र आलं; तरच जेवीन हणतोय– तु ही एक दवस येऊन
िशवाला जरा वटणीवर आणा. िशवा दादाला ऊठसूट वा ेल तसं बोलतोय. दादाची
समजूत काढा िन मग जावा.”
 घरात सतत भांडणं चालली होती. वषभरापूव मा या ल ात एक गो आली होती.
भावंडं आता मोठी झा यात. या सग यांना आईच सांभाळती. घरचा कारभार आता
तीच बघती. येक पोराचं होय-न हं करती. आई-दादाचं भांडण जुन.ं दादा म यात
पोरांना कामाला जुंपत असे िन पु कळ वेळा आपण कु णाबरोबर तरी ग पा मारत बसे.
‘पहाटेपासनं तंगतोय’ हणून एकटाच खोपीत तासभर झोप काढत असे. ‘आलो जरा
गावातनं’ हणून गावात जात असे. या या या करणीमुळं पोरांना वाटे; “दादा आ हा ी
कामाला जुंपतोय िन आपून खुशाल असतोय.” ती दादावर िचडत, चरफडत; पण काही
क शकत नसत. कारण म यावर दादाचं रा य होतं.

पण आता मळा गे यावर दादाचं रा यही गेलं. पोरं कु ठं ही रोजगाराला जाऊन

िमळवून आणू लागली. ती आईबरोबर जात िन आईबरोबर येत. कधी आता एकटीही जात
िन िमळवून आणत.

घरात आईचं रा य सु झालं होतं. दादा काही िमळवून आणत न हता. यानं मागून
आणलेली वैरणही आता आई नाकारत होती. नकळतच पोरं िन आई एक झाली होती िन
दादा हळू हळू एकटा पडत गेला होता.

िशवा ऐन ता यात आला होता. याची पंचिवशी सु झाली होती. याला वाटत
होतं; घरचं कारभारपण आता आप याकडंच आलंय. दादानं याला म यात आजवर खूप
तंगवलं होतं, याचं उ ं तो आता कळत-नकळत काढत होता. दादाची अव था दात
पडले या हाता या संहासारखी झाली होती.

मी आ पाला सिव तर प िलिहलं. यात दादासाठी मजकू र होता. िशवाचा

उ लेखही के ला न हता. प ात शेवटी आ पाला िलिहलं क , “आता आ टोबर मिहना सु
झालाय. लौकरच आ हाला दवाळीची सुटी पडेल. मी ितकडं य च येतो आहे. दवाळी
झा याबरोबर शेताची खरे दी क न टाकू . तसं िशव कुं भार यांनाही िलिहलं आहे. भेटीत
घरातील वाद िमटवू.”

दवाळीसाठी गावी चाललो. बॅगेत आ पासाठी एक-दोन ताजे दवाळी अंक घेतले
होते. यात मा या कथा हो या. कागलात वसंत लोले, िव. म. बोते, जी. डी. गुरव, वसंत
पाटील हे माझे वा य ेमी िम होते. यांनीही या वाचा ात आिण कथेिवषयी
कौतुकाची चचा करावी, अशीही इ छा होती.

लेखना या दृ ीनं हे वष यश वी गेल.ं जानेवारी या एकवीस तारखेला पु यात या

महारा सािह य प रषदे या काय मात मा या ‘मोट’ कथेवर के . नारायण काळे यांनी
कसून िलिहलेलं एक टपण वाचलं. आ वादन, िव े ण, मू यमापन ही वैिश ये एकजीव
होऊन चांग या समी का या लेखनात कशी येतात याचा तो नमुना होता.
 १९६४ या ‘स यकथे या’ दवाळी अंकात ही कथा आली होती. मी नवखा लेखक
होतो. एकही सं ह िस झाला न हता. यामुळं दीड-एक वषापासून पु यात होतो; तरी
याचा प ा ये सािहि यकांना अस याचं काही कारण न हतं. के . नारायण काळे
यांतील एक होते. यांना कथा आवडली. ‘कथे या प रणामा या भावाची पकड सैल
झाली नाही. एक कारचा चटका मनाला लागून रािहला. तो ता पुरता न हता. तो
सारखा पछाडतो आहे. ‘हाउट’ करतो आहे, असं वाटत होतं.’ ही अव था दीघकाळ टकली
हणून यांनी ‘मोट’ वर टपण िलिहलं. ते चचसाठी खुलं ठे वलं.

काय माला मा यवर मंडळी आली होती. िव लराव घाटे, डी. डी. वाडेकर, ा.
अर वंद मंग ळकर आिण मु य हणजे पु. ल. देशपांडे हेही आले होते. यांनी या चचत
भाग घेतला.

काय माला खूप गद होती. या गद त अगदी माग या बाजूला संकोचून मी बसलो

होतो. कु णालाही माहीत न होता पोटभ न चचा ऐकावी अशी इ छा होती. चचा ऐकत
होतो. मा या किवतांवर अनौपचा रकपणे एक घरगुती काय म ाचाय य. द. भावे
यां या घरी र ािगरीला भाई आिण सुनीताताई यां या संगतीत साजरा झाला होता.
याची आठवण ती तेनं झाली. आज याला अिधक ापक प आलेलं आिण पु यातील
नामवंत सािहि यकां या संगतीत तो साजरा होत असलेला. भाई याला सा ी असलेल.े

“मोट’ची भाषा ामीण आहे; ही गो खरी. पण ती वाचताना ास होतो. ती

काहीशी कृ ि मपणे िलिहली आहे, असे वाटते.” असा मु ा टपणा या वाचनानंतर ा.
अर वंद मंग ळकरांनी उपि थत के ला. तर माझे िम ा. अर वंद वामन कु लकण
हणाले; “ती अगदी वाभािवक आहे. आजवर या ामीण सािह यातील ामीण भाषेवर
शहरी भाषेचे सं कार झा यामुळे आिण तीच भाषा वाच याची आपणांस सवय झा याने
‘मोट’मधील अितशय वाभािवक भाषाही कृ ि म वाटत असावी, असं मला वाटतं.” असा
उलट िवचार मांडला.

या उलटसुलट चालले या िवचारातून वाट काढ यासाठी माझे दुसरे िम ा.गंगाधर

जोगळे कर यांनी अनपेि तपणे एक गौ य फोट क न मला संकटात टाकलं.

“इथे य आनंद यादव आलेले आहेत. यांनाच आपण कथा वाच यास सांगू या.
याव न ती भाषा कृ ि म आहे क वाभािवक आहे याचा पडताळा येईल.”

या अनपेि त संकटाला मी ‘नाही’ हणालो. मग भाइनी आ ह के ला. तो मोडणं मला

श य न हतं. मी यापूव असं सावजिनक वाचन कधीच के लं न हतं. एवढंच काय घरी
मो ानं वाचायचीही मला कधी सवय न हती. पु या या अशा मा यवरांसमोर पूवतयारी
काहीही नसताना मो ानं वाचायचं या क पनेनं मी काहीसा घाब न गेलो.
 पण वाचताना न कळत वाचनावर ल क त झालं िन समोर या ो यांना िवस न
गेलो... वाचन पूण होताच ा. मंग ळकर वरे ने उठू न हणाले क ; “माझा आ ेप मी
पूणपणे मागे घेतो. या कथेची ामीण भाषा अितशय वाभािवक आहे, याचा सा ात
यय मला आला.” आिण ते बसले.

ो यांनी उ फू त टा या वाजव या. पण मग लगेच ा. मंग ळकर ‘कथावाचन कसे

असावे? यासंबंधी बोलत रािहले.

या काय मानं आिण स टबरम ये आले या ा. वा. ल. कु लकण यां या प ानं मला
वा य े ात फार मोठा धीर दला. िस होणा या मा या सािह यािवषयी
मा यवरां या मनात नेम या काय ित या होतात, याचा अंदाज आला. मी ामीण
सािह या या े ात नवं काही क पाहत होतो. ंकटेश माडगूळकर, शंकर पाटील,
रणिजत देसाई यां या कथा वाचून या मयादा आिण चाको या मला जाणवत हो या,
बिहणाबाइचा अपवाद सोडला तर इतर पूवसूर या जानपद किवतेिवषयी माझं जे मत
फारसं अनुकूल न हतं, यां या बाहेर आपणाला कसे जाता येईल यासाठी मी वा यीन
धडपड करत होतो. ितची यो य न द मा यवरां या मनात होतेच याची सा ा या दोन
घटनांनी दली. के . नारायण का यांचं टपण माच १९६५ या ‘स यकथे’तून िस
झालं.

ा. वा. ल. कु लकण हे तर १९६५ या िडसबरात होणा या अिखल भारतीय मराठी

सािह य संमेलनाचे िनयोिजत अ य होते. नवसािह याचे िह ररीचे पुर कत होते.
‘स यकथा’ मािसकात सात यानं मा या कथा-किवता छापून संपादक ी. पु. भागवत
मा या या वा यीन धडपडीची जणू य पावती देत होते. मा या कथासंबंधी प ातून
मला आ मीयतेनं िलहीत होते.

पु यात या अनेक िति त लेखकांचा प रचय होऊन याचं ेहात पा तर होत

होतं. स यकथे या ुपमधील शंकर पाटील, िव. शं. पारगावकर, िव ाधर पुंडलीक, ा.
अर वंद वामन कु लकण , ा. स. िश. भावे यां याशी होणा या एखा ा सािह यकृ तीवरील
कं वा एकू ण वा यावरील चचा मला अिधक जाणकारी आणीत हो या. मी यां या
सहवासात अिधकािधक रमत होतो. नकळत अनेकांगांनी घडला जात होतो. छान छान
ामीण किवता िलिहणा या िन न ानं प रचय झाले या ना.ध . महानोरांची उ साही प ं
येत होती. रा. रं . बोराडे आरं भी या लेखनापे ा अिधक गंभीर कृ तीचं कथा-लेखन करत
होते... वाटत होतं काही नवं घडत आहे. ामीण सािहि यकांची नवी, दुसरी िपढी
आकाराला येत आहे.

या वाट यामुळं लेखनािवषयी उ साह वाढला होता. ‘ लॅि टकची सं कृ ती’

ठर या माणं वषभर हणजे जुलैअखेरपयत उ साहानं िलिहली. ‘चालू जमाना’ रे िडओवर
मो ा माणात लोकि य होत होता. तो चालूच होता. स टबरात ‘मातीखालची माती’
हा ि िच ांचा सं ह साधना काशनानं िस के ला. माझं हे पिहलं ग पु तक बाळ
ठाकू रां या उ म िच ां या सजावटीनं िस झालं.

बी. ए., एम. ए. िशकत असताना झाले या अनेक िम ांची प ं येत होती. माझं
सािह य वाचून ते कौतुक करत होते. यांतील ब तेक ा यापक होऊन नोकरी करत होते.

हळू हळू मी आ थक टंचाईवर मात क न ितची झळ कमी जाणवावी, हणून धडपडत

होतो. ित यात थोडं थोडं यश येत होतं.

या सग यामुळं मन सुखावून जात होतं. पु यात आ याचं साथक झालं, असं वाटत
होतं.

वषभरात या वा यीन घडामोड चं आिण के ले या लेखनाचं मोठं समाधान घेऊन मी

कागलला दवाळी साजरी कर यासाठी चाललो होतो.

हातातील ताजा दवाळी अंक वाचता वाचता तसाच हातात रािहला होता.
वषभरा या सािहि यक आठवणी सहजपणे येत हो या. यां या तं ीत कागलला फारच
लौकर येऊन पोचलो, असं वाटलं.

बॅग ठे वली.

“ थम शेताकडं जाऊन येतो.” हणून सांिगतलं.

वषभर शेत डो यांसमोर होतं. गे या वष शेताचं काही वाटत न हतं. कारण ब तेक
सगळा तंबाखूच के ला होता. बेवड क न पुढ या वष उ म िपकं यावीत, असं व होतं.
हणून या वष बेवडात पेरलेली िपकं कशी काय आली आहेत, हे पाह याची इ छा ती
झाली होती.

शेतात गेलो िन काहीसा मिनरास झाला. िपकं फारशी चांगली न हती. वेळ या
वेळी भांगलणी, खुरपणी झाले या न ह या. हणजे या वष ही सुगीत धा य िवकत घेऊन
ठे वावं लागणार होतं. शेता या खेरदीसाठी पैसा राखून ठे वावा लागला. यामुळं चार-पाच
मिहने घरी फार थोडा हणजे कामापुरता पैसा पाठवला. िबयाणं, नांगरट, खतं, कपडे
खरे दीसाठीच फ दला. यामुळं रोजगारावरच पोट भरणं घर यांना भाग पडलं. यात
घर या शेताकडं दुल झालं.

असं झालं तरी शेतातली दोन आखणी खोप बघून मनात या झाडावर सुखा या
क या फु लून आ या....खोप भटा या म यात या खोपीपे ा कतीतरी लहान होती. पण
ितला आता कु णीच हलवू शकणार न हतं. ुवबाळासारखी ती ह ा या आिण वत: या
जागेवर उभी होती.

ित या दारात उभा रा न सहज शेतावरनं नजर फरवत होतो...रान आम या

घरापासनं अ या हाके या अंतरावर होतं. अनेक कुं भारां या प ा एकमेक ला लागून.
कुं भारक चा पंचवीसभर एकरांचा डाग तयार झालेला. गरीब कुं भारं संग पडला तर
प ा चौथाईनं देत. गहाण टाकत, संगी िवकत. मनात आलं हळू हळू आप या राना या
दो ही बाजूंची रानं िमळतील तशी चौथाईनं, गहाणवाट कं वा िवकत यावीत िन एक
सलग मळा तयार करावा. आप या रानात खोलवर िवहीर काढावी िन आसपास या
रानात बागायती करावी. भटा या म या या दु पट मळा करावा िन िशवा या ता यात
देऊन याला न ा िपढीचा त ण शेतकरी करावा. न ा प तीची सुधारलेली शेती
करावी. घरदार सुखानं या म यात राबत राहील िन आपली परं परा पु हा उजगाराला
येईल.

ऐन दवळीत मनात हेच व फु लवीत होतो. दवाळी झा यावर लगेच आठदहा

दवसांनी शेताचं खरे दी-खत के लं िन याच व ा या तं ीत अ यानंदानं गैबीसमोर पेढे
वाटले.
चौदा

ध डू बाईचं कामाला जायचं िन िमळवून पोटाला खायचं असं रखडणं आम या घरात

चाललंच होतं. दही िवकायला आिण बाजारासाठी कागलला येणा या िस नेल या
बायका ितला िस नेल ची बातमी अधनंमधनं देत. ितनं िस नेल चं नाव टाकलं होतं. पण
दा ला ितथं काय काय करतोय, याची उ सुकता ितला होती.

ध डू बाई इकडं आ यावर वषभरात ती देवरसीण िस नेल नही िनघून गेली होती.
ित या देवरसपणाचा पडताळा आसपास या गावांना कमी कमी येऊ लागला. हळू हळू
ित याकडं कु णी येईनासं झालं. पुढं पुढं ितला नुस या देवरसपणावर पोट भरणंही कठीण
जाऊ लागलं; हणून ती ध डू या दा याला ितथंच सोडू न कु ठं तरी दूर या मुलखाला
अचानक िनघून गेली.

ध डू या दा याची दोन वष देवरसणी याजवळ बरी गेली होती. कामाची सवय

कधीच सुटून गेलेली. बसून खाणं, झोपणं िन देवीची सेवा करणं, एवढंच याला करावं
लागे. याच काळात हळू हळू याला हातभ ीची दा िप याची सवय लागली. रा ी तो
हमखास यालेला असे.

पण देवरसीण अचानक िनघून गे यावर तो एकदम खडकावर पड यासारखा झाला.

हणून यानं माळावर या आप या शेता या घळणात हातभ ी लावली. गावाबाहेर
शेतातच एक छोटीशी खोप बांधून ित यात रा लागला. रा ी हातभ ी लावून दवसा
िवक याचा धंदा क लागला. येणाजाणा या परगाव या लोकांना वाटे; हा देवरसी
िवर होऊन गावाबाहेर येऊन रािहला आहे.

एक दवस तो याच खोपीत म न पडलेला लोकांना आढळला. कदािचत

हातभ ी या दा या अनावर िप यामुळं याला िवषबाधा झाली असावी, असा लोकांनी
अंदाज के ला. ही गो घडू न गे यावर ध डू बाईला मिहनाभरानं कळली. ित या मनात
खोलवर असले या अपे ांना गेली दोन-अडीच वष एक धुगधुगी होती, तीही संपली.
...ितला वाटत होतं; आज ना उ ा येला उपरती ईल. झालेली चूक कळं ल िन परत यो
संसारात येईल.

पण तसं काही झालं नाही. ती मोकळी मोकळी झाली.

आई या नजरे समोर ‘दो हीही लेक दा यांनी टाकू न दले या’ असं िच होतं.
‘ित ही-चारी’ लेक चा संसार नीट झाला हाई, अशी ख ख ित या मनाला होती. ‘अजून
खाल या दोन लेक आिण तीन याक लगनाचं हाईत. कसं याचं या ज माचं?’ अशी
भीती ित या मनात घर क न होती. हणून ध डू बाईचा दा ला म न गे यावर आईनं
ध डू बाईसाठी पु हा धडपड सु के ली.

ित या धडपडीला यश आलं. आई या माहेरा या ग लीला िपराजी मा याचं घर होतं.

याची दो ही पोरं िमळवून खात होती. धाकटा शंकर अितशय क ाळू , सरळ मनाचा.
काटकसरीनं िन िवचारानं संसार करणारा. पण याची पिहली बायको कोण या तरी दीघ
आजारानं म न गेली होती. जागा नजरे समोरचा होता. माणसं पूव पासनं
ओळखीपाळखीची होती. आईनं मामाकडनं चौकशी के ली. श द टाकला िन सगळं जुळून
आलं.

फे ुवारी १९६६ला ध डू बाईचं दुसरं ल झालं. शंकरची वत:ची जमीन काही

नसली, मजुरी क न खाणारा असला तरी दुस यांची वाळली शेतं खंडानं, भागानं
फा यानं करत होता. घर-शाकारणी, गु हाळात आडंसोडी करणं, मळ या क न देण,ं
असली चार पैसे जा त मजुरी देणारी कामं तो करत होता. या या क ाळू वृ ीमुळं याला
गावात शेतक यांची, शेतमालकांची मागणी सतत असे. यामुळं आईला वाटलं दोघं सुखानं
राबून खातील. पोरीचा संसारही नजरे समोर राहील. काही कमी-जा त झालं तर लगेच
या या वेळी िनपटू न काढता येईल.. ध डू बाई या या ल ामुळं आई या िजवाचा घोर
कमी झाला.

ध डू बाईची मुलगी फु ला आम याकडं रािहली. आईची ित यावर खूप माया. आ ही

सग या भावंडांनी ितला ध डू या ठकाणी मानली. लहान होती. अंदाजानं ितची
ज मतारीख ठरवली िन ितला शाळे ला घातली.

ध डू बाईचं ल झालं यावेळी ती पिहलीत होती.. वय लहान असूनही अितशय

समजूतदार आिण शांत, सालस वभावाची वाटणारी. ‘आजी आजी’ हणून आई या
भोवतीनं घोटाळणारी...तशी ती आईची पिहली नात.

ल होऊन ध डू बाई माग लागली न लागली तोच िहराबाई या दा यानं उचल

खा ली. यानं सोडप मािगतलं.

आईनं ते दे याचं नाकारलं. िहराबाईचं ल होऊन तेराचौदा वष होऊन गेली होती.

या काळात आरं भीची दोनअडीच वष आिण नंतर या काळात िहरा को हापुरा न
हॉि पटलमधून बरी होऊन गे यानंतर दोन-एक वष ितची कशीबशी नांदणूक झाली होती.
बाक ची सगळी वष ितनं माहेरात काढलेली. “ितचा गु हा काय हाय, ते ित या पदरात
घाल; मग माग सोडप .” असं आईनं िहरा या दा याला आिण या या बिहणीला
बजावलं.

...आईचं हणणं असं होतं क िहराबाईला नीटपणे सासरला नांदवलीच नाही.

नवराबायको सुखानं संसारात कधी एक आलेच नाहीत. कागलातच असले या िहरा या
नणंदन े ं या दोघांत स नं अंतर ठे वलं. िहराचं हालहाल क न ितची कृ ती दुबळी, रोगट
के ली. ितला चांगलं अ , चांगला कपडा आिण चांगली वागणूक, िमळाली असती तर िहरा
सुदढृ झाली असती... को हापूर या दवाखा यात ितला काही मिहने ठे वून ितची अशी
सुदढृ कृ ती क नच ितला नंतर सासरला पाठवली होती. पण वषभरात ितला नणंदन े ं
म या या क या िन नुसतं ताकाचं पाणी खायला घालून िन ढोरासारखी कामं लावून पु हा
ितची त येत खराब क न माहेरला पाठवली ...असं असूनही आता ितचा दा ला सोडप
मागतोय िन ‘दुसरं ल क न घेतो;’ हणतोय हे आई या मनाला पटेना.

“ येनं मा या लेक या या ज माचं वाटु ळं के लंय, ते भ न देऊ दे आदूगर. एक चं

सरळ के लं तवर ो दुसरीसाठी मा या पायात सापाचं भडोळं सोडाय लागलाय हय?”
तडजोड करायला आले या िस बाला आई हणाली.

िस बा हा िहरा या नणंदचे ा नवरा. िहराला सासू-सासरा कु णी न हतं. थोरली नणंद

गावात होती. तीच िहरा या नव याला हणजे शंकरला बघत होती. या याच घरात ितनं
आपला संसार थाटला होता. ती मुलखाची वांड िन भांडखोर होती. ित या नव याला
हणजे िस बालाही हे माहीत होतं. तो िहराला अितशय आपुलक नं आिण धीरानं
वागवून घेत होता. या घरातली आपली मजबुरी मानत होता. एक तर वभावानं गरीब
आिण राहायला बायको या बाऽचं घर याला आयतं िमळालं होतं. पोरं -बाळं मामा या
म यातलं खाऊन आयती पोसली जात होती. अशावेळी आप या बायको या कं वा ित या
भावा या चुका काढणं या या िजवावर येत होतं. यामुळं तो बायको सांगेल ती कामं
करत होता. ित या सांग यावरनंच ‘सोडप ’ मागायला आला होता. आईनं ते दे याचं
साफ नाकारलं...िस बाची बायकोच यात कशी दु ावा करती ते दाखवून दलं.

“हे बघ तारा ा, ितचा सोभाव तुला ठावं हाय. तू जर सोडप दलं हाईस तरी शंकर
दुसरं लगीन क न हे घेणारच हाय. माझी बायकू काय ग प बसणारी हाय हय?” यानं
समजूत काढ याचा य के ला.

“हे बघ िस बा, ती ‘एक’ तर मी ‘ दडीची’ हाय. ितचीच भण हाय. माझा योक

सायब हाय ितकडं पु याला. येला समदं कायदं ठावं हाईत. एक बायकू असताना दुसरी
के ली तर सम ां ी हातबे ा घालून तु ं गात खडी फोडायला हेतील हणावं. आिण तशी
फोडायला लाव यािबगार मी िशवा पा जाधवा या पोटची हणून नाव सांगणार हाई.
बघ वाटलंच तर. कु ठं बी लगीन क न घेऊ दे यो. भर मांडवात पोलीस हातक ा
घालायला आणलं हाईत तर इचार.”

आईचा हा अवतार बघून िस बा आला तसा िनघून गेला. यानं आईचं हे हणणं
आप या घरात सांिगतलं.

िहराची नणंद उठू न मा या धाक ा मामाकडं गेली. मामाला ितनं सिव तर

सांिगतलं. याला पा हा फोडला.

हा सगळा ना यागो यातला मामला होता. िहराचा सासरा हा आईचा मामा. यामुळं
िहराचा नवरा मामेभाऊ िन नणंद मामेबहीण लागत होती.

ितचं ऐकू न धाकटा मामा आईकडं आला. घटकाभर इकडितकड या ग पा मा न

यानं आईला अगोदर खूश के लं िन मग हळू च िवषय काढला.

“ या शंक याला तेवढ मोकळं क न टाक क आता. सोडप र मागतोय हणं यो

िहरीचं?”

“तू काय येचं मुख यार-प र घेऊन आलाईस वाटतं?” आईला मामाचा एकदम संशय
आला.

“आगं, लई दसांपासनं शंकर िन येची भण मा याकडं हेलपाटं माराय लाग यात. मी

हटलं; तुमचं तु ही आ ाकडं जाऊन काय तंय ते बघा जावा. मला यात पाडू नका. तर
ते ग यातच येऊन पडायला लाग यात.”

“ हणून आलाईस हय? कती फ घेतलीस ा व कलीची?”

“आयला! खु या या पोटची हाईस का तू? जरा थंड डोस यानं इचार तरी क या
का नको? का सारखी काय ावरच येऊन टेकणार हाईस?”

“सरळ इचार करणार असशील तर बोलू क . नुसती येची व कली मा या होरं क

नको... िहरी काय कु णा वाट या वाटसराला कोरभर भाकरी देऊन मागून आणलेली हाई.
तुझी ती भाची हाय; एवढं येनात ठे वून काय बोलायचं ते बोल.”

“ते कसं इसरीन मी आ ा? आगं, ती जशी माझी भाची हाय, तशा शंक या माझा
मामेभाऊ हाय, तुझाबी यो भाऊ हाय, हेबी इस नको. ये या ज माची आता तीस वस
मागं पडली. येला ना भाऊ, ना पोर, ना बाळ. ये या वंसाला मागं कोण तरी पािहजे का
नको? का िनपुि क हणून म दे? सग या िप ा नरकात जातील क ये या. ये या
हंजे तु या-मा या आई या हायेरा याच हवं? हंजे आपलीच कु ळीमुळी हवं?” मामानं
के ला.

“मग? मा या िहरीला का पोरबाळ णार हाई? येनं नीटपणानं नांदीवलं, ती भण

हणणारी रांड या संसारातनं उठू न कु ठं तरी त ड घेऊन गेली क िहरीला मुलं तील
मा या! ती ग कनोडीच या दोघां ी एका जागी येऊ देत हाई.”

“तसं हाई आ ा. िहरीला पोरं णार हाईत. मी तुला सांगतो. शंक याला मी सगळं
इचा न घेतलंय. येनं मला सगळं सांिगतलंय. ती एक झाली हाईत, असं हाई. तू
िहरीला नीट इचा न बघ वाटलंच तर.”

“तू डा टर िन कवापासनं झालास? तू मला सांगतोय हय? आरं , पदूर आ यावर सात
वसानी पोरं हायला लागली मला. िहरी सगळी िमळू न तीनचार वसबी नीट नांदली
हाई. उगंच काय तरी िनमतं सांगू नको मला.”

“आ ा, िहरी कायमची आजारी असती. ितला नेमानं पाळी ईत हाई. ित या अंगात

रगात हाई... अशा माणसाला मूल ईत हाई. झालं तरी टकत हाई. कारण ते
नाळरोगीच तंय. िशवाय िहरा बाळं तपणात टकल असं मला वाटत हाई... तु या िन
िहरा या क याणाचं मी तुला सांगतोय. तुझी लेक पाचसा वस झाली िहकडंच हाय. िनभंल
तेवढं काम करती िन खाती. सुखानं झोपती. अशीच ती आबूट हायली तरच ितचा नीट
जलम ईल. हाईतर मधीच कु ठं तरी बाळं तपणात गचकू न जाईल. उगंच कु ठं तरी पोरी
जड झा यागत कसाबसा इचार क नको. जरा पोरी या ज माचं धड कोणचं िन फाटकं
कोणचं, हे येनात घे. मी, मी तुझा पाठचा भाऊ हणून तुला सांगतोय.” मामानं ितला
सिव तर सांिगतलं िन समजूत काढ याचा य के ला.

“मीबी तुला पाठचा भाऊ हणूनच सांगतो...जरा िहरा या ज माचा मन िनमळ ठे वून
इचार कर. बाईची जात हाय ती. ितलाबी आपला संसार हावा, आपूण िन आपला दा ला
एकजागी हावं, पोटाला दोन पोरं हावीत िन आई हणून आपली कू स उजवावी; काखंत
ता हं बाळ घेऊन देवाला जावं िन ये या होरं ज माचं चीज झा याब ल पेढं-ब ासू
वाटावंत असं वाटतंय.”

“मला ते काय नको हाय काय? पर ती कायम आजारी असती, येला आता कोण काय
करणार?”

“ हवरा हणणा या बापयानं फु डं यायचं असतं. आपली बायकू आजारी पडती तर

जरा धस सोसून ितला औशीदपाणी बघायचं असतं. दवाखा यात हेऊन डा टरला
दावायची असती िन बरी क न आणायची असती. फु कट संसार ईत नसतो दुस या या
िजवावर...तू के लंस हवं, तु या पै या बायकू साठी?”

“मी के लं क . पर माझी बायकू िहरागत नाळरोगी हवती गं. ती मधीच आजारी

पडली; हणून मी िजवाचं रान क न ितला वाचव यासाठी खटपट के ली. पर ितला टीबी
झाला; येला मी तरी काय करणार?”

“तुझी यात चूक हाई रं . पर ा मा या जावाई हणणा या शंकरनंबी िहरीला

तशीच दु त करावी. आ ही ितला को हापुरात हेऊन धडधाकट क न आणली ती का
हाई?...तशी येनंबी ितला धडधाकट पु ा करावी िन संसार करावा. मी येला सोडिच ी
देणार हाई.”

आईनं आपला ठाम िनणय सांिगतला. ितनं मामाला यां या बाजूनं आला हणून
िश ा द या. ‘िहरा या बाजूनं सांग;’ हणून याची कानउघाडणी के ली. मामा आला
तसा िनघून गेला.

माच या दुस या आठव ात मला आ पानं कळवलं क , ‘ल मी, फु ला, दौलत ितघेही
आजारी आहेत. औषधांसाठी खूप खच आला आहे. डॉ टरांची फ तटली आहे, पैसे पाठवून
ा.’

प वाचून मला काळजी वाटू लागली. रे श नंगचं िनकृ अ खाऊन घराकडची

माणसं वरचेवर आजारी पडत होती. काय करावं काही सुचत न हतं. शै िणक वष वीस
माच या आसपास संपलं. हणून मी पंचवीस माच या आसपास तडकाफडक कागलला
गेलो. आठवडाभर रा न परतावं, असा िवचार होता.

कागलात जाऊन पोचलो. तर आईनं िहराबाई या सोडप ाचा तगादा लाव याचं
सिव तर सांिगतलं. काय काय घडलं, कोण काय बोललं, तेही सांिगतलं. मी थोडा बेचैन
झालो.

दुस या दवशी शांतपणानं मामाकडं गेलो. या याकडू न सगळं काही तपशीलवार

समजून यावं, अशी इ छा होती.

यानं सगळं काही सांिगतलं.

याच ग लीत शंकर-समाचं घर होतं. ितथं धाडसानं गेलो. िस धू, शंकर, समा
ितघांचंही बोलणं शांतपणे ऐकू न घेतलं.

“सोडिच ी हाई िमळाली, तरी प या हाई ते दुसरं लगीन क न घेणार. मग माझं

कोण काय करतंय ते बघू. माझा जलम असाच वांझुटा घालवायचा का ते सरकारला,
कोटाला इचा क . मी काय िभणार हाय का?” असा शंकरचा सूर होता.

मी दोन दवस थंड डो यानं व तुि थतीचा उलटसुलट िवचार के ला. िहराचा काहीच
न हता. ती गुरंढोरं राखत, यांची गो ातली शेणं भरत, माळाचं शेण गोळा क न
आणत, सांजसकाळ घरात पडणारी भांडी घासत दवस ढकलत होती... मामा सांगत होता
यात मला बरं चसं त य दसत होतं.

हणून मी आईला सरळ िवचारलं; तर आई ‘सोड’ ायला तयार न हती. ितचं

माउलीचं आतडं लेक या संसारासाठी तळमळत होतं.
 शेवटी मी आईला हणालो; “समज आई, तू सोडप देत हाईस आिण या बाबतीत तू
ठाम हाईस, हे जर शंकरला कळलं आिण उ ा शंकर हणाला क , ‘मा या बायकू ला
लावून ा.’ तर तू काय काय हणणार?”

“घेऊन जा, हणून सांगीन. मलाबी तेच पािहजे हाय.”

“समजं येनं हेली आिण हाल हाल क न, उपाशी ठे वून, मरणाची कामं लावून ितला
िझजवून िझजवून ठार मारली तर?”

“िझजवून ठार मारायला का आमचं डोळं फु ट यात? कागलातच हाय हवं योबी िन
मीबी?”

“दोघंबी कागलात हाईसा हे खरं च. तर मग शंकर िहराचं हाल क लागला तर ती

आता जशी ल ापासनं जवळजवळ आप याकडं हाय, तशीच िहतनं फु डंबी हाणार. हंजे
या दोघांचा एक संसार काय णार हाई आिण समजा नांदायला ितकडं बळं नं घातली
कं वा येनं हेली तर ितकडं ते िहराचं हाल करणार आिण िहतनं फु डं तर ‘तु यामुळं
मा या संसाराचं वाटु ळं झालं. मला दुसरं लगीन करता येत हाई’ हणून ते सगळे चजण
िहरा या िजवावर टपणार... मग ईल काय; सुंदरा या वाटनं गेली याच वाटंनं िहरा
जाणार.”

“तू कायबी नीट बघत हाईस मा या लेक चं.”

“मी आिण काय नीट क ?”

“ या शंक याला िन या रांडल ं ा सरळ करायचं काय तरी बघ जरा. यचा बाक काढ.
यां ी कोट-कचे यांचा, तु ं गाचा धाकदपटशा दाखीव; हंजे ती वठणीवर येतील रं .”

“धाकाखाली माणूस सरळ हाईत हाई आई. दम देऊन फु डं गेलं क मागं करायचं
तेच माणूस करतंय आिण ती काय आता हानगी हाईत. यां ीबी कोट-कचे या माहीत
हाईत... कोचकचे यांनी कु णाचं सरळ के लंय? मळा गेलाच हवं आपला?”

“मग सोडप देऊन काय लेक ला ‘टाकू न दलेली’ हणून ज माची घरात बसवून
घेऊ? सग या कु ळाला ब ा लागंल मा या. आ दा, हे घर ग रबीतलं असलं तरी धुत या
तांदळासारखं जगतंय. मग ो डाग कसा लावून यायचा? ितचं काय आता दुसरं लगीन
ईल, असं वाटत हाई.”

मला पेच पड यासारखा झाला. मी ग प बसलो. णभरानं ती िज ीनं बोलली.

“मा या िजवात जीव हाय तवर मी काय मा या लेक चं सोडप घेणार हाई िन देणारबी
हाई बघ.”

आई या या िनणयात िहराचा काहीच फायदा न हता िन शंकरचा मा तोटा होणार

होता. या या आयु याचा या या बाजून,ं थोडा माणुसक नं िवचार कर याची गरज
होती. याचं वय तीस-एकतीस या आसपासचं होतं. तो मा याबरोबरीचा होता. पण
अजूनही याला कसलं ते संसारसुख िमळालं न हतं. िहरा ज मभराची िन:स व, रोगट
होती. अशा ीबरोबर ज मभर संसार करणं याला उ साहवधक वाटत न हतं.

िवचार करता करता मला एक मधला माग सुचला. “आई, ातनं एक मधला माग
काढला तर?”

“कोणचा?”

“समजा, िहराला सोडप न देता शंकरला दुसरं ल कर याची परवानगी दली तर?
यात सग यांचंच क याण हाय. शंकरचा वंस हंजे तु या आईकडचाच वंस हाय. यो
काय तु या हातानं बुडवला जावा िन तुला ते पाप लागावं, असं मलाबी वाटत हाई.
आिखरीला यो आपलाच माणूस. येलाबी आपली बायकू धडशी, चांगली असावी, असं
वाटत असणारच. िहरा ये या मनात भरत हाई. मग येला बळं नं कशाला घो ावर
बसवायचं?” आईला मी समजून सांिगतलं.

दोन दवस पु हा पु हा समजूत घालत होतो. शेवटी ती तयार झाली. मामाला ही गो

बोललो. मामानं शंकरला तयार के लं. शंकरचं यात काही नुकसान न हतं. िहराला
शंकर या घराची उ रे कडची एक खोली मालक ची क न ायची. िहरा हयात असेपयत
ितला वषाला मणभर ज धळं शंकरनं पोटगी हणून ायचं. िहरानं वाटलंच तर या
खोलीत राहावं कं वा आम या घरी राहावं. ती पोटगी ितला येक वष सुगी झा यावर
शंकरनं चुकती करायची; असं ठरलं.

िहरानं शंकरला िल न ायचं, “ल झा यापासून आजवर मला मूल झालं नाही.

येथून पुढं होईल का नाही सांगता येत नाही. माझी त येत बरी नसते. हणून मा या
नव यास दुसरी बायको कर यास व ित याबरोबर संसार-सुख घे यास मी अनुमती देत
आहे.” असा दोघांम ये लेखी करार झाला. पंचां या यावर स ा झा या. शंकर आिण
िहरा यांचेही अंगठे झाले, मग कोटात जाऊन कागदोप ी सोडप घेतलं. कारण
यािशवाय दुस या ल ाला रीतसर परवानगी िमळत न हती.

एि लम ये सगळं वि थत झालं िन शंकर दुस या ल ाला मोकळा झाला.

...पुढं यानं कधीही घर कं वा पोटगी दली नाही िन आ हीही ती कधी मािगतली

नाही...िहरानं पोटगीचा कागद मा आई या ठे वणी या पेटीत जीव जतन करावा तसा
सांभाळू न ठे वला.

िशवाला स वीसावं वष चालू झालं होतं. बाळा बैल मे यावर मी घरात दुसराही बैल
िवकू न टाक यास सांिगतलं होतं. पण माझा हा िवचार घरात कु णालाच मानवला न हता.
एकदा का गाडीबैलं मोडीत िनघाली क ती पु हा जुळवाजुळव क न घेणं कठीण जाईल;
असं सग यांना वाटू लागलं आिण ते काही खोटं न हतं. हणून सो या बैला या जोडीला
अशाच एकाचा एक बैल कु ठनं तरी िन या कमाईनं आणला होता िन गाडीबैलाचं भाडं
चालू ठे वलं होतं. िशवा ती घेऊन कामाला जात असे.

कारभारी आहोत, या जािणवेनं िशवा इतरांशी वागे. िवशेषत: भावंडांशी याचं वतन
अशा कारचं असे. शेतातली कामं बघणारा तोच एकमेव पु ष. आ पा आिण दौलत
शाळे ला जात होते. मी र ािगरीला गे यापासनं म यात तो आिण दादा असे दोघेच
मळे करी होते. ते हापासनं याला शेतीतली सगळी मािहती झालेली. सग या कारची
शेतकामं तो क शकत होता. आ पा आिण दौलत यांना यातली तेवढी जाणकारी न हती.
आई िन सग या बिहणी शेतात कामं करीत असताना हा ितथं असे. कोणती कामं कधी
आिण कशी करायची ते सांग.े शेतात याचा श द माण मानला जात होता. घराकडं मी
जरी नेहमी पैसे पाठवत असलो तरी तो पैसा एका अथ अदृ य होता. िशवा
गाडीभा ाला गे यावर, रोजगाराला गे यावर येणारा पैसा ताजा आिण य
दसणारा होता. गाडीभा ाचा पैसा माणसा या रोजगारापे ा जा त अस यानं िशवाचा
घरात येणारा पैशाचा वाह हा मुख आिण मह वाचा वाटत होता... या सग यांमुळं
कारभारीपणाचा, आप यामुळंच हे घर चाललंय, अशा जािणवेनं िशवाचा अहंकार
नकळत पोसला जात होता. या या वतनातून तो दसत होता.

या व तुि थतीमुळं आई सोडली तर या यावर कु णाचा अंकुश थोडाही चालत

न हता. आई ही शेवटी बाईमाणूस. ित या अंकुशाला तो फारशी दाद देत न हता.

िशवा या वभावात दादाचे बरे च गुण उतरले होते. दादा आईवर कं वा पोरांवर
िचडला क सग यांना घाणेर ा िश ा देत असे. पोरांना धावून हातात काय असेल
यानं मारत असे. िशवा भावंडांना अशाच िश ा देई. यां यावर धावून जाई. संगी
बिहण या पाठीत खुर याची मूठ मारी. आईला काही संगी आ मक बोलून तो ग प
करी. आप या मता माणं सग यांनी वागलं पािहजे, असा याचा आ ह असे. यामुळं
बाक या भावंडांना आपले िवचार, आ ह सोडू न ावे लागत.

आई या कं वा दादा या आ हानुसार वागणं यात भावंडांना फारसं काही वाटत नसे;

पण भावा या अरे रावीपुढं झुकताना यांना वेदना होत. यांचा अपमान होई. िवशेषत:
बिहण ना हे जा त सोसावं लागे.

याला घर या शेतातली कामं कर यापे ा दुस या या शेतावर रोजगाराची कामं

कर यास मनापासनं आवडत होतं. घर या याच या माणसांत राबणं याला नको वाटे.
ितथं सग यांत मोठा अस यामुळं िन कारभारीपणाची जाणीव झा यामुळं भावंडांत रमणं
याला कमीपणाचं वाटत असावं. यां यात ग पागो ी करत रम यापे ा यां यावर
अंकुश ठे व या या जािणवेमुळं याचं मन फु लून येत नसावं. दादा-आईची भांडणं काही
तरी जुनंपानं काढू न शेतात कामं करताना सतत होत असत. ती कु णाही भावंडांना
ऐकायला नको असत. यांना ती नाइलाजानं ऐकावी लागत. ग पागो ी बंद क न
मुकाटपणानं त ड िशवून कामं करावी लागत. या वातावरणाला ती कं टाळू न जात. पण ती
हे चुकवू शकत नसत. िशवा कारभारी अस यामुळं भावंडांना घर या शेतावर कामाला
लावून वत: मा दुस यां या शेतावर कामाला जाऊ शकत असे.

असं जा यामागं याची ठरािवक कारणं असत. “दुस याची कामे पुरी क न दली
पािहजेत. अ यात सोडू न भागत हाई. माझी िहतं काय गरज हाई. तु हां ी हे काम पुरं
ईल; मी बाहीर जाऊन येतो. तेवढंच चार पैसं सांज याला घरात येतील. घरात या
कामातनं पैसा बा हाईत हाई; ये यासाठी मला बाहीर जावं लागतंय. बैला ी पड,
भरडा थोडा आणायचा हाय, पैसा तर घरात एक हाई. मग घर या शेतात जाऊन काय
क ?” अशी अनेक कारणं सांगून तो दुस या या शेतावर कामाला जाई.

दुस या या शेतावर कामाला गेलं क याचं मन उ हिसत होई. घर या शेतातील

कामाचा मानिसक ताण जो मनावर येई, तो दुस यां या शेतावर या कामाचा येत नसे. ते
काम जेवढं होईल, जसं होईल तेवढंच करायचं. बाक चं मालकाचं मालक बघून घेईल;
अशी भावना होई. यामुळं कामाचा िशणवटा वाटत नसे. दुस यां या शेतावर वेगळी
माणसं िन मनावर ताण नस यामुळं वातावरण उ हिसत राही. याला ग पा मार याचाही
नाद भरपूर होता. या या वभावात एक अडाणी बेरक पणा, िवनोदी बोल याची,
गम या कर याची हातोटी होती. यामुळं या या ग पांना उधाण येई िन कामाला
आलेली माणसं या यावर खूश असत. मालकाला या याकडनं कामं क न यायची
अस यानं मालका या त डी नेहमी खुशीची भाषा असे. ती ऐकताना बरं वाटे. कामाचा
िशणवटा जायला मदत होई. यामुळं िशवाला घर यापे बाहेरची कामं जा त आवडत.
बाहेर या कामाला काही घर या कामासारखं सकाळी दीस उगव यापासनं जुंपून यावं
लागत नसे िन दवसभर नेटानं ओढत कनीट पडेपयत ते करावंही लागत नसे. याहारी
क न जायचं. दुपारची सुटी, मधला जरा इ वाटा, तण खोलवर न काढताच या यावर
माती ढकलणं, दीस बुडता बुडता सुटी करणं; असं अस यामुळं बाहेरची कामं बरी वाटत.

रोजगाराव न आला क तो ह ानं आपली सेवा घर या माणसाकडनं क न घेई.

घरचं काम हे अनु पादक आिण बाहेरचं काम ताजा पैसा घरात आणणारं ; यामुळं आपण
काही खास कामिगरी घर यासाठी के ली, असं याला वाटे. याची वसुली तो नाना
कारांनी माणसाकडू न य कं वा अ य क न घेई.

मह वाची गो हणजे रोजगाराची कामं के यावर शेताचा मालक जे हातात

रोजगाराचे पैसे देतो ते सगळे पैसे िशवा घरात देत नसे. यातले चैनीसाठी ठे वून घेत असे.
पु कळ वेळा तो घरात इतके कमी पैसे देई क आई या याशी भांडण काढी. आठ दवसांचे
पैसे ाय या ऐवजी चारपाच दवसांचे तो देई. कधी कधी यापे कमी देई... हॉटेलात
चैन करी. शेव, िचवडा, लाडू , िजलेबी खा याची याला चटक लागली होती. सात यानं
चहा घेई. आप या दो तांना हॉटेलात घेऊन जाई. िसनेमाला जाई. यामुळं याला
बाहेरची कामं घर यापे सोयीची वाटत. घरी कु णाचाच दाब-दबाव नस यामुळं तो
घर याब ल बे फक र राही.

आई िन बिहणी मा घर आिण लोका या शेतावर सतत राबत. यातून िमळणारी पै

िन पै संसाराला लावत.

िशवा रोजगाराचे पैसे हातात येऊ लाग यानं हॉटेलात जाऊन चहा-भजी, कं वा चहा
िचवडा खाऊन येई. एकवेळ या चहाभ याला कं वा चहािचव ाला पु षाची अ या
दवसाची मजुरी जाई कं वा बायकांची दवसाची पाऊण मजुरी संपून जाई. दवसातून
सकाळी, सांजेला असं दोन वेळ हॉटेल झालं तर ग रबाला ते परवडणं श य नसे.
रोजगा याचा रोजगार एवढा कमी असे क याला दोन वेळचं साधं अ खा याला जेवढं
धा य लागतं तेवढंच यात िवकत िमळे . िशवा िब ा ओढत होता. रोजगारी माणूस
िचलीम ओढतो, िबडी ओढू शकत नाही. याला ती परवडत नाही. याची ती चैन
ठरते... यामुळं िशवाची ही छंद-चैन आम या घरादाराला परवडणारी न हती.

रोजगाराचं कं वा बैलभा ाचं दोनचार दीस चाललं काम संपलेलं असे. नंतर या
दवसापासनं घरात बसावं लागणार असे. अशावेळी बिहणी घर या शेतावर कामाला
जात.

“चल क रं शेताकडं.” आई िशवाला हणे.

“ हाई आई. क ाळा आलाय. रोजगारा या कामानं अंग िन अंग दुखाय लागलंय. मी
आज या दीस खालवर घ गडं घालून घरात िनजणार बघ.” तो आईला सांगे िन घरातच
राही.

आई या या चैनीब ल िन घरात राह याब ल तावातावानं बोले. मग िशवा िज ीनं

हणे “मी हाटेलात जाणार. मा या िजवाला खावं वाटतंय ते खाणार. मा या िजवाला
काय इरं गुळा नगं? काय घरादारासाठी बा याबैलागत नुसता राबून राबून म ? बाक चं
तुझं दो ही याक ज माची चैन कराया लाग यात क . यां ी बरं कवा कामाला जुपत
हाईस? शाळा िशकायचं िनिम क न उं डगंच हंड यात ते. मी य यासाठी राबून म ?
मला कवा इ वाटा िमळायचा? मला कवा चैन करायला िमळायची? मला कवा अंगावर
य यासारखी चांगली कापडं घालायला िमळायची? ...का सालगडी हाय मी ा घरात?”
 आ पा या हे सगळं ल ात येत होतं. तो अितशय अ व थ होई. मी सुटीवर गेलो क
मला सगळं सांगे िन “आ णाला जरा समजून सांगा,” हणे.

सकाळी उठू न िशवा दारात िबडी ओढत बसे.

“काय िशवा, गेला हाईस वाटतं कामाला?” कोणतरी जाणारा-येणारा िवचारी.

“ हाई ग ा, क ाळा आलाय. आज खाडा के लाय. ये, िबडी वड.” िशवा याला
बसवून घेई. िबडी ओढायला देई. घटकाभर ग पा मारी िन माणूस पुढं जाई. िशवाचं तेवढा
वेळ मनोरं जन होई. तलफ आली क हॉटेलात जाऊन येई.

तास-रातीला सो यात िशवा या ग पा हमखास रं गले या असत. याचे एक-दोन

गाडीभाडं करणारे िम या याकडं येऊन बसत. माझा िम मांगाचा िशपा रातचं येऊन
घटकातासभर िशवाशी ग पा मा न िनघून जाई.

आम या सो यात ग पांसाठी भरपूर जागा होती. मु य हणजे िशवा ग पीदास होता.

तो ग पा रं गवत होता; हणून या याकडं लोक रातचं जमत. या सग या गावग ा ग पा
असत. फ मनाला िवरं गुळा शोधला जाई. कामाधामािवषयी, शेतीिवषयी,
पीकपा यािवषयी यात काहीही चचा नसे.

“काय कारभारी, लगनािबगनाचा काय इचार हाय का हाई? बरोबरी या दो तांची

लगनं होऊन यां ी दोन-दोन पोरं बी झाली क .” िशवाला याचा ग लीत राहणारा एक
दो त गमतीनं ‘कारभारी’ हणत असे.

“बघायचं क आता हळू हळू .”

“आता हळू हळू िन कशाला? पंचीस वरसं झाली क तु हां ी. िहतनं फु डंबी ‘हळू हळू ’
हंजे कवा हातारपणी लगीन करणार; दाढीिमशा पांढ याधोट झा यावर?”

“पु या या दादाचा इचार यायला पािहजे.” िशवा लाजून हणे.

“आता पु याचा दादा सायब होऊन बसलाय पु यात. तू कागलात. सायबा या

परवानगीनं बायकू क न घेणार वाटतं?... हंजे पोरं बाळं बी सायबा या परवानगीनंच
ज माला घालणार हण क ?” दो त िवनोद करी. “मदा, कारभारी झालाईस आता. तु या
ज माचं तूच बघायला पािहजे. साहेबदादा काय आता कागलात येऊन तु यासाठी बायकू
डकत बसणार हाईत? तुझी तुलाच डकली पािहजे. िशकलेली माणसं लई धोरणी
अस यात. मनाचा प या कु णालाबी लागू देत हाईत. य या मनात तुझं लगीन करायचंच
नसंल कशावरनं? – अडगार माणूस हाय, तंगवता येईल ितथवर तंगवू; असं यां ी वाटत
नसंल कशावरनं? –तवा तु या तू ज माचा शाणा हो. मला आता सांग; तु याबरोबरीचा
एक तरी बापय ा ग लीत िबनल ाचा हाय का? तूच तेवढा चुकारी या धाटासारखा
मागं आबूट हाईलाईस; खरं का हाई?” िशवाचा दो त याला िवचारी.

पु कळ वेळा िशवाचा दो त ‘ए तारा ा,’ हणून आत वयंपाकघरात असले या

आईला हाका मा न बाहेर बोलवी आिण िशवा या देखत िशवाचं ल कर याचा िवचार
काढी, “सायबलेकाची वाट बघत बसून अडाणी लेका या ज माचे वाटु ळं क नको.
ो या लगनाचं काय तरी लौकर बघ.” असं उठता उठता सांगून जाई.

िशवा या मनात तो िवचार घोळत राही. आईलाही तो िवचार पटे. मी िशवा या

ल ाचा िवषय अजूनपयत घरात कधीच काढला न हता. यामुळं िशवा या िन आई या
मनात मजिवषयी एक नसता संशय िनमाण झाला होता.

मी िशवा या ल ाची काहीच चौकशी करत नाही; हणून ती दोघं वतं पणे ‘जागा
डकू लागली... यांची ही धडपड मला माहीत न होता वतं पणे सु होती.

या धडपडी या काळात आई या मनात एक वपन आकाराला येत होतं िशवाचं ल

झा यावर ‘सून’ आप या हाताबुडी येईल, असं ितला वाटत होतं. िशवा शेतकरी
रािह यामुळं याची बायको आप याच घरात राहणार, याची ितला खा ी होती.
सासूपणाचं सुख यामुळं ितला भोगता येणार होतं. आपण ज माला घातले या, मोठाधाटा
के ले या मुलाची बायको होऊन एखादी पोर घरात येणार; हंजे आपलेच ित यावर
उपकार असणार. आपण मुलगा ज माला घातला हणून तर ितला नवरा िमळाला; या
मोबद यात ितनं आपली सेवा करावी, आपला मानपान, आ थाआदर ठे वावा, अशी ितची
सु इ छा होती.

या बाबतीत एका अथ मी ितचा थोरला मुलगा होऊनही फार मोठा अपे ाभंग के ला
होता. माझं ल होऊनही ितला सासूपणाचं सुख िमळालं न हतं. ल झा यापासून मीही
नोकरीिनिम ानं वतं संसार थाटला होता.

हणून सासूपणा या इ छेपोटी ती िशवासाठी िचकाटीनं जागा डकू लागली.

िनरिनरा या ‘जा यांची’ आपण होऊन चौकशी क लागली. यामुळं िशवाची आिण
ितची ग ी चांगलीच जमली. ितला असंही वाटत होतं क , लगीन झा यावर िशवाची चैन
थांबेल. याचा उठवळपणा, ग पा मारत बस याचा पोरकटपणा, रोजगारातच ध यता
मानून बांधोबांध भटकत राह याची वृ ी थांबेल, जबाबदारीची जाण वाढेल. आप या
बायकोमागोमाग तो घर या शेतात कामाला येईल. संसारी होऊन अंगात संथपणा,
शांतपण मुरेल िन सगळं घरदार सांभाळे ल.

...िशवाचं ल ठरलं. यासाठी ते सहासात मिहने धडपडत होते. मला याचा काहीच
प ा न हता. मी च कत झालो. याचा मला काहीसा रागही आला. िनदान यांनी ‘जागा’
न कर यापूव मला एका श दानं कळवायला पािहजे होतं, या ा कर यापूव मला
बैठक ला बोलवायला पािहजे होतं, एकदा िशवाची होणारी बायको नजरे खाली घालायची
संधी मला ायला पािहजे होती, असं वाटलं.

िशवाला आिण आईला अशी भीती वाटत होती क काहीतरी दोष, उिणवा काढू न मी
हे ल मोडीन. मग िशवाचं ल लांबणीवर पडेल. कदािचत ते कती वष पुढं जाईल
सांगता यायचं नाही. यांना असं वाटणं वाभािवकही होतं. कारण आतापयत ल मीसाठी
तीनचार जागं आलं होतं. ते मी हडसून खडसून नाकारलं होतं. अगोदर या बिहण या
ल ांचा अनुभव मा या पदरी होता. हणून मी ल मीसाठी येणारं जागं नाकारत होतो.
यामुळं ितचं ल लांबणीवर पडत होतं. हणून आईला बरोबर घेऊन िशवानं आपलं ल
ठरवून टाकलं.

ल धूमधडा यानं करायचा याचा आिण आईचा िन य होता. लेकाचं लगीन

आप या दारात हावं, अशी आईची इ छा होती. आप या घरासमोर लेका या ल ात
‘वरमाई’ हणून आप याला िमरवता येत,ं लोक आप याला मानानं वागवतात, सगळी
लगीनगद आप या कमा या तंतरानं वागते, आपण ठरवू तसं के लं जातं, आपले ह
पुरवले जातात, इ मैतर, गणगोत, ग लीतली माणसं जेवायला बोलावता येतात, के ळवणं
येतात, लोक वरमाईचं कौतुक करतात, ितचा श द झेलत राहतात, याचा आनंद आईला
हवा होता. मा या ल ात तो आईला िमळाला नाही. ती लोका या दारात लेका या
ल ासाठी गेली होती िन लोक करतील तसं गोड मानून मुकाटपणे परत आली होती.
िनदान िशवा या ल ात तो आनंद िमळावा, अशी ितची इ छा होती.

िशवानंही याला होकार दला होता. यालाही यात मोठे पणा िमळणार होता.
या या इ मैतरांकडनं, ग लीकडनं याचं कौतुक होणार होतं... यात याचा पैसा खच
होणार न हता. कारण या याजवळ एकही पैसा ल ासाठी हणून साठवलेला न हता.
आई सगळी तजवीज करणार होती. एका अथ शेतक या या कु लपरं परे माणं लेकाचं
लगीन वत: या दारात िन लेक चं लगीन दुस या या दारात, हे ठरलेलं होतं. आई या
परं परे ला ध न वागत होती.

हे सगळं न झा यावर मला प आलं क , ‘िशवाचं लगीन ठरलंय. ये या

लगना या खचासाठी एक हजार पयं ताबडतोब पाठवून ा. तु हाला पाठवून देता आलं
हाईत; तर घरावर बँकेतनं हजार पयं कज काढू काय? –लौकर काय ते कळवा.’
एि ल या दुस या आठव ात प आलं.

मी प वाचून थ झालो.

माच मिह यात जे हा कागलला गेलो होतो ते हा आईनं जाताजाता पुसटसा

‘िशवाचंबी दा लगीन क न टाकलं पािहजे.’ असा िशवा या ल ाचा िवषय काढला
होता. यावेळी मी ितला हणालो; “िशवाचं फु ड या वस लगीन क या. नुकतीच
शेताची खरीदी झाली. ये यासाठी मला पैशाची खूपच जमवाजमव करावी लागलीय.
दो ताचं तेराशे पये मागून घेत यात. ते फे डायला मला अजून एक वरीस तरी सवड
पािहजे. माझा संसार, ो घरचा संसार, ि मताचं िश ण, घरभाडं यात सगळा पगार
संपून जातोय. तवा अजून एक वरीस थांबा. मग फु ड या वस िशवाचं लगीन धडा यानं
क .”

असं बोल यावर आई िन िशवा ग प बसले होते. वाटलं; माझं हणणं यांना पटलं
असावं. हणून मी िन ंत होतो. पण दौलत या आले या पिह याच प ात िशवासाठी
‘जागा’ शोधायचं काम चाललं आहे; असा उ लेख होता. वाटलं होतं. चांगला ‘जागा’
िमळावा हणून अगोदरपासनं शोध घेत असतील; हणून मी ग प बसलो होतो.

पण आता असं प आ यावर माझा संताप अनावर झाला.

‘मी काही पैसे देऊ शकत नाही. ल ठरवताना मला कु णीच िवचारलं नाही. ते हा ते
आता करतानाही मला िवचारायचं कारण नाही. तुमचा तु ही कसा पैसा उभा करायचा ते
ठरवा. मला काहीही िवचा नका. पु कळ वेळा मह वा या गो ी मला न िवचारताच तू
क न मोकळी होतेस आिण िन तरायला मा मला भाग पाडतेस. पैसे दे यासाठी फ
‘दादा’ हवा असतो; पैशाचं काय करायचं हे मा तु ही ठरवीत असता. ते हा तुमचं तु ही
काय करायचं ते ठरवा.’ असं आईला िलिहलं.

दुस या प ातून आ पाला वतं पणे िलिहलं क , ‘िशवा िन आई घरावर बँकेतून पैसे
काढणार आहेत. ते काढ यासाठी दादाची अंगठा-सही लागेल. ती दादाला देऊ नको हणून
सांग. ‘आ दाला इचा न काय करायचं ते करा. आ दानं सांिगत यािशवाय मी कशावरच
सही करणार हाई. असं दादानं िशवाला िन आईला सांगावं. पुढचं पुढं मी बघून घेतो.’ प
िल न मी िन ंत झालो.

िशवा या ल ािवषयी मा या मनात एक सू मशी भीती होती. घरात सगळी भावंडं

लहान असताना सग यांची सतत कु तरओढ िन अतोनात क क नही उपासमार कशी
होत होती, हे मी पािहलं होतं. तरीही पोरवडा वाढतच होता िन सग यांचे हाल कु ंसु ा
खात न हतं. आता िशवाचं ल झा यावर दुसरा पोरवडा सु होईल; याची सगळी
जबाबदारी मा यावरच पडेल. िशवा ह ी आहे. तो माझं ऐकणार नाही. दोन पोरांवर
ऑपरे शन क न घेणार नाही. ‘ ं ’ं हणेल िन मागचं तसं पुढं सु होईल. ी-पु षां या
संतितिनयमना या ऑपरे शनिवषयी लोकांत अनेक गैरसमज आहेत. याचा फायदा घेऊन
िशवा वत:ही ऑपरे शन करणार नाही िन बायकोचंही क देणार नाही अशी धा ती खोल
मनात होती.
 मनासमोर अगोदर दो ही भावांचं िश ण पूण करावं, उरले या दो ही बिहण ची ल ं
नीटपणे पार पाडावीत; घर सुरळीत लावावं; अशी योजना होती. मा या आ थक मयादांत
रा न मला हे सगळं करायचं होतं. अशा वेळी िशवा या पोरांची भर पडत गेली तर
नवन ा अडचण ना िन संकटांना त ड ावं लागेल, असं वाटत होतं.

असं वाटत असलं तरी िशवाचं ल काही फार काळ थांबवता येणार न हतं; या
व तुि थतीचीही जाणीव होती. हणून मनात असा िवचार होता क िशवा जबाबदारीनं
वागू लागला, घरचं शेत उ मपैक िपकवू लागला, वेळ या वेळी न कं टाळता गाडीभाडं
िन रोजगार क लागला, हॉटेलची चटक यानं बंद के ली क मगच िशवाचं ल करायचं.
जे हा जे हा मी कागलला जाईन, ते हा ते हा याला मी हे सगळं सांगत होतो. या या
आयु याचं पुढचं गिणत मांडत होतो. तो करीत असले या गो ी याला पुढं कशा
ासदायक होणार आहेत, हे सांगत होतो. तो ‘ ं ’ं हणत होता; पण य आचरणात
एकही आणत न हता. हणून मी ल ािवषयी य न सांगता याला तंगवत होतो.
या या सुधार याची वाट बघत होतो, पण आईनं िन यानं वत: या िज ीवर ल ठरवून
टाकलं.

माझं प गे यावर आई िन िशवा बँकेतनं कज काढ या या उ ोगाला लागले. यांना

वाटत होतं; ‘घरचा िशवा कारभारी आहे.’ हे सांिगत यावर आिण दोन दो त ‘जामीन’
द यावर बँक कज देईल; पण तसं होणं श य न हतं. दादानं अंगठा-सही दली नाही.

आई िन िशवा िज ीला पडू न धाक ा मामाकडं गेले. दोघांनीही मामाला असं

भासवलं क मी िशवा या ल ाआड येतो आहे. ते होऊ नये असा य करतो आहे. “ल -
खचाला एक पैसा देत हाई हणतोय. ये या इषवर मी माझं लगीन क न घेणार हाय.
तु ही मामा होऊन मला काय मदत करणार का हाई? का मी असाच िबनल ाचा जोगता
होऊन हाऊ?” मामाला यानं टाकला.

मळा गे यापासनं मामाला िशवा बैलभा ाची मदत करत होता. या या शेतातली
बैलांची सगळी क ं तो क न देत होता. पेरणी, मळणी करत होता. मामा यामुळं
िबनघोर होत होता. हणून मामानं याला आप या घरावर हजार पयं बँकेतनं काढू न
दे याचं कबूल के लं...पाचसहा वषापूव मामानं एक छोटंसं नवं घर, नवी जागा घेऊन
आप याच ग लीत बांधलं होतं. न ा घरावर िशवाला कज काढू न दलं. ाजासकट कज
फे ड याची जबाबदारी िशवाची; असं याला बजावून सांिगतलं िन हजार पयां या नोटा
या या ता यात द या.

मे मिह या या शेवट या आठव ात ठर या माणं धूमधडा यानं िशवाचं ल

आम या दारात झालं.

ल ाला मी आिण ि मता नाइलाजानं, जनलाजेनं दोघं गेलो होतो.

 ल झा यावर मामाला मी िवचारलं; “मामा, िशवाला एवढं तु या घरावर कज
काढू न हजार पय ायचं काय नडलं तं? आता यो सगळा खच क न बसलाय. आता
यो फे डणारा कशानं? रोजगारी गडी यो.”

“आ दा, कु णाचाबी लगनाचा योल मांडवावर चढत असताना आपूण ये याआड येत
नसतो, आिण यो तर माझा स खा भाचा. तु या िश णाला जशी मी मदत के ली, तशी
ये या लगनाला के ली.”

“ते झालं; पर पैसं फे डायचं कसं?”

“ येनं हाईच फे डलं तर तुझं दीड हजार पय मा याकडं तीन-साडेतीन वसापासनं

हाईतचं क . ते मोडू न मी कज भागवीन. कज काय मी नुसतं िशवासाठीच काढलं हाई.
मलाबी हजारभर पयं खचाला पािहजे तं: हणून मी दोन हजाराचं कज काढलंय.
यातलं िशवाला हजार पयं द यात. आ ा हणाली, “आ दाकडं शेत खरीदी के यामुळं
एकबी पैसा हाई.” मग वाटलं; आपूण मदत करावी. काय चुकलं माझं यात?”

सगळी व तुि थती मा या ल ात आली. मामाला मी दीड हजार पये दले होते; हे
मी घरात आईला सांिगतलं न हतं आिण मामालाही घरात सांगू नको हणून सांिगतलं
होतं. कारण ते कळलं असतं तर आईची िन मामाची भांडणं हो याची फार श यता होती.
आईनं ते लग या लगे वसूल क न घेतलं असतं. ती बाब मी तशीच बाजूला ठे वली िन ल
झा यावर चारपाच दवसांनी आईला िन िशवाला पैशािवषयी सगळी व तुि थती ल ात
आणून दली. एक हजार पये बँके या कजाचे दोन वषा या आत ाजासकट कसे दीड
हजार पये होतात, हे समजून सांिगतलं आिण “मामाचे पैसे आता कायबी क न एकदोन
है या या आत फे डा; हाईतर हाय ते घेतलेलं शेत मीच िवकू न टाक न िन त ड घेऊन
पु याला जाईन. पु हा ा कागलाचं त ड बघणार हाई. तु ही मग िहकडं टाचा घासून
मेलासा तरी चालंल.” असं खडसावलं िन पु याला परत आलो.

...कडक भाषा वापर यािशवाय कु णाचे कान उघडत नाहीत, याचा मला अनुभव
होता. बघू तरी कज फे ड यासाठी काय काय धडपड करतात ते; असा माझा डाव होता.

पु याला आ यावर मिहनाभरात पु हा दोघांना धारे वर धरणारं एक प िलिहलं.

याचा प रणाम असा झाली क आईनं आिण िशवानं एक येऊन िवचार क न

नुकतीच ायला झालेली पिहला हैस िवकली. सो या बैल िवकला. अधकमाईवर
आणलेला बैल परत के ला आिण सातशे पये उभे के ले. यात पु हा आईनं इकडू न ितकडू न
रोजगाराचे, रितबाचे गोळा क न शंभर पये उभे के ले. मामाला आठशे पये नेऊन दले.
तसं मला प ानं कळवलं. मी ताबडतोब दोनशे पयांचा ा ट काढू न मामा या नावे
पाठवला िन दोन मिह यांतच याचं मु ल परत के लं. झालेलं थोडंब त ाज दवाळीला
आ यावर देतो; असं सांिगतलं.

जुलै या पंधरव ानंतर पाऊस सारखा पडू लागला. नुक याच पेर या झा यामुळं िन
पावसाळाही सु झा यामुळं गावात रोजगाराची कामं िमळे नाशी झाली. िन घरात
उपासमार सु झाली. ऑग ट या शेवट या आठव ात आईचं एक प आलं. यात ितनं
िलिहलं होतं. दादा घरात कायम बसून खातो, यावर सग यांचा राग होता. ‘रोजगार
िमळत हाई, आता आ ही खडं फोडू न खाऊ काय?’ असा आईचा भेसूर होता. आ पा
एस. एस. सी.चा अ यास करत होता. यामुळं तो जूनपासनं आईबरोबर एकदाही
रोजगाराला गेला न हता. धुवट कपडे घालून फ शाळे ला जात होता. सं याकाळी
शाळे तून आ यावर िम ांबरोबर बाहेर फरायला जात होता.

‘...घरात खायला अ हाई. कु णा या अंगावर धडशी कापडं हाईत िन ो कापडं

घालून याक त हंडत असतोय.’ याचा आईला राग आला... ती व ाचं तेल वां यावर
काढत होती. एकू ण सग या कारांनी होणा या ओढाताणीला िन सग यां या पोटात
घासघासभर तरी पडावं हणून करा ा लागणा या उसाबरीला ती कं टाळली होती.
तशातच ऐन पावसा यात दौला पु हा आजारी पडला. या या औषधपा याचा खच
झाला. ‘जीव नकोनकोसा झालाय. कती राबराब राबू? काय कु ठं जाऊन िहरीत जीव देऊ,
ते सांग.’ अशी ितची िवचारणा होती.

‘िशवू लेका या ल ासाठी सो यासारखी दोन जनावरं इकली. अजून ये या बायकू ला

एक डोरलं िन एक एकसर घालतो हणून कबूल के लं तं. ती माणसं आता दािगनं
लेक या अंगावर घाला, हणून लाग यात. ते कु ठलं घालू? का ये यासाठी घरात
िशलक ला हायलेली एकु लती एक दुभती हस इकू ?...तीन सालं आदूगर म यात
दावणीला साताठ जनावरं ती... यातली एक हस िन एक शेरडू िशलक ला हायलंय.
तेवढं इकलं क गोठा रकामा ईल. सगळा कु णबावा भुईसपाट होऊन जाईल. काय क ,
ते कळीव. हाईतर ितकडनं ढेकणा या औिशदाची एक बाटली घेऊन ये.’ ितचं जीवघेणं
प होतं.

मी ताबडतोब दीडशे पयांची मनीऑडर के ली. ‘ दवाळीला येताना पु हा पैसे घेऊन

येतो आहे’ असं कळवलं.

प ानं दोन दवस उदास झालो. ा घरादाराचं काय करावं कळे नासं झालं. अनेक
दवसांचा मला असा अनुभव होता क , भरपूर पैसे दले तर ते संपेपयत कु णी रोजगाराला
जात नाहीत. घरात बसून िव ांती घेतात. इकडं ितकडं काहीतरी क न पैसे संपवून
टाकतात. एव ा माणसांना बसून खायला घालणं, यांचा कपडाचोपडा पाहणं,
जनावरां या वैरणी खरे दी करणं मला परवड यासारखं न हतं. आणखी एक गो मा या
ल ात आली क , अडाणी माणूस आयु यभराचं गिणत मांडत नाही. याची एक चाकोरी
न झालेली असते. िमळवून खायचं िन दवस ढकलायचे. यापे ा दुसरी कोणतीच
मह वाकां ा याला नसते. यामुळं चार पैसे िशलक ला पडलेले कं वा िखशात असलेले
दसले क तो बसून िव ांती घेतो. कपडाचोपडा मनासारखा घेतो. बायका वेढणं, जोडवी,
मासो या, बांग ा, कानात या बुग ा खरे दी करतात. तेव ात यांना ध यता वाटते.
तेच यां या सुखाचे ठे वे असतात. पु हा पैसे संपले क रोजगाराला जातात. पण हा पैसा
पावसा यात काम नसेल ते हा, आजारी पडलो तर, अंगावरचा कपडा फाट यावर
उपयोगी पडेल असा िवचार करत नाहीत. माणूस प रि थतीमुळं जसा रोजगारी बनतो;
तसा वभाववृ ीमुळंही रोजगारीच राहतो... मी मागणी होईल तसा पैशांचा पुरवठा
करतोय, असं घर यां या ल ात आलं क ती सतत मागणी करतात िन कामचुकारपणा
क लागतात, शेतातली क ं कमी करतात, यामुळं िपकांची हानी होते, रानात तण
वाढतं, असा मला अनुभव होता.

वत:चे वा ेल तसे बेिहशेबी िनणय घेतात. रानात िपकं वा ेल ती घेऊन भागत नाही.
घावडाव बघून कोणती िपकं कधी यावीत, हे ठरवावं लागतं. अडाणी माणसांना हे सांगून
पटत नाही. यामुळं मला धस सोसावी लागत होती िन नुकसानीची भरपाई पैशांत करावी
लागत होती. मी सांगेन तसं कु णी वागत न हतं. तशी वागली तर घराची घडी नीट बसेल,
असं वाटत होतं. पण काही तरी नसती कारणं सांगून येकजण वेळ मा न नेत होतं.
यामुळं माझी मदतीची भावना कमी होत होती.

मा याकडनं घर यां या मदती या अपे ा फार मो ा हो या. येक मिह याला

ठरािवक र म मी पाठवून ावी, असा यांचा सूर होता. आरं भी मी तसंही के लं,पण हे पैसे
मिहनाभर पुरवले जात नाहीत, पैसा संपेपयत कु णी कामं करत नाहीत, मधेच आजारपण,
सण, इतर काही घडतं आिण मला पु हा पैसे पाठवावे लागतात, असे अनुभव येत गेले.
हणून मी कशासाठी पैसे पािहजेत, कळवा हणजे पाठवून देतो; असे िवचारी. गरजा
ओळखून, यांची कं मत ओळखून पैसे खच के ले काय, ते िवचारी. याचा आईला राग येई.
संगी बनवाबनवी होई. यामुळं िव ास उडत असे.

याचा प रणाम मी कडक वाग यात, काटेकोर वाग यात, मा या मनासारखे कु णी

वागत नसेल तर याला मदत न कर यात होई.

िशवा या ल ाचंही तसंच झालं. मी पैसे ायचे नाकारले िन दम दला. तर घरातली

दोन जनावरं येतील या कमतीला िवकू न आई मोकळी झाली. गोठा रकामा हायची
पाळी आली. द क न फटका बसला.

वा तिवक मा याकडं एि ल मिह यात दीड हजार पये आले होते. ‘मातीखालची
माती’ या मा या पिह या ि िच सं हाला महारा सरकारचं दीड हजार पयांचं
खास पा रतोिषक िमळालं होतं. िशवा एखादं वष थांबला असता तर या या ल ाचा
सगळा खच मी िनभावून नेला असता कं वा आईनं िन िशवानं मला कळवूनसव न
िशवासाठी पोरी शोध या अस या िन िवचार-िविनमयानं सगळं ठरवलं असतं तरी मी
कु रबुरत का होईना पण खच के ला असता. कारण िव ासाचं वातावरण िनमाण झालं
असतं. पण यात आईला िन िशवाला मोठे पणा िमळवायचा होता. यामुळं सगळे च
त डघशी पडलो...शेवटी सग यांची दया येत.े अडाणी माणसं आहेत. शहाणी असती तर
यांनी असं कशाला के लं असतं? यां या चुका, आगळीक आपण नाही पदरात घेत या तर
यां यात िन आप यात काय फरक? घरात ही सगळी होती हणून तर िशकता आलं.
यां या भ यासाठी आपण काहीच नाही के लं तर मग आप या िशक याला अथ काय?
...ही वळचणीची गंगा आ ाला यायची आहे खरी. जाईल ती आपली; गळं ल ती
सागराची.

भरपूर खच क न सग यांनी िमळू न कागलात दवाळी साजरी के ली.

पंधरा

दवाळी क न पु यात आ यावर सगळं सुरळीत सु झालं.

ि मताचं हे बी. ए. चं शेवटचं वष सु होतं. ितला क त या ज मामुळं गेलं वष

कॉलेज बुडवावं लागलं. वातीचा ज म चौस या िडसबरातला अस यानं ि मताला
पास या एि ल म ये होणा या एस. वाय. बी. ए. परी ेला घरी अ यास क न बसता
आलं. क त चा ज म सहास या फे ुवारीतला. पण क त या वेळी अवघडलेली ि मता
नो हबरपासून घरी रािहली. ितचा दुस या टमचा अ यास होऊ शकला नही. फे ुवारीत
बाळं तपण झा यामुळं लगेच माच-एि लम ये ितला एका िच ानं अ यास करता येणं
श य न हतं. िशवाय बी.ए. चं शेवटचं वष. यामुळं पुरेसा अ यास कर याची गरज होती.
हणून ितनं जून सहास ला फ युसन कॉलेजला पु हा बी. ए. या शेवट या वषासाठी नाव
न दवलं.

सहास जून ते ऑ टोबर या पिह या टमम ये पु यात आ ा हो या. पण दुस या

टमला यांना कागल या घर या अडचणीमुळं पु यास येणं अश य होतं. हणून मी मा या
बिहणीला ल मीला घेऊन आलो.

मुल चा ज म हो याअगोदर पु या या घराला तसं संसाराचं व प ा झालं न हतं.

याची अव था आ मासारखी कं वा छो ाशा वयंसेवी वसितगृहासारखी होती.

घराला एकू ण चार-पाच मो ा खो या. तीन-चार पिह या मज यावर आिण एक

तळमज यावर. तळमज यावर या खोलीचं वयंपाकघर के लं होतं. जाणा या-येणा या
लोकांसाठी वरची एक बैठक ची खोली के ली होती. पण ित यात मी माझाही पसारा
मांडला होता. माझं लेखन, वाचन, अ ययन सतत चाललेलं असे. मध या खोलीत काहीसा
अंधार अस यानं ती झोप याची खोली के ली होती िन ित या पाठीमागची अ यासाची
खोली होती. ित यात ि मता, ितची धाकटी बहीण कमल या अ यास करत. वर या एका
खोलीत ि मताचा भाऊ आनंद अ यास करत असे. आ ा सवासाठी वयंपाक करत.
अ यास, वाचन, लेखन यापलीकडं घरात दुसरं काही न हतं. सगळीकडं पु तकं पसरलेली.

साधारण दोन वष हे वातावरण होतं. पण वातीचा ज म झाला िन घराचं प

हळू हळू पालटत गेलं. आनंदचं एम. ए. पूण होऊन तो नोकरीस लागला. कमलनं कॉलेज
बंद के लं. नंतर आलेला ि मताचा भाऊ अशोक को हापुरास िशक यासाठी िनघून गेला.
मला बापपण ा झालं. ि मता ‘आई’ झाली. यामुळं घरातला आमचा दोघांचाही
पोरपणा, अवखळपणा, मोकाट ग पाट पा यां यावर नकळत िनयं ण आलं. बाळाचं
करता करता आ हा दोघांना ौढपण आलं. बाळाची आंघोळ, याचे आजार-पाजार, याचं
औषधपाणी, खाणंिपणं या बाबतीत बाळा या वाढ या दवसांबरोबर स ला ायला
घराला कु णीच ौढ, अनुभवी माणूस न हतं. यामुळं शेजा यापाजा यांची िवशेष गरज
भासू लागली. ि मताचा वभाव सरळ, ांजळ आिण ि यांत रमणारा. यामुळं शेजारणी
घरी जाऊ-येऊ लाग या.

यामुळं नान शी आम या घराची खूपच जवळीक झाली. नान चा वभाव अितशय

उमदा आिण दुस यांना त परतेनं, सहजतेनं मदत करणारा. यामुळं नान चा मानिसक
आधार आम या घराला फार मोठा वाटत होता.

वातीला बाळआंघोळ घाल यासाठी या रोज येऊ -जाऊ लाग या. वातीचं सगळं
काही पा लाग या. घरातलं अडलंनडलं िनभावून नेऊ लाग या. यां यामुळं यां या
घरादाराशी, इतर सग या शी गणगोतासारखा संबंध आला.

वाती त येतीनं गुबगुबीत, खेळकर, खोडकर, सदैव हसरी िन बडबड करणारी

अस यामुळं ितथ या मुल ना िन शेजार या घरांना हवीहवीशी वाटू लागली. ितनं आमचं
घर आसपास या घरांशी, लोकांशी फार झपा ानं िन ेमळपणानं जोडू न टाकलं.

रोज सं याकाळचा माझा ती िवरं गुळा झाली. एरवी मी सकाळी कॉलेजला जाई.
दुपारी येऊन जेवण करी. तासभर झोपून िव ंती होई िन तीन या सुमारास पु हा कामाला
लागे. रा ी साडेसहा सात या आसपास फरायला बाहेर पडत असे. िम ाकडं,
काय मांना जात असे. वातीमुळं ते कमी होत गेलं. ितलाच घेऊन मग आसपास हंडू फ
लागलो. ित यात रमू लागलो.

ि मता वातीत ित या ज मापूव पासूनच रमली होती. वाती या वेळी ितला जे हा

नववा मिहना सु झाला ते हा ती संभाजी उ ानात बस या बस या ीसुलभ सहजतेनं
हणाली; “मुलगा होईल, असं वाटतंय.”

“कशावरनं?” माझी िज ासा.

“तसं काही िवशेष असं पोट आलेलं नाही. पोटात मुलगा असेल तर पोट कमी येत.ं
मुलगी असेल तर पोट िवशेष येत.ं याव न वाटतंय.”

ि मता आपली इ छा बोलून दाखवत होती. ती इतक वाभािवक होती क

पिहलेपणा या ीनं दुसरी कोणती इ छा बोलून दाखिवली असती तर िविच वाटलं
असतं...आईला मुलगा होत न हता. हणून ितचं नांदणं गमाव याची पाळी आली होती.
ितला ितसरी मुलगीच झाली असती, तर ती काहीही गु हा नसताना आयु यातून कायमची
उठली असती. या अचानक झाले या आठवणीनं मी काहीसा चंता त झालो.

हणालो, “मुलगा होऊ दे; नाहीतर मुलगी होऊ दे. देव आपणास मूल देतो आहे हेच
खूप आहे. आईबाप हो याचं भा य आपणाला लाभणार आहे, हे भा य फार मोठं आहे.
यामुळं आपण िनसगाची बावनकशी लेकरं ठरणार आहोत. हे का थोडं आहे?”

“ते आहेच. तरीही मुलगा होईल असं वाटतं.”

तरी मुलगी झाली. ि मताचा अंदाज चुकला.

क त या ज मा या वेळी असंच झालं. वाती या वेळी जेवढं पोट होतं; यापे ा

कती तरी कमी क त या वेळी होतं.

“या वेळी मा आपणास न मुलगाच होणार. बघा वाटलंच तर. माझी अगदी खा ी
आहे. पोटात मुल पे मुलाची हालचाल कमी असते. वाती या वेळ या ित या
हालचाली या मानानं या वेळी प ास ट े ही हालचाली नाहीत. आहेत या अगदी
संथगती या.”

मला हे नवीन होतं. मी काहीच बोललो नाही. मा वाटत होतं क ि मतानं अशा
अपे ा क नयेत. जे असेल ते वीकारावं. मा या वाचनानं, चंतनानं माझी मानिसक
धारणा वेगळी झाली होती. मला मुलगा आिण मुलगी समान वाटत होती. वाध यात
आपण मुलावर अवलंबून न राहता आपली आपण व था के ली तर हा सुटतो असं
वाटत होतं. वंश-सात याचा होता. मुलगा बापाचं नाव लावतो िन वंश टकवतो; पण
मुलगी नव याचं नाव लावत अस यानं ती नव याचा वंश वाढवते; असं जरी असलं, तरी
अशा कार या नावापुरता वंश वाढव या या क पनेवर माझा िव ास न हता. यानं
यानं आपलं नाव आिण लौ कक वाढवायचा असतो, मग मुलं असोत अथवा मुली असोत;
असं वाटत होतं.. पण ीची जग याची धारणा वेगळी असते; याचा मला ि मतानं
अनुभव दला.

क त चा ज म झा यावर ि मता वत:वरच नाराज झाली. पण क त ला पा न मला

अ यानंद झाला होता. ित या अंगावर तेज आिण कांती िवल ण दसत होती. ितचं पिहलं
दशन मला झालं ते हा ती आईविडलां या इ छाआकां चा काहीही िवचार न करता शांत
आिण व थ झोपली होती. या तेजाळ, कांितमान, शांत मुलीचा वीकार मी मा या
ओठांनी ित या गालाला हळु वार थम पश क न के ला. यावेळी कोयनानगरला दोन
दवस रा न मी परत पु याला आलो होतो.

मग ि मताला सिव तर प िलिहलं, काही दवस गे यावर ि मता आप या

नाराजीतनं सावरली. क त त रममाण झाली.

वाती ज म याचं कळ यावर मी शेजा यांना आिण ग लीत या ओळखी या घरी

बफ वाटली होती.
 एकजण हणाले, “काय, मुलगी झाली वाटतं?”

“होय.” हणून मी यां या हातात बफ ठे वली.

“होईल होईल; पुढ या वेळी मुलगा होईल. चंता क नका.”

... यांना वाटलं; मुलगी झाली; याचं मला दु:ख आहे. गतानुगितक समाज आप याकडं
कोण या नजरे नं बघतो, याचा पडताळा आला.

कोण याही कारणासाठी मला पेढेबफ वाट यात कधीच रस वाटला नाही. लहानपणी
आनंदा या णी अशा रीतीनं आनंद साजरा कर याची कधीच संधी िमळाली नाही, याचा
हा प रणाम असावा. आता ौढपणी आनंद झाला तरी पेढे-बफ वाटावेत, असं मनापासून
वाटत नाही. ते काहीसं अ ौढ, उथळ दशन वाटतं. पण वाती या वेळी मी जाणीवपूवक
बफ वाटली. ओळखी या लोकांना आिण शेजा यांना वाटेल क ‘मुलगी झा यामुळं’ मी
जीवनावर, मा यावर, मुलीवर नाराज आहे; हणून मी बफ वाटत नाही. िनराश होऊन
कु णालाही त ड न दाखवता घरातच बसलो आहे; असं वाटेल; हणून बफ वाटली.

क त या वेळी तर ही जाणीव अिधक ती झाली िन मी पु हा बफ वाटली.

तेच गृह थ हणाले, “दुसरीही मुलगीच झाली?”

“हां.”

“मग कशाला बफ वाटता? अहो, देवाला वाटेल ‘याला मुलीच ह ात आहेत’ आिण
तो तु हाला मुलीच देत राहील.”

मी हसत हणालो, “देऊ दे! बफ वाटणा याला देव जर मुलीच देणार असेल तर पेढे
करणा या हलवायाला शेक ांनी मुलगेच झाले असते... ही या तु हाला आणखी एक
बफ ची वडी. तुमचं त ड जरा अिधक गोड हो याची गरज आहे.”

ते खो खो क न हासले. यांनी बफ चा दुसरा तुकडा आनंदानं वीकारला. मा या

बोल यातली खोच यां या ल ात आली नसावी.

नंतर मा मी येताजाताही ते माझं सां वन के यासारखं बोलत. “पुढ या वेळी

मुलगाच होईल, घाब नका. असं होतं माणसाचं. चालायचंच” असं काही तरी बोलत.

यांची समजूत काढ या या भरीस मी कधी पडलो नाही. मा या कागल या घरीही

आई-दादा काहीसे नाराज झाले. बाक चे गणगोतही माझी अकारण समजूत काढ याचा
औपचा रकपणा क लागले. अशी अना तपणे समजूत काढणा या िहत चंतकांचं काय
करावं मला कधी कळलं नाही. पण समाजाची नजर कशी िन कती ढ त असते, याचा
अनोखा अनुभव येत गेला.

गावाकडं गे यावर एका सुिशि त िम ाकडं गेलो. याला पिहले दो ही मुलगे होते.
या याकडं सहज िवषय िनघाला. याचीही दृ ी अशीच. मी याला मुलगा-मुलगी समान
कसे, वाध यात संगी मुलगे कसे आिण का आपला अपे ाभंग करतात; मुलीचा जीव
कसा आईविडलांवर असतो; हेही याला सांग याचा य के ला. मी हा भेदाभेद कसा
मानत नाही, हेही पटवून दे याचा य के ला. यानं ‘असं समानतेचं त व ान एक
पळवाट हणून, वत:ची समजूत काढ या या य ातून कसं ज माला येत;ं ’ यामागचं
मानसशा मला समजाव याचा य के ला. अशा माणसांची याला कशी क व येत,े हेही
यानं मला लट या बौि क िवजया या उ साहात सुचवलं... अशा लोकां या नादी
लाग यात काही अथ नाही, हे मा या यानात आलं िन मी सावध मौन
बाळगलं...जीवनात काही तरी जंक याचा आनंद याला िमळाला होता. याची ती
समजूत तशीच राहावी असंही वाटलं... येका या सुखा या समजुतीची पूतता झाली क
याचं जीवन याला सुस होतं; असा माझा अनुभव होता.

आम या नकळत आ ही दोघेही आम या मुल त रमून गेलो. आमची बाल पं

यां यात आ हांला दसत होती. आमचं बालपण आ ही पु हा जाणीवपूवक जगत होतो.
आम यांतून आ हीच पु हा ज माला आलो होतो. याचा अपूव आनंद कु णालाही सांगून
कळ यासारखा न हता. मूल हो यातला तोच खरा आनंद वाटत होता.

उिशरा झालेलं क त चं बारसं आ ही पु यालाच के लं. ती काहीशी आजारी होती;

हणून बारसं एि लम ये करायचं ठरवलं.

मला वाती, िच ा, अनुराधा, िवशाखा, रोिहणी इ यादी न ांची नावं िवशेष

आवडत होती. यांतूनच मी वातीचं नाव ठे वलं होतं.

माझे िम ा. सुधाकर भोसले आिण यांची आई दुस या मुलीला पाहायला आले

होते.

“विहनी, आता नाव काय ठे वणार िहचं?” ा. भोसलनी ि मताला सहज के ला.

“ ‘ ांना’ न ांची नावं आवडतात. हणून ‘िच ा, रोिहणी’ असं काहीतरी

ठे व याचा िवचार आहे.” ि मता सहज बोलून गेली.

“बघा हं; विहनी! न ं स ावीस आहेत. फारच आवड असेल तर देवांचाही नाइलाज
होईल.” ा. भोसले िमि कलपणे हासले.
 आ ही सगळे च खो खो हासलो. ि मताही यात सामील झाली.

पुढं जे हा बारसं झालं; ते हा ि मतानं ‘न ाचं नाव नको’ हणून आ ह धरला.

सरळपणे, ायु पणे िवचार करणा या देवभ ि मताचा आ ह मला मानावा

लागला. ित या मनाची शांती िन ा कोण याही कारे ढळू नये; याची मी द ता घेत
होतो.

क त ज म यावर पुढ याच मिह यात ‘मातीखालची माती’ या मा या ि िच

सं हाला महारा सरकारचं खास पा रतोिषक िमळालं. ि मताला तो मुलीचा पायगुण
वाटला. मला ग -सािह यातील माझी क त सरकारमा य करणारी ती अ यानंदाची
बातमी होती. ितची कायमची मृती हणून मुलीचं नाव ‘क त ’ असं ठे वलं. ‘ वाती’ या
थोर या बिहणी या नावाशी या नावाचं यमकही जुळत होतं.

पु यात आ यावर ल मीनं आपसुख दो ही मुल चा ताबा आप याकडं घेतला. ितला

मुलं सांभाळायची लहानपणापासनं सवय अस यामुळं मुल ना ती उ म कारे सांभाळू
लागली. मी नोकरीला आिण ि मता कॉलेजला गे यावर ती मुल ना सांभाळता सांभाळता
वयंपाकही क लागली. ि मता िनधा त झाली. िनवधपणे अ यासाकडं वळली. मी
मा या लेखनाकडं दु पट जोमानं वळलो.

या काळात माझी कथा बहराला आली होती. ित यावर हात बस यासारखा झाला
होता. जाणवेल तो अनुभव कथा प घेऊन येऊ लागला होता. या भरात किवता,
ि िच ं, परी णं यांसारखं लेखन मागंमागं पडत चाललं होतं. कथालेखनाचा झपाटा
वाढला होता.

या सुच याला ‘स यकथेच’े संपादक ा. ी. पु. भागवत आिण ा. राम पटवधन

यो य ते खतपाणी घालत होते. ‘स यकथेकडं’ पाठव या जाणा या मा या कथा भराभर,
िस होत हो या. वेग या आशय-अिभ मुळं जाणकारांचं ल वेधून घेत हो या.
ी. पु. भागवतांची गौरवाची, ेमाची, आ थेची प ं येत होती. ते आ थेनं कथेिवषयी
आपली मतं, सूचना, सं करणं कळवीत होते. यातून ‘स यकथा’ ‘मौज’, ‘ ी. पु.’,
‘पटवधन’ यां यािवषयी दाटपणे आ मीयता िनमाण होत होती. यां याशी संबंिधत
सािहि यक, िच कार, रिसक यां यािवषयीही आपुलक िनमाण झाली होती... ते एक
ताजं रसरशीत, उमेदीचं, योगशील आिण नवं नवं काही तरी भरभ न देणारं
वा यिव होतं...ते सगळं िमळू न मला फु रण देत होतं, उ कट भावानं माझी जोपासना
करत होतं.

...यांतूनच ‘खळाळ’ हा पिहला कथासं ह आकाराला आला. अव या साडेचार-पाच

वषात याची जुळवाजुळव झाली. ही जुळवाजुळव करताना ी. पुं. नी खूप काही दलं.
सहास या आ टोबरात यांना मी ‘खळाळ’ मधील कथांचं ह तिलिखत दलं. या कथा
यांनी वाच या िन िनवड के ली. मला चचला सदु या जानेवारीत बोलावलं.

आजवर झाले या भेटीत ते गंभीर कृ तीचे, कोणतीही गो मनापासून आिण

चोखंदळपणे करणारे , काटेकोर बोलणारे वाटत होते. सािह यािवषयी बोलताना ते
यातील बारकावे इतके हेरत क ते मा या कधी ल ात आलेले नसत. मा या कथांिवषयी
इतक अ मीयता दाखवीत क तेवढी खु मा या सािह यािवषयी मलाही आहे क नाही
अशी शंका वाटे. यामुळं यां याकडं जाताना मनावर खूप ताण आला होता.

यां याघरीच मी उतरलो. खु या, दवाण, दवाणावर या उ या, इकडं ितकडं

असलेली पु तकं , ह तिलिखता या फायली आिण सगळं घरच अितशय टाप टपीनं
लावलेल.ं एवढंच काय जेवणा या वेळचं ी. पुं. चं खाणं, चावणं, ताटात एकही पदाथ न
ठे वता जणू ते पुसून ताट जवळ जवळ व छ करणं बघून, मा या मनावर दबाव येत गेला.
खुच त कं वा दवणावर बसतानाही मी आ ाधारक िव ा यासारखा यां यासमोर बसू
लागलो... या मानानं िवमलताई मोक या वाटत.

ह तिलिखतािवषयी चचा करायला बसलो ते हा तर मी गांगर यासारखा झालो.

आप या कथांतील खूपच ुटी, चुका, िवसंगती ते दाखवतील िन आपलं िपतळ उघडं
करतील असं वाटलं. कथे या अनुभवाची लय हणजे काय ते नेमके पणानं या भेटीत कळलं.
ही लय एखा ा वा यानं, एखा ा ितमेनं, एवढंच काय एखा ा श दानंही कशी िबघडू
शकते, हे या चचतून मा या यानात आलं. माझी भाषेची जाण, अनुभवाचे घटक कसे
पर पर घ पणे एकजीव करावेत यािवषयीची जाण, ित या घाटाची जाण खूपच
वाढ यासारखी झाली. कथेची घडई हा कार काय असतो, हे कळलं. तोपयत मी आपला
उ फु तपणे िलहीत होतो. जसं कळे ल तसं सं करण करत होतो.

ह तिलिखतािवषयी चचा झा यावर यांनी माझं कथावाचन आप या

महािव ालयातील बी. ए. ऑनस या िव ा यासमोर अनपेि तपणे ठे वलं. मी ‘मोट’ ही
कथा वाचली.

यां यासमोर वाचताना मनावर ओझं आ यासारखं वाटलं. पण नंतर वाचनात रमून
गेलो. कथा वाचून संप यावरच यां याकडं पािहलं.

एरवी थंड, शांत वाटणा या ी. पुं. या अंत:करणात खूपच कालवाकालव झाली

होती. यांचा चेहरा लालस गुलाबी झाला होता िन डो यांत पाणी तरारलेलं मला लांबून
दसत होतं.

“फार छान कथा वाचली तु ही.” ते गदगदले या आवाजात पण चेह यावर ि मत

आणत बोलले.
 ‘खळाळ’चं ह तिलिखत अंितम व पात िस क न मी पु याला परतलो. वासभर
यां याशी के ले या चचवर पुन:पु हा िवचार करत होतो... मी आतून ीमंत झा याचा
अनुभव मला आला. मला काशक हणून ी. पु. भेटले, यां याशी मला अितशय
स दयतेनं, खूप बारीकसारीक वा यीन बाब वर चचा करता आली, हे माझं भा य वाटू
लागलं.

या चचचा नंतर या मा या सग या लेखनावर प रणाम होत गेला, सािहि यक

हणून अिधक घडत गेलो.

ल मी आम याबरोबर पु याला येऊन पंधरावीस दवसही झाले नाहीत; तोवर आईचं

प आलं क ; ‘ल मीला सतत घरी ठे वून घेऊ नका. ितला घेऊन फरायला जात जावा.
उ हातनं फ न यावं, मंडईला चालत जाऊन भाजीपाला आणायला ितला सांगावं.
पिह यांदा ितला मंडई दाखवून ा. एकदा-दोनदा ित याबरोबर जावा हंजे मग ती
एकटी जाईल. ल मीला मुल ची फार आवड आहे. आता वाती या आिण क त या
सुखात आणखी भर पडणार. याच माणे ल मीला पा याची पण फार आवड आहे. ते हा
ितला सतत चावीवर सोडू नका, धुणी करणं, भांडी घासणं, पाणी भरणं असली पा यातली
कामं कर यात ती फारच रमते. काळजी यावी.’

‘ल मीला बघायला जानेवारी मिह यात मी येऊ काय?’ असा शेवटी आईचा
होता. कु णा सुिशि त माणसाकडनं ितनं प िल न घेतलं होतं.

मी आईला िलिहलं; ‘ल मीची त येत उ म आहे. ितची कोणतीही त ार नाही. ती

रोज सं याकाळी वातीला कं वा क त ला घेऊन लांबवर फरायला जाते. कधी
आम यापैक कु णीतरी ित याबरोबर असतं. ती चांगली रमली आहे. यामुळं इकडं कु णी
ये याची काहीच गरज नाही. उगीच जा या-ये याचा खच वाढतो. तेवढेच पैसे आप या
पंचाला लावता येतील. उलट ि मताची परी ा माचम ये शेवट या आठव ात झाली
क एि लम ये पिह याच आठव ात आ ही सगळे च ितकडं येत आहोत.’

असं प पाठवूनही जानेवारीत येऊ पाहणारी आई िडसबरा या शेवट या आठव ात

अचानक पु याला आली. कागल या एका एस. टी. ाय हरनं ितला आणून आम या घरात
सोडलं.

मी च कत झालो. “माझं प िमळालं हाई तुला?”

“िमळालं रं बाबा. िजवाला सारखी धुकधुक लागली. ल मीची लई हंजे लई काळजी

वाटाय लागली बघ मला. पोरीचं हाल तंय का काय, पोरी या िजवाला ितकडं गमतंय
का हाई, असा इचार सारखा येऊ लागला. उठलो िन आलो झालं.” आई आ या आ या
हणाली.
 आ ही सो यात बसलो होतो. ल मीला मी हाक मारली, “ल मी, जरा बाहीर ये बघू.”

ती बाहेर आली. आई आप याला बघायला आली हणून खुदख

ू ुद ू हसत खूश होऊन
बोलू लागली.

आई ितला िनरखून बघू लागली.

“कशी वाटती ल ुमीची त येत तुला?” मी आईला रोखठोक के ला.

“अंगातलं रगात जरा कमी झालेलं दसतंय. पोरगी िपवळी पडत चाललेली दसती
क रं आ दा. हवा मानवत हाई बाबा ितला िहकडची. अंगबी सुमार यागत झालंय...ही
थंड अस या मुलखाची. यात ही तुमची फरशीची भुई. पोरीला थंडी बाधली वाटतं. िहची
ही सूज अशीच वाढली तर काय रं क ?”

मी थ झालो. आईचं मन पूव हांनी कसं काळं कु झालंय याची क पना आली.

मी आईला सुध न सांिगतलं. “आईबाई, अंगातलं रगातिबगात एक थबभर सु ा

कमी झालं हाई. आतापतोर तुझी लेक उ हाताणातनं, थंडीवा यातनं, पावसातनं,
राडीिचखलातनं कशीबी वरावरा हंडत ती. आता ती सुखाला लागलीय. घरात बसून
कामं करती. भरपूर खातीिपती. सावलीत अस यामुळं ित या अंगावरचा जळके पणा
गेलाय; उजळपणा आलाय, हणून तुला ती िपवळसर दसती. अंग थंडीवा यानं, फरशीचा
गारवा लागून सुजलं हाई. उलट ितला पुणं मानवलंय. अंग सुखावलंय. मूठभर मांस
आलंय, हणून तुला ती फु ग यागत वाटती.”

सगळं समजून सांिगतलं तरी आईचा मा यावर िव ास बसेना. ती ‘ हाई हाई’,

‘ हाई हाई’ असंच हणू लागली.

“आगं, मी, ि मता, मा या दो ही लेक बी ाच घरात हातोय हवं? ल ीबी

आम याबरोबर हाती हवं? आ ही जे खातोय-िपतोय तेच तीबी खातीिपती. आ हां ी
काय ईत हाई, िन मग ितलाच कसं काय ईल?”

“तू काय सांगतोस मला! ितला िहकडची हवा मानवत हाई बघ. शेतातलं, मोक या
हवंतलं माणूस िहतं घरा या साप यात अडकू न पडलंय, हणून ितची ही अशी दशा
झालीय.”

“मी र ािगरीसनं परत आलो, या व ालाबी असंच हणाली तीस. आई या

नजरं ला मायेमुळं तसं दसतंय ते..काय गं ल े, तुला कसं वाटतंय िहतं? आजारी
पड यागत वाटतंय का? अश पणा आ यागत, दम लाग यागत वाटतंय काय?”
 “ हाई, हैना दीड हैना आई या नजरं होरं मी हाई; हणून आईला तसं वाटतंय
दादा. आई, तू कायबी काळजी क नको. मी िहकडं झकास हाय.” ल मीनं सांिगतलं.

तरीही आईचं समाधान झालं नाहीच. दोन-तीन दवस ती रािहली. ित या हशी या

चारापा या या काळजीनं परत जायला िनघाली. या तीन दवसांत ितनं ल मीला
फासणून फासणून ‘कसं वाटतंय?’ ‘कसं वाटतंय?’ हणून िवचारलं.

जाय या दवशी मला हणाली, “आ दा, मी ल मीला घेऊन जातो.” मी एकदम

खवळलो. “तुला असं बोलायला काही वाटत हाई? िहतं मी नोकरीला. ि मताची परी ा
तीन मिह यांवर आलेली. एक-दोन वसा या दोन पोरी आम या ग यात. मी नोकरी कधी
क िन पोरी ी कधी सांभाळू ? ि मता वयंपाक करील का पोरी ी सांभाळील का
कॉलेजचं बघेल?...िहतं कोणी पोरी सांभाळायला पोरगी, बाई ठे वली तर ितला पैसे ावे
लागतील. ितला पैसे देऊ, का मा या संसाराला पैसे लावू, का कागलला तुला सारखं पैसे
पाठवत बसू? मा याजवळ काय पैशाचं झाड हाय?...ितथंबी तु ही सगळी रोजगाराला
उ हाताणात तारता या देत जातासा िन मगच पोटाला खातासा. मल ल मी िहतंच
राबून खाती असं का समजत हाईस? तरीबी ‘ितचा पगार है या या है याला तुला
लावून देतो. ती कागलात रोजगार करती असं समज. ितचे पैसे मी लावून देतो,’ असं
सांिगटलंय हवं? पैसे सारखे लावून देतोय हवं? – ा उ परबी िहला ायचं असंल तर
हे. पर मग गावाकडं कु णी मेलं तरी मीबी ितकडं येणार हाई िन एकबी पैसा लावून
देणार हाई. यो सगळा पैसा िहकडं खच क न मी पोरी सांभाळायला एक बाई ठे वून
टाक न.”

“एवढं क तवर सुनंला आता कशाला िशकवायला लागलाईस? बाईमाणूस ते.

पोटापुरतं ितचं र गड िश ण झालंय हवं? ती घरात हायली तर तुझा िन पोर चाबी
जीव सुखाला लागंल. ितचाबी जीव सुखाला लागंल.”

“ते खरं हाई. यातलं खरं एवढंच हाय क तुझी ल ी खरी सुखाला लागंल. ती
तु याभोवतीनं तुला चोवीस तास पािहजे असते. तु या सग या लेक तुला जवळ पािहजे
अस यात. या नांदायला जरी गे या तरी तू यची छ प वेळा चौकशी करतीस िन यां ी
लाडावून ठे वतीस. य या सासर या माणसांवर संशय घेतीस िन यां ी लेक साठी वा ेल
ते बोलतीस. यामुळं आजवर एक चंबी नांदणं धड रांगंला लागलं हाई... यां ी
पोसायला ‘आ दा’ तुला धडधाकट िमळालाय. यो कायबी करतोय, पाटचं उठतोय,
िलवतोय. कथा िलवतोय, रे िडओसाठी िलवतोय, सरकारची बि सं िमळीवतोय िन तु या
घरादारासाठी लेकलेकांसाठी पैसा बा करतोय. मागशील तवा तुला मिनऑडर पाठवून
देतोय; हणून तुला ही असली थेरं सुच यात... आठधा जणांचा तुमचा संसार एक हैनाभर
तरी चाललाय का मा या पैशांवाचून? या शेतात लागवडीला पैसा माझाच. ये यातबी
एक वरीस िपकतंय, िन एक वरीस पावसाइदमान वाळू न जातंय. एवढा रोजगार
करतासा; एकदा तरी तुम या पैशांनी कवा अंगावर कापडं घेतलीसा? दवाळी िन
गुढीपाडवा आ दा याच पैशांनी कापडं घेऊन साजरा तोय हवं? कु ठला आणू एवढा पैसा
तु हा ी? ही तुझी पोरं बाळं अशी खडकावर पड यात हणून मी िहतं रात याड हाडं
उगळत बसलोय. ितला िशक यावर नोकरी लागंल िन तु या पोराबाळां या त डात
आणखी दोन घास सुखाचं पडतील... कळलं तुला? कती डोसकं फोडू न फोडू न सांग?ू का
उगंच माझं त ड खवळत असतीस सारखी?”

मी संतापानं बोल यावर ती मुकाट झाली. एस. टी. टँडवर जाऊन ितला को हापूर
गाडीत बसवलं. कं ड टरला ल ठे वायला सांिगतलं. गाडी िशरवळ, सातारा, कराड इथं
थांबणार होती. ‘ितथं वाटलंच तर उतर, चहा पी, पाणी पी, इरागतीला जायचं असलं तर
एखा ा बाईला बरोबर घेऊन जा.’ अशा सूचना द या िन गाडी सु झा यावर घरी
परतलो.

मिहनासु ा नीट गेला नाही; तोवर जानेवारी या शेवट या आठव ात आईचं पु हा

प आलं. ‘...आ दा, वीसभर पये खचून ल मीला आिण वातीक त लाही िहकडं लावून
ा. तु या मुली ी मी तळहातावर या फोडासारखं जपीन. तू कायबी काळजी क नको.
लगेच एक मिह यानं ल मीसंगट यां ी घेऊन मी पु याला येईन. माझं असं मत हाय क
ल मीची हवा पालटली पािहजे. मिहनाभर ती िहकडं हाय यावर पै यासारखी ईल.
मग मी ितला पु ा ितकडं लावून देतो. ितला ितकडं कसला रोगबीग ईल. मला या
वाटतंय. लई लई तर िहराबाईला ितकडं हैनाभर ठे वून या. ितला रामू लंबाळकर
ाय हराबरोबर लावून देऊ काय? का मी ितला घेऊन येऊ?’

आईचं असं प आ यावर माझी मती गुंग झाली. ितला कसं सांगावं कळे ना. माझे हे
अितशय धावपळीचे दवस होते. वाती दोन वषाची. क त ला अजून वषही पूण झालं
न हतं. ती अजून ित या आई या अंगावर पीत होती. यांची कागलात व था होणं
अश य होतं...मला मा या भावंडांची बालपणं आठवली. ती इतक भयानक होती क
आठवण नीच मा या अंगावर शहारा आला. तरी या काळात घरात फा याचा मळा
होता. आता काहीच नाही. नुसता रोजगार.

...आईला लहान या वाती-क त पे ा िवसावं वष सु असले या ल मीचीच काळजी

जा त वाटत होती. खरं तर ल मीची त येत इथं आ यावर चांगली सुदढृ झाली होती.
आिण हीच आईला सूज वाटत होती. उजळत चाललेला सावळा जळका रं ग ितला अंगात
र नस यामुळं बदलत चाललाय असं वाटत होतं...मनोमन ितला माझं घर परकं वाटत
असावं. लेक आप याच घरात आहे, असं ितला वाटत नसावं, अशी माझी भावना झाली.
अितशय वाईट वाटलं. ल मी, वाती, क त यांना मिहनाभर ितकडं पाठवायचं. यां या
दुधाफळाचा खच ितकडं ायचा, पु हा एक मिह यानं सग यांना घेऊन यायचं; कं वा
िहराला इकडं आणायचं िन पु हा ल मीला ितकडं पाठवायचं हा सगळा कार मला चीड
आणणारा वाटला. यात माझा पैसा कती खच होणार, याचा तीळमा आई िवचार करत
न हती. या पैशात पु यातील एखादी बाई सहज मुलांसाठी ठे वता येईल; असं वाटत होतं.
पण यापे ा घरचं एक माणूस अ ाला लागेल, या या वाधीन घर आिण मुली देऊन पुढं
उ ोगाला घराबाहेर जाताना काळजी वाटणार नाही, हणून, मी घरचं कु णीतरी घरात
असावं, या भावनेनं ल मीकडं बघत होतो. मा या या भावनेचा आईनं िवचार करावा,
मला मदत करावी, माझा चार पैसे िमळव याचा उ साह वाढवावा, असं वाटत होतं. पण
यावर सारखं पाणी पडत होतं. घरािवषयी उ गे वाटू लागला.

आईला पु हा तावातावानं िलिहलं, ‘...ल मीची त येत उ म आहे. इथं भरपूर डॉ टर

आहेत. ितची मुळीच काळजी क नको. आिण प ास वेळा असली प ं पाठवू नको.
आ पाची एस. एस. सी.ची परी ा जवळ आली आहे. ते हा पु याला तू ये याचं काहीच
कारण नाही. उलट आ पाचं ज माचं नुकसान क न ठे वशील. पुणं हणजे काही परडं न हं.
पुन:पु हा इकडं यायला पैसे फार झाले आहेत काय? इकडं खच क न ये यापे ा ितकडंच
दुसरे काही उ ोग करा िन चार पैसे िमळवा. नुसतं खात बसू नका. मला सग यांची
काळजी आहे. इथं मला फार कामं आहेत. यामुळं मला तुला समजुतीची प ं रोज रोज
िलहायला वेळ नाही. ते हा मुका ानं दोन मिहने ग प बैस. प ास वेळा तुझं ल मी या
ेमाचं कौतुक नको. ि मताची परी ा जवळ आली आहे. ते हा बसलेली घडी तु या
उठाठे वीनं मोडू नको. हवा पालटायला तु या लेक काय सं थानात वाढ या नाहीत िन
आ ही काय घाणीगटारां या दलदलीत वाढलेलो नाही. पु यात दहा लाख लोक जगतात.
यांना पु याची हवा बाधत नाही. तु या लेक लाच तेवढी बाधती काय?

डोक ठकाणावर ठे वून मागचा पुढचा िवचार क न प पाठवावं. क बडीगत सगळी

पोरं पंखाबुडी घेऊन का बसतीस? अशानं सग यांचं वाटोळं क न ठे वशील. भयाभया मी
असा र ािगरी, को हापूर, पंढरपूर, पुणं करत हंडलो हणून आजचे चार दीस बघायला
तरी िमळताहेत. नाहीतर मीही तु या सांग या माणं कागलात रािहलो असतो तर आज
सग यां ीच भीक मागायची पाळी आली असती... जरा मागचा-पुढचा िवचार करावा
माणसानं.

आ पाला कु णीही ास देऊ नका. याची ही परी ा फार मह वाची आहे. याला
नीटपणे अ यास क ा. घरात भांडत बसू नका....’

आईला कडक भाषेत सांिगत यािशवाय ित यावर सांग याचा प रणाम होत नाही;
असा माझा ठोकताळा होता.

...आई तशी ेमळ होती. पण ितचं ेम अडाणी होतं. याला मागचंपुढचं सावधानतेचं
भान न हतं. पैशाचा, वहाराचा ित या ेमा या लहरीपुढं ितला फका, एकदम
गौण वाटत होता. िशवाय िवचार आिण भावने या भरात भरकटत जाणारं मन यांतला
ितला फरक कळत न हता. आप या मनावर ताबा िमळवणं ितला जमतही न हतं.
या णी ित या मनात जे काही येईल तेच खरं , तीच व तुि थती असं ितला वाटे. मग
य ातील वा तवही ितला खरं वाटत नसे, क पटत नसे. ल मी या बाबतीत ितचं तेच
होत होतं.

ल मीवर ितचा जीव होता. ती ित या हातातली कामं चटाचट घेत होती.

वयंपाकात भराभर मदत करत होती. हौदाला जाऊन भराभरा पा या या खेपा आणत
होती. ती घरात असली क आई िनधा त असे. हणून ती ितला ‘जवळ’ हवी होती... िहरा
पु याला आली िन थो ाच दवसात गंभीरपणे आजारी पडली, याचं कारण िहरा
नाळरोगी होती. ितची त येत कायमचीच अश , रोगट अशी असे. याचा प रणाम होऊन
ती पु यात गंभीरपणे आजारी पडली. पण आईला वाटलं क िहराला हवा मानवली नाही.
ल मी या बाबतीतही तेच होईल, अशी काळजी ितला आतून वाटत होती. यामुळं
ल मीची सुधारलेली त येतही ितला सूज वाटू लागली. व तुि थती तशी नाही; हे सांगूनही
ितला पटत न हतं. ित या मनात भरकटणा या भुतानं उचल खा ली होती. या भरात
ितला माझा, ि मताचा, कं वा मा या मुल चा िवचारतच सुचत न हता. गावाकडनं
येणा या येक प ात ती मला ‘एक दीस वेळात वेळ काढू न येऊन जा. बघावसं वाटतंय;
असं िलहीत होती. मी ितची कशीबशी समजूत काढत होतो. दवाळी, उ हाळा, नाताळ या
काळात िमळणा या दीघ सु ांत पंधरवडा, आठवडा असं रा न येत होतो. संगी
अधनंमधनं कारणं पडली तर जातच होतो. तरीही मिहनाभर गेला क ितला पोरांना
भेटावसं वाटे... या घराला ते परवड यासारखं न हतं.

हे सगळं समजून घेऊन मी घरदार िनभावून नेत होतो. कधी उ ग े वाटे, तर कधी
सग यांची यां या अडाणीपणामुळं दया येई. सगळं वि थत चालावं हणून कधी
ेमानं सांगावं लागे, तर कधी रागही येई. कधी खूप संतापानं सांगावं लागे.

आईची ल मीिवषयीची भावना समजून घेऊन मी ितला आठदहा दवसांनी एक-एक

काड सतत टाकत रािहलो िन यात ल मीची त येत कशी उ म आहे, ती वाती-क त त
कशी रमून गेलेली आहे, याची रसभरीत वणनं क लागलो.

कसाबसा तीन आठव ांचा काळ गेला िन चोवीस फे ुवारीला आईनं आणखी एक
प पाठवलं. ‘...ल मीला मुरगूडचा जागा आलाय. पर ल मी पु याला हाय. ितला बलवून
घेतो असं यां ी सांिगतलंय. पा हणं ितला बघायला येणार हाईत. तरी ितला ताबडतोब
पाठवून ा. ितचं वय वाढत चाललंय. पोरगी जून झाली क ितला ड ं ा ावा लागंल.
तरी ल मीला पु यात ठे वून घेऊ नको. लावून दे.’

मी अडचणीत आ यासारखा झालो. आतापयत ल मीला तीनचार जागे आले होते. ते

शेतमजूर, सालगडी, अशा कारचे होते. एक तर उ प असलेला पण अधवट
खुळचटासार या वागणा या माणसाचा जागा ितला सांगून आला होता. के वळ उ प ाकडं
नजर ठे वून कु णीतरी आप याशी ल करील, असं याला वाटत होतं. घरात सग यांनीच
ते नाकारलं. ‘ल मीला खुळा हवरा क न यायला आला ता’ हणून सगळे ल मीची
गंमत क लागले... मला हे कळ यावर अितशय वाईट वाटलं. आपला मळा गेला,
शेतक याचं घर रोजगा याचं झालं, हणून माणसं आम या घराकडं कोण या नजरे नं
बघतात; ‘रोजगारी माणसं हाईत. अ ाला हाग झा यात तर खु याकाव या या
ग यातबी आप या लेक बांधतील;’ असं गावात या लोकांना आम या घरािवषयी वाटत
असावं; अशा िवचारानं मला खूप वेदना झा या हो या.

मधे वषभर जागे आले नाहीत. आता अचानक मुरगूडचा जागा आला. ल मीला
पाठवून दलं पािहजे, असं वाटू लागलं.

आ पाची एस. एस. सी. ची परी ा सोळा माच सदुस पासनं सु होणार होती.
माच या शेवट या आठव ात ि मताची टी. वाय. बी. ए. ची परी ा सु होणार होती.
माझं कॉलेज पंधरा माचला संपणार होतं. िज करीचे दवस वाटले. पाठवावं तर अडचण,
न पाठवावं तर अडचण. ल मी या ल ाआड आ यासारखं होईल. ‘हे दवस सग यां या
घाईगडबडीचे आहेत. पंधरा दवसांवर आ पाची परी ा आली आहे. ही परी ा फार
मह वाची आहे. अशा व ाला घरात मुलीला दाखवादाखवीचा पसारा मांडत बसू नका.
आ पाचा अ यास होणार नाही. मुरगूड या मंडळ ना एक प िलहा आिण यांना सांगा
क एि ल या पिह या आठव ात या हणून. दर यान आ पाची परी ा होऊन जाईल.
इकडं ितकडं पळापळ करायला आ पा मोकळा होईल. ि मताचीही बी. ए. ची परी ा या
दर यान संपते. मग लगेच एि ल या एकदोन तारखेला ल मीला लावून देतो आहे. ितची
त येत उ म आहे. काळजी क नका.’ मी आईला समजुतीचं प िलिहलं.

ठर या माणं एि लम ये ल मीला पाठवून दलं.

मेम ये नऊ-दहा तारखेला आ ही सगळे कागलला गेलो.

“मुरगूडचे लोक काय हणाले?” हणून थम आ पाजवळ चौकशी के ली. मग कळलं

क मुरगूडचा वगैरे कु ठलाच जागा आला न हता. आईनं ल मीला कागलला आण यासाठी
तो डाव टाकला होता. खरं तर प आ पा या ह ता रात न हतं याचवेळी मला संशय
यायला पािहजे होता; पण पु कळ प ं आई दुस याकडनं िल न घेत.े ‘आ पा पदरचं
कायबाय पतरात घालतोय. मग नको कु णाकडनं तरी िलवून यायला?’ अशी आपली बाजू
आई मांडत असे.

आई या या वाग याचा मला वीट आला. मी काहीच बोललो नाही.

आठ-दहा दवस रािहलो.

...िशवाचं हॉटे लंग चालू होतं. याची बायको आईशी भांडण क न माहेरी गेली
होती. खरं तर ‘पोटपाणी’ हेच कारण होतं. पाऊस नस यामुळं िपकं वाळू न गेली होती.
रानं चौथाईसु ा िपकली न हती. सग या रानात फ तीन पोती ज धळे आले. एवढं
क , मशागत क नही पावसाअभावी सगळं मातीत गेलं होतं. पावसाअभावी माणसांना
रोजगाराची कामं िमळत न हती. प रणामी आईनं घरातली सून माहेराला पाठवून एक
माणूस कमी के लं होतं. देखावा फ भांडणाचा होता. यामुळं िशवाही आईवर डाफ न
होता. याचा प रणाम तो हॉटेलात अिधकअिधक पैसे खच कर यात होत होता.
पा याअभावी उसाची िपकं वाळू लाग यानं कु णी शेतकरी बाहेर या माणसांना उसाचा
पाला काढू देत न हता. यामुळं दादाला काहीच काम न हतं.

या सग यांवर कडवटपणा आणणारी एक बातमी कळली. म या या मालकानं

आप याला घरात कस यासाठी मळा आम याकडनं कोटात जाऊन मागून घेतला होता.
तो यानं भरपूर कं मत घेऊन माने मा तरांना िवकला. माने मा तर हाय कू लमधून
नुकतेच िनवृ झाले होते. यांचा मुलगा राजकारण आिण समाजकाय करीत होता.
या या घरी शेतीची परं परा काही न हती. य क णारं कु णी न हतं. तरी यांनी
देशात आलेलं ‘नवं वारं ’ ओळखून मळा खरे दी के ला.

महारा ात शेतीत या उ प ावर कोणताही सरकारी टॅ स न हता. यामुळं काळा

पैसा शेतीतून िनघाले या उ प ापोटी दाखवता येत होता. याचा प रणाम असा झाला
होता क मोठमोठे पैसेवाले लोक जिमनी खरे दी क लागले. याची लाट कागलात येऊन
धडकली होती. कागलची अनेक रानं कागलाबाहेर या ीमंत लोकांनी खरे दी के ली.
जिमनी या कमती यामुळं भरपूर वाढ या हो या. म या या शार मालकानं याचा
बरोबर फायदा घेतला.

दादानं सगळं सांिगतलं िन शेवटी हणाला; “आपण कोटात जाऊ या. आपला मळा
आप याला िमळं ल.”

िनराश होऊन मी हणालो; “आता येचा काय उपयोग हाई. राजकारणातली माणसं
हाईत ती. आपूण य या होरं टकणार हाई. िशवाय कोटात गेलो तरी रोज खेटा
मारायला मला आता नोकरी सोडू न येता येणार हाई. घरदार सांभाळू पयत माझा दम
िनघाय लागलाय. कोटासाठी पैसा आणू कु ठनं? हागाई वाढत चाललीय. दु काळाची
िच हं दसाय लाग यात. पैसा पुरवून पुरवून खा ला पािहजे... आप या निशबातच मळा
हाई हणायचं िन गुमान बसायचं.” मी बोलून ग प बसलो.

दादा या चेह यावर ेतासारखी अवकळा पसरली. तो टा याला जीभ िचकट यागत
ग प ग प बसला... याचं रोजगा याचं भिवत अटळ ठर याची याला ठाम जाणीव
झाली.
सोळा

जून सदुस या पिह या आठव ात आ पाचा अकरावी एस. एस.सी.चा रझ ट

लागला. तो एस. एस. सी.त नापास झाला. यापूव तो सातवी या बोडा या परी ेलाही
पास होऊ शकला न हता. शाळे या परी ेत पास झा यामुळं तो आठवीत जाऊ शकला
होता. याचवेळी या या अ यासा या कु वतीिवषयी मला शंका आली होती. वया या
बारा ा वष याला अ यासाचं गांभीय कळत नसावं, असं वाटू न ग प बसलो होतो.

मी नोकरीला लागलो ते हा तो सहावीत होता. यापूव ही मी को हापूरला, पु याला

िशकत होतो. यामुळं याचा अ यास मला कधी घेता आला नाही क मागदशन करता
आलं नाही. दवाळी, उ हाळी सुटी हा अ यासा या वातावरणाचा काळ नसे. तरीही
“अ यास कर. गिणतं आिण इं जी यां यावर जोर दे. गिणताची सू ं आिण तं असतात;
ती पाठ करावीत, ल ात ठे वावीत. इं जीतील पाठ करावयाचे श द, श द योग, िविश
वा यरचना यांचे कागद तयार क न िखशात नेहमी ठे वावेत. इतर कामं करताना,
र यानं जाता-येता, वासात, सकाळी शौचाला जाताना, दात घासताना, आंघोळ
करतानाही ते पाठ करता येतात. इं जी मो ानं वाच, हणजे िजभेला, मनाला वळण
पडतं.” असं सांगत असे.

पु याला मी ा यापका या नोकरीसाठी आ यापासनं याची प ं येऊ लागली मीही

यालाच उ ेशून प ं िल लागलो. मा यामागं घरात तेवढाच िशकलेला जाणता माणूस.
गावाकडं जाणा या येक प ात या या अ यासाची चौकशी क लागलो. िशक यानं
माणसाला सुखाचे दवस कसे येतात, घर या धबड यात रािहलास तर क , दु:ख, अ ान,
उपासमार, लािजरवाणं िजणं कसं वा ाला येईल; ते येक भेटीत समजून सांगू लागलो.

यानं वाचावीत अशी इतर पु तकं याला पाठवू लागलो. लहान असले तरी घरात
आता या याबरोबर दौलत, फु ला हेही िशकत होते. यांनाही वाचनाची चटक लागावी
हणून पाठवले या पु तकांचा उपयोग होईल, असं वाटत होतं.

मला शाळे त, हाय कू लात नवी पु तकं कधी घेता आली नाहीत. नवी पु तकं घे यात,
यांचं नवेपण डोळे भ न पाह यात, यांचा नवेपणाचा अनोखा वास घे यात, यांना
हळु वारपणे कु रवाळ यात कती तरी आनंद असावा; असं दुस याची नवी पु तकं
पाहताना, हातात घेताना वाटत होतं. एकदा सातवीला ती घे याचा मी य के ला होता;
पण यावेळी मरे पयत मार वा ाला आला िन तो आनंद कु ठ या कु ठं गेला. नंतर
पु तकां या नवेपणात या आनंदाचा मी नाद सोडू न दला...हे आ पा या वा ाला येऊ
नये; हणून मला नोकरी लाग यापासनं मी याला हवी ती नवी पु तकं िवकत घेऊन देऊ
लागलो. येक दवाळीला याला हवेत ते कपडे, व ा, पेि सली घेऊन देऊ
लागलो...अशा वातावरणात तो अकरावी एस. एस. सी.ला येऊन ठे पला होता.
 सडसडीत उं चेली अंगकाठी, तरतरीत नाक, बोलके डोळे , हसरा चेहरा, स
गो ीवे हाळपणा, िवनोद कर याची वृ ी, वभावात मृदत ु ा, खेळकर वृ ी, माणसं आकृ
करणारं वतन ही याची वैिश ं होती. कु णीही लळा लावावा, असं याचं आतलं-बाहेरचं
प होतं. एरवी घरादारात वागताना, वावरताना तो शार िन त लख बु ीचा वाटत
होता.

या या प ांतूनही या या या गुणांचा पडताळा येत होता. घरचा सगळा अहवाल-

व तुि थती, अडचणी, माग या, त ारी, खरं खोटं काय आहे हे तोच कळवत होता. अपवाद
सोडला तर आईची, दादाची प ं तोच िल न मला पाठवत असे.

पु कळ वेळा तो घरादारािवषयी, घरात या माणसां या वतनािवषयी आप या

ित याही िलहीत असे. अनेक वेळा वतं पणे आप या भावना, इ छा, आकां ा
करणारी याची प ं येत असत... यातून याचं काहीसं वि ल स वृ मन होई.

या या मनात माझा आदश होता. याला सािहि यक हावं, असं नववी-दहावीला

अस यापासून वाटू लागलं. तो किवता क लागला. या या या मह वाकां ेला खत-पाणी
िमळावं, हणून मी मािसकं ही या याकडं पाठवू लागलो. याची वा यीन अिभ ची
वाढेल, असं क लागलो. यातून याची माझी भाविनक जवळीक अिधक िनमाण होत
गेली. तो घरा या घडामोडी कळवीत अस यामुळं मी गावी गे यावर याला िवचा नच
घरची व तुि थतीचा लावलेला अथ नकळत मीही माण मानू लागलो.

असं माण मान याला दुसरं ही एक कारण होतं. आई, दादा, िशवा कं वा इतरजण
फ आपआपली बाजू मांडत. ही बाजू मांडताना व तुि थतीचा अपलाप होई. पु कळ
वेळा िवपयास होई. खरं कोणतं, खोटं कोणतं काही कळे नासं होई. सगळीच अ ानी
अस यामुळं यांना वत:पलीकडची व तुि थती कळू शकत नसे. या सग यांत आ पाच
िशकलेला, कायकारणाचा िवचार करणारा, हणून अिधक जाणकार वाटत होता. याचं
वय कमी असलं तरी मी या यावर अिधक िव ासून राहत होतो.

पण या सग या गौण गो ी हो या. आ पाला आिण दौलतला िशकव यात माझी एक

खोलवरची मह वाकां ा होती. ा यापक हणून मी नोकरीला लाग यावर ती अिधक
ठोस आिण टोकदार झाली. िशवाला िशकता आलं नाही. मा यापे ा फ चार एक
वषानी तो लहान अस यामुळं मी याला िशकवू शकलो नाही. दादानं याला शाळे त
घातलाच नाही. तो अडाणी रािहला. या या निशबी आता शेतीच.

आपण आ पाला, दौलतला आता खूप िशकवू. मा या आयु यात िश णात जे अडथळे
आले ते आता आपण सहज दूर क शकतो. यांना जे जे काही िशकायचं आहे ते ते िशकवू
शकतो. आ ही ितघे भाऊ िशकू न नोकरीत लागलो िन िशवा शेती बघू लागला तर वर
छ परच नसले या या घरावर सो याची कौलं घालू. सवाना सावली क ...
 ...आ पा चौदापंधरा वषानी लहान. मी चािळशीत जाईन ते हा तो एम. ए. एम.
ए सी. झालेला असेल. नोकरीत िशरे ल. यावेळी माझा संसार म यावर असेल. तोपयत
मी गावाकड या घरदारासाठी करीन िन आ पा ॅ युएट होऊन नोकरीला लाग यावर
या या खां ावर घरादाराचं ओझं देईन. मी मा या संसारासाठी मोकळा होईन...
दर यान घरादाराचं ओझंही खूपच कमी झालेलं असेल.

...आ पापे ा दौलत चार वषानी लहान. आ पानंतर चार वषात तोही ॅ युएट होईल
िन नोकरीत लागेल. गावाकड या घराचं अगदी थोडं उरलेलं ओझं मग दोघांत िवभागलं
जाईल. आनसा एक सोडली तर सग या बिहणी आ पा-दौलतपे ा मो ा आहेत. यांची
ल ं मलाच करावी लागणार. या यां या नोकरी या वेळेपयत आपआप या संसाराला
लागले या असतील.

...आ पा-दौलानं नुसतं आईदादांना बघावं. िशवा या संसाराला अधूनमधून हातभार

लावावा िन मला चािळशीनंतर मा या संसारासाठी मोकळं करावं; असं माझं व होतं.

मा या या व ाला थम मोठा तडा गेला तो आमचा मळा गे यावर आिण आता

दुसरा तडा गेला आ पा एस. एस. सी.त अपयशी झा यावर. याही अगोदर अधनंमधनं
दणके बसत होते. भगीरथ- य क नसु ा िहराचा संसार माग लागला नाही. सुंदरा या
सासुरवासानं ितला कायमची िगळू न टाकली, ध डू चा पिहला संसार उ व त झाला,
शेतीतला मूळ आधार वाटणारा िशवा अितशय सामा य माणूस िनघाला. घरादारा या
आधार वाटणा या वाघासार या दादानं मळा गे यावर बुळकां ा रोग झाले या
हाता या बैलासारखे एकदम हातपाय गाळले. आईनं याला समजून न घेता ह ानं एकटा
पाडला िन पोराबाळांना आप या बाजूला ओढू न, वतं गट क न या याशी वागू
लागली.

ा बसणा या दण यांनी मी सु होऊन जात होतो. तरी भानावर येऊन वत:ला

सावरत घरादारालाही सावर याचा य करत होतो. या य ात एक मोठी आशा होती
क दो ही भाऊ िशकताहेत. ते ॅ युएट झाले क आपण एकाला ितघेजण होऊ िन
वे ावाक ा कशाही उसळणा या संसारसागराला बांध घालू.

...पण आ पा िश णात आरं भीच कोलमडला. मला घरादारािवषयी आता वेगळी

चंता वाटू लागली. िशवात दादाचे वभावधम उतरलेले. जणू दादा या वारसदारा माणं
वाभािवक िनि यता, दृि हीनता या यात होती. एखादा तु ं गािधकारी कै ांकडू न
कामं क न घेतो; तसं याचं बिहण या बाबतीत वतन होतं...िम ां या संगतीनं हॉटे लंग
करत होता.

आ पा आप या िम मंडळात जा त रमत होता; असं दौलतला दसून येत होतं. हे

िम मंडळही अ यासू न हतं. इतर बाबतीत रमतगमत आनंद करत जगणारं होतं.
भोवताल या िन घरात या वातावरणाचा दाट प रणाम आ पावर होत असणार, असं
मला वाटू लागलं.

पण घरादारात कु णालाच मला हे सांगता येणार न हतं. सांिगतलं तरी कळणार

न हतं... सांग याची मलाही भीती वाटत होती. सांगताना मी िववश होईन, सग यांचा
राग राग करीन. कु णीच माझं ऐकू न सुधारत नाही, असं दसून आलं तर माझं अवसान न
होऊन जाईल. मी गभगिळत झालो तर सगळं घरदार महापुरात बुडून जाईल.
...आप याकडं सगळे अपे ेनं बघताहेत. मग आपणच पेकटात मोडले या कु यासारखं
चालू लागलो तर घरादाराला उभारी राहणार नाही.

आपण हे सगळं दमाधीरानं घेतलं पािहजे. दादा, आई, िशवा ही आपलं ऐक या या

पलीकडची आहेत. सग या पोरी तर आई या अं कत आहेत. या आईचंच ऐकणार आिण
आपण असं पु यात. दीडशे मैलांवर लांब. वषातनं दोन-तीनदाच गावाकडं जाणार. चार-
आठ दवस राहणार. यामुळं सग यांना मा या इ छे माणं वळण लावता येणं कठीण
आहे. याचे- याचे वभाव आिण िवचार कर याचं वळण आता प ं झालेलं असणार...
यांतनं आ पाला िन दौलतला िन जमलं तर फु लाला सहीसलामत बाहेर काढलं पािहजे.
यां यावर िश णाचे सं कार होत राहतील िन ती नीट आकाराला येतील...

मी आ पाला सां वनाचं प िलिहलं.

“...काल तुझा नंबर पाह यासाठी गेलो. पण तो आला नाही. यावष तुला यश
िमळालं नाही, याचं वाईट वाटू न घे याचं मुळीच कारण नाही. कारण तू मनापासून आिण
भरपूर अ यास के ला होतास, याची मला खा ी आहे...सवानाच पिह या फे रीत यश येईल,
असं न हे. एखा ा वेळेस अपयशही येत.ं यामुळं उलट ख या यशाची कं मत कळते. अशा
कारचाही अनुभव पदरी असावा लागतो. ते हा वाईट वाटू न घे याचं काहीच कारण
नाही.

ऑ टोबरम ये पु हा परी ा असते...ते हा आतापासूनच दु पट जोमानं अ यासाला

लाग. य ाअंती परमे र भेटत असतो. एस. एस. सी. कोण याही प रि थतीत तुला
झालंच पािहजे....”

धीर दे या या पाठीमागं आणखी एक कारण होतं. आ पा भावना धान होता.

या या मनावर या अपयशाचा भावना मक आघात होईल आिण याचे प रणाम िवपरीत
होतील, अशी काळजी वाटत होती... अशा िवपरीत घटना एस. एस.सी.चा रझ ट
लाग यावर अधूनमधून घडत हो या.

आ पाचं त परतेनं प आलं. तो िनराश झाला होता. घरात या सग यांची आपण

िनराशा के ली, याची याला जाणीव झाली होती. परत अ यास चालू कर याचंही यानं
आ ासन दलं होतं. आम या ग लीतील तेरा मुलं एस. एस.सी.ला बसली होती. यांपैक
एकही कु णी पास झाला नाही असंही यानं िलिहलं होतं. या वा यात यानं व तुि थती
सांिगतली होती, ही गो खरी. पण ती सांग यामागं आपलं एक सु समाधान क न घेतलं
होतं. ‘आपण एकटेच अपयशी नाही. इतरही आहेत. ते हा आप या हातून काही फार मोठा
गु हा घडला नाही. आप यासारखेच ग लीतलेही ब तेक िव ाथ आहेत. हे यानं आपलं
क न घेतलेलं समाधान मला िनधा त क न गेलं...नंतर मा ‘आपण इतरांपे ा वेगळा
परा म के ला, तरच जगाचं ल आप याकडं वेधतं आिण आपण जीवनात इतरांपे ा
लौकर यश वी होतो, ि थर थावर होतो. आिण आप याला तसं हो याची फार मोठी गरज
आहे.’ असं याला य भेटीत कधीतरी हळु वारपणे सांग याचं मी ठरवलं.

आ पानं याच प ात घरी आपला अ यास होत नाही. घरात सदैव दादा, आई,
िशवाआ णा यांची भांडणं, वाद चाललेले असतात, असंही िलिहलं होतं. याचं हे हणणं
खरं होतं. एस. एस. सी.ला गे यापासनं याची ही त ार होती.

अकरावीत गे यावर यानं आरं भापासनं अ यास करायचा मनाशी िनणय के ला होता.
यामुळं तो सकाळी लौकर उठू न अ यासाला बसत होता. कोण याही कार या इतर
कामाला हात लावत न हता.

मीही आईला आिण िशवाला सांगून ठे वलं होतं; “आ पाला आता ा वस कोणतं
काम लावू नका. येला नुसता अ यास क ा. येचं हे अकरावीचं वरीस हाय.”

“ येला मग खायाला कु णी घालायचं?” िशवाचा .

“ येला तु ही कु णी राबून खायाला घालू नका. ते मी घालतो. ये या खचाला पैसे

पाठवून देतो. तुमचं तु ही राबून खावा.”

मा या ा हण यातला खवचटपणा िशवा या ल ात आला.

तो मला हणाला; “दादा, तु ही परी े या दवशीबी सकाळी अकरा वाजूपतोर

म यात कामं करत तासा. मग ोलाच काय कामं क न शाळा िशकायला धाड
भरलीया? ोला आयतं खायला काय हणून घालायचं?” िशवाला कतपणाची जबाबदारी
वाटत होती...आत आत कु ठं तरी आपण राबतोय िन बाक चं दो ही भाऊ बसून खा यात;
असं वाटत होतं.

“िशवा, माझं सगळं येगळं तं. शाळं त िशक वलेलं मा या चटकन येनात हाईत
तं...एकदा वाचलं क कळत तं. आ पा या येनात तसं हाईत हाई. येला जरा जा त
अ यास करावा लागतोय. पाची बोटं सारखी नस यात.” मी िशवाला सिव तर समजून
सांिगतलं.
 तरीही िशवाला वाटत होतं; आ पानं घटकातास सकाळी कु ठं तरी जाऊन
शेतक याकडनं उसाचा पाला बंडाभर मागून आणावा. रिववारी आिण सुटी या दवशी
रोजगाराला सग यांबरोबर जावं.

आ पा जमेल तेवढं तसंही करत होता. पण याची वा षक परी ा जवळ आ यावर

जानेवारीपासनं यानं काहीही काम, रोजगार न करता फ अ यासच करायचा ठरवलं.

जानेवारी-फे ुवारीचे दवस सुगीचे, गु हाळाचे आिण इतर शेतकामाचे. पावसा यात
रोजगारी कामं कमी असतात; पावसाळा संपला क कामांची झु मड सु होते. अशा
वेळेला रोजगा या या घरात कु णीही बसला तर तो गु हेगारच. आ पाचं नेमकं तसं झालं
िन याला िशवा िन आई बोलून बोलून हैराण क लागली. “नुसताच आय ासारखा बसून
खातोस. िघरणा झालाईस हय?” असं तोडू न बोलू लागली. जेवयाला बसला क
ताटावरच वाद होऊ लागले... यामुळं आ पाचं ल अ यासाकडं लागेना. याचं
मन: वा य िबघडू लागलं.

अकरावीचा पोशन संप यावर तर तो संपूण काळ घरातच दसू लागला. यामुळं तर
सगळे जणच या यावर तुटून पडू लागले. बिहणीही याला बोलू लाग या. आता याही
मो ा झाले या.

हे सगळं आ पा मला प ांतून सांगत होता. तो हे दुस या कु णाजवळ सांगू शकत

न हता.

या या अशा प ांना ठरािवक उ रं देत होतो. “तू घर या भांडणाकडं ल देऊ नको.

अ यासावर ल क त कर. त डाला त ड देऊ नको. कु ठं तरी रानात, हाय कू लम येच
कु ठं तरी बसून एका िच ानं अ यास कर िन एवढं वष पदरात पाडू न घे. पुढ या
वषापासून कॉलेजसाठी मग तू मा याकडंच िशकायला ये.” अशी याची समजूत काढत
होतो.

एवढं होऊनही तो एस. एस. सी.त नापास झा यावर घरात याची माणसानं
िशवले या काव या या िपलासारखी अव था झाली. “आयतं बसून खाऊन खाऊन सगळं
गांडी या म ावर घाटलंस.” हणू लागले. घर यां या दृ ीनं ‘बसून’ खा याचं साथक
एस. एस. सी. पास हो यामुळं होणार होतं. तो नापास झा यानं सगळं ‘मातीत गेल’ं , असं
यांना वाटू लागलं.

भावना धान आ पा हे सगळं मा याकडं बघून सोसत होता. “समजुतदारपणानं घे.

आपले आईवडील, भावंडं ही सारी अडाणी आहेत. यांना आळापडा नसतो. कशाचा काय
प रणाम होतो, ाची जाणीव नसते. यांचा रागलोभ मनाला डसू देऊ नको.” असं याला
पदोपदी सांगत होतो. प ातनं िलहीत होतो.
 ऑ टोबर या परी े या वेळी तर याची जा तच पंचाईत झाली. यानं तीन-
साडेतीन मिहने रोजगार, उसाचा पाला काढू न आणणं, शेतातली कामं ओढणं, असं भरपूर
के लं. पैसा गाठीला बांधून ऑ टोबरचा फॉम भरला. या फॉमसाठी मा याकडं पैसे
मागायला याला संकोच वाटला. अपरा यासारखं वाटू लागलं; हणून यानं काटकसरीनं
रा न पैसे गोळा के ले.

जीव लावून अ यास के ला; तरी तो ऑ टोबरलाही अपयशी झाला. याचा धीर खचत
गेला.

घरातली सगळी माणसं याला बोलू लागली. “र गड झालं आ पा, तुझं आता िश ेण.
चल आता आम याबरोबर कामाला. फु डं काय उजेड पाडशील ते कळलं आता.”

यांना वाटू लागलं; आ पा या िनिम ानं एक कणखर रोजगारी माणूस घराला

िमळाला तर बरं होईल. घासघासभर सग यांना जा त िमळे ल.

पण आ पाला मी िनकरानं सांगू लागलो. पुन: पु हा बजावलं. “अवसान सोडू नको.

िड टं शन िमळालेले िवषय सोडू न दे. उरलेले िवषयच तेवढे दे. यात पु हा वाटलंच तर
एकएक, दोनदोन िवषयांचाच अ यास कर आिण परी ेला बस. हळू हळू सगळे िवषय
सुटतील िन आज ना उ ा एस. एस. सी.चे स ट फके ट तु या हातात पडेल. ते
पड यािशवाय तुला पयाय नाही हे यानात ठे व. नाहीतर तुला िशवासारखा ज मभर
रोजगार करावा लागेल. नाकात डात माती जाईपयत िचखलात रखडावं लागेल.”

याला असं िलिहताना माझंच अवसान गळ यासारखं होत होतं. मा या भिवत ाचा
आिण भिवषयात या घरादारािवषयी या व ांचा चुराडा होणार होता; हणून मी
याला धीराचा ठे पा देऊन मानिसक दृ या खडा करत होतो.

गावात सुधारणा होत हो या. आतापयत पाणी सावजिनक हौदावरनं आणावं लागत
होतं. आम या ग लीला पाईपलाईन टाकली गेली. यांना कु णाला घरी चावी पािहजे
यांना िडपॉिझट भ न अज कर यास सांिगतलं होतं. कागलात गे यावर मला ही बातमी
कळली.

मे सदुस मधला कागलातला मु ाम संपवून मी परत आलो िन चावी घे यासाठी

आ पा या नावावर पैसे पाठवून दले. हेतू असा क आ पा यांचा नीट िहशोब ठे वून चावी
घरात आणील. नळ, कॉ स वगैरे िवकणारे दुकानदार वसंत नाळे माझे िम होते. यांना
आ पाची गाठ घालून दली; “लागतील या व तू आ पाला ा. िबल ा. मी पु या न
लगेच पैसे पाठवून देतो.” असं सांिगतलं. वसंतानं होकार भरला.

...घरात पा यावरनं सारखी भांडणं होत. मळा होता तोवर घरात बायकां या
आंघोळीसाठी िन िप यासाठीच चावीचं पाणी आणावं लागे. पण मळा गे यापासनं
पु षां या आंघोळी घरात होऊ लाग या. धुणी घरातच होऊ लागली. जनावरांना
घरातलंच पाणी िप यासाठी, धु यासाठी वापरावं लागू लागलं. सावजिनक हौदाचं पाणी
लांबून लांबून आणावं लागे. दोन माणसांचे सकाळचे तीनसाडेतीन तास यातच जात.
दीसभर पु हा रोजगार. िशवाय रोजगाराला जायचं अस यानं वयंपाक सकाळी लौकर
आवरावा लागे. तो लौकर करायचा तर पाणी आणायला कु णी पुरेशी माणसं नसत. ती
वयंपाकात गुंतत. रोजगारा ं परत आ यावर रातचं पाणी आणावं तर हौदाचं पाणी
संपलेलं असे. यामुळं घरात चावीची फार गरज वाटत होती. हणून आ पाकडं पैसे
पाठवून दले.

सुटीव न परत पु याला येताना दादाला बरोबर घेऊन आलो. आईची िन दादाची
घरात सारखी भांडणं होत होती. घरात याला पोटभर खायला िमळत न हतं. काहीच
िमळवून आणत नाही, हणून आई याचं हाल करत होती. कागलला माझी जे हा जे हा
खेप होई, ते हा ते हा मी दादा या पोटाला घाल यािवषयी आईची समजूत काढत होतो.
आई तेव ापुरती कधी ‘ ’ं हणत होती; तर कधी मा याशी भांडण काढत होती. ित या
ांना मा याजवळ उ रं न हती. ‘पतकानं कमवून आणावं आिण मग खावं,’ असा ितचा
खा या होता. ती कु णालाच ‘बसून खायला’ घालायला तयार न हती. घर रोजगा याचं
झालेलं. “रोजगारी माणूस मेलं तरी मढं कामावर हजर झालं पािहजे; तरच येची ितरडी
मसणात ायची रातचं येव था ईल... ोला मग आयतं कु ठलं घालू?” आई ा यानं
बोले. मी खचाला पैसे पाठवले, धा य िवकत घेऊन दली तरी ती फ राबणा या
माणसांसाठीच आई वापरत होती. यामुळं दादाची क डी झालेली.

ि मताचा बी. ए. चा रझ ट लागला िन ितला लगेच जून सदुस पासनं कमवीर

भाऊसाहेब िहरे हाय कू लम ये िशि के ची नोकरी िमळाली. सकाळी सात ते
साडेबारापयत ितला जावं लागणार होतं. माझंही कॉलेज सकाळी बारा वाजेपयत
असणार होतं. यामुळं घरात मुल पाशी घरातलंच कु णीतरी अस याची ज र होती.

आई आता ल मीला पु याला लावून ायला तयार न हती. “पोरगी लगनाला

आलीया. जून ईत चाललीया. कवा अविचत जागा आला तर चुट यासरशी दावायला
पािहजे. हणून ती कागलातच पािहजे.”

“मग आनसाला लावून दे. ती आता बारक हाई.” अनसा आता पंधरा वषाची झाली
होती.

“नगं. जमलं तर ितलाबी कु ठं तरी भालगडू न टाकाय पािहजे. दो हीबी पोर ची

लगनाची वयं आता उलटू न गे यात. तुला वाटलंच तर िहरीला हे जा.”

“िहरा नको. पु ा आजारी पडू न काय तरी झालं तर? ितला िहतं कागलातच हाऊ दे.
मोक या हवंत हंडती- फरती ते बरं हाय. ल ी हाईतर आनसी यापैक च एक ला
लावून दे.”

“नगं.”... आई ग प बसली.

ितनं पोर ना पु याला लावून ायचं नाही, असा प ा िनणय मनाशी घेतलेला मला
जाणवला.

मी ितला खूप समजून सांिगतलं क , ‘एखादी मुलगी पाठवून दली तर ित या जेवणा-

खा याचा कागलातला सुटेल. या मोबद यात पु हा मी मिह या-मिह याला
बिहण या रोजगाराचा िहशोब क न याचे पैसे अलग पाठवीन, माझे नेहमीचे पैसेही
वतं पणे पाठवतच राहीन.’ पण आईला ते मा य होईना. ितची एक खा ी होती क ती
मा याकडं जसजसे पैसे मागते, तसतसे मी पाठवतच असतो. मग ते कतीही असोत. यो य
ते कारण दलं क मला ते पुरेसं असतं.

ल मी, आनसा ा दो ही बिहणी कामसू हो या. त येतीनं िनरोगी हो या. या सहसा

आजारी पडत नसत. कामं झपा ानं ओढत. यामुळं आईला इ वाटा िमळत होता. नाही
हटलं तरी आई या अंगातील श आता पूव सारखी रािहली न हती. ती हळू हळू कमी
होत चालली होती...िशवाची बायको ‘लेक गत कामाची हाई’ असा ितचा अनुभव होता.
यामुळं ती आई या करारी, भडभ ा आिण त डाळ वभावाला कं टाळू न, आली क
मिहनाभरात परत माहेराला जात होती. ितचं नांदणं सुरळीला लागेनासं झालं होतं.
हणून आई कामा या दृ ीनं फारशा उपयोगी नसले या नाळरोगी िहराला मी घेऊन
जावं, असं हणत होती. पण िहरा या आजारपणाचीही मला मनोमन सारखी भीती वाटत
होती...पु यात मी पहाटेपासून उठू न पाणी भरत होतो, पानशेत या धरणफु टीपासनं
िनमाण झालेली पा याची टंचाई पु यात सतत भासत होती. िव ा याना िशकव यासाठी
वाचन, माझं वत:चं कथालेखन, इतर सािह याचं वाचन यांत मी वेळ घालवत होतो.
अशा ि थतीत पु हा िहराला पु याला आणलं तर िन ती आजारी पडली तर दुसरीच नसती
कामं पाठीशी लागतील िन सगळी सुरळीत चाललेली नेहमीची कामं अडतील, असं मला
वाटत होतं.

दुसरं कु णी घरचं माणूस आता पु यात अस याची िनता त गरज भासत होती.

पु याला जायचं दोन दवस आहे हणताना ि मताला मी ही व तुि थती सांिगतली
िन ितला सुचवलं क ; “दादालाच आपण पु याला घेऊन जाऊ या. इथं याचं हालही फार
होतंय. आईची याची सतत भांडणं होतात. पु यात तो घर ध न बसेल. वाती-क त ला
जमेल तसं सांभाळील आिण इथली भांडणंही कमी होतील... तुला काय वाटतं?”

“माझं काही नाही. तु ही हणाल तर घेऊन जाऊ.”

 ि मतानं ता काळ मा यता दली. दादानंही आनंदानं होकार भरला.

ि मतानं मा यता द यावर मी आईला हणालो; “आई, मी दादाला पु याला घेऊन

जातो. हंजे सगळाच सुटंल. तुमची भांडणंबी थांबतील. दादाबी ितथं घर ध न
पोर ी संभाळत हाईल.”

“जा घेऊन आिण िहकडं अिजबात लावून देऊ नको.” आईनं ताड दशी सांिगतलं.

दादाला मी पु याला घेऊन आलो.

ि मताचं हाय कू ल सहा जूनपासून सु झालं. माझं कॉलेज वीस जूनपासून सु झालं.
दादा बाहेर या खोलीत फे टा बांधून बसलेला असे. याला मी आता चार चार दवसांनी
दाढी कर यासाठी सांगू लागलो. पूव ती तो दहाबारा दवसांतनं एकदा करत असे. रोज
गरम पा यानं अंघोळ क लागला. पूव ती तीनचार दवसांतनं एकदा करत असे. याचे
कपडे मोलकरीण साबण लावून धुऊ लागली. अंगावर खळणेपाळणे कपडे घालू लागला.

आठएक दवसांत एक बारीकसा बदल दादा या िन मा या बोल यात हळू हळू होऊ
लागला. मा याकडं िव ाथ , ा यापक, िम , ेसचे लोक, मािसकाचे संपादक
अधूनमधून येत. ‘सर आहेत का?’, ‘यादवसाहेब आहेत का?’, ‘आनंदराव आहेत का?’ असे
ते आ या आ या दादाला िवचारत.

दादा खोलीतच बसलेला असे. दाराला बेल नस यामुळं माणसं सरळ चौकशी करत.

“हाईत क . या.” हणून दादा मी िजथं माग या खोलीत काम करत बसलेला असे
ितथं येई.

आलेली माणसं बूट-सुटातली, इ ी या कप ातली, पांढरपेशी, व छ, टाप टपीनं

राहणारी असत. यां याशी बोलताना मी साहिजकच ‘अहो, जाहो’ असे मानाथ बोलत
असे.

दादा आमची बोलणी पु कळ वेळा ऐकत ितथंच बसत असे. दुसरीकडं जाणार कु ठं ?

आलेली माणसं मग िवचारत; “हे कोण?”

“हे माझे वडील.” मी सांगे. दादाला आले या लोकांची ओळख क न देई.

आजवर दादाला मी खेडगे ाव या प तीनुसार ‘अगा दादा, दादा गा’ असे ‘मानाथ
एकवचनानं’ बोलवत असे. ‘अगा, गा’ हे संबोधनाथ श द लहानांनी मो ासाठीच फ
वापरायची रीत खे ात आहे.
 पण हे शहरात कु णाला कळणार नाही, उगीच मी विडलांनाही ‘अरे , तूरे’ हणतोय,
असा मा यािवषयी गैरसमज होऊ नये, हणून मी ‘अहो दादा’, असे ‘मानाथ
ब वचनात’ दादाशी बोलू लागलो. तेथून मग माझी या याशी होणारी भाषा ‘अहो,
जाहो’ तच सु झाली.

सकाळी अगदी लवकर उठू न आ हां दोघांना नोकरीवर जावं लागत असे. ि मता
स वासहाला िन मी सातला बाहेर पडत असे. दो ही मुली िन घरदार दादा या िजवावर
सोडू न आ ही जात होतो.

दादा मुल ना सांभाळत होता. यांना सांभाळताना दादाची ितरपीट उडत असे.
ज मात यानं कधी लहान मूल हातात घेतलं नाही. काखेत, खां ावर, छातीवर घेऊन
मुलाला यानं कधी खेळवलं, फरवलं नाही. या या त डातनं ेमाचा, खेळकर श द
लहानासाठी कधी आलेला मी ऐकला नाही..असं काही लहान मुलांशी डा, म करी,
खोडी करायची असते, हे याला जणू माहीतच न हतं. पु षांनी लहान मुलांत रमणं,
बापानं मुलांना असं खेळवणं; कु ठं तरी या या पु षी बु ीला कमीपणाचं वाटत असावं.
शेतक या या, रोजगा या या घरात असं िच सहसा कु ठं दसत न हतं. लहान मुलाला
या यापे ा वडीलधारी मुल-ं मुली सांभाळत असत. कधी एखादी हातारी घरात असेल
तर ती मुलासमोर टा या वाजवत, एखादी ेमाची िशवी ‘गुलामा, सुड या, चांडाळा’
अशी देत असे. कधी भजन, ओवी यासारखं गाणं हणे.

दादा या निशबी हातारपणात मुलं सांभाळ याचं आलं. याला ते जमत नसे. तशात
वाती खूप खेळकर झाली होती. सारखी इकडं ितकडं दुडूदड
ु ू पळत होती. हे घे, ते घे, करत
होती. ित या मागोमाग क त धावत होती.

पोरी अशा धावू लाग या, काहीतरी घेऊ लाग या क दादा यां यावर गुरकावू लागे.
“ग प एका जागी बस. ते घे. हे घे. हे खा. गप बसतोस का हाई? पाठीत दणका देऊ काय?
गऽप.” असं दादा मुल ना बोले. यां या खो ांनी िचडू न संतापून जाई. पोर ना दम भरे ...
यांना समजून यावं, हे दादा या यानीमनीही नसे... याला समजावून दलं तरी याला
ते आता जमत नसे.

यामुळं माझा िन ि मताचा जीव अधा अधा होऊन जाई. पोरी रडवे या होत. आ ही
नोकरी न आलो क या घ घ िचकटू न बसत. दादाकडं जायला तयार नसत.

पण आ या संगाला त ड देणं आव यक होतं. तसंच रे टून नेत होतो. आ ही दोघे

बारा-एक या दर यान घरात आलो क दादा सु कारा सोडे. मुल या झंजाटातनं सुटका
झा यानं याला बरं वाटे. मग दवसभर नुसता बसून राही. दुसरं काहीच काम नसे.
सारखा झोपून राही. जेवलं क लगेच झोप याची सवय. दवसा तसंच िन रा ीही तसंच.
यामुळं हळू हळू खा लेलं अ याला पचेनासं झालं. तशात आम या घरी वारी या
भाकरीपे ा ग हा या चपातीचं माण जेवणात जा त असे. दादाला भाकरीची सवय.
तांदळ
ू जवळ जवळ िमळत न हता. यामुळं ग हाचा सांजा, उ पीट, चपाती, िशरा असे
कार जा त होत. दादाला ग पचेनासा झाला तरी याला भरपूर पोटभ न, तडस
लागेपयत जेवायची सवय. खेडग े ावात क ाची कामं दवसभर करावी लागत अस यामुळं
सकाळी याहारी, बारा या दर यान जेवण, दुपारी तीन या दर यान भाकरी-तुकडा
खाणं, रा ी पु हा जेवण, असे जेवणाचे चार भाग असत. दादाची अशी दवसभर चार
वेळा खा याची ज मजात सवय. ती हातारपणी बदलणं श य न हतं. यात पु हा आता
पोटभर आिण चवीचं, फोडणीचं अ िमळू लाग यानं खा याचं माण वाढलं असावं.
गावाकडं हंडणं- फरणं, सटरफटर काम करणं यामुळं शारी रक ायाम होत होता.
हालचाली करा ा लागत हो या. पु यात तसं काही करावं लागत न हतं. ायाम घडेना.
यामुळं याचं पु यात आ यानंतर वीस एक दवसांतच पोट िबघडलं. खा लेलं अ
पचेना. दवसातून चारपाच वेळा शौचाला जाऊन यावं लागलं.

मी औषधोपचार के ले. दादाला हंडून- फ न ये यास सांगू लागलो. “जेव याबरोबर

जरा हंडावं. लगेच झोपू नये, मोक या हवेत लांबवर फ न ये. जरा कमी खावं. हंजे
पचतं.” असं सुचवू लागलो...पण वभावात आळस मुरलेला. पु यात कु णाशी ओळखी
नाहीत. कामाला बाहेर पडलंच पािहजे, असं नाही. शहराची देवळं , बाजारपेठा यांची
मािहती नाही. यामुळं तो पाचदहा पावलं ग लीतच फरे िन परत येई कं वा ग ली या
टोकाला असले या रोकडोबा मा ती या देवळात जाऊन बसे िन तासाभरानं परत येई.
यामुळं औषधं बंद के ली क पोट पु हा िबघडे.

दादा एके दवशी हणाला; “आ दा, मी गावाकडं जातो, ग ा.”

“का?”

“मला िहतली हवा काय मानवत हाई, असं दसतंय.”

“तू सांगतोस ते ा वयात जमंल असं वाटत हाई. जेवलं क लगेच मला गुंगी येती.
िनजावं असं वाटतंय. हावतच हाई. आिण खरं हंजे क ाळा लई येतो िहतं. नुसतंच
बसायचं. कु णासंगं बोलावं, तर तबी कु णी वळखीचं हाई. तू तु या कामात असतोस.
सूनबाई आप या कामात असती. मग बोलायचं कु णासंगं? दीस जाता जाईत हाई िन
रातचं हात णावर नुसतंच पडू न हा याचाबी क ाळा येतो. तवा मी गावाकडं जातो.
ितकडं असं काय ईत हाई.”

“हळू हळू ोचीबी िहतं सवं ईल क ... हा िहतंच. उगच गावाकडं गे यावर तुझी िन
आईची सारखी भांडणं यात.”

“ती आम या ज माला पुर यात. ती काय आता बंद यात? मा या िजवाला रमलं
असतं तर मी िहतं हायलोच असतो क . तशात पोटबी जा यावर येईनासं झालंय. काय
क ?”

“मग?”

“उ ा मला को हापूर या एम. टी.त बसवून दे. माझा मी जातो.”

आम या समोर ितसरीच अडचण उभी रािहली. दादा अचानक गेला तर पोर ना

सांभाळणार कोण, असा मा या िन ि मता या समोर उभा रािहला. आ ही दोघेही
नोकरीत. कु णी तरी मुलगी कं वा बाई पाह यािवषयी ि मतानं सुचवलं. पण अचानक
कु णी िमळे ना.

दादाला सुचवलं; “मुल ना सांभाळायला मुलगी कं वा बाई िमळे पयत दोनतीन दवस
थांब. मग जा.”

दादा ‘ ’ं हणाला.

इकडं ितकडं खूप हंडून अडलेली िन एकटीच असलेली एक हातारी भेटली. ितला ती
हणेल तेवढे पैसे मा य क न सकाळी सहा ते दुपारी एकपयत आम या घरी राह या या
आिण पोर ना सांभाळ या या बोलीनं आणली.

मग दादाला स रभर पये सोबत देऊन को हापूरला पाठवलं. “वाटखचाला, एस.

टी. या भा ाला जे जातील ते जाऊ ात. उरलेले आईला घरखचाला दे. ितला हणावं;
“आ दानं मा या जेवणाखा या या खचासाठी हणून द यात. येचं क न घाल.” हंजे
मग ती तु यासंगट भांडणार हाई िन उपाशीबी ठे वणार हाई.”

“ .ं ”

“आिण जमलं तर ल मी कं वा आनसा ांपैक कु णाला तरी लावून दे हणावं आईला.

‘लावून देतो’ हणाली तर अ पाबरोबर पाठवून दे.”

“बरं .”

दादा को हापूरला गेला. को हापूरा न कागल नुसतं दहा-बारा मैलांवर होतं.

कसाबसा मिहनाभर रा न तो जुलै या पिह या आठव ातच परतला. मा या ल ात

आलं क ज मभर रानावनात हंडलेला, फरलेला याचा पंड. याला पु यात चोवीस
तास एव ा एव ाशा घरात बसवणार नाही. कागलात याचे इ मैतर. सगळं गाव
ओळखीचं. मळा गेला तरी वाळ या शेतावर जा याची सवय. कु णा या म यात जाऊन
गवतं कापू लागायची, उसाचा पाला काढू न आणायची कामं अंगवळणी पडलेली. यामुळं
नजरे समोर सारखी शेतं, मळे , झाडं, कु रणं पाह याची सवय झालेली...ते काहीच पु यात
न हतं. यामुळं याला चुक यासारखं, घरात बांधून घात यासारखं, आप या भुईतनं
उखडू न दुसरीकडं नेले या झाडासारखं वाटू लागलं. तो िशळाटू न चालला होता.
अनु साहानं वागत होता... हणून मीही याला राह यािवषयी आ ह के ला नाही, क ह
धरला नाही.

दर यान गावाकडं एक घटना घडली होती. दादाला घेऊन आ ही इकडं आ यावर

िशवा, आई, आ पा आिण बाक ची भावंडं यांनी शेतात पेर या क न घेत या हो या. या
काळात रोजगार कु णालाच िमळे नासा झाला होता. आम या नावावर दोन एकराचं रान
चढ यानं आिण याचा चावडीफाळा आ हीच भरतोय, असं ामसेवकाला दसू लाग यानं
यानं आमचं रे श नंग काड बंद के लं. मृग संपला तरी जोराचा एकही पाऊस लागला नाही.
आ ा उगीच बु बु येत िन जात. यामुळं शेतक यांनी आपआप या सोयी माणं ओ या
वाळ या मातीत पेर या वाढू न घेत या. ‘पेर यांची घाई’ अशी झालीच नाही. यामुळं
रोजगाराची कामं िनघाली नाहीत.

‘रे शन बंद आिण रोजगार नाही.’ यामुळं आईला पैशाची चणचण भासू लागली. मी
दलेले पैसे शेताची कु ळवट कर यात, िबयाणं आण यात िन पोटाला खा यात संपलेल.े
हणून आईनं िन िशवानं आ पाकडं मी जे चावी घे यासाठी पैसे ठे वले होते ते खचासाठी
मािगतले.

“मी तु हां ी पैसे देणार हाई. दादांनी ते चावी यायला हणून मा याकडं ठे व यात.
दादांची परवानगी आणा, मग मी पैसे देतो.” आ पानं सांिगतलं.

“दे दे एऽ नाफास झाले या आ पा. लई िश तीचा माणूस हाईस ते मला ठावं हाय.
िहतं कु णा या पोटाला अ हाई िन घरात चावीचं पाणी आणतोस हय? ते का िपऊन
पोटं भरणार हाईत का?” िशवानं आ पाला ित के ला.

आईनं याला साथ दली.

शेवटी भांडणं होऊन आ पाकडनं पैसे काढू न घे यात आले िन बाजारातलं धा य

िवकत आण यात आलं.

आ पानं मला सव सिव तर िलिहलं.

या घटनेला आठ-दहा दवस झाले, तोपयत दादा कागलला गेला. यानं पु यात मी
काय काय सांिगतलं होतं ते आ पाला सांिगतलं. जवळ काही थोडे पैसे ठे वून यानं आईला
दे यासाठी प ास पये आ पाजवळ दले.
 आ पानं आईला सिव तर सांगून प ास पये दले.

आईनं ते आ पा या त डावर फे कले. “नगंत मला हे ‘ येचं’ पैसे. एवढं मला प ास

पयं देईल िन वरीसभर घरात बसून बु ीबु ीनं खाईल. हे येचं येला देऊन टाक िन ‘तुझं
तू बसून खा’ हणून सांग. ा घरात आता अ ाचा एक कण िमळायचा हाई येला.
आ दा या िजवावर मा यासंगं भांडून यो पु याला गेलाय आिण ये या सायेब लेकानंबी
येला मी ये यासंगं भांडतोय हणून पु याला हेलाय. आता यो पु यालाच जाऊन
खुशाल बसून खाऊ दे िन माझा सायेब योक येला कती दीस असा िबनकामाचा
पोसतोय, तेवढा पोसू दे.” आईनं आ पाला बजावलं.

ितनं दादा समोर असता तर दादा या त डावरच पैसे फे कले असते िन याला बजावलं
असतं. ितनं आता दादाशी डाव मांडला. दादाला मी पु याला घेऊन गेलो, यात ितचा
ितनंच िशकवले या लेकानं आिण या लेकाला िशकू नको हणून छळले या ित या
नव यानंही अपमान के ला होता, असं ितला वाटलं. शेवटी बापयाला बापय सामील झालं
िन बाईचा छळ मांडला, अशी ितनं समजूत क न घेतली. ित या संशयी वभावा माणं
ितला वाटलं क सुटीत दादानं माझं मन आईिव कलुिषत के लं. ित यामागं दादानं मला
ित यािवषयी वा ेल ते सांिगतलं िन मी ते एका श दानंही आईला खरं -खोटं काय आहे ते
न िवचारता मा य के लं िन दादाला पु याला घेऊन गेलो. यात मी दादाचं सुख पािहलं िन
आईला दूर लोटलं; असा ितनं समज क न घेतला... हणून ितनं दादावर िन यानं
दले या पैशांवर बिह कार टाकला.

पैशांवरही बिह कार टाकणं ितला परवडलं. कारण नुकतेच ितनं आ पाकडनं पैसे
काढू न घेतले होते....घरात दोन-तीन आठवडं पुरंल एवढं धा य भरलं होतं...फार दूरचा
िवचार ितला कधीच सुचत न हता.

ते हापासनं आईनं दादाची भाकरी अ रश: बंद के ली. दादा ते हापासनं माडीवर
वतं पणे खाऊ लागला. माडीवर यानं मातीचा थोडासा क ा के ला. यावर कुं भाराकडनं
वायलाची चूल आणून बसवली. याचा तोच भात िशजवू लागला. ल मीला जळभर
पीठ देऊन दोन-तीन भाकरी क न घेऊ लागला. यासाठी लागणारे तांदळ ू , ज धळा
बाजारातून िवकत आणून खाऊ लागला. कधी कु णा या म यात जाऊन उसाचा पाला
आणून बाजारात नेऊन िवकू लागला. ल मी घरातील भाजी, आमटी, पावशेरभर होईल
एवढं दूध देऊ लागली. आईला ते परवडत होतं.

‘आई-दादाचं भांडण झालंय. आईनं दादाला येगळं क न खायाला सांिगटलंय.

ते हापासनं दादा माडीवर सवतं िशजवून खातोय.’ असं आ पानं मला िलिहलं. मा या
शरीराची कु णीतरी खांडोळी करतंय, अशा यातना मला झा या. आई या मनात या
दादा या िचडीनं शेवटी असा िनदय आकार घेतला होता.
 अशा आईला कसं समजून सांगावं, हे मला कळे नासं झालं, मी हतबु झालो. प ातून
मी शहाणपणा या काही गो ी िलिह या तरी यांचा आई या मनावर काहीही प रणाम
होत न हता, याची मला पूण क पना होती.

“काही तरी क देत ितकडं. कती सांगू मी यांना? कु णी लहान नाहीत, काही
नाहीत.” असं ि मताशी चचा करताना बोलून मा या मी उ ोगाला लागलो.

हाय खा ले या िन शरीर कृ तीवर प रणाम झाले या दादाचा आ मिव ास

गमाव यासारखा झाला होता. याची िनि यता अिधकािधकच वाढत गेली होती, ही
गो खरी होती. अशा वेळी सग या घरादारानं याला सांभाळू न घेतलं पािहजे होतं. पूव
दादा आईशी या प तीनं वागला, याचा आई या मनातला राग मी समजू शकत होतो.
पण तो एव ा दीघ काळ धुमसत राहील, दादाचा असा पदोपदी ती पाणउतारा करील,
याचा घडोघडी कठोरपणानं छळ मांडल े , असं वाटलं न हतं. याचा मला राग येत होता.

पण बाक चं घरदार आई या कारभारीपणामुळंच चाललं होतं. सग यांना एक

घेऊन ती अपार क ओढत होती. जमेल तेवढा घास-तुकडा सग यां या मुखांत
ित यामुळंच पडत होता. गावाकड या घराचा तीच मु य आधार होती, याचीही मला
जाणीव होती. यामुळं ित यावर मी रागाचे अंगार ओकू शकत न हतो. जमेल तेवढा राग
क न ग प बसत होतो.

पंधरा एक दवसांनी आ पाचं दुसरं प आलं. “चावीसाठी ठे वलेले पैसे आईनं

पोटासाठी धा य आणून संपवले. ‘चावी आठ दसांत बसवून देतो, असं मुनसीपालटी या
लोकांनी कळवलंय. या या खचासाठी पैसे पाठवून ा. पाईपलाईनसाठी लोखंडी पाईप,
कॉ स, लंब रं गचा खच इतर सटरफटर खच कती लागेल याचा अंदाज दुकानदाराकडनं
क न घेऊन आ पानं प पाठवलं होतं. मी आ पाला ताबडतोब पैसे पाठवले. थोडे
जा तच पाठवून सांिगतलं क “जादा खच लागला तर असू देत. हयगय क नको,
ताबडतोब नळ या.”

पुढं आठ-दहा दवसांतच चावी बसव याचं प आलं. या प ातून मुनशीपालटीची

दोन वषाची घरप ी आिण सरकारी शेतफाळा तट याची नोटीस आ याचंही यानं
कळवलं होतं. यासाठीही मी पैसे पाठवून दले.

मी दलेले पैसे दादाला कसेबसे दीड पावणेदोन मिहने पुरले. दादाला या मुदतीत बरं
वाटू लागलं होतं. हणून तो अचानक पु याला आला.

“मधेच कसा काय आलास? प नाही, काही नाही.”

“आलो झालं. अगदीच त डाला िपसाळलेलं कु ं बांध यागत ‘ती’ भांडाय लागलीय.
पोरं बी ितचीच बाजू घे यात. आ पाचं काई चालत हाई. मग काय क ? हटलं; तु याबी
घरात कु णी बाहीरचं माणूस ठे वलेलं हाय; तर ते तु यामागं रोज मूठपसा चटणीमीठ जरी
चो न हेऊ लागलं तर ग रबा या संसाराला पुरंल इतका ऐवज घरातनं जाईल. तवा
पोर ी आपूणच सांभाळावं. माझी त येतबी आता बरी हाय.

मी ग प बसलो. हटलं आला आहे तर रा दे. दुसरे दवशी िनवांत बसून घराकडचं
सगळं सिव तर िवचा न घेतलं. भांडणाचं मूळ कारण िवचारलं. यातनं कळलं क
पु या न कागलला गे यापासनं दादा बाहेर कु ठं कामाला गेलाच नाही. मी दले या
पैशातूनच थोडं थोडं तांदळ
ू , ज धळे , इतर व तू आणून खातो आहे.

आईला या गो ीचा राग आलाय. ितला वाटतंय सगळं घरदार पोटासाठी मरमर
राबतंय िन दादा मा राजासारखा खुशाल बसून खातोय. आता तर तो ‘सवता’ रा न
खात अस यामुळं पोटभर खातो आहे. याला कु णी िवचा शकत नाही. एक खात होता,
ते हा आई याला ‘पोटभर’ खायला घालत न हती. यावरनं दादा िचडे आिण आईशी
भांड.े आईला ते िनिम पुरे होई िन ती दादा या नाकतपणावर त डसुख घेई. आता तेही
ितला घेता येईना आिण या सग याला कारण मी दादाला खचासाठी वतं पणे पैसे दले,
हेच आहे. यामुळं ितचा राग आता मा यावरही आहे. ितचं हणणं असं होतं, क मी
दादाजवळ एकही पैसा ायला नको होतं. ते पैसे ित या नावावर मिनऑडरनं पाठवायला
हवे होते. यामुळं ते पैसे खास ‘ितचे’ झाले असते... ित या मनाची चम का रक अव था
झाली होती.

मा यावरचा राग हणून ितनं गे या दोनतीन मिह यांत एकही पैसा प ातून
मािगतला न हता. अथात आ पाकडनं घेतलेले पैसे ती वापरत होती. पण ितची अपे ा
अशी होती क मी ितची मा मागावी िन ितची समजूत काढावी. ितला आपण होऊन पैसे
पाठवावेत. मिह या-मिह याला मी पैसे पाठवत होतो; ते गेले तीन मिहने पाठवले नाहीत.
अशा अव थेत ‘माझी आई ितकडं कती हाल सोसत असेल, ती कसा संसार करत असेल?’
या गो ीचा मी िवचार करावा िन दलिगरी करावी.

पण मी तसं करायचं नाकारलं. कारण माझाही ित यावर ‘आप याच घरात आप या

नव याला सवतं काढणारी आई’ हणून राग होता, हे ितला समजावं हणून मी अडेल
धोरण अवलंबलं होतं.

दादा पु यात असतानाच दौलतचं प आलं. आता तो सातवीला होता. याची शारी
बघून या या िश कांनी याला हंदी या आिण ॉइग या परी ांना बस, हणून
सांिगतलं होतं. यासाठी यानं फॉम भरायला, फ साठी व व ा, कागद, यां यासाठीही
पैसे मािगतले होते. दौलत या या उप मशीलतेमुळं माझा उ साह वाढला. आ पा एस.
एस. सी. नापास झा या या पा भूमीवर मला दौलत या या प ानं खूप दलासा दला.
वाटलं; हा शार िनघेल. घरादाराचा आधार िनि तपणे होईल. हणून मी याला
ताबडतोब पैसे पाठवले. मा ते िश का या प यावर पाठवले. घर या प यावर पाठवले
नाहीत. कारण ते आई या हाताला लागले असते तर ितनं ते खचून टाकले असते; अशी
मला काळजी वाटत होती.

पंधरा एक दवस दादा पु यात रािहला. पु हा पोट िबघड या या मागाला लागलं.

हणून मी दादाला कागलला जा याची िवनंती के ली.

हणालो; “तू कागलला िनधा तपणे राहा. मी खचासाठी तु याच नावावर मिनऑडर
पाठवत जाईन. पैसे संपले क आ पाकडनं मला एक काड टाकू न कळवत चल. हंडून फ न
राहा. इथं थोडं रे श नंगचं ग साठले आहेत ते घेऊन जा. आईनं घेटले तर आईला दे.
नाहीतर तू दळू न आणून खा आिण िनवा तपणे माडीवर राहा. काही बोलली तर ित या
त डाला लागू नको.”

“बरं .”

मी याला तीन-चार मिहने पुरतील इतके पैसे दले. पंधरा-वीस कलो रे शनचे ग
दोन मो ा िपश ांत घालून दले. एस. टी.म ये बसवून पु हा को हापूर गाडीनं पाठवून
दलं...दादाचं वय आता चौस -पास होतं. पण या मानानं तो खूप थक यासारखा वाटत
होता.

पंधरा-वीस दवस गे यावर दौलतचं सिव तर प आलं. हंदी या आिण ॉइग या

परी ांसाठी होणा या जादा तासांना तो जाऊ लागला. यामुळं घरातली बारक सारक
कामं करायची तो नाका लागला. या या हातात न ा टपणव ा, ॉइगचे नवेनवे
मोठे कागद, नवी रं गपेटी खेळू लागली. हे सगळं नवं सािह य आणायला यानं कु ठू न पैसे
आणले, याचा आईला संशय आला.

एके दवशी सकाळी आई याला हणाली; “दोन तास शेरडं फरवून आण जा

माळासनं.”

“मी जाणार हाई. माझं जादा तास हाईत. मी हंदी या िन ॉइग या पर ां ी

बसणार हाय.”

“ यासाठी पैसे कु ठनं आणलंस?”

“मला मा तरांनी फ माफ के लीया.” दौलतनं थाप मारली.

“आिण ा न ा व ा, पु तकं , दांडगं दांडगं कागद कु ठनं आणलंस? ही रं गाची पेटी

कु ठनं आणलीस?” आईनं या यावर ांचा भिडमार के ला. याचं मानगूट ध न
या याकडनं उ र मािगतलं.

शेवटी तो शरण गेला. “दादांनी मला पैसे लावून दलं तं.”

“कवा? िन मला कसं काय कळलं हाई ते?”

“मा तरां या नावावर मिनऑडर लावून दली ती.”

“तु या मा ताराचा प या आ दाला कसा काय ठाऊक झाला?”

“मी िलवून कळवला ता.”

दौलतला आईनं दोन थोबाडात द या. “घरात म ावर बांधायला पैसा हाई िन तू
अस या कागद-पेि सलीत पैसा खच करतोस हय? आिण आता पर परभारी पैसे मागून
यायला; िशकू न शाणा झालास हय?” हणून याला आणखी दोन थोबाडात द या.

आईनं व ाचं तेल वां यावर काढलं होतं. आतापयत तीन-चार मिह यांत ितला मी
एकही पैसा पाठवला न हता; मा आ पाला वतं पणे चावी घे यासाठी, घरप ी िन
शेताचा चावडीफाळा भर यासाठी पैसे पाठवले होते. नंतर दादा दुस यांदा पु याला आला
िन पंधरा दवस रा न पु हा ग आिण पैसे घेऊन परत गेला. पु हा आरामात माडीवर
िशजवून वतं पणे खाऊ लागला. आईची खा ीच झाली क दादानं मा याकडचं पु हा
पैसे आणले आहेत िन बसून खाणं सु के लंय. नंतर दौलतनंही मा याकडं वतं पणे पैसे
मािगतले आिण मी घरात कु णाला कळू नये हणून याला िश का या प यावर मिनऑडर
क न पर पर पैसे पाठवले.

आईचा ात आणखी अपमान झाला. आजवर घर या खचासाठी मी फ आईकडंच

पैसे पाठवत होतो कं वा सुटीत गे यावर ित याकडं देत होतो. यात ितचा अहंकार
सुखावत होता. मी ित यावर संपूण िव ास टाकत होतो, अशी ितची खा ी होती. ितला
घरचं कारभारीपण िनवधपणे सांभाळता येत होतं. ‘आपणच थोर या लेकाला िशकवलंय,
येची परतफे ड हणून तो आप याला पैसे पाठवतोय. आप याच कतुक ची गोड फळं आता
येऊ लाग यात. आप यामुळंच घरदार सगळं चाललंय.’ असं ितला वाटत होतं.

ित या या समजुतीला आजवर ध ा लागला न हता. पण ित या वभावामुळं घरात

अशी प रि थती िनमाण झाली क मला ितघांनाही वतं पणे पैसे पाठवावे कं वा ावे
लागले. यामुळं आजवर घरादारात या येका या ना ा या आई या हातात हो या
आिण याचा पडताळा ती येकाला काही ना काही कारणानं दाखवू शकत होती, तो
ितला दाखवता येईनासा झाला. घरात अगोदरपासनंच िशवा रोजगाराला गेला तरी
चैनीसाठी थोडे पैसे ठे वूनच आई या हातात रोजगार देई. तो आईचा अिधकार फारसा
मानत नसे. घरात वत:लाच तो कारभारी समजत असे. पण याला कोणतीच स ा
नस यामुळं तो फारशा हालचाली क शकत न हता. मा दादा, आ पा, दौलत वतं पणे
हालचाली क शकतात, ते आप या रं गणा या बाहेर जातात िन वतं पणे वागू
शकतात, याचं आई या अहंकारी मनाला दु:ख होऊ लागलं. या सग याला मी कारणीभूत
आहे, अशी ितची धारणा झाली िन ती माझाही रागराग क लागली. या रागा या पोटीच
ती मा याकडं पैसे मागेनाशी झाली.

याचा मला चम का रक रीतीनं अनुभव येऊ लागला. कागलात माझे जवळचे अनेक
िम होते. गावी गेली क यां याकडं मी िजवाभावा या ग पा मारत होतो. मा या
घर या माणसांना गरज पडली तर संगी मदत करायला सांगत होतो. जो तो
आपआप या उ ोग- वसायात गुंतलेला. यातील आबाजी सणगर, मधुकर सणगर,
वसंत पाटील आिण हाय कू लचे सं कृ तचे अ यापक धमािधकारी सर यांची मला कधी
न हे ती एकाच मिह यात चार प े आली. यांनी ती मै ी या ना यानं आिण सरांनी
िश का या ना यानं मला िलिहली होती.

सग यांचा सूर कमीअिधक फरकानं समानच होता. माझी आई कती अपार क

करते, मला ितनं असं अतोनात याग क न िशकवलं, िशकलेली मुलं कशी िश ण पूण
होऊन नोकरी लागताच घराकडं संपूण दुल करतात, ती कशी आप याच चैनीत रा न
घरादाराला ु लेखतात, हे कसं नालायकपणाचं, ु बु ीचं ल ण आहे, आईविडलांना
िन भावंडांना िवसरणारी मुलं कशी कत युत आिण भोगवादी असतात यािवषयी मला
सांिगतलं होतं. धमािधकारी सरां या तर मा याकडू न कती मो ा कौटुंिबक अपे ा
हो या िन या अपे ांचा भंग करणारा मी यांचा एकमेव िव ाथ आहे, हे यांनी
कठोरपणे पण आपुलक पोटी मला िलिहलं होतं.

अशा कारची प ं पा न मी थम ग धळू न गेलो. आईनं मा यािव गावातनं

मोहीमच उघडलेली दसली. ितचा अहंकार दुखाव यामुळं ती मजिवषयी ख याखो ा
गो ी कशा िन कती सांगत असेल या क पनेनं मी अधमेला झालो. ती संशय, चीड, संताप
इ याद मुळं व तुि थतीचा िवपयास चंड माणात करत असे आिण तेच स य आहे, असं
समजून वा ेल या याजवळ भडभडेपणानं बोलत असे. हा भडभडेपणा ितला आवरता
आवरत नसे. यामुळं घरातली अंडी-िप ली लोकांना कळत. घरािवषयी यांचे गैरसमज
होत. पण याची ितला फक र नसे. या सग या कार या हानी या मोबद यात लोक
ितजिवषयी सहानुभूती दाखवत, संगी ती यां यािवषयी त ार करी यांना उ ेशून
ऐकणारा उणेअिधक बोले, ते ऐकू न ितचं समाधान होई. ितचं सां वन झा यासारखं ितला
वाटे. पण मी हे सगळं मा या िम ांना गु जनांना सांगू शकत नसे. तसं सांगणं मला
चतही न हतं. पण आता िम ांची, गु जनांची अशी प ं आ यावर मला मानिसक
अ व थता फार आली. मी आतून उसळ यासारखा होऊ लागलो. मा यािवषयी मा या
िम ांत असलेला स ाव न होईल, गावात िति त लोक मा याकडं िवशेष अपे ांनी
पाहत, मा यािवषयी यां या मनात गाढ आ थाबु ी होती, काह या मनात तर मा या
कतृ वाचा, सािह यातील यश वी धडपडीचा यथाथ अिभमान होता; याला तडा जाईल;
असं मला वाटू लागलं.

आजवर मी देत आलो, करत आलो ते आईनं असं कसं िवसरलं, या जािणवेनं मला
अतोनात दु:ख होऊ लागलं. घरादारासाठी मी एवढं करतो तरी आई मा या मदतीला
आपली एखादी धडशी पोरही कशी पाठवून देत नाही, मा या धडपडीची ितला कशी पवा
नाही, माझा संसार तो ितला आपलाच संसार कसा वाटत नाही; या क पनेनं मा या
िजवाला साप- वंचू डस यासारखं होऊ लागलं.

तरीही मी िम ांना शांतपणे उ रं िलिहली. सरांना िशरसावं मानून यांनी

सांिगतलेलं आजवर करतच आलो आहे; तरी येथून पुढं जा त जाग कपणे करीन; हणून
िलिहलं.

आईला मा काहीच िलिहलं नाही....ितला काय िलहावं कळलं नाही.

यावष पाऊस जवळ जवळ लागलाच नाही. यामुळं गावावर दु काळाची छाया
पस लागली. रानात चांगली िपकं यावीत हणून खत, स फे ट वगैरे घातलं होतं. ते तर
वाया गेलंच; पण िपकं वाळू न गे यागत झाली. रानातली माती आतापयत पुरेशी न
िभज यानं पेरे नीट उगवले नाहीत. िपकांना जोर लागला नाही. अगोदरच धा याची
देशात टंचाई. तशात ही दु काळाची चा ल. यामुळं पूव पासूनच भराभर वाढत
चाललेली महागाई िव ाळ प धारण क लागली.

आ पानं लोकां या म यातला उसाचा पाला कापून आणून आपला एस. एस. सी.
परी ेचा फॉम भरला. या या या धडपडीचं मला कौतुक वाटलं. पण याला को हापूरला
परी ेला जायला व ितथं आठवडाभर राह यासाठी जी पैशाची तरतूद करावी लागणार
होती; ती घरात झाली नाही. रोजगाराची कामं कु ठं च िमळे नात हणून घरातली
प रि थती अगदी तंग झाली होती. आ पाला पु हा एस.एस.सी.ला बस यासाठी व
परी े या खचासाठी मा याकडं पैसे मागायला संकोच वाटत होता. याला जूनम ये
परी ेत यश न आ यामुळं तो घरातच रािहला होता. शाळा बंद झाली होती. या काळात
यानं आईला जमेल तेवढी मदत के ली होती. आता तो या बद यात आईकडंच खचा या
तरतुदीसाठी पैसे मागू लागला. नळाचे पिहले पैसे या याकडनं घेऊन आईनं खच के ले
होते. यामुळं िन तो आईलाच घरातली कारभारीण मानून ित याकडं पैसे मागू
लाग यामुळं आईला ‘नाही’ हणता येईना.

सग याच कारणांसाठी पैशाची गरज घरात होती. हणून आईनं बाहेरनं कु णाकडू न
तरी खरमरीत प िल न घेऊन मला पाठवलं.
 ‘मीच तुला िशक वला; येची जाण तू ठे वली हाईस. तुला प खं फु टली िन तू उडू न
गेलास. तुझं तू घरटं बांधून सुखात हाऊ लागलास. मागं आईबाऽनं काय खायाचं? तु या
शाळं साठी या मा या लेकरांनी माती खा ली य या पोटाला कु णी घालायचं? मी
अजूनबी कती राबू? कती क क न पोरां या त डात घास घालू?... मला आता जीव
नकोसा झालाय...आ पा या परी ेची मी को हापुरात कशी येव था क ? पैसे पाठू न दे.
घरात खायाला धा याचा कण हाई. ितकडचं रे श नंगचं धा कलो ग दळू न िहकडं घेऊन
ये. एकदा तूच येऊन जा.’ अशा आशयाचं ते प होतं.

आईला पैसे पाठवले िन रागारागानंच मीही एक प िलिहलं. ‘तुला मी पैसे

पाठवणारच न हतो. कारण दादाकडनं पाठवलेले पैसे तू फे कू न दले होतेस. दादाला वेगळं
काढलंस. सग या गावभर माझी बदनामी करत हंडलीस. आजवर मी तुला एकही पैसा
दला नाही; अशी भाषा लोकांसमोर के लीस. मी हे सगळं कु णासाठी करतोय? आ पाची
थम को हापुरात उ म व था कर. या यासाठी हे पैसे पाठवून देतो आहे.’ अशा
आशयाचं ते प होतं. माझाही अहंकार दुखावला होता.

कॉलेजचे पगार दोन-दोन मिहने होत न हते. थोडे थोडे पैसे अ◌ॅड हा स हणून दले
जात होते. दवाळी जवळ आली होती. हणून तटलेला पगार दे याचा य होणार होता.
ि मता या पगारावर माझा घरखच चालला होता.

हा तटलेला पगार दवाळी पुढं चार दवसांवर आ यावर िमळाला. ताबडतोब आईला
पैसे पाठवले. ‘ दवाळी कागलात आनंदानं साजरी करा. यासाठी हे पैसे पाठवतो आहे.
नंतर पु हा पाठवीन. यंदा मला इकडं पेपस आलेले अस यामुळं कामं आहेत. यामुळं मी
दवाळीत कागलला येणार नाही. दादालाही दवाळीची आंघोळ घाला. ओवाळा, भांडणं
क नका. एको यानं राहा. मीही इकडे सुखात राहत नाही; क उपसतोच आहे, याची
जाणीव ठे वा.’ आईला कळवलं.

आईवरचा सू मसा राग कर यासाठी मी दवाळीला गेलो नाही, याची जाणीव

आईला झाली. ितला खूप वाईट वाटलं. भावंडांनाही खूप वाईट वाटलं.

दवाळी झा यावर आईनं मला प ातनं िलिहलं; ‘एक दवस कागलला येऊन जा.
बघावंसं वाटतंय. जाताना ल मीला पु याला घेऊन जा.’

मा यावरचा ितचा राग गे याची ती पावती होती. मला वाईट वाटलं. रागा या
भरात ती न कळत घरादाराचं नुकसान कशी करती; याची जाणीव मी ितला क न दली.
ल मीला इकडं पाठवून दे याचीही कशी गरज नाही, हे मी ितला समजुतदार भाषेत
िलिहलं...माझाही राग गेला. शेवटी तो आईवरचाच होता. फार काळ टकला नसता.
सतरा

घरात दादा, आई आिण िशवा यांची भांडणं होऊन पर परांत मारामारी झा याचं प
आलं, हणून कॉलेजला उ हा याची सुटी लाग यावर ताबडतोब कागलला गेलो.

हा एकोणीसशे अडु स चा माच मिहना.

दुपारी जाऊन पोचलो. घरात ल मी एकटीच होती. सगळी आपआप या कामाला

गेलेली. दादा उसाचा पाला आणायला गाव या शेतक यांचं मळं धुंडाळत गेलेला.

चहा यालो िन ल मीला ‘भांडणं का झाली?’ हणून िवचारलं. ितनं सिव तर

सांिगतलं–

िशम याचा सण होता. शेतातील ज धळा, तूर, शगा, कु ळथी ही िपकं घरात आली
होती. घरातनं जातायेता याची बारक मोठी त डं बांधलेली पोती आिण गठळी दादाला
दसत होती. तरीही दादाला िवकतचे तांदळ
ू -ज धळे तेल, मीठ, मसाला आणून वरती
वयंपाक क न खावं लागत होतं.

सणा या दवशी रोजगाराला सुटी होती. यामुळं कु णीच कामाला गेलं न हतं. न ा
चावीला भरपूर पाणी येत होतं. यात सग यांनी अंघोळी, धुणी के ली. शेणं लावली. घर
सारवलं. पो याचा सण के ला. वेळवणीची आमटी चुरचुरीत फोडणी देऊन के लेली.
पापड-सांडगं तळलेलं. सगळी दवसभर घरातच अस यामुळं घरात दवसभर सणाची
गडबड चाललेली. मुसळानं किणक तंबणं, पुरण पा ावर वाटायला बसणं, डाळी
वेळवणीसाठी उकडू न काढणं; असं वातावरण घरभर पसरलेलं.

तरीही दादा साधा आमटी-भात वर एकटाच िशजवत बसलेला. तो नेहमी माणं

कु णाशी काहीच बोलत न हता.

बारा वाजता िहरा माडीवर गेली िन दादाला हणाली; “जेवायला खाली चल. आज
िशम याचा सण हाय.”

“मला नगं. माझं मी के लंय वरती.”

‘ते घेऊन चल खाली. हाईतर हाऊ दे ितथंच. रातचं खा हणं.”

“मला नगं हणून सांिगटलं हवं? का कानात खु ं मार यात? एकदा सांिगटलं;
ऐकायला येत हाई?”
 दादानं ितला दोन-तीन िश ा हासड या िन गप कु यावाणी खाली जायला सांिगटलं.

िहराबाई मुका ानं खाली गेली िन ितनं आईला सांिगटलं.

“नको तर हाऊ दे ितकडं. गरज असंल तर ये हणावं; हाईतर खा हणावं; चवीनं

काय क न खातोस ते.” आई िहराबाईला बोलली.

माडीवर वयंपाक-घरातलं बोलणं सहज ऐकायला येत होतं. दादा या कानावर ते

गेलं असावं.

ल मीनं मधला माग काढला. ितनं घरातलं एकु लतं एक असलेलं मोठं ताट घेतलं.
यात भरपूर भात, पो या, सांडगं, वेळवणीची आमटी घालून ताट तसंच वर
नेलं...आईलाही हा मधला माग मनोमन पटला असावा. ती ल मीला काहीच बोलली
नाही.

माडीवर जाऊन ल मीनं ते ताट सरळ दादा या पु ात ठे वलं. “सणाचा दीस हाय. तू
एकटाच सणाचं िबनखाता बसतोस? हे खा आदी िन मग वाटलंच तर तू के लंईस ते खा;
हाईतर सांजचं खा.”

दादानं ते ताट उचलून सरळ माडीवरनं िज यातनं खाली िभरकावून दलं िन तो

आईला िन आई या कु ळीमुळीला वाटेल तशा िश ा देऊ लागला.

ताट खाली फे कलेलं बघून िशवाची तळपायाची आग म तकाला गेली. “ येला घरात
आयतं बसून खाऊन आलीया म ती. येला िहतनं फु डं एक तुकडा जरी दलास तरी बघा.
याद राखून ठे वा. सणा या दवशी घर या ल ुमीला लाथाडायची बु ी झालीय येला.”

दादा या िश ा वर चालूच हो या. या या िश ा ऐकू न खालनं आईनंही त ड

सोडलं.

वरती दादा आणखी खवळला. अनेक दवस धुमसत असलेला याचा राग वय िवस न
वर उसळला... “इ या भणं! ा घराला आगच लावतो. हे घर काय िशवा पा जाधवाचं
हवं का ये या बापाचंबी हवं. र ू जका या या बापजा ांचं हाय. तुम या आयला
तुम या काढीव बे या यानो! सगळीच ा घरातनं चालती हा. तुमचं िहतं क पाटबी
हाई. हे सगळं मी िमळवलेलं हाय... हे पाक आता इकू नच टाकतो. फु कापासरी फु कू न
टाकतो का हाई बघा.”

असं हणून दादा धावून खाली गेला. यानं आईला ध न धमाधमा बडवली. “आदूगर
चालती हो रांड,ं या माळी ग लीला.” असं हणून तो आईला ढकलून बाहेर घालवू
लागला.

“तूच िहतनं आदूगर चालता हो. मीबी तु या बापजा ांचाच वारस हाय.” हणून
िशवानं दादाला आईपासनं दूर ढकलून दलं.

दादा िशवाला िश ा देत सो यात या दारामागं ठे वलेली व तीची काठी आणायला

धावला िन िशवाही जळणातलं एक लाकू ड घेऊन सो यात धावला.

आता िशवाची िन दादाची मारामारी होणार हणून सगळी पोरं आरडा-ओरडा क

लागली. घरात चंड कालवा, आरडा-ओरडा, िश ा, रडारड ऐकू न ग लीची माणसं
आम या घरात धावली िन यांनी दादाला व िशवाला गोफणिमठी घालून
आवरलं...तरीही दादा, आई, िशवा एकमेकांना िश ाशाप देत गजू लागले– ग लीला
तमाशा बघायला िमळू लागला.

ग लीतली माणसं दादाला समजुतीनं यायला सांगू लागली. दादा यांना रागारागानं
सांगू लागला.

“ बा जलम मी देसाया या म यात, बाळू गडी या म यात घाम गाळू न ही पोरं

हानाची मोठी के ली. य या पोटापा याला घाटलं. आता माझा मळा गेला. मी काय यो
मु ाम घालवला हाई. फसगफलीनं िन सरकारी काय ानं गेला. आता माझं शेतकरी-
दो त-मैतर मला रोजगाराचं काम ायला लाज यात. यां ी कमीपणा वाटतो. हणून
कु ठं काम िमळत हाई. हणून शेतकरी ‘उसाचा पाला काढू न हे जा.’ असं दो तीपोटी
सांग यात. मला झेपंल तेवढा उसाचा पाला काढू न मी आणतोय. मी काय नुसताच बसत
हाई. संसारात जमंल तेवढी भर टाकतोयच.

पर ही माझी बायकू हणणारी लई कारटखाऊ हाय. हीच रांड सगळी आग लावती.

आता सगळी पोरं दांडगी झा यात. ती राब यात. िमळवून आण यात. यनी िमळकतीचा
िन मा वाटा मी जनम देणारा बाप हाय हणून मला दला पािहजे. पर ती ा
ख ाळी या सांग यामुळं देत हाईत. ही नुसती आपलाच संसार हणती. िहनं र ू
जका याचा संसार के ला पािहजे. ही माझी पोरं हणून वाढवली पािहजेत, माझा शबूद ा
घरात खरा ठरला पािहजे, ितचा हाई.

ही रांड मलाच वगळू न टाकती. मला माराय बसलीया. तवा आता मी हे घरदार
इकणार. भांडकं ुं डं सारं इकू न टाकणार. हे यात आ दानं मा यासाठी, माझा मळा गेला
हणून मला घेऊन दलंय; तेबी आता इकणार िन माझा मी आता बसून खाणार.
जनरीतीपमाणं माझी पोरं बाळं दांडगी के ली. यचं यनी आता कु ठं बी जाऊन िमळवून
खावं. मा या बाऽची इ टेट हाय; ती मी इकू न खातो. हय, मा या पोटाला कु णीच घालत
नसंल; तर माझं घरदार, भांडक ं ुं ड इकायला मी मोकळा हाय.”
 आले या लोकांनी ितघांची समजूत काढली. पु षांनी आईला शहाणपण सांग याचा
य के ला. बायकांनी आई कती क करते िन घरादारा या पोटासाठी कशी िमळवून
आणते, हे दादाला समजून सांिगतलं. िशवा मध यामधे पु षांचंही िन बायकांचंही ऐकत
उभा रािहला.

बराच वेळ झा यानंतर सगळी आपआप या घरला गेली िन घरात िशम याचा सण
साजरा झाला... पोर नी दादाला िमण या करक न सणाचं जेवायला घातलं...ब याच
वषानी दादाचा मार खा लेली आई खोली या अंधारात जाऊन मुकाट झोपून रािहली.
कधी दुपारी चार या सुमाराला ित या पोटात अ गेलं.

या भांडणाला पंधरावीस दवस होऊन गे यावर मी कागलला आलो होतो, तरीही

मला आईचाच राग आला..कसाही असला तरी ितनं आपला नवरा हणून, मुलांचा बाप
हणून दादाला सांभाळलंच पािहजे. दादा आळशी, िबनकामाचा असला तरी ा घराचा
धनी या ना यानं हयात आहे. यामुळं जनलोकात, समाजात घराकडं कु णी वाक ा
नजरे नं बघू शकत नाही, बायकांना अ ूनं जगता येतं; याची जाणीव आईनं ठे वली पािहजे.
तेव ासाठी सग यां या क ातला एक-एक घास दादाला दे याची गरज आहे.

मला आणखी असंही वाटलं, क सणा या दवशी खु आई दादाला ‘जेवायला चला’

हणून बोलवायला गेली असती तर कदािचत दादानं एवढं भांडण उक न काढलं नसतं.
िनदान या सणा या दवशी कळत-नकळत आईकडनं ेमाची, घरगुती िज हा याची
अपे ा दादानं के ली असावी. पण या वषातनं एकदा येणा या दवशीही आपली िज
आईनं सोडली नाही, याचं याला दु:ख झालं असावं. यामुळं याचा संताप झाला असावा.

हणून कामासनं आई आ यावर ितला जरा शहाणपण सांगावं, असं मा या मनात

आलं.

दीस बुडता बुडता दादा उसाचा पाला घेऊन आला. दारातच बंडा टाकू न आणले या
मोदळा प ां या सोड-प ा क न, यांचं शडं पस न बांधून, वाळली पानं काढू न
टाकू न, यानं िव चा झुबके दार भारा तयार के ला.

यालाही दोन श द सांग याची माझी इ छा होती, पण काहीच बोललो नाही. याला
िव चा भारा तयार क न, चट यासरशी भा याला बाजार दाखव याची गडबड होती.
या गडबडीत काही बोलू नये वाटलं. हणून इकडितकडंच बोललो िन मोकळा झालो. दादा
भारा घेऊन गेला.

याला हा भारा घरात या हसरांना घालता आला असता. पण आई तो घालू देत

न हती. ‘तुझं तू िमळवून तुझं तू खा जा’ हणून ितनं दादाला सुनावलं होतं. यामुळं
दादाला हा भारा बाजारला यावा लागत होता. आईचं दादाशी वागणं तसं चुक चंही
वाटत न हतं. दादाला हसरांसाठी पाला रोज या रोज आणायला सांिगतला असता तर
दादानं तो रोज या रोज आणलाच असता, असं नाही. ब धा यानं आळस के ला असता.
आता जो बंडा आणला होता यातला अधा कं वा पाऊणच बंडा यानं घर या
हसरांसाठी काढला असता. पु कळदा आळस क न, पोटात दुखतंय हणून सांगून, ‘आता
कु ठं पालाच िमळत नाही’, हणून सांगून तो घरात बसला असता. दो तांशी ग पा मारत
यानं वेळ काढला असता.

आईला दादाची ही खोड मािहती होती; हणून ितनं हा उपाय काढला होता.
दादा या पोटाला रोज या रोज िचमटा बसत अस यामुळं दादाला आता उसा या
पा याला जावंच लागत होतं. िचकाटीनं चार प ा जा त काढा ा लागत हो या. तरच
याला चार पैसे चढ िमळणार होते.

दादाला कामाला लाव याचा हा उपाय दादाला सोसत न हता. घरातला कारभारी
पु ष होऊन बसून खा याची, वेळ पडली तर थोडं थोडं काम कर याची ज मजात याची
सवय याला हातारपणी नडली होती. तशात मळा गे यामुळं तो खडकावर
पड यासारखा झाला होता. आईनं हणजे खु बायकोनंच नव याला वगळू न टाक याचा
उपाय याला अपमाना पद वाटत होता.

यावर माझा काहीच इलाज चालत न हता. मी दोघांना कतीही सांिगतलं तरी ते
दोघांनाही पटत न हतं. ते दुखणं फार जुन,ं मा या ज मा याही अगोदरपासूनचं होतं.
या याही अगोदर कतीतरी वष पु ष धान सं कृ ती सु झाली या काळापासनं ते
समाजा या हाडीमांसी िखळलं होतं.

दीस बुड यावर आई िन ित याबरोबर सगळी भावंडं आली. िहराही यां या अगोदर
अधा एक तास कु ठनं कु ठनं हसरं हंडवून आली.

मला बघून आईला आनंद झाला. सगळे सो यात बसलो. आईनं ल मीला
सग यांसाठी चहा करायला सांिगटला. ‘गुळाचा खडा जरा जा त टाक’ हणाली...
दीसभराची सग यां याच त डाला आलेली कडू खर गुळा या गोडीनं जावी, अशी ितची
इ छा होती.

आई थकलेली दसत होती. उ हाताणात काम क न क न ती सुकले या

लाकडासारखी झालेली. ितला बघून वाईट वाटलं. मन िख झालं. एवढी का चोपलीस;
हणून चौकशी के ली असती तर ित या जखमेवरची खपली िनघाली असती िन ितचं मन
भळभळू लागलं असतं. हणून काही हलकं फु लकं बोलून मी वेळ मा न नेऊ लागलो. ितला
शहाणपण सांग याचा बेत र क न टाकला.

मला वाटू लागलं सग यां या पोटाला भरपूर िमळालं असतं तर ही भांडणं झाली
नसती. कु णाला कु णी वेगळं ही काढलं नसतं...सगळा मामला कमी पडणा या पैशांचा आहे.

आईला समजून सांग यात काही अथ न हता. ितचा दादावरचा राग गुंतागुंतीचा
होता. तो एकपदरी न हता. हणून मी जमेल तसं दादाला समजून सांग याचा य के ला.

“दादा, घरात आता भांडणं करत बसू नको.” मी हणालो.

दादानं पु हा घरादारावरचा राग के ला.

मी शांतपणे हणालो; “ते सगळं खरं हाय. बाक ची कशीबी वागली तरी तू
य यांतला एक होऊ नको. तूबी तसाच झालास, तर घरादाराचं शेवटाला वाटु ळंच
णार...तुला मी गे या सालीच सांिगटलं तं, क लागतील तसं मा याकडं पैसे माग.
आ पाकडनं एखादं काड पाठव. मी लगेच मिनऑडर करतो. मग तू तसं का के लं हाईस?
िहतं भांडत का बसलास?”

“अरे आ दा, तु याच एक ावर घरादाराचा सारखा कती बोजा घालायचा? ां ी

राबून खायाला का ोचं हातपाय झड यात? तू जसं मला देतोस, तसं पतकानं मला थोडं
थोडं दलं पािहजे. हाडांची काडं क न मी यां ी वाढीवलंय. तु याकडंच मी सारखा का
हात पस ?”

“तसं हाई. हातबीत कु णाकडंच पसरायचा हाई िन तुला कु णी पोटाला घालत हाई;
हणून कु णासंगं भांडायचंबी हाई. मा यावर घरादाराचा कायबी बोजा हाई. उलट मला
ही रोज रोज उठू न पोटासाठी घरात भांडणं नको हाईत. तवा तुझा तू एकटा आनंदात हा.
जे काय खावंसं वाटंल ते खायचं. कामाला जावंसं वाटलं तर जायचं; हाईतर बसून खुशाल
खा. मातूर तुला सारखं एका जागी बसून ग पा मारायची, जेवलं क झोपायची, कामाकडं
जाताना अळं टळं करायची सवं हाय. यामुळं तु या पोटाला तुसास पडत हाई. पोटातलं
अ सगळं आंबून जातंय, अपचन तंय िन तु या पोटातला अ सर वाढतोय. कळा
कर यात. तवा जरा का असंना रोज या रोज तुला कामाला हे गेलंच पािहजे. शरीराला
हेनत दलीच पािहजे. यासाठी रोज कु णा या तरी रानात जाऊन भाराभर उसाचा पाला
तरी तू रोज आणलाच पािहजेस.”

“ते मी करतोयच क रं .”

“मग आता भांडाण एवढं घरात कु णासंगं करायचं हाई बघ. मजेत एकटं
हायचं... ये यासाठी हे खचाला पैसे घे. संप यावर मा याकडं पु ा माग. लावून देतो.”

“बरं .”
 दादाची समजूत िनघा यागत वाटलं.

िशवाची बायको पावसा यात माहेरला गेली होती. ितला कु णी परत आणलं न हतं.
पावसा यात रोजगार नसतो. यामुळं पोटा-पा यावरनं घरात एकमेकांत भांडणं, आरोप
सु होतात. जरा जरी कु णाचं चुकलं कं वा कु णी चुक यासारखं जरी आईला वाटलं, तरी
ती तडातडा बोलत होती. कामाचा आटािपटा क नही पोटं भरत नस यामुळं िन सतत
चणचणच भासत अस यामुळं आईचं मन आत याआत सदैव अ व थ असे. ती अ व थता
कशामुळं आली, याची या अडाणी मनाला जाणीवही नसे. अशा वेळी कु णाची आगळीक
दसली क ती भडकली जाई. ितचा ताप सग या पोरांना होई. िशवा या बायकोलाही तो
झाला. आईला ित यात काही खो ा दस या. बाक या कु णा पोरांना नाही, पण ितला
घरातून हाकलून देण,ं माहेरला घालवणं, आईला सहज श य होतं, हणून ितला माहेरला
ऐन पावसा यात जावं लागलं.

आप या हाताबुडी आपली सून यावी, असं आईचं मा या ल ापासून व होतं, पण ते

ित या मना या अडगळीत तसंच पडू न रािहलं होतं. िशवाचं ल करताना पु हा ते घासून-
पुसून उजळू न िनघालं होतं.

पण िशवा या ल ा या वेळी घरादाराची ि थती वेगळी होती. ते आता रोजगा याचं

घर झालं होतं. सून येवो, नाही तर सासरा येवो, सग यांनाच या दवशी पोटाला पािहजे
असेल तर रोजगाराला जावं लागत होतं. नाहीतर उपासमार ठरलेली. यामुळं सुने या
िजवावर सुखाचे दीस येतील, असं जे वाटत होतं ते फोल ठरलं.

मी कागलला गेलो ते हा रानातली सुगी घरात येऊन अडीच मिहने झाले होते.
उ हाळा अस यामुळं घाणं-गु हाळं , उसा या उकट या, वाळली कामं रानात, म यात
सु होती. यामुळं पावसाळा येईपयत आड ा लागेपयत रोजगाराला तोटा न हता.
सुनेला आणायला हरकत न हती.

िशवा अंगापेरानं लुकडा असला, उ हाताणानं जळ यासारखा दसत असला तरी

शरीर ऐन ता यात होतं. हणून आईनं सुने या या खो ा सांिगत या यािवषयी मी
ितची समजूत काढली िन िशवाची बायको आण यासाठी दादाला पाठवून दलं.

िशवाची बायको नांदायला आली. िशवा खूश झाला.

मी चार-पाच दवस कागलात रा न कामा या ओढीमुळं पु याला परत आलो.

ि मता या नोकरीचं पिहलंच वष होतं. अजून ित या हाय कू लला सुटी लागली न हती.
कामाची हातारी बाई पोर ना दुपारी बारा-एकपयत सांभाळत होती. पण ित या
िजवावर घरदार फार दवस टाकणं श य न हतं. हणून पु याला घाईनं परतावं लागलं.
 परतताना एक गो ती तेनं जाणवली, क आपण शेतात नांगरट, कु ळवट, भांगलणं,
िबयाणं, पेरणी, स फे ट यां यासाठी जेवढा पैसा दला, तेव ा कमतीचंही धा य शेतातनं
आलं नाही. यािशवाय घरची माणसं शेतात राबतात, यां या क ांची कं मत आपण
धरली नाही. समजा शेत दुस याचं खंडानं कं वा पैसे देऊन फा यानं के लं असतं; तर तेही
भरावं लागलं असतं. हणजे शेतात फाय ापे नुकसानच जा त होऊ लागलंय.

असं का हावं; हा मला पडला. याचं उ र काही के या सापडेना. शेवटी मनाची

अशी समजूत काढली क यंदा पाऊस जवळजवळ पडलाच नस यानं कं वा तो फारच कमी
पड यानं आपलं शेत नीट िपकलं नसेल, हणून हे नुकसान झालं असेल.

पण आई, दादा, िशवा यांना याचा प ाच नाही. यांना फ मळणी क न, सुगीचं जे

काही धा य येत,ं याची पोती बघून, गठु डी बघून, पर ात टाकलेला कड याचा ढीग,
तुरीचा क डा बघूनच ते खूश असतात. याची कं मत कती आिण हे िपकव यासाठी आपण
कती कं मत वेचली, याचा िहशोब यांनी कधीच के ला नाही. ‘येईल तेवढं आपलं’ एवढाच
यांचा अडगा िहशोब.

...हा िहशोब ठे वायचा तरी कसा? पु यात रा न मला तो ठे वता येणं श य नाही.
आ पाला, दौलाला ठे वायला सांिगतलं पािहजे. पण यांनी तरी कसा ठे वावा? सवड
िमळे ल तशी कु णी तासभर तर कु णी दीसभर शेतात कामं करतात. कु णी नुसती शेताची
राखण पाखरां या वेळा हे न करतात. कु णी पढीभर बाटू क काढू न हशीला घालतं.
ाचेही िहशोब ठे वावे लागतील. हे कसे ठे वायचे?

...िहशोब काटेकोरपणानं ठे वले तरी नुसता तोटाच तोटा दसायला लागेल. उगीच
मनाला नुसती ख ख तेवढी लागून राहायची. दुसरा फायदा काहीच नाही. तोटा आलेला
दसला तरी शेती थांबवता येणार नाही, क फाय ाची दुसरी कामं ा गावात घर यांना
िमळायची नाहीत.

हे जसं चाललंय तसंच चालू ावं झालं. उगीच आप या डो याला जा तीचा ताप
नको. आहे तेच िनभावून नेईपयत नाक नऊ यायला लागली आहेत.

कदािचत गेली दोन वष इकडं मनासारखा पाऊस नाही. यामुळं वाळ या रानातली
िपकं चांगली येत नाहीत हणून िपकदावा कमी येताना दसतोय. महागाई वाढत
चाललीय; हणून घरादाराला पैसाही जा त खचावा लागतोय. यामुळं आपला खचाचा
िन उ प ाचा मेळ बसत नसावा. हणून आपणास तोटा दसतोय. उ ा पाऊसपाणी
मनासारखं लागलं, महागाई गेली क तोटा दसणारही नाही...आताच याचा कशाला
िवचार करायचा?

पु याला मी परत आ यावर आ पाचं आठ एक दवसांत प आलं क याला कावीळ

झाली आहे; पण काळजी कर याचं कारण नाही. डॉ टरी इलाज तो क न घेतो आहे.

प वाचून मन चरकलं. कािवळीवर डॉ टरी इलाज फारसे उपयोगी पडत नाहीत,

याची मला क पना होती. हणून ‘कािवळीवर गावातली देशी औषधं देणारी कु णी माणसं
असतील यांची औषध घे, ऊस भरपूर खा, प यं पाळ. डॉ टरी इलाज चालू ठे वच पण
देशी औषधंही चालू ठे व. ती तशी पर पर हािनकारक नाहीत. झालाच तर यांचा
फायदाच होतो.’ हणून कळवलं.

मी कागलला गेलो यावेळी नुकतीच याची एस. एस. सी. परी ा झाली होती.
ितस यांदा बसला होता. पेपस सोपे गेले हणून सांगत होता. खराब झालेला दसला. उं च
उं च लुकडा. ग याचा घाटा खूप बाहेर आलेला. नाक नको इतकं उं च वाटतेलं. गालफडं
बसलेली—असा याचा अवतार.

“एवढा कसा खराब झालास?”

“दोनतीन हैने परी े या अ यासामुळं जागरणं लई झाली. जा त खा लं क झोपेची

गुंगी यायची. यामुळं जेवणबी िन यावर आणलं तं.”

“बेसुमार अ यास के लेला दसतोय!” मी हासत उ ारलो.

“दादा, तु ही कधी तरी शाळं ला जाऊन पिह या झूटला एस. एस. सी. झालात. मला
ितस यांदा बसावं लागलं. शरम वाटत ती ा गो ीची. हणून ठरीवलं क कायबी झालं
तरी ा डावाला पास हायलाच पािहजे. हणून तपाला बस यागत अ यासाला
बसलो...पर घरात रोज रोज भांडणं. यामुळं काव क येत ता. अ यासात मन लागत
हवतं. तशात मी हातपाय धड असूनबी बसून खाणारा लोदी कडा झालेलो. यामुळं
घरातलं ‘िचलाटबी’ मला नावं ठे वायचं. यामुळं अ यासावरचं दोन-दोन दीस मन
उडायचं.”

“पर आता दलीस हवं परी ? पडलास हवं पार?”

“परी ा तर दली. मला वाटतंय मी पार पडीन हणून. बघू या आता.”

परी ा द यापासनं आ पा रोज कामाला जात होता. दोन अडीच मिहने बसून
खा ले याचं उसनं फे डत होता.

पण आता याला अचानक कावीळ झाली...ि मताची धाकटी बहीण कािवळीनं

नुकतीच अचानक गेली होती. घरात वत: वडील डॉ टर असूनही असं झालं होतं.
कािवळीवर डॉ टरी औषध नस याचा पडताळा आला होता. मला फारच काळजी लागून
रािहली.

पंधरा एक दवसांत आ पाची ‘कावीळ’ बरी झा याचं प आलं. परी े या िनिम ानं
झालेली जागरणं, सारखा चहा, एका जागी बसून वाढलेलं िप , सतत मनावर
अ यासाचा ताण, याचा एकि त प रणाम होऊन कावीळ झाली असावी.

आ पाला खूप अश पणा आला होता. घरात भांडणाचं वातावरण, वेळेवर पोटाला
नीट िमळत न हतं. िमळालं तरी प यपाणी सांभाळता येणार न हतं. चांग या सकस
आहाराची याला गरज होती हणून मी याला िव ांतीसाठी थोडे दवस पु याला
ये याची िवनंती के ली. येताना बरोबर आनसाबाईलाही घेऊन यायला सांिगतलं.
‘ल मीला जागा’ आला तर तो पाह यासाठी ती ितथंच रा दे. वाटलंच तर आनसाबाईला
थो ा दवसांसाठी पाठवून दे;’ असं मी आईला सांिगतलं होतं. या माणं आ पाबरोबर
आनसाही आली.

पु याला ये याची आ पाची अनेक दवसांपासूनची इ छा होती. ती यामुळं फळाला

आली. मा या संसारात याला थोडे दवस राह याची आनंद िमळाला. सािह य-वाचनाची
आवड होती, तीही या िनिम ानं काही माणात भागवता आली. अनेक सािहि यक,
संपादक यांचा सहवास याला मा या िनिम ानं िमळाला. वा यीन चचा ऐकता आ या.
या वातावरणात राहता आलं. मे मिह यात काही वा यीन काय म, ा याने याला
अनुभवता आली. लहान या वाती-क त त तो चांगला रमून गेला होता. लळा लावून
यां याशी बोलत-खुलत होता.

आनसाबाईही रमून गेली होती. ती आता पंधरा-सोळा वषची झाली होती. ितला
घरातली सगळी कामं करता येत होती. ि मतानं िशकव या माणं फोडणी वगैरे उ म
देऊन वयंपाक करत होती.

तीस मे अ स या दर यान कागल न दौलाचं प आलं, क ‘िशवा आजारी आहे.

या या अंगात खूप जोरात कळा होतात. याला दवाखा यात ठे वलं आहे. ताबडतोब
प ास पये पाठवून ा. डॉ टरांनी सांिगतलंय, तो बरा होईल. काळजी कर याचं काही
कारण नाही.’

प वाचून मी चंतेत पडलो. ताबडतोब प ास पये पाठवून दले. ‘िशवा या

त येतीचं ताबडतोब सिव तर कळव;’ हणून दौलतला िलिहलं. यानं नुकतीच आठवीची
परी ा दली होती.

लगेच यानं प िलिहलं. ‘िशवाची त येत बरी आहे. आता तो घरी आला आहे.
डॉ टरांनी औषधं िल न दली आहेत. ती चालू ठे वली आहेत.’ असा मजकू र वाचून मी
सुटके चा ास सोडला.
 पण सहा जूनला ितसरं च संकट उभं रािहलं. आ पाचा एस. एस. सी.चा रझ ट
लागला िन तो ितस यांदाही अपयशी ठरला. याला कसं सांगावं मला कळे ना. मी चंतेत
पडलो.

मी याला धीरानं समजावून सांिगतलं. मला माझाच धीर सोडू न भागणार

न हतं...“आ पा, अ यासाचं एक तं असतं. खूप खूप वेळ अ यास के ला हणजे अ यास
होतो असंच काही नाही. तं ल ात घेऊन अ यास के ला तर तू सहज पास होशील. तू
तसा एरवी शार आहेस. आता आपण असं क क आ टोबर या परी ेचा तुझा अ यास
मीच क न घेतो. कसा पास होत नाहीस ते बघू. तू आता आणखी थोडे दवस इथंच
िव ांती घे. मग कागलला जाऊन तुझी सगळी पु तकं , व ा, जु या पि का इकडं
घेऊन ये. थोडा-थोडा अ यास रोज यारोज मी तुझा घेत जाईन.”

आ पाला मी धीर दला. आत भीती अशी वाटत होती क रझ ट लाग याबरोबर

याला कागलला पाठवलं तर तो घोर िनराशे या पोटी िजवाचं काहीतरी क न घेईल. तूत
याला इथंच ठे वावं. आलेली िनराशा काळा या ओघात हळू हळू जाईल. आपणच ती
घालव याचा य के ला पािहजे. हणून मी जूनमधले पंधरावीस दवस याला पु यातच
ठे वून घेतलं.

वीस-एकवीस जूनला याला याचं सगळं सािह य घेऊन परत ये यासाठी कागलला
पाठवलं. आनसाबाई मदतीसाठी पु यात रािहली.

गावाकडं घरात काही वेगळं च घडत होतं. ब या झाले या िशवा या आजारानं पु हा

उचल खा ली होती. याला िविच शारी रक रोग जडला होता.

घरात तणाव िनमाण झाला होता. िशवा त ण होता. ग लीतले रोजगार करणारे ,
बैलभाडं करणारे एक-दोघे जण याचे घसटीचे िम झाले. सगळे च अडाणी. चार पैसे
हातात आले क मागचा-पुढचा िवचार न करता वा ेल तशी चैन कर याची यांची सवय
बळावली होती.

...यातूनच हॉटेलातलं खा याची चटक लागते. पुढं पुढं गोरग रबा या, पैशासाठी
अड यानडले या अिवचारी त ण ि या कं वा पोरी थोड या पैशांत भोग याचाही नाद
लागला तर यात काही नवल न हतं...अशा नादानं दो तां या संगतीत बाहेर रा न िशवा
काय काय करत होता, याचा प ा घरात कु णालाही न हता. सगळे जण नुसता अंदाज
करत होते. आ पा-दौलतला वाटू लागलं क आ णाला बाहेरचा नाद लागलाय;
हणून हा रोग जडलाय. आई-दादाला वाटू लागलं क िशवाची बायको आ यापासनं
िशवाला हा रोग जडलाय. या अगोदर काही न हतं. पण िशवाला यांपैक कु णीही प
जाब िवचारला नाही. याचा आब राखून याला िवचार याचा य के ला; तर यानं
कु णालाच दाद लागू दली नाही... या या बायकोलाही कु णी काही प िवचा शकलं
नाही.

िशवावर पु हा डॉ टरी इलाज सु के ले. इं ज श स देऊन याला बरं के लं. ि मता या

घरची सगळी माणसं आबा िनवृ झा यावर हणजे दोन वषपूव पासनं कागलातच
आप या घरी राहत होती. यामुळं िशवाचा आजार बरा कर यासाठी आबांनी खूप य
के ले.

आजार बरा झाला तरी िशवाला शारी रक िव ांतीची दोन मिहने गरज होती. दवस
पेरणीपा याचे, शेतात क कर याचे. िपकांची देखभाल, कोळपणी, खुरपणी कर यासाठी
पुढं होऊन काम करणारा कु णी तरी पु षी आधार घरात अस याची गरज होती. यामुळं
आ पाला घरात राहणं भाग पडलं. िशवा बरा होईपयत याला पु याला अ यासासाठी
येणं अश य होऊन बसलं.

दौलतनं आिण आ पानं िशवा या आजारासंबंधी सिव तर प ं पाठवली िन

औषधोपचारासाठी पु हा पैसे पाठवून दे यािवषयी सांिगतलं.

प वाचून मलाच शरम यासारखं झालं. आपण या घरादारासाठी कसा जीव

उगाळतो आहे िन आप या घरची माणसं गावात कशी वागत आहेत; या क पनेनं अितशय
दु:खी झालो. िशवासारखा आजार घरा यात कधी कु णाला झाला न हता. आमचं घरदार
या बाबतीत धुत या तांदळासारखं अ ून,ं सचोटीनं राहत होतं...िशवाला हा रोग झाला;
या अथ याला वाईट नाद लागले असणार, याची मला खा ी वाटली. तो िम ां या
नादानं दा पीत अस याचंही मा या एकदा-दोनदा कानावर पूव च आलं होतं.

मा यापे तो चार वषानी लहान. लहानपणी तो रोगट होता. या काळात याला

सांभाळ याची सगळी जबाबदारी मा यावर होती. मी याला हाताला ध न इकडं-ितकडं
नेत होतो. सांभाळू न याचं होय-न हं पाहत होतो. ग लीत खेळायला मा याबरोबर तो
दुडूदड
ु ू धावत असे...मा या वया या िवशीपयत मी कागलात होतो. यावेळी घरात मी
या याशीच मोकळे पणाने बोलू शकत होतो. बाक चं मा या बरोबरीचं पु षमाणूस दुसरं
कु णी न हतं. या सोळा वषपयतचा खोडकर, िवनोदी, गमतीनं बोलणारा िनरागस
िशवाच मा या मनात कोरला गेलेला.

यानंतर या काळात मी कॉलेजसाठी बाहेर पडलो िन िशवा इकडं वतं पणे वाढला.
याला अनेक कं गोरे फु टले. या यात या नको असले या वभावधमानी उचल खा ली
तरी मी िशवाशी वागताना पूव या सोळा वषपयतचा-िशवाजी गृहीत ध नच वागत
होतो. एरवी उपदेशाचे चार धडे देतानाही हाच िशवा मा या मनासमोर होता.

यामुळं िशवा या आता या वतनानं िवजेचा बसावा तसा ध ा बसला. मी काहीसा

िचडलो. या या औषधासाठी पैसे पाठवले पण याला रागारागानं एक खरमरीत प ही
िलिहलं. शेवटी ‘पु हा असा आजार झाला तर मी एक पैसु ा औषधाला देणार नाही’ असं
बजावलं...अडाणी माणसाला समजून सांिगतलं तर या उपदेशात ‘दम’ वाटत नाही, अशा
माणसाला रागावून, काहीसा दरारा बसेल अशा प तीनं सांिगतलं, तरच ते माणूस या
मणातलं कणभर घेऊ शकतं; असा माझा अनुभव होता.

घरात भांडणं होतीच. यात माझं रागारागानं प गेलेल.ं िशवा कामाला न जाता
आजारामुळं घरात बसलेला. बसून खाणा या माणसा या पोटाला घालणं रोजगा या या
घरात अगोदरच िज करीचं. तशात औषधासाठी होणारा आिण आम या घराला न
परवडणारा खच. िशवाला झालेला लािजरवाणा आजार आिण पु हा यात माझं असं प .
प रणामी िशवाला उजळ मा यानं हंडणं लािजरवाण वाटू लागलं. यानं आईला सांगून
या या ल ात िमळालेली पाव तो याची अंगठी सोनार क ाला जाऊन
औषधोपचारासाठी हणून िवकली. जरा बरं वाटतंय, असं वाटताच तो घरात कु णालाही
न सांगता अंगठी िवकू न आले यातले उरलेले पैसे घेऊन िनघून गेला िन बेप ा झाला.

मला आ पाचं प आलं.

ते वाचून माझं धाबं दणाणलं. ‘आईसंगं िन दादासंगं भांडून िशवा घरातून त ड घेऊन
कु ठं गेला आहे. ितकडं आला असेल तर ताबडतोब कळवा.’ असा प चा आशय असला तरी
िशवाचं आई-दादांशी झालेलं भांडण िनिम मा असेल. खरा आप या प चाच प रणाम
या या मनावर झाला असेल; याला आता कु ठं शोधायचं हणून मी खचून गेलो.

पण असं खचलेपणा या भावनेनं प ातून िलिहणं यो य न हे. घरची माणसंही धीर

सोडतील; हणून मी शांतपणे दुसरे दवशी प िलिहलं. प िलिह यापूव सौ.ि मताशी
िन आनसाबाईशीही चचा के ली.

आनसा हणाली; “कु ठं जायाचा हाई. पैसे संप यावर लगीच परत येईल बघा यो.
आई-दादाला या दाखवायपायी कु ठं तर दोनचार दीस जाईल. येला वाटत असणार;
सायेबदादा पळू न गे यावर आई-दादानं कसा रडू न योट के ला ता, डकायपायी भयाभया
हंडलं; तसं कायतरी आपूणबी करावं, असं येला वाटलं असणार. अधनंमधनं यो आई-
दादाला ‘असा जर तु ही मला सारखा वणवा लावलासा तर दादागत मीबी कु ठं तरी त ड
घेऊन जाईन बघा’ हणून या घालत ता. यातलीच ही कारभारी झाले या आ णाची
खेळी असणार.”

आनसा या या बोल यानं खरोखरच मला धीर आला. मी आई-दादाला ताबडतोब

कळवलं. “काही काळजी क नका. िशवा कु ठं जाणार नाही. पैसे संप यावर तो परत
येईल. मा याकडं आला तर मी याला सामोपचारानं सगळं सांगीन िन परत पाठवून
देईन.”
 आनसाचं हणणं खरं ठरलं. िशवा चार-पाच दवस थोर या मामाकडं उदगावला
जाऊन रािहला िन परत आला. मला हे कळ यावर माझा जीव भां ात पडला...घरातली
माणसं कशीही असली तरी ती सांभाळली पािहजेत. यांना वेडीवाकडी, रागा या भरात
कशीही प ं िल नयेत; याचा मला धडा िमळाला.

जुलै-ऑग ट हे दो ही कामाचे मिहने आ पानं गावाकडं काढले. तरीही याची सुटका

हो याचं काही िच ह दसेना. िशवाचा रोग औषधं, इं जे शन यांनी बरा होई पण पु हा
काही दवस गे यावर रोग उचल खाई.

आईनं मग सुनेशी भांडण काढलं. ित यावर ितनं वा ेल ते आरोप के ले. एरवी

बायको या बाजूनं भांडणारा िशवा यावेळी काहीच बोलला नाही. तो ग प बसला. आईनं
याचा अथ काढायचा तो काढला िन ितनं सुनेला माहेरला पाठवून दली. तरीही िशवा
काहीच बोलला नाही. बायकोनंही या या ग प बस याचा अथ याची या भांडणाला
संमती आहे, असाच घेतला िन ती माहेरला िनघून गेली.

िशवाची बायको िनघून गेली तरी िशवाला शारी रक िव ांतीची गरज होतीच.
यामुळं आ पाची सुटका या कामातून होईना. शेतातली कामं क न याला अधनंमधनं
रोजगारालाही जावं लागू लागलं. दादानंही शेतात काम करायचं नाकारलं होतं. याचा तो
घरात काहीही घडलं तरी ितकडं ल न देता कु ठं तरी जाऊन उसाचा पाला घेऊन येऊ
लागला िन िवकू न खाऊ लागला... या या गरजे माणं मी याला पैसेही पाठवत होतो.

िशवा आजारी असताना, आ पाला एस. एस. सी.ची परी ा ायची असतानाही
दादा घरात कु णाला मदत करत नाही याची मलाही मनोमन चीड येत होती. पण मी
मुकाट बसत होतो. या सग या भांडणांना आई जबाबदार आहे, ितनं दादाला वगळू न
टाकलं नसतं तर आ पावर ही पाळी आता आली नसती, असं मला वाटू लागलं...कु ठ याही
प रि थतीत आ पाचं िश ण पुढं रे टलंच पािहजे. नाहीतर मलाच घरचं पाहत बसावं
लागेल. एक ानं हे ओझं कती दवस ओढायचं?...असं भिवषयाचं भय िनमाण करणारा
िवचार मनात येई.

आ पाचंच ऑग ट या शेवट या आठव ात प आलं. ‘घरात इतकं िविच

वातावरण आहे क मला अ यासाला वेळ काढतो हटलं तरी िमळत नाही. शेतात या
खुरपणी, भांगलणी ा तर सांभाळ या पािहजेतच. शेजारीच मांगवाडा अस यानं
राखणही डो यांत तेल घालून करावी लागते. भांडणं सतत घरात चाललेलीच असतात.
माझं ल च अ यासाकडं लागत नाही. रा ी तासभर अ यासाला बस याची इ छा असते;
पण दवसभरा या क ानं अंग आंबून गेलेलं असतं...जेव याबरोबर कधी एकदा पटकु रावर
पडीन, असं होऊन जातं. हणून मी ऑ टोबर या परी ेला बसत नाही.’

मला आ पाची चंता वाटू लागली... ानं अवसान सोडलं क काय? माच या
परी ेला तरी हा न बसेल ना? का माचपयत याचा अ यासाचा संबंध असा हळू हळू
कमी होऊन याचा प रणाम कधी एस. एस. सी.ची परी ा न दे यात होईल?...काय
करावं?

तरीही मी आ पाची हळु वार समजूत काढली. ‘िशवाला बरं वाटू लाग यावर तू
पु तकं घेऊन पु याला ये. माचपयत तुझा अ यास संपूण क न घेऊया. मलाही तुझी मदत
मा या कामात थोडी-थोडी होईल.’ असं सांिगतलं... या वातावरणातून याला बाहेर
काढू न याचा अ यास क न घे याची गरज वाटू लागली.

िशवाला बरं वाटू लाग यावर स टबर या दुस या आठव ात आ पा पु याला आला.

आ पा आ यावर आठ दवसांत दौलतनं िलिहलं क ; ‘मला सारखं शे या राखायला

लावून दे यात. यामुळं माझा अ यास काहीच होत नाही. आईला चार श द सांगावेत.’

याची समजूत काढ यासाठी आईला प िलिहलं. ‘आई, दौलतला अ यास

कर यासाठी थोडी थोडी मोकळीक देत जा. िहराबाईला हसरांबरोबर शेरडं राखायलाही
सांगत जा. दौलानंही थोडावेळ शेरडंही राखलीच पािहजेत. सं याकाळी शाळे तून परत
आ यावर इकडं ितकडं खेळ यात वेळ न गमावता अ यास के ला पािहजे...’ असे यालाही
चार श द सांिगतले...घरादाराचा तोल सावरत राह याची िनतांत गरज वाटत होती.

जमेल तेवढा वेळ अ पा या अ यासात याला मदत क लागलो. उरले या वेळात

याचा तो मन लावून अ यास क लागला.

कसाबसा एक मिहना गेला िन आई प ातनं हणाली; ‘िशवाचा आजार पु ा

बळावलाय. यो पतपाणी नीट करत हाई. येला डॉ. घाटु ग ांनी पतपाणी सांिगटलंय
पर यो पाळत हाई. हणून येचा आजार सारखा िचघळतोय. यो घरात बसून हाय.

शेतातला जुंधळा पोसावलाय. कु णी तरी रा ी धाटाचं वीसभर कोचं कापून हे यात

नुसतं जनावरां ी बाटू क हणून. पर आ हांला धा-पंधरा कलो जुंध याला ठोकर बसली.
ोचं कारण शेतात कु णीच राखणीला जाईत हाई.

तवा आ पाला कागलला लावून ो. यो िहतं अ यास करील. आता जुंध यावर
पाखरं बसू लाग यात. दौलाचा अ यास जोरात चालू हाय. पर येला पाखरं राखायला
जावं लागतंय. हणून यो अ यास ईत हाई हणतोय. हणून आ पाबरोबर
आनसालाबी लावून ावं.’ आईनं दौलाकडनं प िल न घेतलं होतं.

ज धळा चोरांनी कापून ने याचं वाचलं िन जीव कळवळला. पेरणीपासनं

कापणीपयत एकएक धाट जीव लावून सांभाळता सांभाळता नाक नऊ येतात. यासाठी
नांगरट, कु ळवट, दंडलणं, पेरणं, फे साटी ओढणं, बाळ-भांगलण, कोळपण, खुरपण,
सवळण, बूड भरणं करता करता र ाचा घाम करावा लागतो.

...शेवटी कु णीतरी ऐतखाऊ दसभर घरात झोपून रा ी िवळा घेऊन उठतो िन याची
राखण नाही, गावात ित ा नाही अशा ग रबा या शेतात घुसतो. खसाखस भाराभर
उभा ज धळा बाटू क हणून जनावरांना वैरण हणून नेतो. हशीला घालतो. याची हस
िलटरभर दूध जा त देते िन ग रबा या प ासभर भाकरी ितकडं कमी होतात...तरी
वाळला शेतकरी जगणं काही थांबवत नाही. उपासपोटी का असेना दीस काढतो िन िमळे ल
ते पदरात घेऊन मुकाट बसतो.

मी आ पाला ताबडतोब कागलला पाठवून दलं नाही...आईला मी उ हा यातच

सांिगतलं होतं; “आनसाला लावून देणार असशील तर वरीसभर लावून दे. अधी-मधी
हैना गेला क लगेच ‘लावून दे, लावून दे,’ करायचं हाई. असं असंल तरच ितला लावून
दे. ती पु याला आली तर मुली बघायला ठे वलेली बाई कामावरनं काढावी लागेल. तुझी
आनसा मला काय तशीच नको. िहतं रोज दीड पया मजुरी िमळती हवं; तर मी
वरीसभराचा आनसाचा िहशोब तुला या माणं देतो. िशवाय ती वरीसभर सुखाला
लागंल. पोटभर ितथं ती खाईल, िपईल.”

आईनं ाला होकार दला होता. हणून आनसाला जूनम ये इकडं आणलं होतं. पण
आईचं मागचं तसं पुढं सु झालं होतं. शेतातली कामं संपली, रोजगार िमळे नासा झाला
क ती मला हणे, “पोर ी हे जा ितकडं. अिजबात िहकडं लावून देऊ नकोस.”

पुढं हळू हळू शेतात कामं िनमाण होत. तण वाढू लागे. खुरपणी, कोळपणी कर याची
गरज भासे. ते ितला िन बाक या पोरांना आवरत नसे कं वा ितला वाटे, क कामाची
रणघाई सु आहे; तर आप या लेक ना रोजगार भरपूर िमळे ल. रोख पैसा हातात येईल
िन पोटाला भरपूर खाता येईल. हणून ितला रोजगार करणा या घर या माणसांची गरज
वाटे िन ती लगेच प ातनं कळवी; ‘लेक ला लावून दे. माझी िहतं खंडीभर कामं खोळं बून
पड यात.’

ित या या अि थर बु ीमुळं, तेव ापुरताच िवचार कर या या सवयीमुळं मी

अ व थ होऊन जाई. ित या मागणी माणं वागलो नाही तर ती वा ेल तसे आरोप
मा यावर करी. मागणी माणं वागलो तर माझी इकडं गैरसोय होई. ऐनवेळी मा या
मुल ना पाहायला कु णी बाई िमळत नसे िन आ ही दोघे नोकरीत अडक यानं मुल ना
सकाळी बारा-एक वाजेपयत पा शकत नसू. पण याचा िवचार आई कधीही करत नसे.
हणून आ पाजवळू न ितला आनसाबाईला लावून न दे याचं कारण सांिगतलं होतं.

दवाळी या सुटीत आ ही गावी गेलो नाही. ि मताला आिण मुल ना फ पाठवून

दलं. मा याकडं ऑ टोबर अडु स या परी ांचे पेपस आले होते. हे संपवून मला
कादंबरी-लेखनाकडं वळायचं होतं. यासाठी मला एका ताची गरज वाटत होती; तसंच
इतर कोण याही सटर-फटर कामात वेळ घालव याची माझा मानिसक तयारी न हती;
हणून मी िन आनसाबाई पु यात रािहलो िन ि मता मुल ना घेऊन आठदहा दवसांसाठी
कागलला गेली.

ि मताजवळ आईला दे यासाठी दवाळी-खचासाठी भरपूर पैसे दले होते. आई

यामुळं दवाळीत खूश होती.

िडसबरात नाताळची सुटी गाठू न मी दोन दवस कागलला गेलो. वादावादी काहीच
झाली नाही. मीही ‘उगंच वाद घालायचा नाही, िशवाला काहीच बोलायचं नाही, दोन
दवस हासतखेळत राहायचं िन परतायचं.’ असं ठरवून गेलो होतो.

दुस या दवशी रा ी म यरा ी झाली तरी आईच नुसती बोलत होती. मी नुसता ‘ ं
’ं हणत होतो. ितनं िनराशेचा सूर लावलेला होता. “िशवाला आता खडखडीत बरं
वाटतंय. यो आता कामाला जातोय. पर मा या हातात एकबी पैसा देत हाई. चैनीला
उडवतोय. काय क ?

शेतात आता येळंसरी नांगरट के ली पािहजे. एका बैलजोडीला बारा पयं भाडं. शेत
नांगरायला चार बैलांचा तरी नांगोर घातला पािहजे. गेली तीन सालं नुस या दोन
बैलां या नांगरानं रे घु ा पड या. येनं रान काय खोलवर नांगरलं जाईत हाई. हणून
िपकं रोगाट माणसासारखी नुसती जीव ध न बी अस यात. रानं खोल नांगरली तर िपकं
चांगली येतील. िशवा तर ‘तुझं तू कसंबी रान नांग न घे. मा या रोजगारा या पैशावर
टपून बसू नको;’ हणतोय.

मी आता कु ठनं पैसा आणू? ा दोघा लेकांनी कामाला जाऊन कमाई के ली तरच
नांगरटीला पैसा िमळं ल. पैसा तर कु णी साठवायला तयार हाई. आ पा हणतोय, ‘मला
फारम भरायला पैसा पािहजे. माझं मी राबून पैसा िशलक ला ठे वणार.’

मला आता काम िनभत हाईत. बायका या जातीनं कती राबायचं? मजुरीबी
बायकू माणूस हणून कमी िमळती. कामांचा आता मला क ाळा क ाळा आलाय.

घरात शेतात मूठपसा धा य आलंय; तर आता ते सगळीजणंच बसून खायला

लाग यात. ‘कामाला रोज उठू न जायचं हाईच. जरा आठवडाभर सुटी घेऊ या.’ हण यात.
सुटी यायला का हे तु यागत पोफे सर हाईत का मामलेदार हाईत; हे तूच सांग.

हणून मला आता हे शेतबी नको िन ो जलमबी नको...लोक हण यात; ‘तू

सायबाची आई झालीयास िन अशी रोजगाराची कामं का करतीस? खुशाल बसून खा
आता. आता तू हातारी झालीस.’
 आता तू मला बसून खायाला घालाय पािहजेस.

लि मीला आता ईस सालं संपून गेली. आम या घरात एवढी जुनवाट पोरगी

आतापतोर कवाबी हायली हाई. तू थोरला योक. िशकलासवरलेला, िह या काय
ल ाचं बघतोस का हाई? ितला वरीसभरात दोन-तीन जागं आलं. सगळं जण पोरगी
जुनवाट हाय हणून; बघून गेलं क मागं वळतबी हाईत. हणून मी एक िस नेल चा
जागा आणला ता. हवरा बीजवर ता. तर लि मी हणती; ‘मला असला हतारा
हवरा नको. वरीसभरात यो मेला तर मला पु ा हायारातच भुं ा कपाळानं जलम
काढावा लागंल. यापे हाय ये येस हाय. हाईतर कु ठलाबी कोरा हवरा काढा िन मला
ये या ग यात बांधा. मग ितकडं मी मेलो तरी तु हां ी काय हणणार हाई.’ ितचंबी
खरं च हाय. पर मी कोरा हवरा कु ठनं आणू? काय िचखलाचा क ?

तू थोरला भाऊ होऊन काय कामाचा? नुसतं पैसे लावून देऊन ो संसार णार हाय
काय? आताशा तू सुटी पडली तरी कागलला येत हाईस. तू, तुझी बायकू िन पोरी ितकडं
चैनीत हातासा. तु या पोरी फु लाफु लाचं झगं घालून हंड यात. सगळी टु णटु णीत
झालासा...मा या पोरांनी असं टु णटु णीत कवा याचं? कवा चांगली धडु ती अंगावर
घालायची? कवा यां ी मनाजोगं पाच प ा ाचं अ एक दीस तरी िमळायचं? तू गाव
सोडू न ितकडं लांब लांब जाऊन हायलास. आमची वाळली आग तुला नगं हणून तू
जवळचं को लापूर सोडू न ितकडं कायमचं पुणं गाठलंस. ा सग यांनी तुला मूठमूठ
क डामांडा देऊन मोठा के ला. येचं कवा पांग फे डणार तू?”

आई गंभीर झाली होती. ित या सग या ांची उ र देणं हणजे माझी बाजू

मांड याची िन व तुि थती समजून दे याची गरज होती. ा सग या गो ी समजून घेणं
आई या आवा याबाहेरचं होतं. हणून मी ते टाळलं. वादावादी अिजबात टाळायची हे
ठरवूनच मी गेलो होतो.

आईला गमतीनं हणालो; “जेवढं ईल तेवढं तुजं पांग मी फे डतोच; पण खरं पांग
फे डणार आ पा आिण तुझा लाडका योक दौला. हणून या दोघां ी आदूगर नीट िशकवू
या. ये या उ हा या या सुटीत मी कागलला येतो. लि मीचं लगीन झा यािशवाय मी
िहतला मु ामच हलवत हाई. मग तर झालं?...माझी ितकडं पु यात ढीगभर कामं तुंबून
पड यात. आता तासाभरात पहाट ईल. तासतासभर पडू या. उ ा उठू न मला जायाचं
हाय.” हणून झोप यासाठी उठू न गेलो.

गमतीनं बोलत होतो. तरी आतून अ व थ झालो होतो.

अठरा

आईला आिण गावाकड या इतर सग यांना वाटत होतं, मी चैनीत आहे. तसं वाटणं
अगदी वाभािवक होतं. आई-दादा आतापयत मा याकडं सुटे सुटे दोन-तीन वेळा येऊन
गेले होते. कधी कामासाठी, तर कधी यावंसं वाटतंय हणून. िशवा एकदा अचानक
दो ताबरोबर पानशेत बघायला हणून एक-दोन दवस आला होता. आ पा अ यासा या
िनिम ानं नुकताच एकदोनदा येऊन गेलेला. िहरा, ल मी, आनसा एकएक ा बरे च
दवस रािहले या. माझे ाथिमक शाळे तील िश क, एकदोन भाऊबंद, धाकटा मामा असे
अनेकजण येऊन गेलेल.े

या सग यांनी माझं बालपण गावात पािहलं होतं. मा या हालअपे ा सग यां या

डो यांसमोर घड या हो या. यांना आता माझा म यमवग य संसार पा न समाधान
वाटत होतं. मी ‘सुखाला लागलो’ अशी यांची खा ी पटत होती.

मी बाहेरची खोली उठ याबस यासाठी के लेली. घर भा ाचं असलं तरी बाहेर या

खोलीला िहरवा ऑईलपट मालकांनी अगोदरच दलेला. खोलीत िलिह यासाठी एक
टेबल, एक दवाण आिण दोन लाकडी खु या घेत या हो या. दोन लोखंडी खु या जरा
बाजूला ठे वले या. दो ही मुल ची बालमनं रमावीत हणून खोलीत िविवध ा यां या
रं गीत तसिबरी लाव या हो या. दवाणावर बस यासाठी एक त या क न घेतला होता.

आईनं गावाकडं दूध घाल या या, गोव या िवक या या, काही तरी मागायला
जा या या कं वा म यातला भाजीपाला भेट दे या या िनिम ानं भटा ा णा या
घरात, द ाजीराव देसायां या वा ात कं वा नाडग डे व कलां या हॉलम ये अशी बैठक
बिघतली होती. ितला वाटे; माझीही आ थक ि थती आता तशीच आहे. मी आता ‘साहेब’
झालेला आहे.

माझी नोकरी ा यापकाची होती. ि मता बी. ए. होऊन हाय कू लम ये िशि का

हणून काम करत होती. मी लेखन करत होतो. यामुळं सािह य े त मा या ओळखी
झा या हो या. सािहि यक, संपादक, काशक, समी क, कलावंत मा याकडं येत होते.
िनरिनरा या कॉलेजांतील ा यापक येत-जात होते. काय म ठरिव यासाठी बाहेर
गावची मंडळी येऊ लागली होती. रे िडओ-क ावरील प रिचत मंडळी येत होती. वाचक,
त ण सािहि यक पु यातून जसे येत होते, तसे सुटीत परगावा नही येत होते. या े तील
अनेकजण िम झाले होते. सुधाकर भोसले, अर वंद वामन कु लकण , स. िश. भावे, यांची
बहीण लिलता भावे, ‘ कल कर’ मािसका या संपादक य िवभागातील व. र. देशपांड,े
अिनल कणीकर, िवजय कारे कर, माधव कािनटकर ही मंडळी तर िम -प रवारातील
झाली होती. यांचं येण-ं जाणं सतत होतं. यां याबरोबर यांचे सािहि यक िम , रिसक
िम असायचे. पु कळ वेळा परगावा न ना. ध . महानोर मु ामालाच येत. रा. रं . बोराडे,
द. ता. भोसले, ीिनवास कु लकण , सुरेश गज गडकर वरचेवर येऊन जात.

ी. पु. भागवत, िव ाधर पुंडलीक, शंकर पाटील एखादी खेप अधूनमधून टाकत.
प वहार वाढला होता. कोण कोण या वेळी येतील याचा प ा न हता.

...या सग यांकडं अधूनमधून मीही जात होतो. यांची घरं , बैठक चे हॉल कं वा
सजवले या खो या पाहत होतो. हे सगळे जण माझं वागत अितशय ेमानं, आ थेनं आिण
उ साहानं करत. यां याशी होणा या वा यीन ग पांत आिण चचात रं ग या-रम याचा
मलाही छंद लागला होता. या ग पा-चचा कधी यां या घरी होत तर कधी मा या घरी
होत.

या सग या ेहांचं वागत मा या घरी नीटपणे हावं, असं मला वाटे. यामुळं मी

बाहेरची खोली नीटपणे सजवलेली. कपब यांचा एक सेट आणून ठे वलेला. एक टी- े
आणलेला. कधी नुसताच चहा होई. तर कधी चहाबरोबर पोहे, िचवडा, िब कटं हेही होई.

एवढी माणसं मा या घरी येत. हासत, खेळत आईला कं वा घर या बिहण ना,

दादाला न कळणा या वा यीन, सामािजक, सां कृ ितक ग पा मारत. इनामदार, वक ल-
मामलेदार यां या घरीही माणसांचा असाच राबता आई-दादांनी पिहला होता. अशीच
चहा-पोहे, िचवडा-िब कटं यांची चैन पािहली होती. दीसभर घर बंद असले या िन तास-
रातीला िमणिमण या रॉके लिचमणी या लाल उजेडात भाजी-भाकरी करणा या िन
गुळाचा कमी पावडरीचा ढोळकणी चहा फ सकाळ-सं याकाळी दोनदाच िपऊ
शकणा या आईला िवजेचे दवे असले या मा या घरी ही चैन वाटणं वाभािवक होतं.

सगळे व छ, धुवट इ ी या घडीदार कप ातील लोक येत. माझे कपडे नेहमीच

साधे , िबनइ ीचे असले तरी ते नीटनेटके असावेत, असं वाटे. यामुळं मी टे रकॉट,
टेरीवुल, टेरीनचे कपडे वाप लागलो. ते सोयीचे होते. इ ी नसली तरी ते नीटनेटके
दसायचे. लगेच वाळणं, थो ा साबणात मळ लगेच िनघणं, रं ग प ा असणं, नवीनवी
िडझाइ स असणं, हे गुणधम या कप ांत अस यानं यांनी माझी फार मोठी सोय के ली
होती. यात माझी चांगली काटकसर होत होती िन मी चांगला अ यावत, आधुिनकही
दसू शकत होतो. मुल चे, ि मताचे, मदतीसाठी घरी आले या बिहण चे कपडेही मी
नीटनेटके ठे वत असे.

ि मताची या बाबतीत खूपच मदत होई. ती डॉ टरांची मुलगी होती. ित या घरी या

राहणीचं पूव पासूनचं वळण अस यानं मला काहीच यास पडत नसत. उलट ितनं घराला
सहजपणे हे वळण दलं होतं.

गावाकडं घरादारात सग यां याच वा ाला दोन धडो यापलीकडं धडोती येऊ
शकत नसत. दीसभर काम करताना भरपूर घाम यात मुरे. मातीचं कटण यावर साठे .
अनेक दवस साबण न िमळा यानं ती घामट, मळकट, कळकट दसत िन झाडा-झुडपांचे,
जनावरां या शंगांचे, का ा-कु पा ांचे ख बारे लागून यांना भसके ही पडलेले असत.
असेच कपडे ज मभर नेसणा या मा या भावंडांना िन आईला मा या घरातले सग यांचे
कपडे चैनीचे वाटले, तर यात िवशेष काहीच नाही.

माझी भावंडं लहानपणी चांग या अ ाअभावी करटी, रोगट, अश होती. याचा

प रणाम मा या मनावर खोलवर होता. हणून मी मा या दो ही मुल या बाबतीत
िवशेष द होतो. वाती चार-साडेचार वषाची होती. यांना के ळी, िच कू, सफरचंद,
ि मता आणून देत होती. मोसं यांचा रस काढू न पाजत होती. दूध काळजीनं दोन वेळा
सकाळ-सं याकाळ देत होती. मुलं पिहली पाच वष नीट सांभाळली िन सुदढृ के ली क
यांचं सगळं आयु य शारी रक दृ या चांगलं जातं असं कु ठं तरी वाचलं होतं. याचाही
प रणाम मा यावर झाला होता.

मुली फळं , फळांचा रस खाता-िपताना आईला वाटे; एवढी महाग असलेली फळं
आण यापे तेव ा पैशांत एवढे-एवढे ज धळे , एवढे-एवढे ग , एवढे-एवढे तांदळ
ू , डाळ
येईल. ते या यापे कतीतरी जा त पुरतील िन मुलांनाही ‘पोट भ न’ खायाला िमळे ल.
‘रस नुसता पा यासारखा मुतून जातो,’ असं ती हणे...आ ही चैन करतोय, असा ितचा
प ा समज होई.

घरात आ ही भाकरीपे चपाती जा त करत होतो. के वळ डाळी उकडू न, यांना

फोडणी या पा यात टाकू न याची आमटी करणं िन भाकरी-चपातीबरोबर खाणं टाळत
होतो. खरं तर आमटी-वरण घरात जवळजवळ बंदच झालं होतं. कोणती तरी एक भाजी
कं वा एक उसळ क न मोकळे होत होतो. भाजी-चपाती, भात व याबरोबर दही, ताक
कं वा दूध असा जेवणाचा खा या होता. कारण ि मतालाही सकाळी साडेसहाला बाहेर
पडावं लागे. यामुळे पहाटे उठू न वत:चं सगळं आव न वयंपाक कर यास वेळ िमळत
नसे. तरीही दोघे वयंपाकाला लागत होतो. दोन टो ह पेटवत होतो. ि मता एकावर
चपा या करी िन दुस यावर ित या नजरे समोर मी चहा-भाजी करी. ती झाली क भात
ठे वी. अितशय घाईघाईनं सगळा वयंपाक उरकावा लागे. पण हे अ पोटभर खायला
िमळावं, ते नीटपणे खा याइत या चवीचं, फोडणीचं, मसा याचं असावं, अशी आ ही
काळजी घेत होतो.

आई, भावंड,ं दादा हे अ नेहमीच खाताना यांना वाटे; कधी तरी खायचं चैनीचं अ
आ ही रोज करतोय. आमटी या पा याबरोबर भाकरी चावायची यांची रोजची सवय.
अशा अ ाला ते चैनीचं अ च हणणार, हे मला समजत होतं. ‘मुली या जातीला दूध
कशाला यायला देता?’ हणून ितनं मला िवचारलं. ितला ती चैन वाटत होती.
माणसासारखा िनवारा, अंगभर कपडा िन दोन व ाला हवं तसं पोटभर अ िमळणं; हीच
आई-भावंडांना गावाकडं चैन वाटत असली तर यात काही चुक चं न हतं. मी हे सगळं
समजू शकत होतो.
 ...आताशा सुटी पडली तरी मी कागलला जात न हतो आिण को हापुरात िमळणं
श य असूनसु ा मी ा यापकाची नोकरी वीकारत न हतो; हे आईचं हणणं खरं होतं.

आरं भी आरं भी को हापूरला ा यापकाची नोकरी िमळावी, असं खूप वाटत होतं.
यामुळं कागलात अस यासारखं मला वाटणार होतं. घरादारावर ल ठे वता येणार होतं.
मळा मनासारखा िपकवता येणार होता...मनात असलेलं चार भावांसाठी चार मोठे भाग
असलेलं एक मो ं सं घर बांध याची इ छा होती. कु ठं तरी मोठी जागा िवकत घेऊन ितथं ते
बांधावं, म ये सग या भावां या मुलांना खेळ यासाठी ाउं डवजा मोठं अंगण असावं,
अशा घरात सासरला नांदायला गेले या बिहणी आप या मुलाबाळांना घेऊन दस या-
दवाळीला माहेरवािशणी होऊन या ात िन कु णाकडंही सुखानं राहा ात, आतून बघावं
तर भाऊ वतं वाटावेत िन बाहे न बघावं तर ते सगळे एक वाटावेत, घरादारा या
मालक ची वीसपंचवीस एकर जमीन यावी, िशवानं शेती करावी; तर बाक यांनी
उ ोग, वसाय, नोकरी करावी... एकमेकांना मदत करत सग यांनी सग यां या
मुलांना िशकवावं, मोठं करावं, असं माझं एक व होतं... हणून मला को हापुरात नोकरी
कर याची अनावर ओढ होती. आज ना उ ा ितकडंच जायचं हे मी मनाशी िनि त के लं
होतं.

पण काळा या ओघात फासे उलटे पडू लागले. पु यात आ या आ या ह ाचा मळा

गेला िन घरादारा या निशबी मजुरी आली. दादानं हाय खा ली िन याचा वत:वरचा
िव ास उडाला. िशवा तडफे चा शेतकरी िनघेल असं वाटलं; पण तो सामा य
मजूरवृ ीतच ध यता मानू लागला. याला उ ाची व ं कधीच पडत न हती. कमी
पडणारे पैसे मी घराकडं पाठवावेत, पण घर यांनी कसून राबून घर चालवावं, चार पैसे
िश लक पडतील तसे याची पु हा नवी जमीन खरे दी करावी, शेतकरी िशवा या ता यात
ती ावी, िशवानं ती भरपूर िपकवावी, ित या फाय ातनं दुसरी जमीन यावी, असं
वाटत होतं...पण शेतक त घातला जाणारा पैसा, क , मशागत, माणसां या राबणुक
यांची परतफे ड शेत क शकत नाही; याचा अनुभव पुन:पु हा येऊ लागला...पाऊस नेहमी
लकाव या दाखवून पीकपा याला टांग मारतो िन िनघून जातो, हे मी सालोसाल पा
लागलो...काल वाहा या या िवपरीत वळणामुळं माझं व हळू हळू सुकून गेलं.

माझी वैयि क पातळीवर मह वाकां भावी होत गेली. सािहि यक हावं असं
जोरकस वाटू लागलं. लहानपणापासनं सािह य िलहीत होतो. पण तो माझा
िवरं गु याचा, क पनांना श दांनी साकार कर याचा, यांचा अनुभव घे यात रम याचा
एक हौसेचा भाग होता. पण सुनीताताई आिण भाई यां या सहवासानं आिण ेरणेनं
माझी वा यीन मह वाकां ा वाढीला लागली. पिह याच पु तकाला पा रतोिषक
िमळालं. अिभ ाय खूपच अनुकूल आले. ‘स यकथा’ िन ‘मौज’ यांनी एकदम दवाळी
अंकातून कथा-किवतांना ित ापूण, ल यवेधी िस ी दली. ‘मातीखालची माती’ला
उ म ितसाद िमळाला िन दुसरा शासक य पुर कार िमळाला... पु या-मुंबई या
सािह य े ात मा यता िमळू लागली. मा या सािह याला, सािह य-िवचारांना घवघवीत
यश येतंय, हे भारं भार मागणीमुळं िन ा यानांसाठी येणा या िनमं णामुळं ती तेनं
जाणवू लागलं. मी भान हरपून सािह यिन मतीत जा तीत जा त रमू लागलो.

तशात पु यात भाकर पा ये थाियक हो यासाठी आले. यांनी ‘रायटस सटर’ची

थापना के ली. पु यामुंबईचे अगदी िनवडक सािहि यक, समी क, िवचारवंत, कलावंत
ितथं येत. यांचा एक चांगला ूप पु यात तयार झाला. ितथं जीवना या अनेक अंगांवर
बौि क िवचारमंथन होई. तशात पा यांनीच पोए ी- लबची थापना के ली. यात
िनवडक दहा-बाराजणच होतो. आलटू न-पालटू न यां या बैठका कु णा ना कु णा या घरी
होत. ही दो ही मंडळं वा यीनदृ या ‘स यकथा-मौजे या िवचारांशी िमळतीजुळती’
होती. ती वा यीन िवचार, सािह याचं त व ान, याचं स दयशा , अिधक प , अिधक
रे खीव, अिधक समृ करत होती.

यांत मी अितशय सखोलपणे घडत जात होतो. मा यातला सािहि यक आिण

सािह यजाणकार पु होत चालला होता. यामुळं माझी सािह यिन मती अिधक
जाणीवपूवक होऊ लागली होती. िशवाय पु याची सािह यप रषद, वसंत ा यानमाला,
इतर वा यीन काय म यां या वातावरणात मी रमत होतो.

ा यापक वसायाचं माझं हे आठवं वष होतं. पाच वष झा यावर मला एम.ए. ला

िशकव यासाठी पुणे िव ापीठाचं माणप िमळालं होतं. ते िमळा यावर मी पुणे
िव ापीठा या मराठी िवभाग मुखांकडं ‘मला एम. ए. ला िशकव याचं माणप
िमळालंय. आठव ातनं एखादा तास एम. ए. वर िशकिव याची आपण परवानगी दली
तर मी िशकवू शके न.’ अशी िवनवणी दोन वषापूव च के ली होती.

पण यांनी ती नाकारली.

“आ ही फ पीएच.डी. झाले या कं वा यांचे काही ंथ िस झाले आहेत; अशाच

ा यापकांना एम. ए.चे टी चंग देतो.” असं हणून यांनी मला पीएच. डी. कर यािवषयी
सुचवलं होतं.

अशा रीतीनं दोन वषापूव च मला ा यापका या वसायातील पीएच. डी.चं वेगळं
मह व कळलं. हणून गे या वष मी पीएच. डी. ला नाव न दवलं. जमेल तेवढा वेळ
बंधासाठी वाचन, टपण कर यात घालवू लागलो.

‘खळाळ’ची ुफं वाचताना दीड-पावणेदोन वषापूव एक गो ल ात आली होती,

क आप या पु कळ कथा ा यांशी िनगिडत आहेत. ‘इं जेन’ ही कथा तर आपणाला जे
सांगायचं होतं ते पुरेसं न करणारी कथा झाली आहे. या दोह चा एक िवचार होऊन
मा या मनात एक वेग या कारची कादंबरी आकार घेऊ लागली. ितची जुळवाजुळव,
ित यासाठी काही आनुषंिगक वाचन कर यात गेलं वषभर मी दंग झालो होतो. आता
य ितचं लेखन सु कर याचे वेध लागले होते.

रे िडओवर ‘चालू जमाना’ सतत गेली चार-पाच वष चालू होता. दवाळी अंकांसाठी
लेखन मोसम आ यावर चालू होई. बाहेरगावचे ा यानांचे काय म वीका लागलो
होतो. परी ांचे पेपस तपास याचं काम चालू होतं...गावाकड या घरादारासाठी पैसा
सारखा उभा करावा लागत होता.

मुली लहान अस यामुळं आिण नोकरीही अस यामुळं ि मताला सुटी अस यािशवाय

गावाकडं जाणं होत नसे आिण सु ा पड यावर मा या लेखनाला उधाण येई. असा
कामाचा सतत रे टा होता. दुपारी फ कशीबशी तास-दीड तास िव ांती घेऊन मी मा या
कामाला भुतासारखा लागे. ि मता संसार-कामात गढू न जाई. वाती-क त ला फरवून
आणी.

व तुि थती अशी अस यामुळं माझं गावाकडं जाणं कमी झालं होतं. पूव मी बरीचशी
सुटी ितकडंच घालवीत असे. पण गे या दोन-एक वषात अधनंमधनं फ दोन-तीन दवस
रा न येई. तरी ि मताला, मुल ना सुटीत मिहना, पंधरा दवसांसाठी पाठवून देत असे.

...आईला वाटू लागलं क मी घरादारापासून दूर चाललो आहे. गावाकड या

माणसां या ांकडं दुल क लागलो आहे. आईची इ छा अशी होती क घरचे
आिण अडचणी सोडिव यासाठी मी गावाकडं मिह यातून एकदोन तरी फे या टाका ात.
सग या सु ा कागलात घालवून घरचे सोडवावेत. ल मी, आनसा यां या ल ाचे
सोडवावेत. शेताचे क ,ं मशागत, पेरणी, नांगरणी, कापणी, मळणी मी मा या
नजरे खाली क न यावी.

मला हे श य न हतं. एक तर पु या न कागलला जा यात एक दवस जाई. परत

ये यात एक दवस. राह यात िनदान एक दवस घालवणं ज र. हणजे येक फे रीत
िनदान तीन दवस जाणार होते. आ थकदृ ा मला ते परवडणार न हतं. तेवढाच पैसा
वाचवावा आिण घरी ावा ही माझी इ छा. एवढा पैसा घालून घरची कामं करावीत;
अशी ती शेतकामं कं वा या अडचणी नसत. यापे तेच पैसे घरी पाठवावेत आिण
घर यांनी उपयोगाला आणावेत, ही इ छा बळ होती. घरात सगळे शेती या कामात
अनुभवी होते. यामुळं यांना शेतकामं के हा के हा कोणती के ली पािहजेत, याचं भरपूर
ान होतं. पण घरात पर परांत मेळ नस यानं आिण आई याच हण या माणं
सग यांनी चालावं असा ितचा आ ह अस यामुळं सारखी भांडणं िन वादावादी होई.
येकाचे वभाव नडत होते. यावर माझा इलाज चालत न हता. मी िनघून आलो क
मागं तसंच पुढं चालू राही. मा यािवषयी “ यो बाजीरावासारखा घो ावरनं येऊन र गड
सांगंल िन िनघून जाईल. आ हा ी िहतं कती कु थावं लागतंय ते आमचं आ हाला ठावं.”
असे शेरे मारले जात. यामुळं माझा उ साह न होई.
 गे या दोन वषापासून मा या पोटात कळ सु झाली होती. डॉ टर हणाले,
“अ सरची ाथिमक ल णं आहेत. जा त ितखट, तेलकट, आंबट खाऊ नका. जागरणं क
नका.”

झोप कमी झाली होती. रा ी कशानं तरी जाग आली क मला रा भर जागाच राही.
याचा प रणाम रा ी उठू न लेखन कर यात झाला होता. ते बंद के लं. प यपाणी सांभाळू न
रा लागलो...पूव रा ीचा वासही करत असे, तोही वज करावा लागला. यामुळं
रिववार गाठू न शिनवारी रजा काढू न, जे शु वारी सं याकाळी जाऊ शकत असे, तेही कमी
करावं लागलं.

तरीसु ा कोण याही प रि थतीत ये या उ हा यात ल मीचं ल हो याची गरज

होती. ितला आता एकवीस वष पूण झाली होती. बािवसावं सु होतं. यामुळं समाजात
ती एक ‘जुनवाट पोरगी’, ‘ल ाचं वय गेलेली’ हणून पाह याची श यता होती.

हणून येताना दादाला जरा तावातावानं ‘पै पा णं, इ मैतर यां या परगावी जाऊन
गाठीभेटी घे.’ हणून सांिगतलं. दो ही मामांनाही एखादा जागा नजरे त असेल तर
कळवायला सांिगतलं. माझा िम मधुकर सणगर हा घ गडी िवक या या िनिम ानं
अनेक गावं हंडत होता. या याही “नजरे त एखादा जागा आला तर चौकशी क न
कळव.” हणून सांिगतलं िन मी पु याला आलो.

या काळात ि मता या िन मा या संसाराची चाकोरी ठ न गेली होती. या वष या

जूनपासून दोघी मुल ना ‘िच े स अॅकॅडमी’ नावा या जवळच असले या कॉ हट
कू लम ये घालायचं िनि त के लं होतं. युिनअर कं डरगाटनपासून ितथं सातवीपयतचे
वग भरत होते. मह वाकां ा अशी होती क आप याला जे िमळालं नाही; ते आप या
मुलांना भरभ न िमळावं.

एकोणस र या जूनम ये हणजे ि मताला नोकरी लागून एक वष पूण झा यावर

ित या-मा याम ये एक बोली झाली. मला सतत गावाकडं पैसे पाठवावे लागत होते. गावी
जावं लागत होतं. दसरा- दवाळीसाठी मधेच होणा या आजार, ल ,ं इतर अडचण साठी
मी गावाकडं जाऊन खच क न येत होतो. मा या कॉलेजचा पगार मिह या या
मिह याला कधीच झाला नाही. थोडा थोडा अॅड हा स िमळे . एरवी तीन-तीन मिह यांनी
कं वा यापे जा त काळानंतर पगार होई. यामुळं घरात आ थक अडचण ना त ड ावं
लागत होतं. याची भरपाई मी इतर कामं क न करत होतो. िवशेषत: रे िडओवर होणा या
‘चालू जमाना’चे पैसे फार उपयोगी पडत. ‘स यकथा-मौज’ यां याबाहेर मी भरपूर लेखन
करत होतो. यांतूनही पैसा िमळवत होतो. तोही वेळोवेळी उपयोगाला येत होता. यामुळं
खचाची त डिमळवणी होत होती.

गावाकडनं पैशाची सतत मागणी होत होती. पैसे पाठवताना ि मता एका श दानंही
मला बोलत नसे. ितनं उलट मला गावाकडं पैसे पाठिव यासाठी ो साहनच दलं. ितचं
माहेरही भरपूर मुलाबाळांचं अस यामुळं, वभावानं ती कु टुंबव सल अस यामुळं आिण
ितला मो ा धबड या या कु टुंबाची क पना अस यामुळं, ितनं मा या पैसे पाठव याला
कधीही िवरोध के ला नाही.

पण ितला नोकरी लाग यावर मनाशी खूप िवचार क न मी एक िनणय घेतला.

सदुस अखरे पयत माझी एक पैसाही िश लक पडली न हती. उलट ओढाताणच खूप होत
होती. तरी आमचा संसार रखडत का होईना चालला होता. कु चंबत का होईना गावाकडचं
घरदार जगत होतं. ि मताचं िश ण पुरं झालं होतं. घराचं भाडं दलं जात होतं...मला वाटू
लागलं आप या पगारात आिण इतर कामांतून िमळणा या फु टकळ पैशांत आपलं
दो हीकडचं चालू शकतं. इथून पुढंही आपण तसंच चालवायचं. ि मता आप या कतृ वानं
िशकली आहे. ित या िश ण-खचासाठी हणून आबांनी ल ात आप या हातावर तीन
हजार पये ठे वले होते. हणजे मा या पैशाला ितनं तसा संसार सोडला तर वत:साठी
पशही के ला नाही. ते हा ित या पगाराला आपणही हात नको लावायला. याचा उपयोग
दुस या रीतीनं कधी तरी तसाच संग पड यावर आपण क . ितचे पैसे आपण आताच
वाप लागलो तर गावाकडची सतत ओढ असले या आप या हातातून ते पार खचून
जातील. ि मताला एके दवशी वाटेल क आपला इथला पैसा आप या इथ या संसाराला
लागतच नाही...हे कती दवस चालणार?.. एखा ा वेळेस ित या मा याम ये याव न
वाद, मतभेद, भांडणं हीही होऊ शकतील. अटीतटी या वेळी, रागा या भरात ती असंही
बोलू शके ल क , “माझा पगार होता; हणून तुमचं घरदार जगलं.”

मा या मनाला ती क पनाही सहन झाली नाही. तो संगच आपण येऊ ायचा नाही.
हणून ि मताला हणालो, “ि मता, आपण एक बोली क . बँकेत तुझं खातं उघडू . तुझा
सगळा पगार या खा यावर जमा क . संसार हणून काही िश लक टाकायला सु वात
क . असं के यािशवाय िश लक पडणार नाही. आजवर मा या पगारात आिण फु टकळ
कमाईत चाललंच आहे. तेच पुढं चालू ठे वू.”

“माझं काही हणणं नाही. तु हाला तसं करावंसं वाटत असेल तर तसं करा. खचाला
लागले तर खचही करा. माणसापे ा पैसा काही मह वाचा नाही.”

ितला थोड यात बोलायची शहाणी सवय. ित या या समजुतदार बोल याचा मा या

मनावर चटकन प रणाम होत होता. मा या घरादारािवषयी ितला मनापासून आ मीयता
होती. याचा पडताळा मला सतत येई. घरचं प आलं क ती आवजून सांगे; “घराकडची
प रि थती ठीक दसत नाही. तु ही चटकन पैसे पाठवून ा.”

या ांजळ वभावामुळं, ित या बोल यामुळं, ित या सांग यावर माझा चटकन

िव ास बसत होता. ितनं मनात आणलं तरी ितला आत एक आिण बाहेर दुसरं च
सांगायला जमत नाही; याचा मी परोपरीनं अनुभव घेत होतो... संसाराचं सगळं काही
तीच बघत होती. पु कळ वेळा ित याबरोबर धा याचं ओझं आण यासाठी तेवढा जात
होतो. कॉलेजव न येताना मधेच मंडईला उत न मुल साठी फळं , के ळी, भाजीपाला, हवी
असलेली चहाची पावडर एव ा व तू मा मला आणा ा लागत हो या.

दोन वषापासून कॉलेज शु वार पेठेतून पवती-रम या या प रसरात गावा या बाहेर

आलं होतं. घरापासनं हणजे काँ ेसभुवनपासनं ते पवती या पलीकड या ड गरकु शीपयत
सायकल रे टणं मला अश य होऊ लागलं. सतत चढ होता. नदी या सखलाईकडनं
ड गरा या चढाकडं वास करावा लागत होता. तरीही तो मी वषभर के ला. यावेळी
यानात आलं क दोन-तीन कलोमीटर चढाला सायकल रे टून आपण घा याघूम झालेलो
असतो; थकलेलो असतो. दम लागलेला असतो. अशावेळी पिहला तास घेणं िज करीचं
होतं. घामा या अंगानं वगात जाणं नको वाटतं... हणून मग सायकल कमी के ली. कधी
पिहला तास नसेल तर मग बसचे पैसे वाचव यासाठी सायकलीनं जाऊ लागलो. दोन
वषानंतर के वळ बसनंच कॉलेजला जाऊ लागलो.

असं जा यात मला एक फायदा दसून आला. आपणास बसची वाट बघत
‘बस टॉप’वर वाचन करता येत.ं बसम ये बस यावरही करता येतं आिण ताजेतवाने
रािह यामुळं कॉलेजम येही तास नसेल तर लाय रीत बसून वाचन कर याचा उ साह
शरीरात असतो... यामुळं माझी बरीचशी पीएच. डी. बस टॉप, बस िन ऑफ िप रएडस
यां या मदतीनंच पार पडली. कॉलेजम ये मोक या वेळात टाफ मम ये ग पा मारत न
बसता सतत वाचनलेखन करत ंथालयात राहायचं; ही माझी सवय होऊन गेली.

जानेवारी एकोणस रम ये आणखी दोन नवी कामं हातात आली होती. ‘िश ण ेमी
बाबूराव जगताप’ यां या आठवण चं सहसंपादन कर याचं काम आलं होतं. लोकांकडू न
मागवले या आठवणी वाचून यांची िनवड करायची होती. काम तसं सोपं होतं. िशवाय
जगतापांचे जावई वसंतराव देसाई आिण यां या प ी हे दोघेही याचा मुख भार
सांभाळत होते. ‘मातीतलं मोती’ या ाितिनिधक ामीण कथां या सं हाची जबाबदारी
मा मी एक ानं सांभाळली होती. काशक पंिडत अनंत कु लकण यां या िवनंतीव न
मी ते काम वीकारलं होतं. या िनिम ानं मराठीतील ामीण कथांचा धांडोळा घेता
येईल, असं वाटत होतं.

कामाची घाई सतत चाललेली असे. रकामं बस याची सवय न हती. वेळाप क
तयार क न कामं ओढत होतो. यातून ा याने, पंधराव ातनं एकदा ‘चालू जमानाचं’
लेखन, मधून एखा ा संपादकाची कथेची मागणी, ‘गोतावळा’चं चाललेलं लेखन हेही
सु च होतं. दवस पुरत न हते.

जानेवारी या शेवट या तारखेला ‘खळाळ’ला महारा सरकारचं पा रतोिषक

िमळा याचं िस झालं. ‘खळाळ’बरोबर ी. दा. पानवलकरांचा सं हही होता. पण
खळाळनं दुहरे ी िव म के ला. याला थम काशन कथािवभाग आिण ौढ िवभाग अशा
दो ही िवभागांतली पा रतोिषकं होती... मला अ यानंद झाला.

अ यासासाठी पु हा पु याला आलेला आ पा फे ुवारी या दहाबारा तारखेला

कागलला फॉम भर यासाठी गेला. या यासोबत पेढे पाठवून दले. अिभनंदन करणा या
िम ां या संगतीत मिहना छान गेला.

माच या ितस या आठव ात मुंबईला पा रतोिषक िवतरण समारं भ झाला. या

िनिम ानं सरकारी खचानं माझा िन ि मताचा रे वेचा पिह या वगाचा वास आयु यात
थम घडला. थमच चांग या हॉटेलात म घेऊन दोन दवस काहीही न करता आरामात
खातािपता िन राहता आलं. अनो या आनंदानं आ हा दोघांची मनं दोन दवस बह न
आली. ते दोन दवस अपूव अनुभवाचे होते. यामुळं कायमचे ल ात रािहले.

मुंबईला जाय या आधी हणजे माच या दुस या आठव ात कागल न अचानक तार
आली. ‘दादा गंभीरपणे आजारी आहे; ताबडतोब या.’

अशा कारची तार ये यातलं गांभीय मला माहीत होतं. गावाकडं दादाचं तसंच काही
झा यािशवाय अशी तार येणार नाही; असं पुन:पु हा वाटू लागलं.

ताबडतोब मी रजा काढू न दुस या दवशी कागलला गेलो होतो...दादा थकला होता.
पोटात या कळीनं हैराण झाला होता. याला वत:लाच सगळा वयंपाक क न खावा
लागत अस यामुळं आिण इतर अनेक कारणांमुळं याचा जग याचा उ साह संपला होता.
तरीही ‘लि मीसाठी जागा बघत हाईस. या पोरीचं कोण बघणार?’ हणून मी
या याशी िडसबरात वाद घातला होता. याचा प रणाम होऊन तो सारखा आठवतील ते
पा हणं डक यासाठी आसपास या गावी भटकत होता...

...‘एकाएक आजारी कशानं पडला? याचं आणखी काहीतर झालं नसंल? देवा,
दादाला सुख प ठे व. याला सुखाचे चार दवस तरी बघ यासाठी िमळू देत. या या
समोर मा या सग या बिहण ची ल होऊ देत. भावांची िश णं होऊ देत. यांना
नोक या लागू देत. सगळं घरदार सुखी झालेलं बघ यासाठी याला आयु य दे. मग मळा
गे याचं याचं दु:ख जाईल. याला पोरां या कतृ वामुळं सुखाची भावना होईल.’

...थोरली बहीण आनसाबाई वारली ते हा मला ‘ती गंभीर आजारी आहे’ हणून
बोलाव यात आलं होतं. तसं तरी काही यावेळी झालं नसेल ना; हणून मी कागलात
पोच यावर डो यांत िन कानांत ाण एकवटू न हळू च घरात िशरलो.

सो यात िशरलो. इकडंितकडं बघत िज या या वाटेकडं माझी नजर गेली; तर

सो यात या पडदी या पलीकडंच मला दादाचे वाळू न खारके सारखे झालेले दो ही पाय
आंथ णावर एकमेकांना िचकटू न पडलेले िन वाटेत आलेले दसले. दादाचं सगळं आंथ ण
पडदी या आड. मला एकदम हायसं वाटलं. एकदम रडू कोसळलं. “दादा, कसा हाईस?”
हणून मी या याजवळ जाऊन बसलो.

सगळी पटापटा जमली.

आजाराची, औषधपा याची सगळी चचा झाली. खा लेलं काहीच पचत न हतं. उठलं
क च र येत होती, हणून दादा सारखा झोपूनच राहत होता िन खायला काहीच नको
हणत होता. नुसता हाडांचा सापळा उरलेला.

मला बघून तो िनरवािनरवीची भाष क लागला... “हे करा, ते करा, घरा या

वाट या अशा अशा करा, शेताचं तसं तसं करा, पोर ी सांभाळा” अशी याची भाष.

आ पा-आईशी िन ल मीशी झाले या चचव न मा या ल ात आलं होतं क दादाला

काहीही गंभीर आजार नाही. नुसतं अपचन आहे. काही खात नस यामुळं अश पणा आला
आहे. यामुळं च र मारत असावी. गेली तीन-चार वष घरादाराला रे शनचं अितिनकृ
धा य िमळत होतं... या या नुस या क याभाकरी खाऊन खाऊन सग यांचा कस नाहीसा
झालाय. यामुळं अधनंमधनं सगळी आजारी पडतात. िहराबाई या अंगातलं र
अिजबात संपलंय, फु ला टाईफॉईडनं आजारी पडली, दौलतला टॉिनक या बाट या ा ा
लाग या. आईही अश झा यानं पांदीत भारा घेऊन पडली. आ पाला कावीळ झाली.
दादाचंही तेच झालं आहे. उलट दादाला जेवलं क झोपायची, पडू न राहायची सवय.
आ ाकडं नजर लावून नुसतं िवचार करायची रीत. मळा गे याचा अकारण यास िन
पोटाचे िवकार; यामुळं या यावर िनकृ अ ाचा प रणाम जा त झालाय.

मी धीर येऊन दादाला हणालो; “दादा, तुला कायबी झालं हाई. तू उगं कायबाय
बोलत बसू नको. तु या वारगीची ग लीतली िन गावातली माणसं अजून टु णटु णीत हाईत.
यां ी कायबी झालेलं हाई िन तुलाच काय तंय? तू आता उगंच कशाबशाचा इचार
करायचं सोडू न दे. भरपूर खा-पी िन भरपूर हंडून- फ न येत जा. नुसता एका जागी
डु ल या काढत बसतोस, नुसता पडू न हातोस; हणून हे असं तंय. सारखा इचार कशाला
करायचा यो? येचा आता काय फायदा?... मी सगळं िनभावून हेतोय हवं? आ पाबी
आज ना उ ा मॅ क फास होऊन लौकरच नोकरीला लागंल. पोर ची लगनं काय हाईत
हाईत. तू उगंच काय तरी बडबडत बसू नको. डॉ टर औशीद दे यात ते तू येळंसरी खाईत
हाईस; असं कळलं. औशीद हे नेहमीच कडू असतंय. तरीबी ते यायचं असतंय. उगंच
‘कडू कडू हाय. मला ते नको.’ असं हणून तसाच बसलास तर तू बरा कसा णार? डोळं
िमटू न नर ात ढकलून मोकळं हायचं. उगंच ये या िमट या मारत बसायचं हाई.
कसं?” मी जरा मो ा आवाजात समजावून सांिगतलं.

यानं मान हलवली.

 “आिण लौकर बरा होऊन पु याला चल. मनाला क ाळा आला क पु ा कागलला ये.
पु ा यावंसं वाटलं क पु याला ये. आता कायबी कामं कर याची गरज हाई. खचाला
लागतील तसं मी देतोयच. मा याकडं मागायला कमीपणा कसला? घरादारासाठीच
राबतोय हवं मी? उगंच वा ेल तसा आडवाितडवा ायला मा याजवळ पैसा नसला तरी
सग यां या पोटाला रोजची भाकरी िमळं ल एवढं मी देऊ शकतो. तू येचं कायबी वाटू न
घेऊ नकोस...मग कवा येतोस पु याला?” मी याला उ सािहत कर याचा य के ला.

वातावरणातला ताण कमी झाला. सग यां याच मनातले कढ ओसर यागत झाले.
दादालाही थोडंसं हलकं वाटलं. मा या देखत याला दुधाचीच क न थोडी कॉफ पाजली.
यानं ती आंथ णात बसून घेतली.

डॉ टरांना िवचारलं तर डॉ टरांनीही “सी रअस काही नाही. अश पणा आलाय.

बरं चसं मानिसक दसतंय.” असंच सांिगतलं.

औषधं िल न दली होती ती सगळी आणवून घेतली...दादा या संपूण ढासळले या

मनावर कु णाचंच औषध चालणार न हतं.

घरात खचासाठी आईजवळ भरपूर पैसे दले. सग यांसाठी नुसतं रे शनचं न आणता
कसाचं धा य आण यास सांिगतलं. “फोडणीसाठी तेल भरपूर वापर. दादा या आवडीचं,
येला काय पािहजे असंल ते चांगलं अ क न घाल; हाईतर फट् हणता काय तरीच
होऊन बसंल...आिण तुझा आता जलमभराचा राग ो संसारावरनं ववाळू न टाक.
व ाला हेऊन खोल ख ात पूर. र गड झाला आता यो. हाईतर हवरा गमावून
भुं ा कपाळानं हंडायला लागशील. बाईची जात हणून तुला ो यातच भूशेण वाटत
असंल तर मग कायबी कर िन कसंबी वाग.” ितला बाजूला घेऊन जरा ितडक नं सांिगतलं.

ती काही बोलली नाही.

दोन दवस रा न सगळं ठीकठाक कर याचा य के ला. मी आ यामुळं सग यांचा

उ साह वाढला.

शै िणक वषाचा शेवटचा आठवडा. सग या रजा संपले या. जायला िनघालो.

हळू च आई हणाली; “तेवढं आनसाला लावून दे क . कती िमण या क तु या?”

मी एकदम भडकलो.

“आनसाला काय ितकडं खेळत बसायला हेलीया? िमरगा या टपणालाच मी तुला

मा या अडचणी सांिगट या या. लावून देणार असशील तर नऊ-धा हैने तरी लावून
 ायला पािहजे; हणून तुला पै यांदाच सांिगटलं तं. तू ‘ ’ं हणाली तीस. ितथं मला
हैना-दोन हैने तु या पोरी हेऊन काय खेळायचं हाय? आँ? आ हा दोघां या शाळा सु
झा यावर मधीच कु णी कामाला बाई बघायला आ हांला सवड िमळत हाई; हणून
माचअखेर तरी आनसाला मी ठे वून घेणार; हे पै यांदाच सांिगटलं तं, तरी तुझी पंधरा
दवसांआड पतरं . मग कशाला उ र देऊ यां ी? ...आ ा अजून पंधरा दीस आनसा
पु यात हाऊ दे. मग ितला लावून देतो. मग ितकडं कु णाला लावून देऊ नकोस. तु या तू
लेक भवतीनं गोळा क न खुशाल खातपीत बस...तसं खायलाबी मीच पैसे लावून देतो.
कारण तू माझी आई हाईस; येला माझाबी काय इलाज हाई िन तुझाबी काय इलाज
हाई.” मी शेवटी आईला टोमणा मारला.

“आ दा, तु याकडं माणसं हायली क सगळी खराब होऊन ये यात...िहरा, मालक,

लि मी, आ पा सग यांचंच मी बिघटलंय. माझी आनसा तर ितकडं येऊन नऊ हैने झालं.
ठकू न ठकू न नुसती पांजार झाली असंल ती.”

“तर, ितथं काय खायाला अ हाय आम याघरात? िहतं कागलातच तेव ा

पो यां या राशी लाग यात. तवा या खायाला तु या लेक ला आणखी पंधरा दसांनी
लावून देतो. तवर मला सवड हाई.” मी बोलणं आटोपतं घेतलं.

आईला समजून सांग याचा काहीही उपयोग नसतो. ितचा ित यापलीकडं कु णावरही
िव ास न हता. काही दवस बाहेर रा न आलेलं घरातलं कोणतंही माणूस ितला
‘ठकलेल’ं , ‘ कती कती खराब झालेलं’ दसत असे. र ािगरी-को हापुरापासून मला
याचा अनुभव होता. या यावर कु णाचाही उपाय चालत न हता. दुस याचं हणणं ितला
ती वेळ िनघून जाईपयतच पटत असे. यानंतर ितचंच हणणं ितला बरोबर वाटत असे.
यावर ितचाही इलाज न हता. ...ितचा हा वभाव आ हा सग यांना चालवून घेणं भाग
होतं. कारण ती सगळं घरदार धडक देऊन चालवत होती. ितची काटेरी पण गारे गार
सावली घरादारात या सग यांना टोचून-टोचून िनधा तपणाचं सुख देत होती.

जा यापूव िशवाची समजूत काढली. तो खडखडीत बरा झाला होता. याला ‘नीट’
वागायला सांिगतलं.

“वा ेल या घाणेर ा, सनी, बदलौ कक असले या माणसांची संगत ध नको.

तूबी तसाच शील. आमचं जाऊ दे. पर तु याच ज माचं वाटू ळं ईल. सांभाळू न हा.”

‘ ’ं हणाला.

या या देखत आईला सांिगतलं. आ पाही जवळच होता. “आई, आता िशवाची त येत
खडखडीत झालीय. ये या बायकू ला िहकडं घेऊन यायला हरकत हाई. तुला ितचा संशय
हाय तर सरकारी दवाखा यात ितला घेऊन जा. डॉ टरां ी हाईतर नसबाईला बाजूला
घेऊन सगळं सांग. ितची सग या कारची तपासणी करायला सांग, रे आ पा. काही
कमीजा त असलं तर पै यांदा ितला खडखडीत बरं करा. तवर िशवबा, बायकू ला बायकू
हणायचं हाई िन ित या अंगाला हात लावायचा हाई.”

उशीर होत होता. सूटके स हातात घेतली.

आ पा हणाला; “मी येतो टँडपतोर.”

“तू िन कशाला? चारपाच दसांवर तुझी परी ा आली. अ यास करत बस...” न
राहवून याला पु हा अ यासाचं समजून सांगू लागलो.

“बोलत बोलता जाऊ या चला. उशीर ईल तु हां ी.”

“चल तर.”

मग जाता जाताच याला सांगू लागलो.

... याला मा या मागोमाग ये याची ओढ होती. या इ छापूत साठी तो धडपडत

होता. पण याची बु ी आिण मरणश याला नीट साथ देत न हती. ितथं मी काही
क शकत न हतो.

“दादाची काळजी घे. तु यािशवाय हा घरात आता कु णी शहाणं नाही. तूच आता ही
जबाबदारी पार पाडली पािहजेस. तुझी परी ा झा यावर िन दादाला बरं वाट यावर
झपाझपा लि मीसाठी ‘जागं’ डका. ि मताला सुटी पडली क मीबी येतोच तुम या
मदतीला.”

गाडी हलली.

वासात मामाचा चेहरा सारखा डो यांसमोर येत होता. वेळात वेळ काढू न या या
घरी जाऊन आलो होतो. खरं तर एकाच ग लीत असलेली तीन घरं . ि मताचं माहेर,
ध डू बाईचं सासर आिण मामाचं घर. ि मता या माहेरी जाऊन सग यांची चौकशी
क न, भेटी घेऊन आलो होतो. ध डू बाईला पाचसात मिह यांपूव मुलगी झाली होती.
हणून ितला पु या न कलोभर खारका घेऊन गेलो होतो. ित या घरी सवाना भेटून
सग यांची चौकशी के ली होती. मग मामा या घरी गेलो होतो.

असं असूनही मामाचाच चेहरा फ मनासमोर सारखा येत होता. मामाला पाहताच
मला वाईट वाटलं होतं. यानं गे या दोन अडीच मिह यांत सगळे दात काढू न घेतले होते.
यामुळं या या त डाचं बोळकं झालेलं. दात काढू न घेत यामुळं गालफडं आत गेली होती
िन ितथं खबदाडं दसत होती. यानं दात नसलेलं आपलं त ड दसू नये हणून िमशा
वाढव या हो या. या आत वळण घेतले या िमशांनी याचे वरचे िन खालचे दो ही ओठ
झाकले जात होते. िमशा ठे व यामुळं हळू हळू यानं पटका बांधायला सु वात के ली होती.
यामुळं याचा सगळा अवतारच बदलून गेला होता. अगोदर तो िमशा संपूण काढत होता.
डो याचे के स दोनतीन इं च वाढलेले. यावर काळी टोपी, अंगात हाफशट कं वा फु लशट;
यां या कफांना खास बटने. िवजार. या िवजारी या िखशात कं वा सद या या िखशात
िबडीचं बंडल िन का ाची पेटी; असा याचा पोशाख असे.

याला तीन गो ची सनं होती. भरपूर िब ा ओढत असे. भरपूर चहासाखर

घातलेला चहा सतत पीत असे. पूव िचत रा ी दा िपऊन घरात बसत असे; कं वा
झोपून जात असे. आताशा शेटज चा मळा सुट यापासनं याचं हातभ ीची दा िप याचं
माण वाढलं होतं. गे या वष-दोन वषात तर ते भरपूर वाढलं होतं. या सग यांचा
प रणाम या या अंगात उ णता वाढ यात झाला. यामुळं याचे दात िखळिखळे झाले, ते
दुखू लागले. यांना भाकरीचा ध ाही सहन होईना. डॉ टरांनी ते काढू न घे यास
सांिगतले. कवळी बसवून घे याची मामाची इ छा न हती. “...ितला खूप खच येतोय” असं
तो हणाला.

दात काढू न घे याचा प रणाम या या जेवणावर झाला होता. पूव सारखं हॉटेलात
जाऊन खाणं कमी झालं होतं. याचा प रणाम या या त येतीवर झालेला.

मामा िन रखमाबाई दोघेही क ाळू होते. पण यांना आठनऊ मुलं झा यानं आिण
शेटज ची सुखाची नोकरी गे यानं प रि थती खालीखाली येत चालली होती. मोठा मुलगा
बाळू यानं शाळा सोडू न आरं भी च वर काम के लं. पण तो ामािणकपणानं वागेना हणून
याला कवर लीनर हणून ठे वला. ती ‘नोकरी करत करत क चालवायला शीक’
हणून सांिगतलं. या या खालचा धाकटा मुलगा आ णा दहावीतनं शाळे तनं काढला िन
च वर ठे वला. तो आिण रखमाबाई च बघू लागले. रखमा चटणीमशीन चालवू लागली
िन तो िपठाची च चालवू लागला. मोठी मुलगी आ ाताई यावष एस. एस. सी. या
परी ेला बसली होती. तीन नंबरचा मुलगा िशवाजी शाळे त जात होता.

घरात एकदोन हसरं होती. जग यासाठी मामा खूप धडपड करत होता. पण आताशा
या धडपडीला यश येत न हतं. आसपास या प रसरात कोयनेची वीज आ यामुळं
िविहरीवरची, नदीवरची, गु हाळाची इं िजनं एकदम कमी झाली होती. िवजेवर या
मोटारी, पंप आले होते. गु हाळं एकाच ठकाणावर कर याची नवी था पडली होती.
यामुळं आसपास या पंधरावीस मैलां या प रसरात फ न, इं िजनं दु त कर याचा
मामाचा धंदा एकदम बसला होता. याला वाटलं क इं िजनं बरीच िव ला िनघू लागली
आहेत. हणून यानं घरावर कज काढू न एक गु हाळाचा इं िजन-घाणा आिण इतर
बारदानाचा सेट िवकत घेतला. पण तो चालला नाही. यात याला खूप नुकसान आलं.
याची च चांगली चालताना बघून याच ग लीत दुसरी एक च कदमा या पोरांनी
काढली. वीज आ यावर भराभर गावात ग लोग ली च या झा या. याचा प रणाम
होऊन मामा या च वरची दळणं-कांडपं एकदम कमी झाली. गेली तीन-चार वष पाऊस
एकदम कमी झाला होता. दु काळाचा भाव वाढत चालला होता. शेतात मनासारखं िपकू
शकलं न हतं. यामुळं मामाचं घर खाली खाली येत चाललं होतं. आम या घरासारखीच
याची हालाखीची प रि थती होऊ लागली.

बाळू एक पैसा घरात देत न हता. च चं उ प घटलेल,ं मामाला कामं िमळे नाशी
झालेली. पैशांची चणचण भासू लागली.

यानं सगळी प रि थती मा यासमोर मांडली िन ता पुरते चारशे पये खचासाठी

मािगतले. यात तो रानाचे क ,ं पेरणी, खतं सगळं काही करणार होता...दस या या
टपणाला याची हैस िवणार होती. कु ठं तरी इं िजनाचा सेट िवक याचा य चालला
होता. यामुळं तो हणाला; “दसरा दवाळीपतोर तुझं सगळं पैसे फे डतो. हा व ाला
एवढी नड काढ.”

मामाला पाचसहा वषापूव मी दीड हजार पये च घाल यासाठी दले होते. ते
मला अजून परत िमळाले न हते. मधेही यानं पैशाची मागणी टॅ सीचा धंदा सु
कर यासाठी के ली होती. पण मी ती नाकारली होती. मा याकडं एवढे पैसे कधीच न हते.
पण यावेळची मागणी फार करकोळ होती. मा या एक मिह या या पगाराइतक .

याची सगळी प रि थती बघून मी हणालो; “पु याला गे यावर न लावून देतो.
आता मा याजवळ पैसे हाईत. काळजी क नको.” आिण मग हळू च हणालो; “मामा, तू
एवढं दा िपणं बंद कर. यामुळं गावातली तुझी सगळी लायक उडाप झालीया. तुला
कामासाठी, इं जनं दु तीसाठी कु णीबी बलवत हाई. गावात आता कु णी उधार देत हाई.
इ मैतरबी तुला आता टाळाय लाग यात. कारण दा ावर कु णाचाच इ वास बसत
हाई...माझाबी बसत हाई. मला तु याकडं यावंसं वाटत हाई; कारण तू कायम दा
यालेलाच असतोस. मग तु याबरोबर काय िन कसं बोलायचं? िजवाभावा या ग पा कशा
माराय या?...मी आतासु ा जे पैसे पाठवायला कबूल झालोय ते पोराबाळांकडं बघून,
रखमाबाईकडं बघून; तु याकडं बघून हवं. कारण मी मोलानं िमळीवलेलं पैसे तू दा त
घालशील. हणून मला काळजी वाटती.”

मामा रडू लागला. मला शपथ देऊन हणाला; “आ दा, उ ापासनं मी दा सोडली.
आता ितला िशवलो तर घो ाचा मूत यालो, असं समज.” भडभडू न काहीबाही बोलू
लागला.

याचं हे सन सुटणार नाही, हे फार जुनं आहे, हे मला माहीत होतं. पण मलाही
सांिगत यािशवाय राहवत न हतं. मुलंबाळं लहान अस यामुळं मामा या घरादाराची
काळजी वाटत होती.
 लहानपणापासून मला या याकडं जा याची ओढ. पण आता दा चं सन
वाढ यावर ती ओढ कमी झालेली. जाऊ नये असं वाटू लागलेलं. एव ा दा र ातही,
पोटाला अ नसताना आपलं माणूस दा िप यात पैसा खच करतंय आिण आपण या या
घरी जाऊन ते नुसतं पाहत बसतोय ही क पनाच मला सहन होत न हती. यामुळं मी
मामा या घरी जा याचं पु कळ वेळा टाळत असे.

मग मी येऊन गे याचं कळताच मामा आईजवळ येऊन आईला उपरोधानं हणे; “तुझा
िशकू न सायेब झालेला योक येऊन गेला हणं. आम याकडं आला हाई. आता कशाला
येईल यो? आ ही नांगरग ी माणसं. आम या घरात येला बसायला ना खुच , ना
त यागादी. आ ही या थाटलीतनं िपणार. येला कपबशी लागणार. माझी शबडी
मेकडी पोरं ये या अंगाला िबलगली क येची कापडं खराब णार... पर येला आता
पु ा आला हंजे तू सांग. हणावं “आ दू, बाळपणात तुला हा तेलानं का या पडले या
हातावर खेळवून खेळवून घ ं पड यात. आम या इजारी िन कु डती तु या हग या-
मुत यानं िभज यात, िपव या पड यात. यचा पुंगस वास अजून गेला हाई; तवर तू
असा सायेब होऊन मागचं इस न फु डं पस नगं.”

याचं हे बोलणं मा यावर या मायेपोटीचं होतं, याची मला पुरी क पना असे. पण
मीही या यावर का राग राग करतोय, याची याला थोडीतरी क पना यावी; हणून मी
असं करत होतो. एकदा दोनदा टाळू न ितस यांदा घरी जात होतो. दा यालेला नसला
क िजवाभावाचं बोलत होतो िन दा न िप यासंबंधी येक भेटीत उठताना सांगत
होतो. मला मामाचं हे सन िवस न या याशी बोलता येणं श य न हतं; िन हे सन
िवस न मी मायेचे संबंध तसेच ठे वावेत; असं मामाला वाटत होतं. यामुळं माझी
मामा या घरादारासंबंधात मानिसक ओढाताण होत होती.

पु याला आ यावर पेरणी या दवसांत मी मामाला पैसे पाठवले. कारण ते लौकर

पाठवले तर अनाठायी खच होतील अशी मला भीती वाटत होती.

एि ल-मे एकोणस रम ये ल मीला ‘जागे’ हणून नऊदहा ठकाणची माणसं

बघ यासाठी आली आिण शेवटी कागलापासनं तीनचार मैलांवर असले या कोगनोळीचा
जागा एकमेकाला पसंत पडला. ‘मे’ या दुस या पंधरव ातली ही गो .

एि ल-मे म ये माझं ‘गोतावळा’ कादंबरीचं दुसरं लेखन जोरात चाललं होतं. हणून
‘मे’ म ये पिह या आठव ात ि मताला सुटी लाग यावर सग यांना मी कागलला
पाठवलं. ल मीसाठी येणारे जागे ि मताला नजरे खाली घाल याची िवनंती के ली. माझं
लेखन पूण होताच मी कागलला येतो, असं ितला सांिगतलं होतं...पण लेखन पूण झालंच
नाही. ल मीचं ल ठर याची श यता वाटत अस यामुळं तातडीनं मी ‘मे’ या शेवट या
पंधरव ात गेलो.
 मुलाचं घरदार नजरे खाली घातलं. खरं तर नजरे खाली घाल यासारखं काहीच न हतं.
घरदार रोजगार क न खाणारं . संगी दुस याची तंबाखूची शेतं चौथाईनं करणारं , असं
होतं. सासू िवधवा. ितला चार मुलगे. पिहला िबनल ाचाच रािहलेला.

दुस याशी ल मीचं ल होणार होतं. गावात आहे हणायला वत: या मालक चं घर
होतं. यात हे कु टुंब क पाणी क न जगत होतं...सगळे च रोजगाराला जात होते. रोजगार
नसेल तर बायका जळणाला जात हो या. एक हैस होती; ितला चारायला घेऊन जात
हो या. ल मीचा नवरा बाळू हा मा काहीसा कसबी कामगार होता. याला कापड
िवणता येत होतं. गावात काही हातमाग होते; ितथं हा लुगडी उ म िवणत होता. आिण हे
काम बारमाही िमळकतीचं होतं. यामुळं मला थोडा धीर आला होता. िनदान ल मीला
उपाशी मरावं लागणार नाही; याची दाट आशा वाटत होती.

मानपान, या ा के या िन जून या पिह याच आठव ात राधाकृ णा या देवळात

ल मीचं ल उरकू न घेतलं...राधाकृ णाचं देऊळ हा गोरग रबां या ल ाचा कायमचा
मांडव होता. ितथं ठरािवक र म भरली क अ ता, भटजी, आंतरपाट, बस या-
उठ यासाठी जागा िमळत असे. दारात नुसती एक मु त-मेढ रोवली िन ितची मु तावर
पूजा के ली क देवळात ल करायला मोकळं . मग जेवणा या पंगती घरातच. वरात
नव या या गावी- असा सुटसुटीत खा या.

ल मी या ल ामुळं आई या मनावरचं फार मोठं ओझं कमी झालं. ती आता बावीस

वषाची होती. हणजे आई या िहशोबा माणं ितच ल सहा वष उिशरा झालं. ल मीचं
भा य हणून ‘खळाळ’ या सरकारी पा रतोिषकाचे दोन हजार पये आले होते. आहेर,
पेहराव, थोडे पैसे, थोडं सोनं पा यासाठी आ ही के लं. पा रतोिषकात ते सगळं भागलं.

...मनोमन सरकारचे आभार मानले. यां या दु:खां या, उपासमारी या, दा र ा या

कथा िलिह या; ते तसेच जगत-मरत होते. यां यावरील कथांना मा पा रतोिषक
िमळालं. पा रतोिषक- वासासाठी फ ट लास िमळाला. मुंबईसार या व नगरीत
राहायला दोन दवस तारां कत ीमंत हॉटेल िमळालं...आिण ल मीचं ल झालं.
एकोणीस

ल मीचं ल झालं. दौलत आठवी पास होऊन नववीत गेला. या या कप ांना आिण
पु तकांन लौकरच पैसे पाठवतो हणून सांगून आलो होतो. फु लाबाईही वर या वगात
ढकलली गेली होती. ितलाही पु तकं वगैरे यायची होती. पण आ पा चौ यांदाही एस.
एस. सी.त यश िमळवू शकला नाही. हणून मी फार मो ा काळजीत होतो.

आता याचा फ इं जी िवषय रािहला होता. कागलात को हापूर-बेळगाव

र यावर असले या एकु ल या एका पे ोल पंपावर यानं ता पुरतं पे ोल भरायचं काम
िमळवलं होतं.

शाळा-कॉलेज सु हो यापूव ‘गोतावळा’चं लेखन पूण क न ी. पु. भागवतांना

वाच यासाठी देऊन आलो.

परत आ यावर ि मता हणाली, “घराचे मालक आले होते. ते हणाले, “आता, घर
खाली करा. चार वषच इथं राहणार होता, पण सहा वष झाली. आता लौकरात लौकर घर
खाली करा. आमचे नातेवाईक राहायला येणार आहेत.” ि मतानं हे सांिगतलं िन ती
मा या चेह याकडं बघू लागली.

माझा चेहरा पडला.

मालकांना मी कबूल के लं होतं खरं . पु यात आलो ते हा ी शा मं दर कॉलेज सु

होऊन तीन वष पूण झाली होती. सं थेला पवती रम यात साठ-स र एकर जागा महारा
शासनानं दली होती. या जागेवर या इमारत चा मा टर लॅन तयार झालेला. यात
ा यापकांसाठी छो ा छो ा बंग याही हो या. मी सं थे या संबंिधत लोकांना
िवचारलं, “हे कधी होणार?”

आ पासाहेब जेधे हणाले, “चार वषात होऊन जाईल. फार वेळ लागणार नाही.”

इतरांचंही तेच मत पडल. पु यासार या िव े या माहेरघरी ब जन समाजाचं

िश ण नीटपणे हावं, या हेतूनं कॉलेज थापन झालं होतं.

एकू ण योजनेचा कॉलेज हा एक भाग होता. या मो ा प रसरात साय स, मेिडकल,

इं िजिनअ रं ग कॉलेजेस व इतर छोटे-छोटे उ ोग वसायाचे कोसस सु कर याचा
संक प होता. ‘ ी शा मं दर’ हे या सव शै िणक लैटप रसराचं नाव होतं.

सं थे या आरं भी मोठीमोठी माणसं या सं थेत होती. शंकरराव जे यांचे थोरले बंधू

आ पासाहेब जेधे हे यांपैक च एक होते. या मंडळ त उ साह सळसळत होता. ाचाय डॉ.
मा. प. मंगुडकर हे उ साहानं िविवध शै िणक उप म राबवीत होते. उ म ा यापकवग
गोळा के लेला होता. असा टाफ गोळा कर यामागं िव. द. घाटे, बाबूराव जगताप, डॉ.
सरोिजनी बाबर यांची ेरणा होती. िव लराव घाटे हणाले, “ब जन समाजाला उ म
िश ण िमळायचं असेल, तर जातपात न पाहता उ म ा यापकवग घेतला पािहजे.”
आिण हेच धोरण ते राबवीत होते.

मला वाटलं, या धोरणानुसार कॉलेज-प रसरात ा यापकां या ाटस एक वषात

सहज होऊन जातील. यामुळं घर-मालकांनाही मी तेच सांिगतलं. यांनी मा यांवर
िव ास ठे वला.

मी मालकांना भाडं दे या या िनिम ानं य जाऊन सांिगतलं; “मी लौकरात

लौकर घर सोडतो. अजून काही सं थेनं टाफ- ाटस बांध या नाहीत. पण मी आता
यां यासाठी थांबत नाही. मी दुसरी जागा िमळाली क हे सोडतोच.”

नजरे त एखादी नवी जागा दसली तर यायची, असं ठरवून मी जायचा िनणय
घेतला...मा ित यासाठी आटािपटा क न हंडायचं नाही; असंही ठरवलं. सावकाशीनं
एखाद-दुस या वषानंतर जागा सोडू ; असा िनणय मनाशी योजलेला. याच वा ात
आम यानंतर दोन भाडेक आले होते. यांना अशा काही सूचना न ह या; पण आम या
जागे या तुलनेनं यांना भाडं जा त होतं...मा याकडू नही यांना तशीच अपे ा असावी.
गे या पाच-सहा वषात महागाई वाढली होती, पयाची कं मत िन यापे ा कमी झाली
होती; हे मी पाहत होतो. यामुळं मालकांची अपे ा मी समजू शकत होतो.

कॉलेज- थापने या वेळी सं थेत जो उ साह होता तो नंतर रािहलेला न हता.

प रसरात इमारती उ या कर यासाठी व इतर अनेक योजनपूत साठी जो फं ड उभा
करावयाचा होता, तो उभा रा शकला न हता. सं थे या कायका रणीतही पूव चे लोक
रािहले न हते. नवे नवे लोक आले. यांनाही धनसंचय उभा करता आला नाही. यामुळं
बाक या इमारती तर उ या रािह याच नाहीत, पण कॉलेजमधील सेवकांचे,
ा यापकांचे पगारही वेळेवर िमळू शकत न हते... ा यापकांचाही पूव चा उ साह
मावळत चालला होता. काही ा यापकां या वैयि क मह वाकां ा बळावत चाल या
हो या.

यातून ा यापकांचं राजकारण सु झालं होतं. ा यापकांनी सं थाचालकांशी

संधान बांधणं, यांचा उपयोग क न वत:ला सोयीची पोिझशन िनमाण करणं, ती
िनमाण कर यासाठी कायका रणी या सभासदांना, अिधका यांना खूश ठे व याचे
बाळबोध आिण ढ- ू ड माग अवलंबणं, असे कार हळू हळू वाढीला लागले होते.

यातून अि थरता िनमाण झाली. ाचायाचा राजीनामा स नं घेतला. वतमानप ात

यािवषयी जाहीर मािहती आिण ित या आ या.

ा यापकांना पगाराची नवी के स नुकतीच आली होती. ती तीन ेण त होती.

यामुळं पिहली ेणी कु णाला, दुसरी कु णाला, ितसरी कु णाला यासंबंधात ‘सीिनअर कोण,
युिनअर कोण, बरोबरीचे असतील तर यांत वरचे के ल कु णाला’ असे िनमाण झाले
आिण ा यापकवगात कलुिषत वातावरण तयार झालं. ते आपआपसांत वाद, भांडणं, पाय
ओढणं, कटकार थानं इ यादी गो ी क लागले. तशातच ाचायपदासाठी काह या
पधा सु झा या.

न ा के ल या बाबतीत िशकव याचे तास वाढिवले होते. यामुळं पूव पे ा कमी

ा यापक लागणार होते. प रणामी काही ा यापकांना ‘पाटटाईम’ कर याची गरज
िनमाण झाली, तर काह ना काढू न टाकणं अटळ ठ लागलं...‘कोण जाणार, कोण
राहणार’, अशा शंकाकु शंका िनमाण होऊ लाग या. यांची चचा टाफ मम ये होऊ
लागली. याचाही फायदा मह वाकां ी ा यापक आपलं इतर ा यापकांवरील उ ं
काढ यासाठी, आप या वाटेतील अडसर काढ यासाठी क लागले. जुने ाचाय गे यावर
कायका रणीनं सगळा आ थक वहार तपासला असावा. यात अनेक ा यापकां या
नावे िनरिनरा या महािव ालयीन मंडळां या खचासाठी घेतलेले पैसे िनघाले. याचा
िहशोब द तरी न हता. यामुळं अनेक ा यापकांना ‘पाव या सादर करा कं वा पैसे भरा’
अशी सूचना दे यात आली. खरं तर ा यापकांनी या या वेळी खचाचे िहशोब दलेले
असणार. पण यांची न द नीट ठे वलेली नसावी. कारण जाणकार ऑ फस टाफ फार थोडा
होता. एकदोन ा यापक असे होते क ते उिशरा येत िन सही क न तास घेऊन लगेच
िनघून जात. आणखी कु णीतरी एक असे होते क ते शु वारीच उिशरा शिनवारची सही
करत आिण शिनवारी तास नस यामुळं येतच नसत. यांतील खरं -खोटं फ ाचाय आिण
परमे रच जाणे. याचा प रणाम असा झाला क कॉलेज या कायका रणीनं येक
ा यापकानं साडेसात वाजता कॉलेजात हजर रािहलं पािहजे आिण साडेअकरापयत
कॉलेजात उपि थत असलं पािहजे; असा आदेश काढला.

या सव गो चा प रणाम ऑ फस- टाफवर आिण ा यापकवगावर झाला.

ा यापकवग तर अितशय अ व थ झाला. गडबडू न गेला. याला नोकरीची शा ती
वाटेना.

अनेकजण नोकरीसाठी बाहेर य क लागले. अनेकजण नोक या सोडू न गेल.े

बरे चजण ‘पाटटाईम’ झाले. काही जण ‘पिह या ेणी’ साठी डाव ितडाव टाकू लागले.
एकजण सं थेिव कोटात गेल.े याचा प रणाम कॉलेजातील वातावरणात भ न
रािहला. टाफ मम ये संशयाचं वातावरण पसरलं. हेरिगरीचा संशय या ा यापकांवर
होता; यां यासमोर कु णी मोकळे पणानं बोलेना. अनेक चांगले ा यापक गे यानं
िव ा या या सं येवर याचा प रणाम झाला होता. ती रोडावली होती. मी यात कु ठं ही
न हतो. पण वातावरण इतकं कलुिषत, संशया पद आिण िवषारी झालं होतं क मला या
नोकरीची शा ती वाटेना. कोण या णी कायका रणीचे अिधकारी मला बोलावतील,
कोण या णी मला नोकरीव न काढू न टाकतील कं वा पाटटाइम करतील कं वा पैशाचे
मा या आठवणीतही नसलेले जुनेपुराणे िहशोब मागतील याचा भरवसा वाटेना. सगळं
अि थर, डगडगतं वाटू लागलं.

नेमक तशीच प रि थती काळा या ओघात िनमाण झाली. जून १९६८ ते माच
१९६९ या शै िणक वषात िव ा याची सं या कॉलेजम ये चांगली होती. एस. वाय. बी.
ए. मराठीला बरे च िव ाथ होते. यांतील काही िनि तपणे टी. वाय. बी. ए.ला मराठी
घेतील याची खा ी ा. सुधाकर भोसले यांना होती. ते मराठी िवभागाचे मुख होते.
यांनी ग ह नग कौि सल या से े टर या ल ात ही गो आणून दली. टी. वाय. बी. ए.
मराठी पेशल जून १९६९ पासून िनि तपणे चालू करायचे, असे से े टर नी आ ासन
दले. यासाठी मराठीचा एक ा यापक जादा लागणार होता. यामुळे ा. िवलास खोले
यांची नेमणूक जून १९६९ पासून कर यात आली.

गेले सहा मिहने ाचायपदाची सू े ा. भाकर ताकवले सांभाळत होते. जूनपासून

ाचायाची अिधकृ तपणे नेमणूक होणार होती. या जागेवर ा. ताकवलेच राहणार क
टाफमधले आणखी कु णी ाचाय होणार क नवेच ाचाय येणार, यािवषयी अिनि तता
होती. हवेत अनेकां या नावां या वाव ा उडत हो या. अनेकां या अपे ा हो या.
१९६०-६१ पासून असलेले अनेक सीिनअर ा यापक टाफम ये होते.

या अिनि त वातावरणात जून आिण जुलै दो ही मिहने संपून गेल.े अनेक ा यापक
सोडू न गे यामुळं या वष मुलांची सं या ल ात येईल, इतक रोडावली. एस. वाय. बी.
ए. या पातळीपयत बरे च िव ाथ आम या कॉलेजम ये राहत. कॉलेज एकदम गावा या
बाहेर. ये याजा याची फारशी सोय नाही. आसपासची जी छोटी व ती होती ती बकाल.
कॉलेज उघ ा, फ ा, वैराण माळावर वसलेलं. िव ा याना आकषक असं भोवती
वातावरण न हतं. कँ टीन न हतं. सायकल- टँड न हता.

पु कळसे िव ाथ पु यात इतर कोण याच कॉलेजला वेश न िमळा यामुळं ी. शा

मं दर कॉलेजला येत. एस. वाय. पास होईपयत राहत आिण टी. वाय.ला दुस या
कॉलेजेसना पु हा िनघून जात. कारण टी. वाय. पेशल िवषयां या वगात इतर
कॉलेजेसम ये खाल या वगासारखी गद नसे. ितथं सहज वेश िमळे .

प रणामी आम या कॉलेजातील एस. वाय. बी. ए.चे मराठीचे सव िव ाथ इतर

कॉलेजेसम ये गेले आिण आम या कॉलेजम ये टी. वाय. बी. ए. मराठीला कु णीच नाही,
अशी ि थती जुलै एकोणस र अखेरपयत तरी होती. आता ित यात काही फरक पडेल असं
वाटेना. यामुळं ा यापक खोले यांना म येच नोकरीतून मु करतील क काय, अशी
मला काळजी वाटू लागली. ा यापक खोले पिह या ेणीत एम. ए. झालेले. शार होते.
ते कॉलेजात रािहले तर आणखी एक चांगला सहकारी िमळे ल, असं वाटत होतं.
ऑग टम ये ाचाय हणून डॉ. ह. क. तोडमल आले. तेही मराठीचे ा यापक. हणजे टी.
वाय. बी. ए.ला मराठी नसताना मराठीचे चार ा यापक कॉलेजात झाले. ाचाय
तोडमल तसे तडफदार आिण व थाि य ा यापक होते.

हळू हळू ा. खोले यांना काढू न टाक याचा िवचार सु झाला. पण लौकरच मलाही
काढू न टाकतील कं वा िनदान ‘पाटटाइम’ करतील अशी साधारण भीती वाटू लागली.
सं थेनं पैसे वाचवायचं कडक धोरण वीकारलं होतं. यामुळं या ा यापकाला पाटटाइम
करता येणं श य असेल याला ते मागचा पुढचा िवचार न करता पाटटाइम करत होते.
हणून मी फारच अ व थ होऊन गेलो...असा मधेच मी अ यावर आणून बसवला गेलो तर
गावाकडं घर या लोकांचं काय होईल, मा या पु यातील वा त ाचं काय होईल, याचा
घोर मला लागून रािहला.

रा रा झोप लागेनाशी झाली. टकटक त डोळे उघडे ठे वून, तुळईकडं बघत मी पडू न
राही. पोटाचा िवकार वाढू लागला. सं याकाळी चार या आसपास पोटात कळा सु होत.
सायंकाळी सहासात या सुमारास या वाढत. जीव नकोसा होई. डोळे िमटू न सगळं सोसत
पडू न राही. आयु याचा सगळा उ साह िनघून गेला.

योगायोगानं काही गो ी घडू न आ या. ा. खोले यांना सरकारी नोकरी िमळाली.

यांनी एक मिहना अगोदर नोटीस दली; तरी यांना व रत हणजे राजीनामा द या या
दुस या दवसापासून यांचा एक मिह याचा पगार न घेता मु कर यात आले. ा. भोसले
यांना कोरे गाव येथील कॉलेजनं ाचाय हणून बोलावलं. यांची जा याची इ छा असावी.
यांनी कॉलेजकडं एक वषासाठी लीन मािगतला. यांना तो ता काळ मंजूर झाला िन ते
तडकाफडक कोरे गावला ाचाय हणून गेल.े हणजे माझं संकट तूत एक वष तरी पुढं
ढकललं गेल.ं ..आता या वषात आपण भिवषयात काय िन कसं करायचं याची पूण तयारी
क , असं वाटू लागलं. िनदान िवचार करायला अवधी िमळाला, याचा आनंद झाला.

ि ि सपॉल अस यामुळं ाचाय तोडमल आठ तास घेऊ लागले िन मला पंधरा तास
हणजे पूण वेळ कामाचे तास िमळाले. माझा जीव भां ात पडला.

नंतर मी लेखनाकडं जोरात वळलो. वाढलेली पोटातली कळ कमी झाली िन मी

पीएच.डी.चं आिण दवाळी-अंकाचं लेखन भरपूर के लं. दोन-तीन ठकाणी ा यानं,
पोए ी लबचे काय म, रायटरसटरचे काय म, ‘गोतावळा’ कादंबरीसंबंधी ी. पु.
भागवत यां याशी सखोल चचा, कॉलेजम ये उ साहापोटी अनेक कथाकारांचे अनेक
घडवलेले काय म, यांत वष कधी गेलं कळलं नाही.

स टबर एकोणस रम ये आ पाचं प आलं. “घरातील शेताची कामं मला खूप

बघावी लागत आहेत व इतरही बाहेरची कामं मी करत आहे. यामुळं मी आ टोबर
परी ेचा फॉम भरला नाही. माच १९७० या परी ेलाच मी एकदम बसीन... दवाळीला
तु ही आ यावर सिव तर बोलूच.”

आ पानं फॉम भरला नाही; आिण तो भर याची मुदत तर टळू न गेली, हणून मी
याला काहीच बोललो नाही...आता मा वाटत होतं; आ पानं परी ेची धा ती घेतली
आहे. दवाळी या सुटीत आपण जावं िन याची समजूत काढावी.

पण दवाळीला याही वष कागलला जाऊ शकलो नाही. पाऊस न हताच. यामुळं

रानात इथं एक धाट तर ितथं एक धाट; असं कसं तरी जीव ध न होतं. दु काळ उ होत
चालला होता. तरीही दवाळीचा आनंद घर यांनी लुटावा, नुकतंच ल झाले या
ल मीची आिण ित या नव याची दवाळी आनंदात जावी, हणून गावाकडं दवाळीसाठी
व ल मी या नव याला कपडे घे यासाठी िन बिहण या भाऊबीजेसाठी पैसे पाठवून दले.

आलेले पेपस तपासत मी पु यातच बसलो. ि मता मा मुल ना घेऊन दवाळीत

कागलला गेली होती. तरी मी आलो नाही हणून आईची दवाळी काहीशी रं जीसपणातच
गेली.

वषभरात िशवा या बायकोला आण यासाठी हणून दादा चार-पाच वेळा जाऊन

आला. पण पा यांनी िशवाची बायको लावून दे याचं नाकारलं. यांचं हणणं असं होतं,
“िशवाला बायकू ायला लावून ा. यो आ याबगार आ ही पोरीला लावून देत हाई.”

येक वेळा यांचा हाच सूर होता. दादानं यां या िमण या के या, पण यांची अट
कायम होती िन नकारही कायमच होता...िशवा वत: ितला आणायला जाणार नाही,
हणत होता. शेवटी दादानं आिण िशवा या अनेक िम ांनी िशवाला “आम या बरोबर
चल. आ ही पाचसात जणं तु याबरोबर येतो. कोण काय करतंय बघू. तू नुसतं बायकू ला
ध न बाहीर आण. आपण गाडीत घालून ितला आणू.” असं सांिगतलं. तरीही िशवा
बायकोला आणायला जायला नकारच देत होता. नकाराचं कारण मा तो कु णालाच
सांगत न हता. फ एवढंच हणे; “मा या बायकू ला यायची िन िहतं नांदायची गरज
असंल तर येऊ दे. हाईतर मला ती बायकू च नको. ितला सोडिच ी देऊन टाकतो. आई-
दादा उगंच ‘आणतो आणतो’ हणालं; हणून मीबी हटलं; ‘आणता तर आणा.’ पर ते
लावूनच देत नसतील, तर मग मला ती नकोच.” अशी याची भाषा होती.

...मा या ल ात आलं क िशवा बायकोचा अपराधी असावा. ित यावर यानं आळ

घेतला होता. कदािचत तो वत:ची कातडी बचाव यासाठी घेतला असावा. यात ितचा
घोर अपमान झाला असणार. ितला अशा नव यापे ा नवरा नसला तरी चालेल; असं
वाटलं असावं. ितनं माहेरात िशवा या आजारािवषयी न च बोलणी के लेली असणार. या
बाबतीत मला काहीच करता येणार न हतं. ये या उ हा यात आपण य ात एकदा
जाऊन यावं, असं ठरवून मी मुकाट बसलो.
 िडसबर या शेवट या आठव ात आ पांचं प आलं; “दादा, मी आजवर आपणांस
कधीही न सांिगतलेली गो सांगणार आहे. ती हणजे मी एस. एस. सी. आ टोबर-
परी ेस बसलो होतो. तारीख चोवीस िडसबर रोजी दैिनक ‘पुढारी’ म ये आमचा रझ ट
जाहीर झाला िन मी पास झालो.

मी आपणांस पेढे घेऊन येणार आहे. येतेवेळी कळवीनच. मा स पा संगपुरते पडले

आहेत.

आता पुढे मी के वळ ई या हणून कॉलेजचं पिहलं वष करणार. नंतर मा तरक चा

कोस देऊन मा यिमक शाळे त मा तर होणार.

...प पाठवा. वाट पाहत आहे.”

अपयशानं वत:लाच कु रतडणा या आ पा या भावना धान मनाची क पना

आ पा या या प ानं मला आली.

याचं मन:पूवक अिभनंदन के लं. पुढं िशक यािवषयी ो साहन दलं.

या या या प ानं मी काहीसा च कत झालो आिण आनं दतही झालो. एकोणस र

िडसबर या अगदी शेवट या दवशी हातात पडले या या प ानं मला जणू शुभसंकेत दला
क येणारं नवं वष मला सुखाचं जाणार...फॉम भरताना याला वाटलं असावं, ‘यावेळीही
आपण अपयशी झालो तर घरात सग यांना काय वाटेल? सायेब दादाला काय वाटेल?...
आपण फॉम भर याचं कु णालाच सांगू नये. पास झालो तरच सांगावं; नाहीतर मुका ानं
मूग िगळू न ग प बसावं.’ संकोचापोटी, दुस यां या आप या िवषयी या अपे ांपोटी यानं
हे के लं होतं... याला दुस यां या भावना दुखवू नयेत, असं या िवशी या वयातही वाटतं;
या क पनेनं मी च कत झालो. उिशरा िमळाले या या या यशामुळं मा या मनावरचं एक
मोठं ओझं कमी झालं.

याचं ओझं कमी झालं पण िशवा या संसारािवषयी चंता लागून रािहली. आई-
दादाला ती जा त लागून रािहली होती. िशवा आता खडखडीत बरा झाला होता
या यापे ा खाल या ध डू , ल मी यांची ल ं होऊन या संसाराला लाग या हो या.
याला जानेवारी स रला तीस वष संपली होती. तरी संसाराची घडी बसत न हती.

...िशवा या बाबतीत आतापयत मी काहीसा अित वहारी िवचार के ला होता. वाटलं

होतं; तो उ साहानं शेती करील, पण शेतात याचं ल न हतं. मशागत, नांगरट, कु ळवट,
खत, लागवड, पेरणी, मशागत, क पाणी वेळ या वेळी करावं िन िपकं उ म आणावीत,
अशी याला हौस न हती. शेत िपकवलं नाही तर घरदार उपाशी मरं ल, कु णा या
पोटापा याला िमळणार नाही, रोजगाराला आपणाला रोज एका या बांधाला जावं
लागंल, हे कमीपणाचं आहे; याची याला जाणीव न हती.

तो पहाटे उठू न एखा ा शेतक यासारखा कधीच कामाला लागला नाही. दवस
उगवला क उठे . मग सगळे सकाळचे िवधी. घरात नळाचं पाणी आलेलं असूनही रोज
आंघोळ करत नसे क कपडे व छ कधी धूत नसे. गावात हंडताना तरी खळणी कापडं
घालावीत, असं याला वाटत नसे. कामं करताना घालायची मळकट, कळकट, फाटक
कापडं घालूनच तो हंड.े ..या या या उिशरा उठ यामुळं याला गाडीबैलांचं भाडं
िमळे नासं झालं. लहानपणापासनं माती खा यानं तो रोगट, अश रािहला. याला
नांगरट, कु ळवट, मोट, गाडीत ओझी लादून भाडं करणं इ यादी कसाची कामं यामुळं
झेपत न हती. यामुळंही याची गाडीबैलं िवकू न टाकावी लागली. शेवटी तो सडाफ टंग
रोजगारी झाला.

कु णी आलं कामाला सांगायला तर तो कामाला जाऊ लागला. आपण होऊन कु ठं

रोजगार डकावा, कु णाकडं काम आहे का याची चौकशी करावी, असं या याकडनं
कधीच होत न हतं.

आई हणे, “िशवा, जा क रं कामाला.”

“कु ठं जाऊ?”

“कु ठं तरी डकू न, कु णाकडं िमळतंय का बघ क .”

“गरज असली हंजे आपूआप डकत ये यात. मी रोजगार करतोय, हे सा या गावाला

हाईत हाय. आपूण होऊन चौकशी कराय गेलं क कं मत कमी ती. ‘चार पैसे कमीनं
येतोस का?’ हणून मग इचार यात.” िशवाचं बोलणं ऐकणा याला िबनतोड वाटे. याला
काय उ र ावं ते आईला सुधरत नसे...वा तिवक याला रोजगारी माणसं हवी आहेत तो
शेतकरी आप या घरा या आसपासची माणसं सहसा सांगे कं वा कु णा एकाकडं सांगून
‘चार-पाच माणसं घेऊन ये’ हणून आपणाला गरज कती माणसांची आहे तेवढी ऑडर
देई. याला सांिगतलं तो माणूस आप या घरची माणसं थम ता यात घेई, ती घेऊनही
जादा यावी लागली तर मग आप या ‘ओढ यातली’ कं वा ‘वगी’ची माणसं घेई.
बाक यांना बोलावत नसे. अशी सगळी सूतगुंती असे... यासाठी माणसं एकमेकाला ध न
राहत असत. कामं तडफे नं करत. यामुळं यांना शेतकरी हमखास बोलावून रोजगाराला
लावी.

पण िशवाला असं काही जमत नसे. “ कतीबी काम पडलं तरी दोन पैसेसुदीक कु णी
जादा देत हाईत. तवा आपलं जेव ास तेवडं के लं क सांज याला ‘टाक पैसे’ हणायला
मोकळं . िजवालाबी दुख हाई का धस हाई.” असं याचं त व ान...चार दीस कामाला
गेला क शेतक याची वड, गरज न बघता तो एक दीस हमखास घरात राही. “अंग दुखतंय,
क ाळा आला, लई कामं वडावी लाग यात, िजवाला बरं हाई.” अशी काहीतरी िनिम ं
तो काढत असे िन शेतक यांचं काम जागचं जा यावर पडू न याचा खोळं बा होई...मग
शेतकरी पु हा िशवाला कामाला सांगताना सतरा वेळा िवचार करी. यामुळं िशवाला
घरी बसावं लागे. भावांिवषयीही याची कु रबूर असे.

आई मुकाट होई. ितला सग यां या पोटाला एक व ाला तरी धड घालावं लागत

असे.

मा याकडं िशवािवषयी आई, दादा, आ पा, िहरा सगळे च त ारी करत. गावाकडं
गे यावर मी िशवाला समजुती या चार गो ी सांगे. या यावर मी रागावे. कधी दमही
देई. कधी कळवळू न सांगे क , “िशवा, अरे जर असा वागू लागलास तर तु या तू
ज मालाबी शाणा णार हाईस. मग तुझा संसार कसा याचा? भावांची िश णं
चाल यात. ते िशकू न शाणं तील िन सगळं घरदार सुखाला लावतील. यात तुझंबी सुख
हायच क . असा इरं सरीला का पडतोस य या!”

“मी ईल तेवढं करतोयच क दादा...ही काय सांग यात बाराबो ांची सगळी. ा
घरात राबणारा एकटा मीच बापय हाय. तु ही दादाला पैसे लावून देतासा! ते खात यो
िबळात बसले या उं दरागत माडीवर जाऊन बसतोय. कवा कमी पडलं तर कु णा यात
जाऊन पाला कापतोय, कु णाला काय, कु णाला काय अशी शेतक यां ी मदत करतोय िन
आपलं पोट बाहीर काढतोय. हे दोघं भाऊ साबण लावून धुतलेली पांढरीधोट कापडं घालून
शाळं या िनिम ानं गावातनं तालेवारासारखं हंड यात. भणी तर गे या सासरला. ही
िबनकामाची, भदं झालेली िहरा घरात बसून खाती, आनशी वयंपाकाचं बघती, आईला
हातारपणामुळं आता कामं ईत हाईत. मग राबणार कोण? मीच क . हे घर कु णा या
िजवावर चाललंय?... ‘बायकांचा रोजगार’ ारीला तरी पुरं पडतोय काय यो?”

वा तिवक मी जमेल तेवढं सात यानं घराकडं पैसे पाठवत होतो. पण मी असं कधीही
हणत न हतो क , ‘मा या पैशामुळं घर चाललंय.’ आिण तसं ते चालतही न हतं.
सग यांचे हात कमी-अिधक याला लागत होते, हणून घर चाललं होतं. आईही हणत
होती क ‘घर मा यामुळं चाललंय.’ परमाथानं आईचंच खरं होतं. कारण ती सग यांना
एक आणणारं माळे तलं सूत होती. पण िशवाला मी असं बोलू इि छत न हतो. याचा
अहंकार दुखावला जाईल; याची मला काळजी वाटे. या यािवषयी सगळीच मा याजवळ
त ार करत असत. पण या येकाचं नाव घेऊन मी िशवाला याचा जाब िवचारत नसे.
तसं िवचारलं तर मी पु याला आ यावर िशवा याचं उ ं सवावर काढी.

गेली तीन-चार सालं याला मूल झालं न हतं. तो शारी रक ाधीनं आजारी पडला;
यामुळं बायकोला माहेरी पाठवावं लागलं. आता खडखडीत बरा झाला, तर बायको
सासरी यायला तयार नाही... यात एक वष असंच गेल.ं िशवाचं ल लांबवलं तरी िनदान
वया या ितशीपयत याला पिहलं मूल झालं पािहजे; असंही मला वाटत होतं. कारण आई,
बाप आिण मूल यां या वयात फार अंतर असेल तर मुलं लौकरच अनाथ होतात, यांना
आयु यात नीट उभं कर याची ताकद आई-विडलांत राहत नाही. याचाही अनुभव
आसपास या समाजात िन घरादारांतही मी घेत होतो. सग या गो ी वेळ या वेळी
हा ात, जु या िपढीचं ऐकू न फार घाईही क नये आिण अगदीच प रि थतीला िभऊन
फार टोकापयत लांबवूही नये; असं मला वाटत होतं...िशवाला जबाबदारीची जाणीव
नसली; तरी याचा संसार हा झालाच पािहजे; याची काळजी मला होती. हणून
िशवा या बायकोसाठी वत: कोगीलला जाऊन य करायचा असं ठरवलं. यंदा या
उ हा यात कागलला बरे च दवस मु ाम ठोकायचा िन िशवा या संसाराची घडी नीट
बसवून ायची असा मनाशी िनणय के ला.

१९७० साल िव. स. खांडक े रां या ा यानांनी पु यात उजाडलं. जानेवारी या

पिह या तीन दवशी यांची सलग ा याने होती. रा. ज. देशमुख यांनी ती आप या
देशमुख- काशनतफ बालगंधव रं गमं दरात ठे वली होती. ही ा यानं ऐक यासाठी
महारा ा या अनेक भागांतून सािहि यक आले होते. अनेक दवसांनी खांडक े रांची गंभीर
वाणी, गंभीर िवचार ऐकायला िमळाले. एकू ण मराठी सािह य, समाज आिण सं कृ ती
यांिवषयी ती ा यानं होती. अनेक सािहि यकांना या िनिम ानं भेटता आलं, िविवध
िवषयांवर चचा करता आ या. काल या िन आज या मराठी सािह याची आिण समाजाची
खांडके रांनी चांगली मीमांसा के ली, पण उ ा या सािह यसमाजािवषयी ‘अंधारा’ची
ितमा वापरली. ते यात खूप चाचपडले. वा तिवक ‘उ ा या सािह यािवषयी’ ते
कोणती दशा दाखवतात, कोण या अपे ा करतात यािवषयी मी खूप उ सुक होतो. कारण
मला काही यांतून अंधुक दशा, वाटा दस या अस या िन यांचा वेध घेत जा याचं
धाडस करता आलं असतं. पण तसं काही मला िमळालं नाही.

एक दोन ठकाणी ा यानांना जाऊन आलो. डॉ. रा. शं. वा ळं बे आिण डॉ. भालचं
फडके यां यामुळं एम. ए.चं अ यापन कर याची थमच संधी िमळाली. यात रमून गेलो.
‘गोतावळा’ कादंबरीचं अंितम सं करण माचम ये पूण के लं िन ी.पु. भागवत यां याकडं
ती छापाईसाठी सुपूद के ली. सं करणासाठी ा. स. िश. भावे आिण भाकर पा ये यां या
घरी अलग अलग मी के लेली ‘गोतावळा’ची वाचनं फार उपयु ठरली. ी. पुं. नी तर
अितशय काळजीपूवक ह तिलिखत वाचून बारीकसारीक बाबी हेर या हो या. यावर खूप
चचा झाली. या ितघांमुळं ‘गोतावळा’ला रे खीव आकार आला. पंधरा माच ते पंधरा
एि ल हा काळ या वाचनां या िन सं करणा या धुंदीत गेला.

एि लम ये पी. डी. चे पेपस तपासले िन मे या पिह या आठव ात कागलला गेलो.

गे या गे या सोपा दु तीचं काम पिह यांदा क न घेतलं. सो यावर दादानं प हाळी

प े घातले होते. याला वीसपंचवीस वष झाली होती. या अगोदरही ते प े
पर ाकडं या गो ावर होते. कधी दादा या विडलांनी हणजे मा या आ यानं ते
घातलेले. आता ते इतके तांबे न गेले होते क वर पडणारा पावसाचा एक थबही
प हाळीतून बाहेर जात न हता. सगळं पाणी सो यात गळत होतं. प याखाली बसलं क
तांबे न भोकं पडू न झाले या चाळणीतनं वरचं आभाळ दसत होतं. पावसा यात
सो यात िचखल होत होता. घर हणून सो याचा वापर पावसा यात करता येत न हता.
जमीन सगळी क या खडी या र यागत उखडली होती. पाणी गळू न भंतीचे आतले दगडी
थर उघडे पडले होते. क या मातीचं बांधकाम. सगळा सोपा कधीतरी एकदम ढासळे ल,
अशी भीती वाटत होती.

हणून प े काढू न टाकले. मंगलोरी कौलं घाल याचा िनणय घेतला. यासाठी कौलं,
लाकू डसामान, लोखंडीसामान, िसमट इ यादी को हापूरला जाऊन आणलं. दो ही बाजूंनी
सो या या भंती वाढवून घेत या िन पंधरा एक दवसांत सोपा दु त क न घेतला.
खालची जमीन क न घेतली.

सो याला प आ यासारखं झालं. बरं वाटलं. सुटीत गेलो क घ गडं आंथ न,

पायांची घडी पोटाशी घेऊन जिमनीवरच िलिह याला बसावं लागे. आ यागे या
गावात या िन को हापूर या िम ांनाही खालीच बसावं लागे. यां या पँटा खाली
बसताना तंग होऊन जात. हणून दोन लाकडी खु या िन एक जुनाट टेबल िवकत घेतलं िन
सो यात मांडलं.

सो याचं काम चालू असतानाच कोगीलला जाऊन आलो. कागलपासनं चारपाच

मैलांवर कोगील होतं. सकाळी उठू न सायकली भा ानं घेत या िन नऊ या सुमारास
कोगीलला जाऊन पोचलो. बरोबर कागलातले दोन तगडे िम घेतले होते. िशवा या
बायकोचं घर शोधून काढलं.

ड गरा या खलाटीत व ती. शंभरभर घरांचं ओसाडसं वाटावं असं गाव. गावाला
बागाइती जमीन काहीच दसत न हती. होती ती ड गरा या बगलेवरची कोरडवा ,
माळरानं, तांबूळ जमीन. गावा या सखलात एकदोन िविहरी हो या. या िविहरीचं पाणी
सा या गावाला. अधनंमधनं एखादं जंगली झाड दसणारं . बाक सारा फ डा माळ, बोडका
ड गर िन खबदाडं यांनी भरलेला भाग. गावची माणसं उ हाळभर को हापूरला
वरकामासाठी, रोजगाराला जात. ड गरा या कपारीतली गवतं दवाळी या अगोदर
कापून ती वाळवत. आसपास या गावाला गवता या गा ा िवकत. को हापुरात नेऊन
गोव या िवकत. पावसाळा आला क जिमनी साफसूफ क न भात, सावं, वरी, नाचणं
पेरत. गुरं माळाला चारत, शेताची कामं करत पावसाळा गावात काढत. सुगी घरात आली
क पु हा को हापूरला िन आसपास या गावाला रोजगाराला पळत... सग या
माणसां या िन जनावरां या अंगावर एकच अवकळा. सगळी ऊनताण, पाऊसपाणी,
दवसरा यांचा िवचार न करता पोटासाठी राबणारी...अशा गावची सून आईनं के लेली.

ितचं घर चढावर होतं; हणून खालीच एका घरासमोर घरवा याला िवचा न
सायकली लाव या िन चढावर गेलो.
 िशवाची बायको दारातच धुणं धुऊन मोकळी झाली होती. धुणं धुतले या
बारडीत या पा यातच शेवटी हातपाय धूत होती... पाणी खाली खलाटीला जाऊन दोन
फलागावर या िविहरीतनं शदून आणावं लागत अस यानं ही काटकसर असावी.

“बाबा हाय का हाई घरात?” ितला िवचारलं.

“राघूनाना यात गेलाय.”

“बलवून आणायला सांग कु णाला तरी. कागलचं पा हणं आ यात हणावं.”

घरात या सो यात कु णीतरी िवजार घातलेला त ण बसला होता. तो बाहेर उ या

असले या आम याकडं एकटक बघत होता. या या अंगावर रं गीत, धुवट कु डतं होतं.
डोईवर के स वाढवलेले. याचा भांग पाडलेला. वळण शेतक तलं दसत न हतं. शहरात
जाऊन काहीतरी कारकु नी, लेथवक करत असावा, असा अंदाज करता येत होता. दाढी
दोनतीन दवसांची वाढलेली जाणवत होती. आ ही बाहेच थांबलो होतो. कु णी ‘आत या’
असं हटलंही नाही. पाणीही दलं नाही. तोही पा या या काटकसरीचा भाग असावा.

ितचा बा आला. थंडपणानं उभा रािहला. “िशवा या बायकू ला ायला आलोय.” मी

सरळ िवषयाला हात घातला.

“लावून ायची हाई ितला.”

“का?”

“ते तुम या भावाला ठावं हाय.”

“ यो ‘मला काय ठावं हाई’, हणतोय. तु हीच काय ते कारण सांगा.”

“ यो ‘ठावं हाई’ हणतोय हवं; तर येला जवातीला घेऊन या. काय असंल ते
दोघां ी िमळू न चारजणात इचा . खरं खोटं काय ते िनघंल क . घेऊन या येला.”

“बरं . समजा; येला घेऊन आलो. जवात के ली; तर मग लेक ला लावून देता?
तुम या गावची चार शाणी मंडळी तु ही बसवा. आम या गावची चार शाणी मी घेऊन
येतो. काय ते खरं खोटं क ; मग तरी लावून देशीला?”

“आता लावून एवढी ायची हाई बघा.”

“मग कशाला ख याखो ाची जवात करायची ती?”

 “कोण नासकं फळ हाय िन कोण िनमळ हाय; येची शािनशा क क .”

“क न फु डं काय? पोरीला तर लावून देत हाई हणतासा.”

“लावून तर ायचीच हाई. बघू कु ठं दुसरं लगीन झालं तर... हाई तर ग यात ध डा
बांधून िहरीत ढकलून देऊ.”

“ हंजे सोडिच ी यायचा इचार हाय का?”

“हांऽ.”

“मग कशाला बाक चं वांडं गु हाळ लावायचं? सोडिच ी यायचा तुमचा इचार ठाम
हाय का, सांगा.”

सो यात बसलेला पा हणा तावातावानं बाहेर आला, “हां हां! ठाम इचार हाय. उ ा
या घेऊन काय असतील ती कागदप ं.” तो हात वर क न बोलू लागला.

“तु ही कोण?” मी िवचारलं.

“ते तु हाला काय करायचं? तु ही तेवढी कागदप ं घेऊन या.”

मुलीचा बाप हणणारा ग पच बसला होता. मुलगीही आत िनघून गेली होती.

नंतर थोडी वादावादी झाली. सग यांचा सूर ल ात आला. आ ही परतून उताराला

लागलो.

वाटलं; िशवानंच वत:ला अपराधापासनं वाचव यासाठी बायकोवर खोटा आरोप

ठे वला असणार. याची जबर िश ा आता याला भोगावी लागणार...ितचा, ित या
घरादाराचा घोर अपमान झालाय, यांचं हे फळ.

सायकली ठे व या हो या या घरापाशी आलो. पाणी यायला मािगतलं.

पाणी देता देता घरवाला हणाला; “कु णाकडं आला तासा?” खरं तर यानं आप या
दारातनं सगळं बिघतलं होतं. तरी मी याला सगळी ह ककत सांिगतली.

“ितला आता ाय या भानगडीत कशाला पडता?” पा हणा सहज बोलला.

“का?”
 “ितची थोरली भण मेलीय. ितला दोन बारक पोरं हाईत. ती िहतंच हाईत िन येचा
बाऽबी िहतंच खातो-िपतोय.”

“कोणचा यो?”

“तुम यासंगं तावातावानं बोलत ता योच. पोरी या बाऽ या मनात य यासंग

हवतूर लावून ायचं हाय, असं दसतंय. भणीची पोरं भणच नीट सांभाळणार क हो.”
तो शांतपणानं हणाला.

मी चरकलो...हे दुसरं च काही तरी उमटलं.

बाक चे दोघे दो त मा याकडं एकटक बघू लागले. ओशाळ यागत झालं.

साव न हणालो; “चला, टाका टांगा सायकलीवर.”

सायकल कागल या दशेनं रे टू लागलो.

च ाव यासारखं झालं...कागलात अपमान झाला हणून ितनं हा उपाय योजला क

बहीण मे यामुळं ितनं हा िनणय घेतला िन कागलला यायचं नाकारलं?- काहीच नीट
कळे ना. पिहलं कोणतं िन दुसरं कोणतं काहीच प ा लागेना.
वीस

कोगीलव न आ यावर िशवाला खोदून खोदून पुन:पु हा िवचारलं.

“दादा, तु हांला खरं खरं सांगतो; ती का येत हाई मला कायबी ठावं हाई. मी
आजारी तो; या व ाला मा या आजारपणावरनं आईचं िन ितचं भांडाण झालं तं. या
व ाला आईनं ितला मारलं तं िन हायारला िपटाळली ती. तवापासनं ितचं मला
दशन हाई का एका श दानं बोलणं हाई. येला आता दीड-दोन वस ईत आली.” िशवा
शांतपणे बोलत होता. आता शहािनशा कर यातही काही अथ नाही; असं वाटू लागलं.

“मग आता काय करायचं? सोडिच ी माग यात ते.”

“ ा जावा. मा याबी मनात ती बसत हाई.”

रा ी आ ही सग यांनी बसून िवचार के ला िन रीतसर घट फोट यायचा िनणय

घेतला.

व कलाकडं जाऊन याची सिव तर मािहती िमळवली. याच उ ोगाला लागायचं

ठरवलं... नवरा-बायक नी िनदान तीन वष अलग राह याची कायदेशीर गरज होती.
याची वाट बघत थांबावं लागणार होतं...आता नुकतं एकदीड वष होऊन गेलं होतं.

“िशवा, आता जे झालं ते झालं. मा तू ा झाले या गो ीवर काय करायचा ते इचार

कर. तु याकडनं काय चुकलं असल; तर येची फळं तुला भोगावी लागली असणार.
लागली असली तर पु ा तशी भोगावी लागू नयेत हणून काय काळजी यावी लागणार,
ते तुझं तू बघ. तुझं तू मनाला िश ेण दे. मी काय तुला आता सांगणार हाई...तू आता
तीसएक वसाचा बापई झालाईस. तुझं तुला आता र गड कळतंय. तवा काय चुकलंमाकलं
असंल तर बघ.” मी शांतपणे बोलत होतो.

“माझं कायबी चुकलं हाई.”

“चुकलं नसंल तर ती गो चांगलीच हाय. पण चुकलं असलं तर तेबी मला सांगायची

गरज हाई. तुझा तूच मनोमन इचार करायचा आिण मनालाच काय सांगायचं ते सांग.
मला कं वा दुस यां ी सांग याची गरज हाई. कारण आपलं आपूणच शाणं ईत जायचं
असतंय. आपूणच आप या करणीपासनं धडा यायचा असतोय. चांग या करणीचाबी
आप याला धडा घेता येतोय...आपूण असंच चांगलं क या, आप याच ज मात येचा
फायदा तोय; असं वाटतंय. आिण चुकून वंगाळ करणी झाली तर ितचीबी िश
आप याला िमळालेली असतीच. मग आपूण पु ा असं करायचं हाई; आप याच ज माचं
वाटु ळं तंय, दुसरं कु णी िन तारायला येत हाई; असा धडा आप यालाच िमळतोय...तवा
ा दो ह चाबी मनोमन इचार करायचा. काय?”

“ यो करतोयच क हो मी.”

“मग ती चांगली गो हाय... आता अनायासं पाटलाचा मळा भागानं करायला

िमळालाय. ो मळा जर का कायम तु याकडं हायला तर तुला रोज या रोज एका या
बांधाला रोजगारासाठी जायची पाळी येणार हाई. कायमचा घरचा रोजगार ईल यो.
तवा येळंसरी रोज सकाळी लवकर उठू न म याकडं जाईत जा. इ लनं कामं करत जा.
पाटला या मनात तु याब ल इ वास वाटला पािहजे; असं वागत जा. हंजे मग सगळं
सुरळीत चालंल.”

िशवानं मान हलवली...गे या सं ांतीपासनं तो पाटला या म यात रोजगाराला जात

होता. पाटलाची दो ही मुलं या या इनामी गावाकडं शेतीच करत होती. इथं फ दीड-
पावणेदोन एकराचं रान होतं. यात िवहीर होती. ित या पा यावर पाटील एकरभर ऊस
आलटू न पालटू न लावत होता. उरले या रानात ज धळा, िमरची, माळवं करत होता...पण
घरात करणारं कु णी न हतं.

िशवा ितथं नेमानं कामाला जात अस यामुळं पाटलानं यालाच मतीवलं. िशवालाही
ते पटलं.

गु हाळ होऊन जानेवारीत उसाची लावण झाली होती. उसात चौथाई, इतर
िनघणा या कोण याही िपकात ितजाई; असा भाग ठरला होता. वषभर माणसांची क ं
िशवानं करायची. जी काही नांगरट, कु ळवट यांसारखी जनावरांची क ं असतील ती
पाटलानं करायची. खुरपणी, सड-वेचणी, कोळपणी, भांगलणी, उसाला पाणी पाजणं,
सुगी काढणं, िपकं घरात नेऊन पोचती करणं, म यात व तीला राहणं यांसारखी कामं
िशवानं करायची. घरातली माणसं घेऊन ती करणं िशवाला जम यासारखं होतं.

िशवानं ते आनंदानं कबूल के लं होतं. पण गे या तीन-चार मिह यांतला याचा अनुभव

आई वेगळाच सांगत होती. “सकाळी उठू न िशवा कामाला जात हाई. म याकडं एका
माणसाचं जरी काम असलं तरी घरात या माणसा ी ितकडं िपटाळतो. दुसरीकडं
रोजगाराला जाऊ देत हाई. यामुळं पोटाला काय खायचं येची पंचाईत ती.
बाक यां ी कामाला लावून िशवा दुपारी दोन-दोन तास इ वा ाची झोप काढतो,
येला या बाबतीत बाऽचीच सवय लागलीय. बाऽसार याच पोरी ी िश ा देतो. ढेकळ
उचलून पाठीत घालतो. मा याबी अंगावर धावून आला ता. यामुळं ये या हाताबुडी
कामं करायला पोरी राजी ईत हाईत. तू याय या आदूगर आठ दीस यो िन येचा मामा
दा घरात आणून पीत बसलं तं. सग या घरादाराला िश ाशाप देत तं.”
 आईनं असं सांिगत यामुळं िशवाला दा न पिप यािवषयी दम दला. ‘घरातनं
कप ािनशी हाकलून देईन.’ हणून सुनावलं.

मामा या घराकडं गेलो होतो. या या संसाराची घडी पार िव कटली होती. वय

उताराला लागलेलं. दु काळानं सगळीकडं थैमान सु के लेल.ं यात दा ं चे सन अतोनात
वाढलेलं.

रखमा आिण आ णा च चं काम पाहत असले तरी मेळ बसेनासा झाला होता. मामा
दा िपऊन ितथं जाऊन वा ेल तशी बडबड करत बसायचा. याला बिघतलं क बायका,
त ण मुली दळणंकांडणं घेऊन यायला िबचकाय या. हळू च पुढ या ग लीत या च वर
जाय या. िशवाय च चं आलेलं उ प मामा दा साठी िहसकावून घेऊन जायचा. हणून
रखमानं िन सग या पोरांनी िमळू न याला च वर येऊ ायचंच बंद के लं. “आलास तर
पाय मोडू न ठे वीन,” हणून ताक द दली.

मग मामा कु णा या भागीदारीत झाड तोडायला खंडानं घेऊ लागला. दु काळ

पड यामुळं िन पोटाला खायला काही नस यामुळं बरे च शेतकरी रानातली झाडं िवकू
लागले होते. मामा झाडतोडी या कं ाटाची कामं क लागला. पण यातनंही फारसं
काही रखमा या हाताला लागत न हतं. तोही पैसा दा त जात होता. मामा आता सांजचं
घरात दा आणून िपऊ लागला होता. यामुळं रखमा आिण त ण, तापट आ णा मामाशी
जोरात भांडणं क लागले. याची भाकरी बंद क लागले. वा ेल तसं बोलू लागले.
आजवर तडफे नं आिण ई यनं जीवन जगले या िन घरादाराला िमळवून घालणा या क या
पु ष-मामाला तो फार मोठा अपमान वाटत होता. यामुळं तो सग याच पोरांवर,
रखमावर धावून जात होता. हाताला लागेल याला बडवून काढत होता. यामुळं घरात
सगळं वातावरण िबघडू न गेलं होतं.

मामाची थोरली मुलगी आ ाताई एस. एस. सी. म ये अपयशी होऊन घरात
बसलेली. थोराड अंगापेराची अस यामुळं ल ाचं वय झा यासारखी वाटणारी.

मामानं धडपडू न एक चांगला जागा आणला होता. को हापुरात यांचा

गादीकारखाना ब यापैक चालला होता. पिहली बायको वारलेली. ितला तीनचार वषाची
एक मुलगी होती. नवरा मुलगा त णच होता. याला दुसरं ल कर याची गरज होती.
मामाची मुलगी देखणी होती, िशकलेली होती हणून ‘जागा’ चटकन जमून
आला...पा यांनी िवचार के ला असावा क मुलीचा बाप दा पीत असला तरी आपला
काही ल ानंतर संबंध येणार नाही. ते हा या या सनाकडं बघून सो यासारखा आलेला
‘जागा’ का टाळा?

यामुळं जमून गेलं. ल मुलाकडचे लोकच करणार होते. मामानं मा याकडं पैशांची
आणखी मागणी के ली. आतापयत मामाला मी थोडे थोडे पैसे देतच आलो होतो.
आ ाताई या ल ासाठी मामा सहाशे पये मागू लागला. माझीही ओढग त सु झाली
होती. सोपा दु त क न घेत यामुळं साठलेले पैसे संपत आले होते. हणून मग मामाला
फ दोनशे पयेच दले. तेही रखमा या हातात दले.

सोळा जून स र ही ल ाची तारीख ठरली होती. पण मला ल ाला येता येणं अश य
होतं. कारण पंधरा जूनला आमची उ हाळी सुटी संपून सोळा जूनपासून कॉलेज सु
होणार होतं. सोळा जूनचा पिहलाच दवस अस यानं मला या दवशी पु यातच असणं
भाग होतं. नाहीतर सग या सुटीची ‘रजा’ लागली असती. मामाला सगळं समजून
सांिगतलं.

दा िपऊ नकोस; हणून पु हा एकदा कडक शपथ यायला लावली. मामानं ती पु हा

दली. मी जायला िनघालो...मी कागलात कायमचा असतो, िनदान को हापुरात जरी
नोकरी असती तर मामावर थोडं तरी िनयं ण ठे वू शकलो असतो. दीडशे मैल अंतरावरनं
प पाठवून शहाणपण सांग यािशवाय दुसरं काहीच क शकत न हतो. नगरपािलके ची
आमची घरप ी, शेताचा चावडीफाळा, पाणीप ी तटली होती. ती सगळी भरली. आईनं
शेता या क ासाठी, पेरणीपा यासाठी पैसे मािगतले. ितलाही दले.

रा यात ाथिमक आिण मा यिमक िश कांची अजून गरज होती. डी. एड. आिण बी.
एड. होणा या उमेदवारांना य क न ाथिमक शाळांतून, हाय कू लांतून नोक या
िमळत हो या. अशा प रि थतीत आ पानं डी. एड. हावं आिण ाथिमक िश काची कं वा
जम यास हाय कू ल-िश काची नोकरी पकडावी, असं वाटत होतं.

मौज-मजेसाठी एखादं वष कॉलेजला काढावं, असं आ पाला वाटत होतं. याला सगळं
समजून सांिगतलं. एस. एस. सी.साठी याला गिणत वगळू नही पाचवेळा य करावा
लागला. यात याची दोन-तीन वष गेली. मग महािव ालयात उगीच कशाला
वषभरासाठी जायचं? गेलं तर सरळ पदवीधर तरी झालं पािहजे. यासाठी इं जीचे पेपस
याला ावे लागणार होते. ते याला कतपत जमेल याची दाट शंका होती. हणून मी
याला डी. एड. हो याचा स ला दला.

यातही याचा गिणत हा िवषय नस यामुळं डी. एड. ला याला वेश िमळे ल का
नाही; याची शंका येत होती. ‘नवे िनयम येणार आहेत’ तोपयत ाचायानी वेश िनि त
क नयेत, अशा सूचना ाचायाना आ या हो या. यामुळं आ पाला आय.टी.आय.ला ही
वेशअज भ न ठे व यास सांिगतलं.

महारा ात ामीण पातळीवर छोटे छोटे अनेक उ ोग िनघ याची श यता होती.
को हापूरसार या शहरात अनेक उ ोगसमूहांचे, चे छोटेछोटे कारखाने होते.
दळणवळणाची साधनं वाढत होती. जम यास मागंपुढं कागलातही छोटे छोटे कारखाने
चालवता येतील िन को हापूर-इचलकरं जीसार या मो ा शहरांतील कारखा यांना
जॉबव स क न देता येतील; अशी श यता िनमाण झाली होती. या उप मात
आ पालाही कु ठं तरी नोकरी िमळे ल कं वा काही वष गे यावर याला ‘छोटा उ ोग
वसाय’ काढू न देता येईल, असा मनात संक प होता... िशवाय या कोसला पंचवीसभर
पये मािसक टायपड िमळणार होता. राह यासाठी वसितगृहही िमळणार होतं. हणून
आ पाला सगळी तयारी क न ठे व यास सांिगतलं. “सुटी आहे तोपयत जा तीत जा त पैसे
िमळीव. आता तुला को हापूरला िशकायला जायचं हाय. तवा तुला खच जा त येणार.
जवळ पैसे नसतील तर को हापुरात तुझी फरफट ईल. मी पैसे देतोच; पर तुझा तुला
वरखच तरी भागीवला पािहजे.”

मा या सांग या माणं आ पा उ हाळाभर कामाला लागत होता. भांगलणी-खुरपणी,

गु हाळातली वरची कामं, शेतातली बांधबं द ती यांसाठी तो रोजगाराला जात होता.
कु ठं च कामं नसतील तर दादाबरोबर उसाचा पाला आणायला जात होता.

तरीही मे मिह यात या याजवळ चारपाच पयांपलीकडं िश लक न हती. या या

रोजगाराचा पैसा आई मागून घेत होती. पोटापा यासाठी याची घरादाराला गरजही
होती. मला हेही माहीत होतं क आईचा खच अडाणीपणाचा असला तरी अनाठायी
न हता. िवचारपूवक खच न के यानं जे काही कमी-अिधक होत होतं तेवढंच. यामुळं मी
आ पाला िन आईलाही काही बोलू शकत न हतो. हणून मे या शेवट या आठव ात परत
आ याबरोबर आ पाला खचासाठी तीनशे पयांचा चेक पाठवून दला. यांतले अगोदरच
कागलात कमी पडलेले आिण िम ांकडू न मागून घेतलेले शंभर पये ायचे होते. आ पाला
दोनशे पये कॉलेजसाठी व इतर खचासाठी हणून पाठवले.

जून स र या दहा तारखेला डी. एड. कॉलेज सु झालं तरी आ पाचा वेश िनि त
होईना. एस. एस. सी. ला गिणत असले या सव मुलांना वेश िमळाला होता. आ पाचं
गिणत नस यानं आिण गिणत नसले या मुलांना या वषापासून यायचे क नाही याचे
प आदेश अजून आले नस यामुळं आ पाला अधांतरीच ठे वलं होतं. फ याला वगात
बसायला परवानगी दली होती. मा को हापुरात वसितगृह िमळालं न हतं. हणून तो
रोज कागल-को हापूर असा बारा मैल एस. टी. नं वास क लागला. वतं पणे
भा ाची खोली एक ाला घेणं परवडणार न हतं.

जून मिहना असाच गेला. जून या शेवट या आठव ात याला आय. टी. आय.ला
बोलावणं आलं. याची ाथिमक परी ा यानं दली िन याचा वेश िनि त झाला.

तो िनि त झा याबरोबर याला मी आय. टी. आय.ला वेश घे यास सांिगतलं.

कारण डी. एड.चा एक तर वेश अजूनही न न हता. रोज कागल-को हापूर एस. टी.चा
जातायेताचा वासखच, आ पाचा जेवणाचा खच, यािशवाय डी. एड.ची िव ा याची
व ापु तकादी साधनं, कापडी फळा, ड टर, पोशाख इ याद साठी खच करावा लागणार
होता. वसितगृहही न िमळे ल याची खा ी न हती. यामुळं मी आ पाला आय. टी.
आय.ला वेश घे यासाठी प िलिहलं. वेश घेत यावर याला को हापुरात राहायला
वसितगृह िमळणार होतं, पंचवीस पये टायपड िमळणार होता. कागल-को हापूर
जा याये याचा खच वाचणार होता.

प ात शेवटी याला सांिगतलं क ‘डी.एड. चा वेश जुलैचा पिहला आठवडा संपला

तरी अजून न होत नाही; ते हा ाचायाकडू न वेशासाठी भरलेले सगळे पैसे परत
मागून घे. वेश अजूनही न नस यामुळं यांना ते परत करावे लागतील. तसे यांना
सांग.’

आय. टी. आय. ला वेश घेऊन आ पा डी. एड. कॉलेज या ाचायाकडे भरलेले पैसे
परत माग यासाठी गेला; तर ाचाय पैसे परत दे याचे साफ नाका लागले. दर यान
यांना नुकताच आदेश िमळाला होता. शेवटी धडपड क न क न यानं भरले या एकशे-
अठरा पयांपैक बाह र पये परत िमळवले. पैसे परत िमळा याची सही मा याला
को या पावतीवर करावी लागली. याचं गौडबंगाल मला काहीच कळलं नाही. आ पाचं
हणणं ‘ ाचायानी वरचे पैसे घेतले हणून मा याकडनं को या फॉमवर पैसे िमळा याची
सही घेतली.’ कॉलेजात अशा रोगाची लागण हळू हळू सु झाली होती. असहाय, गरजू
माणसं ती सोसत होती. दोनपाच पैसे िमळावेत हणून िश ण े ातील लोकही वत: या
ित च े ा िललाव क लागले होते.

चाळीस-पंचेचाळीस पये थ गेले हणून माझा जीव कळवळला. ाचाया या

नवो दत मनोवृ ीचा पडताळा येऊन मी चडफडलो...तरीही ाचायानी घातलेला
कोलदांडा आ पानं प ातून िलिह यावर मी याला कळवलं होतं, क ‘ ाचाय पैसे परत
देत नसतील आिण तुला डी. एड.ला वेश न िमळाला असेल, तर तू डी. एड. ला जा.
तु या वभावाला िश क पेशा मानवणारा आहे. चारपाच िव ाथ एक येऊन एखादी
खोली भा ानं या. को हापुरात रा न वयंपाक क न खा िन कॉलेजला जा.’

पण दर यान या काळात आ पाचं डी. एड. वरचं मन उडालं होतं. ाचायाबरोबर

यानं फ परत माग यासाठी भांडण काढलं होतं. दोन ा यापकांचं िशकवणं याला
उथळ, पोरकट आिण भरकटलेलं वाटत होतं. ाचाय वषभर आप यावर डू ख धरतील िन
आपलं वषाअखेर नुकसान करतील, कदािचत नापासही करतील, अशी भीती याला वाटू
लागली.

आय. टी. आय. चं समथन यानं जोरकस के लं. खच कमी होणार अस याचं, टायपड
िमळणार अस यामुळं सोयी कर होणार अस याचं दाखवून दलं. याला या कोसम ये
उ साह आहे, या या मनाचा कल ितकडंच आहे, असं मला दसून आ यावर मी याला ा
कोसला जा यािवषयी अनुमती दली.

यात जुलैची सोळा-सतरा तारीख उजाडली. घरात दुसरं च ना घडत होतं. आ पाला
मी वास व इतर खचासाठी हणून पु हा शीभर पये दले होते. ते खचून तो पंधरा
जूनपासनं को हापूरला डी. एड. कॉलेजला जात होता. कॉलेज िशकताना मला होणा या
ासाची आिण मी घरात या लोकांना न जुमानता बाहेर या लोकांची मदत घेऊन
िशकलो, याचीही क पना याला दली होती. घरात पोटापा यासाठी कामंधामं कु णी
करायची यासाठी सतत वादावादी, झगडे सु असत. या वातावरणात कु णाला
िश णािवषयी काही सांग यात अथ न हता. हणून आ पा रोज उठू न सकाळी
साडेदहा या आसपास को हापूरला कॉलेजला एस. टी. नं जात होता िन सांजंचं परत येत
होता. आपण को हापूरला ‘कॉलेज’ िशकतो आहोत याची ता यसुलभ जाणीव याला
झाली. सं याकाळी आ या आ या चहा घेऊन कागलातील िम ांकडं ग पा मारायला,
फरायला जात होता. पु कळवेळा याला बोलवायला याचे िम घराकडं सायंकाळी येत
होते. तेही असेच के स राखलेले, भांग पाडणारे , शारी रक कामं न करता इ ीची शट-पँट
घालून हंडणारे होते. घरात आ पा यां याबरोबर मोकळे पणानं हासे, बसे, ग पा मारी,
व छ कपडे घालून बाहेर फरायला जाई.

हे सगळं िशवा, आई, दौलत यां या नजरे त येत होतं. सगळं घरदार दवसभर ऊन,
पाऊस, थंडी, वारा यांची काहीही पवा, फक र न करता पोटासाठी मरमर मरतंय आिण
आ पा मा एखा ा सायबासारखा रोज को हापूरला एस. टी.त बसून ऐटीनं वास
करतोय. घरातलं आ ही घाम गाळू न िमळीवलेलं अ आयतं बसून िगळतोय. ेला
सायेबदादा िशकायला पैसे देतोय. तेच आम या पोटासाठी दलं तर सगळं घरदार सुखाला
लागंल, असं यांना वाटू लागलं.

आरं भी आरं भी आ पानं मी वास व इतर खचासाठी पैसे दले आहेत, हे आईला
सांिगतलं न हतं. याला भीती वाटत होती क ते सांिगतलं तर ती कारभारीपणामुळं
सगळे पैसे आप याकडं ठे वायला मागेल; रोज या रोज वासखचापुरते पैसे देईल िन
लगेच आठ-पंधरा दवसांत ‘पैसे संपलं. पोटाला धा य, मीठिमरची आणलं’ हणून सांगेल.
आपलं कॉलेज खोळांबेल- याची ही भीती काहीशी रा तही होती.

पण आईला दुहरे ी संशय आला. ‘आ पानं दोन-अडीच वष काम करत करत

रोजगारातला बराच पैसा आप याला न समजू देता िशलक ला ठे वला असला पािहजे.
यात येनं आप याला फशीवलंय, कं वा आ दा ेला पर परभारी पैसा लावून देत
असणार. आप याला मातूर थोडंथोडं लावून देतोय; िन रोज ेला दीड पयं एस. टी. चा
खच परवडंल एवढं लावून देतोय...आ दूचाबी मा यावर आता इ वास हायला हाई.
असता तर येनं मा याकडं पैसं लावून दलं असतं िन अ पाला ायला सांिगतलं
असतं...आ दूला िबनकामाचा आपला बाऽिन टाळू ला याल लावून हंडणारा आ पाच
इ वासाचा वाटाय लागलाय. मी मातूर राबून राबून सम ांचं पोटपाणी आधी जाळायचं
िन मग उरला तर कोरचतकोर तुकडा मा या पोटात ढकलायचा... कती हणून मीच हाडं
उगळायची ा घरादारासाठी?’...याचा राग ती दादाबरोबरच आता आ पावर काढू
लागली.

काही तरी िनिम काढू न ती दोघांशी वरचेवर भांडू लागली. आ पा याला त ड देत
रािहला िन दादा वैतागून पावसा यात उपासमार होऊ लागली हणून सरळ पु याला
मा याकडं िनघून आला.

िशवानं अडाणी बंड पुकारलं. आईला हणाला, “शाप कामाला जाणार हाई. गेलो
तरी एक पैसा घरात देणार हाई. दादा, आ पा, दौला सगळी मा याबरोबर राबायला
आली तरच मी काम करणार. हाई तर, तू आिण तु या लेक च राबायला जावा, जसं
दादाला, आ पाला, दौलाला आयतं खायाला घालतासा; तसंच मलाबी घाला, मी धड तर
हे घरदार धड.”

असं हणून यानं कामालाच जायचं बंद के लं. भाजी-भाकरी सग यांना दटावून;
चापून खाऊ लागला िन झोपून रा लागला. बायकामाणसं अधपोटीच रा लागली. ती
उलट काही बोलू लागली तर तो यां यावर धावून जाऊ लागला. यांना वा ेल तशा
िश ा देऊ लागला. जुनंपानं काढू लागला. सग या जणी घाब न-गांग न गे या...या
काळात मामा या संगतीनं तो दा पीत होता.

मनोमन िशवाला सग या बाजूंनी आपली क डी झालीय, आप यावर अ याय होतोय,

असं वाटू लागलं. याला आता एकितसावं वष चालू होतं. घट फोट घेऊन दुसरं ल
कर यासाठी कायदेशीर दीड-दोन वष अजून जा याची गरज होती. या या या
बाबतीत या ल बकळ या अव थेमुळं याचं त ण शरीर आिण मन अ व थ होणं
वाभािवक होतं. या याबरोबरी या रोजगारी िम ांची पोरं बाळं यां या अंगाखां ावर
खेळत होती. िशवाला ती उणीव ती तेनं जाणवत होती. या या या उिणवेवर कु णीच
उपाय बघत नाही; असं याला मनोमन वाटत होतं िन तो सग यांवर वेगवेग या
िनिम ांनी म बलीवदासारखा भडकू न उठत होता. दा िपऊन वेडव ं ाकडं तुंबलेलं मन
मोकाट सोडत होता.

या या हेही ल ात आलं होतं क , ‘ज मभर आपण रोजगारीच राहणार. क क न

आपणाला जगावं लागणार. आपले ित हीही भाऊ मा िशकू न शहाणे होत आहेत. थोरला
भाऊ मा िशकू न पगारदार झाला िन पु यात सुखानं रा लागला...तसंच हे दोघंबी आज
ना उ ा तील. मा या क ावर िश ण घेतील िन पदवीवालं सायब तील.
बाजीरावासारखं शेरगावात नोकरीला जातील. मी िहतं दुस या या रानातच माती खात
राबायचं. का हणून आपूण हे करायचं?...यातलं कु णीबी मा या ज माचं क याण करणार
हाई...’

दौलत आठवी पास होऊन नववीत जून स रपासून जात होता. िमळतील याची
जुनीच पु तकं िवकत घे यासाठी मी याला सांिगतलं होतं. यानं ती घेतली. तरीही याला
इं जीची एकदोन पु तकं नवी यावी लागणार होती. यासाठी याला पैसे हवे होते. यानं
मला प पाठवलेल.ं मला वाटलं; र म अगदी करकोळ आहे. पाचसात पयांची
मिनऑडर आता कशाला क ? मिनऑडरचा खच रकमे या मानानं अिधक होणार होता.
िशवाय आ पाकडं मी शीभर पये खचासाठी ठे वले होते. यातलेच पाच-सात आ पानं
खचून दौलतला पु तकं घेऊन ावीत, असं वाटू न मी दौलतला िलिहलं क , ‘आ पाकडनं
नवी पु तकं घे. मी ायला सांिगतलंय हणून सांग कं वा तू आ पाकडनं सात पये घेऊन
पु तकं िवकत आण.’ पण आ पानं ते नाकारलं.

दौलतनं मला पु हा प घालून कळवलं क , ‘आ पा मला पु तकं बी िवकत घेऊन देत

हाई िन पैसंबी देत हाई. पु तकाला ‘आईकडनं पैसे घे.’ हणतोय. आई ‘पेटीव आता तुझी
ती शाळा िन चल कामाला. िहतं पोटासाठी आणायला पैसा िमळं ना झालाय. येला येला
बसून खायाला पािहजे. तुला िन पु तकाला पैसे कु ठलं देऊ? हणती.’ असं मला िलिहलं.

तशात या या अगोदरर आ पाचं प मला आलं क , ‘िशवा पु हा मामाबरोबर दा

घरातच आणून याला िन घरभर वा ेल तसा येनं दंगा-धुडगूस के ला. आम या घरात
कु ळाला ब ा लावणारा कु णी भाऊ आजवर िनपजला हवता. मामानं येला साथ
दली...तु ही काही तरी मामाला िन िशवा आ णाला प ातनं सांग. दम ा.’

आई या, दौलत या, आ पा या या प ांनी मी हैराण झालो. तशात पु याला भांडून

वैतागून आले या दादानं घरात या अनाग दी कारभाराब ल, िशवा, आई, मामा
यां याब ल भरपूर सांिगतलं. मी जाम संतापलो. जवळ पैसे असूनही आ पानं दौलतला
पु तकं यायला नकार दला, याचाही संताप आला. वाटत होतं आ पानं दौलतला
सांभाळू न यावं, याला अ यासात मदत करावी. या या शाळे चं कमीजा त काही असेल
तर पर पर पाहावं. पण हे बाजूला ठे वून येक बारीकसारीक गो ीला तो दौलतला
मा याकडं धाव यायला लावतो, हे बरोबर नाही. एव ा बारीक-सारीक बाबतीत दीडशे
मैलांवर असेल या मला प ानं कटकटी लावणं, हे या या बेजबाबदारपणाचं ल ण वाटू
लागलं. सा याही गो ी तो पर पर िनभावू शकत नाही, मा या ग यात अडकव याचा
य करतो आहे, याचा राग आला.

या या रागाचं हे ता कािलक कारण असलं तरी याचा खरा राग डी. एड. सोडू न
आय. टी. आय.ला जा यामुळं आला. याची पिहली पसंती िश क हो याला होती, पण
शेवटी कसाबसा वेश िमळा यावर िनकराचा य क न डी. एड. पदरात पाडू न
यायचं सोडू न तो आय. टी. आय. या मोहात पडला. या मोहापायी एकशेअठरा
पयांपैक याला बाह र पयेच परत िमळाले. चाळीस-पंचेचाळीस पयांना ठोकर
बसली. िशवाय रोज दीड पया खचून तो दीड-एक मिहनाभर डी. एड.ला गेला होता.
याचे साठ-स र पये वाया गेले होते. या काळात यानं रोजगार के ला असता तर याचे
याला िनदान प ास पये िमळाले असते. घरात अकारण भांडणं पेटली नसती. हे सगळं
यानं एस. एस. सी.ला गिणत न घेत यामुळं झालं होतं आिण आता आय. टी. आय. या
 वेशासाठी आणखी खच पडणार होता. गिणत सोडू नही एस. एस. सी. हो यासाठी याला
अडीच-तीन वष घालवावी लागली होती. हे सगळं साचून आलं होतं िन याचा मा या
मनात फोट झाला. आ पाला एकदा खडसावलं पािहजे असं वाटलं... ‘जीवनात िनमाण
होणा या िबकट संगांना िनभ डपणानं िन िज ीनं त ड दलं पािहजे, तरच आप या
हातात मूठभर िचरमुरे लागतात. नाहीतर उपाशी मर याची पाळी येते. अवघड
वाटणा या गो ची आ हानं वीकारली तरच आयु याचे ड गर चढता येतील, ‘एवढा
मोठा ड गर मा या यानं चढवणार नाही,’ हणून दुस या या पाठीवर बस यासाठी मदत
मागणं नामदपणाचं वतन आहे. जीवनात परा म कर या या संधी कठीण संगा या
वेळीच िमळतात; यांना आपण होऊन पळ या या वाटा बंद क न िनकरानं सामोरं
जायचं असतं; भागूबाईसारखं पळू न जायचं नसतं.’ अशा आशयाचं याला प िलिहलं.

आ पा या भावना धान मनाला माझं हे िलिहणं वम लागलं. अपेि त प रणाम

झा यासारखं वाटलं. पण यानं डी. एड. ऐवजी आय. टी. आय. िज ीनं पार पाड याचा
िन य प ातून दाखिवला. याचं बरं वाटलं.

‘दौलत रोजगाराला जाऊन पैसे िमळवतो; आईला ‘व ा पु तकासाठी मला पैसे

पािहजेत. रोजगारातला पैसा मी घरात देणार हाई,’ हणतो. यातनं तो चैनही करतो.
हणून मी याला रोजगारातले पैसे पु तकासाठी वापर; चैनीसाठी वाप नको; असं
हटलं, तर िबघडलं काय?’ असंही मला कळवलं.

आ पाचं हे प ीकरण व धोरण मलाही पटलं. दौलतही वाथासाठी वतं पणे डोकं
लढवू लागला आहे हे ल ात आलं. आ पाची मी नंतर या प ातून समजूत काढली. ऑग ट
मिहना उजाडला होता िन आ पा आय. टी. आय.ला नेमानं जाऊ लागला होता...पण
याला वसितगृहात वेश िमळाला नाही, हणून या या चार िम ांनी आिण यानं िमळू न
एक खोली भा ानं घेतली. गावाकडनं आईनं होय-नाही करता करता डबा पाठव याचं
मा य के लं.

याचा कोस सुरळीत सु झाला न झाला तोवर कागलातून दौलतनं मला पु हा प

पाठवून कळवलं क , ‘आनसाबाई खूप आजारी हाय. डॉ टरनं ितला बरीच औिशदं िलवून
द यात. तीसभर पये तरी ताबडतोब पाठवून ा.’

मी चंतेत पडलो. ताबडतोब चाळीस पये पाठवून दले.

आईचा राग राग आला.

आईला ितची मुलं ित या डो यांसमोर लागत. मुला-मुल या सुखाचा िवचार न

करता ती हणेल यात पोरांनी सुख मानलं पािहजे, असा ितचा ह असे. याचे प रणाम हे
असे वेडव
े ाकडे होत होते...आनसा पु यात असती तर सुखाला लागली असती, असं वाटू
लागलं.

आम या घरातही आ ही रे शनचंच अ खात होतो. सग या देशभरच अ धा याची

टंचाई होती. परदेशातून ते मागवावं लागत होतं. जनावरांनी खा या या लायक चं धा य
आम याही पदरात पडत होतं. पण शहरात यापे ा कती तरी िनकृ धा य
खे ापा ांत पाठवलं जात होतं. ते गावाकडं घरादाराला खावं लागत होतं. िशवाय या
अ ाला ना फोडणी ना चव. गोडं तेल मुलखाचं महाग झालं होतं. ते घरात वासापुरतंच
आई आणत होती. गडबडीत धा य कसंबसं भरडायचं, दळायचं िन आवलचावल िशजवून
पोटात ढकलायचं. ना याला दही-ताक, ना दूध-आमटी. िमरचीची भुकटी हणजे चटणी;
अशी त हा.

पु या या घरात अशी प रि थती न हती. यामुळं एखादं तरी गावाकडचं भावंड इथं
अ ाला लागेल, सुखानं जगेल असं वाटत होतं.

आईला हे समजून सांिगतलं, तरी ती ऐकत न हती... याचा प रणाम असा होत होता
क कु णालाच सुख लागत न हतं. सग यांनी आपआप या नेमून दले या ठकाणी
मनापासनं कामं के ली, सग यां या क ाचा पैसा िव ासानं एक के ला, तर आहे या
प रि थतीतही एखादा घास चढ िमळ यासारखा, सग यांचच क याण हो यासारखं
होतं.

पण मी सुचवीन या माणं कु णी वागायला तयार न हतं. संग पडला तर पैसे मा

सगळे च मा याकडं मागत होते. मागणी माणं मी ते देतही होतो, पण वाटत होतं क
घरादाराची नीट मांडणी के ली तर आप याला एवढा पैसा पाठवावा लागणार नाही...आई
आप या जबाबदारीवर सग या गो ी करती. मी सांिगतलेलं ितला पटत नाही. हणजे
चुका हाय या या ित या करणीमुळं आिण या चुका मा पैसा पाठवून मीच
िन तराय या...मग आपण का हणून पैसे पाठवायचे? क देत यांचं ते आिण िन त
देतही यांचं ते. माझं जर कु णी ऐकत नसतील तर घरािवषयी मी के ले या मा या
योजनेला कधीच यश येणार नाही. हे घर आहे ितथंच राहील. मग माझी ‘सारी धडपड
थ’ या सदरातच जाईल.

घराकडनं प ं आली क मा या डो यात राख घात यासारखं होऊ लागलं. एवढं

आपला पैसा, म, धडपड वा यावर चाललीय...ज मभर मी चाळणीनं पाणी भर याचा
इथं य करतोय, आप या सग या मानिसक श इथं वाया चाल या आहेत. यापे
आपण या सग या श चा मा या लेखनश या िवकासासाठी वापर करावा, मुल ना
उ म िश ण, साधनं िमळ यासाठी पैसा वेचावा, ि मता या वा यासाठी याचा
उपयोग करावा. यामुळं मलाही व थता िमळे ल, मी योजलेली वा यीन कामं अिधक
वेगानं होतील. मा या डो याचा ताप कमी होईल.
 पंधरा एक दवस गेले नाहीत तोच दौलतचं आणखी एक प आलं. यात आ पा
अंगातील र नासून आजारी पड याचा उ लेख होता. शेळीचं करडू आिण खत िवकू न
या यावर उपचार के याचं कळवलं होतं...आ पा या अंगावर जागोजाग करटं उठत
होती. एका ठकाणचं बरं होतंय न होतंय तोवर दुस या ठकाणी उठत होतं.

तेव ात आ पाचंही प आलं. कॉलेज दसरा-चौकातनं लांब कळं बा रोडला

को हापूर या बाहेर गेलेल.ं याला तीन-एक आठव ापूव हो टेलवर राह यासाठी
परवानगी िमळाली. पण ते हो टेलसु ा िशवाजी िव ापीठा या प रसरात गेलेल.ं हणजे
जवळजवळ तीन-साडेतीन मैलांचं अंतर मधे िनमाण झालं. तेवढं अंतर चालून तो रोज
जात-येत होता. तशात िनकृ अ ानं पोटात गॅसेस होऊ लागले होते. अपचन होत होतं.
शौचाला पातळ होत होतं. अंगावर या करटां या जागा दुखणा या. यामुळं या या
कृ तीवर प रणाम झालेला. अंगावर कपडे न हते. यासाठी यानं दहा पये पाठवून
दे याची िवनंती के ली होती.

मी ताबडतोब वीस पये पाठवून दले. फळफळावळ, दूध वगैरे काही दवस तरी
घे यास सांिगतलं. हॉटेलचे ितखट पदाथ खाऊ नको हणून िवनंती के ली. काही दवस
पु यात रा न परत गेलेला दादाही आजारी अस याचं कळव यात आलं. मला घरादाराची
काळजी लागून रािहली.

दवाळी त डावर आली होती. मी गावाकडं जाऊन यायचं ठरवलं...मनासमोर सगळी

भावंडं दसू लागली.

दवाळीला आ ही सगळे च कागलला गेलो. ि मता वाती-क त ला घेऊन ित या

माहेर या घरी राहायला गेली. मी एकटाच आम या घरात रािहलो. ही नेहमीची
िवभागणी असे.

आठ दवस आनंदात गेले. येकाला या या या या वतं िवचारानं, वा ेल तसं

वाग यानं कसे घोटाळे उडतात, कसे गैरसमज उडतात ते समजून दले. समजून दलं तरी
येकजण समजुतीनं वागेलच याची खा ी न हती. तरीही सांिगत यािशवाय मनाला
व थता वाटणार न हती.

सगळे जण आपआप या कु वतीनुसार कामं ओढत होते आिण वभावानुसार िमळे ल

या मागानं िजवाला इ वाटा देत होते. आपआप या क पनेनुसार काहीबाही खाऊन
शरीराला सुख देत होते. िजभेला काही चवीचं अधनंमधनं खायला िमळणं, कामं क न
क न शरीरं आंबली क एखाद-दुसरा दवस घरात बसणं, िवरं गु या या ग पा चका ा
मारणं, ाच यां या सुखा या क पना हो या.

ही सुखं जो तो आपआप या परीनं घेत होता. यात ि यांना हीही सुखं घे याचा
अिधकार न हता. बापई माणसंच ही सुखं घेत होती. याला जे हा वाटेल ते हा ती घेत
अस यामुळं एव ा सुखासाठीही घरात हमरीतुमरी होत होती. तेव ा करं गळी-मुळंही
रोज या रोजगारी आयु याचा गोवधन पवत डळमळ यासारखा होत होता.

सग यां याच अंगावरचं मांस झडू न वाळके सांगाडे िश लक रािहलेले. शरीरावरचं

कातडं जु या गोणपाटासारखं करपं झालेलं. वाटलं; मळा असता तर एवढे हाल झाले
नसते. दादानं कं बर कसून उभारी धरली असती, कामाला धडा यानं लागला असता,
सग यांना बरोबर घेऊन काही उ ोग के ला असता तर ही दशा झाली नसती.

िनदान िशवा थोडा तरी िशकायला पािहजे होता. कसं वागावं, दूरवर िवचार क न
योजना कशी आखावी, बिहणी-भावांना गोड बोलून जबाबदारीनं सग यांना कामाला
कसं लावावं, यासाठी वत:चं पहाटे उठ याची, दवसभर कसून कामं ओढ याची कशी
गरज आहे, हे या या यानात आलं असतं. मग सग यांनाच सुखासाठी आठव ातला
एखादा दीस िवरं गुळा घेता आला असता. िजभेसाठी काही क न खाता आलं असतं.

माझा राग कु ठ या कु ठं गेला. सग यांचीच मला कणव येऊ लागली... िशवा, आ पा,
दौलत, आनसा...सग याच बिहणी िन मीही आई-दादा या संसाराची फु लं-फळं . मा यात
ते वभावगुण आले, जी बु ी, भावना, क पना, संवेदना आली तीच यां यातही आहे.
एका अथ माझीच ही िनरिनराळी िजवंत िच ं आहेत. मी आज जो आहे, तो नसतो आिण
यां यापैक च एक कु णीतरी असतो तर? उलटा पालट होऊन यां यापैक च कु णी एक
मा यासारखा ा यापक झाला असता िन मी यां यापैक च कु णी एक रोजगारी झालो
असतो तर...मी या ा यापकाकडनं कती तरी अपे ा के या अस या.

मला या क पनेनं द
ं का फु टला. मी जर यां याशी रागारागानं वागलो तर यांना कोण
माणसांत आणणार? मीच ा यानं वागलो तर िशकू न शहा या झाले या मा यात िन
माणसं असूनही प रि थतीनं िचखलात फे कू न द यामुळं अधवट पशूसारखं वागणा या
यां यात काय फरक आहे? मा यात िन या मातीतून मातीतच जाणा या, अजाण,
धडपडणा या, तरी फरफटत जाणा या पंडां या बुि म ेत मुळात काय फरक आहे, असा
मलाच पडला.

मी कती भा यवान आहे! सावलीत बसून मुलांना िशकवतो आहे, पु तकं वाचतो आहे,
लेखन करतो आहे. या सग यां या क ां या, कामां या तुलनेत मला कतीतरी जा त पैसा
िमळतो आहे. तो का मी सगळा मा यासाठीच खाऊ?... हे मा या िजवा, असलं खाणं मला
शेणा या चवीचं लागो!

येकाला पुढ या दवाळीपयत पुरतील असे कप ांचे घणघणीत जोड घेतले.

जग ाथ नाळे या िम ाचंच कप ांचं दुकान होतं. याला पु याला गे यावर चेकनं पैसे
पाठवून देतो हणून सांिगतलं.
 सग यांपुढं गाठोडं सोडलं िन दवाळीचा सण गोड गोड क न टाकला.

मनानं अितशय हळु वार होऊन गेलो. सग यांशी अिधकच िजवाटीनं वागू लागलो.

आ पाला चार गो ी समजून सांगा ात हणून याला घेऊन िशवा या म याकडं

फरायला गेलो. को हापूरची राहणी याला मानवलेली दसली नाही. मान बारीक उं च
वाटत होती. चेह यावरची रया गेलेली. थोडासा खोकत होता. खोकताना काहीसा क हत
होता.

“तुझी त येत खूपच खराब झालेली दसती.”

“हो टेल िशवाजी िव ापीठाकडं गे यापासनं लई तरास तोय. हो टेलपासनं आय.

टी. आय. तीनसाडेतीन मैलांवर पडतंय. ितथं सकाळी सातला जावं लागतंय. चालत
जा यात तासभर जातोय. अकरा वाजता पु ा जेवायला, जेवणाचा डबा आणायला
तेवढंच चालावं लागतंय. पु ा दुपारी तेवढंच चालून वकशॉपवर जायचं िन पु ा परत
तेवढंच यायचं. हंजे बारा एक मैलांचं चालणं रोज तंय. जीव कगटू न जातोय.”

“जुनी एखादी सायकल कु णाची िमळाली तर बघ. इकत घेऊन टाकू या.”

“खरं सांगू का, दादा?”

“सांग क .”

“तु ही रागावू नका.”

“मुळीच हाई. तू काय असंल ते खरं सांग.”

“मला हे आय. टी. आय. सोडावंसं वाटू लागलंय.”

“का रे ?” मी चमकलो.

“एस. एस. सी. पयत येचं िश ण झालंय, या िव ा यासाठी ो कोस हाय. सगळी
नववीतली-धा वीतली पोरं हाईत. कु णी एस. एस. सी. नापास झालेली हाईत.
मा यासारखी हाता या बोटांवर मोजता येतील एवढीच हाईत. हे सगळे आता कामगार
णार. कु णा या तरी कारखा यांवर जलमभर राबराब राबणार िन आिखरीला
लोखंडा या जॉबची वझी उचलून उचलून छातीची खोक होऊन एक दीस मरणार... मला
हे कामगारचं िजणं मानवणार हाई. ताकदबी कमी पडती िन कमीपणाचं वाटतंय.
कामासनं परत येणारं मळ या, का यािमचकू ट कप ातलं कामगार मला ठार
वानरां या घोळ यागत दस यात. उ कर ावर या डु करांसारखी एकमेकासंगं भांडत
अस यात... यापे मी उरलेलं पाचसात हैनं कु ठं तरी नोकरी करतो. कारकु नी िमळाली
तरी तीबी करतो िन पैसे साठवून पु ा डी. एड. ला जातो.”

या या या िवचारानं मी गार पडलो. त येत बघून मला या यावर रागवावंसंही

वाटेना. रागावलो तर मा या आ हासाठी तो आय. टी. आय.ला दुस या टमला जाईलही.
पण या या मनािव याला कामगाराचं िजणं जगावं लागेल. मी मा या मनािव
अथशा हा िवषय फाय ाचा असूनही बी. ए.ला यायचा नाकारला होता. ज मभर
इ छेिव काम करावं लागेल िन आपणाला मानिसक ास होईल; असं वाटलं होतं.
याची आठवण ती तेनं झाली.

“तुला तसं वाटत असेल तर आय. टी. आय. क नको. पण सगळं वष तुझं वाया
गे यात जमा तंय, इचार कर. कोस पदरात पाडू न घे. कामगार हायचं क हाई ते मागनं
बघू.” मी सुचवलं.

“मी आदूगर कु ठं नोकरी िमळती का बघतो. ती जर हाईच िमळाली तर मग आय. टी.

आय.ला जातो” यानं तोड सुचवली.

मी ती मा य के ली. वाटलं; एव ा झटपट याला कु ठं च नोकरी िमळणार नाही.

दवाळीची सुटी संपली क याला नाइलाजानं आय. टी. आय.ला जावं लागेल.
प रि थतीची जाणीवही येईल.

याला सािह याची आवड होती. या या वाचनलेखनावर ग पा मारत आ ही

म या या भोवतीनं एक फे री मारली.

...दीडपावणेदोन एकरांचा एवढाएवढासा मळा. यात िन मं रान उसाखाली िन

िन या रानात भात पेरलेल.ं थो ाशा िमर या के ले या. बाक चं काही करता येईल अशी
जागाच न हती. पाटलानं िपकं िवचारपूवक लावलेली. एका माणसा या क ावर वषभर
चालावा, असा मळा. यातही पु हा ऊस, भात िन िमरची ही तीनही िपकं अशी क यातलं
काहीही अधेमधे तोडता यायचं नाही क पोराबाळांना खायला घालायला यायचं नाही.

िशवा वषभर यात राबत होता िन घराकडं काहीच आणू शकत न हता. नड लागेल
तसा पोटासाठी पैसे मागूनही आणत होता. वहीवर सगळा िहशोब मांडून ठे वायला सांगत
होता.

वषाअखेर िपकं घराकडं याय या व ाला याचा िहशोब चुकता हायचा होता.

यामुळं मळा असून नस यासारखा होता. यावर आमचा काहीही अिधकार न हता
क िपकं कोणती यायची हे आम या मनावर न हतं. सगळा कारभार पाटला या
ता यात. आ ही नुसते राबणारे .

दवाळीचे आठदहा दवस कसे गेले कळलं नाही. ि मता मुल ना घेऊन येऊन-जाऊन
राहत होती. मुली आम या शेतात, ितथ या िपकात, गुराढोरांना माळाला चार यात रमून
गे या हो या... यांना सगळं मोकळं मोकळं दसतं होतं. भोवतीभोर पसरले या िनसगात
या फु ल यासार या झा या हो या.

आई, दादा यांना खचासाठी थोडे थोडे पैसे देऊन आ ही पु याला परतलो.

परत आ यावर पंधरावीस दवसांत आ पाचं कागल या नगरपािलके त नोकरी

लाग याचं प आलं. मिहना एकशेपाच पये याला िमळणार होते. या प ात यानं
आय. टी. आय. सोडू न द याचंही कळवलं.

आठ दवसांनी आई या नावावर आ पानं आप या ह ता रात िलिहलेलं प आलं.

यात आ पाला नोकरी लाग याचा ितला आनंद झालेला. ‘आ पा कागलात आला. आता
यो अ ाला लागला िन येला मनाजोगी नोकरीबी िमळाली. येची त येत आता सुधरं ल.’
असा आशय या मजकु रात होता.

मी काय समजायचं ते समजलो. आ पानं जो िनणय घेतला होता तो िन जी नोकरी

प करली होती ती आई या दृ ीनं हणजे घरादारा या नजरे नं कशी बरोबर होती; हे
आई या मुखानं मला आ पानं पटवून दे याचा य के ला होता...मला या या बाळबोध
चातुयाचं हासू आलं.

िडसबर या दुस या आठव ात आई या सांग यावरनं दौलतचं प आलं. यात यानं

िलिहलं होतं; ‘आ पाची नगरपािलके तली नोकरी संपली. फ ते काम पंधरा दवसांचं
होतं. आता याला दुसरं काम नाही. याला काही दुसरा धंदा काढू न ावा. स या
रानात या शगा काढायचे दीस आहेत. शगा व तात िवकत असतात. या िवकत घे याचं
काम तो करील िन शगा साठवून, वाळवून को हापूरला नेऊन िवक ल. यासाठी याला
दोनशे पये पाठवून ावेत कं वा तु ही मामां ी जे पैसे दले आहेत यांतले दोनशे पये
आ पाला दे यासाठी मामां ी प ातनं सांगावं.’

मी कपाळावर हात मा न घेतला. आय. टी. आय. िन डी. एड. ही न करता आ पाचं
सगळं वष वाया गेलं होतं. सगळा खच मोडीत िनघाला होता.
एकवीस

माच एकाह रम ये कॉलेजला उ हा याची सुटी लागली िन एि ल या पिह या

आठव ात कॉलेज या ग ह नग कौि सल या से े टर नी मला िशपायाकडू न बोलावणं
पाठवलं.

मी हबकलो, “सं याकाळी सात वाजता येतो.” हणून सांिगतलं.

कॉलेजमधलं राजकारण मा यापयत येऊन पोचलं क काय या क पनेनं मी गांग न

गेलो. पिह यापासून माझं धोरण अिल तेचं होतं. आपण कॉलेज या कोण याही
घडामोडीत कं वा उलाढालीत पडायचं नाही, असं मी िन यपूवक ठरवलं होतं. मला
माझी कामं खूप होती. यांत भरपूर आनंद िमळत होता. पीएच. डी.चं लेखन जोरात
चाललं होतं. यासाठी लागणारे संदभ मी एस. पी. कॉलेज, गरवारे कॉलेज, फ युसन
कॉलेज, पुणे िव ापीठ, महारा सािह य-प रषद, के सरी कायालय, शासक य मराठी
ंथालय यां यात सायकलीव न जाऊन धुंडत होतो. वा यीन े ातलं जुनं जुनं
अनुभवायला िमळत होतं. प ास-पाऊणशे वषा या भूतकाळातले अनेक लहानमोठे
िवचारवंत, सािहि यक मला संदभातून भेटत होते, मा याशी बोलत होते, काळ समजावून
सांगत होते. यांत मी रं गून गेलो होतो.

‘चालू जमाना’चं लेखन सात यानं चाललेलं असे. यासाठी ामीण िवभागातील
मह वा या घडामोडीवर ल ठे वावं लागे. यां यावर िवचार करावा लागे. या टपून
ठे वा ा लागत. या काळात गावात नेमक कोणती शेतकामं चालू असतील याचा अंदाज
करावा लागे आिण हे सगळं येक पंधरव ा या ‘चालू जमाना’ या ि टम ये यातलं
ना हे न संवाद पात िलहावं लागे. हे िलिहणंसु ा मी जी तीनचार पा ं कायम
व पात िनमाण के ली होती; यां या वभाव-धमाला अनुस न करावं लागायचं.
यातही वेळ चांगला जाई.

ग. ह. पाटील यांनी अचानक येऊन आठवी, नववी, दहावी या वगासाठी मला पुरवणी
वाचनमाला तयार कर याचं संपादक य काम दलं होतं. ते अशा कारची खूपच कामं
करत असत. या कामासाठी माझा वेळ जात असे. या पुरवणीवाचन मालेचे तीन भाग
स कर यासाठी मला अनेकां या कथा िव ा या या वयोगटानुसार िनवडाय या
हो या.

पेपस तपासणं होतं, कथालेखन, वैचा रक लेखन हेही चालू होतं. पु यात सािहि यक
िव ात माझे िम िनमाण झा यानं ा यापकां या वतुळात मी फार कमी रमत
होतो... रका या वेळात टाफम ये िशजणारं राजकारण ऐकायलाही नको, हणून मी
सरळ ंथालयात जाऊन बसत होतो. वेळ या वेळी तास घेत होतो. ाचायानी नेमून
दलेली कामं वेळेपूव च क न मोकळा होत होतो िन मा या कामाकडं वळत होतो.

असं असतानाही से े टरीचं बोलावणं आलं. याचा अथ मा यावर मा यामागं कु णी

काही कु भांड तर रचलं नसेल; अशी मला दाट शंका आली. एकदोन ा यापक
मा यािवषयी म सरानं वागतात, याची मला क पना होती. माझी वा यीन गती,
िस ी यां या मना या खोल तळात खुपत होती, असा माझा अंदाज होता.

मनात संशयाची दुसरी एक पाल चुकचुकू लागली. गे या अडीच वषात हणजे

ाचाय मंगुडकरांचा स नं राजीनामा घेत यापासनं कॉलेजात न ा ाचाया या
नेमणुक चा मोठा घोळ आिण ग धळ चालू होता. ा. मंगुडकर गे यावर ा. भाकर
ताकवले यांची ‘अ◌ॅ टंग ि ि सपॉल’ हणून नेमणूक झाली होती. आठएक मिहने यांनी
काम पािह यावर डॉ. तोडमलांची ाचाय हणून अिधकृ त नेमणूक झालेली. तेही नऊदहा
मिह यांनी कॉलेज सोडू न गेले आिण जून स रपासनं ा. खान यांची ाचाय हणून
नेमणूक झाली. ती काहीशी अनपेि त होती. कारण जून स रम ये ा. सुधाकर भोसले
एक वषाचा ि ि सपॉलिशपचा अनुभव कोरे गावला घेऊन पु हा परत पु याला आले होते
आिण कॉलेजातील पूवपदावर ा यापक हणून जू झाले होते. डॉ. तोडमल गे यावर
शा कॉलेज या ाचायपदी यांची नेमणूक होईल असं वाटत होतं. खरं तर ा. ताकवले
यांची ाचायपदी यांची नेमणूक यावेळी झाली होती; याच वेळी यां याऐवजी ा.
भोस यांची नेमणूक ाचायपदी होईल, असं अनेकांना वाटत होतं. पण ा. भोस यांची ती
संधी कली. एवढंच न हे तर ा. ताकवले यां यानंतर तरी ा. भोसले यांची नेमणूक न
होईल असं वाटत होतं. पण तीही दुसरी संधी कली आिण डॉ. तोडमलांची नेमणूक
झाली. यानंतर लगेच ा. भोसले एक वषा या लीनवर कोरे गावला ाचाय हणून गेले.
यानंतर वषभरात डॉ. तोडमलही गेले. िनदान या ितस या वेळी तरी ा. भोसले यांची
नेमणूक होईल असं वाटत होतं; पण यां याऐवजी ा. खान यांची ाचाय हणून
अिधकृ तपणे नेमणूक झाली िन भोस यांची ितसरी संधी कली.

ा. भोसले यां यािवषयी मा यासह अनेकांना असं वाटत होतं. याचं कारण
कॉलेज या ग ह नग कौि सल या सभासदांशी यांचा जवळू न प रचय होता. ते यांना
िव ासातले वाटत होते. ा. भोसले यांनाही तसं वाटत होतं, पण यांचाही अंदाज
चुकला.

वाभािवकच ा. खान यां या नेमणुक मुळं वषभर ा. ताकवले आिण ा.भोसले

नाराज होते.

...आता एि ल मिहना सु झालेला. ा. खानां या नेमणुक ला वष होत आलेलं;

हणजे आता ग ह नग कौि सल ा. खानांना काढू न पु हा न ा माणसांची ाचायपदी
नेमणूक करणार क काय?... ग ह नग कौि सलला ा. ताकवले, ा.भोसले आिण आता
ा. खान हे ितघेही ाचाय हणून नकोसे झाले क काय?...या तीन माणसांना नाराज
क न आता चौथा माणूस नेमायचा?... हा चौथा माणूस मी तर नसेन? मला नको असलेलं
हे ाचायपदाचं घ गडं मा या ग यात पडलं तर माझी धडगत नाही...

या ितघांचाही आप यािवषयी गैरसमज होईल. मीच ि ि सपॉलिशपसाठी धडपड

के ली असेल, यां यािवषयी मी से े टरीजवळ खोटंनाटं, बनावट सांगून यां यािव कान
भरवले असतील; असा यांचा गैरसमज होईल आिण हे ितघेही अकारण आपले श ू
होतील, अशी मला भीती वाटू लागली.

गेली दोन वष कॉलेजात खूप घडामोडी घडत हो या. जुनी ा यापक मंडळी िनघून
जात होती. यात ा. एम. टी. पवारही हडपसरला ाचाय हणून गेल.े ले रकल
टाफमधली ब सं य माणसं नोकरीवरनं काढली होती. िव ा याची सं या रोडावत
चालली होती. टाफमधील ा यापकांत अनेकांचे आतूनबाहे न संशयापोटी हेवेदावे
चालले होते. मतामतांचा गलबला सतत सु होता...अशात जर मी ि ि सपॉल झालो तर
चालले या घडामोडीचा मी अकारण बळी ठरे न, मला ते सहनही होणार नाही असं वाटू
लागलं.

िशवाय माझं पीएच. डी. आिण सािह य-लेखन या गदारोळात होणार नाही; असंही
दसू लागलं.

ि ि सपॉलिशप देऊ के ली तर ती हळु वारपणे, वि थतपणे कशी नाकारायची, याचा

िवचार करीत, भाषेची जुळणी करीत मी से े टर या घरी गेलो.

ते बाहेर गेले होते. अ यापाऊण तासात परतणार होते. मला थांबवून ठे व यासाठी
यांनी घरी िनरोप ठे वला होता. मनात उलटसुलट िवचार येत होते. खूपच मानिसक ताण
िनमाण झाला होता.

तासाभरात ते आले.

यां या कर ा वभावाची, के वळ मु ापुरतं बोलायची, अवांतर न बोल याची,

आदेशवजा प तीनं सांगायची यांची कृ ती मला चांगली प रचयाची होती. कॉलेजम ये
सग यां या मनात यां यािवषयी चांगला दरारा आिण भययु आदर होता. ा काळात
सं थेला यांची गरजही होती.

आ या आ या यांनी भलताच िवषय काढला िन मी आणखीन खचून गेलो.

“यादव, कॉलेजम ये चाललेली आ थक उधळप ी कमी झाली पािहजे. या दृ ीनं

काटकसरी या अनेक योजना मी राबवतो आहे. यांतून अनेकांना नोकरीव न काढावं
लागलं आहे. माझा नाइलाज झाला आहे.”
 “मला क पना आहे, सर.”

“आप या कॉलेजमध या ब याच ा यापकांना न ा िनयमानुसार तास कमी

आहेत.”

“होय.”...मला काही तास कमी होते.

“एक तर यांना फु ललोड दलं पािहजे; कं वा पाटटाइम के लं पािहजे. नाहीतर काढू न

तरी टाकलं पािहजे.”

“होय साहेब.”...मा या काळजाचं पाणी झालं.

“ यात तु हालाही तास कमी आहेत. आता उपाय काय करायचा ते सांगा.”

यां या िवचारांची सगळी दशा मा या ल ात आली. नुकतेच सवात िसिनअर

असले या आिण गेली दहा वष स हसम ये असले या डॉ. तळघ ना पाटटाइम के लं होतं.
या अगोदर डॉ. चापेकरांनाही पुरेसे तास नस यामुळं पाटटाइम के लं होतं...आता ती
सं ांत मा यावर आली होती...ती अटळ होती, असं मला या णी च कन जाणवलं.

मी ठरवलं क सं थेनं पाटटाइम कर यापे आिण ितथंच लािजरवाणं िजणं

जग यापे आपण ताबडतोब राजीनामा देऊ या. वािभमानानं मोकळं होऊ या...बाहेर
मला कु ठं ही अनुभवा या, िस ी या जोरावर नोकरी िमळू शके ल. दीड-दोनशे पये कमी
िमळाले तरी चालतील.

मी ताबडतोब मनाशी िनणय घेतला िन मन घ क न हणालो, “साहेब, तु हाला जे

काही उपाय सुचतील ते मला सांगा. तु ही हणालात तर मी सं थे या िहतासाठी
आ ा या आ ा राजीनामा ायला तयार आहे.” मी हात जोडू न बोललो.

“नाही नाही. तु हाला काही आ ही पाटटाइम करणार नाही; कं वा राजीनामाही

ायला लावणार नाही. तु ही आ हांला हवे आहात; पण तुमचं काम कसं वाढवायचं ते
सांगा.

मला अपेि त धीर आला.

“तसं असेल तर तु ही सांगाल ते काम मी करायला तयार आहे. एम. ए. ला माझं

सं कृ तही होतं. दोन वष मी सं कृ तही िशकवलं आहे. ते हा सं कृ तचे तासही मी घेऊ
शके न. तुमचा कामं वाढिव याचा वेगळा काही िवचार असला तर तोही सांगा.
या माणंही आपणाला काही करता येईल.”
 मग ओघानं आणखी काही चचा झाली. “एवढी सुटी संपली क जूनम ये तुमची कामं
कशी वाढवता येतील या संबंधी मी टंग घेऊ या. याच वेळी ऑ फसमधली काही कामं मी
येका या सोयी-सवडीनुसार वाटू न देईन. मी तो लॅन करतो आहे.” ते उठले.

“ठीक आहे.” यां याबरोबर मीही उठलो.

बाहेर येऊन दीघ ास घेतला िन सायकलीव न भरधाव घरी िनघालो. ‘सं था

चालिवताना काटकसर ही के लीच पािहजे, येक ा यापकानं सं था आपली मानून काही
अवांतर कामंही के लीच पािहजेत.’ याची से े टर नी दलेली जरबदार जाणीव यो य
वाटली. ती मनोमन पटली.

पण यापे खरा आनंद झाला तो आपण वनराज संहा या गुहत

े ून सहीसलामत
बाहेर पडलो याचा. मी बेभानपणे आनंदन
ू गेलो.

घरी जाताना अधा कलो पेढे नेले.

ि मताला सगळी ह ककत सांिगतली िन बसून पेढे खा ले.

मेम ये ि मताला बी. एड. ला डे युटेशन िमळा याचं प आलं. अ यानंद झाला. आता
ि मताची नोकरी पाच वष तरी प झाली. ती आता नोकरीत कायम होऊ शकणार, या
क पनेनं आनं दत झालो... हे हाय कू लही सं थेचंच होतं. से े टर या मनात
मा यािवषयी, आम या घरािवषयी सहानुभूती आहे, मानिसक ओलावा आहे, याची खा ी
झाली.

वाती-क त आता युिनअर आिण िसिनअर के . जी. ची दोन वष पार क न पिहलीत

गे या हो या. यांना कॉ हटम ये घातलं होतं...नवं शै िणक धोरण असं आलं होतं क
यात इं जीला मह व ा होणार होतं. दो ही मुल ना लहानपणापासनंच इं जीचं वळण
पडावं, या मा यमाची यांना पुढं अडचण पडू नये, पाया भ म झाला क मग चंता
नाही, असे िवचार मनात होते...भराभर वाढत जाणारी लोकसं या, शहरात
नोकरीधं ा या े ात दसून येणा या पधा, इं जी भाषेतून सात यानं भारतात येणारं
िव ान-तं ान यांचा ल ढा मी पाहत होतो. ादेिशक भाषंिवषयीची सरकारची
पराकोटीची अना था दसून येत होती. उ ा इं जीिशवाय जग याला तरणोपाय नाही;
असंच भोवतालची प रि थती सांगत होती. या प रि थतीला मी शरण गेलो.
नोकरीिशवाय जग याचं दुसरं कोणतंच साधन आम या घरादाराला उपल ध न हतं.

पंचवीस मे ला आठदहा दवसांसाठी गावी जायचं ठरवलं. ि मता मुल ना घेऊन

अगोदरच आठदहा दवस गेली. मी जाय या अगोदर दोन दवस घरमालक येऊन खूप
संतापून वाद घालून गेल.े यांनी वारं वार सूचना देऊनही मी अजून घर सोडू शकलो
न हतो. “जर का सहा मिह यां या आत तु ही घर सोडलं नाही; तर संसार र यावर
फे कू न देईन. घराला कु लूप घालून टाक न.” असं अखेरचं बोलून, ते िनघून गेलो होते.

शेजारपाजार या लोकांनी हा सगळा देखावा पािहला होता. वरम यासारखा खाली

मान घालून मी उभा होतो. फारसं काहीच बोलता येत न हतं. एक तर यांनी पाच-सहा
वषा या बोलीनं घर दलेल.ं बोली के या माणं मला ते दोन-अडीच वषापूव च सोडणं
कत होतं. घर देताना मी एक ा यापक आहे, िश ण- े ातला माणूस आहे, श दाला
जागेल, सोडताना खळखळ करणार नाही, कोटकचे यांची पाळी आणावी लागणार नाही;
या भावनेनं यांनी जागा दली होती. जागा वा ेल तसली न हती. चांगली होती. ती
दे यात यांनी माझी शै िणक ित ा राखली होती. मा याकडू न अ◌ॅड हा स, िडपॉिझट,
पागडी असं काही घेतलं न हतं. भाडं फ मिह याचं मिह याला आगाऊ दलं पािहजे, ही
यांची अट होती. ती मीही पाळत आलो होतो. या भा ाला पावती मा दे याचं यांनी
आरं भापासून नाकारलं होतं. पर परां या िव ासाचा तो वहार होता. आगळीक माझी
होती; पण माझा इलाजही खुंटला होता. दुसरी एखादी जागा िमळते का पाहत होतो. पण
घरभाडी गे या सातआठ वषात वारे माप वाढली होती. १९६३ साली मा याच या
भा ा या घराला मला शंभर पये मिहना भाडं भरताना चंड ओझं वाटत होतं. आता
एव ाच घराला बाहेर तीन-साडेतीनशे पये सहज भाडं मािगतलं जात होतं. िशवाय
िडपॉिझट वीस एक हजारांपयत मागत होते...

स या या प रि थतीत एवढा आ थक बोजा मला उचलता येणं अश य होतं. बरीच

आ थक वधानं होती. हणून मी हे घर सोड याचं संकट पुढं पुढं ढकलत होतो.
मालकाचाही आंत रक हेतू ल ात आला होता. यांना मा या घराचे आता न ा
भाडेक ला देताना तीन-साडेतीनशे तरी सहज िमळणार होते...मीही मनोमन असं ठरवत
होतो क जाईल िततके दवस पुढं ढकलायचं िन अगदीच ग यापयत आलं तर ‘तूत थोडं
थोडं वाढवून देतो आिण दुसरं घर िमळालं क लगेच जातो.’ असं सांगायचंही मी मनाशी
योजलं होतं.

गावाला जा यासाठी को हापूर गाडीत बसताना फारसा उ साह न हता. काहीशी

िनराशा आली होती...दहाएक वष ा यापका या नोकरीत होतो तरीही अजून नोकरीत
ि थरता आली आहे, असं वाटेनासं झालं होतं. शा मं दर कॉलेजची थापना होऊन दहा
वष होऊन गेली होती; तरीही अजून यालाच ि थरता आली न हती. ेस साली येताना
वाटलं होतं; ब जन समाजाचं कॉलेज आहे. सं थे या पाठीशी यशवंतराव च हाण,
बाळासाहेब देसाई यां यासारखे खंदे मं ी आहेत. पु यातला ब जन समाज ीमंत आहे.
यातला बराच भाग उ ोगी, ापारी, बागायतदार, कं ाटदार यांचा आहे. यां याकडं
धनल मी भरपूर आहे. िव. द. घा ां यासारखे िश णत सं थेचे अ य आहेत. ब जन
समाजाची पु यातील एकमेव िश णसं था अस यानं ित यावर सग या समाजाचं ल
क त होईल. ितची भरभराट होईल. साठ-स र एकर जागा िमळाली आहे. ित यात
मेिडकल, इं िजिनअ रं ग, साय स, आ स, कॉमस, लॉ अशी अनेक कॉलेजेस काढायची
आहेत. वसितगृहं बांधायची आहेत. ा यापक-िनवास बांधावयाचे आहेत...अशा िश ण
सं थेत आपण जाणं ही सुवणसंधी आहे. आजवर िश णापासून वंिचत रािहले या
समाजाला या िव े या माहेर-घरी घडवता येईल, समाजासाठी जे काही करावंसं वाटतंय
ते करता येईल, या सवाबरोबर आ मो ारही क न घेता येईल; अशा जािणवेनं मी पु यात
आलो होतो. नोकरीत जू झालो होतो.

पण मी आ यापासनं गे या साताठ वषात आ स कॉमस या वगापलीकडं काहीच

झालं न हतं. सं थेची आ थक प रि थती खालावली होती. वेळेवर पगार होत न हते.
आ थक काटकसरी या योजना राबवा ा लागत हो या. नवे वग काढता येणं अश य झालं
होतं. सवच बाबतीत मतभेदांना ऊत आला होता. नुसता गहजब चालला
होता...पु यातला ब जन समाज आपआप या घर या उ ोगात आिण राजकारणात
मनापासून रमला होता. िश ण े ावर कु णाचं ेम दसत न हतं...िव. द. घा ांनी दोनच
वषात अ य पदाचा राजीनामा दला होता.

गावाकडं काही अनपेि त घडलेल.ं पाटलाचा दीड एकराचा मळा िमळाला होता; तो
गेला. वषभरा या राबणुक त खचिबच वजा जाऊन गुळाचे बावीस रवे वाटणीला आले
होते. िशवा यात वषभर राबत होता. कामांचा रे टा बघून घरची माणसंही अधेमधे कामं
करत होती. रोजगाराची कामं नसली क म यात काही तरी करत बसत होती. रकामा
दवस वाया जाऊ देत न हती. घराला वटकानासारखा म याचा आधार होता; पण तोही
पाटलानं काढू न घेतला. जु या रयता या मागणीनुसार पु हा याला भागानं लावला. जुने
संबंध होते; ते पाटलांना मह वाचे वाटत होते. घर पु हा उघ ावर पडलं.

असं उघ ावर पड यानं घराकडं जा त पैसा पाठवावा लागत होता. मा यावर ताण
पडत होता िन यातनं काहीच िन प होत न हतं.

तरीही पाटलाचा मळा सुट याबरोबर हणजे फे ुवारी एकाह रला शेतातली पडक
िवहीर बुजवून घे यास सांिगतलं. तशी बुजवून घेतली तर बरीच जागा िपकाखाली येणार
होती. िवहीर ओसाड होती. ित या भोवतीचे काठ ढासळू न ढासळू न ती पसरट झाली
होती. मूळ िविहरी या दु पट जागा ितनं ापली होती. िशवाय कधीकाळी िवहीर
खोदताना फोडपाचा जांभा दगड आिण याची जांभाड माती एका बाजूला काढू न टाकली
होती. ितनंही बरीच जागा ापली होती. या जांभाड मातीत काही उगवत न हतं.
िवहीर बुजवली तर जांभाड माती ित यात जाईल िन िविहरीचा ख ा नाहीसा होईल. मग
या यावर चांग या मातीचा थर टाकता येईल. िविहरी या ख ाचा िन जांभाड
टेकडी या सपाट झाले या जागेचाही िपकासाठी वापर करता येईल; असं वाटलं होतं.
हणून बाहेरची माणसं कामाला लावून िवहीर िन टेकडी एकमेकांत घालून घेतली. हा
जादाचा बराच झालेला खच मलाच करावा लागला होता.
 आ पानं स र साल वाया घालवलं होतं. पैशापरी पैसा िन वषापरी वष गेलं. या
वषातलाही अधाअिधक भाग मिहनाभरात संपून जाणार होता. ...पदरात काहीच पडत
न हतं. एस. एस. सी. होऊन तो घरी बसला होता. िमळे ल ितथं सग यांबरोबर
रोजगाराला जाऊ लागला होता. याचा ताण मा या मनावर फार मोठा आला होता...हा
दुसरा िशवा तर होणार नाही ना, अशी काळजी वाटत होती.

या या बाबतीत माझा अंदाज चुकला िन अपे ाभंगही मोठा झाला. याची

भावना धान, घर या ह ककती सांगणारी सिव तर प ं मला येत, पण ऐनवेळी तो
वतं पणे िनणय घेत होता; याचा अंदाज तो मला लागू देत न हता. यामुळं याचं ‘आत
एक बाहेर एक’ चाललंय क काय; हा मला फसवत जाणार क काय; अशा अशुभ शंका
येत हो या... शेवट या य ात एस. एस. सी. ला बसताना, डी. एड. सोडताना ितथ या
नेम या अडचणी सांगताना, आय. टी. आय. सोडताना यानं मला िव ासात न घेता
िनणय गेतले होते िन नंतर ब याच वेळानं कं वा वेळ िनघून गे यावर मला कळवले होते.
यामुळं या यािवषयी माझा मिनरास होत चालला होता.

िशवाचं दुसरं ल कर याची गरज िनमाण झाली होती. आता याचं बि सावं वष
चालू होतं. संसाराचं वय िनघून चाललं होतं. आणखी उशीर झाला तर याचा सबंध
आयु यातलाच उ साह िनघून जाईल, िशवाय याला उिशरा होणा या मुलांचाही
या या वाध यात िनमाण क न तो बसेल; अशी भीती वाटत होती. या या वभावामुळं
याला झाली एवढी िश पुरेशी वाटू लागली होती.

आईलाही या या दुस या ल ाची काळजी लागून रािहली होती. िशवानंही आप या

दुस या ल ाचा तगादा ितला लावला होता.

पण पिह या बायकोचं रीतसर सोडप घेत यािशवाय दुसरं ल करणं गु हा ठरतो,

याची मला क पना होती. तरीही मी कागलात या ओळखी या एका व कलाचा स ला
घे यास सांिगतलं होतं. या माणं आ पा, आई यां याकडं जाऊन आले होते. यांनी
रीतसर को हापूर या दैिनकातून जाहीर सोडप पाठवलं होतं. त ार असेल तर ठरािवक
मुदतीत कळिव यालाही सांिगतलं होतं. ते वतमानप रिज टर पो टानं पिह या
बायको या प यावर पाठवून दलं होतं.

तरीही याचं अशा प रि थतीत दुसरं ल जमून येईल क नाही, याची काळजी वाटत
होती. दुस या ल ाचे , शंका, सम या असतात; ते सगळं यावेळी िनमाण होणार होतं.
पाटला या गेले या म यामुळं वर उठू पाहणारं घर पु हा रोजगा याचं झालं होतं. मळा
उपकाराचा होता; तो काढू न घेतला गेला. “रोजगारी माणूस मेला तरी मढं कामावर गेलंच
पािहजे; तर कु ठं ये या ितरडीचा कडबा इकत आणायला पैसा िमळतो. अशा घरात
पोरगी दे यापे , इतमामानं िहरीत ढकलून ावी. पाय घस न पडली हणून सांगावं िन
मोकळं हावं. हंजे लेक या ज माचाबी जाच चुकंल िन आईबाऽ या ग याच कडासनंबी
जाईल.” असं शेजारी ल ा या लेक या आईबांना सांगत. गावात रोजगा याची ही
लायक !

कामं क न चार पैसे िशलक ला टाकावेत ही ओढ िशवाला न हती. हणून याचा

संसार होणार कसा, या या संसाराची जबाबदारीही मा याच अंगावर पडणार क काय,
अशी काळजी वाटत होती... तरीही याचं ल करणं गरजेचं होतं.

दौलत या वष एस. एस. सी. या वगात गेला होता. पण याचं इं जी आिण गिणत
फारच क ं होतं. पास हो यापुरते मा स पडू न तो या वगात आला होता... याला
आरं भापासून या दोन िवषयां या िशकव या लाव याची गरज होती. नाही तर तोही या
वगात आ पासारखा मु ाम ठोकू न बसला तर माझी धडगत न हती. यामुळं ‘ याचं एस.
एस. सी. चं वष’ या क पनेनं मी काळजी त झालो होतो.

या सग यांचा प रणाम खोलवर िनराशा िनमाण हो यात झालेला... गावाकडचं प

आलं तर ते हातात यायला नको वाटे. गावाकडचं काही िवपरीत घेऊन तर हे प आलं
नाही ना? – अशा चंतेची सावली मनावर पडे. पैसे पाठवायला मला कधी काही वाटलं
नाही; पण या पैशांतून मनासारखं काही उगवून येत नाही; याचं दु:ख होत होतं.

पण हे सगळं मी कु णाला सांगू शकत न हतो. पु यात वा यीनिव ात, िश ण े त

अनेक िम होते. पण गावािवषयी, ितकड या घरािवषयी िजवाभावा या ग पा
मारा ात, असं यांत कु णी न हतं. आमचे िवषय एकदम वेगळे होते. ामु यानं आनंद
लुट यासाठी िम ग पा मारत. या ग पांत आिण एकू णच या नागर िव ात माझे हे
गावाकडचे िवषय एकदम अ तुत वाटत. सांिगतले तरी ते कु णाला भाव यासारखेही
नसत.

कागलात या मा या िम ांनाही मी ा मा या काळ या सांगू शकत नसे. मा याकडं

ते एका पूव च िनि त के ले या नजरे नं बघत. जीवन यश वीपणे जंकलेला मी एक
अले झांडरसारखा जेता आहे, असं यांना वाटे. ते गृहीत ध न ते पुढं बोलू लागत.

“तुला काय कमी? तू आता सायेब झालाईस. लेखक हणून तुझं नाव वतमानप ात
झळकताना बघून आमचं डोळं थंडगार यात. आता काय; लाथ मारशील ितथं पाणी
काढशील. आ हां सग या दो तां या घरावरचं िनशाण झालाईस तू.” अशी यांची भाष.

मा या संगतीत या यां या आनंदा या घटका तशाच रा ा ात, असं वाटे. काही

थोडं यांचं खरं ही होतं. ते गावात रािहले होते िन मी गावा या बाहेर जाऊन गुडघाभर
उं ची या दोन टेक ा जंक याही हो या.

गावाकडं घरात या माणसांनाही असंच वाटे. यामुळं यांना माझं दु:ख, था कधीही
सांगू शकलो नाही. यांना वाटे माझं सगळं ऐशारामात चाललं आहे. एवढा ऐशेआराम
असूनही मी भसाभसा पैसे देत नाही, पैशागिणक िहशोब मागतो, देताना एक पैसाही
जा त देत नाही, अशी यांची त ार असे.

...कधी अनावर झालं क मी ि मताजवळच बडबडत बसे. अखंड बडबड करी. मनाचा
आत चाललेला सं ा वाह जणू पाट फोडू न बाहेर पडतो आहे, असा बडबडे. ि मता नुसती
‘ ं ’ं हणे. मा या या काळजीवर ितला काही उपाय दसत न हता.

...खरं तर माझा वभावच काळजीखोर होता. मी नको इतकं मनाला लावून घेत
होतो. पण हे कळलं तरी पंडधमाला कसं बदलायचं, मनाला कसं आवरायचं, भावनांना
बांध कसा घालायचा; हे नीट सुधरत न हतं.

दुपारी अडीच या सुमारास को हापुरात जाऊन पोचलो. खूप कडाडू न भूक लागली
होती. खाणावळीत जेवलो. काही के या गावाकडं जायला उ साह वाटेनासा झाला होता;
हणून सरळ ा. कमलाकर दीि त यां याकडं गेलो. यां याशी बा. सी. मढकरां या
स दयशा ावर खूप ग पा मार या. नंतर दोघे िमळू न व. ह. िपटके आिण हाद वडेर
यां याकडं गेलो. चौघांनी िमळू न वा यावर ग पा मार या. मढकरां या स दयशा त
मला आिण कमलाकर दीि त यांना िवशेष रस होता. यांना या िवषयावर एक पेपर
मुंबईला सादर करायचा होता. मलाही आ टोबरात एक कं वा दोन ा यानं मुंबई याच
सािह यसंघात ायची होती.

रा ी या ग पांनी सकाळी ताजं ताजं वाटलं. दुसरे दवशी मी व छ ता या मनानं

कागलला गेलो.

लवकर गे यानं सगळे घरातच भेटले.

ल ानंतर मधुकर सणगरला क येक वष मूल न हतं. यानं खूप नवसं- सायासं के ली.
डॉ टरी उपचार के ले. यानंतर गे या फे ुवारीत याला मुलगा झाला होता.

घ ग ाचा, दुकानाचा याचा ापार चांगला चालला होता. सगळे भाऊ एक

राबून खात होते. कतबगार मधूनं विडलां या मागं सगळं घरदार सुखासमाधानाला लावलं
होतं. पाचवीपासनं याची माझी घिन मै ी. घर या आ थक अडचण त तो मदत करत
होता, मागा न याला मी पु या न पैसे पाठवत होतो.

याला थम जाऊन भेटलो िन कडकडू न िमठी मारली, मुलगा झा यामुळं सुखावून

गेला होता... बारा-चौदा वष मूलच नस यामुळं या या जीवनात एक िनरथकतेची
पोकळी िनमाण झाली होती. ती आता उजेडानं ग भर यासारखी दसत होती.
देवावरचा याचा िव ास प ा हायला, ही घटना िवशेष कारणीभूत ठरली.
 रा ी जेवणं झा यावर भावंडांचा घोळका एका जागी जमला. येकानं आपआपलं
पान वाचायला सु वात के ली. येकजण दुस यािवषयी मा याजवळ त ार करत होतं.
मा यासमोरच एकमेकांची भांडणं जुंपत होती.

सगळं सांगून झा यावर आ पानं आणखी एक घटना सांिगतली. मतदानाचा तो

क सा होता.

गे या माचम ये लोकसभे या मुदतपूव िनवडणुका झा या. या काळात आ पाला

मतदानाचा ह थमच िमळाला.

“लोकशाहीम ये आपण आपला मतदानाचा ह बजावावा. याचा फारसा काही

फायदा होत नाही, असं वाटलं, तरी आळस न करता मतदान करायला जावं. सग यांनाच
मतदान करायला लावावं.” असं मी याला पूव च सांिगतलं होतं.

गाव तालु याचा अस यामुळं गावात राजकारणावर भरपूर चचा चाले. प ाचे गट-
उपगट होतेच. यात त ण मुलांत टीका- ितटीका चालू असत. आ पा या वभावात
बोलके पणा, िवनोदवृ ी, क पकता होती. वभावात दु पणा कं वा आ मकता
नस यामुळं सग यांनाच तो हवासा वाटे. याचं मनोरं जक बोलणं ऐकावंसं वाटे. यामुळं
क डा यात या या ग पा रं गत. लोक याचं ऐकत राहत. यामुळं याला वाटे, क आपलं
हणणं बरोबर असतं, लोकांना ते पटतं; हणून लोक माझं ऐकत राहतात, आप याला
राजकारणातलं यां यापे जा त कळतं; असा याचा समज झाला होता. यामुळं
राजकारणावर बोल यात तो रस घेत होता. िश ण सोड यामुळं याचं मन अिधकािधक
अशा ग पांत रमत होतं िन वत:चंही मनोरं जन क न घेत होतं. तशात या वष याला
मतदानाचा अिधकार िमळाला. या या बोलके पणामुळं राजकारणी मंडळी िनवडणुक त
ग लीपुरता तरी तो उपयोगी पडेल हणून अधूनमधून, “काय आ पासाहेब, काय साहेब.”
असं नुसतंच करत होती.

यावेळी आ पाकडं हँडिबलं, जािहराती, िनवेदनं, अध या दोन दवशी घरात या

मतदारांचे मांक, प रप कं अशी रं गीत कागदं बरीच जमली होती... मतदाना या
दवशी घरात या सग या मतदारांना प तशीर घेऊन मतदान क न यायचं, यानं
ठरवलं होतं. आध या दवशी रा ी रोजगारासनं आ यावर घरात सग यांना मतदान कसं
करायचं, कु णाला करायचं, कोण या िच ासमोर फु ली मारायची, या िच ांचा म कसा
आहे; हे एखा ा पो लंग ऑ फसरसारखं यानं उ साहानं सांिगतलं होतं. सग यांनी ं ं
हटलं होतं.

दुस या दवशी रोजगाराला जायचं होतं. कामाचे दवस होते. खाडा करणं अश य
होतं. हणून आ पानं सग यांना जरा लवकरच उठवलं. “ वयंपाक क न चटकन
मतदानाला जायला पािहजे. उठू न चटाचटा सगळं आव न या.” यानं सग यांना आदेश
दला.

दवसभरा या कामांनी सगळी कगटू न जातात. यामुळं सकाळी उठ याचा उ साह

नसतो. यात पु हा आज कामालाही जायचंच होतं. मतदानासाठी कु णी रोजगाराचं पैसे
देणार न हतं. िशवाय मतदानाला गेलं तर रोजगाराला जायला उशीर हो याची भीती
होती. यामुळं क ावर जायला कु णाला उ साह न हता. तरीही वेळेसरी उठू न आई, िहरा,
आनसा सकाळची कामं आवरत हो या.

आ पा सगळं आपलं आवरत होता. “आंघोळी करा, खळणी कापडं घाला, सैपाक
आटपा, डोसक इच न या.” असं अधनंमधनं सग यांना सांगत होता.

हळू हळू याचा आवाज चढत चालला होता. कारण सग यांची कामं नेहमी याच
गतीनं चालली होती. शेवटी रोजगाराला जायची वेळ अगदी ग यापाशी येऊन
टेक यावर आ पा आईवर उखडला.

“सकाळधरनं वरडायच लागलोय तरी तुमचं हे वांडगं ु हाळ चाललंयच. आता सैपाक
झालाय तेवढा फु रं क न चला; हाईतर रोजगार बंद क न सावकास पोटापा याला
खावा िन मग मतदानाला चला.”

“बरा सांगतोस क . रोजगार बंद क न पोटाला काय खायचं; हशीचं याण?”

“ हणूनच पाटपासनं आरडाय लागलोय ‘लवकर उठा’ हणून. का उठला हाईसा?”

“जीव आंबून गेलेला असतोय लेका पोर चा आिण कती लवकर उठायचं यनी?”

“आगं, आज याच दीस. िनवडणुका काय रोजरोज येत नस यात आई. सरकारनं
मतदानाचा सो यासारखा ह दलाय. यो नको का बजवायला? एवढी हैनाभर माणसं
आरडत वरडत, सभा घेत हंड यात; ती काय खुळी हाईत?”

“ य या ज माची ती शाणी असतील. आम या ज माचं काय यां ी? ती का आम या

पोटाला घाल यात?...ईसभर वरसं झाली. यो- यो असाच आरडत-वरडत सभा घेत आला
िन मत घेऊन गेला...पर आ ही हाय या राडीत मरतोयच.”

“आगं, आज ना उ ा सुधारणा तील आई. आतापतोर र गड सुधारणा झा यात. या

आप यापतोर अजून आ या हाईत. आज ना उ ा येतील. धीर धरला पािहजे.”

“आमचा गेलेला मळा तेवढा ा; हणावं परत िमळवून. आ ही देतो मग मतं.”

“हे बघ आता ा घटकं ला उगंच वाद घालत बसू नको. उठा िन चला बघू
मतदानाला.”

“नगं बाबा. ितथं दाटण असली तर रोजगाराला जायाला उशीर ईल. भाकरी
खाऊया िन जाऊया च हाणा या म याकडं.”

“बुडाला तर बुडू दे रोजगार. एवढी पंधरादीस मी कागदं गोळा के ली, रातचं बसून
तु हां ी वाचून दावली, समजून सांिगतलं; ते कशासाठी?”

“ती कागदं दे जा ध डू बाईच पोराची गांड पुसायला. ितला पोरा या पाळ यात
घालाय फाट या पातळाची बाळु तीबी िमळं ना झा यात बघ, दे जा ितला...िहरे , आनसे,
या गं. ा या क न या िन चला खुरपी घेऊन.” आईनं पोर ना हाका घात या िन
आ पाकडं पूणपणे दुल के लं.

...आ पा ा यानं एकटाच मतदानाला गेला. दादानं सग यातलंच ल काढू न घेतलं

होतं... ‘शेतक याचं राज येईल’ असं पिह या िनवडणुक या वेळी यालाही सांग यात
आलं होतं; या यावरचा याचा िव ास मळा गेला ते हाच उडाला होता. ..पण आ पाला
याची काही क पना न हती. यावेळी तो लहान होता.

ही सगळी घटना आ पानं आप या प तीनं रं गवून सांिगतली.

अित झालं िन हसू आलं असा कार झाला.

मी आईला सहज िवचारलं; ‘असं का के लंस, गं आई?”

“मग काय क तर?”

“जायचं हाई मतदानाला?”

“हे असलं इरगळलेलं वारं गत लुगडं नेसून जाऊ? ...सगळं गाव ितथं जमतंय.
गावा होरं जाऊ का अशीच उघडी-नागडी? अजून मा या एका लेक चं िन ा याक
हणणा या ितघा दव ांची लगनं याची हाईत. मला अशी जु यारात बिघट यावर
कोण करतील का सोयरीक ा घरासंग?ं ”

...आई या अंगावर हशी या वारे गत पारदश जुनेर या वेळी होतं. मला

शरम यासारखं झालं. मी ग प बसलो. दुसरे दवशी सकाळी मुका ानं उठू न जग ाथ
नाळे या कापड दुकानात गेलो. येकाला दोन-दोन धडोती खरे दी क न घेऊन आलो.
कु णालाही वगळलं नाही.

मला माहीत होतं क मा या अंगावर एकदा कपडे घेतले क ते सहा-सहा वष मी

वापरतो. मा या अंगावर तेच तेच कपडे बघून ि मतालाच यांचा कं टाळा येतो. तरीही मी
नवे कपडे घेत नाही. अंगावरचे कपडे फाट यािशवाय नवे दुसरे कपडे का यायचे, या
ाचं मला पट यासारखं कु णी उ रच दलं न हतं. हणून मी ही माझी रीत सोडू शकत
न हतो.

पण गावाकडं मा येक वष एकएकाला एकएक जोडही कमी पडतो. हळू हळू

मा या ल ात आलं होतं क मा यासारखी म यमवग य माणसं कपडे नुसती अंगावर
घालतात, दवसभर ती अलगद अंगावर ठे वतात िन रा ी परत काढू न खुं ांना अडकतात.
या कप ांना ना धस, ना ताण. गावाकडं तसं नाही, कपडा घामात िभजतो आिण िभजून
िभजून कु जतोही. पाठीव न, डो याव न ओझी नेताना कपडे कसतात, िपकांतून माणसं
सरकताना झाडकांडातून, उसातून पुढं जाताना ते कपडे च ख बारतात, फाटतात,
उसा या करवती पानांनी कापले जातात, कोपरांवर गुड यांवर ताण पडू न टरकले जातात,
मातीत घासून घासून िवरिवरीत होतात... हणून यांना कपडे सारखे
लागतात...कप ांची खरी खरी गरज यांना असते.

पण यांना ते िमळत नाहीत. आम या अंगावर मा रोज वेगवेगळा कपडा, वेग या

सा ा, वेग या पँटा, वेगळे शट, वेग या फँ श स. कप ां या फँ श सचा कं वा रं गाचा
कं टाळा आला क कपडा टाकू न ायची म यमवग य रीत हणजे मला तर गु हाच वाटे.

ऊन, पाऊस, थंडी यांना त ड देताना यांची धडं, हाडं थडथडत असतात. ती जणू
‘अंगावर कपडा ा हो ऽ माय’, असाच आका त करत असतात. पण याचं इतरांना
काहीच वाटत नाही, इतकं ते अंगवळणी पडलेलं. माझं हणणं मा ब तेकांना हा या पद
वाटतं. मी मनोमन हणतो; “तु ही हसा. हसतील याचे दात दसतील. गांधीजी मा या
पाठीशी भ म उभे आहेत.”

मा या हेही ल ात आलं क पु यात आपण गावाकडनं प ं आली क िचडिचडतो,

रागराग करतो, यां या माग यांनी िन कर यांनी त होतो, पण कागलात आलं क
सगळं िच डो यांसमोर दसतं. व तुि थती कळते आिण आपण कती ु िवचारांनी
पु यात भा न जातो, याचा यय येतो.

कपडे आण याचा दवस सग यांचा आनंदात गेला. सण साजरा झा यागत

घरादाराला वाटलं.

दुसरी एक गो घडली होती. एि लम ये िशवाला को हापुरात एका ब ा

आसामीकडं मिहना शंभर पयांवर नोकरी िमळाली. कागलात अडीच-तीन पये
रोजगार िमळत होता. तोही रोज नसे. यामुळं मिहनाभरात कधी प ास तर कधी साठ
पये यां या आसपासच पैसा िमळे . इथं मा मिहना शंभर पये िमळणार होते. मा
रा ं दवस गुराढोरांची देखभाल करत, पो ीमध या क ब ांची िनगा राखत राहावं
लागणार होतं. िशवानं तयारी दाखवली होती. याला उठताबसता येईल एवढी छोटी
खोली दे यात आली होती. िशवा ितथंच ग ांबरोबर हातांनी वयंपाक क न खाऊ
लागला होता. मिहना साठभर पये घराकडं पाठव याचं यानं कबूल के लं होतं. अजून
पाठवले नसले तरी ‘पाठवील’ अशी आशा आईला होती.

आईला याचा आनंद झाला होता. “आ दा,यंदा कायबी झालं तरी िशवाचं लगीन
करायचं बघ. आता यो इचारानं वागू लागलाय. लगीन क न येचं सुरळीत के लं पािहजे.
गे या सालीबी पोरगं पाटला या म यात इ लंनं कामं करत तं. येलाबी आता कळलंय
क आपूण कसंबसं वागत हायलो तर आप याला असंच उं डगं हंडावं लागंल. आप या
ज माला मग इरं हाणार हाई. कु यािनपट आपला जलम ईल असं येला वाटतंय. मी
येला सांिगटलंय; ‘आता पैसं िशलक ला टाक. काय थोडी ल ाची तजवीज कर. मीबी
मुलूख हंडून एखादी पोरगी तु यासाठी काढतो. येलाबी ते पटलंय.”

आईनं मला सिव तर सांिगतलं. ितची िशवासाठी धडपड सु झाली होती. आतापयत
तीनचार जागं िशवासाठी धुंडलं होतं. पण जमून येत न हतं. ‘िशवासाठी एखादी पोरगी
बघा. पोरगं नोकरीला लागलंय. हैना शंभर पयं कमावतंय.’ असा सांगावा आप या
थोर या भावाला िन आ ीला उदगावला दला होता.

ऐकू न मला अितशय समाधान वाटलं. िशवा माग लागला, असं वाटू लागलं. तरी
मनात एक पाल चुकचुकली...िशवा को हापुरात एकटाच आहे. तो ितथं िनरं कुश आहे.
िशवाय या याबरोबर दोन असेच त ण कामं करायला रािहले आहेत. ितघेही खे ाव न
आलेल.े यांना ना आगा, ना पीछा. वा ेल तसं वागतील, चैन करतील िन सनंही
करतील.

आईला मी हणालो, “...िशवाचं ज र लगीन क या. कु ठली तरी चांगली पोरगी

डीक. उगंच कसलंबसलं जागं काढू नको. माणसाला वळण नसंल तर ते जलमभर वैताग
आणतंय. उगच कटकटी िनमाण करतंय आिण तूबी अधनंमधनं को हापूरला जाऊन िशवा
नीट वागतोय का हाई, हेबी बघून येत जा. िनदान पाचसा हैनं तरी गेलं पािहजेत. िशवा
ितथं टकतोय का हाई, जबाबदारीनं वागतोय का हाई; हे कळलं पािहजे. मग येचं
लगीन क या. मग दोघं हवरा-बायकू को हापुरातच िमळवून खाऊ लागलं िन संसाराला
लागलं तरी मला आनंदच हाय.”

आईला माझं हणणं पट यागत दसलं.

िशवा को हापूरला गेला हे आणखी एका दृ ीनं बरं झालं. या वष आ पा घरात होता.
याचे आिण िशवाचे अधनंमधनं वाद होत. बारीकसारीक कारणं या- या वेळी घडलेली
असत...मा यामागं आ पाला घराची व था बघायला मी सांगत असे. यामुळं याला
माझा मानिसक आधार होता. हणून तो िशवा थोरला भाऊ असूनही संगी याला बोले.
िशवाला वाटे; “ ो मा यापरास हानगा. ा घराचा दादामागं मीच कारभारी हाय.
मला बोलायचा ेला अिधकार हाई.” असे मतभेद होत.

पण आता िशवा को हापूरला गे यानं तो िमटला. आ पाही आता पडतील ती

शेतातली कामं क लागला. संगी रोजगारालाही जाऊ लागला. कामं नसली क
दादाबरोबर उसाचा पाला आणायला जाऊ लागला.

ही कामं बघत बघत तो नोकरीसाठी अज करत होता, य जाऊन खटपटी करत

होता. एस. टी. कं ड टर या जागेसाठी, िज हा प रषदेत ाथिमक िश का या जागेसाठी
यानं अज के ले होते. ितथं कु णा या ओळखीपाळखी िनघतात काय, हे तो पाहत होता.
नोकरी िमळव यासाठी कु णाकु णाला कती कती पैसे ावे लागतात, याचीही मािहती
यानं िमळवली होती. ..माझा कु ठं कु ठं तरी उपयोग होईल, अशीही याला आशा वाटत
होती. यासाठी एस. टी. बोडात कोणकोण आहेत, कोणकोण मुलाखती घेतात;
िज हाप रषदेतही कोण कोण संबंिधत लोक आहेत, याची मािहतीही खाल या नोकरांना
थोडे थोडे चहापानापुरते पैसे देऊन िमळवीत होता. यांची नावं मा याकडं पाठवीत
होता.

या या या उ ोगांनी मी च कत होत होतो. मला असले उ ोग नोकरीसाठी कधी

करावे लागले नाहीत. माणसाजवळ पुरेशी गुणव ा असेल, इतरापे जरा जा त असेल
तर याला ितथं नोकरी िमळू शकते; असा माझा िव ास होता. तसं मी आ पाला सांगत
होतो.

पण आ पा मला उलटं सांगत होता- “दादा, तुमचा काळ वेगळा िन आमचा काळ
येगळा. पंधराईस सालां या आधी तु ही हणताय तसंबी असंल. या व ाला हे
सरकारचं राज तं. गांधीबाबां या शाळं त तयार झालेली ती िपढी ती...आता यातलं
कु णी हायलं हाई, जे कु णी िजवंत हाईत यां ी आता कु णी इचारत हाई. ...आता या
जगात नुसता पैसा लागतोय बघा. चार पैसे दलं क कु णीबी अिधकारी, पुढारी, मं ी,
से े टरी आपली लायक इकायला घालतोय. राजकारणात तर अस या गो ी ऊत
आलाय नुसता. विशला िन पैसा असला क तुम या िड या ािल फके शनस िन तु ही
हणता तो गुणव ा ां ी कु ंसु ा इचारत हाई...मी बघतोय हवं आता.”

याची खा ी झाली होती... या या िम ंत अशा गो वर चचा चालत. कु णी कु णाला

कती पैसे दले, नोकरी कशी िमळवली याची तो धडाधड उदाहरणं देत होता आिण याच
वेळी ािल फके शन असलेले पण विशला िन दे यासाठी जवळ पैसा नसलेले कसे बेकार
हंडताहेत यांचीही गावातली नावं यानं मला सादर के ली.

मी च ावून गेलो...आ पाचा गुणव ेवरचा िव ास पार उडाला होता. मा यापे

पंधरावषानी लहान असलेली ही भारताची त ण िपढी होती.
 “आ पा, मला हातलं कायबी जमणार हाई. लई लई तर मी मा या ओळखी िजथं
असतील आिण िजथं मला श द टाकणं श य असेल ितथं मी श द टाकतो. तरीबी तू तु या
प तीनं य कर. मी तुला नको हणणार हाई.” असं हणून मी याला गावात या
दोघांितघा मा या िम ांची ओळख क न दली. एक िज हाप रषदेत होता, दुसरा
सरकारी खा यात होता िन ितसरा ाथिमक िश क होता. यां या मदतीनं कु ठं कु ठं काही
काही करता येत का पाहा; हणून सांगून मोकळा झालो.

...मला दुसरा माग दसत न हता. के वळ एस. एस. सी. झाले या आ पाला असेच
य करावे लागणार, हे कटु स यही मला जाणवलं. लाचलुचपती, ाचार अवैध माग
वाढत होते. पण मला हे कु ठं करावं लागलं न हतं. या बाबतीत मी न ा िपढी या तुलनेनं
सुदव
ै ी होतो. आ पा दुदवी होता. तरी यालाही जगायचं होतं. एस. एस. सी.
पातळीवर या या नोक या हो या या नोक यां या जागांसाठी हजारो अज येतात,
शेकडो माणसं नेमायची असतात, अनेक कार या किम ा ितथं असतात,
ओळखीपाळखी या लोकांना चरायला कु रणं िमळावीत हणून आमदार-खासदार
अिधपती, सभापती, अ य , कायवाह अशा अनेक लोकांना सिम यांवर नेमतात; याचीही
मािहती याला होती. तो पाहत होता, वाचतही होता... या काळात आ पा ज माला
आला आिण या समाजात याला जगायचं होतं; या काळाचे िन या समाजाचे जीवन-
वेगळे आहेत, याला वेग या संघषाला त ड ावं लागतंय; याची मला ती जाणीव
झाली. मी याला मान हलवून मा यता दली.

आठदहा दवस रा न घरखचाला आईजवळ भरपूर पैसे देऊन, आ ही सगळे पु याला

परतलो. येताना मी को हापुरात या ‘घाटगे-पाटील ा सपोट’कडं आ पाला अज
कर यास सांिगतलं. माझे िम शंकरराव कु लकण ितथं मो ा अिधकारावर होते. यांचा
काही उपयोग झाला तर पाहावं, असा िवचार मनाशी के ला...आ पा या भिवत ाची
अशुभशी काळजी खोलवर वाटू लागली. दोन-तीन वषापूव मुंबईत ‘िशवसेनेची’ थापना
झाली होती. मराठी माणसाला मुंबईत नोक या िमळे नाशा झा या हो या. अनेक
कारणांनी महारा ाबाहेरची माणसं नोक यांत भरली जात होती. यामुळं नोक या
नसलेली मराठी त ण मुलं िचडू न गेली होती. िशवसेनेत भराभर सामील होऊन
शासनावर ताशेरे ओढत होती. या िचडीची आग भडकव याचं काम खाजगी िन शासक य
सेवक-भरतीची िनरं कुश यं णा, इं टर यू घेणा या किम ांवरचे अ य , सद य, संबंिधत
आमदार-खासदार, पदािधकारी लाचलुचपती घेऊन उ म बजावू लागले होते. त ण
िपढीचा मराठी राजकारण, समाजकारण यांवरचा आिण देशावरचाही िव ास उडवायला
मदत करत होते. पयायानं लोकशाहीवरची ा उ व त करत होते... भावना धान
आ पा यात सापडू नये, असं वाटत होतं. तो सापडला तर याचा अवैध मागानी पैसे
िमळवणारा गुंड-मवाली, चोर-दरोडेखोर हायला वेळ लागणार नाही, याची मा या
चंतािववश मनाला भीती वाटू लागली.
बावीस

पु याला आलो िन लेखना या कामाला लागलो.

एके दवशी असाच लेखन करीत असताना व. र. देशपांडे सहज ग पा मारायला

सं याकाळी आले िन हणाले, “आनंदराव, तु ही घरा या अडचणीत गेले काही दवस
आहात. तुम यासाठी एक चांगली संधी घेऊन आलो आहे.”

“कोणती हो?”

“द ा सराफ यांनी एक ‘कलािनके तन’ नावाची हौ संग सोसायटी थापन के ली आहे.

पुण-े सातारा रोडवर धनकवडी ामपंचायती या भागात ती अगदी हायवेला लागून आहे.
ित यात िनरिनरा या े ांतले श य तो कलावंत यायचे, असा यांचा िवचार आहे.
एक-दोन कलावंतांना तांि क अडचण मुळं हौ संग फायना सचं कज िमळू शकत नाही;
हणून ते मबरिशप सोडू न गेले आहेत. तु ही या सोसायटीत येता का, बोला.”

“कोण या अव थेपयत सोसायटी आली आहे?”

“अहो, ाथिमक सगळी कामं झाली आहेत लंथपयत बरीच कामं झाली आहेत.
हणजे कामं सु आहेत. या बाबतीत तु ही सराफांना भेटून हवी ती मािहती िमळवू
शकता.”

वसंतराव इतरही काही ग पा मा न िनघून गेले.

ि मतानं सोसायटीत मबर हो याचा िवचार उचलून धरला...अलीकडं ित या मनावर

घरा या संदभात ताण वाढला होता. घरमालकांची ती इ छा क आ ही ताबडतोब घर
सोडू न जावं. अशावेळी या घरात राहणं ितला नको वाटत होतं. तसं वाटणंही वाभािवक
होतं.

“आपलं घर असलं पािहजे बघा. आता आपलं पु यातच राहायचं न झालंय, तर

कु ठं तरी सोसायटीत मबरिशप यावीच लागणार. तु ही उ ा या उ ा द ा सराफांना
भेटून या. मला दािगने वगैरे काही नसले तरी चालतील. बाक चा खच आपण कमी क .
पण वत: या मालक चं आपलं घर पािहजे. काहीही झालं तरी आप या ह ा या घरातून
आपणांला कु णी उठवू शकत नाही क बाहेर काढू शकत नाही.” ती बोलू लागली.

घरा या संदभात खरं तर आ ही दोघंही अ व थ होतो. यामुळं ही सुवणसंधी वाटत

होती.
 पण वतमानप ांतून हौ संग सोसाय ांतील िहशोबांबाबत, आ थक अफरातफरी,
जागांिवषयी वाद, फसवणुक , बेकायदेशीर गो ी इ यादी अनेक घटना वाचत होतो.
यामुळं फारच सावध रा न हा वहार कर याची गरज होती... हणून ि मताशी मी
अनेक शंका आिण अनेक िनमाण क न बोलत होतो.

ितला वाटलं; मी हे सगळं टाळ यासाठीच बोलतो आहे. हणून ती पुन:पु हा “सगळी
चौकशी ताबडतोब करा. वाटलंच तर रजा काढू न सगळं पा न या. पण चटकन मबर
होऊन टाका...मला पु यात ‘माझं घर’ पािहजे बघा. मला दुसरं काही नसलं तरी चालेल.”
असं मला सांगू लागली.

मी उ ोगाला लागलो. जागा पा न आलो. एका ये वक ल-िम कडं जाऊन याचा

स ला घेतला. सोसायटी वि थत आहे, हे पाह यासाठी कोणकोण या गो ी आिण
कागदप े पाहावी लागतात यांची रीतसर मािहती िमळवली. कागदावर ती िल नच
घेतली. द ा सराफ ‘ कल कर’ मािसका या संपादक य िवभागात मुख हणून काम
करत होते. यांना भेटलो आिण सिव तर चौकशी के ली.

सगळं वि थत होतं. पण आतापयतचे सगळे ह यांचे पैसे मला ताबडतोब भर याची

गरज होती. आरं भीचा काळ अस यामुळं खच भरपूर होता. सग यांचं लंथपयतचं काम
झा यावर हौ संग फायना सचा नंतरचा पैसा िमळणार होता. यामुळं मला ताबडतोब
सगळे पैसे भर याची गरज होती...र म ऐकू न मा या त डचं पाणी पळालं होतं.

ि मताला सगळी प रि थती सांिगतली. शेवटी दोघांनी िमळू न आम या नोक यांवर

बँकेतून कज िमळवलं आिण दहा हजार पये भ न टाकले.

त परतेनं जाऊन घरमालकां या घरी ते सगळं सांिगतलं. “आता एक-दोन वषात

आमचं घर होईल. मग आ ही लगेच तुमचं घर खाली करतो, असं पु हा एकदा वचन
दलं.”

...तरीही यां या मनात फारसं प रवतन होत न हतं. असं असलं तरीही, आता आपलं
घर लौकरच होणार िन घरमालका या वादाला फार दवस त ड ावं लागणार नाही, या
क पनेनं मनावरचा अधा अिधक ताण कमी झाला.

ि मता आनंदन
ू गेली.

एका रिववारी उठू न सगळे जणच सोसायटी या जागेवर जाऊन आलो. लंथपयत
काम झाले या लॉटवर खुशाल बसून बरोबर आणलेले कांदपे ोहे आिण फळं मजेत खा ली.
वाती-क त नं मजेत इकडं ितकडं उ ा मा न घेत या.
 ...ि मता या मनासमोर या मोक या जागेवर सुंदरसा बंगला उभा रािहला होता.
मा याही मनात या या दगडिवटा जमू लाग या हो या.

“...आता आपण बंगलेवाले पुणेरी होणार. आपली मुळं या माळा या खडकाळ मातीत
जणार.” उठता उठता मी ि मताला हणालो.

ते उ ार आनंदाचे होते क दु:खाचे होते; याचा िवचार मला ि मतानं क दला

नाही. ती गृिहणी उ ाची सुंदर व ं जाता जाता मा यासमोर उभी क लागली.

‘गोतावळा’ कादंबरी एकाह र मे म ये िस झाली होती. ितला उ म ितसाद

िमळत होता. जुलै मिह या या तीनही आठव ां या रिववारी ा. माधव मनोहर यांनी
‘नवश ’मधे ‘गोतावळा’वर दीघलेख तीन भागांत िलिहला होता. दैिनका या मा यावर
सबंध पानभर मोठा या मोठा मथळा टाकला होता. ‘महाका ा या शेवट या
सगासारखी वाटणारी एका युगा ताची ही कहाणी आहे.’ असं यांनी मत के लं होतं.

एव ा झटपट, एवढं मोठं , ा. माधव मनोहरांसार या मो ा समी कांकडू न

परी ण येईल, असं व ात देखील वाटलं न हतं. मी भारावून गेलो. कृ त तेनं यांना प
िलिहलं.

नंतर ‘गोतावळा’वर मोठमो ा सािहि यकां या प ांचा आिण उ मो म

परी णांचा ओघच सु झाला. िम ांकडू न भराभर ित या येऊ लाग या.

आम या शा कॉलेजात न ानंच आलेले इं जीचे ा. गोठो कर हणाले; “मी या

कादंबरीचा इं जीत अनुवाद क इि छतो. तुमची परवानगी असावी.”

मला आकाश ठगणं झा यासारखं वाटू लागलं. यांना मी आनंदानं परवानगी दली.

मा या वा यीन यशाचा गुलमोहर फु लून आ यासारखा झाला. हवेवर अंतराळात

झुलत रािहलो.

‘मौजे’चा, ‘स यकथे’चा लेखक हे ित च

े ं िब द गेली दहा वष िमरवत होतो.
‘खळाळ’चं कौतुक मा यवरांनी दोन-अडीच वषापूव के लं होतं. पण कौतुकाची समृ
सुगी ‘गोतावळा’नं गा ा भ न घरी आणली. यामुळं दवाळी ख याखु या आनंदात
जाणार, असं वाटलं.

दवाळी या अगोदर वीसएक दवस माझा आतेभाऊ बाबू अचानक आला. अ यंत
िनराशा त अव थेत तो आला होता.

सं याकाळी चारचा सुमार. मी नुकताच झोपून उठलो होतो. चहा घेऊन लेखनाला
बसायचा िवचार होता.

बाबू अचानक दारात आला.

“बाबू, तू?”

“हां. मी कसा आलो, का आलो ते मग सांगतो. आदूगर या र ावा याचं िबल

भागीव. चल खाली.”

मी पैशाचं पाक ट घेऊन खाली गेलो.

र ावा यानं चंड िबल सांिगतलं. मी गारच पडलो. मला वाटलं र ावाला मला
िन बाबूला बनवतोय. मी बाबूलाच एवढं कसं िबल झालं, हणून िवचारलं. यानं सिव तर
सांिगतलं. पु याची मािहती नस यामुळं एक तर तो एस. टी. मधली सगळी माणसं िजथं
उतरतात ितथं हणजे पुणे टेशन एस. टी. टँडवर उतरला. ितथनं जवळच असले या
वािडया कॉलेजवर र ानं गेला. वािडया कॉलेजात चौकशी के यावर याला कळलं क मी
शा कॉलेजात असतो. ितथनं यानं सरळ र ा शा कॉलेजात हणजे पु या या दुस या
टोकाला आणली. ितथं माझी चौकशी के ली. कॉलेज सकाळी अस यामुळं मी कॉलेज क न
घरी गे याचं याला कळलं. ितथं यानं मा या घरचा प ा घेतला. तीच र ा घेऊन
िशवाजीनगरला आम या घरी आला. एकोणीस-वीस कलोमीटर वास झालेला. तशात
या याजवळ र ेसाठी पुरेसे पैसे नाहीत. र ावाला िबलाचे सगळे पैसे घेत यािशवाय
याला सोडेना. बाबूलाही थािनक बसने वास के यावर ग धळायला होईल, हणून
र ाच सोयीची वाटली. यामुळं भरमसाठ िबल झालं होतं.

मला काहीच बोलता येईना. मुका ानं मी सगळं िबलं भागवलं.

वर आलो िन बाबूवर उखडलो. “शाह या, गावाकडनं येतानं घरचा प ा घेऊन यायचं
नाही? आता एवढं िबल दलं, तेव ात पु ा कागलला जाऊन आला असतास का हाई?”

“तू आता कायबी बोलू नकोस. सकाळधरनं मी उपाशी हाय. घरात कोण हाय का
हाई? मला जेवायला वाढायला सांग.”

घरात वाती-क त सकाळची शाळा क न येऊन झोप या हो या. मदतीसाठी

जूनम ये आलेली आनसाबाई च वर दळायला गेली होती. ि मता बी. एड. कॉलेजला
गेलेली.

“चल; मीच वाढतो तुला. सगळी आपआप या कामाला गे यात.”

मी याला जेवायला घातलं.

 कडाडू न भुकावून आला होता. अचानक आ यानं पोटभर खायलाही िमळालं नाही.
सकाळचं अ जे िश लक होतं; तेवढंच खायला िमळालं.

जेवण झा यावर मला यानं सगळं सांिगतलं. गावाकडं याचं िन या या आईचं

कडा याचं भांडण झालं होतं. यामुळं घरात कु णालाही न सांगता तो पु याला आला होता.
या बाबतीत यानं माझा क ा िगरवलेला. सोळा-सतरा वषापूव मीही असाच घरातनं
िनघून गेलो होतो. मी गे यानं आम या घरात जो काही हलक लोळ पाच-सात दवस
उडाला होता; तो यानं आठवडाभर उघ ा डो यांनी पािहला होता.

पु याला ये यापूव आईचं िन याचं भांडण झा यावर याला वाटलं; आ दानं

आप या आईला दला ता तसाच आपूणबी एक झणझणीत धडा आप या आईला ावा.
या सणके त तो उठू न पु याला आला होता.

येताना आम या घरात माझा प ा मािगतला असता तर आपण कु ठं जाणार हे

आम या घरात कळणार; हणून यानं प ा िवचारलाच नाही. याला मी कॉलेजात
ोफे सर आहे, हे माहीत होतं. पण कोण या कॉलेजात हे माहीत न हतं.

जुगारात यानं बरे च पैसे मिहनाभरात घालवले होते. याचा आ ीला हणजे या या
आईला प ा न हता. हे सगळे पैसे यानं घरावर काढले होते. या या आईला हे कळताच
आई खूप भडकली होती. ितचं घर ित या ता यातनं लौकरच जाणार याची ितला खा ी
पटली होती. हणून ितनं बाबूसंगं भांडण काढू न आकाशपाताळ एक के लं. बायको िन
पोटाला दोन पोरं होती. याचा संसार आता उघ ावर पडणार, याचं िच आ ीला सहन
होईना, हणून ती वािघणीसारखी या यावर धावून गेली होती. एकु लता एक पोरगा
तीनचार वषाचा होता, ते हापासनं याला आ ीनं उरासंगं ध न दुसरं ल न करता
वाढवलेला.

याला घेऊन ती माहेराला आली ते कागलातच रािहली. ती राहत होती ते घर मुळात

आमचंच. दादानं ितला ते राहायला हणून दलं होतं. ते विडला जत होतं. बाबूचं िश ण
चौथीपाचवीतनं सुटलेलं. पुढं तो िन आ ी रोजगार क न खात होते. आ ी या
िवनंतीवरनं दादानं ते घर बाबू या नावानं क न दलं होतं.

लहानपणापासनंच बाबूला जुगाराचा नाद लागलेला. नंतर तो सुटला होता. मधे

दहाबारा वष तो फारच चांगला वागला होता. पण ल झा यानंतर काही दवसांनी तो
पु हा ितकडं वळला. पुढं यात ‘आकडा’ लाव याची भर पडली. हळू हळू दा ही िपऊ
लागला होता...लॉटरीची ित कटं काढ याचा नाद असला तरी तो तेवढा ख चक न हता.
ित कटं घेतले या लॉटरीचा िनकाल लागेपयत याला मिहना-मिहनाभर थांबावं लागत
होतं. दादानं याला एकदा-दोनदा समजून सांिगतलं होतं. पण तो ऐकत न हता. यानंतर
दादानं ल काढू न घेतलं होतं. या या या नादामुळं आम या घराचे संबंध जेव ास तेवढे
असेच रािहले होते. जे-ते आपआप या संसारात गुंतलेले.

मी मा गावाकडं गेलो क सग याच गणगोतांना, भाऊबंदांना भेटून, घटकाभर

बोलून, बसून, चौकशी क न येत-जात होतो.

मा या चुलत चुल यानं हणजे गोपाता यानं तीन-एक वषापूव मला सुचवलं क ,
“बाबू घरावर कज काढू न जुगार खेळतोय. अशानं येची पोरं बाळं उघ ावर पडतील. तू
िन र ा पा िमळू न तेवढं घर तुम या ता यात या. मूळचं तु या बाऽनं ते िलवून दलेलं
हाय. ता यात घेतलंसा तर येचा झुगारबी बंद ईल, घरबी जागचं जा याला हाईल िन
येला धडाबी िमळं ल.”

सांग यामागं ता याची भावना चांगली होती; तरी मला तो उपाय अघोरी वाटला
होता. पण आज बाबूनं घरावर कजाचा ड गर उभा के लेला पा न वाटलं, क तो गावठी
उपाय के ला असता तर बरं झालं असतं.

मला खा ी होती, क मी बाबूला समजून सांग यात काही अथ नाही. ती िज याची

खोड आहे. या या बालपणाइतक ती जुनी आहे. तरीही मन राहवलं न हतं, हणून
बाबूला सगळं अितशय तपिशलानं जुगार, दा , आकडा, लॉटरी हा नाद कती वाईट
असतो, ते सांिगतलं. यातून वत: या आयु याची, घरादाराची, मुलाबाळांची बरबादी
कशी होत जाती, हे अगदी कळवळू न सांिगतलं. तो नुसताच घु यासारखा ं ं हणत
होता. कं टाळा आ यावर मीच सांगणं बंद के लं.

पिह यांदाच तो पु याला आला होता, हणून बसमधनं याला पु यात या ब याच
पाह यासार या गो ी हो या, या दाखव या.

गावाकडचं सगळं िवस न तो खुलून आला. जु या आठवणी काढू न आ ही दोघेही वय

िवस न संभाजी उ ानात बोलत बसलो.

तो मनापासनं बोलतोय, असं जाणव यावर मी हणालो;

“बाबू, इचारीन इचारीन हणतोय, पर बरं च दीस इचारलं हाई. आता इचारलं तर
खरं खरं सांगशील?”

“सांगीन क . इचार इचार.”

“आई श पत, देवाची श पत खरं सांगशील?”

“मला ठावं असंल तर खरं खरं सांगतो. आई श पत, देवा श पत.”

 “तुला ो जुगार, आकडा एवढा खेळावासं का वाटतं?”

“एवढंच हय?”

“हां.”

तो ग पच बसला.

“सांग क .” मी िवनवलं.

“मी सांगतो; पर तुला ते कळतंय का बघ. लहानपणात कायबी कळत हवतं; तवा एक
नाद हणूनच पानांनी खेळत तो. कळू लाग यावर यो नाद सुटला ता. येची
आठवणसुदीक कै क साल येत न हती. मग लगीन झालं. पोटाल दोन पोरं झाली...हळू हळू
कळाय लागलं, क है यातलं ब ीस दीस जरी रोजगार के ला तरी पोटाला पुरंल एवढंच
िमळतंय...एक दीस जरी क ाळा के ला तरी उपाशी मरायची पाळी येती. तूच सांग, मग
कती राबायचं ा जीवानं? कवा सांदा हाई का सुटी हाई. जीव कगटू न जायाचा. एक
दीस तरी सुखानं बसून खायाला िमळावं, असं वाटायचं. मग वाटाय लागलं, क कु ठं तरी
घबाड गावावं. मग िजवाची चैन करता येईल. पै यांदा मग लाटरीचं ितक ट यायला
लागलो. पर लाटरी एक पायाला जशी एक लाख देती; तशी ती लाखात एकालाच
िमळती. हणून ितचा काय भरवसा वाटंना. तरीबी दोनचार ित कटं दर है याला घेतोय.
लाटरीपे आकडं अधनं-मधनं लाग यात. गावात ब याच जणां ी ते लाग यात. तवा मी
ते खेळाय लागलो. ब याचदा लाग यात पर पैसाबी ितत याच येळंला जातोय. झुगाराचं
तुला सांगतो; सग यांत चांगलं. लागलं हंजे र गड िमळ यात. आिण गेलं हंजे भरपूर
जा यात. निशबाचा डाव असतोय यो. गे या दोन सालात माझं नशीब बुळगं लागलं
ये या आयला! लई पैसं गेल.ं ..वाटाय लागलं, जसं या मचा यानं झुगारांत र गड पैसे
िमळवलं; तसं मलाबी एक ना एक दीस िमळतील. पर नशीब फळलंच हाई; िन ो ढोणा
बसला. ज मातनं उठायची पाळी आली. सारखं चेडं घाट यागत तंय. ा डावाला
िमळं ल; असं पतक डावाला वाटाय लागतंय. ितकडं बलवून हेतंय ते. दुसरं काय सुचतच
हाई.”

“दा िपतोईस; हणून तसं ईत असणार.”

“अहं! तसं हाई ते. दा िपऊन मी कवाच खेळत हाई. दा सांज या पारी लागती.
रोजगार क न आलं क जीव आंबून-आंबून ान तोय. कशातच काय चवढव वाटत
हाई. मग जरा दा चा घुटका घेटला क तरतरी आ यागत तंय. जरा शारी वाटती.
अंगातली आंब गे यागत तंय िन बरं वाटाय लागतंय...तुला सांगतो, दा नं माझं वाटु ळं
झालं हाई. मी काय दीसभर बाट या रचवत हाई. का दो तां ी पाजत हाई. नुसती
आठव ातनं तीनचारदा एखादा दराम घेत असतोय. माझं खरं नुकसान झुगारानं के लं
बघ. ज मातनं उठलो.”

“तुझं हे ित हीचारीबी नाद चांगलं हाईत, एवढं येनात ठे व, हंजे झालं. तुला एवढं
कळलं तरी र गड झालं. चला.”

आ ही उठलो. चहा यायला हॉटेलात गेलो. बाबूला ते मनोमन पटेललं दसलं. याला
खूप प ा ाप होत होता.

ितस या दवशी मी याला वारगेटवर पुण-े को हापूर गाडीत बसवलं. यानं अधेमधे
कु ठं उतर यासाठी भलतंच ितक ट काढू नये. सरळ को हापूरला जावं, ित कटाचं पैसे मधे
पु यातच कु ठं तरी आकडा दा साठी खचू नयेत, हणून मी याला गाडीत बसवून
कं ड टरकडनं ितक ट काढू न या या हातात दलं. वाटखचाला थोडे पैसे दले िन परत
फरलो. कागलला गे यावर यानं मला सुख प पोहच याचं प िलिहलं.

मा या जबाबदारीनं मी मोकळा झालो. पंधरा-वीस दवसांनी मी कागलला

दवाळीसाठी जाणार होतो. यावेळी आ ीकडनं सिव तर कळे ल हणून ग प बसलो.

दवाळीची सुटी लाग याबरोबर ि मता, वाती-क त यांना गावाकडं पाठवून दलं.
हे दवस गु हाळाचे, शगा काढायचे. सगळी िपकं हातात डाला आलेली असतात. यामुळं
काक ा, वाळकं , टोमॅटो, चवळी या शगा पोर ना शेतातनं फरता- फरता खायला
िमळतात. आम या शेतात खा यासाठी शगा-चवळीिशवाय दुसरं काही नसलं तरी
शेजारीपाजारी, िम ां या म यावरनं काहीही आणता येत होतं. यामुळं मुल ना
गावाकडं जा यात आनंद वाटत होता. ि मता या माहेरातही ि मताला िवरं गुळा
िमळे ....मु य हणजे पु या या घरात ित या मनावर येणारा ताण कागलात कमी होऊन
ती मोकळीढाकळी होऊन जाई. आम या घरी ितघ चंही कौतुक होतं.

यां या मागोमाग आठएक दवसांनी मी दवाळीसाठी कागलला गेलो. गे यावर

कळलं; िशवा नोकरी सोडू न परत आला आहे... आ या आ या वाद नको, हणून मी ग प
बसलो.

रा ी जेवणं झा यावर नेहमी माणं ग पा मारत बसलो.

सहजावारी िशवाला िवचारलं, “नोकरी का सोडू न आलास?”

“आलो ये या आयला!”

“असं एकाएक यायला झालं तरी काय? एवढा शंभर पयं पगार ता है याला.
जवळ जवळ दीडपट पगार पडत ता तुला. िशवाय टाक चं काम. काम असू दे हाई तर
नसू दे, रोजचा पगार चालू असताना तू काय हणून आलास?” मी समजुतीनं िवचारलं.

“ऐन पावसा यापासनं मी एकटाच ितथं तो. आठ-धा गवळट हशी. शंभरभर
क ब ांची पो ी. एकटा कती दीस राबणार ितथं? तीन माणसांचं काम एकटा करत
तो गेलं दोनतीन हैनं.”

“का?”

“ दवाणजी ध न दोन माणसं पळू न गेली ितथनं.”

“ य याबदली दुसरी कु णी आणली हाईत?”

“आणली क ; पर कु णी हाईत हाईत ितथं.”

“का?”

“आता ‘का?’ कामाचा लई तरास हो. पावसु याचं दीस. राड-िचखूल, पाऊस, अंदार
ेची फक र न करता सारखं ‘िहकडं जा, ितकडं जा.’ हणून मालक सांगायचं. रोज या
रोज दूध तरी जाऊन घालून आलंच पािहजे. मग पाऊस असू दे हाईतर िचखूल असू दे.
िशवाय शेणंघाणं, हसरं चारणं, क ब ाचं चारा-पाणी तंच क .”

“मग काय तुला पदरचं शंभर पयं देऊन ‘बसून खायला’ बलीवलं तं मालकानं?
िशवा पराव, तू शेतक या या पोटाला आलाईस; भटाबामणा या हवं. हय बा; आता
पाऊस हाय, आता काय ऊन हाय, मी जाईत हाई; हणून सांगायला? धारा ा रोज
काढायला लागणारच. हसरां या शेणामुताला काय सुटी देणार हाईस? म याकडं
रोज या रोज ऊनपाऊस न हणता जावंच लागत तं हवं? रोज या रोज तु या पोटाला
लागतंय हवं? का ऊन हाय, पाऊस हाय, िचखूल हाय, परसाकडंला जायाला णार हाई’
हणून खायाचं बंद करत तास?” मी याला आडवंितडवं िवचारलं. या या कामं
चुकवाय या खोडी मला माहीत हो या.

याचा आवाज खाली आला. ‘तसं हाई, दादा. शंभरभर क ब ांची पो ी हाय ितथं.
रोज यची घाण लोटताना मला नको नको वाटायचं. लई घाण वास मारतोय यचा.
तरीबी दवसातनं सांज-सकाळ दोनदा ते लोटू न ढीग भ न टाकावं लागायचं. हशी
भु काट खाया या. चुना िमसळलेलं कसलं तरी रसायन-खा यां ी भु काटात िमसळू न
खायाला घालावं लागायचं. यामुळं दुधाला चांगली िड ी लागायची; पर य या शेणाचा
वास िन रं ग माणसा या गुवागतच असायचा. मला ते भरायला नको नको वाटायचं.
तरीबी रोज हातानं भ न टाकावंच लागायचं. याच हातांनी भाकरी खायाला नको
वाटायचं. मन इसकू न गेलं माझं. भवतीभोर इतका वास य या शेणामुताचा िन
क ब ा या घाणीचा सुटलेला असायचा क ितथं बसवायचं हाई. तशात मला ितथंच
भाजी-भाकरी, भात-आमटी क न खावं लागायचं. भा स दशी नाकात घुसणा या या
वासानं पोटात ढवळू न मळमळायला लागायचं. पावसा यात तर लई घाण वास सुटत
ता. वका याच येऊ लाग या मला. मग कसा हाऊ ितथं? काय क ते शंभर पयं
घेऊन?”

“मग आतापतोरचं पाच-सात हैने कसं काय काढलास ितथं? का वास अचानक
सुटायला लागला?”

“एवढं दीस ितथं काढलं ेचं कारण ितथं मी ध न तीन माणसं ती. आलटू न पालटू न
कामं करत तो; हणून सोसत तं.”

“ दवाणजी का पळू न गेला यो? यो तर काय शेणंघाणं काढत नसणार.” मला शंका
आली हणून िवचारलं.

“ दवाणजी पळू न गेला; येचं कारण यो चोरीत गावला.”

“कसली चोरी?”

“ यो चुकार िहशोब दाखवायचा. चार पोती भु काट इकत आणलं तर पाच पोती
िहशोबाला लावायचा. दूध घालायला मी जायचा; पर वसुलीला यो जायचा. रोज या
रोज मी येला कु ठं , कती दूध घाटलं ते सांगायचा. उरलेलं दूध बंग यावर ायला गेलो,
क मालक मला ‘ कती पोती भु काट आणलं, आज दूध कती घातलं, हे सजावारी
इचारायचं. यातनं मग दवाणजी पैसे मारतोय हे या ी कळलं. पो यांचा दोन है यांचा
िहशोब एकदम घेटला िन य ात रकामी पोती मोजली. तर यात फरक पडला. मग
मालकानं आिडट काढू न दवाणजी या पगारातनं पैसे कापायला सु वात के ली. बराच
बोजा िनघाला ता. मागचाबी िहशोब मालकानं तसाच लावला. मग दवाणजी ितथं
हातोय कशाला? गेला पळू न. दुसरा माणूसबी येला सामील ता; हणून येलाबी
काढला. मग मी एकटाच हायलो. मला हणालं; “तुला दुसरा सोबती आणून देतो.” मी
दोन हैने वाट बिघटली; तर ग ाचा काय प या हाई. हणून मग आलो झालं.”

“येताना पगार तरी आणलास काय िहशोबशीर?”

“धाबारा दसांचं पैसे हाय यात य याकडं. मी गुमानच िनघून आलोय. मालक दा
िप यात. वा ेल तसं बोल यात. मला यां ी सगळं सांगायचं या वाटलं, हणून तसाच
बोचकं घेऊन आलो झालं. काय क तर मग?”
 िशवानं ितकडं पु हा जा यासाठी नाराजी दाखवली.

वषभर धडपडत होतो; तरी आ पाला कु ठं नोकरी िमळत न हती. जु या अनेक

िम ांची मदत घेत होतो. कु णी इचलकरं जीत कापडा या िगरणीत होतं, कु णी
िज हाप रषदेत होतं, तर कु णी िश णखा यात होतं, कु णी सरकारी अिधकारी, कले टर,
डे युटी कले टर होतं; या सवाना मै ी या पातळीवर प ं िलहीत होतो. मा या संयु
संसाराला मदत कर यासाठी य गाठीभेटीत िवनं या करत होतो... पण कु ठं च काही
नेम लागत न हता. आ पा कु ठं डेअरीत दुधाचे िहशेब मांड, कु ठं पे ोल पंपावर पे ोल
घाल याचं ‘पो याचं काम’ कर, ते नसेल तर रोजगाराला जा, तेही नसेल तर कु णा या
तरी म यात जाऊन उसाचा पाला कापून आण िन बाजारात वीक; असं करत होता.

दौलतचं एस. एस. सी.चं वष अस यामुळं तो घरात कोण याही कामाला हात लावत
न हता. सारखा अ यासात गुंग होता. या या इं जी आिण गिणता या िशकवणीचे पैसे
मिह याचे मिह याला चुकते करावे लागत होते. तशात या या पोटात गॅसेस खूप होऊ
लागले. खा लेलं अ पचेनासं झालं. सरकारी दवाखा यातलं औषध याला आिण दादाला
बरोबरीनंच आणावं लागत होतं. दादानं काम करणं सोडू न दलं होतं. याला आता
‘कामाला जा’ असं हणणंही श य न हतं; इतका तो थकला होता. दवसातला बराच वेळ
झोपून राही. याला चंड उदासीनता आलेली. तो कशातच ल घालत न हता. काहीही
स ला िवचारला तर “काय तरी करा जावा ितकडं. मला काय सांगू नका.” हे याचं ठरलेलं
उ र असे.

भीषण दु काळा या साव या सगळीकडं पसरले या. माणसांना रोजगाराची कामे

िमळे नाशी झालेली. महागाई पुरा या पा यासारखी रोज या रोज वाढत होती... मा या
पोटात कळीनं वष-दीडवषत उचल खा ली होती. बैठेपणा खूप वाढला होता. सारखी
लेखनाची कामं ओढतच होतो. संशोधनाचं काम तातडीनं पुरं कर याची गरज भासत
होती. िजवाला सग या बाजूंनी घोर लागून रािहलेला.

अशा अवघड वेळी िशवा काम सोडू न आला िन जी काही थोडीब त घरादाराला मदत
होत होती तीही बंद झाली. वयाची ितशी ओलांडली तरी याला कसलीच घरादाराची
काळजी न हती. तो नुसता वत:पुरताच िवचार करत होता. “...भंगी कसं जलम काढत
असतील? मांग हार मेले या ढोरांचं मांस कसं खा यात? वडरं उं दरं मा न कशी खा यात?
चांभारवा ात, ढोरवा ात मेले या ढोरांची कातडी कमावताना वास कसा येतोय?
पतका या पोटात बु ीभर गू असतोयच हवं? यो घेऊनच यो- यो जगत असतोय हवं?
िशक यासाठी मला काय ितकडं र ािगरी-को हापुरात करावं लागलंय; ठावं हाई
िशवापराव, तुला. रोजगा या या पोटाला आलाईस. जगायचं असलं तर धेडाचं कामबी
करावं लागंल.” याला रागा या भरात वा ेल तसं बोलून घेतलं. सगळी मुका ानं ऐकत
होती.
 हळू हळू एकएक उठू न झोपायला गेलं.

रा भर डोळा लागला नाही... नुस या चंता चंता. याची- याची मलाच चंता.

हशीची धार काढ यावर सकाळी आईनं चहा यायला मला उठवलं.

चहा िपता िपता हळू हळू खाल या आवाजात सांगू लागली. “आ दा, िशवाला आता
उगंच रागाला येऊ नको. गेलं पाचसा हैने येनं घराकडं प ास-साठ, प ास-साठ असं दर
है याला पैसे लावून द यात. ये या लगनासाठी येनं हे पैसे लावून दलं तं. तरी कु ठं च
रोजगाराची कामं नस यामुळं आ ही ते पोटाला मोडू न खा लं. आता सरळ वागाय
लागलाय. कायतरी क न येचं लगीन हे आवंदा के लंच पािहजे बघ. माझं पोरगं लई
जुनवाट हायला लागलंय.

“तुला ये या लगनाचीच काळजी. इ लंनं वागायला काय तंय? ‘नोकरी सोडू का?’
हणून मला कोण एका श दानं तरी इचारतंय काय? ा घरात सग यां ी असं आयतं
खायला िमळतंय...मी या को हापूरला पळू न गेलो तवा आगगाडीखाली जीव दला
असता तर? र ािगरीला गेलो तवा गो ा या स या हात जाऊन मेलोच असतो, तर
तु ही काय के लं असतंसा? कती माझा जीव कु रतडतासा सगळी िमळू न?”

“नगं रं बाबा, असं रामाधमा या पारी बोलूस. तु याच पाठीवर हात मा न आलेली
माझी आतडी हाईत ती. घरा या कु ळीमुळीला तूच िशकू न शाणा झालास हणून तुला मी
सांगतोय; लु यापांग याचा, िभका याचा यो संसार तोय. मग रोजगा याचा का णार
हाई? तू शाणा हाईस हणून तुला सांगतोय. हाईतर कु णाला सांिगटलं असतं? कु ठलीबी
एखादी वडू न आणली असती िन के लं असतं लगीन.. या को हापूर या अनाथ आ मात
पोरी िमळ यात असं मला कळलंय. कु ठलीच हाई िमळाली तर मग ितथली आणतो.
लेकाचा पपच तर झाला पािहजे.”

आई या बोल यानं मन ठकाणावर आ यागत झालं.

“तसली हाई ती झगटं क नको. उशीर लागला तरी हरकत हाई. पानं कसलीबी
असली तरी चालंल; पर सरळ चालीची माणसं असू ात. नाकासमोर चालणारं , अ ूनं
वागणारं घर असावं. हाईतर िशवाचा दुसरा डावबी भुताला जाईल. घाई क नको.
जमलं क सांग, लगीन क न टाकू ...पर येला जरा इ लंनं वागाय सांग.” मी समजुतीनं
बोललो.

सगळं आव न याहारी क न आ ीकडं गेलो. बाबूची चौकशी करावी, असं मनात

आलं होतं.
 “आ ीऽ” मी दारातनं घरात िशरत हाक दली. “ये. कवा आलास?” ितनं खुंटीवरचं
पोतं आंथरलं. सगळी इकडितकडची चौकशी झाली.

आ ी एकटीच होती. बाबू िन याची बायको नुकतीच कामाला गेलेली. दो ही पोरांना

सांभाळत आ ी सो यात बसलेली.

मी बाबू या चौकशीकडं वळलो. बाबू वेळेवर घराकडं आला होता. पण यानं

आप यासह आ ीला पेचात अडकू न ठे वलं होतं. थोडं थोडं करत घरावर भरपूर कज काढू न
ठे वलेल.ं या कजावर सावकारी हणजे वीस ट े ाज होतं. ते सहा सहा मिह याला
वाढू न मुदलात जमा होत होतं. यामुळं कज फु गत चाललेल.ं

खाजगी सावकारी करणा या शेजा यानं हे कज दलेल.ं ब धा या शेजा यानं दूरचा

िवचार के ला असावा. याला ती घराशेजारची जागा आज ना उ ा िगळायची होती.
हणून तो बाबूला हवं तेवढं कज देत होता. याला खा ी होती क हे कज काय पैशा या
पात परत िमळणार नाही. रोजगारी माणूस एवढे पैसे एकदम कधीही िमळवू शकत
नाही हे तो पाहत होता. बाबू पाचवीपयत िशकलेला. तो वत: िलहीत वाचत होता.
यामुळं या या वत: या स ा येक वेळी घेत या जात हो या.

बाबू पु याला आला या या आद या आठव ात शेजा यानं रीतसर टँपावर सगळं

कज एक क न बाबू या स ा घेत या हो या. यामुळं घरात भांडणं झाली होती.

शेजा यानं “एक वसा या आत कज ाजासकट परत तरी करा; हाईतर घराची
कं मत क न उरलेले पैसे हातात देतो, मग लगेच घर खाली करा.” असा पेच शेवटाला
घातला होता. टँपात तसं िल न घेतलं होतं. बाबूनं यावर सही के ली होती.

हणजे वषा या कं वा फार तर दोन वषा या आत बाबूचं घर जाणार होतं.

“ े यावर काय तरी वाट सांग आता. तू िशकलाईस. तुला तरी काय कळतंय का बघ
ातलं.” सगळं सांगून झा यावर आ ी हणाली.

“वाटा र गड हाईत. पर मग कोटकचे या, वक ल, सा ीदार; असं करत बसावं

लागणार. येला पैसा हो घालावा लागणारच. िशवाय लई ना थोडं घेटलेलं पैसे परत हे
करावं लागणारच. समजा यचं हा ं बांधून दलं तरी पैसे आणणार कु ठनं?”

“पैसं कु ठनं आणू? दु काळ या ज मात कवा बिघटला हवता असा पडलाय.
रोजगार एक दीस असतोय िन धा दीस नसतोय. हागाई मुलखाची. िचमणी पावणी
आली; तरी िचमणीला ायला घरात एकबी दाणा हाई. जगायची पंचाईत पडलीय. मग
पैसा तरी कु ठनं आणू; तूच सांग.”
 “मग आ ी, आता मुकाटपणानं ग प बसलं पािहजे. िनघतील तेवढं दीस काटत
बसायचं िन काय!”

ितनं चहा के ला.

तो चहा िप याचीही मला इ छा होईना. वाटत होतं; आ ी या संसारावर कडा

कोसळ या या बेतात आहे. अशा वेळी या या बुडातला अगदी बारकाही खडा आपण
हलवता कामा नये. तो चहा ितनं जेवणा या ऐवजी घेतला तर यावर एक दीससु ा
िनभवू शके ल...तरीही मी तो चहा घशाखाली घातला.

घरासमोरचं वाडविडलांनी बांधलेलं घर हकनाक सावकारा या घशात जाणार, उ ा

ितथं पाय ठे वायचाही आप याला अिधकार राहणार नाही, या भावनेनं मी उदास झालो.

घरी परत येऊन दादाला हे सगळं सांिगतलं.

“हे बघ आ दा, ते घर कं बळीला िलवून दलं; तवाच गेल.ं ती िन ितचा योक आता
काय बो यानं दूध पीत हाईत. काय कर यात ते क ात ितकडं. मी तरी काय क ?...
पै यांदाच ा घरात एका िजवाटीनं ती हायली असती तर ही पाळी ितला का आली
असती? आज रोजगारी हाय, उ ा िभकारी ईल झालं. ा पलीकडं काय णार हाय?”

बस या बस या दादानं िचलीम त डाला लावली.

काय होणार याचं काळं कु भीषण िच मला दसत होतं. काहीच क शकत
न हतो...होईल ते बघत बसायची पाळी आली होती.

दीस बुडता बुडता मामा या घराकडं गेलो.

रखमा घरात होती.

“रखमा, मामा कु ठाय?”

“गेला असंल कु ठं तरी ढोसायला. येचा इशेय आता कशाला काढतोस? बाक चं काय
तरी चांगलं बोल...पु यासनं कवा आलास तू?”

“रा ी.”

“ितकडं सगळं बरं हाय हवं?”

“हाय क .”
 माझी चौकशी संपली िन मी ित या चौकशीला लागलो...साताठ वष पोटाला
घालणारी िगरणी नुकतीच िवकू न टाकली होती. पुढ या आठव ात दवाळी झा यावर
दुस या या ता यात जाणार होती. याचा रीतसर करार झाला होता. रखमानं तो
मा यासमोर टाकला. मला वाचून दाखवायला सांिगतलं. माझं काळीज हललं होतं. तरी
समोर वाढू न ठे वलेली गो मी नाका शकत न हतो... मी तो करार ितला वाचून
दाखवला.

...मामानंही िगरणीवर थोडे थोडे पैसे काढू न आणून खा ले होते. यातले काही थोडे
संसाराला लागले होते िन काही थोडे दा त गेले होते.

च चालेनाशी झाली होती. कवरनं हकलून द यामुळं बाळू परत आला होता.
बाळू -आ णाचं पटत न हतं. मो ा बाळू ला वाटे; आ णानं सांगेल ते काम ऐकावं. शार
असले या धाक ा आ णाला वाटे; बाळू आपणाला कामाला जुंपतो आिण आपण हाटेलचं
खात, चैन करत हंडतो. ‘आलो िहतनं’ हणून सांगतो, च वर या ‘पेटीत’नं रोकड घेतो
िन तीनतीनदा जाऊन हाटेलातनं च न येतो. च वर आले या पोर ची थ ाम करी
करतो. हणून िग हाईक आणखी कमी झालं. रखमाला यानं सांिगतलं क बाळू असंल तर
मी च वर जाणार हाई. हणून तो आिण रखमाच च चं काम बघत. पण रखमाला
शेतावरची कामंही करावी लागत. सुगी या दसांत शेतावर गेलं नाही; तर हातात डाला
आलेली िपकं माणसं चो न यायची, माळाची ढोरं गुरं घुसून खायची. यामुळं ती
अ णालाच च वर सोपवून जाई.

अशा प रि थतीत आसपास या ग लीत एकदोन च या झा यानं च चालेनाशी

झाली. ती यायला लोक टपले होते. ती यां या पदरात पडली.

आ णा नुकताच कागलजवळच दोनअडीच मैलांवर असले या सांगावात एका

शेतक यानं ॅ टर घेतला होता; याचा ाय हर हणून गेला होता. नुकतंच यानं असलं
काम िशकू न घेतलं होतं. रखमा बारक पोरं घेऊन फा यानं के ले या शेतावर जात होती.
मामा इकडंितकडं दा पीत हंडत होता. सगळं घर कोलमडलं होतं. बाळू असाच िमळे ल
या या कवर बसून पोटपाणी बाहेर काढत होता.

मी मामाची वाट पािहली. पण तो काही वेळेवर येईल, असं वाटेना; हणून रा ी या

जेवणव ाला मी घराकडं परतलो.

सकाळी उठू न सग या गणगोताला थोडं थोडं भेटलो. सगळीकडं बाळू या

घरासारखीच वाताहत दसत होती. मन फाटत गेलं.

परतताना चं यांचं बोचकं घेऊन आपण चाललोय असं वाटू लागलं.

तेवीस

दवाळी क न परत पु याला आलो तरी मनाला उ साह वाटत न हता. गावात खूप
मुलं िशकत होती; तरी गाव गिल छ झा यासारखं वाटत होतं. ग लीत पोरवडा खूप
वाढला होता. मा या बरोबरी या िम ांना भराभर मुलं होत होती. फु कट साधनं िमळत
असूनही कु णी संतितिनयमन करत न हतं. िम ांकडं ग पा मारायला गेलो क एक िच
हमखास दसत होतं. घरात दीड-दीड दोन-दोन वषा या अंतरानं झालेली पोरं क बडी या
नुक याच काढले या रवणीत या िपलांसारखी तु तु वावरताना दसत होती. नावं
सुभाष, िव ासागर, राज ी, इं दरा, राज , रव अशी उ म उ म ठे वलेली असतं. पण
सगळी शबडी, कळाहीन, मळकट कप ातली, आंघोळी चार चार दवस न के लेली,
डोईला आठआठ दवस तेल, पाणी न लागलेली दसत...शाळा िशकलेले असूनही ा
सग या िम ांना का कळू नये, असा पडत होता. तो यांना िवचार याचं धाडस मा
होत न हतं. अवघड वाटत होतं. एकू ण औिच याला ध न होत न हतं.

ता याला आठ मुलगेच होते. हासत हासत मी याला िवचारलं,

“ता या, तुला आठ पोरगं?”

“ हय. एक फडक यांचा पु ाच झालाय...” ता यानं अिभमानानं सांिगतलं. गु हाळात

उसाचा फड तोड यासाठी आठजण कणखर गडी हणजे ‘फडकरी’ लागत.

मी हसत हणालो; “एवढं याक काय पािहजेच तं? आपली कु ठं वतनं पडू न
हाय यात?”

“खाऊ देत क य या आयला िमळवून.” ता या गमतीनं बोलत होता.“पर दीस कसलं

आ यात आता? हाय य याच पोटाला िमळायची पं यात झालीया. दु काळ कसला
पडलाय बघतोस हवं?” मी गंभीर झालो.

“ येचं येडताक झालं तं, आ दा. बायकू ला पोरगी पािहजे ती. एक तरी पोरगी
असावी हणून आ ही धडपडलो; तर हे सगळं ‘बाबं’चं पोटाला आलं... हटलं ग लीत
एके का या पोटाला पॉरच हाई िन देव आप याला वेचून काढ यागत कणकणीत पोरगं
देतोय तर असू ात.”

पुढं बोल यात काही अथ न हता... ढी, समजुती, नैस गक वासनािवकार यांचा
पगडा मोठा होता. सबंध आयु याचं गिणत मांडावं, एवढी मानिसक वाढ झालेली न हती.
प रि थतीनं ती होऊच दली न हती; याला ते तरी काय करणार? असा िवचार करत
पु याला परतलो.
 अनंत काणेकरांचे लघुिनबंध वाच यात आिण बंधासाठी यां यावरची टपणं
काढ यात रमून गेलो. सं याकाळी आकाशवाणीवर या बात या ऐक यात रं गून जाई.
भारत-पा क तानचं यु सु झालं होतं. या यु ानं बांगला देश थापन करायला मदत
क न पा क तानचा पूवकडचा तुकडा वतं के ला होता. यासंबंधी या बात या ऐकणात
आिण वतमानप ं-सा ािहकं यां यातून यावरील मजकू र वाच यात वेळ छान जात होता.
मूळ हणजे इं दरा गांध िवषयी आदर वाढत होता. यां या वा तववादी िवचारसरणीचं
आिण धडाधड िनणय घेऊन ते अमलात आण याचं कौतुक वाढत होतं. यांनी धडाडीनं
बँकांचं रा ीयीकरण के लं; सं थािनकांचे तनखे बंद के ले िन यांना उ ोगाला लावले,
रिशयाशी वीस वषाचा शांतता करार के ला, बांगला देश मु के ला, अमे रके शी
वािभमानानं वाग या, पाकला अनेक वष उठता येऊ नये असा जबरद त तडाखा
दला...बाइ यािवषयी मला अिभमान वाटत होता िन मी यांचं िह ररीनं समथन करत,
चचा रं गवीत होतो. गावाकड या उदास करणा या घटनांना णकाळ िवसरत होतो.
उठ या-बस या गावाकडचाच िवचार करणा या मनाला या चचा िवरं गुळा देत हो या.

मनाला िवरं गुळा देणा या आणखी दोन गो ी हो या. सािह य आिण वास.
सां कृ ितक े ात ‘मौज-स यकथेचे लेखक’ असले या ना मानाची जागा िमळत
होती. येक वष िस होणारे महारा रा याचे सािह यपुर कार ‘मौजे’ या जा तीत
जा त पु तकांना िमळत होते. सािह य अकादमीचे आजवरचे ब सं य पुर कार ‘मौजे’ या
ंथांना होते.

स यकथा-मौजे या अशा या े ात मी वावरत होतो. ‘गोतावळा’ िस होऊन एक

वष होतंय न होतंय तोवर यावर भरपूर परी णं येत होती. वाचकांची प ंही येत होती.
िशवाजी िव ापीठा या अ यास मात ते नुकतंच लावलं होतं.

सग यांचा प रणाम असा होत होता, क मला िवदभ, मराठवाडा, पि म महारा

कोकण, मुंबई इ यादी िविवध भागांतून आिण देशांतून ा यानांसाठी सतत िनमं ण
येत होती. उ साहानं मीही जात होतो. िनरिनरा या िवषयांवर बोलत होतो.
वा य े ािवषयी मला चंड िज ासा होती. यािवषयी मी भरपूर वाचत होतो. यावर
कळतनकळत चंतन करत होतो. यामुळं ा यानिवषयाचा मला कधीही तुटवडा पडत
न हता. नवे नवे िवषय िनवडू न बोलत होतो.

वासाची हौस होती. महारा पाहावा, यात या यात ामीण महारा पायाखाली
घालावा; मी या ामीण भागात आिण समाजात वाढलो तसाच सगळा ामीण महारा
आिण मराठी समाज आहे का ते पाहावं, याचा पडताळा यावा, असं वाटे. माझं
सािह यगत अनुभव े ामीण व पाचं होतं. हळू हळू ते िनि त होत गेलं होतं. हे
अनुभव े हळू हळू ापक आिण समृ करावं; अशी मह वाकां ‘गोतावळा’ या यशानं
िनमाण के ली होती. हणून मी महारा ातून येतील ती ामीण िवभागातील िनमं णं
वीकारत होतो.
 िनमं ण वीकार यािशवाय महारा मला पाहता येणार न हता. वत:चा पैसा
के वळ वासासाठी, थळं , गावं पाह यासाठी खच करावा; असं वाटत न हतं. मा या िन
मा या गावाकड या घरा या अजून ाथिमक गरजाही िमळणा या पैशातून भागत
न ह या. हणून जा याये याचा वासखच, राह याची व था आिण देतील ते मानधन,
यात मी राजीखुशीनं वासाला िनघत होतो.

आपण होऊन वासाला जावं, अशी ेरणा मला कधीच होत न हती. अनोळखी
देशात कु ठं जायचं; कु ठं उतरायचं, िनवास-भोजनासाठी कु ठं खच करायचा, असं वाटे.
उलट ा यान ठरले या गावी लोक टँडवर येऊन मा या ये याची वाट पाहत होते.
आ या आ या आनंदानं वागत करत होते. एस. टी. तील वासी कौतुकानं ते वागत
पाहताना माझं थकलेलं वासी मन सुखावत होतं. िनवासाची उ म सोय खाजगीरी या
कं वा हॉटेलात होई. मनासारखं भोजन, चहापान िमळे . ा यानानंतर कौतुक होई. त ण
सािहि यक भेटायला येत. वा यीन चचा करत. किवता वाचून दाखवत. आपलं सािह य
वाचायला अिभ ायासाठी देत. आप या नंतरची ामीण िपढी कु ठं आहे ते कळे . लोक घरी
चहापानाला नेत. गाव फ न दाखवत. ितथ या परं परा, रीती, ामीण बोली,
समाजकारण, राजकारण, मंडळे , सं था यां यािवषयी सहजासहजी चचा होत. नको
इतका पा णचार, आगत- वागत वीका न मी परतत असे. परताना एस. टी. या
रझवशनची, गद ची काळजी नसे. कारण सगळी सोय अगोदरच क न ठे वलेली असे.
मह वाचं हणजे आजचा ामीण महारा आतून-बाहे न कळत होता.

...माझा वा यीन अहंकार ग जारला जात होता. मा या सािह यिवषयक मतांना,

िवचारांना ोते शांत बसून, चचतून के वळ िज ासूची भूिमका ठे वून मूक कं वा बोलक
मा यता देत होते. मला हे माहीत होतं, क मी स मा य पा णा अस यामुळं माझं ऐकू न
घेणं, याचं वागत करणं, हे लोकां या सं कृ तीला, िश ाचाराला ध न होतं. अशावेळी
मतभेद करायचे नसतात...हे माहीत असूनही माझा मा मा या मतांिवषयीचा
आ मिव ास कळत, नकळत वाढतच होता.

वास मला िविवध माणसं समजून देत होता. एस. टी.तून फ दवसाचा वास
करत अस यानं र या या आजूबाजूचा देश, लागणारी गावं, दसणारा िनसग व या या
अव था, िनरिनरा या न ा, देवळं , तीथ े ं साखर-कारखाने इ यादी पाहताना आनंद
होत होता. या पाह यातून खूप काही कळत होतं िन नकळत मनात मुरतही होतं.

पाह याचा कं टाळा आला कं वा पूव पािहले या र याव न एस. टी. जात असेल तर
माझं वाचन अखंड वासभर चाले. वाचून झा यावर कं वा वाचतानाच अधूनमधून
चंतनाला ेरणा िमळे . एखादा देश पाहतानाही मन चंतनात, क पनांत िवहार करत
भटकत जाई. यातूनही खूप काही आकार घेत होतं िन मना या कोठीघरात ते जपून ठे वलं
जात होतं.
 हा वास मा या घरापासून, मा या गावाकड या िववंचनांपासून, रोज या
चाकोरीब जीवनापासून दूर नेत होता. मला ‘मा या’तूनच मु झा यासारखं वाटत
होतं िन मी फु लून-उमलून येत होतो. मा यात याच िनरिनरा या अ ात पाक यांतील
सुगंधांनी धुंद होऊन जात होतो. जुनं अंतमन धुऊन, घासून-पुसून, व छ मोकळं ,
चकचक त के यासारखं वाटत होतं. याला नवा ताजेपणा हा वास देत होता. घरी
परतताना मी अद य उ साह घेऊन येत होतो िन कामाला लागत होतो. खूप काही
कळ यासारखं वाटत होतं.

आतापयत माझी चार पु तकं िस झाली. यातली ‘िहरवं जग’ आिण

‘मातीखालची माती’ ही पिहली दोन पु तकं या या वेळी मा या उ साही िव ा थ-
मनाला जे भावलं ते टप यातून झाली होती. पण ‘खळाळ,’ ‘गोतावळा’ या नंतर या दोन
पु तकांतील लेखनांनी मा या मनात एक वेगळी अनुभव- या सु के ली होती. यावेळी
मी परी ाथ अ यासा या कचा ातून मोकळा झालो होतो व ा यापक झा यामुळं
अ यासाची त हा अिधक सू म, अिधक िच क सक झाली होती. याबाबतीत काहीसा
वतं ही झालो होतो. मनात अनुभवाचे ड गराएवढे ढीग आहेत असं वाटत होतं.
ढगातला एक-एक अनुभव यात या माणसांसह, घटना संगांसह अलग क न मनासमोर
ठे वत होतो िन एका तात तो याहाळत बसत होतो. यात लपलेले ना , का , भावना,
चंतन इ यादी अनेक गुणिवशेष दसत होते. या गुणिवशेषं या आधारांनी मा यात या
क पनाश ला, ितमाश ला, संवेदनश ला आवाहन िमळत होतं िन मी
सािह यिन मतीला स मुख होत होतो.

ही सािह यिन मती मा या एकू ण जीवनिवषयक ानात आिण आकलनातही भर

घालत होती. मा या गतायु यात मला आले या या या वेळ या अनुभवांची एक िविश
ि थती आहे. या ि थतीत जसे घटना संग समािव आहेत तसे यांना मा या रागलोभादी
िवकारांचे व भावनांचे रं गही लाभलेले आहेत. या रागलोभाद मुळे या घटना संगांना मी
नीटपणे, पूण वा तव पात समजून घेतलं नाही. यांना िविश अंगानंच सामोरा गेलोय.
यामुळं या अनुभवाचं िविश पच आप या मनात पडू न आहे... पण आता इतक वष
गे यावर यातले माझे रागलोभादी िवकार आिण भावना शबल झा या आहेत. यां या
आता फ आठवणीच आहेत. क येक िवकार-भावनांचं आता हसूही येतं आहे. क येक
वेळा यांची अ ात कारणंही आता कळू लागली आहेत. अनुभवांचा कोवळे पणाही
जाणवतो आहे... आता आपण या घटना संगांना नीटपणे, सग या अंगांनी, यांत या
सग या श यतांिनशी समजून घेतलं पािहजे, असं वाटू न या अलग के ले या िविश
अनुभवांना मी याहाळत होतो िन समजून घेत होतो.

या समजून घे यातून या या अनेक कांितकळा, धागेदोरे , अंगोपांगे ल ात येत होती

िन जु या कळाहीन अनुभवातनं एक नवाच पैलूदार अनुभव जाणवत होता. मला याची
सािह यव तू घडवावी, असं वाटत होतं. मी घडवत होतो.
 मी ती व तू जसा घडवत होतो; तसतसा तो अनुभव पु हा अिधकािधक प , रे खीव
आिण काशमान होत होता. िलिहतानाही याची अंगं अिधक उजेडात येत होती िन याच
अनुभवां या बाबतीत मी अिधकािधक समृ होत चाललो होतो... एखा ा बैलानं
आप याच पोटातला घास पु हा बाहेर काढावा आिण तो िव ासारखा पु हा चघळावा,
तशी माझी अव था अशा वेळी होत होती. पोटात या घासा या या पु हा के ले या
चवणानं मला याच घासातनं नवा, वेगळा जीवनरस िमळत होता.

मला याचं सन लाग यासारखं झालं होतं. एकटा असलो क मी या सना या

आधीन होत होतो. गेली आठदहा वष हे चाललं होतं, ‘खळाळ,’ ‘गोतावळा’ मधलं लेखन
आकाराला येत होतं.

‘गोतावळा’ िल न पूण झा यावर आतून एक अशी जाणीव झाली होती क ‘खळाळ’,

‘गोतावळा’नं मनात या अनुभवांचा खिजना ब तेक संपु ात आला आहे. आप या हातून
आता अशा कारचं आणखी काही लेखन होईल, असं वाटत न हतं. ‘गोतावळा’चं
ह तिलिखत ेसला द यावर वषभर हा रतेपणा जाणवला.

दर यान ‘गोतावळा’ कािशत होऊन याला चांगली िस ी िमळाली. वाचक-

समी कांची मा यता िमळाली.

प रणामी मला ा यानासाठी अनेक ठकाणां न महारा भर िनमं ण येऊ लागली.

मी जाऊ लागलो.

नवे देश, नवी माणसं, न ा सुधारणा, नवी खेडी भेटतील तसे नवे नवे अनुभव जमा
होऊ लागले. नवे अनुभव मनात साचतील तसे यां यासारखे जुने अनुभव मनात जागृत
होऊ लागले िन एक नवं अनुभव े आत या डो यांना दसू लागलं...आता न ा
अनुभवांची या पु हा सु होईल, असं वाटू लागलं.

वास करणं आिण सािह यिन मती अशी एकमेकांना जोडली गेली होती. यां यात
पु हा सािह य-िन मती आिण गतायु यात या अनुभवांचं चवण आिण माझं जीवन
अनुभवा या अंगांनी समृ होणं हेही एकमेकांना जोडलं होतं. या सवातून माझं घरदार,
माझे आईवडील िन भावंड,ं माझा गाव िन तेथील माणसं, माझा प रसर िन यात
वावरणारा मराठी समाज मला न ान ा अंगांनी समजू लागला. या सवानी िमळू न
मा यात अनेक दशांनी प रवतनाचा सोहळा मांडला होता. वाचनातूनही अनुभव-
समृ ीची दालनं उलगडत जाणं सु होतं.

अशा मानिसकतेत असतानाच औरं गाबाद येथे १९७२ साल या जानेवारी या

पिह याच आठव ात झाले या, ‘गोतावळा’, ‘पाचोळा’ वरील चचा-स ाचा काहीसा
वेगळा अनुभव घेतला.
 मा यवर अशा समी क-वृ दा या समोर बोल याचा; यांनी उपि थत के ले या
अवघड ांना उ रं दे याचा आयु यात थमच संग िनमाण झाला होता.
नवसमी े या आघाडीवरील अ ेसर समी क ा. वा. ल. कु लकण यांची उपि थती
चचास ात दबदबा िनमाण करत होती. ा. अशोक के ळकर, ा. सुधीर रसाळ, ा. व. द.
कु लकण ; ा. स. िश. भावे, ा. गो. ग. कु लकण , ा. गंगाधर पाटील, ा. हाद वडेर,
ा. भगवंत देशमुख, ा. गो. मा. पवार इ यादी म मक जाणकारी असलेले समी क
िवख न जागोजाग बसलेले. िशवाय ा. अर वंद वामन कु लकण , ा. सीताराम रायकर,
रा. रं . बोराडे, ल मीकांत तांबोळी, नर चपळगावकर इ यादी समी क-सािहि यक
मंडळीही होतीच. त ण सािहि यक वग, कवी, िव ाथ होते ते वेगळे च.

यां यासमोर बोलताना मनावर दडपण िनमाण होत होतं. जाग कपणे; संयमानं
आिण समजुतीनं बोलावं लागत होतं. मनावरचा ताण वाढ यासारखं वाटत होतं; तरी
मा याकडू न उ रं नीटपणे दली जातात, याचा आनंद होत होता. सािह या या ांतात मी
काही क पाहत होतो. या लेखनाला मा यता िमळत होती. यातील योगांना मा यवर
समी कां या ता कक मानाही अधून-मधून डु लत हो या. मा या वा यीन वासाला
िहरवं िनशाण दाखवलं जात होतं, याचंही बरं वाटत होतं.

तीन एक दवस धुंदीत गेल.े

परतलो आिण पु हा कामाला लागलो. ‘चालू जमाना’चं ि ट तातडीनं िलहायचं

होतं; ते िलिहलं. ‘चालू जमाना’नं या वषापासूनचा माझा रे िडओ लेखनाचा उ साह
वाढवला. कारण न ा वषापासनं मला येक ि टला प तीस पये रॉय टी धन
िमळणार होतं. आतापयत ते पंचवीस पयेच िमळत होतं. गेली सातआठ वष मी हे सदर
यश वीपणानं चालवीत होतो. ंकटेश माडगूळकर, मंगला जोशी, जयराम कु लकण ;
कृ णराव सपाटे यां यासारखी जाणकार माणसं यात कामं क न यातली थायी पा ं
िजवंत करताहेत आिण ुितका ययकारी करताहेत याचा आनंद घेत होतो. यात या
थायी पा ांचे वभाव आता िनि त होऊन गेले होते.

आ णा ( ंकटेश माडगूळकर), िभका (जयराम कु लकण ), का (आदी प ा

काकनूरकर आिण नंतर मंगला जोशी) या पा ांची नाती आिण जीवनाकडं पाह याचे
दृि कोन ठ न गेले होते. कृ णराव सपाटे यां याकडं नेहमी ासंिगक िविवध भूिमका मी
देत होतो. या भूिमकांत वेगवेगळी वैिश पूण पा ं असत. यांची वैिश े उ मरीतीनं
आ मसात क न ती पा ं ुितके त सपाटे िजवंत करत असत. माणसां या उ म नकला
करणा या सपा ांनाही यात आनंद वाटे. माडगूळकर, जयराम कु लकण आिण प ा
काकनूरकर यांची कामं कर याची कृ ती ल ात घेऊन यां यासाठी ही थायी पा ं मी
िनमाण के ली होती. या सग यांची वभाव- कृ ती, यांची कामं कर याची ढब मी जवळू न
याहाळली होती; हणूनच यां यासाठी अनु प पा ं िनमाण करता आली होती. तसं
माडगूळकरां याशी मी आरं भीच बोललो होतो. सगळं जमून गेलं होतं.
 माडगूळकर ‘चालू जमाना’ या ि टम ये इतके रमून जात क यां या रे कॉ डग या
कं वा लाइ ह ॉडका टंग या दवशी अगोदर तासभर ते टाइप झालेलं ि ट मनापासून
वाचून घेत. यात या घटना- संग, वातावरण, पा े यांत ते रं गून जात. यांवर आधा रत
ि ट या माग या बाजूला ते पेनने िच रे खाटीत बसत. यांना वाचायला ब धा पिहली
‘टाई ड कॉपी’ दली जात असे. ि ट ॉडका ट झालं क तीच पिहली कॉपी मला
मा या फाइलला संदभासाठी ठे व यास दली जात असे...वा तववादी लेखन करणा या
माडगूळकरांची िच ंही वा तववादी असत. यां या मनासमोर िनसगातलं ामीण
वा तव चटकन उभं राहत असावं. ते टप यात यांचा कुं चला िन लेखणी ध यता मानत
असावी. वय क शेतकरी असले या ‘आ णाची’ भूिमका ते उ ा रत श दांतून उ म िजवंत
करत होते.

ही सगळी माणसं िजवंत हो यासाठी मीही मा या गावाकडील अनेक वैिश पूण

माणसं आिण यां या जीवनातील तसेच वैिश पूण संग ‘चालू जमाना’त सहजपणे
िमसळू न देत होतो. यामुळं ‘चालू जमाना’ रे िडओवर अितशय लोकि य झाला होता.
ामीण भागातील लोक याची आतुरतेने वाट पाहत असत. ा यानासाठी मी गेलो क
मला ‘चालू जमानावाले’ आनंद यादव हणून ओळखलं जात होतं.

ामीण िवभागातील के वळ चालू घडामोड वर आधा रत तो काय म न हता. या

घडामोड चा सामािजक, सां कृ ितक, राजक य आिण एकू ण ामीण सुधारणां या संदभात
मी एक अ वय लावत होतो. यां यावर जाता जाता भा य करत होतो. भा य करता
करता घडामोड चं िववरण करत होतो. श य झालं तर दशा दाखवत होतो. रे िडओवर
नोकरी के यामुळं आिण सात यानं यासाठी लेखन करत अस यामुळं रे िडओमा यमाची
ताकद मा या ल ात आली होती... मा या कु वतीनुसार मी ते मा यम ामीण समाजावर
सं कार कर यासाठी वापरत होतो. मा या गावाकड या घरामुळं, ितथ या माणसांमुळं,
गावात या अनेक कार या सामािजक ि थितगतीमुळं मला पडणारे अनेक आिण
दसणा या अनेक सम या यां यावरची उ रं ‘चालू जमाना’त मी मांडत होतो...गे या
सात-आठ वषातलं बदलतं खेडं िन ितथलं बदलतं जीवन ‘चालू जमाना’त आपसुखपणे
येऊन जात होतं...एक आलेख तयार होत होता िन मी मा याशी प होत जात होतो.
यामुळं हे ि ट िलिहताना मला आनंद होत होता.

दुसरं तातडीचं काम कॉलेजचं वा षक िनयतकािलक ेसला टाक याचं. िव ाथ

आिण ा यापक यांनी बरं च सािह य िस ीसाठी दलं होतं. आले या सािह यातनं
आव यक तेव ा सािह याची िनवड के ली. या यावर आव यक ते सं कार के ले िन ते
ेसला देऊन मोकळा झालो.

िव ा या या आले या सािह या या बाबतीत ‘मागचं तसं पुढं’ असा कार होता.

यांना घडव यासाठी मी य करत होतो िन ते आप या वा यीन पूव-सं कारानुसार
यां या जीवनापासून खूपच लांब असलेलं का पिनक, नटवं, खोटं सािह यच िलहीत
होते... यांना नेमकं कसं घडवावं, असा गे या वषापासून पडत होता.

गे या वषापासनं हणजे जानेवारी एकाह रपासनं ाचाय खान यांनी

महािव ालया या िनयतकािलकाचा मुख संपादक हणून माझी नेमणूक के ली. यावेळी
मी िव ा याना कथा, किवता, लिलत लेख, वैचा रक लेख; वास-लेख वगैरे िविवध
कारचं सािह य िल न मा याकडं दे यासाठी िवनंती के ली होती. िनयतकािलकाचं मुख
संपादकपद थमच आ यानं मा यातही उ साह वाढला होता. आपण हा उप म नीटपणे
राबवायचा; िनयतकािलकाची एक चांगली परं परा िनमाण करायची, महािव ालयातील
िव ाथ -सािहि यकांना चांग या कारे उ ेजन ायचं, सु सािह य गुणांना हे न
यांची अचूक दशेनं जडण-घडण करायची, असा हेतू मनात ठे वून मी उ ोगाला लागलो
होतो.

पण जमलेली लेखनं मी जे हा िनवडीसाठी वाचू लागलो; ते हा माझी घोर िनराशा

झाली. सािह य पोरवयाला शोभेल असं जरी होतं, तरी सािह यािवषयी पूण चुक या
समजुती िव ा या या मनात जले या आहेत याची भय िनमाण करणारी जाणीव मला
झाली.

शोभायमान, नट ा भाषेचा उ साह या वयात असतो हे मी समजू शकत होतो.

वैचा रक कु वतही या वयात बेताची अस यामुळं समाजिवषयक सािह य, वैचा रक लेख,
समी णं यांचीही अपे मी फारशी के ली न हती. या भाराभर किवता-कथा आ या
हो या यांचे िवषय ठरलेले होते. ब तेक कथा-किवतांचा िवषय ेमिव हलता हाच होता.
कथेतील नायक आिण नाियका ेम कर यासाठी अगदी घाईला आलेले होते. चुंबनं,
आ लंगनं, हातात हात घेणं; याची यांत बरसात होती. ेमभंग झाला तर आ मह या; असे
धाडसी उपाय होते. किवतेत नाक, डोळे , के स, कमर, उरोज, िनतंब यांची तपशीलवार
वणनं होती. गाढ चुंबना या ाकु ळ आठवणी हो या. कथेतला ‘मी’ हा नायक िसगारे ट
ओढत होता. नाियका हमखास सायकलीव न येत होती. दोघेही कॉलेजला असत पण
कधीही चालत कं वा थािनक बसने येत नसत...दोघेही अ यंत देखणे असत िन दोघांचेही
आईवडील बंगलेवाले, पैसेवाले असत. यां या घरी ‘आंथ ण’ नसे ‘बेड’ असे. ‘खुच ’ नसे,
‘आराम चेअर’ असे कं वा श त सोफासेट असे...आिण हे सगळं या िव ा यानी गंभीरपणे
िलिहलेलं होतं. यां या कथा-किवतांमधून हे सगळं तुडुब
ं भ न वाहत होतं.

या िव ा याना कसं िन काय सांगायचं, हा य मा यापुढं उभा रािहला. कारण

असं क ी. शा मं दर महािव ालयातील स र ते पंचाह र ट े िव ाथ हे पुणे
शहराबाहेरचे होते. लांबलांब या ामीण भागातून ते पु यात िशकायला आलेले होते.
यां या घरात िश णाची कोणतीही पूव-परं परा नसे. ही मुलं ामु यानं अध तरीय छोटे
शेतकरी, शेतमजूर, बलुतेदार, दिलत, मागासवग य इ यादी ब जन समाजातील होती.
िश ण-सवलतीमुळे या जाितजमात चा िशक याचा उ साह वाढलेला. यामुळं ही मुलं
कशीबशी पास होत आलेली असत.
 पुणे शहरातील एस. पी., फ युसन, गरवारे सार या नामां कत महािव ालयांत हे
िव ाथ वेश घे यासाठी थम धडपडत असत पण ितथं माका या ट े वारीवर वेश
दला जात होता. साहिजकच शहरातील पांढरपेशा, बुि जीवी वगातील मुलांना ितथं
ामु यानं वेश िमळे आिण कमी ट े वारी अस यानं या ामीण मुलांना वेश नाकारला
जाई. एखा ा कॉलेजात िव ा याला कु ठं च वेश िमळाला नाही तर उपहासानं “शा
कॉलेजात िमळे ल पाहा. ितकडं जा,” असं हटलं जाई.

शहरी सं कृ तीनं नाकारलेले हे िव ाथ शा कॉलेजात येत. ितथं यांना हमखास

वेश िमळे . कशाबशा खो या तयार के ले या वसितगृहात ते ंका ठे वत. पु कळ वेळा
लासम येच राहत. कॉलेज सु हाय या आधी हणजे सकाळी साडेसात या आधी
सगळं काही आव न ंका भंतीकडेला कोप यात लावून ते याच वगात व ा घेऊन
बचवर बसत. दोन दवसां या दा ा वाढले या, डो यांचे के स वाढलेले, के सांना तेलाचा
पशही नसलेला, मळकट कु डती, िवजारी, पँटा, तुट या चपला, चेहरे अगदी गरीब आिण
िन तेज. वाग यात ि वहीनता. यांना पािहलं क मला माझे कॉलेजचे दवस
आठवत. मग मी यां या गावाकड या प रि थतीची सहज क पना क शकत असे.
एखादा मुलगा काही कामासाठी भेटून गेला, घरची अडचण सांगून गेला क मी कणवेनं
भ न येई.

पण ही मुलं अशा कारचं सािह य िलिहतील, याची मला क पना न हती. यांची
वाङमयाची आवड फडके -प ती या कथाकादंब यांवर, हंदी िसनेमां या तुफान मा यावर
पोसली जात असेल, असं वाटलं न हतं.

यां या सािह यात काही गुण िनदानीचे तरी दसतात; अशा िनवडक मुलांची मी
यादी क न यांतील एके काला बोलावून घेतलं होतं. आरं भी यां या सािह यािवषयी
काहीच न बोलता यां या गावािवषयी, घरािवषयी, बहीणभावंडांिवषयी, शेतीिवषयी,
इथं सोय कशी काय झालीय; यािवषयी िवचा लागलो. यांतील बारीकसारीक ना पूण
संग जाणवले; तर यािवषयी अिधक खोलात जाऊन िवचा लागलो. दा र , का य,
असहायता, िवपरीतता, सोिशकता, दु:खयु ता, अ याय सहन कर याची मुकाट
वतनशीलता यां या वत:िवषयी या मािहतीत भरलेली असे.

हे िवचा न झालं क मग यांना कथेतील नायक-नाियका कु ठं पािह यास काय?

किवतेतील ेमभावना तु या आयु यात अनुभवायला िमळाली आहे का? तू िसगारे ट
ओढतोस काय? आरामखुच त कधी बसून चहा याला आहेस का? इ यादी कथेतील घटना,
संग, व तू यां या अनुषंगानं िवचारीत असे.

वा यिन मतीचा उ साह असले या या िव ा याना मला अधूनमधून भेट यास सांगू
लागलो. चांगलं चांगलं वाचायला सुचवू लागलो. जमेल तसं यां या नवजात सािह यावर
सं कार क न देऊ लागलो. सािह यािवषयी या यां या ामक क पना धुऊन काढ याचा
 य क लागलो. यांचं सािह य यां या जीवनात या अनुभवांतूनच कसं आकाराला
येईल, याची काळजी घेऊ लागलो.

काळावर भरवसा ठे वून ‘स यकथा’, ‘सटर’ हेही आ मसात क लागलो. यांचा

िवचार अिधक िच क सेनं क लागलो. मनाशी काही खूणगाठी बांधू लागलो. पण या
मनातच राहत. यांचा नीट आिण चौफे र िवचार झा यािशवाय काही िनणय होणं
आततायीपणाचं होईल, असं वाटत होतं. माझी वैचा रक तयारी कमी पडत होती.
ित यािवषयी पुरेसा आ मिव ास वाटत न हता. हणून उ ावर भरवसा ठे वू लागलो.

तातडीनं करायचं आणखी एक मह वाचं काम होतं. अजून बंध पूण करायचा होता.
यासाठी खूप वाचन आिण लेखन करायचं पडलं होतं.

दो ही मुल या परी ा जवळ आ या हो या. यांचा अ यास रोज भरपूर वेळ

घे याची गरज होती. ि मता बी. एड. या परी ेला बसणार होती. रोजचा वयंपाक
आिण कॉलेज करता करता ितचे हाल होत होते. यामुळं मा या मनावर खूप ताण येत
होता. जमेल तेवढी वयंपाकात ितला मदत करत होतो. पण ती पुरेशी न हती. मया दत
होती. मु य हणजे भाकरी िन भा यांना भाजणी-फोडणी दे यात ितलाच वेळ घालवावा
लागत होता. मी दो ही टो ह पेटवून देत होतो. भा या, कांदा-को थंबीर िच न, िनवडू न
देत होतो. वयंपाकाचा पसारा आवरत होतो. मुल ना आंघोळी घालत होतो.

जानेवारी संपत आला होता. शै िणक वषाची अखेर जवळ येत चाललेली. यामुळं
कामांचे ढीग वाढतच होते... हणून ि मता या थोर या बिहणीस हणजे आ ांना
मदतीसाठी बोलावलं. या आ या िन ि मताला िन मलाही थोडी उसंत िमळाली. ि मता
आ यासाकडं वळली. मी वाती-क त चा अ यास घे यात िनवधपणे जा त वेळ देऊ
लागलो. माझी कामं उरकू लागलो.

गावाकडं दौलतही अ यासाकडं गंभीरपणे वळला होता. याची अधूनमधून प ं येत

होती. िडसबरात यानं एस. एस. सी.चा फॉम भरला होता. मला याची काळजी लागून
रािहली होती. पिह या य ात तो एस. एस. सी. पास होईल क नाही याची चंता वाटत
होती. आ पासारखा तोही गटांग या खात रािहला तर? यामुळं पुढं िशक याचा
याचाही आ मिव ास ढळला तर याला कसा सावरायचा? मग या दो ही भावांचं काय
करायचं? दोन वष झाली तरी अजून आ पाला नोकरी नाही. नुस या एस. एस. सी.
झाले याला कोण नोकरी देणार?... या या मनातही खोलवर एक पोकळी िनमाण झालेली
आहे. एकू णच जीवनात आपणास काही जमणार नाही, असं याला वाटतं आहे. साधी
नोकरीही आपणास िमळू शकत नाही, याचा प रणाम याचा आ मिव ास ढळ यात
झाला आहे. याची भावनािववश मोठी मोठी प ं येत आहेत. मा या मनात घोर िनमाण
करत आहेत. याला तशाही प रि थतीत धीर देत असलो तरी आतून मीही चंता ांत
झालो आहे. याला िमळणार तरी नोकरी कसली? कारकु नाचीच नाही तर तसलीच कसली
तरी ज मभर रखडत ठे वणारी. सग या घरादाराची ज मभर अपु या पगारात फरफट
करणारी. दौलतचं असंच झालं, तर या दोघाही भावां या संसारांना ज मभर मला
सारखेसारखे ठे पे लावावे लागतील. मी एकटा कसा काय ज मभर पुरा पडणार?...

सतरा माचला सु झालेली एस. एस. सी.ची परी ा संप या संप या दौलतचं प
आलं; “बाक चे पेपस सगळे चांगले गेलेत; पण इं जी आिण गिणत हे दो ही पेपस अवघड
गेले आहेत... माझा परी ानंबर अमुकतमुक आहे.” मी खच यागत झालो. दौलतचं
भिवत मला प दसू लागलं.

याचं प आलं याच दवसापासून ि मताची परी ा सु झाली होती. ितचीही मला
काळजीच होती. पंचा या ापातापातून ती परी ा देत होती. पेपर देऊन आ या
आ या मी ितला उ सुकतेनं िवचारलं.

“कसा गेला पेपर?”

“गेला आपला...कसा िन काय. एका पेपरातनं मोकळी झाले, हेच फार झालं.”

ती पेपरािवषयी काहीच बोलेना. ितनं िनणय भिव यकाला या वाधीन के ला. मला
आणखी खोल ख ात पड यासारखं झालं...मुल या परी ा हो या. वाती या
पे लंग या चुका होत. क त एका ाचं उ र आलं नाही; तर पुढचे सोडव या या
ऐवजी ितथंच खोळं बून बसत होती. यामुळं दोघ चीही काळजी लागून रािहलेली. माझा
आ मिव ास कमी कमी होत चालला होता. पु हा हे वष वाईट जाणार असं वाटू लागलं.
सगळीकडनं चंता लागलेली. कशात काही उ साह वाटेनासा झाला. पोटात या कळा
पु हा हळू हळू वाढू लाग या.
चोवीस

चंतेत असतानाच माच या शेवट या आठव ात गावाकडनं प आलं क अ ावीस

माच बाह रपासनं आ पाला ‘घाटगे-पाटील ा सपोट कं पनीत’ नोकरीवर जू
हो यासाठी प आलं आहे.

मला आनंद झाला.

आ पाची उ सािहत मूत मला मनासमोर दसत होती. गेली दोन वष तो नोकरीसाठी
धडपडत होता. गणपत गाताडे यां या पे ोल-पंपावर आले या गा ांत दवसभर िडझेल-
पे ोल भरत होता. रा ी घरी येऊन ाथिमक शाळे त या मुलां या िशकव या घेत होता.
या सग या क ातनं कशीबशी याला मजुरी पडत होती.

आता तो उ सािहत झाला असणार. पगार तसा फारसा न हता. िशवाला दवसा तीन
पये मजुरी पडे; तर आ पाला रोज पाच पये मजुरी पडणार होती. पण कामाचं व प
पांढरपेशी होतं. खुच त सावलीला बसून िहशोब करायचे होते. अंगावर या कप ांना
तेल, धूळ लागणार न हती. उ हात उभं रा न घाम येणार न हता. चेहरा जळू न करपणार
न हता. ‘हे उचल रे ,’ ‘ते उचल रे ’ अशी पायताणा या लायक ची वागणूक िमळणार
न हती. ‘हे एवढं क शकाल का?’ ‘हे तेवढं क शकाल का?’ अशी ‘बरोबरीची’,
न तेची, माणसाला माणून मानून आपण बोलतो असली भाष या यासाठी वापरली
जाणार होती... यात ‘आप या िश णाचं चीज झालं’, असं या या संवेदनशील आिण
जीवनाकडनं अितशय मया दत अपे करणार्या मनाला वाटणार होतं.

याला जग याचं बळ िमळालं. दोन वष कोमेजून गेले या या या चेहर्यावर पु हा

पूव सारखं हसू उमलू लागलं. यो य वेळी माग लागला. या या आयु याची घडी नीट
बसायला आता काही हरकत न हती. या या प ांतून मला ते दसू लागलं. माझी एक
मोठी चंता िमटली. आ पा आता बावीस वषाचा होता.

“माझे िम शंकरराव कु लकण आिण ी. भाटवडेकर यां या ेहसंबंधामुळं िनवड

झाली आहे. यां या श दाला मान ावा. न तेनं वागावं. ओळखीनं नोकरी िमळवून देता
येते; पण ती टकवणं, ित या ारा वत:ची उ ती क न घेणं, वर या जागेवर बढती
िमळवणं; या या- या या हातात असतं; याचं भान ठे वून कसं वागायचं ते तुझा तू िवचार
क न ठरव. मे मिह यात मी ितकडं आलो क सिव तर बोलूच.” मी आ पाला कळवलं.

एि ल संपता संपता को हापूर या ‘करवीर नगर वाचन-मं दराचं’ ा यानासाठी

प आलं. अठरा मे रोजी ा यान दे याचं मी कबूल के लं.
 गाव या मु ामात ा यान देता येणार होतं. को हापूर या िम ांना भेटता येणार
होतं.

मु य हणजे ‘वाचन-मं दरात’ व ा हणून बोलता येणार होतं. या वाचनालयानं

माझी तीनचार वष अिभ ची पोसली होती. को हापुरात असताना दुपारी चार या
सुमारास ितथं जाऊन अनेक मािसकांतील कथा, किवता, लिलत-वैचा रक लेख मी वाचले
होते. उं चउं च कपाटांतील ंथांकडं आशाळभूतपणानं पाहत होतो. अनेक वा ीन टपणं
ितथं बसून काढली होती. िसनेकलावंत ‘मा टर िव ल’सारखे वाचक ितथंच भेटले होते.
‘पुढचं पाऊल’मधील बावर्या नानाची भूिमका वठवणारे द. स. अंबपकर ितथं जाता
येताना पु कळ वेळा पािहले होते. िवनोदी लेखक चं. िव. जोशीचं अितशय गंभीर
ा यान ितथं ऐकलं होतं. अनेक मो ा सािहि यकांना ा यानं देताना थम ितथंच
पािहलं होतं. अशा जु या खानदानी वाचनालयात कलानगरी या रिसक वाचकांसाठी
आपणाला ा यान देता येईल; याची क पना मी िव ा थदशेत व ातसु ा कधी के ली
न हती. मा या क े या कती तरी बाहेरची ती गो होती.

ती संधी आपसुख चालून आली िन मला आनंद झाला. दहाबारा वषाचा मी

वेगवेग या कार या पु कळ कथा िलिह या हो या. यांचा अनुभव आिण यां या
िन मतीिवषयीचा िवचार मनात साचत गेला होता. यावरच आपण बोलावं हणून ‘कथा
ज मते कशी?’ या िवषयावर ा यान ायचं मी कबूल के लं.

आठनऊ मे ला कागलला सगळे च गेलो.

आ पाला नोकरी लाग यामुळं आईचा उ साह वाढला होता. ितला वाटलं; आपली
दोन पोरं नोकरीला लागली; आता घर बरं चालंल. पण ितला हे माहीत न हतं; क
आ पाची नोकरी अगदी करकोळ आहे. मागंपुढं याचा एक ाचा घर पंचही ित यात
नीट चालणारा नाही. ितला फ एवढं कळलं होतं क िशवा या मजुरीपे आ पाचा
‘पगार’ जा त आहे. तो नोकरीवाला ‘सायेब’ झालाय.

मी ितला सगळी व तुि थती सांगून ितचा आनंद िहरावून घेऊ इि छत न हतो. रोज
अध च भाकरी ताटात पडणार्या रोजगारी मनाला तीन चतकोर भाकरी िमळा यावर जो
आनंद होतो; तसा तो होता.

िशवा मा उदास होता. याचं ल जमून येत न हतं. आईला बरोबर घेऊन यानं
खे ापा ात या अनेक मुली पािह या. आता तो बीजवर झालेला. यामुळं या या
वा ाला यात या यातही बर्या मुली ‘जागा’ हणून येत न ह या. नाइलाजानं िश लक
रािहलेला के रकचरा, गदळ या या निशबात येत होता. यात पु हा दसायला तो सामा य
होता. उं चीला होता, पण अंग धरलेलं न हतं. अंगावर चरबी कसली ती न हती. रानातली
क ं उपसता उपसता ती घामावाटे पाणी होऊन सतत िनघून जात होती. हाडांवरचं मांस
उ हाताणानं सुकून, नाहीसं होऊन गेलेलं. मुळातला सावळा रं ग उ हा या धगीनं अिधकच
काळा झालेला. चेहरा िन अंग जळू न धुरकटले या लाकडासारखं दसत होतं. िब ा
ओढ याचा नाद; यामुळं गाल-ओठ सुकून खारकांसारखे झालेले. अंगावर नीट कपडे
घाल याचं वळण नाही, रोज या रोज अंघोळ नाही. खे ातलं दा र , दु काळ, अ ाचा
तुटवडा, अपार क , अ ान आिण असहायता यांचा तो एक डांबरी पुतळा होता. यामुळं
मुलगी बर्यापैक िमळणं अश य होऊन बसलेल.ं

गुढीपाडवा झाला क खे ापा ात पोरी पाह याची घाई उसळे . पीकपाणी घरी
आलेलं असे. कामा या रणातनं माणसं मोकळी झालेली असत. नंतर या दोन मिह यांत
ल ाची सुगी सराई सु होणार असे. िशवाला वाटे, या दवसांत मी गावाकडं येऊन
या यासाठी खे ापा ात या ल ाळू पोरी पाहा ात. मी पािह यानं लवकर जमून
येईल, असा याचा अंदाज. मी िशकलेला. “चार माणसांत बसणा-उठणारा, नोकरीवाला
सायेब, पु यासार या शेर गावात नोकरी असलेला. यामुळं चार माणसां ी वाटंल
आपली सोयरीक ा घराशी जमावी.” या या या हण यात थोडा अथ होता; पण फार
न हता.

तरीही मला हे पाहणं श य न हतं. सांगोवांगीनं चौकशा करक न एखादा ‘जागा’

िनघत होता. तो एकु लता एक जागा पाह यासाठी एकशेसाठ मैलांवरनं मला तीनतीन
दवसांची रजा येक वेळेला काढू न येणं श य न हतं. एक जागा बघून झा यावर दुसरा
जागा कधी आठ दवसांतही िनघे. पु हा या यासाठी रजा काढू न येणं श य नसे.

नेमके माच-एि लचे माझे दवस कामाचे असत. कॉलेज या परी ा असत, पोशन
संपव याची घाई असे, वषभर वाप न रजा संपले या असत. एि ल मिह यात पि का
काढ यांसाठी िव ापीठात मी टं ज असत. मराठवाडा आिण पुणे िव ापीठांचे पेपस घेत
होतो; ते तपासावे लागत. वेळ यावेळी ग े पाठवावे लागत. रे िडओचं लेखन दर
पंधरव ाला करावं लागे. उ हा यात अनेक ा यानमाला महारा ात िनरिनरा या
भागात चालत. यांतूनही चार पैसे िमळत. ‘घर’ उभं करायचं अस यानं आिण गावाकडं
सतत पैसा पाठवावा लागत अस यानं; पैसा सतत िमळव याचे उ ोग करावे लागत होते.
इतर अवांतरही पैशाची कामं येत होती, तीही श यतो सोडत न हतो. यांतून पु हा माझं
पीएच. डी. चं काम सतत चाललेल.ं

हणून मी आईवर आिण िशवावर मुली पाह याची जबाबदारी सोपिवली होती.
माझा िम मधुकर सणगर यानं आतापयत अनेक ल ं जमवली होती. यात तो तरबेज
होता. हणून या ितघांनाही सांिगतलं होतं; “जागं तु ही बघा. तु हाला पसंत ते मलाबी
पसंत. मधू या ठकाणी मीच हाय, असं समजा. मधूइतकं ल ा या वहारातलं मला
कळत हाई. खचाची काळजी क नका. यो सगळा माझा मी िनभावून हेतो. तु ही
तेवढी पोरगी प करा. फु डचं मी बघतो.” असं सांगून माग लावलं होतं.
 मुली पािह या जात हो या. पण न ाच अडचणी येत हो या.

जो जागा जम यासारखा असे, ितथली माणसं “पय या बायकू ची सोडिच ी आदी

दाखवा; मग फु डची बोलणी क .” असं हणत होती.

ही मोठी अडचण होती. आरं भी आरं भी वतमानप ातनं दलेलं जाहीर सोडप
दाखवलं जाई, पण या यावर कु णाचा िव ास न हता. “अशा वतमानपतरातनं र गड
सोडिच ा दे यात हो. पर कोटातनं घेतलेलंच खरं असतंय. दोघां या सया टांपावर
झाले या पािहजेत. यावर सरकारी िश ा पािहजे.” अशी भाषा येई.

यामुळं सगळे िवचारात पडले होते. पिह या बायकोकडचे लोक आता सोडप ही देत
न हते िन मुलीला पाठवूनही देत न हते. “वतमानप ातनं तु ही आदीच दलीया हवं
आ हा ी सोडिच ी?”

“पर तु हीबी िल न ायला पािहजे.”

“आ ही हाई िलवून देत. ती कोटातनं या.” असं हणून पा यांनी दार बंद क न
घेतलेलं.

सोडिच ी नस यामुळं िशवाचं ल अडू न पडलेलं.

याला ल ाची तर घाई लागली होती. या या बरोबर या िम ांची मुलं सातआठ

वषाची झाली होती. ते वतं रा न संसार करत होते. ापंिचक झाले होते.

या या एका दो तानं याला सांिगतलं; “माझाबी चुलत भाऊ असाच तु या भावागत

सायेब झालाय. यो जातोय ब ब या मारत बदली ईल ितकडं. कवा तरी गाडी घेऊन
येतोय. आमची राबणूक काय सुटत हाई. नाकात डात रोज बु ीभर माती जायाची काय
चुकत हाई. अशा व ाला येची वाट बघत मी माझं लगीन करायचं ठे वलं असतं, तर
असाच तु यागत भयाभया करत ब बलत हंडलो असतो. मदा, कशाला भावाची वाट
बघत बसतोस? तुझं तुलाच तु या ज माचं बघायला पािहजे. आता वाट बघून अधा
हातारा झालाईस. आणखी अशीच दोनचार वस गेली क पारच हातारा शील. मग
कु णी दात पडलेली हातारीबी तु या नावानं मंगळसु र बांधणार हाई...पोरं बाळं
याची कवा तुला? का असाच जोग यागत र्हाऊन मरणार हाईस?”

िशवाला हे बोलणं लागलेल.ं

खे ापा ात रवाज होता, क आप या पाठीवर या बिहणीचं ल ं झालं क

भावाचं ल करायचं. िशवा या पाठीवर ध डू बाई, ध डू या पाठीवर सुंदरा, ित या नंतर
ल मी, ल मीनंतर आ पा आिण आ पानंतर आनसा ज मलेली. िशवापे ती बाराएक
वषानी तरी लहान होती. मध या तीनही बिहण ची ल ं कधीच होऊन गेलेली.
ध डू बाईचा एक संसार मोडू न दुसरा उभा रािहलेला. आनसा या ल ाचीही बोलणी घरात
सु झालेली. तरीबी आप या संसाराचा अजून प या हाई; या जािणवेनं तो अ व थ
झालेला.

गावाकडं गे यावर मला हे कळलं. एका तात मला िशवानंच सगळं आप या प तीनं
सांिगतलं.

आई िशवा या ल ा या काळजीनं अडचणून गेली होती. ितला काय करावं कळे नासं
झालं होतं. ितनं िशवासाठी आले या दोन जा यांची मािहती सांिगतली. “एक ठरत आलं
होतं पण ‘सोडिच ी छापील नको; पोरीची िन ित या आईबाऽची सई असलेली पािहजे,’
असं हणालं. मग मी कु ठली दाखवू यां ी सोडिच ी?- दुसरा एक जागा आला ता.
पोरीचा बाऽ धाडसी ता. यो हणाला, ‘सोडिच ी हाई तर मग आम या पोरी या
नावावर एक एकर शेत िलवून ा. आ ही लगीन करतो.’ मी ‘ हाई’ हटलं. कशाला
तस या बेरडाची संगत करायची?”

ऐकू न मी चंतागती झालो. रातचं सो यात बसलो होतो.

ग पा मारायला आलेला धाकटा मामा हणाला, “िश ा या बायकू ला पळवून आणू

या.”

“कशी?”

“पाटंचं जायाचं. पाळतीवर र्हायाचं. परसाकडला हणून बाहीर आली, क

उचलायची िन गाडीत घालायची. चारपाच जणं कणकणीत माणसं बरोबर घेऊ या
...िशवाला बरोबर घेऊ. येनं ितला हात घालायचा. हवर्यानं बायकू पळवून हेली; तर
येचा कु णी हात धरत हाई.”

“आणून काय करायची? िशवाला तर ती नको हाय.”

“आणायची िन क डू न ठे वायची?”

“आिण मग?”

“मग ित या गावाकडं सांगावा धाडायचा. बर्या बोलानं सोडिच ी िल न ा िन

पोरीला घेऊन जावा. हाई तर ितला उ पाशी ठे वून उं दरागत मा न टाकू ; हणून
कळवायचं.”
 “तसं कसं करायचं?” मला तो अघोरी उपाय वाटला.

“ढो या या वाडी या पा ह यांनी तु या आ ीचं असंच के लं तं. तवा भाऊजीनं

मुकाटपणानं सोडिच ीवर अंगठा के ला ता िन आकणीला सोडवून आणली ती... लकडी
िशवाय मकडी वठणीला येत हाई आनंदराव. सरळपणानं प ास डाव इचा न झालंय.”

“सगळं उपाय ठक यावर काठीला ऊद घालावा लागतोयच हो. आपूण काय ितला
ठार मारणार हाय? नुसतं ित या आईबाऽला या घालायचं?” िशवा या दो तानं दुजोरा
दला.

साम, दाम, दंड या नीतीची मला आठवण झाली. तरीही मला तो उपाय जंगली वाटू
लागला. मी ग प बसलो.

काय करावं कळे नासं झालं होतं.

दवस तसेच चालले होते.

बंधासाठी नेलेली पु तकं वाचत होतो िन नो स काढत होतो. मन काही यात

नीटपणे लागत न हतं...िशवा िशकला असता तर हा संगच आला नसता. िनदान पिह या
बायकोशी नीट वागला असता, ित यावर खोटा आळ घेतला नसता, तर हा संग आला
नसता.

मी उसासलो. पु याला दोन दवसांनी परत जायाचं होतं.

मी एकटा बसलेलो बघून आई मा यासमोर येऊन बसली.

“मग काय करायचं िशवा या ल ाचं?”

“गाढवासारखं वागायचं. बु ीभर आदी याण खायाचं आिण ‘मा या त डाचा वास
घाण येतोय; माझं त ड धुवा’ हणून आम या होरं ब बलत यायचं. िन तार हणावं;
येचं येला आता.” मी वैतागानं बोललो.

आई या सगळं ल ात आलं.

ती हणाली; “हे बघ आ दा, मेलेली मढी उकरत बसलास तर हातात नुसती मातीच
येणार. िज याचा जीव चाललाय; येला पाणी घालायचं बघ. हात जोडतो मी तुला.”

ितचंही खरं होतं. झाले या गो ी काढ या तर भांडणािशवाय काहीच िन प होणार

न हतं. आहे या प रि थतीतनं वाट काढणं मह वाचं होतं.
 मी उठू न मधूकडं गेलो.

बोलता बोलता एक उपाय िनघाला. मधू आिण मधूचा िम आ पाजी माळकर, आई,
दादा, मामा आणखी एकदोन जाणकार माणसं बरोबर यायची. िशवा या बायको या
गावाला जायचं. ितथ या एकदोन माणसांशी आईची आिण दादाची ओळख होती; यांना
बरोबर यायचं िन गावपाटलाकडं जायचं. याला सगळं समजून सांगायचं. याला बरोबर
घेऊन िशवा या बायको या घरी जायचं िन ित या घरात या वडीलधार्या माणसांना
पाटलांनी व इतरांनी समजून सांगायचं िन ‘सोडिच ी’ टँपावर िल न यायची.
रीती माणं चार पैसे पोरी या लुग ाचोळीसाठी ायचे िन गोडीगुलाबीनं परतायचं.

“पर हे सगळं जमंल हवं?” मी.

“जमंल असं वाटतंय. हाईतर ‘आ ा या आ ा पोरगी नांदायला लावून ा’ हणून

ितथंच बसायचं. दोनीपैक कोणचंबी एक करा; तवाच उठतो हणायचं.” मधू.

“बरं . मग उ ाच जाऊ या. भा ाची टॅ सी क या िन जाऊ या.”

“उ ा हाई जमायचं. उ ा बाजार हाय मुरगूडचा. मीबी मोकळा हाई िन

माळकरबी मोकळा हाई. घ गडी घेऊन जायचं हाय. ा आठ दसांत या बुधवारी हाई
तर शनवारी जाऊ या.”

“मला परवा दवशी पु याला गेलंच पािहजे; हणून हणतो.”

“तुझा तू जा. हाईतरी तुझा आ हा ी काय उपयोग हाई. अडा याचा गाडा हाय
ो. तुला सोसायचा हाई. आमचं आ ही बघतो. आईजवळ चारएकशे पये देऊन ठे व
हंजे झालं.”

“चालंल.”

चहा िपऊन आणखी काही इकडितकडची बोलणी क न मी उठलो.

मला धीर आला. अडणा िनघून वाट मोकळी होईल, असं वाटू लागलं...मधू िन
आ पाजी माळकर दोघेही घ ग ांचे ापारी...गावोगांव या बाजारला जाऊन घ गडी
खपवीत होते. मधू यात खूपच तयार झाला होता. मी कॉलेजला असताना मधू
को हापूरला घ गडी िवक यासाठी आला क मी या याजवळ घ गडीबाजारात जाऊन
तासभर बसत होतो. यावेळी तो कती शारीनं बोलतो, कसा युि वाद करतो, कसा
लळा लावतो, कसा िवनोद क न िगर्हाइकाला खुलवतो आिण या या ग यात घ गडं
घालतो; हे मी बघत होतो.
 आ पाजी माळकरही मुरलेला माणूस. हे दोघेही मनात आणतील तर िनि तपणानं
िशवा या बायकोकडनं सोडप िमळवतील याची खा ी वाटली.

मी आईला सगळं समजून सांिगतलं.

पु यात बरीच कामं तुंबून पडली होती. मे या बावीस तारखेला मी पु याला परतलो.

ि मता, वाती, क त मजेत परतीचा वास करत हो या. यांची कागलातली सुटी
आनंदात पार पडली होती. ि मताला ितची सगळी भावंडं भेटलेली. वाती-क त ला
यां या पाच माव या िन सहाही मामे भेटलेले. यां याशी दंगाम ती कर यात दवस कसे
गेले यांना कळलं न हतं...मी मा अनेक ओ यांबरोबर िशवाचं िन दौलतचं नवं जादा
ओझं वागवत एकटाच बसलेलो.

पु यात आ यावर दहाबारा दवस गेले; तरी िशवा या सोडप ाचं काही कळलं नाही.
जून या आठनऊ तारखेला दौलतचं प आलं. यात यानं एस. एस. सी. पास झा याचं
कळवलं होतं. गिणत आिण इं जीत तो कसाबसा कोलमडत पास झाला होता...तरी मला
जग जंक याचा आनंद झाला. हलकं हलकं वाटू लागलं. मनात या मनात दौलत या
पाठीवर थाप दली.

याला अिभनंदनाचं प पाठवलं... याच प ात िशवा या सोडप ाचं काय झालं;

हणून काळजीही के ली.

आठ दवसांनी दौलत या ह ता रातलं आईचं प आलं. यात िशवाला सोडप

िमळा याची बातमी होती. मी आणखी एक सुटके चा ास टाकला.

अध लढाई जंकली होती. दौलत एस. एस. सी. झाला. िशवाला सोडप िमळालं.
पुढ या वाटचालीला आता जोमानं लागायचं होतं. को हापुरात दौलत या कॉलेजाची
व था करायची होती. िशवाला रीतसर सोडप िमळा यामुळं येणारं ‘जागं’ आता
कु चंबणार न हतं.

आईला िन िशवाला दु पट जोम आला.

दौलत पास होईल; अशी आशा ठे वून मी काही गो ी आईला आिण दौलतला सांगून
ठे व या हो या. या माणं कॉलेज या िश णासाठी को हापूरला जायची सग या
कारची पूवतयारी दोघेही क लागले.

माझा बालिम एस. एस. ऊफ बाळ भोसले हा रयत िश णसं था सोडू न को हापुरात
एका थािनक िश णसं थे या कला-वािण य महािव ालयात नुकताच ाचाय झाला
होता. रयत िश णसं थेत सतत बद या होत हो या. ा. भोसलेला हे नको होतं. याला
को हापुरात राहता आलं तर हवं होतं. एस. एस. सी. नंतर तो आई व थोर या बिहणीसह
को हापुरात राहत होता. को हापुरात घर होतं, मामा आिण इतर नातेवाईक को हापुरात
होते. ितथं रा न लेखनिवषयक वत:चा िवकासही क न घेता येणं याला सोयीचं होतं.

कॉलेजमध या ‘आ स’ साइडला आता सव अवकळा आली होती. सरकारी,

िनमसरकारी खा यात कारकू न, िश क, सुप रटडंट, ऑ फसर यां या जागा ‘आ स’ या
लोकांसाठी िश लक न ह या. उलट बँकांत िन सोसाय ांत आिण इतर अकाउं टंट,
िहशोबनीस इ यादी जागांना बरीच मागणी होती. यामुळं दहाबारा वषापूव फारशी
गद नसले या कॉमस साइडला आता तुफान गद होत होती.

मी दौलतला ाचाय भोसले या कॉलेजात कॉमसकडं जा याची सूचना देऊन आलो

होतो. साय स साइडसाठी खच जा त होणार होता. को हापुरातच राहावं लागणार होतं.
चोवीस तास अ यासािशवाय दौलतला दुसरं काहीच करता येणार न हत. मला माझा
पु यातला खच, गावाकड या घराचा सततचा खच आिण दौलतचा संपूण खच झेपणं
श यही न हतं. मु य हणजे दौलत साय सम ये यश वी होत जाईल याची खा ी न हती.
याचं इं जी आिण गिणत क ं होतं. मराठी भाषा आिण ितचं लेखनही वाचनाचा छंद
नस यानं ामीण ढंगाचंच रािहलं होतं. हणून मी याला कॉमसला जा याचा स ला
दला होता. कॉमस िवषयात याला मा सही चांगले पडले होते. सकाळचं कॉलेज
अस यानं को हापुरात तो दुपारी तीनचार तास एखादं कामही िमळालं तर क शके ल,
असं वाटत होतं.

दौलतचा रझ ट लाग यावर ाचाय भोसलेला मी प िल न िवनंती के ली होती; क

“माझा धाकटा भाऊ दौलत याला तुम या कॉलेजात कॉमसला वेश ावा. याला जेवढी
हणून मदत करणं श य असेल तेवढी मदत करावी.” ा. भोसलेनं ते ेहापोटी मानलं
होतं.

रझ ट लाग या लाग या दौलत आिण आई को हापूरला जाऊन आली. ा.भोसलेनं

दौलतची राह याची व था कॉलेज या वसितगृहात कर याचं मा य के लं. पण ती
व था जुलैम ये कधीतरी दुसर्या पंधरव ात होणार होती. ित यासाठी १०१ पये
भरावे लागणार होते. दौलतला कागल न डबा मागवावा लागणार होता; कं वा खोलीतच
भात-आमटी टो हवर िशजवून खावं लागणार होतं. आईनं कागल न डबा पाठवायचं
मा य के लं.

मला हे प ानं कळताच मी दौलतला कळवलं; क “वीस जूनपासनं नेमानं कॉलेजला

जा. एस. टी. चा एक मिह याचा पास काढ. सोबत यासाठी पैसे पाठवत आहे. एवढा
मिहना गेला क आणखी पैसे पाठवीन. यात वसितगृहाची फ भर व इतर काही आव यक
तो व ापु तकांसाठी खच कर. पैसे क ती पाठवायचे ते नंतर कळवशीलच. बो डगात
क न खा यापे ा कागल न डबा सु कर. घरचं अ त येतीला मानवतं. वत: क न
खाणं ासाचं होतं. तुला भाकरी-चपातीही करता येत नाही. ेड-पाव आणून खाऊ नको.
कारण यानं पोट िबघडतं; असा माझा अनुभव आहे.”

कॉलेजसाठी िशवलेले नवे कपडे घालून दौलत कॉलेजला जाऊ लागला. कागलातनं
पंधरावीस िव ा याचा घोळका को हापूरला जात असे. त ण, उमदा, कॉलेज-कु मार
अस याची ऐटदार जाणीव असलेला; ग पा मारत, िवनोद करत एस. टी. टँडवर
जमणारा घोळका. ते हापासून दौलतचं ‘डी. आर.’ असं नाव पडलं.

दु पट उ साहानं दौलतचं कॉलेज सु झालं. घराकडं यायला याला दीडदोन वाजत

होते. आठच दवसांत आईचा िवचार एका बाबतीत पालटला. ित या मनात दुसरं च काही
चाललं होतं. “बाबा दौलता, सकाळी लवकर उठू न तू को हापुरात कालेजला जाणार, हे
असा एकदीड वाजता बो डगात परतरणार. िहतनं मी लावून दलेला डबा तवर थंडगार
झालेला असणार. िशवाय मला काय रोज उठू न यो लवकर करायला जमणार हाई.
एकटी मी कती सगळीकडं पळू ? आनसाचं काय आज हाई तर उ ा लगीन होऊन ती
जाईल. िहराला बसला जागा उठवत हाई. फु ली उठू न शाळं ला जाणार. िशवा या ल ाचा
अजून प या हाई. मग घरात सैपाकाचं बघायचं कु णी? मला तर उठू न रोज एकाचा बांध
रोजगारासाठी गाठावा लागतोय.”

“हे बघ आई, एवढा हैना कशीतरी कड गाठ. बौ डगात मला जागा िमळाली क
माझा मी क न खाईन. तुला तरास देणार हाई.”

“बो डगातबी तुझं तू भात-आमटी क न खा लास तरी हालच णार. एक तर

सकाळपासनं उठू न उपाशीच कॉलेजात जाणार. तारता या देत बारा-एक वाजू तवर
िशकणार कवा िन ितथनं येऊन अ िशजवणार कवा? आिण नुसता आमटी-भात कती
दीस खाणार? खोलपाट यागत शील हैनाभरात.”

“मग क काय? कॉलेज सोडू न बसू काय घरात अंडी घालत?”

“तू सरळ आ दाला लीव. हणावं, ‘मी कागलला जाऊन-येऊन कॉलेज करतो. माझं
जेवणाकडनं हाल तील. त बेतीची हेळसांड ईल. मला दर है याचं एस. टी. या
पासाचं पैसं लावून ा.’ आिण ‘आई को हापूरला डबा लावून देणार हाई हणती.’
असंबी लीव.”

दौलतनं सगळं काही मला िलिहलं.

दौलत आईचा सग यांत धाकटा मुलगा. लहानपणापासनं गुबगुबीत असलेला.

या यानंतर आईला मूल हाई. यामुळं अंगावरचं दूध भरपूर यालेला. आई या काखेचा
लाभ याला तीनएक वषाचा होईपयत िमळालेला. घरात वडील भावंडं भरपूर अस यानं
यांनीही याचं कौतुक भरपूर के लेलं. सतत आईला िचकटू न राही. यामुळं लाडका
झालेला... आपला लाडका पोरगा रोज घराकडं यावा, आप या मनासारखं याला खायला
घालावं, को हापुरात याची आबाळ होणार; घरात सांजसकाळ ताजं अ याला िमळावं,
अशी ितची इ छा होती.

माझं ल खच कमी कसा होईल िन दौलतचा अ यास जा तीत जा त कसा होईल;

इकडं होतं. हणून दौलतनं को हापुरात रा न कॉलेज करावं, ंथालयात भरपूर वेळ
बसावं; ितथली संदभाची, अ यासाची पु तकं भरपूर बघावीत िन नो स काढा ात; असं
मला वाटत होतं. जम यास याला थोडा वेळ कु ठलं तरी कामही करता येईल; या हेतूनं
यानं को हापुरातच राहावं; असं मी हणत होतो. कागलला को हापुरा न गा ा
सार या अस या तरी जा या-ये यात रोज दोन-तीन तास तरी जाणार होते. तो वेळ
अ यासाकडं वळवता येईल, अशी माझी धारणा होती.

दर यान आ पाचं प आलं क , “दौलत कागल-को हापूरला जाऊन येऊनच कॉलेज

क दे. याला ते सोयीचं आहे आिण संग पडला तर दुपारचा थोडा वेळ याला शेतातही
कामं करता येतील. घर यांना याची थोडी मदत होईल. रा ी तो अ यास करील.”

मी दौलतला वषभर एस. टी.चा पास काढू न कॉलेजला जा या-ये याची परवानगी
दली...रोज सकाळी उठू न तो काही खाऊन कॉलेजला जाऊ लागला.

घरातलं िच आणखी बदललं. याही वष दु काळ हटणार नाही; अिधकच भीषण

होणार याची खा ी झाली. जून संपला तरी पावसाचा एकही थब जिमनीवर पडला
न हता.

दादाला उसाचा पाला कु णीच काढू देईना. कारण गावात या िविहरी आट या हो या.
नदीला तर पाणी काहीच न हतं. यामुळं उसाची िपकं वाळू न चालली होती. अशा वेळी
उसाचा पाला कापणं हणजे आपोआप मरणार्याला क ावरनं खाली ढकल याचा कार
होणार होता. हणून जो-तो शेतकरी पाला कापणं थांबवून उसाचं आजचं मरण उ ावर
ढकलत होता...जनावरांना काय घालायचं हा मोठा हसरं वाला गोरग रबांना पडला
होता...रोजगाराची कामं शेतम यावर िमळे नाशी झाली होती. खरं तर पाऊस पडू न
कोरडवा शेतात या पेर या झा या अस या तर ा दवसांत कामांची झुंबड उडाली
असती पण हात बांधले या कै ागत माणसं पावसाची वाट बघत कधीपासनं घरात बसली
होती. गे या पाचसहा वषात पाऊसरायानं सगळीकडं महारा ावर ख पा मज के ली
होती. यामुळं दादाचा होता तोही उ ोग बंद झाला होता. याला मनीऑडर मी
वतं पणे पाठवत होतो. तेच पैसे तो काटकसर करत पोटाला खात होता. बाक या
कु णालाच रोजगार न हता. िशवालाच तेवढं बेडक हाळ डॉ टरां याकडं रोजावारी काम
चालू होतं. आ पा-दौलत को हापूरला रोज सकाळी उठू न जात होते, ते सांजंचं येत होते.
आई िन बिहणी घरात बसून हो या. वयंपाक-पाणी करत राहत हो या. दादा कायम
माडीवर झोपून राही िन उठला क पेठेत जाऊन हा ा या दुकानात बसे. तास-रात
झाली क दारात येणाजाणार्या माणसांशी बोलत उं यावर बसे.

सोडप िमळा यावरही आप या ल ाचं दादा-आई मनापासनं बघत नाहीत याचा

िशवाला राग आला. यानं पु हा जुनं श उपसलं. कामालाच जायचं बंद के लं.

आईनं हळू च याला िवचारलं, “कामाला जात हाईस?”

“ हाई.”

“का?”

“सोडलं काम.”

“आरं दु काळ कसला मुलखाचा पडलाय. का सोडतोस ते काम? अस या हागाईत

मग खायाचं काय?”

“कायबी खावा-जावा ितकडं. मला काय सांगू नका...माझी काय पोरं बाळं उपाशी
मरत हाईत. येनं येनं आपआप या ज माचं बघावं. मीच कती राबू सग यांसाठी?
मा या ज माचं कु णी बघतंय काय?”

आईनं या या मनातलं ओळखून याची समजूत काढली. मग दोघेही जागे

पाह यासाठी जोर ध न हंडू लागले.

जे दोन जागे के वळ सोडप नाही; हणून परत गेले होते. ितथं दो ताला आई या
सांग यावरनं घेऊन जाऊन िशवानं पु हा बोलणी सु के ली.

पिह या जा यानं लगेच होकार दला. ‘ल ाची कापडं’ काढायलाही ते कागलला

आले. आई मधुकर सणगरला घेऊन कापडं काढायला पा याबरोबर गेली होती. िशवानं
दीडशे पये ल खचासाठी ाज हणून मुली या आई-विडलांना ायचं कबूल के लं होतं.
ही मािहती िशवानं मधूला कापडं खरे दी करायला जाताना सांिगतली होती. हे पैसे
पा यांना आज ायची कबुलीही िशवानं के ली होती. मधूला ही गो आवडली नाही.

“तुला कु णी ो कारभार करायला सांिगतला ता? पैसे-बैसे काय ायचं हाईत.”

मधू िशवाला डाफरला.

“पा हणं उठू न गेलं तर मग?”

 “कु ठं जाईत हाईत. मी काय खोडा घालायचा यो घालतो. तु ही मधी काय बोलू
नका हजे झालं.”

“बघ हंऽ मधूदादा, एवढं घोळात घेऊन आणलंय; ते हातचं सुटून जायचं.”

“काय जात हाई. तीबी नडलेली हाईत. कु ठं जाणार हाईत?” येचं गाव िहतं तर हाय
चार-पाच मैलांवर. त डातनं चकार शबूद काढायचा हाई. हाई दीडशे पयं वाचवलं तर
मधूचं नाव बदलून ठे व.” मधूनं िशवाला िन आईला धीर दला.

कापडं काढायला सगळे गेल.े

कापडं काढली.

शेवटी पा णे दीडशे पये मागू लागले. पण मधूनं नकार दला. “पा हणं आता मुलाचं
रीतसर सोडप झालंय. आता कसलं ाज मागता? आता आ ही ड ं ा घेऊनच मुलाचं
लगीन करणार तो. यो तर तु ही देणार हाईच. िशवाय वर ाज कसलं मागता?”

“लगीन खच देणार नसशीला तर मग हाई जमायचं.”

“आ हां ी काय णार हाई. वाटलंच तर पोरीसाठी आणखी कं मती नग काढा. ाज

देऊन पोराचं लगीन करायला आमचा पोरगा काय लुळा हाय का पांगळा? काय कमी हाय
ये यात? दोन एकराचं सोताचं रान हाय. गावात घर हाय भरपूर दांडगं. आिण मग
लगीन-खच कशापायी ायचा? पोरीचं लगीन तु ही क न दलं पािहजे, पा हणं.”

मधूला वाटलं; एवढी कापडं काढ यावर पा णं दीडशे पयांसाठी उठू न जाणार
नाहीत. यां यावर दबाव येईल. पण पा णं ‘दीडशे पय हाईत तर मग लगीनबी हाई’
हणून उठले िन दुकाना या बाहेर पडले. चालू लागले.

तरीही मधूला वाटलं; प ासभर पावलं जाऊन पु हा परत येतील. पण ते परतले

नाहीत.

िशवा नाराज झाला. याचा चेहरा एकदम उतरला. तो मधूकडं बघू लागला.

“काय काळजी क नको. आज ना उ ा येतील आिण हाईच आलं तर मी काढतो

दुसर्या पोरी. र गड भर यात खे ापा ातनं. घ गडी इकायला जाताना ठे चंला पोरी
लाग यात.”

मधूनं िशवाला पु हा धीर दला.

 पा णं गेलं ते गेलंच.

थो ा दवसांनी आईला व पडलं. व ात मांगूरची मुलगी पु हा बा शंग बांधून

उं बर्यात आली होती.

दुसर्या दवशी सकाळीच ितनं िशवाला मांगूर या पा यांची पु हा चौकशी

करायला पाठवून दलं. िशवालाही वाटलं; सोडिच ीसाठी सगळी अडचण ती ती आता
पार पडली; आता आप याला कोणबी आपली मुलगी आनंदानं दील.

तो जाऊन आला.

मांगूर या पा यांनी ‘सोडप ’ रीतसर झालं असलं तर ल ाची तयारी दाखवली.

मुली या त डात साखर घालायला िशवा, दौलत, आई आिण दादा असे घरचेच लोक
गेले. साखर-साडी नेसवून साखर त डात घालून आले. मुलाला शंभर पये आिण
चांगलासा पेहराव कर याचं कबूल के लं. मुलीला ित या िन ित या आई या इ छे माणे
पातळाचे चार नग िन यावर चो या घे याचं ठरलं. ल कागल या राधाकृ ण मं दरात
पंधरावीस दवसानंतरचा मु त काढू न करायचं ठरलं.

दर यान या काळात पिह या मुली या कापडा या खरे दीसाठी दलेले पैसे आईनं
धा यासाठी खच क न टाकले. महागाई सारखी वाढत होती. िशवासाठी बघायला लोक
आले तर घरात भात-भाकरीपुरतं तरी धा य असावं हणून ितनं ही खरे दी के ली होती.

धाक ा मामाला मी एक वषापूव खचाला हणून दोनशे पये दले होते. ते आईला
माहीत होतं. आठ-दहा दवसांनी मांगूरचं पा हणं ल ाची कापडं काढायला येणार होतं
आिण जवळचा पैसा तर आई संपवून बसली होती. गे या दोनचार मिह यांत गावाकड या
घरासाठी, दौलत या िश णासाठी; एस. टी. पाससाठी िन दादा या आजारपणासाठी
माझे पैसे भरपूर खच झाले होते. यामुळं मा याकडं पु हा लगेच पैसे मागायला आईला
नको वाटत होतं. हणून ितनं मामाकडं “आ दानं दलेलं तेवढं दोनशे पय मला
उ ापतोर दे.” हणून लकडा लावला.

आठच दवसांवर मामा या मध या मुलीचं हणजे शंकुतलाचं ल आलं होतं.

यासाठी मामानं खचाची तरतूद के लेली. कशीबशी त डिमळवणी होईल एवढा पैसा उभा
के लेला. हणून याला यातलंच उचलून आईला दोनशे पये देणं िजवावर आलं होतं.
िशवाय आई पैसे मागत होती, मी पैसे मागत न हतो; हणून मामानं आईला सांिगतलं;
“सक चं लगीन क न आ यावर पैशांची काय तरी जोडणी करतो िन मग देतो.”

“तवा कशाला? मा या म ावर घालायला? मला उ ा या उ ा पािहजेत. मा या

लेका या लगनाची कापडं काढायची हाईत चारपाच दसांनी.”

“आगं आ ा, मा या लेक चं लगीन हाय आठ दसांनी. तुला आता कु ठलं पैसे देऊ?”

“मग मा या लेकाचं लगीन र्हाऊ दे?”

“आ दाकडनं मागून घे क , तु या आयला.”

“ ये या पर ात काय पैशाचं झाड उगीवलंय? म त गे या है यांत येनं हजारभर

पयं खरच यात. आता कु ठलं आणंल यो?”

“मग काय मा या लेक च लगीन थांबवून तुला मी पैसे देऊ?”

“आता ते मला काय ठावं? माझं मला उ ा या उ ा पैसे पािहजेत बघ.”

“देत हाई जा. तू काय मला पैसे दलं हाईस काय हाईस. आ दानं द यात. यो
कवा मा याकडं मागंल तवा मी देईन. तुला मी एक पैबी देणार हाई.”

दोघांची भांडणं चांगली जुंपली. बाळू आिण आ णा हे ल पि का ायला आले होते.

ती आईनं तशीच यां याकडं िभरकावून दली होती. आई शकू या ल ाला गेलीच नाही.

आईनं नाइलाजानं हे सगळं मधूला सांिगतलं. ितला पैशाची मा याकडं मागणी

करणारं प पाठवायला नको वाटत होतं.

मधू हणाला; “काकू , तू काय काळजी क नको. मी आ दाला सगळं समजून सांगतो.
ल ाची बाब हाय; आ दा कु ठनं तरी सांदर क न पैसे लावून दील. मी कळवतो.”

यानं आईची समजूत काढली िन मला प पाठवलं. सगळं घडलेलं सांगत न बसता
िशवा या ल ासाठी पाचशे पयांची ताबडतोब मागणी के ली.

मा याकडचे पैसे खरे च संपले होते. मी मधूला िलिहलं. “जग ाथ नाळे यां या दुकानी
कापडं काढा िन गणपत गाता ां या दुकानी ल -सामानांची खरे दी करा. यांना मा या
नावावर पैसे मांडून ठे वायला सांगा. िशवा या ल ा या वेळी मी पैसे घेऊन येतो; यावेळी
सग यांचे भागवतो. माझं हे प यांना दाखवा.” असं मी िलिहलं.

िशवा या ल ाचं माग लावलं.

मधूचं प आलं; या या नंतर या तीन दवसांनी आईचं आिण मामाचं अशी दोन प ं
अलग अलगी आली. तोवर यां या झाले या भांडणाचा मला प ा न हता. येकानं
आपापली बाजू मांडली होती.

या दो ही बहीणभावांत नेहमी बारीकसारीक भांडणं होत. काही दवस म ये गेले क

दोघे पु हा ेमात येऊन एकमेकाला िश ा देत बोलायला लागत. दोघांचेही संसार आता
गांजलेल.े दोघेही फाटलेला संसार िशवता िशवता जेरीला आलेले. इकडचा भसका िशवता
िशवता ितकडं ताण पडू न भसका पडत होता. मग काय करावं सुचेनासं होई. याचा राग
घरादारात या माणसांवर िनघत होता. आईला वाटत होतं मी मामाला रागारागानं
िलहावं िन मामाला वाटत होतं मी आईची कानउघाडणी करावी. मी दोघांचेही
एकमेकांिवषयीचे गैरसमज, राग समजू शकत होतो.

ते दोघेही वाईट न हते. प रि थतीच वाईट होती. चारी बाजूंनी जंगलाला आग

लागली क िपलासाठी जीव टाकणारी पाखरं जीव मुठीत घेऊन होरपळणारी िबनपंखांची
िपलं ितथंच सोडू न िनघून जातात; हे स य मला कळत होतं.

मी दोघांनाही समजुतीची प ं िलिहली. िशवा या ल ासाठी दोघांनाही कमरा कसून

उभं राह याची िवनंती के ली.

पण िशवाचं ल होऊच शकलं नाही.

साखरपुडा झा यावर मध या वीसपंचवीस दवसां या अंतरानं मु त धरला होता.

कपडेही काढले. पण दर यान या काळात िशवा बर्याच वेळा काही ना काही कारणं
काढू न वरचेवर मांगूरला मुली या घराकडं एकटाच नटू न जाऊ लागला. तो ितथं जाऊन
भावने या भरात काय बोलत होता, हे कळायला माग न हता. या या या तीनचार
खेपांत या या बोल यामुळं, वरचेवर ये यामुळं, या या भावी काळािवषयी या उथळ
क पनांमुळं तो ब धा पा यां या मनातून उतरला असावा. यामुळं पा यांनी हळू हळू
नकार ायला सुरवात के ली. थम यांनी िशवाला सांिगतलं; क “आ हांला काही
एकशेएक पये ड ं ा ायला णार हाई.”

िशवा हे आईला सांगत आला. मुलगी दसायला बरी अस यामुळं आईनं ते मा य के लं.

दुसर्या फे रीत िशवाला सांिगतलं क ; “आ हांला काही पेहराव यायला जमणार

हाई.”

आईनं तेही मा य के लं.

नंतर या फे रीत पा णे हणाले क , “तु ही वर्हाड ने याआण याचा आिण आ हांला

जो होईल तो ल ाचा खच ा.”
 आईनं तेही मा य के लं.

मग पा णे हणाले; “तु ही काढलेली मुलीची पातळं हल यापैक हाईत. ती

भारीपैक काढा.”

आईला पेच पडला. आईनं हे सगळं शेजार या माळकरा या कानावर घातलं.

माळकरानं पा यां या मनातला हेतू जाणला िन ‘आ हांला हे सगळं जमणार हाई’

हणून सांिगतलं. पा यांनी मग साखर-साडी परत आणून दली िन ल च मोडू न टाकलं.
ल ा या मु ता या अध या दवसापयत हा घोळ चालला होता.

दो हीही ल ं अशा रीतीनं मोड यामुळं िशवा मनात या मनता खच यागत झाला.
याचा एकू णच जग याचा उ साह ढळला. यामुळं तो रोजगाराची कामं सोडू न घरात रा
लागला. िनराशेनं त होऊन घरात तीनतीन चारचार तास झोपू लागला... कु णी काहीही
समजुतीचे चार श द सांिगतले; तर याला पटत नसत. या या िवचारात राग, लोभ,
अहंकार, गैरसमज चम का रकपणे िमसळलेले असत. अडाणीपणामुळं आपलं तेच खरं ,
असं ध न तो बसत होता. कु णी काहीही सांिगतलं तर ते याला पटत न हतं.

याचं हेही ल मोड याचं आईचं िन आ पाचं प आ यावर मी डो याला हात लावून
ग प बसलो. ल ाला जायला िनघालो होतो; ते रझवशन कचर्यात फे कू न दलं िन
सुटके समधले कपडे काढू न हँगरला अडकवले.

मुली पाह याची आता ल ाची सुगी संपून गेली होती. तुळशीची ल ं होईपयत
थांबावं लागणार होतं...िशवा सोडप देऊनही तसाच रािहला. आपलं लगीन हायचं
वयच आता मागं पडलंय. आप याला कोण देणार पोरगी?– असं या या खोलवर या
मनात वाटू लागलं िन याचं मन कशातच लागेनासं झालं.

आईला याचा नसता घोर लागून रािहला.

पंचवीस

स टबर बाह र या दुस या पंधरव ात दादा अचानक पु याला आला. याचं असं
येणं मा या सवयीचं झालं होतं. घरात याची िन आईची कं वा िशवाची काही ना काही
कारणावरनं भांडणं झाली क तो तसाच उठू न पु याला येई. घरात ‘पु याला जातो’
हणून कु णाला सांगत नसे. पिह या-पिह यांदा गावाकडं कु णाला चंतागती करत न हतं.
सकाळी बाहेर गेलेला दादा सं याकाळ झाली तरी आला नाही क मग घरातली माणसं
समजत; ‘दादा पु याला गेला वाटतं.’ ...वषातनं एखाद-दुसरी अशी याची फे री पु याला
होत असे.

मीही तो पु याला आला क ‘या’ हणे.

‘आलात याचा आनंद झाला.’ अशी भावना दाखवी ‘अगं ि मता, दादा आले. वाती,
क त तुमचे आजोबा आले बघा.’ हणे. हेतू असा होता; क दादाला बरं वाटावं. मन
उ हिसत हावं. ि मताही याला अितशय आदरानं वागवी. याला जे हवं ते भरपूर आ ह
क न खायला घाली.

आतून मा मला काळजी लागलेली असे. भांडणं झालेली असणार; दादाला आई िन

िशवा तोडू न बोललेले असणार. िशवा कदािचत दादावर धावून गेलेला असणार. ‘मळा
घालवून घरादारा या निशबात कायमचा रोजगार आणलास. सग यां या या ज माचं
वाटू ळं के लंस, आता तुला आयतं बसून खायला पािहजे. कती राबायचं घरादारानं?’ असं
रागा या दण यात िशवा कं वा आई बोललेले असणार. दादा या मनावर याचा फार
मोठा आघात होई. आप या हातून आभाळाएवढं घोर पाप झालं; असं वाटू न तो पुन: पु हा
खचून जाई. हातारपण आ यामुळं घरात या पोरीही याला वा ेल तसं बोलत हो या.
त णपणात दादानं सग यांना छळलं, कु यािनपट के लं, ढोरासारखं कामाला जुंपलं; याचं
उ ं आता जे-ते या यावर काढत होतं. सगळीच अशी उठू न कावकाव क लागली क
दादाला या घरात राहणं नको वाटे. संगी याचं धा य संप यावर याची उपासमार
होई. घरात कु णी खायला घालत नसे. घातलं तरी अधवट घातलं जाई. भरपूर खा याची
सवय असले या दादाची यामुळं उपासमार होई. दादा उठू न पु याला येई.

तो आला क हे सगळं आठवून मला वाईट वाटे. दादा आप या वभावा माणं

त णपणी वागला. यानं सग यांना धारे वर धरलं, हे खरं असलं; तरी आता आईनं,
िशवानं िन बाक या भावंडांनीही दादाशी असं वागू नये, असं वाटे. यांना मी समजावून
सांग.े आई-िशवाला माझं सांगणं पटत नसे. तेही आप या मूळ वभावा माणं वागत होते.
आईनं दादाचा जाच खूप सोसला होता. तो इतका सोसला होता क आईनं मा करणं,
दया दाखवणं श य न हतं. ती संधी िमळे ल ितथं दादाला बोलत होती, संधी िमळे ल ते हा
अधपोटी ठे वत होती, संगी उपाशीही ठे वत होती.
 बाक ची पोरं ही आईचं अनुकरण करत. आ पा मा दादािवषयी सहानुभूती बाळगून
होता. मनानं तो मा याशी जवळ होता. मी सांगेन या माणं वाग याचा, माझे िवचार
आचरणात आण याचा य करत होता. पण या या िवचारांना घरात थान न हतं.
नुकताच कु ठं तो बािवशीत आला होता. वतनात अजून ौढपणा न हता. आताशा याला
नोकरी लागली होती, मिह याला शंभरभर पये तो घरात आईकडं खचाला देत होता, ही
गो खरी. पण अजून या या िवचारांना, मतांना अिधकाराचं थान ा झालं न हतं.
मु य हणजे आई मळा गे यापासनं आजवर आप या मता माणं वागत आली होती,
पोरांना ितनं गे या आठनऊ वषात लहानाचं मोठं के लं होतं, आप या वत: या
इ छे माणंच पोरांना वागवत आली होती िन पोरांनीही तसंच वागावं; जा त शहाणपण
क नये, अशी ितची अपे ा होती. यामुळं आ पाला ती तशी मानत न हती. माझाही
िवचार ती येक वेळा मानेलच असं न हतं.

यामुळं दादाचे घरात हाल होत. या या खचासाठी मी सतत पैसे पाठवत होतो;
तरीही याला एका गो ीचं दु:ख वाटे. ‘आपूण हातारं झालो तरी आपली बायकू
आप यावर दात ध न हाय. सारखी राग राग करती. एवढी पोरं मी ज माला घातली; पर
यातलं एकबी ‘ ो माझा बाऽहाय; ेला मी उलटू न कसं बोलू;’ ोचा इचार करत हाई,
माझा सगळा संसार इनारथ झाला; जलम वाळू त पाणी वत यागत फु कट गेला.’

मळा गे याचं याचं दु:ख या न मोठं होतं. पण ितथं तो असहाय होता. याला काही
करता आलं नाही; ...पण हे आई, िशवा, बाक ची पोरं समजून घेऊ शकत न हती.

दादाचं आता वय झालेलं. स री या आसपास तो आला होता. त णपणात फारशी

तुसासाची कामं न करता तो सुखानं वेळ या वेळी खाऊन, वेळ यावेळी दुपार या झोपा
काढू न मनाची करमणूक करत गावात तासभर हंडून म याकडं येत होता. बाक या
सग यांना मा कामाला जुंपून जात होता; हे खरं होतं, पण आताची याची प रि थती
वेगळी होती. आता हातारपणामुळं याला कामं होत न हती. ज मभराची याची सवय
आता मोडता येणंही श य न हतं. हणून तो काम न करताच हंडत फरत होता. तशात
पोटाचा अ सरचा आजार, पोटात कधी दवसभर तर कधी दुपारपासनं पुढं खूप कळा
करत. या सोसत तो नुसताच झोपून राही... याला वाटे; कु णी तरी पोरानं, कं वा
बायकोनं येऊन आपली चौकशी करावी. पण ती कु णी करत नसत. याला दु:ख होई.
पोरांना कं वा आईला कामांचा ड गर समोर दसत असे. तो ड गर इकडचा ितकडं करता
करता ती रोज मेटाकु टीला येत. अशा वेळी दादा या आजाराची चौकशी करायला कु णाला
सवड नसे. औपचा रक वरवरची तरी ता पुरती चौकशी करावी; इतकं समज याइतक ती
मनं िशकलेली न हती. पार अडाणी होती.

दादा या बाबतीत घरादाराची सगळी अशी गुंतागुंत झालेली. याचं अडाणी मन

परं परे चा, एका भ म सनातन ढीचा पंड होता. या या काहीशा आळशी वभावानं
याचा ज मभर क जा घेतलेला. याला भूक आवरत नसे िन त डही आवरत नसे. आवडीचं
सतत भरपूर खावं असं वाटे. ा सग यांचा तो बळी होता. याची याला क पना न हती.

यामुळं दादािवषयी मला क णा वाटे. याला दुखवू नये; याला सुखाचे दवस
यावेत, असं वाटे. हणून यानं घरात कु णाला न सांगताही ये याची चूक के ली असली;
तरी मी याला रागवत न हतो.

यावेळी तो वाती-क त साठी कु ठ या तरी उसा या कां ा घेऊन आला होता.

पोर ना यानं तो ऊस चंबवून चंबवून कौतुकानं खायला दला.

दोन दवसांत दौलतचं प आलं क , ‘दादा ितकडं न सांगता भांडून पु याला आलाय.
यो पोच याचं कळवा.’

मी अगोदरच कळवलं होतं पण प आ यावर व तुि थती कळली.

दादाला हणालो, “आता कागलला जाऊच नको. दु काळी वातावरण हाय; िहतंच खा
िन हा.”

दादानं फ मान हलवली.

पोर ची शाळा सकाळी असे. या दुपारी परत आ या क दादा यां याबरोबर ग पा

मारत बसे. सं याकाळी जवळ या रोकडोबा या मं दरात, नदी या घाटावर तर कधी
िशवाजी-उ ानात यांना घेऊन तो जात असे. संगी यांना गो या घेऊन देई.

मी आिण ि मता दोघेही बारा-एक या दर यान परत येत असू. दुपारपासनं पुढं आ ही
सगळे घरी असू. पण दादाशी फारसं बोलायला जमायचं नाही. माझी शेती सुटलेली.
सगळा वसाय बदलून गेलेला. या वसायातलं दादाला काही न कळणारं . फार तर
उसाचा पाला कापायला जायचं. यामुळं दोनतीन दवस गेले क दोघांत बोलायला
काहीच िवषय राहत नसे. मी मा या िवषयात, वाचनात, लेखनात बुडून जाई. ि मता
आप या वयंपाकपा या या कं वा तशाच कस या तरी कामात बुडून जाई. मुलीही उ हं
उतरली क वा ात या मुल बरोबर ग ीत कं वा वा ा या अंगणात जात. पु कळ वेळा
मी कं वा ि मता यांना अ यासाला बसवत असू कं वा अ यास घेत असू. यामुळं यांना
दादा बागेत घेऊन जाऊ शकत नसे.

याला दुसरं काही काम दे यासारखं न हतं. दादाला वाचायला काही येत न हतं.
रे िडओ ऐक यात या वयात दादाला रस न हता. ज मात यानं तो कधी ऐकला न हता.
यामुळं तो घरात नुसता बसून राही. कु णाशी काही बोलत नसे. यामुळं याला कं टाळा
येई. कं टाळा आला क झोपून जाई. उठला क पु हा बसून राही. सं याकाळी मा याकडं
कु णी आले क आम या वा यीन ग पा ऐकत बसे. यातलं याला काही कळत नसे;
तरीही तो िजवंत माणसं समोर बोलतायत, कशावर तरी वाद घालताहेत, कु णािवषयी
तरी बोलून हासताहेत, कु णा या तरी चुका काढताहेत; एवढं याला कळे िन याचा वेळ
िनघून जाई.

पण हे काही रोजचं नसे. रोज मी कागदात बुडून गेलेलो. ि मता कामात बुडून गेलेली
िन पोरी खेळात बुडून गेले या. दादा फ मोकळा, कोरडा, एकटा.

एक दवस या या मनात काही िवचार आला. मी िलहीत बसलो होतो. पोरी

आम या समो न दूध िपऊन खेळायला िनघून गे या. दादानं पोर कडं पािहलं. याला
वाती-क त उं च झाले या जाणव या असा ात.

तो मला हणाला, “सॉतीला कतवं वरीस?”

मी हणालो, “आठवं संपल आता दोनतीन है यांनी.”

“आिण करतीला?”

“क त ला सा संपली; सातवं सु हाय.”

“दोघीबी दोन वरसा या आतबाहीर ज माला आ यात.”

“ हय. दोघ त कसंबसं दीड वसाचं अंतर.”

“ हंजे करती या पाठीवर सात वरसं मूल हाई.”

“ हय!” मी एकदम चमकलो.

“पाळणा लई लांबलाय. एवढा लांबवू नका. दो हीबी पोरीच हाईत. पोरगा पािहजे.”

“ ईल क आज ना उ ा.” मी वेळ मा न ने याचा य के ला.

“मलाबी तसंच वाटत तं. सुिमताला दीस गे यात असंच ित याकडं बिघट यावर लई
दीस वाटत तं. पर तसं काय दसत हाई.”

“ हय. ितला थोडा वात सुटलाय; यामुळं तसं वाटतंय.”

मी संकोच यागत झालो.

“येळंसरी पोरगा झाला हंजे बरं असतंय. उगंच नवी त हा आलीया हणून
साधनंिबधनं वाप नका. पोरगा झा यावर मग पािहजे तर वापरावीत. वाटलंच तर
आ ीशन क न यावं.”

“आता या काळात आप या ज माचं आपूणच बघावं लागतंय. पोरं आपआप या

ज माचं बघ यात रमून जा यात. मग पोरगा काय िन पोरगी काय; सगळं सारखंच क .”

“असलं तरी वसाला पोरगा ो पािहजेच क . हातारपणाची काठी असती ती.”

“हं” मी नुसता क
ं ारलो.

“अळं टळं क नको. हतारपण वाईट असतं. अशा व ाला आप या ह ा या

पोरािशवाय कु णी नसतं. पोरीची जात पर वाधीन...इचार क न वाग. मोठा मुलगा
हाईस. तुझा वंस वाढला पािहजे. बाक यांची मला तेवढी काळजी हाई.”

“आज ना उ ा पोरगा ईल क , आ ही काय साधनं वापरत हाई. देवा या मनात

काय हाय कळत हाई. वाती-क त नंतर ि मताला दीस गेलं हाईत.”

“मग डॉ टरला दाखवा. औशीदपाणी करा.”

“पोरी हान हाईत. हटलं जरा दांड या होऊ ात, मग बघावं.”

“आता दांड या झा यात या. येळंसरी पोरगा झाला पािहजे. मधी लई अंतर पडू देऊ
नका.”

“हं. बघतो आता...ि मताची बी. एड. पुरी हायची ती. ती ा वस पुरी झाली.
आता डा टरकडं जाऊन तपासणी क न घेतावं.”

मी दादाची समजूत काढली.

ि मता हे सगळं वयंपाकघरा या चौकटीपाशी आत या बाजूला बसून ऐकत होती.

व तुि थती अशी होती; क त ला चार वष पूण होईपयत आ ही लॅ नंग के लं होतं. पाच ा
वषात मुलाची अपे ा के ली होती. पण गेली दोन अडीच वष ि मताला दवस जा याचा
योग आला नाही. वाटलं होतं आज ना उ ा ते जातील. ि मतालाही तसंच वाटत होतं. पण
तसं काही आजघडीपयत घडू न आलं न हतं. ...हे सगळं दादाला सांग यात काही अथ
न हता. काहीसा संकोचही मा या मनाता वावरत होता.

दुसरे दवशी दादा झोपलेला बघून ि मतानं हा िवषय मा यापाशी काढला. ितनंही
चंता के ली. ितचं मतही दादासारखंच झालं होतं. ितची काळजी पा न मीही
चंतागती झालो.
 दोनतीन दवसांनी दवाळीची सुटी सु होणार होती. मी ि मताला हणालो
“यंदा या दवाळी या सुटीत डॉ टरांना दाखवू या. तपासणी क न घेऊन काय हणतील
ते उपाय सु क या.” िवषय संपवून मी कामाला लागलो.

संधी साधून दादानं ि मतालाही हे सगळं समजून सांिगतलं. ि मतानं तेही मला
सांिगतलं िन दवाळी-सुटीत तपासणी क न घे याचं आणखी प ं क न टाकलं.

दुपार या लेखन-वाचना यावेळी मी बाहेर या ऐसपैस खोलीत बसत असे. दादा जरा
बाजूला िखडक शेजारी जिमनीवरच जाजम टाकू न गप बसत असे. आताशा तो समोर
बसला क याची मला चंता वाटू लागली. या या मनात आप याला मुलगा नाही हणून
खोलवर चंता लागून रािहली आहे; या क पनेनं मी अ व थ होऊन जाऊ लागलो. तो
समोर अस यावर तर तोच िवचार मा या मनात येऊ लागला. माझं वाचन-लेखनावरचं
ल उडू लागलं. पीएच. डी. चा बंध तर अगदी थोडा रािहला होता. याची सव
कारची िव ापीठीय मुदत जवळ जवळ संपत आली होती. यामुळं ये या तीनचार
मिह यांत तो कोण याही प रि थतीत पुरा कर याची िनकड होती. अशा वेळी िच
एका क न झपा ानं वाचन आिण लेखन कर याची घाई होती.

त डाला कु लूप घात यागत दादा बराच वेळ मा यासमोर बसला होता. मी हणालो,
“दादा, सांज झालीया. बाहीर जाऊन कु ठं तरी फ न ये जा.”

“कु ठं जाऊ? मलाबी बाहीर जावंसं वाटतंय. घरात बसवत हाई. क डू न ठे व यागत
वाटतंय. पु यात कतीबी लांब गेलं तरी मोकळं रान कु ठं लागत हाई. नदी या
काठाकाठानं कु ठं तरी मळीचं रान लागंल हणून लांब जाऊन आलो. मोकळं रान असं
हाईच. ज ा सु अस यागत सारखी माणसांची दाटीवाटीच लागती...कु णी वळखीचं
हाई. बरं वळख काढावी हटलं तर कु णीबी शेतक वळणाचं माणूस दसत हाई. सगळी
िशकलीसवरलेली चाळशीवाली िन घडीची कापडं घालणारी माणसं दस यात. मग
कु णासंगं बोलू?”

माणसासंगं बोल यासाठी, काहीतरी कामासाठी, कु णासंगं तरी ग पा मार यासाठी

बाहेर पडायचं असतं, अशी आतापयतची दादाची समजूत होती. नुसतं हवा खा यासाठी,
पाय मोकळं कर यासाठी बाहेर पडायचं असतं हे बै ा, म यमवपणय माणसाचं वळण
याला माहीत न हतं. ते या या अंगवळणी कधी पडलं न हतं. उलट दीसभर बाहेर काम
क न घरात येऊन िनवा त बसणं, हातापायाला इ वाटा देणं ही याची सुखाची क पना
होती; हे मा या यानात यावेळी आलं.

मी हणालो; “र या या कडंनं फु टपाथ असतोय. यावरनं नुसतंच लांब चालत जावं.

अंगाला मोकळं वारं लागतंय. माणसं दस यात. िजवाला बरं वाटतंय. एका जागी बसून
बसून अ पचत हाई. करपट ढेकर ये यात. अ पोटात आंबून जातंय. नुसतं काय पोरा ी
घेऊनच फरायला गेलं पािहजे, असं हाई. एकटंबी जायला हरकत हाई. पोरी खेळाय या
नादाला लाग यात. तू जरा तासभर बागंत, देवळात हाईतर नदी या घाटावर जाऊन ये
जा.”

“बरं .” दादाचा नाइलाज झाला.

“हातपाय त ड धुऊन जा. हे दोन पयं बरोबर असू ात. कु ठं िचरमुरं, शगदाणं
दसलं तर खायला घे. तुला आवड यात हवं ते? ये यावर कु ठं या यावासा वाटला तर
पी.”

यानं त ड हातपाय धुतलं. ताजंतवानं होऊन बाहेर जायला िनघाला.

तो गेला िन मी िन ंत मनानं कामाला लागलो.

पण अ या तासातच परत आला.

“असू दे. आज पिहला दवस आहे. हळू हळू फर यातला आनंद कळे ल. सवय लागेल.
मग जाईल तासतासभर.” असं मनाशी हणून मी ग प बसलो.

दोनतीन दवस झाले. याचा बाहेरचा वेळ हळू हळू कमीच होऊ लागला. बाहेर
जाऊन आलो हे जणू दाखव यासाठी तो दहापंधरा िमिनटांत परत येऊ लागला. पु हा
घरात बसून रा लागला.

चौ या दवशी सांिगतलं, “आता पाच वाज यात. तास दीड तास फ र िन सहा
साडेसहा वाजता परत ये. लगेच परत येऊ नको. लांब लांब फ न ये. हातापायात मग
र चांगलं खेळतं. तरतरी येती.”

“बडडरं !” दादानं चंड नाइलाजानं ‘बडडरं ’ हटलं.

मला थोडंसं वाईट वाटलं. पण इलाज न हता. यािशवाय याला सवय पडणार नाही,
हे यानात आलं.

िव ांती घेऊन दुपारी चार वाजता कामाला लागत होतो. दादाही दुपारी झोपत असे.
दुपारी चांगला दोनअडीच तास झोपे. पण मी याला मा याबरोबरच तासभर िव ांती
घेतली क उठवत असे. उठू न हातपाय धुऊन बाहेर पाठवत असे.

हळू हळू दुपारी तो मी उठलो क उठू लागला. न सांगता बराच वेळ बाहेर जाऊ
लागला.
 नकळत मा या मनात शंकेची पाल चुकचुकू लागली. दादाला असं तरी वाटत नसेल,
क मी याला मु ाम बाहेर घालवतो आहे? याला असं तरी वाटत नसेल, क मला लेखन-
वाचनाला िनवांतपणा पािहजे, हणून मी याला बाहेर काढतो आहे? याला असं तरी
वाटत नसेल क मा याशी कु णी छानछोक माणसं बोलायला येतात, यां यासमोर
आप यासार या ‘अडगाराचं दशन नको’ हणून मी याला फरायला लावून देतोय?...
दादा या हळ ा झाले या, भावना धान झाले या मनाची मला काळजी वाटू लागली.

...कु ठं जायचं यानं? नुसतं इमारतीचं जंगल पसरलंय भोवतीनं. हे शहर याला परकं
परकं वाटत असणार. गावाकडं या याशी बोलणारी माणसं याला पावला-पावलाला
भेटत होती. ती शेतीिवषयी, पीकपा यािवषयी, ढोरागुरािवषयी कु णाचं कती िपकलं
यािवषयी ग पा मारत होती. आसपास सगळी असलीच ‘आपली माणसं.’ गावाबाहेर
पसरलेली भरपूर रानं गावंदरीकडंनंच लांबवर दसणारी. गुरंढोरं , झाडकांडं याला इथं
भेटत नाहीत. क मशागतीची चचा कर यात याचा ज म गेलेला. इथं फ चचा होते
नाटक-िसनेमाची, नोक यात या पगारांची, िमळणा या िडफर सची िन वाढले या
महागाई-भ याची. यांतलं काय कळणार आहे याला?

...खरं तर को हापुरात आसपास या खे ावरची माणसं गूळ िवकायला गा ा घेऊन

येतात. भूईमूग, कापूस यां या गा ा भ न आणतात. को हापुरात हशी िच ार
अस यामुळं गवता या गा ा खे ापा ावरनं रोज येतात. यामुळं या शहरात
शेतक याला उपरं वाटत नाही. बाजारला यावा तसा तो येतो. आसपास या खे ावरची
फे टेवाली माणसं भेटली क हाक मा न चौकशी करतो. याला को हापूर आपलंच वाटतं.
आसपास या भागात जे िपकतं याची उतारपेठ वाटतं. तसं पुणं नाही वाटत. पुणं वत:च
वत:त रमलेलं. आसपास या खे ापा ाची फक र नस यागत वागणारं .

...अशा पु यात दादाला हंड हणून सांगणं बरं नाही. याला वाटलं तर यानं हंडावं.
आपण दबाव आणणं बरं नाही.

कनीट पडताना दादा आला. जरा दम यासारखा दसत होता.

ि मताला मी आम यासाठी चहा कर यास सांिगतलं.

चहा िपतािपता मी दादाला हणालो; “परवा मी हणालो; भरपूर फ र. ते खरं असलं

तरी तुला वाटलं तर फ र. हाईतर नको. उगंच आ दानं सांिगतलंय; हणून कायबी झालं
तरी दासदीडतास बाहीरच काढायचा; असं क नको. घराकडं यावं वाटलं क तू आपलं
येत चल. बाहीर कु णाकडं जाऊन बसणार?”

“तसं काय हाई खरं ...”दादा एवढंच बोलला िन चहा पीत ग प बसला. जे काही
सांगायचं ते सांगून मी मोकळा झालो.
 पण दादा या फर यात फरक पडला नाही. तो नेमानं चार वाजता उठू लागला िन
चहा िपऊन त परतेनं बाहेर जाऊ लागला. दोन-दोन तीन-तीन तास येईनासा झाला.

मीही मा या कामात म होऊन जाऊ लागलो. सगळं सुरळीत चालू लागलं.

या दवशी नेहमी माणं दादा चार वाजता उठू न बाहेर गेलेला. पाचसाडेपाच वाजता
ल ात आलं क मला िन ि मताला काही खरे दीसाठी ल मीरोडला जायचं आहे. वाती-
क त ला दादा या वाधीन क न जायचं होतं. पण दादा चार वाजताच बाहेर पडलेला.

अडचण होऊन बसली.

“इथंच कु ठं तरी असतील; बघा जरा.”

“इथंच कु ठं असणार नाही. दोन-तीन तासांनी येतोय. कु ठं लांब जात असणार.”

“बघा तरी घाटावर, देवळात, नाहीतर िशवाजी-उ ानात असतील. जाऊन बसत
असतील ितथं. फे री तरी टाकू न या. भेटलं तर भेटलं.”

मी बाहेर पडलो. रोकडोबा या देवळात, इकडं ितकडं पािहलं. ितथनं जवळ असले या
कारे रा या घाटावर जाऊन आलो; पण प ा नाही. हणून तसाच फ न िशवाजी-
उ ानात गेलो. खरं तर ितथं सं याकाळी कु णी फरायला येत न हतं. हणून फारशी आशा
न हती.

मी बागेत िशरलो. माळी झाडांना पाणी सोडत होता. दुसरं कु णी दसलं नाही. एका
बाजूला झाडां या घुस यात एक झाडां या बुडातली माती भांगलताना दसली.
झाडाआड होती हणून प सा अंदाज आला नाही; पण ती दादासारखीच वाटत होती.

पुढं जाऊन पािहलं तर दादाच खुशाल मन लावून भांगलण करत बसलेला. मी च कत

झालो.

“दादा,”

दादा चटकन उठला िन मा याकडं बघू लागला.

“िहतं येऊन भांगलत बसलाईस? काय हे?” मला जरा सणक आली.

“काय क तर? मा याची वळख झाली. मोकळं रान िन झाडंिबडं दसली. एक खुरपं
हातात घेटलं िन बिघटलं, तर भांगलावं असं वाटलं. भांगललं हंजे जरा बरं वाटतंय.
त बीतबी चांगली हाती.” जागेवर सापडले या अपरा यागत दादा धडाधडा बोलला.
 “असू दे चल. मला िन ि मताला खरे दीला जायाचं हाय. घरात वाती-क त संगं जरा
बोलत बस चल.”

“बडडरं .” यानं नाइलाजानं खुरपं मा या या जा तानाला टाकलं.

माळी आपला कामात दंग.

जाता जाता मी हणालो; “काय माळीदादा, हाता या माणसाला कामं लावता

हय?”

“मी नाय बा काम लावलं. रोज तेच ये यात िन भांगलत बस यात. हटलं बस यात
तर बसू ा; काय देणं घेणं हाई...शेतकरीबाबा हाईत. पोफे सरसायेब, यां ी पु याला
कशाला आणून डांबून ठे वलंय?” माळी पा याकडं बघतच मला बोलला. दादानं मा याला
घरचा सगळा इितहास सांिगत याचं ल ात आलं.

दोघं िमळू न घराकडं गेलो...बाग मागं पडत गेली. ित यातलं मोकळं रान, िहरवीगार
झाडं या न मागं पडत गेली.

पंधरावीस दवस गे यावर दादाचं पोट नेहमी माणं िबघडलं.

ब धा ते ायाम नस यानं कं वा ग हाचं जड अ खा यानं िबघडत असावं. तशात

याला पोटाला तडस लागेपयत खा याची सवय होती. वा तिवक शेतात शारी रक
क ाची कामं करणा या माणसाला सकाळी नऊ या सुमाराला याहारी, बारा वाजता
जेवण, दुपारी तीन या सुमाराला एखादी भाकरी िन भाजी, रा ी पु हा जेवण असं लागतं
आिण ते पचतही. चपातीपे ा भाकरी पचायला हलक . यामुळं चार वेळा पोटात
भाकरीचं अ गेलं तरी पचे.

दुसरं असं; खेडूत माणसाची जग याची ढ रीत अशी क , “माणसानं भरपूर खा लं

पािहजे िन ते पचवलं पािहजे. तरच त बीत चांगली हाती. कामं करायला अंगात ताकद
येती.” यामुळं अ ‘चापून’ खा यावर यांचा जोर असतो... रोजगा या या निशबी
पु कळसं िनकृ अ अस यानं खा यावर ते कचरा-चोथा होऊन पडू न जातं. याला
वाटतं ते पचलं. उलट कसाचं अ येक वेळेला चापून खा लं तर पचणं कठीण होतं.

...दादाला हे कळू शकत न हतं. सांिगतलं तर पटत न हतं. मला आिण ि मतालाही ते
पुन: पु हा सांगायला संकोच यागत होई. दादाचा गैरसमज होईल; “मला पोटभर खाऊ
देत हाईत; अ संपतंय हणून कमी खायाला सांग यात.” असं याला वाटेल; हणून
आ ही ग प बसत होतो.
 पोट िबघड यावर दादा झोपून रािहला.

औषधपाणी के यावर चारपाच दवसांनी पोट मूळ पदावर आलं. या काळात याला
गावाकड या आठवणी खूप होत असा ात... गावाकडचं घर गावंदरीकडंला अस यामुळं
पर ातनं बाहेर पडलं क मोकळी रानं लागत. लांबवर पूवला मोकळा िव तीण माळ
पसरलेला दसे. दि णेकडं दाट झाडकांड दसे. माळा या आिण झाडकांडा या पलीकडं
मळे आिण शेतीवाडी भरपूर पसरलेली. दादा ित यात उसाचा पाला आण या या
िनिम ानं जाई िन शेतक यांशी पोटभर बोलून, भाराभर पाला घेऊन येई. ती याची
कमाई असे. या कमाईचा याला मोठा िवरं गुळा होता. याची आठवण याला ती तेनं
होत असावी.

तो येऊन मिहना होत आला होता. दवाळी अगदी त डावर आली.

दादा हणाला, “आ दा, मी उ ा कागलला जातो.”

“का गा?”

“क ाळा आलाय. डो यां होरं घरदार असलं हंजे बरं वाटतंय...आिण िहतं माझी
त बीतबी बरी हाईत हाई. पोट फु गतंय, परसाकडंला पातळ तंय.” तो बोलू लागला.

“ठीक हाय. दवाळीला गावाकडं जा. आ ही काय यंदा दवाळीला ितकडं येत हाई.
माझं काम लई खुळांबलंय. एक-दोन है यांनी नाताळ या सुटीत मी ितकडं येऊन जाईन.”
सिव तर बोललो.

सांजेला जाऊन या यासाठी एक धोतर आिण कु डतं घेऊन आलो. दवाळी त डावर
आ यामुळं भावंडांसाठी थोडे बुंदीचे लाडू आणले.

सकाळी लौकर उठू न सगळी तयारी के ली. साडेसहाला गाडी होती. दादा या
खचासाठी वतं पैसे दले. घरात दे यासाठी वतं पैसे आिण आ पासाठी एक प दलं.

आपली कापडं, दलेलं लाडू इ याद चं गठळं बांधून दादा उठला. ते डो यावर घेऊन
चालू लागला. टँडपयत पोचवायला िन मोटारीत बसवून ायला मीही िनघालो...
“घरात कु णासंगट भांडाण काढत बसू नको. कवा वाटलंच तर पाला काढायला जात जावं.
िमळाला तर आणावा: हाईतर मी दले या पैशातनं पोटापा यासाठी खच करावा.
घरातली बाक ची काय कर यात ते क देत ितकडं. य याकडं आपूण यान देऊ नये.
य या भांडणात मधी पडू नये.”

मी जे सुचेल ते सांगत चाललो होतो. दादा ‘ ं ’ं हणत होता. चेहरा उदास झालेला.
 गाडी हलताना या या डो यांत पाणी भरलं. पट या या सो यानं यानं ते पुसलं िन
मा यासाठी लाकडासारखा दसणारा सुकके ला हात बाहेर काढला...दादा या डो यांत
पाणी का येत,ं याचा प ा मला कधीच लागत न हता. अशा वेळी दादाचं बोलणं मु या
माणसागत बंद झालेलं असे.

गाडी हलली. ित या मोक या मोक या जागेकडं ल गेलं. कागदात गुंडाळलेलं

काहीतरी पडलं होतं. साताठ वषा या दोन नाग ा पोरांनी झडप घातली. पाच-सहा
वषा या मुली या कमरे ला साधी च ीही न हती, याच वाईट वाटलं. कं िचत
शरम यासारखा होऊन मी यां याकडं बघू लागलो. या पोरांनी तो पुडी बांधलेला कागद
उलगडला. यात अ यापाऊण िश या भाकरीचे तुकडे आिण कसलीतरी भाजी होती.
पोरांनी ती मुटूमुटू खायला लगेच सु वात के ली. ती आंबली- चंबली आहे का याचाही
यांनी िवचार के ला नाही.

उदासवाणं वाटू लागलं. इकडंितकडं बिघतलं. पु याचं एस. टी. टँड झोपले या
माणसांनी ग भ न गेलं होतं. मळकट, फाट या कापडातली माणसं फरशीवर
अ ता त झोपलेली. बारक पोरं यांना िचकटू न पडलेली. यांतलीच दोन प ा नाही ते
उठू न या कागदी पु ावर धावलेली.

मराठवा ात भीषण दु काळ पसरला होता. ितकडनं माणसांचे चंड ल ढे मुंबई-

पु या या समु ात येऊन िमसळत होते. ही दो ही शहरं ते पोटात घेत होती. दु काळावर
वतमानप ांचे रकाने या रकाने भ न येत आहेत...

...ही माणसं कशा या भरवशावर आपली गावं सोडत असतील? जनावरं तशीच
मोकळी सोडू न देऊन, घराला कशीबशी कु लपं लावून, दारं तारांनी आवळू न कशी येत
असतील? शहरांवर यांचा एवढा कसा िव ास आहे? यां यासाठी इथं सरकारी छाव या
नाहीत क िनरिनरा या सं थांचे िनवारे नाहीत. पूर तांसारखी यांना मदत नाही क
िशधावाटप नाही... आमची मदत चालली आहे बांगलादेशला. बांगलादेशसाठी आपलं
सगळं िसमट पाठवलं जात आहे िन इथं आमची घरं िसमट वाचून बांधायची पडली आहेत.
इथली संमेलनं बंद कर याचे ठराव पास होत आहेत िन तोच पैसा बांगला देश या
िनधीसाठी वळवला जातो आहे. या दु काळ तांसाठी काहीच कसं नाही?

या पु यालाही याचं काही वाटत नाही. बाहेर दु काळ असला तरी पु याचा
ल मीरोड भरग आहे. सोनेचांदी महाग असले तरी दवाळीची खरे दी जोरात आहे.
कप ाचोप ांचा न ा फॅ शनचा ‘ े श टॉक’ ओपन झाला आहे. शौ कनांची ितथं झुंबड
उडाली आहे. अ धा याची दुकानं ग भरली आहेत. वीटमा स दवाळीसाठी तुडुब ं झाले
आहेत... इं ा या नगरीसारखा ल मीरोड गे या चारपाच दवसांत सजवला आहे... आिण
ही एस. टी. टँडवर आठ-आठ दवसां या उपाशी दु काळ तांची गद . पोटासाठी कामं
शोधाहेत. िनवारा नाही हणून टँडवर, टेशनावर, फु टपाथवर, नदीकाठ या घाटांवर
पडू न राहताहेत. तशाच रा ी पार करताहेत.

...अशा दु काळात दादा गावाकडं चाललाय.

बरं झालं आपण िशकलो आिण शहरात आलो. मी िशकलो नसतो; तर असाच गावात
तारता या देत सग यांबरोबर उपाशी मेलो असतो; नाहीतर निशबाची पारख करायला
कु ठ यातरी शहरा या वळचणीला असाच गेलो असतो. घरदारही दाही दशा
पाचो यागत उडू न गेलं असतं... मला नोकरी आहे, थोडं थोडं पोटापुरतं िवकत घे याची
ताकद आली आहे, हणून तर गावाकडचं घर अजून जा यावर आहे. डगडगत असलं तरी
ढासळत नाही...या शहरातला पैसा मा या पानं गावाकडं जातोय. ितकडं मा ज मभर
घरदार शेताम यात राबूनही दु काळानं उपाशी मराय लागलंय. शहरं मा खे ातलं
धा य पैशा या जोरावर गोळा क न ढु ंगणाबुडी घेऊन सुखात राहताहेत. उलटी त हा
आहे. िपकवतोय याला खे ात काहीच नाही िन जो खे ापासनं दूर या शहरात
सावलीत बसून कागदी कामं करतोय याला मा भरपूर खायला िमळतंय. ितकडं
यायला पाणी िमळत नाही; िन इथं एक एक बाटलीला ग रबा या आठ-आठ दवसांची
कमाई देऊन ित यातलं म मागवलं जातंय. इथं झोप येत नाही हणून रा ी जागव या
जाताहेत िन ा क ाळू जीवांना दीसभर मरे तवर म क नही रा ी झोपायला जागा
िमळत नाहीये... वा वा रे मा या वतं देशा!

मनात वा ेल तसे िवचार भरकटत होते िन मी सकाळ या गार हवेत एकटाच घरा या
दशेनं चाललो होतो... घराघरांतनं मा यासारखे ामीण त ण शहरात यावेत, यांनी
ता या मासळीसारखा चमचमणारा शहरातला पैसा गोळा क न गावाकडं पाठवावा,
संगी लुटून यावा, दरोडे घालून पळवावा, असा काहीसा चम का रक िवचार मनात
आला. दुस या णी मासळीसारखाच स ळ क न िनघून गेला.

दादा कागलला गेला याच दवशी दुपारी गावाकडनं आईचं प आलं. ‘कायबी झालं
तरी सगळे िमळू न कागलला या. मा या सुनंला िन नात ी ा दवाळीला आम या
घरला आणा. सगळी येव था के लेली हाय.. आजूबाजूला शेजार या सुना मा यासमोरनं
फर यात. तशी माझी सून मा या होरं घरादारातनं एकदा तरी मनासारखी वावरावी,
अशी इ छा हाय.’

माझं ल होऊन दहा वष झाली. िशवाचं एक ल होऊन वाया गेलं. यामुळं ितला
सुने या हातचं सुख िमळालं नाही. झाली ती भांडणंच. हणून ित या मनाला वाटत होतं,
आप या सग या लेकांची ल ं भराभर हावीत. सुना हाताबुडी या ात. यांनी ितला
‘मामीसाब, हे खावा, सासुबाई ते खावा,’ ‘तु ही हे काम क नका, आ ही करतो,’ असं
हणावं. ितला खायला यायला घालावं, ित या हातातली कामं काढू न यावीत िन ती
सुनांनी करावीत, असलं व ती पाहत होती.
 साठी या घरात ती आता आली तरी ितला हे सुख काही िमळालं नाही. पोरं बाळं
वाढवताना आिण यां या पोटाला घालतानाच ितची दमछाक होत होती. रोजगा याचं
घर. मग ल ाचं वय झा याबरोबर लेकांची ल ं होणार तरी कशी? येकाची घडी
बसेपयत पंचिवशी या पुढं वयं जात होती. भरपूर वतन असतं, सगळी बसून वत: या
इ टेटी सांभाळत खात असती, तर सग यांचे ल -सोहळे अगदी वया या सोळा ा वष
झाले असते. सुना नातवंडं घरभर झाली असती.

आईला हे काही कळत न हतं, असं नाही. पण भावने या भरात मनात जे येईल ते ती
ीसुलभ वृ ीनं सांगत होती. दौलत ते िल न पाठवत होता.

आ ही सगळे िमळू न कागलला गेलो क मुली आिण ि मता ित या माहेर-घरात राहत

असत. याचं कारण मु ामा या आठदहा दवसांत ितला माहेरवास िमळावा. मुल ना
यांचे अनेक मामे िन माव या हो या. यां यात या रमून जात. ितथं खाणं-िपणं
वि थत असे. घरात लाइट होता, परसदारात संडास होता, सगळी िशकलेली
अस यामुळं राहणी म यमवपणय कृ तीची होती. सग यांची भाषा सुसं कृ त होती.

मा या घरात असं काही न हतं. सतत आई, दादा, िशवा यांची भांडणं चालत.
रागा या भरात आई, दादा िन िशवा बार या भावंडांना, िवशेषत: पोर ना इरसाल
िश ा देत. यां यावर धावून जात. खायला आमटी-भाकरी, ताक-क या या पलीकडं दुसरं
काही नसे. दा र ामुळं सतत घराला अवकळा आलेली असे. बाह र साल संपत आलं
होतं. तरी घरात अजून लाइट घेऊ शकलो न हतो. संडास बांधणं श य झालं न हतं.
पु षांसारखं बायकांनाही उघ ावर जावं लागत होतं. मुल ना आिण ि मताला याची
सवय न हती. वाटत होतं, आडदांड भांडणा या िनिम ानं आम या घरातली ल रं
वेशीवर टांगली जातात; ि मता या िन मुल या नजरे स ती पडू नयेत. यांचा
घरादारािवषयी गैरसमज होऊ नये. ही भांडणं सोडवताना मलाही यां यासारखं
आ मक, भांडखोर हावं लागत असे. माझा हा ामीण अवतारही यां या नजरे स पडू
नये. यामुळं मजिवषयी यांचा गैरसमज होईल. पु यात वाती-क त पु कळवेळा
समोर या झोपडप ीत या मुल या अचकट-िवचकट िश ा ऐकत. यांचा अथ
िज ासेपोटी मला िन ि मताला िवचारत. आ ही तो सांग याचे टाळत असू कं वा दुसराच
काहीतरी सवसाधारण ला िणक अथ सांगत असू. अशा ऐकले या िश ा मा या मुलीही
खेळताना एकमेक ना िचत देत असत. मी चरकू न जाई. अशा िश ा यां या कानावर
पडू नयेत, असं वाटे. मला या िश ांचा प रचय होता. हणून काही वाटत नसे. रागाचा
पारा के वढा चढला आहे ते टपरे चर कर याचं िशवी एक साधन होतं. या पलीकडं
िशवीला अथ नसे. पण ामीण मनाचा िशवीतील आिव कार पाशवी, गावंढळ, हं असे.
तसा तो पांढरपेशा या सुिशि ता या िशवीतला नसे. एका मयादेपलीकडं भांडण
गे यािशवाय सुिशि त माणूस सहसा िशवी वापरत नसे. यामुळं िशवीिवषयी तो
ामीणां या तुलनेत अिधक संवेदन ाम असे. ामीणां या िश ा के वळ ऐकू नही या या
अंगावर काटा उभा राहतो. याचा मला अनुभव होता. हणून मुल ना, ि मताला मी
‘िशवी’पासून दूर अंतरावर ठे वू इि छत होतो.

आईला हे सगळं मी सांगू शकत न हतो. सांिगतलं असतं तर आई दुखावली असती.

ितचा अपमान झाला असता. ितला मी कमी लेखतोय असं वाटलं असतं, हणून मी काहीच
बोलत न हतो. ि मता िन मुली मग सकाळचे सगळे िवधी, आंघोळी, याहा या आप या
घरी क न आम या घरी येत. तास-दोन तास बोलणी होत. दवाळीचं काही करायचं
असेल तर ि मता ते कर यास मदत करी. चहापाणी, खाणंिपणं होई. अशा रीतीनं ि मता
िन मुली ितकडू न इकडं आ यामुळं यांचं कौतुक होई. घरगुती वातावरण स होई.
ग पाट पांना भरतं येई. दोन-चार तास कसे िनघून गेले ते कळत नसे. सांज क न मग
ि मता िन मुली परत जात. पु हा दुस या दवशी अशाच येत. आई मग जेवणाचा खास बेत
आखे. यासाठी मग वाती, क त , ि मता दवसभर राहत. रा ी परतून जात. व तुि थती
अशी अस यामुळं आईनं िलिहलं होतं क , ‘सुनंला िन नात ी आम या घरला आण.’

पण या वष दवाळीला कागलला जाता येणंच श य न हतं. कारण पीएच. डी.चं

काम कोण याही प रि थतीत ये या एक-दोन मिह यांत पूण करायचं होतं. मराठवाड िन
िशवाजी िव ापीठाचे पेपस तपासायला येणार होते. पण ही कामं मी कागलला घरी
घेऊन जाऊ शकलो असतो. खरी अडचण दुसरीच होती.

या वष या जानेवारी या पिह या आठव ात डॉ. सुधाकर भोसले आमचं कॉलेज

सोडू न पुणे िव ापीठा या मराठी िवभागात ले चरर हणून जू झाले. यामुळं कॉलेजात
मी मराठी िवभाग- मुख झालो. दोन मिह यांसाठी सौ. वीणा देव यांना िशकव यासाठी
घे याची िशफारस मी के ली. या मा या एम. ए. या िव ा थनी हो या– बोल या, सोशल
वृ ी या, व ृ वात भाग घेणा या अशा. वा याची मनापासून आवड, नाटकातही कामं
के लेली, हणून या मराठी िवभागाला अनेक दृ नी उपयोगी पडतील, असं मला वाटलं.
हणून यांना नेमून घे यािवषयी िवनंती के ली. कॉलेजनं ती मानली. यामुळं वा य-
मंडळ, व ृ व- पधा, गॅद रं गची नाटकं आिण सां कृ ितक काय म बसवणं ही माझी
जबाबदारी पूणपणे कमी होणार होती. िवभाग- मुखा या जबाबदा या वीकारायला मी
मोकळा होणार होतो.

जानेवारीनंतर या जूनपासून ा. देशमुख हे नवे ाचाय हणून िवदभातून आले होते.

िशवाय मराठीचा बी. ए. ऑनस गे या वषापासून सु झाला होता. यामुळं िशकव याचे
तास वाढले होते. दोन वषापासून हणजे १९७० पासून मी पुणे िव ापीठा या मराठी
िवभागात एम. ए. िशकवायला जाऊ लागलो होतो. तीही जबाबदारी वाढलेली.

डॉ. भोसले नोकरी सोडू न गे यामुळं यांची ७००-११०० ची जागा रकामी झाली
होती. या काळात १९६६ पासून ा यापकां या तीन ेणी न ा िनयमां माणं के या
हो या. मी दुस या ेणीत होतो. ितसरी उ ेणी ७००-११०० पयांची होती. या
 े ीत आम या कॉलेजात फ चारच ा यापक बसत होते. या ेणीतील ा यापकाला
ण
िनदान एक वषाचा तरी एम. ए. ला िशकिव याचा अनुभव असावा अशी अट होती. मला
१९६९-७० साली एम. ए.ला िशकव याचा अनुभव थम िमळाला होता.

या अनुभवाचं स ट फके ट िव ापीठातील मराठी िवभाग- मुख डॉ. रा. शं. वा ळं बे

यां याकडू न घेऊन मी मा या अजाला जोडलं आिण तो अज कॉलेज या ाचायाना
रीतसर सादर के ला.

यात काही अडथळे येतील असं व ातसु ा वाटलं न हतं. एक तर मी कॉलेजात

अनुभवानंही िसिनअर होतो. कॉलेजमधील मराठीचे िवभाग मुख नोकरीव न दुस या
ठकाणी गे यानं यां या जागेवर मी सरकलो होतो. यांची पगाराची ेणी वाभािवकच
मला िमळणार; याची खा ी वाटत होती...ही ेणी मला िमळाली तर माझा आ थक
फायदा होणार होता. गावाकडचा आईविडलांचा ढासळणारा संसार उभा कर यात,
शहरातील माझा संसार उभा कर यात, घरभाडं भर यात, मुल या कॉ हट शाळे ची न
झेपणारी फ भर यात, हाऊ संग सोसायटीत अितशय मंद गतीनं बांध या जाणा या
घराचे ह े भर यात माझी सतत जी ओढाताण चालली होती, रा ं दवस जी नाना
कारची कामं ओरबाडावी लागत होती, यांतून माझी काहीशी सुटका होईल, िन मला
थोडी उसंत िमळे ल; असं वाटत होतं.

पण अनेपि तपणे च ं उलटी फरत चालली. या ेणीवर कॉमस या एका

ा यापकांनी अिधकार सांिगतला. आपणाला ती ेणी िमळावी; हणून अज के ला. हे
ा यापक दुस यांदा शा मं दर कॉलेजात येऊन दाखल झाले होते. खरं तर यांनी यां या
प तीनं आपला अिधकार सांगणारा अज दाखल क न ते िनणयाची वाट बघत
मा यासारखे ग प बसले असते, तर माझं काहीच हणणं न हतं; पण माझं ‘टी चंग
ए सिप रअ स’ चं स ट फके ट खोटं आहे, असा यांनी दावा के ला. वत: ते आप या ा ण
जातीचं भांडवल क लागले. अ◌ॅकॅडेिमक कौि सल या ा ण सभासदांना, ेणी-
िनि ती करणा या सिमती या ा ण अ य ंना व संबंिधत ा ण ना
वैयि करी या भेटून ‘आपण ब जन समाजा या सं थेत आहोत; आपण ा ण
अस यामुळं आपणावर ितथं अ याय कर याचा य चालला आहे, यादवांनी खोटं
स ट फके ट िमळवलं आहे. सं था यांना ते के वळ ब जन समाजाचे आहेत हणून संर ण
देत आहे. कदािचत यामुळं मा यावर अ याय क न यांना उ ेणी दली जा याची
श यता आहे. असा कांगावा क लागले. दुदवाची गो अशी क माझे एक ा यापक ेही
यांना िह ररीनं इकडंितकडं घेऊन फरत होते िन मदत करत होते. मा यािवषयी
संबंिधतांना खोटंनाटं सांगत होते.

हे सगळं कोठू न ना कोठू न मा या कानावर येत होतं. िव ापीठा या अ◌ॅकॅडेिमक

कौि सलम ये ‘खोटं स ट फके ट िव ापीठातील एका िवभाग मुखानं दले आहे काय?’
असा िवचारला गेला होता.
 या सग या करणाम ये मी अ व थ होऊन गेलो होतो. िवशेषत: मा यािवषयी
खो ाना ा गो ी उठव या जात हो या. ते ा यापक िजथे िजथे जातील िन मा या
िवषयी खोटंनाटं सांगतील ितथं ितथं मी जाऊन व तुि थती प करत होतो...पण यांनी
गाठलेली ा ण मंडळी आिण के लेला जातीयवादी खोटा चार यामुळं मी यां याकडं
जायला िबचकत होतो.

ी. शा मं दर कॉलेजकडं आरं भापासूनच ‘ब जन समाजाचे कॉलेज’ हणून जातीय

दृि कोणातून पािहलं जात होतं. पु यातलं ते ब जन समाजानं थापन के लेलं पिहलं
कॉलेज होतं. पु यात तोपयत या सग या कॉलेज या सं था ा ण समाजा या हो या.
यांनी िश ण- े ात उ म काय के लं होतं. यांची परं पराही पुढं चालिवली गेली होती.
अशा वेळी ब जन समाजानं इथं आ स-कॉमस कॉलेज थापन करावं याची जाणीव
परं परागत ा ण मनाला सवसाधारणपणे चत न हती.

तरीही आरं भापासून ी. शा मं दर कॉलेजात ा ण ा यापक िन या न जा त

होते. सं थेचं धोरण असं होतं क पु यात उ म रीतीनं पधा क न कॉलेज चालवायचं
असेल तर ा यापकवग उ मच पािहजे. असा उ म ा यापकवग गोळा के ला गेला होता.
ितथं जातपात पािहली जात न हती. तरीही या कॉलेजवर जातीयतेचा आरोप के ला जात
होता आिण हा आरोप सं थेत या ा ण ा यापकानंच दुस या एखा ा कडं के ला
तर तो वाभािवकरी या सहज पट याची श यता होती. यामुळं मा यािवषयी या
खो ाना ा आरोपांचे िनरसन करायला जाताना मी िबचकत होतो. कारण मी ा ण
न हतो. तरीही िववेकाला म न मी िनरसन करत होतो; पण ते झालं क नाही, याची
खा ी वाटत न हती. हणूनच अ व थता आिण काळजी वाढत होती.

पिहली टम सपंली तरी मा या अजाचा िनकाल कळला न हता. ित पध

ा यापकां या उ ोगांवर डो यांत तेल घालून नजर ठे व याची आव यकता होती.
दवाळी या सुटीत तर सुटी अस यानं या ा यापकांचे उ ोग वाढतील अशी काळजी
वाटत होती. हणून सात यानं ल ठे व यासाठी पु यात राहायचा िनणय घेतला होता.
हणून दवाळी असूनही गावाकडं जायचं टाळलं होतं...आईला कं वा दुस या कु णाला हे
सगळं सांगत न हतो. यांना ते कळणार न हतं. माझं मला त ड ावं लागत
होतं....गावाकडं घरी मा वाटत होतं; आ दा यायचं टाळतोय. शेरगावीच याला चटक
लागलीय. यो ितथंच रमतोय. मनानं आता यो लांब लांब सरकत चाललाय.

मी तेही सोसत होतो...आईवडील अडाणी आहेत; यां या आप यािवषयी या

गैरसमजाला पयाय नाही, ते सगळं सोसलं पािहजे, दवस असेच ढकलले पािहजेत; अशी
वत:ची समजूत काढत होतो. घरादारासाठी एवढं करत असूनही यांचा आप यावर
संपूण िव ास नाही, याची खंत वाटत होती. संगी खूप एकाक , उदास वाटत होतं. तरी
कामात गुंतवून घेत होतो.
 नो हबर या शेवट या आठव ात आ पाचं प आलं िन बावीस तारखेला िशवाचं
ल झा याची घटना कळली.

मी च कत होऊन गेलो. िशवा या ल ाचा कु णालाच प ा लागला नाही. तो फ

िशवाला आिण आईलाच माहीत होता.

िशवाचं होऊ घातलेलं ल मधू या अित वहारीपणामुळं आिण अित-

आ मिव ासामुळं मोडलं होतं. तर असंच दुसरं ल िशवा या उतावळे पणामुळं मोडलं
होतं. शेवटी िशवाची नाराजी-िनराशा बघून आईनं कु णालाही माहीत न होता मधूनं
मोडले या ल ा या माणसांची भेट घेतली. यां याशी वाटाघाटी क न सगळं जमवून
आणलं. याचा प ा घरात आ पाला आिण दौलतलाही न हता. नवरी या आईस तडजोड
क न दीडशे पयां या ऐवजी प ास पये ावयाचे कबूल के ले. आईनं वखचानं ल ाचे
दो हीकडचे कपडे काढले. याचा दोनएकशे पये खच आला.

ल एका सं याकाळी िव ल-मं दरात के लं. गावातली माणसं कु णी बोलवलीच

नाहीत. ल पुढं दोनएक तास आहे हणताना फ गणगोतांना ल ाला िवठोबा या
देवळात यायला सांिगतलं. आ पा नोकरीव न घराकडं
ये यासाठी टँडवर उतरला. देवळाव नच घराकडं जायची वाट होती. ितथंच याला
आईन थांबवून घेतलं. तो च कत झाला.

अ ाता टाक या. नंतर वरात काढली. िनरिनरा या देवळांसमो न गैबीला गेली.
गैबी हे गावचं जागृत दैवत मानलं जाई. ितथं वरात गेली. नवराबायकोचे फोटो काढले...
तेथून वरात घरी आली िन िशवाचं ल बघता बघता ओ ाला आंघोळ करावी, इत या
झटपट झालं.

हे सगळं असं कर याचं कारण; आई या पोटात भीतीचा गोळा होता. मधूमुळं

मोडलेलं ल पु हा जुळवून आणलं हे मधूला कळलं तर याचा अपमान झा यासारखा
होईल. तो पु हा काही तरी अडचण काढील, एकदा जी माणसं िनघून गेली होती,
यां याशीच पु हा सोयरीक झा याचं गावाला अगोदर कळलं तर गावात ल ा या
आधीच चचा होईल िन मनात पु हा काहीतरी जळमटं िनमाण होतील; ते हा कु णा या
मनाला सवडच ायला नको; हणून ितनं कु णालाही न सांगून फाटे फु ट याला संधीच
दली नाही...ितचा हा अडाणी िहशोब होता. अडाणी िशवानं याला साथ दली. गावात
अडा यांची सं याही भरपूर होती; या अडा यांिवषयीचा ितचा अंदाज काहीसा खराही
होता.

कसं का असेना; िशवाचं ल झालं िन तो संसाराला लागला.

आई या या कृ तीवर मी काहीच बोललो नाही. बोल यासारखं मागं काही उरलं

न हतं.
स वीस

माच या ितस या आठव ात मा या पगारा या उ ेणीला मा यता िमळ याचं

करण संपलं. पुणे िव ापीठाचे मराठी िवभाग- मुख डॉ. रा. शं. वा ळं बे यांनी
िव ापीठाला सिव तर प िल न ‘माझा अनुभव एका शै िणक वषाचा कसा आहे’, हे
दाखवून दलं. यामुळं सग यांची त डं बंद झाली.

या मा या ा यापक-िम ानं मा या िव चालवले या या कारवायांना मदत के ली

होती याचंही चुका कबूल करणारं ए ेस प मला आलं. येथून पुढं चांगलं आचरण
ठे व याचा य करतो; असंही अिभवचन यात दलं होतं.

...माझा नैितक िवजय झाला. मनावरचं एक फार मोठं ओझं उतरलं गेलं. मी या
मा या िम ाला माफ के याचं प िलिहलं. पूव चं िवस न मी तुम याशी वागणार
अस याचंही यातून सांिगतलं...मला दीघकाळ राग धरणं कधीच जमलं नाही.

‘गोतावळा’ला रा य पुर कार िमळा याची बातमी २९ माच १९७३ या दैिनकातून

िस झाली. लगेच चार एि लला मु यमं ी वसंतराव नाईक यां या ह ते पा रतोिषक-
िवतरणाचा काय म मुंबईला होणार होता. अिभनंदनाची स रभर प ं आली.
‘खळाळ’ या तुलनेनं हा आकडा मोठा होता. आिण ती मोठमो ा सािहि यकांची
ेहभावाची प ं होती. याचं िवशेष समाधान वाटत होतं. आपण यां या पंगतीत जाऊन
बस याचं वि ल िच मनासमोर तरळू लागलं. उ पगार ेणी िमळा या या दुधात ही
साखर पडली. मी आनंदन ू गेलो.या िनिम ानं सौ. ि मता, वाती, क त यांना मुंबई
दाखवून आण याची अनायासे संधी आली. गेली दोन-अडीच वष ‘गोतावळा’ला
िमळाले या िस ीमुळं मला महारा ा या िविवध शहरांतून व ामीण भागांतून
ा यानासाठी बोलावणी येत होती. या िनिम ानं मी मराठी शहरं , ामीण महारा
पाहत होतो. अनेक र य थळांना भेटी देत होतो. पण ही सगळी माझी एक ाची भटकं ती
होती.

सुटी लागली क वाती-क त या मैि णी आपण कु ठं कु ठं जाणार आहोत, याचे बेत

सांगत. पण तसे बेत वाती-क त ला सांगता येत नसत. कारण कागलिशवाय दुसरीकडं
कु ठं यांना जाताच येत न हतं. वातीनं तर ते प पणे बोलून दाखवलं होतं. क त नंही
याला ‘हो हो’ हणून आपली िनरागस मान हलिवली होती...मला ओशाळवाणं वाटत
होतं.

पण आता ही संधी आली होती. हणून घरात आनंदाचं वातावरण पसरलं होतं.

रे वे या पिह या वगाचा दोघांचा वासखच शासनानं मा य के ला होता. मुंबईत दोन

दवस राह या-जेवणाची व था आमदार िनवासात के ली होती. हणून मा यासह
सग यांना िनिम साधून नवे कपडे िशवले. दोन दवसांसाठी मुल ना लाडू -चक या
क न घेत या.

सरकारी पा णे होऊन ऐटीत मुंबईला गेलो. िजवावर उदार होऊन टॅ सीनं फरलो.
लोकल कं वा बस पकडणं छो ा मुल ना घेऊन श य न हतं. याचा प रणाम असा उदार
हो यात झाला. राणी या बागेतले िच िविच ाणी, म यालयातले िविवध रं गी िन
िविवध पांतले सुळसुळते मासे, ‘गेट वे ऑफ इं िडया’ समोर पसरलेला िन पाणीच पाणी
असलेला अरबी सागर पाहताना वाती-क त या नजरा आभाळ कवेत घे यासाठी
हा ात तशा चंड ताणून मो ा होत हो या. वधान कसलंच नस यामुळं मीही
यां यात मनापासून रमत होतो. आठ वषाची वाती आिण सात ा वषाची क त या
उ साहानं बघत हो या तो उ साह मला अनोखा होता. वया या पंधरा ा वष मी
दहाबारा मैलांवर असलेलं को हापूर पिह यांदा पािहलं होतं. वाती-क त नं पु यापासनं
स वाशे मैलावर असलेली ीमंत मुंबई सात ा-आठ ा वष बिघतली. मी गुळा या
गाडीवर बसून रा भर वास के ला होता िन वाती-क त नं आगगाडीत बसून पिह या
वगानं वास के ला होता... मा यापे ा मा या मुली भा यवान वाटू लाग या. आयु यात
काहीतरी गती करतोय याचा मला पडताळा आला. थोडी ध यताही वाटली.

या न ध यता वाटली ती पाच एि ल १९७३ या ‘महारा टाइ स’ या पिह या

पानावर मु यमं यां या ह ते पा रतोिषक वीकारतानाचा माझा वतं एकमेव फोटो
छापलेला बघून. ‘गोतावळा’नं मला दलेली ही सां कृ ितक आिण वा यीन ित ा होती.
जनसामा यां या जीवनाची मानिसकता ओळखणा या प कारांनीही ‘गोतावळा’ची
यो यता ओळखली होती.

परत आ यावर गावाकडं ही बातमी कळवली. आ पाला, दौलतला रोजची

वतमानप ं पाह याची नजर आली न हती. ते दोघेही आपआप या ापात गुंतले होते.
हणून वाटलं क , घरात ही बातमी कदािचत कु णाला कळली नसेल.

पण ती कळली होती. आ पा या ऑ फसम ये ‘महारा टाइ स’चा पाच एि लचा

अंक आला होता. यानं तो घरी नेऊन भावंडांना, आई-दादाला दाखिवला होता.
वतमानप ात फोटो आ याचं सग यांना अ ूप वाटलं होतं. सगळे आनंदनू गेले होते.
आ पानं घरात या सग यांना ‘गोतावळा’ पु तकािवषयी, यात या िवषयािवषयी
सिव तर मािहती सांिगतली. याचं तसं प आलं.

अठरा एि ल या या या प ानंतर दौलतकडू न िल न घेतलेलं दादाचंही एकोणीस

एि लचं एक प दुसरे दवशी आलं. “िहकडं पाऊस हाई. यामुळं वैरणकाडी कु ठं िमळत
हाई. सगळीकडं कडकडीत उ हाळा अस यामुळं कु णी उसात पाला काढायला जाऊ देत
हाईत. लई तरास तो. तरीबी पंपळगाव, करनूर, लंगनूर ा गावां ी उसाचा पाला
मागायला जातो. कु णीतरी एखादा लई लांबनं आलोय हणून बंडाभर पाला काढू देतोय.
एव ा लांबनं वैरणीचं भारं आणणं मला आता हातारपणामुळं जमत हाई. मधीच पाय
लटपटाय लाग यात. यांतलं बळ गे यागत तंय. तवा मा या खचासाठी प ास एक पये
लावून ा. मा याकडं आता एकबी पैसा हाई. लगीच मनीआडर करा. वाट बघतो.”

‘गोतावळा’ या पुर कारानं िनमाण झालेली माझी धुंदी उतरली.

‘गोतावळा’ िलिह यापूव झालेले मा या मनावरचे काही खोलवरचे सं कार या

कादंबरीत सू मरी या सव पसरले होते. आमचा मळा मालकानं काढू न घेतला होता िन
आम या घरादाराचं अि त व वा यावर उधळलं गेलं होतं. सगळी गुरंढोरं एक-एक क न
िवकावी लागली होती. काही पोट- हातारी होऊन मेली होती. काही िन ु र होऊन
कापायला दली होती. या सग यांचा प रणाम ‘गोतावळा’ या लेखनावर झाला होता.
म या या मालकानं म यावर िनकामी के लेला िन शेवटी हाकलून दलेला गोतावळातला
‘नारबा’ हणजे य ातील दादाचाही काही अंश होता. याची आठवण झाली िन
दादा या प ानं मी कासावीस झालो.

कादंबरी या े ात ‘गोतावळा’नं प रवतन घडवून आण याची न दही कु णी तरी

के ली. नायक ‘नारबा’ अमर झाला. पण दहा वषापूव च म यातून हाकलून दलेला
‘नारबा’ अजून पोटासाठी वनवन भटकत आहे. कु णा या तरी म यात जाऊन उसा या
पा याची भीक मागतो आहे. हातारपणामुळं पाय लटपटताहेत तरी तीन-तीन चार-चार
मैल जाऊन उसाची रानं पा यासाठी शोधतो आहे. जग या या महालढाईत रोज घायाळ
होतो आहे. तरीही रोज एक-एक तुकडा परा म क न िमळवतो आहे आिण जगतो आहे.
या या या ु लक परा माला कोण पुर कार देणार?- िनदान एक व ाला तरी या या
पोटासाठी कु णी बि सी ावी. सरकार दरबारी या या उपासमारीची न द तरी यावी.

...तो ितकडं मरतो िन मी इकडं या या मरणावर ‘गोतावळा’ िल न ित ा, िस ी

िमळवतो आहे.

‘िहरवे जग’, ‘मातीखालची माती’, ‘खळाळ’ आिण आता ‘गोतावळा’ या सा याच

पु तकांना रा य सरकारचे पुर कार िमळाले. याही अगोदर दोन सािह यकृ त ना सरकारी
छोटे पुर कार िमळाले. रिसकवगाला सािह यकृ ती आिण पु तकं ही आवडली.
टीकाकारांनाही खूप काही वाटलं. मा या सािह यात ‘अ सल ामीण जीवन’ आिण
‘जाितवंत वा यीन स दय’ कसं एकजीव होऊन येतं ते सािह य रिसकाला कसं मोह
घालतं; यांची रसमयी वणनं सा ेपी समी णांतून आली. सग यांनी टा या वाजव या.

...मीही या सग या सािह यातून मा या गावात पािहलेली िविवध वभावांची द र ी

माणसं, खे ात भरलेली तुडुब
ं ग रबी, अ ान, ढ तता, कु टुंबं यांचे नाना कारचे
अनुभव रं गवले.
 ...पूवायु यात मी हे सगळं य ात जगत असताना, डो यांसमोर पाहत असताना
गावात या गावात हाद न, गांग न जात होतो. आपणाला हे भीषण जीवन आयु यभर
जगणं अश य होणार, हे जगवत नाही िन पाहवतही नाही, इथनं सटकलं पािहजे; कु ठं तरी
दुस या जगात पळू न गेलं पािहजे, पळू न जायची वाट शोधली पािहजे; असं वाटे.

ती चढाची वाट मी शोधली. मला ती चढू न जायला अितशय अवघड होती. तरी मी
चढलो. कसाबसा दुस या जगात येऊन पडलो...हे करता करताच सािह य-िन मतीचा
सोनेरी परीस मला सापडला िन मी श दांची मायावी कमयािगरी क लागलो.
भोवताली बसले या सग यांनी टा या वाजव या, टो या उडव या, िस ी या
चव या-पाव या फे क या.

मी या कमयािगरीत रमलो. े कही पाह यात रमले...माझं गाव, ितथली माणसं,

घरदार मा होतं ितथं तसंच रािहलं...मा या गावाचा, माझा िन मा या या मोहमयी
सािह य-िन मतीचा काही संबंध आहे क नाही? नसला तर मग मी खाटीकच असलो
पािहजे आिण असला तर तो नीट समजून घेतला पािहजे.

मला ग धळ यासारखं झालं. मी चटकन उठलो. पो टात जाऊन दादाला शंभर

पयांची मिनऑडर के ली. तरीही िजवाची घालमेल कमी होत न हती. ती तशीच घेऊन
अ व थ व हळवा होत परत आलो.

ि मता, वाती, क त यांना उ हा याची सुटी ‘मे’ या पिह या आठव ात सु

होताच ितघीही कागलला गे या.

मी बंध-लेखन कर यासाठी मागं रािहलो. ‘बावीस-तेवीस ‘मे’ला कागलला येईन.’

हणून यां याबरोबर घराकडं िनरोप दला.

या माणे पंधरावीस दवसांनी गेलो.

मे या तीस तारखेला कागल नगरपािलके नं ‘गोतावळा-पा रतोिषका’िनिम माझा

स कार आयोिजत के ला होता. या स काराला एक अथ होता. या पूव या मा या तीनही
पु तकांना रा यसरकारची पा रतोिषकं होती, पण यावेळी स काराचं कं वा अिभनंदनाचं
असं काहीही प कागल नगरपािलके कडनं आलेलं न हतं. यावेळी अिभनंदनाचा ठराव
आिण याचबरोबर स काराचाही ‘ठराव’ यांनी पो टानं पाठवला होता...कागल
नगरपािलके ला सािहि यकाचा स कार कर याची जाणीव होते, तसा ‘ठराव’ सभेत पास
क न घे याइतक ती जागृत झालेली आहे, हे पा न गाव या वा यीन आिण सां कृ ितक
गतीचा मला आनंद झाला.

गावात एक फार जुनं सावजिनक वाचनालय होत. या वाचनालयात काही जुनी

पु तकं होती. रोजची चारपाच वतमानप ं ितथं को हापूर, पुण,े मुंबई येथून येत होती. ती
एका मो ा श त टेबलावर पस न टाकली जात होती. या टेबला या भोवती
खु या या ऐवजी बाकडी चारी बाजूंनी असत. यां यावर बसून वाचक वतमानप ं
वाचीत. ‘वतमानप ं िवकत घेऊन घरी वाच याची सवय’ जवळ जवळ कु णालाही
न हती. फार तर तीसभर िति तांची घरं वतमानप ं घेऊन सबंध कागलात वाचत
असावीत. यात ा णां या घरांची सं या जा त. यां याच घरांतील वाचनालयाचे
वगणीदारही सं येनं जा त. ते वाचनालयातून पु तकं वाचायला नेत असत. बाक चे सगळे
सुिशि त वाचनालयात सकाळी लवकर कं वा सं याकाळी येऊन वतमानप ं वाचून
िनघून जात.

गावात वा यीन चचा वगैरे काहीही होत नसे. लोक वत:पुरतं एखादं पु तक वाचत
आिण सोडू न देत. पु हा रोज या वहाराकडं वळत. वेळ घालव याचा तो एक प े, बैठे
खेळ या माणंच छंद; यापलीकडं वाचनाला मोल न हतं. गावात सभा होत या
नगरपािलके या कायक या या, सामािजक िवचारवंतां या कं वा राजक य पुढा यां या.
सािहि यकांची सभा आजपयत कधी झाली न हती. हाय कू ल या गॅद रं गला एखादा
जवळपासचा कं वा कु णा या तरी ओळखीचा सािहि यक येऊन गेला असेल तेवढंच. खरं
तर गावाशी संबंिधत अशी रदाळकर, सुमंत, रण दवे अशी काही कवी मंडळी होती. पण
यांचा प ा चार-दोन लोकांपलीकडं कु णाला न हता.

स दलगेकर मा तर किवता करत असत, नाईक मा तर बॉय काऊटवर ीपा ा-

िवरिहत छोटी नाटकं िलहीत असतं; पण यां या लेखनाचं गावानं कधी कौतुक के लं नाही;
क यांचा कधी वाङमयीन काय म ठे वला नाही. गावात वा यीन वातावरण काहीच
नस यामुळं आिण ते यां याही अंगवळणी पड यामुळं मा तरांनाही याचं काही वाटत
नसे.

मी एकोणीसशे साठ सालापासनं नोकरीिनिम बाहेरगावी होतो. रे िडओम ये

‘ि ट रायटर’ अस यामुळं माझे काय म आठव ातून दोन वेळा होत. आम या
गावाला याच सुमारास वीज आिण रे िडओ आ यामुळं मी माहीत झालो होतो. गेली दहा-
बारा वष रे िडओवर सात यानं िलहीत होतो. ‘चालू जमाना’ हे रे िडओवरचं माझं सदर खूप
लोकि य झालं होतं. िवशेषत: मी कागलातील अनेक घटनांचा, चा, थळांचा संदभ
देऊन ‘चालू जमाना’ िलहीत होतो. यामुळं कागलात मी ‘रे िडओतला माणूस’ हणून
सुिशि त वगात, या या घरी रे िडओ आहे या लोकांत माहीत होतो.

रे िडओनं गावात अशी कमया के ली होती. घरी बस याबस या लोक ुितका, नाटकं ,
गाणी, गो ी, किवता ऐकत होते. संमेलनाचे, सां कृ ितक, काय मांचे वृ ा तही यां या
कानावर पडत होते. गे या दहाबारा वषात गावात असा फरक पड याचं आणखी एक
कारण हणजे देशात लोकसं या भरपूर वाढली होती. एस. टी. गा ांचे अनेक माग
तालु यापासनं खे ापा ापयत गेले होते. गा ांची सं याही िवपुल झालेली. सरकारी
 सार- चाराची योजना, दळणवळणाची व था, िविवध कामांसाठी तालु याला िन
िज हाला वरचेवर जाणं-येणं, ितकडचं नवंनवं काही असेल ते-ते गावाकडं नेणं, अशी
वृ ी वाढली होती. गावात या माणसाला वास पूव कधीतरीच वषातून एखा ा वेळेस
करावा लागत होता. तो आता रोज कं वा चार-चार दवसांतनं एकदा करावा लागत
होता. लोकसं ये या वाढीमुळं कागलातून को हापूरला िशकायला जाणा या िन रोज परत
येणा या िव ा याची सं या भरपूर वाढली होती. मा या िश णा या वेळी अशी
प रि थती न हती. िव ाथ को हापुरात रा नच िशकत होते. रोज परत येत न हते. हे
नवे िव ाथ शहरी जीवनशैली गावाकडं आणू लागले होते.

या सवाचा दहाबारा वषात हळू हळू असा प रणाम झाला क गावाची जीवनशैली
बदलत गेली. लिलत सािह या या वाचनािवषयी आपआपसांत चचा होऊ लाग या. तीही
एक सां कृ ितक बाब आहे या जािणवेपोटी लोक ितला मह व देऊ लागले.

दर यान या काळात माझंही लेखन िनरिनरा या िनयतकािलकांतून येत होतं.

रे िडओवर पूव पासूनच विन ेिपत होत होतं. याचा प रणाम ‘आनंद यादव हा मूळचा
कागलचा लेखक आहे.’ हे ान त ण िपढीपयतही जा यात झाला होता.

दादा या बरोबरी या अनेक प रिचत-संबंिधतांना मी पूव पासून माहीत होतो.

िश ण घे यासाठी मी के लेली जीवघेणी धडपड गावात या सव ाथिमक िश कांना
आिण हाय कू ल या अ यापकवगाला य माहीत होती. रे िडओवरील सतत या
काय मांमुळं मा यािवषयी यांची उ सुकता वाढली होती. ‘गोतावळा’ला पा रतोिषक
िमळा यावर आिण महारा टाइ ससह अनेक वतमानप ांतून माझे ‘पा रतोिषकाचे
मानकरी’ हणून फोटो आिण िव तृत बात या, प रचय िस झा यावर ती उ सुकता
आणखी वाढली होती.

नगरपािलके त जो काय म झाला यात माझे हाय कू लचे हेडमा तर एस. आर.
चौगुल;े तु. बा. नाईक, न. वा. स दलगेकर हे ाथिमक शाळे तील माझे गु जन,
कागलमधील स यशोधक िवचारवंत िन प कार डॉ. डी. ए. घाटगे हे; आिण गावातील
िति त शेतकरी रामूनाना चौगुले बोलणा यांत मुख होते. िशवाय इतरही नाग रक
आिण िम ा होते. काय म तीन तास चालला होता. या काय माला दादा सोडू न घरचे
सगळे जण आले होते. या सवाना याचा खूप आनंद झाला.

वडीलधा यांना मा या िश णिवषयक धडपडीचं आिण यात िमळिवले या यशाचं

कौतुक वाटत होतं. या धडपडीचे ते सा ी आिण यात मदत के यानं यशाचे अंशत:
भागीदार अस यानं यांना आनंद होत होता. गु जनांनाही मनापासून वाटत होतं, क
मा या घडणीत यांचा संहाचा वाटा आहे. याचा यांना आनंद होत होता. िम ांना मी
यांचा स खा जवळचा िम आहे, याचाच अिभमान वाटत होता. इतर नाग रकांना मी
‘कागलचा माणूस’ आहे याचा गव वाटत होता.
 सग यांनी मला आपलं मानलं. मी या सग यांचा होतो. या सग यांबरोबर सग या
गावानंही मला घडवलं होतं. माझी माती कागलची होती; तशी ‘गोतावळा’ची मातीही
कागलचीच... मला ीफळ आिण गुलाबी शाल दली, मा या आयु यातील स काराची ही
पिहली शाल होती, ती मा या गावानं मला थम दली... वीकारताना वाटलं, ‘आता
आयु यभर ही शाल पांघरीन. कोण याही थंडीवा यापासनं सुरि त जगायला आता
मोकळा झालो.’

मला भ न पाव यागत झालं.

समारं भ आटोप यावर ा ण ग लीनं घराकडं परत चाललो होतो. अनेक िम ां या

आठवणी झा या. भ या देशपांड,े बाळू अिग्नहो ी, शरद नाडग डे, अ णा जोशी, एस.
एस. कु लकण यां या िवशेष झा या. हे िम िव ा थदशेत शार होते. गु नाथ नाडग डे
तर समाजशा ाचा जाणकार ा यापक. तो लेखनही करतो, असं ऐकलं होतं. सगळे
मोठीमोठी पदे भूषावीत होते. याचं नातं गावाशी आहे का नाही? असलं तर याचं व प
कसं आहे? का फ सुटीवर ये यापुरते हे या गावचे रािहले आहेत? गावाला तरी सुटीवर
येतात का? यांतला एकही िम सुटी असूनही कसा काय माला आला नाही? सुटीवर मी
इत या वेळा गावात येतो, इतके दवस गावात राहतो; तरी हे एकदाही कसे गावात दसत
नाहीत?... ा ण ग लीतनं जाताना, बाहे न यां या घरादारात डोकावतो तरीही हे कसे
दसत नाहीत? गावािवषयी यांना काय काय वाटत असेल? का काहीच वाटत नसेल?
यांचे परा म, कतृ व गावापयत येऊन का पोचू नयेत?...यां याशी असले या आप या
ओळखीचं काय झालं?

...फ िनमाण झाले. यांची उ रं गूढ अ प होती. िव ा थदशेत यां या घरात

जायला संकोच वाटत असे. कु णी कधी ‘घरी ये’ असंही हणत नसे. सगळी मै ीची रीत
घराबाहेरची. हाय कू ल या अंगणातली होती. यामुळं यां या घरात िश न यांची
चौकशीही करणं मला अवघड होतं. रीत सोडू न घरात घुसतोय असं घर यांना वाटेल क
काय; अशी भीती मनात होती.

...मनावरचे िवचार ितथ या ितथं पुसून मी पुढ या धनगर ग लीत िशरलो.

म ां या ल ामुताचा पुंगस वास नाकात िशरला. घर जवळ आ यागत वाटू लागलं.
धनगर ग ली संपली क आमचं घर होतं.

एका घरात आता तीन चुली झा या हो या. मूळ संसाराची खोलीतली वायलाची
जोडचूल. माडीवरची दादाची एकटी चूल आिण पर ात शेणकु टं, जळण ठे व यासाठी
के ले या छपरात िशवाची नवी चूल.

नो हबरात ल झा यावर मिहनाभरात तो वतं झाला होता. ल ानंतर पंधरा

दवसांत यानं आईशी भांडण काढलेलं.
 ल होऊन आठ दवस झा यावर आई सुनेला आप याबरोबर ‘कामाला चल’ हणू
लागली. ितला घरात या, कामांनाही जुंपू लागली.

खूप क ासायासानं बायको िमळवले या िशवाला हे मानवेना झालं.

“मा या बायकू ला कु णी कामं सांगायची हाईत.” िशवा आईवर गुरगुरला.

“का? बसून खायला हे का इनामदाराचं घर हाय काय? का तालेवारा या घरातनं ती

िहकडं वतनिबतन घेऊन आलीया?”

“ती तालेवारा या घरातली असू दे; हाईतर गोसा ा या घरातली असू दे. घरात ती
बसूनच खाणार.”

“कु ठलं घालू ितला मी घरात बसून?”

“का? मी राबत हाई काय?”

“तू राबतोस क . एक दीस कामाला जातोस. िन चार प ा िमळवून आणतोस. या

चारातलं दोन एकटाच खातोस. दोन ा घरादाराला खायाला देतोस. यातबी तुझं दोन
दीस काम िन धा दीस आराम. कु ठलं आणून घालू मी तु हा हवराबायकू ी?... एक सांगून
ठे वतो. ती आम यासंगं कामाला आली तर ितला भाकरी िमळं ल. घरात बसली तर उपाशी
मरं ल. हय; सांिगटलं हाई हणशील.”

आईचा खा या या बाबतीत कडक होता. यानं- यानं आपआपलं नेमून दलेलं काम
के लं पािहजे; ही ितची घरात या येकाकडनं अपे ा होती. मळा गे यावर आळसात
बसून खाणा या दादालाही ितनं कामं नेमून दली होती. ती दादा करे नासा झा यावर ितनं
याला ‘तुझं तू िमळीव िन काय खातोस ते खा’ हणून जेवण बंद के लं. शेवटी दादाला
याची वतं चूल माडीवर घालावी लागली. आईचा असा खा या होता हणून घर
चाललं होतं.

आई आणखी एक गो करत होती. ितला मी जे पैसे पाठवत होतो; ते फ आ पाला

आिण दौलतलाच माहीत असत. मी ितला पैसे पाठवतोय आिण यावर घरदार बरं चसं
चालतंय; हे जर िशवाला कळलं तर िशवा काहीच कामं करणार नाही; अशी ितला
काळजी वाटत होती. ितचाही एक कारचा अहंकार यात ग जारला जात होता. आई
वत:च कारभारीपण करत अस यामुळं हे घरदार चाललंय; असं जे इतरांना वाटत होतं;
ते तसंच वाट याची यात सोय होती. यामुळं आईला नकळत मोठे पण िमळत होतं. ते
ितला हवं असे..पण िशवा या बाबतीत याचा उलटा प रणाम होत असे. याला वाटे;
आप या राबणुक मुळं हे घरदार बरं चसं चाललंय. बायकां या रोजगाराचा दर
आप यापे ा कमी. आपलाच मह वाचा वाटा रोज या पोटापा या या साम ीत असतो;
अशी याची भावना होई. यामुळं तो थोडा कामाला जाई िन मधूनच िव ांती घेई.
या या या मधेच न जा यामुळं रोजगाराची याला कामंही नीट िमळत नसत. लोकांचा
खोळं बा मधेच होत अस यानं यां या कामाचा िवचका होई. पण िशवाला याची
वत: या सुखापुढं फक र नसे. यामुळं याची िन आईची सतत भांडणं होत. आपआप या
तापट वभावामुळं कु णीही मागं यायला तयार नसे.

“तु या बायकू ला बसून खायाला घालायचं असंल; तर तुझा तू सवता हा िन िमळवून

आणून रोज ितला सो याचा घास घाल.” आईनं याला फमावलं.

िशवाला तेवढंच हवं होतं. यानं पड या फळाची आ ा घेतली... याला वाटलं आपण
सुखानं जगू. दोघे िमळू न आठ दवस राबलो तर हैनाभर बसून खाता येईल.

खचाचा अंदाज नस यामुळं तो उ साहानं सवता रािहला.

आता याला चारपाच मिहने होऊनही गेले होते.

पु या न दोन-अडी या सुमाराला आ यावर को हापुरातच कमलाकर दीि त

यां याकडं मु ाम क न व. ह. िपटके , ा. हाद वडेर, िच कार द. म. महंत इ यादी
िम ांना आिण ा. जी. ही. कु लकण या गु वयाना भेटून घेतलं. दुसरे दवशी सकाळी
कागलला आलो.

आ या आ या सो यात बसणं, िहराबाईनं पा याचा तां या आणणं, हातपाय धुऊन

चूळ भरणं, ितथंच बसून सग यांशी बोलत चहा िपणं, हा माझा काय म ठरलेला असे.
घरात असलेले सगळे च सो यात जमत. दादाही माडीवरनं घटकाभर खाली येई, चौकशी
करी िन वरती िनघून जाई.

यावेळी सगळी सो यात आली होती; पण िशवा िन िशवाची बायको पर ातनं आली
नाहीत. मला वाईट वाटलं...िशवाकडू न मा या काही अपे ा हो या. मा यामागं हा शेती
उ मपणानं करील, दादा या आळशी वभावाला घरदार कं टाळलेलं होतं. याची
ित या होऊन िशवा उ साहानं उ ोगी होईल, हौसेनं सगळी शेती िजथ या ितथं
ठे वील, असं वाटलं होतं, हणून मळा गे यावर मी दोनएक एकराचं शेत खरे दी के लं. िशवा
ते बागेसारखं फु लवील असं वाटलं. मह वाकां ा अशी होती क िशवा हौसेनं शेत िपकवू
लागला तर हळू हळू शेती भरपूर वाढवायची, िमळे ल तो पैसा रानं खरे दी कर यासाठी
घालवायचा. ती िनसाकसानं िपकवायची. गावात एक नमुनेदार शेतकरी हणून िशवाला
उभं करायचं.

पण िशवा दादा या वळणावर गेला.

 यामुळं शेती वाढव याचा माझा बेत हळू हळू मनात िव न गेला. िशवाला चांगला
शेतकरी कर याची ई या न झाली.

तरीही िशवा माझा लहानगा भाऊ होता. आ ही चौघा भावांत तो अडाणी रािहला.
ज मभर या या निशबात शेतीत राबणं, रोजगार करणं, िमळवून आणून पोटाला खाणं,
यापलीकडं दुसरं काहीच नाही; याचं मला अितशय वाईट वाटत होतं. आपण ितघं
िशकलो, आपण ितघांनी याला समजून घेतलं पािहजे; अशी माझी भावना होती.

सग यांशी ग पा मा न झा यावर मी या या छपरात गेलो. कधी पंचवीसभर

वषापूव आमचं घर बांधून झालं. यासाठी आणलेली डबर िश लक होती, हणून दादानं
घरामाग या पर ात ह ीला ध न चारपाच फु ट उं चीची क ी भंत पंचवीस-तीस फु ट
लांब बांधली होती. याच भंतीवर आणखी फु टभर दगडं रचून आईनं दहा फु ट लांबीचं
एक छ पर जळणासाठी िन पावसा यात शे या बांध यासाठी के लं होतं. यात िशवा
राहत होता.

मी छपरात डोकावलो. तो पायावर पाय घालून भंतीकडंला बसला होता. याची

बायको चुलीपुढं काय तरी करत होती.

मी वाकू न आत गेलो. उं ब यालगत बसलो.

“काय िशवबा?” मी सहज िवचारलं.

“काय हाई. हारी आ ाच क न बसलोय झालं.” तो जा त काही बोलला नाही.

मीही सवतं का रािहलास; हणून िवचारायचं नाही, असं ठरवलं होतं. यातनं घरात
नुसता वाद िनमाण होणार होता. एकमेकांवर आरोप कर यापलीकडं दुसरं काही यातनं
बाहेर पडणार नाही, असं मला वाटत होतं.

“कामाला जाणार हाईस?” माझा दुसरा सहज .

“ हाई. क ाळा आलाय ये या आयला. सगळं आंग दुखाय लागलंय; हणून खाडा
के लाय झालं.”

मला पुढ काही िवचारावं सुचेना... मी या या बायकोकडं एक नजर टाकली.

िशवासारखीच एकिशवडी, सावळी, खारीक अंगाची, उं चेली. चेहरा मा हसतमुख,
उ साही. ितनं आप या प तीनं माझी चौकशी के ली. “चहा क का?” हणून िवचारलं.
“आ ा यालोय;” हणून मी सांिगतलं.

माझी नजर छ परभर फरली. आईनं याला घरातलीच तीन-चार जुनी भांडी दली
होती. बाक जमल ताट या, वा ा िन तांबे यानं खरे दी के ले होते. साताठ गाड यां या
दोन-तीन उतरं डी दसत हो या. कोप यात सड-खोडवी जळणासाठी पडली होती. याची
बायको कु ठं तरी जाऊन ती वेचून आणत असावी. अडदणीवर वाकळे ची कळकट बोतरं
ल बकळत होती. यांना कधी पाणी लाभलं होतं, प ा न हता. छपराला ना िखडक , ना
सानं. यामुळं धूर सग या छपरात भ न रािहलेला. दारावाटे िन वर या खाप यावाटे तो
बाहेर पडत होता...माळावर या गोसा ाची असावी, तशीच िशवा या संसाराची
कळा...सवता रा न नुसते चार-पाच मिहने झालेल,े तरी ही अव था.

मी दहा-बारा वषापूव नोकरीसाठी पंढरपूरला होतो. ल झा यावर असाच दोन-

तीन मिह यांनी वतं राह यासाठी िनघालो होतो. आईनं िशवाला सवतं राह यासाठी
जेवढं दलं होतं; तेवढंही मला दलं न हतं. माझाही संसार असाच छो ाशा खोलीत सु
झालेला...आई तशीच भांडलेली. ितनं फ माझा बसायचा पाट, दूध यायचा पेला िन
बो डगम ये वापरत होतो तो तां या दलेला.

एका प
े ोटी पंढरपूरला मी तो घेऊन आलेलो. माझा हा संसार मा या गावाकड या
घराचंच एक िव तार पावलेलं प. ते ‘सवतं’ नाही; फांदीसारखं आहे, अशी जाणीव ठे वून
मी माझा संसार मांडलेला...तरीही यात सगळी िपतळे ची भांडी मी आिण ि मतानं खरे दी
के लेली. भरपूर खरे दी झालेली. वयंपाकाची दोन वेळची भांडी मोलकरणीची वाट बघत
मोरीत पडली तरी िशलक ला पयायी हणून तेवढीच भांडी असावीत, वयंपाकात
कोणतीही अडचण येऊ नये; हणून दुहरे ी खरे दी के लेली... याहारीला कांदापोहे, यावर
कसलेलं खोबरं , उ म प ीचा चहा, याबरोबर िबि कटं कं वा ध याची डाळ. दुपारी
चहा या वेळी खा यासाठी काही िचवडा-िचरमुरे, असं सगळं ठे वलेल.ं ...भावना
िव तारले या संसाराची असली तरी रोजचं खाणंिपणं बुि जीवी पांढरपेशाला शोभेल;
असं वेगळं झालेलं. गावाकडं असा थाट कधीच करता आला नसता. तरीही माझी प ी
चांग याघरची लेक, आपण शेतक याघरचं पोर. आप याशी ितला संसार करायचा आहे.
ितला कु ठं ही काहीही कमी पडू नये; ितचा संसारात उ साह वाढावा, हणून माझी धडपड.
यामुळं नवी पांघ णं, गा ा, नवे कपडे, न ा फँ शनची भांडीकुं डी भरलेली. आमचा
दोघांचा उ साह ल ामुळं वाढलेला.

पण िशवाचं तसं काही दसत न हतं..हे असं का? हा माझा स खा भाऊ नुसता चार
वषानी लहान. अडाणी रािहला हणून हे असं? का या या वभावामुळं हे सगळं असं
झालंय? हाला मी क आई-दादा जबाबदार? का मळा घालवून धरण ता माणं आ हांला
वा यावर सोडणारं सरकार जबाबदार?

मी अ व थ झालो... छपरात धूर खूप झाला होता. डो यांतनं सारखं पाणी येत होतं.
हणून मी उठलो. िशवा ितथंच धुरकटत बसला. यािशवाय याला दुसरा उपाय न हता.

दुपारची वेळ. सगळी कामाला गेलेली. घरात मी एकटा. मनात वा ेल तसे िवचार येत
होते...मी इथंच नोकरीला असतो तर िशवाला वेगळं रा दलं नसतं. दादानं संसारातली
इ छा काढू न घेत यावर मी सगळं कारभारपण हातात घेतलं असतं. आई कामांची
िवभागणी बरोबर करते. संसार अितशय काटकसरीनं आहे यात तोलून, मापून चालवते.
येकाला नेमून दलेली कामं दयामाया न करता करवून घेत;े हणून तर हे घर चाललंय.
पण आईचा खा याही अडाणी, काहीसा ह ीही यामुळं भावंडं वैतागतात, यांना मरे पयत
कामं करावी लागतात. यां या इ छांना, भावनांना काहीही थान या संसारात नसतं.
अडाणीपणामुळं आईजवळ भिव याची योजना नाही. लांबचं बघून, िनरखून पदोपदी
वागावं लागतं ही समज ितला नाही. यामुळं सगळी ओढाताण िन िहसकािहसक होते.

...मी हे के लं नसतं. गोड बोलून चतुराईनं सग यांकडनं कामं क न घेतली असती.

येकाचं मन ओळखून बारीकसारीक सुखाचे चार-चार शगदाणे या या या या हातावर
ठे वले असते. िशवालाही पाठीवर थाप मा न कामाला जुंपलं असतं. यामुळं सग यांनाच
एकमेकां या मदतीमुळं चार घास चढ िमळाले असते.

हे चार घास न िमळाले असते का? क जा तच भांडणं झाली असती? आई या

वभावावर औषध नाही. ितनं आप या हातातलं कारभारीपण मला दलंच नसतं. ितचा
अहंकार दुखावला असता. मी र ािगरी न परत आ यापासनं गेली पंधरासोळा वष
पाहतोय. ित या तडफे मुळं िन दादा या िनिष यतेमुळं सगळा कारभार ित या हातात
आलाय. सगळी भावंडं ितला घाबरतात. ित या श दाबाहेर जात नाहीत. दुस या कु णी
जरी यांना सांिगतलं तरी ती ऐकत नाहीत. काही झालं तरी आईला िचकटू न असतात.
मग माझं कतीही बरोबर असलं, यां या िहताचं असलं तरी ती माझं ऐकणार
नाहीत...मीच एकटा पडलो असतो.

कागलात कॉलेज असतं िन मला ा यापकाची नोकरी असती तर मी इथंच रािहलो

असतो. आईनं सगळा पगार आप या हातात मािगतला असता. सगळाच पगार येक
मिह याला ित या हातात दे याची माझी इ छा नसतानाही मला तो ावा लागला
असता. ितनं आप या अडाणी िवचारानं तो सगळाच मिह या या मिह याला खच के ला
असता. मला ते मानवलं नसतं. येक मिह याला यो य ती िश लक ठे वूनच खच
कर याची माझी वृ ी. पण ती या घरात मल आचरणात आणता आली नसती. घरात या
तेरा जणांसाठी पगार सगळाच खच होऊन गेला असता. आज मी मला श य आहे तेवढीच
घरासाठी मदत करतोय. उरले या पैशांत आमचा संसार वि थत चालावा अशी अपे ा
ठे वूनच पैसे पाठवतोय. तशी मदत इथं करता आली नसती. सगळं च पर वाधीन झालं
असतं.

मी नोकरदार अस यामुळं येणा या जाणा या िम ांसाठी मला चहा-िबि कटं,

पोहेिबहे करावेच लागले असते. येक वेळी हे घरात या सग यांसाठीच करणं भाग
पडलं असतं. खच न च वाढला असता.
 यात पु हा मी कॉलेजात ा यापक, एक सािहि यक अस यामुळं मी पांढरपेशासारखं
झकपक राहायचं, मा या प ीनं िन मुल नी वि थत कपडे घालून शाळा करायची आिण
बाक यांनी मा वा ेल तशा चं याबोतरं झाले या कप ांिनशी रोज एका या बांधाला
िभका यागत जायचं- मला हे मानवलं नसतं िन लोकांनीही ते दृ य बघून मा या त डात
शेण घातलं असतं. ि मताला िन मुल ना आज पु यात एका त िमळतोय तो िमळाला
नसता. यांचा अ यास इथं या गलब यात झाला नसता. मग मीच िशवासारखा आपण
होऊन गावात या गावात सवता रािहलो असतो.

सवता रािहलो असतो; तरीही गावानं त डात शेण हे घातलंच असतं. ते खात, लोकांचं
बोलून घेत िनल पणानं जगावं लागलं असतं. हणजे दो हीकडू न मला बोल लागला
असता. भावंडहं ी मला आज मानतात तेवढं यांनी मानलं नसतं. आईनंही माझं त ड
बिघतलं नसतं. मला मग तेही सोसलं नसतं. मी पु हा आई या संसारात जाऊन रािहलो
असतो...

...नाही नाही! इथं राहणं कठीणच झालं असतं. आईचा, दादाचा, िशवाचा वभाव
वेगळा असता, यां यात समजूतदारपणा असता, मा या श दा माणं सगळी वागली
असती; तरच मी इथं रा शकलो असतो. मग खूप खूप करता आलं असतं. शेती करता
आली असती, छोटे छोटे नवे उ ोग करता करता आले असते. सग यांना जा त पैसा
देणा या कामांना जुंपता आलं असतं. पोटासाठी व तू िवकत घे याची ताकद वाढली
असती िन सुखानं जगता आलं असतं.

तरीही माझा िवकास कागलात झालाच नसता. आज पु यात मला पैसा

िमळिव याची जेवढी साधनं उपल ध आहेत तेवढी इथं नाहीतच. ती पु यात आहेत हणून
तर मी घराकडं पैसा पाठवतोय. सािहि यक कतृ वाला पु यात जेवढा वाव आहे, जेव ा
सुिवधा उपल ध आहेत, तेव ा को हापुरात कं वा इतर महारा ातही उपल ध नाहीत.
यामुळं इथं माझा वा यीन िवकास खुंटला असता. वा य ही तर मा या आवडीची
व तू, माझं दुसरं अि त व. ते िनघून गेलं, तर मी म न जाईन. मला पु यातच असलं
पािहजे, मा याबरोबर मला माझं घर िन भावंडं जगवायची आहेत. मी म न मला माझी
भावंडं जगवता येणार नाहीत. अकारण एवढं महान हो याची आततायी कु वत
मा याजवळ नाही.

सं याकाळ झाली.

िशवा दुपारी गावात ‘च र’ टाकायला हणून जे गेला होता, ते सांज क न परत

आला. दारात िब ा ओढत, येणा या जाणा याला ‘काय गणा, काय दना’ हणून हाका
घालत व थपणे बसला.

तासरातीला सगळी कामावरनं सु या लाकडागत होऊन परत आली. हातपाय त डं

धुऊन आनसानंच चहा के ला. सग यांबरोबर मीही घेतला.

चहा घेऊन रा ी या वयंपाकाला सगळी लागली.

मी, आ पा, दौलत ग पा मारत बसलो. आ ही ितघेही तसे ताजेतवाने होतो.

सगळी िनवांत झोप यावर नेहमी माणं मी िन आई बोलत बसलो.

आईला मी हणालो; “आई, िशवा या संसाराला आणखी थोडी भांडी दे क गं. सगळी
गाडगीच दस यात ये या घरात.”

“हांडड! बरं सांगतोस क . यो भा ा आता दीसभर गावातनं ब ब या मारत फरला

असंल िन ती रांडबी आई मे यागत दीसभर ं हणून िनजली असंल.

“जरा उठू न कामां ी जावा हणावं यां ी िन या जावा हणावं य या संसाराला

सो याचांदीची भांडी. मा या लेक वंजळवंजळभर रोज फु कावारी र आटवून लोकांची
खंडीभर कामं कर यात; तवा कु ठं यां ी चार पैसं बघायला िमळ यात. असं क न मी
माझा संसार बा के ला. ा भा ाला आयतं कु ठलं देऊ? कल बायकू आली हाई तवर ो
‘मा या बायकू ला कु णी कामं सांगायची हाईत’ हणतोय. भणी कामानं मर यात िन ही
पि नी होऊन घरात बसू दे हय? ... यो आपलंच खरं करतोय तर क दे क येचा यो.
ितला मखरात बसवून पाच प ा ं आणून घालू दे.

“...लाज हाई वाटत या भा ाला? अजून पोरीबाळ ची लगनं याची हाईत.

पोरांची िश ेणं याची हाईत; तवर हात झटकू न मोकळा झालाय? ही कु णी वाढवायची?
...अस या नागूबाला दूध घालत मलाबी बसायला सांगतोस हय?” आई धडाधडा बोलत
होती. ितचा िशवावरचा धुमसणारा राग चांगलाच भडकू न उठला.

मला काहीच बोलता आलं नाही. मी ग प बसलो...आ पा, दौलत, फु ला हे मा यापे ा

कतीतरी लहान होते. यांना मी िश ण दलं होतं, देतही होतो. संपूण मा या मनासारखा
नाही; पण कसाबसा वेडावाकडा का असेना मला हवा तसा थोडा तरी आकार मी यांना
देत होतो. पण िशवाचा दगड टणक लागला. मूळ आकारातच तो रािहला होता. यामुळं
आईचा पु कळ वेळा कपाळमो ा झाला. मलाही पु कळ ठे चा लाग या. या या सवतं
राह यानं माझं मन आत याआत र बंबाळ झालं होतं.
स ावीस

आई कामावरनं परत येताना दवेलागणीला पा दीत पाय मुरगळू न पडली. ितचे

दो ही गुडघे फु टले. डा ा हाताला मुका मार लागला. पायात कळा येऊ लाग या.

दुस या दवशी ती घरात रािहली. िहराबाईकडनं र चंदन उगाळू न घेऊन गुड यांना,
मुरगळले या पायाला लावलं. ितचं डावं मनगट आिण खांदा दुखत होता; हणून ती
झोपून रािहली.

कागलातला माझा चौथा दवस होता. मी ित याशी बोलत बसलो.

“आ दा, तुला आता एवढा योक हावा, अशी माझी इ छा हाय बघ. नातवाचं तेवढं
त ड बिघतलं क मी मराय मोकळी झालो.”

“आता ‘बाळू ’चं त ड बघून ईसबावीस वस झाली क तुला. पु ा आिण आता

नातवाचं त ड बघावसं वाटत असंल तर बोलवून घे येला. हंजे मरायला मोकळी
झालीस, आई तू.” मी आईला खुलव यासाठी गमतीनं बोलू लागलो. तसं बोल यािशवाय
ितची उदासी जात नाही; असा माझा अनुभव होता.

“आरं , यो लेक चा योक. पर या या वौसाचा यो दवा.”

“भले! पर याचा कसला? िशवा पा जाधवाची तू लेक. आिण बाळू िशवा पा

जाधवाचा स खा नातू. तु या धाक ा भावाचा पैला पोरगा... हंजे तु याच वसाचा
दवा हवं यो?”

“ यो मा या वसाचा दवा हवं. मा या वसाचा तू दवा. तु या वसाचा दवा मला

बघायचा हाय.”

“असं हय? हंजे दादा तुला इत या िश ा देत ता, ‘जा तु या हायाराला’ हणत
ता, तुझा दवटा योक िशवाजीराव तुला ‘तुझं िहतं काय हाय? तू जा मा या या
ग लीला’ हणतोय ते सगळं खोटंच हय?...मला वाटलं तं दादाचा, िशवाचा वौस तुला
‘आपला’ वाटत नसंल. तु या बाऽचा, भावाचा, लेक चा वौस तुला आपला वाटंल.” मी
चतुराई करत होतो.

“उगंच फाटं फोडू नगं रं बाबा. मला एक सांग, क त ला आता सासात वरसं झाली.
दो हीबी पोरी दांड या दसाय लाग यात. मग अजून तु या पोटाला पोरगा कसा नाही?”

“ ईल क आता?”
 “कवा याचा? पोरं बंद याचं औशीदिबवशीद ितला चा नगं बाबा. येळंसरी
पोटाला पोरगा असावा..तुला पोरगा झाला हाई तर माझा जीव जायाचा हाई बघ.”

“अगं, तू सार या सार या मराय याच गो ी का करतीस, आई?”

“मला ज माचा क ाळा आलाय, आ दा आता. आता मला दगदग सोसत हाई. एवढी
कामं क नबी एवढं एवढंसं अ पोटात जातंय. डो यां ी दसायचं कमी आलंय.
हातापायांतली ताकद कमी झालीया... आिण मी अजूनबी कती काम क ? कती ा
पोरांसाठी हाडं िझजवू? मी होरं झा यािशवाय एकबी कामाला उठत हाई. मी बाई
माणसानं शेताचं बघायचं का बापय माणसानं शेताचं बघायचं? मांगो ाकडंला आमचं
यात. या चोर ा मांगणीसंगट कती भांडू मी? घरातला बापय हणणारा धाबारा पोरं
काढू न सं याशी झाला. शेतकरी लेकानं बायकू आ याबरोबर ड बारी उडी मारली. येला
एवढा ाएवढा वाढवून इ ारथ जलम झाला माझा. मग कशाला जगू मी? आता
हातपाय थकलेलं बघून पोरीबी माझं ऐकं नासं झा यात. ...मला ही रानंिबनं आता कायबी
नगंत बघ. कु णाला तरी यात लाव जा. मी काय आता या शेतात यंदा या पावसु यात
पाऊल टाकणार हाई. आता काय कु णी हानगी हाईत काय हाईत. राबतील यचं ती
िन खातील; हाई तर बसतील टाचा घासत.”

आईला सग या घरादाराचा राग आला होता.

मी ितची समजूत काढली. शेजारपाजार या भाऊबंदांची वाताहत कशी झालीय ते

दाखवून दलं. आम यापे ा बरी असलेली यांची घरं काळा या ओघात अनेक कारणांनी
उ व त झाली होती. येक घरात भरपूर पोरं अस यानं आिण कु णीच िवचार क न
वागणारं नस यानं सग यांची वाताहत झाली होती. भाऊ भावां या उरावर बसत होते.
एकमेकाला फसवून घरातली मालम ा िगळू न टाकत होते...तसं आम या घरात काहीच
न हतं. कु णाचं कज न हतं. कु णा या चो यामा या क न आ ही खात न हतो. िमळे ल ितथं
रोजगाराला जात होतो. आता फ एकाच बिहणीचं ल रािहलं होतं. दोन भाऊ िशकत
होते; मी पगारदार नोकर होतो. कसा जरी असला तरी िशवा याचा तो राबून खातोय.
कु ठं खून, दरोडे घालत हंडत नाही; हे कती मोठं सुख तु या वा ाला आलंय; असं
आईला सांिगतलं.

णभर ितला ते पट यासारखं झालं. “आई, तू आता ा सग या काळ या सोडू न दे.

मी तुला है या या है याला पैसे लावून देतोय हवं? कमी पडलं तर कळवत जा. तुला मी
कवा पैसा कमी पडू दलाय काय? मागतीस तेवढं लावून देतोयच हवं? मग कशाला
राबायला िन रोजगाराला जातीस? पोरी ी वाटलं तर जाऊ दे. िशवा येगळा झालाय;
येची पोटापा याची कटकट कमीच झाली, असं समजायचं िन सुखानं घरात बसून
खायाचं. कवा िजवाला वाटलंच तर शेतात कामाला जावं, वाटलंच तर हसरं घेऊन
चारायला जावं. तेवढंच पाय मोकळं यात.”
 ती थोडी थंड झाली.

मी मामाकडं जाऊन आई पड याचं सांिगतलं. ‘येऊन जा’ हटलं. जाता जाता

ध डू बाई या घरात घटकाभर बसलो; ि मता या माहेरात तासभर ग पा मार या िन परत
फरलो.

र यानं जाताना गाव ओसाड वाटू लागलं. भीषण दु काळामुळं या यावर मरणकळा
आलेली. आसपास या रानात या िविहरी आटू न गेले या. कागलचं भूषण असले या
िव तीण जय संग तलावाचं पाणी कधी न हे ते संपून गेलेल.ं याचा अथांग खानदानी तळ
या या ज मापासून आजपयत कधी उघडा पडला न हता. तो आज शब ा पोरालाही
बघायला िमळत होता. तलावातला अनेक वषाचा साचलेला गाळ काढायचं दु काळी काम
सु झालं होतं. गावातली अनेक रोजगारी माणसं ितकडं धाव घेत होती. फु कापासरी
दरानं कामं करत होती. गे या पाचसात वषापासनं अ धा याचे दर पुरा या पा यासारखे
वाढत होते. चंड महागाई आिण कामाला कं मत नाही. रोजगाराचे दर चार वषापूव
िजथं होते ितथंच रािहलेल.े यामुळं दीसभराचा रोजगारही पोटाला पुरत न हता.

सं याकाळी दारात बसलो होतो.

कु या करणारा सुताराचा शामराव िन मा उरलेला. यरोग झा यागत वाटत होता.

‘आजारी हाईस काय रे ?’ हणून िवचारायचं धाडस झालं नाही कारण ‘काय आनंदराव?’
हणून हसतमुखानं मा याशी तो ग पा मा लागला.

घटकाभर उभा रा न बरं च बोल यावर कळलं क सुतार-काम बंद झालंय.

रोजगाराला जात होता. या या त येतीला काही झालं न हतं. ल झालं होतं. दोन पोरं
पोटाला होती. यां या त डात रोज काय घालायचं हाच याला पडला होता.
पूव सारखं नांगर, कु ळव, गा ा, मोटवणी तयार करायची कं वा दु तीची कामं याला
िमळत न हती. ॅ टर, ॉली, पंपामुळं सगळा जमाना बदललेला. नवी लोखंडी अवजारं
आलेली. यां या दु यातलं याला काही कळत न हतं. िविहरीवर जुनी मोटवणं नुसती
आठवणी हणून उभी होती. यांचा वापर बंद झालेला. पंपांनी सरळ पाटात पाणी पडत
होतं. हळू हळू शामरावचा सुतार-मेटा बंद झालेला. काय करावं कळे ना; हणून हळू हळू
कामाला जाऊ लागला. उरले या वेळात करकोळ सुतारकाम क लागला. ऐन
चाळीशीत हातारा झा यागत वाटत होता. हा आठदहा वषापूव कु या करत होता,
दांडप ा या पानागत मैदानात हलून दुपटीनं बोजड वाटणा या ग ालाही बघता
बघता गारद करत होता; हे आता कु णाला सांगून पटलं नसतं. अंगावरचं चरबी, मांस
िगधाडांनी खा यागत सांगाडा िश लक रािहलेला.

दवसभर माझं बंधाचं काम चाले. वाचन आिण यातून िनमाण होणारे अनेक
वा यीन , या ांवर होणारं चंतन, यांची सुचणारी उ रं , समोर फडफडणारे
पांढरे शु कागद...माझं पीएच. डी. चं व . मी या सग यांत दवसभर बुडून जाई.

सं याकाळी बाहेर बस यावर भेटणारे लोक, यांचे जग याचे , गावाला वेटाळू न

बसलेला दु काळाचा काळसप, या या िवषारी उ वासांनी अधमेली होणारी जनावरं ,
पाखरं िन माणसं...या सग यांचा िन मा या संशोधनाचा संबंध काय; ते मला कळे ना.

या संशोधनात गेली पाचसहा वष घालवणा या माझा आिण या गावाचा काही संबंध

आहे क नाही? ‘गोतावळा’नं नुसती वा यीन मह वाकां ा वाढवली आहे. अलीकडं
आपण गावात या िम ांकडं ग पा मारायलाही जात नाही. यांनीच आप या कडं यावं,
अशी अपे ा धरतो. तशातही आपण वसंत लोले, िव. म. बोते, जी. डी. गुरव या
वा य ेमी िम ांतच जा त रमतो. जी. डी. गुरवांकडू न कळणारी दु काळी मािहती
सोडली तर आपण वा यीन ग पा जा त मारतो. हे िम आप या सािह याचे भो के .
यां या त डू न अधूनमधून येणारं आप या सािह याचं कौतुक ऐकायलाच आपण जा त
उ सुक असतो. वळणं घेऊन चचा आप या सािह यावर आली क आप याला बरं
वाटतं...बाक या िम ांची आपण अलीकडं कमी चौकशी करतो; असं वाटू न मनाला
ख ख लागून रािहली.

सुटीत आलो क एखा ा सकाळी मधुकर सणगरकडं चहाला जात असे; तसा गेलो.

मधू वतं झाला होता. बाक चे दोघे भाऊ आिण मधूची आई एक रािहलेले. याला
वष होऊन गेलं होतं. काशीनाथ आिण शंकर बाजारपेठेतील कराणा भुसाराचं दुकान
चालवीत होते आिण मधू घ ग ाचा ापार करत होता.

आतापयत मधूचा ापार चांगला चाललेला. पण घरात या वादावादीमुळं तो वतं

झाला.

प रि थतीमुळं याचा ापार हळू हळू खाली येऊ लागला. मला वाटलं होतं; ‘आज
ना उ ा मधूचा ापार पु हा वाढेल. यात याचा पु हा जम बसेल. वतं झा यामुळं
मधूला भांडवल कमी पडत असेल; पण तो ापार-चतुर अस यामुळं लौकरच याचं
भांडवल वाढेल.’ हणून मी याची घरगुती चौकशी फारशी करत न हतो. भावाभावांतली
भांडणं; यांची चौकशी के ली तर भंतीपलीकडं राहणा या या या भावांना ते ऐकायला
जाईल. भावने या भरात मधू यां यािवषयी काही तरी बोलेल िन ते आपणास मुकाटपणे
ऐकावं लागेल. मग या या भावांना वाटेल माझीही याला अनुमती आहे. मला ते नको
होतं. कारण मधू वतं राह यापूव या या घरात या सग यांशीच माझे संबंध होते.

पण यावेळी मधूनं मा याकडं पाच हजार पये कधी न हे ते हातउसने मािगतले.

ापार पारच खाली आलाय. व तू या कमती भरमसाठ वाढ यानं भांडवल अिजबात
कमी पडायला लागलंय असं तो हणाला.
 मला तेवढे पैसे देता येणं अश य होतं. खरं तर दु काळामुळं माझीही ओढाताण होत
होती. घरी सतत पैसे पाठवावे लागत होतं. माझा संसार, घराचे ह े यामुळं िश लक
काहीच पडत न हती. तरी मधूला मदत करणं माझं कत होतं. हणून मनाशी िवचार
के ला. ‘गोतावळाला पा रतोिषकच िमळालं नाही, असं समजून वागू या िन पा रतोिषकाचे
दीड हजार पये मधूला देऊ या.’

मा या सग या अडचणी सांगून शेवटी मधूला मी हणालो; “मला पाचहजार पये

काही या अडचणीमुळं देता येणार नाहीत. तरीबी दीड हजार पये पु याला गे याबरोबर
मी तुला पाठवून देतो.”

ितथं पैशाचा संपवला िन बाक ची बोलणी सु झाली. मधू पुन: पु हा

धं ािवषयी बोलत होता. मा या एक ल ात आलं क लोकरी या कमती भरमसाट
वाढ या आहेत. यामुळं सुता या कमती वाढ या िन यामुळं घ ग ा या कमती
वाढ या. घ गडं हणजे ग रबाचं कवचकुं डल. ग रबाला परवडेल अशा कमतीत
िमळणारं . पावसा यात पावसापासनं संर ण कर यासाठी ते कायम उपयोगी पडे. ते
आंथरायलाही उपयोगी पडे िन पांघरायलाही उपयोगी पडे. याची लांबी भरपूर
अस यामुळं रानात वसतीला जाणारे शेतकरी ते अध आंथरत िन अध पांघरत. ‘खाल-वर’
घ गडं घालून िनज याची कु ण याची प त तशी जुनी. सुगीत मोटा बांधून कणसं, क डा
आणणं, सळ घालून यात संगी कापूस भरणं सग यांत सोपं असे. ते मळत नसे. झटकलं
क व छ. वषातनं कधी तरी एकदा पा यातनं नुसतं बुचकळू न काढलं क तासाभरात
वाळू न जाई. पु हा याची डोईवर खोळ घेऊन शेतकरी भा याचं, गवताचं कं वा कशाचंही
ओझं यायला तयार होई. यामुळं घरोघर येक पु षागिणक एक-एक घ गडं
असेच...पण शहरात शाल, लँकेट, रग िनमाण कर याचे कारखाने िनघाले. यासाठी
ितकडची माणसं खे ावर येऊन धनगरांकडनं भराभर च ाभावानं लोकर खरे दी क
लागली. मढरवा या धनगरांना च ा भावानं पैसा िमळू लागला िन गावातली लोकर
शहरात जाऊ लागली. हळू हळू ती खूपच महाग झाली. ितचं घ गडं ग रबांना परवडेना.
लोकांनी घ ग ा याच ऐवजी सोलापुरी चादरीचा पयाय वीकारला. दुधाची तहान
ताकावर भागवू लागले. खे ातली लोकर शहरात गे यामुळं घ ग ाचं पा तर शाल,
लँकेट, रग इ यादीत होऊ लागलं. यांचा वापर पैसेवाले, शहरवासी, सुिशि त गरम
उबेसाठी क लागले...प रणामी घ गडी िवणणा या, घ गडी िवकणा या सणगर
समाजाचा ापारधंदा मोडकळीला आला. तरीही मधू आजवर या धं ानं जगवलं, यश
दलं तो धंदा आज ना उ ा पु हा यश देईल, हणून पुन: पु हा उभा कर याचा य
करीत होता...मला मधूचं भिवत कठीण दसू लागलं.

सुटीवर आ यापासनं मांगाचा िशपा एकदाही भेटला न हता; हणून मी या या

घराकडं सहज फरत फरत गेलो.

िशपा घरातच दारा या त डाला पायावर पाय घालून बसला होता. अंगावर
चं याबोतरं झालेलं कु डतं. सकाळची वेळ असूनही घरात चूल पेटलेली दसत न हती.

“या.” मला अनपेि त बघून तो चमकला. यानं चटकन उठू न शंदी या पानांचा
बो या पसरला. “तु ही कशाला आलासा िहकडं? कु णाला तर सांगून लावून ायचं. मी
आलो असतो ितकडं.”

मी बो यावर बसत बसत बोललो; “कु ठं कामाला गेला हाईस वाटतं?”

“ हाई.” तो शांतपणे बोलला.

“का?”

“कु ठं हाईत कामं आता?...सगळीकडची इं जनं ब बलत गेली. इिल वरचं पंप
आ यात. िहरीवर बसीवलं क पाटात पाणी. तासा या आत एका माणसाला पंप बसवता
येतोय. इं जनाला चार माणसं दीसभर बसवायला लाग यात. पंपात काय इं जनागत
मोडतोड हाई का दु ती हाई आिण असली तर यातलं मला काय कळत हाई...मग
काय क ? कु ठली इं जनं डकत जाऊ?”

िशपा थोडं िशकला होता. दहा-बारा वषापूव हळू हळू यानं इं िजनांची कामं िशकू न
घेतली होती. ग लीत आबाजी या विडलांचा गु हाळासाठी ऑईल-इं िजनं आिण घाणा
हणजे चरक भा ानं दे याचा उ ोग होता. या इं िजनाची रपेरी वषभर चाले. यात
िशपानं रपेरीची कामं िशकू न घेतलेली. १९६० पूव आम याकडं हणजे को हापूर-
इचलकरं जी भागात ऑईल-इं िजनांचे छोटेमोठे अनेक कारखाने होते. हा भाग बराचसा
बागायती शेतीचा. िविहरी भरपूर. न ांना पाणीही भरपूर. यामुळं पाणी ओढ यासाठी
ब तेक शेतकरी इं िजनं वापरत. यांची दु ती जा यावरच करणं सोयीचं असे. असली
कामं िशपा करत हंडत असे. याचं यावेळी बरं चाललं होतं.

पण १९६० या आसपास या भागात कोयनेची वीज आली. िडझेल, ू डॉइल, पे ोल

दर यान या काळात हळू हळू महाग होत गेली. महागाई वाढत गे यानं इं िजनं महाग
झाली. िवजेवर चालणारे पंप आिण मोटरी आ या. या इं िजना या मानानं खूपच व त
आिण िवजेचा खचही कमी. िशवाय पा यावर इं िजनं बसव यासाठी जी यातायात करावी
लागे तीही नाही. यामुळं इं िजनाची जागा पंप, मोटरी यांनी घेतली. गे या पाच-सात
वषात तर हे झपा ानं झालं. साखर कारखाने आ यामुळं गु हाळं ही कु णी करीनासं झालं.
ऊस कारखा यांना जाऊ लागले िन गु हाळाचीच इं िजनं, चरक मोडीत िनघाले...िशपाचे
हात काढू न टाक यासारखं झालं. आता याला पै-पै िमळणा या मजुरीिशवाय दुसरा
उ ोग न हता. यामुळं घरदार उपाशी म लागलं.

बोलता बोलता मी िशपाला हणालो, “आई हणत ती, ‘अलीकडं िशपा घराकडं
यायचा बंद झालाय.’ असं का के लंस?”

तो कसनुसा हसला. काहीच बोलला नाही.

“आम या घरात तुला कु णी काय बोललं काय?” मी.

“छे छे! तसं काय हाई. मलाच अवघड झा यासारखं झालंय.” िशपा बोलला.

“काय?”

“हे अंगावरचं बघतासा हवं?... कती के लं तर मी मे ीगडी. िनदान अंगावर कापडं

तरी धडशी असायची मा या...आता तीबी हाईत. असा उघडावाघडाच घराकडं कसा
येऊ िन गावात तरी कसा जाऊ?”

मी चरकलो. तो िवषय हळू च बाजूला सा न दुसरं च काही बोलू लागलो.

घटकाभरानं घराकडं जायला उठलो.

वाटलं, “असंच उगवती या आळीनं पर ाकडनं घराकडं जावं.” हणून मांगो ा या

उगवतीला वळलो. जवळची वाट होती.

का या सांडपा याची डबक . मधेच हगलेली बारक पोरं , वळचणीला पडलेली

डु करं , कु जले या कु डांची जुनी छपरं नजरे समोरनं जाऊ लागली. यांतच बसून पोरं खेळत
होती. काहीच कामं नसले या बायका एकमेक या डोईत या उवा मारत, खराखरा
खाजवत एकमेक होरं बसले या. काहीशा आ यानं मा याकडं बघणा या... “इत या
व छ कप ातला माणूस मांगो ात कसा काय उगवला?”

दतबा मांग दारात बसून वाखा या बटा हातावरच वळत होता. यात रमून गेलेला.

“काय द ू मा, काय चाललंय?”

“अजी रामराम! सकाळी िहकडं कु ठं ?”

याला वाटलं असावं, मी काही तरी काम घेऊन आलो असावा.

“रामू मा या िशपाकडं आलो तो सजावारी. काय काम हवतं.” मी हणालो. तो

हातात या बटांना पीळ घालतच होता.

“हातावरच पीळ घालाय लागलाईस? घरात फरक हाई?”

 “आता कु ठं फर या िन भोरक ा काढत बसू! नुसतं एऽक दावं या दवाणा या
गाईसाठी करायचं हाय?”

घर मोकळं मोकळं दसत होतं. यात फडं, वाख, सळ, च हाटं काहीच दसत न हतं.

“च हाटाचा धंदा बंद के लाय वाटतं?” मी सहज िवचारलं.

“बंद करायला चालतोय कु ठं ? आपोआपच कवा प या हाई ते बंद पडलाय.”

“न चालायला काय झालं? र गड शेती हाय क आप या गावाला.”

“शेती हाय क ; पर मोटा नकोत? मोटा गे या िन पंप आलं. मग मोटंसाठी लागणारं

नाडा, स दूर, कासरं घेणार कोण? लाकडी नांगूर, कु ळव गेलं; तसं एटकाला लागणा या
काढ याबी गे या. ॅ टर आलं तशी बैलं गेली. य याबरोबर यची दावीबी
गेली...मांगा या च हाटाचं काय कामच उरलं हाई शेतावर तर धंदा चालणार कसा?...
हाईतर हे असलं िभकनुशाचं काम करत बसलो असतो?”

यानं मलाच टाकला. मी तो तसाच सोडू न दला.

“मग पोटापा याचं कसं करतोस?”

“पोरं जा यात झालं कु ठं कु ठं रोजगाराला...एकानं ितकडं लंगनूर या व ाला

हातभ ीचा धंदा काढलाय. कु ठं कु ठं जाऊन दा चं फु गं इकू न येतंय. यो तेवढा धंदा बरा
चाललाय...सरकारानं दा बंदी क न चांगलं के लंय हणंनासा आमचं.” या या
बोल यालाही पीळ बसला होता.

मी काहीबाही घटकाभर बोललो िन सटकलो. या याशी बोल यासारखं मा याजवळ

काही िश लक न हतं.

घरी येऊन दोन तास झाले. जेवलो. दुपारची झोप काढली. सं याकाळचे चार वाजले
तरी मनाची अ व थता जाईना. बंधा या कामात ल लागेना.

भटकू न यावंसं वाटू लागलं...ब याच दवसांत कुं भारवा ात गेलो न हतो. गंगाराम
कुं भार दादाचा िम . याची चौकशी के ली. तो कानटोपी घालून दारात खोकत बसलेला.
याची पोरं बाळचं ताठर झालेली. एक मा तर झालेला िन दुसरा िवटां या धं ात
पडलेला...पण बाक चा कुं भारवाडा पूव सारखा दसत न हता. परळ, झाक या, बाचक
वाळताना कु ठं च दसत न हती.

मला गावभर भटकावंसं वाटू लागलं.

 दोन-तीन दवस वेळ िमळे ल तसा भटकलो. मांगवाडा, कोरवी व ती, चांभारवाडा,
महारवाडा, मेन रोड, बाजारपेठ, माळावरची नवी व ती, िजथं जावंसं वाटलं ितथं ितथं
गेलो. गावात रािहले या िम ां या जु या ओळख ना उजाळा दला. यां या
पंचािवषयी, धं ािवषयी, मुलांिवषयी जेवढं सुचेल तेवढं िवचा न घेतलं.

खूप कळलं. जुनं शांत कागल जाऊन नवं अशांत, अ व थ कागल ज माला आलं होतं.
आतापयत मला याचा नीटसा प ा न हता.

कुं भाराचे माती या गाड यामड याचे धंदे बंद झाले होते. लॅि टकचे तांब,े पेले,
बाद या, ताट या, वा ा गोरग रबाला व तात िमळत हो या. गाड या-मड यांना
सारखं जपून वापरावं लागत असे. यापे ा लॅि टक कसंही वापरलं तरी चालत असे.
संसार रं गीत रं गीत दसत असे. तुटलं फु टलं तरी ‘भंगार माल’ हणून परत िवकलं जात
असे. चार पैसे पु हा परत िमळत. माळावर या न ा बांधकामाचा िवटा खप यासाठी
उपयोग होई. पण आता पूव सारखी ‘माती’ फु कट िमळत न हती. ती िवकत यावी लागत
होती. िवटांचा खप वाढ यानं नदीकाठ या अनेक शेतक यांनी वीट-कारखाने सु के ले
होते. कुं भारांना रोजगार देऊन िवटा पाड या जात हो या िन पैसा बागायतदार
मळीवा या शेतक यांना िमळत होता.

लॅि टक या छो ामो ा बु ा, िशबडी तयार होत. यामुळं कोर ांचा बु ा

पा ा तयार कर याचा धंदा िनकामी झालेला. मुळाचे ग े कापून याचा सुंभ तयार
कर याचा यांचा उ ोग मोठा असे. शेतक याला बाजलं िवण यासाठी सुंभ नेहमी लागे.
ग रबा या येक घरी एखादं तरी बाजलं असे. पण अलीकडं बाळं ितणीही बाज यावर
बाळं त होत नसत. ती व तूच हळू हळू न झाली. रं गीत कापडी प ा या खाटा आ या.

हातमागाचं कापड कोणी वापरे नासं झालेल.ं यामुळं सा या-को ांची कामं बंद
पडलेली. टेरीन, टे रलीन, टेरीकॉट असलं नवं कापड आलेलं. याचा प रणाम
हातमागा या धं ावर झालेला.

चाम ा या चपलांपे ा रबरी ‘ि लपर’ खूपच व त होती. गोरग रबाला थोड या

पैशात पायाखाली आधार िमळत होता. चामडं खूपच महाग झालेलं. परदेशाला पाठवलं
जातंय; असं कळलेल.ं मोटा गे यामुळं शेतक याला चांभाराची गरज वाटेना. मोटाबरोबर
लागणारी पागणं गेली, बैलं गेली; यामुळं यांना जुंपायला लागणा या जुंप या-साप या
गे या. चाबूक-वा ा गे या. बैलां या ग यात बांधायचं चाळ-घुंगराचं प ं, सोनेरी रगा
मारले या झुरमु या, होर या हेही गेलं...चांभाराचा धंदा चालणार कसा?...गरीब
चांभाराला रोजगारािशवाय कामच िमळे ना.

दिलतां या चळवळीमुळं काही काळ महारवा ात मेले या जनावराचं चामडं

सोल याचं काम बंद पडलं होतं. पण आता गे या पाचसात वषात प रि थती उलटी झाली
होती. चामडं सोल याची इ छा असूनही पूव सारखी ‘पड’ पडत न हती. पूव चा शेतकरी
ने ं जनावरं सांभाळी. थकली क दावणीलाच म देई. मरे पयत यांना पढी पढी
वैरणपाणी िमळत असे. मेली क महारांना दली जात असत. पण आता शहरात
क लखाने िनघाले. चाम ाला भाव अस यानं या थकले या, िबनकामा या जनावरांना
पूव एक पैसाही िमळत नसे. यांना आता ब यापैक पैसा येऊ लागला. जगणं कठीण
झालं, पोटपाणी महाग झालं; यामुळं गोरगरीब, शेतकरी-कु णबी यां या मनात ‘होईल
याचा पैसा करावा,’ असं येऊ लागलं. भाकड जनावरं क लखा याला मुकाट जाऊ
लागली. मधले हेडे मरतुंगडी जनावरं िवकत घेऊन क लखा याला नेऊ लागले. चार पैसे
कमावू लागले. महारांचा तोही धंदा गेला. यांचा रोजगार चुकत न हता.

शहरातनं खे ात टेनलेस टीलची भांडी अशीच झाली. तांब-ं िपतळ अतोनात महाग
झालं आिण क हईवा या ल मणा या घरादाराचा, गणगोतांचा धंदा पार बुडाला.

शेतकरी नकळत ॅ टर वाप लागला होता. या या दु तीसाठी याला को हापूरला

जावं लागत होतं. ॅ टर या कं पनीचा, याच कं पनीने पेअरपा स आणावे लागत होते.
ऑईल तर सततच लागत असे. यासाठी याला भरपूर पैसा रोखीनं मोजावा लागत असे.
इं जी खतं नाना कारची आली होती; सुधारलेली बी-िबयाणं आली होती. िपकावरील
क ड मार यासाठी नवी नवी औषधं, फवारपंप आले होते. यां यासाठीही भरपूर पैसा
मोजावा लागत असे.

हे सगळं शहरात िमळत असे. यां या िनरिनरा या कं प या, िनरिनराळी ऑ फसेस,

िनरिनराळे ीमंत एजंट असत. या कं प यात, एज सीत भरपूर पगारावर भरपूर अिधकारी
आिण भरपूर कामगार कामं करत होते. या सग यांचा खच, पगार, ऐशआराम
भांडवलावरचे ाज भागेल असं पा न या व तूं या कमती ठरव या जात हो या. या
कमती गाव या शेतक यांना रोखीनं मोजा ा लागत हो या. हणजे गाव िपकवत होतं
िन याचा सगळा पैसा आता शहरात जात होता.

मी कागलात हाय कू लला िशकत होतो तोपयत असं काहीच न हतं. बाराही बलुतेदार
शेतक याला मदत करत होते. औत-अवजारं गावातच तयार होत होती. शेतक याची हर
चीज गावात िमळत होती. जनावरांची शेणखतं भरपूर तयार होत होती. साळी-को ी
यांची हातमागावरची कापडं वापर यात शेतक याला भूषण वाटत होतं. यामुळं
शेतक याचा िपकणारा सगळा पैसा गावातच राहत होता. जणू तो सग या गावक यांना
काही ना काही घेऊन वाटला जात होता. गोरगरीबही आपआपलं धंदं क न सुखी होतं.
आता गावात या शेतक यासह सग या बलुतेदारांचे धंदे शहरानं, शहरात या
कारखा यांनी, ीमंतांनी काढू न घेतले होते. धा यां या बाजारपेठाही शहरात ठे व या
हो या. ितथले लोक ठरवतील या कमतीला शेतक यांना झक मारत माल िवकावा लागत
होता. शेतकरी संपूण पर वाधीन झाला होता. याची शेती या या हातात रािहली
न हती. याची औतअवजारं गावा या हातात रािहली न हती. कुं भार-चांभाराचे धंदे
यां या हातात रािहले न हते. सगळे च सुधारणे या नावाखाली शहरात गेले होते.
ीमंतां या कारखा यांत गेले होते. एजंटां या कं प यात गेले होते.

मी गावातनं भटकत होतो िन मन सग यांतनं भटकत होतं.

कागल या म यावरचा मेनरोड हा हळू हळू पु या या वैभवशाली ल मी रोडसारखा

दसत होता. पूव ची साधी वाटणारी हॉटेलं झगमगीत, ऐटदार दसत होती. कापड-
बाजारात रं गीबेरंगी कापडांची कपाटं वाढली होती, ाहकांना बसायला पूव खास असं
काही न हतं, पण आता गा ा-िगर ा पसरले या दसत हो या. पूव चे बैठे धोतरवाले
साधे ापारी जाऊन आता काउं टर, टेब स आली होती. ापारी इ ी या पोशाखात
खु यावर बसलेले दसत होते. भां ां या दुकानांची सं या वाढली होती...मोटरपंप,
रासायिनक खतं, सुधारलेली बी-िबयाणं, फवारपंप, शेतीची यांि क अवजारं यां या
एज सीज आले या दसत हो या. िवजे या उपकरणांची दुकानं आलेली दसत होती.
औषधांची दुकानं वाढली होती. पूव एकच बँक होती. आता तीन बँका झा या हो या. एस.
टी. टँडवर पूव पोक याची आिण मा याची अशा दोनच टॅ सीज हो या. आता
दहाबारा टॅ सीज झा या हो या. डॉ टरांची सं या वाढली होती..िनरिनराळी सरकारी
ऑ फसं झाली होती. मु य हणजे गावाबाहेर या माळावर नवी वसाहत झपा ानं वाढत
होती. मोठमोठे बंगले बांधले जात होते. पांढरपेशा, अिभयं यांची, अ यापक-
ा यापकांची, िवकास-योजनेतील अिधकारी-वगाची घरं ितथं न ान ा हौ संग
सोसाय ांत आिण वतं पणेही भराभर बांधली जात होती. व छतेने, टाप टपीने
राहणारा फॅ शनेबल नोकरवग वाढला होता. कागल-को हापूरला खेपा घालणा या,
को हापूर न कागलात येऊन खे ांवर जाणा या एस. टी. गा ांची सं या भरपूर
वाढ यानं, खे ापा ात ज मलेला आिण को हापुरातला बराचसा नवा म यमवग
कागलात येऊन राहत होता. दहाबारा मैलांवर या को हापुरातील ऑ फसेसम ये रोज
जाणं याला सहज श य होतं. यांचा वावर मेनरोडवर या अनेक दुकानांतून,
िव क ांतून वाढलेला दसत होता. गावातले मु य र ते डांबरी झाले होते. कू टस,
मोटारसायकली, छो ा गा ा भरपूर माणात हंडू लाग या हो या. दो ही
िसनेमािथएटरं जोरात चालू होती.

कागल ीमंत झा यासारखं वाटत होतं. कागलात या पूव या ापा यांची पोरं
आपआप या सुधारले या दुकानांत दसत होती. इनामदार, वतनदार, राजकारणातले
कायकत यां या पोरांनी एज सीज काढले या, नवी नवी आधुिनक साधनांची दुकानं
काढलेली दसत होती. गावात या ा णवगातली, पूव या िश क-अ यापकांची,
कारकू न-सुप रटडं सची पोरं िशकू न झकपक नोक या करताना दसत होती. िचत
छो ा शेतक यांची, चांभार-कुं भारांची पोरं ही तृतीय ेणीत या नोक यांत रा न
गावातून हंडताना दसत होती...गाव यामुळं सुधार यासारखं वाटत होतं.

वडार व तीतनं घराकडं परत चाललो होतो. पोटाला खा यासाठी रानउं दीर मा न
वडारांचा एक ताफा रानातनं परत येताना दसला. लहानपणीचा कु या पा आता चांगला
बापय झालेला दसला.

मला पडला. कोणतं कागल खरं ? हे क मगाशी पािहलेलं ते? गाव गरीब झालंय
क ीमंत?

कसली तरी एक अ ात दरी गावा या म ये वाढते आहे. ित यात कोणीही कोसळू

शके ल. इथं कु णीतरी माणसांचे गोठे तयार के ले आहेत. यांत जनावरासारखी राबणारी
माणसं बांधली आहेत. दूध िपळू न यावं तसं यांचं र रोजगारा या नावाखाली िपळू न
घेतलं जातंय... यां या पोटाला दोन व ाला अ घालणारी यांची परं परागत
जाडीभरडी कामं होती. सुधारणां या नावाखाली ती जादूनं काढू न यावीत तशी हळू च
काढू न घेतली. ती कधी काढू न घेतली यांना कळलंच नाही. सुधारणा आणणारी दुसरी
कामं मा यांना दलीच नाहीत. ती दली शहरांना, अगोदरच सुि थर असले या
कारखानदारांना. कारखानदारांनी यांची शा ,ं तं ानं करवून घेतली. मग ती दली
ॉड शनसाठी सुिशि त इं िजिनअसना िन तं ना. यांना मा दला ‘तुमची तु ही
पोटं भ न खा’ हणून रोजगाराचा शाप. यां या पायाखाली ठे वला बेकारीचा भडा गी.
उपासमारीत हळू हळू मर याची भीषण या. यांना सुधारणे या जगातील िहशोबात
माणूस हणून धरलंच नाही. आधुिनक जगात राबणा या जनावरांत यांचा समावेश के ला.

जनावरांचं हे कागल खरं क ापा यांचं, कापड-बाजाराचं, मेनरोडवर झगमगणारं ,

िवकास-योजनेतील हौ संग सोसाय ांत, बंग यात -कमळासारखं उमलणारं कागल
खरं ? हातांतलं पोटापा याचं साधन काढू न घेतले या दीनदुब या बलुतेदारांचं कागल खरं
क एम. आय. डी. सी. म ये छो ा छो ा उ ोजकां या नवयं ांचं वत:त रमलेलं
आधुिनक कागल खरं ?

...माझं घर या बकाल कागलात आहे क या आिलशान कागलात? दादा, आई, िशवा,

याची बायको, िहरा, आनसा, फु ला या बकाल कागला या दावणीला बांधली आहेत. ल
होऊन परघरी गेले या बिहणीही याच दावणीत या...आ पा या दावणीतनं काहीसा
सुटला आहे. घाटगे-पाटील कं पनी या िनवांत सावलीला गेला आहे. दौलाही दावणीतनं
सुट यासाठी धडपडतो आहे आिण मी?..

मी या दावणीतनं सुटून तर दहाबारा वष झाली... हणून तर मी पीएच.डी.चा बंध

करतो आहे... उ ेणी या ा यापकाचा पगार घेतो आहे. ‘सािहि यक’ हणून
सां कृ ितक जगात थान िमळवू पाहतो आहे...

मी चरकलो...एका उ ुंग क ा या काठावर येऊन मी उभा आहे; तेथून पुढं खोल

खोल अथांग अशी दरी पसरली आहे; असं जाणवू लागलं... ा दरीत वत:ला पडू देता
कामा नये. मी ठार होईन. माझं सगळं िश ण, कतृ व थ थ होईल.
 उठलो िन सूटके समधले प ास पये घेतले. झपाझप कापड-बाजारात गेलो. एका
सद याचं िन एका िवजारीचं दणकट कापड खरे दी के लं.

परत घरी आलो िन िच ी िलिहली; “ि य िशपा, तु या ल ाला मी हजर रा शकलो

न हतो. तुला पेहराव करायची इ छा होती. गेली दहा वष ती रा नच गेली होती. आता
मी ती पूण क न घेतो आहे. सोबत सदरा-िवजारीचं कापड आिण पंचवीस पयांची भेट
पाठवतो आहे. ितचा वीकार कर. मी कती जरी िशकलो तरी तु या-मा या मै ीत अंतर
पडू देऊ नको. घराकडं येत जा. –तुझा आनंदराव.” प घालून लॅि टकची िपशवी पाठवून
दली...भीती वाटत होती क य गेलो तर िशपा ती भेट वीकारणार नाही.

तासभर मुकाट बसून रािहलो; ते हा कु ठं भाविववश झालेलं मन सावर यागत झालं.

अ ावीस

जून या पिह या आठव ात पु यास परतलो. गाडीत ि मता आिण मुली ग पात
रमले या. मी मा सातारा मागं पडलं तरी कागलात रमलेलो. गावाची अनेक कारणांनी
झालेली पडझड डो यांसमो न हलत न हती.

...अनेक कथा ऐकायला िमळा या. बेकार-योजनेसाठी मागासवग यांना, सुिशि त

पण नोकरी नसले यांना अनेक कारे धं ासाठी, वैयि क उ ोगासाठी सरकारी कज
कमी ाजानं, िबन ाजी, कं वा सि सडीनंही िमळत होती. ही कज नवे राजकारणी त ण
गोरग रबांना पुढं क न िमळवीत. मंजूर करणा या अिधका यांना पाच-प ास देत.
या या नावे मंजूर झालं याला पाच-पंचवीस दा साठी देत. उरलेला सगळा मिलदा
कायक या या िन पुढा यां या घशात जाई. यासाठी व न खालपयत कज मंजूर
कर यासाठी िच ाचपा ा येत. असं करणं हणजे सामािजक काय करणं. संघटनेसाठी
अशातूनच पैसा उभा करणं. अशा पैसे देणा या लोकांची संघटना हणजेच कायक याची
संघटना, असं वारं जोरात वा लागलं होतं. गोरगरीब याला बळी पडत होते. आतापयत
चार पंचवा षक योजना एखादा अपवाद सोडता खे ापा ासाठीच खच पड या हो या.
पाचवी धडा यानं सु होती. दोन वषपूव ‘ग रबी हटाव’ची घोषणा क न इं दरा
गांध नी लोकसभे या िनवडणुका जंक या हो या. पण गोरग रबांसाठी आले या अनेक
योजना गावठी कायकत गोरग रबां या नावावर मधे हडप करत होते. गोरगरीब उपाशी
मरत होतं. कुं पण शेत खात होतं...आतूनच क ड लागली होती. नवी िपढी एका
देशभरा या राजक य ाचारा या वा यात सापडली होती. दु काळी वातावरणाचाही
फायदा घेत होती.

लोकसं या जा त असली हणजे ‘तुला िमळतंय का मला िमळतंय;’ असं माणसाचं

होणारच. यात ग रबाला कोण िवचारणार? जो-तो बिल , संधी िमळे ल ितथं खायला
बघणार. ना चाड ना लाज. आपलं घर या िवषारी वण ापासून अिल ठे वलं पािहजे...

मनासमोर गावातली त ण मुलं दसू लागली. समाजा या खाल या थरातून िश ण

घेऊन पुढं आले या अनेक त ण मुलांना कागलचे माजी आमदार दौलतराव िनकम यांनी
को हापूर िज हा कू ल बोडाचे चेअरमन असताना शाळा खा यात नोक या द या हो या.
यामुळं कागलातली अनेक मुलं िश क आिण तृतीय ेणीतील नोकर झाली होती. पण
यांतील ब सं य आईविडलांपासून वतं राहत होती. िनयिमत येणा या पगारात
खाऊनिपऊन टु णटु णीत झालेली. अंगावर र मांस मूठभर आलेलं, कपडे ब यापैक
घातलेले, बायका घरांत बसून सुखावले या, मुलंबाळं शाळे ला जाणारी िन अंगणात मजेत
खेळणारी, घरा या सो यात खु या आले या, चौकटीला रं गीत तोरणं, भंतीवर छो ा
कु टुंबाचे माउं टम ये घालून लावलेले मुबलक फोटो; हे सगळं आलं होतं.
 यांची बाक ची भावंड,ं आईवडील आहेत ितथंच रखडत होते. यांची क ,ं दा र ,
उपासमार चुकली न हती. यांनी यां याशी संबंध तोडू न टाकलेल.े .. वत:म ये रमून
गेलेल.े ‘आपण भलं, आप या नोक या भ या’ अशी वृ ी. फारशी कु णी िबघडली न हती.
एखादा िश क दा पीत असे. हेही खरं क िश काचा पेशा हा सेवावृ ीचा,
साधनावृ ीचा, स कायशील पेशा आहे; यासाठी आपण आदश िश क बनलं पािहजे,
वाचन- चंतन क न मुलांना ान दलं पािहजे; याची काहीच जाण या त णांना न हती.
‘एक नोकरी’ यापलीकडं जाऊन ते िश क पेशाकडं पा शकत न हते. ाचार,
अनाचार, अनाग दी राजकारण यांपासून ते मनानं लांब होते; पण भोवताल या भीषण
दु काळाची, गणगोतात पसरले या दा र ाची, यामाग या कारणांची यांना काही
चा ल न हती... यानं- यानं आपआपलं पाहावं िन जगावं; अशी वाथ यांची वृ ी.

या पेशात माझे कतीतरी िम , प रिचत, गाववाले अस यामुळं यां याशी

बोलताना, चचा करताना मला यां या या वृ ीचा अनुभव येत होता. िनदान यांनी आपले
आईवडील, बहीणभावंड,ं गणगोत यांना तरी हात दला पािहजे, घरदार वर काढ यासाठी
धडपडलं पािहजे; असं वाटत होतं...श य असेल ितथं यांना मी तशी जाणीव देत होतो. ते
जसे ओळखीचे तसं यांचं उरलेलं घरदारही मा या ओळखीचं होतं. यांची झालेली
वाताहत बघून मनात कालवाकालव होई. संगी िशकले या िम ांची चीड येई...उगीच
मै ीपोटी यांचा बोटचेपेपणा सहन न करता यांना परखडपणे धडे दले पािहजेत, असं
वाटे.

पुणं आलं.

मनातलं कागल िवझून गेलं. आता घरी जा यासाठी र ा शोधायची होती. पैशांचं
पाक ट चाचपून पािहलं. सूटके समध या घरा या क या काढू न वर घेत या... माणसांची
गद , वाहनांची गद , इमारत ची गद , जािहरात ची गद , दुकानांची गद , आवाजांची
गद , द ांची गद ...सगळी गद च गद दसू लागली. या रं गीबेरंगी, नाना कार या
गद नी मी घे न गेलो...शहरात आ याची जाणीव झाली.

र ात बसताना, मीटर नीट पडलं क नाही पाहताना, सूटके स सांभाळताना,

बसमधून जाणा या वाशांकडं पाहताना, पायी चालले या जनलोकांकडं पाहताना; मी
एक ा यापक आहे; गेली अनेक वष पु या या महािव ालयात िशकवतो आहे, नुकतीच
उ ेणी िमळालेला मी माणूस आहे; याची नकळत जाणीव झाली.

घरात भरपूर प पडली होती. राम कोलारकरांचं ‘वंशज’ कथा सव कृ मराठी

कथेसाठी िनवड याचं प होतं. ‘वाचनासाठी काही पु तकं पाठवा’ हणणारं माधव
क डिवलकरांचं प होतं, दु काळानंतर या पावसावर महारा -टाइ ससाठी लेख
िलिह यास सांगणारं दनकर गांगलांचं प होतं, ‘किवता वाचा’ हणून सांगणार शंकर
रामाणीचं प होतं, ‘गोतावळा’ या भाषांतरासंबंधी माधव आचवल, म. द.
हातकणंगलेकर यांची प ं होती. पु तकावर परी णं िलहा हणून सांगणारी िम ांची प ं
होती. अशा अनेक प ांचा ढीग.

यांचा मनावर असा प रणाम झाला क ‘कागलातला मी’ मा या नकळत मा यातून

गुंडाळला गेला. हळू च बाजूला ठे वला गेला. मा यातला ा यापक, पीएच.डी.चा संशोधक
आिण सािहि यक गजबजून उठला. उमलत वर आला...कागल न पु या या वातावरणात
आलो क हा पडणारा फरक ती तेनं जाणवत होता. गावाकड या सम या आता
अंगवळणी पड यासार या झा या हो या. ितथ या प रि थतीलाही सरावानं सामोरा
जात होतो. पु यातले , सम या आिण प रि थती यांनाही तसंच सामोरं जावं लागत
होतं. ितला एकिच ानं, शांतपणे आिण धीरानं सामोरं जायचं असेल तर कागलात या
प रि थतीत मन गुंतवून सतत झुरायचं नाही; असा िनणय मा या नकळत मी घेतला
होता.

याला कारण ि मताचा वभाव हेही झालं होतं. गावाकड या प रि थतीिवषयी मी

ि मताजवळ सतत बोलत बसत असे. गावाकडनं प आलं क या चचा िवशेष होत. या
चचा करताना मी िववश होतो, आले या प ांमुळं, घर या प ांमुळं घर या माणसां या
चंतेनं अ व थ होतो, कधी कधी यां या घोडचुकांनी िचडू न जातो िन हातातलं माझं
काम तसंच पडू न राहतं; याचा ितला अनुभव होता. या चंतांनी मा या पोटात
अ◌ॅिसिडटी वाढत होती िन कळा करत हो या. कळांनी मी अधवट बेशु अस यागत पाय
पोटाशी मुडपून झोपून जाई. सगळा उ साह न होई...आयु याचाच भरवसा वाटेनासा
होई. िजवाला अित लावून घेऊन िवचार कर या या वभावाचा हा प रणाम होता.

आरं भी ि मता मी जे ितला उ ेशून पण वगत िवचार के यासारखं मु बोलत असे,

या बोल याला सतत होकार देई िन माझं बरोबर अस याचं ती सांगे. पण नंतर याचा
मला ताप होतोय असं ित या ल ात आ यावर ती हळू हळू मला सांग,ू समजवू लागली.
“तु ही उगीच एखादी गो लावून घेता, पैसे पाठवून मोकळं हावं; यावर चचा करत बसू
नये. ती माणसं ितथं िन तु ही इथं दीडशे मैलांवर. मग इथं यां यावर रागवून िन िचडू न
काय उपयोग? वत:लाच ास होतो याचा. ितकडं ती सुखात असतात. बिहण ची ल ं
आिण भावांची िश णं होईपयत हे सगळं तु हांलाच पाहावं लागणार आहे. ते टळणार
नाही. असं असेल तर ते शांतपणे िनभावून नेत रािहलेलं बरं . तुम या रोज या कामात
याचा कशाला अडथळा क न घेता?” असं ितनं हळू हळू पटवूनही दलं...

एखादा पाय कं वा हात तुटतो. तो तुट याची हळहळ कं वा दु:ख माणसाला आरं भी
होतं. आपण कायमचं पंगू झा याची ती था याला होते. पण नंतर तो आपला दीड
पाय कं वा हात घेऊनच त ार न करता मुकाट जगू लागतो; तशी माझी अव था झाली.
गावाकड या मा या था कं वा िवचार दुस या कु णापाशी करावेत, असं कु णी
पु यात न हतं. तसे शेजारी, प रिचत पु कळ लोक होते, िम -मैि णी हो या; पण यांना
माझा ा यापक वसाय, माझं सािह य, माझं वाचन, माझा शेजार, ि मताची नोकरी,
मुली आिण याची शाळा यांचा य ा य संदभ असे. यातूनही अनेक आिण
सम या िनमाण होत. कधी यामुळं घडणा या घटना- संगांचा आ वाद सु होई, कधी
अनुषंगानं सां कृ ितक चचा, ग पा होत. या सव लोकसंपकात गावचा संदभ असा काही
नसे. िचत तो बाहे न त डी लाव यापुरता मी ामीण जीवनावर लेखन करत होतो;
हणून अनुषंगानं िनमाण होई. अशा जवळ माझी गावाकडची सुखदु:खं
करावीत, असं वाटत नसे. यांना आपण रडकथा सांगणारे वाटू , असा मनात गंड िनमाण
होई.

याचा प रणाम असा होई क पु यात मा या ि म वाचं ा यापक य आिण

वा यीन अंगच मा या िम ांना ामु यानं दसत राही. ‘तो तेवढा हणजेच मी’, असं
सवाना वाटे आिण मलाही पु यापुरता तेवढाच मी पुरेसा आहे, असं वाटे.

मा यातील सािहि यकाचा िवकास करत राह यातच मला पु यात ध यता वाटत
असे. यामुळं पु यात या मै ीचे संबंध कागलला आतून िभडत नसत आिण कागलात या
मै ीचे संबंध पु याला आतून िभडत नसत. माझं ि म व असं जोडगोळीचं होतं.

दु काळानंतर या भरपूर पावसानंतर पिहली टम सु झाली. घरातले आ ही सगळे

कामाला जुंपलो गेलो. माझी िन ि मताची नोकरी, मुल या शाळा, पावसा यामुळं
नेहमी या कामात येणारा यय, बंधाचं शेवट या ट यावर आलेलं िचवट काम,
लोकांची जा-ये; अमरावती, औरं गाबादसार या बाहेरगावची ा यानं, परी क हणून
पि का काढणं, दवाळीसाठी थोडं लेखन इ यादी गडबडीत दवस जात असतानाच
दवाळीची सुटी लागली.

ऐन दवाळीत हणजे पंचवीस आ टोबरला एकटाच कागलला जायचं ठरवलं...

ि मताला कागलला नेता येणार न हतं. यामुळं मुलीही पु यातच रािह या.

दु:खात बुडाले या ि मताला िव ांतीची गरज होती. क त या ज मानंतर ितला सात

वषानी दवस गेले होते. याचा आनंद सवाना झाला होता. ित या िन मा या दृ ीनं हे
शेवटचं बाळं तपण ठरावं, असं वाटत होतं. या वेळी ितला मुलगा हावा, अशी मी मनोमन
असहाय होऊन अपे ा करत होतो.

ि मताला मुलगा हवा होता. ती मुलीची क पनाच क शकत न हती. मीही क

शकत न हतो. तीन मुल चा बाप हणून चंड जबाबदारी वाढले या भिव याचं िच
रं गवणं क पनेतही श य न हतं. आई-दादाही मला मुलगा हावा, याची मनोमन व ं
पाहत होते.

मुलगा क मुलगी हे आप या हातात नसतं; नवसाला पावणारी िनसगात कोणतीही

श नाही; हे माहीत असूनही मी मुलगाच हावा हणून अटीतटीनं ाथना करत होतो.
ि मताला ितसरी मुलगी झा यावर सगळं जीवन अस , िनराशा त, शू यवत होईल; ती
कायमची ढासळे ल, उभीच रा शकणार नाही, संगी वत:ला जीवनाबाहेर फे कू नही देऊ
शके ल; या भीतीपोटी मा या हातून िनसगश ना िवनवणी घडत होती. आई-दादाचाही
अपे ाभंग मला सोसणं जड गेलं असतं. यांचा मा यावर घर उभं करणारा मुलगा हणून
िवशेष जीव होता...एक जडसर ओझं मनोमन घेऊन ि मता आिण मी घरात वावरत होतो.
मधूनच अपे ापूत चं व रं गवत होतो िन आनंदन ू जात होतो. स टबर संपता संपता ती
यूनं जोरकस आजारी पडली. तातडीनं औषधोपचार के ले तरी यू हटला नाही.
यामुळं अिधक कडक औषधं डॉ टरांना ावी लागली असावीत. याचा प रणाम ित या
पोटातील गभ पड यात झाला.

एखादं बाळं तपण झा यासारखी ितची अव था झाली. थकवा खूप आला. डॉ टरांनी
ितला पंधरा दवस स ची िव ांती घे यास सांिगतलं. याला लागूनच दवाळीची सुटी
िमळा यानं ितला बरं वाटलं. पण मनानं ती खूप खच यासारखी झाली.

आ ांना ित या मदतीसाठी बोलवून यावं लागलं. ितला िवरं गुळाही िमळाला.

अशा प रि थतीत ितला कागलला घेऊन गेलो तर िव ांती िमळणार नाही, असं
वाटलं हणून एकटाच गेलो.

माझीही जा याची इ छा न हती; पण आईचा खूप आ ह पडला. यामुळं नाही

हणता येणं कठीण झालं होतं. वषभर ितची खूप िनराशेची प ं येत होती. फु लाबाईकडनं
ती प ं िल न घेत होती. दौला आिण आ पा यां याकडनं प ं िल न यायचं ितनं बंद के लं
होतं. कारण ते दोघेही ितचं िनराशा त मनि थतीतलं िनरवािनरवीचं कु णीकडंही
घरं गळत जाणारं बोलणं प ातून िलहीत नसत. ित या उ ग े ाचा, भावने या भरात
काहीही बोल याचा मला मानिसक ताप होतो, हे मी या दोघां या ल ात आणून दलं
होतं आिण ितला एकदा राग आला क या रागा या पलीकडं ितला दुसरं ितसरं कु णीही
दसत नसे. एखा ावर आपण राग काढतो ते हा याचीही काही बाजू असते, हे ती
यानात घेत नसे. याचा मागचा पुढचा दसून आलेला चांगुलपणा, कत बु ी याची
ितला या रागा यावेळी आठवण नसे. ती या यावर आंधळे पणानं राग काढी; याला
आजवर के लेलं थ गेल,ं आप या कामाची िह या िहशोबी न दच नाही, यासाठी ही राग
करते ते आपलं वागणं घरादारा या िहतासाठीच होतं, हे ती यानातच घेत नाही, असं जर
असेल तर मग ितचं तीच काय करते ते क दे. आपण यात ल च घालायचं नाही; अशी
याची धारणा होई. िनदान माझी तरी होत होती.

ित या रागाचा बहर ओसरला, मधे काही दवस गेले क मागचं सगळं िवस न ती
मदतीची अपे ा करी. ती न कर याचं मी ठरवलं आिण ितला तसं माग या आठवणी
क न िलिहलं क याचाही ती राग करी. “एवढा तुला मी वाढवला; एवढं तु यासाठी
र ाचं पाणी के लं; मा या त डातला घास काढू न तु या त डात घातला; येचं चांगलं पांग
फे डलंस...माझा जलम इनारथ गेला रं ऽदेवा!” हणून ती रागा या भरात शोकानं ाकु ळ
होई. यावर उपाय हणून दौलत-आ पाला मी सांिगतलं होतं क “ितचं नेमकं हणणं काय
आहे तेवढं कळवावं. रागा या भरात ती काय बोलते ते िल नये. ितची या यातून
मा याकडं काय अपे ा आहे, ितला काय मदत हवी आहे; तेवढंच सांगावं.’

दौलत, आ पा या माणं वागत हे ित या यानात आलं. कारण दौलत-आ पा या

प ांना माझी गेलेली उ रं ितला थम फु लाबाई वाचून दाखवत असे. दौलत-आ पा
दवसभर को हापुरात अस यानं हे काम फु लाबाईवर येऊन पडलेलं. मी पाठवले या
प ात ित या रागालोभाचा, चीडसंतापाचा काहीच उ लेख कं वा या अनुषंगानं ितची
समजूत काढणारा मजकू र यात नसे. याव न हे ित या ल ात आलं िन ती हळू हळू
फु लाबाईकडनं प ं िल न घेऊ लागली.

फु लाबाई आता तेरा-चौदा वषाची झा यानं प िल शकत होती. आई जसं सांगेल

तसं फु ला प ात िलहीत होती. याचा प रणाम आई य मनाची ि थती मला कळ यात
होत होता.

मळा गे यापासनं ितनं नऊदहा वष रा ं दवस क क न पोरं मोठीधाटी के ली होती.

यां यासाठी अिवरत क उपसताना ित या मुलांकडू न अपे ाही वाढत हो या. लेक
सासरला जातील तसं ितला वाटे. नगाला नग हणून सुना घरात या ात िन ित या
हाताखाली यांनी कामं करावीत. पण ल झा याझा या दोनच मिह यांत मी ि मताला
घेऊन पंढरपूरला गेलो होतो. ितची समजूत काढ यात माझी दोन-अडीच वष िनघून गेली
होती.

“मा या शेतकरी लेकाची बायकू घरात आ याबगार मला खरं सुख िमळायचं हाई
बघ. तू िशकलास िन लगीन क न घेऊन पारवाळां या जोडीगत उडू न गेलास. मी नुसती
पतरांची वाट बघत रका या मांडवागत झाले या घरात बसलो.” असं हणून ितनं
िशवाचं पिहलं लगीन के लं. ते फसलं; हणून दुसरं के लं. ितला वाटे; आ पा नोकरीला
लागला िन दीसभर बाहेरच रा लागला. दौला को हापूरला कॉलेजला जाऊ लागला िन
घरात या कामालाच हात लावेनासा झाला. याला शेतक तलं काम करणं कमीपणाचं
वाटू लागलं. साबण लावलेली खळणी कापड घालून तो नुसता गावातनं हंडू लागला िन
दोन व ाला येऊन खाऊ लागला. रिववार असला तरी आ पा “ हाई बाई मी; दमलोय.
माझा मी पगार घरात देतोय हवं? मी आता कामाला हात लावणार हाई.” हणू
लागला. तर दौला गुरकावून हणे, “माझा अ यास हाय. माक कमी पडलं, आ पागत
नापास झालो, तर दादा मला पायताणानं मारं ल. तुमचं तु ही कामाचं बघा. मला यातलं
काय येत हाई.”

दोघेही िशकलेले याक अशा रीतीनं काखा वर क लाग यावर “माझा शेतकरी
योकच खरा. मी म पतोर योच मा यासंगं हाणार.” असं आईला वाटलं िन ितनं
िशवाचं दुसरं ल के लं; तर िशवा बायको आ याबरोबर एक मिह या या आत सवता
रािहला िन आईचं गावरान पारवाळ ित या हातातनं उडालं...ितला सुनं या हातचं
ताटपाणी िमळालंच नाही.

फु ला रखडत रखडत शाळा िशकत होती. आईला ित या वयंपाकात सकाळ-

सं याकाळ मदत करत होती. िहराला धसाची कामं िनभत न हती; हणून ती आनसाला
िन आईला करावी लागत होती.

आई फु लाला हणे, “आपूण दोघीच रात याड राबतोय. बाक ची सगळी ऐषआरामात
बसून खा यात. कारभारी हणणारा तर गेली धा वरसं नुसता िनजून दीस काढतोय...मग
मीच कती राबू? आिण कशासाठी राबू? दांडगी झाली क माझं कु णीबी ऐकत हाईत. जी
ती आपआप या त बीतीत हा यात. मला हाडं उगळायची पाळी येती. माझा सारा जलम
असा क ा या खाईत गेला. मला कवा सुख लाभायचं?... आ दा मालकाला पैसं धाडतोय.
‘बसून खा’ हणून सांगतोय. तसं येनं आता मलाबी सांगावं. मी आता बसूनच खाणार
बघ. मला आता बसलेला जागा उठवत हाई. माझी हाडं उठता-बसताना कडाकडा
वाज यात. डु ईवर वझं घेटलं क माझं पाय लटपटाय लाग यात...मी कत दी कामं वडू ?”

फु लाबाईनं मोड या-तोड या भाषेत िलिहले या प ांतून ितचा हाच सूर असे.

सगळा दु काळ आईनं ओढू न काढला होता. िशवा या सवतं राह यानं ती खूपच
हताश झाली होती...अशा वेळी ित या प ानुसार दवाळीला जाणं मला भाग होतं.

मी सगळं बाजूला ठे वून दवाळीला गेलो.

अडीच-तीनला जाऊन पोचलो.

सं याकाळ या सुमारास शेतात फे री मारायला गेलो. आ पा-दौलतनं िलिहलं होतं,

तरी रान बघून मन फाटू न गेल.ं सगळं ओसाड पडलेलं. कु ठं तरी चुकारीचं एखादं धाट
उगवलेल.ं तेही िनज व. घातले या िबया याइतकं ही पीक येईल क नाही, याची शंका
होती...चांगलं पीक यावं हणून आ पानं मुलखा या महागाचं िबयाणं सोसायटीतनं
आणलं होतं. ते नंबर एकचं खोटं, बनावट िनघालं. याचा खोटेपणा पेरणी झा यावर
मिहना िनघून जाईपयत यानात आला नाही. मिहना िनघून गेला. पेरणीची वेळ टळू न
गेली. तरी याच वावरात पु हा देशी ज धळा टोकणला. पण तो बाजारातून िवकत
आणलेला साधा ज धळा. ते काही िबयाणं न हतं. िशवाय तो शेतातली घात िनघून
गे यावर टोकणला. यामुळं तोही उगवलाच नाही...शेवटाला रान ओसाड पडलं. येक
जण दुस याला जबाबदार धरत होता. यंदा पाऊस भरपूर लागूनही काडीचा उपयोग
झाला नाही. चुकारी या धाटांवरही क ड पडली होती. यावर औषध मा नही उपयोग
झाला न हता. वष वाया गेलं होतं...िशवा सवता रािह यामुळं शेताकडं येत न हता.
आई या मतानं ‘मालक शेतावर परसाकडंलाबी जाईत हवता.’ आ पा-दौलत नोकरीत
आिण िश णात गुंतले होते. वय झा यामुळं आई क ाला कं टाळू न गेलेली... शेत बघणार
कोण? मी काही शेतकामासाठी पु या न इथं येऊ शकत न हतो...घरात मेळ न हता;
हणून मना या नाबा ा िनघत हो या; पण कु णालाच काही सांगू शकत न हतो.

धन योदशी दोन दवसांवर आलेली. तरीही ध डू बाई, ल मीबाई आले या न ह या.

दवाळीची काही हालचालही दसत न हती.

“ध डी-ल ी कवा येणार हाईत?” मी आईला िवचारलं.

“ या आवंदा येणार हाईत.”

“का?– लावून देत हाईत?”

“मीच बलवायचं हाई, असं ठरीवलंय?”

“का गं?”

“दोघी ी हायार कराय पािहजे. शंभरभर पयं खच येईल.”

“येऊ दे. मी आण यात पैसे.”

“ कती आण यात पैसे तू?”

“पाचशे पयं आण यात.”

“ते दे िहकडं मा याकडं. तुला सगळं सांगतो...ध डी मा यासंगं भांडलीया. ितला

बलीवलं तरी ती येईल, असं वाटत हाई. ल ी वरचेवर येत ती. पर तीबी आता चार
हैने झालं आली हाई...ितचा हवरा मला हणाला; “कशाला वरचेवर ितला
बलीवतासा? पदर या खचानं ती येती. काय कवा आयार हायारबी करत हाईसा. ... या
दोघी ी काय के लं तर िहरी-आनशी इ या या इं गळागत मा यावर डोळं वटार यात िन
मला हण यात; ‘आ ही मरमर िहतं राबून मरतावं, अंगावर चं या पांघरतावं िन तू
तु या नांदन ू आले या लेक ी आयतं नटवून थटवून सासरला लावून देतीस हय?’ हणून
हटलं नकोच यां ी आवंदा बलवायला.”

“तसं क नको. सग यां ीच नवी कापडं घेऊ या. दवाळी हाय. मग तरी िहरी-
आनशीचं काय हणणं हाई हवं?”

“तसं नको. यंदा िहरी-आनशीला एक-एक यायची ितथं दोन-दोन लुगडी घे.
दोघ याबी अंगावरची जु यारं फाट यात. दोघीबी उघ ावाघ ा फर यात. ध डी,
ल ीचा आयोर या ीच घे. तसं यां ी सांग. य या िजवाला शांतता िमळं ल. हाईतर
वरीसभर मला फाडू न खातील. तू आपला चार दीस येतोस िन जातोस. वरीसभर मला या
रांडां ी त ड ावं लागतंय. ध डी-ल ी हाऊ ात ितकडं. एक दवाळी खाडी गेली
हणून काय यचं आभाळ कोसळत हाई. सं ातीला यां ी आणीन हणं...कु ठं हाईत ते
पैसे, िहकडं मला दे. आज जाऊन मी सगळी खरीदी क न आणतो. दवाळीचीबी बाक ची
खरीदी करायची हाय. रानात एक धाट सरळ हाई. िहतनं फु डं वरीसभर इकत घेऊन खावं
लागणार. तू तरी कती कती देशील!”

मी आई या हातात पैसे दले िन ग प बसलो. ‘िनदान ध डू बाई-ल मीकडं फराळाचं

घेऊन तरी दौला-आ पाला लावून दे’ हणून सांिगतलं...आई या इ छेबाहेर मला जायचं
न हतं. घरादाराला ितलाच त ड ावं लागतं, वषभर ितलाच बघावं लागतं, हे खरं होतं.
मी जा त बोललो असतो तर ित याशी वादावादी सु होणार होती. हणून मुकाट
बसलो.

यंदाची कापडं ितनं आप या मनानं आणली. यामुळं ितनं आणले या कापडावर कु णी

नाराजी क शकत न हतं...के ली तरी ती यांना सुनावते.

एक अनपेि त झालं. ितनं दादाला, िशवाला िन या या बायकोला काहीच आणलं

नाही. वत:साठी काही आणलं न हतं. दादावरचा ितचा राग मला समजत होता. पण
िशवा नाराज होईल, असं वाटलं. कारण येक वष िशवाला दवाळीसाठी आजवर मी
िन आई घेत आलो होतो. आ पाचा आता न हता. तो नोकरी लाग यापासनं वत:
वत:चे कपडे खरे दी क लागला होता. दौलतला कॉलेज या वषारं भी हणजे जून-
जुलैम येच खास कपडे मी िशवले होते. तो सुखी पोशाखात कॉलेजकु मार होऊन फरत
होता.

“आई, िशवाला िनदान एक कु डतं िन ये या बायकू ला एक लुगडं घे क .”

“शाडप घेणार हाई. येला सवतं हा हणावं. या बाईल-भा ाला

भणीभावंडांसाठी राबायला नको वाटतंय. ती रांड काल आली हाई तवर ो ितला
सुखा या सावलीत बसून खायाला सांगतोय. राबू दे िन ये या यो बायकू ला घालू दे.
चांगला ितला पैठणच, शालू नेसवू दे क येचा यो. नुसता दोन दीस शेतावर जुंधळं
टोकणायला आला तर दोन दसाचा रोजगार मा याकडनं भांडून घेटला येन.ं मी का
येची कोण हवं? ा पोरी का ये या कु णी हवंत?... आ ही उपाशी हाऊन, पोटं
आवळू न, येला आता दवाळी क ? ...सुतळीचा योक तोडाबी देणार हाई येला...
पावसा यात येनं माझी मा यावरची कोळपी, कु हाडी इकू न खा ली. कशानं कु णबावा
क मी?” ती भडाभडा तावातावानं बोलू लागली... पर ात या िशवाला ते ऐकू जावं,
ितचा राग याला समजावा, अशी ितची मनोमनी इ छा दसली.
 मी काही बोलू शकलो नाही...आई या बोल यातनं मला काही नवीनच गो ी
कळ या.

रा ी आ पा आ यावर मी याला िवचारलं, तर आणखी काही गो ी कळ या. िशवानं

तुकाराम सणगराकडनं पावसा यात प ास पये पंचवीस ट े ाजानं पोटासाठी काढले
होते. हणजे ाज पयाला चार आणे. एवढं ाज उ ोग करणा या कारखानदारालाही
देणं परवडलं नसतं. िशवानं ते प करलं होतं. घरात या व तू िवकताना याची िन दादाची
भांडणं झाली होती. िशवा दादावर धावून गेला होता. आईला तो वा ेल तशा िश ा देऊन
ित या हातातनं व तू िहसकावून घेऊन िवकायला नेत होता. ‘ ा पावसा यात पोटाला
काय खाऊ? हाईतर माझी मला घरादारातली शेतातली चौथाई वाटणी ा’ हणत
होता. ...प रि थती िबकट झा यावर दु काळात कधी तरी आईनं हंडा िवकला होता.
दादानं बैलगाडी या धावा िवक या हो या िन पोटाला खा या हो या. िशवानं तेवढंच
यानात ठे वलं होतं. ‘बाक चं पोटासाठी व तू इकू न खा यात, मग मीच काय मांजार
मारलंय?’ अशी याची भूिमका होती... ‘ याला हॉटेलचा नाद जोरात लागलाय; यामुळं
याला याचा रोजगाराचा पैसा कमी पडतोय?’ असं आ पा-दौला सांगत होते.

सग या सग या गो ी ऐकू न मन कड यासारखं झालं...मनी-मानसी धरले या

घरा या व ाचा चुथडा होत चाललाय, हे दसू लागलं. िशवानं वत:चं वतं िव
िनमाण करायचं ठरवलं होतं. बाक या बहीणभावांना यात थान न हतं. याला
इतरांची कोण याही कारची गरज वाटत न हती. तो सग या भावंडांबरोबर आिण आई-
दादाबरोबर सतत भांडणंच काढत होता. ेमाची भाषा एकदाही न हती. फ िहशोब
होते.

...िवचार करताना मला वाटे क कदािचत मी िशवाही झालो असतो आिण िशवा मी
होऊ शकला असता. थोरला भाऊ हणून मला शेती बघावी लागली असती िन मी अडाणी
रािहलो असतो. मी मळा बघू लाग यावर ‘िशवा’ ला िशकायला उसंत िमळाली असती िन
िशवा ‘िशकलेला’, ‘शहाणा’ पोरगा झाला असता..मग याला मा यासह सवाना
सांभाळावं लागलं असतं. कारभारपण करावं लागलं असतं.

पण िनयती वेगळी होती.

तो मा यापे ा चार वषानी लहान होता. लहानपणी सतत मा याबरोबर असे.

खेळायला, बाजारात, ढोराकडं मी असलो क तोही मा याबरोबर िचकटू न राही. यामुळं
याची-माझी भावना मक गुंतवणूक झालेली. मी कागलात असेपयत तो मा या श दा या
बाहेर कधी वागला नाही. बारा वषापूव मी थम कागल सोडतानाही याचे डोळे एस.
टी. टँडवर पा यानं भ न आले होते...लहानपणी माती खा यामुळं दुबळा झालेला,
अंगात र कमी, त ड नेहमी सुजरं फुगरं तरीही तु तु चालत कामं कर याची हौस.
यामुळं या याकडं सग यांची मायेची नजर वळत असे. िशवाचं तेच प आजही मा या
मनात वसत होतं...असा भाऊ आप यापासनं सवता राहावा, असं वाटत न हतं. रािहला
तर ज मभर खडकावर पडेल. यानं आ हां ितघा सुिशि त भावां या संसारातच आपला
संसार पिह यापासून िमसळू न ठे वला तर याचा संसार सुरळीत, सुखात चालेल, या या
अनेक चंता िमटतील, असं वाटत होतं. पण यानं सवतं राह याची घाई के ली.

घरात मा यामागं याचा अडाणीपणा, रागीट वभाव, आळस, कामं न करता

खा यावर अिधकार सांगणं, बार या भावंडांवर गुरकावणं, संगी मारणं, हेच या या
बाबतीत इतर भावंडां या वा ाला आलं...घरात याला कु णी खडसावून िवचारणारं
नस यामुळं िन आईला तो भीक घालेनासा झा यामुळं याला हॉटेलची चटक लागली.
याचं त णपणही याला कारण होतं. पण रोजगा यानं याचा िवचार करायचा नसतो;
याचंच भान याला आलं नाही.

कता माणूस हणून मलाही मयादा हो या. िशवा या वतं संसाराला मी मदत क
इि छत न हतो. तशी के ली असती तर घर फु टायला मीच कारणीभूत झालो असतो.
हणून मी यानं पंचवीस ट े ाजानं काढलेले प ास पयं कज श असूनही फे डलं
नाही...फे डलं असतं तर पु हा यानं काढलं असतं. आता ते याचं यानंच फे डलं पािहजे,
तरच या या ल ात येईल क एव ा भरमसाट ाजानं काढलेलं कज फे डताना आपले
कती पैसे वाया जातात. मला हेही ठाऊक होतं क रोजगारी माणसाला नीट
जग यापुरताही रोजगारातून पैसा िमळू शकत नसतो. तरीही मी िशवाला पैसे देऊ शकत
न हतो क मदत क शकत न हतो...उलट सारखं वाटत होतं क तीन चुली झा यानं
एकाला तीन माणसं वयंपाक कर यात गुंततात. एका चुलीवर वयंपाक झाला असता तर
जळण कमी लागलं असतं; दवाब ी थोडी वाचली असती. दोन माणसांचा दोन-दोन
तासांचा वेळ वाचला असता. ती दुसरीकडं कामाला वळवता आली असती. एक
राह याचं बळ वेगळं च असतं. ते यां या अडाणीपणामुळं िनमाण होत नाही...अशा
वृ ीला मी खतपाणी घालणार नाही...तरीही िशवा माझा दुबळा भाऊ आहे, िशवाला
वेगळं राहायला आईचा वभाव काही अंशी कारणीभूत आहे; तरी ती माझीच आई आहे.
ही सगळी माणसं जगली पािहजेत, यांना जगायला मदत के ली पािहजे. वेडव ं ाकडं,
ितरपागडं असलेलं आपलं घरदार उभं करायला आपण नाही मदत करायची तर कु णी?
असे मनात िवचार येत िन माझी मानिसक कु तरओढ होई.

न राहवून मी िशवा या छपरात गेलो.

“काय चाललंय?” मी.

“काय हाई; बसलोय झालं.” िशवा.

हळू हळू बोलता बोलता खूप बोलणं झालं. राग, लोभ, मानपान, अहंकार यांनी
भरलेली अटीतटीची, िज ीची उ रं िशवा देत होता. या या इषयिशवाय यात दुसरं
काही दसत न हतं. तो वतं राहणार हे प जाणवत होतं.

“िशवा, तुला सवतं हायाचं असंल तर खुशाल हा. तू सुखानं हावंस एवढीच माझी
इ छा. एक सांगतो तेवढं यान देऊन ऐक. ग रबीवर मात करायची असंल तर पै यांदा
तु ही दोघांनीबी खूप खूप क के लं पािहजे. रात याड राबून पैसं िमळवलं पािहजेत. रोज
यातलं लई ना थोडं िशलक ला टाकलं पािहजेत िन थोड या पैशातच घर पंच चालवला
पािहजे. असं के लंस तरच तुझं पैसं िशलक ला पडतील. यातनं काय तरी पोट चालवायला
जोडधंदा काढता येईल. शेरडं, क ब ा घेता येतील. हळू हळू एखादी हस घेता येईल.
आईसारखा दुधाचा धंदा करता येईल. रवणी काढू न क बडीची िप ली वाढीवता येतील
कं वा शेरडांची करडं, बोकडं वाढवून ती इकता येतील. आता तुला पोरं बाळं णार. ती
होऊ लाग यावर दोघांचा रोजगारबी पुरं पडणार हाई. खाणारी त डं वाढणार. तवा
तरणी हाईसा तवर दोघांनीबी रणघाई क न थोडा तरी पैसा िशलक ला टाका. तरच तुझं
िन पोराबाळांचं चार दीस कसंबसं ा जगात िनघतील.

“तू उलटंच करतोस. एकटाच राबतोस. बायकू ला बसून खायाला घालतोस. सुरात
कामं करत हाईस. चार दीस कामं करतोस िन आठ दीस घरात बसतोस. मग िश लक
पडणार कशी? खा लं तेवढं आलं; असा इचार करतोस. अशानं िभकं ला लागशील एक
दीस. काय तरी िनमतं काढू न घरात बसून खायाची तुला सवय लागलीय. दादागत चार
लोकांत ग पा मारत दीस घालवायची तुला चटक लागलीय. घरात या व तू हेऊन
इकायचा तुला नाद लागलाय. शेतातलं मूठपायली आलेलं धा य आईसंगं भांडून तू
दांडगाईनं घेऊन जातोस. बाक या पोरांनी काय खायाचं? अशानं तुझा संसार ख ात
जाईल. तू असं वागलास तर तुला घरातलं कायबी िमळणार हाई. गोसा ागत अंगाला
राख फासून जावं लागंल. इनामदार, वतनदार ां ीबी बसून खायला वतनं पुरली
हाईत. या ीबी शेवटी आप या देशात भीक मागायची पाळी आलीय. तवा
आतापासनंच उठू न कामाला लागलास तर उ ाचं दीस तु हां ी िन तुम या पोराबाळां ी
सुखाचं येतील...मा या ज मात मी हेच करतोय. हे येनात ठे व.” मी जीव तोडू न याला
सांिगतलं.

“दादा, तु ही कायबी काळजी क नकासा. एवढं दुखळाचं दीस जाऊ ात, उपाशी
मरायची पाळी आली हणून मा या हातनं काय थोडं घडलं. पर आता दोन वसात हाई
हस घेऊन दावली तर इचारा...मला काय कळत हाई? का मी बो यानं दूध िपतोय?”

िशवा बोलत होता, पण मला काही याचा भरवसा वाटत न हता. आजवरचा याचा
आलेला अनुभव वेगळं सांगत होता. याचा पंडधम या या कलानंच वाढणार होता. तो
मला काही संपूण तळामुळातून खुडून काढता येणं श य न हतं...तरी आपण सांगत
राहायचं, छ ी चालवायची. दगड फारच गाठगूळ िनघाला तर छ ी तुटेल; म ड ईल.
मऊ िनघाला तर मूत आतनं बाहेर पडेल...आपण घाव घालत राहायचं. कं टाळायचं नाही.
िशवा हंजे माझंच प. ते हा आप यालाच आपण घडवायचं आहे, हे यानात ठे वायचं.
 शेवटी मीच माझी समजूत काढत घरात गेलो.

दवाळीचा पिहला दवस.

आई िहराला हणाली, “ या बाईलभा ाला आंघूळीला िन फराळाला बलीव जा.

िशवा या संदभात हे बोलणं होतं. तो बायकोचं िशकू न सवतं रािहला, असं आईला
वाटत होतं, हणून ती याचा उ लेख मी कागलात आ यापासनं ‘बाईलभा ा’ असाच
करत होती...मला ितचं हसू येत होतं. पण हस याची सोय न हती.

िहरा याला सांगून आली.

पण िशवा अंघोळीला, फराळाला आला नाही. आ ही ितघेजणं भाऊ अंघोळी क न

फराळाला बसलो.

पर ात या धु या या दगडावर बसून िशवा अंघोळ करत होता. याची बायको

या या पाठीला साबण लावून आंघोळ घालत होती. मध या सो यात फराळ करत
बसले या मला ते दृ य पर ा या दारातनं दसत होतं.

पर ाकडंचं घराचं ते शेवटचं दार. या दाराची चौकट या िच ाला े मसारखी

दसत होती...ते िजवंत िच या घरा या चौकटी या अगदी बाहेरचं होतं.
एकोणतीस

ा यापक हो याची मह वाकां ा आरं भापासूनच बाळगली होती; ितला १९६७

साली कलाटणी िमळाली. महािव ालयात पदवीवगाना िशकव याचा पाच वषाचा
अनुभव पूण झाला. िव ापीठा या िनयमा माणं मी एम. ए. या वगाना िशकव यास
पा ठरलो. पुणे िव ापीठानं मला तशी लेखी मा यताही दली. अज क न मी ती
िमळवली होती.

पु यात फ पुणे िव ापीठातच मराठी िवभागात एम. ए. चे वग होते, हणून मी

मराठी िवभाग मुख डॉ. शं. गो. तुळपुळे यां याकडं एम. ए.चं टी चंग माग यासाठी गेलो.

ते हणाले, “यादव, तु हांला ते मी देऊ शकत नाही.”

“का सर? मा याकडं तर रे कि शन आहे.”

“रे कि शन असलं तरी टी चंग ायचं क नाही, हा वेगळा मु ा आहे. मी ते तु हाला

देऊ शकत नाही.”

“पण सर, का देणार नाही; ते मला थोडं समजून तरी सांगा.”

“उघड आहे. तु ही पीएच. डी. झालेले नाही आहात.”

“पण सर, आतापयत माझी दोन पु तकं िस झाली आहेत. ितसरं पु तक ‘मौज
काशन’ काढत आहे. िशवाय मला महारा सरकारची पा रतोिषकं िमळाली आहेत. मी
के लेली पु तकं -परी णं चांग या िनयतकािलकांतून िस झालेली आहेत. माझं हे
वा ीन काम ल ात या ना.”

“अस या कार या कामाचा टी चंगला काही उपयोग नसतो. असली चटोर पु तकं
िलिह यापे ा तु ही थम पीएच. डी. हा. मग पा टी चंगचं.” यांनी िनवाणीचं
सांिगतलं. तरीही मी यांना पीएच. डी. चा िन एम.ए. टी चंगचा अतूट संबंध नाही हे
दाखवून दलं. ा. रा. ी. जोग, ी. के . ीरसागर ही मोठी ा यापक मंडळी पीएच. डी.
नसूनही मराठी एम. ए.ला िशकवत होती. सर हणाले, “तो िनयम टीका- ंथ िलिहले या
ा यापकांना लागू नाही. न ा ा यापकांसाठी लागू आहे. मु य हणजे कु णाला टी चंग
ायचं िन कु णाला ायचं नाही; ते मा या अख यारीतीलं आहे.” सरांनी मला आपला
अिधकार दाखवून दला.

मी एकदम नाराज झालो. यां यािवषयी माझा थम गैरसमज झाला. ी शा मं दर

कॉलेजला पु यात थािपतां या लेखी ित ा न हती...मी शा कॉलेजात ा यापक
आहे. याचा तर हा प रणाम नसेल? ‘शा कॉलेजचा ब जन समाजातला कु णी पोरगेला
ा यापक; तो काय एम. ए.ला िशकवणार!’ असं तर सरांना वाटत नसेल?...आप या
सािह यिन मतीचा ‘मराठी सािह य’ िशकव याशी काहीच संबंध नाही?

करकोळ िवषयावर पीएच. डी. झालेले एक सामा य ा यापक ितथं मराठी

िशकवीत होते; हे मला माहीत होतं.

पीएच. डी.चा आिण एम. ए. टी चंगचा एवढा कायकारणसंबंध असेल तर आपणाला

पीएच. डी. झा यािशवाय एम. ए. टी चंग िमळणारच नाही आिण ते िमळालं नाही, तर
न ा िनयमां माणं पगाराची उ ेणी िमळणारच नाही. ज मभर चारशे-आठशेवर
घासावं लागेल...

मी अ व थ झालो. सािह यिन मती बाजूला पडली तरी चालेल. पण थम पीएच.

डी. हायचं; अशी मनाशी खूणगाठ बांधून मी उ ोगाला लागलो.

डॉ. रा. शं. वा ळं बे यां या मागदशनाखाली १९६८म ये नाव रिज टर के लं. ‘मराठी
लघुिनबंध ेरणा, वृ ी आिण याचा िवकास’ असा ापक िवषय िनवडला.
ारं भापासून तो आजपयतचा धांडोळा यायचा, असा मनाशी िनणय घेतला.

ा यापक झा यापासनं सहा-सात वष मा यातील लेखक घडव याचा मी सतत य

करत होतो; याला काहीशी खीळ बसली आिण बंधा या कामाकडं जोरात वळलो.
मा यातला ा यापक मा यातील सािहि यका या हातात हात घालून िततकाच तु यबळ
झाला पािहजे, याची मह वाकां ा िनमाण झाली.

वा तिवक आ थक ओढाताणीमुळं मी िमळे ल तो वेळ मािसकं आिण इतर

िनयतकािलकं , तसंच रे िडओ यां या लेखनासाठी घालवीत होतो. अशावेळी अथाजन
नसलेलं संशोधनाचं लेखन तूत तरी मला ावहा रक दृ ा परवडणारं न हतं. तरी ते
मला भिव यातील पगारवाढी या खा ीमुळं करावं लागणार होतं.

मा या ल ात एक गो आली. पीएच.डी. या कामासाठी लेखनापे ा वाचनच थम

जा त हावं लागतंय. वाचन झा यावर चंतन आिण लेखन करावं लागतंय. हणून पाच
िमिनटं जरी मोकळा वेळ िमळाला तरी मी पु तकं काढू न वाचू लागलो. कॉलेजात तास
नसताना, पंधरा िमिनटां या सुटीत मी वाचू लागलो. हा वेळ वाचनात घालवता येतो, हे
कळ यावर मी ‘ऑफ िप रएडला’ टाफ मम ये ग पा मारत बसेनासा झालो. सरळ
ंथालयात जाऊन बसू लागलो. माझं द र, िपशवी हीही टाफ म या लॉकरम ये न
ठे वता ंथालयात एका टेबलखुच वर ठे वू लागलो. हळू हळू मला इतरांनी भेट याची तीच
जागा िनि त झाली. मी नसतानाही कु णी या जागेवर बसेनासं झालं. िशपाई नो टसीवर
सही घे यासाठी व इतरही कामांसाठी मा याकडं ितथंच येऊ लागले. ंथालय अस यामुळं
भेटणारे मा याकडचं यांचं काम झा यावर चटकन िनघून जाऊ लागले. मला वेळ िमळू
लागला.

मी कॉलेजला बसने जात-येत होतो. ते हा ितची वाट पाहताना, ित यात बस यावर

येताना-जाताना मी सतत वाचन क लागलो. सकाळचे िवधी उरकताना, आंघोळ
करताना, जेवताना, उठता-बसताना मा या मनात बंधासाठी के ले या वाचनावर चंतन
सु होई. यां या मी संि नो स संशोधनकाडावर पटापटा काढू न ठे वी. परगावी
ा यानासाठी जाता-येतानाही मनमुराद वाचन होऊ लागलं.

...मला हाय कू ल या अ यासाचे दवस मधूनच आठवत आिण माझी िज जोर

घेई...माझं बंधासाठीचं ब तेक वाचन रोज या बस वासात कं वा बस टॉपवरच झालं.
यासाठी फारसा वेळ ावा लागला नाही... कती चंड वेळ आपला बस टॉपवर आिण
बस वासात जातो, याचा पडताळा बंधानं आणून दला.

साडेनऊशे पानां या आसपास ग मजकू र असलेला बंध मी १९७३ या

स टबरम ये सादर के ला. १९७४ या मेम ये मला पीएच. डी.ची पदवी िमळाली.
वतमानप ातून ती िस झा यामुळं अिभनंदनाची स र- शी प ं आली.
‘गोतावळा’ला पा रतोिषक िमळालं यावेळी आले या प ांपे ा यांची सं या जा त
होती. लोकांनाही सािह यिन मतीपे ा ही पदवी मह वाची वाटत असावी, असा अनुभव
आला.

या पदवीचा मलाही आनंद झाला. या े ातली ती शेवटची हणजे सव

िव ापीठीय पदवी होती. ितनं मला ‘डॉ टर’ ही उपाधी दली...पण गावाकड या घरी
याचा काही आनंद झाला नाही. आई-दादाला या पदवीचा अथ कळला नाही. यांनी फ
‘ -ं ’ं के लं.

बंधा या िनिम ानं इं जीचं आिण मराठीचं भरपूर वाचन झालं. सािह य- कारांचा
खोलवर अ यास झाला. िवशेषत: संबंिधत सािह यिवषयक ताि वक अ यास इं जीतनं
झा यामुळं सािह याचं ताि वक िववेचन करताना एक सखोल आ मिव ास ा झाला.
संशोधनाची प त आ मसात झाली. समी ेची प रभाषा अवगत झाली. िच क सक बु ी
पूव पे ा टोकदार आिण सतक झाली...नंतर या समी ालेखनाला ितचा उपयोग झाला.
‘लघुिनबंध, लिलतिनबंध’ यांचा अंतबा अ यास झा यानं मराठी लघुिनबंधात आिण
लिलतिनबंधात आजवर जे आशय े आलं न हतं ते आण याची िज मा यातील
लेखकात िनमाण झाली. यातूनच ‘ पशकमळं आिण पाणभवरे ’ मधील लेखन आकारत
गेलं.

कॉलेज पिह या टमला सु झा यावर सं थेनं माझा सािहि यक शंकर पाटील यां या
ह ते स कार के ला. पाटील भाषणात हणाले, “आज जर को हापूरचे राजष शा
महाराज असते, तर यांनी ह ीवरनं सग या कागल गावाला साखर वाटली असती. पूव
अ यानंद झाला क असी साखर वाट याची था ितकडं होती. आनंद यादव या ितकू ल
प रि थतीतून आिण आ थकदृ ा समाजा या या दुबल तरातून वर आलेले आहेत, या
तराला िश ण िमळावं आिण तो शहाणा होऊन समाज- येत िमसळू न जावा, हे जे
शा महाराजांचं व होतं, ते आज साकार झालेलं दसलं असतं...िशवाय आनंद यादव हे
शा महाराजां या मूळ गावचे हणजे कागलचे आहेत...”

शंकर पाटलां या या अनपेि त िवचारांनी मी थरा न गेलो. मा या अंगावर रोमांच

उठले. डोळे रसरस यागत झाले.

डॉ. शं. गो. तुळपु यांसह मी सग यांचे मनापासून आभार मानले; पण एकाचे
आभार मानू शकलो नाही– ते होते िवठोबा दवाणजी. यांची मािहती इथं पु यात
कु णालाही न हती आिण यांनी दलेली ेरणा तर कागलातही कु णाला माहीत न हती.

साताठ वषापूव ते मरण पावले होते...शंकर पाटलांनी शा महाराजांचा उ लेख

के याबरोबर कागलात या या िवठोबा आ णा दवाणज ची एकाएक आठवण झाली.
गटारीकडंला सांडपा यात उगवले या एका अंकुराचा वृ झालेला यांना बघायला
िमळाला असता, असं वाटू लागलं. ग लीत ते येता-जाता भेटले क माझी िश णासाठी
चाललेली धडपड पा न नेहमी हणायचे; “पोरा, भरपूर शीक. एम. ए., पीएच.डी. हो.
मोठा हो िन नामदार गोख यांसारखं नाव िमळव.”

यां या या बोल यानं माझा उ साह नेहमी वाढायचा.

घरी परतताना पांढर्याशु पोशाखातले िवठोबा आ णा मा या मनातून जाईनात

....आज ते हयात असते तर यांना खूपच आनंद झाला असता.

बंध िव ापीठाला स टबर याह रम ये सादर के यापासनं मनावरचं फार मोठं

ओझं कमी झालं होतं. तसंच चौर्याह र या अगदी आरं भी ‘चालू जमाना’ हा
आकाशवाणीवरचा माझा काय मही ह तांत रत झाला. ी. शंकर पाटील यांनी तो
िलिह याचं मा य के लं होतं. जवळजवळ नऊ वष हा काय म मी सात यानं िलहीत होतो.
ामीण महारा ाला काही सामािजक, राजक य, शेती, िश ण- गती यािवषयी सांगता
आलं तर सांग याचा य करीत होतो. पण आता हे सदर इतक वष चालव यानं याचा
कं टाळा आ यासारखं झालं होतं. तरीही या या लोकि यतेमुळं आिण घराचं अध भाडं
मिह या या मिह याला यातनं सुटत अस यामुळं याचं लेखन सोडवतही न हतं. पण
ंकटेश माडगूळकरच हणाले; “या वष शंकर पाटील यांना ‘चालू जमाना’ ायचं
ठरवलंय. थोडा चज हवा होता. एकाकडंच इतके दवस कॉ ॅ ट असलं हणजे लोकही
त ार करतात. िशवाय तु हीही काहीसे कं टाळ यासारखे झाला होता.”
 ते असं हट यावर थोडंसं वाईटही वाटलं. ‘चालू जमाना’ मधील पा ं हणजे का,
िभका, आ णा ही माणसं मा या गावाची िम झाली होती. कागल या माणसांना ती
गाववाली वाटत होती. गावाचा सारा इितहास, गावािवषयीचं ेम, यािवषयी स ाव,
अिभमान, गावा या भ याची काळजी यांना वाटत होती. गावानं यांना एक इितहास
दला होता. तो इितहास यांचं जीवन होऊन अवतरत होता...ती पा ं आता महारा ाला
िनदान मा या गावाला भेटणार नाहीत, याचं दु:ख झालं.

पंधरा एक दवस गेल.े ‘चालू जमाना’ची दोन ि स िलहायची टळली, ते हा

मोकळं वाटू लागलं. बंधा या आिण ‘चालू जमाना’ या लेखनात मह वाचा वेळ जात
होता. याचं सतत मनावर ओझं असे. आजवर सतत क क , जबाबदार्या, काळ या या
अखंड वाहत अस यानं आिण सततच लेखन करत अस यामुळं तूत लेखनावरची वासना
उडाली होती.

हणून मी पु यात होणार्या अनेक सां कृ ितक काय माला सं याकाळी जाऊ लागलो.
दुपारी रे िडओवर गाणी ऐकू लागलो. चांगले बोलपट, नाटकं , वगना , तमाशे पा
लागलो. िम मैि ण बरोबर मोकळे पणाने ग पा मा लागलो. प रिचत सािहि यक
या घरी जाऊन बसू लागलो. टाफ मम ये खळखळू न हसू लागलो. बस वासात
र यात या गद कडं बघत आनंद घेऊ लागलो... यामुळं अनेक दवस मनात दडप या
गेले या भावना, संवेदना, िवचार, क पना वर उसळी मा न येऊ लाग या. दावं सुटले या
वासरागत वाटू लागलं.
तीस

मे या पिह या आठव ात सग यांना घेऊन कागलला गेलो. संपूण मिहना ितथंच

रा न ‘नटरं ग’ कादंबरीचं लेखन करायचं मनाशी ठरवलं होतं. िशवाय गावाकड या काही
गो ी कराय या मनात िवचार होता.

जानेवारीपासनं आ पा आिण दौलत खोली घेऊन को हापूरला राहात होते.

धनगराचा एक मुलगा कागल न को हापूरला जेवणाचे तीसभर डबे सायकलीनं नेत

असे. कागलात वत: हंडून ते गोळा करत असे आिण को हापुरात घरपोच करत असे. तो
ग लीतलाच अस यानं ती एक सोय झाली होती. असं के यावर आ पाला सकाळचा वेळ
मोकळा िमळे ल, या वेळात तो िनवांतपणे सकाळ या कॉलेजचे काही तास करील आिण
सं याकाळ या मोक या वेळात याचा अ यास होईल असं वाटे. नोकरीचं याचं दुसर
वष सु होतं. पिह या वष पी. डी. आ स या वगात यानं दौलतबरोबर वेश घेतला
होता. पण परी ेला बसूनही एक पेपर दलाच नाही. िनदान आता तरी यानं मन लावून
जमेल तेवढे कॉलेजचे तास करावेत आिण हळू हळू िनदान बी. ए. ची पदवी पदरात पाडू न
यावी, अशी माझी इ छा होती.

को हापुरात दोघांनी राह यात दौलतचाही फायदा होईल, असं वाटत होतं. दौलत
कोण याही वष नापास न होता बी. कॉम. हावा; हणून मी धडपडत होतो. तो
वषावषाला पास होत होता; पण पा संगचे मा स सामा य होते. एखा ा वेळेस इं जी,
अक ट सीसार या िवषयात नापास होईल, हणून मी आव यक या िवषयांची िशकवणी
लाव यास सांगत होतो. िशकवणीची वेळ साध यासाठी याला को हापुरात राह याची
गरज होती. तसा तो रािहला तर याचाही जा याये यातील दोनतीन तासांचा वेळ याला
अ यासासाठी देता येणार होता. को हापुरातील मा या िम ां या ओळखी या आधारे
याला एखादी नोकरी िमळाली तर तीही करता येणार होती. तीमुळं मा यावरचा आ थक
भार थोडा कमी होणार होता.

एफ. वाय. बी. कॉम. ची परी ा देऊन दौलत कागलला आलेला. मी कागलला
गे यागे या यानं आपण पास झा याचं सांिगतलं. माझा आनंद दुणावला...परी ा
कॉलेजची असली तरी पास हो याची गरज होती. आ पानं मा ‘कं पनीची कामं खूप
पडतात’ या कारणाखाली परी ा दली न हती... याचा कॉलेज या परी ांत आपण पास
होऊ हा आ मिव ास एस. एस. सी. साठी अनेक वेळा करा ा लागले या य ांमुळं
गमावला असावा; असं मला सारखं वाटत होतं. पण यािवषयी मी काही न बोलता
‘कॉलेज या परी ा कशा सो या असतात; तुझं आता वय वाढ यानं तुझा अ यास सहज
होऊ शके ल; इतर िव ा याना वाचनातून जे कळतं; यापे ा िनि तपणे तुला जा त
कळे ल,’ अशी हळु वारपणे याची समजूत काढत होतो. जमेल तशा रे युलर कं वा
ए टनल परी ा दे यास याला वृ करत होतो.

महागाई या मानानं याला पगार फार कमी होता. महागाई भरमसाट वाढत होती.
ितला कशाचाही धरबंध न हता. ापारी मनमानी दर वाढवत होते. ित या वाढी या
गतीमुळं मीसु ा गांग न गे यासारखा झालो होतो. आ पा िनदान पदवीधर झाला तर
याला इतर जा त पगाराची नोकरी बघता येईल; असं वाटत होतं...पण या याकडू न
िश णिवषयक ितसाद िमळत न हता.

माझा पगार वाढू नही खचाचे सगळे अंदाज चुकत होते. पैसे दुपटीने खच होत होते.
यातच पु यात या आम या हौ संग सोसायटीत या घरबांधणीनं गती घेतली होती.
बांधकामा या सािह याचे दर असेच गे या दोनतीन वषात अवा तव वाढ यानं ितथलेही
अंदाज चुकत होते. पैसा भरपूर उभा कर याची गरज होती...मा या खचा या कु वतीबाहेर
बांधकाम गेलं होतं. माझी वषाकाठी बाहेरची ा ी हजारदीड हजारापे ा जा त न हती
आिण न ा घरासाठी लागणारं सािह य तर हजारां या िहशोबातच सतत लागत होतं.
हणून ि मताचा आजवरचा सगळा पगार घरा या बांधकामाकडं वळवत होतो.

याह र या िडसबर मध या शेतात या सुगीनं काखा वर के या हो या. घातलेलं

िबयाणंही पदरात पडलं न हतं. तूर तेवढी पोतंभर िमळाली होती, हणून मनाशी ठरवलं
होतं, क ये या पेरणीसाठी रान चांगलं नांग न यायचं. कु ळवणं, दंडलणं वेळ या वेळी
क न यायचं. नुसती देशी खतं वापर यापे ा इं जी खतं भरपूर वापरायची. हाय ीड
ज धळा पेरायचा. िबयाणं खा ी क नच िवकत यायचं. वेळोवेळी िपकांवर औषध-
फवारणी क न यायची. पाऊस पडू न पेरणीची घात आली क मागचा पुढचा िवचार न
करता माणसं कामाला लावून वेळ यावेळी पेरणी क न यायची...वेळंसरी भांगलणी,
कोळपणी िन बाक या मशागती क न याय या... यासाठी लागेल तो पैसा हयगय न
करता वेळ यावेळी धडाडीनं खच करायचा, तरच शेत िपके ल आिण मुलखाचं महाग धा य
वषभर िवकत घे याची पाळी येणार नाही. कधी ना कधी पैसा हा घालावा लागतोच आहे;
तो अगोदरच यो य कारणासाठी आिण वेळेसरी शेतात घातला तर िन यावर
भागेल... हणून सुगी झा यावर आईला, आ पाला सूचना द या हो या. खचाची सगळी
तरतूद के ली होती. उरले या कामासाठी ‘मे’ म ये कागलात बरे च दवस मु ाम टाकला
होता.

शेत िपकव यासाठी मी कमर कसली होती; पण आईचा उ साह न झाला होता.
गे या पाचसहा वषात शेतानं पदरात काही दलं न हतं. उलट माणसांची राबणूक फ
घेतली होती. घातलेला पैसा बुडाला होता, हणून आई हणत होती; “शेत कु णाला तरी
खंडानं लावू या. आ ही िबनघोर रोजगार करायला तरी मोकळं तावं.” पण मी ते
नाकारत होतो, कारण गेली पाचसहा वष दु काळामुळं शेत िपकलं नाही; पाऊस
जवळजवळ न हताच; यायचा तो अवेळी कधी तरी ऑग ट-स टबरात. याचा पेरणीसाठी
काही उपयोग हायचा नाही; हणून शेत िपकत न हतं. पण गे या वष पाऊस बरा झाला
होता, तरी पेर या वेळ या वेळी झा या नाहीत िन िबयाणं बनावट िनघालं होतं. यामुळं
नुकसान झालं होतं. हणून या वष सगळी काळजी यायची िन शेत िपकवायचं; असं मी
सांगत होतो.

माग या वष घर खूप गळलं होतं. याची शाकारणी वादळवार्याचे दवस संपले क

जूनम ये क न घे यास सांिगतलं. आ थक तजवीज क न ठे वली. घराचं आिण चावीचे
िबल भरायचं थकलं होतं, ते वत: भ न आलो. दौलतला कॉलेजसाठी कपडे हवे होते, ते
घेऊन दले. ल मीची गेली दवाळी आबूट गेली होती. ितला पु याला परत यापूव लुगडं-
चोळी घेतली....तरी आई हणाली, “सग यांसाठी एवढा खच के लास िन आता फु डं
चाललास. मागं मी कशानं घर चालवायचं?”

ितला तीनशे पये दले. दादाला स र पये दले. सग यांचं समाधान झालं. सगळी
व था लावली िन मे संपता संपता पु याला आलो. कागलात या मु ामात ‘नटरं ग’
कादंबरी या पिह या भागाचं क ं लेखन पूण के लं होतं.

आलो िन मा या कामाकडं वळलो.

सुटी संप यावर दौलत को हापूरला खोलीवर राहायला गेला. या वषापासनं नवी
सेिम टर िसि टम सु झाली होती. येक टमला वा षक परी ा होणार होती. सहासहा
मिह यांत अ यास म पुरा क न, याची परी ा देऊन पुढ या अ यास माकडं झपाझप
वळावं लागणार होतं. यामुळं िव ाथ वषभर अ यासा या मन:ि थतीत सदैव अडकणार
होते, हे ल ात घेऊन दौलतला आरं भापासनं आव यक या िवषयां या िशकव या चालू
कर यास सांिगतलं. िम ा. कमलाकर दीि त यांना दौलतला पु तकांची मदत
कर यािवषयी व इतरही ज र ती मदत कर यािवषयी िवनंती के ली... दौलत आप या
अ यासात गढू न गेला. तरीही तो ा. दीि तां या मदतीनं कु ठं काम िमळतं का, ते पाहत
होता.

जुलै या पिह या आठव ात पेर या झा या. या वेळचा पावसाळा आईला जा त

जाचू लागला. ितचं वय साठी या पुढं गेलेल.ं पांदीत पड यापासनं ित या उज ा हातात
आिण पाठीत कळा सु झा या हो या. तरीही ती राडीिचखलात जाऊन शेताची भांगलण,
कोळपण करत होती. आ पा-दौला कागलात राहत होते, ते हा यांची थोडीतरी रिववारी
मदत होत होती. दौला कधी दुपारी लवकर आला तर मदत करत होता. पण आता तीही
िमळे नाशी झाली. वयोमाना माणं आईला दसायचंही कमी झालं होतं. यामुळं तास-तास
रातीपयत कामं ओढायचं बंद क न ितला दीस बुडाय या आत घराकडं यावं लागत होतं.

घरात आता आई, िहरा आिण आनसा ा तीन बायकाच कामं क लाग या हो या.
नाही हटलं तरी शेतात या कसा या कामाला पु ष माणूस हे लागतंच. याचा मानिसक
आधार मोठा असतो. पण तो संपूण नाहीसा झाला होता.
 सुटी असेल या दवशी आ पाला आिण दौलाला कागलला जाऊन यायला सांिगतलं
होतं. पण आ पा अळं टळं क लागला. याला एकच दवस िमळणारी सुटी िव ांतीत
घालवावी, असं वाटू लागलं. सािह यवाचनाचा आिण लेखन कर याचा याला नाद
लागला होता. ‘सायेबदादासारखं मोठं हावं’ असं याला वाटत होतं. गावाकडं
जा यािवषयी यानं कानाडोळा के ला होता. दौलाला सेिम टर प तीमुळं जाणं श य
न हतं.

आई मा या दोघांसाठी भाकर्या बडवून नेमानं पाठवीत होती. एखादी सुक भाजी

के ली तर चटणी या पुडीबरोबर भाकरी या पोटात घालून पाठवीत होती. रिववारी ती
वाटेकडं डोळे लावून बसे, पण आ पा-दौला येत नसत. यामुळं ितला खूप िनराशा आलेली.
ितला वाटे; ‘पोरं िशक या या िनिम ानं आप यापासनं दूर जा यात. आज िश ेण पुरं
ईल; उ ा पुरं ईल अशा आशेवर चारपाच वस काढावी लाग यात. पु हा मग ती
कागलातच कु ठं तरी नोकरी कराय या ऐवजी परगावला नोकरी धर यात िन घरातनं
कायमची जा यात. सुटीसुटी आपआपली जगाय लाग यात. ... ां ी िशकवून काय
उपयोग? मा या ज माचं क काय चुकत हाई. हातारी झालो तरी अजून जीव उगळावा
लागतोयच. कती दीस असं मी िझजायचं?... पोरं आडाणी ठे वली असती तर माझपाशी
तरी र्हायली असती. रोजगार क न एका जागी खा ला असता िन जगलो असतो. सगळी
सुखाला लागली असती. रोजगारानं काय माणसाला मराण येत हाई.’

हाय ीडनं जोर धरला होता; पण या यावर मावा पडला होता. यावर औषध
फवारावं लागलं. आ पादौलानं येऊन औषध फवार याची व था के ली होती िन ते परत
गेले होते. यािशवाय यांची दुसरी काहीच मदत आईला झाली न हती.

हात-पाठ दुखू लाग यावर शेतात या क ासाठी आईनं िशवाला पुन: पु हा िवनवणी
के ली पण तो मदतीला आला नाही. पावसाळा आला िन कामं नसली क घरात या
शेतकामा या कं वा संसारात या व तू नेऊन िवक याचा याचा सपाटा सु च होता. आई
याला कडाडू न िवरोध करत होती. पण तो ितला जुमानत न हता. आईला उ ेशून याची
भाषा दादासारखी येई; “तुझं काय हाय िहतं? मा या बाऽची इ टेट हाय. ती काय तुझी
हवं. माझी मी इ टेट मोडू न-इकू न खाईन हाईतर चुलीत घालून जाळीन, तू इचारायचं
काम हाई, तुझी तू जा ितकडं मा या ग लीला.”

आई या बोल यानं खूप दुखावली. शा ज मशता दी या कामािनिम ानं मी

को हापूरला गेलो ते हा दोन तास कागलला जाऊन आलो. ितनं गे या गे या आ ोश
मांडला. रडू न झा यावर ती मला हणाली; “बाबा आ दा, ो िशवू काय मा या पोटचा
हवं. ेला नऊ हैनं नऊ दीस पोटात वाढीवला; मोटा भ न मा या यायीचं रगात
े या ज मासाठी वतलं. माझं हाडमांस िछलून ेचा पंड घडला. जलमभर झ ाझ या
खाऊन ेला वाढीवला. वरमायी असूनबी सग या गावाचं पाय धरलं िन ेची एकाला
दोन लगनं क न दली. तरीबी ो काय माझा व स सांगत हाई. रतनू जका याचाच
नुसता व स सांगतोय. मला ‘मा या या ग लीला जा’ हणतोय. गेली प ाससाठ वरसं
ा घरासाठी िन ा पप यासाठी मी माझं नावगाव, आईबा टाकलं तरीबी मी अजून
जका याची झालोच हाई, काय रं ? का मी या र ू जका याची नुसती पोरदासीच
र्हायलो? मी का हे या वसाडाचं घर घुसलो? नुसता येचा योल इ तार वाढवायलाच
मा या जलमाची मी राख के ली काय रं ?... ा देवानं माझं आता डोळं गाप दशी िमटावंत
बघ. मला ो जलम नको नको नको झालाय. ा रतनू जका या या देखत ा
धरतीमायीनं ऊर फाकावं िन मला पोटात यावं. माझा ो जीव थंडगाऽर ईल.”

मी िशवाला रागा या दण यात ताडताड बोललो. ‘दो ही पाय मोडू न ज मभर भीक
मागत फरायला लावीन. घरात वळचणीला सु ा थारा देणार नाही;’ हणून ताक द
दली. हात उगा न ‘थोबाड फोडू न ठे वीन. भड ा, मऊ गावलं हणून खोपरानं खणतोस
हय?’ हणून दम दला.

िशवा या या आड या वभावामुळं याला नुक याच झाले या मुल याकडं कु णाचं ल

गेलं न हतं. आईनं ‘नातू’ झा याचंही कौतुक के लं नाही. ती वेळ तशीच िनघून गेली.

स टबरात शेतात या कामाची गद उसळली. पोर ना कामं आवरे नात. कधी न हे ते

आईनं दादाला मदतीसाठी िवनवणी के ली. दादानंही जणू हा आपला संसारच न हं; हणून
मदत कर याचं नाकारलं.

“भोग रांडं तु या कमाची फळं आता. माझं ा संसारात काय ठे वलईस? गे या धा

वसात मला काय पोटापा याला घालून दमलीिबमलीस काय?... हवरा मेलाय हवं तुझा?
तर तसंच ध न चाल आता.” दादा तावातावानं बोलला.

िहरा मधी पडली िन दादाला समजुतीनं हणाली; “तसं हवं, दादा. घरात कु णी
बापय माणूस हाई. सायेबदादा ितकडं पु यात. िशवू ो असा. आ पा-दौला को हापुरात.
हे यात कु णी बघायचं? आईचं एक सोड, आ हा लेक साठी तरी मदतीला चल.”

“ित याबरोबरच मला लेक बी मे या. या तरी मा या पोटाला घाल यात काय?”

“आ ही भाकरी क न देत हाई हय तुला?” आनसानं मु ा मांडला.

“आगं, मला माझा समरथ योक देतोय. तु ही काय देता मला? यो नसता तर तु ही
िन ा रांडनं िमळू न घरात तरी ठे वलं असतंसा काय मला?”

दादानं वत:चं दाणं दळू न आणले या िपठा या भाकरी क न आनसा देत होती.
याचे कपडे धूत होती. माडी रोज या रोज लोटू न काढत होती. दादासाठी पाणी भ न
ठे वत होती.
 आनसाचं हे काम आईनं बंद के लं.

“खाऊ दे आता काय खातोय ते. बघू तरी कती दीस चालीवतोस ते. आनसे, तेवढाच
वाचलेला योळ शेतात घालवायचा. फु ले, तुझी शाळा आता बंद कर िन शेतात कामाला
चल. कती मी एकटीच ही कामं वडवड वडू ? िशकू न तू तरी कु ठं आता बािल टराची
बायकू णार हाईस?”

शेतात या कामांसाठी आईनं तडकाफडक फु लाबाईची शाळा बंद के ली िन या गरीब

गायीला कामाला जुंपली.

ध डू बाईचं दुसरं ल क न दे याचं आईनं ठरवलं िन फु लाबाई आम याकडं रािहली.

आईनं ितला मुलीसारखी वाढवली. दर यान मी नोकरीत अस यानं घर या प रि थतीचा
दाह कमी झाला होता. फु लाला िशकव याची मी मह वाकां ा धरलेली. ितला शाळे ला
घातलेलं.

फु ला वभावानं अितशय गरीब. ितनं कधीही त ारीचा सूर लावला नाही. ितची
आजी सांगेल ती कामं ती मुकाटपणे करी. आळस, अितक असं ितनं कधी हटलं नाही.
रडत-रखडत, नापास-पास होत होत ती जमेल तेवढं िशकत होती.

आता ितची आईनं मधनंच शाळा बंद के ली. आ पादौला या दोघांसाठी ितला शाळा
सोडावी लागली. ते दोघे कागलात जाऊन येऊन शाळा-नोकरी करत रािहले असते,
मधूनच शेतातली कामं जमेल तेवढी ओढत रािहले असते, तर ितला शाळा सोडावी
लागली नसती. बु ीनं ती सामा य असली तरी धबड यातनं कधी कामासाठी शाळा
बुडवत, सवड झाली क द र घेऊन शाळे त जात ती आठवीपयत येऊन थडकली होती.
आता आजीनं ‘शाळा बंद कर’ हट यावर ितनं मुकाटपणानं बंद के ली. काहीही त ार न
करता हातात खुरपं, गोफण घेऊन शेतावर जाऊ लागली.

हाय ीड चांगला आला होता. यावर बसणारी पाखरं राखत, कणसातला दाणादाणा
सांभाळत, रानातलं िशपाटलपाट हसरांसाठी काढत ती शेतावर दवसभर थांबू लागली.
िचम यापाखरं घर ाकडं वळ यावर कनीट पडता पडता वैरण घेऊन घरी येऊ लागली.

दादाची भाकरी आनसानं िन आईनं बंद के ली. मग तो नुसताच झुणकाभात कं वा

आमटीभात िशजवून खाऊ लागला. पंधरा दीस वाट बिघतली िन ऑ टोबर या पिह या
आठव ात दादा सरळ पु याला िनघून आला.

मी नेहमी माणं वागत के लं. “या, बसा.” हटलं. वाती-क त ला आजोबा आ याचा
आनंद झाला होता.
 चार दवसांनी फु लाबाईचं सिव तर प आलं िन मला कळलं क दादा भांडण क न
आला आहे.

दादाचा मलाही थोडा राग आला...वाटू लागलं क पूव माणंच दादा घरात एक
रािहला असता; सवतं िशजवून खात नसता तर िशवाही सवता रािहला नसता. दादा-आई
एक असते तर िशवाची एकटं राह याची हंमत न हती. सवतं राहणं; वत: िमळवून
वत:च सगळं खाणं; पोराबाळांना वार्यावर सोडणं हे दादानं के लं नसतं तर िशवानंही
के लं नसतं. दादानंच घरात या व तू िवक याची सुरवात क न िशवाला ‘देख’ िशकवली.

...आई भांडली असंल, पोरं बाळं ित या बाजूला झाली असतील, तरी दादानं ापंिचक
हणून पोराबाळांना मूठपसा आणून घालणं कत च होतं...िनदान आता तरी कधी न हे ते
आई मदतीची िवनवणी करत होती; ती यानं मा य करायला पािहजे होती.

पण मी हे सगळं लगेच बोललो नाही. मिहनाभर रा न दवाळी झा यावर दादा

जायला िनघाला या या आद या दवशी मी िवषय काढला.

“दादा, फु लाबाईची हैनाभरात तीनचार प ं आली. आठ दसामागंच चौथं आलंय.”

“काय हणतीया?”

“हाय ीडचं पीक यंदा भरघोस आलंय हणतीय. राखणीला कु णी बापय माणूस हाई.
दादाला लावून ा हणतीय. पाखरं कणसांवर बसत असणार. दीसभर कु णीतरी हाऽ हाऽ
ऽ ऽ करायला पािहजे. िशवाय सुगी या दसात रानावर रातचं वसतीला असलं हंजे बरं
असतंय.”

“मी काय ते करणार हाई बघ. यची ती क ात; हाईतर म ात. मला कु णी
बघत हाईत तर यां ी कशाला बघू?”

“ यनी जरी तुला बिघटलं हाई, तरी तुला यां ी बघायला पािहजे. तु याच पोटची
पोरं बाळं हाईत हवं?”

“पोराबाळांसारखी वागली असती तर बिघतली असती.”

“ ते जाऊ दे. मी काय हणतो; आ पा-दौला को हापूरला िशक यात; ते गावात असतं
तर तू मदत कर याची गरज न हती. आता य यासाठी तरी तू मदत के ली पािहजे.”

“ती दो ही ितकड या ितकडं िमळवून खा यात. तू िहकड या िहकडं िमळवून खातोस.

िशव या सवताच हाय. हंजे ‘ित या’ िन पोर यासाठीच मला मदत करायला
पािहजे...दोन भाकरी नुस या थापटू न ायला कती उशीर लागतोय? भाकरीत भाकरी
 ईत हाईत? याबी मला कु णी देत हाई. मी का कु णी वळचणीचा िभकारी हाय?... ा
सग याच रांडां ी गांडीवर लाथा देऊन हाकलून काढीन एक दीस. गावभर भीक मागत
हंडवीन.” दादाचा राग उसळला.

मला काय बोलावं णभर कळे ना.

मी समजुती या भाषेत थो ा वेळानं हणालो, “हे बघ दादा, ते सगळं र्हाऊ दे. तू

थोडं मन मोठं कर. चुकलीमाकली तरी र ाची नाती तुटत हाईत. रागारागानं यचा
इचार करायचा नसतोय आिण अपमान झाला हणून य यासंगं इरे सरीनं वागायचं
नसतंय. कती के ली तरी बाया माणसं हाईत ती...हकलून दली तरी गावभर तुझंच नाव
सांगत भीक मागणार. ती तुला काय घालत नसली तरी मी देतोयच हवं?”

“तू देतोस. तू मला वा ेल ते काम सांग. ते हाई के लं तर कान कापून देईन.

“मग मीच काम सांगतो ते ऐक आता. गावाकडचं ते शेत माझं एक ाचं समज. येचं
सुगीपाणी जर घरात नीट आलं हाई; तर मलाच पैसाअडका येचावा लागतोय. मलाच
आई या िन पोर या पोटापा यासाठी खच करावा लागतोय. माझा ो ताकदी या
बाहीर जाणारा खच थोडा तरी वाचवायला मला मदत कर िन शेतावर पाखरं राखायला
िन राखणीला जा. बाक चा कशाचाच इचार क नको.

...ितथं कु णाला इचारायचंबी हाई िन सांगायचंबी हाई. िहकडं कसं घरात

िबनबोलता, िबनसांगता येतोस, तसंच शेतावर रोज जायाचं. तुला जर कोणी आम या
शेतावर जाऊ नको, हटलं; तर मी येचं बघून घेतो; तू शेतावर जायला लागलास क
िहरा-आनसा तुला आपोआप भाकरी क न दे यात का हाई बघ.”

मी दादाला श दात पकडू न संधी साधली. तो मा याकडं ग धळ या नजरे नं बघू

लागला.

मी पु हा बोललो. “मा यासाठी एवढं कर. वाटलंच तर मी तुला हैनाभराचा यो

पैसा आता देणार हाय; यो पगार समज; खरं शेतावर राखणीला, व तीला जा.”

माझी भावना ओळखून दादा णभर ग प बसला.

दुसर्या णी मला हणाला; “आ दा, आता माझं वय तरी हाय काय रं शेतावर कामं
करायचं?”

मी एकदम वरमून गेलो. दादाचं वय आता स री या आसपास आलं होतं, हात पाय
थकले होते, ही गो खरी होती. पण हेही खरं होतं, क याचा आळस, कामािवषयी
कं टाळा, सतत झोपे या गुंगीत पडू न राह याची सवय, हे आड येत होतं. मलाही दुसरा
माग दसत न हता.

“ते खरं हाय, पर येला कु णाचा इलाज हाय का? पोटाला आठधा पोरं हाईत ती
सगळी मागाला लागूपतोर जमंल तेवढं के लंच पािहजे...बसून कु णीच खाऊ शकत हाई.
घरात अडचण हाय; हणून जायाचं. सगळं िजथ या ितथं असतं; तर मी कशाला बोललो
असतो?...आता तू येऊन हैना झाला. खरं हणजे हे दीस गावात कु णाचाबी उसाचा पाला
िमळं ल असं हाईत. दोन सालं पाऊस-पाणी झा यामुळं उसाची िपकं चांगली हाईत...असं
असूनबी मी एका श दानं तुला इचारलं हाई; क ‘उसाचा पाला काढू न पोट भरायचं
सोडू न िहकडं कशाला आलास? हणून. तु या मनाला िजथं बरं वाटेल, जसं बरं वाटेल
ितथं तू र्हावावं; असंच मला वाटतंय. आताबी कागलाला जायला िनघालास हणून
बोललोय. अडचणच अशी हाय क ती दुसर्या कु णाला सांगता येत हाई. ितथं घरचंच
माणूस राखणीला िन व तीला लागतंय. तवा जमंल तेवढं कर. िहकडं ितकडं एक है याचा
मामला हाय.” मी थंडपणानं बोललो.

“बडडरं ! बघतो जाऊन आता कसं काय जमतंय ते.” दादा उं चावर बघत बोलला.

दुसरे दवशी सकाळी गाडी होती.

को हापुरात ऑग ट मिह या या दुसर्या आठव ात दौलतला ‘अजब पु तकालयात’

पाटटाइम काम िमळालं. काउं टरवर दुपारी अडीच ते रा ी साडेआठपयत पु तकं पुरवणं,
दाखवणं, ती बांधून देणं याला करावं लागत होतं. पाच-सहा तास काम होतं. याला
यासाठी मिहना प ास पये िमळू लागले. वेळे या मानानं पैसे कमी होते; पण बाक ची
मुलंही तशीच कामं करत होती. दौलतला गरज होती हणून तो कॉलेज आिण ूशन
सांभाळू न काम करत रािहला.

ऑ टोबरअखेरपयत हणजे गे या दहा मिह यांत आ पानं आप या पगारातले फ

एकदा-दोनदाच दहावीस पये घरी दले होते. यापलीकडं एकही पया दला न हता.
आरं भी ‘आज देतो, उ ा पाठवतो’ असं क लागला. पण नंतर यानं प कळवलं; क
‘महागाई वाढलेली आहे. माझा सगळा पगार इथं संपून जातोय. मी घराकडं काही पाठवू
शकत नाही.‘ अशी याची मला प ं येऊ लागली.

को हापूरला यांना ठे व यात माझी जी योजना होती; ती सगळी फसली होती. वाटलं
होतं, आ पाचा िन मा तरी पगार येक मिह याला घरी जाईल. िशवाय दोघांचं िश ण
होईल. पण तसं झालं नाही. उलट रोज आई पाचसहा भाकरी िन भाजी-चटणी मा
घरची पाठवत होती. तो खच सु च होता.

यात या यात ऑग टपासनं दौलतला काम िमळालं. याचे प ास पये तरी

वाचतील असं वाटलं होतं. पण दौलतही घरी पैसे देत न हता. याला पाठवायचे माझे पैसे
मा यानंतर मी बंद के ले. तो आ पाला फ जेवणासाठी दहा पये देई िन चाळीस पये
वत: या खचाला ठे वी. आ पाचं हणणं असं क दौलतनं िनदान पंचरीस पये तरी
जेवणखच हणून आ पाला ावेत पण दौलतनं ते नाकारलं. यात दोघांची भांडणं सु
झाली. ‘दौला जा त खातो; यामानानं दहाच पये देतो.’ अशी आ पाची त ार. मला
एका गो ीचा पडताळा येत गेला क आपण िमळवत असलेला पैसा सहसा आपणच
खाऊन सुखात राहावं, घरात कं वा भावंडांना यात वाटेकरी क न घेऊ नये असं सामा य
बु ीला वाटत असावं. िशवा, आ पा, दौलत, यांचा अनुभव असाच आला. शेती गे यावर
दादानंही हेच के लं. आई फ सवासाठी िजवाचं रान करत होती.

दौलत काही काळ आजारी पडला याचा औषधपा याचा खच वाढला. टॉिनक या
बाटलीसाठी व औषधासाठी फळफळावळ खा यासाठी मला पैसे पाठवावे
लागले...दौलतला पाचसहा तास दुकानात काम आिण उरले या वेळात कॉलेज व ूशन,
यांचे अित म पडू लागले होते. यामुळं तो आजारी पडला असावा. तरीही तो कामावर
जाऊ लागला...माझी इ छा अशी होती क वावलंबनानं िश ण घेताना कती क
उपसावे लागतात, कसं लोकांना ध न राहावं लागतं; याचा याला थोडा तरी अनुभव
यावा. पैशाची, िश णाची कं मत कळावी.

आ पाला नोकरी लागूनही मला दादा, आई, दौलत यांना पैसे हे पाठवावे लागतच
होते. शेतीचा वषभरा या क -मशागतीचा िन लागवडीचा खचही मलाच बघावा लागत
होता. तो चुकत न हता.

दवाळी या सुटीत मी कागलला जाऊ शकलो नाही. पु यात घराचं बांधकाम जोरात
सु होतं. ते रोज या रोज जाऊन नजरे खाली घालावं लागत होतं. बांगला देशासाठी
के ले या पा क तान या यु ानंतर भारतातलं बरं चसं िसमट नुक याच वतं झाले या
‘बांगलादेशाकडं’ वळवलं होतं. यामुळं देशात िसमटचा एकदम तुटवडा आला. यामुळं
िसमट महाग झालं. याचा प रणाम एक तर पूव च कॉ ॅ ट के ले या िब डंग
कॉ ॅ टसना बांधकामं पुरी करणं परवडेनासं झालं. दुसरं असं क बांधकामात ‘खोटं
िसमट’ येऊ लागलं; कं वा िसमट यो य माणापे ा खूपच कमी वापरलं जाऊ लागलं.
यामुळं सगळीच बांधकामं िनकृ दजाची होऊ लागली होती. नंतर अनेक ढासळली
हणून बांधकामावर नजर ठे व याची िनतांत गरज मला भासत होती. बांधकामाचं
सािह य िनकृ वापरलं तर जात नाही ना; याची काळजी यावी लागत होती. पैशांची
सारखी तरतूद करावी लागत होती. िशवाय अकरावी एस. एस सी. बोडाकडू न मराठी
िमक पुि तका या संपादनाचं काम आलं होतं. ते मी वीकारलं होतं. या या मी टं ज
सुटी गाठू न योज या हो या. यासाठी बरं चसं सािह य वाचून काढावं लागत होतं. याची
इतरही बरीच कामं करावी लागत होती.

दवाळी झा यावर दादा कागलला गेला होता तरी तो राखणीला कं वा व तीला जात
न हता. मी आई व दादा दोघांनाही वतं प ं िलिहली. तरी यांचा काही उपयोग झाला
न हता. दादा, “शेतात या िपकात चौथाई वाटणी ा; मग राखण करतो.” हणत होता.
िशवा तर शेतात पाऊल घालत न हता.

हाय ीडला लागवड वेळ यावेळी घात यानं िन पाऊसपाणी वेळेवर झा यानं याचं
पीक चांगलं आलं होतं. या यावर पाखरांचे िभरे या िभरे येऊन बसत होते. जीव तोडू न
फु लाबाई ओरडत होती िन यांना हाकारत होती. गोफणीत घालून मातीची ढेकळं
िपकावर फे कत होती. कापणी अगदी त डावर आली होती. आठएक दवसांत कणसांचे
दाणं चांगले फु गून सुकतील, असं वाटत होतं.

आिण नो हबर या तेवीस तारखेचं फु लाबाईनं िलिहलेलं आईचं प मला तीनचार

दवसांनी िमळालं. “शेतातली कणसं चोरांनी सगळी खुडून हेली. पाचसात पोती दाणं
झालं असतं. आता एक पोतंबी पदरात पडतील का हाई; असं वाटतंय. सगळं रान मुडं
झालंय. नुसता कडबा बा हाय. काय क ? तुझी आई– ताराबाई.”

शेताशेजारीच मांगवाडा होता. ितथ या चोर ा मांगांना फावलं. कु णीच राखणीला

रातचं येत नाही; हे यांनी हेरलं िन एका रा ी यांनी िवळं चालवलं.

णभर डोकं िभनिभनलं िन खुच त मटकन बसलो. तासभर तसाच बसून

रािहलो...लागवडीला घातलेला सगळा पैसा िन सग यांचे म मातीत गेल.े

घरात चार पु ष असूनही एकसु ा शेतावर गेला नाही. आता या घराचं काय
करायचं?
एकतीस

पोटापा याला काहीच िमळे नासं झा यामुळं मांग-महार इ यादी गोरगरीब माणसं
िपसाळ यासारखी झाली होती. गे या दोन वषात गावात आिण रानात चोर्यामार्यांचं
माणही खूप वाढलं होतं. १९७३ या नो हबर-िडसबरातच सीमा वलंत झाला
होता. पण यावेळी याचे प रणाम को हापुरातही झाले. पेटवापेटवी, दुकानं जाळणं, ठार
मारणं असे कार जोरात झाले...मला प दसत होतं क सीमा हे िनिम आहे.
गोरगरीब माणसं महागाईला, बेकारीला, लाचखोरीला वैतागली आहेत. उ ोजक आिण
ापारी ग बर होत जाताना बघून, दुकानवाले आिण धंदव े ाले काळाबाजार करताना
बघून िचडली आहेत.

सरकारचं जनतेवरचं िनयं ण सुटलं होतं िन जनतेचा सरकारवरचा िव ास उडाला

होता. दरारा रािहला न हता. मं ी आिण सरकारी अिधकारी सु त आिण िन काळजी
झाले होते. कामचुकारपणा करत होते. लाच भरपूर खात होते. ‘ ा आिण या’ अशी
वाथ वृ ी राजरोसपणे बोकाळली होती...गोरगरीब देणार काय? नाही दलं क यांना
काहीच िमळत न हतं. खेडी अिजबात कं गाल होत चालली होती. शहरं पु होत जाताना
दसत होती. खे ात या लोकांिवषयी कु णाला आ था ेम रािहलं न हतं. एकही योजना
आजवर नीट राबवली गेली न हती... यामुळं खे ात माणूस माणसाला खायला उठलं
होतं. आजवर मांग-महार आप या शेजार या शेतात चोरी करत न हतं. पण तीही नीती
यानं आता सोडली होती. चोरी डक यासाठी धाड पडली तरी प रि थतीमुळं ितला त ड
दे याची यांची मानिसक तयारी झाली होती. जग याचा अितशय िबकट झा यानं
माणसांनी लाजअ ू सोडू न पोटासाठी चोर्यामार्या सु के या हो या.

आईला हे कळू शकत न हतं. कळलं तरी ितला याचं काय? ित या घरादाराचा ही
याच दु काळानं भीषण क न ठे वला होता...ती ग यात गळ घुसले या मासोळीगत
िजवा या आकांतानं तडफडत होती...आठदहा दवस ितनं शेतात उभा रा न
मांगवा ाकडं त ड क न िश ाशाप दले. बोटं मोडली.

हळू हळू ती या दु:खातनं बाहेर पडली. दु:ख करत बसून ितला परवडणारं न हतं. ती
उ ोगाला लागली.

गेलं वषभर ती आनसा या ल ाचा िवचार करत होती. आनसाला आता तेिवसाव वष
सु झालं होतं. तरीही ित या ल ाचा अजून प ा न हता. एवढा उशीर पोरीला
ल ावाचून घरात ठे वणं हणजे ‘दा चं कोठार’ घरात ठे वणं, असं आईला वाटत होतं.
ल मी या ल ा या वेळीही ती अशीच अ व थ झाली होती. याच अ व थ मनानं ती
आनसाठी जागं धुंडत होती.
 एक जागा ितला पसंत पडला होता. चौर्याह र या फे ुवारीम ये तो आलेला.
मुलगा ह ूरचा होता. पण आनसाबाईला तो जागा पसंत न हता.

आनसाची जाण आता वाढली होती. ि मता या मदतीसाठी ती एकदीड वषापूव

पु यात येऊन चार-पाच मिहने रा न गेली होती. ित यापूव ल मीही काही दवस येऊन
रा न गेली होती; तरी ित या बोल यात राह यात फरक पडला न हता. ितचा सगळा
ामीण मराठमोळा ढंग आिण आचार ितनं सोडला न हता. पु यात आ यावर आनसानं
नऊवारी या ऐवजी सहावारी नेसणं सु के लं होतं. ल मी उठ याउठ या कामाला लागे.
पण आनसा थम उठू न आंघोळपांघोळ क न, वेणीफणी क न, बारीक कुं कू वि थत
लावून ि मताचं अनुकरण क लागली. नागरी भाषेचं वळण जमेल तेवढं उचलू लागली.
आले या लोकांचं आगत वागत म यमवग य रवाजानुसार क लागली. रका या वेळात
मािसकातली िच ं बघत बसू लागली. ि मताशी इतर ि यां या चालले या ग पा मन
लावून ऐकू लागली. जमतील तेवढे यांचे िवचार आठवणीत ठे वून ि मताला यािवषयी
िज ासेनं िवचा लागली.

...ितचं हे सगळं वागणं बघून मला वाटू न गेल;ं क ही िशकली असती तर शार झाली
असती. ित या अनघड ामीण पातून एक सुकुमार अधवट घडव यासारखी वाटणारी
मूत मला दसत राही. ितला वत:ला सुधारायचा उ साह आहे, याची पदोपदी जाणीव
होई. पण आता मी ितला या धबड या या, धावपळी या जीवनात वेळ काढू न िशकवू
शकत न हतो; याचं वाईट वाटत होतं. ितचा उ साह बाक या कोण या बिहणीजवळ
दसत न हता. हणून आनसाचं मला िवशेष अ ूप वाटत होतं.

शहरची हवा लाग यामुळं कदािचत असेल आनसा या जा यािवषयी या अपे ा

वाढ या हो या. िनदान थोडं तरी िश ण असलेला, साधीसुधी मा तराची, कारकु नाची
कं वा तशीच एखादी छोटी नोकरी असलेला नवरा िमळावा, असं ितला वाटत होतं. आई
काढत असलेले नेहमी या वळणातले जागे ती नापसंत करत होती. नेहमी या वळणातले
हणजे रोजगार करणारे , शेताम यावर गडी असलेल,े िविहरीचं फोडपाचं काम करणारे
कं वा तसलेच कु णी तरी नवरे आई शोध याची धडपड करत होती. लोक यायचे िन
यातले काही आनसाला पसंत करायचे. पण आनसा यांना नकार ायची. यामुळं आई
वैतागून गेली होती.

फे ुवारीत आलेला जागा आईला बराच आवडला होता. दोघेजण भाऊ होते.
यात या मो ा मुलाचं ल करायचं होतं. घरची शेती दोघांत दीडएक एकर होती. ते
रान चांगलं िपकावू होतं. या रानात ज धळा काढ यावर शेजार्या या िविहरीचं पाणी
िवकत घेऊन शाळू कं वा ग काढला जात होता. सगळं िमळू न सहासात पोती धा य
घरात येत होतं. मुलांचे वडील गुर्हाळात गुळ ाचं काम करत होते. नवरा मुलगा
गुर्हाळात फडकर्याचं काम करत होता. एरवीही िमळे ल या कामांना जात होता.
 मुलाची आई काही कामाला जात न हती. याव न आईला वाटे क आनसालाही कु ठं
रोजगाराला बाहेर लावून देणार नाहीत. घरातली कामं सांभाळत आनसा राहील. घरात
पोरवडा न हता. ते शांत वाटत होतं. मा ते घर हणजे अगदी एक खोली होती. ह ूर हे
अगदीच खेड.ं दीडएक हजार व तीचं गाव. पण ते कागलपासनं तीनसाडेतीन मैलांवर
अस यानं आईला आटो यातलं वाटत होतं. मुलगाही आनसाला शोभेल असा होता...पार
अडाणी न हता. दुसरीतनं शाळा सोडली होती.

खरं तर घरात सग यांना तो पसंत होता; पण आनसा नको हणत होती. आनसा या
मनात वेगळं व ं होतं. ‘तालु या या गावात कु ठं तरी मला ा.’ असं ती हणे. िनदान
तीनचार हजार व तीचंच गाव असावं; असं ितला वाटे.

पण असे जागे ं ासाठी अडू न बसत, पोटापा याला अस यामुळं यां या ाथिमक
गरजा भागले या असत. अडाणीपणामुळं मग री असे. बायकोनं माहेराकडनं काहीना
काही आणावं, अशी अपे ा असे. नाही तर ‘बायको सोडू न देतो’ अशी धमक दली जाई.
सोडू न दली तरी दुसरी िमळ याची खा ी वाटत अस यानं बे फक र वागणं असे. हणून
पैसे, शेती असले या अडा याशी संबध नसावेत, असं मला वाटे. यापे ा रोजगारी माणूस
वभावानं गरीब असतो. एकदा िमळालेली बायको पु हा िमळे ल का नाही; या
काळजीपोटी तो बायकोला जपत असतो. असं सवसाधारण िच खे ात दसत होतं.
आनसाला िशकलेला मुलगा िमळणं कठीण होतं. दोन जागे आले होते; पण एका या घरात
बहीण-भाऊ भरपूर होते. वडील दा पीत होते. ल ाचा मुलगा कामं न करताच हंडून
फ न खात होता. दुसर्या घरातला मुलगा शहरात हातमागावर काम करत होता. पण
याचा पगार ल ानंतर याला शहरात रािह यावर पुरे पडेल इतका न हता. हणजे
आनसाला खे ावरच शेतात राहावं लागणार होतं...मलाच तो जागा एकू ण िवचार करता
नको वाटत होता.

आनसानं ह ूरचा जागा ‘नको’ हट यावर आईनं, आ पानं, दौलतनं हे जागं बिघतलं
होतं.

नंतर अधनंमधनं वषभर जागं येत होतं. यांतलं काही चांगलं होतं; पण यांनी
आनसाला पसंत के ली नाही. यानंतर मग जागेच येईनासे झाले.

आई खूप चंतेत पडली.

शेतातली चोरां या कचा ातनं मागं रािहलेली बारक कणसं आई, आनसा िन
िहरानं बडवून काढली िन आई पु हा आनसा या ल ा या उ ोगाला लागली.

घरात बापई माणूस कु णी मदतीला नस यानं आनसावर खूपच ताण पडला होता.
आईचं वय झालेलं िन हातपाठ दुखतेल.ं िहराला ताणाची कामं कधी झेपत न हती.
फु लाचा जीव अजून लहान होता हणून वषभर ताणाची कामं बाईमाणूस असूनही
आनसाला ओढावी लागली होती. याचा प रणाम ती उ हाताणानं काळसर पडली होती.
हातपाय खारके गत बारीक िन कांितहीन झाले होते. चेहरा कोळपला होता. लाकडाची
के यागत वाटत होती.

ित याकडं बघून आईला वाटलं; िहला हैना दोन हैने सुखात सावलीला ठे वली
पािहजे. हणून ितनं मला प िलिहलं. “...सुगी सपलीया. घरात शेतातलं तं- हवतं ते
आलंय. वरीस झालं आनसा या ल ासाठी मी धडपडतोय; अजून जमत हाई. आता ितला
हैना-दोन हैने पु याला घेऊन जावा. चार घास पोटात चढ जातील. सावलीला बसंल.
अंगावर कळा-कांती यील...”

मी आनसाला ‘पु याला घेऊन ये’ हणून आ पाला सांिगतलं. िडसबर या दुसर्या
पंधरव ात आ पा आनसाला घेऊन पु याला आला. दोन दवस मजेत रा न परत
कागलला गेला... आनसा पु यात आ यावर खूश झाली.

ित या ल ाची मलाही काळजी लागून रािहली होती. ितचं ल झालं क सग या

बिहण या ल ांतून मी सहीसलामत सुटणार होतो.

पु याला ती आ यावर मी ितची हळू हळू समजूत काढली... “माणसा या मनात खूप
मोठं हावं असं वाटतं. पण आपण या आईविडलां या पोटी ज माला येतो; यां या
मयादा आप यावर खूप मो ा पडतात. मुलां यापे ा मुल वर या जा त पडतात. मुलगा
एकटा नशीब काढ यासाठी िह मत असेल तर बाहेर पडू शकतो. पण िह मत, शारी
असूनही मुलगी मा घराबाहेर पडू शकत नाही. उ ाचं काही मला माहीत नाही; पण
आज तरी ित यावर खूप बंधनं आहेत. तू तर अडाणी आई-विडलां या पोटी ज मलीस.
यातनंबी आई-दादानं तुला िशक वलं असतं तर थोडा फरक पडला असता. कु ठं बी
िशवणकाम, िशकव या कं वा मा तरक क शकली असतीस. मी नोकरीला लागलो या
व ाला तू नऊदहा वरसांची तीस. शाळं त घालायचं तुझं वय उलटू न गेलं तं. हणून
मीबी काय क शकलो हाई...आता तुला िश णाचं मह व पटलंय; तर तु या
पोराबाळां ी िशक व. तुझं व य यातनं साकार तंय का बघ...आता तुला तडजोड
करावीच लागंल. वय गेलं िन जून झालीस तर ज माचं खोबरं होऊन बसंल...मी
तु यापाठीशी जलमभर हाईच.”

‘आनसाला कागलला लावून ा. पु हा ितला ह ूरची माणसं ‘इचारायला’ आ यात.

तुमचा इचार काय हाय योबी कळवा.’ असं प आलं. आनसा येऊन दोन मिहने झाले
होते.

मी आनसाची पु हा समजूत काढली िन ितला अनायासे कागल न आले या मा या

मे याबरोबर कागलला पाठवून दली.
 आ पाला सिव तर प िलिहलं; “काही झालं तरी ल जमवून टाका. खचाची काळजी
क नका. ल ाचा सगळा खच करायला मी तयार आहे. मुलाचे कपडे, पा णे ल ाला
येणार कती, यां या जेवणाचं काय, डं ा बंडा ावा लागेल काय? ावा लाग यास
थोडा देऊ. पण तेव ासाठी मोडू नका.” अशा आशयाचं प आनसाबरोबर पाठवून दलं.

ितचा साखरपुडा झाला. आई या डो यावरचं ओझं काखेत आलं. मी पैशां या

तयारीला लागलो. मा चंतातूर होतो. वय वाढ यामुळं िशवा या ल ासारखी िव ं तर
येणार नाहीत ना; हणून स चंत होतो.

पण अडथळे काही आले नाहीत.

ठरले या मु ताला एि लम ये राधाकृ णा या देवळात ल झालं. मला अ यानंद

झाला.

सं याकाळी परत यापूव मी राधाकृ णाला नम कार क न उभा रािहलो. भोवतीनं

भ म देऊळ, पूव होतं तसंच होतं. तीन बिहण ची िन एका भावाचं अशी आमची चार
ल ं या देवळात झाली. हे देऊळ आता आम या घरा याचं कायमचं ल थान झालं
होतं...ग रबा या मदतीला येणारं कृ णाचं देऊळ...हा ारके चा मूळ यादव युगं ओलंडून
गेली तरी अजून आम या मदतीला येतच होता.

िशवाला ‘बिहणीचं लगीन हाय; मदतीला चल.’ हणून बोलवला होता. ते दोघेही
आठवडाभर आपलंतुपलं न करता राबत होते. िशवाची बायको ल मी नऊदहा
मिह या या राजाला काखेत घेऊन इकडं-ितकडं हंडत होती िन पडेल ते काम करत
होती...िशवानं पंचवीस ट े ाजानं जे प ास पये कज काढलं होतं; ते अजून फे डलं
न हतं...कज देणार्या सणगराला ‘आता एवढं वाढलेलं ाज िशवा देईल का हाई; कु णास
ठावं? िनदान यानं मु ल तरी ावं.’ असं वाटत होतं. कारण ‘आज देतो, उ ा देतो’
हणून िशवा सांगत होता. िन एकदाही श द पाळत न हता. ल ा या िनिम ानं मी
गावाकडं गेलो होतो; तर यानं िशवािवषयीची त ार मा याकडं के ली होती.

“ते तू आिण िशवा बघून या. िशवाला कजाऊ पैसे देताना मला इचारलं तंस काय?”
हणून मी ित के ला.

तो ग पच बसला.

“असली पठाणी ाजाची सावकारी ग लीत या ग लीत करतोस हय?... ब ा

कारखानदाराला तरी तुझा येजाचा दर परवडंल काय?” मी आणखी बोललो.

तो ग पच बसला. पण घरातनं उठू नही जायला तयार नाही. ते हा मी हणालो;

“आनसाचं लगीन झा यावर बघू. परवा दशी ये.”

तो ल झा यावर आला.

याला मुदलाचे प ास पये दले आिण ाज िशवाकडनं मागून यायला सांिगतलं.

िशवाची राबणूक अशा रीतीनं पर पर भागवली िन याला ‘पु हा अस या कजा या

फं दात पडलास, तर याद राख बघ, िशवा’ हणून ताक द दली.

दादाला ल ात नवं धोतर, पटका, सदरा िमळा यामुळं दादा खूश होऊन सो यात
बसला होता.

घर मोकळं मोकळं दसत होतं. शेवटची बहीण ल होऊन नांदायला गेली होती.
सग या मुल या ल ाचं पाचसहा मणाचं ओझं अत न आई मोकळी झाली होती.
पोर ची ल ं होताना ितला आनंद होई िन सासरला वर्हाडा या गाडीतनं गे या क मा
दु:ख होई. या वेळचं ितचं दु:ख जा त ती होतं...का याभोर सपानं आपली सगळीच
अंडी खा ले या िचमणीगत ितनं एवढं एवढंसं त ड के लेलं. बाहेर पडणार्या अंधाराकडं
तशीच बघत बसलेली.

ल ानंतर दोनतीन दवस रािहलो. वा याउद याची आिण कापड-दुकानदारांची िबलं

भागवली.

िशवा सवतं राह यात ळला होता. अबोला सोडू न आता तो सग यांशी बोलत होता.
या या राजाचं कौतुक आई मधनंमधनं करत होती. िशवा या घरात एकु लतं एक नऊदहा
मिह याचं पोरगं, पण तेही िश या पडवळासारखं मऊलूस. चेहर्यावर ना कांती, ना तेज.
ना अंगात हलिपलीपणा, ना चपळाई. आजारी पोरागत ते गप बसून राही, पण याची
आईविडलांना काळजी दसत न हती.

मला वाईट वाटत होतं. हे सगळे एका जागी रािहले असते, तर पोरगं टु णटु णीत झालं
असतं. सग यां या त डांतला एक एक घास काढू न याला घातला असता तर या या
अंगावर बाळसं आलं असतं. पण िशवासमोर कु णाचं काही चालत न हतं.

न ा कप ामुळं दादाकडं माझं ल गेल.ं याचं शरीर वाळू न आणखी बारीक झालं
होतं. तरी तो अनसा या ल ात आनंदी दसत होता. देवळात या बाक ावर समवय क
माणसांबरोबर शेता या, पीकपा या या ग पा मारत बसला होता. याचा भरपूर
पोराबाळांचा संसार या ल ामुळं पूततेला जाऊन पोच यासारखा झाला होता. एकू ण आठ
लेक आिण चार याक झालेलं. आठीत या चार पडझडी या आयु यात म न गेले या.
उरले या चारही लेक ची ल ं झालेली.
 ...“पोरांची ल ं काय र्हाईत हाईत. कु णीबी वाटंचा वाटस आप या अवघड
झाले या लेक य या पदरात बांधलं दोघांची ल ं झा यात. उरलेली दो हीबी पोरं काय
लुळी-पांगळी हाईत. यची काळजी मला आता कायबी हाई. ही पोरगी शेवटची.
ग याचं कडासनं गेलं बघा आता.” दादा ल ाला आले या पा ह याला िचलीम ओढत
सांगत होता.

आनसाचं ल झालं, पा यांनी दाराघरात दाटी के ली; याचं िहराला फारसं काही
वाटलंच नाही. ती जणू या जगातली न हती. ित या हसरांची शेणंघाणं, चारापाणी
ितला बघावं लागत होतं. शेरडां या धारा दो ही वेळेला काढा ा लागत हो या. जाता-
येता शेणाचा पो, पडले या ल ा खरा ानं मागं ढकला ा लागत हो या. पर ात या
गो ा या तीनचार पायर्या चढ या-उतर या तरी ितला दम लागत होता...मग ती
तपक र ओढ या या िनिम ानं बसे, घटकाभर िव ांती घेई िन मग कामाला लागे.
अलीकडं ितला तपक र ओढ याची कु णीतरी सवय लावली होती. यामुळं माणसाला कमी
‘दम’ लागतो; असं सांिगतलं गेलं होतं.

ध डू बाई पोराला काखेत घेऊन ल ातनं उ साहानं हंडत होती. पाठराखणीला हणून
ितनं आनसाबरोबर आप या दोन थोर या लेक लावून द या हो या. आनसाचं ल
झा याचा ितला आनंद झाला होता. रडतखडत ितचा संसार चालला होता. रोजगारी
असला तरी नवरा शंकर िजवापाड कामं ओढत होता. शेलक , चार पैसे जा त रोजगार
देणारी कामं तो सतत ओढे. घरात दुभ याची हस कायम असे. ही आटली क ती दूध देई.
दोन हसरं िन यांची रे डकं कायम गो ात दसत असत. िशवाय तो चौथाई, ितजाई
खंडानं दुसर्याची शेतं करत असे. कौलं शाकारणीचं हातखंडा काम याला येई. यामुळं
पावसा यातही याला रोजगार िमळत असे. ध डू बाई या घरात क होते; तरी थंडावा
होता...िशवाला मी नेहमी शंकराचा आदश सांगत असे. पण िशवा ज मजात सामा य
रोजगारी होता. याला पूरक-पोषक असेच वभावगुण आिण मयादा या याजवळ हो या.
या या छपरात गेलं क मन उदास भकास होऊन जाई.

ल होऊन सारं थंड झा यावर दुसर्या दवशी ध डू बाई मला हळू च एकांतात
हणाली; “दादा, आता आनशीचं लगीन झालं. फु ड या वस मा या फु लीचंबी तेवढं
झट यासरशी क न टाका.”

मी च कत होऊन ध डू बाईकडं बघू लागलो...आनसा या ल ातील ित या उ साहाचा

एक वेगळाच अथ लागला.

“अगं ध डे, फु ली अजून िशकतीया. कशीबशी ितला एस. एस. सी. क न टाकू . ित या
ज माचं क याण ईल. मग लगीन क . एवढी घाई क नको.” सुगी झा यावर फु ला
पु हा शाळे ला जाऊ लागली होती. सुगीत दीडदोन मिहने ितची शाळा बुडालेली.
 “शाळािबळाचा इचार आता काय मनात आणू नका. ितचं ल ाचं वय झालंय. येळंसरी
लगीन झालं हंजे माझी काळजी िमटली. आनशीचं वय वाढलं तं; तर आ हा भण ी
कती घोर लागला ता. आईचा जीव सारखा खालीवर ईत ता...ती पाळी फु ली या
बाबतीत यायला नगं...पोरकं लेक हाय ते.”

ध डू बाईची फु लािवषयीची काळजी मी समजू शकत होतो. ित या दुसरे पणा या

संसारात फु लाला थान न हतं. फु लाचा सगळा जीव आम या घरात गुंतलेला. आ हां
सग या भावंडांचाही जीव ित यात गुंतलेला. तरी ध डू बाईचं मन घारीगत ित याभोवती
हंडत होतं. ित यावर दु न मायेची नजर ठे वत होतं.

ध डू ची होणारी घालमेल मी समजू शकत होतो; पण मी ती ग जा शकत न हतो.

ग जारली असती तर ध डू चं मन ळ ळं झालं असतं. ते फु लाकडं सारखं धावलं असतं.
यामुळं कदािचत ित या संसाराला तडा गेला असता; अशी मला काळजी वाटत होती.
हणून मी बाहे न शांत होतो.

मी ितला हणालो; “बघू हणं फु ड या वस . तू फु लीची कायबी काळजी क नको.

मलाबी ित या ज माची काळजी हायच क , अडाणी पोरांची लगनं लवकर यात.
िशकले या पोरांची उशीरनं यात. यां ी बी. ए., बी. कॉम. वगैरे हायलाच वीस-
बावीस वस लाग यात. ितथनं नोकरी लागायला िन यात ती ळायला दोन वस जा यात.
मग कु ठं पंचिवसा ा वसात लगनाला बी र्हा यात. पैलंचं सोडू न दे आता. फु ला एस.
एस. सी. झाली तर ितला िशकलेलाच हवरा के ला पािहजे; कळलं? तू काय चंता क
नको.” मी ितची काळजी दूर कर याचा य के ला.

ध डू चा संसार सुरळीत चालू असला तरी ल मीचा संसार अजून फु लून आला न हता.
ितचं ल होऊन सहासात वष झाली होती तरी ितला अजून मूल न हतं. दोघेही
नवराबायको िमळवून खात होते. नवरा हातमागावर काम करत होता. ल मी एक हस
आिण संसार सांभाळत होती...जमलं तर कामाला जात होती. ितचा बोलका, माणसात
िमसळणारा वभाव ित या दो ही दरांना, जावांना यश वीपणे एकाच घरात सवतं सवतं
रा न सांभाळत होता. ित या संसाराची या बाजूनं मला काळजी न हती. मा ितला
मुलाबाळांची फार हौस होती. एखादं तरी पोर ित या पोटी यावं असं वाटत होतं. िनसग
असं का करतो, काही कळत न हतं.

दोनतीन दवस रा न पु याला जायला िनघालो. न ा घराचे मला वेध लागले होते.
घराचं काम झपा ानं चाललेल.ं मेम ये ितकडं राहायला जाणं भाग होतं. सग यांना
सुटी अस यामुळं सामान हलवणं सोपं जाणार होतं. पावसा यात हलवणं अवघड गेलं
असतं...िशवाय पंधरा-वीस जूनपयत सगळं ि थर थावर क न गाडी ळावर आणावी
लागणार होती. हणून कागलात जा त रा न भागणार न हतं.
 ल ाला आले या बिहणी, ितघे भाऊ, आई, दादा, फु ला यांचा िनरोप घेतला. सगळं
घरदार एका जागी जमलेलं...सगळी मोठी झालेली दसत होती. मा यापे ा एकोणीस
वषानी लहान असलेला दौलत आता एकवीस वषाचा झाला होता. क ानं एक-एक दवस
मागं ढकलत, पोटं आवळत सगळे एव ा वषा या न ा-नाले ओलांडून इथंपयत आले
होते.

...सग यां या त येती अशा तशाच. आ पाला आिण दौलालाही को हापूर मानवलं
न हतं. मला वाटलं होतं; दोघेही चैनीत असतील, आ पा सगळाच पगार खच करतोय,
दौला फ दहाच पये देतोय आिण आप या जवळ चाळीसप ास पये ठे वून देतोय.
‘अजब पु तकालयानं’ याला नंतर साठ पये पगार के ला होता; तरी तो आ पाला फ
दहाच पये देत होता. पण मा या वाट याला फारसा अथ न हता. कारण ते काटकसरीत
जगत होते. खच जा त होतोय हणताना भात आिण तुरी या डाळीची फ आमटीच
करत होते. पावशेर दूध िवकत घेत होते. ते फ चहालाच जात होतं. गावाकडनं थंडगार
होऊन शेणकु टागत झालेली भाकरी आमटी-चटणीबरोबर खात होते. याचा प रणाम
होऊन दोघेही आजारी पडले होते. आ पाला वाटत होतं; खोली सोडावी आिण सरळ
कागलला जावं. जानेवारीम ये तो आजारी पडला ते हापासनं यानं कागलला जा याचा
धोशा लावला होता.

यानं मा या हेही ल ात आणून दलं होतं क शेतातली क पाणी करायची असतील,

आनसाबाईला आलेलं जागं य जाऊन बघायचं असतील; कं वा आलेलं नजरे खाली
घालायचं असतील, यां याशी य बोलणी करायची असतील तर आ पा ितथं
अस याची गरज होती.

पण दौलतचं एस. वाय. बी. कॉमचं वष होतं. कॉलेजािशवाय याची िशकवणी सु

होती. तो दुपारपासनं कामाला जात होता. ते काम आिण ती िशकवणी याला सोडावी
लागली असती. कॉलेज, काम, िशकवणी एवढं सगळं कागल न जाऊन येऊन करणं याला
अश य झालं असतं...आ ाच याची ‘अजब’ या कामात दमणूक होत होती. पण
प रि थतीपुढं तो शरण गेला होता. अशा वेळी कागलला जाणंयेणं करणं हणजे
दवसातले सोळासतरा तास शारी रक झीज कर याचा कार होता. हणून मी आ पाला
िनदान दौलतची परी ा होईपयत खोली ठे वायला सांिगतलं होतं.

परी ा झा यावर दौलतनं ‘अजब’चं काम सोडू न दलं. आ पानंही खोली सोडू न
दली.

को हापुरात वषभर एक राह या या या योगात आ पा आिण दौलत यांचे

बारीकसारीक खटके उडत होते. दौलतला ‘अजब’चं काम न हतं ते हा कॉलेज या पिह या
टम या आरं भी पैशांची अधूनमधून गरज भासे. आरं भी माझी इ छा अशी होती क
आ पा या पगारात या दोघाचं को हापुरातील राहणं आिण िश ण चालावं. जो काही
 करकोळ खच दौलतला करावा लागत होता, यासाठी आ पानं पैसे ावेत. मी कागलचं
सगळं घरदार सांभाळावं. पण आ पाचा पगार फ दोघां या जेवणात, राह यात आिण
खोली भाडं दे यातच संपून जात होता. यामुळं दौलतला खचाला पैसे िमळे नात, मग तो
मा याकडं प पाठवी. मी अ पाला थोडी करडी प ं पाठवून दौलतला पेसै दे यास सांगे व
दौलतला प पाठवून सांगे क ‘आ पाला मी कळवलंय. तुला पैसे दे यासाठी सांिगतलंय.
तू या याकडनं घे.’ मी एकदमच दोघांना प ं पाठवीत असे. यानंतर कामाची गडबड
अस यामुळं उिशरा िलिहले या आ पा या प ांतनं याचं प ीकरण येई. मग मला
आ पाची ‘आ थक ि थती’ कळे ; क या मिह यात याची अमुकतमुक कारणासाठी
पैशाकडनं ओढाताण झालीय. दर यान आठ दवस िनघून गेलेले असत. प रणामी दौलत
वेळेवर फ , फॉम भरले नाहीत तर सगळे घोडाळे उडतील अशा क पनेनं अ व थ होई.
गावाकडनं कं वा दौलाकडनं अचानक आले या प ांना मी लगेच मिनऑडर क न उ रं
देऊ शकत न हतो. पु कळ वेळा मीही आ थक अडचणीत सापडलेला असे. पण उिशरा का
होईना चेक पाठवत होतो. या चेक या सोबत या प ात दादाला कती पैसे ायचे,
आईला कती, दौलतला कती कं वा इतर घरप ी, पाणीप ी यासाठी कती कती पैसे
ायचे याची िवभागणी के लेली असे. ही र म मोठी असे. मिनऑडरनं ती पाठिव यास
खूपच खच येणार असतो; हणून मी आ पा या नावे चेक धाडत असे.

गावाकडं मी जे पैसे पाठवत होतो याची आ थक व था मी आ पाकडं सोपवली

होती. पु कळ वेळा दादा, आई, दौलत यां या प ांतून व तुि थती नेमक काय आहे हे
कळत नसे. दौलत फ आप यापुरतं िलहीत असे. तो सग यांत लहान आिण िशकाऊ
िव ाथ अस यामुळं या याकडनं मी बाक या अपे ाही करत न हतो. हणून आ पावर
मी घरची व तुि थती नेमक काय आहे, हे कळव याची जबाबदारी सोपवली होती.
यानंतर मी पैसे पाठवत असे. मागदशन करणं, िनणय घेणं हेही करत असे. याचा प रणाम
असा होई क घरात सवाना वाटे ‘आ पा घराकडचं काय काय कळवतोय ते कळत हाई.
सायेबदादाचा आ पावरच इ वास हाय. आ पा दादाचं कान फुं कतोय िन दादा आ पा या
तं ानं चालतोय’ अशी समजूत होऊन िवशेषत: आई आ पाशी भांडण काढी. दौलतलाही
वाटे क ‘दादाचा आ पावर िव ास आहे आिण मा यावर मा नाही.’ हणून तो
आ पावर मनातून काहीसा राग ध न होता.

मी ब धा मागणी माणं पैसे पाठवी. पु हा लगेच मागणी करतील हणून एखा ा

वेळेस जा तही पाठवी. गे या वषभरात तुटवडा अस यानं मागणी माणं पैसे पाठवणं
मला श य होत न हतं. सवाना थोडे थोडे कमी क न पाठवत होतो. आ पा या माणं
वाट या क न देई. आ पानं पैसे कमी द यानं आईला िन दौलतला याचा संशय येई.
मध यामधे हा पैसे खातोय क काय असं वाटे. आ पाला याचा ताप होई. तो रागारागानं
यांना बोले. ‘दादाला जाऊन इचारा जावा’ हणून सांगे.

आ पापे ा दौलतची बु ी िश णात अिधक शारीनं चालली. नकळत दौलतला वाटे

क या या िवचारानं मी चालावं, आ पानंही याचा िवचार माण मानावा. आपणाला
आ पापे ा प रि थतीचं अचूक ान आहे. आपले िनणय आ पापे ा अिधक व तुिन
असतात; हणून आ पानं ते मानावेत. पण आ पा दौलतपे ा वयानं मोठा होता. तो मोठा
अस यामुळं याचं मन दुखावलं जाई. हणून आ पा दौलतचं मानत नसे. एखादी आपण
सांिगतलेली गो बरोबर असूनही ती के वळ वडीलधारे पणामुळं आ पा मानत नाही; याचा
राग दौलतला येई. दौलत या वभावात लगेच संत हो याचा गुणही आहे. यामुळं
याला जा तच मानिसक ास होत असे. यातून दोघांचे खटके उडत. पु कळ वेळा
दौलतला आ पािवषयी अनाठायी संशय येई; आिण तो खराच आहे, तीच व तुि थती आहे;
पण आ पा ती लपवतो आहे; असं याला वाटे. एवढं असूनही दादा आ पावरच िव ास
ठे वतो, असं वाटू न या या मनात आ पािवषयी एक खोलवर अढी िनमाण झालेली
जाणवत होती. याच कारणासाठी मा यािवषयीही या या मनात घु सा असावा; पण तो
बोलून दाखवत न हता.

...घराचा धबडगा चालवायचा अस यामुळं मी या करकोळ गो ीकडं दुल करत

होतो. दौलतचं एस. वाय. बी. कॉमचं वष पार पडलं. तो परी ा देऊन मोकळा झाला.
आ पानंही मागं रािहलेला पी. डी. चा पेपर दला. यात सुख मानून मी व थ झालो.

दौलतची लढाई आता शेवट या ट यावर आली होती. या वष याला आ थक मदत

वि थत कर याची गरज होती. याला कोण याही कारची नोकरी न कर यािवषयी
आिण संपूण ल अ यासावर क त कर यािवषयी मी सांिगतलं. “कागल-को हापूर
येऊन-जाऊन कर. त येतीला सांभाळ. घर या अ ाची सर कशालाच नसते. घराकडंही
थोडं ल दे. आता आनसा नस यामुळं आिण आईला शेतातली कामं होत नस यामुळं तू
आिण आ पानं– िवशेषत: तू कामाकडं जा त ल दलं पािहजे. नोकरीचा वेळ इकडं
घालव. मी पैसे पाठवून देत राहीन. चंता क नको.” हणून सांिगतलं.

... यानं पिह या य ातच टी. वाय. बी. कॉमचं वष पार पाडावं, अशी माझी इ छा
होती आिण तसं तो पाडेल क नाही; याची मला काळजीही होती. याला दोनएक िवषय
सतत जड जात होते. यात ‘पास होईन क नाही;’ अशी याला नेहमी काळजी वाटे. मा
सुदव
ै ानं येक वेळी तो यात कसाबसा काठावर सुटत गेला होता. आता शेवटचं वष
अस यानं याला गुण उ म पड याची गरज होती. एस. वाय. पे ा टी. वाय. चे िवषय
साहिजकच अिधक वजनाचे होते. हणून याला अ यासािशवाय दुसरी कोणतीही
वधानं ठे वायची नाहीत आिण आ थक िववंचनाही ठे वाय या नाहीत, असा मनाशी
िनणय घेतला होता. दौलत पिह या य ात पार पडला तर अनेक कारणांसाठी ते
सवानाच फाय ाचं ठरणार होतं. एकदा जरी नापास झाला तर परी ेिवषयी
आ पासारखा कायमचा आ मिव ास गमावून बसेल आिण या या सग या आयु याची
बरबादी होईल, अशी मला खोलवर चंता लागून रािहली होती.

तीस मे पंचाह रला आ ही न ा घरी राहायला जायचं न के लं होतं. मनातलं घर

िघर ा घेत आभाळातनं िवमान खाली उतरावं तसं हळू हळू प आकाराला येत होतं. ते
आप यासाठी आकारतंय ही जाणीव सुख देत होती. यामुळं न ा घरात राहायला
जा याचा िवल ण आनंद होत होता.

पु यात भा ा या घरात थम वेश के ला ते हाही आनंद झाला होता. पु यात

वसतीला राह यासाठी, संसार थाट यासाठी एकदाचा आ य िमळाला. आता आपण
पु यात आपलं न ब तान बसवू. याब ल घरमालकाला लाखलाख ध यवाद दले
पािहजेत. घरभाडं भरपूर असेना का, पण घरमालकानं ‘तु ही पु यात राहा. जग यासाठी
धडपडा,’ या आप या येयाला स य आशीवाद दला. यामुळं या या कृ पेखाली
न पणानं, काहीशा लाचारीनं जगावं लागत होतं. तो आनंद पोटभर िमळाले या िभ ेचा
होता. न ा घराचा आनंद मा मी पु यासार या मो ा शहरात जीवना या जीवघे या
पधत भाग घेऊ शकतो, ितथं वत:चं घर बांधू शकतो, अशा आ मिव ासाचा होता.
िन यी ुवानं अढळ थान िमळिव यासारखा तो होता...आता आपणाला ितथून कु णीही
हलवू शकत न हतं.

गृह वेश कर यापूव ‘वा तुशांती’चा धा मक िवधी करायचा ि मताचा आ ह. या

िनिम ानं ि मता या माहेराची आिण आम या घरची माणसं बोलवायची ठरवलं.
या माणं गावाकडनं नऊदहा मंडळी आली. घर य बघून यांना ापंिचक तृ ीचा
आनंद झाला.

मलाही आपण न ा घरी राहायला जात आहोत, याचा आनंद सोहळा दृ य पात
साजरा करावा, असं वाटत होतं. घरात काय म अस यावर जो एक मानिसक उ हास
िनमाण होतो; तोही आ हा सग यांना हवाहवासा वाटत होता.

चार दवस सग यांचे आनंदात गेल.े ि मता या पैशांतनं हे घर ामु यानं उभं
रािहलं. आई आिण मावशी यांनी ितचं िवशेष कौतुक के लं. दोघ नाही ितचा अिभमान
वाटला. ि मता फु ल होऊन गेली. मा यापे ा ाळू ि मताला या वा तुशांती या
काय माची मानिसक गरज जा त होती, याचा पडताळा आला.

या काय माला दादानं यावं, अशी माझी इ छा होती. पण याची त येत फारशी
चांगली न हती. तो हणाला; “मी आता येत हाई. उ हा याचं दीस हाईत. थकावट
आलीया. एवडा पावसुळा होऊ दे. मग मी दवाळी या आसपास येऊन जाईन.” मी ‘ ’ं
हणालो.

ि मताचे वडीलही आजारी होते. यामुळं यांनाही येता आलं नाही. ि मता या आिण
वाती-क त या वा ात या सग या मैि णी आ या हो या. िवशेषत: नटले या वाती-
क त नी आिण ित या मैि ण नी घराभोवताल या मोक या जागेत मु पणे खेळून उ ा
मा न आनंद के ला...माणसाला आपआपली घरं पृ वीवर असावीत, असं फार वाटतं
आिण ती मातीवरच असावीत, अंतराळात नसावीत, येक घरा या भोवताली फरशी
नसावी; मातीच असावी, मातीत िपकाबरोबर माणसंही जीव धरतात, फु लतात,
बहरतात, हे यामुल कडं पाहताना जाणवत होतं.

एका अथ पु या या बाहेर आ ही पडलो होतो. अितशय िवरळ व पात

प ावतीपयत पुणं पसरलं होतं. तेथून पुढं काहीही व ती न हती. यानंतर मग एक-दीड
कलोमीटर अंतरावर ‘कलानगर’ची तीस-प तीस बंग यांची आमची वसाहत. शेजार या
दौलतनगर या वसाहतीनं पु यापासनं खूप लांब, एकांतात वाटतंय हणून बांधकामं
थांबवली होती. ितथं घरं बांधायचा आरं भी जो सभासदांचा उ साह होता तो नाहीसा
झाला होता...आ ही थम चारजण सभासदच राहायला आलो होतो...पाणी, लाइट यांची
काही सोय न हती. ती कामं अजून पूण हायची होती. सोसायटी या मीटरवरनंच
आम या शेजार्यांनी वायर घेतली होती. यावरनं आ ही ता पुरता एक ब ब घेतला.
बांधकामावर पखालीनं पाणी मारणारे िभ तीच आरं भी पाणी आणून िपपात टाकत.
आ ही तेच वापरत होतो. नंतर सोसायटी या ता यात असले या िविहरीवर जाऊन पाणी
शदून आणू लागलो. िखड यांना तावदानं न हती. बाहेरची मु य दारं तेवढी बसवून
घेतली होती. सगळा संसार तंबूत टाकावा तशी अव था. नंतर थलांतर करणं श य
न हतं; हणून राह या या दृ ीनं घर अधवट असतानाही आलो होतो.

या धनकवडी भागात आ ही आलो होतो ितथं पो ट न हतं. खु गाव आम यापासनं

एक-दीड कलोमीटर आत होतं. माळरानावर बसलेलं, कवडीही धन नसलेलं गाव.
आसपास तांबूळ जिमनीत पावसाळी िपकं कशीबशी घेऊन जगत होतं. गावाला ना
आरो य, ना दवाब ी. एका िविहरीचं पाणी शदून नेऊन सगळं गाव वयंपाकपाणी
करतेल.ं मु य र यापासनं ितथंपयत खाचखळ यातनं एक गाडीवाट फ गेलेली.
ित यावरनं सायकलही जाणं कठीण जाई.

हणून मी गावात जा यापे ा कराणाभुसार, पंचव तू आणायला सायकलीवरनं

कं वा अ या तासानं एकदा येणार्या का ज बसनं वारगेटला जाई. बाक चा सगळा
वहार अजून जु या घरा या आसपासच रािहलेला. रे शन, रॉके ल, प े जु याच
ठकाणाव न आणावी लागत होती. मुल ची शाळा मा बदलून घेतली होती.

खूप धावपळ वाढली होती. मिहनाभर रािह यावर फार एकाक , गैरसोयीचं,
वनवासात येऊन पड यासारखं वाटू लागलं. बाक चे सभासद एव ा लांब येतील क
नाही याची दाट शंका येऊ लागली. िशवाजीनगर या जु या घरी परत जा याचे िवचार
येऊ लागले.

ि मतानं धीर दला. “आता काही हे घर आप याला सोडता येणार नाही. एवढा पैसा
इथं घातला आहे. तो पा यात पड यासारखा होईल. हणून इथंच नेटानं रािहलं पािहजे.
धकनवडीत लोक राहतातच ना? आपणही यातलेच एक खेडूत आहोत, असं समजून
सग या गैरसोयी प कराय या िन इथंच मु ाम टाकायचा. हळू हळू व ती वाढत जाईल.
कु णी ना कु णी आम यासारखे गरजू आज ना उ ा इथं राहायला येतीलच.”

अशी ितनं समजूत काढली िन आ ही ितथंच राहायचा िनणय घेतला. होणार्या

ओढाताणीवर करकोळ उपाय हणून एक जुनाट, ितसर्यांदा िवकली जाणारी लूना
िवकत घेतली. सायकलीनं होणारी दमणूक वाचली. तरीही जुलैम ये घरमालका या
ता यात ावयाचं जुनं घर थोडे दवस आप याच ता यात ठे वू या. असाही मी
सुरि ततेसाठी िनणय घेतला.

हळू हळू नवं घर अंगवळणी पडू लागलं. या या रािहले या बाबी एकएक पूण होत
जातील तसं ते अिधक आकषक दसू लागलं.

नोकरीमुळं गाव सोडावं लागलं. िजथं नोकरी ितथंच पु यात पंच करावा लागला िन
मुलं वाढवावी लागली. ितथंच यांचं िश ण होऊ लागलं. यांचा िम प रवार, यांची
सं कृ ती, यां या घटना ितथंच घडू लाग या िन ती ितथली झाली. यां यासह
आ हीही ितथलेच होऊ लागलो...आता तर घर बांधून घेतलं. आता भूमीत पाय तले गेले.
ितथंच मुळं पस लागली...हे सगळं शहाणं होऊन समजुतदारपणानं सोसावं लागलं आिण
वीकारावंही लागलं.

या घरानं शेवटी आ हांला ‘पुणेरी’ के लं.

ब ीस

मा या लूनाला कॉलेजम ये ा यापक हसू लागले. यांची इ छा होती क

मा यासार या नावलौ कक असले या सािहि यक ा यापकानं नवी कोरी कू टर कं वा
मोटरसायकल यावी.

“तूत पैशाचं शॉटज आहे. इथले पगार वेळेवर होत नाहीत. न ा घरासाठी आजवरचा
सगळा पैसा वेचला गेलाय; यामुळं तूत कामचलाऊ हणून घेतलीय झालं. जुनाट असली
तरी मला घरापयत खडखडत का असेना घेऊन जाते आिण कॉलेजपयत आणून सोडते. तूत
रं ग पाकडं बघायचं नाही.” मी मनाशीच बोले.

रं ग पही नीट असावं असं मनातून वाटत होतं. पण न ा घराचे ह े वाढले होते.
वयंपाकघरात शे फ, कपाटं करायची होती. भा ा या घरात दोन खु या िन फ एक
दवाण यापलीकडं काही फ नचर न हतं. आता ते करावं लागणार होतं. हॉल मोकळा
मोकळा दसत होता. ितथं कपाटं करावी लागणार होती. घरात आ ही चौघेजणं होतो.
भा ा या घरात जिमनीवरच झोपत होतो. आता चौघांना चार कॉ स करा ा लागणार
हो या. वाती-क त मो ा झाले या. यांना िनदान एक टेबल, दोन खु या करा ात,
असं वाटत होतं. अंगावरचे वापरावयाचे कपडे दोरीवर टाक याची बो डगमधली सवय
आजवर चालू ठे वली होती. आता कप ाचं एक कपाट कर याची इ छा होती. पु तकांचे
ढीग खोलीत आणून ठे वले होते. यासाठी मोठी एकदोन कपाटं हवी होती...कोठीघरात
धा य, डबे, ंका, भंगार व तू ठे वायला शे फ करायचं होतं. भा ाचं घर सुटून ‘बंगला’
नावाचा घराचा कार वीकार यानं व तू खोलीभर ढीग घालून ठे वणं, कपडे उघ ावर
दोरीवर ल बकळणं, जिमनीवर जेवायला बसणं, झोपाय याच गा ा एक आंथ न व
दुसरी मागं लोडांसारखी गुंडाळू न ठे वणं ‘बंग याला’ शोभून दसत न हतं. सुटाला ठगळ
लाव याचा तो कार वाटत होता. हणून काही झालं तरी फ नचर थम क न यायचं
असं ठरवलं. यासाठी पगारावर बँकेतलं कज काढलं होतं. अगोदरच आनसाबाई या
ल ाला खच बराच आला होता. यामुळं पैसा कमी पडू लागला.

तशात जुलै या पंधरा-वीस तारखेला ि मता आजारी पडली. ितला यू झाला हणून
डॉ टरांनी औषधोपचार सु के ले. तीन-चार दवस गे यावर ितला बरं ही वाटलं पण
कमालीचा अश पणा आला. खा लेलं अ पचेना, भूक लागेना. रजा संपली हणून
तशीच शाळे ला गेली.

टाफ मम ये बस या बस या ितला एक िशि का हणा या, “बाई, तु हाला

कावीळ झाली असावी.”

“नाही हो. चार दवस घरात बस यामुळं अंगावर िपवळे पणा आला असावा.”
 “तपासून तर या, हणजे काळजी नसते.” ितचे हात बघून बाई हणा या.

ि मतानं मला हे सांिगतलं. मी मनोमन हबकू न गेलो. याच वेळी ितला च र

आ यागत झालं. मी बघता बघता गांगरलो. तीनएक वषापूव ितची पंधरासोळा वषाची
तगडी ध ीक ी बहीण अशीच कािवळीनं गेली होती. घरात वत: आबा डॉ टर असूनही
काही क शकले न हते. मला माहीत होतं क कािवळीवर डॉ टरी उपाय चालत नाही.
यामुळं अिधकच गभगिळत झालो...पण व न काहीच दाखवलं नाही.

माझे िम डॉ टर अिनल गांधी यां याकडं ितला घेऊन गेलो. यांनी कावीळ
अस याचं सांिगतलं. ज चालत नसली तरी यांनी एक-दोन औषधं घे यासाठी िल न
दली. मी देशी औषधांची चौकशी करत भटकू लागलो. अनेकांनी अनेक औषधं सांिगतली.
ती सैरावैरा धावून िमळवली. ि मताची मिहनाभराची आजारपणाची रजा मंजूर क न
घेतली. कसंबसं धावत जाऊन कॉलेज क न परत येऊ लागलो. उसाचा सीझन संपला
होता तरी ऊस िमळवून ितला खायला देऊ लागलो...ितचं अंग जा त जा तच िपवळं पडत
जाई; तसे मा या हातापायातले ाण गे यागत होऊ लागले.

...ि मता या हाय कू लमधला िशपाई एके दवशी मांि काला घेऊन आला. यानं मं
घातला. मी याला काहीही िवरोध न करता याची फ देऊन टाकली...ि मताचा अशा
गो ीवर िव ास होता. ित या मनाला यामुळं बरं वाटणार असेल, तर वाटू ा; अशी
माझी भूिमका होती.

आईला, मामाला गावाकडं प ं िलिहली. या दोघांना कािवळीचं औषध माहीत होतं.

आ पाला एकदा अशीच कावीळ झाली होती, ती या औषधांनी बरी झालेली. चौ या
दवशी आ पा औषधे घेऊन पु यात द झाला. अस या गो ी मी गावाकडं आजवर कधी
कळव या न ह या. घर पोटापा या या क ात सतत बुडालेलं. यांचा झगडा लांड यां या
भांडणासारखा चाललेला. यात आपली दु:खं नकोत; आहेत ती यांना र गड आहेत; असं
वाटे. पण यावेळी मा कळवणं अटळ झालं. आई खूपच चंतेत पडली. ितनं िहराबाईला
आ पाबरोबर पु याला पाठवलं. घरात वयंपाकाला कु णी न हतं; हणून मी ‘कु णाला तरी
मदतीला पाठवा’ हणून िवनंती के ली होती. दोन दवस आ पा रा न परत गेला.

लोक सांगतील ते उपाय त परतेनं करत रािहलो.

मिहनाभर असा गेला िन ितची कावीळ हळू हळू ओसरली...माझा जीव भां ात
पडला. एका महासंकटातून वाच यासारखं वाटलं. तरीही भाविनक दृ ा खूप खचून
गेलो.

पैसा खूप खच झाला. कं गाल झा याची भावना िनमाण झाली.

 पावसाळा सु झा यामुळं गावाकडं रोजगाराची कामं कमी झाली होती. आनसाचं
ल झा यामुळं रोजगाराला कु णी जाऊ शकत न हतं. घरात आता आई, फु ला िन आठ-
पंधरा दवस रा न परत गेलेली िहरा अशा ितघीजणी हो या. फु लाची शाळा कायमची
बंद झाली होती. आईला आता दसेनासं वाटू लाग यामुळं ती वयंपाक क शकत
न हती. िहरा ढोरागुरात गुंतलेली... यामुळं फु लाची वयंपाकाकडं नेमणूक करावी
लागली. घरातली कामं उरकू न ितघीही शेतात जात. भांगलण, खुरपण, कोळपण करत.
ितथंच दवसभर राहत िन सांजंचं परत येत. यामुळं घरात आ थक ा ी काहीच
न हती... हणून पैसे पाठव यासाठी आईचं प आलं.

आठच दवसा या अंतरानं दादाचं प आलं. यातही “आजारी हाय. बसलेला जागा
उठवत हाई, पोटासठी पैसे लावून ा” अशी मागणी होती.

दौलतची पैशाची मागणी जूनम येच मी पूण के ली होती.

यामुळं आईला आिण आ पाला वतं पणे प ं िल न सांिगतलं. “मी इकडं पैशा या
खूप टंचाईत आहे. दादाला आिण दौलाला मी पैसे पाठवतोय. आनसा आता आप या घरी
गेलेली आहे. आ पा आिण तु ही ितघीजणी िमळू न आ पा या पगारावर तूत घर चालवावं.
तसंच हशीचं दुभतं येतंय, यावर थोडं भागवावं. आ पाला मी तसं सिव तर प
िलिहतोय. दौलतलाही मी तसंच िलिहतो आहे. काळजी नसावी.”

ऑग ट या म यावर मी असं िलिहलं िन गावाकडं अगदीच तंग प रि थती िनमाण

झाली.

थोरला मामा जय संगपूर या हॉि पटलम ये मरण पाव याची बातमी येऊन
थडकली. प ानं कळवलं होतं. दोन-तीन दवसांनी प येऊन पोचलेलं.

गावाकडं य माणूस पाठवून कळवलं होतं. आई मामा या उ र येला उदगावला

जाऊन आली. ितचा तो थोरला भाऊ. ज मभर क ानं िझजून मरण पावला. कागलात
पोटाला नीटसं काही िमळत नाही हणून नशीब काढ यासाठी सासू या गावी जाऊन
रािहलेला. मामाची सासू ही याची आ याही होती. ितचं नदीकाठाला रान होतं.
पोटापुरती वषाची बेजमी होईल एवढं धा य येत होतं. ितथं मामाला घरचा रोजगार
िमळत होता. तो दुस याचं रानही खंडानं करत होता. पोटाला चार पोरी िन दोन पोरं .
यांत या तीन मुलांना यानं र ाचं पाणी क न िशकवलं. मोठा मुलगा िन यानंतर या
दो ही मुली िशकू न ाथिमक शाळे त नोकरी लागले या. उरले या दोन मुली िन एक
मुलगा वाच यापुरतं िशकले...रोजगारी असूनही मामाचा संसार नीटनेटका होता. सगळे
भाजीभाकरीत सुख मानत होते.

आताशा मामा कागलात फारसा येत न हता. दोन-एक वषातनं एखादी खेप टाकत
होता. ही तीनही भावंडं हणजे दो ही मामा आिण आई आता आपआप या संसारात
हातारी होत चालली होती. यामुळं आपआप याच संसारात कोळी कात अडकले या
माशीसारखी गुंतून पडली होती. इकडं-ितकडं हालचाल करायला कु णाला ताकद
न हती...तरीही आईला मामाचा मानिसक आधार होता. मामा आला क ती आपलं दु:ख
आिण भावना करी. घटकाभर रडू न मोकळी होई. ितचं हे रडणं हणजे मनाचा
िनचरा करणं असायचं. आईचं औषधी ठकाण आता हरवलं...ितला एकटं एकटं वाटू
लागलं. डोईवरचं छ वा यानं उडू न गे याची भावना होऊ लागली.

आनसाबाईचं ल झा यावरच आई या मनात ही एकटेपणाची जाणीव घर क

लागली होती...ितला झाले या बारा मुलांपैक फ िहराबाई तेवढी ित यापाशी होती.
तीही संसाराला िन पयोगी ठर यामुळं नव यानं टाकू न दली होती; हणून ित याजवळ
िश लक रािहलेली. ितचा क ासाठी काही उपयोग न हता. फ रागा-लोभाचं मन बोलून
दाखवायला ित या बरोबरीनं राहणारी तो एक मानिसक आधार होता. बाक या लेक
ल होऊन आपआप या घरी गेले या. दादाला ितने मनातून दूर सारलेलं. बाईमाणसाला
लेकाचा आधार ह ीसारखा असतो; असं ितला वाटे; तो िशवा सवता रा न आपला आपण
झालेला. बायकोपोरांत रमलेला. आ पा आिण दौलत िशक यामुळं या दोघांनाही
आई या अडाणी मनाला समजून घेणं कठीण जात होतं. या दोघांनाही वाटे क ‘आईनं
आता आम या मना माणं वागावं; वत:चा हेका सोडू न ावा.’ यात यांचा सुिशि त
अहंकार होता; पण आई तसं वागायला तयार होत न हती. ितचा आजवरचा संसार ओढू न
आणलेला िज ी वभाव तापटपणानं वर उसळी घेत होता िन यांना ती जुमानत न हती.
‘िशकू न शाणं झा यात; िन मला धडं ायला लाग यात;’ असं हणून
शेजा यापाजा यांजवळ यां यािवषयी बोलत होती. ते या दोघां या कानांवर
सं याकाळी ग पा मारायला बस यावर शेजारी घालत होते. ‘आईला जपा, भड ा हो’
हणून कानिपच या देत होते. यामुळं ते दोघेही आईवर नाराज होते. एके कदा ितची
कानउघडणी करत होते... यामुळं आईला ते मनानं दूरचे झा यागत वाटत होते.

याचा प रणाम होऊन ती फु लाबाईकडनं कं वा माझा िम असले या वसंत

पाटलाकडनं प िल न घेत होती. यातनं आप या भावना करत होती.

‘...बाबानू, तु ही ितघं भाऊ िशकू न शाणं झालासा. तुला मी िशक वलं नसतं तर लई
बरं झालं असतं. तू असा शंभरदीडशे मैलांवर मला सोडू न गेला नसतास. मा याजवळ
हाऊन मा यासंगं राबला असतास. सग यांनी िमळू न िमळं ल यो घास खा ला असता.
आता आली ही पाळी मा यावर आली नसती. तु या िश णाची दोघा धाक ां ी चटक
लागली िन तीबी िशकली. तीबी आता अशीच उडू न जाय या घाईला आ यात. मी आता
यां ी ‘आडगी’ वाटतोय. मला आता ते हातारपणी खु यात काढ यात. मा या
सोभावामुळं घरादाराचं वाटु ळं झालं हण यात. एका घरात तीन चुली मीच के या
हण यात...तु ही िशकलेलं माझं याक मला जर असं बोलू लागलासा तर मी कु ठं जाऊ?
का त णपणी दा या या जाचाला क ाळू न िहरीत जीव ायला िनघालो तो; तसा
आता कु ठं तरी जाऊन जीव देऊ?’

ितचं असं प आलं. मी ितची समजूत काढणारं प िलिहलं. आ पा दौलत यांनाही

िलिहलं...अशी प ं कधी रागानं तर कधी मायेनं िलहीत होतो. आ थक तंगी िनमाण
झा यामुळं सगळे च वैतागले होते.

या तंगीमुळं मी दवाळीला गावी गेलो नाही. सग यांना पाच-सहा मिह यांपूव

आनसा या ल ात आहेर-माहेराचं मनासारखं के लं होतं. तेच यांनी दवाळीचं मानावं
अशी इ छा.

दौलतची पिह या स ाची परी ा पार पडली िन याचं िनराशाजनक प आलं. दोन
पेपस अवघड गेले होते. याचं कारण या िवषयांिवषयी याला आ मिव ास न हता. तो
ऑ टोबरात पु हा आजारी पडला होता. या या अंगात पु हा र कमी झालं होतं. पु हा
या या िल हरवर सूज आली होती. पोटात कळा करत हो या. डॉ टरांना घरी बोलावून
आणलं होतं. यांनी औषध देऊन िव ांती यायला सांिगतलं. हणून आठ दवस अ यास
न करता यानं झोपून काढले. अ यास काही झाला नाही. पोटात कळा घेऊनच तो
परी ेला गेला. परी ेला बसवत न हतं तरी पेपरला बसला.

“दादा, मला आता िशकावंसं वाटत नाही. िशक याची इ छा होती, ती पूण मेली
आहे. मा या डो यांसमोर अ यास करतेवेळी घरची सगळी प रि थती उभी राहते. घरात
पोटापा यासाठी, पैशासाठी सग यांची एकमेकांशी जी भांडणं चालतात यातले
िश ाशाप, श द अ यास करताना मा या कानात घुमतात. मग दवसभर यांचाच
िवचार डो यात घोळत राहतो. अ यास बाजूलाच पडतो. ओळी वाचतो तरी यांचा अथ
मनात घुसत नाही. हणून िश ण बंद क न आता कु ठं तरी नोकरी करावी, असं वाटतंय.
नोकरी क न मी दुस या वष खा ीनं बी. कॉम. होऊन दाखवतो.”

मला वाईट वाटलं. याची समजूत काढणारं प पाठवलं. आजारपणात येणारी

िनराशा या या मनावर पसर याचं सांिगतलं. याचा उ साह वाढव याचा य के ला.
पुढील सहा मिह यांसाठी याची टी. वाय.ची परी ा होईपयत कमी पडतील ते पैसे मी
पाठवतो; असं कळवलं.

याचा उ साह वाढला.

सुटी होती. पंधरावीस दवसांत तो उ ोगाला लागला. नो हबरात गावात शगाची

सुगी सु झाली होती. ग लीग ली या कोप यात गावठी ापारी शगा िवकत यायला
बसत. रोजगारी बायका शगा काढायला जात. यांनी एकू ण काढले या शगां या आठ
कं वा सहा वाट या के या जात आिण यांतली एक वाटणी यांना रोजगार हणून िमळे .
ती नेहमी या रोजगारापे ा चार पैसे जा त देई आिण कामं करणा या या वकू बावरही
शगांची गठडी कमी-जा त माणात फु गत. माणसं जीव तोडू न शगा गोळा करत.
बायकांना यांची पोरं बाळं ही शगा गोळा कर यास मदत करत. कामाचा उ साह वाढलेला
असे. सं याकाळी ही गठडी घेऊन बायका घरी येत. येता येता ओ या शगा वजनावर
िवकत िन पैसे घेऊन जात. ओ या शगांचे दर ठरलेले असत. या ओ या शगा िवकत घेऊन
गावठी ापारी या वाळवत िन को हापूर या माकटला नेऊन िवकत. यात यांना
भरपूर फायदा िमळे .

सुटी अस यामुळं दौलत असाच एका ापा याजवळ ग पा मारत बसला आिण यानं
सगळी मािहती िमळवली.

याला हा उ ोग बरा वाटला. पण जवळ एकही पैसा न हता. मी एकही पैसा पाठवणं
श य न हतं. हणून यानं आ पाला दोनशे पये बाजारी ाजानं कज हणून
दे यािवषयी िवनंती के ली. पण आ पाला दौलतचा हा ापार यश वी होईल, असं
वाटेना. यानं पैसे ायचं नाकारलं. िशवाय ‘आ पानं दौलतला दोनशे पयं दलं पर
घरात मातूर दहा पयं ायलाबी कचवचतोय.’ असं आईला वाटंल; असंही भय या या
पोटात असावं. हणून यानं ‘आप याजवळ पैसे हाईत,’ असं सांिगतलं.

दौलतला वाईट वाटलं. डो यासमोर चांगला फाय ाचा ापार दसत असूनही
घरची माणसं मा मदत करत नाहीत; या जािणवेनं याला आ पा या आडमुठेपणाची
चीड आली. या सणके त यानं ग लीत या सावकाराकडनं दोनशे पये साठ ट े ाजानं
कजाऊ काढले आिण शगांची खरे दी-िव सु के ली. पंधरव ात यानं खच वजा जाता
शीभर पये िमळवले. कज मिह या या ाजासह परत देऊन टाकलं.

घरात यानं हे सवाना सांिगतलं. पर या सावकाराला जे ाज ावं लागलं ते घरात

आ पाला आयतं िमळालं असतं; हणून आ पाला बोल लावला.

दौलतनं ापारात उरलेले पैसे घरात दले नाहीत. वत: या कॉलेज या खचासाठी
राखून ठे वले. घरात तर अ ाचा तुटवडा. आईची इ छा क यानं ते सगळे पैसे घरात
ावेत. आ पालाही तेच वाटलं. यानं मा याकडं त ार के ली...आ पा गेले पाचसहा मिहने
आईला आठव ाला दहा पये देत होता. दौलतकडं पैसा असूनही दौलत मा पैसे देत
नाही, हा याचा दौलतवर राग.

मी आ पाची समजूत काढली.

िडसबरम ये दौलतचं कॉलेज सु झालं.

शहा र या जानेवारी या पिह याच आठव ात आ पाचं प आलं. यानं आपली

आ थक असमथता दाखिवली. ‘शेताची नांगरट, शेतफाळा, वीजिबल, घरचा िनयिमत
खच मलाच बघावा लागतोय. यामुळं मा या पगारातला एकही पैसा िश लक पडत
नाही. आता मला हे मा या पगारात वा न नेणं अश य झालं आहे.’

दौलतचं प ाही ताबडतोब शंभर पये पाठव यािवषयी आलं होतं. खरं तर
या यासाठी िडसबर या शेवट या आठव ात शंभर पयाची व था मी के ली होती.
पण याचे पिह या टमचे सगळे पैसे तटले होते. दुस या टम या आरं भी आणखी पैसे
लागणार होते. हणून याला आणखी शंभर पयांची गरज होती. यानं तपशीलवार खच
कळवला होता.

याला िन दादाला िमळू न मी ताबडतोब दीडशे पये पाठवून दले. घरी मा काहीच
पाठवले नाहीत. नुकतीच सुगी घरी आली होती. ते हा तूत पैशाची तेवढी िनकड घरी
नसेल, असा मी अंदाज के ला होता. आ पाही चाचपणीसाठीच ‘मला हे सव पाहणं कठीण
झालंय.’ असं हणतोय; या याकडं िनि तपणे पैसे असले पािहजेत, सगळे पैसे संपून
जातात, हे याचं हणणं खरं नसावं; असं मला वाटलं होतं. दौलत व दादा यांना
दे यासाठी मा याकडं पैसे आहेत आिण घरी ायला मा नाहीत; असा िवचार क न
आ पानं हा पिव ा घेतला असावा, असंही जाणवत होतं.

ही गो खरी होती क नांगरटीला जा त खच आला होता. चारपाच मिह यांपूव

घरात वीज आली होती. ती कागलात आिण ग लीत येऊन चौदा-पंधरा वष झाली होती.
खांब अगदी दारासमोरच होता. या यावर ूब लाइट चमकत होती. उजेडात ग पा
मारत सगळे बसत होते. पण वीज काही घरात येऊ शकली न हती.

दौलतचा अ यास, आ पाचाही मधूनच चालणारा अ यास, एखादी िशकवणी या

दृ ीनं वीज घरात ये याची गरज होती. हणून ती एि ल-मे पंचाह रम ये घेतली.
आ पानं वाय रं गचा खच आिण मी मीटरचा खच व िडपॉिझट भरलं होतं. पण आता
मिह या या मिह याला िवजेचं िबल आ पालाच भरावं लागत होतं.

घराकडनं पैशाची मागणी आली क ती तोडणं मा या िजवावर येई. हणून आ पाचं

प आ यावर मी याला िलिहलं क , ‘दीडपावणेदोन वषापूव मधुकर सणगराला मी दीड
हजार पये दले आहेत, ते या याकडू न िमळतील तेवढे वसूल करत जा. वेळोवेळी जाऊन
मागून घे व िहशोब ठे व. वषभरात यांनी देतो हणून सांिगतलं होतं पण ते दलेच नाहीत.
आता थोडे थोडे वसूल करावेत. घरची िबकट प रि थती सांगावी...मा आईला हे सांगू
नको क मी मधूला दीड हजार पये दले आहेत. या या िबकट प रि थतीत मी ते दले
होते. आईला हे कळलं तर ती मागचा-पुढचा िवचार न करता मधूशी ‘आ ा या आ ा पैसे
दे. आम या पोटापा याला एक दाणा हाई.’ असं हणून मधू या दारात धरणं धरील.
ग लीत मधूची शोभा होईल. ते हायला नको, हणून काळजी घे. मी मधूला आजच प
िलिहतो.’
 मधूलाही पैसे आ पाकडं दे यासाठी प िलिहलं.

पण यानं काहीच दलं नाही.

आ पानं तसं मला िलिहलं.

आईची ओढाताण सु च होती.

पैसे पोच यावर दौलतचं एक सिव तर प आलं. यात यानं तपशीलवार व तुि थती
सांिगतली होती. दौलत मला आजवर वत: या खचासाठी प पाठवत होता. यात
वत: या आ थक अडचणी मांडत होता. या दृ ीनं वत:ची अपुरी धडपडही सांगत
होता. घरािवषयी काही िलहीत न हता. याचं कारण घराकडं याचं पूण दुल होतं; असं
नसून घरात चाललेली भांडणं, एकमेकांतला संघष, िशवाचं वागणं, आई-आ पाचं वागणं
मा या पाठीमागं कसं चुक चं चालतं हे वाचून मला ास होईल; हणून तो िलहीत
न हता.

याचा मु य आरोप आई या कारभारावर होता. ती व तुि थतीचा शोध न घेता

ितला जो संशय येतो, तीच व तुि थती आहे, असं समजून सग यांना त डाला येईल ते
बोलत होती. सगळी दुखावली जात होती. यामुळं कु णाला कामं कर याचा, आईला मदत
कर याचाच उ साह राहत न हता. मग कु णी मनापासनं कामं करत हाईत; माझाच जीव
खा यात, हणून आई जा त भांडत होती. िजवाला वैतागून जात होती.

पूव पासनं ती दुधाचा धंदा करत आली होती. मळा होता तोपयत हशी वैरण खातात
कती कमतीचं; याचा िवचारच कर याची गरज न हती. व तूं या कमतीत िहशोब
कर याची शेतक यां या घरात रीतही न हती. धबड यात सगळं चाललेलं असे. पण आता
मळा गे यापासनं हशीला वैरण िवकत आणावी लागे. महागाईमुळं वैरणी महाग
झाले या. दूधही महाग झालेलं. घरात या हशी पूव पासनं गावठी हो या. या दूध फारसं
देत न ह या. दोन-अडीच िलटरपे ा यांची उडी पलीकडं जात न हती. हळू हळू दुधाचं
माणही दवस पुढे सरकतील तसं कमी कमी होत जाई. ते दूधही या नऊ-दहा मिहने देत
आिण गाभण रािह यावर नऊ-दहा मिहने आटू न जात. यांना िततके दवस वैरणी िवकत
आणून पोसावं लागे. दौलत या िहशोबा माणं या गावठी हशी जोवर दूध देतात तोवर
वैरण आिण दूध यांचं गिणत जेव ास तेवढं पडतं. फार तर अधा िलटर घरात वापरायला
िमळतं; एवढाच यांचा फायदा. पण या आट यावर यांना िवकतची वैरण आणून
घालावी लागते. ितचा खच पूव घरात ठे वले या अधा िलटर दुधा या ितपटीनं असतो,
हणजे हैस शेवटी तो ात पडते. िशवाय ितची रे डकं सांभाळावी लागतात; यांचा खच
वेगळाच. यांची उसाभर करावी लागते. याचा खच वेगळाच.

...पण आईला हे कळत नाही. ितला कती सांिगतलं तरी पटत नाही. ितचा तो
ज मभराचा धंदा होता. दुधाचा पैसा आठव ा या आठव ाला िमळत अस यानं घर-
पंच चालत होता. आईला हसराचं शेण िमळत होतं. या या ती शेणी करत होती.
यामुळं घरचं जळण चालत होतं.

दुभ याची हसरं हणून रोज आई बाजारातली ओली वैरण हसरांना िवकत आणून
घालत असे. यामुळं ती टाकभर दूध जा त देत असत, ही गो खरी होती. पण यामुळं
घरातली वाळली वैरण हणजे कडबा ती मनापासनं खात नसत. फ कड याची पानं
असलेले शडे खात िन ओ या वैरणीची वाट बघत. ‘वाँय वाँय’ करत उभी राहत. आई
हसरांनी अधवट खा ले या कड याची धाटं जळणाला वापरत असे. हणजे कडबा
िवकला असता तर याची कं मत जा त आली असती आिण तेव ात भरपूर जळण िवकत
घेता आलं असतं, असं दौलतला वाटे.

‘...आ पाचं घराकडं हणावं तसं ल नाही. तो एखा ा वा या-बामणावाणी

सं याकाळी शेतावर फे री मारतो. याला वेळही िमळत नाही. यामुळं शेतावर चाललेली
बैलांची नांगरट, कु ळवट नीट होतेय का नाही; हे बघायला कु णीच नसतं. भाडेक माणसं
कशीबशी कामं क न घराकडं जातात. यामुळं रानाची मशागत नीट होत नाही. याचा
प रणाम िपकं नीट न ये यात होतो. घरात या बायका-माणसांना या पु षी कामातलं
काही कळत नाही. बाईमाणूस अस यामुळं आई काय नांगरा-कु ळवामागं फ शकत
नाही.

आई रानातला कडबा, ज धळं , तूर येतात ते गरज पडेल तसं िवकत राहते. िवशेषत:
घरात भरपूर आलेलं दसलं क ते भराभर िवक याचा ितला मोह होतो. सुगी या दसांत
हे सगळं येत.ं पण या काळात व ताई असते. माणसं कमती पाडू न मागतात. आईला
याही प रि थतीत ते िवकावंसं वाटतं िन व तू फु कापासरीनं जातात. घरात आलेला पैसा
भरकन संपून जातो. याच व तू दमदारपणानं घरात ठे व या िन वषभर पुरवून पुरवून
पोटाला खा या कं वा कमती महाग यावर िवक या तर चार पैसे जा त िमळ याची
श यता असते. आईनं यावेळी आले या ज ध यातले मणभर ज धळे असेच िवकले. प ास
पयांचा कडबा असाच िवकला आिण नांगरट-कु ळवटीचा खच भागवला. हे असं नुकसान
सतत होत असतंय.

िशवा वेगळा रािहला नसता तर शेतातली क ं वेळेवर हायला मदत झाली असती.
नांगरटी-कु ळवटी नीट झा या अस या. भांगलणी, खुरपणीही झा या अस या. सुगी या
व ाला राखण झाली असती. पण तो वेगळा रािह यानं घरादाराचं कारण नसताना
नुकसान होतंय. आई या ऐवजी दादा या हातात कारभार असता तर िशवा वेगळा रा
शकला नसता.’ असा दौलतचा िवचार.

यािशवाय यानं आणखी ब याच गो ी सांिगत या हो या. ‘िहराबाई आईसारखीच

अडाणी रािह यामुळं आईला भांडणाला वृ करते, सतत आईची बाजू घेत अस यानं
आईला भांडायला जोर येतो. घरात अपुरा पैसा येत अस यामुळं बाजारात सुगी या
व ाला या व त व तू िमळतात; या इ छा असून घेता येत नाहीत. करकोळ भावानं
व तू महाग पडतात. वषभर सतत महागाई वाढत जात असते. यामुळं वाटतं क वषा या
आरं भीच सगळं खरे दी के लं तर पुढं होणारा अिधक खच वाचेल. पण पैसा नसतो... माझं
वत:चं िश ण चाल यामुळं या यासाठी खच करावा लागतोच आहे; यातून अजून तरी
एक पैशाचीही ा ी नाही. दादां यासाठीही असाच पैसा जातो आहे...आ पा स या घरात
काहीही देत नाही. चालू मिह यापासनं यानं पैसे देणं बंद के लं आहे. आ ही सगळे एक
रािहलो असतो तर पाठीमागची दो ही छपरं कु णातरी रोजगारी माणसाला भा ानं
राहायला दली असती. यांचे तेवढेच पैसे पंचाला लागले असते. पण आईला ते नको
आहे. आहे ते एक छ परही भा ानं ायला नको हणते. िशवाय ित या भांडखोर
वभावामुळं कु णी भाडेक रािहला असता क नाही; ही गो वेगळीच आहे. घरात
कु णाचाही कु णावर िव ास नाही. येकजण आप या िवचारानं वागतो. यामुळं घरात
सारखी भांडणं होतात. शांतता राहत नाही... यामुळं माझा अ यास होत नाही.’ असं
यानं िलिहलं होतं.

दौलतचे िवचार मला पटले. या या बुि म ेची चुणूक मा या ल ात आली. पु कळ

वेळा अशा कारचे िवचार मा याही मनात येऊन गेले होते; याचा पडताळा आला.

आ पा या अगदी वषारं भी आले या प ाव न मला वाटलं होतं; नांगरणीचे स र

पये आ पानंच भरले आहेत, पण दौलत या आिण नंतर आले या आई या प ाव न
ल ात आलं क ते आईनं घरातलं धा य, कडबा िवकू न भरलेले आहेत.

आनसाबाईचं ल झा यापासनं आ पाम ये एक सू मसा बदल झाला होता.

‘ यानंतर या काळात मी घराकडं काहीही पैसे पाठवू शकणार नाही. आ पा या पगारावर
तूत घर चालवा’ असं मी कळव यावर आ पा या पगारावर सग यांचा रोख फरला.
एकदोन मिहने यानं घरात मिहना चाळीसभर पये, दादाला दहा पये आिण करकोळ
खचासाठी काही पैसे दले. पण माझे पैसे दौलतला आिण दादाला मा िमळतात, हे
या या ल ात आ यावर या यातला बदल अिधक ठळक झाला.

या या मनात या या ल ािवषयीचा िवचार चालला होता. आता याला पंचवीस

वष पूण झाली होती. ल झालेली आनसा या यापे ा दोन वषानी लहान होती. लहान
बिहणीचं ल झालं क ित यापे ा मो ा भावाचं ल कर याची ढी होती. खरं तर
आनसाचं ल कर या या अगोदरच आईनं आ पा या ल ािवषयीचा िवचार मला बोलून
दाखवला होता. आनसा या ल ातच याचंही ल करावं, असा बेत होता. पण मी ते चालू
दलं नाही. माझा िवचार होता क नोकरी बघत बघत आ पानं बाहे न परी ा देऊन बी.
ए. हावं. मग याला ब यापैक पगाराची नोकरी िमळू शके ल. पगार पुरेसा िमळू लागला
क यानं ल करावं. मग ल झा यावर दोघा पित-प ीचं पोट तरी एक ा या
पगारावर चालू शके ल. दर यान दौलतचंही िश ण बी. कॉम. पयत पूण होऊन जाईल. तो
िमळवता होईल. घरातला एक-एक सोडवत जाऊ हणजे कु णाला ास होणार नाही.
आ पानं कदािचत ‘आपलंही ल आनसा या ल ातनं उरकावं’ असं आईला सांिगतलं
असावं, या अंदाजानं मी आ पालाही ही योजना समजून सांिगतली. यानं ती वखुशीनं
मा य के ली. ‘आपण आईला तसं काहीच बोललो न हतो. आई याच मनाचा हा कारभार’
असंही हणाला.

मला याचा आनंद झाला.

तो बाहे न परी ेला बस याचा अधूनमधून य करत होता. परी ा-फॉमही भरत
होता. पण या याकडनं गे या चार वषात फ पी. डी. पास एवढंच झालं. दौलत मा
आता शेवट या वषा या शेवट या सेिम टरला बसणार होता. या या तुलनेत आ पा या
ल ात आलं असावं, क आपणाकडू न बी. ए. काही पार होऊ शकत नाही. यानं तो नाद
सोडू न ल ाचा िवचार सु के लेला दसत होता. एक-दोन मुलीही धाक ा मामा या
बायकोबरोबर परगावी जाऊन पर पर बघून आला होता.

याला वाटत असावं; आप या ल ाचा िवचार आपणच के ला पािहजे. ल ासाठी पैसा

िशलक ला टाकला पािहजे. आई-वडील काही आप या ल ासाठी पैसा खच क शकणार
नाहीत. साहेबदादाचा तर ल ाला तूत िवरोधच राहणार. “हे िभकनुशाचं घर हाय.
मा या ज माचं तु ही काय बघशीला असं मला वाटत हाई. माझं मलाच ते बघावं
लागणार हाय.” आई घर-खचाला पैसे मागताना असं तो बोलू लागला होता.

यातूनच तो ‘मला घर खचाला पैसा देणं जमत नाही; खच फार झाला आहे,’ असं िल
लागला होता.

याचं हे वागणं मी समजू शकत होतो. वय वेडं असतं, याची क पना मला होती. पण
या याजवळ ठाम व पाचा िनणय घे याची श नाही, तो अि थर बु ीचा आहे,
धमक बाळगून िनकरानं एखादी गो तडीस नेत नाही, म येच कच खातो; जीवनात हा
यश वी होऊ शकणं कठीण आहे; असंही मला वाटत होतं.

मुली पाह यासाठी तो आईपे ा रखमाची मदत अिधक पसंत करत होता. यात याचं
काही चुकलं, असं मला वाटलं नाही. कारण आईचा वभाव काहीसा एकक ली.
बोल या या ओघात एखादी गो भडकन बोलून जा याची श यता फार. आई या तुलनेत
रखमा या या भाविनकतेला जवळची. रखमाचा वभाव मोकळाढाकळा. ित याजवळ
या मोकळे पणानं आ पा बोलू शके ल, बरोबरीनं संवाद क शके ल, बेत आखू शके ल याच
मोकळे पणानं आ पाला आईशी वहार करणं कठीण गेलं असतं. आई काहीशी ह ी आिण
वत:चा िनणय मुलांवर लादणारी होती. आ पाला ते नको असणं वाभािवकच होतं.

नोकरीव न आला क तो आताशा मामा या घराकडं रखमाला भेटायला वरचेवर

जाऊ लागला. ल ाची सुगी जवळ आ यामुळं याची घाई वाढलेली दसत होती.
घरात या घडामोड कडे याचं ल जाईनासं झालं. या या डो यात वत: या ल ाचे,
मुली पाह याचे िवचार सतत घ गावू लाग यानं तो घरात असून नस यासारखा वागू
लागला.

आईला वाटू लागलं क रखमाच याला मुली पाहायला वृ करीत आहे. ‘रखमानं
आ पाला चेडं घातलंय. आला क सारखा ितकडंच पळतोय. येला दुसरं काय सुचतच
हाई. ती बया मा या लेकाचं वाटु ळं करायला बसलीया.’

आ पाचं हे वागणं दौलतलाही आवडेनासं झालं.

आ पाला याची फक र न हती.

दर यान दौलतचं प वाचून मी आईला सिव तर प िलिहलं होतं आिण दौलतचे मु े

प क न ितला सांिगतलं क ‘दौलतचं हणणं बरोबर आहे. तु ही घरची माणसं या या
िवचारानं वागत चला.’

आईचं याला उ र आलं. आ पाचं ल घरात लागेनासं झालेलं, दौलत आई या

िवरोधात गेलेला. आई या भावना समजून घेऊन फु लाला प िलहायला जमत न हतं.
हणून आई वसंत पाटीलकडं गेली होती आिण या याकडनं ितनं प िल न घेतलं होतं.

ितचं मन मी समजू शकलो. ‘कालपरवा भुईतनं उगवले या मा या लेकानू, तु ही

आता सगळं च शाणं झालासा. शाणपणाचं मला गाणं गावून दावाय लागलासा. मी जर ो
संसार मालका या मनापमाणं हाकला असता तर तु ही एवढं िशकला असतासा काय?
नोक या करत शेरगावात आभाळाला झुंबरं बांधायला चढला असतासा काय?..मला
शाणपण सांगतासा तसं मालकाला का सांगत हाईसा? येनं िन या बाईलभा ा
िश ानं औत-अवजारं इकली. गाडी-बैलं, मोटनाडा इकला िन वाडवडला जत चालत
आलेला कु णबावा मोडू न वाळवीगत पार खाऊन टाकला. हातपाय काढू न यनी पोटाला
इकलं िन आता घुबडावाणी एक माडी या अंधारात िन दुसरा छपरा या ढेलजंत जाऊन
बसलाय. तशी मीबी माझी हसरं िन शेरडं इकू न बसू काय? मी कु ण या घरची लेक हाय;
कु ण या या घरात नांदणारी हाय. यो कु णबावा बाक यांनी मोडला हणून मीबी मोडू
काय? कु णबावा हाय तर मी हाय. हाईतर मा या ज मात काय हाय? माझी हस दोन
िलटर जरी दूध देत असली तरी मला रोज बुटीभर याण देती. ित या शेणानं मी घर
सारवतोय. रोजचं अ ित याच शेणकु टावर िशजतंय; हणून तर घरात सगळी अ
खा यात. आलेला पा हणा सो यात बसला िन माग या दारात नुसती हस वराडली,
शेरडानं याऽ क न हाक मारली तरी पा हणा मनात हणंल; ‘कु ण याचं घर हाय. घर
गोठा पोराबाळांनी, ढोरागुरांनी भरलेला हाय. ा घरातील लेक आप या लेकाला
करावी, ा घरात या लेकाला आपली लेक ावी. सुखाला लागंल.’
 ...आज ना उ ा माझा कोणता ना कोणता तरी योक पु ा मळा घील, रानं घील,
नदीकडंची मळी घील िन गेलेला कु णबावा परत आणंल, घरात धा या या राशी लागतील;
हणून ो जीव कु डीत ठे वून आ दू, मी के साचा वाख झाला तरी क ं उपसाय लागलोय.
हशीवरनं हात फरवला तरी माझा जीव समाधानी तोय... तवा तुला वाटलं तर पैसे
लावून दे; हाई तर तु या लाड या भावाला धडाधडा पैसे पाठीव िन िशकवत बस. या
बसून खाणा या मालकाला तनखा पाठीव यागत है या या है याला पैसे पाठवायला
तु याजवळ हाईत िन हाडांची काडं करत आ ही मायलेक या मातीत जलम घालवाय
लागलोय; तर मला ायला तु याजवळ पैसा हाई हणतोस.

पैसे हाईत तरी िनदान प ाचं उ र दे. मला समाधान वाटंल. आनसाचं लगीन
झा यापासनं ती दोनदा पोटात कळा कर यात हणून कागलला येऊन गेली. ित या
औशीदपा याचं काय बघू का नको ते कळीव...आिण मा या सुनंला दीस गेलं का हाई?
मला ितची चंता लागून हायलीय. देवाजवळ नवसं बोलून दमलोय. –तुझी आई.’

आईचं प वाचून मी त ड िशव यागत ग प झालो. पैसे पाठवायचं थांबवून ित या

जग याची मुळं मला कातरायची न हती. भूतकाळात या परं परांत ती पार लांबवर
घुसली होती.

पो टात जाऊन ितला शंभर पयांची मिनऑडर के ली...काहीही झालं तरी आता
मिह या या मिह याला आईला पैसे पाठवले पािहजेत हणून मनाशी गाठ बांधली.

बसून प िलिहलं. यात मिनऑडर के याचं सांिगतलं. तसंच दौलतची परी ा

झा यावर याला घेऊन पु याला ये. चार दवस रा न सुनेला बघून जा; हणूनही िवनंती
के ली.
तेहतीस

टी. वाय. बी.कॉम. ची शेवटची परी ा देऊन दौलत आिण आई एि ल या ितस या

आठव ात पु याला आले. चारपाच दवस रािहले. ि मता आिण नुकतीच आलेली
ि मताची बहीण िवमल, वाती, क त , यांनी आईला पु यातली पाह याजोगी थळं
फरवून दाखिवली. दे -आळं दीला जाऊन आ या. दौलतची पुणं बघ याची अनेक
दवसांची इ छा होती, ती पूण झाली. आईला बडब ा नात या सहवासात चार दवस
आनंदात घालवायचे होते, न ा घराची नवी मांडणी बघायची होती, ते सगळं
झालं...समाधानानं आई परत गेली.

दौलतला सुटी होती. तो िश णा या चरकातनं मोकळा झाला होता.

मी हटलं, “राहा आणखी थोडे दस. िनवांतपणे पुणं बघ.”

यानं मान हलवली. याला ठे वून घे यात माझा काही हेतू होता. बी. कॉम. नंतर
या या मनात काय करायचं आहे, हे समजून यावं, जम यास मागदशन करावं, असं
वाटत होतं. ा न मह वाचा आणखी एक हेतू होता. न ा घरी येऊन मला वष होत
होतं. या घरात आ यापासनं माझी आ थक ओढाताण खूप होत होती. लेखनासाठी
मािसकां या खूप माग या हो या, पण या पु या कर यास वेळ कमी पडत होता. याला
कारण घरची बरीच कामं मला बघावी लागत होती. ि मता नुकतीच कािवळी या
जोरकस आजारातून उठली होती. कृ ती खूप अश झालेली. ितला सातआठ मिहने तरी
जपलं पािहजे, असं डॉ टरांचं मत होतं. यामुळं वयंपाकपाणी, घरकाम, बागकाम, सगळं
मलाच बघावं लागत होतं. दहा-अकरा वषा या वाती, क त आप या कु वतीनुसार मदत
करीत हो या. बारीकसारीक कामं दवसभर सारखी उ वत आिण सलगपणे लेखनाला
बसणं अश य होऊन जाई. बस यात सलगपणा नस यामुळं लिलतसािह या या
सजनासाठी जी मनाची एका ता आिण उ कटता, सखोलता आिण िनवधता असावी
लागते ती िबलकु ल िमळत न हती. यामुळं एक तर लेखन होत न हतं आिण जे काही
थोडंब त होत होतं ते मनासारखं होत न हतं. वरवर या ाथिमक पातळीवर रगाळत
होतं. या काळात मा या लेखनाला चांगली मागणी होती. मा या डो यात लेखनाचे अनेक
िवषय घोळत होते. सुचले या िवषयाची भरपूर टपणं डाय यांतून पडली होती, पण वेळ
आिण व थता नस यामुळं मी लेखन क शकत न हतो. आतून अ व थ, काहीसा
िचडिचडाही झालो होतो.

अशा वेळी घरचं कु णीतरी दमतीला असावं, असं वाटत होतं. याबाबतीत दौलतची
फे अर लेखनासाठी आिण मा यावर पडलेला इतर कामांचा बोजा कमी कर यासाठी मदत
होऊ शके ल, असं मला वाटलं. िशवाय या या वतनावर काही सं कार कर याचीही गरज
मला वाटत होती. या यात आिण मा यात एकोणीस वषाचं अंतर होतं. मी पंढरपूरला
नोकरीवर गेलो ते हा हा अगदीच लहान हणजे सहा वषाचा होता. नुकताच शाळे ला
जाऊ लागला होता. आनसापयत या मा या सग या भावंडांची घडण मा या
डो यांसमोर झालेली. सग यांना मी अंगाखां ावर खेळवलेलं. यामुळं सग यांचे
वभाव मला कमी-अिधक माणात माहीत झालेल.े पण दौलत नऊ-दहा मिह यांचा
असताना मी र ािगरीला िनघून गेलेलो. नंतर वषभरानं परत येऊन, पु हा को हापुरात
कॉलेजसाठी रािहलेलो. माझी शेतात रा न भावंडांत िमळू निमसळू न कामं कर याची
अव था मागं पडलेली. मी काहीसा ौढ, कॉलेजकु मार झालेलो. यामुळंही दौलतला
अंगाखां ावर वागवणं कमी झालेलं. िहरा, िशवा, ध डू , सुंदरा, ल मी, आ पा, आनसा
एव ा भावंडां या गोताव याला ओलांडून एकदम लहान असले या दौलतपयत पोचणं,
या याशी गुलूगुलू बोलणं, याला घेऊन हंडणं- फरणं फारसं जमलं नाही. ते रा न गेल.ं
तरीही माझा या यावर जीव होता. या या गुबगुबीत अंगा या ग डस हालचाली मला
आवडत हो या. पण या या बरोबरीनं खेळ याचं माझं पोरवय िनघून गेलं होतं. दौलत
पिहलीत गेला होता, ते हापासनंच मी याचा साहेबदादा झालेलो, ते हापासनंच मी
घराबाहेर रािहलेलो, ते हापासनंच माझा पोशाख, माझी राहणी, माझी भाषा इतरांपे ा
वेगळी होत गेलेली. मी घरातला कता पु ष हणून या या मनावर बंबत गेलो. यामुळं
या याही मनात मा यािवषयी ेम अस यापे ा थम आदर आिण नंतर ेम अशी ि थती
असलेली. दोघांत मानिसक अंतर बरं च रािहलेल.ं

या या ज मापासून गेली वीस-बावीस वष अशीच गेलेली. दोघांतलं हे अंतर कमी

हावं; याचा वभाव, वृि - वृ ी, आवडीिनवडी समजून या ात, अशी गरज मला
वाटत होती. या या वभावािवषयी आई, आ पा आिण इतर भावंडह ं ी अनेक त ारी
करीत होती. पण यातला खराखोटा भाग मला आजवर पडताळू न बघता आला न हता.
मला तो आ पा या तुलनेत बुि मान वाटत होता. येक वष पास होत यानं आजवरच
िश ण पार करत आणलं होतं. यामुळं या या वभावािवषयी या त ार कडं मी दुल
करत आलो होतो. तूत मला याचं िश ण मह वाचं वाटत होतं. ते आता पूण झा यात
जमा होतं. कारण बी. कॉम. नंतर पुढं िशक याची याची इ छा दसत न हती.

‘आईचा लाडका योक’ हणून घरदार या याकडं बघत होतं. या यानंतर आईला
मूल नस यामुळं आई या अंगावर तो जा त दवस रािहला. या या पूव पयत तशी
अव था न हती. आईला िनदान दर दोन वषानी मूल होत होतं. यामुळं ितला दवस गेले
क वषा-स वा वषाचं ित या अंगावरचं पोर थानतुटं हायचं. कोवळे पणीच या या
दुधाचा देठ खुडला जायचा िन ते आई या अंगावेगळं जाडंभरडं अ खाऊन, पाणी
नसले या झुडपासारखं कसंबसं वाढत राहायचं. ते भावंडा या काखेत जायचं. भावंडं
याला कु ठं ही ठे वून खेळत बसत. ते फड यात हगलं मुतलं तरी या याकडं कु णाचं ल
जायाचं नाही. िझपरं , शबडं, त डावर मा या बसलेलं ते पोर एकटंच काहीतरी खेळत बसे
कं वा हाताला दलेला भाकरीचा तुकडा चोखत राही.
 दौलत या वा ाला हे आलं नाही. शडेफळ हणून तो वाढत होता. तीन-एक वषाचा
होईपयत आई या काखेत बसत होता. आई या जोपासनेमुळं त येत लहानपणापासनं
चांगली होती.

आठ-नऊ वषाचा तो होता, ते हा आमचा मळा गेला. यामुळं याला म यातली

कु णबाऊ कामं काहीच करावी लागली नाहीत. कधीतरी शेरडं राखत, िहराबाई या
हसरांबरोबर तो बांधावरनं फरत होता. इकडं-ितकडं वासरागत दं डत, खेळत राहत
होता.

तो सहासात वषाचा झाला ते हा मा या िश णाची गोमटी फळं घरादाराला िमळू

लागली. यामुळं याला शाळे त घालायला आईदादांचा काडीचाही िवरोध झाला नाही.
उलट आईचं ो साहन िमळालं. तो सुखानं शाळे त जाऊ लागला.

ाथिमक शाळे त याचं िश ण सुखानं झालं. घरात बाक ची सगळी राबणारी

अस यामुळं या या वाटणीला कोणतीही कामं टाकली जात न हती. वाटणीची कामं
काहीही झालं तरी याची यालाच करावी लागत असत. तशी याची प रि थती न हती.
िचत एखादं करकोळ काम याला करावं लागे. वखुशीनं यानं के लं तरी ते
चाल यासारखं असे. नाही के लं तरी िबघडत नसे. आई ते पोर कडनं क न घेत असे.

आईचं सगळं ल याला कौतुकानं वाढव यात रािहलं. एवढं एकु लतं एक पोरच
मना माणं वाढव याची संधी ितला िमळाली. ितचं ौढ मातृ व आिण अनुभवी वा स य
दौलतला भरपूर िमळालं. पण ती अिशि त होती. प रणामी दौलतचा राग, लोभ, मान,
अपमान, िवचार, भावना, वासनािवकार अनघड रािहले.

घर या कामाची स नस यामुळं हाय कू ल या काळात तो वेळ या वेळी अ यास

करी िन उरले या वेळात िम ांबरोबर ग पा मारी. या या िम ाकडे जाऊन ूप क न
गावातून फ न येई. सवसाधारण असले या ूपचा प रणाम या वयात मजेशीर होत
असावा. त ण वयाला साजेशा ग पा मारणं, नटू नथटू न इकडंितकडं हंडणं कं वा
िसनेमाला जाणं, हॉटेलात बसून गाणं ऐकत चहा घेणं, असं सु होत असावं.
येयवादापासून िनमाण होणा या एकाक , क मय, त थ जीवनाची ओढ कमी होत
असावी. कारण सामा या या नजरे तून तो टंगलीचा िवषय होतो. सामा य माणसाची
सामा य दृ ी हीच ावहा रक खरी दृ ी, यश वी हो याची तीच खटपटी गु क ली;
असं वाटू लागतं...दौलतवर या हवेचा प रणामही होणं अश य न हतं.

दुदवानं या या वा ाला आलेला िश णाचा काल असा होता क िश णाची नैितक

मांडणी मोडली गेली होती. एखा ा कारकु नाची कं वा टायिप टची नोकरी असते तशीच
िश काचीही ‘नोकरी’ असते, अशी समजूत दृढ झाली होती. ते त असतं, िश क हा
मूलत: जीवनातील नैितकता पायाभूत ध न िश ण देणारा ‘नमुनेदार माणूस’ असतो,
िशकवणं हे शुभकाय मानून मुलांना अंतबा घडवायचं असतं, ही जाणीव न झाली
होती. यामुळं दौलतवर शाळे तही अपेि त सं कार झाले नाहीत.

एस. एस. सी. झा यावर याला कॉलेजला वेश िमळिव याची वेळ आली. या
काळात महारा ात ‘आ स’ ला काही ावहा रक कं मत रािहली न हती. साय सला
जा याइतक दौलतम ये बौि क कु वत या या माकाव न मला दसली नाही. सगळीकडं
साखर कारखाने, सहकारी सोसाय ा, दूध-डेअ या, ामीण बँका, शेतकरी सहकारी संघ,
एम. आय. डी. सी., ामीण उ ोगधंदे यांची जाळी पसरत होती. यातून बी. कॉम.
झाले यांना नोक या िमळत हो या. ाथिमक पातळीवर जग याचे मह वाचे होत
चालले होते. उ ोगधंदे वाढ यामुळं आ थक वहारांना मह व आलं होतं. पदोपदी पैसा
मोजावा लागत होता. अथ धान नवी सं कृ ती ज माला येऊ घातली होती. ती सग या
वातावरणात नवा उ मोहक गंध पसरवत होती. या सग या महापुरात तरं गत राहायचं
तर दौलतला कॉमसला घातलं पािहजे, असं वाटू लागलं.

यानं कॉमसकडं वेश घेतला. या या िम ांचे ल ढेही ितकडंच जात होते. ितकडं
जा याची लाट आली होती. या सग यांचा प रणाम दौलतवर कमीजा त माणात झाला
असावा असं मला वाटत होतं. यामुळं तो िविश प तीनं वागत असणार. तो मोठा होत
गेला तशा या याकडनं घरादारा या अपे ा बदलत गे या िन काहीशा वाढ याही. पण
यांना ितसाद िमळे ना; हणून आई-आ पा, भावंडं या यािवषयी मा याकडं त ार क
लागली.

मला वाटू लागलं; अनायासे, दौलतची परी ा झाली आहे. काही दवस आप या
सहवासात ठे वून यावं. याला अंतबा पारखता येईल. काही सं कार करता आले तर
पाहावं. हे सगळं हळु वारपणानं घेतलं पािहजे. याला नीट वळण लावलं पािहजे; नाहीतर
तोही आयु यभराचं ओझं होऊन बसेल.

मी याचा अंदाज यायचं ठरवलं.

सं याकाळी ग पा मारत बसलो होतो.

“कसं काय वाटतं मग पुणं?”

“बरं वाटलं क .” तो पु यावर खूश दसला.

“मग इथं कामबीम लागलं तर राहशील काय?”

“राहीन क .”
 “लगेच होकारही दलास; अं? तुझे पेपर चांगले गेलेत हणतोस. हणजे तू न
बी.कॉम होणार; असं ध न चालू...तूही तसंच ध न चालत असशील.”

“होय.”

“मग बी. कॉम. झा यावर काय करायचं ठरवलं आहेस?”

“काही तरी उ ोग करावंसं वाटतंय.”

“भले! नोकरी नाही का करावीशी वाटत?”

“उ ोग नाहीतर नोकरी; असं मनात आहे.”

“पुढं एम. कॉम, हावंसं नाही वाटत? एम. कॉम. झालास तर कॉलेजात ा यापकाची
नोकरी िमळू शके ल. बी. कॉम.ला हाय कू लम ये नोकरी िमळणं कठीण असतं.”

“मला टीचर कं वा ोफे सर हायचं नाहीये. तो जॉब आवडत नाही आिण एम. कॉम.
हो याचीही इ छा नाही.”

“का बरं ? एम. कॉम.ला बँकेत वगैरे चांग या नोक या असतात.”

“मला आता िश णाचा कं टाळा आलाय. िशकत असताना पैशाची ओढाताण लई

होतीय. मग िश ण नको वाटतंय. कु ठं तरी नोकरी करावी, पैसा िमळवावासं वाटतंय.”

“ठीक आहे. मग आपण असं क ; तुझा रझ ट लागेपयत तू इथंच राहा. बी.कॉम.

झा यावर नोकरीसाठी इथंनच अज करत राहा. याबाबतीत मी तुला मदत करीन. इथं
खाजगी कं प या पु कळ आहेत. नोकरी िमळे पयत तू मला मदत कर. मी तुला मिहना शंभर
पये देत जाईन. मा याकडंच राहायचं, मा याकडंच जेवायचं. याचा तुला काहीच खच
येणार नाही. तुझे मिहना शंभर पये िशलक ला पडत राहतील...मलाही तुझी मदत
होईल. तू जर इथं रािहलास तर मी योजलेली लेखनाची माझी कामं झपा ानं होतील.
माझं रफ लेखन फे अर करणं, आसपास बाग आहे; ितथं तुझं मन रम यासाठी काही
बागकाम करता येईल. मला गावात जाऊन कराणा माल आणावा लागतो. तेवढं जरी
के लंस तरी पु कळ झालं. इथं काही ‘आठ तास’ ूटीचा कार असणार नाही. मला मदत
कर याची भावना असणं मह वाचं आहे. हे घर कागल या आप या घराचा एक भाग
हणून मानायचं िन आप याच घरात आपण राहतोय, अशी भावना ठे वायची. तरीही तुझा
राह या-जेव याचा सगळा एक िवचार के ला तर आ पाइतका पगार पडणार आहे.
दर यान बाहेर कु ठं चांगला पगार असलेली नोकरी िमळाली तर च नाही.”

यानं कु चंबत होकार भरला.

 एरवी मा या वा ाला पडतील ती कामं तो क लागला. याला तशी ती कर यास
मी सांगू लागलो.

कसाबसा मिहना झाला. तोपयत आईचं प ं आलं; “रानाची क ं करायची हाईत,

दौलतला िहकडं ताबडतोब लावून दे. मला िहतं कु णीच मदतीला हाई.”

मीच वत: जायचं ठरवलं. शेता या क ासाठी आईला पैसे ायचे आिण दौलतनं िन
मी घेतलेला िनणय ितला समजून सांगायचा िन परत यायचं, असा बेत आखला.

दौलतला तसं सांिगतलं िन मी कागलला जाऊन आठ दवस रा न सगळी व था

क न आलो.

नंतर दहा-बारा दवसांतच आठ जूनला दौलतचा रझ ट लागला िन तो सेकंड

लासम ये पास झाला. दौलत या िम ाचं आिण आ पाचं तसं प आलं.

घरात सवाना आनंद झाला.

“आ पाला प िलही िन तुझी जी काही असतील ती स ट फके स आिण बी. कॉम.

या माकिल स पण मागवून घे. िशवाजी िव ापीठात जाऊन आ पाला घेऊन ये
हणावं... हणजे नोकरीसाठी अज लगेच करायला बरं .” मी दौलतला हणालो.

यानं तसं आ पाला प िलिहलं.

रझ ट लाग यानंतर आठएक दवसांत या या मनात बदल झालेला दसून आला.

“दादा, मा या मनात काहीतरी उ ोगधंदा करावंसं आलंय. मी कागलला जातो िन काही
तरी उ ोग करत नोकरीसाठी अज करत राहतो. आईलाबी ितकडं माझी मदत होईल.
मला एक हजार पये ा.”

“हजार पयांत काय उ ोग करणार तू? यानं तुला काय फायदा होणार आहे?
नीटपणे पोटपाणी चालायचं असेल तर उ ोगात भांडवल भरपूर पािहजे.”

“मी ते वाढवतो. तूत मला एक हजार पये ा.”

“आिण पूव घेतले या िनणयाचं काय झालं?”

“माझं िहतं मन रमत नाही. मी गावाकडं जातो. मला हजार पये ा. मी काही तरी
धंदा करतो.”
 “...एकदम हजार पये मी कु ठले देऊ? गेले चार मिहने कॉलेजचा पगार झालेला
नाही. घरासाठी कज काढू न पैसा घातलाय ते तू बघतोसच...आिण बी. कॉम. होईपयत मी
तुला भरपूर मदत के ली आहे; आता तू बी. कॉम. झाला आहेस; अशा वेळी उ मदत नाही
िमळणार. ित यासाठी तू म के ले पािहजेस. िनदान वषभर तरी तू काम कर. मग मी तुला
हजार बाराशे पये देईन. तेवढा वेळ यात घालव आिण वत: या पायावर भांडवल उभं
कर. ते मग तू हणतोस या माणे वाढव. मोठा उ ोग कर. तुझी काही िज दसून आली
तर मी तुला पुढं ज र मदत करीन. अशा गो ी मन मा न करा ा लागतात. मन रमेल
ितकडं जाणारा माणूस वाहवत जातो. वत:जवळ िचवट मह वाकां ा असलेला माणूस
आप या योजले या कायापाशी पाय रोवून भ म उभा राहतो...मी असा मनाचं कौतुक
करत बसलो असतो तर कागलात िशवा या शेजारी तसाच फाटका संसार दाभणीनं िशवत
रािहलो असतो... तू िज ीनं इथं राहा. तुझं सगळं वि थत होईल. मलाही तुझी काळजी
आहे, हे ल ात ठे व.”... याचं बदलत जाणारं मन पा न याला मी बरं च काही ऐकवलं.

िन पायानं दौलत ग प बसला.

दोन दवस गेले.

ितस या दवशी हणाला; “दादा, मी कागलला जातो. माझा मी काही तरी ितकडं
उ ोग करतो. नोकरीसाठी ितकडंच कु ठं तरी य करतो. इथं खाजगी नोकरीत फारसं
काही िमळे ल, असं वाटत नाही. सरकारी नोकरीसाठी मी य करत राहतो. तोवर काही
तरी उ ोगधंदा करतो.”

“दौलत, आता िमरग मागं पडला. पावसाळा सु झालाय. अस या पावसा यात या

कागलात जाऊन तू काय उ ोग करणार? सगळी जणंच ितथं पावसा यात बसून खातात.
यात तूही जाऊन खाणार न हं? मलाच ितकडं पैसे पाठवावे लागतात. यापे ा तू इथं का
राहत नाहीस? मला तुझी मदत होईल. लेखन क न आ टोबर या परी ांचे पेपस
तपासून, येतील ती कामं वीका न, चार पैसे मी इथं जा त िमळवीन. ते घरादारालाच
उपयोगी पडतील न हं?”

“नको. माझं इथं मन रमत नाही. मी उ ा को हापूरला जाणार.” याचा आ ह

सुटेना.

“ठीक आहे.” मी हतबु झालो.

वासखचाचे पैसे दले.

तो कोण याही प रणामाचा आिण िवनंतीचा िवचार न करता को हापूरला गेला.

 मी माझं लेखन गुंडाळू न ठे वून पु हा घरकाम ओढू लागलो...दौलतनं के लेला अपे ाभंग
मनाला खूप वेदना देऊन गेला...नंतर मा या ल ात आलं, क मा या अशा कर यानं
या या वातं यावर गदा येत होती. लहान भाऊ असला तरी मी तसं करणं यो य नाही.
मा या वाथापोटी याला इथं ठे वून घेत यासारखं झालं असतं.

गे या वष िहराही अशाच वेदना देऊन गेली. ि मता कािवळीनं आजारी अस याचं

गावी कळव यावर आ पा ताबडतोब जुलै या शेवटी पु याला आला होता. “इथं मदत
करायला घरातलं माणूस कु णीही नाही; ते हा कु णीतरी दोनतीन मिहने घरात माणूस
पािहजे. ल मी, फु ला, िहरा यांपैक य कु णी लावून देता आलं तर ा, कं वा िशवा या
बायकोला मुलासह पाठवून ा. िशवा या जेवणाची काळजी या. यासाठी मी पैसे
पाठवून देतो.” असं मी कळवलं होतं.

यामुळं िहराला बरोबर घेऊन आ पा पु याला आला होता.

िहराला कागदोप ी घट फोट िमळू न आठ-नऊ वष झाली होती. ित या नावावर

नव या या घराची एक खोली आिण चार मिहने पुरेल इतकं धा य दे याचं कबूल क न हे
सोडप आ ही घर यांनी आिण िहरानंही वीकारलं होतं.

पिह या वष च ितला फ चार पायली ज धळे शंकरकडनं िमळाले होते. नंतर यानं
‘मा याच पोटाला काय हाई, िन तुला कु ठलं देऊ?’ असं हणून कधीच धा य दलं नाही.
आ हीही ते माग याचा नाद सोडला. िहराही नंतर या खोलीवर कधीच राहायला गेली
नाही क आजवर ित या ता यात ती खोली िमळाली नाही. सगळं कागदात रािहलं होतं.

िहराला खाजगीत सोडप दलं होतं तरी कायदेशीररी या ती शंकर ब े यांची

पिहली प ी होती. ितला मूल होत नाही हणून शंकरला ितनं दुसरं ल कर यास
परवानगी दली होती. आिण ‘ यासाठी मी राह यासाठी घराची एक खोली घेऊन व
पोटगी घेऊन सोडप घेत आहे’ असं ित याकडनं िल न घेतलं होतं. यामुळं शंकरचं दुसरं
ल होणार होतं.

शंकरला दुस या बायकोपासून दोन मुलं झाली. नंतर तो खूप आजारी पडला.
या याही अंगात र न हतं. िपवळा, सुजरा, अश असा होऊन तो उं ब यात बसू
लागला. या या अंगातली श गे यामुळं यानं आप याला सुरि त कू ळ हणून
िमळालेला मळा दुस याला कस यास दला होता. यावर कज काढलं होतं. हे कज
औषधपा यात िन घर पंचात खच होऊन गेल.ं नंतर शंकर दोन वषापूव मरण पावला.
सगळं घर उघ ावर पडलं. घरात कु णी कत माणूस रािहलं न हतं.

याचा फायदा घेऊन म या या मालकानं शंकर या दो ही बायकांिव कोटात के स

दाखल गेली िन “कदा वत: रान कसत नस यामुळं आमचा मळा आ हांस परत िमळावा”
अशी मागणी के ली.

या के स या तारखा चालू हो या. खरं तर िहराचा यां याशी आता काडीइतकाही

य ात संबंध उरला न हता. तरीही ती कोटात जाई आिण परत येई. ितला कु णीच काही
िवचारत नसे.

ती अशी नुसती तारखांना जाई आिण दवस दवसभर िबनकामाची ितथं बसून येई.
हणून ितला मी पूव च सगळं समजून सांिगतलं होतं.

“िहरा, तुझा ा के सम ये तसा कायबी संबंध हाई. तू शंकरची पैली बायकू . तसं तुला
येनं नऊदहा वषापूव च सोडप दलंय. तरीसु ा काय ा माणं तुला तारखेची नोटीस
पाठवावी लागती एवढंच. तुझं कोटात खरं कायबी काम हाई. घरातली कामं सोडू न
उगंचच खु यासारखी ितथं कशाला जाऊन बसतीस?”

“ हाई दादा, माझी सवत पारबती मला हणाली; ‘म या या मालकानं मळा

ता यात िमळावा हणून दावा लावलाय. आपण दोघी िमळू न ये यासंगं भांडू या. आ ही
दोघीजणी शंकर ब े या रांडमुंड बायका हाय. ो मळा गे यावर आ ही पोटाला काय
खावावं? हवरा आजारी ता. घरात दुसरा कु णी बापय माणूस हवता. हणून आ ही
ता पुरता दुस याकडं मळा क ाला दला ता. आता आमचं आ ही रोजगारी माणसं
लावून मळा िपक वतो. असं हणू या,’ असं ती हणाली.”

“समजा हणाली असंल. ितचं ती काय असंल ते बघून घेईल. तुला येचा काय
फायदा?”

“फायदा हाय तर. आ ही दोघी इधवा बायका अस यामुळं आ हां दोघ ी कोरट
मळा वाटू न देणार हाय. मा या वा ाला जर िन मा मळा आला तर मा या ज माचं पांग
फटंल.”

िहराची ही खुळी समजूत होती. काय ा माणं ितला काहीच िमळणार न हतं.
म या या मालकाला ितनं सोडप घेतलंय, हे कायदेशीररी या माहीत नस यानं ितचं
नाव यानं कोटा या के सम ये गुंतवलं होतं.

याचा फायदा शंकर या दुस या बायकोनं मायावीपणानं उठवायचा ठरवलं होतं.

ितनं िहराला ‘िनकाल लाग यावर अधा मळा तुला िन अधा मला िमळणार हाय;’ असं
मधाचं बोट लावलं होतं. एकाला दोन िवधवा ि यांवर अ याय होतोय हणून कणवेपोटी
‘कोट’ शंकर या बाजूनं िनकाल देईल; असं शंकर या बिहणी या नव याला वाटत होतं;
हणून यानं िहराला शंकर या बायकोकडू न तसं सांगायला भाग पाडलं होतं. िहरा या
मायाजाळाला बळी पडली होती.
 िहरा या अडाणीपणातून ितची अशी समजूत झाली होती. सांिगतलं तर पटत न हतं.
हणून ितची समजूत काढ याचा िवचार मी सोडू न दला होता. ती मनाशी काही खुळी
व ं ध न जगते आहे, तर जगू दे. ित या भोळसट मनाला तेवढाच िवरं गुळा िमळे ल;
हणून मी ग प बसलो होतो.

अशा पा भूमीवर िहरा पु याला आली होती.

दोन दवस रा न एकटाच परत जाताना आ पानं मला सांिगतलं; “आ ाला दवाळी
होईपयत ठे वून या; िन दवाळीला गावाकडं येताना घेऊन या. हणून आईनं सांिगतलंय.”
िहरानंही याला मा यता दली.

माझी चंता िमटली.

या काळात माझी सगळी घडी िवसकटली होती. जूनपासनं माझं कॉलेज िन ि मताची
शाळा सु झाली होती. कॉलेज सकाळी स वासातला सु होई. साडेअकरापयत मला
तास असत. ि मताला बससाठी सकाळी साडेसहालाच बाहेर पडावं लागत होतं. दोन
बसेस करा ा लागत हो या. वाती-क त ची नवी शाळा पावणेबाराला सु होत असे.
वाती दहासाडेदहा वषाची िन क त नऊ वषाची. तरी या दोघी आ ही परत येईपयत
घर सांभाळत हो या. दूधबाट या आणत हो या. यांचे पैसे देत हो या. दूध तापवणं, संगी
यां यापुर या पो या करणं, जेवणं, वयंपाकघर आवरणं, घर बंद क न यो य वेळी
शाळे ला जा यापूव बाहेर पडणं, वेणीफणी यांची यांनीच करणं, सकाळ या अंघोळी-
पांघोळी यांनीच उरकणं, यासाठी बंबातलं पाणी काढू न घेणं याच करत हो या.
बस टॉपला क त ला पुढं घालून वाती मागून चढत होती. या सग या कामाधामात ती
वडीलधारे पणानं क त ला छान सांभाळत होती. ते िचमणे जीव अकाली एवढे शहाणे झाले
होते; क यां या धडपडीकडं आिण समजुतदारपणाकडं पा न मला गिहव न येत होतं.
पण दुसरा माग न हता.

या काळात मा या पोटाची कळ आिण सद चा िवकार खूपच वाढला होता. रा ी झोप

लागत न हती. डॉ टरांचे उपाय आिण औषधे घेऊन थकलो होतो. हणून पु यात या
िस नानल वै ांकडू न दीघ तपासणी क न घेऊन यांची औषधं सु के ली होती.
याचा प रणाम हळू हळू होईल; पण ठाम व पाचा होईल; असं यांनी सांिगत यामुळं
यांची औषधं सु के ली होती. बाक या औषधांपे ा ती खूप महाग आिण सतत यावी
लागत अस यानं पैसा भारं भार जात होता.

कॉलेज मोडकळीला आ यागत झालं होतं. न ा िनयमानुसार ा यापकांचे तास

वाढले होते. यात अनेक ा यापकांना तास पुरेसे नाहीत, हणून नो टसा द या हो या.
मी सु ा ‘पाटटाइम’ होईन क काय, अशी प रि थती िनमाण झाली होती. घर बांधून
बसलो अस यानं वाढीव खचा या अशा प रि थतीत पाटटाइम झालो तर संपलंच, अशी
काळजी वाटत होती. कदािचत ितचा प रणाम होऊन पोटातली अ सरची कळ वाढत
असावी.

गे या वषापासनं ि मताला मूल हावं, हणून अनेक कारचे अनेकांकडू न डॉ टरी

इलाज चालू होते. यातही भरपूर खच होत होता. हॉि पटलम ये नुसतं बसून डॉ टरांची
ती ा कर यात, ते आले क आप याला बोलाव याची वाट पाह यात भरपूर वेळ जात
होता.

तीन-तीन चार-चार मिहने कॉलेजचे पगार होत न हते...सगळं च िव कटू न गेलं होतं.
तशातच ि मता जुलैम ये आजारी पडली.

अशा वेळी िहरा मदतीला आली, हणून आनंद झाला. पण तो आठ दवससु ा टकला
नाही.

कागल न िहराबाई या नव याकडचं कोटा या तारखेचं एक प िहराबाईला आलं.

िहराबाईची ि थती घरात सग यांना माहीत होती. आईला आिण आ पाला तर

चांगलीच माहीत होती. असं असतनाही िहराबाईचं कागलला आलेलं हे प मा या
पु या या प यावर रडायरे ट क न पाठवलं.

मी कॉलेजम ये असतानाच माझं टपाल घरी येऊन पडत असे.

आजारी असलेली ि मता ते सहज िज ासेपोटी फोडू न वाचत असे. ितला

कागलकडची िहराला येणा या कोटा या तारखेची पा भूमी काहीच मािहती न हती.
घराकड या अस या करकोळ गो ी मी ि मताला सांगत नसे. ित या डो याला अशा
गो चा ताप नको, असं मला वाटे.

पो टमननं मा या ‘ ारा’ िहराला आलेलं रिज टर प िहरा या सही या िनशाणीचा

अंगठा घेऊन दलं...िहरा या बरोबर ल ात आलं, क ही कोटा या तारखेची नोटीस आहे.
ितनं ते ि मताला वाचून दाखवायला सांिगतलं. ि मतानं ते ांजळपणानं वाचलं. “कोटात
कसली तरी शंकर बो या शेताची के स आहे. या या तारखेची तु हाला आलेली नोटीस
आहे.”

“ कती तारीख हाय?”

ि मतानं तारीख सांिगतली.

“मग मला गेलंच पािहजे.”...तारीख आठ-नऊ दवसांवर आली होती. िहरानं

ि मताला सगळा तोच इितहास पु हा सांिगतला.
 मी कॉलेजव न आलो.

बारा-साडेबारा वाजले होते. खूप थकलो होतो. कडाडू न भूक लागली होती.

आ या आ या िहरा हणाली, “दादा, मला उ ाच उ ा कागलला घालवा. माझी

कोटाची तारीक हाय.”

मी सगळी पु हा चौकशी के ली. िहराला पु हा सगळं समजून सांिगतलं. पण िहराचा

आ ह एकच: “मला उ ा या उ ा गावाला पाठवा.”

“अगं िहरे , ि मता िहतं कािवळीनं आजारी हाय. ित या जवळ कोण तरी सारखं
माणूस लागतं. घरकामं बघायला िहतं कु णी हाई. माझं कॉलेज, पोर ची शाळा हे सगळं
असताना तू कशाला जातीस? जाऊन तुझा ितथं कु णालाबी फायदा हाई. तुलाबी यातनं
काय िमळणार हाई. हे तुला कती सांिगतलं तरी का पटत हाई?”

“दादा, तुम या ज माचं काय हाय ते तुमचं तु ही बघा. कु ठली तरी रोजगारी बाई
कामाला लावा. मा या मी ज माचं बघतो. तेवढा अधा मळा मला िमळाला क मी पु ा
परत येईन.”

“आगं, कु ठला मळा िमळतोय?...तुला का खोटं सांगतोय? भणच हाईस हवं माझी?
मला काय तु या ज माची, क याणाची काळजी हाई?”

“तु हाला मा या ज माची काळजी असती तर मा या ज माचं असं वाटू ळं झालं

नसतं. एवढं तीन भाऊ िशकलं सवरलं; एकबी कु णी मा या ज माचं क याण करणारा
िनघाला हाई. आता मा या ज माचा मलाच इचार के ला पािहजे. तुम या ज माचं तु ही
बघा. मा या ज माचं मी बघतो...मला उ ा या उ ा कागलला लावून ा.”

“मी तुला आता कागलला लावून देणार हाई. िनदान एवढा हैना िहतं काढ.
ि मताला जरा बरं वाटलं क तुला मी लगीच लावून देतो.” मी ितला िन ून सांिगतलं िन
वैपाकघरात जाऊन जेवयाला बसलो.

तीन-चार दवस असेच गेल.े रोज ितचा हेका सु झाला. ती आसपास या

शेजा यापाजा यांना िवनवू लागली.

“माझी कोटाची तारीख हाय. मला अधा मळा िमळणार हाय. दादा मला लावून देत
हाई. तु ही येला जरा सांगा. यो जलमभर असाच वागत आलाय. आपलं तेच खरं
करतोय. कु णाला भीक घालीत हाई. ये या बायकू या पायात मा या ज माचं वाटू ळं
करायला बसलाय. तु ही जरा सांगा.”
 ि मताला शेजारणी सांगू लाग या.

घरात सुतार िखड या-कपाट कर यास येत असे. यालाही ितनं असंच सांिगतलं.
ित या या सांग यात ती ि मतावर आिण मा यावर शंतोडे उडवू लागली. लोकांसमोर
घरात या गो ी िवपय त क न मांडू लागली.

ि मतानं मला हे सांिगतलं.

मी गार पडलो. िहराचा हा जुना वभाव होता. वत:चं संर ण कर यासाठी िन

आपली बाजू भ म कर यासाठी ती सहजपणे व तुि थतीचा िवपयास करत होती.
वाढ या वयाबरोबर ितची समज वाढली असेल, असं मला वाटत होतं; पण ितचा वभाव
काही बदलला न हता आिण समजही काही वाढली न हती. अडाणीपणाचा शाप ितलाही
भोवत होता. पण मला याची अकारण फळं भोगायला नकोत, शेजा यांना ख याखो ाचं
सोयरसुतक नसतं, दुस यां या भानगडी ऐक यात, यांची शहािनशा न करता चघळपणे
चचा कर यात, या च हा ावर मांड यात यांना आनंद असतो. यातून आप यािवषयी
अपसमज पसरतील, असं वाटू लागलं.

मी िहरापुढं शरणागती प करली िन ितला वासखच देऊन को हापूर या बसम ये

बसवून दली.

तावातावानं आ पाला एक प िलिहलं; “तुला िहरा या कोटा या करणातील

िनरथकता माहीत असूनही तू ित या कोटाची नोटीस पु याला रडायरे ट क न का
पाठवलीस? ती ितथ या ितथं घेऊन तुला घरी ठे वता आली नसती काय? िहरा जर
दवाळीपयत इथं राहावी, अशी घर यांची व तुझी इ छा होती तर मग हा नो टसीचा
खेळ खेळ याचं कारणच काय?”

आ पाचं सरळ काखा वर करणारं उ र आलं. “आई या सांग याव न मी ती

रडायरे ट के ली. िहरा गे यापासनं िहतं आईची लईच अडचण होऊ लागलीय. आनसा
होती तोवर ितला घरकामात मदत होत होती. आता मदत करायला कु णी हाई. शेतातली
कामं तशीच खुळांब यात. हसरं दीसदीसभर खु ाला तशीच तारता या देत बस यात.
तवा आई हणाली, ‘ही नोटीस बघून तरी िहरी चट यासरशी कागलला येईल’.”

प वाचून माझं डोकं फु टायची पाळी आली.

आईचे असे अनुभव पु कळदा येत. िवशेषत: ल मी, आनसा, िहरा यांना ती पु याला
मा या घरी मदतीसाठी हणून पाठवत असे. काहीतरी आजारपणं िनमाण होत. घरात
पाहणारं दुसरं कु णी नसे. अशा वेळी तीनचार मिह यांसाठी हणून ती कु णाला तरी पाठवी
आिण पंधरावीस दवस झाले क लगेच बोलावून घेई; कं वा वत: येऊन घेऊन
जाई...आसपास शेजा यांची गद ; हणून मी आईशी पु यात कधीही वाद घालत नसे.
ित या मता माणंच ती करणार, हे माहीत अस यामुळं मी ग प बसत असे.

एकदा तर मी खूप अडचणीत आलो होतो. वाती अडीच-तीन वषाची होती. क त

वषा-दीड वषाची होती. मी आिण ि मता दोघेही नोकरीत होतो. पण ि मताची शाळा
ि मता नोकरीस लागली ते हा दुपारची होती. माझं कॉलेज सकाळचं क न मी त परतेने
घरी जाई िन ि मता दुपार या शाळे साठी जायला िनघे. बारा या दर यान मी येई िन
ि मता अकरा या दर यान बाहेर पडलेली असे. सकाळी नऊ ते साडेबारापयत मुल ना
सांभाळ यासाठी एक मुलगी कामाला ठे वली होती. ही मुलगी मुल ना सांभाळी आिण
ि मता नऊ ते अकरापयत वत:ची िन मुल या आंघोळी, सकाळचे इतर िवधी उरकू न
वयंपाक करी. अकरापयत मुल ना भरवून जायला िनघे. बाहेरची खोली मुल साठी उघडी
ठे वली जाई. मग मी येऊन जेवण करी िन मुली पाहणा या मुलीला घरी जायला मोकळीक
देई....या काळात आईनं घरात तीनही बिहणी असताना एक लाही लावून दलं नाही.

नंतर तर आणखी पंचाईत झाली. ि मताची सकाळ या शाळे वर बदली झाली. हणजे
तीही सकाळी साडेसहा या दर यान आिण मीही पावणेसात या दर यान बाहेर पडू
लागलो. घरात मुल चं पाहणार कोण? कामवाली मुलगी तर नऊ या आधी यायला तयार
न हती. अचानक बदली झा यामुळं काहीच करता येईना. शेवटी भ या पहाटे चार-
साडेचार वाजता आ ही दोघं उठू लागलो. वयंपाक आव लागलो. अंघोळी-पांघोळी
क न मग पाचसाडेपाचला दो ही मुल ना हलवून हलवून जागं क न उठवू लागलो.
यां या अधवट झोपेतच यांना शी-शू करायला बसवू लागलो. तशा अव थेतच यांना
अंघोळी घालू लागलो. दोघेही दोघ ना साडेसहा वाजता घेऊन बसला उभे रा लागलो.
कॉलेजवर गे यावर वॉचमन या खोलीवर दोघ ना ठे वू लागलो. वॉचमनची प ी ेमळ
होती. ितला िचरीिमरी ायचं कबूल के लं. मुल चं दूध, अ ाचा छोटा डबा ित या
ता यात देऊन ि मता हाय कू लम ये िनघून जाई िन मी कॉलेजवर िनघून जाई. सुदवै ानं
ि मताचं हाय कू ल िन माझं कॉलेज एकाच प रसरात जवळजवळ होतं. िप रएड नसताना
वॉचमन या झोपडीत जाऊन मी मुल ना भरवत असे. पंधरा िमिनटां या सुटीत येऊन
ि मता मुल ना पा न, पाच िमिनटं यांचं दूधपाणी बघून जाई.

आईनं ल मीला एि लम येच ितला ‘जागा’ आलाय हणून बोलावून नेलं होतं. नंतर
ितला पाठवूनच दलं नाही. ‘तु या घरात राबायला मा या लेक काही मोलकरणी
हाईत;’ असं उ हा यात मी गे यावर हणाली. ि मताला न ानंच नोकरी लागली
होती. मह य ानं ितची नेमणूक झाली होती. घरादाराला सुखाचे दवस येणार होते; पण
आईला याचं काही कौतुक नाही क नात चं हाल होईल याची काळजी नाही.

घरात तीन बिहणी असून, याही रोजगार क न खात असून, माझी यथाश मदत
ितकडं सतत जात असूनही आईनं एकाही बिहणीला लावून देऊ नये; या या खूप वेदना
झा या.

भरपूर पैसे देऊन एक वृ बाई कामाला ठे वली. सकाळी मुल ना उचलून बाहेर या
खोलीत झोपवू लागलो. यांचं सगळं जेव याखा याचं सािह य बाहेर याच खोलीत ठे वू
लागलो. बाई सकाळी साडेसहाला द होत आिण दुपारी बारा वाजता मी आलो क
िनघून जात. आ ही मग मुल ना रा ी झोप यापूव आंघोळी घालत असू.

यावेळी मनाशी िनणय घेतला क आता घराकडचं कु णी बोलवायचंही नाही आिण

घराकडं एकही पैसा पाठवायाचा नाही. तोच मोलकरण ना ायचा.

एकाला दोन मोलकरणी ठे व या. दुपारी चार वाजता ती मुलगी येऊ लागली िन रा ी
सात वाजता परत जाऊ लागली. दर यान या काळात ि मताचं च , िनवडपाखड,
झाडेलोट, भाजी, कराणा, धा य आणणं इ यादी होई. माझं दुपारी चार ते सातपयत
लेखन-वाचन मनासारखं होई.

घराकडं पैसे पाठवायाचे एकदम बंद के यावर आईनं कसाबसा दोन-तीन मिहने तग
धरला. मग पैसे पुन:पु हा मागू लागली. “इकडं मोलकरणी दोन ठे व या आहेत यांना पैसे
ावे लागत अस यामुळं घराकडं एकही पैसा पाठवू शकत नाही. तु या तू लेक भोवतीनं
घेऊन यां याकडं पोटभर बघत बैस.”

आईनं तडफडाट के ला. ितचा आजवरचा एक कमी ए ा मा या बाबतीत होता.

“तुला मीच िशकवला, मोठा के ला इ यादी.” असं ती भाविनक आवाहन मला करी िन
माझं मन ढवळू न काढी. मी मग हळवा होऊन ितला शरण जाई. ितची इ छा ती पुरी
क न घेई. पण यावेळी मी ित या कोण याही भावनेची फक र के ली न हती.

ित या ल ात आलं क आपलं चुकलं. मग ती थोडेफार दवस कु णाला ना कु णाला

वत:ची सोय बघून पाठवून देऊ लागली.

पावसाळा आला, रोजगाराची कामं िमळे नाशी झाली क मग एखा ा बिहणीला

पाठवून देई. आ ही घरचं कु णीतरी मदतीला असावं हणून सदैव आसुसलेले होतो. यामुळं
बिहणी येताच आनंद होई. पण या कती दवस राहतील याचा भरवसा नस यामुळं
घरकामाला मुलगी मा कायमची ठे वली गेली.

पण न ा घरात राहायला आ यावर प रसर एकदम वेगळा पडला. जु या घरापासून

नवं घर दहा एक कलोमीटर अंतरावर होतं. ितथं जु या घर या कामं करणा या मुली येणं
अश य होतं. न ा प रसरात कु णाशीच प रचय न हता. मुलगी कु ठं िमळू शके ल माहीत
न हतं; हणून कु णाला तरी पाठवून दे यासाठी िवनवलं होतं. आईनं िहराला लावून
दलेल.ं
 िहरा आता छ ीस-सदतीस वषाची होती. मा या पाठीवर ितचा ज म झालेला; पण
ती जे काही बोलून िनघून गेली यावरनं कळलं क ती आप यापासनं मनानं खूप लांब
गेलेली आहे. ितला ित या संसाराचे पाश नाहीत. ज मभर आईबरोबर, भावंडांबरोबर
जगत आहे. तरीही ित या मनात भावां या संसारािवषयी आ था नाही क आपुलक
नाही...ती अजूनही वत: या संसारसुखाचाच ामक िवचार करते आहे. गावाकड या
घरादारासाठी मी कती करतोय हे ितला माहीत आहे. या घरादारात तीही आलीच.
तरीही ितला ित या ज माची ती आिण मा या ज माचा मी वाटतोय. ित या ज माचं
वाटोळं मी के लं असं ितला वाटतंय...मी कसं काय वाटोळं के लं?... मी ित या ज मासाठी
काय काय करायला पािहजे होतं; हणजे ितचं समाधान झालं असतं?..मला ित या
हण याचं गूढ उकलेना. मनात मा एक गाठ प बसली क ती फ ित यापुरताच
िवचार करते आहे. मा या दु:खाचा िवचार ितला एव ा एका संगातही का करता येऊ
नये? सा या, कधी न हे ते बेतले या एखा ा संगीही ही माणसं मला मदत करीत
नाहीत. मग मीच कशासाठी सतत यां यासाठी जीव आटवायचा? धस सोसून, गैरसोयी
सहन क न कशासाठी पैसा पाठवायचा?

...माझा मिनरास झाला. िहरा माझी लहान बहीण आहे, ती माझं मानेल, मा या
संसारात दोनतीन मिहने काढील िन मला मदत करील; असं जे वाटलं होतं ते साफ धुऊन
गेलं.

माझं मुळातच काही चुकतंय, असं वाटू लागलं. िशवानंही माझा असाच मिनरास
के ला होता. तोही वत:चा वतं पणे िवचार करत होता. याला एक राह यासाठी
कती समजावलं! याचं, यां या मुलाबाळांचं यात शेवटी कसं क याण आहे, हे दाखवून
दलं. बाक चे तीन िशकतील, नोक या करत पुढं जातील, या या िमळकतीनं मागं शेती
वाढत राहील िन शेवटी ती तु याच कारभारीपणाखाली राहील. तुला यामुळं भरपूर
सुखाचं दवस येतील– याला मी हे सांिगतलं, तरी याला ते पटलं नाही. ं ं हणत ग प
बसला िन शेवटी वत:पुरताच िवचार क न सवताच रािहला...मला मा हां या
क याणाची वे ासारखी ओढ. सग यांना एक ठे वून घरदाराला सो याचा उं बरा
घालावा ही इ छा.

हा इ छेला खरा सु ं ग लावला तो दौलत या िनघून जा यानं. आतापयत आई, दादा,

िशवा, िहरा ही घरातील वडीलधारी फ वत:पुरताच िवचार करत होती...दादालाही
असं वाटलं नाही क , “आपली बायकू सोताकडं कारभार घेतीय तर घेऊ दे. ित या
इचारानं घरदार चालवत असंल तर चालवू दे. शेवटाला पोरं बाळं आपलीच हाईत.
य यासाठी राबलं पािहजे. य यासाठी िमळवून आणून घरात टाकलं पािहजे. मग ती
कशा का वाट या करं ना. आपलीच पोरं खातील, असं या या मनात आलं नाही. यानंही
फ वत:पुरताच िवचार के ला िन सवतं िशजवून खाऊ लागला. ‘मी तु हा ी वाढीवलं.
मी तु हा ी वाढीवतोय;’ असं वत:चा अहंकार ग जारत आई हणत असली तरी ते खरं
असतंय. ित या कं वा बाक यां या होणा या चुकांकडं, आ पलपोटेपणाकडं एखा ा
वेळेस आपण दुल करतो. कारण ती सगळी अडाणीच आहेत. यांना दूरचे दसत नाही.
वत: या वाथापुढं नातंगोतं, कु टुंब, गोतावळा यांना कळत नसेल; पण दौलतला का कळू
नये? याची आता सुिशि त माणसांत जमा आहे. अडाणी माणसापे ा याला जा त
समजूत आलेली असली पािहजे. कु टुंबातील येकानं येकाला साहा य क न
एकमेकाला वर आणलं पािहजे. आजवरचा याचा िश णखच याच हेतूनं मी के ला. पण
शेवटी तोही िहराबाईसारखाच वत:पुरता िवचार क न िनघून गेला.

... याला इथली कामं करायला नको होती. मोठा भाऊ हणून माझा फ पैशासाठीच
उपयोग करायचा यानं ठरवलेलं दसलं. ‘मी पैसे तसेच देणार नाही यासाठी तुला काही
दवस क करावे लागतील’ असं हट यावर लगेच घराकडं जायला िनघाला... या या
मानअपमाना या क पना ती आहेत. सोशीकपणा नाही.

...मोठा भाऊ हणून मा यािवषयी या या मनात िव ास, ा, ेम असेल, असं

वाटलं होतं. मी मा मा या सग याच भावंडांत मा यािवषयी तसं काही आहे, असं
गृहीत ध न वागतोय ते आता सगळं चुक चंच वाटू लागलं.

आ पा आतापयत मला पुन:पु हा सांगत होता. “दादा, घराकडं आ यावर तु ही जे

काही सग यांना शहाणपण सांगत असता ते फ सगळीजणं खाली मुंडी घालून ‘ ं ’ं
हणून ऐकतात. सांगून तु ही पुढं गे यावर तुमची टंगल करतात. पैसे घे यापुरतं तेवढं ‘ ं
’ं हणतात. तुम या मागं आपलंच पावणेपाच चालू ठे वतात.”

मी या या या सग या बोल याकडं दुल करत होतो. तसेच पैसे पाठवत होतो. पण

दौलत िनघून गे यावर मा खा ीच झाली क मी फ घर या सग यांना पैसे देणारं एक
साधन आहे, या पलीकडं माझं कु णाला काहीही सोयरसुतक नाही.

... हणजे या घरात मी तसा उपराच. मला वाटत होतं आपलं घरदार आतून-बाहे न
घडावावं. पण माझी साधी गो सु ा कु णी िव ासानं मानत नाही. मग मी आतून िन
बाहे न तरी घडवणार काय? जे ते आप या पंडधमाला माण मानूनच वागणार, असं
दसतंय...सं कारांचं मह व, कतृ वाची महती कु णालाच कळत नाही. ...या घरादारानं
माझा संपूण मिनरास झालाय.

दौलत िनघून गे यावर मन असं भरकटत होतं. एका चुक या वाटेनं गेली वीस वष
आपण वास के ला क काय, असं वाटू लागलं.

आठ-दहा दवस अशाच अव थेत गेल.े मा या मी उ ोगाला थंडपणे लागलो.

दीडएक मिह यानंतर फु लाकडनं िल न घेतलेलं आईचं प आलं. यात ितनं िलिहलं
होतं क दौलतनं घर आिण शेत िल न देऊन बँकेतनं पाच हजार पये कज काढलं आिण
दोन जाफराबादी हशी िवकत घेत या आिण तो दुधाचा धंदा क लागलाय.

मला आ य वाटलं आिण बरं ही वाटलं...दौलत काही तरी वतं डोकं लढवतो आहे;
नुसता इतर पदवीधर त णांसारखा गावातनं घरातलं फु कटचं खात हंडत नाही. याला
जीवनात वतं पणे काहीतरी मनापासनं करावंसं वाटतंय. घरादारावर कज काढलं तरी ते
परत फे ड याचा िनदान या याजवळ आ मिव ास आहे... याला मदत के ली पािहजे.
कती झालं तरी तो शेवटी आपला भाऊ आहे. तो काय कं वा घरची बाक ची माणसं काय
येकजण वत:पुरताच िवचार करतात हणून आपणही वत:पुरताच िवचार क न
भावंडांना मदत करायचं थांबवलं तर मग या सामा य बु ी या माणसांत िन एम.ए.,
पीएच. डी. झाले या आप यासार या चांग या सुिशि त सािहि यक ा यापकात फरक
काय?...इतर लोक आपलं मन मोठं करीत नाहीत; हणून आपण वत:ही आपलं मन ु
आिण संकुिचत ठे व याचा हा कार आहे. आपण सांगून पािहलंय. आपलं काम झालं.
हातात काठी घेऊन कं वा मानगूट ध न कु ठ या भावंडाला आपण आता सांगू शकत नाही.
सगळी मोठी झाली आहेत. कु णी लहान रािहलं नाही. दौलत या आज या वयात मी होतो
ते हाच मिह या या मिह याला आईला पैसे देत होतो. गावात मा या मजुरीचे
मिहनाभराचे पैसे होतील, तेवढे पैसे आई या हातात ठे वत होतो. आईची भावना हावी
क जणू माझा योक गावात कामालाच हाय. या वयात माणसाला कळत नाही, असं
मुळीच नाही. खूप कळतं. असं असेल तर मग दौलतला जे कळत असेल या माणंच तो
वागणार. या या अनुभवानं तो शहाणा होत जाईल. ठे च लागली क फ आपण ितथं
उभं राहायचं. कोण याच कारणांनी लागली आहे हे सांगायचं िन तेव ापुरतं फडकं
बांधायचं. लंगडत का होईना चालायचं काम याचं यालाच करायला लावायचं. उचलून
खां ावर यायचं नाही. यांनी यांनी आता आपआपली जबाबदारी उचलावी. वभाव
कसे का असेनात; यां यावर औषध नाही हे खरं च असावं.

कॉलेजम ये अनेक कटकटी सु अस यामुळं मी दवाळीत पु यातच राहायचं ठरवलं.

घराकडं दवाळीसाठी पैसे पाठवून दले आिण िनमाण झाले या कटकट वर ल ठे वून
रािहलो. मा दवाळी झा यानंतर दहा-बारा दवसांनी कागलला गेलो.

दुस या दवशी दौलत नाहीसा बघून आईनं दौलतिवषयी त ार करायला सु वात

के ली. “एका कामाला हात लावत हाई. नुसती बाऽची वळ उचललीया. फौजदारासारखा
आरडावरडा क न आ हां ी कामं सांगतोय. लई हंजे लई तापट. एक शबूद कु णाचा चालू
देत हाई. ोचा हशी दोन-दोन बु ा एका व ाला याण हग यात. यो कु ठला तरी
चंदीभरडा या हसरां ी चारतोय. यचं शाण नुसतं घणतंय. आ हांला यात हात
घालवत हाई. तरीबी मी िन िहरी ती शेणं भ न टाकतावं. माणसां ी आंघोळी
घाला ात तशी हसरं रोज धुतावं...दूध तेवढं डेअरीला घालायला आपूण ऐटीत जातोय
बघ. सगळा पैसा ये या हातात. एक पै सुदीक घरात हाई...आ हां दोघ ची ोचा
 हसरांसाठी सगळी राबणूक फु कट. ो घरातलं आयतं अ खाऊन नुसता हंडतोय.
ोचा अ ासाठी कु ठला पैसा आणू? येला घरात थोडं तरी पैसं ायला सांग. शेतातली
गाडीभर कामं िन ोचा हसरांची रोजची कामं दो ही मला झेपत हाईत. तू येची येला
िनदान हसरांची कामं तरी करायला सांग.”

“मी येला आता कायबी सांगू शकत हाई, आई. माझं कु णी पै यापासनं सांिगतलेलं
ऐकलं असतं तर मी आताबी सांिगतलं असतं. तुझा लाडका योक हाय यो.
लहानपणापासनं माये या पदराखाली वाढवलाईस. तूच सांग क आता येला समजून
सुध न. ऐकलं तर तुझंच ऐकणार यो, हाईतर िन तार क तु या लाड या लेकाचं.”
ित या बोल याकडं दुल क न मी बोललो.

“ या कजाचं काय करायचंय?” ितनं माझं मत ओळखून िवषय पालटला. “आजपतोर

एक पै आ ही कु णाची घरावर का रानावर काढली न हती. आता येनं एवढं पाच हजार
काढ यात; ते फे डायचं कु णी?”

“ येचा यो फे डंल. येला काळजी असणारच क . हणून तर यो सोता दूध घालायला

जातोय िन पैसा आप याजवळ ठे वतोय. हसरांसाठी खच कती िन जमा कती, ोच
िहशोब तु यापे ा येला चांगला येतोय. येचं बी. कॉम. चं िश ण झालंय, आई.”

“आिण हे हाईच फटलं िन घरादारावर ज या आ या तर? का हे घरबी भाऊबंदागत

देशोधडीला लागू दे? गोसावी होऊन मुलूख फर याची पाळी येईल.”

“तसं झालं तर बघू फु ड या फु डं. तू काय घरादाराची काळजी क नको.” मी ितला

धीर दला.

खे ातला सावकारी िहसका ितला माहीत होता. कायदे आले तरी साठ ट े दरानं
कज देणारे सावकार अजूनही गावात धंदा करत होते. कजासाठी घरं -रानं िल न घेत होते.
एकदा गरीब माणसं कजा या खोल िचखलात गेली क पु हा कधीच वर येत नसत. नुसतं
ाजही यांना वषा या वषाला फटत नसे. या ाजात मग सुगी या काळात
घरादारातील माणसं, पोरं , बायका ताणून नेऊन शेतावर कामाला जुंपली जात होती िन
दीस बुडताना तशीच घराकडं हकलून दली जात होती. घरादारा या बोकांडी
महापुरासारखं ाज वाढत जाणारं कज पु हा असायचं ते असेच. शेवटाला पाचसहा
वषानी घरादाराचं खरे दीखत होऊन माणसं हकलून दली जात. असे आमचे तीनचार
भाऊबंद आजवर वाटेला लागले होते. अधनंमधनं मोक या हवेला ग पा मारताना यांचा
िवषय सारखा येत असे. आईसमोर यांची काळी िच ं तरळत असत. हणून ितला वाटे;
‘घरादारावर एवढं कज नको.’ आजवर आ ही ते पाळलं होतं. दौलत या दुधा या
उ ोगासाठी थमच ते काढलं गेलं होतं.
 दौलतला मी या या धं ाचा तपशीलवार अहवाल िवचारला. सव खच-अच, ाज
जाऊन याला फारच थोडं हातात पडत होतं...घर यांचे हशी या देखरे खीसाठी जे म
होत होते याची कं मत यात धरलीच न हती.

“तुला हात मग काहीच िमळत हाई.”

“तूत िमळत हाई. हळू हळू िमळं ल असं वाटतंय. मा या बाजूनं मी भरपूर धडपड
करतोय.”

“हळू हळू कसं काय िमळणार? हशी दूध तेवढंच देणार. या वाढवाय या तर पु हा
कज काढावं लागणार. ते काढलं तर पु हा ाज भरावं लागणार.”

“मग काय क ?”

“काय करायचं ते तुझं तू ठरव...आहे या प रि थतीत तू काही तरी जोडधंदा करावास

असं मला वाटतंय. नुसतं दूध घालून िहकडं ितकडं हंड यात दवस घालव यापे ा
काहीतरी करकोळ उ ोग बघ. एव ा उ ोगात तुझं तुलाही पोट भरता येणार नाही,
असं दसतंय.”

“बघतोय काय तरी.”

दौलत पु यात रािहला असता तर याचे मिहना शंभर पयं सरळ िश लक राहणार
होते. एवढेही इथं घरदार राबून िशलक ला पडत न हते...पण मी याला या संदभात
काही बोललो नाही...कदािचत याला वाटेल क मी याला पु हा पु याला ने याचा
िहशोब मनात ध न बोलतोय. मला ते आता नको होतं. दौलतनं आप या पायावर उभं
राह याला सु वात के ली आहे तर यानं ती य पूवक यश वी करावी, अशी माझी इ छा
होती.

िशवानं नवी मागणी सु के ली होती. “पावसा यात मला कु ठं कामं िमळत हाईत.
मा या पोटाचं लई हाल यात. मा या वाटणीची शेतातली एक प ी मला ा.”

“तुला शेतािबतात आताच वाटणी िमळणार हाई. अजून आ पा-दौला, फु ला ह ची

लगनं हायची हाईत; ती झाली; जे ते सोता िमळवून खाऊ लागलं क मग शेतात वाटणी
िमळं ल.”

“मग खाऊ काय?”

“राबून खायाचं. इशनं सवता हायलाईस; तसं आपलं आपूण िमळवून खायाचं.”
 िशवाचा संसार बघून मला याची कणव येत होती; पण ती दाखवणं सोयीचं न हतं.
मला अजून घरचे सोडवायचे होते. िशवाला वाटणी क न दली तर तो लगेच यावर
कज काढू न कं वा िवकू न पोटाला खाऊन मोकळा होईल, अशी साधार भीती वाटत
होती...घरात जोपयत काही आहे तोपयत राबून नवं काही आणायचं िशवा या वभावात
न हतं. जे आहे ते चाटू नपुसून चैनीत बसून खायाचं िन ते संपलं क , अगदीच नाइलाज
झाला क , मग कामाला जायचं; ही याची रीत होती. यामुळं या या नावावर कोणतीही
व तू ठे वायची नाही; असं मी ठरवलं होतं. याला दुसरं ही एक कारण होतं◌ो; क िशवाला
आता मुलं होत होती. आप या मुलांचं िश ण, दवापाणी, आरो य, इतर िनगा तो नीटपणे
करील असंही वाटत न हतं. एकदा जर का याला वाटणी दली आिण यानं ते सगळं
मोडू न पोटाला खा लं तर याची मुलंबाळं भीक मागत हंडतील, शेवटी यां या
आयु याचं मलाच बघावं लागणार, ही मला काळजी होती. या या मुलांबाळांना िनजाय-
बसायला गावात घर िन कोरचतकोर खायाला रानात शेत असावं; असं वाटत होतं. हा
िवचार मी घरात कु णालाही सांगू शकत न हतो.

चार-पाच दवस कागलात रा न सग यांना भेटून मी पु याला परतलो.

नो हबर या शेवट या आठव ात दौलतचं प आलं क मी ‘बँक ऑफ महारा ’म ये

भरावया या जागांसाठी अज करतोय. तु ही मदत करा. यानं पुढं असं िलिहलं होतं;
“नोकरीसाठी धडपड याचं कारण हणजे नोकरीम ये कोण याही कारचा धोका नाही.
येक मिह याला ठरािवक उ प िमळे ल, याची खा ी असते. तसं धं ाम ये नाही.
मा या स या या धं ापे ा नोकरी कधीही बरी, असं मला वाटतं आहे.”

सगळं काही मा या ल ात आलं. मी जमेल ितथं या या नोकरीसाठी य करायचं

ठरवलं.

तो अनेक ठकाणी धडपडू लागला. महारा रा य िव ुत मंडळात काही जागा

भरावया या हो या. ितथं यानं अज के ला. ती सरकारी नोकरी होती. ित यासाठी तो
य क लागला. याची िनवड हावी हणून मीही य क लागलो. इतर ही
वतं पणे याला नोकरी िमळावी हणून मी चाचपणी सु के ली.

या या सुदव
ै ानं याची महारा रा य िव ुत-मंडळावर उमेदवारीसाठी माच
स याह रम ये िनवड झाली. मिहना एकशेतीस पयांवर तो इचलकरं जीला जू झाला.

एका फार मो ा जबाबदारीतून बाहेर पड याचा मला आनंद झाला. आज ना उ ा

तो शासना या िनयिमत नोकरीत जू होईल याची खा ी वाटत होती.
चौतीस

दौलतला नोकरी लाग याचा आनंद साजरा कर याची घरादाराची मन:ि थती
न हती. याला नोकरी लागाय या मिहनाभर अगोदरपासनं घर एका मो ा दु:खातनं
चाललं होतं.

एकोणीस फे ुवारी स याह र या दवशी िहरानं अचानक आ मह या के ली... दुस या

दवशी सकाळी मला हे कळलं. बंग याभोवताल या मोक या जागेत मनासारखा
भाजीपाला के ला होता. मळा गे यापासनं बाराएक वष िपकापासूनचा संबंध तुटलेला.
वाळ या शेतातली सुगी जानेवारीत घरी यायची. यामुळं उ हा या या सुटीत शेतात
काही नसायचं. दवाळी या सुटीत िपकं सुगी या त डाला आ यामुळं यां यात खुरपण,
भांगलण कर यासारखं काही उरायचं नाही. यामुळं शेता या मातीत हात घालायला,
ित यात या बाळिपकांची िनगािनगरण करायला, यांना पाणी ायला कधी संधी
िमळाली न हती. ती संधी आता िमळत होती. मेथी, राजिगरा, कोथंबीर यांचे वाफे तयार
क न सुटी या दवशी यात रमत होतो. या रिववारी असाच सकाळी उठू न वा यातलं
तण काढत होतो.

शेजार या नवरे विहन नी हाक मारली; “यादवकाका, तुमचा ंककॉल आहे

को हापुरा न.”

को हापूर या पा यांनी तो के ला होता आिण ती बातमी मला सांिगतली.

लगेच मी, वाती-क त , ि मता असे को हापूरची गाडी पकडू न कागलला िनघालो.

वासात मनावर ताण येत न हता. डो यांतून पाणीही येत न हतं. ‘बरोबर प ी
आहे, मुली आहेत, भोवताली प ास घरचे वासी बसले आहेत, यां या देखत रडायचं
कसं? लोक आप याला हसतील. कदािचत ि मताही हासेल. मुली टकमक मा याकडं बघून
गलबलून जातील. मी रडताना बघून या घाबरतीलही. प ीसमोर, मुल समोर पतीन,
बापानं रडणं बरोबर नाही. अ ू आवरले पािहजेत. आपण आता ौढ झालोय. याला
शोभेल असं वागलं पािहजे... ौढ झालोय का िहराब ल आपणाला ेमच वाटत नाही?’

गेले पाच-सात मिहने माझा ित यावर राग होता. परवा या दवाळीत खचासाठी पैसे
पाठवले होते. यात बाक या ित ही बिहण ना आिण िशवा या बायकोला, फु लाबाईला
लुगडंचोळी घे यािवषयी सांिगतलं होतं. ‘िहराला काही घेऊ नका’ असंही िलिहलं होतं.
गे या जुलैत ती माझी िवनंती न मानता, घरातील िविच अडचण समजून न घेता,
ि मता या आजाराचा िवचार न करता िनघून गेली होती. ितला मदतीला मी पुन:पु हा
कधीच बोलावत न हतो. गे या दहा-बारा वषात ितला फ दुस यांदा बोलावलं होतं.
तरीही मदतीची भावना न ठे वता ती फ दहा-बारा दवस रा न तडक िनघून गेली.
जाता जाता खूप झ बणारं बोलली. मला वाटलं होतं, माझा राग ितला कळलाच पािहजे.

नंतर नो हबरात शेवटी शेवटी कागलला गेलो होतो. गे या गे या सग यांना

खुलव याचा य करायची मला एक नकळत सवय जडलेली. ‘काय िहरा, काय हणती
तुझी ‘हरणी’ हस?– काय फु लाबाई, अधनंमधनं तरी तुझी शाळा तुझी आठवण काढती
का हाई? जाईत जा ितला अधनंमधनं भेटायला.’ असं येकाला काही ना काही बोलत
होतो. येकाची चौकशी करत होतो. कु णाची काही त ार, कु णाचं काही मागणं असलं
तर ऐकू न घेत होतो ते िनवार याचा य करत होतो.

यावेळी सग यांची चौकशी के ली पण िहराची चौकशी के लीच नाही. तीही

मा याशी बोलली नाही. कारण दवाळी नुकतीच होऊन गेली होती. माझा राग ताजा
होता याची ितला जाणीव होती. मी कागलला गे यावर थम पाय धुवायला पाणी तीच
आणून देई. चहा क नही तीच देई. यावेळी ितनं ते के लं नाही. ती समोरही आली नाही.
जणू घरात नेहमीचंच रहाटगाडगं सु आहे, अशा समजुतीनं ती आप या कामात गक
रािहली. पूण मु ामात काही बोललीच नाही.

नंतर ितची माझी भेट नाही...मु यानंच ती िनघून गेली.

आम या घराला ती कं टाळली होती. घरात ितला सारखं काम करावं लागत होतं.
घरात एकदोन हसरं , दोनतीन शेरडं यांची उ तवारी ितला करावी लागायची. यां या
शेणाघाणी या उचलत नसले या पा ा ितला उचला ा लागाय या िन उक र ापाशी
नेऊन टाका ा लागाय या. भरपावसात माळाला हसरं चारायला यावी लागायची.
दीसभर पोतं पांघ न पावसात उभं रा न ढोरं चारावी लागायची. पावसाळा संपला क
माळाला हसरं नेणं बंद हायचं. कारण िहरवाट वाळू न गेलेलं असायचं. मग ितला
कु णा या तरी उसाचा पाला काढू न, कं वा शेतातलं िशपाटलपाट खुर यानं, िव यानं
काढू न हसरांसाठी भारा बांधून आणावं लागायचं. ितची चाल अितशय िध मी.
कासवासारखी सावकाश चालायची. डो यावर ओझं असेल तर माणसानं भरभर चालून
घर गाठावं िन ओ यातनं मानगूट मोकळ क न यावं; अशी रीत असते. िहराला ते कधीच
जमलं नाही. अंगात र नस यामुळं, अ◌ॅिनिमक कं िडशन नेहमी अस यामुळं चालताना
ितला दम लागायचा. तो ओ यामुळं अिधक लागायचा िन ती जा तच सावकाश
चालायची. यामुळं ओझं मानेत तायचं. मान अवघडू न जायाची. तरीही ितला ओझी
आणावीच लागायची...घरात आ यावर पु हा शेणंघाणं, पा या या बार ा उचलून
हसरांना पाणी दावणं, आई दसभरा या कामानं दमली असेल तर मग ितला रात या
भाकरी थापटा ा लागाय या. आनसाचं ल झा यापासनं रोज रात या भाकरी थापटणं
ित याकडं आलं होतं. भांडी घासणं, सकाळी लौकर उठू न आ पाचा डबा तयार करणं ती
करत होती. तशात आता दौलत या जादा दोन हशी गो ात आ यानं ितची बेजमीच
झाली होती. दौलत कामाला हात लावत न हता... याला िश ाशाप देत ती हसरांची
गाडाभर कामं ओढत होती. या कामांनी ितचा जीव आंबून जाई. तरीही ती कामं
के यािशवाय ितला भाकरी िमळत नसे.

जेवताना ितला घास िगळता येत नसे. ित या घशात काहीतरी दोष होता. घशातून न
जाणारं चंड काहीतरी िगळत अस यागत येक घासाला ितचा चेहरा, डोळे , घशा या
िशरा ताठ होत.

“िहरे , घास िगळताना नरडं दुखतंय हय गं?”

“ हाई.” ती प ा आवाजात हणे.

“मग घास िगळताना तुझा चेहरा असा का तोय?”

“होऊ दे माझा चेरा. मी घास िगळथाना ितकडं कशाला तु ही बघत बसता?”

ितला ते अपमाना पद वाटायचं. बाक ची भावंडह

ं ी ित या घास िगळ याची न ल
क न ितची टंगल करत असत...अखेरपयत ित या घशाची डॉ टरी तपासणी करायचं
रा न गेल.ं

घरात हसरं , शेरडं ज मभर पोर नी सांभाळली तरी यांना दूध-दुभतं टाकभरही
िमळत नसे. ब तेक सगळं दूध रितबाला जाई. उरलेलं फ पोर ना िमळे . पोर ना भातही
कमीच. िहरा या निशबी फ आमटी-भाकरीच.

ित या िजभेला ितखट लागू देत नसे. नेहमी त ड आलेलं. सगळे भाऊ आिण आई सु ा
ितला बोलत. संगी मारत, िश ा देत. ित या रड याकडं, त ारीकडं ते हासून दुल ून
पाहात. द र ी घरात कु णालाच कु णाकडं पाहणं परवडत नाही. एकमेकाला जाणून
घे याइतकं मन व थ असत नाही. जो तो आपआपली कामं ओढत असतो िन घाईत
असतो. एखादा चुकार त टू पु ष असतो. बायकांना दम देत आपली कामं यां यावर
लादत असतो. बायका पायाला पळाव बांधले या ओ या या गाढवागत ती कामं गुमान
ओढतात. कारण यांना बाहेर उघ ा जगात कु ठं च पळू न जाता येत नाही. शारी रक
ितकारही करता येत नाही. के ला तर जनावराला बडवून काढावं तसा हा यामार
िमळतो. िहराचं तसंच काहीसं झालेलं. आम या सनातन सं कृ तीनं ितला ओ याचं गाढव
के लं होतं.

घर या लहानापासून थोरापयत सवानी िहराला जवळजवळ खुळचटात काढली

होती. खरं तर ती सोशीक होती. ित या बोल याला सगळी हासत. हणून ती कमी बोलत
होती. ती कमी बोले ाचा अथ सगळे जण, ‘ितला काही कळत नाही’, असा क न घेत.
यात ितची हेळसांड िन हाल होत.
 ती सुजरीफु गरी अस यामुळं मोठे पणी ितचं कोण याच संगी कौतुक झालं नाही.
ित या अंगावर कधी अलंकार दसला नाही क ती कधी नटलेली दसली नाही. ती कधी
जोडवी-मासो या घातलेली, कधी घो ापयत नऊवारी नेसलेली, कधी नाकात नथ
घातलेली, कधी कोणालाच दसली नाही...आईनं ितला कधी ‘नट’ हटलंच नाही. ितनं
सतत घरासाठी, भावांसाठी क त राहावं, असंच आजपयत झालं.

ित या आजाराकडं, दुख याखुप याकडं दुल होई. ितला खूपच दम लागू लागला. ती
घुसमट यागत होऊ लागली, अंगावर खूपच सूज आली, त डावर या सुजीनं ितचे डोळे
अगदी सुज यागत झाले, क मग आई काहीतरी करी. सरकारी दवाखा यात या डॉ टरला
दाखवी. सणाची प ा ं आणावीत तशा टॉिनक या बाट या, गो या आणून देई. याही
ती नीटपणे पोटात घेत नसे.

अडाणीपणातून ित यात काही खोडी िनमाण झाले या हो या. सहसा ती तीन-चार

दवसांपे ा जा त दवस औषध घेत नसे. आणले या गो या तशाच पडू न राहत.
टॉिनकची बाटली कु ठं तरी खोप ात धूळ खात पडे.

आई घे याचा आ ह करी.

िहरा हणे, “नगं बाई, मला औशीद... येला चव का ढव. मला ते िपववत हाई.
गो या खा या क घाण घाण ढेकार ये यात...पोटाला चांगलं खा लं क सगळं बरं
वाटतंय बघ.” असा ितचा िवचार.

ती तपक र खूप ओढीत असे. नाक भ न जाई. क येकवेळा पावसात खूप िभज यानं,
िचखलात खूप उभं रा न काम के यामुळं सद होई. नाक इतकं ग होऊन जाई क ितला
नाकानं ासही घेता येत नसे. ती गगाणं बोलू लागे. त डातून अनुनािसकं उ ारी. मग
नाक मोकळं हो यासाठी खूप तपक र ओढे. ितला चहा येक वेळी भरपूर लागे. यावरनं
ितला बाक चे खूप बोलत.

आई ित याशी भांड.े “रांडं तु या याडला रोज एवढा गूळ िन एवढी पावडर कु ठली
आणू?”

गुळा या चहामुळं ितचं त ड येई. िजभेला ितखट लागू देत नसे. मग ती आमटी-
भाकरी खाऊ शकत नसे. तशीच अध पाऊण भाकरी खाऊन कामाला लागे.

मला वाटत होतं क िहरानं आम याकडं राहावं. आ ही दोघंही नोकरीत अस यामुळं

घर या कु णातरी मो ा माणसाची गरज कायम असे. मोलकरीण होतीच. िहरानं
वयंपाकपाणी करावं, घर सांभाळावं िन राहावं. ती आम याकडं आली तर ितची त येत
सुधारे ल. डॉ टरांना दाखवून ितला वेळ या वेळी औषधपाणी करता येईल.
 आईला हे मानवत न हतं. ित या हाताबुडी िहरा लागत असे. सग या बिहण त ती
थोरली; हणून आईला सुखदु:खं सांगायला ती जवळची वाटे...िशवाय मा याकडं
पिह यांदा िहरा आली िन लगेच गंभीरपणे आजारी पडली. मरणा या दाढेतनं ितला
यावेळी बाहेर काढली होती. हणून आई मला हणे, “नगं बाबा, तु याकडं माझी लेक.
रोगाट सोगाट हाय. कु ठं तरी आजारी पडू न िजवाला मुकंल. मा याजवळच हाय ते बरं
हाय.”

आईपुढं कु णाचीच मा चालत नसे.

सोडप द यावर ापांिचक जीवन संप याची ितची खा ी झाली होती. ितचं दुसरं
ल क न देणंही श य न हतं. ितला मूल होणार न हतं. िचत सात-आठ मिह यांनी
पाळी होई. मूल झालं तर ितला दगाफटका हो याची भीती होती. ...उगीच दुस याचा
संसार उधळू नये हणून कं वा दुस या नव यानं ितला ‘मूल होत हाई’ हणून टाकू न दली
तर काय या; हणून आ ही कु णी ितचं दुसरं ल के लं नाही.

िहराबाईला काही काळ असं वाटत होतं; क आपलं दुसरं ल आज ना उ ा करतील;

पण ते कु णीच करत नाही; अशी ितची खा ी झा यावर मग ितनं ‘पती’ हणून आपली
िन ा शंकर ब व े रच मनानं ठे वली. दुस या ल ाचा याचा संसार ितकडं फळाला आलेला
बघून ती इकडं फु लून येई. शंकर या गो ी िनघा या क जणू आप याच घर या गो ी
िनघा यागत वाटू न ती यात आ मीयतेनं भाग घेई. शंकरला झालेलं मूल आपलाच मुलगा
माने. पु कळ वेळा आ पा मनात थ ा कर याचा सु हेतू ठे वून िहरासमोर मु ाम
शंकर या गो ी काढी. िहराला मनसो खुलवी. सारे जण मग खुसूखुसू हासत. ितची
टंगल करत.

ितनं या दवशी आ मह या के ली बरोबर याच दवशी शंकरचा मृ यू तीन वषापूव

झाला होता. मनोमन शंकरबरोबर संसार करणारी िहरा या काळात िवधवा हणून
वावरत होती. ती कुं कू लावेनाशी झाली होती. आईनं ितकडं दुल के लं. ित या आयु यात
या िवधवापणानं, कुं कू न लाव यानं काहीच फरक पडणार न हता. ितची क ं सु च होती.

रातचं आईनं िन िहरानं आंथ णाला पाठ लावली क या दोघी काहीबाही ‘ज माचं
बोलणं’ बोलत. पास ी या घरात असलेली आई आता खूपच थकली होती. ितलाही
चालताना दम लागत होता. ओझं डो यावर घेतलं क हातपाय थरथरायचे. तरी
आपणाला अजून क ओढावेच लागताहेत या भावनेनं आई एकदम िनराश होऊन बोले;
“ ो जलम मला आता नको नको वाटतोय बघ, िहरे . देवा भगवानानं माझं डोळं असंच
िनजंत या िनजंत िमटवावंत, मा या ज माला आता काऽयबी इरं हायलं हाई.”

“बरी बोलतीस क . मी का तुला म देईन? तू अशी फु डं गे यावर मागं मला कोण?

मला काय ठे वलईस तू मागं? मला का पॉर-बाळ, मला का घरदार, मला का हवरा; कोण
हाय गं मला?- तुला जायचंच असंल तर तु या आधी मला घालीव. मी तरी कती दीस
राबायचं िन कु णासाठी राबायचं?...तु या लेकांसाठीच मला तू राबराब राबीवतीस;
तरीबी योक भाऊ मला सरळ बोलवत हाई. लगनं झाली क आपआप या बायका घेऊन
येगळं िनघ यात. ा आ पू या लगनाचीबी तू आता घाई कराय लागलीस. उ ा नोकरी
लाग यावर दौलूबी बायकू मागाय लागणारच. मग तु यामागं मला कोण? कु ठं जाऊ
मी?... तवा तु या आदूगर मला माती दे िन मगच फु डं जा. तुला तुझं चौघं याक तरी
हेतील. मला कोण हेणार? मी अशीच कु ठं तरी खोप ात मेले या पालीगत मुं या
लागू तवर पडू न हाणार.” आईजवळ ती अशा वेळी भडाभडा बोलत असे.

नव या या म या या तारखा कोटात सु झा यावर िहरा या मनात एक व

फु ललं होतं... हव यानं आप या नावानं एक खोली के लीय, कोटातनं अध रान
िमळा यावर आपूण या खोलीत हायाचं. एक हस यायची. ितचं दूध काढू न इकायचं.
रानात जाऊन माणसं घेऊन क करायची. मग ह ाचं रान, ह ाचं घर िन ह ाची भाकरी
आप याला िमळं ल...मग ती खाईत सुखानं हव या या नावानं संसार करायचा.

पण तेही के िवलवाणं शेवटचं व जळू न राख झालं. नुकताच शंकर या म याचा

िनकाल जमीन-मालका या बाजूनं लागला होता आिण याचा तोही संसार खडकावर
पडू न फु टला होता...सरकारनं काहीही संर ण दलं नाही. नवे कायदे ग रबांना
माणसातनं उठवत होते.

ितला आता चाळीसभर वष झाली होती.

एकोणीस फे ुवारीला दुपारी बारा या सुमाराला शेता या ओ ाकाठी हसरं चा न

ती परत आली.

आ या आ या आई ितला हणाली, “रांड,ं आलीस का एव ा लौकर? आणखी

तासभर चारली असतीस तर का जीव गेला असता तुझा...जा परत ती हसरं घेऊन.”

असं हणून आईनं ितचं मानगूट धरलं िन शेता या वाटेवर ितला ढकललं.

िहरा कोलमडू न पडली. ितला खूप भुका लाग या हो या. हसरांनी ितला खूप दमवलं
होतं... यानं ती िचडू न संतापून गेली होती. या सणके त आईला वा ेल तशा िश ा देत ती
आई या अंगावर हसरांची काठी घेऊन धावून गेली.

आईनं ितची काठी िहसकावून घेऊन ितला खूप लाथलली...सकाळी हसरांनी दूध
बरं च कमी दलं होतं. रितबाला यामुळं कमी घालावं लागलं. तेवढे पैसे कमी झाले. आईनं
याला जबाबदार िहरालाच धरलं. ती हसरांची िनगा नीटपणे करत नाही, असा ित यावर
सकाळी आरोप के ला होता...आई असं नेहमीच बडबडते हणून िहरानं कानाडोळा के ला
होता.

दुपारी पु हा िहरा हसरं घेऊन लौकर परत आली, असं आईला वाटलं. या सणके त
िहरावर ितनं हात टाकला.

“अशी कामं क लागलासा तर कु ठलं घालू तरी तु हा ी?” हनून ितनं िहराला
भरपूर मार दला.

“सगळं तु या लेकां ी घाल. मी मरतो अशीच. या हसरामागं कती पळू मी? दीस
डोईवर फु टला तरी मा या पोटात अजून तुकडा हाई...म देत तुझी ती हसरं िन तुझा
संसार...” हणून तशीच पर ात बसून रािहली.

उ हात तंगलेली हसरं गो ा या सावलीत जाऊन शांतपणे उभी रािहली होती.

तास झाला तरी िहरा पर ात या कडक ऊ हात तशीच दगडागत बसलेली. जणू
ितला कु णीतरी उ हात बसायची िश ा ठोठावलेली. आईनं ते वयंपाकघरा या दारातनं
बिघतलं. ितलाच पा हा फु टला. ती फु लाला हणाली, “ या रांडल
ं ा आण िहकडं फरफटत
िन िगळायला घाल.” आई मग आप या कामाला गेली िन फु लाबाईनं हाताला ध न ओढू न
आणून जेवायला बसवलं.

दोघी िमळू न जेवता जेवता फु लाला िहरानं सांिगतलं.–

ओ ाचं द ी गवत हसरांनी दातलून दातलून संप यात जमा झालं होतं. कती जरी
दातल याचा य ढोरांनी के ला तरी त डात काही येत न हतं. याला कं टाळू न ती सारखी
पुढं पुढं जात होती कं वा घर या दशेनं जाऊ बघत होती. उ हं तापतील तशा यां या
का या पाठी त ागत तापू लाग या िन ती घर या दशेनं उधळली. िहरा यां या
मागोमाग आली.

जेवणं झा यावर दीड या सुमाराला िहरा बाहेर कु ठं तरी जाऊन आली. पर ात पु हा

वळचणीला जाऊन घटकाभर बसली. मग वयंपाकघरा या खोलीत दारा त डाला
त डावर पांघ ण घेऊन मु कट मा न झोपली.

तासभर म ये गेला. सो यात दौलत झोपला होता. याला जाग आली. या या ल ात

आलं क कधी न घोरणारी आ ा िविच घोरती आहे; हणून यानं ितला उठव याचा
य के ला.

‘ओडड’ क न ती एकदम मो ानं ओरडली. यानं त डावरचं पांघ ण ओढू न काढलं.

ित या त डातून बाहेर फे स येत होता. उठवून बसव यावर ितला दोन जोरकस उल ा
झा या.

दौलत या ल ात आलं क हे काही तरी वेगळं दसतंय. हणून तो एस. टी. टँडवर
धावत गेला आिण यानं भा ाची टॅ सी आणली. िहराला टॅ सीत घालून सरकारी
दवाखा यात नेली.

ितथं ितनं ढेकणाचं िवषारी औषध पोटात घेत याचं सांग यात आलं. डॉ टरनी ितला
एक इं ज शन दलं िन तसंच को हापूर या हॉि पटलम ये ने यास सांिगतलं.

ितला को हापुरास नेली.

अधा तास य झाले पण शेवटी ती गेली.

ितचं पो टमाटम के लं. दौलतचा िन आईचा जाब िल न घेतला. तेव ा

प रि थतीतही पोलीसांनी प ास पये दौलतकडं मािगतले. ‘नाही दलं तर लफडं होईल;
तु ही बिहणीला डायझोन पाजलं नाही कशाव न, असं िवचारलं तर?’ असं हणू लागले.

आई पोिलसां या हातापाया पडू लागली. “बाबानू, आ ही गरीब रोजगारी माणसं.

आम या अंगावरची धडु ती तरी बघा. ईख खायाला आ हां ी पैसा हाई. मग तु हा ी
आिण कु ठलं देऊ? माझी लेक ही असं क न बसली.” आई रडू लागली.

एका पोलीसानं ितला दम देऊन ग प के लं. “तीस पयं तरी ाच. हाई तर गाडी
सोडत हाई.” हणाला.

शेवटी दौलत को हापूरचे पा णे शामराव पाटील यां याकडं सायकल भा ानं घेऊन
गेला िन यां याकडनं उसने आणून पोिलसांना तीस पये दले. ते हा कु ठं ेत हलव यास
परवानगी दली.

िहरा या मृ यू या दुस या दवशी आ ही कागलात जाऊन पोचलो.

मी घरात िशरताना आ ोश-आका त वाढला. मला भडभडू न आलं. पण मीच रडू

लागलो तर बाक या लहान भावंडांचं काय? यांना कोण धीर देणार? हणून मी सगळं
आत या आत दाबत होतो.

पण ल मीनं मा या मनाचा ठाव घेतला. मी दारात दस याबरोबर ती “आ ा, तुझा

सायेबदादा आला गंड; येला पाय धुवायला पाणी दे गंऽ आ ाऽऽ.” असं हणून ितनं
आ ा या नावानं हंबरडा फोडला.

मा या डो यातनं घळाघळा पाणी गळू लागलं. ओठ-त ड थरथर यागत होऊ लागलं.
उमाळा बाहेर पडेल असं वाटू लागलं. तोवर तो बांध फु टलाच.

आई अधनंमधनं रा न रा न वे ासारखं रडत होती. आत कु ठं तरी ितला

अपरा यागत वाटत होतं. ित या मार यामुळंच िहरानं डायझोन घेतलं, असं ितला वाटत
होतं. िहरानं खूप क सोस याची ितला जाणीव होत होती िन वा यावा यागिणक रडू न
शोक करत होती. ित याबरोबर सगळी भावंडं भडभडू न आकांत करत होती. घरात
एकदमच कालवा उसळला होता. सग यां या पाठीव न हात फरवू लागलो. गप क
लागलो.

िहरा गेली...स खी पाठची बहीण गेली हे खूप मोठं दु:ख आहे, पण एका क ाचा
अखंड वास संपला. या क ाचंही ितला काही वाटलं नसतं. ितचा नवरा िभकारी जरी
असता आिण यानं ितला प ी हणून ठे वून घेतलं असतं तरी या संसारात ितला सुख
िमळालं असतं. ितचं बाईपणाचं व होतं. एखाद मूल ितला झालं असतं तर ितनं खाईत
उभं रा नही उपाशी पोटानं ढोरं राखली असती. ित यातलं आईपण यामुळं फळाला आलं
असतं. एवढंच ितचं व होतं. पृ वीवर येऊन एवढंही ितला िमळालं नाही.
खुळचटासारखी भाबडेपणानं ितनं अनेक वष याची वाट पािहली. शेवटी कं टाळू न
कं टाळू न िनघून गेली...या याब ल कु णाला जाब िवचारायचा हेही ितला कळलं नाही.

एका गो ीचं यात या यात बरं वाटलं. आईनं िहरा या पंडावर ठे वायला अनेक
पदाथ के ले होते. िहरा या आवडी या कती तरी व तू, अ , चहा, पापड, भजी, लाडू ,
तपक र, इ यादी इ यादी. ते सगळं िहरा या राखेपाशी ठे वून आ ही सगळे राखेला
नम कार क न लांब जाऊन बसलो. अनेक काव यांनी यावर झडप घातली. काही
कावळे यांत या व तू घेऊन देवतांसारखे आकाशमागानं िनघून गेल.े काही भुकेवले या
िहरासारखं ितथंच बसून खाऊ लागले.

पु हा एकदा रड याचा क लोळ उसळला.

रडता रडता आईनं समाधान के लं. “मा या लेक नं माझा राग धरला हाई. मी
ितला ित या मनासारखं शेवटचं खायाला घातलं. माझा जीव थंड झाला गंऽ
िहराऽऽ...तु या हरणी या पोटाला आलीस तर सांभाळीन गंडमाझे लेक ऽऽ.” हणून ितनं
िहराशी शेवटचा संवाद के ला.

...‘हरणी’ िहराची लाडक हस. िहरानं ितला हाक मा न बोलवलं क ती

आ ाधारकपणे ित याकडं ‘आँय’ करत लगालगा येई. ितचा हात चाटे. ितची थाप
पाठीवर पडली, ‘जा-जा’ हटलं क चरायला िनघून जाई...आ हां भावंडांना ित या
‘िहरणीचं’ कौतुक वाटे. फु लाबाईजवळ िवरं गु या या गो ी बोलताना हणे, “फु ले, मी
मे यावर मा या हरणी या पोटाला येणार बघ. मी मे यावर ित या पोटाला रे डी झाली
तर संभाळ. शेता या व ा या काठावर ितला चरायला सोडत जा. माझा जीव या
व ा या, बाभळी या सावलीत थंडगार असतोय बघ. ितथं कु णाचं एक हाई का दोन
हाई.”

फु ला हे गमतीला येऊन आ हां भावंडांना सांगे. िहराचा िवषय मनोरं जनासाठी घेतला
क ित या देखतच फु ला सांग.े ..िहरा ते हासरं डोळं ठे वून अपूवाईनं ऐके .

ितची ही इ छा आईनं पुरी करायचं कबूल के लं. ितनं अगोदर मनोमन ठरवलं होतं;
पण पंडाला कावळा िशव याबरोबर ितनं ते मो ानं शोक करत बोलून दाखवलं.
...अपराध फट यागत ितला वाटलं. भावंडांनाही ‘िहराचं मन कशाकशात अडकलं नाही.
ितनं लगीच अ िशवलं’ हणून बरं वाटलं. या सग यांना तसं वाटलं; हणून मला बरं
वाटलं. ती आता िनमळ खु या मनानं उ ोगाला लागतील याचा आनंद झाला.

राख सावडू न आ ही सगळे पु याला परतलो.

बसम ये बराच वेळ एकांत िमळाला. खूप काहीबाही आत भ न येत होतं. तरी
मनाला मी हळु वारपणे थोपटत होतो. याला िहरा या आठवण नी जाग येऊ नये, याची
काळजी घेत होतो. आत खोल खोल िहराचं दु:ख िनज यासारखं वाटत होतं. ते खूप य
क न क न झोपवलं; हणून कधी जागं होईल सांगता येत न हतं...बारीक सूर लावून
धरणारं खोलच खोल-सखोल दु:ख. याचा सूर खजा याही खाली आणखी सहा प ा.
इतका तो माझा मलाच फ ऐकू येणारा, मा यापुरता. माझा जीव आत या आत हदरवून
टाकणारा आ दम खज.

...िहरानं आ मह या के ली, सुंदरानं आ मह या के ली, थोर या बिहणीनं आ मह या

कर यासाठी िविहरीत उडी टाकली; पण वाचवली. मीही आ मह ये या काठाव न
परतलो. आईला आपला जीव बस याजागी जावंसं वाटतं. आम या घरात एवढं दु:ख
भ न आहे?...हे उपसायला कु णी मदत करणार आहेत क नाही? कु णाला हा खज
ऐकायला ये याजोगे ती तर कान आहेत का?...

गाडी लागते हणून ि मता हळू च मा या मांडीवर कलंडली िन तं ीत पगणा या मला

जाग आली...दोनतीन दवसां या जागरणाचा तो प रणाम होता.

दीडएक तासानं कराड आलं िन मी त ड धुऊन चहा यालो. डु लक िनघा यामुळं ताजं
ताजं वाटलं.

ग. ल. ठोकळांनी आप या काशनातफ नुकतंच िस के लेलं एक पु तक

फे ुवारी या पिह या आठव ात दुकानात सहज ग पा मारत बसलो असताना मला
दलं. “वाचा. सहज जमलं तर एखादं परी ण िलहा.” हणाले.
 पु तकाचं नाव होतं ‘इं दम
ु ती राणीसाहेब,’ आिण लेखक होते कृ . गो. सूयवंशी...
वासात पु तक वाच याचं सन जडलेलं. चाळा करायला हाताशी काही तरी असावं
हणून ते मी बरोबर घेतलेलं. मनाची जडता घालवावी, याला दुस या कशात तरी
रमवावं, हणून ते घेऊन मी वाच याचा य क लागलो.

उरले या चारसाडेचार तासांत मी ते पु तक वाचून काढलं...राजष शा

महाराजां या जीवनािवषयी, यां या घरा यािवषयी लहानपणापासून आकषण.
यां याच नावा या हाय कू लम ये िश ण झालेलं. दुसरे पु ि स िशवाजी यां या
नावानं चालव या जाणा या बो डगातच मी कॉलेजचं िश ण घेताना रािहलेलो.... याच
‘ि स िशवाज या’ एका पु यितथीला यां याच प ी असले या इं दम ु ती राणीसाहेबांचं
भाषण ि स िशवाजी बो डगातच अगदी जवळ बसून ऐकलेलं. यांचंच च र च आता
वाचून काढलं होतं.

अितशय सुंदर असले या राणीसाहेबांची मूत मनासमो न हलेनाशी झाली होती.

ल झा यानंतर एका वषातच बाल-िवधवा झाले या. वय अवघं अकरा वषाचं...
शा महाराजांची सून असले या राणीसाहेबां या मनोरं जनासाठी यां या भोवती पु कळ
पु कळ उभं के लं. यात यांचं कोवळं , कोमल मन रमिव याचा भगीरथ य के ला. याही
या षोडशोपचारात आयु यभर रम या. शा महाराजांनी महान सामािजक कायाचा
वारसा मागं ठे वला होता. आप या परीनं या तो चालवीत हो या. चारपाच वषापूव
हणजे १९७१ या अगदी शेवटी शेवटी यांचं ‘नािगणी’नं िनधन झालं. तीन-साडेतीन
वष यांना ही जलाल ‘नागीण’ छळत होती...सुगावा लागू न देता ितनं यां या शरीरात
वेश के ला होता. थम ओटीपोटावर पुरळांचा एक प ा उमटला. स पणी या
िपव याहडू ळ तेज वी िपलासारखा तो दसत होता. अ यंत दाहक अशी ही नागीण
अंगभर फरत राही. िजथं ती उमटे ितथं आगड ब उसळे . िपवळे पुरळ हळू हळू लाललाल
होत िन नंतर फु टत, जखमा होत. या जखमांना हाताचा कं वा कप ाचा पश झाला क
िवजेचे झटके बसावेत तशा वेदना होत... नािगणी या या डंखांनी राणीसाहेब ाकु ळ,
अधबेशु होत.

पु तक संपवून िमटलं िन मी राणीसाहेबांिवषयी िवचार क लागलो...काय िलहायचं

ा पु तकावर? अवघड आहे..पु तकभर महाराजांचा सामािजक, शै िणक वारसा
चालवणारी फ कतृ ववान देखणी, कोमल सून दसते आहे...पण मला जाणवते आहे ती
फ नागीण. ी वा या र ात सळसळणारी. आत या आत मनाला डंख मारणारी.
शेवटी शेवटी तेथूनही बाहेर पडू न शरीरावर उसळत हंडणारी. ‘बाई’, ‘आई’ हणून
साथक न झाले या शरीराला डंखावर डंख मा न शेवटी न करणारी. ...झाडाला फु ल,
फळ नसेल तर नुस या िहर ा पानांचा शोभाळू कोरडा पोशाख काय कामाचा? तो
इतरांना सावली देईल खरा, पण झाडा या झाडपणाचं काय?

या पु तकाचं परी ण आपणाला करता येणार नाही...या दोनशे पानां या पलीकडं

राणीसाहेबांचा आ मा पंदन पावतो आहे...ती जीवघेणी नागीण समजून घेतली
पािहजे...िहराचाही ितनं असाच जीव घेतला आहे.

मी पु तक िमटू न ग प बसून रािहलो. गाडी लागलेली ि मता मा या मांडीवर

िनधा त झोपली होती. ितला मा या मनात या डंखणा या नािगणीनं पशही के ला
न हता. मी ित या के सांव न आिण चेह याव न हळु वार हात फरवला.

चटकन मा या ल ात आलं क शेजारी बसलेली बारा वषाची वाती, माझी क या ते

बघत आहे. चटका बस यासारखा मी तो हात उचलून मागं घेतला. वातीकडं कं िचत
बिघतलं िन हासलो.

हासत वातीनं मा याकडं बिघतलं िन हणाली, “आईबाई कशी खुशाल झोपलीय.”

“हंऽऽ! ‘आई,’ ‘बाई’ खुशाऽल झोपलीय. तु ही दोघी आहात, मी आहे, हणून ितला
कशाचीही काळजी नाही.”
प तीस

िहरा िजवाला मुक यावर दहाबारा दवस सग यांनी दुखवटा पाळला. दुखवटा असो
नाही तर दु काळ असो, पोट कु णाला ग प बसू देत न हतं; हणून सगळी आपआप या
कामाला लागली. दौलत इचलकरं जीला जू झाला. आ पाची नोकरी सु झाली.

आईचा हात मा मोड यागत झाला. िहराची कामं आता ितला िन फु लाला वाटू न
करावी लागली. सगळी कामाला गे यावर आईला घर मोकळं मोकळं वाटू लागलं.
दौलतची हसरं िन घरातली दोन हसरं , एक रे डकू िन दोन शेरडं ितला झेपेनाशी झाली.
आ पाचा जेवणाचा डबा रोज सकाळी लवकर उठू न क न देणं आईला जमेनासं झालं.
तशात िहराबाई गे यावर मिहनाभरात आनसा बाळं तपणाला आलेली. अवघडू न घरात
बसून रािहलेली. पुढं पुढं बाळं त झा यावरही आईलाच ितचं बघावं लागत असलेल.ं ितला
वाटू लागलं क आ पाचं लगीन आता के लंच पािहजे. सून हाताबुडी आली पािहजे.

आ पालाही आता स ािवसावं वष सु होतं. या या मनात एक-दीड वषापासूनच

ल ाचे िवचार घोळत होते. आता दौलतची नोकरीतली उमेदवारीही सु झाली होती...
घरात वयंपाकपाणी बघणारं कु णीतरी तगडं बाईमाणूस पािहजे होतं. हणून आ पानं
मुली पाहायला जोर धरला. आईही या याबरोबर मुली पाहायला जाऊ लागली.

आई या मनात आणखी एक िवचार होता...आ पा या मनात ल ाचे िवचार

िशर यापासनं तो घरात खचाला, िनदान या या अ ा या खचालाही पैसे देत नाही; असं
आईचं हणणं होतं. आता लगीन के यावर तरी आ पा घरात सगळा पगार देईल; असं
ितला वाटत होतं.

या वाट या याही पार पलीकडं आणखी व खोलवर पडू न होतं. याला बाहेर या
काशाची वाट हवी होती...आ पा को हापूरला रोज कागल न जाऊन येऊन नोकरी करत
होता. यामुळं ितला वाटे; सून कागलात हाताबुडी राहील... आता आपूण ठकलोय.
डो यां ी दसत हाई. आता कु ठं तरी एका खोप ात बसून सुनं या हातचं खाईत बसीन.
दोन तशाच आबूट गे या. िनदान ितसरी तरी मा याजवळ हाईल. मा या हातातलं काम
घेईल. तापलेलं पाणी हातपाय धुवायला देईल, उनउनीत घास-तुकडा ताटलीत पडंल...
िनदान मा या ापणात तरी मला ते िमळं ल; अशी ितची इ छा आत या आत िचवट जीव
ध न बसली होती.

तीस मे स याह रचा आ पा या ल ाचा मु त होता. या िनिम ानं आ ही पु या न

सगळे गेलो.

दारात पाऊल ठे वलं. घर सताड उघडं. या या चारी सो यांची चारही दारं उघडी.
र याकडं या दारातनं सरळ नजर टाकली तर पर ातलं बेळं दसत होतं. या बे यातनं
गुरंढोरं घेऊन शेतात जायला बाहेर पडायचं. यामुळं पुढ या दारा या उं ब यावर बसूनही
पर ात आ यागे याची राखण हायची.

दुपारी तीनचा सुमार. मी उं ब या या आत उभं रा न सरळ नजर टाकली. पुढं सरकत

नजर पर ात गेली; तर बे या या जागी तुळशी-वृंदावनासारखं काही तरी दगडी
बांधकाम उभं दसलेलं...माझी उ सुकता वाढली.

आई मध या सो यात दुपार या इ वा ाला पडलेली. ित या शेजारीच फु ला.

वयंपाकघरा या सो यातनं आनसाचा आवाज आला. “कोण हाय ते?”

“मी हाय गं आनसा...िनज यात वाटतं सगळी?”

माझा आवाज ओळखून चट यासरशी आई-फु ला उठली.

“बाक ची कु ठं हाईत? मा या नाती आ या हाईत वाटतं?” आई उ सुकतेनं बोलली.

“आ यात. यायला लाग यात पाठीमागनं. बॅगेचं ओझं होतंय हणून मी झट यानं पुढं
आलोय.”

फु ला उठू न दाराकडं गेली.

“हातपाय धुऊन घेतो.” हणून मी पर ात गेलो...वृ दावनासारखं दसणारं

िहराबाईचं थडगं बांधलं होतं... यावर घडीव का या दगडात कोरलं होतं. ‘िहराबाई
शंकर बो .े मृ यू द. १९/२/१९७७.’ वर या घडीव दगडात िहराबाईची दोन पावलं
कोरलेली...पाठीमागची बे याची वाट गराडा घालून बंद के लेली. दुस या बाजू या
कोप यातनं नवी वाट पाडलेली. ितला बंद करायला कळक चं काटेरी कुं पणासारखं बेळं.

मी गंभीर झालो. नकळत या दोन पावलांना पश क न मी पाया पडलो.

परत आलो. हातपाय धुतले.

खुंटीवरचा धडपा घेऊन हातपाय पुसत पु हा थड याकडं बघू लागलो...ितथं परती या

वाटेवर िहरा उ हात शेवटचं तासभर बसली होती; ितथंच थडगं उभं होतं. आठवणीनं
गलब यासारखं झालं, पण मन आवरलं.

फु लाबाईनं चहा के ला.

तो िपतािपता सहज आईला हणालो, “िहराबाईचं थडगं बांधलंस?”

 “ हय. माझी लेक मा या घराची राखणदार ती. पर ाची राखण आता ित याकडं
दली. जातायेता ितची हरणीबी ितला दसंल...आता ितथं मी रान खणून बाग करतो. दोन
सावलीची झाडं वाढीवतो. या सावलीत उ हाचं ती िन माझी ढोरं खुशाल बसू ात.”
...आई कहाणीत यासारखं बोलत होती.

मी मुकाट ऐकत होतो.

आ पाचं ल सुरळीत पार पडलं...मुलगी िस नेल ची होती. आठवी िशकलेली,

चारजण सारखी दसणारी, शेतकरी कु टुंबातली.

मी आ पाला सुचवलं होतं, ‘िनदान एस. एस. सी. झालेली मुलगी असावी. हणजे कु ठं
तरी पोटापुरती नोकरी लागू शके ल. शार असेल तर अिधक िशकवता येत.ं यामुळं संसार
अिधक सुखाचा होईल.’

पण याला तशी मुलगी िमळाली नाही. एस. एस. सी. झाले या मुल या अपे ा
‘पदवीधर नवरा पािहजे’ अशा हो या...आ पानं ा हण याकडं फारसं ल दलं न हतं.
दौलतला नोकरी लाग यावर, वत: पदवीधर होऊन, ल कर याचा माझा स ला यानं
आपली मया दत कु वत ओळखून बाजूला सारला होता. याचं वय वाढत होतं. आता
याला ल लवकर कर याची गरज भासत होती. हणून तो मा या मताला मान हलवत
हलवतच पर पर मुली पाहत होता. यात यानं दहाबारा मुली बिघत या. यांत एक वष
िनघून गेलं होतं. या काळात िश ण पुरं क न दौलत नोकरीलाही लागला होता. यामुळं
माझी अध वाट आपोआप पुरी झाली होती. िशवाय ‘िहरा या मागं घरात कु णी तगडं
बाईमाणूस हाई.’ ही आईला वाटणारी उणीव याचा मूलाधार झाली होती.

तरीही मा या होकाराची आ पाला नैितक गरज वाटत होती. मी तो समजून उमजून

दला. घरात मनापासून मला मानणारा, सहसा माझा िवचार न डावलणारा असा माझा
तो एकमेव भाऊ होता. मा या पाठीमागं “दादा काय सांगतोय? यो मोप शाणपण सांगंल
िन पु याला िनघून जाईल. माझं मलाच पाठीमागं बघावं लागतंय...उगंच पैसे देतोय;
हणून ं ं हणायचं झालं.” असं हणणा यांत याची जमा न हती.

याला सािह याची मनापासनं आवड होती. कथा-किवता िलहीत होता. पु या या

‘समाजिश ण मालेन’ं याचा ‘वावरी शग’ नावाचा ामीण किवतांचा एक सं ह काढला
होता. माझं सािह य तो आवडीनं वाचे. इतरांचंही वाचे... “दादासारखं सािहि यक हावं,
तसंच आपण राहावं, आपली प ीही िशकलेली असावी, विहनीसारखी ितनंही नोकरी
करावी. दादाचेच िवचार आपण आ मसात करावेत; हणजे मग दादासारखीच
आपणालाही समाजात, सािह या या े ात मा यता िमळे ल, आपण िस सािहि यक
होऊ, दादा या िम ांसारखे मोठे मोठे िम आपण िमळवू.” असं या या मनात होतं.
 माझं जीवन, संसार, िवचार हेच याचे आदश अस यामुळं मा या मागदशना या
बाहेर जाणं याला नको वाटे. मीही या याशी उलटसुलट चचा क न ‘या प रि थतीत
तुला हे करणं यो य आहे. यात तुझं भलं आहे,’ हे पटवून दे याचा य करीत असे.

ल झा यावर आ पाचा उ साह वाढला. याचं नवं जीवन सु झालं.

मी याला हणालो; “आ पा, माझं ल झालं यावेळी ि मता फ एस. एस. सी.च
होती. नंतर ती कॉलेज क न बी. ए., बी. एड. झाली; तसं तूही अिनताला िशकव. तू वत:
जरी एफ. वाय. पयत गेलेला असलास तरी अिनताचं तेवढंच िश ण घेतलं पािहजे, असं
नाही. िनदान बी. ए. पयत तरी ितला िशकव याचा य कर. यात अळम् टळम् क
नको.”

“नाही.”

“तुझं संसारी जीवन यामुळं अिधक सुखी होणार आहे. ितला नोकरी िमळे ल, ितची
मानिसक कु वत वाढेल, पुढं होणा या मुलाबाळांवर घरात या घरात चांगले सं कार होत
राहणार आहेत. अडाणी माणसाशी वागताना पु कळ वेळा जो आप याच डो याला
कायमचा ताप होतो, तोही तुझा वाचणार आहे, घरात शांतता नांदणार आहे...यािशवाय
आणखी काही पु कळ िमळणार आहे. हे सगळं यानात ठे वून िनदान ितचं तरी िश ण पुरं
कर.”

यानं मी सांिगतलेलं मानलं.

जूनम ये लगेच अिनताचं नाव हाय कू लम ये नववीला घातलं. या बातमीनं मला

आनंद झाला.

पावसाळा सु झाला. रानं िभजून यांना घाती आ या. वेळवर रानं पे न घे याची
घाई सु झाली. आईलाही ती काळजी होतीच. पण घरात पेरणी करायला कु णी नाही.
दौलत, आ पा नोकरीवर. दादा माडीवर. िशवा सवता. िहरा गेलेली. आनसा बाळं त
झालेली. अंधळी होत चाललेली आई थकलेली...घरात कामाची नुसती फु लाबाई. तीही
सतरा-अठरा वषाची.

तरीही आईनं कमर कसली. “अिनता, तेव ा पेर या क न घेऊ या. चार दीस तुझी
शाळा हाऊ दे. पोटापा याचा पर हाय. येळंसरी पेरणी झाली पािहजे.”

“आ ी, माझा अ यास बुडतोय. रोज या रोज मला शाळं त जावं लागणार.”

“मढं झाकू न चाडं बांधावं लागतंय लेक , पेरणीसाठी. घरात पेरणी कराय दुसरं कोण
हाय?”

“सांज याला ते आ यावर या ी तु ही सांगा. ते काय तरी करतील येव था.”

आई संतापली. सून आपलं ऐकत नाही; याचा ितला राग आला. ितला पेरणीचं मह व
कळत नाही, यानं ती तडकली िन अिनताला फडाफडा बोलून घेतलं. “रांडऽं ऽ तुला घरात
आयतं बसून कु ठलं खायाला घालू? लगीन क न िहकडं शाळा िशकाय आलीस हय?
तु या ितकडं िशकायला का तुझं घर वसाड पडलं तं काय? पोटं फाडू न काढले या मा या
लेक ी ते मला िशकवायचं झालं हाई. ज मा या अडाणी हाय या; हणून
रोजगा या या ग यात बांधा ा लाग या. क ाला िन ग रबीत या सासुरवासाला
क ाळू न दोघ नी जीव दला. आता तू िहतं येऊन राजाची राणी होऊन िशकतीस हय?
हातारपणी हाडं नदीला गेली तरी मी आता तु यासाठी राबत बसू काय?... येऊ दे यो
भा ा सांजचं; हंजे येला इचारतो, तुला कशाला िहतं आणलीया ते.”

...तावातावानं आई िन फु ला दोघीच पेरणीला गे या. रे घोळं न मारताच यांनी

रागारागानं दाणं टोकणलं. सून हाताबुडी येईल, आप या हातातलं काम घेईन, ही ितची
अपे ा ितस यांदा धुळीला िमळाली.

आई या अनपेि त तोफखा यानं नुकतीच नांदायला आलेली अिनता गारद झाली

होती...आ पा नोकरीवरनं आ या आ या ितनं याला सांिगतलं. “आ ी शाळा बंद क न
शेताकडं चल हण यात. पेरणी अडलीया. अ यास बुडतोय हटलं; तर वा ेल ते बोल या.
‘येऊ दे यो भा ा. येला जाब इचारतो’ हणा या आता या तुम यासंगं भांडतील.
मा या शाळे मुळं हे सगळं तंय. मला ही शाळा अस या प रि थतीत नको.”

दवसभर कामानं थकू न-वैतागून आले या आ पा या डो याचा भडका उडाला.

आतापयत याची िन आईची भांडणं पु कळ वेळा अनेक बारीकसारीक कारणांव न होत.
यात याला आई काहीही बोले. पण यावेळी नुकतीच नांदायला आलेली याची नवथर
बायको, ित यासमोर आईनं याला वाटेल तशा दले या िश ांचा राग आला.
सणके सरशी यानं आईशी भांडण काढलं.

दवसभर पावसात िभजत पेरणी क न आलेली आई गारठू न गेली होती. चुलीपुढं ती

कु डकु डत शेकत बसली होती. फु ला भाकरी करत होती...उभं आयु य िझजवलं िन लेकांना
िशकवलं; ते सगळं वाया गे यासारखं ितला वाटत होतं. दवसभर ती या संबंधी
फु लाबाईजवळ बोलत पेरणी करत होती.

तेव ात आ पा बाहेर या सो यातनं आत तणतणत आला िन दोघांचं भांडण जुंपलं.

“हे बघ आईबाई, तु या लेक ी िशकवायला मी काय कवा नको हटलं हवतं. तु या

लेक िशक या हाईत; हणून मीबी मा या बायकू ला िशकवायचं हाई, असा कायदा
हाई.”

“मा या लेक ी का िशक वलं हाई; हे बरं इचारलं हाईस?”

“ते इचारायची मला काय गरज हाई.”

“आरं मेलमुशा, या अशा नटारं गीगत नटवून शाळं ला लावून द या अस या तर

तुमची िश णं झाली असती काय? या ितकडं रानात ज माची माती क न िपकं आणत
या; हणून तुमची िश णं झाली. हणून तु ही आयतं खाऊन िशकलासा.”

“मग यां ीबी आयतं खायला घालून िशकवायची तीस आम यासारखं.”

“कशानं िशकवू? ा घरात वतनं, इनामं असती तर मग िश कव या अस या.”

“वतनं, इनामं हाईत तर मग एवढी पोरं पोटाला घालायची कशाला?”

“ते माडीवर बसले या घुबडाला इचार. पोरं कु णी काढली ती? येला जाब इचार,
िशकवायला जमत हवतं तर एवढी पोरं कशाला काढलीस हणून. मा या म ावर हे
सगंळ लढार आदळू न यो नामािनराळा होऊन बसलाय बघ.” आई एकदम उसळली. ती
आता दादावर घसरली. पु हा एकदा आप या संसाराचा सगळा िहशोब ितनं आ पाजवळ
मांडला.

“ते आता शंभर येळा मी ऐकलंय. मला तेच ते पु ा पु ा सांगू नको. तुला एक शेवटचं
सांगून ठे वतो. मा या बायकू ला मी िशक वणार. ितला कु णी कामं लावायची हाईत िन
ितला कु णी बोलायचंबी हाई. तुम या अस या ड बारखा यानं िन भांडणानं मा या
बायकू चा अ यास णार हाई. ितची ती नेमानं शाळं ला जाईल; तुमची तु ही कामं बघा.”

“उ ा मग धाऽ माणसं सांगतो पेरणी या कामाला. एक दसात ती पेरणी आटपून

घेतो. य या रोजगाराचं पैसे तेवढं दे हंजे झालं.”

“मी एक पैसा देणार हाई. ितथं कं पनीत काय पैशाची झाडं लागली हाईत; रोज पानं
तोड यागत पाचप ास नोटा तोडू न आणायला.”

“मग पेरणी कशी क ?”

“ती तुझी आटलेली लाडक हस ईक िन पेरणीला पैसे घाल. रोज भाराभर वैरण
फु कट खाती िन बु ीभर याण हागती बघ ती. नुसतं ‘आयतं बसून’ खाती. जनावरां ी
बसून खायाला घालायचा िन माणसा ी कामाला लावायचा तुझा खा या हाय. तु याच
अशा वाग यानं घरदार िभकं ला लागलंय.”

“तुला तसं वाटत असंल तर तू सवता हा. तु या बायकू ला खु शाल बसून खायाला
घालायला मा याजवळ आता ताकद हाई...माझं एक एक काम वाढतच चाललंय. सून
आ यावर एखादं काम कमी ईल असं वाटल तं, तर तीबी आता ‘सासूबाई, मला बसून
खायाला घाला, हणती. मी काय गावा या पोटाला घालायचा खंडप कोरा घेतला हाई.
तु हां ी मोठं के लं; तेवढं र गड झालं. चांगलं पांग फे डलंसा माझं.”

आई वत:च उठली िन पर ात या दुस या छपरात जाऊन सवती रािहली...

अिनताची शाळा सु झा यापासनं ते पेरणीचा दवस उगवेपयत आणखी एकदोन गो ी
ित या ल ात आ या हो या. सकाळी लवकर उठू न आ पाचा डबा अिनता तयार करत
होती. यासाठी आ पापुरतीच भाजी, आ पापुरतीच भाकरी क न ती मोकळी होत होती.
बाक चा वयंपाक मग फु लाला आिण आईला करावा लागत होता. दौलतचे, दादाचे आिण
आईचे कपडे फु लालाच धुवावे लागत होते. रानात नांगरट, कु ळवट क न घेत यामुळं,
िबयाणासाठी पैसे खच झा यामुळं पैशाची ओढाताण सु झालेली. दौलतही
इचलकरं जीला जेवण मनासारखं िमळत नस यामुळं आिण इतरही हाल होऊ लाग यामुळं
कागलला रोज जाऊ-येऊ लागला होता. हणजे तोही घरात जेऊ-खाऊ लागला. तशात
दुधाची हैस आट यानं आई या हातात येणारा आठव ाचा पैसा बंद झाला. यामुळं
ितनं आ पाकडं जा त पैशांची मागणी सु के ली होती. आ पानं ते ायचे नाकारले होते.
“मा यापुरतं मी र गड पैसे देतोय. मला आता एकबी पैसा जादा देता येणार हाई. एक
िह शानं मी िन माझी बायकू खातोय; तर तु ही तीन िह शानं खाता. िशवाय घरप ी,
इजंचं िबल, शेताची सरकारी फाळाप ी मलाच भरावी लागती. मी एवढं कु ठलं आणू पैस?े
दौलाकडनं जादा पैसे या.” असं हणू लागला.

दौलत घरात मिहना प ास पये देत होता. बससाठी याचे तीस पये खच होत
होते. करकोळ खचासाठी काही थोडे खच होत होते. उरलेले पैसे तो िश लक टाकत होता.
यानं िवकत घेतलेली हसरं नुकतीच िवकू न टाकली होती. या सग या वहारात आिण
ाजापोटी याला बाराशे पयांचा तुटवडा आला होता. ती र म लवकरात लवकर
भ न टाकणं भाग होतं. यासाठी तो थोडी थोडी बचत क न पैसे िशलक ला टाकत
होता. याला घरांत जादा पैसे देता येत न हते.

...आ पाला वाटत होतं यानं कमी पैसे ायचे आिण आपणच जादा पैसे ायचे हे
काही बरोबर नाही. हणून तो पैसे ायचे नाकारत होता. तशात मी आईला िलिहलं होतं
क , “आ पाबरोबर को हापूरला जाऊन डो यां या डॉ टरांकडू न डोळे तपासून घे. जो
नंबर असेल याचा च मा करायला टाक, हणून आ पाला सांग.”

ितनं आ पाला तसा लकडा लावला. आ पानं ितला सांिगतलं; “दादाकडनं दोनशे
पय मागून घे. मग तुला डो यां या डॉ टरांकडनं तपासून आणतो. मा याजवळ आता
एकबी पैसा हाई.”

“आईला याचा राग आला. ती दौलतला बरोबर घेऊन डोळे तपासून आली. दौलतनं
ित या नंबरचा च मा ितला घेऊन दला. ितला वाटत होतं क ल झा यावर पगाराचे
सगळे पैसे आ पा आई या हातावर ठे वील. आता सगळा संसार येचाच हाय. येनंच आता
घर चालवायचं ही भावना या या मनात आपोआप जेल िन घरदार सुखाला लागेल,
असं ितला वाटत होतं. पण तसं काहीच झालं नाही; यामुळं ती िचडली होती.

आ पाचा पगार दोनशे या आसपास होता. याला वाटत असावं... ‘सगळा पगार
आई या हातात देता कामा नये. दला तर िश लक काहीच राहणार नाही. आईला सतत
पैसे लागतातच. यामुळं ितला देईल तेवढं थोडंच आहेत. आप या ज माचा आपण काही
िवचार के ला पािहजे. आपला वाढता संसार. उ ा आप या बायकोचं बाळं तपण येईल.
यात ितचे बिहण चे जसे हाल होतात तसे होतील. ितला या दवसांत कसांचं अ
खायला दलं पािहजे. ते दलं तर आपली पोरं ध ीक ी होतील नाहीतर ती आप या
भावंडांगत, िशवा या राजागत अश , अंगावर रया नसलेली होतील. ज मापासनं रोगट
झाली तर आपणाला आयु यभर यां यावर खच करावा लागेल...आज उ ा दौलतचं ल
झालं तर सग यांना वतं राहावं लागेल. आतापासनं आपण आपला पैसा जपून ठे वलेला
बरा. यािशवाय मनासारखा संसार उभा करता येणार नाही,’ याची कु वत ल ात घेता
तो असाच िवचार करणार; असं मला वाटत होतं...एरवी माणसाला घरदार, आई-वडील,
बहीण-भाऊ यां यािवषयी खूप काही वाटत असल तरी या वाट याला सामा यत: पैशाचं
पाठबळही तसंच भ म असावं लागतं; याचा मी अनुभव घेत होतो.

आ पा या या वाग यामुळं आई वतं झाली. घरात आता ितना या चार चुली

झा या.

आई, आ पा, दौलत यांची वतं पणे मला प ं येत होती. येकजण आपआपली बाजू
मांडत होता. ती बाजू भावीपणानं मांड या या भरात सोयीची व तुि थती सांगत होता.
गैरसोयीची व तुि थती डावलून पुढं जात होता. हे सगळं येकाकडू न नकळत होत असलं
पािहजे. वत: या भावना दुखाव यामुळं, अपमान झा यामुळं, कठोर वा तवाला सामोरं
जाताना दुस या या मनाचा िवचार न झा यामुळं, आई या मुलांकडू न ‘आई हणून
अपे ा’ अस यामुळं, नकळत येकजण आ पलपोटा िवचार करत अस यामुळं, येकजण
दुखावला जात होता. हे सगळं कशामुळं होतंय याचा ापक िवचार कर याची कु वत
नस यामुळंही येका या वा ाला दु:खं येत होती.

भावना धान आ पालाही ‘आपलं ल झा याबरोबर आपणांस लगेच वेगळं टाकलं,

आप या बायकोबरोबर आता कु णीच बोलायचं नाही; असं सग यांनी ठरवून टाकलंय;
काय ही आपली आई, काय ही आपली भावंड!ं ’ असं वाटत होतं.
 शेतात कु णीतरी पु ष माणूस अस याची गरज होती हणून आईनं िशवाशी संधान
बांधलं.

िशवाला आता या गो ीची गरज वाटत होती. गे या पाचएक वषात वतं रा न

संसार कर यातली दु:खं याला माहीत झाली होती. पोटाला एक पोरगा झालेला. नीट
खायला- यायला काही नस यानं तो िन:स व झालेला. आईनं याला शेतात वाटणी न
द यामुळं याला के वळ रोजगारावर पोट भरावं लागत होतं. या या अिनयिमतपणामुळं
उपासमार चांगलीच होणारी. यामानानं घरातली बाक ची रोजगार करत होती. कमी
पडलं तर यांना शेताचा लंगडा आधार िमळत होता. तोही कमी पडला तर साहेबदादा
संसाराला हातभार लावत होता. याचे फायदे याला िमळत नाहीत, हे या या ल ात
आलं होतं. हणून यानंही शेतात वत: कामं कर याची भावना आईला बोलून दाखिवली.

आईला िशवाचा संपूण िव ास वाटत न हता. सुगी होईपयत तो काम करील आिण
सग या धा यावर आपला वाटणीचा ह सांगील; हणून आईनं िशवाची मदत घेतली;
तरी चुली वतं ठे व या. िशवा या कामाचे दवस ती याला न कळत फु लाबाई या
मदतीनं मांडून ठे वू लागली.

चुली वतं अस या तरी वयंपाकाची दोन छपरं िन एक खोली सोडली तर

बाक या घरात सग यांचाच राबता होता. एकच हाणी, एकच नळ होता. सगळे च
पर ात जाताना आिण पुढ या र यावर जाताना एकमेकांना ओलांडत जात होते. ग पा
मारायला येकजण येऊन बाहेर या सो यात बसत होता.

या सग या धबड यात आ पाची बायको एकटी पडली. िशवा ित याशी काही ना

काही कारणावरनं भांडणं काढू लागला.

‘...ही घरात आली; हणून घराचं वाटु ळं झालं.’ असं हणू लागला. ित या मनावर
यामुळं मानिसक ताण पडू लागला. िशवा या त डाला लाग यात काही अथ नाही; हणून
आ पा ग प बसत होता. मा अिनता तो नोकरीव न परत आ यावर घरातला सगळा
वृ ांत या या कानावर घालत होती. पु कळवेळा मग आ पा िशवाला जाब िवचारी.
िशवाला वाटे; ‘ ेची बायकू च ेचं कान भरती.’... आिण यातनं गैरसमज, वाद, भांडणं
होत राहत.

याची ह ककत वतं पणे येकजण मला कळवत होता. ती वाचून मा या डो यात
क ड पड यासारखी होई...कधी सु होऊन, कधी िनराश होऊन मी बसून राही. पु कळ
वेळा एकू णच घरािवषयी चंड उदासीनता येई.

‘पर या घरची पोर नुकतंच लगीन होऊन आप या घरात आलीय. ितला अजून
सतराअठरा वसबी पुरी झाली नसतील. तवर ित यावर पप याचा भार टाकला. अजून
सतराअठरा वसबी पुरी झाली नसतील. तवर ित यावर पप याचा भार टाकला.
सग यांनी भांडून ितचा िप ा पाडला. एकबी कु णी बोलाय तयार हाई. उलट ो
िशव या ितला येताजाता दम देतोय...सु ाळीचा दीरपण गाजवाय लागलाय?’ माडीवर
दीसभर पडू न रािहले या दादा या मनात असे िवचार येत. माडीला नुस या फ याच
अस यामुळं खाल या मधघरात, वयंपाकघरात िन बाहेर या सो यात काय काय बोललं
जातंय, ते माडीवर प ऐकायला येत असे. खाल या माणसाला मा वर दादा आहे का
नाही; याची पु कळ वेळा मािहती नसे. पु कळ वेळा आपण बोलतोय हे वर दादाला
ऐकायला जात असेल, याचं भान नसे. िशवा आिण आई यांना तर दादाला याचं कोणतंही
बोलणं ऐकायला गेलं तरी याची फक र नसे. तो यांचं काहीही वाकडं क शकत नाही,
असं यांना वाटे.

अिनताला वेगळं काढ यावर आिण ितला एकटं पाडलंय हे दादा या ल ात आ यावर
तो एके दवशी उठू न अिनताकडं गेला िन हणाला; “पोरी, काय काळजी क नको. तुला
ा गावची काय हायती हाई. काय पािहजे असंल, काय आणायचं असंल तर मला सांग.
मी ते आणीन. तू शाळा िशकतीस तर शीक. घरात बसून तरी काय करणार?...िशकलीस
तर आ दा या बायकू गत नोकरी तरी िमळं ल. ज माचं क याण ईल...‘ती’ आिण िशव या
दो हीबी त डाळ हाईत. य या त डाला लागू नगं.”

नोकरीवरनं आ पा परत आ यावर अिनतानं हे सांिगतलं...दादाला आईनं वेगळू न

टाकलंय याचं आ पा, दौलत यांना कळ या वयात वाईट वाटत होतं. आईचा यांना
मनोमन रागही येत होता. आईचा दादावरचा राग मी समजू शकत होतो; याचं कारण
दादा या त णपणातील दादाचा अवतार मला माहीत होता. आईला दादा रागापोटी
छळत कसा होता, हे मी बघत होतो. िशवाही बघत होता. पण मा यापे ा पंधरा वषानी
लहान असले या आ पाला िन एकोणीस वषानी लहान असले या दौलतला हे फारसं
बघायला िमळालं नाही. ते कळतेसवरते झाले ते हा दादाची प ाशी ओलांडली होती.
शरीरातला ताण कमी झाला होता िन आईचा आ मिव ास वाढला होता.

अशा वेळी दादा काही जरी एखादा श द बोलला, वयोमानानुसार जरी यानं कामं
चुकवली, तरी आईनं दादाला एवढं बोलायला नको, याला वेगळू न टाक याइतक कठोर
िश ा ायला नको, असं यांना वाटे. पण आई या हण यापुढं ते जाऊ शकत न हते.
आजवर ते आईवरच अवलंबून होते.

आ पाला वेगळू न टाक यावर आिण एक राह याची याची िवनंती धुडकावून
लाव यावर आ पा चंतेत पडला. तो पुढं नोकरीवर गे यावर पाठीमागं आई आिण िशवा
अिनताचे वाभाडे काढतील, ितला ध न मारतील, अशी याला धा ती होती. दवसभर
तो या काळजीत काम करत होता आिण ऑ फस संप यावर तातडीनं परत येत होता.

पण आता दादाचं बोलणं अिनतानं आ पाला सांिगत यावर आ पानं दादाला जवळ
के लं. दादाचा याला मानिसक आधार मोठा वाटू लागला.

हळू हळू दादा अिनताला मीठ, मसाला, चहाची पूड, साखर, रॉके ल, येशेल असं जे
लागेल ते बाजारातनं आणून देऊ लागला. ग , वारी च वर दळायला नेऊ लागला.
अिनता याला गरम गरम जेवायला घालू लागली. दादाला मी पाठवत असलेले पैसे
दादाजवळ असत. यातले खच क न तो आप या वा ाचं तांदळ ू , वारी ितला देऊ
लागला...दादाला पोटभर खायला िमळू लागलं. कमी खा लं, का जा त खा लं याचा
िवचार न करता दादाला अिनता आिण आ पा पोटभर खायला घालू लागले. दादाला
माझी मिनऑडर गे याची चा ल घरात पु कळ वेळा लागत असे. पो टमन दादाची सही
घेताना, याला पैसे देताना आई या, िशवा या, फु ला या ल ात येत असे. मी दादाला
जा त पैसे पाठवतो, असा आईचा मा यावर पूव पासूनचा आरोप होता. यामुळं दादाला
मिनऑडर आ यावर आिण दादा काही कामािनिम बाहेर गे यावर दादाचे पैसे कती
आले हे दादा या खुंटीला अडकले या जु या कोटाचे िखसे चाचपून पािहले जाई. दादानं हा
कोट गे या पंधरावीस वषात कधीच घातला न हता. कधी तरी चाळीसपंचेचाळीस
वषापूव तो के लेला. मी सहा मिह यांचा असताना दादासह माझा एक फोटो काढलेला
आहे, या फोटोतही तोच कोट आहे. आता या कोटा या चं या झाले या. मूळचा रं ग
गेलेला. याचे चारपाच िखसे मा शाबूत होते. तो कोट खुंटीला टांगून दादा या िखशांचा
कपाटासारखा वापर करत असे.

या या या कोटाचे िखसे चाचपले असतील तर पु कळ वेळा याला कळे . याला

िच लर नीटपणे मोजता येत नसे. दशम प तीची असलेली नवी नाणी या या नीटपणे
ल ात राहत नसत. िखशात या इतर व तू हलव याचे या या ल ात येई. याव न
याला वाटे; आपले पैसे कमी के ले जातात, चोरले जातात... हणून आताशा तो आपली
पैशाची ठे व आ पाजवळ ठे वू लागला.

आई या हे ल ात आ यावर आई मा यावर खवळली. ितला वाटू लागलं, क दादाला

मी जे पैसे देतो आहे ते सगळे दादा आ पाला देतोय. वा तिवक आ पानं असे पैसे घेऊन
दादाला जेवायला घालू नये. ‘वडील’ हणून याचा पैसे न घेताच सांभाळ करावा आिण
मी दादाला पैसे जे पाठवतोय ते आता याला पाठवू नयेत. ते आईला पाठवावेत...मी ते
नाकारलं. आईनं आ पाला वेगळं काढलं; हे मनापासनं मलाही आवडलं न हतं आिण तूत
आ पानं दादाची जबाबदारी वतं पणे उचलावी असंही मला वाटत न हतं. आ पानं
दादाची जबाबदारी उचलायचं नाकारलं नसतं; पण आ पा या तुटपुं या पगारात दादाचे
हाल झाले असते; असं मला वाटत होतं. हणून मी दादाला पैसे पाठवतच रािहलो..दादा
खूपच थकला होता. याला आता बाहेरची कामंधामं, उसाचा पाला कापून आणणं िन तो
िवकणं अश य होतं.

या सग या घटना आ पाचं ल झा यापासून या पिह या तीन मिह यांत या.

झपा ानं घडत हो या. मला कळत होतं क तुटपुंजा पैसा, जग याची अितशय अपुरी
साधनं, आई-दादाचं हातारपण; तरी आईला करावे लागणारे क , ित या सा या-सु या
व ांचीही आयु यात न झालेली पूतता, न ा सरकारी काय ांचा प रणाम होऊन गेलेला
मळा, घरादारात भ न रािहलेलं दा र आिण अपार क , अ ान आिण अडाणीपणा,
घरात या माणसांत असले या मानवी वभावा या मयादा या सग यांचा हा प रणाम
आहे.

...हे कळत असूनही माझा या यावर इलाज चालत न हता. प ांतून मी सग यांना
ता पुरते उपाय सांगत होतो, काही शहाणपणा या गो ी सांगत होतो. आचाराची रोजची
वगवारी क न देऊन घराची घडी नीट घाल याचा य करत होतो; पण प ांतून सांगत
अस यामुळं याचा प रणाम होत न हता. सुटीवर कधी साताठ दवस गेलो क
सग यांना समजून सांगत होतो. पण परत आ यावर मागचं तसंच पुढं चालू हायचं.
कायम ितथं रािहलो असतो तर साम, दाम, दंड यांसारखे उपाय योजून घर काबूत ठे वलं
असतं. कदािचत एकाच चुलीवर सग यांचा वयंपाक झाला असता. पण मला कायम
ितथं राहता येणं अश य होतं. मग तारत य जाणून प आिण पैसे तेवढेच पाठवू शकत
होतो...पैसे पाठव याची माझी कु वतही सग या घरादाराला बसून खायला
घाल याइतक पुरेशी न हती. तसं घालणंही मला यो य वाटत न हतं...घर चाललं होतं,
दवस पाठीमागं पडत होते; एवढंच यातलं खरं होतं.

स टबर या चौदा-पंधरा तारखे या दर यान आईचं प आलं. यात ितनं सांिगतलं

होतं; क ‘दादा आजारी पडला आहे. याला हगवण लागली आहे. यामुळं हातापायाची
ताकद गेली आहे. पायाला कापरं भरलंय. दादा गांगर यासारखा झालाय एकदा येऊन
बघून जा.’

पु यात माझा कामांचा ाप खूप वाढला होता. नोकरी या संघषात अडकलो होतो.
मन होतं. यामुळं गावाकडं जा याची इ छा होत न हती. िशवाय आई या प ात
‘एकदा येऊन जा, बघावंसं वाटतंय, मला तु यासंगं थोडं बोलायचं हाय, असं नेहमीच
असे. घरात कु णी आजारी पडलं तर मग ती ही संधी जाणीवपूवक घेई िन प ातून मला
ितकडं ये या या आ हावर जोर देई.

मला हा अनुभव अस यानं मी आ पाला वतं प पाठवी िन व तुि थती काय आहे,
मी ये याची खरोखर गरज आहे का, ते िवचारी. या या प ाव नच मी गावाकडं जायचं
का नाही; ते ठरवत असे. हणून आ पा या प ाची वाट बघू लागलो.

आ पानं तसं काहीच िलिहलं नाही. ऑ टोबर या शेवट या आठव ात मा याचं

प आलं क ‘दादाची त येत ठीक नाही. डॉ टरांना घरी आणलं होतं. औषध वगैरे के लं
आहे. फार थकले आहेत. अंगात उठायबसायलाही ाण उरलेलं नाही...भेट यास श यतो
लौकर यावे.’
 नो हबर या पिह या आठव ात मी कागलला गेलो.

दादा खूप थकला होता. हाडांचा सापळा झाला होता. याचं मळलेलं, जुनाट, कु बट
वास मारणारं आंथ ण बघून अितशय वाईट वाटलं. अंगावरचा एकु लता एक अंगरखा. तो
कधी घातला होता कु णास ठाऊक! घरात आईला, फु लाला, आ पाला िन या या
बायकोलाही तडातडा बोललो. या याकडं सग यांनी दुल के याचा पडताळा आला.

एक दवस रािहलो. दादाची तपासणी के ले या डॉ टरांना भेटलो. यां या

स या माणं टॉिनकची बाटली दली. फळफळावळ खा यासाठी, औषधपा या या
खचासाठी भरपूर पैसे दले. दादा दवसभर उपाशीतापाशी एकटाच आंथ णावर
ताटकळत पडत होता. याची आिण या या जेवणाची फारच आबाळ झाली होती. आई,
फु ला शेतात कामाला, नाहीतर माळाला ढोरं घेऊन जात होती. िशवा िन याची बायको
रोजगाराला आपआपलं पोटचं अ िशजवून पळत होती. अिनता कसाबसा सकाळचा
वयंपाक आव न शाळे ला जात होती. परी ा जवळ आली हणून पु तकात त ड घालून
बसत होती. आिण सुटी पड यावरही जेव ास तेवढं क न मोकळी होत होती.

...मी ितला समजू शकत होतो. कती के लं तर ती पर या घरची मुलगी. घरात येऊन
फ पाचएक मिहने झालेल.े तशात या घरािवषयी मनापासून आपुलक िनमाण हावी;
अशी ितला कु णाचीही वागणूक िमळाली न हती. दादानं जीव लावला असला तरी दादा हे
एक घरातलं हातारं माणूस. अिनताचं अजाणतं वय. कत ाची खर जाणीव या वयात
नसते. तशात दादा पु ष माणूस. हगवण लागलेली. याचे कपडे, आंथ ण बदलणं
अिनताला नको वाटणं वाभािवक होतं. ते मी समजू शकत होतो; पण दादा अशा एका
मरणा या ट यावर येऊन पडलेला असातनाही आईला काहीच वाटत न हतं; याच मला
अतोनात दु:ख झालं; हणून ितला बोललो.

ितस या दवशी पु याला यायला िनघालो. को हापुरापयत बरोबर आ पा होता.

याला घेऊन दादासाठी एक गादी, त या, पांघ ण, आंथरायचा बेडशीट, दोन सदरे
आिण एक धोतर एवढं घेऊन दलं आिण मगच पु या या गाडीत बसलो.

आठ-आठ दवसाला मला प पाठवायला आ पाला सांिगतलं. गाडीत बसलो तरी मन

अ व थ होतं. ा घराची माणसं कधी सुधारणार? का मेले या जनावरा या मांसाचे
लचके तोडताना कु ी जशी कायम भांडतात, एकमेकाला चावतात तशीच ही जगत
राहणार?

आठ दवसांनीच आ पाचं आिण दौलतचंही प आलं क दादाची त येत एकदम

सुधारली आहे. आता काय काळजी कर याचं कारण नाही.

दादाची कृ ती ठीक नस यानं दवाळीचं घरात काही के लं न हतं. आता ती ठीक

झा यावर अिनतानं दवाळीचे खा याचे पदाथ के ले. यात ग याचे लाडू , कडबोळी,
करं या, कानवले, शेविचवडा होते. दादानं ते मागून भरपूर खा ले आिण याची काबूत
आलेली त येत पु हा िबघडली. याला पूव सारखंच होऊ लागलं.

दादाला त ड आवरत नाही. चवीचं काही असेल तर ते भरपूर खायला लागतं. खरं तर
वय, पचनश यांचा िवचार न करता आिण प यपा याचाही िवचार न करता दादा
ज मभर खात आला. यामुळंच याची पु कळ वेळा त येत िबघडत गेली. आताही तेच
झालं.

दौलतचं सिव तर प आलं क दादाची कृ ती दवाळीचे पदाथ खा यामुळं पु हा

िबघडली.

मी पु हा आई, आ पा आिण दौलत यांना दादाची िवशेष काळजी घे यासंबंधी प ं

िलिहली...खचासाठी आणखी शंभर पये पाठवून दले. टॉिनक या बाट या, औषधे,
गो या वेळेवर घे यासाठी आिण ते सगळं वेळेवर दे यासाठी बजावलं.

पण त येत ढासळत गेली.

अ ावीस िडसबरला तार आली. ‘दादाची कृ ती गंभीर आहे. ताबडतोब या’... मन

एकदम चरकलं. िविच शंका आली.

मी लगेच गेलो.

माडीवरनं याला खाली आणलं होतं. बाहेर या सो यात पडदी या आडाला झोपवलं
होतं. उठायला, चालायला येत न हतं. एकदोन दवसांपासनं बोलणं बंद झालं होतं.
यापूव डोळे िमटू न झोपेत म यािवषयी तो बडबडे. ते सगळं िवसंगत असे. एखा ा
आ मच र ातली अधलीमधली पानं वाचत जावं आिण शेवटी यांचा अ वयाथ काहीच
लागू नये, असं याचं बडबडणं होतं. एकटाच रडत होता. कु णी िवचारलं तर काही सांगत
न हता आिण डोळे ही उघडत न हता. एका कु शीवरनं दुस या कु शीवर वळ याची श ही
न हती. दवसा तासातासाला ‘कू स बदलून या’ हणून आईला, अिनताला सांिगतलं.

...समाधान एवढंच वाटलं क नो हबरात मी येऊन भांडून गे यापासनं आई याची

सेवा करत होती. गरम गरम अ या या पोटात चम यानं घालत होती. याची यावेळी
चांगली व था राखली होती. या या अंगावरचे कपडे, आंथ णं आई वेळ या वेळी धूत
होती. औषध वेळ यावेळी दली जात होती..तरीही अडाणीपण नडत होतं. आई दादा या
आवडीचं अ यानं चार घास खावेत हणून दे याचा य करी.

आ पा हणे; “ या अ ानं पोट िबघडेल, डॉ टरांनी सांिगतलं तेवढंच ा. फळांचा

रस, भातासारखं पचायला अगदी हलकं अ थोडं थोडंच ावं. ‘पोटभर’ देऊ नये. अपचन
होईल.”

“पोटभर दलं हाई तर अंगात श कशी येणार?” हणून ती आ पा नोकरीला

गे यावर दादाला चम यानं पोटभर भरवी.

वादावादीतच दवस चालले होते. आईची िन आ पाची भांडणं दादा या

अंथ णाजवळच होत...दादाला शांतता हवी असे. तो हातानंच ‘लांब जावा, िनघून जावा,
इथं थांबू नका.’ अशा खुणा करी.

दोन दवस रा न मी दादाचा िनरोप घेतला. यानं डोळे उघडू न पािहलंही नाही क
एकही श द बोलू शकला नाही.

मला वाईट वाटलं...दादा आता या जगाचा रािहला न हता. दुस या जगा या वाधीन
झाला होता. ितकड या वासा या वाटेवर मह वाचा ट पा ओलांडून गेला होता.

खचासाठी पैसे देऊन मी परतलो. यापलीकडं मी काहीही क शकत नाही, याची

मला जाणीव झाली िन मी िथत झालो.

१६ जानेवारी १९७८ रोजी याचं िनधन झालं. पु यात शेजारी राहणारे नाना नवरे
यांचा फोननंबर पूव च दला होता. यावर सकाळी दहा या सुमारास कळवलं गेलं.

लगेच दुपारी एक या पुणे-को हापूर गाडीनं ि मता आिण मुली यांना घेऊन िनघालो.
रा ी साडेआठ या सुमाराला कागलात जाऊन पोचलो.

दादाची भेट झाली नाही. रीती माणं सायंकाळपयत सगळं आटपून घेतलं
होतं...आटपून घेतलं होतं ते बरं च झालं. घरात या माणसाचा मृतदेह पाह याचं साम य
मा याजवळ नाही. मी कु णाही बिहणीचा मृतदेह पािहला नाही. आतापयत मा या चार
बिहणी गे या. यांतील अध अिधक पुरलेली चं ा तेवढी आठवते. ते िच अजून
मनासमो न जात नाही. शाळे तनं मला बोलवून आणलं होतं आिण ित या त डात शेवटचं
पाणी घाल यासाठी नेलं होतं. यानंतर कु णाचंही मृतदशन मी घेऊ शकलो नाही. जनावर
मरताना मला बघवत नाही, मा या म याचा उ या िपकावर ताबा घेतला जाणार होता;
ती घटना मला सहन होणार नाही; हणून मी गेलो नाही. मला अपघात बघवत नाही. मी
दुबळा आहे.

पु या न को हापूरला जाताना वासभर मन उदास होतं. पुढची सव िच ं दसत

होती. मी गे यावर हलक लोळ होईल िन आपणाला ते सहन होणार नाही, याची
घाबरवून टाकणारी जाणीव होत होती. दादाची मी पािहलेली सगळी हयात आठवत
होती. मनासमो न िच पटासारखी याची िविवध पं जात होती. याचं ता य, राग,
लोभ, भांडणं, मा या बाळपणातले िनकराचे संग आठवत होते.

कागल या मातीवर पाय ठे वले.

घर जवळ येईल तसं मन अिधकािधक कठोर करत चाललो होतो. यु ा यावेळी ह ला

कर याचा ण हळू हळू जवळ येईल तसा ठाम िह या क न सव कार या संगांना
सामोरं जा याची तयारी सैिनक करत असतो; तशी तयारी करत या णाकडं चाललो
होतो.

जाऊन पोचलो िन अपे े माणं क लोळ माजला. पण याची लाट अपे ेपे ा कती
तरी चंड होती. ित या दण यात मी आई या मांडीवर कोलमडलो. कोसळू न आडवा
झालो...दादासाठी सव आयु याचं रडू न घेतलं. माझा ा अनपेि त अवतार बघून मुली
घाब न रडू लाग या, ि मता यांना साव न धरत वत: भंतीला टेकून मटकन बसली िन
रडू लागली. आकाश कोसळ यागत सगळे च मोकाट रडू लागलो.

मूळ वृ उ मळू न पडला होता. आ ही या या सावलीतली रोपटी वैशाखा या

उ हाताणात आलो असं वाटू लागलं. गे या बारापंधरा वषात दादानं आप या पंचासाठी
काही के लं न हतं; तरी याचा सग यांना मानिसक आधार फार मोठा होता; हे कळू न
आलं. तो फार मह वाचा होता; याची िवशेष जाणीव झाली.

दादा गे या या ितस याच दवशी दीस घातले. दादाचे जे वृ दो तमैतर,

ओळखीपाळखीचे लोक होते, यांना जेवणासाठी बोलावलं. दादा या आवडीचे पदाथ
यांना क न घातले. दादा आजारपणात शेवटी शेवटी या बाहेर या सो यात पडू न होता,
ितथंच या या दो तमैतरांची पंगत पडली. जणू दादा यां यात सामील होऊन
सग यांबरोबर आवडीचं ‘पोटभर’ जेवत होता...िम ांना सांगत होता; ‘पोटभर जेवा.
आता तुमचे माझे संबंध कायमचे संपले. ही शेवटचीच पंगत.’

उरले या ित ही बिहण ना माहेर के लं. धाक ा मामाची बायको रखमा ही आ ही

भावांनी मा या थोर या बिहणी या ठकाणी मानली होती. ितलाही माहेर के लं. धाकटी
आ ी, थोरली आ ी यांनाही कतीतरी वषानी आम या घरात लुगडी-चोळी नेसवली.
दादा या संसारातलं हे शेवटचं माहेर. आता दादा या मुल ना, बिहण ना ख या अथानं
माहेर संपलं, दुस या िपढीचा राबता सु झाला, जुनी िपढी आिण ितचा य संबंध
संपला, असा याचा अथ होता. या रवाजा या क पनेनं मन अितशय ाकु ळ झालं.

वडीलधा या माणसां या शोकाकु ल दु:िखत मना या पिह या पंगतीनंतर त ण

माणसांची, पोराबाळांची फ जेवणातच रस असलेली दुसरी पंगत गलबला करत जे हा
बसली ते हाही असंच वाटलं...आता दुस या त ण िपढीचा संसार सु झाला. पिह या
िपढीचा मुख कायमचा झोप यासाठी िनघून गेला.

सगळं उरकू न मी पु याला जायला िनघालो. परतताना पोरकं झा याची नवी जाणीव
सारखी होत होती. ती घर सोडू देईनाशी झाली होती. मा याबरोबर घरातली सगळी
पोरक झालेली...शेवटचा दौलत तर ऐन पंचिवशीत आहे, याचं अजून ल ही झालं नाही.
सग या भावंडांत मी भा यवान. दादा या अि त वाचा आधार मला चाळीस वषपे ाही
जा त िमळाला. या मानिसक आधारा या सावलीत मी िशकलो, नोकरीत िशरलो,
िववाह झाला, मुलं झाली, पु यात घर झालं...माझं सगळं भ म ि थर झा यावर आधार
िनखळू न पडला...बाक या भावंडांचं तसं नाही. यांना काय वाटत असेल? यांना या
आधाराची फार गरज होती. ‘आईवडील आहेत’ एवढंही मनाला माहीत असलं तरी फार
बरं वाटतं. येणा या भ याबु या संगांना त ड देता येतं.

कती जरी झालं तरी आईला कुं कवाचा फार मोठा आधार होता. कपाळावर तो धारण
क न गावात उजळ मा यानं वावरत होती. संसारासाठी झ ाझ या खात होती. वत:च
ितला संसाराचं िनभावून यावं लागत अस यानं गावात या पु षामाणसांशी ती सडेतोड
बोलत होती. संगी यां याबरोबर भांडत होती, यांना न जुमानता आपलं खरं क न
दाखवत होती. यापाठीमागं ित या कपाळावरचं मोठं लाल गोल िनशाण ितला फार मोठा
आधार देत होतं. तेच काळानं आता िहसकावून नेलं.

...घरादारा या मनात दादाला जी मानिसक जागा होती; ती आपण भ न काढली

पािहजे...मी वडीलधारा आहे.

सग यांना एक बोलावून समजून सांिगतलं. येकानं आता जबाबदारीनं

समजुतदारपणानं, एकमेकाला सांभाळू न घेत कसं आिण का वागलं पािहजे; हे घरादाराला
काळजीपोटी बोललो.

जेवण क न जायचं होतं. अजून वयंपाक सु होता. आलेले पै-पा णे सगळे गेले
होते. घरात िनवा त होतं. एकटाच सो यात बसलो होतो.

वाटलं; माडीवर जाऊन बसावं.

माडीवर हळू हळू पाय या चढत गेलो.

बारापंधरा वषात दादाचा मु ाम माडीवरच असे. आ हा सग यांचं उठणं-बसणं-

झोपणं, सगळं च खाल या खाली असे. यामुळं माडीवर िनवा त बसताना काही वेगळं वाटू
लागलं. दादा या आठवणी गजबजून उठू लाग या. यांना आवर घालत इकडं ितकडं बघू
लागलो.
 दादानं म यातली एक ाला उचलतील तेवढी सगळी अवजारं माडीवर आणून
ठे वली होती. म यातली सगळी खोपच जणू यानं इथं आणून ठे वली होती. उं दरं लागू
नयेत हणून खोपीत मोट अंतराळी टांगून ठे वतात तशीच माडीवर ठे वलेली. कधीची
अठराएकोणीस वषपूव ची मोट. वाळू न कटंग होऊन गेलेली. ितचा आता काहीही उपयोग
न हता. तरी दादानं ती ठे वलेली. याला वाटत होतं; आज ना उ ा मळा मला सरकार
देईल, नवं कायदं तील िन माझा मळा मला िमळं ल.

खोपीत झोप यागत तो माडीवर वाकळ आंथ न, घ गडं पांघ न झोपायचा.

म यात एकटा व तीला अस यावर घराकडं जा याये याचा कं टाळा क न तो म यातच
भात िशजवायचा िन सकाळची उरवून ठे वलेली आमटी-भाकरी खाऊन राहायचा. तसात
तो आ पाचं ल होईपयत आताही माडीवर भात िशजवे, आमटी करी. पोर कडू न सकाळी
क न घेतले या भाकरीबरोबर खाई. उरलेलं अ मोटेत ठे वी िन ित यावर मोकळं पोतं
पस न ठे वी. औतअवजारां या संगतीत याला म यात अस याचा अधा अिधक आभास
होत असावा...बाहेर या जगात झालेला बदल तो मनानं वीकारायला तयार न हता.

या या औतअवजारांत याला याचा कु णबावा दसत असे. ा कु णबावा या या

विडलांकडू न या याकडं आलेला. बापजा ांचा तो वारसा होता. दादाची पंचिवशी
ओलांडून एकदोन वष होतात न होतात इत यात दादा या आईबानं ा कु णबावा
दादा या वाधीन के ला िन ते िनघून गेले.

ा कु णबावा ि थर व पाचा जुना होता. अनेक शतकं तो चालत आला होता. यात
काही बदल, सुधारणा झाले या न ह या. यामुळं तो पुराणपु षासारखा वाटे िन दादा
याचा तीक प ितिनधी वाटे.

तीस वषपूव वातं य आलं. नवे कायदे, नवे सरकार, न ा सुधारणा, न ा योजना
आ या. पंधरा वषपूव शतकानुशतकं चालत आलेला दादाचा वारसा एका अंदाधुंद
ठोकरीसरशी उडवला गेला. दादाचं ितथं पिहलं मरण घडलं...मग तो न ा रा यानं फाशी
दले या ेतासारखा फरफटत रािहला.

गावात अशी ेतासारखी जगणारी दादा या वयाची बरीचशी माणसं िश लक होती.

मांग, महार, चांभार, को ी, सुतार, लोहार, छोटे शेतकरी, बलुतेदार असे अनेक
जाितजमात चे लोक होते. ते असेच उखडले गेले होते. सुधार या शेतीला, बदल या
धं ांना, न ा उ ोगांना जागा मोकळी क न देणार होते. न ा समाजातील त ण
िप ां या पंगती या जागेवर बसून ‘पोटभर’ जेवणार हो या.

“दादा, जेवायला या.”

मला जेवणासाठी खालून हाक आली.

 मी खाली गेलो.

रजेवर असले या आ पाला हणालो; “आ पा, ती माडीवरची अवजारं आता

मा यावर टाकू न दे. आता यचा कायबी उपयोग हाई. वाटलंच तर जळणाला फोडू न
वापरा. उगंच जु या आठवणी होतात. यांत मन गुंतव यात अथ नाही. माडी मोकळी
क न या. भंती सारवून या. तुमचा वावर ितथं असू दे. कपाटाजवळ या खुंटीवर
दादाचं धोतर, कु डतं िन पटका कु णीतरी अडकू न ठे वलाय. तो तेवढा तसाच थोडे दवस
रा ा. असू ा ितथंच.”...ते बघून दादा घरात अस यागत वाटत होतं.
छ ीस

फे ुवारी या पिह या आठव ानंतर ि मता हणाली; “यावेळी माझी पाळी

चुकलीय, हो. आठदहा दवस होऊन गेले आहेत.”

“तुला मुलगा होणार.” मी एकदम उ ारलो. माझी ित या मला न जुमानता

ता काळ बाहेर पडली. गांधीजी िजला ‘इनर हॉईस’ हणत तसं काही तरी झालं. एखादा
माणूस याला मािहती न होता, बोल यावर वत:चा ताबा न ठे वता झोपेत जसा बोलतो
तसं काहीसं झालं.

१९७३ या ऑ टोबरात अ◌ॅबॉशन झालं िन ि मतानं मानिसकदृ या हाय खा ली.

यावेळी क त या ज मानंतर सात वषानी ितला िनसगकृ पेनं दवस गेले होते. यानंतरची
पु हा पाच वष िनसगाची अवकृ पा होती.

१९७४ पासून आ ही डॉ टरी इलाज सु के ले होते. या चार-पाच वषात ितचं

गभाशय दोन वेळा व छ क न घेतलं. खूप वाट पा न, औषधोपचार क नही काही
प रणाम होत नाही, असं दसून आ यावर ि मता अितशय िनराश झाली. दोघांतही काही
दोष नसताना असं का हावं, याचं कोडं ितला पडलं होतं िन डॉ टरही ‘असं होऊ शकतं,’
असं सांगत अस यामुळं ती आणखी िनराश होत होती.

तरीही डॉ टरी इलाज सु च होते. १९७६ म ये आ ही एका पेशािल ट असले या

नामां कत ी-डॉ टरांकडं गेलो. यांनी पु हा सव तपासणी के ली. ती सगळी पूण
झा यावर यांनी एक बोलावून मला सांिगतलं. “गभाशय पूण िनकामी झालं आहे.
कॅ सर हो याची दाट श यता आहे. तु ही ताबडतोब िमसेसचं ऑपरे शन क न या िन
गभाशय काढू न टाका. यां या िजवाला धोका आहे.”

िवजेचा चंड वाह अंगातून जावा तसा मी चरचरलो. डॉ टरांकडं िन ि मताकडं

नुसता बघत रािहलो.

“मुलगा हो यासाठी आ ही य करत आहो. आ हांला दोन मुलीच आहेत.” ि मता

न तेनं हणाली.

“मुलगा मुलगा काय घेऊन बसला आहात? दोन मुली आहेत ना? यांचं पालन-पोषण
करा. मुलगा-मुलगी यांत तु ही अजून भेद करता?” डॉ टर मला उ ेशून बोलू लाग या.
यां या आवाजाची प ी थोडी वरची होती. यां यातील ी संताप यासारखी वाटत
होती. यांना वाटलं ि मता जे बोलत आहे; यापाठीमागं माझा पु षी दबाव आहे.
 मी वत:ला सावरत हणालो; “डॉ टर, मला मुलगा-मुलगी ांत भेद वाटत नाही;
पण मुलगा हवा ही ‘ितची’ इ छा आहे. ित या काही जीवनिवषयक ा आहेत. कतीही
य क न मी पािहले; पण या पालटू शकत नाहीत.” मी ांजळपणे व तुि थती सांगून
मोकळा झालो.

डॉ टर ि मताकडं वळ या; “तु ही एव ा सुिशि त आहात, िशि का आहात,

आधुिनक जगात वावरत आहात, तरीही तु ही मुलगा-मुलगी यांम ये भेद करता आहात?
असं क नका. गभाशयाची अशी अव था आहे क तुम या िजवावर बेत याचा धोका
नाकारता येत नाही...ये या चार-आठ दवसांत ऑपरे शन क न टाकू . तु ही तयारी करा.
कधी येता बोला.”

“बाक ची सगळी तयारी करायला पािहजे. मेिडकल ली ह काढली पािहजे, पैशांची

तयारी के ली पािहजे, घरचं कु णी तरी बोलावून घेतलं पािहजे. तरी ये या पाच सहा
दवसांत मी तयारी क न येतो.” मी बोललो.

“या.”

यांची तोवरची फ चुकती क न आ ही बाहेर पडलो. माझी पाचावर धारण बसली.

“ि मता, ताबडतोब तुझं ऑपरे शन क न गभाशय काढू न टाकलं पािहजे. ‘गभाशया या
कॅ सरची िच हं’ हणजे कॅ सर झालेलाच असणार. डॉ टर मंडळी पेशंटनं एकदम घाब न
जाऊ नये, हणून अशी भाषा वापरतात. चार-आठ दवसांत आपण तयारी क . वाटलंच
तर डॉ. अिनल गांध ना भेटू. श य असेल तर यां याच हॉि पटलम ये ऑपरे शन क .”
र ा टँडकडं जाता जाता मी ि मताला बोलत होतो.

“कॅ सरिब सर मला काही झाला नाही. ती बया काय सांगती. माझं गभाशय अगदी
वि थत आहे. पाळी अगदी ठरािवक दवसांनी वि थत होतीय. ऑपरे शन-िबपरे शन
काही नको. सात वषानी दवस रािहले होते. यावेळी यूचं िनिम झालं िन उ णता
वाढू न माझं अ◌ॅबॉशन झालं. तसेच आता आज ना उ ा दवस जातील.”

“ि मता आता अ◌ॅबॉशन होऊन तीन वष झाली. यानंतर गभधारणा हायची असती
तर लगेच झाली नसती काय?... कसला िवचार करतीस तू हा? मुलासाठी जीव गमावून
बसायची पाळी येईल. पु हा तो मुलगाच होईल क नाही; याची खा ी नाही. ितसरी
मुलगीच झाली तर?” मी अ व थ होऊन बोलू लागलो.

“तु ही काही काळजी क नका. आज ना उ ा मला दवस जातील आिण मुलगाच

होईल. मला खा ी आहे.”

“बस तर. काही झालं तर याला मी जबाबदार नाही. िजवाला धोका आहे एवढं
ल ात ठे व.” मी हात चोळत र ात बसलो.

घरी जाईपयत ित याशी काही बोललो नाही.

तीन साडेतीन वषापासनं ितचं देवधम जोरात चाललं होतं. जु या घराशेजार या

नान या साहा यानं ती नवस बोलत होती. वार करत होती. देवीचे उपासतापास
कडकपणे करत होती. वेळ या वेळी रोज देवपूजा करत होती. आयुवदीय औषधं घेत
होती...या बाबतीत मी ितला िवरोध करत न हतो. ितचं मन ाळू , पारं प रक
ि थितगतीनं वाहणा या वाहातून जाणारं होतं. यामुळं ितला मानिसक शांतता लाभत
होती. मला ती शांतता, ती आशावादी वृ ी अितशय मह वाची वाटत होती. कायकारण
संबंध शोधत राहणा या मा या मनात अशा कारची शांतता आिण आशा िनमाण होऊ
शकत न ह या; याला माझाही नाइलाज होता.

१९७१ सालापासून आ ही संतितिनयमन सोडू न दलं. ते हापासून मला सारखं वाटत

होतं; क क त आता पाचवषाची झाली आहे. ि मताला दवस जावेत िन चटकन ितला
मुलगा हावा. ितला कती मुली झा या तरी मुलगा हा हवाच आहे ते हा तो लवकर
हावा. मुलगा झाला तर ितला मानिसक शांतता लाभेल. मा या इतक मनानं ती खंबीर
नाही. दुबळी, हळवी आहे. ितला आयु यात मुलगा हा फार मोठा मानिसक आधार वाटतो.
तो नस यामुळं ती खूप िनराश, हताश वाटते आहे.

गावाकडं घरातही आ हांला मुलगा हावा हणून कधीपासून बोलणी सु झाली

होती. वाती, क त पावणेदोन-दोन वषा या अंतरानं ज माला आ या हो या. याच
अंतरानं ितस या खेपेस मुलगा होईल असं सवाना वाटत होतं. मलाही ितस या खेपेस
मुलगाच होईल असं वाटत होतं. मा या िन ि मता या घरी जी चचा चाले; यात ‘मा या
घरी दोन मुल वर मुलगा’ आिण ि मता या घरीही ‘दोन मुल वर मुलगा’ अशीच िनसग-
परं परा होती. तीच पुढं चालेल, असं दो ही घरांना वाटत होतं.

पण यानंतर दोन वष गभधारणा झाली नाही. िनसग मात १९७३ या जुलै म ये

ितला दवस गेले; पण तीनचार मिह यांतच अ◌ॅबॉशन झालं...ितचा अपे ाभंग झाला.

दवस जसजसे जातील तशी हळू हळू ितची िनराशा वाढू लागली. मग औषधोपचार
आिण इतर इलाज सु झाले. मी हे इलाज कर या या बाबतीत आरं भी अळ टळम् करत
होतो. िनसग मात कधी तरी गभधारणा होऊन जाईल असं वाटत होतं. नाही झाली तरी
फारसं काही िबघडेल, असं वाटत न हतं. दोन बुि मान, नीटस मुली आप याला आहेत, हे
पुरेसं वाटत होतं. मुलगा असलाच पािहजे, असा देवाजवळ कं वा िनसगाजवळ ह
कर यात काही अथ नाही, अशी माझी मानिसकता होती.

मी हे ि मताजवळ बोलत होतो. पण ि मताला हे पटत न हतं. संगी ितला माझा

राग येत होता. ितसरं मूल मला नकोच आहे; असा ितचा गैरसमज झाला होता. यातनं
घरात तणाव िनमाण होत होते.

ि मताला िनराशेनं घेरलं. ितला मा याशी बोल यात, माझे ेही-सोबती आले क
यांचं आगत- वागत कर यात रस वाटेना. ती वत:- वत:त, वाती-क त त पूण
रम यासारखी आिण मा याशी अबोला धर यासारखी वागू लागली.

ितचं हे वागणं बघून मी माझी भूिमका बदलली. के वळ िनसगधमावर भरवसा न

ठे वता मी ित यावरील डॉ टरी इलाजां या उ ोगाला लागलो. दोघांचीही तपासणी
के ली, युरे टन के लं; तरी यश येईना.

या सवच अपयशाला मुळात मीच कारणीभूत आहे, असं ितला वाटू लागलं. मी ितसरं
मूल आरं भीच िनसग मात होऊ ायला पािहजे होतं; असं ती हणू लागली; पण वाती-
क त लहान हो या. ि मताचं िश ण सु होतं. मा यावर गावाकड या आ थक
जबाबदा या मो ा हो या. पु यात आम या मदतीला गावाकडचं यायला कु णी तयार
न हतं. िशवाय ि मता या आरो या या दृ ीनंही ते बरोबर न हतं. तीन मुलांना ा
प रि थतीत वाढवता येणं फार कठीण गेलं असतं, असं मला वाटत होतं.

ि मताची ही प ा बु ी होती. ते ितला मी समजून सांग याचा य करत होतो. पण

ित या िनराश मनाचं समाधान होत न हतं. घरात तणाव सु च होते.

हे सगळे उपचार करत असताना दवस आिण वष िनघून जात होती. ि मताची
िनराशा वाढत होती. ित या कृ तीवर याचा प रणाम होत होता. ती खराब झाली होती.
नंतर या काळात ितचे देवधम, उपासतापास, नवससायास सु झाले होते. ती वत:चे
हाल क न घेत होती; ते मला बघवत न हते. के वळ असहाय होऊन मी ते बघत होतो.
औषधोपचार व इतर डॉ टरी इलाज यांिशवाय दुसरं काही क शकत न हतो.

हे सगळं करत असतानाही मा या पोटात भीतीचा गोळा खोलवर दडू न बसलेला

होता...अशा य ांनी समजा ि मताला दवस गेले; तर मुलगाच होईल याची काय
खा ी?...मा या तीनएक िम ांना तीन मुली आहेत. एकाला तर पाच मुली आहेत.
ि मतालाही ितसरी मुलगीच झाली तर?...ितसरी मुलगी झाले या ि मताची मला काही
के या क पना करवेना. दुसरी मुलगी झाली तर ि मता कती िनराश होऊन गेली होती.
खच यासारखी झाली होती. ितसरी मुलगीच झाली तर ती अधमेली होईल, ती कदािचत
वेडीही होऊ शके ल, अशी मला भीती वाटत होती. ती तर मला ितसरा ‘मुलागाच होणार
आहे’ असा मनोमन घोष करत होती. वेळ संगी मला बोलून दाखवीत होती...ितचे कडक
उपासतापास आिण देवधम यांत चाललेले हाल पा न ि मता ‘मुल या’साठी आपलं
अि त वच कसं पणाला लावत होती, याचा पडताळा आला. ‘डॉ टरांनी कॅ सरची
श यता’ बोलून दाखवलेली असतानाही ती गभाशय काढू न टाकायला तयार न हती...मी
आत या आत हबकू न गेलो होतो. पण ि मताला समजून सांगायची काही सोय न हती.

– अशा प रि थतीतून जात असताना ि मतानं दवस गे याचं सांिगतलं िन

मा यात या अंतरा यानं ितला जणू भिव य वतवावं, तसं खा ीपूवक सांिगतलं. तो
उ ार हणजे गेली पाच वष आ ही जे भोगत होतो याचं साकळू न आलेलं रसायन होतं.

‘तु हांला मुलगा असायला पािहजे’ अशी सूचना देऊन आिण ित या पूततेची वाट
पा न ि मताचे वडील वषभरापूव वगवासी झाले होते. माझी आई ितकडं देव-देवतांना
साकडं घालून वाट बघत बसली होती. भाऊबीज, राखीपौ णमा आ या क वाती-क त चे
चेहरे के िवलवाणे होत. या शेजार या मुलांना नटू नथटू न ओवाळत, रा या बांधत िन
दुधाची तहान ताकावर भागवत. नऊ वषाची क त अ ावरची वासना उडले या आईला
सांगत होती, “आई, तू खूपखूप खात जा गं. हणजे तुझं पोट मोठं होईल िन तुला बाळ
होईल. आ हांला भाऊ िमळे ल. तू नेहमीच फार कमी खातेस.”

गे या पाचसहा वषात दादा वषातनं दोनदा तरी पु याला येत होता. दोन-तीन
आठवडं रा न परत जात होता. मला मुलगा नाही हणून ाकु ळ होत होता. येक
भेटीत काही ना काही िनिम साधून मला हणत होता; “तुला मुलगा देवानं दला हाई;
तर म न मी तु या पोटाला येईन.”

मी हे सगळं हस यावारी नेत होतो. पण खरोखरच दादाचं िनधन झालं िन पंधरा-वीस

दवसांनीच ि मता मला हणाली; “माझी पाळी यावेळी चुकलीय हो.”

सुकले या लाकडासारखी ितची मूत आिण नुकतंच झालेलं दादाचं िनधन िन या या

मनात मुलगा होऊन मा या पोटी ये याची असलेली इ छा; हे सगळं आठवून मी
पोटितडक नं तळमळू न हणालो क “तुला मुलगा होणार!”

तकशील िवचार करणारा मी पुनज म मानत न हतो; पण मा यातील शेकडो वषाचं

भारतीय सं कृ तीचं र मला न जुमानता उसळू न वर आलं...“मुली, तू मुलगा हावा
हणून खूप हाल सोसलेस. तुझं सारं अि त व पणाला लावलंस. शरीराचा कण िन कण
पु ा या वागतासाठी िस ठे वलास. तु या घर या गरीब, िन प वी सव जीवा यांना
वाटतं क तुला मुलगा हावा...तु हा सव जीवां या खोलखोलवर या वाभािवक आि मक
इ छेपलीकडं िनसग जाऊच शकणार नाही. तो तुला मुलगाच देईल. हे तपि वनी, तुला
मुलगाच होणार.”

मी गावाकडं प ं िलिहली. ि मता या पोटी ‘दादा’ येणार अशी भावने या भरात

लेखी वाही दली...दुसरं काही होऊच शकणार नाही; असं मला िनकरावर आलेली
आतील सणक ठणकावून सांगत होती.
 अ ाह र फे ुवारी या एक तारखेपासनं मी शा कॉलेजची नोकरी सोडू न देऊन
पुणे िव ापीठा या मराठी िवभागात पाठक हणून जू झालो होतो. या नोकरीमुळं मी
जीवनातील एक मह वाचा ट पा ओलांडला होता.

जू होताना दादाची आठवण ती तेनं झाली...आठवण नी जडभारी झालेलं मन घेऊन

वावरत होतो. मनात दुसरं काही येत न हतं. हणून दोन-तीन दवस बसून ‘दादांची
भाकरी’ हा लिलत लेख िल न काढला. पुढं जूनम ये तो ‘के सरी’ मधून िस झाला. लेख
िलिह यावर मनाचा िनचरा झा यागत वाटलं. लेखना या दुस या उ ोगाला लागलो.

माचम ये ि मताची त येत गायनाकॉलॉिज ट डॉ टर संगमनेरकर यांना दाखवली.

काही काळ यांची ीटमट यापूव ही घेतली होती. आता ि मता या पोटातील गभ नीट
वाढावा, इतरही काळजी डॉ टरां या स यानं यावी हणून ि मताचं नाव ितथं न दवलं
होतं.

यांनी ितला िव ांतीचा स ला दला होता. हणून एि ल या पिह या आठव ात

िशवा या बायकोला मदतीसाठी बोलावलं. मुलाला घेऊन ती आली. िनदान दोन मिहने
ितनं पु याला राहावं, पावसा याला पु हा परत जावं; अशी इ छा होती. िशवाकडू न तसं
कबूल क न घेतलं होतं. पंधरावीस दवस गे यावर िशवा लगेच बायकोला यायला
आला. “बायकू ला लावून ा. पोटापा याचं लई हाल यात. पोरालाबी सारखं बघावंसं
वाटतंय.”

मी दोघांना दोन मिहने पुरतील एव ा बेजमीचे पैसे दले. बायकोला चोळीपातळ

घेतलं, िशवाला शट-च ी घेतली. बार या राजाला नटवलं िन पाठवून दलं.

आठच दवसांनी ि मताला ‘मे’ची सुटी पडली. यावेळी गावाकडं फ वाती-

क त ला पाठवलं िन मी िन ि मता दोघेच पु यात रािहलो. हे पिहलंच वष असं क ि मता
उ हा यात कागलला न जाता पु यात रािहली. ितला पु यात हवी तशी िव ांती िमळे ल,
असं वाटलं. वासाची दगदग ितला सोसली नसती. आबा गे यापासनं ितचा कागलचा
ओढाही काहीसा कमी झा यासारखा वाटत होता.

आबांना जाऊन आता दीड वष झालं होतं. २६ नो हबर १९७६ रोजी घशा या
कॅ सरनं यांचं िनधन झालं. शांतपणे ते गेल.े आमचं नवं घर यांना बघता आलं नाही.
आजारा या शेवट या दवसांत पनवेल न कागलला टॅ सीनं जात असताना ते फ
घराजवळ रा ी एक या सुमाराला आले. गाडीत बसूनच यांनी न बोलता आमचा िनरोप
घेतला. यांना घरात येता येणं श य न हतं. अंधारातच यांनी आमचा आिण घराचा
शेवटचा िनरोप घेतला. या वासातच यांचं पहाटे या सुमारास िनधन झालं.

ि मता या घरचा गोतावळा मोठा. यामुळं मुल ची उ हा याची िन दवाळीची सुटी

कागलात मजेत जाई. हे घर म यमवग य सुिशि तांचं. यामुळं वाती-क त यां यात
रमत. आमचं घर रोजगा याचं. यामुळं ितथं यां या सोयीपे ा गैरसोयीच जा त. यामुळं
वाती, क त िन ि मता ता पुर या दवसभर आम या घरी येऊन परत जात. आई
तेव ात नातीचं िन सुनेचं कौतुक क न मोकळी होई. या गे यावर आप या कामाला
लागे...दो ही घरांची वळणं वेगळी आिण वेगवेग या आ थक तरांतील अस यामुळं
यांचा पर परसंबंध फार थोडा येत असे. िचत संगी िनरोपांची देवघेव होई तेवढंच.

ऑग ट या शेवट या आठव ात आई आिण धाकटा मामा पावसात िभजत अचानक

पु या या घरी आले. सुदव
ै ानं मी घरीच होतो. यांना असं अचानक आलेलं बघून च कत
झालो. येणार अस याची सूचना, प वगैरे काही न हतं.

“कसं काय अचानक आलात?”

“आलो तुझा नवा बंगला बघायला. वा तुशांतीला मला काय यायला जमलं हवतं;
हणून आलो झालं. एव ा वसानी सूनबाईला दीस गे यात; ितलाबी बघावंसं वाटलं.”

जेवता जेवता ग पा झा या. बरीच मािहती कळली.

जुलैपासनं दौलत उमेदवारीचा काळ संपवून िचपळू णला महारा ा या िव ुतमंडळात

रीतसर नोकरीवर जू झाला होता.

थोर या मामा या दोन मुली आिण एक मुलगा आ ाताई, अंजनी आिण बाबू
कणकवली प रसरात नोकरीस होते. आ ाताई हाय कू लम ये लागली होती; तर बाक चे
दोघे ाथिमक शाळे त िश क होते.

आ ाताई, बाबू यांची ल ं होऊन यांचे संसार माग लागलेले. अंजनीचं वय आता
िववाहयो य झालेलं. आम या घरात आ हां भावंडांपैक दौलतचंच फ ल हायचं
रािहलेलं. याची नोकरी आता िनि त झालेली. ल क न संसाराला लाग यासाठी जी
ाथिमक तयारी लागते ती पूण झालेली.

थोरला मामा, आई आिण धाकटा मामा या तीनही भावंडां या मनात एकमेकांचे

संबंध पुढ या िपढीतही घ पणे जोडू न ायची भावना पूव पासूनची. पण या बाबतीत
थोर या मामाला या या हयातीत यश आलं नही. ते यश िमळवावं हणून आई, धाकटा
मामा झटत होते..अंजनी या मनात आिण दौलत या मनातही एकमेकांशी िववािहत
हो याची इ छा होती. याबाबतीत आ ाताई-अंजनीनं धाक ा मामाला आिण दौलतनं
आईला ल घालून हे जुळवून आण यािवषयी सुचवलं होतं. आई िन मामा दोघेच उदगाव,
नरसोबाची वाडी, कागल या प रसरातील हलिस आ पाची वाडी, कणकवली इकडं
जाऊन फ न आले होते...सग या गणगोतांना भेटून देवदेव क न आले होते. हणजे
आई-मामा या दोन भावंडांत आिण दौलत-अंजनी या दोघांत िमळू न अगोदरच सग या
गो ी न झा या हो या...माझी फ यांना अनुमती हवी होती. मी ती न दे याचं
काहीच कारण न हतं. उलट थोरला मामा आिण आई यांची अनेक वषाची अपुरी इ छा
पूण होतेय, याचा मला आनंद झाला होता. अंजनीत असं काहीही कमी न हतं क ती
दौलतची प ी हणून कु ठं कमी पडेल. िशवाय ती नोकरीत होती. दोघे कोकणात नोकरी
करत होते. दोघां या िमळवतेपणानं यांचा संसार लौकरच ि थर होणार होता आिण
सुखाचा हायला आ थक मदत होणारी होती....मी याला आनंदानं मा यता दली.

“ दवाळी या नाहीतर नाताळा या सुटीत कधी तरी ल क न टाकू या. तोवर

पूवतयारी करायला यां या घरी सांगा.” असं मी हणालो.

रा ी भरपूर ग पा झा या. मामानं आप या सग या आयु याची हणजे

लहानपणापासनं ते आज घडीपयतची िच रकथा तपशीलवार सांिगतली. मग आईनंही
सगळं आपलं आयु य मा यासमोर मांडलं. मला या दोघांची सिव तर मािहती हवी
होती; हणून मीच यांना िवचारत गेलो.

शेवटी आई आप या आयु या या ुवपदावर येऊन थांबली. “एवढा जलम झाला; पर

सुख हणून मला काय िमळालं हाई बघ. तु ही बापलेकांनी िमळू न मा यावर लई अ याय
के ला. तूबी बापया या जातीवर गेलास िन मालकालाच सामील झालास.”

“हे बघ आई, आता दादा मातीला िमळू न गेला. येला तूच जर नीटपणानं समजून
घेतलं असतंस तर तुला सुख िमळालं असतं. झाले या अ यायाची धग कमी वाटली
असती.”

“के लेला अ याय तुला पोटात घालता येतोय; पर मला ते जमत हाई. मला छळलेला
माणूस समोर दसला क माझी तळपायाची आग म तकाला जाती. जलमभर यो
मा यावर अ सील नागागत फु कारात ता.”

“तसं हाई, आई. दादा रागीट ता, आळशी ता, ऐतखाऊ ता, हे सगळं खरं . हणून
येला का टाकू न ायचं? येलाबी मन तं, दु:ख तं. मळा गे यावर येचा जीव ाण
असलेला कु णबावा काढू न घेत यागत झालं तं. आपण फसलो, आप या शेतकरीपणा या
ज माचा अपमान झाला, असं येला वाटत तं. ‘शाळा नको’ हणून मला येनं छळलं,
तरी यो ढीचा बळी ता. येला वाटत तं आप या पोरानं आप यागत शेतकरी हावं,
आप या हातातली कामं यावीत िन आप या बापपणाचं साथक हावं. यात येचं काय
चुकलं?...तुलाबी ल ीनं, आनसानं, ध डू नं आप या हातातली कामं यावीत, असंच
वाटतंय का हाई? यासाठी तू मला मदतीला लावून दले या तु या लेक आजवर है या
दीड- है यात परत बोलावून घेत यासच क . तु या लेक तुला तु याजवळ लागत या.
तुला आईपणाचं यात साथक वाटत तं. तसंच अडाणी दादाचंबी तं. आप या घरातली
माणसं आपूणच समजून घेतली तर दु:खा या ितखट धारा जरा म ड यात. तू नुसता
तुझाच इचार करतीस...िनदान दादाला आता तरी समजून घे. तु या िजवाला सुख आिण
शांतता िमळव. सुखाचं सोनं सोनार-क ावर, बाजारात कु ठं च िमळत नसतंय. ते
मना या पेटीत धुंडावं लागतंय. ते तुला गावलं तरच तु या मनाला थंडावा िमळं ल.
वगात दादा या आ यालाबी बरं वाटंल...फु ड या ज मासाठी मग यो तुझी वाट बघंल.”

आई चंतागती झा यागत दसली.

कागलला जाताना मामानं मला िन ि मताला पोटभर आशीवाद दला. “तु ही

दोघांनी ज माचं सोनं के लंसा. सगळं तु हांला िमळालं. आता एवढा देवानं पोरगा ावा.
यो दला क तु ही हयातीत समदं समदं िजतलंसा बघा. जातो आ ही.”

आई िन मामा कागलला िनघून गेल.े

कसाबसा मिहना गेला.

आ टोबर या पिह या आठव ात र ा या गुळ या टाकू न झोपेतच मामाचं िनधन

झा याचं प आलं. तीन दवस होऊन गेले होते.

मी हादरलो.

मामा या दा नं मामाचं आयु य आिण याचा पंच उ व त क न टाकला होता.

अलीकडं तर यानं दा िप याचं ताळतं च सोडू न टाकलं होतं. आता क ीब ी असलेली
आठनऊ पोरं आिण बायको यांना सोडू न तो संसारा या मधनंच उठू न िनघून गेला. मामाचं
वय साठएकस या आसपास िनघत होतं. बाळू , आ णा, िशव या हे ितघंच कु ठं तरी
पोटासाठी कामं करत बाहेरगावी भटकत होते. बाळू नं आप या बाबाचं दा चं सन
एकिन न े ं उचललं होतं. हातभ ीची दा ; यामुळं अ ावीस एकोणतीस वषाचा बाळू ही
सुजरा फु गरा झाला होता. तसाच कु णाकु णा या सवर ाय हरक करत हंडत होता.
सुदव
ै ानं तीनही मुल ची ल झाली होती. पण अजून तीन लहान पोरं घरात होती. ती
अशी बेवारस झाली.

मामा बु ीनं अितशय शार होता. वत: या बु ीनं यानं काही काळ भरपूर
िमळवलं होतं. तो कु ठ याही शाळे त गेला न हता. पण पा न पा न शंभरापयतचे आकडे
तो काढत होता. यां या बेरजा आिण वजाबा या तो भराभर क शकत होता.
इं िजनातली याला फार चांगली मािहती होती. या जोरावर तो पैसे िमळवत होता.

पण याची बु ी चांग या कामासाठी फार थोडा वेळ चाले. चटकन पैसे

िमळिव यासाठी ती चाले. याला जुगाराचा, आक ाचा नाद लागला. ाय हर, जुगारी,
दा डे लोक यांची संगत लाग यानं याला दा चं अतोनात सन लागलं. यानं
ता यात खूप धाडसं के ली. चैनही भरपूर के ली. याचं बोलणं अितशय तरल आिण
तैलबु ी या माणसाचं वाटे. मामा नेहमी दृ ा त देऊन बोले. पक, तीक यांचा तो
सहजासहजी बोल यात वापर करीत असे. हंदी, इं जी श द तो सहजासहजी वापरे . तो
िवचार मांडताना माझी मती गुंग होई. पण हे सगळं दा त पार बुडून न होऊन
गेलं...मला सारखं वाटायचं; क मामा िशकला असता तर इं िजिनअर, शा कं वा
सािहि यक न झाला असता. कोण याही इं िजनातला दोष तो बघता बघता काढू न देई.
यासाठी लांब लांबची बोलावणी याला येत...पण दा दवसभर िपऊ लाग यानं ती
बोलावणी बंद झाली. या दा मुळं याची नोकरी गेली. गावातली याची लायक गेली.
याला उधारउसनवार कु णी देईनासं झालं. संसाराचं सगळं वाटोळं झालं.

मी याला दा सोड यािवषयी कती कती सांिगतलं, पण ती सुटली नाही. ती यानं

खूप वेळा चार-चार, आठ-आठ दवस सोडली. पण ‘बेचैनी फार वाढते, मन अितशय
अ व थ होतं, दुसरं काही मग सुचतच नाही’ असं तो हणे. दा त बुडून जाई.

मामा हा आईचा गावातला एकमेव आधार होता. तोही आता गेला. तीन भावंडांतली
आई आता एकटी रािहली.

मामा या घरी गेलो ते हा कळलं क गे या मिह यात ‘देव देव’ के यापासनं यानं
मिहनाभर दा पूण सोडली होती. रा ी घरात ग पा मारत बसलेला असतानाच याला
एकाएक “पोटात भडभड यासारखं तंय. दरद न घाम यायला लागलाय. उल ा
यात काय, असं वाटतंय.” असं तो हणू लागला. ‘ लंबूमीठ’ खावं; हणजे मळमळणं
कमी होईल, हणून यानं कु णाला तरी बाजारातनं लंबू आणायला पाठवलं...तरीही
दोनतीन उल ा झा या. रा ी दहाचा सुमार. अंधारातच वळचणीकडंला उल ा झा या.
र पडलं होतं हे सकाळी कळलं.

“उल ा झा यात, पोटात काय तरी गेलं असंल ते पडलं असणार. गप खालीवर
पांघ ण घेऊन झोपा.” असं रखमानं सांिगतलं िन तो झोपला.

मग घरदार झोपलं.

रा ी एकदा लघवीला उठला होता. पण पहाटे ‘कसं वाटतंय?’ हणून रखमा

उठवायला गेली होती; तर झोपेतच म न पडला होता.

रखमाचं सां वन क न मी बाहेर पडलो. गाल सुजले या बाळू ला चार उपदेशाचे श द

ितथंच सुनवले. “तुझीबी गत मामासारखी हायला उशीर लागणार हाई. तवा शाणा
असशील तर दा सोड िन माणसात ये.” असं शेवटी सांगून उठलो.
 वीस ऑ टोबर या पहाटे साडेचार पाच या सुमारास ि मता या पोटात कळा क
लाग या. मी झोपलेलो होतो. आ ांनी मला साडेपाच या सुमारास हाक मारली. मी
चटकन उठू न बसलो.

“ि मता या पोटात कळ उठू लागली आहे. ितला हॉि पटलला नेलं पािहजे.”

“कळ उठू लागली आहे?... दवस भरायला अजून पंधराएक दवस कमी आहेत ना?”

“ित या िहशोबा माणं कमी आहेत. कदािचत ती दवस मोजायला चुकली असेल
कं वा असं मागंपुढंही होऊ शकतं. याचा िवचार आता करत बसू नका...हॉि पटलम ये
ने याची व था अगोदर करा.”

मी उठलो. पाच िमिनटांत सगळं काही आव न कपडे के ले. एक चम का रक अडचण

जाणवली. ि मताला टॅ सीनं ताबडतोब हॉि पटलला नेणं आव यक होतं. डे न िजमखाना
कं वा एस. पी. कॉलेजपाशी टॅ सी आण यासाठी जा याची गरज होती. पावसाळा
नुकताच संपून गे यानं र यावर ख े आिण खबदाडं भरपूर होती. हणून ि मताला
र ानं ने यात मला धोका वाटत होता. लूनाव न जाऊन टॅ सी आण याची गरज होती.
ती आण यात िनदान अधापाऊण तास सहज गेला असता ...काय करावं कळे ना. तरीही मी
लूना बाहेर काढत होतो.

कलानगर या शेजारी डॉ. चांदगकर यांनी एक दोनतीन खो यांचं साधं घर बांधलं

होतं. ते वत: ितथं राहत न हते. या खो यांत नुकतंच एक िब हाड येऊन रािहलेलं.
यां या दारात एक जुनाट कार उभी रािहलेली दसली.

हटलं; जाऊन य क या.

सकाळची वेळ. मी यांना माझी सगळी अडचण सांिगतली.

“हा े या! एवढंच होय? चला ना; मी तुम या िमसेसना सोडू न येतो.”

ि मता, आ ा आिण मी असे ितघेजण डॉ टर संगमनेरकरां या हॉि पटलला गेलो.

ि मताला अ◌ॅडिमट के लं. फोन के यावर ते लगेच आले. ि मताला दवस गे यापासून
ितची येक पंधरव ाला यां याकडं तपासणी होत होती. यां या स यानं चालत
होतो.

डॉ टरांनी सांिगतलं क ; “काळजी कर याचं कारण नाही. यां याबरोबर बाईमाणूस

रा ा. तु ही जायला हरकत नाही. दुपारी आलात तरी चालेल.”

तरीही मी डॉ टर गे यावर दोन तास थांबलो. मग काहीच हालचाल दसेना

झा यावर साडेनऊ या सुमाराला घरी परत आलो...

चौदा वषाची वाती आिण साडेबारा वषाची क त हळू हळू आपलं आव न वयंपाक
करत हो या.

यांना हटलं; “आज तुमची शाळा रा ा.”

दोघ नी मान डोलावली.

जेवणाचा डबा घेऊन अकरा-स वाअकरा या सुमाराला हॉि पटलम ये गेलो. अजून
सगळं सामसूम होतं. मग पंधरावीस िमिनटं थांबून आ ांना हणालो; “मी िव ापीठात
जाऊन एक तास आहे तेवढा घेऊन दोनअडीचपयत परत येतो. चालेल ना?”

“चालेल क . इथं तरी बसून काय करणार तु ही?”

मी िनघालो.

बाळं तपणाचं हॉि पटल. सगळीकडं ि यांचा वावर. कोव या मुलांचं रडणं,
बायकांची सारखी ये-जा. मला ितथं राहायला संकोच वाटत होता. आिण आता
डॉ टरां या वाधीन के यामुळं काही काळजी न हती. ि मताची आतापयतची दो ही
बाळं तपण अगदी आपसुख, काहीही ास न होता झाली होती. हणून चंता न हती.

...िव ापीठात लूनाव न जाताना मनात एक पाल सारखी चुकचुकत होती. मुलगा
होतोय क मुलगी कु णास ठाऊक? आप या भाब ा, अनुकूल तेच चंतणा या मनाला
काहीही वाटत असलं तरी िनसग आप या वभावधमा माणं सरकत राहणार. ि मतानं
हा ण आयु यात ये यासाठी खूप खूप हाल सोसलेत. देवावर पूण िव ास ठे वून मागणं
मािगतलंय. अशा प रि थतीतही ितला मुलगीच झाली तर समोर जा याची, ितला
पाह याची माझी धडगत राहणार नाही. ती एकदम खचून रसातळाला जाईल. ितला मी
भगीरथ य क नही साव शकणार नाही; इतक ती खचून जाईल.

या चंतेतच पे ोल-पंपावर पे ोल घेतलं. उरलेले पैसे परत यायचं िवस न तं ीत

पुढं चाललो होतो. मुलानं हाक मा न पैसे हातात ठे वले.

स वाबारा या सुमाराला िव ापीठात गेलो. खाली शेडम ये गाडी लावत होतो,

तोपयत वर या िखडक तून मला पािहलेला मराठी िवभागाचा िशपाई जाबरे धावत
खाली आला. “सर” अशी हाक मा न अटे शनम ये सैिनकासारखा उभा रािहला िन यानं
मला कडक ‘शॅलूट’ ठोकला. “सर, डॉ टर संगमनेरकरांचा आ ाच तु हांला फोन आला
होता. यांनी सांिगतलंय तु हांला मुलगा झालाय. अिभनंदन के लंय.”
 “असं?”

मला आनंदा या उक या फु ट या. मन आत या आत कारं जू लागलं.

मी ितथ या ितथं याला बि शी दली.

“घरी जाताना मुलांना पेढे घेऊन जा.”

“येस सर.”

तो खूश झाला.

मनात नाचणारा आनंद बाहेर जराही न दाखवता अितशय शांतपणे तास घेतला. एक-
दोन करकोळ कामं होती; ती के ली िन िवभाग- मुखांची परवानगी घेऊन अडीच या
सुमाराला हॉि पटलवर पोचलो.

पडू न रािहले या ि मता या हस या चेह यावर जीवनातील सव काही जंक याचा

आनंद ओसंडत होता.

बाळाचं दशन लांबूनच यावं लागलं. याला बं द त काचघरात ठे वलं होतं. गाढ
झोप यासारखे िमटलेले एवढे एवढेसे डोळे , हनुवटीवर छोटीशी ज मखूण...आबा, दादा,
आई, मामा, वाती-क त , मी या सग यां या पु याईचा आिण तळमळीचा ठे वा साकार
होऊन ि मता या इ छापूत साठी ज माला आला होता...मी ि मता या परमे राचं उदंड
कृ त तेनं ऋण मानलं. मनोमन याला दंडवत लोटांगण घातलं... दयाघना, मनासारखं
घर, नोकरी, मुलगा हे सव िमळालं. मी कृ ताथ झालो. या णी तरी तु याकडू न माझी
काहीही अपे ा नाही...मा या भावी आयु यातून काय िन प होईल ते होवो.

दवाळीचं वातावरण संप यावर बारा नो हबर रोजी बारशाचा समारं भ करायचं
ठरवलं. तसं सग यांना प ांनी कळवलं. घर बांध यापासून वा तुशांतीपलीकडं एकही
समारं भ मनासारखा करता आला न हता. आता तो करावा, असं वाटत होतं. सग या
िहतसंबंिधतांना िम ांना, कलानगरमधील न ा शेजा यांना, िशवाजीनगरमधील जु या
शेजा यांना बोलवायचं ठरवलं. याची तयारी जोरात सु झाली. भरपूर खाऊिपऊ
घालायचं ठरवलं. नो हबर या एक तारखेला दवाळीचा पाडवा होता. या दवशी
बाळाला बरोबर बारा दवस होत होते. अनायासे चांगला मु त होता. हणून घरगुती
व पात बारशाचा िवधी क न नाव ठे वायचं ठरवलं. फ दोन घर या शेजा यांना
आिण वाती-क त या मैि ण ना बोलावून अगदी अनौपचा रक व पात काय म
उरकू न घेतला. ि मताला आवडलेलं ‘ ीकृ ण’ आिण मला आवडलेलं ‘आशुतोष’ ही दोन
नावं ठे वली. ढ होईल ते होवो...
 दोन नो हबरला भाऊबीज होती. वाती-क त नं भाऊबीज जोरात के ली. याला
कती नटवला, उराशी ध न कती कती बोल या...लांबवर जाऊन कती कती फटाके
उडवले.

अकरा नो हबरला हणजे समारं भा या आद या दवशी कागल न आई, आ पा,

दौलत, ल मी, आ पाची बायको, मा या सासूबाई ही मंडळी आली. आ पाला कळवलं
होतं क ‘घर या बिहणी-भावांपैक यांना यांना यायचं असेल या सग यांना घेऊन ये.
वासखचाची काळजी क नको. मी सग यांचा खच देतो आहे.’

धाक ा मामाचं िनधन नुकतंच झा यामुळं या या घरचं कु णी आलं नाही.

उदगाव या थोर या मामाची मुलगी अंजनी आली होती...सगळी उ साहानं भरलेली.

दुपारी चार या सुमारास सगळे येऊन पोचले. बाळ शांतपणे कॉटवर झोपला होता.
हातपाय, त ड धुऊन सग यांनी याचं थम दशन घेतलं िन हॉलम ये चहा िप यासाठी
येऊन सगळे बसले.

चहा हॉलम ये कपबशांतून येऊ लागला.

आई गंभीरशी वाटली. ती उठू न आत गेली.

वास कसा काय झाला; बाक ची कोणकोण या कारणांमुळं येऊ शकली नाहीत,
यासंबंधी हसत, खळखळत चचा सु झा या.

बाळ झोपले या खोलीतून बाईमाणूस मो ानं रडत अस याचा आवाज अचानक ऐकू
आला.

मी धावत गेलो.

आई बाळा या पायशाला बसून, याचे दो ही पाय दो ही हातांत ध न सूर लावून

रडत होती.

“मा यावर राग क ऽन, तु ही िहतं आलासा काय होऽऽ?

हयातभर मी तुमचंऽऽ ऐकलं हाई गंऽऽ बाई.

भांडून तु हाला मीऽऽ येगळं पाडलं गंऽऽ बाई.

येळंसरी तुम या फु ात, माझं ताट गेलं हाई गंऽऽ बाई.

 माझा धनी मी जलमभर उपाशी ठे वला गंऽऽ बाई.

मा या ध याची हातारपणी, मी सेवा के ली हाई गंऽऽ बाई.

हणून मा यावर सून, िहतं आलासा काय होऽऽ धनी.”

मी आईची समजूत काढ याचा य क लागलो. पण ितला कढ आवरत न हते.

अनावर होऊन, मला उ ेशून ती रडत सांगू लागली.

“...आ दा, तुझा बाऽ आता, कायमचा तु या घरात आला रं ऽऽलेका.

तु या बाऽला आता पोटभर जेवायला घाल रं ऽऽ.

ये या आंगावर मनाजोगी कापडं घे रं ऽऽ आ दाऽऽ.

ये या मनासारखं येलाऽ, खचाला पैसे दे रं ऽऽ आ दा ऽऽ.

तु या घरादारात सुखानं, फरायला आ यात रं ऽऽ धनीऽऽ

लेका या मा या बागंत, काम करायला ऽ आ यात रं धनीऽऽ”

हॉलमधले सगळे च चटाचटा उठू न खोलीत आले. ि थर नजरे नं आईकडं बघू लागले.
दादा या आठवणी सग यांनाच रसरसून आ या. सग यांचे डोळे पाणावले. िच ासारखे
सगळे उभे...मा याही डो यांना धारा लागले या.

शेवटी मा या सासूबाईच आईला हणा या; “काय हणायचं हे! आठवणी काय
तु हां ीच यात काय? आ हीबी तेच दु:ख भोगतोय हवं? उ ा नातवाचं बारसं हाय.
यो िमळवायला लेकाला िन सुनंला वाट बघत एक तप काढावं लागलं. सो यासारखा दीस
उगवलाय िन रडं काय मांडलाईसा हे. शेजारपाजार या माणसां ी तरी काय वाटंल?”

ल मीनंही आईची समजूत काढली. “गप गप आता, तुझा धनी लेका याच घरात
आलाय हवं? कु ठं दुसरीकडं गेला हाई. काय हायली असंल ती सेवा आता क न घे. तुझा
जलम ई तवर तुला पुरंल ती.”

आम या बोल यानं आईनं कढ आवरले. वाहणा या मनाला बांध घातला. ितथंच

कॉटवर भंतीला टेकून शांतपणे डोळे िमटू न बसली.

बाळ गल यानं जागा झाला होता. िमट या डो यांनीच तो अ व थ झा यासारखा

वळवळत होता.
 आ ा हळू च पुढं सरक या. यांनी बाळाला आंथ णासकट हळू च उचललं. “हे या.
तुम या रड यानं येला जाग आली बघा. िनजवा आता मांडीवर. करा सेवा.” आ ांनी
बाळाला हळू च आई या मांडीवर ठे वला. सगळे हसले.

डोळे गळणारी आईही हसली. ितनं बाळ ठे वलेली मांडी हळू हळू हलवायला सु वात
के ली.

दुसरे दवशी बारसं जोरात झालं. बाळासाठी कौतुकानं अनेकांनी भेटी आण या

हो या.

दीडएकशे लोक येऊन फराळ क न गेले.

आई आंघोळ क न उ साहानं वयंपाकघरात काहीबाही करत बसली होती. ितचा

सुरकु तलेला चेहरा आतबाहेर िनमळ झा यासारखा आिण टवटवीत दसत होता.
सदतीस

बारशा या दुस या दवशी पु या या घरात अंजनीचा अनौपचा रक साखरपुडा

झाला. चोवीस िडसबर ही तारीख ल ासाठी न के ली. कागलला ल .

तेवीस िडसबरला मी कागलला गेलो. दारात मांडव घाल याचं काम चाललेलं होतं.
आई खुशीत दसली. ित या लाड या लेकाचं ल . थोर या भावाची लेक घरात सून
हणून येणार. म न गेले या दो ही भावां या इ छेची पूतता के याचा ित या मनात
आनंद.

ल ाला उदगावची बरीच मंडळी आली. यां याबरोबर उदगाव या मंडळ चे

पा णेही आलेल.े मा या आईकडचा गोतावळा आिण याचे पा णे मला एक बघायला
िमळाले... यांना फार लहानपणी पािहलं िन नंतर ती माणसं एकदम प तीस-छ ीस
वषानी दसली. कती बदलून गेली होती. मा या िश णानं िन नोकरीनं मला कधी
मोकळं ढाकळं , िनवा त-िनवध होऊन पै-पा यां या भेटीगाठ साठी भटकू दलं नाही.
यां या ल कायाला, ज ममरणां या शुभाशुभ संगी कधी जाऊ दलं नाही.
यां यापासनं तुट यासारखा झालो होतो.

आ ही सगळे भाऊ, सग या बिहणी यांची बारक बारक पोरं सगळे एक आलो

होतो. िशवा-आ पा, यां या बायका ताणतणाव िवस न एक वावरत होते.

घरातलं शेवटचं काय. माझं सग यांत शेवटचं भावंडं िववािहत होत होतं.

गे या दोनअडीच वषात िविच घटनांतून मी चाललो होतो. थोरला मामा गेला;

धाकटा मामा गेला, वडील गेले, ि मताचे आबा गेले; तरीही मुलगा झा याचा आनंद मला
िन ि मताला होतो आहे. घरादाराला होतो आहे. दौलत-अंजनी उ ाची सुंदर व ं रं गवीत
बोह यावर बसली आहेत. सगळीच भावंडं ठे वणीचे कपडे घालून नटू नथटू न आनंदात
वावरत आहेत.

...आई दौलत या ल ात जणू शेवटचं नटू न घेते आहे. माहेरचा वटवृ पाहत या या
सावलीत तृ ीनं वावरते आहे...आता सग या मुलांचे त ण संसार पाहायला ती मोकळी
झाली आहे. एका घरात चार जणांचे चार संसार आिण चार जण चे सासर-संसार ज माला
आले आहेत. स री या आसपास आले या आईनं ते फ अजान वृ ा या सावलीत बसून,
सावली होऊनच बघायचे आहेत.

आप या वडीलधा या आतेबिहणीबरोबर कु ठ या तरी अ ात तृ ीनं बोलणारी आई

हासत होती. हाडां या साप यागत झालेली. खरडू न काढलं तरी ित या अंगावर मांस
िमळालं नसतं. तरी ितला कसला तरी गूढ आनंद झालेला...ितला माहीत न हतं क
दौलत या ल ाबरोबर ित या ज मापासून चालू असलेला ितचा संसार संपु ात येणार
आहे कं वा कदािचत ित या सखोल सु मनाला तेच माहीत झालं असावं आिण
आयु या या स वपरी ेतून सहीसलामत पार झा याचा आनंद ितला होत असावा.

...आई-दादाचा दुबळा संसार उघ ा माळावरचा होता. गोसा ा या पालासारखी

याची अव था. कदािचत तो वा यावादळात, कडसार-दु काळात असाच
पालापाचो यासारखा उडू न गेला असता आिण आ ही भावंडं देशोधडीला लागलो असतो.
या संसाराला एखा ा तरी भंतीचा आडोसा िमळावा, ितथ या आ हां भावंडां या
िमणिमण या पण या भरकन िवझून जाऊ नयेत; हणून मी वेडीवाकडी धडपड करत
होतो. तरीही दोन बिहण चे दवे िवझले. ध डू बाईचे िन िशवाचे िवझू घातले, ते पु हा नीट
लाव यासाठी धडपडलो...तेवढंच मला करता येणं श य होतं.

घरादाराचं माझ एक व होतं. ते अधवटच आकाराला आलं. मला चौघांची घरं

हातात हात घालून उ या रािहले या चौघा भावांसारखी बांधता आली नाहीत. बिहण ची
िश णं करता आली नाहीत. कशीबशी यांची ल ं झाली खरी; पण यांना चांगली घरं
िमळवून देता आली नाहीत. िशवाला घडवता आलं नाही. प रि थतीनं फु लाबाईला
अधवटच िशकवलं. दादाची घोर िनराशा मी घालवू शकलो नाही. दादािवषयी आई या
मनात असलेला खोलवरचा राग वेळीच मी नाहीसा क शकलो नाही...पु यात मी
मा यापुरतं घर बांधून बसलो. खु कागलात कं वा को हापुरात नोकरी या िनिम ानं
आलो असतो तर आणखी काही करता आलं असतं. पण कागल-को हापुरात ये यासाठी मी
धडपडलो नाही. वा यीन मह वाकां ेनं भािवत होऊन के वळ आ मिवकासा या
मोहाला बळी पडलो िन पु यातच राह याचा िनणय घेतला...मी संवेदनशील असूनही;
संपूण व व िवस न पूणपणे घरदार होऊन जग याइतक माझी संवेदना ापक झाली
नाही. आचारशील भावनेलाही याच मयादा पड या. त व , संत, िवचारवंत यांचे ंथ
वाचूनही मी सामा यच रािहलो...

कागलात चार दवस रािहलो.

पु याला परतताना सवाचा िनरोप घेतला. सगळी आनंदात होती. मी मा गंभीर

झालो होतो. दौलतचं ल झा याचा आनंद िन उ साह कु ठ या कु ठं िनघून गेला होता.

पु याला िनघालो. गाडीत गडबडीनं चढताना चपलेचा अंगठा पायरीला ठे च लागून

ता कन तुटला. तशीच जागा धरली.

...दौलत या ल सोह याचं िच पु हा डो यांसमो न वाजत-गाजत जाऊ लागलं.

अनेक वषानी भेटलेला, गावोगांव िवखुरलेला िन ल ािनिम ानं एक आलेला गोतावळा
मनासमोर पु हा दसू लागला.
 ...ही माणसं आनंदानं नटू न पान-तंबाखू खात थाटानं वावरत होती. तरीही सुगीचे
दाणे काढू न घेतले या कणसां या िपशासारखी िन:स वं दसत होती. जळ या लाकू ड-
फा ागत वाटत होती.

...यां यासाठी आपण काहीच के लं नाही. मामा, गोपाता या, कसाता या,
मा तीता या यांची पोरं बाळं िबरकुं डासारखी कळाहीन दसत होती...आप या कोव या-
सोव या सुखां या ग यांना नखं लावत जगणारी रोजगारी माणसं अशीच दसणार!

.. कती दवस, कती काळ ही माणसं अशीच दसणार? कती युगं अपार दु:ख सहन
क नही क उपसणार?...घाम गाळू न ही माणसं अ धा य िपकवतात. यातलं यांना
मा दोन व ाला पुरेल इतकं ही िमळत नाही.

... यां याकडनं ते अनंत कारांनी हळु वारपणे काढू न घे याची कमया समाजात
पुराण-काळापासून चालू आहे. आधुिनक समाजात तर ही यं णा भ मपणे उभी आहे. ही
यं णा ते काढू न घेतलेलं सगळं अ धा य मी या न ा जगात जगतोय या जगात
आपसुख आणून सोडते आहे. िहलाच समाजाची सं कृ ती हटलं जातंय. ही सगळी सं कृ ती
मा या या न ा जगात िपकते आहे.

...या न ा जगाचा मी पाईक झालोय. ही सं कृ ती िपकवायला मीही आता हातभार

लावतो आहे. गे या पंधरावीस वषात मी अ ाचा एकही कण िपकवला नाही. तरीही मी
हवं ते अ , हवं ते प ा चैनीत खाऊ शकतो आहे..मी मा याच गोताचा काळ झालोय.

...मी अ व थ झालो.

वा तिवक ही अ व थता गेली पाचसहा वष जत चालली होती. अनेक घटना

घरादारात, गावात, समाजात घडत हो या िन ती हळू हळू वाढत चालली होती. कळत-
नकळत ितला मी दडपून टाकत होतो. कारण ित यातनं अनेक िनमाण होत होते िन
मला च ूहासारखे घेरत होते. मी आिण माझा गाव, मी आिण माझा समाज, मी आिण
न ा न ा िश णसं था, मी आिण िश ण सं थांतलं वातावरण, ा यापक मी आिण
गरीब ामीण िव ाथ मी, मी आिण सां कृ ितक-सामािजक पुणं, मी आिण माझं सािह य,
मी आिण वतमान मराठी सािह य वाह, ‘मी’ आिण ‘मी’ यां या संबंधािवषयी मला नवे
नवे पेच पडत होते. कड ा महारथीसारखे समोर येऊन ठाकत होते... यांना बघून मी
अिभम यू हायचं नाकारत होतो. तसा झालो तर हे सगळे रथीमहारथी मला मा यापासून
तोडू न टाकतील; अशी अंधारी अजगर-भीती मला िगळत होती... यां यातून यश वीपणे
बाहेर पड या या न ा वाटा शोधताना मला िनकराचा संघष करावा लागणार होता. मी
आजपयत के लेली गती, िस ी, ित ा या पुनमाडणीत पणाला लागणार होती.
आजवर घडलेलं माझं ि म वही मला मोडू न काढू न नवंच रचावं लागणार होतं...ते
रचता आलं नाही; तर सगळाच माझा ‘मी’ कायमचा कोलमडणार होतो. हणून ही
अ ीची िपलं मा या कापडी िपशवीत तूत नको वाटत होती. पण ती तेज वी दसत होती.
ती िजकडं जातील ितकडं काशा या वाटा फु टताहेत असं वाटत होतं. ती मा याच
मना या अर यात ज म यामुळं िनपटू नही काढता येत न हती. मी यांना तसाच िनकरानं
सांभाळत होतो.

वत:ला चुचकारत होतो. ‘...घाई क नको. सगळे हळू हळू सुटतील. लोकशाही
आहे. लोकांना आणखी ह िमळत जातील. आजवर गतत गेलेले जीव हळू हळू माणसांत
येतील. तोवर घरचे सोडव. तुझं घर, जगणं थम मह वाचं आहे. ते आधी माणसांत
आण.’

...दौलत या ल ानं सगळं घर काहीसं माणसांत आ यासारखं झालं होतं. दौलत माझं
शेवटचं भावंडं होता. याला नोकरी िमळाली होती. पंच होईल इतका पगार होता.
अंजनीही िमळवती होती. दोघे िववािहत होऊन आता यांचे ते बघणार होते. आता मला
फ आईचीच काळजी वाहायची होती.

सगळी माग लागलेली; हणून आजवर दबलेलं मन उसळी मा न वर येऊ बघत

होतं...गेली तीसभर वष आलेली लोकशाही पुन:पु हा वांझोटी वाटत होती. पु कळ
िवकास-योजना पार पड या हो या. पुढा यां या भाषणांतून डरका या देत हो या.
वतमानप ांतून फोट सह बदाबदा छाप या जात हो या. शेवटी कागद िचता न,
फाइलीतून िनपिचत पडत हो या. अधले-मधले मा गडगंज होत होते. पांढरे शु पोशाख
अिधक पांढरे शु होत होते.

जुना समाज मोडकळीला येऊन इितहासा या वळचणीला कधीच पडला होता.

तरीही न ा समाजाचा पाया आकाराला येत न हता. घराचे, गोताचे, गावाचेही दु:खं,
क ं संपले न हते. वा यावर फे कू न दलेली नवी ामीण त णांची िशि त िपढी िम ,
वेडी, आ म लेशी झा यासारखी वाटत होती. जग यासाठी एका वांझो ा हशीचं दूध
काढ या या य ात ती आ मिव ास पार गमावून बसली होती... हशीला येक पाच
वषानी वरवंटाच होत होता. या वरं व ाला पाळ यात घालून अंगाई गीत हणायचं ही
िपढी आता नाका लागली होती...मला ते अिधक ती तेनं जाणवत होतं. हे वा तव माझी
अ व थता अिधकच वाढवत होतं.

...या वा तवाला लेखक हणून मी आजपयत कतपत याय देत होतो?

गे या दोन वषात ही अ व थता सु ं गा या दा सारखी फोटक बनली होती. गे या

वषा या नो हबरात ितचा चाचणी- फोट सू म पात घडू नही आला होता. त ण ामीण
सािहि यकां या पिह या मेळा ा या पानं तो झाला होता.

पण यातून गुंतागुंतीचे अनेक दूिषत बाहेर पडले होते. यांची नीट मिन
मांडणी करता येईनाशी झाली होती. यातून बाहेर कसं पडायचं कळत न हतं.

यासाठी लागणारी ह यारं , श ा मा याजवळ न हती. ती कशी जमवायची,

यांचा वापर कसा करायचा, याचं यु शा मला कळत नाही; याचा पडताळा आलेला.
ते पूणपणे समजून यायची ओढ लागली होती.

पु याचं घर सोडलं तर कौटुंिबक जबाबदारी आता बरीचशी संपु ात आली होती.

आता खूप बौि क तयारी करायची होती...अि िपलं पकडू न हातात धरायची होती.
ांचं वळवळतं भडोळं उघडू न उकलायचं होतं.

... या लहानमो ा असं य ांचा च ूह पु हा मनासमोर दसू लागला िन मी

पु या या एस. टी. टँडवर उतरलो.

तुटक च पल ओढत पायात अडकले या गुं यागत चालू लागलो. हातातली बॅग
मनातले सगळे क बून भर यागत जडशीळ झालेली...ओझं वाटू लागलेली. आता
पावलोपावली ठे चा लागतील. कसं चालायचं?... चंता वाटू लागली.

तसाच एका जागी उभा रािहलो.

मा यापे ा कतीतरी जा त ओझं घेऊन समो न एक हमाल झपा ानं चालला

होता...‘ध याचा हा माल । मी तो हमाल भार वाही ।।’

डो यात काहीतरी चमकलं. चपला काढू न सरळ शबनम िपशवीत टाक या...आता
कतीही ठे चा लाग या, तळ ात काटे-िखळे घुसले तरी या अनवाणी हमालासारखं
झपाझप चालायचं; असा िह या क न वेगानं पावलं उचलू लागलो.

...जाता जाता वत:चं नाव ‘हमाल’ ठे वलं. मग बॅगे या ओ याचं काही वाटेनासं
झालं.