मूळ लेिखका

तसिलमा नास रन
अनुवाद
मृणािलनी गडकरी

मेहता पि ल शंग हाऊस

All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication may be reproduced, stored
in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of
the Publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale
Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030. ☎ Phone +91 020-24476924 / 24460313
Email : info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
PHERA by TASLIMA NASRIN
© Taslima Nasrin
Translated into Marathi Language by Mrunalini Gadkari
फे रा (जाते माघारा...) / अनुवा दत कादंबरी
अनुवाद : मृणािलनी गडकरी‚ ८अ‚ ‘कांचनबन’‚ सेनापती बापट माग‚ पुणे − ४११
०१६
मराठी अनुवादाचे व काशनाचे ह : मेहता पि ल शंग हाऊस‚ पुणे − ३०
काशक : सुनील अिनल मेहता‚ मेहता पि ल शंग हाऊस‚ १९४१‚ सदािशव पेठ‚
माडीवाले कॉलनी‚ पुणे − ४११ ०३०
ईबुक : नंदकु मार सुयवंशी, मण वनी ९८२०३६६३७९.
मु क : रे ो इं िडया िल.‚ मराठे उ ोग भवन‚ अ पासाहेब मराठे माग‚ भादेवी‚ मुंबई −
४०० ०२५
मुखपृ : चं मोहन कु लकण
काशनकाल : ऑग ट‚ १९९६ / मे‚ २००१ / एि ल‚ २००८ / पुनमु ण : जानेवारी‚
२०१२
ISBN 9788177661804
देश सोडू न जावे लागणा या लोकांना −
 मनोगत
‘फे रा’ ही तसिलमा नास रन ांची कादंबरी वाचकाला एक िवल ण अनुभव देऊन
जाते आिण स काल या भीषण प रि थतीची जाणीवही क न देते. आकाराने लहान
असलेली ही कादंबरी साम या या दृ ीने मा महान आहे.
तसे पािहले‚ तर आप या मायभूमीब ल ेम असणे‚ आप या मायभूमी या मातीची
ओढ असणे अगदी वाभािवक आहे. अशी ओढ‚ असे ेम माणसात उपजत असतेच.
हणूनच तर माणसाने ज मभूमीला वगापे ा े मानले आहे. मातृभूमीचे पोवाडे माणूस
िप ा-न्-िप ा गात आला आहे. काही वेळा माणसाला मायभूमीपासून दूर जा याचा
कटू िनणय यावा लागतो; पण मायभूमीपासून दूर गे यावर‚ या या मनात खोलवर
जले या ा माती या ओढीची याला िवशेष वाने जाणीव होते. मायभूमीपासून दुरावणे
माणसाला फार यातना देणारे ठरते. मातीची ओढ याला सतत आप याकडे खेचत राहते.
ही ओढ जीवघेणी‚ तरीही सुंदर असते. मग माणसाला जर बळजबरीने आपला ि य देश‚
ाणापे ा ि य माती सोडू न जावे लागले‚ तर या या मनाला कती वेदना होत असतील‚
ाची क पनाच करणे कठीण. ा कादंबरीची नाियका क याणी हणते‚
‘‘वृ एका जागेव न उचलून दुस या जागेवर नेऊन लावला‚ तर कदािचत तो जगेल‚
पण जणार नाही.’’
माणसां या बाबतही हे अगदी खरे आहे.
कालमानानुसार आिण प रि थती माणे बदल घडू न ये यात असे काहीच नाही. एका
िविश ठकाणी राहणा या माणसांना या िविश ठकाणी होत जाणारे बदल‚
यां यासमोर होत अस याने फारसे जाणवत नसतीलही. पण बरीच वष बाहेर रा न
परतणा या माणसाला अशा बदलांची जाणीव फार ती तेने होते. मा वाभािवकपणे
घडलेले बदल माणसाला ध ादायक वाटत नाहीत. पण जे हा देशातील िविश
िवचारसरणीची काही माणसे इतरांवर दबाव आणून आप या सुंदर मायभूमीला अ रश:
उ व त करतात‚ ‘माणुसक ’सार या परमो मू यालाच मूठमाती देतात‚ ते हा
घडणारे बदल हे या देशाला गती ऐवजी अधोगतीकडे नेणारे असतात. असे बदल
माणसा या मनाला दगड बनवतात. मग अगदी आप या जवळची माणसेसु ा परक
होतात. अशा कारे येणारे तुटलेपण भीषण असते. मायभूमी या जबरद त ओढीने
परतणा या माणसाला जे हा आप या देशातील माणसांची मनेही आटले या पु े या
वाहा माणे संकुिचत झालेली आढळतात‚ ते हा या या मना या शतश: चंध ा न
झा या‚ तरच नवल!
ा कादंबरीत तसिलमांनी अशाच िवदारक अनुभवांचे िजवंत िच ण के ले आहे.
‘िनबािचत कलाम’ ा यां या गाजले या आिण वादा या भोव यात सापडले या
पु तकातील यां या काही लेखांतून मायभूमीब ल यांना असलेली ओढ आिण यां या
किवमनाची जाणीव आप याला होतेच. ा कादंबरीत तसिलमांची का ा म वृ ी‚
आप या मायभूमी या मातीची असीम ओढ आिण मूलत ववा ांनी आप या आवड या
सुंदर देशाला िव पू के ले‚ ‘मानवते’सार या सव आिण सुंदर मू याला देशातून ह पार
क न देशाचा िव वंस के ला‚ हणून होणा या यातना ांचे प रणामकारक दशन घडते.
‘फे रा’चा अनुवाद करताना‚ मला एक वेगळी अनुभूती आली‚ िवचारांना समृ ता
लाभली आिण जो आनंद व समाधान िमळाले‚ याचे ेय जाते ‘मेहता पि ल शंग
हाऊस’ या अिनल आिण सुनील मेहता या िपता-पु ांना. यां या ऋणातच राहणे मी
पसंत करीन.
अिनल कणीकर ांनी यो य सूचना क न मला अनुवादा या कायात मोलाची मदत
के ली.
तसेच‚ माझी छोटी मै ीण साईराबानू के .सी. शेख िहने काही उदू श दांचे अथ‚ या
समाजाची सं कृ ती‚ चालीरीती मला समजावून द याने माझे अनुवादाचे काम सुकर
हो यास मदत झाली.
ा सवाचे औपचा रक आभार मानणे यांना आिण मला अिजबात आवडणार नाही.
मृणािलनी गडकरी
 अनु म
एक
दोन
तीन
चार
पाच
सहा
 एक
िवमानातनं उतरता उतरता क याणीनं सभोवती नजर टाकली. ित यापाठोपाठ
उतरणा या दीपननं िवचारलं‚ ‘‘उतर या उतर या लगेचच तू इथलं पाणी िपणार आहेस
ना गं आई?’’
हो! क याणी इथलं पाणी िपणारच. यािशवाय ितचं मन शांत होणार नाही.
मायभूमी या पा याची गोडी दुस या पा याला कधीतरी येईल का? गे या तीस वषात
कोलका यात इथ यासारखं गोड पाणी ितला एकदाही यायला िमळालं न हतं.
या वेळी क याणी अठरा वषाची ‘आनंदमोहन’म ये िशकणारी एक मुलगी होती. ाच
कॉलेजम ये ितचे वडील िशकले होते आिण ितचा दादाही िशकला होता. ‘आनंदमोहन’चा
एक वेगळाच दरारा होता हणा ना! कशोरगंज‚ ने कोणा‚ जमालपूर‚ गोपीपूर अशा
िनरिनरा या गावांतून मुलं इथं िशकायला येत. ही गावां न आलेली मुलं फु लांची न ी
असले या ंका हातांत घेऊन शहरा या र यांव न चालताना पार ग धळू न जात.
सायकल र ांची ठं गू ठं गू वाजणारी घंटा ऐकू न बाजूला हो याचं यां या ल ातच येत
नसे. मग तोल सावरता न आ यानं सायकल र ा पलटी खाऊन यां या अंगावर पडे. हे
नेहमीच दसणारं दृ य होतं.
हे सव पा नच क याणीचा योतीदादा ा गावांकडू न आले या मुलांना ‘नंदीबैल’
हणे. ही मुलं पिह यांदा कॉलेजात येत‚ ते हा के सांना भरपूर तेल चोपडत. ‘मला िवस
नकोस हं’ अशी अ रं िवणलेले माल नीट घडी क न आप या िखशात ठे वत आिण मधून
मधून या मालानं आपला पावडर थापलेला चेहरा पुसत. वगात ही मुलं माग या
बाकांवर बसत आिण आ वासून फ याकडे बघत राहत. ा यापकांचं काही बोलणं यांना
समजे‚ पण बरं चसं यां या डो याव न जाई. मुल शी बोलताना यांची बोबडी वळे .
ऑफ िप रएडला इतर मुलांचा कॉ रडॉरम ये कं वा ाऊंडवर ग पांचा अ ा जमे‚ ते हा
ही मुलं लहान मुलांसारखी‚ आशाळभूतपणे रडके चेहरे क न यां याकडे पाहत बसत;
पण काही दवसांतच िच पूणपणे बदलून जाई. परी ेत हेच ‘नंदीबैल’ माट शहरी
मुलांचा पार न ा उतरवत. के सांचा फु गा पाडू न ती कॉलेजात यायला लागत. शटाची
वरची एक-दोन बटणं मु ामच न लावता‚ छाती उघडी टाकू न हंडायला लागत.
अधूनमधून इं लीश वा यंही फे कायला कमी करत नसत. ‘आय ल ह यू’सारखी वा यं
िलिहले या िच ा मुल ना दे यात आिण यां याशी ग पा मार यातही ती चांगलीच
तरबेज होत.
योित काश‚ ा मुलांशी बोलता बोलता दवसातून एक-दोन वेळा तरी सहज चाट
मारत असे; पण अ यासातील शंका िवचारायला याला यां यापाशीच जावं लागे.
बुि बळाचा खेळ हणजे हातचा मळ‚ असाच योतीचा अनेक दवसांचा समज होता;
पण या खेळातही तो ताराकांदा न आले या िनितश नावा या बु दूकडू न मात खात असे.
मग मा योित काश या तळपायाची आग म तकात जाई. ितथ या थािनक
िव ा याना ा बाहेरगावां न आले या मुलां या िवरोधात एक हो याचं तो आवाहन
करी. ा बाहेरगाव या मुलांवर काहीतरी आरोप ठे वायचे हणून तो ‘ही मुलं कॉलेजचं
ाऊंड घाण करतात’‚ ‘ भंतीवर पानाची पंक टाकतात’‚ ‘त याचं पाणी खराब करतात’
असं काहीबाही सांग;े पण ा सांग याचा काही फायदा होत नसे. कारण ा वेळेपयत हे
सव ‘नंदीबैल’ अ यासाबरोबरच गाणं-बजावणं‚ खेळ अशा सवच गो त नावा पाला
आलेले असत. योतीचे िजवलग िम ही या या पाठीमागे या या अशा वाग याब ल
नाराजी करत. क याणीनं ‘आनंदमोहन’म ये पिह या वषाला अॅडिमशन
घेत याबरोबर योित काशनं ितला बजावलं होतं‚ ‘‘हे बघ‚ या मुलांना पिहला-दुसरा
नंबर िमळवू ायचा नाही. मन लावून अ यास कर. ही मुलं कु ठ याही े ात एवढीशी
दवटी घेऊन उतरतात आिण आ हालाच ध ा देऊन बाहेर काढतात.’’ प रमल ते हा
िज हा कू लम ये िशकत होता. योतीदादाचं व ऐकू न तो क याणी या कानात
पुटपुटला‚ ‘‘तू‚ एखादा चांगलासा खेडवळ पा न या या जर ेमात पडलीस नं‚ तर
योतीदादाची ि थती काय होईल नाही?’’ क याणी ते हा हसून हणाली होती‚ ‘‘चल‚
तुला काय वेडबीड लागलंय का?’’ पण असं हणणा या क याणीनंच के वढा मोठा घोटाळा
के ला होता! कॉलेजमधील िचकनी पोरं सोडू न ितनं गाठला बादल; काळाकु बादल!
नािलताबाडीचा हा मुलगा. याचा गावंढळपणाही अजून पुरता गेला न हता. शटा या
िखशाला फाऊंटन-पेन अडकवणारा‚ गोल े मचा च मा लावणारा‚ के साला लावले या
तेलामुळे सदो दत तेलकट दसणारा बादल!
ाच बादलनं क याणीचं फिज सचं पु तक तीन दवसांसाठी मागून घेतलं होतं. यानं
पु तक परत के लं‚ ते हां यात क याणीला एक िच ी िमळाली. यात िलिहलं होतं‚
‘ि य क याणी‚
तू आकाशातील चं आहेस‚ हे ठाऊक आहे मला! पण मीही काही वामनाचा
अवतार न हे!
बादल.’
ानंतर क याणीची झोपच उडाली. दुस या मज यावर या हरां ात उभी रा न
ती तास तास आकाशाकडे पाहत राही; ईझीचेअरवर पडू न पौ णमेची रा चं
बघ यात घालवी. कु णामुळे क याणीला इ सॉि ाआ झालाय‚ हे या वेळेला‚
योित काशला कु ठं माहीत होतं! कॉलेजम ये िशर याबरोबर ितची नजर बादलला
शोधू लागे. तो एखा ा दवशी दसला नाही‚ तर ती अ व थ होई. क याणीला असं
बादलिशवाय दुस या कु णाब ल वाटलं न हतं. यामुळे ती पार ग धळू न गेली होती.
बादलला एकदा तरी पाहावं‚ या याशी एकदा तरी बोलावं‚ असं ितला फार ती तेने
वाटे.
ाच गरीब दसणा या‚ तेलकट चेह या या बादलनं एकदा ितला के िम ी या
पी रएडला दांडी मा न कॉलेज-कॅ पस या उ रे ला असले या सावरी या झाडापाशी
बोलावलं; तेही भर दुपारचं. याला क याणीशी काही मह वाचं बोलायचं होतं हणे!
क याणी ठर या माणे ितथं पोहोचली. बादल व ापु तकं डो याखाली घेऊन
झाडाखाली उताणा झोपला होता. क याणीला पाहताच तो उठू न झाडा या बुं याला
टेकून बसला. आज क याणीला तो फारसा गावंढळ वाटला नाही. उलट‚ या या
सरळ‚ धारदार नाकाकडे‚ मोठमो ा डो यांकडे‚ का याभोर दाट के सांकडे ितची
नजर पु हा पु हा वळू लागली. ‘ या दोघांना असं बोलताना कु णी पािहलं तर के वढा
ग धळ होईल’ हे आवंढा िगळत क याणीनं बादलला सांग याचा य के ला; पण
बादलचा चेहरा िन वकारच. चेहे यावर भीतीचं काही िच हंच न हतं! या या उलट‚
ओठ मुडपून तो हणाला‚ ‘‘हट! मी कु णाची पवा करीत नाही.’’ क याणीनं ‘तुझं
मह वाचं काम काय आहे?’ असं िवचारताच कोणतेही आढेवेढे न घेता तो हणाला‚
‘‘माझं ेम आहे तु यावर क याणी!’’ हे ऐकताच क याणी या दयाचा ठोका चुकला.
ती ग धळू न गेली. दातानं नखं कु रतडू लागली. मधूनच वहीची पानं उगीचच उलटू
लागली. गवत िचमटीत ध न उपटू लागली. ‘ ेम’ हा श द माणसाला एवढं ग धळू न
टाकतो‚ हे क याणीला माहीतच न हतं!
ा दवसानंतर ितचं मन अ यासात रमेना. उदासपणे ती ग ीवर येरझा या
घाली‚ चो नमा न प िलही. योित काश हणजे घरातील सवात बेदरकार
माणूस; पण या याही ल ात क याणीची ही अव था आली. एक दवस तर यानं
ितला प च िवचारलं‚ ‘तुला झालंय तरी काय क याणी? कु णा या ेमािबमात तर
पडली नाहीस ना?’ कॉलेजला दांडी मा न ते लेडीज पाकम ये भेटत‚ नावेतून
पैलतीराला जात‚ एकमेकांचा ास ऐकू यावा इत या नीरव शांततेचा भंग करीत‚
ितचा हात हातात घेत बादल हणे‚ ‘तु यािशवाय मी जगूच शकणार नाही गं!’
क याणी या मनात बादलनं अशी खळबळ माजिवली असतानाच एकदा अचानक
क याणी या बाबांनी डे युटी मॅिज ेट ह रनारायण रायांनी − घरात जाहीर के लं
‘बांधाबांध करा‚ इं िडयात जायचंय.’ क याणी तडकू न हणाली‚ ‘कशासाठी जायचं
इं िडयात? मी अिजबात जाणार नाही.’
याच णी सदरघाटाव न टीमर या भ याचा आवाज ितला ऐकू आला. तो
ककश आवाज टीमरचा न हता तर तो जणू ित या दयातून उठलेला कं चाळणारा
वर होता. क याणी सहा वषाची असतानाची गो ‚ ती ित या बाबांचा हात ध न
बंदरावर गेली होती. ितची आ या देश सोडू न चालली होती. ितलाच िनरोप ायला
बाबा आिण क याणी गेले होते. ित या आ या या आिण बाबां या ओळखीचे
अनेकजण याच टीमरमधून देश सोडू न चालले होते. टीमरनं घाट सोडताच एकच
क ण आकांत झाला. या आ ं दनापुढे टीमर या भ याचा आवाजसु ा फका
पडला. डेकचं रे लंग ध न‚ आ या‚ आतोबा‚ आतेभाऊ आिण दोघी आतेबिहणी उ या
हो या. टीमर हलताच ते सवजण लोळण घेऊन मोठमो ानं रडत अस याचं
क याणीला प दसलं. ितनं ित या बाबांना िवचारलं‚ ‘बाबा‚ ते का रडताहेत?’
ह रनारायण शटा या बाहीनं डोळे पुसता पुसता पुटपुटले‚ ‘तुला नाही कळायचं ते!’
कोलका यात मोठमो ा नावाजले या शाळा आहेत‚ ईडन गाडन आहे‚ साहेबानं
बांधलेली मोठमोठी घरं आहेत‚ हावडा ि ज आहे‚ मग ितथं जाताना माणसं रडतात
का? ितनं हा ित या योतीदादालाही िवचारला होता. यावेळी योती हणाला
होता‚ ‘तुला वत:ला असं जावं लागलं हणजे कळे ल. जे इथून जातात ते का रडतात‚
ते इथं राहणा यांना कधीही कळायचं नाही.’
इं िडयाला िनघाय या दवशी सकाळीच क याणी वत: या घरातून पळू न जाऊन
श रफा या घरा या मा यावर लपून बसली. जणू आता ती कु णालाच सापडणार
न हती. लवकरच दुपार उलटू न सं याकाळ होणार होती आिण ितला इं िडयात
पाठिव याचा बेत बारगळणार होता. पण तसं काहीही झालं नाही. ह रनारायणांनी
वत:च ितला शोधून काढलं. यांना ितला ओढत ओढतच खाली आणावं लागलं.
क याणी कधी घराचा खांब‚ कधी दरवाजा तर कधी सरलाबालेचा हात वा
तुळशीवृंदावन ांना घ ध न ओ साबो शी रडत होती. घाट सोडू न जाणा या
टीमरवर एवढा आकांत का झाला होता‚ हे या दवशी क याणीला समजलं.
योतीदा‚ प रमल‚ नीलो पलकाका आिण यांची मुलगी वाणी ां याबरोबर
क याणी रे वे या ड यात चढली. मयमन संह या लॅटफॉमवर उभे रा न
ह रनारायण हात हलवून या सवाचा िनरोप घेत होते. यावेळी यांना तरी कु ठं
माहीत होतं क ‚ ते आप या मुलांना परत कधीही पा शकणार नाहीत! ‘मी लवकरच
परत येईन’ असं बादलला दलेलं वचन ती पाळू शकणार नाही हे क याणीला तरी कु ठं
माहीत होतं! श रफा‚ शहाना‚ मु ी या सवाना क याणी हणाली होती‚ पाहाच!
संधी िमळताच मी पळू न येईन. पण अशी संधी गे या तीस वषात क याणीला
िमळाली नाही. का ितनं सवाना फसवलं? अधूनमधून क याणीला वाटायचं‚ ितनं
वत:लाच फसवलंय.
क याणी आप या भावांबरोबर ितलजला या क दट घरात येऊन पोहोचली.
सु वातीला तर इथं क याणीचा जीव गुदम न जायचा. ितला वाटायचं‚ इथं झाडांची
पानं हलतच नाहीत‚ वारा वाहत नाही. कानांत माणसांचा आिण वाहनांचा आवाज
सतत घुमत असायचा. माणसांचं बोलणंही धड कळायचं नाही. इथली वदळ तरी
कती िविच . जणू येकजण सारखा कु ठं तरी पळतोय.
मो ा मामां या मुली ितला फारशा जवळ येऊ देत नसत. मामी एका शाळे त
िशि का होती. सकाळी घरातून बाहेर पड यापूव ती क याणीला बजावून सांगे‚
घरात बघ कती पसारा पडलाय‚ घरात तर असतेस. जरा झाडझूड कर आिण एक
मह वाची गो . माझी एक साडी बाथ मम ये आहे. शाळे ला उशीर झाला हणून
धुवायची रािहली आहे. आंघोळी या आधी तेवढी धुवून टाक जरा.’
क याणी तेरा-चौदा वषाची झाली ते हा ितची आई अधूनमधून ितला काम
करायला लावायची. ती हणायची‚ ‘मुली या जातीत ज माला आली आहेस ना‚
काम न िशकू न कसं चालेल?’ ती क याणीला भाजी िनवडायला‚ िचरायला लावायची.
ह रनारायणांनी हे पािहलं. मग एके दवशी‚ यांनी सरलाबालेला हणजेच
क याणी या आईला हटकलं‚ ‘माझी मुलगी चांगलं िश ण घेणार आहे. ितला ‘दासी
बटक ’ हो याचे े नंग देऊ नकोस.’
या मुलीनं‚ वत: या घरी वत:चेसु ा कपडे कधी धुतले न हते‚ या मुलीला
 कोलका याला आ यावर आधी मामीचे आिण मग हळू हळू मामेबिहण चे कपडे
धुवायला लागले. वयंपाकघरही ितला सांभाळावे लागे. मीठ-मसा याचा अंदाज
चुकला तर मामी लगेच सुनावी‚ ‘बंगाली मुलगी असून वयंपाक येत नाही?’
मामेबिहणी ित या हातचं खाऊन उल ा काढीत. मग मामी क याणी या पाठीत एक
धपाटा घालून हणे‚ ‘ते काही चालायचं नाही. थोडे दवस िशक यावर येईल सगळं .’
क याणीनं घरी प ानं कळवलं‚
‘बाबा‚ आ हाला परत या. इथं खूप ास होतो.’
ह रनारायणांनी उ र पाठवलं‚
‘करारप झालंय. आता घर िवकायला वेळ लागणार नाही. ‘वासंतीदेवी
कॉलेज’पे ा ‘लेडी ेबॉन कॉलेज’ चांगलं आहे. तुला याच कॉलेजम ये
घाल यािवषयी तु या मो ा मामांना कळवलंय. योतीकडे ननीगोपाळला
दे यासाठी पैसे पाठवलेत. यामुळे तु या आिण प रमल या खचाची चंता नसावी.
वत:ला सांभाळ. आ ही लवकरच येतोय.’
कळावे‚
तुझे बाबा‚
योित काशसाठी एका नोकरीब ल बोलणं चाललं होतं. आज काम होईल उ ा काम
होईल असं करीत ननीगोपाळनं याला बरे च दवस झुलवलं आिण शेवटी सांिगतलं‚
‘ योतीबाबू‚ पािहलंस नं? हरीदांना वाटतं क ‚ कोलका याला दोन पये मण तांदळ
ू आिण
आ याला दोन शेर तूप िमळतं. अरे ‚ आता दवस बदललेत. सगळीकडे फार कॉि प टशन
वाढलीय. आजकाल लाच द यािशवाय कु ठचंही काम होणं श य आहे का? यातून ह ली
हरीदा काही प िब ही पाठवत नाहीत. मला वाटतं‚ आता असं करावं‚ तु या आ याचं
बरं चाललंय‚ ते हा ित याकडे तू का जात नाहीस? िशवाय आता क याणी या ल ाचंही
बघायला पािहजे.’
योित काश आ याकडेही गेला नाही आिण घरीही परतला नाही. मधूनमधून तो
क याणीकडे पैसे मागायला येई. ‘क याणी‚ जरा दोन पये िमळतील का?’ क याणीला
पैसे देणं कधी जमायचं‚ कधी नाही. पैसे देणं श य नस यास‚ ती ग धळू न या या
उतरले या चेह याकडे पाहात राही. प रमललाही आता आप या ‘दीदीची’ गरज रािहली
न हती. शांती आिण सुनीताबरोबर याचं चांगलं जमलं होतं. कॉलेजम येही क याणी
एकटीच पडली होती. अगदी ‘आनंदमोहन’मध या गावंढळ मुलां माणे. माग या
बाकावर बसून आ वासून‚ ती ‘लेडी ेबॉन’मधील माट मुल कडे पाहात राही.
‘ताराकांदा’‚ ‘मु ागाछा’ इथून आले या मुलांना योतीदा जसा ‘नंदीबैल’ हणून
िचडवी‚ तशाच ‘ ेबॉन’मधील मुली क याणीची ‘बांगाल’ हणून थ ा करीत. क याणीला
फार एकटं वाटे. घरी शांती-सुनीता जे हा मोकळे पणानं गात‚ ते हा ितला वयंपाकघरात
एकटंच बसून ‘दम आलू’ कं वा ‘ हंगाची फोडणी देऊन वरण’ करावं लागे. घरचे सव
िसनेमाला जात ते हा ितला घरावर पहारा करीत बसावं लागे. ित या एकटेपणाची
कु णालाच दखल यावीशी वाटत नसे.
 सारा दवस काम करताना‚ पु हा पु हा घर झाडताना‚ रजया-गां ांना ऊन
दाखवताना‚ म छरदा या आिण चादरी धुताना‚ देवघर झाडता-पुसताना‚ वयंपाकपाणी
करताना कं वा कॉलेज सुट यावर टळटळीत दुपारी ॅमची वाट पाहाताना घशाला कोरड
पड यावर‚ ितला ित या देशाची खूप खूप आठवण येई. ितथ या पा याची सर
कोलका यातील कु ठ याही ठकाण या पा याला न हती.
■
 दोन
एअरपोट पा न तर क याणी अवाकच झाली. नवा एअरपोट के वढा मोठा होता! के वढा
चमचमाट होता ितथं! ‘डमडम’ ा यापुढे काहीच नाही. लहानपणी‚ एकदा क याणी
मावसबिहणी या ल ासाठी िवमानानं च टु ामला गेली होती. ते हा ितनं ढा याचा
‘तेजगाँ’ एअरपोट पािहला होता. यावेळी ितला तो के वढा मोठा वाटला होता.
बालवयातील नजर ती. या नजरे ला आज जे िवशाल दसेल तेच उ ाला अगदी ु ही
दसेल. इिम ेशन आिण क ट स् ां यातून पार पडू न क याणी जे हा बाहेर आली‚ ते हा
आपलं तीस वषाचं व खरं झालं ावर ितचा िव ासच बसेना. ितनं सुटके चा िन: ास
टाकला. जणू तीस वष एका कु बट जागेत ितचा जीव अगदी घुसमटू न गेला होता. ती
दीपनला हणाली‚ ‘घे बाबा‚ अगदी छाती भरभ न ास घे. अशी ताजी व छ हवा
कोलका याला कु ठली िमळायला.’
ितलजला या घराभोवती अिजबात झाडंझुडपं न हती. िहरवा रं ग पाहायला जावं
लागायचं ‘गोबरा त या’काठी. शिशकांत या घराभोवती जशी झाडांची दाट छाया
होती‚ तशीच घनदाट छाया या भागात होती. टोपी आिण पंजाबी घातलेली माणसं
ितरडी खां ावर घेऊन कबर तानाकडे चाललेली मधूनच दसत होती. यां याबरोबरच
धुपाचा वासही सगळीकडे पसरत होता. ते पा न क याणीला आठवण झाली श रफा या
बाबां या िनधनाची. ते गेले ते हा असंच नेलं होतं यांना. एक हातारे गृह थ यां या
ेतावर वाकू न पोपटा माणे ‘लाईलाहा इ लालला मुह मादुर रसलु लाह’ असं हणत
होते. दफना या जागी पोहोचताच मधमाशां या गुणगुण या माणे ‘लाईलाहा’चा वर
उमटत होता. श रफाचं ग प राहाणं; अिनश‚ बुलबुल आिण कबीर वगैरनी खांदा देऊन
गुल कबाडी कबर तानाकडे जाणं अशा कतीतरी गो ी ित या नजरे समोर तरळू न गे या.
जणू काही ती कािलबाडी या ित या घरा या बागेतील जांभळा या झाडाखाली उभी
रा नच हे सव बघत होती. कोलका यातील गोबराकाठचं एक अगदी एकाक ‚ िन:संग
ि व जणू िहरवा रं ग डोळे भ न पाहा यासाठी इथं पळू न आलं होतं. ितलजला या
कु बट जीवनातून‚ मोक या‚ थंड हवेत ास घे यासाठी एक जीव इकडे धावत सुटला
होता. पण या जीवाला पु हा याच िमणिमण या उजेडाकडे परतायचंय ाचा जणू
िवसर पडला होता.
ननीगोपाळला क याणीनं पूव कधीच पािहलं न हतं. फ ितनं याचं नावच ऐकलं
होतं. सरलाबालाचा हा धाकटा भाऊ िसि हल स लायर हणून देशा या फाळणीपूव च
कोलका याला गे याचं सरलाबाला सांगे. ितथं काही दवस चंदननगर‚ काही दवस
मानकुं डू असे काढू न ल -िब क न तो संसारी झाला होता.
ितलजलाला जमीन घेऊन यानं घरही बांधलं होतं. क याणी आई या त डू न कधीही न
पािहले या मामा या गो ी ऐके . ते हा ितला सारं काही अगदी जवळ अस यासारखंच
वाटे. जणू काही हात लांब के ला क ितलजलाला िशवता येईल‚ पािहजे ते हा मामा या
कडेवर बसता येईल‚ मनात येताच मामा ितला ड गरावर नेईल. कल या दुपारी
कािलबाडी या घरा या ग ीत उभं रािह यास नदीपलीकडील आकाशात का या का या
साव या तरं गताना दसत. ‘ या तरं गणा या साव या हणजे गारो पवत आहे’ असं
योतीदा सांग.े पु ा पार क न एकदा ितथं जायचंच असं क याणी मनोमन ठरवत
असे. एकदा ती योतीदाला हणालीही‚ ‘चल नावेतून ितकडं जाऊ या. धावत जाऊन या
ड गराला िशवून येऊ या.’ हे ऐकू न योतीदा हणाला होता‚ ‘चल! वेडी कु ठली! अगं‚ तो
पवत तर खूप दूर आहे. शंभुगंज‚ ताराकांदा‚ फु लपूर. यानंतर कं श नदी. नदीपलीकडे
हालुयाघाट‚ जयरामकु रा‚ मग तो पवत आिण पवतापलीकडे मेघालय‚ एवढा दूर
असलेला पवत एवढा जवळ कसा दसतो‚ हे न समज यामुळे क याणी बुचक यात पडे.
ितलजलाला येऊन ितला समजलं क ‚ जवळ असणारी माणसंही खूप दूर अस यासारखी
वागतात आिण मग दूर अस यासारखीच वाटतात. मग योतीदाचं एक वा य ितला पु हा
पु हा आठवे‚ ‘अगं वेड‚े दूर या गो ीला मनाला वाटेल ते हा पश करता येतो थोडाच!’
लहानशा अंगणानं घेरलेली‚ बरीच कौला घरं होती ितलजलाला. पावसाची एखादी
जरी सर आली‚ तरी सगळीकडे िचखल होई. मग िवटा मांडून याव नच ये-जा करावी
लागे. क याणी िचखलाला ‘ यांक’ हणे. हे ऐकू न शांती-सुनीता तर हसतच‚ पण ितची
मामीही हसे. ‘ यांक’ ा श दाव न ‘बदक करतं यांक यांक’ असं हणून या ितला
िचडवत. या सग याजणी ित या बोल यात इत या चुका काढत क ‚ ितला त डातून
श दा काढायचीच लाज वाटे. इथं राहायचं असेल‚ तर इथ या माणे बोलायची सवय
के ली पािहजे हे क याणीला चांगलं कळू न चुकलं होतं. ित या त डू न ‘आइिछलाम’‚
‘गेि छलाम’ असे श द ऐकू न घरीदारी ितची काही कमी टंगल होत न हती. ती चोराला
‘चुर’‚ सुरीला ‘दाओ’‚ घराला ‘बाशा’ हणे आिण मग सवाना हसायला कारण िमळे .
क याणी आिण प रमल िजथं झोपत ितथं एक लाकडी कॉट होती. यावर कधी ितचा
मामेभाऊ सौिम झोपे‚ तर कधी याची हातारी आजी. सौिम दवसभर ‘लेक
माकट’मधील दुकानात बसे आिण रा ी नाईट कॉलेजला जाई. तो ‘लॉ’चा अ यास करत
होता. शांती-सुनीता माणे तो क याणीची टर उडवत नसे. ‘ यांक’ ‘ यांक’ हणून हसतही
नसे. एकं दरीत तो कमीच बोले. यानं एकदा क याणीला िवचारलं‚ ‘तुम या देशातील ‘ते’
सव लोक उदू बोलत असतील ना?’
‘पि म पा क तानातील बोलतात.’ क याणीनं उ र दलं.
‘आिण ई ट-नॉन-बगॉली?’ याचा पु हा . ई ट-नॉन-बगॉली कु ठले?
आय मीन मुसलमान.
‘ते कशाला उदू बोलतील. ते तर चांगले बंगाली आहेत.’
‘बंगाली?’ काहीतरी िविच ऐकायला िमळावं‚ अशा नजरे नं सौिम नं क याणीकडे
पािहलं.
वर वर पाहाता सौिम भला वाटायचा. पण एका रा ी क याणी झोपेतून दचकू न
उठली. ित या अंगाव न कु णाचा तरी हात फरत होता. ितनं तो हात झटकू न टाकायचा
य करताच‚ सौिम नं ितला घ दाबून धरलं आिण ित या पेटीकोट या नाडीला
िहसका दला. घाबर यानं क याणी या त डू न श द फु टेना. ितनं दो ही हातांनी
सौिम ला आप यापासून श य ितत या दूर लोटलं आिण ती प रमलला िचकटली. ितची
छाती धडधडत होती. ितचा ासो वास वेगानं चालला होता. रात क ां या
कर कराटानं भरले या या भयाण रा ी‚ ित या मामेभावानंच ित यावर अित संग
करायचा य के ला होता. ती रा सरली. फटफटलं. काव यांची कावकाव सु झाली.
सूय उगवला. सगळे कामाला लागले आिण याच वेळेला पो मननं क याणीला
सरलाबालेचं प दलं. प ातील मजकू र असा होता.
‘क याणी बाळे ‚
तू खुशाल असशील अशी आशा आहे. मामा या घराला वत:चं घर समज. मनाला
वाटेल ते खा-पी. लाजू नकोस. तुमची भिव यात काही गैरसोय होऊ नये हणून तुझे
बाबा कु णा-ना-कु णाबरोबर‚ ननीगोपाळला िनयिमत पैसे पाठवतात. तु ही सुरि त
राहावं हणूनच तु हाला कोलका याला पाठवलं आहे− िवशेषत: तु या
सुरि ततेसाठी! मुलगी मोठी झाली क आईविडलांना के वढी काळजी वाटते‚ हे तू
आई झालीस हणजे तुला कळे ल.
मन लावून अ यास कर. तू सुरि त आहेस‚ हे माहीत अस यानंच मी िन ंत आहे.
ननीला मा िलहायला सांग. प रमलला सांभाळ. खूप दवसांत तुझं प नाही‚ ते हा
प ाचं उ र पाठव. कं टाळा आला तर शांती-सुनीताबरोबर थोडं फ न येत जा.
योतीचं काही कळलं‚ तर कळव.
तु या बाबांचं लड- ेशर वाढलंय. डायिबटीसही आहे. हणून घर िवकायचं स या
लांबणीवर टाकलंय. यांना बरं वाटलं क ‚ आ ही ितकडे येऊ. आमची काळजी क
नकोस.
तुझी आई
क याणीनं प एकदाच वाचलं आिण फाडू न फे कू न दलं. ‘सुरि तता’ हा श द ितला
चांगलाच झ बला होता. मायभूमीची माती‚ वत:चं घरदार‚ सात िप ांचा
जमीनजुमला सोडू न एका अप रिचत‚ पर या देशात येऊन ितला कु ठली ‘सुरि तता’
िमळाली होती? हाच ितनं जर िज हा मॅिज ेट ह रनारायण राय आिण यां या
प ीला िवचारला असता तर? ितलजलाला रा न क याणी हळू हळू बधीर होत चाललीय‚
ही गो जर यांना समजली असती‚ तर यां याजवळ ा ाला काही उ र होतं का?
जी क याणी ई‚ कातळ‚ एिलश सोडू न दुसरे मासे खायला नाक मुरडायची‚ तीच आता
मुका ानं भातात वासाला फ जवळा कालवून खात होती. परधमातील त णाकडू न-
मुसलमानाकडू न बला कार होऊ नये हणून ितला जर दुस या एखा ा शहरा या अंधा या
ग लीत येऊन पडावं लागलं आिण ितथं नातेवाइकाकडू नच ित यावर बला कार झाला‚
तर ात कसली आलीय सुरि तता!
ित या देशातून आलेली सगळीच प ं ितला िमळत असंही नाही. ह रनारायणांनी एका
प ात िलिहलं होतं‚ ‘तुला पाच प ं पाठवली. पण एकाचंही उ र नाही.’ ितला तर
पाचातलं हे एकच िमळालं होतं! एकदा सौिम चा शट धुताना‚ शटा या िखशात ितला
बादलचं एक प िमळालं. बादल या प ाची वाट पाहात ितनं कती रा ी जागव या
हो या. बादल आजही ितला िवसरला न हता. तो पु े या काठी एकटाच बसे. डु लत
डु लत जाणा या नावा पाही आिण आठवण ना डो यांतील पा यानं हाऊ घालून दयात
जपून ठे वी. बाथ मम ये प वाचताना क याणीला भडभडू न आलं. ितचं रडणं ऐकू न
घरात काही गैरसमज होऊ नये हणून क याणीनं जोरात नळ सोडू न दला. पा या या
आवाजात रड याचा आवाज हरवून जावा हणून! ितलजलामधील आयु याला िनयती
मानून‚ ितथून पळू न जा या या इ छेला ितनं हळू हळू मनातून काढू न टाकलं. ितनं पळू न
जा याचे धाडस के लं नाही‚ हणूनच ती इथं रािहली. आपला आनंद‚ उ हास‚ सुख व ं हे
सगळं ितला अिनि ततेला िवकावं लागलं. पण यामुळे ित या आईबाबांना मा
िन ंतपणा िमळाला होता.
िवयोगानं ित या मनाला इत या यातना झा या हो या‚ ितचं मन इतकं कु रतडलं गेलं
होतं क ‚ ह रनारायण‚ सरलाबाला‚ श रफा मु ी‚ अिनलकाका‚ बादल ांपैक
कु णालाही प िलिहणं ित याकडू न होत नसे. अगदी फारच झालं‚ तर सा या खुशाली या
चार ओळी िल न ती वत:ची सुटका क न घेई. हो! खरोखरच ती वत:ची सुटका क न
घेत होती. वत:ची सुटका क न घे यासाठीच तर ितला ित या आवड या गावातून‚
लाड या नदी या मांडीव न पळावं लागलं होतं - हणजेच वत:ला वाचवणं फार
मह वाचं होतं.
ह ली रोज रा ी एक िनळा लांडगा ितला भेडसावत होता. पायावर एखादी काडी
पडली तर ती दचके . लाजेनं‚ वेदनेनं‚ संकोचानं‚ भीतीनं ती इतक दबून गेली होती क ‚
जणू जे काही घडलं तो ितचाच अपराध होता. ा ज माचं पाप हणून हे अि थर आयु य
ित या वा ाला आलं होतं. काज ां या मागे धावणा या ा मुलीला ह ली मा रा
होताच सांदीकोप यात लपून बसावं लागे. ती मनात या मनात इतक संकोचली होती
क ‚ नजर उचलून कु णा या चेह याकडेही पाहत नसे.
ित या ा वाईट‚ बं द त‚ एकाक जीवनातून ितची अचानक सुटका के ली अिनवाणनं.
उ टोडांगाला ितची आ या राहात होती. ितथंच ितची आिण अिनवाणची पिहली भेट
झाली. पण आ या या घरी नाही‚ आ या या नणंदे या घरी. आ या या नणंदे या मुलाचं
नाव िनमाई. अिनवाण याचा िम . आ याबरोबर ती एकदा आ या या नणंदक े डे गेली
होती. ितथंच अिनवाणनं ितला पिह यांदा पािहलं. अिनवाण रं गानं सावळा होता. उं चीनं
जवळजवळ सहा फू ट होता. जाड भंगाचा च मा वापरणारा हा मुलगा सारखा िसगरे ट
ओढत होता. यानं क याणीकडे िनरखून पािहलं. मग ितचं नाव‚ गाव‚ िश ण वगैरेची
चौकशी के ली. शेवटी हसून तो क याणीला हणाला‚ ‘आपण खूप लाजता तरी कं वा खूप
अबोल आहात.’
‘असं का हणता?’ क याणीनं िवचारलं.
 यावर अिनवाण हणाला‚ ‘आता हेच पाहा नं! मी आपली सव चौकशी के ली‚ पण
आपण मा याब ल काहीच िवचारलं नाही.’ मग आपण होऊनच तो पुढे हणाला‚ ‘ ा
पा याला अिनवाण दास हणतात. गिडयाघाट या बँकेत आहे मी.’
ा संगानंतर सात-एक दवसानंतरची गो . क याणी बसची वाट पाहात बस टॉपवर
उभी होती. तेव ात उ हातून चालत घामाघूम झालेला अिनवाण ितथं आला.
क याणीला पा न याला आनंद झा याचं दसलं. ‘आ याकडे पु हा गेली होतीस का
नाही? िनमाई कसा आहे?’
ा सग या िश ाचारा या गो ी पटकन उरकू न तो क याणीला हणाला‚ ‘ या दवशी
घरी गे यावर तुमचं बोलणं सारखं आठवत होतं.’ क याणी हणाली‚ ‘पण मी तर फारसं
काही बोललेच न हते.’ ावर अिनवाण हसून हणाला‚ ‘तु ही न बोलले या गो ीच हो.’
ानंतर दोघांची ामम ये‚ बसम ये कं वा र यात वरचेवर गाठ पडू लागली. आता
कोलका याची बोली क याणी या त डात ब यापैक बसली होती. ‘ दबाम’ला ‘दोबो’‚
‘िनबाम’ला ‘नोबो’‚ ‘करे न’‚ ‘चलेन’‚ ‘बोलेन’‚ ां याऐवजी ‘क न’‚ ‘चलून’‚
‘बोलून’‚ ‘ना याला ‘जलखाबार’‚ ‘दावत’ला ‘िनमं ण’ असे श द वापरायची ितला
चांगली सवय झाली होती. आता अिनवाणबरोबर ती अ खिलत बंगाली बोलू शके .
क याणी पि मेकडची नाही‚ हे तो जवळजवळ िवसरलाच होता. एक दवस क याणीला
तो हणाला‚ ‘चल‚ कु ठं तरी बसू या.’ तो ितला ‘ि ह टो रया मेमो रअल’ला घेऊन गेला.
िनवांत जागा पा न ते दोघे बस यावर तो हणाला‚
‘जीवन खूप छोटंसं आहे‚ नाही का क याणी?’
क याणी एक मोठा उसासा टाकत हणाली‚ ‘मा या दृ ीनं जीवन फार मोठं आहे.
संपता न संपणारं . दवस जाता जात नाहीत. एकदा हे आयु य सरलं क सुटले.’
‘अरे ! तू तर पुरती िनराश झालीयेस.’
एक दवस अिनवाण क याणीला िसनेमाला घेऊन गेला. तोपयत क याणीनं
कोलका यातील एकही िथएटर पािहलं न हतं. शांती-सुनीता म यरा ीपयत िसनेमा या
गो ी करत. यातील काही ितला समजत. काही अिजबात समजत नसत.
एका रिववारी अिनवाण आिण क याणी मौलाली कॉनरला उत न एका रे टॉर टम ये
गेले. अिनवाणनं े ट कटलेटची ऑडर दली. हा काय कार आहे‚ हे क याणीला
समजेना. ती बुचक यात पडली. अिनवाण हसून हणाला‚ ‘ ा कटलेटचे दोन भाग
के यास‚ याचा आकार बदामासारखा दसतो समजलं. ि च कटलेट गं!’ आप या
लेटमधील कटलेटचा एक तुकडा क याणीला भरवत अिनवाण पुढं हणाला‚ ‘ ेयसीला
अखेर र यातून शोधून काढावं लागलं मला. होय ना?’
‘र याव न का िनमाई या घरातून?’
‘दो ही एकच क !’
 ‘फे कू न दले या हटलं तरी चालेल.’
‘ या फे काफे क शी मला काही देण-ं घेणं नाही. मला जे िमळालंय यात मी खूश आहे.’
व न बे फक र वाटणारा‚ पण आतून िवचारी‚ संयमी असणारा हा माणूस क याणीला
खूपच आवडला. या दवशी दोघांनी ‘ ाची’म ये िसनेमा पािहला. िथएटरम ये अंधार
होताच‚ अिनवाणनं आपला हात क याणी या लांबसडक बोटांवर ठे वला ते हा
क याणी या मनात आलं‚ व ांना दूर ठे वलं तर अंधारच अंधार असतो हे खरं ‚ पण
यातही कधीमधी सुख-दु:खाचा करण असतोच.’ आता अिनवाणला िवसरणं श यच
न हतं.
एके दवशी‚ अिनवाण हणाला‚ ‘आज बँक-हॉिलडे आहे‚ चल गिडयाला जाऊ.’
गिडया न ते जयनगरला गेल!े बसम ये अिनवाण‚ ‘ ेमामुळे मनात कशी चलिबचल होते‚
कामात मन कसं लागत नाही‚ मग िहशेबात कशा चुका होतात’ हेच सव बोलत होता.
जयनगरचं ‘ऑपेरा हाऊस’ पाहताना‚ क याणीला मु ागाछा या जमीनदारां या-
जीवनकृ ण आचाया या-ना मं दराची आठवण झाली. योित काश सांगायचा‚ ‘हे
गोलाकार टेज आहे ना‚ इथं पूव नाच हायचा‚ नाटक हायचं आिण जमीनदार पायावर
पाय टाकू न आरामात बसून नाटक पाहायचे.’
ती गोरी होती हणून क ‚ ती अितशय बांधेसूद होती हणून क ‚ ित याजवळ अिजबात
छ े पंजे न हते. ती अितशय सरळ होती हणून − क याणीला खरं काय ते कळलं नाही.
पण एक दवस ितला काहीही क पना न देताच अिनवाण ितला हणाला‚ ‘चल कोटात
जाऊन ल क या.’
अचानक आले या वावटळीनं पालापाचोळा वा न यावा‚ तशीच अव था झाली
क याणीची. ‘ल ’ हा श द ऐकताच ित या मनात चंड वादळ उठलं आिण या वादळात
कु ठू न तरी एक ‘बादल’ नावाची एकाक ‚ पण ‘मू यवान चीज’ ित या मनात येऊन
पडली.
अिनवाण घाई करायला लागला. हणाला‚ ‘ितकडं घर यांनी नव ीपची एक मुलगी
बिघतलीसु ा. तुझा िवषय सहज हणून काढू न पािहला‚ तर विहनी हणाली‚
‘ र युजीिब युजी नको बाई!’ ते हा आता गांधविववाहािशवाय पयायच नाही. नाहीतर
आयु यभर नव ीपलाच चकरा मारत बसावं लागेल.’
ाच कारणामुळं क याणीनं घाई के ली असंच काही नाही. ितलजला या घरात
अंधारात दाटीवाटीनं झोप यावरसु ा छातीत धडधड होई‚ कु णाची नुसती चा ल
लागली तरी क याणी दचकू न उठे ‚ पायाजवळ मांजर लुडबुडलं तरी धडपडत उठू न बसे‚
पहाट होईपयत ास रोखून पडू न राही. हे असं कती दवस चालणार? हणूनच
क याणीनं काहीही िवरोध के ला नाही. दुपारी ती पाक सकसला दोन ूश स यायची.
या ूश स या पैशातून गिडया या बाजारातून ितनं दोन सा ा घेत या. नवीन साडी
नेसून घरातून बाहेर पडताना ती प रमलला एवढंच हणाली‚ ‘श य झा यास
 योतीदाकडे जाऊन राहा.’ योतीदा वधमानला कप ाचा धंदा करतो‚ असं आ या
एकदा ितला हणाली होती. हे शहर अगदी जवळ या माणसांम येही कती मोठी दरी
िनमाण करतं‚ ाचा अंदाज क याणीला वत: या एकटेपणाव न आला होता.
मयमन संह या घरी‚ ती ितघं भावंडं सतत एक असत. एकमेकांना प यां या जादू
दाखवून हस यात आिण ग पा मार यात यांना दुपार या खा याचीही शु राहात नसे.
कधी कधी सारी दुपार ती ितघं त यात गळ टाकू न‚ गळाकडे टक लावून बघत बस यात
घालवत - आता हे सव खरं च वाटत नाही. जणू काही ज मापासूनच ते वेगवेगळे वाढलेत.
‘ल ही आयु यातील अितशय मह वाची गो आहे’ हा िवचार मनातून काढू न टाकू न
ती अिनवाणशी ल करायला तयार झाली. ह रनारायण कधी कधी हणायचे‚ ‘मला
एकु लती एक तर मुलगी आहे. मी ितला बॅ र टर करणार आिण एव ा थाटामाटात ितचं
ल करणार क ‚ सग या गावातील लोकांनी आठवण काढली पािहजे. मी जावयाला
घरजावईच क न घेणार.’
लाडाकोडात वाढले या मुलीला‚ के वळ जग यासाठी वाईट प रि थतीशी झुंज ावी
लागली‚ दु व वाईट लोकांशी तडजोड करावी लागली. ‘असं का झालं‚’ ाचा िवचार
करताना ती अवाकच होई. आता क याणीला जीवनाचा खरा अथ कळला होता. हे जीवन
हणजे काही पु े या हवेवर तरं गणारं जीवन न हतं. इथं एका ख या माणसापे ा
गुळगुळीत झाले या ना याचा दाम जा त होता. देशाव न जे हा ह रनारायण गे याची
तार आली‚ ते हाच क याणीला समजून चुकलं क ‚ आता लवकरच ा घरातील मु ाम
आप याला हलवायला हवा. तोपयत ती बॅ र टर नाही‚ तरी बी.ए. झाली होती. वत:
हरीबाबूच ा जगात रािहले नस यानं थाटात ल कर याचा च न हता. अखेर
अनोळखी ठकाणी‚ कोटात व कलासमोर‚ रिज टरम ये सही क न ितनं अिनवाणचा
पती हणून वीकार के ला.
ल झालं. आयु यात जे हायला पािहजे ते झालं. ल ानंतर ती दोघं मामा‚ मामी‚
आ या‚ आतोबा आिण नीलो पलकाका यां या पाया पडू न आले. मामीनं ितला ऐकवलंच‚
‘अशी कशी चकवून पळू न गेलीस गं?’ तु या मो ा बिहण ची लगं◌ हायची आहेत‚
ाचाही िवचार के ला नाहीस ना?’ हे ऐकू न क याणी फ हसली होती. ितनं शांती-
सुनीताला चकवलं क वत:लाच? वत: या जपून ठे वले या व ालाच ितनं यु नं
फसवलं होतं. ात ितचा काय लाभ झाला होता? बादलबरोबर र ात‚ नावेत कं वा
िहरवळीवर बसून ग पा मारताना‚ लाज आिण आनंद ामुळे ितचा चेहरा कसा लाल
हायचा‚ अंत:करणात सुखाची बरसात हायची. अिनवाणला लगटू न बस यावरही ितला
कधी असं झालं नाही. ते हा तर कु णी पाहील अशी भीती न हती‚ मनाला वाटेल ितकडं
जात येत होतं. घरातील काम झालं क क याणी कु ठं जाते‚ ाची मामीला फक र नसे.
िशवाय क याणी िशकव या करीत होती. यासाठी बाहेर पडणं भागच होतं. िशकव या
कर याला कु णाचा िवरोध अस याचं काहीच कारण न हतं. िवरोध असेल तरी कशाला?
कारण क याणीला िमळणा या पैशांतून अध-अिधक पर पर मामी या हातात जात होते.
अिनवाणबरोबर फर यात ितनं तास तास घालवले होते‚ अगदी िनधा तपणे. बादलची
गो वेगळी होती. यावेळी ‘आज ॅि टकल आहे‚’ कं वा ‘आज मैि णीचा वाढ दवस
आहे’ असं काहीतरी घरी सांगावं लागे. ितला कधी व कु ठं जायचंय हे आठवडाभर आधीच
सांगून ठे वावं लागे. जायचा दवस जवळ आला क ‚ ित या मनातली धडधड आणखी वाढे.
लपूनछपून ेम कर यात वेगळीच गंमत आहे असंच ितला वाटलं. नदी‚ वृ ‚ शेजारी‚
आपली माणसं ां या ेमात बुडले या एका सळसळ या जीवनाला अचानक आले या
वादळानं‚ कारण नसताना दूर उडवून दलं तर या जीवनात धूळ आिण पानगळ
ां यािशवाय काय उरणार! कु ठं य श रफा आिण ितला परत ये याचं दलेलं वचन? कु ठे
आहे बादल आिण या या साथीनं जीवन जग याचं व ? कु ठं य बादलनं मोक या
आवाजात हटलेल‚ं ‘कु ठं िमळणार कळशी‚ कु ठं दोर िमळणार?
तू तर आहेस एक खोल खोल डोह‚
मी तर बुडून मरणार!’ हे गाणं सगळं सगळं कोलका या या हवेत धुळी माणे उडू न गेलं.
ल ानंतर क याणी टॉिलगंज या एका ायमरी शाळे त नोकरी क लागली. नोकरी
िमळताच ित या चपले या तळ ापासून सवच- मांस‚ चरबी‚ बु ी- खच पडली.
शाळे या कामासाठी ितला एकदा वनगावला जायला लागलं. वनगावातून फरत फरत
ती जे हा सीमेजवळ आली ते हा का कोण जाणे‚ ित या मनात कालवाकालव होऊ
लागली. हेच तर आकाश. हात लांब के यावर िशवता येईल असं हेच आकाश! ा
आकाशाखाली असलेली ितची व ं कशी असतील? बादल‚ श रफा‚ मु ी‚ अिनलकाका‚
खसाना-सगळी कशी असतील? ितचं ज मगाव‚ ितथलं घर‚ पु ा कशी असेल?
एखादी चंचल‚ उ छृ ंखल बािलका आंधळी को शंबीर खेळत असेल‚ तर ितनं डो यांवर
प ी बांधली हणून पृ वीवरचे िन ु र लोक ितला परक समजणार का?
योित काश ह रनारायणांना अ ी ायला गेला होता. पण याला उशीर झा यानं
शेजा यांनीच सव जबाबदारी उचलली. आिण यात चूक काय होतं? आजारपणात
यांनीच हरीबाबूंना हॉि पटलम ये नेलं‚ डॉ टरांमागे धावाधाव के ली‚ औषधपाणी
सांभाळलं‚ रा ीची जागरणं के ली. मग ते या मृतदेहाची अवहेलना तरी का होऊ देतील?
‘बोल हरी बोल’ असं हणत ते यांना मशानात घेऊन गेल.े अिनल मुखज चा मुलगा
सोमेन यानं अ ी दला. आप याबरोबर कोलका याला ये यासाठी योतीनं सरलाबालेचं
मन वळव याचा खूप य के ला. पण ितनं मुळीच कु णाचं ऐकलं नाही. ‘आयु याचे
रािहलेले दवस ा वाडविडलां या घरातच जाऊ देत रे आिण आता माझे दवस तरी
कती रािहलेत? माझं इथून जा याचं नाव अिजबात काढू नकोस.’ असं हणून ती रडू
लागली. शेवटी नाइलाजाने योती एकटाच कोलका याला परतला. पुढे सरलाबाला
गे याचं कळलं‚ ते हा योित काश ितकडे जायला तयार झाला नाही. याचं हणणं‚
‘ मशानात जायला बरं वाटत नाही. मोठा मुलगा हो यात हेच तर वाईट आहे. त डात
पाणी घालायला िमळत नाही. नुसतं अ ी देऊन परत फरावं लागतं.’ क याणीला जायचं
होतं. पण अिनवाणनं अडवलं‚ ‘ ा अॅड हा स टेजम ये तू कशी जाणार?’
देशातून अिनल मुखज ची प येत‚ ‘तु ही येऊन घराची काहीतरी व था लावावी.
मी स या घर वि थत बंद के लंय. माझंही आता वय झालंय. नीट दसत नाही. सव काही
मी सांभाळू शकत नाही. घर असंच ठे वणं बरोबर नाही. आताच िवकलं नाही‚ तर पुढे
बेवारस ठर याची भीती आहे. देव तुमचं भलं करो!’
क याणीनं योित काशला घर िवक यासंबंधी कळवलं. योतीदानं उलट उ र
पाठवलं‚ ‘मी मा या हातनं ते घर िवकू शकत नाही. मी एवढा दु नाही. आठवणी
कवडीमोलानं कु णाला तरी िवकू न पैसा कर याची आप याला अिजबात गरज नाही.
यापे ा आहे तसंच रा दे. आपलं ितथं काही आहे‚ एवढं तरी समाधान िमळे ल.’
प रमलला हे कळ यावर तो हणाला‚ ‘ितथ या सरकारनं श ू या संप ीिवषयी
कायदा के लाय‚ असं ऐकलंय. देश सोडला क जमीनजुमला सरकार या मालक चा होतो.
उगाच भानगड करायची ज रच काय? आिण एिनमी ॉपट हणून ती जमीन कु णी घेईल
क नाही कोण जाणे!’
‘आमची ॉपट हणजे एिनमी ॉपट काय? आ ही काय देशाचे श ू होतो होय?’
प रमलनं बोलणं आणखी वाढवलं नाही. तो िनघून गेला. आता याचं कामही वाढलं
होतं. एका अड या या फमवर तो कॉपी िलिह याचं काम करायचा. काम अस यािशवाय
तो क याणीकडे येत नसे. योित काशकडे तो जात नसे असं नाही. पण योतीदा दहा
बाय दहा या खोलीत राही. म यरा ीपयत व तीत या लोकांबरोबर जुगार खेळे. यानं
कोणताही आडपडदा न ठे वता प रमलला प च सांिगतलं‚ ‘तू इथं रािहलास‚ तर तुझं
काही भलं होणार नाही. इथं आज मीठ आहे तर िमरची नाही‚ अशी प रि थती आहे.
यापे ा तू क याणीकडे गेलेलं बरं !’ क याणी एकदा अिनवाणला हणाली‚ ‘आ हां
भावंडांत कती ेम होतं! पौ णमेला आ ही ितघं रा भर ग ीत बसून गात असू. आता
वषातून एकदासु ा आमची भेट होत नाही. प रमलचे तर खा यािप याचे हाल होताहेत.
नुसता सुकून गेलाय. आप याकडे रािहला तर काय हरकत आहे?’ ितनं मो ा आशेनं
अिनवाणकडे पािहलं. अिनवाणनं सरळसरळ नकार दला नाही. तो हणाला‚
‘ितलजलाला रािह यावर तुला कळलंच असेल क ‚ इथलं जीवन कती टफ् आहे ते!
ए हरीवन शुट गल फॉर एि झ ट स. कोलका यातले कतीतरी लोक रोज अप-डाऊन
करतात. माहीत आहे ना?’
क याणी काय समजायचं ते समजली.
दहा ते पाच नोकरी‚ संसार‚ मुलं‚ नव याला सांभाळणं‚ याची मज राखणं‚ लहान
मोठी सुखदु:ख ांत वष कशी गेली ते क याणीला समजलंच नाही. जियशा या
ज मानंतर ितची तीन वेळा पॉ टेिनयस अॅबॉश स झाली. यावेळी अिनवाण असा काही
चेहरा करायचा क ‚ जणू काही सगळा दोष क याणीचा आहे‚ ितचं गे या ज माचं पाप
हणूनच हे असं झालं. गेला ज म हणजे मयमन संहमधील आयु य हे क याणीला बरोबर
कळे . दीपन या ज मानंतर अिनवाण जसा खूश झाला होता तसा जियशा झाली ते हा
झाला न हता. जियशात आिण दीपनम ये बारा वषाचं अंतर होतं. ा मध या बारा
वषात अिनवाणनं काही कमी नाटकं के ली न हती. पण मुलगा होत न हता‚ याला
क याणी तरी काय करणार? डॉ टरांना दाखवलं‚ यां या मते मूल न हो यासारखं
काहीच न हतं. पण अिनवाणला धीर िनघत न हता. दर मिह याला िवचारायचा‚ ‘काय?
ा वेळीही लाल पताका फडफडली का?’ हे ऐकू न क याणीला मे या न मे यासारखं
हायचं.
मुलगा होत नाही ात जणू सव दोष क याणीचाच होता. मुलाला ज म द यािशवाय
ीला जगात काहीही कं मत नाही हे ती चांगलं समजून चुकली होती. जियशा भराभर
मोठी होत होती. ितचा अ यास‚ वत:ची नोकरी ांत क याणीचा दवस भरकन जात
असे. पण अिनवाणचे उसासे ऐकू न ितला रा रा झोप येत नसे. आप या बाबांचा
आप यावर फारसा जीव नाही‚ हे जियशालाही समजलं होतं. अिनवाणसारखा आधुिनक
माणूस‚ मुलगा हावा हणून तारापीठपयत चकरा मा न आला होता. सासरची माणसं
याचं दु:ख पा न चुकचुकत. ‘सूनबाईत काहीतरी मोठा दोष आहे क काय‚ कोण जाणे.’
असं हणायलाही कमी करत नसत. क याणी अशा गो ी मनावर घेत नसे. पण अिनवाणचं
मा तसं न हतं. ‘मुलािशवाय वंशाचा दवा लागणार कसा? जियशाचं ल होऊन ती
दुस या या घरी जाणार‚ मग आप याला कोण?’ वगैरे गो ची तो चारचौघां माणेच
म यरा ीपयत काळजी करायचा. ते पा न क याणी याला नेहमी हणायची‚ ‘आता का
मला मुलगा होणाराय?’
‘तुला नाही तर कु णाला होणार?’ अिनवाण चडफडायचा. ‘आईचं आता वय झालंय.
नातवाचं त ड पािहलं नाही तर काय होईल‚ ाचा िवचार करतोय.’
‘जियशाला तर पा लंय ना? तेवढं पुरं नाही?’
‘जियशा नात आहे. मी नातवाब ल बोलतोय. आजीला नातू पाहायची इ छा असते‚ हे
तुला माहीत नाही वाटतं?’
अशा वेळी क याणी या मनात येई‚ सरलाबालानं तर मुलीचं ल ‚ नातवंड काहीच
पािहलं नाही. तीही बास वषाची होतीच क ! यानंतर चारच वषानी ती गेली. ितला
नातवाचं त ड बघायची इ छा न हती का? ितची मुलगी खूप िशके ल‚ ज कं वा बॅ र टर
होईल‚ ित या विडलां माणे काळा कोट घालून कोटात जाईल‚ असं व
ह रनारायणां माणे ितनेही पािहलं होतं. ा व ाम ये नातवाचं त ड बघ याची इ छा
कती होती कोण जाणे?
दीपनचा ज म होताच झाड ामला अिनवाणचे जेवढे हणून नातेवाईक होते‚ तेवढे
कोलका याला येऊन गेले. जवळचे-दूरचे-सगळे च. जणू काही एखा ा वांझ बाईलाच मूल
झालं होतं‚ ते हा ते न बघून चाल यासारखं न हतं! आले या सवानी मुलाचे हातपाय‚
नाक-डोळे सव ठीकठाक आहे ना‚ हे अगदी बारकाईनं पािहलं होतं. अिनवाणबरोबर
एवढी वष संसार करताना‚ क याणीनं कधीच मोठं भांडण के लं न हतं. कोलका या या
भाषे माणेच ितनं सग याचीच सवय क न घेतली होती हणा ना! ितलजला या
घरातून बाहेर पड यावर वा यच िमळालं‚ असंच ितनं मनाला पटवायचा य के ला
होता. ती वत:ला संसारात गुंतवू पाही. पण मन बेटं दूर दूर पळे . दीपन झा यावर
कु टुंबात क याणीला जा त मान िमळू लागला. बायकांनी ेमानं ितची ओटी भरली होती.
‘बाई‚ तु या ज माचं साथक झालं हो!’ असाच सग यां या बोल याचा सूर होता. ती हे
सगळं पाहात होती‚ ऐकत होती‚ पण ितचं मन काही ठकाणावर न हतं. ितचं आयु य
काही अचानक आकाशातून पडलं न हतं क ते पा न नाचावं. िनवािसतेला घरदार‚
नोकरीचाकरी सगळं काही िमळालं होतं खरं . पण तरीसु ा ितला काहीतरी खटकत होतं.
कसली तरी र र वाटत होती. ितला मागून कु णीतरी हाका मारतेय‚ असं वाटे. मग
आकाशपाताळ एक क न ती याला शोधायचा य करी. कु णा या हाके नं‚ ित या ि थर
भासणा या जीवनात खळबळ माजतेय हे ितचं ितलाच कळत न हतं. एवढं आयु य
सर यावर क याणीला समजून चुकलं होतं क ‚ आयु य हे वृ ा माणे असतं. वृ
मुळापासून उपटू न दुस या जागी लावला तर तो पिह यासारखा वाढत नाही. जीवनाचंही
तसंच असतं!
गिडयाहाट‚ कांकुडगाछी‚ टॉलीगंज असं फरत फरत जीवन शेवटी सॉ टलेकला येऊन
थांबलं. झाड ामची दोन शेतं िवकू न आिण आले या पैशांत आणखी भर घालून‚
अिनवाणनं सॉ टलेकला जमीन िवकत घेतली. या जागेवर थम जे हा कु दळ मारली
होती‚ ते हाच क याणीनं सांिगतलं होतं क ‚ गेट या दो ही बाजूला मधुमालती
लावायची. हे आणखी काय नवीन? मधुमालती हणजे काही दु मळ झाड न हे! कॅ टस्
असतं तर गो वेगळी! शोधायला वेळ लागतो ना पु कळदा. ‘बरं पा !’ असं हणून
अिनवाणनं िवषय संपवला.
ानंतर एक-दोन दवसांनंतरची गो . अिनवाण पाणी िप यासाठी म यरा ी उठला.
पाहातो तर क याणी जागीच. ितला झोप का येत नाही‚ हणून अिनवाणनं चौकशी के ली
तर ती हणाली‚ ‘तुला माहीत नाही अिनवाण‚ पण का याभोर गेटवर िहर ाजद
पानांची आिण लाल फु लांची मधुमालती फारच सुंदर दसते!’
‘एव ा रा ी हा िवचार करीत जागत बसलीस हो?’ असं अिनवाण हणताच‚ बायको
नव याजवळ या उ साहानं साडी कं वा दािगना मागेल‚ याच उ साहानं क याणी
हणाली‚ ‘क पाऊंडवॉलला लागून नारळ आिण सुपारी लावायची.’ पुढं ती मनात या
मनात हणाली‚ ‘आिण िखडक जवळ रातराणी. जागा रािहली तर एक तळं ही करायचं.
त याकाठी रानटी गुलाब लावायचा. गुलाबाची पांढरी फु लं पा यावर तरं गतील आिण
यामधून छोटे छोटे मासे धावतील.’
अिनवाण ित याजवळ येऊन काहीशा ािसक वरात हणाला‚ ‘नारळीची मुळं फार
पसरतात. यामुळे पायाला धोका पोहोचेल.’ क याणी या याकडे वळू न हणाली‚
‘काहीतरीच काय! आम या घरा या भंतीला कु ठं भेगा पड या हो या. आंबा‚ जांभूळ‚
ताड‚ िलची‚ नारळ‚ सुपारी‚ काय हणून न हतं ितथं!’
नकळत मनात जपले व ‚ जे हा सगळे अडथळे पार क न ित यासमोर साकार झालं‚
ते हा क याणी इतक ग धळू न गेली क ‚ कोलका या या वाहात हाय संथ माणे जीवन
जगणा यांना डोकं टेकायला िजथं जागा िमळणं मु क ल‚ ितथं नारळ-सुपारी लावणं
 हणजे एक कारची चैन‚ हेही ित या ल ात आलं नाही. कोलका याला एवढी माती तरी
कु ठं आहे आिण एवढा वेळ तरी कु णाला आहे.
पो युटेड कोलका यात क याणी मोकळी‚ व छ‚ शु हवा शोधत फरायची. कु ठं ही
झाडझुडूप पािहलं क ‚ दोन ण थांबायची. जियशा लहान असताना‚ भा ा या
घरातील चंचो या हरां ात टब भ न ोटन लावून ठे वला होता ितनं. आधीच
कबुतरा या खो या माणे असले या जागेतील जायची-यायची वाटही बंद के ली हणून
अिनवाणनं खूप कु रकु र के ली होती. पण यावर ितचं हणणं होतं‚ ‘लहान पोरीला ास
घेणंसु ा इथं कठीण आहे. कोळशा या धुरानं‚ पोरीची कोवळी छाती काळी पडायची!’
‘आ ही सगळे तर इथंच मोठे झालोय.’
‘तु ही झाला असाल‚ पण मी नाही. मा याभोवती फ िहरवा रं गच होता. मी
नदीव न वाहात येणा या मोक या हवेत वाढलेय. हणूनच तर आम या देशातील
माणसं दीघायुषी असतात. माझे आजोबा एकशे पाच वष जगले. या वयातसु ा पंजा
लढव यात पंचवीस त णांना हरवायचे ते.’
‘ते पंचवीस त ण तरी कसे हरायचे? तुम याच देशातले ना ते? यांना काय शु हवा
िमळत न हती?’ अिनवाणनं िसगारे टचा धूर सोडत िवचारलं.
क याणी िचडू न हणाली‚ ‘असू दे! आम या घरची गो च वेगळी!’
‘अ सं हण.’ अिनवाण िमि कलपणे हसत हणाला.
दीपननं दीघ ास घेतला. ‘बौची’ खेळताना धावून दम यावर क याणी जसा ास
यायची‚ तसाच ितनं आताही घेतला. ा इथं शु हवा तर होतीच‚ पण याचबरोबर
एक सुगंधही होता आिण आठवणीही दाटू न येत हो या.
■
 तीन
अिनवाण मे दनीपूरचा‚ यामुळे अ यंत िहशेबी. पैसा हातात आला क ‚ क याणी दो ही
हातांनी खच क न मोकळी होई. अिनवाणचा ाला िवरोध असे. दीपनला एकाऐवजी
दोन स े आणले क अिनवाण िचडायचा‚ ‘काय ज र होती? उगाच पैसा खच करतेस!’
‘थोडा पैसा खच करणारच मी. तुमचा एवढा िचकटपणा अगदी सहन होत नाही मला.’
क याणी हणायची. ितला अिनवाण या िचकटपणाचा खूप राग यायचा.
‘बांगाल फार उदार असतात नाही!’ तो ितला िचडवायचा.
‘हो. असतातच! घरात जर काही चांगलंचुंगलं के लं‚ तर शेजा यांना सोडू न ते खात
नाहीत. सगळे च आप या दारची फळं शेजा यांना वाटतात. त यातून पकडलेले मासे
आपण वत:च खावेत‚ असं कु णा याही मनात येत नाही. शोल‚ टगरा‚ पुंटी‚ शंग असे
कतीतरी कारचे मासे िमळायचे. ठे चले या सुकटीची चटणी तर मी कती दवसांत
खा ली नाहीय. श रफा नेहमी दोन ॉक िशवायची - एक मला आिण एक ितला. तु ही
झाड ामची माणसं. तु हाला नाही हे कळायचं. तु ही दुस यांना फसवून वत:चं पोट कसं
भरे ल‚ एवढंच पाहता! श रफा या मो ा भावा या ल ात एक लाखाचा कपडाल ा
आिण दागदािगने पाठवले होते ित या विहनीला. ितचा दादा ल ाला ह ीव न गेला
होता. दोन हजार लोकांना आमं ण होतं. दोन दवस आ ही ल घर सजवत होतो.
नाहीतर तु ही. ल के लंत‚ तर सगळे िमळू न साठ क पास पये खच के लेत फ !’
‘आणखी काय काय करायचात तु ही?’ अिनवाण हसून िवचारायचा. ‘वादळी रा ी सव
िमळू न गारा वेचायचो. पावसात िभज यामुळे कु णाला ताप आला क ‚ शेजारी सं ी आिण
ा ं घेऊन बघायला यायचे‚ डॉ टरांना बोलावून आणायचे‚ जवळ बसून डो यावर गार
पा या या प ा ठे वायचे. तुम या देशात असले शेजारी कु ठले असायला?’
‘कु ठ या शेजा याबरोबर ेमबीम जमलं नाही?’ अिनवाण खोचकपणे िवचारायचा.
‘असं का िवचारतोस?’
‘नाही‚ हणजे एवढी ओढ फ पु ेची क कु ठ या मानवपु ाची?’
‘िचडवतोस होय?’
‘मी कशाला िचडवीन?’
‘अिनवाण‚ खरं च तुला समजणं श य नाही! मी इथं पु कळ माणसं पािहली‚ पण स न
नाही पािहला कु णी!’
‘ितथं इतकं सगळं चांगलं होतं‚ तर इथं आलीसच का सव सोडू न?’
‘इथं काय आनंदानं आलेय का?’
 अिनवाण मधूनमधून ितला टोचायचा. हणायचा‚ ‘तुम या झाडाचे पे तर लोक
चो न खायचे ना?’
‘ते तर ल मीपूजना या वेळी.’
‘प रमल तर सांगतो क ‚ कधीकधी दगडसु ा मारायचे.’
‘अगदी खोटं! ते कशाला दगड मारतील?’ क याणी या कपाळाला आ ा पडत.
‘ते तुम याच शेजारचे लोक असायचे ना?’ अिनवाण पुन:पु हा िवचारायचा.
‘प रमल साफ खोटं बोलतो. शेजारीपाजारी कशाला दगड मारतील? असं कधी झालं
असेल‚ तर नावाची नाही मी!’
‘चौस या दं यात तु हाला काही ास झाला नाही?’
‘तो तर बंगाली िबहा यांचा दंगा होता. बंगा या-बंगा यात काहीच झालं नाही.
मफ वलला काही गडबड झाली हणतात. पण आ हाला काही कळलं नाही बाई!’
‘ते हा तु ही तर कोलका याला होता ना?’
‘ हणून काय झालं? आईबाबा तर ितथंच होते ना? यांना तर लगेच कळलं असतं क !’
झाडाझुडपांनी वेढलेल‚ं दाट छायेत लपलेलं एक दुमजली घर. घरा या समो न
वाहणारी पु ा. पु ेचं पा एवढं मोठं क ‚ पलीकडचा काठ दसायचा नाही- असं
एक िच क याणी या मनावर तीस वष कोरलं गेलं होतं. पु े या काठी वाळू त घरं
बांधायची‚ पा यात खेळून िभजायचं‚ काठाकाठानं दूरवर दमेपयत पळायचं आिण
सं याकाळी वाळू नं माखलेलं त ड‚ हातपाय व वा यामुळे अ ता त झालेले के स अशा
अवतारात घरी परतायचं - क याणीला वाटायचं‚ अरे ‚ ही तर परवा-परवाची गो . ओचा
भ न पा रजातकाची फु लं वेचलेली पहाट‚ ओ या के सांमुळे िभजलेली पाठ‚ या िभज या
पाठ नीच मैि ण बरोबर ‘राधासुंदरी’ शाळे त चालत जाणं‚ दोन पैशांचं मलई-आई म
खाणं‚ पजण वाजवत चनाचूरवा यां या व तीत जाऊन चनाचूर खाणं‚ लाकडा या
खो याला डोळे लावून बायो कोप पाहाणं‚ थंडीत रा ी पटांगणात िवटांवर बसून
पि लिसटीचा मूक िच पट पाहणं - अशा काही आठवणी क याणी या मनात खोलवर
जाऊन ज या हो या.
दीपन या शाळे ला उ हा याची सु ी होती. यानं आईबरोबर ित या गावाला
जा याचा ह च धरला. क याणीला वाटलं होतं क ‚ अिनवाणसु ा येईल. पण अिनवाणनं
अिजबात उ साह दाखवला नाही. यानं क याणी या त डू न एव ा गो ी ऐक या हो या
क ‚ क याणी जरा जरी अ व थ दसली तरी तो िवचारायचा ‘घराची आठवण झाली
वाटतं? शपथ घेऊन सांगतो‚ तुझं ते महालवजा घर आिण बाग मला बघायची फार इ छा
आहे.’ कदािचत याला फ घर आहे हणून जायची इ छा असावी. यानं मनात आणलं
असतं तर याला येता आलं असतं‚ श रफा या घरी राहाता आलं असतं. अिनलकाका‚
सौमेन‚ मु ी‚ सलीम‚ खसाना ांची भेट घेता आली असती. यािशवाय क याणीचं
घर-ितचं बालपण आिण कशोराव था िजथं गेली - ते घर‚ ती िजथं खेळली ते पटांगण‚
नदी असं सगळं काही बघता आलं असतं. पण दरवष अिनवाणला पुरीला जायचं
असायचं. एक तासाचा तर वास. हाव ाला जायलासु ा ापे ा जा त वेळ लागतो.
क याणीला जे हा शाळे त नोकरी िमळाली‚ ते हा आता अिनवाणजवळ काही
मागायला हरकत नाही असं ितला वाटलं. मग ितनं अिनवाण या मागे बांगलादेशला
जा याचा धोशाच लावला. ितची ही आजकालची इ छा न हती. जियशा या ज मा या
आधीपासूनच ती अिनवाणजवळ जा यासाठी ह करत आली होती. आता जियशासु ा
अठरा वषाची झाली होती. सु वातीला अिनवाणनं हा संसार सोडू न कु ठं जायचं‚ हे सव
कोण सांभाळणार हणून टाळाटाळ के ली होती. मग ‘मुलं लहान आहेत‚’ हे कारण पुढं
के लं होतं. मुलं मोठी झा यावर तो हणू लागला क पासपोट‚ ित कटं हणजे फारच
भागनड बुवा; िशवाय एवढा खच क न ितथं पाह यासारखं आहेच काय? र तेसु ा आता
ओळखायला येणार नाहीत. यापे ा न गेलेलंच बरं .
ितथं काय आहे ते अिनवाणला कसं समजणार. तो तर हणायचा‚ ‘ पला जायचंय ना‚
मग दा ज लंगला जाऊ या. खूप छान वाटेल बघ.’ हे ऐकू न क याणीला हसूच यायचं.
शेवटी अिनवाणनं जाहीर के लं क ‚ बांगलादेशला जाणं आता काही यो य नाही.
पॉिल टकल िस युएशन अिजबात चांगली नाही. अिनवाण ितकडं जायला ितला कधीच
परवानगी देणार नाही‚ हे क याणीला आता समजून चुकलं होतं. अखेर ितनं जा याचा
ठाम िन यच के यावर तो हो-नाही काहीच हणाला नाही. ‘रजा िमळाली असती तर मी
न च तु याबरोबर आलो असतो. पण ऑ फसम ये सग यांनाच रजा हवीय. तू वाटलं
तर दीपनला घेऊन जा. जियशाचं एम.ए.चं फायनल इयर आहे. मी आलो तर ती एकटी
कशी राहाणार?’ एवढं बोलून यानं आपला नकार कळवून टाकला. याची खरं च इ छा
असती‚ तर याला येता आलं असतं. मयमन संहब ल याला फारसं काही वाटत न हतं‚
हणूनच तो यायला तयार न हता.
पण हाच अिनवाण क याणीला मा आवजून झाड ामला घेऊन जायचा. सव गावातून
फरवून आणायचा. ही माझी झोप याची खोली‚ ा पटांगणात आ ही खेळायचो. ती
लाल िवटांची इमारत दसतेय ना ती माझी शाळा असं सव दाखवायचा. ते सव िम या
आंबराईत बसून गाणी हणत‚ तीसु ा यानं ितला दाखवली होती. क याणी हे सव मु ध
होऊन पाही. जु या गो ी या याकडू न ऐकता ऐकता‚ मनात या मनात अिनवाण या
कशोराव थेला िशवून येई.
क याणी आता ‘टॉिलगंज’ ऐवजी ‘िवधान सरणी’ कू लम ये िशकवत होती.
सॉ टलेकला राहायला आ यावर ितनं इथंच नोकरी धरली होती. इथं पूव या नोकरी या
मानानं पगारही बरा होता. संसारासाठी खच क नही ितनं काही पैसा िश लक टाकला
होता. सहा मिह यांत ितनं दोन पासपोट‚ दोन िवमानाची ित कटं आिण शंभर डॉलस
एवढा पैसा साठवला होता. अिनवाणकडू न ितला पैसा नको होता. ितनं मािगतला असता‚
तर यानं नाही हटलं नसतं. पण जाय या वेळेला तोच आपण न देईल‚ असं ितला वाटलं
होतं. या याकडू न एक-दोन हजार िमळाले असते‚ तर जियशाला पण बरोबर नेता आलं
असतं. क याणीनं पंधरा दवसांची रजा घेतली आहे‚ हे कळलं मा ‚ अिनवाण खूपच
संतापला. ‘तुझं काय डोकं िबकं फरलंय का? इत या दवस तू परदेशात राहाणारे स?’‚
अिनवाणची चूक दु त करीत क याणी हणाली‚ ‘परदेशात नाही‚ वदेशात.’
‘एकटीच जाणारे स का?’
‘दीपनलाही नेणारे य बरोबर.’
‘दीपनची ी-टे ट त डावर आहे.’
‘खूप वेळ आहे अजून. अडीच मिहने आहेत टे टला.’
‘बांगला देशात जायला िनघालीय. ह ली ितथं कु णी जातं का? िशवाय मला हे कळत
नाही‚ ितथं कोण आहे तुझं ते!’
‘तुला नाहीच कळायचं‚ अिनवाण.’
‘तू काय करायचं ठरवलंस हे तुझं तुलाच माहीत. मला कोण सांगणार? जे मनाला वाटेल
ते कर. माझं काय?’
‘तुझा काहीच संबंध नाही? एव ा दवस सग यांत संबंध होता आिण मा या माहेरी
जा या या वेळेला तो नाही काय?’
‘तुला आता माहेर कु ठं य ग? अं? जणू काही तु यासाठी ितथं कु णीतरी घर सजवून
ठे वलंय.’
‘पु हा सांगते‚ अिनवाण‚ हे सगळं तु या समज या या पलीकडचं आहे. तू गेला नाहीस‚
तर सग याचा नाश होऊन जायला‚ ते काही तुझं झाड ाम नाही.
‘बरं बाई‚ जा. कर आपली इ छा पुरी.’
‘करीनच. तुला काय वाटलं‚ मला काही इ छािब छा नाहीच वाटतं? मला माहेरचं
घरबीर नाही‚ असंच वाटतं ना तुला? तुला जसं मिह या-मिह यांनी जाऊन आईला
भेटावंसं वाटतं‚ तसं मला नसेल का कु णाला भेटावंसं वाटत? मला पण कु ठं तरी जावंसं
वाटतंच क !’
‘तुझी आई तर नाही. ती असती तर गो वेगळी.’
‘आई गेली‚ पण आईनं मागं काहीच ठे वलं नसेल? श रफानं न च सव सांभाळू न ठे वलं
असणार. िशवाय अिनलकाका आहेतच. ते सव सांभाळू न ठे व यािशवाय राहायचे नाहीत.’
अिनवाण या कपाळाला एव ा आ ा का‚ हे क याणीला समजतच न हतं. याला
म सर वाटतोय का? तसंच असणार. दुसरं काय? तीस वष ितनं एक व आप या मनातच
क डू न ठे वलं होतं. ल झालं‚ मुलगी झाली. तीच मुलगी आता ‘ कॉ टशचच’म ये मा टर
िड ीचा अ यास करतेय. संसारातील अनेक आता सुटलेत. तरीसु ा क याणीला कु ठं
जायला वेळ िमळत नाही. संसारात ती पार गुरफटू न गेलीय. खरं हणजे‚ अिनवाणचा
हेकेखोरपणाच ितला कु ठं जाऊ देत नाहीय. ह ली के स वंचरताना पांढरा के स दसला क
क याणीचा जीव घाबरा होतो. ‘आपली वेळ संपत तर आली नाही ना?’ ‘आपण हळू हळू
मशाना या वाटेनं तर जात नाही ना?’ अशी ितला भीती वाटायची. ‘ मशान’ हा श द
ऐकताच ितचा थरकाप होतो. कोणतं मशान ित या वा ाला येणार आहे?
के ओडातलाचं‚ िनमतलाचं क पु े या काठावरचं शंभुगंज ि जखालचं? ाच
मशानात आजोबा‚ आजी‚ मोठे काका‚ बाबा‚ धाकटे काका‚ आई ा सग यांना अ ी
दला गेला. ह ली मधूनमधून ती अिनवाणला हणायचीसु ा क ‚ मी मे यावर मला
ितथंच घेऊन जा.
‘ितथं हणजे कु ठं ?’
‘िजथं ज मले ितथं. ज म-मरण एकाच मातीत होणं चांगलं!’
‘मे यावर तू काही चालतं-बोलतं माणूस राहाणार नाहीस. एक ओझं होशील‚ ओझं.
तुला काय वाटतं‚ ते ओझं खां ावर टाकू न मी एका देशातून दुस या देशात जावं?’
‘दुसरा देश’‚ ‘दुसरा देश’‚ हणू नकोस हं‚ अिनवाण. मला फार राग येतो.’
‘मग काय ‘एकच देश’ हणू?’
‘आगरतलापासून कु िम लापयत जाऊन आला आहेस तू. कु ठे तुला मातीचा रं ग वेगळा
दसला का? गवत सगळीकडे िहरवंच होतं ना? वेगळी भाषा तरी कु ठं आढळली का?
लोकां या पोशाखात फरक होता? ा बाजू या झाडांची फु लं पलीकडे पडायची‚
पलीकडचे प ी इकडे यायचे हे तूच सांिगतलंस ना? गुरं इकडू न-ितकडे जा-ये करायचीच
ना? मग फ माणसांसाठीच बंदी असेल‚ तर ती जाणूनबुजून घातलेली आहे‚ हे उघडच
आहे. मग संधी िमळताच हे वेगळं ’‚ ते वेगळं असं कशाला हणायचं?’
‘तुला इितहास मा य नाही?’ असं हणत अिनवाणनं च मा काढू न टेबलावर ठे वला.
ह ली ए साइट झा यावर तो असंच करायचा.
क याणीनं शंभर डॉलरचे टाका क न घेतले. ितला टॅ सी आिण र ावा यांनी घे न
टाकलं होतं. मयमन संहला कसं जायचं असं ितनं िवचारताच‚ यांनी एका सुरात
सांिगतलं क ‚ महाखाली या बस टँडव न िनघालेली बस नॉन टॉप मयमन संहला जाते.
मयमन संहब ल ितला फार मोठा िव ास होता. ती र ानं बस टँडवर आली. ित या
ये याब ल साधं पो टकाड टाकू नसु ा ितनं कु णाला कळवलं न हतं. जर तसं कळवलं
असतं‚ तर न च सगळे जण ितला रिस ह करायला एअरपोटवर आले असते. पण
यापे ा आ याचा ध ा देणं चांगलं‚ असा िवचार ितनं के ला होता.
एव ा वषानी ितला पा न न च खळबळ माजेल. ती थो ाच दवसांक रता
आलीय‚ हे कळ यावर सगळे नाराज होतील. ती एकदा च टु ामला मावशीकडे गेली
होती. चांगली एक मिहना राहाणार होती ती ितथं! पण दहा-बारा दवसांतच ितला परत
फरावं लागलं‚ कारण श रफानं खाणंिपणंच बंद के लं होतं‚ ितचं मन कशातच रमत
न हतं. दहा-बारा दवसांचं दु:ख िवसरायला दोन मिहने लागले. च टु ामम ये काय काय
पािहलं‚ ते सव श रफाला सिव तर सांगावं लागलं. ‘पतंगा बीच‚’ ‘फॉयेन लेक‚’ पोट‚
पवत ां याब ल या ग पा संपता संपत न ह या. िहरवळीवर बसून‚ जांभळा या
झाडामधून आकाशातील ढगां याकडे बघत कती ग पा मार या तरी पुरेच पडेनात. आता
तीस वषा या ग पा एव ाशा दवसांत कशा संपणार?
क याणी देश सोडू न जा या या दवशी श रफानं रडत जिमनीवर लोळण घेतली होती.
ते हा क याणीनं ितला काही झालं तरी परत ये याचं वचन दलं होतं. आज एव ा
दवसांनी ितला पािह यावर ती अवाकच होईल. इतकं आयु य सर यावर हे कसलं
परतणं. क याणीचे डोळे भ न आले. र ात दीपनला छातीशी आवळू न धरत क याणी
हणाली‚ ‘दीपन‚ हा माझा देश बरं का.’ दीपननं मान हलवली. क याणीचं अंग कापत
होतं. ित या घशालाही कोरड पडली होती. ितला खरोखरच तहान लागली होती. ित या
देशातील पाणी ितला यावंसं वाटत होतं. दीपनचा चेहरा आनंदानं फु लला होता.
गाडी या नंबर ले स‚ साईनबो स दाखवत तो हणाला‚
‘आई‚ पािहलंस? सगळं बंगालीत िलिहलंय.’
‘असंच आहे‚ बाबा. इथं सगळे बंगालीच बोलतात. सगळे बंगालीच आहेत इथं.’
‘सगळे बंगाली आहेत इथं? आप याकडे सगळे बंगाली आहेत ना?’
‘तुला मी सांिगतलं नाही का क ‚ या देशातील लोकांनी बाव म ये भाषा आंदोलन के लं
होतं. एकाह रम ये यु झालं ते माहीत आहे ना? ते सगळे बंगाली बोलणारे च होते
हणून तर यु के लं यांनी’ हे सांगताना‚ ा देशांतील माणसांब ल या आदरानं‚ ितचं
म तक आपोआप वाकलं.
‘मग आपण का नाही यु के लं?’ दीपननं कु तूहलाने िवचारलं.
‘आपण कशाला करायचं? तो तर के वढा मोठा देश आहे‚ ितथं वेगवेगळी माणसं
वेगवेग या भाषा बोलतात.’
दीपन कु तूहलानं च कडे पाहत होता. ‘नवीन देशात आलोय असं वाटतंय नाही‚ आई.’
दीपनचं बोलणं ऐकू न आिण याचा उ हास बघून ितनं याला आणखीच जवळ घेतलं.
जणू काही ितनं आपलं मु ध शैशव दूर गेलेली कशोराव था ितची श रफा कं वा ित या
बादललाच ध न ठे वलं होतं. एक उमलू पाहणारी कळी‚ खूप दवसांत हवापाणी न
िमळा यामुळे आत या आत जणू म न गेली होती. पण आज एका अ ात जादू या
पशानं ित या शत शत पाक या उमल या हो या. क याणी या दयातून जणू अचानक
एक खळाळणारा झरा वा लागला होता. कती सुंदर‚ व छ आिण ं द र ते आहेत इथले.
र यां या दो ही बाजूला देवदार आिण गुलमोहराची रांग. हा देश परका वाटणारच
कसा? ह रनारायण तर सांगायचे क ‚ त णपणी यां या हातांत पैसा आला रे आला‚ क
भारी पंजाबी आिण तलम धोतर िवकत यायला ते कोलका याला पळायचे. सवानाच
कलक या या व तू ह ा असाय या. कोलका याला जाऊन खरे दी के यािशवाय
चालायचेच नाही. मालदहचे लोक कांचागो ला खायला नाटोरला जायचे. देश तर एकच
होता नाही यावेळी आिण अशा या अखंड देशातच क याणीचा ज म झाला होता.
फाळणी‚ सीमेवर या चौ या हे सव झालं ते हा ती खूपच लहान होती. ितला समजायला
लाग यावर ितनं पािहलं होतं क ‚ ह रनारायण हरां ात खुच वर बसत आिण हणत‚
‘सरला‚ सवनाश झाला बघ. भारतानं ि टशांना हाकललं‚ पण वत:चे तुकडे क न
हाकललं.’
क याणीनं फाळणीमुळे होणारा सव ास सहन के ला होता. ह रनारायण िनराश का
झाले होते‚ ते ितला कळू न चुकलं होतं.
ा देशातून उदू बोलणा या मुसलमानांना हाकलताना हंदनंू ा सव गाशा गुंडाळू न
वत: याच देशातून बाहेर का जावं लागलं? मुसलमानांची मायभूमी न होता‚ हा देश तर
शेवटपयत बंगा यांचाच रािहला. तीस लाख बंग यांनी वत: या र ातून हा देश उभा
के लाय. यांनी भारताचे तुकडे के ले आिण या देशाला मुसलमानांची मायभूमी के ली‚
यां या दु पणामुळे या देशातील लोकांना आपला देश सोडावा लागला‚ यांना
एकाह र या पा क तानिव या यु ात चांगलीच चपराक बसली. हा देश बंगा यांचा
आहे‚ मुसलमानांचा नाही‚ इथं भाषा मह वाची आहे‚ धम नाही; हेच या यु ानं िस
के लं. ाचा क याणीला फार अिभमान होता.
दीपन आनंदानं टा या वाजवत हणाला‚ ‘आई‚ तुझा देश कती सुंदर आहे गं! आपण
सव इथंच का राहात नाही?’
क याणीलासु ा हाच पडायचा. एव ा सुंदर देशात सगळे िमळू न-िमसळू न का
राहात नाहीत? हा देश सोडू न ितला का जावं लागलं? असा ितचा काय गु हा होता क ‚
ितला आपली माती सोडू न पळू न जावं लागलं. ितनं का कु णाचा खून के ला होता. ितचा
असा अपराध तरी काय होता क ‚ ितला एवढी मोठी िश ा िमळावी. श रफा तर ित या
व ांची‚ आठवण ची अगदी जवळची सा ीदार होती‚ पण ितला नाही कु ठं पळू न जावं
लागलं. पु े या पा याला पश करता येत नाही‚ हणून ितला रा ी या रा ी रडू न
काढा ा लाग या नाहीत. खेळाचं मैदान‚ रानगुलाबाची झाडं असं काही काही ितला
गमवावं लागलं नाही. रातराणी‚ पे ‚ आंबा‚ फणस‚ नारळ‚ सुपारी ांनी बहरले या
बागेला ितला मुकावं लागलं नाही. आगगाडीचा आवाज‚ उ हा या या दवसांत शेडम ये
बसून‚ चो न लोणचं खाणं काही काही ितला िवसरावं लागलं नाही. एक व छ पा याचं
सरोवर या याकडे सारी दुपार पाहात बसलं तर तरं गताना दसेल शैशव आिण
कशोराव था-असं सरोवर हरवलं; ते क याणीसाठी-श रफासाठी नाही. ते घर‚ ती
आगगाडी‚ ते सरोवर‚ ते मैदान‚ ती झाडं‚ ती पु ा ां यावर श रफाचा
क याणीपे ा जा त ह होता का? मग असं का झालं?
क याणीला वाटलं र ा थांबवून खाली उतरावं. सव अंगावर माती माखावी. ा
मातीचं ेम ितला दुस या कु ठ याच मातीला आपलं हणू देत न हतं. माणूस एकाच
मातीवर ेम क शकतो तर! एक मन कु णाकु णाला देणार? देशा या हवेनं जणू ितचे डोळे
व त ड धुवून काढलं. ित या त डू न ‘अहाहा’ असा उ ार सहजपणे बाहेर पडला. ित या
 ा ‘अहाहा’चा पश दीपनलाही झाला. ित या अंगाला अंग घासत तो हणाला‚ ‘चल‚
बाबांना सर ाइज क या. परत जायचंच नाही आपण.’ क याणी हसून हणाली‚ ‘ यांना
हे सर ाइज वाटणारच नाही मुळी. उलट‚ आपण परत गेलो‚ तरच यांना आ य वाटेल!
दीपन हसला. याचं वय तरी असं कती होतं.
हणूनच याला हा देश परका वाटला नाही. पण असं काही अिनवाण या मनातच येत
नसे. यामुळेच तो क याणीची क व करी. माणसाचं काळीज काय दगडाचं असतं? असावं!
कारण कोलका यातील माणसं क याणीला दगडासारखीच वाटत. माया नाही न् काहीच
नाही. वाथात सदा कदा गुंतलेली ती माणसं. क याणी यांचा ितर कार करायला
लागली होती. या वाथ माणसां या गद त‚ या गजबजले या र यांवर ितला खरं च
परत जावंस वाटत न हतं. कोलका याला ती शेजारची विहनी सारखी ग यात पडायला
पाहात असे. पण या दवशी टॅ सीवा याला ायला क याणीकडे सुटे पैसे न हते हणून
ितनं ित याकडे मािगतले‚ तर ितनं असं काही त ड के लं क ‚ जणू काही ती क याणीला
ओळखतच नाही कं वा क याणी जणू ित याकडे भीकच मागतेय. कपाळाला आ ा
घालून हणाली‚ ‘पैसे? पैसे नाहीत!’
बस टँडवर ‘ढाका टू मयमन संह’ असा बोड असलेली िमनीबस उभीच होती. क याणी
तीत चढली. बसम ये पंधरा-सोळा पॅसजर होते. ते आपापसात या भाषेत बोलत होते‚ ती
मयमन संहचीच बोली अस याचं क याणी या त काळ ल ात आलं. क याणी
कोलका याला या शाळे त िशकवायची‚ तेथील हेड लाक मयमन संहचा होता. वेळ
िमळताच ती ऑ फसम ये जायची आिण हणायची‚ ‘तुम याकडे आलं क देशाचा वास
येतो. आपण दोघं मयमन संह या बोलीत बोलू या.’ हेड लाक ित या अशा या वाग यानं
बुचक यात पडे. यानं एकदा पैशाची काहीतरी गडबड के ली. क याणी आपलं काम
सोडू न या या मदतीला धावली. मॅने जंग किमटीपुढे ती या या बाजूनं बोलली.
अिनवाणला हे कळ यावर तो हणाला‚ ‘तू उगीचच या भानगडीत पडलीस. यानं न च
पैशाची अफरातफर के ली असणार आिण तू मा िडसऑने ट पसनला सपोट करतेस.’
क याणी उसळू न हणाली‚ ‘तो िडसऑने ट असेलच कसा? मयमन संहचा माणूस तो.’
बसमध या वाशांचे ‘आइबाम’‚ ‘खाइबाम’‚ ‘जाइबाम’‚ ‘आइछु इन’‚ ‘गे छु इन’ हे
गोड वाटणारे श द ितला मेछुया बाजारा या ग लीत िव ामयी या मैदानात
पुरोिहतपाडा या त या या घाटावर ओढू न घेऊन गेल.े क याणीचं मन कािचझुलीपासून
के वटखालीपयत‚ टेशनरोडपासून पोिलस लाईनपयत‚ आकु रा या ितनकोणापुकुरपासून
वदेशीबाजारपयत धावत च र मा न आलं‚ या या मागे एक ॉक आिण वेणीला
बांधले या रिबनी उडत हो या.
बसमधील वासी ित याच देशातील‚ ित यात ज मगावचे होते. यामुळे या
सग यांब ल ितला एक िविच ओढ वाटत होती. ितनं एक-दोघांना िवचारलंसु ा‚
‘आपण ह रनारायण रायना ओळखता का? ते कालीबाडीला राहाणारे ? ते हो‚ एक मोठं
मैदान आहे ना‚ ितथं झाडांनी वेढलेलं एक दुमजली घर आहे ना? ितथं आता कोण राहातं
हो? या घराला वर या मज यावर जायला लोखंडी िजना आहे बघा!’
ते सव मान हलवून हणाले‚ ‘काही माहीत नाही.’
दीपनला के ळी आिण िबि कटं घेऊन दली ितनं. तो मन लावून बसमध या लोकांचं
बोलणं ऐकत होता आिण आई या कानाशी पुटपुटत होता‚ ‘ते असं का गं बोलतात?’
‘अरे ‚ ही मयमन संहची भाषा आहे‚ बरं का. आमची ओ रिजनल भाषा.’
‘ हणजे बांगाल भाषा?’
‘हे कु णी सांिगतलं तुला?’
‘माझा िम तीथ आहे ना‚ याची आजी अशीच बोलते. तीथ आिण याची बहीण न ता
हणतात क ‚ यांना ितचं बोलणं मुळीच समजत नाही.’
‘बांगाल हे काय आणखी? ही बंगाली भाषाच आहे. गावागावा माणे बोल यात फरक
पडतोच क ! कोलकाता आिण चौवीस परगणा‚ चौवीस परगणा आिण मु शदाबाद यात
थोडासा फरक असणारच. आता इं ि लश भाषेचेच बघ ना! सगळे इं ि लश बोलणारे काय
एकाच त हेनं बोलतात? थोडं इकडं ितकडं होतंच कनई. अमे रकन इं ि लश आिण ि टश
इं ि लश यात तर के वढा फरक आहे. मग काय ते इं ि लश नाही? या भाषेला काय
‘आं लाश’ हणायचं?
‘आं लाश’ श द ऐकू न दीपनला हसू आलं. के याचं साल बस या िखडक तून बाहेर
फे कता फे कता तो पुटपुटला‚
‘आं लाश’!
‘ही इथली भाषा तुला न समजायला काय झालं रे ? घरीही मी अधूनमधून ही भाषा
बोलतेच क ! तुला ही भाषा अिजबात समजत नाहीय का दीपन?’ क याणीनं हळु वारपणे
िवचारलं.
‘काही काही समजतं. पण सगळं च नाही.’
क याणी थोडी दुखावली. मुलांना आईची भाषा समजली नाही तर दुभा य कु णाचं?
मुलांचं क भाषेचं?
क याणी या कपाळावर कुं कवाची टकली होती‚ भांगात संदरू आिण हातात
सौभा यिच ह शांखा होती. ितनं िनळी सुती साडी नेसली होती. बसमधले पु कळजण
वळू न वळू न ित याकडे पाहात होते. समोर या सीटवर बसले या एका म यमवयीन
गृह थांनी मान वळवून िवचारलं‚ ‘कु ठं जायचंय?’
‘मयमन संहला’‚ क याणीनं हसत हसत उ र दलं.
‘ढा याला राहता का?’
‘नाही कोलका याला. माझं माहेर मयमन संहचं. कालीबाडीला घर आहे आमचं.
ह रनारायण रायांचं घर मािहतेय? पु े या काठावरचं?’
या गृह थांनी नकाराथ मान हलिवली. यांना काहीच माहीत न हतं.
एके काळी गावातील सवजण ह रनारायणांना ओळखत. आज एव ा माणसांत कु णीच
यांना ओळखणारं नाही‚ हणजे आ यच! क याणीला वाईट वाटलं. पण हे लोक नेमके
मयमन संहचे नसतील‚ थोडे दूर राहाणारे असतील‚ अशी ितनं मनाची समजूत घातली.
‘आपलं नाव काय‚ दादा!’ समोर या सीटवर झुकून क याणीनं िवचारलं.
‘अ दुल ज बार!’ गृह थांनी थंड आवाजात उ र दलं.
क याणीला खूप बोलावंसं वाटत होतं‚ पण या गृह थांनी त डच फरव यामुळे ितला
ग प बसावं लागलं.
क याणी या माग या सीटवर बसले या त णानं िवचारलं‚ ‘कोण ह रनारायण?
कापडाचा धंदा करतात ते का?’
‘नाही‚ नाही. माझे वडील िडि ट मॅिज ेट होते’ क याणीनं मागं वळू न पाहात उ र
दलं.
‘ओ! टेशनरोडवर या ‘गौरहरी व ालया’ या मालकांचं नावही ह रनारायण आहे.’
‘ह रनारायण काय? राय का?’
‘ते माहीत नाही बुवा!’
‘मा या बाबांना शहरातील सव ओळखतात.’
‘ते काय कोटात ज आहेत का?’
‘बाबा तर नाहीत आता. यांना जाऊन बरीच वष झाली.’ मग बोटं मोजून क याणी
हणाली‚ ‘स ावीस वष झाली बघा‚ यांना जाऊन.’
‘स ावीस वषापूव गेले ते?’
‘हो.’ क याणीनं एक उसासा सोडला. स ावीस वष पापणी लवते ना लवते अशी
सरली. ह रनारायणां या मांडीवर बसून जणू ती परवा परवाच लेमन यूस पीत होती.
सरलाबाला हणायचीसु ा‚ ‘इतके लाड क नका ितचे. डो यावर बसेल.’
‘मग काय झालं. मला तेच हवंय!’ ह रनारायण हसून हणायचे. कु ठं बसवता आलं
यांना क याणीला डो यावर? ितलजला या पा यात टाकलं क ‚ मुलीला पोहता येईल‚
असा यांनी िवचार के ला. मुलीला त यात पोहता आलं तरी जीवना या िचखला या
घाण पा यात ती हातपाय मा शके ल का‚ ाचा यांनी िवचारच का के ला नाही?
क याणी शांत बसून रािहली. हातपाय बांधून घसरणा या वाळू त टाक या माणे ितची
अव था झाली.
बस सु झाली. क याणी िखडक शी बसली होती आिण डो यां या क ेत येणारी
 येक गो डोळे िव फा न ती पाहात होती. टंगी‚ जयदेबपूर‚ राज पूर गे यावर र ता
घनदाट शालबनातून जात होता. ितथं ऊन साव यांचा खेळ सु होता. दीपन सव पाहात
होता आिण मधूनच हणत होता‚ ‘दीदी आली असती‚ तर कती मजा आली असती ना
आई.’ या या ा वा यावर आई मान डोलावत होती. ती आली असती‚ तर खूप चांगलं
झालं असतं. आईचा देश ितनं पािहला असता − ा न आणखी आनंदाची गो ती
कोणती? क याणी आता दीपन−जियशाची आई न हती‚ अिनवाणची प ीही न हती‚ ती
फ क याणी राय होती - ह रनारायण रायांची मुलगी. बावीस वष झाली‚ ती जगाला
क याणी दास होती. पण ीपूर‚ भालुका‚ कािजर िशमला‚ भराडोबा इथ या ि ध
हवेमुळे ती हे िवसरली होती. लहानपणी क याणी आप या विडलांबरोबर कधीकधी
ढा याला जायची. मयमन संह टेशन सोडलं क ‚ सुितयाखाली‚ गफरगाव‚ कावराइद‚
भाऊयाल‚ जयदेबपूर‚ धीरा म‚ इथं थांबत थांबत ेन कु लबाडीला पोहोचायची.
क याणी दुले ं या घरी गोपीबागेत उतरायची. दुले ह रनारायणां या आतेभावाचा
मुलगा. ितला पािह यावर या घरातील मुलं ‘िचचिचलािचओिचके
िचभकिचयिचदेिचखािचइ’ असं काहीतरी िविच बोलून हसत आिण काहीच न
समज यामुळे क याणी ओशाळी होई. ती मुलं ित यािव काहीतरी बोलताहेत‚ हे ितला
समजे. ती िविच भाषा िशक यासाठी ती उतावीळ होई. पण कु णीच ितला िशकवायला
तयार नसे. घरातील कु णीच दाद देत नाही पािह यावर‚ सगळे झोप यावर‚ ती अधवट
उजेडात यांचं बोलणं कागदावर िल न काही अथ लागतो का ते पाही. एक दवस ितचं
ितलाच रह य उलगडलं.
ती मुलं ित या समोरच ‘िचओिचरिचजुिचतोिचपुिचकु िचरे िचफे िचलेिचदािचओ’ असं
हणाली. नंतर ितनं पािहलं एकजण ितचे बूट घेऊन धूम पळाला. या या मागून
पळ याऐवजी‚ ितने तो लांब श द पाठ क न‚ वहीत िल न ठे वला. नंतर या श दात
ितला जुतो हणजे बूट हा श द सापडला आिण ती ओरडत उठली‚
‘िचतोिचमिचरािचखूिचबिचखिचरािचप.’ यानंतर ितनं यां याकडे फारसं ल दलं
नाही. यांनाही समजून चुकलं क िह या मागे लाग यात फारसा अथ नाही.
अ दुल ज बारनं पु हा मागं वळू न पािहलंच नाही. खरं हणजे‚ क याणी बोलायला
उ सुक होती. कारण दोघेही मयमन संहचीच होती. कोलका या न तीस वषानी ती
आप या देशात आली होती. ितला इथं परतायला एवढी वष का बरं लागली? ितनं मनात
आणलं असतं‚ तर सव अडथळे पार क न ती इथं येऊ शकली असती. ितनं अिनवाण या
होकाराची वाट पािहलीच कशाला? आपली माती‚ नदी‚ मैदान तरारलेली शेतं‚ िहरवेगार
वृ आिण घरा या माग या झाडांझुडपांत आपोआप वाढलेली गुलब ी पाहायला यायला
ितला इतक वष का लागली? ती पाखंडीच असली पािहजे. नाहीतर ती अशी वागली
असती का. गेलेले दवस परत कसे येणार. कु णीतरी जादू करावी आिण एका णात‚
आपलं बालपण आप या मुठीत पु हा भरभ न यावं अशी फार इ छा होती ितची. पु हा
यावेत ते दवस... काठ सोडू न वाकडी वळणं घेत वाहाणा या गंगे या काठ या ताल‚
सुपारी या बागेमधून धावत धावत... ते दवस बासरी वाजव याचे... ते दवस
‘भ टयाली’चे... तेच दवस ‘बाऊल गा या’चे... तेच दवस...
र या या दो ही बाजूला सागवानाचं रान होतं. भाऊयालचा गड सोड यावर‚ लांबच
लांब पसरलेली‚ ओसाड‚ लाल मातीची जमीन आिण या यानंतर मैलो मैल फणसाचे
बन. एके का झाडाला दहा-बारा फणस ल बत होते. आं यां या झाडांना असेच आंबे
लागलेले. कोलका या या र या या कडेला फणस आिण आंबे? क पनाच करवत नाही.
सरलाबाला क या फणसाची भाजी इतक वा द करायची क ‚ अजूनही याचा वाद
िजभेवर रगाळतोय. चारी बाजूला कसं सगळं िहरवंगार होतं. ‘ि शाल बाजार’ला थोडा
वेळ बस थांबली. दीपन बस या िखडक तून डोकं बाहेर काढू न धा यधु य‚ भाजीपाला
आिण मासळी-बाजार पाहात होता. क याणी याला हणाली‚ ‘हे लोक गरीब आहेत‚ पण
फार चांगले आहेत बरं का! तू कु णा याही घरी गेलास ना तर ते तुला ‘या-बसा’ हणतील‚
जेवायला घालतील आिण काही दवस राहा याचासु ा आ ह करतील.’
‘खरं च?’ दीपन डोळे िव फा न पाहातच रािहला.
‘हो. खरं च रे !’
‘ते आप याला का जेवायला घालतील? राहायचा आ ह का करतील?’
‘ती फार साधी सरळ माणसं आहेत ना‚ हणून!’
‘मूख पण आहेत वाटतं?’
‘तू ामािणक माणसाला मूख हणतोस?’
‘तसं नाही ग‚ आई!’ दीपननं हसत आई या मांडीत त ड लपवलं.
द ररामपूर आ यावर िखडक तून हात बाहेर काढू न क याणी दीपनला हणाली‚
‘दीपन‚ हे पाहा! काजी नज ल इ लाम इथलेच हो! इथ याच एका शाळे त िशकले ते!’
कं डरगाटनम ये िशकले या मुलाला काजी नज ल इ लाम कोण हे ल ात यायला वेळ
लागला. पण यामुळे क याणी मा अ व थ झाली. ती दीपनला हणाली‚ ‘तू वाचलं
नाहीस का ‘बाबुदरे ताल पुकुरे ‚ हाबुदरे डालकु कु रे .’ दीपन हसला आिण ित या सुरात सूर
िमसळू न गाऊ लागला‚
‘से क बाश करले ताडा बिल थाम एकटु दाँडा‚
पुकुररे ओइ काछे ना‚ िलचुर एक गाछ आछे ना!’
कं ड टरनं बसवर थपडा मार या. या आवाजानं क याणीचं भटकणारं मन ता यावर
आलं. तो कं ड टर तार वरात ओरडत होता‚ ‘चारपाडाऽऽ’‚ ‘चारपाडाऽऽऽ’
इथं एके काळी जंगल होतं. रा ी को हेकुई ऐकू यायची आिण आता ितथं उं च उं च घरं ‚
औषधांचं दुकान आिण पॉिलटे क कॉलेज होतं. मेिडकल कॉलेज आिण हॉि पटलचं
कॅ पस के वढं तरी मोठं अस याचं दसत होतं. र यावर बस‚ र ा आिण माणसांची
के वढी गद होती! पूव एकच हॉि पटल होतं- ‘सूयकांत हॉि पटल.’ ा प लीला होतं
‘िलटन् मेिडकल कू ल.’ क याणीचा एक चुलतभाऊ ितथं िशकत होता. दादाचा हात
ध न‚ पु कळ वेळा ती एका िपव या रं गा या हॉलम ये गेली होती. दादाचे िम ितला
आई म ायचे आिण िवचारायचे‚ ‘माणसाचा सांगाडा पाहायचाय? आ ही मेलेला
माणूस कापतो‚ बघायचंय?’ क याणी जोरजोरानं मान हलवून नकार ायची. यापे ा
घाटावर बसून यांचं पोहोणं आवडायचं ितला!
चारपा ा या वळणावर बरे च लोक उतरले. अ दुल ज बारसु ा उतरले. यांनी
एकदाही मागे वळू न पािहलं नाही. बसम ये दोन बायका हो या. एक नं बुरखा घातला
होता आिण दुसरीनं लाल िस कची साडी नेसली होती. यां याकडे पा न क याणी
हसली. ितनं यांना िवचारलं‚ ‘तुमचं घर इथंच आहे का?’ लाल साडी नेसले या बाईनं
‘हो’ हणून मान दुसरीकडे वळवली. क याणी कं ड टरला हणाली‚ ‘मी कािलबाडीला
उतरणार आहे.’
‘कािलबाडीला बस जात नाही.’ कं ड टर उमटपणे हणाला.
‘मग उतरायचं कु ठं ?’
‘ ेस लब या समोर.’ पैसे मोजता मोजता कं ड टरनं उ र दलं.
ितला ितचं गाव अिजबात ओळखू येत न हतं. ेस लब या र यावर दोन िथएटस
दसली − एक ‘अजंता’ आिण दुसरं ‘छायाबानी.’ ‘छायाबानी’ हणजेच पूव चं
‘अमराबती ना मं दर’ का? क याणी ‘अलका’म ये िसनेमा पाहायची. ते हा गावात
तेवढं एकच िथएटर होतं. ितथंच हंदी‚ उदू‚ बंगाली िसनेमा लागायचे. पण एक वेळ अशी
आली क ‚ कोलकाता आिण मुंबई इथून िसनेमा यायचे बंद झाले. मोठी माणसं‚ ग पा
मारताना‚ दलीपकु मार आिण मधुबाला ांची आठवण काढू न उसासे टाकायची. हे
िसनेमा बंद पड यापूव लोकांनी लाईन लावून ‘शापमोचन’‚ ‘सबार ओपरे ’‚
‘अि परी ा’ पािह याचं क याणीला आठवलं. श रफा या एका मावशीनं क याणीला
‘सबार ओपरे ’ दोनदा दाखवला होता आिण दो ही वेळेला क याणीनं रडू न माल
िभजवला होता. ‘ फ रये दाओ आमार सेद ् बारो ट बछर’ (ती बारा वष मला परत आणून
दे) हे गाणं ऐकू न‚ या वेळ या मु ध क याणी या डो यांत जसं पाणी आलं होतं‚ तसंच ते
आताही आलं. पण आताचं वाईट वाटणं ‘छबी िव ास’साठी न हतं‚ तर वत:साठीच
होतं. वत: या आयु यातील हरवलेली तीस वष परत िमळिव यासाठी ती मनातून हात
पुढे करी. ितची बोटं शू याला पश क न येत. ‘ ेस लब’‚ ‘ ेस लब’ असं कं ड टर
ओरडताच या बायका चटकन उठ या. क याणीही उठली. ितनं कं ड टरला िवचारलं‚
‘कािलबाडी कोण या बाजूला?’ यानं खुणेनंच ‘इथून सरळ’ असं सांिगतलं. ती उतरताच
बस वेगानं िनघून गेली.
समोरच लाल िवटांनी बांधलेली पा याची उं च टाक होती. क याणीनं ती ओळखली.
लहानपणी‚ ा टाक व न सव शहर पाहा याचा ह ती योित काशजवळ करायची. ती
टाक पाहताच‚ ा ौढ वयातही‚ अशा अवेळी ती बालपणीची इ छा मनात पु हा जागी
झाली. ा टाक जवळच ‘अलका’ िथएटर होतं आिण या याजवळ िव ामयी कू ल.
शहर बदललं होतं. पूव ची शांतता आता रािहली न हती. पूव पे ा झाडीही आता कमी
झाली होती हणून दाट सावलीही कु ठं न हती. माणसांची गद ‚ ग धळ गडबड‚ र ांची
वदळ सगळं च नवीन होतं. क याणीनं एक र ा थांबवली. ितला खूप भूकही लागली
होती. दीपन कु तूहलानं आईचं गाव पाहात होता. याला भुकेची शु न हती.
र ा कािलबाडी या र यानं िनघाली. र ावा यानं लुंगी आिण गंजी घातला होता.
यानं िवचारलं‚ ‘कािलबाडीला कु ठं उतरणार?’ पूव ह रनारायणांचं घर सग यांना
माहीत होतं. आता माहीत असेल का? क याणीनं ‘िबिपन पाक’ सांिगतलं. र ा गद तून
वाट काढत िनघाली. दीपन मन लावून र यावर या पा ा वाचत होता. यानं मधेच
िवचारलं‚ ‘आई‚ तुझी पु ा इथून कती दूर आहे गं?’
‘अरे ‚ इथं समोरच आहे.’
‘तु या पु ेत तू खूप दवसांनी पोहोणार नं? तीत टीमर चालतात नं? आई‚
पु ेचा पलीकडचा काठ नुस या डो यांनी दसतो का? मी तर दु बण आणली नाही.
मग कसा पाहायचा गं? या काठावर गवताचं रान आहे‚ असं तूच हणाली होतीस. अपू-
दुगा रे लमधून दसतं तसंच आहे का ते?’
‘हो!’
‘अजून तुला पोहोता येत?ं ’
‘वे ा‚ लहानपणी िशकलेलं कु णी िवसरतं का?’
‘मग तुला एकदा दीदीचं ा सलेशन का करता आलं नाही? दीदीनंच सांिगतलं हे!’
‘अरे ‚ ते कोलका याचं कठीण ा सलेशन. आिण पोहणं वेगळं बरं का! मी तुला
सांिगतलंय नं क ‚ दवस-न्- दवस मी त यात पोहायची!
‘सगळा दवस पोहायचीस? मी पण तु या त यात पोहणार.’
‘न च.’
‘पण मला पोहोता येत नाही.’
‘मी िशकवीन ना! मलाही योतीदानं िशकवलं.’
‘आई‚ तू कापतेस का?’
‘कु ठं ? काही नाही.’
‘हे बघ! थरथरतेस. माझा हात धरलायस ना? पण तुझा हात कापतोय.’
‘मला खूप आनंद झालाय‚ दीपन. ा र यानंच तर मी शाळे त जायची.’
दीपन पा ा वाचता वाचता हणाला‚ ‘ही दुगाबाडी हणजे इथं दुगापूजा होत असेल
ना?’
 ‘हो!’
पु ा पाह यास क याणी ाकु ळ झाली होती. नदी माणसाला एवढी ओढ का
लावते बरं ? तीस वषानी ती बालपणी या नदीला भेटणार होती. ितचं अंग भावनावेगानं
कापत होतं‚ डोळे पा यानं भरले होते. अ मी या ाना या दवशी ती पोहोत पोहोत
नदी या पा ा या म यापयत जायची. पावसा यात तुडुब ं भ न वाहाणा या नदी या
आठवणीनं ितचं मन उचंबळू न यायचं. कोलका याला‚ भेटेल या याशी ती नदीब ल
बोलायची. जियशा आिण दीपनला हणायची‚ ‘गंगेपे ाही एक मोठी नदी आहे. ितचं
नाव पु ा.’
अिनवाणनं कधी हे ऐकलं क ‚ तो हणायचा‚ ‘नदीची रचना कशी असते ते यांना सांग.
तेच यांना जा त उपयोगी पडेल.’
तीस वषात ित या मनात नदी हणजे फ पु ाच होती. पाणी हटलं क ‚ ितला
मयमन संह या ूब-वेलचंच पाणी आठवे. अजूनही कोलका या या पा यानं अंघोळ
के यावर ितला ओशट वाटे‚ के स िचकट होऊन गुंतत. अिनवाण ल ानंतर ितला गंगेवर
घेऊन जायचा‚ ते हा क याणी हणायची‚ ‘आमची पु ा कशी िजवंत वाटते.’
‘आिण गंगा वाटत नाही?’ कपाळाला आ ा घालीत अिनवाण िवचारायचा.
क याणी उदासपणे इकडे ितकडे पाहायची आिण मग अिनवाणला घाई करायची‚
‘चल‚ चल बाबा! ा गांजा या धुरानं इथं उभंच राहावत नाही.’
‘तुला नदी या काठावर उभं राहायचं होतं ना?’ अिनवाण िवचारायचा.
‘ती ही नदी नाही.’ क याणी या मनात पु ा असायची. ित या मनातली इ छा
व ात पुरी हायची. तुडुबं भरले या नदी या पा ातून िशडं उभारले या नावा जात
असत आिण दु न ‘भा टयाल चे’ सूर ऐकू येत‚ ‘नाइयारे ‚ नावेर बादाम तुइला‚ कोन देशे
जाओ चइला.’ गंगेवरचं यांि क जीवन आिण घाणेरडं पाणी ितला कधीच समाधान देऊ
शकलं नाही. पु ेची दयाला िभडणारी व छ‚ शु ि धता कशी आहे‚ हे ती
कु णालाच कधी समजावून सांगू शकली नाही. अिनवाण हणायचा‚ ‘क याणी तुला के वढा
नॉ टॅि जआ आहे‚ नाही?’
क याणी एक िन: ास सोडू न ग प बसायची.
‘दीपन‚ तुला भूक नाही का लागली?’
दीपननं मानेनंच होकार दशवला. क याणी पुढे हणाली‚ ‘हे बघ‚ आता पोहोचलोच
आपण आता बघच. ते सवजण तुला काय काय खायला देतील‚ तुला उचलून मांडीवर
घेतील‚ काही ना काही िवकत घेऊन देतील. क याणीचा मुलगा आहे ना तो! मग ते याचे
नाही तर कु णाचे लाड करणार?
हा तर वदेशी बाजार. हा छोटा बाजार आिण तो बडा बाजार. बडा बाजारम ये एक
मं दर होतं. कु ठं य ते? क याणीनं र ातून आजूबाजूला मं दर शोधायचा य के ला. पण
ित या नजरे ला एक झगमगता िमनार पडला. क याणीनं र ावा याला िवचारलं‚ ‘ते
मं दर आहे ना?’
र ावा यानं चमकू न िवचारलं‚ ‘मं दर? हणजे? ती तर मोठी मशीद आहे.’
‘इथं एक मं दर होतं. ते कु ठं य?’
मं दर शोध यात र ावा याला रस दसला नाही. क याणीनंही ही गो फार ताणून
धरली नाही. ते एक जुनं मं दर होतं. बडा बाजार सोडला क ‚ ‘ ांगादा’सारखं समोर
उभं असलेलं दसलेलं. ‘ ांगादा’ − ही पण एक गमतीची गो होती. या वेळेस क याणी
चवथीत कं वा पाचवीत असेल. ने कोणा न एक अगदी लुकडा मुलगा यां याकडे आला
होता. याचं वय असेल सोळा-एक वषाचं. पण उं ची होती सहा फू ट. तो क याणी या
घरचाच झाला होता हणा ना! रा ं दवस ऑ फसम ये झोपायचा‚ सं याकाळी चादर
पांघ न जांभळा या झाडाखाली बसायचा. तो इतका थरथर कापायाचा क ‚ याचे दात
वाजायचे. क याणी खेळता खेळता हे पाहायची. तो सारखा खोकायचा. पु कळ वेळा
क याणी या याजवळ बसून याची िवचारपूस करायची. याला िवचारायची‚ ‘ ांगा‚
तू कु ठ या वगात आहेस?’
ांगा गंभीरपणे सांगायचा‚ ‘दुसरीत.’
एवढा मोठा मुलगा अजून दुसरीतच आहे‚ हे ऐकू न क याणीला हसू यायचं. तो एवढा
मागे का हे ितला कळायचं नाही. ती याला सरळच िवचारायची‚ ‘तू पु कळ वेळा नापास
झालास वाटतं.’ ‘नाही. मला गिणतात शंभरपैक शंभर माक िमळतात.’ ांगा मािहती
पुरवायचा. याला सगळे च ‘ ांगा’ हणत. तोही यां या हाके ला ओ देई. मो ां माणे
क याणीही याला ‘ ां या’च हणे‚ ते हा ितची आई ितला रागावे‚ ‘ ांगा’ काय गं?
अं? याला नाव नाही? तो तु यापे ा लहान का मोठा? दादा हण याला.’ मग क याणी
याला ‘दादा’ हणे. पण ‘जयंतदादा’ नाही‚ तर ‘ ांगादा’. क याणीची शंका फटली
न हती. एकदा ितनं सरलाबालेलाच िवचारलं‚ ‘ ांगादाला गिणतात शंभरपैक शंभर
माक िमळतात‚ आई?’
‘िमळत असतील.’
‘मग मी याला तीन आकडी बेरीज करायला सांिगतली तर येईल?’
‘येईलसु ा!’
‘पण या न मोठी ब तेक येणार नाही ना?’
‘मला नाही माहीत!’
‘तो एवढा मोठा असून दुसरीतच कसा गं?’
‘अगं‚ तो आजारी आहे. याला हॉि पटलम ये यायचंय. तो दुसरीपयत िशकला‚ हेच
खूप झालं.’
 रा ा ांगादा खोकतो हे क याणीला माहीत होतं. योतीदा सांगायचा क ‚ तो
खोकतो ते हा या या त डातून र ही पडतं. एकदा घरातील मो ा माणसांनी याला
हॉि पटलम ये नेल.ं ितथून तो परत आलाच नाही.
ांगादा जांभळाखाली उभा असताना या या त डाकडे बघायचे झा यास‚
आकाशाकडेच बघावे लागे. कािलबाडी या मं दराकडेही क याणी असंच बघायची.
र ातून क याणी ‘ ांगादा’सारखं काही दसतंय का‚ ते पाहात होती. बडा बाजार या
र याव न िजचे बालवय‚ कशोरवय आिण यौवन चालत गेल‚ं ितला दुसरीपयत
िशकले या आजारी ांगादाब ल एकाएक माया वाटू लागली. बडा बाजार सोडू न
कािलबाडी या र याला लागताच‚ क याणीला ते मं दर दसलं शेवाळलेलं‚ भंगलेल.ं
भंतीतून वड उगवला होता. र ावा यानं अचानक ेक लावला. िबिपन पाक आलं होतं.
र ातून उत न ती पाककडे गेली. ा पाकम येच ितनं कती सं याकाळ घालव या
हो या. घरात लपंडाव खेळता खेळता ती लपायला पाकम ये येई. ाच िहरवळीवर
लोळता लोळता ती क येकदा झोपूनही जाई. पा या या झुळझुळ आवाजानं झोप येणार
नाही का? पण ती िनतांत शांत िहरवी ि धता आता कु ठं गेली? दोन-चार गुरं पाकम ये
झोपली होती. ग रबाची‚ हाडं िनघालेली काही मुलं ित याकडे टकमक पाहात होती.
अंगावर कपडा नाही‚ कमरे ला का या दो यांत घुंगरं बांधलेली. क याणीनं
कोलका या या फू टपाथवर असे िनवािसत पािहले होते. हणजे हे लोण ा देशातही
पोहोचलं वाटतं!
हे सगळं िवस न‚ ितला पु ेजवळ जायचं होतं. दयात उं चबळणा या पु ेला
डोळे भ न पाहायचं होतं. ाच पु ेत जलक ये माणे डु ब
ं ताना ितनं दवस पािहला
न हता क रा . पण कु ठं आहे ती पु ा? एक छोटासा‚ ीण वाह पा न ती अवाकच
झाली. सगळीकडे वाळवंटच दसत होतं. माणसं ा काठाव न या काठावर सरळ
चालत जात होती. पु ा तर इथंच होती - िबिपन पाकसमोर. क याणीची चूक होणं
श यच न हतं. कशी होईल चूक? गेली तीस वष ितनं‚ ही नदी‚ नदीचा काठ‚ काठावरचं
गवत‚ हे सारं मनात जतन क न ठे वलं होतं ना! मग ित या शैशवातील‚ कशोरवयातील
ती खळखळू न वाहाणारी पु ा हणजे हाच ीण वाह का? हे घाणेरडं‚ साठलेलं
पाणी पु ेचं? ती अशी क पनाच क शकत न हती. चूक हो याची तर गो च सोडा.
त ध रािहले या क याणीला हलवत दीपननं िवचारलं‚ ‘ितथं पाणी कसलं आई? नाला
आहे वाटतं?’
‘तसंच वाटतंय.’ क याणी कसंबसं बोलली. शरमेनं आिण वेदनेनं ित या त डू न श द
फु टत न हता. दीपनला हाताला ध न‚ ती बळे बळे च उलट दशेला चालायला लागली.
चालता चालता ती दोह बाजूला पाहात होती. गुदाराघाट‚ डाकबंगला‚ एस.के . हॉि पटल
- सगळं काही पूव सारखंच होतं. पोलीस चौक ही पूव सारखीच गंभीरपणे उभी होती.
क याणीचे एक मोठे चुलते इथं सीिनयर पोलीस होते. ती पाच-सहा वषाची असताना‚ ते
ितला पोिलस क टडी दाखवायला नेत. गजाआडचे संशियत दाखवून‚ ते ितला सांगत‚ ‘हे
चोर आहेत बरं का.’ क याणीला नीटसं काही कळत नसे. ती हणे‚ ‘हे कु ठचे चोर! ही तर
माणसं आहेत.’ मग ितचे काका मो ानं हसत. पोलीस चौक पाशी क याणी णभर
थांबली. ित या कानांत या हस याचा आवाज अजूनही घुमत होता.
ओळखी या घरां या अधूनमधून नवीन घरं उभी रािहली होती. कु मार उप कशोरांचं
घर पूव होतं तसंच होतं. दूरचा शंभुगंज ि ज दसत होता. खूप एकाक ‚ शांत‚ ऊन खात
पडलेला. ा रे वे या ि जब लही ितला खूप माया वाटली. ित या मनात रे खाटले या
िच ा माणेच होतं हे शहर. डोळे िमटताच ित या डो यांसमोर एक शांत शहर उभं राही.
ितथं सवच एकमेकांना ओळखत. कु णीच कु णाला टाळत नसे. घरीदारी‚ र यात‚
बाजारात एकमेकांची िवचारपूस के ली जाई‚ ितचं हे असं अचानक येणं हे एक कारे
‘सर ाईजच’ होतं. आवेगानं ती आत या आत कापत होती. ित या आठवणी आिण व ं
शोधत ती धावत होती. दोन हात पस न यांना धरायला. ितनं सगळा भाग पंजून
काढला‚ पण ितला ितचं घर िमळालं नाही. हणजे पु े माणे ितचं घरही न झालं
का? ह रनारायण रायांचं घर कु ठं य? कु ठं य ते काळं गेट‚ या या दोह बाजूला पसरलेली
मधुमालती‚ घरा या भंतीला लागून असलेला आंबा‚ पे ‚ सुपारी‚ नारळ?
श रफाचं घर क याणीनं ओळखलं. लॅ टर िनघालं होतं‚ तरीही तोच हरांडा‚ तोच
दरवाजा‚ तीच िखडक − चूक होणं श यच न हतं. दीपनचा हात ध न सरळ ती
हरां ात आली आिण ितनं कडी वाजवली. कडी वाजवताना ितला पूव ची आठवण
झाली. ती जे हा जे हा कडी वाजवायची‚ ते हा ते हा श रफा ितची वाटच पाहत
असायची. सकाळ असो क सं याकाळ. फ श रफा एके श रफा. ‘श रफा‚ खेळायला
चल‚’ ‘श रफा‚ पे काढलेत‚ चल.’ ‘श रफा‚ गा ाचा खेळ बघायला चल.’ ‘श रफा‚
माकडांचा नाच बघायला चला.’ ‘श रफा दािडयाबांधाम ये काहीतरी गडबड चाललीय‚
लवकर चल.’ मग श रफा पाखरासारखी उडत यायची. श रफाची आई घरातून ओरडत
असायची‚ ‘अगं श रफा‚ काक ा चीर‚ अगं अंगण झाड‚ ‘अगं श रफा‚ िबछाने काढ.’
पण ऐकायला असायचंच कोण ितथं. जरा संधी सापडताच इथून ितथं धावत जायचं. ा
आळीतून या आळीत. एका घरातून कै या‚ दुस या घरातून ितखटमीठ आणायचं आिण
ितस याच घरात बसून हाऽ हाऽ ऽऽ ऽऽ करीत संपवाय या.
दाराची कडी ध नच क याणी उभी होती. जणू ती पूव चीच श रफा अजूनही धावत
येऊन दार उघडणार होती आिण क याणीही ितला हणणार होती‚ ‘चल‚ पतंग उडवू या.
पतंग? क याणीनं आकाशाकडे पािहलं. पतंग उडवायचे हे दवस आहेत का? कोण या
मिह यात पतंग उडवतात बरं ? कोण या ऋतूत? शरद का वसंत? दीपन हळू च िवचारत
होता‚ ‘आई‚ हेच तुझं घर का?’ ‘नाही रे . हे नाही. ा या पलीकडेच होतं आमचं घर.
के वढं तरी मोठं . ा आळीत सवात मोठं घर आमचंच होतं. दोन िबघा जमीन होती.
आम या घरासारखं घर कोलका यात कु ठं च नाही.’
‘अशेषदादा या घरासारखं मोठं ?’
‘हट् ! अशेषदादाचं घर काय घर आहे! आमचं घर यापे ा दसपट मोठं होतं.’
क याणी चो न पाहात होती. ितचं घर ितथं न हतंच. कतीतरी नवीन इमारती झा या
हो या. ती हळू च‚ चो न बघत होती - कारण ितला भीती वाटत होती. खरं च‚ ितचं घरच
नसेल तर? क याणीला सगळं अंधुक दसायला लागलं. सगळं च कती बदलून गेलं होतं.
एवढं सगळं का बरं बदललं? मृत नदी आिण ित याचसारखी घरं हाडं िखळिखळी झालेली.
झाडं पाणी न िमळा यानं ब तेक म न गेली असावीत. ितनं डोळे पुसून पु हा पु हा
पािहलं. पु हा पु हा ितला सगळं अंधुक दसायला लागलं.
एका सतरा-अठरा वषा या मुलानं दार उघडलं. मुलगा सडपातळ होता. यानं पायजमा
आिण शट घातला होता. यानं क याणीला काही िवचार यापूव च क याणीनंच याला
िवचारलं‚ ‘श रफा आहे?’
‘हे श रफाचं घर नाही.’
‘हे श रफाचं घर नाही?’
मुलानं नकाराथ मान हलवली.
‘पूव इथं श रफा राहात होती ना? श रफा मु ी?’
‘हो.’
‘मग? तू तर मला घाबरवलंस. खूप वष झाली हणून काय झालं? माझी चूक होणं
श यच नाही. तेच घर‚ दार‚ तीच िखडक . चूक होईलच कशी?’
तो मुलगा दार ध नच उभा होता. याला काही समजाय या आधीच क याणीनं
िवचारलं‚ ‘स या श रफा कु ठं य?’
‘नवमहालला’ मुलानं कोरडेपणानं सांिगतलं.
‘इथं मग कोण राहातं?’
‘आ ही. श रफा माझी आ या.’
‘आ या? हणजे तू अिनशभाईचा मुलगा हो ना?’
‘हो’...
क याणीनं मुलाला जवळ घेऊन पाठीव न हात फरवत िवचारलं‚ ‘तुझं नाव काय रे ‚
बाळा?’
‘इयािसर.’
‘तु या बाबांना सांग‚ कोलका या न क याणी आलीय.’
‘आ बा च ा ामला गेलेत.’
‘अरे बाप रे ! आिण तुझी आई?’
‘अ मा झोपलीय.’
 ‘झोपलीय? अ छा! श रफाला मी आ याचं कळवता नाही का येणार?’
इसाियर ग पच.
‘बरं ‚ असू दे. तू मला ित या घरी घेऊन जाशील का?’
तरीही इसाियर ग पच. याला ब तेक वाटत असावं क ‚ कु ठू न तरी कु णीतरी यायचं
आिण यांनी ‘चल’ हणताच‚ यानं जायचं‚ हे कसं श य आहे.
क याणी हसून याला हणाली‚ ‘तु या आईला बोलव. ितला सांग‚ क याणी आली.
शेजारीच आमचं घर होतं. मा या विडलांचं नाव ह रनारायण राय.’
ा वेळेला इयािसरनं त ड उघडलं. हणाला‚ ‘आत येऊन बसा.’
क याणी दीपनला घेऊन घरात िशरली. ितला हातपाय व छ धुवावेसे वाटत होते.
भूकही खूप लागली होती. दुपार सरत चालली होती. सबंध दवसात दोन के ळी आिण
िबि कटं ािशवाय दीपन या पोटात काहीच न हतं. तरीही यानं काही ास दला
न हता. िबचारा. सॉ टलेकला असता तर‚ आरडाओरड क न घर डो यावर घेतलं असतं
यानं ए हाना. क याणीला तर भुकेची जाणीवच न हती. भूक लागलीच असेल तर ित या
डो यांना‚ मनाला; पोटाला नाही.
‘मु ी‚ शहाना आहेत तरी कु ठं ?’ क याणी या िवचार यात उ सुकता होती.
इयािसर नखं कु रतडत हणाला‚ ‘धाकटी आ या सौदी अरे िबयाला असते.’
‘आिण मु ी?’
‘ढा याला.’
‘ढा याला कु ठं रे ?’
‘धानमंडीला.’
‘धानमंडीला. मी लहान असताना जायचे धानमंडीला. कती मोठमोठी मैदानं आहेत
ितथं. हो ना? बाबा घेऊन जायचे मला. मी ितथं खूप धावायचे. मला आठवतंय ना‚ एकदा
मी अशीच धावत होते‚ तर बाबा हणाले‚ ‘चल‚ घोडदौड दाखवतो तुला.’ मग बाबांनी
मला रे सकोसवर नेलं आिण एका घो ावर बसवलं. काय खूष झाले होते मी ते हा.’
इयािसर दातांनी नखं कु रतडत होता. दीपन आणखी आईजवळ सरकत हणाला‚ ‘मी
पण रे सकोसवर जाणार.’
‘घो ावर बसशील? घाबरणार नाहीस?’
‘हट् ! घाबरायला काय मी दीदी आहे का? या दवशी पािहलंस ना‚ सायक लंग
करताना कशी मागे रािहली ते. ती तर नुसती िभ ी भागूबाई आहे. ‘झू’म ये ह ीवर
दोनदा बसली असली‚ तरी घो ावर मुळीच नाही बसणार ती.’
‘बरं ‚ बाबा! पण आधी आपण श रफाकडे तर जाऊ. मग ठरवता येईल‚ कु ठं कु ठं जायचं
ते.’
इयािसर चो न क याणीला िनरखत होता. क याणीनं याला आप याजवळ बसवलं
आिण िवचारलं‚ ‘इयािसर‚ तू माझं नाव कधीच ऐकलं नाहीस का? कु णीच तु याशी
मा याब ल बोललं नाही का? तुझे बाबा? आ या?’
इयािसरनं नकाराथ मान हलवली. क याणी हसत हणाली‚ ‘खरं हणजे तू ल च
दलेलं दसत नाही. तु या वयाची मुलं मो ा माणसां या ग पा कु ठे ऐकतात? तू ऐकलं
असतंस‚ तर तुला कळलं असतं क ‚ मी आिण श रफा कती ख ाळ होतो ते. बरं ‚ तुझं
वय काय रे ? कु ठ या सालचा ज म तुझा? अिनशभाई या ल ाला मी होतेच. तुझे बाबा
ल ाला ह ीव न गेले होते. माहीत आहे? बरोबर बँडही होता. िबगुलवर गाणी वाजवली
जात होती. ल गोलपुकूरला झालं. न ा नवरी या गृह वेशा या वेळेला‚ ाच दारात
आ ही सगळे उभे होतो. नवरीनं लाल बनारसी साडी नेसली होती. हे सगळं ‚ अगदी
परवाच घडलंय‚ असं वाटतंय. मी आिण श रफा‚ रा भर ग ीवर ग पा मारत बसलो
होतो. न ा नवरीला कु ठली कु ठली गाणी ऐकवायची हे अगदी उ साहानं आ ही ठरवत
होतो. न ा नवरी या नाकावर एक तीळ होता. इयािसर‚ तु या आई या नाकावर आहे
ना तीळ?...
‘अिनलकाका‚ सौमेन‚ खसाना‚ सलीम सगळे कसे आहेत?’
‘माहीत नाही.’
श रफा‚ मु ी‚ शहाना कशा आहेत? यांना कु ठं दलं? यांची मुलं काय करतात? काय
िशकतात? ा ांची उ रं दे यात इयािसरला अिजबात रस नाही‚ हे क याणी या
ल ात आलं. अिनशची बायको बाहेर आली असती आिण ित याबरोबर ग पा मारता
आ या अस या‚ तर गो वेगळी होती. ितला न च श रफाब ल सगळं माहीत असणार.
भाऊबीजे या दवशी‚ क याणी योित काश आिण प रमल ां याबरोबर अिनशलाही
ओवाळायची. सरलाबाला हणायची‚ ‘आप या आई या पोटी ज मलेले मुलगेच फ
भाऊ असतात वाटतं? कतीतरी परके आपले होतात आिण कतीतरी आपले परके
होतात.’
ा भंती या पलीकडेच होतं ह रनारायणांचं घर. रायबाबू िस होते. सगळे यांना
ओळखत. कािलबाडी या पे ां या दुकानातून रोज एक शेर पेढे घरी येत. जगत घोषाल
इ लामपूर न आठव ाला दीड शेर तूप पाठवायचा. ‘कािलिजरा’ तांदळ ू यायचा
मोहनगंज न आिण गो ा पा यातले मासे तर वषभर िमळायचे. वत: या मुलांना
पर या देशात पाठव यानंतर‚ ‘जाऊ‚’ ‘जाऊ’‚ हणत असूनही‚ ह रनारायण हा देश
सोडू न का गेले नाहीत? ‘त येत बरी न हती’ एवढंच फ कारण असेल का?
ह रनारायणांना ा देशाची माया तोडता आली नाही‚ हेच खरं . मुलंबाळं ‚ आपली माणसं
ां यापे ा यांना देश मोठा वाटला‚ देशाची माती मोठी वाटली. या माती या खाली
असले या‚ न दसणा या; पण घ असले या मुळांनी यांना ओढू न धरलं. वत: या
आईविडलां या मृ यू या वेळी ती जवळ न हती. ापे ा दुभा य ते काय असणार!
क याणीनं एक िन: ास सोडला.
इयािसर घरात गेला. ब तेक या या आईला बोलवायला गेला असावा. पण बराच वेळ
वाट पा नही अिनश या बायकोची चा ल लागली नाही. ित या सासर या शेजारी कधी
कु णी क याणी राहात होती‚ ाची ितला पवा न हती. क याणी अ व थपणे येरझा या
घालू लागली. मांजा ओढताच पतंग गोते खात खात जसा मां या या रळाकडे ओढला
जाऊ लागतो‚ तशीच क याणी दार‚ िजना असं करीत करीत शेजार या इमारतीजवळ
येऊन पोहोचली. क पाऊंडवॉल या भंतीला लागून जे गवत उगवलं होतं‚ ितथं येऊन उभं
राहाताच‚ ितला लंबा या कोव या पानांचा आिण पपनसा या फु लांचा वास येऊ
लागला. पण ा िपव या रं गा या इमारती पािह याचं ितला अिजबात आठवत न हतं.
ित या पूव या घरा या वयंपाकघरा या माग या बाजूला कागदी लंबाचं झाड होतं.
सरलाबाला कधीकधी लहान माशांचं कालवण‚ लंबाचा पाला घालून करायची. मग
योित काश हसू दाबत िवचारायचा‚ ‘आई‚ मासे िशळे होते वाटतं?’
‘अरे ‚ नाही बाबा! िचरताना मा या हातूनच चूक झाली. अगदी ताजे हो मासे!’
माशांचा दोष वत:वर ओढू न घेत सरलाबाला हणायची‚ ‘आज कालवण चांगलं झालं
नाही वाटतं. हळद जा तच झालीय.’ िज यावर सकाळी ऊन पडायचं. थंडी या दवसांत
आईनं अंगावर घातलेली चादर लपेटून घेऊन‚ क याणी‚ प रमल आिण योित काश इथं
बसूनच ऊन खायचे. सरलाबाला यांना गरम गरम चहा व मुडी ायची. योितदादा या
त डू न जलरा सा या‚ भुता या कं वा आई टाइन- यूटन या गो ी ऐकत ऐकत
चम यानं‚ चहात िभजवून‚ मुडी खायची ती. आता ितथं ते वयंपाकघरही न हतं आिण
तो िजनाही न हता. तीन पाय यांपयत ऊन आलं क ‚ क याणी शाळे त जायची तयारी
कर यासाठी उठायची. अंगणात तुळशी वृंदावन होतं‚ ितथं पांढरी साडी नेसलेली
सरलाबाला सं याकाळी दवा लावून नम कार करायची. ते तुळशी वृंदावनही न हतं
आिण तुळसही न हती. क याणीला वाटलं ितथं उक न पाहावं. हरवलेलं काही
सापडेलही. ह रनारायण रायांचे एक आतेभाऊ-अिखलचं सरकार- ा णवाडीला
होिमओपाथीचे डॉ टर होते. यांनी त या या पि मेला एक ताडाचं झाड लावलं होतं. हे
झाड हणजे क याणीची ‘चोर‚ चोर‚’ ‘गो लाछु ट‚’ ‘बौिच’ खेळ याची जागा होती. ा
झाडाखाली बसूनच ती ये ात या कडक दुपारी हाऽ ऽ करीत‚ ितखटमीठ लावून चंचा
खायची. सरलाबाले या चो न खायला लागायचं. कारण ितनं पािहलं तर ती
रागवायची‚ हणायची‚ ‘ चंच फार वाईट. शरीरातील र ाचं पाणी करते.’ मधूनमधून
ताडगोळे पडायचे. ते गोळा क न सरलाबालेला नेऊन दले क ‚ ती वयंपाकघराला
लागून असले या हरां ात ते टॉवेलम ये बांधून ठे वायची. रा भर यातून टप् टप् रस
गळायचा. हा रस िशजवून ती ‘िपठे ’ करायची. अजून याचा वाद िजभेवर रगाळतोय.
कोलका याला ितने असे िपठे खा ले-पण ितला ते आवडले नाहीत. इथं सुपारीची झाडंही
दसत नाहीत. सुपारीची झावळी पडली क ‚ मजा यायची. क याणी आिण प रमल
आळीपाळीनं यावर बसायचे आिण गाडी गाडी खेळायचे. झावळी संपूण तुटेपयत हा खेळ
चालायचा. अजूनही मातीवर झावळी या या खुणा असतील का? क याणी िहरवळीवर
बसून हातानं या खुणा शोधू लागली. ा मातीवर पाणी पडलं क ‚ कती सुगंध यायचा.
दीघ ास घेताच‚ आताही ितला तो वास आला. क याणीनं ओ या मातीतलं एक ढेकूळ
उचललं. पूव ती अशा मातीची चूल बनवायची. शाळे तले ॉ गचे सर मातीचे आंबा‚
फणस बनवायला सांगायचे. अशी फळं बनवून सुक यावर यावर रं ग ायचा. शाळा
सुटताच क याणी त याकडे धाव यायची. त याकाठची िचकण माती घेऊन बा ली
बनवायची - अ मी या ाना या ज ेत िमळायची ना अगदी तशीच. आंबा‚ फणस‚ पपई
बनवून उ हात सुकवायची. आता तशी मातीच दसत न हती. क याणीनं हातांतील
मळले या गो याकडे पािहलं‚ अगदी सं यासारखा दसत होता तो. शाळे तील भूगोलाचे
सर सांगायचे क ‚ पृ वी गोल आहे आिण वर व खाली थोडी चपट आहे‚ अगदी
सं यासारखी. हातांत या माती या गो याकडे बघताना ित या डो यांसमोर भूगोला या
सरांचा − दीपकु मार िव ासांचा चेहरा उभा रािहला. सर अजून असतील का? असतील
तर एकदा नम कार क न आलं पािहजे.
लहानशा मोक या जागेवर उभी होती ती. इथंच या सवजणी िमळू न ‘बंदी-बंदी’‚
‘गो लछु ट’‚ ‘दांिडयाबांधा’‚ ‘बुलाबप ’ खेळाय या. दोघीजणी हात उं च धराय या.
बाक या यां या हाताखालून ओळीत जाय या. हात उं च धरले या दोघी एका सुरात
हणाय या‚
‘अपनेटो बॉय कोप‚ नाइनटेन तेइ कोप‚
चुलढाना िबिबयाना‚ साहेबबाबुर बैठकखाना!’
ितला वाटलं‚ शोधलं तर अजूनही िहरवळीवर या पाऊलखुणा सापडतील‚ घेतला तर
तो पूव चा शरीरगंध अजूनही येईल.
आता इथं तळं दसत नाही. त याकाठचं चांद यासारखी पांढरी फु लं येणारं
रानगुलाबाचं झाडही नाही. घरा या मागे वेळू लावलेला होता. या या उ रे ला
‘गोपालभोग’ आं याची दोन आिण ‘फजली’ आं याची चार झाडं होती. तीही दसत
न हती. पे ‚ सीताफळ ांतलंही काही न हतं. एक खजुराचं झाडही होतं. थंडीत बुं याला
चीर देऊन मडकं बांधून ठे वत. थंडीत या पहाटे‚ दाट धु यातून मडकं उतरवत. थंडी
इतक असे क ‚ बोलतानाही त डातून वाफ िनघा यासारखं दसे. एक पा रजातकाचंही
झाड होतं इथं. थंडीत पहाटे उठू न फु लं गोळा क न माळा के या जात. सरलाबाला
पा रजातका या फु लांचे देठ वाळवून रं ग तयार करी. पुलावात ा रं गाचा के शरा माणे
उपयोग होई. रातराणीही दसत न हती. रा ी घरात रातराणीचा घमघमाट यायचा.
सरलाबाला भर रा ी दार वाजवून सांगायची‚ ‘क याणी‚ िखडक बंद क न घे.
रातराणी या वासाला साप येतात.’
आता तर इथं काहीच रािहलेलं नाही. घर नाही‚ झाडं नाहीत. पुढ या अंगणातलं एक
जांभळाचं झाड तेवढं दसत होतं. अगदी एकटं. क याणी ित या वाडविडलां या
जिमनीवर उभी असूनही‚ ितलाही अगदी एकटं एकटं वाटत होतं. खूप खूप एकटं!
■
 चार
इयािसरनं र ानं क याणीला आिण दीपनला नवमहालला श रफाकडे पोहोचवून दलं.
श रफा... लांबट चेह याची‚ मो ा डो यांची‚ दाट कु र या के सांची. श रफा
क याणीला प ात िलहायची‚ ‘क याणी‚ माझं मन कशातच रमत नाही. इथं मला आता
कु णीही मै ीण नाही. तूही गेलीस. मला जर इं िडयात कसं जायचं माहीत असतं‚ तर मीच
तु याकडे आले असते. तुला खूप नवीन मैि णी िमळा या असतील. पण मला तु यािशवाय
कु णीच नाही. आता आमचा डाव अिजबात जमत नाही. तु यािशवाय खेळायला मला
आवडत नाही. आई या मते आता मी मोठी झालेय‚ ते हा मी वयंपाकपाणी‚
िशवण टपण करावं. आता खेळणं पुरे. तू इथं नस यामुळे माझं सगळं च बदललंय. मला
गावंसही वाटत नाही. तु या घरी आपण दोघीजणी‚ नाचत नाचत‚ ‘छंदे छंदे दुिल आनंदे
आिम बनफु ल गो’ हे गाणं हणत असू. आता कु ठू नही हे गाणं ऐकू आलं क ‚ मला खूप रडू
येतं. तुझी भेट कधी होणार गं? तु या मामांनी आणलं नाही‚ तर एकटीच िनघून ये. तू तर
एकदा एकटीच नदी पार क न पैलतीराला गेली होतीस. मग तु यासारखीला भीती
कसली? एकदा तर अपरा ी मशानातही गेली होतीस. शांती-सुनीताबरोबर जमवून
घे याची गरज नाही. प रमललाही तसं सांग. या ग व मुल ची त ड बघ याचीही माझी
इ छा नाही.’
क याणीही प ांतून सव ह ककत कळवायची. गोबराचा तलाव‚ ाम‚ बस यां या
गमती‚ ेबॉन कॉलेजमधील एकाक पणात घालवलेले दवस‚ कशातही मन न रमणे‚
बाबांब लचा अिभमान‚ योतीदाचं भरकटणं‚ पु ा‚ िखडक जवळची रातराणी
ांची िवचारपूस ांत सहा-सात पानं के हाच भ न जायची.
याच श रफाला ती इत या वषानी पाहाणार होती. ित या छातीत धडधडत होतं. ितनं
जणू अजूनही सतरा वषाच ते वय आप या मुठीत पकडू न ठे वलं होतं. जणू ती‚ ते वय‚
कु णाकडे तरी तारण ठे वून गेली होती आिण आता ते परत यायला आली होती.
क याणीला िनरोप देताना‚ श रफानं रडत रडत गडबडा लोळण घेतली होती. क याणीनं
ितला परत ये याचं वचन दलं होतं. ती परत आलीही‚ पण आता फार उशीर झाला होता.
बैठक या खोलीत लाकडाचा कमती सोफा होता. लाकडा या शे फम ये काचसामान
वि थत मांडून ठे वलेलं होतं. सहा-सात वषा या दोन मुली दारातून डोकावून गे या.
भंतीवर मखमलीवर िचतारलेलं काबाश रफचं िच होतं.
इयािसर श रफाला बोलवायला आत गेला. श रफा या घरी क याणी पा यासारखी
बैठक या खोलीत कशाला बसेल. ितनं तर आत जाऊन श रफाला िमठी मारली पािहजे.
एव ा दवसांची िवरह था काय लगेच संपेल‚ असा िवचार क न क याणी आत
जायला वळणार‚ तेव ात एक थूल मिहला कपाळाला आ ा घालून बाहेर आली. हीच
श रफा? क याणीनं ितला ओळखायचा य के ला. गोरा लांबट चेहरा‚ मोठे मोठे डोळे ‚
कु रळ के स घ बांधून ‘छंदे छंदे दुिल आनंद’े हणत नाचणारी कशोरी ती हीच का?
क याणीला डोळे ओळखीचे वाटले. तेच ते डोळे ... सुंदर‚ खूप सुंदर आिण हनुवटीवरचा
काळा तीळ... न हीच श रफा... हीच ती श रफा. ितला कडकडू न भेट यासाठी दोन
हात पुढं क न क याणी ित याकडे धावली खरी‚ पण ित या कपाळावर या आ ा मा
अजून तशाच हो या. ती हणाली‚ ‘मी आप याला ओळखलं नाही.’
‘मी क याणी. मला िवसरलीस तू? मी क याणी‚ क याणी.’
श रफा या कडेवर एक मूल होतं. ितचा गौरवण लाल झाला होता. ित या कपाळावर
आ ांचं जाळं पसरलं होतं आता! ‘कोण क याणी?’ कालीबाडीची. ह रनारायण राय
माझे बाबा. तुम या शेजारी आमचं घरं होतं. आपण िजवलग मैि णी होतो ना?’
श रफा च कत झाली. कपाळावर आता आ ांचं जाळं ही न हतं. ती हसून हणाली‚
‘ओ! कशा आहात आपण?’
‘तू मला आपण काय हणतेस श रफा?’
श रफा उगाचच हसली. ित या कडेवरचं मूल रडू लागलं. श रफाचं सगळं ल
मुलाकडेच होतं. ‘नाही‚ नाही. रडायचं नाही हं’ असं हणत ती मुलाला डोलवायला
लागली. क याणीपे ा मुला या रड यानं ितचं ल वेधून घेतलं होतं. ती याला उगी
कर यासाठी आत गेली. दीपन अितशय कु तूहलानं हे सगळं पाहात होता. यानं आई या
त डू न कतीतरी वेळा श रफाचं नाव ऐकलं होतं. ‘खेळात हर यावर श रफा रडायची‚’ हे
ऐक यावर तो हणाला होता‚ ‘फे युअर इज द िपलर ऑफ स सेस’ हे श रफा आंटीला
माहीत न हतं का?’ क याणी कधी िवचारात बसलेली दसली क तो िवचारायचा‚
‘कु णाचा िवचार करतेस आई? आजोबा-आजीचा का श रफा आंटीचा?’
श रफा मुलाला कु ठे तरी आत ठे वून आली. पु हा ती उगाचच हसली. ित या दातांवर
काळे डाग पडले होते - पान-तंबाखूचे.
हसून ती हणाली. ‘कधी आलीस?’
‘आजच सकाळी िनघाले.’
‘हा तुझा मुलगा वाटतं? नाव काय याचं?’
‘दीपन. तो तुझा मुलगा होता ना? तुला मुलं कती गं?’
‘अ लाची दुआ आहे. मला पाच मुली आिण दोन मुलगे आहेत.’
‘ हणजे सात मुलं?’
श रफा पदरात त ड लपवत हणाली‚ ‘दोन मुल ची ल ंसु ा झालीत.’
‘खरं च? कधी झाली ल ?ं आ य वाटतं नाही? माझीही मुलगी ल ाला आलीच आहे.
श रफा‚ आपण कती मो ा झालो ना? परवा-परवापयत आपण ए ा दु ा खेळत होतो
असंच वाटतं. ए ा दुका ते ा चौका पंचा जमुना द ली. मला अजूनही आपण खेळत
अस याची व ं पडतात‚ मािहतेय? तुलापण असंच वाटतं का गं?’
‘ ाला बहीण - भाऊ?’ दीपनकडे बोट दाखवत श रफानं िवचारलं.
‘हो आहे ना! या यापे ा मोठी मुलगी-जियशा!’
‘हो का?’
क याणी उतावीळ झाली होती आिण श रफा समोर या टेबलाकडे टक लावून बघत
बसली होती. दुपार कलायला लागताच क याणी श रफाचा हात ध न नदीकाठ
गाठायची. श रफा या हाताकडे क याणीचं ल गेलं. मोठी मोठी दोन कडी होती ित या
हातात आिण मग अचानक क याणीला आठवलं क ‚ ित या घर या नारळा या झाव या
तोडायला लोक यायचे. अंगणात झाव यांचा ढीग रचला जायचा. सरलाबाला दोघा-
ितघांना काम ा काढायला बसवायची. यापासून झाडू बनवले जायचे. क याणी आिण
श रफा उरले या झाव यांतून घ ाळं आिण बासरी बनवाय या. ती घ ाळं हातावर
बांधून‚ बासरीतून याँऽऽ पूँऽऽ असा आवाज काढत घरभर फराय या. ते घ ाळ बांधणारे
हात आिण हे हात एकच क ! घ ाळ समजायचं ते वय न हतं. िहर ागार घ ाळाकडे
पा न श रफा दहा वाजले असताना सहा सांगायची. मग योतीदा आिण अिनशभाईला
हसू आवरायचं नाही. हे सगळं श रफा िवसरली असेल का? श रफाला याब ल िवचारावं
का?
पण क याणीनं काही िवचाराय या आधीच श रफा उठू न आत गेली. परत आली ते हा
ित या मागोमाग एक मुलगा हातात े घेऊन आला. ेम ये चहा‚ टो स‚ िबि कटं आिण
चनाचूर होता. दुपारी क याणी आिण दीपन जेवले न हते. दीपननं चनाचूरची बशी
वत:कडे ओढू न घेतली. क याणी चहाचा घुटका घेता घेता हणाली‚ ‘श रफा‚ घरात
भातबीत आहे का गं? आ ही दोघंही जेवलो नाही अजून.’ ितला असं िवचार यात मुळीच
संकोच वाटला नाही. श रफाजवळ कशाला वाटेल संकोच? एके काळी तर ती वेळ-अवेळी
श रफाकडे जेवायची. बालपणी या मैि णीपाशी संकोच - लाज कसली? पण श रफालाच
कसंतरी झालं असावं. ‘पाहते’ असं हणून ती आत गेली.
श रफा इतक ग प का? ते पूव चे दवस ती िवस न गेलीय? ते सगळं सगळं ती
िवसरलीय? हवेत िगर या घेणा या पतंगा या मागे सा या दुपारभर धाव याची आठवण
फ क याणीलाच आहे तर! बाक सगळे ही गो पार िवस न गेलेत. गेलेले ते सुखाचे
दवस परत आणू हट याने परत आणता येतात का? क याणीला पा न श रफाला आनंद
होत नसेल‚ तीस वषात साठले या ग पा या मनमोकळे पणाने मा शकत नसतील‚
एकमेक चे हात हातांत घेऊन‚ या कु ठं जाऊ शकत नसतील‚ तर ा परत याला अथच
काय रािहला? अिनवाण एअरपोटवर हणाला होता‚ ‘परत येशील ना? का ितथंच
राहाशील?’
ावर क याणी हसून हणाली होती‚ ‘मी मा या देशात चाललेय. पण कोलका याला
परतावंच लागेल. संसारात अडकलेय ना?’
 ‘संसारात अडकली नसतीस‚ तर मला वाटतं परतली नसतीस.’ क याणी फ हसली
होती. या हस यानं अिनवाणला काय वाटलं‚ ते एक ा अिनवाणलाच माहीत!
ितला सारखी बादलची आठवण येऊ लागली. कु ठं असेल बादल? तोही बदलला असेल
का? तो ितला ओळखेल का? का तोही कपाळाला आ ा घालून ित याकडे पाहात
राहील? ितलाच याला सांगावं लागेल का क ‚ कॉलेजला दांडी मा न पु ेत
तु याबरोबर नावेत बसून फरणारी क याणी ती मीच. सुतार प या माणे एक सुंदर‚
छोटंसं‚ ेमाचं घरटं तु याबरोबर बांध याचं व ं पाहाणारी ती मीच - दुदवी क याणी.
चहा आणणा या मुलानंच दोन लेटस् आणून ित यापुढे ठे व या. लेट म ये होता भात
आिण उकडलेली अंडी. क याणीनं िवचारलं‚ ‘श रफा कु ठं य?’
‘नमाज पढतायेत.’ मुलगा हणाला.
श रफा आिण नमाज पढतेय? श रफाला कधी नमाज पढताना पािह याचं क याणीला
आठवत न हतं. उलट‚ दुगापूजा असो वा कािलपूजा‚ ती क याणी या मागे मागे सव मंडप
पालथे घाली. योित काश‚ सौमेन‚ माखन आरती हणत‚ ते हा आनंदाने टा या
वाजवी. िवसजना या वेळेला क याणीबरोबर तीही महादेवा या कडेवर बसून काली या
मूत पाठोपाठ नदीवर जाई.
दीपनला अंडं आवडत न हतं‚ पण क याणीनं याची समजूत घातली‚ ‘अरे ‚ अंडं फार
चांगलं असतं बाबा. ो ट सं असतात यात. खाऊन टाक.’
दीपननं भात िचवडला. क याणीनंही दोन घास कसेबसे घशाखाली उतरवले. नमाज
संपवून श रफा यां याजवळ येऊन बसली खरी‚ पण यां यात आता क येक योजनांचं
अंतर होतं जणू. शेवटी क याणीच काकु ळतीला येऊन हणाली‚ ‘चल‚ कािलबाडीला जाऊ
या. आम या घरी.’
‘ितथं आता काहीच उरलं नाहीय.’ श रफा थंडपणे हणाली.
‘तरीही जाऊ या. जांभळाचं एक झाड अजून आहे ितथं. मी पािहलंय.’
श रफा चक त झाली. ‘ते पा न काय होणार?’
क याणी ग प बसली. ते झाड पा न क याणीला वत:ला काय वाटलं‚ हे ती श रफाला
समजावून सांगू शकत न हती.
दीपन चुळबुळ करीत होता. क याणी याला हणाली‚ ‘जा रे ‚ या मुलांबरोबर खेळ‚
बरं .’ दीपन हरां ात िनघून गेला. क याणी या पायाशीच ितची बॅग पडली होती. ितला
हातपाय व छ धुवावेसे वाटत होते. बसचा वास झाला होता. अंग धुळीनं माखलं होतं.
श रफानं मो ानं ओरडू न लितफा‚ िन मी‚ ना दरा या ित या मुल ना नमाज पढायला
सांिगतलं. सलवार‚ कमीज‚ ओढणी घातले या ितघीजणी आईचा आवाज ऐकू न बाहेर
आ या. वयं असतील अठरा या आत. क याणीकडे या डोळे िव फा न पाहात रािह या.
क याणीनं श रफाला िवचारलं‚ ‘तु याच मुली ना गं ा?’
 ितघीही पटकन आत पळा या. क याणीनं यांना हाका मार या. पण या काही
थांब या नाहीत. ओढणीत त ड लपवून या िनघून गे या. ‘फार लाज या आहेत वाटतं?
तु या अगदी उलट.’ क याणी बोलून गेली. ‘उलट’ श द श रफाला आवडला नसावा. ती
काहीच बोलली नाही.
‘श रफा‚ तुझं िश ण कती झालं गं?’ क याणीनं िवचारलं.
‘आय. ए.ला. बसणार होते. पण ल झालं आिण रा नच गेल.ं ’
‘कािलबाडीला जात नाहीस?’
‘कधी तरी.’
‘आमचं घर कु णी घेतलं? कोण राहातं गं ितथं? घर पाडलं कु णी? झाडं कु णी तोडली गं‚
श रफा?’
‘माहीत नाही मला.’ श रफा ओठांना मुरड घालत हणाली.
‘ही बघ‚ मी ितथून माती आणलीय. मा या घरातली माती.’ क याणीनं बॅगेतून मातीचं
ढेकूळ काढू न दाखवलं. श रफानं या मातीला हात लावला नाही. हणाली‚ ‘अगंबाई! जणू
तैमुम करायची माती.’
‘तैमुम? हणजे काय गं?’
‘बरं वाटत नसताना‚ अंघोळ के ली नसेल तर तैमुम क नही नमाज पढता येतो.
आ हीही घरात माती ठे वतो.’
क याणी या मनात आलं हीसु ा तैमुम करायचीच माती. ा मातीला हात लावला तर
सगळं शरीर पिव होईल. ा मातीला यां या ‘गो लाछु ट’चा वास आहे. ा
मातीिशवाय दुसरं काय पिव असणार बरं ?
क याणीचं काळीज तुटत होतं. श रफा चेहरा टाकू न बसली होती. ती श रफा या
आणखी जवळ सरकली. अगदी काकु ळतीला येऊन ितनं िवचारलं‚ ‘ खसाना कशी आहे?
सलीम‚ माखन‚ सौमेन? कशी आहेत सगळी? अिनलकाकांचं काही कळलं?’
‘अगं संसारात काय कमी दगदग आहे‚ तर ितकडं जाऊन बघीन?’
‘मु ी कशी आहे? ढा याला असते हणून कळलं. एवढीशी पोर संसार करते‚ नाही.
आठवतेय‚ एकदा के ळापाशी चांगली आपटली होती‚ ते हा िपवळी हाफपॅ ट होती ितची.’
श रफा च कत होऊन क याणीकडे पाहातच रािहली. मु ी के हा धडपडली? ते हा ितनं
काय घातलं होतं? लहानपणी ितचे कपडे कोण या रं गांचे होते? कोण ठे वणार हे सगळं
ल ात? अशा बारीकसारीक गो ी कु णी ल ात ठे वतं का?
‘शहानानी एकदा लॉवरपॉट फे कला होता‚ ते हा ित या कपाळाला खोक पडली होती.
अजून तो वण आहे का गं?’
 ‘कोण जाणे. मा या नाही बाई ल ात!’
‘तुला आठवतं का श रफा‚ आपण दोघी एकदा तु या घरा या ग ीत ग पा मारता
मारता झोपून गेलो. रा भर सगळे शोधत होते. बाबांनी तर पोिलसांनाही कळवलं.
सकाळी आपण डोळे चोळत चोळत खाली आलो.’
इथं क याणीनं मयमन संहन या बोलीतील काही श द वापरले आिण ितला एकदम बरं
वाटलं. इथं असंच बोललं पािहजे. घरीही ती कधीकधी मुलांशी ा बोलीत बोलायची.
पण मग अिनवाण िचडायचा. हणायचा‚ ‘काहीतरी काय िशकवतेस मुलांना? अगदी
िबघडवून टाकणारे स तू यांना.’
क याणी मनात या मनात हसली. मी कु ठं िबघडले? अिनवाण वेडाच आहे अगदी.
या या वेडप
े णा या काही काही गो ी आठवून ितला खूप हसू आलं. हसतच ितनं
श रफाला सांिगतलं‚ ‘श रफा‚ बाथ म दाखव गं. मला अंघोळ करायचीय.’
क याणीला‚ ित यातील आिण श रफातील अंतर िमटवून टाकायचं होतं. बोली या
मा यमातून ती श रफाजवळ येऊ पाहात होती. बॅगेतून वत:चा टॉवेल‚ साबण काढू न ती
बाथ मम ये गेली. श रफा ित या मागे होतीच. क याणीनं चंचो या अंगणाकडे पाहात
िवचारलं‚
‘तुम याकडे ूबवेल नाही?’
श रफानं अशा रीतीनं मान हलवून नकार दला क ‚ यातून ितला दाखवायचं होतं क ‚
ूबवेल खाल या लोकांसाठी उपयोगी. आम यासार यांकडे ती कशी असेल?
मयमन संह या ूबवेलचं पाणी यायची तर क याणीची कती दवसांची इ छा होती.
बाथ मम ये ती िवचार क लागली‚ श रफाचा मूड नाही का? ितनं तर अजून
आप याला घरं ही दाखवलं नाही. ‘इथंच राहा‚ जेवा’ असे ती एकदासु ा हणाली नाही.
अंघोळीची गो सु ा मीच काढली. ही एवढी अिल का? िहला एखादा मोठा आजार
झाला होता क काय? याचा ित या मृतीवर प रणाम झालाय का? ा श रफाला
झालंय तरी काय? आमचं बालपण उलटू न काही हजार वष झाली नाहीत सव िवस न
जायला? आिण ा सग या िवसर या या गो ी आहेत का? कु णी असं िवस शकतं का?
दोघीही मो ा शा होऊ‚ मग दोन पंख लावून आकाशात उडू ‚ हे व
िवसर यासारखं आहे का? या दोघी फ उडणार हो या. यांना खायला यायला
लागणार न हतं. ा पृ वीवर या कोण याही गो ीची यांना गरज लागणार न हती. या
फ एका हाव न दुस या हावर उडणार हो या. चं ‚ मंगळ‚ बुध‚ गु ‚ नेप यून
सगळे सगळे ह पा न येणार हो या. चं ावर तर माणूस पोहोचलाच. या या मागोमाग‚
या दोघीही चं ावर पोहोच या हो या. - मनानं. हे सगळं श रफा िवसरली का? एवढं
सगळं कु णी िवस शकतं का? हे िवसरणं हणजे वत:लाच िवसरणं! क याणीनं मनसो
अंघोळ के ली. क येक वषात ितनं आप या गाव या पा यानं अंघोळ के ली न हती.
त याचं कं वा ूबवेलचं पाणी नसलं हणून काय झालं? शेवटी सगळं पाणी आप या
गावचंच ना? या पा याला ित या देशाचा वास होता. अजूनही ितनं इथलं पाणी तर
 यायलंच न हतं. अजून ितची तहान भागलीच न हती. अंघोळीचंच पाणी जळीत घेऊन
ती याकडे पापणी न हलवता पाहत रािहली.
अंघोळ क न झा यावर क याणी हणाली‚ ‘मला गावात फ न यावंसं वाटतंय. चल‚
जाऊ या आपण‚ श रफा.’
श रफा बेड मम ये पलंगावर बसली होती. कं टाळवा या सुरात ती हणाली‚ ‘मी तर
नाही बाहेर जाऊ शकत. मुलां या विडलांना िवचार यािशवाय मी कु ठं जात नाही.’
‘न िवचारता गेलीस‚ तर काय होईल? सांग बघू!’
श रफा कसंनुसं हसली. क याणीला आता काय करावं ते सुचेना. श रफाचं थंड पडलेलं
शरीर गदागदा हलवून िवचारावं का‚ ‘तू काय मेलीस क काय?’
■
 पाच
दीपन डोळे िमटू न पडला होता. याला झोप लागलेली नाही‚ हे क याणीनं ओळखलं.
ितनं याला िवचारलं‚ ‘ या मुलांबरोबर काय खेळलास रे तू?’
दीपन िचर या आवाजात हणाला‚ ‘मी नाहीच खेळलो यां याबरोबर. ते ‘मुं या‚
मुं यां’चा खेळ खेळत होते.’
‘मुं या-मुं या’? हा कसला खेळ? मी तर कधीच नाव ऐकलं नाही ते!’
‘अगं‚ भंतीवर मुं यांची ओळ लागलेली असते ना‚ यात या िनवडू न िनवडू न लाल
मुं या ती मारत होती आिण का यांना सोडू न देत होती. मी यांना ‘असं का करता’ हणून
िवचारलं‚ तर ते सगळे हणाले क ‚ का या मुं या मुसलमान आहेत‚ हणून यांना सोडू न
ायचं आिण लाल मुं या हणजे हंद.ू यांना मारायचं.’
क याणी या छातीत धडधडलं. ती दीपनकडू न काय ऐकत होती. श रफाची मुलं हंद ू
मुं यांना मारत होती. दीपन कु शीवर वळू न झोपून गेला. पण क याणी रा भर जागीच
होती. खोलीला ह टलेटर न हता. घामानं अंग िभजलं होतं. कॉटखाली कांदे ठे वले होते.
ितथं मधूनमधून उं दीर खुडबुडत होते. सापासारखं काहीतरी सरपटत अस यासारखा
खसखस आवाज येत होता. क याणीला झोपच आली नाही. उशीत त ड खुपसून ती पडू न
रािहली.
पहाटेच दार उघडू न ती बाहेर आली. एव ा पहाटे हरां ात श रफाची मुलं अरबी
िशकत होती. टोपी‚ पंजाबी घातलेला एकजण सुरात ‘अ लामदुिल ला िह रि वल अल
अिमन आर रहमिनर रिहम’ असं हणत होता. मुलंही या याच सुरात सूर िमसळू न
हणत होती. पहाटेचा मंद वारा मधूनमधून ित या अंगाला पश करत होता. क याणी
हरां ात ीलला ध न उभी होती. ितला पाहाताच िशकवणी थांबली. मा तरांचं
हल या आवाजातील बोलणं ित या कानावर पडलं‚ ‘ हंद ू आहे वाटतं?’ मुलांतील एकजण
दबले या आवाजात हणाला‚ ‘हं! इं िडयातून आलीय.’
कु जबुज वाढली. र याकडे त ड क न उ या असले या क याणी या ल ात आलं क ‚
ती जोपयत ितथं उभी आहे‚ तोपयत यांची िशकवणी पु हा सु होणार नाही. परत
फरताना ितला जाणवलं क ‚ सगळे जण ितला आपादम तक याहाळताहेत.
काल रा ीही श रफा आिण ितचा नवरा यांचं असलंच कु जबुजणं ितनं ऐकलं होतं.
श रफाचा नवरा हणत होता‚ ‘तू तर मला कधी या बालपणी या हंद ू मैि णीब ल
बोलली न हतीस.’
‘सांिगतलं ना‚ मा या ल ातही न हतं.’
‘ कती दवस राहायचा िवचार आहे?’
 ‘माहीत नाही.’
‘ितचं इथं घरदार नाही‚ नातेवाईक नाहीत‚ मग कशाला आलीय इथं?’
‘तेच तर मलाही कळत नाही.’
‘घरदार नाही‚ नातेवाईक नाहीत‚ मग क याणी इथं कशासाठी आलीय?’ हाच
सवाना पडला होता. ती इथं कशासाठी आलीय‚ हे खरं हणजे ितचं ितलाच कळे नासं झालं
होतं. इथं येऊन काय िमळालं होतं ितला?
रा ी जेवताना क याणी हणाली होती‚ ‘श रफा‚ मला कती दवसांपासून िब ई
तांदळाचा भात आिण ठे चले या सुकटीची चटणी खायचीय आिण कई माशाचं कालवण
येईल का गं करता? ये संपत आलाय. एिलश पण िमळायला लागले असतील ना.
ितकडचं अ त डात घालवत नाही बघ. याच याच भा या. तीच कडू चव. तीच फोडणी
आिण तीच आमटी. आठवतं‚ आपण गळ टाकू न मासे धरत असू. लाटी माशाचं कालवण
बनवावं तर खाला मानं आिण भोप याची पानं घालून के लेला खारट एिलश.’
आताहार क याणीकडे िनरखून पाहात होता. क याणी श रफापे ा खूप लहान दसत
होती. सडपातळ बांधा. कु ठं ही चरबी नाही. आताहारची नजर क याणी या छातीला‚
पोटाला‚ ओटीपोटाला‚ कमरे ला‚ िनतंबाला िशवत होती आिण क याणीला ती झ बत
होती. ितलजलाला सौिम ची नजरही अशीच असायची - अगदी अशीच!
सकाळीच क याणीनं बाहेर जायची तयारी के ली. दीपनला ितनं तयार के लं आिण
श रफाला ‘जरा कािलबाडीला जाऊन येत‚े ’ असं सांगून ती बाहेर पडली. सकाळीही
श रफा या मूडम ये काही फरक पडला न हता. क याणीला एक कप चहा हवा होता. पण
ती काहीच न बोलता बाहेर पडली.
ती चालत िनघाली. चालता चालता ितला दसलं क ‚ र या या कडेला कदंब फु ललेत.
ही आषाढात या पिह या दवसाची पिहली फु लं का? कदािचत आज जोराचा पाऊस
येईल. क याणीला पावसात िभजायला फार आवडायचं. पाऊस आला रे आला क ‚ ती
अंगणात पळायची. पुकुरघाटावर बसून पा यात पडणा या पावसाचा आवाज ऐकत
राहायची. सरलाबाला हणायची‚ ‘आत ये लवकर. ताप येईल.’
एकदा क याणीला ताप आला होता. एक आठवडा कॉलेजला गेली न हती ती. तापा या
लानीत ती सारखं बादलब ल बोलत होती. कु णी ित या कपाळावर थंडगार पा या या
प ा ठे वत होतं‚ तर कु णी कपाळाला हात लावून ताप बघत होतं. पण बादल या
पशासाठी ितची तडफड चालली होती. तो तर ित या घरी येऊन ितचा ताप पा शकत
न हता. सरलाबाला ितला मीठ लावून आलं खायला ायची. क याणी उदासपणे पे या
झाडातून दसणारं आकाश पाहात राहायची. तुक ातुक ांनी दसणारं आकाश. ित या
मनात यायचं क ‚ बादल जर आकाशातून फरत फरत ित या िखडक जवळ आला आिण
यानं िखडक तून डोकावून पािहलं तर याला दसेल ते ितचं सुकलेलं त ड. ित या
डो यापाशी ठे वलेली ा ं आिण सं ं तशीच पडू न राहायची. ितला खा याची इ छाच
 हायची नाही. या तापात ितला दूर एखा ा लहानशा गावात असताना आपण ‘आिम
तोमार ेमे हब सबार कलंकभागी’ असं गाणं हणावं आिण अगदी जवळ बसले या
बादलनं ते ऐकू न िव हळ होऊन ित याकडे बघावं असं ितला वाटे. कधी वाटे‚ पंख असते
तर उडत उडत ितनं सव आकाश पालथं घातलं असतं. ती आिण बादल उडत उडत नदी
पार क न सात समु ओलांडून एका अनोळखी देशात जाऊन पोहोचले असते. ा
आकाशाबरोबर मनात या मनात ती कती ग पागो ी करायची. ितला सग यांत जा त
आवडायचं ते आकाश.
व ात पािहलेलं गाव आता ित या हातांत होतं. िश ा करायलाही आता कु णी न हतं -
सरलाबाला नाही‚ ह रनारायणही नाहीत. आता कोण क याणीला गाडीत ढकलणार
होतं? मयमन संह जं शन न ढा यात या फु लबाडीपयत‚ फु लबाडीपासून
नारायणगंजपयत‚ शीतल ा या घाटाव न टीमरनं खुलना‚ खुल या न ॉडगेजनं
बेनापॉल‚ मग ितथून िनजन देशातून चालत चालत सीमा पार क न वनगाव.
वनगावपासून िशयालदाला जा यासाठी पु हा रे वे. अजूनही आठवणीनं क याणी या
अंगावर काटा येई.
र याव न एवढे लोक जाताहेत‚ पण यांत बादल नाही. कु णी मॉ नग वॉकला जात
होते‚ तर कु णी बाजारात. यां यात बादल असेलही. यात अश य काय आहे? यानंही
न च ल के लं असेल. संसार मांडला असेल. याचंही घर मुलांनी भरलं असेल. हाच
बादल ितला हणायचा‚ ‘तु यािशवाय मी जगूच शकणार नाही.’ क याणीवाचून तो काय
जगला नसेल? खरं तर‚ असं सगळे च हणतात. जगायला काहीतरी कारण लागतंच आिण
एकदा जगलं क माणूस नेतो िनभावून. कु णाचं आयु य कु णावाचून अडत नाही. जीवन
एवढंसं असतं क ‚ कु णावाचून कोण जगू शकणार नाही वा जगू शके ल ाचा िहशेब करता
करताच संपून जातं. आयु यात आज जे मह वाचं वाटतं‚ उ ा याचीच कं मत शू य
वाटते.
कडक ऊन होतं. क याणीनं एक र ा थांबवली. र ावा याला सांिगतलं‚ ‘तुला वाटेल
ितथं ने.’ पूव कधीमधी श रफाला घेऊन ती अशीच हंडायला जायची आिण
र ावा याला सांगायची क ‚ तुझी मज असेल ितकडे ने. मनाला वाटेल ितकडं
भटक याची ितची खूप दवसांची इ छा होती. पण कु ठं ही गेलं तरी परतावं लागतंच.
ितला कु ठं ही फर यात जसा आनंद वाटायचा‚ तशीच परत फर याचीही घाई असायची.
एकदा बादलबरोबर र ानं ती खूप लांब गेली. मग मा ती घाबरली. कु णी पािहलं तर?
कु णी ना कु णी पाहाणारच. गावात ह रनारायणांना ओळखणारे खूपच. घरी कळलं तर
संपलंच सगळं . गावाबाहेर गे यावरच ितनं त डावरचे हात काढले. बादल सारखा हणत
होता‚ ‘तू हणजे एकदम िभ ी भागूबाई आहेस. तुला काहीही होणार नाही. पा दे क
सग यांना आिण सांगू देत तु या बाबांना. काय होईल?’ झालं काहीच नाही. ितची पु हा
भेट झाली नाही बादल या ेमाशी‚ या या का या शरीराशी‚ भेट झाली नाही पु हा
या व ांशी यांना पु हा पु हा िशवावंसं वाटत होतं. र ा क न ते मु ागाछाला गेले
होते. ितथला जमीनदाराचा वाडा‚ कसवटी या दगडाचं िशव लंग‚ मं दर हे सगळं पा न
ते दोघं पुकुरघाटावर आले. ितथं आ यावर बादल हणाला होता‚ ‘ ा त यात सूयकांत
महाराज जे हा ान करायचे‚ ते हा तलावा या चारी कोप यांवर यां या ि या हातांत
जळ या मेणब या घेऊन उ या राहाय या. या ाससु ा अगदी जपून याय या‚ कारण
ासानं हातातील मेणब ी िवझली तर? िजची मेणब ी तेवत राहील‚ ित याबरोबर
महाराज ती रा घालवायचे.’ हे ऐकू न क याणी हणाली होती‚ ‘मी यां या जागी
असते‚ तर वत:च फुं कर मा न मेणब ी िवझवली असती.’ यांनी ितथ याच गोपाळ या
दुकानातील मंडा खा ला होता. काय वा द होता तो मंडा. कोलका या या रसगु याची
वाहवा ऐकू न क याणीला चीड यायची. मु ागाछाचा मंडा यांनी एकदा जरी खा ला
असता‚ तरी यांना कळलं असतं! शांता-सुनीता एकदा कोलका या या संदश े चं कौतुक
करीत हो या‚ ते हा क याणी हणाली होती‚ ‘आम या इथला मंडा तर कती मजेदार
असतो.’ हे ऐकू न या फदी फदी हस या हो या. हणा या हो या‚ ‘मजेदार कसला गं?
अं? खायची व तू काय मजेदार असते होय? मजेदार गो असते‚ माणसं असतात.’ ते हा
क याणी कती ओशाळी झाली होती. मंडा रािहला बाजूला आिण ‘मजेदार’ श दाव न
यांनी ितची चांगलीच टर उडवली होती.
मु ागाछा न परतताना घन यामपूर जवळ आ यावर बादल ितचा हात हातात घेऊन
हणाला होता‚ ‘आपण इथं एक सो याचं घर बांधू या.’
‘ ा इथं शेतात?’ क याणीनं चमकू न िवचारलं होतं.
सो या या घराचं क याणीला कौतुक न हतं. पण बादलनं ित यापुढं इतकं सुंदर व
रं गवलं होतं क ‚ क याणी अनेकदा लांबवर पसरले या िहर ागार शेतातून गडद लाल
साडी नेसून धावणा या ‘ितला’ मनोमन पाहात राहायची.
नवीन बाजार‚ पंिडतबाडी‚ टाऊन हॉल‚ स कट हाऊस ांव न र ा कॉलेज रोडवर
आली. झाडावर फळं िपकली असताना फांदी हलवताच जशी ती ट टप् क न खाली
पडतात‚ तसंच झालं. आठवणी या झाडाला हेलकावा बसताच‚ आठवणी सरासर खाली
ओघळ या. ितला आठवलं‚ ाच र याव न ती कॉलेजला जात असे. ‘आनंदमोहन’
कॉलेजला. र या या डा ा बाजूला लाल िवटांची िब डंग दसताच ितनं र ा
थांबवली. मैदानातलं डेरेदार झाड अजून तसंच होतं. मुलंमुली ग पा मारत बसली होती.
काहीजण इकडे-ितकडे फरत होते. सो याची खाण सापड यासारखा आनंद झाला
क याणीला. मैदानात ती उगीचच येरझा या घालायला लागली. कॉलेज या
कॉ रडॉरमधून‚ त या या काठाव न ती च र मा न आली. इथूनच जरा लांब असलेलं
सावरीचं झाड मा ितला दसलं नाही. ितची नजर बादलला शोधू लागली. काही मुलांचे
चेहरे तर ितला बादलसारखेच वाटले. ा कॉ रडॉरम येच एकदा बादलनं ित या हाताचं
चुंबन घेतलं होतं! के वढी िशरिशरी आली होती ते हा! ितनं दोन दवस या हाताला पाणी
लागू दलं न हतं. उगाच पुसून जायचं सगळं !
क याणीनं पािहलं‚ ित यामागून मुलांचं एक टोळकं येत होतं. यात या कु णीतरी िशटी
वाजवली‚ कु णीतरी गायलाही सु वात के ली‚ ‘देखा है पिहली बार‚ साजनके आँखोम
यार!’ क याणीनं मागं वळू न िवचारलं‚ ‘तु ही कु ठ या इयरचे िव ाथ ?’
‘इं टरिमिजएट सेकंड इयर.’
‘मीही ाच कॉलेजम ये िशकत होते. खूप पूव . ते हा तुमचा ज मही झाला नसेल.
बंगालीचा लास अजूनही खाल या मज यावरच होतो का?’
मुलं ित या त डाकडे बघतच रािहली. जणू काही यांनी एखादी िवनोदी गो ऐकली
होती. यांची वय असतील अठरा-एकोणीस. यात या एकानं दुस याला िवचारलं‚ ‘ए‚
बंगालीचा तास कु ठं होतो रे ?’
‘सरां या बंग यावर.’ दुसरा हसून हणाला.
‘ए‚ नीट सांग‚ चे ा क नकोस.’
‘नीटच सांगतोय.’
मागून एकजण हणाला‚ ‘दुस या मज यावर.’
‘तु ही दां ा मारता वाटतं?’ क याणीनं हसून िवचारलं आिण एकच हशा िपकला.
क याणीनं एक उसासा टाकला. इत यात मागून एक मुलगा ओरडला‚ ‘ए चालली बघ!’
हे ऐकू न बाक मुलं िखदळली. कु णाला पा न ही गडबड चाललीय‚ हे क याणीला नीटसं
कळलं नाही. पण जवळू नच काही मुली गे या. यांना उ ेशूनच हे चाललं असेल का?
ितला‚ या मुलांना आणखी खूप काही िवचारायचं होतं − के िम ीची लॅबोरे टरी
पूव याच जागी आहे का? फिज ससाठी कोणतं पु तक लावलंय? त या या काठचं
सावरीचं झाड कु ठं गेल?ं सावर का फु लली नाही? ितला यांना सांगायच होतं‚ ‘आम या
काळी मुली सरां या मागून वगात येत. तास संपला क ‚ आ ही कॉमन मम ये बसत असू.
भटकायला जावं लागायचं तेही चो नच. पण आता मुली मोकळे पणानं फरताहेत. बरं
वाटतं हे पा न. आता पोह या या पधा होत नाहीत का? आ ही एक िव ाथ युिनयन
थापना के ली होती. आ ही सव िमळू न समूहगीतं हणत असू‚ ‘वुई शॅल ओ हरकम‚’
‘तोमरा गाओ ना आमरा करब जय‚’ ‘तारपर धर कारार ओइ लोहकपाट भगे फे ले कररे
लोपाट?’
पण क याणीला काहीच बोलता आलं नाही. त डात आलेले श द ितनं िगळू न टाकले.
उदासपणे ती कॉलेज या गेटकडे वळली. ‘जोरासांको’ला गे यावर जसं वाटतं‚ तसंच
ितला वाटलं. खूप खूप उदास... हरवलेलं!
पूव ‘ रिबनी‚ बांग ा या‚ रिबनी‚ बांग ा ऽऽ’ असं ओरडत फे रीवाला जायचा.
‘हवाई िमठाई’ पण दारावर िवकायला यायची. गुलाबी‚ गुलाबी िमठाई त डात
टाक याबरोबर िवरघळायची. ‘हवाई िमठाई’ असा आवाज ऐकताच क याणी धावत
सुटायची. पण आता र यात फे रीवालेच दसत न हते. शॉ पंग सटस झालीत ना आता.
सा ा‚ कापड‚ कॉ मॅ ट स‚ क फे शनरी - सगळं च कती वाढलंय. नदीला लागून
असलेलं हे शहर कती बदलून गेलंय. पंिडतबाडी‚ कोट‚ कचेरी असं करत करत क याणी
पुढे िनघाली आिण ितचं ल ज ां या कोठीकडे गेलं. इथं ती कतीतरी वेळा आली होती.
एकदा या कोठीसमोर उभं रा न अिनलकाकांनी सांिगतलं होतं क ‚ इथं एक ज साहेब
राहायचे. ते ा कोठी या दुस या मज याव न यांचं मानससरोवर पाहायचे. सांग बरं .
यांचं मानससरोवर हणजे काय?’
क याणीनं उ र दलं होतं‚ ‘थु कू.’
अिनलकाका हणाले होते‚ ‘अगं‚ पु ा. एके दवशी ा ज साहेबां या दीड
वषा या मुलीनं तेलाची बाटली फोडली. ते पा न ज साहेबांनी एक ‘छडा’ िलिहला. तो
असा‚
‘तेलेर िशशे भांगल बले खुकुर परे राग कर‚
तोमरा जे सब बुडो खोका भारत भगे भाग कर‚
तार बेला?
(तेलाची बाटली फोडली हणून पोरीवर रागवता‚
तु ही हाता या पोरांनी भारताचे तुकडे के ले‚
याचं काय?)
क याणी‚ सांग बरं ‚ ा ज साहेबांचं नाव?’
क याणी पु हा थु कूच हणाली होती. पण अिनलकाकांनी यांचं नाव सांिगतलं होतं‚
‘अ दाशंकर राय.’ अिनलकाका आिण ते पु कळ वेळा ग पा मारत बसत. फार भले गृह थ
होते ते!
क याणी दीपनला ज साहेबांची दुमजली कोठी दाखवून हणाली‚ ‘ितथं बसून एका
मो ा लेखकानं एक ‘छडा’ िलिहला होता. तु या शाळे या ाइज िग ह ग सेरेमनी या
वेळी हण यासाठी मी तुला तो िशकवला होता. हण बरं तो!’ दीपन ‘थु कू’ हणाला
नाही‚ तर डोळे िमटू न हणू लागला‚ ‘.....तोमरा जे सब बुडो खोका भारत भगे भाग कर‚
तार बेला?’ भारता या फाळणीशी दीपनला काहीच देण-ं घेणं न हतं‚ हणून तो छडा
हणता हणता हसायला लागला. पण क याणीचं दय मा फाळणी या आठवणीनं
िचरत गेल.ं दयात जपून ठे वलेलं हे आपलं शहरही कसं परकं परकं वाटतंय. हे शहर ितचं
असूनही आज ितचं रािहलेलं नाही. होय ना? ती आज र या-र यातून काहीतरी शोधतेय
− प रसा माणे मू यवान असं काहीतरी! ात दोष कु णाचा? ज म यावर नाळ मातीत
पुरली जाते. तीच नाळ ती शोधतेय का? क वास शोधतेय − आई या छातीचा वास? क
झोप या या खोलीजवळ जी रातराणी होती‚ ितचा ती वास शोधतेय? ती काय शोधतेय
ते ितचं ितलाच कळत न हतं.
कचेरी रोड‚ पंिडतबाडी‚ नूतन बाजार‚ वदेशी बाजार‚ मेछुया बाजार‚ टेशन रोड‚
आमलापाडा‚ आमप ी‚ महाराजा रोड‚ पाटगुदाम असं सारं फ न झा यावर
 र ावा यानं ठणकावून सांिगतलं‚ ‘कु ठं जायचंय ते न सांगा. कती वेळ मी असा गोल
गोल फरत राहणार?’ मॅचबॉ ससारखं शहर. दोनदा च र मारली तरी पुरे! पण
लहानपणी हे र ते संपता संपत नसत. चालून चालून पाय दुखायला लागत‚ पण र ता
संपलेला नसे. मशानघाट आ यावर क याणीनं र ा सोडू न दली. समोर शंभुगंजचा
ीज दसत होता. या याकडे बोट दाखवून क याणी दीपनला हणाली‚ ‘हा जो पूल
दसतोय ना‚ याव न अपरा ी झुकझुक करीत गाडी जायची.
मग आई हणायची‚ ‘बडे लाटसाहेब चालले गौरीपूर या जमीनदाराचा वाडा
पा ला!’ हे ऐकू न प रमल बोब ा वरात हणायचा‚ ‘दीदी‚ दीदी‚ बले लाटछाब
चालले गौलीपुले!’ दीपन हसायचं हणून हसला.
ाच मशानात आई-बाबांना अ ी दला गेला. यांचीच दुदवी मुलगी क याणी‚ आज
तीस वषानंतर आली आहे‚ तो अ ी पाहायला. सगळीकडे शुकशुकाट होता. कु णीही माणूस
न हतं आसपास. एक-दोन कु ी अंगाचं वेटोळं क न िनजली होती. िवराण पु ेव न
घ घ वारा वाहात होता. ‘दीपन‚ तु या आजोबा-आजीला ाच मशानात अ ी दला.’
दीपनला जवळ घेत‚ गवत वाढले या ओबडधोबड जिमनीकडे बोट दाखवून क याणी
हणाली. आजोबा-आजी ही दीपन या दृ ीनं एक क पना होती. प रकथेतील पा ं होती
ती. यामुळे याला काहीच वाटलं नाही. उलट घाब न यानं िवचारलं‚ ‘आई‚ हे मशान
आहे?’
लहानपणी क याणीलाही मशानाची भीती वाटायची. प रमल पैज लावून
िवचारायचा‚ ‘एकटी जाऊ शकशील का ितथं?’ ‘तू जाशील?’ क याणी उलट
करायची. मग प रमलला जोर चढायचा. तो हणायचा‚ ‘हो! जाईन क !’
एकदा रा ी नऊ वाजता क याणी प रमलला हणाली‚ ‘जा‚ आता जा मशानात.
जमलं तर एखादं हाडबीड काहीतरी घेऊन ये.’ प रमल जीव खाऊन धावत सुटला. पण तो
गे यावर‚ या या काळजीनं क याणीला घाम फु टला. ती घरातील कु णालाच न सांगता
प रमलला आणायला एकटीच बाहेर पडली आिण अंधारातून मशानाकडे िनघाली. दाट
काळोखात‚ मशानात उभं रा न‚ प रमलला हाक मारताना ितचं अंग थंड पडलं. ितला
वाटलं‚ मशानातील भुतानं प रमलला ब तेक ओढत नेऊन पा यात बुडवलं असावं. डोळे
पुसत पुसत क याणी घरी परतली. पाहाते तर आई या मांडीवर बसून प रमल गुळाचा
संदश
े खातोय. मग ितला कळलं क ‚ प रमल मुळी घरा या बाहेर पडलाच न हता.
चूपचाप ग ीवर जाऊन बसला होता.
या रा ी क याणीनं जसे उसासे टाकले होते‚ तसेच आता आप या घरा या दशेला
पाहात टाकले. जणू आता ती‚ ित या या घरी गेली तर ितला आई भेटणार होती‚
आई या मांडीवर बसलेला प रमल भेटणार होता‚ ग ीत उभं रा न चांद या मोजणारा
योित काश दसणार होता‚ खाल या मज यावर या बैठक या खोलीत रे ि झन या
बांधणी या ंथात डोकं घालून बसलेले बाबा दसणार होते. क याणी भराभर चालायला
लागली. जी मुलगी सं याकाळी वत: या घरातील बागेत जायला घाबरायची‚ तीच
मुलगी या भयानक रा ी भूत- ेताची भीती न बाळगता कु णासाठी घराबाहेर पळत
सुटली होती? आता ती कु णासाठी धावपळ करत होती? आता धावपळ क न ितला जे
पािहजे आिण जसं पािहजे‚ ते तसं िमळणार होतं का? रातराणीचं झाड? वयंपाकघरा या
मागचं कागदी लंब?ू सवानी िमळू न गो लाछु ट खेळणं? आई या कु शीची ऊब?
चालता चालता ितची नजर संहा या जोडीवर पडली. ित या घरा या उ रे ला अिनल
मुखज चं घर होतं. या घरा या गेटवर संहा या जोडीचं िश प होतं. तेच ते संहवालं
घर. घर पूव सारखंच दसत होतं. दो ही बाजूला गोल गोल दालनं. अिनल मुखज
सांगायचे क ‚ इथंच बसून मा या आजोबांचे आजोबा कलावंितणीचा नाच पाहायचे. या
कलावंितणी कोलका या न याय या. घराचा मोठा दरवाजा सताड उघडा होता. क याणी
गेटमधून सरळ आत िशरली. जणू काही ितथं ितला ितचे अिनलकाका भेटणार होते...
पु तकां या ढगात बुडून गेलेल.े .. धोतर-सदरा घातलेले... अगदी साधेसुधे अिनलकाका.
यां या घरात ढगानं पु तकं होती. िबछाना‚ टेबल‚ सतरं जी‚ खुच ‚ टपॉय... सगळीकडे
पु तकं पडलेली असायची. ती पु तकं पा न क याणी िवचारायची‚ ‘काका‚ तु ही सारखं
वाचता. तुमचं डोकं नाही दुखत?’ ावर अिनलकाका हणायचे‚ ‘बेटा‚ नाही वाचलं
तरच माझं डोकं दुखतं!’ ते कधीकधी सं याकाळी ितला साहेबां या ाटस या बाजूला
फरायला यायचे. ज साहेबां या कोठी या दि णेला निलनी सरकारांचा वाडा होता.
वा ाजवळ डेरेदार गुलमोहोर होता. या या सावलीत बसून‚ पु कळदा अिनलकाकांनी
ितला ‘आजीची झोपा यावरची गाणी’ ऐकिवली होती. यामुळे जियशा-दीपनला गो
सांग यासाठी ितला कधीच ‘दि णारं जन’ वाचावं लागलं नाही.
क याणीनं पािहलं क ‚ तेच घर आता मोठमोठे सोफे ‚ पलंग‚ कपाटं‚ टँड‚ टेिलि हजन‚
ही.सी.आर. अशा व तूंनी भ न गेलं होतं. लॉवरपॉ सम ये लॅि टक या फु लांचे गु छ
ठे वलेले होते. ती इकडंितकडं पु तकं शोधत होती. तेव ात ित यासमोर एक एकवीस-
बावीस वषाची मुलगी येऊन उभी रािहली. क याणीनं िवचारलं‚ ‘हे अिनल मुखज चं घर
ना?’
‘नाही’ या मुलीनं उ र दलं.
‘ते कु ठं गेले?’
‘ते वार यावर यां या मुलांनी हे घर िवकलं आिण ते सगळे इं िडयात गेले असं ऐकलंय.
आपण कोण?’
‘मी कोलका या न आलेय. समोर या इमारती दसताहेत ना‚ ती सव जागा आमची
होती. या दोन िबघे जिमनीवर आमचं घर होतं.’
‘ वत:चं घर पाहायला आलात वाटतं?’ या मुलीनं कु तूहलानं िवचारलं.
‘हो.’ क याणीनं एक उसासा सोडला.
‘बसा ना‚ बसा’ मुलीनं क याणी पुढं खुच सरकवली. मग दीपनचा हळू च गालगु ा घेत
ती हणाली‚ ‘हा आपला मुलगा वाटतं? नाव काय रे तुझं बाळा?’
 ‘ याचं नाव दीपन.’
‘वा! काय सुंदर नाव आहे. कोण या इय ेत आहे?’
‘सहावीत.’
‘आपण उतरलात कु ठं ?’
‘माझी एक बालमै ीण आहे‚ ित या घरी. यांचं घर आम या घराला लागूनच होतं.’
‘ हणजे तेच जवळ आहे ते ना?’
‘ती आता नवमहालला राहाते?’
‘आपण एक ाच बाहेर पडलात. आप याला काही अडचण नाही येत?’
‘अडचण कशाला येईल? मला हे शहर अनोळखी थोडंच आहे?’
‘तेही खरं च! मयमन संहम ये फारशी डे हलपमट नाही झाली. आपण ढाका कं वा
च टु ाम पािहलंत‚ तर खूप आवडेल आप याला.’
‘मी का डे हलपमट पाहायला आलेय? मी तर पूव चं...’
‘आपण चहािबहा काही घेणार का? बाळाचं त ड अगदी सुकलंय.’
‘आमप ी या सुधीर घोषां या िमठाई या दुकानातून याला हलवा-पुरी खायला
घातलीय. ितथ या दही आिण रसमलाईची चव अगदी पूव सारखीच आहे नाही?’
‘एवढी चव कशी काय ल ात आहे आप या?’ मुली या िवचार यात फ कौतुक होतं.
क याणी मंद हसली. मुलीनं घरातून दोन वा ांत खीर आणली आिण लासमधून
नारळाचं पाणी आणलं. दोघां या हातात िखरी या वा ा देत ती हणाली‚ ‘माझं नाव
नीपा. बी.ए.ला आहे मी. मुिम ुसाम ये. आता परी ा अगदी त डावर आलीय - इथं काय
काय पािहलंत? जरा सगळीकडे फ न या ना! अॅ ीक चर युिन ह सटीला गेला होतात
का? मुल चं कॅ डेट कॉलेज पािहलं नसेल ना? तसं मयमन संहम ये पाह यासारखं खास
काही नाही हणा! एक नवीन पूल बांधलाय. तोही पाहायला हरकत नाही.’
नारळा या पा याचा घोट घेत यावर क याणीला एकदम समाधान वाटलं. यां या
घरी जे हा नारळी तोडत‚ ते हा शहा यानं घर भ न जाई. हरां ात शहा यांचा ढीग
लागे. क याणीला नारळाची साय फार आवडे. पाणी हळू च फे कू न देऊन ती चम यानं साय
खात बसे. घरोघर वाटू नसु ा शहाळी संपत नसत. कॉटखाली नारळच नारळ असायचे.
सणावारी सरलाबाला ओ या नारळाचे लाडू काय सुंदर करायची.
‘काही दवस राहाणार असाल ना?’ नीपानं िवचारलं. क याणीला काय उ र ावं
कळे ना. ती भर या डो यांनी दरवाजा या बाहेर या गवताकडे आिण यापलीकड या
र याकडे पाहात होती. ित या मनात आशा-िनराशेचं वादळ घ घावत होतं.
काहीही रािहलं न हतं ितथं. फ एक झाड उरलं होतं. ‘ यांनी हेही झाड तोडायचं
ठरवलं तर. तु ही तोडू नका हणून सांगाल का? हणावं जुनं आहे‚ रा ा. िशवाय
याला खूप जांभळं लागतात. पूव कतीतरी लोकांनी या झाडाची जांभळं खा लीत.
मुलंही कतीतरी गोळा क न यायची. ितखट-मीठ लावून खायला मलाही आवडायची.’
‘आता ते झाड आपलं रािहलं नाही‚ मग तोडलं हणून काय झालं?’
‘वा! असं कसं! पूव तर आमचंच होतं ना? मग ते तोड यावर वाईट वाटणार नाही
का?’
‘आपण बरीच वष कलक याला आहात का?’
‘हो‚ तीस वष.’
‘आिण तरीही झाडाची एवढी आठवण आहे?’ नीपाला खळखळू न हसू आलं. क याणी
मा उदासपणे हासली.
ती उठू न हरां ात आली. ितथ या भंतीवर हळु वारपणे हात फरवत ती हणाली‚
‘अिनलकाकां या घरी तर मी कतीदा आले. यांची फार आठवण येतेय. फार चांगले होते
ते!’ बोलता बोलता ितचे डोळे पा यानं भ न आले.
आता ितची पावलं ित या पूव या घरा या दशेनं वळली. काय होतं ितथं? काळं गेट
नाही‚ गेटवर फु ललेली मधुमालती नाही. कोण या िन ु र हातांनी हे सगळं ओरबाडू न न
के लं? घराचा चुना-माती िमळालं तरी चालेल. सुई हरव यावर माणूस जशी शोधेल‚
तसंच क याणी मन लावून ित या पूव या घराचा चुना-माती‚ तुकडाताकडा शोधू
लागली. आत डोकावून सागवानी मोठा पलंग‚ पे ा‚ टेबल‚ खु या‚ महागनी लाकडाचं
कपाट‚ द ाचा टँड ातलं काही दसतेय का ते पा लागली. पण ितला ते कु ठं च काही
ओळखीचं दसत न हतं. वर या मज यावर ितची खोली होती. ितथं दवसभर
पु ेवरचा वारा यायचा. हरां ात उभी रा न ती पु ेकडे अिनिमषपणे पाहात
राहायची. नदी या पलीकडचा तीर दसायचा नाही‚ इतकं पा मोठं होतं ते हा.
भागीरथीची आई पलीकड या तीराव न दूध घेऊन यायची. ितला नावेनं यावं लागायचं.
रा ी क याणीला दूध-भात खायला देताना सरलाबाला एक छडा हणायची‚ ‘नदीर पाडे
जाओ ना भाई‚ फ टं- टंगेर भय‚
ितन मानुषेर माथा काटा पाये कथा कय!’
(नदी पलीकडे जाऊ नको बाबा फ टंगाची भीती‚
तीन माणसांची डोक कापली‚ िमळते अशी मािहती!)
रा ी ‘फ टंगा’ या भीतीनं दचकायला हायचं. सकाळ उजाडताच मा भीतीचा
लवलेशही नसायचा. दुपार सरता सरता‚ आरडाओरड करत मैदानात खेळायला पळायचं
कं वा नदीकाठी धाव यायची. एकदा क याणीनं अिनलकाकांना िवचारलं‚ ‘फ टंग कसा
असतो?’ यांनी दोन हात टेबलावर ठे वले‚ पाय वर के ले‚ डोकं छातीला िचटकवून अशी
काही िविच पोज घेतली क ‚ क याणीला खरोखरच भीती वाटली. अजूनही आठवण
झाली तरी ित या अंगावर काटा उभा राहातो.
घरां या मध या मोक या जागेत ितला आप या जु या घराची काहीच खूण सापडेना‚
ते हा पायातील च पल काढू न ती पुढे झाली. एक बारा-तेरा वषाची मुलगी वे या उडवत
ितथून धावत गेली. क याणीनं ितला पकडायचा य के ला‚ पण ितला काही ते जमलं
नाही. ितचं ितलाच काय करावं हे कळत न हतं. पूव इथं उभं रािहलं क ‚ पु ेकडू न
आले या जोरा या वा यानं िशरिशरी यायची. आता नावालाही वारा न हता. येणार कु ठनं
वारा? नदीही अगदी दोरीसारखी झालीय. हा नाला हणजेच ितची पु ा ावर
क याणीचा िव ासच बसत न हता. लोक मजेत चालत चालत नदी पार करत होते.
नदीवरची शेतं‚ मळे दसत होते. ही नदी क दुसरं च काही? ितला वाटलं‚ सगळे खोटं
बोलताहेत? पु ा अशी ‚ ीण‚ द र ी होणं श यच नाही.
क याणी या घरा या मागे एक प याची चाळ होती. या प यांवर पाऊस पडला क ‚
एक िविच आवाज यायचा. कोलका या या िसमट या आिण कौलां या घरावर असा
कु ठला आवाज हायला? त याला लागूनच एक सरळ र ता होता. तोच खसाना या
घरी जायचा र ता! एकदा भर दुपारीच अंधा न आलं. आकाश का या ढगांनी भ न
गेलं‚ ढगांचा गडगडाट सु झाला‚ थंड वारे अंगाला झ बू लागले. अशा वेळी‚ याच
र याव न‚ खसाना चोर पावलांनी येऊन हणाली‚ ‘कै या पडताहेत. चल लवकर.’
खसाना या अंगणात आंबटगोड आं याची सहा झाडं होती. खसानाबरोबर क याणी
पळत िनघाली. ती रानटी गुलाबाजवळ येताच‚ पाठीमागून सरलाबालेचा आवाज आला‚
‘क याणी‚ झाडाची फांदी बंदी डो यावर पडेल. जाऊ नकोस.’ वा यानं झाडं गदागदा
हलत होती. सगळे िचडीचूप होऊन घरात बसले होते आिण ती मा पळत सुटली होती.
खसाना या घराकडे. खसानाचं अंगण गारा पड यानं पांढरं शु झालं होतं. िवजा
चमकत हो या आिण या दोघी मा कै या वेच यात गुंग होऊन गे या हो या. आताही
वादळ होत असणारच क ! मग आतासु ा इथ या मुली ओ यात कै या गोळा करत
असतील का? खसाना या पे ला मोठमोठे पे येत. या दोघीजणी झाडावर चढत आिण
मजेत पाय हलवत पे खात बसत. खसानाचे दोन धाकटे भाऊ खाली उभे असत.
यां यासाठी व नच पे खाली टाकत. खसानाची आई आजारी होती. यामुळे
दवसभर झोपूनच असायची. घरातील लोक हणायचे‚ ‘बाधा झालीय ितला.’
खसानाला आिण क याणीला झाडावर चढताना पािहलं क ‚ खसानाची आई िचर या
आवाजात ओरडायची‚ ‘मुली झाडावर चढ या क झाड मरतं.’
खसाना उलट उ र ायची‚ ‘म देत.’
ाच ख ाळ खसानाचं क याणी या समोरच ल झालं. ल ा या वेळची खसाना
आठवीत होती. अचानक शाळा सोडू न ितला घरी बसवलं होतं. आिण एक दवस न
सांगता सवरता एका हाता याशा माणसाबरोबर बळजबरीनं ितचं ल लावून दलं गेलं.
ल ा या दवशीसु ा खसाना अिजबात रडली नाही. उलट क याणी या कानात
पुटपुटली‚ ‘बघ‚ उ ाच पळू न येते क नाही ते!’ क याणीनं वाट पािहली‚ पण खसाना
आली नाही. दोन-एक वषानी‚ साडी नेसून‚ घुंघट काढू न ती क याणी या समोर येऊन
उभी रािहली‚ ते हा क याणीनं थम ितला ओळखलंच नाही. ितचंही खसानासारखंच
झालं होतं. पळू न ये याचं तर ितनंही कबूल के लं होतं. पण ितलाही ते जमलं न हतं.
खसाना माणेच ती अनेक वषानी परतली होती. ते हा ितनं खसानाला ओळखलं
न हतं‚ आता ितलाही कु णी ओळखत न हतं.
अचानक क याणी या मनात बालपणानं एव ा जोरात उसळी मारली क ‚ ती
मातीशी झुकली. हीच ती माती... ितची वत:ची! ा मातीवर ित या पाऊलखुणा
उमट यात... खूप खूप दवसां या. मोक या जागे या दि णेला असले या‚ जांभळा या
झाडाचा वास एव ा लांबून ितला येतोय‚ तो ा मातीतूनच! ती तो वास यायला या
मातीत उ कडवी बसली आिण ितनं दो ही हातांत माती घेतली. आजूबाजूला गवतावर
जांभळं पडली होती. ा व तीतील सगळे जांभळं गोळा क न यायचे‚ लंबा या
काट या मोडू न यायचे. क याणीही जांभळं गोळा क न आणायची. श रफा या झाडाचा
बेल पूजेसाठी आणायची.
एक-दोघं सहज ितकडू न जात होते. क याणी या जवळ येऊन कु तूहलानं आिण संशयानं
ते पा लागले. कु णी हसू लागले‚ कु णी ‘काय झालं’ हणून िवचा लागले. क याणी
काहीतरी िवल ण करत होती का? ह रनारायण रायांची मुलगी होती ती. लोक हणायचे
ह रनारायण आहेत‚ हणून या गावात याय आहे. पण आता या शहरात कु णालाही
ह रनारायणबाबूंची आठवण न हती. क याणीला ओळखणारं ही कु णी न हतं.
‘कोण आहे ितथं? काय हवंय?’ दुस या मज यावर या िखडक तून कु णीतरी ककशपणे
ओरडलं. या माणसानं फ लुंगी लावली होती. बाक अंग उघडंच होतं. तसाच तो
दडदडत खाली आला आिण िवचा लागला‚ ‘काय पािहजे?’ आता मा आप या
आजोबांनी लावले या जांभळा या झाडाला ग ध न क याणी मो ानं रडू लागली.
गद वाढू लागली‚ तसतसे ितचे दं के ही वाढू लागले. ती का रडते‚ हे ितचं ितलाही कळत
न हतं. ितला फ एवढंच कळत होतं क ‚ ती ाच मातीपासून बनली आहे‚ ितला
सरलाबाला नावाची कु णी आई न हतीच‚ अ े चाळीस वषापूव ा माती या कु शीतूनच
ितचा ज म झाला होता. ती इथं न हती हणून झाडंझुडपही रािहली न हती‚ पु ेचं
पाणीही आटलं होतं. जमलेली लोकं एकमेकांना िवचारत होती‚ ‘ही बाई कोण? रडतेय
का?’
‘खूप दवसांनी आलेय. हंद.ू ’ कु णीतरी हणालं.
‘ हंदच
ू ी मुलगी इथं येऊन रडतेय का?’ दुस यानं िवचारलं.
एकजण पुटपुटला‚ ‘इं िडयातून आलीय. इथंच पूव घर होतं ितचं.’
‘इथं होतं घर? कधी? ि टशां या काळात?’
‘कोण जाणे!’
‘का वेडीबेडी आहे?’
 ‘ते तरी कु णाला माहीत?’
‘इथं पूव हंदच
ू ं घर होतं वाटतं?’
‘तेच तर सांगतोय ना!’
‘असेलही! कतीतरी जणांची होती. हणून रडायचं? इं िडयातून नाही का सव सोडू न
मुसलमान इकडे आले. यांची दखल घेतली का कु णी? का दर नाही का जमीनदारी सोडू न
इकडे आले? गांिगना या भागात सो याचं दुकान घातलंय यांनी ‘कलक ा मुि लम
युवेलस’ नावाचं.’
‘खरं हणजे मायेच‚ं ममतेचं रडू आहे हे! वय झालंय. आई-विडलांची आठवण येतेय.’
प ाप ांची लुंगी घातलेला एक त ण झाडाला टेकून उभा राहात हणाला.
‘हा सगळा तमाशा आहे. राहायला पािहजे इं िडयात आिण ाही देशात वाटा पािहजे.’
सग यांना ग प बसवत एकजण मो ानं हणाला.
एक हातारासा दसणारा माणूस क याणी या जवळ येऊन िवचारपूस क लागला‚
‘बाई‚ कु णाची मुलगी तू? कु ठनं आलीस? कु ठं उतरलीयेस? हे सगळं काय चाललंय? ही
माणसं नाहीत‚ रा स आहेत सगळे . रा स! बाई‚ इथं घरदार नसलं‚ तरी काही चांगली
माणसं आहेत इथंही. नाहीतर हा देश टकू न रािहला असता का? ऊठ‚ बाई ऊठ‚ रडू नको.
रडतेस कशाला? रडू न काय होणार? तुला हे सगळे बोलताहेत‚ ते काय िवचार क न
बोलताहेत? उगाच आपली उचलली जीभ लावली टा याला! यांचं काही मनावर नको
घेऊ‚ बाई.’
तेव ात गद तून वाट काढत‚ दीपन क याणीपाशी आला. आई अशी झाडाला ध न
रडते का‚ हे याला कळत न हतं. तो गद कडे च कत होऊन पाहात होता. मग आईचा हात
ओढत तो हणाला‚ ‘चल ना‚ आई! चल.’
इं नाथ रायांचा मुलगा सतीनाथ. सतीनाथांचा मुलगा स य नाथ आिण स य नाथांचा
मुलगा ह रनारायण राय. ाच ह रनारायणां या जीवनातून अलग झालेली क याणी
आज ित या ज मगाव या मातीचा वास यायला आली होती. ा मातीतूनच ितचा ज म
झाला होता‚ कोणा ी या गभातून! - नाही तर ा मातीतून. पण ती आज या
झाडासारखीच अगदी एकटी होती‚ एकाक होती. ितला कु णाची सोबत न हती. कु णी
ितला ओळखलं नसेलही. पण ा जांभळा या झाडानं न च ओळखलं होतं. कारण झाडं
माणसासारखी िन ु र नसतात. क याणीला रडू आवरत न हतं. ितनं दीपनचा हात धरला
आिण एका झट यात‚ भर या डो यांनी ती वाटेला लागली.
क याणी भरभर चालत होती. दीपनचा हात ितनं घ ध न ठे वला होता. ती कती
लांब आली‚ ाचा ितनं िवचारच के ला नाही. इत यात ितला ‘दीदी’‚ ‘दीदी’ अशी हाक
ऐकू आली. ती थबकली. ितलाच कु णीतरी हाक मारत होतं का? पण कोण हाक मारणार
ितला? ा शहरात ितला ‘दीदी’ हणणारं कु णी होतंच कु ठं ! ती पुढे चालू लागली. पु हा
हाक ऐकू आली. प रमलसारखा आवाज वाटला. पण तो आता इथं कशाला येईल? तो तर
नाकतलाला असेल आता! इथं ये यापूव ितनं प रमलला ित याबरोबर ये यािवषयी
िवचारलं होतं. ते हा तो हणाला होता‚ ‘तूच जा. मला मुंबईला पळायचंय.’ मग हाक
कोण मारतेय? क ितला भास होतोय? आवाजाचा भास. क याणीनं मागं वळू न पािहलं.
एक त ण ित याकडेच पळत येत होता. तो प रमल न हता. ित या ओळखीचाही न हता.
मग कोण असेल? या मघा याच गद तला कु णी? ितला भीती वाटली. ती भराभर पावलं
उचलू लागली. दीपनला ओढत ती हणाली‚ ‘चल लवकर‚ दीपन!’
पण दीपन ितथंच उभा रािहला. हणाला‚ ‘तुलाच हाक मारतेय कु णीतरी.’
‘अरे ‚ नाही बाबा‚ मला इथं कोण हाक मारणार?’
‘थांब. तुलाच हाक मारतेय कु णीतरी.’
इत यात तो मुलगा क याणीपाशी येऊन पोहोचला. तो ितला ‘दीदी’‚ हणत होता.
पण ितनं याला ओळखलं न हतं. धापा टाक त यानं िवचारलं‚ ‘तु ही क याणीदीदीच
ना?’
क याणी अवाक झाली. ा गावात ितला ओळखणारा हा कोण? थम ितला ओळखच
ावीशी वाटेना! संशयानं ितनं जीभ आवरली. पण या त णा या डो यांतील ि धता
पा न शेवटी ितनं ‘हो’ हटलं.
‘माझं नाव वपन.’
‘ वपन? कोण वपन?’
‘ खसानाचा भाऊ. तुम या घरा या माग या बाजूलाच तर आमचं घर होतं. आठवत
नाही?’
‘हो‚ हो. का नाही आठवणार?’
‘मी गद पा न ‘काय झालं’ हणून चौकशी के ली. लोकांनी सांिगतलं क ‚ इथंच यांचं
घर होतं‚ इं िडयातून आ यात. तोपयत तु ही चालायलाही लागला होतात. मला माहीत
होतं इथं कु णाचं घर होतं ते. हणून तर तु हाला हाक मारली.’
‘तु ही याच पूव या घरात राहाता का?’
‘हो ितथंच! चला ना‚ आम या घरी जाऊ या. या ना!’
‘तुझा मोठा भाऊ सलीम कु ठं आहे? ितथंच?’
‘तु हाला याचं नाव अजून आठवतंय?’ वपन लहान मुलासारखा हसला.
क याणीलाही हसू आलं.
वपन ितला फारसा आठवत न हता. एवढासा होता तो िचमुरडा! पे या झाडाखाली
उभा असायचा‚ दीदीकडे आशेने पाहात. के वढा मोठा झालाय! क याणीपे ा उं च झालाय.
वपनबरोबर चालता चालता ‘हेच आपलं गाव. समोरचं घर आपलंच. आप या
वाडविडलांचीच जमीन ती.’ असा िवचार ती क लागली. आता ितला थोडं बरं ही वाटलं.
तीस वषानी ित या शेजा यानं ‘दीदी’ हणून हाक मारली होती. ितला आणखी काय
पािहजे होतं? त या या कडेकडेनं खसाना या घरी जावं लागायचं. पण आता वळणं
घेत‚ एका छो ाशा ग लीतून‚ घरां या मधून‚ अ ं द र यानं ती खसाना या घरापाशी
आली. ितला ते घर अिजबात ओळखू आलं नाही. अंगणात पे ‚ आंबा काहीही न हतं.
प या या घरा या जागी तीन मजली इमारत उभी रािहली होती. वपन हणाला‚ ‘वर
चला. खालची जागा भा ानं दलीय.’
वर जाताच वपनची धावपळ सु झाली‚ ‘िलपी कु ठं य? पाहा तर‚ कोण आलंय ते!’
क याणीला पाहाताच िलपी आिण एक सहा वषाचा ग डस मुलगा धावत बाहेर आले.
‘दीदी‚ बसा. या दोघांनी तुम याब ल बरं च ऐकलंय.’
‘मा याब ल?’
‘हो. तु ही आिण खसानाआपा कशा ‘टॉम बॉय’ होता ते सव. आठवतंय‚ आम या
घरा या प यावर आवळे पडायचे. यांचा आवाज हायचा. ते हा तु ही सांगाय यात क
ते झाडावरचं भूत आहे. ते हणतेय‚ मुलांनो‚ झोपा आता! जर तु ही झोपला नाहीत तर ते
तु हाला या या झोळीत घालून रा सां या देशात घेऊन जाईल. सगळी मुलं झोपायचा
य करायची. आ ही डोळे बंद के यावर‚ तु ही दोघी हसत सुटाय या. आता काळ
बदललाय‚ दीदी. आजकालची मुलं भुतांना घाबरत नाहीत.’
‘ खसाना कु ठं असते रे ?’
‘नर संदीला’.
‘ितला जमालपूरला का कु ठं दली होती ना?’
‘हो. जमालपूरम येच शेरपूरला. पण तो संसार मोडला ितचा. जावईबापूंनी तलाक
दला. नंतर दुसरं ल झालं ितचं. हणून आता नर संदीला असते. हे जावईबापू पण बरे
नाहीत‚ दीदी. मारझोड करतात.’
‘काय सांगतोस? खसानाला मारतात? मग ती िनघून का येत नाही?’
‘एवढी मुलं घेऊन कु ठं जाणार ती? आई-बाबा नाहीत. यायचंच झालं तर भावाकडेच
यावं लागणार. माझं काही हणणं नाही‚ दीदी. बाक चे भाऊ ितची जबाबदारी यायला
तयार नसले‚ तरी मी आहे. पण ितलाच कु णावर ओझं टाकायचं नाही.’
खसानाचा तो मनमोकळा वभाव क याणीला आठवला. ा झाडाची बोरं पाडायची‚
या घरी खेळायला जायचं‚ असं चालायचं यांचं. क याणीची बा ली होती. खसाना
हणायची‚ ‘बा ली ठे वून दे. आपण दािडयाबांधा खेळू.’ ितला आवडायचं मोठं ‚ मोकळं
मैदान. ितला बैठे खेळ नको असायचे. त यात उतरली क ‚ एक डु बक मा न
पलीकड या काठाला जायची. क याणी काठावर बसून टा या वाजवायची. आता तीच
मुलगी मार खाते‚ ितला घराबाहेर पडणं कठीण झालंय. ती हे सगळं कसं सहन करत
असेल बरं ? खसाना फारच कमी िशकली. यामुळे नोकरी क न वत: या पायावर उभी
राहायची पण श यता नाही‚ हे क याणी या ल ात आलं. कु णाचं जीवन कु ठं जाऊन
थांबेल‚ हे सांगता येत नाही‚ हेच खरं . क याणीचंसु ा िश ण झालं नसतं. ह रनारायण
कोलका याला येणार नाहीत‚ ाचा ननीगोपालला अंदाज आला असता‚ तर यानंही
क याणीला कॉलेजात घातलं नसतं.
िलपी दसायला खूपच देखणी होती. ितनं क याणीला िवचारलं‚ ‘दीदी‚ काय क
जेवायला? सांगा ना!’
‘नको गं! काहीच नको. मी काहीच खाणार नाही. मला भूकच नाही.’
‘भूक कशी नाही? आधीच खूप उशीर झालाय!’
‘उिशराचा नाही गं! मला जेवायची इ छाच नाही. कोलका याला दुपारचं जेवण
ब याच उिशरा होतं. याचीच सवय झालीय आता.’
‘हे कारण मुळीच चालायचं नाही. आम या घरी येऊन तु ही न जेवता जायचंच नाही
मुळी! आ ही मयमन संहची माणसं आहोत. ते हा इथं आमचीच रीत पाळली पािहजे.’
‘तु हीच फ मयमन संहचे का? आ ही नाही वाटतं?’
‘तेच तर हणते! तु हीही इथ याच क !’ असं हणून िलपी खळखळू न हसली.
क याणी घरं पाहात होती. िखडक तून ितची नजर जाई वत: या जिमनीवर. ितथं
आता इमारती उ या हो या. यां या िपव या भंती क याणीला दसत हो या. या पा न
ितचं दय अ यंत दु:खानं जणू होरपळू न िनघत होतं.
वपन आिण िलपीचा छोटासा संसार ितला पाहायला िमळे ल‚ असं ितला व ातही
वाटलं न हतं. पण वपननं तर ितला र यातून ध नच घरी आणलं होतं. याला ती
पूणपणे िवसरली होती‚ याला मा ितची चांगली आठवण होती. आप या बायको-
मुलाजवळ तो ित याब ल बोललाही होता. ा अघ टत घटनेनं क याणी िवचारात
पडली. कलक याला असं घडलं असतं का? कु णी कु णाला र यातून आ हानं घरी आणून
जेवायचा आ ह के ला असता का? असं मनापासून कु णी बोललं असतं का? हे फ ाच
देशात श य आहे.
‘दीदी‚ हा माझा मुलगा. ‘ ी-कॅ डेट’म ये जातो.’
‘कु ठं य रे ी-कॅ डेट? मी तर कधी हे नाव ऐकलं नाही.’
‘बरीच वष झाली सु होऊन. इथं जवळच आहे. कािलबाडीला.’
‘आम या वेळेला‚ ा भागात‚ फ ‘कु मार उप कशोर िव ापीठ’च होतं.’
‘िपव या रं गाची इमारत ना? अजूनही आहे. पण आता पु कळ कं डर-गाट स झालीत.’
‘मला ‘राधासुंदरी’ शाळे त जायची फार इ छा होती. ‘मृ युंजय कू ल’म येही जायचं
होतं. र या या दोन बाजूला दोन शाळा हो या. एकदा वृ ारोपणा या वेळेला मी शाळे त
जा वंदीचं रोप लावलं होतं. ते झाड आता नसेल ना रे ‚ वपन?’
‘जा वंद कु ठं इतक वष जगते? साग असता तर जगला असता.’
‘शाळे या पटांगणा या दि णेला होतं ते झाड. मी शाळे त असतानाच याला फु लं
यायला लागली होती.’
वपन हसला. तो का हसला ते मा क याणीला कळलं नाही.
‘ खसानाची मुलं आता खूप मोठी झाली असतील नाही?’
‘आता काय सांगायचं! आपा तर नानीसु ा झालीय.’
‘काय सांगतोस! ती छोटीशी खसाना नानी झाली?’ क याणी च कतच झाली.
दीपन सो यावर पडू न यांचं बोलणं ऐकत होता. यानं मधेच िवचारलं‚ ‘नानी हणजे
कोण गं आई?’
‘नानी माहीत नाही? नानी हणजे आजी. तु या आजीला तर तू पािहलंही नाहीस.’
‘आता समजलं. दीदीला बाळ झालं क ‚ तू याची नानी होणार. हो ना?’
‘बरोबर.’ क याणीनं दीपनचा हळू च गालगु ा घेतला.
वपन या मुलाला जवळ घेत क याणीनं िवचारलं‚ ‘सो या‚ नाव काय रे तुझं?’
‘शौिखन.’
‘तू खूप शौिखन आहेस वाटतं?’
‘हो. अ बुसारखा शौिखन.’
‘तुला माझं नाव माहीत आहे?’
‘हो.’ डोकं हलवत शौिखन हणाला‚ ‘तुमचं नाव क याणी राय. तुम या विडलांचं नाव
ह रनारायण राय. तुम या भावाचं नाव योित काश राय.’
शौिखनला छातीशी कवटाळत क याणी हणाली‚ ‘अरे वा! एवढं सगळं ल ात
ठे वलंयस तू? वपन‚ तुझा मुलगा ि िलयंट आहे अगदी!’
‘हो‚ दीदी. पण पुढं काय होईल कोण जाणे! इथलं वातावरण अगदी वाईट आहे. मी
याला बाहेर खेळायला जाऊ देत नाही. लहान मूल मोकळं खेळलं नाही तर संकुिचत
मनाचं होतं. नाही का?’
क याणीला हे ऐकू न वाईट वाटलं. ती हणाली‚ ‘वातावरण खराब आहे असं का
हणतोस रे ? इथलं वातावरण कधीच खराब न हतं रे !’
‘नाही‚ दीदी. ह ली चांगली माणसं हाता या बोटांवर मोज याइतक रािहलीत. घिन
संबंध ठे वावेत‚ अशी माणसं फारच कमी सापडतील.’
‘मला असं कधीच का वाटत नाही कोण जाणे! बरं ‚ मला असं सांग‚ तुला कं वा तु हाला
आपण वेगळे आहोत‚ असं वाटतं का?’
‘वेगळे हणजे?’
‘ हणजे असं बघ‚ आपण दोघं बंगालीच बोलतो. मग आपण वेगवेग या देशांत का
राहातो? असे दोन देश आपण का बनवले?’
‘दोन देश आपण थोडेच बनवले?’
‘कु णीही का बनवेनात. यांनी बनवले यांनी ते वत: या वाथासाठी बनवले. आमचा
यात काहीच वाथ नाही. आ ही भावंडं वत:चं घर सोडू न‚ दूर कु ठं तरी‚ दुस या या
घरात जाऊन पडलो‚ ते हा आ हाला काय कमी ास झाला?’
‘ते तर खरं च!’
‘ यातून असं पाहा‚ मला तुम याशी हणजेच तु याशी‚ खसानाशी‚ सलीमशी पोटभर
मनमोक या ग पा मारा ाशा वाट या‚ तर मी तशा ग पा मा शकत नाही. मला खूप
वाटतं क ‚ पु े या काठावर बसावं‚ पण श य नाही. तु या ल ात आलं ना‚ वपन‚
मी काय हणते ते? आप याला पािहजे ते आपण क शकत नाही. असं का?’ क याणी
आवेगानं बोलता बोलता उठली आिण िखडक जवळ गेली. ितथून ितला िपव या इमारती
प दसत हो या. ‘ वपन‚ आपण पु हा एक हावं असं तुला वाटत नाही?’
‘एक हायचं हणजे काय?’
‘ हणजे असं क पासपोट‚ ि हसा असं काही लागू नये. मधे कु ठलीही काटेरी तार
नसावी.’
‘दोन देश एक हायची गो आता श य आहे का?’
‘का नाही श य? जमनीत नाही असं झालं?’
‘जमनी आिण बांगलादेश ांत फरक आहे‚ दीदी. इथं ‘धम’ हीच मु य अडचण आहे.’
‘धमाची अडचण कती दवस? आमचं सगळं जीवन काय धमा माणेच चालणार? एक
भाषा आिण एक सं कृ ती अस यावर धमाची अडचण दूर करणं सहज श य आहे. तुला
काय वाटतं?’
वपन फ हसला. या हस यामागे काही िविश अथ होता क ‚ क याणी या
हण याला दुजोरा दे यासाठी ते हसणं होतं‚ काही कळलं नाही. ‘ वपनचा ज म
फाळणीनंतरचा. याला फाळणीचं दु:ख कसं कळणार?’ असंही क याणी या मनात आलं.
माणसाचे दोन तुकडे के ले तर माणूस कदािचत वाचेलही‚ पण ते खरं जगणं असेल का? पण
वपनला हे सगळं कळणार तरी कसं? याला काहीही सोडावं लागलेलं नाही. आई‚ बाबा‚
नातेवाईक सगळे याला िमळाले‚ सगळे या या जवळच होते. पण क याणीला मा
सगळं च गमवावं लागलं. सुख िमळावं हणून बांधलेलं घर जणू आगीत जळू न गेलं. ितनं
जोपासलेलं व मा व ात या घरा या ेमामुळे जसं या तसं रािहलं. िखडक पाशी
उभं रािह यावर ित या डो यांपुढे उभी रािहली ती सारवलेली अंगणं‚ प याची घरं ‚ तळं
आिण त याकाठचा रानटी गुलाब.
प रमलला पोहोता येत न हतं. पण एकदा ह ानं तो त यात उतरला. नाकात डात
पाणी गेलं. या दवशी बुडता-बुडता वाचला. ते हा सरलाबालेनं ‘गेलं रे ‚ माझं पोर’
हणून के वढा आकांत के ला होता. िखडक पाशी उभं रा न क याणी जणू सरलाबालेचंच
रडणं ऐकत होती? कोण रडत होतं? कु णाचं पोर बुडालं होतं?
वपननं ितला ा अव थेतून जागं के लं. ‘काय पाहातेस‚ दीदी? ग हनमटनं सगळं घेऊन
टाकलं. पण मला अजूनही तुमचं घर डो यांसमोर दसतंय. दुमजली होतं. खूप झाडं
होती. आ ही हणायचो‚ ‘ब ा लोकांचं घर आहे हे. मी थोडा मोठा झा यावर तुम या
घरा या अंगणात के ट खेळायचो.’
‘बाबा होते ते हा?’
‘नाही. घर रकामंच होतं ते हा. सगळीकडे गवत वाढलं होतं. नदी या या काठाव न
िबहारी गवळी येऊन गवत कापून यायचे.’
‘मी इथं असताना भागीरथीची आई आम याकडे दूध घालायची. आता ती आहे का?
भागीरथी? ितची बहीण पावती?’
‘मला यांची काही मािहती नाही गं‚ दीदी.’
दीपनचा हात ध न शौिखन याला वत: या अ यासा या खोलीत घेऊन गेला. ते
पा न क याणीला भ न आलं. इकडं वपन हसत हसत ग पा मारत होता. तो
‘आनंदमोहन’म येच िशकला होता. आता िबिझनेस करत होता. याचं चांगलं चाललं
होतं. याला कामािनिम नेहमी इं िडयात यावं लागायचं.
‘आनंदमोहन’चं नाव ऐकताच क याणी चमकली. ित या डो यांत आशा तरळू न गेली.
ती थोडीशी सुखावलीही. वपन ‘आनंदमोहन’म ये िशकलाय? ‘मा याबरोबर
‘आनंदमोहन’म ये एक बादल नावाचा मुलगा होता. पुढं कु ठं गेला‚ काय िशकला माहीत
नाही. तू याला ओळखतोस का?’
‘एका बादलला मी ओळखतो. तोही ‘आनंदमोहन’चा िव ाथ होता. मुि यु ात भाग
घेतला होता यानं. याला एक पाय नाही. ऑपरे शन कमालपूरम ये ेनेड लागून याचा
डावा पाय गेला.’
हे ऐकू न क याणीला कापरं भरलं. ‘हा बादल दसतो कसा’ असं िवचारायची पण ितला
भीती वाटू लागली. पण वपननं वत: न सांिगतलं‚
‘बादल रं गानं काळासावळा आहे. पण चेहरा देखणा.’
 ‘तुझी याची वरचेवर भेट होते का?’
‘मुि यो ा संसद’म ये येतो मधूनमधून. ितथंच याची व माझी ओळख झाली. एक
दवस पािहलं तर हरां ात बसला होता. चेहरा अगदी उतरला होता. हणाला‚ ‘काही
पैसे िमळतात का ते बघायला आलोय. फारच अडचण आहे.’
‘िमळाले का मग?’
‘काय?’
‘पैसेिबसे?’
‘माहीत नाही.’
‘मुि यु ात भाग घेतले यांना ा देशात असे दा र ात दवस काढायला लागतात‚
वपन?’ क याणी या आवाजात क णा आिण भीती दो ही होतं.
वपन दातओठ खात हणाला‚ ‘ ा देशात रझाकार सग यांत सुखी आहेत.
मुि यु ात भाग घेतलेले उपाशी मरतात. पण यांची पोिझशन चांगली होती‚ यांनी
रझाकारांबरोबर हातिमळवणी के ली. यामुळे ते वाचले. फ डॅमटॅिल टमधून मधून डोकं
वर काढत होते. देश वतं झा यावर ते भूिमगत झाले. पण हळू हळू वेगवेग या
सरकारांनी यांचे लाडकोड पुरवले‚ ते हा यांनी पु हा डोकं वर काढलं आिण ते
पालमटम येही पोहोचले. यां याबरोबर हातिमळवणी क न बी.एन.पी. ही िनवडणुक त
जंकले. शेख मुिजबनी रझाकारांना मा के ली आिण िझयांनी यांना गादीवर बसवलं‚
मं ी बनवलं. आता सरकार आिण जमात ात काहीच फरक नाही रािहला‚ दीदी.’
बादलनं पण मुि यु ात भाग घेतला. ित या बादलनं? यु ात याचा पाय गेला आिण
ितला काहीच प ा नाही. ती अिनवाणम येच गुंतून गेली होती? ितला वत:चाच
ितटकारा वाटला. अचानक ितला कु णीतरी िलिहले या किवते या ओळी आठव या.
‘कोथाओ हेलेिन कछु कोथाओ खायिन कोनो टाल एइ बां लाय−
एइ चंड पि म बां लाय
सेइ आ मघाती यदुबंश मेते आछे अ भुत नेशाय‚
पाय पाय हं हानाहािन
सेइ भी पलायन‚ सेइ कापु षस आ मसमपण‚
सेइ स देह एबं कु टल बासना
जखन ओइ ओपार बां लाय अथात् बां लादेशे ताजा र े र ोते
पथ घाट नदी ह छे रोज
मशान िचतार मत पुडे जा छे माईल माईल ाम
 अंत:पुर ढले पडछे भयानक कामडेर िबषे
जखन ओइ बां लादेशे ल ल करीम‚ मकबुल कामानेर गोलार मुखे
झांप द छे दुजय साहसे‚
कोथाओ हेलेिन कछु कोथाओ खायिन कोनो टाल
एइ माटाल पि म बां लाय!’
कती खरं आहे हे. तो आ मघातक यदुवंश एका अ भुत नशेनं मातला होता.
पावलापावलांवर हं पशूं माणे मारामारी चालली होती. तो पळपुटेपणा‚ ते षंढ
आ मसमपण‚ तो संशय‚ ती कु टल वासना− सगळीकडे हेच दसत होते. बांगलादेशात
रोज र ा या न ा वाहात हो या. गावं या गावं आगी या भ य थानी पडत होती.
दंशा या िवषानं अंत:पुरं उ व त होत होती‚ बांगलादेशातील लाखो करीम‚ मकबुल
तोफे या गो यांना‚ िवल ण धैयाने सामोरे जात होते‚ ते हा ा चंड जा आले या
पि म बंगालम ये कु ठं ही काही खळबळ न हती. कु ठलेही ध े ितथं बसले नाहीत.
िलपीनं टेबलावर सव मांडामांड क न‚ सग यांना हाका मार या. ितनं दुकानातून
िबयाणी आणवली होती. दीपनची शौिखनबरोबर चांगलीच ग ी जमली होती. िलपीनं
या दोघांना आणून खुच वर बसवलं. क याणीला काहीही खायची इ छा न हती.
लासम ये पाणी ओतता ओतता ितनं िवचारलं‚ ‘हा बादल राहातो कु ठं रे ?’
‘माहीत नाही. ताराकांदा कं वा धोबाउडा अशा कु ठ यातरी गावी राहातो. असं
ऐकलंय.’
‘ याचं घर तर नािलताबाडीला होतं.’
‘नािलताबाडीला? मग ते मला काहीच माहीत नाही.’
‘ितथं जाऊ या का‚ वपन?’
‘कु ठं ?’
‘बादल राहातो ितथं. मग ते नािलताबाडी असो‚ धोबाउडा असो क आणखी काही.’
‘अशा ठकाणी कशाला जायचंय तु हाला‚ दीदी? तु ही थो ा दवसांसाठी इथं
आलाहात. मग अशा बॅकवड ठकाणी जाऊन करणार काय? र ताही खराब आहे.’
‘र ता खराब आहे? मग बादल कसा जातो?’
‘तो मोड यातोड या प टा या गाडीतून जातो. चालायलाही खूप लागतं. तु हाला ते
कसं श य आहे?’
‘जर बादल जाऊ शकतो‚ तर आपणही िनि त जाऊ शकू .’
क याणीचं हे हणणं वपननं हस यावारी नेलं. तो हणाला‚ ‘बादल जाऊ शकतो
हणून आपणही जाऊ शकू हे कु ठलं तकशा ‚ दीदी?’
 क याणी बराच वेळ ग प बसली. मग न रा न ितनं िवचारलं‚ ‘ याचं ल िब झालंय?
मुलंबाळं ?’
‘ते मला काही माहीत नाही‚ दीदी. पण ल होणार कसं? पांग याचा संसार करणार
कोण?’
‘बादल आिण लंगडा-पांगळा? ा गो ीवर माझा िव ासच बसत नाही.’
‘ ा यु ात एक-दोन लंगडे-पांगळे झाले का? हजारो असे झाले.’
‘ वपन‚ या बादलचे के स कु रळे आहेत का?’ क याणी या दो ही डो यांत दोन जखमी
पारवे फडफड करत होते जणू!
‘एवढं ल ात नाही मा या.’
‘डोळे मोठे ? नाक सरळ?’
‘ब तेक तसंच.’
‘मानेवर तीळ आहे का?’
‘मानेवर तीळ? माहीत नाही. मी एवढं बारकाईनं पािहलं नाही.’
बादल या मानेवर एक तीळ होता. क याणी जे हा जे हा याला हात लावायची‚ ते हा
ते हा बादल हणायचा‚ ‘मानेवर तीळ असला तर तो माणूस श ूची गोळी लागून मरतो.’
हे ऐकू न क याणी नाराज हायची. हणायची‚ ‘तू कधीच मरणार नाहीस. मी कधीच
तुला म देणार नाही.’ यावेळी ती हे ठासून सांगायची. मग ित या आवाजातला जोर
कधी कमी झाला‚ ित या व ाकाशातील चांद या के हा िवझ या‚ हे ितचं ितलाच कळलं
नाही. ‘दीदी‚ तु ही काहीच खा लं नाही. थोडं मटण तरी या नं! आधी माहीत असतं तर
मासेिबसे के ले असते. एव ा वषानी देशाला परतलात...’ िलपीची कु रकु र चालूच होती.
क याणीचे डोळे भ न आले. ते पा न वपननं िवचारलं‚ ‘दीदी‚ डो यांत काही गेलं
का?’
‘नाही रे ! िमरची खा ली वाटतं!’
वपन एकाह र या यु ा या वेळी लहान होता. हणून यानं यात भाग घे याचा
च न हता. पण कशोरवयापासून वातं या या प ा या बाजूनं तो होता. वपन या
चेह यावर वेदनेची छाया होती. तो हणाला‚ ‘दीदी‚ सगळं पा न फार वाईट वाटतं. हा
देश आता परदेशी साहा यावर टकू न आहे. दरवष पूर येतो‚ वादळं होतात आिण मग
बांगलादेश ां या- यां याकडे आनंदानं भीक मागत फरतो. भरीस भर हणून
मगलरांकडे अमाप पैसा झालाय आिण याचबरोबर ग रबांची सं या वाढतेच आहे.
स या पैसा आहे अनिलटरे ट‚ अनक चड लोकां या हातांत. तेच ा देशात इ लामी
सं कृ ती प करायला बघताहेत. समजलं ना‚ दीदी‚ मी काय हणतोय ते! इथं माणसाला
खायला िमळत नाही‚ िश ण िमळत नाही. पण येक दोन घरानंतर माबलनं मढवलेली
मशीद उभी राहातेय. हा देश आता‚ ‘िमनी पा क तान’ झालाय बघ! फार वाईट वाटतं
गं!’
क याणीला बोलायला कोणताच िवषय िमळे ना. ित या जीवनाची कतीही वाताहत
झाली‚ व ांचा पार च ाचूर झाला; तरीही ितचं जीवन सरळ‚ सरळधोपटपणेच गेलं.
याला फारसा कु ठं ध ा बसला नाही‚ या यात फारशी खळबळ माजली नाही‚ असं
हणायला हरकत नाही. बादलला कसं शोधता येईल बरं ? इ छा अस यावर शोधणं
अश य नाही. बादल कु ठं तरी अ ातवासात‚ अवहेलनेत; पण ताठ मानेनं आपलं पंग‚ू थ
गेलेलं आयु य कं ठत होता. याला एकदा तरी पाहावं असं क याणीला फार वाटत होतं.
पण ितला याला त ड दाखवायचीही लाज वाटत होती. ितला जीवनात सगळं िमळालं
होतं − पती‚ संसार‚ मुलंबाळं ‚ पैसाअडका‚ सुख... हो‚ सुखसु ा िमळालं होतं. असंही
असेल क हा बादल वेगळाच कु णी असेल‚ आनंदमोहनम येच िशकलेला‚ याच नावाचा;
पण कु णीतरी दुसराच!
वपन‚ क याणीला र ा क न दे यासाठी ित याबरोबर खाली उतरला. वर या
मज याव न िलपी आिण शौिखन हात हलवून यांना िनरोप देत होते. यां याकडे
क याणीनं ाकु ळतेने पािहलं. ित या मनात आलं‚ ‘असे शेजारी िमळायला भा य लागतं.
तु ही सगळे मी ज मले या मातीत राहाताय. ित यावर ल ठे वा. पण लगेच ितला
जाणवलं क ‚ ितनं असं ल ठे वलं असतं? ल ठे वायला रािहलंयच काय? माती? हो!
मातीच फ ! ितथं अवहेलनेत पडली आहे दोन िबघे जमीन. ते झाडही अगदी एकटं आहे.
अधूनमधून या झाडाजवळ कु णीतरी जाऊन बसत जारे ! याला आता कु णाचीही सोबत
नाही.’ क याणीनंही यां याकडे पा न हात हलवला. दु:ख आिण वेदना यामुळे ितचा हात
कापत होता. ितला पु हा पु हा वपन आिण िलपी ां याबरोबर ग पा मारा ाशा वाटत
हो या. पु हा पु हा ा अंगणात यावंसं वाटत होतं. पण हे श य होतं का? का न हतं
श य? सायकल र ासाठी यांना मो ा र यावर यावं लागलं. चालता चालता
क याणीनं िवचारलं‚ ‘ ा बाजूला एक पे ाचं दुकान होतं ना?’
‘चांग या दुधाचे पेढे आता कु ठले िमळायला‚ दीदी. दुकान तर के हाच गेल.ं ’ वपननं
सांिगतलं.
र यात मळकट कप ांतील मुलं खेळत होती. ती खेळ थांबवून क याणीकडे पा
लागली. यां या डो यात क णा होती. डोळे खोल गेलेल‚े हाडं िनघालेली. सव मुलं
माल यु शनची िशकार होती. यां याब ल क याणीला ममता वाटली. पण अचानक ती
मुलं ित याकडे पा न हसत सुटली आिण ओरडू लागली‚ ‘ हंद ू हंद ू तुलसीपाता हंदरू ा
खाय ग र माथा’ ( हंद ू हंद ू तुळशीप ‚ं हंद ू खातात गाईचं डोकं )
क याणी या अंगावर काटा उभा रािहला. ितनं हळू च वपनकडे पािहलं. वपनला
कती शरम यासारखं वाटत असेल. ते बराच वेळ न बोलताच चालत रािहले. मागून
मुलांचा िचडव याचा आवाज येतच होता. असमंजस मुलांचं िचडवणं होतं ते!
एक र ा लांबून येताना दसली. मागून येणारा तो मुलांचा आवाज आपण ऐकलाच
नाही‚ असं दाखवत क याणीनं वपनचे हात हातांत घेतले. ‘आपली भेट होईल क नाही
माहीत नाही. पण तू मा या घराजवळ राहातोस‚ हणूनच तर मला कती बरं वाटलं!’
र ात बस यावर क याणीनं वपनला जवळ बोलावलं. लहानपणी पे िमळे ल हणून
जसा आशेनं तो पाहायचा‚ तसाच आताही पाहात होता. क याणी याला हणाली‚ ‘जर
या बादलला कधी भेटलास‚ तर तु या ा दु:खी दीदीसाठी हणून तरी तुला श य होईल
तेवढी मदत तू याला कर. जर मी तु या नावावर काही पैसे पाठवले‚ तर तू ते याला
पोहोचते करशील का?’
वपन च कत झाला. हणाला‚ ‘दीदी तु ही समजता तो‚ तो बादल नसेल तर?’
‘असू दे.’ क याणीचा गळा दाटू न आला.
र ा िनघाली... अचानक भेटले या वपनला मागे टाकू न. वपन या मागे होते नवीन
शेजारी... ती मुलं!
■
 सहा
श रफाकडे रा ी पुलाव आिण मासे होते. आताहार सो यावर बसला होता. ितथूनच
श रफाला उ ेशून हणाला‚ ‘काय? ऐकलं का? पा यांना जेवायला बोलवा आधी.
िबचारे दवसभर फरलेत. जेवून झेपू ा यांना.’
आता पुलाव आिण माशांत क याणीला रस रािहला न हता. िब ई तांदळाचा लाल
भात‚ सरसुतला एिलश‚ ठे चले या सुकटीची चटणी‚ कई माशाचे तळलेले तुकडे हे सव
खा याची क याणीची इ छा म न गेली होती. श रफानं एवढं सगळं ित यासाठी मु ाम
के लं होतं. टेबलापाशी बसून ‘जेवण फारच छान आहे हं.’ असं हणत क याणीनं दीपनला
भरवायला सु वात के ली. श रफा आप या मुलांना वाढता वाढता हणाली‚ ‘लोपाचे
बाबा हणताहेत क ‚ पा यांना चाजनीज खायला घाल. मयमन संहम ये तीन चायनीज
रे टॉर टस् झालीयेत.’
‘नको. चायनीज कशाला? घरचं जेवणच बरं वाटतं आिण मला चायनीज आवडत
नाही.’
आताहार सो यावर बसून टी. ही. बघत होता. ितथूनच यानं क याणीला िवचारलं‚
‘आसाद माकटम ये गेला होतात का? फार चांगलं माकट आहे ते! कापडचोपड व त
िमळतं ितथं! र ेवा याला सांिगतलं असतं तर घेऊन गेला असता ितकडे!’
‘खरं हणजे माकटम ये जायची इ छाच न हती.’
‘ओ हो! िवसरलोच. आप या गावात तर कतीतरी चांगली माकट आहेत नाही का?’
‘ हणून नाही. खरं तर मी खरे दीसाठी आलेलीच नाही.’
‘हं! असं बोला! मग आज कु ठं कु ठं गेलात?’
क याणी दीपनला भरवत होती. रा ी याला आईनं भरवावं लागे. हा याचा एक
िविच ह होता. दीपनला भरवता भरवताच क याणीनं उ र दलं‚ ‘कािलबाडी‚ कॉलेज
रोड‚ मशानघाट...’
‘कािलबाडीला पािहलंत तरी काय? ितथं तर तुमचं घरदार काहीही नाही आता.’
‘घर नाही‚ पण माती तर तीच आहे? आिण एक जांभळाचं झाड पण आहे.’
‘जांभळाचं झाड? इथं जांभळा या झाडाब ल काही अट वा करार नाही. बाक
जिमनीवर‚ मला वाटतं‚ सरकारी ऑ फसंिब फसं झालीत. ती जागा कु णी घेतली ते...’
‘मी विडलोपा जत संप ीवर ह सांगायला नाही आले. नुसतं असंच पाहायला आलेय.’
‘ओ! कॉलेज रोडला काय होतं? कु णा नातेवाइकाचं घरिबर?’
‘नाही. इथं कु णी नातेवाईक नाहीत माझे. लांबचे दोन काका होते. ते आता कु ठं आहेत
माहीत नाही. च टु ामला मावशी होती. मावशी आिण मावसोबा दोघंही वारले.
गोपीबागेत एकजण होते. तेही माग या वष कोलका याला गेले‚ असं हणतात.’
‘ ा देशातले हंद ू संधी िमळताच इं िडयात िनघून जातात. पैसाअडकाही इथं ठे वत
नाहीत. जेवढं िमळवतात तेवढं ितकडं पाठवून देतात. जमीन घेत नाहीत आिण घरं ही
बांधत नाहीत. सग यांना इं िडयात जायची घाई!’
क याणी लेटमधला पुलाव िचवडत होती. ितची नजर लेटवर होती. पण आताहार
ित याचकडे बघत चौकशा करत होता.
‘तुमचे पती का आले नाहीत?’
‘ यांना खूप काम होतं हणून!’
‘भाईसाहेब कु ठं आहेत नोकरीला?’
‘बँकेत. मॅनेजर आहेत.’
‘ते ितथलेच का इथून ितकडे गेलेले?’
‘ते ितथलेच. मे दनीपूरचे.’
‘ यांनी तु हाला एकटं येऊ दलं?’
‘कु णी?’
‘तुम या िम टरांनी?’
‘का नाही येऊ देणार?’
‘ते बरोबरच आहे हणा! कोलका या या बायका जर वेग याच आहेत. अ्a स् ण्aेा
बरोबर ना?’ आताहार फदी फदी हसला. या याकडे रागानं पाहात श रफा हणाली‚
‘िड परे ट बायका तु हाला आवडत नाहीत‚ असं त डानं हणता‚ पण मनातून तु हाला
तस याच बायका आवडतात.’ श रफाकडे दुल करत आताहारनं िवचारलं‚ ‘ मशानात
जाऊन काय के लं?’
‘काही नाही. उभी होते.’ क याणीनं उ र दलं.
‘उ या होतात? फ उ या होतात? हाऽ हाऽ हाऽऽऽ’
क याणी च कत होऊन आताहारकडे पाहातच रािहली. तो अजूनही हसतच होता.
‘माझी अजमेर श रफला जायची इ छा आहे. पुढ या वष जमतेय का पा या.’
आताहार छातीवर या के सांवर हात फरवत हणाला.
‘श रफाही जाणार असेल ना?’ क याणीनं श रफाकडे पािहलं. ित या कपाळावर घाम
साचला होता.
‘ितचं न नाही. मुलांना कु णाजवळ ठे वणार? ितचं जमेलसं वाटत नाही. तु ही
सॉ टलेकला राहाता न? सॉ टलेक कलक या या उ रे ला क दि णेला?’
‘कलक याला आलात तर या. मी प ा देऊन ठे वते.’
श रफा क याणी या शेजारी बसली होती. नवरा‚ मुल‚ं पा णे-रावळे ांचं जेवण
झा यािशवाय ती जेवत नसे. क याणीला ित याबरोबर जेवायचं होतं. पण श रफा नकार
देत हणाली‚ ‘मला तशी सवय नाही.’
‘आज मा याबरोबर जेव. एक दवस बदल कर. चालेल?’
‘ कतीतरी बदल करावे लागलेत. नवीन सवय लागली तर...’
‘तर काय? बोल ना!’
‘जाऊ देत. काही नाही.’
‘न च काहीतरी आहे. मा यापासून लपवतेस तू! मला परक मानतेस?’ क याणीनं
श रफाचा डावा हात दाबून धरला होता. आपला हात सोडवून घेत श रफा हणाली‚ ‘खरं
हणजे मला अजून भूकच लागली नाही.’
‘तुला बरं वाटत नाही का?’
‘नाही. तसं अिजबात नाही.’
‘मग मूड नाही का?’
‘मूड?’ श रफा लानपणे हसली.
‘आमचा टी. ही. पाहाता का नाही? चांगली नाटकं असतात. आजही आहे. या. बसा.
बाबरी मिशदीब लची छोटीशी बातमीही असेल. या देशात तर तु ही आमचा पार
चदामदा के लात!’
‘आमचा हणजे?’ क याणीनं िवचारलं.
‘आमचा हणजे मुसलमानांचा. आणखी कोणाचा?’
इतका वेळ क याणी पुलाव व मासे िचवडत होती. आता ितनं तेही थांबवलं. ती
घटाघटा पाणी यायली. ा पा याची तहान ितला कती कती दवसांपासून लागली
होती. पण ती शमली नाहीच. दीपनचं जेवण झालं होतं. तो झोपूनही गेला होता. क याणी
एकदम हणाली‚ ‘मी थकलेय‚ श रफा. तू जेऊन घे‚ मी जरा पडते.’ श रफानं मानेनंच
होकार दला. ब धा‚ आप या नव यानं टी. ही. पाहायला हाक मारली असली तरी िहनं
खोलीला कडी घालून झोपावं हेच बरं ‚ असंच ितचं मत असावं.
दुस या दवशी अगदी पहाटेच क याणी उठली. दीपनलाही ितनं उठवलं. ‘चल‚ तयार
हो.’ दीपनला वाटलं‚ आजही आई आप याला काल या माणे उ हातून हंडवणार.
हातपाय धुवून क याणीनं साडी बदलली. भांगात संदरू भरताना ितचा हात कापला. ितनं
आज भांगात संदरू भरलाच नाही. बोटाचा संदरू तसाच पुसून टाकला. ‘ ेझर
आयलंड’मधून श रफासाठी सा ा घेत या हो या. या बाहेर काढाय या ती िवस नच
गेली होती. श रफाला हाक मा न या ित या हातात देत ती हणाली‚ ‘ ा तु यासाठी
आण यात. मुलांना मा काहीच आणलं नाही गं! खरं हणजे तूही मा यासारखी मोठी
झाली असशील‚ तु या मुल ची ल झाली असतील‚ हे मा या ल ातच आलं नाही. का
कोण जाणे‚ मला आपलं वाटत होतं‚ तू सतरा-अठरा वषाचीच असशील’.
िबछा यावर या चादरीची घडी घालत क याणी हणाली‚ ‘कोलका याचा प ा देऊन
ठे वते. कधी आलीस तर मा या घरी ये. तुला मी खूप ास दला. हो ना?’
जांभई न आवरता आ यानं‚ जांभई देत श रफा हणाली‚ ‘नाही. ास कसला? ना ता
क न गेलीस तर बरं होईल.’
‘नाही गं! काही खा याची अिजबात इ छा नाही.’
श रफानं अचानक क याणीचे हात धरले. क याणी चपापली. हेच ते बालपणीचे हात
का? हेच हात रा ं दवस ितला पश करायचे का? ा हातांनी ितचे हात असेच ध न
ठे वावेत. ितला ा हातांनी तीस वषापूव मारत होती तशीच िमठी मारावी‚ असं
क याणीला वाटलं. श रफा या हातावर ितनं आपला हात ठे वला. ितचा हात कं िचत
कापत होता. बोलायला गेली तर डोळे भ न आले. उगीचच डो यांतील पाणी लपवत ती
हसली. हणाली‚ ‘श रफा‚ नदीला पूव सारखं पाणी नाही? पूव सारखं खळखळणारं
पाणी?’
श रफा क याणीचे हात सोडत‚ अंबाडा बांधता बांधता हणाली‚ ‘नदीचा वभाव मला
का कळणार आहे?’
क याणी मनात या मनात हणाली‚ ‘माणसाचा वभाव माणसाला कळत नाही.
पु ेसारखीच ित या ज मगावची माणसं दु:खी‚ ु ‚ गढू ळ मनाची झालीत.’
क याणी‚ श रफाला सोडू न र याकडे वळली‚ ते हा ‘अ लामदूिल ला रराि बल अल
अिमन... चा आवाज अचानक थांबला. ितला समजलं क ‚ अनेक डोळे पापणीही न
हलवता ित याकडे पाहाताहेत. − ितला जोपयत पाहाता येईल तोपयत - टँडवर बस
उभीच होती. ितनं िखडक जवळ या दोन सीटस् पकड या. बस सु झा यावर दीपननं
िवचारलं‚ ‘आई‚ आपण आता कु ठं जातोय?’
‘कोलका याला.’
‘ही बस कलक याला जाते?’
‘नाही. ही बस ढा याला जाते. ढा या न िवमानानं सरळ कलक ा. ितक टंही क फम
करावी लागतील.’ िखडक तून बाहेर पाहात क याणी उदासपणे हणाली. दीपननं चमकू न
िवचारलं‚ ‘का? तुझं घर पाहायचं नाही? त यात पोहायचं‚ आंबे तोडू न खायचे‚ असं
ठरवलं होतं न आपण? लहानपणी तू कु ठं झोपत होतीस‚ कु ठं खेळत होतीस‚ ते दाखवणार
नाहीस?’
 ‘या गावात खूप मोठा भूकंप झाला होता‚ दीपन. यात सगळं पडलं. पूव चं काहीच
रािहलं नाही!’
‘ला ट डेज ऑफ पॉ पेमध या सारखा?’
‘हो‚ तसाच!’
‘आिण झाडं?’
‘वादळात पडली. टॉरनॅडो झा यावर काही राहातं का? सांग बरं !’
‘तू शिशकांतचा राजवाडा दाखवणार होतीस ना?’
‘ते मोठमो ा िश रषां या झाडाखाली एक गेट होतं; आतम ये िपव या रं गाचा पॅलेस
होता; पॅलेस या समोर माबलची पांढरी मूत होती; तोच तो पॅलेस. गेटवरचा पहारे करी
हणाला‚ परवानगीिशवाय आत जाता येणार नाही.’
‘आिण मु ागाछचा मंडा? कोलका यात तू कतीजणांना सांिगतलं होतंस क ‚ मंडा
आणीन हणून. तु या देशाची सवात उ म िमठाई.’
‘अरे ! ती तर िवसरलेच.’
‘आिण रे सकोस? घो ावर बसायचं नाही?’
‘रे सकोस तर ढा याला आहे. ढा याचे र ते मला माहीत आहेत थोडेच?’
दीपन या आ याला सीमा रािहली न हती. वा यावर याचे के स उडत होते.
‘आिण पु ा? तुझी नदी? नावेतून फरायचं नाही?’
‘ पु ा? ितनं वाट बदलली रे दीपन! ती आता पूव या जागी नाही.’
‘पूव या जागी नाही?’
‘नाही.’
अजूनही दीपनचा संशय फटला न हता. वा यावर उडणारे याचे के स क याणी सारखे
करत होती.
‘तू दोन आठवडे राहायचं हणत होतीस ना?’ दीपननं पु हा िवचारलं.
‘एका मह वा या कामाची आठवण झाली बाबा! आधी िवस नच गेले होते. जायलाच
पािहजे आता!’
‘शाळे चं काम आहे वाटतं?’
‘हो.’
दीपन बराच वेळ ग प बसला. मग क याणीला हलवत िवचा लागला‚ ‘ या दवशी तू
रडलीस का गं? या झाडाजवळ. ते तुला रागावले का?’
 क याणीनं दो ही हातांनी दीपनला आवळू न धरलं. ती याला समजावत हणाली‚
‘नाही रे ! ते रागावतील कशाला? मला मा या आईची खूप आठवण झाली हणून मला रडू
आलं. तू पािहलंस ना एकानी माझी कती ेमानं िवचारपूस के ली. ते तर अगदी मा या
आजोबांसारखे होते बघ!’
‘तुलाही आजोबा होते वाटतं?’
‘वा! हणजे काय? मी काय आकाशातून पडले? मग या वपननं आपलं कसं ेमानं के लं
नं? घरी नेऊन जेवायलाही घातलं. कती ग पा मार या. हो ना? बाबांना आिण दीदीला
सांग हं सगळं .’
दीपननं डोकं हलवलं.
‘आिण वपनचा मुलगा? काय रे याचं नाव?’
‘शौिखन.’
‘तू या याबरोबर खेळलास क नाही?’
‘हो.’
‘तो तुला आवडला ना?’
‘हो तर!’ दीपन हसला.
बस चाललीच होती - ि शाल सोडू न भालुकाकडे. बाहेरची गरम हवा क याणी या
त डावर सपकारे मारत होती. सु कारा लपवत ितनं दीपनला हाक मारली. कापणी
झाले या शेतावरची नजर आत वळवत दीपननं िवचारलं‚ ‘काय गं आई?’
‘तु या श रफा आंटीला तू फार आवडलास. हणाली क ‚ दीपन खूप गुणी मुलगा आहे.
तु याचसाठी ितनं पुलाव आिण कु मा के ला होता. तुला सायकलीसाठी पैसेही दलेत
मा याजवळ. बाबांना सांग हं क ‚ ितनं तुझे पु कळ लाड के ले. सांगशील ना?’
क याणीकडे च कत होऊन दीपन पाहात रािहला. मग हणाला‚ ‘बरं ?’
श रफाला काही बोलायचं होतं का? काहीतरी सांग यासाठीच ितनं क याणीचा हात
धरला होता. मग त डावर हात फरिव या या िनिम ानं ितनं डोळे पुसले. क याणीनं हे
सगळं पािहलं ना! न च ितनं डोळे पुसले. ती अठरा वषाची असताना ह रनारायणांनी
ितला देशाबाहेर पाठवलं होतं. ते हा श रफा के वढी रडली होती. आता क याणी वत:च
देश सोडू न िनघाली होती. मग श रफाला वाईट वाटणारच. जिमनीवर लोळण घेऊन
रड याचं हे वय नाही‚ पण मन तर तेच आहे ना! मन कसं बदलता येईल. श रफाला
नवरा‚ संसार ही सव सांभाळू न यावं लागतंय. पण हणून का ती लहानपणचा खेळ
िवसरे ल. ते दुपारचं त यात डु ब
ं या मारणं? दोघ नी झाडावर चढणं? ख ाळपणा
करणं? सव गावभर फरणं? हे िवसरे ल सगळं ? इं ि लशचे टीचर यांना पायाचे अंगठे ध न
उभे करायचे. हणायचे‚ ‘तुम या ग पा वगाबाहेर संपवून वगात येत जा. वगात गडबड
के लेली चालणार नाही.’
सग या गो ी बाहेरच संपवता येतात का? बोलताना या टीचर या त डातून पानाचा
रस गळायचा. वड वथची ‘डॅफोिडल’ िशकवताना डु ल या याय या यांना. मग कु णी
हसलं क ‚ ड टर आपटत ओरडायचे. असं हसणं का वगाबाहेर ठे वता येत?ं आत या आत
खुदख
ु ुद ु हसताना सतत ‘छडा’ तयार के ले जात. मालिवका नावाची एक मुलगी होती
वगात. ती बोलता बोलता छडा तयार करायची. क याणी या खोडसाळ गटात तीही
सामील हायची. दोन वे या हलवत हणायची‚
‘अ दुल कादेर मो ला. खान रसगो ला
लासे बसे घूमान ितिन‚ प र ाय एबार जािन‚
आमरा पाबो गो ला!’
(अ दुल का दर मो ला‚ खातात ते रसगु ला‚
लासम ये झोपतात‚ हणून तर परी ेत आ हाला िमळणार भोपळा.)
मालिवका यावेळी इं ि लशम ये हाये ट आली होती. का दर मो लांची दाढी
बोकडा या दाढीसारखी हलायची. डो यावर िज ा टोपी घालायचे. एके दवशी वगात
येऊन ते मालिवकाला हणाले‚ ‘तुला इं ि लशम ये स याह र माकस् िमळालेत. आज तू
पेढे दले पािहजेत. तु ही सग यांनी टा या वाजवा.’ श रफाला मालिवकाची ही गो
न च आठवत असेल. का नाही आठवणार?
माणूस माणसाला कधी िवस शकतो का?
बसचा कं ड टर ितक ट ायला आला. क याणीनं उदासपणे बॅग उघडली. टेिलफोन
इ डे स‚ िहशेब के लेला कागद‚ नावं‚ प े िलिहले या िच ा‚ सुटके सची चावी‚ जुनं
िवजेचं िबल‚ छोटा कं गवा‚ के सांची ि लप‚ माल‚ चार पॅरॅिसटेमॉल टॅ लेटस्‚ पासपोट‚
िवमानाची ित कटं- सगळं काही होतं- फ पैसे न हते. पिह या दवशीच‚ काही
करकोळ पैसे पा कटात खचायला काढू न घेऊन‚ तीन एक हजार ितनं हँडबॅगे या छो ा
क यात ठे वले होते. सगळी बॅग उपडी के ली‚ पण पैसे िमळाले नाहीत. चुकून कु ठे पडले
का? र यात? र ात? बसम ये? कु ठे ही? माणूस का कु ठं आडू न राहातो? जा यात
अडकला तरी बाहेर पडतोच. ही साधी अडचण कशी सोडवावी याचा िवचार करता करता
ितचा हात वत: या ग यात या सो या या चेनवर गेला.
■
 मूळ बंगाली लेिखका
तसिलमा नास रन
मराठी अनुवाद
मृणािलनी गडकरी
पु ष धान समाजात ीचे अिधकार आिण ीमु यांिवषयी जे काही बोलले जाते‚
याम ये बांगलादेश या लेिखका तसिलमा नास रन यांचा आवाज िन:संशय सवािधक
वरचा आिण सवात अिधक खळबळ माजिवणारा आहे. ढी न मानणा या‚
वादिववादपटू आिण प व या तसिलमा यां या ा पु तकामुळे बांगलादेशात चंड
वादळ उठले आिण यामुळे तसिलमा चच या क बंद ू ठर या.
यां या याच ध ादायक पु तकाला ‘आनंद-पुर कार’ िमळा यामुळे आप या देशातही
िविवध तरांवर कु तूहल जागृत झाले. या िव फोटक पु तकात मूळ लेखांबरोबरच‚ याच
कार या आणखी काही लेखांची भर घाल यात आली आहे. या पु तकात‚ लेिखके ने
आप या बालपणापासून मनावर कोर या गेले या आठवणी‚ कोणताही आडपडदा न
ठे वता‚ िलिह या आहेत. या आठवणी अितशय कटू आहेत; पण या अितशय
ामािणकपणे िलिह या आहेत‚ यात शंका नाही. या पु तकात‚ पु ष धान समाजात
ीला एक भोगव तू समजून कसे वागिवले जाते‚ ी या पायात‚ धमशा सु ा‚ कशी
बेडी अडकवू पाहते; एवढेच नाही‚ तर ई रक पनेतही ी या छळाचे इं धन‚
अ य पणे‚ कसे घातले गेले आहे‚ वहारात येक तरावर‚ येक पितप ी-
संबंधांत − थोड यात संपूण ीजीवनात − पु षांची लालसा‚ नीचपणा‚ हं पणा‚
अिधकार गाजिव याची कृ ती‚ लबाडी आिण येक गो ीत दखल दे याची सवय कशी
दसून येते‚ यािवषयीची आपली मते लेिखके ने अगदी धीटपणे मांडली आहेत.