शेरलॉक

हो स

अ टडी
इन
कालट
सर आथर कॉनन डॉयल
अनुवाद : वीण जोशी
पु तकाचे नाव : अ टडी इन कालट
A Study In Scarlet
लेखक : सर आथर कॉनन डॉयल
Sir Arthur Conan Doyle
अनुवादक : वीण जोशी
Pravin Joshi
© डायमंड प लकेश स
इ-बुक काशक : कनक बु स
कुमारवा य वभाग, डायमंड प लकेश स, पुणे
२६४/३ श नवार पेठ, ३०२ अनु ह अपाटमट
कारे र मं दराजवळ, पुण-े ४११ ०३०
Phone : ०२०-२४४५२३८७, २४४६६६४२
info@diamondbookspune.com
www.diamondbookspune.com
इ-बुक अ र रचना
व पु तक मांडणी : गरीश जोशी,
साथीदार टस,
४६१/१ सदा शव पेठ, पुणे ४११०३०
Mob : 9423570060, 9595757225
E - mail : girishpvjoshi@gmail.com
मुखपृ : शाम भालेकर
ISBN 978-81-8483-514-4
या पु तकातील कोण याही भागाचे पुन नमाण अथवा वापर इले ॉ नक अथवा यां क
साधनांनी-फोटोकॉ पग, रेकॉ डग कवा कोण याही कारे मा हती साठवणुक या तं ानातून
काशका या लेखी परवानगी शवाय करता येणार नाही. सव ह क राखून ठे वले आहेत.
 अनु म णका
तावना
भाग-१
१
२
३
४
५
६
७
भाग-२
८
९
१०
११
१२
१३
१४
 तावना

थोडंस उगाच..
मी भाषांतरीत केलेली ही शेरलॉक हो सची तसरी कादं बरी. खरं हणजे ‘सर ऑथर कॉनन
डॉयलने’ ही कादं बरी थम ल हली. ‘शेरलॉक हो स’ हे नाव याच कादं बरी या न म ाने
उदयाला आलं. डॉ. वॉटसन आ ण हो सची थम ओळख याच कादं बरीत झाली; आ ण पुढ या
काळात अनेक कादं ब या, कथा, द घकथांमधून वॉटसनने आप याला हो स या अ धक जवळ
नेलं.
मुळात, एखादा मानसपु घडवणे हे अवघड काम. तो वाचकां या पसंतीला पड यावर
याला वेगवेग या गो मधून सात याने सादर करत रहाणे हे तर महाकठ ण! कारण आधी या
यशामुळे लोकां या अपे ा उंचावले या असतात. ‘अ तप रचयात अव ा’ हायचीही श यता
नाकारता येत नाही. परंतु, हो सने या सव गो ना धा यावर बसवून आपलं थान नमाण केलं.
आज शंभर वषानंतरही ते अबा धत आहे. सर ऑथर कॉनन डॉयलचा हा एक व मच मानला
पा हजे.
‘ टडी इन कालट’; कालट हणजे र ाचा लालभडक रंग. अथात गु ाचा रंग. हो स या
रंगीत शोध वासाला इथूनच सु वात झाली. तो केवळ ‘अ यायाची चीड असलेला अॅ शनपॅ ड
हरो’ नाही. या या केसेस या या गत आयु याशी कधीच नग डत नसतात. या सोडवणं
हा याचा वसाय आहे. पण तो त न ावसा यक कवा भाबडा भाव नकही नाही. तकशु
वचार करणारा बु वाद आहे. एखादा न णात डॉ टर ऑपरेशन करताना भावना आ ण
वसाय बाजूला ठे वून केवळ बु चं आ हान पेलत असतो. हो सचंही तसंच काहीसं आहे.
सर ऑथर कॉनन डॉयलना या कादं बरी या न म ाने ‘हो स-फॉ युला’ सापडला हे वधान
फारच हलकं होईल. तो यांचा अपमानच ठरेल, कारण अ भजात लेखकांना असा फॉ युला
‘सापडत’ नाही, यां याकडे तो उपजतच असतो. प ह या कलाकृती या न म ाने ते फ
अजमावून बघत असतात.
पण मुळातच मला नेहमी पडतो क , ‘लेखक का ल हतो’?
या ाचं उ र फार गुंतागुंतीचं आहे. माणसाला गो ‘ऐकायला-सांगायला’ का आवडते,
या ात ते उ र दडलेलं आहे असं मला वाटतं. पुढ या णी काय घडणार आहे हे कोणीही
जाणत नाही. आ ाचा ण याच ववंचनेत जातो आ ण गेला ण परत आणता येत नाही.
एकूण काय तर काळावर ‘माणसाची स ा’ नाही. मग आपण काय करतो, तर गो ी रचतो.
यात आप याला हवं तसं घडवता येतं. पा ं नमाण करता येतात, यांचं भूत-भ व य-वतमान
ठरवता येतं. गो ीत या घटना संप या तरी गो संपत नाही. सतत वाह या काळाचा एक तुकडा
ती ‘ ज’ क न ठे वते. अशा तुक ांमुळेच आपलं सतत संपणारं आयु य जळ ला चकटू न
रहातं. आपण या गो ीपुरते ‘ई र’ असतो. यासाठ आपण महान लेखक वगैरे असायला
लागतो असं काही नाही. क ट्यावर बसून क से सांगताना आपणही हेच करत असतो.
डॉयलसारखे तभावान लेखक यां या गो म ये वाचकांनाही सामावून घेतात. यांचं ‘ई र व’
जा त ापक असतं.
यातून डॉयल तर अ भजात रह यकथाकार. उ कंठा हा यां याकथांचा ाण.
रह यकथेतलं शेवटचं पान एकदा कळलं क , यातला जीव संपतो असं हणतात. हो स या
बाबतीत असं काही घडत नाही; कारण रह या या जोडीने ते भावनांची गुंतागुंत, मानवी
वभावां या छटा यांच ं दशन घडवतात. हणूनच या कथा इत या वषानंतरही पु हापु हा
वाच या जातात. आजही जगभरात शेरलॉक हो स ‘बे ट सेलर’ या ली टवर अ भागी आहे.
अशा लेखकाचं सा ह य मातृभाषेत भाषांतरीत करायची संधी द याब ल मी ‘डायमंड
प लकेश स’चा शतशः ऋणी आहे. नलेश पा े आ ण मानसी बेडेकर यांचे मी मनापासून
आभार मानतो. माझी प नी मं जरी आ ण नुकतीच वाचनाची आवड लागलेली माझी मुलगी
मु ा यांच े सहकाय तर कायमच पाठ शी असते.
वाचनात मनापासून दं ग झालेला माणूस सुंदर दसतो.
जग सुंदर हावं एवढ च इ छा !
वीण जोशी
संपक - ९८५०५ २४२२१
इ मेल - pravin@pravinjoshi.com
भाग-१
 १
१८७८ साली, मला लंडन यु न ह सट तून डॉ टरक ची पदवी मळाली, यानंतर लगेचच मी
सै यदलातलं वै क य श ण घे यासाठ नेटले येथे दाखल झालो. तथला अ यास म पूण
झा यानंतर माझी ५ नॉथ अंबरलँड बटा लयनम ये साहा यक डॉ टर हणून नयु होणार
होती. या बटा लयनचा तळ ते हा भारतात होता आ ण माझी नयु हो या या थोडाच काळ
आधी अफगा ण तानशी सरं यु घो षत झालं होतं. मुंबईम ये उतरताच मला कळलं, क
बटा लयनमधले इतर सै नक आधीच पुढे नघून गेल े होते. मग पुढे, मा या माणेच मागे
रा हले या काही अ धका यांबरोबर मी कंदाहारला सुख प पोहोचलो, जथे मा या गोटातील
लोक मला भेटले आ ण माझं नवीन काम सु झालं.
या यु ाने अनेकजणांना त ा, नावलौ कक आ ण बढ या मळवून द या; पण मा या
वा ाला मा केवळ दव आ ण नराशाच आली. मला ५ नॉथ अंबरलँड बटा लयनमधून
काढू न बकशायर गेडम ये टाक यात आलं. यां या बरोबरीने मी मायवांडयेथील घनघोर
यु ात सहभागी झालो होतो, यात याच एका चकमक त ठासणी या बं क ची गोळ मा या
खां ाला च न गेली. हाडाचा पार च काचूर होऊन खोल जखम झाली. खरंतर मी या ू र
गाझ या हातीच पडायचो; पण गेड या सै नकांनी मला चपळाईने उचललं आ ण
घो ाव न टे श कॅ पम ये हलवलं. तथून पेशावर या सै नक हॉ पटलम ये माझी रवानगी
झाली. अनेक दवस मी अंथ णाला खळू न होतो. जीव वाचला हेच सुदैव. अंगात उभं
रहा याचीही श न हती. खूप दवस कुब ां शवाय चालताही येईना. हॉ पटल या
हरां ात एखाद सरी फेरी कशीबशी मा शकायचो. कृतीत जरा सुधारणा झा यावर मा
एक दवसही अ धक न दवडता मला इं लंडला परत पाठवून दे याचा नणय घेतला गेला.
‘ओर टे स’ नावा या बोट ने माझी रवानगी कर यात आली. साधारण म ह याभरा या वासानंतर
मी इं लंड या पोट माऊथ बंदरावर उतरलो. मा या अश अव थेकडे पा न सरकारने मला
कृती सुधार यासाठ नऊ म ह यांची रजा दे ऊ केली.
इं लंडम ये ना माझं कुटुं ब होतं ना कुठले म ; कुठलेच पाश न हते तसे! अगद
वा यासारखा वतं , मोकळा होतो मी. पगारापोट दर दवसाला अकरा श लग आ ण सहा
पेनी मळत हो या, यात जेवढं परवडेल तेवढं वातं य मी उपभोगत होतो. साह जकच मी
लंडनकडे खेचला गेलो. हाताशी खूप वेळ आ ण थोडाफार पैसा असले या मा यासार या
रकामटे क ांसाठ लंडन हणजे वग होता. लंडनमध या एका हॉटे लम ये मी मु काम
ठोकला. माझं आयु य तसं दशाहीनच होतं. सडाफट ग अस यामुळे ठरा वक असा काही
दन म न हता. मन मानेल तसा खच करत होतो. कदा चत परवडत होतं यापे ा जा तच
उधळप चालू होती आ ण एके दवशी मला जाणवलं क , आ थक नभाव लाग यासाठ
आता मला एकतर लंडन सोडू न सरीकडे रहायला जावं लागेल कवा मा या चालू
जीवनशैलीत आमूला बदल तरी करावा लागेल. यातही प हलं हणजे हॉटे ल सोडू न आता
जरा व त जागेचा शोध यावा लागणार होता.
 या दवशी मी हा नणय घेतला याच दवशी ायटे रयन बारपाशी उभा असताना मागून
कुणीतरी मा या खां ावर हात ठे वला. मी मागे वळू न पा हलं. मा याच बरोबर सै यात काम
करणारा टॅ फोड होता तो. लंडन या या चंड पसा यात एक ा पडले या मा यासाठ
कुणाचंतरी ओळखीचं हसणंही खूप होतं. यापूव मी कधी याला फार भाव दला न हता; पण
आ ा मा या या भेट मुळे मला आनंद झाला. यालाही झाला असावा. सहज बोलता बोलता
मी याला एक जेव याब ल वचारलं आ ण पुढ या काहीच वेळात आ ही ब गीत बसून हॉटे ल
हॉलबॉन या दशेने जात होतो.
‘‘काय चाललंय काय स या तुझं?’’ लंडनमध या गद या र याव न खुळखुळत जाताना
टॅ फोडने याचं आ य जराही न लपवता वचारलं. ‘‘केवढा वाळलायस बघ तू. हाडं
नघालीयत पार.’’
इ सत थळ पोहोचेपयत मग मी याला माझी कहाणी थोड यात वणन केली आ ण स
प र थतीचा अंदाज दला.
‘‘अरेरे!’’... तो हणाला. माझी दवी कथा ऐकून याला वाईट वाटलं. ‘‘मग आता काय
करायचं ठरवलं आहेस?’’
‘‘स या तरी राहायची सोय पहातोय. जरा बरी पण खशाला परवड यासारखी जागा
शोधतोय.’’
‘‘अरे! कमाल आहे!’’ मा या बोल यावर आ य करत तो हणाला. ‘‘आज या
दवसात असं हणणारा तू सरा भेटलास!’’
‘‘असं? प हला कोण आहे?’’ मी वचारलं.
‘‘हॉ पटल या रसायनशा ा या योगशाळे म ये काम करणारा एकजण आहे. मला वाटतं
यानं एक जागा पा हलीदे खील आहे, पण याला एक ाला ती परवड यासारखी नाही. याला
भागीदार हवा आहे.’’
‘‘ओहोऽऽ’’ मी जवळजवळ ओरडलोच. ‘‘मलाही एकटं राहायचा कंटाळा आलाय. सोबत
मळे ल आ ण खचही दोघांत वभागला जाईल.’’
टॅ फोडने या या वाईन लासमधून मा याकडे रोखून पा हलं. ‘‘तू अजून शेरलॉक हो सला
ओळखत नाहीस. या याबरोबर कायम राहणं ही अवघड गो आहे.’’
‘‘का? असं काय व च आहे या यात?’’
‘‘ व च असं काही नाही, पण तो जरा वेग या वृ ीचा माणूस आहे. कायम शा ा या
कुठ या ना कुठ या अ यासात गढलेला असतो. बाक माणूस एकदम स य आ ण छान आहे.’’
‘‘मे डकलचा व ाथ आहे?’’ मी वचारलं.
‘‘अं...’’ टॅ फोड वचारात पडत हणाला, ‘‘मे डकल नाही, पण नेमकं सांगणं अवघड
आहे. शरीरशा ाचा याचा अ यास फारच वर या दजाचा आहे. रसायनशा ात तर तो
पारंगतच आहे. मा या मा हतीनुसार यानं कुठलंच चाकोरीब श ण घेतलेल ं नाही. कदा चत
हणूनच अ यंत वेगवेग या वषयांचं याला सखोल ान आहे. याची मतंही फार टोकाची पण
प असतात. यानं आप या बु म ेने कॉलेजमध या ा यापकांना थ क केलं आहे.’’
 ‘‘ याचा कल नेमका कशाकडे आहे? कधी वचारलंस याला?’’
‘‘नाही रे बाबा. संभाषणासाठ तो काही तेवढा सोपा माणूस नाही. बोलता बोलता कधी
या या नादात हरवेल, कोणाला काय फटकून बोलेल सांगता यायचं नाही.’’
‘‘मला भेटायला आवडेल याला. जर कोणाबरोबर एक रहायचंच असेल तर असा
अ यासू आ ण शांत वृ ीचा माणूस नवडेन मी न क च, तसंही अ त उ साह आ ण गडबड
पेलव याइतक ताकद नाही आलीये मा यात अजून, अफगा ण तानची लढाई अजून भोवतीये
मला. मग, कधी भेटू शकेल तुझा हा म ?
‘‘ याला भेटायचं तर योगशाळे तच जावं लागेल. एकतर तो तथे आठवडा आठवडा जात
नाही आ ण गेला क मग रा ं दवस तथेच काम करत बसतो. तुझी इ छा असेल तर जेवणानंतर
तकडेच जाऊ.’’
‘‘ज र.’’ मी हटलं आ ण आ ही इतर ग पांकडे वळलो.
हॉलबॉन सोडू न आ ही हॉ पटल या दशेने जायला लाग यावर टॅ फोडने मला या
म ाब ल अजून मा हती सां गतली.
‘‘शेरलॉक हो स आ ण तुझं जुळलं नाही तर मला बोल लावू नकोस हां.’’ यानं बजावलं.
‘‘ योगशाळे त तो मला भेटतो तेवढाच. या शवाय मला याची जा त मा हती नाही.
या याबरोबर रहायची क पना तुझी आहे. यामुळे जबाबदारी संपूणतः तुझी. ठ क आहे?’’
‘‘अगद च. आ ण नाहीच पटलं आमचं; तर गुडबाय करणं काही फार अवघड नाही. पण...’’
मी टॅ फोडकडे बघत वचारलं, ‘‘तू याला एवढा वचकून का आहेस? न क काहीतरी खास
कारण आहे, मोकळे पणाने सांग. लपवू नकोस.’’
‘‘ या याब ल मत करणं खरंच अवघड आहे.’’ टॅ फोड हसत हसत हणाला. ‘‘तो
एक तकसंगत वचारांचा पण थंड र ाचा ाणी आहे, याला कोण याही गो ी या पूण वाची
ओढ असते, ते जाणून घे यासाठ तो काहीही क शकतो. एखा ा झाडपा या या वषाची
परी ा घे यासाठ तो याचा योग आप या म ावरही क शकतो आ ण आप या चुक चं
प रमाजन कर यासाठ ते वष लगेच वतःही पऊ शकतो. तर् हेवाईकपणाचा अक आहे हा
माणूस.’’
‘‘इंटरे टं ग. मला अशी वेडानं झपाटलेली माणसं आवडतात.’’ माझी शेरलॉक हो सब लची
उ सुकता वाढू लागली होती.
‘‘हो, पण याचं हे वेड कोण याही थराला जाऊ शकतं. एकदा याने योगशाळे त
डसे शनसाठ ठे वले या ेताला मारझोड केली होती. का, तर मेले या माणसा या अंगावर
वळ उमटतात का नाही हे याला पाहायचं होतं.’’
‘‘काऽऽय?’’
‘‘हो. हे मी मा या डो यांनी पा हलं आहे.’’
‘‘आ ण तरी तू हणतोस क याला वै क य शा ात गती आहे हणून?’’
‘‘ याला नेमका कशात रस आहे दे व जाणे. या याब लची तुझी मतं तूच बनव.’’
बोलता बोलता आ ही हॉ पटलपाशी पोहोचलो. एका अ ं द बोळात या या एका छो ा
दारातून हॉ पटल या आवारात शरलो. ही इमारत मा या प रचयाची होती. का या दगडी
ज याव न आ ही एका लांब हरां ात आलो. तथ या भत ना सफेद केली होती. दारांना
करडा रंग लावला होता. थोडं अंतर चालून गे यावर छो ा दगडी कमानीतून एक लहानसा
र ता रसायनशा ा या योगशाळे कडे जात होता.
ती योगशाळा हणजे एक भ दालन होतं. जागोजागी रसायनां या बाट या ठे वले या
हो या. ं द आ ण बुटक टे ब स मांडली होती. यावर अनेक परी ान या, व वध उपकरणं,
छोटे दवे, गॅसचे टो ह होते. यातले काही टो ह न या योत नी जळत होते. या एव ा
मो ा दालनात एकचजण होता, जो या या कामात पूणतः गुंगला होता. आम या पायांचा
आवाज या खोलीत घुमताच याने मागे वळू न पा हलं. णभर तसाच कोरडा गेला आ ण
पुढ याच णी झटका आ यासारखा तो उफाळला. टॅ फोडकडे बघत तो आनंदाने ओरडला,
‘‘मला सापडलं... सापडलं.’’ हातात टे ट ूब ध न तो तसाच धावत आम यापयत आला.
‘‘र ात या हमो लो बनची गुठळ क शकेल असा एक रीएजंट सापडला.’’ या या
चेह यावर सो याची खाण सापड यासारखा आनंद होता.
‘‘हाच शेरलॉक हो स.’’ टॅ फोडने आमची ओळख क न दली.
हो सने उ साहाने माझा हात हातात घेऊन जोरात दाबला. ‘‘मला वाटतं तू अफगा ण तानात
होतास.’’
‘‘हे... हे तुला कसं कळलं?’’ मी थ क होत वचारलं.
‘‘ते जाऊ दे त. आ ा हमो लो बनची गुठळ होणं जा त मह वाचं आहे. तुला मा या या
शोधाचं मह व जाणवतंय?’’
‘‘हं... शा ीय ा असेलही, पण वहारात याचा उपयोग...’’ मी काही बोल याचा
य न करत असतानाच तो हणाला;
‘‘का? मला तर वाटतं क यायवै क य शा ात या याएवढा उपयु शोध गे या अनेक
वषात लागलेला नाही. यामुळे र ा या डागाव नही अचूक नदान करता येऊ शकेल.’’ याने
उतावीळपणे मा या कोटा या बाहीला ध न टे बलाकडे खेचलं. तथे या या योगाची
उपकरणं वगैर े होती. ‘‘ताजं र घेऊन हा योग क न दाखवतो,’’ असं हणत याने तथली
एक सुई हातात घेतली आ ण ख कन वतः याच बोटात टोचली. लालभडक र ाची धार
लागली. यानं बोट एका परी ानळ त धरलं आ ण वतः याच र ा या थबांकडे य थपणे
बघत तो हणाला, ‘‘आता मी हे काही थब र लटरभर पा यात मसळतो.’’ काचे या एका
मो ा पा ात या पा यात याने ते थब टाकले. ‘‘आता या पा यात र ाचं माण अगद च
नग य आहे. या म णात र ाचा गुणधम कतीसा उरेल? एव ाशा र ा या माणातून काही
तपास करणं खरंच अवघड आहे पण आता बघ,’’ असं हणत याने कुठलेसे पांढ या
मीठासारखे दसणारे खडे या पा ात टाकले, यापाठोपाठ पा यासारखंच दसणारं कुठलंतरी
रसायनही यात मसळलं. त णी या काचपा ा या तळाशी तांबूस रंगाचे कण जमा होऊ
लागले. याचं र पा यापासून पु हा वेगळं होत होतं.
लहान मुलासारखा टा या पटत तो पु हा ओरडला, ‘‘आता? काय हणाल या शोधाला?’’
‘‘ही वेगळ च प त दसते.’’
 ‘‘तर तर.. जुनी प त अगद च ढसाळ होती. काही तासांपूव या श या र ा या
डागातूनही र वेगळं क न या नमु यातून न कष काढणं अ तशय अवघड होतं. ही प त
अ तशय सोपी आहे. र ताजं असो वा काही दवसांपूव चं; शोध घेणं आता अगद च सोपं
आहे. यापूव केवळ अशी अचूक प त अ त वात न हती, हणूनच अनेक आरोपी
पुरा ाअभावी नद ष सुटले असतील. पण आता तुमचा बाप आलाय हणावं.’’ हो स उ साहाने
सळसळत होता.
‘‘खरंय..’’ मी हणालो.
‘‘मग? एखादा आरोपी गु ानंतर अनेक दवसांनी कवा काही म ह यांनी सापड यावर
या या कप ांची तपासणी केली जायची, पण इत या दवसांनंतर यावरचे डाग कसले
आहेत हे सांगणंही मु क ल असायचं. ते खरंच र ाचे आहेत का चखलाचे; का एखा ा फळाचे
हे भ याभ यांनाही सांगता यायचं नाही. कारण ते शोधून काढ यासाठ कोणती खा ीशीर
परी ाच न हती, पण आता ही शेरलॉक हो सची प त आहे. अचूक आ ण सोपी.’’
याचे डोळे चमकत होते. याने एक हात छातीवर ठे वला आ ण एखा ा मो ा ऑक ा-
कंड टर या आ वभावात कमरेत झुकून अ भवादन केलं. जणू काही याचा मोठा े कवग
या यासाठ समोर टा या वाजवत उभा होता.
‘‘तुझं अ भनंदन तर केलंच पा हजे!’’ मी या या उ साहाने भा वत होत हटलं.
‘‘गे याच वष ँ कफट इथली हॉन बशपची केस गाजली. जर माझी ही प त ते हा
असती, तर याला न क च फासावर चढवलं गेल ं असतं. ॅडफोडची ङ् केसन केस, तो नघृण
यूलर, म ट पलरचा लेफे हर, यू ऑल सची सॅमसन केस... अशी डझनावारी उदाहरणं दे ऊ
शकेन मी क , यात केवळ पुरा ा या अभावी अ ल गु हेगाराची नद ष सुटका झाली.’’
‘‘तू तर गु हेगार जगाची चालताबोलता कोशच आहेस.’’ टॅ फोड हसत हणाला. ‘‘यावर तू
एखादं दै नक का नाही काढत?’’
‘‘अगद च छान चालेल ते.’’ आप या बोटावर या या लहानशा जखमेवर मलमप
चकटवत हो स हणाला. ‘‘मला बोटांची जरा काळजी घेतली पा हजे. मी कायम कोणती ना
कोणती वषारी रसायनं हाताळत असतो.’’
माझं ल या या हाताकडे गेल.ं हातावर जागोजागी मलमप ट्यां या खुणा हो या. काही
आधी या प ट्याही हो या, अॅ सडमुळे यावरचा रंग उडाला होता. अनेक ठगळं लावलेला तो
हात कसासाच वाटत होता.
जरा शांततेची संधी साधून टॅ फोड हणाला, ‘‘आ ही इथे काही कामा न म आलो
आहोत.’’ याने हो सला मा याब ल सां गतलं. दोघांनी मळू न जागा भा ाने घे या या
हो स या योजनेचीही आठवण क न दली.
‘‘पण मी कायम या अस या कामात बुडालेला असतो. वेगवेग या रसायनांशी खेळत
असतो. याचा तुला ास होणार नाही ना?’’ हो सने वचारलं.
‘‘छे ः. बलकुल नाही.’’
‘‘आ ण मी जरासा तर् हेवाईक आहे. बोललो तर बोलतो; नाही तर दवस दवस त ड
उघडत नाही, पण याव न मी श आहे असा गैरसमज क न यायचा नाही. काही काळ
मला एकटं सोडलं क मी परत नॉमल होतो. तुला तु याब ल काही सांगायचं असेल तर सांग.
आपण एकमेकां वषयी जेवढं जाणून घेऊ तेवढं एक रहाणं सोपं जाईल.’’
या थेट उलटतपासणीचं मला हसू आलं. ‘‘ठ क आहे. मा याब ल सांगायचं तर; मी
अ तशय आळशी आहे. मला काही गो चा फार तटकारा आहे. पण जर मी चांग या
मनः थतीत असेन तर काही अडचण नाही.’’
‘‘ या तटका या या गो या याद त हायो लनवादन येतं का?’’ हो सने वचारलं.
‘‘कोण वाजवतं आ ण कसं वाजवतं यावर ते अवलंबून आहे.’’
मो ाने हसत हो स हणाला, ‘‘ठरलं तर मग. अथात ती जागा तुला पसंत असेल तरच.’’
‘‘कधी जायचं बघायला?’’
‘‘उ ा पारी इथेच ये. सारंकाही ठरवूनच टाकू.’’
‘‘उ म,’’ मी शेकहँड करत हणालो. ‘‘उ ा पारी भेटू.’’
योगशाळे त या रसायनां या अनेक बाट या, च व च आकारांची उपकरणे,
परी ान यां या पसा यात हो सला सोडू न दे ऊन मी आ ण टॅ फोड बाहेर पडलो. मला एक
फार छळत होता. शेवट न राहवून मी वचारलंच, ‘‘ याला मी अफगा ण तानातून आलोय
हे कसं कळलं? तू याला काही सां गतलं होतंस का मा याब ल?’’
‘‘तीच तर याची खासीयत आहे,’’ टॅ फोड हणाला. ‘‘खूपजणांना हेच कोडं पडलंय, क
याला या गो ी कळतात कशा.’’
‘‘हं. याचा माणसांचा बराच अ यास दसतोय. अशा इंटरे टं ग माणसाची ओळख क न
द याब ल ध यवाद टॅ फोड.’’
टॅ फोडने मा याकडे बघून मत केलं. ‘‘तू वतःला जेवढं ओळखतोस यापे ा कतीतरी
पट ने जा त हो सने तुला ओळखलेलं असेल हे कायम ल ात ठे व.’’ याला हो सब ल अजून
बरंच काही सांगायचं असावं, पण तेव ात माझं हॉटे ल आलं.
मा या आयु यात ‘शेरलॉक हो स’ नावाचा अ याय सु होणार होता.
 २
ठर या माणे स या दवशी आ ही जागा बघायला गेलो. ‘२२१ बी, बेकर ट’ हा या
जागेचा प ा. फारच छान जागा होती ती. दोन आरामशीर बेड स आ ण एक श त हवेशीर
हॉल. फ नचरसु ा चांगलं होतं. हॉलला दोन मोठा या खड या हो या आ ण या मानाने भाडं
फारच कफायतशीर होतं. बस या बैठक ला सौदा ठरला. आ ही या जागेचा त काळ ताबा
घेतला. याच सं याकाळ मी हॉटे लमधून माझा सारा बाड ब तरा या नवीन जागेत हलवला.
स या दवशी सकाळ शेरलॉक हो सही हजर झाला. याने सोबत कसली कसली खोक
आणली होती. पुढचे एकदोन दवस सामानाची लावालाव कर यातच गेल.े लवकरच आ ही
‘२२१ बी, बेकर ट’ म ये थरावलो.
टॅ फोडने भीती दाखव या माणे हो सबरोबर राहणं हे अवघड वगैरे खासच न हतं. शांत,
सरळ माणूस होता तो. रा ी दहा या आत झोपलेला असायचा आ ण सकाळ मी उठाय या
आत याचा ठरलेला ेकफा ट क न कुठे तरी नघून गेलेला असायचा. कधी तो
रसायनशा ा या योगशाळे त असायचा; तर कधी हॉ पटल या डसे शन मम ये. व चतच
कधीतरी तो चालायला जायचा; पण तेही शहरा या बकाल व तीत. तो कायमच एका अनो या
उ साहाने भारलेला असायचा. पण मधूनच कधीकधी हॉलमध या सो यावर दवस दवस
कणभरही हालचाल न करता पडू न राहायचा. अशा वेळ मला या या डो यांत व ाळू भाव
दसायचे. जणू तो कुठ यातरी नशे या अमलाखाली असावा अशी मला शंका यायची.
हळू हळू मला या या आयु याब ल आ ण या या कामाब ल उ सुकता वाटू लागली. तो
चारचौघांपे ा जरा वेगळाच होता. सहा फुटां या आसपासची उंची. क चतसा वाक यावर
याची ती उंची अजूनच नजरेत भरायची. भेदक आ ण आरपार पाहणा या यां या डो यांचा
मला मा या या उदास दवसांम ये आधार वाटायचा. ग डासार या टोकदार धारदार
नाकाव न या या चाणा पणाची आ ण नणय मतेची क पना यायची. याची थोडी पुढे
आलेली चौकोनी हनुवट या या ठाम मतांची सा होती. याचे हात मा सदा कदा शाईने
डागाळलेले कवा कोण यातरी रसायनाने खराब झालेल े असायचे. आप या लांबसडक बोटांचा
उपयोग तो याचं हणणं प रणामकारकपणे पटवून दे ताना हातवा यांसाठ उ म करायचा.
पशाची भाषाही याला चांगलीच अवगत होती.
मा या जीवनाला ते हा काहीच दशा न हती. ना कोणी म प रवार होता, ना माझा काही
उ ोग वसाय होता. मा या नाजूक त येतीमुळे मला कुठे बाहेरही पडता यायचं नाही. अशा
काळात मा या आजूबाजूला वावरणा या या गूढर य म वाब लचं माझं कुतूहल वाढत
गेलं.
हो स कुठ याच वै क य कॉलेजचा व ाथ नाही टॅ फोडकडू न हे कळलेलं असूनही मी
एकदा हो सलाच वचा न खा ी क न घेतली. इतर व ा याकडे असते तशी कोणतीच
लौ कक पदवी या याकडे न हती, तरीही याचं ान अफाट होतं. याची नरी णं एवढ
बारीक आ ण अचूक असत, क मला याचा आदरच वाटत असे. पण अशा काटे कोर
अ यासाचा पुढे काय उपयोग हे माहीत नसताना याचा हा उपद् ाप का चाललाय हे मा मला
कळू शकत नसे. याचं हायो लन वादन वादातीत चांगलं होतं. प ह या भेट त हायो लनब ल
मी वचारले या ाचं उ र याने वादनातूनच दलं होतं.
तरीपण एक गो मा फारच व च होती. याला सा या सा या वषयातलं काहीच ान
न हतं. वशेषतः राजकारण, समकालीन सा ह य आ ण त व ान यातलं तर याला ओ का ठो
कळत नसे. मुख शा शाखांमध या काही ठळक गो ीही याला माहीत नाहीत हे कळ यावर
तर मला ध काच बसला.
‘‘तुला या इतर ानाचा काहीच उपयोग वाटत नाही?’’ एकदा मी आ याने वचारलं दे खील.
‘‘आहे ना. ते व मरणात टाकणे एवढाच याचा उपयोग आहे.’’ हो स नेहमी या तरकसपणे
हणाला.
‘‘ हणजे?’’
‘‘सांगतो. आप या घरातला माळा असतो ना, जथे आपण उपयोगी व तूंचा साठा क न
ठे वतो आ ण लागेल ती व तू काढू न वापरतो. आपला म तसाच मा यासारखा असतो, पण
मूख माणसं काय करतात मा ह येय? या यात अ यंत न पयोगी अशी मा हती क बतात,
याला ते ान समजतात आ ण याचा टभा मरवतात. खरंखुरं ान मा बाहेरच रा न जातं.
शार माणसं तसं करत नाहीत. ते यांना लागतील तेव ाच गो ी आत ठे वतात. व थतपणे
यांची दे खभाल करतात. जोपासतात. ही मा याची जागा छोट शीच असते. ती काही वाढवता
येत नाही, पण ानाचं व थापन तर आप या हातात असतं क नाही? नवीन मळा यावर
पूव चं वसरलंच गेलं पा हजे, नाहीतर मा यावर गद नाही का होणार?’’
मला याचं हे हणणं पटलं, तरी पचनी पडेना. माझं श ण पारंप रक सरधोपट प तीने
झालं होतं. सग यातलं थोडंथोडं कळायला पा हजे हीच माझी धारणा. एक ना धड भाराभर
च या अशी इतरां माणेच माझीही अव था झालेली, पण हो सला जे येत होतं यात तो पूणपणे
पारंगत होता आ ण हेच याचं वेगळे पण होतं.
हो स माणूसघाणा आहे का काय अशी मला शंका यायला लागली. पण मधूनच या याकडे
कोणीतरी येऊन जायला लागलं. समाजात या कोण या थरातला माणूस याला भेटायला येईल
हे सांगणं मु क लच असायचं. का या डो यांचा, फकट रंगाचा, दणकट शरीरय ी असणारा
एकजण या याकडे वरचेवर यायचा. ‘‘हा ले ाड. कॉटलंड याडचा डटे ट ह इ पे टर.’’
अशी हो सने मला याची माफक ओळख क न दली होती. एके दवशी एक फॅशनेबल त णी
आली. हो सबरोबर अधाएक तास बोलत बसली. भु या केसांचा कोणी एक माणूस अ तशय
उ साहाने याला भेटायला येऊन गेला. यानंतर लगेचच एक म यमवयीन ी येऊन गेली. केस
पकलेला एक हातारा एकदा कधीतरी भेटायला आला होता. भेटायला येणा यात रे वेचा एक
हमालही होता.
कोणी भेटायला आलं क हो स मला हॉल वापर याची परवानगी मागायचा. अथात मीही
लगेचच तथून उठू न मा या बेड मम ये नघून जात असे. यासाठ तो नंतर दल गरीही
करायचा. ‘‘मी ही जागा माझं ऑ फस हणून वापरतोय.’’ तो हणायचा. ‘‘हे सारे माझे
लायंट्स, माझे अशील आहेत.’’ याचा नेमका उ ोग काय हे वचारायची हीच संधी होती, तरी
मी ते वचारलं नाही. या या आयु यात उगाचच नाक खुपसणं मला यो य वाटलं नाही आ ण
मला ते न सांग याचा पूणा धकार याला होताच, पण हळू हळू यालाही मा याब ल व ास
वाटायला लागला असावा.
चार माचचा दवस मा या कायम मरणात राहील. याला कारणही तसंच आहे. मी
नेहमीपे ा जरा लवकर उठलो होतो. हो सचा ेकफा ट चालू होता. मा या उ शरा उठ याची
आम या घरमाल कणीला एवढ सवय झाली होती क टे बलवर मा या ेकफा टची लेट ठे वली
न हती, माझी कॉफ ही तयार न हती. मी वैतागलो आ ण रागानेच घंटा वाजवून
‘‘ ेकफा टसाठ तयार आहे’’ असं ओरडू न सां गतलं. समोरच हो स शांतपणे टो ट खात बसला
होता. मा यासमोर वतमानप पडलं होतं. यात या एका लेखा या मथ यावर पे सलीने खूण
केली होती. ‘द बुक ऑफ लाइफ’. या मथ यातच केवढ घमड होती.
ेकफा ट वेळेवर न मळा यामुळे एक कडे माझा मूड गेलेला होता. ‘‘हं’’ असा एक
तु छतापूण उ ार टाकून मी तो लेख वाचू लागलो. एखादा माणूस फ नरी णांमधून आ ण
यां या अ यासातून काय काय शकू शकतो असा या लेखाचा वषय होता. मला तर तो
न वळ भंपकपणा वाटला. ल ह याचा उ े श चांगला असेलही; पण यात या क पना आ ण
प ती मा फारच ओढू नताणून हो या. कशाचाही संबंध कशाशीही लावला होता. तो लेखक
अ तशयो आ ण हेकट मतांचाच असला पा हजे. तो लेख असा होता -
‘आयु य हणजे व वध घटनांची साखळ आहे. यातली एक कडी नरखून पा हली क
बाक चा अंदाज बांधता येतो. नरी णांचं आ ण न कष काढ याचंही एक शा आहे.
तकसंगत वचार हे याचे मु य साधन आहे. एका थबाचं जरा नरी ण केलं तर तो अटलां टक
महासागरातला आहे का नायगरा धबध यातला आहे हे ओळखता येत,ं यासाठ या दो ही
ठकाणी य जा याची गरज नाही. य घटना, नै तकता, मान सकता वगैर े गो ी फारच
पुढ या. पण याआधी संशोधकाने काही ाथमीक गो चा अ यास करणे आव यक आहे.
सव थम माणसांचा अ यास करायला हवा. समोर या माणसाचा इ तहास, याचं काय े हे
सारं एका नजरेत ओळखता यायला पा हजे. हीच या संशोधनाची प हली पायरी आहे. लहान
लहान गो ी खूप काही सांगत असतात. नखं, कॉलर, कपडे, उभं रहा याची ढब, बोल याची
लकब, हातवारे या सग यातून माणूस उलगडत जातो. सारं आयु य या लहान गो या
आधाराने पु तकासारखं वाचता येत.ं ’
‘‘काय बकवास आहे!’’ मी पेपर टे बलवर आपटत हणालो. ‘‘असला फालतूपणा मी ज मात
वाचलेला नाही.’’
‘‘काय झालं?’’ हो स हणाला.
‘‘हा लेख...’’ वाचता वाचता एक कडे माझा ेकफा ट चालू होता. मी चमचा हातात घेत
हणालो, ‘‘...वाचलाच असशील. यावर पे सलीने खूणही केलीयस तू. धादांत पु तक मतं
आहेत. भाषा मा जड जल वापरलीय. आरामखुच त बसून पाईप ओढता ओढता एखा ा
ख ूड हाता याने ल हला असावा. ख याखु या जगात असं होऊच शकत नाही. हजार
प डांची पैज लावायला तयार आहे मी.’’
‘‘हारशील.’’ हो स कॉफ चा शेवटचा घोट घेत हणाला. ‘‘मीच ल हलाय तो लेख.’’
 ‘‘तू?!’’ माझा घास घशात अडकला.
‘‘हो.’’ हो स शांतपणे हणाला. ‘‘ नरी णं आ ण न कष हे माझे अ यासाचे वषय आहेत.
मी जे ल हलंय ते अ तशय मोलाचं आहे. रोज या आयु यात उपयोगी आहे. तुला जे धादांत
पु तक , का प नक वाटतंय; ते एवढं ावहा रक आहे क यावरच माझी रोजीरोट चालू
आहे.’’
‘‘कसं काय?’’
‘‘मी ‘क स टं ग डटे ट ह’ आहे. असा वसाय करणारा जगात कदा चत मी एकटाच
असेन. मी गु ां या तपासात स ले दे तो. इथे लंडनम ये अनेक डटे ट हज् आहेत. सरकारी
आ ण खासगीसु ा. यांना काही अडलं क , ते मा याकडे स ला मागायला येतात. यांना
सापडलेल े पुरावे मा यासमोर ठे वतात. मी यांचा अ यास क न पुढ या शोधाची दशा सांगतो,
माझे अंदाज वतवतो. सामा यतः ते बरोबरच येतात. ले ाड हा लंडनमधला नामां कत पोलीस
डटे ट ह. याला मी आ ा एका फसवणुक या केसमधला गु हेगार शोधायला मदत करतोय.
हणूनच तो वारंवार इथे येतो.’’
‘‘आ ण बाक ची माणसं?’’
‘‘खासगी डटे ट ह कंप यांनी यांना मा याकडे पाठवलेल ं असतं. मी यां या शंका
सोडवतो, ते मला याचा मोबदला दे तात.’’
‘‘ही खोली न सोडता, एका जागेवर बसून तू एव ा केसेस हाताळतोस? पण या
माणसांनी तर ते पुरावे वतः पा हलेल,े मळवलेल े असतात, कदा चत य घटने या वेळ ही
ते तथे हजर असतात आ ण तू यांना इथे बसून स ले दे तोस?’’
‘‘हो.’’ हो स या आवाजात ठाम आ म व ास होता. नव या माणसाला ती घमडही वाटू
शकली असती. ‘‘मला गु हेगारी जगाचं अंत ान आहे असं हटलंस तरी चालेल. नरी णं आ ण
न कष काढ याचं शा मला अवगत आहे. तेच या लेखात मांडलं आहे. तुला ते
अ ावहा रक वाटलं तरी ते पूणतः खरंखुर ं आ ण तकसंगत आहे.’’ हो स णभर थांबला. मी
आ वासून याचं बोलणं ऐकत होतो.
‘‘आप या प ह याच भेट त तू अफगा ण तानातून आलायस हे मी ताडलं होतं. ते ऐकून तू
च कत झाला असणार.’’
‘‘हो.’’
‘‘ते ओळखणं फार काही अवघड न हतं. अगद प , व छ दसत होतं. आता ब याच
अनुभवानंतर मा या वचारांची गाडी थेट न कषावरच येऊन थांबते. मधलं पृथःकरण मला
जाणवतही नाही, पण तुला हणून उलगडू न सांगतो. तुला पा ह यापा ह या डो यात च सु
झालं होतं. ‘हा वै क य वसायातला माणूस आहे; पण या या दस यात, वाग याबोल यात
सै नक थाट आहे. हणजे सै यातला डॉ टर असावा. वचा रापली आहे. हा काही याचा मूळ
वण खासच नाही, कारण मनगटावरचा घ ाळा या आकाराचा एक प ा तेवढा गोरा आहे,
यामुळे न क च हा कुठ यातरी उ णक टबंधीय दे शातून काळं जून आला असावा. नुकताच
आजारपणातून उठलेला दसतोय. डा ा हातावर जखम आहे, पण पकड मा प क आहे.
टश डॉ टर गे या काही काळात कुठ या आघाडीवर जाऊन आले असतील? आ ण
डॉ टरांवरही एवढ अवघड प र थती कुठ या यु ात आली होती? गे या काही म ह यांतलं
यु कुठलं? उ र होतं- अफगा ण तान. हा माणूस अफगा ण तानातून आला आहे.’ हे
सांगायला आ ा इतका वेळ लागला, पण ते हा या अनुमानावर यायला मला एक न मष पुरलं.
तुला मा ती जा वाटली.’’
मला स व तर उ र मळालं होतं; तरी पु हा मला तेवढं च आ य वाटलं. अ तशय तकसंगत
असलं तरी या या बोल यावर माझा अजूनही व ास बसत न हता. हो स बोलतच होता.
‘‘पण मी एवढा अ यास क न उपयोग काय? केसेस एव ा सरळसोट असतात क खरं
हणजे मा या एव ा बु ची गरजच नाही, पण तेही काम बाक यांना धड करता येत नाही.
मा या बु ला आ हान दे णारी एखाद च केस हाती येते.’’ हो स या बोल याला आ म ौढ चा
वास होता.
माझा ेकफा ट संपवून मी हात पुसत सहज खडक पाशी गेलो. र यावर पलीकड या
फूटपाथव न एक उंचसा, साधेच कपडे घातलेला म यमवयीन माणूस घरांच े नंबर बघत
चाललेला दसला. या या हातात एक नळं पाक ट होतं.
‘‘तो माणूस काय शोधत असेल?’’ मी या याकडे बोट दाखवत हणालो.
‘‘कोण? तो नौदलातला नवृ साजट?’’
नौदलातला नवृ साजट? हो सने याचाही पेशा ओळखला? का केवळ मला
बनव यासाठ बाता मारतोय ते मला कळे ना. तो माणूस कोण आहे याची मी मा हती काढू
शकणार न हतो. याचाच गैरफायदा घेऊन हो स मा यावर छाप पाड यासाठ काहीही बोलत
असेल; असं मला वाटे पयत तो माणूस र ता ओलांडून आम या घरा या दशेने आला. काही
णातच मु य दरवाजा ठोठाव याचा आवाज आला. पाय या चढू न तो माणूस हॉल या दारात
आला. आ ही दाराकडे वळलो.
‘‘ म. शेरलॉक हो स?’’ हातातलं पाक ट पुढे करत तो जड आवाजात हणाला. मी
हो सकडे बोट दाखवलं. हो सने पुढे होऊन या या हातातून पाक ट घेतलं.
हो स या अंदाजाचा पडताळा यायची मला संधी होती. मी या माणसाला थेट वचारलं,
‘‘माफ करा, पण मला आपला वसाय कळू शकेल काय?’’
‘‘एका हॉटे लम ये दरबान हणून काम करतो.’’
‘‘हं...दरबान.’’ मी वजयी मु े ने हो सकडे पा हलं.
‘‘पण याआधी नौदलात साजट होतो. रॉयल मरीन लाइट इ फं . मी जाऊ सर?’’ याने
पावलं जुळवली आ ण हो सला एक कडकडीत सॅ यूट ठोकून तो नघून गेला.
 ३
मला शरण जा यावाचून ग यंतरच न हतं, पण मीही शा शाखेचाच होतो. असं लगेच हार
मानणं मा या वभावात न हतं. कदा चत मला उ लू बनव यासाठ यानंच हा सारा बनाव
केला असेल; असंही मला वाटू न गेल.ं मी हो सकडे पा हलं, याने ते नळं पाक ट उघडलं होतं.
झाला कार वस न तो प वाच यात गढू न गेला होता. काहीतरी अ तशय मह वाचं असावं
ते.
‘‘आता हे कसं काय ओळखलंस?’’
‘‘अं?’’ माझी उ कंठा या या गावीही न हती.
‘‘हे.. या माणसाब लचं...’’
‘‘सोड. अस या फालतू गो साठ मा याकडे वेळ नाही.’’ तो ताडकन हणाला, पण
लगेचच याचा वर पालटला. ‘‘माफ कर वॉटसन. मी या प ाचा वचार करत होतो हणून असं
बोलून गेलो. काय वचारत होतास तू?’’
‘‘तो माणूस नौदलातला नवृ साजट अस याचं तू कसं ओळखलंस?’’ मी येक श दावर
जोर दे त प पणे वचारलं.
‘‘सोपं आहे. तुला नाही जाणवलं ते?’’
‘‘नाही.’’
‘‘र या या या बाजूला असतानाच मी या या हातावरचं हर ा रंगात ग दलेलं बोट या
नांगराचं च पा हलं होतं. हणजे तो खलाशी वगैरे असावा. या या गालावरचे क ले
पा हलेस? साधारणपणे नौदलातले अ धकारी असे क ले ठे वतात. याचे बूटही साधे न हते,
हलके पण मजबूत होते. या या हातातली छडी तो सै नक थाटात फरवत होता. प ा
शोधतानादे खील तो ग धळला वगैर े न हता. या या हालचाल म ये बाब आ ण आ म व ास
होता. नौदलात या साजटकडे असावा तसा. कळलं?’’ मला पु हा आ याचा ध का बसला.
हो स मा बोलून झा या णीच या वषयातून बाहेर पडू न परत प ात गुंगला होता.
‘‘काय आहे या प ात एवढं ?’’ मी वचारलं.
‘‘वाच.’’ हो सने तो कागद मा याकडे टाकला.
मी ते प वाचू लागलो. ‘ य शेरलॉक हो स. टन रोड या पलीकडे ‘लॉरी टन गाडन
३’ नावा या बंग याम ये काल रा ी तीन या आसपास एक व च घटना घडली आहे. ग तीवर
असले या पो लसाने रा ी दोन या दर यान तथे दवा लागलेला पा हला, पण या जागेत तर
कोणीच रहात नाही. याला संशय आला हणून तो तथे तपासणीसाठ गेला, तर दरवाजा
उघडाच होता. आत खोलीत गे यावर याला एका माणसाचा मृतदे ह दसला. या या अंगावर
चांगले कपडे आहेत आ ण खशात ‘इनॉक जे. ेबर, ली हलँड, ओहायो, यू.एस.ए.’ असं
छापलेल ं काड सापडलं आहे. या खोलीत फारसं फ नचर नाही. चोरी कवा दरोडा
पड या याही काही खुणा दसले या नाहीत. र ाचे काही डाग आहेत, पण या माणसा या
अंगावर मा कोणतीच जखम नाही. कोडं उलगडत नाहीये. तुमची मदत फारच मोलाची
ठरणार आहे. बारा या आत कधीही आलात तर इथेच आपली भेट होऊ शकेल. कृपया ये याची
तसद यावी. आपला, टोबायस ेगसन.’
‘‘टोबायस ेगसन. कॉटलंड याडचा डटे ट ह पोलीस अ धकारी आहे. तो आ ण ले ाड
दोघंही अ तशय काय म, पण दोघांच ं बलकूल पटत नाही. कायम एकमेकांवर जळत
असतात. आता या केसवर या दोघांना एक नेमलं गेलं असेल तर आप याला फारच गंमत
बघायला मळणार आहे.’’ हो स पाईपम ये तंबाखू भरत हणाला.
मला हो स या शांतपणाचं नवल वाटलं. घटना थळावर जाऊन य पाहणी कर याची
संधी असताना आता हा वाट कसली पहातोय असं वाटू न गेलं. मीच घाई करत हणालो, ‘‘चल
मग. तुला नघायचं असेल ना? तू तयारी कर. मी ब गी आणून दे तो.’’
मा या घाईचा हो सवर काहीही प रणाम झाला नाही. भरलेली तंबाखू नीट दाबत तो
हणाला, ‘‘मला नाही जावंसं वाटत. माझी आरामखुच सोडायचा मला खरंच कंटाळा येतो.’’
हो स आरामखुच त बसला.
‘‘का? पण तूच या लेखात हटलंयस ना क य नरी ण क न स या या जा त जवळ
जाता येतं.’’
‘‘होय म ा, पण मला ठाऊक आहे क मी जरी या करणाचा छडा लावला तरी ेगसन
कवा ले ाडच पूण ेय घेऊन जाणार आहेत आ ण मला अजून तरी अ धकृतरी या बोलावणं
आलेल ं नाही.’’
‘‘पण ेगसननं तर तु याकडे मदत मा गतली आहे ना?’’
‘‘ गत पातळ वर मा गतली आहे, कारण याला मा ह येय क मी या यापे ा जा त
शार आहे आ ण तो आ ा गरजेत आहे हणून मनधरणी करतोय; पण माझी पाठ फर यावर
तो मा याब ल चांगलंच बोलेल याची काहीच खा ी नाही. अथात मी मा या अ यासासाठ
हणून यात ल घालेन. अगद च काही नाही तर यांची धावपळ पा न करमणूक तरी होईल.’’
असं हणत हो स आरामखुच सोडू न उठला. वतःचा ओ हरकोट अंगावर चढवला. या या
हालचाल या वेगानेच मला समजलं क उदासीनतेवर या यात या डटे ट हने मात केली
आहे. याला खरंच यात रस नमाण झाला आहे, पण मी तसं बोलून दाखवलं नाही.
‘‘तुझी हॅट घे.’’ हो स हणाला.
‘‘मीही येऊ बरोबर?’’
‘‘इतर मह वाचं काही काम नसेल तर चल.’’
पुढ या काही णातच आमची ब गी भरवेगाने टन रोडकडे नघाली होती. सकाळ च
धुकं दाटू न आलं होतं, मळभ दाटलं होतं. घरां या कौलांवर ढग उतरलेले दसत होते. र ता
चखलाने माखला होता. या हवेन े मला मरगळ आली. अशा वातावरणात मला कायमच उदास
वाटतं. केवळ हो सचा आ ह मोडवेना हणून मी चाललो होतो. या या अंगात मा अचानक
उ साह संचारला होता. तो काहीतरी गुणगुणत होता. संथ गतीने वाजणा या हायो लनवर त
गतीत अचानक काहीतरी छे डावं तसा या यात आमूला बदल झाला होता.
‘‘तू या करणावर काहीच वचार करत नाहीयेस?’’
 ‘‘अजून पूण प र थती कळली नाहीये. अधवट मा हती या आधारे वचार करणं नेहमीच
चूक आ ण घातक असतं.’’ आ ही टन रोडवर पोहोचलो. मु य र या या थो ा आत या
बाजूला चार बंगले होते.
‘‘ब गी थांबव.’’ सुमारे शंभर एक याड अलीकडे हो सने अचानक गाडीवानाला ओरडू न
सां गतलं. आ ही ब गी सोडली आ ण पायीच नघालो.
चारपैक दोन बंग यांम ये कोणीतरी राहात अस याचं दसत होतं. बाक दोन रकामेच
होते. ‘लॉरी टन गाडन ३’ हा या रका या बंग यांपैक एक. या या खड या जु या प ती या
उंच हो या. यांवर आतून पडदे न हतेच. ‘भा ाने दे णे आहे’ अशा पा ा तावदानांवर
जागोजागी चकटव यामुळे ती व प ू दसत होती. मु य र ता आ ण या घराम ये छो ा
झुडपांची रांग उभी होती. अंगणात फुलझाडंही होती, पण यांची दे खभाल केलेली न हती.
यामुळे ती कशीही वाढली होती. यातूनच माती आ ण वाळू न े तयार केलेली एक पायवाट
यातूनच घरापयत जात होती. काल रा भर झाले या पावसाने ती वाट नसरडी झाली होती.
छो ा बागेभवती तीन फुट भत होती. यावर लाकडी कठडा बसवला होता. कुंपणाबाहेर एक
पोलीस कॉ टे बल उभा होता. ब यांची गद ही जमली होती. ती रकामटे कडी माणसं माना
आ ण टाचा उंच क न आत पाह याचा य न करत होती.
मला वाटलं होतं क हो स थेट आत जाईल आ ण काही तपास सु करेल. पण तसं काही
घडलं नाही. तो अ तशय नवांत होता. जवळपास बेपवाच. फाटकातून आत न जाता तो
फूटपाथवरच उभा रा हला. आकाश, आसपासची घरं, कुंपण यांचं शांतपणे नरी ण करत
रा हला. नंतर सावकाशपणे र या या कडेला असलेला गवताचा प ा ओलांडून घराकडे जायला
लागला. याची नजर आता ज मनीवर खळली होती. एकदोनदा तो थांबला, समाधानाने
वतःशीच हलकंसं हसला. काहीतरी पुटपुटला. या ओ या पायवाटे वर काही ठसे होते. पोलीस
याव न जात-येत होते. या अधवट बुजले या ठशांव न हो सला काय बोध होत होता ते तोच
जाणे. मी याची नरी ण कर याची शैली याहाळत होतो.
बंग या या दारातच आमची भेट एका गो यापान वणा या, पगट केसां या माणसाशी
झाली. या या हातात वही होती. हो सला पहाताच तो पुढे झाला आ ण याचा हात हातात घेत
हणाला, ‘‘हो स, खूप बरं वाटलं. तु ही इथे आलात. मी कोणालाही कशालाही पश क
दलेला नाही. सारं काही जसं या तसं ठे वलेलं आहे.’’
‘‘हं. ते सोडू न,’’ हो स पायवाटे कडे बोट दाखवत हणाला. ‘‘एकवेळ बैलांचा कळप इथून
गेला असता तरी आधीचे ठसे शाबूत रा हले असते, पण पो लसां या पायांनी... असो. तू तर ते
पा हले असशीलच.’’
‘‘मी.. हणजे मला.. मला आतच खूप काम होतं,’’ ेगसन उडवाउडवी करत हणाला.
‘‘आ ण हे बघ याचं काम ले ाडचं होतं..’’
हो सने मा याकडे पा न भुवई उडवली आ ण ेगसनला मो ा नाटक पणाने हणाला,
‘‘तू आ ण ले ाडसारखे कसलेल े डटे ट हज् इथे असताना खरंतर तस या कोणाची गरजच
काय?’’
ेगसनला खोच कळली नाही. तो फुशारत हणाला, ‘‘आ ही होता होईल तेवढा तपास पूण
केलेलाच आहे. पण तु हाला अशा गुंतागुंती या केसेसची आवड आहे हणून हटलं बोलावून
यावं.’’
हो सने मा हसू दाबत वचारलं, ‘‘तू इथपयत ब गीतून आलास?’’
‘‘नाही सर.’’
‘‘आ ण ले ाड?’’
‘‘तोही नाही.’’
‘‘हं. चला आत जाऊ.’’ हो स दारा या चौकट तून आत शरला.
ेगसनला हो स या ाचा उलगडाच होईना. तो तसाच बावचळले या चेह याने हो स या
मागोमाग आत आला.
दारातून आत गे यावर धुळ ने माखलेला एक लहानसा पॅसेज होता. खालची लाकडी
त तपोशीही उखडली गेली होती. तो पॅसेज वयंपाकघर आ ण ऑ फसम ये जात होता. म येच
याला दोन दारं होती. डावीकडचं दार अनेक दवस बंदच असावं. उजवीकडचं दार डाय नग
मम ये उघडत होतं. तथेच ती घटना घडली होती. हो स आत शरला. या या मागून मीही
धडधड या दयाने आत शरलो. मला मृ यूचं भीतीपे ा गूढच जा त वाटतं.
ती एक मोठ चौकोनी खोली होती. काहीच फ नचर नस याने ती अजूनच मोठ आ ण
ओक बोक - रकामी वाटत होती. भतीवर अ तशय हल या तीचा वॉलपेपर चकटवलेला
होता. बुरशीमुळे यावर मोठमोठे ध बे पडले होते आ ण जागोजागी फाटू न याची ल रं ल बत
होती; आतलं पवळसर लॅ टर दसत होतं. समोर या बाजूला एक भपकेबाज फायर लेस
होती. त यावर या संगमरवरी शोकेसम ये लाल रंगाची एक मोठ मेणब ी उभी केली होती.
झरो या या काचेवर एवढ धूळ होती क काश मो ा मु कलीने आतवर पोहोचू शकत
होता. यात ती खोली अजूनच अंधारी आ ण मळकट वाटत होती. भरीस भर हणून या
खोलीत सगळ कडे धुळ चा दाट थर होता.
अथात हे सारं मी आ ा आधी सांगतोय; पण ते हा मा माझं ल सव थम या न े
न ाण दे हाकडे गेल ं होतं. चा ळशी या पुढचा माणूस होता तो. म यम बांधा, ं द खांदे. याने
जाड कापडाचा ॉककोट घातला होता. कॉलर आ ण बा ा अ तशय व छ हो या. खाली
फ या रंगाची पँट होती. या या दे हाशेजारी हॅट पडली होती. ब यापैक महाग असावी ती.
मरताना याने पंज े जुळवले होते; पायाची अढ घातली होती. फार यातनामय मरण आलं
असणार याला. सताड उघडे, भावनाशू य डोळे छताकडे लागलेले होते, यात आ यं तक
भीतीचा भाव गोठला होता. चेहरा वेदनेने पळवटला होता. कपाळ, बसकं नाक आ ण
हनुवट वर जबरद त ताण आला होता. याचा चेहरा एखा ा वाळ या, न ाण फळासारखा
आ सला होता.
यु ातही मी कोणालाच अशा भयाण अव थेत बघतलं न हतं. लंडनसार या शहरात या
म यवत भागात मला ते बघायला मळावं हा भीषण योगायोग होता.
कायम झुकले याच अव थेत असावा असं वाटणा या ले ाडने बोलायला सु वात केली,
‘‘ही केस आपलं डोकं खाणार.’’
‘‘अजून काही पुरावा मळतोय?’’ ेगसनने म येच वचारलं.
 ‘‘छे ः’’ ले ाडने याला उडवून लावत उ र दलं.
हो स ेताजवळ गेला. पुढे झुकून पा लागला. ‘‘खरंच कुठे काही जखम नाहीये?’’
आजूबाजूला पडले या र ा या डागांकडे आ ण शतो ांकडे पाहात याने वचारलं.
‘‘ बलकूल नाही,’’ दोघंही एकसाथ हणाले.
‘‘मग हे र खून करणा याचं असू शकेल. अथात जर हा खूनच असेल तर. अथात यात
च ावून जा यासारखं नवीन काहीच नाही. हॅन जॉ सन या केसम येही असंच घडलं होतं.
तुला आठव येय ती केस ेगसन?’’
‘‘न.. नाही सर.’’ अचानक आले या ामुळे ेगसन भांबावला.
‘‘वाचन वाढव. तुला पटे ल, क नवीन काहीच नसतं.’’
बोलता बोलता हो सचा तपास चालूच होता. याची कृश बोटं ेताव न फरत होती,
चाचपून बघत होती. तो ते एव ा कौश याने करत होता क मला मघाच या यातली
भयानकता जाणवलीच नाही. याने या मृतदे हाचे ओठ ंगले आ ण सरतेशेवट या या बुटां या
तळ ांचंही नरी ण केलं.
‘‘याला खरंच हलवलं गेलेलं नाही?’’
‘‘तपासासाठ आव यक होतं तेवढं च थोडंस.ं ’’
‘‘ठ क आहे. हा मृतदे ह शवागरात घेऊन जायला हरकत नाही. अजून काही तपास बाक
रा हला नाहीये.’’
ेगसनने लगेचच चार माणसांना बोलावलं, यांनी ते ेत े चरवर ठे वलं. ते उचलतानाच
एक अंगठ ज मनीवर पडली आ ण घरंगळत जाऊन काही अंतरावर उ या असले या
ले ाड या पायाशी थांबली. याने ती उचलली आ ण व फा रत नजरेन े बघू लागला.
‘‘याचा अथ इथे एक ीसु ा होती. ही एका ीचीच वे डग रग आहे,’’ तो उ ारला.
या या तळहातावरची ती अंगठ बघायला आ हीसु ा पुढे सरकलो. सो याची अंगठ ...!
न क च ती कोणा ीने कधीकाळ घातली असणार.
‘‘कोडं अजूनच अवघड झालं,’’ अंगठ व न नजर न काढताच ेगसन हणाला. ‘‘इथे काय
कमी गुंता होता हणून यात ही भर?’’
‘‘ ह यामुळेच गुंता सुटायला मदत होईल,’’ हो स नेहमी या आ म व ासाने हणाला. ‘‘पण
नुसतं त याकडे बघत बसून काहीच कळणार नाही. या या खशात तु हाला काय सापडलं?’’
‘‘ते सगळं तथे ठे वलं आहे.’’ ज या या पायरीवर ठे वले या छो ा व तूं या एका लहानशा
ढगाकडे बोट दाखवत ेगसनने याद वाचली. ‘‘बॅरो ऑफ लंडन कंपनीचं ९७१६३ मांकाचं
भारीचं सो याचं घ ाळ, याला लावलेली सो याची जाडजूड चेन, एक जुन ं शुभ च ह कोरलेली
सो याची जड अंगठ , सो याचीच कोट पन, पाचूच े डोळे असणारं एक बुलडॉगचं च ह, उ म
चाम ाची एक काडकेस, यात ‘इनॉक जे ेबर, ली हलँड ओहायो’ असं छापलेली
ह ज टग काड् स, या या नावां या इ. जे. डी. या आ ा रांपासून एक बोध च हही यावर
छापलेल ं आहे. पाक ट नाही, पण पैस े बरेच आहेत. बोकॅ शओ या लेखकाचं डेकामेरॉन हे
लहानसं पु तक आहे. या या प ह या को या पानावर नाव ल हलंय, ‘जोसेफ टँ गरसन’. दोन
प ं आहेत. एक इ. जे. ेबर या नावाने आ ण सरं जोसेफ टँ गरसन या नावाने.’’
हो स वचारपूवक ऐकत होता. ेत तथून हलवलं होतं. बोलत बोलत आ ही तघंही
खोली या बाहेर आलो.
‘‘ या प ावर कोणाचा प ा होता?’’
‘‘ यावर अमे रकन ए सचज ऑ फसचा प ा आहे. दो ही प ं अमे रकन ट म शप या
वासी कंपनीकडू न आली आहेत. ल हरपूल न अमे रकेला जाणा या जहाज वासा या
बु कगसंबंधीची आहेत. हे न क क हा ‘इनॉक जे ेबर’ अमे रकेला जायला नघाला होता.’’
‘‘आ ण हा जोसेफ टँ गरसन कोण आहे? काही चौकशी केलीस?’’
‘‘होय. मी सग या मु य वतमानप ांत या या नावाने जा हरात दली आहे. अमे रकन
ए सचजम येही माझा माणूस गेला आहे, येईलच एव ात.’’
‘‘हं. ली हलँडम ये काही तपास केलात?’’
‘‘आ ही आज सकाळ च तार पाठवली आहे.’’
‘‘ या जा हरातीत आ ण तारेम ये काय ल हलं आहे तु ही?’’
‘‘घटनेची मा हती दलीय आ ण ‘यासंबंधात कोणी मदत क शकत असेल तर करावी’
असं आवाहनही केलंय.’’
‘‘काही अशी मा हती तर नाही ना स केलीत क , यामुळे खुनी सावध होईल आ ण
आपण अडचणीत येऊ?’’
‘‘नाही.. या टँ गरसनने संपक करावा असं ल हलंय.’’
‘‘अजून?’’
‘‘मला सांगायचं ते सांगन
ू झालंय म. शेरलॉक हो स.’’ हो स या उलटतपासणीला वैतागून
ेगसन हणाला. यावर हो स काही बोलणार एव ात ले ाड खोलीतून बाहेर आला.
‘‘ ेगसन, मला काही अ यंत मह वाचं सापडलंय.’’ ले ाडचे डोळे आनंदाने चमकत होते.
आप या सहका यापे ा आपण जा त मह वाची मा हती शोधलीय याचा आनंद या या
चेह यावर दसत होता. या या बोलाव याव न आ ही तघंही परत आत गेलो.
‘‘ले ाड भती या कोप यात गेला. खशात या काडेपेट तून काडी काढू न याने ती बुटावर
घासून पेटवली. जा गाराने खेळ दाखवावा या थाटात याचं हे सगळं चाललं होतं. याने ती
काडी भतीपाशी धरली. मघाच या अंधारात आ हाला जी गो दसली न हती, त यावर आता
काश पडला. पोपडे उडाले या भतीवर र ासार या लाल रंगात काही अ रे ल हली होती.
‘आर-ए-सी-एच-इ’
‘‘खोलीत या अंधारामुळे हे तुम या ल ात आलं न हतं. मी ते शोधून काढलं.’’ ले ाडने
लगेच ेय पटकावून घेतलं. ‘‘खु याने वतः या र ाने हे ल हलं आहे. हे फरांटे पहा. आ ा हा
कोपरा अंधारा दसतोय, मग याने हे इथेच का ल हलं मा ह येय? समोर या शोकेसमधली ती
मेणब ी लावली तर इथे सग यात जा त काश पडेल. रा ी याने तीच मेणब ी लावली होती.
याच काशात याने हे ल हलं आहे.’’ ले ाडला याने लावलेला शोध एवढा मह वाचा वाटत
होता क , जणू याला ही केस सुट याचाच आनंद झाला.
 ‘‘हं. पण याव न असं काय स होतंय?’’ ेगसन पडेल आवाजात हणाला. ले ाडला
लागले या शोधामुळे नाही हटलं तरी तो ख झाला होता.
‘‘काय स होतंय हणजे काय?’’ ले ाड उसळू न हणाला. खु याला इथे ‘रॅचेल’ हे नाव
लहायचं होतं. आर. ए. सी. एच. इ. आ ण एल. पण ‘एल’ ल न पूण हो या या आत काहीतरी
अडथळा आला. रॅचेल नावाची ी या केसम ये आहे हे न क . ल ात ठे वा, माझा अनुभव,
माझी कामाची प त, माझी शारी...’’
याचं वा य पूण हो या या आत हो स खदख न हसायला लागला.
‘‘हसू नका म. हो स. ही केस मी आता सोडव यातच जमा आहे. रॅचेल नावाची ी
मळाली क सुटलाच गुंता.’’
हो सने आपलं हसणं कसंबसं दाबलं. ‘‘हे सव थम तू शोधलंस हे मा य. याचं ेय तुला
ायलाच हवं. हेही न क क भतीवर ते काल रा ीच ल हलंय, पण मी जरा बारकाईने
ब घतलं तर चालेल? ती भत आ ण ही संपूण खोलीच मला नीट तपासायचीय.’’
‘‘ज र.’’ परवानगी द या या थाटात ले ाड उ ारला आ ण गालात यागालात हसत हो स
पुढे झाला. कोटा या खशातून मोजमाप करायचा एक टे प आ ण एक मोठं भग काढलं. या
दो ही गो ी घेऊन तो सावकाशपणे या खोलीतून फ लागला. तो म येच कुठे कुठे थांबत
होता, मापं घेत होता. वतःशीच पुटपुटत खाली बसत होता. एकदा तर याने ओणवं होऊन
धुळ ने माखले या फरशीवर गाल ठे वत ेत ठे वले या जागेकडे पा हलं. पूण सतक लांड याने
अ तशय चाणा पणे जागेच ं अवलोकन करावं तसं याचं चाललं होतं. तो आमचं अ त व साफ
वस न गेला होता. म येच काहीतरी गुणगुणत, एखादा पसंतीचा, नापसंतीचा उ ार टाकत
याचा हा उ ोग पंधरावीस म नटे चालला होता, शेवट याने या भगातून भतीवरची ती
अ रं नीट, बारकाईने तपासली. ‘आर. ए. सी. एच. इ.’ अ र अन् अ राव न याचं भग
फरत होतं. पूण समाधान झा यावर याने तो टे प आ ण भग परत खशात टाकलं.
ेगसन आ ण ले ाड पूण वेळ हो सकडे अचं बत होऊन बघत होते. यांना हो स या
वचारांची दशाच कळत न हती. पण मला मा एक गो कषाने जाणवली. हो सची येक
छोट कृती हणजे ा या उ राकडे अ यंत तकसंगतपणे टाकलेल ं मोठं पाऊल असतं.
‘‘काही नवीन सापडलं म. हो स?’’ या दोघांनी ठरवून वचारावं तसं एकदम वचारलं.
हो सला पु हा एकदा हसू आलं.
‘‘मी या करणात ल ं घातलं तर तु हाला दोघांनाही याचं ेय मळणार नाही आ ण तु ही
एवढे काय म असताना स या कोणा या मदतीची गरजच काय?’’ हो स या बोल यात
तरकेपणा होता. ‘‘तुम या तपासाची दशा सां गतलीत तर मा या परीने मी मदत करेन. मला
या कॉ टे बलला भेटायचंय, यानं रा ी हे ेत इथे थम पा हलं. याचं नाव आ ण प ा सांगू
शकाल?’’
ले ाडनं वहीत पा हलं. ‘‘जॉन रा स.’’ तो हणाला. ‘‘तो आ ा ुट वर नसेल. ४६ ऑडली
कोट, के न टन पाक गेट इथे भेटू शकेल तो.’’
हो सने नाव, प ा टपून घेतला. ‘‘चल वॉटसन. आप याला जॉन रा सला भेटायला
जायचंय.’’ आ ण लगेचच या दोघांकडे वळत तो हणाला, ‘‘तु हाला मी काही अंदाज सांगतो.
कदा चत तु हाला याची मदत होऊ शकेल. हा एक खून आहे. खुनी ी नाही; पु ष आहे.
याची उंची साधारणपणे सहा फूट. शरीरा या मानाने पावलं लहान. याने चौकोनी टाचा
असलेल े दणकट बूट घातले होते आ ण तो त चराप ली सगार ओढत होता. एकच घोडा
जोडले या चार चाक ब गीतून तो ेबरला इथे घेऊन आला. या घो ा या तीन पायांमध या
नाला जु या आहेत; पुढ या एका पायातील नाल नवीन बसवली आहे. खु याचा चेहरा तांबूस
लाल रंगाचा असणार. या या उज ा हाताची नखं वाढलेली आहेत. अथात हे सारे अंदाज
आहेत, पण तु हाला ते उपयोगी पडू शकतील.’’
ले ाड आ ण ेगसनने एकमेकांकडे अ व ासाने पा हलं. एवढं सखोल वणन ऐक यावर
ेगसन तर बोल या या मनः थतीतच न हता.
‘‘पण हा जर खून असेल, तर तो केलाय कसा?’’
‘‘ वष दे ऊन.’’ हो स झपा ाने चालू लागला. अचानक थांबून मागे वळत तो हणाला;
‘‘ले ाड, अजून एक गो . आर.ए.सी.एच.इ. हा एक जमन श द आहे ‘राक’. याचा अथ आहे,
‘सूड’. कोणा रॅचेल नावा या बाईमागे उगाच लागू नका.’’
हो स वेगात फाटका या बाहेर पडला. या या पाठमो या आकृतीकडे ते दोघंही आ वासून
बघत रा हले...
 ४
लॉरी टन गाडनमधून आ ही बाहेर पडलो ते हा पारचा एक वाजला होता. बाहेर पड या
पड या हो स जवळ या टे ल ाफ ऑ फसम ये शरला. याने कुणालातरी एक मो ा टे ल ाफ
पाठवला. मग याने एक ब गी थांबवली. आ ही ले ाडने दले या प यावर नघालो.
‘‘ वतः मे या शवाय वग दसत नाही. मला ही केस कळलेली आहे, पण तरी जेवढं अ धक
खोलात जाता येईल तेवढं कधीही चांगलं.’’
‘‘हो स, मला ना तु याब ल शंकाच येऊ लागलीय. तुला कण पशा च वगैरे वश आहे का?
एव ा नेमकेपणाने अंदाज कसे काय सांग ू शकतोस? आ ण ते बरोबर येतील याची तुला खा ी
आहे?’’
‘‘एकशे एक ट के.’’ पूण हो या या आतच हो स उ रला. ‘‘माझी चूक होणं अश य.
बंग यात शरतानाच मला ब गी या चाकां या खुणा आढळ या. अगद र या या कडेला
चकटू न हो या या. वॉटसन, गे या आठव ात फ कालच रा ी पाऊस पडलाय. हणजे या
खुणा काल रा ी याच आहेत. घो ां या टापां याही खुणा आहेत तथे. यात या नवीन आ ण
जु या नालां या खुणा ओळखणं काही अवघड नाही. पाऊस पडत असतानाच ती गाडी तथे
आली असली पा हजे. यानंतर पहाटे कधीतरी तथून गेली असणार. याच गाडीतून तो खुनी
तथे आला असणार हे न क . आ ण या याबरोबर हा इ. जे. ेबरही आला असणार.’’
‘‘हं. पण या माणसाची उंची सहा फूटच असेल कशाव न?’’ मी.
‘‘दहापैक नऊ माणसांची उंची, चाल या पावलात या अंतरांव न सांगता येते. अंगणातले
पावलांच े ठसे आ ण खोलीत या जमीनीवर या धुळ वरचे ठसे एकाच माणसाचे आहेत. या
पावलांत या अंतराव न मी तसा अंदाज केला. आणखी एक गो हणजे, भतीवर ल हताना
कोणीही माणूस आप या डो यां या उंचीवर लहीत असतो. र ाने ते जे ‘राक’ ल हलंय ना; ते
ज मनीपासून पावणेसहा फुटांवर आहे.
‘‘आ ण याचं वय?’’
‘‘वॉटसन, जो माणूस चार-साडेचार फुटांची ढांग सहज टाकू शकतो; तो ज ख हातारा तर
न क च नसणार. अंगणाम ये पावसाने एक डबकं तयार झालंय. याची ं द चार-साडेचार
फूटच आहे आ ण ते सहजपणे पार के या या पावलां या खुणाही आहेत. अथात तथे दोघां या
पावलां या खुणा आहेत. चौकोनी टाचा असलेल े बूट आ ण पेटंट लेदरचे बूट. यापैक पेटंट
लेदरचे बूट घातलेला माणूस डब या या कडेकडेने चालत गेलाय आ ण चौकोनी टाचां या
बुटाने एका उडीत ते पार केलंय. सा या नरी णातून काढलेल े न कष आहेत हे. तुला माझा
लेख पटो न पटो. पण मी ख ूड चेह याचा हातारा न तच नाही.’’
मी या या लेखावर केले या टकेमुळे हो स मला चडवायची एकही संधी सोडत न हता.
मी ल न दे ता पुढे वचारलं; ‘‘वाढलेली नखं आ ण त चराप ली सगार हे कसं काय
ओळखलंस?’’
‘‘ भतीवर ल हलेली अ रं ब घतलीस? बोट र ात बुडवून ल हली आहेत. ल हताना
भतीवर या लॅ टरवर चरे उमटलेत. नखं जर नीट कापलेली असती तर ते उमटलेच नसते.
जमीनीवर मला तंबाखूची राख मळाली. अशी पापु य ् ासारखी काळसर रंगाची राख फ
त चराप ली सगार या तंबाखूचीच पडू शकते. मी कोण याही कार या सगारची आ ण
तंबाखूची राख णात ओळखू शकतो वॉटसन. तो माझा खास अ यास आहे आ ण इथेच मी
ले ाड कवा ेगसनपे ा वेगळा आ ण मोठा आहे.’’
हो स या बोल यात खरेपणा होता, घमड न हती. याला या या ानाचा पुरेपूर
आ म व ास आ ण आदर होता. वा यावा यातून तोच होत होता.
‘‘आ ण सग यात मह वाचं...’’ मी वचारलं. ‘‘खु याचा चेहरा तांबूस लाल रंगाचाच असेल
हे कशाव न?’’
हो स र यावर या रहदारीकडे बघत रा हला. जरा वेळाने हणाला, ‘‘ते आ ाच सांगणं
यो य होणार नाही. माझं ते वधान धाडसाचं होतं हे कबूल, पण यो य वेळ येताच तेही स
होईल.’’
झा या काराने माझं डोकं गरगरायला लागलं होतं. अनेक न रत होते, काही
शंका हो या. जेवढा वचार क तेवढा गुंता वाढतच होता. ‘‘हो स, ती दोन माणसं या रका या
ओसाड घरात का आली असावीत? या ब गीवा याचं पुढे काय झालं? तो कुठे नघून गेला?
एक माणूस स याला बळजबरीनं वष यायला कसं काय वृ क शकेल? ते र कुठू न
आलं? चोरी वगैर े झाली न हती. सग या महाग ा व तू जशा यातशा हो या; मग खुनाचं
कारण तरी काय? ती ी या बोटातली अंगठ तथे कशी काय आली? आ ण मह वाचं
हणजे, तथ या भतीवर ते ‘राक’ असं कोणी आ ण का ल हलं? मला नाही वाटत क या
ांची उ रं शोधून काढणं श य आहे.’’
‘‘तू शंका नेम या आ ण यो य श दांत मांड यास वॉटसन, पण आप याला अ ात असं
अजून बरंच काही आहे. मी केलेले हे तक तर केवळ ढोबळ आहेत. पण गु हेगार फारच शार
आहे. पो लसांची दशाभूल कर यात पटाईत आहे. ले ाड आ ण ेगसन ही जोडगोळ यातच
फसणार आहे. ते यापुढेही चुक याच दशेने जातील हे मी तुला आ ाच सांगतो. ‘राक’ हा
जमन श द आहे असं सां गत यावर ते दोघंही; जमन माणसं, यां या भू मगत कारवाया वगैरे
गो चा तपास करायला लागतील बघ, पण तो श द जमन भाषेतला असला तरी जमन
माणसाने ल हलेला नाही. यातलं ‘ए’ हे अ र आठव. ते मु ाम जमन लपीत यासारखं
काढलंय, पण खरा जमन असता तर याने ते लॅट न प तीने ल हलं असतं. धूळफेक
कर याची ही क पना चांगली आहे, पण य न मा फसला आहे.’’ जरासा थांबत हो स
हणाला; ‘‘वॉटसन, मी तुला यापे ा अ धक काही सांगणार नाही. जा कर यापूव च तची
क सांगायची नसते. तसं केलं तर जा गाराला काहीच ेय मळत नाही. मी सारंच काही
सांगत बसलो तर तुला सारं सोपं वाटे ल आ ण तु या लेखी मी सामा य ठरेन.’’ हो सला आप या
थानाची उ म जाण होती. वाथासाठ न हे तर वतः या ानाचा मान राख यासाठ तो ते
जराही व त होऊ दे त न हता.
‘‘नको सांगस ू , पण...’’ मी कौतुकाने हणालो. ‘‘ नरी णशा ाचा तुझा अ यास एवढा
ग भ आहे क काही केलं तरी तुझं ेय सरा कोणीही डटे ट ह लाटू शकणार नाही.’’
 एखा ा मुली या स दयाचं वणन के यावर ती जशी खुश होईल तसा हो स खुश झाला.
याची मान उंचावली, पाठ चा कणा अजून सरळ झाला. याला वतःचं कौतुक ऐकायला
आवडतं हे मा या ल ात आलं.
‘‘अजून ऐक.’’ आता हो स खुलला होता. ‘‘खुनी आ ण ेबर म अस यासारखे, एक
ग यात गळे घालून आले होते. दोघंही एकदा वर या मज यावर जाऊन आले. नेमकं सांगायचं
तर चौकोनी टाचा असलेले बूट वर जाऊन आले आ ण पेटंट लेदरचे बूट अ या ज यातच
थांबले. हे सारं मला धुळ त या ठशांव न कळलं. चौकोनी टाचां या बुटांचा माणूस जसाजसा
चालत होता तसतसा तो अ धक उ े जत होत होता. या या पावलांत या बदल या अंतरांव न
ते जाणवतं. तो सतत बोलत होता आ ण एक कडे काहीतरी करत होता, यानंतर हा खून
झाला. वॉटसन, मला जे मा ह येय ते सारं मी तुला सां गतलं. आता बाक सारे कयास उरतायत.
चल. आता घाई करायला पा हजे. आज हॅले थएटरम ये ‘नॉमन न डा’ या सफनीचा काय म
आहे आ ण काही झालं तरी मला तो ऐकायला जायचं आहे.’’
ग ल छ आ ण अंधा या बोळांमध या ख ड्यांतून वाट काढत ब गी एका कोप यावर
येऊन गचका दे त थांबली. आमचं संभाषण म येच तोडत ब गीवाला बस या जागेव न अ ं द
बोळकांडीकडे बोट दाखवत हणाला, ‘‘ या तकडे ऑडली कोट आहे सर. तथवर ब गी
जाणार नाही. तु ही जाऊन या. मी इथेच तुमची वाट बघतो.’’
क या वटांची जुनी घरं असलेली ती व ती अगद च बकाल होती. बोळकांडीतून वाट
काढत आ ही एका लहानशा चौकात आलो. भत ना वषावषात रंग लागलेला नसावा. या
ठक ठकाणी ढासळ या हो या. कडेन े गटार वाहात होतं. या या काठावर फाट या, मळ या
कप ातली लहान मुल ं खेळत होती. जागोजागी कच याचे ढ ग होते. शेवट ते ४६ नंबरचं घर
आलं. दारावर ‘कॉ टे बल रा स’ असं ल हलेली पाट होती. जरा चौकशी के यानंतर कळलं क
रा स झोपला आहे. आ हाला बाहेर याच लहानशा खोलीत बसायला सांग यात आलं. थो ाच
वेळात रा स आला. पारची झोपमोड झाली हणून तो जाम वैतागला होता. जांभई दे त ा सक
आवाजात तो हणाला, ‘‘मी काय सांगायचं ते पोलीस चौक त न दवलं आहे.’’
हो सने खशातून चांद चं एक नाणं काढलं. ‘‘आ हाला ते तु या त डू न ऐकायचं आहे
रा स.’’ नाणं सूचकपणे खेळवत तो हणाला.
‘‘हो हो. का नाही? मला तु हाला सांगायला आवडेलच सर.’’ रा सचा वर अचानकपणे
पालटला. चांद या ना यानं आपलं काम चोख केलं होतं.
‘‘सांग.’’
रा स जुनाट सो यावर बसला आ ण कपाळावर आ ा घालत आठवू लागला. ‘‘मी अगद
प ह यापासून सांगतो सर.’’ आता याची झोप उतरली होती. ‘‘ग त घाल याची माझी पाळ
रा ी दहा ते सकाळ सहापयत असते. रा ी अकरा या दर यान ‘ हाईट हाटबार’म ये थोडीशी
झकाझक झाली होती, पण बाक सारं शांत होतं. रा ी एक या आसपास पाऊस पडायला
लागला. र यात मला हॅरी मचर भेटला. तो हॉलंड ो ह र यावर पहा याला होता. आ ही
हे ीएटा ट या कोप यावर ग पा मारत उभे रा हलो. दोन वाजता कवा यानंतर थो ा
वेळानं परत एकदा टन टवर जाऊन पाहणी क न यावं असं मला वाटलं. मी नघालो.
र यात चखल झाला होता. चटपाख ही दसत न हतं. एखाद सरी ब गीच काय गेली असेल
ती. मी काहीबाही वचार करत चाललो होतो, तेव ात मला या लॉरी टन बंग या या
खडक तून काशाची तरीप येताना दसली. तथे कोणीच रहात नाही हे मला माहीत होतं.
तथे राहणारा एक भाडेक गे याच वष टायफॉइडने वार यापासून तो बंगला रकामाच आहे.
मला शंका आली. मी फाटकातून आत शरलो. पायवाटे व न दारात पोहोचलो, आ ण....’’
‘‘तू थांबलास. परत मागे फाटकाकडे आलास.’’ हो स याचं वा य तोडत हणाला. ‘‘परत
का फरलास?’’
रा सला हे अनपे त होतं. आता तर याची उरलीसुरली झोपही उडाली. तो आ याने
हो सकडे पहायला लागला.
‘‘होय सर, पण मी परत फर याचं तु हाला कसं कळलं? मी दारापयत गेलो. पण तथे
एवढं एकाक आ ण शांत होतं क मला वाटलं क एक ानं आत शरणं बरोबर नाही. मी तसा
कशाला घाबरत नाही, पण तथला तो भाडेक मे यापासून तो बंगला तसा एकाक , गूढ आहे.
याचं भूत वगैर े असलं तर काय या? दवा घेऊनच आत जावं या वचाराने मी मागे फरलो.
हॅरी मचरकडे कंद ल होता, पण तो हॅरी कुठे च दसला नाही. सरंही कोणी न हतं तथे.
‘‘र यावर अजून कोणीच न हतं?’’
‘‘काळं कु ंही न हतं सर. मग मी परत धाडस गोळा केलं आ ण परत दाराकडे फरलो.
ह या क न दार ढकललं. आत सारं काही शांत होतं. एकाच खोलीतून काश येत होता. मी
सावधपणे तकडे गेलो. फायर लेसवर या शोकेसवर एक लाल मेणब ी जळत होती आ ण
त या थरथर या काशात मी पा हलं...’’
‘‘हो. तुला काय दसलं ते मा ह येय मला. तू या खोलीत काही चकरा मार यास. मग तू ते
ेत बघायला खाली वाकलास. मग कचनकडे वळलास.. आ ण..’’
रा स बस या सो यातून ताडकन उठू न उभा रा हला. हो सकडेच संशया या नजरेन े बघत
तो पो लसी खा यात हणाला; ‘‘तु ही कुठे लपून बसला होतात? तु हाला तर सारंच मा ह येय.’’
हो स खो खो हसत सुटला. हसता हसता याने आपलं ह ज टग काड रा ससमोर टाकलं.
‘‘खुना या आरोपाखाली मला अटक वगैर े क नको रा स. तु या ेगसन आ ण ले ाड
सरांशीही माझी भेट झालीय. पुढे सांग काय केलंस?’’
आता रा स पूणपणे शरण आला. मघाचचा जा त मा हती अस याचा याचा आव गळू न
पडला. भारले या नजरेन े बघत तो हणाला, ‘‘मग मी परत दरवाजाशी आलो आ ण माझी श
वाजवली. ती ऐकून मचर आ ण अजून दोघं जण या ठकाणी आले.’’
‘‘ते हाही र ता मोकळाच होता?’’
‘‘जवळपास मोकळाच होता असं हणा ना.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘कठ ाशी एक अ ल दा डा आला होता. मी आजवर एवढे दा डे पा हले आहेत सर;
पण एवढा झगलेला बेवडा याच रा ी पा हला. याला तोल सावरणंही कठ ण होत होतं. तो
मोठमो ाने बरळत होता, गात होता. मी याला हात दला हणून नीट उभा तरी रा हला.
 याला परत या या वाटे न े पाठवून दला.’’
‘‘कसा होता तो माणूस?’’
रा सला ही उलटतपासणी अपे त नसावी, या या ीने ती घटना फार मह वाचीही
न हती. तो वैतागला. ‘‘कसा होता हणजे काय सर? दा ासारखा दा डा. वेळ असता तर
याला लॉकअपम येच टाकला असता. या खुना या गडबडीत होतो हणून सोडू न दला.’’
‘‘... याचा चेहरा, कपडे काही आठवतंय?’’
‘‘फार काही आठवत नाही सर. पण चांगला उंच होता बघा. लालबुंद चेहरा, आ ण... सर,
पण आ हाला याला पकडत बस यापे ा मह वाची कामं होती. बंग यात एक माणूस म न
पडला होता. तो बेवडा नीट घरी तरी पोहोचला असेल क नाही दे व जाणे.’’
‘‘ याचे कपडे कसे होते?’’ हो सने चकाट सोडली नाही.
‘‘ ाऊन रंगाचा ओ हरकोट..’’
‘‘ या या हातात एक चाबूक होता?’’
‘‘चाबूक?’’ रा स पुरता ग धळला. ‘‘न.. नाही सर.’’
‘‘ याने तो तथेच ठे वून दला असणार.’’ हो स वतःशीच पुटपुटला. ‘‘तुला यानंतर ब गी
नघून जा याचा आवाज ऐकू आला?’’
‘‘नाही.’’
‘‘हे घे तुझं ब ीस.’’ या या हातावर चांद चं नाणं ठे वून हो स जागेव न उठत हणाला;
‘‘रा स, मी तुला न क सांगतो क तुझी कधीही गती होऊ शकणार नाही. तु या डो याचा
उपयोग फ टोपी ठे व यासाठ च होऊ शकतो. काल रा ी तुला साजटची बढती मळाली
असती. याला आधार दे ऊन वाटे ला लाव यापे ा याला पकडलं असतंस तर तुझं नाव झालं
असतं. याच माणसाला आ ही शोधत आहोत आ ण तू तो हातात आला असताना सोडू न
दलास. चल वॉटसन, या याशी बोल यात काही अथ नाही.’’ हो स मला घेऊन तरातरा
घराबाहेर पडला.
ब गी चालू झाली. हो स काही वेळ बोलेचना. मीही अवघडू न इकडे तकडे पाहात बसलो
होतो.
‘‘मूख.’’ हो स अचानक हणाला. ‘‘अशा बावळटांना दै व दे त ं आ ण कम नेतं.’’
‘‘हो स,’’ मी धीर क न हणालो; ‘‘हे खरं क रा सनं सां गतले या दा ाचं वणन तु या
माणसाशी जुळतं; पण हणून तो तोच असेल हे कशाव न? गु हेगार परत तथेच कशाला
येईल?’’
‘‘अंगठ वॉटसन, ती अंगठ .’’ हो स आवाज चढवत हणाला. याला जणू मलाही मूखात
काढायचं होतं. या अंगठ साठ तो काहीही करेल. कतीचीही पैज लावायला तयार आहे मी.
हरलो तर पट दे ईन. हा फार मह वाचा अ यास आहे. माणसा या आत लपले या गु हेगारी
वृ ीचा लाल भडक ‘ कालट’ रंग शोध याचा अ यास. तो खेचून बाहेर काढायचा अ यास. ‘अ
टडी इन कालट’.’’ ब गी बेकर ट या दशेने जात होती. खूप वेळ दोघंही काहीच बोललो
नाही. ब गी या चाकांचा चट् चट् आवाज येत रा हला.
 ‘‘नॉमन न डा...’’ हो स अचानक पुटपुटला. याचा आवाज आता वेगळाच येत होता. काय
हायो लन वाजवते रे ती. वग य. ‘चॉ पन’ या रचना ऐकाय या तर त याचकडू न... ला..
लालला..लाऽऽला..’’
लंडन या हवे माणेच हो सचं वागणंही लहरी होतं.
 ५
बेकर टवर परत आलो ते हा अंगातलं ाणच गे यासारखं वाटत होतं. सकाळची
धावपळ मला सोसली न हती. हो स सफनी या काय माला गे यावर मी सो यावर अंग टाकून
दलं, पण य न क नही झोप काही लागत न हती. डो यात वचारांची गद झाली होती.
डोळे मटले क ेबरचा वेदनांनी पळवटलेला चेहरा समोर येई, या या वषयी सहानुभूती दाटू न
येई. ‘असा भयानक मृ यू या या वा ाला का यावा’ हा माझी पाठ सोडत न हता.
खु याला जा तीतजा त कठोर श ा हायला पा हजे असं रा न रा न वाटत होतं, पण
यासाठ तो सापडायला तर पा हजे होता.
सकाळ या लेखाव न हो स या केले या थ े ची जागा आता या या वषयी या आदराने
घेतली होती. याने बांधले या कयासांम ये खोट काढायला जागा न हती. मृ यू वषबाधेन े झाला
हे यानं ेबर या ओठां या वासाव न ताडलं असावं. अथात शरीरावर कुठे जखमा न ह या
आ ण गळाही आवळला गेला न हता. याव नही याला तसं वाटलं असावं. पण ते जमीनीवर
सांडलेल ं र कोणाचं होतं? खोलीम ये झटापट या काही खाणाखुणा न ह या. काही श
कवा ह यारही सापडलं न हतं. मा या डो यात शेकडो ांनी फेर धरला होता. झोप लागणं
श यच न हतं. हो सही अ व थ असावा, पण तो तसं वरकरणी दाखवत न हता कवा याला
सारी उ रं सापडली असावीत आ ण तो सांगत नसावा.
हो स काय मा न खूप उ शरा परतला. इत या उ शरा क मला वाटलं तो अजून कुठे तरी
जाऊन आला असणार. टे बलवर याचं जेवण वाढू न तयार होतं.
‘‘म त झाला काय म.’’ डाय नग खुच त बसत तो हणाला. ‘‘तुला मा ह येय चा स डा वन
संगीताब ल काय हणून गेलाय? संगीत नमाण कर याची आ ण याला दाद दे याची कला
माणसाला श दांचा शोध लाग या या आधीपासून अवगत आहे; हणूनच आपण संगीताकडे
इतके सहज खेचले जातो. संगीताची ही ओढ आप या र ात आ दम काळापासूनच आहे.’’
‘‘हं. फारच मोठा वचार आहे.’’ मी हणालो, पण माझं ल या या बोल याकडे न हतं. मी
म खपणे टे बलावर या डशेसकडे पहात बसलो होतो.
‘‘काय झालं? पार या काराने तू अजून अ व थ दसतोयस.’’
‘‘मी अफगा ण तानात या यु ातही इतक अवघड प र थती अनुभवलेली नाही हो स.
मा या बटा लयन या सै नकांना मरताना पा हलं आहे; र ाचे पाट वाहताना पा हले आहेत, पण
आज यासारखं कधी माझं डोकं सु झालं न हतं.’’
‘‘खरं आहे. आपण पा हला तो फ मृतदे ह. मरणाचं कारण लपूनच रा हलं आहे. वॉटसन,
भीतीचं कारण आपली क पनाश हेच असतं, कारण भीती ही सु ा क पनाच आहे. स य
मा समोर या ेतासारखंच अ वचल असतं. तू सं याकाळचा पेपर पा हलास?’’
‘‘नाही, का?’’
‘‘आज या काराब ल छापून आलंय. सारंकाही, फ ती अंगठ सोडू न आ ण ही
जा हरात वाच. मीच ती येक पेपरम ये दली आहे.’’ हो सने मा यासमोर पेपर टाकला. यात
‘हरवले-सापडले’ या सदरात एक छोट जा हरात होती.
‘सापडली - टन रोडवर हाइट हाटबार ते हॉलंड ो ह या प रसरात सो याची एक
वे डग रग सापडली आहे. याची असेल याने आज रा ी आठ ते नऊ या दर यान २२१ बी.
बेकर ट या प यावर डॉ. जे स वॉटसन यांना येऊन भेटावं.’
‘‘तुझं नाव वापर याब ल माफ कर. माझं नाव जाहीर केलं असतं तर खुनी सावध झाला
असता. कदा चत भलतंही कोणी आलं असतं.’’
‘‘ठ क आहे.’’ मी हणालो. आ ण आता बोलून फायदाही न हता. ‘‘पण खरंच जर कोणी
आलं तर? मा याकडे अशी अंगठ कुठाय?’’
‘‘आहे क .’’ हो सने मा याकडे एक अंगठ फेकली. ‘‘ही अगद बे ब त यासारखीच
आहे.’’
‘‘आ ण ही जा हरात वाचून कोण येईल असं तुला वाटतंय?’’
‘‘तांबूस चेह याचा, ाऊन कोट घातलेला, चौकोनी टाचांचे बूट वापरणारा आपला म . तो
नाही आला तर याचा कोणी साथीदार तरी न क येईल.’’
‘‘पण इथे ये याचा धोका तो का प करेल?’’
‘‘या अंगठ साठ तो काहीही करेल. मा या अंदाजाने तो ेबर या ेतावर झुकला ते हा
अंगठ खाली पडली, पण ती पड याचं याला कळलं नाही. घरातून बाहेर पड यावर जे हा
या या ल ात आलं ते हा तो लगेच परत फरला, पण याने मेणब ी चालू ठे वून जा याची
चूक केली होती आ ण काश पा न आता तथे ग तीचा पोलीस आला होता. आता आत
शरणं श य न हतं, मग यानं दा डा अस याचं नाटक केलं. यामुळे या यावर कोणी संशय
घेणार न हतं आ ण नसटू नही जाता येणार होतं. ती अंगठ न क कशी हरवली, कुठे पडली हे
याला आठवत न हतं. तू या या जागी असतास तर काय केलं असतंस? अंगठ शोध शोध
शोधली असतीस. ती कोणाला सापडलीय का ते पहा यासाठ कदा चत वतमानप ांतले
‘हरवले-सापडले’ हे सदर धुंडाळलं असतंस. याने जर हे पा हलं तर तो न क येईल. आपसूक
आप या जा यात सापडेल.’’
‘‘आ ण तु या हण या माणे तो आलाच तर आपण काय करायचं?’’
‘‘ते तू मा यावर सोड. तु याकडे काही ह यार वगैर े आहे?’’
‘‘हो. जुनं हीस र हॉ हर आहे, काही गो या आहेत.’’
‘‘नीट लोड क न ठे व. तयारीत रहा. तो उतावीळ असणार. काहीही घडू शकतं.’’
मी नमूटपणे खोलीत गेलो. माझं प तूल काढलं, साफसूफ केलं. ते वाप न आता खूप
दवस झाले होते. गो या भर या. ते घेऊन बाहेर आलो; ते हा हो सने टे बल साफ आव न
हायो लनवादन सु केलं होतं. मी बाहेर येताच वाजवणं क चतही न थांबवता तो याच लयीत
हणाला. ‘‘आ ाच अमे रकेला पाठवले या मा या टे ल ाफचं उ र आलंय, माझा अंदाज
बरोबर ठरणार आहे.’’
‘‘आ ण तो काय आहे?’’
‘‘मा या हायो लन या तारा बदलायला झा या आहेत.’’ हो स या अशा व च उ रांना मी
आता सरावलो होतो. सरळ उ राची अपे ाच न हती. ‘‘वॉटसन. ते प तूल खशात ठे व. तो
आला तर या याशी सहजपणे बोल. या याकडे थेट रोखून बघून याला घाबरव याचा वगैरे
य न क नकोस. वतःही वच लत होऊ नकोस, बाक सारं मा यावर सोड.’’
‘‘आठ वाजले.’’ मी मा या घ ाळात ब घतलं.
‘‘हं. काही वेळातच तो येईल. दार थोडं कल कलं क न क ली आतून लावून ठे व. छान.
हे बघ काल मी हे खूप जुन ं पु तक वकत घेतलं. ‘डे जूर इंटर जटे स’् . लॅट न भाषेतलं, १६४२
साली स झालं आहे.’’ हो स कदा चत मा यावरचा ताण हलका कर यासाठ हे वषयांतर
करत असावा असं समजून मीही नमूटपणे ऐकत होतो, पण माझा हात खशात या प तुलावर
होता. सै यातून बाहेर पड यानंतर अनेक दवसांनी साहसाची संधी आली होती.
...आ ण दारावरची बेल वाजली.
हो स शांत होता, तो उठू न उभा रा हला. नोकराने खालचा मु य दरवाजा उघड याचा
आवाज आ ही ऐकला. पाठोपाठ ‘‘डॉ. वॉटसन इथेच राहतात का?’’ असा ऐकायला आला.
आवाज अ तशय टोकदार होता. नोकराचं उ र आ हाला कळलं नाही, पण दार लाव याचा
आ ण पाठोपाठ लाकडी ज याव न कोणीतरी वर ये याचा आवाज मा ऐकू आला. पावलं
एका लयीत पडत न हती. पाय यांवर या सँड सचा आवाज ऐकून हो स या कपाळावर आठ
उमटली. आवाज पॅसेजपयत आला आ ण दारावर टकटक झाली.
‘‘या, आत या.’’ मी हणालो.
ती आत आली. आ ही सहा फुट आडदांड माणसाची वाट पहात होतो. ही एक ी
होती. चेह यावर सुरकु या पडलेली ज ख हातारी ी. हॉलमध या काशाला सरावेपयत
मचम या डो यांनी आम याकडे बघत ती उभी रा हली. तचे हातपाय लटपटत होते. पंजे
ेस या खशात होते. मी हो सकडे पा हलं. याला याची नराशा झाकता आली न हती.
माझीही तशीच काहीशी अव था होती.
तने सं याकाळचा पेपर समोर केला आ ण थरथर या, चर या आवाजात हणाली. ‘‘मी ही
जा हरात वाचून आ येय. डॉ. वॉटसन कोण?’’ हो सने मा याकडे बोट दाखवलं. मा याकडे
कटा टाकत ती हणाली, ‘‘सॅली. माझी मुलगी. तची अंगठ हरवलीय. काल रा ी ती नाटक
पहायला गेली होती. गे याच वष तचं ल न झालं. नवरा बोट वर असतो. ुअड हणून काम
करतो. तो या म ह यात परत येणार आहे. प याचं फार सन आहे हो याला. यानं जर
सॅलीला अंगठ वना पा हलं तर...’’ हातारी सलग न थांबता बोलतच होती.
‘‘ही सॅलीची अंगठ आहे?’’ मी तला थांबव यासाठ अंगठ दाखवत वचारलं.
‘‘अं? हो हो. क याण होईल तुमचं बाबांनो. सॅलीला केवढा आनंद होईल! कालपासून
सारखी रड येय बचारी..’’ हातारीची टकळ परत सु झाली.
‘‘मला तुमचा प ा कळू शकेल?’’ मी हातात पे सल घेत वचारलं. हे मला बरं सुचलं.
‘‘माझा प ा? १३, डंकन ट. हाउंड डीच. इथून बरंच लांब आहे.’’
‘‘पण टन रोड; तुमचं हाउंड डीच आ ण लंडनमध या कुठ याच थएटर या वाटे वर
येत नाही.’’ हो स पटकन बोलला.
 हातारीने या याकडे मान वळवली. णभर तचे डोळे रागाने बारीक झाले. ‘‘यांनी मला
माझा प ा वचारला. सॅलीचा नाही. सॅलीचा प ा वेगळा आहे; ३, मे फ ड रोड, पॅकहॅम.’’
‘‘आ ण तुमचं नाव?’’
‘‘सॉयर. आ ण सॅलीचं पूण नाव सॅली डेनीस. टॉम डेनीस तचा नवरा. एरवी फार चांगला
माणूस, पण पु षांच ं काही सांगता येत?
ं यातून बोट वर या पु षांच.ं एकदा का दा चढली
क मग काय काय आ ण काय काय..’’ बोलताना हातारीची मान हलत होती.
हो सने मला खूण केली. मी त या हातात अंगठ दे त हणालो, ‘‘ही या तुम या सॅलीची
अंगठ मसेस सॉयर.’’ सॉयरने हातात हातमोजे घातले होते.
‘‘ओह! ध यवाद. तुमचे आभार कसे मानू हेच कळत नाही मला.’’ त या डो यांत पाणी
तरळलं.
‘‘आभार कसले? तुमची व तू तु हाला परत मळाली यातच आनंद आहे मला.’’ मी
वरघळू न हणालो.
थरथर या हातांनी अनेक आशीवाद दे ऊन तने ती अंगठ आप या खशात ठे वली. परत
एकदा आम याकडे बघून ज याकडे वळली आ ण लडखड या पावलांनी जना उतरली.
खालचं दार लावून घेत याचा आवाज ऐकता णी हो स ंगसारखा उसळला आ ण या या
खोलीत शरला. तो बाहेर आला ते हा या या अंगावर काळा कोट आ ण ग याभोवती
स कचा मफलर होता.
‘‘ त याबरोबर न क च कोणीतरी असणार. तचा माग काढला तर तो न क सापडेल. तू
इथेच थांब.’’ हो स धाडकन दार लावून जने उत न खाली गेला.
मी खडक तून पा हलं. हातारी फार लांब गेली न हती. पलीकडे एक ब गी उभी होती.
र ता ओलांडून ती ब गीकडे नघाली होती.
‘एक तर हो सचा सारा कयासच खोटा आहे कवा तो आता या केस या गा यापयत तरी
पोहोचणार आहे.’ मी वतःशीच हणालो. आता तर मी झोपूच शकणार न हतो. हो सने पुढे
काय केलं हे ऐकायला मी आतुर झालो होतो.
तो साधारणपणे नऊ वाजाय या दर यान बाहेर पडला होता. कतीतरी वेळ मी याने ते
मघाशी दाखवलेलं पु तक चाळत पाईप ओढत बसलो होतो. र यावरची रहदारी कधीच थांबली
होती. साडेदहा-अकरा वाजता आमचा नोकर झोपायला गेला. बारा या सुमारास दार
उघड याचा ख आवाज झाला. हो स आत आला. या या चेह याव नच मी ओळखलं क
याला अपयश आलं आहे. पूण ऊजने गेलेला हो स आ ा थक यासारखा दसत होता, पण
तरीही तो उदास न हता. मला पा ह यावर तर तो मो ाने हसत सुटला. वतःला आरामखुच त
झोकून दे त तो हणाला.
‘‘मूख... मी कॉटलंड याड या डटे ट हइतकाच मूख आहे.’’
‘‘काय झालं?’’ मी चाचरत वचारलं. या या वभावाचा आ ा आ ा कुठे मला अंदाज येऊ
लागला होता.
‘‘ बनधा त वचार. मोकळे पणाने सांगतो. शेरलॉक हो सला वतःची फ जती सांगायला
कधीच लाज वाटत नाही. ती हातारी इथून बाहेर पडली आ ण लटपटत चालायला लागली.
पाय जणू चंड खतायत; चालताना भयंकर ास होतोय असा आ वभाव होता तचा. र यात
थोडं पुढे जाऊन एका ब गीपाशी थांबली. मी सावधपणे जतकं हणून श य होतं तत या
जवळ गेलो. मला ती प ा काय सांगते हे ऐकायचं होतं, पण यासाठ फार क करावे लागले
नाहीत. हातारीने प ा कक श आवाजात एवढा मो ाने सां गतला क मी र या या स या
बाजूला असतो तरी ऐकू आला असता. ‘१३, डंकन ट, हाउंड डीच’; हातारी या आवाजाची
न कल करत हो स हणाला. हणजे तने आप याला सां गतलेला प ा खराच होता. ती ब गीत
चढायचीच मी वाट बघत होतो. ती आत बस या बस या ब गी सु हो या या गच याबरोबर
मी मागून ब गीला लटकलो. सामान ठे व या या जागेत मु न बसलो. ब गीने वेग घेतला आ ण
म ये कुठे ही न थांबता सां गतले या प यावर पोहोचली. माझं ल र याकडे होतं. ती
थांब या या आधी वेग जरा कमी झा यावर मी उडी मारली आ ण कडेला येऊन थांबलो.
कुणाला शंकासु ा आली नसती क मी याच ब गीबरोबर आलोय. जराशी पुढे जाऊन ब गी
झटका दे त थांबली. गाडीवान खाली उतरला आ ण याने हातारीसाठ दार उघडलं. ’’ हो स
बोलता बोलता थांबला. यानं मा याकडे पा हलं.
‘‘पुढे काय झालं?’’
‘‘ब गीम ये कुणीही न हतं.’’
‘‘काऽऽय?’’ मी जवळजवळ ओरडलोच.
‘‘हो. पूण रकामी होती ती. गाडीवान तर पुरता ग धळला होता. पॅसजरने गंडव याचं पा न
हवेतच हातवारे करत चांग या इरसाल श ा घालायला लागला. ती हातारी आसपासही कुठे
दसली नाही. मध याम ये याचं भाडं मा बुडलं होतं.’’
‘‘मग?’’
‘‘मी १३ मांका या घरात चौकशी केली. ते के वीक नावा या एका श याचं घर आहे.
सॉयर कवा डेनीस ही नावंही याने कधी ऐकलेली नाहीत.’’
‘‘ हणजे ती लटपटत चालणारी हातारी चाल या ब गीतून उडी मा न पसार झाली आ ण
तुला आ ण या ब गीवा याला कळलंही नाही?’’
‘‘ हातारी? छे ः’’ हो स ताडकन हणाला. ‘‘मला वाटतं ती हातारी न हतीच. त ण माणूस
असणार. अ तम नट, उ म वेशभूषा. मी ब गीत चढलेलं याला कळलं असणार. मला
चकव यासाठ यानं काहीतरी लृ ती केली. तो एकटा नसणार. याला मदत कर यासाठ
याचे साथीदारही आजूबाजूला असणार. ते हा डॉ. वॉटसन, झोपा आता नवांत.’’ हो स
चरफडत हणाला.
आता मा मला हा सारा ताण अस हायला लागला. करण मा या डो याबाहेरचं होतं.
मी याचा स ला मानला आ ण तडक झोपी जायचं ठरवलं. खांदे पाडू न मा या खोलीत नघून
आलो. हो स हॉलम ये फायर लेसशेजारी न जाणे कतीतरी वेळ एकटा बसून होता. मला
म येच जाग आली ते हा हो स या हायो लनचे सूर मला ऐकू आले. शांत, गंभीर पण उदास...
तरीपण यां यात हरलेपणाची भावना मुळ च न हती.
 ६
स या दवशी या वतमानप ांमधले रकाने काल या घटनेन े भरले होते. ‘ टनचं गूढ’,
‘लॉरी टन गाडनमधलं एकाक ेत’ असे एकापे ा एक आकषक मथळे दे ऊन यांनी ते
सजवले होते. खाली बरंच काही छापलं होतं. यातला बराचसा भाग कपोलक पत आ ण
वरवर या मा हतीवरच आधा रत होता. पो लसांच ं ल सरीकडे वळव यात खुनी यश वी
ठरला होता. या बात या वाचून आमची चांगलीच करमणूक होत होती. मी मु ामच यांची
का णं काढू न ठे वली.
‘डेली टे ल ाफ’ या पेपरनं ल हलं होतं- ‘गु ां या इ तहासात अशी केस व चतच घडते.
या केसम ये अ यंत व च गो ी घडले या आहेत. खुनाचा उ े श समजू शकेल असा कोणताच
पुरावा तथे उपल ध नाही. भतीवर ल हलेल ं जमन नाव, खुनातील भयानकता आ ण गूढ
बघता यात जमन ां तकारकांचा हात असावा असे प होत आहे. अमे रकेम येही अशा
अनेक गु त जमन संघटना आहेत. यांच े अ ल खत नयम आहेत, यांच ं उ लंघन करणा याला
अशी भयानक श ा दे यात येत.े या पूव या अशा घटना पाहता ही घटनाही यातलीच असावी
असे वाटते.’
आप या हण याला पु ी दे यासाठ या लेखात पुढे जमन संघटनां या फेमगेरी , अॅ वा
तोफाना, काब नारी, द माशहनीज डी ान हीलीये या होर यांब ल खूप मा हती दली होती.
अशा कार या आधी या घटनांचा ऊहापोह केला होता, यातलं सा य सांग यात आलं होतं.
‘द टँ डड’ने थोडीशी उपयु मा हती पुरवली होती. पण यांचा रोख ही एक राजक य
ह या आहे असं सांग याकडेच होता. यां या हण यानुसार जनतेत घबराट पसरवून कायदा
आ ण सु व थेवरचा व ास उडव याचा हा य न होता. यामुळे सरकारला हादरा बसणार
होता. खून झालेला माणूस अमे रकन होता याकडे यांनी वारंवार ल वेधलं होतं. ‘अमे रकन
नाग रक इ. जे. ेबर गेले काही आठवडे लंडनम ये राहात होता. टोक टे रेस, कॅ बरवेल येथील
मॅडम शाप टअर यां या बो डग हाऊसम ये याचा मु काम होता. ेबरचा पसनल से े टरी
जोसेफ टँ गरसन हाही या याबरोबर होता. दोघांनी गे या मंगळवारी हणजेच या म ह या या
चार तारखेला बो डग हाऊस सोडलं. यू टन टे शनवर जायला ते बाहेर पडले, तथून ते
ल हरपूल ए ेस पकडणार होते. रे वे लॅटफॉमवर ते दोघं एक दसलेही होते; पण यानंतर
ेबरचा मृतदे ह सापडेपयत मध या काळात काय झालं हे कोणालाच माहीत नाही.
टँ गरसनचाही काही ठाव ठकाणा लागलेला नाही. ेबरचा मृतदे ह सापडला ते ठकाण यू टन
टे शनपासून खूपच रवर आहे. ेबर तथपयत कसा आला, या याबरोबर कोण होतं; हे सारे
अनु रत आहेत. कॉटलंड याडचे ेगसन आ ण ले ाड हे दोन काय म अ धकारी या
केसचा तपास करत आहेत. लवकरच हे गूढ उकललं जाईल यात शंका नाही.’
‘द डेली यूज’ ने तर खा ीने हटलं होतं- ‘हा खून एका राजक य ष ं ाचाच भाग आहे.
इं लंडमधे राहणा या इतर दे शांत या नाग रकांच ं वातं य धो यात आणणे हेच या मागचं
मुख कारण आहे. अमे रकन नाग रकांना इं लंडम ये ल य बनवून जमनी हेच सांग ू पहात आहे
क इं लंड हे सुर त ठकाण नाही. इं लंडची याय व था खळ खळ कर याचा हा य न
आहे.’ अथात मृत ेबरने जमन गु त संघटनां या अ ल खत नयमांच ं काहीतरी उ लंघन केलं
असणार हे न क . हणूनच याला अशी भयानक श ा कर यात आली असावी. ेबरचा
पसनल से े टरी जोसेफ टँ गरसन याला शोध याचे य न कसोशीने चालू आहेत. तो सापडला
तर या केसचे अजून धागेदोरे हाती येतील अशी आशा वाटते. खुना या ठकाणी सापडले या
ोटक पुरा ां या आधारानेही ेगसन आ ण ले ाड या कॉटलंड याड या शार
डटे ट ह नी फार समाधानकारक गती केली आहे. ’
‘‘मी सां गतलं न हतं? काहीही झालं तरी ेय या दोघांनाच मळणार.’’ ेकफा ट संपवत
हो स हणाला.
‘‘पण शेवट खुनी सापडतो क नाही यावरच ते ठरेल ना?’’ मी हणालो.
‘‘ यानं काहीही फरक पडणार नाही. खुनी सापडला तर यां या बु चं कौतुक होणार. नाही
सापडला तरी यांनी केले या क ाचं कौतुक होणार. हा हणजे ‘छापा पडला तर मी जकलो
आ ण काटा पडला तर तू हरलास’ अशातला कार आहे. यात यांच े गोडवे गाणारे हे आंधळे
पेपस आहेतच साथीला.’’
हो सचं वा य संपेतो खाली मु य दारात काहीतरी गडबड झाली. ज यावर अनेक पावलं
वाजली. पाठोपाठ आम या घरमाल कणीची त ारवजा आरडाओरड ऐकू आली.
‘‘बेकर ट ड हजन ऑफ डटे ट ह पोलीस फोऽऽस’’ असं हणत हो सने हॉलचा
दरवाजा उघडला आ ण पाच-सात पोरांचं एक टोळकं ग गाट करत आत घुसलं. ही सगळ
र यावरची उनाड मवाली पोरं होती. एकेकाचा अवतार अगद च बघ यासारखा होता. मळलेले
कपडे आ ण ग ल छपणाची चढाओढ लागली होती.
‘‘अॅटे शन...’’ हो सने सेनापती या थाटात ऑडर सोडली. यासरशी ती पोरं श तीत एका
रेषेम ये पुत यासारखी उभी रा हली.
‘‘पुढ या वेळ मला रपोट ायला फ वगी सच वर येईल. बाक सारे खाली र यावरच
थांबतील, समजलं?’’ हो सनं कडक श दांत बजावलं. सग यांनी माना हलव या. ‘‘मग
वगी स..’’ यात याच एका पोराकडे पहात हो सने वचारलं; ‘‘काही हाती लागलं?’’ वगी सचे
कपडे मळकट, फाटके होते. पण पोरगा वल ण तरतरीत होता.
‘‘नाही सर, अजून नाही.’’ वगी स हणाला.
‘‘मला वाटलंच होतं, पण य न सोडू नका. ही तुमची ब सी.’’ हो सने येका या हातावर
एक एक श लगचं नाणं ठे वलं. ‘‘आता जा. आ ण पुढ या वेळ काम झालेल ं असलं पा हजे.’’
हो सने दरवाजाकडे हात दाखवला आ ण यासरशी ती पोरं परत उधळली. स याच णी
र याव न यांचा ग गाट ऐकायला येऊ लागला.
‘‘यातला एकेक जण डझनभर गु त पो लसांनाही भारी आहे. मा हती काढ यासाठ
यां यासारखं साधन नाही. यांच े कान ती ण आहेत, बु त लख आहे. प असं क कोणी
संशयच घेऊ शकणार नाही. ती कुठे ही श शकतात. यां यासमोर कोणीही मनातलं बोलून
जातं. ब स! फ थोडी श त पा हजे.’’
‘‘तू टन केसम ये या पोरांचा वापर करणारेस?’’ मी आ याने वचारलं. माझं ल
अजूनही या पोरां या पायांनी हॉलम ये आले या चखलाव न हटत न हतं.
‘‘हो. फारच उपयोग होणार आहे यांचा.. ओऽऽहो..’’ हो स खडक तून खाली पहात
हणाला. ‘‘आप याला अजून काहीतरी चवदार ऐकायला मळणार आहे वॉटसन. वतः ेगसन
साहेब येतायत. ’’
मी पा हलं. ेगसन ब गीतून उतरत होता. या या चेह यावर परम समाधान दसत होतं.
ब गीतून उत न तो आम या मु य दरवाजाकडे आला. पुढ याच णी कक शपणे बेल
वाजली. ेगसन हो सची भेट यायला फारच उतावीळ असावा. ज यावर धाडधाड पावलं
वाजली. तीन तीन पाय या एकदम चढू न तो वर हॉलम ये आला.
‘‘ म. हो स. माझं अ भनंदन करा. ही केस सुटली.’’ ेगसन उ साहाने फसफसत होता. पुढे
होऊन यानेच हो सचा हात हातात घेऊन जोराने दाबला.
ेगसन या अ त उ साहाने हो स या कपाळावर पडलेली आठ मा या नजरेतून सुटली
नाही. याने हात हलकेच सोडवून घेत वचारलं, ‘‘ हणजे खु याला पकड याची तुझी दशा
बरोबर आहे याची तुला खा ी आहे.’’
‘‘खा ी?’’ आ हा दोघांकडे वजयी मु े ने बघत ेगसन हणाला. ‘‘खुनी आ ा मा या
ता यात आहे. मी याला गजाआड केलंय!’’
‘‘असं? आ ण याचं नाव?’’
‘‘आथर शाप टअर. तो ने हीम ये ले टनंट कनल आहे.’’ आपले जाडजूड पंज े एकमेकांवर
घासत; छाती पुढे काढत ेगसन हणाला.
‘‘ सगार पणार ेगसन? नाहीतर असं क ; आपण वाईन घेऊन से ल ेट क यात. शांत
बसून सांग कसं काय शोधलंस याला. मला फार उ सुकता आहे.’’ हो स वरकरणी हसत
हणाला, पण हे बोलताना याने टाकलेला सुटकेचा न: ास मी बरोबर टपला.
‘‘ सगार आ ण वाईन दो ही घेईन म. हो स. गेल े एकदोन दवस मा यावर या केसचा एवढा
ताण आला होता, क काही वचा नका. नुसता शारी रक ताणच नाही तर मा नसक ताणही.
तु हाला तर याचा अनुभव असेलच. शेवट आपण दोघंही बु ने काम करणारी माणसं
आहोत.’’
‘‘बु या कामात माझाही उ लेख केलास याब ल ध यवाद ेगसन.’’ हो स खवचटपणे
हणाला; पण ेगसन ते कळ या या पलीकडे गेला होता. वतः याच यशा या धुंद त होता.
‘‘कसं काय केलंस?’’
‘‘कशाचं?’’
‘‘ या खु याला कसं पकडलंस?’’ हो सनं हसू दाबत वचारलं. ‘‘मह वाची काम गरी केलीस
ेगसन तू. कॉटलंड याडचा सवात शार डटे ट ह उगाच हणत नाहीत तुला.’’
ेगसन फुशारला. सगार पेटवीत हो स याच आरामखुच त बसता झाला. एक- दोन झुरके
मार यावर अचानक बोलायला लागला, ‘‘मजा मा ह येय म. हो स? तो मूख ले ाड भल याच
मागाने तपास करतोय. या ेबरचा पसनल से े टरी... काय याचं नाव.. हां.. टँ गरसन.
ले ाड या टँ गरसन या मागे लागलाय. फार शहाणा समजतो वतःला. तु हाला सांग ू म.
हो स, या टँ गरसनचा या केसशी अथाअथ काहीही संबंध नाही. ए हाना ले ाडने याला
पकडलासु ा असेल.’’
ेगसनला वतः या बु म ेचं अपार कौतुक वाटत होतं. या या लेखी केस सुटली होती.
ठसका लागेपयत तो हसत सुटला. हो स या याकडे थर नजरेने पाहात रा हला.
‘‘तुला या ऑथर शाप टअरचा सुगावा कसा लागला?’’
‘‘सांगतो. सगळं सांगतो. पण डॉ. वॉटसन, कृपया हे आप यातच ठे वा. बाहेर कुठे बोलू
नका.’’ मी या केसशी संबं धत नाही याची मला जाणीव क न दे त ेगसन हणाला. ‘‘तु हाला
आठवतं म. हो स, या ेताशेजारी एक हॅट ठे वलेली होती.’’
‘‘हो.’’ हो स हणाला. ‘‘जॉन अंडरवूड अॅ ड स स. १२९, कॅ बरवेल रोड असं ल हलं होतं
त या आत या बाजूला.’’
ेगसन च कत झाला. णभर बोलायचा थांबला. हो सकडे संशयाने पहात रा हला.
आप याला लागलेला शोध हो सला आधीच लागलाय का काय अशी शंका या या चेह यावर
तरळू न गेली.
‘‘ म. हो स. तु ही तथे जाऊन आलात?’’
‘‘नाही.’’
‘‘हा हा.. पण म. हो स; कती का छोटा असेना, डटे ट हने एकही धागा सोडायचा
नसतो.’’ ेगसनने वाईनचा घोट घेतला. ‘‘मी या अंडरवूडकडे गेलो आ ण यांना अशा वणनाची
हॅट कोणाला वकली हे वचारलं. यांनी यां या पाव या वगैर े तपास या. इ.जे. ेबर नावा या
माणसाला ती हॅट वकली गेली होती. मला यां याकडू न ा ेबरचा प ा मळाला. टोक टे रेस,
कॅ बरवेल, मॅडम शाप टअर यांच ं बो डग हाऊस.’’
‘‘वा. फारच छान.’’ हो स पुटपुटला. जी गो पेपरम येही छापून आली होती तला ेगसन
अ तशय गु त हणून सांगत होता.
‘‘मग काय? मॅडम शाप टअर या प यावर गेलो. या काहीतरी दडपणाखाली हो या.
यां या चेह याचा रंग उडालेला होता. यांची मुलगीही होती तथे. सुंदर. पण तचे डोळे लाल
झाले होते. कदा चत खूप रडली असावी आद या रा ी. ओठही थरथरत होते. मी ते नेमकं
ब घतलं. शार डटे ट हजना येक गो अशी बारकाईने तपासावी लागते म. हो स, मला
संशय यायला लागला. मी सावध झालो. कान टवकारले गेले. तु हालाही असा अनुभव आला
असेलच म. हो स. शेवट आपण दोघंही...’’ ेगसन वाईनचा घुटका यायला थांबला. मी आ ण
हो स एकमेकांकडे पा न गालात या गालात हसत होतो.
‘‘मी मॅडम शाप टअरना थेट वचारलं, कोणी इ.जे. ेबर नावाचा माणूस तुम या बो डग
हाऊसम ये रहात होता?’’ आता ेगसनने सा भनय सांगायला सु वात केली.
‘‘मॅडम शाप टअरने मान डोलावली. यां या त डातून श द फुटत न हता, पण यां या
मुलीला अचानक रडू फुटलं. अगद फुं न फुं न रडायला लागली ती. या दोघ ना न क च
काहीतरी मह वाचं माहीत होतं. मी मॅडम शाप टअरना वचारलं, ‘ े न पकड यासाठ हणून हा
ेबर तुम या घरातून कती वाजता बाहेर पडला?’
 आवंढा गळत ती हणाली, ‘आठ वाजता सर.’’’ या ेगसनसमोर मोठमोठे गु हेगार
मठू मठू बोलायला लागतात तर शाप टअरची काय बात! ‘ याचा से े टरी म. टँ गरसन हणत
होता क दोन े स हो या. एक स वानऊ वाजता आ ण सरी अकरा वाजता. हे आधीची े न
पकडणार होते.’
‘आ ण याच वेळ तु ही यांना शेवटचं पा हलं होतं?’ मी नेमका टाकला. या ाने
बाईचं पच बदललं. ती रागाने धुमसायला लागली. कसाबसा वतःवर संयम मळवून ती
हणाली, ‘होय’. पण त या या उ रात काही दम न हता. ती खोटं बोल येय हे अगद च कळू न
येत होतं. उ म डटे ट ह ना आवाजा या चढउतारांचाही अ यास करायला लागतो म.
हो स.’’
माझी आ ण हो सची चांगलीच करमणूक होत होती. ेगसन बोलतच होता.
‘‘पण तेव ात तची त ण मुलगी म ये बोलली, ‘खोटं बोलून काही फायदा नाही आई.
यांना खरं काय ते सांगन ू टाकू.’ ती मा याकडे पहात हणाली, ‘होय सर, आ ही ेबरला परत
एकदा पा हलं होतं.’
‘अॅलीस’ तची आई जवळजवळ कचाळलीच. ‘का सां गतलंस तू हे?’ कपाळावर जोरात
हात मा न घेत ती खाली बसली. ‘तु या भावाला फाशी होईल अशानं.’
‘नाही बोललो तरी तो काही सुटणार नाही आई,’ मुलगी हणाली.
‘हं. काय ते खरंखरं कबूल करा’ मी हणालो. ‘नाहीतरी मी ते शोधून काढणार आहेच.’
यावरही मॅडम शाप टअर न ल बसून रा हली. तचे डोळे थजले होते. त याकडे
लपव यासारखं आता काहीच श लक न हतं. वतःला सावरत तने शांतपणे मुलीकडे पा हलं,
‘अॅलीस तू इथून नघून जा. मला यां याशी जरा बोलायचंय.’
अॅलीस या खोलीतून गे यावर मॅडम शाप टअरने बोलायला सु वात केली.
‘मी सारं सांगते. काही हणून लपवून ठे वणार नाही आ ण आता याचा उपयोगही नाही.
म. ेबर मा या बो डग हाऊसम ये तीन आठवडे रहात होते. ते आ ण यांचा से े टरी टँ गरसन
दोघंही दौ यावर आले होते. यां या बॅगांवर ‘कोपेनहेगन’ असं ल हलं होतं. हणजे इथे
ये यापूव ते कोपेनहेगला गेले असणार. टँ गरसन हा अबोल माणूस होता, पण याचा मालक,
तो ेबर मा अगद उलट होता. याचं वागणं-बोलणं अ तशय तडकफडक होतं. यात कुठे च
स यता कवा मवाळपणा न हता. इथे आ या या रा ीही तो च कार यायलेला होता. एरवी
दवसाही तो व चतच शु वर असायचा. याची नजरही अ तशय घाण होती. आम या इथ या
नोकराण शी तो लगट करत असे. एकदोनदा याने मा या मुलीला, अॅलीसलाही आप या
जा यात ओढ याचा य न केला, पण ती एवढ कोवळ आ ण न पाप आहे क तला ते
कळलं नाही. एकदा तर मे याने तचा हात धरला आ ण जवळ ओढलं. याचा से े टरी तो
टँ गरसन म ये पडला हणून माझी मुलगी कशीबशी वाचली सर.’
‘पण तु ही हे सगळं का सहन केलंत? तुम या बो डगमधून याला कधीही हाकलून दे ऊ
शकत होतात.’
मा या टोकदार ाने मॅडम शाप टअर संकोचली. तचा आवाज एवढा खोल गेला होता
क मला कान दे ऊन ऐकायला लागत होतं. काही नसटू न जायला नको हणून मी त या
जबाबा या न द ही क न ठे व या आहेत. ती पाया या अंग ाकडे पहात बोलू लागली.
‘मी याला आ या रा ीच हाकलून ायला पा हजे होतं, पण सर, दवस फार वाईट
चाललेत. ेबर दवसाला एक प ड दे णार होता. तो आ ण या या से े टरीचा एकेक प ड. मला
पैशांचा मोह पडला. मी एक वधवा आहे सर. मुलगा ने हीत असतो. मला खूप खच भागवायचे
असतात. पैस े गमवायची भीती वाटली मला, तरीही शेवट मी या दोघांना जागा खाली
कर याची नोट स दली होती. हणून तर ते इथून नघून गेल.े ते जाताना पा न मा या
छातीवरचं ओझं कमी झालं. माझा मुलगा सु वर हणून घरी आला होता, पण याला मी
यातलं काहीच सां गतलं नाही, तो फार गरम डो याचा आहे. याचं या या ब हणीवर जवापाड
ेम आहे.’
‘ते इथून गे यावर काय घडलं?’ मी अ धक मा हती काढू न घे यासाठ वचारलं. शाप टअर
संथपणे, म येम ये थांबत सांग ू लागली. ‘ते गेलेले पा न मला हायसं वाटलं, पण नंतर
तासाभरातच दारावरची बेल वाजली. ेबर परत आला होता. तो फारच उ े जत झाला होता
आ ण च कार यायलेला होता. तो थेट मा या खोलीत आला. तथे मी आ ण अॅलीस बसलो
होतो. याची े न चुकली असं तो सांगत होता, पण एकाएक अचानक तो अॅलीसकडे वळला
आ ण मा यादे खत याने तचा हात धरला आ ण बरोबर चलायची वनंती क लागला. ‘‘आता
तू स ान आहेस, तुला कोणताच कायदा अडवू शकत नाही. मा याकडे र गड पैसा आहे. मी
तुला सुखात ठे वेन. या हातारीचं काही ऐकू नकोस. मा या राणीसारखी रहा. अमे रकेला चल.’’
असा धोशा लावला. बचारी अॅलीस तर गांग न गेली आ ण या या हातातून हात सोडवून
घे याचा य न क लागली, पण याची पकड अजून मजबूत झाली. अॅलीस या हातावर
या या बोटांचे वळ उठले होते. तो तला जबरद तीने दरवाजाकडे ओढू न नेऊ लागला. मीही
जोरात ओरडले. आवाज ऐकून माझा मुलगा आथर धावत आला. ेबरला ते अनपे त होतं.
याने अॅलीसचा हात सोडला आ ण पळू लागला. मी डोकं ग च ध न बसले होते. बाहे न
फ श ांचा आवाज येत होता. काही म नटांनी मी आथरला दारात पा हलं, ते हा या या
हातात एक काठ होती. तो हसत हणाला, ‘आता परत तो बदमाश ास दे णार नाही. बघतोच
याला मी.’ आपली हॅट डो यावर चढवत आथर या या मागे धावला. नंतर काय झालं मला
माहीत नाही आ ण सर, स या दवशी पेपरम ये मी ेबर या खुनाची बातमी वाचली.’ ’’
‘‘हे सारं फारच इंटरे टं ग आहे.’’ हो स जांभई आवरत हणाला.
‘‘ यांना बोलतं करणं फार सोपं असतं.’’ ेगसन हणाला. ‘‘ यां याकडे रोखून बघतलं
क या खचतात. मी तसंच केलं आ ण नेमका वचारला, ‘तुमचा मुलगा आथर परत कधी
आला?’ आपण फार बाजी मारलीय या आ वभावात ेगसन बोलला. ‘‘ म. हो स, सारी केस या
एकाच मु ाभोवती फरत होती आ ण मी उ रा या अगद जवळ होतो.’’
‘‘मग काय हणाली मॅडम शाप टअर?’’
‘‘ती हणाली, मला माहीत नाही.’
‘माहीत नाही? एवढं सगळं झा यावर तुमचा मुलगा परत कधी आला हे तु हाला माहीत
नाही?’ मी वचारलं.’’ ेगसन पु हा अ भनय क न सांग ू लागला.
‘नाही. या याकडे याची लॅच-क असते. मी थकले होते, झोपायला गेले.’
 ‘ कती वाजता?
‘साधारण अकरा वाजता.
‘ हणजे तुमचा मुलगा एकदोन तास तरी बाहेर होता.
‘हं.
‘कदा चत जा त?
‘श य आहे.
‘या वेळात तो काय करत होता?
‘मला खरंच माहीत नाही...’ मॅडम शाप टअर थरथरत हणाली. आता तचे ओठ
पांढरेफटक पडले होते. अथात यानंतर काही वशेष कर यासारखं बाक न हतंच. मी दोन
पोलीस बरोबर घेतले. आथरला शोधून अटक केली. पोलीस चौक त आणलं ते हाही यानं
आ हाला प पणे वचारलं, ‘तु ही मला या हलकट ेबर या खुनासाठ पकडताय का?’
आ ही काहीच बोललो नाही, पण एक कारे याने गु ाची कबुलीच नाही का दली?’’
‘‘अगद च.’’ हो स खो ा कौतुकाने हसत हणाला.
‘‘ या या हातात ती जाड काठ अजूनही होती; जी घेऊन तो ेबर या मागे धावला होता.
ओक या लाकडाचा चांगला जाडजूड सोटा आहे तो.’’
‘‘हं. मग या सग या खून करणाची तू लावलेली संगती काय?’’ हो सने याला मु ावर
आण यासाठ वचारलं.
‘‘अगद च सोपी गो आहे.’’ ेगसन हात उडवत हणाला. ‘‘आथर बाहेर पडला आ ण
याने टन रोड या आसपास ेबरला गाठलं. तथे परत यांची जुंपली. यात आथरने
ेबर या पोटात सोटा मारला. ेबर जागीच मरण पावला. याला कोणती जखम झालेली
आप याला दसली नाही. या रा ी पाऊस होता, यामुळे र यावर कोणीच न हतं. आथरने
ेबरचा मृतदे ह या रका या बंग यात ओढत नेला. राहता रा हलं ती मेणब ी, भतीवर
ल हलेला तो श द, जमीनीवरचं र , अंगठ अशा बारीकसारीक गो ी. आथरनेच तो उ ोग
केला असणार. आमचा पुढचा तपास चालूच आहे.’’
‘‘वा! फारच छान.’’ हो स टा या वाजवत उभा रा हला. ‘‘ ेगसन. तू तर कमालच केलीस.
या केसचं सारं यश तुझंच आहे.’’
‘‘हं. मी कसा हा तपास केला माझं मला माहीत.’’ ेगसन छाती फुगवत हणाला. ‘‘आ ण
या डांबरट आथरने काय जबाब दला मा ह येय? हणे याने ेबरचा पाठलाग सु केला.
ेबरला ते ल ात आलं हणून याने पटकन एक ब गी केली. पाठलाग अधवट टाकून परत घरी
येताना आथरला याचा बोट वरचा जुना म भेटला. ते दोघं हणे फरायला गेले. हा म कोण
कुठला हे वचार यावर मा याला समाधानकारक उ रं दे ता आली नाहीत. मला तर वाटतं क
को ातले सारे तुकडे जाग या जागी जुळले आहेत, पण रा न रा न या ले ाडचा वचार
मनात येतो. याची सु वातच चुक या मागाने होती. काय झालं असेल या या तपासाचं कोण
जाणे.’’
तेव ात ज यावर पावलं वाजली. ‘‘अरे, ले ाडच आला क काय?’’ असं ेगसन
 हणायला आ ण दाराम ये ले ाड उभा रहायला एकच गाठ पडली. याचा चेहरा ासलेला
होता. हालचाल मधला नेहमीचा उ साह कुठे च न हता. कपडेही मळलेल े दसत होते. तो
नेहमीसारखाच हो सचा स ला मागायला आलेला असावा, पण तथे ेगसनला पाहताच तो जरा
घोटाळला. आपली हॅट काढू न तो खोली या म यभागी चुळबुळत उभा रा हला. काही णां या
शांततेनंतर श द फुटले.
‘‘फारच व च केस आहे. काहीच सुगावा लागत नाही. कुठू न सु वात करावी हेही
समजेनासं झालंय.’’
‘‘अरे.. मला तर वाटलं होतं क तू ए हाना मुळापयत पोहोचला असशील. तू या
टँ गरसनला पकडलंस क नाही?’’ ेगसनने याला खजव यासाठ वचारलं.
ेगसनकडे संपूण ल क न ले ाड हो सकडे थेट बघत हणाला,
‘‘ म. जोसेफ टँ गरसन यांचा आज सकाळ साधारणपणे सहा वाजता हॉलीडेज ाय हेट
हॉटे लम ये खून झाला आहे...’’
 ७
ले ाडने आणले या या ध कादायक बातमीने आ ही तघंही अवाक् झालो. ेगसन या
हातातला वाईनचा कप हदकळला. या या कोटावर थोडी वाईन सांडली. मी हो सकडे पा हलं-
याचे ओठ घ मटलेले होते. भुवया जवळ आ या हो या,
‘‘आता टँ गरसनसु ा? गूढ तर वाढतच चाललंय.’’
‘‘आता मला तर एखादं लहानसं यु च सु झा यासारखं वाटतंय.’’ ले ाड अ व थपणे
खुच ओढत हणाला.
‘‘तू आणलेली ही बातमी खरी आहे?’’ ेगसनने कपाळ चोळत वचारलं.
‘‘मी आ ा तथूनच येतोय आ ण हे सव थम मलाच आढळलंय.’’
‘‘हं. आ ापयत आ ही ेगसनची नरी णं ऐकत होतो. आता तू तुझी नरी णं सांगशील?’’
हो स शांत होता.
‘‘ज र.’’ ले ाड नीट बसत हणाला. मी आधीच मोकळे पणाने सांगतो, क मला असं
मनापासून वाटत होतं, क ेबर या मृ यूमागे न क च या टँ गरसनचा हात असणार. अथात या
घटनेव न ते तसं न हतं हे स झालं, पण यामुळे मी माझा मोहरा टँ गरसनकडे वळवला
होता. तीन तारखे या सं याकाळ साडेआठ वाजता यू टन टे शनवर ते एक होते. म यरा ी
दोन वाजता ेबरचा मृतदे ह टन रोडवर या या बंग यात सापडला. आता मला हा
पडला होता क रा ी साडेआठ वाज यापासून पहाटे दोनपयत टँ गरसन कुठे होता, काय करत
होता. आ ण पुढे याचं काय झालं? मी टे ल ामने याचं वणन ल हरपूलला पाठवलं आ ण
अमे रकेकडे जाणा या सव बोट वर ल ठे वायला सां गतलं. नंतर यू टन टे शन या
प रसरात या सग या हॉटे सवर ल क त केलं. मला न क असं वाटत होतं क यांची पु हा
भेट होणार आ ण भेट चं ठकाणही ठरलं असणार.’’
‘‘हं.’’ हो स वचारपूवक ऐकत होता.
‘‘मी यू टन टे शनचा प रसर पूण पजून काढायचं ठरवलं. काल संपूण सं याकाळभर
चौकशी करत हडत होतो. आज सकाळ लवकर पु हा सु वात केली. ल टल् जॉज
टवर या हॉलीडेज ाय हेट हॉटे लम ये पोहोचलो. टँ गरसनसंबंधी रसे शन काउंटरवर
चौकशी केली ते हा उ रात यांनीच मला ध का दला;
‘‘वेलकम सर, टँ गरसन तुमचीच वाट पहातायत. गेले दोन दवस झाले यांनी तुम यासाठ
नरोप दे ऊन ठे वलाय.’’
‘‘असं?’’ मीही उ सुकता लपवत हणालो, ‘‘कुठाय तो?’’
‘‘ स या मज यावर या यां या खोलीत आहेत, झोपले असतील. यांनी नऊ वाजता
उठवायला सां गतलं होतं.’’
‘‘ठ क आहे. मी वर जातो या या मम ये,’’ असं हणत मी ज याकडे वळलो. मला
वाटलं होतं क मला वर जायला वरोध कर यात येईल. पण तसं काही झालं नाही. उलट यांनी
हॉटे ल या एका नोकरालाच मला टँ गरसनची म दाखवायला सां गतलं. तो मला घेऊन स या
मज यावर आला. एका मकडे बोट दाखवून तो खाली जायला वळला आ ण मा या ल ात
एक गो आली. दारा या खाल या फट तून र ाचा एक ओघळ बाहेर आला होता. भती या
कडेन े वाहात जाऊन दाराशेजारी लहानसं थारोळं तयार झालं होतं. या अनपे त याने मी
ओरडलो..., यासरशी तो नोकर मागे फरला. ते बघून याला तर भोवळच आली. मीच याला
कसंबसं सावरलं. दार आतून बंद होतं. आ ही दोघांनी ध के मा न ते उघडलं.
र या या बाजूची खडक सताड उघडी होती आ ण त या समोरच ज मनीवर एकजण
पालथा पडला होता. या या अंगावर नाइट ेस होता. तो मेलेलाच होता. म न बराच वेळ
झाला असणार, कारण याचे हातपाय थंड पडले होते आ ण कडक हायला लागले होते.
याला उताणा केला ते हा नोकराने याला ओळखलं. तो जोसेफ टँ गरसन होता. छातीत डा ा
बाजूला खोलवर सुरा भोसक याने याचा मृ यू झाला होता. सुरा थेट दयापयत शरला होता.
थ क करणारी एक गो या ठकाणी मला आढळली.’’ आमची उ सुकता ताण यासाठ
ले ाड जरासा थांबला. तो पुढे काही बोलणार इत यात हो सच हणाला,
‘‘ भतीवर र ाने ‘आर ए सी एच इ’ असं ल हलं होतं.’’
‘‘अं?..हो.’’ हो सकडे बघत ले ाड उ ारला. आ ही सवचजण त ध झालो होतो. पुढचा
काही वेळ कुणीच काही बोललं नाही. या करणाने आता नवीनच वळण घेतलं होतं. यामागे
काही गु त संघटनांचा वगैर े हात आहे का काय असं आता मलाही वाटू लागलं होतं.
ले ाडकडचं सांगन ू संपलं आहे असं वाटत असतानाच तो हणाला;
‘‘तो खुनी एका या ीस पडला आहे.’’ आता ही मा हती मा हादरवून टाकणारीच होती.
‘‘एका धवा या पोरानं याला पा हलंय. हॉटे लमाग या बोळकांडीतून या या डेअरीत जात
असताना या या असं ल ात आलं क तथे र याकडेला नेहमी पडू न असणारी एक शडी
आ ा हॉटे ल या ब डंगला लागून उभी क न ठे व यात आली होती. स या मज यावर या
एका उघ ा खडक पयत ती पोहोचत होती. जरा पुढे गे यावर याने पु हा वळू न पा हलं तर
याला एक माणूस या शडीव न उतरताना दसला. तो इत या शांत, सहजपणे उतरत होता
क पो याला वाटलं तो हॉटे लचा सुतार वगैर े असावा आ ण ती या कामासाठ वगैर े वर
चढला असावा. यामुळे याने या घटनेकडे फारसं ल दलं नाही, पण या या सांग यानुसार
तो माणूस उंच होता. अंगावर ाऊन रंगाचा कोट होता. चेहरा लालबुंद होता. खुनी या खोलीत
खुनानंतरही काही वेळ थांबला असावा, कारण आ हाला वॉश बे सनम ये र ाचे डाग सापडले.
याने तथे हात धुतले होते आ ण र ाळलेला सुरा तथ या बेडशीटला बेदरकारपणे पुसला
होता.’’ ले ाड बोलायचा थांबला.
हो सनं वतवलेलं खु याचं वणन या माणसाशी तंतोतंत जुळत होतं. मी हो सकडे आदराने
पाहात रा हलो, पण या या चेह यावर मा पूण समाधान दसत न हतं.
‘‘अजून काहीच सापडलं नाही या खोलीत?’’ याने ले ाडला वचारलं.
‘‘ वशेष काही नाही. टँ गरसन या खशात ेबरचं पैशांचं पाक ट होतं, पण ते सा हजकच
आहे. से े टरी हणून ेबरचे करकोळ वहार तर तोच बघत असणार. पा कटात शी
पाउंड्स होते, पण पैशांची चोरी झाली न हती. खुनाचा उ े श इतर काहीही असू शकेल पण
‘पैसा’ न क च नाही. खशात एकही च चपाट न हती. नाही हणायला एक टे ल ाम होता.
एक म ह यापूव अमे रकेत या ली हलँड न पाठवलेला. यावर ल हलं होतं, ‘जे.एच.
युरोपम ये आहे.’ पण या टे ल ामखाली कोणाचंच नाव नाही. ’’
‘‘या त र काही?’’
‘‘मह वाचं असं काहीच नाही. गाद वर एक कादं बरी पडली होती, जी तो झोप यापूव
वाचत असणार. या या शेजार या खुच वर तंबाखूचा एक पाईप पडलेला होता. टे बलवर
पा याचा लास होता आ ण खडक या क ट्यावर एक लहानशी डबी होती, यात कस यातरी
गो या आहेत.’’
हे ऐकताच हो स ताडकन उभा रा हला. या या चेह यावर आनंद झळकू लागला.
‘‘हाच तो शेवटचा धागा. आता सारं कोडं सुटलंय. मा या ीने ही केस संपली आहे.’’
हो स उ ारला तसे ते दोघंही या याकडे अचं याने पहात रा हले.
‘‘आता मा या हातात सारे धागेदोरे आहेत. गुं याची सारी वळणं व छ दसतायत. अथात
काही जागा गाळले या आहेत, पण याही भर या जातील. ेबरने टँ गरसनला यू टन टे शनवर
सोडू न दे या या णापासून ते टँ गरसनचं ेत सापडेपयत या मध या काळात काय झालं ते
मला प दसतंय. ले ाड, तु याकडे ती गो यांची डबी आहे?’’
‘‘हो.’’ ले ाड खशातून एक छोट पांढरी डबी काढत हणाला. ‘‘टे ल ामचा कागद,
पाक ट आ ण ही डबी या व तू पुरावा हणून पोलीस टे शनवर दाखल कर या या हेतूनेच मी
तथून घेत या, पण ही डबी एवढ मह वाची असेल असं मला वाटलं नाही.’’ ले ाडला
अजूनही हो स या उ सुकतेच ं कारण कळत न हतं.
‘‘दे ती डबी इकडे.’’ हो सने ती डबी हातात घेतली, उघडली. यात काही गो या हो या.
मा याकडे वळत हो स हणाला, ‘‘डॉ टर वॉटसन, तुला या गो यां वषयी काय वाटतं? या
सा यासु या असा ात?’’
मी पा हलं. यांचा रंग चकाक या मो यांसारखा होता. छो ा, गोल आ ण पारदशक.
‘‘ यांच ं वजन आ ण पारदशकता पाहता असं वाटतं क या पा यात वरघळणा या असा ात.’’
‘‘न क च या तशा असणार.’’ हो स हणाला. या या हालचालीत आता वेग आला होता.
‘‘वॉटसन, एक काम करशील? आप या खाल या ज यात र यावरचं एक मरतुकडं कु ं येऊन
बसलंय. याची अव था मा या यानं बघवत नाहीये. याला या या यातनांतून मु दे ईन
हणतो. जरा घेऊन येशील याला वर?’’
हो स या डो यांत मला वेडसरपणाची झाक दसायला लागली, पण मी नमूटपणे खाली
गेलो आ ण या थरथर या जवाला घेऊन वर आलो. फकट पांढ या रंगाचं रोगट, गावठ कु ं
होतं ते. याला ास यायलासु ा क पडत होते. कोण याही णी ते मेलं असतं अशी याची
अव था होती. मी याला बुटां या टँ डशेजारी एका जु या फड यावर ठे वलं.
‘‘मी आता या गोळ चे दोन तुकडे करतो. एक आपण आ ा योगासाठ वाप . सरा
तुकडा पुरावा हणून परत डबीत ठे वून दे ऊ.’’ हो स आप या कृत चं जणू धावतं समालोचन
करत होता. याने योगासाठ चा तुकडा उचलून एका भां ात ठे वला आ ण यावर थोडं पाणी
ओतलं. ‘‘अरे वा वॉटसन. तुझं हणणं बरोबरच नघालं. ही गोळ खरंच पा यात वरघळणारी
आहे. आता यात थोडं ध मसळू या.’’ हो सने या ावणात ध मसळलं.
‘‘हे फारच गमतीशीर आहे.’’ खवचटपणे ले ाड हणाला. ‘‘पण या सग याचा
टँ गरसन या मृ यूशी काय संबंध आहे हे समजावून सांगाल का म. हो स?’’
‘‘धीर धर म ा, धीर धर.’’ याने मारले या टोम याकडे संपूण ल करत हो स हणाला
आ ण ते भांडं कु यासमोर धरलं. कु याने कृत नजरेन े एकवार मान वर क न पा हलं आ ण
या भां ाला त ड लावलं. एका दमात यानं ते गोळ मसळलेलं ध पऊन टाकलं. एक मो ा
शोध लावत अस यासारखा हो स या याकडे पहात रा हला. आता काहीतरी वशेष घडणार
हणून आ हीही ास रोखून पहात रा हलो. दोन-पाच म नटं काहीच घडलं नाही. कु याने
नमूटपणे मान परत आप या पं यांवर ठे वली आ ण ते धपापत रा हलं. हो स अ व थपणे
टे बलावर बोटांनी वाजवत रा हला. ले ाड आ ण ेगसन एकमेकांकडे बघत गालात या गालात
हसत होते. अजून काही वेळ तसाच गेला आ ण मग मा हो स उसळला.
‘‘हा योगायोग असूच शकत नाही.’’ तो आता खुच तून उठू न खोलीत या खोलीत चकरा
मा लागला होता. ‘‘ ेबर या मृ यू या वेळ मला या गो यांचा संशय आला होता या गो या
टँ गरसन या मृ यू या जागी मळा ात हा न क च योगायोग नाही आ ण एवढं क नही या
वषारी नघा या नाहीत. याचा अथ काय? माझे तक एवढे चुकणार नाहीत. हा कु ा अजून
जवंत कसा?’’ हो स या या उ े गावर आ ही काहीच बोलू शकत न हतो. अचानक यालाच
पु हा काहीतरी सुचलं. टाळ वाजवून तो पु हा टे बलापाशी गेला. उरलेली गोळ काळजीपूवक
उचलली आ ण मघाचसारखेच तचे दोन तुकडे केले. एक नीट जपून ठे वला. एक तुकडा पाणी
आ ण धात मसळू न ते भांडं पु हा या कु यासमोर ठे वलं. या अश ा याने क ाने याला
जीभ लावली मा , पुढ याच णी अंगातून वीज जावी या माणे ते शहारलं. याचे हातपाय
ताठ झाले. डोळे ताणले गेल े आ ण एक जोरदार आचका दे ऊन ते शांत झालं.
हो सही खुच त बसला. कपाळावर आलेला घाम टपत तो वतःशीच पुटपुटला, ‘‘मला
माझं ान वाढवायला हवं. प हली गोळ साधी आ ण सरी वषारी होती हे मला बघता णीच
कळायला हवं होतं.’’
मी अ व ासाने या याकडे बघत रा हलो. समोर एक ाणी म न पडला होता आ ण हो स
ान वाढव याचं बोलत होता... पण मलाही आता घटनांचा अंदाज यायला लागला होता.
‘‘हे सगळं तु हाला व च आ ण असंब वाटणं वाभा वक आहे.’’ तो पु हा नॉमलवर येत
हणाला. ‘‘कारण तुम या तपासाची दशा प ह यापासूनच चुक ची होती. थमदशनी वरवर
दसणा या पुरा ांवर ती आधारलेली होती. तु ही समोर दसणा या प र थतीला तकशा ाची
जोड दे ऊन पा हलंच नाहीत.’’
ेगसन खावला गेला होता. तो चुळबुळत बोलला, ‘‘हे पहा म. हो स, तुम या
शारी वषयी आम या मनात शंका नाही. तुम या प ती या सव वी तुम या आहेत, पण
आ हाला तुमचं हे तकशा नकोय. मला मा य आहे क ले ाड या शोधाची दशा चुक ची
होती. माझीही चुक ची असू शकेल. तु हाला या खु याचं नाव माहीत असेल तर सांगा, पण इथे
एक नाही दोन दोन माणसं मारली गेलीयत. हे असे योग करत खोलीत बसून राह याची ही
वेळ नाही असं मला वाटतं.’’ बोलता बोलता ेगसनचा आवाज चढला होता.
 ‘‘माझंही हेच हणणं आहे म. हो स.’’ ले ाडने पु ती जोडली. ‘‘मला वाटतं, तु हाला हवे
ते सगळे पुरावे तुम यासमोर मांडले आहेत. आता याव न लवकरातलवकर खुनी शोधा
हणजे झालं.’’
‘‘इथे बसून असा वेळ घालवणं हणजे या खु याला अजून खून कर याची संधी
दे यासारखंच आहे. तो तकडे मोकाट सुटलाय आ ण आपण इथे तकशा ावर ा यानं
झोडतोय.’’
हो स यावरही काहीच बोलला नाही. हनुवट छातीला लावून आ ण भुवया आ सून तो
खोलीम ये चकरा मारत रा हला. तो खोल वचारात हरवला अस याचीच ती खूण होती. आ ही
सारे या याकडे आशेने पहात होतो.
‘‘अजून खून पडणार नाहीत.’’ अचानक थांबत तो हणाला. ‘‘ती काळजी सोडा. तु ही मला
वचारलंत क खु याचं नाव मला माहीत आहे का हणून. हो. मा ह येय मला याचं नाव, पण ती
मा या ीने फार मोठ गो नाहीये. पुढचा खरा आहे क याला आपण कसं पकडू शकू
हा. आ ण मी याचाच वचार करतोय. मा याच प तीने ते करता येईल याचाही मला व ास
आहे, पण ल ात ठे वा आपली गाठ एका शार आ ण सावध माणसाशी आहे. कदा चत तो
एकटा नाही. या या जोडीला अजून कोणी अस याची श यता आहे. हे करण फार
सावधानतेन े आ ण डोकं शांत ठे वून हाताळायला हवं. आ ा तरी याला, आपण पकडले
जाणार याची शंका आलेली नाही. पण तशी नुसती कुणकुण जरी लागली तरी तो नाव, वेश
बदलून या चंड शहरात गायब होईल. मग मा याला शोधणं खरंच अवघड होऊन बसेल.
प बोलतोय हणून वाईट वाटू न घेऊ नका. पो लसांम ये मसळू न जाईल असा हा खुनी आहे.
यामुळे याला शोधायला तुमची मदत होईल असं मला वाटलं नाही. यात मला अपयश आलं
तर याची जबाबदारी वीकारायला मी तयार आहेच, पण तशी वेळ ब धा येणार नाही.’’
हो स या बोल यानं ेगसन आ ण ले ाडचं समाधान झा याचं दसलं नाही, पण ते
काहीच बोलले नाहीत. अवघडले या अव थेत काही ण गेल े आ ण दारावर टकटक झाली. मी
उठू न दार उघडलं. दारात हो स या ‘बेकर ट ड हजन ऑफ डटे ट ह पोलीस फोस’चा
होर या व कटले या केसांचा वगी स उभा होता. याचे कपडे आधीसारखेच मळलेल े होते.
‘‘टांगा आणलाय सर.’’ तो हो सला हणाला.
‘‘वा..!’’ हो स खुश होत हणाला. याचा चेहरा सू मसा पालटला. बोलता बोलता यानं
खणातून एक हातकडी बाहेर काढली. ती ेगसनला दाखवत यानं वचारलं, ‘‘ही नवीन
डझाइनची हातकडी पा हलीत का? तु ही कॉटलंड याडम ये अशा हातक ा का नाही
वापरत?’’
‘‘नको. तुम यापे ा आम या प तीच चांग या आहेत, यात गु हेगाराला जेरबंद तरी करता
येत.ं ’’ ेगसन हेटाळणी या वरात उ रला.
यावर हो स फ मंद हसला आ ण वगी सला हणाला, ‘‘माझी ही मोठ बॅगही बरोबर
यायचीय. जरा या टांगेवा याला मदतीला वर बोलावशील का?’’
मलाही हो स या या व त वभावाचा आता राग आला. इतकं सगळं चालू असताना हा
गृह थ शांतपणे बाहेर चालला होता, तेही आधी काहीही न सांगता. खोलीत ताण पसरला.
 याकडे ल न दे ता हो स शांतपणे बॅग नीट भरत होता.
पावलांचा आवाज करत टांगेवाला वर आला. ‘‘जरा इकडे ये. ही बॅग उचलायला मदत
कर.’’ हो स याला हणाला. टांगेवाला हो सकडे वळला. खाली वाकून बॅग उचलणार, तोच
हो सने चपळाईने या यावर झडप टाकली आ ण या या हातात हातक ा अडकव या.
याला ध न ठे वत तो हणाला, ‘‘हा या ेबर आ ण टँ गरसनचा खुनी, जेफरसन होप.’’
सारा कार इत या वेगाने घडला होता क काय होतंय हे आ हा कोणालाच नीट कळलं
नाही. मला तर फ हो स या चेह यावरचं वजयी हा यच दसत होतं. आ ही सारेचजण
ग धळू न गेलो होतो. सग यात जा त ग धळला होता तो टांगेवाला- जेफरसन होप- या या
हातात जणू जा नेच हातक ा पड या हो या. तो अ रशः भयचक त मु े ने आप याच
हातांकडे पहात होता आ ण स याच णी तो भानावर आला. हो सला याने जोरदार हसडा
मारला आ ण खडक कडे झेप घेतली. हो स या हातातून तो सुटला. वेगाने खडक कडे
जायला लागला. खडक चं तावदान म ये आलं. काच खळकन फुटली, पण तेव ात ेगसन,
ले ाड आ ण हो स तघांनी या यावर मागून झडप घातली. अ याअ धक बाहेर डोकावले या
या जेफरसनला यांनी पु हा आत खेचलं. जोरदार झटापट झाली. हात बांधलेल े असले तरी
याचा आवेश भयानक होता. पु हापु हा तो सुट याचा य न करत होता, हातपाय झाडत होता.
हातांम ये काचा घुस या हो या, कोपरांना खरचटलं होतं तरी याचा जोर कमी झाला न हता.
फट आले या माणसासारखा तो णा णाला अनावर होत होता. शेवट ले ाडने याला घ
ध न ठे वला. याला जमीनीवर आडवा पाडू न आ ही याचे पायही घ बांधून टाकले. आता तो
हालचाल करणं श य न हतं.
याला जेरबंद के यावर आ ही धपापत उभे रा हलो.
‘‘याचाच टांगा र यावर उभा आहे, यातूनच याला पोलीस टे शनवर घेऊन जाऊ.’’ हो स
हणाला. आता या या चेह यावर मोकळं हसू उमललं होतं. ‘‘आपण या रह यात या शेवट या
ट यावर आलो आहोत. आ ण तुम या कोण याही ाचं उ र ायला मी आता तयार आहे
आ ण या केस या यशाचं ेय यायलाही.’’ तो म क लपणे हणाला.
भाग-२
 ८
उ र अमे रकेचा म यभाग सएरा नेवाडापासून ते ने ा कापयत आ ण उ रेत या
यलो टोन नद पासून ते द णेकड या कोलोरॅडोपयतचा हा दे श फार व च आहे.
मानवव तीसाठ अ तशय खडतर असं वषम हवामान. उ हा यात रेतीने आ ण हवा यात
बफाने झाकलेली मोठमोठ पठारं, दगडी रांजण- छ ांतून वाहणा या न ा, मोठा या
ड गररांगा... असं सारं काही या एका मो ा चौकोनात सामावलं आहे. हा मोठा टापू अनेक
वष असाच नीरव- न ल आहे. या वैराण दे शात कोणाचंच वागत होत नाही. तट थपणे उभं
रा न नसग आपला कारभार चालवत असतो. इथे चैत याची कसलीच खूण नाही. सव एक
व च उदासीनता भ न रा हलेली असते. कुठलाच ऋतू तु हाला या या च ात सामावून घेत
नाही.
साह जकच, अशा नज व वातावरणात मानवव तीचा लवलेशही नाही. इथे कायम व पी
र हवासी असणारा असा सराही कुठला ाणी नाही. नव चतकाळ पॉनी कवा लॅक फट
जमाती या लोकांचा एखादा तांडा शकारीसाठ हा दे श पार करताना दसतो, पण यात या
शूर माणसालाही तां ा या ठरले या मागाव न इतर भटकायचं धा र होत नाही. केले या
शकारीचे अवशेष उ हाखाली तसेच टाकून तांडा पुढे जातो. यांनी मारले या बक यां या
कव ा, रानडु करांची खुर ं असं काही बाही वाटे वर पडलं क यावर ताव मारायला गधाडांची
दाट होते.
माणसासाठ या दे शाएवढ तकूलता व चतच कुठे असेल. सएरा लँको या उ र
भागात या उतारावर उभं रा न सभोवार पा हलं तर सव मातकट- राखाडी रंगानी भरलेलं
कळाहीन पठार दसतं. यावर कुठे कुठे खुरट झुडपं उगवलेली असतात. पण यातही फार
जीव आहे असं वाटत नाही. ती खोचून ठे व या माणे कृ म भासतात. नजर अजून लांब क न
पा हलं तर रवर उंच ड गररांग दसते. उ हा यात ती जांभुळक दसते तर हवा यात यावर
बफ साचलेल ं असतं.
पण वषा या कोण याच दवशी आकाशात कुठे एकही चुकार ढग दसत नाही कवा कधी
एखादं पाख या फकट न या आकाशात रेषा उमटवत वहरतानाही दसत नाही. आवाज
नाही, हालचाल नाही. काळही जणू गोठू न गेलेला असतो. सव चडीचूप असतं. ही जीवघेणी
भयाण शांतता अंगावर येत रहाते.
पण माणसा या धाडसी वृ ीला अंत नाही. जरा नरखून पा हलं तर या व तीण
पठारावरही गाडी या चाको यांनी आ ण माणसा या पावलांनी आखला गेलेला एक माग
दसतो. तो रवर एका सरळ रेषेत जाऊन नंतर या धुळ त दसेनासा होतो. या मागावर काही
पांढरे तुकडे पडलेल े दसतात. आजूबाजू या धुर यातून ते वेगळे चमकतात, ती हाडं आहेत.
काही मोठ आ ण बळकट हाडं, बैलांची आ ण यां या जोडीला काही लहान आ ण जरा
नाजूक हाडं, माणसांची. या र यावर पंधराशे मैलां या वासभर ही सोबत दे तात. याच
मागाव न गेले या आधी या वाशांची हाडं आहेत ही, जे या मागा या अंतापयत पोहोचलेच
नाहीत; यांचा वास वाटे तच खुंटला यांची नशाणी हणून ही हाडं पसरली आहेत.
४ मे १८४७ रोजी या वाटे वर लांबवर एक ठपका दसला... तो एक भटका वासी होता.
चेह याव न वय नेमकं सांगता आलं नसतं. चाळ स ते साठ असं काहीही असू शकलं असतं.
चेहरा ओढलेला दसत होता, मान झुकली होती. पवळसर वचा गालां या हाडांव न ताणली
गेली होती. डो यावर या लांब अ ता त पगट केसात आ ण दाढ त म येच पांढरे पुंजके
दसत होते. डोळे खोब यांम ये खोल ओढले गेल े होते, तरीपण यात एक चकाक होती.
अ यंत अश , काटकु या हातात याने रायफल घ पकडली होती. तो रायफल या
आधारानेच उभा रा हला होता. या या मूळ या दणकट शरीरय ीची सहज क पना येत होती.
हाडं नघाले या खां ांव न ओघळणारे याचे ढगळ कपडेही तची सा दे त होते.
पण आ ा मा तो तहान आ ण भुकेनं ाकूळ झालेला; मरणो मुख अव थेत होता.
कसाबसा तो चढण चढू न आला, पण या या नजरेस पा याचा टपूसही पडला नाही. तो
पुरता थकला होता.
मातकट- राखाडी रंगांच ं ते अथांग पठार या या डो यांसमोर पसरलेल ं होतं. रवरचे पवत
अंगावर आ यासारखे भासत होते. यां यावर कुठे ही एखादं हरवं झाड न हतं क जेणेक न
जमीनीखाल या ओला ाची तरी चा ल लागेल. तो चारही दशांना शोधक नजरेने पहात
रा हला, पण कुठे च काही जवंतपणाची खूण दसेना. या पठारावरच आपला ाण संपणार
याची याला खा ी पटली. याचं जीवन आता संपु ात आ यातच जमा होतं. या वाटे वर
पडले या हाडांम येच याचीही हाडं मसळू न जाणार होती.
हातात या रायफलचाही याला आता काही उपयोग न हता. ती याने जमीनीवर सोडली.
या या उज ा खां ावर एक लहानसं बोचकं होतं. शालीत गुंडाळले या या बोच याचा भार
याला सहन होत न हता. याने खां ाव न ते काळजीपूवक उतरवलं, तरी जमीनीवर ठे वताना
जरासा ध का बसलाच. तेव ानेही या बोच यात हालचाल झाली आ ण एक अ प ंदका
ऐकू आला. पाच-सहा वषा या एका मुलीचा चेहरा दसला. तने ा सकपणे डोळे उघडले
आ ण हातपाय झाडले. त या अंगावर गुलाबी ॉक होता आ ण लहानसा ए नही होता. त या
आईनेच त या अंगावर ते कपडे मायेने घातलेले दसत होते. ती मलूल दसत होती, पण
या यापे ा कमी थकलेली होती.
‘‘अं... मला लागलं क ... ’’ आपलं ढोपर दाखवत ती त ारवजा वरात हणाली.
‘‘... अरे बापरे आता?’’ तो याही प र थतीत कौतुकाने हणाला.
‘‘पापी घे...’’ ढोपर पुढे करत ती हणाली. ‘‘आई तसंच करते, मग बरं वाटतं.’’ आ ण तला
एकदम आप या आईची आठवण झाली. ‘‘आई कुठाय?’’
‘‘आई.. येईल हं. लवकरच भेटेल ती.’’ तो आवाजावर ताबा ठे वत हणाला.
‘‘वेडीच आहे आईसु ा. जाताना गुडबायसु ा केलं नाही नीट. एरवी शेजारी गेली तरी
सांगन
ू जाते आ ण आता जाऊन तीन दवस झाले तरी काही प ा नाही तचा... पाणी आहे
यायला?’’ तने नजर उचलत वचारलं.
‘‘नाही रे बाळा, पाणी नाही; खायलाही काही नाही, पण जरा कळ सोस. सारं काही
मळे ल. तू डो याव न हे कापड घे हणजे ऊन लागणार नाही आ ण तहानही. जरा बरं वाटे ल
तुला. मी जवळपास पाणी दसलं क लगेच सांगेन. आ ण हे काय? तु या हातात काय आहे?’’
त या हातात याला काहीतरी चमकणारं दसलं.
‘‘छान आहेत ना?’’ हातातले अ काचे तुकडे दाखवत ती हसत हणाली. ‘‘जे हा आपण
परत जाऊ ना ते हा मी हे बॉबला दे णार आहे.’’ आप या भावाची आठवण काढत ती या
तुक ांशी खेळू लागली.
‘‘तुला या यापे ा छान छान गो ी मळतील.’’ तो ठाम आ म व ासाने हणाला. ‘‘आपण
नद पार केली आठवतं?’’ मनावरचं ओझं कमी कर यासाठ याला बोलायचं होतं आ ण
आसमंतात त या शवाय सरं कोणीच न हतं. ‘‘पण मग सरी नद लगेच लागायला हवी होती
वाटे त. काहीतरी चुकतंय. होकायं तरी कवा नकाशा तरी. एक थबभर पाणीही दसलं नाही
कुठे .’’
यातलं काहीच न कळू न ती या याकडे नुसतीच बघत रा हली.
‘‘आप याला पाणी मळालं नाही, मग प ह यांदा म. बडर पडले. तहानेने ते ाकूळ झाले
होते. आधीच थकले होते, यातच यांचा अंत झाला. मग
म. मॅक ेगर; मग जॉनी होन, आ ण मग यानंतर....’’ तो णभर थांबला पण मग तची
नजर चुकवत हणाला, ‘‘आ ण मग तुझी आईसु ा...’’
‘‘... हणजे माझी आई...नाहीऽऽऽ’’ ती रडू लागली. तचं रडणं थांबवणं याला श य झालं
नाही. काही वेळ तसाच गेला. ती आपोआप शांत झाली.
‘‘आपण दोघंच उरलो. तू आ ण मी. ा दशेला पाणी मळे ल हणून तुला खां ावर घेऊन
मी चालत रा हलो, पण आता माझी आशा संपत चालली आहे. आप यालाही यां याच
वाटे व न जायला लागणार असं दसतंय.’’
‘‘ हणजे... आपणंही मरणार आता?’’ तने न पापपणे वचारलं. उ हाने त या गालावरचे
अ ू सुकून गेले होते.
‘‘हो..’’ तो धीर क न हणाला.
‘‘मग मला हे आधी का नाही सां गतलं?’’ त या चेह यावर हसू उमटलं. ‘‘आपण मरणार
हणजे मला आई भेटणार.’’
तो त याकडे पहातच रा हला.
‘‘आ ण तु हालासु ा भेटेल ती. मी सांगेन तला, तु हाला मा यासाठ कती ास झाला ते.
आप याला ती वगा या दारातच भेटेल. त या हातात गार पा याचा हंडा असेल, मग ती
आप याला छान छान के स दे ईल. माझी आई के स फार छान बनवते. खरपूस, खमंग. मला
आ ण बॉबला फार आवडतात. अजून कती वेळ आहे आप याला मरायला?’’
‘‘...फार नाही.’’ याची नजर उ रेकड या तजावर रोखलेली होती. या नळाईवर तीन
अंधूक ठपके उमलले. ते णा णाला मोठे होत होते. यांचा आकार प झाला. तीन मो ा
आकाराचे त पकरी रंगाचे प ी होते ते. या दोघां या डो याव न ते घर ा मारायला लागले.
थो ाच अंतरावर असले या मो ा खडकावर ते उतरले आ ण ती ण नजरेन े यां याकडे पा
लागले. गधाडं... मो ा पंखांची आ ण टोकदार चोच ची गधाडं. जणू मृ यून े टे हळणी
कर यासाठ आप याआधी यांना पाठवलं होतं.
‘‘हे जग दे वानं बनवलंय ना?’’ ती त याच नादात होती.
‘‘हो.’’
‘‘पण मग यानं आप या मसुरीचा भाग कती छान बनवला, हरवागार. आ ण हाच का
असा? मला नाही वाटत हा दे वानं बनवला असेल असं. स यानंच कोणीतरी बनवलाय. आ ण
तो पाणी आ ण झाडं ठे वायचा वस नच गेलाय.’’
काही णांनंतर तो हताशपणे हणाला; ‘‘चल आपण ाथना क या का?’’
‘‘पण रा कुठे झालीय अजून?’’
‘‘काय फरक पडतोय आता...’’
‘‘मग करा ना तु हीच.’’
‘‘मला ाथना पूण आठवत नाही. लहानपणी अगद या रायफल या न या उंचीचा होतो
ते हा केली होती शेवटची. तू हणायला लाग मी तुला साथ दे ईन.’’
‘‘अं.. अशी नसते हणायची. गुड यावर बस. मीही बसते. आ ण हात असे वर कर.’’
ते य फारच व च होतं. एका मो ा व तीण, रखरखीत पठारावर एक मोठा माणूस
आ ण एक लहान मुलगी ाथना करत होते. तचा गुबगुबीत गुलाबी आ ण याचा सुरकुतलेला
चेहरा आकाशाकडे वळले होते. आकाशात ढगांचा एकही ठपका न हता. त या पातळ,
हल या आवाजापाठोपाठ याचा खोल गेलेला, घोगरा आवाज उमटत होता. या दोघांचेही डोळे
मटले होते. जवळ याच उंच पाषाण शळे वर बसून तीन गधाडं ते न लपणे पहात होती.
या अव थेत बराच वेळ गेला. दोघंही झोपे या आधीन झाली, पण अजून अधाच तास जर
तो जागा रा हला असता तर याला तजावर उठणारा धुरळा दसला असता. सु वातीला
हलकासा आ ण नंतर यां याच दशेने गडद होत जाणारा धुळ चा प ा होता तो. याला एक
व श आकार होता, तो अ धक प होत गेला. रानग ांचा भलामोठा कळप. या अशा
रखरखीत भागात तो का यावा असं वाटे पयत यामागून येणा या घोडागा ा आ ण सश
घोडे वार दसायला लागले. द णेकडे वास करणारा एक मोठा तांडा होता तो. चंड मोठा
समुदाय. एवढा मोठा क एक टोक ड गरा या मा यावर तर सरं तजा या पार. खूप
माणसं... चालणारी, घो ांवर आ ण गा ांम ये. आता ती तजरेखा या गद ने पूण
झाकली गेली होती.
सामानाने लादले या गा ा, माणसांनी भरलेले छकडे... यापाठोपाठ पु ष चालत होते.
बायकांनी डो याव न काहीबाही ओढू न घेतलं होतं. पांढ या कापडाखालून ता ा पोरांचे
डोळे लुकलुकत होते. काही लहान पोरं लडबाजी करत चालली होती. मोठ माणसं यांना
दटावत होती. श तीने पु हा रांगेला लावत होती.
हा कोणा भट या फर या व तीचा तांडा न हता. ते एका जमातीचं व थापन होतं. या
‘नोमाड’ लोकांना एका दे शातून स ने हाकलून दे यात आलं होतं. ती सारी माणसं आता
वतःचा दे श थापन करायला चालली होती. यां या वाहनां या चाकांचा खडखडाट आ ण
घो ां या टापांचा आवाज, बोल याचा कोलाहलही जवळ जवळ येत चालला होता. पण या
दोघांना अ त माने लानी आली होती. यातून जाग येणं श य न हतं.
या का फ या या सवात पुढे असले या माणसांचे चेहरे थंड आ ण दगडी होते. यांनी
कर ा रंगाचे कपडे घातले होते. हातात रायफली हो या. अ यंत कोर ा नजरेन े इकडे तकडे
बघत दशेचा अंदाज घेत ते चालले होते. उंच ड गरा या पाय याशी पोहोच यावर ते थांबले.
आपसात लहानशी चचा केली.
‘‘बंधूंनो, उजवीकडे वे स आहे.’’ यातला एकजण बोलला. याचे ओठ जाड होते. दाढ
नीट केली असली तरी याचे केस मा वसकटलेले होते.
‘‘ सएरा लँको या उजवीकडे, हणजे आपण रओ ँडला पोहोचू.’’ सरा हणाला.
‘‘पा याची काळजी क नका. जो चोच दे तो तोच अ पाणीही दे तो. तो सवसा ी परमे र
आप याला या दगडामधूनही पाणी उ प क न दे ईल.’’ तसरा माग या जमावाकडे बघून
ओरडला. याला लगेच ‘‘आमेन.. आमेन’’ असा तसादही मळाला.
या ठकाणी ता पुरतं थांब याचा यांचा वचार होता; पण तेव ात यात या एकाचं ल
उंचव ावर गेल.ं मातकट ढगां या आड याला काही दसलं. अजून बारकाईने पा ह यावर
गुलाबी कापड फडफडताना आढळलं. याने त काळ या दशेला बोट दाखवून बाक यांना
सां गतलं, यासरशी रायफ सची टोके वर या दशेने वळली. न ा दमाचे घोडे वार गद तून पुढे
सरसावले आ ण पा लागले. येका याच ओठ ‘रेड क न’ हा श द होता.
‘‘ती माणसं इथवर पोहोचणं श य नाही.’’ एक सुरकुतलेला पुढे झाला. तो या गद चा
मु खया वाटत होता. ‘‘पॉनी जमातीची व ती कधीच मागं पडली. संपूण वाटे वर इतर कोणीच
दसलं नाही.’’ तो वचार करत हणाला.
‘‘ दर टँ गरसन, मी वर जाऊन पा का?’’ गद त या एकाने वचारले आ ण पाठोपाठ, ‘‘मी
जातो.. मी जातो.. ’’ असे अनेक आवाज उमटले.
‘‘तुमचे घोडे इथेच सोडा आ ण पा न या.’’ आ ा मळताच ती जवान पोरं घो ाव न
उतरली आ ण चटाचटा उ ा मारत चढ चढू न वर नघूनसु ा गेली. खालून पहाणा यांना
खडकावर यां या पाठमो या आकृ या दसत रा ह या. याने ते आधी पा हलं होतं तो सवात
पुढे होता. तथे पोहोच या पोहोच या याने आपले हात उंचावले. तो तसं का करतोय हे
माग यांना कळे ना, पण ते तथे पोहोच यानंतर यांचीही त या तशीच झाली.
या उंचव ावर छोटं सं झुडूपही न हतं. या मुरमाड ज मनीवर एक पाषाण शळा उभी
होती आ ण त या आखूड सावलीत दोन माणसे नप चत पडली होती. एक उंच पण हडकुळा
दाढ वाला माणूस आ ण या याच शेजारी एक लहानशी मुलगी. या माणसाचा चेहरा शांत होता
आ ण ासो वास मंद चालू होता. या मुलीने आपले हात माणसा या ग यात गुंफले होते.
डोकं या या छातीवर वसावलं होतं. तचे लांब सोनेरी केस या या अंगर यावर पसरले होते.
तचे ओठ कोरडे होऊन वलग झाले होते आ ण यातून तचे मो यांसारखे सुंदर दात दसत
होते. चेह यावर नरागस हा य होतं. पायात पांढरे व छ मोजे होते. छो ाशा बुटांच ं ब कल
चमकत होतं. तचा हा नीटनेटकेपणा या या बलकुल वसंगत होता. दोघंही गाढ झोपेत कवा
खरंतर लानीत होते. या दोघां त नत तथे कोणी न हतं. नाही हणायला जवळ या शळे वर
बसलेली ती तीन गधाडं... पण इतक माणसे अचानक तथे आलेली पा न ती नाइलाजाने पंख
फडफडवत तथून उडू न गेली.
आवाजाने या दोघांना जाग आली. तो माणूस कल क या डो यांनी साशंकतेन े या नवीन
आले या माणसांकडे पा लागला. मुलगी याला अजूनच घ बलगली. तला धरत तो माणूस
कसाबसा उठू न उभा रा हला. याची नजर खाल या पठारावर गेली. झोपी जा याआधी जथे
साधं चटपाख ही न हतं ते पठार आता माणसांनी आ ण यां या पाळ व ा यांनी भ न गेलं
होतं. याचा आप या डो यांवर व ासच बसेना. आप या कृश हातांनी याने डोळे चोळले.
‘‘... म.. मला भास होतायत..’’ तो वतःशीच हणाला. ती मुलगीही एव ाशा मुठ त आपला
कट घ ध न सभोवार पाहात होती.
पण गद तले दोघंजण पुढे झाले, या माणसाला आधार दला. अजून एकाने मुलीला
उचलून कडेवर घेतलं. दोघांना घेऊन ते आप या तां ापाशी आले.
‘‘माझं नाव जॉन फेरीअर. मी, ही मुलगी आ ण अजून वीसएकवीस जण असे सगळे
द णेकडू न नघालो होतो, पण तहान आ ण भुकेने बाक सवाना वाटे त मरण आलं. आ ही
दोघंच उरलो.’’ तो हणाला.
‘‘ही तुझी मुलगी आहे?’’ कुणीतरी वचारलं.
‘‘आता ही माझीच मुलगी. स खी नसली हणून काय? हला मा यापासून कोणीच हरावून
घेऊ शकणार नाही. युसी हचं नाव. आता युसी फेरीअर. तु ही सारे कोण?’’ याने लांबवर
पसरले या या गद कडे पहात वचारलं. ‘‘खूपजण दसताय.’’
‘‘दहा हजारां या वर आहोत.’’ यातला एकजण हणाला. ‘‘सारी दे वाची लेकरं. एंजल
मेरोना या भरवशावर जगायला नघालो आहोत.’’
‘‘मी कधी ऐकलं नाही या याब ल.’’ जॉन फेरीअर हणाला. ‘‘पण एवढ माणसं एक
आलीयत हणजे तो खरंच थोर असावा.’’ जॉन जरा मोकळे पणे हणाला.
‘‘हां... आम या प व दे वतांब ल जीभ अशी सैल सोडू नकोस. ’’ एकजण कडक वरात
हणाला. ‘‘इ ज तम ये सो या या प यावर ल हले या दै वी वचनांना मानणारा वंश आहे
आमचा. जोसेफ मथना यांचा ांत मळाला होता. आ ही इ लनॉइस रा यात या नो इथून
आलो आहोत. वाईट स ांपासून बचाव कर यासाठ आ ही जागा शोधत आहोत, मग ती या
भयाण रखरखीत वाळवंटा या म यभागी असली तरी चालेल.’’
नो या ांताचा उ लेख ऐकून जॉनला मरण झाले, ‘‘ हणजे तु ही सवजण मॉमन वंशाचे
लोक आहात?’’
‘‘होय. आ ही सारे मॉमन आहोत.’’
‘‘आ ण आता कुठे जायचा वचार आहे तुमचा?’’
‘‘माहीत नाही. पण आम या ने याला सारे ठाऊक आहे. यां या म तकावर दे वाचा हात
आहे. ते दाखवतील या दशेने चाललो आहोत, तुला यां यासमोर उभं करणारच आहोत. मग
तु याब लही काय तो नणय घेता येईल.’’ बोलत बोलत ते ए हाना टे काडाखाली उतरले होते.
यां याभोवती अनेक या ेक जमा झाले- यात फकट चेह या या बायका हो या, दणकट
पु ष होते, ंदडणारी मुल ं होती. या सवा या नजरेत या दोघांब ल आ य होतं. यां या त डू न
या दोघांब ल सहानुभूतीचे उ ार नघत होते. वशेषतः युसीब ल यांना अ धक वाटत होतं.
दोघांना एका मो ा गाडी या दशेने चालवलं होतं. युसी एका या कडेवर होती. जॉन दोघां या
आधाराने पायी चालत होता. मॉमन लोकांचा छोटा जमाव यां यामागून चालू लागला. या
दोघांना पाह यासाठ यां यात जरा ध काबु क ही झाली. शेवट ही वरात या गाडीपाशी
येऊन थांबली. ती गाडी भडक रंगांनी सजवलेली होती. तला बाक या गा ां या मानाने
अ धक सु वधा हो या. सहा घोडे जोडले होते. गाडीवाना या शेजार या आसनावर एक
भरभ कम आसामी बसली होती, तोच या जमातीचा नेता होता. वय तशी या आतबाहेरचं पण
अ धकार मोठा असावा. बस या या, इकडे तकडे पाह या या लकबीतून तो कटही होत होता.
हातातला जाडजूड ंथ मन लावून वाच यात तो गक झाला होता. तेव ात हा सारा घोळका
या यापाशी आला. याने ंथ बाजूला ठे वून दला. झाला कार नीट काळजीपूवकपणे ऐकला.
जॉन आ ण युसीकडे तो नरखून पहायला लागला. या या नजरेत जरब होती.
‘‘जर आ ही तु हा दोघांना आम याबरोबर घेऊन गेलो, तु हाला आसरा दला तर तु हाला
आमची धमत वं पाळायला लागतील. आम यातलंच एक होऊन राहावं लागेल. पूण न ा
ठे वावी लागेल.’’ या ने याने सभोवार या व तीण शु क, ओसाड ज मनीकडे पहात फमावलं.
‘‘नाहीतर यापे ा तु ही इथेच टाचा घासत मेलेल े बरे. एक सडकं फळ अ खी करंडी नासवतं.
आहे कबूल?’’
‘‘हो हो, कोण याही अट वर आ ही तुम याबरोबर यायला तयार आहोत.’’ जॉन इत या
घाईघाईने उ रला क घोळ यात या माणसांना हसू आलं, पण ने या या चेह यावरची रेषही
हलली नाही. याचा चेहरा तसाच करारी, करडा रा हला.
‘‘ दर टँ गरसन, या दोघांना घेऊन चला, खाऊ पऊ घाला, आपले रीती रवाज शकवा. ही
तुमची जबाबदारी. चला आता. आधीच खूप उशीर झाला आहे. का फला पुढे जाऊ ा.’’ वरात
ने याने आदे श दला, ‘‘चलो झायान’’ पाठोपाठ ‘झायान झायान’ असे आवाज उमटले. ने याचा
आदे श एखा ा लहरीसारखा शेवट या टोकापयत पोहोचला आ ण तो चंड मॉमन का फला
झायान या दशेने सरकायला लागला. अनेक गा ांची करकर चालू झाली. घोडे फुरफु
लागले, बैल हंब लागले. यां या ग यात या घंटा वाजू लाग या. चाबकांचे, आसुडांचे
आवाज उमटू लागले.
दर टँ गरसनने जॉन आ ण युसीला खायला दलं. दोन घास पोटात जाताच तर या
नजरेन े पहात तो हसत हणाला. ‘‘नशीब बलव र होतं तुमचं. काही दवसांतच तु हाला पु हा
तरतरी येईल. पण ल ात ठे वा, तु ही आता आम या धमाचे झाला आहात. ‘ गॅम’नी तु हाला
अभय दलंय. यां या त डू न य जोसेफ मथच बोलतो. दे वाचा आवाज उमटतो. ’’
 ९
व था पत मॉमन लोकांना आप या ह काची भूमी सापडेपयत काय काय संकटांशी सामना
करावा लागला हे सांगायची ही जागा न हे, परंत ु शेवट यांना यांचा वग सापडलाच. यांनी
केले या संघषाची कहाणी मानवी इ तहासात एकमेवा तीय आहे. नसग, सामा जक दबाव,
अ याय अशा अनेक अडचण ना समथपणे त ड दे ऊनही अँ लो-सॅ सन परंपरा टकून रा हली.
या वासात यात या ब ाब ांची घरं मोडली. प र थती घायाळ झाली परंतु ने याची हमत
खचली नाही. याने कधीच गुडघे टे कले नाहीत. वाटे त या भयानक द याखो यांसमोरही तो
अ वचल- अ ज य रा हला.
याने लहान वयातच गती केली होती. थो ाच अवधीत तो उ कृ संघटक आ ण
शासनकता हणून ओळखला जाऊ लागला. जमातीची सू े या या हातात होती. या या
मागदशनाखाली नकाशे, आराखडे मांडले जाऊ लागले. भ व यात या शहराची पायाभरणी
झाली. येका या कुवती माणे जागांच े वाटप झाले. कारागीर कामाला लागले. जा ने उभं
राहावं, तसं शहर झपा ाने आकार घेऊ लागलं. नागरी सु वधा नमाण होऊ लाग या. शेती
था पत झाली. याच वष पीक- पाणीही भरघोस झालं.
शहरा या म यभागी उभार यात आले या प व दे वळावर नवीन कळस उभार याचं काम
जोमानं सु झालं. कारा गरां या छ ी- हातो ांचा, करवत चा आवाज काम पूण होईपयत
चालू रा हला. अनेक संकटांतून सहीसलामत इथपयत पोहोचवणा या दे वतां वषयी या
शहरा या मनात ा होती.
जॉन फेरीअर आ ण या या मानले या मुलीने, युसीने मॉमन लोकांबरोबरचा वास
शेवटपयत पूण केला. यांनी आपली आयु यंच या जमातीला वा हली होती. युसी टँ गरसन या
तीन बायकांची लाडक झाली. आईवेगळ पोर हणून तची वशेष काळजी घेतली जाऊ
लागली. टँ गरसनचा बारा वषाचा मुलगा भलताच ड होता. या याशीही तची चांगलीच
ओळख झाली.
जॉन फेरीअरही या मॉमन लोकांम ये चांगलाच मसळू न गेला. थलांतरा या वासात
या या दशा ानाचा आ ण शकारीत या नैपु याचा चांगलाच उपयोग झाला होता. अनेक न ा
ओळखी झा या. यां यात तो इतका व यात झाला क वास संप यावर नवीन थापन
होणा या शहरात जॉनला या या ह काची जागा दे यात यावी यावरही यां यात एकवा यता
झाली होती. या गो ीला मा वतः ने याचा पूण होकार मळाला न हता. याचबरोबर चार
जाण या त त माणसांचाही न हता. टँ गरसन, के बेल, जॉ टन आ ण ेबर! हे चौघंजण
ने यापाठोपाठ या समुदायाचे आधार तंभ होते.
पण तरीही जॉनला या या ह काची जागा मळाली. शेताला लागूनच यानं वतःचं घर
बांधलं. याचं काम आ ते आ ते चालू होतं. एक एक खोली करत काही वषानी याचा एक
लहानसा वाडाच तयार झाला. जॉन अ तशय ावहा रक वचारांचा माणूस होता, याची येक
कृती अ तशय वचारपूवक आ ण नीटनेटक असे. तो चांगला काटकही होता. सकाळपासून
रा ीपयत आप या शेतात राबत असे. याची झपा ाने गती झाली. तीनच वषात तो आप या
शेजा यांपे ा सरस झाला. सहा वषात तो सु थतीत आला. नऊ वषात ीमंत झाला आ ण
बारा वषाम ये या संपूण ‘सॉ ट लेक सट ’ म ये चारपाचच माणसं या या बरोबरीची होती.
सॉ ट लेक सट पासून ते पार वाहसॅच पवतांपयत सव र तो यातनाम होता.
केवळ एकाच गो ीने तो या मॉमन धमा या लोकांत वेगळा ठरला. याने कधीच कोणाही
ीबरोबर घरोबा केला नाही. तसा वचारही याने कधी केला नाही. अथात याला कोणी मुलगी
सांगन ू आली नाही असं नाही, परंत ु जॉनने कायमच न नकार दला. मग या याब ल कं ा
पकू लाग या. कोणी हणे क र तकडे अटलां टक या आसपास याची कोणी मै ीण आहे.
कोणी हणे क याचा ेमभंग झाला आहे, तर कोणी या या वहारीपणाला कंजूष हणून
चडवत हणे क जॉनला या या संप ीत वाटे करी नको आहे हणून तो ल न करत नाही.
शांतपणानं सारं ऐकून घेत, कोणालाच उ र न दे ता जॉन सदा चारी रा हला. सरळ वाटे व न
चालणारा जु या मतांचा स य माणूस हणून याचा लौ कक झाला.
युसी जॉनकडेच लहानाची मोठ झाली. मानले या व डलांना ती सवतोपरी मदत करे.
कालपरवापयत व डलां या मागेमागे करणारी अ लड युसी आता सारी कामं जबाबदारीने पण
हसतहसत पार पाडत होती. सराईतपणे घो ावर बसून शेतात जा- ये करत होती.
शहरात या सवात ीमंत माणसाची ही मुलगी दसायलाही सवात सुंदर होती. व छ, शु
हवा आ ण नरोगी वातावरणानेच युसीची दे खभाल केली. वष सरली. युसी वयात आली, उंच
झाली. त यासारखं नखळ स दय कोणाही मॉमन मुलीकडे न हतं. मूळ या अमे रकन गो या
रंगावर लालीमा आला. युसीलाही आप या ता याची जाणीव होऊ लागली. एखादा
ह त पश, एखादा कटा आता तला वेगळा कळायला लागला. वभावातलं भीती आ ण लाज
यांच ं अनोखं म ण तलाच ग धळात टाकायला लागलं. तला एक नवीनच अनुभूती होत होती,
पण जॉनला मा कळ चं फुलात कधी पांतर झालं हे कळलंच नाही.
या दवशी घडलेली ती लहानशी घटना एक वेगळं च वळण दे ऊन गेली. छोट असली तरी
ती घटना युसी या आयु यावर खोल प रणाम उमटवणारी होती.
पलीकडे कॅ लफो नयाम ये सोनं सापडत होतं आ ण सॉ ट लेक सट कॅ लफो नयाला
जा याये या या वाटे वर येत होतं. लांब कंटाळवा या वासाने थकली भागली माणसं आ ण
यांचे घोडेही इथे व ांतीसाठ थांबत असत. म ांचे आ ण बैलांच े कळप इथे चर यासाठ येत
असत.
तो जून म ह यातला उबदार दवस होता. सारी माणसे उ ोगात म न होती. गावात, शेतात
सगळ कडे कामाची गडबड चालू होती. मु य र ता गजबजला होता. पाठ वर माल लादले या
खेचरांची रांग प मेकडे चालली होती. वेगवेग या रंग पां या गद तून युसी अ तशय
कुशलतेने घोडा हाकत येत होती. त या कपाळावर घामाचे ब साचले होते. लांब, तांबूस केस
पाठ वर मोकळे सोडले होते. व डलांच ं काम करायला ती बाहेर पडली होती. चेह यावर
ता यसुलभ नभयता झळकत होती. वाटस त याकडे वळू न वळू न पहात होते. एरवी
न वकार असणारे रेड-इं डय स दे खील त या स दयाकडे नरखून पहात होते.
ती वेशीपाशी आली आ ण तचा र ता म ां या एका मो ा कळपामुळे अडला. जंगली
 दसणारे पाचसहा गुराखी तो कळप हाकत होते. घाईत अस याने तने आपला घोडा या
कळपात घुसवला आ ण वाट काढत ती जाऊ लागली, पण अचानकपणे स या बाजूने बैलांचा
एक कळप उधळला. डोळे मोठे क न, शगे उगा न मो ाने हंबरत तो धावू लागला, यामुळे
घबराट माजली. शांतपणे जाणा या शे या-म ा बावर या. इत ततः धावू लाग या. मोठा
धुरळा उडाला. काहीच दसेनासं झालं. युसी आप या घो ाला सफाईने आवरत होती, दशा
दे त होती, पण अशातच एका शेळ चं टोकदार शग या या पोटात टोचलं. तो बथरला आ ण
लाथा झाडू लागला. यानं पुढचे पाय हवेत उंचावले. तो जुमानेनासा झाला. अशा वेळ कोणीही
नवखा वार यावर टकून राहणं अश य होतं. जरा पकड ढली झाली असती तर खाली पडू न
या पसाळले या जनावरां या पायाखाली चरडू न मरणच आलं असतं. युसी कसलेली होती,
तरीपण अशा संगाची तला सवय न हती. तने घो ावरची मांड सुटू दली नाही, पण
उडाले या धुळ मुळे तला काहीच दसेनासं झालं होतं. ास घेता येईना, गुदमरायला झालं.
घो ा या सार या बदलणा या दशेने म तक फ लागलं. यातून बाहेर कसं पडावं हे तला
कळतच न हतं. जा त काळ तग धरणंही अश य होतं. त या हातून लगाम सुटत चालला होता.
अशातच त या डा ा हाताने एकाचा आवाज ऐकायला आला. पाठोपाठ एक दणकट हात पुढे
आला आ ण याने लगामाला हात घातला. बथरलेला घोडा काबूत आला. नाचरे पाय थांबले
आ ण घो ाला खेचून याने तला गदारोळातून सहीसलामत बाहेर काढलं. आता ती सुर त
ठकाणी होती.
‘‘तुला काही झालं तर नाही ना?’’ याने अ यंत अदबीने वचारलं.
तने या याकडे पा हलं. याचा चेहरा उ होता, पण यावरचं हसू थेट डो यातून उमललं
होतं. तीही जरा सैलावली.
‘‘नाही. पण मी फार घाबरले होते. हे असं काही होईल याची क पनाच न हती मला.’’
‘‘पण तू घो ावर मा छान घ बसली होतीस.’’ तो उंच, बळकट त ण वतः उ म
जाती या घो ावर वार झाला होता. अंगावर शका यासारखा पोषाख होता. खां ावर एक
रायफल लटकवलेली होती.
‘‘मला वाटतं, तू जॉन फेरीअरची मुलगी आहेस, हो ना? घरातून बाहेर पडलीस ते हापासून
पाहतोय मी तुला. व डलांना वचार क यांना सट युईसचे जेफरसन होप आठवतायत का?
जर हे तेच जॉन फेरीअर असतील तर माझे वडील आ ण ते फार जवळचे होते.
‘‘तूच चल ना घरी यापे ा. वतःच वचार यांना.’’ तने ीसुलभ ल जेने वचारले.
या या चेह यावर पु हा हसू उमटलं, याचे काळे डोळे लकाकले.
‘‘न क ! पण आ ही दोन म हने या ड गराळ भागातच रहात आहोत. भेट या या
प र थतीत नाही आहोत. तेच जर कधी तकडे आले तर भेट यायला सांग.’’
‘‘तुला भेट यासाठ यां याकडे खरंच कारण आहे. माझा जीव वाचवलायस तू. जर आज
मला काही झालं असतं तर यां यावर काय संग ओढवला असता याची क पनाच करवत
नाही.’’
‘‘हं. मलाही तुझी काळजी वाटत होती.’’
‘‘का? तुला का काळजी? तू तर आमचा कोणीच नाहीस.’’ तने ख ाळपणे वचारले.
यावर तो हसू लागला.
‘‘चे ा सोड.’’ ती हणाली. ‘‘तू आता म झाला आहेस. कधीही घरी ये. तुझं वागत आहे.
चल. आता मला नघायला पा हजे. जरा उशीर झाला तर बाबा रागावतील. परत कधीच काही
काम सांगणार नाहीत मला.’’
‘‘गुडबाय.’’ याने आपली ं द टोपी उंचावली. तचा हात हातात घेऊन तो कमरेत वाकला.
तने आपला घोडा वळवला. एकवार पु हा या याकडे पा हलं आ ण वरेन े घर या दशेने नघून
गेली.
जेफरसन होप अबोलपणे आप या म ांम ये मसळला. यां यासोबत तो नेवाडा या
पवतराजीत चांद शोधत होता. चांद असलेले ख नज ‘सॉ ट लेक सट ’त वकून पु हा
वसायासाठ भांडवल उभं कर याचा यांचा य न होता. ही घटना घडेपयत पूण मन लावून
तो आप या उ ोगात म न होता, पण त या दशनाने याचं ल आता वच लत झालं होतं. ती
नघून गे यावर अचानक याला उदास वाटू लागलं. कामावर जायला उ साहच उरला नाही. हे
काही कोणा मस ड फुटले या नव या पोराचे णक आकषण न हते, तर आयु याला
भडणा या एका उम ा त णा या दयाचा ेमाचा पाझर होता. आप या उ ोगात पूण यश वी
झा या शवाय ेमात पडायचं नाही या या या मनोमन त ेला आज हादरा बसला होता.
याच रा ी याला जॉन फेरीअरकडू न जेवायचे नमं ण आले. नंतरही वारंवार येऊ लागले.
तो आता या घरचा होऊन गेला. गेली बारा वष बाहेर न पडले या जॉनला आता जेफरसन
होपकडू न बाहेर या जगा या बात या कळू लाग या. जॉन माणे युसीलाही यात रस वाटू
लागला. कॅ लफो नयात सो ाचांद या शोधात जाणा या प ह या माणसांपैक जेफरसन एक
होता, यामुळे या याकडे कथांचा, अनुभवांचा ख जनाच होता. लहान वयात यानं बरंच
आयु य पा हलं होतं. याला साहसाची उपजतच ओढ होती. तो उ म पारधी होता.
सो ाचांद या खाण वषयी याला मा हती होती. द याखो यांतून तो भटकला होता, शेतीचाही
थोडा अनुभव होता. जॉन फेरीअरला या या वषयी आ मीयता वाटू लागली. वेगवेग या
वषयांवर यां या चचा होत. मतांची दे वाणघेवाण होई. यात युसीही सहभाग घेई, पण ती
नुसती बसून असे. का या डो यां या बळकट जेफरसन होपने तला कधीच जकलं होतं.
जॉनलाही ती च हं दसत होती.
उ हा यात या एका सं याकाळ जेफरसन वेगाने घोडा दौडवत आला. कुंपणापाशी येताच
याने खाली उडी मारली. तथ याच खांबाला घोडा बांधला. युसी आवाज ऐकून बाहेर धावत
आली. याचा चेहरा फुलला होता. तचे हात हातात घेऊन तो हणाला,
‘‘मी चाललोय युसी. आ ा मी तुला मा याबरोबर घेऊन जाऊ शकणार नाही, पण जे हा
परत येईन ते हा मा न क घेऊन जाईन, येशील ना मा याबरोबर?’’
‘‘हो.’’ ती नजर खाली वळवत हणाली. ‘‘पण कधी?’’
‘‘दोनच म ह यांचा आहे. काही कामं आटपून मी तुला मागणी घालायला येईन. मग
आप या म ये कोणी येऊ शकणार नाही.’’
‘‘आ ण बाबांना काय सांगायचं?’’
‘‘ यांची काळजी क नकोस.’’ तो त याकडे पहात हणाला, ‘‘ यांनी कधीच परवानगी
 दली आहे. फ मा या या चांद या खाण चं काम सुरळ त चालू हायला पा हजे.’’
‘‘तुझं आ ण बाबांच ं बोलणं झालंय ना? मग काहीच काळजी नाही.’’ ती या या छातीत
डोकं घुसळत हणाली.
तचे हात सोडवत र होत तो हणाला, ‘‘चल. आता मला जायला हवं. थांबलो तर पाय
नाही नघणार इथून. माझे म माझी वाट पहात आहेत. दोन म ह यांत मी परत येईन.’’
तो मागे वळला, घोडा सोडवला आ ण मांड टाकली. मागे वळू न न बघता दौडत नघून
गेला. त याकडे पा हलं असतं तर जा याचा न य खरंच ढळला असता इतक ती मोहक
दसत होती. दोन पावलं पुढे होऊन फाटकाचा आधार घेऊन युसी या दशेने पहात उभी
रा हली. तो लांबवर दसेनासा झाला आ ण युसी घरात परतली.
आज ती जगातली सवा धक आनंद मुलगी होती.
 १०
जेफरसन होप सॉ ट लेक सट तून जाऊन आता तीन आठवडे उलटले होते. जॉन फेरीअर
या या आगमनाची वाट पहात होता आ ण एक कडे तो उ शरात उशीरा यावा असेही याला
वाटत होते, कारण तो आला क युसीचे या याशी ल न लावून ायचे होते. युसी रावणार
होती. मानलेली का होईना पण ती याची मुलगी होती. जगात त या वना याला कोणीच
न हतं. तो वरह याला सहन झाला नसता.
इथे आ यापासून तो एक गो कधीच कुणाशी बोलला न हता. युसीचं कोणा मॉमन
माणसाशी ल न हावं हे याला पटू च शकत न हतं. याचा याला नत वरोध होता. मॉमन
लोकांनी यांचा जीव वाचवला होता हे खरं; पण यांच ं त व ान, यांची वचारधारा जॉनला
मनातून पटत न हती. मुलीचं ल न या जमातीत क न दे णं हे तर फारच टोकाचं होतं. या या
मानी वभावाला पटणारं न हतं, पण मो ाने बोलायची चोरी होती. ते धो याचंच होतं. या
कमठ, बुरसट वचारां या लोकांनी काय केलं असतं ाची क पनाही करवत न हती. हो याचं
न हतं होऊन बसलं असतं.
मॉमन जमातीला पुरोगामी धा मक वचार मा य न हते. जराशा श दाने जरी यांची मानाची
थानं खावली गेली तरी याची मोठ कमत चुकवायला लागत होती. एके काळ अ याय
भोगणारे आता सजा सुनावणारे झाले होते. कॅथॉ लक चच, जमनीचे फेमगेरी , इटली या काही
गु त सं था यांपैक ही कोणाचेच रीती रवाज मॉमन लोकांइतके कडक न हते.
इथली याय व था सव ापी आ ण महाश् नतमान होती, पण ती तेवढ च गु तही होती.
अ तशय गूढ प तीने ती चालवली जाई. एक वाकडा श द आयु य उद् व त हायला पुरेसा
ठरत असे. वरोधात बोलणा याला नाहीसे कर यात येई. या या बायका-मुलांनाही याची
काहीच खबरबात लागत नसे; नखही ीस पडत नसे. ही श ा भर चौकात या फाशीपे ाही
भयंकर होती. ती फमावणारी यायसं था अ य होती. कोणाच नाग रकाला तचं दशन झालं
न हतं. तरीपण एक अना मक भीती यां या मनात दबा ध न बसली होती. जणू काही यां या
डो यावर टांगती तलवारच होती. सु वातीला या श ा केवळ मॉमन व बंड करणा यांनाच
द या जात. मॉमन या कठोर नी त नयमांचं उ लंघन करणा यालाच सामोरं जावं लागे, पण
नंतर या स ेच ं व प जा त ापक झालं.
मॉमन समाजात वयात आले या यांची सं या कमी झाली होती आ ण यां शवाय
यां या समाजाची ब प नी वाची शकवण ात उतरणं अवघड होऊन बसलं होतं. या
काळात सगळ कडे व च अफवांच े पेव ङ् खुटले होते. पर ांतीयां या खुना या अफवा, जथे
पूव कधी अमे रकन इं डय सचा वावरही न हता अशा ठकाण या व या लुट यात आ या या
अफवा. ये या जनानखा यात नवीन या दसून यायला लाग या. ःखात कुढत
बसणा या, ढसाढसा रडणा या आ ण चेह यावर कधीही मटू न शकणा या भया या रेषा
असले या या. पवतरांगांम ये जाणारे वासी मुखवटे घातले या, लपून छपून आ ण
सावधपणे वावरणा या सश टो यां या बात या घेऊन येऊ लागले. हळू हळू या सांगोरांगी
गो ना य व प आलं. वारंवार याची पु करणं दे यात आली आ ण यांनी एक न त
नाव धारण केलं. अगद आजही, प मेकड या एकाक रँचम ये डॅ नएट बँड कवा अ हे जंग
एंज स ही नावं अपशकुनी मानली जातात.
एके दवशी सकाळ जॉन आप या शेतात जा याची तयारी करत होता, तेव ात याला
फाटकाची कडी उघड याचा आवाज आला. जॉनने खडक तून डोकावून पा हलं. एक
भरभ कम बां याचा भु या रंगा या केसांचा म यमवयीन माणूस आत शरताना दसला. याला
पा न जॉनचा ासच अडला, काळजाचा ठोका चुकला. तो गॅम होता. मॉमन लोकांचा नेता.
सॉ ट लेक सट चा सवसवा. तो घरी येणं हे काही फार शुभ न हतं, तरीपण जॉन धावतच बाहेर
गेला आ ण याचं वागत केलं. आदराने नम कार केला. तो थंडपणे वीका न गॅम दगडी
पायवाटे व न जॉन या घरात शरला. जॉनही पाठोपाठ आत आला.
‘‘ दर जॉन फेरीअर.’’ तो जॉन या सु थतीत या घराकडे पहात घोग या आवाजात बोलू
लागला, ‘‘तू या ओसाड वाळवंटात टाचा घासून मरायला टे कला होतास ते हा आ ही तुला
आधार दला. आम याबरोबर इथे आणलं. घासातला घास काढू न दला. तु या मालक ची
जङ् क नही दली, याच बळावर तू आज इतका ीमंत झाला आहेस. होय ना?’’
‘‘होय सरकार.’’ जॉन उ रला.
‘‘आ ण बद यात आ ही काय मा गतलं होतं? तर न ा. मॉमन लोकांशी, इथ या
नी त नयमांशी न ा. तू तसं वचनही दलं होतंस, पण आ हाला समजलंय क तू आपलं वचन
मोडलंयस.’’
‘‘मोडलं? ते कसं काय सरकार? मी तर नय मतपणे कर भरतो, प व दे वळात जातो...’’
जॉन सांग ू लागला.
‘‘तु या बायका कुठे आहेत जॉन? बोलाव यांना. मला यां याशी काही बोलायचंय.’’
‘‘मी ल नच केलं नाही. एक तर इथे यांची सं या खूप कमी होती. या हो या यांना
मा यापे ा वरचढ असे अनु प पु षही उपल ध होते. मी या पधत कधीच न हतो आ ण मी
काही एकटाही न हतो. मला काय हवं नको ते पहायला सोबतीला माझी मुलगी होती.’’
‘‘ त याचसाठ मी इथे आलो आहे. ’’ गॅम हणाला. ‘‘आता ती वयात आली आहे. इथली
सवात सुंदर हणून तची याती आहे. अनेकां या नजरेत ती भरली आहे. आ ण ती माणसंही
इथली त त आहेत.’’
जॉनचा जीव खालीवर हायला लागला.
‘‘ त याब ल मी जे काही ऐकतोय ते खोटं असावं अशी माझी इ छा आहे. या ांतात या
सैल जभा त याब ल काहीबाही बोलू लाग या आहेत. ती हणे कोणा परदे शी माणसावर ेम
करते? हे इथ या नयमां या बाहेर आहे. जर तसं असेल तर ती फार मोठं पाप करते आहे.
अशाने हा धम वटाळे ल. तु या या ढ गी वाग याचे प रणाम भयंकर होतील.
जॉन त धपणे उभा होता.
‘‘या मु ावर, जॉन फेरीअर, तुझी न ा पु हा तपासून पहा यात येईल. चार े या
पंचसमीतीम ये हा नणय घे यात आला आहे क तु या मुलीचं ल न बाहेर या माणसाशी होऊ
दलं जाणार नाही. इथे तला अनु प मुल ं आहेत. टँ गरसन आ ण ेबरना येक एक मुलगा
आहे. दोघंही ीमंत आहेत, त त आहेत. यां या घरात युसीचं वागतच होईल. तने
यां यापैक एकजण नवडावा, काय हणणं आहे तुझं यावर?’’
जॉन काही काळ तसाच न:श द उभा रा हला, मग जरा खाक न तो हणाला, ‘‘आ हाला
वचार करायला जरा वेळ ा. युसी अजून लहान आहे. ल नाचं वय नाही झालं तचं अजून.’’
‘‘एक म हना दे तो. वचार करा, पण या म ह या या शेवट तने उ र दलंच पा हजे.’’ गॅम
उठला आ ण दरवाजा या दशेने चालू लागला. अचानक वळू न हणाला, ‘‘जर चार े या
वरोधात जाऊ पहाल तर तु हाला या सएरा लँको या रखरखीत पठारावर पाणी पाणी करत
पडू न राहणं जा त बरं होतं असं वाटे ल, समजलं?’’ असं हणून गॅम दगडी पायवाटे व न
बुटांचा आवाज करत नघून गेला.
जॉन परत येऊन न लपणे डोळे मटू न बसून रा हला. आता हे सारं युसीला कसं सांगावं
याचा तो वचार करत होता. याने डोळे उघडले ते हा समोर युसी उभी होती. याने खोटं हसून
काही बोल याचा य न केला; पण तचा घाबरलेला, मलूल चेहरा पा नच याला समजलं क
तने सारं काही ऐकलं आहे.
‘‘माफ करा बाबा, मी ऐकलंय सारं. तो इत या मो ाने बोलत होता क सा या घरभर
याचा आवाज घुमत होता. आता आपण काय करायचं?’’
जॉनने तला जवळ घेतलं. केसांतून मायेने हात फरवत तो हणाला, ‘‘घाब नकोस पोरी.
मी बघतो काय करायचं ते. तू याचं फार मनावर घेऊ नकोस, तू मजेत रहा.’’
उ रादाखल या या हातावर तचा एक अ ू टपकला.
‘‘काळजी क नकोस. मी ओळखतो जेफरसनला. तो या मॉमनसारखा नाही, न
आहे. उ ाच नेवाडाला काही माणसं चालली आहेत. मी यां याबरोबर नरोप पाठवतो. माझी
खा ी आहे, ते समज यावर जेफरसन वजे या वेगाने इथे येईल.’’
हे ऐकून युसी खुदकन हसली. ‘‘खरंच तो आ यावर सारं सुरळ त होईल. तोच यातून
काहीतरी माग काढे ल, पण बाबा, मला काळजी वाटते, इथ या नयमां या व जाणं फार
धो याचं आहे.’’
‘‘पण आपण अजून वरोध तरी कुठे केलाय?’’ जॉन हणाला, ‘‘अजून अ खा एक म हना
आहे आप या हातात. आपण काहीही क शकतो. याआधीच आपण हा दे श सोडू न जाऊ
शकतो.’’
‘‘सोडू न नघून जायचं?’’
‘‘काय हरकत आहे?’’
‘‘पण ही शेती, जमीन...’’
‘‘जेव ाचा हणून पैसा करता येईल तेवढा क , बाक सारं जाऊ दे त. मनापासून सांगतो
युसी; हा वचार कर याची ही काही माझी प हलीच वेळ नाही. मला हे असं अ यायाखाली
जगता येणार नाही. मी एक वतं अमे रकन आहे.’’
‘‘पण आप याला ते इथून असं जाऊ दे णार नाहीत.’’
‘‘जेफरसनला येऊ दे त युसी. काहीही अवघड नाही, तोपयत धीर खचू दे ऊ नकोस.’’
 जॉन तसं हणाला खरं; पण युसी या ल ात आलं क या रा ीपासून जॉन कधी न हे ते
घराची दारं रा ी नीट बंद क लागला आहे.
इतक वष भतीवर नुस याच लटकवून ठे वले या आप या रायफलला जॉनने तेलपाणी
केलं होतं. आता तचा कधीही उपयोग होणार होता.
 ११
स याच दवशी सकाळ जॉन शहरात गेला. या या प रचयाची काही मंडळ नेवाडाला
नघाली होती. जॉनने यां याबरोबर जेफरसन होपसाठ नरोप दला. युसी आ ण तो वतः
कसे संकटात सापडले आहेत याचं वणन केलं. लवकरातलवकर इथे ये यासाठ वनंती केली.
आता याला आ त वाटलं. मनावरचं ओझं कमी झालं. तो परत आप या घर या वाटे वर
परतला.
घरापाशी आ यावर याला जरा नवलच वाटलं. फाटका या दो ही खांबांना दोन घोडे बांधून
ठे वले होते. अचंबा करतच जॉन दरवाजापयत आला. याने पा हलं क दवाणखा यात दोन
त ण बसले होते. एकजण या या आरामखुच त नवांतपणे पाय पस न बसला होता. याचा
चेहरा फकट लांब होता, तर सरा बैलासार या मानेचा त ण खडक तून बाहेर बघत उभा
होता. हात खशात टाकून श वर कुठलंतरी गाणं वाजवत होता. जॉन आत आ यावर दोघांनी
या याकडे माना वळवून पा हलं. आरामखुच तला त ण बोलायला लागला.
‘‘कदा चत आ ही तुला माहीत नसू जॉन. हा आहे इथले े ी ेबर यांचा मुलगा आ ण मी
जोसेफ टँ गरसन. मा याच व डलांनी तुला या रखरखीत पठाराव न उचलून आसरा दला
होता, अ यथा तू आ ण तुझी लेक युसी कधीच तडफडू न मेला असतात.’’
‘‘आम या उपकारावरच तू मोठा झाला आहेस. ये आत ये. घर तुझंच आहे.’’ ेबर
कु सतपणे हणाला.
जॉन फेरीअरने दोघांना कमरेत झुकून अ भवादन केलं. याने या दोघांना ओळखलं. ते इथे
कशासाठ आले आहेत याचीही पुसटशी क पना याला आली.
‘‘आ ही इथे आम या व डलां या सांग याव न आलो आहोत..’’ टॅ गरानने बोलायला
सु वात केली. आ ही दोघंही तु या मुलीशी ल न करायला उ सुक आहोत. तने आम यापैक
जो यो य वाटे ल याची नवड करावी. मला आ ा चार बायका आहेत आ ण या ेबरला सात
बायका आहेत, यामुळे ल न करायला मीच जा त पा ठरतो.’’
‘‘थांब टँ गरसन.’’ ेबर म येच बोलला. ‘‘ हा नाही क आ ा कती बायका आहेत.
नकष असा आहे क आपण कती बायका ठे वू शकतो, कती पोसू शकतो. मा या व डलांचा
सारा वसाय मा या नावावर आहे यामुळे मी जा त ीमंत आहे.’’
‘‘पण माझं भ वत जा त चांगलं आहे. मला मा या व डलां या वसायाबरोबरच यांचं
चचमधलं थानही मळणार आहे, यामुळे सामा जक त पाहता मीच जा त उजवा ठरतो,’’
टॅ गरसन हणाला.
‘‘पण आपण ही चचा करणं यो य नाही.’’ ेबर म येच हणाला. ‘‘हा नणय युसीच घेऊ
शकेल.’’ जॉन अजून दारातच उभा होता. जरासा बाजूला सरकून या दोघांना दरवाजा दाखवत
हणाला, ‘‘माझी मुलगी नणय घेऊन बोलावणं पाठवेल ते हा या. तोपयत मला त ड दाखवलं
नाहीत तरी चालेल.’’
या दोघांनी चमकून जॉनकडे पा हलं. यां या मते युसीला या दोघांमधून उ म जोडीदार
 नवड याची मुभा मळणं ही जॉन आ ण युसीसाठ सुवणसंधी होती. जॉन फेरीअरचा तो जणू
ब मानच होता आ ण याला मा याचं काहीच वाटत न हतं. उलट रागच आला होता.
‘‘बाहेर जायला दोन र ते आहेत. एक दारातून आ ण एक खडक तून. पटकन नवडा
आ ण बाहेर चालते हा.’’ जॉनचा आवाज चढला. असा अपमान हा दोघांसाठ ही ध का होता.
टँ गरसन आरामखुच तून ताडकन् उठू न उभा रा हला. दोघंही दारापाशी गेल.े
‘‘तुला याची कमत चुकवावी लागेल जॉन फेरीअर.’’ टँ गरसन अतीव रागाने कचाळला.
‘‘तू चार े या आदे शाला धुडकावतोयस. प रणाम चांगले होणार नाहीत.’’
‘‘ गॅमचा हात जे हा तु यावर पडेल ते हा समजेल. सारी गुम उतरेल, पण तोपयत फार
उशीर झाला असेल जॉन.’’
जॉन चवताळला आ ण धावत आत या खोलीत गेला. आत युसी बं क घेऊनच बसली
होती. तने ती जॉन या हातात दली. ती घेऊन जॉन वेषाने बाहेर आला. काय होणार याची
क पना येऊन ते दोघंही घो ां या दशेने पळाले. जॉनने बं क सरसावली ते हा ते घाब न
घो ावर मांड टाकून गोळ या ट याबाहेर गेलेल े होते.
‘‘हलकट, पु हा याल तर गो या घालेन...’’ जॉन या दशेला बघत ओरडला. तोपयत
युसीही आत या खोलीतून बाहेर आली होती. तला जवळ घेत तो हणाला,
‘‘या हरामखोरांशी ल न लाव यापे ा मी मा या मुलीला व हरीत ढकलून दे ईन.’’
‘‘आ ण मीही तेच पसंत करेन.’’ युसी ठाम आवाजात हणाली. ‘‘पण आता जेफरसन मा
लवकरात लवकर यायला हवा.’’
‘‘हो. तो आ या शवाय आपण या प र थतीत काय करायचं हेही ठरवता येत नाहीये. हे
दोघं आ ा जवाला घाब न इथून नघून गेलेत खरे, पण उ ा ते काय करतील याचा काही नेम
नाही.’’
पण या दोघांना आता एखा ा या स याची आ ण आधाराची खरंच गरज होती. या
रा य व थेम ये असं वागणं हणजे सवनाशाला आमं ण दे यासारखंच होतं. आजपयत हे
धाडस कोणीच दाखवलं न हतं. लहानसहान चुकांनाही जथे भयंकर श ा होती तथे हा
अपराध तर फारच गंभीर होता आ ण फेरीअरला ते कळू न चुकलं होतं. याची जमीनजुमला,
पैसाअडका सारं ज त क न चचला दे ऊन टाक यात आलं असतं. कदा चत याहीपे ा भयानक
श ा दे यात आली असती. या अ ात श े या भयाने जॉन णभर बावरला. नेमकं काय
होईल याचा अंदाज याला बांधता येईना, पण पुढ याच णी याने ती भीती मनात लपवली.
युसीला ती जाणवू दली नाही. आता जे होईल याला झुंज ायची असं याने ठरवलं.
आप या मुली या क याणाकरता तो काहीही क शकणार होता.
आता आप याला गॅमकडू न बोलावणं येणार, कमीतकमी काहीतरी संदेश तरी येणार हे
यानं गृहीत धरलं होतं. तसा तो आलाही, पण तो इत या व च प तीने येईल याची मा
जॉनला क पना न हती.
स या दवशी पहाटे जे हा जॉन उठला ते हा या या पांघ णावर, या या छातीवरच
कागदाचा एक लहान तुकडा व थत टाचलेला आढळला. यावर वे ावाक ा पण ठळक
अ रात ल हलं होतं, ‘तुला सुधारायला एकोणतीस दवस दलेले आहेत.. यानंतर...’
 हा इशारा मा कोण याही जीवघे या धमक पे ा जा त भयंकर होता. हा तुकडा
या यापयत अगद या या छातीवर कोणी आणून लावला असेल याचं याला भय म त
आ य वाटलं. दरवाजे बंद होते. बाहेर अंगणात याचे नोकर झोपले होते. याने तो कागद
चुरगाळू न फेकून दला. युसीला यातलं काहीच सां गतलं नाही, पण तो मनोमन चरकला होता.
ही काहीतरी अमानवी ताकद असावी असं याला वाटू न गेल.ं या शवाय हा कागद या यापयत
येऊच शकला नसता. ती टाचणी याने कोणी या या छातीपयत आणली होती याला जॉनला
ते हाच मा नही टाकता येऊ शकलं असतं. य मरणापे ा मरणाची दहशत बसव याची ही
त हा फार जीवघेणी होती.
स या दवशी तर याहीपे ा भयंकर प तीने संदेश आला. सकाळ जॉन आ ण युसी
ेकफा ट करत होते. युसीचं ल उगीचच आ ाकडे गेल ं आ ण तचे डोळे व फारले. हात
त डावर पालथा ठे वून ती कचाळली. जॉनने वर पा हलं तर, छतावर जळ या काठ या
कोळशाने ‘अ ावीस’ असं ल हलं होतं. आता हे युसीपासून लपवून ठे वणं अश य होतं, तरीही
याने तला धीर दला. काहीतरी थातूरमातूर सांगन ू वेळ मा न नेली. या रा ी तो झोपलाच
नाही. काडतुसांनी भरलेली बं क हातात घेऊन रा भर बसून रा हला. रा ी काहीही घडलं नाही.
सकाळ याने बाहेर येऊन पा हलं तर दारावर मो ा अ रात ‘स ावीस’असं रंगवलेल ं दसलं.
अशाच कारे दवस उलटत रा हले. येक सकाळ या या अ य श ूंनी याला आकडा
ल न इशारा दलेला असायचा. कती दवस उरले याची जाणीव या या मनात पदोपद
ठु सठु सत रा हली. कधी हे आकडे दारावर दसायचे तर कधी ज मनीवर, कधी एखादा
कागदाचा तुकडा सापडायचा तर कधी बागेत या फाटकावर मोठा फलकच दसायचा. अ तशय
सावधपणे डो यांत तेल घालून पहारा क नही हे आकडे कोण आ ण कधी ल न जातंय हे
जॉनला कळायचं नाही. आता या या मनात भीतीने घर केलं होतं. सा या आशा नेवाडा न
जेफरसन ये यावर लागून रा ह या हो या.
वसाचे पंधरा झाले, पंधराचे दहा झाले, पण जेफरसन ये याची ल णे दसेनात. दवस
सरत चालले. जॉनचा धीर सुटत चालला. दाराबाहेर घो ा या टापा वाज या कवा कोणी
गाडीवान मो ाने ओरडला तरी जॉन धावत घराबाहेर यायचा. याला वाटायचं ‘मदत आली’.
अखेरीस पाच दवस उरले... चार.. तीन. आता मा जॉन फेरीअरने तथून सुटके या आशा
सोडू न द या. आजूबाजूला सव ड गररांगा हो या. तथ या वाटांच ं जॉनला ान न हतं. सव
र यांवर कडक पहारा होता. शहरा या बाहेर पडणं इतकं सोपं न हतं. तो संपूणतः असाहा य
होता, पण हरला न हता. जॉन प र थतीला शरण जाणा यातला न हता. आप या लाड या
मुलीचं आयु य तो असं उद् व त होऊ दे णार न हता.
या रा ी तो एकटाच उ न अव थेत वचार करत बसला होता. यातून काही माग दसतोय
का ते पहात होता. या सकाळ या या घरा या बाहेर ‘दोन’ असा आकडा ल हला गेला होता.
आ ण उ ाचा दवस शेवटचा होता. आता काय घडेल? या या मनात नाही नाही या शंका
येऊन गे या. वतः या मरणाचीही याला आता भीती वाटे नाशी झाली होती, पण आप यानंतर
युसीचे काय होईल ही काळजी याला पोखरत होती. या न दसणा या च ूहातून सुटका
नाही का? बंद खोलीत आपलं डोकं टे बलावर टे कून तो आप याच षंढपणाला कोसत होता.
 काय ते?... या या कानांनी एक सू म आवाज ऐकला. काहीतरी खरवड यासारखा. दारात
कोणीतरी होतं. भास न हता तो. खरंच कोणीतरी आलं होतं तथे. जॉन हलकेच मांजरी या
पावलांनी बाहेर आला आ ण कान दे ऊन चा ल घेऊ लागला... आ ण तो आवाज परत आला.
याला एक लय होती. दारा या एका फळ वर कोणीतरी टकटक करत होतं. कोण? जॉन
थरारला. याला ध न पकडू न यायला माणसं आली होती? का दारावर ‘एक’ आकडा ल हला
जात होता? जॉनला वाटलं क असं तीस तुक ांत मर यापे ा एकदाच झटकन जीव गेला तर
बरं. तो आवाज न करता पुढे झाला आ ण हलकेच कडी काढली.
बाहेर कोणीही न हतं. सव शांतता होती. तारे मंद चमकत होते. झाडांची पानंही हलकेच
हलत होती. बाहेर या छो ाशा बागेत कोणी न हतं. फाटकात, र यावर कोणाचीच चा ल
न हती. याने डावीकडे-उजवीकडे पा हलं. आ ण मग याचं ल समोर ज मनीवर गेल.ं
दारासमोर ज मनीवर कोणीतरी पसरलेल ं होतं.
जॉन दचकला. एक पाऊल मागे सरला. भतीला खेटला. या या त डू न आवाजही फुटे ना,
पण णभराने याला वाटलं क हा कोणी जखमी माणूस असेल मरणास अव थेतला. या
अंधूक काशात अजून बारकाईने पा हलं तर तो माणूस सतत थरथरत होता. आवाज न करता
सापासारखा वळवळत होता. आ ण कणाकणाने पुढे सरकत होता. याचा दे ह दारातून आत
शर या शर या तो ताडकन उभा रा हला. यानं झट यात पुढे होऊन दार लावलं आ ण
चेह यावरचं फडकं काढलं.
तो जेफरसन होप होता.
‘‘अरे दे वा..’’ जॉन उ ारला. ‘‘ कती घाबरलो होतो मी! तू असा कसा आलास?’’
पण जेफरसन उ र ाय या अव थेत न हता.
‘‘मला प ह यांदा खायला ा. काहीही चालेल. गे या अ े चाळ स तासात पोटात अ ाचा
कण गेलेला नाही मा या.’’ असं हणत असतानाच याला पलीकड या टे बलावर काल रा ी या
जेवणातला उरलेला पावाचा तुकडा दसला. याने यावर झडप घातली आ ण खाऊ लागला.
यावर गटागटा पाणी यायलं. जरा शारी आ यावर याने वचारलं, ‘‘ युसी कशी आहे? ठ क
आहे ना?’’
‘‘हो. तला अजून फारसं काही कळलेलं नाही.’’
‘‘घराला चारही बाजूंनी पहारा आहे, हणूनच मला असं सरपटत यावं लागलं. कोणा या
ीस पडलो असतो तर गो याच घात या अस या मला, पण मला मारणं यांना वाटतं ततकं
सोपं नाही.’’
जॉन या जवात जीव आला. याने जेफरसनला मठ मारली. ‘‘तू खरंच मा या मुलीशी
ल न करायला लायक आहेस.’’ तो गदगदत हणाला. ‘‘आम या अशा अव थेत मदत करणं तर
सोडच, पण कोणी भेटायलाही यायला धजला नसता.’’
‘‘ युसीसाठ मी काहीही क शकतो बाबा. त या ेमानेच मला या संकटात उडी मारायला
बळ दलंय.’’
‘‘आता आपण काय करायचं?’’ जॉनने वचारलं.
‘‘उ ाचा दवस शेवटचा आहे. काही करायचं असेल तर आज आ ण आ ाच. पलीकड या
इगल खडीम ये घोडे तयार आहेत. तुम याकडे कती पैस े आहेत?’’
‘‘दोन हजार डॉलसचं सोनंनाणं आ ण पाच हजार रोख असतील.’’
‘‘चालतील. अजून लागले तर मी घालेन. आप याला या पवतांमधून कासन शहरा या
दशेने जायला लागेल. युसीला उठवा.’’
जॉन युसीला उठवायला गे यावर जेफरसनने तयारी करायला सु वात केली. याने
खा याचे पदाथ एका पशवीत भ न घेतले. पा या या थैलीत पाणी भ न घेतलं, कारण
ड गरात पाणी फार कमी होतं. या व हरी हो या याही लांब लांब अंतरावर हो या. याची
तयारी हो येय न हो येय तोच युसीही आव न आली. या दोघांची नजरानजर झाली, पण
ेमाचं बोलत बस याएवढा वेळ हाताशी न हता. लगेच नघायला हवं होतं.
‘‘चला नघूयात.’’ जेफरसन घाई करत हलकेच हणाला, तरी या या आवाजात ठामपणा
होता. संकटाची पूण जाणीव याला झाली होती आ ण याला सामना ायला तो तयार झाला
होता.
‘‘पुढ या आ ण माग या दारांवर पहारे जेवढे कडक आहेत तेवढे ते बाजूंना नाहीत. आपण
खडक तून बाहेर पडू आ ण शेता या कडेकडेन े जायला लागू. मु य र याला पोहोचलो क
तथून इगल दरी फ दोनच मैलांवर आहे. तथे घोडे आपली वाट पहात असतील. दवस
उजाडाय या वेळेला आपण पवतापासून न या अंतरावर असू.’’
‘‘जर आप याला म येच अडवलं तर?’’ जॉनने वचारलं. यावर जेफरसनने आपला अंगरखा
बाजूला केला आ ण आत दडवलेलं र हॉ हर दाखवलं. ‘‘जर ते खूपजण असतील तर यातले
दोघं- तघं तरी आप याबरोबर वगात येतील क नाही?’’ जेफरसन कडवट हसत हणाला.
घरातले सारे दवे मालवले. खडक तून एकवार शेताकडे नजर फरवली. आ ा या
णापयत ते या या मालक चं होतं. याने इथे क केले होते. सो यासारखं पीक काढलं होतं.
आता इथून गे यानंतर ‘कोणास ठाऊक याचं काय होईल’ या वचाराने याला णभर ख ता
आली, पण घरदार, शेतीवाडी, जनावरं सारं इथेच सोडायला लागणार होतं. मुली या सुखासमोर
सारं काही कवडीमोल होतं. शेता या बांधावर मोठ झाडं डु लत होती. याचा व ासही बसला
नाही क यानेच न मले या या सुंदर यामागे याचाच मृ यू दबा ध न बसला असेल.
जॉन या हातात पैशांचं गाठोडं होतं. जेफरसनने खा याचे पदाथ आ ण पाणी घेतलं होतं
आ ण युसी या हातात छो ामो ा आव यक चीजव तू हो या. जेफरसनने खडक चं
तावदान हलकेच उघडलं आ ण चं ावर एखादा ढग यायची ते वाट पहायला लागले. चं काश
कमी झा यावर एक एक क न ते बाहेर उतरले. दब या ासांनी यां या थरथर या आकृ या
शेत पार करायला लाग या. पायाखाल या पाचो याचाही आवाज होऊ न दे याची द ता ते
तघंही घेत होते. कुंपण हणून लावले या झुडपां या आडोशाने ते पुढे सरकायला लागले.
म या या शेतात पोहोचले. इथे जराशी उघडीप होती. अचानकपणे जेफरसनने दोघांना ध न
एका झाडा या सावलीत ओढलं.
जेफरसनचे कान च यासारखे ती ण होते. उघ ा गवतात लपून छपून वावर याची कला
याला सा य होती. काही काळ ते तथेच बसून रा हले. थो ाच अंतराव न घुबडाची घुमघुम
ऐकायला आली. लगेचच तला उ रही मळालं. जेफरसन या दशांना पहात रा हला आ ण
 यां यापासून काहीच पावलांवर दोन आकृ या अचानक अंधारातून उगव या.
‘‘उ ा म यरा ी.’’ प हली आकृती अ धकारा या वरात सरीला हणाली. ‘‘तीनदा इशारत
झाली क मग..’’
‘‘ठ क आहे, ेबरला सांग ू तसं?’’
‘‘हो. याला नरोप पोहोचव आ ण या याकडू न इतरांकडे.’’
‘‘नवातून सात.’’
‘‘सातातून पाच.’’
जाताना यां यात खुणे या श दांची दे वाणघेवाण झाली आ ण दोघंही दोन दशांना पांगले.
ते दसेनासे झा या झा या जेफरसन ताडकन उठला आ ण दोघांना घेऊन मध या वाटे न े वेगाने
चालू लागला. या वेगाने झाडाझुडपांतून युसीला चालता येत न हतं. तचे ाण जाऊ लागले
ते हा जेफरसनने तला अ रशः उचलून घेतलं.
‘‘लवकर... लवकर..’’ तो या दोघांना घाई करत होता. आपण अगद पहा या या रेघेवरच
आहोत. वेग वाढवा..’’
आता ते मु य र याला लागले. आ ण यांना वेग अजून वाढवणं श य झालं. र यात
एकदाच यांना कोणीतरी दसलं. ओळख पटू नये हणून ते परत शेताडीत घुसले. र यातली
छोट झुडपे, फां ा तोडत जेफरसन वाट बनवत होता. लांब उंचावर दोन अंधूक ड गरमाथे
दसत होते. यां यामधली ती घळ हणजेच इगलची खड होती. तथे घोडे तयार असणार होते.
जेफरसनने एका कोर ा ओ ाचा माग पकडला. कडे या दगडांव न वेगाने पुढे जाणे श य
होत होते. ते शेवट या वळणापाशी आले. इथे दगडांनी तयार केलेला आडोसा होता. आ ण
यामागे तीन त लख घोडे बांधले होते. जेफरसन, युसी आ ण जॉन; तघांनीही एकेका
घो ाचा ताबा घेतला.
नसगाचा अनुभव जवळू न न घेणा या कोणाहीसाठ तो माग हणजे एक जवावरचं धाडस
होतं. एका बाजूला उंच या उंच काळाक भ कातळ होता. यातून अणकुचीदार दगड बाहेर
आले होते. स या बाजूला दगडांचा खच पडला होता. यांचा अंदाज घेऊन मध या नमुळ या
जागेतून घोडा हाकणे हे कमकठ ण होते. सराईत घोडे वारांसाठ ही ते आ हाना मक ठरलं
असतं, तरीही येक टापेग णक या तघां या दयावरचं ओझं हलकं होत होतं, कारण ते या
ू र स ेपासून इंचाइंचाने र जात होते, मु होत होते...
पण दै व फारच परी ा घेत होतं. अजूनही ते सीमे या बाहेर पडले न हते. एका अवघड
वळणाव न जाताना युसीचं वर ल गेल ं आ ण तने त डाशी आलेली ककाळ कशीबशी
दाबली. घाब न जेफरसनला खुणावलं. वर कातळावर जरा सपाट जागी तशा अंधारात एक
पहारेकरी बसला होता. तो सावध झाला आ ण उभा रा हला.
‘‘कोण आहे तकडे?’’ या या दरडावणीचा आवाज सा या दरीभर घुमला. या तघां या
जवाचं पाणी पाणी झालं.
‘‘या ेक आहोत. नेवाडाला चाललो आहोत.’’ जेफरसनने आवाजावर नयं ण ठे वत उ र
दलं, पण हे बोलताना यानं खोगीराखाल या बं क वर हात ठे वला होता.
 या उ राने या पहारेक याचं समाधान झालेल ं दसलं नाही. याने आपली रायफल रोखून
वचारलं, ‘‘कोणा या परवानगीने?’’
‘‘चार े या परवानगीने.’’ जेफरसनने चाणा पणे सां गतलं.
‘‘नवातून सात.’’ व न आवाज आला.
‘‘सातातून पाच.’’ जेफरसन उ रला. हेच खुणेचे श द याने मघाशी शेतात या
पहारेक यांकडू न ऐकले होते.
‘‘ठ क आहे. जाऊ ा. सावकाश जा.’’ वरचा आवाज बोलला.
या या या टे हळणी या मेटाव न पुढे जाताच र ताही जरा ं द झाला. घो ांना जरा वेगाने
चालता येऊ लागलं. मागे वळू न पाहताना तघांना एकदम जाणवलं क ते मॉमन या ह तलं
शेवटचं ठाणं होतं आ ण आता ते मु जगात वेश करत होते. सारी बंधनं मागे पडली होती.
न ा जगाची दारं खुली झाली होती.
 १२
वाटे तली अनेक संकटं पार करत या तघांचा खडतर वास रा भर चालू होता. मोठमो ा
द या, नाले, ओबडधोबड चढउतार पार करताना ते थकून गेले. र ता अगद च अप र चत होता,
पण जेफरसनचं ड गरातलं दशा ान फारच प कं होतं.
अखेरीस तांबडं फुटलं. नसगाचा भयर य दे खावा काशमान होत होता. बफाने
आ छादलेली नमुळती शखरे सव दसत होती. यां या उतारावरची पाईन आ ण ओकची
झाडं तर जमीनीला समांतरच वाटत होती. पानांवर हम पडलं होतं. वा याबरोबर ते पांढुरके
हमकण उड या हातारी माणे इत ततः पसरत होते. र यातले दगडही ठसूळ होते. चालता
चालता युसी या घो ाचा पाय एका दगडाला लागून तो दगड सरळ दरीत कोसळला. मो ा
आवाज झाला. घोडे बथरले. जेफरसनने यांना मु कलीने काबूत आणलं.
जसजसा सूय वर येत होता तसतसे एकामागोमाग एक दवे लाग यासारखं येक शखर
चमकायला लागलं. रा भर वास क न दमले या या तघांनाही या याने चैत य मळालं,
थकवा ओसरला. एका वाह या झ यापाशी ते जरासे थांबले. घो ांना पाणी पाजलं. बरोबर
आणलेलं थोडसं खा लं. युसी आ ण जॉन जरा सैलावले. अथात व ांतीची गरज होतीच,
मा जेफरसने यांना परवानगी दली नाही.
‘‘आ ा ते आप या मागावर असतील. जेव ा वरेन े आपण कासनला पोहोचू तेवढे
सुर त रा . आराम वगैर े करायला नंतर सारं आयु य पडलंय.’’
या दवशी यांनी पूण दवसभर न थांबता वास केला. सं याकाळ या सुमाराला जरा
हशेब केला ते हा असं ल ात आलं क ते यां या श ूपासून तीसएक मैल तरी लांब आले
असावेत. आता अंधार पडत चालला होता. एका मो ा कपारीत यांनी आसरा घेतला. तथे
बोच या गार वा यापासून जरा सुटका होती, पण उबेची गरजच होती. तथेच काही तास झोप
घेतली. त बल चोवीस तासांनी यांची पाठ जमीनीला टे कत होती. उठ या उठ या लगेच पु हा
यांनी वासाला सु वात केली. आ ापयत तरी पाठलाग होत अस याची काही खूण यांना
आढळली न हती. आता जेफरसनचीही मॉमन या तावडीतून सुट याची खा ी पटत चालली
होती.
अथात याला पुढे काय वाढू न ठे वलंय याची पुसटशीही क पना न हती. या राजवट या
पोलाद पंजाची ताकद कुठवर पोहोचलीय हेही या बचा याला माहीत न हतं.
सरा दवस उजाडला, तशी यांनी आणलेली तुटपुंजी शदोरी संपत चालली. पण
जेफरसनकडे रायफल होती. याआधी त या आधारे जंगलात दवस काढायची याला सवय
होती. ड गरा या एका स डे या आडोशाला जेफरसनने यांना थांबायला सां गतलं. यांनी घोडे
बांधले. काट याकुट या गोळा के या. आगट पेटवली. गारठा जरा कमी झाला तरी वारा
बोचरा होता. जेफरसनने रायफल खां ावर घेतली आ ण तो लगेच शकारीसाठ नघाला. जॉन
आ ण युसी शेकोट पाशी बसले होते. इत या दवसांनी भेटूनही याला युसीशी काहीच ेमाचं
बोलता आलं न हतं. याने मागे वळू न पा हलं. ते बापलेक नुसतेच त ध बसून होते.
समाधानाने हसत जेफरसन नघाला. आता ते या या पथात न हते. म ये एक लहानशी
टे कडी येत होती.
पोटातली भूक आ ण समोर पसरलेलं जंगल पा न या यातला शकारी जागा झाला. तो
झपा ाने या झाडी या पसा यात शरला. एकामागून एक टे क ा धुंडाळू लागला. पाहता
पाहता तो शेकोट पासून बराच र आला. काही झाडांवर लांब नखांनी ओरखड या या खुणा
हो या. याचाच अथ या जंगलात अ वलं होती. या क पनेनेही याला शकारीची आशा वाटली.
एकदोन तास झाले पण याला शकार काही मळाली नाही.
अचानक याला टे कडीवर एक मोठा ाणी दसला. या यापासून चारएकशे फुटांवर
असावा तो. मो ा शेळ सारखा. या या डो यावर मोठ शगं होती. पूण वाढ झालेला सांबर
होता तो. जेफरसन खुश झाला. आता तघांनाही भरपूर खायला मळणार होतं. याने आवाज न
करता खां ाव न बं क उतरवली. नीट बैठक घेतली. एकवार डोळे चोळले आ ण नेम धरला.
पाठमोरा सांबर उतारावर चरत होता. खालीवर होणा या या या डो यावर मागून नेम धरणं
अवघड जात होतं. जेफरसनने ास रोखला, रायफल थर केली आ ण यो य णी चाप
ओढला. ते भलंमोठं जनावर झाडाव न फळ पडावं तसं झटकन कोसळलं. दोनएकशे फूट तरी
खाली आलं. जेफरसन धावत पुढे गेला. सांबर एकाच गोळ त मेला होता. ते धूड एक ाने
उचलून घेऊन जाणं अश य होतं. याने या सांबरा या पु ठ्या या आ ण पोटाकड या भागाचं
मांस काढू न घेतलं. आता दोन दवसांची तरी ददात मटली होती.
जेफरसन परत नघाला. काही पावलं पुढे गेला असेल तोच या या ल ात आलं क तो
परतीची वाट वसरला होता. या रानात ा यां याच पावलांनी वाटा पड या हो या, पण याही
एकमेकांत गुंत या हो या. कधी यांना अग णत फाटे फुटत होते तर कधी या अचानक व न
जात हो या. याने जी खुणेची झाडं ल ात ठे वली होती, तीही आता दसत न हती. तो तसाच
अंदाजाने जात रा हला आ ण याला एक खळाळता ओढा लागला. मघाशी हा कुठे च दसला
न हता. याचाच अथ वाट चुकली होती. तो मागे आला. परत नवीन वाट पकडली, पण तीही
चुक चीच नघाली. दवस मावळत होता. जंगलात अंधार झपा ाने पसरत होता. आता
काहीतरी ओळखीची खूण दसायला हवी होती. मग या आधाराने पुढे जात तरी राहता आलं
असतं. अजून चं उगवला न हता आ ण ड गरांमुळे काश मा अडत होता. आता याला
काळजी वाटू लागली, पण य न करणं भाग होतं. येक ण याला युसीपासून र नेत
होता आ ण येक पाऊल तो त यापयत जा यासाठ उचलत होता. हा झगडा अजून बराच
वेळ चालत रा हला.
जेफरसनने ल क त केलं आ ण पूण चातुयाने पु हा तो जथून नघाला होता ती दशा
मळवली. आता तो या प ह या टे कडी या खाली होता, जथून याला जॉन आ ण युसी थम
दसेनासे झाले होते. अंधूक काशात टे कडीचा आकार दसत होता. ड गरा या याच स डे या
आडोशाला या दोघांना सोडलं होतं. यालाही आता पाचएक तास उलटू न गेल े होते. आता मा
ती दोघं वाट पहात असतील, काळजी करत असतील. यांना दलासा मळावा हणून याने
दो ही हातांचा कणा क न मो ाने साद घातली. ड गरांम ये आवाज घुमला. यां या उ राची
याने वाट पा हली, पण या या त वनी शवाय ऐकायला कोणताच आवाज आला नाही. याने
परत हाक मारली. आधीपे ा जोरात, पण तरीही काहीच उ र आलं नाही. याला एक
अना मक भीती चाटू न गेली. या या हातातलं सांबराचं मांस गळू न पडलं. तो तसाच यां कपणे
पुढे सरकला. भराभर ती चढण चढू न ड गरा या या स डे या टोकाशी आला. या जागी
कोणीही न हतं. जॉन, युसी आ ण घोडेही नाहीत. केवळ वझले या शेकोट ची राख पसरली
होती. आ ण जोडीला होता नीरव स ाटा. तथे या या अनुप थतीत काहीतरी भयानक घडू न
गेल ं असणार अशी याला शंका आली. एखादा जंगली ाणी आला असेल का काय झालं
असेल? या या पायातले ाणच गेल.े तो रायफल या आधाराने खाली बसला. एवढा धीराचा
जेफरसन पण आ ा याला काहीच कळे नासं झालं होतं. काही काळ तसाच त ध गेला. याचा
म चालू लागला. काहीतरी करायलाच पा हजे होतं. यानं शेकोट तलं एक अधवट जळालेलं
लाकूड उचललं, यावर फुंकर मा न परत पेटतं केलं. या या पव या थरथर या उजेडात या
जागेची पाहणी सु केली.
तथे अनेक घो ां या टापां या खुणा दसत हो या. माणसांची एक टोळ च येऊन गेलेली
दसत होती. घो ां या टापां या दशा सॉ ट लेक सट कडे हो या. जॉन आ ण युसीला यांनी
बळजबरीने परत नेल ं होतं? या वचाराने याला चंड अ व थता आली. यांचा अजून काही
माग शोधत असतानाच याला पलीकडेच मातीचा ढ ग दसला. जरा जवळ जाऊन पा हलं तर
ते एक नवीनच केलेलं थडगं होतं. भुसभुशीत मातीत एक काठ रोवली होती आ ण काठ या
वर या टोकाला एक कागद डकवला होता. यावर वे ावाक ा अ रात ल हलं होतं, ‘सॉ ट
लेक सट येथे रहाणारा जॉन फेरीअर इथे चर व ांती घेत आहे. ४ ऑग ट १८६०.’
जॉन फेरीअर गेला होता. काहीच तासांपूव ते बरोबर होते. सुटके या दारात होते. जेफरसन
सु झाला. या या संवेदना गोठ या. याने ब धरपणे इकडे तकडे अजून एखादं थडगं दसतंय
का ते पहायला सु वात केली. युसीचं थडगं.... न हतं. हणजे तला परत सॉ ट लेक
सट म ये खेचून नेल ं असणार. त या न शबी ेबर कवा टँ गरसन या जनानखा यात जाणंच
होतं अखेरीस...!
जेफरसन वतःला कोसू लागला. इतका य न क नही याला यश आलं न हतं. या या
जवाचा तडफडाट सु होता. जॉन फेरीअर या शेजारी आपलंही थडगं असावं असं याला वाटू
लागलं. आ ण याच वेळ याने शपथ घेतली.
‘‘ ेबर आ ण टँ गरसनचा सूड हेच मा या आयु याचं एकमेव येय असेल. जोवर मी याचा
बदला घेणार नाही तोवर मा या जवाला शांतता नाही, मा या आ याला मु नाही.’’ तो
जोराने ओरडला आ ण या या या त ेच े पडसाद सा या रानभर उमटत रा हले.
याला आता आपला सामना कोणाशी आहे याची जाणीव झाली. नुसती श उपयोगाची
नाही, सूड घे यासाठ शांत डो याने वचार कर याची आ ण याबरोबरच या दे हाला जवंत
ठे व याचीही नतांत गरज आहे हे याला पटलं. तो ते सांबराचं मांस घेऊन आला. शेकोट पु हा
पेटवली आ ण यावर ते भाजलं. आता हे मांस काही दवस तरी याला या जंगलात पुरणार
होतं.
काही तासांपूव चा जेफरसन आ ण हा जेफरसन यां यात जमीन-अ मानाचा फरक होता.
ज तीच होती, पण कारण बदललं होतं. सूड, सूड आ ण सूड..!
तो पु हा चालायला लागला. सॉ ट लेक सट या दशेने. आता या याकडे घोडा न हता.
इतके अंतर पु हा माघारी चालत कापायचं होतं, शवाय पहाराही चुकवायचा होता. अखेरीस तो
या शहरा या शेजार या मो ा पवतावर येऊन पोहोचला. इथून याला सारी घरं, शेत ं दसत
होती. एक गो या या ल ात आली क र यांवर, मो ा चौकात, दे वळांवर एखा ा
सणसमारंभात लावावेत तसे झडे, पताका लावले या आहेत. याला हा कार कळे ना.
तेव ात याला कोणाचीतरी चा ल लागली. एक मॉमनच जेफरसन या दशेने येत होता.
जेफरसन झाडामागे लपला. जरा जवळ आ यानंतर जेफरसनने याला ओळखलं. याचं नाव
होतं कॉपर. यांची चांगली मै ी होती. ट यात आ यावर जेफरसनने याला गाठलंच.
अचानक उपटले या या माणसाकडे भेद न कॉपर पहातच रा हला. पाच दवस जंगलात
उ नपणे वाटचाल करणा या जेफरसनचा अवतार भयानक झाला होता. याला ओळखायला
कॉपरला वेळच लागला.
‘‘जेफरसन... तू?’’ याने चार पावलं मागे होत भीत भीत वचारलं. ‘‘बाबा रे तू इथे काय
करतोयस? तु या नावाने शहरात फतवा नघाला आहे. जॉनला पळू न जायला मदत केलीस
हणून तुला गु हेगार ठरवलं गेलं आहे. तु याबरोबर मला कोणी पा हलं तर माझाही जीव
जाईल. शहाणा असशील तर इथून नघून जा.’’ असं हणत कॉपर पळू न जायला लागला.
‘‘कॉपर थांब.’’ जेफरसन या या वाटे त आडवा येत हणाला. ‘‘मी यां या फत ाला भीत
नाही आ ण यांनाही नाही. कॉपर, तु या पाया पडतो. काय पा हजे ते माग. आप या मै ीला
म न मला थोडी मा हती दे . नाही हणू नकोस.’’
‘‘काय सांग?ू पटपट वचार इथ या झाडांदगडांनाही कान आहेत.’’ कॉपर हल या
आवाजात हणाला. जेफरसनने याला हात ध न एका दगडावर बसवलं.
‘‘ युसीचं काय झालं?’’
‘‘ युसी? कालच तचं ेबरशी ल न झालं.’’
कानात शसाचा रस ओतावा तसं वाटलं जेफरसनला. याचे ओठ थरथरायला लागले.
डो यांतून पाणी यायला लागलं. तो मटकन खाली बसला. ‘‘काय हणालास? ेबरशी ल न
झालं युसीचं?’’ यानं अ व ासाने वचारलं.
‘‘हो. यासाठ च तर झडे पताका लाव यात ना शहरात, ते बघ.’’
जेफरसन वमन कपणे तकडे पहात रा हला.
‘‘ युसीव न ेबर आ ण टँ गरसन या मुलांम ये वाद झाला. करण पार पंचसमीतीपयत
गेल.ं टँ गरसनचं हणणं असं क यानेच त या व डलांना, जॉन फेरीअरला गोळ घातली
हणून त यावर अ धकार याचाच! तरीपण समीतीने ेबरचीच बाजू जा त बळकट अस याचा
नणय दला. पण कोणी का जकेना, मला वाटतं, युसी फार काळ कोणाचीच रा शकणार
नाही. काल ल नात तचा चेहरा भकास, रंग उडालेला दसत होता. त या डो यातं मरण होतं.
यातलं चैत य गोठू न गेलं होतं.’’
जेफरसनचा चेहरा न तेज झाला. या या दगडी चेह यावर कोणताच भाव न हता. केवळ
डोळे बोलत होते, यात सूडाची आग दसत होती. तो बस या जागेव न उठला.
‘‘कुठे चाललास?’’ कॉपरने वचारलं. याला उ र न दे ता खां ावरची बं क सावरत
जेफरसन ड गरा या दशेने चालू लागला. तथे घनदाट झाडी होती. अनेक ह ापदे होती,
पण आता यात जेफरसनएवढं ू र कोणीच न हतं.
व डलांची नघृण ह या, जबरद तीने लावलेल ं ल न यामुळे युसीचा कणाच मोडला. ती
मानच वर क शकली नाही. ल नाला जणू तचं जवंत ेतच उभं होतं. ल नानंतर फूल
सुक यासारखी ती सुकत गेली आ ण म ह याभरातच खंगन ू म न गेली.
ेबरला काहीच फरक पडला नाही. याने केवळ फेरीअर या संप ीसाठ च युसीशी ल न
केलं होतं, पण या या इतर बायकांना मा फार ःख झालं. या धाय मोकलून रड या.
आप या पाषाण दयी नव या वषयी यां या मनात तर कार उफाळू न आला, पण या काहीही
क शक या नाहीत. मॉमन लोकां या थेनस ु ार युसी या अं य वधी या रा ी नुस या त या
मृतदे हाभोवती बसून रा ह या. युसीचा मृतदे ह म यभागी एका वेद वर ठे व यात आला होता
आ ण बंद दार अचानक धाडकन उघडलं गेलं. उ हाता हाने रापलेला, रानट दसणारा एक
माणूस वा यासारखा आत शरला. याचे कपडे अ ता त होते, केस वसकटलेले होते.
कुणालाही काही कळ या या आत तो युसी या पांढयाफटक पडले या मृतदे हापाशी गेला.
णभर थांबला. वाकून याने त या म तकाचं चुंबन घेतलं. तचा हात हातात घेतला आ ण
बोटातली ल नाची अंगठ काढू न घेतली.
‘‘ हचं दफन ववा हता हणून होऊ शकणार नाही. ही अंगठ खूण हणून कायम
मा याबरोबर राहील.’’ तो भसा ा आवाजात एखा ा पशूसारखा ओरडला आ ण आ या
वेगानेच या खोलीतून बाहेर पडला, दसेनासा झाला. गद पैक कोणालाच काय घडलं याचा
अंदाज येईना. सा या बायका त ध झा या हो या. पा हलं ते व का खरं हे कोणाला सांगता
आलं नसतं, पण अंगठ काढू न घेत यावर युसी या बोटांवरची पांढरी खूण मा स य ते सांगत
होती. आता त यावर ववा हतेचे अं यसं कार होऊ शकणार न हते.
यानंतर काही म हने जेफरसन या दाट जंगलातच रा हला. याचं जीवन जंगलात या
पशूंसारखंच होतं. मनातली सूडाची आग मा कायम पेटती रा हली. सॉ ट लेक सट म ये
या या अव चत दशना या दं तकथा सां गत या जाऊ लाग या. कुणी हणे याने ते जंगल
झपाटलंय, तर कुणी हणे जंगलाने याला झपाटलंय.
एके दवशी टँ गरसन आप या घरात बसला असताना खडक तून एक गोळ सणाणत
आली. टँ गरसन या कानाशेजा न जाऊन भतीत घुसली. टँ गरसन खरंतर मरायचाच, पण
गोळ झाडणा याचा नेम अचूक होता. याला मार यासाठ याने बं क चालवली न हती. ही
फ एक धमक होती. एकदा ेबर बाहेर या वाटे ने जात असताना अचानक काही कारण
नसताना या या पु ात एक मो ा दगड गडगडत आला. चरडू न मेला असता तो, पण
वाचला. या दोघांना हे कोण करतंय हे कळ यासाठ फार डोकं चालवायला लागलं नाही,
यांनी व रत जेफरसन या शोधात ड गराम ये माणसं पाठवली, पण तो सापडला नाही. यांना
मा न टाक याचे य न मा चालूच रा हले, जीवघे या धम या येतच रा ह या, मग मा यांनी
जा त काळजी यायला सु वात केली. रा ी अपरा ी एक ाने बाहेर जाणं बंद केलं. आप या
घरावरही पहारे बसवले, मग बराच काळ काहीच घडलं नाही. यामुळे ते परत एकदा सैलावले.
जेफरसन या मनातला सूडाचा अ नी वझला न हता. याला सरी भावनाच उरली न हती.
रा ं दवस या जंगलात रा न तो याचाच वचार करत असे. मूळची दणकट दे हय ी आता थकू
लागली होती. त यावर तो पूणपणे अवलंबून होता. सूड घे यासाठ जवंत राहणं आव यक
होतं. जंगलाम ये रानट ा यांसारखं म न जाणं याला परवडणारं न हतं. जेफरसन नेवाडाला
परतला. याने खाणीम ये वतःसाठ काम शोधलं. वतःची त येत परत सुधा लागला. पैसेही
साठवू लागला. याच आधारे याला पु हा या दोघांपयत पोहोचता येणार होतं.
पाच वष उलटू न गेली.
जेफरसन आपलं नाव आ ण प बदलून बेधडकपणे पु हा सॉ ट लेक सट म ये आला.
याय मळे पयत याला या या जवाची काळजी न हतीच.
पण मध या काळात सॉ ट लेक सट मधलं वातावरण पूणपणे बदलून गेल ं होतं. तथे
धा मक बंडाळ झाली होती. चचमध या काहीजणांनी मळू न गॅम आ ण या या चार
जणां या पंच समतीची स ा धुडकावून लावली होती. मु तेची चळवळ सु झाली होती.
प र थती चघळली होती. अनेक बडे अ धकारी जीव वाचव यासाठ आपला धम सोडू न
परागंदा झाले होते. यात ेबर आ ण टँ गरसनही होते. ते कुठे गेले याचा कोणालाच प ा
न हता, पण वदं ता अशी होती क ेबरने याची सव थावर संप ी वकून बराच पैसा उभा
केला होता. टँ गरसन या या मानाने कमी पैसेवाला होता. या दोघांनी कुठे तरी पोबारा केला
होता. सामा य लोक यां या मागावर होते.
हे पा न जेफरसनने आप या हालचाल चा वेग वाढवला. ते दोघं स या कोणा या हातून
मरणं याला मा य न हतं. ती याची शकार होती. याने ेबर आ ण टँ गरसनचा शोध सु
केला. यांचा सुगावा काढत अमे रकेमध या अनेक शहरांम ये तो वणवण भटकला. वष
उलटली. याचे काळे केस आता भुरे झाले, पण याचा शोध चालूच रा हला.
अखेरीस ओ हओ रा यात ली हलँडम ये याला यांचा शोध लागला. एका हॉटे लम ये
ेबर आ ण टँ गरसन उतरले होते. टँ गरसन हा ेबरचा पसनल से े टरी हणून वावरत होता.
जेफरसनने याच रा ी यांना तथेच मा न टाक याचा बेत आखला, पण दै व आड आलं. या
दोघांनी याला पा हलं आ ण ते सावध झाले. यांनी पो लसांकडे त ार न दवली. जेफरसनला
अटक कर यात आली. जे हा तो कैदे तून सुटला ते हा ते दोघं युरोपम ये पळू न गेल े होते.
जेफरसन या सूडा या अ नीवर न ाने फुंकर मारली गेली होती. शोध पु हा सु झाला.
आता मा याला पैशांची ज री होती. याने काबाडक क न पै पै जोडली आ ण यां या
शोधाथ तोही युरोपम ये दाखल झाला. इथे संपूण नवीन वातावरण होतं, पण यातही याने
शहर न् शहर धुंडाळलं. ती दोघं आपलं रहा याचं ठकाण कायम बदलत होती, पण यानेही
मो ा अ कल शारीने पाठलाग केला. सट पट् सबग, पॅरीस, करत करत कोपेनहेगनपयत
यानं माग काढला, पण तथे यायला याला उशीर झाला. संधी कली. ते नुकतेच लंडनला
नघून गेल े होते.
शेवट लंडनम ये याला हवी तशी संधी मळाली. जेफरसनने युसी या आ ण जॉन
फेरीअर या मरणाचा सूड उगवला.
 १३
हो सचा दवाणखाना-
अचानकपणे ता यात आले या जेफरसनने सुटकेची धडपड केली, पण ते श य नाही असं
दस यावर याचा वरोध मावळला. मी, हो स, ले ाड आ ण ेगसन आ हां चौघांसमोर तो
न भ ठरला होता. याचे हलणारे हातपाय शांत झाले, चेहराही नवळला. लहानसं मत करत
याने हो सला वचारलं, ‘‘आता तु ही मला पोलीस टे शनला घेऊन जाणार असाल ना? माझा
टांगा दारातच उभा आहे. माझे पाय सोडलेत तर मीच तु हाला तकडे घेऊन जाईन. मला
उचलून नेणं तु हाला श य होणार नाही. चांगलाच वजनदार आहे मी.’’
ेगसन आ ण ले ाडने एकमेकांकडे पा हलं. जेफरसनची ही मागणी जरा अतीच होती.
पकडले या गु हेगाराने हातपाय सोडायला सांगणं आ ण याचं ऐकणं हे यां या ीने
हा या पद होतं, पण हो सने णाचाही वलंब न लावता पुढे होऊन जेफरसनचे पाय सोडले.
ेगसन आ ण ले ाड बघतच रा हले. जेफरसनने इतका वेळ बांधून ठे वलेले पाय एकवार
ताणले. ते मु आहेत याची एकवार खा ी क न घेतली. तो उभा रा हला. मी इतका दणकट
आ ण थोराड बां याचा माणूस व चतच पा हला होता. या या चेह यावर आ ाही एक ठाम
आ म व ास होता. अपराधीपणाची भावना कणानेही न हती. याला या या ताकद चाही पूण
अंदाज होता.
‘‘पोलीस खा यातला मो ात मोठा ा तु हाला दला पा हजे हो स. या प तीने मला
तु ही शोधून काढलंत ते खरंच कौतुका पद आहे.’’ जेफरसन या डो यांत खरंच ते कौतुक
दसत होतं.
‘‘चल.’’ हो स हणाला. ‘‘वॉटसन तूही येणार आहेस ना? मा याबरोबर तुझी ही प हलीच
केस आहे. तूही यात रस घेतला आहेसच. चल बरोबर.’’
मी आनंदाने होकार दला. जेफरसन शांतपणे टां यात गाडीवाना या जागी येऊन बसला.
पळू न वगैरे जायचा बलकुल य न याने केला नाही. आ ही नघालो.
थो ाच वेळात आ ही पोलीस टे शन या छो ाशा खोलीत होतो. एक पोलीस इ पे टर
जेफरसनचं नाव, मा हती आ ण याने खून केले या या दोघांची मा हती न वकार यां कपणे
न दवून घेत होता.
‘‘गु हेगाराला आठव ाभरात यायालयासमोर उभं कर यात येईल.’’ तो हणाला. ‘‘पण
तोपयत, म. जेफरसन होप, तुला काही सांगायचंय? तू बोलत असलेला येक श द हा
तु या व चा पुरावा हणून वापर यात येईल याची मी तुला जाणीव क न दे तो.’’
‘‘मला बरंच काही सांगायचंय. सारं काही.’’
‘‘कोटात बोल यासाठ काहीच श लक ठे वणार नाहीस काय?’’
‘‘कदा चत तशी वेळच येणार नाही.’’ तो हणाला. ‘‘अहं.. असे दचकू नका. मी काही
आ मह या वगैरे कर या या वचारात नाही.’’ मग मा याकडे वळत याने वचारलं ‘‘तु ही
डॉ टर आहात ना?’’
 ‘‘होय.’’
‘‘मग जरा मा या इथे हात लावून पहा.’’ असं हणत याने दणकट पंजाने आप या
छातीकडे खूण केली. मी तपासलं. या या छातीत जोरात धडधड होत होती. दयाचे ठोके फार
जलद पडत होते. या खोलीत या शांततेत एखा ा गाडी या इं जनसारखं मला ते भासलं.
‘‘हे तर आटरी अॅ यु रझमचं ल ण आहे.’’ मी चमकून हणालो.
‘‘हो असंच काहीसं नाव कळलं मला.’’ तो शांतपणे हणाला. ‘‘गे या आठव ात मी
डॉ टरकडे गेलो होतो. दया या मु य धमनीला आतून सूज ये यासारखा हा कार आहे,
यामुळे ताण येऊन दय अ रशः फुटू शकतं. खरं हणजे हे कधीच हायला पा हजे होतं. ही
सॉ ट लेक सट या ड गरांवर या वरळ हवामानाची दे णगी आहे. काही वष तथे गेली आहेत
ना माझी! आता मी मरायला मोकळा आहे. कधीही जीव गेला तरी चालेल. माझं काम झालं
आहे, पण तरीही एक गो उरतेच. हा एक खुनी होता असं लोकांनी हटलेलं मला आवडणार
नाही हणून मला सफाई ायचीय.’’
याने याची बाजू आ ाच मांडावी का नाही या वषयावर हो स आ ण इतर तघांची चचा
झाली.
‘‘ या या जवाला आ ा लगेच काही धोका आहे असं तु हाला वाटतं का डॉ टर?’’
इ पे टरने मला वचारलं.
‘‘हो, खरंच आहे.’’
‘‘तसं असेल तर मग याची जबानी आ ाच घेऊन ठे वणं काय ा या ीने आव यक आहे.’’
तो जेफरसनकडे वळला. ‘‘ठ क आहे. मांड तुझी बाजू, पण मघाशी सां गतलेल ं ल ात ठे व.
यातला श द न् श द तु या व चा पुरावा हणूनही वापर यात येऊ शकतो.’’ इ पे टरने पु हा
एकदा आठवण क न दली.
‘‘मी जरा बसू का?’’ जेफरसनने बसतच वचारलं. ‘‘या आटरी अॅ यु रझममुळे मला लगेच
दमायला होतं. अ या तासापूव आपली झटापट झाली याचा मला थकवा आलाय. मला मरण
दसतंय. मी खोटं बोलणार नाही. मा या वधानांचा तु ही कसा वापर करता या याशी मला
काहीच घेणंदेणं नाही.’’ असं बोलून जेफरसन होप खुच त टे कून बसला आ ण याने याची
जबानी ायला सु वात केली. याची सांग याची प त शांत, स व तर आ ण संगतवार होती.
‘‘मी या दोघांचा कती तर कार करत होतो हे तुम या काय ा या ीने मह वाचं नसेलही,
पण मा या आहे. ते दोघं जॉन फेरीअर आ ण युसी फेरीअरचे खुनी होते. म ये बराच काळ
उलटू न गे याने मी हे कधीच कोण याच यायालयासमोर स क शकणार न हतो. मला
यांचा गु हा माहीत होता. मी वतःच यायाधीश आ ण श ा अमलात आणणारा असं दो ही
हायचं ठरवलं. जर मा या जागी तुम यापैक कोणीही असतं आ ण थोडा जरी पु षाथ
तुम यात श लक असता तर तु हीही हेच केलं असतं.
‘‘ युसी आ ण माझं ल न वीस वषापूव होणार होतं. पण जबरद तीने तचं ल न ेबरशी
लाव यात आलं, यात तचं मन मोडलं, जीवही गेला. मी बोटातून ही अंगठ काढू न घेतली
ते हाच ठरवलं होतं क ेबरला मरताना शेवट या णी याला मी ही अंगठ दाखवेन. याला
मरताना आपण केले या पापाची जाणीव हायलाच हवी. आप याला ही श ा का हो येय हे
 याला कळायलाच हवं. मी यांचा शोध घेत दोन खंड फरलो. ही अंगठ मा याबरोबर कायम
वागवली. यांनी मा यापासून सुटका क न घे याचा खूप य न केला, पण ते यांना सा य
झालं नाही. मला आ ा जरी मरण आलं, जे क येऊ शकतंच; तरी माझी काही हरकत नाही.
मी माझं काम पूण केलं आहे.
‘‘ यां याकडे ीमंतीची ताकद होती, मी गरीब होतो. यांचा पाठलाग करणं मा यासाठ
सोपं न हतं. यांचा माग काढत मी जे हा लंडनम ये पोहोचलो ते हा पूणपणे कफ लक होतो.
जग यासाठ काहीतरी करणं भाग होतं. घोडा चालवणं हे मा यासाठ चाल याएवढं च नैस गक
होतं. मी टांगा असो सएशनला अज केला. मला काम मळालं. टां या या मालकाला म ह याचं
भाडं दे ऊन उरलेले पैस े मला मळत. यात कसाबसा खच भागत असे. पण लंडन शहर मा
फार गुंतागुंतीचं आहे. मी मा याबरोबर इथला नकाशा कायम ठे वलेला असे. मह वाची टे श स,
हॉटे लांसारखी ठकाणं मी पाठ केली. हे दोघं कुठे उतरले आहेत याचा मी शोध लावला. ते
नद या पलीकडे टोक टे रेस, कॅ बरवेल येथील बो डग हाऊसम ये राहात होते, तरीपण
पुनःपु हा चौकशी क न खा ी क न घेतली. आता मी यांना पळू न जा याची संधी दे णार
न हतो. मी यां या पाळतीवर रा हलो. दाढ वाढवली. आता इत या वषानंतर मला ते
ओळखतील याची श यता न हतीच, पण मला गा फल राहणं परवडणारं न हतं. कधी मा या
टां यातून तर कधी पायी असा मी यांचा पाठलाग करत होतो. ते जथे जातील तथे मागोमाग
जात होतो, पण असं कर यात माझा टांगा चालव याचे तास मा कमी भरत होते. सकाळ
लवकर कवा रा ी उ शराच मी वसाय क शकत होतो. मालकाची बोलणी खायला लागत
होती; पण याची मला पवा न हती.
‘‘तेही तसे शारच होते. कदा चत धो याची जाणीव असावी हणूनच कधी एकटे कवा
रा ीचे बाहेर पडत नसत. मी सलग दोन आठवडे यां या पाळतीवर होतो. ेबर न या न
जा त वेळेला यायलेलाच असे तर टँ गरसन कधी डु लक काढतानाही सापडत नसे. मी वेळा
बदलून पा ह या, पण यो य संधी मळत न हती. मला भीती होती ती यांना गाठाय या आधी
माझं दय बंद पडू न मला मरण ये याची. तसं झालं असतं तर माझं काम अधवट रा हलं
असतं.
‘‘पण एके सं याकाळ उ शरा मी टोक टे रेस र याव न जात असताना यां या या बो डग
हाऊसपाशी एक टांगा दसला. यात सामान भरणं चालू होतं. थो ाच वेळात ेबर आ ण
टँ गरसन बो डग हाऊसमधून बाहेर आले, टां यात बसले आ ण नघून गेले. मीही वेग घेतला. ते
यू टन टे शनवर उतरले. यांचा मु काम हललाय हे मा या ल ात आलं. मा या काळजात
ल ककन हललं. मी तथ या एका पो याला टां याचे घोडे सांभाळायला सां गतलं आ ण
तीरासारखा टे शनम ये शरलो. लॅटफॉमवर ते दोघं रे वेगाडशी बोलत होते ते मी चो न
ऐकलं. यांनी ली हरपूल या गाडीची चौकशी केली, पण आ ाच एक नघून गेली आ ण सरी
गाडी काही तासांनी आहे असं यांना सांग यात आलं.
‘‘गद चा फायदा घेऊन मी यां या आणखी जवळ गेलो. गाडी क यामुळे टँ गरसन ख
झाला होता तर ेबरला आनंद झाला होता. मला आता यांचा श द न् श द ऐकू येत होता.
‘‘तू जरा इथेच वाट बघ. मला काही मह वाचं खासगी काम आहे, ते क न मी येतोच
परत.’’ ेबर टँ गरसनला हणाला.
‘‘ टँ गरसननं याला वरोध केला. एक च रा हलं पा हजे याची आठवण क न दली, पण
ेबर ऐकायला तयार न हता. ‘‘काम खासगी आहे आ ण जरा नाजूकही. मला एक ालाच गेलं
पा हजे.’’ तो हणाला.
‘‘यावर टँ गरसन काय हणाला हे नीट ऐकू आलं नाही, पण ेबर मा एकदम उसळलाच.
‘‘हे बघ, तू माझा नोकर आहेस, मला अ कल शकवू नकोस.’’ तो हणाला.
‘‘ठ क आहे. जर तुला उशीर झाला आ ण ही शेवटची गाडीही चुकली तर हॉलीडे ाय हेट
हॉटे लला ये. तथे भेटू.’’ टँ गरसनने सुचवलं.
‘‘ याची गरज पडणार नाही. मी अकरा वाज या या आत इथे येईनच.’’ असं हणून ेबर
टे शन या बाहेर पडला.
‘‘मला हवी तशी संधी चालून आली होती. आता श ू मा या क जात होता. दोघं एक
असताना कदा चत भारी पडू शकले असते, पण एकटे असताना मीच सरस ठरणार होतो. पण
आता घसाडघाई क नही चालणार न हतं. माझी योजना तयार होती. तला आकार ायचं
बाक होतं. सारंकाही मा या मनासारखं घडवून आणायचं होतं. मरताना याला हे कळायलाच
हवं होतं क आपण का मरतोय.
‘‘काही दवस आधीच मा या टां यात, एका वाशा या हातून या टन रोडवर या
बंग याची क ली पडली होती. या जागेच ं मह व मी जाणलं. मी या क लीव न अजून एक
तशीच क ली बनवून घेतली आ ण याच सं याकाळ मूळ क ली याला इमाने इतबारे परतही
केली, या एव ा अवाढ शहरात आता मला शांतपणे माझा कायभाग उरकता येईल अशी
नवांत जागा मा या ता यात होती. आता ेबरला या ठकाणी कसं घेऊन जायचं एवढाच एक
मा यासमोर होता.
‘‘तो टे शन या बाहेर पडला तसा एका दा या कानात शरला. अ या तासाने बाहेर
आला ते हा याची पावलं अडखळत पडत होती. याने मा याच समोरचा सरा टांगा पकडला.
आता मा मी याला सोडायचंच नाही असं ठरवलं. या टां याला अगद चकटू न मी माझा टांगा
पळवायला लागलो. वॉटरलू टे शन मागे पडलं. मला आ य वाटलं, ेबर पु हा याच
टोक टे रेसवर या बो डग हाऊसम ये आला. का ते समजायला वाव न हता. मी माझा टांगा
हाके या अंतरावर उभा केला आ ण बारकाईने पहायला लागलो. तो टांगा सोडू न दे ऊन आत
शरला.’’
बोलता बोलता जेफरसनचा आवाज कोरडा झाला. याने थोडं पाणी मा गतलं. इ पे टरने
या यासमोर लास ठे वला. आवाज करत याने तो संपवला आ ण पु हा बोलू लागला.
‘‘मी वाट पहात होतो. अधा पाऊण तास झाला असेल आ ण अचानक आतून
भांडणासारखे आवाज ऐकायला आले. पाठोपाठ दार धाडकन उघडलं गेलं. ेबर धावत बाहेर
आला. या यामागे एक त ण होता. याला मी कधीच पा हलं न हतं. याने धावत येऊन
ेबरची गचांडी पकडली आ ण काही कळाय या आत याला जोरात लाथ मारली. यासरशी
ेबर र यावर फेकला गेला. ‘‘कु या.... चांग या घरात या मुल ची छे ड काढतोस? थांब
दाखवतोच तुला...’’ असं हणत याने हातातली काठ फेकून मारली. ेबर लडखड या
पावलांनी वाट फुटे ल तकडे पळायला लागला. पळत पळत तो मा या टां यापाशीच आला.
घाईघाईने आत शरला. ‘हॉलीडे हॉटे ल... लवकर...’ याने मला आदे श दला.
‘‘मला आता आनंदा या उक या फुट या. शकार आयतीच चालून आली होती. मा या
दयाने मला धोका दे ऊ नये हणून मी ासाचा वेग मंदावला. वतःवर नयं ण मळव याचा
य न क लागलो. आ ाच याला लांब कुठे तरी घेऊन जावं आ ण मा न टाकावं असं मला
वाटू लागलं. अथात तेही तसं अवघडच होतं. पण यानेच माझा सोडवला. मला एका
दा या गु यापाशी थांबायला सां गतलं. तो आत गेला आ ण पु हा च कार पऊन बाहेर
आला. आता याची अव था मघाचपे ा वाईट होती.
याला लगेच मा न टाकणं आता मला काहीच अवघड न हतं, पण याला असं न कळता
मरण दे णं मला याडपणाचं वाटलं. यालाही संधी मळायला हवी होती.
अमे रकेत यां या शोधात असताना मी अनेक शहरं पालथी घातली होती. अनेक ठकाणी
नोक या के या हो या. यॉक कॉलेजमध या लॅबोरेटरीम ये सफाईकामगार हणूनही काम केलं.
एकदा तथले एक ोफेसर व ा याना वषारी पदाथाची मा हती दे त होते. बाणां या टोकाला
लाव यासाठ चं एक वष यांनी मुलांना दाखवलं. या या एका कणानेही मृ यू ओढवू शकतो
असं सांगन ू यांनी ते काळजीपूव पु हा बाटलीत ठे वलं होतं. मी ते ऐकलं आ ण या बाटलीतलं
ते जालीम वष ह तगत केलं. मला रसायनातलं थोडंफार कळतं. या ाना या आधारावर मी
पा यात वरघळू शकतील अशा छो ा गो या तयार के या. काही वषारी, काही बन वषारी.
दसायला मा सग या एकसार या. युसी या अंगठ सारखीच ही गो यांची डबीही मा याकडे
कायम असायची.
बं क ने मार यापे ा वष दे ऊन मारणं जा त सोपं होतं, पण मा या डो यात एक क पना
होती. मी यां यासमोर दोन गो या ठे वणार होतो. यांनी कोणतीही एक नवडावी आ ण खावी.
उरलेली गोळ मी खाणार होतो.
रा ीचा एक वाजत आला होता. पाऊस पडत होता. मला आनंदाने रहावत न हतं. मी
सगार पेटवला. मा या नजरेसमोर युसी आ ण जॉन फेरीअरचे चेहरे तरळत होते. आज
यां या आ याला शांती मळणार होती आ ण मा याही. सटन रोडवरचा तो बंगला आला.
र यावर चटपाख ही न हतं. पावसा या आवाजा शवाय आवाज न हता. मी आरशात पा हलं
तर माग या सीटवर ेबर गाढ झोपी गेला होता. मी या या खां ाला ढोसलं.
‘‘चला... वेळ झाली.’’ मी हणालो.
‘‘आलो आपण?’’ तो अधवट झोपेत, अधवट नशेत होता.
याला वाटलं आपण हॉलीडे हॉटे लवर पोहोचलो. तो खाली उतरला आ ण चालू लागला.
मला या या शेजा न, याला ध न चालावं लागलं. तसा तो फार वजनदार होता. मी पुढे
होऊन बंग याचं दार मा या क लीने उघडलं. याला घेऊन दवाणखा यात आलो. हे हॉलीडे
हॉटे लच असावं असं समजून तो एकदा ज याव न वरही जाऊन आला. तु हाला सांगतो हो स,
या सा या वाटे वर युसी आ ण जॉन फेरीअर मला सोबत करताना दसत होते.
‘‘ कती अंधार आहे इथे..’ तो बरळला.
‘‘आ ा उजेड होईल.’ मी हटलं. खशातून काडेपेट काढली आ ण पेटवून मा या
चेह यासमोर धरली. ‘माझा चेहरा ओळखीचा वाटतोय? मी कोण आहे इनॉक ेबर? ओळख.’
याने तारवटले या डो यांनी मा याकडे पा हलं. माझी ओळख पटायला याला एकदोन
णच लागले. आ ण या या डो यांत भय दाटू न आलं. तो धडपडत मागे सरकला. काही
बोलायला उघडलेला जबडा तसाच उघडा रा हला. डोळे ही तसेच व फारले गेल.े तो व च
हातवारे करायला लागला.
सूडाचा ण फारच तृ त करणारा असणार याची मला खा ी होतीच. ेबर या डो यांत या
या भयाने मला आनंद झाला. मी मो ाने हसू लागलो. तो अजूनच मागे सरकला.
‘‘कु या... तुला मार यासाठ सॉ ट लेक सट पासून इथवर खूप वष पाठलाग केलाय.
आता तुझं असं बेवारस भटकणं तरी थांबेल. उ ाचा दवस पहायला तू तरी नसशील कवा मी
तरी.’ ेबरने आपलं अंग अजूनच आखडू न घेतलं. माझा पारा चढत होता. मा या कपाळावरची
शीर ताडताड उडत होती. आटरी अॅ यु रझममुळे धम यांमधून र उसळत होतं. मला अस
झालं आ ण माझा घुळणा फुटला. मा या नाकातून र वा लागलं. ते तसं वा हलं नसतं तर
मला अ त र दाबानं फट आली असती. नाकातून वाहणारं र जमीनीवर सांडत होतं. मी
फारच भयानक दसत असलो पा हजे. माझं त बब मला ेबर या डो यांत दसत होतं.
‘‘मी दार बंद केलं आ ण क ली या या पुढे नाचवत हणालो, ‘उ शरा का होईना पण
श ा ही मळतेच. युसीब ल तुला दया वाट येय आता?’ या या या भेदरले या चेह याचं
मला हसू आलं, समाधानही वाटलं.
‘‘तू... तू.. म. म.. माझा.. ख... खून करणार... द.. दया कर.’ याने आवाज गोळा करत
वचारलं.
‘‘खून? पसाळले या कु याला मा न टाकणं हणजे खून नाही आ ण मा या युसीवर
दाखवली होतीस का दया? त या व डलांना, जॉन फेरीअरला मा न पुरलंस. तला खेचून
नेऊन तु या जनानखा यात क बलीस...ते हा कुठे गेली होती तुझी दया?
‘‘मी .. मी त या व डलांना मारलं नाही.’
‘‘पण तू तचं न पाप दय मा चुरगाळलंस.’ खशातून गो यांची डबी या यासमोर धरत
मी हणालो. ‘आता दे वालाच नकाल क दे त. मी कवा तू. यातली कोणतीही एक गोळ उचल.
मी सरी उचलेन. या जगात कती याय उरलाय ते पा यातच आज.’
‘‘तो अजून मागे सरकला. दयायाचना क लागला. रडू भेकू लागला, पण मी माझा चाकू
काढला. या या ग याला लावला आ ण याला एक गोळ खायला भाग पाडलं. सरी गोळ
मी खा ली. एक म नटभर आ ही एकमेकांकडे पहात उभे होतो. कोण जगणार, कोण मरणार
हे दोघांनाही ठाऊक न हतं. याने आचका दला ते हा मला काय वाटलं ते मी श दांत सांग ू नाही
शकत. याची गोळ वषारी होती. वष शरीरात भनत होतं. मी अजूनच हसू लागलो. युसीची
अंगठ या यासमोर धरली. याची नजर त यावर रोखलेली असतानाच याला पु हा आचका
आला. आ ण हाताची बोटं वेडीवाकडी करत भेसूरपणे व हळत तो ज मनीवर कोसळला.
ज मनीवरही तो तडफडत होता. याचा चेहरा बदलत चालला होता आ ण अखेरीस सारंकाही
शांत झालं. मी वाकून या या छातीला हात लावून पा हलं. तो मेला होता.
‘‘मा या नाकातून वाहणा या र ाचं मला काही वाटत न हतं. माझा म ते हा नेमकं कसं
काम करत होता हे मला सांगता येणार नाही, पण मला हलकं वाटत होतं हे न क . आ ण याच
भरात मला एक घटना आठवली. युयॉकम ये असताना एकाचा खून झाला होता आ ण तथेच
‘आर ए सी एच इ’ असं ल हलेल ं आढळलं होतं. याव न या खुनात कोण यातरी गु त
संघटनांचा हात असावा असं पेपरात छापून येत होतं, यामुळे तपासाची दशा भरकटली होती.
ही क पना मला बरी वाटली. युयॉकमध या पो लसांची जशी फसगत झाली तशीच
लंडनमध यांचीही होणार होती. मी मा याच र ात बोट बुडवलं आ ण भतीवर तसं ल हलं.
दे खावा पूण झाला होता.
‘‘मी बाहेर पडलो. र यावर कोणीही न हतं. टांगा घेऊन परत नघालो. जरा अंतरावर
आ यावर नेहमी या सवयी माणे अंगठ चाचपायला हणून खशात हात गेला तर ती हाताला
लागलीच नाही. मला मोठा ध का बसला. ती युसीची एकमेव आठवण होती. मी ेबर मेलाय
का ते तपासायला हणून वाकलो ते हा ती पडली असणार. मी टांगा थांबवला. खाली उत न
चालतच मागे फरलो. ती अंगठ हरवणं मला सहन होणार न हतं. मी या बंग याकडे गेलो,
पण तथे एक पोलीस उभा होता. या या तावडीतून सुट यासाठ मला दा डा अस याचं नाटक
करायला लागलं.
‘‘इनॉक ेबर संपला होता. युसी या मृ यूचा बदला मी घेतला होता. आता जॉन
फेरीअर या मृ यूचा हशेब चुकता करायचा होता. टँ गरसन. तो हॉलीडे हॉटे लला उतरला आहे
हे मला कळलं होतंच.
‘‘मी तथे दवसभर ताटकळलो, पण तो बाहेरच आला नाही. कदा चत ेबर न परत याने
याला शंका आली असेल. तो सावध झाला असेल. टँ गरसन खरंच धूत आ ण चाणा होता,
पण तो कती काळ असा या खोलीत लपून रा शकणार होता? मी या या खोलीची खडक
शोधून काढली. पहाटे पहाटे तथे गेलो. मा या सुदैवाने माग या लहान बोळकांडीत एक शडी
पडली होती. ती मी भतीला लावली आ ण पहाटे या अंधूक काशात मी या या खोलीत
उतरलो. तो झोपला होता. याला उठवलं. मी कोण आहे, काय करणार आहे याची क पना
दली. ेबरला कसा मा न टाकला हेही सां गतलं. या या माणेच टँ गरसनसमोरही गो यांचा
पयाय ठे वला. यात तो वाच याचीही श यता होती, पण ती धुडका न याने मा यावर ह ला
केला. मी पूण तयारी नशीच गेलो होतो. माझा सुरा सरळ या या छातीत घुसला. याने गोळ
घेतली असती तरी दै वाने हाच नणय केला असता याची मला खा ी होती.’’
जेफरसन बोलून दमला असावा, तरीपण याला अजून काही बोलायचं होतं.
‘‘माझं सांगन
ू पूण झालेलं नाही.’’ तो मोठा ास घेत बोलू लागला. ‘‘मी पु हा एकदा टांगा
चालवू लागलो. आता माझा इथे ये याचा हेतू सा य झाला होता. काही पैसे साठवून पु हा
अमे रकेला नघून जा याचा माझा बेत होता. मी टां या या टँ डवर गर् हाइकाची वाट पहात
उभा होतो, तेव ात एक मळकट पोरगा आला आ ण याने मलाच ‘जेफरसन होप कोण’ असं
वचारलं. २२१ बी, बेकर टवर या कोणाला तरी टांगा हवा होता. मला काही धोका जाणवला
नाही. मी गेलो. तर या गृह थांनी मला बे ाच घात या. मी पकडला गेलो. माझं सांगन ू झालंय.
आता तु ही मला खुनी हणून तु ं गात पाठवू शकता, पण मी वतःला तुम यासारखाच
काय ाचा र क समजतो.’’
 जेफरसन बोलायचा थांबला. काही काळ या खोलीत शांतता पसरली. कोणीच काही
बोललं नाही. येकजण जेफरसन या गो ीत गुंग झाला होता. ती जबानी न दवून घेणा या
इ पे टर या पे सलीचा खरखर आवाज तेवढा होत रा हला. जबानीतले अनेक मु े तो
अधोरे खत करत होता.
‘‘जेफरसन, मला एक सांग,’’ शांतता भंग करत हो स हणाला.‘‘जा हरात वाचून मा याकडे
ती अंगठ मागायला येणारा कोण होता?’’
जेफरसनने हो सकडे पा न डोळे मचकावले. ‘‘मी माझी सारी गु पतं सां गतली, पण यात
गोव या गेले या इतरांची मा हती सांगन
ू मी यांना ास दे णार नाही.’’
‘‘ठ क आहे. मी या नटाचा अंदाज बांध ू शकतो.’’ हो स उ रला.
इ पे टरची कागदप ं ल न झाली. जबानी तयार झाली. ‘‘या गु वारी आरोपीला
यायालयासमोर हजर कर यात येईल. तु ही सवानीही यावं ही वनंती. तोपयत याला क टडीत
ठे व यात येईल.’’
इ पे टरने टाळ वाजवली. यासरशी दोन शपाई आले आ ण जेफरसनला गजाआड
घेऊन गेल.े
मी आ ण हो स बेकर टवर परतलो.
 १४
आ हाला सवाना गु वारी कोटात हजर रहायला सां गतलं गेलं. गु वार उजाडला, पण
कोटात जायची वेळच आम यावर आली नाही. वेगाने कायवाही हो यासाठ वर या कोटाने ही
केस आप या हाती घेतली होती. कागदप ेही पूण झाली होती. आता काय ा या तावडीतून
जेफरसनची सुटका न हती.
पण या दवशी आ ही याला बेकर टवर पकडलं आ ण पोलीस चौक त हजर केलं
होतं; याच रा ी याला आटरी अॅ यु रझमचा अॅटॅक आला. कोठडीतच ज मनीवर याचा दे ह
उताणा पडला होता. चेह यावर समाधानाचं हा य होतं. आयु याचं येय पूण झा याचा आनंद
मृ यूनंतरही लोप पावलेला न हता.
‘‘ले ाड आ ण ेगसनला या या मृ यूच ं जा त ःख होईल. ेय लाटू न आनंद साजरा
करायची संधी गेली ना यांची.’’ हो स कोर ा चेह याने हणाला.
‘‘पण यात यांचा काही वाटाच न हता.’’
‘‘तु ही य ात काय करता याला काहीच मह व नसतं; जगाला काय भासवता हेच शेवट
खरं असतं.’’ हो स कडवटपणे हणाला. नंतर पु हा चांग या मूडम ये येत हणाला,
‘‘अ व मरणीय केस होती ही. थोडी कचकट, पण बरीचशी सरळसोपी.’’
‘‘सरळसोपी?’’ मी आ याने वचारलं.
‘‘खरंच सोपी. साधे तक लावून मी जेफरसनपयत पोहोचू शकलो.’’
‘‘अव या तीन दवसांत.’’
‘‘शोधामधली मह वाची गो हणजे, जे अत य असेल याला कधीही ल त करायचं
नाही आ ण कायम उलट संगती लावायचा य न करायचा. लोक हेच करत नाहीत. समोर
दसणा या गो याच मागे लागतात आ ण तथेच फसगत होते. संपूण आयु याकडेच
काळाची, संदभाची मदत घेऊन तकसंगत ीने बघ याचं भान फार कमी जणांकडे असतं.’’
‘‘ हणणं अजून प कर.’’ मी काहीच न समजून हणालो.
‘‘लोकांना घटनांची साखळ सांग आ ण याव न शेवट काय झालं असेल ते वचार. उ र
दे णं सोपं आहे, पण आता उ र आधी ठरव, याव न आधी घटना कशा आ ण कोण या
घड या असतील हे वचार, ब तेकजणांना सांगता येणार नाहीत.’’
‘‘खरं आहे.’’
‘‘ही केसही अशीच होती. आप यासमोर ता पय होतं आ ण गो च न हती. आता मी
ता पयाव न गो ीकडे उलटा वास कसा केला ते सांगतो. तुला आठवतंय आपण या
टन रोडवर या बंग यात गेलो. ब गी अलीकडेच सोडली आ ण चालत गेलो. मी ठशांचा
शोध घेत होतो. मला टां या या चाकांनी चखलात उमटले या चका या आढळ या. याच रा ी
या उमटले या असणार याची खा ी क न घेतली. चाकां या धावे या ं द व न तो भा ाचा
टांगाच होता आ ण कोणाची खासगी ब गी न हती हे मी ताडलं. लंडनमध या टां यां या धावा
अशाच असतात.
‘‘मग आपण फाटक ओलांडून पायवाटे ने आत गेलो. इथे सगळ कडे चकणमाती होती.
ठसे उमटायला अगद आदश अशी. कदा चत स या कोणा या नजरेला ते केवळ चखलातले
फराटे असतील, पण मा यासाठ ते ठसे फारच मह वाचे होते. गु हे शोध या या शा ात
ठशां या अ यासाएवढ मह वाची तरीपण ल त झालेली सरी शाखा नाही, पण माझा
यावर खूप भर असतो. खोल उमटलेले ठसे या हवालदाराचे होते, पण याआधीचेही काही ठसे
तथे उप थत होते. थोडेसे पुसले गेले असले तरी याव न एक गो न क च क रा ी तथे
दोन माणसं आली होती. यातला एक जण उंच होता क जे या या लांब लांब पडणा या
पावलांव न कळतच होतं; तर सरा शहरी टाप टपीचा होता. याची पावलं बेतशीर आ ण हळू
उमटली होती.
‘‘आत शर यावर तर ते स च झालं. बेतशीर पावलंवाला माणूस समोर म न पडला होता
आ ण जर तो खूनच असेल तर तो ढांगा टाकणा या उंच माणसानेच केला अस याची श यता
जा त होती. मेले या माणसा या अंगावर एकही जखम न हती पण या या चेह यावर चंड
भीती साकळली होती. याला कदा चत आपलं मरण दसलं असलं पा हजे. दय बंद पडू न
कवा अ य कारणाने अचानक मृ यू येणा या या चेह यावर अशी भीती सहसा दसत नाही.
या या ओठांचा जरा वास घेत यावर ल ात आलं क याला वष दे यात आलं होतं. आ ण मी
परत सांगतो क ते याला जबरद तीने दलं गेलं होतं हे या या घाबरले या चेह याव न प
झालं. हे असं जबरद तीने वष योग करणं ही आता खून कर याची नवी प त होऊ पहात
आहे.’’ हो स अ यासपूण मु े सूद बोलत होता.
‘‘आता उभा रहातो, खून का झाला, खुनाचं कारण काय? पैसे तर न क च नाही,
कारण मृत या खशातलं काहीच चोरीला गेलं न हतं. मग राजकारण? का ी? पण
राजक य ह यांम ये मारेकरी लगेच पळू न जातात. तथे एवढा वचार कोणी करत नाही. हा खून
अ तशय प तशीरपणे केला होता. खुनी तथे वावरला होता. या या खुणा याने सोड या
हो या. हणजेच खुनाचं कारण काहीतरी खासगी असावं, ‘सूड’ वगैर.े ते भतीवर ल हलेलं
‘आर ए सी एच इ’ दस यावर तर तशी माझी खा ीच पटली, क हा दशाभूल कर याचा य न
आहे. यातून तथे ती अंगठ सापडली. खु याने मरणा याला कोणा ीची आठवण क न
दे यासाठ ती दाखवली असणार अशी मला शंका आली. याच वेळ मी ेगसनला वचारलं
होतं क याने तार क न ली हलँडव न जी माहीती मागवली होती यात या या
पूवायु याब ल काही होतं का. आठवतं? याचं उ र नकाराथ होतं.
‘‘मग मी मा या प तीने या खोलीचं बारकाईने नरी ण केलं. याव न मी खु याची उंची,
याची वाढलेली नखं आ ण त चराप ली सगार यायची याची सवय यांची मा हती
मळवली. या ठकाणी कोणतीही झटापट, मारामारी झा याची च हं न हती, यामुळे ते र
खु या या नाकातूनच अ तआवेगात घुळणा फुट यावर येत ं तसं सांडलं असणार हे मी ताडलं.
या या पावलांनी ते इकडे तकडे पसरलंही होतं. अशा माणसां या शरीरात र ाचं माण जा त
असतं, यामुळे यांचा चेहराही लालबुंद असतो. अथात तेही नंतर स झालं. जेफरसनचा
चेहरा आठवतोय?
 या बंग यातून बाहेर पड यावर ेगसनने ल त केले या मु ांवर मी वचार क लागलो.
मी ली हलँड या क मशनरला इनॉक ेबर या वैवा हक आयु याची चौकशी करणारी तार
पाठवली. आ ण तथे मला मोठ गो कळली. ेबरने आप या ेम करणातील वै यापासून
संर ण मळ यासाठ अज केला होता. या अजात वै याचं नाव याने ल हलं होतं, जेफरसन
होप.
ेबरबरोबर आत आलेला माणूसच टांगा चालवत असला पा हजे हे मी गृहीतच धरलं होतं,
कारण टांगा उभा रा ह या जागी घो ां या टापा अशा काही वैर उमट या हो या क या
घो ांना आवर घालणारा कोणी नसावाच. जर टांगेवाला टां यात असता तर याने घो ांना
असं वाव च दलं नसतं. मग टांगेवाला होता तरी कुठे ? हा खून तर फारच अ कल शारीने
केलाय, पण कोणीही डोकं जरा ठकाणावर असलेला माणूस, खून करताना या ठकाणी
टांगेवा याला का घेऊन जाईल? ेबरला या ठकाणी लंडनमधून फरवत घेऊन जा यात आलं.
नेणारा न क च वतः टांगा चालवत असणार. याचा अथ हा जेफरसन होप आप याला
लंडन या टांगेवा यांम येच सापडणार होता.
पण याला आप यापयत कोणाची नजर पोहोचेल असं वाटतंच न हतं. टांगेवाला असणं
हीच याची गद त मसळू न जायची ताकद होती, यामुळे तो मु ाम नाव बदलून राह याची
श यता न हती. तो वसाय सोड याचंही काही कारण न हतं. टांगेवा यांची कागदोप ी न द
होत अस याने याला ते श यही न हतं आ ण अशा ठकाणी क जथे याचं खरं नावच
कोणाला माहीत नाही तथे याने परत खोटं नाव का धारण करावं? ते हा या पदच होतं.
मग मी माझी ती ‘बेकर ट ड हजन ऑफ डटे ट ह पोलीस फोस’ची उनाड पोरं
कामाला लावली. ते येक टां या या मालकांकडे गेल े आ ण यांनी आप याला हवा तो माणूस
शोधून काढला.
टँ गरसनचा खून मा अ तशय अक पनीय होता आ ण टाळता आला नसता, पण
यामुळेच तर मा या हाती ही गो यांची डबी लागली आ ण सग या घटनांची संगती पूण झाली.
‘‘हे फारच सुंदर व ेषण आहे.’’ मी न राहवून हणालो. ‘‘तु या कतृ वाचं फळ तुला
मळायलाच हवं. सरं कोणी याचं ेय लाटाय या आत तू या सग या केसेसची मु े सूद वणनं
ल न स करायला पा हजेस. तू करणार नसशील तर मी करतो.’’
‘‘तुला पा हजे ते कर वॉटसन, पण याआधी हे बघ काय ते.’’ हातातलं वतमानप
फडफडवत हो स डोळे मचकावत हणाला. तो ‘दै नक एको’चा आजचा अंक होता. हो स
मो ाने वाचू लागला.
‘लंडनम ये गाजत असले या खूनस ातील आरोपी ‘जेफरसन होप’ याचा क टडीत
आक मक मृ यू झा याने या केसमधील अनेक अनु रत रा हले आहेत. कदा चत ही
रह ये यापुढे कधीच उलगडणार नाहीत. पण तरीही खा ीलायक सू ांकडू न अशी मा हती पुढे
आली आहे क हे खून खूप जु या ेम करणांमुळे केले गेल.े यात मॉमन धमा याही काही
घडामोड चा हात आहे. लंडन या भूमीवर घडले या या ना ामुळे कॉटलंड याडची त ा
पणाला लागली होती. या तपासकायात मह वाची काम गरी बजाव याचं संपूण ेय धडाडीचे
अ धकारी ले ाड आ ण ेगसन यांना जातं. जेफरसन होप ा खु याला लंडनमधले कुणी
होतक डटे ट ह शेरलॉक हो स या या घरी पकड यात आलं. या खट यात यांचीही
थोडीफार मदत झाली. भ व यात यां याकडू न अ धक शारीची अपे ा आहे. ले ाड आ ण
ेगसन या हमतवान अ धका यांना लवकरच शौयपदके दान केली जाणार आहेत.
‘‘तुला सु वातीलाच सां गतलं न हतं का मी?’’ हो स आपलं गडगडाट हसणं आवरत
हणाला, ‘‘आप या अ यासाची फळं यांना चाखायला मळणार आहेत हणून? टडी इन
कालट... गु हेगारी या लाल रंगाचा सखोल अ यास.’’ आ ण तो खो खो हसत सुटला.
याला कसंबसं थोपवत मी हटलं, ‘‘हो स, काही काळजी क नकोस. मी सारं काही
ल न ठे वलेलं आहे आ ण यापुढेही तु याबरोबर येक केसम ये रा न ल न ठे वेन, स
करेन. एक ाचीन हण कायम ल ात ठे व, जंगलाम ये हरणं, डु करं, लांडगे, को हे अनेक
असतात, पण सह मा एकच असतो, तरी याला आप या जा हरातीची कधीच गरज पडत
नाही.’’
मी अ भ ायासाठ या याकडे पा हलं, पण हो स मा या बोल याकडे संपूण ल क न
याचं हायो लन सुरात लाव यात गुंगला होता.
n