िव. स.

खांडक
े र

मेहता पि ल शंग हाऊस

 या िच कथेला मो ा हौसेने
आप या कलेची जोड देणारे माझे ेही
बाबूराव पढारकर
व
पांडुरंग नाईक
यांस...
 ा तािवक

-१-
मा या सव िच पटकथांत ‘सुखाचा शोध’ हीच कथा े आहे, असे आ हपूवक
ितपादन करणारे अनेक रिसक मला भेटले आहेत. हे सव लोक प ाशी या आसपासचे
असते तर यां या या आवडीचे मूळ, कथे या म यवत िवषयात आहे असा मी
िन:शंकपणाने िनणय दला असता. कु ठ या वयात मनु याला कोण या कारची कथा
आवडते याचे एक िनि त को क आहे असा मा मा या या िवधानाचा भावाथ नाही.
पण माझे एक फटकळ िजभेचे िम जे नेहमी ठासून सांगतात, यात बरे च स य आहे असे
मला वाटते. वा यिवषयक ग पा सु झा या हणजे ते हसत हसत हणतात,
‘लहानपणी मला प यां या गो ी फार आवडाय या. पुढं प या मागं पड या िन यां या
जागी पोरी आ या. पण या पोर या धनु याकृ ती भुवयांव न सुटणा या ने शरांनी िव
होऊन नाजूक गुदगु या हो याचा काळ आम या पंचिवशीबरोबरच संपु ात आला.
यानंतर मी अनेक कादंब या वाच या. पण यातले ेम संग मला आता पूव सारखे
ल तदार वाटत नाहीत. िहर ा चंचा िमट या मारत खा याची गोडी जशी िमस ड
फु ट यावर अनुभवता येत नाही, या माणे णयकथांची माधुरी संसारी माणसांना
संपूणपणे उपभोगता येत नाही. कोमेजून गेले या पा रजातका या फु लां माणे या यांना
वाटतात. व कतीही सुंदर असले तरी ते व आहे ही जाणीव झा यावर मनु य यात
कतीसा रमू शके ल? णयक पनांचेही तसेच होते. पुढे पुढे ौढ मनु याला वा यात या
खो ा गुदगु यांपे ा खरे िचमटेच अिधक आवडू लागतात.

‘सुखाचा शोध’ कं वा ‘जळलेला मोहर’ या मा या कादंब यांिवषयी चाळीशी

उलटलेली मंडळी जे हा आपुलक ने बोलू लागतात, ते हा मला मा या े ांचे हे उ ार
हटकू न आठवतात. यौवन हे जसे अंध अनुर ांचे नृ यमं दर आहे, या माणे वाध य हे
िवकल िवर ांचे तप यामं दर आहे. झुंजणा या, झगडणा या, धडपडणा या आिण
तडफडणा या मानवी जीवनाचे िविवध कडू -गोड अनुभव या दो ही मं दरांत फारसे
ित बंिबत होत नाहीत. पण असले अनंत अनुभव हीच तर संसारपथावर या या ेक ं ची
मह वाची िशदोरी असते. हे मूक अनुभव कु णी तरी करावेत, मनात सलणारी ही
आयु यातील लहानसहान सले कु णीतरी कु शलतेने काढावीत, अशी सु इ छा संसारी
माणसां या मनांत नेहमीच वावरत असते. ‘सुखाचा शोध’चे ौढ िपढीकडू न जे वागत
झाले, या या मुळाशी कु टुंबाला आपले सव व वाहणा या एका सालस आिण बुि वान
पु षाला भोगा ा लागणा या मु या दु:खांना या कथेत मी वाचा फोड याचा य
के ला, हेच कारण असले पािहजे.

मा ही कादंबरी एका दृ ीने िवशेष भा यवान आहे. ौढां माणे त णांनाही ती

आवडते. आजची आपली कु टुंबसं था ही न कळत क या त णा या पायांतली शृंखला कशी
बनते याचे या कथेतील िच ण यांना आकषक वाटत असावे. कदािचत या कादंबरीत या
ेमकथेचा िवकास या प तीने के ला आहे ित यात या उदा तेकडे यांचे मन ओढ घेत
असावे. मा यांची या कादंबरीिव एकच त ार आहे– ही कादंबरी ित या
कथानका या, ि दशना या आिण िवषय- ितपादना या दृ ीने लहान वाटते. ितची
मांडणी या न मो ा अशा पटावर झाली असती तर ती अिधक प रणामकारक वाटली
असती!

या त ारीत त य आहे असे मलाही वाटते, पण ही कथा मुळात मी जी कि पली ती

के वळ िच पटाक रता! ‘देवता’ िच पटाबरोबर याची कादंबरी कािशत होऊन ती
लोकि य झा यामुळे या या पाठोपाठ िनघणा या या िच पटाचीही कादंबरी मी िलहावी
अशी क पना पुढे आली. नेहमी माणे घाईतच– फार फार तर बारा-तेरा दवसांत असेल–
मी हे कादंबरीलेखन संपिवले आिण ‘सुखाचा शोध’ या िच पटा या पाठोपाठ ही कादंबरी
कािशत झाली. यामुळे वतं कादंबरी या दृ ीने ितचा आणखी कती व कसा िवकास
होऊ शकतो हा िवचार या वेळी मा या मनाला िशवलासु ा नाही. कं ब ना या कथेचा
िवषय बरे च दवस मा या मनात घोळत असूनही मी मा या सं क पत कादंब यांत याची
कधीच गणना के ली न हती.

म यम वगात या ीचे दा य आिण दु:ख द द शत करणारा माझा ‘देवता’ बोलपट

िचि त होऊ लागला ते हा मा या मना या अजबखा यात कु ठे तरी पडू न रािहलेला हा
िवषय पुन: पु हा डोके वर काढू लागला. मी वत:शीच िवचार क लागलो.. कलावंतांचे
मोठे पण जीवना या सव बाजू स दयतेने िचि त कर या या कौश यात आहे. कलावंत हा
नुसता चतुर वक ल नाही, तो ामािणक त वशोधक आहे. तो एकांगी चारक नाही;
सव पश स यपूजक आहे. ‘Doll's House’ म ये ‘पु ष आप या आवड या ीक रता जो
याग क शकत नाही, तो लाखो बायकांनी आतापयत आप या ि य पु षांकरता के ला
आहे’ असे नव याला बजावून घरातून िनघून जाणारी नोरा िचि त करणा या इ सेननेच
'Lady from the Sea' म ये के वळ व ाळू मृतीमुळे र य वाटणा या पूवजीवनाकडे धाव
घेणा या नाियके चा मिनरास रं गवून आपले हरपलेले सुख आप या घरातच आहे हा
सा ा कार ितला घडिवला नाही काय? 'Enemy of the People' म ये वाथाचे, लोभाचे
आिण अहंकाराचे नानािवध उपासक स याचा खून क न याचे ेत लपिव याची कशी
कोशीस करतात हे कु शलतेने द द शत करणारी याची लेखणी ‘या जगात स य के वळ
स यासाठी असू शकत नाही, ते जीवनासाठी आहे’ हे 'Wild Duck' म ये िचि त करायला
मुळीच कचरली नाही.

अशी अनेक वा यीन उदाहरणे मा या डो यांपुढे उभी राहत आिण हणत,

‘देवते’म ये म यम वगात या ीचे िच तू रे खाटलेस. अशा ीचे दा य, दै य आिण दु:ख
यांची िच े समाजाला थोडी-फार प रिचत अस यामुळे तो अस या कथांकडे सहानुभूतीने
पाहतो. पण पु षा या दु:खािवषयी समाजाला ब धा प क पना असत नाही! हणून
काय पु षाला दु:खे नसतात असे मानायचे? म यम वगातला कतबगार पु ष हाही दुदवाने
एका मो ा गुलामिगरीत िखतपत पडला आहे. याचे हे िविच दा य दुस या ितस या
कु णाचे नसून वत: याच कु टुंबाचे आिण पिव मानले या कत िवषयक क पनांचे असते.
कु टुंबासाठी आरं िभले या य ात तो िबचारा सव सुखाची आ ती देतो. पण शेवटी या या
पदरात काय पडते! ना कु टुंबाचे खरे खुरे क याण; ना वत:चे आंत रक समाधान! याचा
याग अंती िवफल ठरतो. जग झपा ाने बदलत आहे. जीवनमू यांत िवल ण ांती घडू न
येत आहे. अशा वेळी पूवसं कारांनी े रत के ले या आंध या यागा या क पनेला पु षाने
िचकटू न राहणे–

पु षाचे हे सू म पण उ कट दु:ख िचि त के ले तर ते पड ावर प रणामकारक होणार

नाही काय?

-२-
१९३८ या आ ॅ् टोबर या सुमाराला ‘देवता’ िच पट पुरा होत आला. बाबूराव
पढारकरांनी पुढली गो लवकरच तयार करायला हवी असे मला सुचिवले. मीही मो ा
आ मिव ासाने िच कथा लवकरच दे याचे आ ासन दले. मना या िनरिनरा या
क यांत ठे वून दले या अनेक क पनांशी काही दवस बौि क डा क न पािहली; पण
मला म यम वगात या पु षा या दु:खाइतका दुसरा कु ठलाही िवषय िवशेष आकषक
वाटेना. एखा ा लहान मुलाने एका िविश खेळ याचा ह धरावा आिण मग खेळ यांनी
भरले या दुकानात गे यावर दुस या कोण याच खेळ याकडे याचे ल लागू नये, तशी
माझी ि थती झाली. एक कडे या कथेचा नायक ‘आनंद’ मा या मनाम ये अिधकािधक
सजीव होत चालला होता. दुसरीकडे वाटत होते– आप या िच पटसृ ीत िजवंत
िन मतीपे ा (Creation) कृ ि म रचनेचेच (Construction) नेहमी कौतुक होत असलेले
दसते. आनंद हा पड ावर अगदी नवीन कारचा नायक होईल हे खरे . पण आज या
सं मणकालात या िच पट पाहायला येणा या े कां या पचनी पडणे श य आहे का?
िच पट े कांची बौि क कु वत बारा ते चौदा वषा या मुलाइतक च असते, हे जुने
अमे रकन को क गृहीत ध नच आप या िच पटात कु ठला मालमसाला घालायचा याचा
िवचार या े ातले आप याकडले अितरथी, महारथी अ ाप करीत आहेत. कु ठ याही
सामािजक ां या बाबतीत चिलत नीित-िनयमांिव ... मग ते िनयम कती का
अमानुष असेनात... सु ा काढायचा नाही असा आप या िच पटसृ ी-िनमा यांचा
िशर ता आहे. ब जनसमाज सनातनी असतो, हे सू यांना पाठ आहे. जे लोकांना आवडते
तेच खमंग क न दे यात यांचे सव चातुय दसून येत.े लोकांना न आवडणा या अनेक कटू
ांत, उ ा या ांतीचे व प लपलेले असते आिण जुने ते सोने मानणा या न पटणा या
अनेक िजवंत िवषयांत भावी ना आढळते, याची दखल आप याकडे िचतच घेतली
जाते. आपली िच पटसृ ी ही संकेतांची दासी आहे. ित यात अंध पित तांना स मानाचे
थान आहे; पण बुि पुर सर नादान नव यािव बंड क न उठणा या ी या
 ि वाला आिण वातं याला मा ितथे जागा नाही. ल ा या बायकोकडे पाठ फरवून
िच पट-नायकाने कु णाही फटाकडी या बाबतीत थोडा ग ं ेपणा (Flirting) करायला
आमची मुळीच हरकत नाही. कथे या शेवटी याने देवा ा णांसम आिण
अि नारायणा या सा ीने िजचा हात हातात घेतलेला असतो ित यापुढे एकदा लोटांगण
घातले, क या दंपतीचा संसार भगवान स यनारायणा या कृ पेने सुरळीत चालेल,
यािवषयी आमची खा ी होऊन चुकते. पोट जाळ याक रता िजला देहिव य करावा
लागतो अशा दुदवी ीचे िच का याला प रपोषक होईल एवढेच आ ही पड ावर उभे
क . पण ितला बिह कृ त मानणा या समाजाला याची नीितम ा कोण या लायक ची
आहे, हा सवाल टाकायला आ ही सहसा धजावणार नाही. ‘छाया’म ये असलाच एक
ढमा य पिव संकेत मोड याचा गु हा मी के ला होता. या समाजात हजारो कं ब ना
लाखो... ि यांना... य हणा वा अ य हणा, पोटासाठी, के वळ जग यासाठी...
देहिव य करावा लागत आहे, या समाजात िवल ण संकटांत सापड यामुळे ीला
आपले शील िवक याचा संग येतो, हे या कथेत पड ावर दसताच जे वादळ िनमाण
झाले होते, तेही मी िवसरलो न हतो.

अशा ि थतीत आपली ही पु षा या दु:खाची गो बाबूरावांपुढे ठे वावी क ठे वू नये, या

िवचारात मी पडलो अस यास नवल नाही. धंदव े ाईक दृ ीनेही या कथेवर आ ेप
ये याजोगा होता. या कथेची गुंफण मु यत: एका पु षाभोवती होणार हे उघड होते.
िच पटिनमा यांना पु षापे ा ीला ाधा य देणा या कथा नेहमीच अिधक पसंत
पडतात. तशा कथांत नवी तारका चमकवता येते आिण या तारके पाशी अिभनयाचे
भांडवल नसले तरी पाचे आकषण (Sex-appeal) आिण गोड गळा एव ा भांडवलावर
ितचा िच पट ग लाभ होऊ शकतो. नायक धान कथेत हे कसे घडणार?

पण एका गो ीिवषयी मा या मनात खा ी होती. ‘देवते’त या अशोकापे ा ‘सुखा या

शोधा’तली आनंदाची भूिमका बाबूरावां या अिभनयकौश याला अिधक अवसर देणारी
होती. संगीताचे मह व आिण माधुरी दो ही मला मा य आहेत. पण ना कथा व
िच पटकथा यांचे खरे वैभव अिभनयिवलासाने कथेला येणा या रं गतीत आहे, असे मला
नेहमीच वाटते. संगीताने िनमाण होणा या मधुर व तरं गांत कं वा सुखद संवेदनांत ते
नाही. खािडलकरां या ‘ वयंवर’ नाटकाने सो या या खो याने पैसा ओढला, हे
ऐितहािसक स य आहे. पण यां या ‘भाऊबंदक ’तले अंत:करण थरा न सोडणारे ना
‘ वयंवरात’ े काला ितत या उ कटतेने िचतच तीत झाले असेल!

खरे ना जाण याची दृ ी बाबूरावां या ठकाणी उपजतच आहे असा ‘छाया’ या

वेळेपासून मला अनुभव आला होता. यामुळे म यमवगात या पु षां या मना या
क डमा याची माझी कथा बाबूरावांना आवड याचा संभव आहे, असे माझे मन मला सांगू
लागले.

शेवटी एकदा... थोडासा धीर क नच हणानात– या कथेचा आराखडा मी बाबूरावांना

सांिगतला.

यांना तो एकदम पसंत पडला. िच ाचे नाव तर मी भीत भीत उ ारले. या

िच पटसृ ीत कु ठ याही लिलत नावाचा अथ शुभ आहे का अशुभ आहे, याचीसु ा मो ा
गंभीरतेने चचा के ली जाते, ितथे ‘सुखाचा शोध’ या नावाला वेश िमळणे कठीण
आहे, असे मला वाटत होते. कं ब ना हे नाव िनि त करताना मला मा या लहानपणी
‘मनोरं जना’त येणा या ‘सुखाचा शोध’ या मथ या या त व ानिवषयक लेखमालेची
आठवण होऊन वत:ची थ ा कर याचा मोह अगदी अनावर होत होता. पण आ याची
गो ही क , बाबूरावांना हे नाव अ यंत अ वथक वाटले. ‘छाया’ आिण ‘अमृत’ या
बोलपटां या नावा या बाबतीत जी भवित न भवित झाली होती, ती ल ात घेता माझी
ही कथा फार भा यवान आहे असे मला या णी वाट यावाचून रािहले नाही.

पण भा य आिण दुभा य ही जुळी भावंडे आहेत याचा यय िच तयार होईपयत या

पुढ या आठ-दहा मिह यांत अनेक वेळा आला. अगदी शेवटी िच लाग याची तारीख
िनि त होऊन चुकली तरी याची प तच तयार झाली न हती. यामुळे पिह या
दवशी मुंबईतील रिसकांनी जे िच पािहले ते े णीयता आिण वणीयता यां या
कसोटीला संपूणपणे उतरणारे न हते. ‘देवा, आम या वा ाला नेहमी संकटे येऊ देत’
अशी कृ णापाशी कुं तीने जी िविच मागणी के ली होती, ती करायला मन कती खंबीर
असावे लागते, याची मला यावेळी पुरेपूर क पना आली. कथे या समथािवषयी
पिह यापासूनच आ ही सव िन:शंक होतो. पण कथे या सम याला िच णा या सवागीण
स दयाची जोड िमळा याखेरीज कु ठलेही िच भावी होत नाही. ही जोड न जम यामुळे
े कांचा जो िवरस झाला, तो मला अितशय जाणवला. पण हे वैगु य असूनही कथालेखक
या ना याने, या िच ाने मा या लौ ककात जी भर घातली ितचे िन मे ेय बाबूरावांनाच
दले पािहजे. यांनी नायका या मनाचा धागान् धागा पड ावर सजीव क न दाखिवला,
वा यावा यांतून या या मूक दु:खाचे कढ मो ा सुंदर रीतीने गट के ले. रतनबाइनी
(मीना ी) यांना फार चांगली साथ दली. या ‘नटी’ला ‘ चारी’त या अवखळ कं वा
‘देवते’त या अ लड भूिमके पे ा िनराळा अिभनय साधणार नाही, असे अनेकांना वाटत
होते, ितने एका क ण पण ेमळ भूिमके त संपूण यश िमळवून नायका या कामाला मोठा
मनोहर उठाव आणून दला.

-३-
‘सुखाचा शोध’ या नायकाची ही क ण जीवनकथा या नाही या व पात अगदी
लहानपणापासून मी पाहात आलो होतो. माझा ‘आनंद’ िश का या वेषात, व कली या
पेशात– कं ब ना म यम वगात या हरएक धंदवे ाईका या व पात– मी इतके वेळा
मा या भोवताली पािहला होता क , या अितप रचयामुळेच तुत िवषयातले ना
आिण का य यां याकडे मी लेखक झा यानंतर बरे च दवस माझे दुल झाले असावे!
मा बोटातले बारीक कु सळ जसे मधूनच सलावे, या माणे या अनुभवाला पोषक असे
एखादे नवे उदाहरण दसले क माझे मन बेचैन होऊन म यमवगा या कौटुंिबक जीवनाचा
ती तेने िवचार क लागे. मा या लहानपणी एक कु टुंबप तीचे पोवाडे सव गायले
जात असत. भावा-भावांनी आपाप या वतं चुली थाट यात एक कारची कत युती
आहे, असे घरोघर पटिवले जात असे. इसापनीतीपासून रामायणापयतची माझी सव
आवडती पु तके मा या बालमनावर कौटुंिबक एक आिण बंधु ेम यांचेच मह व बंबवीत
होती. एके क काठी कु णालाही सहज मोडता येत,े पण अनेक का ांची मोळी सदैव अभंग
राहते, हा व तुपाठ आप या मुलांना देणारा इसापनीतीतला हातारा हा जगातला सवात
मोठा शहाणा मनु य असला पािहजे, असे मा या बालबु ीला वाटे. आपला चौदा वषाचा
वनवास संपून भू रामचं परत येईपयत सं य त वृ ीने या या पादुकांची पूजा करत
राहणारा भरत हाच येक बालकाचा आदश असला पािहजे असे मी मा या बालमनाला
यावेळी बजावीत असे. पण याच वेळी एका शंकेने माझे मन मधूनमधून ाकू ळ होई.
घरापासून शाळे पयत िजथे िजथे भावा-भावांची जोडी मला दसे, ितथे ितथे थोर या
भावातला ‘राम’ मला सहसा कु ठे दसत नसे. आिण मग मी वत:शी हणे... थोरला भाऊ
जर रामासारखा नसेल तर धाक ा भावाने या याक रता ल मण कं वा भरत
यां यासारखा याग कर यात काय अथ आहे?

या ाचे ामािणक उ र दे याची या वेळी मला मोठी भीती वाटे. बाळपणीचे

सं कार ब धा व लेप असतात. अनुभवज य स य आिण असले परं परागत सं कार
यां यात जे हा तुमुल यु सु होते, ते हा के वळ दुबळे पणामुळे बाळमन स याचा
जयजयकार करायला कचरते. जगात देव नाही असे त डाने बोलून दाखिवणा या
नि तकाचे हात देवमूत ला दगड मानून दूर फे कू न ायला धजतील असे थोडेच आहे!
माझीही या बाबतीत तशीच ि थती होत असावी! घरोघर मी भावा-भावांची भांडणे
पाहात होतो. एक कु टुंब हणजे ह ी-घो ापासून वाघ- संहापयत या सव कार या
ा यांची सकस कं वा िच -िविच पर परिवरोधी िच ांनी भरलेला अजबखाना आहे,
याचा अनुभव मी आ े ां या आयु यात घेत होतो. या अिवभ जीवनात भ पे ा
स चा भाग अिधक आहे, आमचे संसार अकृ ि म ेमा या पायावर उभारलेले नाहीत, हे
पुढे पुढे मला ती तेने जाणवू लागले. पण जु या सं कारां या आर ाओर ात या न ा
जाणीवेची कु रकू र मी लवकरच िवस न गेलो.

मा मी मोठा होऊन जे हा पंचात पडलो आिण वत: माणे मा या भोवतालचे

मा या अनेक िम ांचे संसार तट था या दृ ीने पा लागलो, ते हा एखा ा
वालामुखी या फोटा माणे ही जाणीव मा या मनात एकदम ती तेने उफाळू न आली.
मला वाटले– संसार हा य आहे, असे हण याची आप याकडे पूव पासून प त आहे. तो
य आहे यात मुळीच शंका नाही. पण या य ात मु य ऋि वजावरच बिलदानाचा पशू
हायची पाळी येते असा िविच य आहे तो! म यम वगातली कु टुंबे ब धा कतबगार
पु षा या परा मावर चालतात. या एका सुंदर जोमदार वृ ाचा रस शोषून आिण याला
िन तेज क न अनेक बांडगुळे या या िजवावर िव थत रीतीने आपली जीवनया ा
कं ठीत असतात. कत ा या जु या क पना अस या कु टुंब मुखा या पायांत या शृंखला
होऊन बसतात. कु टुंबापायी याचा ि िवकास खुंटतो, इतके च न हे तर या या
कतबगारीचा समाजाला काडीइतकाही उपयोग होऊ शकत नाही. कु टुंबाचा घाणा
ओढणारा एक अ यंत उ दजाचा ामािणक बैल, असाच िच गु या यावर आप या
वहीत शेरा मारीत असेल! कु टुंबातला हा कता पु ष याग करतो यात शंकाच नाही. पण
अस या आंध या यागाने जगाची गती साधू पाहणे हे आंध या मागदशका या
साहा याने िहमालय चढू पाह याइतके च वेडप े णाचे आहे. ड गरपठाराव न पा याचे
हजारो ल ढे खळाळत खाली कोसळले हणून काही शेते िपकत नाहीत कं वा वीज िनमाण
होत नाही. कु ठ याही श चा उपयोग क न घे याची बुि म ा आिण योजकता जर
समाजात नसेल...

याग ही अशीच एक िवल ण श आहे, पण...

भारतीय सं कृ तीचे सवात मोठे वैगु य इथेच आहे असे मला वाटते. मानवी आ याची
श िवकिसत कर याचा इतका प तशीर आिण भावी य दुस या कु ठ याही
सं कृ तीने के ला नसेल. आम या या सं कृ तीत िनभयपणाने मृ यू या दारात जाऊन
अमर वाचे ान ा क न घेणारा निचके त आहे; यमाने हरण के लेले पतीचे ाण के वळ
अ यंितक भ या बळावर परत िमळिवणारी सािव ी आहे; व ातले रा यदानाचे
वचन हसतमुखाने पाळणारा स य त ह र ं आहे; य आप या पु ांची ह या झाली
असतानाही मनाची शांती ढळू न देणारा विस आहे; िप याची अतृ भोगे छा पूण हावी
हणून याला आपले यौवन अपण करणारा पु आहे; रं भेसारखी लाव यवती आप या
िविवध उ मादक िव मिवलासांनी स होऊन पायावर लोळण घेत असता लीलेने
ित याकडे पाठ फरिवणारा शुकमुनी आहे. एक ना दोन, अ भुतर य ि व असले या
अशा अनेक ी-पु षांची आप या सं कृ तीने आदश हणून पूजा के ली आहे. या आदशा या
पावलावर पाऊल टाकू न ऐितहािसक काळात या अनेक िवभूत नी आपली नावे अजरामर
के ली आहेत. आज या संपूणपणे बदलले या आप या सामािजक जीवनावरही तेच
अलौ कक आदश अजून भु व गाजवीत आहेत.

पण परं परागत आदश अंधपणाने पाळणे हे या काय कं वा समाजा या काय,

दृ ीने अनुिचत आिण अिहतकारक झा यािशवाय राहत नाहीत. मानवी जीवन ही
धावती, वाहती, वेगवती अशी महानदी आहे. ित या वािह वातच ितचे शुिच व आहे. ती
घेत असले या िविवध वळणांतूनच ितला आप या गतीचा माग सापडत असतो. ानाची
ि ितजे सह पट नी िव तारली, जीवनाची मू ये आमूला बदलली, जु या येयां या मूत
अडगळीत जाऊन पड या, तरी अजून आपला समाज ाचीन आदशा या ठरािवक
चाकोरीतून आंधळे पणाने जा याचा अयश वी य करीत आहे. ह र ं ा यावेळी
ा ॅईड असता तर याने या या व ाची मीमांसा अगदी िनरा या रीतीने के ली असती,
यात संशय नाही! सािव ीची पितभ का या दृ ीने दयंगम नाही असे कोण हणेल?
पण ी-जीवनाचा उ ाचा आदश हणून ितची पूजा कर यापासून समाज
जु यांिवषय या आप या अंध आिण अवा तव ेमाचे दशन कर यापलीकडे दुसरे
काहीच साधू शकणार नाही. जीवनमू यांबरोबर जसे नैितक मू यमापन बदलते,
या माणे समाजाचे आदशही बदलले पािहजेत. ाचीन काळी म पी ा ण... मग तो
कतीही िव ान असो... अ यंत ितर करणीय मानला जावा, हे वाभािवक होते. पण
स या या काळी याने देशाक रता सव वाचा याग के ला आहे, अशा एखा ा थोर
पु षाला असले एखादे िविच सन होते हणून काही याचे सव च र आपण नं गणू
शकत नाही. उलट गोरग रबांचे अ ू आिण र यांची मािणकमो ये क न जो आप या
अफाट संप ीत दर दवशी भर घालीत आहे, असा एखादा आधुिनक कु बेर अगदी
सुपारी या खांडालासु ा िशवत नसला तरी के वळ या या या िन सनीपणाब ल याची
पूजा करायला आजकाल कोणीही तयार होणार नाही.

‘आनंदा’सार या म यमवगात या बुि मान आिण कतबगार त णांची आज या

समाजि थतीत जी िवल ण कु चंबणा होते ितचे मूळ इथेच सापडेल. या त णात एकच
दोष असतो... जुनी परं परागत जीवनमू ये माण मान याची अंध वृ ी... यांची
िनरथकता आिण िन पयोिगता बु ीला हरघडी पटत आली तरी भावनेला बळी
पड यामुळे या मू यांिवषयी मनात िनमाण होणारी अंधभ .

मानवी जीवन हा एक कारचा ि वेणी संगम आहे. वत:चे सुख आिण िवकास ही या
संगमातील पिहली नदी. या कु टुंबा या छायेखाली लहानाची मोठी होते, याचे
कृ त तेने ऋण फे डणे हा यातला दुसरा वाह. आिण या समाजाचा घटक हणून
सुरि तपणाने आपली जीवनया ा पार पाडते व आप या िवकासाचे प तशीर य क
शकते या समाजा या गतीला यथाश हातभार लावणे, ही या संगमातील गु
सर वती. मनु या या या ित ही ेरणा वाभािवक आहेत. अगदी िवल ण संगी
समाजासाठी कु टुंबाचा कं वा कु टुंबासाठी वत:चा ने बळी देणे यो य ठ शके ल. या
सवसामा य मनु या या दैनं दन जीवनात ि सुख, कु टुंबऋण आिण समाजसेवा ही
अिवरोधाने नांद ू शकली तरच ते जीवन भौितक आिण आि य मक अशा दो ही दृ नी
यश वी झाले असे हणता येईल.

‘आनंदा’सार या त णां या आयु यातील मोठे दु:ख या ित ह या िवसंवादातून उ प

होते. काही के या या तीन ेरणांचा मनोहर मेळ यां या जीवनात जमू शकत नाही.
भावना धान वभावामुळे हणा कं वा कत ाची अकाली जाणीव झा यामुळे हणा,
लहानपणापासून हे दुदवी जीव कु टुंबाकरता मरमर मरत असतात. आप या आईला सुख
लागावे, आप या भावाला बरे वाटावे, या या मुलाबाळांची आबाळ होऊ नये, अशा
अनेक कौटुंिबक भावनांनी े रत होऊन ते अहोरा िनरपे वृ ीने धडपडतात. यां या
या उ कट ेमामुळे इतरां या भावना जागृत होत अस या कं वा यांना आप या कत ाची
टोचणी लागत असती, तर या त णांचा हा सव याग साथक लागला असे हणायला
काहीच हरकत न हती. पण ीतीने ीती वाढते हे सुभािषत पु तकात कतीही शोभून
दसले तरी वहारात... िवशेषत: कौटुंिबक जीवनात... याचा अनुभव नेहमी येतोच असे
नाही. उलट एका या यागामुळे इतरांचा बेजबाबदारपणा वाढू लागतो, हे दृ य घरोघर
दृ ीला पडते. ाजनाची जबाबदारी एकाने प कर यामुळे आपला रकामटेकडा वेळ
कसा घालवावा या िववंचनेत पडलेले हे इतर कु टुंबीय स न देशभ पासून
िच पटापयत कु ठ यातरी वेडा या आहारी जाऊन िमळव या माणसाचा छळ करायला न
कळत कसे कारणीभूत होतात, हे ‘आ पा’ आिण ‘भ या’ या दोन पा ां या ारे मी ोटक
रीतीने िचि त के ले आहेच. पण अस या आ पांचे आिण भ यांचे इतके िविवध नमुने
मा या डो यांपुढे उभे आहेत क , या सवाचे िच ण करायचे हटले तर दहा-पाच
वे ांचे बाजार मला भरवावे लागतील. आपण कु णीतरी मोठे गृह थ आहो, असा खोटा
अहंकारही या रकामटेक ां या मनात वावरत असतो. यामुळे भाऊ, मे णा, जावई,
िम इ यादी अनेक पांनी वावरणारे हे कु टुंबव सल जडभरत क येकदा इत या
चढेलपणाने वागतात क कु टुंबाची सव माणसे यां यावरच जगताहेत असे लोकांना
वाटावे. कु टुंबात या एका संतावर सव ओझे लादून जगणारी ही माणसे वभावत: दु
असतात, असे कु णीच हणणार नाही. पण ती मूख असतात यात मा मुळीच संशय नाही.
आिण जगातले ब सं य अनथ दु पणापे ा मूखपणानेच घडू न येतात, हे कटु स य
सु िस च आहे!

अस या मूखा या रका या डो यांत सैतान साहिजकच आपला कारखाना उघडतो.

आज या च रताथाची चंता नाही आिण उ ाची काळजी कर याची ज री नाही असे
झा यावर माणसाला नसते धंदे सुचले नाहीत तरच नवल! आजकाल या म यम
वगात या कु टुंबांत असले अगिणत ‘आ पा’ आिण ‘भ या’ सुखाने काल मणा करीत
आहेत. यां यासाठी र ाचे पाणी करणा या ‘आनंदा’ या अतृ मह वाकां ा यां या
गावीही नसतात. फु काचा सुखाचा श दसु ा यां याकडू न याला िमळत नाही. तो
कु टुंबाचा गुलाम होतो; हे मालक हणून िमरवीत राहतात. यामुळे कु टुंब हा हळू हळू
कतबगार पु षाचा कै दखाना बनतो; पण असा ज माचा गुलाम िमळा यामुळे ितथ या
इतर खुशालचडू नातलगांचे ते डो ान होते. संसार ही लढाई आहे याचा पुरेपूर अनुभव
कु टुंब मुख हरघडी घेत असतो. मा या लढाईत या जखमा नेहमी कु टुंबात या
‘आनंदा’ या वा ाला येतात; आिण लूट तेवढी ‘आ पा’ आिण ‘भ या’
यां यासार यां या पदरात पडते. इतर आ े ांची गो आपण सोडू न देऊ. पण िमळव या
मुलाकडू न दरमहा िनयिमतपणे येणारी मिनआ ॅडर घे यापलीकडे या या सुख-दु:खाशी
काडीमा ही संबंध न ठे वणारी स खी आईसु ा िजथे दु मळ नाही, या जगात...

ही ि थती सुधारायची असेल तर म यमवगात या त णांनी कत ा या बुरसटले या

क पना दूर झुगा न द या पािहजेत. पित ेम ही कतीही उ भावना असली तरी
दा बाजी या खाते यात वषानुवष लोळणा या आिण सनाधीन होऊन आप या
पोराबाळांना अ यंत िनदयतेने वागिवणा या नव या या लाथा खात राहणे व एके दवशी
या या हातून आपला कपाळमो ा क न घेण,े हे काही स या या काळात अनुकरणीय
पाित य होऊ शकत नाही. ती एक कारची मानिसक गुलामिगरीच ठरते. कु टुंब ेम ही
सु ा पित ेमा माणेच अ यंत पिव अशी भावना आहे. पण कु ठ याही भावनेचे मांग य
सांभाळ याचा य जे हा दो ही प ांकडू न होतो, ते हाच ती जीवनिवकासाला
उपकारक होऊ शकते. अडाणी कु ळाकडू न सावकाराने अंगठा उठवून घेऊन याची जमीन
लहानशा कजा या पोटी जशी घशात टाकावी, तसा जर आप या भो या भावनेचा
भोवतालचे लोक दु पयोग करीत असतील, तर यां या डो यांत िवचारांचे अंजन घालणे
हेच अशा वेळी आपले कत ठरते. एकाने याग हाच देव मानून याची पूजा करीत
सुटावे, आप या हाताने ठे वले या िनखा यांनी भ मीभूत होणा या सुखा या धुराला धूप
मानून या देवाला ानाला सदैव सादर करावे आिण इतरांनी या या या अन यभ चा
भरपूर फायदा घेऊन या या िजवावर चैन करीत ज मभर उडाणट पूपणाने मोकाट
फरावे, हा कु ठ या मुलखातला याय? आंधळे दळते आिण कु े पीठ खाते, असाच हा
कार होत नाही काय?

मानवी मू यां या दृ ीने भोगापे ा याग े आहे, हे कोण नाकारील? पण दाना माणे
याग कधीही कु पा ी होता कामा नये. कु णी, कु णासाठी, के हा आिण कती याग करावा,
हे ठरिव याचा अिधकार मनु या या िववेकाकडेच असला पािहजे! भावनेकडे तो सव वी
सोपिव यापासून फाय ापे ा तोटेच अिधक होतात. कु टुंबासाठी आप या सव वाचा
एकाने बळी द याने या कु टुंबात या इतरांचे कतृ व वाढते असे थोडेच आहे! उलट ही
परावलंबी माणसे अिधकच पंगू होत जातात. वैरा याने सतत वर धरलेला हात
हालचाली या अभावी जसा वाळू न लाकू ड होतो, तशी या माणसां या माणुसक ची
ि थती आहे. वहाराचे ट े टोणपे खा यामुळे सामा य मनु या या अंगी जे शहाणपण
येत,े याचा मागमूससु ा या परा पु ां या बेजबाबदार डो यांत आढळत नाही.
पोटासाठी धडपडणा या माणसाला पैशाची, माणसाची आिण जगाची जी कं मत वाटते
ती यां या िखजगणतीतही नसते. एका श दात सांगायचे हणजे ही माणसे कतृ वा या
दृ ीने पंगू आिण यामुळेच माना या दृ ीने िवकृ त होतात. असले िमजासखोर गुलाम या
यागामुळे कु टुंबात िनमाण होतात, याची वैचा रक भूिमका अ यंत सदोष असली पािहजे
हे सांगायला एखादा त ववे ा कशाला हवा? पंचात पदोपदी येणारा अनुभवच
माणसाला ते पटवीत असतो. ‘सुखा या शोधा’त या ‘आनंदा’ या बाबतीत हेच घडते.
या या िपढी या दृ ीने गांधीजी कतीही पू य असले, तरी गांधीवादातला
दयप रवतनाचा िस ांत अ यंत ठसूळ अशा पायावर उभारलेला आहे, अशी याची
खा ी होऊन चुकते. एका गालावर थ पड मारणा या मूखा या पुढे दुसरा गाल के ला तर
तोही लाल हो याचाच संभव या जगात अिधक. मारणा याला प ा ाप होऊन तो आपला
हात मागे घेईल व घडले या आगिळक ब ल मा मागेल ही श यता यामानाने अितशय
कमी! इत या लवकर प ा ाप हो याइतके याचे मन सुसं कृ त असते तर पिहली थ पड
लगाव या या वेळीच याने अिधक िवचार के ला असता! कौटुंिबक जीवनात ‘आनंदा’ला
नेमका हाच अनुभव येतो. याचा याग तापले या वाळवंटात पडणा या पावसा या
सरी माणे कु ठ या कु ठे नाहीसा होतो. यां यासाठी तो अहोरा धडपडतो, तेच
या यावर अ ौ हर चडफडतात. यां यासाठी तो झटतो, तेच याला िझडकारतात.
अशा अनेक ठे चा लाग यानंतर याचे डोळे उघडतात. याला कळू न चुकते क , आंधळा
याग हा धृतरा ासारखा आहे. या या पोटी शंभर दु:खेच ज माला येतात. ि िवकास,
कु टुंबसेवा आिण सामािजक गती यांचा सम वय साधणारा यागच अस या परं परे ने
पिव ठरले या आंध या यागापे ा शतपट नी े असतो... अंती समाजाला उपकारक
ठरतो.

-४-
कु टुंबा या कारागृहात यागी ‘आनंदा’ या वा ाला जी अनेक दु:खे येतात, यातले
सवात मोठे हणजे मनामनाची िमळवणी क न यायला असमथ असलेली सुिशि त प ी
हे होय. ‘मािणक’चे हे वभाविच मी अितशयो ने रे खाटले आहे असा अनेकांनी ही
कादंबरी िस झाली यावेळी ित यावर आ ेप घेतला होता. दि ण महारा सािह य
संमेलनाचे दुसरे अिधवेशन जमखंडी येथे १९४० साली मा या अ य तेखाली भरले होते.
या संमेलनात या एका चचत कै .आनंदीबाई कल कर, सौ.मालतीबाई दांडक े र भृती
ि यांनी ‘मािणक’ या वभाविच चा उ लेख क न वा यात सुिशि त ीला अ याय
होत आहे अशी त ारही मांडली होती. ी- वभावाचे सहानुभूितयु िच ण कु णी
कतीही अितशयो ने के ले तरी बायकांना यात वावगे वाटत नाही असे दसते. पण या
िच णात िच क सक कं वा टीका मक दृ ी झाली कं वा िच काराने
वा तवदशनावर भर दला, तर ते मा सुिशि त ि यांनासु ा फारसे चत नाही. ‘ संध’ू
काय कं वा ‘मािणक’ काय दोघीही सव ीजाती या ितिनधी आहेत असे कु णीच
हणणार नाही. िविश सं कारांनी आिण प रि थतीने िनमाण के ले या ीमनाचे हे नमुने
आहेत. पण या ि यांना ‘ संधू’तील सो वळ अितशयो पुरेपूर पटते, यांना
‘मािणक’ या वभावातील ती वा तवता मा िततक शी खरी वाटत नाही. पु षांत या
दु पणाचे आिण मूखपणाचे असं य नमुने नाटककार आिण कादंबरीकार अनेक शतके
रं गवीत आले आहेत. पण ी-पु षांची समता सव वी मा य झा यावरही पु षां माणे
बायकांतही अनेक बरे वाईट नमुने असतात, ही गो मा आम या िशकले या ि या अजून
सुखासुखी कबूल करायला तयार होत नाहीत. ी-दा याचा काळ जसा मागे पडला, तसा
ी-दाि याचा काळही हळू हळू लोप पावत आहे. ी ही शृंगार आिण का य यांची
मूत आहे, या चिलत संकेतामुळे असो अथवा फु लां माणे ि यांनाही नाजूकपणाने
हाताळले पािहजे या समजुतीमुळे असो, आप या पूवकव नी पु षमनाइतक ीमनाची
िच क सा कं वा िचरफाड कधीच के ली नाही, हे खरे आहे. पण आता सव कारचे दा य
झुगा न द यावर आिण घरा या चार भंतीत ज मभर क डू न घे याचे नाकार यानंतर,
पु षां या बरोबरीने ि वातं याची पूजा कर याक रता पु पमाळा घेऊन उभे
रािहले या ीने तरी कु ठ याही कठोर िच क सेला कं वा वा तव िच णाला नाक मुरडू न
चालणार नाही.

‘मािणक’चे वभाविच सुिशि त ि यांना वाटते िततके अितरं िजत मुळीच नाही.
‘सुखाचा शोध’ मुंबईत लाग यानंतर सु िस डा ॅ् टर रा. ह. भडकमकर यांनी बोलता
बोलता ‘मािणक’सार या यां या दृ ीपथात आले या ि यांचे वणन मा यापाशी के ले
होते ते मला अजूनही आठवते. आज या जीवनमू यां या ग धळात आिण सामािजक
सं मणकाळात ी-मनाची कु तरओढ होत आहे हेच खरे . िवशीत ितला अिववािहत रा न
समाजसेवा करावीशी वाटते. पंचिवशी उलट यावर समाजसेवेभोवती असलेले
अ भुतर य वलय कु ठ या कु ठे नाहीसे होऊन काय करावे, या ग धळात पडते. नवरा, मूल
अस या पूव तु छ मानले या गो कडे आपले मन अनावर ओढ घेत आहे हे ितला कळू न
चुकते. पहाटे पडणारे दव सूय दय होताच जसे नाहीसे होते तसे ितचे अ लड वयातले
समाजसेवेचे क पनार य मनोरे ितशी उलट यापूव च हवेत या हवेत िव न जातात.
िनसगाने मनु याचा असा पराभव करावा यात अ वाभािवक असे काय आहे? पण
सुिशि त ी हा पराभव सहसा मा य करीत नाही. आ मवंचना हा आधुिनक िश णाचा,
कं ब ना िवसा ा शतका या दुदवाने, एक स मा य िवशेष होऊन बसला आहे. या
आ मवंचनेचा काळ मागे पड यामुळे अगितक होऊन बसला आहे. या आ मवंचनेचा पगडा
ित यावरही बसतो. ती पुढे पुढे ल ाला तयार होते. पण ेमिववाहाचा काळ मागे
पड यामुळे अगितक होऊन यात या यात जो पु ष सहजसा य असेल या या ग यात
ती माळ घालते. या पु पमाळे त आई-बापांनी जुळिवले या ल ा या वधू या मनात या
णया या मु या क या हसत असतात याही नसतात आिण ेमिववाहात त णी या
मनात जी ीितपु पे फु ि लत होत असतात यांचाही मागमूस नसतो. असले ल हा
ित या दृ ीने एक सोईचा सौदा असतो. आज या आप या समाजात दृ ी उघडी ठे वून
आजूबाजूला पािहले तर असले सौदे सहज दृ ीला पडतील. मोठमो ा सं थां या सेवेचे
कं कण हातात बांधून िनघाले या िवदुषी पाच-दहा वषात तभंग क न ीमंत
पितराजां या नावाने ग यात बांधलेले मंगळसू समाजात िमरवताना कु णी पािहले या
नाहीत? िवशीपंचिवशीत गुणसंप पु षाचे त ड पहायला तयार नसले या त णी
प तीशीत खो याने पैसे ओढणा या चढेल दा बाजा या ग यात गळा घालून संसार करीत
अस याचे दृ य आजकाल काय दु मळ आहे? आ मिनरी णा या अभावामुळे नकळत
आ मवंचक होणा या, जीवनाचे सव पैलू तट थतेने पाह याची श नस यामुळे
त णपणी एकांगी त व ानाचा पुर कार क न ौढ वयात या त व ाना या उलट
िबन द त आचरण करणा या, अहंकारा या पांघ णाखाली आपली त व युती लपवून ठे वू
पाहणा या आिण संसारातले सुख हे भावनेने जगून िमळत असते, ते िन वळ बु ी या
बळावर कधीही ा क न घेता येत नाही, याची जाणीव नसले या िशकले या ि या
आप या समाजात अगदी अपवादा मक आहेत असे मुळीच नाही. अशाच एका ीचे
िच ण मी ‘मािणक’ या पाने के ले आहे.

मा अशा ीिवषयी मला सहानुभूती नाही कं वा ितचे बरे चसे दोष प रि थतीतून
िनमाण झाले आहेत याची मला जाणीव नाही, अशी यांची त ार असेल यांना तुत
कादंबरीतले शेवटचे मािणकचे प वाच यािवषयी मी मो ा न तेने िवनंती करतो.
िच पटात कृ ि म ना ाची (Melodrama) फार ज री असते, अशी आप याकडे
िनमा यांची समजूत अस यामुळे िच पटात या कथेत मािणक आ मह या करते असे
दाखिवले होते. पण कथेचा हा शेवट के वळ कले याच न हे तर जीवना याही दृ ीने
अ वाभािवक होता. हणून कादंबरी िलिहताना मी मा या मूळ या क पने माणे मािणक
रं गिवली. या मािणक या डो यांत चांगले चरचरीत अंजन पडलेले असते. प ा
मन:ि थतीत ती आ मपरी णाला उ ु होते. ते करताना ितला पूणपणे कळू न चुकते क ,
संसारातले सुख का ाची थ ा कर यात नाही; आप या यागाने दुस या या जीवनात
का िनमाण कर यात आहे. अंतमुख झा याबरोबर ितचा आ मवंचक अहंकार गळू न
पडतो. ित या दृ ीपुढले धुके पूणपणे लोप पावते. आता ितला पटते क , समाजसेवा हे
ीतीचेच िवशाल प आहे. याला आप या घरावर ेम करता येत नाही, आप या
माणसावर ेम करता येत नाही, याला समाजावरही ेम करता येणार नाही. अशी
जाणीव झाले या मािणकचे पुढचे जीवन रं गिव याची इ छा गेली सात वष मा या मनात
वारं वार उ वली आहे. या न ा मािणकची आनंदाची प ी झाले या उषेशी या
ना पूण घटनेमुळे पु हा गाठ पडते, तो संग मा या मना या फलकावर क पने या
कुं च यामुळे मी अनेकवार रं गिवला आहे.

पण...

आं याला येणा या सा या मोहराची फळे होतातच असे नाही. लेखका या मनात नृ य

करणा या अगिणत क पनांचेही तसेच आहे.

-५-
ही नवी मािणक ‘सुखा या शोधा’त या उषेइतक च वाचकांना आवडेल अशी माझी
खा ी आहे. कारण जीवनाची ामािणक उपासना हा जसा ी-मनाचा एक थायीभाव
आहे, तसा तो रिसकांचाही एक अ यंत आवडता िवषय आहे. आज या सं मणकाळात हा
ामािणक भाव अनेक उपाध नी झाकळू न गेला आहे. जीवनमू ये उलटीपालटी झाली
अस यामुळे या काळात कधी कधी दगडाची देव हणून पूजा के ली जाते आिण संगी खरा
जागृत देव पायाखाली तुडिवला जातो. मािणक या बाबतीत हेच घडते. आनंदाची वेडी
कु टुंबिन ा आिण मािणकची अंध आ मिन ा यां यापोटीच ‘सुखा या शोधा’तली सव दु:खे
िनमाण झाली आहेत. पण भावनाितरे क आिण भावनाशू यता या यां या दो ही
िवकृ त पासून उषा पूणपणे अिल आहे. ती मािणकसारखी िशकलेली नस यामुळेच क
काय, ित या सव भावना िजवंत आहेत. ितचे मन जीवनवादा या दृ ीने अिवकृ त आहे.
या कु टुंबाकडू न ितचा छळ होतो ते सोड याचे धैय जसे ती दाखिवते, या माणे
आप यावर िनरपे ेम करणा या आनंदाला सावर याक रता पोकळ नीतीची पोपटपंची
करीत बसणा या समाजाचा रोष वत:वर ओढवून घे याचे साहसही ती करते. मनु याचे
सुखसव व जसे के वळ वत:साठी जग यात नाही, तसेच आप यावर ेम न करणा या
माणसांसाठी पशू माणे क क न िन:सार कं वा नीरस जीवन कं ठ यातही ते नाही, हे ती
जाणते. सुख हे यागात आहे; पण तो यागही आंधळा असता कामा नये, हे त व ान ितला
कु णी िशकवावे लागत नाही. एखा ा अिशि ताने सहज सुंदर का रचावे, या माणे
ितला ते वभावत:च समजते. आिण ित या या डोळसपणामुळेच आनंदला शेवटी
आजपयत आप याला लकावणी देणारे सुख कु ठे आहे याचा प ा लागतो. मा या
लोकि य नाियकां या यादीत अनेक वाचक चटकन् उषेचे नाव घालीत नाहीत हे मला
ठाऊक आहे. िच पटाव न िलिहले या कादंबरीतील नाियका हणून कदािचत ित याकडे
रिसकांचे दुल होत असेल. पण तुमची सवात आवडती नाियका कोणती, असे जे हा
जे हा मला कु णी िवचारतो ते हा ते हा उ का आिण िमला (पांढरे ढग) यां या जोडीने
उषेचाच उ लेख मी करतो. कारण ीतीला भ या पायरीवर नेऊन पोचिव याची जी
ी-मनाची अ भुत श आहे, ितची ती न ा युगातली मूत आहे.
 आजही उ सुकतेने वाचले जाणारे
ी आिण
कादंबरी पु ष
ययाित िव ुत काश
अमृतवेल आजची व े
अ ू आिण
सुखाचा शोध
हा य
फु ले आिण
पिहले ेम
दगड
जळलेला
घर ाबाहेर
मोहोर
नवी ी पिहली लाट
िहरवा चाफा िवकसन
दोन ुव भाऊबीज
रकामा
ीतीचा शोध
दे हारा
चवध साद
पांढरे ढग मुरली
अ ू
दोन मने
उ का
सोनेरी
सोनेरी
व ं-
भंगलेला
कथासं ह
सर या सरी
दव बंद ू
सांजवात
ह ताचा
पाऊस
गाआडचे
चांदणे
जीवनकला
फु ले आिण काटे
समाधीवरली
फु ले
कालची व े
चंदरे ी व े
उ:शाप
व आिण
सय
पाक या
अबोली
सूयकमळे
(अनु.)
अनु म
आ पा
आनंद
उषा
आनंद
उषा
आनंद
उषा
चंचला
आ पा
आनंद
चंचला
आनंद
चंचला
उषा
आ पा
मािणक
आ पा
िपकते ितथे िवकत नाही हणतात, ते काही खोटे नाही.

माझी गे या नऊ वषाची तप या यंदा फळाला आली. नुस या वसंत- ा यानमालांची

सोळा आमं णे ग यात येऊन पडली. वडगाव-बु क ु , पंपळगाव-खुद, कडबोडे, वसाड,
फु रसुंगी, मोड लंब... छे! सा या गावांची नावेसु ा ल ात राहत नाहीत!

या सोळा ा यानांची तयारी हणजे काय लहानसहान काम आहे? सोळा िवषय
शोधून काढ याक रता सं याकाळी डोके खाजवीत बसलो. ‘जनसेवा हीच ई रसेवा’,
‘चरखा? छे, सुदशन!’, ‘के याने होत आहे रे ’, ‘देव तेथेिच जाणावा’, हे चार मथळे
कागदावर टपले न् टपले तोच...

माझी कं मत आम या घराला कळतीय् कु ठे ? आप या भाषणांची तयारी कर याक रता

समाजसेवकाला िनवांतपणा हवा असतो, हे या घरात कु णा याच ल ात येत नाही.
चांगला देशी कागद आिण िश याची शाई घेऊन बसावे, टळक-गांध या पु तकांची पाने
चाळावीत, एखादे दणदणीत वा य डो यात यावे िन अगदी याच णी आईने दारात
येऊन हणावे, ‘आ पा, माझा उपास आहे आज; जरा के ळी घेऊन येतोस का?’

असा राग येतो अशा वेळी!

पण...

ज म देणा या आईला नाही कसे हणायचे? मुका ाने जाऊन के ळी घेऊन यावे लागते.
परत येऊन कामाला बसावे, तो सुचलेले वा य वा यावर कु ठ या कु ठे नाहीसे झालेले
असते! तासतासभर आ ाकडे बघत बसले तरी ते काही परत येत नाही. मा या चंतनात
अडथळे आणून आपण समाजाचे कती नुकसान करीत आहो, याची आईला कु ठू न क पना
असणार? ितने उपास करावेत, काक ांचा कायरस करावा, फार फार तर िशवलीलामृत
वाचावे!

आईचे काम उ वले नाही तर िमरा िन बाळ यांची कटकट सु होते. पोटची पोरे
हणून गय करावी लागते. नाही तर एके का या त डात चांगला बोळा क बून या
कार ांचा दंगा बंद के ला असता!

बाक या टचभर पोरांवर रागावणेच मूखपणाचे आहे हणा! लहान पोर हणजे
कानात वारा भरलेले वास ! याने वे ावाक ा उ ा मार या िन थोडा धांगड धंगा
के ला तर यात नवल कसले? पण आनंद आिण भ या ही काही कु कुबाळे नाहीत!
आनंदाला हे स ािवसावे– छे:! अ ािवसावे वष असेल. हो, िमशा काढ या हणून काही
पि का बदलत नाही! पाठचा भाऊ! तसा धडप ा आहे! इकडे िव याचे काम करतो,
ितकडे परी ा देतो! हे सारे ठीक आहे! पण आ पा हणून आपला एक थोरला भाऊ आहे
यापे ा माझे मह व याला अिधक वाटतच नाही. िव या या िनिम ाने घरी येणा या
कु ळांशी तासतास दोनदोन तास िखदळत असतो काय, मधूनच दुमजली नाही तर
ितमजली हसतो काय, िमरा आिण बाळ यांना पाठीवर घेऊन ‘कोक हवं का कोक ’
हणून ओरडतो काय! या या वयाला हा पोरकटपणा िबलकु ल शोभत नाही. या अ ावीस
वषा या कु कुबाळा या लपंडावात कु णी कु णाला डकू न काढले क घरात घोडहशा सु
होतो िन मा या डो यात उसळत असले या समाजसेवे या न ा न ा क पना पार
ग धळू न जातात. मुंबईसार या ठकाणी दंगा झाला क क यू ऑडर पुकारतात ना?
आम या घरात दवसासु ा तसा कायदा असला पािहजे असे ह ली मला वाटू लागलंय!

सं याकाळचीच गो ! भ यानं आप या खोलीत जलसा सु के ला, ते हा माथे फ न

गेले अगदी माझे! ‘देव तेथेिच जाणावा’ या चव या िवषयानंतरचा िवषय शोिधत होतो
मी! अजून बारा ा यानांचे िवषय मला िनि त करायचे होते; पण आप या मामापुढे
कामाचे के वढे ढीग पडले आहेत हे पाच वेळा मॅ क नापास झाले या या भा याला कसे
कळावे? संतापून या या खोलीत गेलो तो काय? हातात एक फोटो घेऊन वारी मजेत
गात आहे; िमरा िन बाळ मो ा रं गात येऊन याचे गाणे ऐकत आहेत... गायचेच तर ‘वंदे
मातरम्’ कं वा ‘झडा उँ चा रहे हमारा’ असे काही गावे क नाही गाढवाने? पण हा धाकटा
भ या बायक हातवारे क न हणत होता...

यमुनाजिळ खेळू खेळ क हैया

का हो लाजता?

िन हणे...

का हो दूर राहता?

या गा याला काही अथ आहे का? यमुने या पा यात खेळ कसले खेळणार ड बलाचे?
‘यमुनाजिळ पो मा उ ा हो’ असे गाणे असते तर ायाम-शाळांना याचा उपयोग
तरी झाला असता! आिण ती गोिपका राधा खुशाल ‘का हो दूर राहता?’ हणून कृ णाला
िवचारते! हा काही च हा ावर बाईने िवचारायचा आहे होय? मग घराला भंती िन
दारांना क ा ह ात कशाला? बाथ ममधली बाई जर र यात येऊन उभी रािहली...
छी:! एव ासाठी तर चारीचा पास िमळत असतानासु ा मी तो िच पट पािहला
नाही! दोन-चार िम ांनी ‘आ पाराव, तु हीही कृ णराव मराठे च झालात क !’ हणून
माझी थ ा के ली. पण आपण काही या िच पटा या वाटेला गेलो नाही!

पण याचे त ड चुकवावे यानेच पाठीला लागावे, असा आम या निशबाचा कार आहे.

तेच पांचट गाणे भ या अगदी घोळघोळू न हणत होता! असले गाणे हणायचेच तर
गुणगुणावे क नाही? पण या शतमूखाला तेवढी अ ल आहे कु ठे ? र याने जाणा या-
येणा यांनी समाजसेवक आ पाराव देशपां ां या घरात हे गाणे सु आहे हणून णभर
थांबून घराकडे टकमका पहावे, इत या मो ाने गात होती वारी! बाक अस या
दगडािशवाय एव ा पहाडी आवाजात दुसरे कोण गाणार हणा?

मी खोलीत पाऊल टाकताच भ याची जी ितरपीट उडाली... दो ही पोरे तर वाघ

आ यासारखी पळू न गेली! माझा मलाच अिभमान वाटला. अशी िश त हवी! असा दरारा
हवा! असे पािव याचे तेज हवे! नाही तर...

भ याने हातांतला फोटो लपवून ठे व याचा खूप य के ला! मामा आप या बारशाला

जेवलेला आहे हे िवसरला लेकाचा! शेवटी मी तो िहसकावून हातात घेतलाच. हटले...
देवाचा नाही तर देशभ ाचा असला तर आप या खोलीत नेऊन लावावा! पण हा छाकटा
कशाला तसले फोटो आणतो?

एका नटीचा फोटो होता तो! ितचे नाव सांगताना भ याला बेचाळीस िप ा वगात
गे याइतका आनंद झाला. हणे... िमस् चंचला! मी मनात हटले... ती चंचला असो नाही
तर चंगी असो! आप याला काय करायचंय?

भ या या खोलीत पािहले तो िजकडे ितकडे नटीची िच े लावलेली! छे छे छे! अंगावर

अगदी काटा उभा रािहला या साळकाया माळकाया पा न! मी भ याला हटले, ‘अरे
दीडशहा या, या बायां याऐवजी देवांचे फोटो लावले असतेस तर ए हाना िवमान आलं
असतं तुला यायला!’

हे ऐकू न तो अकलेचा कांदा हणतो काय, ‘मामा, िवमानात बसायला देवाचे पाय
कशाला धरायला हवेत? पाच पयांत िवमानात बसता येतं स या!’

या त ण लोकांची कशावरच ा नाही! मी भ याएवढा होतो ते हा गांध या

फोटोची दररोज पूजा करीत होतो. हणून तर तीस साली खादी टोपी या पायी इं जी
कं पनीत या नोकरीवर लाथ मा न बाहेर पडायचा धीर झाला मला. याच दवशी मनात
िन य के ला क कु णा या गुलामिगरीत राहायचे नाही. सारे आयु य समाजसेवेत
घालवायचे! दोन वष चर याचा सार के ला, एकदोन वष कोकणात जाऊन कापूस
लावला, तीन वष खे ापा ांत सहभोजने के ली, सहा मिहने हातसडीचे तांदळ ू िवकले.
क ब ा पाळणे हा के वढा मोठा रा ीय धंदा होऊ शकतो ते दाखिवणार होतो मी! पण
कु ठू न रोग आला कु णास ठाऊक! धंदा सु के यापासून आठ-पंधरा दवसांत आमची
सगळी क बडीच मेली!

आई अगदी िपकले पान झाली हणून ह ली घरात येऊन रािहलो. पण स या

समाजसेवकाचे र कधी ग प बसत नाही. गे या दीड वषात ठक ठकाणी एकं दर
एकशेसदुस भाषणे के ली. आता ये या मिह यात सोळा होतील. िमळू न एकशे या शी.
दोनशेत अवघी सतरा कमी! शाबास आ पाराव!

गा याक रता या घरात त ड उघडायचे नाही िन उघडले तर ‘वंदे मातरम्’च हणायचे

अशी भ याला तंबी देऊन मी मा या खोलीकडे वळलो. एकदम फु त आली– वंदे मातरम्
हाच ा यानाला चांगला िवषय होईल. माता आिण मातृभूमी– आईचे पांढरे के स आिण
िहमालय पवत...

भ या या खोलीतून बाहेर पडतो तो हॉलमधे मीरा आिण बाळ आपली नाचताहेत.

‘काय झालं रे ?’ हणून बाळला िवचारले तर तो सांगायला लागला, ‘आनंदकाका आ ा
येणार आहेत, चॉकोलेट िन मोटार घेऊन येणार आहेत!’

बाळ या या श दांनी मी िचडू न गेलो अगदी! या आ पारावा या मुलाला चॉकोलेट

आिण मोटार अस या परदेशी व तूंिवषयी ेम वाटावे? चांगला कान धरला कार ाचा
आिण याला बजावले... ‘देशी साखरे चे ब ासे खा, हवी तर कां ाची भजी खा! पण
चॉकोलेट खायचं नाही िन मोटारीला हात लावायचा नाही! सुताराला सांगून सुंदर
बैलगाडी क न देतो तुला!’

पण आमचे िचरं जीव पडले मोठे द ! यांनी आपले भोकाडच पसरले. आत येऊन
ा यानांचे िवषय ठरिव याक रता डोके फोड क लागलो. पण माणसाचे डोके हणजे
लॅटफॉमचे ितक ट देणारे यं न हे! आपली आणेली टाकली क आले ितक ट बाहेर! छे!
खाजवून खाजवून डोके र बंबाळ करावे ते हा कु ठे एखादी नवी क पना सुचते! आिण
आमचे नशीब असे बलव र क अशाच वेळी घरात युिनिसपालटीचा बंब वाजू लागतो!
बाजारात बसून समाधी लावणेसु ा या यापे ा सोपे असेल.

गेली नऊ वष मी वत:चा संसार सोडू न समाजाचा संसार के ला, इतर बापां माणे
पोरांना काऊिचऊ या गो ी सांगत न बसता खेडोपाडी जाऊन गहन िवषयांवर ा याने
दली, आजारी बायकोने घरी राहायचा आ ह के ला ते हा ‘माझी मातृभूमी तु या नही
आजारी आहे’ असे ितला राखठोक उ र दले! ती मेली या या दुसरे दवशीचे
ा यानसु ा मी र के ले नाही. या तप येचे फळ िमळायची वेळ आता आली आहे.
िज ातला मुख समाजसेवक हणून येक वतमानप ात माझे नाव झळकू लागले
आहे. िशडी या पिह या पायरीव न मी कतीतरी वर आलो. अशीच धडपड के ली तर
युिनिसपालटीतच काय, कौि सलातसु ा आ पाराव देशपांडे हे नाव गाज यािशवाय
राहणार नाही. िव ािम ने साठ हजार वष तप या के ली तरी याला इं पद िमळाले
नाही. पण या आ पाराव देशपां ाने अव या नऊ वषात...
आनंद
नऊ वष!

नऊ वष एकसारखा धावत आहे मी! या नऊ वषात एकदासु ा मी मागे वळू न पािहले

नाही. लढणाराला मागे पाहायला फु रसत िमळते कु ठे ?

पण काल एल्.एल्.बी.चा शेवटचा पेपर टाकला मा ! आजारी मुलाचा ताप उतरताच

या या उशाशी जागरणे करीत बसणा या आईचा डोळा लागावा, तसे झाले माझे.
परी ेत पास होईन क नाही, झालो तर पिह या वगात येईन क नाही, पास झा यावर
व कली कु ठे करावी, यांपैक एकही डो यांपुढे उभा रािहला नाही. मन एकदम गे या
नऊ वषा या आठवणीत रं गून गेले. घरी ये यासाठी गाडीत बसलो ते हा तर ते
आगगाडीसारखे भूतकाळात धावू लागले.

गतायु यात या मृती घाटात या वळणांसार याच मोहक असतात. उज ा बाजूची

वन ी पु हा डा ा बाजूला आली क , ती पाहताना घाटात िवल ण आनंद होतो. मागे
पडलेले आयु य आठव यात मनु याला जी अपूव गोडी वाटते ितचे कारण हेच असेल का?

१९३० सालातला तो दवस!

इं टरची परी ा देऊन मी नुकताच घरी आलो होतो. परी ा होईपयत गांध या
िमठा या मोिहमेम ये मी फारसे ल घातले न हते. पण परी ेत पिहला वग िमळे ल या
क पनेने मला जो आनंद झाला होता, तो घरी आ यावर टकला नाही! जे जे वतमानप
उघडावे यात यात गांध या कायदेभंगा या मोिहमेची वणने येत होती. कराणा
माला या दुकानांवर, मोटार टँडवर, भाजी मंडईत, फार काय मी वहाणा यायला गेलो
या चांभारा या दुकानातसु ा माणसे दांडीया ेची चचा करीत होती. येका या
डो यांत िवल ण चमक दसत होती. जणू काही समाजातले सारे सु चैत य जागृत झाले
होते.

िवजे या चमचमाटा माणे या टोकापासून या टोकापयत आकाश उजळू न टाकणा या

या द श ने मीही दपून गेलो. आप यापे ा कमी िशकलेली माणसे देशा या
वातं यसं ामात उ ा घेत असताना व थ बसून राह याची लाज वाटू लागली मला!
आईची परवानगी िमळवावी िन िशरो ाला जो िमठाचा स या ह होणार होता, यात
भाग यावा असे एकसारखे मनात येऊ लागले. रा ी चारचार तास टळक, गांधी िन
जवाहरलाल यां या फोटोकडे पहात मी मनाशी िन य करी क , उ ा सकाळी
उठ याबरोबर आई या कानांवर आपला बेत घालायचा!
 उ हा याचे दवस अस यामुळे पहाटे या गार वा याने मला गाढ झोप लागली. सात
वाज यािशवाय मी जागाच होत नसे. उठू न िखडक तून पहावे तो ओणवी झालेली आई
आनंदाने तुळशी शंपीत आहे. मा या मनात येई, हे दृ य हणजे आई या आयु याचे
ित बंबच आहे. वडील आम या लहानपणीच वारले. आ ही सारी मुले ते हा तुळशी या
रोप ांसारखीच न हतो का? सा या घराचा उ हाळा झाला; पण आईने वत:चे र
शंपून...

जिमनी या तुटपुं या उ प ाखेरीज कु ठलाच आधार न हता ितला. ग यात तीन मुले.
यांतली अ ा तर ग याला लागलेली. कज काढू न ितचे ल करावे लागले आईला. नंतर
लवकरच आ ाला भ या झाला. पण मुलाचे कौतुक पहायला िबचारी फार दवस जगली
नाही!

मुली या मरणाचे दु:ख आईने शांतपणाने िगळले. नातवाला साव आईचा जाच होतो
असे वाटताच जावयांशी भांडून याला आप याकडे आणले. आ पा मॅ क झा यावर
याला एक वष कॉलेजातसु ा पाठिवले ितने! पुढे खच झेपेना ते हा मुंबईत या एका
चांग या कं पनीत याला आप या ओळखी या माणसाकडू न ितने नोकरी लावून दली.
लगेच याचे ल क न दले. आ पासारखा मा या िश णात मधेच खंड पडू नये हणून
लहानपणापासून मला पिहला नंबर ठे वायला आईनेच िशकिवले. ‘माझे वडील वक ल
होते; तसा तू वक ल झालास हणजे मी सुखाने डोळे िमटीन...’ असे वरचेवर हणून
हसतखेळत ितने माझी मह वाकां ा जागृत के ली.

या दवशीही तुळशी शंपणा या आईकडे पा न हे सारे मा या मनात येऊन गेले. ‘मी

कायदेभंगा या चळवळीत जाऊ का?’ असे ितला िवचार याचा मनाला धीर होईना.

पण मनाची तडफड काही के या थांबेना.

चहा या वेळी ही गो आईपाशी काढायची असे मी ठरिवले. ितने मा या कपात चहा

ओतला. मी बशीत चहा न ओतता तसाच बसलो आहे हे पा न ितने िवचारले... ‘काय
होतंय रे तुला, आनंद?’

मी हसलो. माणूस हणजे काय नुसते साडेतीन हात शरीर आहे? शरीराला काही तरी
इजा होत असली तरच मनु याने उदास हावे? असले कती तरी िवचार मा या मनात
येऊन गेले. लहानपणापासून आई या उ कट ेमाचा मला अनुभव होता. पण या
ेमालासु ा शरीराइतक च मनाचीही दु:खे असतात, ही क पना या वेळी आली नाही.

माझे मन मी ित यापुढे उघडे करणार होतो. इत यात पो टाचा िशपाई दारात आला.
एक प टाकू न तो िनघून गेला.
 या प ाने मा या आयु याला एकदम िनराळे वळण लावले.

आ पाचे प होते ते. विहनीला चारपाच मिहने गेले अस यामुळे आईने ते भीतभीतच
उघडले. मी चहाचे दोन घोटसु ा घेतले न हते. प वाचता वाचता आईची मु ा खरकन्
उतरलेली पा न मी हातातला पेला तसाच खाली ठे वला. मनात विहनीिवषयी नाही नाही
या क पना येऊन गे या.

आई या मु क
े डे मला पाहवेना. ित या चेह यावरला तजेला णाधात नाहीसा झाला
होता.

‘काय आहे ग?’ मी भीत भीत िवचारले. ितने ते प च मा या हातात दले. आपण
देशासाठी नोकरीवर लाथ मारली आहे, असे आ पाने या प ात िलिहले होते.

दुसरे दवशी आ पा विहनीला घेऊन घरी आला. ितसरे दवशी तो बाहेरगावी िनघूनही
गेला. िशरो ा या स या हात भाग घे याचा याचा पिह यांदा िवचार होता. ितथे
मिहनाभर तो रािहलाही. पुढे मुंबईत गेला. मग वारी नागपूरकडे झुकली.

पण आ पाकडे ल दे याची ती वेळच न हती. विहनीची कृ ती अगदी खालावली

होती. डॉ टरांनी ितला पंडुरोग झा याचे िनदान के ले. यात बाळं तपणाची भर!

आईचा धीर सुट यासारखा झाला. आ पा िमळवता झाला या आनंदात ती दवस

काढीत होती! पण तो यापुढे नोकरी क न चार पैसे िमळवील असे काही ल ण दसेना.

सूती या वेळी विहनीला फार ास झाला. मी तर अगदी गडबडू न गेलो होतो. शेवटी
डॉ टरांनी िचम ाचा उपयोग क न सुटका के ली. मुलगी झाली हणून आईला थोडे
वाईट वाटले. पण विहनी या डो यात मा आनंदीआनंद नाचत होता.

दोन-तीन प े पाठिवली ते हा कु ठे आ पाची वारी बारशा दवशी येऊन दाखल झाली.

नावाचा िनघाला. आईने ‘ संध’ू हे नाव सुचिवले. मा यासार या कॉलेज त णाला
इतके साधे नाव कसे आवडावे? देशात वातं य-य या वष सु झाला याच वष ही
मुलगी ज माला आली हे ल ात राहावे हणून ‘ योती’ या नावाची मी िशफारस के ली.
पण शेवटी आ पापुढे सवानाच नमते यावे लागले. याने मुलीचे नाव ‘मीरा’ ठे वले. हे
नाव याला का आवडले, याचा उलगडा मला या दवशी रा ी झाला. मी अंथ णावर
जाऊन पडलो तो आ पा या खोलीत कु णी तरी गात आहे असे वाटले. आ पाला गा याचे
मुळीच अंग न हते. ते हा मी आ याने अंथ णाव न उठलो. या या खोली या दारात
जाऊन पाहतो, तो वारी वत: या भसा ा आवाजात गात आहे! ाथना चालली होती
याची. या या गा यात पुन:पु हा ‘मीरा के भु’ हे श द येत होते. ते ऐक यावर ‘मीरा’
या नावाचे कोडे मला उलगडले.
 आ पा दोन-तीन दवसांनी िनघून गेला. यापुढे पंच कसा चालायचा, माझे कॉलेजचे
िश ण कसे पार पडायचे, कु ठ याच गो ीिवषयी चकार श द बोलला नाही तो!

याचे हे वे ासारखे वागणे पा न आई या डो यांत आसवे उभी रािहली. एखा ा

लहान मुलासारखी ती फुं दून फुं दून रडू लागली. मी ितला रडताना कधीच पािहले न हते.
ित या डो यातले ते अ ू... ते पाणी न हते. मा या दयाची आग आग के ली या अ ूंनी!

धमराजाचे का कु णाचे र जिमनीवर पडले तर मोठा हाहा:कार होईल हणून फार

जपत असत, अशी एक कथा लहानपणी मी वाचली होती, ितची आठवण झाली मला.
आईचे अ ू मा या दृ ीने या र ापे ाही अिधक मोलाचे होते. हाताने ते पुशीत मी
हटले, ‘असं काय करावं आई?’

झंझावाताने उ मळू न पडणा या के ळी माणे ितचे धैय समूळ नाहीसे झाले होते.
वषानुवष वादळातून ती संसाराची होडी व हवीत आली होती. ितचे हात दमून गेले होते.
आता आ पा आपली जागा घेईल, आयु यात या शेवट या चार घटका आप याला
समु ावर या लाटांचे खेळ पाहात िनवांत बसता येईल, अशी आशा ितने उराशी बाळगली
होती! या आशेचा च ाचूर झा यामुळे ित या डो यांत पाणी उभे रािहले असावे.

मी मनात िन य के ला– आई या डो यांत पु हा अ ू दसणार नाहीत असे वागायचे!

मग मा या आयु याचे काहीही होवो! आ पा मातृभूमी या सेवेला लागला... ठीक आहे. मी
आईची सेवा करणार, ितला सुख होईल अशाच मागाने जाणार.

मी कॉलेजम ये जाऊन पंच चालणे श य न हते. इं टरला पिह या वगात येऊनही मी

कॉलेजला रामराम ठोकला. अनेकांना याचे आ य वाटले. पण जग हे एक खेळकर मूल
आहे. कु ठ याही गो ीसंबंधाने आ य कर यापे ा अिधक खोलात जा याची याला
सहसा इ छा होत नाही.

कारकु नी कं वा मा तरक , पंचाची त डिमळवणी हायचीसु ा मारामार पडली

असती. मग मा या मनात या आकां ा सफल होणे तर दूरच रािहले असते!

मी िवमा एजंट झालो!

माझे सारे िम या वेळी मला हसले. आईला अ ौ हर आनंदी ठे वणे हे माझे येय
नसते, तर या उपहासाचा मा यावरसु ा प रणाम झाला असता! पण घरात आईची
हसरी मु ा पािहली क बाहेरची सारी लहान-मोठी श ये मी णाधात िवस न जात असे.

एक गो मला लवकरच कळू न चुकली– जगाला वाहाबरोबर वाहात जायला हवे! मग

तो वाह माणसाला कु ठे ही नेऊन सोडो. पोषाख, िश ण, खाणेिपणे, ल , कु ठलीही गो
घेतली तर ब तेक माणसे वाह पिततासारखी वागतात. वाहािव पोहणे हणजे
जगणे ही क पना यांना पटतसु ा नाही.

धं ात अपे ेपे ाही अिधक लवकर माझा जम बसला. हां हां हणता मी यात रं गून
गेलो. नवी थळे पाहायला िमळू लागली. न ा न ा माणसां या ओळखी होऊ लाग या.
घरा या अ ं द िखड यांतून आिण िश कां या दुब या दु बणीतून मी आजपयत जग
पाहत आलो होतो, ते जग कती शांत होते!

पण िवमा एजंट हणून मी गावोगाव फ लागलो, ते हा एक गो लवकरच मा या

ल ात आली. जग दु न नेहमीच शांत दसते. टेकडीव न पाहणाराला समु नाही का
शांत वाटत? पण समु ा या पृ भागावर कती ु ध लाटा उठत असतात, या या
पोटात कती भयंकर खळबळ चालू असते, याची क पना समु ात िशर यावाचून येत
नाही. जगसु ा समु ासारखेच आहे.

येक गावात आम या आ पासारखी दहा-पाच तरी माणसे आढळत. यांची

ा यानेही ऐकायला िमळत. यांना पािहले क मला एक कोडे पडे– समाजसेवक हणून
काम करणारी असली माणसे गावोगाव वावरत असताना अजून आपला समाज इतका
दु:खी का?

एका गावात कॉलरा सु झाला िन आरो या या सा या िनयमांचे ान नस यामुळे

शेकडो माणसे या साथीला बळी पडली. दुस या गावात गोरग रबां या मुलांपैक
एकालाही अ रओळख न हती. ितस यात दा दुकानां या िललावाची र म आिण
समाजसेवकांची गावात चालणारी ा याने यांची सं या बरोबरच वाढत चालली होती!
चव यात गरीब लोकांना औषध िमळत न हते. पाच ात एका वाळीत टाकले या
बाई या ेताला हात लावायला कु णी पुढे येईना. ा याने देणा या गावात या ब ा
मंडळ नी गु मेले क याची जशी व था करतात, तशीच ितची करावी अशी सूचना
तेवढी के ली! या दवशी या गावात मी होतो. मला अगदी राहवेना. या बाईची
मरणो र होणारी ती िवटंबनाही पाहवेना. मी वत:च पुढे झालो–

असे िविच संग पािहले क चांग या चालू लागले या धं ाचासु ा मला वीट येई.
वाटे, आपण िवमा एजंट होऊन चार कु टुंबांची िववंचना कमी करतोय, आप या कु टुंबाला
सुखी ठे वतोय, कॉलेजचा पुढचा अ यास क न वत: या िवकासाचा माग मोकळा
करतोय...

पण...

बाबू गेनूचा मृित दन होता एका गावात. मी सभेला गेलो होतो. सभे या वेळी याचा
एक फोटो मी िवकत घेतला. सभा संप यावर िब हाडी येऊन टेबलावर तो फोटो ठे वला
मा , माझे मन कसे तडफडू लागले. बाबूसार या सा या मजुराने देशासाठी आ मदान
करावे िन मी मा ...

मी या फोटोला नम कार के ला आिण रडू लागलो. मी कशासाठी रडत होतो हे माझे

मलाही पुरे कळले नाही.

पिह या दोन-तीन वषात हा अनुभव अनेकदा आला. मग मनाची तगमग हळू हळू कमी
झाली. मा या भोवतालचे जग बदलले न हते. पण मीच िनढावलो होतो. फाशी देणा या
मांगाला आपले काम कर याचा धीर कसा होत असेल अशी लहानपणी मला शंका येत
असे; पण सवयीने मनु याचा दगड होतो हा अनुभव िवमा-एजंट झा यावर मला आला.
पिह या पिह यांदा अंगावर शहारे आणणारी अ ानाची, ग रबीची, गुलामिगरीची दृ यं
पुढे पुढे मा या अंगवळणी पडली. ती दसली क माझे मन वून जाई. पण लगेच ते
हणे... या फाटले या आभाळाला ठगळ लावायला आप यापाशी काय आहे?

मा या मनाचा हा काही सव वी खोटा न हता. िमरा झा यापासनं विहनी

आजारीच होती. पिह या मिह यातच पोरीला वरचे दूध घालावे लागले. डॉ टरांची िबले,
टॉिनकांची िबले, शु ूषेसाठी ठे वावी लागलेली गडीमाणसे; खच एकसारखा वाढतच होता.
आ पा चार चार मिहने बाहेर असे. लहर लागली तर वारी के हा तरी आठ-पंधरा दवस
रा न जाई.

अशी पिहली चार वष गेली. विहनीला बाळ झाला. या बाळं तपणात ती जी अंथ णाला
िखळली ती पु हा कधी उठलीच नाही!

विहनी गे यावर तर मला घरात अिधकच ल घालावे लागले. िमरा चार-पाच वषाची,
बाळ अवघा वषचा! आईचे हातपाय थकत चाललेल!े भ या मॅ क या लासम ये गेला
होता; पण याचे ल जसे अ यासात न हते, तसे घरातही न हते.

िमरा आिण बाळ या दोन मुलां या मदतीने मी बी.ए. पास झालो हे कु णाला खरे सु ा
वाटणार नाही! पण कचकट धंदा सांभाळू न अ यास करायला मनाला जे बळ लागते, ते
या दोघां या बाललीलांतूनच मला िमळाले हे मा खरे ! मी बाहेरचे सारे जग िवस न
गेलो. धंदा, घर, परी ा यांपलीकडची व ेसु ा मला पडेनाशी झाली. मी बी.ए. झालो,
ते हा आईकडे पु कळ मुली सांगून आ या. मी एकच उ र दले– ‘एल.एल.बी.
झा यािशवाय मी ल करणार नाही!’

***

नऊ वषाचा हा माग या आयु याचा वास आगगाडीत या नऊ तासांत मा या मनाने

कती वेळा के ला असेल कु णाला ठाऊक!
 मा घरात पाऊल टाक याबरोबर पुन:पु हा मनात घोळत असले या या सुखदु:खां या
आठवणी कु ठ याकु ठे नाहीशा झा या. िमरा आिण बाळ धावतच बाहेर आली. बाळची ती
लाडक िमठी... िमरा या डो यांतला तो नाचरा आनंद... खाऊ... खेळ यात गुंग झालेली
नातवंडे पा न आई या वृ मु व े र चमकणारे ते साि वक ि मत... घर हाच पृ वीवरला
वग आहे हा अनुभव एका णात मला आला.

परी ेचा िनकाल लागेपयत व थ बसून राहणे मा या वभावाला चणे श य न हते!

परी ेपूव दोन मिहने मी र ािगरी िज हात फरायला गेलो होतो. काही ठकाणी
कामाची चांगली अिभवचनेही िमळाली होती. हे काम पुरे करायचे मी ठरिवले.

आईला मी माझा बेत सांिगतला ते हा ती हणाली, ‘तु या पायांवर तर न पडलंय

बाबा!’

मी नुसता हसलो. मा या मनात आले... या न ामुळेच आज आम या घरात सुखाचे

करण पडले आहेत.

आई पुढे हणाली... ‘नऊ वष सारखी दगदग काढतोयस्! जरा िवसावा घे क आता!’

मला राहवेना. मी हसत हसत हणालो, ‘आई, मी नऊ वषच दगदग काढली. पण तू तर

ज मभर चंदनासारखी िझजत आली आहेस. तु यासारखी खंबीर आई नसती तर...’

मनु याला तुती ि य आहे हे खरे ; पण आईसार या माणसांना डो यांनी के लेली तुती
आवडते, िजभेने के लेली पा हािळक वणने यांना नको असतात, िवषय बदलून ती
हणाली, ‘मी तर आता देवा या हाके ची वाट पाहात बसलेय. तु ही दोघे भाऊ हणजे
माझे दोन डोळे ... हे दो ही डोळे बाहेरगावी गे यावर या हातारीचं कसं हायचं बाबा!’
बोलता बोलता ती हसली. पण या हस यात जेवढे वा स य होते, तेवढेच का यही होते.

ितचे हणणे काही खोटे न हते. आ ही दोघे बाहेरगावी गेलो क , घरात भ याचे रा य
सु होई. मॅ क या वा या क न तो थकला आिण िसनेमा या वा या क लागला. ह ली
याला िसनेमाखेरीज काही सुचत न हते. या याकडू न आईला काय सुख िमळणार होते?

आईने आ पाला बोलावून घेतले. आनंद परत येईपयत तू तरी घरी राहा हणून ितने
याला िवनवले. पण याने आप या सोळा ा यानांची यादी वाचायला सु वात के ली.
या यादीला कं टाळू न आई हणाली, ‘मग आता घर कसं चालायचं बाबा?’

आ पाने ताबडतोब स ला दला, ‘घर चालवायला सून आणावी!’

िबचारे मातृ दय! आईला वाटले! चार वषानी दुसरे ल करायचा िवचार आ पा या
डो यात येऊ लागलाय्. ितने उ सुकतेने या याकडे पािहले.

ित या पाह याचा रोख ल ात येताच आ पा एकदम उ ारला, ‘माझं ल आता

एकोणीसशे मैल लांब आिण अठराशे मैल ं द अशा हंदभूमीशी लागले आहे. पण
आनंदा या दोन हातांचे चार हात करायला काय हरकत आहे?’

आईने पु हा उ सुकतेने मा याकडे पािहले. गेली नऊ वष मी ितला दु:खाची झळसु ा

लागू दली न हती. ‘तु या िन आ पां या श दाबाहेर मी कधीही जाणार नाही’, असे
ित या समाधानासाठी मी बोलून गेलो. आ पानेही या पड या फळाची आ ा घेतली.
‘ ा यानां या दौ यात आनंदाची बायकोही शोधून आणतो,’ असे आईला सांगूनच तो
गेला. या बाबतीत काही प बोलावे असे एकदा मा या मनात आले. पण आईकडे
पाहताच ते श द आत या आतच रािहले. आता आप याला सून येणार या क पनेनेच ती
कती आनं दत झाली होती!

मी वासाला िनघालो ते हा हातावर दही घालत आई हणाली, ‘बाहेरगावी हाल

क न घेऊ नकोस हं बाळ. आठवणीनं दूध घेत जा. सेकंड लासनं वास कर. हणजे
जा ण बाधायचं नाही.’

कती सा या गो ी सांगत होती ती! पण ित या या िज हा याने मा या मनाला

िवल ण आनंद झाला. आप यावर कु णी तरी उ कट ेम करीत आहे, आप याला
एवढेसु ा दु:ख होऊ नये हणून कु णीतरी िजवापाड काळजी घेत आहे, ही जाणीव कती
सुखदायक असते!

आई या मागे त ड लपवून िमरा हळू च हणाली, ‘काका, येताना एक गंमत घेऊन या हं

मला!’

‘काय हवंय तुला? मो ी बा ली?’

‘हं!’

‘के वढी मोठी हवी?’

‘माणसाएवढी!’

‘खुळी कु ठली!’

‘मला काक हवीय!’ असे हणून पोरटी जी आत धावत सुटली... आईसु ा खो खो हसू
लागली.
 ***

र ािगरीचे काम दोन दवसांत संपले. लगेच मालवणला गेलो. मोठे सुंदर गाव आहे ते!
मागे यांना भेटलो होतो अशी तीन-चार कु ळे ितथे िमळाली िन सृि स दयाचा आनंदही
पदरात पडला. ितथून िनघाय या दवशी सं याकाळी कना यावर कतीतरी वेळ फरलो
मी! एका बाजूला माडाची झाडे, दुस या बाजूला समु ा या लाटा! मोठा सुंदर देखावा
होता तो! िन सं याकाळची शोभा तर...

का कु णाला ठाऊक! ती शोभा पाहता पाहता शृंगारले या शयनमं दराची आठवण

झाली मला.

फरता फरता िमराचे ते िमि कल वा य मा या मनात घोळू लागले; ‘मला काक

हवीय!’

मी वत:शी उ ारलो, ‘िन मला काय बायको नको आहे?’

रा पडली तरी हाताने वाळू शी आिण मनाने िमरा या या वा याशी चाळा करीत मी
कना यावर बसलो होतो.

रा ी या बोटीने आप याला वगु याला जायचे आहे, याची मधेच आठवण झाली हणून
मी उठलो. नाहीतर पहाटेपयत मी कना यावरच बसलो असतो. तारका, वायुलहरी,
समु ा या लाटा आिण ीती या न उमलले या क या यांचा काही तरी िनकटचा संबंध
आहे यात शंकाच नाही.

खानावळीत येऊन जेवायला बसलो. पं ला एक नवाच मनु य होता. मोठा बडब ा

होता तो. हजार धंदे के ले होते याने. घाटाव न लोणी नेऊन कोकणात िवकणे िन
कोकणातले आंबे घाटावर नेऊन िवकणे हा वारीचा पिहला धंदा! यात बूड आ यावर
गृह थ कु ठ याशा नाटक-मंडळीत गेला. ितथे सहा मिह यांचा पगार थकला ते हा शंपी
हो याचे या या डो यात आले. शंपीकामाचे िश ण सु असताना महाराजांनी
कु ठ याशा िसनेमाकं पनीत विशला लावला. एक अन् दोन! येक धं ात या गंमती
मो ा रं गात येऊन सांगत होता तो!

जेवण झा यावर मला िव या या दृ ीने उपयोगी पडतील अशी नावे तो सांगू लागला.
यांतले शेवटचे नाव ऐकताच मी हसलो. एका िसनेमा नटीचे नाव होते ते... िमस चंचला.
ितची कामे मी पड ावर पािहली होती. पण आप या कामासाठी ित याकडे जा याची
क पना मा मला कधीच सुचली न हती. आम याच गावात या सहा ी-िसनेटोनम ये ती
स या काम करीत आहे असेही तो हणाला. मी मनात हटले, ‘के हा तरी या नटीकडे
जायला हवं! ित या ओळखीचा फायदा होईल आप याला!’
 रा ी या काळोखात पडावात बसून बोटीकडे जा यास मोठी गंमत वाटते. पा यावर
मधून मधून नाचणारे द ांचे करण, एका तालावर पा यात पडणारी व ही, दूर उ या
असले या बोटीवर या द ांची आरास, आपण लहान होऊन एखा ा अ भुतर य सृ ीत
फरत आहो असा अशा वेळी भास होतो.

मी पडावा या कडेव न वाकू न समु ात पािहले. पडावा या दुस या टोका या बाजूला

उभी असलेली एक मुलगीही तशीच वाकू न पहात होती.

पडाव बोटीला लागला ते हा ती पिह यांदा िशडीव न भरभर वर गेली.

मला आ य वाटले... ित या हातांत काहीच सामान न हते!

उषा
माझे मलाच चुक या-चुक यासारखे वाटू लागले. माणूस सहज वासाला िनघाले, तरी
नाही नाही हणता याचे सामान वाढत जाते. झोप आली तर अडचण होऊ नये हणून
अंथ ण हवे. तहान लागेल हणून पा याचा तां या हवा... सा या वासालासु ा मनु य
कती तरी गो ी बरोबर घेतो. मग मी तर मो ा वासाला िनघाले होते िन मा या
हातात साधी िपशवीसु ा न हती. एक कनवटीला पया तेवढा होता.

माझे मलाच हसू आले. यात बरोबर काही नेता येत नाही अशा वासाला मी िनघाले
होते ना! मग...

मालवण या वाटेने माझे पाय चालत होते. पण माझे मन... ते एकसारखे माग या
आयु यात धावत होते. िब हाड सोडायचे झाले क मालक ण या घराचे सांदीकोपरे सु ा
धुंडाळू न पाहते. माझे मनही वत:चे आयु य असेच शोधून पाहत होते.

चालता चालता मी एका खे ात या शाळे पाशी आले. थोडा िवसावा यावा हणून
शाळे जवळ या झाडाखाली बसले. आत मुलांना मा तर गो िशकवीत होते, ‘देव दयाळू
आहे!’

मी ता कन उठू न चालू लागले. लहानपणी हीच गो मी शाळे त िशकले होते. ‘देव

दयाळू आहे’ या श दांवर िव ास ठे वूनच मी इतके दवस सारी दु:खे िगळली होती! पण
आध या रा ीचा तो संग...

देव दयाळू असता तर याने उषे या सात ा वष ित या आईबापांना तापा या साथीत

मारले नसते, ित या काक ला इतक िनदय के ली नसती, चवदा ा वष ितचे ल क न
ल ानंतर सहा मिह यांनी ितचे कुं कू पुसले नसते!

माझे कुं कू पुसूनसु ा या दयाळू देवाचे समाधान झाले नाही. जगात काही सा याच
माणसांना डोळे नसतात! सुखाचेही तसेच आहे, हणून मी ग प बसले असते.

एक किवता आहे ना? कुं भारा या घरी खूप मडक तयार होतात. यातले एक सं ांतीचे
सुगड ठरते, दुसरे बोह यावर चढू न रं गते, ितसरे गोरग रबां या पोरांना अ िशजवून
घालते, िन चवथे... चव या या कपाळी ितरडी या पुढे िव तव धरायचे काम येत!े
आपलेही नशीब तसेच आहे हणून जगायला मी तयार होते. कतीदा तरी मा या मनात
आले... काकां या घरी आप या इं जी तीन-चार य ा झा या आहेत, आणखी थोडे िशकू न
मा तरीण नाही तर नस हावे, काही तरी चांगले काम करावे!
 पण घरात हे बोलून दाखवायचीसु ा चोरी होती! मा या पायगुणामुळे आपला मुलगा
गेला हणून सासूबाइना मी डो यांपुढे नको! मी कु ठे िशकायला गेले तर वयंपाक
करायची पाळी आप यावर येईल हणून जाऊबाई मा यावर ! आिण भावोज चे गोड
बोलणे– या गोड बोल यानेच मा या अंगाची नुसती आग होई. यां या नजरे तले ते
िवष... जीव मुठीत घेऊन इतक वष काढली मी! घरात वषाला जाऊबाइचा पाळणा हलू
लागला. वाटले– भावोज ची दृ ी आता िनवळे ल, आप या मुलाबाळांत ते गुंगून जातील.
पण...

काल रा ीचा तो भयंकर संग! जाऊबाई बाळं त होऊन मिहनासु ा झालेला नाही.
वयंपाक करायचा, मुलांची जेवणंखाणं उरकायची, जाऊबाइना तेल लावायचे... सारी
कामे आटोपता आटोपता अकरा वाजून गेले.

अंथ णाला पाठ टेकली न टेकली तोच मला गाढ झोप लागली. या झोपेत मला एक
व पडले. कती िविच होते ते!

नागपंचमीचा सण. खूप मुली जम या हो या. आ ही फे र ध न कती गाणी हटली,

झु यावर बसून कती झोके घेतले!

माझा झोला या झाडावर बांधला होता याची फांदी काडकाड करीत एकदम तुटली.
मी घाब न डोळे िमटले. माझी शु गेली.

डोळे उघडू न पाहते तो एका त णाने मला झेलून घेतले आहे. कती गोड हसत होता तो.
िन याचे डोळे ... अमृत ओसंडून वाहत होते यांतून. तो मला खाली ठे वू लागला. मा या
मनात आले... आणखी थोडा वेळ तरी याने मला तसेच धरावे...

मी एकदम जागी झाले. पाहते तो भावोज नी मला घ धरले आहे. मी डोळे उघडलेले
पाहताच ते रागाने हणाले, ‘चूप!’

संतापाने माझे भान नाहीसे झाले. मी उसळू न उठले. या ध यासरशी तो काळसप

धडपडत बाजूला. तो उठाय या आधीच मी धावत खोलीबाहेर गेल,े दाराला बाहे न कडी
लावली आिण ‘साप’, ‘साप’ हणून मो ाने ओरडू लागले.

जाऊबाइनी िन सासूबाइनी साप मारायला शेजा यापाजा यांना गोळा के ले. सारी
माणसे जमा झाली ते हा दाराची कडी काढीत मी हटले, ‘माणसाचं प घेऊन साप
मा या खोलीत िशरलाय! छाती असली तर मारा याला!’

शेजारीपाजारी हसत परत गेले. भावोजी मा या अंगावर धावून आले. घराची अ ू

घेणारी लाव हणून म यरा ी नेस या व ािनशी सासूबाइनी मला घराबाहेर काढले. मी
हणे घराची अ ू घालिवली. यांचा दवटा मुलगा माझी अ ू यायला उठला होता.
याला का नाही यांनी घराबाहेर घालवून दले?

देवापाशी दया नाही, माणसाजवळ याय नाही. मग जगात जगायचे तरी कशाक रता?

अंधारात वाट फु टेल ितकडे मी जात होते. पुराणांत या एक एक कथा मला आठवू
लाग या– तारामती, सीता, दमयंती, सैरं ी– ीचा ज म दु:खासाठी आहे हेच या कथा
सांगत हो या. ी उ कट ेमावर जगते. पण तसले ेम जगात आहे कु ठे ? आिण या दुदवी
ीला वत: या घरात ेम िमळत नाही, ितला ते घराबाहेर कु ठू न िमळणार? िबळांत
असेपयत ससा सुरि त असतो! एकदा तो िबळाबाहेर पडला क याला कु याने फाडावा
नाही तर माणसाने तोडावा! ीचे आयु यही अशा सशासारखे आहे!

मी वा यासारखी धावत होते, मा या कानांत माळवारा भणाणत होता िन मा या

मनात या िपसाट वा यालासु ा मागे टाकणा या क पना थै थै थैमान घालीत हो या.

मधेच शेता या कडेला एक िवहीर दसली. ित या काठावर जाऊन मी उभी रािहले.

माझे पाय कापेनात. माझे मलाच आ य वाटू लागले. एर ही काळोखाचे मला के वढे भय
वाटे. पण या वेळी वाटले... माणसाचे मरण जवळ आले हणजे याला कांब यावर काढू न
ठे वतात. आप याभोवती हे काळोखाचे कांबळे देवाने पसरले आहे ते काही उगीच नाही!

मरण जवळ आले हणजे माणूस वेडे होत असावे! या िविहरी या काठावर मा या
मनात णा णाला कती िवल ण क पना येत हो या!

... ी ेमावाचून जगत नाही. पण ित यावर खरे ेम फ मृ यूच क शकतो.

उ ा नाही तर परवा माझे ेत फु गून पा यावर येईल, पोिलस ते गावात घेऊन जातील.
ते ओळख यासाठी भावोज ना बोलावून आणतील. तो मांग समोर येताच आप या ेताला
वाचा फु टेल तर कती बरे होईल! आपण आनंदाने हणू, ‘भावोजी, तु हाला उषा हवी
होती ना? या, या क ितला आता जवळ!’

...या िविहरीत या पा यावरच शेतातला भाजीपाला िजवंत रािहला आहे. आिण हेच
पाणी आपला जीव घेणार आहे!

...जग हणजे जीव घे याचा एक मोठा कारखाना आहे झाले. उं दराला मांजर मारते िन
माणसाला माणूस जगू देत नाही... हा कारखाना देवाने कशाला बरे काढला असावा?

अस या क पनांनी माझे डोके कसे सु होऊन गेल.े

मनाने कशचाही िवचार क नये हणून मी भोवताली पािहले. जवळ या वडा या

झाडांतून एक चांदणी चमकत होती. ती पाहताच मला जगावेसे वाटू लागले. ती नीट
याहाळू न पाह याक रता मी झाडाखाली जाऊन उभी रािहले. फार जुने झाड होते ते.
या या ल बणा या पारं या पा न मला वाटले... ते हातारे झाडसु ा अजून जग याचा
य करतेय. या पारं या नाहीत. धरणीमातेला घ धर याक रता या झाडाने आपले सारे
हात खाली पसरले आहेत! या वडा या झाडाला बोलता येत असते तर मी याला
िवचारले असते, ‘जगात जग यासारखे काय आहे हणून तू ही धडपड चालिवली आहेस?’

मी परत िविहरीकडे आले. पण आता मा माझे पाय कापू लागले. आतापयत मनात न
आलेली एक क पना ितथे पंगा घालू लागली. िवहीर अगदी अ ं द होती. ित यात फारसे
पाणी नसले तर आपण काही बुडून मरणार नाही. आडवीितडवी उडी पडली तर हातपाय
मोडू नही आपण िजवंत रा . उ ा सकाळी कु णी तरी आप याला बाहेर काढील! िन मग...

मरणा या दारात बोट चग न घेऊन िव हळत परत जायचे? छे:! यापे ा–

मा या मनात दुसरीच क पना आली. मालवण काही फार लांब न हते. उ ा सकाळी
र याने जाणारी येणारी मोटार आप याला िमळे ल. ित यात बसून मालवणला जावे, ितथे
एखा ा देवळात दवस काढावा, रा ी वगु याकडे जाणा या बोटीवर चढावे िन बोट सु
झाली क या काळोखात...

समु काही िविहरीसारखा आप याला फसवणार नाही या िवचाराने माझे समाधान

झाले. या वडा या झाडाला टेकून मी अंगाचे मुटकु ळे के ले. माझा के हा डोळा लागला हे
मला कळलेही नाही.

***

मी जागी झाले ती पाखरां या िचविचवाटाने.

मा या जवळू न दोन पाखरे भुरकन उडू न गेली. ‘जग यात आनंद आहे, जग यात आनंद
आहे’ असेच जणू काही ती गात होती. मलाही णभर वाटले– ‘जग यात आनंद आहे!’

झाडावर कसला तरी नाजूक आवाज झाला हणून मी वर पािहले. एक खार मुरडत
खाली उतरत होती. ती मा याकडे पा न हसली असे मला वाटले. ितचे आनंदी डोळे ...

डोळे िमटू न या इव याशा चमकदार डो यांचे मी चंतन क लागले. मला वाटले...

देवाने मला पाखरां या ज माला का घातले नाही? देवाने मला खारीचा ज म का दला
नाही!

कती तरी वेळ मी तशी बसले होते. र याने जाणा या गुरां या पावलांचा आवाज
कानांवर पडला, ते हा मी डोळे उघडले. हडकु या गाइचा एक मोठा तांडा होता तो!

मी पुढे जाऊन या गाई हाकणाराला िवचारले, ‘कु ठं चाल यात या गाई?’

‘ हापशाला!’

‘ हापशाला? गो ात?’

‘हं!’

‘कशाला?’

तो िचडू न उ रला, ‘मरायला!’

मला आठवले– दर आठव ाला हापशा या खा टकखा याक रता घाटाव न गुरे
येतात!

मी मनात हटले... या गाइना कु ठे जगायचा अिधकार आहे? मग आपणच जग याची

धडपड कर यात काय अथ आहे? जे काम आज करता ये यासारखे असेल ते उ ावर ढकलू
नये, असे मी शाळे त िशकले होते. मरणाइतके चांगले काम जगात दुसरे कु ठलेच नाही, असे
मला वाटू लागले. मी मालवण या वाटेने चालू लागले.

***

मी मालवणला अकरा वाजता पोचले. अ या वाटेवर मला मोटार िमळाली! मोटारीत

मला जागा िमळाली ती एका त ण कु ळवा ाजवळ. मो ा संकोचाने मी या याजवळ
बसले. समोर या हातारबुवांजवळ बसायला िमळाले असते तर बरे झाले असते असे सु ा
मा या मनात येऊन गेल.े पण थो ाच वेळात मला मा या वेडगळपणाचे हसू आले. मला
संकोच वाटू नये हणून शेजार या त णाने आपले अंग आखडू न घेतले होते. पण तो
समोरचा हातारा– िनल पणे टक लावून मा याकडे पाहत होता मेला!

टँडवर उतरताना मा या मनात आले– या कु ळवा ाची िन माझी ओळख असती तर

कती बरे झाले असते, पण...

आपले दोन-तीन बोजे घेऊन तो के हाच िनघून गेला होता. मीही गावात भटकू लागले.

घरोघर िभकारणी भीक मागत हो या. घरवाले वसकन् यां या अंगावर येत होते.
िभकारण ची पोरे रडत ओरडत होती. येक पोरा या रड यातून ‘मर यात आनंद आहे,
मर यात आनंद आहे’ असेच उ ार जणू काही िनघत होते.
 मोटारीखाली पाय तुटलेले एक कु े लंगडत जात असलेले मी पािहले. द याने ाकू ळ
झालेली एक हातारी बाजारातून परत चाललेली मला दसली. मा या मनात आले–
समु इतका जवळ असताना ही बाई उगीच दु:ख भोगीत का रािहली आहे?

थो ा वेळाने मा या या िवचाराची मला लाज वाटली. मरायला तयार झालेले माणूस

िनदय होते हेच खरे !

आज काही खायचे नाही असा मी मनाशी िन य के ला होता. पण एक वाजायला आला

तसे पोटात कावळे ओरडू लागले. आज रा ी आप याला मरायचे असले, तरी आता
पोटभर खाऊन का घेऊ नये असा िवचार मा या मनात येऊ लागला. काल सं याकाळी
घरखचाक रता िमळालेला पया जवळ होताच! यांतले चार आणे मोटारीला खच झाले
होते. आणखी चार आणे खच करायला काहीच हरकत न हती. पूव फाशी दे याआधी
माणसाला मेवािमठाई चारीत असत हणे. आज मरणापूव आपणही मेजवानी झोडायची
असे मी ठरिवले. थोडी बफ घेतली, थोडा िचवडा घेतला. लहानपणी मला सोनके ळी फार
आवडत. तीही थोडी घेतली.

एका देवळा या सभामंडपा या बाजूला मी खात बसले. के ळी शेवटी खायची हणून

ठे वली. बफ िन िचवडा संपला. इत यात एक िभकारीण दोन पोरांना घेऊन आली. ती
काकु ळतीने काही तरी मागू लागली. या पोरांनी तर के यांचा ह च धरला. सारी के ळी
मी यांना देऊन टाकली.

रा ी बोटीची वेळ होईपयत मी कु ठे कु ठे भटकत होते कु णाला ठाऊक! तापा या गुंगीत

मनु य मधेच डोळे उघडू न पाहतो, मधेच डोळे िमटू न िनपिचत पडतो, तसे झाले होते
माझे. ‘मी बोटीव न समु ात उडी टाकणार आहे’ असे कु णाला तरी ओरडू न सांग याची
िवल ण इ छा झाली होती मला! पण मा या त डातून ते श द मा बाहेर पडले नाहीत.
मी समु ावर गेले ते हा मनात आले... मो ा वारा सुटून एखादा माड जर आप या अंगावर
पडेल तर कती बरे होईल! सं याकाळी कना यावर मासळी िवकायला आली ते हा
येक टोपलीत या माशां या या सुंदर पण िन तेज डो यांकडे पाह यात मला मोठा
चम का रक आनंद वाटू लागला. मी मनात हणत होते... आज माणसांना माशांची
मेजवानी आहे. उ ा माशांनाही माणसाची मेजवानी िमळे ल.

वगु याचे ितक ट काढू न मी पडावात चढले ते हा मा माझा हा धीर मावळला.

बोटीव न आप याला उडी टाकायची छाती होईल क नाही याची शंका वाटू लागली.
द ां या करणात समु हजार फडा नाचिवणा या नागासारखा भयंकर वाटला. व ही
पा यातून बाहेर िनघाली क जो आवाज होई, तो ऐकू न मृ यू आप या िजभ या चाटीत
आहे अशी क पना मा या मनात आली िन सारे अंग शहारले.

मनातली भीती कमी हावी हणून मी पडावा या कडेव न वाकू न खाली पा लागले.
याच वेळी पडावा या दुस या टोकाला कु णी तरी पु ष मा यासारखाच वाकू न समु ा या
पा याकडे पाहत होता.

मा या मनात आले– यालाही जीव ायचा असेल का? तसे असले तर फार बरे होईल.
एकमेकां या हातात हात घालून आ ही परलोकाला जाऊ!

मनु या या मनाला ेमाची, ेहाची, सोबतीची कती िवल ण भूक असते!

मे यावरसु ा कु णी तरी आप याबरोबर असावे असे याला वाटते.

पडाव बोटीला लागला. आता माघार घे यात अथ न हता. मी चटकन् पुढे झाले िन
भरभर िशडी चढू न बोटीत पाऊल टाकले.

***

बोट सु होईपयत मी कठ ाला टेकून उभी होते.

सगळीकडे माणसे अ ता त झोपली होती, पण मला खाली बसावे असेसु ा वाटेना.

पडाव दूर गेले. बोटीने शीट फुं कली. नांगर सळसळला. बोटीजवळ या लाटा नाचू
लाग या. यां याकडे पा न मला वाटले... आणखी थो ा वेळाने यांत या एका उशीवर
डोके ठे वून मी कायमची झोपी जाणार आहे.

पाचदहा िमिनटे झा यावर मी हळू च िजना चढू न डेकवर आले. वर चारपाचच माणसे
होती. यां यापैक एक त ण तेवढा समु ाकडे पहात उभा होता. बाक ची झोपली होती.
दुस या बाजूला जावे आिण अंधारात कठ ावर चढावे असे मा या मनात आले.

मी पुढे पाऊल टाकणार तोच या त णाने वळू न मागे पािहले. तो हसत होता–
मा याकडे पा न हसत होता.

छे:! याची मु ाच हसरी असावी. याला मी पूव कधीच पािहले न हते.

पुढे जावे क मागे, या िवचारात मी पडले.

तो पु हा समु ाकडे पा लागला.

मला आठवण झाली– कनवटीला थोडे पैसे होते. ते समु ात बुडवून काय करायचे?

मी खाली येऊन पा लागले. एका फाट या पो यावर एक मूल िनजले होते. जवळच
याची आई झोपी गेली होती. या मुलापाशी मी कनवटीचे सारे ठे वले. याचा एक पापा
 यावा असे फार फार मनात आले. पण लगेच वाटले... ते मूल जागे होऊन रडायला लागले
तर? तर ती आई जागी होईल, मी कोण याची चौकशी करील...

छे:! मृ यू या दारातून पुन:पु हा मागे वळू न पाह यात काय अथ होता?

मी डेकवर जा याक रता परतले. िज या या पायरीपाशी आले आिण मागे वळू न

पािहले तो मघाचा तो त ण दूर उभा रा न मा याकडे पाहत आहे. तो खाली के हा आला
हेच मला कळे ना. याने मा यावर पाळत तर ठे वली नसेल ना?

याला फसिव याक रता मी िज याजवळच खाली बसले िन गुड यात मान घालून
डु ल या घे याचे स ग क लागले. थो ा वेळाने मी मान वर क न पािहले. तो कु ठे ही
दसला नाही. कं टाळू न झोपायला गेला असावा िबचारा!

चोरपावलांनी मी िजना चढले. या या अंथ णाकडे पािहले. उशी या पलीकडेसु ा

पांघ ण पसरलेले दसत होते. डो याव न पांघ ण गुरफटू न घेऊन तो िनजला होता.

अंधारात असले या दुस या टोकाला जाऊन मी कठडा हाताने घ धरला. मा या

जीवनाचा शेवटचा आधार होता तो!

जग याची इ छा मनात डोकावून पाहत आहे असे वाटताच मी काल रा ीचा संग,
ज मापासून हात धुऊन मागे लागलेली दु:खे, आतापयतचे लािजरवाणे िजणे, सा या
सा या गो ची एकदम आठवण के ली. मी मनाला िवचारले– उषेने कु णासाठी जगायचे?

कठ ावर चढ याइतके धैय मा या अंगी आले.

आता हात सोडू न, डोळे िमटू न...

डो यांपुढे एकदम अंधार झाला. इत यात कु णी तरी माझा हात ध न मला खसकन्
मागे ओढले. धडपडत मी मागे वळू न पािहले.

मघाचाच त ण होता तो!

सारी बोट गरगर फरत आहे असा मला भास झाला. याने मला दोन हातांनी घ ध न
आप या अंथ णाकडे नेले.

भारावलेले डोके उशीवर ठे वता ठे वता माझी दृ ी आकाशाकडे गेली. चं नुकताच

उगवला होता!
आनंद
व प ातला म यरा ीनंतरचा चं ोदय कती सुंदर असतो. िनराशेने ासले या
मनु या या मनात आशा जागृत हावी ना, तशी ती चं कोर दसते. समु ावर हे दृ य
नेहमीपे ाही मला अिधक मोहक वाटले असते! एखा ा जादुगाराने का या पाषाणाचे
संगमरवरात पांतर करावे तशा समु ा या लाटा दसू लाग या हो या. पण...

मा या अंथ णावर िनपचीत पडले या या मुली या मु व

े रले का य पा न माझे मन
बाहेर या सृि स दयात रमेना!

के हा एकदा ती डोळे उघडते असे मला झाले, ती कोण... कु ठली... िजवावर इतक
उदार का झाली?

एका घटके ने ितने डोळे उघडले. मा याकडे िविच दृ ीने पाहत ितने िवचारले...

‘कु ठं चाललेय मी?’

‘घरी.’

‘घरी? कु णा या?’

‘तु या... मा या...’

‘तुमचं नाव काय?’

‘आनंद.’

माझे नाव ऐकू न ित या मु व

े र ि मताची रे षा चमकली. ती हणाली...

‘माझं नाव काही इतकं चांगलं नाही!’

‘ते कळ यावाचून चांगलं वाईट कसं ठरवू मी?’

ती मृद ु ि मत करीत उ रली...

‘माझं नाव उषा!’

‘वा:! इतकं चांगलं नाव जगात दुसरं नाही! मला फार आवडतं हे नाव!’
 ती मा याकडे पाहतच रािहली. ितला हसिव यावाचून ित या मनाचा गेलेला तोल
परत येणे श य न हते. हणून मी मु ामच हणालो...

‘मो ा मो ा ऋष नी ाचीन काळी उषेवर ो ां के ली आहेत, आिण ह लीसु ा

उषेचं दशन झालं नाही, तर बागेत या क या फु लत नाहीत!’

ती हसून हणाली...

‘तुमचं बोलणं कु णी ऐकलं तर तो काय हणेल, आहे का ठाऊक?’

‘काय?’

‘तो हणेल... आनंद मोठे कवी आहेत!’

‘मी पा कटातून िव याचे कागद काढले हणजे याला चांगलंच का दसेल!’

माझे हे बोलणे ऐकू न उषा मनापासून हसली.

कठ ाकडे दृ ी जाताच ती हणाली...

‘मघाशी एक माणूस या कठ ावरनं उडी टाकायला िनघालं होतं!’

‘कोण?’

‘मी.’

‘तू? छे:! काही तरीच काय बोलावं माणसानं?’

ती मा याकडे आ याने पा लागली. ित याकडे रोखून पाहत आिण दो ही हातांनी

ितला हलवीत मी हटले–

‘उषा, जागी हो, जागी हो!’

ितला मा या श दांचा अथच कळे ना.

मी हसून उ ारलो...

‘तू व ात आहेस अजून! या व ात तू समु ात उडी टाकयला गेली होतीस. उषा, या

भयंकर व ातून जागी हो पा आधी!’
 ित या डो यांत मू तमंत कृ त ता उभी रािहली होती.

आ ही दोघेही कठ ापाशी जाऊन उभे रािहलो. मधून मधून आमचे डोळे तेवढे बोलत
होते. डो यांनी माणसांची दये कती लवकर एकमेकांना कळतात!

वगुल बंदर दसू लागेपयत आ ही उभेच होतो. ‘इथं उतरायचंय आप याला’, असे मी
हणताच उषा हो डॉलपाशी गेली, पांघ णाची सुंदरशी घडी क न ती ितने आत ठे वली
आिण ती अंथ ण गुंडाळू लागली. तास दीड तासापूव ही मुलगी जीव ायला िनघाली
होती हे कु णाला खरे सु ा वाटले नसते.

बोटीतून उतरताना मी थ ेनेच हटले...

‘संभाळू न उतर हं, उषा!’

‘का?’

‘तुला समु ाचे ेम जरा अिधक आहे! ते हा...’

‘मी पडले तरी काही बुडणार नाही!’

‘पोहायला येतं वाटतं?’

‘मला कशाला यायला हवं?’ असे हणत ती मा याकडे पा न कती आनंदाने हसली!

***

वासाचा बेत र क न उषेला घेऊन मी घरी आलो. परत येईपयत या दीड दवसात
घटके घटके ला मला बोटीवरला तो संग आठवत होता...

जवळ काही सामान नसलेली ही मुलगी बोटीत चढताना मी पािहली. वर गे यावर

कठ ाला टेकून ती एकटीच उभी असलेली दसली. ित याबरोबर दुसरे कोणीच माणूस
न हते. मन थोडे साशंक झाले. जगात गु दु:खेच फार असतात, ही क पना एकसारखी
मनात येऊ लागली.

बोट सु झा यावर ती जे हा वर या मज यावर आली, ते हा मा या मनातली शंका

बळावली. ित यावर मी पाळत ठे वली. मला पा न ितला संशय आलेला दसला. ितला न
दसेल अशा बेताने मी ित यामागे रािहलो, मा या अंथ णावर माणूस िनजले आहे असा
भास िनमाण के ला, हणून ती हाताला लागली. नाही तर ए हाना समु ात या मा यां या
भ य थानी पडू न ितचे शरीर...
 षार, चतुर, बोलक , क ाळू आिण हळु वार मनाची ही मुलगी एक दवस माशांना
मेजवानी िमळावी एव ाक रताच का ज माला आली? छे! या क पनेनेच मा या
अंगावर काटा उभा रािहला. माझे ल ित याकडे गेले नसते तर...

े करणारे एकही मनु य या अभागी मुलीला िमळू नये? काका, काक , सासू, दीर,
म
जाऊ या सवानी एक गुलाम हणून ितला वागवावे? पाळले या कु या-मांजरांवरसु ा
माणसे ेम करतात, मग...

मु या ा यांवरील माया हा मनु याचा उपभोगाचाच एक कार आहे. पण माणसावर

ेम करायचे हटले क याग करायची मनाची तयारी असावी लागते. ना यामुळे कं वा
पैशांमुळे जगात पु कळदा ेमाचे दशन के ले जाते. ते दशन या अनाथ िवधवा मुली या
बाबतीत कोण करणार?

खरे ेम हे अि द आहे. यागावाचून, अहंकार िवसरता आ यावाचून, दयाने दय

जाण यावाचून खरे ेम करता येत नाही.

घरी पोचेपयत उषेकडे पािहले क मा या मनात पुन: एक िवचार येई... माणसा या

पोटात जशी आग उठते तशी ती दयातही उ प होते. ीतीची भूकसु ा पोटा या
भुकेइतक च मह वाची आहे.

मी उषेला घेऊन दारात पाऊल टाकले मा ! धावत पुढे आलेला बाळ ओरडला...

‘आजी, आजी, आनंदकाका आले. बायकोला घेऊन आनंदकाका आले!’

या पोराला ग प कसे करायचे हेच मला कळे ना. मी गे यापासून दो ही पोरे , मा या

ल ा याच गो ी करीत होती क काय, कु णाला ठाऊक!

बाळाची चूक दु त कर याक रता िमरा पुढे आली. ती हणाली, ‘ही काही बायको
नाही काकांची! ित या कपाळाला कुं कू कु ठे आहे?’

‘िमरे या या बोल याने उषेला वाईट वाटले असेल, अशी माझी क पना होती. मी
ित याकडे पािहले– ती हसत होती. खेळा या रं गांत लहान मूल चावले हणून काही मोठी
माणसे रडत नाहीत, असेच ितची दृ ी हणत होती.

आईने उषेला जवळ घेऊन ित या पाठीव न हात फरवला, ते हा ती लहान

मुलीसारखी ितला िबलगली.

आई िमराला हणाली, ‘िमरा, ही तुमची आ या हं!’

 पोरटीने काय उ र ावे? ‘इ श! आ याबाई हणायला काही हाता या नाहीत या! मी
बाई यांना उषाताई हणून हाक मारणार!’

उषा हातारी नाही हे िमरा सहज बोलून गेली. पण पुढ या चार दवसांत ते वा य
मला रा न रा न आठवू लागले. िमरा आिण आई यांचे मा यावरले ेम काही कमी न हते.
पण उषा घरात आ यापासून मला िनरा याच कारचा उ हास वाटू लागला.
नंदादीपापासून िवजे या द ापयत घरात दवे असतात. पण िखडक तून हळू च आत
येणा या चांद याचा आनंद या द ां या काशात नसतो. उषे या सहवासात मला तसा
आनंद वाटू लागला. माझे डोके दुखू लागले हणून ती जे हा अमृतांजन चोळायला आली,
ते हा ित या हाता या पशानेच णभर मी माझे दु:ख िवसरलो.

उषा िभ भावाने माझी सेवा क लागली, मी सकाळी उठू न खोलीबाहेर आलो क

ितथे ऊन पा याचा तां या न चुकता ठे वलेला दसे.

पाच ा दवशी मी उषेला हटले,

‘मी आजारी आहे अशी तुझी समजूत झालेली दसते!’

‘नाही बाई!’

‘मग त ड धुवायला ऊन पाणी कशाला आणतेस?’

‘मी तर थंड पाणी आणून ठे वलं होतं!’

ित या हातावर तां यातले थोडे पाणी ओतून मी हटले, ‘हे पाणी थंडच आहे का?’

‘खोली या दारात ते ऊन झालं असावं!’

‘माझी खोली हणजे काही हाणीघरातला बंब नाही!’

‘पण बंबापे ाही अिधक उ णता आहे या खोलीत!’

‘कसली?’

‘एका माणसा या रागाची!’

काल दुपारपासून मी ित याशी एक अ रही बोललो न हतो, याची मला आठवण

झाली. माझा अबोला रागाचा होता असे ितला वाटणे वाभािवक होते. मी रागावलो
होतो हे खरे , पण ते ित यावर न हे! वत:चाच राग आला होता मला.
 पाऊस पडताच िजकडे ितकडे िहरवळ दसू लागावी, या माणे उषा घरात येताच
मा या मनातून ीती या अ फु ट क पना डोकावून पा लाग या हो या. नऊ वष ी,
ीसुख, ी ेम यां यािवषयी मी उदासीन रािहलो होतो. मधून मधून मा या मनाला
अ व थपणा येई. एखादे वेळी िविच पण गोड र र लागे. िच पट पाहताना अथवा
कादंबरी वाचताना णयाचा मधुर संग आला क णभर मी नायकाशी त प ू होऊन
जाई. पण ि वेणीसंगमा या ठकाणी सर वतीचा वाह गु पणे वाहतो हणतात ना?
मा या मनातला ीतीचा वाहही नऊ वष तसाच वाहत रािहला होता.

उषा मा या आयु यात येताच या वाहाचे तुषार घेऊन येणा या वायुलहरी मा या

भोवताली वैरपणाने नाचू लाग या.

काही के या मन पूव सारखे ि थर होईना. याचा तरी काय अपराध होता? आईसाठी
आिण कु टुंबासाठी नऊ वष मी याला तु ं गात ठे वले होते. काम... नुसते काम... एकसारखे
काम! दुस या गो ीची आठवणच करायची नाही अशी कडक िश त लावली होती मी
मनाला! कॉलेजम ये असताना मला गाणे फार आवडे. टेिनस खेळावेसे वाटे. किवता
कर याचीही अधून मधून येई. पण या दवशी मी िवमाएजंट झालो या दवशी
जगात या का ाचा आिण जीवनात या डेचा मी िनरोप घेतला. काही माणसे
देशासाठी तु ं गात जातात! आपण कु टुंबासाठी तु ं गात अस यासारखे जीवन कं ठायचे असे
मी मनाशी ठरिवले.

कामाची दगदग आिण परी ेचा अ यास यां यामुळे पु कळदा मन िशणून जाई. अंग
आंबून जाई. अशा वेळी िसगारे ट ओढली हणजे बरे वाटते, असा अनुभव बाहेरगावी दोन-
चारदा आला. पण आईला तंबाखूचा वास आवडत नाही हणून धू पानाची सवयसु ा मी
वत:ला जडू दली नाही.

नऊ वषा या या तु ं गवासाने मी आईला सुखी के ले; कु टुंबालाही सुखी के ले. पण

वत:ला? वत: या शारी रक, मानिसक कस याच सुखाचा िवचार मी के ला न हता. पण
उषा मा याभोवती वाव लागली मा ! मला माझी चूक कळू न आली... नऊ वष मी
मा या मनाचा क डमारा के ला होता, उपासमार के ली होती.

बं दवान मनाने संधी सापडताच बंडखोर हावे यात नवल कसले? टायफॉईडमधून
उठले या रो या या पोटात जशी भुकेची आग उठते, या माणे नऊ वष वहारा या
तापाने सुकून गेले या मा या मनाला का ाची िवल ण भूक लागली होती. ती आई या
मायेने आिण िमरा व बाळ यां या लीलांनी शांत हो यासारखी न हती हेच खरे !

पण मा या मनाची भूक आिण उषेची भ यांचा मेळ कसा बसायचा? चार दवस मी
िवचार करीत होतो. बोलता बोलता मी उषेला हटले, ‘तुला जगाचा इतका वाईट अनुभव
होता. मग मा यावर एकदम तुझा िव ास कसा बसला?’
 ती हणाली, ‘मी माणसावर िव ास ठे वला नसता. पण...’

‘पण काय?’

‘माझा देव मला भेटला होता!’

आनंद उषेचा देव होता. हा देव माणसासारखे वागू लागला तर? छे!

ती क पना मा या मनाला सहन होईना. उषेची मा यािवषयीची भ ची क पना

तशीच रा दली पािहजे, हे उघड होते. ेम करणे न करणे कु णा याही हातात नाही. पण
आपले ेम उघड न करणे हे येक माणसा या वाधीन असते!

भ आिण ीती! उषे या भ ला भ चाच मोबदला दला पािहजे. पण मा या

मनाची आताची भूक शांत होणे श य न हते. ितला ीती हवी होती.

शेवटी अधा दवस उषेशी न बोलता घालवायचा असे मी ठरिवले. हा िन य पार

पाडताना कती ास झाला मला! एकदा तर वत:शीच ‘उषा’ असा उ ार मो ाने
काढू न ित याशी... बोल याची हौस मी तृ क न घेतली!

या अबो यामुळे मी रागावलो असे ितला वाटले. पण मला मोठा धीर आला. सहवासाने
उषे या भ चे पांतर ीतीत हो याचा संभव होता. िन तो असता तरी
आनंदिवषयी या ित या िभ भावनेला ध ा लागेल असा एकही श द या या त डातून
िनघणे इ नाही, हे उघड होते.

घरी आलेली बहीण या दृ ीने मी ित या आयु याचा िवचार क लागलो.

क येक वषात अ यासा या पु तकाला ितने हात लावला न हता. इं जी, गिणत वगैरे
िवषयांची दीड दोन मिहने उजळणी क न घेऊन ितला न सग या कोसला पाठवायचे मी
िनि त के ले.

मी बाहेरगावी गेलो तरी ितला मदत करायला भ या घरात होताच.

तीन-चार दवस मी ितला िशकवले. िशकिव यात इतका आनंद असतो याची मला
क पनाच न हती.

चव या का पाच ा दवशी मला िव या या एका कामाक रता मुंबईला जावे लागले.

रा ी गाडीत नऊ ते दहा वाजेपयत मला उषेची एकसारखी आठवण होत होती. पु तक

उघडू न समोर बसलेली ितची आकृ ती काही के या डो यांपुढून हलेना. टेबलावर या
मा या फोटोपाशी आिण मा या उशीवर ती िनयमाने जी फु ले आणून ठे वीत असे, यांचा
सुगंध आगगाडी या या ड यात दरवळत आहे असा मला भास झाला.
उषा
आनंद देशपांडे मुंबईला गेले आहेत.

दहा-बारा दवसांपूव ही बातमी जर मला कु णी सांिगतली असती तर मी मनात हटले

असते, ‘दररोज पु कळ माणसं मुंबईला जातात! यािशवाय का आगगा ांचा धंदा
चालला आहे?’

पण आज?

आज वाटतंय... माझे आनंद मुंबईला गेले आहेत. पु तके घेऊन अ यासाला बसले तरी
मनात येते– आनंद यावेळी मुंबईत काय करत असतील? यांना उषेची आठवण होत असेल
का? यांना काकडीचा कायरस फार आवडतो. ते यां याकडे उतरले असतील ितथ या
बायकामाणसां या यानात हे राहत असेल का? यांना फु लेसु ा फार आवडतात. पण
बागेत कतीही फु ले फु लली तरी ते आप या हाताने यांतले एक सु ा तोडू न घेणार
नाहीत! आज रा ी उशीवर फु ले दसली नाहीत क यांना उषेची आठवण होईल. िन
मग...

पाखरांसारखे फु लांना जर उडता येत असते, तर बागेत या सा या फु लांना मी मुंबईला

जायला सांिगतले असते.

आिण पाखरां माणे मला पंख असते तर...

तर...

तर रा ी घरातली सारी माणसे झोप यावर मी उं च उं च भरारी मारली असती,

मुंबईला जाऊन आनंदां या दारावर चोचीने ट टक् आवाज के ला असता िन ते दार
उघडायला उठ याची चा ल लागताच भुरकन् उडू न परत आले असते!

आप या भ ाला वेडे कर यात देवाला आनंद वाटतो हेच खरे !

दहा-बारा दवसांपूव मी मृ यूला आळवून हाका मारीत होते. आता तो दारात येऊन
मला हाका मा लागला तरी मी याला ओ देणार नाही. तो फार आरडाओरडा क
लागला तर याला सांगेन, ‘जा तू परत! मला वेळ नाही आता. आनंदांची पूजा करतेय मी.
पूजा संप यावर मग...’

पंधरव ापूव जगणे हे मशानात राह यासारखे वाटत होते मला. पण आनंदां या
घरात आ यापासून जग हे एक मं दर आहे, ही क पना मा या मनात एकसारखी घोळत
आहे.

या मं दरातला माझा देव... मेले या मनाला िजवंत करणा या मनु याला देव नाही तर
काय हणायचे?

***

वगु याला इकडे येताना वाटेत आनंद हणाले, ‘उषा, तुला वाटत असेल, जीव ायचा
धीर असलेलं उषा नावाचं एकच माणूस जगात आहे. घरी गे यावर तुझा हा अिभमान
कती पोकळ आहे हे तुला दसून येईल. आम या घरीसु ा जीव देणारी खूप माणसं
आहेत!’

आनंदा या या बोल याचा मी वाटभर िवचार करीत होते. आनंदा या घरी कु णी जीव
ायचा य के ला असेल? छे! यां यासार या माणसा या सहवासात राहणा या
माणसाला मरण कधी हवे होईल का?

आनंदां या श दांचा काय बरे अथ असावा? घरी येईपयत या ांची सुचतील ती उ रे

मी देऊन पाहत होते. पण एकही बरोबर आहे असे वाटेना.

यांनी आप या खोलीत मला नेले आिण टळक, गांधी, जवाहरलाल यां या फोट कडे
बोट दाखवीत ते हणाले, ‘ही पािहलीस का जीव देणारी माणसं?’

हे सारे फोटो मी पूव पािहले होते. पण...

या फोट या जवळच एक अगदी साधा फोटो होता. मी आ याने िवचारले...

‘हा– हे कोण?’

यांनी हसत उ र दले, ‘बाबू गेनू. एक साधा मजूर, पण मोठा मनु य.’

बाबू गेनूने देशासाठी मोटारीखाली आपला बळी कसा दला ही गो यांनी मला
सांिगतली. माझे डोळे भ न आले.

या सा या फोट कडे पाहत आनंद हणाले, ‘उषा, ही सारी मोठी माणसं तुला
सांगताहेत– येयासाठी जीव ायचा असतो, िजवाला जीव ायचा असतो; मातीला
नाही!’

टळक, गांधी, जवाहरलाल आिण बाबू गेनू यां या फोटोतून आनंदाचे हे श द मला पुन:
ऐकू येऊ लागले. या सा या फोट ना नम कार क न मी मनात िन य के ला ‘िजवाला
जीव देईन; मातीला नाही!’

***

मी नस हावे असे आनंदांनी ठरिवले.

यां यापाशी माग या इं जीची िन गिणताची उजळणी करायला मी बसले ते हा

के वढा आनंद झाला यांना! मला अगदी िवचार यावाचून राहवेना. मी हटले, ‘एवढा
मोठा आनंद कसला झालाय्?’

ते उ रले, ‘के वढी मोठी िशकवणी िमळालीय् मला आज! आता काही काळजी नाही
मला पोटाची!’

यां या थ ेला तसलेच उ र दे याक रता मी हणाले, ‘मला नाही बाई चांगला
वयंपाक करता येत!’

यां यापाशी गिणत िशकताना माझे मन छान लागे; पण ते किवता िशकवू लागले क ...

‘िभकारीण’ हे या इं जी किवतेचे नाव होते. या किवतेतील िभकारीण दरबारात

आ यावर राजा सवाना सांगतो–

The beggar-maid shall be my queen!

या ओळीचा अथ मला चांगला कळला; पण का कु णाला ठाऊक, त डातून तो बाहेर

पडेना.

आनंदांना वाटले– मी अडले आहे. ते हणाले, ‘सांग ना अथ! अगदी सोपा आहे... ही
िभकारीण माझी राणी होईल!’

‘अशी काय पाहतेस?’ असा यांनी के ला, ते हा कु ठे मी िविच नजरे ने यां याकडे
पाहात आहे हे मा या ल ात आले. िबचा या डो यांचा यात काय दोष होता? सारा
अपराध मा या दयाचाच होता. याला या िभकारणी या जागी उषा दसू लागली,
राजा या संहासनावर आनंद बसले आहेत असा भास झाला...

मनाचा ग धळ आनंदां या ल ात येऊ नये हणून मी यांना िवचारले, ‘िभकारीण कधी

राजाची राणी होईल का?’

मला वाटले होते, ते उ र देतील, ‘कव या क पनेत अस या गो ी घडतात,

 वहारात नाही!’

पण यांचे उ र ऐकू न मी च कत झाले. ते हणाले, ‘िभकारणीला राजाची राणी

हायला काय हरकत आहे? िन असलीच तरी राजा ित यासाठी िभकारी होईल!’

राजा िभकारणीसाठी िभकारी होईल?

आनंद उषोसाठी...

छे:!

मा या भ ला न शोभणारे ते िविच िवचार मनातून घालवून टाकताना कती यास

पडले मला!

***

आनंद मुंबई न दोन दवसात परत येणार होते. पण यांचे ितथले काम लवकर झाले
नाही. यांचे येणे दोन दवसांनी लांबले.

‘काही अडलं तर भ याला िवचारीत जा’ हणून यांनी मला सांिगतले होतेच. एक
उदाहरण अडले. ते िवचार याक रता यां या खोलीत मी पाऊल ठे वले तोच वारी हणते
काय, ‘या, या, उषादेवी या!’

मनातून असा राग आला मला याचा! पण मी शांतपणाने उ रले, ‘मी उषादेवी नाही,
उषाबाई आहे!’

बाई हा श द ऐकताच वंचू चाव यासारखी उडी मा न तो हणाला,

‘छे! छे! छे! बाई हा श द िसनेमाला मंजूर नाही. देवी, राणी, स ा ी, बाला, कु मारी,
को कळा, ह रणी–’

िव णू सह नामा माणे तो अस या हजार नावांची यादी वाचणार असे वाटू न मी

म येच हणाले, ‘डा कणी, जिखणी– आणखी काय काय हणायचं असेल ते हणा!’

शहा याला श दांचा मार पुरतो. पण वे ाला... िन भ याचे वेड काय साधेसुधे होते?
िसनेमासृ ीचे वेड लागले होते याला!

आपले काम झाले तर पाहावे हणून मी गिणताचे पु तक उघडले. पण गिणत श द

कानांवर पडताच भ याने ‘अरे बापरे !’ हणून जो या याचा देखावा के ला... हसता हसता
पुरेवाट झाली माझी! सापावर पाय पडू नसु ा कु णी इतके घाबरले नसते.

मा या हातातले पु तक घेऊन याने उदाहरण पािहले िन मो ा गंभीरपणाने तो

हणाला...

‘अमुक फु ट लांबी िन तमुक फु ट ं द खोलीला दगड कती लागतील? उ र अगदी सोपं

आहे. हे उदाहरण घालणा या माणसासारखा एक दगडसु ा ब स् होईल. कु णी तरी
सं याशाने हे पु तक िलिहलं असावं. अस या खोलीत दोन त ण माणसं जवळजवळ उभी
रािहली तर ती एकमेकांकडे कशी पाहतील हे िवचारायचं सोडू न...’

माझा संताप अगदी अनावर झाला. या मूखा या डो यावर हातातली फु टप ी जोराने

मा न मी मा या खोलीत परत आले.

भ या या या चहाटळपणाने माझी आनंदांिवषयीची भ अिधकच वाढली. मा यावर

यांचे ड गराएवढे उपकार झाले होते. पण मा या असहायपणाचा यांनी नजरे नेसु ा
कधी फायदा घेतला न हता! मी टेबलावर िन उशीवर ठे वलेली फु ले ते उ हासाने घेत. पण
एकदासु ा यांनी मा या हातांतून फु ले काढू न घेतली नाहीत. श दाने, दृ ीने, पशाने,
कशानेही यांनी उषे या ीपणाचा अपमान के ला नाही.

यांनी मा या हातांतून फु ले काढू न घेतली असती तर... तर मला वाईट वाटले असते.
आनंद इतर पु षांसारखे आहेत असा मनात िवचार येऊन मा या भ या भावनेला
थोडासा ध ा बसला असता. पण मला िजतके वाईट वाटले असते िततकाच आनंदही
झाला असता. नाहीतर आनंदांनी असे काही तरी करावे अशी पुसट इ छा मा या मनात
एकदोनदा कशाला येऊन गेली असती?

पण आनंदांनी तसे करणे हणजे... आनंदांनी आप या शालजोडीला घ गडीचे ठगळ

लावून यावे?

छे! उषेला ते बघवणार नाही.

मा या मनाची मी समजूत घातली... कु जेक रता कृ णाने राधेला सोडली नाही,

शबरीकरता रामाने सीतेला सोडली नाही. मग उषेक रता आनंदांनी तरी...

दररोज सं याकाळी बागेत या एखा ा मु या कळीकडे पा न मी ितला हणे... ‘उषेचं

ेम तु यासारखं आहे हं!’

दुसरे दवशी ती कळी फु ललेली दसे िन अगदी आतून कु णीतरी मला हसे.

***
 आनंद मुंबई न परत याय या आतच आ पांचे एक प आले. आइनी ते मला वाचायला
सांिगतले. या प ाचा पिहला भाग वाचून मनात या मनात मी अशी हसले...

‘ती. आईचे चरणी बालके आ पाचा दो ही कर जोडू न िशरसा ांग नम कार. िवनंती
िवशेष.

मा या ा यानांचा दौरा अितशय यश वी झाला. कडबो याला सातशे लोक

ा यानाला हजर होते. वतमानप ात तीन हजार लोक होते असं छापून आलंय. बाक
गद तेवढी दसतच होती हणा! ठक ठकाणी इतके हार ग यात पडले क ते घरी आणले
असते तर तु या देवांना वषभर फु ले पुरली असती!’

देव माणसाला जेवढे हसिवतो तेवढेच रडिवतो!

आ पांनी पुढे िलिहले होते...

‘आता एक आनंदाची बातमी! आनंदाची बातमी कसली? आनंदा या बायकोलाच घेऊन

येतोय् मी! मुलीचं नाव मािणक! चांगली बी.ए. आहे. सहा-सात वष मा तरीण होती.
सभांत कशी फडाफड बोलते. समाजसेवेची फार हौस आहे ितला!’

वाचता वाचता मी मधेच थांबले. डो यांत पाणी उभे रािहले होते. यामुळे अ रे च
दसेनात. आई उ सुकतेने हणा या, ‘वाच क ग पुढं. अशी डोळे का चोळतेस?’

‘वारं कसं वाईट सुटलंय!’ मी उ ारले.

वारा, लहान मुल,े कु सळे इ यादी गो ी िनमाण करणारा देव खरोखरच दयाळू असला
पािहजे असे यावेळी मला वाटले.

मी पुढे वाचून ते प संपिवले...

‘मािणक आप या वडील बिहणी या घरी ह ली राहत होती; पण ितची माझी ओळख

खूप वषाची आहे. आपला आनंद मोठा भा यवान आहे हं, आई. तो काही तु या मा या
श दाबाहेर नाही. ते हा सांडगे... पापडांची घाई कर.

कळावे, हे िव ापना.

तुझा,
आ पा.’
 आइनी ते प क येकदा तरी मा याकडू न वाचून घेतले. अगदी त डपाठ झाले ते मला.
शेवटी या हसत उ ार या, ‘मािणक! मोठं छान नाव आहे, नाही उषा?’

‘ क ी क ी गोड नाव आहे’ हणून मी उठले िन िमराला हाक मारीत हटले, ‘िमरा,
तुला काक येणार आता!’

माझे हे श द ऐकताच िमरा आिण बाळ टा या िपटीत नाचू लागली.

खोलीत जाऊन दार लावून घेतले ते हा माझे मन काही के या नाचेना. मी आरशात

पािहले. मा या डो यांत अ ू उभे रािहले होते. मी मनाची समजूत घातली... ‘आनंदांचं
सुख तेच तुझं सुख! नाही का? यांना िशकली-सवरलेली सुंदर बायको िमळाली हणून
उषेला आनंदच हायला हवा. कती गोड नाव आहे ितचं... मािणक!’

म यरा ी एका व ात मी घाब न जागी झाले.

व ात आनंद मला हलवून हणत होते, ‘उषा, तू फसवलंस मला. हे र नाही; हा दगड
आहे!’

के हा के हा कती िविच व े पडतात माणसाला!

काही के या मला झोप येईना. घ ाळाची टि टक् घणासारखी डो यात बसू लागली.
ती ऐकू येऊ नये हणून मी वत:शीच मो ाने हणू लागले... मािणक, मािणक!
आनंद
मािणक!

सारे जग मािणकमय झाले आहे असे लाजाहोमा या वेळी मला वाटले.

ल िवधी संपता संपता उपा याय हणाले, ‘आता न दशनाला बाहेर चलायचं!’

मािणककडे पा न हसत हसत मी पुटपुटलो, ‘न पहायला बाहेर कशाला जायला

हवं? आपण नाही बुवा हातचं सोडू न पळ या या पाठीमागे लागणार!’

मािणकने मान मुरडू न मा या या िवनोदाचा िनषेध के ला.

मला वाटले... त णीचे मन हे जगातले कधीही न सुटणारे कोडे आहे. मािणक सभाधीट
आहे, पदवीधर आहे, पण शृंगा रक थ ा आप याला आवडत नाही; असं सुचवायला काही
ितने कमी के ले नाही. जणू काही ती पंधरा-सोळा वषाची अ लड मुलगीच होती.

रमणीचे मन हे एक लाजाळू चे झाड आहे हेच खरे ! लाजाळू या पानांना हाताने हळू च
पश के ला तरी ती एकदम अंग चो न घेतात. नव या या नाजुक थ ेने बायकांचीसु ा
तीच ि थती होते. ी असते यापे ा अिधक सुंदर दसावी हणून िनसगानेच ितला ही
ल ेची देणगी दली असावी. पानांआडू न डोकावणारी कळी कती मनोहर दसते; िवरळ
धु यातून चं कोर कती मोहक वाटते! लाजेने त णीही आकषक होत असावी!

पण चारचौघांत ही लाज शोभून दसली तरी एकांतात ितचा काय उपयोग आहे?

मुंबई न परत आ यावर आईने जे हा आ पांचे प मा यापुढे टाकले ते हा यांत या

मािणक या नावाचा णभर राग आला मला. उषेची ह ाची जागा बळकावणारी ही कोण
मुलगी आहे, असा वत:लाच के ला. पण दुस याच णी माझी चूक मला कळू न आली.
उषा हे मा या दृ ीने देवाला वािहलेले फु ल होते. याला हात लावायचा नाही, याचा
वास यायचा नाही, अशा फु ला या दशनाने कोण सुखी होईल?

जे ह ाने जवळ घेता येईल, या या सुगंधाने माझे मन फु लून जाईल, या या पाकळी

पाकळीचा कोमलपणा मा या ओठांना कळे ल, असे फु ल मला हवे होते. माझे मन– माझे
शरीर अशा फु ला या पशाक रता आतुर झाले होते.

यामुळेच आ पाने ल ाची िवल ण घाई के ली याचे मला वाईट वाटले नाही. मुलाला
कु णी तरी खेळायला िमळाले क ते जसे आनंदाने नाचू लागते, तसे मन मािणक या
आगमनाने फु ि लत झाले.

णय ही ता यातली अ भुतर य डा आहे. लहान मुलाला झुळझुळ या झ यापाशी

सोडले कं वा समु ा या वाळवंटात नेले तर पा याशी कं वा वाळू शी खेळताना ते जसे
आपले भान िवसरते, तशी माझी मािणक या सहवासात ि थती होऊ लागली. सूय
मावळू न आकाशात जाईजुईची फु ले फु लली क िखडक तून ती पाह याक रता ितला ओढू न
आणावी असे मला वाटे. ात:काळी पूवकडे गुलाबां या राशी दसू लाग या क गालाला
गाल लावून आ ही दोघांनी ते दृ य बघत बसावे, अशी इ छा मनात उ प होई. दो ही
हातांत ितचे मुख ध न डो यांनी डो यांशी बोलावे अशी गोड र र कतीदा तरी
मनाला लागे. ित या के सांव न हात फरिवताना दल या या तारा छेडीत अस याचा
आनंद मला लाभे. या के सां या मंदमधुर सुगंधापुढे जगातली सारी सुवािसक फु ले तु छ
आहेत असा मनाला भास होई. मािणक या ओठा या पशाने मनात येई... रमणीला
म दरा ी हणणा या कव नी ितला दु नच पािहली असावी! ित या डो यांपे ा
ओठांतच म दरे चे घट भरलेले असतात.

णयो मादा या अस या उ कट णी देहाचे बंधनसु ा मनु याला नकोसे होते. दोन

िजवां या िभ तेची जाणीव िवस न जावेसे वाटते.

मािणकला बा पाशात घेताना मला बाणा या कादंबरीची आठवण होई. कादंबरी या

आ लंगनाने मृत चं ापीड सजीव होतो, असा ित यात एक संग आहे. इं टरम ये असताना
या संगाला मी किवक पना हणून हसलो होतो. पण बाणा या या वणनात नुसती
क पनेची भरारी नाही, हा अनुभव ल झा या दवसापासून मला दररोज येऊ लागला.

े हे म आहे, हे वा य मी ल ापूव कु ठे तरी वाचले होते. पण याचा खरे पणा ल

म
झा यानंतर पळापळाला मला पटू लागला. उषेला मी पूव माणे िशकवत होतो, पण ती
समोर बसून िशकत असतानासु ा मा या मनात मािणकचाच िवचार सु असे.

आवडते खेळणे िमळाले क लहान मुलाला ते कु ठे ठे वू आिण कु ठे ठे वू नको असे होऊन

जाते. माझीही तीच ि थती झाली. मा या माणे मािणकने णया या या खेळात रं गून
नावी या या नशेने बेभान हावे असे मला फार फार वाटे.

पण, णयाचा उ माद तर दूरच राहो, याच उ कट आनंदसु ा मािणक या मु व े र

सहसा दसत नसे. ती दवसभर आ पांबरोबर समाजसेवे या ग पागो ी करी; वेळी
अवेळी सभांना जाई आिण घरात या कु ठ याच कामात ल घालत नसे. मला याचे काही
िवशेष वाटले नाही. पण रा ी खोलीत आ यावरसु ा ितचे हात जे हा पु तकाची पाने
चाळीत बसू लागले ते हा...

एके दवशी रा ी ती अशीच वाचीत बसली होती.

 मी हळू च मागून जाऊन ित या खां ावर हात ठे वला. ती कती दचकली! ‘इ श!
खां ावर कसला हात ठे वायचा?’ ितने कु यात िवचारले. मी उ र दले, ‘खरं च! चुकलो
मी! ग याभोवती हात घालायचा तो खां ावरच ठे वला क !’ लगेच हात जोडू न मी
हणालो, ‘राणीसाहेबांनी दयावंत होऊन दासाला हा गु हा माफ करावा!’

हे ऐकू न ती खु कन हसेल अशी माझी क पना होती. पण ितने मुका ाने टेबलावर या
पु तकात डोके खुपसले.

मला राहवेना. मी हळू च वाकू न ित या के सांचा वास घेतला. लगेच ती वळू न हणाली,
‘मला नाही हं असला चहाटळपणा आवडत!’

मी गंभीरपणे उ ारलो...

‘हा चहाटळपणा नाही. फार गंभीर िवचार करत होतो मी. उ ा व कली चालली नाही
तर तू के सांना जे तेल लावले आहेस याची एज सी यावी, असा बेत करीत होतो मी.’

या श दांनी तरी बफाचे पाणी होईल अशी माझी अपे ा होती. पण मािणकने
घुमेपणाने आपले वाचन सु के ले. मीही एक पु तक घेऊन वाचनात गढू न गे याचे स ग
आणले.

एक-दोन िमिनटे गे यावर मी म येच उदगारलो, ‘वा:!, सुंदर, यु टफु ल, मार हलस!
मा स, ॉईड, गांधी, सारे फ े आहेत यापुढे! हे त व ान जर येकाला पटलं, तर एका
णात पृ वीला वगाचं व प ा होईल!’

मािणक मान वर क न उ सुकतेने मा याकडे पा लागली. मी वाचनात अगदी गुंगून

गेलो आहे असे दाखिवले. जवळ येऊन ितने िवचारले, ‘कसलं पु तक आहे ते?’ मी उ र
दले, ‘मोठा गहन शा ीय ंथ आहे हा!’ ितने अगदी ह च धरला ते हा माझे बोट असलेले
पु तकाचे पान मी ितला दाखिवले, ‘गुलाबी कोडे’ ही किवता पाहताच ितला असा राग
आला–

रागामुळे ती अिधकच सुंदर दसत होती. मा या मनात आले... त णी हे गुलाबी कोडे

आहे हेच खरे . हसली तरी गुलाबी िन सली तरी गुलाबी!

***

पण मा याशी बोलताना मािणक हसली असे िचतच घडे. ितने एखा ा लहान
पोरी माणे मा याशी खेळावे, मला अगदी पुरे पुरे क न सोडावे, अशी माझी इ छा!
उलट ती उठ या सुट या एखा ा पो आजीबाईचा आव आणी.
 एके दवशी रा ी दहा वाजून गेले तरी ितचे िलिहणे चाललेच होते. मी थ ेने हटले,
‘बाईसाहेब एखादा ानकोश िबनकोश तर तयार करीत नाहीत ना?’

कु ठ या तरी सूितगृहा या वाढ दवसाचे अ य ा थान ितने प करले होते िन काय

बोलायचे हे मा ितला सुचत न हते. मी हटले, ‘पुढ या वष मािणकबाई देशपांडे इथं
येणार आहेत असं सांग क ! हणजे टा यांचा अगदी कडकडाट होईल.’

खरे हटले तर या थ ेने ितला गुदगु या हायला ह ा हो या. पण ती मा याकडे िचडू न

पा लागली. जणू काही मी ितला िचमटेच काढले होते.

मी िखडक पाशी जाऊन उभा रािहलो. र याव न एक िभका याचे जोडपे गात चालले
होते. यांत या बायकोने आंध या नव याला कती ेमाने आपला आधार दला होता!

हे दृ य पाहायला मी मािणकला बोलािवले. िखडक जवळ येऊन उभी राहताच ती अशी

उसळली!

‘या िभका यांत पाह यासारखं काय आहे?’

मी उ र दलं, ‘ यांचं ेम!’

मािणकने टोमणा मारला, ‘िवमा कं पनीतसु ा कवी असतात हणायचे!’

ित या भावनाशू यतेची मला क व आली. मी उ ारलो, ‘मनात या मनात येकजण

कवी असतो. कु णी किवता करतो, कु णी करीत नाही, एवढाच काय तो फरक.’

मा या या उ ारांनी ित या कोमल भावना जागृत होतील अशी माझी अपे ा होती.

पण ितने दलेले उ र कती होते! ‘या िभकार ांसारखी रकामटेकडी नाही मी!
मला येय आहे, सामािजक कत े आहेत–’

मा या मनात आले... सुिशि त ीला फ एकाच गो ीचा िवसर पडत असावा! ती

हणजे नवरा!!

***

मािणक या ौढ मनाची कळी घरा या चार भंत त न फु लणे वाभािवक आहे असे
मला वाटू लागले. एका चांद या रा ी ‘नाटकाला जाऊ या.’ असे सांगून ितला घेऊन मी
नदीवर गेलो. ितथ या सृ ीस दयाने ती मो न जाईल, अशी माझी क पना होती.
जीवनाला ेमाने जी अ भुतर यता येते ती नदी या पृ ावर पसरले या चांद यात दसत
होती. चांद या रा ीचे ते नदीचे दृ य हणजे णयमु ध सृ ीला पडलेले मधुर व च आहे,
असा मला भास झाला.

पण या ेमसंगीताकडे मािणकने ल च दले नाही. मी ितला फसवून इकडे आणले

हणून ती मा यावर खूप रागावली. ितला शांत कर याक रता मी हणालो, ‘मािणक,
लहानपणी मी चं ाचा ह धरला क आई हणे... ‘आनंद, चं कधी माणसा या हातात
येत नाही.’ यावेळी हे मला खरं वाटे. पण आज... आता...’

मी ित याकडे भावपूण दृ ीने पािहले. पण ितने तुटकपणाने उ र दले, ‘आता

चं लोकावर वारी करायची तयारी झालेली दसते तुमची!’

मनातून मला मािणकचा राग आला. पण तो न दाखिवता मी हसत हटले, ‘मी कशाला
चं लोकावर जाऊ? चं च मा याकडे आलाय क !’

ितचे मुखमंडळ हातात धर याक रता मी पुढे झालो. पण माझे हात ित या गालांना
लाग या या आधीच मो ा फणका याने ती मागे झाली. माझे हात रकामेच रािहले.

***

हातांचीच गो कशाला हवी? मािणक या या िविच वभावामुळे मा या दयालाही

एक कारची शू यता जाणवू लागली. भुकेले या पाखराने डा ळं बाचे दाणे पा न झडप
घालावी आिण ते डा ळं ब िच ंतले िनघावे, तशी माझी ि थती झाली होती.

मयसभेत िजथं पाणी दसे, ितथे दगड असे. काही ि याही तशाच असतात क काय
अशी शंका मा या मनात येऊ लागली. घरातसु ा ितचे कु णाशी रह य न हते! आई, िमरा,
उषा यां यापैक कु णाशीही ती कामावाचून एक श दसु ा बोलत नसे.

एकदा रा ी मला घरी यायला उशीर झाला. मी घरी आलो ते हा मािणक जेवून
आप या खोलीत वाचत बसली होती.

माझे जेवण संपत आले... उषा घाईघाईने वत:चे ताट वाढू न घेऊ लागली. मी ितला
थ ेने हटले, ‘फार भूक लागलेली दसतेय!’

ितने नुसता क
ं ार दला.

मािणक या ताटाकडे पहात मी िवचारले,

‘आधी का जेवून घेतलं नाहीस?’

‘मघांशी भूक न हती!’

 ‘िन आ ाच लागली?’

‘ !ं ’

‘मा यापाशी तर बुवा भुकेचं काही औषध नाही!’

‘आप यापाशी क तुरी आहे, हे हरणाला कु ठं माहीत असतं?’

उषेचे हे वा य ऐकू न माझे मन कसे फु ि लत झाले. हसतहसत मी हात धुवायला

उठलो, तो दारात मािणक उभी असलेली दसली. उषेकडे िविच दृ ीने पाहात ती लगेच
िनघूनही गेली.

***

मािणक आिण उषा!

रा न रा न दोघ या मूत मा या डो यांपुढे उ या रा लाग या.

इत यात आई एकदम अितसाराने आजारी पडली. अंथ ण धर यापासून चार

दवसांतच ती आ हांला सोडू न गेली. पण या चार दवसांत या णा णाला मािणक
आिण उषा यांची माझे मन तुलना करीत होते.

मािणकला आईजवळ जाऊन बसायला सांिगतले ते हा ितने उ र दले, ‘आजारी

माणसाजवळ बसायचं भय वाटतं मला!’

उषा मा रा ं दवस आई या उशाशी नाही तर पायाशी बसून असे. ती आिण मी

आळीपाळीने जागायला लागलो. ितस या दवशी पहाटे मी जागा झालो ते हा उषा
आई या पायाशी एखा ा मांजरा या िपला माणे पगत पडलेली दसली. कती अवघडू न
िनजली होती ती! ितला पा न माझे दय कसे भ न आले.

या चार दवसांत आ पा घरी न हताच. आजीचे दुखणे पा न मुलांची त डे कशी

िचम यांसारखी झाली होती. भ याचा थोडा उपयोग होई. पण मा या मनाला खरा धीर
दला तो उषोने.

चव या दवशी रा ी देवघरातला नंदादीप एकदम शांत झाला. उषा तो

लाव याक रता उठली. इत यात आईने क ाने हाक मारली, ‘उषा...’

आ ही दोघे ित याजवळ गेलो. उषेकडे पा न ‘उषा, मा या आनंदाला सांभाळ हं.’

एवढे श द आईने काढले आिण...
 ***

जगा या दृ ीने आईचे सोने झाले. पण मला मा घरात अंधार पसरलेला दसू लागला.
या अंधारात एकच तारका डो यांना दसे... उषा. पण ित यावर माझा काय ह होता?

आिण िज यावर माझा ह होता या मािणकला मा या दयाला के वढी जखम झाली

आहे याची क पनाच न हती. आज पदवीधर ि यांचे संमेलन आहे, उ ा भिगनीवगात
चचा आहे, परवा िशशुस ाहात ा यान आहे हणून ती घराबाहेर जात होती. मा या
िपचणा या मनाला ित याकडू न श दांचासु ा ओलावा िमळाला नाही. मी मा या खोलीत
येरझारा घालून कसा तरी वेळ काढीत होतो.

किवता हणता हणता िमरा ‘ वामी ित ही जगांचा! आईिवना िभकारी’ या ओळी

हणू लागली क एखा ा लहान मुला माणे मा या डो यांत पाणी उभे राही.

मृ यूपुढे मनु य लहान होतो हेच खरे ! बाळने मला िमठी मा न ‘काका, आजी कु ठं हो
गेली?’ हणून िवचारले क घ िमठी मा न आपणही याला तोच िवचारावा असे
णभर मा या मनात येई. बाळमनाची समजूत घाल याक रता ‘आजी देवाघरी गेली’
असे मी सांिगतले क बाळ करी, ‘ितथं ितचे पाय कोण हो रगडील?’

याचे असले ऐकले िन उषेचे मूक ेम पािहले क मािणक या वागणुक चा मला

संताप येई. आईचा मृ यू ही ित या दृ ीने जगरहाटीतली एक साधी गो होती!

मािणकचे मन देवाने कशाचे घडिवले हेच मला कळे ना. जे माणूस आप या मनातले
सुखाचे चांदणे फु लवीत नाही, दु:खांचा अंधार उजळीत नाही, या माणसाला मी आप या
आयु याचा भागीदार के ले होते!

अशा वेळी वाटे... मािणकने मा याशी ल के ले तरी कशाला? थोर या बिहणी या घरी
ित यावर अवलंबून रा न ज म काढ यापे ा आपले ह ाचे घर असावे, एवढाच ितचा
ल कर यातला हेतू होता क काय? पदवीधर झा यावर मािणकने तीन-चार वष
िशि के चे काम के ले, समाजसेवेत भाग घेतला. या िनिम ानेच तर ितची िन आ पाची
ओळख झाली होती. मग ही सारी उ येये सोडू न ितने उशीरा ल के ले ते कशासाठी?
ित या मा यािवषयी या उदासीनतेचा उगम कशात आहे? ितचा ेमभंग झाला असेल
का? आिण या दु:खाचा िवसर पडावा हणून तर ितने हे ल के ले नसेल ना?

ऐन िवशीत का पिनक येयामागे धावून, ितशीत िमळे ल या पु षा या ग यात माळ

घालणा या... एखा ा गरीब अबलेची सवत हो यांतसु ा आनंद मानणा या... तीन-चार
सु िस सुिशि त ि यांची मला आठवण झाली!
 ***

आई या मृ यूने तोल जाऊन पडलेले माझे मन मािणकिवषयी या अस या िवचारांनी

अिधकच दुबळे होई. उठावे, काही करावे असे याला वाटेनाच!

आयु यातली गेली नऊ वष मी लढत झगडत काढली होती. हे बळ मला आईने दले
होते. कु टुंबाचे सुख हे आईचे सुख होते िन आईचे सुख ते माझे सुख होते. पण आई िनघून
जाताच...

माझे िशणलेल,े भुकेलेल,े ाकु ळलेले मन... याची काळजी उषोिशवाय घरात दुस या
कु णाला होती?...

आई या मरणाने सु झाले या आ पाने कोण या श दांनी सां वन करावे? ‘आपली

आजी, पणजी, खापरपणजी इ यादी मंडळी या वाटेने गेली, याच वाटेने आई गेली.
आपणालाही एक दवस याच वाटेनं जायचं आहे!’

हसावे क रडावे हेच अशा वेळी मला कळत नसे. त व ानाने माणसा या मनाचे
समाधान कधी तरी होईल का? श दांनी जखमांतून वाहणारे र थांबिवता येईल का?

दु:खाचा िवसर पडावा, अितिवचाराने मनाचा दुबळे पणा वाढू नये हणून उषेला मी
दोन-तीन तास िशकवू लागलो. ितला आिण मुलांना घेऊन तीन-चार िच पट पाहायलाही
मी गेलो.

पण मािणकला तेही सहन होईना!

मी उषेला िशकवीत होतो.

पु तकात या एका िवनोदी वा याने मला हसू आले. उषेलाही हसू आवरे ना. मािणक
आम या पाळतीवर होती क काय कु णाला ठाऊक! ितने रागाने पुढे येऊन एकदम उषेला
िवचारले, ‘काय उषाबाई, हस याचं िश ण चाललंय वाटतं? नस होणार आहात क नटी
होणार आहात?’

उषा उठू न िनघून गेली. पण जाता जाता ितने मा याकडे कती क ण दृ ीने पािहले! ती
दृ ी हणत होती ‘तुम यावर माझा काहीच ह नाही का?’

ेमाचे ौरािशक त ठे व यातच दैवाला आनंद होत असावा!

यापुढे मािणकची गय करायची नाही असे ठरवून मी खोलीत गेलो. िन यिनयमा माणे
उषेने माझी आवडती फु ले टेबलावर आणून ठे वली होती. ती हातात घेऊन मािणक
चुरगळायला लागली ते हा ितचा हात ध न रागाने हटले, ‘मािणक, फु लांचा
चोळामोळा करायचा नसतो, वास यायचा असतो!’

ती उ रली, ‘उषा हे सु ा तुमचं एक फु लच असेल, होय ना?’

मनु य कतीही िशकला तरी या या र ात रानटी काळातले अवशेषा असतात हेच

खरे ! नाही तर मािणकला उषोचा म सर करायचे काय कारण होते?

मी शांतपणे हटले, ‘मािणक, जगात शु ेम असूच शकत नाही का?’

‘पु षचे ेम आिण ते शु ?’ ित या वरात उपहासाचे िवष भरले होते.

राग आव न मी हटले, ‘ ीचं ेम तरी शु असतं ना? मग उषा ही एक ीच आहे

बरं , बाईसाहेब!’

मािणकला श दांत पकड या या आनंदात मी दाराकडे पािहले. अधवट उघ ा

असले या दाराआड उषेची अ प आकृ ती दसत होती.

मािणकला मा या खेळकरपणाचे काहीच वाटले नाही. ती कठोर वराने हणाली,

‘माल कणीला नको असले या माणसाने मुका ाने घराबाहेर जायला हवं.’

ितला काही तरी कठोर उ र ावे, असे मा या मनात आले. इत यात माझी दृ ी
दाराबाहेर गेली. उषेची आकृ ती अदृ य झाली होती.

मा या मनात आले... हे श द ऐक यावर मानी उषा या घरात पाणी यायला सु ा

राहणार नाही.

पण घराबाहेर पडू न ती काय करणार? पूव सारखी अनाथ, एकटी...

बोटीवरला तो संग मला आठवला. ितला मी समु ात बुडू दले न हते. आिण आज
घरात या या वादळात...

मी लगबगीने खोलीबाहेर आलो. धावतच उषे या खोलीत गेलो. ितथे उषा न हती!
उषा
मािणकताइचे ते श द कानावर पडले मा ! आ ा या आ ा हे घर सोडू न जायचे असे
मी ठरिवले. यां या डो यांत मी खुपरीसारखी खुपत होते. ही खुपरी वाढू न ितचा
आनंदांना ास हो यापे ा...

एका िपशवीत एक पातळ िन दोन पोलक घालून मी खोलीबाहेर पडले. िज याची

पिहली पायरी उतरताना मनात आले... एक गो आपण िवसरलो. आनंदांचा फोटो
आप याबरोबर असला हणजे जगात कु ठे ही आप याला एकटे एकटे वाटणार नाही!

पण सा या घरात आनंदांचा एकच फोटो होता. िन तोही यां या खोलीत या टेबलावर!

तो यावेळी कसा िमळणार?

मी जड पावलांनी तीन-चार पाय या उतरले. इत यात मागून कु णीतरी धावत आले.

माझा हात घ ध न यांनी मला के ला, ‘कु ठं चाललीस?’

ते आनंदच होते.

मी शांतपणे उ र दले, ‘कु ठं ही, या घरा या बाहेर कु ठं ही!’

‘या घरात तुझं कु णीच नाही?’

मी हसून हणाले, ‘आहे ना! ते सुखी हावं हणूनच मी हे घर सोडू न जात आहे!’

‘तु यावाचून ते माणूस सुखी होईल?’

माझे मन हणत होते... ‘आनंद, आनंद, कशाला हा िवचारलात मला?’

मा या िजभेने उ र दले, ‘सुख दोनच माणसां या जगात असतं. या घरात माझं जे

कु णी तरी आहे, याला आपलं माणूस िमळालं आहे. या दोघांम ये येऊन याला दु:खी
कर यापे ा...’

मी बोलत होते याचा अथ माझा मलासु ा कळत न हता. पण असले काही तरी
एकसारखे बोलत राहावे, असे मला वाटत होते. मी बडबडत रािहलेही असते. पण
आनंदां या मु क
े डे ल जाताच मी थांबले. यां या चेह यावर काळजी प दसत होती.
मी जीव ायला िनघाले आहे असे यांना वाटले असावे.
 हातात या िपशवीशी खेळत मी हटले, ‘असे िभऊ नका. ाण गेला तरी जीव ायला
जाणार नाही मी आता! िजवाला जीव ायचा असतो; मातीला नाही!’

यांचेच वा य मी यांना समजावून सांगत होते. ही पोपटपंची ऐकू न यांना एकदम हसू
आले. ‘वेडी कु ठली!’ असे हणून यांनी माझा हात धरला िन मला परत मा या खोलीत
नेले.

मी दसले क मािणकताइ या कपाळावर कती आ ा पडतात हे मी यांना सांिगतले.

यांनी उ र दले, ‘एक उपाय आहे याला. तू तरी बुरखा घे, नाही तर मािणकला तरी
पडदा पाळायला सांग!’

अस या थ ेला काय उ र ायचे?

दूध आिण मीठ दो ही चांगली असली तरी ती एके ठकाणी नांदत नाहीत, हे यांना
मनातून पटले असावे!

णभर गंभीर होऊन ते मला हणाले, ‘मला एखा ा बो डगात ठे वा असं सांगायचं क
आपलं घरातून पळू न जायचं!’

दुसरे दवशी सकाळी गावात या बो डगात मला ठे वायची सव व था ते क न आले.

बाहेर टांगासु ा येऊन उभा रािहला.

मी यां या खोलीत गेल.े मा यामागून येता येता यांना रा ीसारखी थ ेची लहर
आली. ते हसून हणाले, ‘अजून िवचार कर हं, उषा! बो डगातनं फ रिववारी घरी
यायला िमळतं! के हाही रा ी-अपरा ी उठशील िन इकडे पळू न येशील तर ते चालायचं
नाही ितथं! तुला आपली पळू न जायची सवय आहे हणून हणतो.’ एवढे ऐकू नही मी
हसले नाही हणूनच क काय ते हणाले, ‘पळ याने कृ ती सुधारते. पण ती पु षांची;
बायकांची न हे!’

टेबलावरला यांचा फोटो उचलून घेत मी हटले, ‘हा नेऊ का मी?’

ते हसून उ ारले, ‘खुशाल! खाली सही क न देऊ का? लोक फोटो मागायला लागले,
ते हा बडा मनु य हायला काही वेळ लागणार नाही मला आता!’

मा या जा याने यांना दु:ख होत होते. ते दसू नये हणून ते येक गो थ ेवारी नेत
आहेत हे उघड दसत होते. वा ेल तो अपमान सोसावा, पण यांना सुखी कर याक रता
घरात राहावे, असा िवचार मा या मनात येऊन गेला.

मी काहीच बोलत नाही असे पा न यांनी िवचारले, ‘आणखी काही हवंय का तुला?’
 मी ‘ ’ं हटले. पण मला जे हवे होते ते कोण या श दांनी मागावे हे मला कळे ना.

टेबलावरली िसगारे टची पेटी मा यापुढे क न ते हणाले... ‘आणखी काय हवंय? हे?’

दु:ख िवसर याक रता माणसे एकसारखी दा िपऊ लागतात असे मी ऐकत आले होते.
यांची ही िविच थ ा मला दा सारखीच वाटली. ते अितशय ासून गेले आहेत हे प
दसत होते. नाही तर यांनी माझी असली भलतीसलती थ ा कधीच के ली नसती.
िसगारे ट आवडत असूनही आई याक रता ते ती कधी ओढीत नसत हे मला ठाऊक होते.
यामुळे यां या हातात या िसगारे ट या पेटीकडे पाहात मी िवचारले, ‘हे कु ठू न पैदा
के लंत?’

‘काल रा ी काही के या झोप येईना. ते हा...’

मी टेबलाकडे पािहलं. ितथे ठक ठकाणी धुरकट राखेचे पुंजके दसत होते. मला
वाटले... यां या आत या आत जळणा या मनाचीच ही राख आहे. रा ी मा यावरनं
नवरा-बायकोचे कडा याचे भांडण झाले असेल िन ते दु:ख िवसर याक रता आनंद रा भर
एकामागून एक िसगारे ट ओढीत बसले असतील!

मा या ल ात हे येऊ नये हणून ते म येच हणाले, ‘काय हवंय तुला? सांग ना?’

यां याबरोबर नुकताच पािहलेला एक िच पट मला आठवला. यातला नाईक

लढाईवर गेलेला असतो. एका ठरािवक वेळेला तो आिण याची प ी एकमेकांची आठवण
करतात. या णात हजारो मैलां या अंतराव नही एकमेकांना भेट याचा आनंद यांना
होतो.

मा या त डू न श द िनघून गेल.े .. ‘एक ण हवाय् मला!’

यांनी आ याने के ला, ‘एक ण?’

‘हो. रोज रा ी दहाचे ठोके पडले क मी तुम या या फोटोकडे पाहात राहीन. दररोज
एवढा एक ण तु ही माझी आठवण के लीत तर बो डगातच काय, तु ं गातसु ा मी सुखानं
राहीन!’

अजून उ हा याची सु ी संपली न हती. यामुळे बो डगात चार-पाच मुलीसु ा

न ह या. लहान मुलामुल नाही या बो डगात घेतात असे कळले ते हा मला वाटले... िमरा
िन बाळ यांनाही आनंदांनी इथेच ठे वले तर कती बरे होईल! लगेच मला वाटले... मी
कती आ पलपोटी आहे. दो ही मुले बो डगात आली तर घरी यांचा वेळ कसा जाईल?
 बो डगात पु कळ पु तके होती. भोवतालची बाग फार सुंदर होती. पण माझे मन
कशातच लागेना. सहज बालकव या किवतेचे पु तक काढू न ‘फु लराणी’ वाचायला
लागले. या किवतेत या ‘जादूटोणा यांनी के ला! चैन पडेना फु लराणीला’ या ओळी
वाचताना मा या मनाचे तर हे वणन नाही ना, असा मला भास झाला. ते पु तक िमटू न मी
बागेत गेले. ितथे फु ललेली फु ले पािहली. मला वाटले... ही फु ले आज कशाला फु लली?
आता आ दतवारी उषेला आनंदाचे दशन होणार. याच दवशी आपण फु लावे हे या
फु लांना कसे कळले नाही?

लगेच मािणकताइची आठवण होऊन मनात आले... या फु लांना के हा फु लायचे ते कळत

नाही हणून आपण दोष दला. पण मािणकताइना तरी ते कु ठे कळतंय? आनंदां यासारखे
ह ाचे माणूस िमळायला मोठे भा य लागते, याची यांना क पनाही नाही. ल झा या
दवसापासून आनंदांना सुख हावे हणून मािणकताइनी काय के लंय? पु षांचे सारे
मोठे पण घराबाहेर असते. घरात ते लहान मुलासारखेच असतात. यां या आवडीिनवडी
ल ात ठे वून वागले तर यांना कती आनंद होतो! आप याला सुख हावे हणून कु णी तरी
धडपडत आहे या क पनेनेच यांना सुख होत असते. पण या गो ी मािणकताइ या गावीही
नाहीत. चूल िन मूल यांची वेडीवाकडी थ ा तेवढी यां या त डू न ऐकू न यावी. पण
चुलीवाचून कु णाची दुपार टळत नाही िन मुलांवाचून कु णाचे घर फु लत नाही, हे इतके
िशकू नही यांना कसे कळत नाही?

***

बो डगात या एकांतात णो णी आइचे ते श द मला आठवू लागले... ‘उषा, मा या

आनंदला सांभाळ हं!’

रा न रा न मा या मनात येई... आइ या या श दांचा काय बरे अथ असेल?

मािणकताई आनंदांचा संसार सुखाचा करणार नाहीत. आनंद दु:खी होतील. दु:खाने
माणसा या मनाचा तोल जातो. आनंदांचा असा तोल गेला तर उषेने यांना सावरावे,
असा आइ या या श दांचा अथ होता काय?

या क पनेचे माझे मलाच हसू आले. मी वत:व न आनंदांची परी ा करीत होते.

मला वाटले... कती वेडी आहे मी! एका खे ात वाढलेली िन दु:खाने गांजलेली
बालिवधवा समु ात जीव ायला गेली, हणून काय आनंद तसे काही

करतील? छे! आनंद पु षसारखे पु ष आहेत. कु टुंबाक रता, दुस या माणसां या

सुखाक रता ते लहानपणापासून लढत आले आहेत. ते शूर आहेत; मा यासारखे दुबळे
नाहीत. ‘िजवाला जीव ायचा असतो; मातीला नाही’ हे यांनीच मला िशकिवले नाही
का? मा यासारखी म िशषयीण यां यापासून ही िव ा िशकली या गु ला ितचा कधी
तरी िवसर पडेल का?

छे!

आइचे ते श द पुन:पु हा आठवू लागले, ते हा यां या आ याला समाधान हावे हणून

मी हटले, ‘आई, तु ही आनंदांची अगदी काळजी क नका. उषा यां या िजवाला जीव
देईल!’

***

िजवाला जीव दे यात एवढे कठीण काय आहे! अस या जीव दे यात के वढा आनंद आहे,
के वढे समाधान आहे! मुलाला वाचिवताना आई वत: या ाणांची कधी तरी पवा करते
का?

मनु याचे सारे बळ ेम दे यात िन म

े घे यात आहे. आनंदांचे दशन हो यापूव उषा
दुबळी होती. पण आता... आता ितला ीतीची श लाभली आहे.

पण आनंदां यावरले उषेचे हे ेम पाप ठरणार नाही का?

ते पाप असो नाही तर पु य असो, आनंदां यावर ेम के यावाचून मला जगणे श य

नाही. ते ेम हाच मा या आयु याचा आधार आहे.

मी मािणकताइ या ह ा या आड णभरही आले नाही. आनंदांनासु ा कधी मा या

मनाचा थांग लागू दला नाही. अस या ेमाला पाप हण याचा परमे राला तरी काय
अिधकार आहे?

माझे ेम ही एक कारची पूजाच आहे! नाही का?

या पुजेचा मंगल णही ठरला होता. या णी मा या देवाने माझी आठवण के ली क

मा या पूजेचे साथक होणार होते.

बो डगातली ती पिहली रा ! टेबलावर या घ ाळाचा काटा जसजसा दहाकडे जाऊ

लागला, तसतसे माझे दय उ कं ठे ने धडधडू लागले. जणू काही बरोबर दहा वाजता
आनंदच मा या खोलीत मला भेटायला येणार होते.

टेब यावर या आनंदां या फोटोकडे कती वेळ पािहले तरी पुरे होईना. मधेच मनात
आले... आनंद यावेळी आप या खोलीत असतील, मािणकताइशी खेळत, हसत, िवनोद
करीत बसले असतील. यांना दहा वाजता उषेची आठवण तरी होईल का?
 बाहेर कु ठे तरी दहाचे ठोके पडू लागले. या येक ठो याबरोबर मा या अंगात
आनंदा या लहरी नाचू लाग या. मी फोटोकडे पािहले. तो हसत आहे असे मला वाटले.
मीही या फोटोकडे पा न हसू लागले. बाहे न सुप रटडटबाइनी कं वा दुस या कु णी हे
पािहले तर? मला वेड लागलंय् असे यांना वाटेल. मी भराभर सग या िखड या बंद
के या.

दहाचे ठोके संपले... पण मा या दयातले ठोके कती वेगाने पडत होते.

मी टेबलाजवळ आले, सं याकाळी काढू न ठे वलेली आनंदांची आवडती फु ले यां या

फोटोला वािहली, फोटोतले आनंद हणत होते– ‘मोठी लबाड आहेस तू उषा! चांगली फु लं
वत:साठी ठे वलीस िन...’

मी हटले, ‘देवा, मी एकसु ा फु ल मा यासाठी ठे वले नाही. सारी सारी तु हाला

वािहली!’

फोटोतले आनंद हणाले, ‘खोटं... अगदी खोटं! तू फु लं लपवून ठे वली आहेस!’

‘कु ठं ?’

‘ वत: या दयात!’

‘नाही, खरं च नाही!’

काही के या यांचा मा यावर िव ास बसेना. मग मीच यांना ती फु ले शोधून

काढायला सांिगतले! ते जवळ आले.

आनंदांचा फोटो दयाशी ध न मी कती वेळ उभी होते कु णाला ठाऊक! आनंद मला
जवळ ओढताहेत असा भास झाला, ते हा कु ठे या तं ीतून मी जागी झाले.

रा भर मा या व ातील फु लराणी एका करणाकडे पा न गाणे हणत होती...

णभरी हांस ना रमणा,

मम मनी हांस ना रमणा.
ग रब मी, ीतीपूजा, घेई राजा,
वा ं ा सुमना.
ओ ढता जविळ कती मजला?
जा गडे!
काय भय न मना?
 मी बो डगात आ यावर ितस या का चव याच दवशी आनंदांचे मला बोलावणे आले.
या आ क मक बोलाव याने मी घाब न गेले. घरात काही तरी िवशेष झाले असले पािहजे
हे उघड होते. आनंद आजारीिबजारी तर नसतील ना, अशीही शंका मा या मनात येऊन
गेली.

घरी गेले तो आजाराची शंका खरी ठरली. आनंद आजारी न हते. पण आद या दवशी
बाळला खूप ताप आला होता. बो डगात राहायला गे यापासून आनंद दवसभर
िव या या कामाक रता बाहेरच असत. बाळला ताप आला आहे हे ठाऊक असूनसु ा
मािणकताई बाहेर गे या. आनंद घरी परत आले ते हा ताप एकशेचारपयत चढू न बाळ
बेशु झाला होता. िमरा या यापाशी रडत बसली होती. मािणकताई परत आ यावर
आनंद यांना खूप खूप बोलले! यांनीही रागाने यांना उलट उ रे दली.

िमराकडू न हे सगळे कळले, ते हा मला कती वाईट वाटले! आनंदां या टेबलावरची

राख पा न यांनी कालची रा कशी घालिवली असेल याचीही मला क पना आली. मी
घरात होते ते हा या टेबलावर नेहमी फु ले असत! आता तेथे एकसारखी राख दसू
लागली.

बाळचा ताप मले रयाचाच होता. सं याकाळी तो कमी झाला. ताप िनघा यावर याने
आनंदांना िमठी मारली. ते हा ते हणाले, ‘उ ापासून तुला िन िमराला बो डगातच ठे वू
या!’

मा याबरोबर बो डगात राहायला िमळणार हणून बाळ आनंदाने टा या िपटू

लागला. िमरालाही खूप आनंद झाला. पण ती लगेच आनंदां याकडे वळू न हणाली,
‘काका, तु ही एकटेच राहणार घरी?’

यांनी हसत उ र दले, ‘मलाही बो डगात ठे वून घेतात का पा या!’

या वा याआड दडलेली यां या दयाची जखम िमराला दसली नाही. पण रा न

रा न यांचे हे वा य मा या मनाला टोचू लागले. घरात उषा नाही, िमरा नाही, बाळ
नाही...

आनंदांची ि थती एखा ा पोर या मुलासारखी झाली होती!

रिववारी सं याकाळी घरी राहायला जायचे िन सोमवारी सकाळी परत बो डगात

यायचे असे मी ठरिवले. आनंदांना तेवढाच िवरं गुळा िमळे ल असे मला वाटले.

रिववारी सकाळी मा या नावाचे एक िननावी प आले. बाइनी वाचून ते मा या

हातात दले. ते आचरट प ा... या प ातले ते भ याचे अ र... आनंदांना तेही
दाखवायला हवे होते.

सं याकाळी पाच वाजता आ ही ितघे घरी गेलो.

आनंद आमची अगदी वाट पाहात असतील अशी माझी क पना होती. बाळ तर धावतच
यां या खोलीकडे गेला.

पण ते घरातच न हते. मला वाटले... िव या या कामाक रता कु ठं तरी बाहेर गेले

असतील! येतील थो ा वेळाने.

पण भ याने अगदीच िनराळी बातमी सांिगतली. ते एका नटीबरोबर फरायला गेले

होते, रा ी जेवायला सु ा येणार न हते!

या नटीचे नाव चंचला!

मा या कानांवर माझा िव ासच बसेना! बो डगाव न या चंचलेची मोटार दररोज

जाई. येक वेळी हातारा माळी ित या या गो ी सांगे, अमका सं थािनक ित या
नादाला लागला आहे, तमका शेठ ित यापायी वेडा झाला आहे. असा सगळा इितहास
सांगून माळीबुवा शेवटी हणे, ‘ही चंचला मोठी चेटक ण आहे हं ताई! मा याच गावची
आहे ती! िह या आजीपासून मी ओळखतोय िहला. िहची नजर पडली क माणसाचे
जनावर होते बघा!’

बो डगात परत जाताना हे सारे आठवून मा या पोटात ध स झाले. मी मनात हटले...

‘देवा, आनंदां या आयु याचे काय करायचे ठरिवलेयस् तू?’
चंचला
‘आयु य हा जुगार आहे’ हे आजीचे आवडते वा य अगदी लहानपणापासून मी ऐकत
आले होते. या वेळी मला वाटे... माणसे हातारी झाली क यांना वेदांत आवडू लागतो
ना? वे या हातारी झाली हणजे ितलाही आयु यािवषयी िस ांत सांग याची अशीच
लहर येते!

पण आता आजीचे हे एकच काय, कती तरी वा ये दगडावर या रे घांसारखी वाटतात.

...पोरी, ेम हा एक रबरी फु गा आहे. फुं कता फुं कता तो सुंदर दसू लागतो. चांगला
फु गतो... पण तो के हा फु टेल याचा मा नेम नसतो!

...चंचला, जग हा बाजार आहे एक. या बाजारात लबाड माणसांची बोरे ा ां या

भावाने जातात. पण ामािणक माणसाची ा ो करवंदां या दरानेसु ा खपत नाहीत!

...पु ष ेम करतो ते ी या शरीरावर. ी ेम करते ते पु षा या पैशावर.

... ामािणकपणा, कु लीनपणा, अ ू, शील, ीती, भ , माणुसक हे सारे पु तकातले

श द आहेत. ते आयु यात कधीच कु णा या अनुभवाला येत नाहीत!

आजी या या बोल यातला श द न् श द खरा आहे हाच अनुभव मी गेली सात वष

घेतला.

सात वषपूव वे या हणून मी शरीर िवकत होते... आज िसनेमानटी हणून मी आपले

प िवक त आहे. या वेळी मला मिहना शंभर-दोनशे पये िमळताना मारामार होती,
आज मिहना पंधराशे मा या पदरात पडत आहेत. पण खरे ेम? ते या वेळी िमळाले नाही
आिण आजही िमळत नाही. ेम हे मृगजळ आहे. वेडी ह रणे या यामागून धावतात िन
उरी फु टू न मरतात.

सात वषपूव ापारी, वक ल िन छोटे छोटे अंमलदार मा याकडे येत होते. आता
डायरे टर, कथालेखक, नट, मालक इ यादी मंडळी मा याभोवती नाचत असतात.
पड ावर आ यापासून शेठसावकार िन सं थािनकसु ा मा याभोवती ग डा घोळू लागले
आहेत. सा यां या दृ ीत तीच लाचारी... तीच स दयाची गुलामिगरी...

या सात वषात चंचलेचे पाय शेकडो लोकांनी चाटले. पण यात मनु य असा एकही
न हता. सारी कु ी... पिहली कु ी गावठी होती, आताची कु लुंगी आहेत, एवढाच काय तो
फरक!
 अलीकडे अस या कु यांचा कं टाळा येऊ लागलाय् मला. चंचलेचे पाय चाट यात यांना
आनंद होत असेल. पण यां या या खरखरीत िजभांचा पश मा या पायांना सहन
होईनासा झालाय! जुगारात सारखे जंकत गेले तर खेळाची मजा नाहीशी होते. माझे
आयु यही तसेच अळणी झाले आहे असे मला ह ली फार फार वाटू लागलंय!

हा अळणीपणा नाहीसा हावा हणून मा याकडे खेटे घालणारा तो सं थािनक िन शेठ

यांना खेळवत ठे वायचे मी ठरिवले. हो, मांजराला उं दीर काही नुसता खायला नको
असतो! उं दीर खा यापे ा याला खेळवून मार यातच मांजराला अिधक मौज वाटते.
‘मा याशी ल करायचे असेल तर मा या बंग यावर येत चला’, असे सांिगत याबरोबर
या दोघांची जी ोधा झाली... या सं थािनकाला आपली हातारी आई आठवली... या
शेठाला जातीची भीती वाटली! हणे ‘मोटार माग, जडजवाहीर माग, दुसरं काही माग.
पण ल ाची गो तेवढी काढू नकोस!’

ीमंत नंदीबैलाची बायको हो याइतक चंचला काही दूधखुळी नाही हणावे.

मा या कं टाळले या मनाला खेळ हवा होता. तो िमळाला. माझा खेळ होऊन यांचा
जीव गेला तरी माझी काही हरकत नाही याला!

हणून तर या दवशी बातारामाला मी बजावून सांिगतले क या सं थािनकाचा कं वा

शेठजीचा कु णी मनु य आला तर माझी गाठ पडणार नाही असे प सांग याला. पण
बाताराम आत दुस याच मनु याला घेऊन आला.

तो मनु य होता, कु े न हते! हणून तर मला याचे कौतुक वाटले...

***

बातारामाने आप याला आत सोडावे हणून आनंदाने ‘आपली कं पनी दोन कोट ची

आहे’ असे सांगून याला गंमतीने फसिवले.

आिण भोळा बाताराम फसला यात नवल कसले? ‘नम ते’ हणून मी आनंदला नम कार
के ला, ते हा या िनभय तेज वी दृ ीने याने मा याकडे पािहले ती िव याचे काम क न
पोट भरणा या सामा य मनु यात आढळे ल हे मला पूव खरे वाटले नसते!

पण...

आनंदा या दृ ीत, वाणीत, कं ब ना येक हालचालीत आकषक असे काही तरी होते.

िवमानवाली, जंगल ल ह आिण मॉडन गल या िच ंत या मा या कामाची त ड

फाटेपयत तुती करणारी पु कळ मोठी माणसे मला भेटली होती. मला खूषा क न
आम या कं पनीत आपली गो खपवू पाहणारा तो ोफे सर... मॉडन गल मध या मा या
कामावर किवता क न ती एका मािसकात छापवूनसु ा आणली होती याने! ‘ या
िच ंत या तुम या कामापे ा तुम या आईचं कामच मला अिधक आवडलं होतं...’ असे
जे हा आनंदने सांिगतले ते हा थम मला याचा राग आला! पण लगेच या या िधटाईचे
कौतुक वाटले.

तो ोफे सर कु ा होता, पण हा आनंद संह आहे अशी क पना मा या मनात येऊन

गेली.

या याकडे पाहत मी मु ाम हटले, ‘आम या िसनेमात या बाबूराव पढारकरांसारखे

दसता क तु ही!’

मला वाटले... हे ऐकू न तो ग धळू न जाईल. पण याने शांतपणाने उ र दले, ‘मी

एखा ा सं थािनकासारखासु ा दसत असेन! पण दसतं तसं ब धा नसतं! आपण िवमा
उतरिव यािशवाय हा सं थािनक इथून हलणार नाही हे मा िवस नका!’

‘अगदी स या ह करायचा बेत दसतोय तुमचा!’ मी िवचारले.

याने हसत हसत उ र दले, ‘ याचा आ ह धरावा अशी जगात स य ही एकच गो

आहे!’

या बोल याने मी चमकले. या एका वा यात या या तेज वी वभावाचे ित बंब पडले

होते.

याने आणखी काही तरी बोलावे हणून मी हटले, ‘िवमा उतरिवणं हणजे काय?
एकानं मरायचं िन दुस याची भर करायची! शु वेडप
े णा आहे हा!’

आनंदा या डो यांत णभर वीज चमकली. याने उ र दले, ‘चंचलाबाई, मनु य

जगतो तो काय के वळ वत:साठी? के वळ वत:साठी जगणं ही आ मह या आहे!’

सारे बुि बळ एकवटू न मी याला टोमणा मारला, ‘आिण दुस यासाठी जगणं हणजे
सती जाणं!’

णभरसु ा न थांबता याने उ र दले, ‘पण मनु याचं मन सतीचीच पूजा करतं;
अ सरे ची नाही!’

या पराजयाचे मला फारसे दु:ख झाले नाही. माझे पाय न चाटणारा मनु य मी शोधीत
होते. तो आनंदा या पाने िमळाला याचा उलट आनंदच झाला मला. आनंदाला बरोबर
घेऊन मी गावातून फ लागले क या शेठ... सं थािनकां या अंगाला अगदी
खाजकु य या लागतील ही क पना मनात येऊन तो आनंद अिधकच वाढला.

िव या या कागदावर सही क न देताना मी या या हाताला मु ाम पश के ला.

या या चेह यावर काहीही फरक झाला नाही. जणू काही चंचला ही एक संगमरवरी मूत
होती आिण याचा हात ित या हाताला चुकून लागला होता.

मा या ओझर या पशाक रता तळमळणारे पु कळ लोक मी पािहले होते. सा या

पशाक रता, नुसते मा या जवळजवळ राहायला िमळावे हणून, चांगली शहाणीसुरती
माणसे या लटपटी करीत यांची मला पुरी क पना होती. यामुळे आनंदा या या
उदासीनतेचे मला आ य वाटले. मी मनात हटले, ‘स या मी मेनके चं काम करीत आहे हे
या आनंदाला ठाऊक नसावं! याने िव ािम चा कतीही आव आणला तरी...’

आनंद जायला िनघाला. मी िवचारले,

‘पु हा के हा याल?’

‘येईन सवडीनं!’

‘सवडीनं येणारी माणसं कधीच येत नाहीत!’

तो नुसता हसला आिण नम कार क न जाऊ लागला. उलट नम कार न करता मी

माझा हात पुढे के ला. तो याला हातात यावाच लागला. लगेच मी हटले, ‘पळू न जात
होता ना? सापडला क नाही आता?’

आपला हात सोडवून घेत तो हणाला, ‘मी सापडलो नाही. संकटात सापडले या
मनु याला हात दला मी!’

आनंद दृ ीआड होईपयत मी या याकडे पाहात होते. माझे मन हणाले... ‘चंचला, हा

मनु य काही सामा य नाही. तुला आयु य िमळिमळीत वाटत होतं ना? ही िशकार
तु यापुढं आली आहे. पण ल ात ठे व... ही संहाची िशकार आहे, ह रणाची नाही.’

आदर, ेम, अपमान, अिभमान, िज ... मा या मनात िनरिनरा या िवकारांचे जाळे

एका घटके त या आनंदाने िनमाण के ले.

तो दसेनासा झा यावर बाताराम उ ारला, ‘मासा फार िविच दसतोय!’

ाय हेट से े टरी अस यामुळे बातारामाला माझे सव िवजय ठाऊक होते. मी

अिभमानाने याला उ र दले, ‘मासा िविच असला तरी जाळे या या नही िविच
आहे!’
 ***

पण मा या अिभमानाला हार खावी लागली. एक दवस, दोन दवस, तीन दवस...

एकसारखी सहा दवस मी वाट पािहली. आनंद मा या बंग याकडे फरकलासु ा नाही.

मी बोलािवले नसताना, कं ब ना मा याकडे येऊ नका असे जाणिवले असतानासु ा

मोठी मोठी माणसे लघळपणाने मा याकडे येत. पण माझी ही आकषणश आनंदा या
बाबतीत दुबळी ठरली होती.

एका य: कि त िवमा एजंटाने मा यासार या ीमंत नटीचे िनमं ण नाकारावे?

मा या परा माचा हा पराजय होता.

आतून कु णी तरी सारखे िडवचीत होते– ‘ही संहाची िशकार आहे; ह रणाची नाही!’ हे
श द पुन:पु हा मा या कानात घुमू लागले. मी मनात िन य के ला... आनंदाला शरण
आणीन, पायाशी लोळवीन, तरच नावाची चंचला!

या दवशी मा या पु या होत आले या मेनका िच तले काही भाग सं याकाळी

टु िडओत दाखिवणार होते. ते पाहायला आनंदाला घेऊन जावे हणून मी या या घरी
गेले.

दारावरली घंटा वाजिवली ते हा एका त णाने ते उघडले. ‘आनंद आहेत का घरी?’ हा

माझा ऐकू नही तो मा याकडे पाहातच रािहला. तो मुकािबका आहे क काय, अशी
शंका मला आली.

शेवटी वारीला वाचा फु टली... ‘मी व ात चंचलादेवीचा फोटो तर पाहत नाही ना?’

आनंदा या घरात माझा एक वेडा भ असून तोच मा यासमोर उभा आहे हे मी

ओळखले. मी मनात हटले... आता आनंदही कती दवस िन तक राहतो ते पा !

आनंदाचा नम कार घेत घेत मी याला हटले, ‘फार फार रागावले आहे मी
तुम यावर!’

याने हसत के ला, ‘छडीिबडी नाही ना बरोबर आणलीत? नाही तर उ ा याच

वतमानप ात माझं नाव ठळक अ रात छापून येईल!’

या या या बोल याने मला इतके हसू लोटले क रागाचे नाटक करायचे मी अिजबात
िवस न गेले.

मघाचा तो त ण चहा घेऊन आला. मा याकडे वे ासारखा पाहातच रािहला तो!

 मला अगदी राहवेना. मी आनंदाला िवचारले, ‘एवढा फॅ शनेबल वयंपाक कु ठं पैदा
के लात?’

तो हसून हणाला, ‘माझा भाचा आहे हा! याचं नाव भ या!’

भ याकडे वळू न मी हटले, ‘माफ करा हं मला!’

तो हसून हणाला, ‘छे:, छे:, छे:! िसनेमानटीला शंभर खून माफ असतात!’

आनंदाला जंक याक रता या वे ाची आप याला के हाही मदत होईल, ही खूणगाठ
मी मनात बांधली.

आनंदाने चहा घे यासाठी मािणकला बोलाव हणून भ याला सांिगतले. ितला

बोलािव याक रता भ या गेला. जाता जाता याने मागे वळू न मा याकडे पािहले.
आनंदा याही ते ल ात आले.

भ याकडे पाहात मी हटले, ‘तुमचं घर हणजे अजबखानाच दसतोय् एक!’

तो उ ारला, ‘या अजबखा यातली सवात अजब व तू मी आहे!’

मी या याकडे िनरखून पािहले. या वा यातील मनाची वेदना या या डो यांतही

दसत होती. आनंदाचा लढाऊ बाणा हा िज हारी जखम झाले या माणसा या
शौयासारखा आहे हे चटकन् मा या यानात आले. तो मनात दु:खाने ाकु ळ झाला आहे
हे या या िविच वा याव न उघड दसत होते. मी मनात िवचार के ला... या या
मनाला अशी कु ठली जबर जखम झाली असेल? ग रबी! छे! असली माणसे अिभमानावर
जगतात; पैशावर नाही. तो लवकरच वक ल होणार आहे हे माग या खेपेलाच मला कळले
होते. मग! याचं मन कशासाठी इतकं बेचैन झालंय!

ेमाचा अभाव! आनंदाची प ी पािह यावाचून या ाचे उ र देणे श य न हते.

मा या मनात हा िवचार येतो न येतो इत यात ती आलीच. मा याकडे पा न ‘अस या

बाईबरोबर चहा घे याची माझी इ छा नाही’ हणून ितने काय कांगावा के ला!
मा यासमोर नवरा-बायकोची जी चकमक उडाली, ित याव न एक गो मला कळू न
चुकली... आनंदाला घरात सुख नाही. याची ी- ेमाची इ छा अतृ असली पािहजे.
याला जंकायचे तर...

तर कशाला हवे? चंचला याला आप या स दयाचा गुलाम के यािशवाय कधीही

राहणार नाही.
 बायको या उ ामपणामुळे आनंद कातावला होताच. ‘मी तु हांला टु िडओत यायला
आले आहे’ असे सांगताच तो ता काळ घराबाहेर पडला. मोटारीत बायको या बेफाट
बोल याब ल याने माझी मा मािगतली, ते हा मी लािडकपणे हटले, ‘बायको या
गु ाब ल नव याला िश ा करायचा काळ काही आला नाही अजून!’

टु िडओत पोहोचेपयत मी एकसारखी या याकडे पाहत होते. मा या सहवासाची िन

स दयाची गुंगी या यावर हळू हळू चढत होती. मोटारीतून उतरताना दारात याचा हात
सापडेल अशी बतावणी क न मी तो झटकन् मा या हातात घेतला.

या पशाची वीज या या मु व
े र चमकू न गेली.

िच सु झाले. अंधारात मी सहज माझा हात या या हातावर ठे वला. याने आपला

हात काही काढू न घेतला नाही.

िच पटात ‘िव ािम या तप यचा भंग कर याक रता तू काय करणार आहेस?’ असे
इं मेनके ला िवचारीत होता. लगेच मेनके ची िनरिनराळी शृंगा रक पे दसू लागली.

सरोवरातून ान क न बाहेर येणारी ओलेती मेनका, व ा थलावरला पदर दूर

झालेली िन त मेनका, वारा िजचे व िहरावून नेत आहे अशी लाजरी मेनका...

माझी ती िविवध पे पाहता पाहता आनंदा या मनात उ मादा या लहरी उचंबळू

लाग या असा ात! या लहर चा नाच या या हाता या कं पांतून मला जाणवू लागला.

िच ंत मेनके चे नृ य सु झाले. थम वृ ाला वेढणा या लतेचे आिण नंतर दीपकला

मो न टाकणा या नािगणीचे माझे नृ य आनंद त मयतेने पाहत होता.

नृ य करणा या मेनके ने मधेच िव ािम ला पश के ला. याने डोळे उघडू न ित याकडे

पािहले, ितला धर याक रता हात पुढे के ले.

आनंदाने आवेगाने माझा हात दाबला. संहाला घायाळ के याचे समाधान मला झाले.

िच त उषा:कालाचा देखावा दसत होता.

मी आनंदाकडे िवजयी दृ ीने पािहले.

मा या हातातून आपला हात काढू न घेऊन तो एकदम उठला. हात घ ध न याला

खाली बसिव याचा मी य के ला; पण माझा हात िझडका न िवजेसारखा तो बाहेर
गेला. मॅनेजरनी या या मागे जाऊन ‘िम टर आनंद, जरा बसा ना. या िव ािम ची खरी
गंमत पुढंच आहे!’ असे हटले, ते हा मागे वळू न न पाहता याने उ र दले, ‘मी काही
िव ािम नाही!’

टु िडओत या इत या लोकांसम माझा अपमान क न तो िनघून गेला.

माझे िचडलेल,े संतापलेले मन हणत होते... ‘मी िव ािम नाही’ अशी बढाई मा न
हा आनंद गेला आहे. पण याला हणावे... ‘तू िव ािम नही मोठा तप वी असलास तरी
तुला या चंचले या पायांशी लोळण यावी लागेल.’

घरी जाऊन लगेच बातारामाबरोबर मी याला एक प पाठिवले. या प ात मी

िलिहले होते... ‘आनंद, तुम यावाचून एक एक ण युगासारखा वाटतोय मला!’
आ पा
ह ली एक एक ण युगासारखा वाटू लागलाय मला. समाजसेवकांचे मोठे संमेलन इथे
भरवायचे ठरले. आ पाराव देशपांडे वागता य िन मािणक देशपांडे िचटणीस अशी
योजना झाली. झाले हे फार उ कृ झाले. पण संमेलन दवाळीइतके लांबणीवर
टाक याची काय ज री होती? आणखी चार मिह यांनी आ पाराव वागता य होणार!
छे! या चार मिह यांतला माझा ण िन ण अगदी कं टाळवाणा जाणार! ल आज
ठरवायचे िन मु त पुढ या ज मीचा धरायचा अशातला कार झाला हा! गावात या
सग या ीमंतां या िन ब ा लोकां या नाकावर ट चून वागता य ांचे भाषण
कर याची माझी इ छा चार मिह यांनी सफळ होणार!

संमेलन लवकर करावे असे मी सुचिवले ते हा एक गृह थ हणाले, ‘तुम या मातु: ी

नुक याच कै लासवासी झा यात. ते हा...’

या हाता या माणसांना के हा मरायचे हे सु ा कळत नाही. चार मिह यांपूव च आईने

आपले थान ठे वले असते तर काय िबघडले असते? नाही तर आणखी चार मिहने
जगायचे होते! नको कोण हणत होते? पण आम या आई या अंगी एवढा पोच होता कु ठे ?

आई बोलूनचालून अिशि त. ितला काय बोल लावायचा? पण हा आनंद... आता

लवकरच एल.एल.बी. होऊन व कली करायला लागेल. याला तरी आपला थोरला भाऊ
कती मोठा झाला आहे, याचा प ा कु ठे आहे? या दवशी वतमानप ात आ पाराव
देशपांडे वागता य होणार असे छापून आले या दवशी तो थंडपणाने मला हणाला,

‘आ पा, हे वाचून फार आनंद झाला मला!’

हणे आनंद झाला मला! याने आनंदाने नाचायला हवे होते, वेडे हायला हवे होते. मी
याला हटले, ‘ब ा आहेस तू अजून! तुझा आ पा ही के वढी मोठी िवभूित झाली आहे
याची क पना नाही तुला. उ ा याचा पुतळा होईल, याचं च र िलिहलं जाईल...’

तो मधेच हणाला, ‘ या च र ात आ पाचा भाऊ हणून आनंदाचा एखादा फोटोसु ा

येईल! नाही?’

मूख, म सरी कु ठला! िमरा, बाळबरोबर खेळून िन या उषेशी गुलूगुलू गो ी क न

जगात मोठे पणा िमळत नसतो हे याला ऐकवायचे मा या मनात आले होते. पण
संमेलना या िनिम ाने घरात पा यांची वदळ सु होणार, घरखच वाढणार! आिण याने
तर ह ली कामाक रता घराबाहेर पडायचे अिजबात सोडू न दलेल!े
 याला दुखव यात अथ न हता.

मी हटले, ‘आनंद, तू असा घरी बसून रािहलास तर कसं होईल?’

याने आप या आळशीपणाचे कारण काय सांगावे? हणे आईची एकसारखी आठवण

होते. जणू काही आ ही आभाळातूनच पडलो होतो!

‘जात य िह ुवो मृ यु:’ हा गीतेतला ोक याला घटकाभर नीट समजावून सांिगतला

िन मग याला जरा बरे वाटावे हणून हटले, ‘ल झा यावर थोडे दवस असे हायचेच
रे ! तू घराबाहेर पडत नसलास तरी िनदान खोलीबाहेर येतोस. मी तर ल झा यापासून
एक मिहना खोलीबाहेरसु ा पडलो न हतो! बाक काम कर हणून मीच तुला सांगायला
हवं असं नाही! मािणककडे पािहलं क तुझं तुलाच ते समजेल! सावजिनक काय म नाही
असा एक दवस तरी जातोय का ितचा!’

मािणकसारखी भावजय िमळा यामुळे गावात माझी लोकि यता अिधकच वाढली
होती. ितचे नाव गाजावे हणून नवे नवे काय म मी भराभर सु करिवले. सूितगृहांचे
वाढ दवस, पदवीधर बायकांचे संमेलन, िशशुस ाह, हळदीकुं कू , भिगनीवग, एक अन्
दोन– मािणक दररोज चार चार तास बाहेर या काय मात भाग घेऊ लागली. हणून तर
ितला या संमेलनाची िचटिणशी सहजासहजी िमळाली.
आनंद
आयु याचा येक ण जो लढत राहतो तोच खरा मनु य!

पण काल टु िडओत णभर मी माझी माणुसक िवसरलो, थोडा वेळ का होईना, माझा
िशपाईबाणा नाहीसा होऊन मी जुगारी झालो. िच पाहाताना िवकारवश होऊन मी
चंचलेचा हात दाबायला नको होता!

पण मेनके या भूिमके त आप या स दयाचे उ ान दशन करणारी चंचला

आप याजवळ बसली आहे, ती आपण न आपला हात मा या हातावर ठे वीत आहे, या
जािणवेने माझे भान नाहीसे झाले. िच ात या िव ािम ा या जागी मला आनंद दसू
लागला.

आनंदाचे शरीर एका णात बंडखोर झाले. मनाची स ा झुगा न देऊन चंचले या
पशसुखात ते गुंग होऊन गेले.

िबचा या शरीराचा यात काय दोष होता? माझे मन सु ा मोहवश झाले होते. नाही तर
चंचलेने आपला हात मा या हातावर ठे वला ते हा मी माझा हात काढू न घेतला नसता
का?

या िणक अध:पाताला मीच सव वी जबाबदार होतो का?

नाही! मा याइतक च मािणकही अपराधी होती.

मािणक या म सरामुळे उषा बो डगात गेली, मािणक या बेजबाबदारपणामुळे बाळ

आिण िमरा यांना बो डगात ठे वावे लागले. लहानसहान गो ीव न िवतंडवाद
घाल या या ित या सवयीमुळे घरात गोड श दालासु ा मी पारखा झालो. ितने या
धनंजयाशी मोकळे पणाने वागावे िन मा याशी मा तुटकपणाचे वतन करावे याचे रा न
रा न मला दु:ख होऊ लागले. चंचलेिवषयी मा या मनात उ प झालेला मोह... अनेक
दवस उपाशी ठे वले या मनु याने के लेली चोरी होती ती!

भुकेची वेळ झाली हणजे लहान मूल जसे रडू लागते, तशी मा या मनाची ि थती
झाली होती.

नऊ वष सारखे काम करीत रािह यामुळे बँकबुकात थोडीफार िश लक होती,

कं टाळलेले शरीर सुखाची अपे ा करीत होते, त ण मन णयाची, सहजीवनाची िच े
िचतारीत होते! पण या व ांपैक एकही स यसृ ीत उतरत न हते.
 उषा घरातून िनघून जायला लागली आिण ितचा हात ध न ितला मी परत आणली ती
रा ... या रा ीचे माझे िन मािणकचे ते भांडण...

मािणक या येक श दात िवष भरले होते. या िवष या वेदना मला असहा झा या.
या िवस न जा याक रता मी रा भर टेबलापाशी िसगारे टमागून िसगारे ट ओढीत
बसलो. मा यासमोर जशी राख वाढत होती, तशी मा या मनातही राख साचत होती.

म यरा ीनंतर मािणक जागी झाली. ितने डोेळे उघडू न पािहले. मी टेबलापाशी बसलो
आहे हे ितला दसले. ती उठू न मा याजवळ आली असती... जवळ येऊन ितने नुसता माझा
हात आप या हातात घेतला असता... तरी सु ा मी माझे दु:ख ता काळ िवस न गेलो
असतो. पण ितने मा याकडे पािहले आिण ती दुस या कु शीवर वळली. रा ी या ित या
िवषरी बोल यापे ाही या उदासीनपणाने माझे मन अिधक ाकु ळ झाले. मनु याने
बेभान होऊन जखम करणे िनराळे आिण आपण के ले या जखमेतून र वाहत असताना ते
शांतपणाने पाहणे िनराळे .

बोटीव न समु ात उडी टाकू पाहणारी उषा या रा ी पुन:पु हा मा या डो यांपुढे

उभी राहत होती. आ मह या करायला तयार हो याइतका मनु य दुबळा का होतो,
जगाला का िवटतो, याची पूण क पना ते हा मला आली.

***

दुसरे दवशी रा ी मािणक लाडके पणाने मा याशी बोलू लागली. मी च कत झालो.

मला वाटले... ितला आप या आध या रा ी या वतनाचा प ा ाप झाला असावा.
मा या मनाने आशे या झोपा यावर बसून के वढा उं च झोका घेतला.

पण दुस याच णी मी जिमनीवर आपटलो. मािणक या लिडवाळपणाचे कारण

प ा ाप हे न हते. या दवशी लबात कले टरची बायको जे जॉजटचे पातळ नेसून
आली होती ते ितला फार आवडले होते. ितचा लिडवाळपणा ही या पातळाची तावना
होती!

या लिडवाळपणाचा ितटकारा आला मला! पण तो न दाखिवता मी हटले, ‘इथ या

कापड दुकानदारांत काही कु णी सासरा नाही माझा!’

थ ेने माघार घे याइतक बायकांची हौस काही लेचीपेची नसते! माझी डायरी उघडू न
ित यात टपलेले प े चाळीत ती हणाली, ‘ह ली काम िमळवायला तु ही जातच नाही
कु ठं !’

मानिसक अ व थपणावर काम करणे हे एकच औषध मला िमळ यासारखे होते! हणून
मी मािणकला हटले, ‘उ ापासून मी कामाला लागणार आहे!’

‘खरं ना, मग पिह यांदा या नटीकडेच जा क !’ असे हणत मािणकने मा यापुढे

डायरीतला एक प ा के ला... िमस चंचला, सहा ी िसनेटोन.

***

दुसरे दवशी मी चंचलेकडे गेलो. ितने मा यािवषयी इतक आपुलक का दाखवावी हे

काही के या मला कळे ना. शेवटी येताना मी नम कार के ला ते हा ितने आपला हात पुढे
क न माझा हात हातात घेतला आिण ‘सापडलात क नाही?’ असे हटले. अगदी
अित संग वाटला तो मला! पण रा न रा न ित या या पशाची िन लािडक ाची
मनाला आठवण होऊ लागली. ितने बोलावले असले तरी ित याकडे जायचे नाही;
मोहाचा संगच आप या आयु यात येऊ ायचा नाही, असा मी मनात िनधार के ला.

बाळचा आजार, िमरा आिण बाळ यांची बो डगात करावी लागलेली रवानगी,
मािणकची वाढती बेपवाई, या सवानी माझे मन पूणपणे उबगून गेले. एकांतात बसलो क
चंचले या या पशाची आिण ‘पळू न जात होता ना? सापडला क नाही आता?’ या
बोल याची आठवण होई. ते श द एकसारखे कानात घुमू लागत.

एखादे िवल ण व एक दोन दवस आप या मनात घोळत रािहले, तरी पुढे

आप याला याचा आपोआप िवसर पडतो. चंचला हे मा या आयु यातले तसेच िणक
व होईल अशी माझी क पना होती.

पण ती मला भेटायला, टु िडओत तयार होत आलेले आपले िच पाह यासाठी

बोलवायला आली. मािणकने ितचा अपमान के यामुळे मला ितची मा मागावी लागली.
चंचले या िवनंतीला मान देऊन ित याबरोबर टु िडओत जाणे हेच मािणक या
मूखपणाला उ म उ र होते.

मोटारीत बस यावर मा मी चंचलेबरोबर आलो नसतो तर बरे झाले असते असे मला
वाटले. ित या पाह यात, बोल यात, हालचालीत जी मादकता होती ितचा प रणाम
मा यावर होऊ लागला. िच त या मेनके या उ मादक दृ यांनी तर मी वत:ला िवस न
गेलो.

मेनका िव ािम ला पश करते, तो डोळे उघडू न ितला धर याक रता हात पसरतो
आिण याच वेळी आकाशात उषा उदय पावते.

द दशकाने उषोचा तो उदय दाखिवला नसता तर...

 तर आनंद चंचले या मोहाला पूणपणे बळी पडला असता!

िच त या उषेने मला मा या उषेची आठवण क न दली. सव मनोबळ एकवटू न मी

चंचलेजवळू न उठलो आिण तडक घरी आलो.

***

पण घरी माझी उषा होती कु ठे ?

रा पड यावर ितला बो डगात भेटायला जायचे? छे! मा या दु:खापे ाही उषेचे

पािव य अिधक मह वाचे होते. मी अपरा ी ितला भेटायला गेलो तर... बो डगातली
माणसे नाही नाही या गो ी मनात आणतील, बोलू लागतील!

िसगारे टचा टन रकामा करीत मी मा या खोलीत बसलो.

थो ा वेळाने बाताराम चंचलेचे प घेऊन आला. ‘तु ही टु िडओतून मधेच उठू न गेला,
हणून मी तुम यावर रागावले आहे.’ असे ितने आरं भी िलिहले होते. पण प ात या
बाक या श दांतून रागापे ा अनुरागच गट होत होता. ितने शेवटी िलिहले होते,
‘तुम यावाचून येक ण मला युगासारखा वाटतोय!’

हे प पु हा वाच याचा मोह होऊ नये हणून मी ते टेबलावर फे कू न दले... आिण

िखडक पाशी जाऊन िसगारे ट ओढीत मी उभा रािहलो.

मािणक के हा आत आली ते मला कळलेही नाही.

‘या प ाचा अथ काय?’ हे कठोर वरातले ितचे श द मा या कानावर पडले ते हा मी

वळू न पािहले. ती रागाने थरथर कापत होती. टेबलावरचे ते प ाही ित या हाताबरोबर
थरथरत होते.

वालामुखीचा फोट हो याची वेळ आली हे मी ओळखून चुकलो! मी ितला शांतपणाने

उ र दले, ‘या प ाचा अथ सांगायला कशाला हवा? हे प मराठीत अगदी बाळबोध
िलपीत िलिहले आहे!’

ती संतापाने हणाली, ‘या उनाड मैनेबरोबर भटकताना शरम वाटायला हवी होती
तु हाला!’

मी बेभान होऊन िवचारले, ‘तू कु णाबरोबर फरत असतेस याची एका श दाने तरी मी
चौकशी के ली आहे का कधी?’
 ‘पु षजात तेवढी लबाड, कपटी, दु ...’

‘सा या पु षजातीब ल मत दे याइतका तुला पु षांचा अनुभव आहे हणायचा!’

इ छा नसतानाही हे श द मा या त डू न िनघून गेले.

ितने िचडू न मा या हातातील िसगारे ट काढू न घे याचा य के ला, मी ती सोडली

नाही.

ती उ ारली, ‘मला िसगारे टचा वास मुळीच सहन होत नाही!’

मी उ र दले, ‘मलाही तुझी वेळी-अवेळी... चाललेली पोकळ समाजसेवा आवडत

नाही!’

ं यु सु झाले क लढणारी दो ही माणसे आपला येक घाव ितप ा या वम

लागावा हणून धडपड करतात. आमचे दोघांचे बोलणे तसेच चालले होते.

ती हणाली, ‘बायको हणजे काही नव याची बटीक नाही!’

‘आिण नवरा हा काही बायकोचा गुलाम नाही!’

‘मी इत या उशीरा ल के लं ते काही देव हणून नव याची पूजा करायला नाही!’

‘मला पूजा नकोय! ेम हवंय!् ’

‘ ेम! ज माला येऊन ेमच करायचं असतं तर बी.ए. झाले ते हा धनंजयासार या

ीमंतां या मागणीला मी नकार दला नसता!’

‘मािणक...’

‘इतके का िचडखोर आहात तु ही? धनंजय काही असे नाहीत बाई! कतीही थ ा के ली
तरी ते...’

‘धनंजयाचं नाव या घरात यायचं कारण नाही!’

‘आिण या उषोचं? या चंचलेच?ं घर माझंही आहे. या घरात मला हवं ते नाव एकदा
सोडू न शंभरदा घेईन मी! धनंजय... धनंजय... धनंजय...’

‘अ सं? चंचला... चंचला... चंचला...’

 ***

संतापाने मनु य कती वेडा होतो! ‘चंचला... चंचला...’ हणत मी त काळ घराबाहेर
पडलो.

बाहेरचा गार वारा लागताच माझा संताप कमी झाला. मी थांबलो. शेवटी माझे पाय
उषे या बो डगकडे वळले.

बो डगात या उषे या खोलीतून येणा या काशाकडे पाहत मी कती तरी वेळ उभा
होतो. आत जावे असे एकदा मनात आले. पण आत गे यावर ‘या वेळी का आलात?’ हणून
उषेने मला िवचारले तर... तर माझा द
ं का बाहेर फु ट यािशवाय रािहला नसता. िमरा िन
बाळ यां यासमोर, पर या लोकां यासमोर आप या दु:खाचे हे दशन कर यात काय अथ
होता?

रडणा या लहान मुलाला कु णी पोटाशी धरले हणजे बरे वाटते! कु णीतरी मला जवळ
यावे, माझे दु:ख मी िवस न जाईन इत या ेमाने मला जवळ यावे, या एका
इ छेखेरीज या वेळी मला दुसरे काहीही जाणवत न हते.

बो डगकडू न मी िनघालो. मी कु ठे जात होतो कु णाला ठाऊक! पण उषेचे श द मला ऐकू

येऊ लागले.

‘कु ठं चाललात?’

मी उ र दले, ‘दूर! अगदी दूर!’

‘दूर? कशाला?’

‘सुखाचा शोध करायला!’

‘सुख काही माणसापासनं दूर नसतं!’

‘ हणूनच ते याला िमळत नाही वाटतं?’

‘ते लपून बसलेलं असतं!’

‘कु ठं ?’

‘ या यामागं!’
 हा भास मला इतका खरा वाटला क खरोखरच मी मागे वळू न पािहले. मा यामागून
चंचलेची मोटार येत होती. मी दसताच गाडी थांबवून ितने मला आत घेतले.

आ ही नदीवर फरायला गेलो. शांत चांद यात आिण चंचले या सहवासात माझे मन
पु हा मोहवश होऊ लागले. साप दस याचे स ग क न चंचला जे हा मला िबलगली ते हा
ितला दूर लोट याचा धीर काही मा या हातांना झाला नाही. उलट मा या त डू न श द
गेले, ‘चंचला, िच ंत या मेनके पे ाही या वेळी तू अिधक सुंदर दसत आहेस!’

मला अिधक िबलगून ‘खरं च?’ हणून ितने के ला. ित या पशात िन ित या दृ ीत

सा या जगातला मादकपणा भरला होता.

टु िडओत या सं याकाळ या संगाची आठवण होऊन मी सावध झालो. झटकन् ितला

मी दूर लोटले.

मला वाटले होते... ती मा यावर रागवेल. पण ती हसत हणाली, ‘सुंदर माणसाला

सोडू न कु णी दूर जात नाही.’

मी उ र दले, ‘स दयसु ा कधी कधी भयंकर असतं. नागीण पािहली आहेस का तू?’

‘नागीण पािहली आहे िन ितला डोलायला लावणारा गा डीही पािहला आहे.’

ित या डो यांत शृंगाराला पोषक अशा सव रागरािग या गात हो या. मी काहीच

बोलत नाही असे पा न ती हणाली, ‘मुलखाचे िभ ो आहात तु ही!’

ितने आप या के सातले एक फु ल काढू न हातात घेतले. ते मा यापुढे करीत ती हणाली,

‘तु ही िभ ो नाही ना? मग टाका पा हे चुरगळू न!’

मी त ध रािहलो.

हातात या फु लाचा चोळामोळा करीत ती उ ारली, ‘नाही तरी चार घटकांनी ते

कोमेजून जाणारच होतं! आनंद, जगाशी असं खेळणारालाच आयु यातला आनंद िमळतो हे
िवस नका!’

माझे मन थोडे ि थर झाले होते. मी उ र दले, ‘आयु य हा खेळ नाही चंचला. ती

लढाई आहे!’

‘लढाई? छे! तो िन वळ जुगार आहे!’

 ‘आयु य हा जुगार असता तर मा यासारखी माणसं जगात लढत, झगडत रािहली
नसती!’ मी अिभमानाने उ र दले.

‘कु णासाठी लढताहात तु ही?’

‘मा या घरासाठी! मा या माणसांसाठी!’

‘तुम या घरात तु ही सुखी आहात का? तुम या माणसांत तु ही सुखी असतात तर– या
वेळी—’ ित या वरात िवल ण उपहास होता!

ित या टोम याने माझा अिभमान जागृत झाला. मी हटले, ‘तर मी तु या सहवासात

असा रमत रािहलो नसतो. चंचला, तुझा मी फार आभारी आहे! वेळेवर सावध के लेस तू
मला!’

ितला नम कार क न मी झपाझप चालू लागलो.

***

कती उ साहाने मी घराकडे आलो, पण घरा या दारात माझा हा सव उसना उ साह

मावळू न गेला. इत या उशीरा घरी आ याब ल मािणक कती आकांडतांडव करील याची
मला पुरी पुरी क पना होती.

बाहेर उभा रा न मी कती तरी वेळ घराकडे पाहात होतो. एखा ा िनज व
शरीरासारखे ते मला वाटले. या वेळी मला सहानुभूतीची आिण ेमाची ज री होती.
माझा तोल जाऊ नये हणून आधार हवा होता. पण यांपैक एकही गो या घरात न हती.
मा या मनात आले... या घराला माझे घर हणून वेडप े णाने आपण कवटाळू न बसलो
आहो.

घरात जाऊ नयेसेच मनाला वाटू लागले. मी सा या िम ंची आठवण के ली. या यापुढे
दया या जखमा उघ ा करता येतील असा िम च मला न हता. आजपयत मी घरात
इतका गुंग होऊन गेलो होतो क िजवाभावाचे िम जोड याची ज रीच मला भासली
न हती!

र याने एक झंगलेला हमाल जात होता, तो हसत होता, िखदळत होता, मधून मधून
एक अचकट िवचकट लावणी हणत होता.

याने आपली दु:खे दा त बुडिवली होती!

या यासारखे मलाही आपले दु:ख िवसरता येईल तर कती बरे होईल, असा िवचार
मा या मनात आ यावाचून रािहला नाही!

***

सकाळी उठ याबरोबर एक िनराळीच भीती मनात उ वली. चंचला पु हा आप याकडे

आली तर?

छे:! िवषची परी ा वारं वार पाह यात अथ न हता!

मी चंचलेला प पाठवून कळिवले– ‘आनंदा या आयु यात चंचलेला जागा नाही!’

हे प पाठवून मा या भावी आयु यािवषयी िवचार क लागलो. पण...

अंधार! िजकडे ितकडे अंधार पसरलेला दसत होता!

घरात आ पाचे समाजसेवक दो त जमले होते, आ पा... मािणक... धनंजय... यांचे

हसणे, िखदळणे एकसारखे कानावर येत होते, भ या आप या खोलीत रं गात येऊन
िसनेमातली गाणी गात होता... पण मी?

मा या मनात आले... उ ा आप या परी ेचा िनकाल आहे. आपण सहज पास होऊ.
पण पास झा यावर व कली करायची ती कु णाक रता? पैसे िमळवायचे ते कशाक रता?
शरीर आिण बु ी कु णाक रता िझजवायची? णभरही आपले मन न जाणणा या या
दगडी पुत यांसाठी, आप याला सुख हावे हणून काडीचाही ास न घेणा या या
भावनाशू य माणसांसाठी, यांनी भरले या या माती या घरासाठी आपण र ाचे पाणी
करायचे?

काही के या मनाला पटेना.

हे करायचे नाही तर...

मनु याचे सुख या या घरात असते हणतात... पण मला अगदी उलटा अनुभव येत
होता. घर सोडू न कु ठे तरी दूर िनघून जावे असे एकसारखे वाटू लागले.

िवचार करक न आप याला वेड तर लागणार नाही ना, अशी शंकाही वारं वार मनात
येऊ लागली.

याच वेळी उषे या सुप रटडटबाइनी ितला आलेली तीन िननावी प े मा याकडे
पाठवून दली. या प ांचे अ र उघडउघड भ याचे दसत होते. घरातून हाकलून दे याची
भीती घातली ते हा कु ठे याने आपला हा परा म कबूल के ला! या या या प ांनी माझे
मन घरािवषयी अगदी िवटू न गेले. भ याला लहानाचा मोठा क न मी काय िमळिवले
होते?

***

िवचार... िवचार!

दवसभर, रा भर एकसारखा िवचार करीत होतो मी!

डोके कसे बधीर होऊन गेल.े आयु यात दु:खाखेरीज आप या वा ाला दुसरे काही येणे
श य नाही या खा ीने मन िवष ण झाले.

सं याकाळी सहापयत मी पो टात होतो. परी ोची तार आली नाही. देव पूणपणे
आप यािव आहे या क पनेचा पगडा मा या मनावर बसला! माझे पेपर कती चांगले
गेले होते! पण दैव आंधळे असते आिण हातात कोलीत घेऊन ते जगात धावत असते हेच
खरे !

व थ अंथ णावर पडावे हणून मी पो टातून घरी आलो. िजना चढता चढता खाली
जात असलेला भ या भेटला. ‘तार आली का, मामा?’ याने िवचारले. मी मानेनेच नाही
हणून सांिगतले.

‘परी ा हणजे काय शु लॉटरी झालीय ह ली!’ असे पुटपुटत तो खाली गेला.

खोलीत जाऊन मी दार लोटले. मला एकांत हवा होता. द ा या काशानेसु ा या

एकांताचा भंग होईल अशी मला भीती वाटली. अंधारातच मी पलंगापाशी गेलो.
पलंगावर बसतो न बसतो तोच कु णा या तरी अंगाचा पश मला झाला. डोके िबके दुखत
अस यामुळे मािणक येऊन िनजली असेल अशी शंका आली. मािणकला हाक मारली. पण
ओ नाही. परी ेचा िनकाल कळावा हणून उषा घरी आली असेल, खोलीत एकटी बसून
कं टाळली असेल आिण अंथ णावर बस या बस या ितचा डोळा लागला असेल, असे
मनात आले.

पण ‘उषा’ या हाके ला उ र आले ते हस या या पाने. ती काही हालली नाही.

उषा अशी भलतीच थ ा कधीही करणार नाही ही माझी खा ी होती.

पलंगालगतचा दवा लावून पाहतो तो चंचला हसत आहे. चटकन् ितने माझा हात
धरला. ‘आधी बाहेर चल पा !’ असे मी रागाने हटले, ते हा ती पु हा मो ाने हसली
आिण अंथ णावर पडली. मी ग धळू न गेलो.

इत यात आ पा, मािणक, धनंजय आिण यांचे दहा-बारा दो त मा या खोलीत

धावतच आले!

‘माणूस आहात क जनावर आहात?’ मािणकचा हा मा या कानांना तापले या

तेला माणे वाटला.

‘तु यासारखा दवटा भाऊ िमळाला! या वेळी धरणी दुभंगेल तर माझी सुटका होईल!’
आ पा बोलू लागला.

सवाचा भिडमार सु झाला. माझे हणणे कु णी ऐकू नही घेईना.

चंचलेला घरात आणून ित याशी मी िवलास करीत बसलो होतो या बाबतीत सवाचे
एकमत झाले होते!

िनकट या आ ां या या अमानुष वतनाने मी बेभान होऊन गेलो. आजपयत क डलेला

आिण गांजलेला आनंद बेफाम होऊन बोलू लागला.

आ पा आिण मािणक यां या त डू न घर सोडू न जा याची िन जीव दे याची भाषा

एकसारखी िनघत होती.

मी यांना हटले,

‘तु ही नका जाऊ घरातून! घर तुमचं आहे! मीच कु ठं तरी जातो. या घटके पयत या
घरात येकाचा ह मी मुका ाने मा य करीत आलो. पण माझा ह ...? गुलामाला ह
नसतात हेच खरं . आ पा, मला काय समाजसेवेची हौस न हती? मला काही क त नको
होती? कु टुंबा या सुखासाठी िश ण सोडू न मी िवमाएजंट झालो. संसाराचा गाडा ओढीत
मी वत:चं िश ण पुरं करीत आणलं. आई आिण भाऊ यांनी पसंत के ले या मुलीशी ं क
चूं न करता मी ल के ले. या घरा या पायात मा या इ छा, आशा, आकां ा, या सवाचा
बळी दला मी. पण एक गो मी िवसरलो... यागानं देवता स होतात, भुतं नाहीत!’

आनंद बोलत न हता, या या मना या जखमा बोलत हो या.

डो यात कसे घणाचे घाव बसत होते. बाहेर धावत जाऊन एखा ा उं च कठ ाव न
खोल दरीत उडी टाकावी अशी िविच इ छा मा या मनात उ प झाली. मा याभोवती
जमलेली सारी माणसे मला िजवंत जाळीत आहेत असा भास झाला. चंचला पलीकडेच
उभी होती. ‘आयु य हा जुगार आहे’ हे ितचे त व ानच शेवटी खरे ठरले! हा जुगार
घरात या माणसांशी खेळून यात मी पूणपणे हरलो होतो.

घराबाहेर पड यािशवाय सुखाचा दुसरा कु ठलाही माग मला मोकळा न हता!

 आयु य ही लढाई मानून मी वत:ला अनेक जखमा क न घेत या हो या. या
जखमां या वेदनांनी माझे शरीर तळमळत होते. यांचा िवसर पाड याक रता णाधात
गुंगी आणणारे औषध मला हवे होते.

मी टेबलाचा खण उघडू न बँकबुक हातात घेतले.

ते दाखवीत मी चंचलेला हटले,

‘हे सुख देणारं पिहलं औषध!’

ती हसली. पैशातून हवे ते सुख िनमाण होऊ शकते, असेच जणू काही ितचे लािडक
हा य हणत होते.

ितचा हात हातात ध न मी हटले,

‘हे सुख देणारं दुसरं औषध!’

मागे वळू नसु ा न पाहता चंचलेचा हात हातात घेऊन मी खोलीबाहेर आलो आिण
िजना उत लागलो.

ती मा या कानात पुटपुटली,

‘आणखी एक औषध आहे!’

घरा या दरवाजात समो न उषा लगबगीने येत असताना दसली.

मी ित या अंगाव न पुढे गेलो ते हा ती आनंदाने उ ारली, ‘आनंद, आनंद, पिह या

वगात पास झालात तु ही!’

ितचे श द मला ऐकू आले. पण यांचा अथ काही के या मला कळे ना.

मला सुख हवे होते; पिहला वग नको होता!

उषेला पा न णभर थांबावे असे मनात आले. पण माझे शरीर चंचलेबरोबर जात होते.
जणू काही उषा तीरावर उभी होती आिण वाळवंटात उभा असलेला आनंद पा या या
आ क मक ल ाबरोबर वा न चालला होता.

चंचलेची मोटार सु झाली.

उषा मोटारीकडे धावत येत होती. ितचे कं िचत अ प श द मला ऐकू आले...

‘आनंद, आनंद, कु ठं चाललात तु ही?’

चंचला
‘आनंद!’ मी हाक मारली.

कोचावर तर होऊन पडले या आनंदाने वर पािहले.

‘आता बंदक
ु चा बार झाला तो ऐकलात का?’

‘ !ं कु णी गोळी घातली?’

‘मी!’

‘कु णाला?’

‘रॉबीला!’ माझे मनगट आनंदाला दाखिवत मी उ र दले. ‘के वढा ओरखाडा काढलान्
मे यानं मघाशी!’

रॉबी माझा कती लाडका होता हे आनंदाला ठाऊक होते. मला वाटले... मी रॉबीला
गोळी घातली हे ऐकू न तो भयभीत होईल.

पण तो संथपणे हणाला, ‘सुटला िबचारा रॉबी! काही काही वेळा जग यापे ा

मर यातच अिधक सुख असतं!’

अजून मी आनंदाला जंकू शकले नाही. माझा मलाच राग आला.

***

‘आनंदा या आयु यात चंचलेला जागा नाही’ हे या या प ातले वा य या णी मी

वाचले, या णी माझी िशकारी वृ ी पुरी पुरी जागी झाली. वत: या आयु यात
चंचलेला जागा क न दे याक रता ब ाब ा लोकांनी देवां या मूत फे कू न देऊन रकामे
दे हारे ित यापुढे के ले होते, बायकांना मोलकरणी क न मंचक चंचलेक रता राखून ठे वले
होते, पोराबाळांना उपाशी ठे वून चंचलेला पंचप ा ांचा नैवे दाखिवला होता! आिण या
िभकार ा आनंदाने मा ‘मा या आयु यात चंचलेला जागा नाही’, असा उ ामपणाने
ितला उपदेश करावा?

या डो यात हे श द आले ते मा या पायावर शरण आणून लाथाडीन तरच नावाची

चंचला, अशी ित ा मी मनात के ली. ‘आनंदा या आयु यात चंचलेला जागा नाही? जागा
क न ावी लागेल!’ हे श द एकसारखे मा या िजभेवर नाचू लागले.
 मी या वेडपट भ याला बोलावून घेतले. चंचले या जवळ बसून चहा यायला
िमळताच ती सांगेल ते करायला तो तयार झाला.

कु णालाही प ा लागू न देता याने मला आनंदां या खोलीत नेऊन बसिवले आिण आनंद
खोलीत िशरताच सवाना बोलावून आणले.

मी डाव जंकला. नवरा-बायकोम ये िव तव जात नस यामुळे आनंदा या पलंगावर

चंचला दसली क मोठा भडका होणार ही माझी क पना बरोबर ठरली. घरात दहा-वीस
िश आयते गोळा झाले होते. सोवळे पणाचे वेळीअवेळी दशन कर याची अस या
लोकांना फार हौस असते. यांनी आगीत तेल ओतले.

आनंद चांगला होरपळू न िनघाला. तडफडतच तो माझा हात ध न घराबाहेर पडला.

सावज ता यात अले असे मला वाटले. पण संहाला पंज यात ठे वले तरी याचा तापट
वभाव काही नाहीसा होत नाही!

घरी येताच ‘सुख देणारं ितसरं औषध’ हणून दा चा याला मी या यापुढे के ला. तो
हसून हणाला, ‘एका या यानं काय होणार आहे?’

एखा ा अ ल दा बाजा माणे याने यायला सु वात के ली. ‘िप याला काही तरी
मयादा हवी’ असे मी हटले ते हा याने कती िवल ण उ र दले... ‘िजवंत मन मयादा
जाणत नाही!’

दोन दवसांतच तो अितरे काला पोचला. या या या िप याचे भय वाटू न मी हटले,

‘दा या थबालासु ा कधी न िशवणारे तु ही...’

मला पुढे बोलू न देता तो उ ारला,

‘दा या थबालासु ा न िशव यात सुख आहे असं मला पूव वाटत होतं. पण ते ितथं
िमळालं नाही. दा या पंपात तरी ते सापडतं क काय हे पाहणार आहे मी आता!
काळजाला लागलेली आग शांत होईपयत पीत राहणार आहे मी!’

याचे असले बोलणे ऐकले क माझे मन दबून जाई. दा या धुंदीतसु ा याचे मन

दुबळे होत न हते. रा ी बारा वाजता द ावर झडप घालून जळू न जाणा या एका
पतंगाकडे बोट दाखवीत तो उ ारला, ‘आहे, पतंग िजवंत आहे!’

दु:ख िवसर याक रता तो धडपडत होता. पण या धडपडीतसु ा तो चंचले या पायावर

पडला नाही. िपऊन बेभान झा यावर ‘एका हातात दा ची बाटली िन दुस या हातात
तुझा हात घेऊन सा या गावातून फरणार आहे मी!’ ‘चंचलेपासून दूर राहणारा आनंद
म न गेला!’ असे काही तरी तो बडबडे. पण थोडीशी शु येताच याचे लढाऊ मन जागे
होई. चंचलेचा िम हणून आपण ित या बंग यात राहत आहोत असे दाखवायला तो
के हाही कमी करीत नसे. मा यावर कू मत गाजवणा या या म ूर माणसाला चांगलीच
िश ा के ली पािहजे असे मी मनात ठरिवले. काही सावजे पकडता येत नाहीत, हे मला खरे
वाटू लागले.

दा िशवाय याला घटकाभरही करमत न हते. अशा बेभान ि थतीत याला र यावर
सोडले तर याचा चांगला अपमान होईल हणून तो एकदा खूप याला असताना मोटारीत
घालून याला गावात सोडू न दले! वारी पु कळ वेळ गटाराजवळ लोळत पडली होती
हणे!

वारी धडपडत परत बंग यावर आली. कु ठ या तरी पोरीने याला परत बंग यावर
पोचिवले होते!

मला सोडू न दूर जा याची श या या मनात रािहली न हती हे उघड होते. पण या

अपमानाने तो मऊ होईल ही क पना मा अिजबात चुकली. तो मा यावरसु ा अिधकार
गाजिव याचा य क लागला. याला चंचलेची दहशत बसावी हणून रॉबीला गोळी
घालून ती गो मी याला मु ाम सांिगतली. पण याला याचे काहीच वाटले नाही. मी
संहाची िशकार करायला गेले आिण याचे पंजे मा मा या मानगुटीला बसले. या
पराभवाचे श य एकसारखे मा या मनात खुपू लागले.

***

शेवटी मला एक यु सुचली. का ानेच काटा काढावा लागतो. दुस या कु णा तरी

मनु याशी ेह क न या याकडू न आनंद ज मभर िवसरणार नाही असा याचा अपमान
करणे काही कठीण न हते!

मल हवा होता तसा मनु य आपण न मा याकडे चालून आला. ‘मेनका’ िच सु झाले
या दवशी तो मला भेटला. साडेसहा या शो ला मी एकटीच एका बॉ सम ये बसले होते.
िव ांती या वेळी आम या कं पनीचे मॅनेजर सुटाबुटात असले या एका बाबदार
त णाला घेऊन मा याकडे आले. या त णाने सुंदर इं जीत माझे अिभनंदन के ले. याचे
नाव धनंजय होते. पाच-सात वष अमे रके त रा न आला होता तो. याने एका घटके त
हॉिलवुड या कती कती गो ी मला सांिगत या. मा यासार या नटीने या द र ी देशात
काम कर यापे ा अमे रके त जावे असेसु ा याने सुचिवले. इं जी उ ार, नृ यकला
इ यादी गो ी मला िशकवायला तो एका पायावर तयार होता. लवकरच अमे रके ला परत
जा याचा बेत होता याचा! या याबरोबर आपणही जावे असे मला वाटू लागले. ितथे या
आनंदा न हजारपट नी मोठी असलेली माणसे मा या भजनी लाग याचा संभव होता.
हॉिलवुडमध या नटीची बडदा त राणीपे ाही अिधक ठे वली जाते, असे जे धनंजयाने
सांिगतले, याचे िच रा न रा न मा या डो यांपुढे उभे राहत होते.

िच संप यावर धनंजयाला मी बंग यावर घेऊन आले. हा ित पध पािह यावर

आनंदाची मु ा कशी खरकन् उतरे ल हे एकसारखे मनात येऊन मोटारीत मला गुदगु या
होत हो या.

धनंजय एकसारखी माझी तुती करीतच होता... ‘तु यासार या अ सरे ला अमे रके त
ज माला घालायची सोडू न या द र ी देशात ज माला घालणारा देव महामूख असला
पािहजे. तुझं मेनके चं काम इतकं सुंदर झालंय! पण या रानटी देशात याचं काही चीज
हायचं नाही! चंचलादेवी, आता एकच गो ... हॉिलवुड, हॉिलवुड, हॉिलवुड!’

बोलता बोलता आ ही दवाणखा यात आलो. धनंजयाचे ल टेबलावर या बाटली-

पे याकडे गेले. तो हसत उ ारला, ‘इथली गडीमाणसं बरीच रं गेल दसताहेत!’

आनंदाला िचडवायला ही चांगली संधी होती. मी हसून उ र दले, ‘हे गडीमाणसांचं

काम नाही!’

‘मग?’

‘एका कु याचं!’

‘कु याचं? असला दा बाज कु ा अव य पाहायला हवा बुवा!’

मी आनंदाकडे बोट दाखिवले. तो शु ीत होता. तो धडपडू न उठला िन रागाने पुढे येत

हणाला,

‘मी कु ा नाही! मी चंचलेचा िम आहे!’

सूड घे याची ही सुंदर संधी कोण दवडणार?

मी उ र दले, ‘गटारात लोळणाराशी चंचला मै ी ठे वीत नाही!’

धनंजयाकडे रोखून पाहत आनंद हणाला, ‘अमे रके त गटारं नसतीलच अगदी?’

तो धनंजयाला ओळखत होता असे दसले.

धनंजयाने याला टोमणा मारला, ‘अहो गटारशा , वत:ची बायको सांभाळायची

सोडू न...’
 आनंद धनंजया या अंगावर वाघासारखा धावून गेला. धावत येऊन दोन-तीन नोकरांनी
याला अडिवले हणून बरे ! नाही तर...

मी हसून मनात हटले... बायको या बाबतीत पाणी मुरत अस याखेरीज कु णाला

एवढा राग येईल? या कु लीन ि यांची काय काय कु लंगडी असतील कु णाला ठाऊक!

आनंदाला ध े मा न घरांतून घालवून दे यािवषयी मी नोकरांना सांिगतले. मा या या

श दांनी वारीची सारी धुंदी उतरे ल आिण गयावया करीत ‘मी कु ठं जाऊ?’ हणून हा
दा डा मा या पाया पडू लागेल, अशी माझी क पना होती. पण िपसाळले या
कु या माणे मा या अंगावर येऊन तो ओरडला, ‘एका हाडकाक रता दोन कु ी गुरगुरत
राहतील अशी भीती वाटतेय होय तुला?’

हा अपमान सहन करणे अगदी अश य होते!

चंचला मानी असली तरी ितला पैशाचा लोभ नाही हे दाखिव याक रता आनंदाचे
बँकबुक मी या या अंगावर फे कू न दले. लगेच मी बातारामाला सांिगतले, ‘या
जनावराला हाकलून दे इथून!’

नोकरांनी याला घ धरले होते. यां या हातांतून सुट याचा य करीत तो

कं चाळला,

‘आधी या नािगणीचे दात पाडतो िन मग...’

सवानी िमळू न याला ओढू न बाहेर नेले. बाताराम याचा कोट आिण याची बाटली
घेऊन या यामागून गेला.

माझे मन अ यंत अ व थ झाले. मा या ऐन िवजया या वेळी मला नागीण हणून याने

माझा अपमान के ला होता! या अपमानाचा सूड...

याचा सूड सहज घेता येईल असे धनंजय हणाला ते हा मला बरे वाटले. फार षार
दसत होता तो! या मािणकची काही तरी भानगड याला ठाऊक आहे, हे तर या या
मघा या बोल याव न उघड होत होते.

पा ा य नृ यकलेतला पिहला धडा तो मला िशकवू लागला. नृ य िशकताना मला मोठी

गंमत वाटली. मा या मनाला काही तरी नवीन हवे होते आिण ते धनंजयापाशी भरपूर
होते हे उघड दसत होते. आजीचे ते आवडते वा य मला आठवले. मी हटले... आयु य हा
जुगार आहे हेच खरे !

या शेठ-सं थािनकांना शह दे याक रता चातुयाची िशक त क न मी आनंदला पकडलं.

याचा पुरा न ा उतरिव याक रता आज मी धनंजयाला जवळ के ले आहे. चार मिह यांनी
अमे रके त गे यावर हा धनंजयही मागे पडेल.

आयु याचा जुगार खेळताना आतापयत चंचलेने लहान लहान डाव खूप जंकले होते.
आता आयु यातला सवात मोठा डाव खेळायला ती सु वात करणार होती. अमे रके त
गे यावर मोठे मोठे नट आिण बडेबडे कारखानदार ित याभोवती नाचायला लागतील.
हंद ु थानातला एखादा फार मोठा सं थािनकसु ा ितथे ित यामागे धावू लागेल.

या रा ी मला एकसारखी अमे रके ची व े पडत होती.

मधेच एका व ात आनंद दसू लागला. याला िच पटातला नायक कु णी के ले होते,

कु णाला ठाऊक! डायरे टर मा याकडे बोट क न याला हणाला, ‘ही तुमची नाियका!’

उ ामपणे पाठ फरवून आनंद उ रला, ‘ या बाईचं त ड सु ा पा नये, ितला आपली

नाियका कोण करील?’

मी व ातून जागी झाले. आनंदाचे व ातले श द मला आठवू लागले. ‘नागीण,

नागीण’ हणून तो मला िचडवत आहे असे वाटले.

या अदृ य आनंदाला मी बजावून सांिगतले, ‘नागीण आपला दंश कधी िवसरत नाही.
आज ना उ ा ही नागीण तुझा असा कडकडू न चावा घेईल क ...’
आनंद
अंधारात अगदी कर झाडीत मी येऊन बसलो होतो. मा या मनात आले... एखादी
नागीण सळसळत येईल िन मला कडकडू न चावेल तर कती बरे होईल! तीन तासांत आत
पेटलेला हा भयंकर वणवा तरी शांत होईल! या वण ात क या जळत हो या, पाखरां या
िपलांची राख होत होती, मोठमो ा झाडां या फां ा कडकड क न कोसळत हो या.
येक णाला या फां ा मा या म तकावर आघात करीत आहेत, असा भास मला होत
होता.

मा या मनाची िवल ण कािहली होत होती. ित यापुढे जगात या सव ू र िश ा मला

सौ यपणा या वाटू लाग या. भंतीत िचणले काय, िजवंतपणी अंगाची कातडी सोलली
काय, ह ी या पायी दले काय, कु ठलीही िश ा घेतली तरी गु हेगारा या वेदना कती
थो ा वेळात कायम या शांत होतात.

गेले दीड-दोन मिहने मी मा या वेदनांनी एकसारखा तळमळत होतो, तडफडत होतो.

चंचले या घरात पाऊल टाक यापासून तर या यातना िवसर याकरता दा िपऊन धुंद
होणे एवढा एकच उपाय मा यापाशी उरला होता!

एवढी ू र िश ा हावी असा कोणता गु हा मी के ला होता? एकच– आप या घरावर

ेम करणे, आप या माणसांवर िजवाभावाने ेम करणे.

ेम करणे हा गु हा आहे काय?

होय, उ कट ेम कर याइतका जगात दुसरा कोणताही मोठा अपराध नाही. आपण

आपले सव व ावे िन याला ते दले याने ते कवडीमोल लेखावे, यापे ा मोठे दु:ख
जगात दुसरे कु ठलेही नाही!

मा या िजवावर जगणा या भ याने चंचलेला मा या खोलीत नेऊन बसवावे, मा या

िजवावर आप या समाजसेवे या हौशी पु या क न घेणा या आ पाने मला िभचारी
ठरवावे, मा या भावनांचा चोळामोळा करणा या मािणकने आप या ह ांची पायम ली
झाली हणून आकांडतांडव करावे...!

छे! तो संग आठवला क , आप या भोवताली दगडा या खाणी फोडताहेत आिण एका

एका सु ं गाचा मोठा आवाज झा याबरोबर एक एक अणकु चीदार दगड आकाशात
िभरिभ न आप या डो यावर येऊन पडत आहे असा भास होतो मला! या दवशी
सं याकाळी आनंद घराबाहेर पडला नसता तर दुसरे दवशी सकाळी या या खोलीत
याचे ेतच लोकांना दसले असते!
 पण या दवशी घराबाहेर पडू न तरी मी काय िमळवले? मला या वेळी वाटले...
चंचला ही िजवंत वाघावर ेम करणारी िविच ी आहे. पण अनुभव अगदी उलटा
आला. ितला िजवंत वाघ नको होता! आपले िशकारीचे कौश य लोकांना दसावे हणून
दवाणखा यात पसर याक रता वाघाचे कातडे हवे होते ितला. आनंदाचे आयु य इतके
िनज व नाही, नुसते दशनाक रता नाही, हे कळू न चुकताच ितने याला बंग याबाहेरची
वाट दाखिवली.

***

झाडीत या अंधारात काजवे चमकत होते. मा या मनात आले... जीवन दु:खमय आहे हे
कळू नही मनु य जग याची कती धडपड करतो! पण याचे जगणे हणजे काज ाचे
लुकलुकणे. हे सारे काजवे मुठीत पकडावेत, यांचा चोळामोळा क न टाकावा आिण
झाडीत या गुडूप अंधारात आपणच आपला गळा दाबून ाण यावा, असा िवचार मा या
मनात येऊन गेला!

आतून कोणीतरी िवचारत होते– मनु य जगतो ते कशासाठी?

सुखासाठी? छे! सुख हे प रसासारखे आहे! ते फ किवक पनेतच सापडायचे!

माणुसक आिण सुख यांचा या जगात काही संबंध नाही! या जगात याला सुखी
हायचे असेल, याने वाघा माणे दुस याचे र िप यात आनंद मानला पािहजे. नीती,
याग, कत , माणुसक , ामािणकपणा हे श द याला िवसरता येत नाहीत, तो मनु य
या जगात सुखी हायला अपा ा आहे.

***

चंचले या बंग यातून गा याचे अ प सूर ऐकू येऊ लागले.

ते सूर ऐकणे अगदी असहा झाले मला. पण बसलो होतो ितथून उठू न जायचे तरी कु ठे ?
नदी या डोहाखेरीज दुसरी जागा मला दसेना.

बातारामाने कोटाबरोबर दा ची बाटलीही मा या हातात आणून दली होती.

बूच उघडू न मी बाटली त डाला लावली. थोडा वेळ धुंदीचे सुख अनुभवायचे िन मग
पलीकडेच असले या नदी या डोहात उडी टाकावी असा िवचार...

मी पाच-सहा घोट घेतले असतील, नसतील! लांबून ठोके ऐकू येऊ लागले. एक... दोन...
तीन...
 शेवटचा दहाचा ठोका होताच मला उषेची आठवण झाली!

माझी उषा!

***

उषा या वेळी माझी आठवण करीत असेल. हा ण ितचा आहे. या वेळी ती बो डगात
मा या फोटोला फु ले वाहात असेल, याची पूजा करीत असेल!

आिण ितचा हा देव इथे त डाला दा ची बाटली लावून...

मी ता कन हातातली बाटली फे कू न दली. ख ळकन् ितचे तुकडे तुकडे झाले.

‘उषा, उषा’ हणून गुड यांत मान घालून मी फुं दू लागलो.

कती वेळ मी तसा बसलो होतो कु णास ठाऊक!

‘आनंद...’ अशी कं काळी मा या कानावर आली. मी च कत झालो.

ती हाक उषोचीच होती.

***

मा या बाटली या काचा र यावर पड या असा ात. यातला एक तुकडा उषे या

पायाला लागला होता.

झाडीतून बाहेर आणून मी ितला खाली बसिवले. अंधुक काशात हाताने ित या

पायातला तो तुकडा मी हळू च बाहेर काढला. तुकडा काढ यावर पायातून भळभळ र
येत आहे असे वाटले. जखम बांध याक रता मी कोटातला हात माल काढू न तो फाडू
लागलो.

माझा हात ध न उषा हणाली, ‘मा या पदराची चंधी या! आयता फाटलाय् तो!’

ितचा पाय बांधता बांधता मा या मनात आले... ही वेडी मुलगी मा यासाठी

बो डगातून धावत आली. या गडबडीत ितचा पदर कशाला तरी लागून फाटला. ीचे
सारे पािव य ित या पदरात असते. मा यासाठी उषेने आपला पदर फाडला? काय झाले
हे? ितने आपला जीव पाखडावा इतक या दा बाज आनंदाची कं मत आहे का?
भ ासाठी देवतेने नरकात उडी यायची? छे!
 पाय बांधून होताच मी उषेला हटले, ‘आलीस तशी बो डगात परत जा!’

‘तु हाला सोडू न? श य नाही!’

‘अशा अपरा ी मा याबरोबर तुला कु णी पािहलं तर?’

‘पािहलं तर पािहलं! अपरा ी तुम याजवळ बसून मी िशकत न हते का?’

‘तो आनंद दा बाज न हता!’

माझे दो ही हात घ ध न ती हणाली, ‘काही तरीच काय बोलावं माणसानं?’

‘काही तरीच?’ मी ित या त डाजवळ त ड नेले. मा या त डाचा भपकारा येताच ती

आपले त ड फरवील अशी माझी क पना होती. पण ितने आपली मान एवढीसु ा
हलवली नाही. जणु काही ित या नाकाला कसलाच वास येत न हता!

काहीही क न ितला बो डगात परत पाठवून ायला हवे होते. मी नरका या वाटेने
बेफाम धावत होतो. अशा ि थतीत उषोचा हात हातात ध न ठे व याचा मला काय
अिधकार होता? मनु य कतीही पापी झाला तरी या यावर आपले ेम आहे याने
आप याबरोबर नरकात यावे, असे याला कधी तरी वाटेल का?

पु हा उषे या त डाजवळ त ड नेऊन मी हटले, ‘पटली का खा ी?’

ती हसून उ रली, ‘पटली... एक माणूस कती खोटं बोलतं याची खा ी पटली!’

मी िव मयाने िवचारले, ‘मी खोटं बोलतोय? मा या त डाला दा ची घाण येत नाही?’

मा या दो ही खां ांवर हात ठे वून मा या त डाचा वास घेत उषा हणाली, ‘नाही,
नाही, नाही!’

आभाळात वीज चमकू लागली होती.

माझे दो ही खांदे गदगदा हलवीत स दत वराने उषा हणाली, ‘आनंद, व ात

आहात तु ही! फार फार भयंकर व पडलंय तु हाला! आनंद जागे हा, जागे हा, या
भयंकर व ातनं जागे हा!’

आता मा या अंत:करणात वीज चमकू लागली. णाधात याचा कोपरा िन कोपरा ितने
उजळू न टाकला.
 आ मह या करणा या उषेला मी याच श दांनी धीर दला होता आिण आता ती याच
श दांनी मला धीर देत होती.

चंचलेबरोबर मी घरातून िनघून गेलो. तो एक आ मह येचाच कार न हता का? उ या

आयु यात जीवनाचा उदा पणा िजला णभरही जाणवला नसेल अशा सुंदर ी या
सहवासात सुख िमळव याचा य करणे, दा या या यात आपले दु:ख बुडिव याचा
य करणे, आ मह येची िनरिनराळी पे आहेत ही!

मी उषोचा हात हातात घेऊन चालू लागलो.

***

नदी जवळच होती. आ ही दोघे ित या काठावर जाऊन बसलो.

मािणकचा हात हातात घेऊन मी नदीवर आलो होतो ते हा िपठासारखे चांदणे

पडले होते. चंचलेने साप दस याचे स ग क न इथे मला िमठी मारली ते हा चं जणू
काही बफाचा पाऊस पाडत होता. आज याच जागी उषा अंधारात मा याजवळ बसली
होती. पण या दोन चांद या रा पे ा ही अंधारी रा मला अिधक सुखदायी वाटली.
चंचला आिण मािणक यां या दले या अथवा घेतले या आ लंगनापे ा उषे या नुस या
आq त वात अिधक संजीवनी आहे, हा अनुभव मला आला.

मी नदीकडे पािहले... मािणक आिण चंचला यां याबरोबर मी नदीवर आलो होतो या
वेळी वाहाला खांडवे पडले होते, िजकडे ितकडे वाळू च वाळू दसत होती.

***

पहाटे गावात येऊन गोरग रबां या व तीजवळ एक छोटेसे घर उषेने शोधून काढले. या
घरात दोन दवसांत ितने सारा संसार थाटला. दो ही दवस मी घरात पडू न होतो.
पायाला काच लागली असूनही उषा सार या आतबाहेर खेपा घालत होती. बाजारात जात
होती. खो या सजवीत होती.

माझे मन एकसारखे हणत होते... दोन तीन मिह यांपूव जीव ायला िनघाले या या
मुलीला ही श कु णी दली?

े न या साहा याने ह ीसु ा सहज बोटीवर चढिवता येतात असे मी कु ठे तरी वाचले
होते. मला वाटले, ीतीची श अशीच िवल ण आहे!

ितसरे दवशी सकाळी उषा चहा करीत होती. मी उठलो तो ित यापाशी जाऊन उभा
रािहलो. पु ातली साखर ितने नुकतीच ड यात ओतून ठे वली असावी! साखरे चा तो
कागद मी सहज उचलला. कालचे गावातले वतमानप होते ते. ‘दा बाजा या नादी
लागले या िवधवा मुलीची बो डगातून हकालप ी’ या मथ याखालचा यातला मजकू र
मी मो ा संतापाने उषेला दाखिवला.

ती मोठमो ाने हसू लागली. ितला हे सव ठाऊक होते असे दसले. मी हटले, ‘अशी
हसतेस काय? िमरा िन बाळ यांचं कसं हायचं बो डगात?’

ती उ रली, ‘ यां यापे ा तु हीच लहान झालाय ह ली! चहा झाला तरी त ड काही
धुतलं नाही अजून!’

***

उषा हणाली तसा मी खरोखरच लहान झालो असतो, तर कती बरे झाले असते!
घरा या आठवणीने मनाला डसणारे वंच,ू आनंद मेला क िजवंत आहे याची आ पा आिण
मािणक यांनी एका श दानेही चौकशी क नये या गो ीमुळे जीवाला होणा या
सपदंशानंतर या वेदना, उषे या ेमाचा अपमान होईल असे काहीही करायचे नाही असा
िन य के लेला असूनही म पानाक रता ाकू ळ झाले या शरीरा या यातना... मी लहान
असतो तर यांपैक एकाही गो ीचा ास मला झाला नसता!

ितसरे दवशी सं याकाळी उषा बाजारात गेली. मा या रका या मनात भुते थैमान
घालू लागली. मीही बाहेर पडलो आिण एक बाटली घेऊन घरी परत आलो.

पुढचे दार बंद क न मी बाटली फोडणार इत यात उषा घरी येत असलेली दसली.
चडफडत मी ती बाटली ंकेत लपवून ठे वली.

उषा एक गाठोडे घेऊन आत आली. सकाळी तीन-चार नवी पातळे आणायला मी ितला
सांिगतले होते. ितने ती आणली असावीत असे मला वाटले.

मी हटले, ‘अगदी न ा फॅ शनची पातळं आणली आहेस ना?’

‘ ’ं हणून ितने ते गाठोडे सोडले. यातून एक एक फोटो काढू न तो ती मा या खोलीत

लावू लागली. टळक, गांधी, जवाहरलाल आिण बाबू गेनू यांचे फोटो लावून होताच
मा याकडे पा न ती हसली.

मी हटले, ‘मोठी लबाड आहेस तू!’

उषा उ रली, ‘गु आपली िव ा िवसरला तरी िशषय काही िवसरत नाही ती! ही
मोठीमोठी माणसं काय सांगताहेत आहे का ठाऊक? िजवाला जीव ायचा असतो,
मातीला नाही.’

माझा हात आप या ग यावर ठे वून घेत ती स दत होऊन हणाली, ‘ या िवषला

िशवायचं नाही हं आता!’

‘तुला सांिगत यावाचून थबालासु ा िशवणार नाही मी.’ मी उषेला वचन दले.

***

पण ते आनंदाचे वचन न हते... एका दुब या मनु याचे, एका सनी मनु याचे वचन
होते ते! उषा सगळे घरकाम करी, बाजारहाट करी, वयंपाक करी. उ या दवसात ितची
पाठ काही जिमनीला लागत नसे! आिण मी मा सव दवस िबछा यावर पडू न असे. जणू
काही मी नुकताच मो ा आजारातून उठलो होतो.

या िव ांतीचा उपयोग क न घे याइतके माझे मन ि थर होईना. उषा कामात गढू न

गेली क , मी मा या खोलीत वतमानप े घेऊन बसे. हातात या वतमानप ावर दृ ी
एका के ली तरी माझे मन तो मजकू र वाचायला तयारच होत नसे. ते एकसारखे जळत
राही, जळणा या मनात सा या जु या आठवण चे िनखारे भरभर फु लत आिण मग या
िनखा यांव न कु णी तरी मला फरफटत ओढीत नेत आहे असे वाटायला लागले.

पाच ा दवशी सं याकाळी उषा नेहमी माणे बाजारात गेली.

मनाची तगमग असहा होऊन मी ंकेतली बाटली काढली, ती फोडली आिण पे यात
दा ओतणार इत यात...

उषा परत आली. मा याकडे दृ ी जाताच ती णभर ग धळली. पण लगेच पुढे होऊन
ती हणाली, ‘हे िवष यायचं नाही हं!’ ितने शांतपणाने बाटलीचे बूच लावले.

मी उ र दले, ‘मा या काळजात आग पेटली आहे. ितचा िवसर पडायला हवाय मला.
हे िवष या यािशवाय मला गुंगी येणार नाही!’

‘गुंगी हणजे शांती न हे!’

मी हटले, ‘मा यासार या मनु याला मृ यूिशवाय दुसरं कोण शांती देणार?’

ितने उ र दले, ‘ ेम!’

मी िचडू न उ ारलो, ‘ ेम? घरावर या ेमामुळेच तर माझा असा कडेलोट झाला!’

 ती शांतपणे हणाली, ‘तुमचं ते ेम संकुिचत होतं, आंधळं होतं!’

उषो या या बोल याने मी चमकलो. मा या बोल याने चंचला जशी च कत होई, तशी
उषे या या उ ारांनी मा या मनाची ि थती झाली. उषेला हे बोल याचे बळ कोठू न आले
ते मला कळे ना!

बाहेर कु णी तरी िभकारी आळवून गात होता...

कोठे गुंतलासी ारके या राया

आली का सखया िन ा तुज?
कोठे गुंतलासी िभ ेमसुखे
न सुटती मुखे गोिपकांची!
काय झाले सांग मािझया कपाळा
उरला जीव डोळा, तुका हणे.

अभंगा या या ओळीही जणू काही हणत हो या... तुझं ेम संकुिचत होतं, आंधळं होतं.
जग हे माणसाचं घर आहे, घर हे काही याचं जग न हे!

उषा िभका याला भीक घाल याक रता बाहेर गेली.

***

उषेने मा या मनावर िवजय िमळिवला होता. मग समोर या म ाचा मोह मा या

शरीराला दूर झुगा न देता येईना.

उषा परत आ यावर मी िचडखोरपणे हटले, ‘उषा, श दां या शंतो ांनी मनातला
वणवा िवझत नाही!’

झटकन् बाटलीचे बूच काढू न मी पे यात दा ओतू लागलो. अधा पेला भरला. उषेने
एकदम माझा हात धरला. तो मी िझडका न देणार इत यात ती हणाली, ‘अधाच आहे
हा पेला! तो भ न देणार आहे मी!’

ित या नजरे ला नजर दे याचा धीर मला होईना.

माझी उषा... मा यासाठी वाटेल ते द करणारी उषा... मा या िजवाला जीव देणारी

उषा...

ितचे पाय ध न मी ित ा के ली, ‘मी पु हा या िवषला िशवणार नाही!’

 बाहेर फे कू न दे याक रता उषेने ती बाटली उचलली. मी हटले, ‘मा या टेबलावर ठे व
ती!’

ती आ याने पा लागली. मी हसत हटले, ‘ही बाटली पािहली क भुतं पळू न

जातील!’

***

दुसरे दवशी अंधार पड यावर उषा आिण मी ग रबां या व तीत फरायला गेलो.
ितनेच ही क पना काढली होती.

खुरा ांत रा न आयु य कं ठणारी सारी माणसे कामाव न परत आली होती.

एका झोपडी या दारात रॉके लचा रकामा िशसा पुढे ठे वून एक बाई बसली होती. दवा
लावायलासु ा ित यापाशी तेल न हते. दुस या एका घरकु ला या घाणेर ा अंगणात एक
मूल थाळीतला भाकरीचा तुकडा खात होते. याचे खाणे संप यावर आईने याला पाणी
दले. थाळीत काहीच िश लक न हते. आई भरपूर पाणी तेवढी याली. ितस या ठकाणी
र यावर पडले या के या या सालीसाठी दोन पोरांत भांडण चालले होते. शेवटी यात
मोठी माणसेही येऊन पडली. ते भांडण सोडिवता सोडिवता पुरेवाट झाली माझी! पुढ या
एका घरात मूल तापाने फणफणत होते आिण आई-बाप देवापुढे हात जोडू न ढळाढळा
रडत होते. घरी परत येताना कोप यावर आ ही जे दृ य पािहले, याने तर आम या
अंगावर काटाच उभा रािहला. एक कु े त डात एक प ावळ घेऊन धावत होते. या या
अंगावर एक िभकारी धावून गेला. प ावळ टाकू न ते िबचारे कु े पळत सुटले. िभका याने
ती प ावळ घेऊन आतली िशते चाटायला सु वात के ली.

या रा ी घरी आ यावर काही के या मला झोप येईना.

मा या मनात आले... घरात ेमाचा मोबदला िमळाला नाही हणून मी घरािव बंड
पुकारले. मग जगात यांना आप या माचा मोबदला िमळत नाही, यांनीही हेच
करायला नको का?

पण बंड पुकार याचा आिण झुंजून, लढू न ते यश वी कर याचा धीर या लोकांना कसा
हावा? आप या गुलामांची मने िभ ी राहतील ही द ाता मालक नेहमीच घेत असतात.
वत: या क ांवर जगणा या या माणसांना िलिहणे-वाचणे येत नाही, माणसाचे नशीब
या या कपाळावर या रे षांत नसून मनगटात या बळात आहे हे यांना कळत नाही,
देवाला कधी तरी आपली दया येईल ही यांची वेडी आशाही सुटत नाही... मग या
समाजाक रता आपण मरमर मरतो तो आप याला जग याचे साधे सुख सु ा देत नाही,
याची बंड पुकार याइतक ती जाणीव यांना कोठू न होणार?
 मला वाटले... सव दिलत लोकांना जागे करणे, मनु य हणून यांचे जे ह आहेत ते ते
िमळिव याक रता झगडायला, झुंजायला, लढायला, संगी या लढाईत देह ठे वायला
यांना तयार करणे, हे के वढे मोठे काम आप या िपढीपुढे आहे!

इतके दवस आयु य ही एका ची लढाई मानीत होतो मी!

ती सा या समाजाची लढाई आहे हे आज मला पटले. हा िवचार मनात आला ते हा कु ठे

माझा डोळा लागला.

दुसरे दवशी मी या लोकांत काम करायला सु वात के ली. लगेच मा या ल ात एक

मह वाची गो आली... वक ल हणून माझा या लोकांना पु कळ उपयोग हो यासारखा
होता. सामािजक ांतीचे काम मा यासार या ल वधी लोकांचे आहे. याला हातभार
लावता लावता गोरग रबांना मदत करणे आिण यांची दु:खे हलक करणे येक
धं ात या मनु याला श य आहे. िश काला यांना िशकिवता येईल, डॉ टराला यांना
औषधे देता येतील, ापा याला कमी नफा घेऊन यांना माल देता येईल, व कलाला
यांची भांडणे िमटिवता येतील...

या मनोरा याचे माझे मलाच हसू आले.

क पनेत हे सारे श य आहे. पण वहारात मा याचा अनुभव येत नाही. असे का

हावे? मी या गो ीिवषयी अिधक िवचार क लागलो. जनसेवेचे इतके माग मोकळे
असताना ा याने आिण सभा यां यावरच आ पा आिण मािणक यां यासार या
सुिशि त समाजसेवकांचा सारा भर का असावा?

लहानपणापासून या अनेक गो ी मी आठवू लागलो. सभा, ा याने, वतमानप ,े

चळवळी यांत भाग घेणा या मा या ओळखी या लहान-मो ा माणसां या कायाचा मी
मनात आढावा घेतला. कती तरी न ा गो ी मला कळू लाग या.

... समाजसेवा हा ब तेकांना क त चा राजमाग वाटतो. ा यानासार या गो नी

कमीतकमी क ांत जा तीत जा त क त िमळते.

... कु ठलाही शदूर फासलेला ध डा दसला क याला नम कार कर याक रता

भािवकांचे हात आपोआप वर होतात. बेगडी समाजसेवकांचे तोमही लोकां या याच
वृ ीमुळे माजते.

... यागािशवाय खरी समाजसेवा श य नाही. पण बु ी अथवा िव ा यां याइतक

यागबु ी सुलभ नाही. जगात दखाऊ यागच फार आढळतो! क त या सोनेरी
कळसाकडे पाठ फरिवणे; मोटार, बंगला िन इतर उपभोग लाथाडू न देण;े आप या सव
श ब जनसमाज सुखी हावा एव ासाठीच खच करणे, या गो ी आपले मरण
आप या डो यांनी पाह याइत याच कठीण आहेत!

सेवाधमाची खरीखुरी दी ा यायची हणजे...

एक पैही न घेता गोरगरीब लोकांचा वक ल हायचे मी ठरिवले.

***

या कामात मी कती लवकर रं गून गेलो. दुस याचे दु:ख हलके कर यात के वढा आनंद
असतो! दवस के हा संपला हे कामा या गडबडीत मला कळतसु ा नसे! एवढेच न हे, तर
मिह यांमागून मिहने गेले तरी मी कालच कामाला सु वात के ली आहे असे मला वाटे.
उषेने घरात फराळाचे के ले या दवशी आषाढी एकादशी अस याचा मला प ा लागला.
मा या न ा गरीब िम ंपैक एक माती या मूत क न पोट भरीत असे. याने आणून
दले या नाग, कृ ण आिण गणपती यां या मूत दृ ीला पड या ते हा नागपंचमी,
गोकु ळा मी व गणेशचतुथ मागे पडली हे मा या ल ात आले.

माझे शरीर क त होते. पण मन अिधक सुखी होऊ लागले होते.

िब हाड के यावर पु कळ दवसांनी िमराला घेऊन उषा आली. मी िनयिमत पैसे

पाठवीत अस यामुळे मुले अजून बो डगातच होती.

‘आनंदकाका दा यायला लागले आहेत. यां या घरी गेलीस तर पायच मोडू न टाक न
हणून आ पांनी सांिगतलंय...’ असे ती फुं दून हणाली, ते हा मी उषेकडे कती
अिभमानाने पािहले. उषा मा या आयु यात आली नसती तर आज िमराला त ड
दाखवायची मला लाज वाटली असती.

सुख िनरपे ा सेवेत आहे, सुख िजवाला जीव देणा या माणसावर ेम कर यात आहे,
याचा अनुभव मी दररोज घेत होतो. मला वाटले... जीवनसंगीत दोन तारां या संवादांतून
िनमाण होत असते. पिहली सेवा आिण दुसरी ीती. सेवा जग फु लवते आिण ीती मन
फु लवते.

मोठे वादळ होऊन गे यावर समु जसा स दसतो, तसे माझे मन झाले होते.

एके दवशी आ पा मला घरी परत बोलवायला आला. मी टेबलावर ठे वले या दा या

बाटलीचा या वेळी फार उपयोग झाला मला. याने दा बाज हणून माझी हेटाळणी
के ली. यामुळे मलाही सडेतोडपणाने बोलता आले. कु टुंबातले ेम हे त यात या
पा यासारखे असते. असले साठलेले पाणी सहसा िनमळ असत नाही, असे मी सांिगतले
ते हा चडफडत तो िनघून गेला.

दुस या दवशी मा या टेबलावर सो याची ही रास झाली. मा या ओळखी या येक

गरीब घरातून या राशीतले सोने आले होते.

उषेला हाक मा न मी हटले, ‘टेबलावरलं हे सोनं पािहलंस का? आज खूप ीमंत

झालोय मी!’

ितने हसत उ र दले, ‘मी तुम या नही ीमंत झाले आहे!’

‘कु ठं आहे तुझं सोनं?’

ितने मा याकडे कती भावपूण दृ ीने पािहले... जणू काही डो यांची सीमा
ओलांड याक रता ितचे दय धडपडत होते.

***

दुसरे दवशी सं याकाळी मी नेहमी माणे ग रबां या व तीतून घरी परत येत होतो.

वाटेत बाताराम भेटला. एक प मा या हातात देऊन तो िनघून गेला. ते चंचलेचे प

असावे असे मला वाटले. ते न वाचताच फाडू न टाकावे असेही मा या मनात आले.

माझे मलाच हसू आले. आता मला चंचलेची काय भीती होती? उषा माझी पाठीराखी
असताना...

मौज हणून मी ते प उघडू न खालची सही पािहली... तुमची मािणक!

मािणकने मला प पाठिवले आहे? मग ते बातारामने आणून ायचे कारण काय?

मािणकने िमराबरोबर ते का पाठिवले नाही?

मी वाचू लागलो...

‘ि य धनंजय...

मािणकने धनंजयाला िलिहलेले प होते ते.

या प ातला मजकू र कती िवल ण होता!

मानी मािणक धनंजयाची िवनवणी करीत होती, आनंदां या ेमाचा उपहास करणारी
मािणक धनंजया या ेमाची भीक मागत होती, िमरा आिण बाळ यांना तुसडेपणाने
वागिवणारी मािणक मातृपदा या संकटात सापडू न धनंजयाचा आसरा शोधीत होती...

तीनदा मी ते प वाचले. राग आिण क व यां या िविच िम णाने माझे मन भ न

गेले.

मािणकने धनंजयाला पाठिवलेले हे प याने चंचलेकडे दले असावे आिण चंचलेने

माझा सूड घे याक रता ते मा याकडे पाठवून दले असावे!

प ी या िभचारा या वातने आनंद ज माचा दु:खी होईल या खा ीनेच चंचलेने हा

उ ोग के ला होता. पण या दु:खापे ाही दुस याच एका गो ीचे दु:ख मला अिधक होऊ
लागले.

या संकटातून मािणकला मु कर याचा एकच माग होता... ितला मा याकडे राहायला

ये हणून सांगणे.

पण मािणक आ यावर उषेचे काय होणार?

मागचा अनुभव...

मािणकला उषा डो यांसमोरसु ा नकोशी होती. या वेळी उषोचा आनंदवर ह

न हता! पण आज?

मी सु होऊन गेलो, मा या डो यांपुढे एकच नाचू लागला... मािणक क उषा?

चंचला
मा या डो यांपुढे एकच नाचत होता, आनंदाचा सूड कसा यायचा?

तीन-साडेतीन मिह यांनी धनंजयाने ती संधी मला आणून दली. तो वेडपट भ या

मािणकचे एक प घेऊन या याकडे आला. धनंजयाने या प ाला त डीच उ र दले,
‘जगात त काळ जीव घेणारी पु कळ औषधे असतात असे मािणकला सांग!’

या या या बेडर उ राचे मला मोठे कौतुक वाटले. भ या िनघून गे यावर तो हणाला,

‘चंचला, तुला आनंदाचा सूड यायचा आहे ना? हे मािणकचे प या याकडे पाठीव!
हणजे कशा इं ग या लाग यासार या होतील याला!’

मी ते प वाचू लागले. ते प वाचता वाचता मािणक या िभ ेपणाची मला क व

आली. मनात आले... चाकू , का ी ही जशी लहान मुलांची खेळणी न हेत, या माणे वैर
ेम हा काही कु लीन ीचा खेळ नाही!

दवस गे यामुळे मािणक घराबाहेर पडत न हती, उदास झाली होती, या संकटातून
सुट याक रता धनंजयाची ज मभर दासी हायला ती तयार होती!

मला हसू आले... या िशक या-सवरले या बाईला पु या-मुंबईकडे जाऊन चटकन् मोकळे
हो याचा धीर होऊ नये? िभ ी कु ठली! शूरपणा िशकू न येत नाही हेच खरे !

***

बातारामबरोबर मािणकचे प आनंदाकडे पाठवून दले ते हा मा या मनात आले...

बायकोचा हा दि वजय कळला क हा आनंद वैतागाने अिधक अिधक दा यायला
लागेल! तो र यावर झंगून पडला आहे आिण जाणारी येणारी माणसे या याकडे पा न
फदी फदी हसत आहेत, हे पाहायला आपण काही इथे असणार नाही, ही काय ती
दु:खाची गो आहे!

पुढ या आठव ात माझे अमे रके ला जायचे न ठरले होते. धनंजय मा याबरोबर
येणार होता. पुढली सव व था कर याक रता बँकेतले पैसे काढू न ते मी या या
हवालीही के ले होते.

मािणक या या प ाची आठवण होऊन मधेच मा या मनात आले... या धनंजयाने

ितला चांगलेच फसिवले! मा या बाबतीत हा तसेच काही करणार नाही ना!
 ही क पना णभरसु ा मला खरी वाटेना!

गे या तीन मिह यांत धनंजय अगदी मा या भजनी लागला होता. चंचलेचे नाव
अमे रके त कसे गाजेल या यासापलीकडे याला दुसरे काही सुचतच न हते. बातारामाला
तो मनातून मुळीच आवडत न हता. धनंजयाने पैची अफरातफर के ली असती तर याने
लगेच या यािव त ार के ली असती! पण आतापयत एकदासु ा असा संग आला
न हता! मी मनात हटले... धनंजय चंचलेला कधीही फसवू शकणार नाही.

जी माणसे फसतात यांनाच कु णीही फसिवतो!

उषा
आनंद मला फसिवतील?

छे:! ते कधीच श य नाही. मग ‘कु णाचं प आहे ते?’ हणून मी िवचार याबरोबर
यांनी हातात या प ाचे तुकडे का बरे के ले?

आवडीचा कायरस के ला असूनही यांचे जेवणावर ल न हते. मला वाटले... या

प ातला मजकू र यां या मनात घोळत असावा!

कु णाचे बरे प असावे ते?

सं याकाळ या संगाची मला आठवण झाली. ‘मन अधीर हो घननीळा...’ हे गाणे

गुणगुणत मी आनंदांची वाट पाहात दारात उभी होते. ित हीसांज झाली तरी आनंद आले
नाहीत. मा या मनात आले... वनवासात सीतामाइची ि थतीसु ा मा यासारखीच होत
असेल. िशकारीला गेलेले रामचं लवकर परत आले नाहीत हणजे तीसु ा पणकु टके या
दारात अशीच र रत उभी राहत असेल.

आनंदा याऐवजी िमरा आली ते हा मला जरा नवलच वाटले. ‘इत या उशीरा का
आलीस?’ हणून िवचारले, ते हा ‘काक ला आनंदकाकांचा फोटो हवाय्’ हणून ितने
सांिगतले.

मािणकताइनी आनंदांचा फोटो मागून आणायला िमराला मा याकडे पाठिवले होते.

याचा अथ?

अथ उघड होता. मािणकताइना आपली चूक कळली होती, प ा ाप होत होता.

िमरा मािणकताइ या खूप गो ी सांगू लागली. यांनी िमरा आिण बाळ यांना तीन-चार
दवसांपूव बो डगातून घरी नेले होते, या यां याशी फार मायाळू पणे वागू लाग या
हो या, या िमराशी एकसार या आनंदां या गो ी करीत हो या, आनंद िजथे गोरग रबांत
काम करतात ितथे िमराला घेऊन मु ाम फरायला गे या हो या या...

आनंदां या फोटोची पूजा कर याची इ छा मािणकताइ या मनात उ प झाली होती

हे उघड होते.

पण माझा फोटो यांना देऊन मी काय क ?

 माझी पूजा...

आनंद ही मािणकताइनी मा यापाशी ठे वलेली ठे व होती. या के हा परत येतील आिण

आपली ठे व मागतील याचा नेम न हता.

माझा ह ... माझा ह फ आनंदां या फोटोवर होता.

मी िमराला तो फोटो दला नाही.

***

हे सारे मनात येऊन मला वाटले... आनंदांना आलेले प मािणकताइचेच असले पािहजे.
इथे राहायला ये याची यांची इ छा असावी. या प ातला मजकू र वाचून आप याला
वाईट वाटेल हणून आनंदांनी ते फाडू न टाकले! अलीकडे यांचे मा यावरले ेम कट
होऊ लागले होते. ते ेम आिण मािणकताइचे इथे येणे यांचा मेळ कसा घालायचा यांचे
यांना कोडे पडले असावे!

मनाची ख ख काही के या थांबेना. आनंदांना झोप लाग यावर टेबलाखाल या

टोपलीतून यांनी फाडू न टाकले या प ाचे कपटे मी बाहेर काढले. कु ठ याच कप ावर
पूण श द िमळे नात. एकावर ‘जय’ ही अ रे होती, दुस यावर ‘ळासाठी’ होती, ितस यावर
‘दासी’ एवढाच श द होता! नीट काहीच अथ लागेना! पण दासी या श दाने माझी शंकाच
खरी ठरत होती.

मी कं टाळू न ते कपटे टोपलीत परत टाकणार होते. इत यात तीन कपटे जुळवून होणारे
दोन श द मा या दृ ीला पडले... तुमची मािणक.

प ातला मजकू र मला वाचायला िमळाला न हता. पण आनंदांना तुमची मािणक

हणून मािणकताइनी जे प पाठिवले होते, यात ेमाखेरीज दुसरे काय असणार?

आज ना उ ा मािणकताई मा याकडे आपली ठे व परत मागायला येणार हे आता उघड

झाले.

या आनंदांवर आनंदाने ेम करतील. पण यांनी उषेवर ेम करावे असे ितने यांचे

काय के ले आहे?

आनंद सुखी हावेत हणून उषा इतके दवस यां यापाशी रािहली. आता याच
गो ीसाठी ितने यां यापासून दूर गेले पािहजे.

उ ा रा ी दहा वाजता आनंदां या पायावर डोके ठे वायचे आिण यांचा फोटो घेऊन
बाहेर पडायचे असा मी मनात िन य के ला.

पण हा िन य पुरा पाच िमिनटेसु ा टकला नाही.

उषेने आनंदांना सोडू न जायचे? आनंदां यापासून दूर रा न उषा सुखी होईल? जगात
कु ठे ही ितला सेवा करता येईल! पण ेम? आता आनंदांिशवाय दुस या कु णावर ती कशी
ेम क शके ल?

द ाभोवती गद करणा या िचमुक या पतंगां माणे हे मा या मनाभोवती

िघर ा घालू लागले. िशवलीलामृत काढू न िचलयाचे आ यान वाचले ते हा कु ठे मा या
मनातला ग धळ कं िचत कमी झाला.
आ पा
मी अगदी ग धळू न गेलो. पिह यांदा ही बातमी खरीसु ा वाटेना मला. रा ीचे नऊ
वाजून गेले होते. तरी बँके या मॅनेजराकडे गेलो. ‘धनंजयानं संमेलना या खा याची सव
र म बँकेतून काल काढली’, हे यानेही सांिगतले.

अशुभ बात या सहसा खो ा ठरत नाहीत हेच खरे !

माझे हातपाय अगदी गळू न गेले.

तीन-चार मिहने खूप खटपट क न आ ही पंधराशे पयांपयत देण या जमिव या

हो या. संमेलन तर पंधरव ावर येऊन ठे पलेल!े आिण हा अमे रकन खिजनदार
कु णालाही न िवचारता सव पैसे बँकेतून काढतो! ऐन ल ा या वेळी ं ाची र म
िभ ुकाने पळवावी यातलाच कार हा!

पिह या पिह यांदा हा धनंजय मा याभोवती नाचला, रा ं दवस आम याच घरी रा

लागला. ते हा या या अमे रकन ऐटीचा आम या कायाला फार उपयोग होईल असे मला
वाटले. मािणकची िन याची तर पूव पासूनच चांगली मै ी होती. मािणक संमेलनाची
िचटणीस अस यामुळे मी धनंजयाला खिजनदार के ले. मािणक आजारी पड यावर तर
ितचा अिधकारही यालाच दला. सारे रान लेकाला मोकळे िमळाले.

अलीअलीकडे या चंचलेकडे वारीने ब तान बसिवले होते. मी मनात हटले... या

िसनेमानटी चांग या ीमंत असतात. धनंजय हा चंचलेकडू न संमेलनासाठी शे-पाचशे
पयांची र म उकळ यािशवाय काही राहणार नाही. ते हा उगीच या या िन ित या
मै ी या आड का या?

वारी अमे रके त पाच-सात वष रािहलेली. ितथे कु णीही कु णा या बायको या हातात

हात घालून नाचले तरी चालते. इथे ते कसे जमणार? यामुळे या धनंजयाला अगदी
चुक याचुक यासारखे होत असावे! मी मनात हटले... वारी या नटी या घरी जाऊन
वेडीवाकडी नाचली तर यात आपले काय जाते? संमेलनाला िसनेमात या मंडळ या
देण या िमळवून ायचे आपले वचन याने पाळले हणजे र गड झाले!

इतके दवस मी या मात होतो!

पण चोरा या हातात जामदारखा या या क या ा ा यातला कार झाला हा!

***
 साडेनऊ हायला आले होते. चंचलेचा बंगलाही गावापासून बराच लांब होता. पण
धनंजयाचा शोध के यािशवाय ग यंतरच न हते मला.

चंचले या बंग यावर गेलो तो तीही अ व थपणे धनंजयाची वाट पाहत असलेली
दसली.

सकाळी आई आजारी अस याची तार आ याचे िनिम क न वारीने पोबारा के ला

होता.

बातारामा या बोल याव न धनंजयाची आई कै लासवासी झा याला बरे च दवस झाले

होते!

मीही धनंजयाला शोधायला आलो आहे हे कळताच चंचला अगदी ग धळू न गेली.

पुढ या आठव ात धनंजयाबरोबर ती अमे रके ला जाणार होती. बँकेतले सारे पैसे
काढू न ते या या हवाली के ले होते हणे ितने!

मी मनात हटले... ित या नगा यापुढे आम या टमक ची काय कथा!

धनंजयाने आपले रह य मािणकला सांिगतले असावे अशी चंचलेला शंका आली. ित या

मोटारीतून त काळ आ ही घरी आलो.

पण आप या खोलीत मािणक तरी कु ठे होती?

इत या अपरा ी ती कु ठे गेली असावी, याची काही क पनाच करता येईना मला. का

धनंजयाने आधी पळू न जायचे िन मागा न िहने जाऊन याला अम या अम या ठकाणी
गाठायचे, असे या दोघांचे ठरले होते? काहीच कळे ना!

िमरा बाळला आगबोट घेऊन दे याक रता सकाळी दुकानात गेली होती. ितथे िसगारे ट
घे याक रता धनंजय आला होता आिण बाळने ‘ याला आगबोट हवी, िवमान नको’,
हणून ह धरला ते हा ‘शाबास’ हणून धनंजयाने याची पाठ थोपटली, हे जे हा
पोरी या त डू न कळले ते हा बाताराम उडी मा न हणाला, ‘तो लफं गा सारे पैसे घेऊन
िवमानाने कु ठं तरी पळू न जाणार आहे! पण या अमे रकन भाम ाला हणावं... या
बातारामाशी गाठ आहे!’

तो धावतच गेला.

धनंजय कु ठे ही गेला असला तरी मािणकचा प ा कसा िमळणार हा च होता!

 मी मािणक या टेबलाकडे पािहले.

एका चुरगळू न टाकले या कागदावर ितने िलिहले होते–

‘जगात त काळ जीव घेणारी िवषं पु कळ असतात!’

मािणकने िवष घेतले असले पािहजे हे उघड होते.

ल ानंतर मिहना दीड मिह यात नवरा घर सोडू न िनघून जातो, दा बाज होऊन
गटारात लोळू लागतो, नटी या घरी मु ाम ठोकतो आिण शेवटी एका िवधवेला घेऊन
िब हाड थाटतो... हे सारे कसे सहन हावे ितला?

पण िवष घेऊन मािणक कु ठे गेली असेल?

आप या मरणाने तरी आनंदाचे डोळे उघडावेत हणून या या दारात िवष िपऊन

आ मह या कर याचा ितने िन य के ला असावा!

आ ही गेलो तो आनंदाचे दार उघडेच होते. पण मािणकचा मा कु ठे ही प ा न हता.

सारी रा आिण उभा दवस आ ही मािणकचा शोध करीत होतो. पण ितचा

ठाव ठकाणा कु ठे ही िमळे ना! आय या वेळी िवष यायचे भय वाटू न ितने आपला बेत
बदलला असावा! ितने नदीत उडी टाकली असली तर दोन-तीन दवसांनी ितचे ेत कु ठे
तरी काठाला लागेल, मग ते इथे आणतील; ते ओळख याक रता मला जावे लागेल...

छी! छी:! ‘दे. भ. आ पारावां या भावजयीची आ मह या’ हा मो ा टाइपातला

वतमानप ी मथळा मला भेडसावू लागला.

मािणक महामूख मुलगी आहे अशी माझी खा ी झाली!

ितसरे दवशी आनंदाकडू न बोलावणे आले हणून गेलो. या या हातात एक मोठे प

होते. मािणकने मर यापूव ते पो टात टाकले असावे अशी माझी खा ी झाली.

मी चाचरत िवचारले, ‘मािणकचं प आलंय्?’

‘हो!’

‘कु ठं आहे ती?’

आनंदाने काहीच उ र दले नाही.

मी डो यांना उपरणे लावीत हटले, ‘फु कट मेली िबचारी!’

आनंद हसून हणाला, ‘मािणकचा पुनज म झालाय्!’

तो काय हणतोय हेच मला कळे ना.

याने मािणकचे प मा या हातात दले.

मािणक
ि य आनंद,

ि य माणसापासून कु णी आनंदाने दूर जाईल का? पण आज मािणक तुम यापासून दूर

दूर जात आहे. आिण दूर जात असतानाही तुम या नावामागे ि य ही अ रे िलिह यात
ितला आनंद होत आहे.

प ीने पतीला सोडू न जाताना पिहले ेमप ा िलहावे... कती िवल ण वाटते हे!

मािणक िविच असेल! पण या िपढीत मािणक ज माला आली, या प रि थतीत ती

वाढली, यांचाही या िवल णपणात वाटा आहे.

तु हांला आठवते का? ल ा या दुसरे च दवशी आपण दोघे िसनेमाला गेलो होतो.
थेटरा या हरां ात एक मोठा आरसा होता. या यापुढे उभी रािहलेली दोन-तीन मुले
खो खो क न हसत होती. ती का हसताहेत हे पाह याक रता मी पुढे झाले. या आरशांतले
वत:चे ित बंब पाहताच मी सु ा हसू लागले. सडपातळ मािणक या आरशात ढेरपो ा
बाईसारखी दसत होती. िन माझी मान शरीरा या खाल या भागात कु णीतरी दडपून
बसिवली आहे असा भास होत होता.

वत:चे ते िवकृ त प पा न या वेळी मी हसले. पण या आरशातली मा या पाची

िवकृ ती िणक होती! मा या मनाची िवकृ ती–

मनाची िवकृ ती दाखिवणारा आरसा जगात कु ठे तरी असता तर कती बरे झाले असते!
तसा आरसा असता तर आज मािणकचे आयु य आनंदमय होऊन गेले असते.

आनंद, मािणक तुमची अपराधी आहे, शतश: अपराधी आहे. पण खरे सांग?ू जाणूनबुजून
ितने तुमचा कु ठलाही अपराध के ला नाही.

तु हांला हे कदािचत खरे ही वाटणार नाही! पण... आयु य हे गिणताचे पु तक नाही, ती

एक िविच कादंबरी आहे!

लहानपणी वडील माणसांनी षार हणून मला डो यावर चढिवले. शाळे त नेहमी
माझा पिहला नंबर असे. पिह या नंबरात जगातले सव सुख साठिवले आहे असे मला
यावेळी वाटे. सारी माणसे या गो ीचे कौतुक करीत. खेळावे, फरायला जावे, िशवावे,
टपावे, मुलांना खेळवावे, या गो ी मला आवडेनाशा झा या. माझी पु तके आिण माझा
पिहला नंबर या दो ह पलीकडे कती तरी वष मला जगातली कु ठलीच गो दसत
न हती.

मी इं जी पाचवीत गेले ते हा सहा मिह यां या अंतराने आई िन बाबा दोघेही मला

सोडू न गेली. आ ही दोघी बिहणी. आ ाचे ल नुकतेच झाले होते. ितने मला पु यात या
एका शाळे त घातले, पुढे सहा वष बो डग हेच मािणकचे घर झाले.

शाळे या वादिववाद सभेत मी एकदा बोलले. मु य बाइना ते बोलणे फार आवडले.

यांनी मला खूप खूप उ ेजन दले. पु यात या मोठमो ा सभांत या कती िधटाईने
बोलत असत!

हळू हळू या िचम या सभांत या टा या मा या कानांत घुमू लाग या. मोठे पणी
बाइ या माणे आपणही ासपीठावर चढू िन सभासंमेलने गाजवू अशी व े मला पडू
लागली.

मॅ क होईपयत मा या डो यांपुढे एकसारखा या बाइचा आदश होता. या के सांना

तेल लावीत नसत. मीही के सांना तेल लावायचे सोडू न दले. या मु ाम ताठ मान क न
चालत. मीही यांचे अनुकरण क न चालू लागले. ीचा शृंगार पु षा या सुखाक रता
असतो, ित या अंगावरले दािगने या ित या गुलामिगरी या शृंखला असतात, असे एक
यांचे आवडते मत होते. यामुळे नटणे-मुरडणे, के शभूषा, वेषाभूषा, सारे सारे सोडू न दले
मी या वेळी.

मुल नी ेमा या गो ी कधीही वाचू नयेत असे या नेहमी हणत. पु षचे ीवरले ेम
हे मांजरा या उं दरावर या ेमासारखे आहे, हे या बाबतीतले यांचे आवडते वा य होते.
या सांगतील तीच पु तके वाचायची िन या उ ारतील तीच मते बोलत राहायचे, यांत
माझी दोन वष िनघून गेली.

मॅ क होऊन मी कॉलेजात गेले. ितथले पोरांचे चाळे , यांनी चावटपणाने मुल वर

टाकलेले बोळे , मुल या नावावर के या जाणा या अचकट िवचकट को ा, एखा ा
पोरीबरोबर फरायला िमळावे हणून ितला द या जाणा या भेटी या व तू...

हाय कू ल या बाइनी के लेली पु षांची परी ा अगदी बरोबर आहे असे मला वाटू
लागले.

सु ीत मी आ ा या घरी जाई. ितथली नवरा-बायकोची भांडणे ऐकू न माझे कान कटू न

जात! वाटे... सु ीतसु ा कॉलेज या वसतीगृहात रािहलेले बरे ! आ ाची धुसफु स, ित या
पितराजांचा चडफडाट आिण यां या पोरांची रडारड...! माणसे संसार कशाला करतात
हेच मला कळे ना. या वेळी कु ठ या तरी कवीची एक किवता िस झाली होती...
 संसारसतारीव र तारा
तू, मीिह, मदन वाजिवणारा

असा ितचा आरं भ होता. या ओळी वाचून मला वाटले... हे किव वाटेल या ग पा
मारतात. हणे नवरा-बायको या संसारा या सतारी या तारा आहेत. आ ा या संसारात
सतार तर कु ठं च दसत न हती मला! रा ं दवस चांगला ढोल वाजलेला ऐकू येत होता!

मी बी.ए. या वगात गेले ते हा धनंजयाची िन माझी ओळख झाली. तो दुस या

कु ठ याशा कॉलेजातून या वष आम या कॉलेजात आला होता. अ यासात वारी
यथातथाच होती. पण या याइतका वा ाट िव ाथ आम या कॉलेजातच काय, सा या
युिन ह सटीत िमळाला नसता. िव ाथाना न आवडणा या एका ोफे सराला याने
िसगारे ट देऊ के ली होती, ताटवा ांचा बँड क न लबात या गणपतीचे िवसजन
कर याची क् ऌ ी काढली होती... एक अन् दोन, दर आठव ाला वारी काही तरी नवा
परा म के यािशवाय राहत नसे!

तो या कॉलेजातून आला होता, ितथ या नाटकात ोफे सरसु ा काम करीत असत
हणे. आम या कॉलेजचे संमेलन जवळ आले ते हा वारी िि सपॉलकडे गेली आिण
‘एकच याला’ कर याचा िव ाथाचा िवचार असून यात ि ि सपॉलसाहेबांनी
तिळरामाचे काम करावे अशी याने िवनंती के ली... कॉलेजातून हाकलून लाव याची
धमक िमळ यापयत हे करण रं गले! पण तो कधी डगमगला नाही.

याची माझी ओळख झाली ती या नाटका या िनिम ानेच. गीतेचे काम मी करावे अशी
िवनंती करायला तो मा याकडे आला होता.

ते नाटक कधीच झाले नाही! आमची ओळख मा वाढत गेली. मी न बोलावताच तो

मा याकडे येई. पण ‘तू मा याकडे येत जाऊ नकोस’ असे याला सांग याचा धीर मा
मला कधीच झाला नाही. या याबरोबर फरायला जा यात, िच पट पाह यात कं ब ना
टेकडीवर अगर काल ा या काठावर ग पागो ी करीत बस यात मला आनंद वाटू
लागला.

पुढची गो ...

एकदा वाटते िल नये... पण मािणक आज तुम यापुढे आपले दय उघडे करायला

बसली आहे. मग यातील एखादीच गो लपवून ठे व यात काय अथ आहे?

एकदा फ न परत येताना अंधारात धनंजयाने बळजबरीने माझे चुंबन घेतले.

मी संतापाने बेशु होते क काय असे मला वाटू लागले.

 तो हणाला, ‘मािणक, रागावू नकोस. माझं तु यावर ेम आहे. मी घरचा चांगला
ीमंत इनामदार आहे. मा याशी ल के लंस तर...’

‘मला कु णाशीच ल करायचं नाही!’ असे उ र या या त डावर फे कू न मी ितथून

चालती झाले. माझे डोके कसे गरगरत होते! ‘पा , पा !’ हे याचे श द मला ओझरते ऐकू
आले.

बी.ए. झा यावर मी एका मुल या शाळे त मा तरीण झाले. या मु ध िजवां या

जीवनात मी कती लवकर रमून गेले! िचम या अंगणात येऊन खेळू लाग या क लहान
मुलाला जसा आनंद होतो, तसा मला वगात या या मुल कडे पा न होई. यांत या कती
तरी मुली मला धाक ा बिहणीसार या वाटू लाग या.

परं तु हा नवेपणाचा आनंद लवकरच ओस लागला. माणसाचे आयु य हे थोडे तरी

कादंबरीसारखे असायला हवे! पण मा तरीण झाले या मािणकचे आयु य आगगाडी या
वेळाप कासारखे झाले होते.

या यांि क जीवनातही सुखी हो याचा मी य के ला असता. पण या शाळे त मी

काम करीत होते ित यातला सावळा ग धळ मला सहन होईना. शाळे या कायकारी
मंडळाचे अ य ा मोठे ीमंत होते, िव ानही होते. पण ते वेळी-अवेळी शाळे त येत,
ब याशा दसणा या मा तरण शी अघळपघळ बोलत आिण...

यांनी एका मा तरणीला फशी पाडले. करण अंगलट येत आहे असे वाटताच यांनी
एका बेकार त णाला मा तरक चे आिमषा दाखिवले आिण ती बाई या या ग यात
बांधूनही टाकली. शाळे त या मा तर-मा तरण नाच न हे तर मुल नासु ा ही गो कळू न
चुकली. पण िश कांपैक कु णीही ं क चूं के ले नाही.

सारे पोटाचे गुलाम! याला पोट भरायचंय, याने त ड उघडता कामा नये, हे तर
स याचे त व ान आहे!

पुढे ते अ य ामहाराज मा याशी अघळपघळ बोलायला लागले. मी लवकरच शाळा

सोडू न दली.

कु ठे ही गेले तरी द र ी जगात ीमंतां या पापांवर पांघ ण पडायचेच! हणून मी

समाजसेिवका झाले. ितथे गरीब िन ीमंत हा भेद फारसा न हता! पण माझे खे ातले
आिण आ मातले अनुभव...? ते अनुभव सांिगतले तर एक मोठा ंथ होईल. कु ठे ही गेले
तरी पळसाला पाने तीनच, ही हण पु षां या बाबतीत मला खरी वाटू लागली.
पु षजातीचा ितटकारा आला मला!
 ा याने दे यापलीकडे मलाही दुसरी काही हौस उरली न हती. मधून मधून मन
र रे . एखादे वेळी आपण जगतोय कशाला हे कोडे पडे.

सारी कामे सोडू न मी आ ा या घरी जाऊन रािहले. पाच-सहा बाळं तपणांनी ती

हातारी दसू लागली होती. दुसरा उ ोग नस यामुळे मी के शभूषोत आिण वेषाभूषोत
वेळ घालवीत असे. हळू हळू माझे मे हणे मा याशी दोन-दोन तास ग पागो ी करीत बसू
लागले. आ ा मला पा यात पा लागली.

जगात मी एकटी आहे अशी क पना वारं वार मा या मनात येई. ती मनात आली क
काही काही सुचेनासे होई. पहाटे दोन वाजता जागी झाले क ... आनंद, मा करा. या
प ात एक अ रसु ा खोटे िलहायचे नाही असे मी ठरिवले आहे... जागी झाले क
धनंजयांची मूत मा या डो यांपुढे उभी राही...

पण धनंजय माझी वाट पहात थोडाच बसला होता! मी याची चौकशी के ली. पाच-
सात वषपूव तो काही तरी िशकायला अमे रके त गेला आहे एवढे कळले. घरदार िवकू न
तो गेला होता.

मा या मनात आले, धनंजय ितथेच थाियक झाला असावा. अमे रके त या गो या

बायकोपासून धनंजयाला ए हाना चार मुले सु ा झाली असतील!

आ ा या अकारण म सराने मी मनात जळत होतेच. या आगीत तेल ओतले ते

वतमानप ात या एका बातमीने! शाळे त असताना यांचे आयु य मी आदश हणून
मा या डो यांपुढे ठे वले होते या हेडमा तरीणबाइनी चाळीसा ा वष ल के ले होते; िन
तेही याला पिहली बायको व ित यापासून झालेली चार मुले होती अशा एका
मनु याबरोबर!

या बातमीने मला अगदी बेचैन के ले. याच वेळी आ पा मला भेटले, यांनी मा यापाशी
ल ाची गो काढली आिण तु हाला पाहताच मी ल ाला होकार दला.

मी ल के ले ते मला ह ाचे घर असावे, सुखाने जगता यावे, मालक ण या ना याने

अिधकार गाजवायला िमळावा हणून! आनंद, रागावू नका. िवमा-एजंटाशी ल कर यात
मी या यावर फार मोठे उपकार करीत आहे, अशा धुंदीत मी ल ाला उभी रािहले.

ल ा या वेळी मी बोह याव न वळू न पािहले. कोप यात उभी असलेली उषा आपले
डोळे पुशीत होती. मा या मनात म सराची ठणगी पडली. एका णात माग या सा या
गो ी आठव या. ‘सारे पु ष एकाच माळे चे मणी’ असे हणून कु याने मी संसाराला
सु वात के ली.
 याचा शेवट...

दैवाने मला नंदनवनात नेऊन सोडले होते... पण मा या हातांनी मी तेच उ व त क

लागले. मा या या अपराधाब ल मला चांगलीच िश ा झाली. आता वैराण वाळवंटात
मला आयु य कं ठायला हवे!

पेर यािशवाय उगवत नाही हा िनयम सुखालाही लागू आहे. पण मी तो पायाखाली

तुडिवला. पोकळ सामजसेवे या धुंदीत मी ीतीला... जीवना या संजीवनीला...
लाथाडले.

लहानपणापासून बु ीवर, बु ीमुळे उ प होणा या अंहकारावर, मी जगत आले होते.

एक धनंजय सोडला तर मा यावर कु णी ेम के ले न हते. मीही कु णासाठी रडले न हते.
नेहमी हात वर ध न राहणा या बैरा याचे हात चलनवलन नस यामुळे लाकडासारखे
होतात ना? मा या भावनांचीही तीच ि थती झाली होती. आइ या सुरकु तले या हातांतून
पाझरणारी माया, िमरा आिण बाळ यां या िमठीतून ओसंडून वाहणारे ेम, तुम या
पशातून कारं जा या तुषारांसारखा नाचणारा मु ध आनंद, कशाचीही कं मत या
अहंकारा या धुंदीत मला कळली नाही.

कु ठ याही गो ीचे मोल िविनयोगानेच मनु याला कळावे असा मानवी आयु याचा
संकेतच आहे का?

नाही! मािणकला आप या मूखपणामुळे ते मोल कळले नाही. उषेला ते कळले...

मा यापे ा ितचाच तुम यावर अिधक ह आहे...

सा याभो या उषेला जे सहज कळले ते िशक या-सवरले या मािणकला का कळले

नाही?

मािणक पु तक जगात, िवकृ त वातावरणात वाढली होती. बु ीचे भलते तोम

माजिवले होते ितने!

िनसगाशी वैर क न, दय पायाखाली तुडवून मनु य सुखी होत नाही.

मनु याचे जीवन ही एक नाजूक वेल आहे. आयु यातली सुखे ही या वेलीवर फु लणारी
िचमुकली फु ले आहेत! भावनां या शीतल जलावाचून ही वेल फु लत नाही. नुस या
बु ी या उ हाने ती सुकून जाते. संसारातली सुखे सा या भावनांतून, सामा य संगांतून
िनमाण होतात हे मला पूव कधी कळले नाही.

परवा पािहलेलं एक िच मला रा न रा न आठवतंय!

 दूर मृगजळाचा भास होत होता. या दशेने एक हरीण धावत होते.

या मृगजळात फु लले या कमळां या सुगंधाने जणु काही वेडे झाले होते ते! उरी
फु टेपयत ते धावत होते. मृगजळातली ती कमळे या यापासून दूरदूरच जात होती.

शेवटी ते दमून उभे रािहले.

इत यात कु णा तरी पार याचा बाण याला लागला.

याला जखम झाली. जखमेतून भळभळ र वा लागले. या र ाबरोबर क तुरीचा

सुगंधही या या अंगातून बाहेर येऊ लागला.

या वासाने वेडे होऊन आपण धावत होतो तो हाच हे याने ओळखले.

पण के हा? आयु या या शेवट या णी!

मािणकचे तसेच झाले.

आनंद, मािणकला आज इतकं का कु ठू न सुचतंय... असे तुम या मनात येईल. ित या

दयांत या सव गोठले या भावना आता खळखळू न वा लाग या आहेत. गे या चार
मिह यांत मी कती न ा गो ी िशकले! दु:ख मनु याला कती लवकर अंतमुख करते.
संकट हाच मनु याचा खरा गु आहे.

मी काय काय िशकले, ते सांगू का?

...सुख का ाची थ ा कर यात नाही. आप या जीवनाने दुस या या जीवनात का

िनमाण कर यात आहे.

...सुख दोन माणसां या जगात असते. पण या दोन माणसांची दये यावेळी एक प

होतात, याच वेळी ते गट होते.

... याग हा ीितमं दराचा पाया आहे. भोग हा या मं दराचा कळस आहे. पायावाचून
कु ठलेही मं दर उभे रा शकत नाही.

...समाजसेवा हे ीतीचेच िवशाल प आहे. याला आप या घरावर ेम करता येत

नाही, आप या माणसावर ेम करता येत नाही, याला समाजावरही ेम करता येणार
नाही!

कती कती िल असं झालंय मला!

 पण कतीही िलिहले तरी मनात आले ते सारे तु हाला सांिगतले असे होणार नाही!

तु ही घरातून िनघून गेला ते हा माझे डोळे थोडेसे उघडले. पण यांत धनंजयाने धूळ
घातली. दा िपऊन तु ही र यात पडला होता. याने मु ाम ते मला दाखिवले. मी
संतापाने पु हा आंधळी झाले.

या आंधळे पणाचा धनंजयाने फायदा घेतला. एका चांद या रा ी...

या यािवषयी कॉलेजात असताना मला जे आकषण वाटत होते, जे मी वषानुवष मनात

दाबून, दडपून ठे वले होते, ते या चांद या रा ी व छंदाने नाचू लागले...

तुम यािवषयी या ितटका यामुळे मी या या आहारी गेले.

पुढे तो थ ेने हणाला, ‘कॉलेजम ये असताना अंधारात मी तुझं चुंबन घेतलं या वेळी तू
काय हणाली होतीस ते आठवतं का?’

या या थ ेला सूडाचा वास येत होता असे मला वाटू लागले. पण ते कती उशीरा!

इत यात ती चंचला याला भेटली.

मला दवस गेले आहेत हे ठाऊक असूनही तो मा याकडे ये याची टाळाटाळ क

लागला.

मला ांड आठवले.

मी या या कती िवनव या के या! आपण कु ठे तरी दूर उ र- हंद ु थानात जाऊ, ितथे
पित-प ी हणून रा , आप याला जे बाळ होईल या या कौतुकात आपण दूर देशात
आलो आहो असे आप याला वाटणारसु ा नाही...

परोपरीने मी धनंजयाला आळिवले. पण या दगडाला व आला नाही.

याने शांतपणे गभपाताची...

मा या अंगावर शहारे उभे रािहले. मा या पोटातले बाळ आ ं दून हणत होते...

‘मािणक, तू माझी आई ना?’

मी मा तरीण असताना मला या मुली आवडत हो या, यांचे चेहरे एकामागून एक

मा या डो यांपुढे उभे रा लागले. कु णी जगाचे रा य देऊ के ले असते, तरी यांपैक
एकाही मुलीचा खून मी के ला नसता!
 मा या पोटातला बाळजीव या मुलीपे ा काय िभ होता?

धनंजया या रा सी सूचनेला मी सरळ नकार दला.

याने मा याकडे येणे सोडू न दले.

याचवेळी तु ही गोरग रबात करीत असले या कामाची मािहती इथ या एका

वतमानप ात मी वाचली.

मला आ य वाटू लागले... चंचलेचा बंगला सोडू न एका सा या घरात तु ही कसे

रािहलात, दा चे सन सोडू न गोरग रबांची सेवा कर यात तु हाला आनंद कसा होऊ
लागला, याचा मी िवचार क लागले.

उषो या ेमाने तुमचा उ ार के ला हे मा या ल ात आले. पूव मला पुराणे खोटी

वाटत... आता एक गो रा न रा न मला आठवू लागली. अिह या िशळा होऊन पडली
होती. पण रामा या पाया या पशाने ती सजीव झाली! मला वाटले... ेम हाच या
जगातला परमे र आहे. जे रामाने के ले ते ेमालाही करता येते.

िमराला घेऊन मी या गोरग रबां या व तीत फ न आले. हाता या-कोता यांपासून

लहान मुलांपयत सारी माणसे तु हांला देवमाणूस मानतात हे डो यांनी पािहले. हंद-ु
मुसलमानांची भांडणे, शेजा या-शेजा यांचे तंटे, भाऊबंदक या त ारी, असली या
िचमुक या जगातील मोठी दु:खे तु ही आप या ेमळपणाने आिण काय ा या ानाने
कशी नाहीशी करता हे जे हा मा या कानावर पडले, ते हा माझे दय अिभमानाने भ न
आले.

के व ा मो ा मनु याची प ी हो याचे भा य मला िमळाले होते! पण...

मा या दारात क पवृ ा होता, ते हा हातात कु हाड घेऊन बेगुमानपणे मी या या

मुळावर घाव घालीत होते! आिण तो दूर गे यावर या या सावलीत आप याला घटकाभर
िवसावा िमळे ल तर कती बरे होईल, हणून माझे मन झु लागले.

पण तुम याकडे ये याचा, तुम या ेमाची भीक माग याचा सु ा मला ह न हता!

ल झा यावर ा यानांत िन तस याच कार या कामांत वत: वेळ घालवून

तु हांला येयवाद नाही हणून मी िहणवीत होते.

पण तुमची कामिगरी पािह यावर माझी मलाच लाज वाटू लागली. आ पा काय, मी
काय, वेडी माणसे आहोत आ ही! भ याला जसे िसनेमानटीचे तसे आ हाला बेगडी
समाजसेवेचे वेड लागले आहे!
 पण या वेडामागे याग नसतो, उलट वत:चा मोठे पणा उठू न दसावा हणून माणूस जे
वेड पांघरतो, ते समाजाचे दु:ख हलके क शकत नाही! मग समाजात ांती करायची
श या या अंगी कु ठू न असणार! खाल या वगाची सेवा करायची तर आप या वगाचा
अिभमान सोडायला हवा, सुखे सोडायला हवीत, या वगाशी एकजीव होऊन जायला हवे.

उषेने तुम यावर जसे ेम के ले, तसे समाजावर ेम करणारी माणसे खरी समाजसेवा
करतील!

तुमचा फोटोसु ा मा यापाशी न हता. उषेकडू न तो मागून आणायला मी िमराला

पाठिवले. ितने तो दला नाही. तुम या फोटोवरसु ा माझा ह नाही, हे मला कळू न
चुकले.

धनंजयाला शरण जा यािशवाय मला कु ठलाच माग मोकळा न हता. पण या

रा ासाने मा या प ाला उ र पाठिवले, ‘जगात त काळ जीव घेणारी औषधं पु कळ
असतात!’

मा या मनात एकच िवचार घोळू लागला... िवष... िवष... िवष...

कती कागदांवर मी ते धनंजयाचे वा य िलिहले! मा या हातांना दवसभर दुसरा

चाळाच न हता! दरवेळी ते वा य वाचताना माझे अंग कसे लटपट कापे.

मी िवष पैदा के ले.

रा ी झोपताना ते यायचे असे मी ठरिवले.

नऊ वाजता भ या या खोलीत बाळ आिण िमरा भांडू लागली हणून मी ितथे गेले.

बाळाने गो ीचा ह धरला होता.

िमरा सांगत होती, ‘एक होता राजा! याला हो या दोन रा या. एक आवडती िन दुसरी
नावडती!’

बाळ हणत होता, ‘असली गो असत नाही!’

मी खोलीत परत आले. तुम या आवड या राणीचा मान उषोचा होता हे मा या मनाला
कबूल करावेच लागेल.

पण मािणक आवडती नसली तरी आनंदांची नावडती राणी होती. नावड या राणीवर
राजा ेम करीत नसेल! पण तो ितला राजवा ाबाहेर हाकलून देत नाही. मी मनात
हटले... नावड या राणीला मरताना णभर तरी राजाची मांडी िमळायला काय हरकत
आहे?

आप या माणसाचा हात हातात घेऊन जग यात जसा आनंद आहे, तसा तो मर यातही
आहे असे मला वाटू लागले.

साडेनऊ वाज यावर िवषची बाटली घेऊन मी धावत सुटले. तुमचे घर िमराने मला
पूव च दु न दाखिवले होते.

मी दाराबाहेर उभी रा न कानोसा घेऊ लागले.

बाहेर कु ठे तरी दहाचे ठोके पडू लागले. आत तुमचे आिण उषेचे बोलणे मोठमो ाने
सु झाले. यांत माझे नाव मधून मधून येऊ लागले. मी च कत झाले. ‘मािणकताइबरोबर
तु ही सुखाने संसार करा’ हणून उषा बाहेर जायला िनघाली होती. ितचे शेवटचे वा य
मा या कानात घुमू लागले. ‘सुख दोनच माणसां या जगात असतं!’

माझे मन हणू लागले... उषा हणते ते काही खोटे नाही. पण सुख दोनच माणसां या
जगात असले तर या घरातली ती दोन माणसे आनंद आिण उषा ही आहेत.

हातातील िवषरी बाटली मी त डाकडे नेली पण उषेचे ते वा य एकसारखे मा या

कानात घुमत होते... ‘सुख दोनच माणसां या जगात असतं!’

कु ठू न तरी मला श द ऐकू आले... ‘आई!’

मी एकटी न हते! माझेही जग दोन माणसांचे होते. एक मी िन दुसरे आणखी चार-पाच

मिह यांनी ज माला येणारे माझे बाळ!

दाराबाहे नच मी तु हाला नम कार के ला, उषेला आशीवाद दला आिण तडक

टेशनकडे गेल.े

जाता जाता हातातली िवषची बाटली मी र या या कडेला फे कू न दली. ित या काचा

ख ळकन् वाज या.

उषेने आनंदां या हातातील दा ची बाटली काढू न घेऊन फे कू न दली असेल ते हा

ित या काचा अशाच वाज या असतील, अशी क पना मा या मनात येऊन गेली.

ती बाटली फु टली ते हा आनंदाचा पुनज म झाला.

 ही बाटली फु टली आिण मािणकचा पुनज म झाला.

आनंद, मािणकची काळजी क नका.

मी तु हांला भेटायला येईन. पण के हा िन कशाला, ते आहे का ठाऊक?

उषेला एक गो समजावून सांगायला... सुख दोनच माणसां या जगात नसते, ते तीन

माणसां या जगातसु ा असते हे ितला अनुभवाने पटले आहे क नाही हे पाहायला!

या ितस या माणसाचे नाव तु ही काय ठे वाल?

आनंद, तुम यापाशी दुसरे काही मागत नाही मी! एकच गो ... उषेला मुलगी होईल,
ते हा ितचे नाव मािणक ठे वाल का?

मला मुलगा झाला तर याचे नाव मी ठे वणार आहे, आहे का ठाऊक?... आनंद.

तु ही हणाल... मुलगी झाली तर?

ितचेही नाव मा यापाशी तयार आहे... उषा.