िहरवा चाफा

िव. स. खांडेकर

मेहता प ि ंग हाऊस
ती. सौ. अंबा ा मणेरीकर यांस...
पा व॔भूमी

‘िहरवा चाफा’ ही माझी पाचवी कादं बरी १९३८ सा ी का ित झा ी. णजे

आज ती फार फार तर दहा वषाची िचमुरडी क का आहे . पण ित ािवषायी दोन
ि िह ाकरिता मी ित ाकडे पा ाग ो ते ा मा ा मनात आ े आप ् या
िह ोबात काही तरी मोठी चूक होतेय. ही कादं बरी काही दहा वषाची परकरी पोर
िदसत नाही. णया ा सुंदर भूमीत नुकतेच पाऊ टाकणारी मु ाही नाही ती!
पाच-दहा वष चां ग ा संसार के े ् या गृिहणीसारखे ितचे एकंदर रं ग प वाटते.
एखादा नवा बंग ा चार-दोन पावसा ां तच जुना िदसू ागावा ना, तसा काही तरी
बद या कादं बरीत झा ा आहे . ित ावर भिवषयकाळापे ा भूतकाळाचीच छाया
अिधक गडद पसर े ी िदसते.

असे म ा वाटावे यात अ ाभािवक असे काहीच नाही. या दहा वषात जगा ा
अंतरं गात आिण बिहरं गात किती झपा ाने बद झा ा आहे . या बद ाची क ् पना
मोठमो ा मु ां ना िकंवा ेपणा अंगी अस े ् या त ां नासु ा पूव आ ी
नसे .

एकदम नऊ-दहा वषापूव ची एक आठवण होऊन मी त: ीच हस ो. ा

वेळ ा वत॔मानकाळा ा ही कादं बरी पचाय ा थोडी जड वाट ी होती. एका
िव ापीठा ा अ ास मात ती बी.ए. ा ाव ाचा न िनघा ा होता ते ा.
पु के ाव ाचा अिधकार अस े ् या पंडितां पैकी एक ा ापक ा वेळी
उ ार े होते, ‘ही कादं बरी तु ी बी.ए. ा ावणार? अ म्! अहो, या
कादं बरीत सो ॅि झम आहे .’

सो ॅि झम् णजे झुरळ, िप ा िकंवा रा ास यां ासारखी एखादी

ितर रणीय अथवा भीित द चीज असावी, असा ां ा या उ ारां व न कुणाचाही
ह झा ा असता. सुदैवाने अव ा दहा वषात सो ॅि झम णजे काय हे अस ् या
पढीक पंडितां पे ा र ावर ा टां गेवा ् या ा अिधक समजू ाग े आहे .
अ ् पावधीत या कादं बरीवर भूतकाळाची छाया पसर ् याचा म ा जो भास होत
आहे , ाचे कारण ही मध ी दहा वष वादळीच होत.
 या कादं बरीत समाजवाद आहे िकंवा नाही हे ितचा रसा ाद घेत ् यानंतर
वाचकां नी खु ा आप ् या सवडीने ठरवावे. कुठ ् याही वादाची चचा॔ अगर त ाची
चचा॔ कर ा ा उ हे तूने कादं बरी े खनाकडे वळणा या िव ान साहित्ियकां ा
पं ीत बस ाची माझी पा ाता नाही. तसे पािह े तर वत॔मानप ो वाच ाची म ा
हानपणापासून आवड आहे . १९०८ सा ी ोकमा िटळकां ना सहा वषाची
ह पारीची ि ा झा ी. ते ा मी इं जी ाळे त नुकतेच पाऊ टाक े होते.
ावेळी रोज धडधडणा या अंत:करणाने मी ‘ ान का ’ कसा उघडीत असे, हे
म ा अजून अंधुकपणे आठवते. पण गे ी चाळीस वष वििवध वृ प ो अखंड वाचीत
असूनही ां त ् या रोमहषा॔ क घटनां चा, चित्रािवचित्रा मानवी मनां चा िकंवा
ोभक च ित राजकारणाचा उपयोग क न कथा रच ाचे कसब अ ािपही
म ा अवगत झा े े नाही. जी थिती वृ प ां ची तीच िव ानां त वेळोवेळी जोरजोराने
रं गणा या मोठमो ा वादविवादां ची! मानवी जीवनावर िचरं तन सं ार कर ाचे
साम ॔ या वादविवादां ना कारणीभूत होणा या िवचार णा ीत असते, हे म ा कळते.
मी हे सारे वादविवाद ापूव॔क ऐकतो, संगी ात रं गूनही जातो. पण माझे रं गून
जाणे हे ि केटचा खेळ पाहणा या ौकीन े ाकां सारखे असते. ीडां गणावर काही
तरी अद् भुत िकंवा अनपेि ात घड े णजे तो े ाक भान िवस न आप ् या
जागेवर उभा राहतो आिण जोरजोराने टा ा िपटू ागतो. गे ् या वीस-पंचवीस
वषात हा राजकीय आिण सामािजक संघषा॔ ची, वादविवादाची र ीखेच मी अ ीच
समरसतेने पाहत आ ो आहे . पण नुकताच भाज े ा पापड जसा कुरकुरीत ागतो
त ी च ित िवषायावरी कथा वाचकां ना खुसखु ीत वाटते. हे ठाऊक असूनही
अ ा एखा ा सं ामाचे झटकन कथेत पां तर क न टाकावे, असे मा ा मा ा
मनात कधीच येत नाही. साहित्ियका ा क े चा िवषाय अ ख आिण अथां ग मानवी
जीवन हा आहे . ता ाि क घडामोडीत िचरं तन जीवनाचे जेथे द ॔न होते तेथेच
ाची क ा ी थरावू कते. अिभनिवे ाने ेरित झा े ् या प ां चे अथवा
पंडितां चे वादविवाद हे वादळासारखे असतात. ात अधूनमधून िवजेसारखी बु ीची
चमक कट होते, गज॔ना करणा या मोठमो ा ढगां माणे आिण र
पं ीचा गडगडाट ऐकू येतो, वादळी वा याने ज ी सारी पृ ी घुसळू न
िनघा ् याचा भास होतो, ा माणे अस ् या विवादात ेक गो तका॔ ा आिण
ा ा ा िनकषावर कठोरपणाने घास ी जाते. पण वादळाचा पिह ा जोर
ओसर ् या िवाय धरणीवर ां त पज॔ धारां चा अखंड अिभषोक कधीच सु होत
नाही. मोठमो ा सामािजक संघषाचेही तसेच आहे . ां त ा सव॔ धुरळा खा ी
बस ् या िवाय क ावंता ा ां ा आड अस े ् या भ जीवनत ां चे द ॔न
अथवा सू म मानवी भावनां चा सा ा ार होत नाही. ते द ॔न अथवा तो सा ा ार
हे च क ाकृतीचे बीज होऊ कते. ा बीजां चा िवकास सौंदय॔ ीने के े ् या एका
िचंतनातून होतो आिण ा िवकासाचा सहज आिवषकार हो ाइतका सुसंवाद
क ावंताची बु ी, क ् पना व भावना यां ाम े िनमा॔ ण झा ा णजे क ाकृती
ज ा ा येते.

क े िवषायी माझी थोडीफार अ ी क ् पना अस ् यामुळे मा ा अमुक

कादं बरीत तमुक वाद आ ा आहे िकंवा कुठ ् या तरी कथेत मी फ ाणा चार के ा
आहे , असे ोक णू ागतात ते ा म ा मनात ् या मनात हसू आ ् यावाचून राहत
नाही. मानवी दयावर सौंदया॔ ा ारे उ त सं ार करणे, हे क े चे मुख काय॔
आहे . केवळ ोभ हे ितचे ेय होऊ कत नाही. ही सं ार ी ता चारका ा
भूिमकेव न ि िहणा या े खकां त ब धा फार कमी माणात आढळते. केवळ
चार हाच ाचा आ ा आहे असे वा य अ ् पायुषी होते, याचे कारण हे च आहे .
ात ोभाचे साम ॔ असते. पण ोभ णजे जागृती न े आिण िवकास तर न े च
न े.

क े म े ही सं ार ामता क ी िनमा॔ ण होते हे चा ॔ स् मॉग॔न ा "Portrait in a

Mirror " या कादं बरीत ् या चित् राकार नायकाने क ािनिम॔ तीचा आप ा अनु भव
वण॔न करताना फार चां ग ् या रीतीने सां गित े आहे . तो णतो– "Painting is a
contemplative as well as an executive act to paint a portrait is to discover the spring of life, to know
what courses the streams come down from the hills of childhood, to perceive how and with what
earthly stain or heavenly reflection they are gathered together in the torrents of youth; perhaps to
guess a little of the seas to which they go. But, as this contemplation has a material fruit-- or else is
the picture dreamed of, not made-- so it can be no infinite wandering, such as love is, whose delight
is unenduring search, but must somewhere conclude. It must conclude, before the portrait can justly
be begun not in intellectual understanding of the subject, for understanding can proceed only from a
knowledge of past facts, that may be hidden from the artists, but in an imaginative synthesis which is
satisfying to him. It is not necessary to the peace of a religious soul that its wisdom be perfect; it is
necessary that its faith be sure. So an artist need not be all-knowing, but of his own vision he dare not
remain in doubt ."

क े ची िनिम॔ती कोठ ् याही िवषाया ा संपूण॔ ानातून िकंवा निव्वळ िबौ क

जाणिवेतून होत नाही. ती त ी होत असती, तर आप ् यात ् या अनेक
इितहाससं ोधकां नी वॉ ् टर ॉट, ह रभाऊ आपटे आिण क ै ा ा मुन ी
यां ापे ा सरस ऐितहािसक कादं ब या ि िह ् या अस ा. क े चा उगम बु ीत
नसून तो भावना व क ् पना यां ा अपूव॔ संगमात आहे . भावना कुठ ् याही
अनुभूती ा आत सळसळणा या मानवी जीवनाचे द ॔न घेते; आिण ितने ोधून
काढ े े हे अ ु सुवण॔ ु क न घेऊन ा ा सुंदर अ ं काराचे प दे ाचे
काय॔, क ् पना करते. बु ीचा मुख धम॔ िव े षाण हा आहे . पण िव े षाण हा
ा ाचा आ ा अस ा तरी क े त ा ा दु म थान आहे . संजीवन हा क े चा
ाण आहे . णून "Portrait in a Mirror " चा नायक णतो– धािम॔क मनुषय जी
मन: ां ती संपादन क कतो ती काही तो अ पै ू पंडित असतो णून न े , तर
ा ा अंगी उ ट ा असते णून! क ावंताचेही तसेच आहे . तो सव॔ अस ा
पािहजे असे मुळीच नाही. पण आप ् या क ा ी ा ारे होणा या जीवनद ॔नावर
ाची अढळ िन ा अस ी पािहजे.

े खकाची अ ा कारची िन ाच क ािनिम॔ती ा ेरक होते, हे जर परी ां ची

पु के िन चित करणा या आम ा पंडितां ना ठाऊक असते, तर ‘िहरवा चाफा’ या
कादं बरीत समाजवाद आहे या समजुतीने ितचा िव ा यां ना ॔सु ा होऊ नये,
णून आठ-नऊ वषापूव द ाता घे ा ा भानगडीत ते पड े नसते. कारण
माणसा ा परं पराि यतेवर काळाइत ा कु तेने कोणीच सूड घेऊ कत नाही.
ही कादं बरी अ ािप कोठ ् याही िव विव ा या ा अ ास मात समािव झा ी
नस ी, तरी ित ा मातृ थानी अस े ् या ‘उ ् का’ व ‘दोन ुव’ या कादं ब यां चा
पा पु के णून अनेक िव ापीठां नी यापूव च ीकार के ा आहे . िव ान
ोकां ा ीने यात समाजवाद नसावा, हे कदाचित या गो ीचे कारण असू के .
कदाचित आमचे पंडित ‘ ां डगा आ ा रे आ ा’, अ ी आरोळी ठोकून िव ा यां ना
ा ापासून अ हासाने दू र ठे व ाचा य करीत होते. ा समाजवादाचे काळाने
आप ् या जादू ने कोक क न टाक े असे . कोणी सां गावे, ती पंडितमंडळीसु ा
स ा समाजवादावर ा ाने दे ात दं ग असती . ां ची ती ा ाने वकरच
एखा ा परी ो ा ागती ही.

‘उ ् का’ व ‘दोन ुव’ या दो ी कादं ब या या कादं बरी ा मातृ थानी आहे त, असे
मी वर ट े ते अनेक ींनी खरे आहे . ा दोन कादं ब या मी १९३३-३४ सा ी
ि िह ् या. ा ि हिता ि हिता मा ा डो ां पुढे ा अनेक सामािजक सम ा
उ ा रािह ् या, ा सोडिव ाचा य करीत असतानाच ‘िहरवा चाफा’ या
कादं बरीची कथाव ू म ा िमळा ी. ि कारी ा नादाने राजपु ा चं ापीड बरोबरचे
सैिनक मागे सोडून एकटाच गहन अर ात दौडत जातो आिण पुढे ा ा अक ात
अद् भुतर अ ोद सरोवराचे द ॔न होते, असे बाणभ ाने आप ् या कादं बरीत
वण॔न के े आहे . ेक क ावंता ा थो ाफार माणात हा अनुभव येत अस ा
पािहजे असे म ा वाट े . एक कृती िनमा॔ ण करीत असताना ित ा अनुषां गाने
अंधुकपणे मनात येऊन जाणा या नवन ा क ् पनां तून अनेकदा ा ा पुढ ा
कृतींना ेरणा िमळते, ‘उ ् का’ व ‘दोन ुव’ ि हिताना माझेही असेच झा े . ा
कादं ब यां ी ा संबंध नसणारे सामािजक न, िवचारतरं ग, कथा संग आिण
भावचित्रो यां ची ा वेळी मा ा मनात इतकी गद झा ी होती की, ा ा
गीघरचीच उपमा दे ाचा मोह म ा अगदी अनावर झा ा. ‘जग ाथाचा रथ’,
‘ितसरी भूक’, ‘ ौंचवध’ व ‘िहरवा चाफा’ या चार कादं ब याचे थू आराखडे मी
ा गद त आिण धुंदीत आख े .

‘िहरवा चाफा’ या कादं बरीत ् या मुकुंद आिण सु भा या दोन पा ां कडे वाचकां नी

बारकाइ॔ ने पािह े , तरी मी काय णतो याचा ां ना सहज उ गडा होइ॔ .
‘उ ् के’त ा चं कां त बाहात: म मवगा॔ त ा अस ा तरी व ुत: तो द ितवगा॔ चा
ितिनधीच आहे . ामुळेच ा ा भावात बंडखोरपणा उ झा ा आहे .
ा ा सामािजक ां ती ा क ् पना केवळ पु की नाहीत. पां ढरपे ा वगा॔ त
ज ा ा येऊनही ा ा पाळ ापासून दा र ाचे चटके बसत आ े आहे त, आपण
माणसामाणसां ा जगात राहत नसून भ य आिण भ ाक या ीने एकमेकां कडे
पाहणा या दोन पायां ा िहं ा ां ा सृ ीत वावरत आहोत, हा कटू अनुभव
ाने हानपणापासून चाख ा आहे , सं ृ तीचे मोहक मुखवटे घा ू न माणसात ी
पा वी वृ ी अजूनही सव॔ ा अिन संचार करीत आहे , अ ी ाची
अ ् पवयातच खा ी होऊन चुक ी आहे , अ ा द ितवगा॔ ा अगदी जवळ
अस े ् या म मवगा॔ त ् या त णाचे अ ाया ी झुंज घेणारे मन या भावरे खे ा
ाराने मी ‘उ ् के’त चित् रात कर ाचा य के ा. पण असे जिवंत अहोरा ा
जळणारे मन म मवगा॔ त चित पाहाय ा िमळते. म मवगा॔ चे सव॔सामा
ितिनधी णजे ‘दोन धु ा’त े दादा, रमाकां त व िव ाधर आिण ‘उ ् के’त े
वसंतराव, मािणकराव व बाबूराव. म मवग॔ िबु मान अस ा तरी चटकन बंडखोर
होणारा वग॔ नाही. ाची बु ी आिण भावना यां ाम े नेहमीच एक िनषफळ संघषा॔
चा े ा असतो. आ ी अ ी ि धा झा ् यामुळे कसोटी ा वेळी तो अनेकदा
दु बळा ठरतो.
 असे हो ाचे कारण आज ा समाजरचनेत म मवगा॔ चे थान ि ा ंकूसारखे
आहे हे च होय. पुराणात ा ि ा ंकू आका व पृ ी यां ा मध ् या पोकळीत
ोंबकळत रािह ा. पृ ीने ा ा आप ् यापासून दू र ोट े न ते. ा ा खा ी
ढक ू न िद े होते ते गा॔ ने. पण ा ा तो उ तम ग॔च हवा होता. ा ा
पृ ीवरचे तहान भागिवणारे साधेसुधे पाणी नको होते. िचरं जीव करणा या अमृता ा
आ ेने तो वेडा होऊन गे ा होता. एखा ा का ासाव ा मु ीवर ेम क न ा ा
या मृ ु ोकात आनंदाने दिवस काढता आ े असते. पण अस े साधे ीतीचे सुख
ा ा नको होते. रं भा, मेनका, उव॔ ी, ित ो मा यां चे ाव ा ा डो ां पुढे
नाचत होते ा ा ही क ् पना क ी पटावी? दु ॔ भ ग॔सुखाची अनिवार ओढ व
सु भ पृ ीिवषायी मनात अस े ा सु ितर ार यां ामुळे ि ा ंकू अधां तरी
ोंबकळत रािह ा.

इं जी रा सु झा ् यानंतर जो म मवग॔ िनमा॔ ण झा ा ाचीही बे ब अ ीच

थिती होती. ाचे डोळे नेहमी वर ाग े े असत. मु गी आय.सी.एस. ा ायची,
मु ा ा हायकोट॔ ज करायचे, टु मदार बंग ा बां धायचा, ऐटबाज पो ाख
करायचा, बायको नखि खां त सो ाची पुतळी िदसे , अ ी दागदािग ां नी मढवून
काढायची, या आिण अस ् याच आित्मक ा ु अस े ् या मह ाकां ां नी या
वगा॔ त े ब सं ोक ेरित झा े होते. कुबेर हे ां चे आरा दै वत होते.
कुबेरापे ा तपटींनी द र ी पण सह पटींनी ि ा ी असा ंकर ाच
िहमा यावर जवळपास कोठे तरी राहतो याचे रणसु ा ां ना रािह े न ते. खाणे,
िपणे, राहणे, पोषाख, पु के, ित ा, ीती, नीती, भ ी इ ािदकां िवषायी ां ा
सव॔ क ् पनां वर या न ा उथळ भोग ो ु प जीवना ा आद ा॔ चा रं ग चढ ा होता.
जीव चकठं च मित्रा ा इं जीतून प ा ि िह ात मोठी िव ा आहे असे ां ना
वाटे . सदरा, धोतर आिण मा हा पो ाख मुळीच बाबदार नाही अ ी ां ची
खा ी होऊन चुक ी होती. साहिजकच स नपणापे ा सुटाबुटाने मनुषया ा
मोठे पणा ा होतो हा समज सव॔ ा फै ाव ा. आप ी भाषा, आप ा धम॔, आप ा
वेषा, आप ी अंतमु॔ख सं ृ ती आिण या सवापे ाही अिधक मह ाचा अस े ा
असा अ ाना ा आिण दा र ा ा पंकात त े ा आप ा ब जनसमाज,
या ाकडे पाठ िफरवून इं जी रा ाती कारकुनापासून कारभा यापयतची कामे
इमानेइतबारे कर ात या काळात म मवगा॔ ची बरीच ी बु ी खच॔ पडू ाग ी.
नकळत या वगा॔ ा आ ा-आकां ा संकुचित झा ् या. िव ास णजे िवकास, ान
णजे पोपटपंची, काय॔ णजे सभासंमे नातून ऐटीत करावयाची भाषाणे, अस ी
समीकरणे ा ा अंगवळणी पड ी. गे ् या तकात इं जी राजवटीने िनमा॔ ण
के े ् या मोिहनीने या वगा॔ ा आ ा ा गाढ मोहिन ा आण ी.

पण कुठ ् याही ीचा, रा ाचा अथवा समाजाचा आ ा िचरका मोहिन े त

रा कत नाही. अ गु े गारा ा उ ा काळजा ा कोप यातही कोठे तरी
ज ी माणुसकीची इव ी ी मंद ोत तेवत असते, ा माणे मौ ् यवान अ ं कार
णून हातापायां त ् या सुवण॔- ंख ां कडे पाहणा या गु ामां ा अंत:करणातही
ातं य ा सा गु पणाने वास करीत असते. चैनीची चटक ागून ाथा॔ मागे
धावत सुट े ् या माणसां ा मना ाही कत॔ ाची जाणीव अधूनमधून बोचून टोचून
जागृत करत असतेच. १८७५ नंतर महारा ात ् या म मवगा॔ चा आ ा असाच या
मोहिन े तून सावध होऊ ाग ा. रानडे , ोितबा, िचपळू णकर, िटळक, आगरकर
वगैरे असामा पु षां नी म ंतरी िवझ ा ा पंथा ा ाग े ् या ा ा
आ ोतीवरची काजळी झाडून टाक ी. ा न ा उ का ात आप ् या
पायां त ् या राजकीय आिण सामािजक ंख ां चे भेसूर प पणाने ा ा
ी ा पड े . ा ंख ा तोड ाकरिता तो स होऊ ाग ा. म मवगा॔ त ् या
त णा ा या न ा आ ित्मक भुकेचे, राजकीय आिण सामािजक गु ामिगरी ा
िवटू न ाने हातात घेत े ् या ां ती ा न ा जाचे द ॔न मराठीचे सव॔ े
कादं बरीकार ह रभाऊ आपटे यां ा ‘मी’, ‘य वंतराव खरे ’, ‘कम॔योग’, ‘मायेचा
बाजार’ इ ादी कादं ब यातून होते. कादं बरीकार या ना ाने बंिकमचं , रवीं नाथ,
र ं , मुन ी ेमचंद इ ािदकां ा पं ीत ह रभाऊंचे थान आहे याब
भारतीय वा या ा कोणाही अ ासकाचे दु मत होणे नाही; पण ां चा एक
अ ितीय िव ेषा णजे म मवगा॔ ा जीवनात ् या अनेक नां चे ां नी के े े
सू म, वा व आिण स दय चित्राण हा होय. रवीं ां ची अ ौिकक का -
क ् पकता ह रभाऊ यां ात िदसत नाही; र ं ां चे मनोिव े षाणाचे अनुपम
कौ ् य ां ात तित ा माणात आढळत नाही; आिण ‘गोदान’ सार ा
कादं बरीत ेमचंदां नी खे ात ् या ेतकरीवगा॔ चे जीवन ा वा व सहानुभूतीने
चित् रात के े आहे ती ह रभाऊ यां ात म मवगा॔ पुरतीच मया॔ दित झा ी आहे , हे
अमा कर ात अथ॔ नाही. पण या ितघां तही न आढळणारा एक उ ृ िव ेषा
ां ात आहे . तो णजे म मवगा॔ त ् या ी-पु षां ची सुख-दु :खे, आ ा-
आं का ा, ां ा इ ा आिण ां ची ेये यां चे अ ंत मािम॔क आिण मनोहर
चित्राण, ां ा या कादं ब या णजे १८९०-१९१५ या पाव तकात ् या
महारा ात ् या म मवगा॔ त ् या जीवनाचा िव ा व सुंदर चित्रापटच आहे .
 ह रभाऊं ा कादं ब यां त ् या नायक-नाियकां चे न मा ा अ ंत िभ होते.
ी ा वैिय क जीवनाचा िवकास कुठं ित करणा या ढी ा ंख ा ां ा
नाियकां ना तोडावया ा हो ा. उ ट पु षावगा॔ ा ा ंख ां ची गु ामिगरी
जाणवत अस ी, तरी सव॔सामा समाजा ा पायां त पड े ् या ंख ा तोडणे हे
अिधक मह ाचे काम आहे , असे ा ा वाटत होते. ा काळी ीचे दा दु हेरी
होते हे च हा फरक पड ाचे मु कारण होय. हा फरक पणाने ात यावा
णून एक उदाहरणच दे तो. ह रभाऊं ा ‘मी’ या कादं बरीत ा नायक
सं वृ ीने रा न समाजसेवा कर ाची इ ा आप ् या मनात क ी िनमा॔ ण
झा ी, हे सां गताना णतो–

‘आजपयत आ ी सुि ि ात ोकां नी आहारािद ा ीखेरीज कोणते दु सरे

कत॔ समजून के े आहे ? ा ोकां ा करां वर आ ी आप े सव॔ ि ाण
िमळिव े , ां चे ऋण फेड ाकरिता आ ी अणुमा ा तरी खटपट के ी आहे काय?
जे काम आ ी के े असे ते केवळ वरवर. आ ी कधी गरीबगुरीब ोकां त
िमसळू न वाग ो नाही. ां ा वां ा, ां चे हे तू आिण ां ा आकां ा काय आहे त
ां ािवषायी कधी चौक ी के ी नाही. जे ां चे हे तू व ा ां ा वां ा अयो
असे आ ा ा वाटते, ा वां ा व ते हे तू काढू न टाक ास आ ी कधी झट ो
नाही. ही थिती कोण नाकबू करी ? आ ी उ वग॔ णजे खा ा ोकां तूनच
काही आनुवंि क बु ीने व आणखी असं कारणां नी वर आ े े ोक. आ ी ा
ोकां ना िवसरता कामा नये अ ी माझी खा ी झा ी आहे .’

ह रभाऊं ा कादं ब यात अस े िवचार पानोपानी आढळती . पण ते सव॔

नायकां ा अंत:करणात ् या तळमळीचे उ ार णूनच कट झा े आहे त. ां ा
नाियका या त हे ने बो त नाहीत िकंब ना ां ा मनात अस े िवचार
अ ु टपणेसु ा उ वत नाहीत. याचे कारण ा एका मो ा तु ं गा ा आत ् या
छो ा तु ं गात अडकून पड ् या हो ा हे च आहे . ां ा ा तु ं गात ् या
अंधारकोठ ां त न ा िवचारां चे िकरण पोहोचणे मोठे दु घ॔ट होते. ा कोठ ां ा
िभंतीबाहे र उ ा अस े ् या ोकां ना पूव आत ् या आत दब े े ं दके तेवढे
कसेबसे ऐकू येत असत. ह रभाऊं ा िपढीत ते ं दके बाहे र पड े . ा कोठ ां ा
खड ा धडाधड उघड ् या गे ् या, ां तून बाहे र ऐकू येणा या क ण उ ारां नी
आिण केिव वा ा हाकां नी आत आजपयत केवढा जु ू म चा ा अस ा पािहजे
याची बाहे र ा ोकां ना क ् पना आणून िद ी. ंकर मामंजीसार ा सास या ा
छळा ा आिण िवधवेवर ाद ् या गे े ् या के वपना ा ू र ढी ा बळी पड े ी
‘पण ात कोण घेतो?’ मध ी यमुना, नादान आिण सनी नव या ा पायी िज ा
जीवनपुषपाचा चोळामोळा झा ा अ ी ‘मायेचा बाजार’ मध ी प , पु षाची
मरवृ ी आिण समाजाची िनद॔ य नीती यां ा का ीत सापड े ी ‘कम॔योग’
कादं बरीची नाियका नम॔दा, या सव॔ यां ा चित्राणां त क णरसाखेरीज दु स या
क ाचाही आढळ होत नाही.

पण १९१५ ते १९३५ ा का खंडात महारा ात ् या म मवगा॔ त ी-ि ाणाचा

झपा ाने सार झा ा. अनाथ बाि का म, कव िव ापीठ, सेवासदन, वगैरे
पु ा ा सं थां नी ि ाण आिण ाव ं बन या मागानी म मवगा॔ त ् या ी ा
दा मु कर ाचा जो पायंडा पाड ा ाचे पडसाद िठकिठकाणी
प रणामकारक रीतीने उमट े . कॉ े जात जाणारी मु गी ही पूव माणे काही मोठी
कौतुकाची गो उर ी नाही. पां ढरपे ां ा मु ी मो ा माणात ि कू ाग ् या,
सायक व न ऐटीने िफ ाग ् या, सभा-संमे नातून धीटपणाने बो ू ाग ् या,
फार काय ढी ा न जुमानता िनभ॔यपणाने णया ा ो ात ां नी न ा
ातं याचा ज उभार ा. साहिजकच माग ् या िपढीत ् या पु षां माणे
ां ाही डो ां पुढे समाजसेवेची हान-मोठी ेये अंधुकपणे तरं गू ाग ी.
आप ् या ि ाणाचा आपण सदु पयोग कराय ा हवा, आप ् या अनाथ व अि ि ात
भिगनीं ा उ ाराकरिता आपण झट े पािहजे, मु ीने डॉ रीण ायचे ते काही
एखा ा ब ा डॉ र ी गी क न मोटारीतून मजा मार ाकरिता िकंवा अ ाच
अ रीतीने आयुषय चैनीत घा िव ाकरिता नाही, गोरग रबां ची सेवा हे आप े
ेय अस े पािहजे, अ ा त हे चे िवचार िव ी ा आत-बाहे र िज ा मनात कधी ना
कधी या काळात आ े नाहीत, अ ी त णीच ा वेळी सापड ी नसती. बडब ा,
उताव ा, ाळू , वहारी, भावना धान असे यौवना ा उं बर ावर उ ा
अस े ् या या मु ींचे ऐितहािसक ीने अनेक वग॔ पडती . ता सु भ
ाळू पणा आिण ेयां ा अ ओढीने आ ा ा येणारी जागृती यां त े अंतर
ां ापैकी फारच थो ां ना कळ े असे . पण ां ा जीवनात ीती ा आिण
ां ती ा क ् पना एकमेकीं ा हातात हात घा ू नच वे क ाग ् या हो ा,
यात मा ा मुळीच ंका नाही.

अ ा एका ेयवादी मु ीचे चित्राण कर ाची इ ा ‘उ ् का’ व ‘दोन ुव’ या

कादं ब या ि हिता ि हिता मा ा मनात बळ झा ी. या त हे ची त णी १९३५ म े
काही केवळ क ् पनासृ ीत पाहावी ागत न ती. मा ा अवतीभोवतीसु ा या
नवीन ीचा आिवषकार होत होता. आइ॔ -बापां ना काय वाटे िकंवा ोक काय
णती याची पवा॔ न करता आप ् या विवेकबु ी ा जे पटे , तेच आपण के े
पािहजे, आप ी अंत:करण वृ ी िजकडे ओढ घेइ॔ ितकडे च आपण गे े पािहजे,
अ ी ा अंगी बाण े ी माझी एक बु िवान िव ािथ॔नी रा न रा न म ा आठवू
ाग ी. दु दवाने ती अका ी वार ी होती. क ् पनेचा एक गोड चाळा णून ित ा
ेयवादी मनाचा पुढे कसा िवकास झा ा असता, आप े ेय गाठ ाकरिता ित ा
कोणकोणते हान-मोठे झगडे करावे ाग े असते, याचे चित्रा मी मनात ् या
मनात रे खाटू ाग ो. ही का ् पिनक ीडा आिण १९३४-१९३५ सा ची मा ा
भोवता ची सामािजक प र थिती यां ा संगमातूनच या कादं बरीची नाियका सु भा
िनमा॔ ण झा ी.

सु भेपूव ा मा ा सव॔ नाियका िपंज यात कोंड े ् या पाखरां सार ा हो ा.

िनद॔ य ढी, ू र दा र , पदोपदी माणसात आढळू न येणारी आ ाची बधीरता, अंध
समाजपु षाची मूख॔ परं पराि यता, इ ादी पो ादी गजां नी बनिव े ा तो िपंजरा
होता. आप ी नाजूक चोच पुन:पु ा आपटू न ते गज मोड ाचा, िनदान
वाकिव ा ा य कर ाखेरीज िपंज यात ् या ा दु दवी पाखरां ना दु सरे काही
करणे न ते. ां ा र बंबाळ चोची, पंखां ा फडफडाटाव न पदोपदी
होणारी ां ची ातं य ा सा, गजां वर वारं वार पंख आपट ् यामुळे इत त:
गळू न पड े ी िपसे इ ादी गो ी ा कादं ब यात ् या चित्राणात हो ा. पण अ ा
िपंज याचे दार उघडे झा ् याबरोबर आत े पाख जी आनंदी हा चा करी , ा
अध॔वट ाळू ीने िपंज याबाहे र ा उं च वृ ां ा ाकडे आिण दू रवर
पसर े ् या िफकट िन ा रं गा ा आका ाकडे पाही , ाचे रे खन मा ा
पिह ् या चारही कादं ब यां त कुठे च झा े न ते. ‘सु भे’ ा पाने मी तो य
क न पािह ा. ीती ही ां तीची वैरीण नाही, ती ितची मै ीण आहे . या गो ीवर
िव वास असणारी जी नवी त णी महारा ात िनमा॔ ण होऊ ाग ी होती ित ा
मानिसक, कौटुं िबक आिण सामािजक संघषा॔ चे चित्रा १९३५ सा ा पा व॔भूमीवर
चित् रात करणे, हा ही कां दबरी ि हिताना माझा मु हे तू होता.

हे चित्रा रं गविताना म मवगा॔ िवषायी आज ाइतका मी मनातून अ न तो,

हे कबू के े च पािहजे. ा वेळी म ा वाटत होते, म मवग॔ हा डोळस बु िवान
वग॔ आहे . तो आं धळे पणाने बंडखोर होऊ कत नस ा, तरी या वगा॔ त ी महा ता
जे ा उ ट ेयाने ेरित होते, ते ा ती ी े ने ां तीचे नेतृ क कते.
हरत हे ा सामािजक िवषामतेिव महारा ात आजपयत जे सं ाम झा े , ां त
म मवग॔च अ भागी चमकत आ ा आहे . केवळ पंडितां नाच समजू कणा या
सं ृ त भाषोचे जोखड झुगा न दे ऊन समाजा ा समजे अ ा भाषोत आप े
का ाचे आिण त ानाचे भां डार ी े ने कट करणारा ितभा ा ी ानदे व,
रणरणणा या उ ात, गोदावरी ा वाळवंटात तहानेने ाकूळ झा े ी अ ृ याची
मु गी पा न ा ा ा पावित्रयाचे कृि ाम पा ाणाधा॔ त तोडून वा ् याने
ित ा पोटा ी ध न पाणी पाजणारा ेमळ एकनाथ, िनघृ॔ण ढीं ा बंिद तु ं गात
समाजाचे रीर कुजत आहे , ाचा आ ा गंज ा आहे , अ ी खा ी पटताच ा
तु ं गा ा िभंती जमीनदो कर ाकरिता े खणीची त वार करणारे त िन
आगरकर, गु ामिगरी ा तूपसाखरे पे ा ातं याची मीठभाकरच रा ाची उ ती
क कते, या त ाचा म मवगा॔ ा िवसर पड े ा पा न ा ा ंख ा
तोड ाकरिता तळहातावर ीर घेऊन आयुषयभर ढणारे ूर ोकमा -
महारा ा ा म मवगा॔ ची ही उ परं परा पा न म ा बारा वषापूव
ां ािवषायी फार मोठी आ ा वाटत होती. भिवषयकाळात राजकीय ां ती माणे
सामािजक ां तीचेही पुढारीपण हा वग॔ य ी रीतीने क के , अ ी माझी
ावेळी ा होती. गे ् या सहा वषात ् या आप ् या दे ात ् या अनेक घडामोडींनी
आिण म ा आ े ् या वििवध अनुभवां नी माझी ही ा डळमळीत के ी आहे .
सामािजक ां ती ा बाबतीत म मवगा॔ ा कतृ॔ ा ा अनेक मया॔ दा पड ् या
आहे त, अ ी माझी खा ी झा ी आहे . ात ् या काही अप रहाय॔ आहे त, तर
कित्येक अनु ् ं घनीय आहे त, याची अ ीकडे म ा पार ती तेने जाणीव होत आहे .
या जाणिवेचे चित्राण मा ा ‘ितसरी भूक’ या कादं बरीत वाचकां ना पाहाय ा
िमळे . पण म मवगा॔ िवषायीची ही अ ा ा वेळी ज ी : म ा जाणवत
न ती, ा माणे सामािजक मनातही ितचे ितिबंब िदसत न ते. आजका ा
आप ् या सामािजक अनुभवां ची कसोटी ाव ी, तर सु भेचे चित्राण अिधक
क ् पनार (Romantic) वाट ाचा संभव आहे हे मी मा करतो. ाचे कारण एकच
आहे , मा ात ा मी एका तपापूव अिधक ाळू होता.

याचा अथ॔ क ुिन ां ा म मवगा॔ िवषायी ा सव॔ क ् पना म ा मा आहे त,

असा मा ा मुळीच नाही. सामािजक ां तीची अंितम मया॔ दा गाठायचे साम ॔ या
वगा॔ त िनमा॔ ण न होणे ाभािवक आहे . पदद ित वगा॔ चा ोभ हाच खराखुरा
ां तीचा वणवा पेटवू कणारा अिगी ु ् ं ग होऊ कतो. पण अ ा ां ती ा
अवताराकरिता जी साधना करावी ागते ती म मवगा॔ त ् या ी ा हातूनच
हो ाचा संभव अिधक असतो. अ ा ी आप ् या आित्मक ेरणेमुळे (Spiritual
impluse) आप ् या वगा॔ ा पड े ् या मया॔ दा ी े ने ओ ां डू कतात. भु ा ा
ा सेने ेरित झा े ा वरचा वग॔ सदै व स ा आिण संप ी यां ा पूजनात दं ग
अस ् यामुळे ा ा सामािजक भावना अगदी गोठून गे े ् या असतात.
ा पंथा ा उपासकां ना दे वी ा नैवे णून नर ं डमा ा अप॔ण करताना
आप ् या हातून मनुषयिहं सा घडत आहे , अ ी विवेकबु ीची टोचणी कधी ाग ी
असे काय? पैसा, ित ा आिण भु यां ा अमया॔ द मोहाने माणुसकी िवसर े ा
समाजाचा वरचा थरही खा ा थरािवषायी असाच बेपवा॔ , बधीर िकंब ना ू र होऊ
कतो. उ ट जीवनात ् या दै नंिदन दु :खां नी गां ज े ा आिण हरघडी काळजाचे
चके तोडणा या अ ायां नी िचडून गे े ा खा चा वग॔ आं ध ा भावने ा आिण
ित ातून िनमा॔ ण होणा या सूडबु ी ा आहारी जाऊन ां तीचे क ् पनाचित्रा
रे खाटीत असतो.

म मवगा॔ त ् या िवि ींत ां ची आ ित्मक भूक बळ होत जाते अ ा

निवडक ींतच ां ती ा पोषाक असा बु ी व भावना यां चा मेळ आढळू कतो.
केवळ वग॔िव हा ा त ानाने या आित्मक ेरणेवर (Spiritual impluse) पुरा का
पडणे नाही. अ ाहम िकंन या डिकंवॉटर ा नाटका ा आरं भी ा खा ी
ओळींत मानवी दया ा या अ ौिकक ींचे मािम॔क वण॔न आ े आहे . ा
ओळी अ ा आहे त :
‘This is the wonder, always, everywhere,
Not that vast mutability, which is event,
The pits and pinnacles of change,
But man's desire and valiance that range
All circumstance, and come to port unspent.’

ही मानवधमा॔ ची हाक का परवा ा म मवगा॔ ती एका सुि ि ात त णी ा

क ी ऐकू आ ी याचे चित्राण या कादं बरीत आहे . सव॔सामा मनुषय जसा
गगनचुंबी ि खरावर व ी क न रा कत नाही, ा माणे जीवनाचे चित्राण
करणारी कादं बरी असामा ाचे चित्राण क न आप े काय॔ पार पाडू कत नाही,
असे म ा नेहमीच वाटत आ े आहे . सामा ात े असामा चित् रात करणे, हे
ित वा याचे धान काय॔ आहे . ा ीनेच वाचकां नी सु भेकडे पाहावे. चा ू
िपढीत ् या वाचकां ना सु भा ही एका तपापूव ा सुि ि ात त णींची ितिनधी
आहे . वहार आिण ेयवाद, तर ीती आिण उ ट भ ी, आ ेम आिण
मानवताधम॔ इ ादी धा ां नी ितचा जीवनपट िवण ा गे ा आहे , असे ां ना वाट े
की माझे काम झा े . मग ा कादं बरीत ां ना समाजवाद आढळो अथवा न आढळो
आिण एखा ा ा जो समाजवाद िदसे तो ा ु असो वा नसो!

िव. स. खांडेकर

को ् हापूर
६.७.१९४७
 Contact : 020-24476924 /
24460313
Website :
www.mehtapublishinghouse.com
info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghous
e.com
sales@mehtapublishinghouse.com

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or
transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of the publisher and the
licence holder. regarding the translations rights of this book in any language please contact us at
Mehta Publishing House, 1941, Madiwale Colony, Sadashiv Peth, Pune 411 030.
 अनु म
प ा आिण फु े
वावटळ
घार की कोिकळा?
पिह ा ॔
दोन रह े
िवचारी अिवचार
एकटा उभा मी
रा ासा ा राजवा ात
िहरा आिण चां दणी
न पाव े ा स नारायण
काटे री वाट
क ् पवृ ा की िवषावृ ा?
स क िन चाप
ुव आिण चां द ा
िनमा॔ ् यात ् या क ा
ीतीचा ित नी
ानदिवा मा वू नको रे
दोन प ो
दरी आिण ि खर
मुकुंदा ा दयात
वंदे मातरम्
एकच फु
 प ा आिण फु े
****

‘‘हं ता ासाहे ब!’’ ोफेसर ग ड मो ाने ओरड े . हान मु ा माणे खेळात

रं गून गे े होते ते अगदी.

पण ग डां ा ो ाहनाचा ता ासाहे ब का े करां ा आज ा खेळ ावर

काहीच प रणाम झा ा नाही. एरवी टे िनस चँिपअन णजे–
‘वृ ा वकंदु क ीडनकु ’ णून ां ची केवढी ाती होती. पण आज ित ध
या ना ाने समोर उभी रािह े ी ती त णी भराभर हार खाय ा ावत होती ां ना.
एरवी टे िनस खेळाय ा ाग ् यावर ता ासाहे बां ची जी समाधी ागे ितचा सकाळी
ऊन अगर सं ाकाळी काळोख यां ामुळेच काय तो भंग होइ॔ . पण आज ते
मधूनमधून मनगटावर ा घ ाळाकडे उ ुकतेने पाहत होते. बरोबर सहा वाजता
ते समोर ा मु ी ा णा े , ‘‘ ामा करा हं . ज रीचं काम आहे जरा म ा.’’

ा त णीने हसत हसत ां ा ामेचा ीकार के ा. ता ासाहे बां सार ा

नामां कित खेळाडूवर आपण सहजासहजी मात के ी, या आनंदातच ती दं ग होती.

ता ासाहे ब कोट घा ीत असताना ग ड ां ापा ी जाऊन ह ा रात

णा े , ‘‘ ीदाि ा तुम ा अगदी रोमारोमां त िभन ं य, ता ासाहे ब.’’

ता ासाहे बां नी किचंित रागाने ां ाकडे पािह े ; पण ां ा कपाळावरी तीन

अ आ ां ना ाय ा ग ड क ा गु ं चे चे े थोडे च होते? कॉ े जमधी ां ची
ोकि यता खो ानाइतकीच उथळ िवनोदावरही अव ं बून होती. िजमखा ाकडे
ते सं ाकाळी िनयमाने येत; पण खेळ ाकरिता नाही तर इतरां ना
खेळिव ाकरिता. ता ासाहे ब कोटाची बटने ावीत असताना ते पु ा णा े ,
‘‘ ॉइड वाच ा आहे का तु ी, ता ासाहे ब?’’

ॉइड हे नाव ह ् ी ा वत॔मानप ाती धुळवडीत ता ासाहे बां ा कानाव न

गे े होेते; पण ाने एखादा तारा ोधून काढ ा आहे , की यं ा तयार के े आहे ,
याची ां ना प ी खा ी न ती.
 ग डपुराण सु झा े , ‘‘ ी-पु षाचे आकषा॔ ण, जगात ती ज ा ा आ ् यापासून
सु होते–’’

आता ता ासाहे बां ना अगदी राहवेना. ते तुटकपणानं णा े , ‘‘आिण ती

मे ् यावर ते संपते–’’

‘‘उघडच आहे हे !’’ आप ् या हा ाने ेजार ा तीन मज ी बंग ् या ा ाजवीत

ग ड उ ार े ! ‘‘ ा िवाय का तुम ासारखी साठी गाठ े ी माणसं त ण
मु ीबरोबर खेळ ाचा संग येताच इतकी गडबडून जातात? या पु ात रॅ केटधारी
अजु॔न णून केवढा तुमचा ौिकक! पण थोडी नीटनेटकी िदसणारी ती पोरगी पुढे
उभी राहताच काय थिती झा ी तुमची ता ासाहे ब! ‘गां डीवं ंसते ह ान् ैव
प रदहाते । वेपथु च ररे मे रोमहषा॔ च जायते.’’ ॉइडव न भगवान
ीकृषणापयत पोहोच े ् या ग डां नी आता अ हासा ा सु वात के ी. ता ासाहे ब
आप ् या मोटारीकडे जात णा े , ‘‘कॉ े जम े हाच फाजी पणा ि कविता का
ोफेसरसाहे ब?’’

गेच ां ा मनात िवचार आ ा– सु भा एफ.वाय. म े असताना प ां तून याच

ग डां ची केवढी ुती करी. ां ना ितचे एक प ा आठव े – ता ा, ोफेसर ग ड
असं भयंकर सुंदर ि कवितात णता आिण को ा किती छान करतात बाइ॔ ! एके
दिव ी िकनइ॔ मी माझं आवडतं िहर ा चा ाचं फु डो ात घा ू न गे े होते.
वगा॔ त तास सु झा ा. इकडे ितकडे पा न ग डां नी िवचार े , ‘‘वगा॔ त कुणी गु
पो ीस आहे त काय?’’ मागून एक ओरड े , ‘‘नाही, पोि सच आहे त नुसते,’’ यावर
ग डां नी मो ा गमतीने उ र िद े , ‘‘ठीक आहे . ां ा हवा ी क तु ा ा.’’
ां ा या टो ् याने वगा॔ त ह ाच ह ा िपक ा. नंतर ते णा े , ‘‘इथे अिभनव
मधुमधुर सुगंध पसर ा आहे . बाण जर या वेळी आसपास असता, तर या मोहक
सुवासामुळे िनदान चार उपमा, तीन उ े ा आिण एक पक ा ा सुच े असते.
पण म ा’’ एक मु गा म ेच उठ ा आिण णा ा, ‘‘सर िहर ा चा ा ा
फु ाचा वास आहे हा!’’ ग डां नी हसत हसत ट े , ‘‘असे का? काही ातच
येइ॔ना मा ा. यावे तरी कसे? मी प ा ी ा उतरणी ा ाग े ा मनुषय आिण
िहरवा चाफा, हे तर ता ाचे तीक?’’ सारा वग॔ ां ा या बो ावर अगदी
खूषा होऊन गे ा.
 सु भेने के े ी ग डां ची ही ुती ात अस ् यामुळे, दोन-तीन वषापूव
पु ात राहाय ा येताच ता ासाहे बां नी मो ा हौसेने ां ची ओळख क न घेत ी
होती. पण बोरीवर चढणा या ा बोरे िमळ ापे ा काटे च अिधक ागावेत, अ ी
ता ासाहे बां ची थिती झा ी. ग डां ा बो ात गंमत नसे असे नाही; पण
गटारग ा आिण ी-पु षािवषायक कुचे ा यां ा िम णाने गढू ळ झा े ा ां चा
िवनोद व गाळ क न घेता घेता अनेकां ा नाकी नऊ येत. संभाषाणां ा वेळी
बायका अस ् या तर ग डां ा िजभे ा गाम बस ाऐवजी ितची घोडदौड सु
होइ॔ .

मोटारीकडे जात असताना ग डां िवषायीचे हे िवचार ता ासाहे बां ा मनात

घोळत होते. ां ना एकदम वाट े ेक माणसा ा मना ा दोन बाजू असतात की
काय, की पो ाखा माणे बो णेही बद ाची क ा कित्येकां ना साध े ी असते?
ोफेसरा ा दजा॔ ा मनुषयाने–

मोटारीकडे नजर जाताना आप ा डाय र जागेवर नस ् याचे ां ना िदसून आ े .

‘बस ा असे कुठं तरी िव ा फूंकीत’ ता ासाहे ब रागाने त: ीच उ ार े .
मोटारीचे ि ंग जोराने फूंक ाचा ां चा िवचार होता. इत ात प ीकड ा
आं ा ा झाडा ा आडो ा ा अस े ा िवठू ां ना िदस ा. िवठूबरोबर दु सरे ही
कोणी तरी होते. ती ी पाठमोरीच चा ती झा ी. पण ित ा पो ाखाव न तो
पठाण आहे , हे ता ासाहे बां ा सहज ात आ े . ा पठाणाचा चेहरा िदस ा
नसताही ां चे मन एकदम अ थ झा े . मना ा कानाकोप यां त अडगळ णून
पड े ् या आठवणी एकदम ां ा डो ां पुढे नाचू ाग ् या. तीन वषापूव चा तो
नायिकणी ा खुनाचा खट ा, ावेळी फरारी झा े ा आप ा कारटा मनोहर, ा
खट ् यामुळे वैरा येऊन आपण सोडून िद े ा विक ीचा धंदा– ता ासाहे बां नी
आप ् या भटकणा या मना ा एकदम आळा घात ा. बार मम े फार पूव ां नी
के े ी एक कोटी ां ना आठव ी,

‘पठाण, साहे ब आिण कैिफयती कितीही पाहा. इथून ितथून एक नमुना.’

हा दु सराच कोणी तरी पठाण असे अ ी खा ी होऊन मघा ा आप ् या

मना ा गोंधळाचे ां चे ां नाच हसू आ े . ां ना वाट े , मनुषयाचा तो गे ा
असताना ा ा हानसा ध ा ाग ा तरी तो पडतो. टे िनस खेळणारी ती मु गी
पा न सु भेिवषायीचे नाही नाही ते िवचार आप ् या मनात थैमान घा ू ाग े .
 ामुळे मन गोंधळू न जाऊन आज खेळावर ाच ागेना आप े काही के ् या.
अ ा थितीत हा पठाण िदस ा आिण जु ा अि य आठवणी जा ा झा ् या.

िवठूने साहे बां ना दार उघडून िद े . ता ासाहे ब आत बसताच दार ावून तो

आप ् या जागेवर बस ा व ाने मोटार सु के ी. ता ासाहे बां नी ा ा एकदम
िवचार े ,

‘‘हा पठाण रे क ा ा आ ा होता तु ाकडे ?’’

‘‘काही नाही, उगीच साहे ब!’’

‘‘उगीच? तू आिण तो िहं दू-मुस मानां ची एकी क ी ावी यािवषायी चचा॔ करीत
होता की काय?’’

िवठूने काही उ र िद े नाही.

ता ासाहे ब आप ् या िवनोदावर खूषा होऊन झर॔ कन् मागे पडणा या बंग ् याकडे
पाहत होते.

‘‘ ा पठाणाचं कज॔िबज॔ काढ ं आहे स का काही?’’ ां नी िवठू ा न के ा.

कोप यावर मोटार कौ ् याने वळवीत िवठून उ र िद े , ‘‘मा ा भावानं

काढ ं य!’’

‘‘तुझा भाऊ ितकडे सां ग ी-को ् हापूराकडे असतो ना?’’

‘‘हा पठाणही ितकडचाच आहे की! आता ीच पु ात येऊन रािह ाय. मुंबइ॔ त
धंदा आहे णे मोठा ाचा!’’

या वा ावरचे ता ासाहे बां चे िवचित्रा हसणे, मोटार थां ब ी ा आवाजात,

िवठू ा ऐकू गे े नाही.

ता ासाहे ब कपडे काढू न खुंटा ा ा ावतात न ावतात तोच माव ी दारात

येऊन उ ा रािह ् या. का कुणास ठाऊक, माव ींनी पािह े , की ता ां ना
का े ीत ् या घरा ा ख ाती तुळ ीची आठवण होइ॔ . तसे झाड मोठे नाही,
फु े -फळे नाहीत, काही नाही. सारे धन काय ते मंिज या. पण वृंदावनाती ा
तुळ ीकडे नजर गे ी, की मन कसे उ ् हसित होत असे. माव ी ा चेह यावरी
सुरकु ा ां ा हस ामुळे कुठ ् या कुठे नाही ा होत आिण ां चे ेमळ डोळे
जणू काही सं ाकाळी तुळ ीवृंदावनापा ी ठे व े ी िनरां जनेच!

‘‘आ ं का ताइ॔ चं उ र?’’

‘‘मे नं िनघायचं. णून उ र पाठिव ं नसे ितनं!’’

‘‘पण न ी येणार ना ती?’’

‘‘ ाड ा नातीकरिता काही िव ेषा बेत आहे वाटतं आज?’’

‘‘फार मोठा बेत आहे . कधीच कुणी के ा नसे अस ा.’’

‘‘इतकं नवीन प ा अस ं तर वत॔मानप ात तुम ा नावावर छापून टाकू ते

आपण! ऐकू ा बुवा सु ू साठी काय तयारी होणार आहे ती !’’

‘‘कढीि ं ब घेणार आहे आणून, सार फार आवडतं ना ित ा?’’ ता ां ना हसू आ े .

पण ते पिव ाकरिता ते समोर सुंदर चौकटीत बसिव े ् या मानप ाकडे पा
ाग े . विक ी सोडताना ां ा वसायबंधूंनी ां ना िद े ा हा मान होता.

माव ी पुढे णा ् या, ‘‘िन िहर ा चा ाचं झाड जवळच आहे इथनं. तीही
िमळतात का बघते. हानपणापासून मोठं वेड आहे पोरी ा या फु ां चं!’’

माव ी आत िनघून गे ् या. मु े कितीही मोठी झा ी तरी बायकां ना ती हानच

वाटतात, हे ता ां ना या वेळी पूण॔ पट े . सं ाकाळपासून डॉ रीण झा े ् या
सु भे ा ाचा ते िवचार करीत होते, तर माव ी आप ् या आइ॔ वेग ा नातीसाठी
कढीि ं ब आिण िहर ा चा ाची फु े क ी िमळती या वविचंनेत पड ् या हो ा.
ते झटकन् उठ े आिण ि िह ा ा मेजाजवळ जाऊन सकाळी आ े े बॅ र र
दे पां डे यां चे प ा उच ू न वाचू ाग े .

स. न. िव. िव.
 पु ा ा वसंत ा ानमा े त ‘ ी-पु षांची समता’ या िवषायावर
माझे ा ान ठर े आहे . ा ान चार दिवसांनी अस े तरी उ ा रा ी ा मे ने
मी िनघत आहे . तुम ा आिण सु भाता◌इं ा सहवासाचा तेवढाच ाभ होइ॔ .
जूनम े कोट॔ सु झा े की पु ा ायचंच आहे घा ा ा जुंपून! एक आनंदाची
गो णजे, ा जहािगरी ा वारसाह ािवषायी मी भांडत होतो ती जहागीर
म ाच िमळणार असा रं ग िदसत आहे . स ाचे मा क ायाने आजारी असून
ध ंतरी खा ी उतर ा तरी ांना गुण पडणे नाही, असे त णतात.
दु स या ा दु :खावर आप े सुख अव ं बून असणे त ाना ा ीने बरे नसे ;
पण तु ा-आ ा विक ांचे या कटू स ावरच जग चा ते, हा नित्याचा अनुभव
आहे . नाही का?
गे ् या वषा॔ ा कामाने ि णून गे ो आहे मी अगदी. न ा विक ाने
पुढे येणे णजे नवीन घो ाने य॔त जिकं ापैकीच कार! अगदी उरी फुटावं,
ागतं. सु भाता◌इं ना णावं, मु ाम तुम ाकडे राहाय ा येतोय चार दिवस.
चांग ं सं औषाध हवंय म ा. मा ा औषाध गोड हवं णावं. एम्.बी.बी.एस. ा
परी ोपे ा ही परी ा अवघड वाटे ांना! नाही?
तुमचा ेहांकित,
िवजय दे पांडे
ता ासाहे बां नी सकाळपासून नाही ट े तरी दहा वेळा वाच ा असे हा
मजकूर. प ा तीन-चार वेळा वाचूनच सु भे ा ताबडतोब िनघून ये ािवषायी ां नी
तार के ी होती. अनुभवाकरिता ती एका मो ा हॉ ट ात काम करीत होती हे
खरे ; पण तेथे आठ दिवसां ची रजा िमळाय ा अ ी काय मोठी अडचण पडणार होती
आिण पड ी तरी ित ा ज भर तेथे नोकरी थोडीच करावयाची होती? उ ा िवजय
दे पां ां चे ित ावर ेम बस े तर सहज ाख दीड ाख उ ाची
जहागीरदारीण होइ॔ ती. जहागीरदारीणबाइ॔ एम.बी.बी.एस. असणे अगर ां नी
ोकां ा आरो ाकरिता ा काम करणे या गो ी के ाही चां ग ् याच! ग रबां ची
कृती तपासणारी अस ी जहागीरदारीण गां धींनी पािह ी की गेच रामरा ाचे
ि फारसप ा दे खी िमळू न जाइ॔ सु भे ा!

सकाळी िवजयचे प ा आ ् यापासून ताबडतोब याच मनोरा ात िवहार करीत

होते. तसे पािह े तर हा विवाह जुळून येणे मुळीच कठीण न ते. ता ासाहे बां नी
आप ी काही कुळे िवजय ा दे ऊन ा ा धं ाचा जम बसिव ा ा कामी मदत
के ी होती. वधू-वर सुि ि ात, अगदी एका जातीचे नस े तरी समान सं ृ तीचे,
अनु प–

अनु प ण ापे ा पाचे पारडे सु भे ा बाजू ाच झुके अ ी

ता ासाहे बां ची खा ी होती. सु भेचे अगदी अ ीकडचे फोटो सहज िवजय ा
नजरे ा पडावेत णून आप ् या कौटुं िबक फोटोंचा सं ह ां नी वर काढू न ठे व ा
होता. तो उच ताना अगदी अ ीकडचा सु भेचा फोटो ते पा ाग े . सु भा झा ी
ते ाची आठवण होऊन, ां ा चेह यावर िताची रे षा उमट ी. अ ी
न ा ासारखी मु गी आप ् या ा झा ी आहे हे काही वेळ ां ना खरे च वाट े नाही
ा वेळी. आजही सु भे ा फोटोकडे पाहताना ही आप ीच सु भा की काय अ ी
आ चया॔ ची भावना ां ा मनात येऊन गे ् यावाचून रािह ी नाही. ते हळू हळू
सं हाती मागी फोटो चाळू ाग े . सु भेचे ते िवचित्रा फोटो पाहता पाहता
ां ना वाट े किती झपा ाने बद तो मनुषय! यौवना ा उपवनात संचार करणा या
वे ारापा ी उ ा रािह े ् या सु भेचे ाजरे डोळे . ां नी एकदम मागचे फोटो
काढ े – सहा मिह ां ा सु भेचा ती झोप ी असताना काढ े ा फोटो; अंगठा
चोखीत असताना घेत े ा ितचा फोटो, ‘चा , चा , बाळा’ णून ित ा एकेक
पाऊ टाकाय ा ावीत असता काढ े ा फोटो. ता ां ना टे िनस कोटा॔ वर ा
मघा ा ा त णीची आठवण झा ी. एकदम ां ा मनात आ े , आप ् या
बोटा ा आधाराने चा ाय ा ि क े ी सु भा आता आप ा हात िझडका न कोठे
तरी धावत जाणार नाही ना? काय नेम? ा म ाने–

िवमन तेने ते आ ् बम चाळू ाग े . सु भेचे परकरी फोटो ां ा डो ां पुढे

आ े ; पण ते पाहताच ां ा कपाळावरी ित ी आ ा िदसू ाग ् या. या
ब तेक फोटोंत ित ा न एक-दोन वषानी मोठा असा एक मु गा ित ाबरोबर
होता. फोटोती ा मु ाचे स ासारखे भित्रो डोळे पा न ां नी एक सु ारा
टाक ा. हे िनषपाप डोळे पा न मोठे पणी या मु ा ा हातून खून होइ॔ , असे
कोणा ा तरी वाट े असते का, असे मूक उ ारच ा सु ा यातून ां ा मनाने
काढ े .

गाडी ये ा ा आधी दहा-पंधरा िमिनटे ता ासाहे बां नी े नवर येणे ां ा

त ानािव होते. द ा माणे ेक मनुषया ा आयुषयात थोडे फार गु करावे
 ागतात, असे ते णत. िनयमितपणात मंड ीक, साधेपणात गां धी, धािम॔क गो ीत
िबझां टबाइ॔ , राजकारणात गोख े इ ादी ां चे िनरिनराळे आद ॔ होते. पण आज
ां ा त ाना ा भावनेने हरताळ फास ा. सु भा के ा येते असे ां ना होऊन
गे े होते. गाडी ा ध ावर तर एकेक िमिनट ां ना एक एक तासासारखे वाटू
ाग े . वेळ घा िव ाकरिता णून ते ितथ ् या पु कां ा दु कानाकडे वळ े .
दोन-चार पु के चाळताच ां चे ा एका पु काने वेध े – ‘अनंगरं ग!’ अस ् या
पु कात असते तरी काय हे पाह ाकरिता ां नी ते उच ू न उघड े मा ा, ां ा
प ीकडचा पायजमावा ा त ण अ ा कुित्सतपणाने हस ा! ता ासाहे बां ा
तळपायाची आग म का ा गे ी. बायको चािळसा ा वष वार ी असूनही आपण
दु सरे गी के े नाही. आप ् या सहका यां नी आप ् या ा िद े ् या मानप ात
धुत ् या तां दळासार ा अस े ् या आप ् या ी ाचा उ ् े ख के ा आहे आिण हा
पायजमावा ् या बोड ा त णाने आपण केवळ हे पु क हातात घेत े णून
िफदीिफदी हसावे! अस ् या पु कां चे खरे िग हाइ॔ क या त णासारखे ोकच
असायचे.

ता हे मोठे कोडे आहे , असे ता ासाहे बां ना या वेळी वाट े . मघाची ती टे िनस
कोटा॔ वरची त णी! नव या ा ितने च सां गित ं न–

‘‘म ा खेळायची हर आ ी आहे आता. तुम ा मज माणे नाचाय ा मी काही

वेणीवर अ फु ं घा ू न यंपाक करीत बसणारी जुनी बाइ॔ नाही.’’ चार ोकां देखत
नव या ा टाकून बो णारी ती त णी, आप ् या वयाचा िवचार न करता, िफदीिफदी
हसणारा हा त ण, आज ा िपढीची ही ाणे बरी का? आप ी सु भाही या
िपढीत ीच! मग–

ध ावर हमा ां ची गडबड उडा ी. गाडी े नात ि र ी. ता ासाहे बां ा

डो ां पुढून ड ामागून डबे गे े . पण सु भा ां ना कोठे च िदस ी नाही.
बायकां ा ड ापा ी जाऊन ां नी पािह े . सेकंड ासने आ ी असे णून
तेथेही डोकावून बघित े . पण सु भा कोठे च न ती. िनरा ा आिण राग यां ा
िवचित्रा िम णाने ां चे मन भ न गे े . कदाचित ित ा रजा िमळा ी नसे पण
ज रीची तार आ ् यावर ितने याय ा नको होते का? ां ा मनात आ े इकडे
आणाय ा व ू खरे दी कराय ा ित ा वेळ ाग ा असे आिण मे िमळा ी
नसे . डे न ीनने ती खास येइ॔ .
 थ मनाने ते वळतात न वळतात तोच मघाचा उ ट त ण आप ् याकडे बोट
दाखवीत अस े ा ां ना िदस ा. ा ाबरोबर दु सरा एक त ण होता. तसाच
पायजमावा ा, बोडका; पण चेह याव न खूप ार िदसणारा, ाचा चेहरा
काळासावळाच होता. पण ाचे ते ती तेज ी डोळे – या त णा ा आपण पूव
कोठे तरी पािह े असावे, असे ता ासाहे बां ा मनात येऊन गे े .

इत ात ते दोघे त ण ां ाकडे च आ े . न ा त णाने ां ना नम ार क न

ट े–

‘‘मी बंग ् यावरच येणार होतो आप ् या. पण हा माझा ेही णा ा की तु ी

े नावरच आ ा आहात.’’

‘‘काय काम आहे आप ं ?’’

‘‘सु ू ता◌इं नी प ा िद ं आहे हे .’’

‘‘कुणी? सु भेनं?’’ प ा हातात घेत ता ासाहे ब णा े .

‘‘हो.’’

‘‘अन् ती कुठं आहे ?’’

या नाने आ े े हसू मु े वर न दाखविता तो त ण उ र ा, ‘‘मुंबइ॔ त’’.

‘‘इकडे के ा येणार आहे पण?’’

‘‘उ ा सकाळ ा गाडीनं मी परत गे ् यावर.’’

‘‘तुम ा ी काय ितचा संबंध?’’

‘‘माझी बहीण आजारी आहे फार. ित ा उ ा ीच बसून रािह ् या आहे त ा!’’

ता ासाहे बां ना आता आप ा राग आवरे ना, ते िचड ा रात णा े ,

‘‘बिहणीचा भाऊ पु ा ा भटकाय ा येतो–’’
 ा त णाने ां तपणे िवचार े , ‘‘मी भटकाय ा आ ो आहे , हे आपण क ाव न
ओळख ं ?’’

किचंित नरमून ता ासाहे ब णा े , ‘‘पण हा षकर ा भाक या भाज ाचा

धंदा–’’

‘‘ षकरानं ढाया जिकंय ा ह ात, तर ा ा भाक याही कोणी तरी

भाज ् याच पािहजेत.’’

को ् हटकर, गडकरी, अ ो वगैरे ोकां चे वा य वाचून त ण ोक उगीच काही

तरी को ा करीत असतात, असे बात परवाच कोणीतरी ट े होेते. ाचा
दाख ा या वेळी ता ासाहे बां ना पट ा. आजारी बिहणी ा सोडून हा त ण पु ा ा
येतो क ा ा, अगदी एका रा ीत होणारे असे याचे काम तरी काय आहे आिण
सु भेची व या त णाची कोण ाही िनमित्ताने ओळख झा ी अस ी, तरी ा ा
मरणो ुख बिहणी ा उ ा ी बस ा ा फंदात पड ाची ित ा ज री काय?
सारे च िवचित्रा न.

ते दोघे त ण नम ार क न जाऊ ाग े . सु भेचे प ा तेथेच फोडून वाचावे की

काय अ ा िवचारात ता ासाहे ब होते. इत ात तो मघाचा त ण काही तरी आठवण
झा ् या माणे एकदम परत वळ ा. ता ासाहे बां ा हातात एक पुडी दे त तो
णा ा, ‘‘सु भाता◌इं नी फु े िद ी आहे त ही माव ीं ा दे वा ा.’’

‘‘काय खुळी पोर आहे !’’

‘‘िवसर ोच होतो मी! बजावून सां गित ं होतं ां नी अगदी!’’

‘‘कस ी फु ं पाठिव ी आहे त वेडीनं?’’

‘‘िहर ा चा ाची.’’

‘‘िहरवा चाफा!’’ एवढे च ता ासाहे बां ा तोंडून बाहे र पड े . मग ां ना ो.

ग डां ा िहर ा चा ावरी िम ् नाथीची आठवण झा ी, की समोरी
त णा ा कोटा ा ाव े े िहर ा चा ाचे फु पा न आ चय॔ वाट े , कुणा ा
ठाऊक!
 ां ा मनात िवचार आ ा, या ा हे िहर ा चा ाचे फु सु भेनेच िद े असे
काय? तसे असे तर–

सु भेचे ते प ा!

ा प ात काही तरी िव ाण मजकूर आहे , असे ां ना उगीचच वाटू ाग े .

 वावटळ
****

घरी गे ् यावर ते प ा फोडून पाहावे, असे ता ासाहे बां नी ठरिव े . आप ् या

मना ा दु बळे पणाब ां ना रागही आ ा थोडासा! पण भयंकर तापातून
उठ े ् या मनुषयाने उभे राह ाचा य करताच ाचे पाय जसे टपट कापू
ागतात, तसे ां चे मन झा े होते. तीन वषापूव खुना ा खट ् यात सापडून
मनोहर फरारी झा ा. मॅिटकप ीकडे ाची मज कधीच गे ी न ती आिण
गा ाबजाव ा ा नादातच तो दं ग असे हे खरे ! ही ् ये ता ासाहे बां ा
अंत:करणात स त नसत असे नाही. आप ् या मु ाने आप ी विक ी पुढे
चा वावी, असे ां ना फार फार वाटे . मनोहर ा ि ाणाकरिता ां नी इतका पैसा
खच॔ के ा की तेव ात दु सरा एखादा मु गा बॅ र र होऊन आ ा असता. बोिडग,
ि कव ा, वि े , सव॔ काही झा े , पण िव विव ा याची वैतरणी नदी मनोहर
कधीच ओ ां डू क ा नाही. वगा॔ त ाग े ् या पु कां पे ा गावात ाग े ् या
नाटकां कडे च ाचे जा ा असे. ाने तरी काय करावे? इितहासाती ढाया
वाचू ाग े , की आप ् या कानात ामोफोनवरी गोडगोड गाणी घुमू ागतात, हे
ाचे समथ॔न ता ासाहे बां नी कधी तरी ऐकून घेत े असते का?

एखा ा ि ् पकाराने दोनच पुतळे मन ावून करावेत, ा माणे ता ासाहे बां चा

सारा जीव मनोहर व सु भा यां ावर होता. एक पुतळा म म ठर ा तरी दु सरा
असामा ठरे अ ी खा ी सु भे ा य ाव न ां ना वाटू ाग ी. मनोहरवरचे
ां चे ा अिजबात उडा े . ा ा काही हवे नको अस ् यास तो ते माव ी ा
म थीने िमळवी. सु भेचा मॅिटकम े खूप वर नंबर आ ा, सु भा पिह ् या वगा॔ त
इं टर साय पास झा ी, सु भा मेिडक कॉ े जातही ार ठर ी. या आनंदात
ता ासाहे बां चा सारा कौटुं िबक वेळ जायचा. आप ् या एका पुत ाची िकंमत
दगडापे ा अिधक नस ी तरी दु सरी मूत इतकी मोहक होइ॔ , की ितचे मो च
कोणा ा करता येणार नाही, असे ां ना वाटे . पण नायिकणी ा खुना ी संबंध
येऊन मनोहरने ा दिव ी घर सोड े , ा दिवसापासून आप ् या आ ा-
मंिदरा ा खा ी धरणीकंप होणे आहे , ही क ् पना ता ासाहे बां ना पणे
आ ी. मनोहरने आप े नाव उजळ के े नाही,तरी तो ा ा कािळमा आणी असे
ां ना ातही वाट े न ते. पण ातही न िदसणा या गो ी ा घडा ात
अ ीच मानवी संसाराची िवचित्रा रचना आहे . या संगानंतर गे ी तीन वष ां ा
आयुषयाचा वाह संथपणे वाहत होता. मनोहरचा पुढे प ाच ाग ा नाही; पण तो
म ा मे ा आिण मी ा ा मे ो, असे ता ासाहे ब ा ािवषायी उ ार काढू न
चुक े होते. मा ा ाभािवक वा ् यामुळे असो, आप ् या नावाचे अिधक िधंडवडे
होऊ नयेत णून असो, ा ामागे ि रगाव सं थान ा पोि सां चा ससेिमरा ागू
नये, अ ी व था ां नी वेळीच के ी होती.

ा पर ा त णाने िद े े सु भेचे प ा हातात नाचवीत असताना ां चे

रागाव े े मन तीन वषापूव ा या दु :खद संगाचीच उजळणी करीत होते.

ताइ॔ साहे ब मुंबइ॔ न येणार ही िवठूची क ् पना. णून ता ासाहे ब मोटारीत

बस ् यावरही तो ाणभर बाहे र घुटमळ ा. ाने ता ासाहे बां ा चेह याकडे
पािह े . ां ना काही िवचार ाचा धीर ा ा झा ा नाही. अपरा ी दार थोडे से
उघडताच अंधार िदस ् याबरोबर हान मू धाडकन दार ावून घरात परत येते.
िवठूही तसाच आप ् या जागेवर जाऊन बस ा.

र ावर एक टां गेवा ा आप ् या हडकु ा घो ा ा बेदम चोपत होता, एक

हान मू म ेच आडवे आ ् यामुळे िवठूने जोरजोराने भोंगा वाजिव ा, ाचा
आवाज अगदी िव ाण कक झा ा, पु ा ा प ीकडचे नदीचे पा ा मंद
संिध का ात अगदी िदसत होते; पण यां पैकी कोण ाच गो ीकडे ता ासाहे बां चे
ा गे े नाही. तापाने ानी आ े ् या मनुषया ा आप ् या भोवता ा जगाची
ज ी जाणीव नसावी, त ी ां ची थिती झा ी होती.

मोटार बंग ् या ा दारापा ी थां बताच माव ींनी दार उघड े . मोटारीतून
ता ासाहे ब एकटे च उतर े े पा न माव ींनी िवचार े , ‘‘िन ताइ॔ ?’’

‘‘ताइ॔ काय हान मु गी आहे आता?’’ माव ी ता ासाहे बां ाकडे पाहतच
रािह ् या. सरावाने आं धळा मनुषयही माग॔ ओळखू कतो. माव ींचे तर उभे
आयुषय ता ासाहे बां ा घरी गे े े . काही तरी िवचित्रा घड े आहे एवढे ां ना
कळ े . ां नी ह ा रात पु ा न के ा,

‘‘आजारी का आहे ताइ॔ ?’’

 आप ् या खो ीकडे जात ता ासाहे बां नी उ र िद े , ‘‘दु सरं कोणी तरी आहे
आजारी.’’

‘‘दु सरं कोण?’’

‘‘कोण ते दे वा ा ठाऊक!’’

माव ींनी झटकन पुढे होऊन ता ासाहे बां ा खो ीती िवजेचे बटन दाब े ;
टे ब ाकडे बोट दाखवीत ा णा ् या, ‘‘तार आ ीय मघा ी.’’

ता ासाहे बां नी टे ब ावरी तारे वर जवळजवळ झडपच घात ी. सु भेने रा ी ा

गाडीने िनघते णून कळिव े असावे, अ ी क ् पना मनात येऊन ां ना आनंद
झा ा. परोपकाराची हर आ ी अस ी तरी पोरगी मा ा ाबाहे र जाणार नाही,
अ ी अिभमानाची छटाही ा आनंदा ी पाठ िवणीचा खेळ खेळत िनघून गे ी.

ां नी तार उघडून पािह ी. तार िवजय दे पां ां ची होती.

ता ासाहे बां ची मान वर होताच माव ींनी िवचार े , ‘‘काय णते ताइ॔ ?’’

‘‘बो ाय ाच तयार नाही ती.’’

‘‘ णजे?’’

‘‘ितची नाही ही तार! िवजयां ची आहे ती. मे ऐवजी पॅसजरने येणार आहे त ते.’’

माव ीं ा ां त मु े कडे आ चया॔ ने पाहत ता ासाहे ब णा े , ‘‘ताइ॔ आ ी नाही

णून वाइ॔ ट वाट ं ना तु ा ा?’’

हसत माव ी उ र ् या, ‘‘छे : ! मु ं मोठी झा ी णून आपण काही हान होत
नाही!’’

‘‘ताइ॔ तर असंच णते!’’

‘‘क ावरनं?’’
 ‘‘एक खाऊचा पुडा पाठवून िद ा आहे त ितनं तु ा ा.’’

ता ासाहे बां ा या थ े चा अथ॔ माव ीं ा ात येइ॔ना. इत ात ां ा हातात

एक पुडी पड ी. नुस ा वासाव न ात िहर ा चा ाची फु े आहे त, हे ां नी
ओळख े . ा आनंदून णा ् या, ‘‘ताइ॔ नं पाठिव ी ही?’’

‘‘ े नावर नाही काही फु ं िवकत िमळत.’’

‘‘ हानपणापासूनच ाघवी आहे मोठी पोर. कोणी काही खाय ा िद ं तरी

मा ाजवळ येऊन णायची, ‘‘माछी, तु ा हवा खाऊ?’’

माव ी यंपाकघराकडे गे ् या. ता ासाहे बां नी प ा उघड े . आरं भी ‘ ी’

न तीच. ां ा मनात आ े , हानपणी ही ‘ ी’ काढ ासाठी सु भा केवढा ह
क न बस ी होती. मनोहर काही के ् या ित ा काढू न दे इ॔ना. आपण एका
खट ् या ा सा ीदारां ना पढवीत बस ो होतो. ेवटी ती आप ् या दारात येऊन रडू
ाग ी. आपण कागद बाजू ा सा न ित ा जवळ घेत ी. ‘ ी’ काढू न िद ी आिण
ितचा हात हातात घेऊन ती िगरव ीही. पण हानपणी ‘ ी’साठी ह घेणा या
सु भे ा ‘ ी’ ि िह ाची इ ाही होत नाही आता. भो ा िबचा या माव ी! नदी
पव॔तापा ी घोटाळत राहत नाही, हे ातच येत नाही ां ा. ती वळणे वळणे घेत
ेवटी कोठ ् या तरी ां ब ा समु ा ा जाऊन िमळते.

ही नदीची क ् पना ता ासाहे बां ा मनात सहज आ ी होती; पण सु भे ा

प ां ती मजकुराव न नजर टाकताच ती अगदी बरोबर होती असे ां ना वाट े .
ितने ि िह े होते–

‘ता ा, तु ी मा ावर अगदी खूप खूप रागवा , नाही? िवमानं असती, तर तुमची
समजूत घा ाय ा मीच येऊन गे े असते; पण एक रोगी घेत ा आहे हातात. अगदी
िबछा ापा ी बसून राहाय ा हवंय ा ा!

हे घड े तरी किती िव ाण त हे नं. तुमची तार िमळा ् यावर मी रजेची व था

के ी, सामान ायचे ते घेत े आिण वां ा ा एका मैि ाणीकडे जायचे फार दिवस
रािह े होते, णून ित ाकडे गे े . ित ाकडे खूप खूप िहरवा चाफा िमळा ा.
माव ी ा दे वाकरिता एक हान ी पुडी क नसु ा घेत ी मी. परत येताना
गाडीत खूप गद होती. आज सं ाकाळी पु ा ा गे ् यावर माझं हानपण परत
येइ॔ , असं मनोरा करीत बस े होते मी. आिण खरं च ता ा. माव ी िदस ी, की
किती तरी हान झा ् यासारखं वाटतं म ा. पु के, न, परी ा, सारं सारं िवस न
जाय ा होतं एकदम. आइ॔ आजारी असतानाची खरीची आठवण माव ी अजून
सां गते ना? खीर खा ् ी णजे आइ॔ चे आयुषय वाढते असे माव ीने सां गित े , की
आवडत नसतानाही मी अिधक खीर खायची– आिण मनूदादा– काय खा ् ं णजे
विड ां चे आयुषय वाढतं हे कोणी ठरव े नाही! नाही तर ते दररोज खा ाचा नेमच
के ा असता मी!’

माव ी सु भे ा ाघवी णतात ते अगदी खरे , असे या वा ा ा वेळी

ता ासाहे बां ा मनात आ े . पानाआड दड े ् या फु ा ा सुवासाने मन
उ ् हसित ावे, ा माणे या िवनोदी वा ा ा मागे प े ी सु भेची
आप ् यावरी माया पा नही ां चे मन स झा े . ते पुढे वाचू ाग े –

‘काय ि हितेय मी वे ासारखी? हे जर कोणी वाच े , तर एम.बी.बी.एस. ा

परी ो ा वेळी मा ाऐवजी दु स याच बाइ॔ ने पेपर ि िह े अस े पािहजेत, अ ी
ा ा ंका यायची.’

गाडीत दारापा ीच क ीब ी जागा िमळा ी होती म ा. उ ा िवजय भेटणार, या

वषात जिकं े ् या सा या खट ् यां ा गमती ां ाकडून ऐकाय ा िमळणार,
टे कडीव न मुकेपणाने भटक ाची ि ा चुकणार, एक ना दोन अनेक क ् पना
मा ा मनात नाचत हो ा. इत ात दादर े न आ े . गद तून कोण कोण माणसे
आत ि र ी ते पािह े ही नाही मी. एक पायजमावा ा त ण पाठमोरा उभा होता.
मागून अगदी थेट िवजयसारखा वाटणारा. मी मनात िवचार के ा– चेह यानेसु ा
माणसे एकमेकां सारखी िदसतात; मग पाठमो या माणसां त सारखेपणा िदस ा तर
ात नव कस े ? पण मी अ ी बघत असतानाच ाने एकदम मागे िफ न
मा ाकडे पािह े . माझे ा ां ाकडे आहे हे पाहताच तो णा ा, ‘‘माफ करा
हं . िहर ा चा ाचा वास आ ा णून मागं वळू न पािह ं मी.’’ ा ा माफीत
केवढा िद दारपणा होता! मग जवळ बस े ी बाइ॔ क ी िदसते ही पाह ाची वृ ी
ा ा ीत कोठून िदसणार? मी ा ा गेच उ र िद े , ‘‘तु ी वत॔मानप ाचे
संपादक आहात वाटतं?’’
 मा ा नाचा रोख ात न आ ् यामुळे तो मा ाकडे पाहत रािह ा. मी हसत
हसत ट े , ‘‘अ ी उठ ् यासुट ् या माफी काय मागता तु ी?’’

‘‘पण–’’

‘‘पण काय? बाळपणा ा मित्रा ा मैि ाणीकडे पाहाय ा काय हरकत आहे ?’’

तो एकदम चमक ा. मी ा ा गेच ओळख े होते. आठ-दहा वषानी ा ा

पािह े खरे ; पण ीत थोडा कठोरपणा एवढाच काय तो बद झा ा आहे
ा ात. मा ाकडे िनरखून पा न तो णा ा, ‘‘सु भा.’’

मी उ र िद े , ‘‘हो, सु भा का े कर.’’

‘‘एम.बी.बी.एस.’’ तो हसून उ ार ा.

‘‘वा:! पद ासु ा पाठ आहे त की. सी.आय.डी. आहात वाटतं?’’

तो नुसता हस ा. तो आप ् या आजारी बिहणीकरिता िगरगावाती ओळखीचा

एक डॉ र आणाय ा चा ा होता. म ा अगदी राहवेना. मी ा ा ट े , ‘‘माझी
पदवी खोटी वाटते की काय तु ा ा?’’

‘‘ णजे?’’

‘‘तुम ापुढे एक डॉ रीण बस ी असताना तु ी एका डॉ र ा बो वाय ा

चा ा आहात. ी-जातीचा केवढा अपमान आहे हा! एक उ म नाटक होइ॔ ना
या िवषायावर!’’

किती तरी वषानी तो भेट ा होता. ामुळे खूप गमतीने बो े मी. ेवटी ँड
रोडवर उत न पु ा आ ी परळ ा परत ो. वाटे त मी ा ा ट े , ‘‘तू काही
ओळख ं नाहीस म ा. पु षा चंच णतात ते काही खोटं नाही णायचं!’’ ाने
हसत हसत उ र िद े , ‘‘चंच कोण ते तूच ठरव. मा ात बद झा ा नाही णून
तर तू म ा ओळख ं स; पण तू इतकी बद ू न गे ी आहे स, की सु ू ची सु भादे वी
झा ी आहे स अगदी.’’
 ा ा बिहणी ा पा न औषाध ावे आिण परत येऊन मे गाठावी असा होता
माझा बेत! पण माणसा ा बेताचा पा ापाचोळा योगायोगा ा वावटळीत कुठ ् या
कुठे उडून जातो. अगदी अ व थ आहे ाची बहीण, िव ेषा काळजी
कर ासारखी गो णजे, ‘हाट॔ ’ के ा फे होइ॔ याचा नेम नाही. िबचारीचा
नवरा िगरणीत गे ा आहे . मु े ेजारीपाजारी खेळताहे त. भावाचे आज रा ी पु ा ा
ज रीचे काम आहे अगदी. ा ा कामािवषायी िवचार े तर काय णतो?
‘‘सी.आय.डी. त ी माणसं कधी आप ी कामं सां गतात का?’’

मोठा आत ् या गाठीचा झा े ा िदसतोय तो. हानपणी ि केटम े धावा किती

काढ ् या, कुठ ् या मा रां नी कुणा ा मु ाम जा माक िद े , सारे सारे सां गत
असे तो म ा. ाणभर रागसु ा आ ा मनात. असे वाट े आप े पु ा ा इतके
िनकडीचे काय काम आहे हे जर तो सां गत नाही, तर आपण तरी आप े जाणे रहित
क न ा ा बिहणी ा उ ा ी का बसा? पण दया हे तर आम ा धं ाचे ेय!
ते ा उ ा तो पु ा न परत येइ॔पयत ा ा बिहणीची ु ूषा करायचे मी ठरिव े .
इं जे न िद ् यामुळे ा ा बिहणी ा गाढ झोप ाग ी आहे आिण तो कोठे
मित्रां ना भेटाय ा गे ा आहे . हे प ा तु ी े नवर भेट ा नाही तरी बंग ् यावर
पोचते करी तो.

नाही नाही णता किती ां ब प ा ि िह े मी आिण तेही ेजारी एक रोगी अगदी

अ व थ असताना, नेपोि यन रणां गणावर भूमितीचे न सोडवीत असे, अ ी
आ ाियका आहे . तुमची सु ू ही नेपोि यन होणार आहे हं ता ा! अगं बाइ॔ ,
चुक ीच पण ही उपमा. या नेपोि यन ा ेवटी एका ओसाड बेटात आप े आयुषय
कठं वे ाग े ना? या उपमां ा वाटे ा डॉ रणीने जाऊ नये हे च खरे .

िवजयां चा िवरस होइ॔ मोठा मी ितथे नाही असे पा न! एवढे इं ं ड ा जाऊन

आ े े ; पण तुम ा टे िनसचे ते अगदी क े ू. मी येइ॔पयत एकटे च िफराय ा जावे
ागे ां ना. आ ् यावर अगदी स ाज फेड करीन णावे रािह े ् या िफर ाची.
आता प ा पुरे करतेच. ती. माव ी ा नम ार. उ ा अगदी येतेच णून ित ा
सां गा.’

तुमची,
सु भा
 ता.क.– प ा वाचून पािह े आिण माझे म ाच हसू आ े . रामावाचून रामायण
णतात ना त ात ी गत झा ी सारी. मा ा प ात ा तो कोण हे ि िह े च नाही मी
कुठे . ि रगाव ा आप ् या घरी मो करीण होती ितचा भाचा तु ा ा आठवतो का?
ितथ ् या हाय ू मधून पिह ा जग ाथ ंकर ेठ ॉ र आ ा होता तो. तीच
ारी भेट ी म ा आज.

सु भा

े नवर पािह े ् या ा त णाची मूत आठव ाचा ता ासाहे बां नी य के ा;

पण काही के ् या तो ां ा डो ां पुढे उभा रािहना. आपण ा ा पूव कुठे तरी
पािह े आहे असे आप ् या ा का वाट े , याची मा ा ां ना आता क ् पना आ ी.
आप ा मनोहर मॅिटक ा परी ोत पिह ् यां दा नापास झा ा आिण ाच वष हा
मु गा– आप ् या घर ा मो करणीचा भाचा– जग ाथ ंकर ेट आ ा. ा
दिव ी दै वा ा खेळाचा िव ाण राग आ ा होता आप ् या ा. तोच खेळ दै व पु ा
खेळणार आहे की काय? सु भेने गेच िनघून यावे णून आपण तार करतो काय
आिण म ंतरी आठ-दहा वष गु झा े ा हा मु गा ित ा भेटतो काय? सु भे ा
हानपणी ता ासाहे ब िथऑसॉफीवर जोरजोराने ा ाने दे त असत.
हाय ू म े असताना सु भे ा आप ् या विड ां ा या िव ेचा केवढा अिभमान
वाटे . पण ा वेळी आपण मु ां ा गळी उतरिव े े िव वबंधु ाचे त सु भा
अ ा रीतीने आचरणात आणी , अ ी क ् पना ता ासाहे बां ना कधीच आ ी
न ती.

येऊन जाऊन सु भेचे येणे एक दिवस ां बणीवर पड े . ात मना ा ावून

घे ासारखे काय आहे , असा िवचार क न ता ासाहे ब जेवाय ा उठ े , पण
दे वघरातून घंटेचा मंजुळ आवाज ऐकून यंपाकघराऐवजी ते दे वघराकडे च वळ े .
दारात उभे रा न ते पा ाग े . सु भेने पाठवून िद े ी फु े दे वां ा मूत वर
ोभत होती. ां ा सुवासात कापूर-उदब ां चा सुगंध िमसळ ् यामुळे, एखा ा
पुषपगु ा माणे दे वघर सुवािसक भासत होते. माव ींनी दे वापुढे टे क े े डोके वर
के े व स दित रात ा उ ार ् या, ‘मा ा दो ी बाळां ना सुखी राख!’

माव ीं ा ाथ॔नेने ता ासाहे बां चे मन ह ू न गे े . मनोहरचे आपण नावसु ा घेत

नाही, आज सु भा आ ी नाही णून आपण किती रागाव ो. पण माव ी–
माव ीं ा मनात अखंड चां दणेच फु े आहे . मनोहर िन सु भा असती ितथे
सुखी असावीत हीच ां ची इ ा! वया ा आठ ा वष वैध आ े ् या माव ींना
समाधान ाभ े ! आिण आपण? संप ी, संतती, कीत क ातही रितमा ा उणेपणा
नसून आप ् या मना ा कधी ां तता िमळा ी नाही. सुख क ात आहे ,
ामित्वा ा क ् पनेत की सेवे ा भावनेत?

माव ी उठत आहे त असे पा न ता ासाहे ब पाऊ न वाजविता

यंपाकघराकडे गे े . हान मु ां ा झोपे माणे माव ींची दे वपूजा ां ना वाट ी.
यंपाकघरात पां डुरं ग ेगडीपा ी ‘नव बहर येइ॔ ितकां ना’ हे पद गुणगु ात
गुंग होऊन गे ा होता.

जेवण झा ् यावर िवठू ा सकाळी सात वाजता े नवर जा ाची आठवण

क न ता ासाहे ब आप ् या खो ीत प ं गावर पड े . पण ‘टाइ ’ मध ् या
टे िनस ा माहितीत अगर ‘ दैू द ◌ं ◌ा द ् ह त् ह ◌ु ा.ठ या ां नी का च िवकत
घेत े ् या पु कात, क ातच ां चे मन रमेना. ते डोळे िमटू न थ पड े .
े नवर भेट े ् या ा त णाचे नाव आठव ाचा ां नी य के ा. पण काही
के ् या ते ां ा ात येइ॔ना. मु ाम जाऊन माव ींना ते िवचारावे, असेसु ा
ां ा मनात आ े , परं तु या िवचाराचे ां चे ां नाच हसू आ े . दररोज ा
वहारात आप ् या ा काय कमी माणसे भेटतात? ां ची कुठे आपण चौक ी
करीत बसतो? पडून अिधक अ थपणा जाणवू ाग ा णून खडकी उघडून ते
बाहे र पा ाग े . व प ा अस ् यामुळे बाहे र अंधारच होता. ा अंधारातून
कोणीतरी ामोफोन ाव े ् या गा ाचे सूर ां ा कानां वर आ े –

‘‘झोक तो तो तो ग
आडाचं पािण इ॔ खो ग’’
नादमाधुया॔ मुळे ाणभर ता ासाहे ब आप ् या मना ा वेदना िवसर े . पण
दु स याच ाणी ा गोड सुरां नी ां ना मनोहर ा गोड ग ाची आठवण क न
िद ी. खडकी ावून ते परत प ं गावर पड े .

ां चा डोळा ाग ा. मधूनमधून ां ना माव ी वाचीत अस े े ‘ िव ी ामृत’

ऐकू आ ् यासारखे वाटे . मग ां ना एक िनराळे च िदसू ाग े . सुंदर तीन
मज ी बंग ा. पण एकदम उ टा झा ा तो. ा ा पायां त े दगड एकावर एक
उभे रा ाग े . अगदी वर ा दगडाकडे ां ची नजर गे ी. हां हां णता ा
दगडाची मूत बन ी. ती मूत – दोन अडीच तपं होऊन गे ी होती तरी ा बाइ॔ ची ती
क ण ी ता ासाहे ब िवसर े न ते. ां ा विक ीचा जम बसाय ा आधीची
गो . एक खुनाचा खट ा होता ां ा हातात. खट ा जिकंणे अ आहे , हे ते
ओळखून होते. आरोपी ा मित्रां नी तो जिकं ाची िनराळीच यु ी काढ ी.
ायाधी ाकडे पाठवून दे ाकरिता ां नी आण े ी ती बाइ॔ – चित्रातसु ा असे
सौंदय॔ ी ा पड े नसते. कोप यात खा ी मान घा ू न उभी अस े ी ती बाइ॔ !
सं ाकाळ ा छाया समु ा ा पा ावर पडू ाग ् या णजे ते जसे मनोहर पण
म ू िदसते त ी ितची ी होती. नवरा फा ी जाऊ नये णून हे भयंकर दिव्य
कराय ा ती तयार झा ी होती– झा ी होती कस ी? आरोपी ा गावगुंड दो ां नी
ितचा स ीने होकार घेत ा होता. आपण सुि ि ात वकी . आप ा स ् ा दे ऊन
ित ा या िव ाण संकटातून वाचवू अ ी ित ा आ ा असावी; पण या खट ् यावर
आप ी विक ी अव ं बून होती. आपण सवाची िनभ॔ ॔ना करणा या ित ा नजरे कडे
दु ॔ ा के े आिण–

ता ासाहे ब घामाघूम होऊन जागे झा े . मनोहर ा आयुषयाची वाताहत हे

आप ् या ा पापाचेच फळ आहे , अ ी क ् पना ां ा मनात येऊन गे ी. रा ी ा
भयाण एकां तात मनुषयाचे मन अिधकच दु बळे होते. मनाचा कोंडमारा
टाळ ासाठी ते बाहे र बागेत आ े . बाहे र ा थंडगार वा याने ां ना बरे वाट े . मा ा
आका ाती न ा ारा ींकडे पाहताच ां ा मनात आ े , ‘यात ा कोठ ा तारा
पुढ ा ाणी िनखळू न पडे हे कोणा ा सां गता तरी येइ॔ का आिण अमका ह
तम ा हाभोवती िफरतो या ा तरी कारण काय?’’

अगदी िब कू िवचार करायचा नाही असे ठरवून, ां नी दरवाजावरी िवजेचा

दिवा ाव ा व ते फाटका ा आसपास येरझा या घा ू ाग े . पाच-दहा िमिनटां नी
र ाव न ां ना ऐकू आ े ,

‘‘ ू रटन आहे स तू नुसता–’’

‘‘ही िवी आहे की ुती?’’

‘‘अगदी ि म ात ी िवी. रा ाभर जागायचंय. घेत ी असतीस बीर थोडी तर?’’

 दु सरी ी नुसती हस ी. इत ात ती दो ी माणसे फाटकासमोर आ ी.
अपरा ी बंग ् या ा पुढ ा दारावर दिवा का ाव ा आहे णून ां नी
बंग ् याकडे पाहाय ा आिण ता ासाहे बां नी ां ाकडे पाहाय ा एकच गाठ
पड ी. ां चे आ चय॔ ि गुणित झा े . ती जोडी दु सरी कुणी नसून सु भेचे प ा
घेऊन येणारा मुंबइ॔ चा त ण आिण ‘अनंगरं ग’ पु क हातात घेत ् याब
े नवर ता ासाहे बां ना हसणारा पु ाचा त ण यां चीच होती. ते टे कडी ा वाटे ने
गे े ते ा तर ता ासाहे बां चे आ चय॔ अिधक वाढ े . टे कडीवर रा ाभर जागून हे
ोक काय करणार आहे त हे च ां ना कळे ना.

आिण िवजयचे ागत कर ाकरिता ते बेळगाव पॅसजर ा सेकंड ास ा

ड ापा ी दु स या दिव ी सकाळी गे े . ते ा तर आ चया॔ ा समु ा ा भरतीच
भरती आ ी. िवजयबरोबर ा ा ड ातून सुमारे वीस-एकवीस वषाची एक
त णीही उतर ी. ितचा चेहरा िव ेषात: ितचे डोळे पाहताच ता ासाहे बां ना रा ी ा
ाची आठवण झा ी. आप ् या आयुषय-मंिदरा ा पायात बळी िद ी गे े ी ती
सुंदर बाइ॔ . ां ना वाट े , इतकी वष ोट ी आहे त णून बरे , नाही तर तीच
कुळवाडी बाइ॔ आज ा सुि ि ात पां ढरपे ाचा पो ाख क न आ ी आहे , असा
आपणा ा भास झा ा असता.

ड ातून हमा सामान उतरवीत असताना, िवजय ा त णी ा णा ा,

‘‘के रबाइ॔ , हे च ता ासाहे ब का े कर.’’ गेच ता ासाहे बां कडे वळू न ाने
िवचार े , ‘‘डॉ रीणबाइ॔ कोठे िदसत नाहीत ता ासाहे ब? आजारीिबजारी आहे त
की काय? बाकी स ा ा काळात केस हवी अस ी तर त: आजारी पडणे
एवढाच काय तो माग॔ पुषकळ डॉ रां ना उर ा आहे .’’

िवजय ा या िवनोदाचे के रने इतके मनमोकळे हा क न ागत के े , की

सु भा का आ ी नाही याब चा ता ासाहे बां चा राग पु ा जागृत झा ा.
सु भे ा गैरहजेरीचे कारण ते सां गणार होते. इत ात िवजय णा ा,
‘‘ता ासाहे ब, या के रबाइ॔ . यां चे वडी प ाकार आहे त माझे. मुंबइ॔ ा असतात
हा.’’

‘‘पण ाळा-कॉ े जं तर सारी बंद आहे त स ा!’’

 ‘‘हो. िवसर ोच की सां गाय ा, फार सुंदर गातात या. ा िव ा यात या
ि कतात ाचा ज सा आहे उ ा की परवा– ए हमा , मुंबइ॔ ा गाडीकडे ायचेय
ते सामान.’’

एखा ा वे ी ा दोनच फु े यावीत; पण ातून जगा ा धुंद करणारा सुगंध पसरत

असावा, तसे के रचे डोळे ता ासाहे बां ना वाट े . या मु ीची आिण िवजयची
ओळख! सु भे ा प ाती एका वा ाची ां ना आठवण झा ी, योगायोगाची
वावटळ! ां चे मन णत होते– का पासून ही िवचित्रा वावटळ सुट ी आहे हे च
खरे .

के र ड ात बस ् यानंतर िवजयने ट े , ‘‘पाहा हं , हवं तर येतो सोबती ा.’’

मान उडवीत व हाताने वेणी ा ेप ा ी खेळत के र णा ी, ‘‘इ ! बाबां नी
आप ं काहीतरीच सां गित ं तु ा ा. त ी काही भित्री नाही मी! भर दिवसा
गाडीतून कोण पठाण तर पळवून नेत नाही ना म ा?’’

हे वा के र ा तोंडातून बाहे र पडते न पडते तोच ितने किचंित भित्रया

नजरे ने बाजू ा पािह े . िवजय आिण ता ासाहे ब ितकडे वळू न पाहतात, तो एक
पठाण सरळ के र बस ी होती ा ड ाकडे पाहत उभा आहे , असे ां ना िदस े .
ाचा चेहरा पाहताच ता ासाहे बां ा अंगावर काटा उभा रािह ा. ा
नायिकणी ा खुना ा खट ् यात मनोहरचे नाव सां गून हाच मनुषय सरळ सुटून
िनघून गे ा होता. ां ना वाट े , का िवठूबरोबरही आपण या ाच पािह े असावे.

ू ीने ां नी के रकडे पािह े . ती ािडकपणाने िवजय ा णत होती,

‘‘येणार ना उ ा ाज ा ा?’’

‘‘सु भाता◌इं नी सोड ं तर!’’

‘‘मग मीच आता सोडत नाही तु ा ा!’’

इत ात सु भेचे प ा आणणारा तो त ण घाइ॔ घाइ॔ ने गाडी गाठ ासाठी आ ा,

ा ाबरोबर ाचा ेही होताच. ा ाकडे पा न िवजय णा ा,

‘‘हे पािह े त का कॉ ेड?’’

‘‘कॉ ेड?’’

ता ासाहे बां ा रात इतके आ चय॔ का ावे, हे िवजय ा कळ े नाही.

 घार की कोिकळा?
****

गाडीचे डबे भराभर पुढे सरकू ाग े . के र खडकीतून मागे वळू न पाहत

हाताती मा ह वीत होती. ित ाकडे िवजय हसतमु े ने पाहत असतानाच तो व
ता ासाहे ब यां ा समो न जो डबा गे ा ात मघाचा त ण व तो पठाण
समोरासमोर बस े े िदस े . या याने िवजय ा हसू आ ् यावाचून रािह े नाही.
ता ासाहे ब आप ् याकडे नाथ॔क मु े ने पाहत आहे त असे िदसताच तो णा ा,
‘‘तु ी नाही पािह ं त?’’

‘‘काय?’’

‘‘तो कॉ ेड आिण पठाण जवळजवळ बस े आहे त गाडीत! मुंगूस आिण अजगर

एका पो ात घा ू न ाचं तोंड बंद के ् यासारखंच नाही का हे ?’’

या वेळी हसताना िवजयचे पां ढरे ु दात िदस े ; पण ा ा वर ा दोन दातां त

फार अंतर आहे हीच गो ता ासाहे बां ा एकदम ात आ ी. आप ् या मनाती
या िवचित्रा िवचाराने ां ना हसू आ ् यावाचून रािह े नाही. या हस ाने जणू काही
ो ाहन येऊन िवजय पुढे णा ा, ‘‘मीही या गाडीनं मुंबइ॔ ा गे ो असतो, तर बरं
झा ं असतं.’’

के रबरोबर मुंबइ॔ ा जा ाची इ ा ा ा या ातून डोकावून पाहत आहे .

असे ता ासाहे बां ना वाट े . ां नी तित ा नििव॔कार चेह याने िवचार े ,
‘‘का?’’

‘‘ णजे हा पठाण व तो भाइ॔ काय काय ग ा मारती ा तरी कळ ् या

अस ा! बाकी कॉ ेडच हरायचा णा या वादात. पठाणानं सुरा काढ ा की, याचे
मा ॔ िन े िनन पळू न जाती कुठ ् या कुठे !’’

त: ा बो ाचे ागत त:च हसून करणा या माणसां पैकी िवजय होता.

असे हा णजे अनेकदा अहं काराचा मोहक अवतार असतो, हे ां ना कळतही
नसते. मघा माणे ता ासाहे ब आता हस े नाहीत, हे िवजय ा ात आ े नाही.
मघा ा त णाबरोबर आ े ा दु सरा त ण बाहे र जा ा ा ितस या वगा॔ ा
वाटे कडे वळत अस े ा ा ा िदस ा. िवजयने एकदम हाक मार ी,

‘‘कदम–’’

ा त णाने मागे वळू न पािह े . ाणभर आप ् या ा हाक मारणा या मनुषयाची

ा ा ओळख पट ी नाही असे िदस े . पण व रणाचे हे धुके दु स याच ाणी
नाहीसे झा े . झपझप पुढे येत तो मो ाने णा ा,

‘‘ओहो! िवजय दे पां डे?’’

तो जवळ येताच िवजय िम पणाने ा ाकडे पाहत उ ार ा, ‘‘काय भाइ॔

कदम, हात पुढे क का की ेकहँ डसाठी पुढे हात करणे हा भां डव ाहीत ा
ि ाचार आहे ? हो, काय नेम? मुळासकट हात उखडूनच टाकायचा तु ासारखा
मनुषय!’’ िवजयचे बो णे संपते न संपते तोच कदमने जवळ येऊन आप ा हात
ा ापुढे के ा दे खी . ता ासाहे बां कडे मान वळवीत िवजय णा ा, ‘‘हे
ता ासाहे ब का े कर. जु ा िपढीत े ि रगावचे मुख वकी . यां ा पाव ावर
पाऊ ठे वूनच चा ोय ितथं मी!’’

‘‘मग ेवटी एखादा छानसा बंग ा गाठणार तू! िटपून घे माझे हे भिवषय!’’ मघाचे
उ े काढ ाकरिता कदम णा ा. पण िवजय काही कमी न ता. तो हसत हसत
णा ा, ‘‘अरे , तु ी भाइ॔ ोक दे वसु ा नाही ना मानीत? अन् तु ा भिवषय जर
कळते तर एखा ा वत॔मानप ा ा ते दे त जा की. कॉ ेडचं भिवषय अस ् यामुळे खप
तरी वाढे थोडा.’’

‘‘दे पां डे, कॉ ेडचं भिवषय ां ा कपाळावर दे वानं ि िह े ं नसतं.’’

‘‘पाठीवर जे र फट ां नी ि हितो ते! होय ना?’’ िवजय हस ा, पण पातळ

कागदाने दिव्या ा का ाची ती ता किती ी कमी होणार? ा ा बो ात ा
खवचटपणा जणू काही आप ् या ा कळ ाच नाही, असे मु े ने दाखवीत कदमने
उ र िद े , ‘‘आप ् या छातीवर त: ि न ठे वीत असतो तो ते!’’

‘‘अ ं! पण छातीवरची ही अ ारं घामानं पुसून नाही का जात?’’

 ‘‘र ा ा ाइ॔ नं ि िह े ी असतात ती!’’

दु स या वगा॔ ा दरवाजापा ी आ ् यामुळे ां चा हा िवचित्रा खटकेबाज संवाद

थां ब ा. या संवादात िवजयचा जय झा ा असता, तर ता ासाहे बां ना आनंद झा ा
असता. पण िवजय वा ु ात चतुर अस ा तरी कदमपा ीही दा गोळा काही कमी
न ता.

संभाषाणा ा वादापे ा खेळीमेळीचे प असणे इ असे वाटू नच की काय

िवजयने िवचार े , ‘‘कुणा ा पोहोचवाय ा आ ा होतास वाटते?’’

‘‘हों.’’

‘‘कुणा ा? बायको ा?’’

‘‘तु ासारखा ीमंत नाही मी बायको कराय ा.’’

‘‘अरे , पण माझं तरी कुठं गी झा ं य अजून?’’

‘‘दोन टोकं ेवटी एक होतात हे च खरं !’’

कदम ा या बो ाने सवानाच हसू आ े . तो पुढे णा ा, ‘‘एका मित्रा ा

पोहोचवाय ा आ ो होतो मी!’’

‘‘कुठं असतात तुमचे हे ेही?’’

‘‘मुंबइ॔ ा.’’

‘‘नेहमी?’’

‘‘नाही. पूव कराची ा होता तो.’’

‘‘काय करीत होते कराची ा? ोफेसर, की–’’

‘‘मजुरां ा कॉ े जात ोफेसर होता तो. पण सरकार ा ाचं ि कवणं काही

पसंत पड ं नाही. कराची ा ह ीत जा ाची बंदी झा ी आहे ा ा–’’
 ‘‘नाव काय ाचं? िवजयने न के ा.

‘‘मुकुंद कां बळी.’’

‘‘वाच ं होतं खरं काही वत॔मानप ात. कस ासा संप झा ा होता– होय ना?’’

िवजयचा ‘कस ासा’ कदम ा बराच ाग ा. काही तरी ितखट उ र

दे ाकरिता ाचे ओठ हा े दे खी . पण े नबाहे र बो त राह ाची मया॔ दा
मघा ीच संप ी आहे , हे ा ा ता ासाहे बां ा चुळबुळ ाव न िदसत होते.
िवजय ाही ते ात आ े . तो ता ासाहे बां ना णा ा,

‘‘वा याबरोबर भां डणारा माणूस आहे मी! नाही?’’

‘‘पण वा याबरोबर कितीही भां ड ं तरी तो येइ॔ त ीच पाठ ावी ागते

माणसा ा!’’

पावसा ा हान ा सरीने र ावरची धूळ खा ी बसावी, ा माणे कदम ा या

कोटीने संभाषाणाचे वातावरण स झा े . ता ासाहे ब मोटारीकडे गे े . ां ा
मागोमाग जाय ा आधी िवजयने कदम ा िवचार े , ‘‘येतोस का मोटारीतून?’’

‘‘बो ावीत अस ास तर येतो. तेवढे च तीन आणे वाचती टां ाचे!’’

मोटार गावातून ाय ा ता ासाहे बां नी िवठू ा सां गित े . कदम कसबा पेठेत
कुठे तरी राहत होता. बुधवार चौकात उत न ितथून आपण पायी जाऊ, असे ाने
त:च सां गित े .

‘‘िब हाड दाखिव ं तर चहािबहा उकळाय ा येइ॔न असं भय पड ं य तु ा.’’ असे

िवजय ावर णा ा दे खी . पण कदम नुसता हस ा.

गाडीत आपण ा ानाकरिता आ ो अस ् याचे िवजयने सां गताच कदम

णा ा, ‘‘ठाऊक आहे ते म ा.’’

‘‘क ाव न?’’

‘‘तुम ा ि रगाव ा बातमीप ात होतं की हे परवा ा!’’

 ‘‘बातमीप ां सु ा वाचतोस वाटतं तू सारी? बाकी तु ासार ा ा वाचाय ा
हवीत णा! ा ा आग ावायची आहे , ाने गवता ा गं ा कुठं आहे त हे पा न
ठे वाय ाच पािहजे.’’

‘‘पण गवता ा उं च गं ाऐवजी गुडघाभर िचख मा ा िदसतोय तुम ा

ि रगावात.’’

‘‘िचख ?’’

‘‘नाही तर काय? आज काय, ीम ातु: ी महाराणीसाहे बां नी हळदी-कुंकवा ा

वेळी िवचार वत॔क भाषाण के ं . णजे ाय े ट से े टरींनी ि िह े होते ते वाचून
दाखिव े . उ ा काय महाराजां चा आवडता घोडा पड ाने आजारी पड ा. तुमचा तो
युवराज एफ.वाय.म े पास झा ् याब ा ा परवा मानप ा िद ं णे
ि रगावात. ा मानप ावर तुझी सही आहे की नाही? बाकी एकच गो अजून
ि रगाव ा बातमीप ात यायची रािह ी आहे .’’

‘‘कुठ ी?’’

‘‘महाराजां ा मां जरी ा िप ाचं बारसं थाटानं साजरं झा ् याची. या ां ितकारक

समारं भां ना तोफािबफा सां भाळू न उडवा णावं. नाही तर ती िप ं िभऊन ाण
सोडती िन–’’

इत ात बुधवार चौक आ ा. ‘पु ा भेटूच आपण’ असे णून कदम खा ी

उतर ा. ाने ता ासाहे बां ना ‘नम े’ के ् यामुळे ां ना उ ट नम ार करणे
ा झा े .

मोटार पु ा सु होताच िवजय उ ार ा, ‘‘असाच वेडा आहे हा! कॉ े जात

असताना–’’

‘‘तुम ाबरोबर होता का?’’

‘‘पिह ् यां दा बरोबर होता. पण मग पड ा मागं. चळव ा आहे मोठा. कॉ े जात

असताना ा णेतर प ा ा कुठ ् या ा वत॔मानप ात ि हीतही असे ारी! आ ी
बात गणे ो व के ा णून, याने जोितबाचा उ व के ा होता. ा वेळी
भटां वर सं ां त वळ ी होती. आता ाचं वेड मा ा खोटं नसतं हं कधी. एक नंबरचा
फटकळ अस ् यामुळे कुणा ा के ा दु खवी याचा नेम नाही. पिह ् यापासून
अ ा बो भां ड! खूप दिवस दोघं िमळू न िफराय ा जात होतो आ ी टे कडीवर.
एकदा साप िदस ा होता आ ा ा. चटकन बुटाची टाच ा ा तोंडावर ठे वाय ा
कचर ी नाही ही ारी!’’

कदम ा धैया॔ चे हे वण॔न ऐकून ‘बेरडसु ा खूप धीट असतात’ असा िवचार
ता ासाहे बां ा मनात येऊन गे ा. तो मुकुंद आिण हा कदम का रा ी टे कडीवर
क ा ा गे े असती , हा न ां ापुढे आता एकदम उभा रािह ा.

मोटार थां ब ् याचा आवाज होताच माव ी दारात आ ् या. पाय या चढ ् याबरोबर
िवजय खा ी वाक ा व ाने माव ींना नम ार के ा. माव ी णा ् या,
‘‘औ ावंत ा.’’

‘‘इतकं आयुषय घेऊन काय करायचं माव ी?’’

‘‘अहो, म ासु ा जगावंसं वाटतंय अजून! मग तुमचं काय? एकदा दोन हाताचे
चार हात होऊ ात णजे–’’

‘‘ णजे काय? तुमचे पा णे तेवढे वाढती !’’

‘‘आप ् याच घरी कुणी पा णा नाही होत.’’

माव ींनी हे कुठ ् या अथा॔ ने ट े असे ते असो; पण िवजय िज ा ा पाय या

आनंदाने चढत होता ाव न ाने ा वा ाचा संबंध सु भे ी ाव ा असावा.
एका वषा॔ त ाची व ितची गाठ पड ी न ती. आता वर गे ् यावर वे भूषा क न
आप े ागत कर ाकरिता ती दारी उभी असे , ‘‘ ागता ापे ा अ ां चाच
मान जा असतो हं !’’ असे आपण णताच ती हसून काही तरी मजेदार उ र
दे इ॔ , असे मनोरा करीतच तो वर गे ा पण पाहतो तो पा ां ा खो ी ा
दारात डो ावरी िझं ां चा भार सहीस ामत सां भाळीत यंपाकिव ारद
पां डुरं ग उभा आहे .

‘‘कसं काय ठीक आहे , पां डुरं गा?’’ हा न िवचारताना पां डुरं गा ा रा ात
जा ीत जा ां ती णजे ाने वाट े ी चटणी नुसती आग ां ड होणे ही होय,
अ ी क ् पना िवजय ा मनात येऊन गे ी. पण पां डुरं गा ा यापे ा दु सरा
कोणताही न िवचारणे च न ते. मा ा पां डुरं गाने अपे ोपे ा िनराळे च उ र
िद े , तो एकदम णा ा, ‘‘कंटाळा आ ा साहे ब या धं ाचा!’’

‘‘अरे , तु ासार ां नी आप ा धंदा सोड ा, तर आम ासारखे ोक उपा ी

मरती ना?’’

‘‘आपण नाही आता या धं ात राहाय ा कबू !’’

‘‘काय करणार आहे स मग?’’

‘‘िसनेमात जाइ॔ न णतो.’’

चित्रापटात यंपा ा ा नायक करणारा एखादा े खक अगर िद ॔क

भेट ् या िवाय काही पां डुरं गाची ितथे वण ागायची नाही अ ी िवजयची खा ी
होती. णून नुसते हसून तो आप े कपडे काढू ाग ा. पण पां डुरं ग प ा ख ी
होता. जवळ जाऊन तो हळू च णा ा, ‘‘साहे ब, कुठ ् या कंपनीत तुमची ओळख
अस ी तर पाहा ना!’’

ही पीडा क ी तरी िपटाळ ी पािहजे णून िवजय णा ा, ‘‘पां डुरं ग, आजची

वत॔मानप ां घेऊन ये जा पा वकर.’’

पैसे घेऊन जाता जाता पां डुरं गाने एक न िवचार ाच, ‘‘भिवषयसागर आणू
का?’’

‘‘सागर नको, नदी नको, ना ा नको, नळसु ा नको. जा.’’ िवजयने उ र िद े .

इत ात ता ासाहे ब वर येऊन आरामखुच त बस े . िवजय कोचा ा एका

बाजूवर अंग रे ू न पड ा. ता ासाहे बां ा चेह याव न ां ना काही िवचारायचे
आहे ; पण िवचारावे की िवचा नये अ ा िवचारात ते पड े आहे त असे िदसत होते.
िवजयनेच बो ाय ा सु वात के ी, ‘‘सु भेचा िफर ाचा नेम अगदी एक
दिवससु ा चुकत नाही वाटतं!’’

‘‘इथं नाही ती.’’

 ‘‘मग कुठं आहे ? मुंबइ॔ ा?’’

‘‘हो.’’

‘‘तीन मिह ां पूव च हॉ ट मध ं काम संप ं होतं ना?’’

‘‘अिधक अनुभवासाठी मु ाम रािह ी आहे ती. तु ी येणार णून का तार

के ी होती मी ित ा.’’

दु सरा कुणी असता तर ‘मग’ असा ा ा तोंडातून गे ा असता. िनदान ती

का आ ी नाही असा न िवचारणारी मु ा तरी ाने के ी असती; पण िवजय
अगदी ां त होता. ता ासाहे बच पुढे णा े , ‘‘ती आप ् या माव ीकडे राहत होती
ना िगरगावात, ितथं आजारी आहे कुणी? घरचीच डॉ रीण ते ा राहणं भागच पड ं
ित ा. येइ॔ आज सं ाकाळी.’’

माणूस किती सफाइ॔ ने खोटे बो ू कतो याचा अनुभव ता ासाहे बां ना पूव
सा ीदारां ा पाने येत होता. आता तो त: ा पानेच कट झा ा. पण हा
िवषाय अिधक वाढू नये णून ते णा े , ‘‘तुम ाकड ं काय नव िव ेषा?’’

हसत हसत िवजय उ र ा,

‘‘खूप आहे , ही घोडं घेत ं य की!’’

‘‘घोडं ? मोटार घेणार होता ना?’’

‘‘गां धींना ब धा आवडे णा माझं हे करणं. बाकी नाइ ाज झा ा णूनच

घेत ं मी ते!’’

‘‘ णजे?’’

‘‘समथा॔ ा घरचं घोडं ! मग करता काय?’’

‘‘कुणाचं! महाराजां चं?’’

 ‘‘हो. य॔तीत िनकामी झा े ी घोडी ोकां ा ग ात बां ध ाची टू म िनघा ीय
ही. घेणा यानं ते घोडं दु स या ा िवकायचं नाही. दर दोन-तीन मिह ां नी ा ा
कृतीची चौक ी कराय ा मनुषयही येतो एक!’’

‘‘तो कदम मघा ी णत होता ते काही खोटं नाही तर!’’

‘‘खोटं ? अित यो ी कर ात पटाइ॔ त अस े ् या एखा ा े खकानं आम ा

सं थानाचं िवनोदी वण॔न ि न पाहावं. व ुा थितीचा दहावा िह ासु ा िदसणार
नाही ा ा े खात; मा ासार ा ा आप ं काम क न ायचंय! अंगावर
आ े ं ि ंगावर घेऊन–’’

‘‘ ा के रचे वडी ि रगावचेच आहे त का?’’ ता ासाहे बां नी एकदम िवचार े .

ां ा न कर ा ा प तीव न ते किती तरी वेळ या गो ीिवषायी िवचार करीत
असावे असे िदस े .

‘‘मराठी वत॔मानप ां वाचीत नाही वाटतं तु ी?’’

‘‘मनोहर ा ा करणापासून इतकी ि सारी आ ी आहे म ा या गावठी

वत॔मानप ां ची! ‘टाइ ’ िवाय काहीच वाचीत नाही मी ब धा!’’

‘‘सं थानात कारखाना काढाय ा आ ाय एक मनुषय!’’

‘‘कोण दि ाणी आहे ?’’ ता ासाहे बां ा रातच ां ा मनात सं य कट

झा ा होता.

‘‘अं हं ! गुजराथी. मनसुख ा णून मुंबइ॔ चा ापारी आहे मोठा.’’

‘‘ ाची ही मु गी? मराठी क ी आप ् यासारखी बो त होती अगदी!’’

‘‘मनसुख ा ा तीन-चार िप ा मुंबइ॔ तच गे ् या आहे त णे!’’

यावेळी ता ासाहे बां ा मु े वर समाधानाची छटा का चमकून गे ी हे िवजय ा

कळे ना. पण तो पुढे णा ा, ‘‘भयंकर ीमंत आहे हा मनसुख ा !’’
 ‘‘ते िदसतंच आहे ! नाही तर वाळवंटात पाणी ओताय ा नादा ा तो ाग ा
असता क ा ा?’’

मुंबइ॔ त कुठे महाराजां ची व ाची एका समारं भात गाठ पड ी. महाराजां नी काही
सव त ायचं कबू के ं ा ा. ाचा कायदे ीर स ् ागार झा ो आहे मी.
का तु ा ा तार के ् यावर ा ाकडे गे ो होतो या कामासाठी. के र ा
आइ॔ ची कृती काही बरी नाही वाटतं! ते ा मु ीबरोबर मुंबइ॔ ा कोणा ा पाठवावं
या िवचारात होते ेट. मी इकडे येतोय हे कळताच मा ाच ग ात पड ं हे काम.’’

‘‘मग मे नं का नाही आ ा?’’

‘‘मनसुख ा जींचा ापारी बेत ना तो? मे ा गद असते णे खूप. वादळ

झा ् यामुळं गो ात ी माणसंसु ा मुंबइ॔ ा इकडूनच जाताहे त स ा! पॅसजर ा
सेकंड ास ा गद नसते असं ते णा े –’’

इत ात पां डुरं ग चहा आिण वत॔मानप ां घेऊन वर आ ा. चहा घेता घेता

वत॔मानप ो चाळीत िवजय णा ा, ‘‘ही ऐक ीत का बातमी?’’

‘‘काय?’’

‘‘या प ीकड ा टे कडीवर कुठं तरी खो ा ना ां चा कारखाना आहे , असा

सं य आ ा आहे पोि सां ना!’’ ता ासाहे बां ा डो ापुढे का अपरा ी
टे कडीकडे जाताना िदस े े ते दोघे त ण उभे रािह े !

इत ात िवजय उ ार ा, ‘‘या कदम ा जरा सां भाळू न राहाय ा सां गित ं पािहजे
आता!’’

‘‘का?’’

‘‘बेकायदे ीर चळवळ करणारे काही त ण स ा इथं गु पणं सभा भरवीत

असतात, असा सं य पोि सां ना आ ा अस ् याचीही बातमी आहे आज! झड ां चं
स ा वकरच सु होणार असं िदसतं!’’
 ता ासाहे बां ना बंगा ी ां ितकारकां ा फार पूव वाच े ् या गो ी आठव ् या–
गीतेचे ोक णत फासावर चढाय ा तयार असणा या तस ् या त णां पैकी तर हा
मुकुंद नाही ना? ाची आिण सु भेची इतकी ज ा ाची ओळख आहे याचा
प रणाम काय होणार? हान मु ा ा दिव्याचा का मोहक भासतो; तो दाहक
आहे हे कळतच नाही. त णींनासु ा त णां चे धैय॔ असे आकषा॔ क वाटावे यात नव
कस े ? िकंब ना, अद् भुतर तेची आवड मनुषय कितीही िवचारी झा ा तरी ा ा
मनातून समूळ नाही ी होत नाही. ता ासाहे बां ना आप ् या अनुभवाची गोषट
आठव ी. एका दरोडे खोरािव वकी होते ते. पण भर दिवसा गावात जाऊन
ाने घात े ा दरोडा ाया ा ीने ि ो ा पा ा ठर ा, तरी ाची हिककत
अंगावर रोमां च उभे करीत होती. आप ् या िमळिमळीत आयुषयात एकदा तरी
परा म गाजिव ाची जी मनुषयाची अतृ इ ा असते, ती अ ा वेळी वर
उफाळू न येते, हा जुना अनुभव ते अजून िवसर े न ते.

िवजय ‘वा:! चां ग ी आहे ’, असे म ेच उ ार ा नसता तर

ता ासाहे बां ा मनाचे मण असेच सु रािह े असते.

‘‘काय आहे ?’’ ां नी िवचार े .

‘‘एका िसनेमा कंपनीची बातमी!’’

‘‘मग नटीिवषायीच असे ती!’’

‘‘छे ! अगदी नवीन ं ट आहे हा.’’

‘‘कस ा?’’

‘‘ही मुंबइ॔ ची कंपनी बंगा ी ुिझक डायरे र आणते आहे आता! काय नाव
आहे याचं? अभय मित्रा!’’

‘‘कोकणातून आण े े कस े ही आं बे इथं हापूस णून महान िवकतात की

नाही? ात ाच कार असे हा!’’

‘‘ ा ापे ाही सोपा उपाय आहे एक! इकडचाच कोणी तरी मनुषय ायचा,
ा ा पो ाखाचा बंगा ीबाबू करायचा आिण ाचं नाव ठे वायचं अभय मित्रा,
 णजे झा ं .’’

ता ासाहे ब हस े . हे पाहताच िवजय पुढे बो ू ाग ा, ‘‘परवा अ ीच फसगत

झा ी ना माझी? एका बो पटात राणीचे काम पुषपादे वी नावा ा नटीने के े
अस ् याचे छाप े होते. कोणी तरी गो ाकडी बाइ॔ कंपनीने पैदा के ी असे असं
वाट ं म ा. पण चित्रापट पाहताना राणी पड ावर आ ी ते ा माझा िव वास
बसेना त: ा डो ां वर. वषा॔ पूव आम ा घरी मो करीण होती ना ती! पुढं
कोणाबरोबर मुंबइ॔ ा गे ी िन पुषपादे वी झा ी!’’ िवजय नेहमी माणे मो ाने
हस ा.

पा ाकरिता भाजी वगैरे आणाय ा पां डुरं गा ा पाठिव े पािहजे याची आठवण
होऊन ता ासाहे ब णा े , ‘‘खा ी जाऊन येतो हं जरा.’’

िवजय उठून खो ीत े फोटो व चित्रो पा ाग ा. ां ची निवड ब धा सु भेनेच

के ी असावी. चित्रां पैकी एक ा ा िव ेषा आवड े . बफ वितळू न गे े आहे ,
सूय॔िकरण चमकत आहे त आिण ‘आ ा, वसंत आ ा’ हे गाणे गुणगुणताना एका
वृ ाचे अंग हळू हळू प ् वीत होत आहे . आप ् या आता ा आयुषयाचे चित्राच
वाट े ते ा ा! ाने आनंदाने पुढे पािह े . सु भेचा अ ीकडचा एक फोटो ितथे
ाव ा होता. ाकडे पाहताना सु भे ा सहवासात े आतापयतचे सव॔ संग
ा ा आठव े . ां चा ेहसंबंध अजून आं ा ा मोहरासारखा होता. मोहक,
सुगंधी पण के ा गळू न जाइ॔ याचा नेम नाही. हा ेह सफ होऊन ाचे पां तर
ेमात होइ॔ की नाही, हे पाहायची वेळ आता जवळ आ ी होती.

ाची इ ा नसतानाही ा फोटो ेजारी के रची रे खीव मूत पणे उभी

रािह ी. सु भा सुंदर अस ी तरी ते सौंदय॔ मानवी होते. प पा न अ राही
ाज ् या अस ा! ा ा मनात आ े , सु भे ा डो ां त पाणी असे ; पण
के र ा डो ां तून अमृत ओथंबून वाहत आहे . िवजय ा डो ां पुढे वासात ी
के र उभी रािह ी. ित ा सा ा बो ातही ािडकपणा होता. नुस ा ितातून
मोहकपणाचे कारं जे थै थै नाचत होते.

सु भा णजे गु ाबाचे झाड. मधूनमधून सुंदर फु े आ े ी; पण ती काढताना

काटे बोच ् या िवाय काही राहायचे नाहीत. के र मोगरी ा वे ासारखी होती.
क ां नी भ न गे े ी! ितची एकेक कळी वासाने धुंद क न टाकी आिण का ां ची
भीती तर मुळीच नाही.

िवजय ा सुख ात गुंगून जा ाची सवय न ती. पण या वेळी मा ा वकरच

आप ् या ा िमळणा या जहािगरीची क ् पना ा ा मनात येऊन गे ी. ा
आनंदात तो गुणगुणू ाग ा–

‘‘ेम कोणीही करीना

का क ी िफया॔द खोटी?’’
खा ू न कुणी तरी काही मो ाने णत आहे असे वाट ् यामुळे, तो खो ी ा
दारात आ ा. ा ा ऐकू आ े , ‘‘जय गंगे.’’ माव ी नळा ा पा ाने
अंघोळ करताना ‘जय गंगे’ णत आहे त, हे ा ा ात येऊन चुक े .
माव ीं ा या अंध े ने आ े े हसू ा ा ओठाबाहे र पड े ही असते; पण
सु भे ा संभाषाणात वेळोवेळी िदस े े माव ींचे जीवन मूित॔मंत ा ापुढे उभे
रािह े . माव ीं ा या अंध े मागे केवढा ाग, केवढी ां ती होती. ि रगाव ा
घरची मोटार असूनही सं ाकाळी पायी जाऊन रामाचे द ॔न घेऊन ये ाचा ां चा
नेम कधी चुक ा न ता. सु भा ाळे त वाटे ा जाती ा मु ी ा िवून घरी
येइ॔; पण ितने िवा िव पाळ ी पािहजे असा ह माव ींनी कधीच धर ा नाही.
उ ट ेजार ा साळकायामाळकाया ाकाराब ां ाकडे त ार क
ाग ् या की, ा उ र दे त, ‘‘दे वळात िवा िव मानतात का कधी? ाळा णजे
िव ेचं दे ऊळच की.’’ मनोहर बेप ा होऊन खुनाचा खट ा सु झा ा ते ा
ता ासाहे ब दिवसभर चरफडत, धडपडत, चवताळू न काही तरी बो त. पण माव ी
ां तपणे णत, ‘‘दे वािदकां ासु ा चुका होतात. मग म ाचं काय? आज आ े ं
हे िकटाळ दू र झा ं णजे म ा कसा गाइ॔ सारखा गरीब आहे हे कळे तु ा ा!’’

माव ीं ा या आयुषया ी तु ना के ी तर आप े आयुषय किती धडपडीचे;

किती गोंधळाचे असे िवजय ा वाट े . जणू काही थो ा थो ा अंतरावर अस े ् या
बोग ां तून जाणारी आगगाडीच. जहािगरीचा ह िमळिव ासाठी आप ् या
विड ां नी पा ासारखा पैसा खच॔ के ा; पण ेवटी जहािगरीऐवजी उ टी अंबारी
मा ा आ ी ां ा हाती. ग रबीतून पुढे येताना पाषाण दयी जगा ा ाग े ् या
ठे चा– ां ा नुस ा आठवणीने– िवजयने न कळत आप ा खा चा ओठ चाव ा.
 जवळच कुठे तरी आं ा ा झाडां म े कोिकळा साद घा ीत होती; ‘कु ,’
‘कु ’. िवजय बाहे र ग ीवर आ ा. जीवनक हा ा वििवध को ाह ां तूनही
कोिकळे चा मधुर र ऐकू येत होता. कोिकळे चे ते अथ॔ ू पा ु पद िवजय ा
माव ीं ा ‘जय गंगे’ सारखेच ां तमधुर वाट े . ाचे मन णा े सु ा, आजपयत
हजारो कवी कोिकळे वर ु झा े ते काही उगीच नाही. ां तीचा आनंद हा
जीवनाचा आ ा. िवजय ा मनात हा िवचार येतो न येता तोच व न एक घार वेगाने
खा ी आ ी. ितने क ावर झडप घात ी हे िवजय ा िदस े नाही. पण ाचे दु सरे
मन उसळू न णा े , ‘कवी दु बळे असतात णून कोिकळे वर का करीत बसतात
ते! घारी माणे अफाट आका ात कोिकळा कधी िवहार करी का? आिण घारीची
झडप–’’

मघा ा ा घारीची आठवण होऊन िवजय ा डो ात एक िव ाण चमक

ाणभर तरळू न गे ी.
 पिह ा ॔
****

गाडी सुट ी ते ा मुकुंद थोडासा िवमन च होता. आधीच बिहणीकरिता तीन-

चार रा ी ा ा आ ोचन जागरणे करावी ाग ी होती. कदमचे िनकडीचे प ा
आ ् यामुळे, तातडीने पु ा ा िनघून आ ा. पण ा ा अपे ोपे ा इथ ् या
सा याच गो ी िनरा ा हो ा. मा ा रा ी आप ् या खो ीची झडती हो ाचा संभव
आहे , ही बातमी कदम ा कुठून िमळा ी, हे मुकुंद ा कळे ना. पोि सां ा हातावर
तुरी दे ाकरिता ाने ोधून काढ े ा माग॔ तर ा ा िव ाणच वाट ा होता.
टे कडीवर जाऊन बस ् यावर, मुकुंद हसत हसत ा ा णा ा होता, ‘‘इथं कुठं
वेताळ असे तर ा ासु ा पळवून ाव ी तू.’’

गाडी े नबाहे र पडते न पडते तोच, एकदम मोठा आरडाओरडा झा ा,

गाडी ा ध ा बस ा आिण ती थां ब ी. मुकुंद ा वाट े , कुणी तरी गाडीखा ी
सापड े असावे. गाडी थां बताच ड ातून भराभर उत न ोक पुढ ा बाजू ा धावू
ाग े . र पात पाहावयाची रानटी हौस अजूनही मनुषया ा र ात आहे असा
िवचार मनात येऊन मुकुंद त: ीच हस ा. आपण उठावे असे ा ाही वाट े .
पण अपघात झा े ् या मनुषया ा मदत कर ाचा न नस ् यामुळे, तो जाग ा
जागीच बसून रािह ा. ा ाजवळ बस े ् या पठाणा ा मा ा ोकां ची गद पा न
ग बसवेना. खाडकन दार उघडून तो बाहे र गे ा. नुसता ग का ऐकू येत होता.
पण ाव न मुकुंदा ा काहीच बोध झा ा नाही. गेच ोक गाडी सुटे या भीतीने
आप ् या ड ाकडे परत धावू ाग े . मुकुंदा ा ड ात प ीकड ा बाजू ा दोन
उतावळे े ाक ि र े . पिह ा िनरा ेने णा ा, ‘‘उगीच धावत गे ो बुवा!’’

आप ् या ट पड े ् या डो ाव न हात िफरवीत जवळच बस े ् या वृ

गृह थां नी िवचार े , ‘‘काय झा ं होतं?’’

‘‘काय होणार? सेकंड ासचा एक उता रािह ा होता े नावर! ा ासाठी

थां बिव ी गाडी!’’

‘‘हाच थड॔ ासचा असता तर?’’ असा न क न वृ गृह थ आवे ाने सां गू
ाग े , ‘‘मा ावरच मागं संग आ ा होता अस ा. आमची सौभा वती चढ ी
गाडीत आिण सामान दे ा ा धां द ीत मी रािह ो खा ी. खूप आरडाओरडा
के ी. पण सेकंड ास तो सेकंड ास आिण थड॔ ास तो थड॔ ास!’’

मुकुंदाजवळ बस े ा पठाण आप ा एक सोबती घेऊन आत आ ा. ा ाकडे

मुकुंदाने पािह े . ते दोघे कोठ ् या तरी खूबसुरत मु ीिवषायी बो त होते. मुकुंद
दु सरीकडे पा ाग ा व ाणात िवचारमगी झा ा. ा ा डो ां वर मधूनमधून
झापड येइ॔; पण ती उडवून ाव ाइतका ा ा मनात ् या िवचारां चा क ् ोळ
मोठा होता. ा ा अध॔वट िमट े ् या डो ां पुढून भराभर ृितचित्रो जात होती.

ि रगाव ा ाळे तून जग ाथ ंकर ेट आ ् यावर, तो पिह ् यां दा पु ाव न

मुंबइ॔ ा गे ा. तो वास ा ा आठव ा– मुंबइ॔ ची मुळीच माहिती नाही. भाऊजी
े नावर आ े नाहीत, तर आप ् या ा ां चे िब हाड कसे सापडे , या काळजीत
आपण होतो. पण काळोखी रा ा असूनही तो वास किती मौजेचा वाट ा होता
आप ् या ा. आप ् या भावी आयुषयाचे चित्रा रं गविताना आपण किती िनरिनरा ा
सुंदर रं गां चे ा एका रा ीत िम ण के े होते. आपण ोफेसर होऊ, परदे ी जाऊन
आप ी िबु मता दाखवू, ंथ े खनाने कीत िमळवू, आप ी सुि ि ात प ी
कोकणाती आप ् या घरी जाइ॔ ते ा किती आ चय॔चकित होइ॔ , एक ना दोन
किती तरी क ् पना ा रा ी ा वासात आप ् या मनात नाचून गे ् या.
भिवषयकाळा ा बागेत फु णा या फु ां चा सुगंध होता तो. ती फु े कधीच
उम ी नाहीत आिण काटे मा ा–

गाडी े नात आ ् यामुळे हानसा ध ा बस ा. मुकुंदाने डोळे उघड े .

आप ् या अंतम॔ना ा ं दीपणाचे ाचे ा ाच हसू आ े . ‘वण ात
गवता माणे आं ाची झाडे ही जळू न जायचीच,’ हे ाचे आवडते वा ा ा
आठव े . ा दु सरीकडे च जावे णून तो ा दोन पठाणां चे बो णे ऐकू ाग ा.
जवळजवळ कुजबुजतच होते ते. अजूनही ते ा मु ीिवषायीच बो त असावेत.
बाजारात ् या व ू माणे ितची िकंमत किती येइ॔ , याब पैज ागत होती
ां ात! मुकुंदाचे ा आप ् याकडे आहे , असे पाहताच ते चपाप े व ग बस े .

‘‘चहा साहे ब’’ णून िवचारीत एक मु गा ह णा या ड ातून तो सां भाळीत

गे ा. ा ा पाठोपाठ ‘चहा िप ाचे दु षप रणाम’ हे पु क िवक ाकरिता
कफनी घात े े एक गृह थ आ े , ‘चहा िपऊ नका, णजे रा िमळे ’ असे ते
जे ा मुकुंदा ा समजावून सां गू ाग े , ते ा ा ा आप े हसू आवरणे अ
झा े . ते गृह थ िनघून गे ् यावर तो गाडी ा ता ावर ह णा या समोरी भागाकडे
उगीच पाहत रािह ा. प ीकडे बस े ् या एका मु ीकडे पाहताच ा ा सु भेची
आठवण झा ी.

आप ी बहीण क ी असे , सु भा ित ा ु ूषो ा रािह ी असे की कंटाळू न

परत गे ी असे , हे ाचे ा ाच न ी ठरविता येइ॔ना. का ची आप ी वागणूक
वेडेपणाची होती, असे ा ा वाट े . आपण पु ा ा जाणार हे पाहताच सु भेने
आप ् या बिहणीपा ी राह ाचे कबू के े , हा ित ा मनाचा थोरपणा. पण उ ा
ज ात अस ् या चाळीत ितने एक तास तरी काढ ा असे काय? हानपणीचा ेह
न ती अग ाने आ ी, आप ् या बिहणी ा इं जे न दे ऊन आराम िमळावा
अ ी व था ितने के ी, एव ावरच आपण संतु ाय ा हवे होते.

सु भे ा ह ी भावा ा आठवणी ा ा डो ां पुढे उ ा रािह ् या. एका

भाऊिबजे ा ितने आप ् या ा घरी बो ाव े . घर ा मो करणीचा भाचा णून
आप ् या ा बाहे रच फराळा ा बसावे ागे ; अ ी आप ी क ् पना होती. जावे की
न जावे याचा किती िवचार के ा आपण ा वेळी. ेवटी सु भेचे मन मोडायचे नाही
णून आपण गे ो. ती आप ् याबरोबरच फराळा ा बस ी. माव ीसु ा ित ा
काही बो ् या नाहीत. सं ाकाळ झा ी तरी मनोहरचा प ाच न ता ा दिव ी.
सु भा आप ् या ा ओवाळ ाचा ह ध न बस ी. घरात ता ासाहे ब न ते
णून बरे , नाही तर ां नी सु भे ा चां ग े चोप े असते. माव ीं ा गळी पडून
सु भेने आप ् या ा ओवाळावयाची परवानगी िमळिव ी. ओवाळ ् यावर ित ा
तबकात काय टाकायचे, हा आप ् यापुढे न होता. पण ितनेच आप ् या हातात
एक नोट िद ी. आपण उठतो न उठतो तोच मनोहर आ ा. कुठ ् या ा मित्राकडे
गाणे होते. ात रम ् यामुळे इतका वेळ झा ा होता ा ा. आ ् यावर तो दरडावून
णा ा, ‘‘सु ू , च वकर ओवाळाय ा!’’

सु भेने िवचार े , ‘‘कोणा ा?’’

‘‘आप ् या भावा ा.’’

‘‘मघा ीच ओवाळ े मी ा ा.’’

‘‘कुणा ा?’’
 ‘‘मा ा भावा ा.’’

‘‘काय फाजी पणा चा ा आहे हा?’’

‘‘कुणी चा िव ा आहे ?’’

‘‘तू! माव ीं ा ाडां नी िबघडून गे ी आहे स अगदी! ात हे इं जी ि ाण!’’

‘‘पण तूही तेच ि कतो आहे स की!’’

‘‘समज ी अ ! वेळ नाही म ा! दोन िमिनटां त आ ी नाहीस तर ओवाळणी

िमळणार नाही.’’

सु भा हातात नोट नाचवीत ा ापुढे गे ी. ती खसकन ओढू न घेऊन तो

ओरड ा, ‘‘कुठं आहे तो तुझा भाऊ?’’

ितने आपणा ा जवळजवळ ओढतच मनोहरपुढे ने े . ानंतर झा े ा ाचा तो

िव ाण चडफडाट! पुढे दोन दिवसां नी सु भेने आप ् या ा सारी हिककत
सां गित ी. भाऊिबजेदिव ी वकर घरी परत याय ा सु भेने सां गित े असताना
मनोहरने कु या॔ ने उ र िद े होते– ‘भाऊ वाटे ते ा येइ॔ . बिहणीनं जागेवर हजर
असाय ा हवं.’ मनोहरवर मात कर ाकरिता ितने आप ् या ा ा दिव ी मु ाम
बो ाव े . माव ींकडे ता ासाहे बां नी िद े े पैसे मागून घेत े आिण भाऊबीज
साजरी के ी. मुंबइ॔ ा आ ् यावर भाऊिबजे ा ा मधुर संगाची आठवण होऊन
आपण आप ् या बिहणी ा णा ोही होतो–

‘‘आणखी एक बहीण आहे माझी!’’

‘‘कुठं ?’’

‘‘ि रगावात.’’

‘‘आप ् याच जातीची आहे का?’’

‘‘का?’’
 ‘‘नाही. उगीच िवचार ं .’’

‘‘उगीच नाही! काही तरी मनात आ ं य तु ा!’’

आप ी बहीण हसून णा ी, ‘‘तसं नाही, गीन ठरवायची भाषा आहे ही

ि क े ् या ोकां ची!’’ आपण आ चया॔ ने ित ाकडे पािह े . ितने नुकतीच एक
ऐक े ी गो सां गित ी. कोकणात े एक िव ान गृह थ मुंबइ॔ त एका मु ीबरोबर
पुषकळच दिवस िफराय ा जात असत. कुणी िवचार े णजे ती दू रची बहीण
णून सां गत. ेवटी ां नी ाच मु ी ी गी क न सग ा ोकां ना चकित के े .

या आठवणीने मुकुंद ा मनात ् या मनात हसू आ े . पण ा ा पाठोपाठ

आप ् या या ु टु पुटू ा ीमंत बिहणीने ख या बिहणी ा ु ूषोकरिता मजुरां ा
व ीत येऊन राह ाचा जो िव ाण योगायोग आ ा, ाब चे आ चय॔ही ितथे
नाचू ाग े . बिहणीची कृती अिधक िबघड ी असे की काय अ ी ाणभर
ा ा ंका आ ी. पण सु भेसारखी डॉ रीण जवळ अस ् यावर काळजी
क ा ा कराय ा पािहजे, अ ी ाने आप ् या मनाची समजूत घात ी. सु भेची
आप ् यािवषायी काय क ् पना झा ी असे ; यािवषायी मा ा न ी ठाऊक होते
णून आपण ित ा सां गित े नाही आिण ा ा तक करता येइ॔ना. पु ा ा काय
काम आहे , हे आपणा ा तरी कुठे ठाऊक अस ् या तरी काही गो ी गु ठे वा ाच
ागतात की नाही?

ा ा ताठर े ् या पाप ां वर िन े ने आप ा मायेचा हात िफरिव ा. तो जागा

होऊन पाहतो तो ोणावळा आ े होते. प ीकडचे दो ी पठाण उठ े आिण
ड ाबाहे र पड े . ते पु ा ड ात आ े ते ा एका सुंदर मु ीिवषायीच बो त
असावेत, असे मुकुंदा ा वाट े . हे बदमा एखा ा मु ी ा पळवून नेत नाहीत ना,
असा सं य ा ा मनात आ ा. कज॔तवर ते पठाण ड ाबाहे र पडताच तोही
ां ा पाठोपाठ उतर ा.

मुकुंद पु ा ा िनघून गे ् यानंतर, किती तरी वेळ सु भा िव ाण आनंदात

होती. अंधुक का अस े ी ती खो ी, ा खो ीत ी जु ा व ूं ा दु काना ा
ोभणारी अडगळ, एक फाटके जुनेर नेसून गोणपाटा ा अंथ णावर पड े ी
मुकुंदाची आजारी बहीण, या सा या गो ी जणू काही ित ा गावीच न ा. मुकुंद
ित ा किती तरी दिवसां नी भेट ा होता आिण हानपणी माणे आजही आपण
 ा ा उपयोगी पडत आहोत, या क ् पनेनेच ती आनंदित झा ी होती. ा िव ाण
भाऊिबजेची आठवण होऊन, ित ा म ेच हसू आ े . मुकुंदा ा िवचार े ी
सं ृ तमधी एक ंका ित ा एकाएकी आठव ी. भां डारकरां ा पु काचे चोवीस
धडे ाय ा आतच ती ेवटचे ोक ावाय ा ाग ी होती. ाती ‘का ते
कां ता’ याचा अथ॔ ाने हळू हळू ित ाकडून घेत ा होता. तो कळताच ितने एकदम
ा ाकडे पाहत ‘तुझी बायको कोण’ असे ट े होते आिण ाने उ र िद े होते,
‘ गीच करायचं नाही म ा.’ हा आठवणी ा पाठोपाठ मुकुंदाने ाळे त ् या
संमे नात के े ी कामे ित ा डो ां पुढे उभी रािह ी. एकदा अ व ामा व कण॔
यां ा संवादात तो कण॔ झा ा होता. ‘दै वाय ं कु े ज मदाय ं तु पौ षाम्’ हे
वा उ ारताना ा ा चेह यावर किती िव ाण आ िव वास उमट ा होता.
दु स या दिव ी ा ीबुवां नी वगा॔ त ाची पाठ थोपट ी होती णे ा कामाब .
नंतर ा वष ‘ ाकुंत ा’ती को ाचे काम ाने के े होते. हा को ा ा मारीतच
रं गभूमीवर आणतात. सा या ाळे ती जा ीत जा दणकट ू र चेह याचे दोन
मु गे को ा ा बां धून आणणा या ि पायां ा कामाकरिता निवड ात आ े होते.
ते मुकुंदा ा मा ाग े . ते ा आप ् या डो ां ना न कळत पाणी आ े . मुकुंदाचा
चेहराही किती केिव वाणा िदसत होता ा वेळी. ‘असं बेमा ू म काम साध ं तरी
कसं तु ा?’ असे आपण ा ा नंतर िवचार े होते. ाने उ र िद े होते, ‘यात
साधायचं काय? आ ा दिवस ग रबां ना हाच अनुभव असतो की!’

ाचे हे वा आप ् या ा पुरे पट े तो संग! कोणा ा तरी आ हाव न

ता ां नी एका गवयाचे गाणे के े होते. घरी रा ी कॉफीचे पे े िवसळाय ा मदत
ावी णून मो करणी ा ठे वून घेत ी होती माव ींनी. मुकुंद आप ् या माव ी ा
ोधाय ा आ ा. गाणे आहे ट ् यावर तोही रािह ा. मनोहरचे दोन-तीन ीमंत
मित्रा आ े होते. ते चां ग े ोड-त ां ना टे कून बस े . ाळे त ा ार िव ाथ
असूनही ां नी मुकुंदा ा काही आत बो ािव े नाही. तो थोडा वेळ घुटमळत
रािह ा आिण अंधारातून तडक घरी जाय ा िनघा ा. आपण अगदी खा ा
पायरीवर ा ा गाठ े . तो पुढे गे ा नाही, पण परतही आ ा नाही, गाणे संपेपयत
आपण दोघेही ाच पायरीवर बसून रािह ो. नंतर कॉफी ाय ाही तो तयार
न ता. पण आपण अगदी ग ाची पथ घात ी ते ा ाने ती घेत ी. मा ा
‘सु ू ताइ॔ , तू ज भर अ ीच राह ी का?’ असे वा ाने का उ ार े , हे
आपणा ा ा वेळी मुळीच कळ े नाही.
 मुकुंदाकडे ाळे त असताना आप ा इतका ओढा का होता, हे कॉ े जात
गे ् यावर सु भे ा ात येऊ ाग े . ित ा अंत:करणाती मह ाकां ोची
ोत न कळत ाने ित के ी होती. इं जी दु सरीत जाइ॔ पयत एका ीमंत
विक ाची दर वष पास होत जाणारी मु गी एवढीच ितची ाळे त िकंमत होती.
विक ी, िव ा, नेम राजकारण, इ ादी अ ावधाने सां भाळताना
ता ासाहे बां ा नाकी नऊ येत. ामुळे मु ां ा अ ासाचा प ा ां ना वािषा॔ क
परी ो ा िनका ा ा दिव ी ागे तेवढाच. मनोहर सर तीदे वी ा हातात ् या
वीणेवर ु अस ा तरी ा आय॔देवतेने इं जी भाषो ा नादा ा का ागावे, हे
कोडे ा ा कधीच उ गड े नाही. वीणावादनाचा गणिता ी काय संबंध आहे , हा
नही ा ा असाच सतावून टाकी. ा ा चित्रो साधारण बरी काढता येत असत.
तो नेहमी णे की, मी मोठा झा ् यावर सर तीचे एक अपूव॔ चित्रा काढणार आहे .
ात सर ती ही एक ातारी बाइ॔ दाखवावयाची, ित ा हातात वीणेऐवजी छडी
ायची, ित ा मोरावर न बसविता मोठमो ा को ां ा आिण जा ाजा ा
पु कां ा रा ीवर बसवायची!

मनोहरचा अ ासा ी असा छ ीसचा आकडा अस ् यामुळे, सु भा थम थम

अ ासािवषायी उदासीनच असे. पण ती दु सरीत असताना ब ीस-समारं भा ा वेळी
टा ां ा कडकडाटात साधा पो ाख अस े ् या मुकुंदाने आप ् या वगा॔ त े पिह े
ब ीस घेत े े ितने पािह े . आप ् या माव ीबरोबर मुकुंद ता ासाहे बां ा घरीही
मधूनमधून जाइ॔ . पुढे तर सु भे ा ाची मदतही होऊ ाग ी. मुकुंद आप ् या
आयुषयात आ ा नसता तर आपण मॅिटकसु ा झा ो नसतो. कुठ ा तरी
विक ाची अगर डॉ रची बायको होऊन, ा ना ावर एखा ा गां व ा गावात
विक ीणबाइ॔ अगर डॉ रीणबाइ॔ णून िमरवीत बस ो असतो. असे ित ा
कॉ े जात गे ् यावर अनेकदा वाटे . पण पुढे मुकुंदाची माव ी मे ् यापासून तो कुठे
आहे , काय करतो, हे ित ा कधीच कळ े नाही. चार-पाच वष तरी युन िस॔टी ा
परी ां चे िनका वाचताना ित ा हटकून मुकुंदाची आठवण होइ॔ . कुठ ् याही
परी ोत ाचे नाव कधीच न िदस ् यामुळे ित ा आ चय॔ही वाटे . मा ा मुंबइ॔ ा
आ ् यावर ती ा ा जवळजवळ िवस नच गे ी. पुढे िवजयचा प रचय हळू हळू
वाढत गे ा आिण मुकुंद हे सु भे ा आयुषयात े एक ठर े . आज एकाएकी
ते पु ा स सृ ीत उतर े होते.
 मुकुंदाची बहीण जागी झा ् यामुळे, सु भेची िवचार ंख ा तुट ी, सु भा कोण
आहे , हे कळताच कृत तेने ित ा डो ां त पाणी उभे रािह े . ित ा थपणा
िमळावा णून सु भा दार ोटू न बाहे र आ ी. जवळचा अ ं द िजना, भर दिवसा
खो ीसमोर िदसणारा अंधार, कोठे तरी किचं◌ाळणा या मु ाचा िवचित्रा र आिण
िव ाण वासां चे िम ण घेऊन आ ् यामुळे ासदायक वाटणारी वा याची झुळूक
यां ामुळे ितचे मन अ स झा े . आपण येथे राहायचं मुकुंदापा ी कबू के े ही
मोठी चूक झा ी असे ित ा वाट े . ेवा ाने बुजबुज े ् या आिण बेडकां नी
भर े ् या एखा ा डब ात अंघोळीकरिता बुडी मारावी तसे ित ा झा े . इत ात
एक ातारी कागद वाचून घे ाकरिता ित ाकडे आ ी. तो कागद णजे एक
मोडी काड॔ होते. सु भे ा त:ची सहीसु ा मोडीत करता येत न ती; पण
ता ासाहे ब आप ी प ो मोडीतच ि हीत अस ् यामुळे, ित ा मोडी अ ार
साधारणपणे ागे. काडा॔ त े ितने वाच े ; पण ां चा पूण॔ अथ॔ काही के ् या
ित ा कळे ना. ेवटी ातारीकडून उ गडा झा ा. कोकणात अस े ् या ित ा
सुने ा एक समंध छळीत होता. ा ासाठी दे वा ा कौ ाव ा होता. दे वाने
कोंब ापासून दोन आ ां ा ना ापयत ा ा काय काय ावे, याची यादी िद ी
होती. मुंबइ॔ न पैसे येताच समंधा ा संतु करता येइ॔ , हा ा प ात ा मजकूर
वाचून होताच सु भेचे मन ख झा े . ित ा जगापे ा हे जग सव॔ ी िभ होते.
डॉ रीण होऊन गोरग रबां ना औषाधे दे ाचे आप े ेय किती संकुचित
आहे , याची या बोटभर प ाने ित ा जाणीव झा ी. ित ा वाट े या िवषारी समु ात
को वधी ोक िप ा ा गटां ग ा खात आहे त; आिण आपणा ा मा ा एक
दिवससु ा अ ा व ीत काढणे कठीण वाटते, हे यो आहे का?

काही झा े तरी मुकुंद येइ॔पयत तेथून ह ायचे नाही, असा ितने िन चय के ा.

सं ाकाळी मुकुंदाचा मे णा िगरणीतून परत आ ा. मुकुंद पु ा ा गे ् याब
चार िव्या हासडाय ाही कमी के े नाही ाने. ा ा बायकोने ा ा खुणाव े
नसते तर तो आणखी पुषकळ बडबडत रािह ा असता. सु भेची अडचण होऊ नये,
णून तो खो ीबाहे रच िनज ा.

पण ा खो ीत सु भे ा झोप येणेच न ते. तु ं गात ् या कोठडीत एकदम

नेऊन टाकावे. तसे ित ा झा े होते. नुसते पडून राहवेना णून मुकुंद दु पारी ा
टं केतून थोडे सं सामान घेऊन गे ा होता, ा टं केत काही पु के अस ी तर पाहावी,
या इ े ने ती उठ ी. टं क उघडीच होती. दोन-तीन इं जी पु के िमळा ी. पण
नावाव नच ती ित ा नको ी वाट ी. काही तरी ा चचा॔ असावी ां ात. पु के
ोधता ोधता एक जाड नोटबुक ित ा हाता ा ाग े . मुकुंद एखादी कादं बरी तर
ि हीत नाही ना, अ ी ंका ित ा आ ी. तसे असे तर आप ा थोडा वेळ तर
गमतीने जाइ॔ णून ितने ती वही उघड ी. दिव्यापा ी जाऊन ितने पिह ् याच
पानावरी वा वाच े , ‘ ा ा दय असे ानेच हे ि िहणा या ा परवानगीने
वाचावे.’ सु भे ा हसू आ े , ितची िज ासाही वाढ ी. ितने मध े च एक पान उघड े
व ती वाचू ाग ी. ‘त णी ा अंगाचा पिह ा ॔ किती उ ादक असतो ते आज
कळ े म ा. िनसगा॔ ा मनुषयाने गु ाम के े आहे , असे आ ी अिभमानाने णतो.
पण मनुषयमा ाचा हा अिभमान अगदी थ॔ आहे , हे ित ा पुरेपूर कळू न चुक े . ा
सुंदर मु ी ा खो ीत घेऊन आ ् यापासून–’

सु भेने ते नोटबुक िमटू न टाक े . ाणाधा॔ त मुकुंदािवषायी एक कारचा

ितर ार वाटू ाग ा. सारी रा ा ितने तळमळत अंथ णावर काढ ी. सकाळी
एकदम येथून िनघून जावे, असे ित ा मनात आ े . पण मुकुंद आ ् यावरच जा ात
आप ा िवजय आहे , या भावनेने ती तेथे रािह ी. एक दिवस जाणूनबुजून आपण हा
तु ं गवास प र ा, या क ् पनेने ती सव॔ वहार पार पाडीत होती.

गाडीची वेळ होताच ितचे मन अधीर होऊन गे े . ा त णीिवषायी मुकुंदा ा

काही तरी टोमणा दे ऊन मगच येथून जावे, असा िवचारसु ा ित ा मनात आ ा पण
तो ाणभरच.

िज ावर पाव े वाज ी. मुकुंदा तर वर येत होताच. सु भा चकित झा ी. तो एका

सुंदर त ण मु ी ा बरोबर घेऊन आ ा होता. सु भे ा पाहताच ती मु गी झटकन
पुढे आ ी आिण हसत हसत णा ी, ‘‘ हानपणी पोटभर पंडाव खेळ ा न ता
वाटतं, सु भाताइ॔ ?’’

सु भा ित ाकडे पाहतच रािह ी. ती मु गी मान डो ावीत णा ी,

‘‘तुम ासाठी िवजय उतर े पु ा ा आिण तु ी तर इथे मुंबइ॔ ा!’’

सु भा गोंधळात पड े ी पा न मुकुंद णा ा, ‘‘या के रबाइ॔ !’’

‘‘या तु ा-तुम ा कोण?’’

 ा रात असा काही ापणा होता की, मुकुंद चमकून च रािह ा.
सु भे ा डो ां पुढे अ ारे नाचत होती– ीचा पिह ाच ॔ किती उ ादक
असतो.
 दोन रह े
****

के रकडे रोखून सु भेने ‘‘या तु ा– तुम ा कोण?’’ असा न के ा. ाती

एकवचनाचे गेच ब वचनात झा े े पां तर मुकुंदा ा ात आ े नाही असे
नाही. पर ा मनुषयासमोर आप ् या ा एकवचनी हाक मारणे बरे नाही, एवढाच
एरवी ाने ा ां चा अथ॔ के ा असता; पण ते ा रात उ ार े होते,
ा ा िव ाण धार होती. मुकुंदा ा मानी मना ा ती चटकन जाणव ी. सु भा
आप ् यावर रागाव ी आहे , हे ाने ओळख े . ा ा मनात आ े , आ वृ ावर
राहणा या कोिकळे ा कबुतरां ा खुरा ात कोंब ी णजे ितची अ ीच थिती
ायची.

सु भा के रकडे अगदी बारकाइ॔ ने पाहत होती. कुंद वातावरणात एकदम ऊन

पड े णजे आनंद होतो. परकेपणामुळे गोंधळू न गे े ् या ा दोघींना तसा
मनमोकळे पणा यावा णून मुकुंद मु ामच णा ा, ‘‘जु ा णीवर पिह ् यां दा
िव वास बसत नाही माणसाचा. पण अनुभवानं–’’

‘‘कुठ ् या णीचा अनुभव आ ा आता?’’ के रने िवचार े .

‘‘दहा पु षा एके िठकाणी राहती , पण दोन बायका मा ा–’’

आप ा तो गे ा आहे हे सु भे ा ात आ े . त: ा सावर ाकरिता

तोंडावर उसने हसू आणीत ती उ ार ी; ‘‘कारण आहे ा ा!’’

‘‘काय?’’ आप ी डॉ रीण मै ीण णून मुकुंदाने िजची आधीच ओळख क न

िद ी होती ती सु भा बायकां ा भां डखोर भावाचे समथ॔न करीत आहे , हे पा न
के र ा कमा ीचे आ चय॔ वाट े . ‘‘दोन त वारी राहतात का कधी एका
ानात?’’ सु भा मुकुंदाकडे पाहत णा ी. सु भे ा रात ी मघाची ती णता
मुकुंदा ा आठव ी. ितकोटी कर ाची इ ा ा ा मनात ती झा ी. पण ती
आव न तो हसत हसत उ ार ा, ‘‘मग ह ारां ा काय ािव उगीचच पुढारी
ओरडतात णायचे.’’
 मुकुंद, ा ा मागून के र आिण ित ामागून सु भा खो ीत गे ी. मघा ी
के र ा समो न पाहताना ितचे डोळे अ ंत मोहक आहे त, हे सु भे ा ानात
आ े होते. आता मागून पाहताना ितचा बां धा किती आकषा॔ क आहे आिण
चा तानासु ा ती किती डौ ाने पाव े टाकीत आहे , हे ित ा कळाय ा वेळ ाग ा
नाही. ित ा पाठीवर होणारे वेणीचे मधुर नृ पाहताच नकळत सु भेचा हात
कसाबसा आप ् या केसां कडे गे ा. घाणेर ा चाळीत ् या ा गोंधळात आज ित ा
कसाबसा साधा अंबाडाच बां धावा ाग ा होता.

खो ीत ि रताच के रने इकडे ितकडे पािह े . ती बसाय ा खुच ोधीत आहे , हे

मुकुंदा ा ात आ े . प ीकडे गोळा क न ठे व े े एक जुने जाजम पसर ा ा
िवचारात तो होता. इत ात आडवा पड े ा एक रकामा रॉके चा डबा पा न
के र ा ावर बस ी आिण हसत हसत णा ी, ‘‘सु भाताइ॔ , क ी आहे माझी
खुच ?’’

ित ा या बा वृ ीचा सु भे ा ाणभर हे वा वाट ा. जरीचे पातळ नेसणा या या

मु ीने ा खो ीत हा द र ी संसारा ी चटकन का समरस ावे, हे मा ा ित ा
कळे ना. आजारी बिहणी ा काळजी कर ासार ा थितीत सोडून मुकुंद का
पु ा ा याच मु ी ा आण ाकरिता गे ा होता की काय? या मु ीची व िवजयची
ओळख कुठ ी? िहची जातपात– ि ाण–

मुकुंदा ा वहीती ती िव ाण वा े, अंधारात वीज चमकावी त ी, ित ा

डो ां पुढून नाचत गे ी– ‘ ीचा पिह ा ॔ किती उ ादक असतो!’ ती ी ही
के रच नसे ना?

सु भा दारातच उभी आहे असे पा न मुकुंद णा ा, ‘‘आत ये की!’’

‘‘इथं आहे ती बरी आहे !’’

के र णा ी, ‘‘इकडं या ना! ा ीचा अधा॔ वाटा तु ा ा ाय ा तयार आहे

मी!’’ गेच ा ड ाची एक बाजू ितने सु भेकरिता मोकळी के ी.

पण सु भा दारातच उभी रािह ी. मुकुंद बिहणी ा पायां व न हात िफरवीत

होता. कृत तेने सु भेकडे पाहत तो णा ा, ‘‘ताइ॔ ची कृती बरी िदसतेय आज!
आपण आजारी पड ो की, तु ा िवाय दु स या कोणाचं औषाधच घेणार नाही
आता!’’

हस ् यासारखे क न सु भा णा ी, ‘‘ताइ॔ ा कृती ा आज उतार पड ाय.

पण–’’ जे बो ायचे ते कसे बो ावे याचा जणू काही ती िवचार करीत होती. ेवटी
िन चयाने ती णा ी, ‘‘दोन गो ींची ज री आहे ित ा.’’

‘‘कोण ा गो ी?’’

‘‘पिह ी चां ग ् या हवे ा िठकाणी जाऊन राहाय ा हवं!’’

मुकुंद नुसते ‘ ं ’’ णा ा. पण तो ं कार किती बो का होता! मुंबइ॔ त ् या भरपूर

हवेवरसु ा ा माणसां चा ह नाही ां ना दु सरीकडी चां ग ी हवा कुठून
िमळणार,असा नच जणू ा मूक उ ारातून उमटत होता.

‘‘दु सरी काय?’’ सु भा रािह े ी पा न ाने िवचार े .

‘‘पूण॔ िव ां ती.’’

आता मा ा मुकुंदाचा आप ् या मनावरी ताबा उडा ा. तो उदास राने

उ ार ा, ‘‘मजुरां ना ती मे ् यावरच िमळायची!’’ ाचे ा एकदम बिहणीकडे
गे े . आपण बो ाय ा नको होते ते बो ू न गे ो, हे कळू न ा ा डो ां त आ ॔ ता
आ ी. सां ना ा राने तो ित ा णा ा, ‘‘ताइ॔ , मा ा िजभे ा हाड नाही हे
ठाऊकच आहे तु ा.’’

ताइ॔ ने ीण हा के े . ा हा ात मुकुंदाने बो ू न दाखिव े े भयंकर स

सु भे ा अिधकच भीषाण भास े . ितने के रकडे पािह े . ती मुकुंदाकडे ि
ीने पाहत होती.

आप ी मिन-बॅग, छ ी, वगैरे घेत सु भा णा ी, ‘‘जाते आता मी.’’

गंभीर बन े ी के र एकदम खेळकर झा ी. ‘‘मी काही इथे राहाय ा नाही

आ े .’’ या ित ा ां नी सु भे ा हसू आ ् यावाचून रािह े नाही.
 ‘‘म ा पु ा ा जायचंय.’’ ितने उ र िद े .

‘‘िन म ाही मुंबइ॔ ा जायचंय.’’

‘‘मा ा विड ां ची तार येइ॔ पु ा पु ा न!’’

‘‘पण माझे वडी च येती म ा ोधाय ा. आम ा मुिनमां नी ‘के रबाइ॔ अजून

आ ् या नाहीत’ णून तारसु ा के ी असे ए ाना ि रगाव ा. िबचारा
बोरीबंदरवर मोटार घेऊन आ ा असे िन मी गाडीत नाही असं बघून घाब न गे ा
असे . मी सरळ पुढे गे े असते तर बरं झा ं असतं, नाही मुकुंद?’’

सु भेची िज ासा ाणो ाणी वाढत होती. के रची िवजय ी ओळख ि रगाव ा
झा ी होती, हे उघड होते. पण ितचे वडी ि रगाव ा काय करतात? ितची आिण
मुकुंदाची ओळख कुठ ी? बोरीबंदरवर उतरणारी ही मु गी म ेच का उतर ी?
ित ा डो ात नां चे का र उसळ े अगदी आिण एकदम ित ा वाट े , मुकुंद
आिण के र यां ािवषायी िवचार क न त: ा इतका ास क न घे ात काय
अथ॔ आहे ? ेका ा दररोज बरी-वाइ॔ ट े पडतात; पण ां चाच िवचार करीत
बस ात हाणा मनुषय काही आप ा वेळ घा वीत नाही.

मुकुंद कस ् या तरी िवचारात गढू न गे ा होता. ताइ॔ िवषायी मा ा सु भे ा मनात

क णे िवाय दु स या कोण ाच भावने ा जागा न ती. ितने मिन-बॅग उघड ी, एक
नोट बाहे र काढ ी आिण ताइ॔ ा उ ाजवळ जाऊन ती णा ी, ‘‘ताइ॔ , जाते मी.
सां भाळू न राहा हं .’’ हे बो ता बो ताच ितने ती नोट ताइ॔ ा हातावर ठे व ी. ताइ॔ ा
फार ी ी न ती. पण ितने गेच हात झटकून ती नोट वर करीत ट े ,
‘‘स ी बहीण करणार नाही एवढी सेवा के ीत तु ी माझी. पण हे – हे िवषा नको
म ा. जग े वाच े तर तुमचे उपकार–’’

सु भा एकदम खा ी बस ी. ताइ॔ चा हात घ ध न ती णा ी, ‘‘असं नाही हे

भ तं काही बो ायचं! मुकुंदा ा हानपणी ओवाळ ं य मी. ते ा माझं िन तुझं
बिहणीचंच नातं नाही का? ग ाची पथ आहे मा ा! मु ां ना खाऊ णून दे तेय
मी–’’

गहिव न आ े ् या ताइ॔ ा डो ात पाणी उभे रािह े .

 सु भा उठ ी आिण मिन-बॅग िमटू ाग ी. एकदम ित ा तोंडातून उ ार बाहे र
आ ा, ‘‘अग बाइ॔ !’’

मुकुंद, के र व ताइ॔ यां ना ित ा आ चया॔ चे कारण कळे ना; पण ती गेच हसून

णा ी, ‘‘काय िवसराळू आहे मी! कोठ ् या ा ज ाची दोन ितिकटं घेत ी होती
एका मैि ाणी ा आ हावरनं. उ ा आहे वाटतं तो. मा ाबरोबर ितिकटं ही
पु ा ाच गे ी असती आज. बरं झा ं , तु ी दोघं उ ा जा की या ज ा ा.’’

ेवटचे वा बो ताना आप ् या मनात किती भावनां चा संकर झा ा आहे याची

सु भे ा क ् पनाही न ती. ितने ितिकटे बाहे र काढ ा ा आधीच के र णा ी,
‘‘ज ा ा जाणार आहो आ ी उ ा; पण ितिकटं नकोत आ ा ा.’’

‘‘आधीच काढू न ठे व ी आहे त वाटतं?’’

‘‘अं हं . काढायचीच नाहीत.’’

‘‘ णजे?’’

‘‘माझंच गाणं आहे ना उ ा ाज ात!’’

के रबरोबर ित ा बंग ् यावर जा ाची मुकुंदाने के े ी िवनंती सु भेने अमा

के ी नाही. असते तर तो त:च गे ा असता. पण का सु भे ा औदाया॔ ा
आ े ी भरती आज ओसर ी आहे , हे ाने चटकन ओळख े आिण चतुरपणाने
बिहणीपा ी त:च बस ाचे ठरिव े . दु स या ा मनाती अ भावनां नाही मान
दे ा ा ा ा या वृ ीचे सु भे ा कौतुक वाट ् यावाचून रािह े नाही. दोन
वषापूव िवजय ा सहवासात आ े ा एक साधा अनुभव ित ा मन:पटावर सूचक
रीतीने चमकून गे ा. िवजय आिण आपण िफराय ा जायचे ठरिव े होते. ऐन वेळी
िसनेमात गे े ी आप ी एक मै ीण भेटाय ा आ ी आप ् या ा. आधीच बो की
होती ती; आिण ात नटी झा े ी! मान वेळून, ािडकपणाने ओठ पुढे काढू न,
मधून हातात ् या इव ् या ा हात मा ाने घाम िटप ाचे नाटक क न, खूप
करमणूक के ी ितने. मां जरीचे िप ् ू थमच जग पा ाग े णजे सारखे
वेडेवाकडे नाचत असते. ितचीही थिती त ीच झा ी होती. पिह ् यां दा ित ा
चेह याकडे पाहत िवजय थ बस ा होता. मग मा ा तो चवताळ ् यासारखा झा ा
आिण ित ा तो णा ा, ‘‘आ चरित्रा ि िह ाइतकी साम ी गोळा झा े ी
िदसते तुम ाजवळ!’’ या टोम ाने काही ती ु ीवर आ ी नाही. टपो, ोजअप,
अँग , ेटा गाब , नॉमा॔ ि अरर, बॉ , रे कॉड॔ , वगैरे वििवध ां चे संमे न
भरिव े ितने. िवजय ओठ चावून ित ा णा ा, ‘‘िसनेमाचा को च ाय ा हवा
आता. आपणा ा तर बुवा यात ं अ ारही कळ ं नाही.’’

‘‘नाहीच कळायचं.’’ असे उ र दे ऊन ती आप ् या क े ची महती दु ट जोराने

वण॔न क ाग ी. पावसा ा पिह ् या सरीत खूप मौज असते, पुढ ा दोन-चार
सरी पा न आनंद होतो; पण ानंतर मा ा पावसाचा ताडताड आवाज असहा वाटू
ागतो. ित ा बो ाचेही तसेच झा े होते. आपण जां भइ॔ दे ऊन पािह ी; पण
ाव न आपण आ चय॔चकित झा ो आहोत असेच ित ा वाट े असावे. याचवेळी
िवजय एकदम उठ ा आिण प ीकडे पड े े एक इं जी मािसक घेऊन ते चाळीत
णा ा, ‘‘अरे वा:! काय काय नवे ोध ागताहे त युरोपात!’’

ितने आप ी गाडी थां बवून िवचार े , ‘‘कस ा नवा ोध ाग ा आहे ?’’

‘‘कु पाचा. साधं कु ू प नाही हे !’’

‘‘मग?’’

‘‘मनुषया ा तोंडा ा घा ायचं कु ू प! कितीही महाग अस ं तरी आपण नेहमी

एक ख ात ठे वीत जाणार. णजे आता ासारखा भयंकर संग–’’ पुढचा सव॔च
भयंकर संग सु भे ा डो ां पुढे उभा रािह ा. कुठ ् याही चित्रापटात साध ा
नसे असा रागाचा अिभनय ा नटीने क न दाखिव ा. एका ीने िवजयचीही
चूक होती ात. ाने त: खु ा उठून जायचे होते. पण दु स या ा तोंडावर असे
बो णे– नंतरसु ा या गो ीचे काही वाइ॔ ट वाट े नाही ा ा. उ ट तो णा ा,
‘‘जाइ॔ ना तणतणत गे ी तर. म ा थोडं च गी करायचंय ित ा ी?’’

टॅ ी घेऊन येइ॔पयत सु भा िवजयचे ा वेळचे वत॔न आिण मुकुंदाचे आताचे

वत॔न यां ची तु ना करीत होती. मुकुंद येताच के र णा ी, ‘‘अहो महाराज, तुमचा
प ा ि न ा म ा. नाही तर ा माग ासारखा गुंगारा!’’ मुकुंदाने आप ी टं क
उघड ी. कागद कोठे चटकन सापडे ना. ते ा वरच नोटबुक होते ते घेऊन ात े
एक पान ाने फाड े आिण आप ा प ा ि न तो के र ा हवा ी के ा. तो
घेऊन के र णा ी,

‘‘आणखी एक काम आहे .’’

‘‘कोणतं?’’

‘‘ते नोटबुक हवंय म ा!’’

मुकुंद ित ाकडे पाहतच रािह ा.

‘‘इतकं िच ू होऊ नये माणसानं. चार आ ा ा कुठं ही िमळे तस ं !’’

‘‘मग चार आणेच दे तो!’’

‘‘मी पळवून नेत नाही ते, मग तर झा ं ?’’

‘‘पण क ा ा हवंय ते?’’

‘‘ह ् ी मो ा माणसात गणना होऊ ाग ी आहे माझी!’’

‘‘न ाय ा काय झा ं ? कराची ा विड ां ा िगर ा आहे त, मुंबइ॔ ा ु िडओ

िन बंग े आहे त; ि रगाव ा कारखाना िनघतोय! असं मोठं मनुषय आज इथं आ ं
णून ताइ॔ ा वतीने मी हवे तर आभार मानतो!’’

‘‘मो ा मनुषयाचा ऑटो ाफ मागायचं ते रािह ं ां बच! ा इकडं ते नोटबुक.

माझा प ा ि न दे ते. णजे कधी काळी झा ी आठवण तर–’’

मुकुंदाने नोटबुकाचे ेवटचे पान उघडून ित ा हातात िद े ; पण के रने ाची

सव॔ पाने भर॔ कन चाळ ीच. ती आनंदाने उ ार ी, ‘‘गो िब ि हिताय वाटतं?’’

‘‘होय.’’

‘‘काय आहे ित ात?’’

 ‘‘बाकी सगळं आहे . पण कोणाचं कोणावर ेम मा ा नाही बसत काही के ् या
ामुळं चुंबनं नाहीत–’’

‘‘इ ! अस ी कस ी बाइ॔ ही गो ? परवा बाबां ाकडे िसनेमाची गोषट घेऊन

आ ा होता एक े खक. ेमच ेम होतं ात. आगगाडीत ेम, दवाखा ात ेम,
बागेत ेम, तु ं गात ेम.’’

‘‘तु ं गात?’’ मुकुंदाने िवचार े .

‘‘हो. नायक तु ं गात जातो. गु पणानं ि यकरणीचा फोटो बाळगतो, ाची पूजा
करतो–’’

आता मा ा मुकुंद व सु भा यां ना हसू आवरे ना. के र पुढे काही तरी बो णारच
होती; पण मुकुंदाने खा ी उ ा अस े ् या टॅ ीची ित ा आठवण के ी. ते ा
कुठे ितने चटकन ा नोटबुका ा ेवट ा पानावर आप ा प ा ि िह ा. नोटबुक
ा ा हातात परत दे ताना ती णा ी, ‘‘उ ा ा ज ाची आहे ना आठवण?’’

‘‘फुकट िमळणा या गो ीची आठवण राहणं कठीणच असतं जरा!’’

दोघींनी ताइ॔ चा िनरोप घेत ा. थितीतही ितचा गृिहणीधम॔ जागृत होता. ती

णा ी, ‘‘चहासु ा नाही आता िमळा ा तु ा ा. बरी झा ् यावर मु ाम बो ावणार
आहे हं मी! या ना ग रबा ा घरी?’’

स दित मनानेच दोघीही खा ी आ ् या. मोटारीत सु भा बस े ् या बाजू ा

दरवाजावर हात ठे वून मुकुंद उभा रािह ा होता. तो हळू च णा ा, ‘‘सु भा,
का चा दिवस कधीही िवसरणार नाही मी!’’

सु भा चे ेने मान डो वीत णा ी, ‘‘म ासु ा ज भर आठवण राही

याची!’’

‘‘चोवीस तासां ची ि ा णून तु ा आठवण राही ! पण म ा– मानवी दय

किती–’’
 पुढचे मनोगत ाचे डोळे च बो े . सु भे ा वाट े , मुकुंदा ा णावे–‘‘म ा
दय आहे हे तु ा कबू आहे ना? दे तर तुझं नोटबुक म ा वाचाय ा!’’ पण ती
काहीच बो ी नाही. ित ा डो ां नीच मुकुंदा ा उ र िद े . टॅ ी सु झा ी.
मुकुंद िवचारात मगी होता. ामुळे आप ा हात काढू न ायचे भान ा ा रािह े
नाही. ध ासर ी ाने तो उच ाय ा आिण ‘‘बरं आहे ’’ ण ासाठी किचंित
पुढे वाक े ् या सु भेचा हात तेथे पडाय ा गाठ पड ी. ाणमा ा ा दोन हातां चा
एकमेकां ना ओझरता ॔ झा ा.

टॅ ीम े सु भा के रकडे एकसारखी िनरखून पाहत होती. दु पारची वेळ

अस ् यामुळे ोकां ा गद ा भरती अ ी कोठे च न ती; पण मधूनच टॅ म
पकड ासाठी थां बणारा एखाद-दु सरा मनुषय मुंबइ॔ ती धावपळी ा आयुषयाची
आठवण मा ा क न दे त होता. भर उ ा ात ी दु पार आिण तीही मुंबइ॔ त ी
ामुळे एकदा के र पदराने वारा घेत मो ाने ‘ ’ णा ी. पण ते सु भे ा
ऐकूच गे े नसावे. ितचे डोळे उघडे ; पण ी ू होती. टॅ ी चौपाटी ा बाजू ा
वळ ी, ते ा झोपेतून जागे ावे ा माणे ती एकदम के र ा णा ी, ‘‘मुकुंद
तुम ाकडे गे ा होता का पु ा ा?’’

‘‘मा ाकडं ? दोन वषात बोटभर प ा नाही कधी पाठव ं न ानं!’’

‘‘मग?’’

‘‘कज॔तवर तो मा ा ड ापा ी आ ा. म ाही दे व भेट ् यासारखं झा ं ! पुणं

सुट ् यापासून मे े दोन पठाण दर े नावर सारखे मा ाकडे पाहत ड ाव न
येत-जात होते. इथं येऊन सुख प पोचते की नाही अ ी–’’

‘‘इत ा भित्रया आहात तु ी? म ा वाटत होतं की, बो की माणसं फार धीट

असतात.’’

‘‘कुणा ा ठाऊक! पण चहानं तोंड पोळ ं णजे मनुषय सरबतसु ा फूंकून

ाय ा ागतो हे मा ा खरं !’’

सु भा पुढे काही िवचारणार होती; पण इत ात के रने डाय र ा आप ा

बंग ा दाखिव ा व गेच मोटार नत॔की माणे डौ दार अंगिव ोप करीत ा ा
पोच॔खा ी जाऊन उभीही रािह ी. मोटारीचा आवाज ऐकताच आतून ातारा मुनीम
धावतच आ ा. के रकडे पा न तो चकीत झा ् यावाचून रािह ा नाही. या आप ् या
ताइ॔ साहे बच आहे त अ ी खा ी क न घे ाकरिताच की काय ाने के रकडे
चािळ ीआड ा आप ् या िन ेज डो ां नी पािह े आिण ट े , ‘‘आता दु सरी
तार कराय ा हवी ि रगाव ा!’’

के र सु भेकडे पा न नुसती हस ी आिण ित ा बरोबर घेऊन भराभर

बंग ् या ा पाय या चढ ी. के र मागून जाता जाता सु भे ा ी ा बंग ् याची
एकच बाजू पड ी; पण तेव ाव न के रचे वडी खूप ीमंत अस े पािहजेत हे
ितने ताड े . दिवाणखा ात े फिन॔चर, पा ां ा खो ीती प ं ग, िभंतीवरी
चित्रो, ेकी खो ीत िदसणारे मनोहर पुतळे – ीमंती ा सौंदय॔ ीचीही जोड
िमळा ी होती. चां दणे ज ा यावर पड े णजे ाची ोभा अिधकच खु त नाही
का?

के र ा खो ीत सु भेने पाऊ टाक े आिण ाणभर ती भां बावूनच गे ी.

एखा ा नाटकाती मनोहर या माणे ती सजिव ी होती. संगमरवरी फर ीवर
सौ रं गाचे वििवध गाि चे किती मनोहर िदसत होते. गाि ां वरी चित्रािवचित्रा
आकृतींतसु ा अ ितम क ा होती. खो ी ा एका बाजू ा तर संगीत वा ां चे
द ॔नच भर े होते जणू काही.

उपचार णून पाच िमिनटे बसून जायचे सु भेने योिज े होते. पण के रने ितचा
हात ध न ित ा एका सुंदर िफर ा खुच वर बसिव े आिण ती णा ी,

‘‘खु ा खो ी बघा आता!’’

‘‘खो ी बघाय ा पु ा येइ॔न! पु ा ा जायचंय म ा आज!’’

‘‘मी सोडीन तर ना?’’

के र ा ाघवी भावाचे सु भे ा कौतुक वाट े आिण रागही आ ा. ित ा

वाट े या सुंदर, ीमंत, ेमळ पोरीने मुकुंदा ा आप े से क न घेत े तर ात नव
कस े ?

‘‘पु ा येइ॔न मी तुमचा पा णचार ाय ा!’’

 ‘‘छे ! माझा िव वास नाही तुम ावर!’’

‘‘का?’’

‘‘मुकुंदाची मै ीण ा ासारखीच असायची! आज गाडीत तो पठाण नसता, तर

मुकुंद या ज ात तरी म ा भेट ा असता की नाही कोणा ा ठाऊक! दोन वषापूव
प ा पाठवायचं कबू क न–’’

‘‘पूव कुठं पड ी होती तुमची गाठ?’’

‘‘कराची ा.’’

रह उ गड ापे ा ाची अिधक गुंतागुंत होत आहे , हे सु भा ओळखून

चुक ी. त ा थितीतही ित ा मनात िवचार आ ा, के र अगदी कोठ ् याही
कादं बरीत ोभणारी नाियका आहे . ते ा ित ा आयुषयात थोडा तरी अद् भुतर
भाग असणे ाभािवकच आहे .

सु भेचे दो ी हात घ ध न ते ह वीत के र णा ी, ‘‘छानसं सरबत सां गते

कराय ा. पण माझी पाठ वळ े ी पा न पळायचं नाही हं इथनं!’’

ित ा ाडकेपणाने मो न जाऊन सु भेने िवचार े , ‘‘िन पळा े तर?’’

‘‘मी धावत येइ॔न मागून.’’

‘‘ णजे सा या मुंबइ॔ ा एक गमतीची य॔तच िमळे पाहाय ा!’’

‘‘हो! आिण मग आप े दोघींचे फोटो येती , मु ाखती छापती .’’

सु भे ा हसू आवरणे अ झा े . के रही हसत आिण जवळजवळ धावतच

गे ी. दारातून एकदम मागे वळू न ितने हान मु ासारखी सु भे ा मानेने जी खूण
के ी ती तर फारच मजेदार होती.

सु भेने दारात येऊन पािह े . भर उ ात बागेती फु े हसत होती. दू र

समु पृ ावर सूय॔िकरणां चे नृ चा े होते. एकदम ित ा मुकुंदा ा बिहणी ा ा
कुंद खो ीची आठवण झा ी. ित ा नि बी ती खो ी का यावी? इथे चां ग ी हवा
जणू काही फुकट जात आहे आिण ितथे मागूनसु ा ती िमळणे अ ! मुकुंदा ा
‘मजुरां ना मे ् यावरच िव ां ती िमळायची’ या कूट वा ाची ित ा आठवण झा ी.
अ थ मना ा वेदना असहा होऊन ती आत आ ी. येथे खु ा॔ , चित्रो, वा े,
गाि चे, आरसे– आिण ताइ॔ ा खो ीत के र ा रॉके ा रका ा ड ावर
बसावे ाग े . पण एव ा ीमंतीत वाढ े ी ही मु गी ितथे आनंदाने बसू तरी
क ी क ी?

मुिनमाबरोबर के र बो त होती. सु भा िफरत िफरत खो ीत ् या टे ब ापा ी

आ ी. बदका ा आकाराचे एक सुंदर पेपरवेट ितथे ित ा िदस े . ते पाह ाकरिता
ितथे हातात घेत े . ा ाखा ी एक प ा होते कोणाचे तरी. बाहे र के रचा आवाज
ऐकू आ ा, ‘‘माझं प ा आहे ?’’

सु भा बदक टे ब ावर ठे व ाकरिता वाक ी. सहज ित ा नजरे ा प ावरचे

अ ार पड े . ती दचक ी आिण ंभित झा ी. के र इत ात आत येइ॔ णून
घाइ॔ घाइ॔ ने ते प ा उच ू न ितने पु ा पािह े . ंकाच न ती. ते अ ार बेप ा
झा े ् या मनोहरचेच होते.
 िवचारी अिवचार
****

खो ीत पाऊ टाकताच के रची ी सु भेकडे गे ी. ितची मु ा गोंधळात

पड ् यासारखी िदसत होती. के र ा वाट े , िह ा घरी जा ाची ओढ ाग ी
आहे . आइ॔ ा सोडून कुठे ही गे े , परत जा ाचे दिवस जवळ आ े , णजे
आप ् या जिवाची नाही का तळमळ होत? डॉ रची परी ा िद ी, मनुषय मोठे
झा े , णून आइ॔ वरचे ेम थोडे च कमी होते? आपण सु भेचा उगीच खोळं बा
के ा. गाडी चुक ाची भीती वाटत असावी ित ा. असे िवचार मनात आ ् यामुळे
के र सु भेजवळ येऊन हळू च बस ी. ितचा उजवा हात आप ् या हातात ितने जणू
काही सहजच घेत ा. पृ ी ा पोटात पा ाचे झरे असतात आिण के ा के ा ा
भूिमभागा ा संजीवन दे ाचे काय॔ ते खळखळ न करता करतात. के र ा
ा॔ तून वाहणारा सहानुभूतीचा ओघ सु भे ा तसाच वाट ा. ित ा मनात आ े ,
काही आडपडदा न ठे वता एकदम मुकुंद आिण मनोहर यां ािवषायी या मु ी ा
िवचारावे. ेमळ भावामुळे िहचे कुणा ीही रह होइ॔ . पण ते रह गु
ठे व ा ा ागणारे वहारचातुय॔ िह ा अंगी खास नाही. आप ी िहची सारी चार
घटकां ची ओळख. परं तु स ी बहीण फार दिवसां नी भेट ् या माणे ितचे
आप ् या ी सारे बो णे-चा णे चा े आहे . सु भेने के र ा डो ां कडे पािह े .
किती िनम॔ळ पाणी चमकत होते ां ात! कुणीही ातून दयाचा ठाव खु ा
ावा.

सु भे ा ा पाह ाचा अथ॔ के र ा कळ ा नाही. हातात धर े ा ितचा हात

मौजेने ह वीत ती णा ी, ‘‘अ ी ध न ठे वणार आहे मी तु ा ा!’’

‘‘िन चोर आपण होऊनच ाधीन झा ा तर?’’

‘‘हे सारं वरकरणी बो णं झा ं . पु ा ा घरी के ा जाते आिण आइ॔ पा ी बसून

मुंबइ॔ ा सा या गो ी–’’

‘‘आइ॔ नाही म ा.’’ सु भा एकदम णा ी. ित ा रात चटकन येऊन गे े े

का के र ा कानां त घुमत रािह े . एखा ा ा अंगाव न ेमाने हात
िफरवाय ा जावे आिण चुकून ा ा जखमे ा ध ा ागावा तसे आप ् या हातून
झा े , असे ित ा मनात आ े . ामा माग ा ा ीने ती णा ी, ‘‘सु भाताइ॔ ,
चूक झा ी माझी!’’

‘‘कस ी?’’

‘‘तुम ा मना ा ागे असे बो ू न गे े मी!’’

‘‘मा ा मना ा ागे असे?’’ मा ा हे िवचारता िवचारता मघा ी आप ा र

म ेच एकदम बद ा असावा, हे ित ा ात आ े . आइ॔ ा आठवणीने
सु भे ा गहिव न ये ाइतका ितचा मृ ू काही अ ीकडचा न ता. फु ां चे
िनमा॔ ् यात पां तर होताना पाहणे मोठे कठीण असते. पण पुढे फु आिण िनमा॔ ् य
या दोहों ाही मूत अ होत जातात. मृदू मु सुगंध मा ा एखादे वेळी ृती ा
झुळकेबरोबर वाहत येतो.

‘आइ॔ नाही म ा’ हे के र ा सां गताना सु भेचे मन अगदी िपळवटू न गे े होते

असे नाही. पण मनोहर ा अ ारामुळे ाची मूत ित ा मन:च ुंपुढे उभी रािह ी.
आज आप ी आइ॔ असती तर मु गा असा परागंदा झा े ा पा न ित ा किती दु :ख
झा े असते, हा िवचार ाभािवकच ित ा सुच ा. मरणापूव काही दिवस मनोहर ा
जवळ घेऊन, ‘म ा, इतका डपणा बरा न े रे . मा ा मागून तुझे कसे होइ॔ ?’ हे
आइ॔ ा तुटणा या आत ातून बाहे र आ े े क ण उ ारही सु भे ा आठव े . ा
मृ ु ेचे चित्रा डो ां पुढून जात असतानाच ितने के र ा ‘आइ॔ नाही म ा’ हे
उ र िद े होते.

ित ा राती आक क का ाचे हे कारण के र ा कळणे न ते.

ित ा हळ ा मनाचे सां न कर ाकरिता सु भा णा ी, ‘‘तु ा ा खरं सु ा
वाटणार नाहीr– आइ॔ ा िवस न गे े आहे मी!’’

मनुषय आइ॔ ा िवस न जाऊ कतो? सु भेसार ा ेमळ मु ी ा मनात ी

आइ॔ ची आठवण बुजून जाते? दु स या कुणी हे उ ार काढ े असते तर के रने
िन ठुर मनुषयां तच ाची गणना के ी असती. पण सु भे ा िनद॔ य कसे णायचे?
पु ा ा जायची घाइ॔ असताना मुकुंदा ा बिहणीसाठी ती मु ाम रािह ी. ितचे
वडी चां ग े ीमंत आहे त असे िवजय सां गत होते. डॉ रीण झा े ी ीमंत मु गी
मजुरां ा चाळीती एका गरीब बाइ॔ ची चोवीस तास उ ा ी बसून ु ूषा करते, ती
काय ितचे मन दगडाचे आहे णून?

के र भां बाव े ी पा न सु भा णा ी, ‘‘नव वाटतं ना तु ा ा? हान

आहात तु ी अजून, के रबाइ॔ . सुखे, दु :खे, इतकेच न े , तर आयुषयात ् या किती
तरी ब या-वाइ॔ ट गो ी मनुषय सहज िवस न जात असतो.’’

‘‘पण आइ॔ ची आठवण?’’ के रने अध॔वटच न के ा. ित ा रात िव ाण

ाकुळता होती. हानपणी आइ॔ खेरीज दु सरे कोणीच ित ा ेम कराय ा िमळा े
नसावे हे सु भेने ताड े . ती णा ी,

‘‘ ेम नाहीसं होत नाही काही माणसाचं– फ जागा बद तात ा ा!’’

के रचा थ े खोर भाव एकदम वर आ ा. मंद ित करीत ती उ ार ी,

‘‘अ ं. णजे पु ाचं ेम मुंबइ॔ ा येतं!’’

थ े ने थ ा उडवून ाव ा ा मन: थितीत सु भा न ती. के र ा डा ा

खां ावर आप ा हात ठे वून ित ा तोंडाकडे ि ीने िनरखून पाहत ती
णा ी, ‘‘के रताइ॔ , जर माव ी नसती, तर आइ॔ ची आठवण काढू न अजूनही रडत
बस े असते मी!’’

‘‘तुम ा माव ी?’’

‘‘अं हं . मा ा आइ॔ ची माव ी ती. पण आ ी सगळे माव ीच णतो ित ा.

मा ा आयुषयात जर माव ी आिण–’’

एका सुंदर टे म े सरबताचे पे े घेऊन नोकर आत आ ा आिण नंतर सु भा

कोणाचे नाव घेते इकडे के रचे मन गुंतून रािह े होते. उ ठं अगदी पराकोटी ा
पोहोच ी आहे . अ ा संगा ा वेळी चित्रापट म ेच तुटावा तसे ित ा झा े . ती
किचंित रागानेच ा नोकरा ा णा ी, ‘‘किती उ ीर के ास रे ? पा ाबा◌इं ना
गावा ा जायचंय णून सां गित ं तरी–’’

के रने सु भे ा हातात पे ा िद ा. ा मधुर सरबताचे दोन-चार घोट घेताच

ित ा आराम वाट ा. ती ा टे वरी न ीकाम कौतुकाने पा ाग ी. ब धा
इराणात ी कारािगरी असावी ती. जितका नाजुकपणा तितकीच गुंतागुंत. मनुषयाचे
मन तरी असेच नाही का, असा िवचार या वेळी सु भे ा अंतम॔ना ा ॔क न
गे ा.

‘‘प ा पािह ं त का, ताइ॔ साहे ब?’’

सु भेची नजर खा ी होती. नाव न मुिनमां नी तो िवचार ा असावा, हे ित ा

ानात आ े .

‘‘िवसर े च होते की मी! काही काही माणसं दु स या ा अ ी मोिहनी घा तात की

माणूस त: ा िवस न जाते अगदी.’’

ित ा या अध॔वट गत उ ारां बरोबर सु भेने वर पािह े . के र ित ाकडे

पा न हसत होती. सु भा हळू च उ र ी, ‘‘अगदी मा ा मनात ं च बो ात की
तु ी!’’

टे ब ाव न के रने प ा उच ू न वरी अ ार पािह े मा ा! ित ा मु े वर

आनंदा ा िव ाण हरी नाचू ाग ् या. सुंदर संगमरवरी मंिदरा ा दीप ोतीने
िनराळीच मोहक ोभा यावी तसे झा े . वृ ावे ींनी भर े ् या एखा ा बागेती
सा या पानां ची जादु गाराने फु े क न टाकावी, तसा के र ा चेह यावरी तो
अनिव॔चनीय आनंद सु भे ा भास ा. गेच ित ा मनात आ े अ ाराव न हे प ा
तर मनोहरचे िदसते. के रची िन ाची बरे च दिवसां ची ओळख अस ी पािहजे. या
ओळखीचे प–

ा पािवषायी क ् पना कर ाची ज रच न ती. ते पाकीट फोडताना

के रचा हात अकारण कापत होता, आत मजकूर काय असे तो असो! के र ा
खा ी-वर होणा या िव न ितने ाची तीन तरी पारायण के ी हे सु भेने पािह े .
ेक वाचनाबरोबर ित ा चेह यावरी आनंदा ा अिधकच भरती येत होती.
ेवटी ितचे ा आपणां कडे ओढू न घे ाकरिता सु भा णा ी, ‘‘सरबत ऊन
होइ॔ की ते!’’

के रने हसत हसत मान वर क न पािह े . चटकन ितने प ाची घडी क न ती

डा ा हातात घेत ी आिण सरबताचा पे ा उच ा, ‘‘अगदी जवळ ा माणसाचं
प ा िदसतंय. सरबताचीसु ा ु रािह ी नाही!’’

‘‘जवळ ा?’’ के र ा या उ ारा ा एका मंद िन: वासाची सोबत आहे असा
सु भे ा भास झा ा. ाणभर के र घोटाळ ी. पण गेच मनाचा िन चय क न
णा ी, ‘‘बंगा काय जवळ आहे मुंबइ॔ ा?’’

‘‘बंगा ी मै ीण बरी िमळा ी तु ा ा?’’

‘‘मै ीण नाही!’’

‘‘बरं मित्रा!’’

‘‘कसं बरोबर ओळख ं तु ी.’’

‘‘काय?’’

‘‘अभय मित्राच नाव आहे ना ाचं!’’

अभय मित्रा आिण मनोहर. अ ारासारखे अ ार िदस ् यामुळे आपण फस ो

तर नाही ना, असा सु भे ा सं य आ ा. ाचे िनरसन क न घे ाकरिता ितने
िवचार े , ‘‘बंगा ी मनुषया ा मराठी ि हिता येतं?’’

‘‘कसं छान मराठी बो तात ते. कुणा ा वाटावे की, ाचा सारा ज इकडे च
गे ा आहे .’’

‘‘तुमची िन यां ची ओळख क ी झा ी?’’

‘‘बाबां ा ु िडओम े एक कंपनी बो पट काढीत होती. ितने संगीताकरिता

आण े ां ना बंगा मधून. गा ाची खरीखुरी गोडी ां नीच ाव ी म ा. पूव
ाळे त ् या समारं भात ागता ा पदा ा उभे राह ाइतकीच तयारी होती माझी.
पण या दीड वषा॔ त– उ ा ा ज ा ा रािह ात तर तु ा ा पाहाय ा िमळती
ते.’’

‘‘इथंच असतात ना ते?’’

 ‘‘मागे होते. पण कुठ ् या ा पठाणाचं आिण ां चं भां डण झा ं णे. एके दिव ी
ारी कोणा ा न सां गता िनघून गे ी ती गे ी! बाबा तर णा े , ‘काही तरी
गौडबंगा आहे या बाबूचं!’ म ा अ ा राग आ ा होता ां चा. सहा मिहने दोन
दोन तास गाणं ि किव ं म ा. जाय ा वेळी एका ाने सां ग ाइतकी काही
सवड झा ी नाही ां ना!’’

‘‘राग गे ा की ि ् क आहे अजून?’’

‘‘आज गे ा!’’

‘‘या प ानं?’’

‘‘अं हं . मुकुंदामुळं. सारे पु षा एकाच माळे चे मणी! मग रागवायचं तरी

कुणावर?’’

‘‘या अभय मित्रां चा एखादा फोटो आहे का तुम ापा ी?’’

‘‘फोटो? मोठी हरी ारी आहे ती. फोटो ा उभी राहाय ाच कबू नाही कधी.
ते ा कंपनीत होते ित ा चित्रापटात एक मोठा मेजवानीचा संग होता. खूप
माणसं हवी होती ा संगा ा. आइ॔ ची परवानगी काढू न मीसु ा तयार झा े ा
दिव ी. अभयां ना सवानी आ ह के ा; पण ते तयारच होइ॔ नात काही के ् या. ेवटी
मा ासाठी ारीनं ं ट े . पण आय ा वेळी कॅमे याकडे के ी पाठ आिण–’’

‘‘चां ग े च िवि ा गृह थ िदसतात. एकदा पाहाय ा हवं ारी ा!’’

‘‘मा ासाठी णून ेवटी एकदा फोटो ा बस े होते ते. थां बा हं ! कोणा ा
दाखिव ा नाही मी तो फोटो. पण–’’ के र गबगीने उठून गे ी. सु भेची
मन: थिती मोठी िव ाण झा ी. मनोहर ा भेटीिवषायी उ झा े ी आ ा
णत होती, ‘अभय मित्रा णजे मनोहरच!’ दु स याच ाणी ित ा वाटे – इत ा
वषात मनोहरने बोटभर िच ीसु ा ि िह ी नाही कोणा ा. ता ां ची एक भीती वाटत
असे ा ा. पण मी तर होते? मा ासाठी नाही तर िनदान माव ी ा जिवा ा बरे
वाटावे णून ाने आप ी खु ा ी कळवाय ा नको होती का की वैतागा ा भरात
ाने जीवबीव िद ा असे ? बंगा ी नाव घेऊन मुंबइ॔ त राहायचे, के रसार ा गुणी
मु ीचा ेह संपादन करायचा, एवढे चातुय॔ मनोहर ा अंगी आहे तरी का? अभय
मित्रा आिण मनोहर! गा ापे ा दोघां त काहीच सा नाही. गेच आ ा णे, ‘ते
प ावरचं अ ार, अ मराठी बो णं आिण पठाणा ी भां डण–’

के र परत आ ी ती िहरमुस ् या मु े नेच! ‘‘ि रगाव ा िवसर ा वाटतं तो.’’ या

ित ा उ ारां आड भीती पून बस ी आहे असे सु भे ा वाट ् यावाचून रािह े
नाही. मा ा झटकन खेळकर होऊन ती सु भे ा णा ी, ‘‘आता गाडी गाठायची
गडबडच होणार! चां ग ा उपास पड ा तु ा ा. ाचं सारं पु म ा िमळा ं
पािहजे हं !’’

‘‘पण उपास करणारच नाही मी! चां ग ी चापून जेवणार आहे . पु ा ा जायची
घाइ॔ नाही म ा! ज सा झा ् यावरच–’’

सु भा आप ी थ ा करीत आहे की काय हे च के र ा कळे ना. ाणभर थां बून

ती णा ी, ‘‘मग तुम ा पं ीचा ाभ ा की म ा.’’

‘‘आमं ाणाची वाट बघत होते मी. घरी चू थंडसु ा झा ी असे ए ाना.’’

‘‘मग घाइ॔ कराय ा सां गते जरा!’’

‘‘सावका होऊ दे की? डॉ रणी ा उपा ीतापा ी राहायची सवय ाय ाच

हवी! नाही?’’

दारात मुनीम येऊन आदबीने णा े , ‘‘ताइ॔ साहे ब, ि रगाव ा काय तार क ?’’

‘‘के र इज्.’’ हसत हसत के रने उ र िद े .

‘‘एवढीच?’’

‘‘हो; आिण तारे चा एक फॉम॔ आणून ा या सु भाता◌इं ना. ां नाही तार करायची
आहे आप ् या विड ां ना.’’

आपण त ण होतो ते ा त ण पोरी काही अ ा एक ा वास करीत नसत,

हर ागे ितथे म ेच उतरत नसत आिण वेळी-अवेळी विड ां ना ताराही करीत
नसत, असा िवचार कपाळावरी चषमा नाकावर सरकविताना वृ मुिनमा ा
मनात आ ् यावाचून रािह ा नाही.

ां ची पाठ वळताच के र णा ी, ‘‘सु भाताइ॔ , भिवषयावर िव वास आहे

तुमचा?’’ या नाचा रोखच सु भे ा कळ ा नाही. ाणभर थां बून के र णा ी,
‘‘मा ा आइ॔ ा नुसतं वेड आहे ोितषाचं! कुठ ् या ा िपंग ानं ित ा सां गित ं
होतं ते खरं झा ं णे सगळं . दोन-अडीच वषापूव कुणी ोितषानं बजाव ं ित ा
की, तु ा मु ी ा कुणी तरी पळवून नेणार आहे . ते ापासून ती अ ी घाब न गे ी
आहे णता! ितथं रािह े ा फोटो ित ा िमळा ा असणारचं. ात मी इथे आ े
नाही णून मघा ी गे े ी ती तार! आता यापुढे िब कू पाठिवणार नाही म ा.’’

ेवटी ेवटी के र जवळजवळ गत बो ू ाग ी होती. मुनीम आत येताच ती

थां ब ी. सु भेने तार ि न िद ी. मुनीम िनघून गे े . सु भे ा ानाची व था
कर ाकरिता ित ा घेऊन के रही बाहे र आ ी. ानगृहाती ऊन पा ाचा नळ,
थंड पा ाचा नळ, टॉवे , साबण, सारे काही वा थित आहे की नाही, हे त:
पा न ती सु भे ा णा ी, ‘‘मी मा ा खो ीत आहे हं !’’ ित ा मघाचं प ा पु ा
वाच ाची आतुरता उ झा ी आहे , हे ओळखून सु भा हस ी. मान दु सरीकडे च
वळवून के र ितथून गबग िनघा ी.

खो ीत येताच दार बंद क न टाक े . मा ा आप ् या पवा पवीचे ितचे ित ाच

हसू आ ् यावाचून रािह े नाही. ते प ा एकदा डोळे भ न वाचायचे आिण मग
सु भे ा समाचारा ा जायचे असे ठरवून ती बस ी. ितने प ा एकदा वाच े , दोनदा
वाच े , काही के ् या ितचे समाधान होइ॔ ना जणू काही ते एखादे सुंदर गाणेच होते.
ितस यां दा हान मु ा माणे हळू हळू एकेक वाचू ाग ी–

ा प ागीताती ेक मधुर राचा पूण॔ आ ाद घे ाचा ित ा मनाने िन चय

के ा होता.

ि य के र,
‘किती दिवसां नी– नाही, किती ज
ांनी हे प ा मी पाठवीत आहे ! तु ा िवस न
जायचा िन चय क न मी इकडे परत आ ो. अगदी सोपी गो वाट ी ती म ा.
ाळे त असताना वगा॔त ा अ ास िवसर ात पिह ा नंबर असे माझा. पण या
जगात आपण ानात ठे वायचे णतो ते िवस न जातो आिण जे िवसर ाची
खटपट करतो तेच अचूक ानात राहते.
तु ा आ चय॔ वाटे ; पण इथे आ ् यापासून मी एकाही बो पटा ा मनासार ा
चा ी दे ऊ क ो नाही. कु ठ ीही चा कु णाही नटी ा तोंडून ऐिक ी तरी वाटते–
के र ा ग ातून ही यापे ाही गोड ागे . तुझा िन माझा फोटो काढू न ाय ा
पिह ् यांदा मी तयार न तोे; पण ा वेळी तु ा आ हा ा मी होय ट े ते बरे
झा े . नाही तर इथ े दिवस अिधकच भयाण भास े असते म ा.
मुंबइ॔ न मी का आ ो हे तु ा प ात तर नाहीच; पण भेटीतसु ा मी सांगू के न
की नाही याची म ा ंका वाटते. मुंबइ॔ त रा नये असे एक मन म ा सांगते. दु सरे
मन णते, ‘के रवाचून जगणे तु ा आहे काय?’ म ा काहीच कळत नाही.
खरे सांगायचे णजे फ एक गो कळते. तु ासारखी ाधी ाची मु गी
मा ासार ा फिटं गा ा िमळणे अ आहे . पण कळणे िनराळे आिण वळणे
िनराळे !
िवचार! िवचाराने झुरत मर ापे ा अिवचारा ा बळी पड े े काय वाइ॔ ट?
एव ासाठीच मुंबइ॔ त ् या एका बो पट कं पनीत ी नोकरी प न मी ितकडे
ये ास उ ा अगर परवा िनघत आहे .’
के र ा वाट े , आप ् या विड ां ची अभय ा भीती वाटत आहे ; पण आपण
आइ॔ चे मन वळिव े , तर ां चा िवरोध नाहीसाही होइ॔ , उ ा अभय येइ॔ , आप ् या
ज ा ा हजर राही , आप ी तयारी पा न ाचा आनंद गगनात मावेनासा होइ॔ .
ाळू डो ां नी ितने खा ा सहीकडे टक ावून पािह े . ित ाखा ी थोडा
मजकूर होता. गडबडीत तो वाचायचा िवस नच गे ी होती ती.

अजून तीन दिवस आहे त भेटी ा. िवमाने िहं दु थानात सरा॔ स के ा सु होणार
असे या वेळी वाटते. पण िवमाने मुंबइ॔ जवळ गे ् यावर ा ा अपघात ावा असेही
एखादे वेळी यायचे मा ा मनात, ते ा ती नाहीत हे च बरे ! नाही का?
 एकटा उभा मी
****

के रचा िनरोप घेताना सु भे ा अंत:करणा ा ओढ ाग ् यावाचून रािह ी

नाही. ेमळ माणसे फु ासारखी असतात, असे ती नेहमीच णे. पण फु ाफु ां त
काय थोडे फरक असतात? अ ा वेळी ती मनात माव ी ा सदाफु ी मानी, तर
ता ासाहे बां ची तु ना अबो ी ी करी. के र ा ‘येते हं .’ णून सां गताना ित ा
वाट े िहर ा चा ाचं फु आहे हे . दु नसु ा याचा सुवास वेड ावी माणसा ा.

के र सु भे ा घरी जाऊ ाय ा तयार न ती. ‘तु ी पु ा ाच गे ा आहात

असं समजा णजे झा ं ’ या के र ा कोिट मा ा ‘अभय मित्रा इथंच आहे त
असं समजा णजे झा ं .’ असे उ र जे ा सु भेने िद े ते ा दोघीही अगदी
मनापासून हस ् या. हस ाचा भर ओसरताच टका गंभीरपणा धारण क न के र
णा ी, ‘‘पु ा ा जायची एवढी घाइ॔ का चा ी होती, हे ठाऊक आहे म ा!’’

‘‘का?’’

‘‘साधी घाइ॔ न ती ही! चां ग ी गीनघाइ॔ –’’

‘‘कुणी सां गित ं तु ा ा?’’

‘‘सां गित ं आप ं एका कण॔िप ा ानं.’’

‘‘ ा ा नावगाव काही नाही का?’’

‘‘भुतां ना नावं असतात हे नाही बाइ॔ म ा माहीत.’’

या ा ा थ े ने आपणा ा राग का यावा हे सु भे ाही थम कळ े नाही. तसे

पािह े तर या बाबतीत ् या थ े चे पेटंट माव ींनी घेत ् या ा पाच-सहा वष होऊन
गे ी होती. ता ाही विक ी प तीने हा िवषाय मधूनमधून काढीत. थ े खोर
समवय मैि ाणींची गो तर बो ाय ाच नको. ां नी आतापयत ितची पाच-दहा
ब ा ोकां ी े ावूनसु ा टाक ी होती. ित ावर ाची मेहरनजर होती
असा एक त ण ोफेसर, ता ासाहे बां ा बंग ् या ेजारीच राहाय ा आ े ् या
व हाडाती एक िगरणीमा काचा मॅिटक पास न झा े ा मु गा, आप ् या
अ का ित का सं हा ा ‘सु भा’ हे नाव दे णारा कॉ े जाती एक गणमा ां चा
कारखानदार, किती तरी ोकां ची नावे या थ े त येऊन गे ी होती. वाळू वर ा
नावा माणे, तो सवा ाच ृतीतून चटकन पुसून जात अस ् यामुळे, सु भे ा या
पोरकट थ े चा राग येत नसे.

पण आताची थिती अगदी िनराळी होती. ित ा मनात आ े , िवजय

आप ् यािवषायी के रपा ी काय काय बो े असती कोणा ा ठाऊक? आप े
गी ठरिव ाचा अिधकार िवजयां ना कुणी िद ा? गी णजे काय नाटक
मंडळीची जािहरात आहे ? मी गी करणार नाही, नाही तर वाटे ा ा ी करीन.
अगदी वाटे ा ा ी– ितचे िचड े े मन ‘वाटे तो’ हे उ ारताच ते
साकार झा े . ा आकारा ा गेच रं ग प आ े मुकुंद! आप ् या मनाचा असा
िव ाण राग आ ा सु भे ा! ी ा उ ादक ा॔ चे रसभरित वण॔न करणा या
मुकुंदा ा आप ् या मनाने पाय ा जागा ावी? मनासारखा भयंकर वैरी कुणी नाही
णतात, ते ित ा या वेळी पूण॔पणे पट े .

यामुळे के रचा िनरोप घेऊन सु भा घरी जा ाकरिता ित ा मोटारीत बस ी,

ते ा ितचं ा बाहे र ा कोण ाच गो ीकडे गे े नाही. उतर ा उ ाचा
सौ पणा, दु पारी बंदीत पड े ् या वायु हरीची हळू हळू होऊ ाग े ी मु ता,
कोप यावर ा एका छो ा दु काना ा ता ा वे ां नी आ े ी ोभा, िफराय ा
बाहे र पडू ाग े ी हसतमुख माणसे, यां पैकी एकाही सौंदया॔ ची ित ा मना ा
जाणीव झा ी नाही. डाय र अगदी बेदरकार होता. गाडी माणे ितचे मनही
वेडीवाकडी वळणे घेत िव ाण वेगाने धावत होते. म ेच खर॔ कन आवाज होऊन
गाडी ा एकदम ेक ाग ा. ‘दा िब ा ाय वाटतं सा ा?’ असे काही तरी
डाय र पुटपुट ा. सु भेने मोटारी ा आड आ े ् या मनुषयाकडे पािह े .
डाय रची िवी ऐकूनही ते हसत होता. ब धा बिहरा असावा तो.

माव ी ा घरी येताच सु भा चटकन आप ् या खो ीत जाऊन पड ी.

रीरापे ाही ितचे मनच अिधक ि ण े होते; ितने डोळे िमटू न घेत े . पण
िमट े ् या डो ां पुढे सारे भूत-भिवषयकाळाचे जग उभे रा कते. ितने डोळे
उघड े . समोर एक सुंदर कॅ डर होते. नेहमी ते पा न ित ा आनंद होइ॔ . पण आज
ा ावरी चित्रा एका वे येचे आहे ही कोणीतरी सां गित े ी गो च ित ा मनात
वारं वार येऊ ाग ी. ितने दु सरीकडे मान वळिव ी. प ीकड ा खो ीतून गाणे
ऐकू येऊ ाग े :

‘डोळे हे जु ् मी गडे रोखुिन मज पा नका!’

‘डोळे हे –’

ितची मावसबहीण पुषपाच गात होती. पड ् या पड ् या सु भा णा ी, ‘‘उ ा

सं ृ त ा परी ोत हे च ि िहणार आहे स वाटतं!’’ गाणे थां ब े न थां ब े तोच सुमारे
अठरा वषा ा रे खीव नाकाडो ां ा पण िफकट चेह या ा एका मु ीने सु भे ा
खो ीत वे के ा. सु भे ा हाताती सोनेरी बां गडी ी खेळत ती णा ी,
‘‘सु भाताइ॔ , डॉ री ा परी ो ा गाणं का ग नाही ठे वत?’’

‘‘तु ासार ा डॉ रणी गाऊन रो ाचं कपाळ उठवती णून!’’

‘‘इ !’’

‘‘कर पा याचं सं ृ त भाषां तर.’’

‘‘तू आधी मराठीतच सां ग ाचा अथ॔! सु भाताइ॔ , माझा िकनइ॔ दे वावरचा
िव वास उडून जाय ा ाग ाय ह ् ी!’’

‘‘परवा ा परी ोचा नवस फुकट गे ा णून की काय? आता आहे ना पु ा

परी ा? अ ी छान ाच दे दे वा ा–’’

‘‘की तो परी ाका ा उरावर बसून–’’

दोघीही भरपूर हस ् या. मग पुषपा णा ी, ‘‘ णे दे वभाषा आहे ही– दे व जर

इतकी अवघड भाषा बो त असे , तर दे वींना ती समजत तरी असे का ग?’’

दोन भावां ा पाठीवर पुषकळ वषानी झा े ी पुषपा ही एकु ती एक ाडकी

े क होती. वया ा चौदा ा वष पायां चे एक िवचित्रा दु खणे झा े ित ा. पाय
वाळू त ठे वून आिण नाना उपाय क न दोन-तीन वषानी आइ॔ -बापां ना ती पूव॔वत
झा े ी पाहाय ा िमळा ी. या आजारीपणामुळे ाभािवकच ितचे ाड वाढ े . यंदा
सहावीत दोन-तीन िवषायां त ती नापास झा ी होती. सं ृ तचा तर ित ा ितटकाराच
होता; पण विड ां ा गीताभ ीमुळे ते ित ा सोडताही येत न ते. जूनम े ितची
पु ा परी ा होणार अस ् यामुळे मे मिह ा ा उ ा ातही सं ृ त ा िगरणीत
ाकरणा ा इं िजनापा ी काम के ् या िवाय ग ंतरच न ते ित ा.

पुषपा ा नाने सु भे ा गंमत वाट ी. मा ा या वेळी बो ापे ा थ पडून

राहणेच ित ा हवे होते. पण, पुषपा ित ा थोडीच ग बसू दे ते? ती मान डो वीत
णा ी, ‘‘आज मा ाकडे कोण आ ं होतं, आहे का ठाऊक?’’

‘‘हो.’’

‘‘कोण?’’

‘‘तु ा वगा॔ त ा पिह ् या नंबरचा मु गा.’’

‘‘मु गा? हट् . बडा माणूस आ ा होता. एक संपादक आ ा होता संपादक,

सु भाताइ॔ . आहात कुठे तु ी?’’

‘‘क ा ा आ ा होता?’’

‘‘कविता मागाय ा. ‘रमणी’ णून मािसक काढतात णे ते! ाळे ा

मािसकात ी माझी कविता ा ा फार फार आवड ी. ाचं रे कॉड॔ काढू या असं–’’

पुषपेची का रचनेची प त सु भे ा पूण॔ प रचयाची होती. ‘आनंदी आनंद गडे ’

यात गडे ब सखे घात ा की ितभासंप बा कवयित्री पुषपा यां चे का
तयार होइ॔ . यामुळे रमणीचा संपादक ठा ा ा िइ तळातून पळू न आ े ा एखादा
मनुषय तर नाही ना, अ ी ंका सु भे ा आ ी. ितने िवचार े ,

‘‘कविता िद ी की नाही मग?’’

‘‘ि ् कच नाही ग!’’

दररोज नवे नवे का सं ह िस होत असताना पुषपेपा ी एकही कविता

ि ् क नसावी याचे सु भे ा आ चय॔ वाटू ाग े . ती हसत हसत णा ी,
‘‘िनरा ा के ीस ा संपादकाची!’’

‘‘वा! े ख दे णार आहे ना मी!’’

‘‘कस ा? ीखंडाची बासुंदी क ी करावी?’’

‘‘खु ा कर थ ा! छापून आ ् यावर कळे मग! वासवण॔न ि िहणार आहे

मी!’’

कृतीमुळे पुषपा मुंबइ॔ ा बाहे र कधीच गे ी न ती. अथा॔ त सु भा ित ाकडे

आ चया॔ ने पाहतच रािह ी.

‘‘ ा संपादकां नीच सुचिव ं हे . िगरगाव ते दादर वासाचं फार चटकदार रीतीनं

वण॔न करता येइ॔ असं णा े ते!’’

सु भेने डोळे िमटू न घेत े . पु षां ा िवचित्रा वृ ीचे सव॔ नमुने आज ा एका
दिवसात दाखिव ाचा आप ् या दै वाने िन चयच के ा आहे की काय हे कळे ना.
पुषपा ित ा हातावर रे ू न ित ा ह वीत णा ी, ‘‘ताइ॔ , तू सं ृ त
ि किव ् या िवाय काही पास होणार नाही मी. पु ा ा जाऊच नकोस तू गडे .
उगीचच डॉ रीण झा ीस. चां ग ी मा रीण झा ी असतीस तर–’’

‘‘तर तु ा पास ाय ा अडचण पड ी नसती.’’

हे वा उ ारताना मनुषय न कळत ाथ ीने कसा िवचार करतो, हे ात

येऊन सु भे ा मोठी मौज वाट ी. पुषपा ा ामोफोनवर चां ग ी ी गाणी
ावाय ा सां गून ती ग ीत येऊन उभी रािह ी. ितचे मन अगदी अ थ होऊन
गे े होते. कठ ावर कोपर टे कून ती र ाने जाणा या गद कडे पा ाग ी.

तीन-चार वषाची एक मु गी आप ् या आजोबां चे बोट ध न डौ ाने चा ी होती.

एकेकाळी आपणही अ ाच िदसत असू या िवचाराने सु भे ा मनात आनंदाची
हर येऊन गे ी; पण ती ाणभर. ा वेळची सु भा आिण आजची सु भा या ा
मन:सृ ीत केवढे अंतर पड े आहे , हा िवचारच ा आनंदापे ा भावी झा ा.
मनुषय सात वषानी बद तो असे ा खु ा णोत. सु भे ा वाट े , ां ात
ाणो ाणी फरक पडत असतो. ता ासाहे बां ची तार आ ी ते ा आपण किती
आनंदाने पु ा ा जाय ा िनघा ो होतो. िवजय आिण आपण चार दिवस खूप िफ .
ि रगाव ा गो ी बो ू न हसू आिण माव ींनी ाची थ ा के ी णजे ती
आप ् या ा कळ ीच नाही असे दाखवू, इ ादी े ा वेळी आप ् या डो ां पुढे
तरळू न गे ी होती. पण पुरा दीड दिवसही ोट ा नाही तोच िवजयना भेट ाची
आप ी उ ुकता नाही ी झा ी. धरणीकंपाचे ध े बसून एकीकडे मंिदरे उद्
ावीत आिण दु सरीकडे जादू ा दिव्याने नवी मंिदरे ाणाधा॔ त उभी राहावीत, त ी
ित ा आप ् या मनाची थिती वाटू ाग ी.

र ाने एक मनुषय हातात खूप फु े घेऊन घाइ॔ घाइ॔ ने चा ा होता. पाठीमागे

एकदम मोटर वाज ् यामुळे दचकून तो बाजू ा झा ा. या गडबडीत ा ा
हातात ी दोन-तीन गु ाबाची फु े खा ी पड ी. किती ताजे आिण मोठे गु ाब होते
ते! झाडावर वा याने के े ् या गुदगु ् या जणू काही अजून हसवीत हो ा ां ना. ते
पड े न पड े तोच मागून ती मोटार झरकन् िनघून गे ी. चदामदा झा े ् या ा
फु ां कडे सु भे ा पाहवेना. एका गो ीचे मा ा ित ा आ चय॔ वाट े , र ाने
जाणा या-येणा या कुणाही मनुषयाचे ा ां ाकडे गे े नाही. सु भा उभी होती
ितकडे मान क न पाहताना एका गृह थाचा पायच ा चोळामोळा झा े ् या
फु ां वर पड ा; पण ारी खजी न होता त ीच चा ू ाग ी.

हां हां णता सु भा ा फु ां ा जगा ी समरस झा ी. किती किती मानवी

फु ां चा जगा ा यां ि ाक वहारात असाच चोळामोळा होत असे ! जग हे असेच
चा ायचे का? ग रबां ा उपयोगी पड ाकरिता आपण डॉ रीण ायचे ठरव े .
डोंगरा माणे ेयेही दू र असतात तोपयत क ी सुंदर िदसतात! पण का चा
मुकुंदा ा बिहणी ा आजाराचा अनुभव! घरी गा ािगर ां वर ोळू न ग रबां चं दु :ख
कमी करणे तरी आहे काय? ‘मजुरां ना मे ् यावर िव ां ती िमळायची’ असे
मुकुंद णा ा, ते खोटे थोडे च आहे ? हजारो ोकां ना हा हा क न मारणारा हा
िवषामतेचा रोग– या ावर आप ् यापा ी औषाध काय आहे ?

सु भेचे मन सु झा े . पैसा, कीत , णय यां पैकी कुठ ् याही मोिहनीचा ित ा

मनावर अ ािप प रणाम झा ा न ता. ामुळे आप ् या ेयािवषायी नकळत ितची
आस ी वाढ ी होती. िइ तळात ् या गरीब रो ां ी ती अ ंत सहानुभूतीने वागे.
पण मुकुंदा ा ताइ॔ ा जगात या सहानुभूतीचा काय उपयोग होता? िविहरीत
पड े ा मनुषय रे मा ा दो या ा ध न वर कसा येणार?
 या िवचारां नी सु भे ा इतके उदास क न सोड े की, ाणभर जग ात काहीच
अथ॔ नाही असे ित ा वाट े . समु ा माणे मना ाही भरतीसुकती असते; पण
आताची ित ा मनाची ओहोटी साधी न ती. चं हणा ा दिव ी ओहोटीचे पाणी
जसे आत भयंकर ओढ घेत असते, ा माणे आप ् या ेया ा जागा नस े ् या या
जगापासून कुठे तरी दू र पळू न जावे असे ित ा वाट े . पण जगातून पळू न जा ाचा
माग॔ एकच आहे . मृ ू! ती ग ीत ् या कठ ावर रे ू न उभी होती. थोडे से पुढे
ायचे, किचंित तो गे ा की हळू च पुढे सरकून ितने डोळे िमटू न घेत े . आपण
व न उडी टाक ी आहे असे चित्रा िदसताच ितने ते उघड े . या िवकृत
मन: थितीत आपण खा ी कुठे पड ो असतो हे पाह ाचा मोह ित ा अनावर
झा ा. ितने वाकून पािह े . ाणभर ितचा आप ् या डो ां वर िव वासच बसेना.
उडी टाक ी असती तर आपण र ावर पड ोच नसतो. उ ट मुकुंदा ा– हो,
मुकुंदच होता तो. दोघां चीही ा झा ी. सु भेने हाताने ा ा वर ये ाची खूण
के ी.

मुकुंदाने आप े घर ोधून कसे काढ े याचे सु भे ा आ चय॔ वाट े . मी येथे

िगरगावात ् या आप ् या माव ी ा घरी असते एवढे च आपण का ट े होते.
पण तेव ाव न प ा कसा िमळणार? की सारे िगरगावच ोधाय ा िनघा ी होती
ारी? मुकुंदा ा हानपणा ा अनुभवाव न ते काही अ न ते अगदी.

यामुळे मुकुंदा ा दारातच ितने िवचार े , ‘‘घर कसं रे सापड ं तु ा?’’

‘‘पो ाचा ि पाइ॔ मोठा दो आहे माझा!’’

‘‘प ां नाही का िद ी ानं काही?’’

‘‘एक िद ं य की– किती दिवस पडून रािह ं आहे ते.’’

‘‘कुठं ?’’

‘‘मा ा मनात–’’

‘‘दे ऊन टाक ना ते एकदा–’’

‘‘नॉटपेड आहे ते! मा क घेइ॔ णून काय नेम?’’

 सु भा ा ाकडे पाहतच रािह ी. हानपणीही अ ीच व न िवचित्रा
िदसणारी काही तरी बो ाची हौस मुकुंदा ा फार होती. सु भेने संवादात ा हा
पराजय कबू कर ा ा आधीच मुकुंद णा ा, ‘‘ि रगाव ा असताना तू एकदा
दिवाळी ा मुंबइ॔ ा आ ी होतीस.’’

‘‘मग?’’

‘‘ ा वेळी परत आ ् यावर इथ ् या माव ी ा बंग ् या ा किती तरी खाणाखुणा

सां गित ् या हो ास तू?’’

‘‘ ा ात हो ा तु ा?’’

‘‘ ातारा झा ो नाही मी अजून?’’

‘‘इतकी रण ी अस ् यावर माग ाज ी ा आठवणीसु ा सां गाय ा

ागायचा एखादा!’’

‘‘मी सां गू का?’’

‘‘हं .’’

‘‘तू माग ा ज ी बहीण होतीस माझी!’’

‘‘बरं तर बरं ! आजी होतीस असं ट ं असतंस तर काय करायचं?’’

‘‘नातवा ा दोन ध क ाडू ायचे’’

हसत सु भेने न के ा, ‘‘के र कोण होती माग ् या ज ी?’’

‘‘आप ् या अंगणात ं पा रजाताचं झाडं .’’

‘‘आिण आप ् या ाळे त े ा ीबुवा कोण होते?’’

‘‘कुंभार!’’
 ‘‘चां ग ाच ि षय आहे स तू! ां नी ॉ र आण ं तु ा.’’

‘‘उ र चुक ं णजे मु ाचं डोकं ते कसं मड ासारखं थापटीत, ते आठवतं ना?
माग ा ज ीचा हातगुण होता तो ां चा!’’

ाणभर सु भे ा आप े बा ् य परत आ ् यासारखे वाट े . ा वेळी मुकुंद

असेच मौजेने बो त असे आिण ते ऐकून हसता हसता सु भेची मुरकुंडी वळे .

िभंतीवर ा एका चित्राकडे पाहत मुकुंद णा ा, ‘‘िफराय ा येतेस, सु भा?’’

‘‘इथंच बसू या ग ा मारीत.’’

‘‘म ा काही सां गायचंय तु ा.’’ हे बो ताना ा ा आवाजात अ

आत॔ता व नजरे त पुसट ाचारी का यावी हे सु भे ा कळे ना.

ती णा ी, ‘‘इथंच सां गा ना.’’

‘‘िभंती ा कान असतात.’’

‘‘ ा कानात बोळे घा ू आपण’’ सु भा दार ावीत उ ार ी.

‘‘पण इथं सां गता येई की नाही–’’

‘‘का?’’

‘‘वाटे ती गो वाटे ितथं सां गता येते का? कराची ा असताना मा ाच ेजारी
राहणा या एका आं ध ाचा मु गा िगरणीत ् या प ात सापडून मे ा ती बातमी
कळिव ाचं काम मा ावर आ ं . अंधार पडे पयत ा ाकडे जा ाचा धीर झा ा
नाही म ा. काळोखात ाची ू ी िदसणार नाही, अ ा वेळी ती बातमी
क ीब ी सां गित ी मी ा ा.’’

सु भेचे दय धडधडू ाग े . मुकुंद आप ् या ा काय सां गणार आहे ? के र–

ीचा पिह ा ॔ किती उ ादक असतो– की कुठ ् या एखा ा गु कटात तो
सामी झा ा आहे ? ित ा मनाचा गोंधळ कमी ावा णून मुकुंद णा ा, ‘‘इथं
कॉ े जात असताना असंच झा ं होतं एकदा. िनरपे ा ेम जगात असतं की नाही हा
वाद िनघा ा. मी हो ट े . इतर मित्रा अनुभव सां गाय ाच ाजू ाग े .
चौपाटीवर ा बाजारात माझा अनुभव सां गायचे अगदी जिवावर आ े मा ा. पुढे
एका चां द ा रा ी सारे जु वर िफराय ा गे ो होतो. मागची गो कोणा ाच
ानात न ती; पण मी सां गाय ा सु वात के ी मा ा–’’

‘‘कुणाचा होता तो अनुभव?’’

‘‘एका वे ा मु ीचा. ा ीमंत मु ीनं भाऊिबजेदिव ी एका गरीब मु ा ा

भाऊ णून कसं ओवाळ ं –’’

‘‘ते जाऊ दे . आता कस ी पा व॔भूमी हवी आहे तु ा? नाही तर णायचास की

िहमा या ा ि खरावरच सां ग ासारखी ही गो आहे !’’ सु भे ा टोम ात ी
मािम॔कता मुकुंदा ा पट ी. तो णा ा,

‘‘फार काही नको या गो ी ा. वेडेवाकडे खूप मोठे खडक आिण ां ावर

आपटणा या समु ा ा ाटा!’’

‘‘एवढं ब होइ॔ ?’’ नाचे उ र िमळ ा ा आधीच सु भा आप ् या

खो ीत गे ी. मुकुंद िभंतीवरची चित्रो पा ाग ा. िपंज यातून िन ा
आका ाकडे टक ावून पाहणा या प याचे चित्रा ा ा दया ा जाऊन िभड े .
सु भा बाहे र जा ाकरिता तयार होऊन आ ी तरी तो ा ाकडे पाहतच उभा
होता. सु भेची चा ागताच ाने मान वळिव ी. ा ा तेज ी डो ां त
िव ाण क णा भर ी आहे , असा ित ा भास झा ा.

दोघेही बाहे र पडून िज ाव न उत ाग ी. पुषपाने वर गाणे ाव े होते ते

ऐकू येत होते :

‘एक ा गुंफुिन जीवितधागे

ीतीचे नत॔न नाच ो मागे
एकटा उभा मी येथे’
मुकुंद गुणगुण ा, ‘‘एकटा उभा मी.’’
 सु भेने मागे वळू न पािह े . ा ा डो ां त आता मावळते चां दणे िदसत न ते.
कोवळे ऊन चमकत होते.
 रा ासा ा राजवा ात
****

मुंबइ॔ त ा दिवस अनेकां ना वषा॔ सारखा वाटतो. ा वषात रमणीय सं ाका ा ा

पाने वसंतका येतो णूनच ते सुसहा होते. सायंकाळी कुठे ही पाहावे, र े
माणसां नी आिण माणसे आनंदाने फु ू न गे े ी असतात. पदोपदी जीवन मूित॔मंत
नाचताना िदसते. पण ते धावपळीचे, मागे वाघ ाग े ् या माणसाचे नसते. उ ट
वाघाची ि कार क न िवजयानंदाने परत येणा या वीराचे भासते. िबचा या
टामगा ा सकाळी-सं ाकाळी ठरावीक वेगानेच धावत असतात. पण सु भे ा
सं ाकाळ ा गा ा हसतखेळत आिण डु तझु त जातात असे नेहमीच वाटे .
दु पार ा वेळी रणरण करणा या उ ात भकास िदसणारे दगडी फुटपाथ
सं ाकाळी जवळजवळ अ य होतात. जणू काही सायंदेवता आप ् या जादू ने ा
फ रां ची फु े च क न टाकते. फेरीवा ् यां ा एरवी कक वाटणा या आरो ां ना
व हे ां नासु ा या वेळी गोडी येते. बंदिवानां ा ंख ा पटापट गळू न पडा ात,
सुरवंटां ची ाणाधा॔ त फु पाखरे ावीत अगर आजारी मनुषया ा चेह यावर
एकदम आरो ाचे तेज िदसू ागावे, तसा हा फरक सु भे ा अंत:करणा ा
सदोदित स करी.

पण आज मा ा या आनंदी गद चा कंटाळा आ ा होता. मुकुंद झपझप चा त

होता. मोटरींचे कण, घो ां ा टापा, टामगा ां चा खडखडाट; जोरजोराने बो त
जाणा या माणसां चा ग का यां ा गोंधळात ती मुकुंदा ी एक ही बो ू क ी
नाही. ा ा चा ीबरोबर आप ी चा ठे वणेही ित ा कठीण जात होते. जाता जाता
कोप यावर एक मोठी जािहरात ित ा नजरे ा पड ी. ‘जादू चे योग!’ एकदम
ित ा मनाचे मण सु झा े – ‘मुकुंदा आप ् या ा िफराय ा बो ावतो काय आिण
आपण मुका ाने ा ा मागून चा ू ागतो काय! तो असे मोठा जादू गार! पण
ा ा मोिहनी ा बळी पड ाइतके आपण दु बळे का ावे?’ हानपणी वाच े ी
एक गो ित ा आठव ी. एका जादु गाराने राजक े ा फसवून नेऊन ितची दगडी
मूत क न टाक ी होती. मुकुंदा ा नादी ागणे णजे– सु भे ा मनाचा थरकाप
झा ा. नकळत ितची पाव े रगाळू ाग ी. पाठमो या मुकुंदा ी अवा ारही न
बो ता या गद त िमसळू न घरी परत जावे, असा ओझरता िवचारही ित ा मनात
येऊन गे ा. याच वेळी मुकुंदाने मागे पािह े . तो जाग ा जागी थां ब ा. ती जवळ
येताच तो हसून णा ा, ‘‘काय डॉ रीणबाइ॔ , माग ा मागं पळू न जायचा िवचार
नाही ना?’’

‘‘आिण अस ा तर!’’

‘‘तो ोभत नाही!’’

‘‘कुणा ा? डॉ रीणी ा?’’

‘‘तो राणी ासु ा ोभे . पण सु भे ा मा ा नाही!’’

आर ावर ा सूय॔िकरणां चा कवडसा डो ां वर पडावा तसे सु भे ा झा े . मा ा

कवड ाने आप ी ी िदप ी असे हान मू सु ा दाखवीत नाही. सु भा हसत
हसत णा ी, ‘‘काही माणसं पुढं पळताहे त! मग काही माग ा मागं पळा ी, तर
ात नव कस ं ?’’ ित ा बो ाची मोठी गंमत वाट ी मुकुंद ा; पण
बो ातसु ा आनंदाने पदरात पराजय घेणे कधी कुणा ा आवडते का? ाने
गेच उ र िद े , ‘‘पुढं जाणा या कुणा ा जगानं कधी बरं ट ं आहे ?’’

‘‘बाकी मी अगदी सुवण॔पदक ाय ा तयार आहे तु ा.’’

‘‘म ा!’’

‘‘हो, ज द चा ा ा य॔तीत सहज पिह ा ये ी तू!’’

मुकुंदाने मनमोकळे हा के े . ाची चा ही िकिचंत मंदाव ी. आता ा ा

बरोबरीने चा ताना सु भे ा ि रगाव ा ाळे ती मु े -मु ी जवळ ा एका
डोंगरावर सह ीकरिता गे ी होती तो संग आठव ा.

बरीच ी मु े दमून करीत दे वळात बस ी. पाच-सहाच डोंगरा ा एका

क ाव न िदसणारा सुंदर दे खावा पाह ाकरिता िनघा ी. अगदी िनमुळता कडा
होता तो. खा ी वाकून पाहायची चढाओढ सु झा ी. मु ां ा कुठ ् या गो ी ा
मया॔ दा असते? एकापे ा दु स याने अिधक खा ी वाकून पाहावे असा म सु झा ा.
आप े ही भान नाहीसे झा े होते. नकळत आप ा तो गे ा. मुकुंदाने चटकन पुढे
होऊन खसकन आप ा हात मागे ओढ ा नसता तर–
 ‘‘तूही गे ा असतास ना ित ाबरोबर खा ी’’ असे गेच कुणीसे ट े , ‘‘आयती
सोबत झा ी असती ित ा’’ मुकुंदाने गेच उ र िद े होते. ा दिव ी घरी परत
जाइ॔ पयत आपण ाणभरसु ा मुकुंदाची पाठ सोड ी न ती.

ितने तं ीतून जागे होऊन पुढे पािह े . मुकुंद र ा ओ ां डीत होता. तो म ावर
गे ा न गे ा तोच दो ी बाजूंनी मोटारी आ ् या. इत ात कुठून कुणा ा ठाऊक,
‘‘कां बळी, कां बळी’’ अ ी हाक ऐकू आ ी. मुकुंदाने चटकन मागे वळू न पािह े .
आता ा ा मोटारचा चां ग ाच ध ा बसणार असे सु भे ा वाट े . नकळत ितचे
डोळे ाणभर िमट े . गेच ती उघडून पाहते तो मुकुंद सुरि ात आहे . ा ा हाक
मारणा या मनुषयाकडे तो परत येत होता.

पोषाखाव न माणसा ा धं ाचे अनुमान करणे यो अस ् यास तो गृह थ

िन:सं य थोर ठर ा असता. पंडित जवाहर ा ां ा ि ं ाकडूनच तो आप े कपडे
िवून आणीत होता की काय कुणा ा ठाऊक! पण ‘एक नूर आदमी, दस नूर
कपडा,’ ही ण ात घेता तो दहाअकरां जवाहर ा ठराय ा काहीच हरकत
न ती.

मुकुंद व तो ह ां दो न करीत असतानाच सु भा ां ाजवळ गे ी. तो णा ा

होता, "Very glad to meet you, old boy. "

मुकुंदाने हसत हसत उ र िद े , ‘‘म ा अजून खूप जगायचंय गृह था! कृपा
क न ओ ् ड बॉय णू नकोस म ा.’’

तो गृह थ किचंित खजी झा ा. पण ाची नजर गेच सु भेकडे वळ ी.

को बंसा ा जमीन िदस ी. ित ा नाजूक नम ार करीत मृदुतम रात ारी
उ ार ी, ‘‘मुकुंदा ा ातारा ट ् याब मी तुमची ामा मागतो.’’

‘‘माझी?’’

तो हसत उ र ा, ‘‘हो. नव या ा ातारं ट ं की बायको ाच अिधक राग

येतो!’’ सोडा वॉटरची बाट ी फोडताच ती ज ी फसफसते तसे ाचे हसे सु भे ा
वाट े .
 ाची पाठ थोपटीत मुकुंद णा ा, ‘‘ काराची गादी अजून कुठं आहे का ोध
कर चां ग ा. उ ा मा तीचं मेनके ी गी ावून ाय ाही कमी करणार नाहीस तू.
या मा ा मैि ाणीचं नाव सु भा का े कर.’’

‘‘सु भा का े कर? नुक ाच डॉ र झा ् या ा?’’

‘‘आता आ चय॔ कर ाची पाळी मुकुंदावर आ ी. कॉ े जात बृह डा या

टोपणनावाने िस अस े ा हा आप ा वग॔बंधू भूत-भिवषय जाणतो, की स ा
सरकारने सुि ि ात यां ची िडरे री कर ाचे काम या ावर सोपिव े आहे ?
पण एखादा संग आप ् या ा िव ाण वाट ा णून चित्रापटात तो थोडाच
अिधक वेळ राहतो? मुकुंदाने पािह े तो, तो ीदि ाण गृह थ सु भेकडे े खां ची
मागणी करीत होता.

‘‘ त: ा नावावर छापायचा बेत आहे वाटतं तुझा?’’ मुकुंदाने म ेच न के ा.

‘‘मी संपादक आहे , िम. कां बळी!’’

मराठी वा यावर हा भयंकर संग ओढव ् याची मुकुंदा ा दादच न ती. तो

मित होऊन संपादकाचे वचन ऐकू ाग ा–

‘‘ यां ा वैरी सुि ि ात याच आहे त. िज ा भेटावं ती णते, ‘म ा ि हिता

येत नाही.’ मग यां ची सुधारणा, उ ती, गती, इ ादी इ ादी ायचं कसं,
सु भाताइ॔ ? माझी डायरी पाहा हवी तर! ‘रमणी’ करिता एक े ख िमळवायचा
णजे ंभर रमणींचे पाय धरावे ागतात म ा. िवाजीने िहं दुपदपाद ाही थापन
कर ाकरितासु ा एवढी धडपड के ी नसे !’’

दररोज ंभर रमणींचे पाय धरणा या या सवाइ॔ िवाजी ा काय उ र ायचे ते

सु भे ा कळे ना. क ी तरी पीडा टाळावी णून ती णा ी, ‘‘आता गडबडीत
आहे मी. पुढे पाहीन.’’

‘‘उ ा भेटू की परवा?’’

‘‘उ ा-परवा पु ा ा जाणार आहे मी!’’

 ‘‘अ ा! ितथं भेटेन मी तु ा ा. ोफेसर ग डां ाकडे उतरतो मी!’’

सु भा सुटकेचा िन: वास सोडणार होती. इत ात संपादक उ ार े , ‘‘िवषाय

सुचवून ठे वतो सहज. अ-अ-च्- संतितिनयमन चा े का? आय ा डॉ रीण
आहात. आम ा वाचकां ची फार प ो येतात. िवाय थोडी खळबळही उडविता
येइ॔ !’’

‘‘तु ा किती मु ं आहे त रे ?’’

‘‘तु ासार ा चार ोकां ना द क मु गे दे इ॔न.’’ िचडून संपादक महा यां नी

मुकुंदा ा उ र िद े .

सु भा मुकुंदा ा बरोबर चा त होती. पण आपण कोण ा बाजू ा जात आहोत

इकडे ितचे ा न ते. नुक ाच भेट े ् या संपादका ा ोचटपणाचा ती िवचार
करीत होती. कोकणात ् या अनेक जिवाणूंची माहिती ता ा सहज बो ताना सां गत.
ां त ् या सप॔टोळीची या वेळी आठवण झा ी ित ा. िहर ागार झाडावर सप॔टोळी
पून बसते णे. ित ा िहर ा रं गामुळे कुणा ा ितथे जिवाणू असे असा सं यही
येत नाही. पण मनुषय आटो ात आ े रे आ े , की ती एकदम ा ा डो ावर
उडी मा न दं करते. यां ा सुधारणे ा िमषाने पुढे येणारे पु षासु ा असेच
असावेत? सुि ि ात पु षां ची ीही निवळ े ी नसावी? ा ां कडे दा बाजाने
म ा ा आ ेने पाह ात ाच हा कार नाही का? ितने वाच े ् या ह ् ी ा
अनेक कथा-कां दब या झर॔ कन ित ा मनापुढून गे ् या. पु षा हे हान मू आिण
ी हे सृ ीने ा ा िद े े खेळणे, यापे ा दु सरी क ् पनाच सुचत नाही कुणा ा!
एखादे मू आप े खेळणे जपून ठे वते, दु सरे एखादे ते मोडूनतोडून टाकते, एवढाच
काय तो फरक! पण िजथे पाहावे ितथे उपभोगाची ी! ित ा मनाचा तळ ढवळू न
काढणा या या िवचारां नी मुकुंदाचे ते िवचित्रा ही ा ा पृ भागावर आण े !
‘ ीचा पिह ा ॔ किती उ ादक असतो!’ ित ा अंगावर काटा उभा रािह ा.
मुकुंद आता आप ् या ा काय काय सां गणार आहे कुणा ा ठाऊक!

‘‘पुढं खडकावर जाऊन बसू या.’’ मुकुंदा ा ां बरोबर ितने भोवता ी पािह े .
इत ा जवळ अ ी ां त जागा असे अ ी ितची क ् पनाही न ती. प ीकडे
ाखो दयां ा ंदनाने हा णारी मुंबइ॔ होती खरी! पण िपंज यात ् या
खवळ े ् या वािघणीसार ा चा े ् या ित ा धडपडीचा येथे मागमूसही न ता.
दू र अंतरावर जणू काही एखादी ह रणी बागडत आहे असेच येथे बसणा या ा वाट े
असते. मुकुंद कोकरा माणे या खडकाव न ा खडकावर उ ा टाकीत चा ा
होता. सु भे ा मा ा जपून चा ावे ागत होते. काही काही खडक किती अज
होते! कित्येक म ेच फुट े े , तर कित्येक िनसरडे झा े े . र ापासून दू र
गे ् यावर मुकुंद उभा रािह ा. सु भा येताच ित ा एक चां ग ी गुळगुळीत जागा
ाने बसाय ा िद ी. ितथून समोर ा समु ाचे यही मोठे सुंदर िदसत होते.
बसता बसता ती हसत णा ी, ‘‘ही जागा अचूक क ी रे सापड ी तु ा?’’

‘‘ह ा ाव ू जगात सापडत नाहीत, सु भा! ा संपादन करा ा ागतात.’’

ा ा उ रात ा ापणा सु भे ा जाणव ा नाही असे नाही. पण ितने मौजेने

िवचार े , ‘‘हे सं ोधन तुझंच का?’’

‘‘कॉ े जात असताना डोकं भडकून गे ं की, चार चार तास मी एकटाच येथे
येऊन बसत असे. या समु ा ा सा ीनं मा ा मनात ी किती तरी वादळं मी ां त
के ी आहे त. सु भा, अ ् ाउि नाचा दिवा जर मा ा हातात आ ा, तर मी ा
रा ासा ा माझा राजवाडा येथेच बां धाय ा सां गेन.’’ मुकुंद किती वकर खेळकर
होऊ कतो याचे ंतर सु भे ा आ े . ितचीही िवनोदी वृ ी जागृत झा ी.

‘‘पण या राजवा ात एखादी राणी राहाय ा कबू होइ॔ का?’’

‘‘न ाय ा काय झा ं ?’’

‘‘राजा रागाव ा तर समु ातच ढक ू न ायचा ित ा!’’

‘‘ ापे ा दु सरीच भीती आहे एक!’’

‘‘कोणती?’’

‘‘अस ा राजवाडा के ा नाहीसा होइ॔ याचा नेम नाही. ते ा ा राजवा ात मी

आिण तो रा ास असे दोघेच रा .’’

ती दोघे बस ी होती, ा खडकां ा मधूनमधून खळखळ करीत ाटां चे पाणी

येत-जात होते. ां ची मनेही त ीच चुळबुळत होती. ा पा ावरची आप ी ी वर
क न सु भेने पािह े , तो मुकुंद एका तेने समु ा ा िव ाराकडे पाहत आहे .
ाची काळीसावळी मु ा तेज ी डो ां मुळे किती खु ू न िदसत होती! थोडा वेळ
टक ावून समोर पािह ् यानंतर तो णा ा, ‘‘सु भा, कराची ा ेकडो
कामगारां ा सभेत बो ताना ाणभरसु ा कचरत नसे मी. पण आज तु ा ी
बो ताना–’’

‘‘माझं एवढं भय वाटतं तु ा?’’

‘‘भय? सारं जग काय भीतीवरच चा ं आहे ?’’

‘‘जग रा दे जरा बाजू ा. तु ा काय सां गायचं ते–’’

‘‘जग कधीच बाजू ा राहत नाही! ाटां ा खळखळाटा ा कंटाळू न मासे कधी
िकना यावर येतात का?’’

‘‘किती िव ाण फरक पड ा आहे रे तु ा भावात? अगदी ात ानी

झा ा आहे स तू! माझा मुकुंद असा न ता.’’

‘‘तुझा?’’

‘‘हो. मा ा डो ां पुढं अजून ाळे त ाच मुकुंद उभा राहतो. तो कवी होता.’’

‘‘का वहारा ा अनुभवानं गोठतं आिण मग ाचं त ान बनतं.’’

‘‘आमचे ोफेसर ग ड नेहमी णत ते काही खोटं नाही. त ान बफा॔ सारखं

असतं. संसारा ा पा ात ाचा एखादा खडा टाक ा तर ते छान थंडगार होतं. पण
उठ ् यासुट ् या बफा॔ चे खडे जर एखादा तोंडात भ ाग ा– मघा ी ा मूख॔
मनुषयाने ओ ् ड बॉय ट ् याब तू कसा छान टोमणा मार ास ा ा. पण
का तुझी िन माझी गाठ पड ् यापासून तू ाता यासारखाच वागतोयस! एक
गमतीदार वा आहे बघ कोठे तरी. ाता यां ची मनं तळघरां सारखी असतात!
ां ात कोणती रह े दड ी असती –’’

‘‘आिण त णां ची मनं ग ीसारखी असतात. दू रचा दे खावा पाहाय ा फार

चां ग ी! पण उडी ायची ट ी की– जाऊ दे ते! हानपणीसु ा आपण
बो ात एकमेकां ना हार जात न तो. मग–’’ िवमान उतर ापूव जसे िघर ा
घा ते त ात े च हे संभाषाण होते. ाणभर खडकाखडकां तून उसळणा या
तुषारां कडे पाहत मुकुंद णा ा, ‘‘आज मी तु ा सां गणार आहे ते फार िवचित्रा
वाटे .’’

सु भे ा डो ां पुढे के र उभी रािह ी. मुकुंदाकडे रोखून पाहत ती णा ी,

‘‘सारं च िवचित्रा आहे तुझं. इतका ार मु गा मध ् यामधे कॉ े ज सोडी हे
ातसु ा खरं वाट ं नसतं.’’

‘‘ ाइतकं स गोड कसं असणार? सु भा, मी मुंबइ॔ ा आ ो तो केव ा

मह ाकां ोनं! आय.सी.एस. ा जाइ॔ न, िनदा बडा डॉ र अगर जाडा पंडित होइ॔ न,
बंग ् यात राहीन िन मोटारीतून िफरे न– आयुषयात ा तो काळ ां चाच असतो.
पण इथं येताच माझी च नाहीत तर झोपसु ा पार उडून गे ी.’’

‘‘क ानं?’’

‘‘वाचनानं!’’

‘‘पु कं वाचून?’’

‘‘हो. पण साधी पु कं न ती ही. अनेक माणसां ा आयुषयाचे ंथ होते ते.

ात ् या पानापानावर भर े े दु :ख पा न कॉ े जात ् या िनज व पु कां व न माझं
ा उडून गे ं . ताइ॔ कडे च राहत होतो ते ा मी! दररोज सं ाकाळी परत
आ ् यावर जे संग मी पाहत असे, ते तु ा सां गू ाग ो तर– तु ा ातही ख या
वाटणार नाहीत या गो ी. बिहणी ा अगर बायको ा ी ाचा बळी सुखासुखी
कोणी दे इ॔ का? पोट ा पोरां ना अफु घा ू न कोणी ठार मारी का? घाणेर ा
रोगां नी खितपत पडणे कोणा ा आवडे का? अस ् या गो ी उघ ा डो ां नी
पाहणे म ा असहा झा े . डोळे झाकून घेत े तर मना ा पड ावर ां चा भेसूर
चित्रापट सु होइ॔ . ि कूनसव न मी मोठा होणार होतो; आयुषयात े ग॔मुख
िमळवणार होतो; पण मा ासारखी हजारो, ाखो माणसं नरकात खितपत
असताना म ा एक ा ा गा॔ त जा ाचा अिधकार आहे का, असं माझं मन म ा
िवचा ाग ं .’’
 ‘‘ ोफेसर नाही तर डॉ र होऊन या ग रबां ना तु ा मदत करता आ ी नसती
का?’’

‘‘असती की! मा ा मना ा हे च पटिव ाकरिता इथं मी तास ास येऊन बसत

असे. पण या समु ाकडे पािह ं की वाटे , िटट ां नी कधी समु आटव ा आहे का?
ा ा अग ीच हवा!’’

‘‘सारी मोठमोठी माणसं या िटट ा?’’

‘‘यारीनं वाटे तेवढं ओझं उच ता येतं! पण मनुषय कितीही स झा ा

णून तो ते काम क के का?’’

‘‘ि ाण पुरं कराय ा काय हरकत होती तु ा?’’

‘‘माझी न ती!’’

‘‘मग?’’

‘‘ि प नी हा कून िद ं ना म ा कॉ े जातून!’’

‘‘हाक ू न?’’

‘‘दु व॔त॔नाचा प रणाम भोगणं ा च होतं म ा. असं आ चया॔ नं पा नकोस!

पोरींना पाठव े ् या पां चट प ां ा भानगडीत काही सापड ो नाही मी! मुंबइ॔ त
मोठा संप चा ू होता ा वेळी. कॉ े जचं संमे न र क न ते सारे पैसे संपवा ् यां ना
ावे अ ी चळवळ मी के ी. ि प काही कबू होइ॔ नात. ेवटी संमे नावर
बिहषकार घा ायचं ठरिव ं काही िव ा यां नी. बिहषकार य ी झा ा. पण
बाकीचे माफी मागून िन दं ड दे ऊन मोकळे झा े . मी मा ा–’’

‘‘तू ठाऊक आहे स म ा.’’ सु भा कौतुकाने णा ी.

‘‘ग रबां िवषायी कळवळा वाटणं हा गु ा आहे का,’’ असं च िवचार ं मी

ि प ना. ते णा े , ‘म ा तुझी तळमळ कळते; कॉ े जची ि
मोड ् याब –’ सु भा, ाणां पे ा रीराची िकंमत अिधक मानणा या या ढोंगी
समाजाची िव ाण चीड येते म ा. ि , ा , ढी– सामािजक जीवना ा
तु ं गात ् या राहणीची कळा आण ी आहे यां नी.’’

‘‘पण ज ाचा तोटा क न घे ापे ा–’’

‘‘ि प ही हे च णा े ा वेळी. आयुषया ा ापारा ा े का ा

क ् पना िनरा ा असतात, एवढे च उ र मी िद े . कॉ े जात ा एक ॉ र कमी
होतो या भीतीनं माझं मन वळिव ाचा खूप य के ा ां नी. ‘बोरी ा झाडावर
पोराने धोंडे मार े णून बोरे पडत नाहीत, उ ट धोंडा ागून ा ा मा ा खोक
पडते.’’ असाही ियु वाद कराय ा ां नी कमी के ं नाही. मी गेच सां गित ं ,
‘खोकेतून वाहणारं र पुस ापे ा झाडावर कसं चढता येइ॔ हे च पाहीन मी
आधी.’’

मुकुंदा ा अिभमानी व परा मी भावाची सु भे ा चां ग ीच ओळख होती;

पण ाळे ा िचम ा जगात ी! त ात ऐटीने पोहणारा मनुषय समु ा ा
ाटां पुढे िटकाव धरी च असे नाही. मुकुंदाने ि ाण मध ् याम ेच सोड ् याब
आ े ा राग सु भे ा मनातून आता नाहीसा झा ा. ाची जागा आदराने घेत ीही
असती. पण मुकुंदा ा वहीत े ते पिह ् या ा॔ चे िवचित्रा वा ित ा मनात
एकसारखे डाचत होते. ा ा अडिव ा ा हे तूने ितने िवचार े , ‘‘कॉ े ज
सुट ् यावर तू कस ा ापार के ास तो तरी सां ग. कुणा ा कसं ु बाड ं स–’’

मुकुंद ां तपणाने णा ा, ‘‘एका मनुषया ा फसिव ं !’’

‘‘एकाच! नाव तरी ऐकू ा ाचं.’’

‘‘काय करायचंय ऐकून?’’

‘‘ठीक आहे . जाते तर मग मी!’’

‘‘ हानपणीसारखा अजून नाकावरच राग आहे की तु ा! मु ी मो ा झा ् या

की तो नाका न डो ां त जातो अ ी माझी क ् पना होती!’’

‘‘नाव हवंय म ा.’’

 ‘‘तु ा ठाऊक आहे ते.’’

‘‘अ ी टाळाटाळ नाही चा ायची हं .’’

ख राने मुकुंद उ ार ा, ‘‘ताइ॔ !’’

मुकुंदा ा के रचे नाव ावे ागणार अ ी सु भेची क ् पना होती. ामुळे

मुकुंदा ा या उ ाराने ती चकितच झा ी.

‘‘सु भा, मा ाबरोबरचे ोक आज मो ा ावर आहे त, चैन करताहे त,

मोटारी उडविताहे त, या गो ीचं ाणभरसु ा वैषा वाटत नाही म ा. मन मा न
रीर ंगारणा या स ाटाचासु ा हे वा करणार नाही मी. कॉ े ज सुटताच मन थर
कर ाकरिता मी येथून कराची ा गे ो. ितथ ् या कामगारां त रािह ो, कोकणातून
गे े े माझे आ े आ ा दिवस कसा ढक ीत आहे त, हे डो ां नी पािह ं आिण
मा ा त: ा आयुषयाचा िवसरच पड ा म ा. सु भा, पा ात बुडणारा मनुषय
पा न काठावर आरडाओरडा करणारे हाणे ठ न सुरि ात राहतात. जो उडी
टाकतो तो मूख॔ पा ा ा धारे बरोबर वा न जातो. माझं तसंच झा ं . हानपणीच
आइ॔ ा माये ा अंतर ो. ताइ॔ नं म ा हानाचा मोठा के ं . ितचा सारा जीव
मा ावर! मोठा होइ॔ न आिण ितचे पां ग फेडीन, या उमेदीवर उपा ी रा नही
ाळे त ा अ ास के ा मी. पण– आज ताइ॔ अंथ णावर खळ ी असूनही म ा–’’

मुकुंदा ा डो ां त पाणी तरळत आहे असा सु भे ा भास झा ा. पण तो भासच

होता. गेच हसून तो णा ा, ‘‘काही झा ं तरी ताइ॔ साठी धडपड ं पािहजे म ा.
ित ा कुठे तरी हवेवर पाठवाय ा हवं असं तूच णा ीस. तसं करायचं ट ं
णजे म ा ित ासाठी पैसेही िमळिव े पािहजेत. जु ा ओळखी काढू न कुणाकडे
जायचं जिवावर येतं. काम राहायचं बाजू ा आिण नुस ा चौक ा ावया ा सु .
सु भा, तु ा ओळखीनं जर दोन चां ग ् या ि कव ा िमळा ् या म ा तर–’’

मुकुंदा ा ती अिभमाना ा दु दवापुढे मान वाकवायची पाळी यावी याचे सु भे ा

अ ंत वाइ॔ ट वाट े . पण ित ा मौनाचा अथ॔ मुकुंदाने मा ा िनराळाच के ा. ‘‘मीही
कामकरी का होऊ नये असे मनात णत अस ी तू! मा ासु ा मनात येतं ते.
पण अंगमेहनतीचं काम कराय ा मी ना ायक झा ो आहे !’’
 ‘‘ णजे?’’

‘‘एकदा जो भयंकर मुका मार बस ा–’’

‘‘कुठं ?’’

‘‘कराची ा!’’

‘‘मारामा याही कराय ा ि क ास का?’’

‘‘ संग पडे ते करावं ागतं माणसा ा. चां ग ा पंधरा-वीस दिवस अंथ णावर
होतो ा वेळी.’’

‘‘ ु ूषा कुणी के ी तुझी ते ा?’’

‘‘ ु ूषो ा काय कमी? म ा अंथ णाव न उठवत नसे अगदी! एक चोरटा बोका
येइ॔ आिण झाकण उडवून माझं दू ध फ क न जाइ॔ .’’

सु भे ा डो ां त पाणी व तोंडावर हसू उभे रािह े . ितने िवचार े ,

‘‘पण एवढं धम॔यु के ं स तरी कोणासाठी?’’

‘‘तु ासार ा एका मु ीसाठी!’’

‘‘ितचं नाव?’’

‘‘नावात काय आहे ?’’

‘‘मी सां गू?’’

‘‘हं .’’

‘‘के र!’’
 िहरा आिण चां दणी
****

‘‘पुषपा, काकां ा खो ीत बस े े ते ा ीबाबा गे े का ग?’’

पुषपा एक कादं बरी वाच ात त ् ीत होऊन गे ी होती. मधुर ात कुणी तरी

म ेच ह वून जागे करावे तसे ित ा वाट े . कादं बरीत े बोट न काढता ाच
हाताने आळस दे त ितने िवचार े , ‘‘काय ग ताइ॔ ?’’

‘‘काका एकटे अस े तर जाऊ या जरा ां ाकडे !’’

‘‘क ा ा?’’

‘‘तू वाचीत अस े ् या कादं बरीचं कथानक सां गू या ां ना आपण!’’

हातात े पु क हळू च दू र ोटू न जवळचे दु सरे घेत पुषपा णा ी,

‘‘मी तर गीता वाचतेय.’’

सु भेने जवळ जाऊन पािह े . पुषपा ा हातात गीताच होती. सु भे ा मनात

आ े – स ी ा पोटी बाडी ज ा ा यायची. िनजताना गीतेचा एक अ ाय
वाच ाच पािहजे असा जु ू म काकां नी या वयात पुषपेवर का करावा?’’

सु भेने पुषपे ा जवळजवळ ओढू न काकां ा खो ीत ने े . ह रणािजनावर बसून

चौरं गावर ठे व े ् या गीतेचे पारायण करणारे काका पाहताच सु भे ा डो ां त
िम पणाची चमक ाणभर चमकून गे ी. जु ा आठवणी जणू काही का
पाड ाकरिताच ती चमक आ ी होती. माव ींनी हानपणी सां गित े ् या
काकां ा कितीतरी गो ी ित ा एकदम आठव ् या. एकदा काका ि रगाव ा आ े
होते. घरात आं ाचे गुळाचे ोणचे के े होते. िमट ा मारीत ते खाता खाता काका
उ ार े , ‘‘पण ह रणा ा ोण ाची काही सर नाही या ा!’’ कुठ ् या ा खट ् यात
खेडेगावात ी जागा ा पाह ाकरिता काका गे े होते. ितथे ां ना थम
ह रणाची मेजवानी िमळा ी. ते ापासून ां ना ह रणा ा मासां ची जी चटक
ाग ी–
 सु भा व पुषपा दारातच उ ा हो ा. काका गत भाषाण करणा या नटा माणे
एकदम मो ाने उ ार े , ‘‘वा:! काय त ान आहे ! इ॔ वर: सव॔ भूतानां े ेऽजु॔न
ित ित– सव॔ भूतानां े े–’’

सु भेने हसू आवर ाचा ि क ीचा य के ा; पण जोराने ऊतू जाऊ

ाग े े दू ध पा ा ा चार थबां नी थोडे च खा ी बसते, अवखळ बा काने आइ॔ ा
हाता ा झटका दे ऊन एकदम मऊ वाळू त ोळत ावी, ा माणे ते खुदकन
बाहे र पड े . काकां नी मान वर क न पािह े . सु भे ा त:चा राग आ ा. ा
कामाकरिता आपण आ ो ा ाआड तर हे हसणे येणार नाही ना अ ी ंकाही
ित ा मनात उ व ी. पण आज काका अगदी खुषीत होते. कदाचित हा ही
े ाती इ॔ वराची भाषा आहे , असेही ां ना वाट े असे .

सु भेकडे टक ावून पाहत ते णा े , ‘‘तुझं जाणं रहित झा ं वाटतं, ताइ॔ ?

इ॔ वराची कृपा आहे तु ावर!’’

आप ् या जा ा ी अगर राह ा ी इ॔ वराचा काय संबंध आहे , ते ज भर

िवचार क नही सु भे ा कळ े नसते. पण काकां नी या को ाचा ाणाधा॔ त
उ गडा के ा.

‘‘उ र िहं दु थानातून एक पंडित आ े आहे त णून ा ीबुवा सां गत होते

मघा ी! गीता फार चां ग ी सां गतात णे ते. का ी ा ‘कम॔ ेवािधकार े’ या
चरणावर ां ची स ेचाळीस आठवडे वचने चा ी होती.’’

सु भे ा डो ां पुढे तुफान गद चा ितसरा आठवडा, िवसावा वैभव ा ी

आठवडा, इ ादी बो पटां ा जािहराती तरळू न गे ् या. पण काकां नी रामबाण
अजून हातात ठे व ाच होता. ते अिभमानाने उ ार े , ‘‘इतकी वचने होऊनही ां चं
विवेचन संप ं नाही ते नाहीच!’’

काकां ना उ गीता ोकातून ाळे ची पु के व कथा-कादं ब या यां नी

गजबज े ् या हीन जगात कसे आणायचे हा सु भे ा न पड ा. ाणभर
केसां ा दोन-तीन बटां ची हाताने चाळवाचाळव करीत ती णा ी, ‘‘मा ावर
झा े ी इ॔ वराची कृपा तु ी म ा सां गित ीच नाही अजून!’’
 ‘‘तु ी त ण मंडळी काही आम ासारखी िवसराळू नाही. णूनच या वयात
एकदा गीतेची गोडी ाग ी की– हो, तू रािह ीस ते बरं झा ं . या पंडितां ची वचनं
येथे करिवणार आहे मी. घर तरी पवित्रा होऊन जाइ॔ . आ ावर विवेचन करणार
आहे त ते. ‘नायं िह ’ या ावर आठ दिवस आिण ‘नायं ह ते’ या ावर आठ
दिवस.’’

‘‘या पंडितां ना सं ृ त ि कवाय ा येत का?’’ गिनमी कावा व जोहार या दो ी

यु प तीचे िम ण करीत सु भेने िवचार ं . काका ित ाकडे पाहतच रािह े . उ ा
ही पोरगी अमृत िको ् डं कपे ा चां ग े असते का अगर इं ाची यो ता नऊ तोफां ची
स ामी अस े ् या सं थािनकापे ा अिधक आहे काय? णूनही न िवचारायची!
आ चया॔ चा पिह ा भर ओसर ् यावर ते णा े , ‘‘का? आता सं ृ त ि कायची
हर आ ी की काय तु ा?’’

‘‘म ा नाही. पण पुषपा ा ि काय ा हवंच की. ितची परी ा आहे पु ा

मिह ानं!’’

‘‘कुंभारा ा कामा ा ऐरावत काय कामाचा?’’ सु भेवर मात कर ाकरिता

कुठ ् या तरी वचनात ऐक े ा एक दाख ा काकां नी पुढे काढ ा.

‘‘पण ऐरावत नस ा तरी कुणी तरी हवंच की नाही?’’

‘‘अ बत्!’’

‘‘मा ा ओळखीचा मनुषय आहे एक!’’

‘‘मा र आहे का?’’

‘‘मा र नाही; पण जग ाथ ंकर ेठ आ ा होता तो!’’

‘‘ठीक आहे . ि कव णावं ा ा पुषपा ा. पैसे–’’

‘‘मिह ात परी ोची तयारी क न ायची आहे िहची. पंचवीस पये तरी–’’
 ‘‘बघ िवसावर कबू झा ा तर; नाही तर– माझा गीतापाठ पुरा ायचाय अजून
िन पुषपा ाही जागरण सोसत नाही. जा, िनजा तु ी आता.’’

सु भा मऊ मऊ िबछा ावर जाऊन पड ी खरी! पण काही के ् या ित ा झोप

येइ॔ना. का ची रा ा ितने अ थपणाने घा िव ी होती. दु पारी तर डोके टे काय ा
फुरसत िमळा ी न ती ित ा. पण ित ा क ् पने ा एका दिवसात इतकी नवी
खेळणी िमळा ी होती की, एक टाकून दु सरे ायचे, ते फेकून ितसरे उच ायचे, या
चा ात ित ा झोपेची ु च रािह ी नाही. मुकुंद, मनोहर आिण के र पुन:पु ा
ित ा मना ा रं गभूमीवर येत आिण जात. मधूनच काकां चे पूव॔आयुषय ित ा
आठव े . करडे पो ीस अंम दार णून काका िस होते. ां नी बंग ् यासाठी
पा ासारखा पैसा खच॔ के ा अस ा, तरी या पा ात िनढळाचा घाम फार नाही, ही
टीकाही ित ा कानी अनेक वेळा पड ी होती. सी.आय.डी. म े चां ग ् या जागी
थोर ा मु गा ाग ् यावर काकां नी पे न घेत े . पो ीस खा ात ् या धाडसा ा
गो ी सां ग ाऐवजी ते गीता वाच ात रममाण होऊ ाग े . ां चा वे बद ा.
गु पोि सां ा गो ींची जागा वेदां ताने घेत ी. फार काय, ां चा मित्रापरिवारही
िनराळा झा ा. ातारपण णजे दु सरे बा पणच. ा ाही काही तरी खेळ
ागतोच, अ ा िवचारां नी सु भा आजपयत काकां ा गीतागौरवाकडे पाहत असे.
पण ि कवणी ा िनमित्ताने काकां चा व मुकुंदाचा आता िनकट संबंध येणार, या
ीने ती जो जो िवचार क ाग ी, तो तो या दोघां ा आयुषयात िव ाण िवरोध
भर े ा आहे असे ित ा वाटू ाग े . हातपाय चा त असताना ते ं द चा ावेत
पण ां त इतरां ना ाथा-बु ा बस ् या तरी हरकत नाही. ते थक े णजे तोंडाने
हरीहरी णावे. णजे हाता-पायां नी के े ् या सव॔ पापां चे ा न होते. उ ट
अ ायाचा ितकार कर ाकरिता कुणी हात उगार ा अगर धावून गे ा, तर ा ा
हाता-पायां त मा ा चटकन ंख ा पडतात यापे ा मोठा अधम॔ जगात दु सरा कुठ ा
असणार?

अभय हाच मनोहर असे का, के रसाठी जिवावर उदार हो ाचे कारण
मुकुंदाने आप ् या ा का सां गू नये, इ ादी नां पे ा हाच िवचार ित ा मनात
अिधक अिधक खळबळ माजवू ाग ा. समु िकना यावर ाटां ा खळखळाटात
ह ा रात े बो णे ऐकूच येत नाही. ित ा कोम भावनां ची कुजबूज
मनात ् या या सामािजक अधमा॔ ा खळबळीत अ ीच ोप पाव ी. ाळे त ी,
खेळात ी, िइ तळात ी, किती तरी क ण ृितचित्रो ाणाधा॔ त सजीव झा ी.
ित ा वाट े , आज ा जगात माणसे आहे त; पण माणुसकी नाही. या ा जबाबदार
कोण?

िबछा ावर बसूनही ित ा चैन पडे ना. प ीकडे ां तपणाने झोप े ् या पुषपेचा
ित ा हे वा वाट ा. पण तो ाणभरच. गेच ित ा मनात आ े , आभाळात
उडणा या पाखराने फु पाखरां ी आप ी तु ना करणे वेडेपणाचे नाही का? ां त!
ित ा मना िवाय सव॔ ां त होते. घ ाळाची िटकिटक ऐकून ित ा क ् पने ा
भास झा ा– काळापु षा रा ीचा वेळ घा िव ाकरिता एक िवचित्रा गाणे गात
बस ा आहे . ती एका तेने ा गा ाचे िव ाण सूर ऐकू ाग ी. पण थो ाच
वेळात ा िटकिटकीचे पां तर घणघण आवाजात होत आहे , असा ित ा भास
झा ा. म रा ी जागणा या मनुषयाने कस ी तरी सोबत हवी णून िप ा ां ची
क ् पना िनमा॔ ण के ी असावी, अ ीही क ् पना ित ा मनात येऊन गे ी.
म रा ी ा एकां तात मनुषय हान मु ासारखा अद् भुतर तेत रमून जातो.
मना ा या ं दी मणात सु भेने कितीतरी चित्रािवचित्रा ये पािह ी.
एकदा मुकुंद िहमा या ा ि खरावर उभा रा न गगना ा हात ाव ाचा य
करीत होता. ा अ हासात ाचा तो सुट ा. पाय ा ी उभी अस े ी सु भा
ा ा धर ाकरिता धावत पुढे गे ी. या अपघाताने तो िभऊन गे ा असे असे
ित ा वाट े . पण सु भेचा ॔ होताच हसत हसत तो णा ा, ‘‘खा ी धराय ा तू
अस ् यावर मी या ापे ा उं च जाइ॔ न!’’

दु स यात य॔ती ा मैदानावर घोडे धावत होते. सग ात पुढे गे े ा घोडा म ेच

ठे चाळू न अडखळ ा व ा ावरी ार खा ी पड ा. ‘मुकुंद, मुकुंद’ असे कुणी
तरी ओरड े . बाकीचे घोडे दौडतच होते. य॔त जिकंणा या घो ावरी जॉकी थेट
सु भेकडे आ ा. ‘काय बाइ॔ साहे ब, मा ाच घो ावर पैसे ाव े होतेत ना!’ ा
जॉकीचा र अगदी थेट िवजय ासारखा होता.

ितस यात ता ासाहे ब एका चाबकाने मनोहर ा झोडपत होते. ाचा अपराध
काय? तर कुठ े तरी एक फु आणून ते ाने दे वा ा वािह े होते. ा ा मार बसू
नये णून माव ी आड आ ् या. ा ता ासाहे बां ना णा ् या, ‘कुठ ं का असेना
फु ! िदसाय ा सुंदर आहे , वास छान आहे –’

ता ासाहे ब ओरडून णा े , ‘मा ा दे वा ा मा ाच बागेती फु ं वािह ी

पािहजेत.’
 झोपेत ् यापे ा जागेपणीची दु : े फार ासदायक असतात. मधुर जागृत े
िहं दो ा माणे झु िवणा या ज हरींसारखी असतात. पण अस े िवचित्रा
आभास– नाकातोंडात पाणी घा वून गुदमरवून टाकणा या भयंकर ाटाच ा!
समु ा ा अ ाळिव ाळ ाटां ना घाब न एखा ाने िकना याकडे धावत सुटावे,
ा माणे सु भा या दु : ातून आप ् या स जीवनाकडे वळ ाचा य क
ाग ी. ताप े े डोके ां त कर ाकरिता ती ह ा पाव ां नी दार उघडून
ग ीवर आ ी. ित ा एकदम किती मोकळे वाट े ! िव ा आका ाचे द ॔न झा े
नाही तरी दोन-तीन चां द ां नी ोभणारा ाचा िचमुक ा मनोहर भाग ित ा
िदस ा. ा ग य फु ां कडे पाहता पाहता वायु हरींबरोबर आ े ् या सुवासाने
ितचे मन स झा े . रातराणी फु ी होती प ीकडे . ा सुगंधाने आनंदित होऊन
जवळजवळ िनज॔न होत चा े ् या मागा॔ कडे ितने नजर वळव ी. िसनेमा न घरी
परत जाणारे एक जोडपे हसत खदळत चा े होते.

पहाटे दारावरची घंटा पुन: पु ा खणखण करीत होती. ‘दू धवा ा असे ’ असे
अध॔जागृत मना ा बजावून सु भा या कु ीची ा कु ीवर झा ी. पण चां ग ी उ े
पड ् यावर ती उठून खो ीबाहे र येते तो रां ात ‘टाइ ’ वाचीत िवजय उभा!
प ीकडे पां डुरं गही कुठ े तरी मराठी वत॔मानप ा चाळीत होता. अपु या झोपेने
आळसाव े ् या आप ् या डो ां वर ितचा िव वासच बसेना. ितची ही भां बाव े ी
थिती पा न िवजय णा ा, ‘‘म ा जर गाता येत असतं–’’

सु भे ा ुकुिटसंकोचाने ा ा अिधकच उ ेजन आ े , मूक उ रे च माणसां ना

अिधक बो की करतात.

‘‘पूव राजेरा ां ना उठवाय ा भाट होते ना? तसे आज तु ा जागं कराय ा

मुंबइ॔ त े सारे गवइ॔ गोळा करावे ागतात की काय, अ ी भीती पड ी होती म ा.’’

‘‘काहीतरीच बो तो, झा ं .’’ असे सु भे ा णायचे होते. पण ित ा माने ा

एका मधुर हा चा ीने या ापे ाही अिधक भाव के ा.

सु भा तोंड धु ाकरिता िनघून गे ी. ित ा पाठमो या आकृतीकडे पाह ाचा

मोह िवजय ा अनावर झा ा. आप ् या मनाचे ाचे ा ाच आ चय॔ वाट े .
कॉ े जात े ाचे काही दो नटीं ा फोटोकडे घटका घटका पाहत बसत असत.
ां ा या वेडेपणा ा तो हसे. गणिता ा पु कात हा वे ावाक ा आकृती
दाखवून ‘या काय कमी सुंदर आहे त?’ असा न कराय ाही तो कमी करीत नसे.
बॅ र र होऊन ि रगाव ा आ ् यावर ब ा ोकां ा बम े बायकां िवषायी
टारगट गो ी नेहमी चा त. ख या वैमािनकाने खेळात े िवमान घेऊन नाचणा या
बा काकडे तु तेने पाहावे तसा तो या गो ीचा उपहास करी. पण ा जहािगरी ा
वारसाह ािवषायी तो खटपट करीत होता ती िन चितपणे िमळणार असे ा
दिव ी ा ा समजून चुक े , ा दिवसापासून ा ा वृ ीत पा ट झा ा. ा रा ी
अंथ णावर पड ् या पड ् या एक चित्तवेधक गो वाचीत असताना पु क िमटू न
ाने सु भेची मूत डो ां पुढे उभी कर ाचा य के ा. पूव वासात ा ा
क ी छान झोप ागे. पण के रबरोबर पु ा ा येताना मा ा तो अनुभव ा ा
आ ा नाही. आताही–

‘‘ताइ॔ चहा ा बो ावतेय तु ा ा.’’ िवजयने वळू न पािह े . पुषपा सु भेचा िनरोप
सां गत होती. ित ाकडे पाहताच िवजय ा मनात आ े – सं ारं गा माणे ी-
सौंदया॔ तही किती वििवध मोहकता असते!

‘‘चहा घेता का पु ा?’’ गो मेजावरी पे ् यात चमचाने साखर घा ीत

अस े ् या सु भेने िवचार े .

‘‘फौजदारी विक ा ा केस िअण त णां ना चहा नको होतो का?’’

‘‘पण िनयमा ा अपवाद असतातच की!’’

‘‘चहा ा बाबतीत तरी नाही!’’

‘‘नसाय ा काय झा ं ? अम ाच माणसानं चहा िद ा पािहजे असं–’’

पुषपा धावतच येऊन णा ी, ‘‘ताइ॔ , तु ाकडे आ ं य कुणी तरी.’’

‘‘कोण?’’

‘‘का तू िफराय ा गे ीस होतीस ना? ते!’’

‘‘घेऊन ये ना ां ना. आता गु जी ायचेत ते तुझे!’’

 िवजय ितरसटपणानेच दरवाजाकडे पाहत होता. मुकुंद िदसताच ा ा
कपाळा ा आठी पड ी. ा दोघां ची ओळख क न दे ाकरिता सु भा णा ी,
‘‘मुकुंद, हे ि रगावचे दादासाहे ब करं दीकर– बॅ र र िवजय!’’

मुकुंदाने ितपूव॔क नम ार के ा.

‘‘िन िवजय, हा–’’

‘‘हे कराचीचे महा ा मुकुंद कां बळी!’’

‘‘तुमची िन यां ची ओळख आहे ?’’

‘‘थोर ोकां ना सारं जग ओळखतं!’’ िवजय ा ां त प े ् या कुचे ेचे थोडे सं

अंग ा ा रात कट झा े च.

‘‘तु ी पु ा न आ ात का?’’ मुकुंदाने न के ा.

‘‘हो!’’

‘‘मग कदमानंच सां गित ी असे माझी माहिती तु ा ा! ारी गजघंटा आहे
नुसती!’’

चहापान जवळजवळ मुका ानेच झा े . ते संपताच सु भा िवजय ा णा ी,

‘‘आ े च हं पाच िमिनटां त.’’ मुकुंदा ा घेऊन ती सरळ आप ् या खो ीकडे गे ी.
आत जाताच मुकुंद णा ा, ‘‘सु भा, मी आज ित ा क न घराबाहे र पड ो
आहे .’’

‘‘कस ी?’’

‘‘काही तरी काम िमळिव ाची. पहाटे ताइ॔ नं डो ां त पाणी आणून म ा जो

न िवचार ा– मजेनं उडाय ा उं च आभाळ चां ग ं , पण पाखरा ा घरटं झाडावरच
बां धावं ागतं!’’ ेवटची वा े जवळजवळ गतच बो ा तो! आप ् या संिद
बो ाचा सु भे ा उ गडा होणे नाही हे ात येताच तो णा ा,
‘‘मा ाच बरोबर ा एका िव ा ा॔ ची हिककत सां गत होती ताइ॔ . दोन-चार वेळा
मॅिटक ा बसून नापास झा ा िबचारा! कुणी तरी पो ात िचकटिव ा. आज सुखानं
चार माणसं जेवताहे त ा ा जिवावर. बिहणी ा चां ग ं थळ िमळावं णून खूप
पैसे खच॔ के े ानं परवा! हे सारं सां गून ताइ॔ नं मा ाकडे रोखून पािह ं – सटवीनं
तु ा कपाळी सुख ि िह ं च नाही. असे उ ार काढ े .’’

खा चा ओठ वर ा दातां नी ाणाध॔ दाबून मुकुंदाने वर पािह े . गेच तो हसून

उ ार ा, ‘‘ताइ॔ चं बरोबर आहे िन माझंही बरोबर आहे !’’

‘‘ णजे चूक माझीच आहे वाटतं?’’

‘‘हो!’’

‘‘कस ी?’’

‘‘मा ासार ा ी मै ी ठे वायची! बाहे र बॅ र रसाहे ब रागाव े असती ना?’’

ा ा थ े ा उ र न दे ता सु भा णा ी, ‘‘इथ ी ि कवणी सु कर
आजपासून. दोन मिह ां चे प ास पये िमळती . पण मु गी अगदी सं ृ तम े
बो ाय ा ाग ी पािहजे हं वकर. गीताबिता मु ाम ि कव ित ा.’’

‘‘ताइ॔ ा ि रगाव ा पाठवून दे तो तर मग!’’

‘‘ि रगाव ा?’’

‘‘ितथ ी हवा छान आहे की, परवाच एक सॅिनटो रयम बां ध े आहे णे
टे कडी ा पाय ा ी!’’

‘‘पण ताइ॔ ा सोबती ा कोण आहे ितथं?’’

‘‘मा ा माव ीची नणंद आहे ना!’’

‘‘अ ं! कितीदा ि रगाव ा जाते मी! पण म ा प ाच नाही या गो ीचा!’’

मुकुंदाने बो ा ीने ित ाकडे पािह े . आप ी दोघां ची जगे किती िभ ! या

जगां ा सीमेवर येऊन एकमेकां कडे आपण पाहत आहोत णून हे अंतर
आप ् या ा जाणवत नाही, असेच जणू काही ाची नजर णत होती.
आका ात ् या ु ा ा चां दणीचे द ॔न भूगभा॔ ती िह या ा कधी होते का?

मुकुंद गे ् यावर सु भा िवजयजवळ ग ा मार ाकरिता येऊन बस ी; पण

बराच वेळ तो घुमा होता. म ेच एकदा ितने िवचार े , ‘‘ता ा फार रागाव े त
मा ावर?’’

‘‘अगदी िवचित्रा बो े ते!’’

सु भेने ं की चूं के े नाही.

‘‘सु भेचं वकर गी क न टाकाय ा हवं असं णा े ते!’’

सु भे ा मनातून राग आ ा. पण तो हस ावारी घा वीत ती णा ी,

‘‘अस ् या क ादानानं पु ाऐवजी पापच ागायचं!’’

‘‘ते कसं?’’

‘‘आप ् या ग ात ी घोरपड दु स या ाग ात बां ध ाचा उ ोगच नाही का

हा?’’

पां डुरं ग िज ाव न ओरडतच आ ा, ‘‘ताइ॔ साहे ब, सु भाताइ॔ –’’

‘‘काय रे ?’’

पुढे येऊन फार मह ाची बातमी सां ग ाचा आिवभा॔ व करीत तो णा ा,

‘‘नटी आ ी आहे एक तुम ाकडे !’’

‘‘नटी?’’ हे सु भे ा तोंडातून बाहे र पडतात न पडतात तोच के रच वर

आ ी. मो ा क ाने आप े हसू आव न सु भा णा ी,

‘‘आज कुठ ् या कुठ ् या बो पटां त काम करायचंय, के रताइ॔ ?’’

‘‘पिह ा स नारायण आिण दु सरा ज सा!’’

 ‘‘स नारायण?’’

‘‘बाबां ची तार आ ी आहे . दु पारी येताहे त ते. का मुिनमाची तार गे ् यावर आइ॔
स नारायण बो ी. तो क न उ ा परत जायचंय सग ां नी!’’

के रचा हात ध न ित ा आप ् या खो ीकडे नेताना सु भेने हळू च िवचार े ,

‘‘स नारायणा ा बो पटात पोथी सां गणारे भटजी हे च नायक ठरणार! पण

दु स या बो पटात– ा बो पटात ा नायक–’’

‘‘अभय आज येताहे त!’’

‘‘के ा?’’

‘‘आज दु पारी! ां ा इथ ् या प ावर ज ाचं आमं ाणसु ा पाठवून िद ं

मी!’’

कारं जातून ज तुषार थुइ॔ थुइ॔ नाचत असताना ां ावर सूय॔िकरणे पडून
िचमुक ी इं धनुषये िनमा॔ ण ावीत तसे के र ा भावर मु े वरी मधुर
आनंदतरं ग सु भे ा भास े .
 न पाव े ा स नारायण
****

अंधार दाटत असताना चं ोदय ावा, तसा के र ा अनपेि ात आगमनाचा

प रणाम झा ा. ित ा ी बो ा ा नादात िवजय आिण सु भा एकमेकां ी
खेळीमेळीने बो ू ाग ी. नाही तरी त ण माणसे अिधक पावसाळे पािह े ी हान
मु े च असतात. स नारायणाव न गो िनघता िनघता, नाही ी झा े ी माणसे दे व
परत दे त असे , तर सु भे ा भावाकरिता आपणही एक स नारायण क , असे
िवजय थ े ने बो ू न गे ा. सु भे ा भाऊ आहे हे के र ा ठाऊकच न ते. ती
आ चया॔ ने पा ाग ी. सु भे ा मनात आ े , ‘आज रा ी यापे ाही मोठं आ चय॔
िदसणार आहे हे कुठे माहीत आहे िह ा?’

जेवताना पां डुरं गा ा ‘नटी’ब बरीच चचा॔ झा ी. पण यंपाका माणे

संभाषाणातही पां डुरं ग काही क ा गु चा चे ा न ता. सग ां ना आवड े ी
टोमॅटोची कोि ंबीर उदारपणाने वाढीत असताना तो णा ा, ‘‘सकाळीच ा
बा◌इं चा फोटो पािह ा होता मी वत॔मानप ात. आज ज सा आहे की ां चा.’’ काका
पं ी ा न ते णून बरे , नाही तर पां डुरं ग, पुषपा, िवजय, सु भा, इ ािदकां ा
बो ाव न आप ् या घरात ना संमे न भर े आहे असाच ां ना भास झा ा
असता.

ितस या हरी िवजय कुठे तरी िफराय ा जावे असा िवचार क ाग ा.

सु भेनेही होकार िद ा. सं ाकाळी पर रच स नारायणा ा जावे असा ां चा
बेत होता. पण तो स नारायणा ा पसंत पड ा नसावा! सु भा बाहे र जा ाची
तयारी करीत असताच के र ा घरची मोटार आ ी. डाय र िवजय ा नावाचे एक
प ा घेऊन आ ा होता. मनसुख ा नी मह ा ा कामासाठी ा ा जरा वकरच
बो ाव े होते. सु भे ाही ाने तोंडी िनरोप सां गित ा– ‘‘बा◌इं नी तु ा ाही
आताच बो ाव ं आहे .’’

‘‘बा◌इं नी?’’

‘‘के रबा◌इं ा आ◌इं नी!’’

 बंग ् यावर जाऊन पोहोचेपयत के रचे आइ॔ -बाप कसे असती याची सु भा
मना ी क ् पना करीत होती. किती िनरिनरा ा आकृती ित ा डो ां पुढे नाचून
गे ् या. पाच िमिनटां नी जी गो िदसणार ित ािवषायीसु ा तक करीत बसायचे हा
मनाचा धम॔च आहे , असे वाटू न ती हस ी. िवजयने ा रात िवचार े , ‘‘हसाय ा
काय झा ं ?’’

‘‘मनुषय हा हसणारा ाणी आहे !’’

‘‘पण हस ासारखे संग ा ा आयुषयात थोडे येतात एवढं च!’’

िवजय ा या टोम ाचा अथ॔च थम सु भे ा कळ ा नाही. ितने ा ाकडे

िनरखून पािह े . एकदम ित ा ात आ े – तो मघापे ा अिधक जवळ आ ा
होता. ा ा अंगा ा ॔ होऊ नये या बेताने आपण नकळत अंग चो न बस ो
आहोत. मना माणे रीराचे सं ारही एखा ा यंिस यं ा माणे आप े काम
करीत असतात. चोर ा ॔सुखाची इ ा अतृ रािह ् यामुळे आ े ी चीड हे च
िवजय ा ा टोम ाचे मूळ असावे. पावसा ात ी उदास अ े पा न हस या
सूय॔ का ाची अिधक आठवण ावी, त ी मुकुंदाची मूत ित ापुढे उभी रािह ी.
का सं ाकाळी आप ् या मह ाकां ोचे मरण सां गताना, आज सकाळी ताइ॔ ने
के े ् या तु नेने मना ा झा े ् या वेदना वण॔न करताना, के ाही ाने
सहानुभूती ा ा॔ चीदे खी अपे ा के ी नाही आिण िवजय–

के र ा आइ॔ ा पाहताच सु भे ा आठवण झा ी ती आजारी माणसाची.

चेह याची ठे वण मु ीने आइ॔ पासूनच उच ी होती. पण आइ॔ ा चेह यावर
काळपु षाने आप ् या हरीत काढ े ् या वे ावाक ा रे घो ा िदसत
हो ा. दोघीं ा डो ाती िव ाण सा दु न पाहणा या ासु ा िदस े असते,
मा ा आइ॔ ा डो ां ती पाणी सायंकाळ ा छाया पड े ् या तळी माणे वाटे .
उ ट के र ा डो ात े पाणी सूय॔िकरणां नी चमचम करणा या ज ा याची
आठवण क न दे इ॔.

सु भेचा हात ध न ितने आप ् या जवळच कोचावर बसिव े . ित ा ा॔ त

वा ् य तर होतेच; पण क णा द ॔िवणारा कंप तेथे का असावा हे सु भे ा
कळे ना.
 ‘‘आज दु पारी के रनं सारी माहिती सां गित ी तुमची. किती किती बरं वाट ं
णून सां गू? तुम ासारखी मै ीण िमळाय ा–’’

‘‘िन म ा नाही वाटतं, ित ासारखी मै ीण िमळा ी?’’

‘‘माझी बाळ गुणाची आहे . पण काही झा ं तरी ित ा तुमची सर क ी येणार?’’

‘‘िपकतं ितथं िवकत नाही हे च खरं !’’

सु भे ा हस ा ा के र ा आइ॔ नेही साथ िद ी. पण गेच ितची मु ा गंभीर

झा ी. जळू न गे े ् या मोहोरासारखे ते ीण, ािणक हा सु भे ा वाट े .

‘‘के रचं फार भय वाटतं म ा! का चंच पाहा ना? तो मे ा पठाण– सारखं

धागधूग होत असतं माझं मन!’’

‘‘तुम ासारखीनं अस ् या गो ी ा–’’

‘‘मा ासारखी! माणसं िदसतात तितकी सुखी असतात का कधी? सु भाताइ॔ ,

दोन घटका निवां तपणी म ा बो ायचंय तुम ा ी! बो ायचं कसं ? मां डीवर डोकं
ठे वून रडायचं णानात!’’

ितचे भ न आ े े डोळे पा न सु भा स दित झा ी. मनुषय मोठे होत जाते त ा

ा ा रड ा ा ह ा ा जागा कमी होत जातात हे च खरे . ातारी माणसे कुढी
होतात याचे कारण हे च असे का?

मनात हे िवचार येत असतानाच सु भा ितचे दो ी हात ेमाने हातात घेऊन

णा ी, ‘‘असं काही बो ू नका, आइ॔ . के रसारखीच नाही का मी तु ा ा?’’

बफ डो ावर ठे व े , की तापाचा प रणाम जाणवत नाही. सु भे ा ‘आइ॔ ’ या

ेमळ हाकेने के र ा आइ॔ ा मनात े कढ आपोआप निवू ाग े . दोघीही न
बो ता बस ् या हो ा. पण ा तेत ेमळ ां ती होती.

ेवटी सु भा णा ी, ‘‘आइ॔ , अगदी मनमोकळं क न सां गा सारं ! मा ा हातून

काय होइ॔ ते–’’
 ‘‘कसं सां गू? फार भय वाटतं म ा!’’

‘‘भय? माझं भय?’’

‘‘तुझं भय नाही, मु ी! पण पाप फार भित्रां असतं ग! दे व करो िन हा अनुभव

तु ा कधीही न येवो!

सु भे ा िवजय बो ावीत अस ् याचा िनरोप घेऊन के र आ ी. दिवाणखा ात

पाऊ टाकताच िवजय ा उज ा बाजू ा प ा ी ा घरात गे े ा थू अंगाचा,
बसकट चेह याचा, पण कठोर नजरे चा एक गुजराथी गृह थ बस े ा सु भेने
पािह ा. तो ‘या, या’ असे णत असतानाच िवजय ा डा ा बाजू ा बस े ा
त ण गृह थ एकदम उठ ा व दोघींना आप ् या जवळ ा खु ा॔ वर बस ािवषायी
आ हक ाग ा. ‘‘रित ा , असाच का कारखाना चा िवणार तु ी?’’
मनसुख ा हा: हा: करीत उ ार े .

ीदाि ा ाचे द ॔न उघड ा ा आधीच ते बंद करावे ाग ् यामुळे

िन ाही होऊन रित ा खुच त बस ा. के रने ा ाजवळची खुच मागे ओढू न
घेत ी. सु भेने ित ाकडे पािह े . ित ा मु े वर उघड उघड ितर ार िदसत होता.

‘‘पाच िमिनटे माफ करा हं .’’ असे सु भे ा सां गून मनसुख ा िवजय ी बो ू
ाग े . रित ा ने म ेच डोळे झाक े े पा न ‘‘रित ा अगदी खराखुरा ीिपंग
पाट॔ नर आहे ’’, असे एकदा ट े च ां नी. ाबरोबर रित ा ने डोळे उघड े . पण
ते गेच के रकडे वळ े . के र समोर आ ी असताना कारखा ा ा गो ी बो णे
णजे तुपाची िमठाइ॔ टाकून भेळ खा ासारखेच ा ा वाटत असावे.

मनसुख ा ां ा बो ाव न सु भे ा एवढाच बोध झा ा, की ां ा

कारखा ा ा ह ा असणा या जिमनी ि रगावचे ेतकरी सुखासुखी ाय ा तयार
नाहीत. पिह ् यां दा बरे च ोक कबू झा े होते; पण पु ा ा कदम नावा ा
उप ापी चळव ाने ां चे कान फूंकून घोटाळा माजवाय ा सु वात के ी.
ेटजींनी चार-दोन माणसे फोडून कदमां ची सारी माणसे काढ ी; ाचे उ ाटन
कसे करता येइ॔ हे पाह ाकरिता सं थान ा पोि सां कडून ि न या ामागे
पोि सां चा ससेिमराही ाव ा; पण अजून खट ा कर ाइतका तो कुठे च
कचा ात सापड े ा नाही. का च ाचे एक गु प ा मनसुख ा ना पाहाय ा
िमळा े होते. ाव न स ा ह करणारा चां ग ा पुढारी घेऊन ि रगाव ा यायचे
ाने ठरिव े े िदस े .

‘‘येऊ दे ि रगावात! कदमचा आ े कदम क न टाकू!’’ िवजय हसत हसत

णा ा.

‘‘तो तु ं गात जाइ॔ ; पण स ा हाची भयंकर साथ सु होइ॔ ना?’’

‘‘दिवाण काय णतात?’’ िवजयने एकदम न के ा.

‘‘कुणी तरी म थ घा ाय ा हवाय. जरा नाराजच आहे ारी आम ावर!’’

‘‘ता ासाहे बां चा फार उपयोग होइ॔ या कामी!’’ िवजयने सुचिव े .

‘‘तेच णतो मी!’’ सु भेकडे वळू न पाहत मनसुख ा णा े , ‘‘तुम ा

विड ां ापा ी आम ा बाजूनं खच॔ कराय ा हवा तु ी. ि रगावात
कारखाना िनघा ा तर ेकडो मजुरां ना अ िमळे . पण ते कळ ाइतकी तरी या
कदमकंपू ा अ कुठं आहे ?’’ इमारती माणे हा ाचे मज े चढिवणे हा
मनसुख ा ां ा तळहाताचा मळ असावा. ते का हसत होते हे च सु भे ा कळे ना.

स नारायणा ा नम ार कर ाची वद आ ् यामुळे सवाना उठावेच ाग े .

पूजे ा िनमित्ताने कट झा े े ेटजींचे वैभव डोळे िदपिवणारे होते. केवळ
सौंदय॔ ीने पाहणा या ाच ते य अ ंत आनंददायक होते. चां दी ा डौ दार
उपकरणात जेवढे वैचित्रय व मोहकता होती, तेवढीच स नारायणाकरिता
उभार े ् या केळीं ा िचमुक ् या मंडपातही होती. भािवकपणाने नम ार
करणा या के र ा आइ॔ ा डो ां ती े चा भाव िनरं जना ा का ाइतकाच
सुखदायक होता. पण अस े ि सुख घे ा ा थितीत सु भा न तीच. ‘पाप
भित्रां असतं’ हे के र ा आइ॔ चे उ ार ित ा कानां त अजून घुमत होते.
कारखा ािवषायी ा चचनेही ित ा डो ात काही कमी का र मां ड े न ते.
आगीचे चटके बसत असताना अिगी ा ां ची ोभा पाह ाकडे कुणाचे ा
जाणार?

पूजेपासून किचंित दू र उभी रा न ती सा या हा चा ी पाहत होती. िवजयने मो ा

ऐटीने ख ातून पया काढ ा, जिमनीवर चां ग ा ां ब चक नम ार घात ा
आिण हाताती पया दे वापुढ ा ताटात टाक ा. ाचा खण्-ण् असा जो कण॔कटू
आवाज झा ा, तो सु भे ा अगदी असहा वाट ा. जणू काही जगात ् या
सोंगाढोंगाना ा आवाजा ा पानेच वाचा फुट ी होती.

सु भा दू र उभी आहे असे पा न िवजय ित ाजवळ गे ा आिण णा ा, ‘‘तू

के ास का नम ार?’’

‘‘इथून के ा तेवढा पुरे दे वा ा!’’

‘‘काय मागित ं स ा ापा ी?’’

‘‘ त:जवळ अस ं तर तो दे णार म ा!’’

‘‘दे वापा ी नाही अ ी कुठ ी व ू हवी आहे तु ा?’’

‘‘स !’’

िवजय, पुषपा व पां डुरं ग यां ासह सु भा नाटकगृहात आ ी ते ा ते नुसते

फु ू न गे े होते. िव ा या ा मदतीकरिता ज सा अस ् यामुळे ितिकटे
खपिव ाची चा कां नी पराका ा के ी होती हे तर खरे च; पण के र ा
गायनािवषायी ोकां त उ ुकता उ ावी, अ ी या ज ाची जािहरातही के ी
होती ां नी. ाधी ापा याची मु गी क ी गाते हे पाह ाकरिता काही रिसक
आ े होते, तर जािहरातीत ा ितचा फोटो पा नच कित्येकां नी ज ाचे सवात मोठे
ितकीट खरे दी के े होते. ोकां कडून पैसे उकळ ाचा चा कां चा कावा हाणून
पाड ा ा सदु े ाने आ े े ोते या चंड गद त मुळीच न ते असे नाही.
मधूनमधून खसे चाचपून आप ा दा गोळा सुरि ात अस ् याची ते खा ी क न घेत
असावेत.

का , सुगंध, संगीत यां पैकी ेकात उ ादकता असते. रा ी ा अंधारात

सा ंक होणारे मन सूय॔ का ा ा झोपा ावर झोके घेत गाऊ ागते. ेवर
पड े ् या माणसा ा आ े ा फु ां चा सुवास फु वितो. संगीताचे ामित्व तर
रणभूमीपासून ंगारमंिदरापयत सव॔ ा चा ते.
 यामुळेच नाटक अगर बो पट पाहाय ा वेळी सु े भची चित्तवृ ी उ िठं त
होऊन जाइ॔ . आज तर ही उ ठं अनावर झा ी होती. ितने खुच वर बस ् याबस ् या
सगळीकडे िभरीिभरी पािह े . ती त: ीच हस ी. या अफाट जनसमुदायात
मनोहर कुठे अस ा तरी आप ् या ा तो कसा िदसणार? चटकन ित ा मनात एक
क ् पना आ ी. कदाचित तो आतच असे . िवजय, पुषपा यां ना बाहे रच बसवून ती
कंपित दयाने आत गे ी. के र तंबो या ा तारां व न िवमन पणे बोटे िफरवीत
होती. ित ा मु े कडे पाहत सु भा णा ी, ‘‘ ा ी वाटतं ारी आज?’’

काही न बो ता के रने िच ी काढू न ित ा हातात िद ी.

‘‘ज सा संप ् यावर भेटतो.’’

‘‘एका माणसाचं मन गा ाव न दु सरीकडे जाऊ नये णून के ी आहे वाटतं ही

यु ीr? तीनच . अ ार मनोहरचेच िदसत होते. सु भा आनंदाने हस ी.

के रही हस ी. पण ते हसणे सुक े ् या फु ासारखे होते.

मा ा ज सा सु होताच हे सुक े े फु एकदम उम ू न सुगंध उधळू ाग े .

िवमानातून उं च गे ् यावर ा भूिमभाग सुंदर िदसू ागतो, ा माणे ित ा मधुर
र हरींवर िवहार करणा या ो ां ा मनाती ावहा रक िचंतािनरा ां चे
खडे काटे के ा ोप पाव े हे ां चे ां नादे खी कळ े नाही. के र ा गा ा ा
तयारीत अपूव॔ असे काही न ते; पण ती इत ा मधुरतेने वििवध रां त गीतां त े
भाव कट करीत होती, की आपण अगदी नवीन प तीचे गाणे ऐकत आहोत असेच
ो ां ना वाट े .

के र ा गा ाची ही मोिहनी सु भे ा िव ां ती ा वेळी चां ग ीच जाणव ी.

आका ात िफरणा या प याचे पंख कुणीतरी एकदम कापून टाकावेत त ी गाणे
थां बताच ित ा मनाची थिती झा ी. मग ित ा ात आ े की, आपण के र ा
भेटाय ा आत गे ो, ते ा पुषपा मध ् या खुच वर येऊन िवजय ी बो त असावी.

पाय मोकळे कर ाकरिता ितघेही बाहे र आ ी. पां डुरं ग आप ् या जागेव न

आधीच बाहे र आ ा होता. तो जवळ येताच सु भेने िवचार े , ‘‘काय पां डुरं ग कसं
काय आहे गाणं?’’
 ‘‘माझी गो च सोडून ा ताइ॔ साहे ब, पण मा ा ेजारी बस े ा एक पठाणसु ा
इतका रं गून गे ा, की के रबा◌इं ची सारी माहिती िवचार ीन ानं म ा. मीही
भरपूर सां गित ी ा ा, अगदी खडा खडा! काय योगायोग असतात बघा,
ताइ॔ साहे ब! या पठाणाची िन आप ् या िवठू डाय रची चां ग ी ओळख आहे . आप े
मनोहर इथं मुंबइ॔ त असतात णून सां गित ं न ानं म ा! मी पैज मार ी–’’

िव ां तीनंतर गा ा ा चां ग ाच रं ग चढ ा होता. पण सु भेचे मन मा ा ा ावर

मघाइतकं थर होइ॔ ना. िवजय व पुषपा यां ा बोटाची चोरटी भेट ितने पािह ी होती,
हे एकच काही ा अ थतेचे कारण न ते. मुकुंद ज ा ा का आ ा नाही?
मनोहरचे कुठ ् या तरी पठाणा ी इतके हाडवैर अस ाचे कारण काय? एक ना
दोन, किती तरी न ित ा मनात को ाह माजवीत होते.

ज सा संप ा. गद चा ोंढा वा न गे ा. के रची वाट पाहत सारी दारात उभी

होती. के र एकेक पाऊ टाकीतच आ ी. सवाना वाट े , की गा ा ा माने ती
गळू न गे ी आहे . ितने उ ुकतेने सभोवार पािह े . अभय कुठे ही नाही हे िदसताच
ितचा चेहरा ान झा ा.

इत ात व थापक मंडळीपैकी कुणी तरी एक िच ी आणून ित ा हातात

िद ी. ितने ती उघडून वाच ी मा ा– ‘आइ॔ गं’ असे क ण राने उ ा न ती
मटकन ितथेच बस ी. इतरां ना वाट े , अित माने ित ा ानी आ ी असावी. पण
के र ा हाताती िच ी घेऊन सु भेने ती वाच ी मा ा! तीदे खी ंभित झा ी.
िच ीत एवढाच मजकूर होता–

तुझं गोड गाणं पूण॔पणे ऐक ाचंदेखी भा म ा नाही. ा पठाणाने

िव ांती ा वेळी म ा गाठ े . या जगात आ ी दोघांनी राहणं आता नाही. एक
तो तर नाहीसा झा ा पािहजे, नाही तर मी तरी! जिवंत अस ो तर उ ा सं ाकाळी
तु ा भेटेन.
– अभय
 काटे री वाट
****

सु भा के र ा घेऊन बाजूस गे ी, ते ा दोघींचे असे रह तरी काय असावे

याचे िवजय ा नव वाट े आिण अव ा दोन िमिनटां त के र हसतमुखाने परत
आ ी, ते ा तर ा आ चया॔ ा सीमाच रािह ी नाही. घरी परत येताना तो मु ामच
णा ा, ‘‘मेिडक कॉ े जात जादू चे योगही ि कवितात वाटतं?’’

सु भा िवचारमगी होती. िवजय पुषपे ी बो त आहे असे ित ा वाट े . पण ते

ाणभरच! गेच हसत ितने उ र िद े , ‘‘रो ाचं मन नेहमी आनंदी ठे वावं ागतं
आ ा ा! ते ा थोडी ी नजरबंदीची िव ा–’’

‘‘नजरबंदी नाही नुसती, डो ां आडून येणारं पाणीसु ा बंद. पुषपाताइ॔ , ि कून

ा ही क ा बिहणीकडून. नव या ा चेह यावर वादळाची िच ं िदस ी, की एकदा
छू: मंतर के ं णजे झा ं .’’

पुषपा मोकळे पणाने हस ी. पां डुरं गाने अ वहा ाने िवजय ा या िवनोदाचे
ागत के े . सु भा मा ा अगदी होती. घरी आ ् यावर पुषपा किती तरी वेळ
िवजय ी बो त होती. के रचे जॉजटचे पातळ, ितची के रचना, ती गात असताना
एक ातारा दु िब॔णीतून ित ाकडे कसा सारखा पाहत होता, अस ् याच सा या गो ी
हो ा ा! पण किती रसाळपणे ती ा सां गत होती! ेवटी ती णा ी, ‘‘पु ा
के रताइ॔ भेट ् या, की ां ना िवचारणार आहे मी!’’

‘‘काय?’’

‘‘सुंदर िदसायची ही िव ा कुठे ि क ात णून!’’

‘‘अस ी िव ा ि कून येत नाही. घरा ातच असावी ागते ती!’’

हातात पु क घेऊन ा ाकडे ू ीने पाहत पड े ् या सु भेने चमकून

वर पािह े . ‘‘मा ा मैि ाणीिवषायी भ तंस तं बो ू ायची नाही मी तु ा ा!’’
असेच जणू काही ित ा णायचे होते. सा ीदारा ा मनात ी खळबळ
ओळख ाची सवय झा े ् या िवजय ा ते सहज कळ े . पण पुषपा ीच बो त
आहोत असे दाखवीत तो णा ा, ‘‘के रची आइ॔ काही गुजराथी नाही.’’

‘‘ णजे?’’

‘‘आम ा ि रगावची कुळवाडी बाइ॔ आहे णे ती! या मनसुख ा नं ठे व ी

ित ा. पुढं गेच ापारात ाखो पये ा ा िमळा े . हा सारा ा बाइ॔ चाच
पायगुण वाटू न ेटजींनी ित ा कायमची ठे व ी. परवा ि रगाव ा कारखा ाचं
काम िभजत पड ं ना? गेच बाइ॔ ा घेऊन ेटजी ितथं राहाय ा गे े . ित ा
पायगुणानं ितथ ् या जिमनी वकरच िमळती अ ी ां ची समजूत आहे णे!
उ ा रा िमळवाय ा याच बाइ॔ ा घेऊन च ा णून गां धींना सां गाय ा ेटजी
काही कमी करायचे नाहीत.’’

िवजय ा हस ात कस ी तरी ू रता आहे असा सु भे ा भास झा ा. पण

गुंगीचे औषाध िद ् यावर रोगी काही अंक मोजताच जसा बे ु होतो, ा माणे
‘‘के र ही ठे व े ् या बाइ॔ ची मु गी’’ ही क ् पना पाच-दहादा मनात घोळ ी न
घोळ ी तोच ती सु झा ी. के र एका गुजराथ ा रखे ीपासून झा े ी मु गी
आिण मनोहर एका दि ाणी मनुषया ा खुना ा आरोपाव न पळू न गे ा मु गा!
यां चं ेम कधी तरी सफ होणे आहे काय? ीतीचा माग॔ उं च सख असतो हे
तर खरे च, पण मनोहर आिण के र यां ा ेमा ा मागा॔ त आभाळा ा िभड े े
डोंगर आिण पाताळापयत खो गे े ् या द या पसर ् या आहे त. ा ओ ां ड ाचे
बळ– पण ीती हीच जगात ी सवात मोठी ी नाही का?

या ेवट ा िवचाराने सु भा त: ीच हस ी. आप ् या बो ाने िचडून

सु भा काही तरी न करी , मग स नारायणानंतर रित ा ने के रची सव॔
हिककत आप ् या ा क ी सां गित ी; एवढे च न े , तर मनसुख ा चा िवचार
के रने रित ा पा ी राहावे असाच आहे , इ ादी गो ी सां गून आपण ितचे तोंड बंद
क , अ ी िवजयची क ् पना होती. पण जखमेवर िमठाचे पाणी ओत ाचे हे
समाधान सु भेने ा ा ाभू िद े नाही.

दिवा मा वून सु भा अंथ णावर पड ी ते ा रा ीचा भयाणपणा ित ा

का ापे ाही अिधक जाणवू ाग ा. अभय हा माझा नाहीसा झा े ा भाऊ
मनोहर आहे , ाची काळजी तु ाइतकीच म ा आहे , उ ा ाची िन तुझी गाठ
पडे असे मी करते, वगैरे आ वासनां नी ितने के रचे समाधान के े होते. पण
रो ा ा धीर दे णा या डॉ र ा मनात तो असतोच असे नाही. ताडदे ववरचा
अभय ा ु िडओचा प ा के रने ित ा सां गित ा होता; पण म रा ा उ टू न
गे ् यावर एकटीने ितकडे जाणे तरी कसे होते आिण गे ी णून मनोहर तेथे
थोडाच भेटणार होता! मुकुंद! मुकुंदाची आठवण होऊन ित ा वाट े – मुकुंद आज
ज ा ा आ ा असता तर किती बरे झा े असते. पण मनुषया ा इ े ी दै व
नेहमीच खोखोचा खेळ खेळत असते. मधूनच ती अंथ णाव न उठ ी. िवजय ा
जागे करावे, सारी हिककत सां गावी आिण मनोहर ा ोधाकरिता ा ा बरोबर
घेऊन जावे असा िवचार आ ा होता ित ा मनात. पण ती दारा ीच थबक ी. खुनात
मनोहरचे खरे अंग अस े तर ाने िवजय ा ी ा पडणे यो होइ॔ का? िवजय
ता ासाहे बां चा ेही आहे ; पण ा ा भावात मधूनमधून एक कारचा
खुन ीपणा िदसतो. उ ा मनोहर ा रह ाचा फायदा तो घेणार नाही क ाव न?

ती परत अंथ णावर येऊन थ बस ी; पण उ ाने पा ाची वाफ होताना

िदसत नस ी णून ती ायची थोडीच राहते! एखा ा पुतळी माणे ती िन च
िदसत होती. पण ित ा मनात ा ामुखी कढत होता. रा ीचा असा राग आ ा
ित ा. उ ा सकाळी आपण मनोहर ा ोधून काढणार. पण ा ासारखा
गां ज े ा आिण िचड े ा मनुषय सकाळपयत ग बसे का? अ ाचार आिण
खून दिवसाढव ा थोडे च होतात. िइ तळात ् या एका रोगी बाइ॔ ने ूं दत ूं दत
आप ् यावर आ े ा बा ह ेचा संग ित ा बहीण मानून सां गित ा होता.
काळोखी रा ा नसती तर माणुसकीची ह ा कर ाचा धीरही ित ा कदाचित झा ा
नसता. काळोखात चां द ा अिधक चमकतात असे सां गून कवी मनुषया ा
आ ावाद ि कवितात; पण जगात ी पापे या चां द ां ा सा ीनेच होत नाहीत का?
कठोर िनसग॔ ु क ु कणा या चां द ां ा पाने डोळे िमचकावून सा या पापां कडे
पाहत त: ीच एखादे रं गे गाणेही णत असे . काय बरे असे ते गाणे?

मृ ु ेवर ा रो ाजवळ उभे राहतानाही जी अ थता कधी जाणव ी

न ती, ितने आज ितचे मन ासून टाक े . ताडदे व ा बाजू ा खून झा ् याची
बातमी या वेळी वत॔मानप ां ा कचे यात टे ि फोन खणखणीत आवाजाने पुन:पु ा
सां गत असे . एक पठाण आिण एक–
 डो ावर खूप थंड पाणी िपंडून ती अंथ णावर पड ी. माव ी आिण मुकुंद
हां ा िवाय आप ् या ा जगात कुणीही नाही अ ी क ् पना क न ती दोघां ा
अनेक मधुर ृती मनात ् या मनात आठवू ाग ी. िकरिकरणा या मु ा ा आइ॔ ने
वा ् याने थोपटू न िनजवावे, ा माणे या ृितमाि केनेही ित ा मना ा गुंगी
आण ी.

सकाळी घाइ॔ घाइ॔ ने उठून ितने िमळती ती सव॔ वत॔मानप ो िवकत घेत ी. ती
चाळताना ितची छाती धडधडत होती. एखाद-दु स या खुना िवाय मुंबइ॔ चा दिवसच
जात नाही. पण आज ा वत॔मानप ां त ् या खुना ी मनोहरचा दु नसु ा संबंध
पोहोचत नाही अ ी जे ा सु भेची खा ी झा ी, ते ा कुठे ितचा जीव खा ी पड ा.
चहा ा वेळी पुषपा का ा के र ा गा ात ी एक ओळ घोळवून घोळवून
णत होती. िवजय ज ाचे तो हो ाआधीच छापाय ा िद े े वण॔न वाचीत होता.
म ेच तो सु भे ा णा ा, ‘‘दु पार ा गाडीने िनघू या आपण! ता ासाहे ब वाट
पाहत असती आप ी!’

‘‘पण माझं काम आहे इथं अजून!’’

‘‘ती परवाची केस वाटतं?’’

सा ीदारा ा मदती ा वकी कसा धावून येतो याचा सु भे ा अनुभव आ ा.

िवजयने काय काम आहे णून िवचार े असते, तर थोडा वेळ तरी ित ा मनाचा
गोंधळ झा ् यावाचून रािह ा नसता!

सु भा रािह े ी पा न िवजय णा ा, ‘‘सु भा, ेय णजे वेडेपणा न े

ना?’’

‘‘कुणा ा ठाऊक! असे ही. कवींनासु ा ोक वेडे णतात की!’’

पुषपाकडे पाहत िवजय उ ार ा, ‘‘या िनयमा ा आम ा पुषपाताइ॔ अपवाद

आहे त हं !’’ पुषपाने ाजत ाजत िवजय ा ुतीचा ीकार के ा.

‘‘िवजय, ेय वेडं असे अगर नसे ; पण ज र ते ा आं धळं होणं, हा ाचा

गुणच नाही का?’’
 ‘‘वा:! णजे ख ात पड ा ा कामीच काय तो ाचा उपयोग ायचा!’’

‘‘पण माणूस एकसारखं आजूबाजू ा पा ाग ं , की हानसहान काटे कुटे सु ा

ा ा िदसू ागतात िन मग जागचं हा ाची बु ीच होत नाही ा ा!’’

‘‘आ ं ात. ेयवादी मनुषय णजे खरा आं धळा न े ; आं ध ाचं सोंग

घेत े ा सद् गृह थ! ेयाचा ढोंगा ी इतका िनकट संबंध असे हे मा ा कधीच
ात आ ं न तं बुवा. बाकी मजुरां ना संप कर ाची िचथावणी दे णारे पुषकळ
पुढारी िगरणीमा कां चे पगारी नोकर असतात असं णतात. हा तुझा कराचीचा
महा ासु ा पाच-दहा हजार पैदा क न आ ा असे ितकडून.’’

मुं ां म े वागमुंगळी णून एक जात असते. ितचा दं विचंवासारखा िव ाण

असतो. िवजयचे ेवटचे वा सु भे ा तसेच वाट े . ‘आप ् याव न जग ओळखतं
मनुषय’ हे ित ा अगदी िजभेवर आ े ; पण िन हाने ितने ते आवर े .

िवजय ा ात आप ी चूक गेच आ ी. तो सौ राने णा ा, ‘‘ ामा

कर, सु भा. वादविवाद सु झा ा, की ितप ावर ह ् ा चढव ् यावाचून राहवतच
नाही म ा. मी अंतबा॔ हा वकी आहे णेनास.’’

‘‘तुम ा भावी प ीची दया येते म ा. िबचारी ा आरोपी ा िपंज यात उभे
रािह ् यासारखं आयुषय घा वावं ागणार.’’

िवजयचा चेहरा एकदम आर झा ा; पण रात पूव चाच सौ पणा ठे वून तो

णा ा, ‘‘भिवषयकाळाची चचा॔ आता क ा ा हवी? पण परळवरची एक दा र ी
बाइ॔ आजारी पडते काय, विड ां ची तार आ ी असूनसु ा तू ित ा ु ूषो ा
राहतेस काय, तु ा घेऊन जा ाकरिता मी आ ो तरी तू या बाइ॔ ा दु ख ाची
सबब सां गतेस काय! सा याच अद् भुत गो ी वाटतात म ा. डॉ रीण झा ीस,
परोपकार करायची तु ा इ ा आहे , या गो ींचा ता ासाहे बां ना िन म ा काय कमी
अिभमान वाटतो? ि रगाव ा छान सॅिनटो रअम काढ ं य काही िम नरी मंडळींनी.
ितथं जाऊन खु ा काम कर की! नको कोण णतो? पण आप ् या विड ां चा
समाजात ा दजा॔ , आप ं ि ाण, भावी आयुषयात ं आप ं उ थान, या
सा यां कडे डोळे झाक क न–
 ‘‘आं ध ा मनुषयाचे डोळे ा ानां नी उघडतात का कधी?’’

खुच व न उठून ग ीकडे जात िवजय णा ा, ‘‘चट ां नी उघडती िन काही

काही आं ध ा माणसां ना तर घ ाळे आिण घरं क ी बरोबर कळतात.’’

ाा या नाचा रोख मुकुंदवर आ ा ते ा सु भे ा कळ ा. ती घाइ॔ घाइ॔ ने

उठ ी व मुकुंदा ा णा ी, ‘‘ताइ॔ ा पु ा इं जे नच ाय ा हवं च , आ े च मी
ही!’’

मुकुंद आ चया॔ ने ित ाकडे पाहत होता. पण ितने डो ाने खुणावताच तो पुढे

काही बो ा नाही. र ावर येताच तो णा ा, ‘‘ताइ॔ ा ि रगाव ा पाठिव ी मी
का रा ी!’’

‘‘तु ा ताइ॔ कडं नाही जायचं म ा!’’

‘‘मग?’’

‘‘मा ा ताइ॔ कडं !’’

‘‘कुठे ?’’

‘‘ताडदे वा ा!’’

‘‘ही कुठ ी काढ ीस नवी ताइ॔ ?’’

‘‘नवी नाही, जुनीच आहे . पण हरव ी होती ती सापड ी.’’

‘‘मनोहर आ ाय होय?’’

सु भेने मानेनेच होय ट े . ती बो ायची थां बताच ित ा मु े वरी उदासीनपणा

दु णाव ा. मनात ी काळजी पिव ासाठीच आप ् या ी ती उखा ा ा भाषोत
बो त होती, हे मुकुंदाने ओळख े . पण ितचे सां न कसे करायचे हे ा ा कळे ना.
खुना ा आरोपाव न पळू न गे े ् या भावाचे परत येणे, आनंद आिण दु :ख यां चे असे
समसमान भाग आयुषयात ् या दु स या कोठ ् या तरी घुट ात िमसळ े े असती
का?
 सु भे ा हवा अस े ा ु िडओ मुकुंदाने ोधून काढ ा. चौक ी कर ाकरिता
दोघेही आत गे ी. कुठ ् या तरी राणी ा भ महा ाचा दे खावा उभार ाची
गडबड चा ी होती. मो ा क ाने मुकुंदाने तेथे आप ी दाद ावून घेत ी, ते ा
अभय मित्रा आजारी पड ् यामुळे िब हाडीच आहे त असे कळ े . प ा िमळवून
ाने ेवटी िब हाड कसेबसे ोधून काढ े . िजना चढताना सु भेची पाव े जड
होऊन गे ी. आता आप ् या ा काय पाहावे ागणार? काय ऐकावे ागणार?
अगदी वर ा पायरीवर ती जाग ा जागीच खळू न रािह ी. मुकुंदाने मागे वळू न
पािह े . सु भा भीतीने ाकूळ झा ी आहे हे ा ा ात आ े . एखा ा
मैि ाणी माणे ितचा हात आप ् या हातात घेऊन तो णा ा, ‘‘मी आहे ना
तु ाबरोबर?’’ ा एकाच वा ाने ित ा आप ् या दयावरचा भार ह का झा ासा
वाट ा.

अभय मित्रा ा खो ीपा ी दोघे येऊन पोहोच ी. दारावर ा भ ाने सां गित े ,
‘‘साहे ब बेमार आहे त. आत कडी ावून िनज े आहे त.’’

कडी ावून? सु भेपुढे आ ह ेची अनेक ये उभी रािह ी. वैताग े ा मनुषय

एकां तात के ा काय करी याचा नेम नाही. आता मनोहरच येऊन दार उघडणार
की–

मुकुंदाने दार वाजिव े . आत काहीच हा चा नाही असे पा न तो जोरजोराने

दारा ा ध े दे ऊ ाग ा. आतून कुणीतरी ओरड े , ‘‘कौन है ? भ ा–’’

सु भा णा ी, ‘‘दार उघड णजे कळे कोण आहे ते!’’ ीचा आवाज ऐकून
आती ी दाराजवळ आ ी असावी. ‘‘नाव काय?’’ ितने न के ा. ‘‘के र’’
सु भेने उ र िद े . दाराची कडी खळकन् िनघा ी. मनोहरचे िपंजार े े केस आिण
तारवट े े डोळे पा न सु भा ाणभर ा ीच. मग ित ा ात आ े , की
रा ाभर ा ा डो ा ा डोळा ाग ा नसावा.

‘‘के र कुठं आहे ?’’ दोघेही आत जाताच मनोहरने िवचार े .

‘‘िनघून गे ी!’’

‘‘कुठं ?’’
 ‘‘िजथून आ ी होती ितथं!’’

‘‘परत घरी?’’

‘‘अं हं . तु ा मनात! ती आ ी होती कुठं आम ाबरोबर?’’

‘‘ हानपणापासून ही ताइट ी अ ीख ाळ आहे !’’

आप ् या ये ाने मनोहर ा आनंद झा ा आहे हे सु भे ा ात आ े . थोडा

वेळ खा ी मान घा ू न तो थ बस ा होता. मग एकदम मुकुंदाकडे वळू न तो
णा ा, ‘‘तु ासार ा ब ा माणसा ा अस ा िभकार पोषाख ोभत नाही.’’

मुकुंद व सु भा या दोघां नाही हसू आवरे ना. ेवटी मुकुंदाने ा ा िवचार े ,

‘‘म ा ओळख ं स का तू?’’

‘‘वा:! भाऊिबजेदिव ी ही तु ा ओवाळाय ा ाग ी णून तर मी पळू न गे ो!’’

मनोहरने हस ाचा य के ा; पण कृि ाम फु ा ा सुवास कुठून येणार? आप े
दु :ख पवून ठे व ाचा तो य करीत आहे , हे उघड उघड िदसत होते. आपण
आय.सी.एस. अथवा बॅ र र अ ी एखादी बडी पदवी िमळिव े ी नाही, हे मुकुंदाने
सां गताच तो आ चया॔ ने णा ा, ‘‘मी दररोज जग पुढं गे े ं पाहतोय! ाळे त ् या
दिवसां ची आठवण झा ी, की वाटतं, मुकुंद कुठे तरी ायाधी झा े ा आहे आिण
पोि सां नी आप ् या ा पकडून ा ापुढं उभे के ं आहे . सु भा कुठ ् या तरी
ब ा डॉ राची बायको झा ी आहे . ित ा नव याकडे जे ा तपासणीचेही काम
आहे . सु भाताइ॔ सहज एकदा तु ं ग पाहाय ा पितराजां बरोबर येतात. कै ा ा
कप ात बागेत काम करीत अस े ा मनोहर िदसताच ा तोंड िफरवितात,
आिण–’’ एक ं दका दे ऊन मनोहरने आप े डोके दो ी हातां नी घ दाबून धर े
आिण ते उ ीवर टे क े . ‘दादा, दादा’ णत सु भा ा ाजवळ गे ी. ाचा हात
हातात घेऊन व तेने दु स या हाताने ती ाचे म क थोपटू ाग ी. आप े अ ू
झटकन पुसून मनोहर णा ा, ‘‘ताइ॔ , आज आप ी आइ॔ असती तर–’’

‘‘तर ित ाही सोडून तू पळू न गे ा असतास!’’

‘‘नाही. आइ॔ असती तर मी गे ो नसतो! सारं सारं खरं ित ा सां गित ं असतं. तू
आप ् या अ ासात िन मैि ाणीत दं ग. माव ी ा िन ाजरे पणाने सां गाय ा मन
घेइ॔ना आिण ता ां नी तर एक अ ारसु ा ऐकून घेत ं नसतं माझं! ामुळं खून न
करता मी गु े गार ठर ो–’’

‘‘ ा खुनात तुझं काही अंग न तं?’’

‘‘ ा रा ी गाणं ऐकाय ा मी ित ा घरी गे ो होतो.’’

‘‘खून कुणी के ा मग?’’

‘‘एका पठाणानं. खट ् यात सा ीदार णून माझं नाव पुढं येइ॔ िन नायिकणी ा
घरी ता ासाहे बां चा मु गा होता ही गो ां ा अ ू ा कािळमा ावी , असं
सां गून पळू न जाय ा ानं माझं मन वळिव ं आिण मी गे ् यावर मा ािव सारा
पुरावा तयार क न सहीस ामत सुट ा.’’

मुकुंदाने न के ा, ‘‘ ां चा धंदा काय?’’

‘‘फार पवित्रा आहे ाचा धंदा! दे ख ा मु ी पळवून ा िवकाय ा िन पंचवीस

ट े ाजानं पैसे उसने ायचे!’’

‘‘तो असतो कुठं ?’’

‘‘ ा वेळी ि रगाव ा होता. ह ् ी पु ा-मुंबइ॔ ा असतो! मी मुंबइ॔ ा रािह ो

तर फरारी खुनी मनुषय णून पोि सां त वद दे ाची भीती घा तो तो नेहमी! वाघ
ट ं तरी खातो, िन वाघोबा ट े तरी खातो! मग एकदा सो ामो ा क न
घेत े ा काय वाइ॔ ट?’’

‘‘काय करणार आहे स तू?’’ उ ीवर टे क े े मनोहरचे म क मां डीवर घेत

सु भेने िवचार े .

‘‘ ा धं ात पड ो तेच.’’ िवकट हा करीत मनोहर उ ार ा,

‘‘ ूिटं ग!’’

‘‘दादा, अजून हानपणासारखाच रािह ा आहे स की तू!’’

 ‘‘ता ां नी कधी मोठं होऊ िद ं च नाही म ा. भय! सा या गो ीचं भय! ताइ॔ , तू
आप ् या बु ीनं पुढं आ ीस; म ा काय बु ी न ती? बो पट कंप ां ना अभय
मित्रां ा चा ींची गोडी िवचार जा! पण हे सारं चो न ि कावं ाग ं म ा. उघड
उघड जर ता ां नी माझी गाणं ि क ाची व था के ी असती, तर नायिकणी ा
घर ा बैठकींना चो न जा ाची धडपड मी के ीच नसती आिण हा संगही
ओढव ा नसता!’’

‘‘ते काही अस ं तरी हे ूिटं गचं वेड डो ातून काढू न टाक अगदी.’’

‘‘ ा पठाणाचं फार भय वाटतं म ा!’’

‘‘मुकुंद आहे ना इथंच.’’

‘‘वाट ं तर तु ाच खो ीत येऊन राहतो मी!’’ खडकीजवळ उभा रा न बहीण-

भावाचं संभाषाण ऐकत अस े ा मुकुंद णा ा. मनोहरची वृ ी आता बरीच ां त
झा ी होती. ा ाकडे िनरखून पा न सु भा णा ी, ‘‘हे बघ, दादा! थोडे दिवस
तुझं हे वेड जरा बाजू ा रा दे हं !’’

‘‘िन मग?–’’

‘‘मग दु सरं च वेड ागे तु ा! एकसारखं के रकडे पाहत बसायचं!’’

‘‘ ा ाच तयारीनं आ ी आहे स णायची! पण दे वक कोण ठे वणार मा ा

ाचं? तु ी दोघंच वाटतं?’’
 क ् पवृ ा की िवषावृ ा?
****

के रची व मनोहरची गाठ पडे तर तो अिवचाराने कोणतेही साहस करणार

नाही, असे सु भे माणे मुकुंदा ाही वाट े . पण आज ा आज हे घडून कसे यायचे?
सं ाकाळी के र ि रगाव ा िनघून जाइ॔ . क क ा न येऊन ित ा ी
ाणभरसु ा बो ाची संधी न िमळा ् यामुळे मनोहर अिधकच उदास होइ॔ .
ात ा पठाणाने ाचा पाठपुरावा के ा, की मग– दा चे कोठार भर े े होते,
आसपास िठग ाही उडत हो ा आिण जोराने सुट े ् या वा याची िद ा के ा
बद े याचा नेम न ता. के रसाठी क क ा न धावून येणारा मनोहर उ ा
ि रगाव ा ित ा भेट ाकरिता जाणार नाही क ाव न? ि रगाव ा ीने तो खून
क न पळू न गे े ा गु े गार! मनोहर णतो त ी व ुा थिती अस ी, तरी ा
पठाणा ा पकडायचे कोण ा पुरा ावर आिण ाने त: गु ा कबू
के ् यावाचून दु सरा पुरावा िमळ ाची ता आता काय उर ी होती?
एकमेकां ा मु ां वर उमट े े हे न सु भा व मुकुंद यां नी कितीदा ती मुकेपणाने
वाच े . पण न कधी वाचून सुटतात का? उ रे दे ा ा ा य ा ाच ते
सुट े तर सुटायचे.

यामुळे सु भा घरी आ ी ती ख मन: थितीतच! परत आ ् यावर मुकुंदाने

ि कवणी ा आरं भ करायचा; पुषपा व पां डुरं ग यां ना घेऊन िवजय कुठे बाहे र गे ा
होता. जाताना ‘थोडा वेळ ागे परत याय ा’ णून िनरोपही ठे व ा होता ाने.
पुषपा ा बरोबर घेऊन जाणे हा ां चा एक कारचा आप ् यावर ा सूडच आहे , हे
सु भे ा ात याय ा वेळ ाग ा नाही. मुकुंदा ा तर आता ित त बसणे ा च
होते.

मुकुंदा ा घेऊन सु भा आप ् या खो ीत गे ी. काही तरी हस ासारखे ाने

बो ावे असे ित ा वाटत होते; पण तो कस ् या तरी िवचारात गुंग असावा. ित ा
मनात े वादळही ाणो ाणी वाढू ाग े . बाळपणाचा र पणा सु भे ा ा पाच
िमिनटात पुरेपूर पट ा. ा िचम ा जगात दु :खे काय कमी होती, पण ती दीघा॔ युषी
न ती. ा वेळी सा ा िचंता सूय दयाबरोबर उ होत आिण सूया॔ ाबरोबर
मावळत. कुणा ा पापा िद ा तरी ाचे कौतुक आिण नाही नाही णून मानेने
सां गित े तरी ाचे कौतुक. या य ासृ ीत भीती, िनरा ा, म र, मृ ू यां ची
पेसु ा किती हान आिण आ थर असतात, पण मनुषय मोठा झा ा की–

‘‘सु भा पुढं काय करणार आहे स तू?’’

झोप येत नाही णून िचडून गे े ् या मनुषया ा मु ाम कोणी तरी हसवावे तसे
सु भे ा झा े . ती आयुषयात ी वीस वष िवसर ाचा य करीत होती. अ ा
वेळी पुढ ् या वीस वषाचा चित्रापट डो ां पुढे उभा कराय ा सां गणारा हा मुकुंद–
पुढ ी वष ? क ासाठी हा न िवचार ा ाने?

‘‘मुकुंद, जखम झा ी, की ती धुऊन, बां धून रो ा ा थ पडू ावं, असं ि क े

आहे मी!’’

‘‘रो ा ा ीनं ठीक आहे ते; पण तू काही रोगी नाहीस आिण जग हे काही
धमा॔ थ॔ िइ तळ नाही! िइ तळ नाही खरं च. िजथे कुणीच कुणाची पवा॔ करीत नाही
अ ी धम॔ ाळा आहे ती.’’

‘‘उमर ख ाम संचार ाय आज तु ा अंगात! एक णयकथा आिण चहाची

िकट ी घेऊन कुठे तरी जाऊन बसावं असं नाही ना येत तु ा मनात?’’

‘‘तु ासारखी ढा -त वार घेऊन तयार झा े ी माणसं पािह ी णजे–?’’

‘‘नाही तर माणसानं करायचं तरी काय? आयुषय ही एक फार िवचित्रा ढाइ॔

आहे . या घनघोर सं ामात मनुषया ा समाजा ी ढावं ागतं, आप ् यावर ेम
करणा या नात गां ी ढावं ागतं, फार काय त: ीही ढावं ागतं.’’

‘‘ त: ी?’’ एकदम चमकून सु भेने िवचार े .

‘‘हो, ूचा बा े िक ् ा तर तोच आहे .’’

‘‘ णजे मनुषय त:चाच ू असतो?’’

‘‘नव सं वाट ं तु ा? Better is the enemy of good. ेक मनुषयात दोन िवरोधी

आकां ा असतात. ा ा सुखानं राहावंसं वाटतं; पण ाचबरोबर काही तरी िव ेषा
करावं, जगा ा उपयोगी पडावं, असा दिव्य भासही ा ा मधूनमधून होतो. हा
भास स सृ ीत उतरावा णून ा ा त: ीही ढावं ागतं!’’

‘‘आिण या ढाइ॔ त जखमा झा ् या तर?’’

‘‘झा ् या तर का? होतातच! ही काही ु टु पुटूची ढाइ॔ नाही. पण ा जखमां वर

छानसं औषाधं आहे !’’

‘‘कोणतं?’’

‘‘ ेम करणारं मनुषय!’’ मुकुंदा ा मु े कडे सु भेने पािह े . एक त ण पु षा

त ण ीकडे पाहत न ता, एक दय दु स या दया ी बो त होते. ा ा या
िन ही भावाब ित ा मनात आ चय॔यु आदर उ झा ा. गे ् या सात-
आठ वषात किती तरी हान-मो ा पु षां ी ितचा प रचय झा ा होता. पण
मुकुंदाइतकी िनम॔ळ ी ित ा चितच आढळ ी होती. ीदाि ा ा ा
पड ाआड पु षां चे हानसहान चाळे झाकून जा ाची सोय समाजात स ा झा ी
आहे हे खरे , पण ामुळे समाज फस ा तरी ी ा मना ा भू पडत नाही.
सु भेने मुकुंदाकडे िनरखून पािह े . कदाचित यां चा दाि ा ाचा पडदा अिधक
जाड असे ; अ ी ंकाही ित ा मनात उ झा ी. पण िजथे आडपडदाच
न ता, ितथे िनरखून काय पाहणार?

‘‘पण हे ेम करणारं माणूस थोडं दू रच अस े ं बरं !’’ मुकुंद पुढे चा ू ाग ा.

आता मा ा सु भे ा हसू आवरे ना. ती णा ी, ‘‘चां ग ा डॉ र हो ी तू. रोगी
उ र ुवावर आिण औषाध दि ाण धुरवावर!’’
्

‘‘असंच काही नाही! पण ेम मधासारखं असतं बघ. मा ी जी िमट ा माराय ा

येते ती आत िचकटू न बसते!’’

‘‘मग ेम असावं तरी कसं?’’

‘‘िहर ा चा ा ा फु ासारखं! दु नच ा ा सुगंधानं आनंद ावा.’’

‘‘अगदी वाइ॔ ट कवी हो ी पाहा तू!’’

 ‘‘चां ग ं सिट॔ िफकेट आहे हे ! काम करायचंय म ा, का नाही!’’

‘‘एवढा सं ृ त पंडित तू आिण ेम दु न करावं णून खु ा सां गतोस? ेम

असं वा याव न येणा या वासावर संतु राहतं, तर काि दासानं ‘मेघदू त’ ि िह ं
तरी असतं का?’’

‘‘ ा झा ् या य ागंधवा ा गो ी!’’

‘‘आिण तु ा गो ी भुताखेतां ा आहे त वाटतं? आम ा कादं बरीकारां ना िवचार,

कॉ े जात ् या त णाचा स ् ा घे, झाडून सारे तु ा वे ात काढती .’’

िज ाव न कुणी तरी धावतच वर आ े . पुषपा होती ती! ित ा हातात कोरी

मिनबॅग झु त होती. जवळजवळ धापा टाकीतच ती सु भे ा णा ी, ‘‘क ी छान,
छान गाडी आहे ! चैन आहे बाइ॔ तुझी, ताइ॔ !’’

सु भे ा ित ा बो ाचा अथ॔च कळ ा नाही. थोडा वेळ थां बून ितने सव॔

हिककत पुषपाकडून काढू न घेत ी. िवजयने पुषपा ा आवडी ा व ू भेटीदाख
ित ा घेऊन िद ् या हो ा! एवढे च न े , तर त:साठी एक सुंदर मोटारही पसंत
क न तो आ ा होता. ित ातूनच उ ा पु ा ा जायचा बेत के ा होता ाने!
‘‘उ ा तुम ा ह े ओपिनंग सेरेमनी होणार आहे या मोटारीचा, ताइ॔ साहे ब! िवजय
म ासु ा च णताहे त, पण हा वाघ ाग ा आहे ना मागं! क ा ा मे े हे
काि दास आिण भवभूती ज ा ा आ े कुणा ा ठाऊक!’’

‘‘मा ासार ाचं पोट भरावं णून!’’ मुकुंदाने हसत उ र िद े .

मोटारने पु ा ा ये ाचा हा सु भे ा पिह ाच संग होता. मोटारपे ा

आगगाडीचा वासच ित ा अिधक आवडे . घरची मोटार नेहमी असूनही आगगाडीने
मुंबइ॔ ा ये ा ा ित ा हौसेची कुणी थ ा के ी तर ती उ र दे इ॔, ‘एक ानं वास
कर ात म ा गंमतच वाटत नाही. ां ची भेट उ ा आयुषयात दे खी पु ा
ायची नाही, अ ा माणसां त बसून वास कर ात जी मौज आहे , ती मोटारीत ् या
एकां तात कधी तरी िमळे का?’

माव ी सु भे ा ाघवी णत ते या बाबतीत अ ार : खरे होते. आगगाडीत

एखादे हान मू , ितची मु ा ओळखी ा बाइ॔ सारखी िदस ् यामुळे, ित ाजवळ
येइ॔. ावेळी ती इत ा वा ् याने ा ा कुरवाळी, की आप ी फसगत झा ी ही
गो ते िवस नही जाइ॔ . एका रड ा मु ा ा आप ् या िवपु केसां चा अंबाडा
खेळाय ा दे ऊन पु ापासून मुंबइ॔ पयत ितने ा ा हसतमुखाने ने े होते. हान
मु ां माणे ातारी माणसेही ित ा चटकन व होत. का ीया ो ा पु ावर ितचा
काडीमा ा िव वास न ता. पण एकदा क ् याणपासून पु ापयत एका आजीबाइ॔ ने
सोड े ी या ोची िन नातसुने ा कागा ां ची पोथी ितने ां तपणाने ऐकून घेत ी
आिण जाता जाता ‘‘का ी ा राग सोडून आ ं पािहजे हं माणसानं’’ असे औषाधही
टोचून िद े .

या भावामुळे मोटारी ा वासात ती फार ी रं गत नसे! िवाय पां डुरं ग व

िवजय यां चे मोटारी ा सौंदया॔ ब जे पा ् हािळक संभाषाण वासा ा आरं भीच
झा े , ाची तर ित ा ि सारीच आ ी होती. न ा मोटारीचा अिभमान िवजय ा
तोंड ा ां ां त आिण मु े त ् या रे षोरे षोत उमटत होते. सु भे ा वाट े ,
ा ासार ा बु िवान, त ण, सुि ि ाता ा मह ाकां ोचे सार हे च का?
कोरां टी ा फु ां चे रं ग काय कमी मोहक असतात, पण सुवास? ेय हाच जीवनाचा
सुगंध! िवजय ा आयुषयात तो कुठे होता? मोटार, बंग ा, जमीनजुम ा, जहागीर!
सारी कागदी फु े .

न कळत मुकुंद ित ा डो ां पुढे उभा रािह ा. का दु पारी के र व मनोहर

यां ची भेट ा ा चातुया॔ नेच एका बागेत झा ी. के र आिण मनोहर यां ना थोडा
एकां त िमळावा णून आपण व मुकुंद दू र गे ो. जाता जाता आपण मागे वळू न
पािह े . किती ाकूळ नजरे ने ती दोघे एकमेकां कडे पाहत होती! पर रां िवषायीची
ां ची ती आतुरता आिण ां तपणाने आप ् या ी समाजा ा स ा ा
प र थितीिवषायी बो णारा मुकुंद! चां द ात जगाची िचंता करीत िफरणा या
एखा ा दे वदू ता ा चित्रासारखा िदसत होता तो! बागे ा बाजू ा िचटपाख दे खी
न ते. ा॔ ने अथवा ाने दू र राहो; पण ीने तो आप ् या ी काही िव ेषा
बो ा असता, तर ते जगा ा थोडे च कळणार होते! काही झाडां ना फु े फार सुंदर
येतात; पण फळ मा ा मुळीच धरत नाही. ाचे मन असेच आहे का? सू म
बो ाने उचंबळणा या सा या दया ा दु स या कोण ाही कोम भावाचा ॔च
होत नाही का? तो णतो ते सारे खरे वाटते; पण ेय णजे त:चे सुख िवकून
ा ा मोबद ् यात घेत े े दु स याचे दु :ख असाच ाचा अथ॔ होत नाही का?
 मोटारी ा वेगाबरोबर सु े भ ा िवचारां ची गुंतागुंत वाढतच चा ी. िवजयने
म ेच बाहे री सृ ीसौंदय॔ ित ा दाखिव े , र ां ची माहिती सां गित ी, माथेरान ा
वकरच दोन दिवस राहाय ा जायचा बेतही के ा, पण क ातच ती
मनमोकळे पणाने रं गू क ी नाही. ित ा तुटक उ रां नी िवजयही कंटाळ ा.
ामुळे मोटार पु ा ा पोहोच ी ते ा सु भे माणे ा ाही हायसे वाट े .

मा ा दु पारी माव ी दे वा ा वाती आिण सु भे ी गो ी क ाग ् या ते ा

ित ा मनावरचे औदासी ाचे अ पट हां हां णता नाहीसे झा े . आगगा ां ा
कण॔कक ि ां नी ाणो ाणी िननादित होणा या े नावर ा गद तून कोिकळा
गात अस े ् या एका ां त आं ा ा झाडाखा ी आपण जाऊन बस ो आहोत
असा ित ा भास झा ा. कुठ ीही गो सां गताना चटकन पुराणात ा दाख ा दे ात
िदसून येणा या माव ी ा रण ीपे ा जवळजवळ पास पावसाळे पा नही
ां ा मु े वर जे वासंितक ित िदसत असे ाचे याही वेळी सु भे ा आ चय॔
वाट े . म े आप ् या ा बरे वाटत न ते असे माव ींनी सां गताच सु भा णा ी,
‘‘मग म ा कळवायचं होतंस की! एवढी तुझी नात डॉ रीण असून–’’

‘‘काय उपयोग आ ा ा ाचा?’’

सु भेने डोळे िव ा न माव ींकडे पािह े .

‘‘रागावू नकोस अ ी. ा दिव ी ता ां ा तारे ा दे खी दाद िद ी नाहीस तू!

मग माव ी ा प ा ा कोण भीक घा तंय?’’ सु भेचे डोळे एकदम पा ाने
डबडब े . माव ींनी ित ा जवळ ओढ े आिण कुरवाळ े . तीही हान मु ी माणे
ां ा मां डीवर डोके टे कून ां ाकडे टक ावून पा ाग ी.

‘‘एवढी डॉ रीण झा ीस; पण अजून थ ासु ा समजत नाही ना?’’

‘‘अ ी जीव घेणारी थ ा डॉ रक ाग ा, तर छान चा े ाचा धंदा!’’

सु भेचा आप ् यावर फार जीव आहे या जाणिवेने हषून माव ी णा ् या, ‘‘तसं
न े गं, तसं काही असतं तर तु ा कळिव ं च असतं की! पण ही ातारी पतवंडाचं
तोंड पािह ् यावाचून ओंकारे वरावर जायची नाही ही खूणगाठ बां धून ठे व अगदी!’’

‘‘पतवंड काय पुढ ा वष होइ॔ !’’

 माव ी ित ाकडे बघतच रािह ् या. ता ां ची तार जाऊनही सु भा आ ी नाही,
ते ाच अ ीकड ा प ती माणे ितचे कोणा ी तरी गी ठर े नसे ना अ ी
ंका माव ीं ा मनात आ ी न ती असे नाही. पण आताचे सु भेचे उ र ऐकून
ां चे ामा ी मनही थोडे से िबथर े . काळ बद ा णून पोरींनी इतका ताळ
सोड ा की काय, असेच जणू काही ा त: ी णत हो ा. ां ा मनात ् या
खळबळीचा सु भे ा अंदाज आ ा. ती हसत हसत णा ी, ‘‘वषा॔ भरानं मनोहर ा
मु गा होइ॔ हे सां गायचं होतं म ा.’’

‘‘मनोहर ा?’’ माव ींनी केव ाने तरी न िवचार ा. इत ात माठात े पाणी
िप ाकरिता आ े ् या िवयजने दारातून डोकावून पािह े . माव ींचा न तर
ा ा कानावर पड ा होताच; पण आप ् या ा पाहताच सु भा चपाप ी, हे ही
ा ा ानात आ े . तथािप, पाणी िपऊन करीत आिण धोतरा ा सो ाने
वारा घेत तो ाणभर उभा रािह ा. आप े अक ात येणे सु भे ा चम ा रक
वाट े असावे अ ा समजुतीने तो णा ा, ‘‘पां डुरं गानं ताणून िद ं य छान! िन या
उका ाने तहान तर िव ाण ागते अगदी!’’

‘‘आम ा काही गु गो ी चा ् या न ा इथे!’’ सु भेने उ र िद े .

‘‘वा:! नात आजी ी ह ध न बस ् यावर जी गो सु होते ित ापे ा दु सरं मोठं

गुपितच िमळायचं नाही जगात! एक होता राजा िन ा ा–’’

‘‘िमळे ना राणी!’’ आपण हे वा का बो ू न गे ो, हे सु भे ा त: ासु ा

सां गता आ े नसते. मा ा आप े बो णे वम ागणारे न ते हे दाखिव ाकरिता ती
णा ी, ‘‘स ा ा मु ींना गी करावंसं वाटत नाही. मग राजा ा राणी िमळणार
कोठून?’’

‘‘पण राजा ी गी न करणारी मु गी पुढं ा ा ज याबरोबर पळू न जाते ना!

माव ी, आज ाच वत॔मानप ात बातमी आहे बघा! एक चां ग ी ि क े ी िहं दू
मु गी– पु षां ना पाव ोपाव ी िव्या घा णारी– एका मुस मान त जी ी
गी के ं ितनं!’’

या त जी- करणानंतर संभाषाण अ च होते. माव ीं ा मां डीवर डोके

टे कून पड े ् या सु भेने डोळे िमटू न घेत े . िवजय वर िनघून गे ा. सु भेचा हां हां
 णता डोळा ाग ा. माव ीची मां डी अवघड ी. पण वाती करतानासु ा ती हा ू
नये णून ा किती जपून हा चा करीत हो ा. पर ुरामासार ा गु ची िन ा
भंग पावू नये णून मां डीतून र वाहत असताना कण॔ जागचा ह ा नाही. ती
िव ाण िन ा माव ीं ा या वा ् यात होती. ामुळे घटकाभराने सु भा जे ा
गोड गुंगीतून जागी झा ी, ते ा माव ीं ा मां डीवर आपण िनज ो आहोत, हे पा न
ितचे ित ाच हसू आ े . िवजा कडकडून पडत आहे त. मेघां ा गडगडाटाने मनात
धडकी भरत आहे , वृ ावे ीं ा अंगात वारे संचार े आहे , झोंबणा या वा याने
अंगावर िवचित्रा काटा उभा राहत आहे , असा भास ित ा मुंबइ॔ ा गे ् या पाच-सहा
दिवसात होत होता. णून माव ीं ा मां डीवर ा ा निव्या॔ ज िन ासुखाचा र
अनुभव वकर संपू नये या इ े ने ितने पु ा आप े डोळे िमटू न घेत े . या वेळी
ित ा वाट े – ा वादळात आपण सापड ो आहोत असा आप ् या ा भास होत
होता, ते दू र कुठे तरी अकां डतां डव करीत आहे . आपण आप ् या घरात माव ीं ा
छ ाखा ी अगदी सुरि ात आहोत.

या क ् पनेने असो अगर माव ीं ा ेमळ सहवासामुळे असो सं ाकाळी

ता ासाहे ब आिण िवजय यां ाबरोबर सु भा ा ाना ा गे ी. ते ा ती
पूव माणे स मन: थितीत आहे असा िवजय ा भास झा ा. िवजयचे ागत व
ा ाना ा झा े ी गद इ ािदकां चा नकळत सु भे ा मनावर प रणाम
झा ाच. मुकुंदाचे समाजात असे ागत होइ॔ का? ित ा मनात ा ाना ा
वेळी हा एकच न मधूनमधून नाचत होता.

ा दिव ीची भाषाणे वत॔मानप ा ा बातमीदारां ा ीने अ ंत चां ग ी झा ी.

अनके उपव े अडखळ े . जे अडखळत न ते ां ना ो ां नी अडिव े .
मधूनमधून खाकरणा या एका गृह था ा तर ‘सुठं हवी का?’ णून न
िवचार ाचे धा ॔ही एका अनािमकाने दाखिव े . ह ा, टा ा, का ां चे आवाज
यां ची तर गणतीच करता येत न ती. िवजयने जोरजोराने ीजातीची विक ी
आप ् या भाषाणात के ी होती, ती न खपून एका सनातनी उपव ां नी ‘ ी व
पु षा यां ची यो ता सारखी आहे असे इ॔ वरा ा वाटत असते, तर ाने ां ा
रीररचनेत िनषकारण भेद के ा नसता!’ हा मु ा पुढे मां ड ा. दु स या एकाने
बायकां चा मदू फार ह का अस ् याची त ार के ी ा वेळ ा ा ा
आिवभा॔ वाव न व भाषाणात पदोपदी होणा या ा ीय स ा ा उ ् े खां व न
एका ख ात ी-पु षां चे मदू व दु स यात सव॔ वजने घा ू नच तो आ ा अस ा
पािहजे असे ो ां ना ाणभर वाट े . यां ना पु षां ा आठपट काम असते हे
आपण स योग िस क न दाखवाय ा तयार आहोत असे ितस याने सां गित े ,
ते ा तर सभागृहात गडबडच उडा ी. चौक ीअंती सुंदर बायको पळू न गे ् यामुळे
वेड ाग े ा तो गृह थ होता असे कळ े . अंध ेमाने ा ा भावाने ा ा
वे ा ा िइ तळातून घरी परत आण े होते. ते ापासून आय॔सं ृ तीचा क र
कैवारी होऊन ाने सं ोधन सु के े होते. स ा ा उषणतामापक नळी माणे
काममापक यं ा ाचीनकाळी आया॔ वता॔ त होते, अ ी ाची या सं ोधनात खा ी
पट ी होती णे. सबंध िहं दु थानचे उ नन के ् यास ते यं ा िमळा ् यावाचून
राहणार नाही, असेही तो आ हाने सां गत असे.

एका टोकाकडून हे ह ् े चढ े . दु स या प ाचे पुढारीपण भाइ॔ कदम यां ाकडे

आ े होते.

ेकडा न ा व ट े अस े ् या ब जन समाजात ् या यां चा िवचार न

के ् याब कदमने िवजय ा दोषा िद ा. नंतर ाने एकदम एव ा तार राने
ओरडाय ा व हवेम े मुि यु ाचे पवित्रो कराय ा सु वात के ी, की पिह ् याच
रां गेम े बस े ् या एका तीन-चार वषा ा मु ीने एकदम भोकाड पसर े . मा न
मुटकून ित ा ग कर ा ा आधीच कदम ा अिभनयाने घाब न जाऊन एक
हान मु गा ओरडू ाग ा. ‘ ी-पु षां ची समता आता थापित झा ी’ असे
उ ार काढू न अ ा ो. ग ड यां नी कदमां ना खा ा प ीत ये ाची िवनंती
के ी, ते ा कुठे बाळगोपाळां चा हा ह क ् ोळ ां त झा ा.

पु षाजातीने ीजाती ा कसे गु ाम क न ठे व े आहे याचेच चित्रा कदमने

काढ े असते, तर ते सु भे ा अगर अनेक समंजस ो ां ना थोडे फार संमत झा े
असते; ‘पोरां ची िगरणी चा वून ा न ावर चैन करणारे भां डव वा े ’,
‘बाळं तपणा ा पायी बायकोचे बळी घेणारे नररा ास’, ‘अब ां चे र घटाघट
िपऊन माज े े पोळ’ वगैरे े की मु ाफळे जे ा तो उधळू ाग ा, ते ा सभेत
ितटका याचा वारा वा ाग ा. ो ां ा िवरोधामुळे व ां चे भान सुटून तोही
रागारागाने िवधाने करीत सुट ा! विवाहसं था मनुषयकृत आहे , एवढे णून तो
थां ब ा असता तर ठीक होते; पण ‘संतितिनयमनाची साधनं सरा॔ स िमळू ाग ् यावर
यां नी गी क न पु षां ची गु ामिगरी का प रावी?’ या ा ा वा ाने
ोतृवृंद िचड ा. समाज सागरासारखा असतो! तो ु झा ् यावर हान होडी
असो, नाही तर मोठे जहाज असो, ां ना के ा ज समाधी िमळे याचा नेम नसतो.
आताही तसेच झा े . कदमा ा िपंजार े ् या केसां पासून वळ े ् या मुठीपयत ा
कोण ाही रौ पा ा सभा ा ी नाही. ेवटी ोफेसर ग ड व िवजय यां ा
म थीत ारी ा भाषाण संप ा ा आधीच ासपीठ सोडावे ाग े .

सभेत एव ाच गो ी घड ् या अस ा तर िवजय ी हसत खेळत आिण झा े ् या

काराची चचा॔ करीत सु भा घरी परत आ ी असती. पण ोफेसर ग ड यां नी
अ ा या ना ाने के े ा छोटा समारोप इतका िव ाण होता; की ात ी काही
काही वा े एकसारखी ित ा मनात घोळू ाग ी.

‘‘ यां त काय आिण पु षां त काय, ौिकक व अ ौिकक असे दोन भेद पाड े च
पािहजेत. समता ौिकक वगा॔ त िनमा॔ ण होणे पवित्रा व इ आहे ; पण अ ौिकका ा
हे बंधन घा ात जगाची हानी आहे . कारं जां ना कळ असावी ागते! समु ा ा
वत॔ना ा अस ् या कृि ाम उपायां ची ज री नाही!’

‘ ी-पु षां त ी भां डणे वाढ ाचे कारण एकच आहे . ते णजे गी हा दोघेही
त:त ा सौदा मानतात. केवळ अ ावारी, िबनपगारी, न चोरणारी
यंपाकीण आिण रा ी खो ी ा दारातून हाक ू न न दे णारी ी नवरा िमळवू
पाहतो. बायको आप ् या ा हौसेने ंगारणारा व उ ा मु े बाळे झा ी, की
ां ाकरिता मरमर मरणारा बंदा गु ाम ोधीत असते. ेवटी गाठ पड ी
ठकाठका असा अनुभव येतो. दोघेही एकमेकां ना खाऊ पाहतात; पण तोंडात
अध॔वट अडक ् यामुळे दोघां चीही धडपड सु होते.’

‘ ी-पु षां चे ेम हा क ् पवृ ाही आहे तसा िवषावृ ाही आहे .’

‘आडातच नाही ते पोह यात कुठून येणार? समाजात सव॔ ा िवषामता असताना
ी-पु षां तच तेवढी समता कोठून येणार?’

एवढे उ ार तर पाठ झा ् या माणे सु भेने मनात ् या मनात उ ार े . ित ा

वाट े . मुकुंद आिण ग ड यां ची जर एकदा गाठ पडे तर फार बरे होइ॔ . या
िवचारातच ती बंग ् या ा पाय या चढ ी. तुळ ीपा ी सां जवात ठे वून परत े ् या
माव ी ित ा णा ् या, ‘‘तुझं प ा आ ं य एक! ता ां ा टे ब ावर ठे व ं आहे ते!’’
 प ा! ते मनोहरचेच असे काय की ाने काही तरी वेडेवाकडे के ् यामुळे
मुकुंदाने–

घाइ॔ घाइ॔ ने जाऊन ती प ा ोधू ाग ी. टे ब ावरच िवजयचे ता ासाहे बां ना

आ े े प ा होते. ितने सहज ाव न ी िफरिव ी. मध ाच मजकूर ित ा
िदस ा–

‘‘एक आनंदाची गो णजे ा जहािगरी ा वारसाह ािवषायी मी भां डत

होतो, ती जहागीर म ाच िमळणार असा रं ग िदसत आहे . स ाचे मा क ायाने
आजारी असून ध ंतरी खा ी उतर ा तरी ां ना गुण पडणे नाही, असे त
णतात. दु स या ा दु :खावर आप े सुख अव ं बून असणे त ाना ा ीने बरे
नसे ! पण तु ा-आ ा विक ां चे या कटू स ावरच जग चा ते, हा नित्याचाच
अनुभव आहे . नाही का?’’

हातात े प ा ितटका याने फेकून दे ऊन सु भा आप े प ा ोधू ाग ी. एका

पु काखा ी होते ते. कंपित मन: थितीतच सु भेने ते फोड े . मुकुंदाचेच होते ते.
आती मजकुराची क ् पना ये ाकरिता ितने मध ् याच भागावर ी टाक ी.
मुकुंदाने ि िह े होते–

‘‘आप े थान उ कर ाकरिता इतरां ा ेतां ा रा ीवर उभे राहावे ागत

असे तर अस े उ थान ाथाड ातच माणुसकी नाही का? र ाची चटक
ाग े ् या वाघां ना गोळी घा ू न ठार मार ात काही चूक नाही; मग माणसा ा
र ाची चटक ाग े ् या नरप ूंना–’’

टे ब ावर ा िवजय ा प ाकडे ितर ारयु कटा ा फेकून सु भेने हाताती

प ा ओठां ना ाव े ! जणू काही ेमप ाच होते ते!
 स क िन चाप
****

ओठां ना ाव े े मुकुंदाचे ते प ा णजे जणू काही ॔च होता ाचा. आनंद

आिण नावी ाची भीती यां चे किती मधुर िम ण होते ात! झटकन सु भेने ते प ा
मागे घेत े आिण आजूबाजू ा पािह े . खो ीत दु सरे कोणीच न ते; पण ती
त: ाच ाज ी. समोर ा आर ात े आप े ितिबंब पा न ित ा ाणभर
गुदगु ् या झा ् या. गेच ती ा आर ापुढून दू र झा ी.

पिह ् यापासून ती प ा वाचू ाग ी, ‘ि य सु भा’ या पिह ् या दोन ां वरच

ितची ी खळू न रािह ी. मुकुंदाने आप ् या ा ‘ि य सु भा’ असे संबोधावे?
खरोखरच आपण ा ा ि य आहोत का? सु भे ा ैर धावणा या भावनेचा गाम
बु ी नेहमी खेचून धरीत असे. आताही असेच झा े . ि य ात ा मधुर वास ित ा
एका मनात दरवळू ाग ा न ाग ा, तोच दु सरे मन हळू च णा े , ‘ह ् ी स ेम
नम ार वगैरे कोणी ि हीत नाही. इं जी प ती माणे ि य असंच आरं भी ि हितात
सारे . या दु स या मनाचे णणे काही खोटे न ते; पण सु भे ा ते काही के ् या
आवड े नाही. मुकुंदाने हे संबोधन केवळ उपचार णूनच ि िह े असे ? हे
ि िह ् यावर ाचीही ी आप ् या माणे ा ावर थर होऊन हस ी नसे का?
या नाचे उ र दे णे ितचे ित ाच कठीण वाटू ाग े . ित ा वाट े , मुकुंद णजे
कधीच न सुटणारे कोडे आहे .

हातात े प ा जणू काही ित ा णा े , मुकुंदाचीच गो क ा ा हवी? तू सु ा न

सुटणारे कोडे च आहे स एक. एका सा ा ाने तू इतकी मो न जा ी हे
कोणा ासु ा खरं वाटणार नाही जगात. भोवता ा जगात ् या णयाकडे किती
उदासीन वृ ीने पाहत आ ी आहे स तू. कॉ े जात ् या तु ा एका मैि ाणीने आप ी
ेमप ो तु ा दाखिव ी होती. किती तु तेने तू प ो ित ा परत के ी होतीस. आप े
वडी ता ासाहे ब वकी असूनही मोठे नेकीचे आिण नीितमान, हा अिभमान तू
हानपणापासून बाळगत आ ीस. ता ासाहे बां नी दु सरे गी के े नाही, उ ा
ि रगावात ां ा ी ािवषायी कधी कुणी ंकाही घेत ी नाही, या गो ी गवा॔ ने तू
कितीदा उ ार ् यास. णय हा जणू काही दु ब॔ळ मनाचा एक िवकार आहे , असेच
तु ा वाटत असे . ेमगीते तु ा खोटी वाटत होती, णयकथा या आळ ी आिण
िव ासी ोकां ा ि ळो ा ा ग ा आहे त, अ ी तुझी समजूत होती. तु ा
उपहासाने ु झा े ी णयदे वता तु ा या सव॔ ी ा हसून पाहत होती. ती
कधीच रागाव ी नाही तु ावर. ा ा जीवनात आप ् या पूजेचा मंग ाण येत
नाही, अ ी ी अजून ज ा ा आ े ीच नाही हे ित ा प े ठाऊक होते.
तु ा जीवनात ा तो ाण आता–

झोपेतून जागे होऊन एखा ाने िक िक े डोळे क न पाहावे, ा माणे सु भेने

हातात ् या प ाकडे पािह े . वाच ाची उ ट इ ा असूनही ते वाचाय ा ित ा
धीर होइ॔ ना, ित ा वाट े , आप ् या मनात ी मधुर े मुकुंदा ा एका वा ानेही
भंगून जाती . कदाचित मनोहरसंबंधाने ाने काही बरे -वाइ॔ ट ि िह े असे तर?
धु ाने आ ािद े े सृि सौंदय॔ जसे अिधक आकषा॔ क भासते; ा माणे आप ् या
क ् पनेत ् या मुकुंदा ा िचंतनात मगी होणेच ित ा अिधक बरे वाटत होते.

ाळू मनाची ही मोिहनी क ाने दू र क न, ितने पु ा प ात ् या मध ् या

नावाकडे ी वळिव ी. मघा ी वाच े ीच वा े पु ा ित ा िदस ी. ‘आप े
थान उ कर ाकरिता इतरां ा ेतां ा रा ीवर उभे राहावे ागत असे , तर
उ थान ाथाड ातच माणुसकी नाही का? र ाची चटक ाग े ् या वाघां ना
गोळी घा ू न ठार मार ात काही चूक नाही; मग माणसा ा र ाची चटक
ाग े ् या नरप ूंना–’

प ा हातात घेऊन ती त ीच खडकीकडे गे ी. उ ा ात े दिवस अस ् यामुळे

अजून बाहे र मंद संिध का काही तरी ोधीत अस ् या माणे िदसत होता.
र ाव न िफराय ा जाणा या माणसां ची अखंड रहदारी सु होती. म ेच एखा ा
त णाचे उ रात े बो णे अथवा एखा ा त णीचे मनमोकळे हा कानां ना
आनंद दे ऊन जात होते. चा ात ी गबग, संभाषाणाची िक िब , मधूनच
कुणाचे तरी बोट ध न चा णा या एखा ा हान बा का ा िचमुक ् या आकृतीची
मोहक ऐट, हे सारे पा न आिण ऐकून सु भे ा मनात िवचार आ ा– या मुकुंदा ा
वेड तर नाही ना ाग े ? मनुषया ा र ाची चटक ाग े ी माणसे जगात
किती ी आहे त? नाटके-कादं ब यां त ् या भडक रं गाने रं गिव े ् या दु िवकृती तर
नाही ना? ा ा ारी ा ोभे असे थान समाजात िमळा े नाही, णून
समाजावरचा आप ा राग तो अ ा रीतीने कट करीत असे का?

हा िवचार मनात येताच सु भे ा ाणभर त:चाच राग आ ा. मुंबइ॔ ा मुकुंद

भेट ् यापासून आतापयत ा ीने ितने ा ाकडे के ाच पािह े न ते. ित ा
वाट े भावने ा भरात वा न गे ् यामुळे, आप ् यापे ा किती तरी खा ा
पायरीवर उ ा अस े ् या मनुषयाकडे आपण आकृ झा ो. असा तो जाणे
आप ् या आयुषया ा ीने यो आहे का? बाळपणी ा आठवणी
जादू गारासार ा असतात. ा ाणाधा॔ त नवीन अदभुतर जग िनमा॔ ण करतात.
या जगात भेदभाव नाहीत आिण राव-रं क नाहीत, मुकुंदाची गाठ पडताच आपण ा
जगात गे ो, अगदी त: ा िवस न गे ो. बाळपणात ् या ेहा ा ीने ते
बरोबरही असे ; पण ौढ जीवन ां वर तरं गू कत नाही. ा ा ाचा
आधार ागतो. आप ् या आयुषयात मुकुंदाचा असा आधार–

उ ा ा झळीबरोबरच फु ाचा गोड वास यावा ा माणे मुकुंदा ा

दा र ाबरोबरच ाची बु ीही ित ा मन:च ुंपुढे उभी रािह ी. चित्रापटात ् या
एखा ा चम ारा माणे ही दो ीही ाणाधा॔ त नाही ी होऊन ा िठकाणी
मुकुंदाची मूत उभी रािह ी. अंगकाठी कृ , मु ा काळीसावळी; पण डोळे किती
ती आिण तेज ी! जणू काही अंधा या रा ी चमकणारे ु आिण मंगळच!

सु भे ा का ाची मोठी आवड होती असे नाही. कविता कर ाचे वेड

ाग े ् या एका मैि ाणी ा ‘‘का ापे ा यंपाक करता येणे आयुषया ा ीने
अिधक मह ाचं आहे .’’ असेही ती एकदा ख ाळपणाने बो े ी होती. पण
वसंताची चा ागताच ा िदसणा या वृ ाराजीं ा अंगावर प ् वाचे रोमां च
उभे राहतात ना? माणसां चेही तसेच होते. ां नी का ाची कितीही थ ा के ी,
िवडं बने के ी, तरी अंित का ात गुंगून जा ा िवाय ग ंतरच राहत नाही ां ना!

मुकुंदा ा डो ां ची ु -मंगळा ी आपण का तु ना के ी हे सु भे ाही थम

सां गता आ े नसते; पण या तु नेची मोिहनी ित ावर पड ी आिण मग मा ा ित ा
वाट े , ाची ती िव ाण रीतीने जगाकडे पाह ाची ी िनराळी आिण
आप ् याकडे पाह ाची ी िनराळी! ा िवाय ाचे इतके िव ाण आकषा॔ ण
आप ् या ा वाट े च नसते. मुकुंद एक नाही, मुकुंद दोन आहे त. ‘‘अ ् ाउि नाचा
दिवा जर मा ा हातात आ ा तर दिवा घासून रा ास पुढे उभा राहताच, मी ा ा
माझा राजवाडा समु िकनारीच बां धाय ा सां गेन.’’ असे किती गमतीने णा ा तो
ा दिव ी! पण गेच ‘‘ ा राजवा ात राणी नको. तो राजवाडा के ा नाहीसा
होइ॔ याचा नेम नाही, ते ा ा ात मी आिण तो रा ासच रा .’’ असेही गेच
णाय ा ारी तयार! अस ् या माणसाचे मन ओळखायचे तरी कसे! सं ाकाळचे
 ो. ग डां चे वा ित ा एकदम आठव े , ‘‘ यां त काय आिण पु षां त काय,
ौिकक व अ ौिकक असे दोन भेद पाड े च पािहजेत.’’ मुकुंद अ ौिकक
अस ् यामुळे ा ा मनाचा थां ग आप ् या ा ागत नसे काय?

आिण मुकुंद अ ौिकक अस ा तर आपण–? अ ौिकक असे आपण काय के े

आहे ? ीमंत विक ा ा घरात सुदैवाने आप ा ज झा ा. डॉ रीण होणे णजे
काही एखादे तकृ करणे न े . मुकुंदाने हानपणी आप ् या मनात हा
मह ाकां ोचा ु ् ं ग फु िव ा नसता, तर डॉ रीण हो ाचे ेय तरी
आप ् या डो ां पुढे उभे रािह े असते की नाही याची ंकाच आहे . अ ौिकक
ाय ा माणसात काय हवे? पैसा? छे ! नुसती ीमंती णजे साठ े ् या त ात े
पाणी! िव ा? केवळ िव ा णजे पोकळ नगारा. मो ा आवाजापे ा जगा ा
ाचा काय उपयोग? कीत ? िबचा या माव ीचे नाव ेजा यापाजा यां नाही फारसे
ठाऊक नसे . पण माव ीत काही तरी िनराळे आहे असे आप ् या ा नेहमी वाटते.
ित ा मां डीवर डोके टे क े , की मना ा ाग े े सारे विचं नाहीसे होतात.
आप ् यात िव ाण असे काय आहे ? सौंदय॔? के र ा सौंदया॔ पुढे आप ् या पाचा
थोडाच पाड ागणार आहे .

आप ् या सामा ा ा जाणिवेने ितचे मन अगदी असहाय झा े . मुकुंदाचे

चरित्रा ित ा डो ां पुढे उभे रािह े . तो णा ा होता, ‘‘मी मुंबइ॔ ा आ ो तो
मोठी मह ाकां ा मनात ध न! आय.सी.एस. ा जाइ॔ न, िनदान बडा डॉ र होइ॔ न,
बंग ् यात राहीन िन मोटारीतून िफरे न अ ी सुख ं होती माझी, पण मुंबइ॔ त अनेक
माणसां ा आयुषयाचे ंथ पािह े मी. ात ् या पानापानावर भर े े दु :ख पा न
कॉ े जात ् या िनज व पु कां व न माझं ा उडून गे ं .’’ मुकुंद ब ा पगाराचा
दु बळा स गृह थ झा ा नाही, पण तो िव ा दयाचा कणखर मनुषय झा ा
आिण आपण?– ागाची ी हे च मनुषयाचे अ ौिकक ! ते मुकुंदात आहे आिण
आपणात–

‘ि य सु भा’ हे प ा ा आरं भीचे संबोधन वाचताना जणू काही मुकुंद आिण

आपण जवळजवळ आहोत, असे ित ा वाट े होते; पण ाचे कराचीत े आयुषय,
ाने ढिव े ा संप, ामुळे कराची ा ह ीत जा ाची ा ा झा े ी बंदी, हा
गो ी आठवताच ा ाम े आिण आप ् याम े फार मोठी दरी पसर ी आहे ,
असा ित ा भास झा ा. एक मुकुंद आप ् याजवळ अस ा तर दु सरा आप ् यापासून
किती दू र, किती उं च आहे ! यां त ा कोणता मुकुंद खरा? जवळचा की दू रचा?

अ ौिकका ा समतेचे बंधन असू नये, असेही ो. ग ड णा े होते की, ाचा

अथ॔ काय? मुकुंदा ा ा नोटबुकात े ते वा – ‘ ीचा पिह ा ॔ किती
उ ादक असतो!’ ा मुकुंदाची आपण अ ौिकक पु षा णून पूजा क , तो
मुकुंद सहजासहजी मोहा ा बळी पडणारा सामा मनुषयच िनघा ा तर?

वावटळीत िगर ा खात खात िपक े ी पाने िफरत असतात, ा माणे

सु भे ा मनात हे सारे च िवचार उ टसु ट िफ ाग े . मनाचा अगदी िन चय
क न टे ब ाजवळ गे ी आिण प ा वाचू ाग ी :

ि य सु भा,
‘तु ा पाठोपाठ हे प ा आ े े पा न तु ा आ चय॔ वाटे . तू ि कवणी ावून
िद ी अस ् यामुळे, ितिकटांचा खच॔ कर ाइतकी उधळप ी कराय ा आता
काहीच हरकत नाही णा!
मनोहरिवषायी मुळीच काळजी क नकोस. तु ा माणे तो माझाही भाऊ
आहे . िबचा याचा हानपणी कोंडमारा झा ा. प र थितीिव बंड पुकार ाची
ी ेका ा अंगात असतेच असे नाही आिण दु बळे पणा हा तर जगात ् या
सा या दु :खाचा उगम आहे . रा न रा न म ा तु ा विड ांिवषायी आ चय॔ वाटते.
मनोहरचा सा स भाव आिण संगीताची आवड यांचा ांनी कधी िवचारच के ा
नाही असे िदसते. िजथे पोट ा पोरा ा क ् याणािवषायी इतकी आ था, ितथे
जगाची काळजी कोण करणार? तु ा वाइ॔ ट वाटे कदाचित. पण ि हितोच!
मनोहरवर ि रगावात ् या नायिकणीचा खून के ् याचा आरोप आहे नुसता. पण मी
णतो, की ता ासाहे बांनी आप ् या मु ाचा खून के ा आहे . मनोहरचे जगणे
णजे जिवंतपणी आ े े मरणच न े का? खुनाचा आरोप खोटा ठरिव ाइतका
पुरावा नाही, दू र कोठे तरी जावे तर के रसाठी मन ओढते, ितचे आइ॔ बाप ित ा दू र
पाठवाय ा तयार होती की नाही याचीही ंकाच! मुंबइ॔ त राहावे तर ा पठाणाची
भीती! हे ि हाय ा नको होते मी तु ा. किती झा े तरी तू मनोहरची बहीण! उगीच
धा ी घेऊन बस ी . बाकी कराचीत ् या संपापासून मीही मारामारी ा िव ेत
िनषणात झा ो आहे . तसाच संग आ ा तर ा पठाणा ा चार मुि मोदक
चार ् यावाचून राहणार नाही. िहं दुप तीचे प ा एरवी ा ा खाय ा तरी कसे
िमळणार?
ते जाऊ ा. ता ासाहे बांनी मनोहरवर जो ह गाजिव ा तो चुकीचा आहे , हे
तू सु ा मा कर ी . सु भा, या मा कीह ा ा भुतानं घेर ् यामुळं बाप
मु ा ा आिण नवरा बायको ा गु ामा माणे वागवू ागतो. सं ृ ती, ि ाण, पैसा
यांची िमरासदारी िमळा े ् या वगा॔त हरघडी अ ी हजारो उदाहरणे आढळतात! जी
माणसे आप ् या बायका-पोरांना गु ाम कराय ा कचरत नाहीत, ती द ितवगा॔ ा
गु ामिगरीचे पा आपणा न तोडाय ा कधी काळी तरी तयार होइ॔ का? ही
गु ामिगरी, सु भा, तु ा ातही येत नसे . िइ तळात काम करताना
घाणेर ा रोगाने ास े ी एखादी खा ा वगा॔त ी बाइ॔ पा न फार तर भूतदयेने
तू ित ा उपचार के े अस ी ; पण ते करताना मनात ित ािवषायी ितर ाराची
भावना उ झा ् या िवाय रािह ी नसे ! खरोखरच ा पापाची जबाबदारी
ित ावर ादणे यो होइ॔ काय? कोण ा िबकट प र थितीत, कोण ा प ू ा
ितने आप े रीर िवक े असे , याची क ् पना इतरांना क ी येणार? ग रबीत गुण
नसतात असे नाही. ीमंती नही संगी ते अिधक असतात. पण आज ा
ध ाबु ी ा जगात ग रबां ा गुणांचा हां हां णता च ाचूर होऊन जातो.
आजचे जग असे भयंकर आहे . आप े थान उ कर ाकरिता इतरां ा
ेतां ा रा ीवर उभे राहावे ागत असे , तर आप े उ थान ाथाड ात
माणुसकी नाही का? र ाची चटक ाग े ् या वाघांना गोळी घा ू न ठार मार ात
काही चूक नाही, मग माणसा ा र ाची चटक ाग े ् या नरप ूंना–
मनोहरची खु ा ी कळिव ाकरिता प ा ि हाय ा बस ो; पण ह रदासाची
कथा मूळ पदावर यायची ती आ ीच! ग बसवत नाही म ा काही के ् या! सु भा,
तु ा-मा ासारखे को वधी ोक आं ध ा दे वधमा॔चे आिण रा ासी भाऊबंदांचे
गु ाम होऊन िक ां माणे आयुषय कठींत आहे त. ां ासाठी आपण काही तरी
कराय ा नको का?
माझे पुढचे प ा वाचाय ा तु ा आधीच कं टाळा येऊ नये णून येथेच थांबतो.
मा ा इत ा वषानी भेटून आप ् या बा मित्राची अगदी ज रीची व ू पळवून
नेणा या मैि ाणी ा काय णायचे हा न पड ा आहे म ा. ओळख ी का ती
व ू? कादं ब या वाचणारी एखादी कॉ े जक ा दय णून उ र दे इ॔ मा ा
 नाचे. पण तू डॉ रीण आहे स. ते ा जाऊ दे ! सांगतोच की! झोप. तू गे ् यावर
हानपणा ा इत ा आठवणी मनात घोळू ाग ् या, की सांगून सोय नाही.
कराची ा असताना एक दिवस एकसारखी तुझी आठवण होत होती म ा. पण
दु स या दिव ी संपा ा धांद ीत मी तु ा जो िवस न गे ो, तो परवा आगगाडीत
तुझी अचानक गाठ पडे पयत! आता तसा िवसर पडणार नाही. पण काही क न
उ ट टपा ाने माझी झोप पाठवून दे . माव ींना फार फार िवचार े आहे णून
सांग.’
तुझा,
मुकुं द
मंद चां द ाने अंधार नाहीसा के ा नाही तरी सृ ी ा ज ी स ता येते, ा माणे
या प ाने सु भे ा मनाची थिती झा ी. के र ि रगाव ा गे ी की नाही हे
मुकुंदाने मु ामच ि िह े न ते, की तो ि हाय ा िवसर ा होता हे ित ा कळे ना.
मनोहरिवषायीची ितची काळजी मा ा दू र झा ी.

यामुळे जेवताना दु पारपे ाही ितची मु ा हसरी िदसत होती. मा ा जेवणावर ितचे
फारसे ा नाही, हे चटकन माव ीं ा ात आ े . ा णा ् या, ‘‘तु ा
आवडीचं सारं क नही जेव ी नाहीस की तू!’’

सु भा नुसती हस ी. ित ा या मूकपणाने ता ासाहे बां नाही आ चय॔ वाट े .

ु र िद ् यावाचून ग बसणारी मु गी न ती ती! माव ी थ े ने णा ् या,
‘‘अ ीकड ा मु ा-मु ींची पोटं काय प ां वाचूनदे खी भरतात!’’

‘‘कुणाचं प ा आ ं य आज?’’ ता ासाहे बां नी पृ ा के ी.

‘‘मुंबइ॔ ा एका मैि ाणीचं!’’

‘‘काय णते ती?’’

‘‘एक केस ित ाकडे दे ऊन आ े होते मी. काळजी क नकोस णून ि िह ं य

ितने.’’
 ‘‘काळजी कस ी करायची ात! खुनी मनुषयाचं वकी प ा घेत ं णून घरी
काही आ ी ाची काळजी करीत बसत नाही कधी! होय की नाही, िवजय?’’

िवजय वरपां गी हस ा; पण ाने सु भेकडे अ ा ीने पािह े , की ित ा

आप ् या खोटे बो ाची जाणीव चटकन ावी. ाचे मन णत होते, ‘‘मै ीण-
बै ीण सब झूट है ! ा मुकुंदाचेच प ा आ े अस े पािहजे िह ा.’’

िवजयकडे ा न दे ताच सु भा उठून गे ी. आप ् या खो ीत पाऊ टाकताच

एकदम िहर ा चा ां चा मधुर वास ित ा आ ा. माव ींनी चाफी आणून ती
आप ् या टे ब ाजवळ ठे व ी असावीत. हे चटकन ित ा ात आ े . ित ा वाट े
माव ीचे आप ् यावरचे ेम किती अ ौिकक आहे ! न सां गता, न सवरता माव ी
आप ् या सुखा ा किती जपते! कोणी ि किव े ित ा एवढे ेम कराय ा? पण ेम
ही ि कून येणारी पोपटपंचीची िव ा आहे का?

ा िवचारातच सु भे ा झोप ाग ी. एक िवचित्रा ात ती गुंग झा ी.

हानपणीच वाच े ् या ‘ ापसं म’ नाटकात ती महा वेतेचे काम करीत होती.
पुंड ीक कोण होणार आहे , हे ित ा ठाऊकच न ते. पण सुंदर ऋिषाकुमारा ा
पाने मुकुंद ित ापुढे येऊन उभा रािह ा. ते ा ित ा आ चया॔ ा पारावर उर ा
नाही. ‘स क िन चाप मदन येत मागुनी । माग॔ दािव इं दु म ा तम निवा िन’ हे
मधुर पद ित ा कानात घुमत होते, इत ात दारावरची घंटा वाज ी. दचकून जा ा
झा े ् या सु भेने दार उघड े . दारात तारे चा ि पाइ॔ उभा होता. ाने नाव
उ ार े ,

‘‘िवजय दे पां डे!’’

 ुव आिण चां द ा
****

िवजय ा कुणाची तार आ ी असावी याचा सु भे ा तकच करता येइ॔ना. कोटा॔ ा

सु ी होती. घरी कोणी आजारी असे णावे, तर येऊन जाऊन ा ा घरी एक
माणूस होते. ाची दू रची आ ा का माव ी होती ती! पोटासाठी िवजय ा घराचा
ितने आ य घेत ा होता. पण िवजय ा घु ा भावामुळे असो, अथवा ा बाइ॔ तच
ेमळपणाचा अभाव अस ् यामुळे असो, पर ा मनुषया ाही ितचा या घरात काही
ह नाही, हे सहज कळू न येत असे. पण कठां ी आ े असते तरी िवजय ा तार
कर ाचा धीर झा ा नसता ित ा.

तारे िवषायी अस े काही तरी िवचार मनात घोळवीतच सु भेने ती सही क न

घेत ी. तारे चा ि पाइ॔ िनघून गे ा. तार ज रीची असावी हे उघडच होते. िजना चढता
चढता घंटे ा आवाजाने कुणीच कसे जागे झा े नाही याचे ित ा आ चय॔ वाट े .
गेच ित ा ानात आ े – ता ासाहे ब आिण िवजय खूप वेळ बो त बस े अस े
पािहजेत, नुकताच कुठे ां चा डोळा ाग ा असे . पिह ् या ेमा माणे पिह ी
झोपही गाढच असते; नाही का?

आप ् या मना ा या ैर क ् पनेचे ितचे ित ाच हसू आ े . ते हसे आ े तसे गे े

आिण ित ा मनात आ े – ‘ता ासाहे ब िवजय ी एकसारखे बो तात तरी काय?
ायाधी ां ा आिण खट ् यां ा ाच ाच ि ा गो ी, वैभवाची आिण
मोठे पणाची तीच तीच मनोरा े, यां ाप ीकडे िवजय जातच नाही कधी! ाचे सारे
बो णे णजे अहं काराचे द ॔नच असते झा े . ता ासाहे बां ासार ा वय र
मनुषया ा हे द ॔न पाह ात इतका आनंद का ावा? ात ते एखा ा हान
मु ा माणे रमून जातात तरी कसे? ता ां ा वया ा तसे पािह े तर त ान
अिधक आवडावे, पण मुकुंदासार ा त णां नी जीवना ा त ानाचा का ाकूट
करावा आिण आयुषयाचा पूण॔ अनुभव घेत े ् या वृ ां नी–’

िवजय ा खो ीकडे ती आ ी होती. अिधक िवचार आता अ होते. ितने दार

हळू च उघडून पािह े . नुसते ोट े े होते ते. आत जाऊन ितने बटन दाब े .
झटकन खो ीभर का पड ा. ा का ाची झोपेतही जाणीव झा ् यामुळेच की
काय, िवजयने हाताची व मानेची थोडी ी चाळवाचाळव के ी. पण ाने डोळे मा ा
उघड े न ते. सु भा ा ा प ं गापा ी जाऊन उभी रािह ी. ितने हळू च हाक
मार ी, ‘‘िवजय.’’

डोळे न उघडताच िवजय हस ा. गुंगीत अस ् या माणे तो पुटपुट ा, ‘‘सु भा!’’

तो थ े ने झोपेचे सोंग घेत आहे असे सु भे ा वाट े . काही ाण ती रािह ी.

पण िवजयने डोळे उघड े नाहीत; ितने किचंित मो ाने पु ा हाक मार ी.

आता मा ा िवजय ा जाग आ ी. ाने डोळे उघड े , पण ाणभर ाचा

आप ् या डो ां वर िव वास बसेना. मा ा दु स याच ाणी तो उठून बस ा व
णा ा, ‘‘मनुषयाची सारी ं अ ी खरी होती –’’

सु भे ा ा ा बो ाचा नीटसा अथ॔ही कळ ा नाही. ा ाही ते ात

आ े . हसत हसत तो णा ा, ‘‘मा ा ात तूच आ ी होतीस आता. पण अ ी
गंभीर मु े ने नाही–’’

‘‘तार आ ीय तुमची!’’

िवजयने ां तपणे तारे चा खोटा हातात घेत ा. तो फोडीत असताना तो णा ा,

‘‘काय ात दु स या ा जिमनीत अगर घरात परवानगीवाचून ि रणा या माणसा ा
ि ा सां गित ी आहे , पण दु स या ा मनात आिण ात ि रणा या माणसां ना–’’

सु भे ा मुकुंदा ा आज ा प ाती आठव े – ‘‘इत ा वषानी भेटून

आप ् या बा मित्राची अगदी ज रीची व ू पळवून नेणा या मैि ाणी ा काय
णायचे हा न पड ा आहे म ा! उ ट टपा ाने माझी झोप पाठवून दे .’’

िवजय तार फोडून वाचीत होता. ा ा अवघड वाटू नये णून सु भा सहज
ा ा टे ब ाकडे गे ी. मुंबइ॔ न ाने आण े ् या अनेक व ू टे ब ावर हो ा; पण
ितचे ा चटकन वेधून घेत े ते एका फोटोने. िवजय आिण पुषपा यां चा फोटो होता
तो. मुंबइ॔ त ां नी तो के ा काढू न घेत ा होता, कोणा ा ठाऊक! ा फोटोकडे
पाहताच मुका ाने खो ीतून िनघून जावे असे सु भे ा वाट े . आताचे आिण
तो फोटो– ी हे पु षाचे खेळणे आहे असेच िवजय ा वाटत असे काय?

ि षटाचार णून ितने ापणानेच िवचार े ,

 ‘‘काय आहे तारे त?’’

‘‘मो ा आनंदाची बातमी!’’

‘‘केस जिकं ी वाटतं एखादी?’’ काही तरी िवचारायचे णून सु भेने न के ा.

गेच ितचे ित ाच कळू न चुक े , की कोटाना स ा उ ा ाची सु ी आहे .

‘‘केस गमाव ी!’’ हे िवजयचे उ र ऐकताच मा ा ती चकित झा ी.

‘‘ णजे?’’

‘‘माझी केस न ती ही! डॉ रां ची होती!’’ ाने िद े ी तार सु भेने वाचून

पािह ी. ‘रावसाहे ब अ व थ आहे त. दु सरी तार येताच िनघा!’ एवढा मजकूर होता
ित ात. एखादा मनुषय अ व थ असणे ही आनंदाची गो क ी होते, हे पिह ् या
ाणी ित ा ानात आ े नाही. मग सारे काही ित ा आठव े , रावसाहे ब णजे
ा जहािगरीचे मा क! ते अ व थ आहे त. ते वार े की ती जहागीर िवजय ा
िमळणार!

धं ा ा िनमित्ताने पािह े े सव॔ मृ ू ित ा आठव े . मानवजातीचे सारे

दु बळे पण ावेळी पणे िदसून येते. मृ ू! ा ा नुस ा क ् पनेने अंगावर
काटा उभा राहतो. पण तोच मृ ू िवजय ा आज आप ् या मित्रासारखा वाटत
आहे .

ती सु होऊन उभी रािह ी. इत ात तोंडात ् या तोंडात ीळ घा ीत अस े ा

िवजय णा ा, ‘‘आता कस ी झोप येते? ब ? कुठं तरी िफ न येऊ या!’’

दु :खा माणे आनंदही मनुषया ा वेडे क न सोडतो. िवजयचे बो णे-चा णे

सु भे ा तसेच वाट े . सु भे ा उभी अस े ी पा न तो णा ा, ‘‘बायकां ना
बाहे र जायची तयारी कराय ा फार वेळ ागतो हं ! िसनेमा ा पिह ् या खेळा ा
जायचं णून ा आर ापुढं उ ा रािह ् या, तर दु सरा खेळ साध ाचा थोडाफार
संभव असतो.’’

‘‘तु ी खु ा च ा अपरा ी िफराय ा! मी नाही बाहे र पडणार आता!’’ असे

उ र सु भे ा अगदी िजभेवर आ े होते! पण िजभे ा जगात ातं य कुठं आहे ?
िजथे िजथे आप े च दात ितचा चावा घेतात आिण आप े च ओठ ित ा अडवतात.

मोिहनीमं ाचा योग ितने पािह ा होता. आप ् या पुंगी ा ता ावर गा ाने

डु ाय ा ाव े ी नागीणही ितने हानपणी बघित ी होती. आप ीही थिती
अ ीच होत आहे असा ित ा भास झा ा. िवजय ा बरोबर ती खो ीबाहे र आ ी.
मा ा पाय या उतरता उतरता ती एकदम णा ी, ‘‘माव ी ा िवचा न िवजय
नुसता हस ा. ाचे हा जणू काही णत होते, ‘‘एवढी गौतमी आ ाबाइ॔
डो ां त ते घा ू न पहारा करीत असताना सा ाभो ा कुंत े नं हां हां णता
ित ा डो ां त धूळ घात ी. णया ा बाडी काही ि कवावी ागत नाही.
िवसा ा तकात वाढ े ी, चां ग ी डॉ रीण झा े ी ही त णी ंकुत े पे ाही
भोळे पणाचा आव आणते आहे ! कुणी फसे का ानं? एका अथा॔ नं बरोबर आहे
णा ते! णय हाही एक वहारच आहे ! आिण वहारात जितके ओढू न धरावे
तितकी आप ी िकंमत वाढते, हा तर ेकाचा अनुभव आहे .’’

ा ा हस ाचा हा अथ॔ मा ा सु भे ा कळ ा नाही. ित ा वाट े , एव ा

मो ा मु ीने वडी माणसां ा परवान ािबरवान ा काढीत बसणे ा ा
िवचित्रा वाट े असे . वासा ा, चित्रापटा ा, िफराय ा, आपण िवजयबरोबर
पूव कितीदा तरी गे ो आहोत. ामुळेच ा ा आप ् या ां चे हसू आ े असावे.

िवजय बाहे र डाय र ा हाक मार ाकरिता गे ा. अजून माव ी दे वघरातच

हो ा. ितकडे सु भा वळ ी. ित ा एका मना ा वाटत होते, माव ी ‘जाऊ नकोस’
णे तर किती बरे होइ॔ . दे वघरा ा दारां पा ी जाऊन सु भेने पािह े . माव ी
दे वापुढे बस ् या असून एक अभंग हळू हळू गुणगुणत हो ा. हानपणापासून
कितीदा तरी तो ितने माव ीं ा तोंडून ऐक ा होता–

‘तू माझी माउ ी

मी वो तुझा ता ा
पाजी ेमपा ा माझे आइ॔
तू माझी माउ ी
मी तुझे वास ं
नको पा ा चो माझे आइ॔
तू माझी ह रणी
मी तुझे पाडस
 तोडी भावपा माझे आइ॔
तूं माझी पि ाणी
मी तुझे अंडज
चारा घा ी मज माझे आइ॔ –’
अनेकदा ऐक े ् या ाच मधुर ओळींनी सु भेचे अ थ मन एकदम ां त
झा े . आपण िफराय ा येत नाही असे सरळ िवजय ा सां गायचे ितने मनात ् या
मनात ठरिव े ही. माव ींना आप ी चा ागू नये णून चोरपाव ां नी ती हळू च
परतणार होती. पण इत ात माव ी नंदादीपाची काजळी झाड ाकरिता उठ ् या.
काजळी झाडून ा वळ ् या तो दारात कुणीसे उभे आहे असे ां ना वाट े . आता
सु भे ा पळू न जाणे अ होते. माव ी पुढे आ ् या, सु भे ा ओळखताच ा
णा ् या, ‘‘काय हवंय गं?’’

‘‘तू.’’

‘‘मी कुठं पळू न जातेय की काय?’’

‘‘ ाता या माणसां चा काय नेम सां गावा? तूच णतेस ना अंथ णावर न पडता
दे वानं डोळे िमट े णजे–’’

‘‘तुझा मु गा पािह ् यावाचून नाही हं मी डोळे िमटणार!’’ ाडकेपणाने सु भे ा

जवळ घेत माव ी उ ार ् या. ां ची वृ आ ा मूळ पदावर आ ी. किती संकुचित;
पण किती गोड जग होते ते! जणू काही अगदी उं चावरचे उबदार घरटे च.

माव ी खा ी बस ् या. सु भेने ां ा मां डीवर डोके ठे व े . ता े मू पाहते

ा माणे मी माव ीं ाकडे टक ावून पा ाग ी. माव ी ा वाट े , ‘‘पोरी ा
मनात काही तरी खुपतंय. हळू च पाहाय ा हवं काय आहे ते!’’

इत ात िवजयच दारात येऊन उभा रािह ा. तो एकदम णा ा, ‘‘झा ा का

अज॔ मंजूर?’’

‘‘कस ा अज॔?’’

‘‘सु भा एक अज॔ घेऊन आ ी होती ना तुम ाकडे ?’’

 ‘‘काहीच बो ी नाही ती!’’

‘‘जरा गार हवेतून िफ न यावं णून गाडी काढ ीय मी. ित ा ट ं , ‘‘च

मा ा सोबती ा!’’ तु ा ा िवचार ाकरिता आ ी ती–’’

‘‘मु ीची जातच ाजरी!’’

सु भे ा त:चाच असा राग आ ा! ती काही तरी बो णार होती. इत ात

माव ीच णा ् या, ‘‘जा की बाळ!’’

आता मा ा ित ा उपाय हर ा. माव ीं ाकडे ितने रागाने पािह े सु ा. पण

माव ींना ितचा राग टका वाट ा. सु भेने आप ् या परवानगीची सबब सां गून
आप ा विड कीचा मान राख ा; ा माणे आपणही ित ा जा णून सां गून ित ा
ाजाळू यौवनाचा मान राखावा असाच िवचार ां नी ब धा के ा असावा!

सु भा णा ी, ‘‘तू च ना आम ाबरोबर!’’

‘‘चां ग ं सां गित ं स. उ ा फोटो ा बसाय ा सां ग ी म ा!’’

‘‘सोडीन की काय सां गाय ा!’’

‘‘छान! मी फोटो ा बस े की ण ी आता िसनेमात काम कर णून!’’

आता मा ा हसू कुणा ाच आवरे ना! या हस ा ा आनंदातच सु भा मोटारीत

जाऊन बस ी. ितचे मन माव ींची आिण मुकुंदाची तु ना करीत होते– ‘‘दु :खातही
सुखी कसे राहायचे, आप ् या दु :खापे ा दु स या ा सुखाकडे ा कसे ायचे, हे
मुकुंद कुठे ि क ा? माव ींनी िनदान खूप पावसाळे तरी पािह े होते.’’

गाडी सु होताच िवजय णा ा, ‘‘आपण दे वा ा नाही चा ो!’’

‘‘ णजे?’’

‘‘माव ींना बो ावीत होतीस बरोबर णून ट ं !’’

 माव ीं ा अंत:करणाती औदाय॔ िवजय ा कळू नये, याचा सु भे ा राग आ ा.
ती जरा कु या॔ नेच णा ी, ‘‘माव ीसारखं मायाळू माणूस ोधून नाही िमळायचं
जगात!’’

‘‘नाही कोण णतो? पण िजथ ं माणूस ितथंच हवं!’’

सु भा बस ी. मोटारचा र ा िवजयने आधीच डाय र ा सां गून ठे व ा

असावा. चोहीकडे अंधार होता. मोटार ा दिव्या ा का ात झाडे , बंग े ,
झोप ा, रे षाचित्रा माणे िदसत आिण नाही ी होत. सु भे ा वाट े मनुषया ा
आयुषयाचा वास असा नाही का? अंधारातूनच आपण पळतच असतो. कस ् या
तरी आकां ोची अंधुक ोत अपुरा का दे त पुढे धावत असते आिण आपण
मागा न धडपडत, तडफडत, एकसारखे धावत असतो. या वासाचा अथ॔ काय
आहे , हे आपणा ा कळतही नाही. किती तरी िव ाण गो ी आप ् या आयुषयात
घडतात. माणसे येतात आिण पु ा िनघून जातात. मुकुंद आिण िवजय! आयुषय!
केवढे मोठे कोडे आहे हे !

सु भेचे मौन िवजय ा अगदी असहा झा े असावे. मोटार गावाबाहे र ां ब गे ी

होती. ाने ती थां बवाय ा सां गित ी. ‘‘आपण पायीच जाऊ या जरा’’ तो सु भे ा
णा ा. हं की चूं न करता सु भा उतर ी, ब ी ा का ात दोघेही चा ू ाग ी.
िवजय म ेच णा ा,

‘‘राग आ ाय वाटतं माझा?’’

‘‘तुम ावर रागाव ाचा काय ह आहे म ा?’’

‘‘आज नस ा तरी उ ा िमळे !’’

‘‘उ ाचा राग काही आज काढता येत नाही. बँकेत र म अस ् या िवाय चेक
दे ात काय अथ॔ आहे ?’’

‘‘आजसु ा रागवायचा ह आहे तु ा!’’

‘‘कस ा?’’
 ‘‘मनुषयाचा मनुषयावर काहीच ह नाही का?’’

‘‘उ ा जहागीर िमळा ् यावर हे िवसरणार नाही ना तु ी? हजारो माणसं

तुम ाकडे आ ेनं पाहती , तुम ा पायां वर ोटां गणे घा ती –’’ सु भेने
संभाषाणाचा रोख भ तीकडे वळिव े ा पा न िवजय ा मनात फार राग आ ा;
पण तो ाने बाहे र िदसू िद ा नाही. समोरच एक पू होता. इकडे ितकडे का
पा न तो णा ा, ‘‘इथंच बसू या आपण!’’

सु भा बस ी व आका ाकडे पा ाग ी. चां द ां चा काय खच पड ा होता

तेथे! जणू काही चं ाची ारी येणार णून के ापासून रजनीने आप ् या महा ात
फु ां ा पायघ ा घात ् या हो ा.

िवजय सु भेचे ा वेधून घे ाकरिता णा ा, ‘‘पु षा सुंदर चां द ाकडे का

पाहत बसतात हे म ा कळ ं , पण बायका–’’

‘‘बायका काही उगीच नाही पाहत!’’

‘‘ ा हे वा करीत असती चां द ाचा! एखादी तारका तुटून पड ी णजे मोठा

आनंद होत असे नाही त णींना?’’

‘‘ ाचं ा दु सरीकडं असतं!’’

‘‘कुठं ? चं ाकडं ?’’

‘‘छे ! ुवाकडं ! अफाट समु ावर ा ग बतां ना धीर दे णा या ुवाचं मोठं कौतुक
वाटतं ां ना!’’

संभाषाणा ा आपोआपच खंड पड ा. मघा ी मोटारीत बसताना िवजयने

कितीतरी तर सुख े उघ ा डो ां नी पािह ी होती. सु भेने आप ् या ा
आ े ी तार वाच ी आहे , ती कितीही बु िन आिण णयपराङ् मुख अस ी तरी
जहािगरीचा मोह ित ा दू र करता येणार नाही, आप ् या अ ु ट णययाचने ा ती
अ ंत संिद , पण गोड असेच उ र आता दे इ॔ , एकां तात आप ् या ा॔ ने ती
कदाचित स ही होइ॔ ; इ ादी अनेक िवचारां ची गुंतागुंत ा ा मनात झा ी
होती. पण सु भेचे आताचे वत॔न ा ा अपे ो ी सव॔ ी िवसंगत होते. िकंब ना
 यां ािवषायी ा ा ा क ् पना हो ा ां ना हानसा का होइ॔ ना, ध ाच
िमळा ा ामुळे. पु षाने आप ् या परा माचे मंिदर उभार े , की मूत णून ां त
पूजा क न ाय ा कोणतीही रमणी हसत पुढे येते, असा जणू काही िस ां तच होता
ाचा. ि रगावात या िस ां ताची ंतरे ही आ ी होती ा ा. मुंबइ॔ ा दोन
दिवसां त पुषपा हां हां णता ा ाभोवती िपंगा घा ू ाग ी न ती का?

थो ाच ाणां त ती िव ाण ां तता िवजय ा असहा झा ी. सु भा एखा ा

संगमरवरी पुतळी माणे आका ाकडे पाहत होती. हस ाचा य करीत िवजय
ित ा णा ा,

‘‘सु भा, एका वषा॔ त फार फरक झा ा तु ात!’’

‘‘माणसां त बद ाय ा वषा॔ क ा ा हवं? एक दिवस, एक ाणसु ा पुरतो

पुषकळदा!’’

‘‘मा ात कुठ ा बद झा ाय असा?’’

‘‘मी क ा ा सां गाय ा हवं? तुम ा टे ब ावरचा फोटो चां ग ा बो का आहे

की!’’

िवजय ा थोडे हायसे वाट े . एकूण सु भे ा तुसडे पणा ा मुळा ी म र आहे

णायचा. मनुषय ि क ा णजे ा ा मूळचे मनोिवकार थोडे च नाहीसे होतात?
सु भेचा म र ही िवजय ा आता इ ाप ीच वाट ी. ेमा ा वे ी ाच म राचे
काटे असतात. ती वे आज ना उ ा फु ् यावाचून का राहणार आहे ? ेमाची भाषा
मानभावी ि पीसारखी सां केितकच असायची!

सु भे ा खु िव ाकरिता िवजय णा ा, ‘‘डॉ रीणबाइ॔ का बिव्य कराय ा

ाग ् या आहे त की काय?’’ सु भेने ं की चूं के े नाही. िवजय जवळ आ ा.
ा ा डो ां ती अनुनयाची ित ा अ ी क ् पना आ ी. पण ती जागेव न
उठ ी नाही. ा ाकडे रोखून पाहत ितने िवचार े , ‘‘िवजय, या ावधी
चां द ाकडे पा न तु ा ा कस ीच क ् पना सुचत नाही?’’

‘‘इतका का मी अरिसक आहे ?’’

 ‘‘ऐकू ा तरी तुमचं का !’’

‘‘दररोज रा ी दे व आप ा जामदारखाना उघडतो आिण सारी र ं जाग ा जागी

आहे त की नाहीत, हे पा न पु ा बंद करतो!’’

‘‘चां ग ाच िच ू आहे णायचा तुमचा दे व! यां त े एखादे र पृ ीवर पडू

ाग ं , तर ते धर ाकरिता तोही ा ा पाठोपाठ उडी टाकी .’’

ित ा उ ारात ी खोच िवजय ा ात आ ् यावाचून रािह ी नाही. पण

आप ् या ाही ित ा िहणवता येइ॔ या क ् पनेने तो णा ा, ‘‘तुझी क ् पना ऐकू
दे की!’’

‘‘या चां द ा णजे फु ं वाटतात म ा!’’

‘‘फार उ ी क ् पना आहे ही!’’

‘‘कस ी फु ं ठाऊक आहे त का?’’

‘‘पा रजात नाही तर रातराणी!’’

‘‘अंहं! िहर ा चा ाची फु ं ! किती दु न ां चा वास येतो! ा जगा ी ां चा

काहीच संबंध नाही, जगा ा अंधारात किती धीर दे तात या चां द ा!’’

िवजय उपहासाने हस ा मा ा!

परत घरी आ ् यावर सु भे ा काही के ् या झोप येइ॔ना. मधूनच उठून ितने

मुकुंदाचे प ा वाच े . म ेच ित ा डो ां पुढे िवजय ा आ े ी तार उभी राही.
ित ा अंतम॔नात े सारे अनुभव आिण सा या आ ा कुठ ् या तरी िवचित्रा धुंदीत
एकमेकां ा हातात हात घा ू न नाचत हो ा.

उजाडताच माव ीं ाकडून ितने ि ा दु धाचाच चहा घेत ा आिण ती एकटीच

िफराय ा िनघा ी. पण काही के ् या ितचे मन स च होइ॔ ना. र े झाडणारी बाइ॔
धुरळा उडवीत होती, णून कॉ े ज ा बाजूने टे कडी चढू न ती पुढे जाऊ ाग ी.
गोख ् यां ा ारकाभोवता ा दगडावर पो ीने खरड े ् या वे ावाक ा
नावां कडे च ितचे ा गे े . ितने उज ा हाता ा दे खा ाकडे पािह े , तो
वडा यां ा व ीचे क ण य ित ा ी ा पड े आिण पुढे पुढे तर ती वाट
सोडून जात असताना ित ा पाया ा एक काटा चां ग ाच ाग ा. उदास मनानेच ती
ॉ कॉ े ज ा माग ा टे कडीकडे आ ी. कुणी तरी मोठमो ाने बो त आहे असा
ित ा भास झा ा. कुतूह ाने ती पुढे झा ी. ो. ग ड आिण कदम जोरजोराने बो त
होते. कदम तर भां डतच होता जणू काही! तो ग डां ना णत होता, ‘‘जगाचा काही
अनुभव नाही तु ा ा, सर. ा ि रगाव सं थानात कारखा ाकरिता ेतक यां ा
जिमनी भराभर काढू न घेताहे त. ते पाहाय ा च ा मा ाबरोबर. ेतक यां ा
खुर ाची त वार क ी होते ते बघा िन मग तुमचं मानस ा आिण अथ॔ ा
सां गा आ ा ा!’’

सु भे ा पाहताच तो थां ब ा पण ा ा मु े वरी आवे तसाच कायम रािह ा.

ग ड सु भेकडे पा न हसत हसत णा े , ‘‘काय गृह थ आहे पाहा हा! पहाटे सच
दारात येऊन धरणं ध न बस ा! मी आप ा सडाफिटं ग आहे णून बरं ! काम
काय याचं, तर का ा सभेत ं माझं भाषाण!’’

‘‘म ाही ंका िवचाराय ा आहे त काही. भाषाण चां ग ं झा ं तुमचं. पण–’’
सु भा णा ी.

‘‘तेच मी णतो!’’ कदमने जवळजवळ गज॔नाच के ी.

ग ड सु भे ा णा े , ‘‘आम ाकडं चहा घेऊ या आपण सारे ! िन मग मी तु ा

ा िवषायावरी माझी िटपणंच दे तो! मग तर झा ं ?’’

उठता उठता कदम आवे ाने णा ा, ‘‘िटपणं! हं ! जगा ा– अस ं मे े ं ान

नकोच! सर, तु ी च ाच मा ाबरोबर, आयती सु ी आहे कॉ े ज ा!’’

ग ड नुसते हस े .

ग डां कडून चहा घेऊन येता येता ां ा िटपणां ची वही चाळ ाचा मोह काही
सु भे ा आवर ा नाही. किती िव ाण वा े आिण िवचित्रा िवधाने होती ा
िचमकु ् या वहीत! मानवी जीवन खरोखरच का असे आहे ? ी-पु षां ा
पर रसंबंधािवषायीची साधी िटपणे न ती. अनेक आ चयाची परं पराच होती
ां ात.

आिण सु भा घरी आ ी, तो या आ चया॔ वर कळस चढिवणा या दोन गो ी ित ा

िदस ् या. ता ासाहे बां ची ि रगाव ा जायची तयारी चा ी होती. के र ा
विड ां नी ां ना घेऊन ये ािवषायी िवजय ा तार के ी होती! दु सरी गो णजे
ित ा त: ाच आ े ी तार! मुकुंदा ा ा तारे त एवढाच मजकूर होता–

‘‘ि कवणी गे ी; पण के रमुळं ि रगाव ा नोकरी िमळा ी. प ा पाठवीत

आहे !’’

णजे मुकुंद आिण के र ि रगावात एक ा राहणार आिण िबचारा मनोहर मा ा

मुंबइ॔ त एकटाच!
 िनमा॔ ् यात ् या क ा
****

मुकुंदाने पाठिव े ् या प ात काय मजकूर असे याचा सु भेने आप ् या

मना ीच किती तरी वेळ िवचार के ा. बु बळाती दो ी बाजूंचे डाव आपणाच
खेळून खेळाची हौस भागवून घेणारे काही खेळाडू असतात ना? ितचे मनही तसेच
झा े होते आज. ित ा पिह ् यां दा वाट े पुषपेचे वडी पड े सनातनी. कुठ ् या
तरी िवषायावर बो णे िनघा े असे आिण मुकुंदाची मते ऐकून ां नी भितीनेच
ि कवणी बंद के ी असे . वंगेने उषणता आिण वे दो ाने थंडी होणारी काही
माणसे असतात की! या सनात ां ची मनेही थेट त ी असतात. पण हा िवचार मनात
आ ा न आ ा तोच ित ा वाट े , तासभर सं ृ त ि किवणा या माणसा ा मता ी
काय करायचंय कुणा ा? मते िनराळी अस ी णून काही ाकरणाची पे
िनराळी होत नाहीत. मुकुंदानेच ि कवणी सोड ी असे . के रबरोबर ि रगाव ा
जाय ा िमळत अस ् यावर ा ा तरी ि कवणीची पवा॔ का वाटावी? के रचा बाप
चां ग ा ीमंत आहे . िद ी असे ाने आप ् या कारखा ात मुकुंदा ा नोकरी.
पैसा आिण प यां ापैकी एकेकापुढेसु ा ताठ मानेची माणसे न होतात; मग येथे
तर काय? दो ींचाही संगम झा े ा.

पण हा िवचार मनात येताच आपण मुकुंदाकडे दू िषात ीने पाहत आहोत, हे

ित ा जाणव ् यावाचून रािह े नाही. आजारी बहीण ि रगाव ा असताना ितथ ी
नोकरी मुकुंदाने प र ी यात गैर ते काय झा े ? मुंबइ॔ ची ि कवणी कायमची
थोडीच होती?

पु ा ित ा मनात आ े , मजुरां ाकरिता कराची ा इतकी धडपड करणा या

मुकुंदाने एका ाधी ा ा कारखा ात नोकरी प र ी? दा दु कानावर
िपकेिटं ग करणा याने काही दिवसां नी तेथे पे े भ न ाय ा ागावे, अ ात ाच हा
कार नाही का? मुकुंद िव ाण िन ही आहे . एक वेळ तो उपा ी मराय ा तयार
होइ॔ ; पण ीमंता ा घरचे कु ं गे कु ो होऊन राह ात ा ा के ाही सुख
होणार नाही. मग ाने या मनसुख ा ची नोकरी का प रावी? ा ा
कारखा ाकरिता ेतक यां ा जिमनी काढू न घेत आहे त, असे मघा ी कदम
णत होता... मग मुकुंदा ा मोह का उ झा ा?
 का आ े े मुकुंदाचे प ा आठव े ते ा कोठे सु भेचे मन थोडे से थर झा े ,
तथािप, ते त: ी पुटपुटतच होते, ‘हा मुकुंद णजे न सुटणारं कोडं आहे एक!’

आपण दु स यावर जी टीका करीत असतो, तीच दु सरे आप ् यावर करीत

असतात, हे मनुषया ा सहसा ात येत नाही. ामुळे िवजय व ता ासाहे ब बस े
होते तेथे जाऊन ‘मीही येते ि रगाव ा’ असे जे ा सु भा णा ी, ते ा िवजय ा
मु े वर जो भाव िदस ा ाचा अथ॔ ‘ही सु भा णजे कधीही न सुटणारं कोडं आहे
एक!’ असाच होता, हे काही ित ा ात आ े नाही. िवजय मा ा मनात णत
होता, ‘ ी ही चंच आहे असं सं ृ त कवींनी का ि िह ं ते आता म ा कळ ं .’

ता ासाहे बां ना सु भे ा ये ाचे आ चय॔ वाट े नाही. ितचे बा ् य व मु वय

ि रगावातच गे े होते. आप े ज ाम कु ाम अस े तरी ािवषायी ेम वाटत
नाही असा जगात कोण आहे ? अ ीकडे तर सु भे ा ि रगाव ा जाय ाच िमळा े
न ते; ितथ ् या े कुरवा ा मैि ाणी पा न ित ाही मनात संसारािवषायी उ ुकता
उ होइ॔ ; िवजय ा वकर जहागीर िमळणार हे तर उघडच आहे , ते ा ही
‘दु सरी जहागीर’ ा ा ाचवेळी िमळा ् यास आनंदीआनंद होइ॔ , असे किती तरी
िवचार ता ासाहे बां ा मनात चटकन चमकून गे े . ते हसत हसत सु भे ा णा े ,
‘मीच च णणार होतो तु ा.’

पु ा न िनघताना कोठ ् या तरी दै िनका ा आधाराने ‘आज वासात अपघात

होणार’ असे जरी पां डुरं ग णा ा होता, तरी दो ी गा ा ि रगाव ा सुख प
पोहोच ् या. जेवणखाण होताच ता ासाहे ब व िवजय कामाकरिता बाहे र िनघून गे े .
िवजय ा आ ाबा◌इं पा ी काय बो ायचे हा नच होता! कारखा ाकडे
के र ा भेटाय ा जावे, तर सं ाकाळी आपण सव॔ िमळू न ितकडे जाऊ, असे
ता ासाहे ब सां गून गे े होते. ेवटी एकदा सु भे ा वेळ घा िव ाचा एक माग॔
सुच ा. ित ा वगा॔ त ी एक मै ीण जवळच राहत होती कोठे ी! ितचा नवरा
मुकुंदा ा वगा॔ त होता आिण पुढे तो डॉ र झा ा हे ही आठव े . ितने ित ाच घरी
जा ाचे ठरिव े .

मा ा या मैि ाणी ा घरात पाऊ टाक ् याबरोबर क ा ा आपण येथे आ ो

असे ित ा झा े . सु भे ा बरोबरीची मु गी होती ती! पण चार मु े होऊन पाच ा
खेपेस ितचे दिवस आता भरत आ े होते. ित ा चेह याकडे पाहताच सु भेचे मन
ाणभर सु होऊन गे े . पाठ िवणीचा खेळ खेळताना कोणा ाही हाता ा न
 ागणारी ही मु गी दहा वषात आजीबाइ॔ होऊन बस ी होती! आजीबाइ॔ चे समाधान
तरी ित ा वा ा ा कोठून येणार? त ण मन आिण अका ी वृ झा े े रीर ही
एके िठकाणी सुखाने नां दणे भावत:च नाही. ामुळे पंधरा ा वष खेळकर
अस े ी ती मु गी अव ा दहा वषात किती िचडिचडी बन ी होती! ितचा थोर ा
मु गा काही तरी त ार घेऊन आ ा आिण ितने ती पुरती न ऐकताच ा ा पाठीत
चां ग ा धपाटा घात ा. कळवळू न रडू ाग े ् या ा मु ा ा सु भेने पोटा ी धर े
तरी ाचा आकां त थां बेना. ाची आइ॔ मा ा मधूनमधून णत होतीच– ‘कारटी
अ ी मुळावर आ ी आहे त मा ा!’

सु भे ा मनात आ े हा मु गा झा ा ते ा या आइ॔ चे अंत:करण केव ा

आनंदाने उचंबळू न आ े असे ! ‘माझा राजा’, ‘मा ा सो ा’, ‘माझा बाळ’ णून
ाचे पटापट मुके घेताना ती आयुषयाती सव॔ ् ये िवस न गे ी असे ; ा ा
मु ा सहवासात आपण य ागंधवा ा अ ौिकक सृ ीत येऊन पड ो आहोत असा
भास ित ा झा ा असे ! आिण आज?– फु े आिण मु े डो ावरच धारण करायची
असतात, हे काय बायकां ना कुणी ि कवाय ा हवे? ातून हे आइ॔ चे दय! पण ितचे
दय आइ॔ चे अस े तरी रीर प ीचे होते. ा ा सहन ी ा काही मया॔ दा
होतीच की नाही! डॉ र अस े ् या ित ा नव यानेसु ा अस ् या बाबतीत अगदी
उदासीन राहावे?

सु भा ा मैि ाणी ी बो ू ाग ी, ते ा तर ित ा भावात पड े ा फरक

ित ा पदोपदी जाणवू ाग ा– िनसग॔ सुरवंटाचे फु पाख करतो; पण मनुषय
फु पाखरा ा सुरवंट क न सोडतो असा िवचित्रा िवचार ित ा मनात
आ ् यावाचून रािह ा नाही. दहा वषापूव आप ी मै ीण आप ् याइतकीच ार,
हौ ी आिण मह ाकां ी होती, पण फु ां चे िनमा॔ ् य ावे ा माणे ित ा मनाची
थिती झा ी होती. ितचे पार म न गे े होते– नाही, ते आपोआपच मे े
न ते; कोंडमारा क न ते मार ात आ े होते. नकळत कर ात आ े ् या या
खुनात ा पिह ा आरोपी– ितचा नवरा! डॉ र असून बायको ा मनाचे मरण ां त
चित्ताने पाहत होती ारी!

चहा ा वेळी सु भे ा डॉ रां चे द ॔न झा े . ां चे पोट इत ात चां ग े च सुट े

होते. सु भेने ां ा ी कारखा ािवषायी बो ाय ा सु वात के ी.

‘‘कारखाना िनघा ाय णे इथं एक!’’

 ‘‘वाच ं होतं खरं वत॔मानप ात!’’

सु भे ा मनात आ े , त: ा बायको ा कृतीची हा हवा वत॔मानप ात

आ ी तरच ती या गृह था ा कळ ाचा संभव िदसतो.

‘‘कस ा आहे कारखाना?’’

‘‘साखरे चा आहे णतात! आप ् या ा काय? साखरे चा असो, नाही तर िमठाचा

असो–’’

‘‘तु ी पािह ा नाहीत तो अजून?’’

‘‘मी पे ंट पाहतो. कारखाने पा न काय करायचंय आप ् या ा?’’

या उ रात ् या उम॔टपणापे ा मूख॔पणाच सु भे ा जाणव ा. ती रािह ी.

पण डॉ रां ा िवनोदसागरा ा आता भरती येऊ ाग ी होती–

‘‘ ा कारखा ाचा मा क ीमंत आहे णे चां ग ा! तो आजारी पड ा, की ा

दिव ी कारखाना पाहाय ा जाणार आपण! बाकी तो आजारी पड ापे ा, ठे व े ी
ती बाइ॔ च आजारी पड े ी बरी! ित ा पायगुणावर फार िव वास आहे णे ाचा!
ित ा बरी कर ाकरिता पा ासारखा पैसा खच॔ करी ारी! नाहीतर आमचे ेम
पाहा!’’

हसायचे की रडायचे हे च सु भे ा कळे ना. िवषाय बद ा ा हे तूने ती णा ी,

‘‘कसा छान आहे हा बंग ा तुमचा! किती खच॔ आ ा असे या ा?’’

‘‘दहा हजार!’’ एकदम ितमज ी हा करीत डॉ र पुढे उ ार े , ‘‘अवघी पाच

हजार इं जे नं!’’

आिण मग आप ् याकडे येणा या ेक रो ा ा आपण िनरिनराळी इं जे ने

क ी सुचवतो याचे डॉ रां नी जे रसभरित वण॔न के े ते ऐकून तर सु भे ा
अंगावर काटाच उभा रािह ा! ा ा ा ा हातात स ेची, िव ेची अथवा
संधीची कु हाड येइ॔ , ाने ाने जीवना ा मागा॔ वर उभे राहावे आिण ा मागा॔ ने
रखडत जाणा या गोरगरीब वा ां कडून धाकदपट ाने पैसे उकळावे या ाच का
सुधारणा णतात? ेक मनुषय ज त:च ु टा असतो की काय? उ
ि ाणाने या ु टा पणा ा वृ ी ा आळा पडत नस ा, तर ा ि ाणाची िकंमत
कस ी?

आप ् या मैि ाणीचा िनरोप घेऊन सु भा क ीब ी ा बंग ् यातून बाहे र पड ी;

पण ितचे चित्त कुठे च ागेना. ित ा अंत:सृ ी माणे बाहे रची सृ ीही उदासच
होती. पाच वाजाय ा आ े तरी ऊन ण ासारखे निव े न ते. मधूनच वारा सुटे;
पण तो इतकी धूळ घेऊन येइ॔, की के ा एकदा थां बे असे होऊन जाइ॔ . र ा ा
पड े े ख े , कोप याकोप या ा साच े ा केरकचरा, ह वाया ा दु कानां ती
पदाथावर घोंघावणा या मा या, उसा ा चरकां चा ऐकू येणारा कर॔ कर॔ असा आवाज,
हानपणी उ ा ात पािह े ् या आिण ऐक े ् या सव॔ गो ी सु भेने आताही
पािह ् या आिण ऐक ् या. कुठ ् याच गो ीत काडीचाही फरक िदस ा नाही ित ा.
दे वळात पुरािणकबुवा ौपदी-व हरणाचे तेच पुराण सां गत होते; बायका पूव ाच
भािवकपणाने ते ऐकत हो ा; घामाने िनथळ े े हमा दु कानातून पूव माणेच
पोती उच ीत होते; फार काय ुिनिसपाि टीचा बंबही दहा वषापूव र ाव न
जसे माज॔न करीत जात असे, तसाच आताही जात होता.

सु भेचे कंटाळ े े मन णा े , ‘कितीही वष होऊन गे ी तरी वठ े ् या

झाडा ा काही पा वी फुटत नाही. समाजात सुधारणा कधी होत नाही; ती करावी
ागते.’

गाव सोडून ती बाहे र पड ी ते ा मा ा ितचे बा ् य परत आ े . र ा ा कडे ची

ती काळीभोर ेते पा न हानपणी ेतात चो न खा ् े ् या भुइ॔मुगा ा िहर ा
गाची ित ा आठवण झा ी. एखादे मू जित ा मोहकतेने बोबडे बो ू ागते,
तित ाच मोहकतेने कापसाचे बोंड कसे फु ते याचे ित ा रण झा े . गु हाळाची
गोडी ित ा िजभेवर रगाळू ाग ी आिण र ात ् या दु धाचे िचमणे िबंदू ित ा
डो ां पुढे नाचू ाग े . र ा ा दो ी बाजूंना दू र ि ाितजापयत पसर े ् या
धरित्रीमातेत केवढे तरी का आहे , असे ित ा ा वेळी वाट े . मा ा म ेच
िदस े ी ती ेतक यां ची नागडी मु े , ां ची ती ठगणी खोपटी, ां ची ु कडी कु ी–
िनसगा॔ इतके मनुषया ा आनंदी का राहता येत नाही, याचा ितचे अंतम॔न िवचार क
ाग े .
 चा त चा त ती गावापासून बरीच दू र आ ी होती. आता र ापासून दू र एक
हानसा डोंगर िदसू ाग ा. ित ा आठव े , हानपणी आपण या डोंगराव न
घस न खा ी पडत होतो, ा वेळी मुकुंदाने चटकन पुढे होऊन आप ् या ा मागे
ओढ े णून बरे ! नाही तर!

सु भा ा डोंगराकडे िनरखून पा ाग ी. ाचे सारे प बद े होते.

ा ा पाय ा ी किती तरी हान-मो ा इमारती िदसत हो ा. ां ा
भोवता ीची ती जागा– एकदम ित ा ानात आ े , मुकुंदाची ताइ॔ ा
सॅिनटो रयमम े आहे ते हे च अस े पािहजे. ती झपझप डोंगरा ा िद ेने चा ू
ाग ी. हळू हळू ित ा इमारती िदसू ाग ् या. अव ा दोन-तीन वषात केवढा
पसारा ा डोंगरा ा पाय ा ी पसर ा होता. वाटे वर सुंदर वाळू चमकत
होती. द ॔नी भागापा ी दु नच सु ची झाडे ागताकरिता उभी होती. थुइ॔थुइ॔
नाचणारे एक कारं जे मना ा आनंद दे त होते. सु भेने फाटकापा ी अस े ् या
पाटीकडे पािह े . िम नरी मंडळीं ा य ां नी चा े े ा य होते ते. ती ा
पाटीपा ी ाणभर थां ब ी. पोरां ा पायी आप ् या प ीची कृती खराब होत आहे
हे सु ा न कळणारा मगाचा िहं दू डॉ र आिण अ ् प वेतनावर सबंध आयुषय
परदे ात काढाय ा तयार झा े ा िम नरी डॉ र यां ची दोन चित्रोच जणू काही
ित ा डो ां पुढून नाचत जात होती. आप ् यात ् या सुि ि ातां ा संकुचित
मनोवृ ीची ित ा ाज वाट ी! ि ाण, पैसे, मोटार, बंग ा, संसार आिण तसेच
रं गे ोक अस े तर मिदरा आिण मिदरा ी! भोग, उपभोग हे च काय ते यां चे
सुखसव॔ ! ागाइतका दिव्य उपभोग दु सरा कोणताच नाही, हे आप ् यात ् या
सुि ि ातां पैकी तरी कित्येकां ना कळते? मघाचा डॉ र, िवजय– इतरां ची गो
क ा ा हवी? ता ासाहे बां नी तरी आप ् या उ ा आयुषयात काय के े ? सारा पैसा
ि रगावात िमळिव ा; पण राजेसाहे बां ा नावा ा हाय ु ा ा पाच े पये,
राणीसाहे बां ा िबिझक ब ा तीन े पये, मा ती मोफत वाचन मंिदरा ा ंभर
पये. अस ् या काही दे ण ा दे ाखेरीज ां नी तरी आप ् या पै ाचा िविनयोग
कोठे के ा आहे ?

कुठ े ही त:वर चा िव ाची पाळी आ ी, की ाची धार फार ती ण

वाटू ागते. यामुळेच सु भा आप ् या िवचारतं ीतून जागी होऊन पुढे चा ू ाग ी.
ताइ॔ ची खो ी ोधून काढावया ा ित ा काही फारसा वेळ ाग ा नाही.
 ताइ॔ ा खो ीत ितने पाऊ टाक े , तो खाटे वर बसून मुकुंद ताइ॔ चे पाय चेपीत
आहे असे ित ा य िदस े . मुकुंदाचा िवचित्रा ाग आिण ाचे िव ाण िवचार
यां ामुळे ा ािवषायी ित ा वाटू ाग े ् या ेहभावात आदराचीच वृ ी अिधक
उठून िदसे; पण मुकुंदा ा सेवेचे हे ेमळ य पाहताच ा ेहभावाती दू र
ाणाधा॔ त ोप पाव े . हळू च मागून जावे आिण ‘तुझे हात दु खू ाग े असती तर
मी रगडते ताइ॔ चे पाय’ असे णावे, असे ित ा मनात फार फार आ े . पण
इत ात ताइ॔ ची नजर दारात उ ा अस े ् या सु भेकडे जाऊन ती उ ार ी,
‘‘अगबाइ॔ !’’

मुकुंदाने दचकून मागे पािह े . मग एकदम खो खो हसत तो बिहणी ा णा ा,

‘‘केवढं ग भिविव ं स म ा!’’

‘‘तर तर! जणू काही भीतच अस ी कोणा ा या जगात!’’ ताइ॔ कौतुकाने

बो ी. सु भा येऊन मुकुंदा ा समोर खाटे ा दु स या बाजू ा बस ी. ित ाकडे
िम पणे पाहत मुकुंद णा ा, ‘‘आजपयत दे वा ासु ा ा ो नाही, पण आज
मा ा एका माणसा ा पा न–’’

‘‘दे ख ् या दे वा ा दं डवत घा ाय ा काय होतं?’’

‘‘पािह ं स ताइ॔ , माणसं त:ची ुती क ी त:च क न घेतात ती! मी िह ा

मनुषय णत होतो; पण ही तर दे व ाय ा िनघा ी आहे !’’

आता मा ा सु भे ा हसू आवरे ना.

ताइ॔ जवळ बसून ग ा मारताना एक तास के ा गे ा याचा मुकुंद आिण सु भा

यां ना प ाच ाग ा नाही. ताइ॔ ा मु े वर ित ा कृतीत सुधारणा अ ी काहीच
िदसत न ती. ते ा ितचे मन स कर ाकरिता मुकुंद आिण सु भा यां ची जणू
काही य॔तच ाग ी होती. कोटीवर ितकोटी करावी, आप ी थ ा झा ी तरी
आपणच आधी हसावे, असे चा े होते दोघां चे. सात वाज ाची घंटा झा ी ते ा
कुठे दोघेही भानावर आ ी. रो ां ना भेटाय ा आ े ् या माणसां नी हिवा ात सहा
वाजता आिण उ ा ात सात वाजता परत गे े पािहजे, असा ितथ ा िनयम होता.
 फाटका ा बाहे र आ ् यानंतर मुकुंदाने ा वसाहतीकडे वळू न पािह े आिण
सु भे ा णा ा, ‘‘खरं दे ऊळ वाटतं हे ; नाही?’’

सु भा ा ाकडे पा न नुसती हस ी, ागाची खरी िकंमत ागी मनुषया ाच

कळते असा िवचार ित ा मनात आ ा होता.

सु भे ा पोहोचिव ाकरिता मुकुंद ित ाबरोबर ि रगावकडे येऊ ाग ा,

ते ा ती णा ी, ‘‘तु ा कारखा ाकडे परत जायचं आहे ना?’’

‘‘छे ! सकाळी जाणार आहे मी!’’

‘‘मग आम ाकडं च राहा की रा ी!’’

मुकुंदाने नकाराथ मान ह िव ी.

‘‘दु सरीकडे जायचं असे कुठे तरी!’’

‘‘हं .’’

‘‘मोठी माणसं िमळा ् यावर आ ा ा कोण िवचारतो?’’

‘‘खरं आहे !’’

‘‘ि रगावा ा राजेसाहे बां नी तर नाही ना तु ा बो ािव ं ?’’

‘‘ ां नीच बो ािव ं आहे की! मा ा ह ् ी िब हाड बद ंय ां नी!’’

‘‘िब हाड?’’

‘‘इथं राहाय ा आ े आहे त राजेसाहे ब!’’

मुकुंदाने बोट दाखिव े ा िद ेकडे सु भेने पािह े . र ापासून थो ा

अंतरावर दहा-पंधरा मातीची घरे अस े े िचमकु े खेडे होते ते!
 मुकुंद बो ू ाग ा. ा ा तेज ी डो ां त ी चमक हळू हळू दाट होत
जाणा या अंधारात ु ा ा चां दणी माणे काकत आहे , असा सु भे ा भास
झा ा. सं थािनक आिण मनसुख ा यां ा का ीत ेतक यां ा क ा िचंध ा
उडणार आहे त हे ाने इत ा ेषाने सां गित े , की ाच मनसुख ा ा
हाताखा ी नोकर णून हा काम करीत आहे असे दु स या कुणी सां गित े असते,
तर ते ित ा खरे च वाट े नसते. पण गेच ाची ि कवणी क ी गे ी ही गो
िनघा ी. उ र िहं दु थानात े गीता सां गणारे पंडित किती होते, कोठ ाही दिवा
ागताच ा ा नम ार करायचा अ ी ां ची प त अस ् यामुळे पुषपा पुन:पु ा
च दाबून ां ना पटापट कसे नम ार कराय ा ावी, ह ् ी ा आय॔ या
पावडरी ावतात ापे ा ां नी भ ावावे, अ ी सूचना ां नी केव ा
गंभीरपणाने के ी होती, ‘कम॔ ेवािधकार े मा फ े षु कदाचन’ हा गीतेत ा चरण
सुखव ू ोकां करिता आहे , असे ट ् याबरोबर पुषपेचे वडी किती खवळ े ,
सा या गो ी हसत हसत मो ा खेळकरपणाने सां गित ् या ाने. पुढे ताइ॔ ा
िवकाराचे पां तर ोगात झा े आहे , हे सां गताना ा ा रात ा अ ंत सू म
कंप जसा सु भे ा जाणव ा, त ी सॅिनटो रयमवरी वृ अमे रकन डॉ र केवळ
सेवेकरिता अविवाहित कसा रािह ा, हे सां गताना ा ा भावनां ना आ े ी भरतीही
ित ा कळ ् यावाचून रािह ी नाही.

आता अंधार पड ा होता. ि रगाव अगदी जवळ आ े होते. प ीकडे च रे ् वेचा

र ा होता. तेथे कोणी तरी चणेकुरमुरेवा ा ओरडत होता–

चुरमुरी खा र फुटाणी
ितखट सणाची चटणी
एरवी हे का ऐकून सु भे ा हसूच आ े असते. पण आता ित ा ते चुरमुरे-
फुटाणे ायची हर आ ी. ते घेऊन र ाप ीकड ा ेतात ती आिण मुकुंद
जे ा जाऊन बस ी, ते ा मुकुंद णा ा, ‘‘सु भा, तु ा फार उ ीर झा ा णून
ता ासाहे ब रागावणार नाहीत ना?’’

सु भा काही उ र दे णार होती; पण इत ात चुरमुरे घे ाकरिता ितने जो हात

खा ी के ा तो मुकुंदा ा भर े ् या मुठीतच पड ा.

‘‘आयतं बरं झा ं !’’ ती उ ार ी.

 ‘‘वा:! मी नाही दे णार मा ा मुठीत े !’’ मुकुंदही थ े ने णा ा.

‘‘बघू या!’’

हळू हळू मुठीतून गळू न पडणा या ा हान हान दा ां चा ॔ ित ा किती

सुखकारक वाट ा!

चुरमुरे संपवून ती दोघेही उठ ी, तोच मुकुंद णा ा, ‘‘मघापासून दे इ॔न दे इ॔न

णतोय; पण पुन:पु ा िवसराय ा होतंय्!’’

‘‘काय दे णार आहे स?’’

‘‘के रचं प ा!’’

मुकुंद ा हातातून प ा घेता घेता सु भा णा ी, ‘‘म ाही पुन:पु ा िवसराय ा

होतंय्! झा ं य् काय असं आज कुणा ा ठाऊक!’’

दोघेही मनापासून हस ी.

‘‘मनोहरचं काय करायचं पुढं?’’ सु भेने िवचार े .

‘‘इथं बो िवणार आहे मी ा ा!’’

‘‘इथं? ि रगावात? इथंच तर ा ावर तो आरोप आ ा.’’

मुकुंद पुढे काहीच बो ा नाही. गावात े दिवे िदसू ागताच तो सु भे ा

णा ा, ‘‘जा तू आता!’’ अंधारात ा ा अ य होत जाणा या पाठमो या
आकृतीकडे पाह ाचा िनषफळ य सु भेने के ा. मग हळू हळू ती चा ू ाग ी.
कुठ ् या तरी दु कानात ा पेटोमॅ चा झगझगीत का र ावर पड ा होता.
कुतूह ाने ितने के रचे ते प ा उ गडून पािह े . अगदीच हान होते ते.

ि य सु भाताइ॔ ,
‘तुझी के र मो ा संकटात आहे . आता ा आता ये. तू माझी नुसती मै ीण
नाहीस; नणंद आहे स. मनोहर ा ग ाची पथ आहे तु ा. अस ी त ी ये.’
 ीतीचा ित नी
****

के रची ती िच ी वाचून सु भे ा थम हसूच आ े . मनसुख ा सार ा

ाधी ाची ही मु गी! पाया ा काटा ाग ा तर दहा डॉ र बो ावीत असे
बाप! ही कस ् या संकटात असणार? हळ ा मनाची माणसे अंधारात पाया ा काही
िवळिवळीत ाग े की साप, साप णून ओरडतात ना! त ीच गां ाव न
आरामखु ्यां वर आिण आरामखु ्यां व न मोटारीत, अ ा रीतीने आयुषय
घा िवणा या ीमंत माणसां ची थिती होत असावी! जगात किती तरी दु :खे
ाभािवक आहे त हे कळतच नाही ां ना. िइ तळात आप ् या ा हजारदा नाही
का हा अनुभव आ ा? गरीब माणसे ं का चूं न करता वेदना सोसतात; पण
तेव ाच वेदनां चे ीमंत माणसे केवढे ोम माजवितात– ‘अग आइ॔ ’, ‘मे ो’,
‘दे वा!’ अस े उ ार काढ ् या िवाय एक घटकासु ा जात नाही ां ची! उबदार
कप ात चोवीस तास गुरफटू न राहणारी थंडी सोस ाची ी नाही ी होत नाही
का? ताटाव न पाटावर आिण गा ां व न िग ां वर करणा या या ीमंतां ची मनेही
त ीच कमकुवत होतात.

घरी पोहोचेपयत सु भे ा मनात अस े च िवचार येत होते; पण िवजय ा

दिवाणखा ात ता ासाहे ब, िवजय आिण ि रगावाती तीन-चार ितिषठत मंडळी
ा गो ी बो त होती, ा ऐकाय ा ती सहज बस ी. मा ा– ित ा डो ां पुढे
एकदम मुकुंद उभा रािह ा, मुकुंदािवषायी आप े मन काळजी करीत आहे , हे
ात येताच आप ् या ितिबंबाकडे पा न हान मु ाने जसे हसावे त ी ती
हस ी. गेच ित ा वाट े – के रही मनोहरची अ ीच काळजी करीत असे !
मुकुंद िनघून आ ् यावर ा पठाणाची आिण मनोहरची गाठ पड ी असावी.
वैतागा ा भरात मनोहरने काहीतरी आतताइ॔ पणा ा गो ी प ात ित ा ि िह ् या
असती ! ा वाचून के रचे मन अ थ होऊन जावे यात नव कस े ? णयी मन
पा रजातका ा फु ा नही हळवे असते.

उठावे आिण तडक के रकडे िनघून जावे अ ी सु भे ा इ ाउ झा ी.

पण जायचे कसे? कारखाना दू र, रा ा अंधारी! के र ा भेटाय ा जाते णून

गाडी घेत ी तर ता ा णती , ‘उ ा सकाळी जा की!’ ती आप ् या भोवता ी
चा े े संभाषाण ऐकू ाग ी. वकरच ती ात रं गूनही गे ी. संभाषाणाचा मु
िवषाय ेतक यां ा जिमनी कारखा ा ा क ा िमळवून ाय ा हाच होता. पण
एखा ा झाडा ा बुं ापासूनच फां ा फुटा ात त ी ा संभाषाणाची थिती झा ी.
मनसुख ा व रित ा या कारखा ा ा दो ी मा कां नी दिवाणां ची अनेक वेळा
गाठ घेत ी; पण र ह ाने घेत े ् या द ॔ना ा दिवाणसाहे ब पाहत नाहीत, असे
एका वृ विक ां नी सां गित े . कोटा॔ त आप े क े पै ा ा बळावर जिकं ाब
सु भे ा हानपणापासून या गृह थां ची ाती होती. ामुळे ां ा या
अनुभवा ा ख ा बो ाचे सवानीच हसून ागत के े . नंतर दु सरे एक दाढीवा े
गृह थ बो ू ाग े . िहं दूधमा॔ चा जा ् य अिभमान होता ां ना. आप ् या
हानपणी ाळे त ् या गणे ो वात सव॔ व ां त हे एक गृह थ अिधक जोराने
ओरडत असत हे सु भे ा आठव े . ां ची काही वा ेसु ा– मु े ां चे वारं वार
िवडं बन करीत अस ् यामुळे ित ा आठवू ाग ी. ‘तु ी समथ॔ रामदासां चे बेटे
आहात, तानाजीसार ा िसंहाचे वं ज आहात, पिह ् या बाजीरावां चे वं ज
आहात!’ या वा ां चे ां नी पेटंटच घेत े होते. रामदास ामीं ा वारसा ा. कफनी
व कुबडी यां खेरीज आणखी काही िमळणे नाही, अ ी ंकासु ा या
व ृ ावर सु भे ा वगा॔ त िनघा ी होती. हे गृह थ िहं दू ेतक यां ना जिमनीचा
यो मोबद ा िमळा ा णजे झा े , मुस मान ेतक यां ना अ घडवाय ा हीच
संधी यो आहे , अ ा अथा॔ ची काही तरी बडबड करीत होते. ता ासाहे ब इत ा
ां तपणाने ां चे बो णे ऐकून तरी का घेत आहे त हे च सु भे ा कळे ना. सं थान ा
दिवाणा ा ाच दे ऊन गरीब ेतक यां चे गळे कापाय ा तयार होणा या आिण
योगायोगाने िहं दू अगर मुस मान झा े ् या गरीब जिवां ना ायाचे िनरिनराळे काटे
ावणा या या बृह तीं ा मनोवृ ीचा अथ॔च ित ा कळे ना! सित् क
मह ाकां ोने ेरित होऊन ितने सव॔ वै कीय ि ाण घेत े होते. रोगी बाइ॔ पुढे
आ ् यावर ित ा ह के कसे वाटे , ती बरी क ी होइ॔ , या िवचारात िनमगी होऊन
जा ाची सवय सु भे ा झा ी होती. ही िहं दू, ही मुस मान, ही अ चन हा िवचारच
ित ा मनात ा वेळी येत नसे. ामुळे आप ् यासमोर बस े ् या ि रगावाती ा
िित त पुढा यां ना पा न ित ा मनात आ े , सारे जग हा चोरां चा बाजार आहे .
ां ा अंगावर परीटघडीचे रे मी कपडे असतता ते साव ठरतात आिण ां ा
अंगावर फाटकेतुटके कपडे असतात ते चोर ठरतात. एवढाच काय तो फरक! ित ा
मुकुंदाची आठवण झा ी! ितचे मन णा े , किती पवित्रा आिण उदा मन आहे
ाचे!
 ित ा ा वेळी मुकुंदाची आठवण झा ी, ाच वेळी ितसरे गृह थ मुकुंदािवषायी
बो ू ाग े होते. सं थानात ् या हा मोठमो ा अिधका यां भोवती ु डबूड क न
आप ी तुंबडी भरणे हा या गृह थाचा उ ोग होता. तो राजकवीही होता. णजे
वा ात कोठे खु झा े , की यां ची ु त जागृत होत असे. राणीसाहे बां ा पिह ् या
डोहा ां पासून राजेसाहे बां ा िद ् ी ा जा ा ा सोह ापयत एकही िवषाय
ां ा ी कवित्वा ा मा यातून सुट ा न ता. ि रगावात े सूितकागृह
ग न॔र ा ह े उघड ात आ े ा वेळी या गृह थां ा ितभेचा जो िव ास
ी ा पड ा होता, तो सु भाच काय, पण सारे गाव कधीही िवस क े नाही.
‘राजहं स माझा िनज ा’ या चा ीवर कविवयानी ती रचना के ी होती, ‘बा नरा
गरोदर होणे । वाटते सुखाचे तुज ा ।। प र दु :खद ब हे अंती । बां िध ी
सूित ाळा ।।’ हा ा का ाचा आरं भ गुणगुणून सा या गावाने किती तरी दिवस
आप ी करमणूक क न घेत ी होती! आताही ाच ओळींची आठवण होऊन
सु भा हसणार होती; पण इत ात ा गृह था ा बो ात मुकुंदाचे नाव आ े .
रानात ैरपणाने बागडणा या स ा ा कस ी तरी चा ागून ाने आप े कान
टवकारावे, त ी ित ा मनाची थिती झा ी. तो णत होता, ‘‘तो मुकुंद कां बळी इथे
येणार आहे णे! कराची ा मोठा संप ढिव ाय ानं पूव !’’

‘‘ि रगाव णजे काही कराची न े ! उ ा ता ासाहे बां सारखी माणसं जाऊन
जिमनी मागू ाग ी, तर हे ेतकरी नाही णती असं वाटत नाही म ा!’’ िवजय
उ ार ा.

दाढीवा े उ र े , ‘‘पां घ णात अस े ् या मनुषया ा बाहे र किती थंडी पड ी

आहे याची क ् पना येत नाही, तसं झा ं य तुमचं, िवजय. पण कुठं मि दीव न वा
वाजिव ाचा िहं दूंचा ह बुडू ागतो, तर कुठं िहं दूं ा दे वळा ेजारी एखादी
कबर अचानक उ होऊन वाद सु होतो. या नाही ा िनमित्ताने खे ात
वरचेवर जावं ागतं म ा. तु ा ा वाटतो तितका ेतकरी आता गरीब रािह ा
नाही. पूव खाय ा ाय ा िमळत होतं ितथपयत ओ ं गवत होेते ते, पण तो सारा
ओ ावा नाहीसा झा ा आहे आता! कोठून तरी िठणगी आ ी–’’

‘‘िठण ां ना काय तोटा आहे स ा ा काळी?’’ दिवाणां चे दो अस े े

वकी साहे ब उ ार े ! ‘‘अहो, वारा िफर ा, की आगीची िद ाही बद ते. दू रची गो
क ा ा हवी? माझा स ा पुत ा, चां ग ं कॉ े जचं ि ाण िद ं ा ा. हवं तर
दिवाणसाहे बां ना सां गून हाय ु ात मा र करतो ट ं , पण काय ि र ं य
पोरा ा टाळ ात कुणा ा ठाऊक! ा ा णे सं थानात नोकरी करायची नाही;
समाजस ावादाचा दोन-तीन वषा॔ चार क न मग काय करायचं हे पाहणार आहे
तो. आहे की नाही उं टावर ा हाणा? के ा मुंबइ॔ ा असतो, के ा इकडे येऊन
सं थानात ् या खे ापा ां त िफरत असतो!’’

िहं दुमहासभावा े सां गू ाग े ; ‘‘तुम ा पुत ासारखे पुषकळ ोक झा े त

ह ् ी. धमा॔ चासु ा अिभमान नाही यां ना. णे भाकरीचा न मु आहे . रामदास
बोह ् याव न पळा े ते काय भाकरीकरिता? तानाजी िसंहगडावर म रा ी चढ ा
तो काय भाकरीकरिता? पिह ् या बाजीरावसाहे बां नी उ र िहं दु थानवर ारी के ी
ती काय भाकरीकरिता?’’

चार ोक िदस े , की या गृह थाचे ा ानाचे वेड जागृत होते, हे िवजय ा

ठाऊक असावे! तो म ेच णा ा, ‘‘मग सरकारी कूमानेच जिमनी कारखा ा ा
िमळती अ ी खटपट करणं बरं !’’

ता ासाहे बां नी िवचार े , ‘‘पण सरकारी कूम तरी ेतकरी मानती का?’’

‘‘नाही तर काय करती ?’’

‘‘स ा ह!’’

‘‘सं थानात कस ा करताहे त स ा ह? एकेकाची ह ी चां ग ी नरम क न

टाकू!’’ िवजय णा ा.

िवजयचे हे उ ार सु भे ा कुणी तरी अंगावर फेक े ् या जळ ा िनखा यासारखे

वाट े . ेतक यां ना त: ा जिमनी ा तुक ासाठी– आप ् या पोरां ा
ाणासाठीही स ा ह कर ाचा अिधकार नाही आिण िवजय ा मा ा नुस ा
वारसाह ाने एक जहागीर िमळिव ाचा परवाना आहे . ित ा ु मना ा वाट े ,
जग सुधार े असे आपण मानतो ते अगदी खोटे आहे . नरमां सभ ाक माणसे काही
रानटी जातीतच आढळत नाहीत. सारे सुधार े े जग अजूनही मनुषयाचे मां स
िमट ा मारीत खात आहे . फरक झा ा आहे तो फ हे मां स िमळिव ा ा
साधनात. पूव मनुषया ा सुळावर चढवीत; पण आता अमे रकेत ा ा िवजे ा
खुच त बसवितात. मनुषयाचे र मां स खा ा ा क े ा स ा ा जगात अ ंत
सो ळ प दे ात आ े आहे एवढं च! पण–

िहं दुमहासभावा े बो त होते, ‘‘पु ा ाही कुणी कदम नावाचा चळव ा मनुषय
आहे – इकडे तीन-चारदा येऊनही गे ाय तो! माथी िफर े े चार त णही ा ा
पाठी ी आहे त. तो एकदम ा मुकुंदा ा घेऊन आ ा, तर काही तरी िव ाण
कार झा ् या िवाय राहणार नाही इथं!’’

‘‘ ा मुकुंदा ा सं थान ा ह ीत ये ाची बंदी के ी णजे झा ं . राजेसाहे बां ची

िन दिवाणसाहे बां ची कृती फार नाजूक आहे . ां ना स ा हासारखी अप ं क न
चा ायचं नाही!’’

िवजय ा या उ ारां चे सवानीच हसून कौतुक के े . ा पायावर स ा हाचे

मंिदर उभार े जाणार, तो पायाच उखडून टाक ाची क ् पना िन:सं य
मु े िगरीची होती. मा ा इतरां चे हसणे जो जो बाहे र फुटत होते, तो तो सु भेचे
अंत:करण आत ् या आत गुदम न जात होते. ितचे मन णत होते... ‘मुकुंद या
ोकां सारखा ाथ िन ढोंगी नाही णूनच हे ोक ा ामागे हात धुऊन ागणार
काय? सनी माणसां ना निव्य॔सनी माणसां िवषायी एक कारचा िव ाण म र
वाटतो णतात! त ीच यां ची थिती झा ी आहे . मुकुंद! आप ा मुकुंद असहाय,
एकाकी ढणार आिण कौरवां नी अिभम ू ा अधम॔यु ात जसे मार े , ा माणे
स े ा आिण संप ी ा ां चे घाव वाटे तसे आिण वाटे तेथे घा ू न ही िहं
प ूं ा पाने वावरणारी माणसे ाचा पराभव करणार, ा ा ा ा ेया ा
जगातून नाहीसा करणार. आपण हे उघ ा डो ां नी पाहायचे? स ही काय नुसती
पु कात वाचायची गो आहे ? ायदे वता णजे काय एक िनज व पुतळी आहे ?
मूठभर ित ितां साठी ाखो ोकां नी दु :खात खितपत पडायचे? मग जु ा
काळी दे वतां ना माणसां चे बळी दे त असत, या गो ी ा हसायचे तरी काय कारण
उर े ? सारे जग मुकुंदािव गे े तरी आपण ाचीच बाजू धर ी पािहजे. ा ा
मदत कर ाकरिता झट े पािहजे.

मंडळी जाय ा िनघा ी. जाता जाता वृ वकी सु भेपा ी ाणभर थां बून
णा े , ‘‘डॉ रीणबाइ॔ तर एक ही बो ् या नाहीत आम ापा ी!’’

‘‘तुम ा या राजकारणात कळतंय काय मा ासारखी ा?’’

 ‘‘तो मुकुंद कां बळी िहचा चां ग ा मित्रा आहे हं ! ता ासाहे ब, मी िवसर ोच होतो
की! सु भेची िन मुकुंदाची मोठी ग ी आहे . या फंदात पडू नको णून सु भेनं
ा ा सां गित ् यावर...’’ िवजय णा ा,

वकी साहे ब डोळे िमचकावीत णा े , ‘‘वा:! मोहना हातात अस ् यावर

ा ाची ज रीच नाही!’’

ा ाकडे ती ीने रोखून पाहत सु भेने उ र िद े ,

‘‘कोण ाही मोहापे ा ेय मोठं मानणारी माणसं या जगात आहे त, णूनच ते

चा ं आहे !’’

वकी साहे ब ग बस े . पण ां नी चेहरा मा ा असा के ा, की या फणका यात

काही तरी रह आहे , हे आपण अगदी पुरेपूर ओळख े . आप ा पराभव िदसू नये
णून ते ता ासाहे बां ना णा े , ‘‘ हानपणी चहा आणून दे ताना किती ाजत असे
ही सु ू ! आिण तु ी िह ा दोन हातां चे चार हात के ा करणार? अ ीकडं
पा चा त सु ा णतात, की ी ा मू हो ाचं वय फार पुढं जाणं इ
नाही!’’

‘‘मू होणं हे च ी ा आयुषयाचं ेय असतं का?’’ सु भेने कठोर रात

िवचार े .

‘‘अ बत्! वरे रकर आिण अ ो हे सु ा गजू॔न हे च सां गताहे त ना? ी ही आधी
माता असते आिण मग प ी असते!’’

‘‘ ी ही आधी तं ा ी असते. वाट ं तर ती प ी होइ॔ , माता होइ॔ – नाही

तर–’’

वकी साहे बानी नुसते दु बळे हा के े .

सु भा हसत हसत णा ी, ‘‘पु षा हा आधी पिता असतो, मग नवरा असतो,

वगैरे वगैरे त ान तु ा ा पसंत असे च!’’
 वकी साहे बां नी काढता पाय घेत े ा पा न ती पुढे णा ी, ‘‘अ ा माणे
त ानसु ा ि ळं झा ं की आं बून जातं! नाही वकी साहे ब?’’

ता ासाहे ब व िवजय जेवाय ा बस े . भूक ागू नये असे सु भेने आज काहीच

खा ् े न ते; पण काही के ् या ितची जेवणावर वासनाच जाइ॔ ना. ‘मैि ाणीकडे खूप
फराळ के ा आहे मी’ अ ी सरळ थाप दे ऊन आिण दोन-तीन फु पा ो पाणी
िपऊन ती बंग ् या ा पाय यां वर येऊन उभी रािह ी. समोर ा काळोखािवषायी
एक कारचा आप े पणा वाटू ाग ा ित ा. वर चमकणा या न ा ां कडे नजर
जाताच ित ा मनात आ े , जगा ा ेयवादाची ि कवण दे ाकरिताच काळोखात
ही न ा ो अिधक उ पणाने चमकत अस ी पािहजेत.

पाय या उत न ती हळू हळू खा ी गे ी व बागेत िफ ाग ी. माळावर ी जागा,

अंधार, जीवजिवाणूंचे भय, यां पैकी एकाही गो ीचं ित ा भान न तं. मुकुंद या वेळी
ा ेतक यां ा झोपडीत कसा बस ा असे , ा ा ी कोणकोण ा गो ी बो त
असे , याचीच क ् पनाचित्रो ित ा डो ां पुढून जात होती. ित ा मनाची
अद् भुतर ता ा चित्रां नी जागृत के ी. आपण असेच चा त थेट ा ेतक यां ा
झोप ां कडे जावे असे ित ा वाट े . मुकुंदा ा मोठे आ चय॔ वाटे आप ् या ा
पा न. तो घाइ॔ घाइ॔ ने पुढे येऊन उ ार काढी , ‘‘कोण, सु भा? अ ा अपरा ी! िन
एकटी?’’ आपण उ र दे ऊ ‘‘तू इथं एकटाच न तास का?’’ तो हसून णे , ‘‘मी
एकटा ंभरां ना भारी आहे !’’ कदाचित तो मुळीच बो णार नाही, कदाचित ा
दिव ी मुंबइ॔ त गुणगुणत होता तसा मृदू रात णे –

‘‘एक ा गुंफुिन जीवितधागे

ीतीचे नत॔न नाच ो मागे
एकटा उभा मी येथे–’’
सु भे ा पाव ां नी ित ा गॅरेज ा बाजू ा आण े होते. िवठू जेवाय ा बस ा
असे अ ी ितची क ् पना होती. पण गॅरेजमधून कुजबूज तर ऐकू येत होती. िवठू
दु स या कुणा ी तरी बो त असावा! या वेळी िवठू ी बो णारे कोण बरे असावे?
िवजय ा घरात ा गडी इथं अंधारात िवठू ी कस ् या गो ी करीत बसणार?
सु भे ा मनात ी रह ि यता जागृत झा ी. ती चोरपाव ां नी गॅरेज ा एका
टोकापा ी जाऊन उभी रािह ी. बो णारी माणसे अगदी हळू हळू बो त होती. तरी
ाती एकूण एक सु भे ा कानां वर पडू ाग े :
 ‘‘बेवकूफ! कज॔ काढताना नाही रम वाट ी?’’ हा आवाज िव ाण घोगरा
होता.

‘‘पण ते फेडाय ा सवड ा ना म ा!’’ या आवाजात भीती अस ी तरी तो िवठूचा

आहे , हे सु भेने सहज ओळख े .

‘‘कु ेकी अव ाद! रे स खेळून माझं कज॔ फेडणार काय तू?’’

‘‘पण–’’

‘‘ते काही नाही. गुपचूप काम फ े क . तुझा सं यसु ा येणार नाही कुणा ा!
तोंडी िनरोप आहे णून सां गायचं. मग मोटारीत घा ायचं आिण मा ा हवा ी
करायचं!’’

‘‘दु स या दिव ी मा ाग ा ा फास ागे की.’’

‘‘स ाचं काळीज िदसतंय तुझं! कानां वर हात ठे वून सरळ मोकळा हो! या
ीमंता ा घरी इत ा भानगडी असतात, की तु ा कोटा॔ त खेचायची छातीच होणार
नाही कुणा ा! िवचार क न ठे व! होय ट ास तर ठीक आहे . नाही तर हा सुरा–’’

गॅरेजम े एकदम का चमक ा. बो णा या ीने आप ् या हातात ी

बॅटरीची कळ दाब ी असावी! पु ा गेच अंधार झा ा. गॅरेजमधून दोन माणसे
बाहे र पड े ी सु भेने पािह ी. पण ां ा आकृती इत ा अंधुक व अ हो ा,
की आधी संभाषाण ऐक े नसते, तर ती माणसे आहे त असे सु भे ा वाट े ही नसते.

आपण ऐक े ् या संभाषाणाचा अथ॔ काय हे च थम सु भे ा कळे ना. िवठू ा

सामी क न घेऊन कुणा ा तरी पळिव ाचा बेत िदसत होता तो! पण हा बेत
करणारा कोण? िज ा पळवून ायचे ती ी कोण? सैरावैरा धावून ितचे मन
ेवटी एकाच क ् पनेवर थर झा े . मनोहर ा पळवून नेऊन मार ाचा ा
पठाणाचा तर हा बेत नसे ना? पण मनोहर ा मुकुंद येथे बो िवणार आहे हे ा
पठाणा ा कसे कळ े असे आिण तेव ासाठी तो इथं आ ा असे हे तरी
आहे का? छे !
 िवचार क न ितचे मन अगदी सं ा झा े . काही तरी वाचीत पडावे णून ती
आत आ ी. तो ता ासाहे ब व िवजय मनसुख ा ा बंग ् याकडे जाय ा िनघा े
होते. ‘‘मीही येते’’ असे सु भा णा ी, ते ा ता ासाहे बां नी ‘‘उगीच जागरण
क ा ा करतेस? आमचं बो णं किती ां बे याचा नेम नाही.’’ असे ित ा ट े .
पण िवजयने ‘‘येऊ दे की! मैि ाणी ा भेटाय ा अगदी उ ुक झा ी असे ती!’’
अ ी ितची विक ी के ् यामुळे सु भे ा अिधक बो ावेच ाग े नाही.

मा ा गाडीत बस ाकरिता सु भा बाहे र आ ी, ते ा सारे आभाळ अंधा न

आ े आहे असे ित ा िदसून आ े . मघा ा अनंत चां द ापैकी आता एकही िदसत
न ती. आज आका ही आप ् या मनात े खेळच खेळून दाखवीत आहे की काय,
हे सु भे ा कळे ना. गाडी सु होत असताना ितने िवठूकडे मु ाम ापूव॔क
पािह े . ा ा हाताने नेहमी इतकी सफाइ॔ आज दाखिव ी नाही. सु भा मघा ा
िवचित्रा संभाषाणाचा पु ा िवचार क ाग ी.

गाडी गावाबाहे र पडाय ा आतच पावसाचे नृ सु झा े . टपटप करीत टपोरे

थब पडू ाग े . सु भेने आप ् या बाजूची काच वर ओढ ी. इत ात बाहे र
कन वीज चमक ी, जोराचा वारा सुट ा आिण धुळीचे ोट उडू ाग े .

िवठू मोटार चा वीतच होता. पण एकदम गाडी क ाने ी बंद पड ी. िवजय

िचडून ओरड ा, ‘काय ाय ािबय ास की काय आज, िवठू?’ बाहे र पावसात
िभजत अस े ् या िवठूने काहीच उ र िद े नाही. दिवा ावून दु ीकरिता ज र
अस े ी ह ारे तो काढू ाग ा, एकदम ‘च् च्’ असे ाने के े . ज र अस े ी
व ू ते गॅरेजम े िवसर ा असावा. ‘अ ा जाऊन येतो गावात’ णून ाने गाडी
र ा ा बाजू ा आहे की नाही हे पािह े आिण अंधारातून तो ि रगावकडे धावत
िनघा ा.

िवठू येइ॔पयत मोटारीत ित त बसायचे िवजय ा जिवावर आ े . पावसा ा मघा ी

यायची हर ाग ी त ी आता जायचीही ाग ी. बाहे र ा ेतां कडे बोट दाखवीत
िवजय ता ासाहे बां ना णा ा, ‘‘कारखा ा ा ह ा अस े ् या जिमनी आहे त
या!’’ ता ासाहे बां नी ा बाजू ा पािह े . दू र दोन-तीन दिवे िमणिमणत होते. ितथे
ेतक यां ा झोप ा असा ात.
 ‘‘च ा, सहज जाऊन येऊ या ितथपयत!’’ िवजय णा ा, इतरां ची संमती
िमळ ापूव तो मोटारीतून उतर ाही. गाडी म ेच बंद पडणे आिण िवठूचे
ि रगावकडे जाणे यािवषायी सु भाही सा ंक झा ी होती. ती उतर ् यावर
ता ासाहे बां नी आढे वेढे घेत े नाहीत. िवजय बॅटरीचा का पाडीत पुढे चा ू
ाग ा.

ा झोप ा त ा काही ां ब न ा, पण र ा सोडून ेतात ् या वाटे ा

ाग ् याबरोबर पावसाने ओ ी झा े ी माती अ ी भराभर पाद ाणां ना िचकटू
ाग ी, की िवजय ा कुठून आपण या झोप ां कडे जा ाची क ् पना काढ ी,
असे होऊन गे े . वहाणां खा ी मातीचे जाड थर चढत असताना सु भे ा मा ा गंमत
वाट ी. ेतकरी ज भर िजथे चा तात, ितथे ाणभर आपण का कंटाळावे असाही
िवचार ित ा मनात येऊन गे ा.

ात ् या ात मो ा ा िदसणा या एका झोपडीजवळ ही मंडळी आ ी. आत

कोणीतरी मो ा आवे ाने बो त होते. अगदी जवळ गे ् यावर ां ना ऐकून
आ े , ‘कारखाना काढणारा काही दे व नाही आिण तु ी काही जनावरं नाही. तीही
माणसं आहे त, तु ीही माणसं आहात. ग रबां ा आयुषया ा होळीवर ीमंत
खु ा पो ा भाजून घेतात. या वेळीही तसंच होइ॔ . ही आग आता तुम ा पो ा
भाजणार नाही, तर तु ा ा भाजून टाकी , असं दाखवाय ा हवं तु ी!’

पिह े ऐकताच जाग ा जागी थबक े ा िवजय पुढे झा ा, ा ामागून

सु भा व ता ासाहे ब ही दोघेही झोपडी ा दारापा ी गे ी. ां नी समोर पािह े .
एक मोठा ढणढण करणारा दिवा पेटत होता. त ण, ातारे , िहं दू, मुस मान, असे
दहा-पंधरा द र ी ेतकरी आिण पाच-सात हान-मो ा बायका यां चा घोळका
ितथे बस ा होता. ां ना उ े ून बो णा या ीने झोपडी ा दरवाजाकडे
पािह े मा ा; िवजय ा तोंडून मो ाने उ ार िनघा ा, ‘मुकुंद!’

सु भे ा अंत:करणातून ित नी आ ा,

‘माझा मुकुंद!’
 ानदिवा मा वू नको रे
****

झोपडी ा दारात िवजय, सु भा व ता ासाहे ब यां ना पा न मुकुंदा ा आ चय॔

वाट े . पण ते ाणभरच. गेच ाची खेळकर वृ ी जागृत झा ी. हसत हसत तो
पुढे आ ा आिण िवजय ा नम ार करीत णा ा, ‘‘या ना आत!’’

आती ेतक यां पैकी ब तेक िवजय ा ओळखत होतेच. सावकारां ा आिण
जमीनदारां ा कृपेमुळे ा ा कोटा॔ ची पायरी कधी चढावी ाग ी न ती, असा
एकही ितथे न ता. मा ा ही पायरी चढू न गे ् यानंतर आती दे वा यात ां ना
िवजयचे जे द ॔न झा े होते ते ब धा िव प ाचा वकी णूनच. िवजयची सारी
बु म ा ां ा मड ां वर आिण रक ां वर ज ा आण ातच खच॔ होत अस ी,
तरी ाचा ां ना वचक वाटत होता यात सं य नाही. िवजय दारा ीच थबक ा. पण
ा ा पाहताच एक ातारा मुस मान ेतकरी सोडून बाकीचे पटापट उठून उभे
रािह े . मुकुंद ितथे नसता तर वकी साहे बां चे पाय ग रबा ा झोपडी ा
ाग ् याब ां ापैकी काहींनी आनंदही दि ॔त के ा असता. पण आताच
मुकुंदाचे आिण ां चे जे बो णे झा े होते, ाव न अस ी ोचट ाचारी ा ा
िब कू खपणार नाही, हे ां ा ात आ े असावे. ामुळे ां चे डोळे
केिव वा ा कृत तेने िवजयकडे पाहत होते, तरी ां ा तोंडातून एकही
िनघा ा नाही.

िवजयने मुकुंदा ा काहीच उ र िद े नाही. तो जागचा ह ाही नाही. इत ात

तो ातारा मुस मान ेतकरी पुढे येऊन णा ा, ‘‘या ना रावसाहे ब आत. या
झोपडीत गाि चा नस ा तरी फाटकं कां बळं आहे . या मुकुंददादां ना गुळाचा खडा
आिण पाणी िमळा ं , तसं तु ा ाही ते दे ाची दे वानं ी िद ी आहे आ ा ा!’’

िवजयने ा ाता याकडे पािह े . मुकुंदा ा ते ात आ े . पण बाचाबाची वाढू

नये णून झटकन सु भेकडे वळू न तो णा ा, ‘‘ये ना सु भा आत. नुकतीच
वळवाची सर येऊन गे ी आहे बाहे र!’’ ‘‘बाहे र जमीन ओ ी िन आत नाही असं
थोडं च आहे ?’’ िवजयने नां गी मार ाचा य के ा. पण ा ाकडे अथवा
ता ासाहे बां कडे मुळीच न पाहता सु भा वाकून आत ि र ी आिण एकदम
ेतकरणीं ा घोळ ात जाऊन बस ी. गद त नागीण ि र ी णजे ोकां ची
ज ी पां गापां ग होते, त ी ा बायकां ची थिती होणार होती; पण सु भेने दोघींना
दोन हातां नी घ ध न आप ् याजवळ बसिव ् यामुळे पळू न जा ा ा िवचारात
अस े ् या इतरां नाही जाग ा जागी राह ाचा धीर आ ा– जादू चे योग ा
मित ीने पाहतात, ा ीने ा सु भेकडे पा ाग ् या. ा बावर ् या
आहे त हे सु भे ा ात आ े , प ीकडे एक दोन वषाचा मु गा िनज ा होता,
ा ा अंगात एक फाटका सदरा होता, सं ाकाळी खेळताना उडा े ी धूळ
ा ा केसां वर आिण चेह यावर िदसत होती, पण ाणाचाही िव ं ब न ावता
सु भा किचंित पुढे सरक ी आिण ितने ा मु ाचा मुका घेत ा. ितने मान वर
क न झोपडी ा दाराकडे पािह े . मुकुंदा ा डो ां त फु े फु ी होती; पण
िवजय ा डो ां तून मा ा िठण ा उडत हो ा. तो कक राने ओरड ा,
‘‘सु भा!’’

ता ासाहे बही किचंित दरडावणी ा रात णा े ,

‘‘सु ू , च वकर, कारखा ाकडे जायचंय आप ् या ा!’’

‘‘म ाही कारखा ाकडे यायचंय!’’ मुकुंद णा ा.

‘‘क ा ा? आग ावाय ा?’’ िवजयने न के ा.

‘‘कारखा ाचा नोकर आहे मी!’’

‘‘नोकरी तर छान चा ी आहे ! मनसुख ा चं अ खाता आिण ां ािव या

ोकां ना िचथाविता!’’

‘‘माझा अकरा ते चार हा वेळ कारखा ा ा मी भा ानं िद ा आहे . माझी मतं

काही िवक ी नाहीत मी ा ा!’’

‘‘वा रे धम॔राज! ता ासाहे ब चोरा ाउ ा–’’

मुकुंद ु र दे णार, इत ात सु भा उठून पुढे झा ी आिण िवजयकडे ती

ीने पाहत णा ी, ‘‘दु स या ा चोर णून काही कुणी साव ठरत नाही या
जगात!’’
 ाने वाढू नये णून मुकुंद िवजय ा णा ा, ‘‘नुसते बसून तरी च ा या
झोपडीत! तेवढे च बरं वाटे या ोकां ना.’’

‘‘मघापासून मारे आ ह चा िव ा आहे तु ी, पण ‘आ ह गा॔ त ा आिण प ा

नाही ताका ा’’ असा कार चा ाय सारा! अस ् या झोपडीत ाण गे ा तरी
आपण ाणभरही बसणार नाही!’’

‘‘पण हे वषा॔ चे बारा मिहने आिण आयुषयाची सारी वष अस ् याच झोप ां त

काढीत आ े आहे त.’’

‘‘असती ! ां चा आमचा काय संबंध आहे ?’’

‘‘ते आमचे अ दाते आहे त!’’

िवजयने झोपडीत ् या ा खेडवळां कडे तु तेने हसून पािह े आिण

ता ासाहे बां कडे वळू न तो णा ा, ‘‘आता ा ान सु होणार हं ! मा ॔, े िनन,
कोयते, हातोडे ! ह: ह: ह:! मुकुंद, कोयते आिण हातोडे ही ग रबां ची खेळणी नाहीत
हं !’’

मुकुंदा ा चेह यावर झर॔ कन जी तेज ी रे षा चमकून गे ी, ित ाव न तो काही

तरी िव ाण उ र दे णार आहे असे िदस े . पण िवजयचे संपता संपताच
मोटारीचे ि ंग वाजू ाग े , ाव न िवठू परत आ ा असावा हे उघड होते.
मुकुंदाकडे पाठ करता करता िवजय उ ार ा, ‘‘चा ू दे त तुम ा िन तुम ा
अ दा ां ा गो ी!’’

सु भेने खूण क न मुकुंदा ा आप ् याबरोबर बो ाव े , हे िवजय ा थम

कळ े च नाही. ेतात ी अध अिधक वाट चा ू न आ ् यावर ाने मागे पािह े तो
सु भे ा बरोबर चा त असून ां ामागे तो ातारा मुस मानही आहे . तो
मनात ् या मनात जळफळू ाग ा.

ि रगावाकडे जातानाच एका दु कानाव न सायक घे ाचे संगावधान

दाखिव ् यामुळे िवठू इत ा वकर परत आ ा होता. ता ासाहे ब व सु भा
मोटारीत माग ा बाजू ा बस ी, िवजय बस ् यानंतर आपण बसावे अ ा बेताने
मुकुंद दू र उभा रािह ा होता. िवाय ा ाता या मुस मान ेतक या ी हळू हळू
तो काही बो तही होता.

गाडीत चढताना िवजय ा मनाचा झा े ा गोंधळ मुकुंदा ा ात आ ा, ते ा

ा ा हसू आ ् यावाचून रािह े नाही. पुढ ा जागेवर बस ाकरिता िवजयने थम
दार उघड े . पण आपण पुढे बस ो तर मागे सु भेपा ी बसणार ही गो चटकन
ा ा ात आ ी असावी. पुढी दार उघडे च टाकून ाने मागचे दार उघड े
आिण तो आत जाऊन बस ा. पुढ ा जागेवर बसता बसता मुकुंद णा ा,
‘‘आयुषयात पुढी जागा िमळ ाचा योग आजच काय तो आ ा!’’

मोटार सुटता सुटता ा मुस मान ेतक याने मुकुंदा ा नम ार करीत ट े,

‘‘बरं आहे , दादा! उ ा रा ी!’’

‘‘बरं आहे !’’ मुकुंद णा ा.

िवजयचे ु मन णा े , ‘काय करणार आहे त हे ोक उ ा रा ी?’

कारखा ा ा आवारात गाडी मनसुख ा ां ा ऑिफसपुढे थां ब ी, ते ा

आती दिवे जळतच होते. अथा॔ त मनसुख ा कारखा ा ा दु स या टोका ा
अस े ् या आप ् या खासगी बंग ् यात नसून ऑिफसम े होते, हे कुणी सां गाय ा
नको होते. अपरा ी जळणा या दिव्यां व न ेतक यां ा जिमनीचा न बराच
भानगडीचा झा ा असावा, हे सु भेने ताड े . िवजय व ता ासाहे ब ऑिफसपुढे
मोटारीतून खा ी उतर े . मा ा खा ी उतर ् यावर िवजय सु भे ा णा ा,
‘‘के रबाइ॔ ा बंग ् यापयत पोहोचवाय ा येऊ का मी?’’

‘‘तुमचा कामाचा वेळ फुकट जाइ॔ उगीच! मुकुंद दाखवी की म ा बंग ा!’’

गेच िवठूकडे रोखून पाहत सु भा णा ी,

‘‘मुकुंद काही पळवून नेणार नाही म ा!’’

िवठू दु सरीकडे पा ाग ा हे सु भे ा ात आ े . मघा ी गॅरेजपा ी आपण

ऐक े ् या वा ात काही तरी अनथ॔ भर ा आहे अ ी ितची खा ी झा ी. ती हसून
िवजयकडे पा ाग ी. तो ा राने णा ा, ‘‘मुकुंद नाही पळवून नेणार तु ा;
पण तूच ा ाबरोबर पळू न गे ीस तर काय करायचं?’’

‘‘ ा ाबरोबर पळ ाची य॔त जिकं ् याब चां ग ं सं ब ीस ा म ा!’’ हा

सव॔ संवाद ऐकताच ता ासाहे बां ची चया॔ अ ंत ािसक झा ी होती. े नवर
सु भेने िद े ी िहर ा चा ाची फु े घेऊन मुकुंद ां ना भेट ा होता. ा वेळी
ा ा कोटा ाही िहर ा चा ाचे एक फु टक े होते. ा ाणापासून सु भा
आप ् यापासून दू र जाऊ ाग ी असावी असा सं य आता ां ा मनात ढमू
झा ा. ां चे मन णत होते– िवजयसार ा मनुषयाचा ितर ार क न सु भेने
ेम करावे असे ा ात काय आहे ? ेतक यां ना िचथावून तो उ ा जा ी गडबड
क ाग ा, तर ा ा हातात कडीतोडे पडाय ा काही फार वेळ ागणार नाही
या सं थानात! नदीने समु ाकडे पाठ िफरवून कुठ ् या तरी खडकाळ ओ ा ा
िमळाय ा धावावे, त ात ा हा सु भेचा कार नाही का? हानपणापासून
तळहातावर ा फोडा माणे वागिव े ् या मु ा ा टाकून बो णे जिवावर येते. पण
मु े मोठे झा ी, की ती फोडा माणे दु :ख दे ऊ ागतात. मनोहरने तोंडा ा कसे
काळे फास े , आता सु भा अ ी– माव ींना बो ावून घेऊन ां ाकडून सु भेची
कानउघाडणी के ीच पािहजे. असा मनाचा िन चय करीत ता ासाहे बां नी
मनसुख ा ा सुंदर रीतीने ंगार े ् या ऑिफसम े पाऊ टाक े .

िवठू गाडी गॅरेजकडे घेऊन जाइ॔ पयत मुकुंद आिण सु भा ऑिफसपुढेच उभी
होती. मग दोघेही हळू हळू चा ू ाग ी. सु भेने िवचार े , ‘‘के र कस ् या
संकटात आहे रे ?’’

‘‘संकटात?’’ हा न करताना मुकुंद फार मो ाने हस ा असे नाही; पण

रा ी ा ां त वातावरणात ाचे ते हा सु भे ा फार िवचित्रा वाट े .

‘‘थ ा नाही करीत मी! मघा ी तू िद े ् या प ात ि िह ं य ितनं तसं!’’

‘‘आयुषय अगदीच अळणी झा ं णजे ा ा क ् पनेचं ितखटमीठ ावायची

सवय होते माणसा ा.’’

‘‘किती िनद॔ य आहे स रे तू!’’

 ‘‘मी िनद॔ य नाही; िनसग॔ िन ठुर आहे . सु भा, ीमंतीत वाढ े ् या माणसां ची
दु :खं काय तु ा खरी वाटतात? कराची ा एका ापा यां चं कु ां एक दिवस काही
खाइ॔ नासं झा ं . ा ासाठी मुंबइ॔ न े ॅि बो ाव ा ानं! ती बातमी
वत॔मानप ात छापूनसु ा आ ी. ा कु या ा कृतीची चौक ी कर ाकरिता
मोठमो ा ोकां ा मोटारी ा ापा या ा दारापुढं उ ा रा ाग ् या असं
छापून आ ं असतं तरी तेसु ा म ा खोटं वाट ं नसतं. या चित्राजवळच हे दु सरं
चित्रा ठे वून पाहा– पोर आजारी अस ं तरी मजूर आइ॔ -बापां ना कामावर जाय ाच
पािहजे. पोटाची खळगी काही घरी बसून भरत नाही. काम करणा या मजुराचं मू
मरणा ा दारात आहे , याची कुठ ाही मा क क ा ा पवा॔ करी ? औषाध ां बच
राहो; मु ाजवळ बसून ा ा तोंडात पाणी घा ाचं समाधानसु ा िमळत नाही
अस ् या आइ॔ -बापां ना! ेवटी तडफडून, तडफडून ते पोर ाण सोडतं. ाचं दु :खं
करीत बसाय ा तरी या दु दवी जिवां ना कुठे सवड असते? गु ामां ना रडाय ासु ा
फुरसत िमळत नाही स ा ा जगात!’’

मुकुंद व सु भा ा पायवाटे ने चा ी होती. ित ावर बारीक वाळू पसर े ी

होती. दो ी बाजूंना सुंदर फु झाडे ाव ी होती आिण मधूनमधून एखादी टु मदार
बंग ीही ा वाटे ा सौंदया॔ त भर घा ीत होती. कारखा ाचा एवढा मोठा आिण
सुंदर पसारा असे अ ी सु भे ा क ् पनाही न ती, ‘‘माळरानावर नंदनवन के ं
आहे नुसतं!’’ ती सहज बो ू न गे ी.

पण मुकुंदा ा जळणा या मनात ा ओघ अजून ओसर ा न ता. तो ा रात

णा ा, ‘‘पै ाचे खेळ आहे त हे , सु भा. पण हा पैसा कुठून येतो, याचा
तु ासारखी बु िवान मु गीसु ा िवचार करीत नाही. ीमंता ा जवळचा दाम
णजे गरीबां ा िनढळाचा घाम!’’

‘‘सारे कारखाने बंद क न तरी गरीब सुखी होती का?’’

‘‘कारखाने बंद करावेत आिण माणसां नी व ् क ं नेसून व कंदमुळं खाऊन राहावं

असं मुळीच णत नाही मी. आणखी कारखाने िनघू दे त, आणखी मा उ होऊ
दे ; पण तो ां ा मानं िनमा॔ ण होतो, ां चा ा ावर ह असू दे . सु भा,
एखा ा समारं भात मानाची जागा वर-खा ी झा ी, तर सुि ि ात ोकां चा जीव
खा ी-वर होतो आिण जे आप ् या र ाचं पाणी क न– काय वे ासारखा
बडबडत सुट ोय मी हे ?’’
 ‘‘तु ासारखे वेडे फार थोडे आहे त. णून जगात ी दु :खं कमी होत नाहीत.’’

चा ता चा ता मुकुंद एकदम थां ब ा. सु भे ा खां ावर हात ठे वून तो णा ा,

‘‘मग तू का वेडी होत नाहीस? मुकुंदाने हे वेड तु ा ाव ं असं ोक णती याचं
भय वाटतं होय तु ा? सु भा, कविता करणारा ोकां चा स ् ा घेऊन ा करतो
का? चित्राकार कुठ ं चित्रा काढावं यािवषायी आइ॔ -बापां चा उपदे ऐके का?
आप ं आयुषय हे सु ा एक भावगीत आहे , एक रं गचित्रा आहे –’’

‘‘थां ब ाससा म े?’’

‘‘कारखा ात िजकडं ितकडं आधीच खळबळ उडा ी आहे . ामुळं अपरा ी

कोणी तरी चळव ा भाषाण करतोय असं वाटू न मनसुख ा चे पठाण धावून
येती आिण चां ग ा चोप दे ती म ा!’’

‘‘तुझे-माझे हात काही केळी खाय ा गे े े नाहीत!’’

मुकुंद नुसता हस ा, अ ायाची चीड येणे हीच जिवंत मनाची खूण असते. सु भेत
ती पदोपदी होऊ ाग ् याचे पा न ा ा मना ा िव ाण समाधान झा े
होते. मुकुंद हस ा ते ा सु भेने ा ाकडे पािह े . ीषमात ् या सूया॔ चे रद
ऋतुत ् या पूण॔ चं ात पां तर झा ् याचा भास झा ा ित ा. या िवचित्रा, िवषाम
जगातून आपण दोघे कुठे तरी दू र गे ो आहोत, असे ित ा डो ां पुढून तरळू न
गे े . ित ाकडे ि तेने पाहणारा मुकुंद मजुरां चा पुढारी न ता, ेतक यां चा
कैवारी न ता, आप े जीवनपुषप समाज दे वते ा वाहणारा ागी त ण न ता.
सु भे ा मनात पून बस े ा, सु भे ा ात येऊन ितची चे ा करणारा,
सु भे ा कानात काहीतरी हितगुज कर ा ा िमषाने ित ा गा ां वर गु ाब
फु िवणारा जादू गार मुकुंद होता तो! या याचा आनंद सु भे ा असहा झा ा.
ित ा वाट े , मुकुंदा ा खां ावर मान टाकून िमट े ् या डो ां नी मुकुंदाची ही
मूत ज भर पाहत राह ातच आप ् या आयुषयाची सफ ता नाही का?

ित ा खां ावर हात ठे वून मुकुंद णत होता, ‘‘सु भा, तु ा ी बो ाय ा

ाग ो णजे भानच राहत नाही म ा! आिण तुझा हा ॔– या ा॔ नं मी मुकुंद
आहे याचा िवसर पडतो म ा. त णी ा पिह ् या ा॔ त अमृत आहे असं णणारे
कवी वेडे आहे त. ा ा॔ त भयंकर िवषा असतं!’’
 ‘‘मा ा ा॔ त नसे ते पण!’’

‘‘का?’’

‘‘त ण ीचा पिह ा ॔ नाही हा तु ा!‘‘

‘‘ णजे?’’

‘‘त णी ा पिह ् या ा॔ चा अनुभव पूव च घेत ा आहे स तू!’’

‘‘कुठं ?’’

‘‘कराची ा! ा मु ींच नाव सां गू का? के र!’’

‘‘सु भा...’’

‘‘तो ॔ उ ादक असतो असं ि िह ं आहे स तू! आिण आता तू म ा सां गतो
आहे स– ात िवषा असतं णून! मुकुंद, जगा ा फसिवणं सोपं आहे ! पण त: ा
फसवून कुणी सुखी होत नाही!’’

‘‘सु भा, उ ा रा ी तू ये ी तर सा या गो ी सां गेन मी तु ा!’’

‘‘कुठं येऊ उ ा रा ी?’’

‘‘सॅिनटो रयम ा प ीकड ा मैदानात!’’

‘‘रा ी?’’

‘‘हो. रा ी! ेतक यां ना दिवसा फुरसत कुठं असते?’’

‘‘सभा आहे होय उ ा रा ी?’’

‘‘मोठी सभा आहे ! आज िन उ ा कदम व ाचे मित्रा आजूबाजू ा भागात

िहं डून सा या ेतक यां ना जमिवणार आहे त ितथं!’’
 रा ी ा सभे ा ि रगावातून इतकं दू र कसं जायचं, ता ा काय णती , हे न
सु भे ा मना ा ओझरता ॔ क न गे े . मुकुंदा ा मा ा ितने िनराळाच न
के ा.

‘‘फार मोठी सभा होइ॔ ही! नाही?’’

‘‘हो!’’

‘‘आिण एव ा मो ा सभेत तू आप ् या खाजगी गो ी सां गणार आहे स की

काय?’’

‘‘तु ा काही सां गावंच ागणार नाही. सारं िदसे ! सभा झा ् यावर बो त बसू हवं
तर आपण. उघ ा मैदानात आका ा ा छताखा ी आप ् या आवड ा माणसां ी
बो ात– न ी ये ी ना उ ा? सोबती ा पाठवू का कुणा ा?’’

‘‘मी काही कु ु ं बाळ आहे होय?’’

‘‘पां ढरपे ां ची बोंड ् यानं दू ध िप ाची सवय जातच नाही कधी!’’

‘‘मग एक मोठा चम ार िदसे तु ा उ ा!’’

‘‘कस ा?’’

‘‘सु भा रा ी एकटी ा सभे ा येइ॔ !’’

मुकुंद मो ाने हस ा!

‘‘खरं नाही वाटत तु ा?’’

‘‘खरं वाटतं; पण ा चम ारामुळं माझा िस ां त काही खोटा ठरणार नाही.

तुळ ीदास सापाचा दोर क न खडकीत चढ ् याची कथा आहे च की!’’

मुकुंदा ा चां ग ा िचमटा घे ाची इ ा सु भे ा झा ी; पण इत ात गा ाचे

मधुर सूर कां नावर पड ् यामुळे ितचे ा ितकडे गे े . प ीकड ा बंग ् यातून ते
सूर येत होते. ा बंग ् याकडे बोट दाखवीत मुकुंद णा ा, ‘‘हाच मनसुख ा चा
बंग ा!’’

‘‘के र गातेय वाटतं?’’

‘‘आपण म ेच बो त उभे रािह ो; नाही तर ए ाना तू ित ा संकटाचं

निवारणसु ा के ं असतंस!’’

पायवाटे कडून बंग ् या ा माग ा फाटकाकडे वाट गे ी होती. आता गा ाचे

पणे ऐकू येऊ ाग े ,

‘‘अंत रचा ानदिवा मा वूं नको रे ! मा वूं नको रे !’’

मं ामु ा माणे मुकुंद ऐकू ाग ा. सु भाही दे हभान िवसर ी. ा

र हरीं ा िवमानात बसून आपण कुठ ् या तरी सुंदर दे ात चा ो आहोत,
असा भास झा ा ां ना!

गाणे संप ् यावर दोघेही पुढी दारा ा फाटकाकडे आ ी. फाटकापा ी एक

पठाण डु ा घेत बस ा होता. मुकुंदाकडे ी जाताच तो उठून उभा रािह ा.
सु भे ा याचे आ चय॔ वाट े ; पण मनसुख ा ां नी मुकुंदाकडे आप ् या
प ा वहाराचे काम सोपिव े अस ् यामुळे, ा ा वारं वार बंग ् यावर यावे ागे.
अथा॔ त पठाणा ा ीने तो स ाम कर ा ा ायकीचा साहे बच होता!

के र ा खो ीकडे मुकुंदाने सु भे ा ने े . खो ीचे दार ाव े े होते. सु भेने

दारावर टकटक अ ी िटचकी वाजिव ी. पण आतून कोणी ं की चूं के े नाही.
मुकुंदाने जोराने दार खडखडाव े . के र कक राने आतून ओरड ी, ‘‘च ा,
चा ते ा!’’

सु भा व मुकुंद दोघेही आ चय॔चकित झा ी. सु भा मो ाने णा ी,

‘‘के रताइ॔ , मी आ े आहे तु ाकडे !’’

आता मा ा के र दाराजवळ आ ी असावी. दाराचा बो ् ट ती अगदी सावधपणाने

काढीत होती. ितने पिह ् यां दा दार थोडे िक िक े क न पािह े . बाहे र सु भा आहे
अ ी खा ी झा ी ते ा ते पुरे उघड े . ित ा हातात वेताची छडी पा न सु भे ा
हसू आवरे ना. ती णा ी, ‘‘मैि ाणीचं ागत करायची चां ग ीच प त आहे ही!’’

के र ाणभर ाज ी. पण गेच ती रागाने णा ी, ‘‘ ा ोचट रित ा चं

भय वाटत होतं म ा. मघा ी दा िपऊन मा ा खो ीत आ ा मे ा आिण–’’
के र ा तोंडातून पुढे बाहे र पड े नाहीत. पण ित ा हार े ् या अंगाने
ित ावर ा संकटाची सु भे ा जाणीव क न िद ी.

मुकुंद िनघून गे ् यानंतर के रने ूं दत सु भे ा सारी हकीकत सां गित ी.

मनसुख ा ां ना मोठमो ा स ां त ठोकर बस ी अस ् यामुळे कारखा ा ा
ागणारा पैसा ां ा हातात न ता. एव ासाठीच रित ा ा ां नी आप ा
भागीदार क न घेत े होते. रित ा ची इ ा के रने आप ् यापा ी राहावे अ ी
होती. के र ही मनसुख ा ने ठे व े ् या बाइ॔ ची मु गी ते ा गी कर ाचा नच
ा ापुढे उभा रािह ा न ता. ा ा फ के रचे सौंदय॔ हवे होते. पै ा ा
बळावर एक सुंदर मु गी िवकत ायची होती ा ा! िपढीजात ीमंतीचा आिण
उपभोगाने वाढ े ् या िव ासां चा धूर ा ा डो ां वर चढ ा होता. ां ना ा
मु ी ा भावना िदसणे न ते.

ही हिककत क ीब ी अडखळत सां गून के रने सु भे ा घ िमठी मार ी.

ित ा गदगदणा या रीरा ा ेक हा चा ीने सु भेचे दय कंपित झा े ! के र
अ ू ढाळीत णा ी, ‘‘मनोहर ा तार के ीय मी!’’

‘‘तार?’’

‘‘हो! तो आ ् यावर तो, मुकुंद आिण तू माझी या खाइ॔ तून सुटका करा ; करा
ना? सु भा, मी तुझी धाकटी बहीण आहे . नाही, मी तुझी भावजय आहे !’’

आपण ितघेही एक झा ो, तरी काय क कू हे सु भे ा कळे ना. के रचे

समाधान कर ा ा हे तूने ती णा ी, ‘‘तुझी आइ॔ काय उघ ा डो ां नी असा
बळी दे इ॔ तुझा?’’

‘‘आइ॔ ? आइ॔ च म ा रित ा ची राख ायचा आ ह करतेय!’’ के रने एक प ा

आणून सु भे ा हाती िद े .
 दोन प ो
****

के र,
‘जगात आइ॔ हो ासारखं भा नाही णतात’ते खरं वाटत होतं.
तु ा विड ां ी माझं गी झा े ं नाही. ते होणंही न तं. ते गुजराथी
ा ण; मी एक कु ळवाडी बाइ॔ . ते ाधी ; मी पोट जाळ ाकरिता बाजारात
येऊन बस े ी एक िभकारीण. इतर दु दवी बायकां माणं मा ा आयुषयाची
धूळधाण ायची न ती; णून मनसुख ा ां ा नजरे ा मी पड े , ांना
आवड े आिण ाचं नाही; पण एकाच पु षावर ेम के ् याचं सुख म ा िमळा ं .
या सुखामुळेच तु ावेळी म ा दिवस गे े ते ा मी आनंदाने नाचू ाग े .
ाचं मू आिण िबन ाचं मू यात फार फार अंतर आहे , याची म ा क ् पनाच
आ ी नाही ा वेळी. मी मा ाच सुखात दं ग होते. एखादी गो वाचताना
िबन ा ा मु ािवषायी काही ि िह े े िदस े तर मी णे– किती मूख॔ असतात हे
े खक! जगात ् या पिह ् या जोड ा ा मू झा े ते ाचेच होते का, ा दोघांचे
गी ावाय ा कु ठ े भटजी आ े होते?
के र, मनसुख ा ांकडे ये ापूव मी एक अडाणी कु ळवाडी बाइ॔ होते.
रा ांदिवस काबाडक करायचे, अध॔पोटी राबायचे, मरे पयत मार े तरी ं का चूं
करायचे नाही आिण दु :ख फार झा े णजे दे वा ा नवस करीत बसायचे, एवढे
ठाऊक होते म ा. दे वाने म ा प िद े होते; पण सुख मा ा िद े न ते; सा या
मु खाव न ओवाळू न टाक े ा नवरा िमळा ा होता म ा! ऐटदार पटका
बांधायचा, खूप बेवडा ायचा, जुवा खेळायचा आिण नायिकणी ा घरी येणा या
ीमंत कु ळांना यु ीने ु टायचे एवढे च ठाऊक होते ा ा. ाचे दो काही कमी
न ते. तो नसताना ते घरी यायचे. मी भाकरी भाजीत अस े तर ते तीच खाय ा
मागायचे, ेणी ावीत अस े तर आ ी येऊ का मदत कराय ा, असे
िन ाजरे पणाने णायचे. असा राग येइ॔ ांचा म ा. वाटे , समोरचे ेण ावे आिण
ां ा तोंडात घा ावे. ु े मे े ! हाडू क पािह े की कु ो जसे ग बसायचे नाही,
त ी बाइ॔ िदस ी, की ाग े पाघळाय ा! पण एकाही पु षा ा ा वेळी मी
ातसु ा मा ा ी स गी क िद ी नाही.
पुढे मनसुख ा ां ा जवळ रािह े . ांनी पा ासारखा पैसा खच॔ क न म ा
ि किव े . आपण ठे व े ी बाइ॔ ोकांना अगदी गावंढळ वाटू नये, णूनच ांनी हा
खच॔ के ा असे . पण ामुळे एकाच आयुषयात दोन ज ांचा अनुभव म ा
िमळा ा आिण– आइ॔ ने मु ी ा सांगू नये– पण सांगतेच! माझा दे वावरचा, धमा॔वरचा,
नीतिवरचा िव वास पार उडू न गे ा. मागे पंढरपूर ा जाणारे काही वारकरी एकदा
आम ा झोपडीत उतर े होते. ात ् या एका बाइ॔ ची जोडवी चुकू न तेथेच रािह ी.
ती माणसे सकाळी उठू न िनघून गे ् यावर ती म ा िदस ी. हातात े काम टाकू न ते
िवषा घेऊन मी धूम पळत सुट े . ा माणसांना गाठू न ती जोडवी ां ा हातात
ठे व ी, ते ा कोठे माझा जीव खा ी पड ा. मी थ बस े असते तरी काही
दे वाघरी मी चोर ठरणार न ते. पण नीतीचे सगळे अस े -नस े े काटे ग रबां ाच
मना ा टोचत असतात.
ेटजीं ाबरोबर राहाय ा ाग ् यापासून बडी बडी माणसे मा ा ी ा पडू
ाग ी. किती ु पो ाख असायचा ेकाचा, पण पो ाख जेवढा ु तेवढे च
काळीज काळे कु ! चहा पे ् यातूनच ाय ा पािहजे; नाही तर ां ा स पणा ा
ध ा पोहोचतो. पण ेजारी बस े ् या सुंदर बाइ॔ ा मु ाम कोपर ाव े अगर
टे ब ाखा ू न ित ा पायावर पाय दाब ा, तर ामुळे ां ा बेगडी स पणा ा
काही कािळमा ागत नाही. के र, तु ा आ चय॔ वाटे ! पण चांग ् या उ
कु ळांत ् या, ि क ् यासवर ् या माणसांनी मोठी जागा िमळावी णून, मान
िमळावा णून, आप ी चैन कायम राहावी णून, आप ् या बायका, बिहणी िन
मु ी ीमंत जनावरां ा बंग ् यावर पाठिव े ् या ठाऊक आहे त म ा! मा ा
नव या ा दा बाजीची म ा िकळस आ े ी होती. तो तर अडाणीच होता. पण
मुंबइ॔ त ि क े ् या ोकां ा दा बाजीचा िधंगाणा मा ा डो ांनी पािह ा मी.
एकच उदाहरण सांगते तु ा. मनसुख ा ांना मो ा मो ा उ ाढा ी करायची
सवयच आहे . म े जे ु िडओचे वेड िनघा े होते ते ात े च. ा वेळी एक मोठे
गुजराथी े खक आ े होते आम ा घरी. ांनी दा वर ि िह े े नाटक पाच-
पंचवीस वेळा तरी पािह े असे मी. ते पाहताना अगदी गहिव न येइ॔ म ा.
अस ् या थोर े खकाचे पाय आम ा घरा ा ागणार णून फराळाची के वढी तरी
तयारी के ी होती मी! पण टे ब ावर बस ् याबरोबर ांनी ‘अस ् या खा ािप ात
मजा नाही बुवा, मनसुख ा !’ णून सु वात के ी. ा रा ी मा ा डो ांसमोर
किती दा ा बाट ् या फुट ् या. ा िझंगून गे े ् या े खकाने ‘िभऊ नकोस, मी
बाप आहे तुझा!’ णून आम ा मो करणीचा हात ध न किती िधंगाणा घात ा.
ा ा आवरता आवरता तु ा विड ांची आिण ाने ओकू न के े ी घाण िन रता
िन रता नोकरांची क ी पुरेवाट झा ी, याची आठवण झा ी की आता हसू येते
म ा. पण ती सव॔ रा ा मी रडू न रडू न डोळे सुजवून घेत े . जणू काही ा ावाचून
आप ् या ा जगणे अ आहे , असे कोणी तरी माझे जिव ग माणूसच मे े होते.
के र, मरण ाय दु :ख ावे असाच संग होता तो! माणुसकीवरची माझी ा ा
दिव ी मे ी. नीती आिण पावित्रय हे नुसते गोड आहे त. जगात माणसे नाहीत.
माणसांचे कातडे पांघर े े प ू तेवढे आहे त. जनावरां माणे वाग ातच माणसांना
आनंद होतो ाचे कारण हे च.
मी खूप खूप पु के वाचते. मराठीत ् या गो ी, नाटके िन कादं ब या, यांत े
काही ि ् क ठे व े नाही मी. पण या पु कांनी माझी हरप े ी ा काही परत
आ ी नाही. वेळ जात नाही णून मी पु के वाचते. वाचून वाचून मी बो की झा े .
कु णी पर ाने मा ाकडे पािह े , तर हानपणी ेतात काम के े ी ही एक
कु ळवाडी बाइ॔ आहे , असे ा ा वाटायचेसु ा नाही. ा वेळी ेणाने माझा हात
भरत असे. आता तो अ राने घमघमून जातो. पण याप ीकडे ा वेळ ा आिण
आता ा जगात दु सरा काय फरक पड ा आहे ?
मी मनसुख ा ा जवळ रा ाग े , ते ा माझा जगावरचा िव वास उडा ा
होता आिण णूनच तू मा ा पोटी आ ीस ते ा म ा काडीचेही वाइ॔ ट वाट े नाही.
आइ॔ हो ाची भूक ाग ी होती म ा! बाळ, ती तृ के ीस, भुके े ा मनुषय अ
दे णा याची जात पाहत नाही, तसेच आहे हे . तुझी पोटात ी हा चा कळू ाग ी
ते ा मा ा जिवा ा होणा या गुदगु ् या तुझे गाणे ऐकू न आता होणा या
आनंदापे ाही अिधक गोड हो ा, हे मी तु ा सांगित े तर तु ा कदाचित खरे ही
वाटणार नाही. पण ते अगदी खरे आहे . तू आइ॔ हो ी ते ाच या गो ीचा खरे पणा
तु ा कळे . तू माझी आहे स हे किती वेळ खरे च वाटे ना म ा! वे ी ा फु आ े
णजे हान मू ा ाकडे आ चया॔ने पाहते ना? अगदी त ी पाहत होते मी
तु ाकडे ! तू झा ् या दिवसापासून माझा पुनज॔ सु झा ा. तू टक ावून
मा ाकडे पा ाग ीस की मीही घटकाघटका टक ावून तु ाकडे बघत बसे. तू
नुसता खुळखुळा घेऊन वाजिव ास, की सारे गोड संगीत मा ा कानांत घुमू ागे.
चांदोबा ढगाआड प ा णजे तू रडू ागायचीस! ा वेळी ा ढगांचा असा राग
येइ॔ म ा! फु क न तू दू ध थुंकू न िद े स णजे अंगावर कु णी तरी अमृताचा वषा॔व
के ् यासारखे म ा वाटे . तु ा पोटा ी ध न तु ा मऊ मऊ गा ांचे पापे घेताना
म ा काय वाटे , याचे वण॔न म ाच काय, एखा ा कवी ाही करता येणार नाही.
के र, झा ् या दिवसापासून तुझे सारे ाड मी पुरिव े . तू मोठी होऊ ाग ीस,
सुंदर िदसू ाग ीस, ह क ाग ीस, पण म ा वाटे , माझी के र अजून हानच
आहे . तु ा विड ांनीही तु ा सुखाकरिता पैसा खच॔ करताना मागेपुढे पािह े नाही.
तु ा ाळे त जाय ा तं ा मोटार िद ी, घरी गाणे ि कवाय ा मा र ठे व ा,
एखा ा फु ा माणे तु ा ांनी वाढिव ी.
आिण आता हे च फु ते एका आडदांड मनुषया ा हवा ी करणार आहे त. तो
ा फु ाचा चोळामोळा करी हे िदसत असूनही ते हे फु ा ा ाय ा िनघा े
आहे त. के र, या वेळी आप ् या विड ांचा तु ा राग येणं ाभािवक आहे .
रित ा सार ा मनुषयाची राख णून राहणे– छी! तु ाच काय कु णा ाही
आवडणार नाही, हे म ाही कळते. पण मनसुख ा ांनी मा ावर खरे ेम के े
आहे , तु ावर मनापासून माया के ी आहे ! ांची दया येते म ा, िव ाण मो ा
उ ाढा ी के ् या िवाय राहवत नाही ांना. तो ु िडओ, ते स े , हा कारखाना,
ांचे र धाडसी आहे . पण अ ीकडे स ात ठोकरीमागून ठोकरी खाऊन ांची
थिती फार खा ाव ी आहे . रित ा ा ांनी भागीदार णून घेत े
एव ासाठीच. कारखा ासाठी ाग े ी बरीच ी र म ानेच िद ी आहे .
उसासाठी ागणा या ेतक यां ा जिमनी सं थािनकांनी ायचे कबू के े होते.
पण ते ाय ाही ांचा हात गुपचूप ओ ा कराय ा हवा णे. नुसता दिवाणच
प ास हजार पये मागतोय!
रित ा ु दगड आहे , पण या दगडाखा ी तु ा विड ांचा हात सापड ा
आहे ना? आइ॔ ा जसे मु ासाठी दू ध उ होते, तसे एखा ा पु षािवषायी ी ा
मनात ेम िनमा॔ण होते, हे म ा कळत नाही असे नाही. ा ािवषायी आप ् या ा
ेम वाटते, ा ाच ेम दे ात ी ा दया ा िव ाण आनंद होतो. पण हा
आनंद मा ाही वा ा ा आ ा नाही आिण या दु दवी आइ॔ ा पोटी तू ज ा ा
आ ् यामुळे तु ाही िमळणार नाही. के र, मी वाझं रािह े असते, माझे सारे
आयुषय उदास झा े असते, तरी बरे झा े असते असे आता म ा वाटाय ा ाग े
आहे . तू एखा ा गरीब ेतक या ा झोपडीत ज ा ा आ ी असतीस, तरी
स ापे ा अिधक सुखी झा ी असतीस.
छे ! झोपडीत तरी माणसा ा सुख कु ठे िमळते? कारखा ाकरिता ेतक यां ा
जिमनी घे ाची खटपट सु झा ी आहे च की. अस ् याच जिमनीत एखा ा
झोपडीत तू असतीस, तर तु ा कोण सुख ागू दे णार होते? जमीन गे ् यावर तुझा
नवरा तु ा घेऊन मुंबइ॔ ा गे ा असता. िगरणीत दिवसा मरमर मर ाखेरीज आिण
एखा ा खुरा ात रा ा काढ ाखेरीज तु ा ा दु सरा माग॔ रािह ा नसता आिण
तु ासार ा सुंदर मु ीचे ी ितथे–
के र, तुझी आइ॔ गरीब होती हा ितचा पिह ा गु ा; सुंदर होती हा ा नही
मोठा गु ा! घरधनी नुसता प ू असतानासु ा मी ा ा ी इमानी रािह े . पण
जगा ा माझे इमान नको होते.
माझा नवरा कु ठ ् या ा खुना ा खट ् यात सापड ा. ा ा फा ीची ि ा
होणार असे सारे सांगू ाग े . माझे काळीज ग ब ू न गे े . तो दा बाज होता,
सनी होता. ा ा वाचवाय ा मोठमोठे बॅ र र मी कोठू न आणणार? ेवटी
ा ा दो ांनी एक यु ी काढ ी. ा ापुढे खट ा होता, ा ायाधी ा ा
ाच ायची सवय होती. पै ाची ाच नाही, तर सुंदर बाइ॔ ा पाची! मा ा
नव या ा बाजूने जो वकी उभा रािह ा होता, ाने तु ा बो ािव े आहे , असे
सांगून ा ा घरी ने े म ा या मंडळींनी. ितथ ् या बो ाव न मा ापुढे काय
वाढू न ठे व े आहे याची अंधुक ी क ् पना आ ी म ा. मी हात जोडू न ा
ि क े ् या विक ास ट े , ‘महाराज, मी तुमची धमा॔ची बहीण आहे .’ पुढे काही
बो ताच येइ॔ ना. पळू न जावेसे वाट े ; पण पायच जागचे हा े नात. फा ी जाणा या
नव या ा किकं ा कानांत घुमू ाग ् या. विक ाने म ा ा ायाधी ा ा घरी
ने े आिण–
मा ा नवरा फासाव न सुट ा; पण मी माणसांतून उठ े . तो ज ठे पेवर गे ा
िन ितकडे च मे ा. जगाचा ाय कराय ा बस े ् या ा जनावराने माझी अ ू घेऊन
सहा मिह ांनी म ा सोडू न िद े . जातीचे आिण ओळखीचे सारे ोक मा ा
अंगावर थुंकू ाग े . मी मुंबइ॔ त जाऊन बाजारात बस े . मनसुख ा ांनी ा
खाते यातून जर म ा वर काढ े नसते, तर एखा ा घाणेर ा रोगाने कु जत
मुंबइ॔ त ् या र ावर ाण सोडायची पाळी आ ी असती मा ावर! ांचे हे उपकार
मी कसे िवस ? मा ा पायगुणाने दोन-तीन वेळा ांची बाजू सावर ी आहे .
आताही ांचा पडता काळ आहे . यावेळी ांना सोडू न मी क ी जाऊ? कु ठे जाऊ?
तुझे र ाण करायचे णजे ांना सोड े पािहजे. आपण दोघीही बाहे र गे ो तरी
तु ासार ा मु ी ी गी ावणारा चांग ा मनुषय िमळे च असा कु ठे नेम आहे ?
जगात चांगु पणा आहे या गो ीवर िव वास नाही माझा! बाहे र जाऊन िवषाच
ायचे तर मनसुख ा ांचा फायदा होइ॔ अ ा रीतीने ते घरातच िपणे बरे नाही
का?
ा दिव ी ा विक ाने म ा धमा॔ची बहीण मान ी असती तर– तर के र, तू
िबन ाची मु गी ठर ी नसतीस आिण तु ा राख णून ठे व ाची गो रित ा
बो ा असता, तर ाची जीभ उपटू न टाक ाची चीड म ा आ ी असती. पण
काय क ! माझेच मन मे े आहे . ते आपण न मे े नाही, ाचा गळा दाबून मार े .
ा िन ॔ ायाधी ाने, ा ाथ विक ाने हा खून के ा. तो वकी इथ ाच, या
ि रगावात ाच होता. अजून वाटते ा ा ोधून काढावा, ाचा सूड उगवावा; पण
माझे मन मुदा॔ड झा े आहे , ते कस ा सूड घेते आता?
दु सरे काहीच सुचेना णून हे सारे ि िह े , के र, हे जग ग रबांचे नाही. आजचे
जग स ाचे नाही, स ेचे आहे . झा े ् या संगापुढे मुका ाने माना
वाकिव ाप ीकडे आप ् यासार ा दु ब ांना काहीच करता येत नाही या जगात!
बाळ, तु ा या आइ॔ ा दु बळे पणावर रागावू नकोस. तूच माझी आइ॔ हो. म ा
पोटा ी धर आिण माझे अपराध पोटात घा .’
तुझी दु दवी,
आइ॔ .
प ा संपवून सु भेने के रकडे पािह े . ू ीने वर िभरिभरणा या िवजे ा
पं ाकडे पाहत ती प ं गावर बस ी होती. ा पं ाइतकेच आप े जीवन परतं ा
आहे , असा उदास िवचार ित ा मनात घोळत असावा असे सु भे ा वाट े . ती
हळू च ित ाजवळ गे ी आिण ितचे म क आप ् या खां ावर घेऊन ते थोपटू
ाग ी. सहानुभूती ा ा ा॔ ने के र ा डो ां तून घळघळ अ ू वा ाग े .
सु भे ा डो ां तूनही के र ा म कावर उषण अ ूिबंदूंचा अिभषोक सु
झा ा. दोघीही किती तरी वेळ ग हो ा. ेवटी के रचे म क दो ी हातात ध न
सु भेने ते आप ् याकडे वळिव े आिण हसत हसत ती णा ी, ‘‘के र, संकट
रडणा या ा भीक घा ीत नाही. ढणा या ा िभऊन ते पळू न जातं!’’

के र ा दु :खाचाही भर ओसर ा होता. तीही हसून णा ी, ‘‘ ढाइ॔ चीच तयारी

चा िव ी आहे की मी!’’

‘‘ ढाइ॔ ची की ाची! मनोहर ा तार के ीस हीच ना सारी तुझी तयारी?’’

‘‘पळू न जाऊनच ही ढाइ॔ जिकंयची आहे ! पण तुझी मा ा मदत हवी हं म ा या

कामी! दो रा ा ा पाठवायचा ख ितासु ा मघा ी पुरा के ाय मी!’’

के रने िद े े दु सरे प ा सु भा वाचू ाग ी –

ि य सु भाताइ॔ ,
‘मुकुं दाबरोबर पाठिव े ् या िच ीमुळे तू गोंधळात पड ी अस ी .
माझे मनच थर न ते ते ा. कु णी तरी आप ा गळा दाबू ाग े णजे माणूस
जसे वेडेवाकडे काही तरी ओरडते, तसे झा े माझे. मनोहर ा मी तार के ी आिण
तु ा िच ी पाठिव ी. मुकुं दापा ी मन मोकळे करावे असे कितीदा वाट े ; पण
ा ा सांगाय ा धीरच झा ा नाही म ा. ेमाची थ ा कर ाची मोठी खोड आहे
ा ा. परवा मुंबइ॔ ा रडकुं डी ा आण े ाने मनोहर ा. बो तो कसे मजेदार!
पण दयच नाहीसे वाटते. स न असून दय नस े ा ा ासारखा मनुषय
पािह ा णजे मना ा अगदी िवजेचा ध ा बसतो बघ.
सोबतचे आइ॔ चे प ा वाच े स णजे मा ा ज ाचे कसकसे िधंडवडे होणार
आहे त, याची क ् पना तु ा येइ॔ आिण हे सारे या कारखा ा ापायी. वाटते, अ े
जावे आिण या कारखा ा ािव मोठी चळवळ करावी.
ताइ॔ , के वळ पै ा ा बळावर एका पु षाने एखादी मु गी िवकत ावी हा काय
जगात ा ाय आहे ? या रित ा ा पािह े , की मा ा अंगाचा भडका उडतो
आिण या प ूची राख ायचा संग दै वाने मा ावर आण ा आहे . या जु मापुढे मी
मुळीच मान वाकिवणार नाही. माझे ा ावर ेम आहे ा ाबरोबर ज काढीन,
नाही तर आनंदाने मरणा ा िमठी मारीन.
 ीचं ेम णजे काय र ा ा बाजू ा िवकाय ा बस े ी मेवा-िमठाइ॔ आहे ?
परा मावाचून, कु ठ ् याही मो ा गुणावाचून कु ठ ाही पु षा रमणी ा मना ा
मोिहनी घा ू के का? मनोहरची िन माझी गाठ पड ापूव असा एकच पु षा
म ा भेट ा होता. कराचीत ी ती िव ाण रा ा अजूनसु ा मी िवसर े नाही.
ा ाबरोबर खो ीत घा िव े ी ती रा ा. ाचा तो िव ाण आनंद दे णारा ॔–
काय भ तंच ि हीत सुट े मी! बाकी तु ापासून काहीच चो न ठे वायचं नाही
म ा! णून हा वरचा मजकू र तसाच ठे व ा आहे . नाही तर हे प ा फाडू न टाकू न
म ा दु सरे नसते ि हिता आ े ?
मनोहर आ ा, की ा ाबरोबर कु ठे तरी दू र पळू न जायचं मी ठरिव े आहे . ही
सारी व था तूच कराय ा हवी हं ! ‘सौभ ’ नाटकात कृ षण यु ीने सुभ े चे
अजु॔ना ी गी ावतो ना! ितथं भावाने बिहणीसाठी जे के े , तेच आता बिहणीने
भावासाठी कराय ा हवं. कळ ं का, सु भाव ं?’
तुझीच,
के र
मोटारीतून ि रगाव ा परत येताना या दो ी प ां त ा मजकूर सु भे ा डो ात
घोळत होता. जिमनी घे ा ा बाबतीत पुढे काय धोरण ठर े आहे , हे ऐक ाची
ित ा कमी उ ुकता होती असे नाही; पण ता ासाहे ब आिण िवजय एकमेकां ी
अवा ारही बो े नात. अथा॔ त, सु भे ा ग बसणे ा होते.

िवजय ा बंग ् यात अंथ णावर घटकाभर पडूनही ित ा झोप येइ॔ना. ती जागा
नवी होती हे खरे ; पण ापे ाही ित ा डो ात चा े ा िवचारक ् ोळ अिधक
नवा होता.

ितचं मन णत होते जग ग रबां चे नाही. ते का णून? जगा ा जगविते कोण?

जगा ा आ े े र प कुणा ा माचे फळ आहे ? आजचे जग ग रबां चे नसे ;
पण उ ाचे जग ां चे का होऊ नये? पण जगात एवढा फरक पडे का? या जगात
आपोआप काहीच बद त नाही. कुठ ् याही दे वाची मूत दगडातून काही कट होत
नाही. मूित॔काराने ती दगडातून िनमा॔ ण के े ी असते. मग आता जगा ा हे नवे प
कोण दे णार? ग रबां ना ी नाही; ीमंतां ना इ ा नाही! या दोन जगा ा सीमेवर
राहणा या माणसां नीच या ां तीचा पुढाकार ाय ा हवा. ां ा डो ां वर
ीमंतीचा धूर नसतो आिण ां ा डो ां तून ग रबीचे अ ूही वाहत नसतात.
ामुळे उघ ा डो ां नी सारी व ुा थिती ां ना पाहता येते. ां ची
अंत:करणे उपासाने सुक े ी नसतात आिण िव ासाने कुज े ीही नसतात.
एकमेकां ी ेमाचा काडीमा ाही संबंध न ठे वणा या या दोन जगात मोकळे पणाने
जर कुणी संचार क कती , तर ते म मवगा॔ ती ोकच! उ ाचे जग ग रबां चे
होइ॔ अ ी धडपड करणे हे या ोकां चे कत॔ च आहे .

इतका िवचार के ् यानंतर या ा पुढची पायरी गाठ ् या िवाय ितचे मन ग

बसेनाच. ा ोकां चे हे कत॔ आहे असे ती णत होती, ा ोकां पैकीच ती
त:ही होती. ित ा दयातून एकच गंभीर न पुन:पु ा ऐकू येऊ ाग ा,
‘सु भा, काय करणार, आता तू काय करणार? मुकुंद आिण िवजय, ताइ॔ आिण
के र या अगदी टोका ी अस े ् या माणसां ी तुझा सारखाच संबंध आ ा आहे .
कुठ ् या जगात उडी घा णार? आप ी जीवन ी कोण ा बाजूने ढ ात तू
खच॔ करणार?’

या नाचे मूित॔मंत उ र णूनच की काय ित ा डो ां पुढे मुकुंदाची मूत उभी

रािह ी. उ ा रा ी मुकुंदाने आप ् या ा ेतक यां ा सभे ा बो ािव े आहे .
अंधारात इत ा दू रवर आपण एक ा जाऊ ना? अंधारापे ा, एकटे पणापे ा,
ता ासाहे बां ना काय सां गायचे हाच मह ाचा न नाही का? िवजय ा आपण कुठे
गे ो हे कळ े , तर तो ता ासाहे बां ा मनात नाही नाही ते भरवून मुकुंदाची आिण
आप ी मै ी मोडून टाक ाचा य करणार नाही का?

यापे ा उ ा रा ी न जाणेच बरे . पण मुकुंद आप ी वाट पाहत राही . आपण

गे ो नाही णजे ाची िनरा ा होइ॔ . ा ा मना ा आनंद होइ॔ असे वाग ात
आप ् याही मना ा िव ाण आनंद होतो. हे ीतीचेच ाण नाही का? ीती
आयुषया ा मागा॔ ा बाजू ा फु णारी फु वे याप ीकडे ीतीची िकंमत
आप ् या ा वाटत न ती. पण ही फु वे तर दयात फु ते. ती नुसता ािणक
आनंद दे त नाही. जीवनक हा ा को ाह ातही दोन तारां ा सुसंवादाने िनमा॔ ण
झा े े मधुर संगीत ती ऐकते; मुकुंद नस े ् या जगाची क ् पनासु ा आपणा ा
आता सहन होणार नाही.
 पण ाचे आप ् यावर एवढे िनम॔ळ ेम आहे का? के रने आप ् या प ात ा
पु षां चा उ ् े ख के ा आहे तो तोच असावा! ाची आिण आप ी कराची ा
ओळख झा ी असे के रच णा ी होती. दोघेही रा ाभर एका खो ीत होती.
‘त णीचा पिह ा ॔ किती उ ादक असतो!’ असे ाने आप ् या खासगी वहीत
ि िह े आहे . के रनेही प ात ा ा ा॔ चा आनंद वण॔न के ा आहे . मुकुंद–
माझा मुकुंद असा असे का? चं ाचा डाग िदसतो आिण सूया॔ चे डाग िदसत नाहीत.
पण सूया॔ वरही डाग असतात की! माणसे कितीही मोठी झा ी, कितीही उदा
वाट ी तरी कुठे ना कुठे तरी ां ना क ं क ाग े ा असायचाच, असा जगाचा
िनयमच आहे का? आप ् या मुकुंदाने तरी ा िनयमा ा अपवाद ायचे होते.

ग डां नी ी-पु षां ा समतेिवषायी िद े ी िटपणे ित ा आठव ी. ात एक

िवचार असा होता, ‘उ ा ज ात केवळ एकाच पु षािवषायी िज ा आकषा॔ ण
वाट े , अ ी ीसु ा जगात िमळणार नाही. मग एकाच ीिवषायी ा ा
आस ी उ झा ी, असा पु षा ोधणे णजे स ा ा ि ंगाचा ोध
कर ासारखे आहे . मा ा अनेक ीिवषायी आकषा॔ ण वाटणे, हे काही पाप न े ,
हा िनसगा॔ चा भाव आहे . सुधारणा णजे िनसग॔ आिण समाज यां ची सुखकारक
सां गड घा ाचा ामािणक य .

सु भे ा वाट े , मुकुंद हा वेळी येथे हवा होता. आपण ा ा सारे सारे िवचार े
असते, ा ा ामाही के ी असती आिण मग एक िव ाण भास झा ा ित ा. ा
भासाने काही िवचित्रा हरी ित ा रोमारोमां तून नाचत गे ् या. मोिहनीमं ाने
भार े ् या मनुषया माणे ितने डोळे िमटू न मधुर हाक मार ी, ‘मुकुंद, मुकुंद!’

रा ाभर ित ा गोकुळात े एक य ात िदसत होते. मुर ीचे मधुर सुर

कुंजवनात घुमत होते आिण राधा पुन:पु ा हाक मारीत होती, ‘मुकुंद, मुकुंद!’
 दरी आिण ि खर
****

स सृ ी आिण सृ ी यां त जमीन-अ ानाचे अंतर असते, याचा सु भे ा

िनरा ाच रीतीने अनुभव आ ा. ितचे मन ात मुकुंद ा ोधीत होते. पण
सकाळी जागे झा ् याबरोबर ता ासाहे बां नी ित ा बो ावून घेत े आिण मुकुंदा ी
ेहसंबंध वाढू दे णे इ नाही, असे बो ा ा ओघात ित ा सुचिव े . ता ासाहे ब
रागारागाने काहीतरी बो े असते, तर सु भे ा ते अिधक बरे वाट े असते.
ित ाही तडातड उ रे दे ता आ ी असती अगर आप ी बाजू पुढे मां डता आ ी
असती; पण ता ासाहे बां ा अंगात विक ी प ी मुर ी होती. ते बो े अित य
ां तपणाने आिण सूचकतेने. प ीकडे िवजय काही कागदप ा चाळीत बस ा होता.
ामुळे भां डण उक न काढणेही न ते. मनात ् या मनात चडफडत ती
आप ् या खो ीत गे ी.

खडकीतून ती बाहे र पा ाग ी पण ित ा सु मना ा ारी वाटे , असे ितथे

काहीच न ते. एक वत॔मानप ा िवकणारा मु गा कक राने दहा-बारा नावां चा
ि ाव पुकारीत गे ा, खाटका ा मागून जाणारे एक बकरे केिव वाणेपणाने
ओरडत जाताना िदस े . खे ातून ि रगाव ा आ े ् या एका गाडीचे हडकुळे बै
िवजय ा बंग ् यासमोरच मटकन खा ी बस े आिण समोर सुंदर सूय दय िदसे
या आ ेने सु भेने पािह े , तो िगरणी ा का ाकु धुराचे ोट ा ोट ित ा
ी ा पड े .

मा ा एव ा वेळात दहा-पाच िनरिनराळी माणसे बंग ् यात आ े ी ितने पािह ी.

थो ा वेळाने मोटारीतून मनसुख ा आिण रित ा आ े . गेच ां ाबरोबर
ता ासाहे ब आिण िवजय गाडीत बसून बाहे र गे े े ही ित ा िदस े .

क ाकडे च ितचे ा ागेना. इत ात टपा ातून आ े े ित ा नावाचे प ा

ग ाने आणून िद े . अ ार मुकुंदाचेच िदसत होते. ाने पु ा ा प ावर
पाठिव े े प ा तेथून येथे आ े असावे. सु भेने ते मो ा उ ठं ◌े ने उघड े .

ि य सु भा,
 ‘एकाएकी ि रगाव ा जायचे ठर े णून तार के ी. तू म ा
ि कवणी िमळवून िद ीस; पण तु ा पुषपाचे वडी आिण ा ीबुवा यां ा ी मी
जो सहजासहजी वादविवाद के ा, तो मा ा अंग ट आ ा. दु षटपणापे ा
दु बळे पणाच जगात अिधक आहे . गीते ा एखा ा ोकाची थ ासु ा सहन होत
नाही या ोकांना. धम॔, नीती, त ान, सा या गो ी तयार कप ा माणे यांना ह ा
असतात. िबचा यां ा हे ातही येत नाही, की तयार कपडे अंगावर बेत े ् या
कप ाइतके सुंदर कधीच िदसत नाहीत. इसवी सनापूव ा आयुषयाती न
सोडिव ाचा य करणे हा ु मूख॔पणा आहे . वत॔मानकाळ हा वाह ा
नदीसारखा असतो. तो भूतकाळा ा पव॔तातून उगम पावत अस ा, तरी
भिवषयकाळा ा सागराकडे च ाची धाव असाय ा नको का?
आपण भेटू ते ा या पुषपे ा विड ांची आिण ा गीताबाज ा ीबोवांची तु ा
छान ी न क न दाखवीन. म ा वाइ॔ ट वाटते ते पुषपेब . किती खुरटू न गे े
आहे ितचे मन. समाजाचे आपण काही ऋण ागतो हे कळ ाचीसु ा ी नाही
ित ा. कु ठ ् या ा सं ृ त ोकाचा अथ॔ सांगताना मी अस े काहीतरी बो ू
ाग ो, ते ऐकू न म ा वेड ाग े आहे की काय, अ ी ित ा ंका आ ी असावी.
ती हसूच ाग ी माझे ते ा ान ऐकू न. घरा ा संगमरवरी िभंतीत कोंडून
टाक ् यामुळे अ ी कितीतरी मु े िन ेज होऊन जात असती . या िभंतींना मो ा
राहोतच पण हानसु ा खड ा नसतात. बाहे र काय चा े आहे हे िदसायचे
नाही, बाहे र ा वा याची झुळूक कधी आत यायची नाही, बाहे र ा ऊन-पावसात
आिण अंधार-चांद ात नुस ा डो ांनीसु ा कोणा ा रमता यायचे नाही.
ि रगाव ा ताइ॔ ा सॅिनटो रयमम े ठे व ी आहे . ते पैसे मिह ा ा मिह ा ा
पाठिव े पािहजेत. िवाय ितची मु े बाळे आहे त. आइ॔ पासून ांना दू र राहायचंय
आता. ते ा ांना खा ािप ाचं तरी सुख िमळाय ा हवं. अथा॔त कस ी तरी
नोकरी के ् या िवाय ग ंतरच नाही म ा. मी पु ा मो ा वविचंनेत पड ो असतो.
पण के रने माझी अडचण आपण न ओळख ी. मोठी गोड मु गी आहे ती! नाही?
ितने मनसुख ा पा ी टाक ा. मागे कराचीत या मनसुख ा ा िगर ांतच
संप झा ा होता. तो संप मी ढिव ा अस ् यामुळे मी ि रगाव ा ा ा
कारखा ात नोकरी प रणे आिण ाने ती म ा दे णे, दो ी गो ी अ
कोटीत ् या हो ा. पण ा पोरीचं बापावर वजन िदसतंय मोठं . कदाचित
आप ् यािव संप ढिवणारा मनुषय आप ् या दारात भीक मागाय ा आ ा, हे ही
 ा ा दाखवायचं असे ोकांना. ाचा सारा प ा वहार पाहायचं काम िमळा ं य
म ा. मी ते प र े याचे पिह े कारण ताइ॔ ची कृ ती एकसारखी ढासळतच आहे ,
असे ितथ ् या डॉ रांचे आजच आ े े प ा. दु सरे कारण तु ा ि हाय ा हरकत
नाही, इथं ताइ॔ आजारी असताना तु ा ित ा उ ा ी बसवून मी पु ा ा गे ो होतो
ना? कदम नावाचा माझा एक ेही ह ् ी पु ात असतो. ाची मते अगदी क र
समाजस ावा ाची आहे त. ाने म ा िनकडीने बो ािव े होते पु ा ा. कदम
िद ाचा स ा आहे , पण कु ठे के ा काय बो े , काय करी , याचा नेम नाही.
ामुळे ाने सरकार ा फारसा ास िद ा नसतानाही ा ावर पोि सांचा आहे
डोळा मोठा. ा ा िब हाडी आ ी बो त बस ो तर कु णी तरी टे हळणीवर राही ,
अ ा समजुतीने ा रा ी आ ी दोघे टे कडीवर जाऊन बो त बस ो. ाने
ि रगाव ा ेतक यांची सारी हिककत म ा सांगित ी. सं थानात ् या काही त ण
मंडळीं ा साहा ाने आपण पुषकळ चार के ा आहे , ेतक यांना आता आप ् या
ह ाची जाणीव झा ी आहे वगैरे गो ी ाने ा दिव ी म ा सांगित ् या.
कराचीत ् या संपा माणे येथेही मी पुढाकार घेत ा तर ेतक यांना ढा य ी
रीतीने ढविता येइ॔ , या क ् पनेनेच ाने म ा पु ा ा बो ाव े होते. मी
पु ा न पर र ि रगाव ा जावे असेच तो णत होता; पण मुंबइ॔ ा ताइ॔
अ व थ अस ् यामुळे मी ते मा के े नाही. आज ाचेही प ा आ े असून या
वेळी ा चळवळ के ी नाही, तर अिधकारी व कारखानदार ेतक यांना िगळू न
टाक ् या िवाय राहणार नाहीत, असे ाव न िदसत आहे . एवीतेवी ि रगाव ा
जायचे, मग कारखा ात ी नोकरी प न गे े तर आत े डावपेच कळू न
सावधिगरीने वागता येइ॔ . मनसुख ा ची नोकरी प र ात माझा हाही हे तू आहे .
मनात ् या गो ी तु ापा ी बो ् या िवाय बरे च वाटत नाही म ा. ोक काय
णती , आ े ांना काय वाटे , याची आजपयत मी पवा॔ के ी नाही आिण पुढेही
ती करणार नाही. स ा आिण संप ी यां ा पोटी ज ा ा येणा या सव॔ सुखांकडे मी
आनंदाने पाठ िफरिव ी आहे . ामुळे कु ठ ीही गो करताना त: ा मनाखेरीज
कोणाकडे च मी ा दे त नाही. मा ा ा मना ा बारीकसारीक हा चा ींवरही
नजर ठे वाय ा ि क ो आहे मी आिण णूनच नुसती तुझी आठवण झा ी की
ा ा नाजूक गुदगु ् या क ा होतात, हे म ा कळू ाग े आहे . सु भा,
समाजाकरिता जगणा या मनुषया ाही त:साठी जग ाची इ ा असते हे च खरे .
मोठमो ा र ांवाचून हरात े दळणवळण चांग े चा णार नाही; पण अ ाच
र ा ा बाजू ा एखादी हान ी का होइ॔ ना बाग अस ी णजे ाची ोभा
वाढते, नाही का? आप ् या आयुषयाचेही तसेच आहे . हानपणी ाळे त तुझी माझी
ओळख झा ी आिण मा ा ारीिवषायी तु ा अिभमान वाटू ाग ा. मा ा
सु भेचा हा अिभमान पोकळ ठ नये णून मी ा वेळी झटू न अ ास करीत
असे. ा वेळी ते म ासु ा कळ े नाही. मग तु ा कसे ात येणार?
पुढे कराची ा गे ् यावर तुझी आठवण पुसट होऊ ाग ी. भावनेने मन
ाकू ळ झा े असताना तुझी मूत डो ापुढं उभी राही; नाही असे नाही. पण
आप े दोघांचे जीवनमाग॔ िभ झा े अ ी खा ी झा ् यामुळे तु ा प ा ि िह े , तरी
ते पो ात टाक ाचा धीर म ा होत नसे.
कराची ा दिवसाचे चोवीस तास आिण वषाचे बारा मिहने कामगारां ा कामा ा
मी त: ा वा न घेत े होते. ामुळे जागेपणी तुझी आठवण मी चितच के ी
असे . पण मा ा चा ाबो ा आयुषयावर समाजाची स ा अस ी, तरी
ावर तुझीच होती; खडकांतून म ेच िहरवळ वर डोके काढते ना? आप े
अंतम॔न– मनुषयाचे गत जीवन तसेच आहे .
मी मोठा संप ढिव ा. कामगारां ा ग ांत िवजयाची माळ पड ी आिण
िगरणीमा कांनी आप ् या पराभवाचा सूड मा ावर उगव ा. कराची ा ह ीत
पाऊ टाक ाची बंदी झा ी आहे म ा.
मनुषयाचे सामािजक जीवन आट े णजे आप ् या खाजगी जीवनाती
उणेपणा ा ा ती तेने जाणवतो. कराचीत मनावर पड े ् या कामा ा ताणामुळे
असे अथवा ेयाची भरती नेहमीच कायम राहत नाही णून असे , मी कराची
सोड ी ती अित य उदास मन: थितीत. मुंबइ॔ ा येऊन ता◌इं ची सेवा करायची,
याप ीकडे क ाचाही म ा उ ाह रािह ा न ता. कदम ा भेटाय ा पु ा ा जावे
की नाही याचा िवचारच करीत होतो मी– पण तू आगगाडीत म ा भेट ीस आिण
माझे बा ् य एका दिवसात परत आ े . तू भाऊबीजे ा म ा भाऊ णून
ओवाळ ् याची आठवण झा ी आिण–
सु भा, तु ा क ् पनाही नसे , वीज ाणभर चमकते; पण ती सारे ांड
उजळू न टाकते. तू पु ा मा ा आयुषयात आ ् यामुळे के वढा प आ ा आहे
म ा. तु ािवषायी माझी ही भावना हानपणाइतकी िनरपे ा नाही हे म ा कळते;
पण ाचबरोबर ां ाम े भयंकर दरी पसर ी आहे अ ा दोन जिवांचे मी न
स ा ा जगात नाही, हे ही म ा कळते. तू समाजा ा ि खरावर उभी आहे स,
मी ा ा पाय ा ी खो खो दरीत धावत आहे . मा ासाठी तू या भयंकर दरीत
उडी ावीस अ ी ाथ इ ा मी कधीही कधीही करणार नाही. झुडपांचा आधार
घेऊन, खडक चढू न, क ाने म ा वर तु ापयत येता येइ॔ ; पण म ा आिण तु ा
दोघांनाही ते आवडणार नाही. तु ा मुकुं दाचे मोठे पण या दरीतच आहे . इत ा
दु न तुझे अधूनमधून द ॔न झा े तरी तेव ावरही आयुषयात ा अनुपम आनंद
म ा िमळा ा असे मी मानीन. िहर ा चा ा ा फु ाचा दु न वास आ ा तरी मन
कसे मो न जाते नाही?
मनोहरची काळजी क नकोस. मी ि रगाव ा गे ो तरी इथे ा ा तो पठाण
िब कू ास दे णार नाही, अ ी व था मी क न जात आहे .
माव ींना पाह ाची फार फार इ ा झा ी आहे . पा के ा योग येतो ते.’
तुझा,
मुकंु द
या प ाची पारायणे करताना सु भे ा वाट े , आज सूय॔ अगदी रगाळत चा ा
आहे . रा ा के ा होते, सभे ा जागी आपण जाऊन पोहोच ् यावर मुकुंद आप े
ागत कसे करतो, याचाच ती एकसारखी िवचार करीत होती. म ेच एकदा
पां डुरं गा ा हाक मा न ितने वत॔मानप ो आणाय ा सां गित े . ाने ती आण ी
आिण वत॔मानप ात ् या एका भिवषयाकडे बोट दाखवीत तो णा ा, ‘‘एकेक
ठोकताळा असा पटतो णता!’’

सु भेने हसतच िवचार े , ‘‘काय आहे रे तुझं आजचं भिवषय?’’

पां डुरं ग वाचू ाग ा, ‘‘वृषाभ रास, दिवस ठीक आहे . हाती घेत े े काम फ े
होइ॔ !’’

‘‘ णजे तू के े ा यंपाक चां ग ा होइ॔ .’’

‘‘पुढं पाहा, थोर ीचा प रचय होइ॔ .’’

‘‘महा ा गां धी िन तुझी भेट झा ी की काय आज?’’

 ‘‘गां धी क ा ा हवेत? पो ीस सुप रं टे डट आ े होते ना?’’

‘‘पो ीस सुप रं टे डट?’’

‘‘हो! िवजय िन ते कितीतरी वेळ बो त बस े होते. बाकी गृह थ फार स आहे

हं ! मी चहा घेऊन गे ो तर मा ा ीसु ा बो े ते. चहा कसा छान झा ाय
णा े .’’

रा ा पडू ाग ् यावर सु भा िवजय ा बंग ् यातून बाहे र पड ी. ता ासाहे ब व

िवजय दिवाणां कडे जिमनीब ा वाटाघाटी कर ाकरिता जे ितस या हरी गे े
होते ते अजून परत आ े न ते. ‘रा ी मा ा मैि ाणीकडे च राहणार आहे मी!’ असे
िवजय ा आ ाबा◌इं ना सां गून सु भा िनघा ी. धाडसातही एक कारचा उ ाद व
आनंद असतो. ाचा अनुभव ती घेत होती. गावाबाहे र पडून ती र ाने चा ू ाग ी
ते ा मा ा ित ा मनात एक ंका उ झा ी. ता ासाहे ब व िवजय दिवाणां कडून
कारखा ाकडे गे े अस े , तर ां ची परत ये ाची वेळ हीच नाही का? मोटारी ा
दिव्यां ा उजेडात िवठू ा आपण िदस ो, ाने गाडी थां बिव ी आिण ता ां नी
‘कुठं चा ीस?’ णून आप ् या ा िवचार े , तर काय उ र ायचे? ‘िफराय ा
आ े होते’ ट े तर गाडीत बसून घरी परत जावे ागे . मुकुंद तर ितकडे आप ी
वाट पाही . काय बरे ि िह े आहे ाने? ‘मा ासाठी तू या भयंकर दरीत उडी
ावीस अ ी ाथ इ ा मी कधीही करणार नाही!’ दरी! दरीतच काय,
पाताळातही उडी ाय ा ीती ा भीती वाटत नाही; पण पु षां ना हे कळायचे नाही.
ी दयाने ेम करते, पु षा ते बु ीने करीत असतो. ी ा मनात ेम उ
झा े , की तेच ितचे जग होते. पण पु षां चे ेम कितीही उ ट झा े , तरी ाचे जग
ा ेमाबाहे र थोडे तरी राहतेच राहते.

अस ् या गोड िवचारात सु भे ा पायां खा ची वाट संपत आ ी. सॅिनटो रयम ा

थोडे पुढे गे ् यावर मैदानातून येणारे का ाचे िकरण ित ा िदस े . समु काठ ा
गावात ां त म रा ी जसा मंद गंभीर नी ऐकू येत असतो, तसा आवाजही ा
बाजूने येत होता. र ा सोडून सु भा ा िद ेने चा ू ाग ी. ित ा मनात आ े ,
मोठमो ा पवा॔ दिव ी समु ान के े णजे पु ागते अ ी आप ी जुनी
समजूत काही खोटी नाही अगदी. आप ् या आयुषयात मंग पव॔काळ हाच नाही
का? या जनसमु ा ी आपण एक प झा ो णजे केवळ त: ा सुखासाठी
धडपडत रािह ् यामुळे हातून जे पाप झा े असे ाचे ा न ाय ा काय उ ीर
ागणार आहे ?

मैदानात ा पाचसहा े ेतक यां चा तो समुदाय सु भे ा मोठा ु ित॔दायक

वाट ा. गॅस ा ब ां ा झगझगीत का ात ित ा ां चे पाय धुळीने भर े े आिण
ां ा मु ा मि न झा े ् या िदस ् या. पण या धुळी ा आत किती सुवण॔कण
प े े होते. दहा-दहा, पंधरा-पंधरा मै ां व न पदरात भाकरी बां धून या सभेकरिता
उ ाता ातून चा त आ े े ोक होते. ां त पु षां माणे बायकाही हो ा आिण
ाता याकोता या माणे िमस ड न फुट े ी पोरे ही होती.

या समुदाया ा बाजूने जात असताना सु भेचे मन उचंबळू न आ े . समाजपु षा

जागृत होऊ ाग ् याचीच ही ाणे न ती का? सुि ि ातां ा औपचा रक
सभां पे ा या संमे नात अिधक जीव होता, खरे धडपडणारे अंत:करण होते. ितने
चा ता चा ता इकडे ितकडे पािह े , चारी बाजूंनी दोन-दोन, चार-चार ेतक यां ची
टोळकी अजून येतच होती. प ीकडे एका झाडाखा ी मुकुंद उभा आहे असा ित ा
भास झा ा. ा बाजूने ती जाऊ ाग ी. इत ात अनेक ेतकरी आप ् या
पातळाकडे टकमक पाहत आहे त, हे ित ा ानात आ े . ाजेने मे ् या न
मे ् यासारखे झा े ित ा. एक अगदी साधे पातळ नेसून आपण याय ा हवे होते, हे
ित ा ात आ े . समते ा पूजेचा हा मंग ाण! या ाणी हजारां त एका ा
ी ा वा ा ाच ाचा उपयोग यायचा, ा व ूचे द ॔न करणे हा एक
कारचा गु ाच न ता का?

कुठे तरी पून असावे असे वाट ाइतकी ती ाजेने चूर झा ी. जवळजवळ

धावतच मुकुंद होता तेथे ती गे ी.

‘‘ओ हो! सु भाताइ॔ ?’’ कदमने ितचे ागत के े . मुकुंद ां तपणाने ित ाकडे
पाहत होता. ा ाजवळ तो ातारा मुस मान ेतकरी उभा होता. ाने िवचार े ,
‘‘ि रगाव न आ ा, बाइ॔ साहे ब?’’

‘‘मी बाइ॔ साहे ब नाही, बाबा!’’ ा ाता यापुढे जाऊन हसत हसत ती पुढे
णा ी, ‘‘आप ् या मु ी ा कोणी बाइ॔ साहे ब णत नाही.’’
 ‘‘मु गी!’’ ातारा चकित होऊन उ ार ा.

‘‘दु स या घरात मी ज ा ा आ े आहे ; पण ज ाचं घर हे काही माणसाचं खरं घर

नसतं. आप ं घर इथं आहे , नाही मुकुंद? आिण या घरात े बाबा हे च आहे त!’’
ेवटचे वा उ ारताना सु भेने ा भावनापूण॔ ीने ा ाता याकडे पािह े ,
ितने तो अगदी गहिव न गे ा. ा ा डो ां त पाणी उभे रािह े . तो सु भेजवळ
येऊन णा ा, ‘‘बेटा, मी ब ा होतो ते ा ही समजूत म ा आ ी असती, तर िहं दू-
मुस मान हे एकमेकां चे दु मन नाहीत, खरी ढाइ॔ पैकावा े आिण कंगा यां चीच
आहे . मुकुंददादा, माझा ज मुस मान तेवढा आप ा मान ात गे ा. तु ा ा
ठाऊक नाही. एका खुनी पठाणा ा केवळ जातभाइ॔ णून मी वाचिव े आहे . िहं दू
असो, मुस मान असो, जो नागव ा जातो तो आप ा दो , हे जर या सा या
ेतक यां ना एकदा कळ ं –’’

ा ाता याचे भाषाण कदम मो ा अिभमानाने ऐकत होता. म ेच तो सु भे ा

णा ा, ‘‘पािह ं त? अ ी तयार के ी आहे त माणसं मी! ेक खेडेगावात, ेक
झोपडीत जाऊन ा ान िद े आहे मी. तो िवजय या ेतक यां चा बळी ाय ा
िनघा ाय. आज ये तर णावं इथं! कोय ां नी तुझी खां डोळी के ी नाहीत या
ोकां नी तर नाव बद ू न दे इ॔न!’’

मुकुंद हसून कदम ा पाठीवर थाप मारीत णा ा, ‘‘भाइ॔ कदम, बळी दे णं

आिण घेणं हे आप ं काम नाही!’’

‘‘ही गां धींची न नकोय म ा!’’

‘‘ही गां धींची न नाही, अ मुकुंद आहे . स ा ा समाजाचं जीवनच

िहं सेवर उभार े ं आहे हे काय कळत नाही? ती िहं सा गु पणानं होते. स पणानं
के ी जाते, एवढं च! पण एकाने गाय मार ी णून दु स यानं वास मार ात अथ॔
नाही. जगातून िहं सेचा नायनाट कर ाकरिता जेवढी िहं सा ज र असे तेवढीच
काय ती ा ठरे . पण तू तर उठ ् यासुट ् या दं डु ाचीच भाषा बो त
असतोस–’’

कदम ा कपाळा ा पड े ् या आ ा सु भे माणे मुकुंदानेही पािह ् या, पण

ितकडे ा न दे ता तो ा ाता या मुस माना ा णा ा, ‘‘बाबा, अजून येताहे त
माणसं! इत ात काही सु वात ायची नाही. जरा जाऊन येतो मी ा पड ा
दे वळापयत. डो ातं ते घा ू न पाहत राहा हं . दं गािबंगा होइ॔ कुठं तरी!’’

मुकुंदाने सु भे ा के े ी खूण कदमने पािह ी. ती दोघे चा ू ाग ी, तसा तोही

ां ाबरोबर जाऊ ाग ा. ते पा न मुकुंद हसत णा ा, ‘‘कदम, तसं काही
खाजगी काम नाही आमचं! आप ् या ि ळो ा ा ग ा! इथं गद खूप झा ी आहे .
एखादे वेळी गोंधळ ायचा काही तरी. बाबा ा ऐकायचे नाहीत हे ोक कदाचित.
तु ा ओळखीचे आहे त सारे . तु ा फार मानतातही ते. ते ा तूच जागेवर अस ास
णजे भानगड ायची नाही काही.’’

कदम परत ा. पण ाने परतताना मो ा तु तेने मान उडव ी. जणू काही तो

मुकुंदा ा णा ा, ‘कळ ा तुझा परा म! ितकडे आग भडकायची वेळ आ ी
आहे आिण इकडे तू एका पोरी ी गु ु गु ू गो ी कराय ा िनघा ा आहे स!’

थोडे चा ू न गे ् यावर मुकुंद सु भे ा णा ा, ‘‘मनोहर आ ाय!’’

‘‘कुठं आहे ?’’

‘‘ ा झाडीत ् या पड ा दे वळात! के रनं ा ा तार के ी होती णे. तो सरळ

कारखा ात आ ा. मनसुख ा ा बंग ् यावर ा ा पठाणाने अडव ं . इत ात
तो दु सरा पठाणही ितथं आ ा!’’

‘‘ ाचा वैरी?’’

‘‘हो! तो मुंबइ॔ न के ा आिण क ा ा इथं आ ाय कळत नाही! ा दु स या

पठाणा ा पा न हा पळाय ा ाग ा. चोर चोर णून ओरड झा ी. मी कागदप ा
घेऊन ाच वेळी बंग ् याकडे येत होतो णून सारं थो ावर िनभाव ं , नाही तर–’’

दोघेही न बो ता ा दे वळाजवळ आ ी. झर॔ कन झाडीतून एक जनावर धावत

गे े . ब धा को ् हा असावा तो! मुकुंद णा ा, ‘‘पहाट झा ी असती तर बरं झा ं
असतं!’’

‘‘का?’’
 ‘‘सकाळी उठून को ् हाचं तोंड पािह ं , की भा उदया ा येतं णे!’’

आप ् या मनावरचे दडपण कमी कर ाचा हा मुकुंदाचा य आहे हे सु भेने

ओळख े . ती णा ी, ‘‘ ा ा हा जगात े काहीच नको असतं तो भा ाची पवा॔
क ा ा करी ?’’

‘‘पण मी कुठं असा िवर आहे ? म ाही एक आ ा आहे च की!’’

‘‘माझं नाव आ ा ठे वणार आहे स होय?’’

सु भे ा ा पोरकट कोटीचे मुकुंदाने फार मो ा हा ाने ागत के े .

दे वळातून एकदम न आ ा, ‘‘कोण आहे ?’’

‘‘मी मुकुंद! सु भा आ ी आहे तु ा भेटाय ा!’’

दे वळा ा धुळीने भर े ् या पायरीवर सु भा मनोहरचा हात हातात घेऊन

नुस ा ा॔ ने ा ा धीर दे त बस ी. थोडा वेळ गे ् यावर मनोहर बो ू ाग ा.
ा ा रात वैताग िदसत होता.

‘‘ताइ॔ , मा ा दु बळे पणाचीच चीड आ ीय म ा. हानपणी कधी मान वर क न

बो ाय ा िद ं नाही ता ां नी. चां ग ी गो अस ी तरी ती चो न करायची. हा
ाडपणा एकदम टाकून ावा–’’

कुणी तरी माणसे दे वळा ा िद ेने धावत येत होती. एकदम उठून आत जावे असे
मनोहर ा वाट े . पण धीर ध न तो तेथेच बस ा.

‘‘मुकुंद, मुकुंद!’’ कदम हाक मारीत आहे हे सु भेने ओळख े . इत ात कदम

व ा ा मागा न दोन-तीन माणसे दे वळापा ी आ ीच. मुकुंद किचंित पुढे झा ा.

कदम सां गू ाग ा, ‘‘दोन ॉ यां तून पो ीस आ े आहे त. सभा उधळू न

टाक ाचा डाव िदसतो ां चा. ोक घाब न गे े आहे त. बाबा ोकां ना थोपवून
धरतोय. तू िन मी– पण आप ् यापे ाही एखादा पोवाडा णणारा कोणी अस ा, तर
गोंधळ अिधक वकर ां त होइ॔ !’’
 मनोहर एकदम पुढे येऊन णा ा, ‘‘पोवाडा णणारा हवाय? च ा, मी येतो
तुम ाबरोबर!’’

सु भा आिण मुकुंद यां ाकडे न पाहता मनोहर कदमबरोबर चा ता झा ा.

सभे ा जागी ते दोघे आ े ते ा दं डुके घेऊन िफरणारे पो ीस पा न बरे च

ेतकरी गोंधळू न गे े े िदस े . कोणी पु षा जाग ा जागी उठत होते, कोणी
बायका काप या राने बो त हो ा, तर कोणी ातारे कोतारे कपाळा ा हात
ावून बस े होते.

कदमने मनोहर ा ने े ते थेट ासपीठावरच. तो ओरडून णा ा, ‘‘दोन पोवाडे

होणार आहे त आता. एक तानाजीचा आिण दु सरा–’’ ाने नाथ॔क ीने
मनोहरकडे पािह े .

मनोहर उ र ा, ‘‘गां धींचा!’’

कदम ा कपाळा ा आठी पड ी. तो काही तरी बो णार इत ात पो ीस

सुप रं टे डट ासपीठापा ी आ े आिण मनोहर ा णा े , ‘‘मनोहर का े कर
तु ीच ना?’’

‘‘हो!’’

‘‘मग तु ा ा मी अटक करीत आहे !’’

कदमने ेषाने िवचार े , ‘‘अटक? पोवाडा णाय ा उभे रािह ् याब

अटक?’’

‘‘पोवा ाब अटक नाही! खुनासाठी!’’

मनोहर ा धीर दे ाकरिता सु भा ा ाजवळ जाऊन उभी रािह ी. ितथून ितने

चोहीकडे ी िफरिव ी. िवजयी मु े ने हसत अस े ा िवजय ित ा िदस ा. ितने
समोर पािह े , पोि सां नी धरपकड सु के ी असे वाटू न ेतकरी घाब न पळाय ा
ाग े होते. बायका ओ ाबो ी रडत हो ा, दो ी हात वर क न सु भा
आवे ाने ओरड ी, ‘‘िभऊ नका, घाब नका, पळू नका!’’
 मुकुंदा ा दयात
****

ा ग ब ् यात सु भेचे ते धीराचे कितीजणां ना ऐकू गे े असती याची

ंकाच आहे . मुकुंद, कदम, बाबा व ां चे इतर सहकारी यां नी ोकां ना थोपवून
धर ाचा ि क ीचा य के ा; पण वाघाचा वास आ ् यामुळे पळाय ा ाग े ी
मढरे नुस ा ां नी थोडीच थां बतात! कदम आिण ा ाबरोबरचे त ण ोक
यां नी खेडेगावातून िवर ीची भाषाणे क न इतके ोक गोळा के े होते; पण ा
ोकां ना आप ् या ाची पूण॔ क ् पना कुणीच िद ी न ती. आपण सारे एके
िठकाणी जम ो, एक मोठी सभा के ी की, सरकार आप ् या जिमनी िहसकावून
घेणार नाही, अ ीच ां ापैकी अनेकां नी क ् पना होती. महा ा गां धींनी बाहे र
ि िट ह ीत अ ीच चळवळ के ् याचे ते ऐकत आ े होते. पो ीस ट ा की
थरथर कापायचे असा या ोकां चा आजपयत भाव होता. तो बद ाचा य
कदम आिण ाचे सोबती यां नी मुळीच के ा न ता. अथा॔ त ाचा ायचा तोच
प रणाम झा ा. वा यापुढे भूस उडून जावे, तसे पो ीस िदसताच सारे ोक पां गून
गे े .

पोि सां नी मनोहर ा ॉरीत नेऊन बसिव े . ाची िन ही मु ा पा न सु भे ा

आ चय॔ वाटत होते. पोि सां नी पकड ् यावर तो मुळुमुळू रडे अ ी ितची क ् पना
होती. पण ाची मु ा मुकुंदा ाइतकीच गंभीर होती. मनोहर ा आयुषयात ा हा
िवकासाचा उदा ाण आहे हे मुकुंदाने ओळख े . ाचा हात हातात घेऊन तो
णा ा, ‘‘बरं आहे मनोहर, वकरच भेटू आपण.’’

‘‘ते नाही!’’

‘‘का?’’

‘‘मी कस ा वकर सुटतोय आता.’’

‘‘तू सुट ा नाहीस तर मी येइ॔न की तु ं गात वकरच.’’ मुकुंदाचे हे उ र ऐकून

पो ीससु ा हस े . ा ह ा ा भरात ॉरी सुटून मनोहर िदसेनासाही झा ा.
 सु भेचे सां न कसे करावे याचा मुकुंद िवचार करीत होता, तोच िवजय ा
दोघां ा जवळ आ ा आिण णा ा, ‘‘सु भा, घरी जाऊ या आता. आज ा सभेचं
काम संप े ं िदसतं!’’ सु भेने काहीच उ र िद े नाही. िवजय हसून णा ा,
‘‘दोन माणसां ची सभा आहे वाटतं पुढं?’’

‘‘माणुसकी नस े ् यां नी माणसां ा सभेची चौक ी क नये हे बरं !’’

िवजय रागाने िनघून गे ा. मुकुंद सु भे ा पोहोचिव ाकरिता ित ाबरोबर

िनघा ा. पाच-सहा दिवस ेतक यां म े िहं डून ां ची एक जंगी सभा य ीपणाने
पार पाडणे आता ज र होते. ‘‘या कामा ा मी उ ापासून ागतो. ती सभा पार
पड ी, की मनोहरची सुटका क ी करायची ते पा ’’, असे मुकुंद सु भे ा
णा ा. मुकुंदाने कदम ा कतृ॔ ावर फार भरं वसा ठे व ् यामुळे सभे ा आ े ी
माणसे मनाने तयार होऊन आ ी न ती, हे सु भेनेही पािह े होते. दु सरी य ी
सभा के ी नाही, तर आज ा पराभवाचा प रणाम सारी चळवळ अपे ी हो ात
होइ॔ हे ही उघड होते. अथा॔ त मुकुंदाचा माग॔ सु भे ाही यो वाट ा.

िवजय ा बंग ् यापा ी ती दोघेही येऊन पोहोच ी. ते ा मुकुंद णा ा, ‘‘तुझे

पाय दु खू ाग े असती नाही आज?’’

‘‘एरवी दु खू ाग े असते, पण तू सोबती ा अस ् यामुळं–’’

‘‘मी तु ा डो ावर थोडं च घेत ं होतं?’’

‘‘डो ावर नस ं तरी–’’

सु भा नुसती हस ी. मुकुंदही हस ा. ितचा िनरोप घेताना ाने हातात ् या

िप वीतून एक वही काढ ी आिण ती सु भे ा हातात दे त तो णा ा, ‘‘हे वाचून
पाहा एकदा.’’

मुंबइ॔ ा मुकुंदा ा टं केत आपण पािह े े नोटबुकच तो आप ् या ा दे त आहे ते

सु भेने ओळख े ; पण ितने मु ामच िवचार े , ‘‘काय आहे ा ात?’’

‘‘एका जिवाची मनुषय हो ाची धडपड!’’

 अंथ णावर बसून मुकुंदाचे ते ु ट िवचार वाचताना सु भा अगदी रं गून गे ी.
तसे पािह े तर ात सुसंगतपणा न ता; बु ीचे द ॔न कर ाची इ ा न ती,
भाषोचा िव ासही न ता; पण ेक पान िन पान अनुभवा ा जिवंत रसाने रं गून
गे े होते. ा वहीती ेक िवचारात आप ् या दयात उठ े ् या एखा ा ाटे चे
चित्रा मुकुंदाने अ ंत ामािणकपणाने काढ ाचा य के ा होता. सु भेने
एका तासात ती वही वाचून संपिव ी. ित ा ग डां कडून आण े ी िटपणे आठव ी.
मुकुंदा माणे ग डां नीही जीवनाकडे सू म ीने पािह े होते. पण एकाचा ि कोन
ापक तर दु स याचा संकुचित; एकाचा उदा , तर दु स याचा िवकृत! मुकुंदाचेच ते
जिवंत िवचार पु ा वाच ् यावाचून सु भे ा राहवेना. आप ् या ा आवड े े काही
भाग ोधून काढू न ती वाचू ाग ी.

कॉ े ज सोडावे ाग े ा वेळी मुकुंदाने ि िह े होते, ‘पां ढ या चा ा ा

झाडासारखं मनुषयाचं आयुषय आहे . हानपणी कोकणात हे झाड पािह े णजे
म ा एक कोडं पडे ! ते पानां नी गजबजून जाइ॔ ते ा ा ावर एकही फु िदसत
नसे आिण ा ावर फु ां चे तुरे टकू ाग े , की ाची सारी पानं नाही ी होत.
जणू काही चा ा ा पानां चं आिण फु ां चं हाडवैरच आहे . एके िठकाणी
गु ागोिवंदानं नां दाय ा ती तयारच नाहीत. मनुषया ा आयुषयातही सुख आिण
ेय यां चा असाच िवरोध नाही का? ेयवा ा ा सुख ाभत नाही आिण
सुखासीनापा ी ेय राहत नाही; पण मा ा चा ा ा झाडावर नुसती फु ं िदस ी
णून काय िबघड ं ?’

सु भे ा ग डां ा िटपणां ची आठवण झा ी. ती काढू न ात ा एक उतारा ितने

वाच ा, ‘ ी-पु षां ना एकमेकां वाचून राहता येणे नाही. िनसगा॔ चा ापच आहे
हा मानवजाती ा. रीरसुखाकरिता ी-पु षा एकि ात येतात आिण पुढे ा
रीरसुखातच आयुषयाचे सव॔ आहे असे मानतात. सामा मनुषया ा गुणां चा
जगा ा काही उपयोग होत नाही ाचे कारण हे च आहे . अविवाहित ी-पु षां चे
आयुषयसु ा कामुक क ् पनां नी किती भर े े असते, याची क ् पनाही जगा ा
नसे . िनसग॔ हा सवात मोठा ू आहे . ा ा जिकंणे अ आहे . अथा॔ त
मनुषयजातीची सुधारणा हे एक नुसते सुख आहे .’

मुकुंदाची वही उघडून सु भा पु ा वाचू ाग ी– ‘एका िसनेमा ा ु िडओत ी

साधी गो ; पण ऐक ् याबरोबर सामािजक िवषामतेचे िव ाण चित्रा मा ा
डो ां पुढे उभे रािह े . ु िडओ झाडणा या बाइ॔ ा एकु ते एक मू होते. ाचा
एक फोटो काढावा असे ित ा फार वाटे , पण ती बो णार कोणापा ी? या जगात
ग रबां ा मु ा इ ा ीमंतां ा बिह या कानां ना कधी ही ऐकू जाणे नाही.
ा बाइ॔ चे मू आजारी पड े आिण दु दवाने ित ा सोडून गे े . ा मु ाची आठवण
णून ाचा एक फोटोसु ा रािह ा नाही ित ापा ी. पुढे ु िडओ करताना
द ॔नी भागात ा एक फोटो मा ा ती पुसत नाही, असे आढळू न आ े . एका मोटार
गाडीचा फोटो होता तो. मा का ा ीमंती दा बाज दो ां नी एक नवी बाइ॔ ठे व ी
होती आिण ित ा एक नवी गाडी घेऊन िद ी होती. ा न ा गाडीचा फोटो ायची
धामधूम ा वेळी चा ी होती ा वेळी या बाइ॔ ने आप े आजारी मू ही ु िडओत
आण े होते. मोठा धीर क न ‘बाळाचा एक फोटो काढू न ा’ असे आज णणार
होती ती! पण ती नवी गाडी आिण ितची ती नवी मा कीण यां ची ऊठबस कर ात
सारे गुंग झा े े . मग िह ाकडे कोण ा दे तो? आज ा समाजा ा जीवनात
ी ा भावनां ना िकंमत नाही हे च खरे . भूतदयेने एखादी ी सुखी करता
येइ॔ ; पण समाजाचे दु :ख नाहीसे कराय ा सामािजक औषाधच हवे. ते औषाध
णजे मर मर काम करणा या समाजाची स ाची गु ामिगरी नाही ी करणे हे च
होय!’

ग डां ा िटपणात कॉ े जात ा पोरापोरीं ा ेमाची आिण समाजात ् या स

ोकां ा अंगावर हारे आणणा या कामुकतेची अनेक िकळसवाणी उदाहरणे
होती; पण मुकुंदा ा या िवचारासारखा एकही अनुभव न ता. आता सु भे ा
ात आ े , ग डां सारखी बु िवान माणसेसु ा समाजाकडे आप ् या वगा॔ ा
िवि ीनेच पाहतात. ा वगा॔ त ती ज ा ा येतात, ा ा दु पारची ां त सहसा
पडत नाही. ि ाण, नोकरी अगर धंदा, थो ाफार सुखव ूपणाने राह ाची
ता, इ ादी गो ी ां ना सहज ा होतात. ामुळे ेमा ा ां ा आयुषयात
अवा व मह येते. ेम हा जीवनाचा एक भाग आहे , सव॔ न े , हे ते िवस न
जातात.

ग डां ची िटपणे दू र ठे वून सु भा मुकुंदाचीच वही वाचू ाग ी :

‘कराची ा गे ो ते ा मी एखा ा संपाचा पुढारी होइ॔ न असे कोणी भिवषय

सां गित े असते, तर मी ां ची वे ातच गणना के ी असती. पण आय ा वेळी एक
पुढारी दोषी तापाने अंथ णा ा खळ ा; दु सरा िगरणीमा कां ना फितूर झा ा.
सेनापती नाही णून ढाइ॔ थोडीच थां बवायची असते? सेनापतीची रकामी झा े ी
जागा एखादा ि पाइ॔ भ न काढतो आिण आप ् या बाजू ा जय िमळवूनही दे तो!
आज ा सामािजक यु ात ा एक साधा सैिनक णून मी मुंबइ॔ सोड ी; पण
कराची ा सेनापतीचे काम अंगावर पड े आिण मी ते पार पाड े ही. गाणा याचा
गळा आिण िपकिवणा याचा मळा हे च खरे . यो संधी िमळा ् यावाचून मनुषयाचे
सु गुण कटच होत नाहीत. पण आज ा समाजात संधी ही पै ाची दासी झा ी
आहे आिण णूनच ग रबां चे गुण मातीमो होत आहे त.

या संपा ा वेळी सु भेची वारं वार आठवण होऊ ाग ी म ा. हानपणी मा ा

पिह ् या नंबराचा ित ा केवढा अिभमान वाटे ! हा संप पाहाय ा ती येथे असती तर;
पण ित ा हा संप आवड ाच असता णून काय नेम आहे ? काही झा े तरी ती
वर ा वगा॔ त ी. खा ा वगाना यु क न आप े ह िमळिव ाचा अिधकार
आहे , हे वर ा वगा॔ त ् या ोकां ना सहसा पटतच नाही. व र ां नी दयेने चार तुकडे
अंगावर फेकावेत आिण किन ां नी कु ं गी कु यां माणे ते झे ू न आप ी कृत ता
करावी, हीच िजथे समाजरचनेची सनातन क ् पना तेथे ेकाचा ह कोण
मा करणार; पण ग रबां चे दररोजचे जीवन हे च एक यु नाही का? जग ाचा
ह णजेच ढ ाचा ह पािहजे, तो ेका ा अस ाच पािहजे आिण संप
काय कोण सुखासुखी करतो? ां चे दररोजचे पोट हातावर असते, ते ोक काय
आनंदाने आप े हात बां धून घेतात? उपा ी रा न कामगार िमरवणुका काढतात
आिण पां ढरपे े रकामा वेळ कसा घा वावा, या वविचंनेत पड ् यामुळे सभा-
संमे ने भरवितात! पण गां धीं ासार ा महा ा ाही या दोन वगा ा जीवनाचा
भावत:च िवरोध आहे हे जेथे पटत नाही, तेथे इतरां ची काय कथा? जमीनदार
आिण कारखानदार यां ची मनोवृ ी बद ा, णजे सव॔ सुरळीत होइ॔ असे गां धींना
वाटते. उ ा वाघां ची मनोवृ ी बद ू न गाइ॔ चे र ाण कर ाची क ् पनाही िनघे .
आज ा समाजा ा दु :खाचे मूळ मनुषया ा भावात नाही; मा की ह ा ा
मोिहनीत आहे .’

ग डां ा िटपणाकडे पािह े से न पािह े से क न सु भेने मुकुंदा ा वहीचे

पुढी पान काढ े : ‘संपा ा दिवसां त ा ेक ाण िन ाण म ा जीवनाचे ान
क न दे त होता. मो ा माणसां चा ु पणा, ु मान ् या गे े ् या माणसां चा
मोठे पणा, पेट े ् या होळीवर पोळी भाजून घे ाची माणसां ची मनोवृ ी, िद े ् या
ासाठी जिवावर उदार हो ाची माणसां ची मनोवृ ी– खरे खुरे जग मी संपातच
पािह े . खु माझे अनुभव तरी काय कमी िव ाण होते? चित्रापट पाहाय ा
गे ् यावरही नटी ा पापे ा गो ी ा उ टतेचेच आकषा॔ ण अिधक वाटणारा मी
मनुषय. ेमाचे खेळ खेळाय ा म ा कधी सवडही िमळा ी नाही. मनुषय आप ् या
एकां तात काही उघ ा डो ां नी पाहत बसतो ना! अ ा ात एखादे च ेम
म ा िदसे. ा ाची ािमनी नेहमी सु भाच असे. मा ा या ा ा मीच हसे
आिण मग ते ाजून इतके दू र पळू न जाइ॔ , की पुषकळ दिवस ते म ा आप े तोंडच
दाखवीत नसे.

पण तो दिवस आिण ाहीपे ा ती रा ा. कामगारां नी िचडून अ ाचार करावेत

आिण ां ा अ ाचारां ना सु वात झा ी की पोि सां नी गोळीबार करावा, असा
डाव िगरणीमा कां चे ह क रचत होते. हा डाव हाणून पाड ाकरिता ा दिव ी
मी वा यासारखा धाव ो. रा ी दहा वाजेपयत सव॔ ठीक होते. आता सारे िनभाव े
णून आप ् या खो ीत जाऊन मी अंथ णावर अंग टाकणार तोच तीन-चार माणसे
म ा बो वाय ा आ ी. एका सुंदर मु ी ा घे न धर े होते काही कामगारां नी. ती
मु गी मनसुख ा ची, िगरणीमा कां पैकी एकाची आहे हे कळताच मी थोडासा
घाबर ोच. दं ा ा जागी मी पोहोच ापूव च ितची कोणी मानहानी के ी तर?
िठणगीचा वणवा ाय ा उ ीर ागणार नाही. मी धावतच गे ो. ा मु ीचा पदर
ओढ ाची भाषा बो ापयत काहींची मज गे ी होती. माणसात ी मवा ी
मनोवृ ी जागृत ाय ा वेळ ागत नाही हे च खरे . मी गे ् याबरोबर सारी माणसे
मागे झा ी. ती मु गी भीतीने थरथर कापत होती. मा ा ितचे ाव फार मोहक
होते. ित ा र ाणाकरिता धावत गे े ् या मनुषया ा मनात ित ा सौंदया॔ चा िवचार
यावा हे किती अ ाभािवक होते. पण मनुषयाचे मन हा एक अजबखाना आहे झा े .

मी ित ा धीर िद ा िअण ित ाकडून सारी हिककत काढू न घेत ी. ती मोटारने

कोठे दू र िफराय ा गे ी होती. वाटे त मोटार नादु झा ी. आपण सहज आप ा
बंग ा गाठू अ ा समजुतीने ती पायीच चा त िनघा ी. िठकिठकाणी कामगारां ची
गद पा न ती गोंधळ ी आिण वाट चुक ी. मनसुख ा ा बंग ् यावर सुख पपणे
पोहोचवायचे मी ित ा आ वासन िद े . ते ा कुठे ती थोडी ां त झा ी.

पण पूव िगरणीमा कां ा बंग ् यावर. सा ा गो ीसाठी गे े ् या एका पुढा याने

मजुरां चा िव वासघात के ा होता, ामुळे सारे कामगार मी त: ा मु ीबरोबर
जाऊ नये असे सुचवू ाग े . ती मु गी तर दु स या कुणाबरोबर जाय ा तयार
होइ॔ ना. मा ामागे कुजबूज चा ी होती. तीही म ा ऐकू येत होती.
मनसुख ा ा रखे ीची मु गी णून सारे ित ाकडे तु तेने पाहत होते. या
गोंधळातून ा मु ीनेच वाट काढ ी, ‘आम ा बंग ् यावर िनरोप पाठवा िअण म ा
ाय ा कोणी तरी येइ॔पयत तुम ा खो ीत म ा निवां तपणे बसाय ा जागा ा!’
असे ती णा ी. मी त ी व था के ी.

बाहे न बघणा यां चा ास ित ा असहा होइ॔ णून मी खो ीचा दरवाजा

ाव ा. ितचे सां न कसे करायचे ते म ा कळे ना. ाणभर ती थ होती. मग
मा ा एकदम ूं दू न ूं दू न रडू ाग ी. मी ित ाजवळ गे ो. ‘‘िभऊ नका. आता
येती तुम ा घरची मंडळी,’’ असे काही तरी मी णत होतो, तोच ितने मा ा
पायां वर त: ा घा ू न घेत े ! ित ा उठिव ाकरिता मी वाकून ितचे हात धर े .
मनच नाही तर रीरही अगदी गळू न गे े असावे. मी खा ी बसताच ितने मा ा
मां डीवर आप े अंग टाक े . हळू हळू ितचे ं दके कमी झा े .

यानंतर काय घड े ते मी एव ासाठीच ि न ठे वीत आहे , की ौढपणीही या

संगाची आठवण म ा ावी आिण त णां ा भावनां चा आिण िवकारां चा उपहास
मा ा हातून होऊ नये. मा ा मी जे ि हीत आहे ते अ ार : स आहे असे माझे
म ाही णता येणार नाही. तसेच जसे ा तसे कधी कुणा ा सां गता येते का?

त णी ा अंगाचा पिह ा ॔ किती उ ादक असतो, ते आज कळ े म ा.

िनसगा॔ ा मनुषयाने गु ाम के े आहे असे आ ी अिभमानाने णतो.
मनुषयमा ाचा हा अिभमान अगदी थ॔ आहे , हे म ा आज पुरेपूर कळू न चुक े .
ा सुंदर मु ी ा खो ीत घेऊन आ ् यापासून मा ा मनावर िव ाण गोड धुंदी
चढ ी असावी. ितने मां डीवर डोके ठे व ् यावर तर मी जवळजवळ त: ा
िवस नच गे ो. ित ा केसां व न हात िफरविताना माझा हात किती कापत होता.
पोि सां ा बंदुकां ना न िभणारा मुकुंद एका त णी ा कोम ा॔ ने ां त होऊन
गे ा. माझा त:चाच म ा राग आ ा. पण ा त णीचे म क दू र कराय ा माझे
हात तयार होइ॔ नात. दो ी हातां त मृदुपणाने ते मी धर े आिण थोडे से वर उच े .
पु षा ा डो ां ती िनसगा॔ चे पा वी नृ ी ा फार वकर ओळखता येत
असावे. ती दचक ी हे मा ा हातां ना कळ े . पण ित ा ा सुंदर डो ां तून
कृत ता नुसती ओसंडून वाहत होती. ी ा दातृ ा ा डोळे नसतात हे ा वेळी
मी अनुभव े . कुठ ् याही गो ीचे दान कर ा ा ी एकदम तयार होणार नाही.
पण ितने दाना ा सु वात के ी, की सव॔ ाचे दान के ् या िवाय समाधानच होत
नाही ितचे. ा मु ीचीही अ ीच थिती झा ी असावी! मी ितचे र ाण के े ही एक
गो ित ा ा वेळी िदसत असावी. मी हातां नी धर े े म क मागे न घेता ितने
किचंित वर बघून इतके मोहक ित के े , की–

ितचे चुंबन घे ाकरिता माझी मान खा ी झा ीही असे . पण ा ामुळे

आयुषयात मान खा ी घा ावी ागे असे एकही कृ मा ा हातून होऊ नये,
असाच दै वाचा संकेत असावा. ा मु ीचे चुंबन न घेता मी ितचे हात घ धर े आिण
ट े , ‘ ामा करा म ा. चूक होत होती माझी!’

ित ा मा ात असा बद का झा ा हे कळे ना. कुणा ाच ते कळणे नाही.

सु भेची मूत एकदम मा ापुढे येऊन उभी रािह ी होती. िनसग॔ म ा प ू क
पाहत होता. पण सु भेने माझी माणुसकी कायम ठे व ी. िहर ा चा ा ा फु ाचा
वास दु न मनुषया ा मो न टाकतो. सफ न झा े े ेमसु ा असेच मनुषया ा
उदा क कते. ेय आिण ेम या दोनच गो ी मनुषयाचा िवकास क कतात
हे च खरे .’

हा मजकूर वाचताना सु भेचे दय एकसारखे धाड् धाड् उडत होते. या वेळी

मुकुंद समोर असता तर एखा ा हान मु ा ा ािडकपणाने ज ा चाप ा
मारतात, तसे आपण ा ा के े असते असे ित ा वाट े . ित ा मनात आ े ,
मुकुंदा ा आयुषयात आपण केवढी ां ती के ी. गेच ते मन णा े , ‘‘तु ा
आयुषयात तोही ां ती करीत आहे . ीती ही ां तीची माता आहे . आप ् या ि य
माणसा माणे जो बद त नाही, तो खरे उ ट ेम क च कत नाही.’’

सु भा मो ा उ ाहाने वहीची पुढी पाने चाळू ाग ी. वसंतात एखादी बाग

ज ी फु ां नी बह न जावी त ी ती वही वाट ी ित ा. मुकुंदा ा जीवनाती सव॔
वासंितक वैभव ित ा पानां पानां तच नाचत होते. एके िठकाणी ि िह े होते, ‘गावात
अगदी वारा नाही णून ोक ओरडत असतात; पण गावाजवळ ा टे कडीवर
जायचे म मा ा कोणीच घेत नाही. वायु हरी किती ं दाने नाचत असतात ितथे.
वैिय क आिण उपभोगा क अ ा जीवनात अनेकां चा कोंडमारा होतो. पण या
जीवना ा जवळच थो ा ा उं च जागी सामािजक, ागा क असे जीवन आनंद
ाय ा िस असते. पण ते िदसतच नाही आप ् या ा. आयुषयात रडत बसणा या
ेका ा मी एकच मं ा दे इ॔न– उं चावर जाऊन राहा आिण मग पाहा!’
 दु स या िठकाणी मुकुंद णत होता : ‘ त:प ीकडे घरात कोणाचीही काळजी न
करणारा मनुषय िनद॔ य ठरतो. मग त: ा कुटुं बाप ीकडे समाज णून काही
आहे याची ु ही नसणारे ोक ू र नाहीत काय? समाजात ् या सव॔ सुखव ू
ोकां कडे पाहावे. कृती दू र रािह ी; नुसती सेवेची जाणीवसु ा कोणात नाही. गरीब
बायका चू आिण मू यां ा का ीत सापड े ् या, तर नवे चित्रापट, न ा
कादं ब या, ाऊज-झंपर यां ा न ा त हा, इ ािदकां तून सुखव ू यां चे डोके
वर िनघत नाही.’

ागाचे किती सुंदर समथ॔न के े होते ाने : ‘एकदा फु ां ना वाट े , आपण

सदा दा दगडां ची पूजा करायची हा काय ाय झा ा? ती सून बस ी. िनसग॔
णा ा, ‘तु ा ा दगडां ची पूजा करायची नसे तर दगड तुमची पूजा करती .
पण पूजेवाचून जग चा ायचे नाही!’ फु ां नी ते आनंदाने मा के े . पण जसजसा
एक एक दगड एकेका फु ावर पडू ाग ा, तसतसा ा ा फु ाचा चोळामोळा
होऊन जाऊ ाग ा. सारी फु े िनसगा॔ ा णा ी, ‘आ ा ा नको हा मान! पूजा
क न घे ापे ा ती कर ातच अिधक सुख आहे !’

वही ा अगदी ेवटी मुकुंदाने ि िह े होते : ‘मनुषय पतित झा ा णजे आपण

ा ा नाक मुरडतो. पण आपण पतित आहोत, हे आप ् यापैकी कित्येकां ना
कळते? जगा ा जीवनाचा वाह वाटे ा वळणां नी वाहत आहे आिण
पाचो ा माणे ब तेक ोक ा ाबरोबर वाहत जात आहे त. या वाहातून
आप ् या ा ह ा अस े ् या बाजू ा पो न जा ाची ी किती थो ा ोकां त
असते. या वाहा ा यो िद ा दाखिव ाचे य ाखात ा एखादाच करीत
असे . आयुषयात ् या अनंत, चंच , सुख ावर मी पाणी सोड े आहे . जे एखादे
मधुर मा ा दया ा गाभा यात पून बस े आहे , तेही कदाचित तेथेच िव न
जाइ॔ . पण मा ा आयुषयात एक गो घडावी अ ी माझी इ ा आहे . आप े
आयुषय वाहपतिता माणे गे े असा मृ ु ेवर प चा ाप कर ाची पाळी
मुकुंदावर येऊ नये.’’

हे सारे भाग पु ा वाच ाचा मोह सु भे ा उ झा ा. पण इत ात बाहे न

एक कक हाक ऐकू आ ी, ‘‘सु भा-सु ू -’’

ितने दार उघड े . ता ासाहे ब आत आ े .

 ‘‘ ा मुकुंदा ा सभे ा गे ी होतीस तू?’’

‘‘हो!’’

‘‘हा फाजी पणा बंद के ास तर नाही का चा णार?’’

‘‘हा माझा न आहे !’’

‘‘पण तू माझी मु गी आहे स!’’

‘‘आिण मुकुंदाची मै ीण आहे !’’

‘‘मै ीण! उ ा गी कराय ा तयार हो ी तू ा ा ी!’’

‘‘उ ाची गो क ा ा हवी? आजच तयार आहे मी. पण ाची तयारी हवी ना?’’

‘‘ ाची तयारी? नाचत येइ॔ तो तुझा नवरा ाय ा! पण मा ा घरचा उं बरठा

चढू दे णार नाही मी ा ा!’’

‘‘ गी झा ् यावर अ ीकड ा मु ींना माहे रची आठवण होत नाही!’’

‘‘ ा मुकुंदाने चेटूकिबटू क के ं य की काय तु ावर?’’

‘‘िवजयनं तुम ावर मा ा के ं य! मी सभे ा गे ् याची बातमी ानं तु ा ा

िद ी. पण सभेत मनोहर िदस ् याबरोबर पोि सां ना सां गून आपण ा ा
पकडाय ा ाव ं हे सां गित ं का ा गृह थानं?’’

‘‘मनोहर? ा कार ाचं नाव काढू नकोस मा ापुढं आिण िवजयिवषायी असं
उ ामपणानं बो ू नकोस. ा ा ी गी ायचंय तुझं!’’

‘‘ ा ा ी? अ ी जाऊन सां गते ा ा–’’

‘‘तो आहे कुठं इथं? रावसाहे ब वार ् याची तार आ ी, णून आप ् या

जहािगरी ा गावाकडे तो िनघूनसु ा गे ा मघा ी!’’
 वंदे मातरम्
****

उ ा आयुषयात सु भेने ता ासाहे बां ना कधीही दु खिव े न ते. ामुळे

ता ासाहे ब खो ीतून िनघून गे ् यावर आपण तडातड िद े ् या उ रां चे ितचे
ित ाच वाइ॔ ट वाट े . ती दु रे न ती हे ित ा कळत होते, पण ा ावर आपण
मनापासून माया के े ी असते, ा माणसावर रागावणे काही सोपे नसते. दोन
दयां ना गुंफणारे रे माचे पा काही के ् या उ गडत नाहीत आिण ते उ गड े
नाहीत णजे तुटती तसे तोडून टाकायची पाळी येते. सु भाही याच दिव्यातून
जात होती.

मुकुंद आता ित ा किती जवळचा वाटत होता आिण ता ासाहे ब?– ते मा ा दर

ाणा ा ित ापासून दू र जात होते. ितने दु :खाने डोळे िमटू न घेत े . माव ी आप े
म क थोपटीत आहे , असा ित ा भास झा ा. ती ां तपणाने झोपी गे ी.

सकाळी उ े खूप वर आ ् यावर ितने डोळे उघड े , ते ा माव ी खरोखरच ितचे

म क कुरवाळीत बस ् या हो ा. इतका वेळ आपण ात होतो की काय हे
सु भे ा कळे ना. ितने डोळे िमटू न घेत े . ‘‘चहा ाय ा उठतीस ना, बाळ?’’ हे
माव ीचे ित ा कानावर पड े , ते ा कुठे ितची खा ी झा ी, की माव ी
खरोखर ि रगाव ा आ ी आहे . सु भे ा मनावरचे अ पट एकदम दू र झा े .

चहानंतर दोघीं ा गो ी सु झा ् या. ता ासाहे बां चे आिण माव ींचे सव॔

गो ीिवषायी बो णे झा े आहे , हे सु भे ा चटकन ात आ े . िक ् ् यापे ा
बा े िक ् ा सर करणे कठीण असते. ता ासाहे बां ना तोंड दे ापे ा माव ीं ी
ियु वाद करणे अिधक अवघड आहे हे सु भा ओळखून होती. ितने माव ीचा सारा
उपदे ां तपणाने ऐकून घेत ा आिण मग एखादे वास गाइ॔ ा अंगा ी जसे डोके
घासते, तसे माव ीं ा मां डीवर करीत णा ी, ‘‘माव ी, जातीची गो काढ ीस
तू! पण कृषण गवळीच होता ना ग?’’

माव ी नुस ा हस ् या.

 ‘‘जगात ख या जाती दोनच आहे त बघ. एक माणुसकी असणा यां ची आिण दु सरी
ती नसणा यां ची! बरी िभ ् ीण होती, तरी ती आिण सीता यां ची जात एकच वाटत
नाही का आप ् या ा? ूप॔णखा रावणाची बहीण होती आिण रावण णे ा ण
होता. णून काही बरीपे ा ूप॔णखा चां ग ी ठरत नाही.’’

‘‘मोठी बाड आहे स तू पोरी! पुराणंिबराणं पाठ आहे त की अगदी तु ा.’’ माव ी
कौतुकाने ित ा पाठीव न हात िफरवीत णा ् या.

‘‘पुराणं रा दे त! अगदी आजची गो सां गते तु ा. इथ ् या ेतक यां ा जिमनी

साखरे ा कारखा ाकरिता ायचा बेत चा ाय. ात ा ेतक यां ची कोण
काळजी करतंय का बघ. िवजय, ता ा, सारे ीमंतां ा बाजूचे. माव ी, ‘तू माझी
माउ ी’ हा अभंग णतेस ना तू? सारे गरीब ीमंतां कडं ाच ीने पाहतात.
ां ची त ीच क णा भाकतात. पण ां ची ही आइ॔ स ी नाही, साव ा आहे . आता
पु ा मुकुंद ेतक यां ची सभा भरिवणार आहे एक. ती बघाय ा तू ये मा ाबरोबर
आिण मग, ा ाआधी तर नाही ना मी मुकुंदाबरोबर गी करीत?’’ बो ता बो ता
सु भेने डिवाळपणाने िमठी मार ी.

ित ा पोटा ी घ ध न माव ी णा ् या, ‘‘बाळ, तुझं सुख तेच माझं सुख!’’

सु भा एकदम उसळू न णा ी, ‘‘इथंच चुकतं बघ ता ां चं! ां ना वाटतं, जे

आप ं सुख तेच मु ां चं सुख? मनोहरचा घात काही केवळ नि बाने के ा नाही.
ता ां ा कठोरपणानंच तो हाताबाहे र गे ा. का रा ी ा ा इथं पकड ं तर
पोटचा मु गा णून एक िटपसु ा गाळ ं नाही ता ां नी. त: ा मोठे पणापुढं
दयामाया, काही नाही ां ना!’’

‘‘पु षा असेच असतात, सु ू !’’

सु भा अिभमानाने णा ी, ‘‘नाही, माझा मुकुंद असा नाही.’’

कितीतरी वेळ ा दोघींचे हितगुज चा े होते. मनोहर ा सोडवायचे कसे हाच

ा संभाषाणाचा मु िवषाय होता. सु भे ासु ा ते कोडे च होते एक! पण
दु स या ा धीर दे ाइतकी ती चतुर अस ् यामुळे चार-आठ दिवसां त मनोहर
आप ् यात परत येणार असेच ित ा बो ाव न माव ींना वाट े . हळू हळू
माव ींना आप े से क न पाच-सहा दिवस मुकुंदाबरोबर खेडोपाडी िफरायची
परवानगी िमळिव ी सु भेने.

सु भा कारखा ाकडे गे ी ते ा के रचा सारा धीर खचून गे ा आहे , असे ित ा

िदसून आ े . के रने वेणीफणी सु ा के ी न ती. आइ॔ ा आ हाखातर थोडा चहा
घेऊन ती थ पड ी होती. िपंज याचे उघडे अस े े एक दारही आता बंद झा े
या क ् पनेने अगदी उदास झा े होते ितचे मन. सु भेने खूप थ ा क न ितची कळी
खु िव ाचा य के ा; पण के रचा ख पणा काही के ् या कमी होइ॔ ना. ती
कु या॔ नेच णा ी, ‘‘माझं मन तु ा कळायचंच नाही कधी!’’

‘‘का? मीही मनोहरची बहीण आहे ट ं !’’

‘‘बिहणीची गो िनराळी आिण–’’

‘‘हे ‘आिण’ ेका ा आयुषयात असतं हं !’’

‘‘ णूनच मुकुंदाबरोबर खेडोपाडी िफराय ा िनघा ी आहे स वाटतं? हिनमूनचा

अगदी नवीन कार िदसतोय हा!’’

‘‘के र, मुकुंदबरोबर मीच काय, आम ापैकी ेकानं जाय ा हवं!’’

‘‘क ा ा? तो मुकुंद इतका चंच आहे णतेस! मुंबइ॔ ा बाबां ा मागं ागून
मी नोकरी िमळवून िद ी या ा आिण आज राजीनामा दे ऊन चा ा की हा
चळवळ कराय ा.’’

‘‘के र, एक ा मनोहरासाठी तुझी इतकी तळमळ होतेय. मुकुंद तर हजारो

ग रबां साठी धडपडत आहे . एवढे पाच-सात दिवस थ राहा तू जरा. मग
मनोहर ा कसं सोडवायचं ते मी िन मुकुंद पा .’’ ित ाजवळ जाऊन सु भा पु ा
हळू च णा ी, ‘‘पळू न जाय ा सोबतच हवी ना तु ा? मी येइ॔न तु ाबरोबर! मग
तर झा ं ? आपण अ ा िठकाणी जाऊन रा , की ितथं यायची छातीच होणार नाही
तु ा विड ां ची आिण ा रित ा ची!’’

‘‘हे पाच-सात दिवस आता अगदी एक ानं काढायचे. सु भा, मनासारखा

मनुषयाचा दु सरा वैरी नाही कुणी.’’
 ‘‘म ा सवड झा ी तर बो ावीन एक िच ी पाठवून तु ा. ये की आम ा एखा ा
सभे ा. तु ा काय? मोटार आहे ह ाची. अगदी अपरा ीसु ा तासाभरात ये ी तू
कुठे ही.’’

सु भेने सहज वळू न पािह े . दारात रित ा ची ारी उभी होती. तो के ा येऊन
उभा रािह ा होता कुणा ा ठाऊक!

मुकुंदाबरोबर उ ाता ातून आिण का ाकु ातून िफरताना रामाबरोबर

वनवासा ा सीते ा किती आनंद झा ा असे हे सु भे ाही कळ े . एरवी ा
खेडेगावात एक घटका काढणे ित ा कठीण झा े असते, ाच गावात चार चार तास
के ा संपत हे ितचे ित ाच कळत नसे. मुकुंदा ा सहवासामुळे ित ा एक नवीन
ीच ा झा ी होती. ा ीने पा ाग ् यावर ित ा खेडेगावातही
पाह ासार ा किती तरी गो ी िदसू ाग ् या. दे वळाबाहे र पा व े ् या
पिपंळापासून दे वळात रं गणा या भजनापयत कितीतरी गो ीत ितचे मन रमू ाग े .
अ ु भाषोने आप ् या टीचभर झोप ात पा ां चे ागत करणारा खेडूत मनाने
किती ु आिण उदार असतो याची उदाहरणे तर ती दररोज पाहत होती. कु ी,
गाइ॔ , वासरे , झाडे , वे ी, ेते, दे वा ा मूत आिण माणसे या सवाची एकमेकां ी
बो ाची काही गु भाषा खेडेगावात अस ी पािहजे असे वाटू ाग े ित ा.
िनसग॔ आिण मनुषय ग ात गळा घा ू न खेडेगावात नां दतात. ितथे दु :ख िनमा॔ ण
होते ते िनसगा॔ मुळे नाही, तर मनुषयामुळे. ऐतखाऊ जमीनदार, वाममागा॔ ने गबर
होऊ पाहणारे सावकार, दा र ाचे व दु :खाचे चटके ां त कर ाकरिता पुढे
सरसाव े े दा दु कानदार, खो ा सा ी दे ऊन पोट जाळणारे हरामखोर, काम न
करता चैन कराय ा िमळावी णून खेडेगावात नसती कु ं गडी उपा थिती करणारे
िमजासखोर अस ी माणसेच खेडेगावात ् या अमृताचे िवषा क न टाकतात, हे ित ा
सहजासहजी पाहाय ा िमळा े .

ा खेडेगावात हा जिमनी कारखा ा ा िद ् या जाणार हो ा, ातच मुकुंद

चार करीत होता. ेतक यां ा हान हान जमावां पुढे तो किती साधे पण
प रणामकारक भाषाण करी. मोठा आवाज नाही, आरडाओरड नाही, जाडे
नाहीत, काही नाही. ेक भाषाणात तो एकच संदे दे इ॔– माणूस, णून जग ाचा
य करा. या य ात मरण आ ं तर बेहे र! तुम ा राखेचं खत िमळू न तुम ा
मु ाबाळां चं ेत िपके . ाने असे उ ार काढ े , की सु भे ा अंगावर हारे उभे
राहत. मुकुंद भां डव ाही ा चरकात ेतकरी आिण कामकरी कसे िपळ े
जातात हे समजावून सां गे. पण ाचा सारा रोख प तीवर असे, ीची िनंदा ाने
कधीच के ी नाही.

कुठ ् या तरी झोपडीत िमळे ती ओ ी कोरडी भाकर खायची, या गावा न ा

गावा ा भर उ ातून पायीच चा त जायचे, असा तो वास चा ा होता दोघां चा!
पोि सां ना िभऊन ेतकरी िजथून पळू न गे े ाच जागी बरोबर सात ा दिव ी
ेतक यां ची य ी सभा करायची असा मुकुंदाचा िन चय होता. या सभेने काही
िव ेषा फायदा होणार आहे असे आिमषा तो मुळीत दाखवीत नसे. उ ट आपण
सभा भरवू ाग ो, की आप ् या ा ास होइ॔ असेच तो सां गे. मा ा हा ास सहन
के ् यानेच पुढे आप ् या ा य िमळणार आहे , हे तो अित य गोड ां नी
अडाणी ेतक यां ना पटवून दे इ॔.

सहा दिवसां ा ासाने मुकुंदाचा घसा भयंकर रीतीने फु ू न आ ा. एका सुंदर

ओ ा ा काठी वस े ् या खेडेगावात ेवटचे भाषाण करायचे होते ा ा पण
काही के ् या ा ा तोंडातून च उमटे ना. दे वळात तर ठर े ् या वेळी े- ंभर
माणसे गोळा झा े ी. मुकुंदाने सु भेकडे पािह े . सु भा उठ ी आिण बो ू
ाग ी. मुकुंद ोता झा ा.

किती कळकळीने ग रबां चा न सु भेने ा ोकां ना समजावून सां गित ा.

ा ा आप े ट े ा ावर वा ् याचा वषा॔ व करायचा; मग ती गो एखादी
बा ी असो, नवरा असो, मू असो अथवा ेय असो, ी ा या भावाची सा ा
मुकुंदा ा सु भे ा ा दिव ी ा बो ात पूण॔पणे पट ी.

सभा संपेपयत सं ाकाळ होऊन गे ी होती. दोघेही िव ां तीकरिता ओ ा ा

काठ ा एका ां त जागी जाऊन बस ी. व न ु प ात े चां दणे अमृताचे
तुषार उधळीत होते. ामुळे ओ ा ा बाजू ा खडकां ना संगमरवरी दगडां ची
आिण बाभळींना पा रजातका ा झाडां ची ोभा आ ी होती. दे वळात ् या घंटेचा
गंभीर नाद, प ीकडे कुठे तरी चा े ् या गाय-वासरां चा ेमळ संवाद आिण मधूनच
िभरिभरीत गे े ् या एका प या ा जोड ाने खा ा याचा के े ा मधुर
अनुवाद, यामुळे सु भा आिण मुकुंद ा ां त, सुंदर वातावरणा ी अगदी एक प
झा ी. ब याच वेळानंतर ा ां तीचा भंग करीत मुकुंदाने सु भे ा िवचार े ,
 ‘‘किती सुरेख बो ीस तू, सु भा!’’

‘‘आप ी पाठ आपणच थोपटू न घेतोयस झा ं !’’

‘‘ती क ी?’’

‘‘मी आिण तू काय दोन आहोत?’’

‘‘हा िवनय पुरे झा ा! ब ीस काय हवं ते सां ग!’’

‘‘अगदी मागेन ते दे ी ?’’

‘‘हो, हो, माग ी ते!’’

‘‘बघ हं ! नाही तर मागा न माघार घे ी .’’

‘‘छट् !’’

‘‘मग तू दे ी तेच ब ीस म ा अिधक आवडे !’’

‘‘बघू या हं !’’

मुकुंदाने सु भेकडे हसत पािह े . इत ात चं िबंब ढगाआड गे े . दु स याच

ाणी ते ढगाबाहे र येऊन सु भेकडे पा ाग े . ित ा मु े वर जणू काही
ीितदे वता गात होती. रमणी ा आयुषयाती पिह ा अमर ाण ा ता ावर मधुर
गीत गात हो ा.

सभा होती ा दिव ी चार-पाच वाजता सु भा ि रगावात ् या िवजय ा

बंग ् याकडे परत आ ी. माव ी ा भेटावे एवढाच ितचा हे तू होता. पण पुषपा,
पुषपेचे वडी , ां चे ते ा ीबोवा, ो. ग ड इ ादी मंडळी तेथे गोळा झा े ी
पा न ित ा आ चय॔ वाट े . ि रगावात स ा ह होणार असे वत॔मानप ां नी
छाप ् यामुळे ो. ग ड तो पाहाय ा आ े होते. मुंबइ॔ ची मंडळी िवजय ा जहागीर
िमळा ी णून ाचे अिभनंदन कर ाकरिता आ ी असावीत असे िदस े . सु भा
कुणा ी फार ी बो ी नाही. येता येता ि रगावजवळ कदम वगैरे मंडळी ित ा व
मुकुंदा ा भेट ी होती. ाठीमार क न आजची सभा उधळू न ावायचा सरकारी
बेत ां नी मुकुंदा ा सां गित ा होता. तो एकच िवचार सु भे ा मनात घोळत होता.
ित ा एका गो ीने थोडे बरे वाट े . िवजयची तार आ ् यामुळे ता ासाहे ब ा ा
जहािगरी ा गावी गे े होते.

गीतािन ा ीबोवां ना अस ् या सभेची काय गोडी असणार? पे नर

अस ् यामुळे पुषपेचे वडी त: ा कृतीची काळजी घेत असत. पुषपे ा
अपरा ी अ ा िठकाणी ते पाठवती हे ही न ते.

जेवण झा ् यावर सु भेने िवठू ा गाडी बाहे र काढाय ा सां गित े . माव ी व
ग ड यां ासह सु भा सभे ा जागी गे ी, ते ा ेकडो ेतकरी गोळा झा े होते.
िनरिनरा ा पायवाटां नी माणसे अजूनही येत होतीच. माव ी व ग ड यां ची
बस ाची नीट व था क न सु भा मुकुंद उभा होता तेथे गे ी. कदम िवाय सव॔
काय॔कत ित ा िदस े . तो कुठे गे ा आहे हे मा ा ित ा कळे ना. मुकुंदाने सु भे ा
बाजू ा नेऊन सां गित े , ‘ ा ा दे वळात बसिव ं आहे मी. भयंकर तापट आहे
ारी! ाठीमारा ा आप ् याकडून काही कारण िमळता उपयोगी नाही, णून
मु ाम दू र बसिव ाय ा ा. सभा सुरळीत पार पड ् यावर मग येऊ दे तो!’

सु भा इकडे ितकडे िहं डून ओळखी ा ेतक यां ी बो ू ाग ी, माग ा

खेपे माणे आज ित ा त:ची ाज वाट ी नाही. चां द ात रां गेने बस े े
ेतक यां चे ते थवे पा न मुकुंदा ा कतृ॔ ािवषायीचा ितचा आदर दु णाव ा.

सवाचे डोळे मैदानाकडे येणा या मोटारीकडे वळ े . एक, दोन, तीन, चार

भर े ् या ॉ यातून पो ीस उतर े . बंदुका व ा ा यां नी स होऊन आ े होते.
आज ा सभेचा रं ग काही िनराळा आहे हे सु भेने ओळख े . ती अ थ ीने
मुकुंदाकडे पा ाग ी. मुकुंद ां त होता. म ेच ित ा आप ् या मोटारी ा
ि ंगाचा आवाज ऐक ् यासारखे वाट े . ‘ता ा आ े की काय?’ ितचे ां त मन
णा े . गेच ित ा त: ा भित्रोपणाचे हसू आ े .

सभे ा सु वात कर ाकरिता मुकुंदाने ासपीठा ा दो ी बाजूंना दोन उं च

िन ाणे रोव ी. एका िन ाणावर कोयता आिण हातोडा ही िच े होती. दु सरे िन ाण
णजे ितरं गी रा ीय ज होता.
 मुकुंद ासपीठावर चढ ा. जनसमुदाय ां त झा ा; पण मुकुंदा ा तोंडून
िनघ ापूव च एकदम एका िप ु ाचा आवाज ऐकू आ ा. सवाचे डोळे ा पड ा
दे वळाकडे वळ े . एक पो ीस अिधकारी काही पो ीस घेऊन ितकडे जाय ा
िनघा े ही. मुकुंदाने बाबा आिण सु भा यां ना डो ां नी खूण के ी. तो मुस मान
ातारा सु भे ा घेऊन दे वळाकडे वेगाने गे ा. चार-पाच यंसेवकही
ां ामागून गे े .

प ीकड ा ा पड ा दे वळात काय घड े असावे यािवषायी जो तो तक करीत

होता. पो ीस सुप रं टे डट ा वाट े , या चळवळी ा पुढा यापैकी कुणीतरी
पोि सां ना भिविव ाकरिता ही यु ी के ी असावी. ोकां ना वाट े , आप ् या
भिविव ाकरिता पोि सां नी हा बार उडिव ा असावा.

पण सवाचेच तक चुकीचे ठर े . ा दे वळाकडून जी मंडळी परत आ ी ां ात

हातात िप ू अस े ा कदम तर होताच, पण सु भेचा हात ध न चा णारी
के रही होती. ां ा मागा न यंसेवक एक बे ु जखमी मनुषय एक पठाण
आहे , ही गो हां हां णता सवाना कळ ी. कदम ा पोि सां नी आप ् या ता ात
घेत े . ा पठाणा ा जखमेची काय व था करायची हा न होता. पण पो ीस
सुप रं टडे ट व मुकुंद यां नी जवळ ा िम नरी िइ तळातच ा ा नेणे बरे असे
ठरिव े . ाची जखम ाणां ितक अस ाचा संभव होता. डॉ रीण णून सु भेने
ा ाबरोबर जावे असेही मुकुंदाने सुचिव े . के र ा माव ीजवळ बसवून सु भा
सॅिनटो रयमकडे िनघून गे ी.

तेथे गे ् यावर मु डॉ र अजून जागेच आहे त असे सु भे ा आढळू न आ े .

एका बाइ॔ ची कृती एकदम िबघडून ती अगदी मृ ुपंथा ा ाग ी आहे असे कोणी
तरी नस॔ णा ी. सु भेने अिधक चौक ी के ी ते ा मरणा ा दारात अस े ी ती
ी ताइ॔ च आहे असे ित ा आढळू न आ े . डॉ रां ची परवानगी काढू न ती ताइ॔ ा
िबछा ापा ी गे ी.

‘‘ताइ॔ , ओळख ं स का म ा!’’

ताइ॔ ने ू ीने सु भेकडे पािह े .

‘‘ताइ॔ , ताइ॔ , मी सु भा–’’

 ताइ॔ ा ू ीत एकदम जीवन आ े . ीण राने ती णा ी, ‘‘सु भाताइ॔ ,
मुकुंद–’’ पुढे ित ा बो वेना, पण ित ा डो ां तून घळघळ पाणी वा ाग े .

पठाणाची काय व था झा ी याची चौक ीही न करता सु भा वे ासारखी

धावत सुट ी. ित ा मनात एकच िवचार थैमान घा ीत होता : मुकुंदाची िन ताइ॔ ची
भेट होइ॔ ना? आप ् याकडून एक िमिनटाचा उ ीर झा ा तरी–

ती सभे ा जागी धापा टाकीतच आ ी आिण तडक ासपीठाकडे गे ी. ोक

काय णती याचा िवचार कर ाइतके भानच न ते ित ा. पण मुकुंद ित ा ी
बो ाय ा मोकळा कोठे होता? तो पो ीस सुप रं टे डट ी त घा ीत होता.

पो ीसबहाद् दू र णत होते, ‘‘ही तुमची दो ी िन ाणं काढू न टाका. सं थानात

फ सं थाना ा िन ाणा ा मान िमळा ा पािहजे.’’

‘‘तुमचं िन ाण तु ी खु ा ावा. आ ी काही ते काढू न टाकणार नाही. पण ही

दो ी िन ाणं– एका ा मागे तेहतीस कोटी ोकां ची भ ी आहे आिण दु स या ा
मागं सा या जगात ् या कामक यां ची ी आहे . ही दो ी िन ाणं इथं ताठ मान
क न उभी राहती !’’

‘‘पोि सां ा हातात ् या ा ा आिण बंदुका पािह ् या आहे त ना?’’

सु भे ा आता राहवेना. ती पुढे होऊन मुकुंदाचा हात ध न णा ी,

‘‘मुकुंद–’’

‘‘ग बैस तू, सु भा!’’

‘‘ितकडं ताइ॔ चं जा झा ं य रे !’’

‘‘ताइ॔ चं?’’

‘‘ताइ॔ सोडून जातेय आप ् या ा! तू जाऊन भेट ास तर ितचा जीव सुखानं तरी

जाइ॔ .’’
 ‘‘सारा ज दु :खात गे ् यावर जीव जाताना तरी सुख कोठून िमळणार? सु भा,
ताइ॔ म ा सोडून जात अस ी तरी ही िन ाणं, ही माझी माणसं, सोडून या वेळी म ा
कुठे ही जाता येत नाही.’’

गेच ोकां कडे वळू न ते आवे ाने णा ा, ‘‘मित्राहो, णा, वंदे मातरम्!
कामक यां चा िवजय होवो! ेतक यां चा िवजय होवो!’’

ा ंचड जनसमुदायातून ‘वंदे मातरम्’, ‘कामक यां चा िवजय होवो,’

‘ ेतक यां चा िवजय होवो’ या गज॔ना तपटीने ित नीत होऊन आ ् या. पण हे
सारे नी हवेत िवर े नाहीत तोच एक कक ि ी ऐकू आ ी. गेच ाठीवा ् या
पोि सां ची तुकडी िन ाणां ा िद ेने पुढे सरसाव ी. ेतक यां चा समुदायही
खवळू न उठ ा. ां पैकी पुढे अस े े ोक िन ाणां ा र ाणाकरिता धावत आ े .
ाठीमार सु झा ा.

मुकुंद सु भे ा जवळ जाऊन णा ा, ‘‘तू मागं जाऊन ोकां ना धीर दे एकदा.

पळापळ सु झा ी तर– ाण गे ा तरी हरकत नाही, आजची सभा आपण जिकं ी
पािहजे.’’

सु भा िवद् यु ेगाने िनघून गे ी. माग ा बाजू ा ोकां नी पुढे येऊ नये णून
ां ावरही ा ा चा िव ात येत हो ा. ा ोकां ा अ भागी सु भा उभी
रािह ी. हातां वर, पायां वर, कुठे ही तडाखे बस े तरी ोक ं की चूं न करता
जाग ा जागी उभे रािह े होते. एकही मनुषय िभऊन पळू न गे ा नाही.

ासपीठाभोवती अिधक अिधक गद होत होती. बाबा ा आप ् या ोकां वर

नजर ठे वाय ा सां गून सु भा मुकुंदाकडे धाव ी. ा गद तून घुसताना ती अगदी
घामाघूम होऊन गे ी. क ाने म भागी जाऊन ितने पािह े . मुकुंद िन चे पड ा
होता. ा ा डो ातून र वाहत होते. खा ी बसून ाचे म क मां डीवर
घे ाकरिता सु भा थोडी ी वाक ी दे खी असे . इत ात कोणी तरी ओरड े ,
‘‘िन ाण सां भाळा!’’

सु भा वेगाने ा िन ाणा ा िद ेने धाव ी. पड े ् या मनुषया ा हातातून

अगदी जिमनी ा टे कता टे कता ितने िन ाण उच े आिण ते उं च उं च फडकाव े .
रा ीय ज होता तो! ती आवे ाने ओरड ी– ‘‘वंदे मातरम्!’’
‘‘वंदे मातरम्!’’ या जयघोषाने दाही िद ा भ न गे ् या.
 एकच फु
****

सु भे ा हातावर ाठी बस ी तरी ितची िन ाणाची पकड सुट ी नाही. बे ु

होइ॔ पयत हातात े िन ाण सोडायचे नाही असा ितने मना ी िन चय के ा. िन चे
मुकुंदा ा मूत चे रण क न ती उभी रािह ी.

पो ीस सुप रं टे डटचे ा ित ाकडे जाताच ा ा थां बिव ाचा कूम ां नी

सोड ा. ‘‘बेवकूब! बायकां वर काय ह ् ा करता?’’ ते ओरड े . सु भा ही
ता ासाहे बां ची मु गी व िवजयची पा णी आहे हे ठाऊक अस ् यामुळेच ां चे
ीदाि ा जागृत झा े होते. िबचारे कमाचे ताबेदार अस े े पो ीस!
अंतरं गात ् या या गो ी ां ना क ा कळाय ा?

पोि सां नी काढता पाय घेत ा. गेच ोकां ची ासपीठाभोवती ही गद झा ी.

मुकुंद अजून बे ु होता. सु भेने सा या ोकां ना घरी जाय ा आिण पोि सां नी
कितीही ास िद ा तरी न भिता पु ा सभे ा याय ा सां गित े , ेतक यां ची इ ा
मुकुंदा ा पायां वर डोके ठे वून जायची होती; पण ा ा गेच िइ तळात ने े
पािहजे असे सां गून सु भेने ां ची रवानगी के ी.

पठाणा ा जखमेची व था होत होती तोच मुकुंदा ा घेऊन िइ तळात मंडळी

गे ी. डॉ र मुकुंदा ा तपासत होते; तोपयत सु भा ा ाजवळ उभी होती. पण
जखम बां धाय ा वेळी मा ा ित ा आतापयतचा धीर सुट ् यासारखे झा े . आप ् या
डो ां त पाणी उभे राही या भीतीने के र व माव ी यां ना घेऊन ती बागेत येऊन
बस ी. ग ड मा ा आतच रािह े .

के र अपरा ी ा पड ा दे वळात क ी आ ी हे एक कोडे च पड े होते

सु भे ा. के र जसज ी हिककत सां गू ाग ी, तसतसा सु भे ा मनात पूण॔
का पडू ाग ा.

किती िव ाण हिककत होती ती! िवठू डाय र सु भेची िच ी घेऊन के रकडे

आ ा. रित ा सोबती ा जाय ा तयार झा ा णून मनसुख ा नी के र ा
जायची परवानगी िद ी. रित ा िवठू ा गाडी कोठ ् या तरी ठर े ् या जागी
 ाय ा सां गत असताना ाने म ेच काही िनमित्त काढू न ती ा पड ा
दे वळाकडे वळिव ी. गाडी थां बताच झाडीतून एक पठाण बाहे र आ ा आिण एका
हातात सुरा घेऊन दु स या हाताने के र ा गाडीबाहे र ओढू ाग ा. िवठू काय
करीत होता हे के र ा कळ े च नाही. रित ा मा ा मोटरीतून बाहे र पडून िप ू
हातात घेऊन उभा आहे , असे ित ा िदस े . रित ा कडे ी जाताच पठाणाने
के रचा हात सोड ा आिण तो रित ा ा छातीवर सु याचा रोख ध न धाव ा.
िप ू उडिव ाचे भानही रित ा ा रािह े नाही. पठाणाने एका ाणात ाची
आतडीच बाहे र काढ ी असती; पण कोठून कोणा ा ठाऊक, कदम एकदम पुढे
आ ा आिण रित ा ा हाताती िप ू घेऊन ाने ते पठाणावर उडिव े . तो
खा ी पड ा. एव ा वेळात के र मोटारीतून बाहे र झाडीत जाऊन प ी होती.
कदमने ित ा पािह े असावे. ित ा धीर दे ाकरिता तो ित ाकडे वळ ा. ही संधी
पा न िवठू आिण रित ा गाडीत बस े आिण ां नी गाडी भरधाव सोड ी.

पुढची हिककत सु भे ा ठाऊकच होती. मा ा घड े ् या संगात े अनके दु वे

के र ा िमळत न ते. ते डकून काढू न सु भेने साखळी अगदी बरोबर तयार
क न दाखिव ी. गॅरेजजवळ आपण ऐक े े संभाषाण ितने के र ा सां गित े .
िवठू ा कज॔बाजारीपणाचा फायदा घेऊन ा ा मदतीने के र ा पळवावयाचा
ा पठाणाचा िवचार असावा. पण हे बरोबर साधायचे कसे हे ा दोघां नाही सुचत
नसावे. न कळत रित ा ने ां ना मदत के ी. ‘के ा तरी िच ी पाठवून मी तु ा
बो ावीन’ असे सु भेने के र ा ट ् याचे ाने ऐक े होते. सु भे ा नावाची
खोटी िच ी िवठूने आणून ावी मग सोबती ा आपण बरोबर जावे आिण जेथे
िचटपाख ही मदती ा येणार नाही, अ ा िठकाणी के र ा नेऊन ित ा जु माने
आप ी ी करावी असा रित ा ने डाव रच ा असावा. आप ् या कार थानात
िवठू ा सामी क न घेणे ा च होते ा ा! िवठूने ही गो वेळेवर ा पठाणा ा
कळवून ा ा ा पड ा दे वळाजवळ ा झाडीत पायचा स ् ा िद ा असावा.
पठाण व रित ा समोरासमोर आ ् यावर पुढे काय घडे याचा िवचारच ाने
के ा नसावा. रित ा ा िवठू ािव जाणे न ते. ाने ाचे िबंग फोड े
असते. पठाण के र ा घेऊन पळू न गे ा असता तरी रित ा मोटारीत
अस ् यामुळे िवठू कुठ ् याही आरोपातून सहज िनसटू क ा असता.

या िवचित्रा संगाचे ब तेक धागेदोरे हाती आ े होते. िवाय ाची चचा॔ क न

काहीच फायदा होणार न ता. णून के र सु भे ा णा ी, ‘‘कोळसा काय,
उगाळावा तितका काळाच िनघायचा.’’

‘‘पण कोळ ा ा र मानणारे ोक आहे त ना? का ा पा ावर जाय ा

ायकीचा हा रित ा उ ा ेतक यां ा जिमनी िगळं कृत करणार आिण
ेतक यां वर अ ाय होऊ नये णून धडपडणारा मुकुंद आप ् या जखमा ब या
ाय ा आतच तु ं गात जाणार.’’

के र स दित रात णा ी, ‘‘सु भा, ाण गे ा तरी परत जाणार नाही मी

आता! तु ाबरोबर राहणार; तू जा ी ितथं तु ाबरोबर येणार!’’

‘‘कुठं ही?’’

‘‘हो, जगात कुठं ही!’’

‘‘म ा ातारी ा नेणार ना तु ी बरोबर?’’ माव ींनी हसत न के ा.

पहाटे मुकुंद ु ीवर आ ा. सु भेकडे पा न ाने न के ा, ‘‘िन ाणं

पोि सां नी काढू न टाक ी?’’

‘‘नाही. आप ा जय झा ा!’’

‘‘आप ा?’’ मुकुंदाने हात उच ा. सु भेने तो हातात घेत ा. आप ा आनंद

कर ाकरिता ाने सु भेचा हात दाब ा मा ा! ती मो ा दु :खाने एखादी
कळ सो ीत आहे हे ाने ओळख े .

‘‘काय होतंय तु ा, सु भा?’’

‘‘आनंद झा ाय मोठा!’’

‘‘मना ा की रीरा ा? हातावर ाठी बस ीय ना तु ा?’’

सु भा नुसती हस ी. मुकुंदाने ितचा तो दु खाव े ा हात आप ् या ओठां पा ी

नेऊन ाचे चुंबन घेत े . आनंदा ा मधुर वृ ीने ाची मु ा किती उ झा ी
होती.
 ाचा आनंद पा न सु भेचे दय मा ा ाकूळ झा े . मुकुंद ु ीवर येत आहे
असे पा न ित ा एकटी ा ां ा खो ीत बसवून डॉ र बाहे र गे े होते. ा ा जी
बातमी सां गायची होती ती अ ावेळी अ ंत ज ा ा ा माणसाकडून कळणे इ
होते.

आप ् या तं ीतून सावध होऊन मुकुंदाने सु भेकडे पािह े . ित ा डो ां त अ ू

उभे रािह े होते.

‘‘मा ासाठी रडत आहे स तू?’’

सु भेने ‘होय’ ट े!

‘‘या जखमा झा ् या णून?’’

सु भेने मानेने नकार द ॔िव ा.

‘‘मग?’’

‘‘या जखमा ब या होती . पण–’’

‘‘पण काय?’’

‘‘ही दु सरी जखम क ी भ न येइ॔ ?’’

‘‘दु सरी जखम?’’

‘‘ताइ॔ सोडून गे ी रे आप ् या ा!’’

‘‘ताइ॔ !’’ एवढाच उदगार मुकुंदा ा कठां तून बाहे र पड ा. ा ा

डो ां तून घळघळ पाणी वा ाग े . ते पुस ाकरिता सु भा पुढे झा ी. वाकून ती
ाचे अ ू पुसणार तोच ित ाही डो ां तून टपटप अ ू वा ाग े . दोघां चे अ ू
एक झा े .

मुकुंदाने एक दिवस तरी जागेव न हा ता कामा नये असे डॉ रां नी बजाव े

अस ् यामुळे ताइ॔ चा दे हच सकाळी सात वाजता ा ा खो ीत आण ाची व था
डॉ रां नी के ी. मुकुंदाने ां तपणे ताइ॔ ा मूक मु े कडे पािह े . ितचे पाय
आप ् या कपाळा ा ावून घेऊन आिण दो ी हात जोडून, जग सोडून गे े ् या
आप ् या ेमळ बिहणी ा ाने ेवटचा नम ार के ा.

ा पठाणाचे ाण एकंदरीत ठीक न तेच. जखम ज ारी झा ी अस ् यामुळे

तो जगे ही जवळजवळ अ गो होती. मधूनच तो गुरासारखा ओरडे . ाचा
जबाब घे ात आ ा होता. के रने सां गित े ् या हिककती ी तो जुळतही होता.

ा ा ओरड ामुळे इतर रोगी िभऊन जात होते. ेवटी ाची खाट रां ात
आणून ठे वायचे ठर े . मुकुंदा ा ते कळताच आप ् या खो ीत ा पठाणाची
व था कर ािवषायी ाने डॉ रां ना गळ घात ी.

दोन खड ां पा ी दोन खाटां वर पडून मुकुंद आिण तो पठाण एकमेकां कडे पा

ाग े , ते ा ेकडो िवचित्रा संग पािह े ् या ा वय अमे रकन डॉ रा ा
मनातही िवचारां चे िव ाण क ् ोळ उठ ् यावाचून रािह े नाहीत. दोघां नाही
जखमा झा ् या हो ा; मुकुंद ूर ि पाइ॔ होता आिण तो पठाण ू र कसाइ॔ होता.
दीनदु ब ां चे र ाण करणारा दे व आिण ग रबां ना िपळू न व मु ी िवकून चैन
करणारा रा ास हे दोघे एकाच मनुषयजातीत िनमा॔ ण ावेत ही केवढी आ चयाची
गो होती. मुकुंदा ा िबछा ाजवळ जाऊन अ ंत ेमाने तो वृ डॉ र णा ा,
‘‘मुकुंद, का ा तुम ा ौया॔ ब मी तुमचं अिभनंदन करतो!’’

‘‘माझं कत॔ मी के ं . डॉ र!’’

‘‘तुम ासारखा त ण आम ा अमे रकेत ज ा ा आ ा असता, तर ोकां नी

दे वा माणे ाची पूजा के ी असती; पण इथं– राजकारण हा माझा िवषाय नाही, पण
गे ी तीस वष मी िहं दु थानात काढ ी. िटळकां ना ह पारीची ि ा झा े ी पािह ी
आहे मी. तीस वषाती तुमची तयारी पा न एक भिवषय मी सां गू केन. िहं दु थान
वकर ंत ा होणार.’’

‘‘वंदे मातरम्!’’ मुकुंद आनंदाने उ ार ा.

‘‘वंदे मातरम्.’’ दारात उभा अस े ा बाबा णा ा.

 मुकुंदाचे व ा ाता या मुस मान ेतक याचे हे उ ार ऐकून ा पठाणाचे ओठ
ह े . तो काय पुटपुट ा हे ाचे ा ाच ठाऊक. मा ा डॉ रां नी के े ी
मुकुंदाची ुती ऐक ् यापासून तो एकसारखा ा ाकडे आदराने पाहत होता.
कायमचे डोळे िमट ा ा वेळी मनुषयाचे डोळे उघडतात की काय कुणा ा
ठाऊक!

मुकुंदा ा फारसे न बो ािवषायी सूचना दे ऊन डॉ र िनघून गे े . बाबा

मुकुंदाजवळ बसून ा ा बां ध े ् या जखमां कडे पाहत होता. ाची पाठ ा
पठाणाकडे होती. बाबा ा डो ां त पाणी उभे रािह े े पा न मुकुंद णा ा,
‘‘बाबा, खरी ढाइ॔ पुढंच आहे ! मी बरा झा ो, की पु ा सभा भरवू या आपण.
ेतक यां नी स ा ह के ् या िवाय, तु ं ग भ न टाक ् या िवाय, सरकारचे िन
कारखानदारां चे डोळे उघडायचे नाहीत!’’

एकदम आठवण झा ् यासारखे क न मुकुंद णा ा, ‘‘कदम ा सोड ं का

पोि सां नी?’’

‘‘सु भाताइ॔ ितकडे गे ् या आहे त आता!’’

‘‘मनोहरची सुटका होते का पाहाय ा हवं!’’

ाता याने उ र दे ा ा आधीच दु स या खाटे व न ीण आवाज आ ा,

‘‘मनोहर? मनोहर का े कर?’’

बाबाने एकदम मागे वळू न पािह े . ा क हणा या पठाणाकडे ाची ी गे ी.

एकदम ा ा कुठ ी तरी जुनी गो आठव ी. ा पठाणाजवळ जाऊन तो
णा ा, ‘‘तूच; तूच, का तो?’’

‘‘होय! मीच तो खुनी! जातभाइ॔ णून तु ी म ा दडवून ठे व ं ; नाही तर मीच

फा ी गे ो असतो ा वेळी! नायिकणीचा खून मी के ा होता; ा मनोहरानं नाही.’’

मुकुंदाने एकदम अंथ णावर उठून बस ाचा य के ा; पण पाठीतून जोराची

कळ आ ् यामुळे ा ा उठता येइ॔ना. उ ादवायू झा ् या माणे तो पठाण बडबडत
होता; ‘‘मनोहर गाणं ऐकाय ा येत असे ा नायिकणी ा घरी. मी ित ा मुंबइ॔ ा
च ट ं ! ितनं माझं ऐक ं नाही! रागा ा भरात ठार मार ं मी ित ा. या
मनोहर ा अ ूची भीती घा ताच तो पळू न गे ् यामुळं माझं काम सोपं झा ं .
मरणा ा दारात खोटं क ा ा बो ू , बाबा?’’

मुकुंद ओरडून णा ा, ‘‘बाबा, ऐकत काय बस ायस! डॉ रां ना बो ाव.

पोि सां ना बो ाव!’’

ग डां ना आिण माव ींना घरी पाठवून दे ऊन सु भा के र ा घेऊन पो ीस

ठा ावर गे ी. ा दोघींची आिण कदमची भेट झा ीच नाही. मा ा ि रगाव ा
दरबारी छापखा ाने रातोरात घाइ॔ क न ि रगाव-दरबार-गॅझेटचा जो जादा अंक
काढ ा होता, तो ां ना तेथे पाहाय ा िमळा ा. जोंधळा, हरबरा, गूळ आिण िमरची
यां चे दरदाम दे णा या ा दरबारी गॅझेटात आज ाइतके वा य कधीच छापून आ े
न ते. का ा सभे ा ेतकरी कसे गोळा कर ात आ े इथून दिवाणां नी
वण॔ना ा सु वात के ी होती. इितहासात ् या एखा ा िस यु ाचे वण॔नच
थोडे फार बद ू न ां नी छापाय ा िद े होते, असा सु भे ा भास झा ा.
एखा ा ह रदासाने रावण-कुंभकणा॔ चे भयंकर वण॔न करावे तसे मुकुंद, कदम वगैरे
मंडळींिवषायी ां नी ि िह े होते. मनोहरसारखा खुनी मनुषय या चळव ा
मंडळींत आहे , असाही ां नी एक उ ् े ख के ा होता. कदमिवषायीचा मजकूर
वाचून सु भा व के र यां ना हसूच कोसळ े . एका पठाणा ा तडा ातून एक
मु गी सोडविताना ाने जे संगावधान दाखिव े होते, ाचा दरबारा ा प ाच
न ता. ‘दु स याचे िप ू वापरणारा भयंकर अ ाचारी पुढारी’ असा ाचा गॅझेटात
गौरव कर ात आ ा होता!

कदमचे उदाहरण दे ऊन ेतक यां चे पुढारी णिवणा या ोकां ची चळवळ

अ ाचारी िदसत अस ् यामुळे यापुढे ां ा सभां ना बंदी के ी आहे , अ ी घोषाणा
दिवाणां नी के ी होती. कारखानदार व ेतकरी या दोघां चेही हित सां भाळ ाचा
सरकार य करीत असताना ेतक यां नी सरकारिवषायी अिव वास द ॔िव ा.
णून उ ापासून ेतक यां ा जिमनी पोि सां ा पहा यात कारखा ा ा दे ात
येती , असेही या प ाकात जाहीर के े होते. मोबद ् याचा िवचार सरकार
सवडी माणे करी असे भरभ म आ वासन दे ऊन व टे िनस कोटा॔ प ीकड ा
जिमनी उ ा सकाळी सात वाजता कारखा ा ा ता ात िद ् या जाती , अ ी
पु ी जोडून दिवाणां नी आप ा जाहीरनामा पूण॔ के ा होता.
 सु भा के र ा घेऊन घरी आ ी तो ता ासाहे ब व िवजय ो. ग डां बरोबर
ग ा मारीत आहे त, असे ित ा िदसून आ े . उ ा ि रगाव ा एक चां ग ा टे िनसचा
सामना होणार आहे , एवढाच ां ा बो ाव न सु भे ा अथ॔बोध झा ा. ती
के रसह आप ् या खो ीकडे िनघा ी, ते ा ता ासाहे ब ा राने ित ा
णा े , ‘‘सु भा, तू त: वा े ते कर, पण दु स या ा मु ी िबघडिव ाचा हा
उ ोग–’’ सु भेने चवताळ े ् या वािघणी माणे ां ाकडे पािह े . ता ासाहे ब
किचंित नरम े . ते मृदू राने णा े , ‘‘आ ी तरी काय करावं? दोन तासात तीन
िनरोप आ े मनसुख ा चे. के र तुम ा मु ीबरोबर आहे असं कळतं. घरी आ ी
की पाठवून ा!’’

सु भेने के रकडे पािह े . के र ता ासाहे बां ना णा ी, ‘‘आइ॔ ा कळिव ं य

मी काय ते!’’

‘‘काय कळिव ं य?’’

‘‘मी पु ा घरी पाऊ टाकणार नाही णून!’’

‘‘ णजे?’’ ता ासाहे ब आ चया॔ ने उ ार े . मु ींची माथी िफर ाची साथ गावात

आ ी आहे की काय हे ां ना कळे ना.

आप ् या खो ीत सु भा के र ा घेऊन गे ी ते ा माव ी त: चहाचे दोन पे े

घेऊन तेथे गे ् या. ता ां चे एका आठव ात आट े े ेम आिण माव ींची
आयुषयात अणुमा ाही कमी न झा े ी माया यां ची तु ना करता करता सु भा
गहिव न गे ी. ितचे डोळे भ न आ े े पाहताच माव ी णा ् या, ‘‘एवढा झडा
फडकिव ास का न भिता! आिण आता–’’

‘‘आसवं काही भीतीचीच नसतात, माव ी!’’

‘‘मग?’’

‘‘ती ीतीचीही असतात!’’

माव ीं ी डिवाळपणानं खेळत सु भा णा ी, ‘‘माव ी, मी कुठं तरी गे े तर

मुकुंदा ा कृतीची तू दररोज चौक ी कर ी ना ग?’’
 ‘‘कुठं जाणार आहे स तू?’’

‘‘तु ा सोडून कुठं च जाणार नाही मी. पण मुकुंदा ा इत ात काही काम करता
यायचं नाही. पु ा सभा भरायची अस ी तर म ाच नको का सगळीकडे
िफराय ा?’’

‘‘पु ा सभा? नको ग बाइ॔ ती सभा करणं! ा पोि सां ना काही माणुसकी आहे
का? गरीब माणसां ना उगीच मारायचं–’’

‘‘घरी बसून ग रबां चा हा मार चुकायचा नाही. माव ी!’’

‘‘तुझा हात दु खत असे ; नाही बाळ?’’

‘‘मुकुंदा ा जखमा किती दु खत असती ?’’

‘‘खरं च! किती ूर मु गा आहे तो! ितळभर ह ासु ा नाही आप ् या जागेवरनं

का रा ी. म ा अगदी अिभम ूची आठवण झा ी बघ!’’

‘‘अिभम ू क ा ा ट ंस ग ा ा?’’

‘‘का?’’

‘‘अिभम ू ूर होता. पण तो ढाइ॔ त पड ा! माझा मुकुंद काही–’’

माव ी आिण के र दोघीही हसू ाग ् या. ते ा सु भे ा ानात आ े , की

आपण नुसते मुकुंद ट े नाही. माझा मुकुंद असे आप ् या तोंडातून गे े . ती
त: ीच हस ी.

दारापुढे कुणाची ी मोटार थां ब ी. सु भेने खडकीतून पािह े . के रची आइ॔

मोटारीतून उतरत होती. ती व के र धावत ित ा सामो या गे ् या. दारातच के र ा
आइ॔ ने मु ी ा िमठी मार ी. ‘‘बाळ, घरी च ग!’’ ती रडत रडत णा ी.

ित ा घ िमठी मा न के र मानेने नाही णत होती. काय बो ावे हे च सु भे ा

कळे ना.
 इत ात ता ासाहे ब व िवजय आतून बाहे र आ े . ता ासाहे ब िदसताच के रची
आइ॔ वे ासारखी ां ाकडे पा ाग ी. एकदम गरगर डोळे िफरवून ती
ओरड ी, ‘‘अरे मां गा!’’ सु भा चकित होऊन पा ाग ी. ता ासाहे बां कडे बोट
दाखवून के रची आइ॔ किचंळ ी, ‘‘हाच– हाच तो रा ास. यानंच ा
ायाधी ाकडे ने ं म ा. माझी अ ू घेत ी– मा ा ज ाचा स ाना के ा!’’

ता ासाहे बही मित होऊन के र ा आइ॔ कडे पाहत होते. आप े पूव॔पाप

इत ा दीघ॔काळाने आिण अ ा िवचित्रा संगा ा पाने कट होइ॔ , अ ी
ां ना क ् पनाही न ती.

के रची आइ॔ िव ाण ू र नजरे ने ता ासाहे बां कडे पाहत होती. एकदम ित ा

मू ा॔ आ ी. सु भेने ित ा सावर े णून बरे ; नाही तर ती धाडकन जिमनीवर
पड ी असती.

बाव न गे े ् या के र ा मां डीवर ित ा आइ॔ चे डोके ठे वून सु भा

ता ासाहे बां ना णा ी, ‘‘मी के र ा िबघडवीत आहे , असं मघा ी तु ी
णा ात ना? आिण तु ी? एका िनरपराधी ीचा बळी दे ऊन आप ् या विक ीचा
जम तु ी बसिव ा! अस ् या पापानं डबड े ् या अ ावर मी हानाची मोठी
झा े याची रम वाटते म ा. मनोहरचं तोंड पाहाय ा तयार नाही तु ी– मग तुमचं
तोंड तरी इतरां नी का पाहावं? ता ा, ामा करा. आप े आइ॔ बाप झा े णून काही
ां चे सामािजक गु े सौ ठरत नाहीत. तु ी आप ् या बायकापोरां वर ेम के ं
असे , पण ां ची चैन चा ावी णून या बाइ॔ चा बळी दे ाचा तु ा ा काय
अिधकार होता? दे व, धम॔, नीती, माणुसकी– तुमचं ते िथऑसॉफीचं वेड णजे
ढोंगच होतं का नुसतं? ता ा, मनुषय मनुषयाचा मित्रा आहे . एक मित्रा आप ् या
सुखासाठी दु स या मित्राचा कधी बळी दे इ॔ का? पण तु ी, हे िवजय, तो रित ा ,
ही काय माणसं आहे त? नरबळीवाचून संतु न होणा या ू र दे वता आिण
तुम ासारखे मोठे पणा ा हपाप े े ोक यां ात काय फरक आहे ? पाणी िपऊ
नये कुणी अस ् या घरां त!’’

सु भा रागाने इतकी बेफाम झा ी होती की पुढे पुढे आवाजाबरोबर ितचे रीरही

कापू ाग े . ित ा ा बुंद चेह याकडे पाह ाचा के र ा धीरही होइ॔ ना. ितने
जिमनीकडे पाहताच हाक मार ी, ‘‘सु भा!’’ सु भा सावध झा ी. जणू काही
भयंकर असे काही घड े च नाही अ ा ां त मु े ने के र ा ती णा ी, ‘‘च , खूप
कामं आहे त आप ् या ा.’’

सु भा, के र व के रची आइ॔ यां ना घेऊन मोटार के ाच िनघून गे ी. पण

ता ासाहे ब ू ीने पाहत उभेच होते.

दु सरा दिवस उजाड ा तरी ता ासाहे बां ा ीत तोच ू पणा कायम होता.
सु भा पु ा घरी आ ीच नाही. आपणा ा ती दु राव ी ही क ् पना ता ासाहे बां ना
अगदी असहा झा ी होती. रा ाभर ते तळमळत होते. माव ींचे गोड अथवा
भावपूण॔ अभंग यां नीसु ा ां ची कािह ी कमी होइ॔ ना.

सकाळीच माव ी बाहे र िनघा े ् या पा न ता ासाहे बां नी िवचार े , ‘‘कुठं

िनघा ात?’’

‘‘ ा मुकुंदा ा पा न येते. फार ाग ं य ा ा आिण सु ू ही सां गून गे ी आहे

का !’’

माव ीं ा या इतरां बरोबर रं गून जाणा या अंत:करणाचा ता ासाहे बां ना हे वा

वाट ा. ां ा मनात आ े – आपणही माव ीबरोबर जावे, ा मुकुंदाची चौक ी
करावी, सु भेची गाठ पड ् यावर आपण आ ो हे तो ित ा सां गे . मग
आप ् यािवषायी ित ा मनात ी अढी कमी होइ॔ . एकदम ां चे मन पा ट े .
ािभमान िवकून ा ा मोबद ् यात दया िवकत ायची? यापे ा–

पुषपा आिण िवजय हातात हात घा ू न टे िनसचा सामना पाहाय ा िनघा ी होती.
िवजयने िवचार े , ‘‘येता का?’’

आप ् या अंत:करणाती वाहती जखम ता ासाहे बां ना क ी तरी बंद करायचीच

होती. ते हसत णा , ‘‘वा! टे िनसचा सामना पाहाय ा मी हजर नाही, असं होइ॔
का कधी?’’

पण तुतारीपुढे अ गुजा ा आवाजा ा कोण िवचारतो? टे िनस कोटा॔ प ीकड ा

ेतक यां ा जिमनी आज कारखा ा ा ता ात ायचे ठर े होते. पोि सां ना
क ् पना ये ापूव च, पहाटे किती तरी ेतकरी स ा ह कर ाकरिता तेथे गोळा
झा े होते. खु टे िनसचा सामना खेळणारे खेळाडूच हा स ा ह पाहाय ा उ ुक
होते. मग टे िनस कोटा॔ कडे ोक जातात क ा ा? ता ासाहे ब, िवजय व पुषपा
यां नाही टे िनस कोटा॔ प ीकडे समु ा माणे पसर े ् या ोकां तच जाऊन िमसळावे
ाग े .

ा यात दु ब॔ळा ाही ु त दे ाची ी होती यां त ंका नाही. आज दिवाण

जातीने हजर होते. मनसुख ा , रित ा वगैरे बडी बडी धडे इकडून ितकडे
गडबड करीत िफरत होती. सूया॔ चे िकरण पोि सां ा बंदुकीवर पड ् यामुळे ा
िव ाण रीतीने काकत हो ा. पण ेता ा जिमनीभोवती कडे क न उ ा
रािह े ् या ा दोन-तीन े अडाणी माणसां ा गावी यां पैकी एकही गो न ती
असे िदस े . ती सारे माणसे हसत होती. खदळत होती, आप े कपडे फाटे कतुटके
अस े तरी आप ी मने खंबीर आहे त या भावनेने अिभमानपूण॔ ीने े ाकां कडे
पाहत होती. आप ् यापे ा या अडाणी ेतक यां पैकी ेका ा आयुषयात काही
तरी अिधकार आहे , असा ता ासाहे बां नाही ाणभर भास झा ा.

गद तून एक मनुषय पुढे आ ा. मनोहरच होता तो. तो एक गाणे मो ाने णू

ाग ा. स ा ही ोकां ा अ भागी उ ा अस े ् या सु भा आिण के र ाने
ट े ् या ओळी णत, ाचे णणे संप े , की स ा ही ाच ओळी मो ाने
गात. ता ासाहे बां नी ते गाणे कधीच ऐक े न ते. पण ात ा अथ॔ ां चे मन वेधून
घेऊ ाग ा.

ा गा ात ा अथ॔ असा होता– ‘‘दे व दगडात नाही, माणसात आहे . दामात नाही,
घामात आहे .’’

‘‘आइ॔ ा उपा ी ठे वून त: पंचप ा े खाणा या माणसा ा तु ी काय

णा ? ीमंत ोक हे च करीत नाहीत का? बु ी आिण म यां ची ी हीच
जगाची माता आहे .

‘‘जगायचे असे तर मनुषय णून जगू या! प ूसारखे, दगडासारखे

जग ाकरिता काही आपण ज ा ा आ ो नाही.

‘‘आिण मनुषय णून आपण म या! िनरपराधी र ाचा ॔ धरणीमाते ा

कधीही सहन होत नाही. आज आप े र सां डे ; पण ामुळेच माता ू होइ॔ .
ती नुसती रागाने कापू ाग ी तरी डामडौ ाने सारे डो ारे कोसळू न पडती आिण
ां ा पायात गाड े ी र े चमकत बाहे र येती .

हे गाणे संपताच स ा हींनी ‘वंदे मातरम्’ णून जयघोषा के ा, े ाकां नी ाचे

अनुकरण के े . ‘वंदे मातरम्’ ा ाटा गगना ा िभडू ाग ् या.

चवताळ े े मनसुख ा आिण रित ा दिवाणां ा काना ा ाग े . दिवाणां नी

पो ीस सुप रं टे डट ी कानगो ी के ् या आिण गेच पोि सां ची एक तुकडी बंदुका
स क न स ा हीं ा समोर उभी रािह ी. सगळीकडे िव ाण ां तता पसर ी.

पो ीस सुप रं टे डट स ा हींना उ े ून णा े , ‘‘या जागेतून आता ा आता

चा ते ा. नाही तर गोळीबार क न तु ा ा इथून सकावून ावावं ागे !’’

सु भा पुढे येऊन णा ी, ‘‘ठीक आहे . आप ् या गो ा संपतात का आमची

माणसं संपतात ते पाहाय ा हजारो ोक आ े आहे त. होऊ ा तुमचं पवित्रा काम
सु !’’

सु भेचे हे तेज ी उ र ऐकताच, पो ीस सुप रं टे डट िकिचंत वरम े . े ाकां तून

एकदम आवाज आ ा, ‘‘सु भादे वी की जय!’’ जनसमूहाने गज॔ना के ी,
‘‘सु भादे वी की जय!’’

ा पिह ् या आवाजाने सु भेचे रीर पु कित झा े . मुकुंद इथे आ ा? आिण तो

कसा? ितने मागे वळू न पािह े . एका झाडाखा ी आरामखुच त मुकुंद पड ा होता.
ा ामागे माव ी उ ा हो ा. खुच ा उज ा बाजूस तो स न अमे रकन
डॉ र आिण डा ा बाजू ा ो. ग ड िदसत होते; सु भे ा वाट े – अ े धावत
जावे आिण ‘कसं काय आहे , महाराज?’ असा न मुकुंदा ा करावा; पण
जगात ् या अनेक इ ा कुमा रका राह ाकरिताच ज ा ा आ े ् या असतात.

दिवाण, पो ीस सुप रं टे डट, मनसुख ा , रित ा , िवजय वगैरे मंडळींनी बराच

वेळ आप ी डोकी घास ी व ेवटी सव॔ स ा हींना अटक कर ाचे ठरिव े .
सुप रं टे डटनी दिवाणा ा सहीचा अटकेचा कूम दाखविताच सु भा, के र व इतर
स ा ही ा ामागून चा ू ाग े ; दिवाणा ा जवळू न ही मंडळी गे ी ते ा
सु भा मो ाने णा ी, ‘‘िवजय, इथ ् या तु ं गात मावती ना सारे ोक? उ ा
इतकीच माणसं येणार आहे त पु ा.’’

मुकुंदा ा भेट ् यावाचून जाणे सु भे ा जिवावर आ े . सुप रं टे डटनीही ित ा

परवानगी िद ी. एखादा हान मु ी माणे धावतच ती मुकुंदाकडे गे ी; ित ा
पाहताच ग ड सदगद् ित राने णा े , ‘‘सु भा, मी िद े ी ती िट णी फाडून
टाकाय ा हवीत. जीवनाचा अथ॔ ते जगून कळतो; नुसतं पा न नाही!’’ माव ीं ा
डो ां त पाणी उभे रािह े े पा न सु भा णा ी, ‘‘माव ी, वकर सां डगे-पापड
कराय ा ाग हं ?’’ मग मा ा माव ींना हसू आ ् यावाचून रािह े नाही.

सा या स ा हींकडे पाहत सु भा णा ी, ‘‘ही सारी मंडळी येणार आहे त हं

आम ा ा ा.’’

तो अमे रकन डॉ र सु भेकडे मो ा कौतुकाने पाहत होता. ग डां नाही ग

बसवेना. ते णा े , ‘‘ गी के ा होणार ते तरी आ ा ा सां गून ठे व.’’

‘‘मी तु ं गातून सुट े की गी करायचं! होय ना रे मुकुंद?’’

‘‘पण तोपयत मी तु ं गात जाइ॔ न कदाचित? मी बाहे र येइ॔न ते ा तू तु ं गात गे े ी

अस ी !’’

‘‘मग तु ं गातच आप ं गी हो ाचा योग िदसतोय! ितथं यां त े किती ोक

गीसमारं भा ा येती हा नच आहे मोठा!’’

हे बो ता बो ता ग डां ा मागे उ ा रािह े ् या ता ासाहे बां कडे सु भेचे

ा गे े . ां ची िन ेज मु ा पा न ित ाही वाइ॔ ट वाट े . ‘‘येते हं ता ा,’’ असे
णून ती परत जाय ा िनघा ी. इत ात ित ा कस ी तरी आठवण झा ी.
चटकन, मागे वळू न ती मुकुंदा ा णा ी,

‘‘आजचं ब ीस काय दे णार तू म ा?’’

‘‘ब ीस?’’ मुकुंदा ा डो ां पुढे ा खे ात ् या चां द ां ती तो मधुर संग

उभा रािह ा. तो हसून णा ा, ‘‘ब ीस एकच आहे ?’’
 ‘‘काय?’’

‘‘हे िहर ा चा ाचं फु . आज सकाळी डॉ रां नी िद ं य हे म ा!’’

आप ् या हातात े िहर ा चा ाचे फु ाने सु भे ा िद े . ाचा वास घेत

घेतच सु भा स ा ही कै ां त जाऊन उभी रािह ी.

स ा हींनी जयघोषा के ा– ‘‘वंदे मातरम्!’’

सु भे ा डो ां पुढे िहं दमाता उभी रािह ी. ितने मु ा मनाने माते ा िवचार े ,

‘आइ॔ , हे िहर ा चा ाचं फु तु ा पूजेसाठी मी आण ं आहे , आवडे ना ते
तु ा?’ माता हस ी. ित ा डो ां त अ ू चमकू ाग े – पण ते दु :खाचे न ते,
आनंदाचे होते.

माणसा ा पिह ् या ेमाब ...

पिह े ेम

े खक
िव. स. खांडेकर

नाकासमोर जाणा या सरळ, सा ा माणसा ा

जीवन माचे चित्राण जसे तु ा ा वृ प ात
आढळणार नाही, तसेच ते ितवा यातही
ामु ाने ितिबंबित होणार नाही. मानवी
जीवनाती यु े , भूकंप आिण वादळे हे अस ् या
वा याचे मु िवषाय असतात. रॉबट॔ ि ं डचा हा
ि ं ि ी
िस ां त िनरपवाद नस ा, तरी वा यात ् याच
ीती ा चित्राणा ा बाबतीत तो ब ं ी स
आहे . ा आयुषयात ीती ा मागा॔ वर
पा रजातकाची पुषपे पसर े ी असावीत, असे
आपण णत असतो. पण गमतीची गो ही, की
वा यात मा ा मागा॔ वर ् या का ाकु ां नी
पदोपदी र बंबाळ होणारी ीतीची मूत च
आप ् या ा अिधक मनोहर वाटते; आिण ेवटी
मनुषया ा जगात तो अनुभव येतो, ात फु े ही
नसतात आिण काटे ही नसतात. सामा
मनुषया ा ीितमागा॔ वर फ खडे असतात. ते
ा ा मधून मधून चां ग े च बोचतात. ा दु :खाने
संगी तो अगदी रडकुंडी ा येतो. पण ाच वेळी
कुठून तरी येणा या ीत वायु हरी ाचा ीण
नाहीसा क न ा ा उ ् हसित करीत असतात.
तो पु ा ीळ घा ीत पुढे चा ू ागतो.

ौंचवध

े खक
िव. स. खांडेकर

ौंचप याचे एक जोडपे सुखाने झाडावर

णय ीडा करीत बस े होते. एका पार ाने

े े े े ी
 बाणाने ात े एक पाख मार े . ते म न खा ी
पड ् याबरोबर ा ा जोडीदारणीने जो आ ो
के ा, तो वा ् मीकी ऋषीं ा दया ा जाऊन
िभड ा. वा ् मीकींचा ोक ोका ा पाने
गट झा ा.
खरी का िनिम॔ती अ ीच उचंबळू न येते.
उ ररामायणाती या का ाचा आधार घेऊन िव.
स. खां डेकरां नी या कादं बरीची िनिम॔ती के ी.
अजूनही जगात ौंचवध सु आहे – दररोज, दर
घटके ा. ौंचप याचे जोडपे हे जगात ् या
िनषपाप जीवां चे तीक आहे . जगात ाणा ाणा ा
ाखो िनरपराध जीवां ची ह ा चा ी आहे .
प यां ा सुखी जोड ा ा दु :खी करणारा पारधी
आिण आज ा जगाती स ां ध नेते हे दोघे
सारखेच ू र आहे त. बु ी आिण स ा एक ा
आ ् याने माणसा ा स दयतेची ह ा झा ी आहे .
बु ीबरोबर माणूस भावनेचा िवचार क ागे
तर हा ौंचवध न ीच थां बे , हाच संदे िव. स.
खां डेकर या कादं बरीतून दे ऊ पाहतात.

कुटुं बा ा सुखासाठी
सव॔ ाचा ाग करणा या
कुटुं ब मुखाची क ण कथा

ि ं े
 िव. स. खांडेकर
‘मानवी जीवन हा एक कारचा ि ावेणी संगम आहे . त:चे सुख आिण िवकास
ही या संगमाती पिह ी नदी. कुटुं बाचे ऋण फेडणे हा ात ा दु सरा वाह आिण
ा समाजाचा घटक णून समाजा ा गती ा हातभार ावणे ही या संगमाती
गु सर ती.’

मानवी जीवनाचे रह सां गणारे हे ां तीकारी िवचार िव.स.खां डेकरां नी ‘सुखाचा

ोध’ या कादं बरीतून मां ड े आहे त.

‘ ागातच दु :ख असते’ ही परं परागत जीवनमू ् ये माण मानणारा ‘आनंद’,

एकावरच संसाराचे ओझे ादणारी ‘आ ा आिण भ ा’ ही कत॔◌ृ हीन माणसे,
मनामनाची िमळवणी कर ात असमथ॔ ठर े ी सुि ि ात ‘मािणक’ आिण
भावनाितरे क व भावना ू ता या दो ी िवकृतींपासून अि अस े ी ‘उषा’

ही सव॔ पा ो हे च सां गतात की, परं परागत आद ॔ आं धळे पणाने पाळणे हे

ी ा तसेच समाजा ा ीनेही अहितकारक ठरते.

मानवी मू ् यां ा ीने भोगापे ा ाग े आहे ; परं तु ाग कधीही कुपा ी

होता कामा नये.

ीगत ऋण, कुटुं बऋण आिण समाजऋण ही तीनही सव॔सामा माणसा ा

जीवनात अिवरोधाने नां दू क ी तरच हे जीवन य ी झा े असे णता येइ॔ .