किवता मरणात या

शा ता ज. शेळके

मेहता पि ल शंग हाऊस

2
All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication may be reproduced,
stored in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written
consent of the Publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House,
1941, Madiwale Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030.
+91 020-24476924 / 24460313
Email : info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
या पु तकातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही या लेखकाची असून या याशी
काशक सहमत असतीलच असे नाही.

KAVITA SMARANATLYA by SHANTA SHELKE

किवता मरणात या : शा ता ज. शेळके / लेखसं ह
© सुरि त
काशक : सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ,
माडीवाले कॉलनी, पुणे - ४११०३०.

3
डॉ. अ णा ढेरे िहला
ेहपूवक अपण

ि य अ णा,
किवतांव न आपण कतीदा तरी
उ कट ेमाने, भरभ न बोललो.
या िनभर सुखसंवादाला म न...
— शा ताबाई

4
 ारं भी

म यंतरी येथील ‘अ तनाद’ मािसकातून ‘किवता मरणात या’ हे सदर मी चालवत

होते. थम आप याला आवडलेली, मरणात रािहलेली किवता संपूण देऊन मग
ित यावर रस हणा मक लेख िलहायचा, असे या सदराचे व प होते. शाळकरी
वयापासून अगदी आजतागायत वाचले या किवतांमधून या किवता मला आवड या
आिण आवड यामुळे सहज आठवणीतही रा न गे या, अशा एकू ण पंचवीस किवतांवर
या सदरातून मी िलिहले. या किवतांबाबत मु य िनकष होता, तो अथात मा या
ि गत अिभ चीचा. परं तु मी जे हा सदर िलहीत होते, ते हा यांनी य कं वा
फोनव न, प ाव न आपली पसंती मला कळवली, यावेळी आप या माणे इतरही
अनेकां या मरणात या जले या आहेत, हे मा या यानात आले आिण समानधम
रिसक भेट याचा मला आनंद झाला.
किवतेचे कं वा कोण याही सािह यकृ तीचे मू यमापन करताना रिसकाची दृ ी
व तुिन असावी, असा एक समज आहे. पण तो पूणाशाने स य आहे, असे मला वाटत
नाही. रस हणा या बाबतीत एका िविश मयादेपलीकडे रिसक आ मिनरपे रा
शके ल, यावर माझा िव ास नाही. इतर आवडीिनवड माणेच वाङ् मयीन
आवडीिनवड बाबतही अिभ चीचा एक आपला असा आतला पदर असतो, काही
माणात तरी ही आवड ि सापे असते. मा या वतः या बाबतीत सांगायचे झाले,
तर बालपणापासून समोर येईल, ती नवीजुनी, बरीवाईट किवता मी एका अनावर
ओढीने, अबोध आकषणाने वाचत रािहले. काही किवतांमधील नादमय श दांनी मला
भुरळ घातली. काह ची क पनारं िजत, अलंका रक रचना मला आवडली. सहजपणे अथ
उमगावा आिण तो मनात िझरपत राहावा, असे काही किवतां या बाबतीत घडले, तर
काही किवता मला कोण याही प ीकरणापलीकड या काही आंत रक, अग य
कारणांमुळे ि य झा या.
वय वाढत गेल.ं अिभ चीत बदल झाला, तसतशा काही जु या किवता मला
आवडेनाशा होऊन नवीन किवतांनी यांची जागा घेतली. पण या कोण याही बदल या
प रि थतीचा यावर काही प रणाम झाला नाही, अशा अनेक किवता मनात तशाच
ि थर व पात टकू न रािह या. इथे मु य वे अशा किवतांवर मी िलिहले आहे.
किवतांची िनवड करताना रिव करण मंडळ आिण नंतरचे अिनल—कु सुमा जादी
कवी यां यापयतच येऊन मी थांबले आहे. त ण वयात माझी जी का िवषयक
अिभ ची िस झाली, ितचा प रणाम मा या किवतां या िनवडीवर झाला आहे, हे मी
मा य करते. या माणे का िवषयक मरणरं जनात रस घेणे हाही मा या वृ ीचा एक
ठळक पैलू आहे. मा या या वभाविवशेषांचे ित बंब मा या किवतां या िनवडीत
पडणे अप रहाय आहे, असे मला वाटते.
‘अ तनाद’चे संपादक भानू काळे यांनी सदराचे मनःपूवक वागत के ले. लेख

5
िलिह यासाठी मला सतत ो साहन दले. हे लेख िस होत होते, यावेळी अनेकांनी
यािवषयीचे आपले कु तूहल, पसंती मला आवजून कळवली आिण आता माझे त ण
काशक िम , मेहता पि ल शंग हाऊसचे सुनील मेहता हे आपुलक ने ‘किवता
मरणात या’ यांना तुतचे देखणे प देऊन या कािशत करत आहेत.
या सव सु दांची मी ऋणी आहे.
— शा ता ज. शेळके

6
 अनु म

दुडुम दुडुम वाजतो नगारा - अ ातवासी

ते पाऊल कोणाचे? - साधुदास
दोन याचक - कु सुमा ज
र र - गो वंदा ज
जोगी - का त
मी तुझी मावशी तुला यायला आले - ल मीबाई टळक
सं ाि तचा दवस - यशव त
कोण जाणे ते कशाला... - ीिनवास कृ ण पाटणकर
अजुिन चालतोिच वाट - एकनाथ पांडुरंग रदाळकर
भंगरी - ना. घ. देशपांडे
एका रा ीची गंमत - कवी माधव
वाढ या सांजवेळे - बा. भ. बोरकर
िवसरशील खास मला - जयकृ ण के शव उपा ये
मी घरात आले - पद्मा
आईची किवता - ीरं ग िव णु जोशी
ऐरण - अनंत काणेकर
घ र एकच पणती िमणिमणती - िव. स. खांडक े र
सांज - बी. रघुनाथ
िवसरता िवसरे ना - ग. द. माडगूळकर
अंत र फरलो, पण - म. म. देशपांडे
त याकाठी - अिनल
माळवारा - माधव युिलयन
डोळा वाटु ली संपेना - इं दरा
दीप योतीस - बी
भंतीवरती - संजीवनी

7
ितमेपे ा ितभा अथपूण असते.

8
दुडुम दुडुम वाजतो नगारा

– अ ातवासी

9
 अ ातवासी

इं जी राजवट आप या देशात आ यानंतर कवी के शवसुत यां यापासून आधुिनक

मराठी का ाची परं परा सु झाली. आपले वातं य िहरावले गेल,े पण याबरोबर
इं जांनी दले या इं जी िव ेमुळे आिण िविवध सुधारणावादी क पनांमुळे
आप याकडचे नविशि त िवचारवंत भारावून गेले. इं जांनी दलेले नवे गितपर
िवचार आ मसात कर यासाठी आिण तदनुसार एक नवी जीवनसरणी आप याकडे सु
कर यासाठी ते य शील बनले. यातून आप याकडे िविवध कारचे वैचा रक आिण
लिलत सािह य िनमाण झाले. या सािह यात अनेक सुधारणावादी जािणवा जशा
कट या, या माणेच इितहासाकडे बघ याचा एक नवा दृि कोन आला. यातून ेरणा
घे यासाठी यांचे फू त द िच ण करावे, असे य सु झाले. ऐितहािसक संशोधन,
ह रभाऊ आपटे यां यासार या लिलत लेखका या ऐितहािसक कादंबर्या, कवी
िवनायक यां या ऐितहािसक किवता हे सारे इितहासाचे उदा ीकरण क न यातून
समकालीनांचा आ मगौरव वाढवावा, यासाठी अवलंिबले गेलेले काही माग होते.
आधुिनक मराठी किवतेपुरते बोलायचे झाले, तर इितहासिच णाचा एक
चैत यशील धागा ित याम ये ारं भापासूनच सात याने गुंफला गेला आहे, असे दसून
येत.े ‘पूव द यांचे यांना र य भािवकाल’ हा बोध समाजाला कर यासाठी
िवनायकांनी आपली ऐितहािसक किवता िलिहली. ती परं परा पुढे सतत चालू रािहली.
िवनायक, सावरकर, गो वंद, आनंदराव टेकाडे, माधव यां यापासून ते थेट आज या
कु सुमा जांपयत अनेक कव नी, ऐितहािसक हणता येईल, अशी किवता िलिहली आहे.
यातलेच एक, आज काहीसे िव मरणात गेलेले नाव कवी अ ातवासी यांचे आहे.
अ ातवासी हणजे दनकर गंगाधर के ळकर. आजची िपढी यांना ‘राजा के ळकर
युिझयम’चे सं थापक हणून ओळखत असली, तरी गे या दोन िप ा यांना कवी
अ ातवासी हणून ओळखतात. हेच टोपणनाव घेऊनआप या त ण वयात के ळकरांनी
सुंदर ऐितहािसक किवता िलिह या. यात या काही आजही रिसकमनाला वेधून घेतील,
अशा आहेत. ‘दुडुम दुडुम वाजतो नगारा’ ही यातलीच एक आकषक किवता आहे.
इितहास तोच असला, तरी येक कवी आप या कृ ितधमानुसार याकडे िभ
िभ दृ ीने पाहतो. याचा वेगळा अ वयाथ लावतो. कु णी इितहासात या उ वल
ि रे खा आिण यांचे शौय रे खाटतात. कु णी ऐितहािसक घटना संगांचे यथात य,
वा तव आिण तपशीलवार िच ण करतात. तर कु णी वा तवावर अद्भुतर यतेचा
मुलामा चढवून इितहासाला एक नवे, गूढर य, रोमँ टक प रमाण देतात.
कवी अ ातवासी यांची वृ ी अशी आहे. इितहासाचे यांना िवल ण आकषण आहे.
िवशेषतः पेशवाईब ल काही गाढ आिण उ कट िज हाळा यां या मनात आहे. याच
जािणवेने पेशवाईतील िविवध घटना संगांची सुंदर िच े यांनी आप या किवतेत
रे खाटली आहेत आिण यावर अद्भुतर यतेचा एक मादक साज चढवला आहे. इथे
दलेली ‘दुडुम दुडुम वाजतो नगारा’ ही अशी एक किवता. पेशवाई वैभवा या ऐन
िशखरावर असता पेश ांची राजधानी जी पुण,े ितथे वेश करणार्या पहाटेचे

10
क पनार य, िच दश आिण िवल ण आकषक असे दशन कवीने इथे आप याला
घडवले आहे.
नगार्या या दुडुम दुडुम आवाजाने साखरझोपेतून जागे होणारे पेशवेकालीन पुणे
थम आप या डो यांपुढे उभे राहते आिण मग यातले िविवध तपशील रं गवणारी एक
िच मािलका किवतेतील कड ाकड ामधून उलगडत जाताना आपण पाहतो.
दृ यांचा एक गितमान पट वेगाने धावू लागतो आिण नाद, गंध, पश, प अशी ऐि य
संवेदना जा या करत तो आप यासमोर सा ात होतो. या पेशवेकालीन पु यात
कवीबरोबर आपणही वेश करतो. मग वार्याबरोबर खेळणारा सनईचा मंजुळ आिण
मादक वर आप या कानी पडतो. धु यातला ाज ांचा मधुर गंध आप याभोवती
दरवळतो. पेश ांचे वैभव सूिचत करणार्या या राजधानीवर खानदानी डौल शोभतो
आिण ीमंतां या वा ापुढे गजा तल मीचा जणू अवतारच असा ऐरावत मो ा
दमाखाने डोलू लागतो.
थंडीने कु डकु डणारी िहराबाग, ितथे गुलाबी झोपेत आळसावले या सुंदर कािमनी
आिण बागेत शेवंतीचा बहार खुडणार्या मािळणी यांचे कवीने दलेले तपशील बघताना
ऐ यसंप पेशवाईची िवलासि य आिण रं गेल, गूढ आिण गुंतागुंतीची अशी एक वेगळी
बाजू आप याला ओझरती दसते. आपले कु तूहल चाळवते आिण आप याला अंतमुखही
करते.
तथािप, हे िवलासी पुणे शूर, तापी आिण िव ापूणही होते. दवसा माणसांनी
गजबजलेले इथले राजर ते कवी आप याला दाखवतो. इथले िशलेदार उम ा
घो ांव न रपेट करताना दसतात. सै यातले िशपाई आपले रा ीचे पहारे आटोपून
मंद पावले टाकत घरी जायला िनघतात. ानसं या कर यासाठी आले या धमिन
ा णांची हौदावर एकच झुंबड उडते आिण रा भर खलबते क न थकलेले, जागलेले
मु स ी आता पगू लागतात.
पेशवाईम ये या वेळी वैभव, शौय आिण ऐ य कळसाला जाऊन पोहोचले आहे.
उदगीर या यशाची ाही च दशांना पसरवणारा फडफडता जरीपटका, खडी िशबंदी
आिण तीत गजना करणारा सुभेदार आिण मेघडंबरीत झळकणारा शूर तापी पेशवा या
द खन या शौया या झगमग या पताकाच आहेत. पेश ांचे हे यश रा ं दवस गाजते
आहे.
िच दश वणने, ययकारी श दयोजना, सुंदर नादमधुर का पं यातून
अ ातवास नी पेशवाईत या पु याचे दशन आप याला घडवले आहे. हे पुणे श ूला धाक
दाखवणारे , परा माबरोबर शृंगाराचीही पूजा करणारे , मु स ेिगरीने राजकारण
खेळणारे , िवलासी कािमन चे कौतुक करणारे आिण पु षाथाचे के वळ तीक शोभणारे
असे होते. या किवतेतून अ ातवास नी पेश ांब लचा आपला आदर व अिभमान
उ कटतेने के ला आहे. यां या किवतेत येणारा इितहास य ापे ा क पनार य
आहे. व ाळू रोमांचकारकतेत रं गून जाणार्या किवमनात पडलेले इितहासाचे हे
ित बंब आहे. पण हणूनच क , काय य ा न ते अिधक र य, आकषक आिण
िच वेधक झाले आहे. आजही हे ित बंब ताजे, टवटवीत अ लान वाटते.

11
 ते पाऊल कोणाचे?

गगना या अंगणी
उमटते पाऊल शुभल णी
नाजुक ग डस असे कु णाचे सांगा मजला कु णी!

सं यारागातुनी
तयाचा तळ दसतो, साजणी
वगगेसम रे षा दसती कधी कधी यातुनी!

पाऊल पडता णी
जाहली तुटातूट पजणी
काही अ ता त िवखुरले न ांचे मणी!

काही उरले गुणी

यांतुिन णझुण उठतो वनी
कानी येतो अ ा या तो अवकाशातुनी!

गगनी एके णी
दु या ते उठते ि ितजातुनी
पाऊल दसते, परी तयाचा कोण असावा धनी?
– साधुदास

साधुदास

साधुदास या टोपणनावाने किवता िलिहणार्या या कवीचे नाव गोपाळ गो वंद

मुजुमदार. ते सांगली येथील रिहवासी होते आिण यांचे सव आयु य ितथेच गेल.े यांचा
ज म अठराशे या शी साली झाला आिण एकोणीसशे अ े चाळीस साली ते दवंगत
झाले. साधुदास या नावाने यांनी बरीच का रचना के ली आहे. ‘िनमा यसं हा’चे दोन
खंड यां या फु ट किवतांचे संकलन करणारे आहेत. तर वनिवहार, रणिवहार,
गृहिवहार ही तीन खंडका े यांनी ाचीन महाका ां या धत वर िलिहलेली असून,
यात यांनी सगब रचना के ली आहे. साधुदासांचा ाचीन सं कृ त का नाटकांचा
ासंग यां या खंडका ांम ये दसून येतो. सं कृ त ाचुय, क पनार यता, श दालंकार
आिण अथालंकार यांचे वैपु य यां या सं कृ त या गाढ जाणकारीचीही सा पटवते.

12
जु या वृ ा दकांचा यांचा अ यास, तशा रचनेवरील यांचे भु व यांचा आढळ यां या
का ात सव होतो. ते शी कवी होते आिण कोण याही िवषयावर ते ता काल
का रचना क शकत, असे हणतात. साधुदासां या अंग या या िविवध गुणांमुळे
सांगली या या वेळ या अिधपत नी यांना ‘राजकवी’ ही पदवीही स मानपूवक बहाल
के ली होती.
ाचीन सं कृ त का नाटकां माणेच ाचीन इितहासाचाही साधुदासांनी खोल
अ यास के ला होता. ‘मराठे शाहीची अखेर : पौ णमा’, ‘मराठे शाहीचा व प :
ितपदा’ आिण ‘मराठे शाहीचा व प : ि तीया’ या तीन ऐितहािसक कादंबर्या
यां या नावावर जू आहेत. या आज या वाचकांना माहीत नाहीत आिण मराठी
ऐितहािसक कादंबर्यां या अ यासकांनीही यांची दखल घेतलेली दसत नाही; परं तु
या कादंबर्या वैिश पूण आहेत आिण साधुदासांचे ग लेखनाचे साम यही या
िनदशनाला आणून देणार्या आहेत. याखेरीज आणखीही काही ग लेखन यांनी के ले
आहे. एक नाटकदेखील यांनी िलिहले आहे. पण ही यांची सव सािह यसेवा काळा या
वाहात वा न गेली आहे. आज कवी साधुदास कं वा ग लेखक मुजुमदार यांचे
नावदेखील कु णाला ठाऊक नाही.
यां या नावाला थोडीब त िस ी िमळाली, ती कवी यशव तांनी ‘आपले
का े ातले गु ’ असा यांचा आदरपूवक उ लेख के यामुळे! पण यशव तांना यांचे
मागदशन िनद ष आिण सा ेपी रचनाचातुयापुरतेच लाभले असावे. एर ही रिव करण
मंडळात या या एका मा यवर कवी या का ात साधुदासां या का ा या काहीही
खुणा आढळत नाहीत.
खरे सांगायचे, तर साधुदासां या कोण याही लेखनाचा आज मागमूसही रािहलेला
नाही. ‘ते पाऊल कोणाचे?’ ही यांची एक फु ट किवता मा बर्याच का ेमी
रिसकांना माहीत आहे. तीदेखील ‘महारा रसव ती’ या संकलनात ितचा समावेश
झाला होता, हणून! गे या िपढीने या संकलनाचा चांगला अ यास के ला होता, हणून
यांना ही किवता वाचायला िमळाली आिण यांना ती आजही फार आवडते.
अशी ही किवता काय आहे? आजची समी ेची भाषा वाप न सांगायचे झाले, तर
ही किवता एक ितमा आहे. आकाशा या अंगणात सायंकाळी सूया ता या वेळी आर
भा पसरते. थो ा वेळाने या रि मेत वगगेची फकट रे षा उमटते. नंतर रा होते.
न े चमकू लागतात. भूतलावर शांतता, गांभीय पसरते आिण मन एका पिव , उदा
भावनेने भ न येत.े कवीने सायंकालीन आकाशाकडे बघताना ही मनोऽव था
अनुभवली. भोवतालचे त ध िव , आकाशातील रं गांची कमया, वगगेचा सुंदर ओघ
आिण हलके हलके कटणारी तेजोमय न े या सार्या दृ यांतून याला एका िवराट
पदिच हाचा सा ा कार झाला आिण ‘हे पाऊल कोणाचे!’ असा या या मनात
उभा रािहला.
कवी हणतो, ‘गगना या अंगणात हे शुभल णी पाऊल उमटले आहे. ते नाजूक,
ग डस आहे. याचा धनी कोण असेल बरे ?’ या पावलाचे स दय वणन करताना कवी पुढे
हणतो :
सं यारागातुनी

13
 तयाचा तळ दसतो, साजणी
वगगेसम रे षा दसती कधी कधी यातुनी!
सायंकालीन रि मा हा या पावलाचा सुंदर तांबूस तळवा आहे, इतके च न हे, तर
आकाशगंगे या रे षाही या तळ ावर दसून येत आहेत. हे पाऊल आकाशात पडले
अिण यावर चढवलेले पजण तुटले. ते तुट याबरोबर यात गुंफलेले न मणी च कडे
अ ता त िवखुरले. पण काही मणी मा ‘गुणी’ हणजे पजणां या बंधनांत तसेच
गुंतून रािहले. इतके च न हे, तर यातून ‘ णझुण’ असा अनादत नादही उमटत रािहला.
तु ही ल देऊन ऐकलेत, तर ‘अ ा या अवकाशा’तून हा णझुण वनी तुम याही
कानी पडेल, कारण कवीला तो ऐकू येतो आहे. असे हे द , पिव , िवराट पाऊल. सारे
आकाश याने ापून टाकले आहे. एकदा ते आकाशात उमटते, तर एकदा ते ि ितजावर
कट होते. पाऊल दसते, पण याचा धनी कोण असेल, हे मा कळत नाही!

गगनी एके णी
दु या ते उठते ि ितजातुनी
पाऊल दसते, परी तयाचा कोण असावा धनी?
अशी ही किवता. ती िव ताराने फार मोठी नाही. पण अ प अवकाशात आिण अगदी
मोज या श दांत कवीने एका यामसुंदर अनुभवाचा यय ित यातून आपणास दला
आहे. सायंकालीन आकाश हे परमे राचे पदिच ह आहे, अशी भ क पना कवी येथे
करत आहे. परमे रा या या पावलावरील पजणातले तुटलेले र मणी ही आकाशातील
न े. ती सव िवखुरलेली आहेत आिण जी थोडी अ ाप पजणातच गुंतून रािहली
आहेत, यांचा ‘ णझुण’ असा मंजुळ आवाज येत आहे. पण तो ‘अ ा या
अवकाशा’ला ापून रािहला आहे. भि यु मन आिण एका िच वृ ी असतील,
तरच तो आवाज आप याला ऐकू येणार आिण ई री अि त वाची सा आप याला
पटणार! एर ही, हे सारे एक िचरप रिचत िनसगिच च राहणार.
ही किवता वाचताना काही सां कृ ितक संदभ मनात जागे होतात. वामनावतारात
िव णूने िवराट प धारण के ले आिण तीन पावलांत आकाश, पृ वी आिण पाताळ
ापून टाकले, ही कथा इथे आठवते. या किवतेत सुंदर िनसगदशन तर आहेच. पण
यापे ाही िनसगात ई राचे दशन होते, हा जो भाव ित यातून कट झाला आहे, तो
अिधक , सुंदर आहे. वड वथसार या पा ा य कव नी िनसगा या ारा
परमे राचा सा ा कार आपणास होतो, ही जाणीव आप या का ातून कट के ली
आिण आधुिनक मराठी किवतेत ती आली. कौपरसारखा इं ि लश कवी हणतो :
God moves in a mysterious way
His wonders to perform
He plants his footsteps in the sea
And rides upon the storm!
िनसगात ई र बघावा, ही भावना आप या ाचीन काळातही अनेक ठकाणी कट
झाली आहे. साधुदासांची ही किवता वाचताना कु सुमा ज यां या एका किवतेचे

14
अचानक मरण झाले. किवतेचा आशय साधारणतः असा आहे :
एके दवशी कवी आकाशात या तारकांना िवचारतो, ‘तु ही युगानुयुग या अफाट
अंतराळात फरत आहात. तर या परमे राची पावले तु हाला कधी दसली आहेत
का? याचा सा ा कार तु हाला कधी झाला आहे का?’ कवीचा हा ऐकू न चांद या
आपापसांत हस या आिण या कवीला हणा या, ‘अरे , आ ही आकाशात या तारका
हीच तर मुळी या परमे राची पदिच हे आहोत आिण यांनाच तू परमे राची पावले
कधी पािहलीत का, असा िवचारत आहेस. तुला काय उ र ावे?’
तर िनसगात ई र बघावा ही आपली पूवपरं पराच आहे आिण तीच भावना
साधुदासां या या लहानशा, पण अथपूण किवतेतून भावीपणे झाली आहे.
अ ा या अवकाशातून उठणार्या णझुण नादाचा संदभ तर या किवतेची थेट
आ याि मक जािणवेशी सांगड घालणारा आहे. ही एक किवताही साधुदासांची मृती
रिसक मनात सतत जागी ठे व यास पुरेशी आहे.

15
दोन याचक

-कु सुमा ज

कु सुमा ज

16
 कु सुमा ज या किवनामा या उ लेखाबरोबर गजा जयजयकार, पृ वीचे ेमगीत,
व ाची समाधी, जािलयनवाला बाग, सात, आगगाडी आिण जमीन यासार या
िवशाखा या यां या पिह याच किवतासं हात या एकापे ा एक सुंदर आिण
सवप रिचत किवता आप याला आठवतात. िवशाखा या सं हाने कु सुमा जांना
अपरं पार लौ कक तर िमळवून दलाच, पण मराठी किवमािलके तले यांचे पिह या
ेणीतले थानही िनि त के ले. िवशाखाम ये कु सुमा जांचे कवी हणून जे ि म व
कट झालेले आहे, ते पुढे सात याने वाढत आिण िवकिसत होत रािहले.
लौकरच कवी माणे ते नाटककार हणूनही यातनाम झाले. यांनी अनेक नाटके
िलिहली. ऑथे लो, बेकेट सार या नाटकांचे अनुवाद के ले आिण यां या नटस ाट या
गाजले या नाटकाने नाटककारां या मािलके तही यांना े दजाचे पद िमळवून दले.
का आिण नाटकं हे कु सुमा जांचे सवािधक आवडते सािह य कार. पण यां या
जोडीला कथा, कादंबरी, लिलतलेख, आ मपर लेख, ि िच े, आ वादक समी ा असे
इतर ग सािह य कारही यांनी यथाश हाताळले. सािह यसृ ीत िमळणारे ब तेक
सव मानस मान कु सुमा जांना लाभले आिण अखेर भारतीय पातळीवरचा ‘ ानपीठ
पुर कार’ िमळवून वतःबरोबर मराठी भाषेचेही भारतीय नकाशातले थान यांनी
उं चावर नेल.े यां या या पुर काराचा आनंद सवसामा य वाचक, सजनशील लेखक
आिण िच क सक समी क या सवाना अगदी मनापासून झाला.
अनेक ग लेखन कार कु सुमा जांनी हाताळलेले असले, तरी यांची मूळ कृ ती
कवीचीच आहे आिण जनमानसातही यांची तीच ितमा ि थरपद झाली आहे.
किवतेची संगत कु सुमा जांनी कधीच सोडली नाही. वयाबरोबर ित यातली
अनुभवसृ ी, ितचा आशय, शैली यात पालट पडत गेला, तरी या किवतेचा गाभा
पिह यापासून तोच रािहला आहे. िवशाखेपासून तो गतवष कािशत झाले या
महावृ सं हापयतचा कु सुमा जांचा का वास पािहला, तर एका ग भ,
संवेदनशील आिण उ कट किववृ चा एकसंध आिव कार यातून कट झालेला दसतो.
किवतां या गुणिवशेषांबरोबर यांची सं या मक िवपुलताही मन ि तिमत करते.
कु सुमा जां या किवतेची काही ठळक वैिश े आहेत. हा कवी आदशाचा गौरव
करणारा, भावपूजक आिण काशपूजकही आहे. मानवी कला, कतृ व, परा म यांची
उ ुंग िशखरे िजथे िजथे दसतात, ितथे ितथे कु सुमा ज नतम तक होतात. याबरोबर
िजथे अ याय, िवषमता, कु पता, वैचा रक पारतं य दसेल, ितथे यावर ते आवेशाने
तुटूनही पडतात. गे या प ास वषात देशाम ये जी राजक य, सामािजक प रवतने
घडली, जे संघष होत गेले, यांचा कु सुमा जां या किवतेने सा ेपाने वेध घेतला आहे.
पण समकालीन वा तववादाबरोबरच मानवी जीवनात या मूलभूत सम यांकडेही ते
चंतनशील वृ ीने बघतात. ेम, परमे र, िनसग यांचे मानवी मनाशी असलेले नाते हा
कु सुमा जां या किवतेत वारं वार येणारा एक िवषय आहे.
एक कडे समाजाशी असलेली कलावंताची बांधीलक कटा ाने जपणारा हा कवी
दुसरीकडे माणसा या सनातन एकाक पणाचे, या या दुःखभोगांचेही उ कटपणे िच ण
करतो. िवषयांची िविवधता, सखोल चंतनशीलता, स दय ेमी मनोवृ ी, किवते या
आशयाबरोबरच याला अनु प अशी आिव कारशैली शोधणारी योगशीलता, यामुळे

17
कु सुमा जां या का ाला पृथगा मता लाभलेली आहे. उ कट भावना, तरल क पकता
आिण चंतनशीलता यांचा सुंदर मेळ यां या का ात पडलेला आढळू न येतो.
‘दोन याचक’ ही किवता कु सुमा जां या कनारा या किवतासं हातून घेतली आहे.
कनारा सं ह िवशाखा नंतर िनघाला आिण तो बाव साली कािशत झाला. हणजे
दोन याचक ही किवता तशी जुनी आहे. दुसरी गो , कु सुमा जां या गाजले या
किवतांपे ा या किवतेचे व प अगदी वेगळे आहे. अनेकांना ही किवता कदािचत
ठाऊकही नसेल आिण तरीही ती वाचताना कु सुमा जां या किव वृ ीची ओळख या
किवतेतून पट याखेरीज राहत नाही. हे एक कथाका आहे. हणजे या किवतेतून
कवीने एक कथा सांिगतलेली आहे. या किवतेत जशी कथा आहे, तसेच ित यात ना ही
आहे. हणजे कवीने एक ना पूण घटना इथे वाचकांसमोर उभी के ली आहे.
एखा ा कथेला किवतेतून अिभ ावी, ितचे कथा म िनवेदन का ा या
मा यमातून करावे, ही था फार पूव पासून आप याकडे चालत आली आहे. मराठी
किवते या चोखंदळ वाचकांना अशा कतीतरी किवता आठवतील, क यातून कवीने
एक कथा उलगडत नेलेली आहे. गो वंदा जांनी ेम आिण मरण कं वा ओसाड
आडातील एकच फू ल, ‘बी’ कव ची थोरातांची कमळा. माधव कव ची मो यांची
मोहना, तांबे यांची वाटे या वाटसरा ही किवता या सा या मुळात कथाच आहेत आिण
तरीही या उ म किवता आहेत. दोन याचक ही किवता वरील किवतां या जातीची
आहे. एक समाजिच कवीने व तुिन दृि कोनातून इथे भावीपणे रं गवले आहे आिण
जीवनातील ना पूणतेचे कु सुमा जांना वाटणारे आकषणही या किवतेला उपकारक
ठरले आहे.
या किवतेचा नायक आहे सै यातला एक िशपाई. सैिनक हट यानंतर समरधुरंधर,
देशासाठी पराका े या यागाला िस झालेला आिण यासाठी कौटुंिबक सौ यावरही
पाणी सोडणारा असा त विन पु ष आप या डो यांसमोर उभा राहतो. पण हा
सैिनक यापैक नाही. याची तशी उ वल ितमाही नाही. पोटासाठी माणसे
िनरिनराळे वसाय प करतात, तसा याने सैिनक पेशा प करला आहे, इतके च!
कु सुमा जां याच दुसर्या एका किवतेतील ओळी उद्धृत क न सांगायचे हटले, तर या
सैिनकाची भू्िमका अशी आहे :
सैिनक मी, मज कसे दसावे त वांचे तारे ?
कळे कशा तव तरी हायचे िस संगराला!
असा हा, देशासाठी िशर तळहातावर घेतलेला वगैरे न हे, तर ऐन उमेदी या वयात
पोटासाठी घरदार सोडू न सै याबरोबर भटकत राहणारा िशपाई आहे. तो अगदी
सामा य, ि वशू य असा एक अनािमक आहे. या या या अनािमकतेचे कवी वणन
करतो :

मलीन खाक गणवेषाितल

सैिनक तरणाताठा कोणी
नाव? कशाचे नाममा ते
बा वरची बघा िनशाणी!

18
 शरीर िवकु नी पोटासाठी
एक थब हा स रतेसंगे
वाह नेई ितकडे जाई
धावत वाहत मरणामागे
असा हा पोटासाठी शरीर िवकणारा. दशाहीन जीवन जगणारा आिण नदी या
वाहाबरोबर वाहत जाणार्या पा या या थबा माणे सै य नेईल ितकडेजाणारा
िशपाई आहे. योगायोगाने एका गावाजवळ सै याचा तळ पडतो आिण हा सैिनकही
छावणीबरोबर ितथे येतो. छावणीतले पांढरे शु फु गीर डेरे ठक ठकाणी दसत आहेत.
जणू कबुतरांचा थकलेला थवाच ितथे िव ांतीसाठी उतरला आहे! आपला सैिनक मा
या गद पासून दूर एकटाच एका झाडाखाली बसला आहे. ती जागा इतक शांत, इतक
नीरव आहे, क वार्यासही ितथे पाऊल टाकताना अवघड यासारखे वाटावे.
सैिनका या रोज या धावपळी या जीवनात अशी िनवांत वेळ, अशी िनरामय िव ांती
िचत लाभते.
दुलभ वेळा असते असली
ऐकत होता संथ पडोनी
खाक खाली धडधडणार्या
ि वाची क ण कहाणी
सैिनक झाडाखाली थंड सावलीत पडला होता. काय िवचार असतील या या
मनात? कु ठ या आठवणी येत असतील याला? कदािचत घरी सोडू न आले या
ि यजनांचे मरण याला होत असेल. कदािचत इतर काही ि गत नाजूक संदभ
मनात जागे होत असतील. तो तपशील कवी आप याला सांगत नाही. खाक
गणवेषाखाली धडधडणार्या ि वाची कहाणी मा ‘क ण’ असते. आिण ती
कहाणी सैिनक ऐकत असतो, एवढेच कवी नमूद करतो. यातून सैिनकांचे ेहशू य,
एकाक ; पण ेमासाठी, िज हा यासाठी तळमळणारे दय आप याला जाणवते.
नेमक याच वेळी एक िभकारीण ितथे येऊन उभी राहते. सैिनक जसा आिण िजतका
अनािमक, तशी आिण िततक ती िभकारीणही ि वशू य. ितचं नाव गाव कु णाला
माहीत असणार? हणून सैिनका या संदभात वापरलेली ओळख कवी या िभकारणीचा
प रचय क न देतानाही वापरतो. ‘नाव? कशाचे नाममा ते!’
असे ते दोन अनािमक, अभागी, जगाशी कसलेही नाते नसलेले जीव योगायोगाने
एक येतात. िभकारणीचे वणन कवी अगदी मोज या श दांत, पण डो यांपुढे िच उभे
राहील, असे करतो.
कळकट चोळी या चंधीतुन
तन डोकावत उं च सावळे
तलम अनावृत दसे कातडी
लाचारीचे िवशाल डोळे

19
िभकारीण कं गाल असली, तरी ित यापाशी ‘नवथर नवती’ आहे. फाट या चोळीतून
डोकावणारे उं च, सावळे तन, तलम कातडी आिण िवशाल डोळे यातून ितचे ऐन
भरातले ता य जाणवते. झाडाखाली एकटा पडू न िव ांती घेणारा सैिनक बघून
िभकारीण मो ा आशेने या यापाशी येत.े िच पटांतली प रिचत गाणी ताना घेऊन
याला ऐकवते आिण शेवटी याला हणते,
‘काही ा ना!’
अगदी साधे, आप याला सतत कानांवर पडणारे आिण आप या संवेदनाशू य बिधर
मनावर कसलाही तरं ग उमटू न देता हवेत िव न जाणारे याचनेचे तीन श द. पण या
िविश वेळी, िविश ठकाणी आिण िविश संदभात एकाएक यांना वेगळाच अथ
ा होतो. काय मागत होती ती िभकारीण?
‘काही ा ना?’ जीभ न के वळ
शरीर अवघे होते मागत
ते डोळे , ते तन, ती मांडी
सारे उदरा तव आ ोशत!
िभकारणीची भूक के वळ पोटाची नाही. ितचे सारे शरीर, ितचे डोळे , तन, मांडी—
सारे अवयव आ ोशत होते. भूक पोटाचीच. पण ती इतक िवराट, इतक सव ापी
आहे क , जवळचे ता य, रसरसलेले अवयव— वेळ संगी यांचीदेखील िव क न
पोटाची भूक भागवणे िभकारणीला आव यक होते.
समोर या त ण आिण एकाक सैिनकाला ‘काही ा ना?’ असे हणताना ितने
यातून शरीरदानाची िस ताही दशवली होती. ित या आवाहनाला सैिनकाने कसा
ितसाद दला? तोही ‘पोटासाठी शरीर िवकणाराच’ आहे. तो काय कं वा ती िभकारीण
काय, शरीर हेच दोघांचेही उदरिनवाहाचे साधन आहे. देहिव याची दोघांची रीत
िनराळी असेल. पण शेवटी दोघेही शरीरिव य क न पोटाची भूक भागवणारे च.
जनवसतीपासून दूर असलेली जागा. झाडाखाल या सावलीतला एका त. समोर
एक त ण िभकारीण देहदानाला उ सुक असलेली. आिण सैिनक? तोही घरादारापासून
तुटलेला. याचेही शरीर काही मागत आहेच. पण सैिनकांची ीदेहाची गरज कतीही
मोठी असली, तरी या यापाशी िववेक, स यता, सुसं कृ तता आहे.

शूर िशपाई कं िचत बुजला

संकोचाची छटा मुखावर
िखशात गेले हात परं तु
नजरे तुन ओसंडे का र!
हे सव खरे होते. पण इतके असूनही, यालाही काही हवे होतेच! श दांचा वापर न
करता यानेही आपले मनोगत ‘कसे तरी’ के ले. दोघांनी पर परांची गरज जाणली.
भूक ओळखली. या एका समान ओढीने यांना एक आणले आिण मग अशा वेळी जे
होत असते, होणे अप रहाय असते, ते झाले.
—दुिनयेपासुन तुटलेले ते

20
 दोन अनािमक जवळी आले
दूर जरा दरडी या खाली
म छरदाणी क रती पण
नीरवतेवर मु त झाले,
िविवध भुकांचे एकच गाणे
एक नाणे!
ीसंगासाठी भुकेजलेला सैिनक आिण पोटाची भूक भागव यासाठी जवळ असलेले
त ण शरीर, ती एकमेव िव े य व तू, खच घाल यास िस असलेली िभकारीण—दोन
अनािमक गरजू जीव एक येतात आिण पर परांची भूक भागवतात. सैिनकाला
वासने या उपशमाचे समाधान िमळते, तर या याकडू न िमळाले या चार पैशांवर
दुपारची पोटाची भूक भागवता येईल, या समाधानाने िभकारीण तृ होते. दूर
दरडी या खाली, गद झाडापानां या आडोशाने हा देहदानाचा सोहळा साजरा होतो.
यात िनखळ वासने या उपशमाचे समाधान असेलही कदािचत; पण यापे ा भुके या
माणसाला भाकरतुकडा िमळा यानंतर भूक भाग याचा आनंद कदािचत अिधक
माणात असेल. किवते या शेवटी कवी या सार्या सोह याचा सारांश सांगतो –
नीरवतेवर मु त झाले
िविवध भुकांचे एकच गाणे
एकच नाणे!
पोटाची भूक व ती भूक भागव यासाठी माणसांना करा ा लागणार्या तडजोडी,
प करावी लागणारी लाचारी आिण अनेक वैध-अवैध मागाचा करावा लागणारा अवलंब
हा कु सुमा जां या अखंड कु तूहलाचा, चंतनाचा व सहानुभूतीचा िवषय आहे.
भर यापोटी माणसाला संयम, िववेक, स यता, सुसं कृ तपणा या गो ी सहज सुचतात.
पण पोटात भुकेचा अ ी विलत झाला क , या या भड यात नीितअनीती या
समाजमा य क पना जळू न खाक होतात.
कु सुमा जां या अनेक किवतांत, या माणे यां या कथाकिवतांतूनही या भुकेची
वणने, ितची दा ण वेदना यांची िच णे अनेकदा येतात. जी गो पोटा या भुकेची, तीच
गो वासनां या भुकेची. तीही भूक अनावर असते आिण ितचे शमन कर यासाठी
माणसे अनेकदा परं पराबा गो चा अवलंब करतात. या दो ही कार या भुकांकडे
बघ याची कु सुमा जांची वृ ी उदार, सहानुभूितपूण आहे. हणूनच घरादारापासून
तुटलेला आिण ेमा या पशासाठी आसुसलेला हा अनािमक सैिनक यां या क णेचा
िवषय होतो. पोटासाठी आपले ता यसंप शरीर वापरणारी िभकारीणही यांना
घृणा पद वाटत नाही. पोटासाठी या जगात कती कारे आिण कोणकोण या पातळीवर
शरीराचा बाजार मांडला जात आहे, याचे अ यंत समंजस आिण सहानुभूितपूण िच ण
कु सुमा ज या किवतेत करतात. किवतेतले दो ही जीव हे शेवटी याचकच असतात.
यांचे िच ण जसे आप या मनाला चटका लावून जाते, या माणे आप याला
अ तमुखही करते आिण नीितअनीती या परं परे ने चालत आले या या क पना आपण
सहजपणे वीकारले या असतात, यांचाही पुन वचार कर यास आपण वृ होतो,

21
हेच या किवतेचे वैिश आहे.

22
 र र

काळोखामधुनी प याड न दसे या राि चा शेवट,

आणी मोहकता ितला त र कसा दु ा य तारागण?
अ ेयातुन आरपार न दसे द ाल यांचा तट
िच ा या नयनी दु न खुपती का द आशाकण?

मी ासास धनी अखंड फरतो वारा भरारा जरी,

आधी बा रक वाडगे त र तया ही कुं पणे घातली!
या वार्यावर बांधणारा किध मी उं ची मनोरे परी?
के हा नांगरणार ताल उघडी ही माळरानातली?

जे दृ ीस दसे न, तेच पटु नी वाटेल िच ा कधी?

बु ीला िजरवीन भावजिल का?—आशा न माते दुजी
तेजाला डक न का लपिलया या अंधकारामधी?
के हा म तक लोपुनी दिय या होईल उं ची खुजी?

माझे होइल सव हे किध, मला जे आजला पारखे?

माझे िच च नाचवीन नयनी मा या कधी सारखे?
– गो वंदा ज

गो वंदा ज

राम गणेश गडकरी हा मराठी सािह यिव ात एक अद्भुत चम कार होऊन गेला.
ना , का आिण िवनोद या ित ही े ांत यां या सजनशील ितभेने वैर संचार
के ला आिण ितथे आपले वैिश थािपत के ले. ती बुि म ा, उ ाम क पकता आिण
िवल ण भावनो कटता या सव गुणांचा आढळ यां या सािह यात होतो. राम गणेश
गडकरी यांना दुदवाने आयु य कमी लाभले. यांचा ज म अठराशे स या शी साली
झाला आिण एकोणीसशे एकोणीस साली ते िनधन पावले. हणजे जेमतेम ब ीस वषाचे
आयु य यां या वा ाला आले. पण या अ पकाळातही सािह यसृ ीत यांनी अितशय
मोलाची कामिगरी बजावली आहे आिण ती िचर थायी झाली आहे.
गडकरी यांनी आपले किवतालेखन ‘गो वंदा ज’ या टोपणनावाने के ले.
‘वा वैजयंती’ हा यां या किवतांचा एकमेव सं ह आहे ‘ र र’ ही किवता यातूनच
घेतलेली आहे. थमच एक गो मा य करावयास हवी. ती ही, क ‘ र र’ ही किवता

23
काहीशी अनाकलनीय आहे. ितचा श दशः अथ लावू गे यास आप या पदरी िनराशाच
पडते; परं तु गडकर्यांचे काही वृि िवशेष यानी घेता किवतेतून आशयाचे िविश सू
गुंफले गेले असावे, असे वाटते. गडकरी अ यंत बुि मान होते. या बुि म ेची यांना
जाण तर होतीच; पण ितचा यांना अहंकारही होता.
‘ ेम आिण मरण’ या यां या अ यंत िस किवतेचा नायक जो वृ , तो ‘पुर्या
जोमात वाढलेला’, ‘उं च’ असा आहे. या या भोवतालची दुिनया ‘दीड िवतीची’ असून,
ती याला तु छ वाटते. या दुिनयेचे व प कसे आहे? तर ितथे ‘झुडपेच खुरट इवलाली ।
मातीत पसर या वेली माजती’’. हणजे वृ ाशी ‘तु यबळ’ असे ितथे कु णीच नाही. हे
वणन ‘ ेम आिण मरण ’मधील वृ ाचे असले, तरी याम ये बौि कदृ ा अ यंत
सामा य आिण ु असले या िवसंवादी जगात काहीशा एकाक पणे वावरणार्या
बुि वान गडकर्यांचे अ प िच आप या डो यांपुढे उभे राहते. गडकर्यां या
नाटकांतही नायक -खलनायकां या िच णात यां या अंगी असले या लोको र
बुि म ेचे उ लेख येतात. ‘भावबंधन’मधला घन याम ‘मा या बुि धान म तकाचा
ठाव तुला कधीच लागणार नाही’, असे लितके ला बजावून सांगतो. यांचा
सुधाकरदेखील वतः या तुलनेने अ यंत सामा य, ठग या, िन वळ पोटभ जगात
वावरत असतो. अशा उ लेखांतून, काहीशा दुरा वयाने का होईना, गडकरी वतःचेच
वणन करत आहेत, असे वाटते.
तथािप, आपली बु ी अलौ कक असली, तरी जगाचे, जीवनाचे गूढ कोडे
उलगड यासाठी ती नेहमीच उपयोगी ठरे ल, असे नाही, याची जाण गडकर्यांना
असावी आिण हे कोडे सुटायला हवे असेल, तर बुि म ेपे ा भावो कटता ितथे जा त
कामी येईल, असाही यांचा समज असावा. ‘ र र’ या किवतेत जीवनाचे गहन रह य
उकल यासाठी िन वळ बुि म ेपे ा आणखी काही वेगळे च बळ आप याला हवे आहे
आिण ते बळ भावने या ारा आप याला लाभेल, असा आशय गडकरी करतात..
किवते या पिह या कड ात आप या बुि म े या या मयादा गडकर्यांना जाणवत
आहेत, असे वाटते. ‘या रा ीचा शेवट काळोखा या प याड आहे, तो आप याला दसत
नाही’, या माणेच ‘ द ालाचा तटही अ ेयातून आरपार आपण पा शकत नाही’, ही
खंत गडकरी बोलून दाखवतात. आपली बु ीच के वळ इथे अपुरी पडत आहे, असे नाही,
तर आप याला जे शरीर लाभले आहे, यालादेखील िनसगाने सीमा घात या आहेत, ही
लेशकारक जाणीव गडकरी पुढ या कड ात कट करतात. ते सबंध कडवेच इथे
उद्धृत के ले पािहजे, इतके ते सुंदर आिण आशयगभ आहे.
मी ासास धनी अखंड फरतो वारा भरारा जरी
आधी बा रक वाडगे त र तया ही कुं पणे घातली
या वार्यावर बांधणारा किध मी उं ची मनोरे परी?
के हा नांगरणार ताल उघडी ही माळरानातली?
कवी हणतो, ‘वारा सार्या अवकाशाला ापून अखंडपणे भरारा फरत आहे. पण
मी के वळ एका ासापुरताच यावर मालक दाखवू शकतो. आधी हे देहाचे वाडगे कती
लहानसे आिण या याभोवतीही पु हा िनरिनराळी कुं पणे, बंधने घातलेली आहेतच! या

24
वार्यावर मी मा या मनोगताचे मनोरे कसे आिण के हा बांधणार? भोवती उघडे
माळरान पसरले आहे; पण ितथली ताल नांग न मा या मनाजोगते पीक ितथून कधी
काढणार?’ मानवी म यता, या या शरीरबळाला आिण बौि क बळाला िनसगानेच
घातले या मयादा, या या िविवध मह वाकां ा आिण याची हतबलता यांचे फार
सुंदर िच गडकर्यांनी इथे रे खाटले आहे. माणसाची बु ी ही िनसगाने याला दलेली
एक े देणगी आहे; पण ित या योगाने आपण सारे काही साधू शकतो, कशावरही
वािम व िमळवू शकतो, ही याची घमड थ आहे. या ओळी वाचताना मढकरां या
या िस ओळ चे मरण झा यावाचून राहत नाही. मढकर हणतात, ‘मा या ानाचे
कुं पण मशानात’ तर गडकरी हणतात, ‘आधी बा रक वाडगे त र तया ही कुं पणे
घातला’
मनु य जेवढा बुि मान असेल, तेवढीच या बु ी या मयादा जाणव यावर याला
वाटणारी खंतही उ कट! या दृ ीने या कड ात गडकर्यांनी वापरले या िविवध
श दसंहती, ितमा या फार अथपूण आहेत. ‘अखंड भरारा फरणारा वारा’. ‘वार्यावर
बांधता न येणारे उं ची मनोरे ’ कं वा ‘माळरानावरची नांगरता न येणारी ताल’ या
ितमांतून माणसाची के िवलवाणी हतबलता फार प रणामकारक रीतीने झाली
आहे.
या किवतेतून गडकरी मानवी ाना या मयादा प करतात. एका मयादेपयत ान
ही रह ये उलगड यास सा कारी ठरते, पण या यानंतर उ कट भावबळ हीच
माणसाची खरी गरज असते. हणून गडकरी हणतात, ‘बु ीला िजरवीन भावजिल
का? —आशा न माते दुजी’. बु ी ही तकककश, कठोर, तडजोड न करणारी— हणजेच
दयशू य असते. ित यानंतर ‘भावजल’च जीवनात माणसाला कामी येत.े हा आशयही
गडकर्यांनी अ यंत प रणामकारक भाषेत के ला आहे.
जे दृ ीस दसे न, तेच पटु नी वाटेल िच ा कधी?
बु ीला िजरवीन भावजिल का?—आशा न माते दुजी
तेजाला डक न का लपिलया या अंधकारामधी
के हा म तक लोपुनी दिय या होईल उं ची खुजी?
इथे गडकरी के वळ वतःसाठी न हे, तर सार्या मानवजातीिवषयीच जणू एक
अपे ा करत आहेत. जीवनातली महान स ये बु ी या डो यांना कधीच दसत
नाहीत. यासाठी ही बु ी भावजलात िभजून, िवरघळू न मृद ू हायला हवी असते.
ाना या पलीकडे असलेले अंितम येय, अंधकारात दडलेले तेज जर डकायला हवे
असेल, तर माणसाचे बुि धान म तक या या दयात लोपले पािहजे. याची उं ची
खुजी झाली पािहजे. हे भा य आप याला कधी लाभेल का, असा आत गडकरी इथे
िवचारतात.
या किवतेतला काही भाग हा सहजासहजी आकलन हो याजोगा नाही. या
श दांतून, या ओळ तून गडकर्यांना नेमके काय अिभ ेत आहे, ते आप याला उमगत
नाही. ‘जे दृ ीस दसे न, तेच पटु नी वाटेल िच ा कधी?’ एर ही जे सहजासहजी दृ ीस
पडत नाही, असे गडकर्यांना काय नजरे ला पडायला हवे होते? इथे काही आ याि मक

25
आशय कवी या मनात असेल का? सारे अ या मवादी हणतात, क अंितम गहन
स याचे आकलन हे के वळ बु ी या बळावर होतच नाही. यासाठी भावनेचा ओलावा,
आ ता आव यक असते. जे ान मोठमो ा तप ांना, साधूंना ा झाले नाही, ते
कृ णावर भाबडे ेम करणार्या गोकु ळात या गोप ना सहज सा य झाले. एक अशी
कथा सांगतात क , कबीरांना भेटायला आलेले यांचे काही भ यां या भि ेमाची
थोरवी मु कं ठाने गाऊ लागले. ते हा कबीर यांना हणाले, ‘मा या भि ेमाचा
कसला बडेजाव सांगता? खरे ेम तर या गोकु ळात या गोप नी कृ णावर के ले—‘एक
एक गोपीके ेम म बह गये लाख कबीर’. एका एका गोपी या उ कट ेमाम ये
मा यासारखे लाखो कबीर वा न गेले आहेत!’ गडकर्यांनादेखील असेच काही
हणायचे असेल का?
सार्याच बुि मंतांना आप या बु ीचा अहंकार वाटत असतो. ितला असा य असे
कोणतेही ान या जगात नाही, ही यांची धारणा असते. पण जािणवेचे अनेक गूढ,
अ ात देश असे असतात, क िजथे तकिन बु ीची धाव पोचू शकत नाही. यासाठी
भावनेचाच आधार ावा लागतो. बु ीला भावजलात िजरवले पािहजे, बुि धान
म तकाने खाली वाकू न भावनेने आ झाले या दयापुढे शरणागती प करली पािहजे,
असे गडकर्यांना इथे अगदी उ कटतेने वाटत आहे.
पण या भावजला या जोरावर गडकर्यांना शेवटी काय सा य करायचे होते? ते
आपले अंितम ईि सत यांनी किवते या शेवट या दोन ओळ त सांिगतले आहे. पण या
ओळी दुब ध आहेत. यांचा नेमका अथ आप याला आकलन होत नाही. गडकरी
हणतात :
माझे होईल सव हे किध, मला जे आजला पारखे?
माझे िच च नाचवीन नयनी मा या कधी सारखे?
जे मला पारखे झाले आहे, ते सव पु हा माझे हावे, माझेच िच मला मा या
डो यांत नाचवता यावे, असे गडकरी हणतात. हणजे यांना नेमके काय हवे होते?
के शवसुत आपले ‘हरपले ेय’ शोधताना हणतात—
हणुिन जीव पाखडीतसे, न प र हरपले ते गवसे
गडकरी देखील असेच काही हरपले ेय शोधत आहेत का? ‘तेजाला डक न का
लपिलया या अंधकारामधी’ असे ाकू ळ उ ार ते काढतात. ते तेज हेच यांचे हरपले
ेय असेल का? गडकरी हे अ या म मागावरचे वासी होते, असे हण यास
आप यापाशी काही पुरावा नाही; परं तु आ याि मक साधना करणारां माणे
कलावंतालाही काही ेय संपादन करायचे असते. तोही वतःला सव पा इि छतो.
एका आ मौप य वृ ीने िव ाशी एक प हावेसे याला वाटत असते. गडकर्यांना जे
येय पारखे झाले आहेसे वाटते, ते हेच तर नसेल? ‘माझेच िच मला मा या डो यांत
नाचवता यावे’ हणणारे गडकरी एका वेग या वाटेने या आ याि मक
जीवनसाथकाचाच तर शोध घेत नसतील? किवते या शेवट या दोन ओळी अवघड
अस या, तरी असेच काही या सुचवताहेत का?
‘ र र’ किवता मी जे हा जे हा वाचते, ते हा ते हा ती मला अ व थ करते. मी

26
मा यापुरता ितचा एक अथ लावला. पण तोच ितचा एकमेव अथ असेल, असे मी
समजत नाही कं वा गडकर्यांना आप या किवतेचा हाच अथ अिभ ेत असेल, असेही मी
हणू शकत नाही. एक मा खरे ; गडकर्यांसार या िवल ण बुि मान आिण याबरोबर
अ यंत भावनाशील अशा संवेदन म कलावंताला बु ी आिण भावना यां यामधला हा
संघष ती तेने जाणवत असला पािहजे, असे मा नेहमी मनात येत.े
यां या नाटकांतून बु ी आिण भावना यातील िवरोध करणार्या पा ां या
जो ा रं गवले या दसतात आिण ितथे तककठोर बु ीने भाब ा. पण उ कट
भावनेपुढे हार खा लेलीही दसून येत.े आप या बुि धान म तकाला सव व मानणारा
‘भावबंधना’तला िनदय व कठोर घन याम शेवटी िनरपे दयेला, ेमाला शरण जातो.
ती आिण त लख बु ीचे पेच खेळू शकणार्या लितके ला शेवटी स दय मालतीची
थोरवी मा य करावी लागते. भाबडा, वहार न जाणणारा धुंिडराज सार्यांची
सहानुभूती संपादन करतो आिण ‘एकच याला’तली सरळ, ेमळ, पितपरायण संधु
सुधाकरा या हातून मरण प करताना या यापे ा अनंत पट नी मोठी, उं च ठरते.
िजथे बु ीचे सारे साम य हतबल होते, ती भावबळाची थोरवी गडकरी आप या
नाटकांमधून अनेक वेळा मा य करताना दसतात आिण हणूनच ‘बु ीला िजरवीन
भावजिल का?—माते न आशा दुजी’ ही यां या ‘ र र’ किवतेतली ओळ कं वा ‘म तक
दयात लोपून माझी उं ची कधी खुजी होईल का’ ही यां याच किवतेतली असोशी
मला ितचा िविश अथ जाणवून देत आहे, असे वाटते

27
 जोगी

– का त

का त

का त या नावाने किवतालेखन करणारे वामन रामचं का त हे कवी मूळचे

मराठवा ातले. िनजामाची राजवट जे हा ितथे होती आिण उदूचे आ मण मराठी
भाषेवर सात याने होत होते, या काळात मराठवा ातले मराठीचे थान अढळ
राहावे, हणून ितथ या सािहि यकांनी िजवापाड य के ले. का त हे यापैक एक
मुख कवी. सािह यकार.

शततारका हा बायांचा सं ह आिण वीणा, वाजली िवजेची टाळी, वेलांटी,

28
मरणगंध, इ यादी फु ट किवतांचे सं ह का तां या नावावर जू आहेत. उ कट
राजक य जाणीव आिण धुंद णयभावना या का तां या किवतेमागील मुख ेरणा
अस याचे जाणवते. मराठवा ात पूवायु य गे यामुळे उदू का ाचेही गडद रं ग यां या
किवतेवर चढले आहेत. मूळचे मराठवा ातले का त वसायपर वे पुढे महारा ात
येऊन थाियक झाले. दीघकाळ आकाशवाणीवर यांनी काम के ले. थोडेब त ग लेखन
यांनी के ले आहे. पण मराठीतला अ ग य कवी हाच यांचा खरा प रचय. रिव करण
मंडळातले कवी अ तंगत होऊ लागले, ते हा अिनल, बोरकर, कु सुमा ज यां या जोडीने
का त यांनीही ल णीय का लेखन के ले. काही दीघका े यांनी िलिहली आहेत.
नागासाक चे अंध, सिख शेजा रणी, तू हसत रहा यासार या यां या फु ट किवता
मराठी रिसकां या सदैव मरणात राहतील..

जोगी ही का तांची फारशी िस नसलेली अशी एक किवता. ितचे जोगी हे शीषकच

किवतेत अनु यूत असले या आशयासंबंधी या अनेक संभा ता सुचवणारे आहे.
जोगी ही ढ अथाने ेमकिवता आहे; पण या ेमाचे िच ण इथे इतके धूसर आिण
अ प आहे क , किवता िनखळ ेमभावनेपे ा आणखी वेगळे काही सुचवत आहे का
आिण यामुळे ितला सा या श दाथापलीकडचे एक ापक अथप रमाण लाभत आहे
का, हे बघणे उ ोधक ठरे ल, असे मनात आ यावाचून राहत नाही.

किवतेचे जोगी हे शीषक ारं भी मनात कु तूहल िनमाण करते. भारतीय सं कृ तीत
‘जोगी’ या संक पनेला काही िविश अथ आहे. जोगी हे योगी या सं कृ त सं ेचे अप
आिण अिधक ढ असे व प आहे. सवसंगप र याग क न जोगी होणे ही क पना
भारतीय मनाला भावते. मोह पाडते. या श दा या के वळ उ ारानेही अ तल न अशा
अनेक सां कृ ितक आिण वाङ् मयीन संदभाना जाग येत.े आ दनाथ शंकर हा योगी
हणजेच ‘जोगी’ आहे. एका जु या मराठी लोकगीतात पावती काहीशा ेमाने, तर
काहीशा िवर वृ ीने शंकराचे वणन करते, ‘म तक जटाजूट ि पुं भाळी, ग । कसा
जोगडा, बाई, पडला कपाळी, ग!’ या ित या उ ारात यो याबरोबर संसार थाटू न
बस यातली खंत कट झाली आहे. रसराज शृंगाराचे अनेक रं ग अनास वृ ीने
खेळणारा ीकृ ण हा योगे र आहे. ही दोन महान दैवते सोडली, तरी पुढेही जो याचे
अनेक उ लेख सािह यात येतात. ‘जोगी, मत जा, मत जा, मत जा । पाँव पडू ँ म तोरी’,
हणणारी ेम दवाणी मीरा सवप रिचत आहे. ऐन ता यात ेमभंग झा यामुळे जोग
घेतलेले अनेक नायक मराठी ेमकिवतेत वारं वार आप याला भेटतात ‘घेतला जोग
जोग ध नी भगवे ’ हणणारा तांबे यां या एका किवतेतला नायक यौवनात वा ाला
आले या ेमिनराशेमुळेच िनःसंग होऊन या मागाला लागला आहे, हे किवता वाचताना
जाणवते. पु षां माणे ि याही जोिगणी होतात. कधीकधी तर ेमसाफ या या
आनंदाकडे पाठ फरवूनही के हा आपखुशीने तर के हा स ने या हा सं यास
प करतात. कु सुमा जां या एका किवतेतली नाियका आप या ि यकराला हणते :
मठ उभा करोनी मनात मी, राजसा
जोगीण जाहले हा ज माचा वसा

29
 मज दला भवाने शू याचा वारसा—
हा ‘शू याचा वारसा’ ज मभर सांभाळणे सोपे नाही. याची िच े सािह यात अनेक
लेखक—कव नी उ कटपणे रे खाटलेली दसतात. ेमभंगा या दा ण वेदना
िवसर यासाठी जोगी होणे या क पनेत काहीतरी िवल ण ‘रोमँ टक’ आहे, यात शंका
नाही.
का तां या किवतेतला जोगी याच कारचा असावा. आ याि मक फल ा ीसाठी
न हे, तर पूववयातील िवफल ेमा या मृती िवसर यासाठी तो जोगी झाला आहे. पण
अशा मृती िवस हटले, तरी िवसरता येत नाहीत. आयु या या उतर या काळात
पु हा कधीतरी ती मरणे मनात जागवावीत, िजथे यौवनातले कोवळे ेम फु लले, ते
थळ पु हा बघावे, ितथे कदािचत आजही िनवास क न रािहले या ि येचे पुनदशन
यावे, अशी उ कट असोशी वाटणे अश य नाही. भूतकाळात बुडून गेले या या
भाविव ाचा पु हा शोध घे यासाठी हा जोगी या जु या गावात आला आहे. किवते या
पिह या दोन ओळी यासंदभात िवल ण अथपूण आहेत. जोगी हणतो :
यांतील तुझे घर वद कु ठले?
बुडता दस हे नगर गवसले!
जु या गावाचा शोध घेत जोगी येतो. ‘ दस बुडताना’ हे नगर याला सापडले आहे.
ती दवसाची तर सांजवेळ आहेच, पण ओसरत आले या आयु याचीही ती सं याकाळ
आहे. या दृ ीने बुडता दस हे नगर गवसले ही ओळ फार सूचक वाटते. जोगी जु या
गावात आला खरा, पण म ये उलटू न गेले या अनेक वषानी गावात खूपच बदल झाला
आहे. यामुळे ेयसीचे घर याला गवसत नाही आिण मग यातील तुझे घर वद कु ठले?
असा आत तो िवचारतो.
गाव तेच आहे, पण ओळखी या खुणा काहीच नाहीत. जोगी भांबावतो.
िम ासार यािबदीिबदीतून हणजे सार्या राजर यांतून, चौकांतून तो भटकत
राहातो. घराघराला साद घालतो. पण सारे मूक, शांत, िनः त ध. याला यु र
िमळणे तर दूरच, पण या या ाकू ळ हाकांचे साधे पडसादही उमटत नाहीत. सुने,
िनमनु य र ते िथजले या डो यांसारखे भावशू य, भयानक वाटतात. तो हणतो :
फरलो मलो िबदीिबदीतुिन
साद घातली सदनी सदनी
पडसादही नच उठले फ नी
सुने सुने पथ ने िच िथजले!
गावावर कु या जादूगाराने जणू मं टाकला आहे कं वा कस या तरी शापाने गावाचे
चैत य हरपले आहे. गावात वसती आहे; पण ती ‘भयाण काळी’. गवा ात दवे जळत
आहेत, पण ते ‘मुके’, कसलीही भाषा न बोलणारे . हे दवे हणजे कु णाची तरी ती ा
करीत जळणारी जणू दये आहेत. जो याला आप या आतुर दयाचेच ते तीक वाटते
आिण अशा शंकाकु ल मनःि थतीत बाव न तो गावात हंडत असताना येणार्या
वादळाची याला चा ल लागते. पि मेतून ढग उठताना दसतात. जो या या या

30
सं ा त मनःि थतीचे िच पुढील ओळ म ये उमटले आहे :

धूसर काळी भयाण वसती

मुके गवा ी दीप उजळती
ती ेत जणु दये जळती
बघ पि मेतुनी घन उठले!
–आिण मग येते वादळ. मृतवत शू य पडले या गावाची दुदशा करीत, हो याचे
न हते क न टाक त वादळ कोसळते. दशा ढगांनी भारावून जातात. कोसळणार्या
वादळी पावसात गाव हलतो, फु टतो. आधारासाठी, संर णासाठी जोगी घडीभर या
झाडाचा आ य घेतो, ते झाडही वादळा या जोराने उ मळू न पडते आिण िवजा तर
अशा लखलखाट क न तळपत असतात, क यांचे पदर आप या अंगाला चाटू न जात
आहेत, असा जो याला भय द भास होतो.
दशा ढगे भारावुन गे या
गाव वादळी हलला फु टला
ध रला त ही पिथ उ मळला
वीजपदर चाटू न चालले!
जो याचे गावात आगमन होते. जु यातले ओळखीचे काहीही याला सापडत नाही.
ेयसी या घराचा मागमूस याला लागत नाही. घरे बंद. दारे बंद. र ते िनमनु य. सारे
मुके, भयाण. कु णी कसलाही ितसाद देत नाही. गावा या िजवंतपणाची खूण हणजे
गवा ागवा ांत शांतपणे जळत रािहलेले दीप. तेही जळणार्या दयासारखे ाकू ळ,
िव हळ आिण अशा िनकरा या णीच वादळ येते. गाव या सजीवपणा या
उर यासुर या खुणाही वादळाने पुसून जातात. पण जो याला अजूनही आशा वाटते.
ेयसीचे घर अजून सापडेल, या या खुणा अजूनही कु ठे तरी दृि पथात येतील. पण
तसेही काही घडत नाही आिण मग तो आतपणे ितला हणतो :
दीपिह न घ र तुला लािवला
खूण ठे िवला नच फु लझेला
का शू यी बोलिवले मजला
परतता नगरदारिह िमटले!
ि येने आप या अि त वाची िनदान काही सा पटवायला हवी होती. इत या
वषानंतर आप या भेटीची आशा मनात बाळगून आले या आप या पूवजीवनात या
ि यकराचे ितने वागत करायला हवे होते. श द नाही तर नाही, िनदान िखडक त
संकेतखुणेसारखा जळणारा दवा, खुणेसाठी ठे वलेला एखादा फु लांचा झेला— ितची,
ित या मनाची ओळख देणारे काहीतरी सूचक िच ह कु ठे दसायला हवे होते. पण तसे
काहीही याला दसत नाही. याची पुरती िनराशा होते. का शू यी बोलिवले
मजला? असा या अदृ य ि येला िवचारत तो शेवटी गावातून परत फर यासाठी
मागे वळतो, तो काय? —वेशीचे दार बंद झालेले असते आिण जोगी या िन क ण,

31
िन ेम गावातच कायमचा अडकू न राहतो. ना इकडे, ना ितकडे, अशी याची
के िवलवाणी अव था होते!
जोगी या किवतेत सरळसरळ जाणवणारा अथ हा असा आहे आिण तो किवते या
थम वाचनात आप याला उमगतो. पण नंतर असेही मनात येत,े क किवता के वळ
िवफल ीतीची कथा नाही. ती एकू ण मानवी जीवनाचीच दा ण शोकांितका आहे.
कु ठ या तरी ेयावर जीव जडवावा. ते काही कारणामुळे दुराव यावर िन र छ होऊन
एक मानिसक वैरा य यावे, आयु याचा शेवट जवळ आ यावर िजवा या आकांताने या
ेयाचा पु हा एकदम यास यावा आिण ते सारे च संपून गेले आहे, ही जाणीव
झा यानंतर ितथून परत फर याची वाटही रा नये; असा काहीसा हा दुःखा त अटळ
वास आहे. काही भा यवंतांना जीवनातले आपले ईि सत सहजपणे लाभते. काह ना
जीवनात असे काही िमळव याजोगे ेय असते, याचाच ज मभर प ा लागत नाही
आिण एखा ाला तो प ा लागला, तरी ते ेय मा याला लकाव या देऊन सदैव दूर
दूरच जात असते. ही जीवघेणी तडफड, कधी हाती न येणारे ेय आिण ते न लाभ यावर
परती या वाटाही आता बंद झाले या आहेत, अशी होणारी िवदारक जाणीव—या
अटळ यातनाच ातून याला जावे लागते.
या किवतेतील जोगी हा या दृ ीने सतत आशाळभूतपणे ेयामागे धावत सुटणार्या
सवसामा य माणसाचेच तीक आहे. इथे जो याचे ेय याची भूतकालीन ि या हे आहे.
पण कवीने ि येचे िच अंधूक ठे वले आहे. ितचे कसलेही शारीर तपशील तो आप याला
सांगत नाही. हरवले या, मूळचा चेहरा गमावून बसले या गावा या पाने ती ेयसी
मधूनमधून ओझरती जाणवत राहते. या दृ ीने सुने सुने, िथजले या डो यांसारखे
दसणारे र ते, गावातील भयाण काळी वसती, गवा ांत जळणारे मुके दीप या
तपिशलांतून ेयसीचेच सूचक आभास कवीने िनमाण के ले आहेत. नंतर गावावर
कोसळणारे वादळ हेही जोगी व याची ि या यां या भावजीवनाला उ व त क न
टाकणार्या एखा ा वादळाची ओझरती चा ल देऊन जाते ‘ध रला त ही पिथ
उ मळला’,
‘वीजपदर चाटू न चालले’ या ओळी जो या या उ मळू न पडले या मनाची जाणीव
आप याला देतात.
पण सवात प रणामकारक वाटतात, या किवते या शेवटी येणार्या ओळी. आपले
हताश, भ दय सावरत जोगी ते हा गावातून परत फर याचा िनधार करतो,
गावा या वेशीजवळ येतो, ते हा ‘नगरदार’ हणजे वेशीचे दार याला िमटलेले दसते.
या बंद दारा या पाने भिव याचे दारही या यापुरते बंद झालेले असते!
अशी ही किवता. एका ेमभ दयाची जशी ती कहाणी आहे, तशी जीवनात ल
देऊन जाणार्या ेयाची आिण यामुळे हताश वैफ यच के वळ पदरात पडले या
मानवाचीही ती सनातन शोकांितका आहे. हणूनच किवता वाचून संपवताना या
जो याम ये येक वाचकाला आपली वतःचीच ओळख पटते!

32
 मी तुझी मावशी तुला यायला आले

ही भरली घागर तु या िशरावर, बाळे

तू उभी, लागले कु ठे कु ठे तव डोळे ?
ही गाडी वाजे खड खड खड खड दूर
हे इकडे उडते धड धड तवही ऊर!
तू स आता, णे िख तू होशी
मेघात गवसला चं च दुसरा दसशी
तू अ लड साधी पोर! लाडके
गु जने कि पली थोर! लाडके
तुज कशास हा संसार? लाडके
हा दोन दवस त र टळो, हणोनी आले
मन अधीर, गेले माहेरा, तव गेले!

माहेरी आपण भाउिबजेला जाऊ

येतील यावया बाबा अथवा भाऊ
हे ौढपणाचे ओझे फे कु िन देऊ
सुचतील तेवढे खेळ खेळुनी घेऊ
ही मनात तुिझया, बाई! वासना
मी ओळिखले, का नाही? सांग ना
भर बघू पु हा अ ूंही लोचना
हे हासत आता आ लंगी मज, बाळे
मी तुझी मावशी तुला यायला आले!
– ल मीबाई टळक

ल मीबाई टळक

ल मीबाई टळक. मराठीतले एक यातनाम कवी रे . नारायण वामन टळक

यां या प ी. परं तु ल मीबा ची ओळख एवढीच नाही. मराठी सािह यात यांचे
वतःचे असे एक वैिश पूण थान आहे. यांनी िलिहलेले ‘ मृितिच े’ हे आ मच र
या िविश वाङ् मय कारातला एक असाधारण असा आदश आजही मानला जातो. या
आ मच र ातून वतः ल मीबा चे जे वभाविच झाले आहे, ते िवल ण
िवलोभनीय आहे. रे . टळकांनी त ण वयातच ि ती धमाचा अंगीकार के ला.

33
कालांतराने ल मीबाईही ि ती झा या. या धमातराचे, यातून िनमाण झाले या
अनेक सामािजक, सां कृ ितक आिण मानिसक संघषाचे अ ितम िच ण ‘ मृितिच े’म ये
बघावयास िमळते. ल मीबा नी ‘ मृितिच े’ िलिहली, याबरोबरच यांनी
किवतालेखनही के ले. इतके च न हे, तर रे . टळकां या िनधनानंतर यांचे अपुरे रािहलेले
‘ि तायन’ हे महाका ल मीबा नी पुरे के ले. सव टळक कु टुंब तर सािह य ेमी
होतेच; पण मराठीतला एक असामा य ितभेचा कवीही रे . टळक आिण ल मीबाई
यां या वा स यपूण सहवासात काही काळ राहत होता. हा ितभावंत हणजे
बालकवी. ‘ मृितिच े’म ये रे . टळक, आपले अ य कु टुंबीय यां या बरोबरीनेच
बालकव चेही अ यंत असे रे खाटन ल मीबा नी के ले आहे.
इथे दलेली किवता ही ल मीबा या का लेखनाचा एक सुंदर आिव कार आहे.
एकोणीसशे बारा साली ‘मनोरं जन’ मािसका या दवाळी अंकात ही किवता िस
झाली होती. त कालीन सामािजक प रि थ यनुसार मुल ची ल े अ प वयात होत.
अशा मुली सासरी नांदत अस या, तरी माहेरची ओढ यांना आतून लागलेली असे.
यातही दसरा- दवाळीसारखा सण जवळ आला, तर या मनात या मनात या सणाची
मधुर िच े रं गवत. या सणा या िनिम ाने आपण माहेरी जाऊ, आई-विडलां या
वा स य ेमाचा अनुभव घेऊ, भाऊिबजे या िनखळ आनंदात हाऊ आिण भावाला
ओवाळू न याचेकडू न सुरेखशी भाऊबीज घेऊ, अशा अनेक सुख व ांत या सासरचा
रिहवास, ितथला िश तीचा काच, सासुरवािशणीवर पडणारी अनेक बंधने िवस न
जात. ल मीबा या काळातले ीजीवनाचे हे वा तव व प या किवतेत िवल ण
िज हा याने आिण उ कटतेने कट झाले आहे.
या किवतेची नाियका कोव या वयाची एक पोरसवदा सासुरवाशीण आहे.
किवते या सु वाती या दोन ओळ तच ितचे मू तमंत िच आप या डो यांसमोर
उभे राहते. मुलीचे वणन बघावे :
ही भरली घागर तु या िशरावर, बाळे
तू उभी, लागले कु ठे कु ठे तव डोळे ?
ही गाडी वाजे खड खड खड खड दूर
हे इकडे उडते धड धड तवही ऊर!
कोवळी सासुरवाशीण आिण ित या मा यावर ितला क ानेच पेलता येईल, अशी
भरलेली घागर. ती घागर ित या िशरावर अकाली चढले या संसाराचेच जणू तीक
आहे. पाणी भर यासाठी ती िविहरीवर– कदािचत पाणो ावर आलेली आहे. पण
िशरावरची घागर पेलताना ितचे डोळे मा ‘कु ठे कु ठे ’ लागले आहेत. दवाळसण जवळ
आला आहे आिण माहेरचे बोलावणे आता आप याला येईल, या अपे ेने ितचे दय
उ कं ठत, आशातुर झाले आहे. ितचे डोळे जसे ‘कु ठे कु ठे ’ लागले आहेत, तसे ितचे कानही
काही अपे ेने चा ल घेत आहेत. दूर खड खड वाजणार्या गाडीचा आवाज ती ऐकते
आिण आप याला माहेर न कु णी यायला येईल का, अशा उ सुकतेने ितचे दय धडधडू
लागते. आशा-िनराशेचा खेळ मनात चालू होतो आिण या भावनां या छटा
आळीपाळीने ित या मुखावर झरकन उमटू न जातात. ित या या चंचल, अि थर

34
मनःि थतीचे व यामुळे णो णी पालटणार्या ित या मुखमु च
े े कती सुंदर वणन
पुढील ओळ त के ले आहे :
तू स आता, णे िख तू होशी
मेघात गवसला चं च दुसरा दसशी
पण कोण करते आहे हे सारे वणन? या मुलीला माहेरचे कु णी खरोखर भेटायला आले
आहे का? आली आहे ितची मावशी. ती दु न आप या भाचीला बघते. ितचे
भारावलेपण, ितची उ कं ठा, ित या मनात चाललेला आशा-िनराशेचा खेळ. हे सारे ती
मावशी बघते आिण तीच हे सारे वणन करते. याबरोबर अकाली, अजाण वयात
मुल वर ापंिचक जबाबदार्या लादणार्या सामािजक प रि थतीवरही ती
ी वभावानु प काही भा य करते. ती हणते :
तू अ लड साधी पोर! लाडके
गु जने कि पली थोर! लाडके
तुज कशास हा संसार? लाडके
हा दोन दवस त र टळो, हणोनी आले
मन अधीर, गेले माहेरी, तव गेले!
सासरी नांदत असले या आिण पाणी भर यासाठी घरापासून दूर आले या अजाण
भाचीची मनोव था अचूक ओळखणारी ही मावशी ौढ, अनुभवी आिण ेमळ आहे, हे
ित या वरील उ ारांव न आप याला सहज जाणवते आिण ितचे पुढील श दही याच
मनकवडेपणाची सा पटवतात. ती पुढे हणते :
माहेरी आपण भाऊिबजेला जाऊ
येतील यावया बाबा अथवा भाऊ
हे ौढपणाचे ओझे फे कु िन देऊ
सुचतील तेवढे खेळ खेळुनी घेऊ
ही मनात तुिझया, बाई! वासना
मी ओळिखले, का नाही, सांग ना?
भर बघू पु हा अ ूंही लोचना
ये हासत आता आ लंगी मज, बाळे
मी तुझी मावशी तुला यायला आले!
या सवच ओळी इत या बोल या आहेत, क यावर वेगळे िलिह याची
आव यकताच नाही. या कोव या अजाण मुली या मनःि थतीचे कती बे ब िच
इथे रे खाटलेले आहे. ितची अपे ा इतक च आहे, क दवाळसणाला आप याला माहेरी
यायला बाबा कं वा भाऊ येतील. आपण यां याबरोबर जाऊ, सासरी मा यावर
लादले गेलेले हे ौढपणाचे ओझे पा या या या घागरीबरोबर दूर फे कू न देऊ, चार
दवस बालवयातले िनरागस खेळ पु हा मनसो खेळून घेऊ, या न वेगळे या
सासुरवािशणीचे मनोगत काय असणार? ते मनोगत जाणून ही मावशी ेमाने आप या
भाचीला हणते, ‘आता ये, मला आनंदाने िमठी मार, पा . मी तुझी मावशी तुला तु या

35
माहेरी यायला आले आहे!’

मुलीला ने यासाठी ितचे बाबा कं वा ितचा भाऊ यां याऐवजी मावशीची योजना
कर यात कविय ीने मोठी मा मकता कट के ली आहे. माहेर या िविवध ेहबंधांत
मावशीशी जडलेला मुलीचा ेहाचा धागा काही िवल ण असतो. ‘माय मरो; पण
मावशी जगो’ ही हण या धा याचा सा ा कार घडवते. हणून मुलीला माहेरी यायला
ितची मावशी येत,े ही घटनाच अितशय का ा म आहे.
दुसरी गो या किवतेची श दकळा. ती साधी, सरळ, ओघवती आहे. पण यामुळे
ितची भावो कटता वाढली आहे. मुली या मुखावरची भावनांची आंदोलने
करताना मेघात गवसले या चं ाची ितला दलेली उपमाही अशीच समपक आहे.
किवते या ारं भीची ‘भरली घागर’ ही फार अथपूण आहे. या घागरी या पाने
मुली या िशरावर अकाली चढिवलेले संसाराचे जड ओझे कविय ीने सूिचत के ले आहे.
‘तू अ लड साधी पोर! गु जने कि पली थोर’ या मोज या श दसंहतीत त कालीन
ीजीवना या थावेदनांचे सारे िच आप या डो यांसमोर उभे राहते. ‘बाळे ’,
‘लाडके ’ ही संबोधनेही मायाममतेने ओथंबलेली आहेत. या किवतेचे सव स दय ित या
साधेपणात आहे.
ल मीबाई मो ा ितभाशाली कविय ी हो या, असे न हे. पण किव दयाची
संवेदन मता, उ कटता आिण ीजीवनातील सुखदुःखांशी समरस हो यासाठी
आव यक ती क पनाशील वृ ी यां याजवळ होती, यात शंका नाही. ‘तुि ह कवी,
िभका रण मी, हो, तुम या दारी’ असे किवसंमेलनाम ये वतःला हणवून घेणार्या
ल मीबाई िवनयशील हो या. पण यां या ठायी भावनेची ीमंती िनि त होती. यांचे
पती रे . टळक यांनी ‘ साद आहे, ितभािह आहे, का ौघ गानातुिन वाहताहे’ हे
ल मीबा ब ल काढलेले उ ार हणूनच साथ वाटतात.

36
 सं ाि तचा दवस

– यशव त

यशव त

रिव करण मंडळ आिण यातले कवी यांची मराठी का ेमी रिसकांना न ाने
ओळख क न दे याची आव यकता नाही. के शवसुतांचा कालखंड आिण नंतरचा अिनल,
का त, कु सुमा ज, बोरकरांचा कालखंड यांना जोडणारा दुवा हणजे रिव करण मंडळ.
हे मंडळ के वळ एक नवी का िवषयक भूिमका घेऊन रिसकांपुढे आलेले न हते. के वळ

37
सामूिहक का रचना एवढेच यांचे येय न हते. तर हे मंडळ हा एक सामािजक
सहजीवनाचा योगही होता. का ा म वृ ीतून फु रलेली, स दयवाद
(Romanticism) हा जीवनधम मानणारी आिण तदनुसार अ तः वृ ीशी इमान राखून
कलासाधना करणारी ती एक अिभनव ेरणा होती. तांबे यां यासार या ये कवी या
बरोबरीने रिव करण मंडळाने मराठी का े ात जवळजवळ अधशतक अ ितहत
स ा गाजवली. िवपुल का लेखन के ले. रचनेत सा ेप आणला. क पनार यतेपे ा
वा तव िच णावर अिधक भर दला. सुनीतापासून खंडका ापयत नवनवे रचनाबंध
योगशील जािणवेने मराठीत जवले. मु य हणजे, माधव युिलयन आिण यशव त
अशा दोन े कव ची ितने या किवपरं परे ला देणगी दली. पुढ या िनदान तीन िप ा
तरी रिव करण मंडळा या भावाखाली हो या. आजची मराठी किवता कतीतरी पुढे
गेली आहे. तरीदेखील रिव करण मंडळाचे ऋण आजही ितला िवसरता येणार नाही.
इथे रिव करण मंडळाचा िव तृत प रचय क न ावयाचा नाही. पण यांचे एक
वैिश सांगायचे आहे. रिव करण मंडळा या व रं जनात सामािजक सुधारणावादी
आदशाचाही काही माणात अंतभाव झालेला होता. िवशेषतः ‘िवधवा’ हा या कव चा
एक हळवा मान बंद ू (Weak point) होता. िगरीशांचे ‘अभागी कमल’ आिण माधव
युिलयन यांचे ‘िवरहतरं ग’ या दो ही खंडका ां या नाियका िवधवा आहेत. ‘िवधवा
रािगणी’ ही माधव युिलयनांची िस किवताही िवधवेचे मनोगत करते.
तां यांनीही अनेक िवधवागीते िलिहली. पण या िवधवांपे ा रिव करण मंडळातील
कव या का ातील िवधवा जरा वेगळी आहे. ती सुिशि त, धीट, चतुर, वातं य ेमी
आिण ेमाचे पुनल क न जीवनातला न झालेला आनंद पु हा िज ीने िमळवू
बघणारी (ते हाची) आधुिनक त णी आहे.
यशव तांची जी किवता इथे दलेली आहे, ितची नाियकाही एक िवधवाच आहे. पण
ितने आप या ि यकराशी पु हा ल के ले आहे आिण याचबरोबर सुखाने सहजीवनाचा
आ वाद घेताना मना या एका उ फु ल अव थेत आप या मनोमीलना या संगाचे ती
पु हा मरण करत आहे. आप या पतीलाही ती आठवण ती पु हा क न देत आहे.
िच पटात flash back असावा, या प तीने या किवतेत भूतकाळातला तो मरणाचा
पट पु हा उलगडत जातो आिण यातून एक र य ेमकहाणी आप यासमोर साकार
होते. हे एक कथाका आहे आिण याबरोबरच नाियका वतःच ते िनवेदन करत
अस यामुळे ते एक ना गीतही आहे.
किवतेची सु वातच मुळी जु या दवसां या आठवणीने होते. नाियका आप या
पतीला हणते :
अ ािप ते दवस येित मदीय यानी
म ीवनात भरली नवता जयांनी
सं ाि तचा दवस आठवतो तुला का?
वा जेधवा फु लिवली मम भा यराका!
आप या णयमीलनाची ती मु ध मृती तुला आहे का, असे आप या पतीला
िवचा नच नाियका थांबत नाही, तर सं ाि तचा तो िविश दवस, यावेळी झालेली

38
उभयतांची भेट, सं ा ती या हल ाची देवघेव करताना घडलेले ेमळ िवनोदपूण
संभाषण आिण यातूनच उभयतां या जीवनात झालेली ांती हे सारे ती हळ ा
मरणरं जनात गढू न जाऊन सांगू लागते. याबरोबरच ‘ या दवशी तू माझी भा यराका
— हणजे भा याची पौ णमा - फु लवलीस ना?’ अशी गोड आठवणही याला क न देते.
काय घडले होते या दवशी? खरे तर, या रा ी? तसे िवशेष काहीच घडले न हते.
सं ा त अस यामुळे नाियका रौ यपा ात हलवा घेऊन तो याला दे यासाठी या या
खोलीवर ‘अकि पत’ आिण रा ी या वेळी आली होती. रा ीची वेळ, खोलीतला
एका त, आधीच पर परांवर अनुर असलेले दोन त ण जीव एक आलेल.े अशा या
व भार या अव थेत नायकाला थोडा ख ाळपणा सुच यास यात नवल न हते.
यातून यांचे संभाषण सु होते. हलवा बघून तो िवचारतो :
‘का शु ताच अवघी? नच यात रं ग?’
ास उ र दले तव काय सांग!
‘या यात रं ग भरणे’ वदले हळू च,
‘हे काम के वळ अता तुम याकडेच!’
हल ा या शु पणाचे कारण सांगताना नाियका मा मकपणे हणते, ‘या शु
हल ात रं ग भरणे हे आता तुमचेच काम नाही का?’ पयायाने आपले रं गहीन वैध
रं गसुंदर करणे तुम यावरच अवलंबून आहे, असे ती याला सुचवते, ित या उ रातला
ग भताथ याला कळ याखेरीज राहत नाही. नाियके ची अबोल, पण सूचक अनुमती
याला कळते. याचा धीटपणा वाढतो. णयातला पुढाकार थम नायकानेच यायचा
असतो ना? तो चटकन टाकात लाल शाई घेऊन ‘रं ग कु ठे भ ?’ असा ितला
िवचारतो. ती उ र देत नाही. फ डोळे िमटू न या या समोर त ध, िन ल उभी
राहते. आिण मग काय घडते?

तो पश श यसम गार मदीय भाळी

होता णी पुल कता तनु ही जहाली
शीष तु या उधिळला हलवा सम त
बोलून ‘बािलश!’ तुवा ध रलास ह त!
खरे तर, सांग यासारखे यापुढे खूप काही घडले असणार. पण ते न सांग यातच
कवीचा संयम आिण सूचकता आप या ययाला येते. या णाची आपली मानिसक
अव था सांगताना नाियका फ एक मनोहर िच आप यासमोर उभे करते. ते िच
असे आहे : खोलीभर हलवा उधळला आहे आिण नायक— नाियका एका तात ितथे
पर परांसमोर उभी आहेत...

तारांगणासम तुझी गमलीच खोली

तीमािज तू िवलसलास िहमांशुमाली
होती सुगंध उधळीतिह रातराणी
भाळावरील न हती सुकली िनशाणी!

39
 िवरहकाल संपला होता. मनामनांची ओळख पटली होती. उदासवा या वैध सूचक
भाल देशावर शाईचा लाल टळा लागला होता. शु हल ात रं ग िवलसत होते.
णयमीलनाची ती जुनी आठवण नाियके या मनात जागी होते आिण या मरणात
रमताना ीसुलभ ल ेने नेम या जागी थांबून ती पतीला पु हा तोच िवचारते :

सं ाि तचा दवस आठवतो तुला का

वां जेधवा फु लिवली मम भा यराका —
णयर य, तरीही सूचक आिण संयमपूण, तरीही सारे सांगून जाणारी अशी ही
यशव तांची सुंदर किवता. आजही ितचे माधुय रिसकांना जाणव यावाचून राहत नाही.
मु य हणजे, या किवतेत वैध ज य दुःखाचा, थेचा य कं िचतही मागमूस कु ठे
आढळत नाही. ती के वळ एक र य, स अशी ेमकथाच आहे. नाियका िवधवा असणे
या गो ीला इथे िवशेष मह व दलेले नाही. ही गो आवजून यानी घे याजोगी आहे.

40
 कोण जाणे ते कशाला...

कोण जाणे, ते कशाला, तोडताना के वडे

पवता या पाय याशी देह हा खाली पडे

आतला संकोचलेला जीव झाला मोकळा

अन् कु णाला पाहवेना भंग या देहाकडे

भोवती एके क आले िभ ल या रानातले

ओळखाया देह माझा अन् रचाया लाकडे

नायकाचा श द आला, ‘हाच तो वेडा पहा

ओळखीच पूण मा या ख ग याचे वाकडे

एक बोले, ‘िम माझा खूण मै ीची पहा

क तुरीचा गंध याला हे मृगाचे कातडे!’

खेळते होते जयाचे आजवी डोळे िनळे

आज ते मंदावलेले लागले कोणाकडे?

कोणशी आली, हणाली, ‘आिण, बाई, तोच हा

ते पहा, तेजाळ या या र मालेचे खडे!’

के स माझे, वेष माझा आिण माझी कुं डले

हे कु णाला, ते कु णाला ओळखीचे सापडे

दूर थोडी िव मृतीला सा नी आता तरी

अंतरीची ीत माझी ओळखाया ये, गडे!
– ीिनवास कृ ण पाटणकर

ीिनवास कृ ण पाटणकर

ीिनवास कृ ण पाटणकर नावाचा कोणी कवी मराठीत होऊन गेला, हे आज या

तर सोडाच, पण गे या िपढीत या ये कव नासु ा ठाऊक असेल, क नाही, कोण

41
जाणे!
पाटणकरांचे नाव कु णा या मरणात असू नये, हे तसे वाभािवकच आहे. मराठी
किवमािलके त गोवले जावे, इतके ठसठशीत का यां या नावावर जू नाही. मूळचे
सोलापूरचे पाटणकर िश णासाठी पु यात आले. ितथ या सर परशुरामभाऊ
कॉलेजम ये ते दाखल झाले. हळू हळू यांचा मया दत, पण िज हा याचा िम प रवार
यां याभोवती गोळा झाला. ीपाद महादेव माटे यां यासारखे गुण ाहक आिण व सल
गु ही यांना सुदवै ाने लाभले. देखणे प, आकषक ि म व, वृ ीतला गोडवा आिण
जीवनाकडे उ हिसत व रिसक नजरे ने बघ याची वृ ी यामुळे पाटणकर अ पावधीतच
अ यापक आिण िम मंडळी यां याम ये सारखेच लोकि य झाले. बी.ए.ची परी ा पार
पड यानंतर काही मिहने नूतन मराठी िव ालयात यांनी िश क हणून काम प करले.
या काळात माटे ‘िव ानबोधा’चे संपादन करत होते. यावेळी आप या या आवड या
िश याला यांनी या कामातही सामावून घेतले. पण याच सुमारास ेमभंगा या सू म,
पण दुधर आघाताने यांचे कोवळे दय दुखावले. मानिसक दुःखाने शरीरही घे न
टाकले आिण यानेच शेवटी यांचा बळी घेतला. हा अ यंत स दय, गुणी आिण
असामा य त ण वया या अव या एकिवसा ा वष जग सोडू न गेला!
पाटणकर किवता करत असत. पण यां या िस ीआड यांचा िवनीत, संकोची
वभाव येई. पाटणकरांचे किव व यां या िम ां या वतुळातच सृत झाले होते.
पाटणकर गे यावर यां या या ेमळ े ांनी यां या किवतांचा छोटासा सं ह
‘ ाज ाची फु ले’ या अितशय साथ नावाने कािशत के ला. छ ीस साली पाटणकरांचे
िनधन झाले आिण सदतीस साली सं ह वाचकांसमोर आला.

पाटणकरांचे का वर या दजाचे आहे. समकालीन रिव करण मंडळाचा बराच भाव

यां यावर आहे आिण ते वाभािवकही आहे. पण ेमभावनेतील उ कटता, रचनेतील
सा ेप आिण क पकतेचा र य िवलास हे गुण मा कवीचे वतःचेच आहेत. ‘ ाज ाची
फु ले’ ते हा यांनी यांनी वाचली, या सार्यांना या उमल या कवी या अकाली
िनधनाची हळहळ वाट यावाचून रािहली नाही! या कवी या किवतांत आज
जवळजवळ साठ वषानंतरही तेवढाच ताजेपणा, टवटवी अस याचे ययाला येत.े
‘ ाज ाची फु ले’ या सं हातील एक गझल इथे घेतलेला आहे. गझल हे वृ जरी
संतपंिडत काळापासून आप याकडे वापरले जात असले, तरी माधव युिलयन यांना
‘ग लांजली’ िल न ती कािशत के यानंतर गझलांची लोकि यता एकदम वाढली.
नंतर या दोन िप ा तरी गझललेखन करत हो या. म यंतरी काही काळ गझल थोडा
मागे पडला होता. पण सुरेश भट यांनी उ म गझललेखन के लेच आिण िशवाय, इतके च
न हे तर, गझलवृ ीचे मम यांनी कव ना व रिसकांना समजावून सांिगतले. गझलची
रचना कशी असते, कशी असावी, याचेही यांनी प ीकरण के ले. यामुळे
गझललेखनाची लाट पु हा जोराने उसळली आिण अनेक त ण कवी जोमाने गझल िल
लागले. अलीकडे हे माण काहीसे कमी झाले आहे. तरीदेखील कधीकधी अक मात
एखादा उ म गझल वाचायला िमळतो.
पाटणकरां या गझलम ये एका मृ यूचे िच रे खाटलेले आहे. पवतावरचे के वडे

42
खुडताना एक का ा म युवक खाली कोसळतो. आतला संकोचलेला जीव मोकळा होतो
आिण ‘भंगलेला देह’ मागे राहतो. पण आतला मु झालेला जीव साि भावाने
भोवतालचे सारे दृ य, आप या मृ यू या सव ित या तट थपणे याहाळत असतो.
‘तो’ जातो आिण याला या ना या ना याने ओळखणारे अनेक सखे-सवंगडी भोवती
गोळा होतात. िभ लांचा नायक याचे ‘वाकडे ख ग’ ओळखतो. आणखी एका िम ाला
क तूरी या सुवासाने घमघमणारे याला भेट दलेले मृगाचे कातडे प रचयाचे वाटू
लागते. एक कोणशी येते आिण हणते ‘हेच ते तेजाळ या या र मालेचे खडे!’ असे कु णी
काही, कु णी काही याला ओळखीची खूण पटवते. पण संपूणपणे याला ओळखणारे ,
याचे त जाणणारे यात कु णीच नसते. मृ यूनंतर जगाशी संबंध सुटलेला, पण तरीही
एका अग य भावनेने अ ाप ितथेच रगाळत असलेला याचा जीव सारी अतृ आशा
एकवटू न आत उ ार काढतो :
के स माझे, वेष माझा आिण माझी कुं डले
हे कु णाला, ते कु णाला ओळखीचे सापडे
दूर थोडी िव मृतीला सा नी आता तरी
अंतरीची ीत माझी ओळखाया ये, गडे!
हा गझल मला एका कारे तीका मक वाटतो. माणूस जगात खरोखरच कोण
असतो? याला ओळखणारे असे आपण यांना हणतो, ते तरी याला कतपत
ओळखतात? माणूस तुक ा-तुक ांनी जगत असतो आिण इतरां या मरणात तो
िजतका आिण या कारे उरतो आिण तेवढीच याची मृती मागे उरते. मरणानंतर
असतो, तो संपूण अंत. संपूण नग यता. मग याचे अि त व कु ठे च राहत नाही का?
राहते. आिण ते ‘ ीत ओळखणार्या’ एखा ा दयातच उरलेले असते.
इत या त ण वयात पाटणकरांनी ‘मरण’ या िवषयावर इतका सुंदर आिण अथपूण
गझल िलहावा, याचे आ य वाटते आिण यां या अकाली व आकि मक िनधनानंतर
यां या किवतेला भिव यवाणीचे भयानक साम य यावे, हेही िततके च िव मयकारक
होऊन बसते. कवी असाही ा असतो, तर!

43
 अजुिन चालतोिच वाट

अजुिन चालतोिच वाट! माळ हा सरे ना

िव ांित थल के हा यायचे, कळे ना!

ाण न देहात लेश, पाय टाकवेना

गरगर िशर फरत अजी होय पुरी दैना!

सुखकर संदश
े अिमत पोचिवले कोणा,
भार वा नी पराथ जाहलो दवाणा!

का ांवर घातलािच जीव तयांसाठी

हसवाया या के ली कित आटाआटी!

हेच खास माझे घर हणुिन शीण के ला

उमगुिन मग चूक कती अ ुसेक झाला!

दन गेल,े मास तशी व सरे िह गेली

िनकट, वाटते, जीवनसं या ही आली!

कु ठु िन िनघालो, कोठे जायचे? न ठावे

मागातच काय सकल आयु स िन जावे!

काय िन ेश सव जीवन मम होते

म स रतेप र अविचत झ िन जायचे ते?

पुरे पुरे ही असली मुशाफरी आता

या धूिळत दगडावर टेकलाच माथा!
— एकनाथ पांडुरंग रदाळकर

एकनाथ पांडुरंग रदाळकर

एकनाथ पांडुरंग रदाळकर हे मराठी किवपरंपरेतले एक गुणशाली; परंतु सं द ध

असे ि म व आहे. के शवसुतांनी व तत के ले या रोमँ टक नवकिवते या सं दायात

44
रदाळकरांची गणना करावयास काही यवाय नाही. तरीही के शवसुत, रे . टळक,
बालकिव, गो वंदा ज, इ यादी कव या बरोबरीने रदाळकरांचा उ लेख यां या
काळात के ला गेला नाही कं वा नंतरही या किवनामाला फारसा गौरव ा झालेला
दसत नाही. रदाळकरां या िवषयी गैरसमज, ितकू ल मते आिण यायोगे
समकालीनांनी के लेली यांची अवहेलना यांचा मा भरपूर आढळ झालेला दसतो.
या सार्यांना काही कारणेही आहेत. एकतर रदाळकरां या का ाम ये खूप
िवषमता आहे. यांनी िवपुल का लेखन के ले. याम ये गुणां या इतके च, कं ब ना
अिधक माणात दोष आढळतात. रदाळकरांपाशी उ म रचना भु व होते. यांचा
ासंगही मोठा होता. ाचीन मराठी किवते या जोडीला सं कृ त, बंगाली, इं जी
भाषांतील का ही यांनी वाचलेले होते. वृ रचना व भाषा यावर भु व अस यामुळे
कोण याही िवषयावर रदाळकर झटकन किवता करीत. पण या रचनास दयामुळे
किवते या अंतरं गाकडे, तेथील गहन आशयाकडे रदाळकरांनी ावे िततके ल पुरवले
नसावे. प रणामी यांची किवता समकालीन ितभावंतां या तुलनेने कमी कसाची अशी
झाली आहे. या या जोडीला रदाळकरांना आप या आयु यात अनेक अपसमज, टीका,
उपहास, नंदा यांनाही त ड ावे लागले.
रदाळकरांनी िनयमक किवतेचा िह ररीने पुर कार के ला. ‘मनोरं जन’ मािसकासाठी
किवतांची िनवड कर याचे कामही यांनी काही दवस के ले. यात यां या किवता
यांनी परत के या, या किवजनांचा रोष यांनी ओढवून घेतला. या दोन कारणांनी तर
समकालीन कव नी यां यािव का र उठवले. यात रदाळकरां या ि गत
जीवनातील काही अनाकलनीय घटनाही यां याब ल या गैरसमजाला कारणीभूत
झा या. रदाळकर पंचात दुःखी होते. यांची प ी ितरसट, हेकेखोर, िवि , काहीशी
तर्हेवाईक होती. रदाळकरांचे संवेदन म किवमन ित याशी समरस होऊ शकले नाही.
यासंदभात एके ठकाणी ते िलिहतात :

मा य न झाला गुलाब याला

मालतीिह या पसंत न हती
कोरांटी या फु लासंगती
कं ठावे का जीिवत याने?
ही था करणार्या रदाळकरांनी आप या एका िजवलग िम ावरील ेमाचे
वणन करताना चुंबना लंगनाचे उ लेख के ले आहेत. हे सारे यां या िहतश ूंना अग य
वाटले आिण यातूनही यां यािवषयीचे गैरसमज फोफावत गेल.े जीवनात अशी
अनेकिवध दुःखे भोगणारे रदाळकर वया या अव या तेहिे तसा ा वष दवंगत झाले.
एका क मय आिण िवफल जीवनाची प रसमा ी झाली.
रदाळकर काही वष को हापूरला नोकरी करत होते. ितथून रदाळ हे यांचे गाव
दोन-अडीच मैलांवर होते. दवसभर काम क न थकलेले रदाळकर सं याकाळी
को हापूर न रदाळला जात. वाटेत एक मोठा माळ यांना ओलांडावा लागे. अशाच
एका सं याकाळी या िनमनु य, एकाक माळाव न वाटचाल करताना रदाळकरांना
तुत किवता सुचली. उदास सांजवेळ, दूरपयत पसरलेला माळ, ि ितजावर झरझर

45
उतरणारा सूय, दशांतून दाटत आलेला काळोख आिण यातून मो ा क ाने पावले
टाकत चाललेले ांत, िख रदाळकर हे िच डो यांपुढे आणावे. हणजे या किवतेत
काठोकाठ भरले या का याचा पश आप याही मनाला होईल. किवते या पिह या
दोन ओळीच रदाळकरां या उदास मनःि थतीचा पुरेपूर यय देतात. कवी हणतो :

अजुिन चालतोिच वाट, माळ हा सरे ना

िव ांित थल के हा यायचे, कळे ना!
ही माळावरची सांजवेळेची वाटचाल हे रदाळकरां या आयु या या वाटचालीचेच
तीक आहे. पुढ या ओळ मधून किवतेत या वासा या िनरथकतेचे, हेतुशू यतेचे आिण
यामुळे येणार्या वैफ यभावनेचे रं ग गडद होत जातात. या वाटचालीत शरीर थकले
आहे, पाऊल पुढे टाकवत नाही, म तक मत आहे आिण तरीही वास चाललेलाच आहे

ाण न देहात लेश पाय टाकवेना

गरगर िशर फरत अजी होय पुरी दैना
पुढ या दोन ओळ त कवीने पो टमन या तीकातून आप या प र मांची
िनरथकता फार उ कटतेने के ली आहे :

सुखकर संदश
े अिमत पोचिवले कोणा
भार वा नी पराथ जाहलो दवाणा!
पो टमन इतरांना प े पोहोचती करतो. यांना अनेक सुखकर संदश े देतो. यां या
प ांचे ओझे तो आप या पाठीवर वाहतो. पण यात याला वतःला काय िमळते? हीच
गत पंचासाठी क भोगणार्या गृह थाची होते. इतरां या सुखासाठी तो क ां या
गो या वाहतो. पण या या या राब याची कु णी कदर करत नाही आिण आयु याची
सायंकाळ जवळ आली, क आपले हे जीवनच िवफल झाले, ेय असे आप या पदरात
काही पडले नाही, या जािणवेने तो हताश होतो. माणूस आप या पंचासाठी, यात या
नातेवाइकांसाठी कती राब राब राबत असतो. ‘हे माझे घर, हे माझे कु टुंब, यां यासाठी
मी कतीही क के ले, तरी ते अपुरेच पडतील’, या कत भावनेने तो ज मभर एक
अदृ य ओझे पाठीवर वाहत असतो :

का ांवर घातलाच जीव तयांसाठी

हसवाया या के ली कित आटाआटी
हेच खास माझे घर, हणुन शीण के ला
उमगुन मग चूक कती अ ुसेक झाला!
या ओळ म ये पंचरत माणूस आिण या या पदरात अंती पडणारे वैफ य यांचे
अितशय प रणामकारक, दय ावक िच कवीने आप यासमोर उभे के ले आहे. ही
के वळ रदाळकरांचीच न हे, तर सार्या ापंिचकांची शोकांितका आहे. माणसे
जोडावीत, यां यासाठी आपला जीव का ांवर अंथरावा, यांना जरा हसवावे,

46
सुखवावे, हणून आटापीट करावी, ‘हे माझे घर... हे माझे घर’ हणून एक ामक
समाधान मानावे आिण मग एके दवशी ‘जगात कु णी कु णाचे नसते’ या िवदारक
स याची चीती येऊन एकांतात अ ू ढाळावेत— मोज या. पण अ यंत उ कट श दांत हे
सावि क दुःख रदाळकरांनी इथे कट के ले आहे. या ओळी वाचताना तुकारामां या
पुढील का पं ची जळजळीत आठवण मनात जागी झा यावाचून राहत नाही.
‘आयु य वेचोनी कु टुंब पोिशले। काय िहत के ले सांग, बापा!’
एक कडे असे राबणे आिण दुसरीकडे वाढ या वयाबरोबर याचे थ व उमगणे असे
होता होता दवस, मिहने, वष ओसरत असतात. आयु याचीच सांजवेळ पु ात येऊन
ठाकते. आपण कु ठू न िनघालो, कु ठे आलो, अखेरचा मु ाम कु ठे आहे, काहीच उमगेनासे
होते. आयु य या वाटचालीतच संपून जाणार क काय, असा पडतो. सार्या
आयु याचे हेच अंितम सार आहे, जीवन हेतुशू य आहे, हीच एक गो खरी आहे, असे
वाटू लागते. जीवनाची ही नदी शेवटी साथका या सागराला िमळणार नाही, ती
वाळवंटातच कु ठे तरी लु होणार आहे, हे वा तव मनावर धगधगणार्या अि रे षे माणे
उमटते आिण शेवटी कवी हणतो :

पुरे पुरे ही असली मुशाफरी आता

या धूिळत दगडावर टेकलाच माथा!
अशी ही किवता. एका िवल ण वेळी, सा ा कार हावा, तशी रदाळकरांना ती
सुचली. सा या, पण थेट दया या तळापासून उमटले या श दांत ती यांनी कट के ली
आिण आपली था मांडताना यांनी ितला एक सावि क प रमाण दले. यांचे हताश
वैफ य इत या दय पश श दांत इथे उमटले, क ते सार्या ापंिचकांचे, कं ब ना
सार्या मानवजातीचेच दुःख सांगून गेले! ‘मराठीत इतक क ण किवता दुसरी नाही!’ हे
एका समी काने ित यािवषयी काढलेले उ ार अगदी साथ आहेत आिण हणूनच ही
किवता िलिहली गेली. याला इतक वष लोटली, तरी आजही ितचे ताजे टवटवीतपण
य कं िचतही कोमेजले नाही.
या किवतेब ल आणखी काही गमतीचा तपशील म यंतरी अगदी सहजग या
िमळाला. बंगाली भाषेशी चांगला प रचय असले या एका मैि णीबरोबर या
किवतेिवषयी मी बोलत होते. किवता ऐकू न ती एकदम हणाली,
‘बंगालीत एक याच आशयाची किवता आहे. ‘रानार’ हणून! वनार हणजे रनर,
हणजेच पो टमन! या कव ना — रदाळकरांना — बंगाली येत होतं का?’
मी आ याने थ झाले.
रदाळकरांना बंगाली भाषा उ म रीतीने अवगत होती. इतके च न हे, तर तो लता
मुझुमदार, मधुसूदन मायके ल द अशा काही बंगाली कव या किवतांचे यांनी
अनुवादही के ले होते, असा तपशील यां या च र िवषयक मािहतीतून िमळतो. तर मग
रदाळकरांना ही किवता—िवशेषतः ित यात आलेले पो टमनचे तीक — बंगालीव न
तर सुचले नसेल? काही सांगता येत नाही. तथािप, बंगाली किवतेने यांना काही ेरणा
जरी दली असली, तरी ही किवता मा रदाळकरांची, यां या एकाक पणाची आिण
वैफ याची आहे, यात शंका नाही.

47
 भंगरी

– ना. घ. देशपांडे

ना. घ. देशपांडे

ना. घ. देशपांडे हे एकितभासंप कवी हणून मराठी सािह यिव ात िस

आहेत. का ेमी रिसक आिण िच क सक समी क या उभयतां याही उ कट
ेमादराला पा झालेले हे ि म व आहे.

48
 ना. घ. या किवतेचा िवचार करताना ितचे दोन िवशेष अगदी ठळकपणे जाणवतात.
एक हणजे, ितचा दीघ वास. रिव करण मंडळा या काळात ना. घ. देशपांडे आप या
किवता िल लागले. ते यांचे का लेखन ‘शीळ’, ‘अिभसार’, ‘खूणगाठी’ अशा
सं हांपासून तो अगदी अलीकडे कािशत झाले या यां या ‘गुंफण’ या
किवतासं हापयत अ ाहत चालू आहे आिण दुसरे हणजे वाढ या वयाबरोबर,
जीवनात आले या सुखदुःखां या अनुभवांबरोबर या किवतेत काही बदल होत गेला,
तरी ितचे कोवळे , तरल, अ ाजमनोहर प फारसे बदललेले नाही. ितची सहजसुंदर
श दकळा, ित यात उमटत गेलेले िनसगाचे ताजे टवटवीत रं ग आिण ित यात
वावरणारी, शैशव आिण यौवन यां या सीमेवर असलेली मु ध मधुर कशोरी हे सारे
आजही यां या किवतेत ययाला येत.े
ना. घ. देशपांडे यांची किवता अशी आप या आ म ययाशी इमान राखून रािहली,
याला काही कारणे आहेत. एक हणजे ना. घं.चे वा त पु यामुंबईसार या
चैत यशील सािह यक ांपासून दूर, िवदभात या मेहक े र या तालु या या गावी आिण
वसाय व कलीचा. इकड या वाङ् मयीन वातावरणापासून, के वळ भौगोिलक
अंतरामुळेच न हे, तर वतः या काहीशा अिल , आ मम आिण संकोची वृ ीमुळेही
हा कवी सतत अिल रािहला. खरे तर, ना. घ. देशपांडे यां या का लेखना या दीघ
कालखंडात मराठी किवतेत कती प रवतने घडू न आली. रिव करण मंडळ- तांबे यांचा
काळ गेला. अिनल, बोरकर, का त, कु सुमा ज यानंतर या ये कव नी आपली
पृथगा म, उ फु ल किवता िल न मराठी का ाचा ांत समृ के ला. पुढे मढकरांचे
नवका आले आिण अनेक िवरोधांना त ड देऊन ते मराठीत ि थरता पावले. पाठोपाठ
आलेली ामीण आिण दिलत किवताही मराठीत जली. दर यान या काळात मराठी
किवते या आशयाबरोबर ित या शैलीतही पालट होत गेला. एक कडे गूढ, आ मपर,
ािम ितमायोजनेमुळे अ यंत दुब ध अशी किवता िलिहली जात आहे, तर दुसरीकडे
ती सादपूण गेय रचनांचा अंगीकार करताना दसत आहे.
पण या दीघ काळात आिण मराठी का े ातील िविवध प रवतनांत ना. घ.
देशपांडे यांची किवता मा आप याच एका िनि त वाटेने, नेम या दशेने चालत
रािहली आिण आप याच तालात गात रािहली. ितला कु णाचे अनुकरण करावेसे वाटले
नाही कं वा आधुिनक ठर यासाठी कोण याही न ा टु म चा अवलंब कर याचा मोह
झाला नाही. ती लोकि यते या आहारी गेली नाही कं वा समी कां या दबकावणीने
ितने भीक घातली नाही. ना. घ. देशपांडे यांनी आप या एका किवतेत हटले आहे :

हेच गा अन् तेच गा

का घालता ही बंधने?
मोहना माझी असावी
ना कु णाची अं कता!
आप या किवतेला कु णाची ‘अं कता’ न होऊ दे याचे त ना.घं.नी ज मभर पाळले
आहे. ितचा वभाव यांनी सतत जपला आहे. ित या आणखी एका वैिश ाचीही
यांनी सात याने जपणूक के ली. ती हणजे या किवतेला अंगभूत असणारी गेयता. ना.

49
घ. देशपांडे यां या किवतेचा संपूण वास बघताना ित या अनेक गुणिवशेषांबरोबर
ितचा गीतगुणही यानात यावा लागतो. ना. घ. देशपांडे यांची किवता मराठी
रिसकांना थम भेटली, तीच मुळी विनमु त गीता या पाने. यांचे िनकटचे ेही
आिण मराठीत या सुगम संगीताचे आ णेते जी. एन. जोशी यांनी ना. घ. देशपांडे
यांची ‘शीळ’ ही िनतांतसुंदर किवता एकोणीसशे तेहतीस साली िहज मा टस हॉइस
कं पनीसाठी विनमु त के ली. याच सुमाराला कवी ग. ल. ठोकळ यांनी ‘सुगी’ हा
मराठीतला ामीण किवतांचा पिहला सं ह कािशत के ला आिण यात यांनी ना. घ.
देशपांडे यां या पाच सुंदर किवता समािव के या. ‘सुगी’ सं हही तेहतीस सालीच
कािशत झाला. हा एक गमतीचा योगायोग हटला पािहजे. नंतर ‘नदी कनारी’ ही ना.
घं.ची किवताही जोशी यांनीच विनमु त के ली. इथून पुढे मराठी रिसकांचे ल या
दूर थ कवीकडे उ कटपणे आकृ झाले. वाटवे या िस भावगीत गायकानेही ना.
घं. या काही किवतांना अितशय मधुर, अथपूण चाली देऊन या भावगीत गायना या
ारा रिसकांपयत पोहोचव या. या गीतांनी मनात िनमाण के लेली अबोध र र
आजही आठवते.
यानंतर जरा पुढ या काळात पु. आ. िच े हे बडो ा न ‘अिभ िच’ नावाचे एक नवे
वाङ् मयीन मािसक चालवू लागले. ‘अिभ िच’मधून कव चा एक नवा समथ वग आपली
अ सल किवता िलहीत होता आिण यात अिनल, कु सुमा ज, शर ं मुि बोध, पु. िश.
रे गे असे ये कवी होते. ना. घ. देशपांडे यांनी ‘अिभ िच’तून अनेक सुंदर किवता या
काळात िलिह या. ‘का या गढी या जु या ओसाड भंतीकडे’, ‘ हणत हणत मधुगीत’,
‘धनगरी गाणे’ अशा ना. घं. या किवता ‘अिभ िच’तून थम वाच याचे आठवते. रिसक
वाचक, कवी, समी क अशा सवानाच ना. घ. देशपांडे यां या या किवता अितशय
आवड या. पुढे ी. पु. भागवत यांनी या किवतांचे ‘शीळ’, ‘अिभसार’, ‘खूणगाठी’ आिण
अलीकड या काळात ‘गुंफण’ असे सं ह अितशय देख या व पात कािशत के ले. ना.
घ. देशपांडे यां या आधी या किवतासं हांना शासक य पुर कार िमळाले आिण
‘खूणगाठी’ला तर सािह य अकादमीचे पा रतोिषकही लाभले. न ाजु या सव
का ेमी रिसकांना इतका दीघकाळ आिण इत या िनरपवादपणे आवडत रािहलेला
ना. घ. देशपांडे यां यासारखा दुसरा ये कवी आज मराठीत दाखवून देणे अवघड
आहे.
अगदी सु वातीपासूनच ना.घं. या किवतेचे काही ठळक िवशेष कट झालेले
दसतात. या किवतेला एक अ सल ामीण पश आहे. ित यात यौवना या ारं भी
फु लणारा कोवळा शृंगार आहे आिण तो िनसगा या सहवासात, ितथले गिहरे रं ग लेवून
अिधक सुंदर झाला आहे. ही रं गजाणीव आिण ितने वातावरणात िनमाण के लेले चैत य
हे ना. घ. देशपांडे यां या किवतांचे खास वैिश आहे. अगदी ारं भी या काळात
िलिह या गेले या यां या एका किवतेत या या ओळी :

िहरवा िपवळा फु टला होता

आंबावर मोहर
लंबावरही होता फु लला

50
 लवलवता फु लवर
झुळुक लागता लाजत होतं
भुरकट िपवळं वन
फु ले तांबडी उधळत होती
पळसफु लांची बनं

कं वा ‘नदी कनारी’ या यां या िस किवतेत या पुढील ओळी :

जरा िन या अन् जरा काजळी

ढगात होती सांज पांगली
ढवळी ढवळी वर बग यांची संथ भरारी, ग!
पिह या हणजे ना.घं.ची सू म रं गदृ ी यां या किवतांतील भावाशयाला कती
खुलवते, हे सहज यानात येईल. ना.घं. या अनेक किवता णयभावनांचे िच ण
करणार्या आहेत. पण हा णय मु ध, लाजरा, नवता या या पिह या हरात
उ वणारा आिण ब धा मानिसक पातळीवरचा असाच आहे. यात वासनांचे बेफाम
वादळ, शारीर आस चा उ माद िचतच आढळतो. या किवतांतली नाियका बुजरी,
संकोची, ेमानुभवासाठी आतुर; पण मनातून बावरलेली अशी असते. िचत ‘का या
गढी या जु या ओसाड भंतीकडे’रा ी या काळोखात ि यकराला भेटायला जाणार्या
धीट अिभसा रके या पात ती दसते, नाही असे नाही. पण मु ध िनरागसता, िनभरता
हेच ितचे खरे वैिश आहे. कोव या वयाला साजेसा अ लडपणाही ित या अंगी आहे.
यामुळे ितचे स दय मनाला मु ध करते. ना.घं. या किवतेचेही असेच वणन करता येईल.
िनतळ पारदश शैली, एक कडे लावणी, तर दुसरीकडे लोकगीते यां याशी नाते
सांगणारी श दकळा आिण किवते या आशयाशी एक प झालेली अंगभूत गेयता ही ना.
घ. देशपांडे यां या किवतांची आणखी ल णीय वैिश आहेत.
‘ भंगरी’ ही ‘सुगी’ या ाितिनिधक सं हातून िनवडलेली ना.घं.ची एक सुंदर
किवता. ‘सुगी’ तेहतीस साली िस झाला. हणजे ‘ भंगरी’ किवता या याही आधी
िलिहलेली असणार. पण म यंतरी इतका काळ लोटू न गेला, तरी या किवतेचा गोडवा
अजूनही ताजा, टवटवीत रािहला आहे. ‘ भंगरी’ या अ यंत समपक ितमेतून कवीने
एका अ लड ामीण कशोरीचे िच इथे रं गवले आहे. ितचे वणन ित या व लभा या
त डू नच के लेले अस यामुळे या किवतेला ना गीताचे व प ा झाले आहे.
भंगरीसारखी मळाभर फरणारी, मैनेसारखे गोड ग यावर वतःशीच गीत
गुणगुणणारी, अंगावरचा पदर जरा सावरणारी; पण नाचर्या गतीमुळे उरावर सरी
उडवत राहणारी, ‘ र’ करीत पाखरे हाकलणारी ही खेळकर लिडवाळ ‘सखू’ ित या
जीवस या या मनाला जशी भुरळ घालते, तशी ती आप यालाही मो न टाकते. कशी
आहे ही सखू? तो हणतो :
लइ गोड सखूचा गळा
मैनाच हणू का ितला?
अंगावर नवती कळा

51
 उरावर उडिवत आली सरी

सारखी करी ‘ र रा’

हाणते सखू पाखरा
साव न पदरा जरा
मळाभर फरते ही साजरी!
अशी आप याच नादात, छंदात ही ‘साजरी’ पोर फरत असताना एकदम ‘िपसाट
वारा’ येतो. याबरोबर ती ‘सुंदरा’ घाबरते आिण झरकन मागे फरते. ते हा मोटे या
मोटकर्याची, आप या त ण िम ाची ितला संगत िमळते. तो ‘ये ह रणी या पाडसा’
असा सूर ध न मोटेचे बैल हाकत असतो, ते हा ही पोरही याला सहज साथ देऊ लागते
आिण साथ देतादेता वतः याही नकळत या या ‘जरा जवळ’ सरकते. सारे च
अभािवतपणे घडलेले.

ये िपसाट वारा पुरा

ही घाबरली सुंदरा
ये माघारी झरझरा
िमळाली संगत मोटेवरी

‘ये ह रणी या पाडसा!’

मी सूर धरी जो असा
अन् साथ करी राजसा
सरकली जवळ जरा नाचरी
आिण मग काय होते? तेही या त ण मोटकर्या या त डू नच आपण ऐकायला हवे.
तो हणतो :

घेतला सखूचा मुका

हं... कु णास सांगू नका
हालली जराशी मका
उडाली वार्यावर बावरी!

गरगरा फरे भंगरी

जशी गरगरा फरे भंगरी!

शैशवाला ता याचा नुकताच पश झालेला. या कोव या वयाला साजेसा मु

िनभरपणा, देहात, मनात एक चैत य सळसळत असलेल.े अशा अव थेतली ही कशोरी
म याम ये आप या मना या वैर, तरल अव थेत एखा ा पाखरासारखी िभरिभरत
असते. ह रणी या पाडसासारखी बागडत असते. िपसाट वारा ितला घाबरवून सोडतो,
ते हा ती मोट हाकणार्या आप या सवंग ापाशी येत.े या या गा याला साथ करते

52
आिण अशा वेळी दोघेही पर परां या जवळ येतात. मग ते सहज वाभािवकपणे
घडायचे, तेच घडते. तो आवेगाने ितचा मुका घेतो. पण यातही ितला काही वावगे
वाटत नाही. या ेमोपायनाचा ितने जरा हसूनच वीकार के ला असेल. वरचे मोकळे
िनळे आभाळ, भोवतालचा त ध मळा, मोटवणावर उभे असलेले बैल, वार्यावर
िभरिभरणारी पाखरे . िनसगाचे एक सुंदर प. एक रमणीय िच . अशात या दोन त ण
जीवां या हातून सहज जो णयािव कार घडतो, याने या िनसगिच ाला जणू एक
प रपूणता येत.े म यातली मका जरा हलते आिण ती बावरी कशोरी पु हा वार्यावर
उडू न गे यासारखी ितथून दूर िनघून जाते.
ही संपूण किवता एक रमणीय िनसगिच आहे. याचबरोबर ते एक गितिच ही
आहे. किवतेतले कती श द गितसूचक आहेत, ते बघ यासारखे आहे. किवतेतली ‘ती’
हणजे आप याच नादात त मय होऊन ‘गरगरा’ फरणारी एक भंगरी आहे. ती उरावर
सरी उडवत मळाभर फरते आहे. िपसाट वारा ितला घाबरवून सोडतो, ते हा ती
‘झरझरा’ माघारी येते आिण ितचा सखा जे हा ितचा मुका घेतो, ते हा ती पु हा घाबरी
होऊन ‘वार्यावर उडा यासारखी’ भुरकन दूर िनघून जाते. या किवतेत या सखूचे वणन
करताना ित या ि यकराने ितला उ ेशून वापरलेली िवशेषणेही कती सुंदर, समपक
आहेत. ित या अंगावर ‘नवती कळा’ आहे. ती ‘साजरी’ आहे. ‘सुंदरा’ आहे. अंगावरचा
पदर ‘जरा साव न’ ती मळाभर वैर फरत आहे. ती ‘राजसा’ आहे. ही सव िवशेषणे
ितचे कोवळे अना ात यौवन सुचवतात. ितचा सावरलेला पदर आिण उरावर
उडवलेली सरी या दो ही तपिशलांतून ितचे वय कती नेमके सुचवले जाते. सावरले या
पदरातून ित या नुक याच फु लू लागले या ता याची चा ल लागते, तर उरावर
उडणारी ितची सरी ित याम ये अजून रगाळणार्या ित या अवखळ िनरागस
बालवयाची सा पटवते. या किवतेत जो शृंगार आहे, तोही अितशय िन पाप, िनमळ,
याला वासनेचा पशही झालेला नाही, असा. जणू दोन िशशुवृ ी या सवंग ांमधला
एक सुंदर खेळ आहे. यात णयापे ा िज हाळा आहे. आपुलक आहे. थोडी थ ेची
भावनाही आहे. हा मोटेवरचा मोटकरी आप या बाळमैि णीचा ‘मुका’ घेतो. ‘चुंबन’
न हे. या ‘मुका’ श दाने या पिह याविह या ेमािव कारातली सारी सौ यसुंदर
सहजता कती समपकपणे के ली आहे! किवतेचे सारे स दय ित या या साधेपणात
आहे. हणूनच किवता वाचून संपली, तरी ही भंगरी नंतरही कतीतरी वेळ आप या
मनात गरगरा फरत राहते!

53
 एका रा ीची गंमत

वनी गािल यावरी फु लां या बसला चंदनिहरा,

वनदेवांचा िचमणा राजा, बनाईचा नोवरा!
सि ध या या बसली याची इवली ती नोवरी
इवली इवली पु पभूषणे घालुिन अंगावरी!

पुढे तयां या दूवा छा दत िहरवे डांगण,

वनदेवी वनदेव नाचती ध िन ितथे रं गण!
रा चांदणी, शु चांदणे, नाच रं गला वनी
बघती चंदनिहरा बनाई इव या िनज लोचनी!

जलाशया या तळी सदाचा िनवास यांचा खरा

नाच पहाया जळातुनी या वर आ या आसरा!
रा चांदणी, शु चांदणे, नाच रं गला वनी
जलाशयातुन बघित आसरा नयने िव ता नी!

नाच पहाया अधीर झा या वगदेवता मनी

आ या गगनी वरे पेरी अ ांवर बैसुनी!
वनदेव चा वनदेवांचा नाच चालला वनी
वाकवाकु नी वगदेवता बघती गगनातुनी!

दाटी झाली गगनाम ये, वाव न उरला मुळी

अ ांनी नभ भरले, पड या छाया भूमीतळी!
पळे चांदणे, नाच थांबला, चं कोपला मनी
अ ांलागी देउ लागला हातांनी ढकलुनी!

हलता अ े वगदेवता कोसळती खालती

‘तुटले तारे !’ वनदेवी, वनदेविह उद्गारती!
पडितल अंगावरी हणोनी होय पळापळ झणी,
कु ठला राजा, कु ठली राणी, कु णा पुसेना कु णी!

जवळ आसरा जळाशयाचा तळ क रती स वर

गा ठित चंदनिहरा बनाई वेगे िग रग हर!
— कवी माधव

54
 कवी माधव

कवी माधव या नावाने किवतालेखन करणारे माधव के शव काटदरे या कवी या

आज या िपढीला फारसा प रचय नसला, तरी गे या िपढीत या रिसक वाचकांना,
कव ना हे नाव चांगले प रिचत आहे. माधव हटले, क यांची िहरवे तळकोकण ही
िनतांतर य किवता ता काळ आठवते. याबरोबर संत तुकाराम, मोर्यांची मोहना,
गोकलखां, क ले िवजयदुग ऊफ घे रया, तारापूरचा सं ाम अशा यां या इतरही
कतीतरी िस किवतां या ओळी मनात ं जी घालू लागतात. मराठीत या थम
ेणी या कव त कदािचत माधव यांची गणना होणार नाही. पण मराठी
का परं परे तले हे एक सं मरणीय आिण वैिश पूण नाव आहे, यात काही शंका नाही.
तसे माधव हे रिव करण मंडळात या कव चे समकालीन कवी. मंडळा या
ग. यं.माडखोलकर या सद याशी माधवांचा जविळक चा ेह होता. माधव युिलयन
या े कवीचाही यांना संपक लाभला होता. त कालीन मा यवर कव ची किवता
यांनी हौसेने व सा ेपाने वाचली होती. इतके च नाही, तर किवतालेखना या तं ाचा
हणजेच वृ , छंद, जाती इ यादी रचनाबंधांचाही यांनी चांगला अ यास के ला होता.
तरीही माधवांची किवता वृ ीने व आशयाने काहीशी पारं प रक रािहली. तथािप, या
किवतेचा वभावधम ‘रोमँ टक’ हणावा, असाच आहे. ते कोकणचे रिहवासी. त ण
वयात ते काही काळ मुंबईला रािहले आिण सािह यातील त कालीन न ा वाहांचे
यांनी बारकाईने अवलोकन के ले. तरी यां या का ाची पाळे मुळे कोकण या
िनसगरमणीय, रसरशीत आिण रं गरसमय अशा मातीतच खोलवर जली होती. ‘िहरवे
तळकोकण’ सार या किवतेत हा िनसग यांनी िच मय शैलीत रं गवला आहे.
कोकणातील िविवध दंतकथा, बोधकथा यांचे उ लेख यां या किवतेत वारं वार येतात
आिण अद्भुताचे िवल ण आकषणही यां या किवतेतून कट झालेले दसते.
माधव यां या कु तूहलाचा आिण हणून किवतेचाही आणखी एक िवषय हणजे
मरा ांचा ेरक आिण फू तदायक इितहास. या इितहासाचा यांनी सू म अ यास
के ला होता. यातले बारीकसारीक तपशील ात क न घेतले होते. इतके च न हे, तर
बखरी, पोवाडे, ऐितहािसक प वहार यां या ासंगामुळे ऐितहािसक अ सल भाषेचे
रं ग यां या लेखनावर चढलेले होते. इितहासात या घटनांबरोबर यांत या
ि रे खांचेही यांना आकषण वाटत असे. हणूनच बापू गोखले, पिहले बाजीराव
पेशवे, म तानी, शा महाराज अशा ऐितहािसक िजवंतपणे यां या का ात
वावरतात आिण आजही या आपणास ययकारी वाटतात.
माधव कवी हे कोकणातले रिहवासी. शीर हे यांचे मूळ गाव असले, तरी यां या
आयु याचा अखेरचा भाग कोकणात या िचपळू ण या गावी गेला. ितथले दुसरे कवी
आनंद हणजेच िव. ल. बव यां या किवतां माणेच माधवां या किवतेतही कोकण
आप या र य िनसगासह कटले आहे, असे दसून येते. पण आनंद यां या किवतेपे ा
माधव यांची किवता अिधक िविवधतापूण, भावसुंदर आिण क पनार य आहे. यां या
ऐितहािसक किवता तर आजही ल णीय वाटतात. िवशेषतः मरा ां या दयावद

55
जीवनाची, यां या आरमाराची इतक रे खीव आिण सुंदर िच े अ य कोण याही मराठी
कवी या का ात आढळू न येत नाहीत, असे हण यास हरकत नाही. अशा या माधव
कव ना आयु यही दीघ हणावे, असे लाभले. अठराशे या णव साली यांचा ज म
झाला आिण एकोणीसशे अ ाव साली ते िनधन पावले. एकोणीसशे या णव साली
िचपळू णला भरले या पिह या कोकण मराठी सािह य संमेलनाने माधवांचे
ज मशता दी वष साजरे क न या कोकणवासी कवीचा उिचत गौरव के ला. ही मराठी
का ेमी रिसकां या दृ ीने एक सं मरणीय घटना आहे, यात शंका नाही.
माधव कवी या नावावर ‘कवी माधव याची किवता’ हा एकच का सं ह जू आहे.
यातूनच ‘एका रा ीची गंमत’ ही यांची किवता इथे घेतली आहे. ही किवता एक सुंदर
बालगीत आहे. ितचे ठळक वैिश हणजे तीत कट झालेले अद्भुत वातावरण. या
वातावरणाचे माधवांना िवल ण आकषण होते. मराठीत अद्भुतरसाचे िच ण
करणार्या अगदी मोज या किवता उपल ध आहेत. या दृ ीने या किवतेचे वैिश
आिण मह व यानी घे याजोगे आहे. इं जी सािह यात fairies हणजे पर्या वैपु याने
येतात. या पर्यां या जोडीला इतरही ाणी ितथे अवतरतात. यातले काही सु , तर
काही दु असतात. या पर्या तृणांकुरात खेळतात. ितथे रं गण धरतात. िनसगर य
वातावरणात जादू भरतात. चेटूक, चकवा करतात. मराठीत पर्या नसतात. पण यांची
जागा य , रा स, गंधव, चेट कणी यांनी घेतलेली दसते. इं जी सािह यातील fairy
king, fairy queen या संक पनाही मराठीत वनदेवांचा राजा, वनदेवाची राणी,
वनदेव, वनदेवी असे पयायी श द घेऊन आले या आहेत. माधव कव या आधी
बालकव नी आप या ‘फु लराणी’ या सुंदर किवतेत पुढील ओळ म ये या सं ा वापर या
आहेत.

या कुं जातुन या कुं जातुन! इव याशा या दव ा लावुन

म यरा ी या िनवांत समयी! खेळ खेळते वनदेवी ही ..
माधव कव नी ‘एका रा ीची गंमत’ या किवतेत वनदेवांचा राजा आिण याची
राणी यांना अनु मे चंदनिहरा व बनाई अशी नावे देऊन यांना ि म व ा क न
दले आहे.

वनी गािल यावरी फु लां या बसला चंदनिहरा

वनदेवांचा िचमणा राजा बनाईचा नोवरा
सि ध या या बसली याची इवली ती नोवरी
इवली इवली पु पभूषणे घालुिन अंगावरी
पुढे तयां या दूवा छा दत िहरवे डांगण
वनदेवी वनदेव नाचती ध िन ितथे रं गण
रा चांदणी, शु चांदणे नाच रं गला वनी
बघती चंदनिहरा बनाई इव या िनज लोचनी!
माधव कव नी के ले या या सव वणनात एक बालसुलभ िनमळ िनरागसता आिण

56
गोडवा कती िजवंतपणे उतरला आहे, ते बघ याजोगे आहे. फु लांचा गािलचा, यावर
बसलेला वनदेवांचा िचमणा राजा आिण या या सि ध बसलेली, अंगावर इवली
इवली पु पभूषणे घालून नटलेली याची ती िचमणी नोवरी बनाई ही जोडी आप याला
थेट पर्यां या अद्भुत रा यात घेऊन जाते. इथे वा तव जीवनातली कटु ता, िवषमता,
कु पता यांचे नावही नाही. सारे कसे िचमणे, सुंदर, स . हे वणन वाचताना आपणही
आप या भोवतालचे ू र, कठोर वा तव णाधात िवसरतो आिण चंदनिहरा बनाई
यां याजवळ जाऊन पोहोचतो. िहर ागार तृणांकुरावर रं गले या, चांद याने
उजळले या आिण िवल ण स दयाने आप या मनाला भुरळ घालणार्या वनदेव–
वनदेवी या नतनात दंग होतो. हाच नाच बघ यासाठी जलाशयात या आसराही ितथे
येतात आिण आपली ‘नयने िव ता न’ या हा नवलाचा सोहळा बघत राहतात!

माधव कव नी इथे के लेला आसरांचा उ लेख हा यानात घे याजोगा आहे. या उ लेखाने

पर्यां या, वनदेवतां या काहीशा परक य वातावरणाला एक मराठी संदभ अचानक
जोडू न सार्या किवतेलाच भारतीय सं कृ तीचा पश दला आहे. आसरा हा अ सरा
श दाचा अप ंश आहे. अ सरा हणजे पा यात राहणारी, पा यातून संचार करणारी
देवता. ‘अप् + सृ’ हणजे पा यात फरणारी. या अ सरे चे मराठमोळे प आसरा झाले.
आसरा जळात राहतात. या अितशय सुंदर असतात. पा यात उतरलेला एखादा त ण
यां या मनात भरला, तर याला पा यात ओढू न नेतात. या याशी रममाण होतात.
याला ितथेच ठे वून घेतात आिण कधीकधी याला पा याबाहेर सुख प
पोहोचवतातही. या आसरा सात असतात. साती आसरांचा उ लेख आप या धा मक,
सां कृ ितक कमकांडाशीही िनगिडत आहे. हे सव इथे िव तारपूवक सांग याचे कारण
माधव कव नी वनदेवांचा राजा चंदनिहरा आिण याची राणी बनाई, वनदेव आिण
वनदेवी यां याशी आसरांचे नाते जोडू न सार्या किवतेलाच एका मराठमो या
सां कृ ितक वातावरणाची जोड दली आहे.
आता चंदनिहरा, बनाई, आसरा सार्या आप याच वाटतात. वनदेव आिण वनदेवी
यांचा शु चांद यात रं गलेला नाच बघ यासाठी पा यात या आसरा वर आ या,
या माणे वगदेवताही ितथे अवतीण झा या. आकाशात पेरी अ ांवर बसले या
वगदेवता वाकवाकू न खाली पा लाग या. आकाशात यांची इतक दाटी झाली, क
ितथे इतर कु णाला िशरकावच क न घेता येईना. आकाश मेघांनी भ न गेले. ढगां या
साव या जिमनीवर पड या. चांदणे अदृ य झाले. वातावरणातला हा बदल पा न
बावरले या वनदेव-वनदेव नी आपला नाच थांबवला आिण हे सारे आकाशात
जमले या वगदेवतांमुळे घडले, हणून रागावले या चं ाने जमलेली अ े जिमनीवर
ढकलून दे यास सु वात के ली. अ े हलली. वगदेवता खाली कोसळ या. वनदेव आिण
वनदेवी यांना णभर काय झाले, हेच कळे ना! यांना वाटले, आकाशातले तारे च तुटले.
या सार्या धांदलीचे वणन कवीने अ यंत िच दश श दांत के ले आहे.

वनदेव चा वनदेवांचा नाच चालला वनी

वाकवाकु नी वगदेवता बघती गगनातुनी!

57
 दाटी झाली गगनाम ये वाव न उरला मुळी
अ ांनी नभ भरले, पड या छाया भूमीतळी!
पळे चांदणे, नाच थांबला, चं कोपला मनी
अ ांलागी देउ लागला हातांनी ढकलुनी!
हलता अ े वगदेवता कोसळती खालती
‘तुटले तारे !’ वनदेवी, वनदेविह उ ारती!
—आिण मग काय? एकच ग धळ उडाला. आता कसला नाच आिण कसले काय?
सगळीकडे पळापळ झाली. तारे तुटले. ते जर अंगावर पडले, तर काय होणार?
येका या मनात हीच भीती! मग कोण ितथे थांबणार? कु ठला राजा आिण कु ठली
राणी? कु णाला कु णी पुसेना!
आिण मग काय झाले?

जवळ आसरा जलाशयाचा तळ क रती स वर

गा ठित चंदनिहरा– बनाई वेगे िग रग हर!
ही सबंध किवता सुंदर तर आहेच, पण ती अितशय ना पूणही आहे. ती वाचताना
एक चलि पट आपण बघतो आहोत, असे वाटते. चंदनिहरा, बनाई, तृणांकुरात
नाचणारे वनदेव आिण वनदेवी, तो नाच बघ यासाठी पा यातून वर आले या अ सरा
आिण आकाशात जमले या, पेरी अ ावर बसले या वगदेवता, या गद मुळे
रागावलेला चं , याने ढकल यामुळे कोसळलेले ढग आिण ‘तारे तुटले’ अशा सं मामुळे
भयभीत होऊन पळत सुटले या वनदेव—वनदेवी सारे अ यंत गतीने आप या
डो यांसमोर य घडते आहे, असे वाटते.
पु हा या किवतेचे एक वैिश असे आहे, क इथे एकही मनु य ाणी नाही. सारे
वातावरण अद्भुत. यात वावरणारे ाणीही अितमानुष सृ ीत वावरणारे . यांचे खेळ
अद्भुत. नृ य अद्भुत. शेवटी धांदल अद्भुत आिण जीव वाचव यासाठी यांनी के लेले
पलायनही अद्भुत! असा हा सारा अद्भुताचाच रमणीय व गोड ग धळ! एका रा ीची
गंमत. ती गंमत बघताना वाचक सुखावतो आिण मनाने तोही या अद्भुतर य
वातावरणात िवलीन होतो.

58
 वाढ या सांजवेळे

वाढ या सांजवेळे नये, ग, पा या जाऊ

भर या कळशीला वे ढती शनी-रा

ढळते कासवशी पायीची जड िशळा

बुजून पंच ाण कं ठात होती गोळा

पा याने िभजे कटी घामाने िभजे चोळी

भाळीचे भोळे कुं कू िभऊन आसू गाळी

पेरीत गंध वेडे चेटूक करी वारा

अंगात य कोणी छेिडतो ल तारा

पु रले तुळशीत होते, ग, व जागे

वैरीण पायवाट ओ ढते पाय मागे

काळोखी चपापून का ढते फणा शंका

व ीचा राजपु वारीत येतो पंखा

पा याने होते आग पं याने होते लाही

नाही, ग, कधी होत जीव हा उतराई

फु टतो, बाई, घडा संसारा जातो तडा

ओखटी वेळ मोठी छंद हा सोड वेडा
— बा. भ. बोरकर

बा. भ. बोरकर

बा.भ. बोरकर. आधुिनक मराठी किवते या े ात बोरकरांचे नाव फार मोठे आहे
आिण यांचे का कतृ व असाधारण तोलामोलाचे आहे.
बोरकर मूळचे गोमंतकातले. गो ातला रसरसलेला रं गगंधमय िनसग बोरकरांनी
बालपणापासून जणू ासाबरोबर वतः या ि वात िभनवून घेतला. याचे
टवटवीत चैत यमय अि त व बोरकरां या अव या का िव ाला ज मभर ापून

59
रािहले. याचा यय यां या किवतेत सतत येतो.
बोरकरां या घरचे वातावरण धा मक होते. घरातली वडीलधारी माणसे
सं याकाळ या वेळी अभंग हणत. यात ानदेव-तुकारामांपासून तो कृ णंभट बांदकर,
सोिहरोबानाथ अंिबये या गोमंतकात या संतकव पयत अनेकां या का ांचा अंतभाव
झालेला असे. बोरकरही िचत वतःच अभंग रचून शेवटी ‘बाक हणे’ अशी आपली
नाममु ा िलहीत. संतका ाचे प रशीलन, पाठांतर बोरकरांकडू न जसे सहजग या झाले,
तसे यातील अ या मिवचारांचे खोल ठसेही यां या बाळमनावर आपोआप उमटत
गेल.े पुढे गोमंतकात शाळा-कॉलेजचे िश ण घेताना पोतुगीज आिण च या भाषांशी
बोरकरांचा प रचय झाला आिण या भाषांतले शृंगा रक मादक ेमका यांनी
समरसून वाचले. जपानी रमलाची रात या आप या सुंदर किवतेत ‘अन् यू सेची कवने
होती मा या हातात’ या ओळ म ये यांनी ‘ यू से’ या च कव चा के लेला उ लेख या
दृ ीने सूचक आहे.
या सव सं कारांबरोबरच मराठीतले े आिण मा यवर कवीही बोरकर ेमाने
वाचत होते. यांचे प रशीलन करत होते. तेही यांची का िवषयक जाण समृ करत
होते. या काळी मराठीत के शवसुत आिण तांबे या दोन समथ कव या का ाचा मराठी
किवतेवर, समकालीन त ण कव वर सारखाच भाव पडत होता. कं ब ना या
दोघां या दोन परं पराच ढ झा या हो या. यापैक के शवसुतां या अ ेयवादी,
आ मक आिण ामु याने गंभीर व चंतनशील अशा का ापे ा तां यांचे स दयवादी,
गूढ अ या मपर आिण णय धान भावसंप का बोरकरांना आप या वृि िवशेषांनी
अिधक जवळचे वाटले. यात या गेयतेने ते भारावून गेले आिण ‘तांबे घरा याची
गायक पुढे चालव या या’ िनधाराने यांनी आपले का लेखन सु के ले.
तां यां माणेच बोरकरांची किवताही मूलतः छंदोब , गेय, नादात णझुणणारी आिण
एक अंगभूत नाचरी लय घेऊन येणारी अशी आहे. तां यां या किवतेतील
आि त यभावना आिण ि थरचरात ई री चैत य बघणारी वृ ी यांनीही बोरकर
भािवत झाले असावेत. ारं भी या तां यां या किवते या प रणामातून बोरकरांची
किवता लौकरच मु झाली आिण आप या वतं वैिश ाने ती तळपू लागली.
याखेरीज ानदेव, तुकारामांपासून तो शर ाबूंपयत आिण महा मा गांध पासून तो
रव नाथ टागोरांपयत अनेक िवचारवंतांचे, ितभावंतांचे प रशीलन बोरकरांनी के ले.
पण हे सव सं कार पचवूनही यांची किवता ही यांची आिण िनखळ यांचीच
रािहली आहे. तांबे परं परे चा वारसा यांनी पुढे चालवला. याबरोबर मंगेश
पाडगावकरांसार या पुढ या िपढी या कव वरही ारं भी या काळात यांनी काही
माणात आपला ठसा उमटवला.

ितभा, जीवनसंगीत, दूधसागर, आनंदभैरवी, िच वीणा, िगतार असे अनेक गुणसंप

किवतासं ह बोरकरां या नावावर जू आहेत. यांची सम किवताही ‘मौज’
काशनाने एकि त व पात कािशत के ली आहे. महा मा गांधीज या जीवनावर
महा मायन नावाचे खंडका यांनी िलहायला घेतले होते. पण बोरकरां या
िनधनामुळे हा संक प शेवटी अपूण रािहला.

60
 बोरकरांनी काही कादंबर्या, लिलतलेख िलिहले. काही चांगले अनुवादही के ले. पण
ामु याने ते कवी होते आिण कवीच रािहले. गोमंतकातील िनसगाचे इं यसंवे
तपशील यां या का ानुभवांत एकजीव झाले आहेत. िनसगातील िविवध ितमां या
ारा मानवी भावभावनांचा उ कट यय ते आप या किवतेतून देतात. शरीर वासना-
िवकारांब लची िनकोप आिण िनःसंकोच वीकारशील वृ ी यां या ठायी आहे.
यामुळे यां या ेमकिवतेत एक वेगळीच धुंदी आढळू न येत.े ‘मासळी या वादा’पासून
तो ‘ ानेशा या अमृत ओवी’पयत जीवनात जे जे सुंदर, आ वा , रसपूण वाटले, ते सारे
बोरकरांनी आप या का ात रं गवले. खास गोमंतक य िनसगाचे िच ण, िचत येणारे
कोकणी श द, काही ादेिशक संकेत यामुळे बोरकरांची किवता अनोखी, आकषक,
वैिच यपूण बनली आहे. ितला खास ितचा वतःचा रं ग आहे. जपानी रमलाची रात,
स रवर सरी, जीवन यांना कळले हो, फु ल या लाख क या यासार या यां या अनेक
किवतांची गोडी कायम अवीट रािहली आहे.

वाढ या सांजवेळे ही किवता बोरकरां या िच वीणा या सं हातून घेतलेली आहे.

आप याकडे ‘पाणोठा’ कं वा ‘पाणवठा’ या गो ीला, िवशेषतः ामीण जीवनात, एक
वेगळे मह व आहे. या थळाला काही संकेत, काही संदभ िबलगले आहेत. पाणवठा
हणजे गावाबाहेर असलेली पाणी भर याची जागा. एखादी िवहीर, तलाव कं वा
नदीसु ा. त ण हा याधु या मुली, िववािहत संसारी बायका सकाळ-सं याकाळ पाणी
भर यासाठी पाणव ावर जातात. ितथे ापंिचक सुख-दुःखाची देवघेव करतात.
णयाचे वैध वा अवैध संकेत, ि यकरांची भेट घे यासाठी ठरवलेले थळ, असाही
पाणव ाचा उपयोग के ला जातो. हंदी का ातही ‘पनघट’ श दाशी हेच संकेत
िनगिडत आहेत. तां यां या किवतेत नदीतीरी संकेत थळ ठरवून, ितथे आप या
ि यकरांना भेटणार्या णियनी आढळतात. बोरकरां या या किवतेतली त ण मु ध
िववािहत ी ‘वाढ या सांजवेळी ’ पाणी आण यासाठी पाणव ावर िनघाली आहे
आिण अशा भल या वेळी भल या ठकाणी एकांतात जा याम ये कोणते धोके
संभवतात, याची कवी ितला जाणीव क न देत आहे. किवतेचा ारं भ असा आहे :

वाढ या सांजवेळे नये, ग, पा या जाऊ

भर या कळशीला वे ढती शनी-रा
‘हे मुली, तू या अशा भल याच सांजे या वेळी एकटी पा याला जाऊ नकोस. कारण
मा यावर या भर या कळशीला ितथे शनी-रा सार या दु हांची बाधा हो याचे भय
असते. इथे मा यावरती भरलेली कळशी हे मो ा काळजीपूवक जपले या भर या
संसाराचे तीक आहे. पण एखादी त ण मुलगी पाणव ावर गेली, ितथे ितला ितचा
कु णी पूवप रिचत िम कं वा एखादा अनोळखी असा मुशा फर जर भेटला, नको या
ठकाणी नको ते मोह मनात जागे झाले, तर काहीतरी भलतेच घडू न जाते. ‘भर या
कळशी’ला शनी-रा सारखे पाप ह वेढून टाकतात आिण मग काय होते?

61
 ढळते कासवशी पायीची जड िशळा
बुजून पंच ाण कं ठात होती गोळा
पा याने िभजे कटी घामाने िभजे चोळी
भाळीचे भोळे कुं कू िभऊन आसू गाळी
खरे तर, या िववािहतेला ित या पंचाचा, घरगृह थीचा भ म आधार असतो
आिण यामुळे आप या मनाला थैय आले आहे, अशी ितची समजूत असते. पण तो
आधार खरा नसतो. वाढती सांजवेळ, भोवती पूण एका त, अशात देहमनाला आकषून
घेणार्या एखा ा कु णाची तरी भेट—आिण पायांखालची भ म वाटणारी िशळा
कासवासारखी अविचत ढळते. ितचा आधार सुटतो. तोल जातो. नीित-अनीतीचा
सारासारिववेक णात न होतो. एका अवैध सुखासाठी मन आतुर, उ सुक होते.
कमरे वर ओसंडणार्या पा याने कटी िभजते. अंगात दाटू न आले या वासनांनी ाण
बुजून कं ठात गोळा होतात. देह घामेजतो. चोळी िभजून जाते आिण कपाळावर उ या
रािहले या घामा या बंदन ंू ी भाळीचे कुं कू िभजून याचे ओघळ खाली येतात. कुं कू हे
सौभा याचे तीक. हे सौभा यच आता धो यात आले आहे, क काय, अशा भीतीने
कासावीस झालेले ‘भोळे कुं कू ’ आसवे गाळू लागते!
हे सारे कसे घडते? िववािहतेचे मन तसे पापभी असते. काही वेडव े ाकडे करावे,
अशी ितला असोशी नसते. तसा िवचारही ित या मनाला कधी िशवलेला नसतो. पण
वाढता काळोख, िनजन एका त आिण अशा वेळी एखा ा जु या कं वा न ा पु षा या
पाने समोर ठाकलेले अिनवार आकषण— हा बलव र मोह, शरीरभर उसळलेले
वासनांचे वादळ आिण भोवतालची अनुकूल प रि थती— सारे कसे ितचा घात
कर यासाठी एकवटू न ित याभोवती गोळा झालेले असते. िनसगदेखील ितची
स वपरी ा कर यासाठी आपली आयुधे घेऊन स होतो. कवी हणतो :

पेरीत गंध वेडे चेटूक करी वारा

अंगात य कोणी छेिडतो ल तारा

पु रले तुळशीत होते, ग, व जागे

वैरीण पायवाट ओ ढते पाय मागे
अगदी अनपेि तपणे मनात या गूढ दुद य वासनांना जाग येत.े सांजवेळी वाहणारा
वारा वेडे वेडे सुगंध भोवती पेरतो. सारा देहच एक संवेदनशील सतार होते आिण कु णी
अनोखा य अंगात वासनािवकारां या ल तारा छेडू लागतो. मन उ मन होते. पु ात
ठाकले या आकषणाला सव वाने सामोरे जावे, असे वाटू लागते. िववाहा या मंगल
णी मनातले सारे मोह, सारी व े तुळशीत पु न टाकलेली असतात. ती आता नेमक
जागी होतात. पायांखालची सुरि त, सुख प वाट आता वैरीण बनते आिण घरा या
िनवार्याकडे वळू लागलेला पाय ती मागे ओढते, या न ा मोहाकडे शरीराला खेचून
नेत.े सारा अवकाश ितला जणू सांगत असतो, ‘वेड,े भीती कसली बाळगतेस? असा णी
पु हा येणार नाही. हो पुढे. आिण कर या अना त सुखाचा िनःसंकोच वीकार!’
अशा वेळी या त ण मुली या मनात के वढी घालमेल होत असेल? माणूस एखा ा

62
मोहाला सुखासुखी बळी पडत नाही. आपण करतो, हे बरोबर नाही, अशी शंका मनात
नागासारखी फडा काढू न उभी राहते. पण व ातला राजपु ही याच वेळी पंखा वारीत
साद घालत असतो. एक कडे आप या पंचाची, पतीची मनाला असलेली ओढ आिण
दुसरीकडे अगदी अचानक समोर आलेला हा व ीचा राजपु - यावेळची या त ण
मुलीची शारी रक आिण मानिसक अव था वणन करताना कवी हणतो :

पा याने होते आग पं याने होते लाही

नाही, ग, कधी होत जीव हा उतराई
अशा वेळी सारे सुखोपभोगही नकोसे वाटू लागतात. मा यावर या कळशीतून
सांडलेले पाणी अंग िभजवते, पण शीतल करीत नाही. या पा याने अंगाची अिधकच
आग होते. राजपु ाने ढाळलेला पं याचा वारादेखील देहाला सुखव याऐवजी िजवाची
लाही-लाही करतो. खरे तर, या नवजात णयाने काही अनो या सुखाचे आ ासन
दलेले असते, पण या ीतीला उतराई हावे, असा धीर वाटत नाही. एक कडे
पु ात या मोहाची अिनवार ओढ आिण दुसरीकडे मनाला, देहाला मागे ओढणारे
परं परे च,े ढ सांकेितक नीतीचे भय — अशा ि धा मनःि थतीत ही त ण िववािहता
सापडते. शेवटी कवी ितला इशारा देतो, असे मोह कतीही दुद य असले, तरी यांना
बळी पडता कामा नये. हा वेडा छंद सोड यातच आपले िहत आहे. नाही, तर काय होते?

फु टतो, बाई, घडा संसारा जातो तडा

ओखटी वेळ मोठी सोड हा छंद वेडा!
घडा फु टणे हणजे पंच िव कटणे. हातून एक लहानसा माद घडतो आिण
मा यावर जबाबदारीने, आ थेवाईकपणाने जपून तोललेली घागर णाधात फु टू न
जाते. के वळ या घागरीलाच न हे, तर उ या संसाराला तडा जातो. तो उ व त होतो.
आयु याचा स यानाश होतो. अशी ही मोठी ‘ओखटी’ हणजे वाईट वेळ असते. ते हा हा
वेडा छंद सोडू न दे!
अशी ही बोरकरांची किवता. हे एक सुंदर श दिच आहे. एक ना पूण संग कवीने
इथे आप यासमोर उभा के ला आहे. तसे पािहले, तर किवतेचा िवषय नवा नाही.
पाणव ावर जाणार्या आिण ितथे आधी संकेत ठरवून, चो न आप या ि यकराला
भेटणार्या ि यांची िच े अनेक पारं प रक लोकगीतांत, लोककथांत रं गवलेली
आढळतात. ामीण भागात, ितथ या िविश वातावरणात हा कार तसा नवा नाही,
क अप रिचतही नाही. सं कृ त कव नी तर अशा संकेत थळी जाणार्या, ितथे चो न
णयसुखाचा आ वाद घेणार्या णियन चे, यां या चौयरताचे वणन अनेक ठकाणी
के ले आहे आिण यात घटकाभर लाभणारे शरीर सुख, उ ाम वासने या उपशमाने
िमळणारी तृ ी यावर अिधक भर दला आहे. बोरकरांनी आप या किवतेसाठी तोच
पारं प रक िवषय िनवडला आहे. पण याला यांनी खास आपले असे एक वेगळे प रमाण
दले आहे. यामुळे किवतेला उ कटता, स दय ा झाले आहे.
या किवतेतली सांजवेळी पा याला िनघालेली त ण ी सुसं कृ त, पापभी आहे.
आप या संसारात संतु आहे. सरळ नीितसंमत मागाने जाणारी आहे. परं तु अशाही

63
 ी या जीवनात एखा ा वेळी एखादा आकषक, बलव र असा मोह येणे असंभा
नाही. अशा वेळी ित या मनात बर्यावाईटाचा कोणता संघष होऊ शके ल, कोण या
शारी रक आिण मानिसक वादळाला ितला त ड ावे लागेल, याचे एक अितशय
प रणामकारक िच कवीने इथे रं गवले आहे. वाढ या सांजवेळी त ण मुल नी
पाणव ावर जाऊ नये, ितथे भर या कळशीला शनी-रा सारखे पाप ह वेढून
टाकतात, असा धो याचा इशारा कवी या किवतेत देतो. हा इशारा देताना बोरकरांनी
या मुलीची पुढे काय अव था होईल, याचे अितशय दय पश वणन के ले आहे. वाढती
सांजेची वेळ. अंधारत चालले या दशा, भोवतीचा िनमनु य एका त. अशा वेळी
पूववयातला कु णी ओळखीचा सहचर अक मात जर भेटला, तर? जुने आकषण जागे
झाले, तर? बर्या-वाइटाचा सारा िववेक बाजूला ठे वून या सहचरा या आवाहनाला
साद ावीशी वाटली, तर? हे काहीही घडणे अश य नाही. कारण त ण मन उ कट,
भावनाशील असते, तसेच, ते मोह वणही असते. मग ही िववािहत कु लीन ी या
सनातन हाके ला ितसाद द यािशवाय राहील का?
अशा वेळी पायतळीची ि थर िशळा अचानक हालचाल क लागले या
कासवासारखी बेभरवशाची बनते. सवागाला घाम फु टतो. चोळी घामाने िभजून जाते.
कपाळावरचे घामाने ओलावून ओघळणारे कुं कू , आता सौभा य धो यात आले, हणून
आसवे गाळू लागते. या िनकरा या णी कु णीही या मुलीला आधार, धीर देत नाही.
वारे वे ा गंधांनी दरवळतात. पापशंक मनात नागाची फडा उभारली जाते आिण
व ात अनेकदा पािहलेला राजपु ीतीची साद घालत समोर सा ात उभा राहतो!
हा घातुक मोह, ही मा यावर या घ ाला आिण उ या संसारालाच तडा देणारी
घटना. ती टाळायची असेल, तर हे संग उ वू नयेत, अशी थमपासूनच खबरदारी
यायला हवी. मा यावर या भरले या कळशीचा तोल आपणच सांभाळायला हवा.
हणून कवी हणतो—

वाढ या सांजवेळे नये, ग, पा या जाऊ

भर या कळशीला वे ढती शनी-रा

फु टतो, बाई, घडा संसारा जातो तडा

ओखटी वेळी मोठी छंद हा सोड वेडा
या किवतेत बोरकरांनी वापरले या ितमाही ल णीय आहेत. या किवतेचा आशय
अिधक गिहरा, अथपूण करतात. भर या कळशीला वेढणारे शनी-रा सारखे पाप ह,
कासवासारखी ऐन वेळी ढळणारी पायतळीची भ म िशळा, िभऊन आसू गाळणारे
भोळे कुं कू , तुळशी या तळाशी पुरलेले कौमायातले आकषक व , पंखा वारीत येणारा
व ीचा राजपु ; या सार्या ितमा िवल ण समपक आहेत. तशीच किवतेतील
नाियका. कं ठात दाटू न आलेले पंच ाण, पा याने िभजलेली कं बर, घामाने ओलावलेली
चोळी, ित या पायांत घोटाळणारी वैरीण पायवाट; या सव तपिशलांतून किवतेतील
त ण िववािहता आप या डो यांपुढे कवीने उभी के ली आहे.
सं मात सापडले या या मुलीला कवीने वडीलधारे पणाने दलेला स लाही फार

64
अथपूण आहे : ‘ओखटी वेळ मोठी, सोड हा छंद वेडा!’
पुढे नेमके काय घडते, ते कवी आप याला सांगत नाही. ते गूढ, सं द धच राहते आिण
तसे ते राह यानेच किवतेतले ना अिधक उ कट, भावी बनते!

65
 िवसरशील खास मला

िवसरशील खास मला दृि आड होता

वचने ही गोड गोड देिश जरी आता!

दृि आड झा यावर सृि ही िनराळी

वसायिह िविवध, िविवध िवषय भोवताली
गुंतता तयात कु ठे वचन आठवीता?
िवसरशील खास मला दृि आड होता!

वैर तू िवहंग अंबरात िवहरणारा

वशिह वशीकरण तुला सहज, जादुगारा
लाभशील माझा मज के िव जसा होता?
िवसरशील खास मला दृि आड होता!

व वाचे भान िजथे गुंत या नुरावे

झुरणारे दय इथे हे कु णी मरावे?
होइल उपहास खास आस ध जाता
िवसरशील खास मला दृि आड होता!

अंत रची आग तुला जाणवू कशाने?

बोलवे न वेदनाच वचन दुःख नेणे
यापरता दृि आड होऊ नको, नाथा
िवसरशील खास मला दृि आड होता!
– जयकृ ण के शव उपा ये

जयकृ ण के शव उपा ये

िवदभाने मराठी का सृ ीला अनेक उ मो म कवी दले आहेत. गुणवंत हनुमंत

देशपांड,े ना. घ. देशपांड,े वा. ना. देशपांड,े आ माराम रावजी देशपांडे हणजेच कवी
अिनल यां यापासून तो थेट आज या सुरेश भट, मधुकर के चे, ेस यासार या कव पयत
ही परं परा अखंड चालू आहे. यात या सव कव चे का मराठी रिसकांनी सा ेपाने
आिण उ कट ेमाने वाचलेले आहे.
तथािप, िवदभात काही कवी असेही होऊन गेले, क यांनी तोलामोलाचे का

66
िलिहलेले असूनसु ा, आज ते काहीसे िव मृतीत गेले आहेत. आज या िपढीपयत
यां या किवता पोचले या नाहीत. या णी मला िनदान दोन कवी असे आठवत आहेत.
एक ीिनवास रामचं बोबडे आिण दुसरे जयकृ ण के शव उपा ये.
ज. के . उपा ये हे नागपूरचे. यांचा ज म नागपूर इथे अठराशे शी साली झाला
आिण यांचे बालपण ितथेच गेल.े यांचा मृ युशक उपल ध नाही. उपा ये यां या
बाबतीतली एक उ लेखनीय गो अशी, क ऐन त ण वयात यांनी तीन वषापयत
ीरामनामाचे पुर रण के ले होते. माडगूळकर यां या ‘गीतरामायणा’सारखी, पण
यां या कतीतरी पूव यांनी ‘गीतराघव’ या नावाने रामच र ावर आधारलेली जी
गीतमािलक रचली, ितची ेरणा या रामभ तून यांना िमळाली असावी.
ाचीन मराठी वाङ् मयाचे यांचे अ ययन चांगले होते. यां या रचनेतील िनद ष
रे खीवपणा या अ यासाची सा देतो. उपा ये यां या का ाम ये रा ेमाचा
आिव कारही उ कटपणे झाला आहे. यांनी आपले ‘ ीलोकमा यच रतामृत’ हे
एकोणीसशे चोवीस साली िलिहलेले ओवीब का , या माणे ‘ वतं हंद ु तान’,
‘भारत भा योदय’, ‘त ण भारता’, ‘ हंद ु संघटन’ यासार या किवतांमधून यां या
रा भ चा यय येतो. या किवतां या जोडीने ेमभावनेचा सू म आिण तरल
आिव कार करणार्या काही रसपूण किवताही यांनी िलिह या आहेत. ‘िवसरशील
खास मला’ही इथे घेतलेली सुंदर किवता यातलीच एक आहे.
उपा ये यां या किवतेत आढळू न येणारे आणखी एक ठळक वैिश हणजे यां या
ठायी असलेली अिभजात िवनोदबु ी. यातून यां या काही ल णीय
िवडंबनकिवतांची िन मती झालेली आहे. ‘चालचलाऊ भगव ीता’ हे यांनी
भगव ीते या पिह या अ यायाचे के लेले िवडंबन उ कृ आहे. आजही उपा ये या
किवनामाचा उ लेख झाला, तर जु या िपढी या रिसकांना यांचे हे िवडंबन हटकू न
आठवते. किवतेत होणारा यितभंग कशी रसहानी करतो, हे दाखवून देणारी यांची
‘चहाटळपणा’ही किवता यां या तरल क पकतेची सा पटवते. ‘या महारा देशात
उपजलो मीच शाहीर’ कं वा ‘किवते, क रन तुला मी ठार’ असा ारं भ असणार्या
यां या किवता हणजे किवते या े ात सामा य कव चे जे पेव नेहमीच फु टलेले
असते, या संदभातली का े आहेत. किवतेत माजले या अनेक अप वृ वर यात
मा मक भा य के लेले आढळते. उपा ये यां या या किवता आचाय अ े यां या ‘झडू या
फु लां’मधील िवडंबन-किवतांशी जवळचे नाते सांगणार्या आहेत.
इतके सारे िविवध कारचे का लेखन के लेले असूनही, उपा ये यांचा के वळ एकच
किवतासं ह िनघालेला असावा, ही गो काहीशी िव मयकारक वाटते. ‘पोपटपंची ‘ या
कु तूहलजनक नावाने कािशत झाले या तुत सं हातही उपा ये यां या फ
ेचाळीसच किवता असा ात, याचे तर अिधकच आ य वाटते. यातही एक नवलाची
गो अशी, क उपा ये यां या सव किवतांचा सं हात अ तभाव झालेलाच नाही.
‘चालचलाऊ भगव ीता’ हे िवडंबन ‘पोपटपंची’त नाही, ‘िवसरशील खास मला’, ही जी
सुंदर किवता इथे घेतलेली आहे, तीही ‘‘पोपटपंची ‘त आढळली नाही. याचा अथ असा,
क उपा ये यां या इतर काही किवता समकालीन मािसके , िनयतकािलके यात
िवखुरले या असा ात. या एकि त क न ‘पोपटपंची ‘ची सम आवृ ी कु णी काढली,

67
तर कवी या ना याने उपा ये यांची अिधक नेमक ओळख पटेल आिण आज या
िपढीलाही यांची किवता पु हा उपल ध होईल. पण तूत तरी हे अश य दसते.
उपा ये यां या किवतांचा आणखी एक उ लेखनीय गुणिवशेष आहे. यां या अनेक
किवता हणजे उ कृ भावगीते आहेत. याबाबतीत भा. रा. तांब,े रिव करण मंडळातले
कवी यां याशी यांचे सा य आहे, असे हणता येईल. अितशय आकषक ुपद, तीन
कं वा चार कड ांतून म यवत क पनेचा के लेला िव तार, अ ताई, अंतर्याचे वेगळे
राखलेले वजन यामुळे यां या या गीतांना आपोआपच गेयतेचे प रमाण लाभलेले आहे.
ही गेयता संगीतकारांनी अचूक हेरली आिण उपा ये यां या काही गीतांना यांनी
रसप रपोषक चाल लावून ती वरब के ली. याबरोबर गुणी गायक– गाियकांनी ती
गाियली. उपा ये यांची ही गीते विनमु तही झाली आहेत. आज या अनेक त ण
कव ना आिण का ेमी रिसकांना उपा ये या कवीची थोडीब त ओळख आहे, ती
यां या या विनमु त गीतांमुळेच. मुळात का गुणांनी संप असलेली ही गीते
चांगली चाल व गाणारा गोड गळा यामुळे अिधकच रसाळ झाली आहेत.

‘िवसरशील खास मला’ हे उ म चाल लावलेले आिण आशासार या ितभावंत

गाियके ने गाियलेले गीत रिसकमा य झाले आहे. उपा ये यांचे रामचं मनमोहन ने
भ िन पािहन काय? हे मूळ या दीघ किवतेचा सं ेप क न तयार के लेले भावगीतही
विनमु त झालेले आहे. कित गोड, बाई! बाळ, जसे कमल उमलले हे सुंदर गीत
िव यात नाटककार वसंत कानेटकर यांनी आप या नाटकात घेतलेले आहे. आिण
रिसकांना जर आठवत असेल, तर फार वषापूव रामच र ावर आधारले या
‘रामरा य’ या िच पटासाठी राजा बढे यांनी गीते िलिहली होती, ते हा एका गीतात
यांनी उपा ये यां या सीते, सीते, िवमलच रते, ेमले, चा शीले! का, गे! ऐसे क ठण
मन तू कोमले, आज के ले! या ओळ चा जसा या तसा अ तभाव के ला होता! उपा ये
यां या का ाचे हे भावगीता म (Lyrical) वैिश मु ाम नमूद करावयास हवे.

िवसरशील खास मला ही उपा ये यांची इथे घेतलेली किवता हे एक ना गीत आहे.
कु णीतरी एक ‘तो’ आिण कु णीतरी एक ‘ती’ यां या दयांचा एक सुंदर मेळ इथे
जुळलेला आहे आिण आता ‘तो’ आप या व लभेला सोडू न कु ठे तरी दूर जायला
िनघालेला आहे. जातेवेळी ितचा िनरोप घेताना याने ‘मी तुला कधी िवसरणार नाही’
असे त ड भ न आ ासन दले असेल. आप या एकिन ीतीची सा ितला पटवली
असेल आिण परदेशी गे यानंतर ितथे कोण याही आिण कोणा याही मोहपाशात न
गुंतता मी आहे तसाच िनलप परत येईन, असे ितला पु हा पु हा सांिगतले असेल. पण
या यापे ा ‘ती’ जा त चतुर, संवेदन म आिण ीजातीला िनसगतःच लाभले या
एका गूढ श मुळे या िवषयात अिधक जाणकारही आहे. अित ेहः पापशंक या
यायानुसार आप या ि यकरा या ‘गोड गोड’ वचनांवर िव ास ठे वणे ितला अवघड
जात आहे.
मन समथ असेलही, पण शरीर दुबळे असते. ेमाचे अिध ान असलेली
डो यांना दुरावली, क मनातूनही हळू -हळू ितची मूत अंधूक होत शेवटी अ तधान

68
पावते, हा िनसगाचा िनयम एका अिभजात शहाणपणाने ितला आधीच ठाऊक झाला
आहे. दृि आड सृ ी या मराठी हणी माणे कं वा Out of Sight, Out of Mind या
इं जी वचनानुसार आप या भेटीगाठी बंद पड या, क आज आप यावर उ कट ेम
करणारा ि यकर उ ा आप याला िवस न जाईल, या आशंकेने ितचे मन बाव न गेले
आहे. अ व थ झाले आहे. ितचे सारे बावरलेपण, भय किवते या पिह या दोन ओळ तच
कती प रणामकारकपणे झाले आहे, हे बघ यासारखे आहे. ती हणते;

िवसरशील खास मला दृि आड होता

वचने ही गोड गोड देिश जरी आता!
े ाला िव मरणाचा शाप असतो. यातून पु ष ेम तर चंचल, मरवृ ीचे असते.
म
आपला ि यकरही याला अपवाद नसणार, हे एका अ तः ेरणेने जाणणारी ही णियनी
या या गोड वचनांवर, मधुर आ ासनांवर िव ास ठे वू शकत नाही. एकदा माणूस
नजरे आड झाले, सहवासाला दुरावले, क काय घडू शकते, हे ती पुढे सांगते. ितची ही
था ितची एकटीची नाही. ती अव या ीजातीचीच मनोवेदना आहे.

दृि आड झा यावर सृि ही िनराळी

वसायिह िविवध, िविवध िवषय भोवताली
गुंतता तयात कु ठे वचन आठवीता?
ती ेयसी हणते, एकदा मी ि यकरा या दृि आड झाले, हणजे या या मनातले
माझे थानही हळू हळू नाहीसे होणारच. तो परदेशी गेला, हणजे या या भोवतालचे
सारे जगच पालटेल. नाना वसायांत तो गुंतून जाईल आिण याचे िच वेधून घेणारे
असं य िवषय या याभोवती जमतील. याचे पु षी मन एकदा या नवन ा
आकषणांनी िव झाले, हणजे मला दलेली िचर मरणाची वचने याला कु ठू न
आठवणार?
पुढे ती हणते :

वैर तू िवहंग अंबरात िवहरणारा

वशिह वशीकरण तुला सहज जादुगारा
लाभशील माझा मज के िव जसा होता?
पु ष हा जा या ब गामी असतो. ेम हे ीचे सव व असते. पण पु षा या दृ ीने
तो या या जीवनाचा के वळ एक भाग असतो. ी ही भूमीला िचकटू न राहणारी, ितथे
थैय शोधणारी आिण आप या ेमाचे सात य टकवू बघणारी असते. तर पु ष
आकाशात भरारी मारणार्या, दाही दशांचा वेध घेऊ बघणार्या प यासारखा असतो.
प या माणेच कोणतेही बंधन, मग ते ेमाचे का असेना, याला अ पावधीतच काचू
लागते. पु हा आपला ि यकर तर अ यंत लाघवी, लिडवाळ आिण ीमनाला भुरळ
घालणार्या, याला वश करणार्या अनंत कळा अंगी असणारा जादूगार आहे, याची
ितला पूण जाणीव आहे. कारण ही वतःही अशीच याला सहज वश झाली न हती का?
मग परदेशी गे यानंतर या या या जादूला इतर ि याही बळी पडणार नाहीत

69
कशाव न? ही सारी संभा व तुि थती ित या डो यांपुढे उभी राहते आिण मग ती
ाकू ळ होऊन हणते, ‘हे सारे यानी घेतले, हणजे वाटू लागते, आज तू जसा आहेस,
तसा माझा, अगदी पूण माझा, तू मला पु हा कसा लाभशील?
पण णियनीला के वळ पु षा या चंचलपणाचेच भान आहे, असे नाही, तर एकू ण
मानवी मना या दुबलतेचीही ितला चांगली जाणीव आहे. इं जीम ये एक सुंदर वचन
आहे. Nature abhors vacuum, िनसगाला पोकळी मंजूर नाही. वा तव, भौितक
सृ ीतली कोणतीही पोकळी िनसग जसा लगेच भ न काढतो, या माणेच रते मनही
तो पु हा प रपूण करतो. मानवी मन हे दुबळे आहे. एकिन चे ी वचने आज देणारे दय
अ पावधीत ती वचने िवस न दुसर्या आकषणक ेत सहज ब होऊ शकतो. आज
एका ीवर िजवापाड ेम करणारा पु ष कालांतराने दुसर्या ीवरही ितत याच
उ कटतेने आप या णयभावनेचा वषाव क शकतो. (हीच व तुि थती ी याही
बाबतीत संभवनीय आहे.) यात काहीही अनैस गक नाही. कं वा इथे िव ासघाताचाही
येत नाही. काळाचा रे टा जबरद त असतो. हणूनच आज िवयोग, दुःखाखाली पार
िचरडू न गेलेली दयेही पु हा अंकु रत, प लिवत होतात! हणून या किवतेतली
णियनी आप या ि यकराला दोष देऊ शकत नाही.
उलट ती हणते :

व वाचे भान िजथे गुंत या नुरावे

झुरणारे दय इथे हे कु णी मरावे?
होइल उपहास खास आस ध जाता!
उ ा आपला ि यकर एखा ा न ा मोहात गुंतला, तर आपले व वदेखील तो
िवस न जाईल आिण िजथे वतःचाही िवसर पडू शकतो, ितथे मागे रािहलेले माझे
आशाळभूत, िथत, िवरहाने झुरणारे दय याने कसे मरणात ठे वावे? ते तो िवस न
गेला, तर वाभािवकच नाही का? उलट, इथे मी या या ेमावर िव ास ठे वून, याची
आशा मनात बाळगून बसले, तर मा या या वेडप े णाब ल मा या वा ाला जगाचा
उपहास, कु चे ाच ये याचा संभव! लोक मला खिचत हसणार! मीच मूख ठरणार!
शेवटी ती ाकू ळ णियनी एका अितरे क आवेगाने आप या ि यकराला हणते :

अंत रची आग तुला जाणवू कशाने?

बोलवे न वेदनाच वचन दुःख नेणे
या परता दृि आड होऊ नको, नाथा!
मा या दयात संशयाची, भयाची, िवरहा या दुःखाची जी आग भडकली आहे,
ितची जाणीव तुला कशी देऊ? माझी ही वेदना मूक आहे. माझे दुःख श दांना न कळणारे
आहे. या सार्या दुःखशोकाचा भोग मला देऊन तुला मा यापासून दूर जायलाच हवे
का? यापे ा नाथा, ि यतमा, तू मा या दृि आड झालाच नाहीस, तर चालणार नाही
का? नको, तू मला सोडू न दूर जाऊच नकोस!
ज. क. उपा ये यांनी आप या या किवतेत ेमासार या िचरप रिचत भावनेचा एक
अगदी वेगळा पैलू फार प रणामकारक दृ ीने दाखवून दलेला आहे. ेम कतीही उ कट

70
असले, तरी याला िव मरणाचा शाप असतो. ही किवता, िवशेषतः ितची पिहली ओळ,
वाचताना महाकवी कािलदासा या ‘शाकु तल’ नाटकाचे मरण झा यावाचून राहात
नाही. दु य त शकु तले या दृि आड गेला आिण तो ितला िवसरला. याचे हे िवसरणे
वाभािवक वाटावे, हणून कािलदासाने आप या ितभेने दुवासा या शापाची
नाटकात योजना के ली. पण मूळ महाभारतातील दु य त अगदी वेगळा आहे. याला
शकु तलेशी जडलेला आपला ेमसंबंध, आपण ित याशी के लेला गांधव िववाह प
आठवत आहे. तरीही के वळ लोक नं दे या भयाने तो शकु तलेची ओळख नाकारतो.
ितला राजसभेतून परत पाठव यास िस होतो. कािलदासाला दु य ताचे हे िनघृण
वतन सहन झाले नाही आिण याने दु य ताचे िव मरण वाभािवक वाटावे, हणून
दुवासा या शापाची नाटकात योजना के ली. यात कािलदासा या स दयतेची,
संवेदनशील किवमनाची सा पटते. पण याबरोबर हा शाप तीका मकही वाटतो.

दृि आड झा यावर सृि ही िनराळी’ हे ेमा या वहारातले एक कठोर वा तव आहे.

ज मज मा तरीचे नाते िजथे जोडलेले असते, या ना याचाच कालांतराने िवसर पडावा,
ही ेमा या सृ ीतली एक िवपरीत, पण कठोर व तुि थती आहे. जयकृ ण के शव उपा ये
या कवीचे मोठे पण हे, क याने ही िवपरीत व तुि थती जाणली आिण एका सुंदर
किवते या ारा ती आप या िनदशनाला आणली!
ेम अमर असते, िचरं तन असते, हे िजतके खरे ; िततके च ते भंगुर, िव मरणशील
असते, हेही खरे .

71
 मी घरात आले

– पद्मा

पद्मा

इं दरा आिण संजीवनी यांया माणे प ा याही आज या काळात या सवात ये

कविय ी आहेत. पण ही ये ता के वळ वयाने यांना बहाल के ली आहे, असे नाही.
साठीपे ा अिधक वष प ा या सात याने किवता िलहीत आहेत. हे सात य इं दरा संत

72
आिण संजीवनी मराठे यां या किवतालेखनातही आहे. या दृ ीने या ितघ त सा य आहे.
हे साध य आणखीही काही गो त जाणवते. सुिशि त, सुसं कृ त आिण का
िवषयी या आधुिनक जािणवांनी संप असे लेखन करणार्या कविय ची पिहली िपढी
या तीन कविय या पाने मराठी का ात कट झाली. का िवषयक जुने संकेत,
परं परा यांचा आढळ यां या का ात होतो; पण याबरोबर समकालीन तांबे –
रिव करण मंडळापासून तो थेट आज या काळापयत मराठी का ाने जी जी वळणे
घेतली, ती सारी यांनी आ मीयतेने, डोळसपणे आिण संवेदनशील सू म रिसकतेने
िनरखली. आधुिनक मराठी किवतेत होत गेलेले बदल, नवी शैली, नवी ितमासृ ी
यांचाही यांनी अंगीकार के ला. मढकरांची ांितकारक किवता जशी यांनी अवलोकन
के ली, या माणे आज या न ा ीमुि वादी किवतेकडेही यांनी वीकारशील वृ ीने
पािहले. यामुळे जुने आिण नवे या दोह या सीमारे षेवर या ितघ ची किवता उभी
अस याचे जाणवते.
जुने पारं प रक ीजीवन, पंच, मुलेबाळे – हे सव यां या वा ाला आले आिण
यातले अनुभव यांनी उ कटपणे आप या किवतेत न दले. पण याबरोबर आधुिनक
काळात बाहेर या जगात जे जे काही ी अनुभवते आहे आिण यामुळे ती जी अंतमुख
होते आहे, याचाही आढळ यां या का ात झा यावाचून रािहलेला नाही. मु य हणजे,
किवतेचे सव जुने-नवे सं कार वतःम ये मुरवूनही या तीन ये कविय नी आप या
वतः या कृ तीशी, भाविव ाशी इमान राखले आिण कस याही बा लोभनाला,
खो ा नावी याला कं वा िस ीसाठी अवलंिब या जाणार्या यु यांना बळी न पडता
अ यंत ांजळपणे, िन न े े का लेखन के ले.
प ा पटवधन या मूळ या तासगाव या पटवधन घरा यात या. ितथ या खानदानी
वातावरणात, आप या भ याथोर या ऐ यसंप वा ात यांचे बालपण गेले. याच
काळात किवतेची आवड यां या मनात जली. या वेळी किवतेशी यांचा जो ेह
जडला, तो पुढे आयु यभर टकला. नंतर पु या या एस. एन. डी. टी. महािव ालयात
यांचे उ िश ण झाले. संजीवनी आिण प ा यांची ितथेच मै ी जमली. समानशील
वृ ी या या दोन का वे ा मुल चे ितथे जे भावबंध जुळले, तेही असेच सतत वाढत,
िवकिसत होत गेले.
िववाहानंतर प ा पटवधन या प ा गोळे झा या. यांची किवता यां या
जीवनाबरोबर वाढत, ग भ होत गेली. रिव करण मंडळ आिण तांबे यां या किवतेचे
सं कार पूववयात प ावर झाले. पण नंतरची मराठी किवताही यांनी बारकाईने
वाचली. संजीवनीसारखी किवमनाची मै ीण, अनु प सहचर, मनात या किवतेला
सतत खतपाणी िमळावे असे भोवतालचे वाङ् मयीन वातावरण यामुळे प ा यांची
किवता अिधक खोल, अंतमुख झाली.

ीितपथावर हा प ाचा पिहलाविहला किवतासं ह नविशके पणा या खुणा दाखवतो.

पण यानंतर नीहार, आकाशवेडी, ावणमेघ इ यादी का सं हांतून प ा यां या
किवतेचा वाढता वास आप याला जाणवतो. सौ य, संयत, िवचारगंभीर, भावनो कट
असे प ा या का ाचे व प आहे. ीमनाचे अनेक पैलू यातून कट झालेले

73
 दसतात. पण याबरोबरच एक माणूस या ना याने आपले व व जप याची आिण
नवन ा अनुभवांना सामोरे जा याची उ सुकताही यातून कट होते. ीती हा प ा
यां या किवतांचा थाियभाव आहे. याचबरोबर िनसग, ापंिचक सुखदुःखे, वाढ या
वयाबरोबर जाणवणारी जीवनाची ािम ता, ीमु चे नवे िवचार यांचाही आढळ
यां या का ात येतो.

मी घरात आले ही प ा यांची किवता यां या ावणमेघ या अगदी अलीकड या

किवतासं हातून घेतली आहे. िववाह ही ी या जीवनातली अ यंत ांितकारक अशी
घटना असते. यानंतर ितचे आयु य कसे असावे, ित या वा ाला कोणकोणती कत े
यावीत आिण यांना ितने कसे सामोरे जावे, याब ल आप याकडे ठाम, िनि त असे
संकेत आहेत. ते ी या जीवनात मूलगामी बदल घडवणारे आहेत. उं बर ावरचे
धा यमाप ओलांडून वधू जे हा पितगृहात वेश करते, यावेळी ितचा जणू पुनज मच
होतो. पतीची ती प ी होते; पण याबरोबरच घरात या य यावत सजीविनज व
व तूंशी ितचे वेगवेग या कारांनी नाते जडते आिण या अनुषंगाने ित या िविवध
भूिमका आिण यां यासह येणारी कत े सु होतात.
प ा यांनी ही किवता आ मिन भूिमके तून िलिहली आहे. पण यांचे हे मनोगत
वषानुवष परं परे ने चालत आलेले सार्याच गृिहण चे मनोगत आहे, असे हण यास
यवाय नाही. आप याकडे फार ाचीन काळापासून सं कृ त सािह यात ीचे जे वणन
के ले आहे, याम ये ती शयनेषु रं भा, भो येषु माता आिण करणेषु दासी अशीच मानली
गेली आहे. एखादा कािलदास ितला गृिहणी, सखी, सिचव हणून ितचा गौरव करतो.
‘ि यिश या लिलते कलािवधौ’ हणून ितचे कलाजीवनातले सुंदर साहचय गृहीत
धरतो. पण एर ही चूल आिण मूल ितचे काय े ठ न गेले आहे. प ा यांनी या
किवतेत धा यमाप ओलांडून येणारी नववधू कु टुंबातली नवी सून हणून जे हा पितगृही
पाऊल टाकते, ते हा कोणकोणती कत े आपणास खुणावू लागली, याचे फार
ययकारी िच रे खाटले आहे. या हणतात :
भुई हणाली, ‘तू माझी.
काढ के र, व छ कर.’
मी हटलं, ‘खरं च, ग, आई’
के रसुणी झाले, रांगोळी झाले.
सासरी आ याबरोबर ितथ या भुईने या न ा सुनेचा ताबा घेतला. ती व छ ठे वणे
आिण रांगोळीने ितला स स दय आणणे हे आपले कत ितला कळू न चुकले. याच
प तीने लाकडां या जाळावर अ िशजवून घरात या सार्यांची अ पूणा होणारी
चूल, ग आिण वारी दळू न भाकरी खाऊ घालणारे जाते, भात कांडणारे उखळ आिण
ताकात वतः नाचत रा न मुखात लो याचा घास भरवणारी व सल मथणी या सव
भूिमका आता आप यालाच पार पाडाय या आहेत, गृिहणी या ना याने आपणच चूल
आिण ित यात जळणारी लाकडे हायचे आहे, जा या या पाळीत आप या िजवाचे
दळण दळू न पीठ क न यायचे आहे, उखळात कांडून यायचे आहे आिण मथणीत या

74
िवरजणात सतत नाचत राहायचे आहे, याची जाणीव ितला होते. के रसुणी, रांगोळी,
चूल, लाकडे, जाते, उखळ, मुसळ, ताकातली रवी या ितमां या ारा कविय ी
सासरघरी वतःला सव वावरताना, ितथ या वेगवेग या भूिमका बजावताना बघते
आिण संसारातले िविवध कारचे क मय जीवन यातून ितला जाणवते. हे सांगताना
ती हणते :
चूल हणाली, ‘तू माझी.’
मी ितची लाकडं झाले
जातं हणालं, ‘तू माझी.’
ग झाले, वारी झाले.
उखळीतलं भात झाले;
ताकातली रवी होऊन
मथणीत नाचत रािहले.
पण गृिहणी हणून पंचातही आपले थान राखताना कोण याही ीला फ
शारी रक मांचा बोजा उचलावा लागतो, असे नाही. या या पलीकडची, वेग या
अिधक सू म पातळीवरची अनेक कत ेही ितला पार पाडावी लागतात. ती गृहि छ े
झाकते. घराचा गौरव सांभाळते. भंत होऊन सार्यांभोवती मायेचे, वा स याचे संर क
आवार उभे करते. इतके च नाही, तर घरात जे हा दुःखाचा, दै याचा कं वा मानिसक
करं टेपणाचा काळोख पसरतो, ते हा पणती, तेल, वात होऊन वतः जळत ती घराला
काश पुरवते. याचे कोनेकोपरे उजळू न टाकते!
प ा यांनी इथे या ितमा वापर या आहेत, या िच दश तर आहेतच, पण
यां या वा तव पाबरोबर यांना सतत पसरत जाणारी िविवध प रमाणेही लाभतात
आिण या अिधकािधक अथपूण होत जातात. घराची अशी सेवा करताना आिण िविवध
कारांनी याला आधार देताना ीचे संकुिचत जीवन िव तार पावते. ती सवाथाने
मोठी होते.
कविय ी हणते :
भंत होऊन, छ पर होऊन
गुिपतं राखली, िछ ं झाकली
पणती, वात, तेल होऊन
कोनेकोपरे उजळू न टाकले.
एक लाजरीबुजरी नववधू हणून धा यमाप ओलांडून घरात येणारी ही सून बघता-
बघता सार्या घराचा ताबा घेत.े सेवाधम पाळता-पाळताच ती आपला आ मगौरव
सांभाळते. वाढवते. आभाळाएवढी मोठी होते आिण हे सारे करत असताना
गृिहणीपदा या अनेक पायर्याही ती चढू न जाते. आता ती के वळ वधू राहत नाही, तर
सून, बायको, आई, सासू या एकापे ा एक मो ा जबाबदारी या भूिमकाही पार
पाडते. ी हणून सवाथाने ती मोठी, िवकिसत होते. कविय ीने ही ितची वाढ अगदी
मोज या, ग ाय; पण प रणामकारक श दांत सांिगतली आहे.

75
 सून झाले, बायको झाले,
आई झाले, सासू झाले

पण हे सारे होताना एक वतं , सजीव, भावभावनामय िजवंत माणूस हणून मा ती

वतःला हरवून बसली आहे, हे नंतर ितला उमगते. ‘माझी मला हरवून बसले’ अशा
सा या, पण काळजाला िभडणार्या श दांत कविय ीने इथे आपली खंत कट के ली
आहे.
ती ितची एकटीची खंत नाही. िप ान् िप ा संसार करणार्या आिण यात आपले
व व गमावून बसणार्या सार्या ीजातीचीच ती था आहे! पण मग एक काळ असा
येतो, क ितला आ मशोध यावासा वाटतो. भोवताल या या सार्या पसार्यात आपण
आप या हणून कु णी रािहलो आहोत, क नाही, असा ितला पडतो. सार्या
घरासाठी आपण िझजलो, सार्यांब लची सारी कत े पार पाडली, पण आपले वतःचे
हणून काही देणे आपण लागतो, ते आपण कधी फे डले, क नाही या सं मात ती पडते.
आता ितला वतःसाठी, खास वतःसाठी काहीतरी करावेसे वाटते. मग ती हणते :
आता स गे पुरे झाली;
सारी ओझी जड झाली.
उत न ठे वून आता तरी
माझी मला शोधू दे;
तुकडे तुकडे जमवू दे.
िवशाल काही पुजू दे.
मोकळा ास घेऊ दे;
ास दला, याचा यास
घेत घेत जाऊ दे!
अजाण, भाब ा, उ सुकपणे िववािहत जीवनाला सामोर्या जाणार्या अनिभ
नववधूपासून तो ‘माझी मला शोधू दे’ असे उ कट आ मभान आले या, देहाबरोबर
मनानेही वाढले या, प रप आिण प रपूण गृिहणीपयत ीचा होणारा हा दीघ
वास प ा यांनी या किवतेत िविवध ितमां या ारा अगदी सा या, पण दय पश
श दांत वणन के ला आहे. एक काळ असा होता, क सून, बायको, आई, सासू या भूिमका
नेटके पणाने पार पाड या, हणजे आपण कृ ताथ झालो, आता काही करायचे कं वा
िमळवायचे रािहले नाही, असा समाधानाचा ास सार्या गृिहणी टाकत असत.
पण आजची ी या कु टुंबशरण परं परे त बसत नाही. ितथे ती पूणतः सुखी होऊ
शकत नाही. ित या मनाचा एक कोपरा रताच राहतो. िवकासा या अनेक दशा ितला
साद घालत असतात. आ मवृ ी या नवन ा संभा ता ितला दसत असतात. मग
ितला वाटू लागते, वतःचे सव िवखुरलेले तुकडे वेचावेत, ते जमवावेत, िवशाल अशा
काही येया या पाठोपाठ जावे, घरा या चार भंत त गुदमरलेला ास मोकळा करावा
आिण एखा ा सुंदर यासाचा वेध घेऊन अंती यातच िवलीन हावे.
आज या जाग क, समंजस, घराबरोबर घराबाहेर या जीवनाचेही व प

76
समजावून घेऊ बघणार्या सुिशि त ीचे हे िच आहे. ते प ा यांनी
प रणामकारकतेने रं गवले आहे. ी या वतं जग या या ओढीचे वणन या किवतेत
आलेले असले, तरी ी वातं याचा उ ोष इथे नाही कं वा पु षा या नावाने तळतळू न
बोटे मोडत याला दलेले िश ाशापही इथे नाहीत. आहे, ते शांत, संयत, अंतमुख
वृ ीने के लेले आ म चंतन. गृिहणीला परं परे ने दले या, ुषा, प ी, माता, जबाबदार
कु टुंिबनी या भूिमकांचा कविय ी इथे आनंदाने वीकार करते. पण याचबरोबर ‘मला
माझेपण हणून जे काही आहे, ते िमळावे’ इतके च ितचे मागणे आहे.
िस सािहि यका अमृता ीतम यांनी एके ठकाणी ‘चौ या कमर्या’ची क पना
मांडली आहे. वयंपाकघर, शेजघर व दवाणखाना हे तीन कमरे ीला समाजाने बहाल
के ले आहेत. पण या ित र आ मशोध घे यासाठी आिण माणूस हणून प रपूण
जीवन जग यासाठी, क पने या पातळीवर का होईना, चौथा कमरा ितला िमळायला
हवा, असे अमृता ीतम हणतात. प ा आप या या सुंदर किवतेत वेग या श दांत तेच
सांगत नाहीत का?

77
 आईची किवता

परसातली हाक
ऐकू जाणार नाही अंगणात या माळणीला,
एवढा मो ा तुझा वाडा

इथे गुदमरलीस चार दवसांत

एका खोलीत या आम या
न ा नवती या संसारात.

पण अजून ताजी आहे मनात

मोगरीची कळीदार वेणी
िह या भरग अंबा ावर माळलेली तू
या सं याकाळी

रा ी जेवणानंतर अविचत गेलीस शेजारणीसंगे

कु ठ याशा क तनाला, क वचनाला
िह याकडे बघत... हसत
(क या उमला ात, हणून?)

रा ी कतीला घरी आलीस,

ते कळले सकाळी
नजर चुकवून चहा िपता–िपता!
– ीरं ग िव णु जोशी

ीरं ग िव णु जोशी

एक कु टुंबप ती हा एके काळी आप या म यमवग य पांढरपेशा सं कृ तीचा

क बंद ू होता आिण या प तीत आईला सवािधक मह वाचे थान दलेले होते. ‘आई’
ही एकू ण भारतीय परं परे तच आदराह ठरलेली आहे. ‘मातृदव
े ो भव, िपतृदव
े ो भव,
आचायदेवो भव’ या आचारसंिहतेत आईला पिहले पूजनीय थान हणून गौरवले आहे.
‘भारतमाता’, ‘जग माता’, ‘िवठाईमाउली’, ‘ ानोबामाउली’, ‘गीताई’ यासारखे श द
कोण याही आदरणीय गो ीकडे मातृभावनेने बघ याची आपली वृ ी दशवतात.
आईची महती सांगणार्या किवता अगदी शाळकरी वयापासून आपण वाचत

78
आलेलो आहोत. ‘आई, थोर तुझे उपकार’, ‘ती माझी आई’ यासार या जु या किवता
पा पु तकांत अंतभूत के ले या हो या, हे या िविश वयोगटात या अनेकांना आजही
आठवत असेल. अशा या आईवर आधुिनक मराठी का ाम ये कती कव नी किवता
िलिह या?
सहज आठवून पािहले, तर के शवसुतांची आईवरील किवता थम डो यांसमोर
उभी राहते. अगदी सा या, अनलंकृत भाषेत िलिहलेली ही किवता ित या
मनःपूवकतेमुळे आप या काळजाचा ठाव घेते. किवते या अखेर या या ओळी बघा ात
:
क दले तुजला मी फार फार, आई
यांची मजकडु िन फे ड जाहली न काही
दुभग मी असा असे
हणुिन दुःख वाटतसे
कं ठ फार दाटतसे
रडतो गुड यांत हणुिन घालुिन िशराते
अंतरले पाय तुझे, हाय हाय, माते!

के शवसुतां या किवतेनंतर मनात जा या होतात या रिव करण मंडळातील यशवंत

आिण माधव यूिलयन या दोन ये कव या मातेवरील िनतांतर य किवता.
‘यशवंतां’ या ‘आई’ या किवतेने तर एके काळी लोकि यतेचा उ ांक गाठला होता.
किवतागायनां या काय मात कवीने ती किवता हण यास नुसता ारं भ के ला, तरी
ौढ ोतेदख े ील गिहव न मुसमुसू लागत. यात किवतेतील रसव ेचा जेवढा भाग
असेल, तेवढाच त कालीन समाजजीवनात अि त वाम ये असले या मातृभ चा आिण
तदनुषंिगक संकेताचाही वाटा असणार. आई या मरणाने असा भावनो क े हावा, ही
या काळातील एक सवमा य गो असली पािहजे.
माधव युिलयन यांची आईला उ ेशून िलिहलेली ‘ ेम व प आई, वा स य संधु
आई। बोलावू तूज आता मी कोण या उपायी’ ही किवता यशवंतां या किवतेइतक
लोकि य झाली नसली, तरी ित यात झालेली भावना अिधक उ कट, खोल आिण
गंभीर आहे. या दो ही कव नी आप या किवतांसाठी िनवडलेले गझलचे वृ ही तेच आहे,
ही सहज जाता–जाता जाणवलेली गो .
नंतर या काळात दिलत आिण ामीण कव चा उगम झा यानंतर या कव नीही
मातृ ेमाचा आिव कार करणार्या काही चांग या किवता िलिह या. यातले संदभ
आिण तपशील अथात वेगळे होते; पण भावना तीच होती. या किवतांत नारायण सुव
यांची आईवरील किवता उ लेखनीय आहे. िगरणी या प ात सापडू न अपघाताने
मरण पावले या या आईची वेगळी जीवनसरणी ती तेने जाणवते आिण ‘आधीचे
न हतेच काही, आता आई देखील नाही’ हे ित या पोर या पोरांचे आ ं दन मनाला
चटका लावून जाते.
हे सव खरे असले, तरी मराठी किवतेतून ‘आई’ हा िवषय जवळजवळ ह पार
हो या या बेतात आहे, असे दसते. याचे काय कारण असावे? म यंतरी किववय

79
कु सुमा जांनी ‘मराठी किवतेतील आई कोठे गेली?’ या कं वा अशाच काही शीषकाचा
एक लेख िलिहला होता. यात यांनी या गो ीची कारणमीमांसा के ली आहे. न ा
समाजरचनेमुळे एक कु टुंबप ती आता कालबा ठरत आहे. पूव कु टुंबीयांब ल
वाटणार्या उ कट िज हा याची जागा आता एका थंड तट थतेने घेतली आहे. दोन
िप ांमधले अंतरही झपा ाने वाढत चालले आहे आिण आ थक गरजांना सावभौम
मह व ा झा यामुळे पूव या नातेसंबंधातला गोडवा, आतता नाहीशी हो या या
बेतात आहे. यामुळे एकू णच कौटुंिबक िज हा याची िच णे आता का ातून होणे
दुरापा त झाले आहे, असा कु सुमा जांचा िववेचनाचा सारांश आहे. यांची ही मीमांसा
मा मक आहे, या माणे व तुि थतीचे कठोर दशन घडवणारी आहे, यात शंका नाही.

अशा प रि थतीत के वळ आईला उ ेशून एका कवीने किवता िलहा ात आिण आजही
या उ कट, दय पश वाटा ात, ही गो काहीशी िव मयकारक हणावी लागेल; पण
ती खरी आहे. सांगलीचे ीरं ग िव णु जोशी यांनी आप या दवंगत मातेला अनुल ून
‘आईची किवता’ हा किवतासं ह िस के ला आहे. या सं हात पंचाव किवता आहेत.
यातूनच इथे दलेली किवता िनवडली आहे. जोशी यांचे काही ग लेखनही िस
झाले आहे. ‘ ाचा खांब’ हा आणखी एक किवतासं ह यां या नावावर जू आहे;
परं तु यां या सजनशील ितभेचा खरा आिव कार बघावयास िमळतो, तो यां या
‘आईची किवता’ या सं हातच.
मराठी ग सािह यात ‘ यामची आई’ अमर झाली आहे. तेच का सृ ीम ये जोशी
यांनी रं गवले या आईचे थान आहे. ‘आई’ ही एक क ीभूत ि रे खा घेऊन ित यावर
इत या िविवधतापूण आिण इत या उ कट किवता िलिह याचे िनदान मराठी
का ाम ये तरी दुसरे उदाहरण उपल ध नाही.
जोशी यांची ही आई ‘ यामची आई’ माणे एका िविश सामािजक तराची आिण
सं कृ तीची ितिनधी आहे आिण तेव ापुरते ितचे िच ण सीिमत झालेले आहे. पण
जातपात, चालीरीती, धा मक आिण कौटुंिबक संदभ यांनी घातले या मयादा बाजूला
ठे व या, तर ही आई सनातन मातृ पाचेच सुंदर आिण ापक असे तीक आहे. कवी
िव. म. कु लकण यांनी आप या एका किवतेत हटले आहे :
अशी होती माझी आई
जशी असतेच आई
ित या उ ण पा ासाठी
कधी मन जागे होई
ीरं ग िव णु जोशी यांची आई ही ‘जशी असतेच आई’ या कोटीतली आई आहे आिण
हणूनच सं कारसंप पांढरपेशा घरातली ही आई येकाला आप याच आईची ओळख
पटवून देते आिण ितचे अकृ ि म ि म व आप याला जवळचे वाटू लागते.
या किवतांमधून मुलाने आप या आईचे वणन के लेले आहे. या वणनातून, अनेक
घटना संगां या ारा आईची ि वैिश े याने साकार के ली आहेत. अशीच एक
घटना या किवतेम ये कवीने रं गवली आहे आिण ित यामधून आई या वभावाचा एक

80
पैलू याने कट के ला आहे. जीवनात या ना ा मतेची कवीला असलेली जाणीवही या
किवतेत होते.
मुलाचे नुकतेच ल झालेले आहे आिण आप या भ याथोर या वा ाचा सहवास
सोडू न मुला या न ा संसाराचे कौतुक बघ यासाठी आई चार दवस या या एका
खोली या िबर्हाडी आलेली आहे. सु वाती या काही ओळ तच कवी ित या या
वेळे या मनःि थतीचे वणन करतो.
परसातली हाक
ऐकू जाणार नाही अंगणात या माळणीला,
एवढा मो ा तुझा वाडा
इथे गुदमरलीस चार दवसांत
एका खोलीत या आम या
न ा नवती या संसारात.
या ओळ मधून आई या संसाराची, ित या जीवनसरणीची थोड यात; पण नेमक
ओळख पटते. ती खा यािप या संप घरातली गृिहणी, भ या मो ा वा ाची
मालक ण आहे. ितचा वाडा कती मोठा आहे? तर परसातून मारलेली हाक अंगणात
असले या माळणीला ऐकू जाणार नाही, एवढा. या वणनातून वा ाचा िव तार तर
कळतोच, पण याचे भरलेपण, ितथे सतत येणार्या पा या-राव यांची वदळ,
माणसांचा ितथे नेहमी चालू असलेला वावर याचीही आप याला क पना येते आिण
असा हा भलाथोरला वाडा सोडू न ही ेमळ आई संसारात नुकतेच पाऊल टाकले या,
नवप रणीत वधूसह आपले णयजीवन सु कर यास आतुर झाले या मुला या घरी
येत.े पण याबरोबरच या या एका खोलीत थाटले या िचमुक या संसारात ितचा जीव
गुदमर यासारखाही झाला आहे.
– आिण यानंतर काय घडते?
याच दवशी मुलाची मधुरा साजरी होणार आहे. लाजाळू जोड याचे संसारी
जीवन िविधपूवक सु होणार आहे. आई आता वय कर झालेली आहे. पण त ण
मुलांचा संकोच, यांचे बावरलेपण आिण याबरोबर यां या अंतःकरणात उचंबळणारी
आतुरता या सार्यांची ितला पूणपणे क पना आहे. मुला या आिण सुने या मानिसक
अव थेची जाणीव हो याइतके ित या वतः या वृ चे ताजेपण अजून शाबूत आहे.
त ण मुलां या या आनंदसोह यात ती हौसेने सामील होते. कशी? तर न ा सुने या
भरग अंबा ावर आप या हाताने मोगरीची कळीदार वेणी सं याकाळी माळू न ती
ितला सजवते. ती वेणी कवी या मनात अजून ताजेपणाने दरवळते.
अजून ताजी आहे मनात,
मोगरीची कळीदार वेणी
िह या भरग अंबा ावर माळलेली तू
या सं याकाळी.
हे सारे एकू ण वातावरण फु लवणारे , , सुंदर आहे, यात शंका नाही; परं तु यातला
खरा अवघड भाग नंतरच पुढे ठाकतो. मुलाचा संसार एका लहानशा खोलीत

81
सामावलेला. ितथे आईसारखे वडीलधारे माणूस आलेले असताना त ण दांप याने
या या साि यात आपली मधुरा कशी साजरी करायची? यांची थ ाम करी,
हौसमौज, हसणे–खेळणे आिण थमच पर परांचा िनकट प रचय क न घेताना
आिव कृ त होणारे सू म भावनातरं ग यांना मनमोकळा वाव कसा िमळायचा?
पण ही आई शार आहे, चतुर आहे. त णांचे मनोभाव जाणून घे याइतक कोवळी
संवेदन मता ित यापाशी अजूनही िश लक आहे. मुलाला आिण सुनेला पूण िनवध
एकांत िमळावा, हणून ती एक वेगळीच यु ी योजते. काय करते ती? कवी सांगतो :
रा ी जेवणानंतर अविचत गेलीस शेजारणीसंगे
कु ठ याशा क तनाला, क वचनाला
िह याकडे बघत... हसत
(क या उमला ात, हणून?)
रा ी कतीला परत आलीस,
ते कळले सकाळी
नजर चुकवून चहा िपता–िपता!
मुलां या एकांतात आपली अडचण नको, हणून क तन- वचना या िनिम ाने
रा भर बाहेर राहणारी, शेजारणी या घरी झोपणारी आिण सकाळी परत येणारी ही
ौढ, समजूतदार, व सल आई जु या िपढीचा एक िवल ण असा वभाविवशेष
कट करते.

‘आईची किवता’ या सं हात या वेगवेग या किवतांमधून, अनेक घटना- संगांतून या

आईची वेगवेगळी पे कट होतात. के व ा या कणसात पा यावर पाते चढावे, तशी
ितची िनतळ कांती, ऐ यापासून तो दा र ापयत ितचा होत गेलेला वास, सार्या
घरात भ न रािहलेले ितचे आ ासक साि य, माणसांपासून ते दार या
गाईवासरांपयत पसरत गेलेला ितचा ेहभाव, ित या नथी या मो यांतून मुखावर
सांडणारे चांदणे, ितचा देवधम, ते-वैक ये आिण सरतेशेवटी ितचाच घास घेणारी
ित या अ निलके तील दुधर ‘ ोथ’ या सव तपिशलां जोशी यांची आई साकार होते.
के वळ आईच नाही, तर एक संपूण ा ण कु टुंब साकार होते. यातले हेवेदावे,
भांडणतंटे, भाऊबंदक , ि यांचा मानी कणखरपणा आिण अशा कु टुंबात वाढणार्या
मुलांचे स , तरीही अवघडलेले शैशव, सारे आपण सा ात बघतो आहोत, असे वाटते.
साने गु ज या ‘ याम या आई’नंतर आईचे इतके िजवंत, ययकारी आिण लोभस
िच ण ीरं ग िव णु जोशी यां या ‘आई या किवता’मध या किवतांतच बघावयास
िमळते आिण िवशेष मह वाची गो , ही क सार्या ा णी संदभापलीकडे पोचून
आपण अगदी सहजपणे या आईमध या िव ापक जग माउलीला थेट जाऊन िभडतो.

82
 ऐरण

घाव घालुनी पहा एकदा सोिशल सारे घण

मा या दयाची ऐरण!

दुःख येउनी कधी िह यावर कपाळ घे फोडू न

क हतसे शोकगीत ऐरण!

हषबाल िखदळु नी क रतसे वैर कधी नतन

नादती मंजुळ नृ य वन;

ीितदेवता लाथ हािणता वनी उठे भेदन

ु
हळवा सूर घुमिव ऐरण!

कु िण कधी येउनी घाला येथे घण

स दय योितचे उडितल तेजःकण
या अशा कणांचे गीतहीर बनवुन
घाव घािलता, हार िहर्यांचा तु हांलाच अ पन
असली माझी ही ऐरण!
– अनंत काणेकर

अनंत काणेकर

अनंत काणेकर हे नाव उ ार यावर मनात या मृती जा या होतात, यांचे व प

काहीसे संिम असते. या संिम तेचे कारण काणेकरां या सािह यात सापडेल. आप या
हयातीत काणेकरांनी वेगवेग या कारचे लेखन के ले. फडके आिण खांडके र यां या
बरोबरीने मराठीत लघुिनबंधाचे वतन कर याचे ेय काणेकरांना ायला हवे. फडके ,
खांडक
े रांसार या ये लेखकांचे लघुिनबंध लोकि यते या ऐन भरात असताना
काणेकरां या िपक या पानांनी आप या वेग या वृि वैिश ाने रिसकांचे मन आकृ
क न घेतले. यांनी अनेक लघुिनबंध िलिहले आिण आज खूपच िवकिसत झाले या
लिलतलेखनात आढळू न येणारा जो मु लविचकपणा आहे, याचा काही माणात तरी
पाया घातला, असे हण यास हरकत नाही.
लघुिनबंधा या जोडीला काणेकरांनी कथा, एकां कका, नाटके अशा इतर लिलत
सािह य कारांत देखील ल णीय लेखन के ले.धु यातून लाल तार्याकडे या यां या

83
रिशया या वासवणनाने जु या वासवणनांना एक कला मक नवी दशा दाखवली.
पुढेही काही चांगली वासवणने यांनी िलिहली. वृ प सृ ीशी यांचा घिन संबंध
होता. मराठी सािह यात आिण जीवनात सा यवादी िवचारसरणीचा थम आिव कार
या त ण िवचारवंतांनी, कायक यानी के ला, यांचे काणेकर सह वासी तर होतेच; पण
यां या वतः या लेखनातूनही सा यवादी त व ानाचे पडसाद उमटलेले दसतात.
काणेकरांनी असे िविवध कारचे सािह य िलिहलेले असले, तरी कवी ही यांची
ितमा मराठी सािह यसृ ीत जा त ठळकपणे उमटलेली आहे. काणेकरांची
का िन मती हा मराठीतला एक अदभुत चम कार हणावा लागेल. ऐन ता यात
काणेकरांनी का लेखन सु के ले. हा यां या सजनशील किव वृ ीचा अगदी
अभािवतपणे झालेला आिव कार होता. यामागे कवी हणून असलेली िनि त भूिमका,
िस ीची लालसा, समकालीन किवतेशी अनुबंध राखून या े ात काही ित ा
संपादन करावी, अशी मह वाकां ा- काहीही न हते. या दृ ीने यांची किवता अगदी
सहज, िनहतुकपणाने िलिहली गेली आिण तेच ितचे फार मोठे असे वैिश , बल थान
होते. काणेकर किवता िलिहतात, हे क येक दवस के . नारायण काळे , ी. िव. वतक
यासार या यां या िनकटवत े ांनाही ठाऊक न हते. पुढे यांना जे हा या गो ीचा
प ा लागला, ते हा यांनीच या किवता िनयतकािलकांकडे िस ीसाठी पाठव यास
सु वात के ली आिण हा त ण ितभावंत कवी रिसकांसमोर आला. या काळी ‘र ाकर’
हे मािसक सािह य े ात फार ित च े े मानले जात असे. काणेकरां या अनेक किवता
या मािसकातून थम कािशत झा या. हाही एक भा ययोगच हटला पािहजे. याच
सुमाराला आणखी एक घटना अशी घडली, क ितने िस ी या पायर्या झपा ाने
चढू लागले या काणेकरांना एकदम लोकि यते या िशखरावरच नेऊन पोहोचवले.
ही घटना हणजे ‘नवना ाची भात’ असे िजचे साथ वणन करता येईल, अशा
ना म व तर या सं थेने आंध यांची शाळा या आप या पिह याविह या योगशील
नाटकात समािव के ले या आिण यो ा भोळे व गुणसंप अिभने ीने गाइले या ‘तू
माझी अन् तुझा मीच’ व ‘एकलेपणची आग लागली दया’ या दोन किवता.
काणेकरां या या किवता भावसमृ तर आहेतच; पण यो ाबा या मधुर वरामुळे
आिण ना पूण आिव कारामुळे यांना कला मकतेचे एक वेगळे प रमाण लाभले.
काणेकरां या किवतेकडे रिसकांचे िच आकृ हो यासाठी या गो ीचाही उपयोग
झाला असावा.
तथािप, के वळ ना गीते हणून काणेकरां या किवता गाज या अस या, तर कवी
हणून यांना इतके मानाचे थान लाभले असते, क नाही शंका आहे. काणेकर, एका
रा ीत हणावे तसे, इतके लोकि य झाले, याचे कारण, यां या किवता अ वल
दजा या का ा मतेने रसरसले या हो या, हेच आहे. चांदरात आिण इतर किवता हा
काणेकरांचा सं ह एकोणीसशे तेहत े ीस साली कािशत झाला आिण तो एकदम
िवल ण लोकि य झाला. पिह याविह या सं हाला रिसकांनी इतक भरघोस दाद
ावी, हा चम कार पूव यशवंत यां या यशोधन सं हाबाबत आिण नंतर कु सुमा ज
यां या िवशाखा सं हाबाबत घडलेला आहे. पण हे दो ही ये कवी नंतर आपली
किव वृ ी जपून सात याने आिण भरपूर का लेखन करत रािहले. काणेकरांनी मा

84
चांदरात हा एकच किवतासं ह िल न, नंतर वतःला किवतेपासून वेगळे क न घेतले
आिण इतर सािह य कारांत ते रमून गेले. पुढ या काळातही यांनी अधूनमधून
किवतालेखन के ले. नाही, असे नाही. पण ‘चांदरात’चे धुंद आिण उ कट वातावरण
िनमाण करणारे , ती बेहोशी रिसकांपयत पोहोचवणारे कवी काणेकर मा मावळले, ते
मावळलेच.

चांदरात आिण इतर किवता सं हात या किवता ‘िनभळपणे आिण कस याही बा

दडपणाचा कं वा कृ ि मतेचा वास लागू न देता’ आपण िलिह या, असे वतः काणेकरच
एके ठकाणी सांगतात. ित ा, लोकि यता, िस ी– कसलाही हेतू मनात न बाळगता
अगदी अभािवतपणे, मना या एका तं ल आिण भारले या अव थेत या किवतांची
िन मती, जणू वतः याही नकळत, कवी या हातून झाली.. चांदरातचे िजवंतपण फार
लोभनीय, आकषक होते. हणूनच सवसामा य रिसकां माणे समकालीन ये
सािहि यकांना, समी कांनाही चांदरातीत या किवतांनी आकषून घेतले. माधव
युिलयन, मु ाबाई दीि त अशा थोरामो ांनी या किवतेवर आवजून िलिहले. ितचा
उिचत असा परामश घेतला.
या काणेकरां या किवतांचे नेमके आकषण काय होते? कवीने या किवता के वळ
‘ वा तः सुखाय’ िलिह या हो या व हणून यात अ तरीचा उमाळा, अकृ ि मता होती,
हे तर खरे च. पण या न मह वाची गो हणजे, या किवतांची पृथगा मता. काणेकर या
किवता िलहीत होते, ते हा रिव करण मंडळाची लोकि यता ऐन भरात होती व यां या
किवतांनी समकालीन अनेक कवी भािवत झालेले होते. िवषयापासून आशयापयत,
शैलीपासून आिव कार-प तीपयत अनेक बाबत त हा भाव इतर कव वर ठळकपणे
पडला होता. पण काणेकरांची किवता या कशा याही आहारी गेलेली दसत नाही.
समकालीन idiom चा ठसाही ित यावर उमटलेला नाही. साधी, अनलंकृत, थेट
(direct) आिण तरीही कणखर आंत रक पीळ जपणारी अशी ही किवता आहे.
ऐन ता यात कवीने िलिहले या या किवतांत ेमकिवतांचे माण जा त असावे, हे
वाभािवक आहे. पण ही ेमकिवताही आपले व व आिण वेगळे पण राखणारी आहे.
Platonic love या वृ ीने े रत झाले या माधव युिलयनांसार या ितभावंत
कव या ‘दूर थ ेमा’ पे ा वेगळे असे काणेकरां या किवतेतले ेम शारीर आस चा
िनःसंकोच उ ार करणारे आहे. ित यातला िनसग रं गगंधाची धुंदी करणारा आहे.
तर ितची चंतनशील अंतमुखताही वेग या वाटा आ मणारी आहे. यामुळे ती किवता
रिसकांना काही िवशेष कारे भावली, जाणवली आिण यां या मनात खोलवर जाऊन
जली. तेहतीस साली कािशत झाले या चांदरातमध या चांदराती खाडी या
कनार्यावर, को याचे गाणे, ऐरण, एकलेपणाची आग, चांदरात, ीितची ल फु कट
ना तरी यासार या किवता आजही चोखंदळ रिसकां या मरणात आहेत, याचे कारण
हेच असावे.

ऐरण ही किवता काणेकरां या चांदरातमधून घेतली आहे. चांदरातीत या ेमकिवता

आिण िनसगकिवता यां यापे ा ती वेगळी आहे. मराठी किवतेत सहसा आढळू न न

85
येणारी ऐरणीची ितमा वाप न ित या ारा कवी आप या दयाचे वणन इथे करत
आहे. किवते या पिह या दोन ओळ तच कवीने या ऐरणीची भूिमका प के ली आहे. तो
हणतो :
घाव घालुनी पहा एकदा सोिशल सारे घण
मा या दयाची ऐरण!
‘माझे दय ही एक ऐरण आहे. कस याही आघाताने िवचिलत न होणारी,
कस याही आघाताला सोिशकपणे सामोरी जाणारी.’ किव दयाचे हे आ हान
जीवनात या सव कार या सुखांना, दुःखांना अनुल ून आहे. ही ऐरण कठोर असूनही
मृद ू आहे. सोशीक तशीच संवेदन मही आहे. जीवनाचे संिम व प ितला जाणवलेले
आहे व या या वेळी याला कसा ितसाद ावा, हेही एका आंत रक ेरणेने ितने
उमजून घेतलेले आहे. कधी एखादा दुःखद अनुभव पु ात येऊन ठाकतो, यावेळी
किव दया या या ऐरणीची काय अव था होते?
दुःख येउनी कधी िह यावर कपाळ घे फोडु न
क हतसे शोकगीत ऐरण!
कधीकधी एखादे दा ण दुःख येऊन या ऐरणीवर आपले कपाळ फोडू न घेत.े यावेळी
ऐरण शोकगीत क हते. दुःखा या आघाताने दया या ऐरणीतून शोकगीताचे िनःश द
ितसाद उमटतात. ते के वळ ितचे क हणे असते. आवेगाचे आ ं दनसु ा नसते.
तथािप, जीवन के वळ दुःखमय नसते. कधीकधी सुखद अनुभवही कवी या वा ाला
येतात आिण याचे संवेदन म दय, ती मृद ू झालेली ऐरण मंजुळ नृ य वन ऐकवू
लागते-हषबाल येउनी क रतसे वैर कधी नतन नादती मंजुळ नृ य वन!
हषबाल येउनी क रतसे वैर कधी नतन
नादती मंजुळ नृ य वन!
एखा ा लहान बालकाने िनरागस आनंदाने नतन करावे, तसे हे सुख येत.े अ लड,
चंचल, सुंदर. या सुखाचे वागत करताना किव दयाची ऐरण या वैर नतनाला मंजुळ
नृ य वनांची ( वन हणजे आवाज) साथ देते आिण सगळीकडे आनंदीआनंद पसरला
आहे, असा मधुर यय ितला येतो.

जीवनात सुखदुःखाचे अनेक ण येतात. यातला एक अ यंत उ कट अनुभव ीतीचा

आहे. ही ीती अनुकूल असेल, तर या आनंदाला पार नसतो. पण तीच जर का ितकू ल
झाली, किव दया या ऐरणीला लाथ हाणून, ितचा िध ार क न ती दूर िनघून गेली,
तर मग या वेदनेलाही सीमा नसते. या ती अनुभवाचे िच ण करताना कवी हणतो :
ीितदेवता लाथ हािणता वनी उठे भेदन
ु
हळवा सूर घुमिव ऐरण!
ीितदेवतेकडू न िझडकारले गेलेले, िव झालेले किव व मग ‘ऐरणी या हळ ा
सुरातून’ कट झालेले दसते. जीवनातले दुःख, सुख, णयभावनेची उ कटता कं वा

86
 ीितभंगा या ती वेदना यांना कवी या दयाची ऐरण िभ िभ कारे ितसाद
देते. पण हे सव आघात पचवून, आ मसात क न ‘गीत-हीर’ िनमाण करणे आिण आघात
करणाराला तेज वी िहर्यांचा हार अपण करणे हेही फ किव दया या ऐरणीलाच
श य असते. हणून किवते या अखेरीस कवी हणतो :
कु िण कधी येऊन घाला येथे घण
स दय योितचे उडितल तेजःकण
या अशा कणांचे गीतहीर बनवुन
घाव घािलता हार िहर्यांचा तु हांलाच अ पन
असली माझी ही ऐरण!
किवता वाचतावाचता हळू हळू आप या यानात येऊ लागते, क काणेकरांनी
आप या दया या ऐरणीचे िच रं गवताना एकू ण किव दयाचे, या या
भावभावनांचे, या ित यांचेच दशन आपणास घडवले आहे. इथे क किवता
ि गत पातळीव न वेगळी होते आिण कलावंता या मनाशी एक प होते.
सवसामा य माणसाला सुखदुःखांच,े आशािनराशेचे जे भोग भोगावे लागतात, तेच
कवी याही वा ाला येतात. पण सामा य माणूस वेगवेगळे आघात िनमूट सोसतो, तर
कवी यातून किवतािन मती करतो. हा सामा य माणूस व कवी यां यातला फरक आहे.
ही भावना मराठीत वेगवेग या कव नी वेगवेग या कारे के ली आहे. के शवसुत
हणतात :
अमुचा याला दुःखाचा
डोळे िमटु नी यायाचा
िपता बुडाशी गाळ दसे
‘अनुभव’ हे या नाव असे
फे कु न ा तो जगावरी
अमृत होउ तो कु णा तरी
कवी जीवनातले जहर िपऊन पचवतो आिण याचेच किवते या अमृतरसात
पांतर क न ते तो जगाला अपण करतो. ‘Our sweetest songs are those that
tell of saddest thought’ या िस किववचनाचा देखील यासंदभात थोडा वेगळा
अथ लावून असे हणता येईल क , कवी या दुःखमय अनुभूत तून याची मधुर का े
िनमाण होतात. जीवनातला दुःखभोग सोस याची येक कवीची कु वत वेगळी असते.
ते सोसताना होणारी याची ित याही किवपर वे िभ िभ असू शकते. एखादा
कवी दुःखाला सामोरा जाताना हणतो, ‘पहा उघिडले दयाला । आत सुखे घाला
भाला’ तर दुसरा एखादा वेदनेला आवाहन करताना हणतो :
क नको संकोच, पाखरा
क नको संकोच
िपकले फळ हे तुिझयासाठी
खुपस आपुली चोच!

87
 तावाचुनी ज र न िवमोचन
त र बरवी तव चोच!
पण जीवनात या अनुभवां या संदभात कोण याही कवी या काहीही ित या
अस या, तरी हे अनुभवच या या का िन मतीला ेरक ठरतात, यात काही शंका
नाही आिण हणून काणेकरांसारखा कवी आ मिव ासाने हणतो, ‘तु ही मा या
दया या ऐरणीवर खुशाल घण घाला. या घणां या आघाताने या ठण या उडतील,
या ठण यांचे मी तेज वी िहर्यांत पांतर करीन आिण या िहर्यांचा सुंदर हार क न
शेवटी तो तु हालाच अपन करीन!’
कती खरे आहे हे! जगाने, जीवनाचे के लेले आघात पचवून शेवटी या जगासाठीच
सुंदर का िन मती कर याची कमया कवीखेरीज दुसर्या कु णाला साधते?

88
 घ र एकच पणती िमणिमणती

– िव. स. खांडेकर

िव. स. खांडेकर

कादंबरीकार, कथाकार, समी क, अनेक ंथांचे तावनालेखक, संकलक अशा

िविवध ना यांनी िव. स. खांडक
े र हे मराठी लेखकांना, या माणे रिसकांनाही उ म
प रिचत आहेत. यांनी वतः िवपुल सािह य िलिहले, एवढेच नाही, तर ज मभर
सािह यावर िन सीम ेम के ले. अनेक थोर पा ा य कलाकृ त चा यांनी वाचकांना

89
प रचय क न दला. खलील िज ानसारखा लेखक सा ेपाने मराठीत आणला.
पककथांसारखे काही वेगळे योगही लेखनात के ले. सािह यात कु ठे काही ितभेचे नवे
फु रण दसले क , खांडक े र आवजून या लेखकाची दखल घेत. याला ो साहन देत.
याचा सं ह िस हावा, हणून जातीने य करीत. कव ब ल यांना िवशेष आ था
वाटे. बा. भ. बोरकर, दामोदर अ युत कारे अशा कव ची यांनी सु वातीला पाठराखण
के ली. यांना उ ेजन दले. कु सुमा जांचा िवशाखा हा पिहलाविहला सं ह खांडक े रांनी
वतः पुढाकार घेऊन कािशत के ला, हा इितहास आता सव ात आहे. खांडक े रांचे सवच
सािह य पांवर ेम होते; परं तु किवता हा यां या सवािधक आवडीचा सािह य कार
असावा, असे वाटते.
अशा या खांडक े रांनी वतः किवता िलिह या नस या, तरच नवल. यांनी
का लेखन के याचे कु णाला फारसे ठाऊक नाही. पण ही गो खरी, क आप या
सािह यसेवे या पिह या पवात खांडक े रांनी किवता िवपुल िलिह या आिण ‘कु मार’ या
टोपणनावाने यांनी या कािशतही के या. वतः खांडक े रच आप या दोन मने या
कादंबरी या तावनेत हणतात, ‘एकोणीसशे वीस सालापासून चौतीस सालापयत
िनरिनरा या मािसकांतून मा या शेदीडशे किवता िस झा या आहेत.’ तरीही
आप या किवतांबाबत खांडक े र मनातून फारसे समाधानी असतील, असे वाटत नाही.
याच तावनेत आप या कु ि सत टीकाकाराला उ र देताना खांडक े र हणतात, ‘मी
कवी नाही, हे मला पुरतेपणी ठाऊक आहे!’ खांडक े र वतः मम समी क होते.
ारं भी या काळात ‘ि दल’ आिण ‘सरोज’ या दोन सुमार किवतासं हांवर यांनी
‘ि दल आिण याचे काटे’ व ‘सरोज? छे! पंकज’ हे दोन अ यंत जहरी टीकालेख िलिहले
होते आिण ते खूप गाजले होते. खांडक े रांची किवतािभ ची इतक चोखंदळ अस यामुळे
तोच िनकष यांनी आप या वतः या किवतांनाही लावला असावा आिण यांचा सं ह
काढ याचे हेतुतः टाळले असावे. ते काही असो. खांडक े रां या नावावर एकही
किवतासं ह जू नाही! हे मा खरे .
(‘िव. स. खांडक े रांची किवता’ या शीषकाखाली डॉ. अिवनाश आवलगावकर यांनी
संपा दत के लेला कै . खांडक े रां या एकशे सदतीस किवतांचा सं ह मेहता पि ल शंग
हाऊसने नुकताच िस के ला आहे.)
खांडके रांनी काही काळ हौसेने किवतालेखन के ले होते आिण काही अितशय चांग या
किवता यांनी िलिह या आहेत. दोन मने या तावनेत खांडक े र हणतात,
‘िशरो ाला असेपयत मधूनमधून मला किवता िलिह याची लहर येत असे.’ याच
सुमारास यांनी आपली उ का ही पिहलीविहली कादंबरी िलिहली.‘घ र एकच पणती
िमणिमणती’ ही किवता या कादंबरीत आलेली आहे.
नाियका उ का िहचे वडील भाऊ यांनी ती िलिहली अस याचे लेखक आप याला
सांगतो, हे भाऊ कोकणात या एका छो ा वाथ यागपूवक िश काचा वसाय करत
असतात. खे ातली भयानक िवषमता, अ ान, दा र , िपळवणूक, इ यादी गो ी
पा न यां या िजवाची तळमळ होते आिण ितथे आले या िविवध कटु अनुभवांमुळे
यांचे मन वैफ य त, हताश होते. हे भाऊ हणजे खांडक े रांचेच एक प आहे. यांचे
सािह य ेम, यांची येयवादी मनोवृ ी, वक ल हो याऐवजी कोकणात या एका द र ी

90
खे ात वा त क न ितथ या िव ा यावर उ म सं कार कर याची यांनी
बाळगलेली आकां ा - हे सव तपशील खांडके रांचे िशरो ातले वा त आिण ितथे
यांना आलेले अनुभव सूिचत करतात. एक कडे कोकणातले दा र , ितथली िवषमता
बघून मनाला आलेली वैफ य तता आिण दुसरीकडे आप या येयावरची अढळ ा
यात होणारी भाऊंची ओढाताण हे वतः खांडक े रांनी िशरो ात असताना
अनुभवले या मानिसक संघषाचेच िच आहे. या वेळी कादंबरीतले भाऊ ही किवता
िलिहतात आिण ित या ारा खांडक े र आपली वतःचीच त कालीन मनोऽव था कट
करतात.

उ के या तावनेत खांडक े र ‘घ र एकच पणती िमणिमणती’ या किवते या संदभात

िलिहतात, ‘कादंबरी िलहायला मी सु वात के ली, ते हा घ र एकच पणती
िमणिमणती ही किवता मला सुचली न हती. एकोणीसशे स ावीस– अ ावीस साली
ग लेखनाकडे वळ यापासून माझे आधीच तुटपुंजे असलेले किवतालेखन जवळजवळ
संपु ात आले होते. पण उ के या एकं दर वातावरणामुळे असेल कं वा या का ा मक
मनोवृ ीने मी या कादंबरीचा िवचार करीत आलो होतो, ितचा प रपाक हणून असेल,
भाऊसाहेबां या पूवच र ाचे िच ण करता– करता सहजासहजी ही किवता मी िल न
े रांचे हे सव िनवेदन समजून घेतले हणजे, घ र एकच पणती
गेलो, खांडक
िमणिमणती या किवतेचे वार य आिण ितचे मम अिधक चांग या रीतीने आप याला
आकलन होते आिण वतः खांडक े रां या आदशवादी, येय वण मनोवृ ीचा ित यातून
यय येतो.
या किवतेतली पणतीची ितमा अथपूण आहे. आप या येयावर ा असणार्या
माणसा या अपरािजत मनोवृ ीचे िच या पणती या ारा कवी रे खाटतो. समाजात
जे हा अ याय, दा र , िवषमता यांचा अंधार माजलेला असतो, ते हा तो काही
माणात तरी दूर कर याचे काय येयवादी मनु यच क शकतो. या या हातातली
िमणिमणती पणती हा माणुसक चा दीप आहे. याचा काश ीण असेल, याची श
मया दत असेल तरी बाहेर या काळोखाला तो णभर तरी उजळू न टाकू शकतो. या
काळोखात भांबावून गेले या, वाट चुकले या, अगितक झाले या दुब या जीवांना तो
थोडा धीर देतो. यां या मनांत आशा फु लवतो. ही ा खांडक
े रांनी पणती या
ितमेतून सुचिवली आहे. या दृ ीने किवतेतील ारं भी या ओळी मो ा सुंदर आहेत :
घ र एकच पणती िमणिमणती
हणु नको उचल चल लगबग ती!
प रि थती कतीही ितकू ल असली आिण ित याशी झगड याची आपली श
कतीही अपुरी असली, तरी येयवादी, आदशवादी माणसाने आपली िन ा सोडता
कामा नये. काळोख उजळ यासाठी लखलख या काशाचा खर दवा आप याजवळ
नसला, तर नसो, घरातली छोटी िमणिमणती पणती हाती घेऊन याने िनभयपणे
बाहेर या काळोखात पाऊल टाकले पािहजे.
या काळोखाचे िच ण करताना खांडके रांची क पक आिण का ा म वृ ी कशी

91
बह न येत,े ते पुढ या दोन कड ांत बघ याजोगे आहे.
अगितक बांधव बघ अंधारी
कर रान, भय भवती
भारी चरिण िजवाणू! भरे िशरिशरी
यमदूत - न क टक - कर करती!
काळोखा या भयाण लाटा
उठती फु टती बारा वाटा
फे स पसरला सारा काठा
कु िण हणो तारका लुकलुकती!
कवी या येयिन माणसाला सांगतो, ‘अरे , तुझे अगिणत बांधव बाहेर अंधारात
चाचपडत आहेत. कर रान माजले आहे. सव भयाचे सा ा य पसरले आहे. म येच
पायाखाली एखादे िवषारी िजवाणू येते आिण भीतीने अंगाचा थरकाप उडवते.
रा ी या घनदाट काळोखात कर करणारे क टक हे तर जणू यमाचे दूतच वाटतात.
काळोखाचा सागर सव पसरला आहे. या या लाटा गजना करीत कनार्यावर येऊन
थडकत आहेत. यांचा सव पसरणारा फे स हणजेच आकाशात लुकलुकणार्या या
तारका, अशा या आलंका रक आिण क पना चुर िच ामधून घराबाहेर पसरले या
काळोखाचा यय कवी देतो.
या काळोखात काश कु ठे नाहीच का? आहे. परं तु तो काळोखात चाचपडणार्या
दीनदुब यां या कामी येणार नाही. तो फ काही मोज या भा यवंतांसाठी आहे.
दवे िवजेचे धिनकमं दरी
काश पािडित परोपरी ज र
ेहशू य ते सदा अंतरी
का क रिस तयांची िशरगणती?
धिनकां या सुंदर आिण संप िनवास थानी िवजे या द ांचा लखलखाट असतो.
पण ते दवे धिनकांपुरतेच असतात. यांचेच सुखिवलास ते वाढवतात. आिण पु हा ते
‘ ेहशू य’ असतात. यांचा उगम यांि क आिण िनज व असतो. तेलामुळे येणारी िजवंत
ि धता, ेमळपणा, सहानुभूती यां या ठायी कु ठू न असणार?
अखंड नंदादीप योित
दगडी देवा सोबत क रती
नच बाहेरी णभ र येती
अ सरा िवलासी, या न सती!
आणखी काश असतो, तो देवालयात दगडी देवापुढे तेवत राहणार्या नंदादीपातील
योत चा. पण यांना तरी मं दराबाहेर काळोखात तळमळणार्या हताश दुःखी
जीवांची कणव कु ठे येत?े या गाभार्यात नतन करीत राहतात. िजवंत हाडामांसा या
माणसांऐवजी पाषाणां या िनज व देवापुढे आपला काश उधळतात. यां याम ये
देहाचा होम करणार्या सतीचे पािव य कु ठू न येणार? या के वळ िवलासी, चंचल

92
अ सरा असतात.
इथे खांडक
े रांनी धिनका या घरचे िवजेचे दवे आिण दगडी देवापुढे नंदादीपात
जळणार्या योती यां या पाने आज या समाज व थेचे िवपरीत व प प के ले
आहे. धिनक ीमंती या धुंदीत नाना तर्हेचे सुखिवलास भोगू शकतात. धमाचा आिण
देवाचा उदोउदो कर यासाठी अमाप संप ीची उधळप ी होते. परं तु ग रबांचे दा र
दूर करावे, यां या दुःखी जीवनात आशेचा काश उजळावा, या दृ ीने धिनकांघरचे
िव ु ीप कं वा मं दरात तेवणारे नंदादीप सारखेच िनदय, दयशू य आहेत. हणून
कवी शेवटी येयवादी जीवाला हणतो :
धाव हणुिन तव घेउिन पणती
दय नाचु दे ितजसांगाती
सो याचे घर - दसते माती
रे , पाहिस मागे वळु िन कती?
धिनकांघर या कं वा मं दरात या द ांकडे आशाळभूतपणे कशाला बघतोस?
यांचा तुला काही उपयोग होणार नाही. तू आपली मातीची पणती घेऊन बाहेर या
काळोखात धाव घे. ितथे काश फु लव. तेवणार्या योतीमुळे ती मातीची पणती कशी
उजळली आहे, पाहा. ितला सो या या घराची कळा आली आहे. अशा वेळी आप या
घराचा मोह कशाला बाळगतोस? या याकडे पु हा पु हा मागे वळू न का बघतोस? मागे
संकुिचत जीवन आहे, तर पुढे तुझे अगिणत दीनदुबळे बांधव आहेत. यां याकडे तू नजर
टाक. तु या पणती या योतीने यांना रिव करणांचे मरण होईल. यां या डो यांत
आशा नाचू लागेल; आिण एवढे जरी तू क शकलास, तरी ते पुरेसे आहे. मग दुसर्या
णी ही पणती जरी िवझून गेली, तरी ितची ि ती कोण करील?
खांडके रांची ही किवता वाचताना रव नाथ टागोर यां या एका छो ा किवतेचे
मला मरण झाले. ितचा आशय असा आहे : सूय मावळला, सारे चराचर िव
काळोखात बुडून गेले. आता आप याला काश कसा, कु ठू न िमळणार, हणून सारे
भयभीत होऊन एकमेकांकडे टकमक बघू लागले. अशा वेळी मातीची एक िचमुकली
पणती पुढे आली आिण ती न पणे हणाली ‘माझी श मया दत आहे. माझी योत
िचमुकली आहे. पण या योतीनेच मा या कु वती माणे मी या जगाला जमेल तेवढा
काश देईन. ते उजळ याचा य करीन.’
खांडक े रां या या किवतेतले त व ानही तेच आहे. सव आयु यभर यांनी जगातली
िवषमता, दा र , अ याय दूर कर यासाठी आपली लेखनश खच घातली. यां या
लेखनाचे, जीवनाचे सारे मम या किवते या ारा यांनी थोड यात, पण भावीपणे
के ले आहे.

93
 सांज

– बी. रघुनाथ

बी. रघुनाथ

‘सांज’ ही किवता मराठवा ातले सु िस कवी बी. रघुनाथ यांची आहे. बी.
रघुनाथ या टोपणनावाने लेखन करणार्या या कवीचे संपूण नाव भगवंत रघुनाथ
कु लकण . परभणी िज ातील सातोना हे बी. रघुनाथ यांचे मूळ गाव. ितथेच
एकोणीसशे तेरा साली यांचा ज म झाला. घर या ितकू ल प रि थतीमुळे बी. रघुनाथ
यांना मॅ क या पुढे िश ण घेता आले नाही आिण परभणी इथे सरकारी बांधकाम
खा यात यांना किन कारकु नाची नोकरी करावी लागली. या नोकरीत असतानाच
एकोणीसशे ेप साली ऑ फसात काम करता–करता दय या बंद पडू न बी. रघुनाथ
यांचे अक मात िनधन झाले. मृ युसमयी यांचे वय पुरते चाळीस वषाचेदखे ील न हते!

94
 घरची प रि थती दा र ाची. नोकरी सरं जामशाही जुलमी राजवटीतली. उ
िश णाचा अभाव. यात आयु यही फार अ प लाभलेले. तथािप, अशा या सवथा
ितकू ल अव थेतही बी. रघुनाथ यां या अंग या ितभागुणांचा िवकास झा यावाचून
रािहला नाही. ते देणे यांना ज मतःच लाभलेले होते आिण भरपूर वाचन, गाढ ासंग,
समकालीन सािह यिव ाचे के लेले प रशीलन यां या योगाने यांनी आप या
लेखनातली गुणव ा य पूवक जोपासली होती. किवता, कथा आिण कादंबरी या
ित ही वाङ् मय कारांत आप या मया दत जीवनातही यांनी ल णीय यश संपादन के ले
होते. िवशेषतः यां या किवतांनी या काळात रिसकांचे ल वेधून घेतले होते. ारं भी
‘आलाप आिण िवलाप’ व नंतर ‘पु हा नभा या लाल कडा’ अशी किवतांची दोन संकलने
यां या नावावर जू आहेत. म यंतरी बी. रघुनाथांचे सािह य दुम ळ झाले होते. पण
अगदी अलीकडे परभणी इथून यांचे सम सािह य तीन खंडांत आकषक व पात
पुनमु त झाले आहे. याम ये ‘किवता’ या पिह या खंडात बी. रघुनाथ यां या
पूव कािशत आिण अ कािशत अशा सवच किवता संपादकांनी मो ा सा ेपाने िस
के या आहेत. ही एकू ण का िन मती सं येने तशी फार हणता येणार नाही; परं तु या
मोज या किवतांतूनही बी. रघुनाथ यांचे का गुण ठळकपणे कटलेले दसतात.
त ण वयातच का लेखनाला ारं भ के यामुळे रिव करण मंडळातले समकालीन
कवी कं वा नंतरचे ना. घ. देशपांड,े बा. भ. बोरकर यां यासारखे कवी यांची काहीशी
छाप बी. रघुनाथ यां या किवतांवर उमटलेली दसते. त कालीन ुपद धान गेय-
रचना, सुनीतरचना अशा रचना मक िवशेषांचाही यांनी अवलंब के लेला दसतो. तरी
यां या किवतेत यांची वतःची हणून काही वैिश े कट झाली आहेत, हे नाकारता
येत नाही.
अनेक किवतांतून बी. रघुनाथ अगदी आधुिनक शैलीचा यय देतात. एखादी
भावि थती मोज या श दांत आिण िच मय प तीने रे खाट याचे यांचे कौश य मन
ि तिमत करते. णयाची धुंद उ कटता, ी या लाव याची मादक वणने, गूढ आिण
तरल मनोभावनांचे सू म िच ण, िचत सामािजक िवषमतेची व अ यायाची ती
जाणीव – बी. रघुनाथां या किवतेचे हे काही ठळक िवशेष आहेत. समपक श दयोजना
आिण अथपूण ितमांचा वापर यामुळे यां या अनेक किवता आजही ता या टवटवीत
वाटतात. यांची एखादी किवता तर के वळ ितमां या ाराच िविश दृ य कं वा
वातावरण प रणामकारक रीतीने आप यासमोर सा ात करते. ‘सांज’ ही अशीच एक
ल णीय, सुंदर किवता.
मराठी किवतेत सं याकाळची वणने वैपु याने िवखुरलेली आहेत आिण येक
कवी या वृि वैिश ानुसार ती या काळाचा यय वेगवेग या कारांनी आपणास
देतात. िव मं दरात पाऊल टाकणारी सांजवेळ भोवताल या वागतशील
वातावरणाने कशी बाव न जाते, ते सांगताना बोरकर हणतात :
झाले छाया ने भूिममाउलीचे
वा स ये जड झाले पयद गाउल चे
वागत हे भावो कट बघुन बावरी ही

95
 तर तां यांसार या कवीला सं याकाळ हणजे संपत आले या जीवनाची सूचना
वाटते आिण ते िख उ ार काढतात :
ढळला, रे , ढळला दन, सखया
सं याछाया िभविवती दया
अता मधूचे नाव कासया
लागले ने , रे , पैलितरी!

बी. रघुनाथ यांची ‘सांज’ ही किवता हणजे सांजवेळे या िविवध अव थांच,े दृ यांचे
ितमां या ारा रे खांकन करणारी एक सुंदर िच मािलका आहे. सांजेशी िनगिडत
असणार्या िनरिनरा या भाववृ ी तर या ितमांमधून झाले या आहेतच, पण
या येक भाववृ ीतून सांजवेळच िजवंतपणे साकार झा याचा ययही कवीने दला
आहे. ही सांज अनेक पे लेवून येत.े यावेळी रानात चरायला गेले या गाई परत घरी
येतात आिण गो ाम ये डो यांत ाण आणून या गाउ यांची ती ा करणारी वासरे
यांची चा ल येताच कान टवकारतात, आतुरतेने हंबरतात. वासरां या ओढीने घरी
परतणार्या गा ची आचळे ही दुधाने तुडुबं भ न तटतटतात. हे सारे भाव सांजेवर
आरोिपत क न कवी हणतो :
गाउली या पाउलांत
सांज घरा आली
तुंबले या आंचळांत
सांज भरा आली ।
आतुर या हंबराचा
सांज कान झाली
िशणले या डोळु यांचा
सांज ाण झाली ।
गाईवासरां या ितमांतून साकार झालेली ही सांजवेळ आता मानवी जीवनातली
इतर भाविच ेही ितत याच उ कटपणे रे खाटते. यातून खे ातली, म यम व ती या
गावातली सांज वेगवेग या दृ यांतून मू तमंत उभी राहते. पश, गंध, िच , नाद,
ची अशा िविवध संवेदना जागृत करत ती आप या मनाशी संवाद साधते. सं याकाळी
घराघरांतून द ां या वाती उजळतात. मंद तेज भोवती पसरते. मायमाउली आप या
बाळाला मांडीवर घेऊन आंदळ ु ते आिण मग या या िनदसुर्या - हणजेच झोपेने
पगुळले या– डो यांम ये एक मखमली सुंदर भूल हळू हळू पस लागते. या सव
दृ यांम ये सजीव, साकार झाली आहे, ती सांज. तीच गाय, तीच वास , तीच माय,
तीच लेक . ती उजळले या वातीतून तेज लेवून येत,े तर माते या अंगाईगीतातून भाव
िपऊन येत.े माते या मांडीवर ती फु लासारखे कोमल बाळ होते आिण या या
िनदसुर्या डो यांत ती भूल होते.
हे सारे सुंदर िच कवी पुढील श दांत रे खाटतो :
माउली या वातीतून

96
 सांज तेज याली
माउली या गीतातून
सांज भाव याली ।
माउली या अंकावर
सांज फू ल झाली
फु लासाठी िनदसुरी
सांज भूल झाली ।
सांजे या या र य वातावरणात एक अ यंत ि ध, अशी कौटुंिबकता आहे. या
कौटुंिबकतेचा क बंद ू आहे, ती घराघरांतून वावरणारी विहनी. विहनीभोवती अनेक
ेमळ भावानुभवांचे संदभ िनगिडत झालेले असतात. ती कु णाची तरी सून असते.
कु णाची तरी प ी असते. लहान या बाळाची ती पोरसवदा आई असते. पण मु य
हणजे, ती विहनी असते. के वळ दरानणंदांचीच न हे, तर आ नातेवाइकांची,
गडीमाणसांची, आ यागे याचीही ती विहनीच असते. ‘विहनी’ या नावातच एक
िवल ण जादू असते. घरगुती आपलेपण असते. विहनी दवसभर घरात राबत असते.
सव ितचा स हसतमुख वावर असतो. याबरोबरच िचपूण अ िस क न
सार्यांना जेवू घालणारी ती सा ात अ पूणा असते. ितने के ले या वैपाकाला
अमृताची चव असते आिण तो घास आप या मुखी जावा, हणून सव घर भुकेले असते.
घरात येणारी सांज रानातून परतणारी गाउली, तेवणारी योत, मंद सुरातली अंगाई,
व सल माता आिण ित या मांडीवरचे गोिजरवाणे ता हे बाळ अशा वेगवेग या
दृ यांमधून साकार होत-होत शेवटी ती या विहनीपाशी येत.े मग विहनी या हातातून
वणारे ती अमृत होते, तर ित या चकर घासासाठी ती ुधा होते. आिण मग?– मग
सव घरात क थानी असणार्या; सार्यां या सुखासमाधानासाठी सतत राबणार्या,
ेमळ, स आिण ेहशील अशा या विहनीसाठी सांज कोणते प धारण करते? तर
विहनी या मुखावर चं होऊन ती शीतल चांद यांचा वषाव करते; आिण ित या
सुखिन स े ाठी ती मं संगीताचा आ ासक सूर बनते.
विहनी या मुखासाठी
सांज चं झाली
विहनी या सुखासाठी
सांज मं झाली

असे हे िविवध ितमां या मािलके तून आप या मनाशी िभडत येणारे सुंदर सांजिच ण.
तशी ही सांज सांकेितक, पारं प रक आहे. गाई, वासरे , द ात तेवणारी वात, अंगाईचे
सूर आिण पगुळलेले मूल, घराघरांत राबणारी विहनी– सारे तपशील सवप रिचत
आहेत. पण यांचे िच रे खाटताना कवी जे हा सांजेचेच मानुषीकरण करतो, मानवी
भावनांचा ित यावर आरोप करतो, ते हा ती सांज वेगवेग या ितमांतून अिधकािधक
संवे , सजीव, साकार होत जाते. ित याभोवती िविवध अथवलये उमटतात आिण
ितला के वढे स दय, के वढी ययका रता येत!े कवी हणून बी. रघुनाथ यांची

97
पृथगा मता जाणवते, ती इथे!

98
 िवसरता िवसरे ना

– ग. द. माडगूळकर

ग. द. माडगूळकर

ग. ग. द. माडगूळकर हे मराठी वाचकांना प रिचत आहेत, हे ामु याने नामां कत

99
गीतकार आिण सु िस गीतरामायणाचे लेखक हणून. िच पटगीतां या े ातील
यांची कामिगरी फार े दजाची आहे; परं तु या ित र ही इतर अनेक कारचे
तोलामोलाचे लेखन यांनी के ले आहे. कादंबरी, कथा, लिलत लेखन, आ मकथन,
ि िच े असे िविवध ग कार यांनी रिसकतेने आिण ताकदीने हाताळले आहेत. या
सार्या लेखनात यां या वतं किवतालेखनाकडे काहीसे दुल झालेले दसते.
व तुतः ज े या रा ी, गीत हवे का, गीत?, सातार्याची तर्हा, मृग, पूजा थान
यासार या यां या किवता यां या का ा म वृ ीची एक वेगळी श दाखवणार्या
आिण हणून ल णीय आहेत; परं तु समी कांनी िविश वाङ् मयीन मोजप ा
वाप न, तर सवसामा य वाचकांनी अनवधानाने यां या किवतांची यावी तशी
स दय दखल घेतली नाही. यां या गीतरामायणाची व िच पटगीतांची असामा य
लोकि यता यां या किवते या रस हणाआड आली. कवी आिण गीतकार या दोह ची
तुलना क न गीतकाराचे अवमू यन कर याची थाही आप याकडे काही काळ ढ
झाली होती. पण आता सुरेश भट, मंगेश पाडगावकर, ना. ध . महानोर असे अ वल
दजाचे कवीही ल णीय गीते िल लाग यामुळे समी क थोडे अडचणीत आले आहेत,
क काय, अशी शंका येत.े
व तुतः किवता आिण गीत हे दो ही रचना कार आपाप या परीने सजनशील
ितभेचेच वेगवेगळे आिव कार आहेत आिण मुळात चांगले गीत हे या या ठायी काही
का गुण अस यािशवाय सहसा रिसकांना वेधून घेत नाही. तथािप, किवता आिण गीत
यातले े -किन व ठरवणे हा या लेखनाचा हेतूही नाही. जोिगया आिण पू रया हे दोन
वतं का सं ह माडगूळकरां या नावावर जू आहेत. यापैक माडगूळकरां या एका
सुंदर किवतेचा आज प रचय क न यायचा आहे. जोिगयामधून िवसरता िवसरे ना ही
किवता घेतलेली आहे.
माडगूळकरां या या किवता रिसकांना प रिचत आहेत, यापैक ही किवता नाही.
ही एक ेमकिवता आहे. हे ेमही धीट, उ कट, शृंगाराचा आिव कार करणारे कं वा
माडगूळकरां या काही ेमकिवतांत असते, या माणे लावणी या अंगाने जाणारे ही
नाही. यात ीतीचा रं ग आहे; पण ते ेम िभ े, िनरागस, शैशवकाळात फु ललेले आिण
या काळातले भाबडेपण करणारे आहे. ते पाठशाळे त िनमाण झालेले, िनसगा या
संगतीत बहरलेले, कोव या भावनां या छटा घेऊन आलेले आिण शेवटी मीलनात
प रणत न होता तसेच अ फु ट रािहलेले असे आहे. यातले तपशीलही प नाहीत. ते
सं द ध आहेत.
शाळे त झालेला प रचय पुढे मा माने वाढत गेला आहे. रायआव याचे झाड, शु
(नावा या तेथील) ओ ातली वाळू , काळोखात के वळ मरणाने अनुभवलेली आिण
कदािचत चटके देऊन गेलेली ‘राम’ कवीची– हणजे माडगूळकरांना अ यंत ि य
असले या राम गणेश गडकरी या ितभासंप कवीची किवता, पशाचे ओझरते, पण
मनो सुख देणारा िज यातला चढउतार, माडगूळकरां या लेखनात याचा अनेकदा
संदभ येतो, ती जैनांची ‘ब ती’ हणजे देव थान, ाज ाची फु लझड आिण शैशवात या
मु ध णयलीला बघत िम क लपणाने खोकणारा, पारं बी कु रवाळणारा वृ वड या
सार्यांचे किवतेत संदभ येतात आिण यां या योगाने किवतेतील अनुभवाचे अ सलपण

100
मनावर रे खीव िच उमटवत जाते.
या किवतेत एक ‘ती’ आहे आिण एक ‘तो’ आहे. तो हणजे वतः कवीलाच असावा,
इतके इथ या अनुभवकथनात आिण या उ लेखात ययका र व आहे. शाळकरी
वयात भेटले या, भाविनकदृ ा खूप जवळ आले या एका बालव लभेचे िच कवीने
इथे रे खाटलेले आहे. पण ते िच अगदी सं द ध, धूसर, के वळ सूचक असे आहे. काही
तपिशलां या ाराच कवीने ितचे दशन आप याला घडवले आहे. मा हे तपशील के वळ
तपिशलासाठीच कं वा का ातील अलंकरणासाठी येत नाहीत. यां यामागे एके क
घटना उभी आहे आिण या घटनेतून किवतेतील ि यकर- ेयसी या ेमामध या अनेक
आठवणी, िझरिझरीत पड ामागून दसा ात, तशा आप याला दसतात, उमगतात.
यात या भावमाधुयाचे आकलन होत राहते. इथे आणखी एक गो यानात घे याजोगी
आहे. किवतेचे शीषक अथपूण आहे. िवसरता िवसरे ना या श दांतून या बाल णयाची
िवफलता आिण तरीही किवमनात कायम रा न गेले या यात या अनेक आठवणी कवी
सुचवतो. या श दसंहत ची येक कड ात झालेली पुन आज जीवनातून
कायम या दूर झाले या बालसखी या उरले या मृत ची सूचक आहे. किवतेचा शेवट
कवी या श दांत करतो :
िवसरता िवसरे ना
तु यामा यांत दुरावा
उगा के हातरी येतो
ओठांडो यांना ओलावा.
े सीचा कु ठे ही सा ात उ लेख न करता ित याशी िनगिडत झालेली एके क घटना
य
कवी कशी देतो, हे बघ याजोगे आहे. िच ा मकता हे माडगूळकरां या का ाचे एक
ठळक वैिश आहे. यांची िच पटगीते इतक यश वी हो याचे एक कारण
िच पटमा यमाला अ याव यक असलेली दृ या मकता माडगूळकरां या गीतांत असते,
हे आहे. तोच यांचा का गुण या किवतेतील येक कड ात कट झाला आहे.
किवतेतले पिहले कडवे कवीचे आप या बालमैि णीशी जडलेले नाते व यातला गोडवा
सूिचत करते :
िवसरता िवसरे ना
खे ातली पाठशाळा
ऊब तु या साि याची
तुझा मोरपंखी डोळा.
कवीला ही सखी पाठशाळे त थम भेटली. ित या साि यात याला एक अनािमक,
आजवर कधी न अनुभवलेली ऊब लाभली. ती ऊब आिण ितचा मोरपंखी डोळा याचा
याला िवसर पडत नाही. इथे मोरपंखी हे डो याला दलेले िवशेषण अथा या िविवध
छटा सुचवून जाते. मोरिपसाची थरथर, याचे फरते बदलते रं ग, याचे
झळझळीतपण– सारे कवीला मैि णी या डो यांत दसले, जाणवले. ही ओळख
मा माने वाढत गेली. मग कधी लिडवाळ राग सवा, कधी खरोखरीचे भांडण, कधी
काळोखात अभािवतपणे लाभलेली जवळीक, य पशाची वाढणारी ओढ, पण

101
याबरोबर कौमायाव थेत पश टाळ याची साहिजक वृ ी– हे सारे नंतर घडत गेलेले
दसते.
िवसरता िवसरे ना
रायआव याचे झाड
भुकेज या हाता चावे
भुर्या रे शमाची लड
िवसरता िवसरे ना
शु ओ ातली वाळू
रागे रागे लाल झाला
तुझा पदर मायाळू !
शाळे या आवारातले रायआव याचे झाड. ते एका कृ तक णयकलहाची सा देते.
कवीची जळ रायआव यांनी भ न गेलेली आहे. ती बालमै ीण एका बािलश
आतुरतेने जळीत या रायआव यांवर झडप घालते. तला रायआव यांची आंबट
गोडी हवीशी वाटते. पण यौवनात जा या होऊ लागले या सहज पशातुरतेमुळे
कवी या हाताला मा ित याशी थोडी लगट करावीशी वाटते. ितने कदािचत आपले
त डच कवी या जळीत या रायआव यात बुडिवले असेल. या या ‘भुकेज या’
हातांना मा अगदी अनपेि तपणे ित या मऊ भुर्या रे शमी के सां या लडीचा उ कट
पश होतो. ते हा या लडी या या जणू ‘चावा’ घेतात. या अिभनव पशसुखाचा
याला िवसर पडता पडत नाही. या ओझर या पशामुळे कदािचत अिधक धीट
झाले या ि यकराने शु ओ ात या वाळवंटावर, ितथ या एका ताचा फायदा घेऊन,
ितला कदािचत जवळ घे याचा अित संगही के ला असेल. पण बािलशपणे या या
जळीतले रायआवळे ओठांनी उचलणे वेगळे आिण जाणीवपूवक याला आप या
अंगाशी झटू देणे वेगळे . तो जे हा ित याशी ही धीट सलगी क बघतो, ते हा ितची
काय ित या होते? एर ही मायाळू , संर क असणारा ित या लुग ाचा पदर रागे
रागे लाल होतो. मूळचाच लाल रं गाने झळझळणारा पदर आप यावर रागाव यामुळे
लालभडक झाला असावा, अशी िवल ण क पना कवी या मनात तरळू न जाते!
पण ेयसीचा हा राग सवा कायम टकणारा असतो थोडाच? पुढेही उभयतांम ये
सलगीचे, जविळक चे संग येतच राहतात. कधी कवी या छो ाशा मा यासार या
ठग या असले या खोलीत दोघे िमळू न गडकर्यां या आवड या किवतांचे सहवाचन
करीत असतील. वेळ रा ीची. जवळ फकट िपवळा काश सांडणारा हातकं दील.
अचानक यातले तेल संपते. दवा िवझतो आिण अभािवतपणे लाभले या या स दय
काळोखाने दोघांना भयकारक; तरीही हवाहवासा वाटणारा एकांत िमळवून दलेला
असतो. वतः याही नकळत या उभयतांनी थो ा भीतीने, थो ा उ सुकतेने पशाचा
ओझरता आनंद अनुभवलाच असेल. पण तो िभ ा पश सदिभ ची या मयादा
ओलांडत नाही. दोघे पश होताच चपापून दूर सरकली असतील. एखादे पुसट चुंबन
फार तर घेतले, न घेतले, इतके च घडले असेल. णाचे पशसुख ओसरले. ‘राम’ कवीची
णयो कट धुंद किवता मा तनामनाला ‘पोळत’ रािहली. या पशाचा अिधक धीट,

102
 प आिण उ कट अनुभव पुढे दोघांनी घेतला असेल. पण ितथे फ या या थळांचे
उ लेख कवी करतो. अंधार्या िज यात चढउतार करताना कदािचत या त ण, आतुर
देहांनाच डोळे फु टले असतील आिण मग काय घडले?
सोनका तीत जडला
पश अंधुक िम याचा!
या दोन ओळीत पशाचे कती सुंदर िच आिण तेही कती संयमपूवक कवीने
रे खाटले आहे. ित या सोनकांती या देहावर कवी या साव या देहाचा पश जडला.
जणू सो यावर िम याचे न ीकाम उमटले. िम याचा रं ग िहरवट– सावळा असतो.
सो यावर िमना जडवावा, तसा ित या सोनेरी देहका तीला किव पशाचा िमना कं िचत
जडला, न जडला, इतके च! पण िज यातला या अ फु ट पशसुखाचा िवसर आजही
पडलेला नाही.
हीच पश कट भावना पुढे आणखी एका ठकाणी दोघांनी अनुभवलेली दसते.
माडगूळकर माणदेशात या आप या गावी िजथे राहत होते, ितथे जवळच जैनांची
‘ब ती’ होती. ब ती हणजे जैनांचे देव थान. ितथे जैनांचा दगंबर देव शांतपणे उभा
होता. द ाचा ओशट वास वातावरणात भ न रािहला होता. सभोवती पूण एकांत
आिण संथपणे ास घेणारी शांतता. या िनमनु य वातावरणात देवा या सा ीने पु हा
एकदा दोघं जवळ आली असतील. पण तीही अगदी ओझरती. नीती या मयादा न
ओलांडता. कसलाही अितरे क आवेग कट न करता. इथे कवीला ितची गोरी अंगलट
दसली. दसली आिण पु हा लपली. ल े या आवरणात. ते सारे कवीला अजून
आठवते.
शाळकरी वयातले, देहा या आिण मना या अ फु ट उमल या अव थेत अनुभवलेले
कोव या णयाचे हे चुटपुटते आिव कार. कधी शाळे चे आवार, कधी गावालगत
वाहणारा शु ओढा आिण ितथले िनजन वाळवंट, कधी अचानक जविळक ची संधी
देणारा काळोखात बुडालेला माळा, कधी अंधारा िजना, कधी जैनांचे मं दर– या या
थळा या सा ीने घडलेले णय संग, झालेली सलगी, ाज ाची टपटपणारी फु लझड
आिण गावात या अनेक णय डा बघत आलेला, ते िनरागस खेळ बघून वतःशीच
हसणारा, पारं बीची दाढी कु रवाळणारा वृ व सल वड, याचे िम क ल खोकणे– अशा
अगदी मोज या उ लेखांतून ही कोमल दय ेमकथा माडगूळकर आप यापुढे
हळु वारपणे उलगडतात. ही किवता यांची असेल, कदािचत दुसर्या कु णाची कथाही
यांनी साि भावाने पािहली असेल, पण कथेतले रं ग मा पूणतः खासगी, ि गत
आहेत. यामुळे माडगूळकरांनी आपलाच णयानुभव इथे िनवेदन के ला असावा, असे
वाट याइतक ययका रता किवतेत उतरली आहे.
या किवतेचे आणखी एक वैिश इथे सांगायला हवे. माडगूळकर हे सामा यतः
मराठी किवतेची पूवपरं परा पाळू न का लेखन करणारे कवी आहेत. नवकिवतेब ल,
िवशेषतः ित यातली दुब धता, ितमा- तीकांत अनेकदा डोकावणारा बीभ सपणा
आिण वैफ यवाद यां यािव यांनी अनेकदा पोटितिडक ने िलिहले आहे. तरीही
मढकरांसार या नवकिवते या णे याब ल यांना मनातून आदर होता. जोिगयाला

103
 तावनेदाखल यांनी मढकरांचे यांना आलेले कौतुकपूण प अिभमानाने छापले आहे.
याबरोबरच यां यामध या ज मजात कवीने मराठी नवका ाची नावी यपूण
श दकळा आिण यातली अिभनव ितमासृ ीही मो ा माणात आ मसात के ली आहे.
यादृ ीने िवसरता िवसरे ना या किवतेत या काही सुंदर व अथपूण ितमा यानात
घे याजो या आहेत. ‘मोरपंखी डोळा’, ‘भुकेज या हातांना चावणारी भुर्या रे शमाची
लड’, ‘रागाने लाल झालेला ितचा मायाळू पदर’, ‘अंधारात पोळलेली राम कवीची
किवता’ कं वा ‘सोनका तीत जडलेला िम याचा अंधुक पश’ या ितमांत जसे नावी य
आहे, या माणे मूळचा आशय अिधक सूचक आिण का ा म कर याची एक वेगळी
श ही यां या ठायी आहे. या दृ ीने पािहले, तर ही किवता के वळ सुंदरच न हे, तर
सवाथाने ‘नवी’ही हण यास हरकत नाही.

104
 अंत र फरलो, पण

– म. म. देशपांडे

म. म. देशपांडे

काही कवी सात याने आिण भरपूर िलिहतात. ते मोठे असतात आिण यां या
अिवरत चालले या लेखनातून ‘कवी’ हणून यांचे ि म व िवकास पावताना दसते.
ते रिसकां या मनांवर ठसते आिण यातून यांची एक िनि त ितमा आकारास येत.े
कु सुमा ज, इं दरा, बा. भ. बोरकर, अिनल, नारायण सुव ही अलीकड या काळातली
याची काही उदाहरणे. जु या काळात िवपुल का रचना करणारे भा. रा. तांबे यांचाही
यात समावेश करता येईल. या कव नी वैपु याने किवता िलिहली आिण का हणूनही
ती उ म आहे, असे रिसकांना जाणवलं. मु य हणजे, या कव या का ावर यांची
वतःची अशी ठसठशीत मु ा आहे. इतक प , क किवतेखाली यांचे नाव जरी नसले,

105
तरी के वळ किवते या श दकळे व न, ित या त डव याव न ती अिनलांची, क
बोरकरांची, तां यांची, क कु सुमा जांची, हे आपण सहज ओळखू शकतो. इतक या
या कवीची पृथगा मता यां या का ाला लाभलेली असते. मध या कालखंडात या
इतर काही कव चीही नावे यासंदभात आणणांस आठवतील.
याउलट काही कवी अगदी मोजके लेखन करतात. ते अितशय कसदार, अ सल
असते. सात याने िलिहणार्या कव ना रिसकांचा जो भरघोस ितसाद लाभतो, यां या
नावांना सािह यात जी ित ा िमळते, तसले काही या मोजके लेखन करणार्या
कव या वा ाला येत नाही. पुढ या िपढीला कदािचत यांची नीटशी ओळखही राहत
नाही. वैपु याने आिण सात याने का लेखन करणार्या कवी या वा ाला येणारी
लोकि यता यांना िमळत नाही; परं तु यांनी जे मोजके लेखन के लेले असते, ते
सािह य ेमी रिसकां या, चोखंदळ समी कां या मनात आप यापुरते एक मह वाचे
थान िमळवून रािहलेले असते.
म. म. देशपांडे हे असे मोजके , पण अितशय स वशील आिण कसदार लेखन करणारे
कवी आहेत. यांचा वनफू ल हा का सं ह एकोणीसशे पास साली मौज काशनतफ
िस झाला. यातही मोज याच किवता आहेत. पण या किवता यावेळी मािसकांतून
िस होत हो या, यावेळी रिसकांनी यांचे वेगळे पण जाणले होते आिण वाचकां या
या यानातही रािह या हो या.
यां या ारं भी या काही किवतांवर ना. घ. देशपांडे यां या शैलीचा पुसट ठसा
उमटलेला दसतो. पण पुढे सव किवतांवर वतः देशपांडे यांचीच प छाप आहे, याची
आप याला खा ी पट यावाचून राहात नाही. ‘आ हा वा तःसुखाय हणजे के वळ
आप या वतः या समाधानासाठी किवता िलिहतो,’ असा ब तेक सव कव चा दावा
असतो. तो काही अंशी खराही असतो. सवच कवी के वळ िस ीसाठी, लोकि यतेसाठी,
लोकानुरंजनासाठी किवता िलिहतात, असे हणणे बरोबर नाही. ते या कव वर अ याय
करणारे ठरे ल. कवी जसजसा नामवंत होऊ लागतो, तसतसे या या दृ ीने वाचकांना
कमी–जा त माणात मह व येऊ लागते, यात शंका नाही. दवाळी अंक असतात,
किवसंमेलने असतात, किवतेवरचे प रसंवाद असतात कं वा अ य काही
सािह यिवषयक काय म असतात. नाही हटले, तरी कवी या सार्यांत कळत–नकळत
गुंतत जातो. आप या लोकि यतेचे काही मोल याला ावे लागते. हा अनुभव सुखद
असला, तरी कव या एकांत आ मसंवादात यामुळे काही माणात तरी िव ेप येतो.
काही कवी मा या कस याही काय मात वतःला गुंतवून घेत नाहीत. या
लोभनांपासून ते कटा ाने दूर राहतात. यांची किवता आिण ते वतः यांचेच एक दृढ
नाते जमलेले असते– आिण आ य असे, क या आ मरत कव ची किवताही लोकांचे मन
आकषून घेत याखेरीज राहत नाही. म. म. देशपांडे हे या दुसर्या जातीचे कवी आहेत.
पास साली वनफू ल कािशत झा यावर मध या काळात देशपांडे यांनी
जवळजवळ काही िलिहले नाही, हटले तरी चालेल. अधून–मधून यांची एखादी
किवता ‘स यकथे’त वाच याचे आठवते. पण एकू ण देशपांडे किवतेपासून दूर गेले, असेच
हणायला हवे. याला काही बा कारणेही होती. वा हेरसार या महारा ापासून दूर
असले या ठकाणी वा त , समानशील किविम ां या संगतीचा अभाव, पुढे दुधर

106
आजाराने के लेला पाठपुरावा यामुळे देशपांडे यांची किवता अगदीच संपु ात आली.
यां या काही िज हा या या िम ांनी गतवष अंतदही या नावाने यांचा दुसरा
का सं ह िस के ला आिण मध या काळात इत ततः िवखुरले या यां या किवता
रिसकांना एकि त वाच यासाठी उपल ध क न द या, ही एक चांगली घटना घडली.
तरीदेखील म. म. देशपांडे आिण वनफू ल यांची जी सांगड मोज या व चोखंदळ
रिसकां या मनात बसली आहे, ती अ ाप तशीच कायम आहे.

वनफू ल किवतासं हात या किवतांना यांची वतःची अशी पृथगा मता आहे. अ यंत
साधी, पण आतून िवल ण कसदार अशी या किवतांची िनवेदनशैली थमदशनी
आपणाला काहीशी चकवते. ित या साधेपणामुळे ित यातून वाहणार्या का ा मतेचा
ोत एकदम जाणवणे अवघड होते. या किवतांत िनसग आहे, णयाचे िविवध रं ग
आहेत. समाज, जीवन, परमे र यासंबंधीचे काही खोल चंतन आहे. मु य हणजे, या
सार्यांना कवी या खास या याच अशा श दकळे ची जोड लाभली आहे. यामुळे
वरकरणी सा या, सहज, अ पा र असणार्या या किवतेने आप याला कती खोलवर
हलवून टाकले आहे, अ व थ के ले आहे आिण कती दीघकाळ ती आप याला साथ देत
आली आहे, याचा आजही यय येतो आिण देशपांडे यां या किवतेची श कळते.
सहज सहज आठवणार्या वनफू लमध या या काही किवतापं बघा ात :
– हे र ते सुंदर कु ठे तरी जाणारे
अन् प ी सुंदर कािह तरी गाणारे
हे प ी गाती िनरथ काही गाणे
मी िनरथकाितल भुलतो स दयाने!
– सं येचा यामल हात कोवळा
पकडू पाहतो नदीकाठचा उडता बगळा!
– त यात चांदणी हाते आहे
पा नकोस!
अशा ओळी इत या वषानंतरही आप याला आठवतात. मराठी किवतेने नंतर
कतीही वळणे घेतली, तरी देशपांडे यांची किवता रिसकांना खुणावत, मु ध करत
तशीच आप या जागी ि थर आहे, िजवंत आिण चैत यमय आहे, याचा सुखद यय
येतो. याबाबतीत म. म. देशपांडे यांचे दुसर्या एका देशपां ांशी – ना. घ.
देशपां ांशी – जवळचे नाते आहे, असे जाणवते.

अंत र फरलो, पण ही वनफू लमधली एक सुंदर किवता. या किवतेत कवीने आपली

वतःची एक था िनवेदन के ली आहे. पण खरे हटले, तर सार्या मानवजातीचेच ते
एक सनातन दुःख आहे. मानव ाणी हा या जड भूमीशी, इथ या ठाम वा तवाशी
िखळलेला आहे. कायमचा बांधलेला आहे. तरीही आकाशाचे, आकाशापलीकडे
असणार्या एका अग य श चे याचे आकषण कधीही सुटत नाही, सुटलेले नाही.

107
शरीर जड पा थवाला िखळलेले आिण मन मा अपा थवाकडे सतत झेप घेऊ बघणारे
असे एक िवल ण द ं माणसा या वा ाला कायमचे आलेले आहे. या ं ाचा उ लेख
अनेक कव या का ात आलेला आढळतो. बालकवी हणतात :
जीव धावतो वरवर जाया चैत यापाठी
परी सुटेना जड भूमीशी दृढ बसली गाठी!
कु सुमा जां या किवतेतही भूमी आिण आकाश यां यामधले कवीला पर परिव
दशेला खेचणारे बंध अनेकदा आढळू न येतात. एका किवतेत ते हणतात :
आकाशपण हटता हटत नाही
मातीपण िमटता िमटत नाही
आकाशमाती या या संघषात
मा या जखमांचे देणे फटता फटत नाही!
माणसां या जड देहाचे मातीशी - हणजेच या भूमीवर या िविवध वहारांशी
नाते जडलेले असते. पण तो पूणपणे या मातीचा कधी होऊ शकत नाही. इथ या सार्या
सुखोपभोगांत, वासनािवकारांत, ऐिहक िवलासात तो म असतानाही अचानक एक
उदासीनता याला जाणवू लागते. ती आकाशाची, अपा थवाची ओढ असते. या ओढीचे
आिण ित यामुळे मनाला सतत जाणवणार्या ाकू ळतेचे फार ययकारी वणन
देशपांडे यांनी या किवतेत के ले आहे.
किवतेचा ारं भ या दृ ीने एका उ कट उदासीचा सूर छेडणारा आहे. कवी हणतो :
अंत र फरलो, पण
गेली न उदासी
गेली न उदासी!
लागले न हाताला
काही अिवनाशी
काही अिवनाशी!
मानवाने िविश अथाने आकाश जंकले आहे. सार्या अंत र ातून तो मण क न
आला आहे. पण तरीही या या मनाची उदासीनता नाहीशी झालेली नाही. सारे िव
फ नही हाताला अिवनाशी, शा त असे काही आले नाही. तो पृ वीचा आहे. ितथे तो
वावरतो. सारे वहार करतो. सारी सुखे िमळवतो. मोठमो ा मह वाकां ा बाळगतो
आिण एका अथाने तो अ यंत यश वीही होतो. पण हे सारे अनुभवताना थतेची एक
जाणीव सतत या या मनात सलत असते. पा थवापलीकडचे अग य असे काही याला
हवे असते आिण ते तर या या आटो यात येत नाही. काय असते ते? कवी हणतो :
ि ितज तु या चरणांचे
दसते, रे , दूर
दसते, रे , दूर!
घेऊन मी चालू कसा

108
 भरलेला ऊर
भरलेला ऊर!
या मानवाला ‘ या या चरणांचे ि ितज’ दूर दसते आहे. ते याला खुणावते आहे.
साद घालते आहे. पण पा थव वासनािवकारांनी, वहारा या अनेकिवध ताणांनी
याचे दय िथत झाले आहे. ‘तो’ दुरावला आहे. या यापाशी जावे, तर हा ‘भरलेला
ऊर’ घेऊन ितथपयत जाता येत नाही. हणून कवी परमे राला हणतो, ‘तु या
पावलांचे ि ितज मला नेहमी दसते. पण हे भरलेल,े जड झालेले दय घेऊन ितथपयत
मी कसा येऊ?’
इथे ‘तो’ हणजे एक दुलभ चैत य. ते दसते, पण हाती येत नाही. ओढ लावते, पण
दूर दूर सरकत राहते. या दृ ीने ‘ि ितज तु या चरणांचे’ ही ितमा कती सुंदर,
अथपूण आहे, ते सहज यानात येईल.
सार्या सुखात, समाधानात ही अतृ ी माणसाला का जाणवत असेल? अगदी
साधुसंतांपासून तो कवी त ववे यांपयत सवाना या अतृ ीचे फणकारे सात याने सोसावे
लागतात. माणूस िजतका संवेदनशील, िततक ही अपा थवाची ओढ अिधक उ कट
असते. कवी हणतो :
ज र वाटे जड कळले
तळ कळला नाही
जड हणते, ‘माझा तू’
ि ितज हणे, ‘नाही!’
इथे माणसा या या अतृ ीची काही मीमांसा कवी करतो. सार्या भौितक गो ी
आप या आटो यात आ यावर ‘जड सृ ीचे कोडे आप याला उलगडले, ित यावर आपण
िवजय िमळवला,’ असे िणक समाधान याला वाटतेही. पण याबरोबर आप या या
िवजयाला मयादा आहेत, हे याला उमगते. ‘जडाचा उलगडा झाला; पण या या
तळाशी असले या चैत याला आपण जंकू शकलो नाही’; ‘ज र वाटे जड कळले, तळ
कळला नाही’ ही र र याला जाणवत असते. कारण तो एका िविच ं ात
सापडलेला आहे. ही जड सृ ी या यावर स ा गाजवते. ‘तू माझा आहेस’, असे ती
याला बजावून सांगते; परं तु याच वेळी ि ितज याला हणते, ‘नाही. तू के वळ या
भूमीचा नाहीस. माझीही तु यावर स ा आहे. मला तू संपूणपणे िवस शकणार
नाहीस.’
‘देह मातीशी बांधलेला, पण आ मा मा सतत या आकाश थ चैत यत वाकडे ओढ
घेत असलेला’ अशी दा ण अव था माणसा या वा ाला आलेली आहे. ऐिहक आिण
पारलौ कक, पा थव आिण अपा थव यां यातील हा संघष सतत चालू आहे आिण
मानवाचे दय हे या संघषाचे थान आहे. इं यांचे चोचले कतीही पुरवले, तरी
अत याचे गूढ आकषण माणसावर सतत स ा गाजवत असते. या आकषणातून
याची सुटका नाही. हणून देह भूमीला िखळावा आिण ओढ आकाशाची असावी, हे
भागधेय माणसा या वा ाला आलेले आहे.

109
जड हणते, ‘माझा तू’, ि ितज हणे, ‘नाही’ हे खरे दुःख आहे. ते दुःख, ती उदासी म. म.
देशपांडे यांनी या लहानशा किवतेत अितशय उ कटपणे के ली आहे. हणूनच
किवता वाचून येक संवेदनशील रिसक मनातून अ व थ होतो आिण ‘अंत र
फरलो, पण गेली न उदासी’ ही ओळ एखा ा गीता या क ण सुरासारखी या या
दयात सतत गुंजत राहते.

110
 त याकाठी

अशा एखा ा त या या काठी बसून राहावे, मला वाटते,

िजथे शांतता वतःच िनवारा शोधीत थकू न आली असते.
जळाआतला िहरवा गाळ िन याशी िमळू न असतो काही
गळू न पडत असताना पान मुळी सळसळ करीत नाही
साव यांना भरवीत कापरे जलवलये उठवून देत
उगीच उसळी मा न मासळी, मधूनच वर नसते येत
पंख वाळवीत बदकांचा थवा वाळू त िवसावा घेत असतो
दूर कोपर्यात एक बगळा यानभंग होऊ देत नसतो
दयावरची िवचारांची धूळ हळू हळू िजथे िनवळत जाते,
अशा एखा ा त या या काठी बसून राहावे, मला वाटते!
– अिनल

अिनल

कवी अिनल यांचे संपूण नाव आ माराम रावजी देशपांड.े िवदभाने जे अनेक
देशपांडे कवी हणून मराठीला दले, यात अिनलांचे नाव अ ग य आहे. इतके च न हे,
तर आधुिनक मराठी किवमािलके तही पिह या ेणी या ये , ितभाशाली कव म ये
अिनलांचा अंतभाव करावा लागेल.
अिनलांचे का , यामाग या िविवध ेरणा यांचा िवचार करताना यांचा सफल
आिण उ कट णयजीवनाचा प रचय क न घेणे अ याव यक ठरते.
अिनल पु याला कॉलेजम ये िशकत असताना ितथ या एक सुंदर आिण बुि मान
िव ा थनी कु मारी कु सुम जयवंत यांची आिण यांची ओळख झाली. लौकरच या
ओळखीचे पयवसान पर परांिवषयी या गाढ अनुरागात झाले. कॉलेज या मु , आनंदी
आिण िनभर वातावरणात हा अनुराग वाढत, िवकिसत होत गेला. िवसा ा शतका या
ारं भीचा तो काळ होता. जातीपात चे िनबध कडक होते. त णत ण त होणार्या
ेमो वाकडे काहीशा साशंकतेनेच न हे, तर क र िवरोधी दृ ीने पािहले जात असे. या
प रि थतीत या ेिमकां या बाबतीत िवरोधाचे वादळ न उठते, तरच नवल. अिनल
ा ण, तर कु सुम ही चां सेनीय काय थ भू. या जाितभेदामुळे िवरोधाची धार अिधक
ती झाली. उभयतांम ये दुरावा िनमाण हावा, हणून कु सुम या मातािप यांनी ितला

111
िश णासाठी इं लंडलादेखील पाठवले. पण दो ही ेिमकांची आप या ेमावरची ा
अढळ होती. कु सुम इं लंडव न परत आ यावर सार्या कौटुंिबक अडथ यांना त ड
देऊन अिनल व कु सुम िववाहब झाले.
िववाहानंतर कु सुम ही कु सुमावती देशपांडे या नावाने िस ीस आली. उभयतांचे
ेमजीवन आिण यांचे वाङ् मयीन जीवन यांचा जोडीने िवकास होऊ लागला. अिनल हे
लौकरच मराठीतले नामवंत कवी झाले. कु सुमावत नीही उ म समी क, िवचारवंत
हणून मराठी सािह यात वतं थान संपादन के ले. एकोणीसशे अ ाव साली
मालवण येथे भरले या अिखल मराठी सािह य संमेलनाचे मानाचे अ य पद अिनलांनी
भूषिवले होते. पुढे कु सुमावतीही वा हेर इथे भरले या सािह य संमेलना या अ य ा
झा या हो या. या पितप या सफल साहचयाची, उ कट सािह य ेमाची आिण
सािह यात यांनी िमळवले या वतं मह वपूण थानांची ओळख क न ायला ही
घटना पुरेशी आहे.
अिनलांनी आपले का लेखन रिव करण मंडळातील कव या आगेमागे हणजे
एकोणीसशे बावीस-तेवीस सालापासून सु के ले. तो काळ रिव करण मंडळातील
कव या भावाने भारलेला होता; परं तु अिनलांचे वैिश हे क , यां या किवतेचा
वेगळा चेहरामोहरा, ितची पृथगा मता अगदी ‘फु लवात’ या पिह याविह या
किवतासं हापासून ययाला येऊ लागली. हे वेगळे पण अिनलांनी ऐन ता यात जे
उ कट ेम के ले, या अनुभवातून यांना िमळाले. अिनल आिण कु सुमावती यां याम ये
उद्भूत झाले या णयभावनेचा जो काहीसा िव तृत असा वृ ा त वर दलेला आहे, तो
याचसाठी, क अिनलां या किवतेमागची – िवशेषतः यां या ेमकिवतेमागची – ेरणा
कु सुमावत ची आहे. ‘कु सुमािनल’ या नावाने अिनलांनी आप या कॉलेजजीवनात यांनी
व कु सुमावत नी एकमेकांना जी प े िलिहली, यांचा एक सं ह नंतर िस के ला. या
धुंद णयाकु ल अव थेत अिनलांनी अनेक सुंदर ेमकिवता िलिह या. ‘फु लवात’ हे
शीषकही फू ल (कु सुम) आिण वात हणजे वारा (अिनल) असे उभयतां या एक पतेचे
तीक हणून आलेले आहे.
अिनलां या या ारं भी या किवतेपासूनच यां या का ाची वैिश े आपणास
जाणवू लागतात. अभंगासार या मराठमो या छंदाचा वापर, साधी, अनलंकृत, पण
कसदार शैली, णयभावनेचा मु आिण िनःसंकोच के लेला आिव कार, िनसग आिण
मानवी भावना यां यामधील गूढ ना याचे िच ण ही अिनलां या यावेळ या किवतेची
ठळक वैिश े आहेत. रिव करण मंडळात या अनेक कव नी – िवशेषतः माधव
युिलयन यांनी – िनरपे ीतीचे – Platonic love – चे जे त व ान िह ररीने आप या
किवतेतून मांडले, यापासून अिनलांची किवता सदैव अिल रािहली. रिव करण
मंडळातील कव ची अनेकदा श दबंबाळ वाटणारी शैलीही यांनी टाळली. याच
मंडळाने लोकि य के लेला कृ तक कं वा ाजका ा मकतेचा पश अिनलांनी आप या
किवतेला कधी होऊ दला नाही. हे वेगळे पण अिनलांनी सतत जपले.
याच काळात अिनल मु छंदाकडे वळले. किवतेला जाितवृ ांची जखडणारी बंधने
नसावीत, ित यातला भावाशय मु पणे खळखळत राहावा, अशा िनकडी या गरजेतून
मराठीत मु छंद थम अवतरला. िवदभातले एक िस कवी वा. ना. देशपांडे यांनी

112
मु छंदा मक काही किवता थम िलिह या; परं तु ितचा िह ररीने आिण जाणीवपूवक
पुर कार व अवलंब के ला, तो अिनलांनीच. या दृ ीने अिनल हेच मु छंदाचे वतक
आहेत, असे हणायला हवे. मु छंदा मक काही दीघ का े व फु ट किवता अिनलांनी
िलिह या. ‘ ेम आिण जीवन’ हे या काळात अिनलांनी िलिहलेले मु छंदातले दीघ
का .
चमनलाल धवण आिण पेरीना भ चा यांचे पर परांवर ेम जडले; परं तु चमनलाल
गुजराती, तर पे रना पारशी. उभयतां या ल ाला घरांतून, समाजातून क र िवरोध
झाला. ते हा या णयी युगुलाने नागपूर येथील तेलंखेडी तलावात उडी घेऊन
आ मह या के ली. या दुदवी घटनेने अिनलांचे संवेदनशील किवमन ु ध झाले आिण
यांनी ‘ ेम आिण जीवन’ हे का िलिहले. इथे अिनलांचे आणखी एक वैिश कट
झाले आहे. ते उ कट जीवन ेमी, जीवनातील सव अनुभवसंवेदनांचा सानंद वीकार
आिण गौरव करणारे आहेत. ेमभंग झाला, क मृ यूचा वीकार करावा, अशी एक
भाविववश िवचारसरणी या काळात ढ होती. (‘देवदास’सार या सुंदर शोका म
िच पटानेही या िवचारसरणीला काही माणात हातभार लावला असावा!)
अिनलांनी आप या का ात या दुब या, ाजका ा म, तथाकिथत रोमँ टक
िवचारातील फोलपणा दाखवून दला आहे आिण एकू ण जीवनवादी िवचारसरणीचा
गौरव के ला आहे.
अिनलांची का संपदा िवपुल नसली, तरी गुणसमृ , कसदार आहे.
‘भ मूत ’ आिण‘िनवािसत िचनी मुलास’ ही यांची दीघ का ,े यां या वृ ीची
चंतनशील, वैचा रक बाजू कट करतात.‘पेत हा’, ‘सांगाती’, ‘दशपदी’ हे अिनलां या
फु ट किवतांचे सं ह. ेम, िनसगाची ओढ, सामािजक अ यायािव वाटणारी चीड,
िवचारगभता हे अिनलां या का ाचे मु य िवशेष आहेत.‘गगिन उगवला सायंतारा’,
‘उघड दार ि यकरास आपु या’, ‘मा या फु ला, उमल जरा’, अशी नाजूक, उ कट तरल
ेमगीते िलिहणा या अिनलांनी ‘के ळीचे सुकले बाग’, ‘सारे च दीप कसे मंदावले
आता’ यासार या सामािजक जािणवेचा पुर कार करणा या आिण मानवतावादी
दृि कोन करणा या किवताही िलिह या आहेत. ‘गगिन उगवला सायंतारा’ या
आप या सुंदर ेमकिवतेत अिनल हणतात :
घाल गळा, सखी, तव कर कोमल
पस दे ासाचा प रमळ
घेई मम दयात िनवारा
गगिन उगवला सायंतारा!

तेच अिनल आप या नंतर या एका किवतेत आपले ेम सार्या समाजालाच कसे कवेत
घेणारे आहे, हे सांगताना जीवसखीला हणतात :
तुझी माझी ीत नाही िनराळे पणाची
जगात या सुखदुःखी िमळालेपणाची
तर ‘सारे च दीप कसे मंदावले आता’ या किवतेत आप याभोवती पसरत चाललेली

113
संवेदनाशू य बिधरता पा न िथत झालेले अिनल हणतात :
सारे च दीप कसे मंदावले आता?
योती िवझू िवझू झा या
क झड घालून ाण ावा पतंगाने
असे कु ठे च तेज नाही
िथजले कसे आवाज सारे ?
खडबडू न करील पडसाद जागे
अशी कु णाची साद नाही?

‘अ याय घडो कोठे ही िचडू न उठू आ ही’ ही यांची किवताही ल णीय आहे. सामािजक
आशया या अशा किवतांमुळे ‘मानवतावादी कवी’ हे िब द समी कांनी अिनलांना
बहाल के ले होते. यांची किवता योगशील आहे, असेही समी कांनी हटलेले आहे. पण
अिनलांची सामािजक आशयाची किवता हीदेखील िवशु भावकिवताच आहे आिण
योगासाठी योग तर यांनी कधीच के ले नाहीत. अिनल हे िनखळ भावकवी आहेत. ते
संपूण इथ या मातीने घडलेले कवी आहेत. या देहा या मातीवर, ित यातून
जाणवणार्या सव य संवेदनांवर यांनी मनःपूवक ेम के ले. जीवनाचा, यातील
कडू गोड अनुभूत चा सार याच उ कटतेने वीकार करणारा, असा हा कवी आहे.‘अजून
यौवनात मी’ या किवतेत हट या माणे ते जीवन ेमी आहेत आिण ‘वाटेवर काटे
वेचीत चाललो । वाटले, जसा फु लाफु लांत चाललो’ अशा समय आिण समंजस
वीकारशील वृ ीने ते जीवनाकडे बघतात. मनात या भावभावनांचे सू म व संिम
िच ते अचूक रे खाटतात. ौढ वयात िलिहले या यां या किवतांत भावने या
िज हा याबरोबर गांभीय, अंतमुखता व चंतनशीलताही कट होऊ लागली होती.
अिनलांची भाषा नादमधुर, लािल यपूण असून, अकृ ि म साधेपणा हे ितचे ठळक
वैिश आहे. अिनलां या किवतेचा आणखी एक िवशेष आवजून सांगायला हवा.
यांनी मु छंदाचा पुर कार के लेला असला, तरी छंदोब रचनेला ते िवमुख झाले
नाहीत. यां या अनेक किवतांना जाणकार संगीतकारांनी सुंदर चाली लाव या. याला
आव यक अशी गेयता, नादमयता, भाषेचा गोडवा अिनलां या किवतेत वैपु याने आहे,
हेच याव न ययाला येत.े
एकोणीसशे या शी साली अिनलांचे िनधन झाले. आयु या या अखेर या काही
वषात अिनलांनी ‘दशपदी’ हा एक नवा किवता कार िलिहला. ‘दशपदी’ हणजे दहा
ओळ चे का . सुनीत जसे चौदा ओळ चे असते, तशी ‘दशपदी’ ही दहा ओळ ची एक
बं द त वयंपूण रचना असते. एखादी नाजूक आिण तरल भाववृ ी, मनाची एखादी
चुटपुटती अ फु ट लहर, एखादे सुंदर िनसगिच या ‘दशपदी’म ये कवीने श दां कत
के लेले असते.

‘त याकाठी’ ही एक अशीच दशपदी आहे. जगा या ग गाटाला, कोलाहलाला कं वा

आप याच मनात िनमाण झाले या काही तपणाला िवटलेले किवमन एखा ा िनवांत

114
त याकाठी, िनसगा या िनःश द सहवासात कसे हलके हलके िनवळत जाते, याला
कसा िवसावा िमळतो, याचे अकृ ि म, साधे; पण अितशय दयंगम असे िच ण कवीने
या किवतेत के ले आहे. किवतेचा ारं भ या दृ ीने बघ यासारखा आहे :
अशा एखा ा त या या काठी बसून राहावे, मला वाटते.
िजथे शांतता वतःच िनवारा शोधीत थकू न आली असते.
एक तळे . ते इतके शांत, िन ल आहे, क य शांततादेखील थक याभाग यानंतर
िवसावा घे यासाठी ितथे आलेली आहे, असे कवीला वाटते. या िन ल त याचे िच
रे खाटताना कवीने याला िवचिलत क शकणारे अनेक तपशील इथे दलेले आहेत.
जळाआतला िहरवा गाळ िन याशी िमळू न असतो काही
गळू न पडत असताना पान मुळी सळसळ करीत नाही.
त याचा भोवताल शांत आहे. कु ठे कसला आवाज नाही. कु ठे कसला ग गाट नाही.
त यात गळू न पडताना झाडावरचे पानसु ा सळसळत नाही. पा या या तळाशी
तंतुमय शेवाळाचा िहरवा गाळ आहे. पण तो गाळदेखील िन या पा यात िमसळू न
या याशी समरस, एक प होऊन गेला आहे. पा यात वतुळे उमटवीत एखादी
मासळीदेखील चुकून वर उसळत नाही. त याकाठी दूर वाळू म ये बदकांचा थवा आपले
ओले पंख िनवांतपणे वाळवत आहे.कोपर्यात एक बगळा आप या समाधीत म असा
िच ासारखा उभा आहे. पान, मासळी, बदकांचा थवा, यानम बगळा या सार्यांमधून
कवीने त याचा प रसर रे खाटला आहे. हे एक सुंदर श दिच आहे. या ओळी
मुळातूनच वाच याजो या आहेत.
साव यांना भरवीत कापरे जलवलये उठवून देत
उगीच उसळी मा न मासळी मधूनच वर नसते येत
पंख वाळवीत बदकांचा थवा वाळू त िवसावा घेत असतो
दूर कोपर्यात एक बगळा यानभंग होऊ देत नसतो.
या ओळीचे एक वैिश हणजे यात सव भ न वािहलेली शांतता, िन लता.
यासाठी कवीने वापरलेली यापदे कती अथपूण आहेत. पान, ‘सळसळत’ नाही,
मासळी ‘उसळी मा न’ वर येत नाही. बदकांचा थवा ‘िवसावा’ घेत असतो आिण दूर
बाजूला एक बगळा अगदी त ध– ‘ यानभंग’ होऊ न देता उभा असतो. हे सारे
तपशील– मासळी, बदकांचा थवा, यानम बगळा हे सारे – त याशी संबंिधत आहेत.
एर ही यां यामुळे तळे चैत यमय होते. गजबजून जाते. पण इथे मा हे सारे जीव
आपली हालचाल, चलिबचल थांबवून शांत झालेले आहेत. इतके क , यामुळे हे तळे
एखा ा िच ात रे खाटलेले दृ य वाटते. कवीला अिभ ेत असणारी शांतत, मनाला हवा
असलेला िवसावा के वळ त याकाठीच न हे, तर याला वेढून असणार्या या सव
बारीकसारीक तपिशलांतूनही कवीने सा ात उभा के ला आहे. हा िवसावा किवमनाला
कसा िमळतो?
जगात या ग गाटाला, कोलाहलाला, इतके च नाही, तर वतः याही ु ध

115
मनःि थतीला कवी िवटला आहे. या वातावरणापासून याला दूर जावेसे वाटते.
मनाला िव ांती ावीशी वाटते. ही िव ांती कवीला िनसगा या शांत साि यात,
एखा ा त याकाठी असले या िनः त धतेत लाभते. ितथे झाडाचे पानदेखील
सळसळत नाही, पा यात उसळणारी मासळी पा याचा संथ पृ भाग िवचिलत करत
नाही, असे िनसगा या कु शीत प डलेले तळे किवमनाला हे समाधान देते. जगा या
कोलाहलापासून कवी खूप दूर आलेला असतो. िनसग व सल माते माणे याला जणू
आप या कु शीत घेऊन कु रवाळतो. या या मनातले सारे सल, सार्या था नाहीशा
होतात. हळू हळू किवमन आिण तळे यातली आणखी काही सा ये आप याला जाणवू
लागतात आिण तळे हे कवीला अिभ ेत असले या िन ल अव थेचे एक तीक बनते.
त यात या पा याचा शेवाळाचा िहरवा गाळ जसा िन या पा याशी िमसळलेला
असतो, या माणे किवमनातली ही िवचारांची धूळ िनवळत–िनवळत ते या
पा यासारखेच िनमळ, पारदशक बनते. कवी आपले वेगळे पण जणू िवस न जातो
आिण तो िनसग, ते तळे , ती झाडे, तो बदकांचा थवा आिण तो समािध थ बगळा
यां यासह कवीदेखील या रमणीय िनसगिच ाचा एक भाग बनतो.
एक अितशय तरल आिण नाजूक भाववृ ी ितत याच संयमशील नाजूकतेने िचि त
करणारी ही एक सुंदर किवता आहे. जगा या कोलाहलाला िवटले या किवमनाला
िनसगा या साि यात, एखा ा त याकाठी याला हवा असलेला िवसावा कसा
िमळतो, हा साधा अनुभव मोज या, पण उ कट श दांत, रे खीव आिण िच दश रीतीने
कवीने या किवतेत मांडला आहे. त यातला गाळ जसजसा हलके हलके खाली बसतो,
तसा किवमनातला िवचारिवकारांचा गाळही मना या तळाशी जाऊन बसतो.
‘ दयावरची िवचारांची धूळ हळू हळू िनवळत जाते’ आिण या त यासारखेच कवीचे
मन िनतळ, िनमळ होते. जणू ते तळे किवमनाचेच ित बंब बनते.
अिनलांची साधी, सुंदर, अकृ ि म शैली िवल ण समथपणे हा अनुभव श दां कत
करते. किवतेत मधूनमधून येणारे ास या शैली या साधेपणाला य कं िचतही दुखवत
नाहीत. ‘जळाआतला िहरवा गाळ िन याशी िमळू न असतो काही । गळू न पडत असता
पान मुळी सळसळ करीत नाही’ या ओळी या दृ ीने बघ याजो या आहेत. सव
किवतेतून अिनलांचे मोज या श दांत रे खीव िच उमटव याचे साम य आपणाला
जाणवते. या किवतेतले िनसगिच जसे ल णीय आहे, तशी िनसग आिण मानवी मन
यांची सहज साधलेली एकतानताही यानात घे याजोगी आहे.

116
 माळवारा

करीत िभरिभर वाहे वारा अखंड या माळावरती

मुरमाडाितल खुरट चेपली गवते तीही थरथरती
जडभरत परी असं य पडले अफाट माळावर गोटे
यांस उपािध न बा जगाची जीव मु पहा मोठे !

नागफणी िनवडु ग
ं एकटा घालुिन िचलखत काटेरी
ओसाडीचे रा य चालवी म शांती या माहेरी
रानमािणके लेवुिन अंगी आपुलेच पुरवी कोड
िहर ावर आर छटा ती तेवढीच दु नी गोड!

अफाट माळावरी एर ही रं ग एक िपवळा करडा

होउिन मग त पू िवसावे दगडावर िनभय सरडा
माळावर या देखा कोठे जीवन सुंदर नाहीच –
अफाट पसरे माळ एकला दूरवरी उ त नीच!

घालायला शीळ मनोहर ितथे न बेटे बांसाची

छायाकर त वेली कु ठु नी? कु ठु नी सुमने वासाची?
न कु ठे िनझर वा पु क रणी साथ ावया सहकं पे
कु ठु िन गारवा? मळवाटिह नच कोठे , माळ न हा संप!े

चुकला र ता वाटस तर या माळावर यायाचा

जगला तर मन िवसरायाचा नाही अनुभव तो याचा
िभरिभरतो प र सदैव वारा वेडाला येउन भरती
असे कु ठे का भ शू य मग देउळ या माळावरती?
– माधव युिलयन

माधव यूिलयन

माधव युिलयन ऊफ डॉ. माधव यंबक पटवधन हे रिव करण मंडळातले तर े

कवी आहेतच, पण एकू ण आधुिनक मराठी किवपरं परे तही यांचे नाव पिह या ेणीत
आहे. कवी हणून ते थोर आहेत; पण पंिडत हणूनही यांचे वेगळे आिण ल णीय असे
मह व आहे.

117
 अठराशे चौर्या शी साली यांचा ज म झाला आिण एकू णचाळीस साली यांचे
िनधन झाले. अव या च वेचाळीस-पंचेचाळीस वषा या जीवनात यांनी जे वाङ् मयीन
काय क न ठे वले आहे, याची िविवधता आिण िवपुलता पा न आपले मन आजही
ि तिमत झा यावाचून राहत नाही.
पिह या थम डो यांत भरते, ते यांचे सजनशील का लेखन. िवरहतरं ग,
सुधारक, तुटलेले दुवे, नकु लालंकार अशी चार खंडका े माधव युिलयन यां या
नावावर जू आहेत. गझल हा परक य भाषेतला वाङ् मय कार मराठी रिसकांना ात
क न ावा, या हेतूने गझलची वेगवेगळी वजने, ती ती वृ रचना यानात घेऊन
यांनी ग लांजली हा आप या वतं गझलांचा सं ह रिसकांना सादर के ला.
व रं जन या सुंदर नावाने यांनी आपली फु ट किवता एक क न कािशत के ली.
प शयनचा माधव युिलयनांचा गाढ अ यास होता. उमर ख याम या बाया तर
यांनी मुळातून अनुवा दत के याच. पण यांना आपले हणून एक वतं प रमाण
देणारा कवी एडवड फ झेर ड या या बायांचेही यांनी ा क या या नावाने
मराठीत भाषांतर के ले. िनधनानंतर यां या उव रत किवतांचे संकलन मधुलहरी व
इतर किवता या नावाने कािशत झाले आहे.
वतं रचना आिण अनुवाद यांचे हे काम तडीला नेत असतानाच माधव युिलयन
यांनी आपला सु िस फारसी-मराठी कोश िस के ला. मराठी छंदशा ाची मूलगामी
िच क सा क न यांचे व थापन करणारा छ दोरचना हा ंथ िल न यांनी डी.
िलट. ही मानाची पदवी िमळवली. समी ा मक व पाचे िवपुल फु ट लेखन यांनी
के ले. भाषाशुि िवषयक काही भूिमका मांडली. नािशक येथील किवसंमेलनाचे आिण
जळगाव येथील सािह यसंमेलनाचे अ य पद यांनी भूषिवले होते. सािह यिवषयक
अशी अनेक कारची कामे करत असताना यांचे दुदवी िनधन झाले.
माधव युिलयन यांना अनेक मानस मान िमळाले. पण कोणतेही यश सुखासुखी
यां या पदरात पडले नाही. तडफदार मानी वभाव आिण भोवताल या वहारचतुर,
धूत जगात बसू न शकणारी िविश येयिन ा यामुळे यांना सतत संघष करावा
लागला. अनेक वादळांना त ड ावे लागले. यांनी कधीही पराभव प करला नाही. पण
ितकू ल प रि थतीशी झुंज घेता-घेता यांचा मूळचा अभकासारखा िनरागस आिण
व ाळू वभाव बदलत जाऊन पुढे यात एक कटु ता िनमाण झाली होती.
तरीही यांचे वैवािहक जीवन सुखात गेले. दोन अप यांनी यांचा संसार फु लला.
वाङ् मयीन कायात यांना मानाची िब दे िमळाली. या नही काही भरीव काय यां या
हातून झाले असते; पण मृ यूने सारे च संपवले.
माधव युिलयन यां या ारं भी या किवतांतले धुंद णयाचे मादक िच ण बघून
त कालीन थोर समी क बाळकृ ण अनंत िभडे यांनी यांना ‘ णयपंढरीचे वारकरी’ असे
काहीशा उपरोधाने हटले होते. पण माधव युिलयन यां या ेमका ात िनरपे
ीतीचे उ कट त व ानही मांडलेले आहे. रा भ , मराठी भाषा आिण मराठी सं कृ ती
याब लचा अिभमान, जीवनािवषयीचे सखोल चंतन, िनसगसंगतीची ओढ असे इतरही
अनेक भाव यां या का ात आढळतात.
िवरहतरं ग आिण सुधारक ही यांची खंडका े मह वपूण आहेत. गझल आिण

118
 बाया िल न आिण अनुवा दत क न कव या पुढ या िप ांना यांनी िवकासा या
अनेक वाटा खु या क न द या. तुटलेले दुवे या खंडका ात यांनी सुनीतरचनेचा एक
िव मच के ला आहे, असे हणता येईल. ज मजात ितभेला यांनी अिवरत क ांची जोड
दली. मूळ या व ाळू वृ ीला चंतना मक प रमाण दले. का चरनेत भाषेपासून
आशयापयत यांनी अनेक धाडसी योग के ले आिण चं शेखर, भा. रा. तांबे अशा ये
मा यवर कव चे का लेखन चालू असताना कवी हणून आपली वतं नाममु ा
ठसठशीतपणे उमटवली. यामुळेच मढकरांपासून वंदा करं दीकरांपयत नंतर या
काळात या अनेक नामवंतांना यांची थोरवी वाटते. मराठी का ि ितजावर
तळपणार्या या तार्याचे तेज आजही उणावलेले नाही.
माळवारा ही किवता व रं जन या फु ट किवतासं हातून घेतलेली आहे. ती
यां या फारशा िस किवतांपैक नाही. णयाची धुंद आिण उ कट गीते गाणारे ,
युवत या स दयाची आिण िव मांची रे खीव िच े रे खाटणारे कं वा सामािजक
जािणवेने अ यायांचा कडवा ितकार कर यास स झालेले माधव युिलयन या
किवतेत दसणार नाहीत. संगमो सुक डोह, तेथे चल राणी, कौमायि मत अशा
किवतांत णयभावनेची सू म आिण सुंदर आलेखने माधव युिलयन जशी करतात,
या माणे ांत तु हां का पडे, पु षाची छाती, यांसार या किवतांतून सामािजक
उ ोधनाची तळमळही ते कट करतात. भ म ये प रणत होणार्या ीतीचे माहा य
सांगणारे कं वा बालकां या िन ाज मनोरम सृ ीत वतःला िवस न जाणारे माधव
युिलयन आप या अनेक किवतांतून रिसकांना भेटतात, पण यां या का ाची ही जी
मह वाची वैिश े आहेत, ती माळवारा या किवतेत मुळीच ययाला येत नाहीत
आिण तरीही ‘माळवारा’ या किवतेत मन वेधून घेणारे , आप याला अ व थ, अंतमुख
करणारे असे काहीतरी आहे! ते काय आहे? याचाच इथे शोध यायचा आहे.
मराठी किवतेत माळ अनेकदा आलेला आहे. या उजाड माळावरती बु जां या
पड या भंतीसार या ओळ मधून बालकवी एका ओसाड माळाचे िच रे खाटतात.
गो वंदा जांचा िवजेवर ेम करणारा आिण अंती ित या उ कट आ लंगनाने
आपादम तक जळू न जाणारा णयिव वृ एका मोक या मैदानावर हणजे
माळावरच उभा आहे. कु सुमा जांनी कशास आयु य, देवा, इतुके । शतकामागून जाती
शतके असा आत िवचारणारा एक , ेहहीन माळ आप या एका किवतेत
िचि त के ला आहे आिण रदाळकरांनी तर अजुन चालतोिच वाट माळ हा सरे ना ।
िव ांित थल के हा यायचे कळे ना अशा क ण श दांत आप या जीवनाची अथशू य
वाटचाल माळा या सा ाने चाललेली दाखवून दली आहे. माधव युिलयन यांनीही
माळवारा या किवतेत एक असाच , माणसां या संगतीला दुरावलेला आिण
कोण याही सुखद अनुभूतीला कायमचा पारखा झालेला िव तीण माळ आप या
डो यांसमोर उभा के ला आहे.
किवतेचा ारं भ या माळरानावर अखंड िभरिभर फरणार्या वार्या या उ लेखाने
झाला आहे. एर ही फु लांनी डवरले या उपवनांतून िवहार करणारा, ितथला सुगंध
सव िवख न आनंदी-आनंद िनमाण करणारा व छंदी वारा या उजाड माळावर, का
कोण जाणे, िभरिभर करीत अखंड वाहत आहे. याला आकषून घेणारे , मोहात पाडणारे

119
असे या माळावर काहीही नाही. मुरमाडात चेपलेली खुरटी गवते या वार्या या
पशाने कं िचत थरथरतात. चैत याची, थोडीशी का होईना, सा पटवतात; पण
पुराणात या जडभरत मुन सारखे या अफाट माळावर पडलेले गोटे... यांना या
वार्याचे काहीही आकषण वाटत नाही. ते इतके जीव मु आहेत, क बा जगाची
कोणतीही उपाधी यांना िवचिलत करत नाही.
हा माळ तसा िनज व आहे. पण ितथे जीवनाचे काही ीण आिव कार बघावयास
िमळतात. या िनजन, िनःश द माळावर नागफणी िनवडु ग ं आपले अिनबध सा ा य
चालवत आहे. वतःचे राजेपण तो वतःच भोगत आहे. याने आप या अंगावर काटेरी
िचलखत चढवले आहे आिण रानमाणकांसारखी तांबडीलाल ब डे अंगभर लेवून तो
आपणच आपले कौतुक क न घेत आहे. िहरवा िनवडु ग ं आिण यावर फु ललेली तांबडी
ब डे... माळा या िपव या कर ा िव ताराला िहर ावर या आर छटेचा
तेवढाच एक गोड पश झालेला आहे. पण यामुळे माळाचे भकासपण अिधकच ती तेने
डो यांना खुपत राहते!
माळाला झालेला जीवनाचा आणखीही एक सा ा कार आहे. तो हणजे माळा या
िपव या-कर ा रं गाशी आपले त प ू व साधून एका दगडावर बसलेला– िनभय सरडा!
पण या सर ामुळेही माळाला काही स दय लाभलेले आहे, असे नाही. मोहक कं वा
र य जीवनाचे रं ग याला कधी अनुभव यास िमळतच नाहीत. याचे अफाटपण, याचे
एकाक पण, याचा डोळे दुखवणारा िपवळा करडा िव तार, याचा दूरपयत पसरत
गेलेला उं चसखलपणा – सारे या या नीरस, शु क, आनंदहीन जीवनाची सा पटवते.
यासंदभात दोन ओळी फार अथपूण आहेत :
माळावर या देखा कोठे जीवन मोहक नाहीच--
अफाट पसरे माळ एकला दूरवरी उ त नीच!
किवते या सु वातीपासून माळाचे हे करडेपण कवीने कसे अिधकािधक प
करत नेले आहे, ते बघ याजोगे आहे.
तसे पािहले, तर सारे च माळ काही इतके दुदवी नसतात. यां यावर िनसगाने कृ पा
के लेली असते. स दयाचे, चैत याचे काही वरदान यांना लाभलेले असते. पण या
किवतेत कवीने वणन के ले या माळाला असे काहीही भा य िमळालेले नाही. सुंदर शीळ
घालणारी बांसाची हणजे बांबूची गद बेटे इथे नाहीत. स , िहर ागार झाडावेल चा
तर याला कधी पशही झालेला नाही. झाडे-झुडपे, वेली नाहीत, हणजे िहरवी थंडगार
सावली तरी कु ठू न असणार? आिण सव सुगंधाची उधळण करणारी सुवािसक फु ले तरी
ितथे कु ठू न आढळणार? झाडे नाहीत, वेली नाहीत, वेळूमधून िनघणारी शीळ नाही,
सुगंधाने दरवळणारी फु ले नाहीत; इतके च काय, पण या सार्या रखरखाटात जरासा
तरी ओलावा आणणारा एखादा झुळझुळता झरा कं वा पु क रणी हणावी, तर
ितचादेखील कु ठे आढळ होत नाही. या माळा या जीवनात सारा नकार, सारा अभाव
आहे आिण तो एकाक , अगदी संपूण एकाक आहे. बाहेर या जगाशी सारे शू य. सारे
भकास. सारे ेमहीन. असा हा िन ेम माळ वषानुवष नुसता पसरलेला, िव तारलेला
आहे. मानवी पावलांचा याला कधी पश झालेला नाही. होणारही नाही.

120
 पण समजा, र ता चुकलेला एखादा वाटस कधी काळी या माळावर आला तर?
कवी हणतो, इथला भकासपणा पा न के वळ भीतीनेच दय या बंद पडू न तो म न
जाईल! पण यदाकदािचत तो जगला वाचला, तर या माळा या दशनाचा भयावह
अनुभव तो कधीही िवसरणार नाही. िनसग आिण मानव या दोह नी दूर लोटले या या
माळावर मग आहे काय? तर इथे अखंड िभरिभर फरणारा वारा मा आहे. एखा ा
वे ाने आप याच नादात न थांबता एकसारखे फरत राहावे, तसा हा वारा माळावर
सतत मण करत असतो. चकवा लाग यासारखा िभरिभरत असतो. कवी हणतो,
सार्यांनी नाकारले या, िझडकारले या या माळाचे वार्याला आकषण तरी कसले
वाटत असेल? आप या या ाचे कवीला एकच उ र सुचते. तो हणतो :
असे कु ठे का भ शू य मग देउळ या माळावरती?
शेवट या या भ शू य देवळा या उ लेखाने सबंध किवतेला एक वेगळे प रमाण,
एक वेगळी अथपूणता लाभते. आता माळ हा नुसता माळ राहत नाही. याला एक
सजीव चैत य िमळते. माळा या जागी आप याला माणूस दसू लागतो. दयात
कु ठे तरी एखा ा सुंदर अनुभवाचे भ प जपत राहणारा, जगापासून अिल झालेला,
जीवना या सव आघा ांवर पराभव वा ाला आलेला असा हताश माणूस,
भणभणणारे वारे माळावरचे एखादे भ शू य देऊळ शोधत असते, या माणे
दयातली भ आठवण जप यासाठीच दैनं दन जीवन जगत राहणारा माणूस.
खरे तर, या किवतेब ल इतके िल नसु ा ितचा अथ मला पूणपणे आकलन झालेला
आहे, असे मला वाटत नाही. ित यात एक गूढता आहे. सं द धता आहे. माळाचे
आनंदहीन, , रखरखाटाचे जीवन आिण या यावर कु ठे एखादे भ शू य देऊळ
शोधत सतत वेड लाग यासारखा िभरिभर फरणारा वारा यां याम ये एक अग य,
अनाकलनीय असे नाते आहे. या ना याचा आप याला पुरेसा उलगडा होत नाही.
माळाचे िच कवीने िवल ण ययकारी रीतीने रे खाटले आहे. माळावर िवखुरलेल,े
जगा या उपाधीपासून अिल रािहलेल
जडभरत गोटे, अंगावर काटेरी िचलखत चढवलेला आिण माणकांसारखी लालभडक
ब डे लेवून आपले कोड आपणच पुरवणारा, म शांती या माहेरी सा ा य करणारा
िनवडु ग ं , माळा या िपव या कर ा पाशी त प ू होऊन दगडावर िनभयपणे
िवसावणारा सरडा हे तपशील माळाचे भकासपण अिधकािधक वाढवत जातात. अशा
पूणतः नकार त जीवनात एखादे भ शू य देऊळ, गत मृतीचा अवशेष जपत बसलेला
माळ आप याला सु क न टाकतो.
–आिण शेवटी मनात येत,े वरवर व तुिन , वणनपर वाटणार्या या किवतेत कवीने
वतःचेच िच तर रं गवले नसेल ना?

121
 डोळा वाटु ली संपेना

– इं दरा

इं दरा

इं दरा गेली अनेक वष मराठी का ांतात आप या वयंभू तेजाने तळपणारे एक

ठळक, ठसठशीत किवनाम. चार तपां न अिधक काळ इं दराबाई आपले किवतालेखन
करत आहेत. एकोणीसशे चाळीस साली सहवास या समपक नावाने इं दरा संत आिण

122
ना. मा. संत ा संत दांप या या किवतांचा एकि त असा सं ह िस झाला. तो
इं दराबा या किवतांचा पिहलाविहला आिव कार होता. ‘सहवास’मध या
इं दराबा या किवतांवर समकालीन का संकेतांची छाया पडलेली होती. ती तशी
असणे वाभािवकही होते. पण या किवतांतूनही ओवीब रचना, भावनेचा स ेपणा,
सहज सोपी, पण आप या साधेपणानेच मनाला जाऊन िभडणारी मृदक ु ोमल रचना हे
इं दराबा चे का गुण कट होऊ लागले होते. संत दांप याचे एकमेकांवरील उ कट
ेम, उभयतांची का ा म वृ ी आिण त ण वयातच अंकु लागलेला किवतेचा यास –
या सव गो चा यय यात येतो. आप याला लाभले या सफल ेमजीवनािवषयीची
तृ ीही ितथे आढळते.
तथािप, िववाहानंतर अव या दहा वषातच इं दराबा चे पती ना. मा. संत यांचे
दुदवी िनधन झाले आिण इं दराबा वर दुःखाचा चंड ड गर कोसळला. या दा ण
घटनेने यांचे संथ, सुरि त जीवन जसे उलटे-पालटे झाले, तसे यां या किवतेनेही
अंतबा वेगळे प धारण के ले. अ ीतून तावून िनघालेले सोने जसे अिधकच लखलखते,
या माणे यानंतर िलिहली गेलेली इं दराबा ची किवता एक अनपेि त झळाळी घेऊन
अवतीण झाली. ि यकराचा अकाली झालेला िवयोग आिण यामुळे आलेले अपार
एकाक पण यां या दुःखाला इत या उ कटपणे, इत या िविवध पांनी आिण इत या
वेगवेग या ितमांतून मराठी किवतेत यापूव कधीही उ ार िमळालेला न हता.
सहवास नंतर कािशत झालेले शेला, मदी, मृगजळ यासारखे सं ह हणजे
िवरहदुःखा या थेचे अ यंत ती , ती ण, िविवधांगी आिव कार आहेत.
इथून पुढ या इं दराबा या किवतेचे जसे अंतरं ग बदलले, तशी ितची श दकळाही
पार पालटली. पूव सा या सहज भाषेत बोलणारी यांची किवता आता ितमां या
भाषेत बोलू लागली. िनसगाची िविवध पेच आता ितमा बनली. याखेरीज खास
इं दराबा चे हणून अनेक भावनाकारही (Motifs) आता यां या किवतेत येऊ लागले.
वाट, रा , न खिचत आकाश, माळ, तृण, नागीण, ऋतूंचे बदलते रं ग अशा ितमा या
किवतांत वारं वार भेटतात. आणखी एक मह वाची ितमा ‘माती’ ही आहे. कविय ीचे
या मातीशी जडलेले नाते के वळ या ज मापुरते नाही. ते ज मज मांतरीचे आहे. आप या
‘मृ मयी’ किवतेत कविय ी हणते :
र ाम ये ओढ माितची
मनास मातीचे ताजेपण
मातीतून मी आले वरती
मातीचे मम अधुरे जीवन
इं दराबा या किवतेतील िनसग ितमा या के वळ अलंकरणासाठी वा बा
सजावटीसाठी येत नाहीत. अ यंत ती आिण तरल अशा इं य संवेदनां या ारा हा
िनसग कविय या भाववृ ीत िभनून गेला आिण आता अनंतात िवलीन झालेला
ि यकर सव ापी होऊन या िनसग ितमां या ाराच कविय ीला पु हा वेगवेग या
व पांत दशन देऊ लागला. िनसग आिण अंतरीची िवरह था यांचे झालेले हे अ त
ै
के वळ िवल ण आहे. इं दराबा या किवतेत येणारा आणखी एक ठळक िवशेष हणजे

123
 यांची अ यंत उ कट अशी रं गजाणीव. यां या ितमेत हे रं ग वारं वार येतात आिण ते
सव का ालाच एक वेगळे प रमाण देतात. अ पा र व, वैिश पूण ितमांची
पखरण, दुःखभावनेचा िविवध पैलूंतून झालेला आिव कार हे इं दराबा या का ाचे
आणखी काही ठळक िवशेष आहेत. मु य हणजे, अगदी सु वाती या काळात
रिव करण मंडळाचे सं कार करणारी यांची किवता पुढे इतक वेगळी झाली,
इतक यांची वतःची बनली, क आज किवतेखाली ‘इं दरा’ हे नाव नसले, तरी ती
किवता इं दरे ने िलिहलेली आहे, हे रिसकांना सहज कळते. इं दराबा या किवतेची
ओळ हीच जणू यांची सही असते.
संजीवनी, प ा या ये कविय या जोडीने इं दराबाई किवता िल लाग या. या
दो ही कविय चे का लेखन आता कालपर वे ओसरत गेले आहे. इं दराबा ची किवता
मा आजही आप याला सात याने दशन देत.े गे या चार तपांतला यां या किवतेचा
िवकास, िव तार आिण वैपु य पािहले, हणजे मन िव मयाने थ होते. शेला,
मदी इथपासून तो गभरे शीम आिण अगदी अलीकडे िस झालेले वंशकु सुम इथपयत
इं दराबाई अ ाहत किवता िलहीत आहेत. वयपर वे किवतेचे व प बदलत गेले.
दुःखाने यांना ि गत पातळीवर उ व त के ले खरे , पण हे दुःख हाच पुढे
इं दराबा चा जीवनाधार झाला. या या बळावरच यांनी जीवनातील िविवध
संघषाना त ड दले, कत त पर गृिहणी होऊन मुलांचे संगोपन के ले. मु य हणजे,
किवतेशी जोडलेले आपले नाते यांनी अगदी आजपयत अतूट राखले आहे. िजवाभावाने
सांभाळले आहे. आप या वतः या किवतेचे एका मुलाखतीत यांनी के लेले हे वणन
अितशय समपक, पण िततके च भेदक आहे. इं दराबाई हणतात, ‘चाकू ने कं वा सुरी या
टोकाने मनगटावर घाव करावेत आिण या घावांतून आले या र ा या थबांकडे टक
लावून बघत राहावे, तशा या किवता आहेत.’ आप या किवतेचे असे वणन फ वतः
कविय ीच क शकते.
इं दराबा नी ग लेखनही के लेले आहे. ारं भी या काळात यांनी कथा िलिह या.
यामली, कदली, चैतू असे तीन कथासं ह यां या नावावर जू आहेत. थोडेसे
समी ा मक लेखनही यांनी के ले आहे. मालनगाथा आिण घुंगुरवाळा ही यांची दोन
पु तके जु या ओ ा आिण जुनी बाळगाणी यांचे संकलन आिण रस हण करणारी
आहेत. मृदगं ् ध हे यांचे लिलतलेखन आ मकथन करणारे आहे. पण एकं दरीने
इं दराबा ची मराठी रिसकां या मनांत जी ितमा आहे, ती एका अिभजात
ितभासंप कविय ीचीच आहे. या यां या का ाचे रिसकांनी तर भरभ न कौतुक
के लेच. पण सािह य अकादमी पुर कार, कु सुमा ज ित ानचा पुर कार, अनेक
शासक य पा रतोिषके ही यांना लाभलेली आहेत.
ारं भी या काळात इं दराबाई आप या ि गत दुःखात बुडाले या व यामुळे
िवल ण आ मम अशा हो या. कालांतराने यातून या बाहेर आ या आिण आपले
गृिहणीपण सांभाळताना मुलेबाळे , भोवतालचे जीवन, यातले अनेक भावानुभव हेही
किवतेत िचि त क लाग या. ‘डोळा वाटु ली संपेना’ ही यांची रं गबावरी सं हातून
इथे घेतलेली किवता याच कारची आहे. हे दुःखम णियनीचे प नाही, तर एका
पंचरत, घरगुती, मुलाबाळांत रमले या गृिहणीचे, व सल मातेचे लोभसवाणे प

124
आहे. मुला–बाळांचे लाडकोड पुरवणारी, यां या संगतीत सुखावणारी एक आई इथे
आहे. याचबरोबर ती मुले वयाने वाढ यानंतर, आपाप या मागाला लाग यानंतर पु हा
वा ाला आले या एकटेपणामुळे िथत होणारी अशी िनखळ ीही आहे. तीही
आईच. पण ौढ, समंजस, मुलांचा दुरावा शांतपणे वीकारणारी; पण पु हा यांचे
बाळवयातले िनरागस खेळ, आपुलक , िज हाळा आठवून यां यासाठी कासावीस
होणारी आई.
हे आईपण कविय ीने या किवतेत कसे िचि त के ले आहे, ते बघ याजोगे आहे. इथे
मुलांचे तपशील, यांची नावे न देता इं दराबाई फ कधी मुलांची अंगत-पंगत, कधी
यांचे अ यास व खेळ, कधी सं याकाळी शाळा आिण खेळणे आटोपून घरा या ओढीने
परत यावर आई या कमरे ला पडणारी यांची गाढ बाळिमठी या तुटक संदभातून एक
मुलाबाळांनी भरलेल,े हसतेखेळते आिण– कदािचत घरात वडील नस यामुळे– के वळ
आईभोवतीच क त झालेले असे घर आप यासमोर सा ात उभे करतात. हे सव िच ण
कविय ी या ि गत अनुभवांतून आलेले असावे, इतके ते िजवंत आिण ययकारी
बनले आहे. याबरोबरच कु ठ याही म यमवग य कु टुंबा या िच ासारखेच हे िच
अस यामुळे याला एक कारची सावकालीन ाितिनिधकताही लाभली आहे.
या किवतेतली आई आता मुलांिशवाय ओ याओ या वाटणार्या घरात इथे ितथे
फरते. याबरोबर या या खोलीशी, थळाशी िनगिडत असलेली अनुभविच ेही ितला
दसू लागतात. ती हणते :
इथे रं गली पंगत
िमट यांची, भुर यांची
साधासुधा माझा हात
बाळजीभ अमृताची
आपला हात ‘साधासुधा’ होता. जेवणातले पदाथही काही खास न हते. पण
मुलां या बाळिजभेतच अमृत भरलेले अस यामुळे ते साधे पदाथही ती कशी िमट या
मा न, भुरके घेऊन खात होती! जेवणानंतर कविय ी मुलां या खोलीत जाते. इथे तर
यां या असं य आठवणी भ न रािहले या आहेत. इथेच यांनी अ यास के ला. इथे
मुल नी आपली भातुकली साजरी के ली. इथे मुलांनी पतंग बनवले. भोवरे फरवले.
मुल चा हदगा इथे रं गला आिण खुडले या मोगर्या या क या इथेच यांनी के सांत
हौसेने माळ या. कती गो ी, कती गाणी, कती थ ाम करी - िचत भांडणेदख े ील -
इथेच झाली असतील. मुलांचे ते सुखी, खेळकर, स असे बाळपण आजही या खोलीत
कविय ीला अगदी बारीक बारीक तपिशलांसह आठवते आिण ितचे मन ाकू ळ होते.
घरात या खो या-खो यांतून अशी हंडत, जु या आठवणी मनात घोळवत कविय ी
अखेर घरा या दारात येऊन उभी राहते आिण मग तर काय, आठवण चा पूरच घ घावत
येतो :
खेळा-शाळे या मागून
दूर दूर दसाकाठी
सांजावता दाराम ये

125
 कमरे ला घ िमठी!

खेळ, शाळा आटोपून मुले घराकडे परततात. सांजवेळ झालेली असते. आता आईची
आठवण यां या मनात दाटू न येते आिण तीही यांची वाट बघत दारातच उभी असते.
मुले ित या अंगावर झेप घेतात. ित या कमरे ला घ िमठी मारतात. दवसभराचा
िवयोगसु ा आई–मुलांना सहन होत नाही. हणून ही भेट उभयतांना अगदी अपूवाईची
वाटते.
मुलांचे िनरागस शैशव, यांचा हवाहवासा सहवास, यां या संगतीत
पितिवयोगा या दुःखाचा झालेला उपशम– भूतकाळातला हा सव िच पट
कविय ी या डो यांसमो न झरझर सरकू न जातो. पण काळा या ओघात ते सारे
वा न गेलेले आहे. पं ले दवसामाशी वाढू लागली. यां या वाढ या देहमनांना घराचे
िचमणे घरटे अपुरे पडू लागले आिण िनसग मानुसार आपले नवे पंख पालवीत याच
दारातून ती िनघूनही गेली. आता पु हा कविय ी घरात एकटीच आहे. घराचे ते रतेपण
ितला खायला उठते. तसे आपले एकाक पण ितने धीराने प करले आहे. पण एखादा
दवस असा येतो, क ित या संयमाचा बांध फु टतो. ते जुने जीवन ितला पु हा हवेसे वाटू
लागते. मुलां या िवयोगाने ितचे काळीज िथत होते. खरे तर, आता पु हा तशीच
सांजवेळ दाटू न आली आहे. पण ित या कातर, ाकू ळ मनाला आज दार लावून आज
जावेसे वाटत नाही. ितचा जीव र रतो आिण डो यांत ती ा उभी राहते. या
वाटेव न कु णी परत येणार नाही, हे ितला ठाऊक असते. तरीही वाट बघणारी वाट
आज संपता संपत नाही.
सांज टळली तरीही
दार लावावे वाटे ना
‘वळे ल का कु णी मागे?’
डोळा वाटु ली संपेना...
या अगदी सा या श दांत, ‘वळे ल का कु णी मागे?’ या आत ात कविय ीची
मनःि थती कती उ कटपणे झाली आहे! आिण मग अधीरपणे डो यांतून वाट
बघणारे ितचे मन हताशपणे हणते :
– डोळा वाटु ली संपेना...
वाटेसाठी ‘वाटु ली’ हा श द कविय ीने योजला आहे. तो थेट संतकव या भावात
मनोवृ ीपयत आप याला नेऊन पोहोचवतो. ‘पाहता वाटु ली, िशणले डोळु ले’ या
तुकारामां या उ ारांचे मरण आप या मनात जागे करतो. तुकारामांचे आत
िव ला या भेटीचे आहे. कविय ी या ापंिचक मनाला आप या दुरावले या
मुलाबाळां या भेटीची आस लागली आहे. पण दो ह कडे तीच तळमळ, भेटीची तीच
ती असोशी आहे.
खरे तर, दुसर्या एखा ा कवीने वा कविय ीने किवता इथेच संपवली असती. पण
इं दराबाई तसे करत नाहीत. या आणखी चार ओळी िलिहतात आिण समोर आले या
वा तवाचा कविय ीने के लेला समजूतदार वीकार यातून प पणे होतो.

126
 दयाला जाऊन िभडतो. कविय ी हणते :
– संपावयाला हवी वाट
लावायला हवा दवा
पोटासाठी मुका ाने
हवा टाकायला तवा!
कतीही वाट पािहली तरी, ‘डो यांत या वाटु ली’चा काही उपयोग नाही, हे कटू ,
पण अटळ वा तव कविय ी वीकारते. जीवन अथशू य वाटू लागले, तरी रोजची कत े
संपत नाहीत. संसारच ाचे ठरावीक फे रे फरतच राहतात. कविय ी वतःचीच समजूत
घालत हणते, ‘ही वाट आता संपवली पािहजे. र या अंधारले या घरात दवा लावला
पािहजे. इतके च न हे, तर पोटपूजेसाठी मुका ाने चुलीवर तवा टाकू न भाकरही
भाजली पािहजे!’
आजकाल घरोघरी ययाला येणारे हे एक दृ य, ते इथे कविय ी या वतः या
अनुभविव ातून कट झा यामुळे याला िवल ण ती ता, दय प श व ा झाले
आहे. इतर ठकाणी मुलेबाळे आपाप या मागाने गेली, तरी मागे वृ पितप ी राहतात.
ती एकमेकां या संगतीत आपले आयु य तीत करतात. पण इथे जोडीदार आधीच
िनघून गेला आहे आिण आता मुलेही दुरावली आहेत. कविय ी एकाक अव थेत जु या
आठवणी मनात घोळवत आहे. यामुळे ते एकाक पण अिधक ती ण, धारदार झाले आहे.
या किवतेचे सारे स दय ित या साधेपणात, संयमशील िनवेदनात आहे. इथे मुलांचा
य उ लेख कु ठे ही नाही. पण जेवताना यांनी मारले या िमट या, भुरके , मुलांचे
पतंग-भोवरे , मुल ची भातुकली, हदगा आिण कधीमधी यांनी हौसेने माळले या
मोगर्या या क या, यां या ग पागो ी, गाणी, म करी आिण शाळे तून घरी आ यावर
दारातच यांनी आई या कमरे ला घातलेली घ िमठी. या लहान लहान तपिशलांतून
मुलाबाळांनी गजबजलेले एक सुखी घर डो यांसमोर उभे राहते. इथे घरधनी नाही,
हणून मुलांचे सारे ेम एका आई याच ठायी एकवटले आहे. पण हे सारे कविय ी कु ठे च
प श दांत बोलत नाही. ते सारे सुचवले जाते. यामुळेच किवतेची उ कटता अिधक
वाढली आहे.
साधे श द, यांचा अ यंत संयत वापर आिण िचत वापरले या समपक ितमा
यामुळे ही किवता जेवढे सांगते, यापे ा कतीतरी अिधक ती आप या मनात जागे
करते. ‘डोळा वाटु ली संपेना’ कं वा ‘पोटासाठी मुका ाने, हवा टाकायला तवा’ अशा
जवळजवळ ग सदृश श दांतून अथाचे ांड आप या डो यांसमोर उभे राहते. इथे
आ ताळे उ ार नाहीत. दुःखाचे तपशीलवार भडक िच ण नाही. उरात खोल
साठवलेली, िगळलेली था एखा ा उसाशाने के वळ हावी, तशी ही किवता.
या किवतेतील श दांचा वापरही अगदी मोजका; पण िततकाच सूचक आहे.
कविय ीचा हात ‘साधासुधा’ आहे, पण मुलांची बाळजीभ ‘अमृताची’ आहे. हणून
ताटातले साधे अ ही ती िमट या मारत, भुरके घेत खातात. आता कविय ी सांजवेळी
एकटीच दारात उभी आहे. िजथे पंगत रं गली होती, ितथे आता एकटीनेच जेवायचे आहे,
हे स य ितला जाणवते आिण डो यांतली ती ेची वाटु ली संपवली पािहजे, हेही ितला

127
उमगते. पण तेही ती अगदी साधेपणानेच सांगते :
पोटासाठी मुका ाने
हवा टाकायला तवा!
हा तवादेखील कविय ी या मनाचेच एक तीक आहे. रोजची भाकर आपणच
भाजली पािहजे, तापले या देहमनाला आपणच शांत के ले पािहजे, िन य म चालू
ठे वला पािहजे– हे सारे या दोन ओळी आप याला सांगतात.
एर ही िनसगाची र य िच े रे खाटणार्या, िवल ण ितमांनी आपला दुःखभोग
परोपरीने प रणामकारक करणार्या इं दराबा नी इथे एक साधी किवता िलिहली आहे.
पण या साधेपणातच ितचे सव स दय, सारी उ कटता आिण सारे दय प श व भ न
रािहले आहे.

128
 दीप योतीस

सो याची तनु जािळतेस अपुली पाषाणमूत पुढे

मु धे! ते वद कोण पु य तुिझया हातास तेणे चढे?
सारे िव बुडे तमात ितकडे भांबावुनी बापुडे
गे! िन कं प तुला परं तु इकडे ही यानमु ा जडे!

याया क डु न मं दरात जगदु ानी न तू ज मली

वाया नासुिन जावया नुगवली बागेत चाफे कळी!
हा ा व धत व तु यात वसते स दय अ यु कट
इ छा के वळ क न व तुसह ते पावो जगी शेवट!

यंगी अव या कषभर ये यां या पुरा मोडु न

यां या पूणपणास सुि थरपणा येथे न अध ण,
पूण थापनकाल तोच पतन ारं भही होतसे,
ऐसा िन ु र कायदा सकल या सृ ीस शासीतसे!

ू , नीचो म;
येथे नूतन जीण, प अथवा िव प
याया याय, अनीितनीित, िवषयी संभोग क संयम;
जाती ही भरडोिन एक घरटी एक आंदोलत
आशा भीितवशा हणूिनच मृषा वण जी शा त!

हे वैष य अस ‘होत समयी’ थापावया सा यता,

तेजोवंत यदा यदा यजुिन ती ेतोपमा त धता;
अ याय ितकार काय क रती नाना कारा तरे
दारी बंड! घरात बंड! अवघे ा ड बंडे भरे !

हे लोको र प तेज तुजला आहे िनसग दले

क तू अ य तशीच िनमुिन जगा ावीस काही फले;
दाने दे न कु णा िनसग! धन तो ाजे तु हां देतसे
ते याचे ऋण टाक फे डु न, गडे! राजीखुशीने कसे!

होता वेल रस स फु टु नी येतो फु लोरा ितला,

ती आ म ितमांस िनमुिन हसे संहारकालानला;
‘वाढा आिण जगा’ िनसग हणतो सृ ीस भूता मका,
डो यांनी उघ ा पहात असता होशी गु हेगार का?

129
 – बी

बी

Bee या इं जी टोपणनावाने किवता िलिहणार्या तुत कवीचे नाव नारायण

मुरलीधर गु .े यांचा ज म अठराशे बहा र साली िवदभात मलकापूर येथे झाला आिण
यांचे िनधन छंदवाडा येथे एकोणीसशे स ेचाळीस या वष झाले. किवतालेखन आिण
सरकारी नोकरी या या ित र अ य कोणताही वसाय ‘बी’ यांनी कधी के ला
नाही. ते किवता िलहीत, परं तु सभासंमेलने कं वा वाङ् मयिवषयक िविवध काय म
यातही यांनी कधी भाग घेतला नाही. चा र यशील, ताि वक आिण खर्या अथाने
ितभासंप असणारे ‘बी’ हे पराका च े े िसि पराङ् मुख होते. यांचे राहणेही दूर
िवदभात. हणून समकालीन सािह यिव ाने ‘बी’ यांची फारशी दखल कधी घेतली
नाही. पण जाितवंत रिसकां या मनांत मा ‘बी’ यांना गौरवाचे अढळ थान लाभले
आहे आिण मराठीतील के शवसुत, बालकवी, गो वंदा ज अशा थम ेणी या
किवमंडळात ‘ब ’चा समावेश मराठी रिसकांनी कधीच के लेला आहे.
‘ब ’चे किवतालेखन सं येने अितशय अ प आहे. ‘फु लांची जळ’ हा किवतासं ह
आिण यां या वाध यात यां या उव रत किवता समािव करणारा ‘िपकले पान’ हा
छोटासा किवतासं ह हीच काय ती ‘ब ’ची का िन मती. यां या सव किवतांची
सं या पुरती प ासदेखील नसेल! पण इत या अ प किवतांमधूनही यां या काही
किवता मराठीत िचर थायी झा या आहेत. चाफा, डंका, माझी क या, बंडवाला,
बुलबुल, का ानंद अशा यां या कतीतरी किवता या मराठीत या उ कृ किवता
मान या जातात. ‘ब ’ या किवतेचे बा प पारं प रक, सं कृ त चुर असले, तरी
वैचा रकदृ ा या किवतेत िवल ण नावी य आिण गितपरता आढळते. रिसकाला
ती अंतमुख करते आिण जीवनाचा हेतू व अथ शोध यासही वृ करते.
‘दीप योतीस–’ ही ‘ब ’ची किवता दीप योती या पका या आधारे समकालीन
ीजीवनािवषयी एक अ यंत गितपर असा िवचार मांडते. मराठीत िवधवा या
िवषयावर अनेक किवता आहेत. तांबे, रिव करण मंडळातले कवी यां या अनेक किवता
िवधवांना उ ेशून िलिहले या आहेत. िवधवांनी आपले जीवन के वळ देवाधमात वा
सेवाचाकरीत तीत न करता यांनी पुनल करावे आिण सव ापंिचक सुखांचा
आ वाद यावा, हा िवचार या काळातील समाजसुधारकांनी िह ररीने मांडला. ‘ब ’नी
तुत किवतेतून िवधवां या िनरथक जीवनाकडे एका वेग याच दृि कोनातून पािहले
आहे. बाहेरचे जग अंधारात बुडालेले असताना मं दरात या िन वकार पाषाणमूत पुढे
जळत राहणारी दीप योत हे ‘ब ’ना आपले ता य, प आिण काशदानाचे साम य
के वळ देवपूजेत वाया घालवणार्या िवधवे या हेतुशू य जीवनाचे तीक वाटते आिण

130
 यातून एकं दर जीवनासंबंधीचे काही िवचार यां या मनात घोळू लागतात. कोणतीही
सजनाची श असो, ितने नविन मती करावी आिण आप या गुणसंपदेची परं परा पुढे
चालू ठे वावी; जे भंगुर आहे, याचे शा तात प रवतन करावे, हा िनसगाचा कायदा
आहे, असे ‘बी’ सांगतात.
‘ब ’नी आप या किवतेचा ारं भ जरी दीप योती या पकाने के लेला असला आिण
किवतेला शीषकही जरी तेच दलेले असले, तरी पिह या कड ातले ते पक ‘बी’ पुढे
सोडू न देतात आिण वतं पणे मूळ िवषयाचा िवकास करत जातात. मं दरात या
पाषाणमूत पुढे एखा ा िन कं प योती माणे शांतपणे जळत राहणार्या, वतःबरोबर
आप या भावभावनांचेही देवभ त िवसजन करणार्या त ण, पसंप िवधवेला
उ ेशून ‘बी’ हणतात :
याया क डू न मं दरात जगदु ानी न तू ज मली
वाया नासुिन जावया नुगवली बागेत चाफे कळी
हा ा व धत व तु यांत वसते स दय अ यु कट
इ छा के वळ क न व तुसह ते पावो जगी शेवट!
कोणतेही स दय िवकिसत होऊन िजथ या ितथे न हावे, हा या या िन मतीमागे
िनसगाचा हेतू नसतो. स दयाची ती परं परा पुढे अिवि छ चालू राहावी, हीच
िनसगाची इ छा असते. हा िस ांत सांिगत यावर ‘बी’ िनसगाचा आणखी एक
कायदाही पुढे प करतात. ते हणतात, ‘ यां या येक अंगाचा पूण िवकास होतो,
‘ कषभर मोडू न येतो’, यांची प रपूणता हाच यां या िवनाशाचाही ारं भ- ण
असतो.’ हा कायदा ‘िन ु र’ असला, तरी स य आहे.
पूण थापनकाल तोच पतन ारं भही होतसे
ऐसा िन ु र कायदा सकल या सृ ीस शासीतसे!
पण िनसग जसा िन ु र आहे, तसाच तो दयाशीलही आहे. उ प ी, ि थती आिण लय
हा च नेिम म जगात सतत चालू असतो; परं तु या भंगुरतेवर िवजय कसा िमळवावा,
जे अशा त आहे, याला शा त प कसे ावे, हेही िनसगानेच सांगून ठे वले आहे.
िनसग जे काही देतो, ते तो फु कट कधी देत नाही. िनसगाचे हे दान एक कारचे ऋण
असते आिण आप या पगुणांची परं परा मानवाने पुढे चालू ठे वावी, यासाठी हे धन
िनसग जणू ाजाने याला देत असतो.
दाने दे न कु णा िनसग धन तो ाजे तु हां देतसे
ते याचे ऋण टाक फे डू न, गडे, राजीखुशीने कसे!
िनसगाने दलेले ऋण फे डू न टाकणे हा कृ ताथतेचा असा अनुभव असतो. कारण
नविन मती ही संहारावर मात करणारी एक सुंदर श असते आिण तीही िनसगानेच
मो ा औदायाने मानवाला बहाल के लेली असते. शेवटी कवी या त ण िवधवेला ही
सव या अ यंत सुंदर आिण ययकारी श दांत बोलून दाखवतो.
होता वेल रस स फु टु नी येतो फु लोरा ितला
ती आ म ितमांस िनमुिन हसे संहारकालानला

131
 ‘वाढा आिण जगा’ िनसग हणतो सृ ीस भूता मका
डो यांनी उघ ा पहात असता होशी गु हेगार का?
इथे ज मले या येक व तूला िवनाश आहे, हे एक अटळ स य आहे; परं तु
िवनाशातून पुन प ी हेही अप रवतनीय आिण आशादायक असे वा तव आहे आिण
यामुळेच सृ ीची परं परा अिवि छ चालू रािहली आहे. वेल ही म य आहे, णभंगुर
आहे. संहाराचे भय इथ या व तुमाना माणे ितलाही ासून टाकते, हे सव खरे आहे. पण
ती या संहारावर मात करते. ती ‘रस स ’ झाली, क ितला फु लोरा येतो. या
फु लोर्यामुळे बीजधारणा होते. ती बीजे सव िवखुरतात आिण यातून इतर वेली ज म
घेतात. अशा रीतीने मूळची वेल मरताना आप या असं य ‘आ म ितमा’ िनमाण करते
आिण काला या सवभ ी संहारक अ ीला ती हणते, ‘तू मला जाळू न टाकलेस, तरी या
अनेक वेल या पाने मी मा या ितमा मागे ठे वून जात आहे. या वेलीही कालांतराने
न होतील, पण मा या माणेच याही इथे इतर वेली ठे वून जातील आिण या योगाने
माझा वंश, माझी परं परा, माझे स दय, सुगंधादी गुण मा यानंतर पुढे चालू राहतील.
वेल म य असेल, पण वेली या परं परे ला मरण नाही!’ कारण संहार करणारा िनसगच
‘वाढा आिण जगा’ हा सुंदर संदश े ही भूता मक सृ ीला देत असतो. संहार करणारा तो,
पण नवसजक असा उदार दाताही तोच!
हा िनसगाचा म िवशद क न शेवटी ‘बी’ या िवधवेला सांगतात, ‘या
अंधारले या, क दट आिण ाण गुदम न टाकणार्या मं दरा या गाभार्यातून बाहेर ये.
या स , काशमय, सुंदर सृ ीत वेश कर आिण जीवनाचा सवागाने उपभोग घेऊन
िनसगाने तुला जे लोको र प, तेज, गुण आिण नविनमाणश दली आहे, ितचा
पुरेपूर वापर क न वतः सुखी हो. इतरांनाही सुखी कर!’
‘ब ’ची ही किवता िवधवेला उ ेशून िलिहलेली असली आिण आता िवधवां या
पुनल ाचे मह व कु णाला समजावून सांग याची आव यकता उरलेली नसली, तरी
के वळ तेव ामुळे ही किवता जुनी कं वा कालबा ठरते, असे नाही. सृ ी या
नविनमाण मतेचे मह व पटवून देणारी आिण मरणावर मात करणार्या जीवने छेचा
जयजयकार करणारी ‘ब ’ची ही किवता आजही िततक च ताजी, टवटवीत, सुंदर आिण
स वाटते, यात शंका नाही. आणखीही एक गो या किवते या संदभात सांगायला
हवी. ितचे स दय ित या चंतनगभ आशयात िजतके आहे, िततके च ित यात मधूनमधून
येणार्या जीवनिवषयक सू ब क पनांतही आहे. पूण थापनकाल तोच पतन ारं भही
होतसे’ कं वा ‘दारी बंड, घरात बंड, अवघे ांड बंडे भरे ’ यासार या सुंदर ओळी
किवता वाचून झा यावरही कतीतरी काळ मनात घोळत राहतात. या यात
सामावले या जीवनिवषयक िचरं तन स यांमुळे!

132
 भंतीवरती

भंतीवरती लटकत राहे

एक गोमटी चंदनपुतळी
लाव याची ित या न हाळी
अंग यंगी मुसमुसली

कं धावरती एकतार अन्

कमलपु प घे उज ा हाती
तृणपा यांतुन लके रीपरी
ग
ं त, गुंगत फरत जाय ती

गाली ि मतहा या या रे षा
मुरड बोलते अधरावरली
‘मी किव ितभा अद्भुत, अि थर
मी नच के वळ चंदनपुतळी!’

एका ती िनःश द िनरामय

चाले अमुचे सहसंवेदन
मी संसारी, ती फलकाव र
बं द त तशा, िनसंग, उ मन!

गात गतीचे गीत अगितका

ती मधुरा नांदे मजजवळी
जनना त र या ऋणानुबंिधत
मी आिणक ती चंदनपुतळी!
– संजीवनी

संजीवनी

मराठी का सृ ीम ये ‘संजीवनी’ या नावाचा कोणालाही प रचय क न दे याची

आव यकता नाही, इतके ते रिसकां या मनांवर ठसलेले आहे. इं दरा, प ा आिण
संजीवनी या ित ही ये कविय ी साधारणतः एकमेक या आगेमागेच किवता िल
लाग या. उ िश णाने सुसं कृ त झाले या आिण का िवषयक आधुिनक सं कार

133
आप या वृ त मुरवून घेतले या मराठी कविय ची ही पिहलीच िपढी हणावी
लागेल. यां यापाठोपाठ अनेक कविय ी किवतालेखन क लाग या आिण ती परं परा
आजही अखंिडत चालू आहे, हे आपण यही बघत आहोत.
वर उ लेिखले या तीन कविय पैक इं दराबा चे का हे अनेक आघात पचवून
आिण ि गत दुःखा या आचेने तावून सुलाखून संप , समृ झाले. प ाबा चे
किवतालेखन वयपर वे मंदावत जाऊन पुढे तर ते बंद पड यासारखे झाले. संजीवन ची
किवता मा आप या अंतः वृ ीशी इमान राखून गेली साठपास वष सात याने
रिसकां या भेटीला येत आहे. ब ीस साली कािशत झालेला ‘का संजीवनी’ या
पिह याविह या सं हापासून ते अगदी अलीकडे चौर्या णव साली िनघाले या
‘आ मीय’ पयत अनेक किवतासं ह संजीवनी या नावावर जू आहेत. यात ितची सुंदर
बालगीतेही समािव झालेली आहेत, याचा मु ाम उ लेख करायला हवा.
संजीवनी या किवतेत काळाबरोबर अथातच काही बदल होत गेल.े समकालीन
किवतेचा थोडाब त प रणाम ित यावर झाला. आशयाची, आिव काराची काही नवी
वळणे ित याम ये उमटली. ित या शैलीतले सं कृ त ाचुय कमी झाले आिण वाढ या
वयाबरोबर तीही अिधक ौढ, चंतनशील, सूचक बनली.
हे सारे खरे असले, तरी संजीवनी या किवतेचे मूळ व प फारसे पालटले आहे, असे
हणता येत नाही. जगाकडे, जीवनाकडे बालसुलभ िन ाज वृ ीने बघणारी,
दुःखानुभवातूनही मनाची टवटवी ठे वणारी, वतःला कडवटपणाचा पश होऊ न
देणारी आिण जीवन ही एक स दयया ा, आनंदया ा मानणारी अशी ही किवता आहे
आिण ती ठामपणे संजीवनीचीच किवता आहे. का लेखनाला कोव या वयात ारं भ
करताना किवतेचा संजीवनीला जो लळा लागला तो, आयु या या या प रणत, प
अव थेतही िततकाच दृढ, उ कट रािहला आहे.
संजीवनी या किवतेचे व प जाणून घे यासाठी ती या काळात किवता िल
लागली, या काळाचा थोडा मागोवा घेणे आव यक आहे व याबरोबर वतः
संजीवनी या काही वैिश ांचाही िवचार करणे ज रीचे आहे. संजीवनीला लाभलेला
िनसगद गोड गळा, किवते या आशयाबरोबरच ित यातील नादलयीचे वाटणारे
आकषण, घरात विडलांचे सतत िमळणारे ो साहन आिण भोवतालची हवाही
का ा मतेने भारावलेली - अशा वेळी संजीवनी किवता िल लागली. आप या किवता
ती गाऊनही दाखवत असे. कं ब ना किवतेची गेयता ितने गृहीतच धरलेली होती.
यामुळे किवता आिण गाणे यांचा एक अिवभा य संबंध आहे, अशी खूणगाठ ितने
आप या मनाशी बांध यास यात काही नवल न हते.
एकोणीसशे ब ीस साली संजीवनीचे वडील ग. स. मराठे यांनी आप या
किवतावे ा, ना द आिण जेमतेम सोळा वषाचे अ लड, िनरागस वय असले या या
लेक चा ‘का संजीवनी’ हा पिहलाविहला सं ह मो ा कौतुकाने कािशत के ला. याच
सुमारास को हापूर येथे भरले या सािह य संमेलनाम ये, यावेळी गाजत असले या
रिव करण मंडळात या माधव युिलयन, यशवंत, िगरीश अशा ये आिण मा यवर
कव या बरोबरीने या पोरसवदा कविय ीनेही आप या किवता रिसकांना सादर
के या. यांना यांचे कोवळे भाविव होते, या माणे कविय ी या गोड ग याचीही

134
साथ होती. संमेलनात सोपानदेव चौधरी, मायदेव असे इतर कवीही होते. कवीने
आप या किवता गाऊन दाखवा ात, अशी था यावेळी जू लागली होती आिण या
का गायनाचे रिसक भरघोस कौतुकही करत होते. ते हा संजीवनीने गोड ग यावर
गाइले या ित या किवतांचा रिसकमनांवर मोठा भाव पड यास यात नवल न हते.
संजीवनी या का सृ ीत वेश झाला, तो असा!
संजीवनी या यावेळ या किवतांवर अनेक ये ांची छाप होती. के शवसुतकालीन
कवी इतर सवा माणे ितनेही अ यासले होते. रिव करण मंडळात या कव चा ते हा
सार्यांवरच जबरद त भाव होता. संजीवनी या भावातून सुटणे श य न हते. पण
याबरोबर किवतेतील गेयता आ हाने जपणारे आिण णयानुभवाची अनेक तरल पे
आप या किवतेतून रे खाटणारे ये ितभाशाली कवी भा. रा. तांबे यां या का ानेही
ितला भा न टाकले होते. िव यात वंगकवी रव नाथ टागोर यां या किवतांतील
अ या माचे अवगुंठन असणार्या णयभावनेचेही ितला अितशय आकषण वाटत असे.
संजीवनी या ारं भी या किवतांमधून या सव कव या का ाचे सादपडसाद
उमटलेले दसतात. पण याबरोबर ितचे वतःचे भाविव ही यातून हलके हलके कट
होऊ लागले. अितशय व ाळू , तरल वृ ी, वयाला साजेशा णयभावनेची चा ल,
िनसगाचे गूढ आकषण, ाशील आि त यभाव, स दयाची उ कट ओढ या सार्यांचा
आढळ संजीवनी या त कालीन किवतांमधून होऊ लागला.
पुढे ितने ेमिववाह के ला. ती संसाराला लागली. ितला मातृपद ा झाले.
मनाजोग या सहचराची संगत, प ासार या जाितवंत कविय ीचा ेह, अप यांनी
जीवनात आणलेले वा स य हे सारे अनुभव घेत संजीवनीची किवता बह न आली.
पुढ या जीवनात या किवतेत काही बदल होत गेले, तरी ितचे आशयिव ामु याने
तेच रािहले. याबरोबर नादमाधुय, णझुणती श दकळा, गेयता यांचीही साथ या
किवतेने कधी सोडली नाही. सुंदरते, सिख, मजला लािवसी लळा’, ‘आला व ांचा
मधुमास’, ‘तेवता तेवता वात मंदावली’ यासार या या काळात या ित या अनेक
किवतांमधून का गुण आिण गीतगुण यांचा सुंदर मेळ पडलेला दसून येतो.
संजीवनी या का लेखनाचा वास दीघ, लांब प याचा आहे. या कालावधीत
मराठी किवतेने अनेक प रवतने पािहली. रिव करण मंडळातले कवी भूतकाळात जमा
झाले. अिनल, कु सुमा ज, बोरकर यांचे का रिसकांसमोर आले. मढकरांचा उदय
झाला आिण आशयापासून श दकळे पयत किवता आमूला बदलली. वणनपर बाळबोध
रचना सोडू न ती ितमां या भाषेत बोलू लागली. पुढे ामीण किवता आली. दिलत
किवता आली. िच -े कोलटकर-डहाके यांची सं द ध किवता अवतीण झाली. या सार्या
प रवतनात संजीवनीची किवता मा आप या मूळ वभावाशी एकिन रािहलेली
दसते. आपला एक िनि त माग आखून याच वाटेने सतत जा याचे आपले त ितने
कधी सोडले नाही. टू म हणून कं वा आधुिनकते या ह ासाने ितने तथाकिथत
नावी याची कास धरली नाही. ित या किवतांत बदल झाला नाही असे नाही, पण तो
एका आंत रक गरजेनुसार होत गेला. ‘आ मीय’मध या किवतांत तो जाणवतो.

भंतीवरती ही किवता संजीवनी या ‘िच ा’ या किवतासं हातून घेतलेली आहे. सव

135
कव ना - कं ब ना सव सजनशील कलाकारांना - कलािन मती या येिवषयी
कु तूहल वाटत असते. संजीवनीलाही ते कु तूहल आहे आिण ते ित या काही किवतांमधून
कटही झाले आहे.

‘कशी अचानक जनी कटते मनातील ऊवशी, मी न कु णाला सांगायची किवता फु रते
कशी?’ या आप या किवतेमधून किवते या फु रणाचा ितने मागोवा घेतला आहे.
भंतीवरती या किवतेत ितने कलाकार आिण याची िन मती म ितभा यां यातले गूढ
नाते प कर याचा य के ला आहे.
कविय ी या घरातील भंतीवर ‘एक गोमटी चंदनपुतळी’ लटकत आहे. ारं भी या
दोन कड ांत कविय ी ितचे वणन करते :
भंतीवरती लटकत राहे
एक गोमटी चंदनपुतळी
लाव याची ित या न हाळी
अंग यंगी मुसमुसली
कं धावरती एकतार अन्
कमलपु प घे उज ा हाती
तृणपा यांतुन लके रीपरी
ग
ं त, गुंगत फरत जाय ती
ही चंदनपुतळी ‘गोमटी’ हणजे देखणी आहे. ित या ता याची, लाव याची
न हाळी ित या अंगोपांगांवर खुलून उमटली आहे. ही पुतळी कोरताना कलावंताने
शारदेचे प कदािचत डो यांपुढे ठे वले असावे. ित या खां ावर एकतारी आहे. उज ा
हातात कमलपु प आहे. ती भंतीवर ि थर असली, तरी ित याम ये चैत य जाणवते.
कलाकाराने कदािचत ित या पायांखाली तृणपाती दाखवली असावीत. गवतातून
वार्याची लके र फरत जावी, तशी ही चंदनपुतळी ि थर असूनही ग ं त, गुंगत,
आप याच नादात िनःश द वावरत आहे, असा कविय ीला भास होतो. पुतळी या
गालावर ि मता या सूचक रे षा आहेत. ओठांना नाजूक मुरड पडलेली आहे. या
ि मतातून, मुरडीतून ती कविय ीला आपली ओळख देते. काय असते ती ओळख? ती
हणते :
‘मी किव ितभा अद्भुत, अि थर
मी नच के वळ चंदनपुतळी!’
पुतळी कविय ीला सांगते, ‘मी के वळ चंदनपुतळी नाही. मी िन मतीची अिध ा ी
देवता आहे. मी अि थर, अद्भुत, चंचल अशी सा ात किव ितभा आहे!’
पुतळीची ओळख पटते आिण याबरोबर कविय ीला वतःचीही जणू एक वेगळी
ओळख पटते. ही किव ितभा हणजे आपलेच एक वेगळे प आहे, असा ितला जणू
सा ा कार होतो. एका ताम ये दोघ चे िनःश द संभाषण सु होते. दोघ या मधले
सहसंवेदन ितला जाणवते.

136
 एक उ कट स यभाव ययाला येतो. पण याबरोबर दोघ मधला ज मजात
दुरावाही ितला उमगतो. मग कविय ी हणते :
मी संसारी, ती फलकाव र
बं द त तशा, िनसंग उ मन!
दोघी आपाप या ठायी बं द त आहेत. कविय ी आपला संसार, मुलेबाळे , ापंिचक
जबाबदार्या यात गुंतलेली आहे, तर या चंदनपुतळीला ित या कारािगराने फलकावर
िखळवून ठे वलेले आहे. एक कडे दोघी िनःसंग, उ मन आहेत, पण दुसरीकडे दोघी
आप या िव ात प रि थतीनेच बांध या गे या आहेत. तरी यातून काही णांपुर या
का होईना, मनाने या एक येतात. एकांतात एकमेक ना भेटतात. िहतगुज करतात.
एका सुंदर मनोमीलनाचा यय यांना येतो.
चंदनपुतळीला आपली जागा सोडू न कु ठे जाता येत नाही. ती अगितक आहे. तरी
गीत मा ती गतीचे गात आहे. कविय ीला सतत ेरणा देत ती भंतीव नही
ित याजवळ नांदत असते. जगाला दसायला दोघी अलग दसतात; पण यांचे एक
अक पनीय असे नाते जडले आहे. हे नाते के वळ या ज मापुरते नाही. तो कािलदासा या
भाषेत जनना तरीचा ऋणानुबंध आहे. संजीवनीने ितभेशी, सजनशीलतेशी असलेला
आपला स यभाव या किवतेत असा उलगडू न दाखवला आहे. इथे के वळ ितने वतः या
संदभात न हे, तर िन मित म असले या सार्याच ितभावंतांब लचे एक िचरं तन
सय के ले आहे :
गात गतीचे गीत अगितका
ती मधुरा नांदे मजजवळी
जनना त र या ऋणानुबंिधत
मी आिणक ती चंदनपुतळी!
येक ितभाशाली कलाकार एक दुभंगलेपण अनुभव असतो. िन मती या णी
या या ठायी ितभेचा संचार होतो, पण एर ही तो एक साधासुधा, सामा य, ापंिचक
जबाबदार्यांनी जखडलेला आिण वहाराचे सव िनयम काटेकोरपणे पाळणारा असा
असतो. असाच असावा लागतो. याचे एक वहारी प असते तर एक सजनशील
कलावंताचे प असते, दोह म ये अंतर असते, पण एखा ा अद्भुत णी दोघे
पर परां या सि ध येतात आिण मग एका सुंदर कलाकृ तीची िन मती होते. कविय ी
हणते, ‘मी संसारी ती फलकाव र’ हे येक कलावंता या संदभात खरे असते आिण
तरीही के हा तरी एक िवल ण ऐ य ते अनुभवतात.
या चंदनपुतळी या ितमेतून आणखीही एक स य आप याला जाणवते. कलावंत हा
शेवटी पा थव, इथ या मातीचा घडलेला असतो. या यावर काळाचा प रणाम होतो.
यौवन, ौढ व, जरा, मृ यू या सार्या च ातून याला अप रहायपणे जावे लागते. पण
याची ितभा मा अ लान असते. ितला वाध य नाही. ितला मरणही नाही. कलावंत
देहाने जग सोडू न गेला, तरी याची ितभा या या कलाकृ त या ारा मागे राहते
आिण दीघकाळ जगाला आनंद देते.
भंतीवरची चंदनपुतळी तशीच अमर आहे. एक कडे ती फलकावर िखळलेली आहे;

137
पण दुसरीकडे ती सवसंचारी आहे. अंग यंगात मुसमुसले या आप या लाव या या
न हाळीसह ती सदैव गतीचे गीत गाणार आहे.

138
 गुलजार

अनुवाद
शा ता ज. शेळके

‘ि वेणी’ हा गुलजारांनीच िनमाण के लेला किवतेचा नवा आकृ ितबंध.

कोण याही भारतीय भाषांतील किवतेत हा रचनाबंध नाही.
ही यांची किवतेला देणगीच ! या अ पा री किवतेत
पिह या दोन किवतापं चाच गंगायमुने माणे संगम होऊन किवता पूण होते.
मा या दोन वाहांखालून जी सर वती गु पणे वाहते,
ती ते अधोरे िखत करतात, ितस या का पं ने.
गुलजारां या किवतेतून ामु यानं िभडते ती यां या अंतरातील ‘खामोशी’.
या ‘खामोशी’चं अंगभूत साम य असं,
क ती यां या अनुभूत तूनच पूण वानं होते;
यांची किवता यामुळेच िमता री व तरल आहे.
कधी ती ि य या हरव यानं ाकू ळ असते, तर कधी
सामािजक िवसंगत ची खंत करते.
सोबत असतं समृ आकलनातून येणारं भा य आिण
जग यातलं िनखळ स य !

139
 शा ताबाई शेळके यां या िनवडक किवता

शा ता ज. शेळके

संकलन व तावना
डॉ. भा गणोरकर

गे या अधशतकापासून शा ताबाई का लेखन करीत आहेत. इतर अनेक

सािह य कार यांनी आतापयत हाताळले असले, तरी आ मिन किवता हीच
यांची सवात आवडीची िन मती रािहली आहे.
‘ कनारे मनाचे’ हा शा ताबा या दीघकालीन का वासाचा िच क सकपणे आिण
स दयतेने वेध घेणारा यां या िनवडक किवतांचा सं ह आहे. सु िस कविय ी
आिण नामवंत समीि का डॉ. भा गणोरकर यांनी शा ताबा या किवतेचा
िवकास म इथे मा मकपणे उलगडू न दाखवला आहे. ितचा आशय, आिव कार,
भाषेचे पोत, ित या मयादा आिण ितची श , याबरोबर समकालीन किवते या
संदभात ितचे असलेले नेमके थान या सव गो चा अ यंत अ यासपूण, मूलभूत
आिण वतं िवचार डॉ. गणोरकर यांनी आप या िव तृत ा तािवकात के लेला
आढळे ल. एका ये कविय ी या या िनवडक किवता आिण ित या सव
का लेखनाची ही सवागीण समी ा का रिसकांना आिण िवशेषतः सािह या या
अ यासकांना उ ोधक वाटेल.

140