रकामा दे हारा

िव. स. खांडक
े र

मेहता पि ल शंग हाऊस

 िच. मंदा कनी या बाललीलांस–

लब

कती मोहक मूत ती!

एवढी सुंदर मूत ठे वायची कु ठं हा भ ांना पडला. मूत हणाली, ‘भ ांचं दय

हाच माझा वग!’

पण दयातली मूत डो यांना कशी दसणार? सव भ ांनी मूत साठी एक सुंदर दे हारा
करायचं ठरिवलं. कु णी चंदनाचं लाकू ड आणलं, कु णी यावर सुंदर न ीकाम के लं.
वगातलं सव स दय या दे हा यात अवतरलं.

दे हा यात या मूत ची रोज पूजा होऊ लागली. दे हा याला शोभतील अशी सुंदर फु लं
रोज कोण आणतो, याब ल भ ांत अहमहिमका सु झाली. धूप, दीप, नैवे –
दे हा याला शोभतील अशी पूजेची साधनं गोळा कर यात येक भ रमून जाऊ लागला.

महो सवाचा दवस उगवला. दे हारा फु लांनी झाकू न गेला. धुपानं अदृ य सुगंधी फु लं
फु लिवली. दीप योती तारकांशी पधा क लाग या. भ गण पूजा संपवून समाधानानं
मागं वळला. वळता वळता आपला पाय कशाला अडखळत आहे हणून येकानं वाकू न
पािहलं.

दे हा यातली मूत होती ती! ती कु णी कधी बाहेर फे कू न दली होती देव जाणे! पण
एकालाही ितची ओळख पटली नाही. येक भ ितला तुडवून पुढं गेला.
Please contact us Mehta Publishing House
1941, Madiwale Colony, Sadashiv Peth, Pune 411 030.
020-24476924 / E-mail ID : production@mehtapublishinghouse.com
Regarding the translation rights of this book in any language.
 कला, धम आिण सं कृ ती यां या नावाखाली समाजात िनमाण झाले या भीषण
िवषमतेचं दशन घडवणारी कादंबरी

दोन ुव

िव. स. खांडक
े र
मानवी समाज हा एक प कं वा एकजीव नाही,

तर या समाजाचे दोन िविच भाग आहेत.

एका भागाची चैन दुस या भागा या क ांवर उभारली आहे; इतक या भागांम ये
िवषमता आहे. ही दोन सव वी िभ िव े आहेत. या दोन िव ांतील माणसे कतीही
जवळजवळ वावरत असली, तरी यां याम ये दोन ुवांचे अंतर आहे.

ी आिण दिलत या दो ह वर होणारे अ याय

हे अशाच िवषमतेचा भाग आहेत. कोकणातील खे ामधील पा भूमीवर बेतलेली ‘दोन

ुव’ ही कादंबरी याच भयंकर िवषमतेवर आधा रत सामािजक जीवनाचे िच ण करते.

धम आिण सं कृ ती यां या नावाने के ले या प तशीर िपळवणुक ची ल णे - अ ान,

दा र आिण

अ पृ यता - यावर याम ये काश टाकला आहे.

िवसा ा शतका या सु वाती या काळातील जीवनप तीतील बदलांचा पट मांडणारी

कादंबरी

िहरवा चाफा
 िव. स. खांडक
े र
िवसा ा शतका या पिह या दोन-तीन दशकांम ये

समाजवाद, सा यवाद, गांधीवाद यांसार या त व ानांमुळे

तसेच ी-िश णाचा सार, सामािजक जागृती

अशा घटनांमुळे भारतीय जीवनात मोठे ि थ यंतर घडू न आले.

ि जीवनावरील बंधने सैल झाली. ढ समजुत ना व नीितक पनांना तडे गेले;

समाजातील सवच े ात ि यांचा

वावर होऊ लागला. ीमंत आिण गरीब यां यातील दरी वाढली. समाजातील काह नी
या न ा जीवनप तीचा सहज वीकार के ला, काह नी आप याला सोयी या गो ी
वीकार या, तर उरलेले जु यालाच ध न रािहले.

‘िहरवा चाफा’ ही कादंबरी थम १९३८ साली कािशत झाली. याम ये या न ा

काळातील आरं भी या बदलांचे िच ण आहे. यातील ांितकारी िवचारांनी भारलेला
मुकुंद कं वा येयाने े रत झालेली सुलभा हे न ा िपढीचे, ता यासाहेब जुने ते सोने
मानणा या िपढीचे, तर िवजय पूणपणे नवे न वीकारले या लोकांचे ितिनधी आहेत.

१९३४ मधील उ के ची तेज वी कहाणी…

आज या स वहीन समाजमनाला जाग आणणारी…

उ का

िव. स. खांडक
े र
त विन आिण त वशू य माणसांमधील संघष

याचे िच ण सािह याम ये फार जु या काळापासून होत आहे.

 यात बदलत काय असतील, तर ती त वं.

‘उ का’ या कादंबरीमधील त वां या संघषाची

पा भूमी िवसा ा शतकातील पूवाधातील आहे.

पुन ववाह के ले या त विन भाऊसाहेबांची क या -

तारा, ज मापासून बंडखोर असते. तीच भाऊसाहेबांची उ का.

समाजाने या गरीब िश काला आप यापासून दूर सारलेले असते. मोठी होताना उ का,
आ याबाई, मािणकराव,

इं द,ू बाबूराव अशां या ारे माणसं जगताना कशी

लबाडी करतात, काय तडजोडी करतात, कसे एकमेकांचे पाय ओढतात हे तर ती बघतेच;
पण याबरोबर ितला

भाऊसाहेब आिण चं कांत अशां या वाग यातून

खर त विन ता पाहायला िमळते.

 हे पु तक खालील सव बंधनकारक अट सह िवकले गेले आहे :

काशक व पु तकाचा वािम व ह धारक यां या लेखी पूवपरवानगीखेरीज हे पु तक

या व पात िवकले गेले आहे, या खेरीज कोण याही अ य बांधणी या व पात हे
पु तक, याचे मुखपृ व मलपृ सृत करता येणार नाही.

या पु तका या वािम व ह ाचा (कॉपी राईट) भंग होईल, अशा रीतीने कोणालाही
पु तकातील मजकू र हा मूळ, खंिडत, संि अशा कोण याही व पात काशका या
परवानगीवाचून िस करता येणार नाही, वा कोण याही व पात सं िहत करता
येणार नाही. यात सं िहत के लेला मजकू र पु हा जाणून घेता येतो, काढू न घेता येतो अशा
कोण याही प त म ये (यांि क, इले ॉिनक, छाया ती काढणारी व अ य कारे रे खन
करणारी सव यं े) पु तकातील सव मजकू र कं वा खंिडत मजकू र साठवून नंतर याचे
िवतरण व ेपण करता येणार नाही. तसेच या पु तकातील मजकू र संपूण, खंिडत अथवा
संि व पात कु ठ याही इतर भाषेत अनुवाद अथवा पांतर करता येणार नाही. असे
कर यासाठी या पु तकाचा वािम व ह धारक व वर जाहीर के लेला काशक अशा
दोघांची लेखी पूवपरवानगी लागेल. सदर पु तका या अनुवाद संदभातील करार, वर
जाहीर के लेला काशक हणजेच मेहता पि ल शंग हाऊस, पुण,े यां या बरोबर करावा
लागेल.
भूिमका
‘ रकामा दे हारा’ थम िस झाली ते हा ितचे परी ण करणा या कु णीतरी– मला
वाटते या ब धा शकुं तलाबाई परांजपेच असा ात! यांनी ‘समाज वा यां’त सदर
कादंबरीचे परी ण के ले होते– एक मा मक पृ छा के ली होती. या कादंबरी या पिह या
पृ ावर ‘हंस िप चसचा देवता हा बोलपट याच कादंबरी या कथानकावर आधारलेला
आहे’ असा खुलासा छापलेला आहे. तो वाचून यांनी असा उपि थत के ला होता क ,
‘देवता हा बोलपट या कादंबरीव न तयार के ला आहे, क या बोलपटा या आधाराने
लेखकाने ही कादंबरी िलिहली आहे?’ के वळ या शंकेचे उ र दे याक रता हणून न हे, तर
या कादंबरीत या काही गुण-दोषांची मीमांसा अिधक रिसकतेने कर या या कामी
वाचकाला थोडेसे साहा य हावे हणून ितची ज मकथा सांगणे अ तुत होणार नाही.

सावंतवाडीला माझे िम ी. मेघ याम िशरोडकर यां या संपादक वाखाली िनघणा या

‘वैनतेय’ सा ािहका या खास अंकाकरता १९२९ साली मी ‘स गु ’ नावाची एक गो
िलिहली. माझे लेखनगु ीपाद कृ ण को हटकर यांना ती अितशय आवडली. ‘खांडके र,
तु ही कवी कं वा िवनोदी लेखक हो याकरता ज माला आला नाही. तु ही ज मिस
कथालेखक आहांत’ असे पुन:पु हा बजावून आिण मा या ाथिमक कथांत या गुण-
दोषांची येक वेळी कठोर सहानुभूतीने चचा क न को हटकरांनीच मला कथालेखक
बनिवले होते. यामुळे यां या आवडीिनवडीचे मला नेहमीच मोठे मह व वाटे. ही गो
िस झा यावर को हटकरांची आिण माझी जे हा गाठ पडली ते हा ते मला हणाले,
‘िशरो ा या शाळे त या अ प वेतनात एका पैचेही कज न करता, तु ही पंच कसा
करता, हे मला एक कोडेच आहे. तुम यासार या उध या मनु याला–’ मी चमकू न
ता यासाहेबां याकडे पािहले. ते हसत हणाले, ‘तु ही वहारात नसला तरी वा यात
फार उधळे आहात. दवसा अ राचे दवे जाळणा या माणसा माणं तु ही वेळी-अवेळी
को ा करीत असता ते सोडू न ा. पण ही तुमची ‘स गु ’ गो – अहो, दुस या एखा ा
लेखकाने एव ा कथानकातून एक सुंदर कादंबरी िनमाण के ली असती.’

ता यासाहेबांचे हे उ ार मा या मनात पुन:पु हा घोळावेत अशीच या वेळची माझी

सािह यिवषयक प रि थती होती. लघुकथालेखक हणून मला थोडासा लौ कक ा
झाला होता. भारत-गौरव ंथमालेक रता मी एखादी कादंबरी िलहावी, असा कनाटक
ेसचे मंगेशराव कु लकण आिण ी. गं. दे. खानोलकर, हे मला वारं वार आ ह करीत होते.
वहारात िभ या मनु यालाही शूराचा आव आणावा लागतोच क . कादंबरीलेखन
आप याला साधणार नाही अशी धाकधूक वाटत असूनही मा यामागे कादंबरीचा लकडा
लावणा या मा या िम ांना ती लवकरच िल न दे याची अिभवचने मी एकसारखी देत
होतो आिण भीतभीत अनेक कथानकांचे आराखडे आखीत होतो. यातले काही आराखडे
आज िशरो ाला मा या पु तका या कपाटात िचरिन ा घेत पडले आहेत. यात या फ
एकाचेच नशीब बलव र होते. ‘ दयाची हाक’ या नावाने कादंबरी े ात वेश
कर याची संधी याला िमळाली.

अनेक अंधुक व सं द ध कथासू ांशी खेळत बसले या मा या या वेळ या मनाला

‘दुस या एखा ा लेखकानं या कथानकातून सुंदर कादंबरी िनमाण के ली असती’ या
को हटकरां या वा याचा िवसर पडला न हता. प ाशीकडे झुकलेला ाळू िपता,
पंचिवशीतला नवमतवादी पु , या िप याने एका अ पवय क कु मा रके शी के लेले ल
आिण या ल ाला मुलाकडू नच होणारा िवरोध, हा सं ाम ि िच ण व त वदशन या
दो ही दृ नी लेखका या कलािवकासाला भरपूर अवसर देणारा आहे, असे मला िनि त
वाटत होते. ‘स गु ’ या आधाराने िलहावया या कादंबरीची मी मधूनमधून मनात
मांडणीही क न पाहत होतो. पण–

लेखकाची लहर राजापूर या गंगेसारखी असते क काय कु णाला ठाऊक. िनदान माझा
तरी अनुभव तसा आहे. एखादी नवी क पना सुचली हणजे मा या मनात ितचा इत या
झपा ाने िवकास होतो, ितची िनरिनरा या रीतीने मांडणी क न पाह याने आिण
वाचकाला ि य होईल, अशा रीतीने ितला सजिव यात मी इतका गुंग होऊन जातो क ,
या अवधीत मला दुसरे काहीच सुचत नाही. दवाळीकरता आणून ठे वले या फटाक ा
पािह यानंतर बाळगोपाळांचे फराळाकडेसु ा ल लागत नाही ना, तशी माझी ि थती
होते. माझे मन या एकाच क पनेने भारावून जाते, ते अगदी धुंद होते. अशा ि थतीत
य लेखनाला ारं भ कर याइतके शारी रक व मानिसक वा य िमळाले, तर लेखन
िवल ण वेगाने करता येत.े एवढेच न हे तर िलिहताना होणा या अिनवचनीय
आनंदाचाही मनसो आ वाद घेता येतो. पण कु ठ याही ावहा रक कारणामुळे कं वा
अडचणीमुळे क पने या या पिह या रं गाचा भंग झाला हणजे मा मला चटकन
ित याशी पु हा खेळावेसे वाटत नाही. मध या काळात ब धा दुसरी एखादी नवी क पना
मला सुचलेली असते. ित याशी डा कर यात मा या मनाला नावी याचा िवल ण
आनंद िमळू लागतो. यामुळे एकदा मागे पडलेली क पना कं वा कथा पु कळदा मु या
कळी माणे जाग या जागी सुकून जाते. कादंब या, कथा, लघुिनबंध वगैरचे असे अनेक
अधवट तयार के लेले छोटे-मोठे आराखडे मी सं ही ठे वून देतो आिण वत:ची समजूत
घालतो, ‘दर मिह याला लागणा या खचापुरती िमळकत जोपयत मनु याला होत आहे
तोपयत तो बँकेत ठे व हणून ठे वले या आप या पैशाला कशाला हात लावील? ही सारी
बुडीत ठे व आहे,’ असे माझे दुसरे मन कु रकु रत या वेळी हणत असते ही गो िनराळी.
पिहले मन याची कधीच पवा करीत नाही.

‘ रकामा दे हारा’ ही या बँकेतच कायम जमा झाली असती. कारण १९३० पासून
१९३८ पयत मो ा त परतेने मी या कथानकािवषयी पु हा कधी िवचार के याचे मला
आठवत नाही. १९३८ या एि लम ये ‘हंस िप चस’ या ‘ चारी’ िच ाचे िच ण सु
झाले. याच वेळी दुसरे िच घे याची कपंनीला ज र अस यामुळे याकरता ‘अमृत’ ची
िनवड होऊन बोलपटाची गाणी रच याकरता मी मु ाम पु या न को हापुरला आलो. पुढे
१९४१ साली ‘नवयुग’ कं पनीकडू न पड ावर आले या ‘अमृत’ मधली काही गाणी– ‘गाइ
चं का, गाइ गोिपका’, ‘गमे सिख अंध मला हा भृंग’ वगैरे याच वेळी िलिहली गेली.
‘अमृत’ ची कथा पिह यापासूनच बाबूराव पढारकरांची आवडती होती. या वेळी ते
बा पाची भूिमका क न िशवाय िच ाचे द दशनही करणार होते.

पण आय या वेळी बाबूराव आजारी पडले. मे मिहना हां हां हणता उजाडला.

टु िडओबाहेर या देखा ाचे िच ण गोमंतकात कं वा दि ण कोकणात करणे आव यक
होते आिण तेही पाऊस सु हो यापूव . बाबूरावां या कृ ती या दृ ीने यांना हा
लांब या वासाचा व द दशनाचा ास सोसेल ही गो श यते या कोटीतली वाटेना.
यामुळे शेवटी ‘अमृत’ लांबणीवर टाक यात आले.

पण काही झाले तरी दुसरे कथानक कं पनीला हवेच होते. मी पु याला जायला िनघालो
ते हा बाबूराव मला हणाले, ‘भाऊसाहेब, या वेळी आप याला काही बाहेरची माणसं
िमळ यासारखी नाहीत. तुम या न ा कथेत मी, साळवी, दामूआ णा आिण ज र तर
िवनायक एव ाच मुख पु षां या भूिमका असा ात आिण इं दराबाई व मीना ी
यां या मु य ी भूिमका असा ात. करकोळ पा े वाढली तरी चालतील. पण– िन हे
पहा, कथानक कौटुंिबक असेल तर अिधक बरं ! हे नवं िच काही झालं तरी आप याला
जुलैत सु करायला हवं हं!’

बाबूरांवाचा िनरोप घेऊन मी पु याला गेलो. एक दोन अगदी नवीन अशा कथासू ांचा
काही दवस िवचारही के ला, पण कं पनीपाशी असले या पा ां या दृ ीने ती माझी मलाच
अयो य वाटू लागली. िच पटकथेम ये जुळवाजुळवीचा कं वा बनवाबनवीचा भाग बराच
असतो हे खरे . पण ितचा आ मा का , कथा, नाटक कं वा कादंबरी यां याइतकाच सजीव
असावा, लेखका या अंत:करणाला चाटू न गेले या क पना-भावनातून कं वा याला
यां यािवषयी काही िवशेष वाटते, अशा सामािजक सुखदु:खातूनच यांचा उगम हावा,
असे मला पिह यापासून वाटत आले आहे. यामुळे पड ावर कु ठ या कु ठ या गो ी
लोकि य होतात हे िनि त क न या अनुरोधाने कथा रचीत जाणे मला कधीच जमत
नाही. पु याला गे यावर बाबूरावांची जी प े येत यात ‘नवी गो कु ठपयत आली आहे?’
हा एक कायमचा असेच. आता काय करावे या िवचारात मी पडलो. हातात तर
काहीच िश लक नाही, असे वाटू लाग यावर मला मा या बँकेत या िशलके ची आठवण
झाली. आठ वषापूव मनात बरे चसे फु ललेले ‘ रका या दे हा या’चे कथानक एकदम
मा या डो यांपुढे उभे रािहले.

मध या आठ वषात या िविवध अनुभवांचे सं कार मूळ कथेवर क न मी हे कथानक पूण

व पात जे हा डो यापुढे आणले ते हा तीनशे-साडेतीनशे पृ ां या िव तारािशवाय ते
कादंबरीत प रणामकारक रीतीने मांडणे श य नाही, अशी माझी खा ी झाली. पु हा मी
गडबडू न गेलो. मला िनकड होती ती िच पटा या कथेची, कादंबरी या कथानकाची नाही
आिण मी जे कथानक मनात पूण करीत आणले होते ती काही शे-प ास पानांची दीघकथा
न हती. या या रं गतीला तीनशे पृ े अपुरी पडतील असे मला वाटत होते, ते कथानक
द दशक तरी बारा-तेरा हजार फु टांत ( या वेळी अकरा हजारांचे स याचे बंधन न हते.)
पड ावर वि थत कसे मांडू शके ल? या शंकेने ाकू ळ होऊन मी िवचार क लागलो;
ते हा कथानकात या सुशीला, पु पा व तारा या तीन नाियकांपैक सुशीलेलाच ाधा य
देऊन कथेची मांडणी के ली, तर ती तं व रस या दो ही दृ नी िच कथेला उपकारक
ठरे ल अशी माझी खा ी झाली. ही मांडणी करताना, िवशेषत: अशोक, पु पा व तारा
यां या जीवनकथेचा उ राध नाइलाजाने बाजूला काढू न ठे वताना, मा या मनाची तगमग
झा यावाचून रािहली नाही. मी वत:शी हणत होतो, लघुकथेतून िवकिसत झाले या पण
कादंबरीचे िवशाल व प नसले या या दीघकथेतून चांगली िच कथा िनमाण होईल.
िच पटाचे आयु य काय, फार तर वष दोन वष असते. ते संपले हणजे आप या मूळ
क पने माणे या कथानकावर आपण एक तीनशे-साडेतीनशे पृ ांची सुरेख कादंबरी िल न
काढू .

मी मूळ या कथानकात के लेला हा बदल िच पटा या दृ ीने बरोबर होता, याचा मला
त काळ अनुभव आला. बाबूराव व िवनायकराव या दोघांनाही मी तयार के लेली ‘देवता’
आवडली. ही कथा दु:खा त होणे अप रहाय आहे असे मला वाटत होते. पण े कां या
आवडीिनवडीशी बाबूरावांचा मा यापे ा कतीतरी पट ना अिधक प रचय होता. अशोक,
पु पा, दासोपंत व सुशीला या सवाचे मीलन े कांना अिधक आवडेल, असे यांचे मत
पडले. या माणे शेवटचा रे िडओचा वेश– सुशीला रे िडओवर गाते आिण ितला शोधून
शोधून िनराश होऊन गेले या ित या नातलगांना ितचे गाणे ऐकू न ितचा प ा लागतो– मी
िलिहला. तो िच पटसृ ीत कती लोकि य झाला हे ‘वसंत’ सार या बोलपटातून या
लृ ीचे पुढे जे अनुकरण कर यात आले याव न सहज दसून येईल.

पण कु ठलीही कथा कं पनीला पसंत पड याने िच पटकथालेखकाचे काम संपत नाही,

उलट या वेळीच या या कामाला खरी सु वात होते, असे हणायला हरकत नाही.
िवनायकरावांची खु कथेिवषयी काही त ार न हती. पण बाबूरावांनी अशोकाचे काम
करावे ही माझी क पना काही यांना त काळ पसंत पडली नाही. बाबूरावांचा चेहरा व
डोळे नायका या कामाला अनुकूल नाहीत असे यांचे हणणे पडले. उलट ‘छाये’तले
‘अतुल’चे काम पा न बाबूरावां यासार या अिभजात अिभनय-कौश य अंगी असले या
नटाला मोठमो ा द दशकांनी आ ापयत खलपु षापे ा िभ अशा कारची भूिमका
दे याचा य का के ला नाही, हे कोडे काही के या मला उलगडत न हते. ‘देवते’–
पूव या ‘ ेमवीर’, ‘ वाला’ व ‘ चारी’ या तीन हंसिच ांत बाबूरावांना कामच
िमळाले न हते. यां यासार या पिह या तीचा नट वष-दीडवष रकामा राहावा, ही
गो पुन:पु हा मा या मनात डाचत होती. दहा हजार प डांची नोट जवळ असून ितची
मोड िमळत नाही हणून एका मो ा शहरात उपाशी राहा ा लागले या मनु याचे माक
वेनने वणन के ले आहे, तसे होत होते हे. बाबूरावांना हमखास भूिमका िमळावी हणून
खलपु ष नसले या सा यासु या सामािजक कथानकात तो ओढू न ताणून िनमाण क न
कथेची अवा तवता वाढिव याची मला मुळीच इ छा न हती. अशा प रि थतीत मला
एकच माग मोकळा होता, तो हणजे बाबूरावांना नायक क पून कथा िलिहणे. ‘देवते’म ये
मी ते के ले आिण े क आपले सव पूव ह िवस न बाबूरावां या सो वल भूिमके चे
रिसकतेने वागत करतील क काय ही िवनायकरावांनी थम घेतलेली शंका पड ावर
िनराधार ठरली. कथेत या अशोक या मानाने बाबूराव थोडे वय क वाटत आिण मूळ
कथेत यां या वभाविच ात जे मादव आहे ते यां या मु व े र फारसे ित बंिबत झालेले
दसत नसे. पण िनसगाने मनु याचे वैर साध यामुळे उ प झालेले दोष सोडू न दले, तर
बुि मान नट आप याला अनु प नसलेली भूिमकासु ा अिभनया या जादूने कती सजीव
क शकतो, याचा पुरावाच बाबूरावांनी अशोक या पाने े कांना सादर के ला असे
हणायला हरकत नाही. ‘पड ावरचा बदमाश सुधारला’ अस या िच पटसृ ीत या इतर
अितरे कांना शोभणा या जािहरातीमुळे बाबूरावां या या कतृ वाचे लोकांना यावेळी
िततके से कौतुक करावेसे वाटले नसेल. पण बाबूरावां या अिभनयािवषयीचा आपला
िव ास अनाठायी न हता. अशी माझी िच ाची पिहली क ी त पाहताच खा ी झाली.
‘देवता’ आवडले या एका े काने यावेळी मला िलिहले होते, ‘गणपतराव जोशी, हॅ लेट
आिण तुकाराम या अ यंत िभ अशा भूिमका जशा सार याच कौश याने रं गभूमीवर
मू तमंत उ या करीत, या माणे बाबूराव पढारकरांनी डॉ टर अतुल व ोफे सर अशोक
या तुम या िच ांत या अगदी िनरिनरा या व पा या भूिमका आप या अिभनयाने
पड ावर सार याच आकषक के या आहेत.’

‘देवता’ या िच पटामुळे बाबूराव पिह या तीचे अ पैलू नट आहेत, ही मला पूणपणे

माहीत असलेली गो मी े कां या डो यांपयत नेऊन पोहोचिवली. सुदव ै ाने याच वेळी
मला दुसरा एक िवल ण शोध लागला. तो हणजे बाबूरावां या तोडीचाच दुसरा एक
गुणी नट आप या कं पनीत असून याचा आप याला प ाही नाही हा होय. साळवी हेच ते
नट होत. ‘ ेमवीर’ व ‘ चारी’ या िच पटांत या एक ठरावीक वेड असले या
नाियके या िप या या साळव या भूिमका पा न माझा यां या अिभनयचातुयािवषयी
फारसा अनुकूल ह झाला न हता. बापा या भूिमकांचा म ाच साळव नी घेतला आहे–
मग तो बाप नायकाचा असो अथवा नाियके चा असो– अशी या वेळी आम या कं पनीत
सवाचीच समजूत होती. मी यां याकरता जी दासोपंताची भूिमका िलिहली ती याच
क पनेन.े मा ही भूिमका िलिहताना रा न रा न माझे मन अ व थ होत होते.
वभाविच णा या सू मते या दृ ीने दासोपंत ही भूिमका अशोकपे ा अिधक गुंतागुंतीची
व अिभनयाला अिधक अवघड अशी होत होती. अशोकला े कांची संपूण सहानुभूती
िमळिवणे सोपे होते. तो यां या क पनेला पटेल असाच नायक होता. पण दासोपंत हा
जसा खलपु ष नाही तसा तो े कां या परं परागत क पनां या चौकटीत बसणारा व
यामुळे सहज सहानुभूती िनमाण क शकणारा नायकही नाही, हे मला उघड उघड
दसत होते. भावना व हटवादीपणा, आ मवंचना व उ कट ेम कर याची श इ यादी
पर परिवरोधी गुणांचे िम ण असलेला, प ाशीकडे झुकलेला एक सवसामा य स दय
ौढ मनु य असेच यांचे वणन करता येईल. ी ेमाइतक च यांची वा स याची भूकही
अतृ आहे. तो सुशीलेसार या आपली मुलगी शोभेल अशा कु मा रके शी ल करतो ते
काही के वळ ीसुखाकरता नाही. या सुखाइतक च याची अप यसुखाची लालसाही ती
आहे. ‘शाकुं तला’तला दु यंत सहा ा अंकात शकुं तले या िवरहाने तळमळत असतो. या
िवरहकालात तो फ ित याच मूत चे चंतन करतो. पण पुढे सात ा अंकात मारीच
ऋष या आ मात सवदमन जे हा या या दृ ीला पडतो ते हा ‘ध या तदंगरजसा
मिलनी भवि त’– धुळीने माखले या बालकां या संसगाने यांची अंगे मलीन होतात ते
खरोखर भा यवान होत– हा उ ार या या त डातून बाहेर पड यावाचून राहत नाही.
पंचिवशीत या त णाला ेयसीइतके जगात दुसरे काही उ मादक असू शके ल असे वाटत
नाही, हे वाभािवकच आहे. पण ौढ पु षा या मनात ीसहवासाइतक च
अप यसुखाची इ छाही ती तेने ादुभूत होते. या वयात के वळ कं कणरवाने पु षाचे मन
आनं दत होत नाही. या कं कणांना घुंगरवा याची जोड िमळावी लागते. ‘चुंबन’ या
श दातली अवीट गोडी दुस याही एका श दात आहे अशी ौढ पु षां या मनाची खा ी
होऊन चुकलेली असते; तो श द हणजे ‘पापा’.

‘शारदे’तला भुजंगनाथ, ‘कुं कू ’तला काकासाहेब आिण ‘देवते’तला दासोपंत हे ितघेही

आप यापे ा वयाने फार लहान असले या मुलीशी ल कर याचा अ हास करतात हे खरे .
पण या ितघां या वभावां या बैठक त मा सा यापे ा वैष यच अिधक आहे.
दासोपंता या वभावरे खेत कामुकता कं वा पु षाचा अहंकार या गो ना मी ाधा य
दले न हते. इराणात पंचवीस वष एकलक डेपणाने काढ यामुळे वभावात आलेला
िवि पणा, वत: या मुलाला खेळिव याची कधीच संधी न िमळा यामुळे अतृ
वा स याने उ प होणारी आतता, पोटासाठी दूर देशात दीघकाल राहावे लाग यामुळे
या अनेक सुखांना आपण मुकलो आहोत, ती श य ितत या लवकर िमळावी अशी मनाला
वाटणारी अधीरता; इ या दकां या जोडीला परदेशात जाऊनही कायम रािहलेला
सनातनीपणा, मूळ कृ तीतला व छंद खळखळणारा ेमळपणा इ यादी छटाही या
िच णात मी िमि त के या हो या. एकरं गी भूिमका– मग ती स नाची असो वा दुजनाची
असो, गंभीर असो वा िवनोदी असो– अिभनयाने मू तमंत उभी करणे यात या यात सोपे
असते. साळवी ती क शकतील असे मला वाटत होते, पण दासोपंता यासारखी ब रं गी
भूिमका– आिण तीही पर परिवरोधी छटांनी भरलेली यांना साधेल कं वा काय यािवषयी
मी साशंक होतो.

पण या दवशी ‘देवता’ मी थम पड ावर पािहली या दवशी मी च कत होऊन गेलो.

दासोपंता या भूिमके तले सव बारकावे साळव नी अ यंत चतुरपणाने कट के ले होते.
मु ापालट, वरपालट, चालणे, बोलणे, उभे राहणे, एक ना अनेक साधनांनी यांनी माझा
दासोपंत इतका सजीव क न दाखिवला होता क ते वभाविच वाटत न हते. तो
तुम या-आम यासारखा अनेक गुण-दोषांनी प रपूण असा एक संसारी मनु य वाटत होता.

या दवशी बाबूरावां या माणे साळवीही माझे एक अ यंत आवडते नट– यां यासाठी
हौसेने नवीन भूिमकािन मती करावी आिण यां या अिभनयचातुयाला प रपूण अवसर
दे याइतक एखादी वभावरे खा रं गवावी असे लेखकाला वाटू लागते असे नट– झाले.
दुदवाने िच पटसृ ीत लेखकाचे िन मती वातं य अ यंत मया दत अस यामुळे मी
संकि पले या साळवी या सव भूिमका अ ािप पड ावर आले या नाहीत हे खरे , पण,
‘अमृत’ मधला ‘बा पा’ आिण ‘माझा बाळ’ मधील ‘मनोहर’ याचे यश हे के वळ लेखकाचे
कं वा द दशकाचे यश न हे. यात नटाचाही वाटा– फार मोठा वाटा– आहे. बाबूराव
आिण साळवी या दोघां या िविश अिभनयकौश यावर आधारलेली एक गंभीर
सामािजक कथा कतीतरी दवसांपासून मा या मनात घोळत आहे. या कथेतील नाियका
फारशी सु प नसली तरी चालेल. ितला नाचगाणे येत नसले तरीही हरकत नाही.
कं ब ना ते येत नसले तरच अिधक बरं . या दोन ितभासंप नटां यासमोर
आ मिव ासाने उभे राह याइतके अिभनयकौश य ित या अंगी असले हणजे ब स आहे.
सबंध िच पटात एकही गाणे न घालता आिण याला कु ठ याही कारची िवनोदी ठगळे
न जोडता या तीन भूिमकांवर तो यश वी करता येईल, अशी माझी खा ी आहे.

साळव नी दासोपंताची भूिमका अ यंत कौश याने के यामुळे ‘देवता’ यश वी होणार

यािवषयी मला शंका उरली न हती. पण हा िच पट जुना होऊन गे यावर
पूवसंक पा माणे याचे कथानक वाढवून मनासारखी तीनशे पृ ांची कादंबरी िलहायची
अशा िवचारात मी असताना िच पटाबरोबरच याची कादंबरीही कािशत हावी, अशी
क पना कु णीतरी काढली. बाबूरावांनी ती उचलून धरली िन मलाही ती एका दृ ीने
वागताह वाटली. आपण पुढे जी मोठी कादंबरी िलहायचा बेत करतोय तो आप या
नेहमी या ापा-तापात के हा पार पडेल कु णाला ठाऊक, माणसाला जे करायचे नसते ते
तो उ ावर टाक त असतो, असा काहीतरी िवचार करीत बाबूरावां या हण याला मी
होकार दला.

मा कादंबरी िलहायचे न झा यावर मा यापुढे एक िनराळाच द हणून उभा

रािहला. कादंबरी या संकि पत कथाभागात बरीच काटछाट क न मी ही िच कथा तयार
के ली होती. आता मूळ आराख ा माणे आपण कादंबरी िलिहली तरी ित यात व
िच कथेत पडलेला िवल ण फरक पा न लोक िवनायकरावांना िवनाकारण दोष देतील,
असे मला वाटू लागले. भरीत भर हणून िच मुंबईला कािशत हो याची वेळ अपे ेपे ा
बरीच अलीकडे आली. अवघा एक मिहना मधे उरला. या एका मिह यांत तीनशे पानांची
कादंबरी िल न ती िच पटाबरोबर कािशत करणे सव वी अश य नसले तरी बरे च
अवघड होते. िशवाय िवनायकरावांनी हे िच खरोखरच चांगले घेतले होते. अशा
ि थतीत व छंदाने िलिहले या मा या कादंबरीमुळे अनेक बंधने सांभाळू न यांनी के ले या
द दशनावर टीका हो याचा संग येऊ नये अशी द ता घेणे, हे माझे कत होते.

या सव गो चा िवचार करता करता मला वाटले, िच कथेला ध नच आपण कादंबरी

िलिहणे अिधक ेय कर होईल. यामुळे मूळ या संकि पत कादंबरीतला वाचकांना
नावी यपूण वाटेल असा कथाभाग बाजूला ठे वावा लागेल हे खरे . पण
िवनायकरावां यावर अकारण होणारा अ याय यामुळेच िनि त टळे ल. िशवाय कादंबरी
लहान झा यामुळे िच पटाबरोबर ती न कािशत होऊ शके ल. हा िवचार कायम
होताच एके दवशी मी िलहायला बसलो आिण नऊ दवसांत या कादंबरीचे लेखन
संपिवले. मूळची कादंबरी मी िनवेदनप तीने िलिहणार होतो. िच पटकथेत नसलेला
भाग ित यात येणार अस यामुळे ती प ती ित या स दयाला उपकारकच ठरली असती.
पण आता िच कथे या अनुरोधानेच मी कादंबरीची मांडणी करायचे ठरिव यामुळे मला
या दृ ीने िनवेदनप ती फारशी रसप रपोषक वाटेना. या आ मिनवेदनप तीचा
अंगीकार के यामुळे या कादंबरीची अनेकांनी तुती के ली ितचा उगम मा या मनात अशा
रीतीने झाला. गरज ही नुस या क पकतेचीच न हे तर तं ाचीही जननी आहे यांत शंका
नाही.

मूळ कादंबरीचे ‘ रकामा दे हारा’ हे नाव मी कधीच िनि त क न टाकले होते. ‘नावात
काय आहे?’ असा करणारे लोक अरिसक असावेत, असे मला नेहमीच वाटते. नावात
मी कादंबरीत न िलिहले या कतीतरी गो ी मला दसत हो या. ख याखु या मानवी
मू यांना पारखा झालेला, परं परागत जीवनमू यांची आंधळे पणाने पूजा करीत सुटलेला,
स याला पायदळी तुडवून स े या पायावर डोके ठे वणारा, माणुसक कडे पाठ फरवून
पैशामागे धावणारा, ि म वाचा िवकास आ मवंचनेने होत नाही. तो
आ मपरी णानेच होऊ शकतो, या त वाचा संपूण िवसर पडलेला, आजचा माझा अभागी
समाज या रका या दे हा यांं या पाने मा या डो यांपुढे पुन:पु हा उभा राहत होता.
मी दुस या अनेक नावांचा िवचार के ला. पण यातले कु ठलेही नाव मला ‘ रकामा दे हारा’
या नावाइतके आकषक आिण अथपूण वाटेना. माझे िम ी. दलाल यांना मी मुखपृ ा या
िच ाची क पना जे हा िल न पाठवली ते हा मा या डो यांपुढे एकच दृ य एकसारखे
उभे राहत होते– ‘एक भ सुंदर दे हारा फु लांनी अगदी झाकू न गेला आहे. हजारो हात–
ि यांचे आिण पु षांचे– अहमहिमके ने या दे हा यावर फु ले वाहत आहेत. पण िजची पूजा
करायला आपण आलो आहोत, ती मूत च या दे हा यात नाही याची शु मा
यां यापैक एकालाही नाही. ती पू य मूत दे हा यातून के हाच बाहेर फे कू न दली गेली
आहे आिण ती पायांखाली तुडवून आपण पूजा कर याकरता पुढे जात आहोत, हे या
अंधभ ां या यानातही येत नाही.

या कादंबरीतले फारसे मह वाचे न वाटणारे कॉलेज या ि ि सपलसारखे वभाविच

घेतले तरी या या िच णातसु ा ही व तुि थती मी सूिचत के ली आहे, असे दसून येईल.
अशोकवर आलेला आरोप सव वी खरा आहे अशी वत:ची खा ी हो या या आधीच
ि ि सपलसारखी वभावत: सालस असलेली आिण अशोकवर गु व सहकारी या दुहरे ी
ना याने ेम करणारी समाजातली एक िति त या या रािजना याची मागणी
करते. ‘सं था जगली पािहजे’ या एकाच दृ ीने हा ि ि सपल िवचार करतो. कु ठ याही
सु िति त सं थेला समाजाचा रोष अंगावर ओढवून भाग यासारखे नसते. मा
समाजाला खूष ठे व याकरता संगी स याकडे कानाडोळा करावा लागला कं वा
माणुसक चा चोळामोळा झाला तरी ते ितला चालू शकते. कु ठ याही आणीबाणी या
संगी मनु याने जी बाजू यायची ती मानवी मू यांची कसोटी लावूनच घेतली पािहजे.
पैसा- ित ा-पांिड य इ यादी ावहा रक मू ये ही जीवनसुवणाचा िनकष होऊ शकत
नाहीत, हे ि ि सपलसारखा स न पंिडत अशा वेळी सहज िवस शकतो. या
ि ि सपलसाहेबांनी बी.ए. या वगात ‘आॅथे लो’ िशकिवताना अनेकदा िव ा याचे डोळे
ओले क न सोडले असतील. एका दु मनु याने एका हात मालाची अदलाबदल क न
एका सा वी या पाित यािवषयी ित या पती या मनात दा ण संशय कसा िनमाण के ला
हे रसाळपणे सांगताना यांनी आप या व ृ वाची िशक त के ली असेल. पण यांचे हे
पोपटपंचीचे ान अशोकवर आरोप येतो ते हा मा लुळे पडते. जणू काही पांिड य हे
उ करता आहे, कृ तीकरता नाहीच असे ते वागतात; आिण या सं थेचे पािव य टकावे
हणून अशोकला ते संशयाचासु ा फायदा देत नाहीत, ती सं था िप ान् िप ा तशीच
रा शके ल क काय कं ब ना पािव याचा बिडवार माजिव याइतके ितचे अंतरं ग उदा
आहे कं वा काय याचा ते णभरही िवचार क शकत नाहीत. मोठमो ा सं था
येयवादी महा यां या फू त तून आिण यागातूनच िनमाण होतात हे खरे . पण पै-पै
क न पैसा िमळिवणा या बापा या क ाची क पना आय या िबळात नागोबा होणा या
या या गभ ीमंत मुलाला जशी येत नाही, या माणे कु ठ याही सं थे या सं थापकांचा
येयवाद ती चालवणा या पुढ या िपढी या आचरणात उतरत नाही. सं थेचा उ वल
येयवाद ब धा एक िपढीभरच टकतो. दुस या िपढीला तो िहणकस झा यािशवाय राहत
नाही. मोठमोठी उ प े असणा या देवळां माणे अशा सं थांची अव था होत जाते.
महारा ात सावजिनक जीवना या अगदी अ भागी असले या अनेक सं थांचे गे या तीन
िप ांचे इितहास पािहले, तर पिह या िपढीची येयाची पताका ितस या िपढीला उपयु
लंगोटी हणून वापर यात येत आहे, असे दसून येईल. रा ा या उ ाराक रता त ण िपढी
िविश सं कारांनी यु हायला हवी हणून काढले या िश णसं थांना आज कारकू न
िनमाण करणा या कारखा याचे व प आले आहे. वनराजाने िजथे व छंद िवहार
करायचा या वतं अर याला मढरां या क डवा ाचे व प यावे, यापे ा अिधक
दुदवाची गो कोणती असू शके ल? पुढे पुढे हा दुबळे पणा लपिव याकरता ‘सं था जगली
पािहजे’ हे सू फार उपयोगी पडते, असा सव सं थाचालकांचा अनुभव आहे. पण िनज व
सं थे या िचरजीवनापे ा सजीव सं थेचा अपमृ यु शतपट नी े असतो, तो फू त ची
द योत अमर ठे वून समाजाला गतीचा माग दाखवू शकतो, हे यां या यानात
कधीच येत नाही. आप या मूळ या येयापासून युत झाले या आिण ठरावीक चाकोरीतून
जाणा या अस या सं थांम ये साहिजकच दोन कार या साधूंचा लवकरच वेश होतो.
पािहले संिधसाधू आिण दुसरे वाथसाधू. लोकशाहीचा जयजयकार करीत हे दांिभक लोक
सं थेत या मूठभर िन ावंत सेवकांची सहज गळचेपी क शकतात. टो या के यािशवाय
चोरांचे वहार चालू शकत नाहीत, उलट तप ाला एका तातच यानधारणा करणे
आवडते, या िनयमाला अनुस न अस या सं थांत वाथसाधूंचे कं पू झटकन् तयार होतात
व स न माणसे एके कटी रािह यामुळे हे कु टल कं पू यांचा लीलेने पराभव क शकतात.
कु ठलीही सं था या– मग मी िश ण साराकरता काढलेली शाळा असो, समाजसेवेकरता
काढलेला आ म असो, अथवा रा ाला जागृत कर याकरता काढलेले वृ प असो–
उ के माणे ितचा पिहला तेज वी अिव कार संपला क ितचे पाषाणात पांतर होते. पण
हे कटू स य अशोकवर ेम करणा या या या वयोवृ आिण ानवृ ि ि सपललासु ा
कळू शकत नाही आिण कदािचत ते याला कळले असले तरी याला ते वळू शकत नाही.
मू तपूजकाची ा हणजे दगडाची पूजा करणा या अडाणी रानटी मनु याची िभ ी
भ न हे, जीवनात या स याचा, स दयाचा आिण मांग याचा याला सा ा कार झाला
आहे, अशा बुि वंता या भावनेचा तो वाभािवक आिव कार आहे हे या िबचा याला
कळले असते, तर एका णाधात तो मू तपूजकाचा मू तभंजक झाला असता. जुन,े फाटके
कपडे या माणे आपण फे कू न देतो, या माणे जु या, िन पयोगी सं थांचाही याग करणे
समाजिहता या दृ ीने अंती ेय कर ठरते, हे याला पटले असते. पण आज या जगात हे
घडत नाही. आप या समाजात हे तेज वी दृ य सहसा दसत नाही. उ ा या देवापे ा
काल या दगडाला फु ले वाह यातच आ हाला अजून कृ यकृ यता वाटते.

कादंबरी या मूळ या आराख ात तारा या वभाविच णाला सुशीला व पु पा

यां याइतके च मह व होते. पण एका ता हा िच कथे या तं ाचा आ मा अस यामुळे
साहिजकच िच पटात ितला गौण थान ा झाले. कथानकात या म यवत घटने या
िवकासाला मदत करणारा एक दुवा एवढीच स या या कादंबरी या वाचकाला ितची
कं मत वाट याचा संभव आहे. पण मा या डो यांपुढे जी तारा उभी होती ित या
डो यांतून वाहणा या एके का अ ूत मी ी-जाती या मूक दु:खांची अनंत िव े पाहत
होतो.

एक अभागी, अनाथ अबला हणून तारा आ मात येत.े ितथे अशोक ितला दसतो. ितचा
देव ितला भेटतो. आतापयत ीकडे एक उपभोग यो य सुरेख पुतळी हणून पाहणारे
अनेक पु ष ितला भेटले होते. पण ीला ामािणकपणाने देवता मानणारा ित या
आयु यातला अशोक हा पिहलाच पु ष असतो. ित या मनात या यािवषयी उ कट भ
उ प होते. ही भ एका अतृ त ण मनाची अस यामुळे नकळत ती ीती या
व पात कट हावी यात नवल कसले? अशोकचा ह ाचा सहवास या ज मी आप याला
लाभणे श य नाही, हे ताराला कळत न हते, असे थोडेच आहे? पण िज हा या या
अभावी तडफडत असले या आिण ेमा या ओझर या पशासाठी भुकेले या ित या
मनाला हा िवचार कती वेळ आव न ध शकणार होता? ेमाला आप या मागावरचे
काटेकुटे आिण खाचखळगे दसत नाहीत हणूनच याला आंधळे हणायचे. के वळ आप या
मना या समाधानासाठी अशोकला कधीही पाठवायची नाहीत अशी ेमप े तारा िल
लागते. ती या या दृ ीस पडावीत अशीसु ा ितची थम इ छा नसते. लहान मुले
बा ला-बा लीचे ल लावताना यात जशी ख या ल समारं भाइतक रं गून जातात,
तशीच ितची ही आ मतृ ीची बािलश पण का मय क् ऌ ी असते. अशोकवर दु न ेम
करताना ताराला पुराणांतरी या कु जेची ब धा आठवण झाली नसेल. पण या कु प
 णियनीचे ीकृ णावर राधा आिण ि मणी यां याइतके च उ कट ेम न हते काय?

मा वैवािहक पािव या या पूजेचे अह नश तोम माजिवणारा समाज अस या िन पाप

पण लोकिवल ण ीतीकडे सहसा सहानुभूतीने पाहत नाही. तो ितची महापातकात
गणना करतो. ेम करणे हा यौवनाचा ज मिस ह आहे, याची जाणीव ौढ
समाजपु षाला िचतच होते. आ मात आ यासाठी आले या अनाथ मुलीने ितथे सुतक
चेह याने रा न एखा ा पोटभ िव ेचे अथवा कलेचे िश ण घे यापलीकडे पाऊल
टाकता कामा नये अशीच समजूत असली सं था चालिवणा या अनेक स नांची असते. ही
माणसे थोडी-फार भूतदयेने े रत झालेली असतात हे कु णीही मा य करील. पण दया
हणजे याय न हे. दया वभावत:च दुबळी असते, याय नेहमीच लढाऊ असतो, दयेला
समाजाचे सव संकेत– मग ते कतीही मूखपणाचे अथवा रा सी असोत– मा य करावे
लागतात. पण दुबळांचे बळी घेणा या अघोर श िव ह यार उपसणे, हेच यायाचे
जीिवतकाय असते.

एकांतात तारा अशोकिवषयी या भावना मनात आणत होती, यांचा प र फोट करणारे
ितचे एक प चंतोपंता या कारवायांनी कॉलेज या िनयामकमंडळापुढे येत.े
समाजात या सुबु आिण सुखव तू लोकांचा भरणा अशा सावजिनक सं थां या
चालकमंडळात असतो, अशी सवाची समजूत आहे. पण या बुि वंतांपैक एकही महाभाग
ताराकडे सहानुभूतीने पा शकत नाही. ताराचे ते प हणजे जणू काही ित या
िभचाराचा पुरावाच आहे, असे गृहीत ध न हे सव नीितशा ित यावर व अशोकवर
आग पाखडतात. यां यापैक क येकांचा ोफे सर हणून मानसशा ाशी िनकट प रचय
असेल. क येकांना डॉ टर या ना याने ीजीवन अगदी जवळू न पाहायला िमळाले असेल,
क येकांना मेघदूतापासून िवरहतरं गापयत या ेम का ातले सरस भाग अगदी त डपाठ
येत असतील, पण तारा व अशोक यांना णाधात गु हेगार ठरिवताना यांचे ते ान, ते
अनुभव आिण ती रिसकता यातली एकही गो यां याआड येत नाही. अवनत समाजाचे
मोठे दुदव हेच असते. याची बु ी आिण भावना यां याम ये एक गगनचुंबी भंत िनमाण
होते. याचा प रणाम असा होतो क , याला कु ठ याही गो ीवर पांिड यपूण वादिववाद
करता येतात. पण या वादिववादातून जो िनणय िनघेल या माणे आचरण कर याचे
साम य मा याला कट करता येत नाही. असला समाज वरवर सुसं कृ त भासतो. पण
समाजाचे अगदी खालचे थरसु ा सुखी आिण गत होतील अशा कार या मागाचा
अवलंब करणे, हे जे िजवंत सं कृ तीचे ल ण ते मा या समाजा या पुढारीवगात
अभाव पानेच आढळते. ‘ततो यु ाय यु य व’ या गीतेत या तीन श दांवर त बल तीन
तास सुंदर वचन झोडू न शेवटी साप िनघा यामुळे ो यांत थोडासा ग धळ उ प
होताच सभा थानातून पिह यांदा पोबारा करणा या एका पंिडताची अशा वेळी मला
नेहमी आठवण होते. आमचा गांधीवाद, आमचे सुधारणा ेम, आमचा भारतीय सं कृ तीचा
अिभमान, आमचे ांितगीतांचे जयगान– कोणतीही गो या, पांिड य दशन हा आ ही
याचा िनकष मानतो, अनुभूती कं वा आचरण यांना या दशनाइतक िचत कं मत
 दली जाते. यामुळेच आम या पायात अजून अ पृ यतेसार या वीस वीस शतका या
गंजले या सामािजक शृंखला खळखळत आहेत, को वधी हात गेली दीडशे वष पाच
हजार मैलांव न रा य करणा या एका छो ा पोलादी चौकटीत अडकू न अगितक होऊन
बसले आहेत.

अधागवायूने अंथ णाला िखळले या रो या माणे या समाजाची ि थती होते, तो

ांितपथावर– मग ती ांती कोण याही कारची अथवा व पाची असो– क न क न
कतीशी गती करणार? ऐिहक सुख हे सवसामा य मनु यजीवनाचे मु य येय आहे, हे
गृहीत ध न आ ही अजूनही िवचार क शकत नाही. ई र आिण परलोक या या
अि त वावर अवलंबून असले या जु या नीती-क पनां या मृगजळामागे धाव यातच
आम या सामािजक मनाला अजून आनंद वाटतो. सामािजक सुख हे मनु याचे सा य आहे.
स गुणसंवधन हे या येयाचे एक साधन होऊ शके ल. पण या सा यसाधनांची अदलाबदल
क न हंदस ु माजाने गे या दोन हजार वषात को वधी िनरपराधी िजवांचे अनि वत हाल
के ले आहेत. सवसामा य मनु या या जीवनातला खरा कू ट सुख कसे िमळवायचे हा
नाही. मो कसा िमळवायचा हा नाही. या या जीवनाला नीित या अथवा भीती या
कृ ि म भंती घालून या सुखापासून याची ताटातूट करणारा समाज– मग तो ही गो
कतीही स त े ूने करीत असो अथवा कु ठ याही मोहक नावाखाली करीत असो– समाज या
नावाला पा नाही, असेच हटले पािहजे. तारा या प ाकडे परं परागत नीित या का या
च यातून पाह याऐवजी सहानुभूती या उघ ा डो यांनी ित या भोवताल या
लोकांनी पािहले असते, तर– तर ‘देवता’ िच पट आिण ‘ रकामा दे हारा’ कादंबरी ही
दो ही ज मालाच आली नसती.

मी मूळ या आराख ात या या पुढ या भागाचा समावेश या कादंबरीत के लेला नाही,

यात ‘ि या देवता असतील पण दुब या देवता आहेत!’ हे सुशीलेचे वा य आिण
‘ ीजातच न हे, मानवजात आज गुलामिगरीत आहे. ती गुलामिगरी नाहीशी करणे हेच
आज या येयवा ांचे काय आहे’ हे अशोकचे वा य, ही िविवध कथा संगां या पाने
िवकिसत के ली होती. या भागात तारा व पु पा यां या वभाविवकासालाही भरपूर
अवसर होता. कदािचत पुढे के हा तरी तो उ राध थोडेफार आव यक फे रफार क न मी
वाचकांना सादर करीन असे हणतो.

माणसा या हातात िस ी नसेल; पण संक प तरी आहे ना?

को हापूर

िव. स. खांडक
े र

२०।१०।४५
दोन श द
‘ रकामा दे हारा’ या कादंबरीची ितसरी आवृ ी आज वाचकांना सादर कर याचा योग
येत आहे.

या कादंबरी या दुस या आवृ ी या ‘भूिमके ’त या कथेचा उ राध सवडीने िलिह याचा

माझा िवचार आहे, असे मी हटले होते. या उ राधासंबंधी मी सहज िवचार क लागलो
पण, सुशीला, पु पा, तारा, अशोक इ या दकां या भावी जीवनाचे जे िच मी १९४० या
आसपास कि पले होते, ते काही के या मा या डो यांपुढे प उभे राहीना. या िच ात
पुसट पुसट असे काही दसत होते; पण मूळ या रे षा आिण रं ग यांचे स दय कु ठे च
आढळे ना. सा या रे षा तुटक झा या हो या, सारे रं ग िवटू न गेले होते.

सोनचा याचे फू ल कु णी तरी आवडीने ावे, या या मु ध सुगंधाने आपण उ हिसत

हावे, याचा नाजूक िपवळा रं ग डोळे भ न पाहावा. मग दैनं दन कामा या रगा ात ते
फू ल कु ठे तरी ठे वून ावे. दुस या दवशी ते अचानक आप या दृ ीला पडावे आिण
काळवंडले या िनगध पाक यांखेरीज आप या हाती दुसरे काही पडू नये, तशी या
कादंबरी या वीस वषापूव संकि पले या उ राधा या बाबतीत माझी ि थती झाली.

असे का हावे?

मी िवचार क लागलो. कु ठलीही कादंबरी संपिवताना ित यात या पा ांचा िनरोप घेणे

मा या िजवावर येते. कादंबरी संपली तसे यां या जीवनाचा ओघ वाहतच राहणार, या
जािणवेने मनाला चुटपूट लागते. दूरदेशी जाणा या ि य चा िनरोप घेताना मन जसे
र रते, तसेच या वेळीही घडते. मग नकळत ते या पा ां या मागून जाऊ लागते. ‘दोन
ुवा’तली व सला पुढे काय करील? ‘पांढरे ढग’ मधील अभय आिण िमला यांचे जीवन
पुढे कोणती वळणे घेईल? ‘िहरवा चाफा’ मधली सुलभा आिण मुकुंद यांचे पुढचे आयु य
सुखी होईल क संघषपूण होईल? एक ना दोन. असे अनेक कादंब यांचे उ राध प रिचत
पा ां या जीवनाचा मागोवा घेत घेत मा या मनाने गुंफले होते. आज ते सव िवसकटू न
गेले आहेत. रं गीत फु गा फु गिवला हणजे सुंदर दसतो. पण हवा नाहीशी झाली क याचे
ते सुरकु तलेले प िविच वाटू लागते. अगदी पुसटपणे आठवणारी ती सारी कथानके आज
मला अशीच चैत यहीन वाटतात.

‘ रकामा दे हारा’ ही कादंबरी मी १९३९ साली िलिहली. याच वष दुसरे महायु सु

झाले. या या वाळांनी ि खंड ापून टाकले. लौ कक दृ ीने या वाळा पुढे शांत
झा या. पण यानंतरचे जगाचे जीवन पािहले, तर या वाळांतून िनमाण झाले या आगी
सव धुमसत आहेत, अनेक ठकाणी िव वंसा या मशाली हातात घेऊन या तांडव नृ य
करीत आहेत, जगाची घडी नीट बसिव याक रता मु स ी अहोरा खटपटी लटपटी करीत
आहेत. पण ती घडी काही के या पूववत होत नाही, होणे श यही नाही. कारण राजक य,
सामािजक, आ थक, सां कृ ितक अशा सव े ांत भूकंपाने हा ात, तशा उलथापालथी
या वीस वषात झा या आहेत, हरघडी होत आहेत. यांतले कोणते बदल इ आिण कोणते
अिन , हे पाहायला सु ा जगाला फु रसत िमळालेली नाही. जु या ां या धुमसणा या
राखेत न ा ांची बीजे अंकु रत होत नाहीत, असा अनुभव येत आहे. सारे जग ही एक
मोठी योगशाळा बनली आहे. नवा मनु य आिण नवा समाज िनमाण कर याक रता
भलेभले शा आिण त व आपाप यापरीने योग करीत आहेत. या योगांतून काय
िन प होणार आहे, याची क पना मा यासार या सामा य लेखकाला कशी करता
येणार?

गे या दोन तपांत िव ानाचे उ ारक व प जेव ा वेगाने कट झाले, यापे ाही

अिधक झपा ाने याचे संहारक व प जाणवू लागले. रसेलसार या जगात या एका
े , बुि वादी पु षावर ‘ऊ वबा वरौ येष: न कि त् ृणोित माम्’ (मी िजवा या
आकांताने ओरडू न सांगत आहे, पण कु णीही माझे हणणे ऐकू न घेत नाही!) असे
हण याची पाळी आली आहे; जु या शृंखला– मग या सा ा यवादा या असोत,
सामािजक दा या या असोत कं वा आ थक िवषमते या असोत– झपा ाने तुटत आहेत,
ही आनंदाची गो आहे. मा यामुळे मनु य अिधक सुखी व अिधक वतं झाला आहे,
असे मा नाही. अगिणत न ा शृंखलांचे िवळखे आताच या या पायाभोवती पडले
आहेत.

अशा जग ाळ उलथापालथीने ‘ रकामा दे हा या’ सार या भारतीय म यमवगा या

जीवनाचा पंचवीस वषापूव चा एक लहानसा तुकडा िचि त करणा या कादंबरीचा
उ राध पूव सारखा कसा जुळणार? फु टले या काचेचे तुकडे एक क न यां यावर
छायािच घे यातलाच तो कार होईल. या म यमवगाचे िवशेषत: यात या
ीजीवनाचे िच ण या कादंबरीत आले आहे, याचे जुने आ थक व सां कृ ितक आधार
ढासळू न पडले आहेत. इ छा असो वा नसो, याने पू य मानलेली जीवनमू ये यालाच
पायदळी तुडवावी लागत आहेत. पाटीवर िलिहलेले सारे पुसून टाकू न, आता न ाने
ित यावर अगदी अप रिचत अ रे िगरिव यािशवाय ग यंतर नाही, अशी या वगाची
आजची ि थती आहे.

‘ रकामा दे हारा’ या कांदबरीत या सुशीला, पु पा, तारा या तरी या िनयमाला कु ठू न

अपवाद होणार?

आज या पु पाचे अशोकशी ल झाले, तरी ितचे जीवन पूव या पांढरपेशा ी माणे

घरा या चार भंत त मया दत होऊन राहणार नाही. ितला नोकरीक रता घराबाहेर
पडावे लागेल. ‘ रकामा दे हारा’ कादंबरीतील ेयसी पराचा पारवा क न अशोकिवषयी
आपले मन कलुिषत क न घेत.े पण आजची खेळकर पु पा नोकरी क लागली, या
िनिम ाने एखा ा पु षाशी ितची िवशेष सलगी झाली, तरी ित या अशोक या मनात–
ते मन मूलत: उदार आहे हे मा य क नही– काहीच चलिबचल होणार नाही काय? कु णी
सांगावे? या चलिबचलीचे प रणाम यां या संसारावर कोण या कारचे होतील?

‘ रकामा दे हारा’ मध या अशोकचे चा र य िन कलंक असते. पण या यावर एक

आरोप येतो. याला आप या नोकरीला मुकावे लागते. ता यातली ती येयिन ा उराशी
बाळगून ौढ अशोक िजथे काम करीत असेल, ितथे तो आज सुखी असेल काय? व र ांची
च र हीन जीवने आिण सहका यांची कत परा मुख मने पा न तो उि होत असेल.
पण या प रि थतीला कं टाळू न याने डो यांत राख घालून घेतली, तर बेकारीखेरीज
या या वा ाला दुसरे काय येणार आहे? येयवा ालाही पोट असतेच. आपले मन
मा न हा ौढ अशोक काम करीत राहील. पण पु पासारखी प ी िमळू न आिण एरवी
संसारात काही कमी नसून तो सदैव मनाने अशांतच राहणार नाही काय? ेमभ
जीवनाइतके येयभ जीवन कं ठणेही कठीण असते.

िजथे अशोक आिण पु पा यां या आयु याची अशी परवड हो याचा संभव आहे, ितथे
िबचा या तारासार या अभािगनी या– मग ती वीस वषापूव ची तारा असो– वा आजची
तारा असो– वा ाला काय येईल, हे कु णी सांगावे?

‘ रकामा दे हारा’ या कादंबरीत लुंगेबुवाचे िच ण आहे. परं परागत धमक पनां या,
िववेकशू य ढी या आिण नानािवध अंध ां या आ याने जगणारी ही जुनी बुवाबाजी
होती. पण ती समूळ नाहीशी हो यापूव च ित यापे ाही अिधक भयंकर अशी न ा
कारची बुवाबाजी आज समाजात ढ होऊ पाहत आहे. हे नवे बुवा मोठमो ा
कचे यांत, िश ण सं थांत, वै क य वसायात, सािह य े ात– सव आढळतात.
आजची तारा कं वा पु पा यांना या बुवांना टाळता येणे श य नाही.

आ थक उलथापालथीमुळे म यमवगातील ी घराबाहेर पडली, नोकरी क लागली,

सरास पु षांत िमसळू लागली यात वावगे असे काहीच झाले नाही. पण ही ी ित या
शीला या दृ ीने धड ना पौवा य, ना पा ा य अशा आज या समाजात सुरि त आहे
काय?

असे अनेक नवे या पंचवीस वषात उ वले आहेत. यांचा िवचार करायला लागावे
तो जुने कु ठलेच नीट सुटलेले नाहीत, हे ल ात येत.े ं ापासून वधूपरी े या
िनिम ाने होणा या िवटंबनेपयत सारे जुने मानगूट न सोडणा या िपशा ा माणे
म यमवग य कु मा रकांचा अ ािप छळ करीत आहेत. हे सव ल ात घेतले हणजे या
िपढीची उ का िनमाण कर याची कं वा या िपढीचा रकामा दे हारा िचि त कर याची
अितशय गरज आहे, हे मला पटते. कदािचत या दशेने एखादा य मी करीनही. पण
या कादंबरीतील पा ांचा पूव या कादंबरीतील पा ांशी काही संबंध असणार नाही.
१९३९ आिण १९६१ यां यामधला पूल के हाच कोसळू न पडला आहे.
को हापूर

िव. स. खांडक
े र

२०।१०।४५
 अनु म
१ अशोक
२ पु पा
३ अशोक
४ सुशीला
५ दासोपंत
६ पु पा
७ अशोक
८ दासोपंत
९ सुशीला
१० अशोक
११ सुशीला
१२ अशोक
१३ सुशीला
१४ अशोक
१५ पु पा
१६ दासोपंत
१७ सुशीला
१८ अशोक
१ अशोक
“साहेब!”

मी चमकू न मागं पािहलं. चंद ू माणे टेबलावरील घ ाळाकडेही माझी दृ ी गेली. अकरा
वाजून वीस िमिनटं. जवळ जवळ तासभर मी या िखडक त उभा आहे हणायचा. बाहेर
चांदणं फु ललं असतं, तर एखा ा कवीची अशी तं ी लागली असती. पण चं नुकताच
मावळला आहे. बाहेर अंधार पसरला आहे आिण मी तर मानसशा ाचा ोफे सर आहे.
ज माला येऊन का ाची एक ओळसु ा खरडली नाही मी. एखा ा िम ा या
ल ाक रतासु ा मंगला कं के ली नाहीत कधी.

चंद ू मनात नवल करीत असेल ते याच गो ीचं. आपला धनी घटकान् घटका अंधारात
काय पाहत आहे, हे मोठं कोडंच पडलं असेल याला.

चंदक
ू डे पाहताच माझी दृ ी मघाशी आणून ठे वले या ओ हल टनकडे गेली. अंधारात
चकाकणा या चांद यांकडे पाहता पाहता मन िवचारात इतकं गढू न गेलं होतं क –

कं िचत ओशाळू न मी ओ हल टनचा पेला उचलू लागलो. पण मा या आधीच तो हातात

घेऊन चंद ू हणाला, “गार होऊन गेलंय ते, साहेब!”

चंद ू पेला घेऊन आत या खोलीत गेला. टो हचा फु रर असा आवाजही ऐकू येऊ लागला.
एक िवल ण िवचार एकदम मा या मनात आला–

प या या खेळात राजा-राणीसार या भारी पानांचासु ा संगी उपयोग होत नाही. पण

कमाची दुरी-ितरी मा डाव जंकून जाते. आयु य हे अशा खेळासारखंच आहे नाही का?
चोवीस-पंचवीस वषापूव माझे वडील इराणला गेले ते एकदासु ा हंद ु थानात परत
आले नाहीत. हमाला याही मुलाला िमळणारं िप याचं ेम मला व ात देखील लाभलं
नाही. आई तर मला ज म देतानाच मृ यू पावली. मा हा चंद–ू र ट प करीत
शिनमाहा य वाचणारा, मला ताप आला क डॉ टरांकडे जाय या आधी कु डबु ा
जो याकडे धाव घेणारा, एक साधा भोळा अडाणी जीव. पण रानांतून वाहणा या लहान
लहान झ यांचं पाणी व छ आिण गोड असतं. काही काही माणसंही तशीच असतात.
चंदच
ू ी मा यावरील भ पािहली, आई या दयाला शोभणारं याचं वा स य पािहलं
क , णभर वाटतं आयु याची सफलता भ नं होते, श नं नाही.

चंद ू ओ हल टन घेऊन आला. मी ते घेत असताना तो हळू च हणाला, “आता झोपा,

साहेब. खूप ास झालाय आज. माणसं एकसारखी टा या वाजवीत होती बघा िन मग
मीही टा या वाजवायला लागलो. आज भाषण कसं भजनासारखं रं गलं होतं साहेब!”

चंद ू पेला घेऊन आत गेला. पण या या सा या बोल यानं माझं िवचारच पु हा सु

झालं. मा या भाषणात या कतीतरी वा यांना टा या पडत हो या. या टा या िन ती
वा य अजून मा या कानात घुमताहेत– ‘ ी ही यागाची मंगलमूत आहे, देवता आहे.
माझा ाण जाऊ दे, पण मा या बाळाला वाचवा, असे उ ार फ माते याच मुखातून
बाहेर पडतात.’

‘देवता हणून ीची संसारात आिण समाजात पूजा हायला हवी. पण आज आप या

समाजात या देवतेचाच बळी घेतला जात आहे.’

‘अंध े या पायी, िनदय सामािजक संकेता या पायी, ी या ि वाचा

चोळामोळा होत आहे. मनु य हणून जग या या ित या ह ाचीसु ा राखरांगोळी के ली
जात आहे.’

एखा ा ड गराजवळ जाऊन मोठमो ानं ओरडलं क , आप या आवाजाचा ित वनी

घुमून परत आप या कानावर येतो. तसं झालयं माझं. सं याकाळी ा यान संप यापासून
ही वा यं कु णीतरी मोठमो ानं उ ा रत आहे, असं मला वाटत आहे. मा या वा यांना
टा या देणा या लोकां या कानांत ती अशीच घुमत असतील का? छे! यांतली काही
मंडळी गाढ झोपली असतील, काही िच पटातले णय संग पाह यात रमली असतील,
काही लबात या मौजांत दंग झाली असतील.

अबला माचा मु य िचटणीस हणून गे या वष मी इतका फरलो, ठक ठकाणी

ा यानं दली, वतमानप ांत लेख िलिहले. लोकांनी ा यानं ऐकली, लेख वाचले,
‘अशोक, तु ही फार छान बोलता’ हणून माझी त डभर तुतीही के ली. पण गोड
श दां या काही भाक या होत नाहीत. सहानुभूतीला नुसता िजभेचा ओलावा पुरत नाही;
ितथं दयाचा ओलावाही असावा लागतो.

आ मात या पंचवीस-तीस दुदवी िजवांचं दु:खं हलकं कर याक रता कतीशा ीमंतांनी
आतापयत आपली मूठ उघडली आिण यांनी उघडली यांनी तरी ती कतीशी उघडली?
एक ोफे सर आप या दारात आला आहे, काही तरी पदरात पड यावाचून हा हलायचा
नाही, या क पनेनंच ब तेक दाते मला मदत करतात. यां या दृ ीने र यावरचा िभकारी
आिण अबला मासार या सं थेसाठी मदत मागणारा मनु य, दोघेही सारखेच. उ ोग
नसतो हणून दोघेही भीक मागत फरतात.

चंद ू पु हा हळू च पा न गेला. जाता जाता हसलाही तो. याला वाटतंय– अशोक
पु पा या ेमाने वेडा झाला आहे. हणून याला झोप येत नाही.
 पु पावर माझं ेम आहे, नाही कोण हणतो? आज ा यान देतानासु ा एक णभर
व ा अशोक कु ठ या कु ठं नाहीसा झाला होता. पु पा या अशोकनं याची जागा घेतली
होती. बोलता बोलता णभर मधेच थांबलो मी. लोकांना तो व याचा प रणामकारक
अिभनय वाटला. यांना िबचा यांना काय ठाऊक क ो यांतून कु णी तरी व यावर
मोिहनी-अ सोडलं आहे आिण या अ ा या भावाने व ा मुका झाला आहे. मोठी
ख ाळ आहे ही पु पा.

पण माझं मन पु पाचाच िवचार करीत असतं, तर ते असं अंधा न गेलं नसतं. चतुथ चं
मु ध चांदणं यात फु ललं असतं! चांदणं? छे! सं याकाळपासून मा या मनात कसे िनखारे
फु लले आहेत.

मा या भाषणातील आवेशाचं सवानी कौतुक के लं पण तो आवेश कु ठू न आला याची

एकालाही क पना आली नसेल. मामा आिण मामी यांचा वीस वषाचा संसार यावेळी
मा या डो यांपुढं उभा होता. मामांना कसलंही सन न हतं. पण एखा ा दा बाजाची
बायकोसु ा माम यापे ा अिधक सुखानं आयु य कं ठीत असेल. मामांची ती पा थव-पूजा,
ते उपासतापास, ते नेमधम– मनाचं के वढं मोठं बळ यां यात होतं. पण वत: या
बायकोलासु ा ते सुख देऊ शकले नाहीत, मग जगाची गो कशाला हवी?

िबचारी मामी! गरीब गाय! ह रभाऊ आप ां या कादंब या मी ितला वाचून दाखवी,

ते हा ढसाढसा रडत असे ती. त ड असून बोलायचं नाही, डोळे असून पाहायचं नाही आिण
कान असून ऐकायचं नाही, अशी ि थती होती िबचारीची. मुलांची के वढी हौस होती ितला
पण ितला पु या दवसांची मुलंच होत नसत. एकदा माहेरी गेली होती ती. कु णीतरी
डॉ टरला दाखवायचा आ ह के ला. डॉ टरांनी गभाशयावर श या करायला हवी
हणून सांिगतलं. भीत भीत ितनं ते मामां या कानावर घातलं मा . मामांनी जो
ावतार धारण के ला तो पा न माझीसु ा गाळण उडाली. मग मामी गांग न गेली
असली तर यात नवल कसलं. मामांनी या डॉ टरला आिण माम या भावाला लाख
िश ा मोज या. नरसोबा या वाडीला कु ठलेसे वामी राहत होते ते हा. मामा यां याकडे
गेले. वाम नी मुलं जगावीत हणून यांना नागबळी– नारायणबळी– कर याचा स ला
दला. मामांना तो मानवला. शेकडो पये खच झाले, अि नारायणाला खूप तूप खायला
िमळालं, गावात या िभ ुकांची पोटं भरली. मामांचा धा मक हणून आधीच लौ कक
होता यात भर पडली. पण ता ा मुलांसाठी तळमळणारी, शाळा सुटली क घराव न
जाणा या बाळगोपाळांकडे आशाळभूत नजरे नं पाहणारी, बसायला आले या बाईचं मूल
नाचू लागलं क या या वा यां या मंजुळ नादात गुंग होणारी माझी मामी मरे पयत
भुकेलीच रािहली.

ितचा खूप लळा होता मला. दुधाची तहान ताकावर भागवावी या माणं मा यावर
माया क न ती आप या तहानले या मातृ दयाचं समाधानही क न घेत असे. पण मी
जसजसा िशकू लागलो तसतसा ित यापासून दूर जाऊ लागलो. मामाही मधूनमधून ितला
बजावीत, ‘अशोक ही दासोपंतांनी आप यापाशी ठे वलेली ठे व आहे. उ ा ते इराणातून
येतील आिण आपली ठे व घेऊन जातील. उगीच भलता लोभ ध नकोस. अशोकवर
फाजील माया क नकोस.’

आमचे ता या तरी काय, मामांचे स खे मे हणे! कु ठ याशा योितषानं पिह या

बाळं तपणापुढे तुम या बायको या आयु यात काही दसत नाही, असं यांना सांिगतलं
होतं हणे. झालं! बोलाफु लाला गाठ पडली. मला ज म देऊन आई हे जग सोडू न गेली. या
योित यावर ता यांचा िवल ण िव ास बसला. यानं परदेशगमनाचा योग सांिगतला.
ता यांनी मुंबईची नोकरी सोडू न इराण गाठलं. मुलगा वतं होईपयत तु ही याचं त ड
पा नका. यामुळे दोघांपैक कु णा या तरी िजवाला अपाय होईल, असंही या गावठी
भा कराचायानं यांना सांिगतलं होतं. या या बोल यावर वे ासारखा िव ास ठे वून
ता या इराणातून एकदासु ा इकडे आले नाहीत. दर मिह याला मामां या नावानं
मिनआॅडर आिण मा या नावानं आशीवादाचं एक प पाठवायला ते कधी चुकले नाहीत.
पण यां या या अंध म े ुळं मी मा बाळपणात या कतीतरी सुखांना आंचवलो. मा या
क याणा या क पनेनंच ते मा यापासून दूर रािहले. पण या जगात उघ ा डो यांनी
शोधूनसु ा सुख सापडत नाही. मग योित या या आंध या को शंिबरीत ते कसं हाताला
लागणार?

मामांची िन ता यांची आठवण झाली क हसू येतं अगदी. आयु यभर दोघेही पूजा करीत
आले. पण आपण कशाची पूजा करीत आहोत, हे यांचं यांनाही कळलं नाही.

यांनाच कशाला हसायला हवं? गेली दोन वष ोफे सर होऊन मी तेच अनुभव घेत आहे.
डॉ टर फार तर शरीराचे रोग बरे करील. पण ोफे सरला त ण िपढीचं मन िनरोगी करता
येत,ं या क पनेनं मी ोफे सर झालो. पण सुंदर फळ पा न प यानं याला टोच मारावी
आिण ते लाकडाचं रं गीत फळ अस यामुळं याची चोच दुखावी. अगदी त शी ि थती
झाली माझी. पाच-पंचवीस ोफे सरांत कती प आिण उपप . एखादा ोफे सर
िव ा याना िवशेष आवडू लागला, क पाच-दहा ोफे सरां या पोटात दुखू लागतं.
माम ची मूत डो यांसमोर एकसारखी उभी अस यामुळं गतवष मी हौसेनं
अबला माचा िचटणीस झालो. यावेळी या िव ान लोकांनी साळसूदपणाने मला उपदेश
कर याचा आव आणला, ‘अशोक, अजून ल झालं नाही तुमचं. आ मात तर याता ा
पोरी असतात आिण याही काही सा यासु या न हेत. कु णी नवरा सोडू न पळू न आलेली,
कु णी–’

सुिशि त माणसांची असली बडबड ऐकणं कती अस होतं. आयु यात उदा असं
काही असूच शकत नाही, अशी का या पु तक पंिडतांची क पना आहे? यां यापैक कोण
कु ठ या मुली या घरी जाऊन रा ी-अपरा ी ग पा छाटीत बसतो, कोण कु णाला
िसनेमाला घेऊन जातो, हे कॉलेजात या सा या मुलांना पाठ आहे. पण–
 िबचारे पोटाथ ोफे सर! यांची गो सोडू न दली तरी ि ि सपलसार या थोर
मनु याकडे पा न तरी मनाचं कु ठं समाधान होतं? ते सुंदर इं जी बोलतात, इितहास उ म
िशकिवतात, सरकारी नोकरी िमळत असतानाही या कॉलेजात ते कमी पगारावर रािहले
आहेत, िव ा यावर यांचं फार फार ेम आहे, ा सा या गो ी ख या. पण परवा
संमेलनाला जवाहरलालांना बोलवायचं मुलांनी ठरिवलं ते हा यांनी कती अकांडतांडव
के लं. मी िव ा याची बाजू घेऊन भांडलो हणून मा यावरसु ा संतापले ते. हणे
िव ा थदशेत राजकारणाशी िनकट संबंध आ यानं मुलांचं नुकसान होतं. राजकारणात
पडणं हणजे िव तवाशी खेळणं आिण ेमात पडणं हणजे? ते िव ा यानी के लं तरी चालू
शकतं. य कुं डात या पिव अ ीची भीती वाटते यांना. िसगरे ट पेटवायला काडी मा
खुशाल ओढावी. याब ल कु णी त ार करणार नाही.

िजनगरी बा यांचा या कारखा यात बसून मीही–

छे! मन कसं सु होऊन जातं अशा वेळी. चोहीकडे अंधार पसर यासारखं वाटतं. हजारो
िवचार मनात या या अंधारात लुकलुकत असतात. पण चांद यांनी काही काळाकु अंधार
उजळत नाही. याला वीजच चमकत राहायला हवी. मा या आयु यात अशी वीज–

घटकान् घटका अंधाराकडे मी पाहत राहतो. चंदल

ू ा नवलं वाटतं याचं! पण अंधारानं
ापले या या अंतराळाकडे पािहलं क एक कारचा िविच आनंद होतो मनाला. वाटतं
आज या समाजा माणं हाही एक रकामा दे हारा आहे. न ांची इतक फु लं या
दे हा यावर उधळली जात आहेत. पण या दे हा यातही मूत नाही.

कती िविच समाधान आहे हे. एका रो यानं दुस या रो याकडं पा न णभर हा य
करावं, तसंच हे.

चंदल
ू ा मी काय हणतोय हे कळायचंही नाही. या या शिनमाहा यात पांग या
झाले या िव माला शनी स होतो, राजा लगेच धडधाकट होतो. पण–

टक् - टक् - टक् ! बारा वाजले. या शांत वेळी घ ाळाची टक् टक् ऐकली हणजे एक
िविच क पना नेहमी मा या मनात येत–े काळपु षा या घणांचा हा आवाज आहे. पण
या घणांनी जगाला नवा आकार कु ठं येतोय? तो आकार–

िवचारांची कशी गद उसळते डो यात. वाटतं या िवचारांनी मी वेडा तर होणार नाही

ना?

याला काही काय करायचं असेल यानं वेडच

ं हायला हवं. नाही? कोलंबस वेडा होता
हणून यानं अमे रका शोधून काढली. िशवाजी वेडा होता हणून यानं वरा य थापलं.
कॉल याचा जंतू शोधून काढणा यानं याचा वत:वर योग क न पािहला होता. असं वेडं
हो यातच खरं शहाणपण आहे. आगरकर, टळक, कव, गांधी, जवाहरलाल, सावरकर हे
सारे लोक वेडे होते, वेडे आहेत. हणून तर आज आपली मातृभूमी मान वर क न पा
शकत आहे.

चंदल
ू ा वाटतं, आपला धनी उगीच िजवाला ास क घेतो. वेळेवर जेवत नाही, वेळेवर
झोपत नाही. माणसाचं शरीर पुन:पु हा झोपतं, पण जा या झाले या या या मनाला
उ या आयु यात कधी तरी झोप येत असेल का? राम आिण सीता अर यात उजाडेपयत
बोलत बसत. मीही तसाच बोलत राहतो. मी कु णाशी बोलतो ते चंदलू ा दसत नाही. तो
दुसरा अशोक अदृ य आहे. पण तो मा याइतकाच खराखुरा, हाडामांसाचा नसला तरी
हाडामांसा या माणसापे ाही अिधक िजवंत आहे. तो अशोक मा या न अनंत पटीनं, े
असला, तरी बोलता बोलता पहाट झाली हणजे आ ही दोघं एकमेकां या ग यात गळा
घालतो आिण सुरात के शवसुतां या ओळी गुणगुणू लागतो–
२ पु पा
पहाटेची व ं खरी होतात हणे. मग आता अशोक माझेच झाले हणायचे. उजाडता
उजाडता कती सुंदर व ं पडलं मला. के वढा भ दे हारा होता तो. जणू काही
ड गरातूनच को न काढलेलं सुंदर लेणंच! या दे हा यात अशोकांनी मला बसिवलं.
एक कडे माझं मन लाजेनं लपत होतं, दुसरीकडे ते आनंदानं फु लत होतं.

अशोकां याकडे पाहत मी हणाले, “या ना आत!”

यांनी मानेनंच नाही हटलं. मी िवचारलं, “का?”

ते उ ारले, “तू देवता आहेस िन मी तुझा भ आहे!”

एखादं सुंदर नवं पातळ नेसताना शरीर कसं लवलवत असतं. यां या या गोड बोल यानं
माझं मनही तसंच नाचू लागलं.

मावशीनं हाक मारली िन मी जागी झाले. सारी सुंदर व ं अशीच अधवट का बरं
राहतात?

बाहेर उठू न आले तो चंतोपंताचं त ड दसलं. मावशी हणते, ‘आहे आपलं एक माझं
कु लंगी कु ं!’ पण याला पािहलं क मला को ाची आठवण होते. बाक उठ याबरोबर
को ाचं त ड पािहलं हणजे दवस चांगला जातो हणतात. ते अगदी खरं आहे हं.

क ी दवस अशोकांना घरी बोलवायचं हणून घोकत होते मनात. पण काही िनिम च
िमळे ना. काल मावशी ा यानाला आली. ितला अशोकां यािवषयी आदर वाटू लागला.
घरी आ यावर यांना जेवायला बोलवायची गो काढ यावर, ‘बोलव ना उ ा
सं याकाळी,’ असंही ती हणाली. हा लु ा चंतोपंत नको हणेल असं मला वाटत होतं.
मावशीचा बालिम हणून मेला िमरासदार होऊन बसलाय इथला, पण आ मात
अशोकां या हाताखालीच आहे तो. कडू औषघ घेताना करतात तसं त ड क न व थ
बसला झालं.

अशोकां याकडे जा याक रता मी पातळ नेसायला लागले. नेसता नेसता ते परवांचं गाणं
गुणगुणत होते– ेमवेडी बािलका–

या चंतोपंताचे कान फार लांब आहेत हं. बाहे नच यानं मला के ला, “काय
पु पाताई, कु णाचं वेड लागलंय?”
 “अशोकांचं!” असं उ र अगदी ओठांवर आलं होतं मा या. पण एखादं लहान मूल
दारापयत धावत जाऊन एकदम दारामागं लपतं ना? तसं झालं. काही के या तो श द
बाहेर फु टलाच नाही. ओठाला लागलेलं अमृत आत जाय या वाटेत अनेक अडथळे असतात
हणे. पण मला वाटतं, ओठापाशी येऊन िभडलेले अमृतासारखे श द बाहेर पडाय या
वाटेत या नही अिधक अडचणी असतात.

जणू काही वा यावर नाचतच मी बंग याबाहेर पडले. बागेत माळी दसला. मी सहज
बोलून गेल,े ‘माळीदादा, आज फु लंच फु लं फु लली आहेत बागेत. नाही?’

माझा ऐकू न याला आ य वाट यासारखं दसलं. मग मा या ल ात आलं मा या

मनाचं ित बंबच मला बागेत दसत होतं.

अधा र ता कशी तु तु चालले मी. मग मा पाऊल मंदावलं. दमले हणून न हे. मनात
एके क शंका येऊ लागली–

अशोक घरी असतील का? यांचा काय नेम? कॉलेजला सु ी असली तरी आ म सु च
आहे क . नाही तर लाय रीत जाऊन बसले असतील.

आिण घरी असले तरी ते ‘हो’ हणतील का, क ‘तु या मावशीची िन माझी ओळख
नाही’ असली काही तरी सबब सांगून नाही हणतील. काही नेम नाही यांचा.

एक वष होत आलं. आ ही टेिनस खेळतो, फरायला जातो, एकदा मी फार आ ह के ला

हणून िसनेमालाही आले होते ते मा याबरोबर. पण अजून यां या डो यांकडे पािहलं क
एक कारचा परके पणा दसतो ितथं. कधी कधी मला वाटतं, एका अशोकात तीन अशोक
आहेत. कॉलेजात िशकणारे गंभीर अशोक, आ ही दोघेच असलो हणजे हसत खेळत माझी
थ ा करणारे अशोक आिण काल यासारखं भाषण करताना कु णाशी तरी भांडताहेत,
लढताहेत असे दसणारे अशोक– घटके त तीन पं धारण करणा या माणसाचं आणखीही
एखादं गु प असायचं. नाही कु णी हणावं?

दारावरची पाटी ‘अशोक आत आहेत’ हणून सांगत होती. के वढा आनंद झाला मला.
वारीचं दार तर कधीच आतून लावलेलं नसतं. कु णी िवचारलं तर कोटी मा कशी
करतात– “मु ार आहे मा या घरी सा यांना!” यांची कोटी यां यावर
उलटिव याक रता मी एकदा हटलं होतं, “सा यांना! हणजेच चोरांनासु ा!” लगेच
हसत हसत यांनी उ र दलं होतं, “चोर तुम यासार यांचे बंगले सोडू न मा या घरी
येईल कशाला? चोरांना ल ल पु तकं नको असतात.”

दर मिह याला आप या आिण ग ा या पोटापुरते पैसे ठे वून घेऊन बाक चे सारे पैसे
अशोक आ माला देतात, हे मला ठाऊक होतं. या गो ीचा मला अिभमानही वाटत होता.
पण पराभव– मग तो सा या बोल यातला का असेना– कु णाला सहन होतो का?

मी उलट हटलं, “ या या घरात चोराला काही िमळत नाही, तो मनु य एखा ा वेळी
वत:च चोरी करायचा.”

णभर कठोर दृ ीनं यांनी मा याकडे पािहलं. लगेच सौ य होऊन ते हणाले, “मी चोर
आहे?”

“हो!”

ते च कत झाले िन लगेच हसले. “कसली चोरी के ली मी?” यांनी मला िवचारलं.

“आहे कसली तरी!” मी उ र दलं.

“मग चोराला पकडावं ना!”

णयभावना कती लाजरी असते. दरबारात िचका या पड ाआड बसणा या

राणी माणे ती श दां या आड लपून बसते. “चोराला पकडावं ना!” असे अशोक बोलून
गेले ते हा चटकन् यांचा हात धरावा आिण ‘पकडला क नाही चोर?’ हणून नाचत
सुटावं अशी फार फार इ छा झाली होती मला. पण कु णी तरी मला पुढं ढकलीत होतं
आिण कु णी तरी मागं ओढीत होतं.

अशोकां या दारातच हा संग झरकन् मा या डो यांपुढून गेला. हळू च दार उघडू न आत

जावं आिण वारीची काही तरी गंमत करावी असं मनात आलं.

आत जाऊन पाहते तो वारी आप या आई या फोटोला फू ल वाहत आहे.

थ ेची लहर ही शंकेसारखी असते. काही के या आवरतच नाही माणसाला ती.

मी एकदम बोलून गेले, “खरं सु ा वाटायचं नाही कु णाला?”

अशोकांनी वळू न िवचारलं, “काय?”

“देवसु ा न मानणारे ोफे सर घरी एका फोटोची पूजा करतात हणून!”

“पु पासारखी सुंदर, सुिशि त आिण ीमंत मुलगी घरी कोण काय करतं हे चो न पाहते
िन ते सग यांना सांगत सुटते, हे तरी खरं वाटेल का कु णाला?”

मी काही तरी उ र देणार होते. पण अशोक गंभीर होऊन हणाले, “पु पा, मनात या
मनात का होईना, कु णाची तरी पूजा के यािशवाय राहवतच नाही माणसाला!” आप या
आई या फोटोकडे भ नं पाहत ते उ ारले, “वा स या या पूजेसाठी वत:चा बळी दला
िहनं! जगात देवता एकच आहे– ी!”

जेवायला बोलवायला आले होते मी. सुंदर त वं ऐकायला नाही काही! मी हळू च हटलं,
“मग तुम यापुढेही आता एक देवताच उभी आहे हणायची!”

“देवता भ ांनाच स होतात. घरनंबर िवसरलीिबसरली तर नाही ना ही देवता?”

कती लवकर अशोक खेळकर होतात. पहाटेचं ते व आठवून मी िमि कलपणानं हटलं,
“वर मागायला आली आहे ही देवता!” ‘वर’ या श दावर मी मु ाम जोर दला हे यां या
ल ात आलं. ते हसलेदख
े ील! ते आता काय उ र देतात इकडे माझं ल लागून रािहलं.
इत यात– “खण्-खण्”–

टेिलफोन या घंटेला माणसा या मनाची काहीतरी क पना असते का? गांधी यं ां या

िव आहेत ते काही उगीच नाही.

टेिलफोनव न चंतोपंत यां याशी बोलत होता– आ मात एक नवी मुलगी आली
होती. अशोकांनाच भेटायचं होतं ितला.

अशोक फोनवर बोलत असताना मा या मनात क ी क ी िवचार येऊन गेले– ही नवी

मुलगी फार सुंदर असेल का? अशोकांनाच भेटायचं ितला काय कारण? अनाथ असली तर
चंतोपंत काय आ मात घेणार नाहीत ितला?

अशोकांना आ मात जायलाच हवं होतं आता! हणून यांनी रसी हर खाली ठे वताच
मी हटलं, “आम याकडे जेवायला यायला हवं सं याकाळी.” अशोक िवचारात
पड यासारखे दसले. मला राग आला यांचा. पण अगदी शांतपणानं मी िवचारलं,
“जेवायला जायलासु ा परवानगीिबरवानगी लागते क काय कु णाची? विडलांची,
ि ि सपलसाहेबांची क समाजाची?”

यांचे वडील इराणात आहेत हे मला माहीत होतं. मु ामच थ ा के ली मी अशी.

वारी हसली पण हो हण याचं काही ल ण दसेना. ते हा िनवाणीचं अ काढलं मी.

“आज वाढ दवस आहे–”

“आधीच का नाही सांिगतलंस हे?”

“बरोबर सात वाजता हं!”

 “सातला पाच िमिनटं कमी असतानाच मी येईन. मग तर झालं?”

फु लां या पायघ ांव न जाताना पायांना कशा गुदगु या होत असतील नाही? सारा
दवसभर मा या मनाला तसं होत होतं. या श दां या पायघ ांव न ते नुसतं नाचत
सुटलं होतं.

“आधीच का नाही सांिगतलंस हे?” “साताला पाच िमिनटं कमी असतानाच मी येईन.
मग तर झालं?” कु णाला वाटेल, असं वेडावून जा याजोगं या वा यांत काय आहे?

काय आहे ते मला नाही सांगता येणार. पण भुकेले या मनु या या पोटात अ गे यावर
याला जो आनंद होतो, तो तरी कु ठं सांगता येतो याला? अशोकच एकदा वगात हणाले
न हते का? को या या जा यात समु ातले मासे सापडतात. मोती काही याला िमळत
नाहीत. श दही तसेच असतात. यांतून मना या तळाशी असले या गो ी कधीच
होत नाहीत.

दोन वषापूव अशोक आम या वगावर पिह यांदा आले. तो दवस मला रा न रा न

आठवू लागला. यांची ती गंभीर मु ा िन ते मेलगाडीसारखं बोलणं! तास संप यानंतर
शेजार या भाला मी हटलं, “यांचं नाव ठाऊक आहे का तुला?”

ती भोळे पणाने हणाली, “अशोक देव.”

“अं हं! वामी अशोकानंद!”

व सला, शोभना, काशी, सा याच हसू लाग या. मलाही फु रण चढलं! मी हटलं,
“फारच गंभीर आहे हं वारी! अस या पुत यावर कु णाचं तरी ेम बसेल का?”

मा या मैि ण नी आता आताशी या वा याचं पालुपदच के लं आहे. यांचा तरी काय

दोष? अशोकांना वामी हणणारी पु पा एका वषात यां या भजनी लागली. टेिनस-
कोटवर अशोकांनी एकदा मला ल ह-गेम दली. या एका श दावर कती दवस
सा याजणी को ा करीत हो या. पण या को ांचा कधी कं टाळा नाही आला मला.
मनु याला पाचं, ीमंतीचं िन िव ेचंच दशन कर याची हौस असते असं नाही.
ेमाचंही दशन याला हवं असतं!

हणूनच तर मी फसवून अशोकां याकडू न आज जेवायला यायची कबुली िमळिवली.

आज सं याकाळी यां याजवळ बसून मी जेवणार! हळू च यां या ताटातली अध पुरी
उचलून घेतली तरी? का मा या ताटातील पुरी यां या ताटात हळू च टाकावी? िन
मावशीनं, नाही तर चंतोपंतानं ते पािहलं तर? पािहना कु णीही! मी मावशीला सांगेन क ,
उ ाचं काम आज करावं हणून लहानपणी तू मला िशकवलं होतंस ना? उ ा ल
झा यावर अशोक िन मी असेच जेवणार आहोत. मग आजच–

म येच एकदा कती वाजले ते पािहलं. चार तरी झाले असतील अशी माझी क पना. पण
सारे दोनच वाजले होते. या घ ाळांचं माणसां या मनाशी वैर असतं क काय कु णाला
ठाऊक! परी े या वेळी नऊ वाजले असतील हणून बघावं तो दहा वाजून गेलेले असतात
आिण आपलं माणूस यायला तीनच तास उरले या आशेने पाहावं तर घ ाळ हणतं,
“अजून पाच तास आहेत!” “मोटारीचा वेग कमी-जा त करता येतो ना? तसा घ ाळाचा
होत असता तर!” पण माझं घ ाळ धावत सुटलं हणून काय उपयोग होणार आहे?
अशोकांचं घ ाळ–

ही क पना अशोकांना सांिगतली तर ते हणतील, “अगदी वेडी आहेस तू, पु पा!” िन मग

मीही हणेन, “आधी दुस याला वेड लावायचं आिण मग याला वेडं ठरवायचं! शोभतं ना
हे?”

पण हे बोलायचा मला धीर होईल का?

पाच तास! वेळ जावा हणून अशोकांनी दलेली कादंबरी वाचायला लागले– गॉक ची
‘आई’. अजून मी ही कांदबरी वाचली नाही याचं मोठं नवल वाटलं यांना आिण मला
नवल वाटतं– ही कादंबरी अशोकांना इतक का आवडावी? यांना आई नाही. हणूनच या
कादंबरीत या आई या ेमाचं मोठं कौतुक वाटत असेल यांना!

पाच वाजता कादंबरी संपली. शेवटी शेवटी अगदी रडू आलं मला. पण या आईचं भयही
वाटू लागलं. मुलावर ितची इतक माया होती. मुलाचंही ित यावर ेम होतं. दुसरीकडं
कु ठं ही जाऊन यांना सुखानं राहता आलं नसतं का? पण मग– छे! कालचं अशोकांचं ते
ा यान– ही कादंबरी–

पाच वाजता शोभनेनं बोलािवलं होतं. चटकन् जाऊन यावं हणून िनघाले देखील. पण
दारातच चंतोपंत भेटले. मनात आलं– चंतोपंत आ मातून इत या लवकर आले.
अशोकही एखा ा वेळी येतील. अशी चुकामूक झाली क काहीतरी कोटी क न मला पुरे
पुरे क न टाकतील ते! नको ग बाई! यापे ा ही शोभना चार िश ा देईल ते पुरवलं.

आज अशोकांनी मा याकडं पाहतच राहावं अशी वेशभूषा करायला मी आरशासमोर

बसले. दोन तास धडपडले. पण मनासारखं काही जुळेल तर शपथ! िच पट बोलके झालेत
ना? तसे आरसे बोलके होतील तर कती बरं होईल! पण आरसे बोलके झाले तरी यांना
पु षांची मनं कशी कळायची? मी एखादं सुंदर पातळ नेसले कं वा छानशी के शभूषा के ली
तरी सा या मैि णी मला कशा भंडावून सोडतात. पण अशोक कधी एक श द बोलतील तर
शपथ! एखादे वेळी पाहता पाहता हसतात. पण तेव ावरनं काय समजायचं बाई
माणसानं?
 सात वाजायला पाच िमिनटं होती, ती सात वाजून पाच िमिनटं झाली. अशोकांचा अजून
कसा प ा नाही? मन चुळबुळायला लागलं. अशोक आले नाहीत तर? छे! असं हायचंच
नाही. तसंच काही काम असलं तर ‘येत नाही’ हणून सांगायला तरी येतील क नाही
आिण आ यावर ते कसे परत जातात ते पाहीन मी!

घ ाळ कसं धावायला लागलं. स वासात, साडेसात… ितकडे चंतोपंत आिण मावशी

यां या गुजगो ी चाल या हो या. मला नाही या चंतोपंताचा च बडेपणा आवडत! िन
मावशी तरी काय? नवरा चंगीभंगी िनघाला आिण लवकर म न गेला हणून काय असं
वागायचं? अ लड मुलीसारखी नटतेथटते काय, आजारीपणाचं स ग करते काय, या
चंतोपंताशी िखदळत बसते काय– पैसा आहे हणून पचतंय् हे सारं ! आई िन ही स या
बिहणी आहेत हे खरं सु ा वाटायचं नाही कु णाला. ती िबचारी कोकणातलं आपलं घर
सोडू न कधी बाहेर पडली नाही िन जुनेराखेरीज दुसरं काही नेसली नाही. अंगणातली
तुळस, वयंपाकघरातली मांजरं िन गो ातली गुरं हे ितचे िम ! ताप आला तरी कधी ं
क चूं करीत नाही ती आिण या मैनादेवी–

एक– दोन– तीन– आठ वाजले! आता मा अशोकांचा राग आला मला. मा यावरचं ेम
हणजे नाटकच आहे हणायचं वारीचं.

मावशीनं हाक मारली. ित याकडे गेले तो ितथं दुसरं च नाटक सु होतं. चंतोपंतानं
मावशीची शु ूषा चालिवली होती. यानं पंखा सु के ला. ही हणाली, “थंडी होईल
मला!” तो लोचट हसून हणतो, “खरं च मैनादेवी!”

‘मैनादेवी’, ‘ ीमंत–’ ही काय बोल याची प त? हा चंतोपंत मूख आहे क –

छे! नुसता मूख नाही तो! दु ही आहे. नाही तर ‘अशोकांना फार कामं असतात!’, असं मी
मावशीला सांिगत याबरोबर या या का पोटात दुखावं? लगेच हणतो काय– ‘आज
आ मात तारा हणून एक सुंदर मुलगी आली आहे. अशोक ितला घेऊन फरायला गेले
असतील, नाही तर ित याशी गुलुगुलू गो ी करीत बसले असतील. मी घरी फोनसु ा
क न पािहला. के हाच बाहेर गेले आहेत हणून चंदन ू ं सांिगतलं!’

जे हा ते हा हा अशोकांची अशीच नंदा करतो. काय हणे, ‘अशोक आले क आ माचं

गोकु ळ होतं!’ या माकडाकडे ितथं कु णी ढु ंकूनही बघत नसेल! याचा राग आपला
अशोकां यावर काढतो झालं. अशोक िचटणीस हो यापूव या वारीचं आ मात मोठं
थ होतं– आता याला कु णी िवचारीत नाही. तोही दंश असेल या या मनात! हा
अशोकां या िव बोलायला लागला क असं उलट उ र ावंसं वाटतं– पण मावशी
आहे ना? ती हणते “बाळ पु पा, चंतोपंत माझे बालिम आहेत!” मग मी हणते, “आिण
अशोक माझे गु आहेत ते?”
 जीभ काही के या मनाचं ऐकतच नाही! अशा वेळी गु हणायचं काही मा या मनात
नसतं! पण–

आठ वाजून पाच िमिनटं झाली. चंतोपंतांचं अशोकां या नंदच

े ं पुराण सु च होतं.
मावशी हणाली, “पाप काही लपून नाही राहत जगात!” यानं उ र दलं, “ह ली
येका या िखशात संतितिनयमनाची साधनं असतात. आहात कु ठं तु ही, ीमंत?”

मा या अंगाचा कसा ितळपापड झाला. पण मी शांतपणानं हटलं, “ येका या?”

नंदा कती आंधळी असते! चंतोपंतानं ऐटीनं उ र दलं, “हो, येका या!”

“मग तुम याही िखशात ती असतीलच क !” मी बोलून गेल.े

वारी अशी िचडली. सुपारीची खांड,ं िव ांची थोटकं , िखशातला सारा सारा उ करडा
काढू न मा यापुढे टेबलावर आपटला यानं.

पैशा या पा कटाकडे बोट दाखवीत मी हणाले, “पाक ट नाही उघडू न दाखिवलंत?”

“संतितिनयमाची साधनं हणजे काही होिमओपाथी या गो या न हेत!” असं हणून

वारी फु रं गटू न बसली.

मावशी या उपदेशाचा डोस चुकिव याक रता मी हळू च बाहेर पडले िन बागेत आले.

कती सुंदर चांदणं पडलं होतं! या गा यांतली ओळ आठवली मला. ‘चं ही चंचल आला
गगनी–’ पण चं ाशी आप या ि यकराची तुलना कु णी शहाणी णियनी कधी तरी करील
का! चं काही झालं तरी कलं कत! माझे अशोक– अशोक माझे सूय आहेत.
३ अशोक
पु पा मा यावर रागावली असेल. साताला पाच िमिनटं असताना येतो हणून कबूल के लं
होतं ितला आिण आता तर स वा आठ होऊन गेले. मी तरी काय करणार? सारा दवसभर
डो यात कसा ड ब उसळला होता. गार वा यावर कु ठं तरी जाऊन बसावं हणून
गावाबाहेर टेकडीवर फरायला गेलो. एका बाजूला जाऊन बसलो तो याच याच गो ी
डो यांपुढं नाचायला लाग या. आठाचे ठोके कानांवर पडले ते हा कु ठं शु आली मला.

आज आ मात आलेली ती नवी मुलगी तारा– “घरं कु ठं आहे तुमचं?” हणून मी ितला
िवचारलं आिण, “माझं घर हे!” हणून ितनं माझे पाय धरले. अशा मुलीला आ मांत
यायचं नाही तर काय करायचं? पण आमचे चंतोपंत पडले फार वहारी! या मुलीनं,
‘मला अशोकांनाच भेटायचंय’ हणून सांिगतलंन याचाही राग आला असावा यांना.
आ मा या जमाखचाची त डिमळवणी होताना मारामार होते ही गो खरी! हणून काय
या असहा य तारासार या मुलीपुढं ‘सुंदर चेह या या माणसाला काही कमी भूक लागत
नाही!’ असे उ ार काढायचे?

एक वष तो िन मी बरोबरीनं काम करीत आहोत. पण या या मनाचा काही थांग लागत

नाही. सेवा हणून आ माचं काम करायचं, तर आ मात या मुल िवषयी खरीखुरी
सहानुभूती असायला नको का? पण या गृह थाला आ म आिण खानावळ सारखीच वाटत
असावीत. मुली या अंगावर वसकन् येतो काय, एखादी या आयु यातली भलतीच गो
बोलून दाखवून ित या वमावर डाग देतो काय, आ मात या अनाथ मुली हणजे
ज मठे पेचे कै दीच वाटत असावेत याला.

गावात या ब ा ब ा लोकांशी याची ओळख आहे. सा या वतमानप ांशीही याचं

चांगलं सूत आहे. हणून वहारा या दृ ीने मनु य उपयोगी वाटतो. पण अशोकमुळे
आपलं मह व कमी झालं असं याला वाटत असावं. सा या मुल चा ओढा मा याकडे आहे
हेही याला सहन होत नसेल. या मध या भानगडीपासून

तर मा याकडे मार या हशी माणं पाहते वारी. एका वतमानप ा या संपादकानं

वयंपा कणीला फशी पाडावं, या संपादकाला वाचव याक रता चंतोपंतानं या बाईला
आ मात घेऊन ित याकडू न खोटंनाटं िल न यावं– छे! डोकं कसं फ न जातं अस या
अनुभवांनी. मी जर या संपादकाला या वेळी कै चीत धरलं नसतं, तर या बाईला जीव
ावा लागला असता.

आम या अ य ीणबाई के वळ मोठे पणासाठी ती जागा अडवून बसले या. कायकारी

मंडळात या पु कळांचं तर वषावषात आ माला दशन होत नाही. एकाच वषातले
अनुभव. पण आयु यात या कतीतरी वषा या मा या क पना यां या ध याने ढासळू न
गे या. सेवा हे गोड व नाही, कटू स य आहे.

काल वत: या ा यानानंच मा या मनात के वढी वावटळ उडिवली. आज ही तारा

आली. आपलं पूवआयु य सांग याइतकं ितचं िच ि थरच न हतं. पण ितला
पािह यापासून मा या क पनेनं ितचं जीवनिच कती िनरिनरा या रं गांनी रं गिवलं.
ितचा नवरा सनी असेल, यानं एखादी बाई घरात आणून ित यापायी अंगावर पे ोल
ओतून िहला जाळ याचा य के ला असेल, एखा ा लोभी आ ानं िहला कु णातरी
हाता या या ग यात बांधली असेल, ग रबीमुळं ही कु णा या जा यात–

क पनेला ग डाचे पंख असतात.

पण आ मात असले या बायकांचे अनुभव तरी काय कमी आहेत? आम या िवचारात,

पु तकांत आिण पुराणांत ी ही देवता आहे! पण आचारात? आचारात एक गुलाम– एक
पाळीव जनावर यापे ा ितची कं मत अिधक नाही.

आ मानं पाच-पंचवीस अनाथ बायका सांभाळ या हणून काही सामािजक मन बदलत

नाही. ते बदल यावाचून– पण समाजाचं मन बदलणं सोपं का आहे?

अग तीनं समु या समु ाशन के ला होता. ख या सुधारकानं अग तीला आपला गु

के ला पािहजे.

अग ती!

ाचीन कवीची कती भ क पना आहे ही. पण भ असली तरी ती क पनाच!

मला उशीर हो याचं हे कारण पु पाला पटेल का! मला ठे च लागली असती तर ती पा न
ित या मनातला राग मावळला असता! पण मनात या चंड वादळात मा या ठक या
उडत आहेत, हे ितला दाखवायचं कसं?

फरायला जाताना ितला ायची वाढ दवसाची भेट बरोबर घेतली होती हणून बरं !
नाही तर ती घेऊन ित या घरी जायला चांगले नऊ झाले असते.

बंग याजवळ येताच फाटकापाशी कु णीतरी उभं आहे असं दसलं. पु पाच असावी ती!
आनंदाची के वढी मोठी लाट मा या मनात उचंबळू न गेली. जणू काही या लाटेनंच मला
हां हां हणता फाटकापाशी आणून सोडलं.

चांद यात पु पाची ती डोळे िमटलेली मूत कती मोहक दसत होती. चं करणांव न
एखादी अ सराच पृ वीवर उतरली होती जणू काही. अगदी जवळ जाऊन मी िवचारलं,
“कु णाचं यान चाललंय एवढं?”

ती दचकली. पण दुस याच णी लाजली. हसत हसत ितनं उ र दलं, “एका

माणसाचं!”

“माणसापे ा देवाचं यान करावं!”

“का?”

“माणसासारखी कामं नसतात याला!”

“खरं आहे. देवाला कसलं काम असणार?”

“जग चालवायचं!”

“काही काही माणसंच ते करायला लागली आहेत आताशी! हणून तर उशीर होतो
यांना यायला!”

“फायदा अस यावाचून काही कु णी उिशरा येत नाही!”

“उपाशी राहावं लागेल आता. हाच का फायदा?”

“आपली तर तहानभूक हरपली आहे.”

“कशानं?”

“एक सुंदर मूत पा न!”

“अ सं! आज आ मात फार सुंदर मुलगी आलीय हणायची!”

“आ मात नाही! बागेत– चांद यात–”

णयसंवाद हा जणू आ ापा ांचा खेळ आहे असंच या वेळी आ हा दोघांना वाटलं.
हसत हसतच आ ही आत गेलो.

मा पु पा या मावशीला जवळू न पाहताच माझं मत काही ित यािवषयी चांगलं झालं

नाही. चंतोपंत तर ितचा हात हातात घेऊन बसला होता. मा या मनात काही काळं बेरं
येईल हणून गृह थ सारवून कसं नेतो– “अशोक, आम या मैनादेव सार या बायका फार
िवरळं हं! काय बु ी– काय वाचन– काय िज ासा– तु ही आलांत या वेळी ह तसामु क
समजावून देत होतो मी यांना!”

चंतोपंताला ह तसामु क येत असलं तर तो ते या मैनाबाईला िशकिवणार!

बस याबरोबर बाईनं आप या आजाराचं रडगाणं सु के लं. चांगली धडधाकट दसत

होती! िबचारीचा वेळ जात नसेल! ते हा हा खेळ ितनं सु के ला असेल झालं! लुंगेबुवा
हणून कु णी मेलेली माणसं उठिवणारा साधू इथं लवकरच येणार आहे आिण मैनाबाई
याला आपली कृ ती दाखिवणार आहे, असं चंतोपंत बोलला ते हा तर काही के या मला
हसू येईना.

मा णा णाला मा या मनाची चीड वाढत होती. मैनाबाईनं जॉजटचं पातळ नेसावं

आिण आ मांत या मुल ना संगी तीन-चार पयांची नवी पातळं ही िमळू नयेत. या रं गेल
िवधवेला समाजात मानमा यता िमळावी आिण आ मात आले या अ लड मुल या
पिह या चुक ब लसु ा समाजानं ितला मा क नये?

वाटलं भूक नाही हणून सांगून इथून िनघून जावं. पण पु पा या वाढ दवसासाठी आलो
होतो मी. मैनाबाई ीमंत नसती तर पु पाला िशकायलाही िमळालं नसतं– पु पाची िन
माझी ओळखही झाली नसती.

आप या मावशीची मािहती पु पानं मला एकदा सांिगतली होती. तीही आठवली. गरीब
घरा यातली सुंदर मुलगी. एका सनी इनामदाराला ही आवडली. पुढं लवकरच नवरा
वारला. िह या हातात पैसा खेळू लागला–

ताटं वाढ याची वद आली. पु पेला ायची भेट तशीच रािहली होती. मी भेट ित या
हातात ायला लागलो. “आज या या संगाची लहानशी भेट–” एवढे श द मा या
त डातून बाहेर पडले तोच मैनाबा नं ती भेट मा या हातातून काढू न घेतली. “माझा
वाढ दवस आहे आज!” ती हणाली.

मी तंिभत झालो. रागावून मी पु पाकडे पािहलं. ितची दृ ी मा मागत होती. ‘कु णाचा
वाढ दवस आहे हे सांिगतलं असतं, तर तु ही जेवायला आला नसता!’ असंच जणू काही ती
हणत होती.

पु पानं मला फसिवलं. पण याचा आनंदच झाला मला. फसवणूक कसली? ीतीचं
िवनोदी प होतं ते.

मी हसू लागलो. पण जेवायला बस यावर माझं हसू कु ठ या कु ठं नाहीसं झालं. ताटातले

पदाथ चकर होते. पण ते मला गोड वाटेनात.
 मैनाबाईनं मो ा हौसेनं पलीकडेच प ा ांवर ताव मारीत असलेली आपली आवडती
कु ी मला दाखिवली.

या बंग यांत कु यां या ताटांत पंचप ा ं पडताहेत. पण गावात या शेकडो घरात,

हजारो झोप ांत माणसासार या माणसांना पोटभर मीठभाकरीसु ा िमळत नसेल.

इथं कु यां या हौशी पुरिव या जात आहेत. दुसरीकडं घरात या िचम या राजाची
लहानसहान इ छासु ा अतृ रािहली असेल.
४ सुशीला
पिहला भात संपत आला. मा या पोटात कशी कालवाकालव होऊ लागली. परवाच
ेमाला मी हटलं होतं, “तु या वाढ दवसाला पुरणपोळी करीन हं! िन दुपारी शाळे ला
जायची घाई असते, ते हा रा ीच क या हं तुझा वाढ दवस!”

या वेळी आनंदानं नाचून ेमानं मा या ग याला कती लाडके पणानं िमठी मारली
होती. अजून या िमठी या गुदगु या होताहेत मनाला.

आता पानात भाकरी पडली क पोरटी काहीतरी िवचार यािशवाय राहायची नाही.

भाकर मुका ाने जेवत होता. जेवत कसला होता हणा! जेवणाचं स ग करीत होता
तो. भाताचा एके क घास या या हातात रगाळतोय हे काय दसत न हतं मला? िबचारा
वणवण फ न हात हलवीत आला आहे हे याचं त डच सांगत होतं. नोक या काही
वाटेवर पड या नाहीत िन भाकरचं िश ण तरी काय झालंय असं! कॉलेजातली पिह या
वषाची परी ा!

मनात हे सारं येत होतं. ेमा या पानातला भात संपला. मी हळू च भाकरीचे दोन चौत
ित या पानात घातले. लगेच ती मला हणाली, “ताई, पुरणपोळी करणार होतीस ना गं तू
मा या वाढ दवसाला?”

देवा, मला या दोन भावंडांची धाकटी बहीण का के लं नाहीस? लहानपणी मला

विडलांचा के वढा अिभमान वाटे! आता?

काही तरी उ र ायचं हणून मी ेमाला हटलं, “मी न हते पुरणपोळी करणार!”

“मग कोण करणार होतं!”

“देव देणार होता!”

लहान मुलांचं त ड बंद करायला देवाचा के वढा उपयोग होतो! पण ेमा काही
कु कुलबाळ रािहली न हती आता. ती हळू च हणाली, “देवानं ती का दली नाही गं
मग?”

“ या या घरी खूप खूप पा हणे आले होते. यांनीच संपिवली ती पोळी!”

ेमाला मा या उ राची मोठी गंमत वाटली. ती मो ानं हसली. पण भाकर मा

घुमाच बसला होता. या या पानातला भातही संपला न हता. मी याला हटलं, “असं
काय रे भाकर?”

“भूकच नाही गं ताई मला!”

“भूक नसायला काय हातारा झालास तू?” मा या बोल यानं ेमाला अवसान चढलं. ती
हणाली, “दादा, कु णी टाकलं पानात तर ते या या शडीला बांधायचं हं!” आता कु ठं
भाकराची कळी उमलली. तो हणाला, “इथं शडी आहे कु णा लेकाला?”

आ ही ितघंही खूप खूप हसलो. मी पानावर बसले. भाकर आप या खोलीत ेमाला

गाणं िशकवू लागला–

‘तु या गळां मा या गळां

गुंफूं मो यां या माळा!
तुज कं ठी, मज अंगठी
आणखी गोफ कोणाला?’

हे गाणं ऐकू न हसावं का रडावं तेच मला कळे ना. मो यां या माळा– अंगठी– गोफ–
ेमानं व ात तरी यातलं काही पािहलं आहे का? पोरटी मघांशी पुरणपोळीसाठी सून
बसली होती िन आता मो यां या माळा गुंफून हसत आहे.

लहान मुलांना काय? यांना कु ठलंही गाणं आवडतं. मग याचा अथ काही का असेना. मी
सु ा लहान होते ते हा एकसारखी गाणी हणत न हते का? मे यात एक वष कामही
के लं. सारं गाव लोटलं होतं माझी गाणी ऐकायला! पण याच मे यातली एक मोठी
मुलगी िसनेमात गेली िन ित यािवषयी नाही नाही या गो ी ऐकू येऊ लाग या. आजीनं
पु हा मे यात जायचं नाही हणून बजावलं. पुढं दोन-तीन वषानी गायना या वगातूनही
माझं नाव काढू न टाकलं. खूप खूप गाणं िशकायची हौस होती मला. ती िसनेमात गेलेली
इं द ू मला थ ेनं हणे, “सुश,े तु या वेळेला तु या आईला मधाचे डोहाळे लागले होते.
उगीच नाही तुझा आवाज इतका गोड झाला.”

पण आजीनं मला काही पुरं गाणं िशकू दलं नाही. ितला वाटे गाणं िशकू न ही पोरगी
चेकाळे ल, नाटकात नाही तर िसनेमात जाईन िन नाही नाही ते थेर करील. दुधानं त ड
पोळलं हणजे माणूस ताक फुं कू न िपतं ना? तसं झालं होतं ितचं. आजोबांना एक मूल झालं
िन ते कु ठ याशा नाटकमंडळीत गेले. पिह या पिह यांदा बायको या आिण मुला या,
पोटाकरता ते पाच-दहा पये पाठवीत. पण पुढं पुढं ते बाटली-बाई या नादाला लागले.
घरदार सारं िवस न गेली वारी. दहा-बारा वषात बायकोचं िन मुलाचं त डसु ा पािहलं
नाही यांनी. एके दवशी आजीला प आलं– आजोबा वारले असं यात होतं.
 आजीनं मो ा धीरानं आ या संगाला त ड दलं. कडू किमडू क मोडू न मुलाला मॅ क
के लं. पुढं याला नोकरी लागली. याचं ल झालं. आजीला दोन नातवंडं झाली. नात
आिण नातू यांची त ड पाहायला िमळा यामुळं ितचे घोडे अगदी गंगेला हाले. पण दैवाला
कु णाचं बरं बघवतं का? भाकर दोन-तीन वषाचा असेल. मी आठ-नऊ वषाची होते
हणून मला प आठवण आहे या गो ीची. एके दवशी रा ी बाबा घरी परत आलेच
नाहीत. आई िन आजी न जेवता यांची वाट पाहत बस या. फटफटीत उजाडलं. मी जागी
होऊन पाहते तो दोघ चे डोळे रडू न रडू न सुजलेल.े शाळे त गे यावर मा या बरोबरी या
मुली मला घालून पाडू न िवचा लाग या. मग मा या ल ात आलं बाबा पळू न गेले
होते. कचेरीतले पैसे खा याचा आरोप होता यां यावर!

दुस या कु णा कारकु नाची कारवाई होती ती. पण बळी मा बाबा गेले. फार भोळे होते.
आजी नेहमी हणे, ‘माणसानं देवही होऊ नये िन रा सही होऊ नये. सांबासार या
भो या देवाची बायकोसु ा दुसरा घेऊन जातो– िन कु णी रावण झाला तर या या चौदा
चौक ांचा च ाचूर करायला राम ज माला येतो.’

मोठी शार आिण बोलक होती ती. पाच-सात वषापयत बाबांचा प ाच न हता. पण
आईनं आिण आजीनं घर साव न धरलं. मा आजीचा धीर आईपाशी न हता. ती
एकसारखी खंगतच होती. एके दवशी सं याकाळी एक दाढीवाला बुवा आम या दारात
आला. मी याला हाकलून ायला लागले. यासरशी तो हणतो काय? “अग पोरी, मी
बाप आहे तुझा.”

बाबाच होते ते. चार-सहा दवसच ते घरात रािहले. यांना लपवून ठे वता ठे वता
आजी या आिण आई या अगदी नाक नऊ आले. इतके असून ते सवा यावर नाखूषच होते.
एका बुवा या बरोबर मधली वष काढली होती यांनी. यांची जीभ िशरापुरी िन पेढे-बफ
खायला चटावली होती. यांना घरातली मीठभाकरी गोड लागेना. आईला तर छळू न
घेतलं यांनी. वाटेल ते बोलत– ‘तु यासार या ख पड चेह या या बाईबरोबर कोण संसार
करील? बुवां याकडे देख या, तर या िशि यणी येतात. बुवांची तृ ी झाली क उरलेला
साद आ हांला िमळतो. मग ती बफ असो नाही तर बाई असो.’

गरीब िबचारी आई. नुसती गाय ी होती ती. ितनं वर मान क न बाबां याकडं रागानं
पािहलंसु ा नाही. मग उलट उ र ायची गो दूरच रािहली.

पण हे घाणेरडं बोलणं ऐकू न मा या अंगाचा ितळपापड झाला. रा ी बारा वाजेपयत

तळमळत होते मी. काही के या झोप येईना, हणून अंधारातच आजी या अंथ णाकडे
गेले. हात लावला तो आजी या डो यांनाच लागला. घळाघळा रडत होती ती.

आजीला रडताना मी कधीच पािहलं न हतं. मलाही रडू आलं. ितला िमठी मा न मी
रडायला लागले. मग मा ितची आसवं थांबली. मला कु रवाळीत आिण पाठ थोपटीत ती
हणाली, ‘सुश,े हा मांग काही तु या आईला सुख देणार नाही! चैनीची चटक लागलीय
याला. उ ा याला घरातून हाकलून देते बघ! मुलगा झाला हणून–’

आजीला मोठा द ं का आला. अंधारातच मा या त डाव न हात फरवीत ती हणाली,

‘सुशे, आता माझा मुलगा तू! भाकर अजून लहान आहे. तो मोठा होईपयत– माझा नवरा
नाटक होऊन मातीमोल झाला, माझा मुलगा बुवा या नादाला लागून जनावर झाला,
पण माझा नातू काही असा होणार नाही. आप या भाकराला आपण ितघी िमळू न मो ा
मो ा क ! आपला भाकर ोफे सर होईल, मामलेदार होईल, मुनसफ होईल–’

ितघ या िजवांवर आजीनं हा नवा मनोरथ उभारला होता. यातली आई तर पुढं दीड
दोन वषातच गेली.

दुस या दवशी आजीनं बाबांना हाकलून ाय या आधी तेच िनघून गेल.े पण तेव ात
आई या वा ाला बाळं तपण आलं. पुढं यो य वेळी ेमा झाली. अगदी आई या वळणावर
गेली होती िचमुरडी. ित याशी खेळता खेळता आजी, आई िन मी बाबांचं दु:खं अगदी
िवस न गेलो. पण झालेली मुलगी फार फार गोड असली, तरी आधीच खंगले या आईला
ते बाळं तपण काही मानवलं नाही. आई यानंतर थोड याच दवसांनी बाबाही बुवा या
मठात वारले.

आजी मा मो ा धीराची. दोन वषा या आईवेग या मुलीला कती अपूवाईनं ितनं

वाढिवलं. भाकर हाय कु लात जाऊ लागला होता. याला काही हट या काही कमी पडू
दलं नाही ितनं. दुस या या घरी कामाला जाणं ितला कमीपणाचं वाटे. ती रा ी दळण
आणायची आिण भ या पहाटे मला उठवून उजेडाय या आत ते दळू न, याचं याला
पोचतंही क न टाकायची. िशवणं, टपणं, कु णाचं फराळाचं करणं, सारं कसं गुपचूप करीत
असे ती. जगात या मां ापे ा ितचा क डाच आ हा भावंडांना अिधक गोड वाटे.

पण भाकर मामलेदार कं वा मुनसफ झालेला पाहायला जगली नाही ती. गतवष

जे ात भाकर कॉलेजात गेला िन ावणात आजीला देवाघरचं बोलावणं आलं. कती
शांतपणानं गेली ती. ती गेली या या आध याच रा ीची गो ! आजी आप याला सोडू न
जाणार हणून आ ही ितघंही डोळे पुशीत होतो. आ ही जेवत नाही असं बघताच माझा
हात ध न ती उठली, वयंपाकघरात आली आिण मला भात-िपठलं करायला लावून
आ ही जेवायला लाग यावर डोळे भ न ते पाहत बसली.

ितकडं ेमा, ‘तु या गळा, मा या गळां’ हे गाणं हणत होती आिण इकडं मी जेवायला
हणून पानावर बसले होते. पण घास हातात या हातातच रािहला िन मन मा माग या
आयु यात भटकू न आलं. यानं तरी काय करावं? दुपारी मावशीचं ते प आलं आिण
आजीचं एके क वा य आठवू लागलं. ितचे शेवटचे श द– ‘सुशे, भाकर िन ेमा यांची तू
आता ताई नाहीस– आई आहेस!’
 आई? आई होणं ही ी या आयु यात कती आनंदाची गो असते! मग दुपार या या
प ाचं उ र िलिहताना माझं मन तडफडत का होतं? मावशीला नकार ावा, असं याला
का वाटत होतं?

आिण वाटलं हणून याचा काय उपयोग होता? शेवट या णी अगदी कु शीत घेऊन
आजीनं मला सांिगतलंन, ‘बाळ, ीची पूजा झाली तर ती घरातच होते. निशबी असलं
तर नवरा, मुलगा, कु णी ना कु णी ितला भ नं फु लं वाहतो. पण घराबाहेर ित या
वा ाला काटे िन िनखारे च येतात.’

े ाचं बोलणं काही आता ऐकू येत न हतं. पानाव न तशीच उठले, आंचवले िन खोलीत
म
डोकावून पािहलं. भाकरा या हातात एक पु तक होतं; पण तो वर आ ाकडे पाहत
होता! चा ल लागताच यानं वळू न पािहलं. कती के िवलवाणी दसत होती याची दृ ी!
माझी खा ी झाली– मी मावशीला हो हणून उ र घातलं तेच बरोबर होतं.

भाकर उठू न मा याजवळ आला आिण एकदम फुं दत हणाला, “ताई, मी कारकू न
सु ा हायला तयार आहे गं! पण–”

मी हसत हसत हटलं, “माझा भाकर कारकू न होणार नाही. मामलेदार होणार आहे–
मुनसफ होणार आहे.”

भाकर आिण ेमा यांची आईच न हे तर आजी झाले होते मी. आजी असंच बोलत असे
अगदी.

पण भाकर मा याकडे आ यानं पा लाग यावर माझं उसनं अवसान नाहीसं झालं.
मावशीचं प याला वाचायला ायचं! कती साधी गो ! पण ते देताना माझा हात
थरथर कापत होता. प ातलं अ र िन अ र मला पाठ झालं होतं. पण भाकर जसं जसं
ते रागारागानं वाचू लागला, तसा तसा यांतला येक श द मा या कानाला उकळले या
तेलासारखा वाटू लागला.

िच. सुशीलेस अनेक आशीवाद.

“एका थळाब ल मागं तुला िलिहलं होतंच! ते गृह थ एक-दोन दवसांत इराणातून येत
आहेत, यांचं वय अवघं पंचेचाळीस वषाचं आहे! तु या वया या दु पटसु ा नाही दोन-
तीन वष कमीच आहेत, नाही का? मा या ल ात मी आठ वषाची होते िन ितकडची वारी
अठरा वषाची होती. दुपटीपे ा अिधक वय होतं. पण माझा संसार सुखाचा झाला क
नाही?

हे इराणातले गृह थ िबजवर आहेत. पण एक मुलगा आहे यांना. फार तर तु या न चार-

दोन वषानी मोठा असेल तो! आयतं बरं झालं. लवकर सून येईल तु या हाताखाली.
इराणात वीस-पंचवीस हजार पये कमावलेत यांनी! ते हा तू ं हटलंस क आमची
सुशी ीमंत पतीची राणी होऊन जाईल. मग आप या गरीब मावशीची आठवणसु ा
होणार नाही ितला!

भाकराचं िश ण मुंबईला आम याकडं होईल का असं तू िवचारलं होतंस! याला

िशकवायला हे हवंच! सा या मॅ कला कोण गं िवचारतं ह ली? पण घर याच मुलांना
िशकिवताना आम या त डचं पाणी पळतंय! काय ती फ , काय ती पु तकं –

तू हे थळ प करलंस तर भाकराचं िश ण पुरं होईल, सारं काही ठीक होईल.

खरं सांगू तुला सुशे? चांग या िशक या सवरले या मुली बेगमा होऊन फरताहेत ह ली
िन या तरी काय सरळपणानं राहतात हणतेस? गाठतात मग एखादा डॉ टर नाही तर
पंढरपूर. आप या भाचीनं असं काही क नये असं कु ठ याही मावशीला वाटणारच. तू तर
काय धड िशकलीही नाहीस. इं जी पाच-सहा इय ांना काही कं मत नाही आता. प
पाहावं तर तेही म यमच. तू शहाणी आहेस. तुझी आजी गे यापासून संसार चालवीत
आहेस. ते हा तुला अिधक िलहायला नको.”

प वाचता वाचता भाकर अगदी संतापून गेला. शेवटी मा याकडं पा न तो हणाला,

“ताई, या प ाचं उ र–”

मी काही बोल यापूव तो प ाचे तुकडे क लागला. या या हातातून ते िहसकावून घेत

मी हटलं, “ ेमप ं अशी फाडायची नसतात, भाकर!”

“मावशी झाली हणून काही माणुसक आहे क नाही? आपली मुलगी देईल का ती या
हाता याला?”
५ दासोपंत
छे! छे! छे! या पंचवीस वषात पार बदलून गेली मुंबई. बोरीबंदरवरनं सरळ
नर संहा मात आलो. पण मनाला वाटत होतं मी चुकून लंडनला तर आलो नाही ना?
आ मा या दारावर पाटी होती हणून बरं ! नाही तर एखा ा इरा या या हॉटेलात
िशरतोय असं वाटलं असतं मला. मॅनेजर या आॅ फसात रे िडओ ठे वलाय. इराणला
जाय या आधी मी आ मात राहत होतो ते हा एखादा ामोफोन या हणून याच
मॅनेजर या िवनव या क न आम या दातां या क या झा या हो या. शेवटी कं टाळू न
फ ट या दवशी कु ठला तरी ामोफोन लेकाचा उसना घेऊन येई आिण या यावर तीच
तीच गाणी लावून वेळ काढी. जमनातट– असलं काहीतरी एक गाणं होतं ते हा. गाणं गोड
होतं मोठं . पण हा मॅनेजर ते इत यांदा लावी क कु णीतरी शेवटी याला हणाला,
‘मॅनेजर, जमनातटाची माती आता पार ढासळलीय! सांभाळा हं! नाही तर एकदम खाली
जाऊन यमुनेत गटांग या खायला लागाल.’

मॅनेजरशी बोलता बोलता मी मनात रे िडओ यायचं ठरिवलं. हो, आमचा आिण आम या
न ा कु टुंबाचा वेळ तरी जायला हवा ना? सकाळी देवपूजा िन सं याकाळी देवदशन
िमळू न माझे चार तास सहज जातील. पण आम या मंडळ ना काही करमणूक हवी क
नको? नाही तर िसनेमाला चला हणून यांचा ससेिमरा लागायचा मागं. हे िसनेमा
करण आप याला अगदी नापसंत आहे. अंधारात बायको या पलीकडं कोण बसलं आहे हे
नव याला दसत नाही ही गो तर जाऊ ाच. पण समोर पड ावर दाखिवतात ते तरी
काय स य मनु यानं पाह यासारखं असतं? चुंबन, आ लंगन– अरे लेकांनो, दुस या काही
गो ी जगात आहेत क नाहीत िन चुंबनंच दाखवावयाची तर ती लहान मुलांची दाखवा
क.

मॅनेजर हमालाला खोली दाखवायला वर गेला होता तो खाली आला. आता याचा चेहरा
अगदी जवळू न दसला मला. मी इराणला गेलो ते हा या या डो याचा एक के सही पांढरा
झाला न हता िन आता पाहतो तो चांगलं ट ल पडलंय याला.

“नाव या टपून!” मी याला हटलं.

“आहे, यानात आहे मा या. दरवष सहकु टुंब आपण व हाडातून येता–”

‘आपण सहकु टुंब येता?’ मूख कु ठला! हणे यानात आहे. या यानाचा कान ध न याला
‘माझं नाव दासोपंत देव, इराणमधून पंचवीस वषानी परत येतोय मी!’ असं सांगायचं
मनात आलं मा या. पण हटलं जाऊ दे. िपकलं पान झालंय. कान धरायला जावं तर
एखादे वेळी तो तुटून हातातच यायचा.
 माझं नाव ऐकताच तो च कत झाला. पण लगेच हसून हणतो काय, “आहो– हो!
दासोपंत देव तु ही? आठवलं सारं . व हाडातनं एक वय क गृह थ येतात इथं दरवष .
यां या िन तुम या चेह यात इतका सारखेपणा आहे हणता.”

मनु य आप यावरनं जग ओळखतो ते असं. वारी वत: झालीय हातारी ते हा दुसरी

माणसंही याला वय क दसायचीच.

अशोकला करायची तार या याकडं िल न दली िन थेट वर या मज यावरची माझी

खोली गाठली. िखडक तून मोठी मौज दसत होती बाहेरची. पंचवीस वषात लोकां या
चालीरीतीत काय भयंकर अंतर पडतं. मी मुंबईत नोकरीला आलो तरी आमचा घेरा िन
शडी कायम होती. पण र यावरनं बोड यानं जाणा या एका या डो यावर आता शडीची
बट असेल तर शपथ! चांग या चाळीस वषा या बायका गोल नेसून र यानं िमरवत
चाल या आहेत. सब गोलंकर झाला हेच खरं . आप याला करायचं काय हणा लोकांशी.
आमचं दुसरं कु टुंब काही फार िशकलेलं नाही. चांगली बालबोध घरा यातील मुलगी आहे
हणे. ित या मावशी या नव यानं फोटो पाठिवला होता. यावरनंसु ा मुलगी मोठी
िवनयशील दसली! हटलं– ‘शुभ य शी म्!’ पाहायचा फास हवा कशाला. ितकडू नच
माझा होकार मी कळिवला.

कु णी तरी दारावर टकटक के लं. दार उघडू न पाहतो तो ित या मावशीचा नवरा. ‘मी
आनंदानं या ल ाला तयार आहे’ हणून मुलीनं िलिहलेलं प च दाखिवलं यानं मला, हे
फार बरं झालं. नाही तर कु णी तरी ल झा यावर ित या मनात भलतंच काही तरी
भरवून ायचा.

ते प ठे वून तो गृह थ िनघून गेला. मग मा काही के या माझा वेळ जाईना. सहज ंक

उघडली िन मुलीचा फोटो काढू न तो पाहत बसलो. सुशीला! छान नांव आहे माहेरचं.
आपणही तेच ठे वणार. अलीकडं िसनेमानट ची िन अमरकोशांतली नावे ठे वायची फार
लहर येते लोकांना. परी ा पास होणा या पोर ची िन वतमानप ांत छापून येणा या
ल ांतली नावं बघा ना– कांचनमाला, सुवण भा, हेमलता. मुल ची नावं आहेत क
भ मांची नावं आहेत, अशी शंका यायची एखा ाला.

ंकेत अशोकचा लहानपणीचा फोटोही होता. तो घेतला िन टेबलावर सुशीले या

फोटोशेजारी ठे वला. आपण काही कवी नाही बुवा. पण लहानपणी शाकुं तलांतलं एक पद
पाठ झालं होतं. ‘वृ वेल या दोह ची जोिड शोभते!’ ते आठवून असं वाटलं– कािलदास
या नाही तर याचा काका शे सपीअर या, त ण-त ण या जो ा जमिव याचा नाद
या लोकांना फार. पण नवरा-बायको माणं आई आिण लहान मुलगा, नाही तर बाप आिण
लहान मुलगा यांची जोडी सु ा पाह यासारखी असते. मोठी गंमत वाटते अशा वेळी. हे
या कवी या ल ात कसं येत नाही? कािलदासाचं ते वृ वेलीचं का दु त करायची
फू त झाली मला. सुशीलेचा फोटो िन अशोकचा फोटो पाहत पाहत मी हळू च
गुणगुणलोसु ा ‘फू लवेल या दोह ची जोिड शोभते!’

मॅनेजरनं खूप वतमानप ं आणून खोलीत टाकली. अशोकचा फोटो टेबलावर ठे वून मी
वतमानप वाचायला लागलो. सुशीलेचा फोटोसु ा टेबलावर ठे वायला हरकत न हती
हणा. पण कु णी तरी चटकन् ‘कु णाचा फोटो’ हणून करायचा आिण–

एकू ण एक वतमानप ं ह ली भिव य छापायला लागलेली दसली. इराणम ये इतक

पाहायला िमळत नसत. बाक कधी तरी हे असं होणार हे मलाही ठाऊक होतं. पण मी
इराणला गेलो ते हा वतमानप ांचे संपादक िन शहाणे सुिशि त बडबडत असत–
‘भिव य हे एक वेड आहे! हिबह सब झूट है!’ आता कळला वाटतं शिनमहाराजांचा
तडाका यांना? देव नाही, धम नाही, हणून अ लेखात खुशाल ओरडा लेकांनो! भिव य
छाप यािशवाय तुमचं काही चालत नाही, हे तर खरं आहे ना?

एके क वतमानप घेऊन मा या राशीचं भिव य पा लागलो. पिह या भिव याचा

आरं भच का ानं झाला होता–

‘ ेमवांचुिन सव सुन
जग भास बापुडवाण।’

हा योितषी कवी आहे क काय मला कळे ना. येका या राशीला आपली एक किवता
होतीच. बाक माझं मन यानं अचूक ओळखलेलं दसलं.

दुसरं वतमानप उघडू न माझी रास पािहली. हा योितषी मोठा त व ानी दसला.
वारीनं िलिहलं होतं– ‘माणसाला वत:चं मन कधीही कळत नाही. ते हा उतावळे पणानं
वागू नका. ल घाई क नका.’ त व ानी माणसं मूख असतात ती अशी. हणे ल घाई
क नका. ल ाची घाई क नका तर काय मरायची घाई करा?

मसूरकर योित यांची एवढी मोठी पि का मा या ंकेत पडली आहे. ित यातलं अ र

िन अ र आतापयत खरं झालं आहे. मग असली भु ड भिव यं कशाला वाचा हणून मी
वतमानप ं दूर िभरकावून दली आिण व थ पलंगावर पडलो. डोळे िमटू न घेतले तो
सुशीलेचा फोटो िन या याजवळ एक लहान मुलाचा फोटो असे दोन फोटो दसू लागले.
माझं मलाच हसू आलं.

अशोक येईपयत एक ानं मुंबईत राहायचं. वेळ जाता जाईना. इराणात पंचवीस वषात
मनाला अशी र र लागली न हती कधी. पण आता एके क दवस वषासारखा वाटू
लागला.

मॅनेजरला भिव यावर माझी ा आहे हे ठाऊक होतं. यानं एक योितषी फार चांगला
 हणून पाठवून दला वर मा याकडं. पण तो गाढव सांगायला लागला, ‘आता तु हांला
संतितयोग नाही!’ मसूरकरांची पि का टाकली या यापुढं. यांचं चालू वषाचं भिव यही
दाखिवलं– ‘ल योग िनि त. लहान मूलही लवकरच घरात खेळू लागेल.’

या योित यानं मुका ानं िनघून जायचं क नाही? तो मसूरकरांनाच िश ा ायला

लागला. मग मा मला राहवेना. सरळ हात धरला िन बाहेरची वाट दाखिवली याला
आिण मॅनेजरला सांिगतलं क , आता देवाचा बाप आला तरी याला मा याकडं पाठवू
नका.

या पड या फळाची आ ा घेऊन मॅनेजरनं के लं काय, तर अशोकालाच अडवलं. अगदीच

रे याडो या आहे. आप या हातानं तार पाठिवली होतीन पण अ ल काही कु णाला
िशकवून येत नाही हेच खरं .

अशोक खोलीत आला, यानं मला नम कार के ला आिण ‘ता या’ हणून ेमानं हाक
मारली. या हाके नं के वढा आनंद झाला मला. वाटलं– पुढं हावं आिण अशोकला घ िमठी
मारावी, अगदी पोटाशी धरावं. पण अशोक के वढा मोठा झाला होता. या टेबलावर या
फोटोत िन या या त डाव यात काडीचंही सा य न हतं.

मी याला जवळ बसवून घेतलं आिण टेबलावर या फोटोकडं पाहत हटलं, “इतक वष
हाच फोटो मी दररोज पाहत होतो. माझा अशोक अजून फार लहान आहे असंच वाटत
होतं मला. व ात मी तुझे पापे घेत होतो, तुला मांडीवर घेऊन थोपटीत होतो, पाठीवर
घेऊन घोडाघोडा हणून नाचतही होतो. पण आता तुला घोडा हणून पाठीवर घेतलं, तर
लोक मला गाढव हणतील आिण तेसु ा साधं गाढव नाही. अगदी इराणी!”

मा या बोल याला मीच खूप हसलो. अशोकचे ओठ अलग झाले असतील नसतील. मी
मनात खूणगाठ बांधली– िचरं जीव चांगलेच आत या गाठीचे आहेत.

मी ल ाचा िवषय हळू च काढला. हो, उघडं कसं बोलायचं? मी हणालो, “तुला तारे नं
बोलवायचं कारण हणजे काम जरा घाईचं आहे. ल घाईचं हणेनास!” याला वाटलं
बापानं आपलंच ल ठरवलंय. मी या यापुढं मसूरकरांची पि का टाकली, माझा ल योग
िन अप ययोग दाखिवला आिण याला प क पना यावी हणून हटलं, “एक नाही, दोन
नाही, बायकापोरांवाचून इराणात पंचवीस वष काढली मी!”

मला वाटलं होतं क या श दांनी याचं मन वेल, आपला बाप ल का करीत आहे याची
याला क पना येईल. पण तो उलट मलाच उपदेश करायला लागला. चांगलीच जुंपली
आ हा दोघांची.

अशोक हणाला, “ता या, आता या वयात तु ही ल करणं हे…”

 याला पुढं बोलू न देता मी िवचारलं, “असं काय रे वय झालंय माझं? या वयात तु याशी
कु ती खेळ याची ताकद आहे मा या अंगात!”

“ल करायचंच तर एखा ा ौढ िवधवेशी पुन ववाह करावा!”

“हे पहा अशोक, तू मोठा सुधारक झाला असशील. पण इतक वष इराणात काढली तरी
देवधम, साधुसंत, शिन-मंगळ, या सा यांवर माझा िव ास अगदी कायम आहे.”

“ हणजे आपली मुलगी शोभणा या एखा ा मुलीबरोबर या वयात तु ही ल करणार.

ल ा या बाजारात तु ही एक मुलगी िवकत घेणार!”

“जगा या बाजारात येकाला िवकू न यावंच लागतं, बाबा! तु या बापानं इराणात

पंचवीस वष काढली ती काही ितथ या शहाचा पा णा हणून नाही– एका रॉके ल
तेला या कं पनीत आिण एका औषधा या दुकानात.”

ही मा ा मा चांगली लागू पडली. अशोक कसा चूप बसला अगदी. लोखंड मऊ झालं
होतं. ते हा मीही दोन घाव अिधक घालावेत हणून हटलं, “हे पाहा अशोक, मुलां या
ल ात मो ा माणसांनी आिण मो ा माणसां या ल ात मुलांनी ढवळाढवळ करायचं
काही कारण नाही. तू मुका ानं ल ाला ये, काय चार लाडू खायचे असतील ते खा आिण
आप या खोलीत खुशाल मानसशा ावरचे ंथ वाचत बैस.”

या पा यानं आग िवझून जाईल असं मला वाटलं होतं– पण तेल ठरलं ते! अगदी घासलेट!

अशोक एकदम उसळू न हणाला, “ ाण गेला तरी हजर राहणार नाही मी या तुम या
ल ाला. तु ही िवकत घेतलेली माझी नवी आई पाहायला तुम या घरातही मी पाऊल
टाकणार नाही. ता या, आपलं सुख दुस या या दु:खावर उभारणं यासारखं दुसरं पाप नाही
जगात.”

तो मो ा तळमळीनं बोलत होता. णभर मलासु ा याचं बोलणं खरं वाटलं. पण

दुस याच णी मनात आलं– अशोकला जगाचा काय अनुभव आहे? पु तकातली सुंदर
सुंदर त वं बोलून दाखिव याइतकं जगात दुसरं काहीच सोपं नाही. या त ण माणसांचं
चुकतं ते इथंच. हणे दुस या या दु:खावर माणसानं आपलं सुख उभा नये. हा जगावा
हणून या या आईनं मरण प करलं नसतं, तर मला उपदेश करायला आज या
नर संहा मात हा आला असता का?

पण याचं त ड बंद करायला ही गो सांगायची तरी काय ज र होती?

सुशीलेचं प च मी या या हातात दलं. ‘मी आनंदानं ल ाला तयार आहे’ हे ितचे श द

वाचताच असा चेहरा झालाय वारीचा! मा या अगदी मनात आलं होतं हणायचं क ,
‘लेका, काही झालं तरी मी तुझा बाप आहे. चार-पाच न हेत. चांगले वीस पावसाळे
तु यापे ा अिधक पािहले आहेत मी!’

कती वेळ तरी अशोक या प ाकडे पाहत उभा होता. बापलेकांचा समेट होणार हणून
मलाही आनंद झाला. पण या प ांत या प यावर नजर टाकू न ते मा या हातांत परत देत
आमचे िचरं जीव हणाले, “बरं आहे ता या, तुमची िन माझी पिहली भेटच शेवटची
ठरावी, याचं फार वाईट वाटतं मला. पण–”

पुढचं ा यान ऐक यात काय अथ होता? संतापा या भरात मी सरळ याला चालतं
हायला सांिगतलं. दोन िमिनटांनी मी िखडक तून बाहेर पािहलं. अशोक दूरवर जात
होता.
६ पु पा
अशोक मला सोडू न दूर दूर जात आहेत असं वाटू न माझे डोळे भ न आले.

तसं पािहलं तर ते मुंबईला जात होते. वडील एकाएक इराण न आले. यांनी तार के ली.
लगेच अशोक यांना भेटायला िनघाले. यात एवढं वाईट वाट यासारखं काय होतं? पण
देवानं बायकांची मनंच फु लांची के ली आहेत.

बायकां या डो यांत गंगा-यमुना दस या, क पु षांची सर वती गट होते असं

गडक यांनी का कु णीसं िलिहलं आहे ना? फार फार खरं आहे ते. मी हात मालानं हळू च
डो यांतलं पाणी टपत आहे हे अशोकां या ल ांत आलं मा ड या या िखडक वरचा
आपला हात यांनी उचलला आिण िखशांतून हात माल काढीत ते हणाले, “मी येऊं का
मदतीला?” पावसात चांदणं पडावं तशी माझी ि थती झाली. मी मानेनंच हटलं,
“तु हांला सदा कदा थ ाच सुचते आपली!”

पण थ ा करायची लहरच आली होती यांना! ते हणाले, “गंगा-यमुनांना पूर आला

हणजे खेडी या खेडी वा न जातात!”

“ते काही का असेना! एक माणूस काही कधी वा न जायचं नाही!”

लगेच यांनी दुसरीच गो काढली– “पु पा, मेघदूत वाचलं आहेस ना तू? या वेळी
तारायं न हती, टेिलफोन न हते, पो टानं प ंसु ा पाठिवता येत न हती. हणून तर
य ाला मेघाबरोबर बायकोला खुशालीचा िनरोप पाठवावा लागला. या य ा या
बायकोपे ा तर तुझं दु:खं अिधक नाही ना?”

माझं दु:ख! पु षांना बायकांची दु:खं कळतच नसावीत. आज आ ही दोघांनी

वनभोजनाला जायचं ठरिवलं होतं. ितथं नदीत डु ब
ं ताना मी अशोकां या अंगावर पाणी
उडवणार होते, बो टंग करताना ‘एक होता राजा’ हे गाणं हणून ते कसे हसतात ते
पाहणार होते. क ी क ी गमती करणार होते. पण यां या विडलांची ही तार आली
ना? वडील माणसांना लहानाचं सुख बघवतच नाही मुळी. यांनी एक दवस उिशरा तार
के ली असती, तर आमचं वनभोजन कसं छान पार पडलं

असतं िन मुलावर इतकं ेम होतं, तर पंचवीस वषात याला भेटायला का आले नाहीत हे
वडील?

गाडीची घंटा झाली. मी अशोकांना हटलं, “लवकर लवकर परत या हं!”

 ते हसून हणाले, “ता यांचं काय काम असेल तसं–”

यांना पुढं बोलू न देता मी हटलं, “ते इराणला नेणार आहेत तु हांला!”

“आपलं काय गेलं जायला?”

“मग तीन ित कटं काढायला सांगा तुम या ता यांना!”

अशोक के व ानं हसले! मीही हसू लागले. गाडानं िश ी वाजिवली, िहरवं िनशाणही
दाखिवलं. गाडी चालू लागली. मी एकदम अशोकां या हातातला माल काढू न घेतला.
यांचे अ प श द ऐकू आले, “चोर चोर हणून साखळी ओ–?”

‘आई’ ही गॉक ची कादंबरी पु हा वाच हणून अशोकांनी मला सांिगतलं होतं यावेळी
मी थ ेनं हटलं होतं, ‘बायको’ हणून एखादी कादंबरी नाही का? ती आधी वाचायला
हवी मला.

टेशनावरनं घरी आ यावर कसं उदास वाटायला लागलं. मावशी िन चंतोपंत यांचं
हसणं-िखदळणं पलीकडं चाललंच होतं. कानात बोटे घालून यावीत, असं वाटलं अगदी.

मुका ानं ‘आई’ ही कादंबरी घेऊन आरामखुच त पडले. पण समोर या श दांचा अथच
कळे ना. अशोकांची मूत डो यापुढं उभी रािहली. आता गाडी कु ठं असेल, अशोकांना
माझी आठवण होत असेल क नाही, यांनी बॅग उघडली असेल का, उघडली असली तर
वरच ठे वलेली ीखंडा या व ांची पुडी पा न ते मनात काय हणाले असतील–

कती गोड क पनांवर तरं गत राहत होतं माझं मन! मधेच हातांत या पु तकाकडं माझं
ल गेल.ं अशोकांना ही कादंबरी इतक का बरं आवडते! ित यातली आई मुलावर ेम
करते हणून? पण कु ठली आई आप या मुलावर ेम करीत नाही? मा या आईला
अ रओळख नाही, जवाहरलालांचं नाव देखील ठाऊक नाही, ांती या श दाचा अथसु ा
ितला सांगता येणार नाही; पण मा यावर ितची जी माया आहे ती या कादंबरीत या
आई या मायेपे ा काही कमी नाही. असं िवल ण काय आहे मग या कादंबरीत?

अशोकां या मालानं घाम टपताना अंगावर कसा गोड काटा उभा रािहला. आम या
घरात पोपट नाही. नाही तर मेघदूतात या य ा या या प ी माणं ‘िवठू , िवठू , तुला
अशोक आठवतात का रे ?’ असं िवचारायला मी कमी के लं नसतं. वष दोन वषापूव सं कृ त
कवीची ेमाची वणनं वाचून मला हसू येई! वाटे, का करणारे िन नंदा करणारे सारखेच
असतात. वीतभर काकडी िन सात हात वाकडी, असं हट यािशवाय समाधानच होत
नाही यांचं. पण आता वाटतं का हा थोडासा पारा उडालेला आरसा आहे. माणसाचं
खरं खुरं मन यांत पुरं पुरं दसतच नाही कधी.
 आजचं वनभोजन तर चुकलंच! आता अशोक परत आले हणजे आ मा या कामासाठी
बाहेरगावी जातील. अगदी कॉलेज सु हाय या वेळेला परत येतील ते! आ मा या
खो या वाढवाय या आहेत ते हा खूप भीक मागायला हवी असं परवाच ते हणत न हते
का? एकदा कॉलेज सु झालं हणजे मग बोलायलाच नको. अशोक िन घ ाळ यां यात
काहीच अंतर उरत नाही. सकाळी वाचन, दुपारी कॉलेज, सं याकाळी आ म. यांची
नेमानं गाठ पडायला हवी, तर आ मातच जाऊन राहायला हवं पु पाला!

सु ीतले आठ-पंधरा दवस तरी हे सुख िमळे ल असं वाटलं होतं. पण कॉलेजला सु ी
पडायला िन अशोकांचे वडील यायला एकच गाठ पडली. यांचं पंचवीस वषाचं ेम तुंबून
रािहलंय! ते कसले लवकर मुलाला सोडतात आता?

अशोकां याजवळ अस या त ारी करायचीही सोय नाही. मी एकदा हटलं होतं,

“सकाळी उठताना येक दवस कसा सो याचा वाटतो मला!” यांनी लगेच उ र दलं,
“सूयाचे करण अंगावर पड यावर उठत असशील तू!” मी हटलं, “अं हं! झोपेत मनु य
कु ठ या तरी िविच जगात असतो. जागं हायला लागलं क तो या जगात येतो. अशी
जाग येते ते हा मला पिहली आठवण होते ती तुमची! या वेळी वाटतं– जगात दोनच
माणसं आहेत– अशोक आिण पु पा!”

मा या या बोल याचं यांना कौतुक वाटलं, असं यां या मु व

े रनं दसलं. पण लगेच ते
हणाले, “पु पा, माणसांची दोन जग असतात. एका जगात तो राजा असतो; पण दुस या
जगात याला सेवक हावं लागतं.”

ते असं काही बोलू लागले क ग धळू न जातं माझं मन. समु दसताना कती सुंदर
दसतो. पण पाहणा याला या यात उडी टाकू न पैलतीराला जा याचा धीर कधी होतो
का? माझंही तसंच होतं. श दां या आड लपलेलं यांचं मन मी शोधायला लागले क मला
एक कारचं भय वाटू लागतं यांचं.

एकदा तीन-चार दवसांत ते भेटले न हते. यांची गाठ पड यावर मी रागानंच हटलं,
“ ेम आंधळं असतं हे अगदी खरं हं!”

“ते कसं काय बुवा?” हा िवचारताना अशोकांची मु ा एखा ा अजाण या

मुला या माणं दसत होती.

मी हणाले, “ ेम आंधळ असतं हणून तर ते आप या माणसा या घराची वाट चुकतं!”

ते णभर हसले. पण मग यांनी मला जे ा यान सुनावलंय तसलं वगातसु ा कधी

दलं नसेल. हणे पु कळांची ीतीही आ म ीती असते– आप या आवड या माणसा या
सहवासाची इ छा हे मालक ह ाचंच दुसरं प आहे. एक अन् दोन! अलीकडं मानसशा
नाही नाही ते चम कार सांगायला लागलंय. यात अशोक पडले या िवषयाचे ोफे सर!
काय सांगतील तेवढं थोडंच आहे.

मुंबईला गे याबरोबर प पाठवायचं कबूल के लं होतं यांनी. हणून ितस या दवशी

सकाळी कती लवकर उठले मी. मेल काही मा याक रता लवकर येणार न हती. पण
पो टमनला यायला वेळ होईल हणून मीच पो टात गेल.े पाचच िमिनटं आधी तो टपाल
वाटायला िनघाला होता. असा राग आला मला याचा.

मुका ानं घरी येऊन वाट पाहत बसले. पलीकड या बंग याजवळ याची सायकल
दसली. माझी छाती कशी धडधड करायला लागली. अशोकांनी काय काय िलिहलं असेल
प ात? ‘गाडी सुटली ते हा तू माझा हात माल ओढू न घेतलास. तुलाही तशीच ओढू न मी
गाडीत घेतली असती तर बरं झालं असतं!’ असं काही तरी यात असेल का? पण
टपालाचा िशपाई तडक पुढंच गेला. आम या बंग याकडं ढु ंकूनसु ा पािहलं नाही यानं!
मला वाटलं धांदरट दसतोय हा. पु हा हेलपाटा घालावा लागेल हणावं माझं प
ायला.

याला काही हेलपाटा घालावा लागला नाही. अशोकांचा मन वी राग आला मला. यांची
खोड मोडावी हणून फोनव न यां याशी बोल याक रता मी घराबाहेर पडले. पण मधेच
मनात आलं– न ा नवसांनी वडील भेटलेत यांना. या नादात आप या पु पाला दोन
ओळ चं प पाठवायची सु ा यांना आठवण रािहली नाही. आपण फोन करावा आिण
या नर संहा मा या मॅनेजरनं सांगावं क , बाप-लेक एक मुलगी बघायला बाहेर गेले
आहेत. हात दाखवून असलं अवल ण क न या कशाला?

अ या वाटेतूनच मी परतले. पण घरी जा यापूव वाटायला लागलं– अशोकांनी

वत: या घर या प यावर प पाठिवलं असेल– इथं मावशीिबवशी या हातात पडेल
हणून– हं! असंच असेल. ते प लगेच पोहोचतं करावं एवढी अ ल या चंदल
ू ा असती
तर– तर गडी कशाला झाला असता तो?

जवळ जवळ धावतच अशोकां या िब हाडी गेले मी. दार उघडंच होतं. यांनी बरोबर
नेलेली बॅग पा न तर आ यच वाटलं मला. चंदह
ू ी इत यात आला. काही तरी िवचारायचं
हणून मी याला हटलं, “प िब आलंय का रे अशोकांचं?”

“साहेबच आलेत!”

अशोकांनी आपली बॅग काही पो टानं पाठिवली नाही हे मला कळत होतं. पण चंद ू या
या उ राचा असा संताप आला मला!

“कु ठं गेलेत तुझे साहेब?”

 यानं णभर मा याकडं िविच नजरे नं पािहलं. अशोकांना साहेब हण याचा हा माझा
पिहलाच संग होता.

यानं उ र दलं, “आ माकडं!”

मी अशोकां या दारातून बाहेर पडले मा ! कसं गुदमर यासारखं हायला लागलं

मनाला. कु ठं तरी बाजूला जाऊन रडावं हणजे– लगेच वाटलं, मी का हणून टपं गाळीत
बसेन? माझा काही अशोकां यावर ह च नाही का? अ शी आ मात जाईन अशोकांना
घेऊन येईन.

रागानं मनु य झटपट काम करतो क काय कु णाला ठाऊक? कती लवकर पोहोचले मी
आ मात! अशोक आप या खोलीत आहेत असं कळलं. खोलीचं दार लोटलेलं होतं. आत
चंतोपंत आिण अशोक आ माचे िहशोबिबशोब करीत बसले असतील हणून मी ते
उघडलं. आत दोनच माणसं होती. एक अशोक िन दुसरं – एक सुंदर मुलगी.

अंधारात हाताला काही तरी िलबिलबीत लागून सापा या क पनेनं अंगावर काटा उभा
राहतो ना? तसं झालं मला. मी परतणारच होते– इत यात अशोक हणाले, “ये ना
पु पा.”

मी आत गेल.े या मुलीकडे बोट दाखवीत अशोक हणाले, “ही तारा– या दवशी

आलेली नवी मुलगी. तारा, ही कोण ठाऊक आहे का?”

मला गुदगु या होऊ लाग या. पण लगेच या गुदगु यांचं पांतर िचम ात झालं.
अशोक ताराला हणाले, “ही पु पा, माझी आवडती िव ा थनी!”

अशोक तेवढा शेवटचा श द बोलले नसते तर?

ताराने के ले या नम काराला ितनम कार करीत मी अशोकांना हटलं, “मी घेऊन

जायला आलेय तु हांला!”

“कु ठं ?”

“ फरायला!”

“एव ा उ हांत?”

“आलीय मला लहर!”

“बरीच लहरी झालीस क दोन दवसांत!”

 “गु ं ची िव ा िश यानं िशकायला नको का?”

“मला कसली आलीय बुवा लहर?”

“थेट आ मात यायची!”

अशोकांनी टेबलावरचे कागद उचलून ठे वले. खुंटा यावरचा कोट काढू न तो अंगांत
घातला िन ते ताराला हणाले, “जा तू आता!”

ताराकडे िवजयी मु न े ं पाहत मी अशोकांना घेऊन आ माबाहेर पडले. मा हा

िवजयाचा आनंद फार वेळ टकला नाही. मी जाईन ितकडे अशोक येत होते. पण फार
अबोल झाले होते ते. यांनी माझी काही तरी थ ा करावी हणून मी हटलं, “काय काय
खरे दी के ली मुंबईला?”

“काही नाही!”

“काही नाही कसं? एक नवं कु लूप तर दसतंय!”

ते हसून हणाले, “खरं च! पण कु लपाची क ली हरवलीय!”

“ क ली सापडेनाशी झाली हणजे कु लूप फोडतात हे ठाऊक आहे ना?”

“ हणजे माणूस बोलत नसलं तर या या मु कटात मारायची क काय? चांगला उपाय

आहे हा!”

यांचा गंभीरपणा पा न मला ग प बसवेना…

मी हटलं, “मुंबईला काही तरी िवशेष घडलंय!”

“हं–”

“मी सांगू काय ते? विडलांनी ल ठरवलंय िन ते तु हांला पसंत नाही. खरं ना?”

“अगदी खरं !”

माझी थ ा मा यावरच उलटू लागली. काप या वरात मी िवचारलं, “ या भा यवान

मुलीचं नाव कळे ल का आ हांला?”

“भा यवान क दुदवी?”

 मी पाहतच रािहले.

अशोक हणाले, “माझे वडील वत:च ल करणार आहेत ित याशी!”

मा या मनावरचा के वढा भार उतरला. फरत फरत आ ही आंबराईत आलो होतो.

काही तरी क न अशोकांना हसवायला हवं होतं. मी चटकन एका आं या या झाडावर
चढले. “पडशील िबडशील हं, पु पा!” अशोक खालून हणत होते.

दोन फां ां यामधून खारी माणं मुरडू न पाहत मी उ र दलं, “पडले तरी लागणार
नाही मला!”

“का?”

“जिमनीवर पडणारच नाही मी! एका माणसा या–”

“अगदी पोर झाली आहेस तू आज!”

“एक माणूस जर उगीचच आजोबा होतं, तर दुस यानं पोर का होऊ नये?”

कै या काढायला मी पुढं गेल.े मला वाटलं, अशोकही मा या मागून चढतील! पण ते

खाली व थ उभे रािहले. कै या घेऊन मी उतरले िन चाकू काढायला यां या िखशात हात
घातला. एक कागद हाताला लागला. तोही मी बाहेर काढला. कु णाचं प हणून
वाचायला लागले िन कै री न खाताच माझं त ड असं आंबट झालं. या ताराचं प होतं ते–
‘एक दवस तुमचं दशन झालं नाही क माझा धीर सुटतो!’

मघाशी मी गेले ते हा अस याच गुजगो ी चाल या असतील दोघां या.

संशयाचा संताप िवल ण असतो. मी प अशोकां या अंगावर फे कलं िन यां याकडे

पाठ क न चालायला लागले.
७ अशोक
पु पा रागारागानं िनघून गेली यात नवल कसलं? पण मा या िखशात ते प आहे हे मला
ठाऊकसु ा न हतं! मी तसं सांिगतलं असतं तर व ातसु ा ितला खरं वाटलं नसतं. मी
प वाचेपयत ती िनघूनही गेली.

संशयाइतका जलद वाढणारा दुसरा िवषवृ नाही जगात. मुंबई न कती ुध

मन:ि थतीत मी परत आलो. मनाला लागले या इं ग यां या वेदना िवसर याक रता
कामाला लागावं हणून मी थेट आ मात कसा गेलो, तारे ची त ार चंतोपंतां या िव
अस यामुळं ती ऐक याक रता दार लोटणं कसं ज र होतं, पु पेला यातली एकही गो
ठाऊक नाही आिण ठाऊक असती तरी पु पा हणजे फु लपाख आहे. जगात या का ांची
क पनाच नाही ितला.

मनु य दुस यािवषयी कती लवकर साशंक होतो.

पण तारानं तरी असलं िविच प मा या िखशात का ठे वावं?

मी लगेच आ माकडे गेलो. ताराला मा या खोलीत बोलावून घेतलं. ते प ं ित यापुढं

टाकलं–

ती णभर बावरली. पण माझी क पना होती तशी ितनं ओ साबो शी रडायला सु वात
के ली नाही कं वा ‘हे प मी िलिहलं नाही’ असा कांगावाही के ला नाही. यामुळं मीही
णभर बाव न गेलो. मी सौ यपणानं ितला हटलं, “आ माचे िनयम माहीत आहेत ना
तुला?”

“हो.”

“मग असं प तू का िलिहलंस?”

ितनं मा याकडं रोखून पाहत हटलं, “तु ही मानसशा ाचे ोफे सर आहात. होय ना?”

“मग?”

“तुम या आ माचे िनयम वाचून मग काही देवानं माझं मन घडिवलं नाही!”

मी ि तिमत होऊन ित याकडं पाहत रािहलो.

 “ ेम करणं हा माणसा या मनाचा धम आहे क याचा गु हा आहे?”

ितला िनमाण करणारा देव समोर असता तरी यालासु ा या ाचं उ र देणं कठीण
गेलं असतं! मी त ध रािहलो.

ताराचे ओठ थरथर कापत होते, डोळे वे ासारखे दसत होते. ित या अंत:करणात

साठले या दु:खांचा एकदम फोट झाला. क ाव न कोसळणा या पा या या
वाहा माणं ित या त डातून श द बाहेर पडत होते–

“तु ही मुली या ज माला आला असता, तुम या एखा ा नातलगानं तु हांला एखा ा
हाता याला िवकलं असतं, या हातार ानं आपलं नाव सांगणारं मूल हवं हणून वाटेल
या पशूला तुम या खोलीत ढकललं असतं–”

ितला शांत कर याक रता मी हटलं, “तारा–”

“मला थांबवू नका म ये. अशोक, माझी कमकथा मी आतापयत कु णाला सांिगतली नाही
िन पुढंही सांगणार नाही. फ तु हांला– या हाता या नव याला मी दाद दली नाही
हणून मला शंदळ ठरवून यानं घराबाहेर काढलं. मराठी सातवी इय ा झाली होती
माझी. मा तरीण होऊन पोट भरायचं ठरिवलं मी. कु ठं चालचलणुक चं स ट फक ट नाही
हणून नकार िमळाला. स ट फक टावरनं माणसाचं शील ठरिव याचे दवस आहेत हे.
शेवटी एका सं थानात मला नोकरी िमळाली. या इ पे टरनं ती दली या या नजरे त
िवष आहे हे मला कळलं. पण– पण मला उपाशी मरायचं न हतं.

या या कारवायांना मी बळी पडले नाही. लगेच मी वाईट मा तरीण ठरले. माझी

नोकरी सुटली. काही दवस भीक मागून काढले. पण िभकारणीचं शीलसु ा या जगात
सुरि त नाही. शेवटी कं टाळू न जीव ायचा िन य के ला मी. पण जग यासारखं जगात
काहीतरी असतं हेही देवाला मला दाखवायचं होतं. तुम या आ माची मािहती मला
िमळाली. मी इथं आले िन तुम यावर ेम करायला लागले!”

“पण मी तर एका श दानंही तुला कधी–”

“तु ही बाक या मुल वर जशी माया करता तशीच मा यावर के लीत, पण मला– मला
पूजेला देव हवा होता. तो िमळाला–”

तारे या ह ककतीत ितनं उघडू न दाखिवले या वत: या दयात मू तमंत स य दसत

होतं.

मी शांतपणानं हणालो, “तुझं हणणं खरं मानलं, तर हे प मा या िखशात का

टाकलंस?”

“मी टाकलं नाही ते!”

“मग कु णी?”

“ या चंतोपंतांनी असेल. आ मात या मुली हणजे कै दीच वाटतात यांना! एकसारखे

पाळतीवर असतात आम या! पण कै ांतसु ा अ ल गु हेगार अगदी थोडे असतात, नाही
का?”

तारा हसली. पण यापे ा ती रडली असती तर मा या मनाचा क डमारा कमी झाला

असता. पाचच िमिनटं ती बोलली. पण या पाच िमिनटांनी िप ान् िप ा चालत
आले या जुलमावर के वढा काश पाडला. आ मात आले या मुल या मनात ेमाची
भावना उ प होणं हा गु हा आहे का? कती कठीण ! आ म चालिवणं हणजे काही
लु यापांग या गा चा पांजरपोळ चालिवणं न हे. आ ही आ म चालिवणारे लोक,
आ माला मदत करणारे लोक, समाजाची सुधारणा हावी असं हणणारे लोक, सा यांना
वाटतं क , दयेसारखा धम नाही. दया हा पशूं या बाबतीत धम असेल, पण माणसां या
बाबतीत एकच धम असू शकतो– वातं य!

तारा एका हाता याची बायको होती. ितचा हा अनुभव– तारा या ती श दांचे घण
एकसारखे डो यात बसू लागले. ता यांचे हे ल काहीही क न मोडायलाच हवं असं वाटू
लागलं. या सुशीलेचा प ा आयता कळला होता. मी कोण आहे हे सांिगतलं तर बापाची
इ टेट आप याला एक ाला िमळावी हणून हा मनु य धडपडतोय, असं ितला
वाट याचा संभव होता. पण मी कोण आहे हे न सांगताही ितचं मन वळिवणं काही अश य
न हतं.

रा ी दहा वाजता या घराचा प ा शोधीत मी गेलो. पण आजचा दवस चम कारांचाच

होता. पु पा डो यात राख घालून िनघून गेली. तारानं मा या डो यात िवचारांचा ड ब
उसळू न दला िन ही ितसरी ी– ितला वाटलं अपरा ी घरात िशरणारा हा मनु य कु णी
तरी बदमाश असावा.

पलीकडे एक लहान मुलगी झोपली होती. आणखी कु णीच न हतं घरात. यामुळं
सुशीलेची समजूत सहज घालता येईल अशा क पनेनं मी हटलं, “सुशीलाबाई, घाब
नका अशा! मी एक िहत चंतक आहे तुमचा!” ितनं उसळू न उ र दलं, “माझं िहत
पाहायला खंबीर आहे मी. माझा भाऊ बाहेर गेला आहे असं पा न अपरा ी घरात
िशरणा याची मदत नकोय मला!”

मी अिधक बोललो असतो तर ितनं शेजा यापाजा यांना हाकाही मार या अस या. मी
मुका ानं परत यायला िनघालो. यामुळं ितचा मा यािवषयीचा ह थोडासा िनवळला
असं दसलं.

पुढं येऊन ती हणाली,

“काय काम आहे तुमचं मा याशी?”

“दासोपंत देवांशी तुमचं ल ठरलंय ना?”

“तुमचं ल कु णाशी ठरलंय ते सांगाल का मला?” ितने के ला.

“तसं न हे, पण दासोपंतां या िन तुम या वयात फार अंतर आहे!”

“ठाऊक आहे ते मला!”

“ यांना एक मुलगा आहे. वयानं तुम या नही मोठा आहे तो?”

“तेही ठाऊक आहे मला!”

वत:ची नंदा क न तरी काही साधतं का पाहावं हणून मी पुढं हणालो, “तो मुलगा
हणे फार भयंकर मनु य आहे!”

“अ सं! हे मा न हतं ऐकलं!”

“भयंकर हणजे काय, फारच भयंकर आहे तो!”

“ हणजे? खूनिबन के लाय् क काय यानं कु णाचा?”

“तसं न हे हो! पण एकं दरीत तो काही बरा मनु य नाही!”

“िबचारा फार स न दसतोय!”

“कशावरनं?”

“तु ही याची नाल ती चालिवली आहे यावरनं! कराय यात काय ा उठाठे वी
तु हांला? मी हाता याशी ल करीन नाही तर ज मभर कुं वार राहीन!”

शेवटचा य हणून मी हटलं, “बळी जाणा या ीला वाचिवणं हा गु हा आहे

हणायचा!”
 सुशीला संतापानं लाल झाली. ती ओरडू न हणाली, “कु णी सांिगतलं तु हांला क मी
बळी जातेय हणून? हे ल ठर यापासून के वढा आनंद झालाय मला!”

एक श दही न बोलता मी काढता पाय घेतला! ही बाई ग रबीमुळं वत:ला िवकू न घेत
आहे क वत:चे चोचले पुरिव याक रता हौसेनं पैसेवा या हाता याशी ल करीत आहे?
काहीच कळे ना.

घरी मो ा आशेनं आलो. पु पानं फोनिबन के ला असेल असं वाटलं. चंदल

ू ा दारातच
िवचारलं. यानं ‘हो” हटलं. लगेच मनात आलं इतक रा झाली असली तरी फोनव न
पु पाशी बोलावं.

पण आलेला फोन पु पाचा न हता! कु णी तरी नंबर चुकला होता.

आ मा या दौ यावर दोन-तीन दवसांत िनघायला हवंच होतं. पण आज या एका

दवसात मनाला इतका अ व थपणा आला होता, क तो िवस न जा याक रता वत:ला
कामात जुंपून घेणं ज र होतं. दुस या दवशी सकाळीच मी िनघालो. पु पाला भेटायला
हवं होतं. पण हटलं– मी परत येईपयत उ हाळा संपेल, हवा आपोआप थंड होईल.

जवळ जवळ दोन मिहने फरत होतो मी. कती तरी गावं पािहली, अनेक लोकां या
ओळखी झा या, शेकडो माणसांनी माझी ा यानं ऐकली, आ माला पैसाही बरा
िमळाला. आ मा या अहवालात अशोकांचा दौरा अ यंत यश वी झाला असंच छापलं
जाईल. पण मा या मनाला मा कसली तरी टोचणी लागली होती. या टोचणी या
मुळाशी काय आहे, हे मी पाहायला लागलो.

पिहलं श य– मानहानी मनु य वाथ सोडू शकतो; पण याला वािभमान सोडता येत
नाही. ग रबांना नाडू न गबर झाले या एखा ा ीमंत सावकारा या कं वा विश यानं
ब ा पगाराची नोकरी िमळिवणा या एखा ा अिधका या या दारात तास तास बसणं
कती लािजरवाणं असतं! यां याजवळ पैसा आहे आिण समाजाची सेवा करणा यां या
जवळ तो नाही. पण याचा प रणाम कती वाईट होतो. िन: वाथ माणसांना सं थेक रता
का होईना– हांजीखोर हावं लागतं, समाजकं टक असले या माणसां या पुढे यांना मान
वाकवावी लागते. सेवकाची िव ा, त विन ा, याग इ या दकांची जगा या बाजारात
कती कमी कं मत ठरते.

इतकं असून या सं थेसाठी तो िभ ुकासारखा लोचटपणा करतो, फे रीवा यासारखा

गावोगाव फरतो, िभका या माणं ीमंतां या दारात धरणं ध न बसतो, ती सं था तरी
काही ांितकारक काय करीत असते का? अबला मानं पंचवीस अनाथ ि या सांभाळ या
हणून समाजात या हजारो अभािगन चे अ ू काही थांबत नाहीत. ते वाहत राहतातच.
 चांग या सुिशि त लोकां या घरीसु ा कती िवल ण दृ ये दसतात. वडील भाऊ ल
क न न ा बायको या नादात असतो. याची बालिवधवा बहीण हे पा न मनाम ये
झुरत दवस काढते. मुलाला सुधारणेचा टभा िमरवायला हवा हणून हाता या आईला
देवाधमालाही पैसा िमळत नाही. सात-आठ पोरं होऊन बायको अगदी खंगून गेली असली,
तरी नव याला आपलं मन आवरता येत नाही क संतितिनयमन हणून काही तरी भानगड
जगात आहे, याची दखलही असत नाही. पु षां या िजभेचे चोचले पुरिव याक रता
बुि वान बायकांना वत:ला वयंपाकघरात डांबून यावं लागतं. जणू काही खाणं हेच
मनु या या आयु याचं येय आहे.

भावी िपढी या माता आिण चालू िपढी या गृिहणी यांचा अशा आयु यात कसला
िवकास होणार िन यां या मनाचा जोपयत िवकास होत नाही, तोपयत पु षांचं बौि क
जीवन तरी कसं सुखी होणार?

थोडासा वारा आला तरी पवनच फ लागते ना? या वासात माझंही तसं झालं.
लहानशा दृ यानंही मा या मनात िवचारां या लाटा या लाटा उठू लाग या. वाटे–
आपली सेवा दुबळी आहे. आपण वत:ची फसवणूक क न घेत आहोत, िजवावर उदार
होऊन लढ याची ज री असताना आपण तह करीत आहोत– श ूला शरण जाऊन
नामु क चा तह करीत आहोत.

िवचारांचा असला क लोळ एखादेवेळी अस होई, पु पाला भेटून यावं अशीही इ छा

णभर मनात येऊन जाई. पण ितकडे ता यांचं ल होतं आिण वासातही एखा ा वेळी
असा अनुभव येई क यानं मनावर पडलेली िनराशेची छाया कु ठ या कु ठं नाहीशी होई.

एका ीमंता या घरी मालकांनी दोन तास वायफळ चचा क न मला वाटा या या
अ ता द या. मी घरातून बाहेर पडलो. मा या मागोमाग एक पंचवीस वषाची िवधवाही
बाहेर आली, ती घरात या मुल ना िशकवत होती, हे मी बाहेर पडताना पािहलं होतं.
मा याकडं ितचं काय काम आहे हे मला कळे ना. िहची नातलग असलेली एखादी अनाथ
मुलगी आ मात पाठवावयाची असेल, असंच मला वाटलं. मनात या मनात मी हसलोही!
वासात पैशाऐवजी अनाथ मुलीच मा या पदरात पडायला लाग या तर?

मी थांबलो. ती बाई जवळ आली. ितनं मला नम कार के ला. मीही परत नम कार के ला.
एकही श द न बोलता ितनं एक पया पुढं के ला. तो घेताना मा या अंत:करणाला आनंद
झाला; पण मा या डो यां या कडा ओ या झा यावाचून रािह या नाहीत.

ती दोनशे पयांची देणगी! ितची कथा तर एखा ा कादंबरीकारा या उपयोगी पडेल.

सभा संप यावर दोनशे पये कु णी तरी मला आणून दले. एवढी मोठी देणगी देणा याचं
नाव टपून घेणं ज र होतं. पण पैसे आणून देणारी काही के या नाव सांगेना. मी
ह च धरला. ते हा तो मनु य िजथे बायका भाषण ऐकायला बस या हो या या बाजूकडे
मला घेऊन गेला. अगदी एका बाजूला एक ौढ बाई उभी होती. ितचा वेश ित या
वया या मानानं रं गेलपणाचा वाटत होता. ितनं डो यात काजळ घातलं होतं क काय
कु णाला ठाऊक! नेहमी िवडा खायचीही ितला सवय असावी.

“नाव काय आपलं?” मी िवचारलं. ितनं हसत उ र दलं, “नाव कशाला हवं, साहेब?”

“नावािशवाय पैसे घेता येत नाहीत मला!”

णभर ती िख झाली. पण लगेच ती हसत हसत हणाली, “नाव न सांगता एवढे पैसे
जर कु णी मा या आईला दले असते, तर ितनं मला या घाणेर ा धं ात घातलंच नसतं!”

नाणं वाजावं हणून या यात हीण घालतात ना? मनु या या वभावात बरं िन वाईट
यांचं असंच िम ण झालं आहे का? या िम णानंच जीवनसंगीत मधुर होतं.

पु पा या वभावातला म सर हे या िम णाचंच उदाहरण नाही का? मा या पिह या

प ाचं उ र पाठिवताना गिणताचं एखादं पु तकच जवळ घेऊन बसली असावी ती.
दुस या प ात बाईसाहेब शांत झाले या दस या. ितसरं प एखादी कादंबरी पुढं ठे वून
ितनं िलिहलं असावं! कती गमतीनं िलिहलं होतं ितनं! ‘फाउं टनपेनम ये शाई भरपूर आहे
क नाही हे पा नच माणसानं प िलहायला बसावं! नाही तर शेवटचं अ र िलहाय या
वेळीच ती संपून जाते!’ ‘तुझा अशोक’ हणून प ात िलिहलंय तु ही. एक ‘च’ जा ती
िलिह याइतक शाईच नसेल. तु ही तरी काय करणार याला? संमेलनांत ोफे सरांना
बि सं देतात ना! यंदा शाईचा एक मोठा िशसाच देऊ हं तु हांला. एका अ रानं कती
ग धळ होतात हे आहे का ठाऊक? ध चा मा– हणे तुझा अशोक! तुझाच िलिहलं असतंत,
तर आणखी कतीशी शाई खच झाली असती?
८ दासोपंत
या मसूरकर योित याचं भिव य अ रश: खरं ठरलं. मुलगा वतं होईपयत
बापलेकांची गाठ पडली, तर कु णा या तरी िजवाला धोका आहे, असं च िल न ठे वलं
होतन यानं. झालंच क नाही ते खरं ? आता अशोक मला िन मी अशोकला मे यासारखे
आहोत. गाढव ल ाला आला नाही तो नाहीच, पण ल मोडायचाही उप ाप करायला
कमी के लं नाही यानं. ेमाच सांगत होती क एके दवशी रा ी ही वारी घरी आली
होती. ताईला काही तरी बोलली होती िन ताई मग कती तरी वेळ रडत होती. मूख
लेकाचा.

अस या लोकांना मूख हणणंही मोठं कठीण आहे. वतमानप ात यांचे फोटो येतात,
यांची लंबेलंबे ा यानं छापतात. असाच परवा अशोकचा फोटो आला कु ठं तरी.
दौ यावर गेलाय हणे हा अबला मा या! इकडं बापाला बाप हणायचं नाही िन ितकडं
सा या जगात या पोरी आप या हणत सुटायचं. खरं आहे बाक ते. या त ण माणसां या
दृ ीनं शंभर बाप एका पोरी या पासंगालासु ा लागणार नाहीत.

अशोकचा तो फोटो ेमानं पािहला िन सुशीलेला दाखिवला. कती वेळ तरी ती पाहत
बसली होती तो. शेवटी ितनं मला िवचारलं, “हा आपलाच अशोक ना?” देवता आहे
िबचारी. दुजाभावच नाही ित यापाशी. हा आपला साव मुलगा आहे, यानं आपलं ल
मोड याची खटपट के ली होती, काही नाही हट या काही नाही ित या गावी. अंतरपाट
दूर झा यापासून मी पाहतोय, हसतमुख आहे एकसारखी. आता जरा लाज अिधक आहे.
पण चालायचंच ते! घरात काही कु णी वडील माणूस नाही. ते हा अशीच काही ज मभर
मला लाजत िन बुजत राहणार नाही ती. गळासु ा फार गोड आहे ितचा. झोप येऊ
लागली क ेमा ह ध न ितला गाणं हणायला लावते हणून याचा प ा तरी लागला
आ हांला. एके क वेळ वाटतं आपणही ेमासारखा ह धरावा. ‘तू गाणं हट यावाचून
मला झोप येणारच नाही’ हणून सांगावं. पण हे लाजेचं धुकं आहे ना मधे? जाईल, आणखी
मिहनाभरात पार नाहीसं होईल हणा ते.

सुशीला ेमाला गाणी हणून दाखिवते ती कशी देवा दकांची असतात. िसनेमातली
फाजील गाणी ह ली ग लोग ली लहान कारटीसु ा गुणगुणत असलेली दसतात.
नाकाचा शबूड काढता येत नसला तरी पोरं ‘चल ये सजणे’ हणून ओरडत असतातच.
परवा सं याकाळी देवाला जाताना पािहलं ते पोर– लंगोटीसु ा धड न हती. पण गात
काय होतं; ‘एक बंगला बने यारा– सोनेका बंगला!’

गाढवांचा ग धळ झालाय सगळीकडं. पण सुशीला मा बाळबोध वळणाची, घर हेच

आपलं जग मानणारी खरी आय ी आहे. ितचं ते परवाचं गाणं– ‘धांव पाव नंदलाल’– मी
बाहेर ऐकत उभा होतो. अगदी गिहव न आलं मला. आपलंच बाळ हरवलंय असं वाटलं
मला णभर!

आमचे दवटे िचरं जीव हे ल मोडणार होते. हणजे इराणात पंचवीस वष आ ही

आपली आभाळाकडं पाहत काढली. तसंच उरलेलं आयु य इकडे येऊन काढावं अशी यांची
इ छा! का रे बाबा, तु या का पोटात दुखतंय एवढं? मी तर याता ा मुलीशी ल
करायचं ठरिवलं खरं ! पण या मुलीवर काही तुझं– ेम बसलं का काय हणतात ते– ते तर
झालं न हतं! समाजाची सुधारणा करायला िनघालाय बेटा. काही काही पोर ना नवरे च
िमळत नाहीत. यांची आधी व था कर हणावं. मग थो ाशा वय क मनु यानं त ण
मुलीशी ल करावं क नाही, हे ठरवायला किमटी बसिवता येईल.

बाक अशोकलाच काय, अशोक या बापालासु ा हे ल मोडता आलं नसतं! देवानं

मारलेली गाठ काही शं या या का ीनं तोडू न टाकता येत नाही. मंगळ, गु िन शु
यांनीच िजथं दासोपंतांच ल ठरिवलं, ितथं कु णीही अकलेचे तारे तोडले हणून काय
उपयोग होणार? हांची कृ पा नसती तर इत या झटपट आम या दोन हातांचे चार हात
झाले असते का?

चार कसले आठ हात हणायचे! ेमा आिण भाकर ही आता माझीच झाली क ! पोरगी
तर अशी गोड आहे. कती थो ा दवसांत ितचा लळा लागला मला! कु णी पर यानं
पािहलं तर याला वाटायचं हा बापच आहे ितचा.

ही ेमा नसती तर मा ल झा यावरही जरा पंचाईतच झाली असती आमची! सुशीला

लाजरी िन भाकर कॉलेजातला िव ाथ , पण ही गोड पोरगी अस यामुळं दवस कसा
चुटक सारशी जातो. मी देवाला नैवे दाखिव याक रता डोळे िमटले क चोरपावलांनी
येऊन ही नैवे च खाऊन टाकते– लहान मुलं देवासारखीच असतात हणा! िहचा पापा
घेऊन ‘साखर आहे पोरी तु या गालात!’ असं हटलं क ती उ र देते, ‘मग मोठी
झा यावर साखरे चाच कारखाना काढीन मी, ता या!’ काय ही अलीकडची पोरं . पूव या
लोकांना जे साठीत कळत न हतं ते यांना आठीतच कळायला लागतं. एकदा शाळे त
जाताना मला कुं कू च बारीक करायला सांिगतलं या पोरीनं ‘करता काय?’ बालह ापुढं
काही इलाज आहे का? उ ा पोरीनं मला वेणी घालायला सांिगतलं नाही हणजे
िमळिवली. पुढं ल झा यावर पाठराखीण हणूनही मलाच बोलवायची! काय नेम
सांगावा?

आपला तर सारा वेळ आता कसा मजेत जातो! इराणात घर खायला येई अगदी. ितथं
उठ यासुट या एका कळकट चेह या या पोराशी आपली आमची गाठ! आता वाटतं– शु
गाढव होतो हणून इतक वष एकटा रािहलो इराणात. बायकापोरावाचून घर हणजे
अगदी अर य– सहारा– वालामुखी! आता काय, नंदनवनात आहे आमची वारी! सकाळी
ान झालं क , फ ड िन या काढलेलं सोव यातलं धोतर नेसावं, सुंदर देवघरात दोन दोन
तास पूजा करीत बसावं, जेवण झा यावर दोन तास वामकु ी करावी, ितस या हरचा
चहा झा यावर ‘के सरी’ नाही तर ‘ ाने री’ वाचत पडावं. ेमा शाळे तून आली क ितला
घेऊन देवदशनाला जावं– कसं सुतासारखं सरळ चाललंय सारं ! चातुमासाक रता ते
लुंगेबुवा लवकरच येणार आहेत इथं! मग काय, दुधात साखर पडेल. यां या दशनाला
दररोज जाता येईल. बुवा अगदी अडाणी असले तरी यांना िस ी वश आहेत हणे. तेच
हवं! नुसती िव ा घेऊन काय चाटायचीय? अशोकसु ा मोठा िव ान आहे.

सुशीला जरा अिधक लाजते. पर यापर यासारखं करते एवढीच काय ती स या माझी
त ार आहे. बाक रा याचा बंदोब त अगदी ठीक आहे. ही त ार तरी काय, उ ा मूल
झालं क लगेच नाहीशी होईल. पिह या मुलाबरोबरच पोरी सासरी बोलायला लागतात
हणे.

आज सकाळी सुशीलेची गंमत के ली. तशी मधूनमधून करायला हवी! थोडीशी उ णता
लाग यािशवाय बफ तरी कसं िवतळायचं? सकाळी िखडक तून सहज बागेत पािहलं
सुशीला फु लांची परडी घेऊन घरात येत होती. हळू च मध या दारात या पड ाआड लपून
बसलो. बाक आम यासार या माणसांनी लपून बसायचं हणजे द च आहे एक!
सुशीला आप याच नादात होती. ितनं पडदा बाजूला के ला िन–

नाटक िसनेमात असला संग असता तर याला टा या पड या अस या! सुशीला लाजून

मागं सरली. मी हणालो, “र ता बंद आहे!” रे िडओकडे जात ितनं हटलं, “आपलं काय
जातंय? र ता मोकळा होईपयत आपण आपलं या रे िडओचं गाणं ऐकूं !”

या वेळी रे िडओ सु के ला तर कु ठ या तरी भल या टेशनावरचे सूर कानावर पडतील

याची ितला क पनाच न हती. मी पुढं येऊन हटलं, “ या रे िडओचं गाणं नकोय मला! या
रे िडओचं–”

“इ श!”

मराठी भाषा कती सुंदर आहे हे या दोन अ रां या श दांवरनंच दसून येतं नाही?

मी सुशीलेजवळ गेलो िन हणालो, “फारच लाजता बुवा तु ही अजून!”

ती अिधकच लाजली. मी हळू च ितचा हात हातात घेतला आिण हटलं, “तु ही आलात
हणून घर कसं भर यासारखं दसतंय!”

मा या हातातून हळू च आपला हात काढू न घेत ती हणाली, “इतक का मी ल आहे?”

शेवटी लाजाळू या पानांनी अंग चोरणं सोडू न दलं हणायचं!

 ितचं ल बाळकृ णासार या बसले या एका बाळा या फोटोकडं लागलं आहे असं पा न
मी थ ेनं हणालो, “आता एक गो झाली क –”

“कु ठली?”

“अजून आलं नाही ल ात? अहो, फु लावाचून बाग नाही िन मुलावाचून घर नाही!”

“मुलगा आहे क मला!”

मी पाहतच रािहलो.

“अशोक माझाच मुलगा नाही का?”

९ सुशीला
अशोक! कती गोड नाव आहे, पण ितकडू न ते एकदासु ा घेणं होत नाही. ेमानं तो
वतमानप ातला अशोकचा फोटो दाखिवला ते हा कपाळाला कशा आ ा पड या
यां या. एरवी इतके मायाळू आहेत ते. ेमा िन भाकर यांचीच मुलं आहेत असं
एखा ाला वाटायचं. पण अशोकचं नाव घेतलं क –

याला वभाव हणायचं क नशीब हणायचं? चांगला ोफे सर झालेला वत:चा मुलगा.
याचं त ड पहायला यांची तयारी नाही िन ही कालची िचमुरडी मे हणी ेमा! ितनं
कसलाही ह धरला तरी तो पुरवायला मा हे एका पायावर तयार. हे पा न
मा यासारखीनं हसावं क रडावं?

अशोक आमचं ल मोडायला उठला होता, ल ा या आधीच तो मु ाम गावातून िनघून

गेला, हणूनच ना यांचा या यावर इतका राग? या गो ीमुळं हे याचं त ड पाहायला
तयार नाहीत, याच गो ीमुळं याला के हा पाहीन असं झालंय मला. हे आपण न याला
बोलावणार नाहीत. तो आपण न या घरात पाऊल टाकणार नाही. उ ा कॉलेज सु
होईल. तो बाहेरगावा न परत येईल. मग मी याला भेटायला गेले तर– छे! ते काही यांना
आवडायचं नाही. पण आशा वेडी असते ना. ितला वाटतं आज ना उ ा अशोक आप याला
भेटेलच भेटेल. तो र यावरनं जाताना दसला तर! मी कु ठं तरी हळदीकुं कवाला नाही तर
मंगळागौरीला गेले िन तो ितथं प ह यायला कं वा जेवायला असला तर? तो कु ठं ही
दसला तरी मला सहज याची ओळख पटायला नको का? हणून तर याचा फोटो या
वतमानप ांतून कापून ठे वलाय मी. कती बे ब फोटो आहे तो. तो पािहला क या रा ी
मा याकडं आलेला अशोक अगदी डो यांसमोर उभा राहतो.

उ या आयु यात या रा ीचा िवसर मला पडणार नाही. या वेळी जरा शांतपणानं मी
अशोकचं हणणं ऐकू न घेतलं असतं तर. तर– तर काय झालं असतं? हे ल झालं नसतं.
कु णाला ठाऊक! अशोक काय करणार होता. मला कोणता माग सुचिवणार होता तो?

दुसरी कु ठलीच वाट मला मोकळी न हती. आजीचे श द एकसारखे कानात घुमत होते–
‘सुश,े मुलाला सारं जग घरासारखं असतं. पण घर हेच मुलीचं जग!’ मा या या िचम या
जगात तीनच त डं होती. पण ती भरताना ि भुवन आठवायला लागलं मला. मनासार या
माणसाशीच ल करायचं हणून मी अडू न बसले असते, तर भाकराचं िश ण खुंटलं
असतं, ेमाचे हाल झाले असते िन इतकं होऊन माझं थोडंच वयंवर होणार होतं.
अशोकला याची काय क पना असणार? भाकरला हे सारं उघड उघड दसत असूनही तो
एकसारखा एकच वा य घोकत होता क नाही– “ताई, तु या ज माची राखरांगोळी मी
उघ ा डो यांनी कशी पा ?” यानं मनात कु ढत रा नये हणून मी उ र देत होते,–
“वेडा आहेस तू भाकर! या राखरांगोळीतली राख काही मी डो यात घालणार नाही.
रांगोळी तेवढी वेचीन आिण ती मा या ेमा या िन भाकरा या पानांभोवती ज मभर
काढत राहीन.” एव ानंही तो हसला नाही हणजे ते वयनीचं गाणं मी याला हणून
दाखवीत असे. कती गमतीदार आहे ते गाणं! घरात थोर या व सं िन वयनी बस या
आहेत. पितराजा या वाटेकडं वयनीचे डोळे लागले आहेत. वडील नणंदे या पु ात ते
बोलून कसं दाखवायचं? पण असली गुिपत त डातून बाहेर पडली नाहीत तरी डो यांतून
नाचत येतात, गालांवर हसत राहतात. एका माणसाचा जीव असा खाली वर होत
असलेला पा न ती नणंद हणते–

‘कु िणत र लाजत पाहत का?

हळू हासत का?
नच बोलत का?
मिन मूक एक का बाला?’

ितची थ ा सु असतानाच दाराबाहेर पाऊल वाजतं. सशासारखी ती चा ल चटकन्

वयनीला कळते. लगेच ित या गालांवर गुलाबच गुलाब फु लतात. दाराची कडी काढायला
ती जाऊ लागते. पण थोर या व सं आपला ह गाजिव यािशवाय थो ाच राहतात. या
लाज या माणसाचा हात ध न, याला अडवून, या हणतात–

‘नाव या गडे! जा मग दारी

नाचत नयनी
लाजत वदनी
गोड बोल तो बोला’

भाकराचं त ड बंद कर याक रता ल होईपयत दररोज मी हे गाणं हणत होते. माझं
ल कु णाशीही झालं तरी उ ा तू िशकू न मोठा झालास हणजे तु या सुखानं मी सुखी
होईन असं सारखे जाणवून मी याला आनंदात ठे वलं. पण ल झा यापासनं तेच गाणं
एकसारखं आठवतं िन मनाला कसली तरी र र लागते. भाकरा या बायकोला थ ा
करणारी थोरली नणंद िमळे ल. मला कु ठं आहे ती आिण असती तरी प ाशी उलटू न गेलेली
बाई भावजयीची अशी थ ा करीत बसली असती का? ‘नाव घे’ हणून मा या मागं
लागायला कु णी नाही याचंच का इतकं वाईट वाटतंय मला? कातरवेळ होऊन गेली िन हे
देवळातून परत आले नाहीत तर माझा सु ा जीव खाली-वर होतो. वाटतं मोठी अचपळ
आहे ेमा. कु ठं मोटारीिबटारीखाली सापडली नसेल ना? यांनाही थोडं कमी दसतं आिण
ित हीसांजा झा या तरी सायकली िन मोटारी यांचा धुमाकू ळ सु च असतो. पु कळशा
सायकल ना दवेही नसतात मेल.े अशा एखा ा सायकलीचा ध ा लागून ते कु ठं
पडलेिबडले तर नसतील ना?

पण– या गा यातला नाजुक अनुभव मा काही के या मला येत नाही.

 ‘वाजिव दार
पाउल वारी
गािल लािल ही लीला!’

मी शांतपणाने जाते िन दार उघडते. ेमा मला अंगारा लावते. एखा ा वेळी तेही
लावतात. पण यां या हाताचा पश होतो, यावेळी मन काही धुंद होऊन जात नाही.

यां याइतक माया करणारे पु ष हजारात दहा-वीसच सापडतील. पण त ण मनाचं

नुस या मायेनं समाधान होतं का? पहाटे मा या आधी ते जागे होतात. फार उकडतं हणून
िनजताना मी पांघ ण पायाशी ठे वलेलं असतं. पहाटेचा गार वारा मला लागू नये हणून
ते उचलून कती हल या हातानं मा या अंगावर घालणं होतं. जणू काही एखादी आईच
आप या मुलाची काळजी घेत आहे. या पांघ णानं शरीराला ऊब िमळते. पण मनाला
वाटतं, लहान मुला या कानात कर करतात ना? तसं क न यांनी मला उठवावं, बाहेर
फरायला जाऊ या हणावं, नाही तर दोघांनीही अगदी उजाडेपयत उगीच काही तरी
बोलत बसावं.

मा याशी काय बोलायचं तेच यांना कळत नाही क काय कु णाला ठाऊक! सुशीला
हणजे मोठी झालेली ेमा असं तर यांना वाटत नाही ना? ेमाला जसे ते खेळ यां या
दुकानात नेतात, तसे मलाही दािग यां या दुकानात नेतात िन हणतात, ‘काय हवं ते घे
तुला!’ आता एक मोठं नवीन कापड-दुकान होतंय. अगदी मुंबईची कालची फॅ शन या यात
आज पाहायला िमळणार आहे हणे. ते दुकान उघड या या आधीच यांनी ितथं जाऊन
मला जरीची लुगडी यायचं ठरिवलंय.

ते ेमाचे सारे ह पुरवतात, माझा तर श द सु ा खाली पडू देत नाहीत. यांनी इतकं
अगदी नमून का बरं वागावं? पाच-दहा वष आमचा संसार झाला असता, मी यां या
ख ता काढ या अस या िन मग ते असे वागले असते, तर ते मला आवडलं असतं. आज मा
वाटतं आप या हातून काही चूक झाली हणजे ितची भरपाई कर याक रता माणूस अिधक
गोडीगुलाबीनं वागत नाही का? तसं आहे यांचं वागणं. यां या हातून झालेली चूक– हे
ल , ही यांना सु ा मोठी चूकच वाटत असेल का?

‘मी आनंदानं या ल ाला तयार आहे’, असं मी मावशीला िलिहलं होतं. अशोक
मा याकडे आला ते हा यालाही मी तसंच सांिगतलं होतं. डो यावर अ ता पडेपयत
मलाही तसंच वाटत होतं. भाकर आिण ेमा यांना संभाळणा या कु णाही पु षाबरोबर
मी ल करीन आिण आनंदानं दवस काढीन, अशी माझी क पना होती.

पण अ यंत ेमळ पतीशी गाठ पडू नही मला काही तरी चुक याचुक यासारखं वाटतंय.
मी मे यात काम के लं होतं ते हा या एका गा याची आताशी पुन:पु हा आठवण होते
मला. दोन मुल चं गाणं होतं ते. पिह यांदा मा या जोडीला जी मुलगी दली होती ितचा
आवाज गोड होता, पण अगदी बारीक. यामुळं मा या मागून ती हणू लागली आिण
ित यामागून मी गायला लागले क काही तरी चुक यासारखं लोकांना वाटे. काही के या
गाणं रं गत नसे. पण ित या जागी इं द ू आली मा , तेच गाणं असं गोड लागायला लागलं.
आमचे दोघ चे सूर एकमेकांत अगदी िमसळू न जात. आ हांला पड ाआड ठे वून गायला
लावलं असतं, तर इं दचू े सूर कु ठले िन सुशीलेचे सूर कु ठलं हे लोकांना ओळखताही आलं
नसतं.

ल या गा यासारखंच असतं काय? संसारात नवरा िन बायको नुसती वभावानं

चांगली असून चालत नाही. संसारातलं खरं खुरं सुख लाभायला यािशवाय आणखी काही
तरी लागतं ते काही तरी– पंचेचाळीस वषा या पु षाची आिण बावीस-तेवीस वषा या
ीची आयु याकडं पाह याची दृ ी एक कशी असेल? दोघांचे सूर, दोघांची दृ ी–

देवाधमाची गो पािहली तरी हे अंतर चटकन मनाला जाणवतं. मी नेमानं देवाला फू ल

वाहते, पण यां यासारखं चार-चार घटका पूजेत ल नाही लागायचं माझं. आषाढी-
का तक ला िवठोबा या देवळात मी दरवष जाते. पण दररोज सं याकाळी देवाला
जायचं– यापे ा नवरा-बायक नी फरायला का जाऊ नये? देव काय देवळातच आहे?

यांचा हा देवावरचा िव ास भल या थराला तर जाणार नाही ना. परवा दुपारची ती

गो ! लुंगेबुवा का कोण बुवा आहे, याची िश यमंडळी र यानं भजन करीत जात होती.
लवकरच तो बुवा इथं येणार आहे हणे. नाटक-कं पनी येणार असली हणजे आधी ित या
जािहराती वाटतात ना तशी ही मंडळी आप या गु ची जािहरात करीत चालली होती.
यांनी मुका ानं िभ ा घालून यांना पुढं पाठवायचं क नाही ते दलं सोडू न. यांना
मु ाम आत बोलावलं, दूध िन के ळी फराळाला दली आिण बुवा या गो ी सु के या.
िश यांनी सांगायला सु वात के ली– ‘ य भगवान िव णू येऊन लुंगे महाराजां यापाशी
प े खेळत बसतात. असेच एकदा िव णू खेळत बसले, ितकडे वैकुंठात भात गार झाला
हणून ल मीबाई रागाव या, यांनी नारदाला पाठवून दलं िन मग िव णू मो ा
गडबडीनं उठू न गेले– या घाईत खाली ठे वलेला शंख यायला िवसरले ते! अजून आहे तो
आम या महाराजां या जवळ.’

एखा ा वे ा माणं तो िश य काही तरी बडबडतोय असं मला वाटलं. पण हे आपले

भािवकपणाने ते सारे ऐकत होते. दुसरा िश य सांगायला लागला, ‘डॉ टरांनी एका
बाईला गभाशयच नाही हणून सांिगतलं होतं. पण ती महाराजां या सेवेला आ याबरोबर
एकदम जुळं झालं ितला.’

अस या मूखपणा या गो ी काय ऐकत बसायचं हणून मी आत गेले. मी तेवढी जेवायची

रािहले होते. पान वाढू न यायला लागले. इत यात हे रागारागाने बोलताहेतसं वाटलं.
ेमािबमानं काही खोडी के ली नाही ना हणून मी तशीच बाहेर आले. पाहते तो दारात
एक अठरा-एकोणीस वषाचा मुलगा उभा आहे. हे याला रागारागानं हणत होते, “चल,
चालता हो. काही िमळायचं नाही इथं!”

या मुला या त डाकडं पाहताच मला भडभडू न आलं. या या अंगावरचा कोट फाटला

होता, दाढी वाढ यामुळे याचा चेहराही कळकट दसत होता. पण मला तो मुलगा
भाकरासारखाच वाटला. िबचा याला बहीण नसेल, असली तर ितला एखादा ीमंत
िबजवर िमळाला नसेल– मा या भाकरावर अशी दुस या या दारात जा याची पाळी
आली असती आिण याला कोणी िहिडस फिडस के लं असतं तर?

ते लुंगेबुवां या िश याबरोबर बोलत असताना मधेच तो आला, हाच काय तो याचा

अपराध. िबचारा दोन दवसांचा उपाशी होता. दोन हर टळू न गेले होते. जेवण
झा यावर मग आप याला काही िमळणार नाही हणून यानं मधेच बोलायला सु वात
के ली. झालं तेव ावरनं िचडू न यांनी याला चालतं हायला सांिगतलं. काही के या तो
जाईना. याला या िश यां या पुढं पडले या के ळां या साली िन दुधाचे रकामे पेले दसत
होते–

यांचा राग पा न मी सु ा मनात घाबरले. राख उडू न गेली हणजे िनखारा फु लतो ना?
तसे दसत होते ते. या िश यांपैक दोघे-ितघे उठले िन मुला या अंगावर धावून गेले.
िबचारा मुका ानं दारातून चालता झाला.

मी माग या दारानं लगबगीनं बाहेर आले. तो कोप याव न वळत होता. मी याला खूण
क न बोलावलं. याला आ य वाटलं असावं. पण हळू हळू तो आला. ते मधेच उठू न आत
येतील हणून अगदी माग या पडवीत मी याचं पान ठे वलं. पिहला घास घेताना यानं
मा याकडं पािहलं, सा या जगातली कृ त ता या या दृ ीत साठली होती. मी उपाशी
आहे याचं भानही रािहलं नाही मला. तो भराभर जेवत होता. अध अिधक जेवण
झा यावर यानं मला िवचारलं, “माई तु ही जेवलात का?”

खरं सांिगतलं तर याला संकोच वाटेल हणून मी हटलं, “हो!”

तो हसून हणाला, “अजून संसार करता येत नाही हणायचा तु हांला!” याला काय
हणायचंय तेच मला कळे ना. मी ग धळले आहे असं पा न तो हणाला, “तुमचं जेवण
झा यावर जर इतकं अ दररोज उरत असेल तर–” चटकन् या या डो यांत पाणी उभं
रािहलं.

चांग या िशक या सवरले या मनु यासारखा बोलत होता तो. याचं नावगाव, घरदार,
काही तरी िवचारावं हणून मी बोलणार इत यात यानंच आपली मािहती सांगायला
सु वात के ली. साव आई या जाचाला कं टाळू न लहानपणीच घराबाहेर पडला होता. पुढं
वार लावून मॅ क झाला तो. मुंबईला जाऊन नोकरी शोध शोध शोधलीन. शेवटी िगरणीत
िमळाली एक. पण हा वरचेवर आजारी पडू लागला. हणून मुंबई सोडू न बाहेर पडला. पण
बाहेर कु ठं नोकरी िमळे ना. घरी जायला काही के या मन तयार होईना.

आंचवता आंचवता तो हणाला, “माई, मघाशी मी कु ठं िनघालो होतो आहे का ठाऊक?”

“कु ठं ?”

“जीव ायला! या जगात कशासाठी राहायचं तेच कळत न हतं मला!”

“असलं भलतंसलतं मनात आणू नये माणसानं!”

“आता नाही मी जीव देणार! जेवता जेवता िवचार करीत होतो मी. एक चांगला धंदा
सुचलाय मला!”

कु ठला हणून मी िवचारणार होते. इत यात माजघरातलं गार पा या या मड यावरचं

भांडं वाजलं. ते पाणी यायला आले असावेत. यांना हा मनु य दसला तर– मी हळू च
याला माग या दाराने िनघून जायची खूण के ली. तो झटकन् बाहेर पडला. इत यात ते
आलेच.

मागचं दार उघडं असलेलं पा न ते हणाले, “हे दार उघडं टाकत जाऊ नकोस हं! ह ली
चो या फार होताहेत गावात. मघाचा तो उपटसुंभ! या दारानं येऊन काही पळवूनसु ा
यायचा!”

ते हसले. मीही हसले– यांना वाईट वाटू नये हणून. मघाचं यांचं वागणं मला आवडलं
न हतं. पण परदेशात पंचवीस वष एकटे रािहले होते. थोडासा तुसडेपणा असायचाच
अशा माणसात. यांचा इराणातला कु णी िम मुंबईला आला, यानं यांची ल ाची इ छा
मावशी या नव याला सांिगतली िन हां हां हणता ल होऊन गेलं. असं असूनही मला,
ेमाला िन भाकराला कती आपलेपणानं वागिवतात ते. यां या या उपकारांची फे ड
करावयाची एवढंच माझं आता काम. मा या मनाला काही तरी चुक याचुक यासारखं
वाटत असलं, तरी मी पूण सुखी आहे, असं यांना वाटायला हवं. देवतेला नैव नुसता
दाखिवतात िन ती स होते. मग मा यासारखीनं सुख नुसतं पाहायला िमळालं तर
तेव ावरच समाधान मानायला नको का?
१० अशोक
दौ याव न परत येताना ता यांची िन न ा आईची आता के हा तरी र यात गाठ
पडणार ही क पना मनात एकसारखी येत होती. गाठ पडली तर ता या हातातली छ ी
आड धरतील. पण सुशीला? ती मा याकडं रागानं पाहील, क तू मोडणार होतास ते ल
झालं क नाही, अशा अिभमानानं पाहील?

मनात मी अनेक तक क न चुकलो होतो. पण ते सारे चुक चे ठरले. मी आ यावर

पिह याच दवशी आमची गाठ पडली िन ती कु ठं तर नुक याच सु झाले या एका मो ा
कापड-दुकानात. आ मात या मुल ना पातळं घेऊन ायला मी गेलो होतो. ता याही
यावेळी सहकु टुंब आले होते. मी मुल या घोळ यात अस यामुळं यांना दसलो नसेन.
पण यांचं ते पहाडी आवाजातलं बोलणं आ हा सवाना ऐकू येत होतं. मुल चा गलका
ऐकू न ता या ितकडं हणाले, “कु ठला जनानखाना िशरलाय् इथं राम जाणे!” ते वा य
ऐकू न मुली अिधकच हसू लाग या. यामुळं सुशीलेचं ल मा याकडं गेलं. मला पा न
ित या मु वे र ि मताची रे षा उमटली. मला आ य वाटलं– इत यात ता या ओरडले,
“अगं, लुगडी पाहायला आली आहेस क माणसं पाहायला?”

यां या ाचं उ र न देताच सुशीलेनं पुढं येऊन मला हाक मारली, “अशोक…”

“काय सुशीलाबाई?”

“मी सुशीलाबाई नाही!”

“ हणजे?”

“तुमची आई आहे.”

“आई!”

ित या डो यांतून आिण वरांतून ओसंडून वाहणा या कोमल भावनेनं एका णात

मा यावर िवजय िमळिवला. मी हटलं, “काय हवंय आईला?”

“आईला दुसरं काय हवं असतं आपलं मूल िमळालं हणजे झालं. चला मा याबरोबर
घरी!”

“चला? आई काही मुलाला आहोजाहो हणत नाही!”

 “बरं ! चल घरी!”

ता या आ हां दोघांकडे रागानं पाहत होते. पण आईनं ितकडं ल च दलं नाही. ती

हणाली, “घर काही एक ाचंच नाही. के हा येतोस ते सांग. आ ा?”

सं याकाळी यायचं िन चार-आठ दवस राहायचं मी कबूल के लं ते हा कु ठं माझी सुटका

झाली.

दुपारी पु पाला हे सांिगतलं ते हा ती फु रं गटू नच बसली. मा या मनात आलं पु पा या

िन मा याम ये कु णी ना कु णी ी यावी असा दैवाचा संकेतच आहे काय?

कॉलेजचं िश ण घेणा या पु पासार या मुलीचं मन असं संकुिचत का राहावं, याचा

िवचार करीतच मी सं याकाळी ता यां या घरी आलो. पु पािवषयी िवचार करता करता
ितची क व आली मला. घरात ित याभोवती चंतोपंत िन मैनाताई याचा धंगाण जोपयत
चालला आहे, तोपयत ित या मनात उदा िवचार कु ठू न यावेत?

मा आईला पाहताचं मी हे श य िवस न गेलो. ित या डो यांत उ कं ठा थयथय नाचत

होती!

मी िवचारलं, “ता या कु ठं आहेत?”

“देवाला गेले आहेत!”

“घरात देवता असताना लोक देवाला कशाला जातात बुवा!”

“देवता हणे फार लहरी असतात.”

“हे मा खरं हं! या देवता एखादं माणूस आप या घरी आलं क याला ‘चालता हो’
हणून सांगतात िन काही दवसांनी ते माणूस दसलं क ‘घरी चल’ हणून याला आ ह
करतात!”

“ते माणूस क नाही भयंकर फार भयंकर असतं! हणून–”

या रा ी या आम या दोघां या संवादावर या वेळी आ ही िवनोद के ला खरा. पण

एकाच दवसांत मला कळू न चुकलं क , या रा ी या मा या बोल यातलं अ र िन अ र
ित या डो यांपुढं नाचत आहे. न ा संसारात जर ती पूणपणे रं गून गेली असती, तर या
िविच रा ीची आठवण ितला राह याचं काय कारण होतं?

दुस यासाठी वत:ला िवस न जाणं हा वभावच आहे ितचा. मी आ याबरोबर मला
काय काय आवडतं, चहात साखर कमी लागते क अिधक लागते, चहा कती वेळा लागतो,
मी थंड पा यानं आंघोळ करतो क ऊन पा यानं, सारं सारं िवचा न घेतलं ितनं.
लहानसहान गो ीतच मनु याचं िन मं सुख असतं, हे पु षापे ा बायकांना अिधक कळतं.

आईइतकं च ता यांनीही हे त व मला पटवून दलं. पण ते अगदी िनरा या प तीनं!

ऐवीतेवी मी घरात आलो होतो खरा. चार दवसांनी मी परतही जाणार होतो. मा याशी
ते चार श द बोलले असते हणून काय िबघडणार होतं? पण यांनी अगदी मौन- ताचाच
िन य के लेला दसला. माणसा या मनात अहंकार आिण ेम यांचा झगडा सु झाला, क
ब धा पिह याचाच िवजय होतो. िबचारे ता याच या िनयमाला कु ठू न अपवाद असणार.

े ाला मी मावशी हणून हाक मारायला लागलो. ती लबाड पोरगी हणाली, “मी कशी
म
होईन तुमची मावशी?”

“का?”

“मी क ी क ी लहान आहे! मावशी मोठी असते ना?”

“वाघाची मावशी कोण?”

“मांजरी!”

“वाघ मोठा असतो क मांजरी मोठी असते?”

मा या या को ट मानं ेमाचं पूण समाधान झालं. ती सारखी मा या अवतीभोवतीच

रा लागली. भाकर तर कॉलेजात जाणारा मुलगा होता. याची माझी दो ती हायला
कतीसा वेळ लागणार?

आईलाही कु णी तरी बोलायला हवं होतं! नकळत आ ही सव एक झालो. ता या एका

बाजूला पडले. यांना ते फार जाणवलं असावं. ते एकटेच बसत, आईशी िचडखोरपणानं
बोलत आिण मा याकडं ढु ंकूनही पाहत नसत. मा या ये यानं दुधात िमठाचा खडा पडला,
हे उघड उघड दसत होतं.

पण मी ये यापूव दूध चांगलं होतं ही माझी समजूतही खोटी ठरली. ितस या का चौ या

दवशी रा ी मी िन आई बोलत बसलो होतो. ता या आप या खोलीत होते. बोल याव न
बोलणं िनघालं आमचं. आईनं आपलं मन उघडं क न दाखिवलं. या या जखमा दसायला
जेव ा लहान तेव ाच खोल हो या. ितचं एके क वा य हणजे स यावर पडणारा
काशाचा झोतच होता.

–“ यागाची धुंदी चढली होती मा या डो यांवर!”

 –“ ीला समाजच मा न मुटकू न देवता बनिवतो.”

–“तुझी आई हो यापे ा तुझी बहीण झाले असते तर?”

–“िहर ा शालूला िहरवाच शेला शोभतो हे मी अनुभवानं िशकावं अशी देवाची इ छा

होती!”

आई रडू लागली. ते अ ू र ाचे होते, मला ते पाहवेनात. ितला धीर दे याक रता मी
जवळ गेलो. दार वाज यासारखं वाटू न मी वळू न पािहलं. ता या दाराशी कान लावून उभे
होते.

आईची कशीबशी समजूत घातली मी. पण माझी समजूत कोण घालणार होतं? पु पापे ा
सुशीला फार तर तीन-चार वषानी मोठी असेल. पण सुशीला ल होताच मा याएव ा
मो ा मुलाची आई झाली. ित यावर लादलेलं हे ौढपणं– ित या जागी पु पा असती तर
ितनं वत:चा जीव दला असता कं वा नव याला जीव अगदी नकोसा क न टाकला
असता. ेमा आिण भाकर यां यासाठी आईनं हे अि द के लं. अि द ातून शरीर
सुख प बाहेर येत;ं पण मन मा होरपळू न िनघतं. सीतेलासु ा हाच अनुभव आला होता.
नाही का?

झा या गे या गो ीत आईची काही चूक न हती. पण ता यांची तरी अशी काय मोठी चूक
होती! पंचवीस वष इराणम ये यांनी क काढले. इत या क ानं िमळिवले या पैशाचा
उपभोग सुखानं यावयाचा ह च होता यांना! या ल ा या बाबतीत यांनी काही स
के ली न हती. उलट ल ानंतर मे हणा आिण मे हणी यांचा सांभाळ करायचं यांनी
आनंदानं कबूल के लं होतं. इत या उदार वभावाचा मनु य कधी तरी जाणूनबुजून
दुस याला दु:ख देईल का? आईच सांगते क , ते अितशय चांग या वभावाचे आहेत हणून.
ता या िन आई दोघंही चांग या वभावाची िन असं असून दोघांना एकमेकांपासून दु:ख
होत होतं. कती िविच घटना होती ही.

रा भर मी एकसारखा याच गो ीचा िवचार करीत होतो. च ू ात िशरले या

ह
अिभम यूसारखी आईची ि थती झाली होती. परत ये याची यु ितला माहीत न हती
आिण ित या जागी मी असतो तरी काय करणार होतो मी?

मी घरात रािह यानं दोघांचं दु:खं वाढतच जाईल असं मला वाटू लागलं. एक-दोन
दवसांत परत जायचा बेतही के ला मी. पण दुसरे दवशी सकाळीच तो मला अमलात
आणावा लागला. चहा या वेळी थािनक वतमानप ं आली होती. येक वतमानप ात
लुंगेबुवाचा फोटो, याचं च र व तो गावात आ याची सा संगीत बातमी होती. चीड
आली ते पा न मला. कु णीही चार पैसे त डावर फे कले क लागले हे संपादक याची
तुित तो ं गायला.

मी आईला हटलं, “आई, हा एका वे ाचा फोटो पािहलास का?”

आईचं ल मा याकडं जा यापूव ता या मा याकडं रागानं पा लागले होते.

िवषय बदल याक रता मी हटलं, “चहात साखर हवीय का आणखी, ता या?”

ता या घुमेच रािहले.

आई हणाली, “ऐकलं का? साखर हवी का असं िवचारतोय अशोक!”

ता या जे उसळले. “माझे कान शाबूत आहेत अजून. तुझा नवरा फार हातारा झाला असं
वाटतं होय तुला?”

“असं काय बरं वे ासारखं करायचं?”

“वे ासारखं? मला वेडा ठरवून इि पतळात टाकायचा बेत असेल तु हां दोघांचा!”

आता ितथं बस यात अथ न हता! मी उठलो. दोघांना नम कार क न जायला िनघालो.

आई हणत होती, “चहासु ा न घेता अशोक जातोय!”

“मी काय चहा घेऊ नको हटलं होतं याला?”

“आप याला मुलांची इतक आवड! मग–”

“लहान मूल हवंय् मला! असला घोडा नको!”

घरी येईपयत ता यांचे ते श द मा या कानांत घुमत होते. “लहान मूल हवंय् मला!”
ता यांचं अंतमन या एका वा यात कट झालं होतं. यांनी ल का के लं याचा उलगडा
या चार श दांनी होत होता.मानसशा ाचं माझं ान मला आता हा या पद वाटू लागलं.
ता यां यासार या वय क मनु यानं या वयांत ल क नये, असं मी हणालो होतो. पण
के वळ प ी या सहवासाचीच यांची इ छा अतृ रािहली होती असं नाही. यांची
वा स याची तहानही शांत झाली न हती. इराणम ये पंचवीस वष यांनी काढली ती
अशोकची बालमूत पुढं ठे वून. या सतत चंतनाचा यां यावर काय प रणाम झाला
असेल?

आईला लवकर मूल होईल तर अजूनही ता यांचा संसार सुखाचा होईल, अशी माझी
खा ी झाली. मूल झालं क आईही या या नादात वत:वर झालेला अ याय िवस न
जाईल. ता या तर याला डो यावर घेऊन नाचायलाच लागतील. या या पानं
दोघांचाही पुनज म होईल. या ज मात या माग या ज मी या दु:खांचा यांना आपोआप
िवसर पडेल.

घरी आलो तो पु पाचं प टेबलावर पडलं होतं.

अशोक

ि य वगैरे काही नाही.

‘साव आई या घरी तुमचा वेळ मो ा मजेत जात असेल, नाही. पु पा हणून तुम या
ओळखीची एक मुलगी आहे याची तरी आठवण आहे ना? आता काय कॉलेज सु झालं.
ते हा तु हांला मुळीच फावणार नाही. कॉलेज– ती तारा– ही साव आई– गॉक नं ‘आई’
ही कादंबरी िलहाय या ऐवजी ‘साव आई’ िलिहली असती तर बरं झालं असतं, नाही?

मी फार फार रागावले आहे तुम यावर. दररोज सकाळी िन सं याकाळी मा याबरोबर
फरायला यायचं कबूल करीत असाल तरच हा राग जाईल. नाही तर– देवता भ ांवर
स होऊन यांना वर देतात तशा रागावून या यांना शापही देतात. कळलं का?’

इतके दवस तुमची असलेली–

पु पा

वेडी पु पा! ितला आमचं ेम हा जीवनाचा कळस वाटतो. छे! तो कळसही नाही िन
पायाही नाही, मध या मज यावरची सुंदर ग ी आहे ती.
११ सुशीला
अशोकपाशी मी माझं मन उघडं के लं नसतं तर कती बरं झालं असतं! पण मी तरी काय
क ? मंद जाळावर दूध उतू जावं, तसं झालं माझं. ल ा या वेळी मी आंधळे पणानं उडी
घेत आहे, हे पा न अशोक मला मागं ओढायला धावून आला. या वेळी मी याला
िझडकारलं. पण क ाव न खाली पडू न अंग जे हा चांगलं ठे चाळलं ते हा या या
िनरपे ेमाची क पना आली मला. या या मनािव मी याला घरी बोलावलं.
या या बोल यानं मा या मनातले कढ िनवतील असं वाटलं मला. पण सारं च िवपरीत
झालं. भां ातला कढ िनव याऐवजी शेगडीतले िनखारे मा फु लले. भराभर कटा उडू
लाग या. कटांनी लुग ाला कती बारीक भोकं पडतात. अन् तसलं एखादं भोक पडलं
तरी आ हा बायकां या मनाला ते जळकं लुगडं अशुभ वाटायला लागतं. ते नेसायला घेतलं
क नाही नाही ते मनात येत.ं

अशोक गे यापासून यां याकडे पा नही मा या मनात असेच काही तरी िवचार येऊ
लागले. ेमाशी तेवढं ते मोकळे पणानं वागत होते, पण भाकराशी एक श दसु ा
बोलेनात िन मा याशी बोललेच तर असं वाटे क ते न बोलतील तर बरं . काय तो परवाचा
िविच ? सबंध रा भर मा या डो याचं पाणी खळलं नाही. कु ठं पाय लचकला होता
यांचा थोडा! मी वेखंड उगाळू न ते लावीत बसले होते. ते डोळे िमटू न कसला िवचार
करीत होते कु णाला ठाऊक? एखा ा भयंकर व ातून जागं हावं या माणं यांनी
एकदम डोळे उघडले. मा याकडे रोखून पाहत ते हणाले, “सुशीला–”

नावानं सहसा हाका मारीत नसत ते मला. हल ावर काटा चढायला लागला हणजे
जसा आनंद होतो तसा ती हाक ऐकू न मला झाला.

पण आनंद िन दु:ख ही जुळी भावंडं आहेत. होय ना?

ते पुढं बोलूं लागले– “हे पाहा, मी आिण अशोक दोघंही फार आजारी पडलो. डॉ टरांनी
दोघांचीही आशा सोडली िन इत यात यम समोर उभा रा न तुला हणाला, दोघांपैक
एकाचे ाण मी तुला परत देतो, तर तू काय उ र देशील?”

सािव ीची कथा मा या डो यांपुढं उभी रािहली. मा यापे ा अिधक भा यवान होती
ती. ितनं मुलं मािगतली. यमानं ते कबूल के लं. लगेच याला ित या पतीचे ाण परत ावे
लागले. पण मा यापुढं पडलेला हा –

मी त ध रािहले. यामुळं यांचं मन अिधकच िपसाळलं असावं. मा या अंगावर खेकसून

ते हणाले, “अशोकशी चार चार घटका बोलत बसत होतीस क . मग आताच का
दातिखळी बसली?”

डो यांत उभं रा पाहणारं पाणी आव न मी उ र दलं, “दोघां याही ाणांची भीक

मागीन मी!”

“पण देवानं ती घालायला हवी ना?”

यां या पायांवर डोकं टेकून फुं दत मी हटलं, “हे पाय सोडू न कु ं जायचं नाही मला!”

“मी काय मागीन आहे का माहीत?”

खाली मान घालून मी ऐकत रािहले.

“मी देवाला हणेन– अशोकचे ाण वाचव. मी काय, िपकलं पान झालोय आता.”

एकदम हसून ते पुढं हणाले, “ कती झालं तरी अशोकची साव आई आहेस तू. तुला
काय याची माया असणार आहे?”

रा भर डो यांतून पाणी गाळीत मी यां या या बोल याचा िवचार करीत होते. मला
वाटलं, इं धनु यातले सात रं ग ओळखणं फार सोपं आहे. पण माणसा या मनातले रं ग…
छे! भलतेसलते रं ग िमसळू न दर वेळेला यां या काही िनरा याच छटा ितथं दसायला
लागतात. दया आिण दु पणा, ेम िन म सर, उदारपणा आिण ु पणा. माणसा या
मनात कसलं िम ण होईल याचा नेम नाही. मनु या या अंत:करणात सात रं ग नसतात;
सातशे रं ग असतात.

एक गो ी मी प ओळखून ठे वली. आता अशोक आप याला अंतरला. एका गावात

असूनही एकमेकांपासून दूरच राहायला हवं. परवा तो आला होता ते हा ‘मला सून के हा
आणून देणार?’ हणून याची खूप खूप थ ा करणार होते मी! पण–

कोणतीही गो मनासारखी झाली नाही क आजी हसून हणे, ‘आं याला मोहोर खूप
येतो पण सारं फळ थोडंच लागतं!’ आयु याचं झाडही असंच आहे. याला आशेचा मोहोर
भरपूर येतो. पण–

यांना सुख हावं हणून अशोकचं नावसु ा घरात काढायचं नाही असं मी ठरवलं. आता
आताशा दररोज सं याकाळी ते लुंगेबुवां या मठात जाऊ लागले होते. यामुळंही यां या
मनाला बरं वाटू लागलं. ते मठातून परत आले क बुवा अंत ानानं दशनाला आले या
माणसांची नावं कशी ओळखतात, मैनाबाई हणून कोण ीमंत बाई आजारी होती, ितला
लुंगेबुवां या नुस या अंगा यानं कसा गुण आला, बुवां या भ ांत कती मोठमोठे डॉ टर,
वक ल िन संपादक आहेत, ल ाधीशां या बायकासु ा यां या सेवेला कशा येऊन
रािह या आहेत, इ यादी गो चं मोठं रसभ रत वणन करीत, यां या भोळे पणाची क व
येई मला. पण यांना वाईट वाटू नये हणून या गो ी ऐकताना मला फार आनंद होत आहे,
असं मी भासवू लागले. मी वत:ची समजूत घालीत होते– कतीही सुगरण बाई असली
तरी वयंपाकात ितखट-मीठ थोडं कमी-जा त पडतंच क नाही? माणसा या
वभावाचंही तसंच आहे. अशोकचा वभाव एवढा गोड. पण याचा देवधमावर िव ासच
नाही मुळी आिण यांचा असा आंधळा िव ास आहे. मुलगा एका टोकाला तर वडील
दुस या टोकाला. मी हणे, काही का असेना. कु णीकडू न घर शांत असलं हणजे झालं.

पण वादळापूव समु शांत असतो ना? तसली शांतता होती ती! एके दवशी ते मठातून
परत आले. यांनी दलेला साद त डात टाकू न मी वयंपाकघरात जाणार तोच ते
हणाले, “थांबा जरा!”

मी उभी रािहले. ते मा याकडे अधवट पाठ क न हसत हसत हणाले, “आज मठात
जाताना काय काय गंमती पािह या आ ही. एका घरा या दारात एक मूल बापा या
िमशाच ओढीत बसलं होतं. मी हटलं, हा आनंद काही पुढ या िपढी या निशबी नाही.
ह ली सारी पोरं िमशा काढतात. ते हा पुढ या िपढी या बापांना िमशाच असणार
नाहीत, मग िबचारी मुलं या ओढणार कु ठू न?”

यां या बोल याचा रोख काही मा या ल ात येईना. मी उगीचच हसले. पण या

हस यानं धीर येऊन ते हणाले, “र यानं एक बाप मुलाला कडेवर घेऊन जात होता. या
मुलानं मधेच बापाची चािळशी ओढली िन दूर िभरकावून दली. काचािबचा पार फु टू न
गे या. पण पाहणारे मोठी गंमत झाली हणून हसायला लागले. मग बाप तरी काय करतो
लेकाचा? आपणही लागला हसायला. घेतलान मुलाचा मुका िन लागला चालायला!”

मी पु हा हसले. जरा दूर जाऊन मा याकडे पाठ क न ते हणाले, “एक इ छा आहे

माझी!”

“काय?”

“लुंगेबुवां याकडे सेवेला राहा तु ही थोडे दवस!” काहीच उ र आलं नाही ते हा ते

वळू न हणाले, “ऐकू आलं का?”

“आलं.”

“मग?”

“आप यािशवाय कु णाचीच सेवा करायची नाही मला.”

 “कु णाचीही?”

“हो, कु णाचीही!”

“अशोकचीसु ा?”

“अशोक मुलगा आहे माझा!”

“ते तू मला समजावून सांगायला नको. पंचवीस वष मीच पोसलंय याला. तो

भेट यापासून फार चेकाळली आहेस तू! नवरा सांगेल तसं बायकोनं मुका ानं वागायला
हवं! पती हाच ीचा देव हणून शा ं िन पुराणं कानी-कपाळी ओरडताहेत–”

“आिण प ी ही पतीची देवता नाही का?”

“देवता गेली ख ात!”

फार िचडू न गेले होते ते. नाही नाही ते बोलायला लागले. नवरा हणजे परसातला
भाजीपाला न हे, िललावातला आरसा न हे, एक अन् दोन. अगदी ऐकवेना ते मला.

यांचे पाय धरायला मी गेल.े ते चटकन दूर झाले. मन घ क न मी हणाले, “आप या

हातांनी माझी मान कापा हवं तर! पण या बुवां या सेवेला मला ठे वू नका!”

ते संतापानं बेभान झाले. वसकन् मा या अंगावर येऊन ते हणाले, “ हणजे तुला सेवेला
ठे वणारे आ ही गाढव आहोत वाटतं? नव याला गाढव हणणा या बायको या एका
त डाची–”

या वेळी ेमा जर ितथं आली नसती, तर यांनी मा या थोबाडीत मारली असती. तसं
झालं असतं तर फार बरं झालं असतं. या मारानं मा यापे ा याचेच डोळे लवकर उघडले
असते!

पण ेमाला पाहताच यांनी हात मागं घेतला. ितला ते इत या मायेनं वागवीत क या

पोरटीला यांचं मुळीच भय वाटत नसे. ितनं िवचारलं, “ता या, ताईला मारीत होता होय
तु ही?”

देवा नही लहान मुलांची अिधक भीती वाटते मो ा माणसांना. हसत हसत आिण
ेमाला कु रवाळीत ते हणाले, “छे! डास फार झालेत इथं िन थ ा करीत होतो मी तु या
ताईची. फार िभ ी आहे ती.” ेमा हसू लागली. मी कशाला भीत होते हे ितला कसं
कळणार?
 यांनी ेमाशी बोलायला सु वात के ली– “ या लुंगेबुवापाशी एक देव आहे, तो ताईला
छान छान गोरं गोरं पान असं बाळ देणार आहे, पण ताईच ितथं जाऊन राहायला तयार
नाही. हजार गो ी सांगत होते ते. कचक ा या बाळासारखी खरीखुरी बाळं िमळतात,
असं ेमा या बालमनाला वाटलं, तर यात नवल कसलं? यां यासार या शहा यासुर या
ौढ पु षांचासु ा िजथं अशा गो वर िव ास बसतो, ितथं–

ेमाचा तो ह पा न हसावं क रडावं हेच मला कळे ना. मा या कं बरे ला िवळखा घालून
ती हणत होती, “अगं, बाळ िमळतंय् ना, मग जा क ! मी सु ा एकटी राहीन या मठात.
यांत काय आहे एवढं? मला खेळायला एक लहान बाळ हवं बाई. लवकर लवकर याला
घेऊन ये तू. मग मी याला गाणं हणून झोके घेईन, चांदम
ू ामा दाखवीन, ‘इथं इथं बैस रे
मोरा’ हणून खेळवीन–”

उं दराला खेळिवताना मांजर या याकडे या शांत पण ू र नजरे नं पाहतं ती दृ ी या

वेळी यां या डो यात दसत होती. मला वाटलं, एवीतेवी मरायचंच, तर मग हा जीव
घेणारा खेळ तरी कशाला हवा?

“राहते मी सेवेला!” िनराशे या झट यात मी बोलून गेल.े

पड या फळाची आ ा घेऊन यांनी लगेच मला मठात पाठवायची तयारी के ली. मीही
मनात हटलं, ‘बाबां या बाबतीत आजी पोळली होती. पण सारे च बुवा काही वाईट
नसतील. मी सेवेला रा नही मूल झालं नाही हणजे तरी यांचं हे वेड नाहीसं होईल. मी
गेले नाही तर घरातलं नुकतंच शांत झालेलं वादळ पु हा सु होईल. यापे ा आपणच
अंधारात उडी टाकावी.’

अंधारात उडी टाकणा या मनु याचा हातपायच मोडत असेल. पण मठाम ये

णा णाला मा या भावनांचा िन च
े ा च ाचूर होत होता.

मठात पाऊल टाक याबरोबर लुंगेबुवा या पाया पडायला गेले मी. यानं नुसतं
मा याकडं पािहलं. लगेच मला आठवण झाली ती लहानपणी सकशीत या पंज यात
पािहले या वाघाची. इथ या वाघाला पंजराही न हता.

नम कार क न मी बाजूला उभी रािहले. सहज चोहीकडं पा लागले. बुवां या

याना या जागी बालगंधव िन रघुवीर सावकार यांचे ी वेशातले फोटो लावले होते.
रामपंचायतनासमोर एका िसनेमा नटी या नाचाचं िच होतं.

माझं मन भांबावून गेलं. इथं येणा या शेकडो लोकांना ही िच काय दसत नाहीत?
देवाचं यान करणा या बुवांना असली िच ं कशाला हवीत, असा यात या
एकालासु ा सुचत नसेल का?
 सुचेल तरी कसा? शेणात या क ांना शेणाची कधी घाण येते का? अस या बुवां या
नादी लागणा या लोकांत माणसं थोडी, जनावरं च फार. मग ते लांडगे असोत, नाही तर
ससे असोत.

तो चंतापंत आिण ती मैनाबाई! यांची चालचलणूक चांगली नाही, हे पाच िमिनटांत

कु णीही सांगेल. पण तो चंतोपंत या बाईला घेऊन दररोज मठात काय येतो, बुवां या
कानाशी काय लागतो. ती मैनाबाई मो ा नख यानं बुवाची सेवा काय करते. सारं च
िवल ण!

पिह याच दवशी बुवांनी मा याकडे बोट दाखवून या चंतोपंताला काही तरी
सांिगतलं. लगेच चंतोपंत मैनाबाई या कानाला लागला. मा याकडं पा न के व ानं
हसली ती. ‘अशोकची आई ती!’ हे चंतोपंतांचे श दही मला ऐकू आले. असा राग आला
मला याचा.

मठाची जागा गावाबाहेर एका बाजूला होती. तरी सं याकाळी लोकांची गद होई ितथं.
बुवा दशन ायला िन पैसे यायला बसे, ते हा असा ितटकारा येई मला लोकांचा. वाटे,
माणसं आिण मढरं यां यात काहीच फरक नाही का? या बुवा या हातावर पया
टाकणा याला येताना र यात एखादा आंधळा भेटला असेल, एखादं चार-पाच वषाचं
नागडं-उघडं पोर दसलं असेल. यां या हातात यानं एक पै सु ा टाकली नसेल. पण इथं
मा तो पया ायला तयार आहे.

पया देणा या या पदरात बुवा नारळ टाक . पैसा देणा याला तुळशीप िमळे . ‘जसा
दाम, तसं काम.’ बुवा या पु ात या तबकात पैसे टाकू न या या पाया पडणा यांची
कु णालाही क व आली असती. कु णाला हदशा बदलायला हवी होती, कु णाला नोकरी
हवी होती, कु णाला मूल हवं होतं, एकाची ठे वलेली बाई पळू न गेली होती ितचा प ा हवा
होता याला. हे लोक बुवाला काय समजतात हेच मला कळे ना. देव िन दैव काय या
बुवा या कफनी या िखशात आहेत?

मा बुवा फार चाणा िन शार होता. तो बुवा झाला नसता तर उ म नट झाला

असता. फारसं िश ण नसूनही तो अ खिलत वाणीनं क तन करी, ाने रीत या अवघड
ओ ांचा अथ सांगे, वहारातले दृ ांत देऊन लोकांची करमणूक करी, संगाला अनु प
असा भावही आप या मु व े र दाखवी. या या वाणीतही मोिहनी होती. हेच तर या या
धं ाचं भांडवलं होतं. तो िवर झाला न हता कं वा याला देव भेटलाही न हता. आपण
हजारो लोकांना झुलवू शकतो, हे अनुभवानं याला माहीत झालं होतं. आप या या
श चा उपयोग क न तो एखा ा राजासारखा िवलासात राहत होता.

क तना या वेळी िवडा खायची लहर येई याला आिण िवडा खाऊन तो थुंकायचा कु ठं ?
तर िश यानं पुढं के ले या सो या या िपकदाणीत. मी मठात गेले या या दुस याच दवशी
िपकदाणीचा मालक मधेच बाहेर गेला. बुवांनी तर पंक टाक याक रता त ड उघडलं, एक
जरीचं पातळ नेसलेली बाई पुढं येऊन ितनं आप या हातात ती पंक घेतली. अशी कळस
आली मला. मूल हावं हणून मुंबई या एका ीमंत ापा यानं सेवेला ठे वलेली बायको
होती ती.

अगदी एका बाजूची वतं खोली दली होती मला. आलटू न पालटू न दोन िश य माझी
िवचारपूस करीत, काय हवं नको ते मला आणून देत. मठा या आवारात खूप िश य जात-
येत असत. पण मा याशी कु णीही बोलत नसे. एखा ा कै ासारखं वाटायला लागलं मला.
चौ या का पाच ा दवशी सकाळी मी खोली या दारात उभी होते. तीन-चार िश य
समो न जाऊ लागले. यांतला एक चेहरा ओळखीचा वाटला. हो, या दवशी माग या
दारानं घरात घेऊन याला मी जेवायला घातलं होतं तोच मुलगा होता तो.

याला हाक मार याक रता मी माझं त ड उघडलं सु ा असेल. यानं डो यांनी ‘ग प
बसा’ अशी खूण के ली िन पु हा मा याकडे न पाहता तो िनघून गेला.

हा िश य के हापासून झाला? या या खुणेचा अथ काय? िवचार करता करता मला रडू

येऊ लागलं. ेमा, भाकर िन अशोक यांची पदोपदी आठवण होऊ लागली. दवसभर
कशातही माझं ल लागलं नाही.

अंधार पडायला लागला क मठाचं भ आवार अिधकच भयाण वाटे. अगदी जुनाट
जागा होती ती. कु ठं तरी एखादा दवा िमणिमण करी. पण या काशात िच िविच
साव या नाचत िन मन कसं िभऊन जाई. रा पडत चालली क को हेकुईही ऐकू येई.

दहा वाजले असतील नसतील. सकाळ या मुला या खुणेचा अथ काय हा पुन:पु हा

आप या मनाला िवचारीत मी बसले होते. इत यात मा याकडे येणा या िश यांपैक एक
घाईनं येऊन सांगू लागला, “माई, तुमची पु याई मोठी. गु महाराज इकडंच यायला
िनघाले आहेत. ते उपदेश देतील तो मुका ानं ऐका! ं क चूं देखील क नका. हणजे–”

डो यात काठीचा तडाखा बसून मनु य बेशु हावा तशी माझी ि थती झाली. हा बुवा
आता मा या खोलीत येऊन मला गु उपदेश देणार. हणजे–

बुवांचे श द बाहेर ऐकू आले, “तु ही सु ा देवळात जाऊन बसा. या बाजूला कु णालाही
फरकू देऊ नका.”

बुवा आत आला. यानं दार नुसतं लोटलं. कडी लावली नाही. मला जरा बरं वाटलं. मी
िखडक कडे पािहलं. ितला गज न हते. मला अिधकच धीर आला.

तो हळू हळू मा याजवळ येऊ लागला. द ानं दृ ी दपून नागसु ा जाग या जागी
िखळू न राहतो. हणून मनातला सारा राग डो यांत आणून मी या याकडं पा लागले.

तो एके क पाऊल पुढं टाक तच होता. खो खो क न हसत तो हणाला, “राग अगदी

नाकावर बसलाय हणायचा, बसू दे. मा या एका फुं करीनं उडू न जाईल तो. माझं
मं साम यच तसं आहे.”

आता मा माझी छाती धडधडू लागली. अगदी जवळ येऊन तो हणाला, “कान कर
इकडं. पु ा ीचा मं कानात सांगावा लागतो. तो ष कण झाला तर याचा गुण
जाईल!” माझं शील धो यात आहे याची खा ी झाली मला. मी िसनेमात जाईन आिण
िबघडेन हणून आजीनं मला गाणं िशकू दलं न हतं. पण आता देवाधमा या नावावर
सा या समाजाला आप या बोटावर नाचिवणारा हा मांग–

िखडक तून बाहेर उडी टाकायचा िन य क न मी ितकडे वळले मा या सैतानानं

एकदम माझं मनगट पकडलं.

मा या अंगाला दरद न घाम सुटला िन घसा कोरडा पडला. माझं सव भान गेल,ं मी कु ठं
आहे हे अशोकला ठाऊक अस याचा संभवसु ा न हता. पण िजवा या आकांतानं मी
ओरडले, “धावा धावा– अशोक, धाव–”

“अशोक!” तो रा स वेडावून हणाला. तो पुढं काही तरी बोलणार होता, इत यात दार
एकदम उघडलं. कु णी तरी आत धावत आलं आिण या बुवा या डो यात काही तरी
घातलं. बुवा धाडकन् जिमनीवर पडला. या या त डात बोळा क बून या माणसानं दवा
एका फुं करीनं मालिवला आिण फरफटतच मला खोलीबाहेर आणलं. आवारा या एका
टोकाला भुयारासारखं काही होतं. यातून माझा हात ध न यानं मला पलीकडं नेलं.
आ ही दोघंही एकदम एका र यावर आलो. समोरच युिनिसपािलटीचा दवा होता. मी
या याकडं पािहलं. तोच मुलगा होता तो.

दैवानं मघाशी मठात िवषाचा पेला मा या त डाला लावला होता. आता हा अमृताचा
पेला–

“माई चला, पळा. घरी चला!”

घरी? या घरानंच हा संग मा यावर आणला होता! मी याला हटलं, “मला घर

नाही!”

मा या हण याचा अथ या या ल ात आला असावा! तो उ साहानं हणाला, “नसे ना!

मा यासारखा मुलगा तर आहे ना?”
 मला अगदी गिहव न आलं. पण लगेच अशोकची आठवण होऊन मी हटलं, “मला घर
नाही. पण मुलगा आहे!”

“इथं?”

“हो!”

मी अशोकचं नाव याला सांिगतलं. अशोकनं बोलता बोलता आप या िब हाडा या

खाणाखुणा सांिगत या हो या मला. याही सांिगत या. एक टांगा चालला होता तो
थांबवून आ ही दोघे यात बसलो. यानं मुंबईला जायचं ठरिवलं होतं. इथं राह यात
या या िजवाला धोका होता.

तो हणाला, “माई, क पना नाही तु हांला, मी जर इथं रािहलो तर हा बुवा मा यावर

सूड घेईल, मला या नाही या उपायानं जगातून नाहीसा करील. या या मुठीत ीमंत
लोक आहेत, वतमानप ं आहेत, मारे करीही आहेत. मुंबईत कु णाचा कु णाला प ा लागत
नाही.”

टांगा अशोक या घराजवळ थांबला. मी हातातली सो याची दोन काकणं आधीच काढू न
ठे वली होती. ती मी याला देऊ लागले. काही के या तो घेईना. माझे डोळे भ न आले.
“माई, मुंबई ग रबांचं मायपोट आहे. तुम या आशीवादाने कु ठं ही पोट भरीन मी!” तो
हणाला.

टांगा दसेनासा झा यावर फाटक उघडू न मी आत गेले, पण पाऊल पुढं पडेना. पाय
लटलट कापू लागले. अशोक या घरी अशा अपरा ी इत या लािजरवा या ि थतीत
ये याचा संग मा यावर यावा? मी मागं वळले. मागं अंधारच अंधार होता. काशाचे
करण फ बागेत नाचत होते. अशोक या खोलीतून बाहेर येत होते ते.

ताप असताना मनु याला जेवढी लानी येत नाही तेवढी ताप काढ यावर येत.े माझंही
तसंच झालं. मठांतून बाहेर पडताना माझं सव बळ मी एकवटलं होतं– पण आता भोवळ
येऊ लागली मला. बागेतच पडते क काय असं वाटू लागलं.

कसंबसं दार लोटलं मी– उघडंच होतं ते! अशोक काही तरी िलहीत बसला होता. दार
वाजताच यानं वळू न पािहलं. भूत दसलं क माणूस जसं दचकतं–

मी डोळे उघडले ते हा मा या डो यावर थंड पा याची घडी होती. अशोक मा याजवळ

बसला होता. पाचच िमिनटांत मी शु ीवर आले हणून याला के वढा आनंद झाला. पण
मला वाटलं बेशु असतानाच माझा ाण का गेला नाही?
 पाच-सात मोड यातोड या वा यांत काय झालं ते मी याला सांिगतलं. पुढं काय होणार
हे भिव य आता मला प दसू लागलं. अशोकला संकटात घाल यापे ा–

मी उठू न दाराकडे चालले. अशोकानं माझा हात ध न मला िबछा यावर परत आणून
बसवलं आिण रागानं िवचारलं, “कु ठं चाललीस तू?”

“जीव ायला”

“तुझा जीव तुझा नाही आता, तो माझा आहे. सा या जगानं जरी तुला टाकली तरी तू
एकटी नाहीस!”

अशोकचे पिहले श द ऐकताच मला भडभडू न आलं. या या ेमानं माझं दुबळं मन

भारावून गेलं. असहा य होऊन मी या या खां ावर मान टाकली. एखा ा याले या
मुलाला बापानं जवळ घेऊन थोपटावं तसं यानं–

“आई ग–” कु णी तरी कं चाळलं. आ ही दोघं दूर होऊन उठू न पा लागलो. तो चंतोपंत,
ती मैनाबाई आिण एक मुलगी.

लाजेनं चूर होऊन मी मटकन खाली बसले.

१२ अशोक
आईकडू न आ यापासून वत:ला कामाला जुंपून घेतलं मी. कु ठलंही कडू औषध मधातून
देतात ना? दु:खाचंही तसंच आहे. ते उ ोगात िमसळू न टाकलं हणजे ते चाटण िततकं सं
कडू लागत नाही. इतर कामां या जोडीला पु या-मुंबई या वतमानप ांक रता
बुवाबाजीवरची लेखमालाही िलहायला घेतली. इथली थािनक वतमानप ं एका भ दू
बुवाची जािहरात क न समाजाचं कसं नुकसान करीत आहेत, हे पिह या लेखात मी
प पणे दाखिवलं होतं. ही लेखमाला िन हातातली इतर कामं संपवून येता रिववार
पु पासाठी राखून ठे वायचा असा बेत के ला होता मी.

पण दैव हे एखा ा खोडकर मुला माणं आहे. माणसांचे सुंदर सुंदर बेत ढासळू न
टाक यातच याला आनंद होतो.

या लेखमालेतले दोन लेख िस झा यामुळे आता मोठी खळबळ उडेल हणून शेवटचा
लेख मी उ साहानं िलहीत होतो. अकरा वाजायला आले असतील. चंद ू पण भजनाला गेला
होता िन मी िलिह या या रं गात आलो होतो.

दार वाजलं! चंद!ू छे! आई!

मू छत होऊ लागले या आईला मी कशीबशी अंथ णावर आणून ठे वली. पाच

िमिनटांतच ती शु ीवर आली. पण जीव दे यापलीकडं दुसरं काही सुचतच न हतं ितला.
ितनं एखा ा आजारी मुला माणं मा या खां ावर मान टाकली. धीर दे याक रतां मीही
ितला जवळ घेतलं.

अगदी याच णाला एव ा अपरा ी पु पानं मा या घरी यावं?

पु पाची समजूत घाल याक रता मी ितला हाका मार या. ती थांबली नाही. माझा
अहंकार जागृत झाला. पण पाचच िमिनटांनी माझी चूक मला कळू न आली. अहंकारा या
अ ांनी ीतीचा मोहोर जळू न जातो. मी बाहेर आलो. पु पाची मोटार के हाच िनघून
गेली होती.

रा भर आई या उशाशी जागत बसलो. ती िम ासारखी बडबडे, मधेच उठे िन

दाराकडे धाव घेई.

सकाळी आईला बरं वाट यावर पु पाकडे जाऊन सारं सारं ितला सांगायचं मी ठरिवलं.
पु पा अ लड असली तरी स दय आहे, अशी माझी खा ी होती. पण–
 पुरतं उजाडलंसु ा न हतं. र यावर वतमानप ं िवकणारी पोरं ओरडू लागली, ‘पाजी
ोफे सरानं पोरगी पळिवली!’ ‘लुंगेबुवां या धमपीठावर ह ला!’ एक अन् दोन! मी थ
झालो. काय आहे हणून दोन-तीन प ं घेऊन ती वाचू लागलो तो–

पाठीमागून मा यावर िवषारी सुरा चालिवणारी ही माणसं कोण असावीत?

मी आई या हाताला वतमानप ं लागू दलं नाही. पण ितला काय कान न हते? ती

फुं दत हणाली, “अशोक, के वढी चूक के ली मी! तु यापे ा एखादी आडिवहीर जवळ के ली
असती तर–”

“तर आप या आईचं सु ा र ण करता आलं नाही हणून अशोकला ज मभर प ा ाप

करीत बसावं लागलं असतं!”

“र ण क न तरी काय फायदा? ही वावटळ–”

ितला धीर दे याक रता मी हटलं, “आई, गळू न पडलेली पानं वावटळीबरोबर
िभरिभरत जातात. पण झाडावरची िहरवी पाने जाग या जागी हसत राहतात.
तु यासार या देवतेनं–”

ती दु:खानं उ ारली, “देवता! दे हा याबाहेर पडली क देवता दगड ठरते!”

मी उ र दलं, “टाक या घावानं दगडालाही देवकळा येत.े ”

ित या मु व
े र आशेची छटा चमकली. इत यात–

ता या तावातावानं आत आले. रागानं लटलट कापत होते ते. आई या अंगावर धावून ते

ओरडले, “चांडाळणी, मा या त डाला असं काळं फासायचं होतं तर– महाराज काय खात
होते तुला मठात हणून या कार ाशी संगनमत क न तू पळू न आलीस. अ शी मठात
चल, महाराजां या पुढं नाक घास, पदर पसर आिण मुका ानं यांची सेवा करायला
लाग.”

एखा ा यांि क बा ली माणं आई चालायला लागली. मी ित या आड येऊन हटलं,

“ता या, आईला जाऊ देणार नाही मी इथनं!”

“कोण रे तू न जाऊ देणारा? मी ित या अंगावर दािगने घालीन नाही तर डाग देईन,

ितला घरात ठे वीन नाही तर मठात पाठवीन. मी नवरा आहे ितचा!”

“आिण मी मुलगा आहे ितचा. ितला कोणी डागायला लागलं, तर याचा हात जाग या
जागी–”
 ता या रागारागानं पुढं आले. आईनं मला मागं ओढलं हणून बरं ! नाही तर–

आई िनराशेनं हणाली, “अशोक या दवशी तुझी आई आप या मनािव मठात गेली

याच दवशी ती मेली, ितनं आ मह या के ली. ितचं हे भूत इथं तु यासमोर उभं आहे. कु ठं
का जाईना ते!”

ता या िचडू न उ ारले, “भुतांना थरथर कापायला लावणारा मांि क आहे मी!”

आईजवळ जाऊन मी हटलं, “आई, तू भूत नाहीस. मनु य आहेस. तू ेमाची बहीण
नाहीस, अशोकची आई नाहीस, ता यांची बायको नाहीस. तू मनु य आहेस. िजथं
माणुसक चा अपमान होतो ितथं जायला तू तयार होऊ नकोस. अंधारात उडी टाकू नकोस.
मा या ग याची शपथ आहे तुला.”

मा या बोल यापे ा मी घातले या शपथेचाच ित यावर अिधक प रणाम झाला

असावा!

ती जाग या जागी थबकली. ‘आडवं आलं तर पोरसु ा कापतात’ असं काही तरी
तणतणत ता या िनघून गेल.े मी आईला जाऊ देणार नाही अशी यांची खा ी झाली होती.

ता या िनघून गे यावर आई हणाली, “तेवढी शपथ घातली नसतीस तर!”

मी उ र ाय या आधीच चंद ू एक प घेऊन आत आला. प वाचीत असताना मी

मधेच वर पािहलं. आई कशी गोरीमोरी होऊन गेली होती.

प संपवून मी वर पाहताच ितनं काप या वरानं िवचारलं, “काय आहे बाबा आणखी?”

मी हसत उ र दलं, “काही नाही. कॉलेजात बोलावलंय जरा!”

आईला उ र देताना मी हसलो खरा. पण ते हा य कृ ि म होतं. घराबाहेर पड यावर

मा या मनात एकच क पना आली, कालपयत माझं आयु य हे एक डांगण होतं. आज
याचं रणांगण झालं आहे. आप या आयु यात वीज चमकावी असं मला वारं वार वाटे. पण
िनर आकाशात वीज कधीच चमकत नाही. वीज चमक यापूव आभाळ भ न यावं
लागतं ना? आता ते पुरेपूर भरलं होतं.

कॉलेज या बाहेर उ या असले या वसितगृहातील िव ा या या झुंडी या झुंडी पाहताच

मला पुढील संगाची पूण क पना आली. वतमानप ांनी पहाटे लावलेली आग भडकू न
ित या वाळा कॉलेजपयत पोहोच या हो या. िव ा याचे नम कार घेत घेत मी पुढं जाऊ
लागलो. मी जात असताना एका िव ा यानं आप या हातात या वतमानप ाचा अंक
फाडू न याचे तुकडे तुकडे के ले. या या या मूक सहानुभूतीनं मला कती बरं वाटलं.
 पण आत मा या सहानुभूतीचा लवलेशही न हता. ि ि सपल एखा ा दगडी
पुत या माणे बसले होते. मृ युश येजवळ माणसं जशी जड वरानं बोलतात तसे
कायकारी मंडळाचे सभासद कु जबुजत होते, माझे सहकारी मा याकडं साशंक दृ ीनं पाहत
होते.

बाहेर मुलांचा उ साह उतू जात होता, “अशोक िनद षी आहेत, अशोक िनद षी आहेत,’
हे श द या िवल ण ग गाटातूनही आत ऐकू येत होते. वत: ि ि सपलना जागेव न उठू न
िखडक पाशी जावं लागलं. यांना पािह यावर बाहेरील मुलं ग प बसली.

आत याय दे याक रता बसले या सव ब ा माणसां या मु ांवर एकच वा य कोरलेलं

दसत होतं– ‘अशोक गु हेगार आहे!’ मा या मनात आलं, मनु य जसजसा मोठा होत
जातो तसतशी याची माणुसक वरील ा कमी होत जात असावी. वय क मनु याचा
ब यापे ा वाईटावरच अिधक लवकर िव ास बसू लागतो. आयु या या वासात पायांना
टोचणा या का ां या िवचारांनीच याचं मन सु होऊन जातं. यामुळं आजूबाजूला
फु लले या फु लांचा सुंगध याला जाणवतसु ा नाही. काल रा ी काय काय घडलं हे
बाहेर या िव ा यानाही माहीत नाही. स य नेहमीच सात पड ां या आड लपून बसलेलं
असतं. पण–

ि ि सपल मा याकडं वळू न हणाले, “अशोक, के वळ तुम यामुळे आज आम या

कॉलेज या नावाला कािळमा लागला आहे!”

मी शांतपणाने िवचारलं, “आपण ही बातमी खरी का मानता? जाड ठशात ती छापली

आहे हणून? वतमानप ात गंगा असते तशी गटारं ही असतात!”

‘वृषभ’ वतमानप ाचा माजी संपादक कायकारी मंडळात होता. तो या वा यानं िचडू न
गेला. ‘अशोकांनी आपले श द मागं घेतले पािहजेत,’ असा तो तावातावानं िग ला क
लागला.

आता मा डोकं थंड ठे वून बोलणं कठीण होतं. मी सवाना उ ेशून हणालो, “मी बोललो
यातला एकही श द खोटा नाही. वाचकांची माणुसक जागृत करायचं काम आजची
कतीशी वतमानप ं करतात? भिव य छापून ती लोकांना हाचे गुलाम बनवीत आहेत.
िसनेमात या नट-नट चं भलतं तोम माजवून ती अ लड मुला-मुल या परा मा या
क पना िवकृ त करीत आहेत, एखा ा महा या या त व ानाचं तुणतुणं मोठमो ानं
वाजवून जीवनाचा आ ोश कु णा याही कानांवर पडणार नाही, अशी द ता ती घेत
आहेत, स यनारायणाची वणनं आिण बुवांचे चम कार छापून लोकांना ती िनबु क न
टाक त आहेत.”
 मी आणखी कती बोललो असतो कु णाला ठाऊक!

ि ि सपल मधेच मला हणाले, “अशोक, तुम यासार या मा या आवड या िव ा यानं,

या कॉलेजात या आज या िव ा या या सवात आवड या गु नं आप या सं थे या
त डाला असं काळं फासावं?”

जगातले रं ग कती जलद बदलतात हे जाड भंगाचा च मा लावून आप या खोलीत

इितहासाची पु तकं वाचीत बसणा या मनु याला कसं कळणार?

ि ि सपलां या नजरे स नजर देऊन मी हणालो, “मी पिव आहे!”

कु णी तरी वतमानप ाचा अंक फडफडावीत उ ारलं, “ही पहा यां या पिव पणाची
पताका!”

ि ि सपल शांतपणानं हणाले, “अशोक, तु ही पिव आहात ना? मग या सा या

वतमानप ावर आ ा या आ ा बेअ ूची फयाद करा!”

एका णात कोटातलं दृ य मा या डो यांपुढं उभं रािहलं. आईला पंज यात उभी
करायची? कोण या त डानं ती आपली कहाणी ितथं सांगू शके ल? िव बाजूंचे वक ल
ित या भावनां या चंध ा चंध ा क न टाकतील. संतापले या ता यां या सा ीचाही
यांना उपयोग होईल. पैशासाठी हाता या नव याशी ल क न या या साव
मुलाबरोबर मजा मारीत बसणारी उल ा काळजाची बाई हणून लोक ित याकडे पा
लागतील. छे! आईचं आयु य हे काही व कलां या िवकृ त बु ीचा कं वा तमासिगरां या
करमणुक चा िवषय नाही.

मी ि ि सपलसाहेबांना हणालो, “मला ि य असले या माणसांचे कोटात धंडवडे क न

घे याची माझी इ छा नाही!”

यांनी रागानं के ला, “आिण तु हांला ि य असले या सं थांच–े तुम या कॉलेजचे

आिण अबला माचे धंडवडे तु ही उघ ा डो यांनी पा शकता? आजची वतमानप ं
वाच यावर कॉलेजात आपली मुलगी पाठवायला एक तरी गृह थ तयार होईल का आिण
अबला मात तरी–” यां या त डू न श द फु टेना. सव बळ एकवटू न ते उ ारले, “अशोक,
समाज वाटेल ते अपराध सहन करतो, पण आप या डो यांदख े त होणारा नीतीचा खून
मा याला पाहवत नाही!”

मीही ु ध झालो होतो. माझा वर मा याच कानांना ककश वाटत होता. मी

ि ि सपलांकडे वळू न हणालो, “नीतीचा खून समाजाला पाहवत नाही. पण माणसांचे
खून मा तो हसत हसत पाहतो. होय ना?”
 सारे त ध झाले. आप या बचावाची ही उ म संधी आहे हे ल ात घेऊन मी बोलू
लागलो– “या बातमी या आड एका देवते या आयु यातलं के वढं भयंकर दु:ख भरलं आहे,
याची तु हांला कं वा शाि दक नीतीचा उदो उदो करीत बसणा या तुम या समाजाला
क पना तरी आहे का? घरा या चार भंतीत िचणून कु णी ीचा ाण घेतला, ढी या
रा सी पायांखाली ित या आयु या या फु लांचा चोळामोळा झाला. नवरे पणा या नादानं
ह ानं कु णी ितची िवटंबना आरं भली, तरी हे सारं समाज उघ ा डो यांनी हसत पाहतो,
मान हलवून तो याला संमती देतो. ित या र णाक रता तो आपलं बोटसु ा उचलत
नाही. पण या ी या साहा याला एखादा पु ष धावून गेला– ितला यानं ेमानं हात
दला– क खून, नीतीचा खून, हणून ओरडायला मा हाच समाज एका पायावर तयार
असतो. अस या बेगडी सामािजक नीतीला मी कवडीचीही कं मत देत नाही. माणसासाठी
नीती असते, नीतीसाठी माणसं नसतात.”

बोलताना मी ि ि सपलांकडं पाहत होतो. यां या मु व

े न मा या बाजूला स य आहे
असं यांना वाटू लाग याचं दसत होतं. पण ‘नीतीसाठी माणसं नसतात!’ हे माझं वा य
संपतं न संपतं तोच यां याजवळ बसलेले एक डॉ टर अधवट उठू न हणाले, “हे एकच
वा य काय ते खरं बोललांत तु ही. तुम यासारखी माणसं जर नीितमान होऊ लागली, तर
असली मजेदार प ं आ हांला वाचायला कशी िमळतील?”

संकटात सापडले या कु मा रकांना िन िवधवांना गभपाता या कामी मदत क न ही

वारी गबर झाली आहे, असा गावात माद होता. अस या मनु यानं मला नीतीचे पाठ
ावेत? याला काही तरी झणझणीत उ र मी देणार होतो. पण ि ि सपलनी
यां याकडू न एक प घेऊन ते मा या हातात दलं.

ते मी उघडलं मा िवजेचा ध ा बसावा तसं झालं मनाला. ताराचं अ र होतं ते! मी प

वाचीत असताना डॉ टर महाशय लुंगेबुवां या डो याला झाले या जखमेचं वणन क न
काही तरी बोलत होते. पण यातला एखाद-दुसरा श दच मला मधून ऐकू येई. माझं सव
ल हातात या या प ात होतं. एकदा– दोनदा– तीनदा ते प मी वाचलं.

ि य अशोक,

आपलं ेम हे पाप आहे, हे मला कळत नाही का? पण मा या हातून हे पाप पदोपदी
घडावं एवढंच देवापाशी माझं मागणं आहे. तु ही मा याकडं पा न नुसते हसलात, तरी
माझं मन कसं फु लून जातं. मग तुम या मूत शी मी तास तास खेळत बसते यात– फार
वाहवले मी! मा करा मला.

ज मोज मी तुमचीच रा इि छणारी,

तारा
 खवळले या समु ातून जीव वाचव याक रता जमीन गाठावी आिण याच णी ितथं
धरणीकं प सु हावा, तसं हे प वाचून तशी ि थती झाली माझी.

मा या मनाचा ग धळ सवा या ल ात आला. या डॉ टरानं मो ा िवजयी मु न

े ं मला
के ला, “काय अशोक, मु ेमालासकट चोर सापडला क नाही?”

“मु ेमालच नाही इथं! मग चोर कु णाला ठरवणार?”

“ हणजे?”

“या मुलीला मी पाठिवलेलं एखादं प तुम यापाशी आहे का?”

“िबलंदर लोक लेखात कधी गुंतायचे नाहीत! अहो, तुम यासारखी माणसं प ं कशाला
पाठवतील? ती रा ी-अपरा ी आपली आईला िमठी मा न–”

उ ा फाशी गेलो तर बेह र, पण या माणसाचा आता या आता गळा दाबून ाण यावा

असं वाट याइतक चीड आली मला! ि ि सपल आड आले नसते तर याला मा या हातचा
साद िमळालाही असता.

अस या आततायीपणानं मी खरोखर अपराधी आहे असं लोकांना वाटेल, हेही लगेच

मा या ल ात आलं. मी मुका ानं मागं झालो.

ि ि सपल गंभीरपणानं हणाले, “अशोक, डॉ टर काही त डाला येईल ते बोलले नाहीत.

आम याजवळ पुरावा आहे तसा!”

“पुरावा?”

“हो!” ि ि सपलनी डॉ टरांना खूण के ली.

चंतोपंत मा यािव सा ायला येणार अशी माझी क पना होतीच. पण

डॉ टरां या बरोबर पु पा आत येताना दसली ते हा मा –

वादळ आिण धरणीकं प यां या जोडीला वीज आली असा भास झाला मला. आली कसली
कोसळू नच पडली ती. ि ि सपल हणाले, “अशोक, तु हांला पुरावा हवा आहे ना? िवचारा
या मुलीला?”

पु पा वे ासारखी मा याकडं पाहत होती, थरथर कापत होती.

डॉ टर हणाले, “आटपा अशोक, काय िवचारायचं ते लवकर िवचारा. िहला

मू छािब छा आली, तर मैनाबाई मला जाब िवचारतील. फॅ िमली डॉ टर आहे मी
यांचा!”

णाधात सव बनाव मा या ल ात आला. चंतोपंतानं ताराचं प आधीच पैदा क न

ठे वलं होतं! मैनाबाईबरोबर मठात जाऊन लुंगेबुवांशी याचा चांगलाच प रचय झाला
असावा. आईला यानं ितथं पािहलं होतं खास. ताराचं प दाखवून यानं पु पाचं मन
कलुिषत के लं. अपरा ी मला जाब िवचार याक रता पु पा आली तो ितला अकि पत दृ य
दसलं. पु पाबरोबर आले या चंतोपंताला आई मा या घरी दसताच यानं मठ गाठला
आिण ितथं लुंगेबुवांची जखम बांधायला आले या डॉ टरांची िन यांची गाठ पडली.
फिजतीमुळं िचडू न गेलेला बुवा पा यासारखा पैसा खच करायला तयार झाला. चंतोपंत,
डॉ टरांसारखे ह तक याला िमळाले.

वृषभ या संपादकाचा या वयंपा कणी या करणापासून मा यावर दात होताच.

बुवाबाजीवर या मा या लेखांनी बाक चे गावठी संपादकही िचडले असावेत. पोट
जाळ याक रता वाटेल ते छापणा या या वतमानप ांनी एका रा ीत मला अ ल बदमाष
क न सोडले.

साखळीतले सव दुवे िमळाले. पण आता याचा काय उपयोग होता? याच साखळी या
बे ा मा या हातापायांत पडणार, हे उघड उघड दसत होतं. सुटके चा एकच माग होता–
पु पा!

“पु पा–” मी ितला हाक मारली.

दुसरीकडंच पाहत ती हणाली, “मला फसवलंत, या ताराला फसवलंत, आणखी कती

मुल चे गळे कापणार आहात? रा ी-अपरा ी आई आप या मुलाला िमठी मा न बसत
असते नाही?”

ती दु:खानं वेडी झाली होती, म सरानं आंधळी झाली होती. वे ा या बोल याचा कु णी
राग मानतं का! आंध याचा पाय लागला हणून कु णी या यावर िचडतो का?

पु पा फुं दत हणाली, “अशोक, असे कसे हो झालात? आपलं मोठे पण िवसरलात,

तुम या पु पाला िवसरलात–”

इत या लोकां यापुढं फुं दत राह याची लाज वाटू न ती तडक िनघून गेली. ित या
उ ारात मा यािवषयीचं ेमच अिधक होतं. पण मा यापुढं बसले या सव लोकांना ितचं
दृ य हा अगदी िनणायक पुरावा वाटला. ेताची िचरफाड करायला ते जमले होते. िजवंत
मनु या या भावनांची यांना अशा वेळी कु ठू न आठवण होणार?
 ि ि सपल मा याकडे वळू न हणाले, “अशोक, आता–”

यांचं वा य मी पुरं के लं– “आता एकच माग मला मोकळा आहे. ठाऊक आहे तो मला!”

राजीनामा िलहीत असताना मी ि ि सपलांकडं पािहलं. ते आप या डो यां या कडा

पुशीत होते. क व आली मला यांची. साि वक आस नंसु ा मोठा मनु यही कसा गुलाम
होतो. काही झालं तरी सं था जगली पािहजे या क पनेमुळं ते दुबळे झाले होते, यांची
यायबु ी आंधळी झाली होती.

यां या हातात राजीनामा देऊन मी सवाना हटलं, “िम हो, तु ही सवानी स याचा
शोध के लात. पण स य डो याला दसत नाही. ते दयाला– माणसा या मनात या
द वालाच दसतं. माणुसक ला लाथाडू न िजवंत राह यापे ा माणुसक चं र ण करता
करता मृ यूला कवटाळ यातच मला आनंद वाटेल. नम कार िम मंडळी!”

बाहेर पडू न मी िजना उत लागलो. काही तरी व न पडलं हणून मी मागं वळू न
पािहलं. पु पानं के सात खोवलेलं गुलाबाचं फू ल होतं ते. पायरीवर पडताच या या
पाक यापाक या झा या. मी वळू न पाहताच ितनं त ड फरवलं. पण अगदी खाल या
पायरीवरही मला ितचा द ं का ऐकू यायचा तो आलाच.

र यातच भाकर भेटला. ता यांनी याला घरातून घालवून दलं होतं. याला घेऊन मी
घरी गेलो, तो चंद ू या हाताला आई वेखंड लावीत होती.

“काय झालं रे ?”

“काही नाही. पडलो साहेब!”

आई हसली, ते हाच चंद ू खोटं बोलला हे मी ओळखलं. तो बाहेर गे यावर ितनं सारी
ह ककत मला सांिगतली. चंदल ू ा भाजीला पाठिवलं होतं ितनं. र यात वतमानप ं
िवकणारा एक मनु य माझं नाव घेऊन आजची खमंग बातमी ओरडत चालला होता.
चंदच
ू ी िन याची जवळजवळ मारामारीच झाली. चंदच ू ं हणणं, आप या मालका या
पायाचं तीथ यावं या छापखानेवा यानं. या मनु याचं हणणं, छापलं ते खोटं कसं
असेल िन असली बातमी ओरडू न सांिगतली नाही, तर आपलं पोट कसं भरे ल?

भाकराला पाहताच आई हणाली, “पािहलंस हे! संकटामागून संकट येतं ते असं!”

मी हणालो, “छे! सुखामागून सुख येत.ं मला वाईट वाटतंय ते एकाच गो ीचं. आपलं
सुख अपुरं आहे अजून. ेमाला ठे वून घेतली आहे ता यांनी.”
१३ सुशीला
ते मा यावर इतके रागावले क भाकराला यांनी घराबाहेर घालवून दलं. पण ेमाला
मा यांनी ठे वून घेतलं. खरीखुरी माया आहे यांची ित यावर. यांनी या वयात ल के लं
ते लहान मुलां या हौसेनच नसेल ना? या वयात यांना तशी हौस वाटली, तर यात
हस यासारखं काय आहे? माणसाची हौस कधीच कमी होत नाही. मनाची भूक असते ती.
खेळाची, िव ेची, ज मा या जोडीदाराची, मुलाची, कशाची ना कशाची भूक नाही असं
जगात कु णीही नसेल. वया माणं भुकेचं प बदलत जातं झालं.

यांची ही भूक ेमा थोडी शांत करील. पण अशोकची ेमाची भूक! चंदन
ू ं सारं सारं
सांिगतलं मला. या दवशी रा ी चंतोपंत िन मैनाबाई यां याबरोबर आलेली ती
मुलगी– अशोक या पु ात या पंचप ा ां या ताटात मा या हातून नकळत जहरी िवष
तर पडलं नाही ना– या दवसापासून एकदासु ा ती फरकली नाही.

ती एकच गो कशाला हवी? याची नोकरीही मा याच पायी गेली नाही का? यानं
सा या गो ी मा यापासून चो न ठे व या. पण भाकरानं खडा खडा मािहती सांिगतली
मला. मा यामुळं याची सा या गावात बेअ ू झाली. याची नोकरी गेली, तरी
हसतमुखानं ‘आई आई’ हणून तो मा यावर कती माया करतो. माझे दािगने मोड हणून
सांिगतलं तर तुझे नाहीत तु या सुनेचे आहेत, असं हणून यानं माझं त ड बंद के लं.
िबचारा येक मिह याचा उरलेला पगार आ माला देत होता! प ास पये सु ा
िश लक न हते या यापाशी. ‘आता कसं होणार?’ हणून िवचारलं तर हणतो, ‘आई,
तु या घरात चारच जीव आहेत; पण जगात एकशे शी कोटी माणसं आहेत.’

मी िजवाला काही लावून घेऊ नये हणून तो आनंदाचं नाटक करीत आहे, हे काय मला
कळत नाही? चंदक
ू डू न पु तकं िवकलीन आिण पैसे मा या हातात

ठे वून सांगतो काय, ‘आई, िशकवणीचे पैसे आहेत हे!’ अशोक, कु ठं रे इतकं खोटं
बोलायला िशकलास? तू असं खोटं बोलतोस हणून तुला सोडू न जायची क पनासु ा
सहन होत नाही मा या मनाला.

आिण अशोकला सोडू न जायचं तरी कु ठं ? याचे हे श द एकसारखे मा या कानात

घुमताहेत– “तू ेमाची बहीण नाहीस, अशोकची आई नाहीस, ता यांची बायको नाहीस.
तू मनु य आहेस!” ही वा यं मनात घुमायला लागली क एक नवंच जग मा या डो यांपुढं
उभं राहतं. प असं काही दसत नाही यात. पण वाटतं, या जगात माणसांना आप या
कु ठ याही भुका मा न राहावं लागत नसेल.
 लगेच आजीचं ते वा य ऐकू येऊ लागलं– ‘घर हेच ीचं जग!’ आज आजी असती तर–

मन कसं का ीत सापड यासारखं होतं. दुपारी भाकर कॉलेजात जातो, अशोक नोकरी
शोधायला जातो िन मी एकटीच घरी राहते. एक ा मनु याला अंधारात भय वाटतं. पण
मला दवसाढव याही मा या िवचारांची भीती वाटू लागते. अशा वेळी चंद ू कु ठ या तरी
देवऋ याला भेटून येतो िन मला आनंदानं सांगू लागतो, “आई, आठ दवसांत नोकरी
िमळतेय बघा साहेबांना. नाही िमळाली तर चवली परत देईन, असं सांिगतलंय या बुवानं
मला!”

अ ानात के वढं सुख असतं!

ेमाची एकसारखी आठवण होते मला. ते घरात नसताना जावं िन ितला पा न यावं असं
सु ा कतीदा मनात आलं. पण ते ितला घेऊनच बाहेर जात असतील. मग–

एकदा ित या शाळे व न जात होते मी. काही के या पाऊल पुढं पडेना. पण शाळे त
जाऊन ितला पहायचा धीर काही झाला नाही मला. वाटलं कु णी तरी सांगेल िन पोरगी
आज सुखात आहे ती–

परवा या दवशी ती भेटायला आली, ते हा नवलच वाटलं मला.

“एकटीच आलीस?”

“अं हं!”

“कोण आहे बरोबर!”

“ता या!”

“कु ठं आहेत?” माझी छाती धडधडू लागली.

“कोप यावर या बागेत बसलेत!”

यां या ेमावर या मायेचं कौतुक करावं क अशोकिवषयी या अढीचं दु:खं करावं हेच
मला कळे ना.

े ा! िबचारा बाळजीव! काय झालं आहे तेच ितला कळत न हतं. ित या दृ ीनं ता या
म
चांगले, ताई चांगली, अशोकदादाही चांगले. मग ता यांनी “अशोक या घरी पाऊल
टाकायचं नाही, ताईच त ड पाहायचं नाही’ असं का सांिगतलं हे ितला कसं उमगावं?
शाळे त दोन-तीन मो ा मुल नी ‘तुझी ताई पळू न गेली ना?’ हणून ितला िवचारलं. ितनं
सरळ उ र दलं ‘छे! इथंच आहे ती अशोकदादां या घरी.’

आपलं उ र ऐकू न या मुली खो खो क न का हस या याचाही उमज पडला न हता

ितला.

आपलं हे दु:ख मा या कु शीत त ड लपवून सांगताना एकसारखं ित या डो यांतून पाणी

वाहत होतं. ितला शांत कर याक रता मी ितचं आवडतं गाणं हटलं–

‘धांव पाव नंदलाल बोल गोड बोला

अंतरीचा हा छकु या शांतवी उ हाळा’

हसत हसत ती परत गेली. मा या मनातही आशेचा अंकुर उ प झाला. आज ते

कोप यावर या बागेपयत आले. उ ा घरापयतही येतील. ते दारात आले हणजे मी यांचे
पाय धरीन, सारं सारं सांगीन, अशोकक रता यां यापुढं पदर पसरीन, काही करीन पण
घर असं दुभंगू देणार नाही.

माणसं जर एकमेकांशी मोकळे पणानं बोलत असती, दुस याचं दु:ख आपलं आहे असं
णभर मान याइतक मो ा मनाची असती, छे! मनु य पैसा उधळील, ेमासाठी जीव
पाखडील, पण वत:ची चूक कधीही कबूल करणार नाही, वत:कडं दुस या या दृ ीनं
कधीही पाहणार नाही.

सं याकाळी अशोक आला क , याला ेमा आली होती हणून सांगायचं, सवानी िमळू न
खूप खूप हसायचं असं ठरवलं होतं मी. पण तो एकटा आलाच नाही. या याबरोबर तो
मुदाड चंतोपंत होता. अशोक दारातून याला परत लावून दे याचा य करीत होता.
पण तो पडला मुलखाचा चगट! आपण न आत आला िन खुच वर बसला. यांचं संभाषण
मला आत चांगलं ऐकू येत होतं. चंतोपंत हणत होता, “राजीनामा उगीच दलात तु ही
आ माचा. मुल ना फार आठवण होते तुमची. तु ही आ मात नाही हणून ती तारा
िनघूनसु ा गेली.”

“ चंतोपंत, जगा या दृ ीनं अशोक अनीितमान ठरला आहे. तुम यासारखा स य मनु य
या या घरी गेला होता, हे कु णाला कळलं तर–”

“वा:! आ ही सांगू क आ माक रता वगणी मागायला आ ही गेलो होतो हणून! ते जाऊ
ा हो, अशोक, तु हांला वहार अगदी कळत नाही बघा. ही तुमची आई का कोण बाई
आहे ती, ितला दुसरीकडं ठे वा कु ठं तरी. मग तु ही काय करता यांची चौकशीसु ा कु णी
करणार नाही. तु ही पु हा ोफे सर हाल, अबला माचे िचटणीस हाल, अहो, ती
पु पासु ा– जग पाप क नका, असं हणत नाही. यांचं हणणं एवढंच आहे– काय
करायचं ते गुपचूप करा.”
अशोकनं चंतोपंताला सरळ बाहेरचा र ता दाखिवला.
१४ अशोक
‘पाप करायचं तर ते गुपचूप करावं.’ कती िनल आहे हा चंतोपंत! पण तो बोलला ते
खोटं होतं का? समाजाला कटू स य नकोय, स याचा गोड आभास हवा आहे. नीती नकोय,
नीतीचं नुसतं दशन हवं आहे. स य आिण नीती याचं खरं व प सुखासुखी कु णालाच
दसत नाही. जळणा या मना या काशातच–

नीतीचा खून! अशोकनं नीतीचा खून के ला! मानवधमाचं पालन हणजे नीतीचा खून?
खरं आहे. पांढ यावर काळं क न वाटेल या या त डाला काळं फासणारी वतमानप ं
नीतीचा खून करीत नाहीत, बुवां या भजनी लागून समाजाची गुलामिगरी वाढिवणारे
सुिशि त नीतीचा खून करीत नाहीत, या समाजरचनेत हजारो ि यांना आपलं शील
िवक यािशवाय जगताच येत नाही ती चालू देणारे नीतीचा खून करीत नाहीत,
गोरग रबांना िपळू न यां या र ाची मादक म दरा िमट या मारीत िपणारे लाखोपती
नीतीचा खून करीत नाहीत, तर देव हणून भूतांची पूजा करणा या समाजाला जे िवरोध
करतात, ते नीतीचा खून करतात.

मी खून के ला पण तो अस याचा, अनीितचा, माणुसक ची कं मत न जाणणा या

अ ानाचा खून होता. मनु य हा दगडाचा देव नाही कं वा िनसगा या पलीकडे एक
पाऊलसु ा न टाकणारा पशूही नाही. न दसणा या देवाचा, आप या उ मादक
हावभावांनी मो न टाकणा या ल मीचा, उपदेशा या वेळी सो या पण आचरणा या वेळी
कठीण िनज व त व ानाचा, आप या व ाळू क पनांनी भा न टाकणा या एखा ा
महा याचा, पंिडतांचा, पु तकांचा, कशाचाही गुलाम नाही तो! जो समाज अस या
गुलामिगरीला उ ेजन देतो–

राजीनामा देऊन घरी आलो ते हापासून मा या डो यात अस या िवचारांचे कती

वालामुखी जागृत झाले होते, याची गणतीच करता येणार नाही. शांत समु ावर
उठले या लाटा आिण वादळी समु ावर उठले या लाटा यां यात जेवढं अंतर असतं,
तेवढंच पूव चा अशोक आिण आताचा अशोक यां यात पडलं होतं. रा झाली क , मा या
डो यात या तुफानाला अिधकच जोर येई. वयंपाकघरातलं कामधाम आटोपून, मी
िनजलोय क नाही हे पाह याक रता आई मा या िबछा यापाशी येऊन जाई. ितची चा ल
लागताच मी डोळे िमटू न व थ झोप याचं स ग करीत होतो. समाधानाचा सु कार सोडू न
ती परत जाई. मी मनात हणे– दुसरी कु ठलीही नोकरी िमळाली नाही, तर नट हायला
काही हरकत नाही आप याला. पहाटे एवढी गोड भूपाळी हणत आई घरात या कामाला
लागे. मधूनच मी जागा झालोय क नाही हे पाह याक रता ती येऊन जाई. मा या
त डावर पांघ ण आहे असे पा न अशोक शांत झोपला आहे, या क पनेनं ित या
ग यातून अिधकच गोड सूर िनघू लागत.
 मी ितला फसवीत होतो. ितला खरं सांगून तरी काय फायदा होता हणा? लढणारा काय
के वळ आप या होणा या जखमांचं तोम माजवीत असतो आिण मा यासार या
एव ाशा जखमांतून वाहणा या र ापे ा ल ावधी लोकां या डो यांतून वाहणारे
अ ूच अिधक मह वाचे नाहीत काय?

ती तारा– एखा ा या आवाजाला गोडी नसली, याचं गाणं ऐकायला कु णी तयार नसलं
तरी तो वत:शी गुणगुणत राहतोच क नाही? ितची ेमप ं अशीच होती! पण
यां याकडं कु णीही सहानुभूतीनं पिहलं नाही. ित यासार या त ण मुलीचं मन असं का
तडफडतं, हे पाहायला एकही हरीचा लाल तयार नाही. या नीती या कै वा यांनी दुस या
का ितस याच दवशी आ मातून हाकलून दली ितला. िबचारी कु ठं गेली असेल कु णाला
ठाऊक! या मैनाबाई या िव मा चकार श द बोलायचीही कु णाची छाती नाही.
आजचा समाज कती ढ गी झाला आहे. याला पोिलसां या हातावर तुरी देणारे चोर
चालतात, पोिलसांना िचरीिमरी देणारे लोकही चालतात; परं तु चोरीची इ छा मनात
उ प झालेली पण चोरी न करणारी गरीब माणसं मा चालत नाहीत.

या लुंगेबुवां या डो याला झाले या जखमेब ल दररोज वतमानप ं बात या छापीत

होती; पण चंद ू या हाताला झालेली जखम– ितची पवा कोण करणार? दो ही जखमाच.
पण–

चंद ू या बुवापे ा, मला अनीितमान ठरिवणा या या ढ गी सुिशि तांपे ा शतपट नी

े आहे. याचं काळीज उलटं नाही, दुबळं ही नाही. काल मी या मिह याचा सात पये
पगार देऊ लागलो तर यानं घेतला नाही. ‘पैसे आहेत मा यापाशी साहेब!’ या या या
चार श दांनी मला ि भुवन आठवलं. या यापाशी पैसे कु ठू न असणार? पण–

चंद ू माणंच िव ा या याही ेमानं मला गिहव न आलं. दवसा ये याची चोरी हणून
रा ी येऊन भेटून जाणारी ही मुलं– आपापसात वगणी क न यांनी आणून दलेले ते
प ास पये– नोबेल ाईझपे ाही या प ास पयांची कं मत अिधक वाटली मला.
यात या येक पया या मागं िनरपे ेम आहे, साधा का होईना याग आहे. कु णी
िसनेमाला गेला नाही, कु णी आवडीचा पदाथ खा ला नाही, कु णी मनात भरलेली व तू
घेतली नाही आिण तो गरीब िव ाथ ! दोन दवस उपाशी रा न आठ आणे दले यानं! ते
प ास पये मला परत करणं अश य झालं. ते मी खचही करणार नाही. पये नाहीत ते!
ती िजवंत दयं आहेत, या फू त देणा या मूत आहेत.

भेटायला आलेला येक िव ाथ संदश े आिण सही घेऊन गेला मा याकडू न. ‘मनु याचा
धम एकच आहे, माणुसक !’ या वा यािशवाय मी दुसरं काहीच िल शकलो नाही.

मुंबईसार या ठकाणी जाऊन मला पोट सहज भरता येईल. पण मी गेलो तर याचा
भलताच अथ झा यािशवाय राहणार नाही. या लढाईतून मी पळू न गेलो– माझा गु हा मी
त डानं नाही, तरी कृ तीनं कबूल के ला– असा याचा अथ होईल. कतीही हाल झाले तरी
मी इथंच राहणार, ढ गी समाजाशी लढू न या यावर िवजय िमळिवणार, या आईला
समाजानं आज कु लटा ठरिवलं आहे ती सती आहे, हे या समाजाला पटवून देणार. माझा हा
िन य ऐकू न आईला कसंसंच वाटलं. ितला वाटतं, िवषाची परी ा मनु यानं घेऊ नये!
मला वाटतं, या िवषाचं अमृत करता करता मरण आलं तरी हरकत नाही. पण–

मा हे काम सोपं नाही. मनु य वानरापासून झाला असो अगर नसो! कावळा आिण
िगधाड यां याशी याचा काही तरी संबंध पोहोचतोच पोहोचतो. तो पे शनर सब ज –
मुलीची िशकवणी देतो हणून अधवट हणाला. घरी गेलो तर सांगतो काय? ‘तसा
तुम याब ल आ हांला आदर आहे. पण आम या मुलीनं तुम याबरोबर एकांतात बसायचं
अन् तुमचा लौ कक तर हा असा. आता तु हीच पाहा. सारं गावं हणतं क तुमचा आप या
साव आईशी–’

एक मु कटात मा न या या कृ ि म दातां या दो ही कव या एकदम बाहेर काढा ा,

असं मनात आलं मा या.

तसाच तो शाळे चा हेडमा तर! ोफे सर असलेला मनु य आप या हाताखाली मा तराचे

काम करायला तयार होत आहे याचा णभर अिभमान वाटला याला. पण णावर टोच
मार याकरता तो लगेच हणाला, “तु ही आनंदानं मा तर हाल हो! पण शाळे शेजारी
अनाथ पोरांचा आ म उघडायचा नाही आ हांला.”

एखा ा दवशी घरी रािहलो क मी नोकरीची आशा सोडली, असं वाटू न आई क ी होई.
ित या समाधानाक रता दररोज दुपारी मी घराबाहेर पडू लागलो. समाजात या स य
लोकांची दारं , मी दसलो क बंद होतात हे मला पुरं कळू न चुकलं होतं. मी सरळ टेकडीवर
जाऊन तास तास एखा ा झाडा या सावलीत बसू लागलो.

उ हाकडं पाहता पाहता मा या भावी आयु याची िच ं मा या डो यांपुढं नाचू लागत–

खे ात या शेतक यांत िमळू न िमसळू न राहणारा अशोक, िगर यांत या मजुरांचा िम
झालेला अशोक, कारकु नापासून हमालापयत सवाना ‘मनु य रड याक रता ज माला
आलेला नाही, लढ याकरता तो या जगात आला आहे’ असा धीर देणारा अशोक, कती
कती नवे अशोक मला दसू लागत.

येक न ा अशोक याभोवती पु षा माणं बायकांचीही गद दसे. येक या

हातापायांत या बे ा काढू न टाकू न तो हणे, “आई, सारं जग तुझं आहे. तू वतं आहेस.”

या दवशी टेकडीवर ही जागेपणाची व ं मी पाहत बसलो होतो. आभाळ अंधा न

आलं. पण माझं मन मा उजळतच होतं. मा या डो यांपुढून तरं गणा या
क पनािच ात या एका मुली या पायातील बे ा मी काढ या िन हटलं, “आई–”
 मा या म तकावर टपटप अ ू पडू लागले. मी मान क न पािहलं– पु पा!

क पनािच ाची जागा स यिच ानं घेतली. मी पु पाला िवस न गेलो होतो? छे! ीती
िवसराळू नसते. घरी काही िलहायला बसलो क म येच बाजूला पडले या कागदावर
‘पु पा’, ‘पु पा’ असं काही तरी िलिह याचा चाळा या या हाताला लागला आहे याचं
मन–

ती मा याकडं आली नाही! हणून मीही ित याकडं गेलो नाही. अहंकारा या दृ ीनं हे
बरोबर आहे. पण अहंकारावर जय िमळवतं तेच खरं ेम! नाही का?

पु पाची मा मागायला न हे, ित या मे ाची भीक मागायलाही न हे, तर ित या हातून

काल झालेली चूक पु हा उ ा होऊ नये हणून तरी अशोकनं ितला भेटायला नको होतं
का?

आभाळ काळं कु झालं होतं. सं याकाळ या आधीच अंधार पड याचा भास होत होता.
मधूनच चमकणा या िवजेनं तर तो अंधार अिधकच भयाण वाटत होता.

मी पु पाची शेवटची भेट घे याक रता टेकडीव न उत लागलो.

पु पा आिण मी कतीदा तरी बरोबरीनं असेच धावत खाली आलो होतो!

ती मृितिच ं–
१५ पु पा
‘मोहपाशी गुंतसी का मम जीवा?
िवस िन जा ना,
िवस िन जा!
मोही काय माया?
मृगजल याया
िशणिविस काया,
वणवण वाया!
िवस िन जा!’

अलीकडं दुसरं पदच फोनोवर लावावंसं वाटत नाही मला. या दवसांपूव ‘डोळे हे
जुि म गडे’ मला फार गोड वाटे! पण आता?– िवस िन जा ना, िवस िन जा!

या कव ना खूप बु ी असेल; पण दय मा खास नसतं. हणे िवस िन जा! आप या

माणसाला िवसरणं इतकं सोपं का आहे? दवस गेले, आठवडे गेल,े मिहना गेला. पण
अशोकांचा मला णभरही िवसर पडत नाही. िवसरायचा य करायला लागलं क
यांची अिधकच आठवण होऊ लागते.

वगातली शोभना िचडिवते मला. ितचं अशोकां यावर ेम बसलं असावं. पण मी मधे
आले, हणून मनात या मनात माझा म सर करीत होती ती. ितला आनंद हावा असंच
सारं घडलं. कती ु मनाची आहे ही शोभना.

पण माझं मन तरी कु ठं उदार आहे. ते उदार असतं तर या रा ीचा तो संग

पािह यावरही अशोक आपले आहेत हे ते िवसरलं नसतं. मुलाला देवी आ या हणून आई
या यापासून दूर राहते का? मग अशोकांचा असा अध:पात होत असताना मी पुढं होऊन
यांना आवरायला नको होतं का? ‘आई’ या कादंबरीतली आई मुलासाठी वाटेल ते द
करते, िन मी मा –

अशोकांचा अध:पात! ते ताराचं प िन या रा ीचं यां या घरातील िविच दृ य–

माझं मन भडकलेलं पा न या चंतोपंतानं या गो ीचा भरपूर फायदा घेतला. अशोकांना
माणसातून उठवायला मी कारण झाले. आप या पूजे या मूत चे रागा या भरात मी तुकडे
तुकडे के ले.

जगात लंपट पु ष पु कळ असतील. पण माझे अशोक– ते तसे असते तर एका वषात कधी
यांनी एकांताचा फायदा घेतला नसता का? ते अिधक सलगीनं वागत नाहीत हणून
यां यावर मनात या मनात जी पु पा रागावत होती, याच पु पानं रागानं अंध होऊन
यांना लंपट आिण अनीितमान ठरवलं! देवा–

गावात कु णी यांना िशकवणी सु ा देत नाही. जो तो भयंकर मनु य हणून यां याकडे
पाहतो, हे सांगताना चंतोपंताला गुदगु या होत हो या. पण मला गुदमर यासारखं होऊ
लागलं. मावशीनं लावलेले नीतीचे वज काय मला दसत नाहीत? पण ितचं अ खात
ित याच घरा या सावलीत मी इतक वष काढलीच क नाही? चार लोकांत उभी रा न
मावशीचे डो यांनी पािहलेले चाळे मी सांगेन का? पण अशोकांना फासावर चढवायला
िनघाले या लोकांना मा मी मदत के ली. मावशीपे ा ते मला क ी क ी जवळचे वाटत
होते पण–

अशोकां यावर माझा एकटीचाच ह आहे, या क पनेनं वेडी झाले होते मी. एक गो मी
िवस न गेले होते. येक माणसावर जगाचा काही ना काही ह असतोच क . यांनी
मा यावर ेम के लं हणून तारासार या अनाथ मुलीला मायेनं वागवू नये कं वा आप या
दुदवी आईला जवळ क नये असा ह धरणं वेडप े णाचं नाही का? उ ा ते सा या जगावर
ेम करतील! णियनीनं आप या व लभा या या परा माचं कौतुक करायचं क ु
मनानं–

पण तारा आिण साव आई यां यावरील याचं ेम इतकं पिव असेल का?

अशोकांनी राजीनामा दला याच दवशी मी आ मात ताराकडे गेल.े कती सरळ
सांिगतलं ितनं सारं – ‘मी नुसती देवाला फु लं वाहत होते. यांची देवी िनराळीच आहे!’
ितनं आप या मना या समाधानासाठी िलिहलेली प ं मा या देखत जाळू न टाकली.
यातलं एकही प ं ितनं कधी अशोकांना पाठवलं न हतं.

इतक खा ी झा यावरही साव आईचा संशय घेऊन मी यां यापासून दूर रािहले. पण
यांचं ित यावरचं ेम पिव असेल का? नसायला काय झालं? माझे अशोक चं नाहीत,
सूय आहेत– असं मीच हणत न हते का?

सूय! मी बाहेर िखडक तून पािहलं. सूय कु ठं च दसत न हता. आभाळ अगदी अंधा न
गेलं होतं. पाहता पाहता िझमिझम पाऊस पडू लागला, ढग गडगडू लागले, वीज कडकडू
लागली, मुसळधार पाऊस पडू लागला. अशोकांना एकदा तरी भेटायला हवं असा मी
मनाशी िन य करीत होते. बाहेरचा पाऊस पा न मला ‘मृ छक टका’ची आठवण झाली.
अशाच पावसात वसंतसेना चा द ाला भेटायला जाते. मग मीही–

अगबाई! र याकडं माझी नजर गेली. अशोक येत होते आिण तेही आम याच
बंग या या रोखानं. डो यावर छ ी नाही, कपडे िभजून ओले चंब झालेल–े
 णभर मला काय करावं तेच कळे ना. अशोक िभजत येत होते. छ ी घेऊन मी धावतच
फाटकाकडे आले. छाती धडधडू लागली. बाहेर दोन माणसं बोलत होती. पावसाची सर
ओसरली होती. यामुळं बोलणं प ऐकू येऊ लागलं. मी आड उभी रािहले. मधेच एकदा
वाकू न पािहलं. आप या आईशी बोलत होते ते. तीही िभजून चंब झाली होती.

अशोकांनी िवचारलं, “मी इकडं आलो हणून कु णी सांिगतलं तुला?”

“टेबलावर या कागदांनी! सारे कागद ‘पु पा’ या एका नावानंच भ न गेले आहेत!”

आभाळाकडं पाहत ते हणाले, “आई, माणसा न पाऊस फार बरा! तो काळोख करतो,
पण कती थोडा वेळ. माणसं मा संशयानं अंधा न जातात ती कायमची! आई, मा या
आयु याचं आभाळ असं कधी तरी िनवळे ल का?” मा यासाठी– पु पासाठी अशोक
तळमळत होते. या णाची मी वषभर वाट पाहत होते–

आईनं उ र दलं, “तु या आयु याचं आभाळ नुसतं उजळणारं नाही. यात एक
चांदणीही चमकू लागेल!”

एकच वा य! पण कती गोड! मा या मनातला उरलासुरला अंधार या चांदणीनं एका

णात नाहीसा के ला.

आई यांना हणत होती, “चल बाबा घरी! नाही तर या थंडीनं काही तरी भलतंच
हायचं!”

ते उ ारले, “पु पाशी एकदाच बोलायचंय मला. अ लड आहे ती अजून. ितला एकच
गो सांगायची आहे मला. खरं ेम म सरी असतं; पण ते िभ नसतं. आप या ह ा या
माणसाला कु णी िहरावून नेऊ लागलं, तर ते असं रडत, कु ढत बसणार नाही. ितला माझा
भयंकर संशय आला होता ना? ितनं मला-ताडताड बोलायचं होतं. मला जाब िवचारायचा
होता. मी ितचं समाधान के लं असतं. ितला बरं वाटावं हणून मी ितची माही मािगतली
असती!”

पाऊस पु हा सु होत होता. दोन पाऊस एक होऊ लागले– एक बाहेरचा िन दुसरा

मा या डो यांतला! अशोकांची मा माग याक रता मी झटकन पुढं झाले.

मला पाहताच ते हणाले, “चल आई, एका माणसाला जे सांगायचं होतं ते यानं ऐकलं!”

अशोक झरझर चालू लागले. मी लगबगीनं पुढं होऊन हटलं, “पु हा सर येतेय!् ही
छ ी–”

मी छ ी पुढं के ली. यांनी ती घेतली नाही. पण ती घेऊन आई हसतमुखानं हणाली,

“येते हं बाळ!” आई या या सा या वा याचा अथ कती भयंकर होता.

अशोक आिण आई यांची मा मागायचा िन य क न मी दुस या दवशी सकाळी

घराबाहेर पडत होते. इत यात टपालाचा िशपाई आला. कोकणातून आईचं प आलं
असेल असं वाटलं मला. प आईचंच होतं पण या आईचं न हे– या दुस या आईचं कती
लहान प ं होतं ते.

ि य पु पा,

अशोक सुखी हावा हणून या यापासून, तु यापासून, मा या या आवड या जगापासून

मी दूरदूर जात आहे.

देव तु हा सवाना सुखी ठे वो.

तुझी सासू,
सुशीला

मी धावतच अशोकां या घरी गेले. ते नुकतेच आप या विडलां या घरी, मठात,

आ मात, धमशाळांत, सगळीकडे आईला शोधून आले होते. कु ठं ही प ा न हता आईचा.
आ नी यांनाही एक प िलिहलं होतं–

िचरं जीव अशोक यांस अ. आ.

येकाला सुख दे यासाठी मी काही तरी के लं. पण अशोक, तुला मा मी दु:खंच दलं.
मा कर मला.

ि या देवता असतील, पण या दुब या देवता आहेत. दे हा याबाहेर पडायचा धीरच

होत नाही यांना. हे दुबळे पण झुगा न देऊन मी घराबाहेर पडत आहे. माझा शोध क
नकोस. पु पावर रागावू नकोस. तीसु ा एक दुबळी देवताच आहे. भाकर आिण ेमा–
तुझी भावंडचं आहेत ती! आणखी एक गो – आप या विडलांवर रागावू नकोस. यांना
दुसरं कु णी नाही. यां या हातून चुका झा या असतील. पण यांचं मन लो या नही मऊ
आहे. यांची सेवा मा या निशबी न हती. यांना सांभाळ हं!

तुझी,
आई

प वाचून होताच मला रडू कोसळलं. माझे अ ू पुशीत अशोक हणाले, “आता देवतांनी
असं दुबळं हायचं नाही!” पण लगेच यांचा वर कं िपत झाला ते हणाले, “आई तुला एक
भेट ठे वून गेली आहे!” मी उ सुकतेनं पा लागले. यांनी टेबलाकडं बोट दाखिवलं.
सो याची कांकणं, कानांत या कु ा, मोहनमाळ– सारे सारे दािगने होते ितथं.
दािग यांजवळची िच ी उचलून अशोकांनी ती मा या हातात दली.

ित यावर एवढीच अ रं िलिहली होती–

‘मा या लाड या सुनेचे दािगने आहेत हे. ितचं सासरचं नाव पु पाच ठे वायचं हं!’
१६ दासोपंत
या मसूरकरा या भिव यात हे कु ठं च न हतं. नवा संसार चांगला सुखाचा होईल असं
छातीवर हात ठे वून यानं िल न ठे वलंय. पण चार मिह यांतच छाती िपटू न रडत
बसायची पाळी आली क आम यावर.

ह तरी िबचारे काय करणार माणसा या मूखपणापुढं? आपलं सुख दुस या या दु:खावर
उभारायला गेलं, क ते के हा डळमळे ल याचा नेम नसतो हेच खरे . प ाशीची झुळूक
लागले या माणसानं पंचिवशी या आत या पोरीशी ल करताना णभर िवचार
करायला नको का? मी बावीस-तेवीस वषाचा असताना मा या ग यात कु णी पंचेचाळीस
वषाची पो बाई बांधायला लागला असता, तर मी बोह यावर या बाईला ‘माझे आई’
हणून नम कार के ला असता आिण इत या जोरानं सूं बा या ठोकला असता क कु णीही
मला सवाई रामदास हणावं. आमचं चुकलं ते इथंच! एकाला खारट लागणारं मीठ काही
दुस याला साखरे सारखं गोड लागत नाही. सुशीलेसारखी सालस मुलगी िमळाली हणून
आमचा एवढा तरी िनभाव लागला. एखादी ा टका पदरी पडली असती तर दासोपंतावर
सं यास यायचीच पाळी आली असती.

पण एवढी गोड मुलगी िमळू नही आ ही काय दवे लावले? ित या मनािव ितला
मठात पाठिवलं. मोठी चूक झाली ती. ितनं मला एखा ा वैरािगणीची सेवा करायला
सांिगतली असती, तर मी ते कबूल के लं असतं का? मग ित यावरच मी एवढी स का
के ली? ती बायको झाली हणून? बायको िन नवरा! एकाच संसारातले दोन गोळे . यांत
असा भेदभाव के ला; बायकोलाही आप यासारखंच मन आहे हे नवरा िवसरला हणजे–

हणजे काय होतं ते दसतंच आहे. घरात मूल लवकर खेळू लागावं हणून धडपड के ली
ती अशी अंगलट आली. मूल रािहलं दूर, बायकोचाच प ा नाही.

सुशीलेनं जीवबीव तर दला नसेल ना? सग याच आ मह यांचा पोिलसांना तरी कु ठं

प ा लागतो? ितनं जीव दला असला तर, तर देवाघरी मी ितचा जीव घेतला असं होईल
आिण काय मूख आहे मी! अशी बुवां या कृ पेनं मुलं होत असती, तर ल ा या भानगडीत
पडलचं नसतं कु णी. लोभ आंधळा असतो असं हणतात ना? मला मुलाचा लोभ सुटला
िन–

या दवशी या वतमानप ांनी ‘ हाता या नव यांना इशारा’ हणून वाटेल ते छापलं.

माझं माथं फ न गेलं. अशोक या घरी जाऊन त डाला येईल ते बोललो मी. छे! छे! छे!
या बोल याची आठवण झाली क मनाला शरम वाटते अगदी आिण घरी येऊन या
भाकरालासु ा काय वे ासारखं वागवलं. काय झालं हणून यानं िवचारलन्– मी
आपला तोफखाना सु के ला– ‘महायु झालं– नाही तर गाईला गाढव झालं– चल,
चालता हो इथून. पु हा त ड दाखवू नकोस. ल क न मी मोफत खानावळ काढली होती,
ती तो ात आ यामुळं आजपासून बंद के ली आहे. दासोपंतांची नाटक मंडळी यापुढं एकही
धमाथ खेळ देणार नाही.’

छी! ही काय एका पोराला बोल याची भाषा झाली? गरीब िबचारा भाकर! सुशीलेचा
भाऊ. ं क चूं न करता िनघून गेला आिण मग मला वाटायला लागलं– आपण असं टाकू न
बोलायला नको होतं. आम यासार यांचं चुकतं ते इथंच. आग लागेपयत आ ही झोपा
काढतो िन मग बंबासाठी धावपळ करतो.

सुशीलेनं िनघून जाताना अशोकला िलिहलेलं ते प – ते वाचताना ती िनघून गेली हणून

मी दु:खानं रडत होतो, क ितचं अजूनही मा यावर ेम आहे या आनंदानं मा या
डो यांतून आसवं येत होती, काय होत होतं ते माझं मलाही कळलं न हतं.

रा ी झोपसु ा येत नाही. डोळा लागला क , सुशीला दसू लागते– ती नदीत उडी
टाकते, िवष िपते, ग याला फास लावून घेते, अंगावर रॉके ल ओतून याला काडी लावते–
एक अन् दोन. कती भयंकर गो ी दसू लागतात. अशोक, पु पा, भाकर एकसारखे ितचा
शोध करताहेत, पण कु ठं च प ा लागत नाही. ती मुंबईला गेली असती, तर आप या
मावशीकडंच रािहली असती. पण ितकडू नही नकार आला. या मुलांचा धीर सुटू नये
हणून डो यांत उभं राहणारं पाणी मी दवसा कसंबसं आवरतो; पण रा ी झोपाय या
वेळी ही ेमा ‘गाणं हणा, ताईसारखं गाणं हणा’ हणून ह धरते. गाणं हण याइतका
माझा आवाज गोड असता, तर इराणात या कं पनीत कारकू न हो याऐवजी बालगंधवच
झालो असतो मी; आिण या पोरीला आवडतात ती गाणी तरी कु ठं मला येताहेत? आमचं
भांडवल हणजे ‘भज भज भवजलिधमािज मनुजा िशवाला’, ‘द गु , द गु ’ नाहीतर
‘सुखकता दुखहता वाता िव ाची!’ यातलं मी काही हणायला लागलो तर ही पोरटी
कानात बोटं घालून घेईल.

ताईची आठवण काढू न रडत रडत ेमा झोपी जाते. ितला झोप लागेपयत मी ितची
समजूत घालीत असतो. ‘ताई सापडेल हं!’ पण ती झोपी गेली क , मा या डो यांतून
आसवं ठबकू लागतात. एखा ा भुतासारखा मी घरभर फरतो. येक जागा, येक
व तू, सुशीलेची अिधकच आठवण क न देते. इथं या पड ाआड उभं रा न ‘र ता बंद
आहे’ हणून मी सुशीलेची थ ा के ली होती, ितथं–

सुशीला पु हा परत येईल का?

म यरा ी या अंधारात मा या या ाचं उ र मी शोधीत बसतो. ितकडं ेमा व ात,

‘ताई, ताई’ हणून सुशीलेला हाका मारीत असते.
१७ सुशीला
पु पाची छ ी मी घेतली खरी. पण सर लगेच थांब यामुळं ितचा उपयोगच करावा
लागला नाही. घरी येईपयत अशोक िन मी काही बोललो नाही. पण पावसाची सर येऊन
गे यामुळं बाहेरची सृ ी जशी स दसत होती, तसा अशोक या मु व े रही आनंद नाचत
होता.

पु पाला पा न याला आनंद झाला हे मी ओळखलं. खूप दवस मा या मनात घोळत

असलेला िवचार एकदम बळावला. मी घरातून िनघून गेले तर पु पा धावत या घरात
येईल. अशोकनं मा यासाठी आप या आयु यावर िनखारे ठे वले. या िनखा याची मला
फु लं करता येणार नाहीत का? ेमा यां यापाशी सुखानं राहात होती, अशोक भाकराला
धाकटा भाऊ मानीत होता. असं असताना मी अशोक आिण पु पा यां याम ये ये यात
काय अथ होता? अशोकचे श द मा या कानात घुमू लागले– ‘तू ेमाची बहीण नाहीस,
अशोकची आई नाहीस, ता यांची बायको नाहीस! तू मनु य आहेस.’

मनाची सारी तडफड या या या श दा या नादात मी बुडवून टाकली. अशोक आिण

पु पा यां या नावाची दोन प ं िलिहली, माझे सारे दािगने टेबलावर ठे वले आिण व थ
झोपले या अशोककडं खूप वेळ पा न या दवशी रा ी मी घराबाहेर पडले.

बाहेर काळोख मी हणत होता. माझं पाऊल थबकलं, पण मनानं माघार घेतली नाही.
थोडी दूर गेले नाही तोच ग तवाला ओरडत येत होता. मला चोर समजून तो–

मी एका पड या घरा या आडोशाला उभी रािहले. ग तवाला पुढं िनघून गेला. मी पु हा

चालू लागले. आगगाडीनं गेलं तर प ा लागेल हणून एक-दोन दवस तरी पायीच चालत
जायचं मी ठरिवलं होतं. मधूनच एखादं कु ं भुंके, णभर भय वाटे. पण लगेच मी चालू
लागे.

एक-दोन-तीन तास तरी मी चालत असेन. पाय दुखू लागले. सडक चांगली मोठी होती.
पण मी कु ठ या बाजूला जात आहे हे माझं मलाच कळे ना. र या या कडेला एका
दगडावर मी व थ बसले. एकच ण पु हा घराकडं परत जावं असा िवचार मनात आला.
लगेच अशोकचं बोलणं आठवलं, ‘मनु य लढ याक रता ज माला येतो!’ लढायचं, ाण
जाईपयत लढायचं, असं मी ठरिवलं. आता मला भोवताल या अंधाराचं भय वाटेनासं
झालं. मी रानात होते. पण या बुवा या मठापे ा इथं मी अिधक सुरि त आहे असं मला
वाटत होतं. बोच यातलं एक जुनेर काढू न मी र या या बाजूला पडले. माझा डोळा
लागला न लागला तोच बैलां या ग यातील गोड घंटांचा आवाज ऐकू येऊ लागला.
मो ा सडके ला िमळणा या कु ठ या तरी खे ा या र यानं एक बैलगाडी येत होती.
गाडी पुढं आली तसा खाली बांधलेला कं दील हलत हलत िमणिमण क लागला.
गाडीवान भसा ा सुरात कसलं तरी गाणं हणत होता. कती गोड वाटलं ते मला. मी
उठू न उभी रािहले.

र यावर कु णी तरी उभं आहे असं पा न यानं गाडी थांबिवली. “कोण आहे?” आवाज
र यावर या पोिलसाचा न हता. घरात या मनु याचा होता.

मी उ र दलं, “एक गरीब बाई!”

“कु ठं चाललीस?”

“मुंबईला!”

“मुंबईला?” तो हसला. “आगीनगाडीनं जायचं क –”

“ित कटाला पैसे नाहीत, दादा!” संग मनु याला सव कारचे धडे देतो. मी इत या
सहज रीतीनं सारे बोलू शके न, असं मला कधीच वाटलं न हतं.

“ये बाई, गाडीत बैस!” तो हणाला.

गाडी चालू लागली. पंचवीस-तीस मैलांवर असले या एका मो ा गावा या बाजाराला

चालली होती ती. धा यानं भरले या एका पो याची उशी क न बस या बस याच
डु ल या घेऊ लागले. गाडीवान गात होता, मधेच िवडी ओढीत होता, िवडी संपली क
आपण गाडी घेऊन िनघालो ते हा आप या पोरांनी कसा आकांत के ला याचंही वणन करीत
होता. यानं मला िवचारलं, “बाई, तुला कती मुलं आहेत?”

“एक!”

“के वढासा आहे मुलगा?”

“फार मोठा नाही!”

“ याला सोडू न कशी आलीस तू मग!”

“पोट मागं लागलंय ना बाबा!”

यानं मान डोलिवली.

“मुंबईत कु ठं िगरणीत काम करणार?”

 “ !ं ”

“मा या बायकोची एक बहीण आहे मुंबईला िगरणीत. पण ितचा प ा–” यानं खूप वेळ
डोकं खाजिवलं. पण याला काही प ा आठवला नाही.

बैलगाडीत या या दोन दवसां या वासानं मला कती तरी गो ी िशकिव या. पहाटे
पूवकडे तांबडं फु टू लागलं ते हाचा देखावा कती सुंदर होता. घरी या वेळेला उठले तरी मी
चहा या गडबडीत असे. उजाडतानाची पाखरांची कलिबल, खे ाबाहेर चरायला
चाललेली गुरं, शेतात काम करणारी माणसं, धुळीत िवटीदांडू खेळणारी नागडी-उघडी
पोरं , सा याच गो ी मला न ा हो या. मला वाटलं, आ ही पांढरपेशे लोक एक खोटं जग
िनमाण क न या यात राहतो. खरं जग हे आहे.

या गाडीवानाबरोबर एका झाडा या सावलीत दुपारी मी भाकरी खा ली. यानं घ न

बांधून आणलेली ती िशळी भाकरी काही कमी गोड न हती. मला आम यासार यां या
घरातला दररोजचा आटािपटा आठवला. भाजी कु ठली करायची, डा ा हाताला काय
आहे, एक अन् दोन? वयंपाकातून बायकांचं डोकं कधी वरच होत नाही.

बाजारा या दवशी सकाळीच आ ही गावात आलो. गाडीवानाला पेठेत जायचं होतं. मी

खाली उतरले. या या उपकारांनी माझे डोळे भ न आले. मी उतर यावर तो हणाला,
“िगरणीत सांभाळू न काम कर हं बाई. नवखी माणसं प ािब ात सापडतात!”

गाडी दसेनाशी होईपयत मी ित याकडं पाहत होते. या गाडीवाना या जागी कु णी

सुिशि त मनु य असता, तर यानं मला आप या गाडीत तर घेतलं नसतंच उलट नस या
चौकशा मा के या अस या.

सारा दवस मी गावभर फरत होते. बाजार काही याच गावात भरत होता असं नाही.
पण इथं मला घर न हतं. उगीच बसून काय करायचं हणून मी हंडत होते. र या या
कडेला एका झाडा या बुं याशी एका हाता या चांभारानं आपलं मोडकं दुकान थाटलं
होतं. मी या याकडे पाहत कती तरी वेळ उभी रािहले. या याकडू न कु णी अंगठा लावून
घेत होता, कु णी तुटलेला प ा दु त क न घेत होता. एक पैसा, दोन पैसे या या हातात
पडत होते. भाकराला मामलेदार नाही तर मुनसफ कर याची मा या आजीची इ छा,
माझी इ छा–

मनात आलं या चांभाराला काय आपला मुलगा मामलेदार हावा असं वाटणार नाही?

बाजारात ज ध यां या एका राशीपाशी एक मुलगी आप या धाक ा भावाला घेऊन

खेळवीत बसली होती. कती तरी बायका क डा िवक त हो या. बाजाराला आले या
बायका डो यावर टोप या घेऊन फरत हो या. या टोप यातले ते िशसे– एकात थोडं
खोबरे ल असायचं, दुसरा रॉके लनं भरलेला असायचा– ती मडक , यां या हस या
चेह याकडं पाहताच माझी मला लाज वाटू लागली.

सं याकाळी गावात या देवळाकडं मी गेल.े र यानं एक हमाल जात होता. पो यांनी

भरलेली गाडी तो वत: ओढीत होता. िबचा याला या कामासाठी चार-दोन आणे तरी
िमळत असतील क नाही कु णाला ठाऊक! मी देवळात गेल.े एक बुवा पुराण सांगत होते.
यां यापुढं एक तांदळाची रास होती. तबकात पैसेही पु कळ पडले होते. पगत, वाती
वळीत, कु जबुजत, ब याचशा बायका आिण थोडे हातारे पु ष यांचं पुराण ऐकत होते.
सीता रामाबरोबर वनवासाला गेली ही ितची मोठी चूक झाली, ती अयो येत रािहली
असती तर रावणानं ितला पळवून नेलीच नसती, असं बुवांनी सांिगतलं. सा या बायकांनी
माना डोलाव या.

मला मा या पुरािणकाचा राग आला.

मुंबईत या अनुभवांनी माझे डोळे पुरते उघडले. देव, धम, नीती यां या नावाखाली कती
तरी गो ना आ ही बायका आंधळे पणानं कवटाळू न बसतो. खरा देव, खरा धम, खरी
नीती एकाच गो ीत आहे– सा या लोकांचं सुख वाढिव यात, सा या लोकांचं दु:खं कमी
कर यात.

जवळ या तुटपुं या पैशावर मी कशीबशी दवस काढीत होते. चार-आठ दवसांत

पोटासाठी काम करावं लागणार हे उघड दसत होतं. माझं मन भांबावून गेलं.

या फे रीवा याला पाहताच मी च कत झाले. तोच होता तो! एका वेळ या अ ाला
जागून मला मठातून सोडिवणारा मुलगा.

“कु ठं उतरला आहात?” यानं िवचारलं.

“मुंबईत!” मी हसत उ र दलं.

मी एकटीच आहे हे यानं ओळखलं. आप या िब हाडी आ ह क न यानं मला नेलं. या

क दट खोलीत एक मुलगी अंथ णावर पडली होती.

“कोण ही?”

“माझी बहीण!”

“मी जशी तुमची आई तशीच ही तुमची बहीण! होय ना!” तो हसला.

“काय होतंय िहला?”

 “मोटारीखाली जीव देत होती. मी चटकन् मागं ओढली. पण तो ध ा बसून ताप भरला
ितला. मो ा डॉ टरला दाखिवता येत नाही, इि पतळात जायला ही तयार नाही.
मधूनच शु ीवर आली क हणते, मला मा न टाका.”

मी डोळे पुसून दुसरीकडं पािहलं. अशोकचा फोटो! इथं कसा आला तो? तो मुलगा
हणाला, “या ताराबा या जवळ होता तो. यांनी े म करायला सांिगतला–”

ताराबाई? ती आ मातली मुलगी?

ताराला मदत कशी करावी या िवचारात मी भटकत होते. िगरणीचं काम आप या हातून
होईल का? दुसरं काय बरं करावं? र यानं एक िभकारी गात जात होता. लोक याला पै-
पैसा देत होते. एकदम एक क पना मा या मनात चमकू न गेली. मला गाता येतं हे िवस न
गेले होते मी.

ीमंत लोकां या व तीत मी मु ाम गेल.े एका बंग यापुढं जाऊन उभी रािहले िन गाणं
हणायला लागले. एक नोकर बाहेर येऊन मा या अंगावर खेकसून हणाला, “ए
िभकारणी, ितकडं परळला हवं तर तुझं गाणं हण. इथं नाही चालायचं ते! आज रा ी नऊ
वाजता ये इथं. हणजे ब ा मंडळ ना कसलं गाणं आवडतं ते कळे ल तुला!”

रा ी नऊ वाजता मी मु ामच ितथं गेल.े दूर उभी रािहले. गाणं ऐकू येत होतं िन
मधूनमधून िखडक तून आत या गो ीही दसत हो या. या गाणा या बाईचा आवाज काही
मा यापे ा चांगला न हता; पण ितचा पोषाख, ितचे हावभाव, ती हणत होती या
गा याचा अथ– माझं मन कसं िवटू न गेलं. ती बाई वे या होती हणून ितला पा यासारखा
पैसा िमळत होता!

कोण या तरी त हेनं वत:ला िवकू न घेत यािशवाय ीला या जगात जगताच येत नाही
का?
१८ अशोक
आई मुंबईला गेली असेल अशी एक क पना मा या मनात पिह यांदा येऊन गेली होती.
पण ित या मावशीचं प ती मुंबईला आली नाही असं आलं. यामुळं आ ही सवानी ती
बाजूच सोडू न दली.

जसजसा एके क दवस जाऊ लागला तसतशी आमची िनराशा वाढू लागली. ता यांनी तर
हायच खा ली. ेमा या “ताई के हा हो येणार?” या ाला उ र देताना पु पा डो यांत
पाणी आणी िन मला पाठ फरवून दुसराच िवषय काढावा लागे.

बोलता बोलता चंदन

ू ं सांिगतलं क , आई मधे एकदा मुंबईची चौकशी करीत होती. मनात
आलं– ित या मनात कु ठं तरी जायचं घोळत असावं उगीच नसेल ही चौकशी के ली ितनं.

आ ही सव लगेच मुंबईला आलो. पु पा, मी आिण भाकर यांनी आईला शोध याची
िशक त के ली.

वतमानप ात सूचक जािहराती द या, दि णी व ती या चाळीतले सव िजने िझजवले,

ामगा ा बारीक नजरे नं पािह या, जे जे श य होतं ते ते आ ही के लं. आईसारखी एखादी
बाई दसून फसायला होई. पण आई मा कु णालाच भेटली नाही. नाही नाही या क पना
आम या मनात येऊ लाग या.

पण या शोधात आई नाही तरी इतर कती तरी गो ी मला दस या. परळला मजुरां या
व तीत मी फरलो, सहजासहजी यांचा आयु य म दृ ीला पडला आिण माणसांसारखी
माणसं कशी जनावरां माणं राबिवली जाताहेत िन जनावरां माणं वागिवली जाताहेत,
याची क पना येऊन मा या अंगावर काटा उभा रािहला. या लाखो माणसांचं दु:खं नाहीसं
कर याचं काम सोडू न मी कॉलेजात पु तक चचा करीत आिण आ मात पंचवीस मुली
संभाळीत बसलो होतो. कॉलेजचा राजीनामा द याचा खराखुरा आनंद आता झाला मला.
ीजातच न हे; मानवजात आज गुलामिगरीत आहे. ही गुलामिगरी नाहीशी करणं हेच
आज या येयवा ांचं मु य काय आहे.

कसलंही काय करायचं असलं तर मनु यानं वेडं झालं पािहजे हे खरं ; पण ते वेड या
युगाला शोभणारं , मानवते या गतीला साहा य करणारं हवं. या वेडात समाजाला
अिधक सुखी कर याचं साम य हवं. नुस या वेडाची कं मत जगाला नाही.

मा या िवचारांना नवी दशा िमळाली. मा या पूजेला हवी असलेली मूत सापडली. पण

आई–
 ता या ेमाइतके च हळवे झाले होते. दररोज सं याकाळी आ ही िनराशेनं परत आलो क
यां या नजरे ला नजर दे याचा धीर आम यापैक कु णालाही होत नसे. ता यांची ही
ि थती! मग ेमा तर काय, लहानच होती. ताई या यासानं ती वेडी होते क काय असं
मला वाटायला लागलं.

नुसतं वाटायला लागलं नाही. खा ीच झाली माझी. ‘ताई गातेय, ताई गातेय’ हणून
सांगत ती मॅनेजर या खोलीतून जे हा माडीवर आली ते हा मला, पु पाला, ता यांना,
सवाना वाटलं क , पोरीला म झाला. ितनं ओढत ओढतच आ हांला खाली रे िडओकडं
आणलं. रे िडओवर गाणं सु होतं–

‘धांव पाव नंदलाल बोल गोड बोला

अंतरीचा हा छकु या शांतवी उ हाळा!’

आईच होती ती! कृ ण मथुरेला गेला ते हा यशोदानं जो धावा के ला तो ती गाऊन

दाखवीत होती. ित या गो ीतली, ‘कृ णा, कृ णा!’ ही हाक तर ‘ ेमा, ेमा’ या
हाके सारखी वाटत होती अगदी.

रे िडओ टेशनकडे जाताना ता या ाय हरला हणत होते, “अरे , गाडी इतक हळू का
चालिवतोयस्?”

आई बाहेर येताच एक कडू न ेमानं आिण दुसरीकडू न पु पानं ितला िमठी मारली.
उ हिसत झालेले ता या उ ारले, “अरे वा! आम या हाताला लागूच देणार नाही क काय
िहला? बाक दुसरं काय हवंय? खेळायला मूल िमळालं हणजे झालं!”

आई आ यानं पा लागली. ता या ितला हणाले, “अहो, आहात कु ठं ? पुढ या वष

आजीबाई हाल!”

पु पाकडं पाहत आई मनापासून हसली.

दे हा याबाहेर पडलेली देवता देवताच रािहली होती.