1.

दार उघड ना गं आई
सातार ा र ावर आमची एस. टी. नादु झा ी. पाठीमाग ा गाडीची वाट
पाहत आ ी एका झाडाखा ी बस ो होतो. नाना िवषयां वर आमचे संभाषण वळता
वळता अद् भुत गो ींवर आ े आिण आम ाती एकाने पु ढी गो सां िगत ी :
मी ा सा ी रे ् वे तून रटायर झा ो होतो. नोकरीत असताना मु ां ा ि णाकडे
फार दु झा े होते. आता ाची उणीव भ न काढावी अ ा हे तूने एखा ा मो ा
हरात घर घे ाचा मी िवचार के ा. ा ावे ळी माझे मे णे असत. ां ा मािहतीत
एक मा ाजोगे घर होते, ते ां नी आ ास सुचिव े . एकच थोडी ी अडचण होती.
घर अगदी म भागी न ते; पण तेथून गावात नवी बस चा ू होणार होती व बाकी
सव ींनी यो वाट े , णू न आ ी ते घर घे त े .
आमही राहावयास आ ो ते ा उ ाळा संपत आ ा होता. मु ां ा ाळा सु
ाय ा एक-दोन आठवडे होते. ामुळे सगळा जम व थत बस ा. ावे ळी
मोहन होता दहा-अकरा वषाचा आिण कू दोन वषानी हान असे . ित ा ाळे त
ा वष पासूनच एक मोटार ठे व ी होती, ामुळे ितचा जा ाये ाचा न सुट ा.
मी मोहनसाठी एक हान सायक घे त ी. ामुळे तोही एकदम खू झा ा.
म ा बागेचा थोडा नाद आहे . ामुळे माझा वे ळही चां ग ा जाऊ ाग ा. दोन-तीन
मिह ां त आ ी न ा वातावरणात अगदी ळू न गे ो. न ा घरात िदवाळीही
चां ग ी साजरी झा ी. ानंतर ाळा सु झा ् या, ते ा या गो ी ा ारं भ होतो.
आसपास ा वाटा चां ग ् या माहीत झा ् यावर मोहन मध ् या एका वाटे ने ाळे त
जात असे. ा वाटे वर बरीच झाडे होती आिण म ेच एक पडके घर होते. घर
कस े -िवटाचु ाचा िढगाराच! ाती फ एक िभंत उभी होती. ा िभंतीत एक
दाराची चौकट ि ् क होती. िभंती ा दो ी बाजू स गवत व झड ु पे वाढ ी होती.
ा जं ग वजा झाडीत माणसा ा व ीचा तो अव े ष िकती उदासवाणा वाटत असे.
िहवा ाचे िदवस होते. ामुळे मु े ाळे तून घरी येत ते ा अंधार पड े ा असे.
ा िदव ी मी काही कारणाने घरीच होतो. मी खडकीतून बाहे र पाहत उभा होतो तो
म ा समोर ा वाटे ने मोहन घरी येताना िदस ा. िकती जोरात दामटत होता सायक
तो! घरी येताच मी ा ा ी या बाबतीत बो ावयाचे ठरिव े ; पण माझे सारे िवचार
मनात ् या मनात रािह े . तो सायक व न उतर ा तो धावत धावत मा ा खो ीत
आ ा. ाचा चे हरा अगदी कावराबावरा व घामाघू म झा ा होता. मा ाजवळ येऊन
तो मोठमो ाने धापा टाकीत उभा रािह ा. मी साहिजच ा ा िवचार े ,
‘‘काय झा े रे मोहन?’’
‘‘अ ा- ा- ा पड ा घरापा ी िकनई काहीतरी-काहीतरी आहे -’’
ावे ळीसु ा म ा ाचा ‘काहीतरी’ हा योग जरा चम ा रक वाट ा.
‘‘काहीतरी णजे काय रे ? वाघ की ां डगा?’’
‘‘कोणीतरी-कोणीतरी रडत होते अ ा ितथे -’’
आता आम ा घरापासून तो मेनरोडपयत वाटे त कोणतीच व ी न ती. ते ा म ा
थोडे नव वाट े . ‘‘कोण होते ते पािह े स का तू मग?’’
‘‘नाही अ ा- पण िकनई हान मु ासारखा आवाज येत होता.’’
म ा हे सां गताना ाचा चे हरा मोठा िव ण झा ा होता. म ा वाट े की, हा आता
रडणार. जा ाच मोहन मोठा हळवा होता. कोणा ा काही वे दना होत अस े ् या
ा ा पाहवत नसत. एखादे िचमणीचे िप ू जरी आईसाठी िचं व िचं व क ाग े
तरी ा ा अगदी गिहव न यावयाचे . ामुळे वाटे त ऐक े ् या या आवाजामुळे
ा ावर प रणाम झा ा तर काही नव न ते. ‘असे कोणाचे तरी चु क े े
मू -’ असे णू न मी ाचे ा वे ळेपु रते समाधान के े .
पण तेव ाने काही हे कारण थां ब े नाही. दु स या िदव ी मी कुठे तरी गे ो होतो.
सात-साडे सात ा सुमारा ा घरी परत आ ो, तो घरात धावपळ चा ू अस े ी
िदस ी. सु ी ा (माझी प ी) मी घरात येताच णा ी, ‘‘कोठे गे ा होतात इतका
वे ळ तु ी? म ा तर वे ड ागायची पाळी आ ी आहे .’’
‘‘हो हो, पण झा ं तरी काय एवढं ?’’
‘‘काय झा ं काय? हा मोहन पाहा तापानं फणफणू न पड ा आहे . ाळे तून
आ ् यापासून नुसता जप चा व ाय तुम ा नावाचा.’’
मी जरा धडधड ा काळजाने मध ् या घरात गे ो. कॉटवर मोहन िनपिचत पड ा
होता. ा ा कपाळावर प ी होती. खो ीत को म वॉटरचा वास दरवळत होता. घर
एकदम सुने वाटू ाग े म ा. मा ा एकु ा एक मु ावर माझे िजवापाड े म होते.
ा ा काही होताच माझा जीव कासािवस होई. मी खु च घे ऊन ा ा कॉटजवळ
बस ो. ाचे कपाळ गरम झा े होते. तोंडही िकती सुकून गे े होते. मी जवळ
बस ् यावर थो ा वे ळाने ाने डोळे उघड े . मा ाकडे पा न तो णा ा,
‘‘अ ा.’’
‘‘हो बाळ, मी आ ो हं आता.’’
‘‘अ ा, ा घरापा ी एक हान मू आहे .’’
आप ् या नेहमी ा सवयी माणे ा ा ग बस ास मी सां गू ाग ो.
‘‘मोहन, आता ाचा िवचारच नाही करायचा. तू बरा झा ास णजे मी पाहीन ाचं
काय ते. तु ा वकर बरं ायचं ना?’’
पण मा ा बो ाकडे ाचे कोठे होते? तो ा ाच तं ीत होता.
‘‘अ ा, ते सारखे आप ् या आईस हाक मारीत होते. सारखे णत होते, ‘आई दार
उघड ना गं! - आई मी आ ोय - मी-दार उघडा ना गं आई-’ अ ा, तु ी पाहा ना ते
कोण आहे ? म ा सारखे ाचे रडणे ऐकू येते.’’ सां गता सां गता ाचे डोळे पा ाने
भ न आ े होते. तेव ा भावनावे गानेसु ा ा ा कपाळावर घामाचे थब िदसू
ाग े . अ ा कार ा ा ा तापावर अिन प रणाम होई हे मनात आणू न
ा ा समाधानासाठी णू न मी ट े ,
‘‘मी पाहीन हं मोहन, काय आहे तेथे ते, मग झा े की नाही?’’
‘‘आज रा ी पाहणार ना?’’
‘‘हो, आज रा ी.’’
हान मु ां चा िव वास िकती चटकन बसतो. पण तो िटकिव ासाठी कायम प र म
करत राहावे ागतात. मी दु स या कोणा ा िद े ा सहज मोड ा असता, पण
ा रा ी जर मी गे ो नसतो तर दु स या िदव ी मोहन ा नजरे ा नजर दे णे
म ाअ झा े असते आिण णू न रा ी साडे दहा ा सुमारास मी एक मोठा टॉच
व काठी घे ऊन ा थं डीत बाहे र पड ो.
ा घरापा ी आ ो ते ा अकरा वाज े होते. रा ी ा अधवट का ात ा यात
एक भयाणपणा आ ा होता. आप ् या ा काही िदसे अ ी माझी अपे ा न ती;
पण तरीसु ा मना ा एक कारचा अ थपणा वाटू ाग ा. मी टॉचचा का ा
िभंतीव न व चौकटीव न िफरव ा.
एकेकाळी माणसां नी गजबज े ् या ा जागे ा ओसाड िनज वपणाने मन िवष
झा े . दू रवर ा झाडीतून रातिक ां चे आवाज ऐकू येत होते. मा ा जवळपास मा
अगदी ां त होते. मी ा चौकटीतून आत गे ो. आत-बाहे र या ां ना तेथे अथच
न ता. दो ीकडून उजाड होते. मी ा िभंतीस च र मा न पु ा र ाजवळ
आ ो. काही अनपे ि त घडणार नाही याची जरी म ा खा ी होती तरी तसे न
घड ् यामुळे म ा जा सुट ् यासारखे वाट े . मी टॉच मा वू न वाटे ा ाग ा ा
िवचारात होतो.
आिण ाच णी म ा मा ा पाठीमागे एक दीघ सु ारा ऐकू आ ा. ा आवाजाने
एखादा ोट झा ् यासारखा मी दचक ो आिण टॉचचा का सव बाजू ा
िफरिव ा. पण म ा काही िदस े नाही आिण पु ा मा ा अगदी जवळू न तो दीघ
िन: वास परत म ा ऐकू आ ा. मी दोन पाव े मागे सर ो. पण माझा टॉच म ा
काहीच दाखवू कत न ता. आिण तेव ात ती िव ण ां तता दोन ां नी
मोड ी.
‘ए आई गं!’
ते हान ा मु ाचे होते. ाती आजव, ाती िनरा ा ही मा ा मना ा
क ी कापीत गे ी. टॉचने काही िदसत नाही. हे माहीत असूनसु ा वे ासारखा मी
टॉच गरगरा िफरवीत होतो; पण ा हान कंठातून पु ा येत होते- ‘ए आई गं-
मी आ ोय - दार उघड ना गं आई.’
पु ा पु ा तीच िवनवणी. एखादे वे ळी आवाज अगदी बारीक होई. मग ं द ामागून
ं दके येत आिण मग पु ा तेच . कधी कधी बो णारी ी दारासमोर येरझारा
घा ीत अस ् यासारखी वाटे , कधी दारापा ी बसून बो ् यासारखी वाटे ; पण
तेच.
‘आई गं-ए आई-दार उघड ना म ा- मी आ ोय.’
मी िदडमूढ होऊन उभा होतो. मा ा मनाती भीती अनुकंपे ा ाटे त के ाच
िवरघळू न गे ी होती. माझा जीव ा ां नी कसा होरपळू न िनघत होता. कोणता
हानगा जीव या अस वे दनाच ात सापड ा होता? कोणी या कोव ा िजवास
दाराबाहे र ठे व े होते? आिण आता ा ा हवे ते दार थ का ाने ब अ ा जगात
न ते.
हा कार सुमारे पं धरा िमिनटे चा ू होता आिण मग िनरा े ा एका आत हाकेत तो
आवाज थां ब ा. धडधड ा काळजाने मी ा आवाजाची ती ा करीत रािह ो; पण
सगळीकडे एकदम ां तता पसर ी होती. मी घरी परत ो ते ा मा ा मनात
को ाह चा ू होता. ा तळमळणा या जीवास मी काय मदत क कणार?
मी घरी येताच सु ी े ने मी इतका वे ळ कोठे गे ो होतो ते िवचार े . ित ा काही
सां गावे की नाही हा म ा नच पड ा. ित ा मनावर या गो ीचा काय प रणाम
होई याची म ा मुळीच क ् पना न ती. ‘उ ा सां गेन’ एवढे च मी ित ा आ वासन
िद े . पण ा रा ी आ ी आळीपाळीने मोहनजवळ बस ातच वे ळ काढ ा.
डॉ र येऊन गे े होते. कसून तपासणी क नही ां ना तापाचे ण काही कळ े
न ते. मी दु स या िदव ी ां ना सां गायचे ठरिव े .
रा ी मोहन ा थ झोप न तीच ाग ी, तो थोडा गुंगीतच होता. मग पहाटे ा
गार ाने ाचा ताप जरा उतरा ा होता. ा ा झोप ाग ी. सकाळी ा ा
खो ीत मी एकटाच आहे असे पा न ाने म ा तो अपे ि त न िवचार ा.
‘‘अ ा, गे ा होता तु ी?’’ मी मानेनेच होय णू न खु णाव े .
‘‘मग तु ी-तु ा ा ऐकाय ा आ ो?’’ ावरही मी मानेनेच हो ट े .
सुदैवाने तेव ात डॉ र आ ् यामुळे तो िवषय काहीसा थां ब ा. कारण मोहनने पु ढे
काही िवचार े असते तर काय उ र ावे याची म ा पं चाईत आ ी असती. ा ा
पा न डॉ र बाहे र येताच मी ां ाबरोबर अंगणात आ ो व ां ना थम मोहनची
हकीकत सां िगत ी. ानंतर ान मा ापा ी काय ह धर ा होता, तोही सां िगत ा.
डॉ र णा े - ‘‘मग हो ट ं त ना तु ी? अ ा वे ळी ा ा जरा मना माणे
ायचं असतं.’’
‘‘मी हो तर णा ोच; पण ा रा ी ( णजे का ) तेथे गे ोही होतो.’’ म ा वाटते
हे ां ना अनपे ि त होते. ां ना काही बो ायची संधी न दे ता मी माझे बो णे पु ढे चा ू
ठे व े आिण म ा आ े ा अनुभव ां ना सां िगत ा.
‘‘पण असं कसं आहे अ ा? एखा ा हान मु ाचा अस ् या गो ीवर िव वास
बसणं िनराळं आिण आप ् यासार ा मो ा माणसाची गो वे गळी!’’
‘‘पण डॉ र-जी गो मी ऐक ी ावर िव वास कसा नाही बसणार?’’
‘‘अ ा, आप ी इं ि ये पु ळ वे ळा आप ् या ा फसवतात. कोणी बो े नसताना
आप ् या ा पु ळ वे ळा नावानं हाक मार े ी ऐकू येते. आप े डोळे ही खू प
वे ळा असे फसवतात.’’
‘‘पण डॉ र, एखादे वे ळची गो िनराळी. सतत पं धरा-वीस िमिनटे असा भास होत
राहणं िकतपत आहे ? मी खोटं बो तोय असं तर नाही ना वाटत तु ा ा?’’
‘‘म ा यावर एकच उपाय िदसतो. मी आज सं ाकाळी मोहन ा पाहाय ा येईन.
जरा उि रानेच येईन. मग पा आपण.’’
‘‘मग असं करा ना- सग ा िजटस् आटोपू न जे वाय ाच या ना इकडे ?’’
आम ा चां ग ् या ढ मै ीमुळे मी ां ना हे िनमं ण सहज दे ऊ क ो. जरा हो-
नाही क न ते कबू झा े . वरी हकीकत कळ ् यावर अथात ां नी मोहन ा पु ा
तपास े व ा ा औषधात फरक के ा. सं ाकाळसाठी ा ा झोपे चे औषध िद े .
रा ी दहा ा आमचे जे वण आटोप े . डॉ र घरी आ े े पा न सु ी े ा जरा नव
वाट े ; पण मिह ातून एखादे वेळी ते येत अस ् याने ती काही बो ी नाही. सुमारे
साडे अकरा ा सुमारास आ ी बाहे र पड ो. खो ी ा उबे ा बाहे र येताच थं डीने
आ ी गारठून गे ो. ऊब ये ासाठी आ ी झपाझप चा ू ाग ो. बरोबर आ ी
दोन मोठे िदवे घे त े होते. तरीसु ा आम ा आसपास दहा-बारा फुटां बाहे र गडद
काळोखी रा पसर ी होती. आ ी ा िभंतीपा ी पोहोच ो ते ा बाराचा सुमार
झा ा होता. िदवा घे ऊन डॉ रां नी िभंती ा पु ढे-मागे, आजू बाजू ा अगदी िनरखू न
पािह े . गवत झड ु पाि वाय आसपास काही नाही याची खा ी झा ् यावर ां नी ा
चौकटी ा दो ी बाजू ा दोन िदवे ठे व े . ामुळे ा िभंती ा दो ी बाजू स
का पड ा होता. िभंतीभोवती पु ा एक च र मा न मग ते मा ाजवळ येऊन
उभे रािह े व ां नी ख ातून िसगारे ट काढ ी.
पण ती िसगारे ट पे ट ीच नाही. ां ा हातात काडी जळत असतानाच एकदम
दारापासून ‘आई ग-’ असा आवाज आ ा. मी जरी अपे ा करीत होतो, तरी तो
आवाज ऐकताच मा ा अंगावर एकदम हारा आ ा. डॉ रां नी िसगारे ट
पे टिव ासाठी काडी हाता ा आडो ात धर ी होती. ामुळे ां ा तोंडावरचे
एकदम बद े े भाव म ा िदस े . हाताती काडी त ीच टाकून ते दाराकडे
गे े ; पण ां ना काही िदस े नाही. पण का माणे च तो आवाज दीनवा ा सुरात
आईची आळवणी करीत रािह ा. म ेच एकदा डॉ रां नी मो ाने िवचार े .
‘‘कोण आहे तेथे?’’ पण ा ी ा जणू काही आ ी, आमचे िदवे , आमचा
आवाज, आमची सृ ी ही भासू कत न ती. ाचे हाक मारणे तसेच चा ू होते.
मधे च एकदा कोणीतरी दारावर थापाबु ा मार ् यासारखा आवाज आ ा. म ा
आता ते ऐकवे नासे झा े होते.
जवळजवळ का ाच सुमारास तो कार थां ब ा. मी डॉ रां ना ां चा आता तरी
िव वास बस ा का णू न िवचारायची ज रच उर ी न ती. ां चा चे हराच ते
सां गत होता.
आ ी घरी आ ो ते ा साडे बारा वाजू न गे े होते. सु ी ा जागीच होती; पण
डॉ रां नी ा गो ीची कुणाजवळही वा ता न कर ािवषयी बजावू न ठे व े होते,
पण ितने फारच ह धर ् यामुळे मी ित ा सारी हकीकत सां िगत ी. सु ी ा मा ा
पाठीस ाग ी, आिण ित ा भीती वाटे ही माझी क ् पना फो ठर ी. नुसते
ऐकूनच ित ा डो ां तून पा ा ा धारा वा ाग ् या. ावर ती जे णा ी ाने
तर मी सद झा ो.
‘‘म ा घे ऊन च ा उ ा रा ी तेथे!’’
‘‘ णजे ! हे काय भ तेच बो तेस? तू क ी येणार म रा ी?’’
‘‘मोहनसाठी मी वाटे तेथे जाय ा तयार आहे . खरं च उ ा येते मी.’’
दु स या िदव ीही मोहन ा कृतीत हवी त ी सुधारणा न ती. मी ा ा ी या
िवषयावर जरी बो ायचे टाळ े तरी ा ा डो ां त तो मूक न म ा िदसत होता.
डॉ र जाताना णा े होते,
‘‘काही उ गडत नाही बुवा का चा कार, अ ा.’’
‘‘माझी क ् पना आहे डॉ र, की आप ् या ा जे ऐकू आ े तो कार तेथे पू व
कधीतरी घड ा आहे . माणसा ा भावना इत ा पराकोटी ा पोहोच ् या की ाचा
आसपास ा सृ ीवर काहीतरी ठसा राहत अस ा पािहजे .’’
पण आ ी ही चचा के ी तरी ातून िन काहीच झा े नाही. सु ी े ा
जा ासंबंधी डॉ रां नीही थम हरकत घे त ी, पण नंतर ितचा आ ह पा न ते
णा े , ‘‘घे ऊन जा अ ा विहनींना! तेथे आप ् या ा धोका आहे असे काहीच िदसत
नाही.’’
आिण ा रा ी मोहनचा जरा डोळा ाग ् यावर आ ी ितघे ा घरापा ी आ ो.
म ा जे ा तो आवाज परत ऐकू आ ा ते ा म ा एक अ ी क ् पना आ ी की,
रोज आपण तेच अगदी तसेच ऐकत आहोत. ा ां त, रड ात, ं द ात
एक कारची यां ि क पु नरावृ ी होती. जणू काही एखा ा फोनो ाफ ा
तबकडीसारखी. का कोणास ठाऊक; पण या क ् पनेने तर म ा ा हान ा
िजवा ा यातना फारचा असहनीय वाटू ाग ् या. पण वा िवक पाहता हे नैसिगक
होते. मा ा क ् पने माणे जर पू व घड े ् या संगाचा हा िनज व सृ ीवरचा ठसा
असे तर ात एक कारची यां ि क-िनज व पु नरावृ ी येणे अप रहाय होते, पण
मा ा मनावर ाचा प रणाम झा ा एवढे खरे .
पण आज िनराळे च घडत होते. दारा ा चौकटी ा आत एक-दोन याडावर सु ी ा
मा ाजवळ उभी होती. तो आवाज ऐकताच थम ती एकदम दचक ी व मग
होऊन ऐकू ाग ी, पण जरा ाने ित ा ते ऐकवे ना. ती एकदम खा ी बस ी व ा
मोक ा चौकटीकडे दो ी हात क न कातर आवाजात णा ी, ‘‘येरे मा ा
राजा! ये ना रे मा ाकडे ! तु ा कोण बरं बाहे र ठे वीत? ये ना रे मा ाजवळ!’ हे बघ
दार सताड उघडं आहे .!’’
बाहे न येणारा ं द ाचा आवाज एकदम थां ब ा. मी थरथर ा काळजाने ा
याकडे पाहत होतो. ा प ीकड ा सृ ीत सु ी े ची मातृ े माने ओथं ब े ी हाक
पोहोच ी असे का? पु ा ती णा ी, ‘‘ये रे मा ा ाड ा!’’
आिण नंतर दारातून काहीतरी आत येत आहे असा भास आ ा ा इतका िव ण
जोराने झा ा, की मी दोन पाव े पु ढे घे त ी. ाच णी सु ी े चे दो ी हात ित ा
छातीजवळ आ े आिण सव आता ां तता पस न पु ा ा ां ततेचा भंग कोणीही
के ा नाही. मी सु ी े कडे पाहत होतो. ितचे डोळे िमट े े होते; पण ित ा
चे ह यावर एक मंद त झळकत होते. ावे ळी ित ा काय अनुभव आ ा हे मी
अनेकदा िवचा नही ितने म ा उ र िद े नाही.
मोहन ा कृती ा ा रा ीपासून आराम पड ा. एक-दोन िदवसां नंतर आ ी एक
जम ो असता डॉ र णा े ,
‘‘अ ा, तेथे कोण राहत होते याचा मी खू प तपास के ा, पण काही प ा ागत नाही.
ामुळे या संगाचा खरा े वट झा ् यासारखा वाटत नाही.’’
यावर सु ी ा नेहमीपे ा अिधक जोर दे ऊन णा ी,
‘‘तु ी पु ष असेच! नावे गावे कळ ् याने तु ां स अिधक मािहती काय होणार आहे ?
िकती वष बापडा आईसाठी तेथे तळमळत होता दे व जाणे ! तो सुट ा ना ा ा
यातनां तून?’
ही गो खरी होतो. ा िदवसानंतर कोणा ाही ा घरापा ी काहीही ऐकू आ े नाही.
❖❖❖