िशवा या जीवनावरील तीन पु तकां या

मािलकेिवषयी शंसापर अिभ ाय

ू ेरणा यावी, मला खपू असं वाटतं क ...’

‘इतरही अनेकांनी अमीश िञपाठीपासन
–अिमताभ ब चन, भारतीय अिभनेता आिणमत ू मंत आ याियका

‘ही एक तरल ेमकथा आहे . अमीश आप या पा ांचे मानवीकरण करतात आिण नेम या याच
बाबतीत दुदवाने, बहतांश लोकि य भारतीय लेखक कमी पडतात.’
–िमंट

‘अमर िच कथां माणेच िशवा या जीवनावरील तीन भागां या पु तकां या या मािलकेतही

पुराणकथांना मसालेदार वळणां या गितमान थरारकथा बनवन ू सादर कर यात आले आहे .’
– र मी ब सल, ‘ टे हं ी, टे फूलीश’ या प ु तका या लेिखका

‘मेलुहा या िव ाबरोबर मी वाहत गेलो आिण अमीश यांनी िनमाण केले या या िव ाने मला
िखळवन ू ठे वले.’
– करण जोहर,
यातनाम िच पट िनमाते
‘शीव चमकतो आहे . शीव लोकि यते या िशखरावर आहे . शीव एवढा लोकि य का झाला आहे ,
याची क पना ‘इ मॉरट स अॉफ मेलुहा’ या पु तकातन ू भ य िद यपणे मांडली गेलेली कथा
वाच यावर सहज येते. या पु तकात शीव या एका उम ा, िम क ल त णाचा महादेवापयत
झालेला वास मोठ्या िच थरारकपणे मांडला गेला आहे . याचे वाचन वाचकांना मोठा आनंद
िमळवन ू देते. आनंद लुट यासाठी उ सुक असलेला मुलगा असे लेखकाने िशवाचे केलेले
यि िच ण वाचकांना अिधक िखळवन ू ठे वते.’
– द टाइ स अॉफ इंिडया
‘....द इ मॉरट स अॉफ मेलुहा’ या पु तकात भगवान शीव आिण या या िव मयजनक
जीवनाकडे नवीन ि कोनातन ू पािहले गेले आहे . अ यंत ओघव या आिण सुंदर शैलीत िलिहलेले
पु तक. भारतीय इितहास आिण पुराणकथा यां यािवषयी ेम असणारा कोणीही वाचक एकदा हे
पु तक हातात घेत यावर ते संपेपयत खाली ठे वणारच नाही.’
– सोसायटी
...सखोल आिण तरीही सहज ा य त व ान आिण जलदरी या घडणा या अनेक घटना यां या
संयोगातनू ज मलेली मनाची पकड घेणारी कथा. अिमश आप याला िनराश करत नाहीत....‘द
िस े ट ऑफ द नागाज’ म ये तुंबळ यु े, गु कार थाने, ळयु े,गु कार थाने, रह ये आिण
कुतहू ल िनमाण करणा या घटनांची चंड रे लचेल आहे . यात वाचकांना चिकत करणा या अनेक
घटना आहे त.
– आऊटलक ु
क पनार यतेम ये ‘द िस े ट अॉफ द नागाज’ अ यंत भावी ठरले आहे ...ि पाठी यांची
कथनशैली अ यंत िवल ण आहे .’
– डीएनए

‘पण
ू कादंबरी लेखकाची िनवेदनवरील पकड कुठे ही िढली पडत नाही... यु वणनांवर वाचकांचं
ल िखळून रहातं, यामुळे कादंब यां या या रचना यीचा यो य तोच शेवट होतो.’
– िमड डे
‘यु ा या यांचं वणन कर यात अमीश वाकबगार आहे त. यांनी िलिहलेली यु वणनं
वाच यातील आनंद काही औरच. यातील रानवट आिण ू र वणने वाचन ू िच पट िनमाते मेल
िग सन सन यांनाही अिभमान वाटेल.
– य ू इंिडयन ए स ेस
 रह य नागांचे
िशवावरील तीन पु तकां या मािलकेतील
दुसरे पु तक

लेखक
अमीश

अनुवाद
डॉ. मीना शेट–े संभू
 © अमीश ि पाठी

वे टलँड िल. ने कािशत केले या

"THE SECRET OF THE NAGAS"
या पु तकाचा मराठी अनुवाद.

मराठी आव ृ ीचे काशक

वे टलँड िल.
९३, १ ला मजला, शामलाल रोड, दरयागंज, नवी िद ली–११०००२
आिण
अमेय इ पाय रं ग बु स
२०७, िबझनेस िग ड, लॉ कॉलेज रोड, पुणे–४११००४
www.ameyainspiringbooks.com

क हर िडझाईन
र मी पुसाळकर

भगवान िशवा या फोटोचे छायािच कार

चंदन कौली

मु ण थळ
गोपस स पेपस िलिमटेड

थमावृ ी
स टबर २०१३

ISBN 978-93-83260-29-4

15 14 13 12 11 10 9

हे पु तक का पिनक आहे . यातील नावे, पा े, थळे आिण घटना या लेखका या क पनेचा आिव कार
आहे त िकंवा का पिनक प तीने ती योजली आहे त. कुणाही िजवंत वा मत
ृ य शी, घटना- संगांशी िकंवा
िठकाणांशी यांचे साध य आढळ यास तो िन वळ याेगायाेग समजावा.
मराठी अनुवाद लेखकाने यि शः तपासलेला नाही.
 ीती आिण नील यांना...
वगाचा शोध घे यासाठी स िसंधु धुंडाळणारे
लोक दुदवी असतात.
आप या ि यजनां या सहवासात वग नांदत असतो.
या ख याखु या वगाचा अनुभव घेणारे
लोकच खरे सुदवै ी असतात.
मी खरोखरच सुदवै ी आहे .
 स यम् िशवम् संदु रम्
िशव हे च स य आहे . िशव हे च स दय आहे .
िशव हे च पु षत व आहे , िशव हे च ीत व आहे .
िशव हाच सय
ू वंशी आहे . िशव हाच चं वंशी आहे .
 अनु मिणका
ऋणिनदश
िशवावरची तीन पु तके
लेखकाचे मनोगत
ारं भापवू ...

करण १ : िविच रा स
करण २ : शरयत ू न
ू वास
करण ३ : मगधचा पंिडत
करण ४ : सवा च देदी यमान काशाची नगरी
करण ५ : छोटीशीच चक ू ?
करण ६ : अगदी पवतही ढासळू शकतो
करण ७ : सवकळा
करण ८ : ंगृ ार न ृ य
करण ९ : तुमचे कम काय आहे ?
करण १० : ंगाची वेश ारे
करण ११ : पवू कडील राज ासादाचे गढ
ू
करण १२ : ंगांचे दय
करण १३ : इ छावरमधील नरभ क
करण १४ : मधुमतीचे यु
करण १५ : लोकनायक
करण १६ : िभ न वाचे आकषण
करण १७ : स मानाचा शाप
करण १८ : सैतानाचा काय म
करण १९ : नील देवाचा कोप
करण २० : तू एकटा नाहीस, मा या बंधो!
करण २१ : मैकाचे गढू
करण २२ : दोन बाज,ू नाणे एकच
करण २३ : अनेक रह यांचे रह य

सचू ी
लेखकाचा प रचय
 ऋणिनदश

भगवान िशवावरील तीन पु तकां या मािलकेतील पिहले पु तक हणजे ‘मेलुहाचे

म ृ युंजय.’ याचे आ यकारकरी या मोठे च वागत झाले. ामािणकपणे सांगायचे झाले, तर ‘द
िस े ट अॉफ द नागाज’ ची गुणव ा पिह या पु तकाएवढीच राख याचे मोठे च दडपण मा या
मनावर होते. मी यात यश वी झालो आहे का, ते मला माहीत नाही. मा भगवान िशवा या
महान साहसावर आधा रत हे दुसरे पु तक तुम या हाती दे यासाठी मला बराच वेळ लागला.
आता यां यामुळे माझा हा वास मी वा तवात उतरवू शकलो, यांचे ऋण य कर यासाठी मी
तुमचे फ एकच िमिनट घेत आहे .
भगवान िशव हा माझा देव, माझा नेता आिण माझा तारणहार आहे . याची अ यंत सुंदर
कथा सांग यासाठी मा यासार या अपा य ला ‘ या’चा आशीवाद कसा काय लाभला याचा
शोध घे याचा मी य न करत आहे . अ ाप मला या ाचे उ र सापडलेले नाही.
या पु तका या काशना या काही मिहनेच अगोदर माझे सासरे आिण अन य
िशवभ , डॉ.मनोज यास यांचा म ृ यू झाला. मी यांचा मोठाच शंसक आहे . ते मा या दयात
सात याने वास करत आहे त.
माझी प नी ीती हे मा या आयु यातील सखोल स य आहे . ती माझी िनकटची
स लागारआहे . मा या पंखांत ित यामुळे फ बळच येते असे नाही; तर ती माझे पंखच आहे .
माझे कुटुंबीय हणजे उषा, िवनय, भावना, िहमांशु, मीता, अिनश, दोने ा, आशीष,
शेरनाझ, ि मता, अनुज, ऋता यांनी मला अथक पाठबळ आिण ेम िदले. भावनाचा आणखी
वेगळा उ लेख करावा लागेल. ितने या पु तका या संपादनासाठी मला मदत केली. माझी पिहली
वेबसाईट तयार कर यासाठी आिण ती यवि थत चालव यासाठी दोने ानेही मला अशीच मदत
केली.
शवरी पंिडत ही माझी काहीशी ह ी, ढिन यी संपािदका आहे . भगवान िशवावरील या
तीन पु तकां या मािलकेवर ितची अतीव िन ा आहे . ित याबरोबर काम करणे हा मी माझा
स मान समजतो.
र मी पुसाळकर िहने या पु तकाचे मुखप ृ तयार केले आहे . ती एक िन णात
कलाकार आिण जादूगार आहे . ती िज ी वभावाची आहे आिण नेहमी आपले हणणे मांडत राहते.
गौतम प नाभन, पॉल िवनय कुमार, रे णुका चटज , सतीश सुंदरम, अनु ी बॅनज ,
िवपीन िवजय, मिनषा शोभाराजनी आिण वे टलँडमधील सव िवल ण सहकारी, माझे काशक
या सवाचे प र म आिण िशवावरील तीन पु तकां या या मािलकेवरील यांची सवा च ा
यांब ल मी यांचा ऋणी आहे .
अनुज बाहरी हा माझा एजंट आहे . तो माझा िम ही आहे . मला यावेळी आधाराची
सवािधक गरज असते, यावेळी या याकडून नेहमीच मला आधार िमळतो आिण लेखनापयत
योगायोगाने झाले या मा या वासापयतची िटंबे मी जोडतो, ते हा संिदपान देवचेही आभार मी
मानले पािहजेत, हे प होते. कारण यानेच माझी ओळख अनुजशी क न िदली.
चंदन कौली हा या पु तका या मुखप ृ ाचा छायािच कार आहे . तो अ यंत बुि मान
आिण हशार आहे . आव यकता असलेले छायािच याने अगदी प रपण ू तेने िटपले. सीजीमधील
साप तयार कर याचे काम करणारा िचंतन सरीन आिण याला या कामी साहा य करणारी
जुिलयन ड्युबॉइस िहचेही मी आभार मानतो. यांनी खरोखरच जादू केली आहे .
सं ाम सुव, शािलनी अ यर आिण ‘िथंक हाय नॉट’ या जािहरात आिण िडिजटल
माकिटंग एज सीचे सहकारी यांचाही मी आभारी आहे . िवपणन े ातील या बुि वंतांबरोबर काम
करणे ही आनंदाची गो होती.
कवल शरू आिण योगेश धान यांनी ारं भी या िवपणन योजना तयार कर यासाठी
चांगला स ला िदला. या पु तकाचे िवपणन कशा कारे केले जावे यािवषयीचे माझे िवचार
संकिलत कर यासाठी यांनी मला मदत केली.
आता अखेरीस मी तु हां सव वाचकांचे आभार मानतो. मा या पिह या पु तकाचे तु ही
खु या िदलाने भरभ न वागत केले. तुम या या पािठं याने मला िवनयशील बनवले आहे .
भगवान िशवावरील हे दुसरे पु तक तु हांला िनराश करणार नाही, अशी मला आशा आहे . या
पु तकातील या या गो ी तु हांला आवडतील, या भगवान िशवा या आशीवादाने िलिह या
गे या आहे त आिण या या गो ी तु हांला आवडणार नाहीत, ितथे ितथे या आशीवादाला याय
दे यात मी कमी पडलो आहे .
 िशवावरची तीन पु तके

िशव! महादेव! देवांचा देव! दु ांचा संहारक. उ कट ेमी. भयावह यो ा. िन णात

नतक. िवल ण नेता. सवशि मान, तरीही अ यंत ामािणक, नीितमान. चंड संगावधानी
य आिण तरीही शी कोपी. याचा संतापही समोर याला थरथर कापायला लावणारा.
शतकानुशतके आप या भम ू ीत आ मक, यापारी, िव ान, पयटक, रा यकता हणन ू
येणा या कोण याही परदेशी य ने एवढा सवगुणसंप न, शि शाली माणस ू अि त वात असू
शकतो, यावर िव ासच ठे वला नाही. यांना असेच वाटत रािहले क , तो न क च कोणीतरी
पौरािणक कथांतील देव असला पािहजे. याचे अि त व फ मानवी मनोरा यातच असू शकते.
दुदवाने, आपलीही शतकानुशतके हीच ा आहे .
पण जर आपण चुकत असू तर? जर भगवान िशव हा पौरािणक कथांतील, सम ृ
सजनशीलतेतन ू अवतरलेला कोणी दैवी पु ष नसेल तर? तोही आप यासारखाच र ामांसाचा
खराखुरा पु ष होता, असेल तर? आप या कमामुळे एक पु ष देव वापयत जाऊन पोहोचला.
िशवावरील ित ही पु तकांचा हाच पाया आहे . ाचीन भारता या सम ृ पौरािणक परं परे चा वेध या
पु तकांमधन ू घेतला आहे . ऐितहािसक व तुि थती आिण क पनािवलास यांमधन ू हे पु तक
आकाराला आले आहे .
हणनू च हे पु तक हणजे भगवान िशवासाठी आिण या या आयु यातन ू आप याला
िशकायला िमळणा या धड्यांसाठी िलिहलेली अपणपि का आहे . कालौघात अ ानामुळे हा धडा
आपण िवसरलो आहोत. या या जीवनापासन ू िमळणा या धड्यामुळे आपण सारे च जण अिधक
चांग या य हणन ू जगू शकू. येक य म ये देव बन याची मता दडलेली असते, हाही
या धड्याचाच एक अ वयाथ आहे . फ यासाठी आप याला आप या सद्सि वेकबु ीचे हणणे
ऐकावे लागते.
या असामा य यि म वाचा वास उलगडणा या तीन पु तक पु तकां या मािलकेतील
‘इ मॉरट स अॉफ मेलुहा’ हे पिहले पु तक आहे . ‘द िस े ट अॉफ द नागाज’ हे दुसरे पु तक
तुम या हातात आहे . आणखी एक पु तक या पाठोपाठच येत आहे . याचे नाव आहे ‘द ओथ अॉफ
द वायुपु ाज.’
 लेखकाचे मनोगत

‘द िस े ट अॉफ द नागाज’ हे पु तक ‘ ारं भापवू ’ या करणानंतर सु होत आहे .

भगवान िशवावरील तीन पु तकां या मािलकेतील हे दुसरे पु तक आहे . याआधीचे ‘इ मॉरट स
अॉफ मेलुहा’ हे पु तक िजथे संपले होते, ितथन ू च या पु तकाचा ारं भ होत आहे . मा वतं
पु तक हणन ू ही तु हांला या पु तकाचा आनंद घेता येईल, असे मला वाटते. कदािचत
‘इ मॉरट स अॉफ मेलुहा’ हे पु तक तु ही आधी वाचले, तर या पु तकाचा आनंद तु हांला अिधक
माणात िमळू शकेल. समजा, तु ही जर ‘इ मॉरट स अॉफ मेलुहा’ हे पु तक याआधीच वाचले
असेल, तर हे िवस न जा.
हे पु तक िलिहताना मला जेवढा आनंद झाला, तेवढाच आनंद तु हांला हे पु तक वाचन ू
िमळे ल, अशी मी आशा करतो.
िविवध धमा या िक येक लोकांनी मला भगवान शंकर हाच सवा च देव आहे , यावर
माझी ा आहे का असे प ां ारे , संदेशां ारे िवचारले आहे . ते हा आता मी यािवषयीचा माझा
ितसाद पु हा एकदा नमदू करत आहे . ऋ वेदात एक सुंदर सं कृत ओळ आहे . मा या े चा
अथ यात सवाथाने आला आहे .
‘एकम सत ् िव ा बहधा वदंती’
लोक अनेकांना मानत असले, तरी स य फ एक आिण एकच आहे .
िविवध धम या यापयत िविवध मागानी पोहोचत असले, तरी देव एकच आहे . याला
िशव, िव ण,ू अ ला, जीझस िकंवा तुमची ा असले या देवा या कोण याही पा या नावाने
हाक मारा, ‘तो’ एकच आहे .
भले आपले माग वेगवेगळे असतील; पण आपले पोहोच याचे िठकाण एकच आहे .
 ारं भापूव ...

तो मल ु गा श य तेवढ्या जोरजोरात पळत सटु ला होता. कडा या या थंडीमळ ु े या या

फुटले या टाचांमधन ू या या पायांत बफाळले या वेदनांच े ड ब उसळत होते. या ीची याचना
या या कानांत घम ु त रािहली होती. ‘‘मला मदत कर. कृपा क न मला मदत कर!’’
याने आपला वेग मंदावला न हता. तो या या खेड्याकडे सस ु ाट वेगाने धावतच
होता... आिण नंतर, एका भ यामोठ्या केसाळ हाताने याला सहजपणे िवळखा घातला. तो
मल ु गा हवेतच ल बकळत होता. आपले पाय जिमनीला टेकव यासाठी तो जोराची धडपड करत
होता. सटु केसाठी याची धडपड स ु असतानाच या रा साचे िवकट हा य या मल ु ा या
कानांवर पडत होते. याच वेळी दुस या एका िविच हाताने याला िवळखा घातला आिण घ
आवळून धरले.
या मल ु ाला जोरदार ध का बसला आिण तो िनःश द झाला. ते शरीर या केसाळ
रा साचे होते, मा काही णांपवू च या सदुं र ीपासन ू तो मल ु गा दूर पळत सटु ला होता, या
सदुं र ीचा चेहरा या रा सा या धडावर होता. ितचे त ड वासलेल े होते, परं त ु या त डातन ू
बाहेर पडणारा आवाज मा कोमल, ण ै न हता; तर ती र गोठवणारी आरोळी होती.
‘‘तल ु ा याचा आनंद वाटला होता, होय ना? माझा छळ होत असताना, मला होणा या
लेशांचा त ू आनंद उपभोगत होतास, हो ना? मा या मदती या याचनेकडे त ू दुल केलंस. होय
ना? आता त ु या उव रत आय ु यभर हा चेहरा तझ ु ा पाठलाग करत राहील!’’
नंतर छोटीशी तलवार घेतलेला एक िविच हात अचानकच कुठून तरी वर आला आिण
याने ते सदुं र मड ुं के तलवारीने उडवन ू टाकले.
‘‘नाहीऽऽऽऽऽऽऽ!’’ तो छोटा मल ु गा िकंचाळला आिण या या व नातन ू एकदम जागा
झाला.
गवता या गंजी या आप या िबछा याभोवती याने बावचळून पािहले.
सं याकाळ सरत आली होती. मावळतीला चालले या सय ू ाचे थोडेसचे िकरण या
झोपडीत िशरले होते, तेवढेच! बाक सगळीकडे िम काळोख पसरला होता. दरवाजाजवळ
प ेटवलेली छोटीशी शेकोटी िवझत आली होती. तेवढ्यात धावतच एक य या छोट्याशा
खोलीत िशरली. ित या पळ यामळ ु े िमळाले या ाणवायम ु े काही वाळा अचानकच भडक या.
ू ळ
‘‘िशवा? काय झालं? त ू ठीक आहेस ना, मा या बाळा?’’
या मल ु ाने पण ू पणे ग धळून वर पािहले. या या आईने आपला हात या याभोवती
टाकला होता. याने आपले िशणलेल े डोके ित या छातीवर टेकले. ितचा सां वन करणारा,
समजत ू दार आिण सहानभ ु तू ीपण
ू आवाज या या कानांवर पडला.
‘‘ठीक आहे, मा या बाळा. मी इथेच आहे, मी त ु याजवळ आहे.’’
बराच वेळ रोखन ू धरलेल े अ ू गालांवर ओघळ यावर, आप या ताठरले या शरीरातन ू
भीती िनघन ू जात अस याचे याला जाणवले.
‘‘काय झालं बाळा? प ु हा तेच दुः व न पडलं होतं का?’’
या मलु ाने मान हलवली. अ च ूं ी जागा आता चंड संतापाने घेतली होती.
‘‘ती तझ ु ी चकू न हती. त ू काय क शकला असतास बाळा? तो त ु याहन ित पट
मोठ्या, अवाढ य शरीराचा होता. पण ू वाढ झालेला प ु ष होता तो!’’
तो मल ु गा काहीच बोलला नाही. मा याचे शरीर प ु हा ताठरले. याची आई याचा
चेहरा सारखा कुरवाळत होती. ती याचे डोळे पस ु त होती. ‘‘त ू मारला गेला असतास.’’
तो मलु गा चटकन हणाला,
‘‘मग मी मरायलाच पािहजे होतो. माझी तीच लायक होती.’’
आईला ध का बसला. ती त ध झाली. तो चांगला मल ु गा होता. याआधी कधीच याने
आईसमोर आवाज चढवला न हता. कधीच नाही. ितने णाधात हा िवचार बाजल ू ा सारला आिण
याचा चेहरा कुरवाळत ती हणाली, ‘‘प ु हा असं बोल ू नकोस, िशवा. त ू मरण पावला असतास तर
माझं काय झालं असतं?’’
िशवाने आपली छोटीशी मठू घ आवळली आिण आप या कपाळावर तो मठु ीने मा न
घेऊ लागला. या या आईने याचा हात बाजल ू ा घेईपयत तो आप या कपाळावर मारतच रािहला
होता. या या भवु यां या मधोमध संत , लालसर– काळपट िच ह उमटले.
आईने याचे हात खाली घेतले आिण याला आप याजवळ ओढून घेतले. यानंतर ती जे
काही बोलली ते या मल ु ाला पण ू पणे अनप ेि त होते. ‘‘ऐक बाळा! त ू वतःच मला सांिगतलंस,
क ितनं या याशी लढ याचा य न केला न हता. याचा चाकू ह तगत क न ती याला ठार
क शकली असती. क शकली असती ना?’’
मलु गा काहीच बोल ू शकला नाही. याने फ मान हलवन ू संमती दशवली.
‘‘मग ितनं तसं का केलं नाही, हे तल ु ा मािहती आहे का?’’
या मल ु ाने आप या आईकडे चौकस नजरे न े पािहले.
‘‘कारण ती यवहारी होती. ितनं या याशी लढा दे याचा य न केला असता, तर
बहधा ितला म ृ यल ू ा कवटाळावं लागलं असतं, हे ितला मािहती होतं.’’
िशवा आप या आईकडे श ू य नजरे न े एकटक पाहात रािहला.
‘‘तो ग ु हा, ते पाप ित याच बाबतीत घडत होतं ना? आिण तरीस ु ा िजवंत
राहा यासाठी जे आव यक होतं, तेच ितनं केलं...ितनं याला ितआ हान िदलं नाही. ती
या याशी लढली नाही.’’
आप या आई या चेह याव न णभर याची नजर ढळलीच नाही.
‘‘मग िजवंत राहावंस ं वाटलं आिण यासाठी त ू यवहारीपणानं वागलास, तर यात तझ ु ं
काय चक ु लं?’’
 या मलु ाला नकळतच हळुवारपणे काहीसा िदलासा िमळा यासारखे वाटले आिण प ु हा
एकदा तो हमसनू , हमसनू रडू लागला.
 करण १
िविच रा स

‘‘सती ऽऽ’’ िशव जोरात ओरडला. याने आपली तलवार उपसली आिण आप या
प नीकडे तो जोरात धावत सुटला. याच वेळी पळता पळताच याने आप या पाठीवरची ढाल
आप या दुस या हातात संर णासाठी समोर धरली होती.
‘ती साप यात अडकेल.’
‘‘थांब!’’ अयो येतील रामज मभम ू ी मंिदराकडे जाणा या र यावरील घनदाट झाडीत ती
अ यंत वेगाने घुस याचे पािह यावर िशव जोरात ओरडला.
माघार घेत चालले या या मुखवटाधारी नागाचा पाठलाग कर यावरच सतीचे सारे ल
कि त झाले होते. ितने आपली तलवार उपसन ू आप या शरीरापासन ू बरीच पुढे धरली होती.
आपला बळी ि पथात आ यावर एखादा कसलेला यो ा या माणे तलवार धरे ल, तशीच ितने
ती धरली होती.
सतीजवळ पोहोचायला आिण ती सुरि त अस याची खा ी पटायला िशवाला काही
णच लागले. पाठलाग अ ाप सु च होता, यामुळे आता िशवाचे ल या नागावर एकवटले.
याला ध काच बसला.
तो कु ा एवढ्या लांब अंतरावर कसा काय पोहोचला होता?
तो नाग िवल ण चपळ होता. तो सहजग या या झाडां यामधन ू माग काढत नागमोडी
वळत टेकड्यांव न सफाईदारपणे चढत आिण उतरत पळत होता. मे पवतावरील ा
मंिदराजवळ िशवाची सतीशी थमच भेट झाली होती, यावेळी नागाशी झाले या लढाईचा संग
िशवाला आठवला.
‘ ा मंिदराजवळ झाले या य ु ा या वेळ या या या पायां या मंद हालचाली हणजे
फ याची य ु नीती होती तर!’
अिधक जलद गतीने धावता यावे, यासाठी िशवाने आपली ढाल पु हा पाठीवर बांधली.
थोडे से अंतर राखन ू या या डा या बाजन ू े सतीही पुढे धावत होती. अचानक ित या त डातन ू
संत आवाज बाहे र पडला आिण ितने उज या बाजल ू ा इशारा केला. या बाजलू ा र याला फाटा
फुटला होता आिण तो भाग काहीसा चढाचा होता. िशवाने मान हलवली. या दोघांनीही एक च
जा याऐवजी या र या या दोन बाजंन ू ी जाऊन पुढे असले या अ ं द पायवाटेजवळ या नागाला
िव िदशांनी कचाट्यात पकडणे यो य ठरले असते.
 िशवाने या या उजवीकडे उडी मारली आिण तो अिधक जलद गतीने धावत िनघाला,
याने उपसलेली तलवार या या हातात होती. सती या नागा या मागावर याचा पाठलाग करत
तशीच पुढे िनघाली. तीही तेवढ्याच जोरात धावत होती. नवीन मागावरची िशवा या पायाखालची
जमीन ब यापैक सलग होती. ित यावर फारसे उं चवटे नस यामुळे िशवाला जलद गतीने अंतर
कापणे श य होत होते. या नागाने आपली ढाल उज या हातात धर याचे िशवाने पािहले.
संर णासाठी याने चुक या हाताची िनवड केली होती. िशव िवचारात पडला.
झटकन या नागा या उजवीकडे येऊन िशवाने आप या डा या हाताने खंजीर बाहे र
काढला आिण या नागा या माने या िदशेने वेगाने फेकला. असे काही घडे ल याची िशवाने
व नातही क पना केली न हती; मा अ यंत िनयोजनब , कौश याने या नागाने तो वार
चुकवला. िशव ि तिमत होऊन पाहतच रािहला.
या खंिजराकडे पाह यासाठी वळ याचे यि कंिचतही क न घेता िकंवा पळताना
अिजबात न थांबता या नागाने आपली ढाल या खंिजरा या मागात आडवी आणली होती. या
ढालीवर आदळून खंजीर मागे फेकला गेला आिण या नागाने अगदी लीलया आपली ढाल
आप या पाठीवर टाकली. आप या धाव याची गती याने कायम राखली होती.
िशव आ वासन ू पाहतच रािहला. याची गती मंदावली होती.
याने खंिजराकडे अिजबात न पाहताच याला ने तनाबत ू ही क न टाकलं! हा माणस ू
नेमका आहे तरी कोण?
दर यान या काळात सतीने आपला धाव याचा वेग कायम ठे वला होता. ती या
नागा या जवळ पोहोचली होती. तो नाग धावत असले या मागावरच दुस या बाजन ू े िशवही धावत
याचा पाठलाग करत होता.
ती अ ं द पायवाट सतीने पार के याचे पाहताच िशवाने आपली गती वाढवली आिण तो
आप या प नी या अिधक जवळ पोहोचला. या उतारा या ती कोनामुळे िशवाला तो नाग पुढे
पळताना िदसत होता. या टेकडी या पाय याशी असले या िभंतीजवळ तो पोहोचला होता.
जनावरां या आिण घुसखोरां या ह यांपासन ू रामज मभमू ी मंिदराचे संर ण कर यासाठी ती
िभंत बांध यात आली होती. या िभंतीची उं ची पाहन िशवा या मनात आशा फुलली. या
िभंतीव न तो नाग उडी मा न जा याची श यताच न हती. याला ित यावर चढावे लागले
असते. या याजवळ पोहोचन ू , या यावर ह ला कर यासाठी सतीला आिण िशवाला तेवढे ण
पुरेसे होते.
या नागा याही ल ात ती गो आली. या िभंतीजवळ आ यावर याने आप या
टाचांवर उभा राहन िगरक घेतली. याच वेळी आपले हात कमरे या दो ही बाजंन ू ा सरकवनू
याने दोन तलवारी बाहे र काढ या. या या उज या हातातील तलवार नेहमीची पारं प रक लांब
पा याची तलवार होती. संिध काशात ितचे पाते चमकत होते. मा या या डा या हातातील
तलवार थोडीशी िविच आिण कमी लांबीची, पण दुधारी होती. तलवारी या मुठीवर म यभागी
िखळीने ते पाते बसव यात आले होते. नागाजवळ पोहोच यावर िशवाने आपली ढाल पुढे केली.
सतीने या नागावर या या उज या बाजन ू े ह ला केला.
या नागाने आप या हातातील लांब तलवारीचा जोरदार तडाखा िदला. यामुळे सतीला
एक पाऊल मागे जावे लागले. सती मागे सरकलेली पाहताच नागाने एकदम आप या डा या
हाताची िदशा बदलली. यामुळे िशवाला याचा वार चुकव यासाठी मागे हावे लागले. मा या
नागा या तलवारीचा वार सुरि तपणे चुकव याचे पािह यावर िशवाने उं च उडी मारली आिण
याने चपळाईने या यावर वार केला. तो एवढा जोरदार वार होता क जर ित ं ी या हातात
ढाल नसेल, तर तो वार चुकवणे केवळ अश य होते. मा तो नाग सहजग या एक पाऊल मागे
सरकला. याने तो वार सहजग या चुकवला आिण आपली कमी लांबीची तलवार याने जोरात
पुढे केली. यामुळे िशवाला एक पाऊल मागे जावे लागले. तो वार चुकव यासाठी नीलकंठाला
तातडीने आपली ढाल पुढे धरावी लागली.
सती पु हा एकदा पुढे आली. ित या तलवारीमुळे नागाला मागे जाणे भाग पडले. आपला
डावा हात मागे घेऊन ितने खंजीर बाहे र काढला आिण या नागा या िदशेने जोरात िभरकावला.
नेम या याच णी या नागाने आपले डोके वाकवले. यामुळे तो खंजीर अगदी िन प वीपणे
या िभंतीवर जाऊन आदळला. िशवाला आिण सतीला आता पयत या नागावर एकही ह ला
करता आला न हता, मा ते याला सात याने माघार घे यास भाग पाडत होते. याला या
िभंतीजवळ जखडून ठे वणे हा काही णांचाच भाग उरला होता.
‘हे पिव त या, अखेर मला तो सापडलाच.’
..आिण तेवढ्यात या नागाने आप या डा या हाताने अ यंत ू रपणे जोरदार तडाखा
िदला. मा या तलवारीची लांबी कमी अस यामुळे ती िशवापयत पोहोचू शकली नाही. यामुळे
याचा वार िन फळ ठरला होता. िशव पुढे सरकला. आता या नागा या शरीरावर आपण वार
करणारच, याची िशवाला खा ी वाटत होती. मा तेवढ्यात या नागाने पु हा एकदा वार केला.
यावेळी याने या छोट्या तलवारी या िखळीवरची कळ आप या अंगठ्याने दाबली होती.
णाधात या छोट्या लांबी या तलवारी या पा यामागन ू दुसरे लांब पाते बाहे र पडले. याची लांबी
पिह या पा या या जवळजवळ दु पट होती. या पा याचा िशवा या खां ावर वार झाला. या या
िवषारी कडे मुळे िशवा या शरीरात िव त ु ्लहर चा ड ब उसळला. तो जाग या जागीच िखळून
रािहला.
‘‘िशवा!’’ पावती िकंचाळली. याच वेळी ितने नागा या उज या हातावरील तलवारीवर
आप या तलवारीचा जोरदार हार केला. या या हातातन ू तलवार खाली पडे ल, अशी ितची
अपे ा होती. मा यापवू च णभर नागाने आप या हातातील तलवार खाली टाकून िदली होती.
यामुळे सती भेलकांडली. ित या हातातील तलवार ित या हातातन ू िनसटून पडली आिण आपला
तोल सावर याची धडपड ती क लागली.
‘‘नाही!’ िशव िकंचाळला. या या पाठीतन ू िनघणा या कळांमुळे तो हालचाल क
शकत न हता.
सती काय िवसरली होती, ते या या ल ात आले. रामज मभम ू ी मंिदरा या माग या
बाजल ू ा असले या झाडीत लपले या अव थेत तो नाग िदसला होता, यावेळी सतीने या या
िदशेने खंजीर फेकला होता. तो या नागाने आप या उज या हाताला बांधला होता. कोसळणा या
सती या पोटावर नागाने आप या उज या हाताने हार केला. आपली चक ू खपू उिशरा सती या
ल ात आली होती.
 मा अखेर या णी या नागाने आपला हात आवरता घेतला. ित या जखमेतन ू र ाचे
थब िठबकत होते. या नागाने सती या नाकावर आप या डा या कोपराने जोरदार हार केला.
ित या नाकाला जखम झाली आिण याने ितला खाली पाडले.
आता याचे दो ही श ू हालचाल क शकत न हते. ते पाहताच याने आपली लांब
तलवार झटकन आप या उज या पायाजवळ खोचली. आपली दो ही श े याने आपाप या
यानांत ठे वनू िदली. अ ापही याची नजर िशव आिण सतीवर िखळलेली होतीच. यानंतर उं च
उडी घेऊन याने या िभंतीचा वरचा भाग गाठला.
‘‘सती!’’ िशव ओरडला. िवषाचा भाव उतर यामुळे तो धावतच आप या प नीकडे
गेला.
सतीने आपले पोट ग च आवळून धरले होते. तो नाग िवचारात पडला. कारण ती जखम
फ वरवरची होती. यानंतर याचे डोळे एकदम सताड िव फारले.
‘ती गभवती आहे.’
या नागाने आपले पोट चुरगाळले आिण एका सहज हालचालीने आपले पाय वर घेऊन
याने या िभंतीव न उडी मारली.
‘‘घ दाबन ू धर!’’ िशव ओरडला. जखम बरीच खोल असेल अशी याची अपे ा होती.
मा जखम वरवरची अस याचे ल ात येताच िशवाने सुटकेचा िनः ास सोडला. मा
तरीही जखमेतन ू होणारा र पात आिण ित या नाकाला झालेली दुखापत यांिवषयी याला
काळजी वाटत होती.
सतीने वर पािहले. ित या नाकातन ू र वाहत होते आिण ित या डो यांतन ू ोधा नी
बाहे र पडत होता. ‘‘ याला पकड!’’ आपली तलवार हातात घेत ती ओरडली.
िशवाने वळून पािहले. आपली तलवार उचलली आिण ती आप या यानात सरकवत तो
िभंतीजवळ पोहोचला. झटकन तो या िभंतीवर चढला. सतीनेही या यापाठोपाठ जा याचा
य न केला. दुस या बाजल ू ा असले या गद ने भरले या र यावर िशव उतरला. ब याच अंतरावर
याला अजन ू ही जोरजोरात पळत असलेला तो नाग िदसला.
िशवाने याचा पाठलाग कर यास सु वात केली. मा आपण लढाई आधीच हर याचे
याला मािहती होते. तो खपू च मागे होता. आता याला या नागाचा पिह याहनही अिधक
ितर कार वाटू लागला. या या प नीला यातना भोगायला लावणारी य ! या या भावाचा
खुनी! मा तरीही आत कुठे तरी खोलवर या नागा या अतीव यु कौश याने तो भािवत झाला
होता.
एका दुकानाबाहे र बांधले या घोड्या या िदशेने तो नाग पळत होता. दुस याच णी
अनपेि तपणे याने चपळाईने उं च उडी मारली. याचा उजवा हात बाहे र होता. याने सहजतेने
या घोडयावर मांड ठोकली. आप या उज या हातातील खंिजराने घोड्याला बांधन ू ठे वलेला
लगाम याने कापन ू टाकला आिण घोड्याला मोकळे केले. िबचकले या घोड्या या
िखंकाळ याने आिण िबथर याने या नागा या हातातील लगाम पु हा िनसटून गेले. नागाने
आप या डा या हातात सहजपणे लगाम पकडला. घोड्या या कानांत काहीतरी पुटपुटून याने
लगेच या घोड्याला टाच मारली. नागाचे श द ऐकून घोड्याने उं च झेप घेतली आिण नंतर तो
चौखरू धावू लागला.
एवढ्यात या दुकानातन ू एक माणस ू गडबडीने जोरजोरात ओरडत बाहे र आला.
‘‘थांब! अरे चोरा! तो माझा घोडा आहे !’’
तो ग धळ ऐकून नागाने आप या अंगर यात हात घातला आिण चंड वेगाने काहीतरी
या या िदशेने फेकले. घोडा चौखरू उधळतच होता. याने फेकले या या व तू या तडा याने
घोड्याचा मालक धडपडला आिण उताणा खाली पडला.
‘‘ पिव त याश पथ!’’ िशव ओरडला. तो माणस ू गंभीर जखमी झाला असेल, अशा
िवचाराने िशव भरधाव वेगाने धावत या याकडे गेला.
या घोडे वा याजवळ पोहोच यावर िशवा या आ याला पारावर रािहला नाही. कारण तो
माणसू हळूहळू उठून उभा रािहला. आपली दुखत असलेली छाती तो चोळत होता आिण या
नागाला िश याशाप देत होता. “ या बदमाशा या काखेला हजारो कु यां या अंगावर या िपसू डसू
देत!’’
‘‘तू ठीक आहे स ना?’’ िशवाने याची छाती तपासत िवचारले.
या घोड्या या मालकाने िशवाकडे पािहले. र ाने िनथळणारे याचे शरीर पाहन तो
घाब न शांत झाला.
नागाने घोडया या मालकाकडे फेकलेली व तू उचल यासाठी िशव खाली वाकला. ती
एक थैली होती. िशवाने तोपयत कधीही पािहले न हते, एवढ्या मुलायम, रे शमापासन ू ती
बनव यात आली होती. िशवाने सहज हणन ू ती थैली उघडली. याला यातही या नागाचा
काहीतरी कावा असावा, असे वाटले होते. मा या थैलीत मोहरा हो या. याने एक बाहे र
काढली. ती सो याची होती, हे पाहन याला आ य वाटले. या थैलीत िकमान ५० तरी मोहरा
हो या. नाग िनघन ू गेले या िदशेकडे िशव वळला.
‘हा कोण या कारचा रा स आहे? तो थम घोडा चोरतो आिण नंतर िकमान पाच घोडे
तरी िवकत घेता येतील एवढं सोनं देऊन जातो!’
‘‘सोनं!’’ घोड्याचा मालक हळुवारपणे पुटपुटला आिण याने िशवा या हातातनू ती थैली
िहसकावन ू घेतली. ‘‘ही माझी आहे !’’
िशवा या हातात एक नाणे होते, तेच तो पाहत होता. यामुळे याने वर पािहले नाही. तो
या ना यावर या खुणांचे परी ण करत होता. ‘‘मला एका ना याची गरज आहे .’’
िशवाएवढ्या बलाढ्य माणसाशी यु कर याची घोड्या या मालकाची तयारी न हती.
तो हलकेच हणाला, ‘‘पण....’’
िशव ितटका याने काहीतरी उद्गारला आिण याने आप या वतः या थैलीतन ू
सो या या दोन मोहरा बाहे र काढ या. घोड्या या मालकाला याने या िद या. आप या या
िदवशी या हमानावर बेह खश ू असले या या माणसाने ितथन ू चटकन काढता पाय घेतला.
िशव मागे वळला आिण िभंतीला टेकून िव ाम करत असलेली सती याला िदसली. ितने
आपले म तक वर केले होते आिण नाक दाबन ू धरले होते. तो ित याकडे गेला.
‘‘तू ठीक आहे स ना?’’
ितसाद दे यासाठी सतीने मान हलवली. आप या चेह यावर ओघळलेले र ितने
पुसन
ू काढले.
‘‘होय. तुझा खांदा? तो ठीक िदसत नाही.’’
‘‘तो जेवढा वाईट िदसतोय, तेवढा काही याचा ास मला होत नाही. मी चांगला आहे .
काळजी क नकोस.’’
नाग िजथन ू पळून गेला होता, या िदशेकडे सतीने पािहले. “घोड्या या मालकाकडे
यानं काय फेकलं?’’
‘‘यांनी भरलेली थैली!’’ सतीला सो याची मोहर दाखवत िशव हणाला.
‘‘ यानं सुवणमोहरा फेक या?’’
िशवाने मान हलवली.
सती िवचारम न झाली आिण ितने आपले डोके हलवले. ितने या मोहरे चे अगदी सखोल
िनरी ण केले. डो यावर मुकुट असले या एका अनोळखी य चा चेहरा या मोहरे वर होता.
िविच गो होती. कारण तो नागांसारखा न हता. या या चेह यावर कोण याही कारचे यंग
न हते.
‘‘तो एखा ा राजासारखा िदसतो आहे ,’’ आप या त डावरचे सगळे र पुसन ू टाकत ती
हणाली.
‘‘पण या िविच खुणांकडे बघ!’’ िशवाने ती मोहर उलटी करत हटले.
या बाजल ू ा आडवी चं कोर होती. पण उव रत भागात रे षांचे जाळे पसरलेले होते. दोन
ठळक रे षा एकमेक शी एका अिनयिमत कोनात िमळत हो या आिण नंतर यां यामधन ू
िनघणा या अनेक सू म रे षांचे जाळे बनले होते.
‘‘मला चं ाचा अथ समजू शकतो. पण या रे षा कशा या िनदशक आहे त?’’ सतीने
िवचारले.

ू केले. मा याला एक गो
‘‘मला मािहती नाही,’’ िशवाने कबल प पणे मािहती
होती. याची अंतः ेरणा िनःसंिद ध होती.
‘नागांचा शोध घे. सैतानाचा शोध घे याचा माग यां या मा यमातन ू च जात आहे.
नागांचा शोध घे.’
सतीला आप या पतीचे मन जवळजवळ पण ू पणे वाचता येत होते. ‘‘मग आता हा ग धळ
थोडा दूर सा या का?’’
िशवाने मान हलवली. ‘‘पण आधी तुला आयुवतीकडे नेलं पािहजे.’’
‘‘तुला ितची अिधक गरज आहे ,’’ सती हणाली.
 ‘‘आम या संघषाशी तु हांला काहीही देणंघेणं नाही?’’ बुचक यात पडले या द ाने
िवचारले. ‘‘ भ,ू मला हे समजत नाही. तु हीच आ हांला आम या महान िवजयापयत घेऊन
गेलात. आता आप याला हे काय तडीस यायचं आहे . चं वंश ची सैतानी, दु जीवनशैली
संपु ात आलीच पािहजे आिण आम या शु , सय ू वंशी प तीकडे या लोकांना आणलंच पािहजे.’’
‘‘पण महाराज,’’ आपले जखमा बांधलेले हात मोकळे करत िशव अ यंत िवनयशीलपणे,
पण ठाम वरात हणाला, ‘‘ते सैतान िकंवा दु आहे त, असं मला वाटत नाही. आता मा या
ल ात आलंय, क माझं येय वेगळं आहे .’’
द ा या डा या बाजल ू ा िदलीपा बसला होता. हे ऐकून तो रोमांिचत झाला. िशवाचे श द
ऐकून या या आ याला संजीवनी िमळाली. िशवा या उज या बाजल ू ा सती आिण पावते र
बसले होते. ते शांत होते. नंदी आिण वीरभ आणखी थोडे पुढे बसले होते. ते पहारा देत होते. पण
उ सुकतेने ऐकत होते. द ाएवढीच संत झालेली आणखी एकच य ितथे होती. ती हणजे
अयो येचा अिभिष राजकुमार भगीरथ.
‘‘जे प िदसतंय यासाठी आ हांला कोणा परक , रानटी माणसाकडून शि तप क
नको आहे ! आ ही सैतान िकंवा दु नाहीच आहोत!’’ भगीरथ हणाला.
‘‘शांत राहा!’’ िदलीपा नापसंतीदशक वरात हणाला. ‘‘तू नीलकंठाचा अपमान
करणार नाहीस.’’
हात जोडून नम कार करत तो िशवाकडे वळून हणाला, ‘‘मा या अ ानी मुलाला मा
करा, भ.ू तो िवचार न करताच बोलतो. तु ही हणालात क तुमचं येय वेगळ आहे . तु हांला
अयो या यात कशा कारे मदत क शकेल?’’
िदलीपाकडे वळ यापवू िशवाने प पणे संत िदसणा या भगीरथाकडे िनरखन ू
पािहले. ‘‘मला नाग लोक कुठे सापडतील?’’
बुचक यात पडले या आिण भयभीत झाले या िदलीपाने आप या ग यातील ा या
पदकाला संर णासाठी पश केला. द ाने याच वेळी ती ण नजरे ने पािहले.
‘‘ भ,ू ते तर अगदी पण ू पणे सैतान आहे त,’’ द हणाला, ‘‘तु हाला यांचा शोध
कशासाठी यायचा आहे ?’’
‘‘तुम या ाचं तु हीच उ र िदलंत, महाराज!’’ िशव हणाला. तो िदलीपाकडे वळला.
‘‘तु ही नागांशी हातिमळवणी केली आहे , यावर माझा िव ास नाही. मा तुम या सा ा यातील
कोणीतरी यांना सामील आहे त. या लोकांपयत कसं पोहचता येईल, ते मला जाणन ू यायचं
आहे .’’
‘‘ भ,ू ’’ िदलीपा आवंढा िगळत हणाला, ‘‘या का या श शी ंगा या राजाने
हातिमळवणी के याची अफवा आहे . तुम या ांची उ रं तोच देऊ शकेल. या िविच ; परं तु
अ यंत सम ृ रा यात वेश कर यास आम यासह, कोण याही पर या य ला बंदी आहे . मला
तर काही वेळा अशी शंका येते, क आम याबरोबर यु ात हर या या भीतीऐवजी आ ही यां या
रा यात वेश क नये, हणन ू च ंग लोक आ हांला खंडणी देत असावेत.’’
‘‘तुम या सा ा यात आणखी एक राजा आहे ? हे कसं काय श य आहे ?’’ चिकत
झाले या िशवाने िवचारले.
‘‘आ ही सय ू वंश माणे वािम वा या भावनेनं त नाही. एकच एक कायदा
येकाला लागू झाला पािहजे, असा आमचा आ ह नसतो. येक रा याला आपला वतःचा
राजा अस याचा, आपले कायदे कर याचा आिण आपली वतःची जीवनशैली राबव याचा ह क
आहे . महान अ मेध य क न आ ही यांचा यु ात पराभव केला अस यामुळे ते आ हांला
खंडणी देतात.’’
‘‘बळी ावयाचा घोडा?’’
‘‘होय, भ,ू ’’ िदलीपा पुढे सांगू लागला, ‘‘सा ा यातील भभू ागाव न बळी ावयाचा
घोडा मु पणे िफरत राहतो. जर एखा ा राजाने याला ितबंध केला, तर आ ही यु करतो.
याचा पराभव करतो आिण ते रा य आम या रा यात सहभागी होतं. जर यांनी घोड्याला
ितबंध केला नाही, तर ते रा य आमची वसाहत बनतं; मा तरीही यांचे वतःचे कायदेकानन ू
ितथे लागू असतात. यामुळे आ ही िविवध मांडिलक रा यांनी बनलेलं संघरा य आहोत.
मेलुहा माणे आमचं सा ा य फाजील उ साही, धमवेडं नाही.’’
‘‘आपली जीभ आवर, अिववेक मख ू ा!’’ द आवेशाने ओरडला, ‘‘तुझं संघरा य मला
एखा ा िपळवणुक सारखं वाटतंय. ते तुला खंडणी देतात, कारण यांनी जर ती िदली नाही, तर
तु ही यां यावर ह ला कराल आिण यां या रा याची लटू कराल. यात राजधमाला कुठे जागा
आहे ? मेलुहाम ये, फ स ाट झा यामुळे तु हांला खंडणी वसल ू कर याचा अिधकार िमळत
नाही; तर यासाठी तु हांला सा ा यातील सव जे या क याणाची जबाबदारीही यावी लागते.
’’
‘‘आिण आप या जेचं क याण कशात आहे , हे कोण ठरवतं? त?ू कोण या
अिधकारानं? लोकांना यां या इ छे नुसार वाग याची मुभा िदली गेली पािहजे.’’
“मग अराजक माजेल,’’ द ओरडला, ‘‘तु या अनैितक मू यांपे ाही तुझा मख ू पणा
अिधक िदसन ू येतो आहे .’’
‘‘ब स! खपू झालं!’’ िशवाने बजावले. आपला संताप आटो यात ठे व याचा तो
आटोकाट य न करत होता. ‘‘तु ही दोघेही महाराज आता शांत रहाल का?’’
द ाने िशवाकडे आ ययु रागाने पािहले. िशव आता अिधक आ मिव ासू बनला
होता. याने आपली नीलकंठाची भिू मका फ वीकारलीच न हती; तर ती आता तो जगतही
होता. द ाला दुःख झाले. आप या वंशजाने संपण ू भारताचा स ाट बनावे आिण आप या
सा ा यातील सव नाग रकांना सय ू वंश ची जीवनशैली जगायला लावावे, हे आप या वडलांचे
व न पण ू होणे याला अाता अिधकािधक दुरापा त वाटू लागले. आप या सै याची सवा च
यु नीती आिण तं ाना या बळावर तो वि प या लोकांना यु ात हरवू शकत होता, मा
िजंकले या भम ू ीला ता यात ठे व यासाठी या याकडे पुरेसे सै यबळ न हते. यासाठीच याला
वि पा या लोकांचीही नीलकंठावर ा अस याची आव यकता भासत होती. या या
िवचार वाहा माणेच, याबरहकूमच नीलकंठ वागला नसता, तर मा या या योजना अयश वी
ठर या अस या.
‘‘ ंगा या लोकांनी नागांशी हातिमळवणी केली आहे , असं तु ही कशाव न हणता?’’
िशवाने िवचारले.
‘‘मी खा ीपवू क सांगू शकत नाही, भ,ू ’’ िदलीपा हणाला, ‘‘पण काशी या
यापा यांकडून एकानं तसं ऐक याची अफवा मा या कानांवर आली आहे . ंग यां याबरोबर
यापार कर याचा अनु ह करतात, असं वि पमधील काशी हे एकमेव रा य आहे . आणखीही
एक गो आहे . ती हणजे ंगातील अनेक िनवािसत काशीम ये थाियक झाले आहे त.’’
‘‘िनवािसत?’’ िशवाने िवचारले, ‘‘ते रा य सोडून का िनघन ू जातात? तु ही तर
हणालात, क ंग ही अ यंत सम ृ भम ू ी आहे .’’
“ गाम ये पुनःपु हा महामारीची साथी पसर या या अफवा आहे त. पण मला यािवषयी
पणू खा ी नाही. अगदी हाता या बोटांवर मोजता येतील एवढे च लोक ंगाम ये नेम या काय
घडामोडी घडत आहे त, यािवषयी सांगू शकतात! पण काशी या राजाकडे न क च याची अिधक
खा ीशीर उ रं असतील. मी याला इथे हजर राह याचा आदेश देऊ का भ?ू ’’
‘‘नको,’’ िशव हणाला. हासु ा असाच हवेत मारलेला तीर आहे क ंगा या लोकांचा
खरोखरच नाग लोकांशी काही संबंध आहे , यािवषयी िशवाची खा ी पटत न हती.
सती या मनात एकदम एक िवचार चमकून गेला आिण ित या मनात कशाची तरी
सांगड घातली गेली. ती िदलीपाकडे वळली. ितचा आवाज काहीसा गगाणा येत होता. कारण
ित या नाका या जखमेमुळे नाकावर पट्ट्या बांधले या हो या. ‘‘माफ करा, महाराज, पण ंग
रा य नेमकं कुठे आहे ?’’
‘‘ते अितपवू कडे आहे , राजकुमारी सती. ितथे आमची पू य गंगा नदी ईशा येकडून
ितकडे वाहणा या पु ेला िमळते.’’
आप या ल ात काहीतरी येत अस याची जाणीव िशवाला झाली. तो सतीकडे वळला
आिण याने ि मत केले. सतीनेही या याकडे पाहन ि मत केले.
‘ या रे षा नाहीत! या न ा आहेत तर!’

िशवाने आपली थैली बाहे र काढून ित यातन ू नागाकडून िमळालेली ती मोहर काढली
आिण िदलीपाला दाखवली.
‘‘ही मोहर ंगांची आहे , महाराज?’’
‘‘होय. भ!ू ’’ आ यचिकत झालेला िदलीपा हणाला, ‘‘एका बाजल ू ा राजा चं केतू आहे
आिण दुस या बाजल ू ा यां या भम ू ीवरील न ांचा नकाशा आहे . पण या मोहरा दुम ळ आहे त.
 ंगाचे लोक आपली खंडणी मोहरां या व पात पाठवत नाहीत. ते फ सो या या लगडी
पाठवतात.”
िशवाला या मोहरा कुठून िमळा या, असे िदलीपा िवचारणारच होता, तेवढ्यात
नीलकंठाने याचे बोलणे थांबवत याला िवचारले,
‘‘आपण िकती तातडीने काशीला याण क शकू?’’

‘‘हंममममम........, हे छान आहे , ’’ िशव ि मत करत हणाला. याने आप या हातातील

िचलीम वीरभ ाकडे िदली.
‘‘मला मािहती आहे ,’’ वीरभ ानेही ि मत केले. ‘‘इथला गांजा मेलुहापे ा अिधक
चांगला आहे . छान छान गो नी आयु याची ल जत कशी वाढवावी, हे चं वंशीयांना न क च
मािहती आहे .’’
िशवाने पु हा ि मत केले. गांजाची जादू आता या यावर अिधरा य गाजवत होती.
अयो ये या बाहे र या बाजल ू ा असले या छोटयाशा टेकडीवर ते दोघे िम बसले होते आिण
सं याकाळ या गार वा या या झुळकांचा आनंद घेत होते. समोर िदसणारे य भान हरपवणारे
होते.
गवताळ टेकडीचा हळुवार उतार खाल या बाजल ू ा िवरळ जंगल असले या पठाराकडे
जात होता. बरे च अंतर पुढे गे यावर तो एका खडया कड्याजवळ संपत होता. खळखळाट करत
वाहणा या शरयच ू े पाणी हजारो वष या कड्याव न खाली कोसळत रािहले होते. पुढे ते तसाच
खळखळाट करत दि णेकडे वाहत होते. सं यासमयीचा सय ू हळुवारपणे ि ितजापलीकडे चालला
होता. संपणू नाट्यमय स दयाने तो िनः त ध ण भा न गेला होता.
‘‘मला वाटतं मेलुहा या स ाटाचं अखेरीस समाधान झालं असावं,’’ वीरभ आप या
हातातील िचलीम िशवाकडे परत देत हसत हसत हणाला.
िशवाने वीरभ ाकडे पाहन डोळे िमचकावले आिण िचलमीचा एक दीघ झुरका मारला.
चं वंशीयांिवषयी या या या बदलले या पिव यामुळे द असंतु होता, हे िशवाला
मािहती होते. याला वत:लाही नागांचा शोध घे यात कोण याही कारे अडथळा यायला नको
होता, हणन ू यानेही एक कारची क पक तडजोड केली होती. यामुळे द ाला िवजय
िमळा याचा आनंद िमळाला होता आिण िदलीपाही तेवढ्याच आनंदात होता.
द ाला यापुढे ‘भरतवषाचा स ाट’ हणन ू ओळखले जाईल, असे िशवाने जाहीर केले
होते. फ देविगरी या राजदरबारातच न हे ; तर अयो ये या राजदरबारातही के या जाणा या
ाथनां या दर यान थम याचे नाव घेतले जाईल, लेजाईल, असेही याने जाहीर केले होते. या
बद यात चं वंश या प रसरात िदलीपाला व ीपचा स ाट आिण मेलुहा या स ाटाचा बंधू
हणन ू ओळखले जाणार होते. देविगरी आिण अयो येत होणा या राजदरबारातील ाथनां यावेळी
द ा या नावापाठोपाठ याचेही नाव घेतले जाईल, असेही याने सांिगतले होते. िदलीपा या
रा याने खंडणी हणन ू मेलुहाला नाममा एक कोटी सुवणमु ा ा यात असेही ठरव यात आले
होते. द ाने या मु ा अयो येतील रामज मभम ू दे याचे जाहीर केले होते.
ू ी मंिदराला देणगी हणन
अशा कारे द ाचे एक व न तरी साकार झाले होते. तो भारतवषाचा स ाट बनला
होता. िवजया या बद यात द ाने देविगरीला समाधान आिण शांतता िदली होती. नेहमीच
हटवादीपणे वागणारा िदलीपाही खश ू झाला होता. कारण यावहा रक ् या लढाईत याने आपले
सा ा य गमावले होते. तरीही याला ते पु हा परत िमळाले होते. याने आपले सा ा य आिण
वातं यही िटकवले होते.
“आपण आठवडाभरात काशीकडे याण करायचं का?” वीरभ ाने िवचारले.
‘‘हंऽऽ’’
‘‘छान. मला आता इथे कंटाळा आला आहे .’’
वीरभ ाकडे िचलीम परत देत िशवाने ि मत केले.
‘‘हा भगीरथ एक अविलयाच वाटतोय.’’
‘‘होय. तो आहे च,’’ वीरभ झुरका मारता मारता हणाला.
‘‘तू या यािवषयी काय ऐकलंयस?’’
‘‘तुला मािहती आहे का,’’ वीरभ हणाला, ‘‘धमाखेतमधील आप या तळाभोवती एक
कोटी सैिनकांची पलटण आण याची क पना भगीरथाचीच होती.’’
“माग या बाजन ू ं ह ला? ती खरं च हशारीची क पना होती. ती चांगली ठरलीही होती,
पण ती पाकु या शौयासाठी अिधक चांगली ठरली.”
‘‘भगीरथाचे आदेश जर यवि थत पाळले गेले असते, तर याची क पना न क च
फल ु प झाली असती.’’
‘‘खरं च?’’ िशवाने धरू सोडत िवचारले.
“मी असंही ऐकलंय, क भगीरथाला या या सै याला रा ी या नीरव शांततेत मु य
यु भम ू ीपासनू दूर असले या लांब या र यानं यायचं होतं. जर यानं तसं केलं असतं, तर
आप याला या या सै या या हालचाल चा प ाच लागला नसता. आपण उिशरा िदले या
ितसादामुळे आपण लढाई हरलो, याची हमीच िमळाली असती.’’
‘‘मग माशी कुठे िशंकली?’’
‘‘सरळच आहे , क भगीरथानं बोलावले या रा ी या वेळी यु सिमतीला भेटायची इ छा
न हती.’’
‘‘पण का? ते तातडीनं का बरं भेटले नाहीत?’’
‘‘ते झोपले होते.’’
‘‘तू िवनोद करतो आहे स.’’
‘‘नाही. मी िवनोद करत नाही, ’’ वीरभ मान हलवत हणाला, ‘‘आिण याहनही वाईट
गो हणजे यावेळी ते सकाळी भेटले, यावेळी धमाखेत आिण आपला तळ यां यामध या
दरीजवळच िचकटून राह याचा आदेश यांनी भगीरथाला िदला. यामुळे यां या हालचाल चा
शोध घे यास आप याला मदत झाली.’’
‘‘अशा कारचा मख ू पणाचा िनणय यां या यु सिमतीनं का घेतला?’’
 ‘‘सरळच आहे , भगीरथावर या या वडलांचा िव ास नाही आिण हणन ू च, व ीप या
बहतांश राजांचा आिण सरदारांचाही या यावर िव ास नाही. यानं सैिनक बरोबर घेतले असते,
तर तो अयो येकडे िनसटला असता आिण यानं वतःला राजा हणन ू जाहीर केलं असतं, असं
यांना वाटत होतं.
‘‘हे हा या पद आहे . िदलीपा आप या वतः याच मुलावर का िव ास ठे वत नाही?’’
‘‘कारण याला असं वाटतं, क भगीरथ याला मख ू समजतो आिण तो एक अयो य
राजा आहे , असं भगीरथाला वाटतं.’’
“ठीक आहे . भगीरथ खरोखरच असा िवचार करत नाही, याची मला खा ी आहे .’’
“ठीक आहे . पण मी जे ऐकलं आहे , याव न भगीरथ आप या वडलांिवषयी असाच
िवचार करतो आिण यात याची काही चक ू आहे , असंही नाही. बरोबर आहे ना?’’ वीरभ ाने
िचलमीवर जमलेली राख झटकत, हसत िवचारले.
िशवाने ि मत केले.
‘‘आिण याहनही अिधक वाईट प रि थती हणजे,’’ वीरभ पुढे सांगू लागला, ‘‘झाले या
पराभवाचं संपण ू खापर भगीरथावरच फोड यात आलं. भगीरथानं एक कोटी सैिनक बाजल ू ा
ने यामुळेच पराभव झाला, असं हटलं गेलं.’’
िशवाने मान हलवली. भोवताली असले या मख ू ा या गराड्यात सापड यामुळे एका
बुि मान माणसाला कसे क पटासमान लेखले जाते, असे वाटून िशवाला वाईट वाटले. ‘‘मला
वाटतं, क तो स म माणस ू आहे . पण याचे पंख छाटले गेले आहे त.’’
तेवढ्यात एक आत िकंकाळी या शांत णाला आरपार िचरत गेली. िशवाने आिण
वीरभ ाने वर पािहले. यांना एक घोडे वार चौखरू उधळणा या घोड्याबरोबर फरफटत चाल याचे
िदसले. याचा साथीदार या या खपू च मागे होता आिण जोरजोरात ओरडत होता, ‘‘धावा, धावा!
राजकुमार भगीरथाला कोणीतरी वाचवा, मदत करा!’’
भरधाव वेगाने उधळत चालले या या घोड्यावरचे भगीरथाचे िनयं ण पण ू पणे सुटले
होते आिण तो या कड्या या िदशेने सुसाट वेगाने िनघाला होता. म ृ यू या जबड्यात तो िनघाला
होता. िशवाने आप या घोडयावर उडी मारली. या या पाठोपाठ वीरभ ही घोड्यावर बसला आिण
ते भगीरथा या िदशेने िनघाले. भगीरथ खपू च लांब अंतरावर होता. पण हळुवार उताराची िशवाला
आिण वीरभ ाला मदत झाली. यांनी मधले अंतर झटकन कापले. िशवाने घोड्याला ितर या
िदशेने नेले होते. काही िमिनटांनंतरच िशवाचा घोडाही भगीरथा या मागावर चौखरू उधळत
चालला होता. आप या आयु याला एवढा मोठा धोका असतानाही, य म ृ यू या कराल दाढे त
आपण चाललो अस याचे िदसत असतानाही भगीरथ शांत आिण ि थरिच िदसत होता, हे पाहन
िशव भािवत झाला.
भगीरथ घोड्याचे लगाम जोरजोरात खेचत होता आिण घोडयाची गती कमी कर याचा
य न करत होता. पण या या या कृतीमुळे घोडा अिधकच ु ध होऊन आणखी जोरात धावत
होता.
‘‘लगाम सोडून दे,’’ िशव ओरडला. अगदी िनकट असले या शरयू या लाटां या मोठ्या
खळखळाटा या आवाजापे ाही याचा आवाज मोठा होता.
 ‘‘काय?’’ भगीरथ िकंचाळला. घोडा िनयं णाबाहे र असताना लगाम सोडून देणे ही
मखू पणाची गो आहे , असे या या आतापयत या सव कार या िश णांतन ू तो िशकला होता.
‘‘मा यावर िव ास ठे व! लगाम सोडून दे!’’
िनयती याला नीलकंठाकडे नेत होती, असे प ीकरण कदािचत नंतर भगीरथाने
वत:लाच िदले असते. पण या णी या या अंत: ेरणेने याला सांिगतले क , िश ण िवस न
जा आिण ितबेटमधन ू आले या या रानटी माणसावर िव ास ठे व. भगीरथाने लगाम सोडून िदले.
या या आ याला पारावर उरला नाही, कारण याच णी घोड्याचा वेगही मंदावला.
आपला घोडा घेऊन िशव या याजवळ गेला. तो इत या जवळ पोहोचला होता क ,
भगीरथा या घोड्या या कानात तो पुटपुटू शकत होता. यानंतर याने एक वेगळीच धन ू गायला
सु वात केली. हळूहळू घोडा शांत होऊ लागला. याची चाल चांगलीच मंदावली. तो हळूहळू
पावले टाकू लागला. दरी जवळ जवळ येत चालली होती. खपू च जवळ आली होती.
‘‘िशवा!’’ वीरभ ाने सच ू ना िदली, ‘‘दरी अगदी जवळ आली आहे .’’
िशवाने या सच ू नेची दखल घेतली. याने आप या घोड्या या टापांची गती वीरभ ा या
घोड्या या टापांशी जुळवन ू घेतली. राजकुमाराने घोड्यावर बसनू च घोड्यावर िनयं ण िमळवले.
यानंतर या दरीपासन ू अगदी थोड्याच अंतरावर भगीरथाचा घोडा पण ू पणे थांबला.
भगीरथ आिण िशव त काळ घोड्याव न उतरले. वीरभ अजन ू ही घोड्यावरच होता.
‘‘छे !’’ वीरभ उद्गारला. दरीकडे टक लावन ू पाहत तो हणाला, ‘‘ती खपू च जवळ
होती.’’
भगीरथाकडे पाह याआधी िशवाने वीरभ ाकडे पािहले. नंतर तो भगीरथाला हणाला,
‘‘तू ठीक आहे स ना?’’
भगीरथ िशवाकडे टक लावन ू पाहत रािहला. यानंतर याने आपली नजर ल जेने
खाली वळवली. ‘‘मंला माफ करा. मी तु हांला खपू च मोठ्या संकटात टाकलं आिण खपू ास
िदला.’’ तो हणाला.
‘‘ यात काहीच ास नाही.’’
भगीरथ या या घोड्याकडे वळला. आप याला अशा ल जा पद प रि थतीत
टाक याब ल याने या या त डावर जोरात ठोसा मारला.
‘‘हा काही घोड्याचा दोष नाही!’’ िशव ओरडला.
भगीरथाने मागे वळून िशवाकडे बिघतले. तो िवचारात पडला. भगीरथा या घोड्याकडे
िशव चालत गेला. हळुवारपणे याने याचे त ड कुरवाळले. जणू काही एखा ा छोट्या मुलाला
अ या य िश ा िदली गेली असावी. यानंतर याचा लगाम याने काळजीपवू क ओढून बाहे र
काढला. भगीरथाला याने आप या जवळ ये याची खण ू केली. घोड्या या त डाजवळ चामडयात
गाडले गेलेले नख याने याला दाखवले.
भगीरथाला ध काच बसला. कोणीतरी केलेली ही लुडबड ू प च िदसत होती.
िशवाने ते नख ओढून बाहे र काढले आिण भगीरथाकडे िदले.
‘‘तू कोणाला तरी आवडत नाहीस, मा या िम ा!’’ तो हणाला.
दर यान, भगीरथाचा िम ही यां याजवळ पोहोचला. ‘‘मा या राजकुमारा! तू ठीक
आहे स ना?’’
भगीरथाने आप या िम ाकडे पािहले. ‘‘मी ठीक आहे .’’
िशव या माणसाकडे वळला. ‘‘स ाट िदलीपाला सांग, क याचा पु एक अि तीय
घोडे वार आहे . संकट अगदी जवळ येत अस याचं प िदसत असतानाही घोड्यावर एवढं उ म
िनयं ण असणारा माणस ू नीलकंठा या पाह यात नाही, असंही स ाटाला सांग. काशीला
जा यासाठी भगीरथाला आप याबरोबर घेऊन जा याचा स मान आप याला लाभावा, अशी
नीलकंठाची इ छा आहे , असंही यांना सांग.’’
िशवाला मािहती होते क , िदलीपासाठी ही िवनंती न हती; तर तो एक हकूम होता.
अ ाताकडून आयु याला धोका असले या भगीरथाला सुरि त ठे व याचा तो एकमेव माग होता.
याचा िम ताबडतोब खाली बसला आिण हणाला, ‘‘तुमची आ ा िशरसावं , भ!ू ’’
भगीरथा या त डातन ू श द फुटत न हता. आतापयत आप यािवरोधात कट कार थाने
रचणा या लोकां या साि न यात तो आला होता. या या क पनांचे ेय लाटणा या, राजक य
लढ्यात याला घातपात करणा या लोकां या संपकात तो आला होता. पण हा...हा माणस ू
एकमेवाि तीय होता. तो या या िम ाकडे वळला. ‘‘आ हांला एकांत हवा आहे .’’
तो माणसू व रत घोड्यावर बसन ू िनघनू गेला.
‘‘आतापयत फ एकाच य कडून मला एवढ्या दयाळूपणाचा अनुभव आला आहे ,’’
भगीरथ हणाला. याचे डोळे ओलावले होते. ‘‘आिण ती माझी बहीण आनंदमयी आहे . पण
र ा या ना यामुळे ित या वाग याचा अथ मी लावू शकतो. पण तुम या या कृपेवर, औदायावर मी
कोणती िति या य करावी, तेच मला समजत नाही, भ!ू ’’
‘‘मला भू हणू नकोस. हणजे तू माझा उतराई होशील,’’ िशव ि मत करत हणाला.
‘‘या एकाच आ ेचा भंग कर याची मला परवानगी ावी, अशी मी आप याला िवनंती
करतो,’’ हात आदराने जोडून नम कार करत भगीरथ हणाला. ‘‘तुमची दुसरी कोणतीही आ ा
मी पाळे न. अगदी तु ही माझं आयु य मािगतलंत तरी मी ते देईन.’’
‘‘आता एवढा नाटक बनू नकोस! िजवाचा एवढा आटािपटा क न तुझं आयु य
वाचव यावर मी काही तुला आ मह या करायला सांगणार नाही.’’
भगीरथ हळुवारपणे हसला. ‘‘मा या घोड्या या कानात तु ही कोणतं गाणं हणाला
होतात, भ?ू ’’
‘‘मा याबरोबर काही वेळ िचलीम ओढायला बस. मग मी तुला ते गाणं िशकवेन.’’
‘‘तुम या पायांशी बसनू िशकणं हा माझा मोठाच स मान आहे , भ!ू ’’
‘‘पायाशी बसू नकोस, मा या िम ा! मा या शेजारी बस. ितथन ू तुला माझा आवाज
अिधक चांगला ऐकू येईल.’’
भगीरथ हसला आिण िशवाने या या खां ावर थोपटले.
 करण २
शरयूतन
ू वास

‘‘राजकुमारी आनंदमयीला सांगा,’’ आनंदमयी या राजवाडया या वेश ारासमोर या

मिहलां या शरीरर कां या मुख सरदार मिहलेला पावते राने सांिगतले, ‘‘क सरदार
पावते र बाहे र ती ा करत आहे त.’’
‘‘तु ही याल याची राजकुमार ना खा ीच होती, असं यांनी मला सांिगतलंय सरदार,’’
ती मुख शरीरर क सरदार कमरे तन ू वाकून अिभवादन करत हणाली. ‘‘मी आत जाऊन
राजकुमारीना कळवेपयत आपण कृपा क न एक ण थांबू शकाल का?’’
सरदार आनंदमयी या क ात ती मुख सरदार गे यावर सरदार पावते र मागे वळला.
िशवाने पावते राला काशी या मोिहमेचा मुख नेमले होते. अयो ये या एखा ा शासकावर
याने ही कामिगरी सोपवली असती, तर ते आगामी िकमान तीन वष तरी यावर चचाच करत
रािहले असते, याची िशवाला क पना होती. पावत राकडे सय ू वंशीयांची िविश काय मता
होती. याने अाठवडाभरातच मोिहमेची संपण ू यव था केली. सै याची ती तुकडी पवू कडे
शरयू या पा ातन ू पुढे राजनौकांतन
ू मगध शहराकडे जाणार होती. ितथेच भ यामोठ्या गंगे या
वाहात शरयच ू ा संगम होत होता. ितथनू ते गंगेतन
ू पि मेकडे काशी या िदशेने जल वास
करणार होते. काशीतच सवा च देदी यमान काश होता.
नीलकंठाबरोबर वासाची संधी आप याला िमळावी, अशा अनेक भ गळ िवनं या
अयो ये या काही सरदारांकडून पावते राकडे आ या हो या. काही िविच िवनं यांचा स मान
राख याची योजनाही याने तयार केली होती. ितस या हराला सु वात झा यानंतर बरोबर
ब ीस िमिनटांनी आपली नौका पा यात ढकलावी, असा ताव एका वेडगळ सरदाराने मांडला
होता. इतर काही िवनं या मा याने साफ धुडकावन ू लाव या हो या. आप या नौकेवर फ
ी कमचारी असा यात अशी आणखी एका सरदाराने िवनंती केली होती. ती फेटाळ यात आली
होती. सरदार पावते राला न क च मािहती होते क , आनंदमयीलाही न क च काही खास
यव था करवन ू हवी असणार.
आप या स दय नानासाठी एक नौका भ न दूध आणले जावे, अशा कारची ितची
मागणी अस याची श यता होती.
ती मिहला सरदार लवकरच परत आली. ‘‘तु ही आत जाऊ शकता, सरदार!’’
पावते र बाबात आत गेला आिण याने आपली मान झुकवन ू राजघरा यातील
लोकांना तो करत असे, या माणे णाम केला. यानंतर तो मोठ्या आवाजात हणाला,
‘‘आप याला काय हवं आहे , राजकुमारी?’’
‘‘एवढ्या न तेनं वाग याची काहीच गरज नाही, सरदार. तु ही वर पाह शकता.’’
पावते राने वर पािहले. आनंदमयी पोटावर उपडी झोपली होती. शेजारीच असले या
िखडक तन ू बाहे र िदसणा या राजबागेकडे ती पाहत होती. कािननी, ही ितची दासी
राजकुमारी या लवचीक, मुलायम शरीराला मािलश करत होती. आनंदमयीने फ पाठीव न
पोटरीपयत येणारे एक सैलसर व अंगावर टाकले होते. ितचे बाक चे उघडे शरीर पाहणे ही
पावते रा या नजरे साठी एक कारची मेजवानीच होती.
‘‘सुंदर य आहे , हो ना?’’ आनंदमयीने िवचारले.
पावते र खजील झाला. याचा चेहरा लालभडक झाला. याने मान झुकवली आिण
नजर दुसरीकडे वळवली. णयन ृ या या आधी एखा ा नागाने सु वातीला आपला फणा खाली
क न आप या जोडीदार नािगणीचे े व मा य करावे, तसे आनंदमयीला याचे हे मान
झुकवणे वाटले.
‘‘राजकुमारी, मला माफ करा. मला खरं च माफ करा. मला तुमचा अवमान करायचा
न हता.’’
‘‘राजबागेकडे पािह यामुळे तु ही माझी मा का मागता आहात सरदार? याला
परवानगी आहे .’’
आयु यभर चारी असलेला पावत र थोडा शांत झाला. या या उ े शांिवषयी
आनंदमयीने गैरसमज क न घेतला असावा, असे िदसत न हते. तो हळू आवाजात पुटपुटला.
याची नजर जिमनीवर िखळली होती.
‘‘मी तुम यासाठी काय क शकतो राजकुमारी?’’
‘‘ते खरं च खपू साधं सोपं काम आहे . शरयतू न
ू तु ही आणखी थोडे खाली दि णेकडे
गेलात क ितथे एक थळ आहे . आपले बंधू ल मण आिण गु िव ािम यां यासह जात
असताना भू रामानं या िठकाणीच ताडका या राि सणीचा वध केला होता. याच िठकाणी भू
रामाला महष िव ािम ांनी बल आिण अितबल यािवषयीचं िश ण िदलं होतं. भौितक ् या
आरो य चांगलं राहावं आिण भक ू , तसंच तहान यां यापासनू मु ता हावी यासाठीचा माग या
िश णा ारे यांनी दाखवला होता. मला ितथे मु काम करायचा आहे आिण भू रामाची पज ू ा
करायची आहे .’’
आनंदमयीची रामािवषयीची भ पाहन पावते र स न झाला. या या चेह यावर
ि मत फुलले. ‘‘अथातच आपण ितथे थांबय ू ा राजकुमारी! मी सगळी यव था करतो. तु हांला
आणखी काही खास यव था क न हवी आहे का?’’
‘‘आणखी काहीही नको. भपू यत पोहोच यासाठी फ ामािणक दयाची गरज
असते.’’
णभरासाठी पावते राने वर पािहले. तो भािवत झाला होता. आनंदमयी या याकडे
पाहन डोळे िमचकावत अस यासारखे याला वाटले. तो हलुवारपणे हणाला, ‘‘आणखी काही
राजकुमारी?’’
 आनंदमयीला कंटाळा आला. ितला हवी असलेली िति या ितला िमळत न हती.
‘‘आणखी काहीही नको, सरदार!’’
पावते राने ितला बाबात णाम केला आिण तो खोलीतन ू बाहे र पडला.
पावते रा या पाठमो या आकृतीकडे आनंदमयी पाहत रािहली. यानंतर ितने मोठ्याने
एक िनः ास सोडला आिण िनराशेने आपले डोके हलवले.

‘‘कृपा क न, सवानी एक जमा. आपण आता पज ू ेला सु वात क या,’’ पंिडताने

सांिगतले.
िशवाचे पथक बल–अितबल कुंडाजवळ होते. ितथेच भू रामाला गु िव ािम ांनी
यां याकडची दंतकथा बनन ू रािहलेली कौश ये िशकवली होती. अयो ये या अनेक सरदारांनी
काशीपयत या वासासाठी आपली वण लावली होती, ते नीलकंठाला आवडले न हते. अितजलद
गतीने जल वास करणा या पाच जहाजांऐवजी संथ गतीने माग कापणा या ५० जहाजां या
ता याबरोबर माग मणा करणे ही गो िकती ासदायक होती! प व या पावते राला
चं वंशीय सरदारां या नथीतन ू बाण मार या या नीतीला नकार देता आला न हता. या
सद यांना टाळ यासाठी भगीरथाने लढवलेली श कल यामुळेच िशवाला आवडली. मोठ्या
यु ने याने एका सरदाराला सांिगतले क , याने तातडीने काशीला पोहोचावे आिण
नीलकंठा या वागतासाठी वागत सिमतीची थापना करावी. यामुळे याला या शि मान
भचू ी कृपा संपादन करता येईल. एका सरदाराने घाईघाईने थान के याचे पािह यावर इतर
अनेकांनी याचे अनुकरण केले. काशीम ये नीलकंठाचे वागत कर याचे यजमानपद
भषू व यासाठी तातडीने काशीला पोहोच याची शयतच जणू यां यात लागली होती. तासाभरातच
जहाजां या या िमरवणुक चा आकार नीलकंठाला हवा होता, तेवढा लहान झाला.
नदीकाठापासन ू सुमारे प नास मीटर अंतरावर पज ू ेसाठी यासपीठ तयार कर यात
आले होते. जो कोणी अन य भि भावाने ही पज ू ा करे ल, याला सव कार या आजारांपासन ू
मु ता िमळते, अशी ा होती. िशव, सती, पावते र, आयुवती, भगीरथ आिण आनंदमयी हे
पंिडता या अगदी िनकट आत या वतुळात बसले होते. नंदी, वीरभ , पाकु, कृि का आिण इतर
अनेक सय ू वंशी – चं वंश या संयु सेनेतील लोक यां या थोडे मागे बसले होते. आप या
गु या िशकवणीबरहकूम उ चार करत पज ू ा सांगणारे पंिडत धीरगंभीरपणे ोक हणत होते.
सती अ व थ झाली. आप याला कोणीतरी िनरखत आहे , या भावनेने ितला
अ व थपणा आला होता. काहीशा संिद ध कारणामुळे ितला वाटत होते क , कोणीतरी अतीव
ितर काराने आप याला याहाळत आहे . याचबरोबर ित या मनात अमयाद ेम आिण चंड
माणात दुःखही िनमाण झाले होते. ित या मनात सं म िनमाण झाला होता. ितने आपले डोळे
उघडले आिण आपले म तक डावीकडे वळवले. येकानेच आपले डोळे िमटले होते. यानंतर
ितने ित या उजवीकडे पािहले आिण िशव थेट ितलाच याहाळत अस याचे पािह यावर ितला
एकदम आ याचा ध का बसला. िशवाचे डोळे पण ू पणे उघडे होते. या या नजरे तनू ित यावर
अतीव ेमाचा वषाव होत होता. या या चेह यावर खट्याळ ि मत होते.
सतीने िशवाकडे आठ्या घालन ू पािहले. नजरे या इशा यानेच याने पजू ेवर आपले ल
कि त करावे, असे ितने याला सुचवले. िशवाने ितकडे दुल करत आप या ओठांचा चंबू केला
आिण ितचे चुंबन घेत याचा आिवभाव केला. ि तिमत झाले या सती या कपाळावर आणखी
आठ्या पड या. ित या सय ू वंशी संवेदनेला अशा कारचे पोरकट वतन हा गु हाच वाटला. ितला
हा आचारसंिहतेचा भंग वाटला. एखा ा िबघडले या मुला माणे िशवाने ितला वेडावन ू दाखवले
आिण आपले डोळे िमटले आिण तो य ाकडे वळला. सतीही य ाकडे वळली. ितने डोळे िमटले
होते. आप यावर अ यंत ेम करणारा पती आप याला लाभ याब ल ित या चेह यावर पुसटसे
ि मत झळकत होते.
मा अजन ू ही ितला आप यावर कोणीतरी नजर ठे वन ू आहे , असे वाटत होते. कोणीतरी
ती पणे ितला याहाळत होते.

नीलकंठा या ता यातील अखेरचे जहाज शरयू या वळले या वाहाबरोबर वळले. श ू

नजरे आड झा याबरोबर झाडांआडून नाग पुढे आला. या ा णाने नुकतीच या िठकाणी पज ू ा
केली होती, ितकडे तो चपळपणे गेला. नागांची राणी आिण इतर शंभर सश सैिनक
या यासमवेत होते. या नागापासन ू आदराने काही अंतर राखन ू ते उभे होते. यांनी याला
एकटे सोडले होते.
नागांचा पंत धान कारकोटक याने नेमके िकती वाजले असावेत याचा अंदाज
घे यासाठी आकाशाकडे पािहले. यानंतर काही अंतरावरच असले या या नागाकडे याने
अ व थपणे पािहले. नागां या देशात या नागाला लोकनायक हटले जात असे. या
लोकनायकाला या पज ू ेत एवढे वार य का वाटत होते, याचे याला आ य वाटत होते. या
राजाकडे खपू च महान श आिण ान होते. काही जणांना तो नागां या राणीपे ाही अिधक शरू
आिण शि मान व ानी वाटत होता.
‘‘महाराणी,’’ कारकोटक राणीला हणाला, ‘‘घरी परत जा याचं मह व लोकनायकाला
सांग याची आव यकता आहे , असं तु हांला वाटतं का?’’
‘‘ यावेळी मला तुझा स ला हवा असेल,’’ नागांची राणी कुजबुज या आवाजात हणाली,
‘‘ यावेळी मी तुला तसं सांगेन.’’
कारकोटकाने तातडीने माघार घेतली. नेहमी माणेच आप या राणी या ोधामुळे तो
भयभीत झाला.
कारकोटका या श दांवर मनात या मनात िवचार करत राणी नागाकडे मागे वळली.
आप या पंत धानाचे हणणे यो यच अस याचे ितला मा य करावेच लागले. नागांना आप या
राजधानीकडे वरे ने कूच करणे आव यकच होते. आता यां यापाशी फारसा वेळ उरलेला
न हता. नागांची रा यसभा तातडीने बोलाव याची आव यकता होती. ंगांना वै क य साहा य
दे याचा मु ा पु हा एकदा यावेळी उपि थत होणार होता. ंगांना ा या लागणा या या
मदतीसाठी मोजा या लागणा या चंड िकंमतीमुळे काही शांतता ेमी नागांचा या युतीला िवरोध
होता. आप या दु कमाचे ते फळ आहे , असे समजन ू आपली बिह कृत आयु ये शांततेत यतीत
कर याची इ छा असलेले ते नाग लोक होते, हे ितला मािहती होते. मा या युतीिशवाय आपला
सडू घेणे अश य आहे , हे ही ती जाणन ू होती. याहनही मह वाची गो हणजे ंगांना नागांची
गरज असले या काळात गांना ती वा यावर सोडून देऊ शकत न हती. ते लोक ित याशी
अ यंत एकिन होते.
याउलट, ती आप या भा याचा, लोकनायकाचाही याग क शकत न हती. तो त
होता. या दु ी या उपि थतीमुळे याचे नेहमीचे शांत आचरण ढवळून िनघाले होते. तो
अनाव यक धोके प करत होता. रामज मभम ू ी मंिदराजवळ िशव आिण सतीवर याने केलेला
ह ला हा असाच वेडगळ ह ला होता. याला जर ितला ठार मारायचेच न हते; तर मग अशा
िबकट प रि थतीत तो वतःचा जीव धो यात का घालत होता? यावेळी तो मारला गेला असता,
तर काय झाले असते? िकंवा याहनही वाईट हणजे तो िजवंत पकडला गेला असता तर? सतीला
अयो ये या बाहे र काढ याचा तो य न होता, असे हणन ू याने या ह याचे नंतर समथन केले
होते, कारण सतीला अयो येत पकडणे अश य होते. ितला काशी या वासासाठी उद्यु
कर यात तो सफल झाला होता, हे या सवात मह वाचे होते. मा आता पतीसमवेत आिण संपण ू
सै या या ता यासमवेत ती होती. आता ितचे अपहरण करणे अश य होते.
आपला पुत या हळुवारपणे बाजल ू ा होत अस याचे राणी या ल ात आले. ती थोडी पुढे
गेली. कारकोटक आिण इतर लोकांना ितने मागेच थांब याचा इशारा केला.
आप या कमरे या शे याखाली न यानेच तयार केले या यानातन ू या नागाने खंजीर
बाहे र काढला. रामज मभम ू ी मंिदराजवळ सतीने हाच चाकू या या िदशेने फेकला होता. याने
या खंिजराकडे ेमाने पािहले आिण या या पा याने आपला अंगठा कापला. या या धारदार
पा यामुळे या या वचेवर िकंिचतशी जखम झाली. याने संतापाने आपले डोके हलवले. तो
चाकू वाळूत जोरात खुपसला आिण राणीकडे जा यासाठी तो वळला.
अचानकच तो थांबला आिण वेडयासारखा ितथेच घुटमळत रािहला.
राणीने या या कानात कुजबुज या आवाजात पण प श दांत आपले िवचार
सांिगतले. ‘‘जाऊ दे, बाळा. याला फारसं मह व नाही. ते सोडून दे.’’
तो नाग या िठकाणीच खंबीरपणे उभा रािहला. या या मनाची चांगलीच ि धा अव था
झाली होती. ित यातन ू तो बाहे र पडू शकत न हता. आप या राजाला अशा कार या दुब या
अव थेत पाहन काही अंतरावरच असले या या लोकांना ध काच बसला होता. राणीची नापसंती
प िदसत असन ू ही तो नाग पु हा एकदा वळला आिण याने िजथे तो खंजीर पुरला होता, या
जागेकडे गेला. याने तो काळजीपवू क बाहे र काढला. मोठ्या आदरभावाने याने तो आप या
कपाळाला लावला आिण आप या कमरे या यानात ठे वन ू िदला.
राणीने ितटका याने या याकडे पािहले आिण ती वळली. कारकोटक आिण इतरांना
ितने पुढे ये याचा इशारा केला. आता ित यासमोर पयाय न हता, हे ित या ल ात आले होते.
शरीरर कांना िदमतीला ठे वन
ू ितला आप या पुत याला ितथेच सोडावे लागणार होते आिण
आप या राजधानीकडे , पंचवटीकडे ितला एकटीलाच याण करावे लागणार होते.

‘‘वाहतुक चे पैसे? हा काय मख ू पणा आहे !’’ अयो येचा पंत धान यमंतक जोरात
िकंचाळला. ‘‘हे जहाज व ीप या स ाटाचं आहे . या यातन ू अितमह वाची य वास करत
आहे . या भमू ीसाठी सवािधक मह वाची असलेली य !’’
अंधक या मगध देशा या बंदर मं या या जहाजावर यमंतक होता. अंधक हा ठरावीक
चं वंशीयां माणे न हता. कायदेशीर प अस यािशवाय तो कोणतीही गो कर यास ठाम
नकार देत असे. यासाठीच तो िस होता. नीलकंठाला घेऊन येणा या चंड जहाजाकडे नजर
टाक यासाठी यमंतक वळला. पावते र आिण भगीरथ यां यासमवेत िशव जहाजा या न ीदार
खांबाला रे लनू उभा होता. िशवाला मगध देशात थांबायचे आहे , याची यमंतकाला क पना होती.
शहरा या बा भागात असलेले नरिसंहाचे मंिदर पाह याची आपली इ छा अस याचे िशवाने
सांिगतले होते. यमंतकाला नीलकंठाला नाराज करायचे न हते. मा तरीही याने जर
जहाजा या वाहतुक चे पैसे भरले असते, तर तो एक धोकादायक पायंडा पडला असता. स ाटा या
रा यात स ाटा याच जहाजाला वाहतुक साठी पैसे भरणे कसे काय श य होते? यामुळे
सा ा यातील नदीकाठी असले या सवच रा यांम ये याचे पडसाद उमटले असते. अंधकाबरोबर
तडजोड करणे ही अ यंत नाजक ू बाब होती.
‘‘जहाज कोणा या मालक चं आहे , याची मला पवा नाही,’’ अंधक हणाला, ‘‘अगदी
भगवान राम जरी या जहाजावर असता, तरीही मला याची पवा वाटली नसती. कायदा हा
कायदाच असतो. मगधम ये वेश करणा या कोण याही जहाजाला वाहतुक चे पैसे भरावेच
लागतात. केवळ एक हजार सुवणमोहरा एवढ्या िकरकोळ शु कासाठी स ाट िदलीपांना एवढी
काळजी का वाटते?’’
‘‘हा पैशांचा नाही. हा त वाचा आहे ,’’ यमंतकाने ितवाद केला.
‘‘न क च! हा ताि वक च आहे . ते हा कृपा क न पैसे भरा.’’
िशव अधीर होत होता. ‘‘इतका वेळ ते दोघं काय बरं बोलत आहे त?’’
‘‘ भ!ू ’’ भगीरथ हणाला, ‘‘अंधक हा बंदर मं ी आहे . वाहतुक चे पैसे दे या या
काय ाची अंमलबजावणी झालीच पािहजे, असा आ ह याने न क च धरला असणार. मा
मा या िप या या मालक या जहाजासाठी वाहतुक चे पैसे भर यास यमंतक कधीच तयार
होणार नाही. मा या िप या या नाजक ू अहम्चा यामुळे अपमान होईल. अंधक हा मख ू आहे .’’
‘‘काय ाचं पालन करणा या य ला तू मख ू का बरं हणतोस?’’ पावत राने
कपाळाला आठ्या घालत िवचारले. ‘‘खरं तर, याचा आदर केला पािहजे.’’
‘‘काही वेळा प रि थतीचा िवचार करणंही अिनवाय असतं, सरदार.’’
‘‘राजकुमार भगीरथ, काय ा या एखा ा श दाकडे ही दुल करणारी प रि थती मी
समजन ू घेऊ शकत नाही.’’
सय ू वंशी आिण चं वंशी जीवनशैलीिवषयीचे वाद आिण ितवाद आणखी ऐक याची
िशवाची इ छा न हती.
‘‘मगधचा राजा कोण या कारचा राजा आहे ?’’
‘‘राजा मह ?’’ भगीरथाने िवचारले.
‘‘याचा अथ प ृ वीचा स ाट असा होत नाही का?’’
‘‘होय. याचा अथ तसाच आहे , भ.ू पण तो या नावाला शोभणारा नाही. एके काळी
मगध हे खपू महान रा य होतं. खरं तर ते व ीपचे सवािधपती होते. तेथील राजांना सव खपू च
मान आिण आदर होता. मा इतर अनेक राजां या बाबतीत जे घडलं तेच यां याही बाबतीत
घडलं. यां या अपा वंशजांनी आप या रा यांमधील स ा आिण संप ीची उधळप ी केली.
मगध या पवू या क ित माणे वाग याचे यांनी नंतर अनेक य न केले; परं तु यात ते अगदी
ल णीयरी या अयश वी ठरले. आम याशी असले या यां या संबंधात ु धता आहे .’’
‘‘खरं च, का बरं ?’’
“ व ीपचे सवािधपती बन यासाठी अयो येनं तीनशेहन अिधक वषापवू यांचा पराभव
केला होता. पू य अ मेध य यावेळी कर यात आला होता. तोपयत आज या माणे नावापुरतेच
राजे असलेले लोक अयो येवर रा य करत न हते. आपली ित ा आिण आप या मांडिलक
रा यांकडून िमळणारी खंडणी मगधला गमवावी लागली. यामुळे यांना वाईट वाटलं होतं, याची
आपण क पना क शकताच.’’
‘‘बरोबर आहे . पण तीनशे वष आकस ध न राहणं... हा केवढा दीघ काळ आहे !’’
भगीरथाने ि मत केले. ‘‘ ि यांकडे दीघ मरणश असते, भ.ू अ ापही मगधला
अयो येकडून झालेला पराभव बोचतो आहे . याचं दुःख यां या मनात आहे . दोन न ां या
संगमावर वस याचा फायदा सै ाि तक ् या मगधला िमळतो. न ां या संगमावर वस याचा
फायदा सै ाि तक ् या मगधला िमळतो. शरयू िकंवा गंगा नदी या काठावर या बंदरांमधन ू
वास करणा या यापा यांसाठी हे एक यापारी क आहे . पण अ मेध य ात यांचा पराभव
झा यापासन ू यांचा हा फायदा यां या पासन
ू िहरावनू घेतला गेला. वाहतुक वर आिण
यापारावर कर बसव यात आले आहे त. आिण नंतर आम यातील श ु वाला शंभर वषापवू
आणखी एक नवीन संदभ लाभला.’’
‘‘ते कसं काय घडलं?’’
‘‘गंगे या वर या भागात, पि मेकडे याग नावाचं एक रा य आहे . ऐितहािसक
काळापासन ू यांची मगधशी युती होती. खरं हणजे दो ही रा यांतील रा यकत कुटुंबं
एकमेकांची जवळची नातेवाईक आहे त.’’
‘‘आिण...’’
‘‘पण यमुनेचा वाह मेलुहापासन ू व ीपकडे वळव यात आला, ते हा यमुनेचा गंगेशी
याग येथे संगम झाला,’’ भगीरथ हणाला.
‘‘ यामुळे यागला खपू च मह वं ा झालं?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘होय, भ.ू मगध माणेच नदी यापाराचं ते एक अ यंत मह वपण ू क बनलं. िशवाय
मगध माणे वाहतक ू आिण यापारी करांसंबंधात या रा याशी कोण याही कारचा करार
झालेला न हता. यामुळे कोण याही पयटकाला िकंवा रा याला यमुने या देशात थाियक
हायचं असेल िकंवा यापार करायचा असेल, तर यांना यागला कर ावा लागू लागला.
यामुळे यांची सम ृ ी आिण स ा अिनबधपणे वाढत गेली. अ मेध य ात मगधला पािठं बा देऊन
अयो ये या अिधरा याला आ हान दे याचा यांचा मनसुबा होता, अशी अफवाही या काळात
पसरली होती. पण माझे पणजोबा सय ू वंश बरोबर या यु ात हरले आिण यमुनेवर धरण बांधनू
ितचा वाह पु हा एकदा मेलुहाकडे वळव यात आला. यावेळी यागचं मह व पु हा एकदा कमी
झालं. यासाठी यांनी आधी कधीही िदला नसेल, एवढा अयो येला दोष िदला. यांना जोरदार
तडाखा बसावा, हणन ू आ ही जाणन
ू बुजनू च यु हरलो, असं खरं तर यांना वाटलं.’’
‘‘अ सं!’’
‘‘होय,’’ भगीरथ आपले म तक हलवत हणाला, ‘‘पण ामािणकपणे सांगायचं झालं,
तर मा या पणजोबांनी चुक ची, िविच यु नीती वापर यामुळेच आ ही यु ात हरलो होतो.’’
‘‘ हणजे तु ही लोक कायमच एकमेकांचा ितर कार करत आला आहात?’’
‘‘कायमच नाही, भ.ू एके काळी अयो या आिण मगध ही िनकटची िम रा ं होती.’’
‘‘मग तुझं इथे वागत होईल का?’’
भगीरथ जोरजोरात हसू लागला. ‘‘मी अयो येचं ितिनिध व करत नाही, हे येकालाच
मािहती आहे . फ या एकाच िठकाणी मा यािवषयी संशय घेतला जात नाही. पण राजा मह हा
अितशय संशयी राजा हणन ू ओळखला जातो. सदा सवकाळ आप यावर हे रांकडून नजर राखली
जा याची अपे ा आपण ठे वली पािहजे. येक मह वा या पाह या याबाबतीत तो हे करतो. मा
याचं हे रांचं जाळं फारसं काय म नाही, असं हटलं जातं. यामुळे मला कोण याही गंभीर
सम यांचा धोका जाणवत नाही.’’
‘‘मा या िन या ग यामुळे इथलं ार खुलं होऊ शकेल?’’
भगीरथ संकोचला. ‘‘माझे वडील या या गो वर िव ास ठे वतात, यापैक
कोण याही गो ीवर राजा मह िव ास ठे वत नाही, भ.ू अयो ये या राजाची नीलकंठावर ा
अस यामुळे मगधचा राजा यावर ा ठे वणार नाही.’’
िशडीव न जहाजावर आले या यमंतकामुळे यां या संभाषणात खंड पडला. तो
नीलकंठाजवळ आला आिण याला बाबात मानवंदना देऊन हणाला, ‘‘ भू यवहार पण ू झाला
आहे . आपण िकना यावर उत शकतो. मा आप याला इथे िकमान दहा िदवस राहावं लागेल.’’
िशवा या कपाळावर आठ्या पड या.
‘‘मगध या राजवाड्यातील अितिथगहृ ा या मालकाकडे मी या जहाजाची मालक
ता पुर या व पात सोपवली आहे , भ.ू आपण या या अितिथगहृ ात दहा िदवस वा त य
करणार आहोत. आपण िदले या अितिथगहृ ा या शु कातन ू तो अंधकाकडे वाहतकू कर भरे ल.
अितिथगहृ ा या मालकाला पुरेसा नफा िमळावा आिण आप या वाहतक ू कराची र कमही चुकती
करता यावी, या हे तंनू ी आप याला दहा िदवस राहावं लागेल.’’
िशव यमंतकाकडे पाहातच रािहला. यमंतकाने केले या आडवळणा या तडजोडीला
हसावे क या या नोकरशाही व ृ ीने लढवले या शकलेमुळे भािवत हावे, हे या या ल ात
येत न हते. िशवाला मगधला भेट देता येणार होती; याचबरोबर मगध या स ाटाची पतही
राखली गेली होती. स ाट िदलीपाला तांि क ् या वाहतक
ू कर भरावा लागणार न हता.

तो नाग आिण याचे सैिनक शांतपणे िशव, सती आिण यांचा ताफा यांचा पाठलाग
करत होते. नागांची राणी, पंत धान कारकोटक आिण ितचे शरीरर क पंचवटी या नागां या
राजधानीकडे रवाना झाले होते. िशवा या आरमाराचा लहान आकार ही पाठलाग कर या या
ीने एक कारची िश ाच होती. िकमान अंतर राखन ू याला जलद गतीने वास करणा या
जहाजांचा सात याने पाठलाग करावा लागत होता.
िकना यांपासन ू ते शहाणपणाने दूर राहत होते. जहाजांतन
ू बाहे र पाहणा यां या नजरे स
न पड याइतके ते दूर राहत होते आिण यांचा पाठलाग नीटपणे करता यावा, एवढ्या जवळ या
अंतरावर ते राहत होते. मगधला टाळ यासाठी ते आणखी थोडे पुढे जाऊन उतरले आिण शहर पार
क न गे यावर पु हा एकदा नदी या जवळ आले.
‘‘आणखी थोडं च अंतर महाराज,’’ िव ु न हणाला, ‘‘ यानंतर आपण पु हा एकदा
नदीकडे जाऊ या.’’
या नागाने मान हलवली.
अचानक, या शांत जंगलात एक जोरदार िकंकाळी घुमली. ‘‘नकोऽऽऽऽऽऽ!’’
तो नाग लगेच या या गुड यांवर बसला. हाताने खुणा क नच याने िव ु नाला
आदेश िदले. संपण ू सै याची तुकडीच संकट टळ याची ती ा करत तातडीने शांत शांत झाली.
पण ख या संकटाची आता तर कुठे सु वात झाली होती.
ती ी पु हा एकदा िकंचाळली, ‘‘नाहीऽऽऽऽ! कृपा कर! सोड याला!’’
िव ु नाने या या सैिनकांना शांतपणे खाली बसन ू राह यािवषयी खुणावले. या या
ीने अशा वेळी एकच कृती कर याजोगी होती. यां या पावलांचा मागोवा घेत, या े ात
यापक अधगोलात िफरणे आिण नंतर नदीकडे परत जाणे. आपली सच ू ना सांग यासाठी तो
या या महाराजाकडे वळला. मा तो नाग िखळ यासारखा जागीच उभा होता. समोर िदसणा या
दय ावक याव न याची नजर काही के या दूर होत न हती.
थोड्याच अंतरावर, झाडाझुडपां या अधवट आड एक आिदवासी ी खाली पडली होती.
ितने एका सहा–सात वषा या मुलाला आततेने कवटाळून धरले होते. दोन सश सैिनक
ित यापासनू या मुलाला िहरावन ू घे याचा य न करत होते. बहधा ते सैिनक मगधचे असावेत.
ती ी नाजक ू अंगकाठीची होती; तरीही आ याने थ क हावे, एवढ्या ताकदीने या मुलाला
ितने घ पकडून ठे वले होते.
‘‘हॅ!’’ मगध सैिनकांचा सरदार िकंचाळला. ‘‘ या बाईला ढकलन ू ा, मख ू ानो!’’
गंगा आिण नमदे या मधील खो यातील रानटी आिण अशांत टापत ू रानटी आिदवास या
जमाती िवखुरले या हो या. या दोन महान न ां या काठांवर राहणा या शहरी लोकां या ीने
 या जमाती मागासले या हो या, कारण िनसगा या साि न यात राह याचाच यांचा आ ह होता.
अनेक रा यांनी या जमात कडे दुल केले असले तरी काही जणांनी लोकसं येत वाढ
झा यानंतर शेतीखालील जिमन ची गरज वाढ याने जबरद तीने यां या जिमनी बळकाव या
हो या. आिण अगदी हाता या बोटांवर मोजता येतील आिण िवशेषतः जे लोक ू र होते, यां या
रा यांनी या िन प वी गटांचा वापर गुलामिगरीसाठी क न घेतला होता.
मगध या सरदाराने या मिहले या कमरे त जोरदार लाथ हाणली. ‘‘तुला दुसरा मुलगा
िमळे ल! पण मला या मुलाची गरज आहे ! तो मा या बैलांना हाकून मला िवजयी बनव याचं काम
करे ल. ित े या मान या गेले या बैलां या शयतीत माझे वडील सात याने िजंकत आले होते.
पण गे या तीन वषापासन ू ते हरत आहे त.’’
या मगध सरदाराकडे या नागाने ितर काराने पािहले. चं वंश या सा ा यात
बैलां या शयत चे वेड होते. यांवर मोठमोठ्या पैजा लाव या जात. या शयत ना राजा यही िमळत
असे. यां यािवषयी लोकांम ये िवल ण कुतहू ल होते. जनावरांना पळवत ठे व यासाठी यांना
हाकणा यांना ठरावीक प तीने िकंचाळून यांना ु ध बनवावे लागत असे. मा बैलांवर वार
झाले या लोकांचे वजन जर खपू च जा त असेल, तर साहिजकच बैलांचा पळ याचा वेग मंदावत
असे. हणन ू सहा ते आठ वयोगटातील मुले यासाठी यो य मानली जात. भीतीपोटी ती जोरजोरात
िकंचाळत असत आिण यांचे वजनही कमी असे. या मुलांना जनावरां या पाठीवर बांध यात येत
असे. तो बैल जर खाली पडला, तर मुले गंभीर जखमी होत असत िकंवा काही वेळा यांना
म ृ यलू ाही कवटाळावे लागत असे. हणन ू नेले जात असे आिण
ू आिदवासी मुलांना नेहमीच पळवन
बैलांवरचे वार हणन ू यांना गुलामिगरी प करावी लागत असे. यांचा म ृ यू झाला तर
यां यासाठी कोण याही मह वा या य ला याचे सोयरसुतक वाटत नसे.
आपली तलवार उपसले या एका सैिनकाकडे पाहन मगध सरदाराने मान हलवली.
यानंतर या मिहलेकडे पाहत तो हणाला, ‘‘मी तु याशी जा तीत जा त चांगला वाग याचा
य न करतो आहे . तु या मुलाला आम याकडे सोपव; अ यथा मला तुला मारावं लागेल.’’
‘‘नाही!’’
मगध या सरदाराने आप या तलवारीने या माते या उज या हातावर वार केला. ित या
हातातन ू उसळले या र ाचा िशडकावा या मुला या चेह यावर झाला. यामुळे या मुलाने
दुःखाितरे काने आरोळी ठोकली.
तो नाग या मिहलेकडे आ वासन ू एकटक पाहत होता. आपला र ाळलेला हात एका
बाजल ू ा ल बत असताना ही या ीने आप या मुलाला आप या डा या हाताने घ ध न ठे वले
होते. िव ु नाने आपले डोके िवषादाने हलवले. आता या ी या म ृ यल ू ा काही णच उरले
अस याचेच याला सिू चत करायचे होते. तो आप या सैिनकांकडे वळला आिण याने यांना
हळूहळू रांगत रांगतच मागे जा याचा इशारा केला. तो आप या महाराजाकडे परत वळला. परं तु
तो नाग ितथे न हताच. या मातेकडे तो अ यंत चपळाईने पुढे सरकला होता. िव ु नचा
थरकाप उडाला आिण आपले म तक झुकवन ू तो आप या महाराजामागे पळत सुटला.
‘‘ितला ठार करा!’’ या मगध सरदाराने हकूम िदला.
ित यावर वार कर यासाठी मगध या सैिनकाने आपली तलवार उपसली. एवढ्यात
अचानकच या झाडांआडून तो नाग बाहे र पडला. याने आप या हातात खंजीर घेतला होता.
काय होत आहे , हे या सैिनका या ल ात ये यापवू च या या हातात खंजीर घुसला होता आिण
या या हातातन ू घरं गळून ती तलवार जिमनीवर पडली होती.
मगध या सरदाराने संतापाने आरोळी ठोकली; परं तु तोपयत या नागाने आप या
हातात आणखी दोन खंजीर घेतले होते. मा यावेळी आप या माग या बाजल ू ा मगध सैिनकांची
तुकडी अस याचे या या ल ात आले नाही. या तुकडीतील एका या हातात धनु यबाण होते.
याने धनु याला यंचा लावली होती आिण तो बाण सोड या याच तयारीत होता. णाधात या
सैिनकाने नागावर शरसंधान केले. या नागा या डा या खां ात तो बाण घुसला. खां ाचे हाड
िचरत तो बाण आरपार गेला. या बाणाचा आघात एवढा जोरदार होता क , तो नाग जिमनीवर
पडला आिण वेदनांमुळे याला जागचे हलताही येईनासे झाले.
आप या महाराजाला खाली पड याचे पाहताच नागांची तुकडी आ ोश करत, िकंचाळत
पुढे पळत आली.
‘‘महाराज!’’ िव ु न ओरडला. या नागाला पाठीमागन ू आधार दे याचा तो य न
करत होता.
‘‘िजवंत राहायचं असेल, तर इथन ू चालते हा!’’ या नागां या तुकडीतील एक सैिनक
आप या महाराजाला झाले या जखमेमुळे ोधायमान होत ओरडला.
‘‘बंग लोक!’’ या सैिनका या बोल याची ढब ओळखन ू मगधचे लोक िकंचाळले.
‘‘तु ही इथे काय करत आहात?’’
‘‘ते ंग आहे त! बंग न हे त!’’
‘‘मी तु हांला भीक घालतो आहे , असं तु हांला वाटतं का? मा या देशातन ू चालते
हा!’’
नागांचा महाराज हळूहळू उठून बसत अस याचे पाहन या ंगाने काहीच ितसाद िदला
नाही. िव ु नाला मागे िफर यािवषयी या नागाने इशारा केला आिण तो आप या खां ातन ू
बाण बाहे र काढ याचा य न क लागला. मा तो बाण खपू च आत तन ू बसला होता. याने
या बाणाचा मागचा भाग मोडला आिण फेकून िदला.
या मगध सरदाराने या नागाला धमक देत, या याकडे इशारा करत हटले, ‘‘मी
मगधचा राजकुमार उ सेन आहे . ही माझी भम ू ी आहे . हे लोक माझी मालम ा आहे त. इथनू चालते
हा.’’
या राजघरा यातील पोरट्याकडे या नागाने ढुंकूनही पािहले नाही.
याने तो पयत कधीही न पािहले या िवल ण याकडे तो पाह लागला. या मातेचे
भान जवळजवळ हरपत चालले होते. या या सैिनकां या फळी या मागे ती उभी होती. चंड
र पात झा यामुळे ितचे डोळे हळूहळू िमटत होते. ित या शरीराला कंप सुटला होता. आ यंितक
भीितपोटी ती मुसमुसन ू रडतही होती.
...आिण तरीही आपला मुलगा यां या ता यात दे यास ती ठामपणे नकार देत होती.
अ ापही ितने आप या डा या हाताने आप या मुलाला घ कवटाळून धरले होते. आप या
मुलासमोर अजन ू ही आप या शरीराची ढाल क न ती ठामपणे उभी होती.
 ‘काय िवल ण माता आहे!’
तो नाग मागे वळला. या या डो यांतन ू संतापाची फुि लंगे बाहे र पडत होती. याचे
शरीर ताठरले होते. याने आप या मुठी घ आवळून धर या हो या. गढ ू , भीितदायक शांत
वरात तो पुटपुटला, ‘‘आप या मुलाचं संर ण करतेय हणन ू तु ही एका मातेला इजा क
पाहताय?’’
या हळुवार आवाजातन ू मोठीच धमक बाहे र पडली होती. आप या राजघरा या या
अिभमानाची शेखी िमरवणा या या य या रोमारोमांत ही या आवाजाने भीतीची लाट
उसळली. मा याचे लांगल ू चालन करणा या या या दरबारी लोकांसमोर याला या नागासमोर
हार मानणे श य न हते. होळी नसतानाही तसे मुखवटे घालन ू वावरणा या काही ंग लोकां या
तुकडीमुळे आप याला ह या असले या मुलाला ने या या आप या उ े शापासन ू तो मागे हटणार
न हता. ‘‘हे माझं रा य आहे . मला हवं याला मी मा शकतो; जखमी क शकतो. यामुळे
तु हांला तुमचं हे छुपेपणानं भटकणं असंच गु ठे वायचं असेल, तर इथन ू चालते हा. तु हांला
आमची ताकद मािहती नाही....’’
‘आप या मुलाचं संर ण करतेय हणन ू तु ही एका मातेला इजा क पाहताय?’’
आता या या म डो यातही भीतीने वेश के यामुळे उ सेन त ध झाला. आप या
अनुयायांकडे पाह यासाठी तो मागे वळला. या नागा या आवाजातील छु या धमक ने तेही
भयभीत झाले होते.
आ याचा ध का बसले या िव ु नाने आप या महाराजाकडे पािहले. आप या
महाराजाने आपला आवाज एवढा चढव याचे याने तोपयत कधीच ऐकले न हते. कधीच नाही.
या नागाचा ासो छ्वास जड झाला होता. कराकरा वाजणा या दातांतन ू ासाचा आवाजही
बाहे र पडत होता. याचे शरीर संतापाने ताठरले होते.
...आिण यानंतर या नागाचा ासो छ्वास पु हा एकदा हळुवार होत िनयिमत होत
अस याचे िव ु नाने ऐकले. या या ते लगेच ल ात आले. या या महाराजाने िनणय घेतला
होता.
या नागाने आप या एका बाजू या यानात हात घालन ू एक लांब तलवार बाहे र
काढली. आप या शरीरापासन ू याने ती दूर धरली होती. आता तो कोण याही णी ह ला
करणार होता. कुजबुज या आवाजात याने हकूम सोडला, ‘‘आता गय नाही!’’
‘‘आता गय नाही!’’ ंगां या राजघरा या या या सैिनकांनी तेच श द आरो या ठोकत
उ चारले.
आप या महाराजापाठोपाठ यांनी मगध सैिनकांवर ह ला चढवला. या दुदवी मगध
सैिनकांवर ते अ रशः तुटून पडले. आता ितथे कोणाचीच गय न हती.
 करण ३
मगधचा पंिडत

नरिसंहा या मंिदरात जा यासाठी अितिथगहृ ातन ू पहाटेच िशव बाहे र पडला.

या याबरोबर भगीरथ, पाकु, यमंतक, नंदी आिण वीरभ होते.
मगध ही अयो ये या तुलनेत खपू च लहान नगरी होती. यापारी िकंवा ल करी यश
आिण यापाठोपाठ येणारे थलांत रतांचे ल ढे या सवापासन ू ते दूरच होते आिण यामुळेच
अ ापही पानांफुलांत आिण सुंदर झाडीम ये वसलेली ती एक सुंदर नगरी होती. यां याकडे
देविगरी माणे चंड, छाती दडपवन ू टाकणारी यं णा न हती आिण अयो ये माणे उ च कारचे
थाप यशा ही न हते. मा यामुळेच मेलुहा या राजधानी या कंटाळवा या मािणकरण,
मानांकन प त या आिण व ीप या राजधानीतील चंड गडबड ग धळा या दलदलीत ते तले
न हते.
शहरा या बाहे र या बाजल ू ा असले या भ य नरिसंह मंिदरात पोहोच यासाठी िशवाला
आिण या या अनुयायांना जेमतेम दीड तासाचा अवधी लागला. या महान मंिदरा या आवारात
िशवाने वेश केला. कोणताही संशियत मंिदरात नाही ना, याची कसन ू तपासणी के यानंतर
िशवा या सच ू नेनुसार, याचे अनुयायी बाहे रच थांबले.
मंिदराभोवती या चौरसाकृती जागेत बाग कर यात आली होती. भारता या
पि मेकड या सीमां या ब याच पलीकडे असले या भगवान ा या देशातील ती प ती होती.
या बागे या बरोबर म यभागी अ यंत सुंदर कारे रचना असलेले एक भ य कारं जे होते.
यािशवाय अ यंत गुंतागुंती या प तीचे कालवे काढ यात आले होते. क थानापासन ू च फुलांचे
ताटवे आिण गवत पसरले होते. यांची रचना अ यंत साधी; पण तरीही आ यकारकरी या
माणब होती. चंड िव तारा या या बागे या दूर या टोकाला नरिसंहाचे मंिदर होते. ते शु
संगमरवरात बांध यात आले होते. या या मु य सभागहृ ासमोर जा यासाठी एक अितभ य िजना
बांध यात आला होता. मंिदराचा मनोरा िकमान सुमारे स र मीटर उं चीचा होता आिण यावर देव
देवतांची िश पे कोर यात आली होती. संपण ू व ीप या संघरा याचे ोत यावेळी मगध या
अिधप याखाली होते, या कालखंडातच एवढे खिचक बांधकामाचे मंिदर बांधले गेले असावे,
यािवषयी िशवा या मनात ितळमा शंका न हती.
याने िज यावर आपली पाद ाणे काढली. िजना चढून तो वर गेला आिण याने मु य
मंिदरात वेश केला. ऐ यशाली चबुत यावर नरिसंहा या मत ू ची ित ापना कर यात आली
होती. भगवान ा याही आधी, हजारो वषापवू भगवान नरिसंहाचा अवतार होऊन गेला होता.
भगवान नरिसंहाची मत ू जर पण ू मनु याकृतीएवढी असती, तर ती अिधक शि शाली भासली
असती, अशा कार या िवचारात िशव गढून गेला होता. ती मत ू नको तेवढी उं च; हणजे सुमारे
आठ फूट उं चीची होती. या या िपळदार शरीरय ीने रा सांनाही कापरे भरले असते. याचे हात
असामा य िपळदार होते आिण बोटांना लांबलचक नखे होती. यामुळे भगवान नरिसंहा या नखे
नसले या हातातच फ श े असावीत, असा एक िवचार िशवा या मनात चमकून गेला.
मा देवा या चेह याकडे पाहताच िशव ि तिमत झाला. या या त डाभोवती ओठ होते
आिण ते क पनातीत मोठे होते. सवसामा य य माणे या या िमशांचे केस खाल या बाजल ू ा
झुकलेले न हते; तर मांजरा या िमशां माणे ते िफ कारलेले होते. याचे नाकही बेढब वाटावे,
एवढे मोठे होते. नाका या दो ही बाजन ू ा ती ण डोळे होते. आयाळी माणे याचे केस मानेवर
पसरलेले होते. यामुळेच भगवान नरिसंह हा माणसाचा देह असलेला; पण िसंहाचे म तक
असलेला पु ष अस याचे िदसत होते.
‘भगवान नरिसंह जर आज िजवंत असता, तर चं वंशीयांनी याला नाग हटले असते
आिण यामळ ु े ते याला घाबरले असते. यांनी याला प ू य मानले नसते. यां या िवचारांत काही
ससु ग
ं ती नाही का?’
‘‘सुसंगती हा हटवादी य चा स ुण आहे .’’
िशवाने वर पािहले. आपले िवचार कोणीतरी वाचू शकते, यामुळे तो चिकत झाला होता.
या खांबांआडून वासुदेव पंिडत कट झाला. तोपयत िशव या पंिडतांना भेटला होता,
या सवापे ा तो कमी उं चीचा होता. याची उं ची पाच फूटांहन थोडीशीच अिधक होती. मा इतर
सव बाबत त तो इतर सव वासुदेवां माणेच िदसत होता. याचे केस बफासारखे पांढरे शु होते
आिण याचा चेहरा वयोमानानुसार शु क होता. याने भग या रं गाचे धोतर आिण अंगव
प रधान केले होते.
‘‘तु ही कसं काय....’’
‘‘ते मह वाचं नाही,’’ िशवाचे वा य अधवट तोडत आिण आपले हात उं चावत तो पंिडत
हणाला. िशवाचे िवचार वाच यात तो कसा काय यश वी झाला, ते सांगणे याला फारसे मह वाचे
वाटत न हते.
यािवषयीचे संभाषण.....प ु हा कधीतरी....महान नीलकंठ.
आप या म तकातच या पंिडताचा आवाज आपण ऐकत आहोत, असे िशव शपथेवर
सांगू शकला असता. ते श द खपू दूर अंतराव न आ यासारखे तुटक होते. ते खपू च मुलायम
होते आिण फारसे प ही न हते. पण तो तर या यासमोर असले या पंिडताचा आवाज होता.
िशव िवचारम न झाला, कारण या पंिडताचे ओठ तर हलत न हते.
हे भगवान वासदु वे ा...........ही परदेशी य ..... भावी आहे.
िशवाला पु हा एकदा पंिडताचा आवाज ऐकू आला. तो पंिडत िकंिचत ि मत करत होता.
नीलकंठ याचे िवचार ऐकू शकत होता, असे ताे सांगू शकला असता.
‘‘तु ही याचं प ीकरण देणार नाही. होय ना?’’ िशवाने ि मत करत िवचारले.
‘‘नाही, त ू खरोखरच....अ ाप.... यासाठी तयार नाहीस.’’
 या पंिडताचे यि म व इतर पंिडतांसारखेच होते, परं तु याचे वतन मा न क च
वेगळे होते. हा पंिडत प व ा होता आिण तो उ ट होता. मा याचा उ टपणा हे तुपुर सर
न हता. या िविश पंिडता या वतनाचे ते सरळसरळ, प ितिबंब होते.
‘कदािचत पवू ज मी हा पंिडत चं वंशी असावा.’
‘‘मी वासुदेव आहे ,’’ पंिडत हणाला, ‘‘आज तरी माझी दुसरी कोणतीही ओळख नाही.
मी कोणाचा मुलगा िकंवा पती िकंवा िपता नाही आिण मी चं वंशीही नाही. मी फ वासुदेव
आहे .’’
प ु ष अनेक कारे ओळखला जातो, पंिडतजी!
या पंिडताने आपले डोळे बारीक केले.
‘‘तु ही ज मतःच वासुदेव हणन ू ज मला आहात का?’’
‘‘भगवान नीलकंठ, कोणीही ज मतःच वासुदेव हणन ू ज मत नसतो. तु ही ते पद
िमळवता. ती एक कारची पधा परी ा असते आिण या परी ेला कोणताही सय ू वंशी िकंवा
चं वंशी बसू शकतो. तु ही यात उ ीण झालात, तर तु ही इतर कोणीही असणं पण ू पणे थांबतं.
आप या यि म वा या इतर सग या ओळख चा तु ही याग करता. तु ही फ वासुदेव
बनता.’’
‘‘पण वासुदेव हणन ू आपला अिधकार थािपत कर यापवू तु ही चं वंशी होतात,’’
आपण फ वा तव सांगत अस या माणे ि मत करत िशव हणाला.
िशवा या हण याला दुजोरा दे यासाठी पंिडतानेही ि मत केले.
िशवा या मनात िक येक अनु रीत होते आिण यांची उ रे याला हवी होती. मा
या िविश वासुदेवाला िवचार यासाठी या या मनात एक सवात ठळक होता.
‘‘काही मिह यांपवू रामज मभम ू ी मंिदरातील वासुदेव पंिडताने मला सांिगतलं होतं, क
माझं काम दु ांचा िकंवा सैतानाचा संहार करणं हे नसन ू दु िकंवा सैतान हणजे काय हे
शोधन ू काढणं हे आहे ,’’ िशव हणाला.
वासुदेव पंिडताने आपली मान डोलावली.
‘‘ही क पना मी अ ापही पचवतो आहे . यामुळे यािवषयी मी िवचारणार नाही,’’
िशव पुढे बोलू लागला, “ याने आणखी जे काही सांिगतलं, यािवषयी मला मािहती हवी आहे .
सयू वंशी लोक पौ ष जीवनश आिण चं वंशी ण ै जीवनश आहे त. याचा अथ काय आहे ?
कारण या वा यांचा संबंध य िकंवा ी िकंवा पु ष या श दांशी आहे , असं मला वाटत
नाही.’’
‘‘यापे ा अिधक प पणे तुला यािवषयी समजणार नाही, मा या िम ा! तुझं बरोबर
आहे . पु ष िकंवा ी या श दांशी या श दाचं काहीही देणंघेणं नाही. सय ू वंशी आिण चं वंशी
यां या जीवनशैलीशी ते श द िनगिडत आहे त.’’
‘‘जीवनशैलीशी?’’
 ‘‘राजुकमार उ सेनाचा वध झाला?’’ भगीरथाने िवचारले.
‘‘होय, महाराज,’’ यमंतक हळुवारपणे हणाला, ‘‘माझा पण ू पणे िव ास असले या
ोताकडून ही बातमी मला समजली आहे .’’
‘‘भगवान राम आपलं र ण करो! आता आ हांला याचीच गरज आहे . राजा मह ला असं
वाटेल, क या ह येमागे अयो येचा हात आहे आिण यामुळे सड ू ा ीने तो कसा भडकून उठे ल, ते
तु ही जाणताच.’’
‘‘तो असा िवचार करणार नाही, अशी आपण आशा क या, महाराज,’’ यमंतक
हणाला, ‘‘ यािवषयी आपण अगदी शेवटी िवचार क .’’
‘‘ यांचे गु हे र आप या मागावर आहे त,’’ नंदी हणाला, ‘‘आपण नगरात वेश
के यापासन ू या आप या हालचाली आिण आपण कुठे गेलो, काय काय केलं यािवषयी
यां याकडे अहवाल असेल, याची मला खा ी वाटते. यामुळे आप यावर आरोप केला जाणार
नाही.’’
‘‘ यां यापैक दोघे जण,’’ आप या नजरे ने यां याकडे इशारा करत पाकु हणाला,
‘‘ते अगदीच नविशके िदसतात. या झाडामागन ू ही ते प िदसत आहे त.’’
भगीरथाने िकंिचत ि मत केले.
“तो सुराप न असू शकेल,’’ यमंतक हणाला, ‘‘ व ीपमधील येकालाच हे ठाऊक
आहे , क मगधचा राजपु िनदयी आहे . गादीवर ह क सांग यासाठी यानेच या ह येचा कट
केला असावा.’’
‘‘नाही,’’आपले डोळे बारीक करत भगीरथ हणाला, ‘‘राजा मह चा वारस
ठर यासाठी या पा तेहनही सुराप नकडे अिधक पा ता आहे आिण राजा मह या वभावात
इतर काहीही दोष असले, तरी अ य काही राजां माणे राजा मह लाही मतेिवषयी आदर आहे , हे
मला मािहती आहे . यामुळे सुराप नच रा याचा वारस आहे . यासाठी आप या भावाला ठार
मार याची याला काहीही आव यकता न हती.’’
‘‘पण आतापयत सावजिनक शोक कसा काय य केला गेला नाही?’’ पाकुने
िवचारले.
“ही बातमी ते गु ठे वत आहे त,’’ यमंतक हणाला, ‘‘का ते मला मािहती नाही.’’
‘‘उ सेना या मिृ तभोवती िनदान काही माणात तरी आदर िनमाण करता यावा,
यासाठी एखादी िव ासाह कथा गुंफ या या कामात ते य असावेत,’’ भगीरथ हणाला.
‘‘आप या वत: याच तलवारीने आ मनाश क न घे याएवढा तो मख ू ‘स म’ होता!’’
यमंतकाने मान डोलावली आिण तो पाकुकडे वळला. ‘‘मंिदरात एवढा वेळ
एकट्यानेच यतीत करावा, असं भंन ू ा का बरं वाटलं असावं? हे अगदीच परं परे हन वेगळं आहे .’’
‘‘कारण भू वतःही कमठ नाहीत. परं परांना िचकटून राहणारे नाहीत. पण मगधम ये
आपण यांची ओळख गु का ठे वत आहोत?’’
‘‘दंतकथेवर ा असणारा येक जणच नीलकंठाचा अनुयायी नाही, पाकु,’’
भगीरथ हणाला, ‘‘मगध या स या या राजाचा नीलकंठावर िव ास नाही आिण इथले नाग रक
राजाचे िन ावंत अनुयायी आहे त. यामुळे भच ू ी ओळख इथे गु ठे वणं हे च यो य आहे .’’
 ‘‘मानवाची ा यांशी तुलना केली, तर मानव कशामुळे खास, वेगळा ठरतो, हे तुला
मािहती आहे ?’’
‘‘कशामुळे?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘आपण सामुदाियकरी या काम करतो, ही व तुि थती आहे . सामाियक उि ा या
पतू तेसाठी आपण एकि तपणे काम करतो. आपण एकमेकाकडे ानाचं आदान दान करतो.
आधी या िपढी या पावलांवर पाऊल टाकून पुढची िपढी आपला वास सु करते; अगदी
ारं भापासन
ू नाही.’’
‘‘मला मा य आहे . पण समहू ानं काम करणारे आपण एकमेव नाही. ह ी िकंवा िसंह
यां यासारखे इतर ाणीही असंच करतात. पण आप या एवढ्या मोठ्या माणात असं कोणी
करत नाही.’’
‘‘होय. ते खरं आहे . पण नेहमीच ही गो सहकायािवषयी नसते. काही वेळा पधशीही
ितचा संबंध असतो. नेहमीच शांततेशी याचा संबंध नसतो. काही वेळा यु ाशीही याचा संबंध
असतो.’’
िशवाने ि मत केले आिण मान डोलावली.
‘‘ हणनू च यातला मह वाचा मु ा हणजे आपण मानव वैयि री या नग य आहोत,’’
तो पंिडत हणाला, “आपली ताकद आप या सवामधन ू वाहत असते. आपण सव जण या
प तीनं जगतो, या प तीतन ू ती वाहत असते.’’
‘‘होय,’’ िशवानेही दुजोरा िदला.
‘‘आिण हणन ू च जर आप याला एक जगायचं असेल, तर आपली जीवनशैली यो यच
असली पािहजे. बरोबर आहे ?’’
‘‘होय. आप याला एकमेकांना सहकाय कर यासाठी आिण पधा कर यासाठीही अशी
एखादी यो य प ती आप याकडे असली पािहजे.’’
‘‘जगात शेकडो कार या जीवनप ती आहे त, असं बहतेक लोक मानतात,’’ तो पंिडत
हणाला, ‘‘ येक सं कृतीलाच ती कोण या ना कोण या कारे एकमेवाि तीय आहे , असं वाटत
असतं.’’
िशवाने संमितदशक मान डोलावली.
‘‘पण लोकां या जीवनशैल ची जर तू छाननी केलीस, तर ितथे फ दोनच माग
िदसतात. पौ षीय आिण ण ै .’’
‘‘आिण या जीवनशैल चा अथ काय?’’
‘‘पौ षीय जीवनशैली हणजे काय ाबरहकूम जीवन. कोणता तरी महान नेता कायदे
बनवतो. कदािचत भगवान रामासारखा एखादा िव णू ते बनवतो िकंवा धािमक परं परे तन ू ते
कायदे बनलेले असतात. िकंवा लोक वतःच सामिू हक कायदे लागू करतात. पण पौ षीय प ती
िकंवा माग अ यंत प असतो. काय ात बदल करता येत नाहीत आिण यांची अंमलबजावणी
कठोरपणेच केली जाते. ितथे संिद धतेला थाराच नसतो. आयु यािवषयी अंदाज बांधता येतो,
कारण ितथे लोक काय ात जे सांिगतलं गेलं असेल, तसंच तंतोतंत वागतात. अशा जीवनशैलीचं
मेलुहा हे एक आदश उदाहरण आहे . ही जीवनशैली जगणारे लोक स य, कत य आिण स मान ही
आचारसंिहता पाळतच का जगतात, हे यातन ू प होतं. या यं णेत यश वी हो यासाठी अशा
कार या वतनाचीच गरज असते.’’
‘‘आिण ण ै ?’’
‘‘ णै जीवनशैली हणजे ‘श याश यतांवर बेतलेलं आयु य’ असतं. ितथे प रपण ू , शु
असं काही नसतं. फ का या पांढ या रं गात काहीच नसतं. आधीच ठरवले या काय ांनुसार
लोक वागत नाहीत; परं तु श याश यतांवर आधा रत असलेलं जे फळ या वेळी समोर येतं,
यानुसार ते वागतात. उदाहरणाथ, जो राजा स ेत राह याची उ चतम श यता असते, याचेच ते
अनुयायी बनतात. या णी अशा श यता बदलतात, याच णी यां या िन ाही बदलतात.
अशा समाजात काही कायदे असतील, तर ते लवचीक असतात. वेगवेग या वेळी एकाच
काय ांचे अथ या या वेळेनुसार वेगवेगळे लावले जाऊ शकतात. फ बदल हाच ि थर िकंवा
शा त असतो. व ीपसार या ण ै जीवनशैली या िवसंगतीम ये सहजपणे जगत असतात.
अशा यं णांम ये िनःसंशयपणे उ कटता, स दय आिण वातं य हे यशा या आचारसंिहतेचे घटक
असतात.’’
‘‘आिण या पैक कोणतीही जीवनशैली दुस या जीवनशैलीपे ा अिधक चांगली नसते?’’
‘‘सरळच आहे . या दो ही कार या सं कृती नांद या पािहजेत. कारण या दो ही
एकमेक चा तोल सांभाळून समतोल साधतात.’’
‘‘कसं काय?’’
‘‘पौ षीय सं कृती जे हा े वापयत पोहोचते, ते हा ती स माननीय, ि थर,
िव ासाह आिण ित या िविश काय ांचा संच या काळासाठी यो य असतो, या काळापुरती
यश वी ठरते. ितथे कायदे असतात, िश त असते आिण समाज आधीच िनि त केले या िदशेकडे
िनःसंिद धपणे वास करत असतो. आज या सय ू वंशीयांकडे पाहा. मा यावेळी पौ षीय
सं कृती नाकारली जाते, यावेळी भयानक ोभ उसळतो. अराजक माजतं. ती अितरे क आिण
कमठ बनते. जे वेगळे लोक असतात, यां यावर ते ह ला करतात. यांना आप या ‘स या’कडे
ते ‘वळव’ू पाहतात. यातन ू िहंसाचार आिण ग धळ उद्भवतो. यावेळी युगांतर होतं, िवशेषतः
यावेळी हे घडतं. पौ षीय जीवनशैलीसाठी बदल वीकारणं अ यंत अवघड असतं. पौ षीय
सं कृती लोकांना जबरद तीने िश तीचं पालन करायला लावतात. यावेळी ते बलवान असतात,
यावेळी यां या िश तीचं वागत होतं मा यांना उतरती कळा लागते, यावेळी ही िश त
गुदमरवणारी ठरते. असुर हे पौ षीय जीवनशैलीचे अनुयायी होते. यावेळी यां या श ीण
होऊ लाग या, यावेळी यांना अशाच कार या सम यांना त ड ावं लागलं.’’
‘‘ हणजेच ोभामुळे नैरा यातनू जे हा बंडखोरांचा ज म होतो; यावेळी खैण प तीला
खुलेपणानं ता या हवेत ास घेता येतो.’’
‘‘अगदी बरोबर. सव कार या िभ नतांना, वेगळे पणाला ण ै जीवनशैली सामावन ू
घेते. िविवध कार या ा आिण िव ास असलेले लोक शांततेने एकमेकांसोबत नांदू शकतात.
आपलं ‘स य’ कोणीही एकमेकांवर लादू शकत नाही. िविवधता आिण वातं य यांचा ितथे उ सव
असतो. यामुळे नावी यपण ू सज ृ नशीलता आिण जोमदार उ साह यांचा उदय होतो आिण याचा
समाजाला फायदा होतो. देव हे ण ै जीवनशैलीचे अनुयायी होते. यांनी असुरांचा पराभव केला,
यावेळी या सग या गो ी समाजात आण या. मा नको इतकं वातं य िमळालं, क ण ै
जीवनशैली बेताल बनते. ाचार आिण बाहे र यालीपणाला ऊत येतो.’’
‘‘ यानंतर लोक पु हा एकदा पौ षीय िश तीचं वागत करतात.’’
‘‘होय. देवां या ण ै जीवनशैलीचा भू रामा यावेळी हास सु झाला होता. यावेळी
देशात ाचार बोकाळला होता. अनैितकता, अनाचार आिण दुगुणीपणा सगळीकडे पसरला
होता. लोकांना िश त आिण सौज य लाभावं हणन ू आटािपटा सु होता. भरू ामानं नत ू न
पौ षीय जीवनशैली िनमाण क न या गो ी आचरणात आण या. अकारण होणारी बंडखोरी
रोख यासाठी, मोठ्या शहाणपणानं यानं देवां या जीवनशैलीला तु छ लेखलं नाही. आप या
रा यप तीला यानं फ एक नवीन जीवनशैली असं हणन ू ितला ‘सय ू वंशी माग’ असं नाव
िदलं.’’
‘‘पण पौ षीय आिण ण ै प ती फ सं कृत या बाबतीतच असतात, असं तु हांला
खरं च वाटतं का?’’ िशवाने िवचारले. ‘‘ येक पु षात आिण ीतही या प ती वसत नाहीत
का? येका या अंतरं गातच थोडीफार सय ू वंशी आिण थोडीफार चं वंशी शैली नांदत नसते का?
य या कार या प रि थतीला सामोरी जाते, या प रि थतीवर य या अंतरं गावर
पडणारा या जीवनशैल चा भाव अवलंबन ू असतो का?’’
‘‘होय. तुझं हणणं बरोबर आहे . पण बहतेक लोकांवर पौ षीय िकंवा ण ै यांपकै
कोण या तरी एका गुणधमाचं वच व असतं.’’
िशवाने मान डोलावली.
‘‘तुला या दो ही जीवनशैल िवषयी मािहती अस याची गरज होती, कारण एकदा का तू
दु ाचा िकंवा सैतानाचा शोध घेतलास, क तुझा संदेश तुला काळजीपवू क मोजन ू मापनू शद
वाप नच तू यां याशी बोलशील यांना ावा लागेल. सय ू वंश ना तुला एका प तीनं पटवन ू
ावं लागेल आिण चं वंश ना याहन अगदी िभ न अशा प तीनं दु ांिव या या लढ्यािवषयी
पटवन ू ावं लागेल.’’
‘‘मला यांना या गो ी पटवन ू दे याची गरजच काय? सय ू वंशी िकंवा चं वंशी या
दोह पैक कोणाहीकडे धैय आिण धाडसाची कमतरता आहे , असं मला अिजबात वाटत नाही.’’
‘‘याचा धाडसीपणाशी काहीही संबंध नाही, मा या िम ा! एकदा यु सु झालं, क
मगच धाडसाची गरज असते. मा सु वातीला सैतानाशी िकंवा दु ांशी दोन हात कर यासाठी
तुला लोकांची मनं वळवावी लागतील. सैतानाशी असलेली आपली जवळीक यांनी सोडून ावी
हणन ू तुला यां यावर भाव टाकावा लागेल.’’
‘‘सैतानाशी जवळीक?’’ आ याने थ क झालेला िशव ओरडला. ‘‘पिव त याची
शपथ! पण सैतानाशी कोणीही का जवळीक राखेल?’’
पंिडताने ि मत केले.
 िशवाने उसासा सोडला. ‘‘आता काय? आता या णी हे संभाषण थांबव यासाठी
तुम याकडे कोणतं प ीकरण आहे ? माझी अ ाप तयारी झालेली नाही?’’
पंिडत जोरात हसला. ‘‘मी आताच तुला यािवषयी प ीकरण देऊ शकत नाही. हे
नीलकंठा, तू खरोखरच समजन ू घेऊ शकणार नाहीस आिण यावेळी तुला सैतान सापडे ल,
यावेळी समजन ू घे यासाठी तुला मा या प ीकरणाची गरजच भासणार नाही. जय गु
िव ािम . जय गु विस .”
 करण ४
सव च देदी यमान काशाची नगरी

‘‘राजकुमार सुराप न?’’ चिकत झाले या भगीरथाने िवचारले, ‘‘इथे?’’

‘‘होय, महाराज.’’ िचंता त यमंतकाने सांिगतले.
भगीरथ िशवाकडे वळला. नीलकंठाने मान डोलावन ू संमती िदली.
अयो येचा राजकुमार यमंतकाकडे वळला. ‘‘राजकुमार सुराप नला आत पाठवा.’’
णभरातच एक बाबदार, आ मक यि म व आत आले. उं च, िपळदार शरीरय ी,
काळा वण असलेला सुराप न तेल लावन ू टोके वर या बाजल ू ा वळवले या िमशांना पीळ देत आत
िशरला. उ म िनगा राखले गेलेले याचे लांब केस डो या या मानाने मोठ्या भासणा या; पण
तरीही सुंदर िदसणा या डो यावर या मुकुटाखाली ळत होते. तपिकरी िपव या रं गाचे धोतर
याने प रधान केले होते आिण या या अंगावर पांढरे अंगव होते. चं वंशी राजघरा यांचा
िवचार करता, याने बरे च सौ य रं ग वापरले होते. ि यांना अिभमाना पद वाटणा या यु ातील
वारांचे, जखमांचे अनेक ण या या शरीरावर जागोजागी िदसत होते.
तो सरळ चालत िशवाकडे गेला. आप या गुड यावर बसत याने नीलकंठा या पायांवर
आपले डोके टेकले आिण तो हणाला, ‘‘ भ,ू अखेरीस तु ही भरतवषात दशन िदलं, हा आमचा
स मान आहे .’’
आ यचिकत होऊनही पाय मागे न घे याएवढे संगावधान िशवाकडे होते, कारण
याने तसे केले असते, तर ते सुराप नला अपमाना पद वाटले असते. याने सुराप नला
दीघषायु याचा आशीवाद िदला. ‘‘आयु यमान भव, राजकुमार. मी कोण आहे , हे तुला कसं काय
कळलं?’’
‘‘दैवी काश गु ठे वता येणे श य नसतं, भ,ू ’’ सुराप न हणाला. यानंतर
भगीरथाकडे वळून पाहत तो हणाला, ‘‘मग तु ही वतःला िकतीही पड ांमागे झाकून
ठे व याचा य न करा!’’
भगीरथाने ि मत केले आिण सुराप नकडे पाहन याने मान डोलावली.
‘‘मला तु या बंधिू वषयी समजलं.’’ िशव हणाला, ‘‘मी यािवषयी शोक य करतो.’’
यामाग या कळव याची भावना सुराप नपयत पोहोचली, तो काहीच बोलला नाही.
याने न पणे वाकून नम कार केला आिण िवषय बदलला. ‘‘अनेक वषापासन ू ती ा
असले या नीलकंठा या इथे झाले या आगमना यावेळी थाटामाटात, समारं भपवू क वागत केलं
गेलं नाही, याब ल मी आपली मा मागतो. पण माझे िपताजी थोडे से दुरा ही आहे त.’’
‘‘ठीक आहे . आतापयत माझा स मान केला जावा, असं काही मी केलंय असं मला वाटत
नाही. तू या उ े शानं इथे आला आहे स, यािवषयी आपण का बोलत नाही आहोत, सुराप न?’’
‘‘ भ,ू तुम यापासन ू कोणतीही गो गु राह शकत नाही, असं मला वाटतं. माझा बंधू
काही िदवसांपवू च या या शरीरर कांसह जंगलात मारला गेला आहे . हा अमानुष कट अयो येने
रचला आिण िनदयीपणे तो अमलात आणला, असं मानलं जात आहे .’’
‘‘मी तुला खा ी देतो, क आ ही हे दु कृ य केलेलं नाही.....’’ भगीरथ आणखीही काही
ू याला शांत राह याचा इशारा केला.
बोलणार होता; परं तु सुराप नने हात उं चावन
‘‘राजकुमार भगीरथ, मला ते मािहती आहे ,’’ सुराप न हणाला, ‘‘ या या म ृ यिू वषयी
मला वेगळीच श यता वाटते आहे .’’
सुराप नने आप या कमरे ला बांधले या थैलीत हात घातला आिण ित यातन ू ंगांची
सुवणमु ा बाहे र काढली. लोकनायक असले या नागाकडून िशवाने जी मु ा ा केली होती,
अगदी तंतोतंत तशीच ती मु ा होती.
‘‘ भ,ू ’’ सुराप न हणाला, ‘‘मा या बंधू या शरीराजवळ मला हे सापडलं. तु ही
अयो येत असताना अशाच कारची सुवणमु ा तु हांला एका नागाजवळ सापडली होती, असं
मला वाटतं. ही मु ा या मु े सारखीच आहे का?’’
भगीरथ सुराप नकडे ध का बस या माणे पाहातच रािहला. नीलकंठाला सापडले या
या मु े िवषयी सुरामप नला मािहती होते, हे ऐकून तो आ याने थ क झाला होता. सुराप न
आप या वत: या हे रांचे जाळे तयार करत अस या या अफवा ख याच अस या पािहजेत, हे
या या ल ात आले. मगध या धाडसी, परा मी हे रखा याहन वेगळी यं णा सुराप नने तयार
केली होती तर!
िशवाने सुराप न या हातातन ू ती सुवणमु ा घेतली. ती पाहताच याचे शरीर ोधाने
ताठरले. ‘‘तो आगळ उं दीर पकडला गेला आहे , असं मला वाटत नाही,’’
िशवाने त काळ य केले या या िति येमुळे सुराप न चिकत झाला. ‘‘नाही. भ,ू
माफ करा, पण तो पकडला गेला नाही. तो या िबळातन ू बाहे र आला होता, याच िबळात पु हा
लु झाला असेल, असं मला वाटतं.’’
िशवाने ती मु ा पु हा सुराप नकडे िदली. तो शांत होता.
सुराप न भगीरथाकडे वळला. ‘‘मला फ एवढीच खा ी क न यायची होती,
राजकुमार, नाग लोकां या दहशतवादी ह यापासन ू मगधचं मोठ्या शौयानं संर ण करताना
मा या बंधन ू ं, राजकुमार उ सेनानं आपले ाण खच घातले, असं आता मा या िप याला मी सांगू
शकेन. अयो येचा या याशी सुतराम संबंध नाही, असंही मी यांना सांगेन. चं वंशी सा ा या या
दोन आधार तंभांम ये िन कारण यु हावं, असं तु हांलाही वाटत नसेल, यािवषयी माझी खा ी
आहे िनदान सय ू वंश कडून आपली एवढी चंड हानी झालेली असताना तरी अशा कारचं यु
हावं, असं तु हांला न क च वाटणार नाही.’’
अखेरचे वा य उपहासगभ होते. धमखेत इथे झाले या संहारक यु ाचे नेत ृ व
अयो येकडे अस यामुळे चं वंशीयांम ये अयो येची मान शरमेने खाली झाली होती.
 “तु या श दांनी माझी ती वेदना कमी झाली, राजकुमार सुराप न,’’ भगीरथ हणाला,
‘‘मगधबरोबर आ हांला नेहपण ू , मै ीचे संबंधच ठे वायचे आहे त, यािवषयी मी तुला खा ी देतो.
तु या बंधू या अकाली म ृ युिवषयी मी अयो येतफ अिधकृतरी या शोक य करतो.’’
सुराप नने न पणे मान डोलावली. तो पु हा झुकले या ि थतीतच िशवाकडे वळला.
‘‘ भ,ू तु हांलाही नागांना पकड याची ती इ छा आहे . या िविश रा सािव यावेळी यु
होईल, यावेळी मला आप या सेवेची संधी ावी, अशी मी आप याला िवनंती करतो.’’
िशवाने चिकत होऊन िवचारम न होत सुराप नकडे पािहले. आप या बंधवू र आपले ेम
आहे िकंवा याला आप या बंधू या म ृ यच ू ा सड
ू यायचा आहे , अशा कारची कोणतीही िति या
तोपयत सुराप नने य केली न हती.
‘‘ भ,ू तो कसाही असला,’’ सुराप न हणाला, ‘‘तरीही माझा बंधू होता. या या
र पाताचा बदला मी घेतलाच पािहजे.’’
‘‘ या नागाने मा या बंधच ू ाही बळी घेतला आहे , सुराप न,’’ िशव हणाला. मेलुहाचे
मुख संशोधक बहृ पती यां यािवषयी िशव बोलत होता. तो यांना आप या बंधू माणेच मानत
होता. ‘‘यो य वेळी मी तुला यु ासाठी नकोच पाचारण करे न.’’

िशवा या ता याने मगधचा शांतपणे िनरोप घेतला. मेलुहा िकंवा व ीप या दोन

नगरांतनू याला िनरोप दे यासाठी मोठ्या समारं भांचे आयोजन कर यात आले होते, या माणे
मगधम ये घडले न हते. मगध या बहतेक लोकांपासन ू याचे आगमन आिण थान या दो ही
बाबी गु ठे व यात आ या हो या. नीलकंठाने नगरी सोड यापवू या यािवषयीचा आदर य
कर यासाठी आिण याला िनरोप दे यासाठी सुराप न मा मगध या बंदरात गु पणे जातीने
उपि थत रािहला होता.
मेलुहा या मािणत प त नुसार, मेलुहा या आरमारी सुर ा दलाची रचना कर यात
आली होती. मु य जहाजात नीलकंठ आिण याचे सहकारी होते. या जहाजाला चारही िदशांनी
चार सुर ा जहाजांनी वेढलेले होते. अशा कारे संर णात तो वास सु होता. यामुळे
कोण याही िदशेने ह ला झाला, तरी नीलकंठा या जहाजापयत ह लेखोरांना पोहोचच ू न देता
यां यावर तुटून पड यासाठी ती रचना अगदी यो य होती. समोर या बाजन ू े नीलकंठा या
जहाजाचे र ण कर यासाठी पुढ या बाजल ू ा असले या जहाजाला मंद गतीने माग मणा करावी
लागत होती. मा गरज पडलीच तर िशवा या जहाजाला म यभागातन ू िनसटून जाता यावे आिण
संकटापासनू सुटका क न घेता यावी, एवढी मा या जहाजाची गती न क च जलद होती. या
मु य जहाजाचा मुख हा चं वंशी सरदार होता आिण तो वेड्यासारखा जबरद त वेगाने आपले
जहाज हाकत होता. कदािचत जहाज हाक यातील आप या कौश याचे याला दशन करायचे
असावे. यामुळे पुढचे जहाज आिण याचे जहाज यां या गतीम ये फरक पडत होता. मु य जहाज
जहाज मु य जहाजा या क ानाला सात याने भोगा वाजवन ू पावते राला सावध करावे लागत
होते आिण या या जहाजाचा वेग कमी कर याची सच ू ना ावी लागत होती.
या अकाय मतेमुळे कंटाळले या पावते राने मु य जहाजावर ये याचा िनणय घेतला.
नौदल संर ण रचनेिवषयी चं वंशी क ानाला दोन, चार ाथिमक धडे दे याचे याने ठरवले.
आप या हातातील कामाचा िवचार करत असले या पावते राला आनंदमयीनेही काही गढ ू
कारणामुळे मु य जहाजाव न वास कर याचा िनणय घेत याचे समज यावर वाईट वाटले.
‘‘आपण एवढे हळूहळू का बरं चाललोय?’’ आनंदमयीने िवचारले.
पावते र जहाजा या पुढ या भागात असले या न ीदार कठड्याव न मागे वळला. ती
या या बाजल ू ाच िचकटून उभी अस याचे या या ल ात आले न हते. कठड्याला पाठ टेकवन ू
ती उभी रािहली होती. ित या कोपरांचा कठड्याला िनसटता पश होत होता. आपला एक पाय
ितने कठड्या या खाल या भ कम भागावर ठे वला होता. ित या उ या राह या या तशा
प तीमुळे मुळातच लहान असलेले ितचे धोतर ित या उज या पाया या ब यापैक वर सरकले
होते. िशवाय ितचा उरोभागही उ मादकपणे पुढे आला होता. काही कारणाने पावते र अ व थ
झाला होता. तो पुढे पाऊल टाकू शकला नाही. तो थोडासा मागे सरकला.
‘‘ही नौदलाची संर क रचना आहे , राजकुमारी,’’ पावते र हणाला. अंकगिणत
समजन ू घे याची कुवत नसले या एखा ा लहान मुलाला िकचकट अंकगिणत समजावन ू सांगावे,
तशा कारे तो बोलत होता. ‘‘ते सगळं तु हाला समजावन ू सांगायचं हटलं, तर माझं संपण ू
आयु य मला घालवावं लागेल.’’
‘‘तू मला तु याबरोबर संपण
ू आयु य घालवायला सांगतो आहे स, का रे थेरड्या?’’
पावते राचा चेहरा लालेलाल झाला.
‘‘बरं ते जाऊ दे,’’ आनंदमयी हणाली, ‘‘मला मा सा या ाथिमक बाबी तु हाला
सांग यासाठी पण ू आयु य घालव याची गरज नाही. आप या आघाडी या जहाजाचा वेग इतका
मंद ठे व यापे ा मु य जहाजापासन ू या जहाजापयत यो य लांबीचा दोरखंड बांधन ू टाका.
यानंतर एका सैिनकाला जहाजा या पुढ या भागात नेमा. दोरखंड पा यात बुडू लागला, क तो
सचू ना देईल. मु य जहाज खपू च मंद गतीनं चाललं आहे , असा याचा अथ असेल. जर दोरखंड
खपू च ताणला जाऊ लागला, तरी सैिनक यािवषयी सच ू ना देईल. यामुळे आघाडीचं जहाज
आपला वेग कमी करे ल.’’
आनंदमयीने आपले केस सरळ कर यासाठी आप या केसांव न हात िफरवला. ‘‘तुमचा
वेळही याहन अिधक चांगला जाईल आिण या कंटाळवा या छोट्याशा खो यांमधन ू माझीही सुटका
होईल आिण मी काशी या अिधक आरामदायक राजवाड्यात लवकर पोहोचेन.’’
ित या या त लख सच ू नेने पावते र चिकत झाला. ‘‘ही अगदी हशारीची सच ू ना आहे !
मी तातडीने या आदेशाचं पालन करायला क ानाला सांगतो.’’
आनंदमयीने आप या नाजक ू हाताने पावते राला मागे ओढले. ‘‘एवढी काय गडबड
आहे पावा? आणखी थोड्याशा णां या िवलंबानं काही आकाश कोसळणार नाही. मा याबरोबर
थोडा वेळ बोला.’’
आप या नावाची मोडतोड ऐकून आिण आनंदमयीने हात घ पकड याचे ल ात
आ याने पावते राचा चेहरा चांगलाच लाल झाला. याने ित या हातांकडे वाकून पािहले.
 आनंदमयी या कपाळावर आठ्या पड या. ितने आपले हात मागे घेतले. ‘‘ते घाणेरडे ,
अ व छ नाहीत, सरदार!’’ ती हणाली.
‘‘मला तसं सुचवायचं न हतं, राजकुमारी!’’
‘‘मग काय?’’ आनंदमयीने िकंिचत कठोर वरात िवचारले.
‘‘मी ीला पश क शकत नाही, राजकुमारी. िवशेषतः तु हाला नाही. मी ज मभर
चारी राह याची शपथ घेतली आहे .’’
आनंदमयी ते ऐकून ि तिमत झाली. तो जणू काही एखा ा पर हाव न आलेला ाणी
असावा, तशी ती या याकडे पाह लागली. ‘‘थांबा, थांबा! हणजे तु हांला असं हणायचंय का,
क तु ही १८० वषाचे चारी आहात?’’
पणू पणे अयो य कारे सु असले या या संभाषणाने पावते र िख न झाला. तो
दुसरीकडे वळला आिण झपाट्याने िनघन ू गेला. इकडे आनंदमयी मा जोरजोरात िखदळू
लागली.

िव ु नला कोणा या तरी पावलांची चाहल लागली. याने लगेच आपली तलवार
उपसली आिण आप या सै या या तुकडीलाही याच माणे तलवारी यानातन ू काढून स ज
राह याचा आदेश याने इशा यानेच िदला.
उ सेन आिण या या सैिनकांचा वध के यानंतर मगध या दि णेकडे असले या
जंगलात यां या सै याची तुकडी गेली होती. तो नाग गंभीर जखमी झाला होता आिण दूरपयत
वास कर या या प रि थतीत न हता. या नागा या आयु याला धोका िनमाण होऊ नये, अशा
बेताने श य ितत या जलद गतीने यांनी वास केला. संत मगध सैिनक आप या
राजकुमारा या मारे क यांचा शोध घे यासाठी िजवाचे रान करत होते. या भागाची कसन ू
तपासणी केली जात होती.
आप याला येत असलेला पावलांचा आवाज मगध या सैिनकांचा नसावा, अशी िव ु न
मनोमन आशा करत होता. याचा महाराज लढ या या िकंवा पलायन कर या याही ि थतीत
न हता.
‘‘आप या तलवारी यान करा, मख ू ानो,’’ एका खंबीर खैण आवाजात आ ा िदली
गेली. ‘‘मला जर तु हाला खरोखरच मारायचं असतं, तर तुम या तलवारी तु ही यानातन ू बाहे र
काढ याआधीच मी तु हा सग यांना ठार केलं असतं.’’
िव ु नला या कुजबुज या आवाजाची ओळख पटली न हती. कदािचत दीघ
वासाचा आलेला शीण िकंवा कडा याची थंडी यांमुळे तो आवाज घोगरा वाटत होता. मा याने
बोल याची ढब न क च ओळखली होती. याने आपली तलवार खाली केली आिण णाम केला.
झाडांआडून नागांची राणी बाहे र पडली. ितने आप या घोड्याचा लगाम हातात ध न
याला हळूहळू आप यामागन ू आणले होते. ित यामागे ितचा िव ासू पंत धान, काकाटक आिण
ितचे प नास राज शरीरर क होते.
‘‘मी तु हांला फ एकच साधी गो करायला सांिगतली होती,’’ राणी
फु कार यासारखी रागाने हणाली, ‘‘तुम या महाराजाचं तु ही र ण क शकत नाही? ही
एवढी अवघड गो आहे का?’’
‘‘महाराणी,’’ उदास झालेला िव ु न हणाला, ‘‘प रि थती अचानकच
हाताबाहे र......’’
‘‘ग प बस!’’ राणी कडाडली. आप या घोड्याचा लगाम ितने एका सैिनका या हातात
िदला आिण जंगला या म यभागी असले या मोक या भागात उभारले या पांढ या तंबक ू डे ती
लगबगीने गेली.
या छोट्याशा तंबतू ितने वेश केला आिण आपला मुखवटा दूर केला. गवता या
िबछा यावर ितचा भाचा, लोकनायक झोपला होता. या या शरीरावर सव पट्ट्या बांधले या
हो या. याचे शरीर अश आिण गळून गे यासारखे िदसत होते.
राणीने िचंता त नजरे ने आप या भा याकडे पािहले. ितचा आवाज एकदम मायाळू
झाला. ‘‘आता आपण आिदवासी जमात शीही युती केली आहे का?’’
या नागाने आपले डोळे उघडले आिण ि मत केले. तो हळुवार आवाजात कसाबसा
पुटपुटला, ‘‘नाही, महाराणी.’’
‘‘मग परमा याचं नाव घेऊन एका जंगली य साठी तू तुझं वत:चं आयु य धो यात
का बरं घातलंस? तू मला एवढ्या यातना का बरं देतो आहे स? मा या वाट्याला आधीच पुरेसं दुःख
आिण यातना आले या नाहीत का?’’
‘‘मला माफ कर, मावशी. पण तु या मोठ्या काळजी या ोताची मी आधीच यो य ती
काळजी घेतलेली नाही का?’’
‘‘होय. तू घेतलीयस. आिण फ याच एकमेव कारणामुळे मी तु यासाठी एवढया
दूरव न धडपडत आले आहे . सवनाग लोकांची भ तु यावर जडलेली आहे . पण तुझं कम
अजन ू ही पण ू झालेलं नाही. तू आणखी ब याच गो ी कर याची गरज आहे आिण जी गो
चुक ची आहे , असं तुला वाटतं, ती कर यापासन ू एखा ा राजघरा यातील काट्याला पराव ृ
करणं ही या यादीतील उ च बाब नाही. अनेक ितर करणीय राजे आिण राजघरा यातील
लोकांनी हा देश भरलेला आहे . ते यां या लोकांचा गैरवापर करतात. तू या येकाबरोबर यु
करणार आहे स का?’’
‘‘ही गो एवढी साधी नाही, मावशी.’’
‘‘होय. ती एवढीच साधी आहे . मगधचा राजकुमार काहीतरी चुक ची गो करत होता.
पण कोणती ना कोणती चुक ची गो करणा याला यापासन ू पराव ृ करणं हे तुझं कत य नाही.
तू काही भगवान नाहीस.’’
‘‘बैलां या शयतीसाठी तो एका मुलाचं अपहरण कर याचा य न करत होता.’’
राणीने सु कारा सोडला. “हे सव घडतंय. हजारो मुलां या बाबतीत हे घडतंय. .
बैलां या शयती हा एक सांसिगक रोग आहे . ते एक कारचं यसन आहे . तू िकती जणांना
रोखणार आहे स?’’
 ‘‘पण तो तेवढ्यावरच थांबला न हता,’’ तो नाग ीण आवाजात हणाला, ‘‘ या
मुला या मातेला तो मारणार होता, कारण आप या मुलाचं ती संर ण करत होती.’’
राणीचे शरीर ताठरले. ित या मनात जबरद त संताप उ प न झाला.
‘‘अशा कार या माता सं येनं जा त नाहीत,’’ तो नाग भावनािववश होत हणाला,
‘‘अशा मातांना संर ण िदलंच पािहजे.’’
‘‘ब स! पुरे झालं! ते सगळं िवस न जा, असं मी तुला िकती वेळा सांिगतलंय?’’
राणीने चटकन आप या चेह यावर मुखवटा घातला आिण ती झपाट्याने बाहे र पडली.
ित या सैिनकांनी माना झुकव या हो या. ित या भयावह ोधाने ते भयभीत झाले होते.
‘‘काकाटक!’’
‘‘आ ा महाराणी!’’
‘‘आपण तासाभरातच िनघतो आहोत. आप या देशात परत चाललो आहोत. स ज
हा!’’
लोकनायक वास कर या या ि थतीत न हता, हे काकाटकाला चांगलेच मािहती होते.
‘‘पण महाराणी......’’
राणी या ाण गोठवणा या ती ण ि ेपाने याचे पुढील श द मनात या मनातच
िव न गेले.

सुमारे तीन आठवड्यांहन अिधक काळानंतर िशवाचे आरमार सवा च देदी यमान
काश असले या काशी शहराजवळ पोहचले. पिव गंगा नदी या वळणा या िनकट हे शहर
वसले होते. पु हा पवू कडे वाह लाग याआधी गंगा नदी िजथे थोडीशी उ रे कडे वळत होती, ितथेच
हे वळण होते. आकाशातन ू पािहले असता हे वळण चं वंश या राजमु े ची हणजेच अधचं ाची
अनुभत ू ी देत असे. हणन ू च व ीपवासीयां या ीने काशी हे च चं वंश चे अिधक नैसिगक
शहर होते.
काशीची वत:ची महतीही होती. नदी या पि मेकडील वळणांम ये हे शहर वसव यात
आले होते. याचे पवू कडचे काठ मोकळे सोड यात आले होते. जो कोणी काशी या पवू कडील
बाजलू ा आपले िनवास थान बांधतो, याला भयानक दुदवा या फे यात अडकावे लागते, अशी
समजत ू होती. काशी या राजप रवाराने यामुळे पवू कडची संपण ू जागा िवकत घेतली होती.
चुकूनसु ा कोणाला देवां या रोषाला बळी पडावे लागू नये, अशी यामागची भावना होती.
िशवाचे जहाज जसजसे दंतकथा बनन ू गेले या अ सी घाटाकडे िकंवा एटी या मु य
बंदराकडे जाऊ लागले, तसा या भरभराटीला आले या सम ृ शहरातील घाटा या पाय यांवरील
गद तन ू एखा ा समारं भासाठी वाजव या माणे ढोल वाजव याचा आवाज ऐकू येऊ लागला.
वागता या आरतीचे सरू कानांवर पडू लागले.
‘‘हे एक सुंदर शहर आहे ,’’ आप या गभार पोटाव न हात िफरवत सती हणाली.
 िशवाने ित याकडे पाहन ि मत केले. याने ित या हाताचे ेमाने चुंबन घेतले. यानंतर
याने ितचा हात आप या छातीजवळ घ ध न ठे वला. ‘‘कोण या तरी अनाकलनीय कारणामुळे
मला असं वाटतंय, क आप या मुलाचा ज म इथेच हावा. मला हे शहर घरासारखं वाटतंय.’’
सतीने ि मत केले आिण ती हणाली, “होय. याच िठकाणी आप या मुलाचा ज म झाला
पािहजे.’’
अगदी दूरव नही आप या हातातील िनरांजनांची ता हणे उं चाव यासाठी धडपडणारे
अयो येचे अनेक सरदार आिण राजघरा यातील य भगीरथाला प िदसत हो या. आप या
दजाचा आिण घरा याचा फलक यवि थत उं च न धर याब ल ते आप या कौटुंिबक सेवकांवर
ओरडत होते. आप याकडे महादेवाचे ल जावे आिण याने आप यावर कृपा करावी अशी यांची
इ छा होती. मा नीलकंठाला आणखी कोणती तरी असामा य गो ितथे आढळली.
‘‘भगीरथ,’’ िशव डावीकडे वळत हणाला, ‘‘या शहराला तटबंदी नाही. पिव त याची
शपथ, पण या शहराला कोण याही कारचं संर ण का नाही?’’
‘‘हां. यामागे एक दीघ कहाणी आहे , भ,ू ’’ भगीरथ हणाला.
‘‘जगातला सगळा वेळ मा याकडे आहे . मला ती सगळी गो सांग. कारण मी संपण ू
भरतवषात पािहले या यांपक ै हे सवािधक आ यकारक य आहे .’’
‘‘ठीक आहे , भ.ू ही कथा अ सी घाटावर सु होते. आपण आता ितथेच उतर या या
बेतात आहोत.’’
‘‘हंऽऽ!’’
‘‘घाटाला ऐंशी पाय या आहे त, हणन ू हे िविश नाव याला िमळालेलं नाही. इथन ू
जवळूनच वाहणा या अ सी ओढ्यामुळेही याला हे नाव िमळालेलं नाही. या घाटावर िद या
गेले या बळ मुळे या घाटाला हे नाव पडलं आहे . खरं हणजे फ एका िदवसात इथे ऐंशी बळी
िदले गेले.’’
‘‘ भू रामानं कृपा करावी,’’ सती भयचिकत होत हणाली, ‘‘ते दुदवी लोक कोण
होते?’’
‘‘ते दुदवी न हते, देवी,’’ भगीरथ हणाला, ‘‘इितहासातील ते सवािधक वाईट गु हे गार
होते. असुर राजघरा यातील ऐंशी सद यांना भगवान ाने इथे यु ातील गु ांब ल म ृ युदंड
िदला होता. देव आिण असुर यां यातील ते मोठे तुंबळ यु न हते, असे अनेक जण मानतात. परं तु
ाने िदलेला याय हा भगवान होता. आप या मुख ने यांअभावी असुरांचं देवांिव चं बंड
यानंतर थंडावलं.’’
‘‘आिण नंतर?’’ िशवाने िवचारले. याला अयो येतील वासुदेव पंिडताने केलेले कथन
आठवले.
असरु दु होते असं कोणी सांिगतलं?
‘‘आिण नंतर काहीतरी िविच गो घडली. यानंतर लवकरच इितहासातील महान
आिण भयावह यो ा ठरले या भगवान ाने िहंसाचाराचा याग केला. देव–असुर यु ात
महाभयानक संहार घडवणा या दैवी अखांवर यानं बंदी घातली. या आ ेचा भंग करणा याला
भगवान ा या रोषाला पा हावं लागत होतं. जो कोणी दैवी श ा ांचा वापर करे ल, या या
सात िपढ्यांचा, संगी आपली िहंसाचार न कर याची शपथ मोडूनही आपण सवनाश क , असं
यानं बजावलं.’’
‘‘भगवान ा या दैवी अखािवषयी या आदेशािवषयी मला मािहती आहे ,’’ सती
हणाली. मेलुहा या लोकांना दैवी अखांवर महादेवाने घातले या बंदीचीही मािहती होती. ‘‘पण
मला यामागची कथा मा मािहती नाही. याने कशामुळे असा आदेश िदला?’’
‘‘मला माहीत नाही, देवी,’’ भगीरथ हणाला.
‘पण मला माहीत आहे,’ िशव मनात या मनात हणाला. असरु दु िकंवा सैतान
नाहीत, ही गो या णीच भगवान ाला जाणवली असावी. फ ते िभ न होते; वेगळे होते.
यामळु े च अपराधीपणा या भावनेन े याला ासले असावे.
‘‘पण ही कथा इथेच संपत नाही. भगवान ानं असंही सांिगतलं, क अ सी घाट आिण
काशी आता पिव बनले आहे त. यामागचं कारण यानं सांिगतलं नाही. पण त कालीन
लोकांना वाटलं, क या िठकाणी यु ांचा अंत झाला, हणन ू हे शहर पिव बनलं असावं. यापुढे
अ सी घाटावर कोण याही कारे म ृ युदंड िदला जाणार नाही, असंही भगवान ानं सांिगतलं.
कधीच नाही. या जागेिवषयी आदर बाळगावा. महापापी लोकांनाही अ सी घाट आिण काशीतील
आ मे मा करतील आिण यां या मत ृ देहांचं इथे दहन झालं, तर यांना मु िमळवनू
दे यासाठी मागदशन करतील, असं यानं सांिगतलं. ’’
‘‘ वार यपणू आहे !’’ सती हणाली.
‘‘काशीचे राजे हे भगवान ाचे महान अनुयायी होते. अ सी घाटावर कोण याही
कार या बळी दे या या काराला यांनी फ पायबंदच घातला नाही; तर सव रा यांतील सव
लोकां या दहनासाठी हा घाट खुला क न िदला. जातीपाती, वंश िकंवा िलंग या कोण याच
भेदाला यांनी या बाबतीत इथे थारा िदला नाही. कोण याही य ला इथे मु िमळते.
कालौघात, आ या या मु िवषयीची ही गो ढ झाली आिण असं य लोक या िठकाणी येऊन
आपले अंितम िदवस घालवू लागले. एवढ्या मोठ्या माणात मरण पावले यांचं अ सी घाटावर
दहन करणं अश य होतं. यामुळे अ सी घाटावरील अं यसं कार थांबव यात आले आिण
शहरातील दुस या एका घाटाचं पांतर भ यामोठ्या मशानभम ू ीत कर यात आलं. याचं नाव
मिणकिणका आहे .’’
‘‘पण या सग याचा शहराला तटबंदी नस याशी काय संबंध आहे ?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘आपली सव पापं धुऊन िनघन ू आपण मु िमळव,ू या ेपोटी व ीपमधील
सवािधक भावी लोक जर म ृ युसमयी इथे आले असते, तर अ यंत थोड्याच लोकांना या शहराला
न करावं असं वाटलं असतं िकंवा सा ा यात िनयिमतपणे उद्भवणा या यु ांम येही या
शहराला समािव क न यावं, असंही फारसं कुणाला वाटलं नसतं. यािशवाय काशी या
लोकांनी भगवान ाची आ ा िशरसावं मानन ू अिहंसेची शपथ घेतली होती. आपण वतः
िकंवा आपले कोणीही वंशज यु ात सहभागी होणार नाहीत, अशी शपथ राजकुटुंबांनी जाहीरपणे
घेतली. खरं तर, वसंर णाथ केलेली ह या वगळता, यांनी इतर कोण याही कार या ह येचा
याग केला. आप या श दांशी आपली िकती बांिधलक आहे , हे दाखव यासाठी यांनी
खरोखरच शहराभोवती या िक याची तटबंदी मोडून टाकली आिण शहराभोवती सपाट र ता
तयार केला. आ याि मक तेज वी वलयाचा आभास यामुळे िनमाण झाला.’’
‘‘काशीवर हले झाले नाहीत, िकंवा ते कधीच कोणी िजंकूनही घेतलं नाही?’’
‘‘उलटप ी, भ’ू ’ भगीरथ पुढे सांगू लागला, ‘‘भगवान ा या िशकवणुक शी
असले या यां या चंड बांिधलक मुळे काशी हे पिव शहर बनलं. कोणीही या नगरीवर ह ला
केला नाही, कारण तो भगवान ाचा अपमान ठरला असता. ही परम शांतीची आिण हणन ू च
सम ृ ीची भम ू ी बनली. सा ा यातील दडप या गेले या लोकांना इथे शांती िमळते. आपला
यवसाय थािपत कर यासाठी यापा यांना ही जागा सवािधक सुरि त वाटते. शांतता आिण
व ीपमधील इतर कोण याही रा याशी लागेबांधे िकंवा युती नस यामुळे काशी हे थैयाचं
तीक बनलं आहे . वाळवंटातील पा या या सरोवरासारखं!’’
‘‘ हणन ू च इथे इतके ंग लोक िदसत आहे त का?’’
‘‘होय भ.ू या यित र इतर कुठे ते एवढे सुरि त असू शकतील? काशीत
कोणालाही द याफट याची, दुखापतीची भीती नसते. पण ंगांनी काशी या सहनशीलतेची आिण
आदराित याचीही परी ा पािहली आहे .’’
‘‘खरं च?’’
‘‘न क च. यां याशी जुळवन ू घेऊन राहणं फारच कठीण आहे . काशी हे वैि क
व पाचं शहर आहे . इथे कोणालाही आपली जीवनशैली बदलावी लागत नाही. सवाना इथे
सामावन ू घेतलं जातं. पण बंगांना इथेही खास जागा हवी होती, कारण यांना काही िविश खास
था पाळाय या हो या. ‘ ंगांना यां या देशात खपू ास झाला आहे , यामुळे काशी या लोकांनी
यां याशी सहानुभत ू ीनं वागावं,’ असं काशी या राजघरा यातील य नी लोकांना समजावलं.
परं तु बहतेक लोकांना यां याशी जुळवन ू घेणं कठीण वाटलं. खरं हणजे, काही वषापवू च
प रि थती एवढी िचघळली होती आिण अशा वळणावर आली होती, क काशी या राजानं ंगा या
लोकां या हकालप ीचा िनणय जवळजवळ घेतलाच होता, अशा अफवाही ऐकायला िमळतात.’’
‘‘आिण नंतर काय घडलं?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘सिद छांनी जे घडून येत नाही, ते सुवणामुळे घडून आलं. ंग हे आजचं सवािधक
ीमंत रा य आहे . काशी या दहा वषा या करवसुली या िकमतीएवढं सोनं ंगा या राजाने
काशीकडे धाडून िदलं. मग हकालप ीचा हकूम बारगळला.’’
‘‘आप या देशाचा याग केले या लोकांसाठी ंगा या राजानं एवढी मोठी िकंमत का
चुकती केली?’’
‘‘मला मािहती नाही, भ.ू ंगांचा आणखी एक िविच गुण हणन ू आपण याकडे बघावं,
असं मला वाटतं.’’
जहाज हळुवारपणे अ सी घाटाला लागले. िशवा या वागतासाठी चंड सं येने
जमले या लोकां या झुंडी या झुंडी ितथे हो या. िशवाने या गद कडे पािहले. िशवाला उतरता
यावे यासाठी पावते र आधीच उत न ितथे यव था करत होता. थोड्याच अंतरावर नंदी आिण
वीरभ ाला पाकु आ ा देत अस याचे िशवाला िदसले. काशी या िशपायां या तुकडी या
मुखा या शोधात आधीच भगीरथ खाली उतरला होता. सतीने िशवा या पाठीवर हळूच थोपटले.
ित याकडे पाह यासाठी तो वळला. यावेळी हळूच नजरे नेच ितने एका िदशेकडे इशारा केला.
ितने दशवले या िदशेकडे िशवाने पािहले. गद पासन
ू दूर काही अंतरावर िशवाचे सरदार आिण
अयो येचे सरदार व इतर राजघरा यातील लोक नीलकंठा या वागतासाठी एका रे षेत उभे होते.
यांची ती रे षा म येच राजघरा याची छ ी असले या िठकाणी थांबत होती. ितथे एक उदास
चेह याचा, व ृ पु ष उभा होता. िशवाने या याकडे पाहन आपले दो ही हात जोडून याला
न पणे नम कार केला; तसेच िकंिचत झुकून याला अिभवादन केले. तो काशीचा राजा,
अिथिथ वा होता. यानेही ितनम कार केला. नीलकंठािवषयी या आदरामुळे तो िकंिचत अिधक
झुकला होता. सतीला एवढ्या अंतराव न खा ीपवू क सांगता आले नसते; परं तु राजा या
डो यांत बहधा अ ू होते.
 करण ५
छोटीशीच चूक ?

‘‘अंमममऽ,’’ िशवाला जागे कर यासाठी सतीने याचे हलुवार चुंबन घेतले, यावेळी
िशव पुटपुटला. याने ितचा चेहरा ेमाने कुरवाळला. ‘‘माझे डोळे माझी फसवणक ू करत आहे त
क तू िदवसिदवस अिधकािधक सुंदर बनत चालली आहे स?’’
सतीने ि मत केले. ितने आपला हात आप या पोटाव न िफरवला. ‘‘इत या पहाटे
पहाटे माझी खुशामत कर याचा फाजीलपणा थांबव.’’ ती हणाली.
आप या कोपरांवर भार देत, शरीर िकंिचत उं चावत, िशवाने ितचे पु हा एकदा चुंबन
घेतले. ‘‘ हणजे आता तुझी शंसा कर याचं खास वेळाप क बनव यात आलं आहे का?’’
सती पु हा एकदा हसली आिण पलंगाव न खाली उतरली. ‘‘तू त ड धुऊन का घेत
नाहीस? मी आप या खोलीतच ना ा पाठव याची यांना िवनंती केली आहे .’’
‘‘आहा! अखेरीस तू मा या वळणावर येऊ लागली आहे स.’’ सुसंघिटत नागरी
व पा या जेवणघरात बसन ू सवासोबत खाणे िशवाला आवडत नसे. सतीला मा अशा
कार या खा याचा समारं भ ि य होता.
‘‘ यां या क ाला लागनू च असले या आरामदायक हाणीघरात िशव गे यानंतर सतीने
बाहे र पािहले. यां या क ातन ू पिव वेश ार असलेला व ृ ा छािदत र ता हणजेच तो िस
गोलाकार र ता प पणे िदसत होता. ते एक अ यंत फूितदायक य होते. गद ने सतत वाहत
असले या काशी शहरा या अगदी िव ितथले य होते. एकावेळी सहा रथ जाऊ शकतील,
एवढा तो र ता श त हाता. र या यास सभोवती चंड व ृ राजी पसरललेली होती. भारतीय
उपखंडात आढळणा या जवळजवळ सवच जात चे व ृ ितथे िदसत होते. या व ृ राजी या
पलीकडे असं य मंिदरे िदसत होती. दुतफा व ृ ांनी बहरलेला तो र ता सुमारे तीस
िकलोमीटरपयत जात होता आिण नंतर ितथे अधगोलाकार भाग तयार होत होता. या भागात
एकही इमारत बांधलेली न हती. अथातच ती ाथनेसाठी मोकळी ठे वलेली जागा होती. काशी या
पिव र यावर भारतातील जवळजवळ येक देवाचे थान होते, असे चं वंशीयांनी हटले
असते. मा भारतीयां या तीन कोटी देवदेवतांचा िवचार करता, तसे हणणे अथातच
अितशयो चे ठरले असते. मा या मागावर येक लोकि य देव–देवतेचे मंिदर होते, असे
हणणे अिधक सयुि क ठरले असते. परं तु सवा या भि भावाचा आिण ेचा िवषय असलेले
एकच मंिदर ितथे होते आिण ते अथातच महादेवाचे; हणजेच भगवान ाचे मंिदर होते. याच
मंिदराकडे यावेळी सती एकटक पाहत होती.
घाटाजवळ ते मंिदर बांध यात आले होते. देवांनी बनवले या या मंिदरा या मळ ू
आराखड्यानुसार, हे मंिदर अ सी घाटाजवळ बांध यात येणार होते. भगवान घाटाजवळ ते मंिदर
बांध यात ा या काळात हा आराखडा तयार कर यात आला होता. अ सी घाटाजवळ असुरां या
दे यात आले या बळ ची मत ृ ी हणन
ू ते ितथे बांध यात येणार होते. परं तु या महान महादेवाने
आपले कोणतेही मिृ त थान अ सी घाटाजवळ बांधले जाऊ नये, असा आदेश िदला. या संदभात
याने िनःसंिद धपणे सांिगतले होते, ‘‘इथे नाही. दुसरीकडे कुठे ही; पण इथे मुळीच नाही.’’
भगवान ाने हा आदेश का िदला, यामागचे कारण कुणा याच ल ात आले न हते; परं तु या
भयावह भगवान ा या हण यावर ितवाद कर याचे कुणाचेच धाडस झाले न हते.
‘‘या मंिदरालाच ते िव नाथ मंिदर असं हणतात,’’ िशव हणाला. या या अचानक
झाले या आगमनाने सती दचकली. ‘‘ याचा अथ जग नाथ. संपण ू जगाचा परमे र.’’
‘‘ती एक महान य होती,’’ सती कुजबुज या आवाजात हणाली. ‘‘खरोखरचा
देव!’’
‘‘होय,’’ िशवाने भगवान ा या मिृ तसमोर नतम तक होत संमती दशवली. ‘‘ओम
ाय नमः’’ तो हणाला.
‘‘ओम ाय नमः’’
‘‘काल रा ी आप याला एकांत िदला गेला, हे राजा अिथिथ वानं चांगलंच केलं. अ सा
घाटावर एकापाठोपाठ इशाल या समारं भांनंतर आप याला खरोखरच िव ांतीची गरज होती.’’
‘‘होय. ती एक चांगली य असावी. पण आज तो तुला एकटा सोडणार नाही, अशी
मला भीती वाटते. मला वाटतं, क याला तु याबरोबर तु यािवषयी बरं च काही बोलायचं असावं.’’
िशव हसला. ‘‘पण मला याची नगरी खरं च आवडली. मी ही नगरी जेवढी अिधक
याहाळू लागतो, तेवढं मला इथे अगदी घर यासारखं वाटतं. ही नगरी मला खपू च प रिचत
वाटतेय.’’
‘‘चल, याहारी क या,’’ सती हणाली. ‘‘मला वाटतं, आप याला आता िदवसभर
बरं च काम असेल.’’

‘‘िवशेषतः तुला नाही?’’ कािननीने िवचारले. ‘‘ यांनी खरं च तसं हटलं का?’’
‘‘हे च श द यांनी उ चारले,’’ आनंदमयी हणाली, ‘‘आपण कोण याही ीला पशही
क शकत नाही. िवशेषतः मला तर नाहीच.’’
ता य िटकवन ू ठे व यासाठी वापर या जाणा या तेलाने कािननीने आनंदमयी या
डो याला त पणे मािलश केली. ‘‘ यांचं हे वा य चांगलंच अथपण ू आहे , राजकुमारी. पु षाला
याची आज म चयाची शपथ मोडायला लावणा या फ दोनच िखया आहे त. एकतर तर
अ सरा मेनका िकंवा दुस या तु ही.’’
 ‘‘दोन?’’ आपली तुलना या वग य अ सरे शी के याचे पाहन आनंदमयीने आप या
भुवया उं चाव या.
‘‘मला माफ करा,’’ कािननी िखदळत हणाली, ‘‘तुम यासमोर या मेनकेचा तरी काय
पाड लागणार आहे ?’’
आनंदमयी जोरात हसली.
‘‘पण मेनकेपे ाही हे आ हान फारच कठीण आहे , राजकुमारी,’’ कािननी पुढे बोलू
लागली. ‘‘िव ान िव ािम ांनी उ रायु यात चयाची शपथ घेतली होती. याआधी यांनी
ेमाचा आनंद अनुभवला होता. मेनकेला फ या आनंदाची यांना पु हा एकदा आठवण क न
ायची होती. यां या मनात ेमाची गरज उ प न कर याचं काम करायचं न हतं. पण
सरल कर मुख तर चारी आहे त.’’
“मला मािहती आहे . पण एखादी गो इतक सुंदर असते, यावेळी ती िमळवणं सोपं
नसतं, नाही का?’’
कािननीने आपले डोळे बारीक केले. ‘‘ यांचं दय िजंक याआधी आपलं दय गमावू
नका, राजकुमारी.’’
आनंदमयी या कपाळावर आठ या पड या. ‘‘अथातच मी गमावलेललं नाही
कािननीने आनंदमयीकडे रोखन ू पािहले आिण ितने ि मत केले. राजकुमारी ेमात
पड याचे प पणे िदसत होते. वेळेवरच आप या सुदवै ाची जाणीव पावते राला हावी, एवढीच
इ छा ित या मनात तरळून गेली.

‘‘तुमची राजधानी खपू च सुंदर आहे , महाराज,’’ िशव हणाला.

िदवसाचे तीन हर आधीच उलटून गेले होते. राजा आिथिथ वा या राजवाड्यात या या
खासगी क ात िशव आिण सती बसले होते. यां यासोबत पाकु, वीरभ आिण नंदीही होते. ते
वेश ारावर पहारा देत होते. हातात दंडुके घेतले या काशी या ारर कांना यां या कामात
मदतीसाठी ते ितथे उभे रािहले होते. फ दंडु या या साहा याने राजकुटुंबाचे संर ण करणे कसे
काय श य आहे , असा िवचार क न पाकु अचंिबत झाला होता. जर जोरदार ह ला झाला तर
काय होईल, असा िवचारही या या मनात येत होता. दर यान, काशी या अंतगत सुर ा
यं णे या िशपायां या तुकड्यां या मुखाबरोबर पावते र बाहे र गेला होता. राजवाड्यापासन ू
काशी िव नाथ मंिदरापयतचा माग िनवध आहे ना दुपारी मंिदराला भेट देणा या नीलकंठासाठी
चांग या कारची संर ण यव था आहे ना, याची खा ी याला क न यायची होती.
नीलकंठाची कृपा ा क र यासाठी या पिव शहरातील सारे लोक उ सुक अस याचीच
यावहा रक ् या अपे ा होती. कारण अ सी घाटावर फ सरदारांना आिण इतर मा यवरांनाच
नीलकंठा या आगमना यावेळी याला भेट याची मुभा दे यात आली होती.
‘‘खरं हणजे ही तुमचीच नगरी आहे , भ,ू ’’ अिथिथ वा मान तुकवन ू हणाला.
 िशव िवचारात पडला.
‘‘भगवान ाने आप या जीवनातील बराचसा कालखंड इथेच यतीत केला होता.
भगवान काशीला आपलं द क गहृ थान मानत असत. पि मेकड या आप या
ज मभम ू ीकडे यांनी याण के यावर काशी या राजकुटुंबीयांनी अ सी घाटावर पज ू ेचं आयोजन
केलं. यानुसार भगवान आिण यांचे वंशज हे च आमचे अनंत काळाचे राजे होत. या
राजकुटुंबीयांनी ती पज ू ा केली, यां याहन माझं कुटुंब वेगळं आहे ; परं तु आ हीही तेच वचन
पाळत आलो आहोत. भगवान ा या वंशजां या ज मजात ह कांची काळजी घेणा या
काळजीवाहकांचं कत य आ ही चोखपणे बजावत आहोत.’’
िशव अिधकािधक अ व थ बनत गेला.
‘‘आपण भगवान ाचे वंशज अस यामुळे काशीचा राजा हणन ू रा यािभषेक करवन ू
घेऊन आपण मुकुट धारण कर याची वेळ आली आहे ,‘‘ अिथिथ वा पुढे बोलत होता, ‘‘आपली
सेवा करणं हा आमचा स मान आहे , भ.ू ’’
आ य आिण संताप या दोह नी िशवाचे मन भ न गेले होते.
‘हे सगळे लोक मख ू आहेत! यांच े हेत ू चांगले आहेत, पण सदहेतन ू ं वागणारे हे लोक
फार वेडे आहेत.’
‘‘मा या मनात राजा बन याची कोणतीही इ छा नाही, महाराज,’’ िशवाने ि मत केले.‘‘
ाचा वंशज हणवन ू घे याएवढी माझी लायक आहे , असं मला खरोखरच वाटत नाही. तु ही
एक चांगले राजे आहात आिण आप या जेची सेवा कर याचं त तु ही यापुढेही असंच सु
ठे वावं, असं मला वाटतं.
‘‘परं तु, भ.ू ...’’
‘‘िशवाय मला तु हांला काही िवनं याही करावया या आहे त, महाराज,’’ याचे वा य
अधवट तोडत िशव हणाला. या या राजघरा या या पवू ितहासािवषयीची ती चचा याला तशीच
पुढे सु ठे व याची इ छा न हती.
‘‘तु ही हणाल, ते मला मा य आहे , भ.ू ’’
‘‘पिहली गो हणजे मला आिण मा या प नीला आम या मुलाचा ज म तुम या
रा यात हावा असं वाटतं. यासाठी तेवढा काळ तु ही आमचं आदराित य कराल, अशी मी
अपे ा ठे वू शकतो का?’’
‘‘महाराज, माझा संपण ू राजवाडाच तुमचा आहे . देवी सती आिण तु ही सदा सवकाळ इथे
वा त य क शकता.’’
िशव िकंिचत हसला. ‘‘नाही. आ ही इतका दीघ काळ इथे राह, असं मला वाटत नाही.
यािशवाय ंगां या ने याची मला तुम या रा यात भेट यावयाची आहे .’’
‘‘ याचं नाव िदवोदास आहे , भ.ू याला न क च मी तुम या चरणाजवळ उपि थत
राह यासाठी पाचारण करे न. या दुदवी जमातीिवषयी इतर कोणाशीही वातालाप करणं यथ
आहे . इतरांशी संवाद साध याची पुरेशी पा ता असलेला िकंवा शहाणपणा असलेला िदवोदास हा
या जमातीचा एकमेव नेता आहे . स या तो यापारासाठी बाहे र गेला आहे , अशी माझी समजत ू
आहे ; पण आज रा ीच तो परतणार असावा. लवकरात लवकर याला इकडे पाचारण केलं जाईल,
याची मी तु हांला खा ी देतो.’’
‘‘फारच छान!’’

‘‘इथली गद िनयं णा या बाहे र जात अस यासारखं वाटतंय, पाकु!’’

पावते राने गद कडे िनदश करत हटले.
पिव थळावर उं चावर उभारले या एका चौथ यावर भगीरथ, पाकु आिण काशी या
अंतगत संर क दलाचा मुख ा य यां यासमवेत पावते र उभा होता नीलकंठाचा कृपाकटा
आप यावर पडावा, यासाठी काशीचे सगळी या सगळे हणजे सुमारे दोन लाख नाग रक या
िदवशी जम याचे िदसत होते. एवढ्या चंड जनसमहू ावर िनयं ण ठे व यासाठी आव यक
असलेले िश ण काशी या अंतगत सुर ा र क दलाकडे न हते, असे िदसत होते. यामुळे
एवढ्या चंड गद समोर ते अगदीच दुबळे ठरत होते. िश ाचार पाळणा या आिण स य वतणक ू
असले या काशी या नाग रकांमधील गु हे दूर कर यापुरते ते स म होते; परं तु यावेळी मा
येक जणच पुढे घुसन ू भल ू ा पश कर यासाठी आतुर झाला होता. यामुळे यांना आटो यात
ठे व यासाठी सय ू वंश सार या ताकदवान हातांचीच आव यकता होती.
‘‘सरदार, मी आता ही प रि थती हाताळतो,’’ पाकु चौथ याव न उतरत हणाला.
चौथ या या पाय याशी असले या नंदीला सच ू ना दे यासाठी तो या याकडे गेला.
‘‘पण यानं कोणा याही अंगावर हात टाकता कामा नये,’’ ा य हणाला.
‘‘तो प रि थती या गरजेनुसार वागेल, ा य,’’ संत पावते राने सांिगतले.
पाकुचा आदेश ऐकताच आप या सै या या तुकडीसह नंदी तातडीने गद या िदशेने
िनघाला.
आप या जायबंदी झाले या डा या हातातील फासा या साहा याने पाकुने वतःला
पु हा चौथ यावर खेचन ू घेतले. याची ती चपळाई आ यजनक होती.
‘‘ते काम झालंय सरदार!’’ पाकु हणाला, ‘‘गद चा तो ल ढा मागे ढकलला जाईल.’’
पावते राने मान डोलावली आिण तो िशव आिण या या सहका यांकडे पाह यासाठी
मागे वळला. सतीला आप या हातात घ पकडून िशव चालत होता. या या चेह यावर स न
हसू होते. याचे नाव घेऊन ओरडणा या येक य कडे पाहन तो हसत होता. सतीची सखी,
कृि का सती या मागेच थोडे अंतर राखवन ू चालत होती. अिथिथ वा या चेह याव न
ख याखु या भ ची िन ा ओसंडून वाहत होती. आपले कुटुंबीय आिण मं ी यां यासमवेत
कृि केपाठोपाठ तो शांतपणे चालत होता.
‘‘हे मुख, ा य!’’ चौथ यावर उडी मारत काशी या अंतगत सुर ा दलातील एक
िशपाई ओरडला.
‘‘बोल कावास?’’ ा याने या याकडे ि ेप टाकत िवचारले.
‘‘ ंगां या ह ीत दंगलीचा उ े क झाला आहे .’’
 ‘‘मला नेमकं काय झालंय ते सांग.’’
‘‘ यांनी पु हा एकदा मोराला ठार मारलंय. मा यावेळी यां या काही शेजा यांनी
यांना ते कृ य करताना मु े मालासह पकडलं. या पापाब ल यो य ती िश ा फमावली जावी,
अशी या शेजा यांची मागणी आहे .’’
‘‘मला याब ल काहीच आ य वाटत नाही! अस या रानटी आडदांडांना आप या
रा यात ठे वनू घे यािवषयी महाराज एवढे आ ही का आहे त, तेच मला कळत नाही. यामुळे काही
नाग रकांची सहनश संपणं आिण यांनी काहीतरी करणं हे कधी ना कधी घडणारच होतं.’’
‘‘काय घडलंय?’’ पावते राने िवचारले.
‘‘ ंगांचं कृ य आहे ते! भगवान ाला प यांम ये मोर अ यंत ि य होते. यामुळे
मोरांची ह या कर यावर काशीत बंदी आहे , हे यांना ठाऊक आहे . यां या वसाहतीत काही
िविच समारं भांम ये ते मोरांचा बळी देतात, असं अनेकांना वाटत होतंच. आता ते तसं करताना
मु े मालासह पकडले गेले आहे त आिण यांना आता धडा िशकवला जात आहे .’’
‘‘दंगल िमटव यासाठी तुम या काही लोकांना तु ही ितकडे का पाठवत नाही?’’
ा याने पावते राकडे आ याने पािहले. ‘‘काही गो ी तुम या यानात येणार नाहीत.
भरतवषातील येक जमातीचं काशीत वागत केलं जातं. ते सव जण शांततेनं राहतात. मा
ंग लोक जाणीवपवू क आम यापैक येकाला राग यावा, असं वतन करतात. ही दंगल हणजे
खरं तर चांग या अखेरीकरता असलेला वाईट माग आहे . यामुळे जे घडतंय ते घडू दे.’’
काही णांपवू च अिहंसेचे त च िहरी रने मांडणा या या मुखा या या श दांनी
पावते राला चांगलाच ध का बसला. ‘‘ यांनी जर गु हा केला असेल, तर तुम या याय यं णेनं
यांना िश ा िदली पािहजे. या िन पाप लोकांचं या मोरा या ह येशी काहीच देणघेणं नाही,
यांना जखमी कर याचा तुम या नाग रकांना काहीच ह क नाही.’’
‘‘ यां यापैक काही जण िन पाप असले तरी काहीही िबघडत नाही. ंगांपासन ू आिण
यां या दु प त पासन ू , सैतानी मागापासनू शहराला सुटका िमळणार असेल, तर यासाठी
एवढी अ प िकंमत मोजावी लागेल. मी यािवषयी काहीही क शकत नाही आिण काहीही
करणारही नाही.’’
‘‘पण जर तु ही काहीही करणार नसाल, तर आ ही यािवषयी काहीतरी क ,’’
पावते राने इशारा िदला.
ा याने पावते राकडे संतापाने पािहले आिण तो पु हा नीलकंठा या िमरवणुक कडे
पाह यासाठी ितकडे वळला. पावते राने ा याकडे रागाने पािहले. आप या मनाची तयारी
कर यासाठी याला केवळ एक ण पुरेसा होता.
‘‘ पाकु, मी तुला आदेश देतो,’’ पावते र हणाला. ‘‘िव नाथ मंिदरात भू
गे याबरोबर गद र याव न दूर केली जाईल, यािवषयी खा ी क न घे. राजकुमार भगीरथ
आपण मा यासमवेत याल का? मला चं वंश या चाली रत ची मािहती नाही, पण मला
आप याकडून थोडं साहा य हवं आहे .’’
‘‘तो मी माझा स मान समजेन, सरल कर मुख,’’ भगीरथ हणाला.
‘‘हे तुमचं काम नाही,’’ ा य हणाला. या संपण ू िदवसभरात थमच याचा आवाज
चढला होता. ‘‘आम या अंतगत बाब म ये ह त ेप कर याचा तु हांला काही एक अिधकार
नाही.’’
‘‘ यांना सव कारचे अिधकार आहे त,’’ भगीरथाने आ मकपणे ह त ेप करत
सांिगतले. अशी आ मकता फ राजघरा यातील लोकांकडे च असू शकते. ‘‘तु ही भू
रामचं ाचे श द िवसरला आहात का? एखादं पाप िकंवा गु हा घडत असताना, याकडे ब याची
भिू मका घेऊन फ िनि यपणे वागणं हे य पाप कर याएवढं च दु कृ य आहे . तुमचं काम
ते करत अस याब ल तु ही सरदारांचे आभारच मानले पािहजेत.’’
पावते र आिण भगीरथ चटकन कावासासमवेत चौथ याव न पायउतार झाले. यांनी
वीरभ ाला शंभर सैिनकांना घेऊन आप यासमवेत ये याचा आदेश िदला आिण ते ंगां या
वसाहत कडे तातडीने रवाना झाले.

‘‘हे कठीण आिण अवघड आहे ,’’ भगीरथ हणाला.

यावेळी ते ंगां या वसाहत समोर उभे होते. पवू कडून या िनवािसतांनी आणले या
सुवणा या गु साठ्यांमुळे शहरा या या अिधक दाटीवाटी या भागाचे पांतर अिधक श त
सदनांम ये झाले होते. अगदी सढळ हाताने खच क न बनवले या सुंदर रचना आिण नाजक ू ,
गुंतागुंती या कोरीवकामाने बनवले या बहमजली इमारतीम ये ंग लोक राहत होते. काशीतील
िव नाथाचे मंिदर आिण राजवाडे वगळता ही इमारत काशीतील सवािधक उं च इमारत होती.
ित या सभोवताली भलामोठा बगीचा होता.
इमारती या चारही बाजंनू ा असलेला बिगचा आ यकारकरी या सव बाजंन ू ा तेवढ्याच
लांबी ं दीचा आिण उ म कारे रचना असलेला होता. मगध या नरिसंह मंिदरात अशाच कारचा
बिगचा होता. वेश ाराजवळच असलेला फलकावरची अ रे इमारतीमधील रिहवाशां या
िन े िवषयी, ेिवषयी मोठ्या अिभमानाने मािहती देत होती. ‘ ंगां या या अ यंत दैवी, सुंदर
भमू ीला भगवान ाचे आशीवाद लाभोत!’
शहरातील दाटीवाटी आिण ग धळ हा बागेभोवती या कुंपणाला लागन ू च सु होत होता.
ितथन ू च िविवध भागांतील थलांत रतां या उपनगरांकडे जाणारे िचंचोळे र ते जात होते. अयो या,
मगध, याग आिण चं वंशी सा ा यातील इतर भागांतन ू ते लोक आलेले होते. कमी लोकांना
मािहती असलेली आणखी एक गो अशी होती, क मेलुहातील कडक ल करी िश तीला
कंटाळून आिण आपले मल ू मैकाम ये पाठवावे लागेल, या भीतीपोटी मेलुहाचे काही नाग रकही
काशीम ये थलांत रत झाले होते. आप या मुलांना आप यासमोर वाढताना पाह याचा आनंद
िमळव यासाठी चं वंश या गडबड ग धळा या जीवनशैलीचाही यांनी वीकार केला होता.
‘‘हा फ चाली रत िवषयी यां या मनात असलेला रागच नाही, याची मला खा ी
वाटते,’’ ंग आिण काशीतील इतर सवसामा य लोक यां या जीवनशैलीतील फरक ल ात घेत
वीरभ हणाला, ‘‘ यां या संप ीिवषयी असले या िचडीतन ू ही गांिवषयी ितर कार आिण ेष
िनमाण झालेला असावा.’’ प रि थतीचे मू यमापन करत असले या पावते राकडे वळ यापवू
भगीरथाने मान डोलावली. ‘‘सरल कर मुख तु हाला काय वाटतं?’’
संर णाचा िवचार केला, तर ते थळ आप ीजनकच होते. मोठा पवत आिण खडकाळ
जागा यांम ये ंग लोक सापडलेले होते. ंगां या वसाहतीकडे जाणा या सव िचंचो या र यां या
पलीकडे चारही बाजंन ू ी ंगांिवषयी श ु वाची भावना बाळगणारे लोक दाटीवाटीने राहत होते.
यांची लोकसं या चंड होती. ितथन ू सुटका हो याचा च उ वत न हता. िचंचो या
ग यांम ये लोकां या टोळ यांनी यांना सहजपणे घेरले असते. बागेतच यांना काही माणात
संर ण िमळू शकले असते. कोणताही जमाव इमारतीपयत पोहोचेपयत िकमान िमिनटभर आधीच
बागेत आला असता आिण तो आ याचे ंगांना समजू शकले िमळू शकले असते.कोणताही जमाव
इमारतीपयत पोहोचेपयत िकमान िमिनटभर
काशीतील सव समहू ांम ये ंग लोक कदािचत सवािधक भय त लोक होते. यामुळे
यां या इमारती या छपरांवर यांनी मोठमोठ्या दगडां या लांबलचक रांगा तयार क न ठे व या
हो या. एवढ्या उं चीव न ते दगड फेकणे हे ेपणा े डाग यासारखेच होते. यामुळे लोकांना
गंभीर जखमा झा या अस या. जर हे दगड वमावर बसले असते, तर या य चा म ृ यहू ी घडून
आला असता.
ंगां या शेजारीच राहणा या काशीतील लोकांनी कु यांना मोकाट सोडून िदले होते.
ंगांना ती बाब अ व छतेची वाटत अस यामुळे आप या कुंपणा या आत या कु यांनी येऊ नये,
हणन ू यांना हाकल यासाठी ते इमारती या छपरावर या दगडांचा वापर करत होते. दो ही
बाजंक ू डून एकमेकांवर के या जाणा या या यु या यु यां या लढाईत ंगांकडून यांचे
साठवलेले सव दगड वापरले जाऊन संत जमावाने समो न केले या ह याला ते काही
वेळातच बळी पडले असते. यां या श ंक ू डे वयंपाकघरात वापरले जाणारे चाकू, कपडे धु याचे
धोटे, सोटे अशी हा या पद श े असली तरीही ंगां या सं ये या तुलनेत जमावातील लोकांची
सं या चंड होती. एका ंगाला िकमान शंभर लोकांनी घेरले असते आिण यामुळेच ंग लोक
बचाव याची श यता जवळजवळ न हतीच.
‘‘ ंगां या ीने ही अिजबात चांगली प रि थती नाही. आपण काशी या लोकांशी
बोलन ू बघय ू ा का?’’ पावते राने िवचारले.
‘‘सरदार, यां याशी बोल याचा मी आधीच य न केला. पण ते काहीही ऐकून
घे या या मनःि थतीत नाहीत. यांना असं वाटतंय, क ंग लोक आप याकड या सुवणा या
बळावर यायालयांना िवकत घेतील.’’
‘‘ते जवळजवळ बरोबरच आहे ,’’ काशीचा सरदार कावास पुटपुटला. आप या मनाचा
गु कल हळूहळू तो कट करत होता. भगीरथ कावासाकडे वळला. कावास भीतीने अधमेला
झाला, कारण भगीरथािवषयी काशीम ये अ यंत आदर आिण दरारा होता.
‘‘तू जमावा या बाजच ू ा नाहीस, हे खरं ना?’’ भगीरथाने िवचारले.
कावासाचा चेहरा रागाने लालबुंद झाला. ‘‘मी ंगांचा ितर कार करता, मला
यां यािवषयी अतीव घण ृ ा वाटते. ते अितशय घाणेरडे , नीच लोक आहे त. आप याकडचं सुवण
देऊन ते येक काय ाचा भंग करतात, येक कायदा िवकत घेतात.’’ आपले िवचार य
के यावर कावास शांत झा यासारखा वाटला. याची नजर झुकली आिण तो पुटपुटला, ‘‘पण
यांना या कारे वागवलं गेलं पािहजे का? भगवान ानं असं केलं असतं का? नाही,
महाराज.’’
‘‘मग आ हांला या सम येवरचा उपाय सांग.’’
आप या सभोवताल या काशी या संत नाग रकांकडे िनदश करत कावास हणाला,
‘‘राजकुमार भगीरथ, कोण या ना कोण या व पात ंगांना िश ा के यािशवाय लोकांची ही
पलटण मागे हटणार नाही. ंगा या लोकांना िजवंत आिण सुरि त ठे वन ू आपण यांना याची
हमी कशी देऊ शकू? मला खरं च यािवषयी काही सुचत नाही.’’
‘‘जर सय ू वंश नी यां यावर ह ला केला तर?’’ पावते राने िवचारले. हा भावी, पण
नैितक ् या िवचार करता, कुंपणावरचा उपाय होता. आप या मनात आले या या ाने खरे
तर पावते र वतःही हादरला होता.
भगीरथाने चटकन ि मत केले, कारण पावते र या मागाने जाऊ पाहात होता,
यािवषयी याला अंधुकशी क पना आली होती. ‘‘आपण काशी या अंतगत सुर ा दलाचे दंडुके
वाप या. आपली श ा ं नकोत. आपण यांना फ जखमी क या, ठार मारायला नको.’’
‘‘अगदी बरोबर!’’ पावते र हणाला. जमावाला याय िमळे ल आिण ते माघारी
िफरतील. ंगांना फ जखमा होतील, पण ते िजवंत राहतील. ही गो पण ू बरोबर नाही, याची
मला क पना आहे . पण काही वेळा खपू च मोठी चक ू रोख यासाठी छोटीशी चक ू करणं यो य
ठरतं. मी याची पण ू जबाबदारी घेतो आिण परमा याला याचं उ र ायला मी बांधील असेन.’’
भगीरथ हलुवारपणे हसला. पावते रा या मनातही आता काही चं वंशी माग येऊ
लागले होते. मेलुहा या या सरदारािवषयी आप या ये भिगनीला वाटत असलेले कामुक
आकषण भगीरथा या नजरे तन ू सुटलेले न हते.
पावते र कावासाकडे वळला. ‘‘मला शंभर दंडुके हवेत.’’
भगीरथही कावासबरोबर पिव थळाकडे धावतच गेला आिण ितथन ू ते तातडीने परत
आले. दर यान या काळात, पावते राने काशीतील जमावाबरोबर बोलणी केली. यांनी आपली
श ा े खाली ठे वली, तर यांना न क च याय िमळे ल, असे वचन याने यांना िदले.
सयू वंश नी ही प रि थती हाताळावी, हणन ू शांतपणे जमाव ती ा क लागला.
पावते राने आप यासमोर सय ू वंश ना गोळा केले. ‘‘मेलुहा या लोकांनो, तलवार चा
अिजबात वापर क नका. याऐवजी दंडुकेच वापरा. यां या हातापायांवरच तडाखे ा.
डो यांवर देऊ नका. तुम या ढाली कूमरचने माणे ठे वा. कारण एवढ्या उं चाव न पडणा या
दगडांमुळे म ृ यहू ी ओढवू शकतो, हे ल ात या.’’
सयू वंश नी यां या सरल कर मुखाकडे एकटक पािहले.
‘‘या एकाच कारे ंगांचा जीव वाचवता येऊ शकतो.’’ पावते र पुढे हणाला.
मेलुहाचे सैिनक चटकन यु ा या पिव यात उभे रािहले. यांनी यहू रचना तयार केली.
पावते र, भगीरथ आिण वीरभ आघाडीवर होते. अशा कारची यहू रचना कावासाला नवीनच
होती. यामुळे याला मध या फळीत ठे व यात आले. ती सवािधक सुरि त जागा होती.
सैिनकांनी ंगां या बिग यात वेश के याबरोबर यां यावर दगडांचा वषाव झाला. सैिनक
हळूहळू; परं तु िनि तपणे वेश ारा या िदशेने सरकत असताना यां या ढाल मुळे या
वषावापासन ू ही ते सुरि त रािहले.
बागेतील र यापे ा वेश ाराचा माग साहिजकच कमी ं दीचा होता. ितथे सैिनकांना
आपली कूमरचना मोडावी लागली. पावते राने इमारतीवर दुहेरी हला चढव याचा आदेश िदला.
दो ही बाजंन ू ी होणा या ह यापासन ू संर णासाठी यावेळी एकाआड एक डावीकडे आिण
उजवीकडे ढाली धर यात आ या हो या. इमारतीम ये दगडांचा वापर केला जाणार नाही, असे
याने गहृ ीत धरले होते. परं तु ती एक घोडचक
ू होती.

‘‘िकती सुंदर िश प आहे !’’ सतीने कुजबुज या वरात हटले. भगवान ा या

मंिदरातील अ यंत फूितदायक याकडे िकंिचत थरथरत ती पाहत होती.
िशव आिण सती यांनी नुकताच भ य िव नाथ मंिदरात वेश केला होता.
घाटापासन
ू थोड्याच अंतरावर ते मंिदर बांध यात आले होते. ती एक भ य, उदा
रचना होती. शंभर मीटरची चंड उं ची असणे यातच याची उदा ता सामावलेली न हती; तर या
अितभ यतेतील थ क करणारा साधेपणा अिधकच फूितदायक होता. भगवान ा या
ज मभम ू ीतील दो ही बाजं ू या माणब रचनाशैली माणे बांध यात आले या खु या बागेत
पिव थळाकडून वेश करता येत होता. लाल वालुकामय खडकापासन ू जवळजवळ र ा या
लालभडक रं गात तयार कर यात आलेली ती रचना चिकत हावे इतक मदृ ू भासत होती.
बागेपासन ू लांबवर असले या जवळजवळ वीस मीटर उं ची या चंड मोठ्या चौथ यावर जवळपास
काहीच कोरीवकाम िकंवा स दयव ृ ी करणारी न ी न हती. बागेजवळून हा चौथरा तरं गत
अस या माणे भासत होता. आतापयत िशवाने पािहले या कोण याही मंिदराहन हे मंिदर या
बाबतीत िभ न होते. या चौथ यावर जा यासाठी शंभर पाय या तयार कर यात आ या हो या.
चौथ या या वर या बाजल ू ा पोहोचणारे भ मु य मंिदराचा मनोरा पाहन पु हा एकदा ि तिमत
होत असत. तो पु हा एकदा लाल वालुकामय खडकापासन ू बांध यात आला होता. तो जवळजवळ
ऐंशी मीटर उं चीचा होता. चौथ या माणेच मु य मंिदरावरही कोण याही कारचे कोरीवकाम
कर यात आले न हते. या मनो याचा भार पेल यासाठी शंभर चौरसाकृती खांब उभार यात आले
होते. म यभागी मंिदराचा गाभारा होता. इतर मंिदरां माणे तो अगदी टोकाला न हता.
गाभा या या बरोबर मधोमध या भम ू ीवरील भ ांना दूरदूरव न इकडे ये यास व ृ करणारी ती
भ यिद य, मनात भय उ प न करणारी भगवान ाची मत ू उभार यात आली होती.
भगवान ाने बहतेक सव काम एकट्यानेच केले, अशी दंतकथा होती.
यां यािवषयी या कथा िच पाने अमर के या जा यात, अशा कारचे िम िकंवा सहकारी
भगवान ाला न हते, असे सांिगतले जाते. यामुळे कोण याच कथा िभंत वर कोर यात आ या
न ह या. याचा कोणताही एकमेव परमि य भ ही न हता. यामुळे या या चरणांजवळ
कोणाचीही मत ू तयार कर यात आली न हती. भगवान ाची एकमेव सहकारी ही देवी मोिहनी
होती, असे िशवाने ऐकले होते. यामुळे दंतकथा बनन ू गेले या स दयवतीचे स दय मिू त पात
ब केले गेले नस याचे कृि केला खटकले.
‘‘देवी मोिहनीचा पुतळा इथे का बरं तयार कर यात आलेला नाही?’’ अिथिथ वा या
सेिवकेला ितने कुजबुज या वरात िवचारले.
‘‘तुला भगवान ाची कथा चांगलीच मािहती आहे ,’’ या सेिवकेने उ र िदले आिण
हणाली, ‘‘इकडे ये.’’
ती कृितकेला गाभा या या दुस या बाजल ू ा घेऊन गेली. या गाभा यात िशर यासाठी
दुस या बाजन ू ेही वेश ार होते, हे पाहन कृि का चिकतच झाली. या वेश ारातन ू भ ाला
मोिहनी या मत ू चे दशन घेता येत होते. सवकालीन शा त स दयवती हणन ू याती असले या
देवी मोिहनीची िसंहासना ढ मत ू ितथे िवराजमान होती. ितचे सुंदर ने अधा मीिलत अव थेत
होते. मा ित या हातात पिह या ि ेपात ल ात येऊ न शकणारा खंजीर अस याचे
कृि के या ल ात आले. मोिहनी ही लहरी आिण संहारक िदसत होती. कृि केने ि मत केले.
देवी मोिहनी आिण भगवान यां या मतू एकमेकांकडे पाठ क न एकमेकां या बरोबर
पाठीमागे बसव यात आ या हो या, हे कृि के या ल ात आले. यांचे नातेसंबंध गुंतागुंतीचे होते.
ती दोघेही एकमेकांची जोडीदार होती; परं तु यांचे ि कोन पर परांपासन ू अ यंत िभ न होते.
कृि केने खाली वाकून मोिहनीदेवीला णाम केला. काही जण िव णू हणन ू ितचा स मान
कर यास नकार देतात. चांग या गो चा अंश हणन ू देवी मोिहनीकडे पाहणा या बहतांश
भ ांपकै च कृि काही होती.
गाभा या या दुस या बाजल ू ा ा या मत ू कडे िशव टक लावन ू पाहत होता. भगवान हा
उदा आिण अश य कोटीतील वाटावा एवढ्या िपळदार शरीरय ीचा होता. या या केसाळ
छातीवर एक पदक ळत होते. अगदी जवळून िनरी ण के यावर िशवा या ल ात आले क , ते
पदक हणजे वाघनख होते. भगवान ा या िसंहासनावर एका बाजल ू ा याची ढाल पडलेली
होती. तलवारही शेजारीच होती. भगवान ाचा हात ित या मुठीवर होता. इितहासातील
सवािधक भयावह यो ा असले या भगवान ाने िहंसाचाराचा याग केला होता. मा याची
शखे या या हाताजवळच पडलेली होती. याचाच अथ याचा कायदा मोड याची िहंमत करणा या
कोणावरही याने ती चालवली असती, असेच िश पकाराला यातन ू सिू चत करायचे होते.
यु ातील परा म दशवणा या आिण कोण याही योद् यासाठी अिभमाना पद ठरणा या जखमांचे
ण भगवान ा या शरीरावर दाखव यासही िश पकार िवसरला न हता. यापैक एक ण
भगवान ा या उज या कानिशलापासन ू डा या गालापयत िदसत होता. याने लांब दाढी आिण
िमशा राख या हो या. यां या अनेक िपळांम ये आिण दाढीत काही मणी गुंडाळले गे याचे िदसत
होते
‘‘आप या दाढीत अशा कारे कोणी दािग यासारखे मणी घालत अस याचं भरतवषात
तरी मी पािहलेलं नाही,’’ िशव अिथिथ वाला हणाला.
‘‘परीहा या भगवान ा या ज मभम ू ीतील ती था आहे , भ.ू ’’
‘‘परीहा?’’
‘‘होय, भ.ू प यांची भम ू ी. भारता या पि म सीमे या पलीकडे िहमालय या आम या
महान पवता याही पलीकडे ही भम ू ी आहे .’’
िशवाने पु हा एकदा वळून भगवान ा या मतू कडे पािहले. या मंिदरात या या
मनात भयाची भावना िनमाण झाली होती. एखा ा देवािवषयी अशा कारची भावना मनात
िनमाण होणे ही चुक ची गो होती का? देवािवषयी मनात ीतीच िनमाण झाली पािहजे, असे
नेहमीच समजले जात नाही का? आदर? आ य? पण भीती का बरं दाटून यावी?
“कारण काही वेळा फ भीतीिशवाय मन इतर कोण याही गो ीकडे वेधलंच जात
नाही. आपली उि ं सा य कर यासाठी भगवान ाला या यािवषयी भय िनमाण क न
लोकांना फूत दे याची गरज होती.’’
िशवाला आप या म तकातील ‘तो’ आवाज ऐकू आला. तो खपू दूरव न आ यासारखा
भासत होता, परं तू तो अ यंत प होता. तो वासुदेव पंिडत होता, हे िशवाला ठाऊक होते.
‘‘पंिडतजी त ु ही कुठे आहात?’’
‘‘अ य आहे, नजरे ला पडणार नाही भ ू नीलकंठ. आता ितथे अनेक लोक आहेत.’’
‘‘मला तम ु याशी बोल याची गरज आहे.’’
‘‘प ु हा कधी तरी चांग या वेळी, मा या िम ा. पण जर तल ु ा माझा आवाज ऐकू येत
असेल, तर त ु या अ यंत त विन अनय ु ायानं आत आवाजात मारलेली हाक तल ु ा ऐकू येत नाही
का?’’
‘‘अ यंत त विन अनय ु ायी?’’
आता तो आवाज शांत झाला होता. िचंता त होत िशव मागे वळला.
 करण ६
अगदी पवतही ढासळू शकतो

‘‘आडोशाला जा!’’ पावत वर ओरडला.

भगीरथाने आिण याने ंगां या इमारतीत वेश के याबरोबर यांचे दगडां या
भिडमाराने वागत झाले.
या इमारती या आत या बाजल ू ा म यभागी वेश ाराजवळ अितभ य सभागहृ होते.
या या सव बाजंन ू ी ग या हो या आिण यांची वेश ारे बाहे र या बाजल ू ा उघडत होती. ती एक
अ यंत हशारीने केलेली रचना होती. ित यामुळे नैसिगक सय ू काश आिण ताजी हवा कोण याही
अडथ यािशवाय आत खेळती राहत होती. पावसापासन ू संर णासाठी या सभागहृ ावर आत
ओढून घेता ये याजोगे छ पर बांध यात आले होते. मा यावेळी तरी सय ू वंशीयांसाठी ते सभागहृ
म ृ यचू ी खाईच ठरले होते. या सभागहृ ा या येक वेश ारातन ू सय ू वंशीयांवर दगडांचा वषाव
होत होता.
ेपणा ा माणे वापर केले या एका मोठया दगडाने पावते रा या डा या खां ाचा वेध
घेतला. आप या खां ाचे हाड मोड याचे या या ल ात आले. रागाने बेभान झाले या
पावते राने आपला दंडुका उं च धरला आिण तो वेषाने ओरडला, ‘‘हर हर महादेव!’’
‘‘हर हर महादेव!’’ या या पाठोपाठ सय ू वंश नीही जोरदार घोषणा केली.
ते देव होते! िकरकोळ दगड यांना थोपवू शकणार न हते. सय ू वंश नी पाय यांवर
चढाईस सु वात केली. मागात येणा या येकाला ते अ रशः सोट्याने हाणत होते; झोडपन ू
काढत होते. यांनी मिहलांनाही सोडले नाही. ते वेषाने लढत असले, तरीही पावते रा या
सच ू नांिवषयी ते जाग क होते. डो यावर घाव घालायचा नाही. यांनी ंगांना जखमी केले; पण
कोणालाही ठार मारले नाही.
सय ू वंश या कठोर आिण िश तब आ मणासमोर ंगांनी माघार घे यास सु वात
केली, लवकरच सय ू वंशी या इमारती या अगदी वरपयत चढाई क न गेले. ितथे कोणीही नेता
नस याचे पाहन पावते वराला आ चय वाटले. ंग लोक हणजे धाडसीपणाने लढणारा
नेत ृ वहीन, िव कळीत जमाव होता. पण ते अ यंत संहारकपणे आिण अनिधकृतपणे लढत होते.
इमारती या सवात वर या भागात सव सय ू वंशी पोहोचले, ते हा साहिजकच सव ंग हे
इमारती या खाल या भागात होते. ाणांितक यातनांनी ते तळमळत होते; परं तु ते िजवंत होते.
यानंतर पावते राने एक आवाज ऐकला. िक येक ंगां या यातनामय, ोभजनक
आवाजातही तो भयानक ग गाट लपन ू रािहला न हता. शेकडो अभके दुःखाितरे काने गळा
काढून रडत अस यासारखा तो आवाज होता. जणू काही एखा ा गो ीवर यांचे आयु य
अवलंबन ू असावे, या माणे ती जोरजोरात आ ोश करत असावीत, असे वाटत होते.
ंग लोक भीषण धमकृ ये पार पाडत अस याची अफवा पावते राने ऐकली होती.
अ यंत भीषण गो घड या या भयापोटी या खोलीतन ू तो आवाज येत होता, या खोलीकडे
याने धाव घेतली. जोरदार लाथ मा न सरल कर मुखाने तो दरवाजा सताड उघडला. याला
समोर जे य िदसले, यामुळे तो उि न झाला. याचे मन ितर काराने भ न गेले. मुंडके
उडवले या मोराचे मत ृ शरीर खोली या एका कोप यात पडलेले होते. याचे र एका भांड्यात
भरले जात होते. या याभोवती िक येक ि या हो या. येक कडे यातनेने िव हळणारे अभक
होते. काही अभकां या त डाला र लागलेले होते. भयचिकत झाले या पावते राने आपला
दंडुका खाली टाकला आिण याने आपली तलवार उपसली. अचानक या या डावीकडून
या यावर ह ला झाला. याला यु र दे याचीही उसंत िमळाली नाही. एकदम आप या
डो यात ती वेदना होत अस याची जाणीव याला झाली. या या नजरे समोर संपण ू अंधार
पसरला.
भगीरथाने िकंकाळी फोडली. सय ू वंश माणेच यानेही आपली तलवार उपसली.
पावते रावर ह ला करणा या य या शरीरात आपली तलवार तो खुपसणारच होता;
एवढयात एक ी ओरडली,
‘‘कृपा क न थांबा, मा नका!’’
भगीरथ थांबला. ती ी गभवती अस याचे अगदी प िदसत होते.
तो ंग माणस ू आपला दंडुका पु हा एकदा उगार या या तयारीतच होता. पण ती ी
पु हा एकदा ओरडली, ‘‘नको!’’
या य ने ित या आ ेचे पालन के याचे पाहन भगीरथा या आ याला पारावर उरला
नाही.
माग या बाजल ू ा असले या इतर ंग ि या यांचे ते घण
ृ ा पद धािमक कृ य पार पाडत
हो या.
‘‘थांबवा ते!’’ भगीरथ ओरडला.
या गभवती ंग ीने भगीरथाचे पाय धरले. ‘‘नाही, शरू राजकुमारा. आ हांला थांबवू
नकोस. मी तु याकडे िभ ा मागते.’’
‘‘उ च धमापदेिशके, तू हे काय करते आहे स?’’ या पु षाने िवचारले. ‘‘ वतःची अशी
मानखंडना क न घेऊ नकोस.’’
भगीरथाने पु हा एकदा या याकडे पािहले आिण यावेळीच खरा कार या या
ल ात आला. तो तंिभत झाला. या मुलांना र िमळाले न हते, तीच मुले रडत होती. यांचे
हात, पाय यातनांनी वेडेवाकडे झाले होते. जणू काही एखादी दु श यां या िचमुक या
शरीरांना िपळून काढत होती. मोरा या शरीरातील थोडे से र या अभकां या त डात टाक यावर
ती मुले शांत होत होती.
ध का बस यामुळे भगीरथ पुटपुटला, ‘‘हा काय मख ू पणा...’’
 ‘‘कृपा करा,’’ ंगांची ती धमापदेिशका हणाली, ‘‘आम या अभकांसाठी आ हांला याची
गरज आहे . ते िमळालं नाही, तर ती म न जातील. मी तुम यासमोर पदर पसरते, भीक मागते.
आ हांला यांना वाचवू ा.’’
भगीरथ त ध झाला. याची मित गुंग झाली.
‘‘महाराज!’’ वीरभ हणाला, ‘‘सरल कर मुख,’’
भगीरथाने व रत खाली वाकून पावते राची नाडी पािहली. दयाचे ठोके तपासले.
या या दयाची पंदने सु होती; परं तु नाडी ीण झाली होती. ‘‘सय ू वंशीनो,
सरल कर मुखांना आयुरालयात ने याची गरजआहे . तातडीनं चला. आप याकडे फारसा वेळ
नाही.’’
आप या ने याची ि थती पाहताच सय ू वंशी पावते राकडे धावले. याला तातडीने
णालयात ने याची आव यकता होती.’’

खु या दरवाजातन ू आयुवती आत आली. पावते रा या जखमेवर उपचार कर याचे

ान चं वंशी वै ांकडे न हते. यामुळे आयुवतीला तातडीने पाचारण कर यात आले.
िशव आिण सतीही वरे ने ितथे पोहोचले. आयुवती या चेह यावरील िख न भाव पाहन
सती या काळजात कळ उठली.
‘‘ते िकती लवकर बरे होतील, आयुवती?’’ िशवाने िवचारले.
आयुवतीने एक खोल वास घेतला. ‘‘ भ,ू या दंडु याचा घाव सरदारां या
मम थानावरच बसला आहे . उज या कानिशलावर तो घाव बसला आहे . यांना गंभीर अंतगत
र ाव होत आहे . हा र पात यां या िजवावरही बेतू शकतो.’’
िशवाने आपला ओठ चावला.
‘‘मी.......’’ आयुवती हणाली.
‘‘जर यांना कोणी वाचवू शकत असेल, तर ती तच ू आहे स आयुवती!’’
“एवढ्या गंभीर जखमेवर कोणताही वै क य उपचार नाही, भ.ू आपण मदूवर
श ि या क शकतो, पण ण बेशु ाव थेत असताना ती करता येत नाही. श ि येसाठी
आपण थानिक वेदनाशामक पदाथ वाप शकतो. यामुळे शु ीवर असणारा ण आप या
कृत तनू आप याला मागदशन करत असतो. पावते र बेशु ाव थेत असताना असा धोका
प करणं ही गो या जखमेपे ाही अिधक घातक ठ शकते.’’
सती या डो यांतन ू अ ुपात सु झाला होता.
‘‘आपण असं होऊ देऊ शकत नाही, आयुवती,’’ िशव हणाला, ‘‘नाही. ते श यच
नाही.’’
‘‘मला ते मािहती आहे , भ!ू ’’ आयुवती हणाली.
‘‘मग यावर िवचार कर. कोणतं तरीऔषध शोध. तू आयुवती आहे स. आ ही नाही,’’ िशव
 हणाला.
‘‘मला ते मािहती आहे , भ!ू ’’
‘‘मग काहीतरी कर. िवचार कर. तू आयुवती आहे स. जगातील सव म वै .’’
‘‘मा या मनात फ एकच उपाय आहे , भ,ू ’’ आयुवती हणाली. ‘‘पण तरीही याचा
उपयोग होईल का यािवषयी मी साशंक आहे .’’
‘‘सोमरस?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘तु हांला ते मा य आहे ?’’
‘‘होय. याचा उपयोग कर.’’
आप या साहा यकांना शोध यासाठी आयुवती लगबगीने बाहे र पडली.
िचंता तपणे िशव सतीकडे वळला. पावती आप या िपततृ ु यां या िकती िनकट आहे , हे
याला मािहती होते.ितला होणा-या या दुःखाचा प रणाम कदािचत अ ाप ज म न झाले या
यां या बाळावरही हो याची श यता होती.
‘‘ते ठीक होतील. मा यावर िव वास ठे व.’’

‘‘तो सोमरस आहे तरी कुठे ?’’ संत िशवाने िवचारले.

‘‘मला माफ करा, भ,ू ’’अिथिथ वा हणाला, ‘‘पण आम याकडे मोठया माणात
सोमरस नाही. आयुरालयांम ये आ ही सोमरस ठे वत नाही.’’
‘‘तो आणला जातो आहे , भ,ू ’’ आयुवतीने खा ी देत सांिगतले, ‘‘मा या तळावर मी
म काला थोडा सोमरस आण यासाठी पाठवलं आहे .’’
िशव नैरा याने चुकचुकला आिण पावते रा या खोलीकडे वळला. ‘‘थोडा धीर धर,
मा या िम ा. आ ही तुझे ाण वाचव.ू थोडा धीर धर.’’
आप या हातात एक लाकडी वाटी घेऊन म काने धापा टाकत वेश केला. ‘‘देवी!’’
‘‘तु ही तो यो य रतीनं बनवला आहे ना?’’
‘‘होय, देवी.’’
पावते रा या क ाकडे आयुवती लगबगीने गेली.

क ातील लांबवर असले या कोप यातील एका पलंगावर पावते र झोपला होता.
म क आिण ुिवणी या आयुवती या साहाि यका या या पलंगा या शेजारी बसन ू या या
पायां या नखांखाल या वचेला िलंबा या पानांचा रस चोळत हो या. वासो छ्वास करणे सुलभ
हावे हणन ू सरल कर मुखां या नाकाला एक हवा खेचणारी यं णा बसव यात आली होती.
 ‘‘र ाव थांबला आहे , भ,ू ’’आयुवती हणाली, ‘‘ यामुळे यांची कृती अिधक
िबघडणार नाही.’’
सरदारा या नाकाला लावलेली ती यं णा पाहन िशवाचे मन याकूळ झाले.
पावते रासार या माणसाला अशा असाहा य अव थेत पडलेले याला पाहवत न हते. ‘‘मग या
यं णेची आव यकता का आहे ?’’
‘‘ वासो छ्वासावर िनयं ण ठे वणा या मदूतील क ांना र ावामुळे इजा पोहचली
आहे , भ,ू ’’ आयुवती शांतपणे हणाली. कोण याही वै क य आणीबाणी या संगाला त ड देत
असताना ती अशीच शांत राहत असे. ‘‘पावते वर वतःचा वतः वासो छ्वास क शकत
नाहीत. आपण जर ही यं णा दूर केली, तर यांचा म ृ यू ओढवेल.’’
‘‘मग तु ही यांचा मदू ठीक का करत नाही?’’
‘‘ ण बेशु ाव थेत असताना मदूवर श ि या करता येत नाही, हे मी तु हांला
आधीच सांिगतलंय भ.ू ते खपू च धोकादायक आहे . श ि ये या मा या साधनांमुळे कदािचत
दुस याच एखा ा मह वपण ू काय करणा या मदूतील थानाला हानी पोहचू शकेल.’’
‘‘सोमरस...’’
‘‘ या यामुळे र ाव थांबला आहे , भ.ू यांची कृती ि थर आहे . परं तु सोमरसामुळे
यां या मदूची अव था सुधारे ल, असं िदसत नाही.’’
‘‘मग आपण काय करतो आहे ?’’
आयुवती शांत रािहली. ित याकडे कोणतेच उ र न हते. िनदान कोणतेही यवहाय
उ र तरी न हते.
‘‘यावर काहीतरी उपाय असलाच पािहजे.’’
‘‘एक अंधुकशी श यता आहे , भ,ू ’’आयुवती हणाली, ‘‘संजीवनी झाडाची साल. खरं
तर सोमरसाचा तोही एक घटक असतो. मा तो अ य प माणात असतो.’’
‘‘मग आपण याचा वापर का करत नाही?’’
‘‘तो फारच अि थर पदाथ आहे . साल झपाट्याने िवघिटत होऊ लागते. िजवंत संजीवनी
झाडापासन ू च ती काढली पािहजे आिण काढ याबरोबर काही णांतच ितचा वापरही केला गेला
पािहजे.’’
‘‘मग शोधा...’’
‘‘ भ,ू या वन पतीची लागवड इथे केली जात नाही. ती िहमालया या पाय याशी
नैसिगकरी या वाढते. आप याकडे मेलुहाम ये ितची लागवड कर यात आली आहे . पण ितथन ू
ती ा कर यासाठी काही मिह यांचा कालावधी लागेल. आपण ितथन ू साल घेऊन परत येईपयत
या सालीचं पण ू पणे िवघटन झालेलं असेल.’’
‘काहीतरी माग असलाच पािहजे! हे पिव त या, मला तो माग दाखव !’
 ‘‘महाराज,’’ नंदी हणाला. नंदीला सरदारा या ेणीहन वरची ेणी दे यात आली होती.
‘‘बोला, नंदी,’’ भगीरथ हणाला.
‘‘कृपा क न तु ही मा याबरोबर येऊ शकाल का?’’
‘‘कुठे ?’’
‘‘ते मह वाचं आहे , महाराज.’’
पावते र म ृ यश ू ी झुंज देत असताना आयुरालय सोडून नंदीबरोबर ये यास नंदी करत
असलेली िवनंती भगीरथाला िविच वाटली. परं तु नंदी हा नीलकंठाचा िनकटचा नेही होता.
याहनही अिधक मह वाचे हणजे, नंदी हा ि थरिच य होता. तो भगीरथाला या याबरोबर
कुठे तरी ये याची करत असलेली िवनंती न क च मह वपण ू असणार होती.
भगीरथ उठून नंदीपाठोपाठ गेला.

नंदी याला ंगां या इमारतीकडे घेऊन जात अस याचे पािह यावर भगीरथा या
आ याला पारावर उरला नाही.
‘‘हे काय चाललंय, नंदी?’’
‘‘तु ही याला भेटलंच पािहजे,’’ नंदी हणाला.
‘‘कोणाला?’’
‘‘मला,’’ या इमारतीमधन ू बाहे र पडत एका उं च, का या माणसाने हटले. याचे लांब
केस तेल लावन ू चापन
ू चोपनू िवंचरलेले होते आिण यांची एक गाठ बांध यात आली होती. याचे
डोळे हरणा या डो यांसारखे टपोरे होते आिण गालाची हाडे उं च होती. या या वचेचा पोत अगदी
व छ होता. या या उं यापु या देहय ीवर पांढरे शु धोतर होते. याने आप या खां ावर
मलईसार या िपवळसर पांढ या रं गाचे अंगव टाकले होते. एका आयु यात य ेने जेवढे
दुःख भोगू नये, तेवढे दुःख भोगावे लागले या य सारखी या या चेह यावर िवष ण, उदास
छटा होती.
‘‘तू कोण आहे स?’’
‘‘मी िदवोदास आहे . ंगांचा इथला मुख.’’
भगीरथाने दातओठ चावले. ‘‘तुम या सग या चोरट्या दु कृ यांपासन ू
सरल कर मुखांनी तु हांला वाचवलं आिण तु ही यांनाच म ृ यू या खाईत ढकलन ू िदलं?’’
‘‘मला माहीत आहे , महाराज. मुलांना वाचव या या कृ यापासन ू सरदार आ हांला
पराव ृ कर यासाठी आले आहे त, असं मा या माणसांना वाटलं. ती खरं च एक चक ू होती. मी
याब ल ामािणकपणे तुमची मा मागतो.’’
‘‘तू मा मािगत यामुळे यांचे ाण वाचतील, असं तुला वाटतं?’’
‘‘नाही. यामुळे नाही. मला ते माहीत आहे . िनि त असले या म ृ यू या दाढे तन
ू यांनी
आम या संपण ू जमातीला वाचवलं आहे . यांनी मा या प नीला आिण मा या न ज मले या
मुलाला वाचवलं आहे . हे यांचं आम यावरचं ऋण आहे . ते आ हांला चुकतं केलंच पािहजे.’’
ऋण चुकते कर या या उ लेखाने भगीरथ आणखीच ोधायमान झाला. ‘‘तुला काय
वाटतं, तुझं ते दीड दमडीचं सुवण तुला या सग यातन ू सहीसलामत सोडवू शकेल? माझे श द
ल ात ठे व. जर सरल कर मुखांना काहीही झालं, तर मी जातीनं इथे येईन आिण तुम यापैक
येकाला वेचन ू , वेचन
ू ठार मारे न. अगदी येकालाच!’’
िदवोदास शांत रािहला. याचा चेहरा िनिवकार होता.
‘‘महाराज,’’ नंदी हणाला, ‘‘आपण याचं हणणं ऐकून घेऊ या.’’
भगीरथाने संत पणे होकार िदला.
‘‘सुवण हणजे काहीच नाही, महाराज, ’’ िदवोदास हणाला,‘‘आम याकडे घरांम ये ते
पोती या पोती भ न पडलेलं आहे . तरीही या यामुळे आम या यातनांतन ू आमची सुटका होऊ
शकत नाही. जीवनाएवढं काहीही मह वाचं नाही. जीवनाएवढं कशालाच मोल नाही. यावेळी
रोज या रोज तु हांला म ृ यल ू ा सामोरं जा याची वेळ येते, यावेळी या मु यातील साधेपणाची
तु हांला जाणीव होते. ”
भगीरथ त ध रािहला.
‘‘सरल कर मुख पावते र शरू आिण स माननीय गहृ थ आहे त. मा या पवू जां या
नावाने घेतलेली शपथ मी यां यासाठी आज मोडत आहे . यामुळे ज मभर मा या आ याचा मी
िध:कार करत राहीन, याची मला क पना असन ू ही मी ते करणार आहे .’’
भगीरथा या कपाळावर आठया पड या. तो िवचारम न झाला.
‘‘ ंग नसले या कोणालाही हे औषध दे याची खरं तर मला मुभा नाही. पण
सरल कर मुखांसाठी तु हांला ते मी देत आहे . यां या कानिशलांवर आिण नाकपुड्यांवर ते
लाव यास तुम या वै ांना सांगा. ते िजवंत होतील.’’
या माणसाने िदले या या छोट्याशा रे शमी थैलीकडे भगीरथाने संशयाने पािहले.
‘‘हे काय आहे ?’’
‘‘ते काय आहे , ते तु हांला मािहती अस याची आव यकता नाही, महाराज. तु हांला
एकच गो मािहती असली तरी तेवढं पुरेसं आहे , ती हणजे यामुळे सरदार पावते रांचे ाण
वाचणार आहे त.’’

‘‘हे काय आहे ?’’

भगीरथाने ित याकडे नुक याच िदले या रे शमी थैलीकडे आयुवती पाहत होती.
‘‘ यानं काहीही फरक पडत नाही. ते फ यां या कानिशलांवर आिण नाकपुड्यांवर
चोळा. यामुळे यांचे ाण वाचतील.’’
आयुवती िवचारात पडली.
‘‘देवी आयुवती, लावन
ू बघायला काय हरकत आहे ?’’भगीरथाने िवचारले.
 आयुवतीने थैली उघडली. ितला यात लालसर–तपिकरी रं गाचा जाडसर लगदा िदसला.
ितने या लग ाचा वास घेतला आिण ती तंिभत झाली. ‘‘तु हांला हे कुठून िमळालं?’’
‘‘ यानं काहीही फरक पडत नाही. ती वापरा.’’
आयुवती भगीरथाकडे रोखन ू पाहत रािहली. ित या मनात शेकडो िपंगा घालू
लागले. परं तु ितला सवात मह वाची गो थम करायची होती. पावते राचे ाण या लग ामुळे
न क च वाचतील, हे ितला मािहती होते.

पावते राने हळूहळू आपले डोळे उघडले. याचा वासो छ्वासही मंदपणे होत होता.
‘‘मा या िम ा,’’ िशव कुजबुज या आवाजात हणाला.
‘‘ भ,ू ’’ पावते रही तशाच कुजबुज या आवाजात हणाला. तो उठ याचा य न क
लागला.
‘‘नाही. उठू नका!’’ िशवाने हळुवारपणे पावते राला पाठीवर झोप यास मदत करत
हटले. ‘‘तु हांला िव ांतीची गरज आहे . तु ही भडक मा याचे आहात, पण तुमचा माथा एवढाही
भडक आिण कडक नाही.’’
पावते वर लानपणे हसला.
सरल कर मुखा या मनात थम कोणता आला असेल, याची िशवाला क पना
होती. ‘‘सगळे ंग लोक सुरि त आहे त. तु ही जे काम केलं, ते खरं च खपू च सु पणाचं होतं.’’
‘‘मला मािहती नाही, भ.ू मला ायि घेतलंच पािहजे. मी पाप केलं आहे .’’
‘‘तु ही काय केलंय? तु ही तर लोकांचे ाण वाचवले. यासाठी कोण याही कार या
ायि ाची गरज नाही.’’
पावते राने उसासा टाकला. या या डो यात अजन ू ही घणाचे घाव बस या माणे
याला वाटत होते.
‘‘ते एक अ यंत घण ृ ा पद धािमक कृ य करत होते...’’
‘‘ यािवषयी िवचार क नकोस, मा या िम ा. या णी तु हांला िव ांतीची गरज आहे .
तु हांला कोणीही ास देऊ नये, अशी कडक सच ू ना आयुवतीने िदली आहे . मीही जातो. मी
तु हांला आता एकट्यालाच सोडतो. थोडीशी झोप घे याचा य न करा.’’

‘‘आनंदमयी!’’
भगीरथाने आप या बिहणीला रोख याचा य न केला. पावते र िव ाम करत
असले या आयुरालया या क ाकडे आनंदमयी लगबगीने िनघाली होती. शहराजवळच असले या
एका आ मात िदवसभर संगीताचे धडे घे यासाठी ती आद या िदवशी गेली होती. ती धावतच
आप या भावा या बाहपाशांत िवसावली .
‘‘ते ठीक आहे त ना?’’
‘‘होय,’’ भगीरथ हणाला.
आनंदमयीने संत पणे िवचारले, ‘‘हे सगळं कुणा बदमाशानं केलं? या कु याला तू ठार
मारलंच असशील, असं मला वाटतं.’’
‘‘या बाबतीत नेमकं काय करायचं, ते आपण पावते रांनाच ठरवू देऊ या.’’
‘‘ यां या कानिशलावर जोराचा घाव बसला, असं मी ऐकलं. िशवाय अंतगत र ावही
झा याचं मला समजलं.’’
‘‘होय.’’
‘‘भगवान अ नी दयाळू आहे . या गो ी ाणघातकही ठर या अस या.’’
‘‘होय. पण ंगांनी िदले या एका औषधामुळे यांचे ाण वाचले.’’
‘‘ ंगांनी िदले या? सु वातीला यांनी जवळजवळ यांचे ाणच घेतले होते आिण नंतर
यांना वाचव यासाठी यांनीच औषध िदलं? यां या मख ू पणाला काहीच सीमा नाही का?’’
‘‘िदवोदास या यां या ने यानं ते औषध िदलं. काही तासांपवू च तो काशीत आला आिण
याला या घटनेिवषयी समजलं. तो चांगला माणस ू असावा, असं िदसतं.’’
ंगां या ने यािवषयी ऐक यात आनंदमयीला काहीही वार य न हते. ‘‘पावते र
उठले आहे त का?’’ ितने िवचारले.
‘‘होय. भू नीलकंठ नुकतेच यांना भेटले आहे त. यानंतर पावते र पु हा िन ाधीन
झाले आहे त. आता यां या कृतीचा धोका टळला आहे . काळजी क नकोस.’’
आनंदमयीने मान डोलावली. ितचे डोळे ओलावले होते.
‘‘आिण आणखी एक सांगायचं हणजे,’’ भगीरथ हणाला, ‘‘मलाही जखमा झा या
हो या आिण मा या जखमाही आता भ न आ या आहे त.’’
आनंदमयी जोरजोरात हसू लागली. ‘‘मला माफ कर, बंधो! मी तुलाही िवचारायला हवं
होतं.’’
भगीरथाने एक नाट्यमय पिव ा घेतला. ‘‘तु या बंधल ू ा कोणीही जखमी क शकत
नाही. चं वंश चा तो एक कायम व पी महान यो ा आहे .’’
‘‘तुला कोणीही जखमी क शकत नाही, कारण तू पावते रां या आड लपला
असशील,’’ आनंदमयी हणाली.
भगीरथ जोरजोरात हसू लागला आिण आप या भिगनीची काहीतरी चे ा कर या या
िमषाने तो ित याजवळ गेला. आनंदमयीने याला आप या िमठीत ओढून घेतले.
‘‘जा,’’ भगीरथ हणाला, ‘‘ यांना पािह यावर तुला कदािचत अिधक बरं वाटेल.”
आनंदमयीने मान डोलावली. ितने पावते रा या खोलीत वेश केला आिण याच वेळी
दुस या क ातन ू आयुवती बाहे र पडली. ‘‘महाराज, ’’
‘‘बोला, देवी आयुवती.’’ भगीरथ हणाला.
‘‘ भू नीलकंठांना आिण मला आप याशी बोलायचं आहे . तु ही मा याबरोबर येऊ
शकाल का?’’
‘‘अथातच!’’

‘‘भगीरथा, तुला हे औषध कुठून िमळालं?’’ िशवाने िवचारले.

िशवाचा वर ऐकून भगीरथ चिकत झाला. भू नेहमीच दयाळूपणाने वागत असत. मा
यावेळी ते िनिवकार भासत होते. िशवाय संत झा याचेही िदसत होते.
‘‘काय घडलंय भ?ू ’’ भगीरथाने िचंतायु वरात िवचारले.
‘‘मा या ाचं उ र दे, राजकुमारा. तुला ते औषध कुठून िमळालं?’’
‘‘ ंगांकडून.’’
िशवाने भगीरथा या डो यांत रोखन ू पािहले. आप या श दांवर िव ास ठे वणे
नीलकंठाला कठीण जात अस याचे भगीरथा या ल ात आले.
‘‘मी अस य भाषण करत नाही, भ,ू ’’ भगीरथ हणाला, ‘‘आिण मी का अस य बोलेन?
या औषधानं तर सरल कर मुखांचे ाणही वाचवले आहे त.’’
िशव या याकडे याच प तीने एकटक पाहत होता.
‘‘ भ,ू नेमक सम या तरी काय आहे ?’’
‘‘महाराज, नेमक सम या मी सांगते,’’ आयुवती हणाली, ‘‘हे औषध स िसंधुम ये
कोणाकडे ही उपल ध नाही. हे औषध संजीवनी या सालीपासन ू तयार कर यात आलं आहे , हे मी
खा ीनं सांगू शकते. मा संजीवनीपासन ू बनव यात आलेलं कोणतंही औषध लगेच िवघिटत
होऊ लागतं. िजवंत वन पतीपासन ू लगेच तयार क न तातडीनं वापर याखेरीज याचा वापर
करणं श य नसतं. याऔषधाचं ि थरीकरण कर यात आलं आहे . ते लग ा या व पात आहे .
आपण याचा वापर क शकतो.’’
‘‘मला मा करा, देवी आयुवती, पण नेमक कोणती सम या आहे , ते अजन ू ही मा या
ल ात आलेलं नाही.’’
‘‘संजीवनीचं ि थरीकरण कर यासाठी दुस या एका िविश वन पती या लाकडा या
चु यातील घटकाची आव यकता असते. स िसंधु देशात या वन पतीची लागवड केली जात
नाही. इथे ती उगवत नाही.’’
भगीरथ िवचारात पडला.
‘‘ही वन पती फ नमदा नदी या दि ण भागातच उगवते. नागां या देशात ती
उगवते.’’
अयो येचा राजकुमार जागीच िथजन ू गेला. नीलकंठ कोणता िवचार करत असेल, याची
याला क पना आली. ‘‘ भ,ू माझा नागांशी काहीही संबंध नाही. ंगांचा सरदार िदवोदास
या याकडून मला हे औषध िमळालं. मी अयो येची शपथ घेऊन सांगतो. मा या ि य भिगनीची
शपथ घेऊन सांगतो. माझा नागांशी काडीचाही संबंध नाही.’’
 िशव भगीरथाकडे तसाच एकटक पाहत रािहला. ‘‘मला िदवोदासाला भेटायचं आहे .’’
‘‘ भ,ू मी शपथपवू क सांगतो, क माझा नागांशी काडीचाही संबंध नाही.’’
‘‘राजकुमार भगीरथ, ये या तासाभरात िदवोदासला मा यासमोर हजर कर,’’ िशव
हणाला.
भगीरथा या दयाची धडधड आणखी वाढली. ‘‘ भ,ू कृपा क न मा यावर िव वास
ठे वा...’’
‘‘ यािवषयी आपण नंतर बोलय ू ा, राजकुमार भगीरथ, ’’शिव हणाला,‘‘कृपा क न
िदवोदासला घेऊन ये.’’
‘‘मला वाटतं, राजे अिथिथ वा यांनी उ ा सकाळीच िदवोदासला आप या भेटीसाठी
पाचारण केलंय. याची सारी यव था यांनी केलेली आहे , भ.ू ’’
िकंिचत बारीक डोळे क न िशवाने भगीरथाकडे एकटक पािहले.
‘‘िदवोदासने तातडीनं इकडे यावं, अशी मी लगेच यव था करतो, भ!ू ’’ भगीरथ
तातडीने क ाबाहे र पडत हणाला.

पावते वरा या पलंगाशेजारी ठे व यात आले या आसनावर आनंदमयी शांतपणे बसली

होती. सरल कर मुख पावते र गाढ िन े त होता. याचा वासो छ्वास मंदपणे सु होता.
राजकुमारीने आपली बोटे हळूहळू पावते रा या खां ाव न, हातांव न िफरवली आिण नंतर
या या बोटांपयत आणली. सरल कर मुखाचे शरीर थोडे से कंपायमान झा यासारखे वाटले.
आनंदमयी हळुवारपणे हसली. ‘‘तु ही काहीही शपथा का घेतले या असेनात; पण शेवटी
तु हीही एक पु षच आहात तर!’’
एखा ा िति ि ये माणे पावते राने आपला हात ित या हातातनू काढून घेतला.
तो झोपेत काहीतरी बरळत होता. आनंदमयीला ते ऐकू यावे, एवढा याचा आवाज प न हता.
यामुळे ती पुढे झुकली.
‘‘माझी शपथ मी कधीच मोडणार नाही......िपताजी. हे माझं....दशरथ वचन आहे . मी
कधीच मोडणार नाही.......माझी शपथ.’’
भू रामा या िप याचे नाव दशरथ होते. ‘दशरथ वचन’ हा श द वचनातील ढता
दाखव यासाठी आिण दशरथािवषयीचा आदर य कर यासाठी वापरला गेला होता. याचा वापर
नेहमीच कधीही न मोड या जाणा या वचनासाठी केला जात होता. आनंदमयीने डोके हलवले
आिण एक उसासा सोडला. पावते राने आप या चया या शपथेचा पुन चार केला होता.
‘‘माझी शपथ मी मोडणार नाही.’’
आनंदमयीने ि मत केले. ‘‘आपण ते बघच ू या.’’
 ‘‘ भ,ू ’’ नीलकंठा या पायांना पश कर यासाठी िदवोदास त काळ खाली वाकला.
‘‘आयु यमान भव, िदवोदास,’’ िशवाने या माणसाला आशीवाद िदला.
‘‘तु हाला भेटणं हा माझा केवढा मोठा स मान आहे , भ.ू आता आमचे अंधकारमय
िदवस न झाले आहे त. तु ही आम या सग या सम या सोडवाल. आ ही घरी जाऊ शकू.’’
‘‘घरी जाऊ शकू? तु हांला अजन ू ही परत जा याची इ छा आहे ?’’
‘‘ ंग हा माझा आ मा आहे . ितथे जर महामारीची साथ आली नसती, तर मी कधीच
मा या ज मभम ू ीचा याग केला नसता.’’
आप याला िचंता त बनवत असले या मु याकडे वळ यापवू िशव िवचारम न झाला.
‘‘तू एक चांगला माणस ू आहे स, िदवोदास. तू मा या िम ाचे ाण वाचवलेस. यासाठी तू
वतः या वचनाची िकंमत मोजलीस.’’
‘‘मा यासाठी ती अिभमाना पद बाब आहे , भ.ू जे काही घडलं, या सग याची मला
पणू क पना आहे . अटळ म ृ यपू ासन ू सरल कर मुखांनी आम या जमातीला वाचवलं. आ हांला
या उपकारांची परतफेड करायची होती आिण तसं पािहलं तर मा या लेखी यांचे उपकार अमू य
आहे त. यांचं मोल करणं श यच नाही.’’
‘‘ते तु यावर अवलंबन ू आहे , मा या िम ा. तू आता स मानाची जी भाषा बोललास, ती
ल ात ठे वन ू च मा या ाचं उ र दे.’’
िदवोदास िवचारात पडला. या या कपाळावर आठया आ या.
‘‘तु याकडे नागांकडचं औषध कसं काय आलं?’’ िशवाने िवचारले.
िदवोदास जाग या जागीच िथजन ू गेला.
‘‘मा या ाचं उ र दे, िदवोदास,’’ िशव हळुवारपणे हणाला.
‘‘ भ.ू ......’’
‘‘हे औषध फ नाग लोकच बनवू शकतात, हे मला मािहती आहे . फ एवढाच
आहे , क ते तु याकडे कसं काय आलं?’’
िदवोदासला नीलकंठासमोर अस य बोलायचं न हतं. पण तरीही स य बोल याचं याला
भय वाटत होतं.
‘‘िदवोदास, खरं बोल,’’ िशव हणाला, ‘‘अस य सोडून इतर कोण याही गो ीमुळे मला
संताप येत नाही. मला स य सांग. तुला मी अभय देतो. तसं वचन मी तुला देतो. स या मी
नागां या शोधात आहे .’’
‘‘ भ,ू मी िकतपत स य बोलू शकेन, ते मी सांगू शकत नाही. मा या जमातीला दर वष
या औषधाची गरज भासते. काही िदवसांचाजरी िवलंब झाला तरी िकती ग धळ होऊ शकतो, हे
तु ही पािहलंतच. हे औषध िमळालं नाही, तर ते मरण पावतील, भ.ू ’’
‘‘ या नीच लोकांचा शोध कुठे यायचा, यािवषयी मला सांग आिण मी तुला श द देतो,
क दर वष तु हांला औषध िमळत राहील.’’
 ‘‘ भ.ू ....’’
“ हा माझा श द आहे , िदवोदास. तु हांला नेहमीच तुमचं औषध मी िमळवन ू देईन. एवढी
एकच गो कर यासाठी माझं पुढचं सारं आयु य जरी मला खच घालावं लागलं, तरी हरकत
नाही. मी तेही करे न. औषधा या कमतरतेमुळे तु या जमातीमधील कुणीही म ृ यल ू ा कवटाळणार
नाही.’’
िदवोदास कां कू क लागला. यानंतर नीलकंठािवषयी या दंतकथेवरील या या गाढ
ेने अ ातािवषयी या भीतीवर मात केली. ‘‘मी कधीही नाग लोकांना भेटलो नाही, भ.ू अनेक
लोकांचा असा िव वास आहे , क यांनी ंग देशाला शाप िदला आहे . दर वष या उ हा यात ितथे
न चुकता महामारीची साथ येते. यापासन ू आमचे ाण वाचवणा या या औषधाचा पुरवठा फ
नाग लोकच करतात. राजा चं केतन ू ं यासाठी नागांना चंड माणात सुवण िदलं आहे आिण
या बद यात यां याकडून औषध आण यासाठी अनेक लोकांची नेमणक ू कर यात आली आहे .’’
िशव ि तिमत झाला. ‘‘याचा अथ राजा चं केतल ू ा नागांशी यवहार कर यास भाग
पाड यात आलं? याला यांनी ओलीस ठे वलं आहे ?’’
‘‘तो एक नीितमान राजा आहे , भ.ू ंगामधन ू िनसटून िनवािसत हणन ू अ य आसरा
घेणा या आम यासार या लोकांनादेखील बाहे र या जगात थैय िमळावं, हणन ू यानं आ हांला
भरपरू सुवण देऊन पाठवलं. औषधं िमळव यापुरतेच आ ही दर वष ंगाला परत जातो.’’
िशव त ध रािहला.
िदवोदास या डो यांत िकंिचत पाणी तरळले. ‘‘आमचा राजा हा महान य आहे , भ.ू
या दु ांबरोबर यवहार क न यानं वतः या आ याला शािपत बनवलं आहे . ंगा या
लोकांना वाचवणं एवढा एकमेव हे तच ू यामागे आहे .’’
िशवाने हळुवारपणे मान डोलावली. ‘‘फ हा एकटाच राजा नागांबरोबर यवहार करतो
आहे का? दुसरं कोणीही करत नाही?’’
‘‘मा या मािहती माणे तो आिण याचे काही िव वासू स लागार, भ.ू बाक कोणीही
यात गुंतलेलं नाही.’’
‘‘एकदा का मा या पु ाचा ज म झाला, क आपण ंगाला जाणार आहोत. तू
मा याबरोबर यावंस, असं मला वाटतं.”
‘‘ भ!ू ’’ ध का बस यासारखा िदवोदास िकंचाळला. ‘‘आम या भम ू ीत ंगांखेरीज इतर
कोणाही य ला वेश व य आहे . आ ही कोणालाही ितथे नेऊ शकत नाही. आमची गुिपतं
आम या सीमां या आतच रािहली पािहजेत. मा या जमातीचं भिवत य स या पणाला लागलं आहे .
मा या भमू ीचं भिवत य पणाला लागलं आहे .’’
‘‘हे सगळं त,ू तुझी जमात िकंवा मी या सवाहन खपू च मोठं आहे . हे भरतवषािवषयी
आहे . आप याला नागांचा शोध घेतलाच पािहजे.’’
िदवोदासने िशवाकडे ि ेप टाकला. याचा चेहरा िवदीण झाला होता. तो ग धळात
पडला होता.
‘‘िदवोदास, मला वाटतं, मी तु हांला साहा य क शकेन, ’’ िशव हणाला.
‘‘अशा कारे आयु य ओढत राहणं यो य आहे का? सात यानं नैरा य त होऊन दरवष
औषधांसाठी भीक मागत राहणं बरोबर आहे ? तुम या जमातीला नेमका कशाचा ास होत आहे ,
याची क पनाही नसताना औषधं घेणं आिण यासाठी एवढी गुलामिगरी प करणं चांगलं आहे ?
आप याला हा सोडवावाच लागेल. मी ते क शकेन. मा तु या साहा याखेरीज नाही.’’
‘‘ भ.ू .....’’
‘‘िदवोदास, जरा िवचार कर. मोरा या र ाशनाचे इतर काही दु प रणाम आहे त, असं
मी ऐकलं आहे . नागांकडून आलेली औषधं तुम यापयत वेळेवर पोहचली नाहीत, तर काय होईल?
तु या जमातीचं काय होईल? तु या प नीचं? अ ाप ज मही न झाले या तु या बाळाचं? एकदाच
आिण कायमचाच हा सुटावा, असं तुला वाटत नाही का?’’
िदवोदासाने हळूहळू मान डोलावली.
‘‘मग मला तु या रा यात घेऊन चल. नागां या पाशातन ू आपण तु या राजाला आिण
ंगाला; तु या ज मभम ू ीला मु क या.’’
‘‘होय, भ!ू ’’

‘‘माझा नागांशी कोण याही कारे काहीही संबंध नाही, असं मी शपथपवू क सांगतो,
भ,ू ’’ भगीरथ हणाला. आपली मान झुकवन ू तो उभा होता.
िशवा या क ा या वेश ाराजवळ उभा असलेला नंदी या याकडे सहानुभत ू ीने पाहत
होता.
‘‘मी शपथ घेऊन सांगतो, भ.ू मी तुम या िवरोधात कदािपही जाणार नाही, कदािपही
जाणार नाही.’’
‘‘मी ते जाणतो,’’ िशव हणाला, ‘‘ या औषधा या उपल धी मुळे कदािचत मी हादरलो
असेन. नंदी यािवषयी मा याशी अगोदरच बोलला आहे . ते औषध तु याकडे कसं आलं ते मला
समजलंय. तु यािवषयी मी संशय घेतला, याब ल मला मा कर.’’
‘‘ भ,ू ’’ भगीरथ िकंचाळला, ‘‘तु ही मा माग याची मुळीच आव यकता नाही.’’
‘‘नाही भगीरथ, जर मी चक ू केली असेन, तर मीही मा मािगतलीच पािहजे. यापुढे
कधीही मी तु यावर संशय घेणार नाही.’’
‘‘ भ.ू .....’’
िशवाने भगीरथाला जवळ ओढले आिण याला गाढ आिलंगन िदले.

‘‘आप या आगमनानं आ हांला ध य के याब ल आ ही पु हा एकदा आप यािवषयी

कृत ता य करतो, महष भग ृ ,ू ’’ मेलुहाची पंत धान कनखला महष भग
ृ ं ू या चरणांना पश
क न यांना नम कार करत हणाली.
‘‘मी आता आपला िनरोप घेते.’’
‘‘आयु यमान भव, मा या बाळे !’’ महष हणाले. यां या चेह यावर िकंिचत ि मत होते.
देविगरी या मेलुहा या राजधानीत िवर महष भग ृ ू यां या अचानक झाले या
आगमनाने कनखला चिकत झाली होती. मा स ाट द ाला या गो ीचे यि कंिचतही आ य
वाट याचे िदसत न हते. स ष ं या या उ ारािधका याला कशा कारे जग याची सवय होती, ते
कनखलाला चांगलेच ठाऊक होते. िहमालयातील गुहा हे यांचे घर होते. या गुहे माणेच ितने
यांचा क बनवन ू घेतला होता.एका दगडी पलंगाखेरीज या खोलीत अ य कोणतेही सामान
न हते. यावेळी महष भग ृ ू या दगडी पलंगावरच बसले होते. जिमनीवर आिण िभंत वर थंडगार
पाणी िशंपड यात आले होते. यामुळे िहमालयातील अ यंत थंड आिण दमट हवामानासारखे
हवामान या गुहेत तयार झाले होते. सग या िखड यांवर जाड पडदे लावन ू काशाला खोलीत
वेश कर यास म जाव कर यात आला होता. खोलीत एका वाड यात फळे भ न ठे व यात
आली होती. ऋष या तेथील वा त यातील िदवसांसाठी फ तेवढाच आहार पुरेसा होता. सवात
मह वाचे हणजे क ा या उ रे कड या टोका या िभंतीवर या खळ यावर भगवान देवाची
मतू टांगन
ू ठे व यात आली होती.
द ाकडे वळ यापवू कनखलाने ितथन ू जा याची महष नी ं ती ा केली. आप या
शांत, मधुर आवाजात ते द ाला हणाले, ‘‘तुमची यािवषयी खा ी आहे , महाराज?’’
भगृ ं ू या चरणांजवळ द खाली जिमनीवर बसला होता. ‘‘होय भ.ू ते मा या
नातवंडासाठी आहे . जगातील कोण याही गो ीिवषयी मला एवढी खा ी वाटत नाही.’’
भग ृ ंनू ी मंद ि मत केले; परं तु यां या डो यांत िवषादाची छटा िदसत होती. ‘‘राजन,
आप या मुलांवर या ेमापोटी आप या राजधमाचं िव मरण झालेले अनेक राजे मी पािहले आहे त.
तु या क येवरील तु या ेमामुळे तुला राजधमाचं िव मरण होणार नाही, अशी मी आशा करतो.’’
‘‘नाही, भ.ू सती ही मा यासाठी जगातील सवािधक मह वाची य आहे . पण
जेिवषयी या कत यात मी कधीही कसरू करणार नाही.’’
‘‘छान. हणन ू च तर मी राजन, तुला स ाट बन यासाठी साहा य केलं होतं.’’
‘‘मला ते मािहती आहे , भ.ू येयाइतकं काहीही मह वाचं नाही. भरतवषाहन काहीही
अिधक मह वाचं नाही.’’
‘‘हे पािह यानंतर तुझा जामात तुला िवचार यास सु वात कर याएवढा सु आहे ,
असं तुला वाटत नाही का?’’
‘‘नाही, भ.ू याचं मा या क येवर ेम आहे . याचं भरतवषावर ेम आहे . येया या
आड ये याजोगी कोणतीही गो तो करणार नाही.’’
‘‘वासुदेवांनी या यावर भाव टाक यास सु वात केलेली आहे , राजन.’’
द ध का बस यासारखा पाह लागला. या या त डातन ू श द फुटत न हता. संभाषण
पुढे सु ठे व यातील िन फळता भग ृ ुं या ल ात आली होती. गिभताथ समजन ू घेणे हे द ा या
बु ी या आवा या या पलीकडचे होते. आप या येयासाठी याला वतःलाच लढा देणे भाग होते.
‘‘ठीक आहे , मग जर तुझा तसा ठाम िव ास असेल, तर कृपा क न ते क न टाक,’’
भगृ ू हणाले, ‘‘पण कोण याही ाचं उ र देऊ नकोस. मग तो कोणीही िवचारलेला असो.
कोणालाही उ र देऊ नकोस. तुला हे समजलंय ना?’’
द ाने मान डोलावली. िशव आिण वासुदेव यां यािवषयी भग ृ ू ऋष नी नुक याच केले या
व यामुळे याला बसले या ध यातन ू तो अ ापही सावरलेला न हता.
‘‘अगदी तु या क ये या ांनाही नाही, राजन,’’ भग ृ ंन
ू ी बजावले.
‘‘होय, भ.ू ’’
भगृ ंन ू ीही मान डोलावली. द ाने एक दीघ वास घेतला. तो तता दशवणारा होता.
आप या वारसाचे र ण कर यासाठी याला मोठाच लढा ावा लागणार होता. पण ती गो
आव यकच होती. भरतवषाचे नजीकचे भिवत यच पणाला लागले आहे , असे याला वाटू लागले.
‘‘कोण याही प रि थतीत घाबर याचं काहीच कारण नाही, भ,ू ’’ आप याजवळ
नसले या बुि मानीची बतावणी करत द हणाला,‘‘बहृ पती या बाबतीत काहीही घडलेलं
असो; यािवषयीचं रह य अ ाप सुरि त आहे . ते शेकडो वष िजवंत राहील. भरतवषाची भरभराट
होत राहील आिण हा देश जगावर रा य करत राहील.”
‘‘बहृ पती हा एक मख ू होता,’’ भग ृ ू हणाले. यांचा आवाज चढला होता. ‘‘ याहनही
वाईट गो हणजे याने येयाचा िवचार करता ोह केला होता.’’
द त ध रािहला. नेहमी माणेच भग ृ ू ऋष या संतापाला तो घाबरला होता.
भग ृ ू ऋषी शांत झाले. ‘‘मा या िश येचा, ताराचा िववाह मी या याबरोबर क न दे याचा
िवचार केला होता, या गो ीवर अ ापही माझा िव वास बसत नाही. या गरीब िबचा या मुलीचं
जीवन मातीमोल झालं असतं.’’
‘‘आता तारा कुठे आहे , भ?ू मला वाटतं, क ती सुरि त आिण समाधानी असेल.’’
‘‘ती सुरि त आहे . मी ितला भगवान ा या भम ू ीत ठे वलं आहे . तेथील काही लोक
मा याशी एकिन आहे त. अखेरीस आनंदासाठी......’’ भग ृ ंन
ू ी कंटाळ या माणे मान हलवली
‘‘ितचं अ ापही या यावर ेम आहे का?’’
‘‘मख ू पणाच आहे तो. खरं तर तो आता मरण पावलाय, तरीही ती या यावर ेम
करतेय.’’
‘‘बहृ पत िवषयी बोल यात काहीच अथ नाही,’’ द हणाला,‘‘आप या परवानगीसाठी
मी आपला आभारी आहे , भ.ू अगदी अंतःकरणापासन ू मी आपला आभारी आहे .’’
भग ृ ंनू ी मान डोलावली. ते खाली झुकले आिण कुजबुज या आवाजात हणाले,‘‘द
राहा, राजन. यु अ ाप समा झालेलं नाही. नीलकंठाचा उपयोग क न घेणारा फ तच ू एकटा
आहे स, या मात राह नकोस.’’
 करण ७
सवकळा

द ममेध घाटा या कडे ला राज प रवारासाठी या राखीव जागेत िशव उभा होता. या या
शेजारीच महाराज िदलीपा आिण अिथिथ वा उभे होते. यां यामागेच सरदार घरा यातील मुख
लोक होते. काशीचे नाग रक या राखीव जागे पासन ू दूर अंतरावर होते. ते नको इतके रोमांिचत
झालेले न हते. नीलकंठाने आपले ता पुरते सदन हणन ू काशीचा वीकार के यापासन ू आप या
शहराकडे सवच लोकांचे सात याने ल वेधले जा याची सवय यांना आता झाली होती.
काशीतील राजकारणी कमचा यांसाठी तो एक दमछाक करणारा िदवस होता.
सकाळीच िदलीपाचे आगमन झाले होते. व ीप या स ाटा या आगमना यावेळी करावयाचे सव
िशर ते आिण राजिश ाचार पार पाड यात आले होते. राज प रवारासाठी या राखीव जागेत
चं वंश चा एकच धवल वज उभार यात आला होता. यावर अधचं िचतारलेला होता. आता ते
भरतवषा या स ाटा या हणजेच द ा या आगमनाची ती ा करत होते.
ितथला राजिश ाचार कौश याची परी ा पाहणारा होता; परं तु अखेरीस यांनी
सय ू वंश चा तांबडा वज राजवतुळा या राखीव जागेवर चं वंश या वजापे ा थोड्या अिधक
उं चीवर ठे व याचा िनणय घेतला. कारण काहीही झाले, तरी भू नीलकंठानेच द ाला भरतवषाचा
स ाट हणन ू घोिषत केले होते. िदलीपा या मनाचा िवचार क न काशी या िश ाचार
अिधका यांनी चं वंश चाही वज लावला होता.
िशवाला अथातच अशा समारं भांची फारशी कधीच पवा न हती. नदीवर ता पुर या
व पात ितथे उभार यात आले या गोदीम ये काम कर यात य असले या कमचा यांम ये
याला खरे वार य होते. िदवोदासा या नेत ृ वाखाली गेले तीन मिहने ितथे ंग लोक अिवरत,
अथक क ाने काम करत होते. गंगे या पवू कड या वळणा या भागात वा त य न
कर यािवषयी या दंतकथेमुळे ितथे काम करणे हे ंगां या ीने साहिजकच सवािधक सुरि त
होते. गंगे या पा ात मोठमोठे अडथळे िनमाण क न, यां या साहा याने ंगां या महान
वेश ारातन ू आत जाऊ शकेल अशा खास जहाजाचे बांधकाम ते करत होते. गंगे या पा ा या
ं दीएवढे अडथळे िनमाण करणे कसे काय श य होते, यािवषयी िशवा या मनात आ याची
भावना होती. याला तशी क पनाही करणे श य होत न हते. पण िदवोदासाने तशा कारची
खास जहाजे आव यक अस याचे सांिगतले होते. ंगां या या हालचालीला िवरोध करणा या
साशंक अिथिथ वाला िशवाने सांिगतले होते, ‘फ तु हाला क पना करता येत नाही, हणन ू
अशा कारचे अडथळे उभारताच येत नाहीत, असं नाही.’’ पण अिथिथ वाने राजवाड्याचा उपयोग
क दे यास आिण पवू कड या तीरावरील जिमन वर गोदी उभार यास िवरोध केला. यामुळे ंग
लोक धोकादायक असले या आिण नुक याच कोरड्या पडले या नदीकाठाचा उपयोग क न
ितथे काम करत होते.
नीलकंठाबरोबर ंगाला जा याचे वचन िद यानंतर दुस याच िदवसापासन ू िदवोदासाने
कामाला ारं भ केला होता.
‘िदवोदास हा श दाला जागणारा माणस
ू आहे. तो खरं च एक चांगला माणस ू आहे.’
द ाचे जहाज ध याला लाग या या आवाजाबरोबरच अखेरीस िशव आप या
िवचारां या तं ीतन
ू जागा झाला. पायी जा याचा माग खाल या बाजल ू ा घे यासाठी बांध यात
आले या दोरी या क यांची िविश हालचाल झाली. राजिश ाचारांकडे दुल करत द
तातडीने चालत मागावर गेला आिण जवळजवळ धावतच िशवाजवळ पोहोचला. याने झुकून
िशवाला मानवंदना िदली आिण तो ासही न घेता भराभरा बोलत सुटला, ‘‘तो पु आहे का,
भ?ू ’’
भरतखंडा या स ाटा या वागतासाठी िशव उठून उभा रािहला. याने याला
औपचा रकरी या णाम केला आिण ि मत करत तो या याशी बोलू लागला. ‘‘आप याला अ ाप
ते मािहती नाही, महाराज. उ ापयत ती न क च बाळाला ज म देईल.’’
‘‘वा! फारच छान! हणजे मला यायला उशीर झाला नाही तर! हा अ यानंदाचा िदवस
कदािचत मा या हातन ू िनसटेल, हणनू मला फारच भीती वाटत होती.’’
ै कोण अिधक अधीर आिण रोमांिचत झाले होते ते
िशव मोठ्याने हसला. या दोघांपक
सांगणे कठीण होते...िपता क िपतामह!

‘‘तु हांला भेटून मला खपू च आनंद झाला, पवू ाकजी,’’ िशव आप या आसनाव न उठत
पवू ाका या चरणांना पश क न नम कार करत हणाला.
काही वषापवू च मेलुहातील कोटडवार येथे पाकु या या अंध िप याचे आशीवाद
िशवाने घेतले होते,तोच हा पवू ाक होता. आदर दशव यासाठी िशवाने या या नावापुढे ‘जी’ अ र
जोडले होते. िवकमा या काय ाचा नीलकंठाने जाहीर भंग क न पवू ाकाचे आशीवाद घेत यामुळे
यावेळी कोटडवारची जनता तंभित झाली होती. िवकमाना साधा पशही करणे िजथे व य होते,
ितथे िशवाने तर याचे च क आशीवादच घेतले होते.
स ाट द ा या आरमारासोबत पवू ाकही काशीत आला होता. िशव काय करणार आहे ,
याचा अंदाज आ याबरोबर त काळ तो दोन पावले मागे सरकला. ‘‘नाही, भ.ू तु ही नीलकंठ
आहात. मा या पावलांना पश कर याची परवानगी मी तु हांला कसा काय देऊ शकेन?’’
‘‘का नाही पवू ाकजी?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘पण भ,ू तु ही मा या िपताज या पायांना कसा काय पश क शकता?’’ पाकुने
िवचारले, ‘‘तु ही तर महादेव आहात.’’
‘‘मग मी कोणा या पावलांना पश करावा, ही माझी िनवड असणार नाही का?’’
िशवाने िवचारले.
पवू ाकाकडे वळून िशव पुढे हणाला, “तु ही मा यापे ा वयाने मोठे आहात. यामुळे
तुमचे आशीवाद िमळव याचा माझा ह क तु ही नाका शकत नाही. यामुळे ते चटकन करा.
इतका दीघ काळ वाक यामुळे माझी पाठ दुखू लागली आहे .’’
पवू ाक जोरात हसला. याने िशवा या म तकावर आपला हात ठे वला. ‘‘हे महान पु षा,
कोणीही तुला नाका शकत नाही. आयु यमान भव!’’
िशव वर उठला. दीघायु या या या आशीवादाने याचे समाधान झाले होते. ‘‘ हणजे
आता आपला वेळ आप या पु ाबरोबर यतीत कर याचा तुमचा बेत आहे तर!’’
‘‘होय, भ.ू ’’
‘‘पण आ ही आता एका धोकादायक वासासाठी िनघणार आहोत. तु ही आम याबरोबर
न क येणार आहात ना?’’
‘‘एके काळी मीही यो ा होतो, भ.ू मा याजवळ अ ापही तशीच ताकद आहे .
मा यासमोर उ या राहणा या कोण याही नागाला मी ठार करे न.’’
िशवाने ि मत केले. पाकुकडे वळून याने आप या भुवया उं चाव या. पाकुनेही ि मत
क न याला ितसाद िदला. आप या िप याचे आपण र ण क , असे याने हातानेच िशवाला
दशवले.
‘‘मा या बाळा, तू काय सांगतो आहे स, याची मला जाणीव होत नाही, असं समजू
नकोस,’’ पाकु हणाला, ‘‘मी अंध असेनही; पण माझं बोट ध नच तू तलवार कशी चालवायची
ते िशकला आहे स. मी माझं र ण करे नच आिण िशवाय तुझंही र ण करे न.’’
िशव आिण पाकु दोघेही खो खो हसू लागले. िशव कोटडवारला आधी या पवू ाकाला
भेटला होता, तो पराभत ू मनोव ृ ीचा होता. आपले नैसिगक शौय आिण धाडस याने दुदवा या
फटका यांमुळे दडपन ू टाकले होते. आता या यातील ते फुि लंग पु हा चेतवले गेले होते, हे
पाहन िशवाला अ यानंद झाला.
‘‘तुम या पु ािवषयी िवस न जा,’’ िशव हणाला,‘‘तु ही माझे शरीरर क हणन ू काम
क लागलात, तर मला अ यानंद होईल.’’

‘‘मला भीती वाटतेय िशवा,’’

यां या क ात सती आप या पलंगावर बसली होती. ित यासाठी आहार घेऊन िशवाने
नुकताच क ात वेश केला होता. राजआचारी भयभीत झाले असले, तरी आप या प नीसाठी
आपण वतःच भोजन तयार कर याचा आ ह नीलकंठाने धरला होता.
सती या श दांनी आपण यिथत झा याचे दशवत िशव हणाला, ‘‘माझा वयंपाक
इतका काही वाईट नसतो.’’
सती जोरजोरात हसू लागली. ‘‘मा या हण याचा तसा अथ न हता.’’
िशव जवळ आला आिण याने ि मत केले. भोजनाचे ताट बाजल ू ा ठे वनू याने ितचा
चेहरा कुरवाळला. ‘‘मला मािहती आहे ते! आयुवतीनेच सत ू ीवर देखरे ख ठे वावी, असा आ ह मी
धरला. आयुवती ही जगातील अ वल मांकाची वै आहे . यामुळे कोणतीही चुक ची गो
होणार नाही.’’
‘‘पण हे मल ू ही तसंच मत ृ ाव थेत ज मलं तर? पवू ायु यातील मा या पापांचा भाव
आप या या गरीब िब चा या बाळावरही पडला तर?’’
‘‘पवू ायु यातील पाप वगैरे काहीही नसतं, सती! फ हे च जीवन स य असतं. हे च फ
वा तव आहे . बाक या सग या गो ी सै ाि तक आहे त. तुला या िस ा तामुळे शांतता
लाभते, यावरच िव ास ठे व आिण या िस ा तामुळे तुला यातना होतात, या याकडे
सरळसरळ पाठ िफरव. आप याला यामुळे दुःख ा होतं, अशा िस ा तावर कशासाठी िव ास
ठे वायचा? आप या बाळाची आिण आपली काळजी घे यासाठी जे जे करणं श य होतं, ते ते सारं तू
केलं आहे स. यामुळे आता फ िव ास बाळग.’’
सती त ध रािहली. मा ित या मनातील धा ती ित या नजरे तन ू तीत होत होती.
िशवाने पु हा एकदा सतीचा चेहरा कुरवाळला. ‘‘ ि ये, मा यावर िव ास ठे व. तू
काळजी के यामुळे काहीही लाभ होणार नाही. फ सकारा मक आिण आनंदी िवचार कर.
आप या बाळासाठी तू क शकत असलेली फ तेवढीच सवािधक चांगली गो आहे आिण
बाक या सा या गो ी िनयतीवर सोडून दे. काहीही झालं तरी, तुझी पैज तू उ ा हरणार आहे स,
हे िनयतीनं िनि त केलं आहे च.’’
‘‘कसली पैज?’’
‘‘आता तू ित यातन ू अंग काढून घेऊ शकत नाहीस,’’ िशव हणाला.
‘‘खरं च सांग, कसली पैज?’’
‘‘आप याला मुलगी होईल, असं तुला वाटतंय, ती!’’
‘‘मी यािवषयी साफ िवस न गेले होते,’’ सतीने ि मत केले.‘‘पण मला तर आता असं
आतन ू च वाटतंय, क आप याला मुलगाच होणार आहे .’’
‘‘नाऽऽ!’’ िशव जोरात हसला. सतीही या याबरोबर हसू लागली आिण िशवा या
हातां या तळ यात ितने आपला चेहरा झोकून िदला.
िशवाने पुरीचा एक घास तोडला आिण भाजीत बुडवन ू याने तो सतीसमोर धरला. ‘‘यात
मीठ बरोबर आहे ना?’’

‘‘खरोखरच पवू ज मीची पापं वगैरे काही असतं का?’’ िशवाने िवचारले.
काशी या िव वनाथ मंिदरात नीलकंठ बसला होता. तो वासुदेव पंिडतासमोर ताठ
बसला होता. मंिदरातील खांबां या फट मधन ू अ तंगत होत चाललेला सय ू नारायण िदसत होता.
लालसर वालुकामय खडक आणखी तेजाने चमकत होता. यामुळे अ यंत फूितदायक वातावरण
तयार झाले होते.
‘‘तुला काय वाटतं?’’ वासुदेवाने िवचारले.
‘‘मला कोण याही गो ीचा पुरावा िमळा यािशवाय मी कोण याही गो ीवर िव ास
ठे वत नाही. या िस ा तामुळे आप याला शांतता िमळते या िस ा तावर आपण िव वास
ठे वावा, असं मला वाटतं. तो िस ा त स य आहे क अस य यामुळे काहीही फरक पडत नाही.’’
‘‘आनंदी आयु यासाठी हे िनःसंशय चांगलं धोरण आहे .’’
या पंिडताने आणखी काहीतरी बोलावे, हणन ू िशव ती ा करत रािहला. पण यावेळी
तो पंिडत काहीच बोलला नाही, यावेळी िशव पु हा बोलू लागला. ‘‘तु ही अ ाप मा या ाचं
उ र िदलेलं नाही. आपण या गो चं दुःख या ज मात भोगतो, ती खरोखरच आपली
पवू ज मीची पापं असतात का?’’
‘‘मी या ाचं उ र िदलं नाही, कारण मा याकडे या ाचं उ र नाही. परं तु
आप या पवू ायु यातील पापांचं ायि आप याला या ज मात यावं लागतं, असा लोकांचा
िव ास आहे . या या भावामुळे तरी स याचं आयु य लोक अिधक चांग या कारे यतीत
कर याचा य न करणार नाहीत का?’’
िशवाने ि मत केले. ‘हे लोक खरोखरच बिु वंत बोलघेवडे आहेत क महान त ववे े
आहेत’?
या पंिडताने पु हा ि मत केले. ‘‘प ु हा एकदा मा याकडे याचंही उ र नाही.’’
िशव जोरात हसू लागला. पंिडत आपले िवचार वाचू शकतो, हे तो िवस न गेला होता
आिण तोही या पंिडताचे िवचार वाचू शकत होता.
‘‘हे कसं काय घडू शकतं? मी तुमचे िवचार कसे काय ऐकू शकतो?’’
‘‘खरं तर ते एक साधंसुधं वै ािनक स य आहे . हे विनलहर चं िव ान आहे . िबनतारी
संदेश दळणवळणाचं िव ान आहे .’’
‘‘हा कोणताही िस ा त नाही?’’
पंिडताने ि मत केले. ‘‘हा न क च कोणताही िस ा त नाही. ही व तुि थती आहे .
काशामुळे तुला िदसतं. विनलहर मुळे तू ऐकू शकतोस. सवच लोक ीसाठी सहजग या
काशाचे गुणधम वापरतात; पण बहतेकांनाच िबनतारी संदेश लहर चा वापर कसा करावा याची
िबलकूल मािहती नसते. ऐक यासाठी आपण विनलहर वर अवलंबन ू असतो. विनलहरी हवेतन ू
कमी वेगाने वास करतात आिण या कमी अंतरच कापू शकतात. िबनतारी संदेश लहरी मा
काशा माणेच गतीने, चंड अंतर कापू शकतात.’’
िशवाला आप या काकांची आठवण झाली. याचे िवचार ते ऐकू शकतात, असे याला
नेहमीच वाटत असे. बालपणी याला हा चम कार वाटत असे. आता मा यामागे िव ान आहे , हे
याला प पणे समजले होते. “हे वार यपण ू आहे . मग िबनतारी संदेशलहर चं विनलहर म ये
पांतर करणारं यं तु ही का बनवत नाही?’’
‘‘आह! ते एक अवघड काम आहे . अ ाप आ हांला यात यश आलेलं नाही. यासाठी
वषानुवष क काम क करावं लागेल. यामुळेच क कोण याही िश णािशवाय तू हे क
शकतोस, हे पाहन आ हांला आ याचा ध काच बसला आहे .’’
‘‘मी सुदवै ी असेन, असा माझा अंदाज आहे .’’
‘‘हे महान पु षा, यात दैवाचा कोणताही हात नाही. तू ज मतःच खास य हणन ू
ज मला आहे स.’’
िशव िवचारम न झाला. ‘‘मला तसं वाटत नाही. बरं , ते जाऊ दे; पण याचं काम कशा
कारे चालावं असं तु हांला वाटतं? तु ही िबनतारी संदेशलहरी कशा कारे पकडू शकता? मला
येकाचेच िवचार का बरं ऐकू येऊ शकत नाहीत?’’
‘‘आपले िवचार िबनतारी संदेश लहर माणे व छ कारे दुस यापयत ेिपत
कर यासाठीसु ा बरे च प र म यावे लागतात. अनेक लोक कोण याही कारचं िश ण न
घेताच यां याही नकळत ते करत असतात. पण िबनतारी संदेश लहरी पकडून इतरांचे िवचार
ऐकणं? ही बाब पण ू पणे िभ न आहे . ती सोपी नाही. यासाठी आप याला शि शाली ेपक
यं ां या ऊजा े ा या आवा यात राहावं लागतं.’’
‘‘मंिदरं ?’’
‘‘हे नीलकंठा, तू खरोखरच अपवादा मकरी या बुि मान आहे स,” या पंिडताने ,’’ या
पंिडताने ि मत केले. ‘‘होय. मंिदरं ेपका माणे काय करतात. हणन ू च आपण या मंिदरांचा
वापर करतो, यांची उं ची िकमान ५० मीटर असली पािहजे. इतर वासुदेवांकडून ेिपत के या
जाणा या िबनतारी संदेश लहरी पकडणं आिण माझे िवचार यां यापयत ेिपत करणं या दो ही
बाब साठी या गो ी साहा यभत ू ठरतात.’’
‘‘याचा अथ इतर वासदु वे आपले िवचार सात यानं ऐकत असतात, पंिडतजी?’’
“होय. यांना आपल संभाषण ऐकायचं असेल ते ज र ऐकू शकतात आिण हे नीलकंठा,
अगदी थोडेच वासदु वे आम या काळातील आम या तारणहाराचे िवचार न ऐक याचा िनणय
घेतील.’’
िशव िवचारम झाला. जर हा पंिडत बोलत असलेले स य असेल, तर यावेळी
भरतवषातील इतर कोण याही मंिदरातील वासुदेवाशी िशव संवाद साधू शकला असता. ‘मग
मगध या मंिदरातील हे वासदु वे ा, मला सांग, क दु ांशी िकंवा सैतानांशी लोकांचा संबधं आहे या
हण याचा अथ काय आहे?’
िशवाला जोरदार हस याचा आवाज ऐकू आला. तो काही अंतराव न येत अस यासारखा
भासत होता. मगध या नरिसंह मंिदरातील वासुदेव पंिडताचा तो आवाज होता.
‘‘त ू खरोखरच खपू चलाख आहेस, भ ू नीलकंठा.’’
िशवाने ि मत केले. “हे महान वासदु वे ा, मला खश
ु ामतीऐवजी उ र हवं आहे.”
शांतता.
यानंतर िशवाला मगधहन येणारा आवाज प पणे ऐकू आला. ‘‘धमाखेत या य ु ा या
वेळी त ू जे व य केलं होतंस, ते मला खरोखरच आवडलं होतं. हर हर महादेव. आप याप ैक
सारे च जण महादेव आहेत. आप याप ैक येकाम ये देव वसतो आहे. िकती सदुं र िवचार होता
तो.’’
 ‘‘ याचा मा या ाशी काय संबधं आहे? मी िवचारलं, क लोकांनी दु ांशी संल न
अस याची आव यकता का आहे?’’
‘‘होय. ते खरं आहे. ते अगदी शंभर ट के खरं आहे. आप याप ैक येकात देव असतो;
मग ओघानंच येणारा याचा उपिस ा त कोणता आहे?’’
‘‘आप या अंतरं गातील देवाचा शोध घेण ं ही आप याप ैक येकाचीच जबाबदारी आहे.’’
‘‘नाही, मा या िम ा. ही नैितक िशकवण झाली. मी तल ु ा याचा उपिस ा त कोणता
असं िवचारलं.’’
‘‘मला समजलं नाही, पंिडतजी.’’
‘‘ येक गो ीचा समतोल साधला जा याची आव यकता असते, नीळकंठ. पौ षेय
गो चा समतोल ण ै गो ी साधतात. ऊजला व तम ु ानाची गरज असते. मग िवचार कर! हर
हर महादेव. याचा उपिस ा त काय आहे? या व याचा समतोल कोण या घोषणेन ं साधला
जाईल?’’
िशव िवचारम न झाला. या या मनात एक िवचार आला. परं तु याला तो आवडला
नाही.
अयो ये या वासुदेवाने िशवाला आ हाने िवनंती केली, ‘‘िवचारांना ितबंध क
नकोस, मा या िम ा. म ु वाह हाच स य शोधनाचा एकमेव माग होय. ’’
िशवाला ितर कार वाटला. पण हे स य असणार नाही.
‘‘स य हे आवडलंच पािहजे, असं नाही. ते फ बोललं गेल ं पािहजे. मोठयानं बोल.
स यामळ ु े तलु ा ास होईल; पण ते तल ु ा म ु बनवेल.’’
‘‘पण माझा यावर िव वास नाही.’’
‘‘स याला त ु या िव वासाशी काहीही देणघं ण े ं नाही. ते फ अि त वात असतं. त ू जो
िवचार करतो आहेस, तो मला ऐकू दे. आप यातील येकाम ये देव असतो. याचा सरळसरळ
िदसणारा उपिस ा त कोणता?’’
‘‘आप या येकाम येच सैतानही असतो.’’
‘‘अगदी बरोबर!आप या येकात देव असतो आिण आप यातील येकात सैतानही
असतो. आप या अंतरं गातच स ु आिण दु यां यामधील लढा स ु असतो.’’
‘‘आिण तो बलाढ्य सैतान आप यातील सैतानाशी बलाढ्य संल न क न घेतो.
हणन ू च लोक या याशी संल न असतात का?’’
“ यावेळी त ू आप या काळातील बलाढ्य सैतानाचा शोध घेशील, यावेळी तो आप या
अंतरं गाशी एवढ्या सखोलतेन ं कसा काय संल असतो,यािवषयी या प ीकरणाची तल ु ा
आव यकताच भासणार नाही.’’
आप यासमोर बसले या पंिडताकडे िशवाने रोखन ू पािहले. या संभाषणाने तो हाद न
गेला होता. फ सैतानाचा शोध घेणे एवढे च याचे काय न हते. ते कदािचत सोपे होते. पण
लोकांना तो यां याशी संल असले या सैतानी व ृ ीला सोडून ायला कसा काय लावणार
होता?
‘‘सग याच ांची उ रं तू अगदी याच णाला शोधली पािहजेस, असं नाही, मा या
िम ा,’’ काशीचा वासुदेव हणाला.
िशव लानपणे हसला. तो अ व थ झाला होता. यानंतर खपू दूरव न येणारा कोणाचा
तरी आवाज याला ऐकू आला. तो कोणाचा होता हे याला ओळखता आले नाही. एक हकूमत
असलेला आवाज. साम यशाली य कडून तो आवाज वापरला गे यासारखे वाटत होते. तो
आवाज शि शाली आिण तरीही शांत होता.
‘‘औषध.....’’
‘‘अथातच,’’ काशीचा पंिडत हणाला आिण तो लगबगीने उठला. एका लहानशा रे शमी
िपशवीतन ू औषध घेऊन तो त परतेने परत आला.
िशव िवचारम न झाला.
‘‘तु या प नी या पोटावर हे औषध लाव, मा या िम ा,’’ काशीचा पंिडत हणाला,
‘‘तुला िनरोगी आिण साम यशाली पु लाभेल.’’
‘‘हे काय आहे ?’’
‘‘ याची ओळख मह वाची नाही. याचा उपयोग होईल, एवढीच गो मह वाची आहे .’’
िशवाने ती थैली उघडली. ित यात जाडसर, लालसर-तपिकरी रं गाचा लगदा होता.
‘‘आभारी आहे. मा या मल ु ा या सरु ि ततेची हमी या औषधाने िमळणार असेल, तर मी
तमु चा कायमचा ऋणी राहीन.’’
िशवाने न ओळखले या आिण या आवाजाने काशी या या वासुदेवाला आदेश िदला
होता, तो हणाला, ‘‘ भ ू नीलकंठा, त ू कृत राह याची गरज नाही. तल ु ा कोण याही कारे
साहा य करणं हे आमचं कत य आिण स मान आहे. जय ग ु िव ािम . जय ग ु विस .”

िशव िखडक जवळ उभा होता.

राजवाड्या या िभंत जवळून याला गद ने भरलेले ते शहर िदसत होते आिण याही
पलीकडे श त पिव थळ होते. या या कडे ला घाटाजवळ भ य िव वनाथ मंिदर होते.
िशव या याकडे एकटक पाहत होता. ाथना कर यासाठी याने हात जोडले होते.
‘भगवान ा, कृपा क न मा या बाळाची काळजी घे. कोणतीही अिन गो घडू
नये.’
कोणीतरी खोक याचा आवाज आ यामुळे याने मागे वळून पािहले.
सती आिण िशवा या मुला या ज माची बातमी ऐक यासाठी भारतातील अ यंत
मह वा या य ितथे अ यंत उ सुकतेने उ या हो या. द अ यंत बेचन ै मनःि थतीत चुळबुळ
करत उभा होता. खरे तर तो अ यंत घाबरला होता.
‘ याला सतीची अ यंत काळजी वाटत आहे. बाक या याकडे कोणताही गण ु असो वा
नसो; पण तो एक अ यंत जबाबदार िन ावान िपता आहे.’
वी रनीचा चेहरा िनिवकार होता. ितने द ाचा हात धरला होता. स ाट िदलीपा अ यंत
शांतपणे बसला होता. भगीरथ आिण आनंदमयी या आप या मुलांकडे याचे ल होते. या दोघांचे
उ साहाने, पण हळूहळू काहीतरी संभाषण सु होते.
िदलीपा भगीरथाकडे एकटक पाहत होता......
गे या तीन मिह यांत पावते वर पण ू पणे बरा झाला होता. क ा या कोप यात तो
ताकदवान वीर ठामपणे उभा होता. राजा अिथिथ वा अ व थपणे पाय यांवर चढ उतार करत
होता. नीलकंठा या पिह या मुलाचा ज म अिथिथ वा या वत: या वै ां या हातन ू घडणार
न हता. याला तशी परवानगी दे यात आली न हती. कारण िशवाला कोण याही कारचा धोका
प करायचा न हता. फ आयुवतीनेच सतीची सत ू ी करावी, असे याने सांिगतले होते.
िशव मागे वळला. याला िभंतीजवळ नंदी थांब याचे िदसले. याने याला नजरे नेच
खुणावले.
‘‘आ ा भ?ू ’’ नंदीने िशवाजवळ येत िवचारले.
‘‘मला खपू च असाहा य वाटू लागलंय, नंदी. मी बेचन ै झालोय.’’
‘‘मला फ एक ण ा, भ.ू ’’
नंदी क ाकडे लगबगीने गेला आिण वीरभ ाला घेऊन तो परत आला.
दो ही िम वर या बाजल ू ा असले या िखडक जवळ गेले.
‘‘हे चांगलं आहे ,’’ वीरभ हणाला.
‘‘खरं च?’’ िशवाने िवचारले.
वीरभ ाने िचलीम पेटवली आिण ती िशवाकडे िदली. िशवाने एक दीघ झुरका मारला.
‘‘हंममममऽऽऽऽऽऽ’’ िशव कुजबुजला.
‘‘ठीक आहे ?’’
‘‘मी अजन ै आहे .’’
ू ही बेचन
वीरभ हसू लागला. ‘‘तुला काय होईल असं वाटतंय?’’
‘‘मुलगी.’’
‘‘मुलगी? न क ? मुलगी यो ा बनू शकत नाही.’’
‘‘काय मख ू ासारखा बोलतोयस. सतीकडे बघ.’’
वीरभ ाने मान डोलावली. ‘‘चांगला मु ा आहे . आिण नाव काय ठे वशील?’’
‘‘कृि का.’’
‘‘कृि का? तू हे नाव मा याकरता ठे वणार असलास, तर याची काही आव यकता
नाही, मा या िम ा!’’
‘‘अरे वेड्या, मी हे नाव तु यासाठी ठे वणार नाही. मला जर तसं करायचं असतं, तर
मा या मुलीचं नाव मी भ ा ठे वलं असतं. ते मी कृि का आिण सतीसाठी करत आहे . मा या
प नी या जीवनात कृि केनं भ कम पािठं बा िदला आहे . मला ितची ही मदत कायमची साजरी
करायची आहे .’’
वीरभ ाने ि मत केले. ‘‘ती एक चांगली ी आहे . नाही का?’’
‘‘न क च ती चांगली आहे . तू ते चांगलंच केलंस.’’
‘‘हे ऽऽ, ितनंही काही वाईट केलेलं नाही. मीही काही वाईट नाही. मी भयानक पती
नाही.’’
‘‘खरं सांगायचं तर ितनं तु याहनही अिधक चांगलं केलं.’’
भ ाने खट्याळपणे िशवा या मनगटावर चापटी मारली. यानंतर दो ही िम शांतपणे
हसले. िशवाने वीरभ ाकडे िचलीम परत िदली.
अचानकच, अंतगत क ाचे वेश ार उघडले. आयुवती लगबगीने िशवाकडे धावत
आली. ‘‘मुलगा झाला आहे , भ!ू बाबदार, साम यशाली मुलगा!’’
िशवाने आयुवतीला वर उचलले आिण आप याबरोबर गोल िफरवले. तो अ यानंदाने
हसत होता. ‘‘मुलगा सु ा चालेल.’’
लाजले या आयुवतीला पु हा जिमनीवर ठे वन ू िशवअंतगत क ाकडे धावतच गेला.
आयुवतीने इतर कोणालाही क ात जाऊ िदले नाही. सती पलंगावर झोपली होती. ित याजवळच
दोन प रचा रका काम करत हो या. कृि का सती या शेजारीच ितचा हात हातात घेऊन एका
आसनावर बसली होती. िशवाने आतापयत पािहले या सव बाळांम ये अ यंत सुंदर िदसणारे ते
बाळ सतीशेजारी पहडले होते. छोट्याशा पांढ या व ात या बाळाला घ गुंडाळून ठे व यात आले
होते आिण ते शांतपणे झोपी गेले होते.
सती हळुवारपणे हसली. ‘‘मुलगा आहे . यामुळे मी िजंकले, असं िदसतंय, ि या.”
‘‘ते खरं आहे ,’’ िशव कुजबुज या आवाजात हणाला. आप या मुलाला पश कर यास
तो घाबरत होता.
‘‘पण मी काहीच गमावलेलं नाही!’’
सती हसली, परं तु लगेच ती शांत झाली. ितला घातलेले टाके दुखत होते. ‘‘आपण याचं
काय नाव ठे वणार आहोत? आपण याला आता न क च कृि का हणू शकणार नाही.’’
‘‘होय. आता या नावाचा च उद्भवत नाही,’’ सतीची दासी हसत हणाली,
‘‘कृि का हे ीचं नाव आहे .’’
‘‘पण अजन ू ही मला याचं नाव कृि केव न ठे वायचं आहे , ’’िशव हणाला.
‘‘मलाही ते मा य आहे , ’’सती हणाली, ‘‘पण ते कोणतं नाव असू शकेल?’’
िशवाने णभर िवचार केला. ‘‘मला मािहती आहे ! आपण याला काितक हणय ू ा.’’
 करण ८
शंग
ृ ार न ृ य

परवानगी िमळता णीच वी रनी या पाठोपाठ द या खोलीकडे लगबगीने गेला.

‘‘िपताजी,’’ सती कुजबुज या आवाजात हणाली, ‘‘तुमचं पिहलं नातवंड..’’
द ाने काहीच उ र िदले नाही. याने काितकाला हळुवारपणे उचलन ू घेतले आिण
बाळाभोवती गुंडाळलेले पांढरे व याने दूर केले. सतीला या गो ीचा राग आला. ते व
पलंगा या माग या बाजल ू ा पडले. द ाने काितकाला उं च धरले. याने याला उपडी केले आिण
याचे िनरी ण केले. याने आप या नातवा या येक अंग यंगाचे कौतुक केले. भारतवषा या
स ाटा या डो यांतन ू अ ुधारा बरसत हो या. ‘‘तो सुंदर आहे . तो खपू च सुंदर आहे .’’
घाबरलेला काितक जागा झाला आिण याने लगेच रडायला सु वात केली. एका
साम यशाली, िनरोगी मुला या रड याचा तो मोठा आवाज होता. सतीने आप या बाळाला
घे यासाठी हात पुढे केले. परं तु द ाने आनंदाितशयाने चेहरा चमकत असले या वी रनी या
हातात बाळाला िदले. वी रनी या हातात गे याबरोबर काितकाचे रडणे एकदम बंद झाले. ते पाहन
सती अचंिबत झाली. महाराणीने काितकाला पांढ या व ात पु हा गुंडाळून ठे वले. यानंतर ितने
याला सतीकडे िदले. याचे िचमुकले म तक सती या खां ावर होते. काितकाने जरासा
चुळबुळ यासारखा आवाज केला आिण तो झोपी गेला.
द ा या डो यांतन ू अ ंच ू ा महापरू सु होता. याने िशवाला घ िमठीत घेतले.
‘‘आजपयत या इितहासातील सवािधक आनंदी य मीच आहे , भ!ू सवािधक आनंदी!’’
िशवाने स ाटा या खां ावर हळुवारपणे थोपटले. या या चेह यावर मंद ि मत होते.
‘‘महाराज, मला ते मािहती आहे .’’
द दोन पावले मागे सरकला आिण याने आपले डोळे पुसले. ‘‘सगळं काही ठीक आहे .
मा या कुटुंबात सु असले या सा या काही चुक या अिन गो ी, भू नीलकंठ, तु हीच शु ,
पिव क न टाक या. पु हा एकदा सारं काही ठीक झालंय.’’
वी रनीने द ाकडे रोखन ू पािहले. ितचे डोळे बारीक झाले. ितचा ासो छ्वास जलद
होत होता. ितने आपले दातओठ खा ले, पण ती काहीच बोलली नाही. ती तशीच शांत रािहली.
 िदवोदास बांधणी करत असले या जहाजाची पाहणी क न भगीरथ परत येत होता.
याला थोडासा उशीरच झाला होता. यामुळे याने आप या शरीरर कांना घरी परत पाठवले
होते. काहीही झाले, तरी ती काशी होती. ितथे येकालाच आसरा िमळत होता. ती शांततेची
नगरी होती.
आता र यांवर मशान शांतता पसरलेली होती. र ता एवढा शांत शांत होता, क
याला आप या मागे हळूच झालेला दातांचा करकर आवाजसु ा ऐकू आला.
अयो येचा राजकुमार चालतच होता. तो बेिफक रपणे चालत अस यासारखा िदसत
होता. आप या तलवारी या यानावर याचा हात होता. कान आवाजाचा वेध घेत होते. जिमनीवर
पावलांचा आवाज येत होता. यानंतर हळूच तलवार काढ याचा आवाज आला. भगीरथाने
चटकन िगरक घेतली. आपला खंजीर बाहे र काढला आिण तो फेकला. या यावर ह ला
कर या या तयारीत असले या ह लेखोरा या पोटात खंजीर आरपार घुसला. या ह याचा जोर
एवढा मोठा होता, क ह लेखोर िनपिचत पडला. याला उठता येत न हते. तो यातनांनी
तळमळत होता; परं तु याचे ाण गेले न हते.
आप या डो यां या कोप यातन ू भगीरथाला आणखी एक हालचाल आप या जवळपासच
होत अस याचे िदसले. याने आपला दुसरा खंजीर काढला. परं तु तो नवीन ह लेखोर िभंतीवर
आदळला होता. एक छोटी तलवार या या छातीत खुपसली गेली होती. तो मरण पावला होता.
भगीरथाने वळून पािहले. या या डावीकडे नंदी होता. ‘‘आणखी कुणी आहे ?’’ याने
कुजबुज या वरात िवचारले.
नंदीने आपली मान नकाराथ हलवली.
भगीरथ पिह या ह लेखोराकडे लगबगीने गेला. याचे खांदे हलवत भगीरथाने
िवचारले, ‘‘तुला कुणी पाठवलं होतं?’’
ह लेखोर मक ू रािहला.
भगीरथाने या या पोटातील चाकू जोरात गोलाकार िफरवला.
‘‘कोणी?’’
या माणसा या त डातन ू त काळ फेस बाहे र पडू लागला. उं दराने िवष खा यावर
याची जशी ि थती होईल, तशी याची ि थती झाली होती. तो काही णांतच मरण पावला.
‘‘काय हे !’’ िनराश भगीरथाने हटले.
नंदीने अयो ये या राजपु ाकडे पािहले. कोण याही नवीन संकटाशी सामना
कर यासाठी तो तलवार उपसन ू सावधिगरीने उभा होता.
भगीरथाने आपले डोके हलवले आिण तो उठून उभा रािहला. ‘‘नंदी, आभारी आहे . तु ही
आसपासच होता, हे माझं सुदवै आहे .’’
‘‘हे काही सुदवै न हतं, महाराज,’’ नंदी हळुवारपणे हणाला, ‘‘तुम या िपताज या
भेटी या कालावधीत, सदासवकाळ तुम याबरोबर राह याची आ ा मला नीलकंठाने िदली आहे .
मला ामािणकपणे वाटलं होतं, क भू थोडे अितरे क पणाने वागत आहे त. कोणताही िपता
आप या मुला या िजवावर उठणार नाही. पण मला वाटतं, क ती माझी चक ू होती.’’
भगीरथाने मान हलवली. ‘‘यामागे माझे िपताजी नाहीत. िनदान थेटपणे तरी ते तसं
करणार नाहीत.’’
‘‘ यां याम ये तेवढं धैय नाही. परं तु मी यां या मज त नाही, एवढी गो सवाना
समजावी याची तजवीज ते ज र करतात. राजिसंहासनावर ह क सांगणा या आिण यासाठी
श ु वानं वागणा या लोकांना यामुळे न क च ो साहन िमळतं. यांना फ मला िनकालात
काढायचं असतं. मी एखा ा अपघातात मरण पावलो, वगैरेसारखं काहीतरी भासावं, असं यांना
करायचं असतं.’’
‘‘हे ’’, या मत
ृ ह लेखोराकडे िनदश करत नंदी हणाला, ‘‘हा काही अपघात भासणार
नाही.’’
‘‘मला मािहती आहे . याचा एकच अथ आहे , क ते आता िनराश होत चालले आहे त.’’
‘‘का?’’
‘‘मा या िपताज ची कृती चांगली नाही. यामुळे आता आप याकडे वेळ नाही, असं
यांना वाटत असावं. मी िजवंत असताना, यांचा म ृ यू झाला, तर मला रा यािभषेक होईल.’’
नंदीने मान हलवली.
भगीरथाने नंदी या पाठीवर थोपटले. ‘‘मा यावर तुझं ऋण आहे , िम ा. मी तुझा
कायमचाच ऋणी असेन. जोपयत मी िजवंत असेन तोपयत तरी न क च!’’
नंदीने ि मत केले. ‘‘आिण तु हांला दीघायु य असेल. महाराज, मी आजबू ाजल ू ा
असेपयत तरी काहीही घडू शकणार नाही. तुम यावर ह ला कर याची िहंमत करणारी कुणीही
य आिण तु ही यां याम ये मी असेन आिण तु हांला झाकून टाक यासाठी मा याकडे भरपरू
काही आहे .’’
आप या ह ीसार या शरीरय ीवर नंदीने केले या िवनोदाला भगीरथाने ि मत क न
यु र िदले.

‘‘तुला कोणाची नावं समजली का? यांना कोणी धाडलं होतं?’’

‘‘मला मािहती नाही, भ.ू मला उ रं िमळ या या आतच ते मरण पावले.’’
िशवाने सु कारा सोडला. ‘‘मतृ देह?’’
‘‘काशी या अंतगत सुर ा दला या िशपायांकडे सुपदू कर यात आले,’’ भगीरथ
हणाला, ‘‘पण या कामी ते काही पुढाकार घेऊ शकतील, असं मला तरी वाटत नाही.’’
‘‘हंऽममम!’’ िशव हणाला.
‘‘आता दुस या वेळी माझं आयु य मी आप या चरणी अपण करत आहे , भ!ू ’’
‘‘तू माझं काहीही देणं लागत नाहीस. तू मला काहीही अपण कर याची गरज नाही,’’
िशव हणाला आिण नंदीकडे वळून तो हणाला, ‘‘मा या िम ा, मी तुझा आभारी आहे . या
सग याचं ेय खरं तर तुलाच आहे .’’
नंदीने खाली वाकून णाम केला. ‘‘आपली सेवा करणं हा माझा स मान आहे , भ!ू ’’
 िशव मागे भगीरथाकडे वळला. ‘‘तू आनंदमयीला काय सांगणार आहे स?’’
भगीरथ िवचारम न झाला. ‘‘काहीही नाही. ितला अकारणच ास हावा, असं मला
वाटत नाही. मी ठीक आहे . यािवषयी कोणालाही काहीही ठाऊक अस याची आव यकताच
नाही.’’
‘‘का?’’
‘‘कारण मला खा ी आहे , क िपताजी या ह याचा तपास कर याची तसदी घेणार
नाहीत.’’ यामुळे अपघात वाटावा अशा प तीचा अवघड कट रच याची गरज नाही, असं ‘ या’
लोकांना वाटेल. मा यावर आपण आणखी आ मक ह ला क शकतो, अशा ह याला
िपताज ची मक ू संमती आहे , असा संदेश यातनू यां यापयत पोहोचेल. यामुळेच ही गो जाहीर
झाली तर िसंहासनावर ह क सांगणा यांना आिण श ु वाने वागणा यांना यातन ू ो साहनच
िमळे ल.’’
‘‘तु या िजवावर अनेक सरदार उठले आहे त?’’
‘‘ भ,ू दरबारातील अध लोक मा या िपताज चे नातेवाईक आहे त.आपलाच िसंहासनावर
ह क आहे , असं या सवानाच वाटतं.’’
िशवाने दीघ ास घेतला. ‘‘तु या िपताज चा मु काम इथे असेपयत एकटा राह नकोस
आिण इथन ू खपू दूर, ंगा या वासात तू मा याबरोबर येणार आहे स.’’
भगीरथाने मान डोलावली.
िशवाने या या खां ावर थोपटले. ‘‘तू वतःच तुझा बळी घेणार नाहीस, याची खा ी
क न घे, कारण तू मा यासाठी खपू च मह वाचा आहे स.’’
भगीरथाने ि मत केले. ‘‘मी तुम यासाठी िजवंत राह याचा य न करे न, भ!ू ’’
िशव हळुवारपणे हसला आिण नंदीनेही याला तसाच ितसाद िदला.

‘‘महाराज, सोमरसाची पड ू एवढ्या मोठ्या माणात तु ही देऊन टाकावी हे राजधम

हणनू सु पणाचं ल ण नाही, असं मला वाटतं,’’ िशव हणाला.
िशवा या क ात िशव आिण द बसले होते. काितका या ज माला आता आठवडा
उलटला होता. यां या शेजार याच क ात सती आिण काितक झोपले होते. यांची काळजी
घे यासाठी कृि का आिण प रचा रकांचा ताफा होता. काितकासाठी भेट हणन ू द ाने एवढ्या
मोठ्या माणात सोमरसाची पड ू आण याचे पाहन िशवाला ध का बसला होता. काितकाने
ज मापासन ू हण करावी, असे द ाला वाटत होते. यामुळे तो
ू च रोज थोडी थोडी सोमरसाची पड
बलाढ्य, साम यशाली यो ा बनला असता. काितका या अठरा या वाढिदवसापयत पुरेल एवढी
पड
ू याने िमळवली होती.
‘‘ भ,ू ’’ द हणाला, “एखा ा िम ा माणे आनंदात चरू झाले या एखा ा आजोबाने
आप या पिह या नातवंडासाठी काय करावं आिण काय क नये, हे तु ही सांगणं हे सु ा
अ यायकारकच आहे .’’
‘‘पण महाराज, मंदार पवताचा सवनाश झा यामुळे तु हांलाही सोमरसाचा तुटवडा पडत
अस याचं जाणवत असेलच क ! यामुळे एवढ्या मोठ्या माणात मा याच मुलाला सोमरस िदला
जावा, असं मला वाटत नाही. कारण तुम या संपण ू देशालाच याची गरज आहे .’’
‘‘ याब ल मला िचंता क ा, भ.ू कृपा क न ‘नाही’ हणू नका.’’
िशवाने तो िवषय सोडून िदला. ‘‘मंदार पवता या उभारणीचं िनयोजन कसं काय सु
आहे ?’’
‘‘ याला दीघ काळ लागेल,’’ आपला हात नकाराथ हलवत द हणाला, ‘‘आता या
गो ी िवस न जाऊया. हा केवढा आनंदाचा संग आहे . मला नातवंड झालं आहे . एक संपण ू ,
प रपणू , बाबदार, सुंदर नातवंड. मोठा झा यावर तो या भरतखंडाचा स ाट बनेल.’’

काितका या ज मानंतर बरोबर काशी या नाग रकांनी परं परे नुसार संगीत आिण
न ृ या या काय माने बाळाचा ज म साजरा केला. आप या यजमानां या चाली रत चा स मान
राख याचा िनणय िशवाने घेतला होता.
न ृ य सभागहृ ात नीलकंठ िसंहासनावर बसला होता. या या शेजारीच एरवी काशी या
राणीसाठी तयार कर यात आले या िसंहासनावर सती बसली होती. काितकाला ती आप या
हातात जोजवत होती. िशव आिण सती यां यामागेच स माननीय अितथ या आसनांवर द
आिण िदलीपा बसले होते. काशीचे राजकुटुंब यां या मागेच बसले होते. कोण याही रा या या
राजाने अशा कारे एवढ्या मागे बसणे ही अपारं प रक गो होती. परं तु काशी या राजाला,
अिथिथ वाला याचे काहीच वाटले नाही.
िशवाकडे झुकून सती कुजबुज या वरात हणाली, ‘‘नेहमी माणेच तुझं न ृ य अ यंत
सुंदर होतं.’’
‘‘तु या ते ल ात आलं?’’ िशवाने ितला िचडवत हटले.
आप या न ृ याने काय माचा ारं भ केला जावा, असा आ ह या सं याकाळी िशवाने
धरला होता. य नीलकंठाला न ृ य करताना पाहणा या काशी या े कांचा णभर आप या
निशबावर िव ासच बसला नाही. नीलकंठा या आकषक न ृ याला यांनी सुमारे पाच िमिनटे
उठून उभे राहन टा यां या कडकडाटात मानवंदना िदली. या या तोपयत या न ृ यांतील ते एक
उ कृ न ृ य होते. आनंदाने आिण उ साहाने े क बेभान झाले होते. मा सतीचे याकडे पुरेसे
ल न हते, हे पाहन िशवाचा िहरमोड झाला होता. ती दुस याच िवचारात गढून गेली होती.
द ाने सोमरसाची पड ू आण यािवषयी िशवाने ितला सांिगत यापासन
ू ती त, अ व थ झाली
होती.
‘‘अथातच, मी न ृ य बिघतलंच!’’ सती ि मत करत हणाली, “एवढ्या मोठ्या माणावर
िपताजी सोमरस देत अस याचं ऐकून मी जरा अ व थ झाले होते. कारण ते यो य नाही. सोमरस
हा संपणू मेलुहासाठी आहे . फ राजघरा यात ज म यामुळे काितकाला कोणतीही िवशेष
वागणक ू िमळता कामा नये. हे भू रामा या त वांिव आहे .’’
‘‘मग तु या िपताज शी यािवषयी बोल.’’
‘‘मी न क च बोलेन. फ यो य वेळ येऊ देत.’’
‘‘छान. पण स या तरी यावेळी आनंदमयी न ृ य करे ल, यावेळी ित याकडे बघ. ती
कदािचत मा याएवढी माशील नसेल.’’
सतीने ि मत केले आिण आिण आपले डोके िशवा या खां ांवर टेकले. यानंतर वळून
ितने यासपीठाकडे नजर टाकली. याच वेळी आनंदमयी यासपीठावर येत होती. ितने
ध कादायक वाटावे, एवढ्या कमी लांबीचे धोतर आिण तंग चोळी प रधान केली होती. सतीने
आप या भुवया उं चाव या आिण िशवाकडे पािहले. िशव ि मत करत होता.
‘‘या कार या न ृ यासाठी हाच पोशाख अगदी यो य आहे ,’’ िशव हणाला.
सतीने मान दुसरीकडे वळवली आिण ती यासपीठाकडे पाह लागली. िशवाने
पावते राकडे एक िम क ल कटा टाकला आिण याने ि मत केले. सरल कर मुखाचा चेहरा
अगदी िनिवकार होता. जणू काही याने अपारदशक मुखवटाच चेह यावर चढवला होता. आप या
सयू वंशी िश णाची सणसणीत लाथ आप या कमरे त बस यासारखे याला वाटले. परं तु याचे
ढिन यी जबडे आिण दोन भुवयांमधील खोळ यांतन ू च तो डळमळीत होणारा नस याचे प
होत होते.
रं गमंचाला माथा टेकवन ू अिभवादन कर यासाठी आनंदमयी खपू खाली वाकली.
आप या काय मासाठी आशीवाद आिण फूत िमळव यासाठी ितने प ृ वी मातेला हे वंदन केले
होते. सु वाती या रांगांमधील चं वंशी यावेळी िकंिचत पुढे झुकून ितला पाह लागले. या
िठकाणी जर कोणी इतर नितका असती, तर आतापयत े कांनी िशट्टयांचा कहर केला असता,
पण ती तर व ीपची राजकुमारी होती. यामुळे ते फ ित याकडे कामुक कटा टाकत
शांतपणे बघत बसले.
यानंतर दुसरा नतक यासपीठावर आला. याचे नाव होते उ ांक. मगध या िस
ल करी अिधका याचा तो मुलगा होता. यु ात उज या खां ाला झाले या गंभीर जखमेमुळे याला
आपली ल करी कारक द अ यावरच सोडून ावी लागली होती. या माणे आयु यात मोठ्या
माणात नैरा य आलेले अनेक लोक काशीचा माग प करत होते; या माणेच तोही काशी या
आ याला आला होता. न ृ यातील स दयाचा ितथेच याला शोध लागला होता. परं तु या
जखमेमुळे याची ल करी कारक द याला अधवट सोडावी लागली होती; याच जखमेमुळे याची
न ृ याची कारक दही याला ह या तेवढ्या उं चीवर नेता आली न हती. या या खां ा या
हालचाल वर िनबध येत होते. यामुळे तो खराखुरा महान नतक बनू शकत न हता. आनंदमयी
खरी चं वंशी होती. यामुळे ित या दयाचा ओढा दुबलांकडे होता. उ ांकािवषयी या सहानुभतू ी
पोटी ितने या यासह न ृ य कर याचा याचा ताव वीकारला होता, अशी अफवा ितथे पसरली
होती.
ू ी अयो य िठकाणी वाटत अस यामुळे उ ांकाचा यासपीठावर अवमान
परं तु ही सहानुभत
हो याची श यता होती. ते एक गुंतागुंतीची न ृ य रचना सादर करणे अपेि त होते. ऋिष
िव ािम ाला मेनका या अ सरे ने भुरळ घात या या पुराणकथेवर ते न ृ य आधा रत असणार होते.
या न ृ यासाठी उ ांक यो य होता का? आनंदमयीने आपण राजक या असतानाही तकािधि त
िस ा त दूर सा न याला वाकून णाम केला. यानेही ितला ित णाम केला. यानंतर ते
एकमेकांजवळ आले. न ृ य कर यासाठी एकमेकांजवळ जेवढे यावे लागते; याहनही ते
एकमेकां या बरे च जवळ आले होते. उ ांकाला आपला हात खपू पुढे आणावा लागू नये,
यासाठीची ती बहधा तडजोड होती. िशवाने पु हा एकदा वळून पावते राकडे पािहले. याने
आपले डोळे बारीक केले होते आिण आपला ास रोखन ू धरला होता.
‘ याला असयू ा वाटतेय का?’
अयो ये या राजकुमारीने यां या न ृ याची यवि थत रचना केली होती. या िविश
काय मासाठी ितने ाचीन िनयम बदलले होते आिण उ ांका या मयािदत ह तसंचालना या
ीने यो य अशी रचना केली होती. यामुळे संपण ू काय मात या दोघांनाही एकमेकां या
खपू च िनकट येऊन न ृ य करावे लागत होते. यामुळे भोगास चे वातावरण तयार झाले होते.
े कांनी थम ते न ृ य ध का बस यासारखे आ वासन ू पािहले. राजकुमारी आनंदमयीला
एवढ्या घ पकड याची अनुमती एका माजी सैिनकाला कशी काय िदली जाऊ शकते? मा
नंतर या काय मा या गुणव ेकडे ते आकृ झाले. इत या उघडउघड मादक प तीने केलेले
िव ािम – मेनकेचे न ृ य त पवू कोणीही कधीच पािहलेले न हते.
काय म संप यानंतर े कांनी उठून उभे राहन टा या आिण िशट्ट्यांचा गजर केला.
तो खरोखरच चांगला काय म झाला होता. आनंदमयीने खाली वाकून े कांना अिभवादन
केले आिण उ ांकाकडे अंगुिलिनदश केला. मोठ्या उमदेपणाने ितने या न ृ याचे ेय
शारी रक ् या अपंग असले या या सैिनकाला िदले होते. आप याला िमळाले या शंसेमुळे
उ ांकाचा चेहरा चमकत होता. कदािचत आयु यात थमच या या आयु याला काही अथ
अस याचे याला उमगले होते.
ितथे असलेला येक जण टा या वाजवत होता. फ एकटा पावते रच टा या
वाजवत न हता.

राजवाड्यात ितथे बांध यात आले या ता पुर या ल करी िश ण तळावर पावते र

पवू ाकाबरोबर मुि यु ाचा सराव करत होता. या माजी ल करी अिधका याला पावते राबरोबर
सराव करत असताना आपली गमाव यासारखी वाटणारी चंड, भयावह ताकद परत येत
अस याचा अनुभव येत होता. ि हीनता असन ू ही, आप या ती वण मतेने पवू ाक
पावते रा या हालचाल चा अचक ू अंदाज बांधू शकत होता आिण यानुसार याला ितसाद देत
होता. यावेळी श य असेल यावेळी चपळाईने बाजल ू ा होत होता आिण गरज असेल यावेळी
तडाखा देत होता.
पावते राला आनंद झाला होता.
 याला णभर थांब यासाठी सांगन ू , पावते राने पाकुकडे पाहन मान डोलावली.
यानंतर तो पवू ाकाकडे वळला आिण मेलुहा या प ती माणे आपले म तक िकंिचत झुकवन ू
याने औपचा रकपणे याला णाम केला. आप या छातीवर आप या मुठीचा हार क न
पवू ाकानेही कमरे तन ू वाकून पावते राला या यापे ा खपू च अिधक वाकून अिभवादन केले.
पावते रा या असामा य शौयािवषयी याला आदर वाटत होता.
‘‘ल करािधकारी पवू ाक, नीलकंठाबरोबर वासासाठी िनघणा या सय ू वंश या सै यात
तुमचा समावेश करणं हा माझा स मान आहे ,’’ पावते र हणाला.
पवू ाकाने ि मत केले. गे या िक येक दशकांत थमच याला कोणीतरी ल करािधकारी
या नावाने संबोिधत केले होते. ‘‘सरल कर मुख, हा तर माझाच स मान आहे . आिण चं वंशी
पलटणीत मला न धाड याब ल मी तुमचे आभार मानतो. यांची अकाय मता मी सहन क
शकलो असतो, असं मला वाटत नाही.’’
खोली या एका टोकाला उ या असले या भगीरथाला आपले हसू आवरता आले नाही.
‘‘नीलकंठासाठी कोण अिधक प र म घेतं, ते आपण पाहयाच पवू ाका! स या तु ही चं वंशीयां या
रा यात आहात, हे िवस नका. इथे लढाया वेग या कारे लढ या जातात.’’
पवू ाकाने काहीच ितसाद िदला नाही. एखा ा राजघरा यातील य ला यु र
दे यापासन ू या या िश णाने याला रोखले होते. याने मान डोलावली.
तेवढ्यात या खोलीत आनंदमयीने वेश केला. भगीरथाने ि मत केले आिण याने
पावते राकडे कटा टाकला आिण पु हा ित याकडे पािहले. ितनेच मकदार, एखा ा
िवदुषका या पोशाखा सारखी िदसणारी िहर या रं गाची कंचुक घातली होती. या कंचुक चा रं ग
इतका भडक होता, क फ आनंदमयीसारखी लाव यवती आिण िनल ज वाटावी एवढी धीट
असलेली ीच ती घालू शकली असती. िदवसिदवस पावत राचे ल अिधकािधक वेधन ू
घे याची गरज आनंदमयीला भासू लाग यामुळेच ती अिधकािधक िनल जापणे वागू लागली
असेल, असा संशय भगीरथा या मनात आला. याआधी कधीच याने आप या भिगनीला अशा
कारे वागताना पािहले न हते. यामुळे आता आप या भिगनीशी बोलावे क सरळ पावते राला
बाहे र बोलावन ू या या उ े शािवषयी या याशी चचा करावी हे या या ल ात येत न हते.
आप या बंधू या िदशेने येता येताच आनंदमयी थेट पावते राकडे गेली. ित या पाठोपाठ
उ ांकही होताच. ती पावते राला संकोच वाटावा इतक या या जवळ गेली. यामुळे
पावते राला दोन पावले मागे सरकणे भाग पडले. ‘‘मेलुहा या सव सरल कर मुखांमधील माझा
ि य सरल कर मुख काय करतो आहे ?’’ ितने िवचारले. ितने आप या भुवया उं चाव या हो या.
‘‘मेलुहाम ये आम याकडे िविवध रा ये नाहीत, राजकुमारी. आम याकडे फ एकच
ल कर आहे ,’’ पावते र हणाला.
आनंदमयीने कपाळाला आठया घात या.
‘‘मेलुहाम ये एकच सरल कर मुख आहे , याचा अथ सरल कर मुखाला ि य
हण याची गरज नाही!’’ पावते र पुढे हणाला.
‘‘बरोबर आहे . मला ते मा य आहे . मेलुहात फ एकच पावते र ......’’
पावते राचा चेहरा लाल झाला. पाकुला तो काहीसा िकळसवाणा कार वाटला.
 ‘‘राजकुमारी, मी तुम यासाठी कर याजोगं काही आहे का?’’ पावते राला हे संभाषण
संपव याचा माग चटकन शोधन ू काढायचा होता.
‘‘मला वाटतं, ते तु ही िवचा नये,’’ आनंदमयीने ि मत केले आिण उ ांकाकडे िनदश
केला. ‘‘हा त ण इथे मगधचा िनवािसत हणन ू आला आहे . याचं नाव उ ांक आहे . याला
नेहमीच यो ा बनायचं होतं. परं तु घोड्याव न पडून झाले या अपघातामुळे या या खां ाला
दुखापत झाली आहे . या मख ू आिण बु ीची कदर न करणा या राजकुमार सुराप नने याला
ल करातन ू काढून टाकलं.बहतेक दुःखी लोकां माणे यानेही काशीत आसरा शोधला. काल
याला न ृ य करताना तु ही पािहलंच असेल. हणजे तु ही पािहलेलं आहे , याची मला खा ीच
आहे . तो अ यंत बुि मान नतक आहे . याला नीलकंठा या सै या या तुकडीत तु ही भरती
क न यावं, अशी माझी इ छा आहे .’’
‘‘नतक हणन ू ?’’ आ याने थ क झाले या पावते राने िवचारले.
‘‘तु हाला हे तत ू ः मख
ू ासारखं वागायला आवडतं क तु ही हे नाटक करता आहात?’’
पावते रा या कपाळावर आठया पड या.
‘‘नतक हणन ू मी न क च हणत नाही,’’ संत आनंदमयीने खांदे उडवले. ‘‘सैिनक
हणन ू च मी हणत आहे .’’
पावते र उ ांकाकडे वळला. याने पावलांम ये अंतर राखले होते. याचे हात आप या
श ांवर ि थरावलेले होते. जणू तो यु ासाठी स ज होता. उ ांकाला उ म िश ण िमळाले होते,
यात शंकाच न हती. पावते राची नजर या या खां ां या हालचाल वर िखळली. ‘‘उं च य शी
तू यु क शकणार नाहीस.’’
‘‘पराभव प कर यापवू मी मरण प करे न, महाराज,’’ उ ांक हणाला.
‘‘मला म ृ यल ू ा कवटाळणा या सैिनकांची गरज नाही,’’ पावते र हणाला, ‘‘जे श ल ू ा
ठार मारतील आिण वतः जगतील, अशाच सैिनकांची मला गरज आहे . तू न ृ याचाच सराव
क न याच े ात काही का करत नाहीस?’’
‘‘नतक यो े बनू शकत नाहीत, असं तु हांला हणायचं आहे का?’’ आनंदमयीने
यां या संभाषणात म येच ह त ेप करत िवचारले.
पावते राने रागाने पािहले. नीलकंठ हा उ म नतक होता आिण तरीही भयावह यो ा
होता. तो मागे वळला. याने दोन लाकडी तलवारी आिण ढाली घेत या. यापैक एक जोडी
याने उ ांकाकडे फेकली. दुसरी तलवार याने आप या हातात घेतली. आपली ढाल याने
हातात यवि थत धरली आिण या मगध या सैिनकाला पिव ा घे याची खण ू केली.
‘‘तु ही या याबरोबर यु करणार आहात?’’ ध का बसले या आनंदमयीने िवचारले.
उ ांक हा पावते रासाठी यु ातील उ म जोडीदार न हता. याची पावते राशी कोण याही
बाबतीत तुलनाच होऊ शकत न हती. तो पावते रासमोर अगदीच नग य होता, हे आनंदमयीला
चांगलेच ठाऊक होते.
‘‘तुमचं काय िबनसलंय? तो तसाच आप याबरोबर का येऊ शकत नाही?’’
भगीरथाने ित या हाताला पश के यामुळे आनंदमयी बोलता बोलता थबकली. याने
ितला मागे ओढली. पवू ाक आिण पाकुही मागे सरकले.
 ‘‘तुला अजनू ही िनवडीची संधी आहे , सैिनका,’’ पावते र हणाला, ‘‘िनघन ू जा.’’
‘‘नाहीतरी मी तुम याबरोबर िनघन ू जाणारच आहे , महाराज,’’ उ ांक हणाला.
पावते राने आपले डोळे बारीक केले. याला या माणसा या बोल यातील चमक आिण
उमदेपणा आवडला. परं तु आता या या मतेची चाचणी याला यायची होती. मता नसताना
िन वळ उमदेपणा असेल, तर यु भम ू ीवर तो यातनामय म ृ यक ू डे घेऊन जातो.
पावते र हळूहळू सरकला. उ ांकाने ह ला कर याची तो ती ा करत होता. परं तु तो
माणस ू त ध रािहला. मगध सैिनक बचावा या पिव यात अस याचे पावते रा या ल ात आले.
पावते रासार या उं च य वर ह ला कर यासाठी हात उं चवावा लागणार होता आिण यासाठी
या या खां ाची दुखापत या या मागातील अडथळा बनत होती.
सरल कर मुखाने ह ला केला. तो एक अपारं प रक ह ला होता. आपली ढाल पुढ या
बाजल ू ा म यभागी ध न याने फ वर या बाजन ू े वार केला. उ ांकाला मागे सरकावे लागले.
आप यावर होणा या तडाखेबंद वारांचा मारा चुकव यासाठी याने आपली ढाल डा या हातात उं च
धरली होती. जर याला आपला उजवा हात वर करणे श य असते, तर याने पावते रा या
उघड्या म तकावर आिण खां ावर वार केला असता. पण जायबंदी झाले या खां ामुळे तो ते
क शकत न हता. यामुळे छातीएवढ्या उं चीपयत तो तलवार खुपसू शकत होता. पावते र
लीलया ते वार आप या ढालीवर झेलत होता. हळूहळू, पण खा ीपवू करी या पावते राने
उ ांकाला िभंतीजवळ ढकलत नेले. आता काही णांतच उ ांकाला माघार यायला जागाच
उरणार न हती.
मेलुहाचा सरल कर मुख असय ू ेपोटी हे करत अस याचे वाटून आनंदमयी आधी खपू च
खश ू झाली होती. परं तु आता ितला उ ांकाची काळजी वाटू लागली.
‘‘ याला ते थोडीशीही दया का दाखवू शकत नाहीत?’’
भगीरथ आप या भिगनीकडे वळला. ‘‘पावते र यो य तेच करत आहे त. यु ात श ू
कोणालाही दयेची भीक घालत नाही.’’
तेवढ्यात उ ांकाची पाठ िभंतीवर आदळली. या या हातातन ू याची ढाल गळून पडली.
पावते राने तातडीने उजवीकडे उं च उडी मा न उ ांका या छातीवर जोरदार हार केला.
‘‘ख या तलवारी या वाराने तुला यामुळे म ृ यल ू ा कवटाळावं लागेल,’’ पावते र
पुटपुटला.
उ ांकाने मान डोलावली. आपली दुखापत झालेली छाती चोळ याचा य नही याने
केला नाही.
या क ा या म यभागी पावते र शांतपणे गेला आिण याने मोठयाने उ ांकाला
िवचारले, ‘‘आणखी एकदा य न करायचा आहे का?’’
उ ांकाने पु हा एकदा यु ाचा पिव ा घेतला. पावते राने आणखी एकदा ह ला केला.
पु हा तोच िनकाल समोर आला.
उ ांकाला यातना होत अस याचे पाहन आनंदमयीने सु कारा सोडला. ती आपले पाऊल
पुढे टाकणार होती, तोच भगीरथाने ितला मागे ओढले. यालाही उ ांकाची काळजी वाटत होती.
परं तु तो यात ह त ेप क शकत न हता. तो सरल कर मुखाचा आिण मख ू पणाने शौयाचा
आव आणन ू या याशी ं यु खेळू पाहणा या या सैिनकाचा अपमान ठरला असता.
‘‘तू या माणसाला इकडे का आणलंस?’’ भगीरथाने िवचारले.
‘‘उ ांक सुंदर न ृ य करतो. यामुळे ंगा या वासात याला बरोबर नेलं तर वासात
थोडीफार गंमत येईल, असं मला वाटलं.’’
भगीरथ आप या भिगनीकडे वळला आिण आपले डोळे बारीक क न तो हणाला, ‘‘हे
पण ू स य नाही. तू काय करते आहे स ते मला मािहती आहे आिण ते चांगलं नाही.’’
‘‘यु ात आिण ेमात सारं काही य असतं, भगीरथा. पण मला खरोखरच उ ांकाला
दुखापत होऊ ायची न हती.’’
‘‘मग तू याला इकडे आणायलाच नको होतं.’’
पावते र पु हा एकदा म यभागी गेला. ‘‘पु हा एकदा?’’
उ ांक कसाबसा धडपडत उठला. याला खपू च वेदना होत अस याचे प िदसत होते.
या या चेह याव न राग आिण नैरा य ओसंडून वाहत होते. पावते राला आता िचंता वाटत
होती. आणखी एक ह ला झाला, तर या सैिनका या छाती या सग या फास या तुटून
जातील,अशी याला भीती वाटत होती. पण याचे अिवचारी साहस याला थांबवायचे होते. हे जर
खरोखरीचे यु असते, तर याआधीच िकमान दोन वेळा उ ांक मरण पावला असता.
याने पु हा एकदा उ ांकावर ह ला केला. आता उ ांकाने तो ह ला दोन पावले दुस या
बाजल ू ा टाकून चुकवला. पावते राला आ य वाटले. यामुळे णभरासाठी पावते र पुढ या
बाजल ू ा गेला. नंतर उ ांकाने वळून आ मकपणे या यावर ह ला केला. याने डावीकडे उं च
उडी मारली. आपली ढाल याने हवेतन ू खाली येऊ िदली. आप या शरीराची एक बाजू याने
खुली ठे वली. पावते राने आपली तलवार पुढे खुपसली. याचा वार चुकव यासाठी उ ांक
उजवीकडे वळला आिण याच वेळी तेवढ्याच गतीने याने आपला उजवा हात गरागरा िफरवला.
यामुळे या णी याची तलवार उं च धरली गेली होती. सहसा दुखापत झाले या हातात एवढ्या
उं चीवर तलवार धरता येत नाही. याने पावते रा या मानेवर जोरदार वार केला. तो म ृ यू ओढवू
शकणारा वार होता. ती जर खरी तलवार असती, आिण सरावाची लाकडी तलवार नसती तर
ित यामुळे खिचतच म ृ यू ओढवला असता.
पावते र अचंिबत आिण तंिभत झाला. उ ांक हे कसे काय क शकला होता?
उ ांकाला वतःलाही ध का बसला होता. दुखापत झा यापासन ू एवढ्या उं चावर वार
करणे याला कधीच जमू शकले न हते. कधीच नाही.
पावते रा या चेह यावर िकंिचत ि मत हा य झळकले. उ ांकाने बचावा मक पिव ा
घेणे सोडून िदले. तो आ मक बनला आिण तो िजंकला होता.
‘‘आप या ढालीशी असलेली जवळीक सोडून दे,’’ पावते र हणाला, ‘‘तू जे हा
जोरदार वार करतोस, यावेळी समोर याला ठार मार याची मता तु याकडे ही आहे .’’
उ ांक अजन ू ही धापा टाकत होता. याने हळुवारपणे ि मत केले.
‘‘शरू सैिनका, मेलुहा या ल करात तुझं वागत आहे .’’
उ ांकाने लगेच आप या हातातील तलवार सोडून िदली आिण याने पावते रा या
पायांवर लोटांगण घातले. याचे डोळे ओलावले होते.
 पावते राने उ ांकाला वर उचलन ू घेतले. ‘‘आता या णापासन
ू तू मेलुहाचा सैिनक
आहे स आिण माझे सैिनक रडत नाहीत. मेलुहाचा सैिनक बन यायो य तुझं वतन ठे व.’’
भगीरथाने सुटकेचा िनः ास सोडला आिण तो आनंदमयीकडे वळला.
‘‘यावेळी तू सुदवै ी ठरलीस.’’
आनंदमयीने हळूहळू मान डोलावली. पण ितचे दय यावेळी खपू च जोरात धडधडत
होते. पावते राला ल करी साम यच भािवत क शकले होते. आप या सरल कर मुखाला
आप या जा यात ओढ यासाठी आनंदमयीने आणखी एक नवीन योजना आखली.

‘‘िशवाचं हणणं यो य आहे , िपताजी,’’ सती हणाली, ‘‘तु ही एवढा सोमरस देऊ
शकत नाही. मेलुहाला याची गरज आहे .’’
काितकाचा ज म होऊन दहा िदवस उलटले होते. स ाट िदलीपा आिण याचे सै य
अयो येकडे रवाना झाले होते. गंगे या तीरावर सु असले या जहाज बांधणीवर देखरे ख
ठे व यासाठी िशव ितकडे गेला होता. द आिण वी रनी सती या खास क ात बसले होते.
शेजारीच पाळ यात ठे वले या काितकाचा पाळणा सती झुलवत होती.
वी रनीने द ाकडे पािहले, परं तु ती काहीच बोलली नाही.
‘‘मेलुहाची काळजी मा यावर सोपव, मा या बाळे ,’’ द हणाला, ‘‘तू फ
काितकासाठी तु या िचमुक या डो याला ताण दे.’’
अशा कारे िपत ृ वा या ममतेने या िवषयाला बगल िद यामुळे सतीला राग आला.
‘‘िपताजी, मी न क च काितकची काळजी घेते आहे . पण मेलुहािवषयीचं आपलं कत यही मी
िवस शकत नाही.’’
‘‘मा या बाळे ,’’ द ाने ि मत केले. ‘‘मेलुहा सुरि त आहे . आतापयत कधीही न हतं,
एवढं ते सुरि त आहे . मा या जेची काळजी घे यािवषयी या मा या मतेिवषयी तू शंका
घे याची गरज आहे , असं मला वाटत नाही.’’
‘‘िपताजी, मी तुम या मतांिवषयी िकंवा िन े िवषयी शंका घेत नाही. मला एवढं च
हणायचं आहे , क या सोमरसावर मेलुहा या जेचा ह क आहे , तो सोमरस एवढ्या मोठ्या
माणात काितकला देणं चुक चं आहे , असं मला वाटतं. मंदार पवता या िव वंसानंतर आता
सोमरसाचा भरपरू तुटवडा असणार, यािवषयी माझी खा ी आहे . मग एवढ्या मोठ्या माणात
मा याच मुलाला सोमरस का ायचा? हे भू रामा या िनयमां यािव आहे .’’
द मोठ्याने हसला. ‘‘मा या ि य मुली, स ाट आप या नातवाला सोमरस देऊ शकत
नाही, असं रामा या कुठ याही काय ात िकंवा िनयमात हटलेलं नाही.’’
‘‘अथातच असेच नेमके श द ितथे नसतीलही िपताजी;’’ रागावलेली सती हणाली,
‘‘पण ही बाब ितथे असले या नेम या श दांिवषयी नाहीच. ही भू रामाने घालन ू िदलेली
त व णाली आहे . स ाटाने आप या जेला नेहमीच आप या कुटुंबाहन उ च थान िदलं पािहजे.
आपण ते त व पाळत नाही आहोत.’’
‘‘आपण ते त व पाळत नाही, असं तू हणतेस याचा अथ काय?’’ द ाने िवचारले. तो
रागाव यासारखा िदसत होता. ‘‘तू मला कायदेभंग करणारा हणते आहे स?’’
‘‘िपताजी, कृपा क न हळू आवाजात बोला. काितक उठे ल आिण तु ही जर मेलुहा या
सवसामा य जनतेपे ाही काितकवर अिधक कृपा करत असाल, तर होय. तु ही भू रामा या
िनयमांचा भंग करत आहात.’’
वी रनी दचकली. ‘‘कृपा क न......’’
वी रनी या हण याकडे दुल करत द पुढे हणाला, ‘‘मी भू रामाचे कायदे मोडत
नाही.’’
‘‘तु ही मोडत आहात,’’ सती हणाली, ‘‘सय ू वंश साठी तुम याकडे पुरेसा सोमरस आहे ,
असं तु ही हणू शकता का? काितकापे ा कमी सुदवै ी असले या एखा ा मेलुहा या
नाग रकापे ा काितकाला अिधक सोमरसाचा लाभ िदला जात नाही का? तु ही यािवषयी मला
वचन िद याखेरीज मी ही सोमरसाची पड ू काितकाला देणार नाही. ती इथेच पडून राहील. इतर
कोणालाही मी काितकाला ती देऊ देणार नाही.’’
‘‘तु या वतः या पु ाला तू दुखापत होऊ देशील?’’ आप या झोपी गेले या नातवाकडे
ि ेप टाकत द ाने िवचारले. याने सतीकडे रागाने पािहले.
‘‘काितक माझा पु आहे . दुस यां या िजवावर आप याला लाभ िमळा याचं याला
आवडणार नाही. कारण मी याला राजधम हणजे काय आहे , ते िशकवेन.’’
आपली वतःचीच मुलगी आप याला राजधम पाळत नस याब ल दूषणे देत आहे ? आता
मा द ाचा तोल सुटला. तो जोरात ओरडला,
‘‘मा या राजधमाची मी काळजी घेतली आहे .’’
काितक या आवाजाने उठला आिण रडू लागला. सती या याकडे गेली. या या
आई या प रिचत सुगंधाने तो लगेच शांत झाला. सती वळली आिण ितने रागाने आप या
िप याकडे पािहले.
‘‘खरं तर मी तुला हे सांगणार न हतो,’’ द हणाला, ‘‘पण तू काितका या िहतालाच
बाधा पोहोचवू पाहत आहे स, ते हा ऐक. सोमरस उ पादनाची दुसरी सुिवधा आहे . िक येक
वषापवू च महष भग ृ ंन
ू ी गु पणे मला ती उभार याचा आदेश िदला होता. मंदार पवतासाठीचा तो
एक पयायी आधार तंभ होता. आ ही हे गुिपत ठे वलं, कारण आप यातच काही राज ोही लोक
आहे त.’’
ध का बस या माणे सती आप या िप याकडे एकटक पाहत रािहली. वी रनीने आपले
डोके हातात ग च धरले होते.
‘‘ यामुळे मा या ि य मुली,’’ द हणाला, ‘‘मा या राजधमाचं पालन मी केलं आहे .
आगामी शेकडो वष मेलुहा या सव नाग रकांना पुरेल एवढा सोमरस उपल ध आहे . आता काितक
अठरा वषाचा होईपयत रोज याला हे देवांचं पेय पाजत राहा. इितहासात एक महान पु ष हणन ू
याची क त उरे ल.’’
सतीने काहीही हटले नाही. सोमरस उ पादना या गु सुिवधेिवषयी ऐकून ितला
चांगलाच ध का बसला होता. ित या मनात शेकडो ं जी घालत होते.
‘‘मी काय हणतो आहे , ते तू ऐकलंस का?’’ द ाने िवचारले, ‘‘तू काितकाला रोज
सोमरस देत राहा. रोज या रोज. समजलं?’’
सतीने मान डोलावली.

कोरड्या पडले या नदीपा ात िशव उभा होता. ितथेच ंगांनी यां या ता पुर या
काय थळाची उभारणी केली होती. मेलुहा या कराचापु या बंदरात िशवाने काही चंड जहाजांची
उभारणी होताना पािहले होते. याहन ंगां या जहाजाची रचना खपू च िभ न होती. ती पाहन
िशवाला आ य वाटले. पावते रही चिकत झाला होता.
ती जहाजे ठे व यात आले या मोठ्या लाकडी ठोक यांमधन ू ते िफरत होते. व ीप या
मािणत जहाजांपे ा या जहाजांचा आकार आिण रचना अिधक चांगली होती. मेलुहाकडे
असले या जहाजांएवढा यांचा आकार होता. फ जहाजा या मु य भागा या तळा या रचनेत
फरक होता. जहाजा या या उं चीपयत पा याची पातळी पोहोचू शकत होती, ितथपयत जहाजावर
रे ष मारलेली असते. जहाजात माल भरायचा असला तरी पाणी या रे षेपयत येईल, इतपतच माल
भरावा लागतो. या रे षे या खाल या बाजल ू ा जहाजाचा तळ अगदीच पातळ आिण अ ं द कर यात
आला होता आिण नंतर तर तो जवळजवळ दोन ते तीन मीटरपयत पण ू पणे सपाट झाला होता.
‘‘असं कर याचं काय कारण असू शकेल, पावते र?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘मला माहीत नाही भ,ू ’’ पावते र हणाला. ‘‘मी आजपयत पािहले या सव
रचनांमधील ही एक वेगळीच आिण िविच रचना आहे .’’
‘‘या रचनेमुळे जहाज पा याला अिधक वेगाने कापू शकत असेल, असं तु हांला वाटतं
का?’’
‘‘मला यािवषयी खा ीनं सांगता येणार नाही. पण अशा कार या रचनेमुळे जहाज
कमी ि थर बनणार नाही का?’’
‘‘ या यावर दे यात आले या थरामुळे ते जड बनलं असेल,’’ िशव ङणाला. लाकडावर
ठोकून बसव यात आले या धातू या पट्ट्यांव न तो हात िफरवत होता. ‘‘तुम या लोकांनी
नुकताच या धातच ू ा शोध लावला, तोच हा धातू आहे ना?’’
‘‘होय भ.ू हे पोलादासारखंच िदसतं आहे .’’
‘‘मग अशा वेळी या धातू या जडपणामुळे थैयही वाढणारच.’’
‘‘होय. ते खरं आहे .’’
‘‘पण या िविच खाचा इथे का पाड यात आ या आहे त, ते मला समजत नाही,’’
पावते र हणाला. या धातू या पट्ट्यां या संपण ू लांबीभर खोल खाचा पाड यात आ या हो या.
यां याव न पावते राने हात िफरवला.
जहाजा या मु य भागावर िक येक मोठमोठे आकडे होते. या चरां या वर सुमारे दोन
मीटरवर ते ठे व यात आले होते. ‘‘कदािचत या आकड्यांसाठी या बनव यात आ या
असा यात,’’ िशवा या आकड्यांकडे पाहत हणाला.
तेवढ्यात आयुवतीसमवेत िदवोदास ितथे आला आिण यां याबरोबर बोलू लागला. दोन
पा यांम ये उ हात काम कर याने ंग लोक दमन ू जात होते. िदवोदासाने यासाठी आयुवतीचे
साहा य िमळावे अशी िशवाला िवनंती केली होती. ंगांसाठी आयुवती या सहका यांनी आयुविदक
ऊजा ये तयार केली होती. यामुळे आयुवतीला खपू च समाधान वाटत होते.
‘‘ भ,ू ’’ िदवोदास ि मत करत हणाला, ‘‘देवी आयुवती खपू च बुि मान आहे त. यांनी
तयार केलेली औषधं ाशन करणं हे शु ऊजा रचव यासारखंच आहे . मा या कामगारांनी
गे या काही िदवसांत दु पट काम कर यास सु वात केली आहे .’’
संकोचले या आयुवतीचा चेहरा लालेलाल झाला. ‘‘नाही. नाही. तसं काही नाही.’’
‘‘तु हां सय ू वंश चा हा काय कार आहे ?’’ िदवोदासाने िवचारले, ‘‘तु ही शंसेचा
यवि थतपणे वीकार का क शकत नाही?’’
िशव आिण आयुवती मोठ्याने हसले. पावते राला यात काही िवनोदी अस यासारखे
वाटले नाही. ‘‘िवनय हा महान यि वाचा एक गुणधम आहे , असं भू रामानं सांगन ू ठे वलं
आहे . आ ही जर आमची िवनयशीलता िवसरलो, तर आ ही भू रामाचा अपमान क .’’
‘‘पावते र, भू रामाचा अवमान हावा, अशा कारचं काही सच ू क िवधान िदवोदासानं
केलं आहे , असं मला तरी वाटत नाही. आपण आयु यातील िविवध पैलंच ू ा आनंद अिधक
मोकळे पणानं उपभोगावा, असं िदवोदासाला हणायचं आहे आिण मला तरी यात काही चुक चं
आहे , असं वाटत नाही,’’ आयुवती हणाली.
‘‘ठीक आहे ,’’ िशव िवषय बदलत हणाला, ‘‘या जहाजाची ही तळाकडची रचना मला
बुचक यात पाडते आहे . मला ित यािवषयी अिधक वार य आहे . सवात थम हणजे, अशा
कारची रचना करणं न क च अ यंत अवघड आहे . तु हांला वजन आिण मापं अगदी अचक ू तेनं
यावी लागणार; अ यथा जहाज एका बाजल ू ा कलंडेल. यामुळे मला तुम या अिभयं यांचं कौतुक
वाटतंय.’’
‘‘मला शंसेचा वीकार कर यात काहीच सम या नाही, भ.ू ’’ िदवोदास ि मत करत
हणाला, ‘‘माझे अिभयंते बुि मान आहे तच.’’
िशव हणाला, ‘‘ते न क च बुि मान आहे त. परं तु अशा कारे जहाजाचा भाग
वाढव यामागे कोणता हे तू आहे ? यामुळे नेमकं काय होतं?’’
‘‘ यामुळे कुलपं उघडली जातात, भ.ू ’’
‘‘काय?’’
‘‘ती चावी आहे . ंगां या वेश ाराजवळ आपण पोहोच,ू यावेळी यांचं काय कसं
चालतं, ते आपण य पाह शकू.’’
िशव िवचारम न झाला.
‘‘अशा कारची रचना नसली, तर कोणतंही जहाज ंगां या देशात वेश क
शकणार नाही. ते िचरडलं जाईल.’’
‘‘महान गंगेमधील वेश ारं ?’’ पावते राने िवचारले, ‘‘मला ती एक दंतकथा आहे ,
असं वाटत होतं. एवढ्या िवशाल पा ात आिण एवढ्या चंड वेगा या वाहात अशा कारची
वेश ारं बांधता येतात, याची क पनाही मी क शकत नाही.’’
िदवोदासाने ि मत केले. ‘‘दंतकथा वा तवात उतरव यासाठी तुम याकडे अितकुशल
अिभयंते असावे लागतात आिण ंगाम ये आम याकडे अशा बुि मान माणसांची कमतरता
नाही.’’
‘‘मग या वेश ारांचं काय कसं काय चालतं?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘ भ,ू ते तु ही य पाहणंच अिधक चांगलं ठरे ल,’’ िदवोदास हणाला, ‘‘ यासार या
आ यजनक रचनांचं वणन करणं श य नसतं. या फ पाहाताच येतात.’’
तेवढ्यात एका मिह या या अभकाला घेऊन एक ी ितथे आली. ती ंगांची उ च
धमापदेिशका होती. ंगां या इमारतीत भगीरथाला वार रोख यास सांगणारी ती ी होती.
िशवाने या अभकाकडे पाहन ि मत केले. ‘‘िकती सुंदर बाळ आहे !’’
‘‘ती माझी मुलगी आहे , भ,ू ’’ िदवोदास हणाला, ‘‘आिण ही यिशनी, माझी प नी.’’
यिशनीने िशवा या पायांना पश क न िशवाला नम कार केला. यानंतर ितने
आप या मुलीचे म तकही िशवा या पायांवर टेकवले. िशवाने त काळ खाली वाकून या बाळाला
वर उचलले. ‘‘िहचं नाव काय आहे ?’’
‘‘देवयानी, भ,ू ’’ यिशनी हणाली.
िशवाने ि मत केले. ‘‘गु शु ाचाया या मुली या नावाव न िहचं नाव ठे वलं गेलं आहे
का?’’
यिशनीने मान डोलावली. ‘‘होय भ.ू ’’
‘‘हे सुंदर नाव आहे . ती मोठी झा यावर जगाला महान ानाचा उपदेश करे ल, याची
मला खा ी आहे ,’’ िशव हणाला. याने या बाळाला यिशनीकडे िदले.
‘‘आम या मुलां या कारिकद िवषयी व नं पाहाणं ही आ हा ंग लोकांसाठी खपू च
मह वाकां ी गो आहे , भ,ू ’’ यिशनी हणाली, ‘‘आपलं भिवत य पाह यासाठी ती फ िजवंत
राहावीत, एवढीच आमची इ छा असते.’’
िशवाने सहानुभत ू ीपवू क आपली मान डोलावली. ‘‘हे सगळं बदलेपयत मी थांबणार
नाही, यिशनी.’’
‘‘आभारी आहे , भ,ू ’’ िदवोदास हणाला, ‘‘तु हांला यात यश येईल, हे मला मािहती
आहे . आ हांला आम या वतः या आयु याची पवा नाही. पण आ हांला आम या मुलांना वाचवायचं
आहे . तु ही या कामिगरीत यश वी झालात, तर आ ही तुमचे आज म ऋणी राह.’’
‘‘पण िदवोदास,’’ आयुवती म येच हणाली, ‘‘ भस ू ु ा तुम यािवषयी कृत असतील.’’
‘‘का?’’ िदवोदासाने िवचारले.
‘‘तुम या औषधामुळे काितकाचे ाण वाचले,’’ आयुवतीने प ीकरण िदले.
‘‘तु ही कशाब ल बोलत आहात?’’
‘‘ठीक आहे . ब याच वेळा गभाशयातच बाळा या मानेभोवती नाळ गुंडाळली जाते. अशा
काही करणांम ये ज म घे या या ि येपयत बाळ िजवंत राहत नाही. ते गुदम न मरण पावतं.
मी यावेळी ितथे न हते; यामुळे मी खा ीनं सांगू शकणार नाही; पण राजकुमारी सती या
पिह या बाळा या बाबतीतसु ा बहधा तसंच काहीसं घडलं असावं. काितका या मानेभोवतीही
याची नाळ गुंडाळली गेली होती. परं तु यावेळी राजकुमारी सती या पोटावर तु ही िदलेलं औषध
मी लावलं. कसा कुणास ठाऊक; पण याचा अपेि त प रणाम झाला आिण या मह वपण ू
णांम ये काितका या अंगात तेवढी ताकद रािहली. तो गभाशयातन ू बाहे र पडे पयत या यावर
कोणताही दु प रणाम झाला नाही. तुम या औषधामुळे याचे ाण वाचले.’’
‘‘कसलं औषध?’’ िदवोदासाने िवचारले.
‘‘नागांकडचं औषध,’’ आयुवती कपाळाला आठ्या घालत हणाली. ‘‘वास
घेत याबरोबरच मी ते औषध ओळखलं होतं आिण ते औषध फ तु हीच देऊ शकता. बरोबर आहे
ना?’’
‘‘पण ते तर मी िदलेलं न हतं.’’
‘‘तु ही िदलं न हतं?’’ ध का बसले या आयुवतीने िवचारले. ती िशवाकडे वळली आिण
हणाली, ‘‘मग..... भ,ू ते औषध तु हांला कसं काय िमळालं?’’
िशव तंिभत झाला. जणू काही आप या अ यंत मौ यवान मत ृ ी कोणीतरी ू रपणे न
करा यात, असे याला वाटले.
‘‘ भ?ू नेमकं काय झालं?’’ आयुवतीने िवचारले.
िशव संत झा यासारखा िदसत होता. तो झटकन मागे वळला आिण हणाला, ‘‘नंदी,
भ ! चला मा याबरोबर या.’’
‘‘ भ,ू तु ही कुठे िनघाला आहात?’’ पावते राने िवचारले.
परं तु िशव आधीच िनघन ू गेला होता. नंदी, वीरभ आिण यां या सैिनकां या तुकड्याही
यां यापाठोपाठ जलद गतीने िनघन ू गे या हो या.

‘‘पंिडतजी!’’
काशी या िव नाथ मंिदरात िशव पोहोचला होता. या या आ े माणेच नंदी आिण
वीरभ आपाप या सै यदलाबरोबर मंिदराबाहे रच थांबले होते.
‘‘पंिडतजी!’’
आिण नंतर िशवा या ल ात आले, क याला आरडाओरडा कर याची काहीच गरज
न हती. याला फ आपले िवचार ेिपत कर याचीच गरज होती. ‘‘वासदु वे ! तम
ु याप ैक
कोणी ऐकता आहात का?’’
काहीच उ र िमळाले नाही. िशवा या ोधाने आता प रसीमा गाठली होती.
‘‘त ु ही माझं बोलणं ऐकू शकता आहात, हे मला मािहती आहे. तमु याप ैक कोणाकडे
बोल याचं धाडस आहे का?’’
तरीही कोणतेही उ र याला िमळाले नाही.
‘‘नागांकडचं ते औषध त ु हांला कुठून िमळालं?’’
 सगळीकडे तशीच नीरव शांतता होती.
‘‘मला प ीकरण ा. तम ु चे आिण नागांच े संबधं कोण या कारचे आहेत? त ु ही
यां या िकती िनकट आहात?’’
एकाही वासुदेवाने ितसाद िदला नाही.
‘‘पिव त याची शपथ, मला उ र ा; अ यथा तम ु चं नावही स ु ते या श म
ूं ये मला
टाकावं लागेल.’’
िशवाला एकही श द ऐकू आला नाही. तो भगवान ा या मत ू कडे वळला. याला ती
मतू पवू अ यंत भयावह वाटली होती. कोण या तरी अनाकलनीय कारणामुळे आता मा ती
तेवढी भयावह वाटत न हती. ती शांततापण ू वाटत होती. िवर िदसत होती. जणू काही िशवाला
ती काही सांगू पाहत होती.
मंिदरात िशव वतःभोवती गोल िफरला आिण अखेरीस पु हा एकदा जोरात िकंचाळला.
‘‘वासुदेवांनो! मा या ाचं उ र ा अ यथा, सवािधक वाईट गो च तुम या बाबतीत
स य आहे , असं मी समजेन. ’’
कोणतेच उ र न िमळा याने संत िशव झपाट्याने मंिदराबाहे र पडला.
 करण ९
तम
ु चे कम काय आहे?

‘‘काय झालं िशवा?’’

आप या काकांना शोध यासाठी एक छोटासा मल ु गा मागे वळला. या मल ु ाने झटकन
आपले डोळे पस ु ले, कारण गण जमातीत अ ू हे दुबलतेच े तीक मानले जात असे. काकांनी
ि मत केले. ते िशवा या शेजारीच बसले आिण या या िचमक ु या खां ांभोवती यांनी आपले हात
टाकले.
थोडा वेळ ते दोघेही मक ू रािहले. मान सरोवराचे पाणी यां या पायांपयत पोहोचेपयत ते
तसेच त ध बसन ू रािहले. हवा थंड होती. पण यांना याचे काहीच वाटत न हते.
‘‘तलु ा कशाचा ास होतोय, बाळा?’’ काकांनी िवचारले.
िशवाने वर पािहले. या या काकांसार या भयावह, शरू योद् या या चेह यावर अशा
कारचे शांत, समजत ू दारपणाचे ि मत कसे काय झळकू शकते, याचे िशवाला नेहमीच आ य
वाटत असे.
‘‘आईनं मला सांिगतलं, क मी वतःला अपराधी वाटून घेऊ नये.....’’
अ म ंू ळु े िशवाचा आवाज सद झाला होता, यामळ ु े या या त डून आणखी श द बाहेर
पडू शकले नाहीत. या या भवु यां या म यभागी जोरजोरात धडधडती हालचाल होत अस याचे
याला जाणव ू लागले.
‘‘ या गरीब िब चा या ीिवषयी बोलतो आहेस का?’’ काकांनी िवचारले.
या मल ु ाने मान डोलावली.
‘‘आिण तल ु ा काय वाटतं?’’
‘‘आणखी कसा िवचार करावा, तेच मला कळे नासं झालंय.’’
‘‘नाही. तल ु ा ते समजतंय. त ू त ु या अंतःकरणाचे बोल ऐक.’’
िशवाचे िचमक ु ले हात आप या या चमाशी अ व थपणे चाळा क लागले. ‘‘आई
हणते, क मी खपू च लहान अस यामळ ु े मी ितला वाचव ू शकलो नसतो. मी खपू च लहान, खपू च
छोटा आहे. मी खपू च दुबळा आहे. मा या हाती काहीच लागलं नसतं. मी काहीच क शकलो
नसतो. ितला मदत कर याऐवजी, कदािचत वतःलाच मी जखमी क न घेतलं असतं.’’
‘‘हे कदािचत खरं ही अस ू शकेल. पण याला एवढं मह व आहे का?’’
या छोट्या मल ु ाने वर पािहले. याचे डोळे बारीक झाले. या या डो यांतन ू अ ू
ओघळले. ‘‘नाही.’’
काकांनी ि मत केले. ‘‘यािवषयी िवचार कर. त ू ितला मदत कर याचा य न केला
असतास, तर ितला याहनही अिधक ास हो याची श यता होती. पण िकती का अ प असेना;
ित या सटु केची श यताही होतीच. पण त ू काहीच य न केला नाहीस, यामळ ु े ित यासाठी
संधीच उपल ध झाली नाही. ितला काही संधी उरली होती का?’’
िशवाने नकाराथ मान डोलावली.
‘‘त ु या आईने तल ु ा आणखी काय सांिगतलं?’’
‘‘ या ीनंही या याशी ितय ु कर याचा य न केला न हता.’’
‘‘होय. तेही कदािचत स य अस ू शकेल.’’
‘‘जर या ीनंच लढा दे याचा य न केला न हता; तर मग मी तसाच वागलो, तर
माझं यात काय चक ु लं? असंही आई हणाली.’’
‘‘हा एक मह वाचा म ु ा आहे. ित या बाबतीत ग ु हा घडत होता आिण तरीही ती तो
वीकारत होती.’’
काही वेळ सय ू ाकडे एकटक बघत ते दोघेही त ध रािहले.
‘‘पण जरी या ीनं ितय ु केलं नसेल, तरीही त ू काय करायला हवं होतंस असं तल ु ा
वाटतं?’’ काकांनी िवचारले.
‘‘मी....’’
‘‘हां, बोल...’’
‘‘ या ीनं वसंर णासाठी लढा िदला िकंवा नाही, यानं काहीच फरक पडत नाही,
असं मला वाटतं. पण मी मा ित यासाठी लढायला हवंच होतं.’’
‘‘का?’’
िशवाने वर पािहले. ‘‘मी हटवादीपणे वागत आहे, असं त ु हांलाही वाटतंय का? मी पळून
ये यात काहीच चक ु चं न हतं का?’’
‘‘मला काय वाटतं, हे मह वाचं नाही. यानं काहीच फरक पडतनाही.मला तझ ु ं
प ीकरण, त ू यातन ू काढलेला अथ ऐकायचा आहे .त ू ितथन ू पळून आलास ती तझ ु ी चक ू झाली,
असं तल ु ा का वाटतंय?’’
िशवाने खाली बिघतले. तो आप या या चमाशी प ु हा चाळा क लागला. या या
भवु यां या म यभागी प ु हा एकदा वेड्यासारखी जोरजोरात धडधड होऊ लागली. ‘‘कारण मला ते
चक ु चं वाटतंय.’’
काकांनी ि मत केले. ‘‘हे खरं उ र आहे. तल ु ा ते चक
ु चं वाटतंय, कारण त ु या
कमािव त ू वागलास. त ू तझ ु ं कम केलं नाहीस. या ी या कमाशी तल ु ा काहीही देणघं ण े ं
नाही. ितनं जे काही केलं, ती ितची िनवड होती. त ु या वतः या कमासह तल ु ा जगायचं आहे.
त ु या वतःची कम बरोबर घेऊन तल ु ा राहायचं आहे.’’
िशवाने वर बिघतले.
‘‘दु ांबरोबर, सैतानाबरोबर लढा देण ं हे तझ ु ं कम आहे. या लोकां या बाबतीत वाईट,
दु यवहार होत आहेत, ते याचा ितकार करतात क करत नाहीत, यानं काहीच फरक पडत
नाही. संपण ू जगानं जरी वेग या मागाची िनवड केली, तरी यानं काहीच फरक पडत नाही. हे
नेहमीच ल ात ठेव. इतर लोकां या कमाचे प रणाम घेऊन तल ु ा जगायचं नाही. यां या कमा या
फळाचं त ु या ीन काहीच मह व नाही. त ु या वतः या कमाचे प रणामच तल ु ा भोगायचे
आहेत. यां यासोबतच तल ु ा जगायचं आहे.’’
िशवाने िकंिचत मान हलवली.
‘‘ितथे दुखतंय का?’’ काकांनी िवचारले. िशवा या डो यां या आिण भवु यां या
म यभागी िदसणा या काळपट लालसर िठप याकडे यांनी िनदश केला.
िशवाने ितथे जोरात दाबले. यामळ ु े याला थोडा आराम वाटला. ‘‘नाही. पण ितथे दाह
होतोय. ितथे खपू च दाह होतोय.’’
‘‘िवशेषतः त ू जे हा अ व थ होतोस, ते हा असं होतं, हो ना?’’
िशवाने मान डोलावली.
काकांनी आप या अंगर या या िखशातन ू एक छोटीशी थैली बाहेर काढली.
‘‘हे एक अ यंत मौ यवान औषध आहे. मा याकडे ते िक येक वष होतं आिण मला
वाटतं, क ते दे यासाठी तच ू यो य य आहेस.’’
िशवाने ती थैली घेतली आिण ती उघडून पािहली. ित यात लालसर–तपिकरी रं गाचा
जाडसर लगदा होता. ‘‘यामळ ु े दाह थांबले का?’’
काकांनी ि मत केले. “हे औषध त ु या िनयती या मागाव न तल ु ा पढु े नेईल.’’
िशव िवचारम न झाला. याचा ग धळ उडाला होता.
मानसरोवरा याही पलीकडे पसरले या भ य िहमालयाकडे िनदश करत काका पढु े बोल ू
लागले, ‘‘मा या बाळा, या भ यिद य पवताप े ाही तझ ु ी िनयती उ ग ुं आहे. पण ते समज यासाठी
तलु ा हाच भ य, उ ग ुं पवत पार क न जावं लागेल.’’
काकांना याप े ा अिधक प ीकरण दे याची गरज भासली नाही. या लालसर–
तपिकरी औषधातील थोडासा लगदा घेऊन यांनी िशवा या भवु यां या म ये लावला. या या
भवु यांपासनू या या केसां या मिहरपीपयत यांनी या औषधाची नीट, उभी रे षा रे खली. या या
भवु यांचा दाह वरे न े थांब यामळ ु े िशवाला लगेच आराम वाटला. यानंतर काकांनी िशवा या
ग याभोवती यातील थोडेस े औषध लावले. यांनी ते उव रत औषध घेतले आिण ते िशवा या
उज या हाता या तळ यावर ठेवले. यानंतर आपले बोट िकंिचत कापन ू यांनी या लग ात
आप या र ाचे थब टाकले. नंतर ते पटु पटु ले, ‘‘भगवान ा, आ हांला त ु या आदेशाचा िवसर
कधीच पडणार नाही. एका वायपु ु ानं आप या र ानं घेतलेली ही शपथ आहे.’’
िशवाने आप या काकांकडे आिण नंतर आप या तळ याकडे पािहले. या या काकां या
र ात िभजलेला आिण िमसळलेला तो लालसर तपिकरी लगदा या या तळ यावर होता.
‘‘त ु या त डात आतील बाजल ू ा तो ठेव. पण तो िगळू नकोस,’’ याचे काका हणाले,
‘‘ याचे संपण ू शोषण होईपयत याला िजभेन े चोळत राहा.’’
िशवाने तसेच केले.
‘‘आता त ू तयार आहेस. आता फ निशबाने वेळेची िनवड करायची आहे.’’
िशवाला काहीच समजले नाही. मा या औषधामळ ु े आप याला आराम िमळा याची
सख
ु द जाणीव याला होत होती. ‘‘तम
ु याकडे आणखी थोडं औषध आहे का?’’
‘‘मा याकडे असलेल ं सगळं या सगळं औषध मी तल
ु ाच िदलंय, मा या बाळा.’’

‘‘नागांकडे असलेलं औषध या वासुदेवांकडे होतं?’’ ध का बसले या सतीने िवचारले.

आप या िप याशी सकाळीच झाले या या ासदायक संभाषणा िवषयी ितला िशवाशी
बोलायचे होते. सोमरस उ पादनासाठी आणखी एक सुिवधा अस याचे आिण यािवषयी
कोणालाही मािहती नस याचे समज यामुळे ितला बसलेला ध का अ ापही ओसरला न हता.
मा िशवाचा संत चेहरा पाहताच तो ध का कुठ या कुठे पळून गेला होता.
‘‘मला गैरमागाव न नेलं गेलं. यांची कदािचत नागांशी युती असेल. या देशात आपण
कोणावरच िव ास ठे वू शकत नाही का?’’
सतीला अंतःकरणापासन ू असे वाटत होते क , वासुदेव न क च सैतान असणार नाहीत.
ते दु नाहीत. पण ते याला प पणे ती सांगू शकली नाही. ‘‘िशवा, कदािचत तू
घाईघाईत.........’’
‘‘घाईघाईत? घाईघाईत िन कषापयत आलोय?’’ िशवाने रागाने ित याकडे पाहत
िवचारले. ‘‘आयुवतीनं काय सांिगतलं ते तुला मािहती आहे . ते औषध फ नागां या भम ू ीतच
तयार होऊ शकतं. ंगांकडे ते कसं आलं तेही आप याला मािहती आहे . यांना यासाठी वेठीस
धरलं जात आहे . वासुदेवां या बाबतीत यािवषयी आणखी कोणतं प ीकरण असू शकणार आहे ?
यांना मंिदरं बांध यासाठी नागांची गरज आहे ?’’
सती शांत रािहली.
िशव िखडक जवळ गेला आिण तो िव नाथ मंिदराकडे रागाने रोखन ू पाह लागला.
मा काही अ ात कारणामुळे या या अंतःकरणातन ू ही याला तोच वनी ऐकू येऊ लागला,
‘शांत राहा. एकदम िन कषापयत पोहोच याची घाई क नकोस.’
िशवाने मान हलवली.
‘‘हे औषध कुठून आलं आहे , ते तू शोधन ू काढशील, असा अंदाज वासुदेवांनी न क च
बांधलेला असावा,’’ सती हणाली, ‘‘मग तरीही यांनी तुला ते का िदलं, यािवषयी दोनच
प ीकरणं असू शकतात.’’
िशव ित याकडे वळला.
‘‘एक तर ते मख ू असतील िकंवा तु या मुलाचा ज म सुरि तपणे झा यामुळे तु या
संतापापासन ू आपली सुटका होईल, असं तरी यांना वाटलं असावं.’’
िशव िवचारात पडला.
‘‘तू मला आतापयत जे सांिगतलंयस याव न तरी ते मख ू आहे त, असं मला न क च
वाटत नाही,’’ सती हणाली, ‘‘ यामुळे आप याकडे आता एकच पयाय उरतो. यांना असं वाटलं
असेल, क आप या बाळाला काही झालं, तर तू िवदीण होशील आिण याचा फटका यां या
सैतानािव या लढ्याला बसू शकेल.’’
िशवाने ग प राहणेच पसंत केले.

आप या खासगी क ात नागांचा लोकनेता आप या आसनावर अगदी िखडक समोर

बसला होता. आठवड्यातन ू एकदा पंचवटीत सं याकाळी गाय या जाणा या समहू गीताचे सरू
र याव न या यापयत पोहोचत होते. या आत वरात गाय या जाणा या शोकगीतांवर बंदी
घाल याची राणीची इ छा होती. ती यांना पराभववादी, पळपुटे असे हणन ू तु छ लेखत असे. मा
नागां या रा यसभेने ितचा हा ताव फेटाळला होता. यामुळे ती गाणी सात याने गायली जात
होती.
या गा यांमधन ू या नागा या मनात भावी ती भावना िनमाण होत हो या. परं तु
याने या आत या आत दाबन ू टाक या हो या.
तच ू माझं जग आहेस, हे देवा, हे सिृ क या
आिण तरीही तच ू माझा याग केलास
मी तल ु ा शोधलं न हतं, तच ू मला हाक मारलीस
आिण तरीही तच ू माझा याग केलास
मी तझ ु ा मान राखला, तझ ु े िनयम पाळले, त ु या रं गात मीच हालो
आिण तरीही त ू माझा याग केलास
त ू मला दुखावलंस, त ू मला वाळीत टाकलंस, त ू कत य यत ु झालास
आिण तरीही, मी रा स आहे.
हे भ,ू मला सांग मी काय क .......
‘‘ितर करणीय गीत,’’ या नागा या िवचारांचा भंग करत राणी हणाली, ‘‘आपला
दुबळे पणा आिण आपला लोचटपणा यातन ू िदसतो.’’
‘‘मावशी,’’ तो नाग आसनाव न उठत हणाला, ‘‘तू मा या महालात येत अस याचं मी
ऐकलं नाही.’’
‘‘तू कसा काय ऐकू शकशील? ही िकळसवाणी गीतं जगाला बुडवन ू टाकतील.
कोण याही सकारा मक िवचारालाच ती बुडवन ू टाकतील.’’
‘‘सड ू हा काही सकारा मक िवचार नाही, महाराणी,’’ तो नाग ि मत करत हणाला,
‘‘या भि गीतांम ये काही आनंदी गाणीही असतात.’’
राणीने रागाने आपला हात हलवला, ‘‘मला तु याशी याहनही काहीतरी मह वाचं
बोलायचं आहे .’’
‘‘बोल, मावशी.’’
राणीने एक दीघ ास घेतला. ‘‘तू वासुदेवांना भेटला होतास?
या नागाने आपले डोळे बारीक केले. हे शोधन ू काढायला राणीला एवढा िवलंब
लाग याचे पाहन याला आ य वाटत होते. ‘‘होय.’’ तो हणाला.
‘‘का?’’ राणीने आपला राग मह यासाने आव न धरत िवचारले.
‘‘महाराणी, मला वाटतं, क यां या मदतीचा आप याला उपयोग होऊ शकेल.’’
‘‘ते कधीही आप याला पाठबळ देणार नाहीत. कदािचत ते आपले श ू नसतीलही; परं तु
ते कधीही आपले िम बनू शकणार नाहीत.’’
‘‘मला हे पटत नाही! मला वाटतं, क आपला श ू सामाियक आहे . ते आप या बाजल ू ा
वळतील.’’
‘‘मखू कुठला! वासुदेव हे ाचीन दंतकथेचा फाजील सार करणारे लोक आहे त.
कोणीही िन या ग याची परदेशी य या देशाला वाचवू शकणार नाही.’’
‘‘पण दाढीत मणी घालणा या दुस या एका परदेशी य ने या देशाला एके काळी
वाचवलं होतं. नाही का?’’
‘‘महान भगवान ाबरोबर या आिदवासी जमाती या माणसाची तुलना क नकोस.
सवनाश हीच कदािचत या देशाची िनयती असू शकेल. आप याला भरतवषानं जर काही िदलंच
असेल, तर ते केवळ दुःख आिण वेदना आहे त. आपण यांची काळजी कशाला करायची?’’
‘‘कारण काही का असेना; अखेरीस तो आपलाच देश आहे .’’
राणीने रागाने हंकार िदला. ‘‘आपलं औषध तू यांना िदलंस, यामागचं खरं , खरं
कारण मला सांग. या औषधाचा तुटवडा पडलेला आहे , हे तुला मािहती आहे . आप याला ंग
लोकांना ही या औषधाचा वािषक पुरवठा करायचा आहे . माझा श द मी मोडणार नाही. या
लबाड देशात फ तेच स य लोक आहे त. फ याच लोकांना आप याला ठार मारायचं नाही.’’
‘‘ ंगांना ाय या औषधा या पुरवठ्यावर काहीच प रणाम होणार नाही, महाराणी. मी
फ मा या वाट्याचं औषध यांना िदलं.’’
‘‘पिव भिू मदेवी शपथ, पण का? नीलकंठावर तुझाही अचानकच िव ास बसू लागला
आहे का?’’
‘‘माझा कशावर िव ास आहे , यानं काहीही फरक पडत नाही, महाराणी. भरतखंडाचे
लोक यावर िव ास ठे वतात, यामुळे मा फरक पडतो.’’
राणीने संत पणे या नागाकडे पािहले. ‘‘ते खरं कारण नाही.’’
‘‘तेच आहे .’’
‘‘मा याशी अस य संभाषण क नकोस.’’
तो नाग शांत रािहला.
‘‘हे सगळं तू या घाणेरड्या, ु ीसाठी केलंस,’’ राणीने हटले.
तो नाग त झाला, परं तु याचा आवाज शांतच होता. ‘‘नाही. आिण महाराणी िनदान
तू तरी ित यािवषयी अशा श दांत बोलू नकोस.’’
‘‘का बोलू नको?’’
‘‘कारण मा याखेरीज फ तुलाच स य काय आहे , ते मािहती आहे .’’
‘‘काही वेळा मला वाटतं, क मला ते मािहतीच असायला नको होतं.’’
‘‘आता यासाठी खपू च उशीर झाला आहे .’’
 राणी कुि सतपणे हसली. ‘‘एकाच य ला देवानं सग या या सग या मता बहाल
केले या नाहीत, हे खरं च आहे . तू वतःच तुझा सवािधक वाईट श ू आहे स.’’

द जिमनीवर बसला होता. देविगरीत महष भग ृ ं ू या झाले या अचानक आगमनामुळे

याला ध का बसला होता. मेलुहा या स ाटाला यां या ये याचा प ाच लागला न हता.
भग
ृ ंन
ू ी खाली बसले या द ाकडे संत पणे रोखन ू पािहले. ते चांगलेच असंतु िदसत
होते. ‘‘राजन, तू मा या थेट आदेशाचं उ लंघन केलंस.’’
द मक ू रािहला. याने आपली मान खाली घातली होती.

‘महष ंना ही गो कशी काय कळली? फ सती, वी रनी आिण मी अशा ितघांतच तर
ते संभाषण झालं होतं. वी रनी मा यावर हेरिगरी करते आहे क काय? येक जणच मा या
िवरोधात का जातो? मा याच बाबतीत हे का घडतं?

या या मनातील िवचार वाचत, भग ृ ू द ाकडे एकटक पाहत होते. द दुबल आहे , हे

या ानी ऋष ना मािहती होतेच. मा आतापयत यांनी िदले या प आदेशाचे स ाटाने
कधीच उ लंघन केले न हते. िशवाय भग ृ ू अशा कारचे भरपरू आदेश देतच न हते. यांना फ
एकाच गो ीची काळजी होती. याखेरीज इतर सव बाबतीत द ाला हवे ते तो क शकत होता.
‘‘काही कारणासाठी तुला स ाट बनव यात आलं होतं,’’ भग ृ ू हणाले, ‘‘कृपा क न
मा याच िनणयािवषयी मला साशंक बनायला लावू नकोस.’’
द शांत बसला होता. तो भयभीतही झाला होता.
भगृ ंनू ी खाली वाकून द ाचा चेहरा वर केला. ‘‘राजन, तू ितला ते नेमकं िठकाणही
सांिगतलंस?’’
द कुजबुज या आवाजात हणाला, ‘‘नाही, भ.ू मी शपथपवू क सांगतो.’’
‘‘मा याशी अस य संभाषण क नकोस.’’
‘‘मी शपथपवू क सांगतो, भ!ू ’’
भग ृ ंनू ी द ाचे िवचार वाचले. यांचे समाधान झाले होते.
‘‘तू याचा कोणाकडे ही उ लेखसु ा क नकोस. तुला हे समजलंय का?’’
‘‘होय, भ,ू ’’ भग ू े चरण धरत भयभीत झालेला द हणाला.
ृ ंच

अ सी घाटावर िशव उभा होता. ंगां या पाच चमक या जहाजांची िशडे घड्या घालन ू
एकाच जहाजावर ठे व यात आली होती. बंदराजवळच नांग न ठे वले या या जहाजावर िशडे घ
उभार यात आली होती. यामुळे ितथे अ यंत सुंदर य िदसत होते. ितथे असले या लोकां या
शंसेला ते पा ठरले होते.
‘‘ती चांगली िदसतायत, िदवोदास,’’ िशव हणाला.
‘‘आभारी आहे , भ.ू ’’
‘‘तुम या जमातीने ही सव उभारणी केवळ नऊ मिह यांत केली, यावर माझा िव ासच
बसत नाही.’’
‘‘आ ही ंग लोक काहीही क शकतो, भ.ू ’’
िशवाने ि मत केले.
अिथिथ वा िशवा या शेजारीच उभा होता. तो हणाला, ‘‘िदवोदास, ही सगळी जहाजं
यवि थत वास क शकतील, याची तुला खा ी आहे का? इथ या या जहाजांची सगळी िशडं
खुली आहे त आिण जोरदार वारे वाहत आहे त आिण तरीही, जहाज यि कंिचतही हलताना िदसत
नाही.’’
अथातच राजाला नौकानयनािवषयी जा त मािहती न हती, हे उघडच होते.
‘‘महाराज, हा एक अ यंत चांगला मु ा आहे ,’’ िदवोदास हणाला, ‘‘पण जहाज हलत
नाही, कारण आप यािशवाय या जहाजाचा वास सु हावा, असं आप याला वाटत नाही.
जहाजाची िशडं अशा कारे उभारली आहे त,क यामुळे ती वा या या िव िदशेला आहे त. मु य
शीड अगदी नाट्यमयरी या फडफडत असलेलं तु हांला िदसतंय का?’’
अिथिथ वाने मान डोलावली.
‘‘याचा अथ वा याला पकडू शकत नस यामुळे ते शीड आप याला हसत आहे .’’
िशवाने ि मत केले. ‘‘हसतंय?’’
‘‘ यावेळी शीड वा या या चुक या िदशेला लावलेलं असतं आिण ते फडफडत राहतं,
यावेळी यासाठी आ ही हा वा योग वापरतो, भ,ू ’’ िदवोदास हणाला.
‘‘ठीक आहे ,’’ िशव हणाला, ‘‘आता मी गंभीरपणे सांगतो. आपण तीनच िदवसांत
ंगाकडे थान करणार आहोत. यासाठीची सव तयारी पण ू करा.’’

आप या क ा या िखडक तन ू सती गंगेकडे एकटक पाहत होती. पवू कड या

तीरावर या या या राजवाड्याकडे अिथिथ वाला आरमारी सैिनकां या छोट्या ता या या
संर णात नेले जात अस याचे ितला िदसले.
‘तो ितकडे का बरं जात असेल? यानं आप याबरोबर फ आप या कुटुंबीयांनाच का
घेतलं आहे?’’
‘‘सती तू कसला िवचार करते आहे स?’’
िशव ित या पाठीमागेच उभा होता. ितने याला आिलंगन िदले. ‘‘मला तुझी खपू च
आठवण येत होती.’’
 िशवाने ितचा चेहरा वर उचलला. ितचे चुंबन घेतले आिण तो ि मत करत हणाला, ‘‘तू
हा िवचार करत न हतीस.’’
सतीने या या छातीवर हळुवारपणे थोपटले. ‘‘तू माझं मन चांग या कारे वाचू
शकतोस.’’
‘‘मला ते वाचता यावं, असं मला खरं च मनापासनू वाटतं.’’
‘‘कोण याही गंभीर गो ीचा मी िवचार करत न हते. राजा अिथिथ वा सात यानं
पवू कड या आप या राजवाड्यात का जात असतो, याचं मला आ य वाटलं. याहनही खटकणारी
गो हणजे ितथे तो फ आप या कुटुंबीयांनाच घेऊन जातो.’’
‘‘होय. ही गो मा याही ल ात आली होती. यामागे काहीतरी चांगलंच कारण
असणार, यािवषयी माझी खा ी आहे . पवू कडचा तीर अशुभ अस याची वदंताही आहे . बरोबर?’’
सतीने खांदे उडवले. नंतर णभर थांबन ू ती हणाली, ‘‘ते िनि त झालंय का? तु ही
तीन िदवसांत याण करणार आहात का?’’
‘‘होय.’’
‘‘तू िकती िदवसांसाठी जाशील, असं तुला वाटतंय?’’
‘‘मला मािहती नाही. पण याला फार िदवस लागणार नाहीत, असं मला वाटतंय.’’
‘‘मलाही तु याबरोबर येता आलं असतं, तर बरं झालं असतं.’’
‘‘मला ते मािहती आहे . पण एवढा मोठा वास कर याएवढा काितक मोठा झालेला
नाही.’’
सतीने काितककडे पािहले. तो पलंगावर गाढ झोपी गेला होता. याची झपाट्याने वाढ
होत होती. या पाळ यात आता तो मावत न हता. ‘‘तो िदवसिदवस अिधकािधक तु यासारखा
िदसू लागला आहे .’’
िशवाने ि मत केले. ‘‘तो फ सहाच मिह यांचा तर आहे . पण तो दोन वषा या
मुलाएवढा िदसतो आहे .’’
सतीने िशवाचे श दच माण मानले. ती मेलुहाची नाग रक होती. ती मैकात राहत
न हती. यामुळे सोळा वषाहन लहान वया या मुलाला ितने कधीच पािहलेले न हते.
‘‘ही कदािचत सोमरसाची कृपा असू शकेल,’’ सती हणाली.
‘‘श यता आहे . याने थमच सोमरस ाशन केला, ते हा तो आजारी पडला नाही, याचं
आयुवतीलाही आ य वाटलं होतं.’’
‘‘ती आ यजनक बाबच होती. पण कदािचत तो खास मुलगा अस यामुळे हे घडलं
असेल.’’
‘‘होय. तो खास, िवशेष मुलगा आहे च. सहा मिह यां या वयात चालू लागलेलं बाळ मी
तर अ ाप पािहलेलंच नाही.’’
सतीने ि मत केले. ‘‘तो आप याला अिभमाना पद वाटणारी कामिगरीच करे ल.’’
‘‘मलाही यािवषयी खा ी वाटते.’’
सतीने वर पािहले आिण पु हा एकदा िशवाचे चुंबन घेतले. ‘‘नागां याकडे जाणारा माग
लवकर शोधन ू काढ आिण मा याकडे अगदी लवकर परत ये.’’
 ‘‘मी न क च तसं करे न, ि ये.’’

जहाजे वासासाठी स ज कर यात आली. संपण ू वासात कोण याही बंदरात जहाजे
थांबवली जाणार न हती. यांची गती हा मह वाचा भाग होता. अितजलद गतीने हा संपण ू वास
पार पडणार होता.
सयू वंशीय आिण चं वंशीय यां या सै याची संयु तुकडी तयार कर यात आली होती.
अथातच पावते राला ही आपली मानखंडना वाटत होती. पाच जहाजांम ये अिधक लोकांना
सामावनू घेणे अवघड होते. मा सवसाधारण हकूमत पाकु या हाती होती, ही यात या यात
बरी बाजू होती.
अ सी घाटा या पाय यांव न िशवाने जहाजांकडे पािहले. सेना मुख हणन ू पाकु
मु य जहाजावर होता. या या बरोबर याचे िपताजी पवू ाक होते. नीलकंठाचे मुख सहकारी
मुख जहाजावर होते. हे जहाज सवािधक सुरि त भागातन ू वास करणार होते. इतर चार
जहाजे या जहाजा या सभोवती राहन वास करणार होती. पावते र, भगीरथ, आनंदमयी,
आयुवती, नंदी आिण वीरभ या जहाजा या कठड्यावर उभे होते. उ ांकही मु य जहाजावर
अस याचे पाहन िशवाला आ य वाटले.
‘आनंदमयीने न क च आ ह धरला असणार. पावते राला याची चयाची शपथ
मोडायला लावणारी जर कोणती एकमेव ी असेल, तर ती फ तीच होती.’
‘‘ भ,ू ’’ अिथिथ वाने िशवाची िवचारधारा भंग करत हाक मारली.
काशी या या राजाने िशवाला खाली वाकून वंदन केले.
अिथिथ वा या हाताला िशवाने हळुवारपणे पश केला. ‘‘आयु यमा नभव!’’
आपले हात जोडून अिथिथ वा कुजबुज या वरात हणाला, ‘‘आपण काशीकडे
लवकरच परत यावं, अशी मी आप याकडे याचना करत आहे , भ.ू आप यािवना आ ही पोरके
आहोत.’’
‘‘महाराज, तु हांला माझी गरज भासणार नाही. तु हांला खरोखरच आणखी कोणाचीच
गरज नाही. तु ही फ तुम यावर सवािधक ेम करणा या या एकमेव य वरच भरवसा ठे वा.
ती य हणजे खु तु हीच आहात.’’
सा ू नयनांनी या याकडे पाहत असले या सतीकडे िशव वळला. आप या शेजारीच
उ या असले या काितकाचा हात ध न ती उभी होती. वा या या जोरदार झोतांमुळे काितक
िकंिचत डळमळत होता.
काितकाने िशवाकडे अंगुिलिनदश करत हटले, ‘‘बा–बा.’’
िशवाने ि मत क न काितकाला उचलन ू घेतले. ‘‘बा–बा लवकरच परत येईल,
काितक. आईला जा त ास देऊ नकोस.’’
िशवाने आणखी ि मत करत काितका या कपाळाचे चुंबन घेतले. यानंतर काितकाला
आप या कडे वर घेत तो सतीला आिलंगन दे यासाठी पुढे झाला. काहीही झाले तरी सय
ू वंश या
था मोडणे सतीला कठीण जात होते. सतीने संकोचत िशवाला अगदी हळू आिलंगन िदले. कारण
सावजिनक िठकाणी अशा कारे ेमाचे दशन कर यास ितला संकोच वाटत होता. िशवाने मा
ही गो सोडून िदली नाही. सय ू वंश या ज मजात अंतमुखपणावर िशवा या ेमाने मात केली.
ितने या याकडे वर पािहले आिण याचे चुंबन घेतले. ‘‘लवकर परत ये.’’
‘‘मी न क च लवकर परत येईन.’’
 करण १०
ंगाची वेश ारे

पा यात जोरदार लाटा उसळत हो या. ते छोटेस े जहाज यामळ ु े हेलकावत होते.
िशवाने या जहाजावर िनयं ण िमळव याचे मह यास केले. ोिधत झाले या नदीशी
आप या व ां या साहा याने जोरदार लढा देत तो चालला होता. आप या िम ा या भेटीसाठी तो
जोरदार य न करत होता.
बहृ पती संघष करत होते. अचानकच आ याने यांच े डोळे खाड्कन उघडले. एखा ा
दोरखंडासारखी ती गो अचानकच ितथन ू वर आली होती आिण यांच े पाय या दोरखंडात
बांधले गेल े होते. ते झपाट्याने ओढले जात होते.
‘‘िशवा! साहा य कर! कृपा क न साहा य कर!’’
िशव यांना खेचन ू घे याचा जोरदार य न करत होता. मह यास करत होता. ‘‘धीर
धर! मी येत आहे.’’
अचानकच एक तीन डो यांचा नाग या नदीतन ू वर आला. बहृ पत या भोवतीचा तो
दोरखंड अचानकच अिधकािधक आवळला जाऊ लाग याचे िशवा या ल ात आले. या
दोरखंडा या िवळ यात बहृ पती ू रपणे िचरडले जात होते. तो दोरखंड हणजेच तो साप होता
तर!
‘‘नाहीऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ’’
िशव एकदम जागा झाला. णभर याची मती कुंिठत झाली. याने सभोवताली बिघतले.
या या भुवया थाड्थाड् उडत हो या. याचा गळा अस री या थंड पडला होता. येक जण गाढ
झोपेत होता. गंगे या लाटां या आवाजा या वरावर जहाज हळुवारपणे हे लकाव यावर आप या
पायाखालची जमीन हे लकाव यासारखे याला वाटले. जहाजातील आप या क ा या
िखडक जवळ तो गेला. ितथन ू येणा या वा या या हळुवार झुळक मुळे या या दयाची धडधड
हळूहळू कमी झाली.
याने आपली मठ ू आवळली आिण जहाजा या िभंतीवर ती आपटली. ‘‘मी याला
पकडे नच, बहृ पती! या सापाला िश ा भोगावीच लागेल.’’
 िशवा या पथकाने काशी सोड याला आता दोन आठवडे झाले होते. ते नदी या
वाहा या खाल या िदशेने चालले होते यामुळे यांचा वेळ मजेत चालला होता. यांनी नुकतेच
मगध ओलांडले होते.
‘‘आणखी तीन आठवड्यांनी आपण ंगाला पोहोच,ू भ,ू ’’ पावते र हणाला.
िशव काशीकडे जाणा या नदी या वर या वाहाकडे टक लावन ू पाहत होता. ‘‘ भ,ू ’’
पावते र हणाला.
काशी या िदशेने जाणा या नदी या वाहाकडे पाहत असलेला िशव यां याकडे ि मत
करत वळला. ‘‘तु ही िदवोदासाशी बोलला आहात का?’’
‘‘होय.’’
‘‘आता स या तो कुठे आहे ?’’
‘‘डोलकाठीजवळ, भ.ू आता तो वा या या िदशे माणे िशडे ठीक करत आहे .
साहिजकच, याला वतःलाही ंगाला पोहोच याची घाई आहे .’’
िशवाने पावते राकडे बिघतले. ‘‘नाही. मला तसं वाटत नाही. मला वाटतं, क तो फ
मा या तपासा या मोिहमेतील याची भिू मका उ कटपणे पार पाडतो आहे . यानंतर तो आप या
प नी आिण मुलीकडे परत जाईल. याला न क च यांची आठवण येत असेल.’’
‘‘तु हांला सतीची आिण काितकाची आठवण येत आहे , तशीच ना, भ?ू ’’
िशवाने ि मत क न मान डोलावली. ते दोघेही जहाजा या कठड्याला रे लन ू उभे होते.
यांची नजर संथपणे वाहणा या गंगे या पा याकडे लागली होती. तेवढ्यात पा यातन ू डॉि फन
वर आले आिण यांनी हवेत उं च उस या मार या. अ यंत डौलदारपणे पा यात डुबक घेऊन
यांनी पु हा एकदा हवेत उस या मार या. नदी या या उ फु ल संगीतावर मोठ्या उमदेपणाने ते
न ृ य करत होते. डॉि फन या अशा समुदायाकडे बघत राहायला िशवाला आवडत असे. ते
नेहमीच आनंदी आिण िन काळजी िदसत. ‘‘लहरी नदीतील िन काळजी मासे! का या मक गो
आहे , नाही का?’’
पावते राने ि मत केले. ‘‘होय, भ.ू ’’
‘‘िन काळजी आिण छांिद पणािवषयी आपण बोलतो आहोत, ते हा आनंदमयी कुठे
आहे ?’’
‘‘मला वाटतं, राजकुमारी उ ांकासमवेत असावी, भ.ू येथील सरावा या खोलीत ती
या याबरोबर जात असते. कदािचत न ृ या या इतर काही हालचाल म ये ते प रपण ू ता आणत
असावेत.’’
‘‘हंऽऽऽ’’
पावते र नदीकडे पाहत रािहला.
‘‘ती चांगलं न ृ य करते, नाही का?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘होय, भ.ू ’’
‘‘खरं तर अपवादा मकरी या सुंदर न ृ य करते.’’
‘‘ही एक चांगली िति या आहे , भ.ू ’’
‘‘उ ांका या न ृ य कौश यािवषयी तु हांला काय वाटतं?’’
 पावते राने िशवाकडे पािहले आिण नंतर पु हा एकदा नदी या वाहाकडे तो पाह
लागला. ‘‘मला वाटतं, याला न ृ यात सुधारणा कर यास भरपरू वाव आहे , भ.ू पण राजकुमारी
आनंदमयी याला ते चांगलं िशकवेल, यािवषयी माझी खा ी आहे .’’
िशवाने पावते राकडे पाहन ि मत केले आिण आपली मान डोलावली. ‘‘होय. मलाही
यािवषयी खा ी वाटते.’’

‘‘नीलकंठ आिण याचं आरमार एक मिह यापवू च ंगाकडे रवाना झालंय, महाराणी,’’
लोकनायक नाग राणीला हणाला.
राणी या खासगी क ात ती दोघे बसली होती.
‘‘तू पु हा एकदा आप या कामावर ल कि त क लागला आहे स, हे पाहन आनंद
झाला. राजा चं केतल ू ा मी एक सचू ना देणारा संदेश पाठवणार आहे .’’
नागाने मान हलवली. तो आणखी काहीतरी बोलणार होता; परं तु याने काहीच हटले
नाही. याऐवजी याने िखडक तन ू बाहे र बिघतले. या िठकाणाहन काही अंतराव न संथपणे
वाहणारी गोदावरी नदी याला िदसत होती.
‘‘आणखी काही?’’ राणीने िवचारले.
‘‘काशीला जा यासाठी मला तुझी परवानगी हवी होती.’’
‘‘का? तुला यां याशी यापारी संबंध जोडायचे आहे त का?’’ अ यंत झ बणा या वरात
राणीने िवचारले.
‘‘ती नीलकंठाबरोबर गेलेली नाही.’’
राणी ताठरली.
‘‘कृपा करा, महाराणी. मा यासाठी ही गो मह वपण ू आहे .’’
‘‘बाळा, तुला नेमकं काय िमळे ल असं वाटतंय?’’ राणीने िवचारले, ‘‘तो एक अिवचारी
आहे .’’
‘‘मला उ रं हवी आहे त.’’
‘‘ यानं काय फरक पडणार आहे ?’’
‘‘ यामुळे मला शांतता लाभेल.’’
राणीने उसासा सोडला. ‘‘हा च तुला उतरं डीला नेत आहे .’’
‘‘ यामुळे मला पण ू व येईल, महाराणी.’’
‘‘तु या वतः या जेिवषयीही तुझी काही कत यं आहे त, याचा तुला िवसर पडतोय.’’
‘‘पण वतःिवषयीचं कत य हे माझं आ कत य आहे , मावशी.’’
राणीने आपली मान हलवली. ‘‘रा यसभा संपेपयत ती ा कर. ंगांना पािठं बा दे याचा
ठराव फेटाळला जाऊ नये, यासाठी मला तु या मदतीची आव यकता आहे . यानंतर तू जाऊ
शकतोस.’’
 या नागाने खाली वाकून राणी या पावलांना पश केला. ‘‘आभारी आहे , मावशी.’’
‘‘पण तू एकटाच जाणार नाहीस. तू आपली काळजी यवि थत घेऊ शकतोस, यावर
माझा िव ास नाही. मीही तु यासोबत येईन.’’
या नागाने हळुवारपणे ि मत केले. ‘‘आभारी आहे .’’

आता ंगां या वेश ारापासन ू िशवाचा ताफा जेमतेम आठवडाभरा या अंतरावर येऊन
ठे पला होता. या जहाजांनी आपले वेळाप क अगदी काटेकोरपणे पार पाडले होते. पावते र
आिण िदवोदासाने आपले वेगाने जाणारे जहाज आघाडी या जहाजाजवळ नेले होते. या
वेश ाराजवळ पोहोच या या िनयमांिवषयी पाकुला सांग यासाठी यांनी हा पिव ा घेतला
होता. भू नीलकंठाला कोण याही कारचा र पात नको आहे , असे पावते राने प पणे
सांिगतले होते. ंगां या सीमांम ये वेश कर यास बंदी होती; मा िदवोदास वेश िमळावा
यासाठी आव यक असणा या वाटाघाटी करणार होता. नीलकंठाची उपि थती प के यािशवाय
वेश िमळणे दुरापा तच न हे ; तर अश य आहे , हे िदवोदास जाणन ू होता, कारण ंगा या
लोकांचाही नीलकंठा या दंतकथेवर िव ास होता. मा यावर िवसंबन ू न राहता य न क न
वेश िमळवावा, असा स ला पावते राने याला िदला होता.
िदवोदास हा पाकु या डा या बाजल ू ा होता. यामुळे तो आपला वज यवि थतपणे
फडकवू शकत होता. आता पावते र मध या जहाजावर परतला होता. ंगा या सीमा सुर ा
दला या सैिनकांना कशा कारे हाताळावे, यािवषयी याला महादेवाचा स ला हवा होता.
पावते राला आप या सैिनकांना कोणताही धोका होऊ ायचा न हता आिण तरीही मोिहमेतील
नाजक ू बाब ल ात घेता, केवळ पाचच जहाजांमुळे ंगा या लोकांनाही कोणताच धोका
जाणवणार न हता. पावते रा या नावाड्यांनी मु य जहाजाला पाती जोडली आिण पावते र वर
चढून जहाजा या माग या बाजल ू ा गेला. ितथे आनंदमयीला पाहन याला आ याचा ध काच
बसला. या याकडे ितची पाठ होती. ित या हातात सहा खंजीर होते. नेहमीचा मानांिकत ल य
फलक ितथन ू हटव यात आला होता आिण याहन अिधक लहान आकाराचा िवशेष फलक ितथे
लटकव यात आला होता. भगीरथ आिण उ ांक ितथन ू थोड्याच अंतरावर उभे होते.
उ ांक आनंदमयीकडे वळला. ‘‘मी तु हांला जे िशकवलं ते यानात ठे वा, राजकुमारी.
अिजबात थांबायचं नाही. खंिजरांचा सात यपण ू पाऊस पाडायचा.’’
आनंदमयीने आपले डोळे गरागरा िफरवले. ‘‘होऽऽऽऽय, समजलं बरं का गु जी. तु ही
थम सांिगतलं, ते हाच मी ऐकलं होतं. मी काही बिहरी नाही, हटलं!’’
‘‘मला मा करा, राजकुमारी.’’
‘‘आता बाजल ू ा थांब.’’
उ ांक बाजलू ा गेला.
पावते र माग या बाजल ू ा थांबला आिण याने जे काही पािहले, यामुळे या या
त डातन ू श दच फुटेनासा झाला. आनंदमयी अगदी अचक ू प तीने उभी रािहली होती. अगदी
िशि त योद् यासारखी दोन पावलांत पुरेसे अंतर राखन ू ि थर िच पणे ती यो य पिव यात उभी
होती. ितचा उजवा हात ित या एका बाजल ू ा होता. उज या खां ाजवळ असले या सहा खंिजरां या
मुठीवर ितचा डावा ि थरावला होता. ितचे सन अगदी हळुवारपणे आिण शांतपणे सु होते.
अगदी प रपण ू पिव ा होता.
यानंतर ितने आपला उजवा हात उचलला आिण अ यंत नाट्यमयरी या ितने आप या
डा या हातातन ू खंजीर काढून घेऊन तो जोरात फेकला. यानंतर लगेचच ितने दुसरा खंजीर
घेतला आिण तशाच कारे फेकला. यानंतर ितसरा, चौथा, पाचवा आिण सहावाही!
आनंदमयी या हालचाली इत या िनदाष आिण अचक ू हो या, क अगदी पावते रालाही
ल य िदसले नाही. ित या कृतीचे कौतुक करत तो ितथेच थांबला. याने आ याने आ वासला
होता. उ ांक आिण भगीरथ ितची शंसा करत अस याचे याने ऐकले. याने या फलकाकडे
वळून पािहले. येक खंजीर बरोबर म यभागी घुसला होता. अगदी प रपण ू री या!
‘‘महान भू रामाशपथ!’’ पावते र या कौश याने भारावन ू जात हणाला.
आनंदमयी या चेह यावर हसू होते. ती मागे वळली. ‘‘पवा! तु ही इथे कधी आलात?’’
पावते राला याआधी आणखीही शंसा मक बाब आढळली होती. आनंदमयी या
उघड्या पायांकडे तो एकटक पाहत होता िकंवा तसे वाटत तरी होते.
आनंदमयीने आपले वजन एका पायाव न दुस या पायावर टाकले. याबरोबर ित या
िनतंबांची मादक हालचाल झाली. ‘‘तु हांला आवड याजोगं तु ही काही पािहलंत, पवा?’’
पावते र कुजबुज या आवाजात काहीतरी बोलला. आनंदमयी या कमरे ला लटकणा या
यानाकडे तो आ याने िनदश करत होता. ‘‘ती लांबलचक तलवार आहे .’’
आनंदमयीचा चेहरा पडला. ‘‘हवेत उडणा या एखा ा ीला फटका न पु हा आप या
पायांवर कसं उभं करायचं, ते तु हांला चांगलंच मािहती आहे , नाही का?’’
‘‘मला मा करा, पण कशाब ल?’’
आनंदमयीने फ मान हलवली.
‘‘पण ती तर लांबच तलवार आहे ,’’ पावते र हणाला, ‘‘ती चालवायला तु ही कधी
िशकलात?’’
लढव या या हातापे ाही लांब असलेली अशा कारची तलवार चालवणं हे एक विचत
आढळणारं कौश य होतं. यावर भु व िमळवणं अवघड होतं. पण यांनी यावर भु व िमळवलं
होतं, यांना श ल ू ा ठार मार यात नाट्यमयरी या यश िमळत गेलं होतं.
भगीरथ आिण उ ांक आता यां याजवळ पोहोचले.
भगीरथाने उ र िदले, ‘‘गे या मिह यापासन ू उ ांक ितला िशकवत आहे ,
सरल कर मुख. ती अ यंत जलदरी या िशकत आहे . ’’
पावते र पु हा आनंदमयीकडे वळला. याने आपली मान िकंिचत झुकवली.
‘‘तुम याशी ं खेळणं हे मी माझं सौभा य समजेन, राजकुमारी!’’
आनंदमयीने आप या भुवया उं चाव या. ‘‘तु हांला मा या बरोबर यु करायचं आहे ?
तु ही नेमकं काय िस क पाहाताय?’’
 ‘‘मला काहीच िस करायचं नाही, राजकुमारी!’’ पावते र हणाला. ित या यु ा या
पिव याचा याला िव मय वाटला होता. ‘‘तुम याबरोबर ं करणं आिण तुम या कौश याची
चाचणी घेणं हा केवळ एक मा या आनंदाचा भाग होता.’’
‘‘मा या कौश याची चाचणी? हणजे यासाठी मी यु कौश य िशकत आहे , असं
तु हांला वाटतंय का? हणजे तु ही माझी चाचणी घेऊन वतः े अस याचं िस करणार
आहात? मी तु हांला आधीच चांगली ओळखतेय. वतः या िजवाला उगीच िशणवू नका.’’
पावते राने दीघ ास घेतला. आप या रागाचा पारा चढू न दे यासाठी याने य न
केला. ‘‘राजकुमारी, मी हे दाखवन
ू दे याचा य न करत न हतो. मी फ ..........’’
आनंदमयीने याचे वा य म येच तोडले. ‘‘तु ही एवढे हशार असन ू ही काही वेळा
अगदीच मख ू ासारखे वागता, सरल कर मुख. मी तु हांला काय समजत होते, ते आता माझं
मलाही आठवेनासं झालं आहे .’’
भगीरथाने ह त ेप कर याचा य न केला. ‘‘अंऽऽ ऐक. मला नाही वाटत, क एवढं
िचड याची काही.....’’
पण आनंदमयी आधीच गरकन वळून फणका याने िनघन ू गेली होती.

गंगे या पा यावर सय ू आधीच उगवला होता. यामुळे अ यंत सुंदर ना रं गी रं गाचे

ितिबंब पा यात पडले होते. आप या क ा या िखडक त सती उभी होती. ती नदीकडे पाहत
होती. ित या माग या बाजल ू ाच कृि केजवळ काितक खेळत होता. आप या मैि णीकडे आिण
मुलाकडे पाह यासाठी सती मागे वळली. ितने ि मत केले.
‘कृि का ही काितकाची जवळजवळ दुसरी आईच आहे. माझा बाळ खरं च सदु वै ी आहे.’
सतीने पु हा वळून नदीकडे पािहले. ितला काहीतरी हालचाल झा यासारखे वाटले.
अगदी िनरखन ू पािह यावर ितथे काय चालले होते, ते ित या ल ात आले आिण ित या
कपाळावर आठी पडली. स ाट अिथिथ वा पु हा एकदा आप या गढ ू राजवाड्याकडे िनघाला
होता. अथातच काशी या भिवत यासाठी याला ितथे आणखी एखादी पज ू ा करावयाची असेल.
ितला ते िविच वाटले.
या िदवशी संपणू काशी र ाबंधनाचा सण साजरा करत होती. या िदवशी येक
बहीण आप या भावाला राखी बांधते. या ारे संकटा या वेळी आप या भावाने आपले र ण
करावे, अशी इ छा ितने य केलेली असते. मेलुहातही हा सण साजरा केला जात असे.
व ीपमधील प तीत फ एकच फरक होता. तो हणजे इथे येक बहीण आप या भावाकडून
भेटव तू उकळत असे आिण भावांना भेटव तू दे याखेरीज ग यंतरच नसे.
‘ यानंही आपला वेळ आता काशीत घालवायला नको होता का? मेलहु ाम ये थािनक
सरकारी अिधका यालाही ि या राखी बांधत आिण यांना संर ण देण ं हे याचं कत य असे. ही
ढी न क च भ ू रामानं स ु केली होती. राजा अिथिथ वा ही प त का बरं पाळत न हता आिण
 याऐवजी तो आप या गढू राजवाडयाकडे का िनघाला होता? आिण भ ू रामाचं नाव घेऊन तो
इत या गो ी मग का करत होता? पवू िकना यावर या दुदवी गो पासन ू सटु का क न
घे यासाठी ितथे काही धािमक कृ यं केली जात होती का? क ितथे काही भेटव त ू हो या?’
‘‘एवढ्या कस या गहन िवचारात गढला आहात राजकुमारी?’’
सती मागे वळली. कृि का आप याकडे एकटक पाहत अस याचे ित या ल ात आले.
‘‘ या पवू कड या राज ासादाचं गढ ू मला उकललंच पािहजे.’’
‘‘पण ितथे जा याची कोणालाच परवानगी नाही. तु हांला ते मािहती आहे .
नीलकंठालाही ितकडे यावं लागू नये, यासाठी महाराजांनी काहीतरी िविच कारणं िदली
होती.’’
‘‘मला मािहती आहे . पण काहीतरी अिन घडत अस यासारखं मला वाटतंय आिण
मु य हणजे राजा आज या िदवशी एवढ्या भेटव तू घेऊन ितकडे का चालला असेल?’’
सती पु हा कृि केकडे वळली. ‘‘मी ितकडे चालले आहे .’’
कृि का सावधपणे सतीकडे पाहत रािहली. ‘‘राजकुमारी, तु ही जाऊ शकणार नाही.
राजवाड्या या उं च मनो यांव न सात यानं टेहळणी केली जाते. ितकडे जाणारं कोणतंही जहाज
यां या नजरे तन ू सुटू शकणार नाही.’’
‘‘ हणन ू तर मला या िकना यापयत पोहत जायचं आहे .’’
कृि का आता रडकुंडीला आली. ती घाबरली. गंगेतन ू पोहत जायचं हटलं, तरी गंगेचं
पा खपू च िवशाल होतं. ‘‘राजकुमारी,.....’’
‘‘गे या काही आठवड्यांपासन ू मी यासाठी िनयोजन करत होते, कृि के. मी िक येक
वेळा सरावही केला आहे . नदी या म यभागी वालुकामय िकनारा आहे , ितथे कोणालाही न िदसता
गु पणे मी िव ाम क शकेन.’’
‘‘पण तु ही या राजवाड्यात कसा काय वेश कराल?’’
‘‘आप या क ा या ग चीव न मी या ासादा या रचनेिवषयी अंदाज बांधला आहे .
मु य राज ासादात सैिनकांनाही वेश िदला जात नाही. राजवाड्या या दूर या टोकाजवळून
पाणी बाहे र पड याची यं णा आहे . मी यामधन ू पोह शकेन. यावेळी मला कोणीही पाह शकणार
नाही.’’
‘‘पण...’’
‘‘मी िनघाले आहे . काितकाची काळजी घे. सगळं काही ठीक झालं, तर मी रा पडे पयत
परत येईन.’’

जहाजाने गंगे या वाहा या अखेर या वळणाजवळ वळसा घेतला. दंतकथा बनन

ू
रािहले या ंगा या वेश ारांपासन
ू जहाज आता अगदी थोड्याच अंतरावर होते.
‘‘पिव त याश पथ!’’ िशव आ यचिकत होत कुजबुजला.
 मेलुहाम ये अ यंत उ कृ थाप य शा ाचे नमुने होते. अिभयांि क तील अनेक
आ यकारक गो ी मेलुहातही हो या. िशवाय काही नावाजली गेलेली िस मारकेही ितथे
होती. परं तु तरीही मेलुहाचे लोकही आ याने थ क झाले होते.
मा या ही या सय ू काशात ती वेश ारे चमकत होती. नुक याच शोध लागले या
पोलाद या नवीन धातू या साहा याने ती बनव यात आली होती. नदी या संपण ू पा भर ती
पसरलेली होती. िशवाय िकना यावरील िक या या िभंत पयतही ती पसरली होती. यािशवायही
ंगां या देशात सुमारे शंभर िकलोमीटर आतपयत ती बांध यात आली होती. एखा ा छोट्याशा
नावेचे भाग सुटे क न घेऊन येऊन ंगां या सरह ीत वेश क न मग पु हा या नावेची
जोडणी कर याचा कोणी य न केलाच तर याला ितबंध कर यासाठी ही रचना कर यात
आली होती. फ गंगे या वाहातन ू च रा यात वेश करणे श य होते. एखा ा मख ू ाने रा यात
वेश कर यासाठी शेजार या घनदाट व य देशात वेश केलाच असता, तर कोण याही ंग
य ला भेट याआधी तो खिचतच िहं व य ा यां या भ य थानी पडला असता.
या अडथ या या तळाशी लोखंडी िपंजरा बांध यात आला होता. यातन ू गंगेचा चंड
वाह वाह शकत होता. परं तु कोणतीही य िकंवा मोठा मासा खाल या बाजन ू े वाहणा या या
वाहातन ू पोह शकला नसता. या अडथ यांना पाच िठकाणी िविच पणे मोक या जागा
ठे वले या हो या. एकापाठोपाठ पाच जहाजे जाऊ शकतीलअशा या जागा हो या. थमदशनी ते
िविच भासत होते. कारण ंगांनी ह ला कर याआधीच जलद गतीने माग कापणारी जहाजे या
मोक या जागांतन ू सहजपणे जाऊ शकतील, असे वाटत होते.
‘‘हे िविच िदसतं,’’ भगीरथ हणाला, ‘‘मुळातच मग अडथळा कशाला बांधला आिण
बांधलाच तर यातन ू जा यासाठी या मोक या जागा कशाला ठे व या गे या?’’
‘‘ या खु या जागा नाहीत, भगीरथ,’’ िशव हणाला, ‘‘ते सापळे आहे त.’’
या वेश ारांम ये वेश केले या एका ंगां या जहाजाकडे िशवाने िनदश केला.
सु वातीला या मोक या जागा हणजे पा याची खोल तळी होती. यांचे तळ जलरोधक
सागवानी लाकडांपासन ू बनव यात आले होते. यातन ू जहाज सहज पुढे गेले. ितथेच पंपाची
यं णा वापर यात आली होती. यामुळे या त यात गंगेचे पाणी भरले जात होते. यामुळे जहाज
यो य उं चीवर रािहले. या नंतर ंगां या वेश ाराची भयावह जादू यां या ीस पडली. या
त या या दोहो बाजंन ू ी अचानकपणे जाड लोखंडी चौथरे पुढे आले होते. तळा या बाजल ू ा
जहाजा या वाढव या गेले या पाया या भागातील मोठमोठ्या चरांम ये ते चपखल अडकले. या
चौथ यांवर गडगडणारी यं े होती. जहाजा या लोखंडी तळामधील जागेत ती घ बसली.
िशवाने पावते राकडे पािहले. ‘‘ हणनू च िदवोदासाने आप या जहाजां या तळाशी या
कारचा तळ बसवला होता.’’
पावते राने िव मयाने मान डोलावली. ‘‘चौथरे खपू च जलदपणे आिण झट यात
अंगावर येतात. आप या जहाजांना लोखंडी तळ नसते, तर आप या जहाजांचा तळ भरडला गेला
असता.’’
जहाजा या मु य भागावरील आकड्यांना लोखंडी साख या लावले या हो या. या
साख या नंतर एका िविच िदसणा या यं ाला अडकव या गे या. क यां या भागासारखे ते
िदसत होते.
‘‘पण कोण या ा याचा वापर क न ते एवढ्या जलद गतीने चौथरे हलवू शकतात?’’
भगीरथाने िवचारले, ‘‘एवढी चंड ताकद कोण याही ा या या आवा या या पलीकडची आहे .
अगदी ह चा एखादा कळपही हे क शकणार नाही.’’
िशवाने ंगां या जहाजाकडे अंगुिलिनदश केला. क या जलद गतीने हल यास
सु वात झाली होती. यामुळे साख या ओढ या जात हो या आिण जहाजे आत खेचली जात
होती. चौथ यांवरची गडागडा िफरणारी यं े जहाजांना कमीत कमी घषणाने पुढे सरक यास मदत
करत होती. मा जहाजांची िवल ण गती तशीच राखली जात होती.
‘‘हे परमे रा!’’ भगीरथाने पु हा एकदा कुजबुज या आवाजात हटले, ‘‘ितकडे बघा!
या क या कोण या ा यामुळे एवढ्या जलद गतीने ओढ या जात आहे त ते ितकडे बघा!’’
‘‘ते यं आहे ,’’ िशव हणाला, ‘‘िदवोदासाने मला काही िव त ु घटांिवषयी सांिगतलं
होतं. िविवध ा यांची ऊजा ती काही तासांपयत साठवन ू ठे वू शकतात आिण नंतर काही णांतच
ती ऊजा ते सोडून देतात.’’
भगीरथ िवचारम न झाला.
‘‘बघ,’’ िशव हणाला.
एक भला मोठा दगडी दंडगोल झपाट्याने खाली येत होता. या यापुढेच आणखी एक
तशाच कारचा दंडगोल होता. तो क यां या साहा याने हळूहळू ढकलला जात होता. वीस
बैलां या पाठीवर या यं ा या साहा याने जू ठे वले गेले होते. हळूहळू ते गोलाकार िफ लागले.
‘‘तासोगणती काम क न ते बैल यं ाला ऊजचा पुरवठा करतात,’’ िशव हणाला,
‘‘एक भला मोठा खडक उं चावर घ बांधन ू ठे व यात आला आहे . यावेळी चौथरा पुढे सरकवायचा
असेल िकंवा जहाजांना आत खेचन ू यायचं असेल यावेळी या खडकावरचं कुलपू बाजल ू ा
काढलं जातं. तो खडक जोरात खाली घसरत येतो. यामुळे या यातन ू णातच चंड श
बाहे र पडते आिण या ारे चौथरा सरकवला जातो.’’
‘‘महान इं देवा श पथ!’’ भगीरथ हणाला, ‘‘साधीच रचना आहे , पण ित यातही िकती
बुि म ा आहे .’’
िशवाने मान डोलावली. यानंतर वेश ाराजवळच असले या ंगां या कायालयाकडे
तो वळला.
यां या जहाजांनी वेश ाराजवळच नांगर टाकले. ंगां या मुख अिधका याशी
वाटाघाटी कर यासाठी िदवोदास आधीच जहाजाव न उत न गेला होता.

‘‘तु ही एवढ्या लवकर का परत आलात? तुम याकडे वषभर पुरतील एवढी औषधं
आहे त क !’’
वेश ारावरची मुख अिधकारी उमा या कारे बोलत होती, ते पाहन िदवोदासाला
ध काच बसला. ती नेहमीच कडकपणे वागत असे; परं तु ती उ टपणे कधीच वागत नसे.
वेश ाराजवळ ितची नेमणक ू झा याचे पाहन याला आनंद झाला होता. िक येक वषात तो
ितला भेटला नसला, तरीही दीघ काळापासन ू यांची मै ी होती. ंगाम ये सहजपणे वेश
िमळव यासाठी आप याला आप या मै ीचा उपयोग क न घेता येईल, अशी याची अटकळ होती.
‘‘काय घडलंय, उमा?’’ िदवोदासाने िवचारले.
‘‘मु यािधकारी उमा. मी कामावर आहे .’’
‘‘मला मा करा मु यािधकारी. मला तुमचा अनादर करायचा न हता.’’
‘‘तू मला यो य कारण सांिगत यािशवाय मी तुला आत जाऊ देणार नाही.’’
‘‘मा या वतः या देशात वेश कर यासाठी मला यो य कारण सांग याची गरजच
काय आहे ?’’
‘‘यापुढे हा तुझा देश नाही. तू याचा याग केला आहे स. ती तुझी िनवड आहे . आता
काशी हाच तुझा देश आहे . तू ितकडे परत जा.’’
‘‘मु यािधकारी उमा, तु हांला मािहती आहे च, क मा यासमोर इतर कोणताही पयाय
उपल ध न हता. ंगाम ये मा या मुला या िजवाला िकती धोका होता, तेही तु हांला मािहती
आहे .’’
‘‘जे ंगाम ये राहतात, यांना असला धोका नाही, असं तुला वाटत? आम या मुलांवर
आमचं ेम नाही, असं तुला वाटतं? तरीही आ ही आम या वतः या देशात राह याचा पयायच
िनवडला. आता तु या िनवडीचे प रणाम तुला भोगावे लागत आहे त.’’
या वादातन ू काहीच िन प न होणार नाही, हे िदवोदासा या ल ात आले. ‘‘रा ीय
मह वा या िवषयावर मला महाराजांची भेट यायची आहे .’’
उमाने आपले डोळे बारीक केले. ‘‘खरं च? मला वाटतं, क महाराजांना काशीशी काही
मह वाचे यापार यवहार करायचे असतील. बरोबर?’’
िदवोदासाने दीघ ास घेतला. ‘‘मु यािधकारी उमा, महाराजांची भेट घेणं ही एक
अ यंत मह वाची बाब आहे . तुला मा यावर िव ास ठे वावाच लागेल.’’
‘‘या जहाजांपक ै एका जहाजावर जोपयत नागांची राणी वतः जातीनं उपि थत
असणार नाही, तोपयत िकतीही मह वाची बाब असली, तरी मी तु या जहाजांना ंगाम ये वेश
क देणार नाही.’’
‘‘नागां या राणीपे ाही खपू खपू मह वा या असले या एका य ला मी मा यासमवेत
आणलं आहे .’’
‘‘काशीम ये तुझी िवनोदबु ी खपू च सुधारली आहे ,’’ उमाने उपहासाने हटले, ‘‘तू परत
जा आिण तुझा सवा च काश तू आणखी कुठे तरी पाड, असं मी तुला सुचवते.’’
उमाने काशीचा तु छतेने केलेला उ लेख ऐकून िदवोदास या ल ात आले, क आपण
पणू पणे बदलले या उमाशी बोलत आहोत. संत आिण कडवटपणे बोलणारी उमा कोणतेही कारण
ऐक या या मनःि थतीतच न हती. या याकडे आता इतर कोणताही पयाय न हता. उमाचा
दंतकथेवर िव ास होता, हे याला मािहती होते.
‘‘नागां या राणीपे ाही िकतीतरी अिधक पटीनं मह वा या असले या या य ला
घेऊन मी परत येतो,’’ िदवोदास हणाला आिण ितथन
ू बाहे र पडला.

ंगां या कायालयाला लागन ू च ते छोटे जहाज उभे होते. िदवोदास या यातन ू थम

उतरला. यापाठोपाठ िशव, पावते र, भगीरथ, पाकु आिण पवू ाक उतरले.
कायालया बाहे र उ या असले या उमाने उसासा टाकला. ‘‘तू ऐकणार नाहीस. होय
ना?’’
‘‘हे अ यंत मह वाचं आहे , मु यािधकारी उमा,’’ िदवोदास हणाला.
उमाने भगीरथाला ओळखले. ‘‘हीच ती य आहे का? अयो ये या राजकुमारासाठी मी
आपले िनयम मोडावेत, असं तुला वाटतंय का?’’
‘‘हे व ीपचे राजकुमार आहे त, मु यािधकारी उमा, हे िवस नकोस. आपण अयो येला
खंडणी पाठवतो.’’
‘‘ हणजे आता तू अयो येशी अिधक एकिन आहे स ना? तू िकती वेळा ंगाचा याग
करणार आहे स?’’
‘‘मु यािधकारी, अयो येश पथ मी तु हांला आदरपवू क िवनंती करतो आहे , क तु ही
आ हांला ंगाम ये वेश क ावा,’’ भगीरथ हणाला. आपला संताप तो मोठ्या क ाने
आव न धरत अस यासारखे िदसत होते. नीलकंठाला कोण याही कारचा र पात नको
अस याचे याला मािहती होते.
‘‘अ मेध तहातील आम या अटी अ यंत प हो या, राजकुमार. आ ही तु हांला
वािषक खंडणी पाठवायची आिण अयो येनं कधीच ंगाम ये वेश करायचा नाही. तहा या
आम या अटी आ ही पाळत आहोत. आप या यवहारातील तुम या बाजू या अटी तु हांला
पाळायला मदत करायची, असे मला आदेश आहे त.’’
िशव पुढे गेला. ‘‘जर कदािचत मी.... ’’
उमाची सहनश आता संपु ात ये या याच बेतात होती. ती पुढे गेली आिण ितने
िशवाला ढकलन ू िदले. ‘‘इथन
ू चालता हो!’’
‘‘उमा!’’ िदवोदासाने तलवार उपसली.
भगीरथ, पावते र, पाकु आिण पवू ाक यांनीही तातडीने आपाप या तलवारी उपस या.
‘‘ भिू वषयी अशा कारे िनं वतन के याब ल मी तु या संपण ू कुटुंबाची क ल
करे न,’’ पाकुने शपथ घेतली.
‘‘थांबा!’’ िशव हणाला. याने आपला हात उं च केला आिण आप या माणसांना थांबवले.
िशव उमाकडे वळला. ती या याकडे ध का बस यासारखी टक लावन ू पाहत होती.
उबदारपणासाठी याने आप या अंगावर घेतलेले अंगव गळून पडले होते. यामुळे याचा िनळा
गळा प पणे गोचर होत होता. उमाभोवती असलेले ंगाचे सैिनक ताबडतोब आप या
गुड यावर बसले. यांनी आदराने आपली म तके झुकवली. यां या डो यांतन ू अ ुधारा वाहत
हो या. उमा अजन ू ही िशवाकडे एकटक पाहत होती. ितचे त ड अधवट उघडे होते.
िशवाने आपला घसा खाकरला. ‘‘मु यािधकारी उमा, मला वेश ारातन ू जा याची
अ यंत गरज आहे . तुम या सहकायासाठी मी तु हांला िवनंती क शकतो का?’’
उमाचा चेहरा लालेलाल झाला होता. ‘‘आतापयत तु ही कुठे होतात?’’
िशवा या कपाळावर आठया पड या.
उमा पुढे झुकली. ित या डो यांत अ ू आले होते. ितने आप या छोट्या मुठी िशवा या
दणकट छातीवर आपट या. ‘‘तु ही आतापयत कुठे होतात? आ ही तुमची वाट पाहत होतो.
आ ही यातना भोगत आहोत. तु ही होतात तरी कुठे ?’’
ितचे सां वन कर यासाठी िशवाने ितला जवळ घे याचा य न केला. पण िशवाचे चरण
ध न ती रडत रडत पुनःपु हा हणत रािहली, ‘‘इतके िदवस तु ही कुठे होतात?’’
िचंता त िदवोदास सीमेवर तैनात असले या दुस या एका ंग िम ाकडे वळला. याचा
िम कुजबुज या आवाजात हणाला, ‘‘गे या मिह यात मु यािधकारी उमा या एकुल या एका
मुलीचा महामारीमुळे बळी गेला आहे . िक येक वषा या य नांनंतर ित या पतीला आिण ितला ती
मुलगी झाली होती. यामुळे ती िवदीण झाली आहे .’’
िदवोदासाने उमाकडे सहानुभत ू ीने पािहले. ितचा राग, उ ेग तो समजू शकत होता.
आप या बाळाचा म ृ यू झाला, तर आपण काय क , याची क पनाही तो क शकत न हता.
िशवाने ते सारे संभाषण ऐकले होते. तो उिकडवा बसला. याने उमाला जवळ घेतले
आिण ित या पाठीव न तो हात िफरवू लागला. तो जणू काही आपली ताकद ितला देऊ पाहत
होता.
‘‘तु ही आधीच का आला नाहीत?’’ उमाचे रडणे थांबत न हते. ती सां वनापलीकडे
गेली होती.
 करण ११
पूवकडील राज ासादाचे गूढ

गंगे या म यभागी असले या वालुकामय िकना यावर सती िव ाम करत होती.

पवू कडील राज ासादातन ू आप याकडे पाहता येऊ नये, हणन ू ती खाली वाकून बसली होती.
ितने तपिकरी रं गाचे कपडे घातले होते. पाहणा यांना चकवा दे यासाठी ते अ यंत भावी ठरत
होते.
ितने आपले सन ि थर ठे वले होते. आप या ांत नायंन ू ा ती पु हा उ ेिजत करत
होती. ितने पु हा एकदा आप या यानातील तलवार आिण ढाल चाचपन ू पािहली. गंगे या पा ात
या िनसटून पडू नयेत, असे ितला वाटत होते. अ यथा, राज ासादात वेश के यावर वसंर ण
कर यास ती असमथ ठरली असती.
शरीरा या एका बाजल ू ा अडकवलेली लहानशी थैली ितने काढली. ित यातील फळे
चटकन खाऊन यानंतर ितने ती रकामी थैली पु हा एकदा तशीच एका बाजल ू ा अडकवन ू
ठे वली. ितने पु हा एकदा शांतपणे गंगे या पा ात वतःला हळुवारपणे झोकून िदले.
यानंतर थोड्याच वेळात सती हळूहळू पवू कड या िकनारप ीवर रांगत िनघाली. राजाचे
जहाज िजथे नांगर यात आले होते, या राज ासादा या अ यंत सुरि त असले या घाटापासन ू
दूरवर बंद भागातन ू पा याचा िनचरा होत होता. या िठकाणी काशीतन ू िकंवा गंगेतन ू ितला
पाहणे कोणालाही श यच न हते. मा या शहराला ितने िदले या या भेटी यावेळी ितचे वा त य
असले या िठकाणी हणजेच या राजवाड्या या वाढीव भागामुळे ितला हा भाग आधी थोडाफार
पाहता आला होता. काशीत एवढ्या उं चीची तेवढी एकमेव इमारत होती. ती हळूहळू या झाडीतन ू
पुढे सरकत होती. आप या माग या बाजल ू ाच पा याचा िनचरा कर याची ती जागा असावी, असा
ितला संशय होता. ती हळूच या पा या या िनचरा होत असले या वाहात िशरली. आता जोरदार
हात पाय मारत ती राज ासादा या िदशेने जाऊ लागली. पा याचा िनचरा होत असलेला तो वाह
आ यकारकरी या व छ होता. कदािचत राज ासादात खपू लोक राहत नसावेत.
राज ासादा या िभंतीजवळ पा याचा तो वाह जिमनीखालन ू वाहत अस यामुळे िदसेनासा झाला.
आता सती जिमनीखालन ू पोहत चालली होती. राजवाड्या या आवारात धातू या गजांनी पा याचा
िनचरा होणारी ती जागा बंद कर यात आली होती. सतीने आप या थैलीतन ू हळूच पाते काढले
आिण ती ते गज कापू लागली. ित या फु फुसांचा ाणवायस ू ाठी दाह होऊ लाग यावरच ती पु हा
पोहत मागे जाऊन फु फुसात ाणवायू भ न घेत होती आिण नंतर परत येऊन ते गंजलेले, जुने
धातच ू े गज काप याचा य न करत होती.
हवेसाठी फ पाच वेळाच ितला मागे जावे लागले होते. पण तेवढ्या वेळातच सतीला
दोन गज काप यात यश आले. ितथन ू बाहे र पड यासाठी सतीला तेवढी जागा पुरेशी होती. या
राज ासादा या पि मेकड या िभंतीजवळ ती बाहे र पडली होती. ितथे िच थरारक वाटणारा
बिगचा होता. तो प रसर पण ू पणे ओसाड होता. कदािचत या टोकाकडून कोणीही ह ला करे ल,
अशी क पनाही कोणा या मनाला िशवली नसावी. जिमनीवर लुसलुशीत िहरवेगार गवत
पसरलेले होते, सुंदर फुले आिण झाडे ही होती. मा यांची छाटणी न करता, यांना रानटीपणे
तसेच वाढू दे यात आले होते. यामुळे या बागेला अिनबध वनाचे व प ा झाले होते. ती
अगदी सुंदर आिण नैसिगक िदसत होती.
कोण याही वाळ या फांदीवर पाय पडू नये, याची काळजी घेत सती जलद गतीने या
बागेतन ू पुढे गेली. ितला एका बाजल ू ा असलेले वेश ार िदसले आिण या यातन ू ितने आत
वेश केला.
आता या राज ासादाचा गढ ू पणा ितला जाणवू लागला. ितथे अिजबात आवाज न हता.
सेवकांची लगबग न हती. स न वाटावे, अशा कोण याही कार या राज ासादातील वन चा
ितथे मागमस ू ही न हता. बिग यात प यांचा आवाज न हता. काहीही न हते. जणू काही ितने
एखा ा िनवात पोकळीतच वेश केला होता.
ओस यांमधन ू ती लगबगीने पुढे गेली. ितला अडव यासाठी िकंवा आ हान दे यासाठी
ितथे कोणीच न हते, यामुळे या आरामशीर राज ासादातन ू ती तशीच पुढे गेली. जणू काही या
राज ासादात कोणीही राहातच न हते!
अचानक ितला हळूहळू हस याचे आवाज ऐकू येऊ लागले. या िदशेने ती हळूहळू रांगत
पुढे जाऊ लागली. ओसरी पुढे मु य अंगणाकडे जात होती. सती खांबाआड लपली. ितथे
म यभागी राजा अिथिथ वा िसंहासनावर बसला होता. या या बाजल ू ाच याची प नी आिण पु
होता. ाचीन काळातील वाटा यात अशा या या जु या सेिवका यां यासमोर उ या हो या.
सतीने कधीच या सेिवकांना पािहलेले न हते. राखी या सणासाठी आव यक असलेले सव पज ू ा
सािह य घेऊन आिण पज ू ेचे ता हण घेऊन या उ या हो या. यात पिव धा याचाही समावेश
होता.
‘हा आपली राखी इथे का बरं बांधन ू घेत आहे?’
आिण नंतर एक ी पुढे आली.
सतीचा ास भीितपोटी रोखला गेला.
ती नाग ी होती!

या पाचही जहाजांमधील सव लोक बंदरात आिण जहाजा या उज या बाजल

ू ा उतरले
आिण तेथील ि या आ याने पाह लागले. ंगां या वेश ारांमुळे िशवाचे लोक पण ू पणे
िव मयचिकत झाले होते. भयावह गतीने तो चौथरा यां या जहाजाजवळ आ याचे यांनी पािहले
होते. यानंतर ते आकडे साखळीत अडक याचे यांना िदसले होते. संबंिधत जहाजां या
क ानांनी पुढे जा यास अनुमती िद यावर ंग लोकांनी चपळाईने हालचाल ना सु वात केली.
जहाजा या मागील बाजल ू ा थांबन
ू िशव वेश ाराजवळ या कायालयाकडे पाहत होता.
वेश ारा या यं णेत न गुंतलेली येक ंग य नीलकंठाला गुड यावर बसनू
वाकून अिभवादन करत होती. परं तु िशव मा या मोडून पडले या ीकडे एकटक पाहत होता.
िभंतीकडे त ड क न आिण िभंतीला िचकटून ती उभी होती. ती अ ापही रडत होती.
िशवा या डो यांतही अ ू तरळले. िनयतीने ित या मुलीला नेले, यावेळी ित या
निशबाने ितला धोका िदला, असे उमाला वाटत होते. नीलकंठ मिहनाभर आधी आला असता, तर
ित या मुलीचा बळी गेला नसता, अशी ितची ठाम ा होती.पण नीलकंठाला वतःला मा
यािवषयी खा ी वाटत न हती.
‘मी काय क शकलो असतो?’
तो उमाकडे एकटक पाहत होता.
‘हे पिव त या, मला श दे. मला या महामारी या रोगाशी लढ याची श दे. मी
या याशी लढा देईन.’
जिमनीवर या कमचा यांना िनदश िमळाले. यांनी ताबडतोब ऊजा यं े मोकळी केली
आिण क या वळव या. जहाजे गतीने पुढे सरकली.
उमा हळूहळू िदसेनाशी होऊ लागली. ते य पाहत असतानाच िशव हल या आवाजात
हणाला, ‘‘मला मा कर.’’

सती िवष ण झाली होती. काशी या राजाबरोबर एक नाग ी होती.

ती नाग ी हणजे खरे तर एकाच शरीरात दोन ि या हो या. छातीपासन ू खाली
एकच शरीर होते. परं तु ितला खां ांचे दोन संच होते. आतील दो ही खांदे छातीजवळ जुळलेले
होते. दो ही खां ांपासनू एकेक हात खाली ल बकळत होता. या नाग ीला दोन म तके
होती.
‘एक शरीर, दोन हात, चार खांदे आिण दोन म तकं. हे भ ू रामा, हा कोण या कारचा
सैतान आहे?’
शरीरावर आपलाच ताबा राहावा, हणन ू येक म तक संघष करत होते. एक म तक
अगदी आ ाधारक होते. याला पुढे जाऊन राजा या पुढे झाले या हातावर राखी बांधायची होती.
दुसरे म तक मा थोडे से खोडकर होते. याला आप या भावाबरोबर थ ाम करी करायची होती.
ते मागे झुकत होते.
‘‘माया!’’ अिथिथ वा हणाला, ‘‘चे ा पुरे कर आिण मा या मनगटावर .राखी बांध बरं !
”
 ते खोडकर म तक खदाखदा हसले आिण आप या भावाची इ छा पण ू कर यासाठी
याने आप या शरीराला पुढे ये यास फमावले. अिथिथ वाने मोठ्या अिभमानाने आपली राखी
आप या प नीला आिण मुलाला दाखवली. नंतर सेिवकांनी आणले या ताटातील थोडी िमठाई
याने घेतली आिण आप या बिहणीला िदली. अिथिथ वाने या खोडकर बिहणीकडे बिघतले
आिण ितला एक तलवार िदली. ‘‘ यवि थत सराव कर. तु यात खरोखरच खपू च सुधारणा होत
आहे .’’
यानंतर सेिवकेने राजाकडे एक वीणा आणन ू िदली. अिथिथ वाने ती वीणा दुस या
आ ाधारक म तक असले या बाजू या ित या हातात िदली. ित या या म तकाकडे वळून तो
हणाला, ‘‘तुझं वीणावादन ऐकायला मला खपू आवडतं.’’
आता आपण कोणती भेटव तू आप याजवळ ठे वायची असा सं म बहधा ित या हातांना
पडला असावा.
‘‘आता तु ही आप या भेटव तंवू न भांडणार नाही ना ि य भिगन नो? आता तु ही या
व तू शहा यासार या वाटून या.’’
तेवढ्यात एका सेिवकेचे ल सतीकडे गेले. ितने जोरात िकंकाळी फोडली.
सतीने लगेच आपली तलवार उपसली. मायानेही तसेच केले. मा ित या म तकांम ये
एकमत झाले नाही. ितचा ग धळ उडालेला होता. अखेरीस या आ ाधारक म तकाचा िवजय
झाला. आप या बंधुपाठोपाठ तीही धावली. अिथिथ वाची प नी आिण मुलगा िखळ यासारखे एका
जागी उभे रािहले.
अिथिथ वा रागाने सतीकडे पाहत होता. या या डो यांत उ टपणाची, बेपवाईची झाक
िदसत होती. आप या भिगनीभोवती संर णासाठी याने आपले हात टाकले होते.
‘‘महाराज,’’ सती हणाली, ‘‘या सग याचा अथ काय आहे ?’’
‘‘मी फ मा या भिगनीकडून राखी बांधन ू घेत आहे ,राजकुमारी, ”अिथिथ वा
हणाला.
‘‘तु ही एका नाग य ला आ य िदला आहे . हे तुम या जेपासन ू तु ही लपवन
ू ठे वलं
आहे . ही गो चुक ची आहे .’’
‘‘ती माझी भिगनी आहे , राजकुमारी.’’
‘‘पण ती नाग आहे .’’
“मला याची िफक र नाही. मला एवढं च मािहती आहे , क ती माझी भिगनी आहे . ितचं
र ण कर याची शपथ मी घेतली आहे .’’
‘‘पण ती नागां या देशात राह शकली असती.’’
‘‘ या रा सांबरोबर ितनं का बरं राहावं?’’
‘‘भगवान ानं याला परवानगी िदली नसती.’’
‘‘भगवान ानं सांिगतलं होतं, क कोण याही य चं मू यमापन या या
कमाव न करावं, या या िदस याव न नाही.’’
सती शांत रािहली. ती त झाली होती.
माया चटकन एक पाऊल पुढे आली. ितचे आ मक यि म व पुढे आले होते.
आ ाधारक म तक शरीराला मागे खेच यासाठी संघष करत होते.
‘‘मला जाऊ दे!’’ ते आ मक म तक िकंचाळले.
ते आ ाधारक म तक याला शरण गेले. माया पुढे गेली आिण ितने आप या हातातील
तलवार टाकून िदली. आपण कोणतीही धमक देत आहोत, असे सतीला वाटू नये, याची ितने
पुरेपरू काळजी घेतली.
‘‘तू आमचा ितर कार का करतेस?’’ या नागा या आ मक म तकाने िवचारले.
सती या त डातन ू श द फुटेना. ितला काय बोलावे ते कळत न हते. ‘‘मी तुमचा
ितर कार करत नाही....मी फ जे िनयम पाळले गेले पािहजेत, यां यािवषयी बोलत होते.’’
‘‘खरं च? हजारो वषापवू , यांना आ ही िकंवा आम या प रि थती मािहतीही न ह या,
अशा एका वेग याच भम ू ीतील लोकांनी केलेले िनयम आप या आयु या या येक बाबीवर
िनयं ण ठे वू शकतात?’’
सती शांत रािहली.
‘‘तुला असं वाटतं का, क भगवान रामाला हे आवडलं असतं?’’
‘‘ भू रामाने आप या अनुयायांना िनयम पाळ याचा आदेश िदला होता.’’
‘‘ यानं असंही सांिगतलं होतं, क िनयम हणजेच सव व नाही. तीच कोण याही
गो ीची अखेर नाही. एका या य आिण ि थर समाजा या िनिमतीसाठी याने िनयम तयार केले
होते. पण जर या िनयमां यामुळेच अ याय घडत असेल तर? मग तु ही भू रामाचं अनुसरण
कसं काय कराल? यानं तयार केलेले िनयम पाळून क मोडून?’’
सतीने काहीच उ र िदले नाही.
‘‘मा या बंधन ू ं तु यािवषयी आिण भू नीलकंठािवषयी बरं च काही आ हांला
सांिगतलंय,’’ माया हणाली, ‘‘तुलाही िवकमा मानलं जात न हतं का?’’
सतीचे शरीर ताठरले. ‘‘जोपयत या िनयमांची अंमलबजावणी केली जात होती, तोपयत
मी ते सव िनयम पाळले आहे त.’’
‘‘मग तो िवकमाचा कायदा का बरं बदलला गेला?’’
‘‘िशवाने तो काही मा यासाठी बदलला नाही.’’
‘‘तुला हवं यावर तू िव ास ठे व. पण या काय ातील बदलाचं तुला साहा य झालं.
बरोबर?’’
सती पु हा काहीच बोलली नाही. ती त वाटत होती.
माया पुढे बोलतच रािहली, ‘‘नीलकंठािवषयी या अनेक दंतकथा मी ऐक या आहे त.
यानं तो िनयम का बदलला ते मी तुला सांगते. हजारो वषापवू या िवकमा काय ाला अथ होता,
असेल. पण स या या िदवसांत आिण काळात, तो अ या य होता. या लोकांना आपण समजन ू
घेऊ शकत नाही, यांना दडपन ू टाक याचं ते एक ह यार होतं.’’
सती काहीतरी बोलणार होती, पण तेवढ्यात ती शांत झाली.
‘‘आिण आज अपंग व असले या य खेरीज आणखी कोणाला कमी समजन ू घेतलं
जातं? आ हांला नाग हटलं जातं. आ हांला रा स हटलं जातं. नमदे या दि णेकडे आ हांला
िभरकावलं जातं. यामुळे तुम या िललीसार या पांढ याशु जीवनांना ास होत नाही.’’
 ‘‘ हणजे सगळे नाग हे नीितम ेचे नमुने आहे त, असं तुला हणायचं आहे का?’’
‘‘ते आ हांला मािहती नाही आिण आ ही याची िफक रही करत नाही. आ ही
नागांसाठी का उ र ावं? कारण एवढं च क आ ही अपंग व घेऊन ज मलो आहोत हणन ू ?
कोण याही िनयमभंग करणा या सय ू वंशीिवषयी तू उ र देशील का?’’
सती शांत रािहली.
‘‘देवानंही याग केले या या भम ू ीत फ तीन सेिवकां या साि न यात आ ही
एकाक पणे राहत आहोत, आम या बंधू या िनयिमत भेटी एवढाच काय तो आम या आयु यातील
िवरं गुळा आहे , एवढी िश ा आम यासाठी पुरेशी नाही का? आ हांला आणखी िकती जा त िश ा
दे याची तुझी इ छा आहे ? आिण आ हांला कशासाठी िश ा िदली जाणार आहे , यािवषयी तू कृपा
क न आ हांला प ीकरण देशील का?’’
आ ाधारक यि म वाने तोपयत अचानकच या ि यां या यि म वाचा ताबा घेतला
आिण माया एकदमच मागे सरकली आिण अिथिथ वा या मागे लपली.
अिथिथ वाने खाली वाकून सतीला अिभवादन केले. “कृपा करा, राजकुमारी. मी
तुम याकडे याचना करतो. कृपा क न यािवषयी कोणालाही काहीही सांगू नका.’’
सती शांत रािहली.
‘‘ती माझी बहीण आहे ,’’ अिथिथ वा याचना करत हणाला, ‘‘मी िहचं कायम र ण
करे न, असं वचन माझे िपताजी म ृ युश येवर असताना मी यांना िदलं होतं. माझं वचन मी मोडू
शकत नाही.’’
सतीने मायाकडे पािहले आिण नंतर पु हा एकदा अिथिथ वाकडे पािहले. आयु यात
थमच ितला नागांचा ि कोन पटला होता. यांना सहन करावा लागणारा अ याय ित या
ल ात आला होता.
‘‘माझं ित यावर ेम आहे ,’’ अिथिथ वा हणाला, ‘‘कृपा करा.’’
‘‘मी यािवषयी कोणालाही काहीही सांगणार नाही, असं मी तु हांला वचन देते.’’
‘‘तु ही भू रामाची शपथ घेऊन मला हे वचन ाल का, राजकुमारी?’’
सती या कपाळावर आठया चढ या.
‘‘मी सय ू वंशी आहे , महाराज. आम या वचनांचा आ ही कधीच भंग करत नाही आिण
येक गो च आ ही रामाची शपथ घेऊनच करत असतो.’’

वेश ारातनू ती जहाजे आत िशर या णीच पाकुने डोलकाठी यवि थत काम

कर याचा आदेश िदला. इतर जहाजांनाही याने या माणेच काम कर याचा आदेश िदला होता.
यांनी थोडे सेच अंतर कापले होते. तेवढ्यात पु े या िवशाल वाहाचा महान
गंगे या वाहाशी होणारा संगम यां या ीस पडला. यानंतर यांना ितथे कदािचत जगातील
सवात मोठा गोड्या पा याचा िवशाल जलाशय तयार झा याचे िदसले.
 ‘‘ भू व णाची शपथ,’’ पाकु िव मयाने थ क होत उ ारला. या णी याला
व णदेवतेची आठवण झाली होती. ‘‘ही नदी तर एखा ा सागराएवढी मोठी आहे .’’
‘‘होय,’’ िदवोदास अिभमानाने हणाला.
पवू ाकाकडे वळून पाकु हणाला, ‘‘िपताजी, तु हांलाही पाहता आलं असतं, तर आज
मी ध य झालो असतो. एवढा िवशाल, िव तीण जलाशय मा या आयु यात मी कधीच पािहला
न हता.’’
‘‘मी तु या डो यांनी ते सारं पाहतोच आहे , बाळा.’’
‘‘ पु ही भारतातील सवात मोठी नदी आहे , सैिनकांनो!’’ िदवोदास हणाला, ‘‘फ
या एकाच नदीला पौ षेय नाव आहे .’’
पाकुने काही ण िवचार केला. ‘‘तुमचं बरोबर आहे . मी याचा कधीच िवचार केला
न हता. भारतातील येक मोठ्या नदीचं नाव ण ै आहे . अगदी आपण आता या महान
नदीतन ू जल वास करत आहोत, या नदीचं नावही ण ै आहे .’’
‘‘होय. पु आिण गंगा हे ंगांचे िपता आिण माता आहे त, अशी आमची ा आहे .’’
पवू ाक बोलू लागला, ‘‘अथातच! तुम या मु य नदी या आिण तुम या रा या या
नावाचाही तोच ोत असला पािहजे. पु आिण गंगा या दोन नावां या संगमातन ू च ंग या
नावाची उ प ी झाली असली पािहजे.’’
‘‘हा मु ा मोठाच वार यपण ू आहे !’’ पाकु हणाला. यानंतर िदवोदासाकडे वळून
याने िवचारले, ‘‘हे स य आहे का?’’
‘‘होय.’’
आता ंग नदीमधन ू जहाजे खाल या बाजल ू ा िनघाली होती. ंगां या रा या या
ंग दय या राजधानी या िदशेने यांचा वास सु झाला होता. ंग दय या श दाचा श दशः
अथ आहे ंगांचे दय.

जहाजा या माग या बाजल ू ा पावते र एकटाच उभा होता. आघाडी या जहाजाकडे तो

पाहत होता. मुख जहाज आिण म यवत भागातील जहाज यांना दोरखंडाने बांध या या
आनंदमयीने सुचवले या क पनेची अंमलबजावणी कर यात आली होती. या क पने या अ यंत
साधेपणाने सरल कर मुख अ ापही भािवत होता.
‘‘सरल कर मुख.’’
पावते र मागे वळला. या या पाठीमागेच आनंदमयी उभी होती. थंडीमुळे ितने आप या
शरीराभोवती एक लांब अंगव गुंडाळले होते.
‘‘राजकुमारी,’’ पावते र हणाला, ‘‘मला मा करा. मला तु ही आ याची चाहल
लागली नाही.’’
‘‘ते ठीक आहे ,’’ आनंदमयी हणाली. ित या चेह यावर मंद ि मत होते. ‘‘मी
चोरपावलांनीच आले होते.’’
पावते राने मान डोलावली. तो काहीतरी बोलणार होता, पण ते बोलावे क न बोलावे
अशी या या मनाची संिद ध अव था झाली होती.
‘‘तु हांला काय सांगायचं आहे सरल कर मुख?’’
‘‘राजकुमारी,’’ पावते र हणाला, ‘‘तु हांला मा याबरोबर ं ासाठी आमंि त
कर यामागे तुमचा अपमान कर याचा माझा अिजबात हे तू न हता. मेलुहाम ये हा एक सहकारी
बनव याचा कार आहे .’’
‘‘सहकारी? सरल कर मुख, तु ही आपलं नातं कंटाळवाणं बनवत आहात.’’
पावते र शांत रािहला.
‘‘बरं , ते जाऊ दे. तु ही जर मला मै ीण मानत असाल, तरच कदािचत तु ही मा या
ाचं उ र देऊ शकाल.’’
‘‘अथातच!’’
‘‘आज म चयाची शपथ तु ही का बरं घेतली होती?’’
‘‘ती एक दीघ कहाणी आहे , राजकुमारी.’’
‘‘ती ऐक यासाठी मा याकडे जगभरातील सगळा वेळ आहे , असं समजा.’’
‘‘सुमारे अडीचशेहन अिधक वषापवू भू रामाचे कायदे बदल यासाठी मेलुहातील
सरदारांनी मतदान केलं.’’
‘‘मग यात काय िबघडलं? याय िमळ यासाठी आपले िनयम, कायदे बदलले जावेत,
असं भू रामानंही सांिगतलं होतं, असं मला वाटतं.’’
‘‘होय. यानंही तसंच सांिगतलं होतं. परं तु या िविश बदलाचा यायाशी काडीचाही
संबंध न हता. मुलां या यव थापना या आम या मैका यं णेिवषयी तु ही ऐकलंच असेल.’’
‘‘होय.’’ आनंदमयी हणाली. आपले बाळ पु हा कधीही िदसणार नाही, हे मािहती
असतानाही एखादी माता याला अशा कारे दुस या यं णेकडे कशी काय सुपदू क शकते, हे
ितला कळत न हते. परं तु ितला पावते राबरोबर कोण याही कारचा वाद घालायचा न हता.
‘‘मग यात कोण या कारचा बदल घडवन ू आणला गेला?’’
‘‘सरदार आिण इतर मा यवरांची मुलं अशा कारे सवसामा यां या मुलांम ये मैकाला
पाठवली जाऊ नयेत, अशा कारचा बदल केला गेला. मैकाम ये या मुलांना वतं पणे िश ण
िदलं जावं, असा तो ठराव होता. यां यावर वतं पणे सव काळ ल ठे वन ू यांना सोळा वष पण
ू
झा यावर यां या ज मदा या माता – िप यांकडे च यांना परत पाठवलं जावं, असं या ठरावात
हटलं होतं.’’
‘‘सवसामा यां या मुलांचं काय?’’
‘‘ यांना या िशिथलीकरणाचा लाभ दे यात आला न हता.’’
“ही गो या य नाही.’’
‘‘अगदी बरोबर. हीच गो माझे आजोबा स य वज यां याही मनात आली. िनयम िकंवा
कायदे िशिथल कर यात काहीच चक ू नाही. पण भू रामा या कधीही न बदलणा या अबािधत
िनयमांपक ै एक िनयम असा आहे , क कायदा हा सवासाठी समानपणेच लागू झाला पािहजे.
सवसामा य लोक आिण सरदार दरकदार िकंवा उ च ू आिण इतर मा यवर यां यासाठी वेगवेगळे
िनयम असता कामा नयेत. हे चुक चं होतं.’’
‘‘मलाही ते मा य आहे . परं तु तुम या आजोबांनी या बदलाला िवरोध केला न हता
का?’’
‘‘ यांनी िवरोध केला होता. परं तु या बदलाला िवरोध करणारे ते एकटेच होते. यामुळे
यां या िवरोधाला न जुमानता तो बदल संमत केला गेला.’’
‘‘ही खपू च वाईट गो आहे .’’
‘‘ ारािव लढा देणं हा भू रामाचा माग आहे . यामुळे मा या आजोबांनी अशी
शपथ घेतली, क ते वतः िकंवा मैकामधन ू यांना ा झालेला यांचा कोणताही वंशज यापुढे
वतः या मुलाला ज म देणार नाहीत.’’
आप या सवच वंशजांसाठी अशा कारे शा त व पाचा िनणय घे याचा अिधकार
स य वजाला कोणी िदला, यािवषयी आनंदमयीला आ य वाटले. परं तु ितने यावर काहीही
मत दशन केले नाही.
पावते राचा ऊर अिभमानाने भ न आला होता. तो हणाला, ‘‘आिण आजपयत मी या
शपथेचा स मान राखला आहे .’’
आनंदमयीने उसासा टाकला आिण ती ंगा नदी या िकना या या पलीकडे पसरले या
घनदाट जंगलाकडे पाहत रािहली. नदी या वाहात मोठया माणात गाळ भरला होता आिण
जोरदार वाहणा या वाहाबरोबर तोही वाहत चालला होता.
‘‘आयु य कशा कारे चालतं, ही एक िव मयचिकत करणारी बाब असते,’’ आनंदमयी
पावते राकडे न वळता हणाली, ‘‘अडीचशे वषापवू एका चांग या य ने पर या भम ू ीतील
अ यायािव बंड केलं होतं. पण आज तीच बंडखोर य मा यावर अ याय करत आहे ....’’
आनंदमयीकडे पाह यासाठी पावते र ित याकडे वळला. ित या सुंदर चेह याकडे याने
रोखन ू पािहले. आनंदमयी या ओठांवर अ फुट ि मत होते. यानंतर याने आपले म तक हलवले
आिण पु हा वळून तो नदीकडे पाह लागला.
 करण १२
ंगांचे दय

एकसंध राह यासाठी ंगा नदीने पा याबरोबर बराचसा गाळही वाहन आणला होता.
यानंतर लवकरच नदीमधन ू अनेक वतं वाह फुटले होते. या सग या उपन ा ंगां या
भम ू ीम ये आपले सारे औदाय लुटून नंतर पवू कड या समु ाला जाऊन िमळत हो या. प ृ वीवरचा
कदािचत सवािधक िवशाल ि भुज देश ितथे तयार होत होता. पुरातन ू वाहन आले या गाळामुळे
तेथील भम ू ी सुपीक बनली होती आिण नदी या िवपुल पा यामुळे ती एवढी सम ृ बनली होती, क
शेतक यांना िपके घे यासाठी फारसे म करावे लागत न हते, असे हटले जात असे. यांना फ
िबया यांची पेरणी करावी लागत असे आिण बाक चे सगळे काम ती सम ृ भम ू ी आपले आपणच
क न टाकत असे.
ंग दय हे प ा या ंगा नदी या मु य उपनदीजवळ वसले होते.
ंगांची वेश ारे ओलांड यानंतर सुमारे दोन आठवड्यांनंतर िशवाचा आरमारी ताफा
ंग दयाजवळ पोहोचला होता. सुंदर आिण सम ृ भम ू यां या जहाजांनी वास केला होता.
ू ीतन
परं तु ितथे दुःखाची, म ृ यच
ू ी भली मोठी सावली पसरलेली होती. ती भम ू ी यामुळे भा न गेलेली
होती.
ंग दयाची तटबंदी हजारो हे टरांत बांधलेली होती. साधारणपणे देविगरीएवढे च या
राजधानीचेही े फळ असावे. देविगरी शहर हे तीन चौथ यांवर बांधलेले होते; परं तु ंग दय हे
नैसिगकरी या उं चावर असले या भम ू ीवर वसलेले होते. प ा नदीपासनू एक िकलोमीटर आतवर
शहर होते. यामुळे पुरांपासन ू याचे र ण होत होते. कोण याही दीघकालीन िनयोजनाचा
चं वंशीयांना ितटकारा होता. याचा यय उं चच उं च िभंत नी वेढले या या राजधानीतही येत
होता. आपोआप तयार झालेले र ते ितथे िदसत होते आिण मेलुहा या यवि थत बांधणी केले या
जाळीदार चौकटीवर बांधले या र यां माणे ते सु यवि थतरी या बांधलेले न हते परं तु तरीही
र ते चांगलेच ं द आिण िव तीण होते आिण यां या दुतफा व ृ राजी होती. ंग लोकां याकडे
िवपुल संप ी अस यामुळे यां या इमारती उ म कारे बांध या गे या हो या आिण यांची
उ कृ िनगा राखली गेली होती. यांची मंिदरे भ य आिण उं च मनो यांची होती. शेकडो वष
िक येक सावजिनक मारके उभार यात आली होती. काय मांसाठी िविवध े ागहृ े ,
समारं भांसाठी सभागहृ े , चंड मोठे आिण सुशोिभत बिगचे, सावजिनक नानगहृ े अशा कार या
सावजिनक इमारतीही मोठ्या माणात बांध या गे या हो या. या उ म ि थतीत असन ू ही
सावजिनक इमारत चा वापर मा विचतच होत होता. सात याने येत रािहले या महामारी या
साथ मुळे ंगांना रोजच म ृ यच ू े तांडव पाहावे लागत होते. जग याचा अ य प उ साह आता ितथे
उरला होता.
शहरापासन ू दूर, नदीवर उभार यात आले या बंदरावर प ा नदी या वषभरा या िविवध
कार या खोल ना अनु प अशा िविवध सपाट्या हो या. वषा या या काळात हणजे चंड
थंडी या िदवसांत प ा नदीपा ात म यम माणात पाणी होते आिण याची गतीही म यम होती.
िशव आिण याचे आरमारी पथक पाच या सपाटीवर उतरले. बंदरा या या सपाटीवर पावते र,
पाकु, पवू ाक आिण िदवोदास िशवाची ती ा करत अस याचे िशवाने पािहले.
‘‘पवू ाकजी हे एक चंड मोठे बंदर आहे ,’’ िशव हणाला.
‘‘मला याची जाणीव होते आहे , भ,ू ’’ पवू ाकाने ि मत केले. ‘‘या ंग लोकांकडे
मेलुहा या लोकांएवढीच मता कदािचत असू शकेल, असं मला वाटतं.’’
‘‘परं तु िपताजी, ते मतेची िफक र करत असतील, असं मला वाटत नाही,’’ पाकु
हणाला, ‘‘फ िजवंत राहणं हे च स या यां यापुढचं सग यात मोठं आ हान आहे .’’
तेवढ्यात एक बुटक , भरदार शरीरय ीची य भराभरा पाय या उतरत ितथे
पोहोचली. या य ने अश य कोटीतील वाटावेत एवढे सो याचे भारं भार दािगने घातले होते.
याने पावते राला पािहले आिण या यासमोर गुडघे टेकले आिण या या पायांवर आपले म तक
टेकले. ‘‘ भ,ू तु ही आलात! तु ही आलात! आता आमचं र ण होणारच!’’
पावते राने खाली वाकून या माणसाला वर उचलले आिण तो हणाला, ‘‘मी नीलकंठ
नाही.’’
या ंग य ने या याकडे ग धळून पािहले.
पावते राने िशवाकडे बोट दाखवले. ‘‘ख या भल ू ा नम कार कर.’’
ती य लगबगीने िशवा या चरणांकडे गेली. “मला मा करा, भ.ू मा या भयंकर
चुक ची िश ा ंग लोकांना क नका.’’
‘‘मा या िम ा, वर उठ,’’ िशव हणाला, ‘‘तू जर मला आधी कधीच पािहलेलं नाहीस,
तर तू मला कसं काय ओळखलं असतंस?’’
ती ंग य उभी रािहली. या या डो यांतन ू अ ुधारा वाहत हो या. ‘‘एवढं साम य
असतानाही एवढा िवन पणा, एवढी िवनयशीलता! फ तु हीच ते महान महादेव असू शकता!’’
‘‘मला लाजवू नकोस. तुझं नाव काय?’’
‘‘मी ब पीराज. मी ंगाचा पंत धान आहे , भ.ू आ ही आप यासाठी आम या भम ू ीवर
वागत समारं भाचं आयोजन केलं आहे . स ाट चं केतू ितथेच आपली ती ा करत आहे त.’’
‘‘कृपा क न मला तुम या महाराजांकडे घेऊन चल.’’

ब पीराजाने अिभमानाने पाय या पार के या. या या पाठोपाठ िशव, भगीरथ, पावते र,

आनंदमयी, आयुवती, िदवोदास, पाकु, पवू ाक, नंदी आिण वीरभ ही पाय या चढून वर आले.
िशव वर या भागात आ या णीच पंिडतां या समहू ाने वाजवले या शंखांचे चंड वनी
वातावरणात िननादले. ितथन ू थोड्याच अंतरावर सुवणाचे सुंदर दािगने घातलेले ह चे मोठे
कळप झुलत होते. यांनीही मोठ्या आवाजात ची कार क न मानवंदना िदली. या ची कारांमुळे
पवू ाक दचकला. जिमनीवर उभार यात आले या आिण भरपरू कोरीवकाम असले या दगडी
इमारतीला िशवा या वागतासाठी सो याचा मुलामा चढव यात आला होता. तेथील सव या सव
हणजे सुमारे चार लाख नाग रक नीलकंठा या वागतासाठी ंग दय येथे जम यासारखे वाटत
होते. इमारती या म यभागी, चं केतच ू ी बाबदार मत ू उभी होती.
तो म यम उं चीचा, का यवण पु ष होता. या या गालाची हाडे उं च होती आिण याचे
डोळे हरणासारखे पाणीदार होते. याचे केस काळे होते आिण बहतेक सव भारतीयां माणेच याने
लांब केस राखले होते. तेल लावन ू , चापन ू िवंचरलेले याचे केस कुरळे होते. ि यां माणे
ू चोपन
याचे शरीर पीळदार न हते. या या बेडौल शरीरावर साधे, मलई या रं गाचे धोतर आिण अंगव
होते. दंतकथा बनलेला सुवणाचा साठा असले या आिण चंड सम ृ ी असले या या रा याचा
स ाट असन ू ही चं केतू या अंगावर गुंजभरही सोने न हते. दुदवाशी झगडत असले या
य माणे या या डो यांत पराभत ू पणाची भावना होती.
चं केतू गुडघे टेकून बसला आिण याने आपले म तक जिमनीला टेकवले. याने
आपले हात पुढे पसरले होते. या या माणेच सव ंग लोक बसले होते.
‘‘आयु यमान भव, महाराज,’’ चं केतल ू ा दीघायु याचा आशीवाद देत िशव हणाला.
चं केतनू े वर पािहले. अजन ू ही तो गुड यांवरच बसला होता. याने नम कारासाठी
आपले हात जोडले होते. या या डो यांतन ू अ ंचू ा महापरू सु होता. ‘‘आता मी दीघ काळ जगू
शकेन, हे मला मािहती आहे , भू आिण मीच काय, ंगातील येक जणच आता दीघायुषी बनेल.
कारण...कारण आता तु ही कटला आहात.’’

‘‘आपण हे िनरथक यु थांबवलंच पािहजे,’’ नागां या रा यसभेत सभोवार पाहत

वासुक हणाला. अनेकांनी माना डोलावन ू याला संमती दशवली. भत ू काळातील एका िस
राजाचा तो वंशज होता. या या वंशावळीमुळे ितथे जमले या सवा या मनात या यािवषयी आदर
होता.
‘‘पण ते तर के हाच थांबवलं गेलं आहे ,’’ राणी हणाली, ‘‘मंदार पवताचा संहार घडवनू
आणला गेला आहे . याचं गुिपत आप यासोबत आहे .’’
‘‘मग आपण ंगांना कशासाठी औषध पाठवत आहोत?’’ िनशादाने िवचारले.
‘‘आप याला आता यांची आणखी गरज नाही. यांना साहा य के यामुळे आप या श ंम ू धील
श ु वाची भावनाच फ आपण िजवंत ठे वतो आहोत.’’
‘‘यापुढे नाग लोक अशाच कारे वागणार आहे त काय?’’ राणीने िवचारले. ‘‘आप याला
गरज नसली क िम ांचा याग कर याची, यांना वा यावर सोडून दे याची रीत आपण पाळणार
आहोत का?’’
एखा ा प यासारखा चेहरा असलेली सुपणा हणाली, ‘‘महाराण या हण याला माझा
दुजोरा आहे . ंग हे आपले िम होते आिण आहे त. फ यांनीच आप याला पािठं बा िदला होता.
आपण यांना मदत केलीच पािहजे.’’
‘‘पण आपण नाग लोक आहोत,’’ आि तक हणाला, ‘‘आप या पवू ज मातील
पापांसाठी आप याला िश ा िदली गेली आहे . आप या िनयतीचा वीकार क न आपापलं जीवन
आपण शांततेत घालवलं पािहजे. ंगांनाही आपण तसाच स ला िदला पािहजे.’’
राणीने आपला ओठ चावला. काकाटकाने ित याकडे ती ण नजरे ने पािहले. अशा
कार या दैववादी ि कोनाचा राणी ितर कार करत होती, हे याला मािहती होते. परं तु
आि तक जे हणत होता, ते बहसं य नाग लोकांचे हणणे होते, हे ही याला मािहती होते.
‘‘मला मा य आहे ,’’ इरावत हणाला आिण नंतर सुपणाकडे पाहत तो हणाला, ‘‘आिण
ग ड लोकांना ते समजेल अशी माझी अपे ाही नाही. सदासवकाळ ते यु ाचे भुकेले असतात.’’
याचे व य झ बणारे होते. ग ड लोक िकंवा प यांसारखे चेहरे असलेले नाग लोक
आिण उव रत नाग लोक यां यात दीघ काळापासन ू च श ु व होते. पंचवटी या पवू कडे खपू च दूर
असले या; परं तु अ ापही दंडकार यात असले या नागापरू येथे ते राहत असत. या महान
लोकनायकाने िक येक वषापवू या भागात शांतता थािपत केली होती आिण यांची
वतमानातील नेता असलेली सुपणा रा यसभेवर आली होती. राणीची िव ासू साहाि यका हणन ू
ती काम करत होती. ितचे लोक आता पंचवटीत राहत होते.
राणी ठामपणे बोलू लागली, “महाराज इरावत,अशा कारचं संभाषण आपण क नये.
राणी सुपणाने ग ड लोकांना नागां या संयु कुटुंबात आणलं आहे , याचा िवसर पडू देऊ
नका.आताआपण सारी जणं भावंडं आहोत. राणी सुपणाचा अवमान करणा या कोणालाही मा या
रोषाला पा हावं लागेल.’’
इरावताने ताबडतोब माघार घेतली. राणी या ोधा या अनेक दंतकथा चिलत हो या.
काकाटकाने सभोवताली िचंता तपणे नजर िफरवली. इरावताने माघार घेत यानंतर
चचा जवळजवळ थांबलीच होती. राणीने वचन िद या माणे ंग लोकांना ते औषध पाठवत
राहणार होते का? बोल यासाठी उठले या लोकनायकाकडे याने पािहले.
‘‘महाराजांनो आिण महाराण नो, तुम या चचम ये ह त ेप क न म येच बोल याचा
उतावीळपणा मी करतो आहे , पण मला याब ल मा करा.’’
येक जण लोकनायकाकडे वळून पाह लागला. रा यसभेचा तो सवािधक लहान
सद य होता. परं तु यालाही मोठाच आदर िदला जात होता.
‘‘आपण या बाबीकडे चुक या प तीनं पाहत आहोत. यु िकंवा मै ी या याशी हे सारं
िनगिडत नाही. भिू मदेवी या त वांशी एकिन राह याशी ही बाब िनगिडत आहे .’’
येक जण िवचारात पडला. ाचीन काळी भिू मदेवी ही नाग नसलेली, गढ ू ी
उ रे कडून नागां या भम ू ीत आली होती. ितनेच नागां या चिलत जीवनप तीचा पाया घालन ू
िदला होता. एखा ा देवीसारखा ितला आदर िदला जात होता आिण ितचा स मान केला जात
होता. भिू मदेवी या त वांचा अनादर करणं हा ितचा अवमान होता. ते धमिवरोधी होतं.
‘‘ येक नागाने आप याला िमळाले या येक गो ीची परतफेड केलीच पािहजे, हे
ित या मागदशक त वांपक ै एक त व होतं. आप या पापकमापासन ू मु िमळव याचा हा
एकमेव माग आहे .’’
रा यसभेचे बहतेक सद य िवचारात पडले. या सग यातन ू लोकनायक आप याला
कुठ या िदशेने नेणार आहे , याचा यांना अंदाज येत न हता. मा राणी, काकाटक आिण सुपणा
यां या चेह यांवर हलकेच ि मत उमटले.
‘‘आपाप या थै यांम ये डोकावन ू पाह यास मी तु हांला उ ु करतो आहे . चं केतू
राजाची मोहर असले या िकती सुवणमु ा यात आहे त ते पाहा. आप या रा यातील सुमारे तीन
चतुथाश सुवण हे ंगां या रा यातन ू आलेलं आहे . आप या मै ीला पािठं बा हणन ू यांनी ते
पाठवलं आहे . परं तु य ात ते काय आहे , हे ही आपण जाणन ू घेतलं पािहजे. हा खरं हणजे
औषधासाठीचा आगाऊ ह ा आहे .’’
राणीने आप या पुत याकडे पाहन ि मत केले. सो या या िवटा िकंवा लगडी
पाठव याऐवजी चं केतन ू े आप याला याची मोहर असले या सुवणमु ा पाठवन ू ा यात, ही
याचीच क पना होती. ंगाकडून आप याला काय िमळाले आहे , याची नाग लोकांना जाणीव
राहावी, यासाठी याने ही योजना केली होती.
‘‘मा या सा या िहशेबा माणे, आगामी तीस वष तरी आपण यांना औषध पाठवू शकू,
एवढं सोनं आप याला यां याकडून िमळालेलं आहे . आता आप याला जर भिू मदेवी या त वांचा
स मान राखायचा असेल, तर आप याकडे अ य कोणताच पयाय नसन ू आप याला यांना
औषधाचा पुरवठा करत राहावंच लागेल, असं मला वाटतं.’’
रा यसभेपुढे कोणताच पयाय उरला न हता. भिू मदेवी या मागदशक त वांिवषयी ते कसे
काय िच ह उपि थत क शकणार होते?
तो ठराव ताबडतोब संमत झाला.

ू न आपण कशा कारे क शकतो?’’ चं केतन

‘‘ भ,ू या महामारी या साथीचं िनमल ू े
िवचारले.
ंग दयातील राजवाड्यातील राजा या खाजगी क ात िशव, चं केत,ू भगीरथ,
पावते र, िदवोदास आिण ब पीराज बसले होते.
‘‘हा माग नागांमधन ू जातो, महाराज,’’ िशव हणाला, ‘‘भरतवषात िनमाण होणा या
ासाला, दुःखाला आिण तुम याकडे उ वले या या महामारी या साथीलाही तेच कारणीभत ू
आहे त, असा आहे . ते कुठे राहतात, हे तु हांला मािहती आहे , हे मी जाणन
ू आहे . यांचा शोध मला
घेतलाच पािहजे.’’
चं केतू एकदम ताठर यासारखा झाला. याचे दुःखात डोळे याने णभरासाठी िमटून
घेतले. यानंतर तो ब पीराजकडे वळला आिण हणाला, ‘‘कृपा क न थोड्या वेळासाठी
आ हांला एकांत हवा आहे , पंत धान महोदय.’’
ब पीराजाने वाद घाल याचा य न केला. ‘‘परं तु महाराज.........’’
राजाने आपले डोळे बारीक केले आिण तो पंत धानाकडे एकटक पाह लागला. ब पीराज
तातडीने क ातन ू बाहे र पडला.
चं केतू शेजार या िभंतीकडे गेला. आप या बोटातन ू याने अंगठी काढली आिण या
िभंतीवर या खोबणीत ती दाबली. या िभंतीतन ू ताबडतोब उसळी मा न एक छोटी पेटी बाहे र
आली. राजाने ती घेतली आिण यातन ू एक चमप काढले. ते घेऊन तो िशवाकडे आला.
‘‘ भ,ू ’’ चं केतू हणाला, ‘‘काही िदवसांपवू च नागां या राणीकडून हे प मला ा
झालं आहे ,’’
िशवा या चेह यावर हळूहळू संताप आला. या या कपाळावर आठ्या आ या.
‘‘कृपा क न, आपण हा मजकूर खु या मनानं ऐकावा, अशी मी आप याकडे याचना
करतो आहे ,’’ चं केतू हणाला. याने ते चमप उचलले आिण यातील मजकुर तो मोठ्याने वाचू
लागला.
‘मा या िम ा चं केत,ू या वष या औषधां या परु वठ्यात िदरं गाई झा याब ल मला मा
करा. मा या रा यसभेतील ास अ ापही तसाच स ु आहे. पण कोण याही प रि थतीत, लवकरच
त ु हांला औषधं पाठवली जातील. हा माझा श द आहे. यािशवाय वतःला नीलकंठ हणवन ू घेणारा
तो भ दूही तम ु या राजधानीत येत आहे, अशी मािहती मला िमळाली आहे. याला आम या
भम ू ीपयत पोहोच याचा माग न क च हवा असेल, याची माझी खा ी आहे. त ु हांला तो फ वचनं
देऊ शकेल. आम याकडून मा त ु हांला औषध िमळे ल. आप या लोकांना िजवंत ठेव यासाठी
काय करावं असं त ु हांला वाटतं? स ु पणे पयायाची िनवड करा.’’
चं केतन ू े िशवाकडे पािहले. ‘‘यावर नागां या राणीची मोहर आहे .’’
िशवाकडे यावर कोणतेही उ र न हते.
िदवोदास हणाला, ‘‘परं तु महाराज, नागांनीच आप यावर हा जादूटोणा केला आहे , असं
मला वाटतं. महामारीची साथ ही यांनी िनमाण केलेली प रि थती आहे . आप याला ित याशी
लढा ावाच लागणार आहे . परं तु या साथीशी यो य प तीनं लढा दे यासाठी आप याला या
साथी या ोतावर ह ला चढवावा लागेल. पंचवटी या नागां या शहरावर ह ला करावा लागेल.’’
‘‘िदवोदास, मीही तु याशी सहमत आहे . परं तु आतापयत आपण फ यां या
औषधामुळेच जीिवत रािहलो आहोत, ही बाब िवस न चालणार नाही. जोपयत महामारीची साथ
आटो यात येणार नाही, तोपयत नागां या मदतीिशवाय आपण िजवंत राह शकत नाही.’’
‘‘पण महाराज, ते आपले श ू आहे त,’’ भगीरथ हणाला, ‘‘ यांनी तुम यावर लादले या
या महामारी या साथीसाठी तु ही यां यावर सड ू उगव याचा य न न करणं कसं काय श य
आहे ?’’
‘‘राजकुमार भगीरथ, मा या माणसांना िजवंत ठे व यासाठी मी रोजच संघष करत आहे .
मा या ीनं सड ू ही एक चैन आहे आिण स या या प रि थतीत मला ती परवडणारी नाही.’’
‘‘इथे सड ू घे याचा च उद्भवत नाही; हा फ यायाचा आहे ,’’ पावते र
 हणाला.
‘‘नाही, सरल कर मुख,’’ चं केतू हणाला, ‘‘सड ू िकंवा याय या कशाशीही ही बाब
िनगिडत नाही. ती फ एकाच गो ीशी संबंिधत आहे . ती हणजे मा या लोकांना िजवंत ठे वणं.
मी काही मख ू नाही. मी जर तु हांला पंचवटीला जाणारा माग दाखवला, तर मोठ्या सै यािनशी
भू यां यावर ह ला करतील. यामुळे नागांचा सवनाश होईल. यां याबरोबरच यांचं औषधही
न होईल. याचाच अथ ंग लोकांचं जीवनच न होईल. जोपयत औषध पुरवठ्याचा पयायी
ोत तु ही मला सांगत नाही, तोपयत पंचवटी कुठे आहे , ते मी तु हांला सांगू शकणार नाही.’’
िशवाने चं केतक ू डे रागाने पािहले. आपण जे ऐकतो आहोत, ते याला चणारे नसले
तरीही बंगाचा राजा यो य तेच बोलत होता, हे याला पटले होते. या याकडे दुसरा पयाय
न हता.
चं केतन ू े हात जोडून नम कार केला आिण याचने या वरात तो हणाला,
भ,ू तु ही माझे नेता आहात. माझे परमे र, माझे तारणहार आहात. तुम यािवषयी या
दंतकथेवर माझी ा आहे . तु ही सारं काही ठीक कराल, हे मला मािहती आहे . तरीही भगवान
ािवषयीचे तपशीलवार बारकावे माझी जा िवसरली असली, तरी मला ते मािहती आहे त.
आपली वचनं पण ू कर यासाठी भू या अवतारालाही वेळ लागतो, हे मला मािहती आहे आिण
मा या जेकडे फ वेळ ही एकच गो नाही.’’
िशवाने उसासा टाकला. ‘‘तुमचं हणणं यो य आहे , महाराज! मी आता लगेच, या णी
तु हांला औषधा या पुरवठ्यािवषयी वचन देऊ शकणार नाही आिण जोपयत मी ते देऊ शकत
नाही, तोपयत तुम याकडून यागाची मागणी कर याचा मला कोणताही ह क नाही.’’
िदवोदासला काहीतरी बोलायचे होते. परं तु िशवाने याला शांत राह याचा इशारा केला.
‘‘मला जा याची परवानगी ा, महाराज,’’ िशव हणाला, ‘‘मला िवचार केला पािहजे.’’
चं केतन ू े िशवाचे चरण पकडले. ‘‘कृपा क न मा यावर रागावू नका, भ.ू मा याकडे
दुसरा पयाय नाही.’’
िशवाने याला वर उठवले आिण तो हणाला, ‘‘ते मला मािहती आहे .’’
िशव जा यासाठी वळला; तोच याची नजर नागां या राणीने पाठवले या या प ावर
पडली. या प ा या तळाला असलेली ती मोहर पाहताच याचे शरीर ताठरले. यावर ते ओमचे
िच ह होते. परं तु ते मानांिकत कारचे ओमचे िच ह न हते. वर या बाजल ू ा आिण तळाशी िजथे
या दोन व ाकार रे षा जुळतात, ितथे दोन सापांची डोक होती. ितसरी व ाकार रे षा पवू कडे
बाहे र पडत होती आिण ित या अ भागी आणखी एका सापाचे डोके होते. याची दुभंगलेली जीभ
यातन ू धमक देत अस या माणे बाहे र या बाजल ू ा वळवळत होती.
 िशवाने नापसंतीदशक उद्गार काढला. ‘‘ही नागां या राणीची मोहर आहे ?’’
‘‘होय, भ,ू ’’ चं केतू हणाला.
‘‘आणखी कोणी नाग य ही मोहर वाप शकतो?’’
‘‘नाही, भ.ू फ नागांची राणीच ती वाप शकते.’’
‘‘मला स य सांगा. कोणताही पु ष ही मोहर वापरतो का?’’
‘‘नाही, भ.ू कोणीही नाही.’’
“हे स य नाही, महाराज.”
‘‘ भ,ू मला जेवढी मािहती आहे ....’’ अचानकच चं केतू त ध झाला. ‘‘अथातच,
लोकनायक या मोहरे चा वापर क शकतो. नागां या इितहासात रा यक यािशवाय तेवढ्या
एकाच य ला ही मोहर वापर याचा अिधकार दे यात आला आहे .’’
िशवाने मान हलवली. ‘‘लोकांचा नायक? याचं नाव काय आहे ?’’
‘‘मला मािहती नाही, भ.ू ’’
िशवाने आपले डोळे बारीक केले.
‘‘मा या जेची शपथ घेऊन सांगतो, भ,ू ’’ चं केतू हणाला, ‘‘मला मािहती नाही.
याला औपचा रकपणे लोकांचा नायक असंच हटलं जातं, तोच याचा िकताब आहे , एवढं च मला
मािहती आहे .’’

‘‘ भ,ू ’’ भगीरथ महणाला, ‘‘आपण चं केतक ू डे आ ह धरला पािहजे.’’

ंग दय येथील राजवाड्यातील िशवा या खासगी क ात भगीरथ, पावते र आिण
िदवोदास बसले होते.
‘‘मीही या याशी सहमत आहे , भ.ू ’’ िदवोदास हणाला.
‘‘नाही,’’ िशव हणाला, ‘‘चं केतू या हण यात त य आहे . पंचवटीवर ह ला
कर यापवू चं केतल ू ा आपण या औषधाची हमी िदलीच पािहजे.’’
‘‘पण ते तर अश य आहे , भ,ू ’’ पावते र हणाला, ‘‘ते औषध तर फ नागांकडे च
आहे . आपण जर नागां या देशावर क जा केला, तरच आपण या औषधाचा पुरवठा क शकू
आिण जर ंगां या राजाने पंचवटी कुठे आहे , हे च आप याला सांिगतलं नाही, तर आपण नागां या
देशावर कसं काय िनयं ण िमळवू शकू?’’
िशव िदवोदासाकडे वळला. ‘‘नागांचं औषध िमळव याचा आणखी एखादा माग असलाच
पािहजे.’’
‘‘एक अ यंत िविच माग आहे , भ,ू ’’ िदवोदास हणाला.
‘‘कोणता?’’
‘‘पण तो अगदीच अश य कोटीतील आहे , भ!ू ’’
‘‘ते मला ठरवू दे. कोणता माग आहे ?’’
 ‘‘मधुमती नदी या पलीकडे असले या अर यात एक दरोडे खोर राहतो.’’
‘‘मधुमती?’’
‘‘ ंगा नदीचीच ती एक उपनदी आहे , भ.ू आम या देशा या पि मेकडे ती आहे .’’
‘‘अ सं!’’
‘‘नागांचं हे औषध कसं तयार करायचं ते या दरोडे खोराला मािहती आहे , अशी अफवा
मी ऐकलेली आहे . अथातच नैऋ येकडे असले या महानदी पलीकड या अर यातन ू या
औषधासाठी तो एक औषधी वन पती आणतो, असंही हटलं जातं.’’
‘‘मग तो दरोडे खोर या औषधाची िव का करत नाही? कारण काहीही झालं, तरी
दरोडे खोराला पैशांत वार य असलंच पािहजे.’’
‘‘तो एक िविच दरोडे खोर आहे , भ.ू तो ा ण हणन ू ज माला आला होता, असं
हटलं जातं. परं तु िक येक वष यानं िहंसाचारासाठी आपला ा याचा माग सोडून िदला आहे .
आम यापैक बहतेकांचा असा िव ास आहे , क याला काहीतरी गंभीर मानिसक आजार असला
पािहजे. पैसा बाळग यास तो नकार देतो. ि यांिवषयी या या मनात आ यंितक ेष आिण
ितर कार आहे . या या देशातन ू जाणा या कोण याही ि याला तो ठार मारतो. अगदी एखादा
िन प वी ि य र ता चुक यामुळे जरी या या देशातन ू जाऊ लागला, तरी तो याची गय
करत नाही. आप याकडचं ते नागांचं औषध कोणालाही दे यास तो नकार देतो. तो मागेल तेवढा
चंड सुवणसाठा देऊ केला तरीही तो ते देत नाही.आप या गु हे गारां या टोळीसाठीच तो याचा
वापर करतो.’’
िशवा या कपाळावर आठ्या पड या. ‘‘िकती िविच गो आहे !’’
‘‘तो रा स आहे , भ.ू तो नागांहनही भयंकर आहे . यानं आप या वतः या मातेचं
मुंडकं उडव याची अफवाही सांिगतली जाते.’’
‘‘हे परमे रा!’’
‘‘होय, भ.ू अशा िविच , वेडसर माणसाला तु ही आपले मु े कसे काय पटवन ू
देणार?’’
‘‘नागांचं औषध िमळव याचा आणखी काही माग आहे का?’’
‘‘मला तरी तसं वाटत नाही.’’
‘‘मग आप यासमोर दुसरा पयायच नाही. आप याला या दरोडे खोराला पकडलंच
पािहजे.’’
‘‘ या दरोडे खोराचं नाव काय आहे , िदवोदास?’’ भगीरथाने िवचारले.
‘‘परशुराम.’’
‘‘परशुराम!’’ पावते राने ध का बस यासारखे िवचारले, ‘‘भगवान िव णू या हजारो
वषापवू ज म घेतले या सहा या अवताराचं ते नाव आहे .’’
“मला ते मािहती आहे , सरल कर मुख, ”िदवोदास हणाला, “पण मा यावर िव ास
ठे वा. या वाटमा याकडे भगवान िव णू या या सहा या अवताराचा एकही गुण नाही.’’
 करण १३
इ छावरमधील नरभ क

‘‘महष भग ृ !ू इकडे ?’’ आ यचिकत झाले या िदलीपाने िवचारले.

राजघरा यातील येक मा यवराला, सरदार आिण उ च घरा यातील लोकांना महष
भग ृ ू हे मेलुहा या राजवंशीयांचे राजगु अस याचे मािहती होते. सय ू वंशीयां या राजघरा याला
यांचा भ कम पािठं बा अस याचेही सव ात होते. अयो येत ते अचानकच कट याचे पाहन
यामुळेच िदलीपाला आ याचा जोरदार ध काच बसला होता. मा तोही विचत िमळणा या
स मानाचा एक योग होता. कारण याआधी कधीच िदलीपा या राजधानीत भग ू े आगमन झाले
ृ ंच
न हते.
‘‘होय महाराज,’’ व ीप या पंत धानाने यमंतकाने िदलीपाला उ र िदले.
यमंतकाने भग ृ ू ऋष ना उतर यास िदले या क ाकडे िदलीपा लगबगीने िनघाला.
भगू च ू ी खोली अपे े माणेच अगदी थंड ठे व यात आली होती. ितथली हवा ओलसर आिण दमटही
होती. िहमालयातील गुहे माणे वातावरण वाटावे याची काळजी घे यात आली होती.
िदलीपाने झटकन भग ृ ं ू या पायावर डोके टेकले. ‘‘ भ,ू भग ृ ू मा या नगरीत! मा या
राजवाड्यात! हा माझा केवढा मोठा स मान आहे !’’
भगृ ंनू ी ि मत केले आिण ते हळुवारपणे हणाले, ‘‘हा माझा स मान आहे , महान स ाटा.
तू भारतातील देदी यमान काश आहे स.’’
िदलीपा या भुवया उं चाव या. तो आणखीच आ यचिकत झाला होता. ‘‘गु जी, मी
आप यासाठी काय क शकतो?’’
भग ृ ंनू ी िदलीपाकडे रोखन ू पािहले. ‘‘मला वतःला वैयि करी या काहीच नको आहे ,
महाराज. या जगातील येक गो ही माया आहे . आभास आहे . आप याला कशाचीच खरी गरज
नसते, हे अंितम स य येकानं जाणन ू घेतलं पािहजे. कारण आभासाची ा ी होणं हणजे
काहीही न िमळ यासारखंच असतं.’’
िदलीपाने ि मत केले. भग ृ ं ू या बोल याचा मिथताथ या या प पणे ल ात आला
न हता, परं तु तरीही या साम यशाली ा णाशी वाद घाल याची क पनाही अ यंत भीितदायक
होती.
‘‘तुझी त येत आता कशी आहे ?’’ भग ृ ंन
ू ी िवचारले.
ओ या सुती कपड्याने िदलीपाने आपले ओठ पुसले. राजवै ाने या या ओठांना
लावलेले औषध आता ओठांम ये पण ू पणे शोषले गेले होते. आद या िदवशी सकाळीच व ीप या
राजाला र ाची गुळणी झाली होती. यामुळे तो आता काही मिह यांचाच सोबती अस याचे
राजवै ांनी याला सांिगतले होते. ‘‘आप यापासन ू कोणतीही गो गु रािहलेली नाही, भ.ू मी
संपण
ू आयु याचा उपभोग घेतला आहे . आता मी समाधानी आहे .’’
‘‘स य वचन. बरं . ते ठीक आहे , परं तु तुझा पु कुठे आहे ?’’
िदलीपाने आपले डोळे बारीक केले. अस य बोल यात काहीच अथ न हता. ते महिष भग ृ ू
होते. यांना स ष चें उ रािधकारी मानले जात होते. ‘‘मला ठार मार याची गरज याला भासणार
नाही, असं िदसतंय. या यासाठी िनयतीच हे काय करे ल. ते जाऊ दे. िनयतीशी कोण लढा देऊ
शकलंय?’’
भगृ ू पुढे झुकले. “िनयती फ दुबलांवर िनयं ण ठे वते, महाराज. साम यशाली लोक
प रि थती आप याला हवी तशी वळवू शकतात.’’
िदलीपा िवचारात पडला. ‘‘गु जी, तु ही काय सांगू पाहता आहात?’’
‘‘तुला आणखी िकती वष जग याची इ छा आहे ?’’
‘‘ते मा या हातात आहे का?’’
‘‘नाही. पण मा या आहे .’’
िदलीपा हळुवारपणे हसला. ‘‘ भ,ू सोमरसाचा काहीही प रणाम झाला नाही. मेलुहातन ू
चोरट्या मागानं मोठ्या माणात मी तो िमळवला होता. यासाठी मी मोठाच क मय माग
अनुसरला असला तरीही यामुळे माझा आजार काही बरा झाला नाही.’’
‘‘सोमरस हा स ष चा ं महान शोध होता, महाराज. परं तु तो एकमेव शोध न हता.’’
‘‘तु हांला असं हणायचं आहे , क ..........’’
‘‘होय.’’
िदलीपा मागे रे लला. याचा ासो वास जोरजोरात सु होता. ‘‘आिण या
बद यात?’’
‘‘तु यावरचं हे ऋण फ यानात ठे व.’’
‘‘गु जी, तु ही मला खरोखरच हा आशीवाद िदला, तर मी तुमचा कायमचा ऋणी
राहीन.’’
‘‘माझा ऋणी नाही,’’ भग ृ ू हणाले, ‘‘भरतवषाचा ऋणी रहा आिण वेळ येईल, यावेळी
तु या देशा या सेवेसाठी मी तुला या गो ीची आठवण क न देईन.’’
िदलीपाने मान डोलावली.

काही िदवसांनंतर िशव, भगीरथ, पावते र, आनंदमयी, िदवोदास, पाकु, पवू ाक, नंदी
आिण वीरभ यांना घेऊन फ एक जहाज प ा नदीकडे माग थ झाले. यां यासोबतच
सैिनकांचे अध पथक हणजे काशीहन आलेले सुमारे पाचशे लोक होते. ते सव सय
ू वंशी होते. या
भयानक दरोडे खोराला आिण या या साथीदारांना ता यात घे यासाठी िशवाला अ यंत िश तब
सैिनकच हवे होते. भरपरू सैिनकांचे पथक बरोबर नेले तर ते मोकाट सुटलेले वाटमारे जंगलातन ू
बाहे रच पडणार नाहीत, असा िशवाचा कयास होता. चार जहाजे आिण पाचशे चं वंशी सैिनकांना
ंग दयातील आित याचा वीकार कर यासाठी मागेच सोड यात आले.
अथातच आयुवतीही जहाजावर होतीच. ित या वै क य ानाची खिचतच गरज भासली
असती. कारण िदवोदासाने मोठ्या र पाताचा इशारा िदला होता.
थोडे िदवस वास के यानंतर ंगा नदी या मधुमती या उपनदी या उगम थानी जहाज
पोहोचले. मधुमतीतन ू यांनी खाल या िदशेने वास सु केला. ंग देशाचे ते अितपि म टोक
होते. ितथे अ यंत तुरळक माणात लोकसं या होती. ितथली भम ू ी अिधक अर यमय होती.
नदी या दो ही काठांवर िनिबड अर य होते.
‘‘एखा ा दरोडे खोरासाठी ही जागा अगदी प रपण ू आहे ,’’ िशव हणाला.
‘‘होय भ,ू ’’ पाकुने सहमती दशवली. ‘‘लोकव तीवर दरोडे टाक यासाठी
लोकव तीपासन ू तशी ही जागा पुरेशी जवळ आहे आिण तरीही झटकन लप यासाठी पुरेसे िनिबड
आिण घनदाट अर यही इथे आहे . या माणसाला पकड यात ंग लोकांना का अडचणी आ या
असतील, याची मी क पना क शकतो.’’
‘‘ पाकु, आप याला याला िजवंत पकडायचं आहे , आप याला नागां या औषधांचा तो
ोत िजवंत हवा आहे .’’
‘‘मला ते मािहती आहे , भ.ू सरल कर मुख पावते रांनी आधीच आ हांला तशा सच ू ना
िद या आहे त.’’
िशवाने मान डोलावली. पा यात डॉि फनचे न ृ य सु होते. घनदाट सुंदरी व ृ ांम ये
प यांचा िचविचवाट सु होता. एका तीरावर एक भला मोठा वाघ आळसावन ू पडला होता.
िनसगा या औदायाचा तो एक देखणा आिव कार होता. येक ाणीच पु आिण गंगा यांनी
िदले या भेटीचा आ वाद घेत होता.
‘‘ही सुंदर भमू ी आहे , भ,ू ’’ पाकु हणाला.
िशवाने काहीच उ र िदले नाही. तो काठांकडे रोखन ू पाहत होता.
‘‘ भ,ू ’’ पाकु हणाला, ‘‘तु हांला काही िदसलं का?’’
‘‘आप यावर कोणीतरी नजर ठे वन ू आहे . मला तसं जाणवतंय. आप यावर कोणीतरी
टेहळणी करत आहे .’’

पवू कडील राज ासादात सतीने गु पणे वेश के यापासन ू अिथिथ वा आिण सती
यां यातील नाते अिधक ढ झाले होते. अगदी िपता आिण क या यां यातील ना याचा रं ग यां या
ना याला चढला होता. एखा ा रह याम ये कोणी सहभागी झाले, तर असे बंध जुळून येतात.
सतीने आपला श द पाळला होता. मायािवषयी ितने कोणालाही सांिगतले न हते; अगदी
कृि केलाही नाही.
रा यातील दैनंिदन घडामोड िवषयी अिथिथ वा सतीचा स ला घेत होता. सतीचा स ला
नेहमीच सु पणाचा असे. बेलगाम वातं य आिण ग धळ या चं वंशी या आवड या गो वर
सती या स यामुळे िनयं ण येत असे आिण काही माणात िश तीचे वातावरण तयार होत असे.
यावेळी िनमाण झालेला पेच थोडासा गुंतागुंतीचा होता.
‘‘फ तीनच िसंहांमुळे एवढा मोठा ग धळ कसा काय िनमाण होऊ शकतो?’’ सतीने
िवचारले.
इ छावर येथील खेडुतांनी नुकतीच मदतीची मागणी केली होती. यािवषयी
अिथिथ वाने सतीला सांिगतले होते. गेले िक येक मिहने ते लोक नरभ क िसंहां या भीती या
छायेखाली जीवन कंठत होते. यािवषयी सांग यासाठी दीघ काळापासन ू तेथील लोक काशीत
येत होते. व ीप या स ाटा या अिधप याखाली अस यामुळे काशीने अयो येकडे यािवषयी
मदत कर याची िवनंती केली होती. दर यान, अ मेध य ातील कलमािवषयी चं वंशी
कमचायांम ये जोरदार वादंग सु होते. अयो या आप या मांडिलक रा यांचे संर ण करे ल, हे या
करारातील पिहले कलम होते. मा या अंतगत जनावरांनी केलेले ह ले येतात क नाही,
यािवषयी हा वाद सु होता. कमचा यां या मते, जनावरांचे ह ले याअंतगत येत न हते.
काशीम ये मा अगदी थोड्या िसंहांबरोबर लढा दे यासाठीसु ा एखादा शरू लढव या न हता.
‘‘आता आपण काय करावं, देवी?’’
‘‘पण तु ही तर मिह यापवू च काशी या अंतगत सुर ा दला या तुकडीला ितकडे
धाडलं होतं. बरोबर आहे ना?’’
‘‘होय, देवी,’’ अिथिथ वा हणाला, ‘‘ यांनी कसोशीने सारे य न केले. या िसंहांना
पकड यासाठी खपू च हशारी वाप न यांनी िपंजरे लावले होते. ाम थांना ढोल वाजवन ू ोभ
िनमाण क न या िसंहांना खड्डयांपयत जायला भाग पाडायला लाव यात येणार होते. या
खड्ड्यांम ये भले मोठे िखळे लाव यात आले होते आिण झुडपांनी ते खड्डे पण ू झाकले गेले होते.
परं तु आ याची गो हणजे, बहतेक िसंह िनसटून गेले आिण यांनी खेड्यातील मुलां या
शाळे वर ह ला केला. मुलं सुरि त राहावीत, हणन ू ाम थांनी यांना याच शाळे त ठे वलं
होतं.’’
आप याला ध का बस याचे सतीने दशवले नाही.
सा ू नयनांनी अिथिथ वा हणाला, ‘‘या ह यात पाच मुलं मारली गेली.’’
‘‘ भू रामानं कृपा करावी,’’ सती पुटपुटली.
‘‘ या जनावरांनी एकाही मुलाचं शरीर ितथन ू नेलं नाही. फ यांना ठार मारलं.
यां या कळपातील एक िसंह या खड्ड्यात पडून मेला होता; यांनी कदािचत याचा सड ू
घेतला.’’
‘‘ते काही मानव नाहीत, महाराज,’’ सं त झालेली सती हणाली, ‘‘ यां या मनात
रागाची िकंवा सड ू ाची भावना येत नाही. ाणी फ दोन कारणांसाठीच इतरांना ठार मारतात.
भकू िकंवा वसंर ण ही ती दोन कारणं होत.’’
‘पण यांनी यांना ठार मारलं आिण यांची शरीर ितथेच का सोडून िदली?’
 ‘‘मग ीस पडतंय याहन यामागे अिधक काही आहे का?’’ सतीने िवचारले.
‘‘मला मािहती नाही, देवी. मला यािवषयी खा ी नाही.’’
‘‘तुमचे लोक कुठे आहे त?’’
‘‘तेअ ापही इ छावरम येच आहे त. परं तु आणखी काही सापळे लाव यास यांना
ाम थ ितबंध करत आहे त. िसंहांना आिमष हणन ू यांना थांबावं लागलं तरी यां या
वतः या आयु याला मोठ्या माणात धोका असतो, असं ते सांगत आहे त. मा या िशपायांनी
अर यात जाऊन िसंहांना शोधन ू काढून ठार मारावं, अशी ाम थांची इ छा आहे .’’
‘‘आिण ही गो िशपायांना करायची नाही?’’
‘‘ यांना ती करायची इ छा नाही, असं नाही देवी. परं तु यांना ती कशी करायची ते
मािहती नाही. ते काशीचे नाग रक आहे त. आ ही कधीही िशकार करत नाही.’’
सतीने उसासा टाकला.
‘‘परं तु यांची लढ याची इ छा आहे ,’’ अिथिथ वा हणाला.
‘‘मी जाईन,’’ सती हणाली.
‘‘अथातच नाही, देवी,’’ अिथिथ वा हणाला, ‘‘मला तुम याकडून या गो ीची अिजबात
अपे ा नाही. तु ही फ स ाट िदलीपाकडे मदतीसाठी श द टाकावा, एवढीच माझी इ छा आहे .
तु हांला ते नकार देऊ शकणार नाहीत.’’
‘‘हे असंच कायम घडत राहील, महाराज. व ीपचे कमचारी कसे काम करतात, ते
मला माहीत आहे . तुमचे लोक या सा या कारात मरतच राहतील. मी जाते. काशी या अंतगत
सुर ा दला या िशपायां या दोन तुकड्या मा याबरोबर पाठव याची यव था करा.’’
‘‘साठ िशपाई. चाळीस मा याबरोबर वास करतील आिण उव रत वीस आधीच
इ छावरम ये आहेत. यामळ ु े काम होईल.’’
अिथिथ वाला सतीला अर यातील मोिहमेवर पाठव याची इ छा न हती. आप या
भिगनी माणेच याची ित यावरही माया होती. ‘‘देवी, मी काहीही अिन झालेलं पाह
शकणार.....’’
‘‘मला काहीही होणार नाही,’’ सतीने याचे वा य अधवट तोडत म येच हटले, ‘‘आता
लवकरच काशी या िशपायां या दोन तुकड्या मा याबरोबर पाठवा. दोन िसंहां या िवरोधात साठ
माणसं पुरेशी आहे त. बंगा या संर णासाठी सरल कर मुख पावते रांना यांनी साहा य केलं
होतं, यां या नेत ृ वाखाली या दोन तुकड्यांनी काम करावं, असं मला वाटतं. यांचं नाव कावास
होतं, बरोबर?’’
अिथिथ वाने मान डोलावली. ‘‘देवी, तुम या मतेिवषयी मा या मनात शंका आहे ,
असा गैरसमज कृपया क न घेऊ नका. पण तु ही मला भिगनीसमान आहात. तु ही जावं असं
मला मुळीच वाटत नाही.’’
‘‘आिण मला वाटतं, क मी गेलंच पािहजे. िन पाप लोकांचा बळी जात आहे .भगवान राम
मला इथे राह याची परवानगी देणार नाही. एक तर मी एकटीच काशी सोडून ितकडे जाते िकंवा
तु ही मा याबरोबर चाळीस सैिनक ा.तु हांला यापैक कोणता पयाय आवडे ल?’’
 मधुमतीमधन ू हळूहळू जहाज पुढे चालले होते. परशुरामाकडून यावर ह ला झाला
न हता. दुस या जहाजातन ू येऊन िशवाचे जहाज बुडव याचा य नही झाला न हता. टेहळणी
करणा यांनी जखमी कर यासाठी बाणही सोडले न हते. काहीही घडले न हते. जहाजा या
माग या बाजल ू ा असले या खांबाला रे लन ू पावते र आिण आनंदमयी उभे होते. संथ गतीने
वाहणा या मधुमतीम ये उगव या सय ू ा या िकरणांचे ितिबंब पडले होते. याकडे ती दोघे एकटक
पाहत होती.
‘‘ भंचू ं हणणं अगदी यो य आहे ,’’ पावते र हणाला, ‘‘ते टेहळणी करत आहे त.
आप यावर यांची नजर आहे . मलाही ते जाणवतंय. यामुळे मला राग येतो आहे .’’
‘‘खरं च?’’ आनंदमयीने ि मत करत िवचारले. ‘‘मा या संपण ू आयु यभर मा याकडे
एकटक पाहणारे लोकच मी पािहले आहे त. पण मला याचा कधीच राग आला नाही.’’
आपला मु ा प कर यासाठी पावते र आनंदमयीकडे वळला. परं तु तेवढ्यात
ित या बोल यातील े ष या या ल ात आला. याने ि मत केले.
‘‘हे भू इं ा!’’ आनंदमयी उद्गारली, ‘‘मी तु हांला ि मत करायला लावलं! माझा हा
केवढा मोठा िवजय आहे ! केवढी मोठी गो आज मला गवसलेय!’’
पावते र आणखी जा त हसला. ‘‘नाही, ते ठीक आहे . परं तु हे दरोडे खोर लोक
आप यावर का ह ला करत नाहीत, यािवषयीच फ मला बोलायचं होतं.”
‘‘आता हा ण वाया घालवू नका,’’ आनंदमयी हणाली. आप या हाताचा पंजा उलटा
क न पावते रा या मनगटावर ितने एक चापट मारली. ‘‘तु ही जे हा ि मत करता ना, ते हा
तु ही खपू छान िदसता. तु ही ते वरचेवर केलं पािहजे.’’ पावते र शरमेने लालबुंद झाला.
‘‘आिण तु ही लाजता, ते हा तर तु ही आणखी चांगले िदसता,’’ आनंदमयी हसत
हणाली.
पावते र आणखी जा त लाजला. ‘‘राजकुमारी....’’
‘‘आनंदमयी!’’
‘‘काय?’’
‘‘मला आनंदमयी हणा.’’
‘‘मी कसा काय हणू शकेन?’’
‘‘अगदी सोपं आहे . फ आनंदमयी हणा.’’
पावते र ग प रािहला.
‘‘तु ही मला आनंदमयी का बरं हणू शकत नाही?’’
‘‘मी तु हांला नाही हणू शकत राजकुमारी. ते यो य नाही.’’
आनंदमयीने सु कारा सोडला. ‘‘मला एक सांगा पावते र, यो य हणजे काय याची
अगदी बरोबर या या कोण बरं क शकेल?’’
पावते र िवचारात पडला. या या कपाळावर आठ्या आ या. ‘‘ भू रामाचे कायदे आिण
िनयम.’’
‘‘आिण गु ा या िश ेिवषयी भू रामाचा मल ू भत
ू कायदा काय होता?’’
‘‘अगदी एकाही िन पाप माणसाला िश ा होता कामा नये. अगदी एकही गु हे गार
सुटता कामा नये.’’
‘‘मग तु ही भच ू े कायदे मोडत आहात.’’
पावते र पु हा िवचारम न झाला. ‘‘कसं काय?’’
‘‘एका िनरपराध ीला ितने न केले या गु ाची तु ही िश ा देत आहात.’’
पावते राने पु हा एकदा िवचार कर यास सु वात केली.
‘‘अडीचशे वषापवू च अनेक राजघरा यातील लोकांनी, सरदारांनी आिण मा यवरांनी
भू रामाचा कायदा मोडून गु हा केला होता. तो गु हा क नच ते जगले आिण काळा या
पड ाआडही गेले. कोणीही यांना िश ा िदली नाही आिण मा याकडे पाहा. या गु ाशी माझं
काहीच देणंघेणं नाही. या काळात तर माझा ज मही झालेला न हता. पण तरीही आज यां या
गु ासाठी तु ही मला िश ा करत आहात.’’
‘‘मी तु हांला कसलीच िश ा देत नाही, राजकुमारी. मी ते कसं काय क शकेन?’’
‘‘होय. तु ही मला िश ा देत आहात. तु हांला मािहती आहे , तु ही मला िश ा देत
आहात. तु हांला काय वाटतं, ते मला मािहती आहे . मी काही अंध नाही. जाणीवपवू क मख ू
बन याचं ढ ग क नका. ते अवमानकारक आहे .’’
‘‘राजकुमारी.....’’
‘‘ भू रामानं तु हांला काय करायला सांिगतलं असतं?’’ आनंदमयीने याला बोलू न
देता िवचारले.
पावते राने आपला घसा खाकरला. तो अधोवदन झाला. याची नजर जिमनीवर
िखळ यासारखी झाली. याने आपली मठ ू आवळली.
‘‘आनंदमयी, कृपा क न समजन ू या. अगदी माझीसु ा इ छा असली तरीही मी
नाही.............’’
तेवढ्यात पाकु ितथे आला. ‘‘महाराज, भू नीलकंठांनी तु हांला पाचारण केलं आहे .’’
पावते र आप या जागी तसाच िखळ यासारखा उभा होता. अजन ू ही तो आनंदमयीकडे
टक लावन ू पाहत होता.
‘‘महाराज...’’ पाकुने पु हा हाक मारली.
पावते र कुजबुज या आवाजात हणाला, ‘‘मला मा करा राजकुमारी. मी तुम याशी
नंतर बोलेन.’’
मेलुहाचा तो ल कर मुख तसाच वळला आिण पाकु या मागे गेला.
पाकु या पाठमो या आकृतीकडे पाहन आनंदमयीने ितर काराने सु कारा सोडला.
‘‘अगदीच यो य वेळ!’’ ती उपहासाने हणाली.
 ‘‘देवी तु हांला जावं लागणार आहे का?’’ कृि केने िवचारले. झोपी गेले या काितकाला
ती हळुवारपणे जोजवत होती.
सतीने कृि केकडे पािहले. ‘‘ितकडे िन पाप िजवांचे बळी जात आहे त. आता मा याकडे
काही पयाय उरला आहे का?’’
काितकाकडे बघ याआधी कृि केने सतीकडे पाहन मान डोलावली.
‘‘माझा मुलगा मला समजन ू घेईल,’’ सती हणाली, ‘‘ यालाही हे च करावं लागेल. मी
ि य आहे . दुबलांचं र ण करणं हा माझा धम आहे . इतर कोण याही गो ीआधी धमाचं पालन
करावंच लागतं.’’
कृि केने एक दीघ ास घेतला आिण ती पुटपुटली, ‘‘मी तुम याशी सहमत आहे ,
देवी.’’
सतीने काितका या चेह याव न मायेने हात िफरवला. ‘‘याची तू चांगली काळजी
यावीस असं मला वाटतं. तो माझं जीवन आहे . मात ृ वाचा आनंद काय असतो, ते याआधी कधीच
मला मािहती न हतं. मी िशवावर जेवढं िनतांत ेम करते, तेवढं च ेम आणखी एका य वरही
मी क शकेन, असं मला कधीच वाटलं न हतं. पण या या एवढ्याशा छोट्या आयु यातच
काितकानं............’’
कृि केने मित करत सतीकडे पािहले. राजकुमारी या हाताला पश करत ती
हणाली, ‘‘मी याला यवि थत सांभाळे न. याची चांगली काळजी घेईन. तो माझंही जीवन
आहे .’’

चंबळ या नदी या थंड पा यात नागांचा लोकनायक गुडघे टेकून बसला होता. आप या
हातात याने थोडे पाणी घेतले आिण याने ते हळूहळू नदी या पा ात सोडून िदले. यावेळी तो
काहीतरी पुटपुटत होता. यानंतर याने आपले हात आप या चेह यावर घासले.
राणीही या या बाजल ू ाच गुड यांवर बसली होती. ितने भुवया उं चावन
ू याला िवचारले,
‘‘ ाथना?’’
‘‘ ाथनांचा उपयोग होईल का, ते मला मािहती नाही. ितथे वर बसले या कोणाला
मा यात वार य असेल, असं मला खरोखरच वाटत नाही.’’
राणीने ि मत केले आिण ती पु हा नदीकडे पाह लागली.
‘‘पण असाही एक काळ होता, यावेळी तस ू ु ा परमे रा या मदतीिवषयी बेिफक र
होतीस.’’ तो नाग पुटपुटला.
राणीने या याकडे पाहन मान डोलावली. ‘‘ितने काशी सोडली अस याची मािहती
मा याकडे आली आहे . ती इ छावरकडे िनघाली आहे .’’
नागाने खोल ास घेतला. तो हळूहळू उठला आिण याने आप या चेह यावर मुखवटा
चढवला.
 ‘‘फ चाळीस सैिनकांिनशी ती िनघाली आहे .’’
या नागाचा ासो वास जोरजोरात होऊ लागला. शंभर ंग सैिनकांसह थोड्याच
अंतरावर िव ु न शांतपणे बसला होता. हाच तो ण होता. दोन लाख जे या देखत एका
भ या मोठ्या शहरातन ू ितला पकडून आणणे महा कमकठीण काम होते. इ छावर खपू च दूर
होते. यामुळे अशा कारचा अवघड कार नाटयमयरी या घडवन ू आण या या श यता वाढ या
हो या. िशवाय यांना सं येचा फायदाही होणारच होता. या नागाने हळूहळू आपली ासाची
लय िनयंि त केली. आपला वर शांत ठे व याचा य न करत तो कुजबुजला, ‘‘ही चांगली
बातमी आहे .’’
राणीने ि मत केले आिण या नागा या खां ावर हळुवारपणे थोपटले. ‘‘बाळा, तू
नाऊमेद होऊ नकोस. तू एकटा नाहीस. मी तु याबरोबर आहे . या मागावर या येक पावलावर
मी तु यासोबत आहे .’’
या नागाने मान डोलावली. याचे डोळे बारीक झाले होते.

आप या सैिनकां या तुकडीसह सतीने इ छावरम ये वेश केला, यावेळी िदवसा या

दुस या हराला नुकतीच सु वात झाली होती. ती आप या तुकडी या अ भागी होती. ित या
शेजारीच कावास होता. या खेड्या या एका टोकाला मोठी िचता रचलेली पाहन सतीला ध का
बसला. आप या माणसांसह जोरात घोडदौड करत ती ितथपयत पोहचली.
एक माणस ू पळत पळत आला. तो जोरजोरात ास घेत होता आिण दुःखावेगाने ओरडत
होता, ‘‘कृपा क न िनघन ू जा. कृपा क न िनघन ू जा!’’
सतीने या याकडे दुल केले आिण या चंड िचतेपयत ती गेली.
‘‘तु ही मा याकडे दुल क शकत नाही. मी इ छावरचा मुख आहे .’’
सतीने ाम थांचे चेहरे पािहले. येका या चेह यावर दहशतीची गडद छाया पसरलेली
होती.
‘‘तु ही इथे आ यापासनू गो ी आणखी भयानक बन या आहे त,’’ तो मुख ओरडला.
या िचतेजवळचे अ यंिवधी आटोपन ू उठले या ा णाकडे सतीने पािहले. मत ृ ां या
आ यांना शांतता आिण सुरि तता िमळावी हणन ू याने नुकतीच ाथना केली होती. फ तोच
यवि थत ि थरिच आिण िनयंि त िदसत होता.
सती घोड्याव न या याकडे गेली. ‘‘काशीचे सैिनक कुठे आहे त?’’
या ा णाने या चंड िचतेकडे बोट दाखवले आिण तो हणाला, ‘‘ितथे आहे त.’’
‘‘सव या सव वीस सैिनक?’’ तंिभत झाले या सतीने िवचारले.
या ा णाने मान डोलावली. ‘‘काल रा ीच या िसंहांनी यांना ठार मारलं. आम या
इथ या ाम थां माणेच तुम या सैिनकांनाही ते नेमकं काय करत आहे त ते मािहती न हतं. ”
सतीने िचते या सभोवताली बिघतले. ते गावाबाहे रचे खुले े होते. ितथन
ू पुढे अर य
सु होत होते. ितथन ू दूरवर डा या बाजल ू ा काही रजया आिण शेकोटीचे अवशेष पडलेले होते. तो
संपणू प रसर र ाने माखलेला होता.
‘‘ते इथे झोपत होते का?’’ सतीने घाब न िवचारले.
या ा णाने मान डोलावली.
‘‘नरभ क िसंह आजबू ाजल ू ा असताना इथे झोपणं हणजे आ मह ये या देशातच
रािह यासारखं आहे . भू रामाशपथ, रा ी ते इथे का झोपले होते?’’
या ा णाने मुखाकडे पािहले.
‘‘तो यांचा िनणय होता,’’ या मुखाने बचावा मक पिव ा घेत सांिगतले.
‘‘अस य बोलू नकोस,’’ तो ा ण हणाला, ‘‘तो फ यांचाच िनणय न हता.’’
‘‘सुरय , तू मला खोटारडा हण याचं धाडस क नकोस,’’ तो मुख हणाला, ‘‘ते
कोण याही घरात रािहले, तर यामुळे यां याकडे या िसंहांचं ल वेधलं जाईल आिण यामुळे
यां याबरोबरच या घरातील लोकां या जीिवतालाही धोका िनमाण होईल आिण खरं हणजे
यांना म ृ यू येईल, एवढं च मी यांना सांिगतलं होतं. पण यामुळे कोण याही घरात न राह याचा
िनणय हा फ यांचाच होता.’’
‘‘पण िसंहांना फ या सैिनकांम येच वार य होतं, असं तुला मनापासन ू च वाटत होतं
का?’’ सुरय ाने िवचारले, ‘‘तू चुकतो आहे स.’’
सतीने यांचे संभाषण ऐकणे थांबवले. काशीचे सैिनक िजथे मरण पावले होते, या
े ाची ती पाहणी क लागली. भरपरू माणात सांडलेले र आिण भोसक या या खुणा
असन ू ही ितला काही िसंहांचा आिण कदािचत िसंिहण चाही माग काढणे श य झाले. ितथे िकमान
सात िसंहांचे िकंवा िसंिहण या पावलांचे वेगवेगळे ठसे होते. याचा अथ यां याकडे असलेली
मािहती चुक ची होती. ती मागे वळली आिण ितने दरडावन ू िवचारले, ‘‘इथे एकूण िकती िसंह
आहे त?’’
‘‘दोन,’’ मुख हणाला, ‘‘आ ही दोनहन अिधक िसंह बिघतलेले नाहीत. ितस या
िसंहाचा साप यात म ृ यू झाला.’’
सतीने या याकडे दुल केले आिण ती सुरय ाकडे बघू लागली. या ा णाने
ितसाद िदला. ‘‘पाऊलखुणांचा अदमास घेता, िकमान पाच ते सात िसंह तरी असावेत.’’
सतीने मान डोलावली. आपण काय बोलतो आहोत, ते मािहती असणारा फ एकटा
सुरय च अस याचे िदसत होते. खेड्याकडे वळत सती हणाली, ‘‘मा याबरोबर या.’’
सात. हणजे िकमान पाच िसंिहणी असा यात. एक यो य माणब कळप. पण जो एक
मरण पावला होता, याला िहशेबात धरले तर कळपात तीन िसंह होते? हे आ यजनक होते.
सहसा येक कळपात एकच ौढ िसंह असतो. काहीतरी चक ु त होते. न क च!

‘‘आप याला सांिगतलं गेलं, यापे ा तो अिधक हशार आहे ,’’ िशव हणाला, ‘‘ यांना
शोध यासाठी आपण गेले काही आठवडे योजत असलेली येक यु अपयशी ठरली आहे .’’
आता सय ू अगदी मा यावर आला होता. िकना याजवळच जहाज नांग न ठे व यात आले
होते. नदी या वाहाबरोबर मोठ्या माणात वाहन आलेला गाळ साच यामुळे नदी या वाहाचा
माग सतत बदलत होता. प रणामी, नदी या िनयिमत वाहाबरोबरच अनेक वालुकामय िकनारे
नुकतेच तयार झा याचे िदसत होते. या भागात कोणतीही झाडे झुडपे न हती. यामुळे पुढे
होणारे तुंबळ यु कर यासाठी ती जागा यो य होती. अशाच एका िकना याजवळ झाडांना बाण
मारत िशवाने आपले जहाज नेले. या बाणांमुळे परशुरामाला खु या जागी ये यास व ृ करता
येईल, असा याचा होरा होता. आतापयत तरी ती योजना अयश वी ठरली होती.
‘‘होय भ,ू ’’ पावते राने सहमती दशवली. ‘‘अंध सुडापोटी िकंवा ितर कारापोटी
आप यावर खु या जागी ह ला कर यास आपण याला व ृ क शकणार नाही.’’
िशवाने नदी या काठाकडे रोखन ू बिघतले.
‘‘हे तेच जहाज आहे , असं मला वाटतं,’’ पावते र हणाला.
‘‘होय. आप याकडे िकती माणसं आहे त, याचा याला अंदाज बांधता येणं श य नाही.’’
पावते रही सहमत झाला. ‘‘ भ,ू याला शोधन ू बाहे र काढ यासाठी आप याला
आणखी धोका प करावा लागेल.’’
‘‘मा याकडे एक योजना आहे ,’’ िशवाने कुजबुज या आवाजात सांिगतले, ‘‘आणखी
थोड्या अंतरावर आणखी एक िकनारा आहे . मी िकनारप ीव न ितथपयत शंभर सैिनकांसह
जातो. एकदा का मी सैिनकांना अर यात आतवर नेलं, क जहाज परत िफरे ल. यामुळे
परशुरामाला असं वाटेल, क आप यात काहीतरी वाद आहे . यामुळे आ हांला तडीपार क न इथे
सोडून देऊन जहाज ंगाकडे िनघालं आहे . मी अर यात पुढे पुढे जात राहीन आिण याला
िकना यावर घेऊन येईन. यावेळी मला तो ितथे सापडे ल, यावेळी याचं िनदशक हणन ू मी
हवेत अि नबाण सोडे न.’’
‘‘ यानंतर भगीरथ तातडीनं जहाज ितथेच ठे वन ू यावरची छोटी लढाऊ जहाजं घेऊन
चारशे सैिनकांसह अर याकडे कूच करे ल. फ दोनच मुख गो ी यानात ठे वा या लागतील,
भ.ू यांची नदीकडे पाठ असली पािहजे. यामुळे यावेळी लढाऊ जहाजं पोहोचतील, यावेळी ते
िनसटून जाऊ शकणार नाहीत आिण अथातच जहाजं हाकणं फ िशडांवरच अवलंबन ू असणार
नाही. याबरोबरच व हीही मारली जातील. जहाजांची गती तुफान असेल.’’
िशवाने ि मत केले. ‘‘अगदी बरोबर! आणखी एक गो . िकनारप ीवर आपण सारे
असणार नाही. फ मी असेन. तु ही जहाजावर अस याची मला गरज वाटते.’’
‘‘ भ!ू ’’ पावते र ओरडला. ‘‘मी तु हांला एवढा मोठा धोका प क देणार नाही.’’
‘‘पावते र, मी या बदमाशाला बाहे र काढतो. पण तु ही मा याकडे ल ठे वन ू
अस याची गरज आहे . जर लढाऊ जहाजं वेळेवर आली नाहीत, तर आपण सारे च जण मारले
जाऊ. आपण याला पकड याचा य न क ; आपण याला ठार मारणार नाही. यानं तेवढं
आ मसंयमन दाखवहू ी नये.’’
‘‘परं तु.... भ.ू ..’’ पावते र हणाला.
‘‘मी िनणय घेतला आहे , पावते र. मला तु ही जहाजावर हवे आहात. मी फ
तुम यावर िव ास ठे वू शकतो. तो उ ाचाच िदवस असेल.’’

‘‘आपण इथेच तळ ठोकू,’’ शाळे या इमारतीकडे बोट दाखवत सती हणाली.

इ छावरमधील तेवढी एकच इमारत रकामी होती. ितला दारे न हती आिण िसंहांना ितबंध
करणारा कोणताही अडथळा ितथे न हता. परं तु या इमारतीला संर णा मक बाजू हणन ू
वापर याजोगा िजना होता. तो ग चीपयत जात होता.
आता िदवसाचा ितसरा हर अधा उलटून गेला होता. रा पडू लागली होती. ह ला
कर याची िसंहांची आवडती वेळ जवळ येत होती. आता यासाठी फ काही तासांचाच अवधी
उरला होता. सव ाम थ ितथन ू िनघन ू गेले होते आिण आपाप या घरांम ये यांनी वत:ला
क डून घेतले होते. आद या रा ीच काशी या सैिनकां या झाले या ह येमुळे ते सगळे च जण
हाद न गेले होते. कदािचत या मुखाचे हणणेच यो य होते, असे यांना आता वाटत होते.
काशी या सैिनकांची उपि थती यां यासाठी दुदवी ठरली होती.
या खेड्याचा मुख सती या पाठोपाठ चालत गेला. ती सुरय या मागे िनघाली होती.
‘‘तु ही इथनू िनघनू गेलंच पािहजे. परदेशी लोकां या उपि थतीनं आ मे संत होतात.’’
सतीने या याकडे दुल केले आिण ती कावासाकडे वळली. ‘‘आप या माणसांना
ग चीवर उतरव. याचबरोबर घोड्यांनाही वर ओढून या.’’
कावासाने मान डोलावली आिण तो आदेशाची अंमलबजावणी कर यासाठी लगबगीने
िनघन ू गेला.
तो मुख अजन ू ही बोलतच होता, ‘‘हे बघा, सु वातीला ते फ जनावरांनाच ठार मारत
होते; पण आता ते माणसांनाही मा लागले आहे त. तु ही इथन ू लगेच िनघा. ते आ मे शांत
होतील.’’
सती या मुखाकडे वळली. ‘‘ यांना मानवी र ाची चटक लागली आहे . आता तुमची
यातन ू सुटका नाही. एक तर तु ही या खेड्याचा याग करा अ यथा सगळे िसंह मारले
जाईपयत इथेच राहन आ ही तुमचं संर ण करणं म ा च आहे . तु ही सग या ाम थांना
गोळा करा आिण आपण उ ा सकाळी इथन ू िनघनू जाऊ, असा माझा तु हांला स ला आहे .’’
‘‘आम या मातभ ृ म
ू ीचा याग आ ही क शकत नाही.’’
‘‘तुम या लोकांना म ृ यू या त डी ायला मी तु हांला कधीच परवानगी देणार नाही. मी
उ ा इथन ू जाणार आहे आिण याबरोबरच तुम या लोकांनाही मा याबरोबर घेऊन जाणार आहे . तू
वतः काय करायचं, हे तू ठरवायचं आहे .’’
‘‘माझे लोक इ छावर सोडून जाणार नाहीत, कधीच नाही!’’
आता सुरय बोलू लागला. ‘‘ ाम थांनी माझं ऐकलं असतं, तर आ ही कधीच हे गाव
सोडून िनघन ू गेलो असतो आिण यांना या यातना भोगा या लाग या नस या.’’
‘‘धमापदेशक असले या तु या वडलां या साम यातील अध साम य जरी तु याकडे
असतं ना,’’ तो मुख तावातावाने हणाला, ‘‘तरी तू आ यांना शांत कर यासाठी आिण िसंहांना
हाकलन ू लाव यासाठी पज ू ा केली असतीस.’’
‘‘िसंहांना पजू ा क न दूर हाकलता येत नाही रे मख ू ा! तु या ते ल ात येत नाही का?
िसंहांनी या देशाला आपलं भ य बनवलं आहे . आपलं खेडं हा यांना यांचा मुलुख वाटतो आहे .
आता फ दोनच पयाय िश लक आहे त. यु करा िकंवा पळून जा. आप याला न क च यु
कर याची इ छा नाही. मग आप याला पळून जावं लागेल,’’ सुरय हणाला.
‘‘पुरे झालं!’’ सती संतापली. ‘‘तुम यापे ा िसंह परवडले. आता घरी जा. आपण उ ा भेटू
या.’’
शाळे या पाय या चढून सती वर गेली. पाय यांवर अ या भागावर लाकडांचा ढीग होता,
ते पाहन सती खश ू झाली. या िढगाव न उडी मा न ती वर चढत रािहली. ितने ग चीवर वेश
केला, ते हा ितला डावीकडे च अ नीसाठी पेटव यात येणा या लाकडांचा ढीग िदसला.
ती कावासाकडे वळली. ‘‘रा भर पुर याएवढा हा ढीग आहे ना?’’
‘‘होय,देवी.’’
ितने अर याचे िनरी ण केले आिण ती कुजबुज या आवाजात हणाली, ‘‘‘सय ू ा त
झा याबरोबर लगेच पाय यांवरची लाकडं पेटवा.’’
ितने समोर पािहले. िसंहांनी काशी या सैिनकांना िजथे ठार मारले होते, ितथे आिमष
हणन ू बांधनू ठे वलेला बकरा ितला िदसला. ती उभी असले या उं च जागेव न ितला ते य
अगदी प िदसत होते. आपण िनदान काही िसंहांना तरी बाणांनी घायाळ क शकू, असा ितचा
अंदाज होता. ितथे बांधन ू ठे वले या आिमषाचा उपयोग होईल, असा िवचार क न सती ग चीवर
ि थरावली आिण ती ा क लागली.
 करण १४
मधम
ु तीचे यु

िशव, पावते र, भगीरथ, पाकु आिण िदवोदास जहाजा या माग या बाजल ू ा बसले
होते. आकाशात चं ाचा प ा न हता. यामुळे संपण ू े अंधारात बुडाले होते. रातिकड्यां या
िकरिकर याचा आवाज वगळता अर यात संपण ू शांतता पसरलेली होती. यामुळे यांनाही
आपोआपच हळू आवाजात बोलणे भाग पडत होते.
‘‘आप यापैक एक बंडखोर आहे आिण याला या संपण ू पथकाबरोबर न हे ; तर फ
शंभर माणसांशी लढायचं आहे , यावर िव ास ठे वायला याला कसं भाग पाडायचं हाच खरा
आहे ,’’ िशव कुजबुजला.
‘‘ याचे हे र आप यावर संपण ू वेळ पाळत ठे वन
ू आहे त,’’ िदवोदास पुटपुटला, ‘‘ याला
खरं वाटावं, अशा कारे आप याला नाटक वठवावं लागेल. आप या सैिनकांना अगदी
णभरासाठीसु ा आपण जिमनीवर उतरवता कामा नये.’’
िशव अचानक थांबला. येकाने बोलणे सु च ठे वावे, असा हातानेच यांना इशारा
क न तो हळूहळू उठून उभा रािहला. जहाजा या कठड्याकडे तो रांगतच गेला. आपले धनु य
याने शांतपणे उचलन ू घेतले होते. अगदी कोणा याही नकळत याने यावर बाण चढवला होता.
अचानकच एक वेदनेने कळवळून फोडलेली जोरदार िकंकाळी आसमंतात घुमली. दरोडे खोरां या
टोळीतील एक जण जहाजाकडे पोहत येत होता. याला िशवाने िटपले होते.
‘‘अरे याडा, बाहेर ये!’’ िशव ओरडला, ‘‘प ु षासारखा लढ!’’
या अचानक झाले या ासामुळे अर यात ा यांचा ग धळ िनमाण झाला. प ी जोरात
पंख फडफडवत गेले. हरणे ओरडू लागली. वाघांनी डरका या फोड या. िचतळे ही जोरजोरात
ओरडू लागली. नदीत काही िशंतोडे उडा याचे िदसत होते. या जखमी य ची सुटका
कर यासाठी कोणीतरी आले होते. कोणीतरी फांदी मोडत अस याचा आवाज ऐक यासारखे
िशवाला वाटले. कोणीतरी िकंवा काहीतरी मोड याचा आिण माघारी वळ याचा आवाजही याला
ऐकू आला.
याचे सहकारी पुढे झाले. यावेळी िशव कुजबुजला, ‘‘ याला म ृ यू ये याएवढी मोठी
जखम झालेली नाही. आप याला परशुराम िजवंत हवा आहे . ल ात ठे वा. यामुळेच आपलं काम
होईल. पण आप याला तो िजवंतच हवा आहे .’’
आिण तेवढ्यात यांना अर यातन ू एक भरदार आवाज ऐकू आला,
 ‘‘पाठीचा कणा नसले या याडांनो, त ु ही जहाजातन
ू खाली का उतरत नाही? मग मी
त ु हांला प ु ष कसा लढतो, ते दाखवन ू देईन.’’
िशवाने ि मत केले. ‘‘ही गो भलतीच वार यपण ू बनत चालली आहे .’’

सती झट यात जागी झाली. ितला कोणताही आवाज ऐकू आला न हता. पण
आजबू ाजचू ा आवाज मा अचानकच बंद झाला होता.
ितने डावीकडे बिघतले. ितथे वाळा चांग याच भडक या हो या. तलवार उपसन ू दोन
सैिनक वर या पाय यांवर उभे होते. ते अ नीवर देखरे ख करत होते.
‘‘आणखी लाकूड,’’ सती कुजबुजली.
यां यापैक एक सैिनक लगेच जळणा या लाकडा या िढगाकडे सरपटत गेला आिण
याने आणखी थोडे सरपण िज यावर पेटवले या आगी या वाळांम ये टाकले. दर यान, सती
संर क िभंतीकडे गेली आिण ितने प रि थतीचा अंदाज घेतला. संपण ू रा भर ते बकरे
याकुळतेने ओरडत होते. पण नंतर याचा आवाज बंद झाला होता. ितने उ सुकतेने
कठड्याव न वाकून खाली पािहले. रा ीने आपले काळे शार कफन या देशावर पसरले होते.
फ या पेटवले या लाकडांचा उजेडच थोडाफार चमकदारपणा आिण उजेड िनमाण करत होता.
ते बकरे अजन ू ही ितथेच होते. पण ते आता उभे रािहलेले न हते. याचे मागचे पाय कोसळलेले
होते आिण ते आततेने थरथरत होते.
‘‘ते इथे आले का देवी?’’ कावासने िवचारले. तो हळूहळू रांगत सती या मागे आला
होता.
‘‘होय.’’ सती कुजबुजली.
यांना एक हळुवार, खोल डरकाळी ऐकू आली. अर यातील कोण याही िजवंत
ा या या दयात धडक भरव यास ती डरकाळी पुरेशी होती. उव रत सव सैिनकांना कावासाने
जागे केले. यांनी आपाप या तलवारी उपस या आिण दारातन ू बाहे र पडून ते िज याव न
हळूहळू खाली गेले आिण िज या या पाय याशी उभे रािहले. या शाळे त आत ये याचा तेवढा
एकच माग होता आिण ितथन ू च िसंहांचा ह ला हो याची श यता होती. सती अजन ू ही या
बक याकडे एकटक पाहत होती. काहीतरी हळूहळू फरफटत, ओढत पुढे नेले जात
अस यासारखा आवाज नंतर ितला ऐकू आला.
ितने डोळे िव फारले. एक. दोन. तीन. चार. हा काही यांचा संपण ू कळप न हता. तो
चौथा िसंह काहीतरी ओढत घेऊन चालला होता.
‘‘हे देवा!’’ सती भय ततेने उद्गारली.
खेड्यातील ा ण सुरय ाचे शरीर ते ओढत नेत होते. याचा हात िकंिचत हलत होता.
तो अजनू ही िजवंत असावा. परं तु ती श यताही अ य प होती.
या कळपाचा नेता असलेला सवात मोठा िसंह अगदी संपण ू िदसू लागला. तो
अपवादा मकरी या बलदंड होता. सतीने तोपयत बिघतले या सवात मोठया िसंहाहनही तो खपू च
मोठा आिण बलदंड होता आिण तरीही या या मानेवरची आयाळ दाट न हती. तो िकशोरवयीन
होता, हे अगदी प िदसत होते. कदािचत तो वषभराचाही न हता.
यानंतर सती या मनात एक सं त िवचार धडकला. या मुख ा या या वचेकडे
ती िनरखन ू पाह लागली. या या अंगावर वाघासारखे प े होते. तो अिजबात िकशोरवयीन
न हता. ितला ध का बसला होता. ितचा ास रोधला गेला होता. ‘‘वाघ आिण िसंिहणीचं
िप ल!ू ’’
‘‘काय?’’ कावासने कुजबुज या आवाजात िवचारले.
‘‘हा दुम ळ ाणी आहे . िसंह आिण वाघीण यां या संकरातन ू याचा ज म झालेला आहे .
तो आप या पालक ा यां या दुपटीहन अिधक आकाराचा असतो आिण या याकडे यां याहन
िक येक पट नी अिधक ौय असतं.’’
या िसंहाने या बक यावर ह ला केला. आता या बक याचे पुढील पायही
दुमड यासारखे झाले आिण ते भीतीने जिमनीवर कोसळले. ते आता आप या म ृ यच ू ी ती ा
करत होते. परं तु या ा याने याला ठार मारले नाही. तो फ या याभोवती िफरला. याला
फ आप या शेपटीने याने फटकारले. आप या आिमषाला तो खेळवत होता.
सुरय ाला फरफटत नेणा या िसंहाने याचा मत ृ देह ितथेच टाकला आिण या
ा णा या पायाचा चावा घे यासाठी तो वाकला. या वेदनेने सुरय ाने िकंकाळी फोडावयास
हवी होती; परं तु या या मानेतन ू चंड र ाव होत होता. या यात िकंकाळी फोड याचेसु ा
ाण आता िश लक रािहले न हते. सुरय ा या पायाचा चावा घेणा या िसंहावर, िसंह आिण
वाघा या संकरातन ू िनमाण झालेला तो ाणी गुरकावला. तो िसंहही या यावर गुरकावला, परं तु
याने माघार घेतली. सुरय ाला िकमान ते हा तरी तो ाणी खाणार न हता, हे प च होते.
तो ाणी नक ु ताच नेता झालेला असावा. इतर िसंहांम ये अ ाप याला िवरोध कर याची
ताकद िश लक असली पािहजे.
आता या महाकाय ा यापाठोपाठ एक िसंहीणही चालली होती. तो ाणी पु हा या
बक याजवळ गेला. याने आपला मागचा पाय उचलला आिण या े ात लघुशंका केली. याने
पु हा एकदा आपला प रसर िनि त केला होता. यानंतर याने जोरदार डरकाळी फोडली. ती
खपू च जबरद त आिण मोठी होती.
यातनू िदला गेलेला संदेश प होता. तो याचा देश होता. याची सीमा होती. या
ह ीत कोणीही आला असता,तरी याला ाण गमवावे लागले असते.
सती हळूच आप या धनु यापयत गेली. तो ाणी जर मेला असता, तर कळपाची
आ मकता संपु ात आली असती. ितने धनु याला हळूच यंचा चढवली आिण नेम ध न बाण
सोडला. दुदवाने ितने बाण सोडला, याच णी तो ाणी सुरय ा या मत ृ देहाला अडखळला.
यामुळे सतीचा नेम चुकला आिण तो बाण या या मागेच असले या िसंिहणी या डो यात खोल
घुसला. ती वेदनेने डरकाळी फोडून अर यात पळून गेली. इतरांनीही तसेच केले; परं तु तो ाणी
मागे वळला. याने या बाजन ू े ह ला झाला, ितकडे पाहन ू रपणे आपले दात िवचकले आिण तो
डरका या फोडू लागला. सुरय ा या चेह यावर याने आप या पंजाने जोरदार तडाखा िदला. तो
 ाणघातक तडाखा होता. सतीने पु हा एकदा धनु याला यंचा चढवली आिण बाण सोडला. तो
बाण या ा या या खां ाला लागला. या ा याने डरकाळी फोडून माघार घेतली.
‘‘ती िसंहीण लवकरच मरे ल,’’ सती हणाली.
‘‘परं तु तो ाणी पु हा परत येईल,’’ कावास हणाला, ‘‘आतापयत कधीही न हता,
एवढा तो ु झालेला असेल. उ ा आपण ाम थांसह इथन ू िनघन ू जाणंच अिधक ेय कर
ठरे ल.’’
सतीने मान डोलावली.

रा ी या उदरातन ू बाहे र येत सय

ू ाने नुकतेच दशन िदले होते.
‘‘तु हांला इथन ू िनघावंच लागेल. तुम याकडे दुसरा पयाय नाही,’’ सती हणाली. जी
गो अगदी सय ू काशाइतक व छ आिण प होती, ित यासाठी ाम थांबरोबर वाद घालावा
लागेल, असे सतीला अिजबात वाटले न हते.
आता दुसरा हर सु झाला होता. सुरय ा या धगधग या िचतेभोवती ते उभे होते.
दुदवाने, या या शरू आ यासाठी ाथना हणणारे ितथे कोणीच न हते.
‘‘ते पु हा परत येणार नाहीत,’’ एक ाम थ हणाला, ‘‘ मुख हणतो ते बरोबर आहे .
आता ते िसंह परत येणार नाहीत.’’
‘‘काय मख ू पणा आहे !’’ सती रागाने हणाली, ‘‘ या ा याने आपली ह आखन ू घेतली
आहे . याने ितथे खण ू केली आहे . एक तर तु हांला याला ठार मारावं लागेल िकंवा ही जागा तरी
सोडावी लागेल. यािशवाय ितसरा पयाय नाही. या या भम ू ीत तो तु हांला फेरफटका मा देणार
नाही. तसं झालं तर आप या कळपावरील याची पकड िढली होईल.’’
एक ामीण ी ितवाद कर यासाठी पुढे आली. ‘‘सुरय ानं आ यांना थोड्या
माणात संतु केलं आहे . आता काय होईल? आप याला जा तीत जा त आणखी एक बळी
ावा लागेल आिण ते ही जागा सोडून जातील.’’
‘‘आणखी एक बळी?’’ संत झाले या सतीने िवचारले.
‘‘होय,’’ गाव मुख हणाला, ‘‘संपण ू खेड्या या आिण आप या कुटुंबीयां या
क याणासाठी खेड्याची सफाई करणा या कामगाराला आप यासह आप या कुटुंबीयांचे बळी
िदले जावेत, असं वाटतंय.’’
सती या सफाई कामगाराकडे वळली. तो एक हडकुळा, कमी उं चीचा माणस ू होता.
या याकडे जंगलातन ू लाकडे गोळा क न आण याचे क द काम होते. गे या काही िदवसांत
मतृ देहां या दहनाचे कामही याला करावे लागत होते. या यामागे याची तेवढीच अश ,
हडकुळी आिण बुटक प नी उभी होती. ित या चेह यावर ढिन याचा भाव होता. ित या
धोतराला ध न दोन लहान मुले उभी होती. ती जेमतेम दोन ते तीन वषाची होती. यां या अंगावर
फाटकेतुटके सुती कपडे होते. यां या पालकांनी यां यापुढे काय वाढून ठे वले होते, ते यांना
समजतही न हते.
सती गाव मुखाकडे वळली. ित या मुठी आवळ या गे या हो या. ‘‘तो सवािधक दुबळा
आहे , हणन ू तु ही या गरीब माणसाचा आिण या या कुटुंबीयांचा बळी ायला िनघाला आहात?
ही गो साफ चुक ची आहे .’’
‘‘नाही देवी,’’ तो सफाई कामगार हणाला, ‘‘हा माझा िनणय आहे . माझी िनयती आहे .
मा या पवू ज मातील कमामुळे या ज मात अशा गरीब आिण खाल या तरातील कुटुंबात माझा
ज म झाला. खेड्या या क याणासाठी मी आिण माझे कुटुंबीय वे छे ने आमचे बळी देणार
आहोत. परमे र आम या या स कृ यामुळे खश ू होईल आिण यामुळे आमचा पुढचा ज म चांगला
असेल.’’
‘‘तु या शौयाची मी शंसा करते,’’ सती हणाली, ‘‘पण यामुळे िसंहांना रोखता येणार
नाही. तुम यापैक येकाचा म ृ यू झा याखेरीज िकंवा तु हांला ओढून ने याखेरीज ते मुळीच
थांबणार नाहीत.’’
‘‘आम या र ानं यांची शांती होईल, देवी. गाव मुखानं मला तसंच सांिगतलंय आिण
मलाही यािवषयी खा ी वाटते.’’
सतीने या सफाई कामगाराकडे रोखन ू बिघतले. त व ानाने अंध ेवर मात करता
येत नाही. ितने यां या मुलांकडे बिघतले. ती एकमेकांना ढकलत होती आिण जोरजोरात हसत
होती. अचानक ती थांबली आिण यांनी सतीकडे पािहले. ही परदेशी ी आप याकडे एवढी टक
लावनू का पाहते आहे , हे न कळ यामुळे ती एकदम शांत झाली होती.
‘मी हे होऊ देणार नाही.’
‘‘मी इथे राहीन. येक िसंह मारला जाईपयत मी इथेच राहीन. पण तुमचा िकंवा
तुम या कुटुंबाचा बळी तु ही देऊ नका. ल ात आलं?’’
या सफाई कामगाराने सतीकडे रोखन ू पािहले. ितने एवढी िविच गो याला कशी
काय सुचवली याचे याला आ य वाटत होते. सती कावासाकडे वळली. याने तातडीने सव
सैिनकांना शाळे कडे ने यास सु वात केली. काही जण वाद घालत होते. प रि थतीने अचानक
घेतले या वळणामुळे ते असंतु झाले होते.

परशुरामाचे हे र उं च व ृ ांव न अ यंत ल पवू क टेहळणी करत होते. िशव आिण भगीरथ
जहाजा या प ृ भागावर होते. ते एकमेकांशी वाद घालत अस यासारखे िदसत होते. या
जहाजाव न तीन लढाऊ नौका मधुमतीम ये उतर या आिण हळुवारपणे तरं गत जाऊ लाग या.
अखेरीस िशवाने संत मु ा केली आिण या लढाऊ नौकेवर तो चढला. ित यात पाकु,
नंदी, वीरभ आिण तीस सैिनक होते. िशवाने इशारा केला आिण ते तीराकडे िनघाले.
दुस या बाजलू ा ते जहाज मा नांगर ओढून घे या या तयारीत अस यासारखे िदसत
होते.
 एका हे राने दुस याकडे पाहन ि मत केले. ‘‘फ शंभर सैिनक. हे परशुराम महाराजांना
कळवायलाच हवं.’’

मधुमतीचे सम ृ पाणी आिण ंगाची सुपीक जमीन यां यामुळे ितथे अ यंत घनदाट
अर य तयार झाले होते. िशवाने आकाशाकडे पािहले. घनदाट व ृ राजी या पानांमधन ू माग
शोधत काही सय ू िकरण खाली पोहोचत होते. सय ू िकरणां या िदशेमुळे िशवा या ल ात आले, क
सयू ाचा मावळतीकडचा वास आधीच सु झाला होता.
वेश करणेही दुरापा त असलेले ते अर य िशवाची सैिनकांची तुकडी जवळजवळ आठ
तास घोड्यांव न तुडवत होती. दरोडे खोरां या हालचाल चा वेघ घे याचे यांचे अथक य न सु
होते. दोन तासांपवू च िशवाने भोजन केले होते. याचे सैिनक शारी रक ् या जरी त ृ असले
तरीही आता लढाईसाठी आतुर झाले होते. यांचे हात िशविशवत होते. लढ्यासाठी ते अ व थ
बनले होते. अगदी इथेसु ा परशुराम लढाई टाळत अस याचे िदसत होते.
अचानक िशवाने आपला हात उं चावला. तुकडी ितथ या ितथे थांबली. पाकु िशवाकडे
हळूच येत कुजबुजला, ‘‘काय झालं, भ?ू ’’
िशवाने आप या डो यांनीच इशारा केला आिण तो कुजबुजला, ‘‘ही ह आखन ू घेतली
गेलेली आहे .’’
पाकुने एकटक ितकडे पािहले; पण तो काहीच न समज याने ग धळात पडला.
‘‘या झुडपावरचा हा वार पहा,’’ िशव हणाला.
पाकुने िनरखन ू च गेलेले आहे त. याचा अथ हा माग यांचा आहे .’’
ू पािहले. ‘‘ते इथन
‘‘नाही,’’ पुढे पाहत िशव हणाला, ‘‘चालत जा यासाठी हा माग यांनी आप या
ता यात ठे वलेला नाही.झुडपावरची काप याची खण ू उज या बाजक ू डून केली गेली आहे . ते
इथन ू च चालत गेलेले आहे त, असं आप याला भासावं, या साठी यांनी तसं केलं आहे . इथन ू सरळ
पुढे तो सापळा रचला गेलेला आहे .’’
‘‘तु हांला यािवषयी खा ी आहे , भ?ू ’’ पाकुने िवचारले. िशव आपले धनु य हळूहळू
हातात घेत अस याचे पाहन पाकुने िवचारले.
िशव अचानक गोल िफरला. आप या धनु याला यंचा चढवत आिण सटासट बाण
सोडत तो गोल िफरला. याने तातडीने या झाडांपक ै एका झाडा या वर या बाजवू र बाण
सोडला. याबरोबर जखमी होऊन खाली पडत असले या एका माणसाची जोरदार िकंकाळी
ितथ या वातावरणात घुमली.
‘‘या मागानं!’ िशव हणाला. तो झटकन पळत पळत उजवीकडे वळला.
सैिनक या या पाठोपाठ िनघाले. आप या आ मक भपू ासन ू थोडे अंतर राखनू ते
चालत होते. अशा कारे ते काही ण पळत गेले आिण िशव अचानक एका िकनारप ीवर
पोहोचला आिण ितथेच िथज यासारखा उभा रािहला.
 या या समोरच, सुमारे शंभर मीटर या अंतरावर परशुराम आप या टोळीसह उभा होता.
या याबरोबर सुमारे शंभर सैिनक होते. सय ू वंश एवढे च ते सैिनक होते. िशवाचे सैिनक
अर यातन ू पळत पळत एका ओळीत बाहे र पडले आिण ताबडतोब या िकनारप ीवर ते यु ाचा
पिव ा घे यासाठी रचना क लागले.
‘‘मी ती ा करे न,’’ परशुराम उपहासाने हणाला. याची नजर िशवावर पडली.
‘‘तु या लोकांना यांची जागा घेऊ देत.’’
िशवानेही या याकडे रोखन ू पािहले. परशुराम हा साम यशाली पु ष िदसत होता.
उं चीने तो िशवापे ा थोडासा कमी असला तरीही याचे शरीर कमालीचे पीळदार होते. याचे खांदे
ं द होते. याची छाती हळूहळू वर खाली होत होती. या या डा या हातात खपू च मोठे धनु य
होते. कोण याही माणसाला ते उचलणे केवळ अश य होते. परं तु या या साम यशाली हातांना ते
धनु य उचलणे सहजश य होते. या या पाठीवर भरपरू बाणांनी भरलेला भाता होता. मा
दुसरीकडे एक वेगळे च श लटकत होते. यामुळेच तो िस झाला होता. या या दुदवी बळ चे
मुंडके उडव यासाठी तो याचा वापर करत होता. तो याचा परशू होता. साधे केशरी रं गाचे धोतर
तो नेसला होता. पण याने िचलखत घातलेले न हते. तो ा ण अस याचे िस करणारे जानवे
या या उज या बाजक ू डून या या छातीवर ळत होते. याने आपले केस संपण ू कापनू
डो याचा तुळतुळीत गोटा केला होता. या या डो यावर फ एक शडी होती. याने लांब आिण
खपू च दाट केसांची दाढी राखली होती.
िशवाने आप या बाजल ू ा बिघतले. आप या सैिनकांनी एका रे षेत उभे राह याची ती ा
तो करत होता. िशवाने जोरदार ास घेतला.
‘हे काय होतं?’
आपले हरिदवे पेटव यासाठी मेलुहाचे लोक वापरत तसा तो रॉकेलसारखा पदाथ होता.
याने खाली बिघतले. वाळू तर व छ होती. याचे लोक सुरि त होते. िशवाने आपली तलवार
उपसली आिण याने जोराने आरोळी ठोकली. ‘‘आता शरण ये, परशुरामा. तुला याय िमळे ल.’’
परशुराम कुि सतपणे हसू लागला. ‘‘ याय? या द र ी भम ू ीत?’’
िशवाने आप या दो ही बाजंन ू ा नजर िफरवली. याचे सैिनक आता यु ा या पिव यात
होते. ते आ मणासाठी तयार होते. ‘‘एक तर तू आपलं म तक यायासमोर झुकव; नाही तर
याया या वाळा तु यावर बरसत अस यासारखं तुला वाटेल. तुला काय हवं आहे ?’’
परशुराम तु छतेने हसला आिण याने आप या एका माणसाकडे पाहन मान हलवली.
या माणसाने आपला बाण धनु यावर चढवला आिण याने हवेत उं च एक अि नबाण सोडला.
सय ू वंश या िकतीतरी पलीकडे तो बाण जाऊन पडला.
‘हे काय होतं?’
सय ू काशात िशवाला णभर तो बाण िदसलाच न हता. िशवा या माणसां या थोडे
अंतर पुढेच तो बाण जाऊन पडला होता आिण लगेचच ितथे इंधन पसर यास सु वात झाली होती.
वाळा झपाट्याने धडधडू लाग या. ितथन ू आत वेश करता येऊ नये, अशा कारची एक सीमा
ितथे तयार झाली होती. आता या िकना यावर सय ू वंशी साप यात अडकले होते. आता माघार
घेणेही श य न हते.
 ‘‘तु ही तुमचे बाण वाया घालवत आहात, मख ू ानो!’’ िशव ओरडला, ‘‘इथन
ू कोणीही
पळून जाणार नाही आिण माघार घेणार नाही.’’
परशुरामाने ि मत केले. ‘‘तु हांला ठार मार याचा आनंद मला यायचा आहे .’’
परशुरामाचा तो धनुधारी नंतर मागे वळला आिण याने दुसरा अि नबाण सोडला. तो
याने नदी या िदशेने सोडला होता. िशवाला आ य वाटले.
‘ ा! हे काय होतं!’
परशुरामा या लोकांनी पातळ पडाव बनवले होते आिण यांना एकमेकांना िचकटवन ू
जोडून नदी या संपण ू वळणभर िकना यावर यांनी ते उभे केले होते. यां याम ये भरपरू माणात
इंधन होते. या धनुधारीने सोडले या भयंकर अि नबाणाचा तडाखा यापैक एका पडावाला
बसला आिण यामुळे सग या पडावांचा बघता बघता फोट झाला. मोठ्या माणात झगझगीत
काश िनमाण झा यामुळे संपण ू नदीपा च पेट यासारखे िदसू लागले. या अ नी या वाळा
खपू च उं च भडक या. यामुळे पावते रा या छोट्या लढाऊ नौकांना यां यातन ू माग कापणे
जवळजवळ अश य झाले.
परशुरामाने िशवाकडे थंडगार नजरे ने तु छतेने बिघतले.
‘‘आमचा आनंद आ हांला आम यापुरता ठे वू दे. चालेल ना?’’
िशव वळला आिण याने पाकुकडे पाहन मान हलवली. पाकुने तातडीने सवापयत
आदेश पोहोचवला. एक बाण उं च आकाशा या िदशेने झेपावला आिण या यातन ू िन या वाळा
भडक या. पावते राला खण ू पटली. परं तु मधुमती या काठावरची ती अ नीची िभंत पार क न
मेलुहाचा सरल कर मुख आतपयत कसा काय पोहोचू शकेल, यािवषयी िशव साशंक बनला.
लहान यु नौका यातन ू येऊ शक या नस या. िशवाय मोठे जहाजही िकना यावर येऊ शकले
नसते, कारण ते िकना यापयत ये याआधीच ितथ या चंड गाळात तन ू बसले असते.
‘आता कोणीही येणार नाही. आप यालाच आता वबळावर या सा याची अखेर घडवन ू
आणावी लागणार आहे.’
‘‘हे असं कृत माणसा, ही तुला अखेरची संधी आहे ,’’ िशव ओरडला. याने आपली
तलवार उपसन ू ती समोर धरली.
परशुरामाने आपले धनु य टाकून िदले. याबरोबर या या धनुधार नीही आपापली
धनु ये खाली टाकली आिण आपली श े बाहे र काढली. परशुरामाने परशू बाहे र काढला. याला
आता िहं पणे लढले जाणारे तुंबळ यु च हवे होते.
‘‘नाही, ंगवािसयांनो, ही तु हांला िमळालेली अखेरची संधी होती. मी तु हांला मंद
गतीने येणारा यातनामय म ृ यू देणार आहे .’’
िशवाने आपले धनु य खाली टाकले आिण ढाल पुढे धरली. तो आप या सैिनकांना
हणाला, ‘‘सावधान! यां या तलवार या हातावर वार करा. यांना जखमी करा; परं तु ठार मा
नका. आप याला ते िजवंत हवे आहे त.’’
सयू वंश नी आप या ढाली समोर धर या आिण तलवारी उपस या आिण ते ती ा क
लागले.
परशुरामाने आ मण केले. या या दु टोळीनेही या याबरोबरच आ मणाला
सु वात केली. िव मयजनक वेगाने आिण चाप यपण ू हालचाल नी िशवा या सैिनकांवर
दरोडे खोरांची टोळी धावन ू गेली. यात परशुराम आघाडीवर होता. याने वसंर णासाठी ढाल
घेतली न हती. या या हातातील वजनदार परशू िफरव यासाठी याला दो ही हात वापरावे
लागत होते. तो थेट िशवावर चाल क न येत होता; परं तु उं च उडी मा न पाकु या या डा या
बाजल ू ा पोहोचला आिण या यावर याने ह ला चढवला. तलवारीचा वार चुकव यासाठी
परशुरामाने एकदम आपली िदशा बदलली आिण तो दूर गेला आिण तेवढ्याच सहज हालचालीने
याने आपला परशू वर उचलला आिण एका िहं उडीत याने परशच ू ा वार केला. आप या
जायबंदी झाले या डा या हाता या जागी बसवले या आकड्यात अडकवलेली ढाल पाकुने
झटकन समोर धरली. या का या या ढाली या एका बाजवू र या या परशुचा जोरदार हार
झाला. ि तिमत झाले या पाकुने आपली ढाल मागे घेतली आिण परशरू ामा या डा या खां ाची
िदशा एकदम बदलत अस याचे पाहन आपली तलवार खाली घेतली.
दर यान, िशवाने मोठ्या हशारीने आिण चपळाईने चवडयावर िगर या घेत एका
दरोडे खोरा या तलवारीचा वार चुकवला आिण या या हातातील ढाल आप या हातातील ढालीने
दूर सारली. या दरोडे खोराचा तोल ढळला. तो याला सांभाळता येईपयत िशवाने आपली तलवार
मोठ्या सफाईने श ू या तलवार असले या हातावर चालवली आिण याचा तो हात कोपरापासन ू
कापन ू काढला. तो ठग खाली पडला. आता तो जायबंदी झाला होता; परं तु िजवंत होता. िशव
झटकन वळला आिण दुस या दरोडे खोराचा वार चुकव यासाठी याने आपली तलवार वर केली.
श ू या उज या खां ातन ू आरपार घुसलेली आपली तलवार उपसन ू बाहे र काढत नंदीने
याला आप या ढालीने ढकलन ू िदले. आता तो दरोडे खोर खाली पडे ल आिण शरण येईल, अशी
याची अपे ा होती. परं तु नंदीला याचे आ य आिण कौतुकही वाटले. कारण या दरोडे खोराची
ढाल पडली. पण याने सहजग या आप या जखमी झाले या उज या हातातील तलवार आप या
जखम नसले या डा या हातात घेतली आिण पु हा एकदा याने यु ात उडी घेतली. याचा वार
चुकव यासाठी नंदीने आपली ढाल समोर धरली आिण पु हा एकदा या जखमी ठगा या उज या
खां ात याने आपली तलवार घुसवली. या यावर जोरात ओरडत तो हणाला, ‘‘मख ू ा, शरण
ये.’’
श ल ू ा िजवंत ठे व या या बाबतीत वीरभ ाचे नशीब मा जोरावर न हते. याने आधीच
दोघा जणांना मारले होते आिण अ यंत िन याने लढणा या ितस या दरोडे खोराला िजवंत
ठे व यासाठी तो शथ चे य न करत होता. तलवार धरले या आप या जखमी हाताकडे दुल
करत या दरोडे खोराने डा या हाताने आपली तलवार उचलली. संत झाले या वीरभ ाने उं च
उडी घेऊन या ठगा या म तकावर आप या ढालीचा जोरदार हार केला. आता या माणसाला
यु ातन ू बाहे र काढ याचा याचा इरादा होता. परं तु या ठगाने आपला खांदा वळवला आिण तो
िहंदकळवत याने उं च उडी मा न वीरभ ावर िहं पणे वार केला. वीरभ ाला जखम झाली.
यामुळे संत झाले या वीरभ ाने या दरोडे खोरा या पुढे आले या छातीत आपली तलवार जोरात
खुपसली. तलवारीचे पाते या या दयातन ू आरपार गेले.
‘‘छे , काहीतरीच!’’ िनराश झालेला वीरभ ओरडला, ‘‘तू फ शरण का आला
नाहीस?’’
 यु भम ू ी या दुस या कोप यात िशवाने आपली ढाल एका बाजल ू ा घेतली होती आिण या
दरोडे खोरावर जोरदार वार केला होता. या दरोडे खोराने आपले डोके मागे िहंदकळवले. या या
चेह यावर याचा वार झाला. परं तु जोराचा तडाखा चुकव यात तो यश वी झाला.
आता िशव िचंता त होऊ लागला होता. िक येक लोक मारले जात होते. परशुरामा या
बाजू याच बहतेक लोकांचा म ृ यू पावले या लोकांम ये समावेश होता. याला ते िजवंत हवे होते;
अ यथा नागां या औषधाचे रह य गु च रािहले असते. यानंतर याने मोठा वनी ऐकला. तो
पावते रा या शंखाचा वनी होता.
‘ते येत होते.’
आप या श ल ू ा िहं पणे भोसकून िशवाने आप या ढालीने या या म तकावर पु हा
एकदा तडाखेबंद वार केला. यावेळी मा या वाराचा उपयोग झाला. तो दरोडे खोर िनपिचत
पडला. यानंतर वर पाहन िशवाने ि मत केले.
या जळ या पडावांना पार क न चंड सय ू वंशी सै य पुढे येत होते. जहाज िकना यावर
नांग न ठे व यात आले होते. सय ू वंशीयांना आपले जहाज िकना यावर नांगरता येणार नाही,
यामुळे ंगाला परत याखेरीज यां याकडे काहीच पयाय उरलेला नाही, असा परशुरामाने
बांधलेला अंदाज साफ चुक चा ठरला होता. मधुमती या लाटा छोट्या यु नौकांसाठी खपू च
मोठ्या ठरत अस या, तरी मोठ्या जहाजासाठी या फारशा मोठ्या न ह या. परशुरामाने सय ू वंशी
सैिनकां या ढिन याला आिण सरल कर मुख पावते रा या शौयाला कमी लेख याची चक ू
केली होती.
जहाजावरील िचलखती टोकाखाली िचरडून परशुरामाचे िक येक लोक जाग या जागीच
मरण पावले. वालुकामय िकनारप ीला जहाज लागता णीच जहाजा या पुढ या भागात उ या
असले या पावते राने चटकन खाली उडी घेतली. या या कमरे ला बांधले या दोरखंडामुळे खपू
उं चाव न उडी मा नही याला काहीच इजा झाली न हती. याने या दोरखंडाला िहंदकळवन ू
झोका घेतला आिण तो जिमनीवर उतरला. ताबडतोब याने आप या कमरे ला बांधलेला दोरखंड
कापन ू टाकला आिण आपली तलवार उपसन ू तो धावतच यु भम ू ीकडे िनघाला. या या पाठोपाठ
याचे चारशे सय ू वंशी सैिनक धावत िनघाले.
जहाज आ याचे पािह यामुळे णभरासाठी पाकुचे ल दुसरीकडे वळले होते.
परशुरामा या परशवू र याने तलवारीचा तडाखा िदला, यावेळी परशुरामाने आप या पाठीवर
असलेला खंजीर काढ याचे या या यानात आले नाही. परशुरामाने आप या डा या हाताची
सहज हालचाल क न पाकु या ग यात खंजीर खुपसला. झटकन उसळले या वेदने या
ड बामुळे णभरासाठी तो सय ू वंशी िथज यासारखा झाला. परशुरामाने तो चाकू या या ग यात
िहं पणे खोलवर तवला. पाकु माग या बाजल ू ा धडपडत गेला. तलवारीवरची आपली पकड
मोठ्या शौयाने याने अजन ू ही िढली पडू िदली न हती.
दर यान, सय ू वंश या मोठ्या सं याबळापुढे परशुरामाचे सैिनक अगदीच तुटपुंजे िदसू
लागले. जवळजवळ पाच सय ू वंश मागे परशुरामाचा एक सैिनक असे सं याबळ होते. यामुळे
सय ू वंशीयांनी झपाट्याने प रि थतीवर िनयं ण िमळवले. आता यु कर यातील फोलपणा ल ात
आ यामुळे िक येक दरोडे खोर शरण आले.
 यु भम ू ी या म यभागी परशुरामाने कोसळ या या बेतात असले या पाकु या
ग यातन ू तलवार उपसन ू बाहे र काढली. याने आपला परशु दो ही हातात घ पकडला. तो मागे
गेला आिण याने पाकुवर भीषण वार केला. पाकु या देहावर या परशच ू ा भयंकर वार झाला.
का याचे िचलखत आिण चामडी पोशाख यां याम ये याचे शरीर िचरडले गेले. तो वार खोलवर
होता. याची वचा आिण मांस यां यामधन ू तो हाडापयत पोहोचला. तो साम यशाली सय ू वंशी
ल करी अिधकारी जिमनीवर कोसळला. परशुरामाने या या शरीरात तलेला परशू बाहे र ओढून
काढ याचा य न केला, अखेरीस पाकुची छाती फाडून तो परशू बाहे र पडला. परशुरामाला
तरीही या सय ू वंशीचे कौतुक वाटले, कारण अजन ू ही तो िजवंत होता. या अिधका याने अ यंत
ीण झाले या आप या हातात धरलेली तलवार तरीही उं चाव याचा य न केला. अ ापही तो
लढ याचा य न करत होता.
परशुराम पुढे झाला आिण याने पाकुचा हात जखडून टाकला. या ल करी
अिधका या या पायांची ीण हालचाल होत अस याचेही या या ल ात आले. म ृ युपंथाला
लागले या य ची लढाई सोडून न दे याची ती धडपड होती. अजन ू ही याची तलवारीवरची
पकड घ च होती. परशुराम चिकत झाला. सहसा आप या श ंन ू ा यमाघरी पाठव यासाठी याला
आप या परशू या एका तडा याखेरीज अ य कशाचीही गरज भासत नसे. याचे सैिनक
झपाट्याने हरत चालले होते; परं तु परशुरामा या अ ापही ते ल ात आले न हते. आप या
पायाखाली म ृ युपंथाला लागले या या साम यशाली माणसावर याची नजर िखळून रािहली
होती.
परशुरामाने आपली मान िकंिचत तुकवली आिण तो पुटपुटला, ‘‘तुझा वध करणं हा मी
माझा स मान समजतो.’’
या दरोडे खोराने आपला परशू वर उचलला आिण आता पाकुचे म तक धडावेगळे
कर यासाठी तो वार करणार होता; तोच आनंदमयीने दूरव न या याकडे खंजीर फेकला. तो
खंजीर सरळ परशुरामा या डा या हातात घुसला आिण यामुळे या या हातातील परशू
सुरि तपणे दूरवर जाऊन पडला. िदवोदास आिण इतर दोन सय ू वंशी सैिनकां या मदतीने
भगीरथाने परशुरामाला ठोसे मा न जिमनीवर पाडले. मा यांनी या दरोडे खोराला आणखी
जखम केली नाही.
िशव आिण पावते र यांनी पाकुकडे धाव घेतली. या या शरीरातन ू चंड र ाव
होत होता. परं तु तो अ ापही िजवंत होता. या या शरीरात धुगधुगी होती.
िशव मागे वळला आिण ओरडला, ‘‘आयुवतीला तातडीनं इकडे घेऊन या.’’

ू मावळायला आता केवळ काही तासांचाच अवधी उरला होता. सती शाळे या
सय
ग चीवर उभी होती. सुधा रत धनु ये आिण बाण तयार केले जात होते. यावर ती देखरे ख करत
होती. काशीचे सैिनक िसंहांवर जवळून ह ला कर यास पण
ू पणे िन पयोगी ठरणार होते. िशवाय
बाण चालव याचे कौश यही यां याकडे न हते. ते काही काळपयत बाणांचा नुसता िदशाहीन
मारा जरी करत रािहले, तरी कदािचत एखादा बाण तरी ल याला लागेल, अशी सतीला आशा
होती.
िज याजवळचा लाकडाचा ढीग सतीने पु हा एकदा तपासला. सैिनकांनी मोठ्या
माणात सरपणाचा साठा क न ठे वला होता आिण िनदान या रा ीपुरता तरी तो पुरेसा होता,
असे िदसत होते.
ग चीवर सुरि तपणे थांबन
ू कळपातील काही िसंहांचा तरी वेध घेता येईल असा अदमास
ितने बांधला होता. जर ितला िनयतीची साथ लाभली असती, तर या महाकाय ा यालाही आपण
ठार मा शकू, असे ितला वाटत होते. याला मार यामुळे नीचपणाचा मुख ोतच नाहीसा
झाला असता. यानंतर काही िदवस िनरी ण के यानंतर हा एकदाच आिण कायम व पी
सुटला असता. काहीही झाले तरी ते फ सातच ाणी होते. तो काही फार मोठा कळप न हता.
ितने आकाशाकडे पािहले आिण काहीही अिन घडू नये, यासाठी ाथना केली.
 करण १५
लोकनायक

सयू झपाट्याने ि ितजापलीकडे चालला होता. सं यासमयी या आकाशावर गे सारखा

िपवळसर चमकता काश पसरला होता. सय ू वंशीयां या िशिबरात ु ध, लगबगी या हालचाली
सु हो या.
कै ां या सुरि ततेवर देखरे ख कर याचे मुख काम भगीरथाकडे होते. जहाजावर या
का या या साख या वाप न परशुरामा या माणसांचे हात आिण पाय जखड यात आले होते.
वालुकामय िकना यावर यांना एका ओळीत उभे राह यास भाग पाड यात आले होते. वालुकामय
िकना यावर खोलवर ठोक यात आले या मोठमोठ्या खुंट्यांना या साख या घ बांध यात
आ या हो या. ते जणू काही पुरेसे न हते हणन ू यां या घोट्यांमधनू आणखी एक साखळी
ू यांचे पाय एकमेकांना घ बांधन
बांधन ू टाक यात आले होते. या कै ां या सभोवताली सयू वंशी
सैिनकांचा कडक बंदोब त ठे व यात आला होता. ते या सवावर सात याने नजर ठे वन ू होते.
परशुराम आिण या या माणसांची सुटका आता केवळ अश य होती.
िदवोदास भगीरथाकडे गेला. ‘‘राजकुमार, मी जहाजाची पाहणी केली.’’
‘‘आिण?’’
‘‘ याची दु ती हो यास िकमान सहा मिहने तरी लागतील.’’
भगीरथ त झाला. ‘‘आता आपण परत कसे जाणार?’’
िकना या या दुस या टोकावर आयुरालयाचा तंबू ठोक यात आला होता. आयुवती आिण
ितचे वै क य पथक ितथे लगबगीने काम करत होते. सय ू वंशी आिण परशुरामा या
सैिनकांपक ै ही जेवढ्या जा तीत जा त लोकांना वाचवता येईल, तेवढ्या लोकांचे ाण
वाचव यासाठी यांचे िनकराचे य न सु होते. यांना यात चांगलेच यश आले होते. परं तु िजथे
कोणतीच आशा न हती, अशा एका तंबत ू यावेळी आयुवती आली होती.
पाकुचा हात हातात घेऊन िशव ितथेच गुड यावर बसला होता. आता काहीही करणे
श य न हते, हे आयुवतीला मािहती होते. या या जखमा खपू च खोलवर हो या.ती माग या
बाजल ू ा उभी होती. ित यासमवेत नंदी आिण पावते र होते. पाकुचे िपताजी पवू ाक दुस या
बाजल ू ा गुडघे टेकून बसले होते. पु हा एकदा सव व गमाव याची भावना यां या चेह यावर
प िदसत होती.
पाकुने आपले त ड उघडले. तो काहीतरी बोलू पाहत होता.
 िशव पुढे झुकला. ‘‘बोल मा या िम ा! काय सांगायचं आहे !’’
पाकु या त डातन ू श द फुटत न हता. या या त डातन ू सात याने र ा या
िचळकांड्या बाहे र पडत हो या. तो आप या िप याकडे वळला आिण नंतर पु हा िशवाकडे वळला.
तेवढ्या हालचालीनेही या या दयावर ताण आला आिण यामुळे या या जखमी दयातन ू
यामुळे आणखी र बाहे र पडले. याला झोपव यात आलेली चादर यामुळे आणखी र ाने
माखली.
िशवा या डो यांत अ ू दाटून आले. ‘‘मी यांची काळजी घेईन, पाकु. मी यांना
सांभाळे न.’’
एक दीघ ास घेऊन पाकुचा आ मा अनंतात िवलीन झाला. याला या श दांची
गरज होती, ते या या कानांवर पडले होते. यानंतर याने वतःला म ृ यू या वाधीन केले.
अखेरीस याला शांतता लाभली होती.
पवू ाका या ओठांतन ू एक हंदका बाहे र पडला. याचे म तक आप या मुला या खां ावर
कोसळले. याचे शरीर थरथरत होते. िशवाने पवू ाका या खां ावर हळुवारपणे थोपटले. पवू ाकाने
वर पािहले. या या कपाळाला या या शरू पु ाचे र लागले होते. या या डो यांतन ू अ ंच ू ा
महापरू सु होता. याने िशवाकडे आपली अंध नजर वळवली. याची ती नजर िवदीण आिण
भकास होती. अिभमानी, आ मिव ासू पवू ाक कुठे तरी हरवला होता. मेलुहाम ये कोटडवारम ये
िशव या मोडून पडले या माणसाला भेटला होता, तोच हा माणस ू होता. िजवंत राह यासाठी
या याकडे असलेले याचे एकमेव कारणही या यापासन ू ू रपणे िहरावन ू घे यात आले होते.
िशवा या दयात कालवाकालव झाली. पवू ाकाकडे पाहणेही याला सहन होत न हते
आिण यानंतर या या मनात ोधाचा संचार झाला. शु , भयंकर ोध!
िशव उठला.
पावते र आ याने पाहातच रािहला. नंदी झेपावत पुढे आला आिण याने िशवाला
अडव याचा य न केला. ‘‘नाही, भ!ू हे अयो य आहे .’’
िशवाने संत पणे नंदीला बाजल ू ा ढकलले आिण तो तसाच संत झंझावातासारखा पुढे
गेला. परशुरामाला बांधन ू ठे वले या थानाकडे तो धावत सुटला.
नंदी या यामागे धावत होता. अ ापही तो िकंचाळत होता, ‘‘नाही, भ.ू नको. तो कैदी
आहे . हे अयो य, चक ू आहे .’’
िशव आणखीच जोरात धावत सुटला. परशुरामाला बांधन ू ठे वले या थानाजवळ
आ यावर याने आपली तलवार उपसली.
दुस या बाजल ू ा उभा असलेला भगीरथ मोठ्याने ओरडला, ‘‘नाही. भ!ू आप याला तो
िजवंत हवाय.’’
परं तु वेडािपसा झा यासारखा िशव अिनबधपणे आरो या ठोकत परशुरामाजवळ
पोहोचला. याने आपली तलवार हातात उं च धरली होती. कोण याही णी या दरोडे खोराचे शीर
या या धडावेगळे कर यासाठी ती आता स ज होती.
परशुराम िनिवकारपणे या याकडे पाहत रािहला. या या चेह यावर भीतीचा लवलेशही
न हता. यानंतर याने डोळे िमटले आिण या श दांसोबत याला म ृ यल ू ा कवटाळायचे होते, ते
श द याने मोठ्याने उ चारले,
‘‘जय गु िव ािम ! जय गु विस !’’
सु न झालेला िशव मागावरच थबकला. या या हाता–पायांतील ाणच गेले.
आप या मानेवर तलवारीचा घाव बस याची जाणीव न झा यामुळे परशुरामाने डोळे
उघडले आिण याने िशवाकडे पािहले. तो ग धळून गेला होता.
िशवा या हातातन ू तलवार गळून पडली. ‘‘वासुदेव?’’
ध का बसले या िशवाकडे वासुदेवाने पािहले. िशवा या ग याकडे याची नजर वळली.
तोपयत िशवाचा गळा शे याने झाकला गेला होता. परं तु आता तो शेला पडला होता. या या
म तकात एकदम ओळखीची खण ू पटली.
‘‘अरे देवा! मी हे काय क न बसलो? नीलकंठ! भू नीलकंठ!’’
परशुरामाने िशवा या पाया या िदशेने आपले डोके झुकवले. या या डो यांत अ ंच
ू ा
महापरू लोटला होता. ‘‘मला मा करा, भ!ू मला मा करा. ते तु हीच आहात, हे मला मािहती
न हतं.’’
िशव फ ितथे सु न होऊन उभा होता. या या हातापायांतील ाण के हाच िनघन ू गेले
होते.

अधवट झोपेत असले या सतीला घशातन ू काढलेला गुरगुर याचा आवाज ऐकू आला. ती
तातडीने सावध झाली.
‘ते इथे आले आहेत.’
ती दाराकडे वळली. अ नी या वाळा जोरात धडधडत हो या. दोन सैिनक ितथे पहारा
देत होते.
‘‘कावास, ते इकडे आले आहे त. येकाला जागं करा.’’
सती रांगत रांगत ग ची या कठड्याकडे गेली. तोपयत तरी ितला एकही िसंह िदसला
न हता. या रा ी चं ाला थोडे से तरी बळ लाभले होते. यामुळे ती फ अ नीवर अवलंबन ू
न हती.
यानंतर ितला झाडां या ओळ मधन ू तो महाकाय ाणी उडी मा न बाहे र आलेला
िदसला. सतीने सोडलेला बाण अ ापही या या खां ात तन ू बसलेला होता. याचा मागचा
भाग फ तुटला होता. यामुळे याचा पुढचा पाय याला िकंिचत फरफटत पुढे यावा लागत
होता.
‘‘आणखी एक नर िसंह आहे ,’’ कावास ितकडे बोट दाखवत हणाला.
सतीने मान डोलावली. ितने आपले धनु य हातात घेतले. याला यंचा चढवनू ती बाण
सोडणारच होती; पण तेवढ्यात ित या समोरचे य ितला िवष ण क न गेले.
या महाकाय ा या या पाठोपाठ िक येक िसंिहणी उड्या मा न येत हो या. या
कळपात फ सातच िसंह असतील, असा ितचा कयास होता; परं तु तो कळप तर खपू च मोठा
अस याचे िदसत होते. जसजसे अिधकािधक ाणी ितकडे येऊ लागले, तसतशी सती यां याकडे
भय त नजरे ने पाहतच रािहली. एका िसंिहणीपाठोपाठ दुसरी उडी मा न येत रािहली. आता
ितथे जवळजवळ तीस िसंिहणी िदसत हो या.
‘ भ ू रामानं कृपा करावी!’
आद या िदवशी झाले या ह यानंतर या महाकाय ा याने आप या श स ू ोबत
लढ यासाठी आप यासोबत आपले सगळे सै यच आणले होते. तो कळप भलताच मोठा होता.
‘आता तीन नर िसंह का आहेत, याचा उलगडा होतो. या महाकाय ा याने य ात
तीन कळपांतील िसंहांवर वच व िमळवलं असन ू एकूण तीन कळप एक केले आहेत.’
सती मागे सरकली आिण ती ितथ या ितथे वळली. एवढ्या चंड सं येने असले या
िसंिहण ना ती बाण मा शकत न हती. काशी या सैिनकां या डो यांत फ भीती आिण भीतीच
िदसत होती.
ितने वेश ाराकडे बोट दाखवले. ‘‘आणखी दोघांनी ितकडे जा आिण अ नीत आणखी
जा त लाकडं टाका.’’
काशीचे सैिनक आ ापालनासाठी ितकडे धावले. सती या मदूला िझणिझ या
आ यासारखे ितला वाटत होते. या णी ितला कोणतीच क पना सुचत न हती. तेवढ्यात ितला
तो आवाज ऐकू आला.
ती चटकन मागे वळली आिण रांगत रांगतच कठडयाजवळ गेली. ितला अिधक प
आवाज ऐकू आला. दोन मुले रडत होती. आपले आयु य वाचावे हणन ू याकूळ होऊन ती रडत
होती.
सतीने अतीव दुःखाने आिण भीतीने आपले डोळे िमटले आिण णाधात पु हा उघडले.
‘‘कृपा करा...नको..’’
खेड्यातील तो सफाई कामगार आिण याची प नी िन यपवू क या िसंहांसमोर जात
होते. यांनी भग या रं गाचे कपडे प रधान केले होते. यांचा अंितम वास सु झाला होता.
आप या यागाचे तीक हणन ू च यांनी भगवे कपडे घातले होते. यांची मुले न नच होती. या
दोघांनी एकेका मुलाला कडे वर घेतले होते. ती भीतीने जोरजोरात िकंचाळत होती.
तो महाकाय ाणी यां याकडे वळला आिण गुरकावला.
सतीने आपली तलवार उपसली. ‘‘नाहीऽऽऽ’’ ती ओरडली.
‘‘नाही, देवी!’’ कावास ओरडला.
परं तु सती आधीच उडी मा न जिमनीवर उतरली होती. ती या िसंहांवर चालन ू गेली.
ितने आपली तलवार हातात उं च धरली होती.
िसंह ित याकडे वळले. यां या डो यांत आ य िदसत होते. तो सफाई कामगार आिण
या या कुटुंबीयांना ते िवस न गेले होते...आिण या या कळपाने ित यावर ह ला केला.
काशी या सैिनकांनी सती या पाठोपाठ पटापट जिमनीवर उडया मार या. आप या
ने याने दाखवले या शौयामुळे यांनाही ेरणा िमळाली होती. परं तु ेरणा ही कौश याला पयाय
ठ शकत न हती.
 एक भलीमोठी िसंहीण समोर आ यावर सतीने िगरक घेतली आिण अ यंत सफाईदार
हालचाली करत ितने या िसंिहणी या नाक आिण डो यां या मध या भागातन ू तलवार जोरात
आत खुपसली. या िसंिहणीने िव हळ यासार या डरका या फोडत माघार घेतली. ित या
उज या बाजक ू डून दुस या एका िसंिहणीने सतीवर ह ला केला. काशीचा शरू िशपाई ित यासमोर
उडी मा न आला. या दुदवी सैिनकाचा गळा या िसंिहणीने पकडला. एखा ा कचकडया या
बाहली माणे ती याला हलवत रािहली. या सैिनकाने तरीही आपली तलवार या िसंिहणी या
छातीतन ू आरपार खुपसली. तो मरण पावला, पण याबरोबरच ती िसंहीणही मरण पावली. कावास
मोठ्या शौयाने एका िसंिहणीबरोबर लढत होता. या या पायाचा लचका ितने तोडला होता. तो
आप या तलवारीबरोबर हात आिण पाय जोरजोरात हलवत उडया मारत होता. शरीराला झोके देत
होता आिण िसंिहणीवर वार कर याचा य न करत होता. ित या खां ांवर तो पुनःपु हा तडाखे
मारत रािहला. परं तु ते वार पुरेशा ताकदीिनशी केलेले न हते.
काशीचे सैिनक पण ू ताकदीिनशी लढा देत होते. शौयाने लढत होते, परं तु आपला जीव
यांना कधी गमवावा लागेल, याचा काहीच नेम न हता. आता यासाठी केवळ काही णांचाच
अवधी उरला होता. एका सुसंघिटत कळपाबरोबर लढ यासाठी यांना कोण याही कारचे
िश ण िमळालेले न हते िकंवा यां याकडे कौश यही न हते. आता काही णांतच ते सव जण
ठार होतील, याची सतीला क पना आली होती.
‘ भ ू रामा, मला स मानपवू क म ृ य ू येऊ दे.’
एवढ्यात एक जोरदार शंख वनी या भय त शांततेत घुमला. झाडांआडून सुमारे
शंभर सैिनक बाहे र पडले आिण यांनी या धुमः त उडी घेतली. यां यापैक एक जण शंख
वाजवत होता. नागां या ह याचा भयावह आवाज!
ि तिमत झाले या सतीने आप या समोर या िसंिहणीशी लढा देणे सु च ठे वले होते.
मा ितेचे िवचार भरकटले होते. या खेड्यात हे सैिनक ित या मदतीला का धावन ू आले असावेत,
यािवषयी ित या मनात तक िनमाण होत होते. लवकरच यु ाचा रोख बदलला. या नवीन
सैिनकांकडे काशी या सैिनकां या तुलनेत अथातच अिधक कौश य होते. या िसंहांवर ते
िहं पणे तुटून पडले.
आप या समोर या िसंिहणीला सतीने ठार मारले आिण ितने बाजल ू ा पािहले. ितला
आप या सभोवती मत ृ जनावरांचा खच पड याचे िदसले. ित या डावीकडे ितला काहीतरी
हालचाल होत अस याचे जाणवले. तो महाकाय ाणी उं च उडी मा न ित यावर झेपावत होता.
तेवढ्यात अचानकच कुठून तरी एक महाकाय मुखवटाधारी आकृती ितथे अवतरली. याने या
महाकाय ा याला पकडले आिण वेगाने दूर फेकून िदले. या ा याचे पंजे या मुखवटाधारी
य या खां ात घुसले. या महाकाय ा याने तोल सावरला आिण तो आप या नवीन
संकटाकडे झेपावला. ती मुखवटाधारी य सतीसमोर संर णा मक पिव यात उभी रािहली.
याने आपली तलवार उपसली होती.
सतीने आपले संर ण करणा या या य या पाठमो या आकृतीकडे पािहले.
‘‘कोण आहे हा पु ष?’’
या मुखवटाधारी य ने या महाकाय ा यावर ह ला चढवला. तेवढ्यात दुस या
एका िसंिहणीने सतीवर ह ला केला. सती खाली वाकली आिण ितने ितची तलवार िहं पणे या
िसंिहणी या छातीत खुपसली. या जनावरा या दयातन ू तलवार आरपार खुपसली. या
िसंिहणीचे मतृ शरीर सती या अंगावर कोसळले. ितने या िसंिहणीला ढकलन ू दे याचा य न
केला. ितचे म तक उजवीकडे झुकले. या भयावह महाकाय ा याशी लढणा या या
मुखवटाधारी य ला लढा देताना ती पाहत होती. यानंतर ती िकंचाळली, ‘‘ितकडे बघ!’’
दुस या एका िसंिहणीने या मुखवटाधारी आकृतीवर उज या बाजन ू े ह ला केला. ितने
ू रपणे याचा पाय पकडला. ती मुखवटाधारी य खाली कोसळली; पण याने तोपयत या
ह ला करणा या िसंिहणी या डो यात खोलवर आपली तलवार खुपसली होती. या मुखवटाधारी
य वर पु हा एकदा तो महाकाय ाणी तुटून पडला.
‘‘नाही!’’ सती िकंचाळली. आप या अंगाव न या िसंिहणीला दूर कर याचा जोरदार
य न ती करत होती. यानंतर िक येक सैिनक या महाकाय ा या या िदशेने धावताना ितने
पािहले. तो महाकाय ाणी सव बाजंन ू ी घेरला गेला होता. तो वळला आिण पळून गेला. बाक चे
िसंह या खेड्या या भम ू ीवर पडले होते. ते मरण पावले होते. यां या मत ृ देहांम येच काशी या
दहा शरू सैिनकांचे मत ृ देहही पडले होते. एकूण तीस ा यां या या कळपातील फ तीन ाणीच
िनसटून जाऊ शकले. एक सैिनक सती या मदतीला धावन ू आला. याने सती या अंगाव न
िसंिहणीचा मत ृ देह दूर केला. ती तातडीने उठली आिण या मुखवटाधारी आकृती या मागे धावली.
तो आप या जखमी पायावर मलमप ी करत होता.
यानंतर ती ितथेच थांबली. ती सु न झाली होती. या मुखवटाधारी आकृतीचा मुखवटा
गळून पडला होता.
नाग!
या नागाचे कपाळ भलतेच ं द होते. याचे डोळे दोन बाजल ू ा होते. जवळजवळ ते दोन
वेगवेग या िदशांनाच होते. याचे नाक नको इतके लांब होते. जणू काही ह ीची स डच ितथे
होती. या या त डातन ू दोन मोठे सुळे बाहे र पडले होते. यापैक एक मोडलेला होता. कदािचत
याला झाले या एखा ा जु या जखमेमुळे तो सुळा मोडला असावा. याचे कान सुपासारखे
पसरट आिण मोठे होते. ते आप याला हवे तसे तो हलवत होता. या दुदवी आ या या शरीरावर
जणू काही ह ीचे मुंडके बसवले अस यासारखे वाटत होते.
आप या मुठी घ आवळून तो नाग य उभा रािहला. याने आपली बोटे आप या
पंजात घ पकडली होती. या णाची याने वषानुवष ती ा केली होती. या या आ यातन ू
भावना बाहे र पडत हो या. राग, पराभत ू पणा, भीती, ेम.
‘‘मी कु प आहे ना?’’ या नागाने कुजबुज या आवाजात िवचारले. याचे डोळे ओले
झाले होते. याने आपले दात घ आवळून धरले होते.
‘‘काय? नाही!’’ सती ओरडली. या नागाला पािह या या ध यातन ू वतःला सावरत
ती हणाली. ितचे आयु य वाचवणा या य चा अवमान ती कशी काय क शकणार होती?
‘‘मला माफ करा. मला फ ....’’
‘‘ हणन ू च तू माझा याग केलास ना?’’ सती या बोल याकडे दुल करत तो नाग
पुटपुटला. याचे शरीर थरथरत होते. या या मुठी घ आवळ या गे या हो या.
 ‘‘काय?’’
‘‘ हणनू च तू माझा याग केला होतास ना?’’ या नागा या गालांव न हळुवारपणे अ ू
ओघळले. ‘‘कारण मा याकडे फ बघणंही तुला सहन हो याजोगं न हतं.’’
ग धळून जाऊन सती या नागाकडे एकटक बघत रािहली. ‘‘तु ही कोण आहात?’’
‘‘आप या िप या या िबघडले या मुली, िन पाप अस याचं नाटक क नकोस!’’
पाठीमागनू एक खंबीर ण ै आवाज आला.
सती मागे वळली आिण ितचा ास रोधला गेला.
ित या डावीकडे थोड्याच अंतरावर नागांची राणी उभी होती. ित या संपण ू शरीरावर
हाडांसार या कठीण कारचे कवच होते. ित या खां ांपासन ू ित या पोटापयत हाडांचे छोटेसे
गोल ळत होते. जणू काही ितने कवट्यांची माळच घातली आहे , असे वाटत होते. ित या
खां ा या मागन ू ितचे आणखी दोन छोटे हात बाहे र आले होते. यांपक ै एका हातात खंजीर
होता. ितला तो सतीकडे फेकायचा होता, हे प च होते. पण ित या चेह यामुळे सती अिधक
अ व थ झाली. ितचा वण अगदी कोळशासारखा काळाकु होता. परं तु या नागां या राणीचा
चेहरा हबेहब सतीसारखा होता. जणू काही सती आपली ितमाच पाहत होती.
‘‘कोण आहात तु ही लोक?’’ तंिभत झाले या सतीने िवचारले.
‘‘ितची बनवाबनवी न ऐकता मला ित याकडूनच स य वदवन ू घेऊ देत, बाळा,’’ या
नागां या राणीचा खंजीर धरलेला हात थरथरत होता. ‘‘सरळपणानं ती कधीच स य कबल ू
करणार नाही. तीही आप या िव ासघातक , धोकेबाज िप यासारखीच आहे .’’
‘‘नाही मावशी!’’
सती पु हा या नागाकडे वळली. यानंतर या नागां या राणीकडे कटा टाकत ितने
िवचारले, ‘‘कोण आहात तु ही?’’
‘‘खोटारडे ! तुला हे मािहती नाही, यावर मी िव ास ठे वावा अशी तुझी इ छा आहे का?’’
ग धळून जाऊन सती या नागां या राणीकडे एकटक पाहत रािहली.
‘‘मावशी....,’’ तो नाग पुटपुटला. तो गुड यावर बसला होता आिण याकूळ होऊन
आततेने रडत होता.
‘‘मा या बाळा!’’ नागांची राणी या याकडे झेपावत ओरडली. आप या हातातील खंजीर
या या हातात दे याचा य न ती करत होती. ‘‘ठार कर ितला! ठार मार! शांतता ा
कर याचा तेवढा एकमेव माग आप याकडे आहे .’’
तो नाग थरथरत होता. आपले म तक हलवत होता. या या चेह याव न अ ू खाली
ओघळत होते. िव ु न आिण ंग देशातील सैिनकांनी काशी या सैिनकांना काही अंतरावर
पकडून ठे वले होते.
सतीने पु हा एकदा िवचारले, ‘‘कोण आहात तु ही लोक?’’
‘‘आता मा या डो याव न पाणी जाऊ लागलंय. ब स! खपू झालं!’’ नागांची राणी
खंजीर उगारत िकंचाळली.
‘‘नाही मावशी,’’ढसाढसा रडणारा तो नाग कुजबुज या आवाजात हणाला, ‘‘ितला
मािहती नाही. ितला मािहती नाही.’’
 नागां या राणीकडे सतीने रोखन ू पािहले. ‘‘मी शपथपवू क सांगते, क मला खरं च
मािहती नाही. तु ही कोण आहात?’’
या नागां या राणीने डोळे िमटले. एक खोल ास घेतला आिण आप या आवाजातील
हकमत तशीच ठे वन ू उपहासगभतेने ती हणाली, ‘‘हे उदा , स माननीय राजकुमारी, मग ऐक
तर. मी तुझी जुळी बहीण काली आहे . तु या दुत ड्या िप याने माझा याग केला होता.’’
सती कालीकडे रोखन ू पाहत रािहली. ितचे त ड अधवट उघडे होते. कोणतीही िति या
य करणे ितला श य न हते, एवढा मोठा ध का ितला बसला होता.
मला बहीण आहे?
‘‘आिण हा दुःखी आ मा,’’ या लोकनायकाकडे बोट दाखवत काली हणाली, ‘‘हा तू
यागलेला तुझा पु आहे . याचं नाव गणेश आहे .’’
सतीला जोरदार ध का बसला.
माझा प ु िजवंत आहे?
सती गणेशाकडे पाहत रािहली.
माझा प ु !
गणेशा या चेह याव न संत अ ू ओघळत होते. दुःखाितशयाने याचे शरीर गदगदत
होते.
माझा प ु ...
सतीचे दय वेदनेने िपळवटून िनघाले.
‘परं त.ु ..परं त ु िपताज नी तर मला मतृ अभक ज म याचं सांिगतलं होतं.’
ती तशीच या याकडे एकटक बघत रािहली.
‘मला अस य सांिगतलं गेल.ं ’
सतीने आपला ास रोखन ू धरला. ती आप या जु या बिहणीकडे ही बघत रािहली.
बरोबर ितचीच ितमा. ना याचा िजवंत पुरावा. ती गणेशाकडे वळली.
‘‘माझा पु िजवंत आहे ?’’
गणेशाने वर बिघतले. अजन ू ही या या डो यांतन ू अ ुधारा वाहत हो या.
‘‘माझा पु िजवंत आहे ,’’ सती पुटपुटली. ित या डो यांतन ू ही अ ुधारा ओघळत हो या.
गुडघे टेकून बसले या गणेशाकडे सती अडखळत, धडपडत गेली. तीही आपले गुडघे
टेकून बसली. ितने याचा चेहरा आप या ओंजळीत धरला. ‘‘माझा पु िजवंत.....’’
ितने याचे म तक कुरवाळले. ‘‘मला मािहती न हतं, मा या बाळा. मी शपथ घेऊन
सांगते, मला खरं च मािहती न हतं.’’
गणेशाने आपले हात पुढे केले नाहीत.
‘‘माझं बाळ,’’ सती पुटपुटली. ितने गणेशाचे म तक खाली केले आिण या या
कपाळाचे चुंबन घेतले. याला घ िमठीत घेतले. ‘‘आता मी तुला कुठे ही जाऊ देणार नाही.
कधीही नाही.’’
गणेशा या डो यांतन ू आता अ ंचू ा अिधकच महापरू सु झाला. याने आप या माते या
अंगाभोवती आपले हात टाकले आिण ते सवािधक जादुई श द उ चारले, ‘‘माते...’’
 सतीही पु हा रडू लागली, ‘‘माझं बाळ. माझा पु .’’
आई या मायेची ऊब हवी असणारे एखादे छोटे बाळ या माणे रडते, या माणे गणेश
हमसन
ू हमसनू रडू लागला. आता तो सुरि त होता. अखेरीस याला सुरि तता लाभली होती.
आप या लाड या माते या िमठीत आता तो सुरि त होता.

परशुराम वेळेची िकंमत जाणत होता.

यावेळी जहाज िकना याला लागले होते, यावेळी याची मोडतोड झाली होती. यामुळे
मधुमतीचे पाणी िप याखेरीज सय ू वंशीयांकडे दुसरा पयायच न हता. िदवोदासाने थम पाणी
उकळ याचा आ ह धरला. परं तु मधुमतीचे पाणी थमच िपणा यांना आधीच उतारा हणन ू औषध
िदले नाही, तर ते िनदान काही तास तरी गुंगीत पडून राहतात, हे परशुरामाला मािहती होते.
या पा याचा प रणाम होईपयत याने काही काळ ती ा केली. याला आता आणखी
एक काम उरकायचे होते.
िशिबर गुंगीत झोपी गे यावर परशुराम कामासाठी तयार झाला. याने आप या
साखळीतील क चा दुवा शोधला आिण ती तुटेपयत दगडाने यावर हार केले. या या शेजारचा
याचा अिधकारीही मु होणे अपेि त होते. परं तु परशुरामाने आपली साखळी पु हा एकदा या
दगडाला घ बांधन ू टाकली.
‘‘कोणीही पळून जाणार नाही. समजलं ना? जो कोणी पळून जा याचं धाडस करे ल,
याला मा या परशच ू ी िशकार हावं लागेल.’’
तो अिधकारी िवचारम न झाला. तो चांगलाच ग धळला होता. परं तु आप या मु य
अिधका याला कोणताही िवचार याचे धाडस याला झाले नाही. िकना यावरील वयंपाक
े ाकडे परशुराम वळला. चं काशात याचा परशू चमकला. आपण काय करायला हवे, ते
याला चांगलेच ठाऊक होते.
ते करायलाच हवे होते. या याकडे अ य पयायच न हता.
 करण १६
िभ न वाचे आकषण

अ नी या वाळा भडकत हो या.

मानसरोवर तलावा या जवळ अ नी या एवढ्या मोठ्या वाळा िशवाने याआधी कधीच
पािह या न ह या. वा यांचा भेसरू आवाज, संपण ू खलु ा प रसर..अशा वेळी साम यशाली गणाचे,
या या जमातीचे लोक कधीच अ नी या वाळा एवढ्या दीघ काळ भडकू देत न हते.
याने सभोवताली पािहले. याचे खेडे उद् व त झाले होते. ितथे कोणीही िदसत न हते.
या वाळा या या गावा या िभंत ना चाटून जात हो या.
तो त याकडे वळला. ‘‘हे पिव त या, माझे लोक कुठे आहेत? पा त नी आपला सडू
उगवला का?
‘‘िशऽऽवाऽऽ! मला साहा य कर!’’
िशवाने वळून पािहले. या खेड्या या वेश ारातन ू या य कुंडातन ू बाहेर पडून
र ाने माखलेल े बहृ पती जोरात धावत बाहेर येत होते. एक अित चंड आकाराची मख ु वटाधारी
य ितचा पाठलाग करत होती. ित या हातात उपसलेली तलवार होती. या या चाल या या
ढबीमधन ू याचा कपटीपणा, धोकादायकपणा प होत होता.
िशवाने बहृ पत ना आप या पाठीमागे घातले. याने आपली तलवार उपसली आिण तो
र ाळलेला नाग जवळ ये याची तो ती ा क लागला. हाके या अंतरावर आ यावर िशव
िकंचाळला, ‘‘तो त ु या ता यात िमळणार नाही. िनदान जोपयत मी िजवंत आहे, तोपयत तरी
नाहीच’’
नागाचा मख ु वटा िजवंत झा यासारखा वाटत होता. याने कुि सतपणे मंद ि मत केले.
‘‘तो आधीच मा या ता यात आहे.’’
िशव आप याभोवती गरागरा िफरला. या या मागे तीन भलेमोठे नाग होते. याप ैक
एक नाग बहृ पतीचे मरगळलेल े शरीर फरफटत ओढत नेत होता. बहृ पती या शरीरावर
िक येक िठकाणी दंश के या या मोठमोठ्या जखमा हो या. इतर दोन नाग पहारा दे यासाठी
ितथे उभे होते. यां या त डातनू सार या वाळा बाहेर पडत हो या. िशवाला जवळ ये यापासन ू
या वाळांमळ ु े ितबंध होत होता. यांनी बहृ पतीला िवळखा घातले या अव थेत फरफटत या
नागाकडे नेल,े यावेळी असाहा यपणे फ पाह याखेरीज िशव काहीही क शकत न हता.
संत िशवाने नागाकडे वळून पािहले.
 ‘‘ भ ू ाने कृपा करावी,’’ िशव पटु पटु ला.
या नागा या बाजल ू ाच भरपरू र ाव होत असलेला पाकु पराभत ू ,उप ेि त, िनराधार
अस यासारखा गडु घे टेकून बसला होता. आप याला ठार मारले जा याची तो ती ा करत होता.
े एक ी आपले गडु घे टेकून बसली होती. ित या हाताव न र ाचे
पाकु या पढु च
ओघळ वाहत होते. ित या सैरभैर उडणा या केसांमळ ु े ित या चेह याचा खालचा अधा भाग झाकला
गेला होता आिण नंतर वारा बंद झाला. ितने वर पािहले.
ती ‘तीच’ होती. या ीला तो वाचव ू शकला न हता, तीच ती ी होती. या ीला
याने वाचवले न हते, तीच ती ी होती. या ीला वाचव याचा साधा य नही याने केला
न हता, ती तीच ी होती.
‘‘साहा य कर! कृपा क न मला साहा य कर!’’
‘‘त ू िहंमत क नकोस!’’ िशव या नागाकडे बोट दाखवत रागाने िकंचाळला.
या नागाने शांतपणे आपली तलवार वर उचलली आिण या ीचे मड ुं के धडावेगळे
केले. या या मनात यािवषयी यि कंिचतही उलघाल झाली नाही.
िशव जागा झाला, ते हा याचे शरीर थंडगार घामाने िभजले होते. पु हा एकदा या या
भुवई या म यभागी आग होत होती. या छोट्याशा तंबत ू ील अंधा या जागेवर याने आपली नजर
िफरवली. मधुमती या लाटा िकना यावर आदळत अस याचा आवाज या या कानांवर पडला.
याने आप या हाताकडे बिघतले. या या हातात ते सापाचे वेटोळे असलेले कडे होते. याने
मोठ्याने ओरडून िश याशाप िदले. ते कडे याने जिमनीवर जोरात आपटले आिण तो पु हा
आप या अंथ णावर झोपला. याचे डोके जड झा यासारखे याला वाटत होते. खपू च जड!

या रा ी मधुमती शांतपणे वाहत होती. परशुरामाने वर बिघतले. आपले काय पण ू

कर यासाठी आव यक तेवढा चं काश ितथे अस याचे या या ल ात आले.
छोट्याशा अ नीवर तापत असले या त याचे तापमान याने तपासले. तो कढत होता.
ू वाफायेत हो या. या तशाच यायला ह या हो या. जखम तातडीने भ न येणे
या यातन
आव यक होते. अ यथा र ाव थांबला नसता. आप या परशल ू ा धार लाव यासाठी तो पु हा
परतला.
याने पु हा एकदा पा याची धार तपासली. पाते धारदार होते. यामुळे याने घातलेला
घाव अगदी यवि थत बसला असता. याने मागे वळून पािहले. ितथे कोणीही न हते.
याने आप या अंगावर पांघरलेला कपडा फेकून िदला आिण एक दीघ ास घेतला.
‘‘भगवान ा, मला ताकद दे.’’
याने आपला डावा हात िपरगळला. याच हाताने नीलकंठा या ि य य चा खन ू
कर याचे धाडस केले होते. ते पाप या हाताने केले होते. याने झाडा या बुं याजवळ या
खडकाला पकडले. याने याला घ पकडले. आपला खांदा मागे घेता यावा, एवढे घ याने या
खडकाला धरले होते.
याच बुं यावर आप या िक येक श ंच ू ी िशरे याने कापनू टाकली होती. या दुदवी
बळ या र ाने तो बुंधा माखला होता. आता याचे र या र ात िमसळून जाणार होते.
आप या उज या हाताने याने आपला परशू उं च उचलला.
परशुरामाने एकदा अखेरचेच वर बिघतले आिण याने एक दीघ ास घेतला.
‘‘ भ,ू मला मा करा.’’
तो परशू हवेत उं च उसळला आिण याने अगदी अचक ू पणे वेध घेतला. याचा हात
झपकन कापनू िनघाला.

‘‘पिव त याश पथ, तो कसा काय िनसटून जाऊ शकला? तु ही काय करत
होतात?’’ िशव ओरडला.
पावते र आिण भगीरथ खाली पाहत होते. एवढे संत हो यासाठी भक ू डे यो य कारण
होते. ते भू या तंबत ू होते. पिह या हराचा तो अखेरचा तास होता. सयू नुकताच उगवला होता
आिण याबरोबरच परशुरामा या नाहीशा हो यावरही काश पडला होता.
अंतःकरणातील ोभामुळे िशवाचे िच िवचिलत झाले होते. तो गडबडीने बाहे र पडला,
ते हा परशुरामावर तलवारी रोखन ू उभे असलेले िदवोदास आिण इतर काही सैिनक याला िदसले.
परशुराम झोकांड्या खात, लटपटत िशवाकडे येत होता. याची नजर िशवावर होती. इतर
कोणाकडे ही न हती.
परशुरामाला तसेच येऊ दे, असा इशारा िशवाने आप या डा या हाताने केला. काही
कारणाने आपली तलवार उपस याची गरज िशवाला भासली नाही. परशुरामाकडे काही ह यार
आहे का ते पाह यासाठी भगीरथ पुढे झाला. िशवाने याला हातानेच थांब याची खण ू करत
हटले, ‘‘ठीक आहे , भगीरथ! याला मा याकडे येऊ दे!’’
परशुराम िशवाकडे धडपडत आला. तो खपू च अश िदसत होता. या या पाप या
िमटत हो या. या या अंगर यावर र ाचे मोठमोठे डाग पडले होते. िशवाने आपले डोळे बारीक
केले.
‘‘तू कुठे गेला होतास?’’
परशुरामाने वर बिघतले. या या डो यांत िवष ण, िख न भाव होते.
‘‘मी.... ायि ..... भ.ू ........’’
िशव िवचारात पडला.
या दरोडे खोराने आप या अंगावर पांघरलेला कपडा आप या उज या हाताने फेकून
िदला आिण आपला कापन ू काढलेला डावा हात िशवा या चरणावर ठे वला. ‘‘या हातानं......पाप
केलं होतं............ भ.ू मला मा करा....’’
िशवाचा ास भयाने रोधला गेला.
 परशुराम खाली कोसळला. तो बेशु झाला होता.

आयुवतीने परशुरामा या जखमेवर उपचार केले. जंतुसंसग होऊ नये हणन ू पु हा

एकदा ितने ती जखम व छ केली. उघड्या पडले या जखमेवर िलंबा या पानांचा रस चोळला.
िलंबा या पानांनी जखम झाकली गेली आिण या काप या गेले या हाता या जागी झालेली
जखम ितने घ बांधन ू टाकली.
ितने िशवाकडे पािहले. ‘‘परशू व छ आिण धारदार होता. यामुळे हा मख ू सुदवै ी आहे .
अशा कार या जखमेतन ू होणारा र ाव आिण जंतुसंसग ाणघातकही ठ शकतो.’’
‘‘ व छता िकंवा धारदारपणा योगायोगाने आला होता, असं मला वाटत नाही,’’ भगीरथ
पुटपुटला, ‘‘ याने तसं जाणीवपवू क केलं असावं. आपण काय करतो आहोत, याची याला जाणीव
होती.
पावते र परशुरामाकडे टक लावन ू पाहत होता. तो तंिभत झाला होता.
‘हा अनोळखी प ु ष कोण आहे?’
िशवाने तोपयत एक श दही उ चारला न हता. तो फ परशुरामाकडे पाहत रािहला
होता. याचा चेहरा िनिवकार होता. याने आपले डोळे खपू च बारीक केले होते.
‘‘ भ,ू या या बाबतीत कोणता िनणय यावा लागेल?’’ पावते राने िवचारले.
‘‘आपलं जहाज दु त हायला जवळजवळ सहा मिहने लागतील. आपण एवढा दीघ
काळ इथे राह शकणार नाही. परशुरामाला छोट्या लढाऊ नौकेतन ू नेऊन इथ या नजीक याच
एखा ा ंग िशपायां या ठा यात यां या हवाली क या,’’ भगीरथाने सुचवले, ‘‘ ंग लोकांना
हवा असलेला कु यात गु हे गार यां या सुपदू के याचा फायदा आप याला िमळे ल. आपण
यां याकडून यामुळे एखादं जहाज िमळवू शकू आिण नागांपयत पोहोच याचा मागही ते
आप याला सांगतील.’’
िशवाने काहीच हटले नाही. तो परशुरामाकडे एकटक पाहत रािहला.
भगीरथाचा उपाय पावते राला आवडला नाही. परं तु स या कर याजोगी तीच एक
यवहाय गो होती, हे सु ा याला मािहती होते. याने िशवाकडे बिघतले. ‘‘ भ?ू ’’
‘‘आपण याला ंगां या ता यात देणार नाही,’’ िशवाने सांिगतले.
‘‘ भ?ू ’’ भगीरथ ओरडला. याला ध का बसला होता.
िशवाने भगीरथाकडे बिघतले. ‘‘आपण याला देणार नाही.’’
‘‘पण भ,ू आपण नागांपयत कसे काय पोहोचू शकू? ंगांना औषध िमळवन ू दे याची
शपथ आपण घेतली आहे .’’
‘‘परशुराम आप याला ते औषध देईल. तो शु ीवर आला क मी याला यािवषयी
िवचारे न.’’
‘‘परं तु भ,ू ’’ भगीरथ पुढे बोलू लागला, ‘‘तो गु हे गार आहे . याला बोलायला भाग
पाड यािशवाय तो काहीही सांगणार नाही. याने याग केला आहे , हे मला मा य आहे . परं तु
आप याला इथन ू बाहे र पड यासाठी जहाजाचीही गरज आहे .’’
‘‘मी ते जाणतो.’’
भगीरथ िशवाकडे पाहत रािहला. यानंतर तो पावते राकडे वळला. मेलुहा या
सरल कर मुखाने अयो ये या राजकुमाराला ग प बस याची खण ू केली.
परं तु भगीरथाला ते पटले नाही. नीलकंठ सुचवत असलेली गो यवहाय न हती. ‘‘मी
पु हा तेच बोलत आहे , याब ल मला मा करा, भ.ू परं तु ंगां या हाती याला सुपदू करणं हाच
एकमेव यवहाय माग आहे . हे कर यामागे तेवढं एकच कारण नाही. परशुराम हा गु हे गार आहे .
याने िक येकांचे खन ू केले आहे त. ंगां या या य काय ांअंतगत िश ा िदली जावी, हणन ू
आपण याला यां या हवाली का क नये?’’
‘‘कारण मी तसं सांगतो आहे हणन ू .’’
एवढे बोलन ू िशव ितथन ू बाहे र गेला. काहीही न बोलता भगीरथ पावते राकडे पाहत
रािहला.
परशुरामाने आपले डोळे िकंिचत उघडले. या या चेह यावर मंद, अ फुट ि मत झळकले
आिण यानंतर तो पु हा झोपी गेला.

दुसरा हर समा हो याची वेळ जवळ आली होती. म या हीचा सय ू भर मा यावर

खरतेने चमकत होता.
िव द्यु नाने सू े हाती घेतली होती. ंगाचे आिण काशीचे सैिनक एकि तपणे सारे
काम उपसत होते. स म ंग सैिनकांकडून आदेश वीकार यात कावासाला काहीच वावगे
वाटत न हते. ंगां या वै ांनी सव जखम वर उपचार केले. ते सगळे च जण र यावर काम करत
होते. इ छावर या भम ू ीवर मत ृ ांचे दहन कर यात आले. यापुढे उरले या िसंिहणी आिण तो
महाकाय ाणी परत याची कोणालाही अपे ा न हती. तरीही या खेड्याभोवती खपू खोल असे
अनेक खड्डे सैिनकांनी खणन ू ठे वले होते. ंगा या आिण काशी या सैिनकांसाठी शाळे या
इमारतीत ता पुर या छाव या उभार यात आ या हो या. ाम थांना अ नाचा पुरवठा कर याचे
आदेश दे यात आले होते.
कळप न झा यामुळे ाम थांना आनंद झाला असला, तरीही िव ु नाने
यां यासाठी िदलेली कामे ते थोड्याफार माणात अंतर राखन ू च करत होते. यां या मनात
नागांिवषयी चंड भीती होती. यांना खरे तर नाग लोकांनीच वाचवले होते; परं तु तरीही यां या
मनातील भीतीमुळे ते यां यासमोर दबकूनच वागत होते.
सफाई कामगारा या मुलांना मा कालीबरोबर खेळ यात आनंद वाटत होता. ती मुले
ितचे केस ओढत होती. ित या अंगावर उड्या मारत होती आिण दर वेळी जोरजोरात हसत होती.
तीही यांना लटके रागे भरत होती.
 ‘‘मुलांनो!’’ यांची आई कठोरपणे, रागाने हणाली. ितचा आवाज ऐकून मुले ित याकडे
धावली. ितचे धोतर पकडून ती उभी रािहली. सफाई कामगाराची प नी कालीला हणाली, ‘‘या
सग यासाठी मी आपली मा मागते, महाराणी. आता ती तु हांला ास देणार नाहीत.’’
ौढ लोकां या साि न यात कालीचे वतन पु हा एकदा गंभीर बनले. ितने काहीही न
बोलता फ मान हलवली.
उजवीकडे वळून ितने सती या मांडीवर म तक ठे वन ू झोपले या गणेशाकडे पािहले.
या या चेह यावर फ आनंद पसरला होता. या या जखमांना मलमप ी कर यात आली होती.
िसंिहणीने गणेशा या पायाचा चावा घेतला होता. याब लच वै ांना काळजी वाटत होती. ती
जखम व छ क न ित यावर घ मलमप ी कर यात आली होती.
सतीने कालीकडे पाहन ि मत केले. ितने आप या भिगनीचा हात आप या हातात
घेतला.
कालीही हळुवारपणे हसली. ‘‘ याला एवढ्या शांतपणे झोपलेला मी कधीच बिघतलं
न हतं.’’
सतीने ि मत केले आिण गणेशा या चेह याव न ितने आपला हात ेमाने िफरवला.
‘‘इतका दीघ काळ याला सांभाळ याब ल मी तुझे आभार मानलेच पािहजेत.’’
‘‘ते माझं कत य होतं.’’
‘‘होय. परं तु येक जणच आपलं कत य बजावत नाहीत. खरं च आभारी आहे .’’
‘‘खरं तर मलाही यात आनंद लाभला.’’
सतीने ि मत केले. ‘‘तुला िकती खडतरपणे आयु य जगावं लागलं, याची मी
क पनासु ा क शकत नाही. मी तुला यातन ू बाहे र काढे न. मी तुला वचन देते.’’
काली थोडी िवचारम न झाली. ित या चेह यावर आठया िनमाण झा या. परं तु ती शांत
रािहली.
सतीने पु हा एकदा वर बिघतले. ित या मनात एक िवचार आला. ‘‘तू िपताज िवषयी
काहीतरी हणत होतीस. यािवषयी तुझी खा ी आहे का? ते दुबळे आहे त; परं तु आप या
कुटुंबीयांवर यांचं अतोनात ेम आहे . आप यापैक कोणालाही ते जाणीवपवू क दुखावतील अशी
क पनाही मी क शकत नाही.’’
कालीचा चेहरा कठोर झाला. अचानक गणेशा या आवाजाने यां या बोल यात य यय
आला. सतीने आप या पु ाकडे खाली बिघतले.
गणेश ओठ बाहे र काढत हणाला, ‘‘मला भक ू लागलेय!’’
सतीने आप या भुवया व के या आिण जोरजोरात हसू लागली. ितने गणेशा या
कपाळाचे हळुवार चुंबन घेतले. ‘‘मी काय क शकते, ते मला पाह दे.’’
सती गे यावर काली गणेशाकडे वळली. या या वतनाब ल ती याला ओरडणार होती.
परं तु गणेशा या मनात भावनांची मोठीच खळबळ माजली होती
तो हणाला, ‘‘तू ितला सांगू नकोस, मावशी.’’
‘‘काय?’’ कालीने िवचारले.
‘‘तू ितला सांगू नकोस.’’
 ‘‘ती काही मख
ू नाही. तुला ते मािहती आहे . ती ते शोधनू काढे लच.’’
‘‘ते कदािचत ती करे लही. परं तु तु याकडून ितला ते कळता कामा नये.’’
‘‘ितला स य कळलंच पािहजे. ितला ते का मािहती असू नये?’’
‘‘कारण स यामुळे बहतेक वेळा दुःख ा होतं, मावशी. यापे ा असलं स य कायमचं
पु न टाकलेलंच चांगलं असतं.’’

‘‘ भ,ू ’’ परशुराम पुटपुटला.

या छोट्याशा तंबत ू िशव, पावते र आिण भगीरथ या याभोवती गोळा झाले होते.
आता ितस या हराचा अखेरचा तास सु होता. सय ू ि ितजाजवळ अ ताला चालला होता.
मधुमती या गाळभर या पा यावर आता ना रं गी–तपिकरी रं ग चढला होता. िदवोदास आिण
या या लोकांनी नुकतेच दु तीचे काम सु केले होते. ते एक कसोटी बघणारे काम होते.
‘‘काय आहे परशुराम?’’ िशवाने िवचारले, ‘‘तुला माझी भेट का यायची होती?’’
परशुरामाने श गोळा कर यासाठी डोळे िमटले. ‘‘मा याकडे एक य आहे . ती
ंगांना नागां या औषधाचं गुिपत सांगेल, भ.ू आ ही यांना मदत क . किलंगामधील मह
पवतावर आ ही यांना घेऊन जाऊ. ितथे यांना या औषधा या ि थरीकरणासाठी आव यक
असलेली वन पती सापडे ल.’’
िशवाने ि मत केले. ‘‘आभारी आहे .’’
‘‘ भ,ू तु ही माझे आभार मान याची आव यकता नाही. तु हांला हे च हवं होतं. तुमचं
आ ापालन करणं हा माझा स मान आहे .’’
िशवाने मान डोलावली.
‘‘तु हांला जहाजाचीही आव यकता आहे ,’’ परशुराम हणाला.
भगीरथा या अंगात एकदम उ साह संचारला.
‘‘मा या मालक चं, माझं वतःचं एक भलं मोठं जहाज आहे ,’’परशुराम
हणाला.पावते राकडे वळून तो हणाला, ‘‘मला तुमची काही माणसं ा, शरू सरल कर मुख.
ते कुठे आहे ते मी यांना सांगेन. ते लोक इथपयत जहाज घेऊन येतील आिण आपण इथन ू िनघू
शकू.’’
चिकत झाले या पावते राने िशवाकडे पाहन ि मत केले.
िशवाने मान डोलावली. दरोडे खोर ांत झा यासारखा िदसत होता. िशव खाली वाकला
आिण परशुरामा या खां ाला पश करत हणाला, ‘‘तुला िव ांतीची गरज आहे . आपण नंतर
बोलू या.’’
‘‘आणखी एक गो , भ,ू ’’ परशुराम आ हपवू क हणाला, ‘‘ ंग हा फ एक माग
आहे .’’
िशव िवचारात पडला.
 ‘‘नाग लोकांना शोधणं हा तुमचा खरा अंितम उ े श आहे .’’
िशवाने आपले डोळे बारीक केले.
‘‘ते कुठे राहतात, ते मला मािहती आहे ,’’ परशुराम हणाला.
िशवाचे डोळे आ याने िव फारले.
‘‘दंडक जंगलातील तो र ता मला मािहती आहे , भ,ू ’’ परशुराम पुढे सांगत होता,
‘‘नागांचं शहर कुठे आहे , ते मला मािहती आहे . ितथपयत कसं पोहचायचं ते मी तु हांला
सांगेन.’’
िशवाने परशुरामा या खां ावर थोपटले. ‘‘आभारी आहे .’’
‘‘पण माझी एक अट आहे , भ.ू ’’
िशवा या कपाळावर आठया चढ या.
‘‘मलाही तुम यासमवेत या,’’ परशुराम कुजबुज या आवाजात हणाला.
िशवाने आप या भुवया आ याने उं चाव या. ‘‘परं तु का....’’
‘‘आता तुमचं अनुसरण करणं हे मा या आयु याचं इितकत य आहे . मा या उद् व त
आयु याला मला थोडाफार तरी अथ देऊ दे.’’
िशवाने मान डोलावली. ‘‘तु याबरोबर वास करणं हा माझा स मान आहे , परशुराम.’’

मधुमती या यु ाला आता तीन िदवस उलटून गेले होते. पावते रा या माणसांनी
परशुरामाचे जहाज शोधन ू काढले होते. ते या जहाजातन ू वास क न आले होते, याहनही ते
जहाज िकतीतरी मोठे होते. तेही ंगांचे जहाज होते, हे प च होते. ंगां या वेश ारातन
ू आत
वेश कर यासाठी यालाही जहाजा या मु य भागाचा िव तारीत भाग होता. याची संपण ू रचना
ंगां या जहाजासारखीच होती. परशुरामाला पकड यासाठी िकंवा याला ठार मार यासाठी
पाठव यात आले या ंगां या दुदवी ि य ता याकडून परशुरामाने ते खिचतच लुबाडून घेतलेले
होते.
सगळे सैिनक या जहाजावर चढले. परशुरामाची माणसेही आता कैदी न हती. या
सय ू वंशी सैिनकांनी यांना हरवले होते, यां या माणेच यांनाही आता आरामदायक खो या
िमळा या हो या.
पवू ाक आिण परशुराम या दोघांनाही आरामदायक सुिवधा िमळा यात, यावर िशवाने
जातीने देखरे ख केली होती. आयुवतीने म क या आप या साहा यकाला परशुरामा या
देखभालीसाठी या याबरोबर ठे वले होते. चंड र पातामुळे परशुराम अ ापही अ यंत अश
होता.
मधुमतीतनू जहाज अ यंत आरामशीरपणे वास करत होते. ंगा नदीत
पोहोच याबरोबर एका जलदगती यु नौकेतन ू नागां या औषधाचा पयायी ोत चं केतल ू ा
उपल ध क न दे यासाठी परशुरामा या एका माणसाला पाठव यात येणार होते. तो चं केतल ू ा
औषधािवषयी मागदशन करणार होता. ंग दयात वा त यास असले या िशवा या इतर
माणसांनाही तातडीने ितथन ू िनघनू िशवा या ता यात सहभागी हो याचा संदेश तो माणस
ू देणार
होता. मधुमती ंगातन ू िजथन ू िनघत होती, या िठकाणीच यांना िशवा या सै यात सहभागी
हो यासाठी पाठव याचे काम तो करणार होता.
यानंतर तो संपण ू ताफा काशीला रवाना होणार होता. आता सतीला आिण काितकाला
भेट यासाठी िशव याकूळ झाला होता. याला आप या कुटुंबाचा िवयोग सहन होत न हता.
यानंतर मोठे ल कर तयार क न तो लगेच नागां या शोधाथ दि णेकडे रवाना होणार होता.
जहाजा या मु य भागी िशव उभा होता. वीरभ ासह तो गांजा ओढत होता. नंदी
यां याशेजारीच उभा होता. मधुमती या खळखळाट करत चालले या लाटांकडे ते बघत होते.
‘‘आप या अपे ेपे ाही ही मोहीम अिधक यश वी झाली, भ,ू ’’ नंदी हणाला.
‘‘होय. ते खरं च आहे ,’’ िशव िचलमीकडे बोट दाखवत, ि मत करत हणाला. ‘‘पण
दुदवानं, याचा आनंदो सव आप याला हवा होता, तेवढा आपण साजरा क शकणार नाही.’’
वीरभ ाने ि मत केले. ‘‘चला मला आता काशीला परतलंच पािहजे. अिधकािधक
चांग या प तीनं कशा कारे आनंदो सव साजरा करता येतो, ते यांना चांगलं मािहती आहे .’’
िशव मोठयाने हसला. नंदीही तसाच हसला. िशवाने नंदीलाही िचलीम देऊ केली; परं तु
मेलुहा या या सेनािधका याने याला नकार िदला. िशवाने खांदे उडवले आिण याने आणखी
एक झुरका मारला आिण वीरभ ाकडे िचलीम िदली.
पावते र आप याकडे येत असताना अचानकच जावे क न जावे या िवचारात पडून
मागे िफर याचे िशवाने पािहले.
‘‘मला आ य वाटतंय, क आता यांना आणखी काय बोलायचं असेल कोणास ठाऊक!’’
िशव िवचारम न होत हणाला.
‘‘ यांना काय बोलायचं असेल, ते प च आहे , नाही का?’’ वीरभ ि मत करत
हणाला.
नंदीनेही खाली बघत ि मत केले. परं तु एक श दही उ चारला नाही.
‘‘तु ही दोघे वेडे लोक मला एका णाची फुरसत का देत नाही?’’ िशव ि मत करत
हणाला. आप या िम ांकडून तो पावते राकडे गेला.
पावते र काही अंतरावर उभा होता. तो गहन िवचारात बुडाला होता.
‘‘सरल कर मुख? काही बोलायचं आहे का?’’
पावते र त काळ मागे वळला आिण याने िशवाला मानवंदना िदली.
‘‘आ ा भ.ू ’’
‘‘आ ा नाही, पावते र; फ िवनंती!’’
पावते र िवचारात पडला.
‘‘पिव त याचीश पथ,’’शिव हणाला,‘‘फ एकदा आप या दयाची साद ऐका.’’
‘‘ भ?ू ’’
‘‘मी काय हणतो आहे , ते तु हांला मािहती आहे . ितचं तुम यावर ेम आहे . तुमचंही
ित यावर ेम आहे . मग यात आणखी िवचार कर यासारखं काय उरलंय?’’
 पावते र लालेलाल झाला. ‘‘हे सगळं एवढं उघडउघड िदसतंय?’’
‘‘ येकाला ते मािहती आहे , सरल कर मुख!’’
‘‘पण भ,ू हे अयो य आहे .’’
‘‘कसं काय? का? तु ही दुःखी राहावं; िनदान असमाधानी राहावं यासाठी भू रामानं
जाणीवपवू क तसा िनयम तयार केला होता, असं तु हांला वाटतं का?’’
‘‘परं तु मा या आजोबांची शपथ........’’
‘‘तु ही ितचा पुरेशा दीघ काळापयत स मान राखला आहे . मा यावर िव ास ठे वा.
आता यांनाही तु हांला या शपथेचं पालन कर यापासन ू रोखायचं आहे .’’
पावते राने िनःश द होत नजर झुकवली.
‘‘मी असं ऐकलंय, क रामाचा आणखी एक आदेश असा होता, क आदेश, िनयम फारसे
मह वाचे नसन ू खरं मह व यायाला आहे . जर यायाचा हे तू कायदेभंगानं सा य होत असेल, तर
कायदा मोडा.’’
‘‘ भू रामानं असं हटलंय?’’ पावते राने आ यचिकत होत िवचारले.
‘‘ यानं तसंच हटलं असलं पािहजे, यािवषयी माझी खा ी आहे ,’’ िशवाने ि मत करत
हटले, ‘‘ याला आपले अनुयायी असंतु असावेत, असं कधीच वाटलं न हतं. आनंदमयीबरोबर
िववाह कर यानं तु ही कोणालाही दुखवत नाही. तुम या आजोबांनी सु केले या संघषालाही
तु ही ध का लावत नाही. तु ही यांचा हे तू पुरेशा काळापयत पण ू केला आहे . आता तुम या
दयाला दुसरा हे तू पण
ू क देत.’’
‘‘तु हांला खा ी आहे , भ?ू ’’
‘‘मा या आयु यात याहन अिधक कोण याही गो ीिवषयी मला खा ी नाही. आता भू
रामाश पथ, ित याकडे जा!’’
िशवाने पावते रा या पाठीवर जोरदार थाप मारली.
पावते र यािवषयी बराच काळ िवचार करत होता. याचे ढासळते धैय गोळा
कर यासाठी िशवा या श दांनी याला फ मदत केली. याने िशवाला मानवंदना िदली आिण
तो वळला. मोिहमेवर िनघालेला माणस ू . कोण याही धोकादायक िठकाणी उडी मार यास तयार
असलेला!

जहाजा या माग या बाजल ू ा असले या कठड्याला रे लन ू आनंदमयी उभी होती.

सं याकाळ या गार वा या या जोरदार झुळुक अंगावर घेत ती मजेत उभी होती.
‘‘राजकुमारी?’’
आनंदमयी गरकन मागे वळली. पावते राला कामुकपणे, पण बावळटपणे ित याकडे
पाहत असलेला पाहन ितला आ य वाटले. अयो येची राजकुमारी याचे बोलणे सुधार यासाठी
बोलणार होती; तेवढ्यात पावते रानेच आपली चक ू सुधारली. ‘‘मला हणायचं आहे ,
आनंदमयी,’’ पावते र कुजबुज या वरात बोलला.
आनंदमयीला आणखीच आ य वाटले.
‘‘बोला सरल कर मुख? तु हांला काही हवं आहे का?’’ आनंदमयीने िवचारले. ितचे
दय जोरजोरात धडधडत होते.
‘‘अं.....आनंदमयी....मी असा िवचार करत होतो, क .....’’
‘‘बोला?’’
‘‘ठीक आहे . ते असं आहे ....आपण या िदवशी यािवषयी बोलत होतो, याब ल हे
आहे .’’
आनंदमयीचा चेहरा आनंदाने चमकला. आप या अंतःकरणापासन ू ितने ि मत केले.
‘‘बोला सरल कर मुख!’’
‘‘अं.....या िदवसाला मला त ड ावं लागेल, असं मला कधीच वाटलं न हतं.
यामुळे......अं.......’’
आनंदमयीने मान डोलावली. ती शांत रािहली. याला जेवढा वेळ हवा असेल, तेवढा वेळ
ती देणार होती. पावते राला नेमके काय सांगायचे होते, ते ितला समजले होते. परं तु मेलुहा या
या सरल कर मुखासाठी ते सांगणे कमकठीण होते, हे ितला मािहती होते.
‘‘मा या शपथा आिण सय ू वंश चे कायदे या दोन गो ी हणजे मा या आयु यातील
मह वा या अढळ गो ी आहे त,’’ पावते र हणाला. ‘‘ यां यािवषयी कोणतंच िच ह कधीच
िनमाण होणार नाही आिण या कधीही बदलणार नाहीत. माझं नशीब, िनयती आिण मा या
आयु यातील ठळक बाबी आिण माझी यां यािवषयीची कत यं यािवषयी आतापयत तरी मा या
मनात कोणतीही अिनि तता न हती. या ठरवले या गो ी, हे भिव य िदलासादायक आहे .
िनदान गे या िक येक शतकांपासन ू आतापयत तरी ते होतं.’’
आनंदमयीने मान डोलावली. ती शांत रािहली.
‘‘परं तु,’’ पावते र हणाला, ‘‘गे या काही वषापासन ू माझं िव पणू तः ढवळून िनघालं
आहे . थम भू आले. यां याकडे मी आदश हणन ू पाह शकतो, अशी िजवंत य .
काय ांपलीकडचा, िनयमांपलीकडचा माणस ू . मा या सा यासु या दयाला हाताळावा लागलेला
हा सवािधक मोठा बदल होता.’’
आनंदमयी मान डोलावतच रािहली होती. मोठ्या क ाने ती आपले हसू दाबत होती.
आप या कपाळावर आठ्या पडू न दे यासाठीही ितला मह यास करावे लागत होते.
ि याराधना या इितहासातील सवात खडतर कारचे दय पावते राकडे असले पािहजे, अशी
ितची खा ी होती. परं तु आप या पवाला या या वाट्याचे संभाषण केलेच पािहजे, एवढे
समज याएवढी ती न क च सु होती; अ यथा आयु यभर याला िदलासा िमळाला नसता िकंवा
कदािचत ित यासमवेत आपले आयु य यतीत कर याची जी िनवड तो क पाहत आहे , असे
आनंदमयीला वाटत होते, या आयु यातही तो बेचन ै न होता आरामात राह शकला नसता.
‘‘परं तु नंतर..... अगदीच अनपेि तपणे, िज याशी मी नजर िभडवू शकतो, िजचं मी
कौतुक क शकतो, शंसा क शकतो, अशी ी मा या आयु यात आली. मा या आयु यातील
एका मह वपण ू वळणावर मी पोहोचलो. ितथे माझं ठरवन ू घेतलेलं भिवत य अंधुक बनलं. माझं
आयु य कुठे चाललंय ते मला समजेनासं झालंय. समोरचा माग अ प आहे . परं तु मला आ य
वाटतंय, क मला यामुळे आनंद होतो आहे . पण जोपयत या मागाव न मा याबरोबर तू चालत
राहाशील, तोपयतच मी आनंदी असेन...’’
आनंदमयी त ध होती. ित या चेह यावर ि मत होते. ित या डो यांत अ ू होते.
अखेरीस याने ते कसेबसे का होईना; पण शेवटपयत रे टले होते. तो ते बोलला होता.
‘‘या दीघ वासातील हा एक ट पा आहे .’’
आनंदमयी पुढे झुकली आिण ितने पावते राचे दीघ चुंबन घेतले. एक सखोल, ेमाने
ओत ोत भरलेले चुंबन. पावते र सु न झा यासारखा उभा रािहला. याचे हात या या दो ही
बाजंन
ू ा होते. याला क पनातीत आनंद िमळाला होता. संपण ू आयु य या णात जग यासारखे
याला वाटले. यानंतर आनंदमयी दोन पावले मागे सरकली. ितचे मोहक डोळे अधवट िमटलेले
होते. पावते र लटपटत होता. याचे त ड अधवट उघडे होते. याला कसा ितसाद ावा ते याला
समजत न हते.
‘‘ भू रामानं कृपा करावी,’’ सरल कर मुख पुटपुटला.
आनंदमयी पावते राजवळ सरकली. ितने याचा चेहरा कुरवाळला. ‘‘तु ही काय
गमावलंय, याची तु हांला क पनाच नाही.’’
पावते र फ ित याकडे बघतच रािहला होता. या या त डातन ू श दही फुटत न हता.
आनंदमयीने याचा हात पकडला आिण याला ती ओढत घेऊन गेली.
‘‘मा याबरोबर चला.’’

या महाकाय ा याबरोबर या यु ाला आता आठवडा उलटून गेला होता. जीिवत

असले या अगदी थोड्या िसंिहणी आिण तो महाकाय ाणी पु हा परतले न हते. ते अजन ू ही
आप या जखमा चाटत बसले होते. इ छावर या ाम थांनी शांतते या या णांचा उपयोग
क न घेऊन आपाप या शेतांत मशागती सु के या हो या. मोसमी िपकांची तयारी यांनी सु
केली होती. अनपेि त आनंद आिण सुटका यांचा तो काळ होता.
चं वंशी सैिनक हळूहळू बरे होत होते. गणेशा या जखमा खपू च खोल हो या. या या
पायाचा िसंिहणीने जबरद त चावा घेतला होता. यामुळे तो अजन ू ही लंगडतच चालत होता. परं तु
आता काही िदवसांचाच होता. तो लवकरच बरा होणार होता, हे याला मािहती होते. आता
अटळ गो ीसाठी याला वतः या मनाची तयारी करायची होती.
‘‘माते,’’ गणेशाने कुजबुज या आवाजात हाक मारली.
सतीने गणेशाकडे पािहले. ितने या यासाठी तयार केलेले भोजन ताटात वाढून आणले
होते. कालीने गणेशा या बालपणी या रं गवन ू रं गवनू सांिगतले या कथा ऐक यात ितचा तो
आठवडा गेला होता. याचा आनंद, दुःखे ती समजन ू घेत होती. याचे यि म व आिण चा र य
ितला समजत होते. अगदी या या आवड या खा पदाथाची मािहतीही ती क न घेत होती. ितला
जे समजले होते, यातन ू ती याचे पोट आिण आ माही त ृ करत होती.
‘‘काय रे बाळा?’’
गणेशाने िवनंती के यानुसार कालीही या याजवळ गेली.
‘‘आपण आता िनरोप घे याची तयारी केली पािहजे. पुढ या आठवड्यात वास
कर याएवढा मी बरा झालो आहे .’’
‘‘मला ते मािहती आहे . तुला मी जे अ न देत आहे , यात काही औषधी वन पतीही
आहे त. यां यामुळे तुला ताकद येत चालली आहे .’’
गणेशाने गुडघे टेकून आप या मातेचा हात हातात घेतला .‘‘मी ते जाणतो.’’
सतीने आप या पु ा या चेह यावर हळूच थोपटले.
गणेशाने एक खोल ास घेतला. ‘‘तू पंचवटीला येऊ शकणार नाहीस, हे मला मािहती
आहे . यामुळे तुला ास होईल. तुला भेट यासाठी मी िनयिमतपणे काशीला येत जाईन. मी
गु पणे येईन.’’
‘‘तू कशािवषयी बोलतो आहे स?’’
‘‘काशी या सैिनकांनाही मी गु तेची शपथ िदली आहे . भयानक म ृ यच ू ं भय घालन
ू मी
यांची त डं बंद केली आहे त,’’ गणेश हणाला, ‘‘आ हां नागांना ते घाबरतात. यामुळे ते शपथ
मोड याचं धाडस करणार नाहीत. यामुळे तु याशी असले या मा या ना याची कुठे ही वा यता
होणार नाही.’’
‘‘गणेश, भू रामाश पथ, तू हे काय बोलतो आहे स?’’
‘‘मी तुला लाजवणार नाही. तू माझा वीकार केलास, हे च मा या आ यासाठी पुरेसं
आहे .’’
‘‘तू मला कसा काय लाजवू शकतोस? तु यामुळे मला कसा काय संकोच वाटू शकतो?
तू माझा अिभमान आिण आनंद आहे स.’’
‘‘माते...’’ गणेशाने ि मत केले.
सतीने आप या मुलाचा चेहरा आप या ओंजळीत घेतला. ‘‘तू कुठे ही जाणार नाहीस.’’
गणेश िवचारम न झाला.
‘‘तू मा यासमवेतच राहणार आहे स.’’
‘‘माते!’’ गणेश दचकला होता; घाबरला होता.
‘‘काय?’’
‘‘मी कसा काय राह शकतो? तुझा समाज काय हणेल?’’
‘‘मला याची पवा नाही.’’
‘‘पण तुझे पती......’’
‘‘ते तुझे िपता आहे त,’’ सती ठामपणे हणाली, ‘‘ यां यािवषयी आदरपवू क बोल.’’
‘‘मला यांचा अनादर करायचा न हता, माते. परं तु ते माझा वीकार करणार नाहीत.
तुला ते मािहती आहे . मी नाग आहे .’’
‘‘तू माझा पु आहे स.... तू माझा पु आहे स. ते तुझा वीकार करतील. तु या िप याचं
दय िकती िवशाल आहे , याचा तुला अंदाज नाही. संपण ू िव यां या दयात सामावू शकेल.’’
 ‘‘परं तु सती.....’’ काली म येच ह त ेप करत काही बोलू पाहत होती.
‘‘आता यावर वाद नको, काली,’’ सती हणाली, ‘‘तु ही दोघंही मा याबरोबर काशीला
येत आहात. तु या अंगात पुरेसं बळ आलं, क आपण काशीला जायला िनघय ू ा.’’
काली सतीकडे पाहत रािहली. ितचे श द कधीच हरवले होते.
‘‘तू माझी भिगनी आहे स. समाज काय हणेल याची मी पवा करत नाही. जर यांनी
मला वीकारलं आहे , तर ते तुझाही वीकार करतील. ते जर तुला िध कारणार असतील, तर
अशा समाजाचा मी याग करे न.’’
सा ू नयनांनी काली हळुवारपणे हसली. ‘‘मी तु यािवषयी खपू च गैरसमज क न
घेतला होता, ताई.’’
कालीने थमच सतीला ‘भिगनी’ हटले होते. सतीने ि मत केले आिण ितने कालीला
जवळ घेतले.
 करण १७
स मानाचा शाप

आता मधुमतीचे यु होऊन दहा िदवस लोटले होते. पवू श ू असले या आिण आता
यांची युती झाली होती अशा सय ू वंशीयांना आिण परशुरामा या अनुयायांना घेऊन िनघाले या
जहाजाने मधुमतीचा वाह िजथन ू िनघत होता, ितथे नांगर टाकला. ंग दयातन ू येणा या
आप या सैिनकांची ते ती ा करत होते.
पावते र आिण आनंदमयी या िववाहासाठी ंगातन ू एका पंिडताला जहाजावर पाचारण
कर यात आले होते. राजकुमारी या इतमामाला शोभेल अशा कारे राजेशाही थाटात अयो येत
राजकुमारीचा िववाह पार पडावा, अशी भगीरथाची इ छा होती. परं तु आनंदमयीला या याशी
काहीही देणेघेणे न हते. ितला आता कोणताही धोका प करायचा न हता. पावते राने होकार
दे यासाठी याला हवा तेवढा वेळ आधीच घेतला होता आिण आता आप या नातेसंबंधावर श य
तेवढ्या लवकर िश कामोतब क न घे याची ितची इ छा होती. एकदा या दांप याला िशवाने
आशीवाद िद यावर हा िववाह खपू च घाईगडबडीने केला जात अस यािवषयी या वादिववादांना
पणू िवराम िमळाला.
वीरभ ाबरोबर िचलीम ओढत िशव जहाजा या कठड्याला टेकून उभा होता.
‘‘ भ!ू ’’
िशव या याकडे वळला.
‘‘पिव त याशपथ, परशुरामा, तू काय करतो आहे स?’’ भय त िशवाने िवचारले, ‘‘तू
िव ांती घेतली पािहजे.’’
‘‘मला कंटाळा आला होता, भ!ू ’’
‘‘पण िववाहासाठी तू खपू च वेळ वर आला होतास. दोन िदवस सात यानं म करणं हे ही
फार आहे . आयुवतीनं आणखी काय सांिगतलं पािहजे?’’
‘‘मी थोड्याच वेळात परत जाणार आहे , भ,ू ’’ परशुराम हणाला, ‘‘काही वेळ तरी मला
तुम या शेजारी उभं राह ा. यामुळे मला सां वन, शांतता िमळते.’’
िशवाने भुवया उं चाव या. ‘‘मी कोणी खास नाही. ते सगळे तुम या मनाचे खेळ
आहे त.’’
‘‘मला हे मा य नाही, भ.ू परं तु तरीही तु ही जे सांगता आहात, ते खरं असेल, तर
मा या मनाचे लाड पुरवावेत, असं तु हांलाही खोलवर कुठे तरी तुम या मनात वाटत असेलच
क !’’ परशुराम हणाला.
िशव जोरजोरात हसू लागला. ‘‘श दांचे खेळ कर यात तू चांगलाच पटाईत आहे स.
हणजे तू ........’’
बोलता बोलता िशव अचानक थांबला.
‘‘ हणजे मी दरोडे खोर असन ू ही..?’’
‘‘मला तुझा अवमान करायचा न हता. मी तुझी मा मागतो.’’
‘‘ मा कशाला मागता भ?ू ते स य आहे . मी दरोडे खोर होतो.’’
या अप रिचत दरोडे खोरािवषयी वीरभ ाला अिधकािधक आकषण वाटू लागले होते.
बुि मान, सं त आिण िशवाचा िन सीम भ . याने िवषय बदलन ू बोलायला सु वात केली,
‘‘सरल कर मुख पावते र आिण आनंदमयी या िववाहाने तुला आनंद झाला. मला ती गो
वार यपण ू वाटली.’’
‘‘ठीक आहे . ते पण ू पणे वेगळे आहे त,’’ परशुराम हणाला, ‘‘ यि म वाचा िवचार
करता, िवचार, ा आिण िवभाग या सवाचा िवचार करताही ते वेगळे आहे त. खरं तर येक
गो ीत ते चांगले आहे त. ते पर परिवरोधी ुव आहे त. चं वंशी आिण सय ू वंशी िवचार ि यां या
अितरे काचे ते ितिनिध व करतात. पारं प रक या, खरं तर ते श ू असायला हवेत. परं तु तरीही
यांना एकमेकांिवषयी ेम वाटलं. मला अशा कार या कथा आवडतात. मा या पालकांची मला
आठवण होते.’’
िशव िवचारात पडला. परशुरामाने आप या मातेचे मुंडके उडव याची अफवा याने
ऐकली होती. ितची याला आठवण झाली. ‘‘तुझे पालक?’’
‘‘होय, भ.ू माझे िपताजी जमद नी ा ण होते. ते िव ान होते. माझी माता रे णुका ही
ि य वंशाची होती. रा यक या ंगां या वंशातील ती होती.’’
‘‘मग यांचा िववाह कसा काय झाला?’’ िशवाने ि मत केले.
‘‘मा या मातेमुळे,’’ परशुरामाने ि मत केले. ‘‘ती अ यंत खंबीर ी होती. मा या
माता–िप यांचं ेम जमलं. परं तु मा या माते या खंबीरपणामुळे आिण ढिन यामुळे याची
प रणती िववाहात होऊ शकली.’’
िशवाने ि मत केले.
‘‘ यां या गु कुलाम ये ती काम करत होती. ही गो च मुळात ित या वंशा या
िनयमां या िव होती.
‘‘पाठशाळे त जाऊन िशकणं ही बंडखोरी कशी काय होऊ शकते?’’
‘‘कारण ित या वंशात ि यांनी बाहे र जाऊन काम करणं िनं मानलं जात असे.’’
‘‘ या काम क शकत न ह या? का? काही वंशांम ये ि यांनी यु भम ू ीवर जाणंही
या य मानलं जातं, हे मला मािहती आहे . पण सवसाधारण कामावर बंदी कशासाठी?’’
‘‘कारण मा या मातेचा वंश हा या हावरचा सवािधक मख ू वंश होता,’’ परशुराम
हणाला, “ि यांनी घरातच रािहलं पािहजे. यांनी कोण याही पर या पु षाला भेटू नये, असं
मा या मातेकड या लोकांना वाटत असे.’’
‘‘हा काय मख ू पणा आहे !’’
 ‘‘न क च. तो मख ू पणा होता. काहीही झालं, तरी मी आधीच सांिगतलं, या माणे माझी
आई ढिन यी होती. ित या िप याची ती अ यंत लाडक होती. यामुळे ितनं यांचं मन वळवलं
आिण ती मा या िप या या गु कुलात काम कर यासाठी दाखल झाली.’’
िशवाने ि मत केले.
‘‘अथातच, मा या मातेकडे ितचा वतःचा काय म होता,’’ परशुराम हणाला, ‘‘ती
यां या ेमात आकंठ बुडाली. मा या िप यानं आपली शपथ मोडावी आिण ित याशी िववाह
करावा, यासाठी ितला बराच काळ यांना समजवावं लागलं.’’
‘‘ितनं यांना शपथ मोडायला लावली?’’
‘‘माझे िपताजी वासुदेव ा ण होते आिण वासुदेव ा ण िववाह क शकत नाही.
वासुदेवां या इतर जाती िववाह क शकतात; परं तु ा ण नाही क शकत!’’
‘‘वासुदेवांम ये ा णेतर जातीही असतात?’’
‘‘अथातच. परं तु ा ण लोक समाज चालवतात. यां याकडून हे काम चांगलं हावं
यासाठी वासुदेवां या येय धोरणांशी यांना एकिन राहावं लागतं. यासाठी यांना संप ी, ेम
आिण कुटुंब यांसार या सव ऐिहक मोहा या गो चा याग करावा लागतो. आज म चय ही
यां या अनेक शपथांपक ै एक मह वाची शपथ असते.’’
िशव िवचारात पडला. ‘ऐिहक गो या यागािवषयी या भारतीय लोकां या मनात
एवढी आस का? पिव त याशपथ, अशा कारे केले या यागामळ ु े त ु ही अिधक चांग या
यि म वात प रवितत होऊ शकता याची काय हमी असते?’
‘‘तर,’’ परशुराम पुढे सांगू लागला. याचे डोळे चमकत होते. ‘‘मा या मातेने अखेरीस
मा या िप याचे मन वळवले. यांना िनयम मोड यास व ृ केले. यांचंही ित यावर ेम होतं.
परं तु वासुदेवा या शपथांचा याग कर यास आिण ित याबरोबर संपण ू आयु य यतीत कर यास
मा या मातेनं यांना तयार केलं. यासाठी ितनं यांचं मनोधैय वाढवलं. याखेरीज आप या
िप याचं मनही ितनं यासाठी वळवलं. मी तु हांला आधीच सांिगतलं या माणे ितला एखादी
गो हवी असेल, तर ती िमळव याखेरीज ती राहत नसे. मा या माता-िप याचा िववाह झाला
आिण यांना पाच पु झाले. मी सवात लहान पु होय.’’
िशवाने परशुरामाकडे बिघतले. ‘‘तु या आईचा तुला अिभमान आहे . होय ना?’’
‘‘होय. काय िवल ण ी होती ती!’’
‘‘मग तू ितचा...’’
िशव बोलता बोलता थांबला.मी याला असं काही िवचारणं बरोबर नाही.
परशुराम गंभीर झाला. ‘‘मग मी ितचा... काय? मी ितचं मुंडकं का उडवलं असंच ना?’’
‘‘ यािवषयी तू सांिगतलंच पािहजे, असं नाही. यासंदभातील यातनांची मी क पना
क शकतो.’’
परशुरामाने खोल ास घेतला. तो हळूहळू घस न जहाजावर बसला. या या शेजारीच
िशवही बसला. याने परशुरामा या खां ांना पश केला. वीरभ उभा रािहला. परशुरामा या
दुःखाने भरले या डो यांत याने थेट रोखन ू पािहले.
‘‘परशुराम, तू काहीही सांग याची आव यकता नाही,’’ िशव हणाला.
 परशुरामाने आपले डोळे िमटून घेतले. आपला उजवा हात दयावर ठे वला. भगवान
ाचे मरण क न तो मं ो चार क लागला.
‘ओम ाय नमः ओम ाय नमः’
या ा ण योद् याकडे िशव शांतपणे पाहत रािहला.
‘‘यािवषयी मी कधीच कोणाकडे काहीही बोललो नाही, भ!ू ’’ परशुराम हणाला,
‘‘मा या आयु याने नंतर जे वळण घेतलं, याला तीच गो कारणीभत ू ठरली.’’
िशवाने पु हा एकदा या या खां ाला पश केला.
‘‘पण मी हे तु हांला सांिगतलंच पािहजे. यासाठी माझं कोणी सां वन क शकत असेल,
तर ते फ तु हीच आहात. मी नुकताच माझा िव ा यास पण ू केला होता आिण िपताज माणे
मलाही वासुदेव बनायचं होतं. यांना मला वासुदेव बनवायचं न हतं. यां या पु ांपक ै कोणीही
वासुदेव बनावं असं यांना वाटत न हतं. मा या मातेशी यांनी िववाह कर याचा िनणय घेतला,
ते हा या जमातीतन ू यांना बिह कृत कर यात आलं होतं. भिव यात यांचं दैव आ हांलाही
भोगावं लागावं, असं यांना अिजबात वाटत न हतं.’’
वीरभ खाली बसला. परशुरामा या कथेकडे च याचे सारे ल लागले होते.
‘‘पण मा या आईचा ह ी वभाव मा यात उतरला होता. मा या इतर बंधंम ू ये हा गुण
न हता. पण मी मा ढिन यी होतो. ि य हणन ू ही मी वासुदेवां या जमातीत वेश क
शकेन आिण यामुळे मला यां या सवसंगप र यागा या शपथेशी एकिन राहावं लागणार
नाही, असं मला वाटलं. मला यु कलेचं िश ण िमळालं होतं. वासुदेवांची राजधानी असले या
उ जैन येथे मा या िपताज िवषयी अ ापही सहानुभत ू ी असलेले काही ौढ लोक होते. मा या
िपताज नी यांना एक संदेशप पाठवलं आिण मा या िवनंती अजाचा िवचार कर यािवषयी यांना
िवनंती केली. यावेळी तो िदवस अखेरीस उगवला, यावेळी परी ा दे यासाठी मा या नजीक या
वासुदेव मंिदरात जा यासाठी मी िनघालो.
‘या सग या गो चा या या मातेशी काय संबधं होता?’
‘‘मी ितथनू िनघालो, ते हा माझे आजोबा मरण पाव याचं मला मािहती न हतं. मा या
माते या रानटी कुटुंबाला यांनी बरोबर ता यात ठे वलं होतं. यांचा भाव न झा या णीच
यां या मनात नेहमीच जी गो ठसठसत होती, ती कर याचं यांनी ठरवलं. घरा या या
ित े साठी ठार मारणं. स मानासाठी ठार मारणं.’’
‘‘घरा या या ित े साठी ठार मारणं?’’
परशुरामाने िशवाकडे बिघतले. ‘‘आप या जातीतील एखा ा ीने आप या कुटुंबाची
ित ा धुळीला िमळवली आहे , असं यावेळी या वंशातील लोकांना वाटत असे, यावेळी या
वंशाला या ीला ठार मार याचा अिधकार ा होत असे आिण ित याबरोबर असले या
येकाला याची िश ा िमळत असे.’’
िशवाने फ या याकडे एकटक पािहले. तो सु न झाला होता.
‘या रानटीपणात कसला आलाय स मान?’
‘‘मा या माते या कुटुंबातील पु ष हणजे ितचे वतःचे बंध,ू ितचे काका या सवानी
मा या िपताज या गु कुलावर ह ला केला.’’
 ‘‘ यांनी....’’ परशुरामाचा ास रोखला गेला. णभर तो थांबला. बराच वेळ आप या
डो यांत रोखन ू धरलेले अ ू या या गालांवर ओघळळे .
तो पुढे सांगू लागला, ‘‘ यांनी मा या सव बंधंन ू ा ठार मारलं. मा या िपताज या
सग या िश यांचा यांनी वध केला. मा या मातेला यांनी एका झाडाला बांधन ू घातलं आिण
मा या वडलांचा ते करत असलेला छळ पाह यास ितला जबरद तीने भाग पाडलं. यांनी केलेला
अनि वत छळ सांगणंही श य नाही. यानंतर यांनी मा या िप याचा वध केला.’’
अशा कारचा अमानुषपणा, अशा कारची िववेक ता वीरभ ाला समजच ू शकत
न हती. तो अ व थ होऊन चुळबुळ क लागला.
‘‘परं तु यांनी मा या मातेचा वध केला नाही. या िदवसाची आठवण ितला पुनःपु हा येत
राहवी, यासाठी ितला िजवंत ठे व याचं यांनी ितला सांिगतलं. इतर ि यांनी पु हा कधीही
आप या कुटुंबा या स मानाचं उ लंघन कर यास धजावू नये, यासाठी ितला उदाहरण हणन ू
आपण िजवंत ठे वत अस याचं यांनी ितला सांिगतलं. मी परतलो, ते हा मा या िपताज चं
गु कुल उद् व त झालं होतं. आम या आ माबाहे र माझी माता मा या िपताज चं छाटलेलं मुंडकं
आप या मांडीवर घेऊन बसन ू रािहलेली होती. ितचा आ माच कोणीतरी िजवंतपणी जाळून
टाकावा, अशी ती िदसत होती. ितचे डोळे सताड उघडे होते. ितची नजर भकास होती. ती या
कारची ी होती, ितची ती एक मोडून पडलेली, उद् व त झालेली छाया असावी अशी ती िदसत
होती.’’
परशुराम बोलता बोलता थांबला आिण नदीकडे पाह यासाठी वळला. या भयानक
िदवसा नंतर थमच तो आप या मातेिवषयी बोलत होता. ‘‘मी कोणीतरी अनोळखी य
असावी अशा कारे ितनं मा याकडे बिघतलं. यानंतर ती जे श द बोलली, ते कायम माझा
पाठलाग करत रािहले आहे त. ‘‘मा यामुळे तु या िपताज चा म ृ यू ओढवला. ते माझं पाप आहे .
मलाही यां या माणेच म ृ यू हवा आहे .’’
िशवाचे त ड ध का बस यामुळे उघडे पडले. या दुदवी ा णाकडे याचे दय झेपावू
लागले.
‘‘मला थम काहीच समजलं नाही आिण नंतर मा ितनं मला आ ाच िदली. ‘माझं शीर
उडव.’ काय करावं ते मला समजत न हतं. मी घुटमळलो. अखेर ती मला पु हा हणाली, ‘मी
तुझी माता आहे . मी तुला आ ा देत आहे . माझं शीर उडव.’’
िशवाने परशुरामाचा खांदा दाबला.
‘‘मा याकडे पयाय न हता. माझी माता ढिन यी होती. ितचं मा या िप यावर िनतांत
ेम होतं. मा या िप या या ेमाखेरीज एखा ा र या िशंप या माणे ती रािहली असती. ित या
आ ेचं पालन कर यासाठी मी जसा परशू उचलला, तसं ितनं मा या डो यांत थेट पािहलं. ‘तु या
िप या या वधाचा सड ू घे. िवधा यानं िनमाण केलेला तो सवात उ म पु ष होता. या या म ृ यच
ू ा
सड ू घे. यां यापैक येकाला ठार मार. अगदी एकालाही सोडू नकोस,’’ अशी आ ा ितनं मला
िदली.’’
परशुराम शांत झाला. िशव आिण वीरभ सु न झाले होते. यांना कोणतीही िति या
य करणे श य झाले नाही. सारे वातावरण त ध होते. जहाजावर आदळून फुटणा या
मधुमती या लाटांचाच काय तो आवाज येत होता.
‘‘ितनं जे सांिगतलं, ते मी केलं. मी ितचं शीर उडवलं,’’ परशुराम हणाला. याने एक
दीघ ास घेतला आिण आपले अ ू पुसले. यानंतर यावेळी आले या संतापाने याचे डोळे
चमकले. दात ओठ खात तो पुढे बोलू लागला, ‘‘आिण यानंतर या बदमाशांपक ै येकाला मी
ठार मारलं. मी या येकाचं मुंडकं उडवलं. वासुदेवांनी मला बिह कृत केलं. यां या जमातीची
परवानगी न घेता मी लोकांना ठार मारलं होतं, असं यांचं हणणं होतं. कोण याही कारचा
यायिनवाडा न करताच मी चक ू के याचा िनवाडा यांनी िदला. पण मी काही चक ू केली होती
का भ?ू ’’
िशवाने परशुरामा या डो यांत रोखन ू पािहले. याचे दय जड झाले होते. या
ा णाची ती यथा या या दयाला िभडली होती. भगवान रामाने कदािचत वासुदेवां माणेच
िनवाडा केला असता, हे याला मािहती होते. महान सय ू वंश नाही या गु हे गाराला िश ा झालीच
पािहजे, असं वाटलं असतं. पण तेही यायालयासमोर या सुनावणीनंतरच! पण तरीही याला हे ही
मािहती होते क , कोणीही या या वतः या कुटुंबाबाबत असे काही कर यास धजावले असते, तर
यानेसु ा यांचे सारे िव उद् व त केले असते.
‘‘नाही. तू काहीही अयो य, चुक चं वागला नाहीस. तू जे काही केलंस ते यायाला
ध नच आहे .’’
एखादे धरण फुटावे, तसा परशुरामाने मोठा सु कारा सोडला.
‘मी जे केलं ते या य होतं.’
िशवाने परशुरामाचा खांदा पकडला. परशुरामाने आपले डोळे हाताने झाकून घेतले होते.
तो हंदके देत होता. अखेरीस ब याच वेळाने याने आपले डोके हलवले आिण वर बिघतले.
‘‘ ंगा या राजानं मला पकड यासाठी ि यां या तुकड्या पाठव या. आप या वंशातील
मह वपण ू लोकांना ठार मार याब ल तो मला याया या त डी देणार होता. मला पकड यासाठी
यानं एकवीस वेळा ि यां या तुकड्या पाठव या आिण एकवीस वेळा मी यांचा पराभव केला.
अखेरीस ते थांबले.’’
‘‘परं तु ंगांबरोबर तू एकट्यानं कसा काय सामना केलास?’’ वीरभ ाने िवचारले.
‘‘मी एकटा न हतो. मला भोगा या लागले या अ यायािवषयी काही देवदूतांना मािहती
होतं. यांनी मला या वगात आणलं. इथ या काही दुदवी, बिह कृत लोकांची यांनी मा याशी
ओळख क न िदली. मग मी माझं वत:चं सै य उभा शकलो. यांनी मला औषधं िदली.
यामुळे इथलं अ व छ पाणी िपऊन आिण अ न खाऊनही यवि थत िजवंत राह शकलो. मा या
लोकांना जंगलात थैय िमळवन ू देऊ शकलो. या बद यात यां या मा याकडून कोण याही
अपे ा न ह या. यांनी ितथ या राजाला िदले या धमक मुळेच ंग दयाबरोबर या मा या
लढायांचाही अखेरीस अंत झाला. राजा चं केतू यांचा श द मोडू शकला नाही. आप या सवाम ये
तेच लोक सव म आहे त. दडप या गेले या लोकांसाठी लढणारे ते देवदूत आहे त.’’
िशवा या कपाळावर आठ्या चढ या. ‘‘कोण आहे त ते?’’
‘‘नाग लोक.’’
‘‘काय?’’
 ‘‘होय, भ.ू हणन ू च तु ही यांचा शोध घेत आहात. होय ना? तु हांला जर सैतानाचा
शोध यायचा असेल, तर तु हांला चांग या लोकांबरोबर युती केली पािहजे. बरोबर?’’
‘‘हे तू काय बोलतो आहे स?’’
‘‘ते कधीही िन पाप लोकांना ठार मारत नाहीत. यां यावर एवढा अ याय होऊनही ते
मा यायासाठी लढतात. दडपले गेलेले, दीनदुबळे लोक यांना यांना श य असलेली कुठलीही
आिण िकतीही मदत ते नेहमीच करतात. आप या सवाम ये ते लोकच सवा कृ आहे त.’’
परशुरामाकडे िशवाने रागाने रोखन ू बिघतले. तो एक श दही बोलला नाही. आता तो
चांगलाच ढे पाळला होता.
‘‘तु हांला यांचं रह य शोधायचं आहे . होय ना?’’ परशुरामाने िवचारले.
‘‘कसलं रह य?’’
‘‘मला मािहती नाही. पण मी असं ऐकलंय, क नागां या रह याशी सैतानाचं सखोल
नातं आहे . यासाठीच तु ही यांना शोधत आहात ना?’’
िशवाने काहीच उ र िदले नाही. गहन िवचारात गढून तो ि ितजाकडे पाहत होता.

या महाकाय ा याशी यु झा या या घटनेला आता दोन आठवडे उलटून गेले होते.

आता सगळे च जखमी सैिनक पु हा चांगले हो या या मागावर होते. परं तु गणेशा या पायाची
जखम अजन ू ही पण
ू पणे भ न आली न हती.
आगामी काळात ा यांकडून पु हा ह ले केले जाऊ नयेत, हणन ू सती अ ापही या
इमारतीव न देखरे ख करत होती. या िदवशीही ती अशीच देखरे ख क न परतली होती, ते हा
काली गणेशा या जखमेवरची मलमप ी बदलत अस याचे ितला िदसले.
यां या एकूणच शारी रक दोषांसकट ितने यांना वीकार यामुळे काली आिण गणेश
ही दोघेही ो सािहत झाली होती. गे या दोन आठवड्यांपासन ू ती दोघे कोण याच कारचा
मुखवटा वापरत न हती. परं तु चं वंशी सैिनक अ ापही यांना पाहन आपली ी दुसरीकडे
वळवत होते.
कालीने नुकतीच िलंबा या पानांची मलमप ी बांध याचे काम पणू केले होते. मोक या
जागे या एका बाजल ू ा असले या अिमकुंडाजवळ ती सहज िफर यासाठी उठली. सतीने ितची
एकूण हालचाल पािहली आिण ितने ि मत केले. आपले काम सु च ठे वन ू कालीबरोबर फेरफटका
मार यािवषयी कावासला सच ू ना दे यासाठी ती वळली.
‘‘आता याची जखम कशी आहे ?’’
‘‘ती पण ू भ न ये यासाठी आणखी एखादा आठवडा लागेल, ताई. गे या
आठवड्यापासन ू जखम भ न ये याची ि या मंदावली आहे .’’
सतीने ओठ मुडपले. ितला वाईट वाटले. ‘‘ या िब चा या बाळाचा बराच र पात झाला
आहे .’’
 ‘‘काळजी क नकोस,’’ काली हणाली, ‘‘तो चांगला साम यशाली आहे . तो लवकरच
बरा होईल.’’
सतीने ि मत केले. कालीने मलमप ी अि कुंडात िभरकावन ू िदली. जखमेवर बांधले या
या मलमप ीवर या औषधातन ू बरे च जंतू बाहे र आ याची श यता होती. ती प ी िन या रं गात
जळत रािहली.
सतीने कालीकडे बिघतले. ितने एक खोल ास घेतला आिण ती भेट यापासन ू ितला
सतावणारा तो ितने ितला िवचारला.
‘‘का?’’
काली या कपाळावर आठया चढ या.
‘‘तु ही चांगले लोक आहात. तु ही या कारे गणेशाला आिण तुम या लोकांना
वतणक ू देत आहात, ती मी पािहली आहे . तु ही कठोर आहात, पण यायी आहात. मग तु ही या
सग या भयावह गो ी का करता?’’
कालीने आपला ास रोखन ू धरला. ितने आकाशाकडे बिघतले आिण आपले डोके
हलवले. ‘‘पु हा एकदा िवचार कर, ताई. आ ही काहीही वाईट गो केलेली नाही.’’
‘‘काली, तू आिण गणेशानं वैयि करी या काहीही दु कृ य केलेलं नसेल. पण तुम या
लोकांनी गंभीर गु हे केले आहे त. यांनी िन पाप लोकांचे जीव घेतले आहे त.’’
‘‘माझे लोक मा या हकमाचे ताबेदार आहे त, ताई. तुला जर यांना दोष ायचा असेल,
यां यावर आरोप करायचा असेल, तर तू यातन ू माझी सुटका क शकणार नाहीस. पु हा
एकदा िवचार कर. आम या ह यात कधीही िनरपराध लोकांचे बळी गेलेले नाहीत.’’
‘‘मला मा कर, काली; परं तु हे स य नाही. तु ही यो े नसले यांवर ह ले केले आहे त.
मी काही वेळ िवचार करत होते. नाग लोकांना अ या य वागणक ू िदली गेली अाहे .नाग अभकांना
मेलुहा जी वागणक ू देतं, ती अ या य आहे . पण याचा अथ मेलुहाचा कोणताही नाग रक तुमचा
श ू होऊ शकत नाही. यानं तर तु हांला कधी ासही िदलेला नसतो. तरीही याला तु ही ास
देता.’’
‘‘केवळ आमचा अवमान करणा या. आ हांला दुखावले या यं णेचा एक भाग आहे त,
हणन ू आ ही लोकांवर ह ले करतो, असा िवचार तू करत आहे स का ताई? हे चुक चं आहे . यानं
कोणी आ हांला थेट दुखावलेलं नाही िकंवा दुखापत केलेली नाही, याला आ ही कधीच ास देत
नाही.’’
‘‘तु ही देता. तुम या लोकांनी मंिदरांवर ह ले केले. यांनी िन पाप, िनरपराध लोकांवर
ह ले केले. यांनी सहजग या बळी पडू शकणा या ा णांची ह या केली.’’
‘‘नाही. येक ह या यावेळी आ ही मंिदरातील ा ण वगळता सवाना िनसटून जाऊ
िदलेलं आहे . अगदी येकाला. कोण याही िनरपराधाचा बळी आ ही घेतलेला नाही. कधीही
नाही.’’
‘‘पण तु ही मंिदरातील ा णांना ठार केलंत. ते काही यो े न हते. ते िनरपराध होते.’’
‘‘मला ते मा य नाही.’’
‘‘का?’’
 ‘‘कारण यांनी आम या लोकांना थेट दुखावलं होतं.’’
‘‘काय? कसं काय? मंिदरातील ा णांनी तुम या बाबतीत असं काय चुक चं वतन
केलं होतं?’’
‘‘मी तुला सांगते.’’

िशवा या आरमारी पथका या जहाजाने वैशालीत नांगर टाकला. गंगे या काठावरची ती

एक सुंदर नगरी होती. िशवाने परशुरामाशी युती के याला आता तीन आठवडे उलटून गेले होते.
दंतकथा बनन ू गेले या म य देवाचे वैशालीत सुंदर, भ य मंिदर होते. परशुरामाने नागांिवषयी जे
व य केले होते, यामुळे िशव पण ू पणे त होऊन गेला होता. याला वासुदेवांशी यािवषयी
बोलायची इ छा होती. ा ण – ि य असले या आिण वाळीत टाक या गेले या जहाजावर या
या वासुदेवाखेरीज इतर वासुदेवांशी याला बोलायचे होते. या जमातीिवषयीचा याचा संताप
अवकाशा या आिण काळा या ओघात कमी झाला होता.
ते मंिदर शहरातील बंदरापासन ू अगदी जवळ होते. तेथील राजासह सव जा ितथे
िशवा या वागतासाठी जमली होती. परं तु िशवाने यांचे वागत या वासुदेवाखेरीज इतर
वासुदेवांशी याला बोलायचे होते. या जमातीिवषयीचा केली. तो सरळ म य मंिदराकडे रवाना
झाला. ते मंिदर ७० फुटांपे ा थोडे सेच अिधक उं च होते. वासुदेवांना िबनतारी संदेश ेिपत
कर यासाठी लागणा या उं चीपे ा याची उं ची िनि तच अिधक होती.
ते मंिदर गंगे या तीरावर वसले होते. सहसा मंिदरांबाहे र सुंदर, आखीव रे खीव
बागांसाठी आिण मोठमोठ्या िभंत साठी श त जागा सोडलेली असते. हे मंिदर मा या सवाहन
वेगळे होते. बाहे र या जागी गुंतागुंती या रचनांची तळी, सरोवरे होती. मंिदराबाहे र या
काल यांमधन ू गंगेचे पाणी या सव त यांम ये आिण सरोवरांम ये खेळव यात आले होते. या
काल यांमुळे िशवाने तोपयत पािहले या कोण याही रचनेपे ा ती रचना िद य भासत होती.
यावेळी समु ाची पातळी खपू च खाली होती, यावेळ या ाचीन भारताचा नकाशा ितथे
कोरलेला होता. यात महाराज मनच ू ी कथा सांिगतली गेली होती. आप या ओसाड पडले या
संगमतमीळ या ज मभम ू याने आप या अनुयायांना बाहे र कसे नेले, याची कथाही ितथे
ू ीतन
िलिह यात आली होती. वासुदेवांना तातडीने भेट याची गरज असतानाही िशवाला तेथील अ ितम
रचनेने िखळवन ू ठे वले. अखेरीस याने आपली नजर या याव न हटवली आिण तो मु य
मंिदरा या पाय या चढू लागला. बाहे र या बाजल ू ा गद ताटकळत उभी होती. यां या
नीलकंठा या िवनंतीला मान देऊन लोक शांतपणे थांबले होते.
मंिदरातील दूरवर या कोप यात असले या गाभा याकडे िशवाने पािहले. तोपयत याने
पािहले या इतर कोण याही मंिदरापे ा तो खपू च श त होता. बहधा या मंिदरातील देवाची
भ य मत ू सामावली जावी, यासाठीच एवढा श त गाभारा बांध यात आला असावा. एका उं च
चौथ यावर भगवान म याची हणजेच एका महाकाय माशाची मत ू ठे व यात आली होती.
संगमतमीळ येथन ू महाराज मनू आिण या या जेला बाहे र पडून सुरि त थळी ये यासाठी
याने मदत केली होती. वेिदक सं कृतीचा सं थापक असले या मनन ू े आप या वंशजांसाठी
घालनू िदले या मागदशक त वांम ये असे प हटले होते, क भू म याची नेहमीच िव णच ू ा
पिहला अवतार हणन ू पज ू ा केली जावी. यां यापैक येक जणच फ भू म या या
कृपेमुळेच जीिवत आहे त, हे यांनी यानात यावे.
‘इथ या नदीत मी पािहले या डॉि फनसारखाच भगवान म य िदसत आहे. फ तो
जा त मोठा आहे एवढंच!’
िशवाने खाली वाकून भगवंताला नम कार केला. याने चटकन ाथना केली आिण
नंतर एका खांबाजवळ जाऊन तो बसला. यानंतर याने आपले िवचार मोठ्याने कट केले.
‘‘वासदु वे ांनो, त ु ही इथे आहात का?’’
कोणीही ितसाद िदला नाही. या मंिदरातन ू याला भेट यासाठी कोणीही पुढे आले
नाही.
“इथे कोणीही वासदु वे नाही का?”
पणू शांतता!
‘‘हे वासदु वे ांचं मंिदर नाही का? मी चक
ु या थळी आलो आहे का?’’
मंिदरा या आवारातील कारं या या थबां या हळुवार वनीखेरीज िशवाला काहीही ऐकू
आले नाही.
‘‘छे! काहीतरीच!!’’
िशवा या ल ात आले, क याने न क च काहीतरी चक ू केली होती. ते मंिदर बहधा
वासुदेवांचे वसित थान न हते. सतीने िदले या स याकडे याचे िवचार वेधले गेले.
‘कदािचत सती जे हणाली होती, ते बरोबर असावं. बहधा वासदु वे मला साहा य
कर याचा य न करत होते. यांनी मदतच केली होती! काितकाला काहीही झालं असतं, तर मी
िवदीण झालो असतो. कोलमडून पडलो असतो!’
एक शांत, व छ आवाज मोठ्याने या या डो यात घुमला.
‘‘तझ ु ी प नी स ु आहे, महान महादेवा. एकाच य म ये स दय आिण स ु पणा यांचा
असा संगम विचतच बघायला िमळतो.’’‘
िशवाने चटकन वर बिघतले आिण सभोवतालीही नजर टाकली. ितथे कोणीही न हते.
तो आवाज बहधा दुस या एखा ा वासुदेव मंिदरातन ू आला असावा. याने तो आवाज ओळखला
होता. िशवाला नागांचे औषध दे याची काशी या वासुदेवाला आ ा करणा या वासुदेवाचा तो
आवाज होता.
‘‘त ु ही नेता आहात का, पंिडतजी?’’
‘‘नाही, मा या िम ा. त ू नेता आहेस. मी फ तझ ु ा अनय ु ायी आहे. आिण मी
मा याबरोबर वासदु वे ांना घेऊन आलो आहे.’’
‘‘त ु ही कुठे आहात? उ जैनला?’’
प ु हा ितथे शांतता पसरली.
‘‘तम ु चं नाव काय आहे पंिडतजी?’’
 ‘‘माझं नाव गोपाल आहे. मी वासदु वे ांचा मख ु मागदशक आहे. भ ू रामानं
आम यासाठी नेमन ू िदलेल ं मख
ु काम मी करत आहे. तझ ु ं कम कर यासाठी तल
ु ा साहा य
करणं.’’
‘‘मला तम
ु या स याची आव यकता आहे, पंिडतजी.’’
‘‘महान नीलकंठा, जशी तझ
ु ी इ छा! तल
ु ा कशािवषयी बोलायचं आहे?’’

सती, काली, गणेश आिण ंगाचे व काशीचे सैिनक काशीकडे िनघाले होते. यां यात
मोठ्याने सु असले या संभाषणामुळे अर यातील शांतता भंग पावत होती.
िव ु न गणेशाकडे वळला. ‘‘महाराज, या अर यात िविच शांतता आहे , असं तु हांला
वाटत नाही का?’’
गणेशाने आप या भुवया उं चाव या. कारण सैिनकांचा चांगलाच क लोळ चालला होता.
‘‘आप या माणसांनी आणखी उ च वरात संभाषण करावं असं तुला वाटतंय का?’’
‘‘नाही महाराज. आपण पुरेशा मोठ्या आवाजात बोलतो आहोत. मी या उव रत
अर यािवषयी बोलतो आहे . ते खपू च शांत आहे .’’
गणेशाने आपली मान वळवली. िव ु नाचे हणणे बरोबर होते. एखा ा ा याचा
िकंवा प याचा आवाजही ितथे ऐकू येत न हता. याने सभोवताली बिघतले. या या अंतमनाने
याला कौल िदला क , ितथे काहीतरी चुक चे, अयो य होते. अर यातील झाडांकडे याने रोखनू
बिघतले. यानंतर आपले डोके हलवन ू तो समोर पाह लागला आिण आप या घोड्याला आणखी
जलद चाल यासाठी याने टाच मारली.
थोड्याच अंतरावर, एक महाकाय जखमी ाणी चालत होता. या या शरीरावरील
जखमा थोड्याफार भर या हो या. तो हळूहळू पुढे सरकत िनघाला होता. या या खां ात
खोलवर बाण तलेला होता आिण बाणाचा मागचा भाग मोडलेला होता. या महाकाय ा याला
यामुळे थोडे फार अडखळत चालावे लागत होते. या या पाठोपाठ दोन िसंिहणीही शांतपणे
चाल या हो या.
 करण १८
सैतानाचा काय म

‘‘हा देश खपू च ग धळात टाकणारा आहे.’’

गोपाळ हळुवारपणे िवचार करत हणाला, “तल ु ा असं का बरं वाटतंय, मा या िम ा?’’
‘‘नाग हे दु लोक आहेत. बरोबर? यािवषयी येकाचं एकमत आहे आिण तरीही
नागांनी अडचणीत असले या माणसाला फ याला याय िमळावा हणन ू मदत केली. सैतान
कसा असावा यािवषयीची जी समजत ू आहे, तसा हा कार नाही.’’
‘‘चांगला म ु ा आहे, महान नीलकंठा.’’
‘‘मी आधी केलेली चक ू ल ात घेता यापढु े खा ी पट यािशवाय मी कोणावरही ह ला
करणार नाही.’’
‘‘स ु पणाचा िनणय.’’
‘‘ हणजे त ु हांलाही नाग लोक हे सैतान नाहीत, असं वाटतंय का?’’
‘‘मी याचं उ र कसा काय देऊ, मा या िम ा? मा याकडे या ाचं उ र दे याएवढी
िव ा नाही. मी काही नीलकंठ नाही.’’
िशवाने ि मत केले. ‘‘पण तम ु चंही काही मत आहे. नाही का?’’
गोपाळाने काहीतरी बोलावे, हणन ू िशवाने ती ा केली. परं तु या वासुदेव पंिडताने
काहीच उ र िदले नाही. यामुळे अिधकच ि मत करत िशवाने ती चचा ितथेच सोडून िदली.
‘‘कृपा क न, नाग लोकही नीलकंठा या दंतकथेवर िव ास ठेवतात, असं मा मला
सांग ू नका.’’
णभरासाठी गोपाळ तसाच शांत रािहला.
िशवाने याच वा याचा पुन चार केला. तो िवचारात पडला.
‘‘पंिडतजी? कृपा क न मा या ाचं उ र ा. नीलकंठा या दंतकथेवर नाग लोकही
िव ास ठेवतात का?’’
‘‘मला जेवढी मािहती आहे, याव न तरी महान महादेवा, यां याप ैक बहतेकांचा
नीलकंठा या दंतकथेवर िव ास नाही. परं त ु फ तेवढयामळ ु े च ते सैतान िकंवा दु ठरतात,
असं तल ु ा वाटतं का?
िशवाने आपली मान हलवली. ‘‘नाही. अथातच नाही.’’
थोड्या वेळासाठी ितथे शांतता पसरली.
 िशवाने एक दीघ ास घेतला.
‘‘मग आशीवाद लाभलेल ं उ र काय आहे? मी संपण ू भारतभर वास केला आहे. बहतेक
सव जमात ना भेटलो आहे. परं त ु फ नागांना भेटलो नाही आिण जर कोणीच सैतान नसेल, दु
नसतील, तर कदािचत सैतानाचा उदय झालेलाच नसेल. कदािचत माझी गरजच नसेल.’’
‘‘सैतान िकंवा दु हे फ लोकच असतात, यावर तझ ु ा िव ास आहे का मा या िम ा?
यां याप ैक काह या अंतःकरणात कदािचत सैतानाचं वा त य अस ू शकेल. परं त ु तो वाट पाहत
असलेला बलाढ्य सैतान मानवा या पलीकडेही अि त वात आहे का?’’
िशव िवचारम न झाला. ‘‘मा या ल ात आलं नाही.’’
‘‘फ काही लोकांम ये सामावन ू जा याएवढा, कि त हो याएवढाच सैतान लहान
असतो, असं तल ु ा वाटतं का? हणजेच सैतान हा फ काही लोकांम ये सामाव याखेरीज
याहनही खपू च मोठा अस ू शकतो का?’’
िशव शांत रािहला.
“महाराज मनन ू ं असं सांिगतल होतं, क सैतान लोकांम ये नसतो. खरा सैतान
यां याही पलीकडे असतो. तो लोकांना आकिषत करतो. तो आप या श म ूं ये सं माव था
िनमाण करतो. परं त ु सैतान वतः खपू च बलाढ्य असतो आिण तो फ थोड्याच लोकांम ये
समािव होऊ शकत नाही.’’
िशव िवचारम न झाला.
“याचा अथ त ु ही सैतान हीस ु ा परमे राइतक च साम यशाली श आहे, असं
हणता आहात, असं िदसतंय. तो वतः काहीच काय करत नाही. परं त ु लोकांचा मा यम हणन ू
वापर क न घेतो. या लोकांम ये चांगले लोकही अस ू शकतात. ते सैतानाचा हेत ू पण ू
कर यासाठी काम करतात. जर एक हेत ू हणन ू तो काम करत असेल, तर याला कसा काय
न करता येईल?’’
‘‘हा वार यपण ू िवचार आहे. हे नीलकंठा, तो सैतान हा हेतम
ूं ये दडलेला असतो.’’
‘‘कसले हेत?ू िवनाशाचा हेत?ू मग िव या गो ीचं िनयोजन का करतं?’’
‘‘आपण या याकडे दुस या ि कोनातन ू पाह या. िव ात कोणतीही गो अकारण
घडत नाही, यावर तझ ु ा िव ास आहे का? हणजेच येक गो सकारणच अि त वात असते.
याचा अथ येक गो ी या अि त वामागे काही ना काही हेत ू असतो.’’
‘‘होय. जर एखादी गो अकारणच अस यासारखी वाटली, तर याचा अथ आप याला
अ ाप ित यामागचा हेत ू उमगलेला नाही, असा होतो.’’
‘‘मग सैतानाचं अि त व का असतं? याचा एकदाच आिण कायम व पी िवनाश का
होऊ शकत नाही? यावेळी याचा िवनाश झा यासारखा वाटतो, यानंतरही तो प ु हा कट
होतो. कदािचत या या पन ु कटीकरणास चंड कालावधी लोटावा लागत असेलही, कदािचत तो
वेग याच आकारात ज मत असेल; परं त ु सैतान प ु हा कट होतो आिण पन ु ःप ु हा कट होत
राहतो. का?’’
गोपाळाचे श द समजन ू घे यासाठी िशवाने आपले डोळे बारीक केले.
‘‘कारण सैताना या अि त वामागेही काही तरी हेत ू असतो....’’
 ‘‘हाच महाराज मनच ू ाही िव ास होता. यालाही असंच वाटत होतं. महादेवा या
यं णेतनू याम ये समतोल साधला जातो. समतोल साध या या हेतन ू ं राखलेल ं िनयं ण हणनू
ही यं णा काम करते. यो य वेळी सैतानाला या काळा या बाहेर फे कून देण ं हा महादेवाचा हेत ू
असतो.’’
‘‘काळा या बाहेर फे कून देण?ं ’’ िशवाने चिकत होत िवचारले.
‘‘होय. हेच महाराज मनन ू ं सांिगतलं आहे. या या आदेशांमधील ही फ एक ओळ
आहे. सैताना या िवनाशक यानी सैतान हणजे काय हे समजन ू घेतलं पािहजे. सैतानाचा संपण ू
िवनाश होत नाही आिण होऊही शकत नाही, असं मा या समजत ु ी माणे मला वाटतं. हणजेच
यो य वेळी याला या काळा या बाहेर काढून फे कून िदलं गेल ं पािहजे. यावेळी तो संपण ू
िवनाशासाठी कट होतो, तीच वेळ ही या या िवनाशाची खरी यो य वेळ असते. हणजेच तोच
सैतान वेग या काळात चांग या हेतस ू ाठीही कट होतो, असं तर याला हणायचं नसेल ना?
तलु ा काय वाटतं?’’
“मा या ांची उ रं शोध यासाठी मी इथे आलो होतो, मा या िम ा. परं त ु त ू तर
मा यासमोर आणखी फे कत आहेस.’’
गोपाळ हळुवारपणे हसला. “मला मा कर मा या िम ा. आ हांला मािहती असलेल े
संकेत तल ु ा देण ं हे आमचं काम आहे. त ु या िनणयात ह त पे करणं िकंवा ढवळाढवळ करणं हे
आमचं काम नाही. कारण यामळ ु े सैतानाला परमानंद हो याची श यता असते.’’
“मी असं ऐकलय, क महाराज मनन ू ं असं सांिगतलय, क सत ् आिण असत ् हणजेच
चांग या गो ी आिण सैतान या एकाच ना या या दोन बाजू आहेत?’’
‘‘होय. यानं तसं सांिगतलंय. या एकाच ना या या दोन बाजू आहेत. यािवषयी यानं
आणखी काहीही प ीकरण िदलेल ं नाही.’’
‘‘आ य आहे. याला काहीच अथ नाही.’’
गोपाळ हसला.
“वरकरणी ते िविच भासत असेल. परं त ु यो य वेळी तल ु ा या दो ही गो तन ू अथ
काढता येईल.’’
काही काळ िशव शांत रािहला. मंिदरा या खांबांमधन ू याने बाहे र पािहले. थोड्या
अंतरावर, मंिदरा या बाहे र या वेश ाराजवळ वैशालीचे लोक यां या नीलकंठा या ती ेत
शांतपणे उभे होते. याने ितकडे रोखन ू पािहले आिण नंतर तो भू म या या मत ू कडे परत
वळला.
‘‘गोपाळा, मा या िम ा, महाराज ाने कोण या सैतानाला या काळा या बाहेर
काढललं होतं? असरु सैतान न हते, हे मला मािहती आहे. मग यानं कोण या सैतानाचा िवनाश
केला?’’
‘‘तल
ु ा उ र मािहती आहे.’’
‘‘नाही. मला मािहती नाही.’’
‘‘होय. तल ु ा मािहती आहे. हे नीलकंठा, त ू यािवषयी िवचार कर. भगवान ाची
िचरकाल िटकणारी वंशपरं परागत चालत आलेली गो कोणती आहे?’’
 िशवाने ि मत केले. उ र प होते.
‘‘आभारी आहे, पंिडतजी. मला वाटतं, आज या िदवसाचा िवचार करता आपण परु े स ं
बोललो आहोत.’’
‘‘त ु या पिह या ािवषयीचं माझं मत मी तल
ु ा देऊ का?’’
िशवाला आ य वाटले.
‘‘नागांिवषयीचं?’’
‘‘होय.’’
‘‘अथात! कृपया ा.’’
‘‘त ू नागांकडे ओढला गेला आहेस, हे तर प च िदसतं आहे. सैतानापयत
पोहोच याचा तझ ु ा माग यां या मा यमा ारे जात आहे, असं तल ु ा वाटतंय.’’
‘‘होय.’’
‘‘हे दोन कारणांमळ ु े तलु ा वाटत असावं. एक तर या मागा या टोकाला सैतानाचं
लासैतानाचं अि त व असावं.’’
‘‘िकंवा?’’
‘‘िकंवा या मागावर सैतानानं भयंकर िवनाश घडवन ू आणलेला असावा.’’
िशवाने खोल ास घेतला.
‘‘याचा अथ सैतानाकडून दुःख ा झालेल,े ास सोसावा लागलेल े हे सवािधक त
जीव आहेत?’’
‘‘कदािचत!’’
िशवाने या खांबाला वाकून नम कार केला. याने आपले डोळे िमटले.
‘कदािचत नागांचं हणणं ऐकून घेतलं गेल ं पािहजे. कदािचत इतर येक माणसानं
यां यावर अ याय केला असावा. कदािचत यांना संशयाचा फायदा िदला गेला पािहजे. परं त ु
यां याप ैक कोणीतरी मला उ र िदलं पािहजे. बहृ पती या ह येसाठी यां याप ैक कोणीतरी
याय िमळ या या ती त े असलं पािहजे.’
िशव कोणािवषयी िवचार करत होता, ते गोपाळाला मािहती होते. तो शांत रािहला.

अिथिथ वा या खासगी क ात सती या यासमोर उभी होती. ित या शेजारीच काली

आिण गणेश उभे होते. यावर कशा कारे िति या य करावी,हे सु न झाले या काशी या
राजाला उमगत न हते.
या िदवशी सकाळीच २७ िसंहां या कातड्यांसह सती काशीहन परतली होती.
नरभ क िसंहां या कळपाचा िवनाश के याचा पुरावा हणनू ती कातडी बरोबर आण यात आली
होती. ितथे धारातीथ पडले या काशी या शरू सैिनकां या आ याला शांती लाभावी, हणन
ू
काशी या िव नाथ मंिदरात याच िदवशी सकाळी िवशेष ाथना कर यात आली होती.
कावासाला बढती दे यात आली होती. ंगा या सैिनकां या तुकडी या धाडसाचे कौतुक
कर यात आले होते. काशीत राहणा या ंगांना तीन मिहने कर भर यातन ू सवलत दे यात आली
होती. परं तु ही िविश सम या अिथिथ वाला गुंतागुंतीची वाटत होती. सती या शेजारी दोन नाग
य अस याचे पाहन यावर कोणती िति या य करावी ते याला कळत न हते. या या
शहरातन ू नीलकंठा या प नी या नातेवाइकांना हाकलन ू लाव याचे धा र ् य करणे याला श य
न हते. याचवेळी खुलेपणाने यांना काशीत राह याची परवानगीही तो देऊ शकत न हता.
कमिवषयक काय ाचा भंग के याचा गु हा याने केला आहे , असे या या जेला वाटले असते.
नागांिवषयी या गैरसमजुती खपू खोलवर जले या हो या.
‘‘देवी,’’ अिथिथ वा काळजीपवू क बोलत होता, ‘‘आपण याला कशी काय परवानगी
देऊ शकू?’’
कालीने अिथिथ वाकडे रागाने पािहले. वा तिवक, ती वतःच एका देशाची राणी
होती. यामुळे अशा कारे ित यािवषयी बोलणे हा ितचा अपमान होता. ितने सती या हाताला
पश केला, ‘‘ताई, यािवषयी िवस न जा....’’
सतीने फ मान हलवली. ‘‘महाराज अिथिथ वा, संपण ू भारतात काशीम ये
सहनश चा काश चमकत असतो. ते सव भारतीयांचा वीकार करतात. मग यां या ा
िकंवा यांची जीवनशैली कशीही असली तरी काशीला यामुळे काहीही फरक पडत नाही.
पददिलत आिण अ पसं याक यां यासाठी तुमचं शहर हे दीप तंभ मानलं जातं. मग फ ते
लोक नाग आहे त, एवढ्याच कारणामुळे काही उम ा, शरू आिण राजघरा यातील लोकांना
नाकार यामुळे तुम या या लौिककाला कािळमा लागणार नाही का?’’
अिथिथ वाने नजर झुकवली. ‘‘परं तु देवी, माझे लोक.......’’
‘‘महाराज, आज काशीची तुकडी परतली आहे आिण इ छावरचे लोकही िजवंत आहे त,
यामागे फ काली, गणेश आिण यां या सैिनकांचं शौय आहे , ही बाब आपण िवस नका.
आ हांला िसंहांनी के हाच फाडून खा लं असतं; परं तु या लोकांनीच आमचे ाण वाचवले आहे त.
या बद यात यांचा मानस मान होणं साहिजकच नाही का?’’
अिथिथ वाने नाइलाजाने मान डोलावली. आप या खासगी क ा या िखडक तन ू याने
बाहे र पािहले. गंगेचा वाह सु ताव यासारखा संथपणे वाहत होता. खपू दूरवर असले या
पवू कड या िकना यावर या राज ासादाचे ितिबंब ित या वाहात पडले होते. ते वाहाबरोबर
िहंदकळत होते. ितथे याची ि य भिगनी माया दु:खीक ी आयु य जगत होती.
यावहा रक ् या पाहता, ती नजरकैदेतच होती. आप या जेत नागांिवषयी असले या भीतीला
आ हान ायला याला आवडलेच असते. परं तु नेहमीच याचे धैय या बाबतीत कमी पडत असे.
खरे तर नीलकंठाची प नी आता ित या कुटुंबीयांना घेऊन या या समोर उभी होती आिण
यामुळे याला कुठे तरी आशेचा िकरण िदसला होता. नीलकंठाला आ हान ायला कोण धजावलं
असतं? अ या य काय ांचा एक संच िशवाने कशा कारे मोडीत काढला होता, ते सवाना
मािहती होते. आता तशाच कारचा नागांिवषयीचा अ या य कायदा याने का मागे यायला
लावला नसता?
राजा सतीकडे मागे वळला. ‘‘तुमचे कुटुंबीय राह शकतात, देवी. काशी या
राजवाड्यातील भू नीलकंठाला िदले या भागातील जागेत राहणं यांना सोई कर आिण
सुखकर होईल, असं मला वाटतं.’’
‘‘होय. मलाही तसंच वाटतं,’’ सती ि मत करत हणाली, ‘‘महाराज, मी आपली खपू च
आभारी आहे .’’

जहाजा या पुढ या भागात िशव उभा होता. पावते र या या शेजारीच उभा होता.
‘‘मु य जहाजा या वेगािवषयी मा या मनात शंका आहे , भ,ू ’’ पावते र हणाला.
काशीकडे जलद कूच कर यािवषयी खा ी क न घे यास िशवाने पावते राला
सांिगतले होते. दोन वषाहन अिधक काळ तो आप या कुटुंबीयांपासन ू दूर होता. तो खपू च मोठा
कालावधी होता आिण यां या आठवणीने आता तो अ यंत याकूळ झाला होता.
‘‘आभारी आहे , सरल कर मुख,’’ िशव हणाला.
पावते राने याला मानवंदना िदली आिण तो गंगे या वाहाकडे पाह यासाठी मागे
वळला. ‘‘तुमचं वैवािहक जीवन कसं काय चाललंय, सरल कर मुख?’’ िशवाने िम क लपणे
ि मत करत िवचारले.
पावते राने छान हसत िशवाकडे पािहले. ‘‘ वग, भ.ू अगदी वग. खरं तर अगदी
उ चतम वगसुख.’’
िशवाने ि मत केले. “नेहमीचे कायदे ितथे लागू पडत नाहीत, पडतात का?”
पावते र मोठ्याने हसला. “ते जाऊ दे. रोज या िदवसासाठी आनंदमयी रोजच एकेक
िनयम ठरवते आिण मी या माणे वागतो.’’
िशव मोठ्याने हसला आिण याने आप या िम ा या पाठीवर थाप मारली. ‘‘मा या
िम ा, या िनयमांचं पालन कर. ितचं तु यावर ेम आहे . ित या सहवासात तू आनंदी राहशील.’’
पावते राने अगदी मनापासन ू मान हलवली.
‘‘आनंदमयीनं मला सांिगतलं, क ितनं अयो ये या स ाटाला, िदलीपाला तुम या
िववाहािवषयी मािहती दे यासाठी एका यु नौकेव न लोकांना पाठवलं आहे ,’’ िशव हणाला.
‘‘होय. ितनं तशी तजवीज केली आहे ,’’ पावते र हणाला, ‘‘आप या वागतासाठी
महाराज काशीला येतील. आप या आगमनानंतर दहा िदवसांत काशीत या ी यथ एक खपू च
मोठा समारं भ करणार अस याचं वचनही यांनी िदलं आहे .’’
‘‘ती तर फारच बहारदार गो असेल.’’

‘‘आ ा भ?ू ’’ नंदीने िवचारले.

 नंदी आिण भगीरथ िशवा या क ात होते.
‘‘आपण काशीत पोहोच,ू ते हापासन ू राजकुमार भगीरथाबरोबरच राहा.’’
‘‘का भ?ू ’’ भगीरथाने िवचारले.
िशवाने फ हात उं चावला. ‘‘ब स, फ मा यावर िव ास ठे वा.’’
भगीरथाने आपले डोळे बारीक केले. ‘‘माझे िपताजी काशीत येत आहे त का?’’
िशवाने मान हलवली.
‘‘मी सावलीसारखा राजकुमाराबरोबर राहीन, भ,ू ’’ नंदी हणाला, ‘‘मी िजवंत
असेपयत तरी राजकुमारा या केसालाही ध का पोहोचणार नाही.’’
िशवाने वर बिघतले. ‘‘मला तुलाही काही झालेलं चालणार नाही, नंदी. तु ही दोघेही
आपले डोळे उघडे ठे वा आिण काळजीपवू क राहा.’’

‘‘मा या बाळा,’’ काितक धावत, धावत ित या िमठीत िशर यानंतर सती उद्गारली.
काितक फ तीन वषाचा होता, परं तु सोमरसामुळे तो सहा वषाचा अस यासारखा
वाटत होता. तो ओरडला, ‘‘मातेऽऽऽ’’
सतीने याला आनंदाने घ िमठीत घेतले. ‘‘मला तुझी खपू आठवण येत होती.’’
‘‘मलाही तुझी खपू च आठवण येत होती,’’ काितक हळूहळू हणाला. माता आप याला
सोडून गे यामुळे याला अजन ू ही वाईट वाटत होते.
‘‘तुला सोडून गे याब ल मला माफ कर, मा या बाळा. परं तु मला खपू च मह वाचं काय
पार पाडायचं होतं.’’
‘‘पुढ या वेळी मलाही तु याबरोबर घेऊन जा.’’
‘‘मी य न करे न.’’
काितकाने ि मत केले. तो शांत झा यासारखा िदसत होता. यानंतर याने यानातन ू
आपली लाकडी तलवार बाहे र काढली. ‘‘हे बघ माते!’’
सती या कपाळावर आठया पड या. ‘‘हे काय आहे ?’’
‘‘तू मला सोडून गे यापासन ू च मी तलवारबाजीचं िश ण यायला सु वात केली. मी
जर चांगला सैिनक असतो, तर तू मला तु याबरोबर घेऊन गेली असतीस ना?’’
सती हसली आिण ितने काितकाला उचलन ू आप या मांडीवर बसवले. ‘‘तू तर ज मजात
सैिनक आहे स, मा या बाळा.’’
काितकाने ि मत केले आिण आप या मातेला िमठी मारली.
‘‘तुला नेहमीच तुझा एक बंधू हवा होता ना? तू नेहमीच यािवषयी मला िवचारत
राहायचास ना?’’
काितकाने जोरात मान हलवली. ‘‘होय! होय!’’
‘‘ठीक आहे . मग ऐक तर! मी तु यासाठी एक िवल ण बंधू आणला आहे . तुझा ये
बंध.ू तो नेहमीच तुझी काळजी घेईल; तुला सांभाळे ल.’’
काितका या कपाळावर आठया पड या. याने दाराकडे बिघतले. एक अवाढ य
शरीराची य या क ात वेश करत होती. तो साधे पांढरे धोतर नेसला होता आिण आप या
उज या खां ाव न याने अंगव घेतले होते. याचे चंड मोठे पोट या या येक
ासाबरोबर जोरजोरात िहंदकळत होते. परं तु या या चेह याने काितक दचकला. मानवी
शरीरावर ह ीचे म तक होते.
गणेशाने छान ि मत केले. काितक आप याला वीकारे ल क नाही, या साशंकतेमुळे
याचे दय जोरजोरात धडधडत होते. ‘‘काितक, तू कसा आहे स?’’
सहसा िनभयतेने वागणारा काितक आप या माते या मागे लपला.
‘‘काितक,’’ सतीने ि मत केले आिण या या मोठ्या बंधक ू डे गणेशाकडे अंगुिलिनदश
करत ती हणाली, ‘‘तु या दादाबरोबर तू बोलत का नाहीस?’’
तो मुलगा गणेशाकडे एकटक पाहत रािहला. ‘‘तू माणस ू आहे स का?’’
‘‘होय. मी तुझा बंधू आहे ,’’ गणेश ि मत करत हणाला.
काितक काहीच बोलला नाही. परं तु सतीने गणेशाला यवि थत पढवन ू ठे वले होते. या
नागाने आपला हात पुढे केला. या या हातात िपकलेला आंबा होता. काितकाचे ते आवडते फळ
होते. तो मुलगा एकदम खश ू झाला. तो थोडा पुढे सरकला.
‘‘काितक, तुला हे हवं आहे का?’’ गणेशाने िवचारले.
काितक िवचारात पडला. याने आपली लाकडी तलवार उपसली. ‘‘यासाठी तू मला
लढायला लावणार नाहीस. लावशील का?’’
गणेश हसला. ‘‘नाही. मी तुला लढायला लावणार नाही. परं तु यासाठी तू मला िमठी
मारली पािहजेस.’’
काितक घुटमळला आिण याने सतीकडे पािहले.
सतीने मान हलवली आिण ि मत केले. ‘‘तू मा यावर िव ास ठे वू शकतोस.’’
काितक हळूहळू पुढे झाला आिण याने थम चटकन आंबा उचलला. गणेशाने आप या
छोट्या भावाला िमठीत घेतले. काितकाने आंबा हातात घेता णीच तो खायला ारं भ केला होता.
याने गणेशाकडे बिघतले आिण ि मत केले. तो मोठ्याने हणाला, ‘‘िकती छान! आभारी आहे ,
दादा!’’
गणेश पु हा एकदा हसला आिण याने काितका या म तकावर ेमाने थोपटले.

द मेध घाटाला मु य जहाज हळुवारपणे लागले. जहाजातन ू जिमनीवर उतर यासाठी

पल
ू टाकला जात असताना िशवाची नजर िभरभरत होती. तो आप या कुटुंबीयांना शोधत होता.
याला राज चौथ यावर स ाट िदलीपा आिण राजा अिथिथ वा आपाप या कुटुंबीयांसह उभे
अस याचे िदसले. घाटा या दोहो बाजल
ू ा काशीचे हजारो नगरवासी उभे होते. परं तु......
 ‘‘ती कुठे आहे ?’’
‘‘मी यांना शोधतो, भ,ू ’’ भगीरथ िक िकना यावर उतरत हणाला. या यापाठोपाठ
नंदीही उतरला.
‘‘आिण भगीरथ....’’
‘‘बोला, भ,ू ’’ भगीरथ थांबत हणाला.
‘‘हे सारं संपलं, क कृपया, पवू ाकांना राजवाड्यात घेऊन जा. मा या कुटुंबीयांचं
वा त य असले या े ात ते आरामशीरपणे राह शकतील, याची खा ी क न घे.’’
‘‘आ ा, भ,ू ’’ भगीरथ हणाला. व ीप या स ाटाकडे , राजा िदलीपाकडे हणजेच
आप या िप याकडे दुल क न याने पुढे झेप घेतली. परं तु स ाटाम ये गोचर झालेले बदल
पाहन नंदी ि तिमत झाला. िदलीपा िकमान दहा वषानी लहान िदसत होता. याचा चेहरा
आरो यपण ू तेने चमकत होता. भगीरथाला गाठ यापवू नंदी िवचारात पडला.
िशव या पुलाव न चालू लागला.
आप या मुला या पाठमो या आकृतीकडे िदलीपा बराच वेळ रागाने पाहत रािहला आिण
नंतर नीलकंठाकडे वळ यापवू याने आपली मान हलवली. िशवा या पायाला पश क न याने
नम कार केला.
‘‘तुम या रा याची अशीच चांगली भरभराट होवो, महाराज,’’ िशव हणाला. यानेही
आपले म तक झुकवन ू िदलीपाला नम कार केला.
दर यान, वीरभ ाला कृि का भेटली आिण याने ितला गाढ आिलंगन िदले.
अ यानंिदत झाले या आिण तरीही लाजेने चरू झाले या कृि केने आप याला या या िमठीतन ू
सोडवन ू घे याचा य न केला. आप या पतीला सावजिनक िठकाणी ेमाचे दशन कर यास
ितने मनाई केली.
अिथिथ वाही पुढे झाला आिण याने िशवाचे आशीवाद घेतले. औपचा रकता पण ू
के यावर नीलकंठ वळला आिण तो आप या कुटुंबीयांना शोधू लागला. ‘‘माझे कुटुंबीय कुठे
आहे त, महाराज?’’
‘‘िपताजी!’’
िशवा या चेह यावर हसू पसरले. काितक धावतच या याकडे गेला.िशवाने याला
आप या कडे वर उचलन ू घेतले आिण हणाला, ‘‘पिव त याश पथ, काितक, तू खपू च जलद
गतीने वाढला आहे स.’’
‘‘मला तुमची खपू आठवण होत होती,’’ काितकाने कुजबुज या वरात हटले. याने
आप या िप याला घ िमठी मारली होती.
‘‘मलाही तुझी खपू च आठवण येत होती,’’ िशव हणाला. काितका या अंगाला त डाला
पाणी सुटणा या िपकले या आं याचा वास येत होता. यामुळे िशवा या आनंदाचे पयवसान
आ यात झाले.
‘‘या हंगामात एवढ्या उिशरा तुला कोणी आंबा िदला?’’
तेवढ्यात सती िशवा या समोर आली. ि मत करणा या िशवाने आप या उज या कडे वर
काितकाला घेतले आिण आपला डावा हात सतीभोवती टाकला. आप याकडे हजारो नजरा
लागले या आहे त, याचे भान िवस न िशवाने आपले िव आप या खपू खपू जवळ घेतले. “मला
तु हां दोघांचीही खपू आठवण येत होती.’’
‘‘आिण आ हांला तुझी येत होती,’’ सतीने ि मत केले. आप या पतीकडे ि ेप
टाक यासाठी ितने आपली मान वर उचलली.
िशवाने ितला पु हा एकदा जवळ ओढले. आपले डोळे िमटले. आप या कुटुंबीयां या
स न पशाचा आनंद तो घेत होता. याची प नी आिण याचा मुलगा यांनी आपली म तके
या या खां ावर ठे वली होती. “चला, िनवास थानी जाऊ या.’’

काशी या पिव थळाव न रथ हळूहळू पुढे चालला होता. अयो येचा स ाट आिण
काशीचा राजा यांचे रथ यां यापाठोपाठ िनघाले होते आिण यामागे िशवाने आप याबरोबर
नेलेली याची पलटण चालली होती. मागा या दुतफा उभे राहन नगरवासी ते य पाहत होते.
सुमारे अडीच वषा या कालावधीनंतर आप या भू या एका ि ेपासाठी ती जनता आसुसली
होती. िशव शांतपणे बसला होता. या या पुढे सती बसली होती आिण मांडीवर काितक बसला
होता.
िशव आिण सती एकदमच बोलले, ‘‘मला तुला काहीतरी सांगायचं आहे .’’
िशव हसू लागला. ‘‘तू थम सांग.’’
‘‘नाही. नाही. तू थम सांग.’’ सती हणाली.
‘‘मी आ हच धरतोय, क तच ू थम सांग.’’
सतीने आवंढा िगळला. ‘‘तुला नागांिवषयी कोणती मािहती समजलीय िशवा?’’
‘‘खरं तर खपू च आ यजनक गो ी समज या. कदािचत मी यांचं गैर मू यमापन
केलं असावं. आप याला यां यािवषयी अिधक मािहती जाणन ू घेतली पािहजे. यां यापैक
सगळे च जण कदािचत वाईट नाहीत. कदािचत इतर सवच समाजां माणे यां यात काही जणच
वाईट असावेत.’’
सतीने खोल ास घेतला. ित या अंतःकरणात नागासारखे वेटोळे घालन ू बसलेला ताण
थोडासा कमी झाला.
‘‘काय झालं?’’ िशवाने िवचारले. तो आप या प नीकडे रोखन ू पाहत होता.
‘‘अंऽऽ, मलाही नुकतीच एक गो समजलीय. अ यंत आ यजनक गो मला
समजलीय. आतापयत जी गो मा यापासन ू लपवनू ठे वली गेली होती, ती मला समजलीय. ती
नागांिवषयीची आहे .’’
‘‘काय?’’
‘‘मला आढळलंय...क ...’’
सती एवढी िख न झा याचे पाहन िशवाला आ य वाटले. ‘‘काय घडलंय, ि ये?”
‘‘मला आढळलंय, क माझं यां याशी नातं आहे .’’
 ‘‘हे कसं काय श य आहे ? तुझे िपताजी नागांचा ितर कार करतात.’’
‘‘ितर कारापे ाही यामागे अपराधीपणाची भावनाच अिधक आहे .’’
‘‘अपराधीपणा?’’
‘‘मी एकटीच ज माला आले न हते.’’
िशवा या कपाळावर िवचारम नतेमुळे आठ्या पड या.
‘‘आ ही जुळी भावंडं ज माला आलो होतो. मला जुळी बहीण आहे .’’
िशवाला ध का बसला. ‘‘ती कुठे आहे ? ितचं कोणी अपहरण केलं? मेलुहाम ये हे कसं
काय घडलं?’’
‘‘ितचं कोणीही अपहरण केलं नाही,’’ सती कुजबुज या आवाजात हणाली, ‘‘ितचा
याग केला गेला.’’
‘‘ याग केला गेला?’’ िशव आप या प नीकडे एकटक पाहत रािहला. या या त डातन ू
श द फुटत न हता.
‘‘होय. ती नाग हणन ू ज माला आली होती.’’
िशवाने सतीचा हात पकडला. ‘‘तुला ती कुठे सापडली? ती ठीक आहे ना?’’
सतीने िशवाकडे पािहले. ितचे डोळे ओलावले होते. ‘‘मला ती सापडली नाही. मी ितचा
शोध घेतला नाही. ितनं माझा शोध घेतला. ितनं माझे ाण वाचवले.’’
िशवाने ि मत केले. नागां या धाडसाची आिण औदायाची आणखी एक कथा याने
ऐकली होती. परं तु आता याला यािवषयी मुळीच आ य वाटले नाही. ‘‘ितचं नाव काय आहे ?’’
‘‘काली. राणी काली.’’
‘‘राणी?’’
‘‘होय. नागांची राणी.’’
िशवाचे डोळे आ याने िव फारले. बहृ पती या मारे क याचा शोध घे यासाठी कालीने
कदािचत याला साहा य केले असते. कदािचत यामुळेच िनयतीने यांना एक आणले होते.
‘‘ती कुठे आहे ?’’
‘‘इथे, काशीतच आहे . आप या राजवाड्याबाहे र आहे . तु या भेटीची ती ा करते आहे .
तू ितचा वीकार करावा, हणन ू ती या ती ेत आहे .’’
िशवाने ि मत केले. आपले म तक हलवले आिण सतीला आप या जवळ ओढून घेतले.
‘‘ती तुझी कुटुंबीय आहे . यामुळे ती माझीही कुटुंबीय झाली. यामुळे मी ितला न वीकार याचा
येतोच कुठे ?’’
सतीने लानपणे ि मत केले. ितने िशवा या खां ावर आपले म तक टेकवले.
‘‘पण तु या वीकृतीसाठी तुझी ती ा करणारी ती एकमेव नाग य नाही.’’
िशव िवचारात पडला.
‘‘मा यापासनू आणखी एक अिधक शोका मक, दुःखद रह य लपवन ू ठे व यात आलं
होतं.’’
‘‘काय?’’
“न वद वषापवू मला सांग यात आलं होतं, क माझं पिहलं मल ू मत ृ ाव थेत ज मलं
होतं. एखा ा पुत यासारखं ते िन लाव थेत होतं.’’
ते संभाषण कोण या िदशेने िनघाले होते, ते ल ात आ या माणे िशवाने मान हलवली.
याने आप या प नीचा उजवा हात घ पकडून ठे वला होता.
‘‘ते अस य होतं,’’ सतीने हंदका िदला. ‘‘तो..’’
‘‘तो िजवंत होता?’’
‘‘तो अजनू ही िजवंत आहे .’’
ध का बस या माणे िशवाने आ वासला. ‘‘मला आणखी एक पु आहे , असं तुला
हणायचं आहे ?’’
सतीने िशवाकडे वर पाहत ि मत केले. ित या डो यांतन
ू अ ुधारा वाहत हो या.
‘‘पिव त याश पथ! मला आणखी एक पु आहे !’’
सतीने मान हलवली. िशवाला झालेला आनंद पाहन तीही आनंिदत झाली होती.
‘‘भ , रथ जोरात हाक. माझा पु माझी ती ा करतो आहे .’’
 करण १९
नील देवाचा कोप

अिथिथ वा या राजवाड्या या वेश ारातन ू िशवाचा रथ झटकन वळला. म यभागी

असले या बागे या सभोवताली असले या र याव न चंड वेगाने रथ दौडत िनघाला होता.
रोमांिचत आिण उ हिसत झाले या िशवाने आप या हाताने काितकाला उचलले आिण तो
वेश ाराकडे िनघाला. रथ थांब याबरोबर तो लगेच खाली उतरला. याने काितकाला खाली
ठे वले. याचा हात धरला आिण झटपट पुढे चालत तो िनघाला. या या पाठोपाठ सती िनघाली
होती.
कालीला पाहताच िशव आप या मागातच थांबला. काली या हातात पज ू ेचे ता हण होते.
या यात फुले आिण िनरांजन होते.
‘‘हे काय...’’
सतीचीच हबेहब ितमा िशवा या समोर उभी होती. ितचे डोळे , चेहरा,
शरीरय ी.... येक गो . सतीची अंगकांती का यासारखी होती आिण ितची कोळशासारखी
काळीकु होती, एवढाच काय तो दोघ मधला फरक होता. ितचे केस मोकळे सुटलेले होते. सती
आपले केस नेहमीच बांधत असे. या ी या अंगावर राजव े आिण दागदािगने होते. ितने
मलई या रं गाची आिण लाल रं गाची अंगव े प रधान केली होती. ित या खां ावर दोन अित र
हात होते.
िख न, उदास काली िशवाकडे पाहतच रािहली. ित या मनात अिनि तता होती. िशव
पुढे झाला आिण याने ितला हळुवारपणे आिलंगन िदले. ित या हातातील पज ू ेचे ता हण हलू नये
याची याने काळजी घेतली होती. काली चिकत झाली होती.
‘‘तुला भेटून खपू आनंद झाला,’’ िशव भरपरू ि मत करत हणाला.
कालीने थोडे से ि मत केले. िशवा या एवढ्या उम ा आिण मनापासन ू या वागतामुळे
ितला ध का बसला होता. ित या त डातन ू श द फुटत न हता.
िशवाने ित या हातातील पजू े या ता हणावर िटचक मारली आिण तो हणाला, ‘‘मला
वाटतं, मी परत आ याब ल मा या वागतासाठी हणन ू ही थाळी तू मा याभोवती सहा िकंवा
सातवेळा ओवाळणार असशील.’’
काली हसली. ‘‘मला मा करा. ते हा मी खरं च खपू च बाव न गेले होते.’’
‘‘बावर यासारखं काहीच नाही,’’ िशव हणाला, ‘‘फ ते ता हण ओवाळ. मा या
अंगावर फुलांचा वषाव कर आिण िनरांजन पडणार नाही, याची काळजी घे. भाज या या जखमा
अ यंत यातनामय असतात.’’
काली हसली आिण ितने ती रीत पण ू केली. ितने िशवा या कपाळावर लाल
कुंकुमितलकही लावला.
‘‘आिण आता,’’ िशव हणाला, ‘‘माझा दुसरा पु कुठे आहे ?’’
काली बाजल ू ा सरकली. िशवाने काही अंतराव न गणेशाला बिघतले. अिथिथ वा या
मु य राजवाड्या या पाय यांव न तो खाली उत न येत होता.
‘‘तो माझा दादा आहे !’’ काितक आनंदाने आप या िप याला हणाला.
िशवाने काितकाकडे पाहन ि मत केले. ‘‘चल, आपण याला भेटूया.’’
काितकाचा हात पकडून िशव िज या या पाय या चढून वर गेला. सती आिण कालीही
या या पाठोपाठ जलद गतीने िनघा या हो या. खाली उभा रािहलेला येक जण शांतपणे ितथेच
थांबला होता. या कुटुंबाला आपले खासगी ण उपभोगू देणे आव यकच होते.
गणेश लाल धोतर नेसला होता आिण याने शु अंगव घेतले होते. राजवाड्यातील
या या माते या क ाजवळ या थानी तो उभा होता. एखा ा र कासारखा तो ितथे उभा होता.
िशव या याजवळ पोहोचला. आप या िप या या चरणांना पश कर यासाठी गणेश खाली
वाकला.
िशवाने गणेशा या म तकाला मायेने पश केला. याने याचे खांदे धरले आिण
आिलंगन दे यासाठी या नागाला याने जवळ ओढले. याला दीघायु याचा आशीवाद िदला.
‘‘आयु यमान भव, मा या......’’
िशव अचानकच त ध झाला. गणेशा या शांत, बदामी आकारा या डो यांकडे तो
एकटक पाहत रािहला. गणेशा या खां ावरील याचे हात कठोर झाले. डोळे चांगलेच बारीक
झाले.
गणेशाने आपले डोळे िमटून घेतले आिण आप या निशबाला तो मक ू पणे दूषणे देऊ
लागला. आपण ओळखले गेलो आहोत, हे याला समजले होते.
िशवाची नजर गणेशा या शरीराला भेदून जात होती.
सती चिकत होऊन पाहत होती. ती पुटपुटली, ‘‘काय झालं िशवा?’’
िशवाने ित याकडे दुल केले. आपला ोध मह यासाने दाबन ू धरत तो गणेशाकडे
एकटक पाहात रािहला. आप या कमरे या शे यातन ू याने थैली बाहे र काढली. ‘‘मा याकडे
तुझी एक गो आहे .’’
गणेश ग प रािहला. तो िशवाकडे पाहत रािहला होता. याचे डोळे िवषादाने भरले होते.
आप या थैलीतन ू िशव काय बाहे र काढतो आहे , ते पाह याची याला आता गरजच उरलेली
न हती. िशवाने या या थैलीतन ू ते कडे बाहे र काढले. याचा फासा तुटलेला होता. ते गणेशाचे
होते. मंदार पवतावर ते कडे या या हातन ू हरवले होते. ितथ या आगी या वाळांम ये
पड यामुळे या या कडा काळपट झा या हो या. या या म यभागी न ीकामात तयार केलेला
ओम होता. तो िन कलंक होता. परं तु ते ओमचे िन याचे िच ह न हते. तो ाचीन पिव श द
नागां या मदतीने तयार कर यात आला होता. सापां या िवळ यातील ‘ओम!’
 िशवा या हातातन ू गणेशाने आपले कडे चटकन काढून घेतले.
सती या नजरे त अिव ास होता. ती या दोघांकडे पाहत होती. ‘‘िशवा! हे काय
चाललंय?’’
िशवा या डो यांतन ू संतापा या वाळा भडकत हो या.
‘‘िशवा.......’’ सतीने पुन चार केला. आप या पती या खां ाला ितने उ सुकतेने
पश केला.
सती या पशामुळे िशव िकंिचत शांत झाला. परं तु तो उसळून हणाला, ‘‘तु या पु ाने
मा या बंधच ू ा वध केला आहे .’’
सतीला ध का बसला. ितचा यावर िव ासच बसत न हता.
िशव पु हा तेच बोलला. यावेळी याचा आवाज कठोर आिण संत होता. ‘‘तु या पु ाने
बहृ पतीचा वध केला आहे .’’
काली चटकन पुढे झाली. ‘‘परं तु तो तर...’’
गणेशाने इशारा के यामुळे नागांची राणी ग प बसली.
तो नाग िशवाकडे थेट पाहत होता. याने कोणतेही प ीकरण िदले नाही.
नीलकंठाकडून के या जाणा या यायदाना या आिण आप याला िमळणा या िश े या तो
ती ेत होता.
िशव गणेशा या खपू च जवळ गेला. अगदी नको इतका जवळ गेला. अजन ू ही याचे
संत ास गणेशा या चेह यावर जाऊन आदळत होते. “तू मा या प नीचा पु आहे स. फ या
एकमेव कारणामुळे मी तुला ठार मारत नाही.’’
गणेशाने आपली नजर झुकवली. याने िवन पणे आपले हात नम कारासाठी जोडले
होते. तो काहीही बोलणार न हता.
‘‘मा या घरातन ू चालता हो,’’ िशवाने ओरडून सांिगतले, ‘‘या भम
ू ीतन
ू चालता हो. पु हा
तुझं त ड कधीही इकडे दाखवू नकोस. कारण कदािचत पुढ या वेळी मी तुला मा क शकणार
नाही.’’
‘‘पण.....पण िशवा, तो माझा पु आहे ,’’ सती याचना करत हणाली.
‘‘ यानं बहृ पतीचा वध केला आहे .’’
‘‘िशवा........’’
‘‘ यानं बहृ पतीचा वध केला आहे .’’
सती भकासपणे पाहत रािहली. ित या गालांव न अ ू ओघळत होते. ‘‘िशवा, तो माझा
पु आहे . मी या यािशवाय जगू शकत नाही.’’
‘‘मग मा यािशवाय जग.’’
सती सु न झाली. ‘‘िशवा, कृपा क न असं क नकोस. अशी िनवड करायला तू मला
कसा काय सांगू शकतोस?’’
गणेशाने अखेरीस त ड उघडले. ‘‘िपताजी, मी....’’
िशवाने संत पणे गणेशाचे वा य म येच तोडले, ‘‘मी तुझा िपता नाही.’’
गणेशाने मान खाली घातली. याने खोल ास घेतला आिण तो पु हा एकदा हणाला,
‘‘हे महान महादेवा, तु ही यायीपणासाठी ात आहात. तुम या यायिवषयक आ हासाठी तु ही
िस आहात. अपराध माझा आहे . मा या पापांसाठी मा या मातेला िश ा क नका.’’
पावतीने अयो येत या याकडे फेकलेला खंजीर गणेशाने आप या शे यातन ू बाहे र
काढला. ‘‘माझे ाण या, परं तु म ृ यू या दुःखाहनही भयंकर िनयती असले या मा या मातेला
दूषण देऊ नका. ती तुम यािशवाय आयु य कंठू शकणार नाही.’’
‘‘नाही!’’ सती िकंचाळली आिण झेप घेऊन गणेशासमोर येऊन उभी रािहली. ‘‘कृपा कर
िशवा...तो माझा पु आहे ....तो माझा पु आहे .’’
िशवाचा संताप एकदम थंडावला. तशाच थंड आवाजात तो हणाला, ‘‘तू तुझी िनवड
केली आहे स, असं िदसतंय.’’
याने काितकाला उचलले.
‘‘िशवा...’’ सती याचना करत हणाली, ‘‘कृपा क न जाऊ नकोस. कृपा कर....’’
िशवाने सतीकडे पािहले. याचे डोळे ओलावले होते, परं तु आवाज तसाच थंडगार होता.
‘‘ही एकच गो अशी आहे , क मी ती वीका शकत नाही, सती. बहृ पती मा या बंधस ू ारखे
होते.’’
काितकाला आप यासोबत घेऊन िशव राजवाड्या या पाय या उत न खाली गेला.
ध का बसलेले काशीचे नगरवासी एकदम शांत शांत झाले होते.

‘‘िशवाला सा या गो ी पण
ू वाने मािहती नाहीत. तू याला ते का सांिगतलं नाहीस?’’
कालीने संत पणे िवचारले.
अिथिथ वा या राजवाड्यात सती या क ात काली आिण गणेश बसले होते. गेली अनेक
वष आपण गमावले या पु ािवषयीचे ेम आिण पतीिवषयीची भ या दोन भावनांम ये सती
िवदीण झाली होती. िशवाने ंगां या इमारतीत आपली ता पुरती छावणी उभारली होती. सती
ितकडे च गेली होती.
‘‘ते श य नाही. मी श द िदला आहे , मावशी,’’ गणेश हणाला. या या शांत वरात
खोल दुःख दडलेले होते.
‘‘परं तु....’’
 ‘‘नाही. मावशी. हे फ तु या–मा यातच राहील. फ एकाच प रि थतीत मंदार
पवतावर या ह याचं रह य उघड करता येईल आिण ते लवकर घडून येईल, असं मला स या तरी
िदसत नाही.
‘‘पण िनदान तु या मातेला तरी सांग.’’
‘‘ ित े चा श द माते या वेश ाराशी थबकत नाही.’’
‘‘ताईला ास होत आहे . ित यासाठी तू काहीतरी केलं पािहजे, असं मला वाटतं.’’
‘‘मी न क च करे न. ती मा यािशवाय जगू शकते; परं तु महादेवािशवाय ती जगू
शकणार नाही. माझा सांभाळ ितनं आधीपासन ू न के याची अपराधीपणाची भावना ित या मनात
आहे , हणन
ू च ती मला जाऊ देत नाही.’’
‘‘तुझं काय हणणं आहे ? तू िनघनू जाणार आहे स?’’
‘‘होय. ये या दहा िदवसांत. एकदा का मेलुहा या सरल कर मुखा या आिण चं वंशी
राजकुमारी या िववाह समारं भािनिम चा हा समारं भ संपला क मी िनघेन. यानंतर िपताजी घरी
परततील.’’
‘‘तुझी माता तुला जा याची आ ा देणार नाही.’’
‘‘ यानं काहीही फरक पडत नाही. मी जाईन. मा या मातािप या या िवभ हो याचं
कारण बनन ू मला जगायचं नाही.’’

‘‘महाराज,’’ मेलुहाची पंत धान कनखला हणाली, ‘‘औपचा रक आमं ण

िमळा यािशवाय तु ही व ीपला रवाना होणं यो य नाही. ते राज रवाजां या आिण आप या
िशर या याही िव आहे .’’
‘‘हा काय मखू पणा आहे !’’ द हणाला, ‘‘मी भारताचा स ाट आहे .मला आनंद वाटेल,
अशा कुठ याही िठकाणी मी कधीही जाऊ शकतो.’’
कनखला ही िन ावान पंत धान होती. परं तु पुढेमागे आप या स ाटाला लािजरवाणी
वाटेल अशी कोणतीही गो स ाटा या हातन ू घडू नये, असे ितला मनापासन
ू वाटत होते. ‘‘परं तु
अयो येशी झाले या तहा माणे व ीप हे फ आपलं मांडिलक रा य आहे आिण आप या
रा या या ह ीत ते वतःच रा य क शकतील. यां या रा यावर यांचंच िनयं ण राहील.
यामुळे यां या रा यात वेश कर यासाठी आप याला यांची आ ा िमळवावी लागेल, असं
िनयम सांगतो. ते आप याला परवानगी नाका शकणार नाहीत. तु ही यांचे महाराज आहात.
परं तु ही औपचा रकता आप याला पण ू करावीच लागेल.’’
‘‘औपचा रकता पण ू कर याची काहीही गरज पडणार नाही. आप या लाड या क येला
भेटायला जाणारा मी फ एक िपता आहे .’’
कनखला या कपाळावर आठ्या चढ या. ‘‘महाराज, तु हांला फ एक क या आहे .’’
‘‘होय, होय. मला ते मािहती आहे ,’’ अ व थपणे हातवारे करत द हणाला, ‘‘हे पहा,
मी ये या तीन आठवड्यांत ितकडे याण करणार आहे . व ीपकडे परवानगी माग यासाठी तू
िवनंती अज पाठवन ू दे. हणजे झालं. ठीक आहे ना?’’
‘‘महाराज, अ ाप यां याकडे प यांकडून संदेश देवाणघेवाणीची यं णा िवकिसत
झालेली नाही. ते लोक िकती अकाय म आहे त, ते तु हांला मािहती आहे च. िशवाय अयो या
काशी याही पुढे आहे . यामुळे अगदी आज जरी दूताला पाठवलं गेलं, तरीही याला अयो येला
पोहोच यास तीन मिह यांहन अिधक कालावधी लागेल. तेवढ्या कालावधीत तु ही काशीला
पोहोचलेलेही असाल.’’
द ाने ि मत केले. ‘‘होय. मी पोहोचलेला असेनच. जा आिण मा या याणाची तयारी
करा.’’
कनखलाने उसासा टाकला. ितने खाली वाकून नम कार केला आिण या क ातन ू
बाहे र पडली.

आपली क या आनंदमयी आिण पावते र यां या िववाहा ी यथ व ीप या स ाटाने

भ य समारं भ कर याचे योजले होते. परं तु महादेव आिण याची प नी यां या संबंधात
अनपेि तपणे िनमाण झाले या कटुतेमुळे सवाचीच मने िवष ण झाली होती. यामुळे समारं भाची
रयाच गे यासारखे झाले होते. परं तु तरीही देवांचा अवमान होऊ नये, हणन ू कोण याही पज ू ा
मा र कर यात आ या न ह या. प ृ वी, वाय,ू तेज, आप, अ नी ही पंचमहाभत ू े आिण चं यां या
पजू ा िनयोजनानुसारच बांध यात येणार हो या. मा इतर सव मेजवा या लांबणीवर टाक यात
आ या हो या.
सयू देवतेची हणजेच तेजाची पज ू ा पिव थळावरील सय ू मंिदरात कर यात येणार
होती. अ सी घाटा या िकंिचत दि णेला हे मंिदर होते. या मागावर एक भ य चौथरा उभार यात
आला होता. ितथन ू मंिदरावर देखरे ख करता येत होती. यां यासाठी ठे व यात आले या िविश
िसंहासनावर िशव आिण सती शेजारी शेजारी बसले होते. परं तु यां या तोपयत या सावजिनक
दशनाहन हे दशन िभ न होते. यावेळी ते दोघेही दूर बसले होते आिण दोघांचेही चेहरे कठोर होते.
िशव तर सतीकडे पाहातही न हता. या या रं ारं ांतन ू या य संतापा या िठण या बाहे र पडत
हो या. तो फ पज ू ेसाठी आला होता आिण पज ू ा संपता णीच तो ंगां या इमारतीतील आप या
िनवास थानी परतणार होता.
िशवा या ोधाचे दशन न झालेला काशीचा येक नाग रक या या या संत दशनाने
अ व थ झाला होता. मा काितकाएवढे कोणीच भयभीत आिण अ व थ न हते. आप या माता
िप याने पु हा एक राहावे, यासाठी तो सात याने ह करत होता. आप याला दोघांनाही याने
एक बस याचे पािहले, तर तो अिधकच ह करे ल, या भीतीपोटी िशवाने संकट मोचन मंिदरा या
शेजारीच असले या बिग यात काितकाला यायला कृि केला सांिगतले होते.
िशवा या िसंहासनासाठी बांध यात आले या चौथ यावर िशवा या शेजारीच काली,
भगीरथ, िदलीपा, अिथिथ वा आिण आयुवती बसले होते. पावते र आिण आनंदमयी मंिदरा या
चौथ यावर बसले होते. ितथेच सय ू पंिडताने यां या ेमाला सय ू देवा या शु आशीवादांनी
पािव य बहाल कर यास मदत केली.
तेथील प रि थती अवघड यासारखी बनू नये, यासाठी गणेशाने पज ू ेचे िनमं ण
नाकारले होते.
संपणू काशी या पज ू ेत य असताना गणेश मा संकटमोचन मंिदरात बसला होता.
थम तो मंिदराशेजार या बागेत गेला आिण गे या दहा िदवसांत थमच आप या छोट्या भावाला
भेटला. याने याला करं डी भ न आंबे िदले. या याबरोबर सुमारे तीस िमिनटे मजेत वेळ
घालव यावर काितकाचे पाच शरीरर क आिण कृि का यां यासमवेत काितकाला ितथे
खेळायला सोडून तो मंिदरात परतला होता. ितथे तो शांतपणे बसला. भू रामाचा परमभ
असले या भू हनुमाना या मत ू कडे एकटक पाहत तो ितथेच बसन ू रािहला. भू हनुमानाला
काही कारणाने संकटमोचन हटले जात होते. संकटात असले या भ ांना तो नेहमीच मदत
करतो, अशी लोकांची ा होती. या संकटातन ू आप याला बाहे र काढणे य भगवान
हनुमानालाही कठीण आहे , असे गणेशाला वाटत होते. आप या मातेखेरीज आप या जीवनाची
क पनाही तो क शकत न हता; परं तु याच वेळी आप या माता-िप यां या िवभ हो यास
आपण कारणीभत ू ठरावे, असेही याला मुळीच वाटत न हते. दुस याच िदवशी तो काशी सोडून
जाणार होता. परं तु यानंतर आपले संपण ू आयु य आप याला आप या मातेसाठी याकूळ होत
काढावे लागणार आहे , याची याला क पना होती. आता कुठे याला ित या ेमाचा अनुभव
चाखता आला होता; तोच याला पु हा ित यापासन ू दूर जावे लागणार होते.
बागेत खेळणा या काितका या पोरकट माकडचे ांचा ग गाट ऐकून या या चेह यावर
ि मत झळकले.
‘आप या माते या ेमात हाऊन िनघत वाढत असले या एका बालकाचा िन काळजी
हा याचा आवाज!’
गणेशाने उसासा टाकला. या या निशबात अस या िन काळजी हा याचा लवलेशही
न हता, हे याला ठाऊक होते. याने आपली तलवार उपसली. एक गुळगुळीत दगड ओढून
घेतला आिण ि यांकडे कर यासारखी इतर कोणतीही गो नसते, यावेळी ते करतात ते काम
तो क लागला. तो आप या तलवारीला आिण इतर श ां या पा यांना धार क लागला.
गणेश या कामात एवढा हरवन ू गेला होता क , या या आंत रक ेरणांकडे याचे
खपू च उिशरा ल गेले. बागेत काहीतरी िविच गो घडत होती. याने आपला ास रोधन ू
धरला आिण तो ऐकू लागला आिण नंतर ते चटकन या या ल ात आले. बागेत शुकशुकाट
पसरला होता. काितक, कृि का आिण या याबरोबर या हा याला अचानक असा आळा का
बसला होता?
गणेश झटकन उठला. याने आपली तलवार यानात ठे वली आिण तो बागेकडे चालू
लागला... आिण नंतर या या कानांवर ते वनी पडले. हळूहळू गुरगुर याचा आवाज!
यापाठोपाठ एक कानठ या बसवणारी भयानक डरकाळी. पाठोपाठ एक िकंकाळी. या
िकंकाळीचा आवाज जवळूनच आला होता.
 िसंह!
गणेशाने आपली तलवार उपसली आिण तो जोरात धावू लागला. एक माणस ू या याकडे
अडखळत, धडपडत येत होता. काशी या सैिनकांपक ै तो एक होता. या या हातावर ती ण
पंजाचा प घाव िदसत होता.
‘‘िकती आहे त?’’ गणेशाने एवढ्या जोरात िवचारले क , या सैिनकाला याचा आवाज
एवढ्या दूरव नही ऐकू आला.
काशी या सैिनकाने काहीच ितसाद िदला नाही. चंड ध का बस यासारखा तो फ
अडखळत पुढे झेपावला.
णाधात गणेश या याजवळ पोहचला. याने याला घ पकडले आिण पु हा एकदा
िवचारले, ‘‘िकती आहे त?’’
‘‘ती....न!’’ तो सैिनक हणाला.
‘‘महादेवाला बोलाव!’’
तो सैिनक अ ापही ध का बस यासारखाच उभा होता.
गणेशाने याला हलवले. ‘‘महादेवाला तातडीने बोलाव.’’
गणेश बागेकडे वळला, तसा तो सैिनक सय ू मंिदराकडे धावत धावत िनघाला.
काशी या सैिनकाला आपण कशापासन ू पळत आहोत, याची क पना होती आिण
तरीही याचे पाय अि थरपणे पडत होते. गणेशाला आपण कशा या िदशेने धावत आहोत, ते
मािहती होते, परं तु याची पावले ठामपणे आिण पण ू ताकदीिनशी पडत होती.
काहीही आवाज न करता बागेतील कुंपण ओलांडून बागेत पोहोच यासाठी याने
शेजार या दगडाचा क पीसारखा वापर केला.
एका सैिनकाची मोडलेली मान आप या जबड्यात िचरड यात म न असले या एका
कोप यातील िसंिहणीजवळ तो पोहोचला. आधीच मरण पावले या माणसाला ती गुदमरव याचा
य न करत होती. गणेशाने जोरात पळत जाऊन िसंिहणी या खां ावरील मु य शीर तोडली.
िसंिहणी या जखमेतन ू र ाचा फवारा बाहे र पडला. एका सैिनकासमवेत काितक बागे या
म यभागी होता. गणेश काितकाकडे धावत गेला. एका कोप यात इतर दोन सैिनक मत ृ ाव थेत
पडले होते. यांची अव था पाहता यां यावरच थम ह ला केला गेला होता, असे िदसत होते.
गणेश कृि के या बाजल ू ा जोरदार उडी मा न गेला. या ितघांना एका बाजन ू े एका
िसंिहणीने आिण दुस या बाजन ू े या महाकाय ा याने घेरले होते.
‘भिू मदेवी कृपा करो! यांनी आमचा इ छावरपासन ू पाठलाग केलाय.’
गणेशाने वार के यामुळे िज या खां ातन ू र ाचा फवारा उडाला होता, या िसंिहणीने
दुस या बाजन ू े यांना घेरले होते. ित या खां ातन
ू अजन ू ही जोरदार र पात सु होता.
काितक मा आपली लाकडी तलवार उपसन ू लढाईसाठी तयार होता. या महाकाय
ा यावर आप या लाकडी तलवारीने वार कर याएवढा काितक पोरकट वयाचा होता, हे
गणेशाला मािहती होते. तो आप या बंधू या समोर उभा रािहला. या या एका बाजल ू ा कृि का
आिण दुस या बाजल ू ा तो दुसरा सैिनक होते.
‘‘आता काहीच माग उरलेला नाही,’’ कृि काही आपली तलवार उपसन ू पुटपुटली.
 कृि का काही िशि त लढव यी न हती, हे गणेशाला मािहती होते. काितकािवषयी
ितला माततृ ु य ेम वाटत अस यामुळे ती िसंहांबरोबर लढ यासाठी आिण काितका या
संर णासाठी पुढे झाली होती. परं तु य ात ती कदािचत एखा ा मांजरालासु ा मा शकली
नसती. दुस या बाजल ू ा उभा असलेला सैिनक भीतीने थरथर कापत होता. यामुळे याचाही
फारसा उपयोग न हता.
र पात होत असले या या िसंिहणी या िदशेने गणेशाने उडी मारली. ‘ती जा त काळ
िटकाव धरणार नाही. मी ित या खां ाची शीर तोडली आहे .’’
तो महाकाय ाणी यां याभोवती िफरत होता आिण िफरता िफरता पुढे सरकत हो या.
यावेळी या िसंिहणी बाजन ू े ह ला कर या या तयारीत हो या. ते झडप घाल या याच तयारीत
होते. आता फ काही णांचाच अवधी होता, हे गणेशा या ल ात आले होते.
‘‘मागे सरका,’’ गणेश कुजबुज या आवाजात हणाला, ‘‘हळूहळू!’’
यां या मागे असले या वडा या झाडा या मु य बुं यात एक ढोली होती. िसंिहण पासन ू
वाचव यासाठी काितकाला या झाडा या ढोलीत ढकल याचा गणेशाचा इरादा होता.
‘‘आपण जा त काळ िटकाव ध शकणार नाही,’’ कृि का हणाली, ‘‘मी यांचं ल
िवचिलत कर याचा य न करते. तु ही काितकाला घेऊन पळा.’’
गणेश कृि केकडे वळलाही नाही. परं तु या या मनात वीरभ ा या प नीिवषयी
कौतुकाची भावना दाटून आली. या या बंधस ू ाठी ती म ृ यू प कर यासही तयार होती.
‘‘ याचा काहीही उपयोग होणार नाही,’’ गणेश हणाला, ‘‘मी काितका बरोबर खपू
वेगानं धावू शकणार नाही. िभंती उं च आहे त. आता लवकरच मदतही िमळे ल. महादेव येत आहे त.
आप याला फ काही वेळापुरतं या िसंहांना दूर ठे वावं लागणार आहे .’’
कृि का आिण या सैिनकांनी गणेशा या नेत ृ वाखाली काम कर यास सु वात केली
होती. ते हळूहळू मागे मागे सरकू लागले. काितकाला ते मागे ढकलत होते. तो महाकाय ाणी
आिण या िसंिहणी हळूहळू पुढे पुढे सरकत हो या. काही णांपवू च हातात र ाने माखलेली
तलवार घेऊन यां या ि पथात आले या एका महाकाय पु षावर यांचा अंध ह ला होणार
होता.
थोड्याच णांत काितकाला झाडा या ढोलीत ढकल यात आले. झाडा या पारं या
या याभोवती गुंडाळून याला बाहे र ये यापासन ू रोख यात आले. तो आता सुरि त होता.
जोपयत गणेश उभा होता, तोपयत तरी िनदान तो सुरि त होता.
िसंहांनी ह ला केला. जखमी िसंिहणीने पुढ या बाजल ू ा झडप मारलेली पाहन गणेश
आ यचिकत झाला. या भागात कृि का होती.
‘‘खाली वाक!’’ गणेश ओरडला. कृि के या मदतीसाठी तो धावन ू जाऊ शकत न हता,
कारण यामुळे तयार झाले या पोकळीतन ू या महाकाय ा याने काितकावर ह ला केला
असता. “खाली वाक कृि का! ती जखमी आहे . ती खपू उं च उडी मा शकणार नाही.’’
ती जखमी िसंहीण आप याजवळ पोहोच याची वाट पाहत कृि केने आपली तलवार
खाली घेतली. परं तु या िसंिहणीने अचानक डावीकडे झेप घेतली. कृि का ित यावर ह ला
करणारच होती; तेवढ्यात ितला र गोठवणारी िकंकाळी ऐकू आली. दुस या बाजल ू ा असले या
िसंिहणीने यां या िवचिलत झाले या िच ाचा फायदा घेतला होता आिण ितने काशी या या
दुस या सैिनकावर झडप घातली होती. तो दुःखाने िकंचाळत होता. ती िसंहीण याचे शरीर
फरफटत घेऊन िनघाली होती. तो सैिनक या िसंिहणीला मागे ढकल याचा य न करत होता.
यामुळे याला अिधकच जखमा होत हो या. आप या तलवारीने तो ित यावर दुबळे पणाने हार
करत होता. ती याला अधन ू मधन ू चावेही घेत होती. अखेरीस ितने या गदागदा हलत असले या
सैिनका या नरडीचा घोट घेतला. काही णांतच तो मरण पावला.
तो महाकाय ाणी गणेशासमोर तसाच ि थर उभा होता. गणेशाला कुठूनही िनसटून
जाता येऊ नये, यासाठी याने याचा माग रोखला होता. या दुस या िसंिहणीने काशी या मत ृ
सैिनकाचा देह तसाच ितथेच टाकून िदला आिण ती पु हा आप या मळ ू िठकाणी आली.
गणेश मंद गतीने ासो वास करत होता. ते ाणी कळपा या साहा याने या
प तीने िशकारी करत होते, या यां या तं ाने तो भािवत झाला होता.
‘‘अजनू ही तशीच खालीच वाकून रहा,’’ तो कृि केला हणाला, ‘‘मी या महाकाय
ा या या आिण िसंिहणी या समोर राहतो. तू या जखमी िसंिहणीकडे ल ठे व. मला ती ित हीही
िदसत नाहीत. ते कळप हणन ू िशकार करत आहे त. या कोणाचं ल िवचिलत होईल, तो मरण
पावेल.’’
कृि केने मान डोलावली. ती जखमी िसंहीण ित याकडे हळूहळू पुढे पुढे सरकत होती.
या ा या या जखमी खां ातन ू मोठ्या माणात र पात होत होता. ित या हालचाली मंदाव या
हो या. अचानक ितने कृि केवर ह ला केला.
ती िसंहीण जवळ आ याबरोबर ितने उं च उडी मारली. ित या जखमी खां ाला जेवढे
झेपत होते, तेवढी उं च उडी ितने मारली. आपली तलवार उं च ध न कृि का खाली वाकली. या
िसंिहणी या दयातन ू ती तलवार ितने आरपार जाऊ िदली. तो ाणी कृि के या अंगावर पडला
आिण लवकरच मरण पावला.
आप या डो यां या कोप यातन ू गणेशाने कृि केकडे पािहले. खाली पड यापवू
िसंिहणीने आपले पंजे कृि के या खां ात तवले होते आिण ित या खां ाचे मांस बाहे र काढले
होते. कृि के या अंगातन ू चांगलाच र ाव होत होता. या िसंिहणी या मत
ृ देहाखालन
ू ितला
हलणेही अश य झाले होते. यामुळे ती खाली दबली गेली होती. ितला वेदना होत हो या. परं तु ती
िजवंत होती. ित या नजरे या ट यात गणेश होता.
गणेशाने आपली ढाल आप या पाठीवर टाकली. याने आपली दुसरी छोटी तलवार
दुस या हातात घेतली आिण तो वडा या झाडाजवळ उभा रािहला. या छोट्या तलवारीला दुहेरी
पाती होती. ती दो ही पाती एक च बांधली गेली होती. ते एक अ यंत भयावह श होते. एकदा
का ते शरीरात घुसले, क ते श च ू े शरीर पुनःपु हा कापत खपू खोलवर घुसत असे.
गणेश ती ा करत होता. तो वेळ मोजत होता. खपू च उशीर हो यापवू महादेवाने यावे,
असे याला वाटत होते.
आता तो महाकाय ाणी गणेशा या उजवीकडे आला. ती िसंहीण डावीकडे गेली. या
दो ही ा यांनी एकमेकांम ये भरपरू अंतर राखले होते. यामुळे एका वेळी दोघांवर नजर ठे वणे
गणेशासाठी अवघड गो होती. आता चांगला आ मक पिव ा घेऊन या ा यांनी हळूहळू पुढे
पुढे सरकायला ारं भ केला.
या िसंिहणीने झटकन ह ला केला. गणेशाने आप या डा या हाताने वार केला. परं तु
या छोट्या तलवारीचा वार यो य कारे झाला नाही. या हालचालीमुळे याला डावीकडे बघणे
भाग पडले. याचा फायदा घेऊन या महाकाय ा याने गणेशावर झडप घातली. या या उज या
पायाचा जोरदार चावा याने घेतला. गणेशाने याच िठकाणी या यावर इ छावरम ये वार केला
होता.
गणेश वेदनेने िकंचाळला आिण आप या उज या हातातील तलवारीने या महाकाय
ा यावर याने जोरदार वार केला. तो वार या महाकाय ा या या चेह यावर झाला. याने
माघार घेतली, परं तु याआधी याने गणेशा या मांडीचा लचका तोडला.
गणेशा या शरीरातन ू भराभरा र पात होत होता. तो मागे सरकला आिण वडा या
झाडाला टेकला. याचा छोटासा बंधू या या माग या बाजल ू ा िकंचाळत होता. या िसंहांबरोबर
लढ यासाठी याला ितथन ू बाहे र पडायचे होते. यासाठी आप याला बाहे र काढावे, हणन ू तो
जोरजोरात ओरडत होता. गणेश ितथन ू हलला नाही आिण या िसंहांनी पु हा एकदा ह ला केला.
यावेळी या महाकाय ा याने थम ह ला केला. यां या ह याची प त ल ात घेऊन
गणेशाने आपली नजर अगदी म यभागी ठे वली होती. आता तो महाकाय ाणी आिण ती िसंहीण हे
दो हीही या या नजरे या ट यात होते. आप या उज या हातातील तलवार याने पुढे धरली
होती. यामुळे या महाकाय ा याला आप या जवळ ये यापासन ू याने रोखन ू धरले होते. या
महाकाय ा याने आपली गती मंदावली आिण ती िसंहीण जोरदार वेगाने गणेशावर चालन ू आली.
गणेशाने छोट्या तलवारीने ित यावर जोरात वार केला. ित या खां ांवर याने वार केला. परं तु
तोपयत ितने गणेशा या हाताचा चावा घेतला होता. ती दुहेरी पा याची तलवार ित या खां ात
खोल त यामुळे या िसंिहणीने माघार घेतली. गणेशा या डा या हाताला आता मोठी जखम
झाली होती.
आता आपण जा त काळ उभे राह शकणार नाही, हे गणेशाला मािहती होते. या या
शरीरातनू मोठ्या माणात र ाव झाला होता. याला कोण याही एका बाजल ू ा पडायचे
न हते, कारण यामुळे या दु ा यां या तडा यात काितक सापडला असता. तो मागे वळला
आिण या झाडाजवळ बसला. आप या शरीराने याने या झाडाची ढोली झाकून टाकली होती.
या या बंधपू यत पोहोच यासाठी या ा यांना याचे शरीर ओलांडावे लागले असते.
चंड र पातामुळे गणेशा या नजरे समोर अंधार दाटू लागला. याला अंधुक िदसू
लागले. परं तु तरीही या िसंिहणीची जखम चांगलीच खोलवर अस यामुळे आता ितला फारशी
हालचाल करता येत नस याचे याला िदसत होते. परं तु तरीही काही अंतराव न या यावर
ह ला कर यासाठी ती धडपडत होती. आपली जखम चाट याचा ती य न करत होती. मा
ितला सरळ, ताठ उभे राहता येत न हते. ित या हाडाव न ितचे मांस दूर झाले होते. उजवीकडून
तो महाकाय ाणी पुढे येत होता. तो या या जवळ आला होता. आता तर तो या या अगदी जवळ
आला होता. या महाकाय ा याने झडप घातली आिण आपला पंजा मारला. परं तु याच वेळी
गणेशाने आप या तलवारीचा तडाखेबंद वार या यावर केला. या महाकाय ा याने गणेशाचा
चेहरा आप या पंजाने ओरबाडला. या या लांबलचक नाकावर यामुळे खोल जखम झाली. याच
वेळी गणेशाने या महाकाय ा या या डा या डो यावर जोरदार वार केला. या ा याने माघार
घेतली. तो वेदनेने गुरगुरत मागे सरकला.
परं तु गणेशाने जे पािहले न हते, ते काितकाला िदसले होते. आपली लाकडी तलवार
घेऊन तो बाहे र ये याचा य न करत होता. परं तु तोपयत तरी तो बाहे र पडू शकला न हता.
‘‘दादा, ितकडे बघ!’’
गणेशाचे ल नस याचे पाहन ती िसंहीण या याजवळ पोहोचली होती. ती पुढे झाली
आिण झडप घालन ू ितने गणेशा या छातीचा चावा घेतला. गणेशाने आप या तलवारीने ित या
चेह यावर वार केला. ती िसंहीण वेदनेने गुरगुरली. परं तु तोपयत ितने गणेशा या शरीराचा
आणखी एक मोठा लचका तोडलाच होता. या नागा या दयातन ू भराभरा र बाहे र पडत होते
आिण याबरोबरच र ािभसरण आिण नायंच ू ी हालचाल यां यावर प रणाम करणारे सं ेरकही
बाहे र पडत होते. या या जखमा खपू च मोठ्या हो या आिण यां यातन ू मोठ्या माणात र
बाहे र पडत होते. या या िजवाला धोका िनमाण झाला होता.
आता आपली अखेर जवळ आ याचे गणेशाला समजले होते. आता तो अिधक काळ
िटकाव ध शकत न हता आिण तेवढ्यात याने मोठ्याने केलेली यु गजना ऐकली.
‘‘हर हर महादेव!’’
आता गणेशा या डो यांसमोर िदलासादायक, उबदार काळोख दाटला होता. तो
मह यासाने जागा राह याचा य न करत होता.
जवळजवळ प नास भयावह सय ू वंशी सैिनक या बागेवर चालन ू आले होते. या दोन
िसंहांवर ते वेषाने तुटून पडले. ते दुबल बनलेले ाणी जा त काळ तग ध शकले नाहीत आिण
लवकरच ते मारले गेले.
गणेशाची ी झपाट्याने मंदावत चालली होती. याच वेळी एक बाबदार आकृती
आप याकडे भराभरा येत अस याचे याला िदसले. या आकृती या हातात र ाने माखलेली
तलवार होती. याचा गळा इं धनु यी िन या रं गाचा होता. या पु षा या मागे एक का य
वणाची ी धावत धावत या याकडे येत अस याचे याला अंधुकपणे िदसले. ती लढव यी
राजकुमारी होती. या महाकाय ा या या र ाचे िशंतोडे ित या अंगावर उडाले होते.
या नागाने ि मत केले. या या िव ातील सवािधक मह वपण ू य ना ती सुवाता
सांग या या क पनेनेच याला अ यानंद झाला होता.
‘‘िचंता क नका...िपताजी,’’ गणेश आप या िप याला हणाला, ‘‘तुमचा पु सुरि त
आहे .....तो लपला आहे ....मा यामागे!’’
एवढे बोल यानंर गणेश कोसळला आिण याची शु हरपली.
 करण २०
तू एकटा नाहीस, मा या बंधो!

आप याला यातना होतील, असे गणेशाला वाटले होते, परं तु याला तसे काहीही वाटत
न हते.
याने आपले डोळे उघडले. या या शेजारीच असले या बेडौल आयुवतीला तो मोठ्या
क ाने ओळखू शकला.
आप या जखमी शरीराकडे याने नजर टाकली. याची वचा िठकिठकाणी फाटली
होती. मांसाचे लचके बाहे र पडलेले होते. सवागावर र ा या गुठ या िदसत हो या. हाताचे हाड
बाहे र या बाजल ू ा ल बकळत होते. छातीत एक िछ पडले होते. बरगडया मोड या हो या आिण
बाहे रही आ या हो या.
‘भिू मदेवीने कृपा करावी. मला कोणताही धोका प करायचा नाही.’
गणेशा या डो यांसमोर पु हा अंधारी आली.

या या छातीत ती कळ उठली होती. याने आपले डोळे हळूहळू उघडले. मग अगदी

सताड उघडले.
याला आयुवती आपली मलमप ी बदलत अस याचे िदसले.
याला पु हा सग या जािणवा होत हो या.
‘ती चांगली गो होती. नाही का?’
पु हा एकदा तो आप या व नां या दुिनयेत अलगद जाऊन पोहोचला.

एक हळुवार चुंबन. नंतर याचा चेहरा ग जारला गेला. यानंतर तो हात बाजल
ू ा झाला.
झोपी गेले या गणेशाने आपले म तक हलवले. याला परत एकदा या हाताचा मायेचा पश हवा
होता. पु हा एकदा तो पश याला झाला. या या चेह यावर या हाताने हळुवारपणे मायेने
थोपटले.
गणेशाने आपले डोळे थोडे से उघडले. या या शेजारीच सती बसली होती. ती
या याकडे झुकली होती. ित या डो यांतनू अ ू वाहत होते. ितचे डोळे रडून रडून लाल झाले
होते.
‘‘माते,’’
परं तु सतीने याला कोणताच ितसाद िदला नाही. कदािचत ितने ऐकलेच नसावे.
गणेशाला सती या पलीकड या िखडक तन ू बाहे र पाहता येत होते. बाहे र पाऊस पडत
होता.
‘पावसाळा? मी िकती काळ बेश ु ाव थेत होतो?’
एक माणस ू िभंतीला टेकून िखडक जवळ उभा अस याचे गणेशाला िदसले. तो
साम यशाली पु ष होता. सहसा याचे खोडकर डोळे िनिवकार असत. तो िन या ग याचा पु ष
होता. या याकडे तो रोखन ू पाहत होता. जणू काही तो याला जाणन ू यायचा य न करत
होता.
पु हा एकदा िन े ने गणेशाला आप या कुशीत ओढून घेतले.

या या हाताला उबदार पश झाला. या या अंगाला कोणीतरी हळुवारपणे मलम चोळत

होते.
या नागाने आपले डोळे हळूहळू उघडले आिण तो आ यचिकत झाला. कारण याला
मलम चोळणारा तो हात नरम आिण ण ै न हता; तर तो साम यशाली आिण पीळदार होता.
या दयाळू वै ाकडे पाह यासाठी याने आपले डोळे हळूहळू नीट उघडले. याचे शरीर
साम यशाली आिण पीळदार होते. परं तु गळा! तो वेगळा होता. या यातन ू दैवी िनळसर काश
बाहे र पडत होता.
गणेश तंिभत झाला. या या त डातन ू एक उसासा बाहे र पडला.
औषध लावणारा तो हात अचानक गारठ यासारखा झाला. ते दोन डोळे या या
शरीरातन ू आपला नजर आरपार घुसवत अस याचे या या ल ात आले. यानंतर नीलकंठ
उठला आिण खोलीबाहे र िनघन ू गेला.
गणेशाने पु हा एकदा आपले डोळे िमटून घेतले.

गणेश अखेरीस या झोपाळू कवचातन ू बाहे र पडला होता. यासाठी खपू खपू दीघ
काळ जावा लागला होता. आता याला पावसाचा हळुवार टप टप आवाज ऐकू येत होता.
 याला नेहमीच पावसाळा आवडत असे. धरतीला पु हा टवटवीत करणारी ती वग य
झुळूक. पावसा या धारांचे ते संगीत.
याने आपले म तक िकंिचत डावीकडे वळवले. सतीला जागे कर यास याची तेवढीशी
हालचालही पुरेशी ठरली. खोली या एका टोकाला असले या आप या पलंगाव न ती झटकन
उठली आिण गणेशाजवळ आली. ितने आपले आसन या याजवळ ओढून घेतले. यानंतर ितने
आपला हात आप या पु ा या हातावर ठे वला.
‘‘मा या बाळा, कसा आहे स त?ू ’’
गणेश हळुवारपणे हसला. याने आपले डोके आणखी थोडे हलवले.
सतीने ि मत केले आिण ितने आप या पु ा या चेह याव न आपला हात िफरवला.
याला ते आवडत अस याचे ितला मािहती होते.
‘‘कृि का?’’
‘‘ितलाही खपू च बरं वाटतंय,’’ सती हणाली, ‘‘तु याएवढी ती गंभीर जखमी झाली
न हती. खरं तर यामुळे ितला खपू लवकर आयुरालयातन ू घरी पाठव यात आलं. फ दोन
आठवडे च ितला इथं राहावं लागलं.’’
‘‘िकती काळ?..’’
‘‘तू िकती काळ इथे आहे स असं हणायचंय का?’’
उ रादाखल गणेशाने फ मान हलवली.
‘‘साठ िदवस. तुझी शु येत होती आिण पु हा हरपत होती.’’
‘‘पाऊस...’’
“पावसाळा जवळजवळ संपत आला आहे . हवेतील ओलसर, दमटपणामुळे गुंतागुंत
िनमाण झाली होती. यामुळे तु या जखमा भ न ये याची ि या मंदावली होती.’’
गणेशाने खोल ास घेतला. याला पु हा शीण आला.
‘‘िन ा घे,’’ सती हणाली, ‘‘तू आता लवकरच बरा होशील, तुझी गती गतीनं सु
आहे , असं आयुवतीज नी सांिगतलंय. तू लवकरच इथन ू परत घरी येशील.’’
गणेशाने ि मत केले आिण तो पु हा िन ाधीन झाला.

गणेशाला आयुवतीने अचानकच उठवले. ती या याकडे ती णपणे पाहत होती.

‘‘मी िकती काळ िन े त होतो?’’
‘‘तू गे या वेळी जागतृ झा यापासन
ू ? काही तासच. मी तु या मातेला ित या
िनवास थानी पाठवलंय. ितलाही िव ामाची आव यकता आहे .’’
गणेशाने मान डोलावली.
आयुवतीने वत: तयार केलेला औषधाचा थोडासा लगदा हातात घेतला आिण ती
हणाली, ‘‘तुझं त ड उघड.’’
 या लग ा या घाणेरड्या वासामुळे गणेशाने त ड मुरडले. ‘‘आयुवतीजी, ते काय
आहे ?’’
‘‘मी तु या वेदना घालवू इि छते.’’
‘‘परं तु मला काहीच वेदना जाणवत नाहीत.’’
‘‘पण मी मलम लावलं, क तुला या जाणवतील. हणन ू त ड उघड आिण तु या
िजभेखाली मी हे औषध ठे वन ू देते.’’
औषधाचा प रणाम होईपयत आयुवतीने ती ा केली. यानंतर ितने गणेशा या
छातीवर या जखमेची मलमप ी काढली. याची जखम नाट्यमयरी या जलद गतीने भ न आली
होती. फ काही खप या तेवढ्याच छातीवर िदसत हो या.
‘‘आता वचा मुलायम होईल,’’ आयुवती अिल पणे हणाली.
‘‘मी यो ा आहे ,’’ गणेश ि मत करत हणाला, ‘‘मुलायम वचेपे ा णच अिधक
शोभन ू िदसतात.’’
आयुवतीने गणेशाकडे रोखन ू बिघतले. ती िनिवकार होती. यानंतर ितने एक वाटी
उचलली. ित यातन ू आयुवतीने मलम काढले आिण गणेशा या छातीवर ती ते लावू लागली.
गणेशाला बिधरपणाचे औषध देऊनही या मलमामुळे याला वेदना जाणवत होती. ितने झटपट
मलम लाव याचे काम संपवले आिण िलंबा या पानां या मलमप ीने जखम पु हा एकदा बांधन ू
टाकली.
आयुवती काय म आिण जलद व खा ीशीर काम करणारी वै होती. गणेशाला ित या
या गुणांचे मोठे च कौतुक वाटले.
लोकनायकाने खोल ास घेतला. याने थोडे ाण गोळा केले. नाट्यमयरी या वाचू
शकेन,असं मला मुळीच वाटलं न हतं. तुम या नावलौिककाला तु ही खरोखरच पा आहात,
आयुवतीजी.’’
आयुवती या कपाळावर आठया पड या. ती िवचारम न झाली. ‘‘तू मा याब ल कुठे
ऐकलं होतंस?’’
‘‘मी इ छावरम येही जखमी झालो होतो आिण मला मातेनं सांिगतलं होतं, क ितथे
छावणीत या वै ांनी मा या जखमा जेवढ्या कालावधीत ब या के या हो या, या या िन या
वेळातच तु ही मला बरं केलं असतं.’’
आयुवतीने आप या भुवया उं चाव या. ‘‘तुझं बोलणं खपू च गोड आहे . भू
नीलकंठा माणेच कोणालाही ि मत करायला लाव याचं कौश य तु याकडे आहे . फ तु याकडे
याचं कलंकरहीत, िनदाष अंत:करण नाही, हीच दु:खाची गो आहे .’’
गणेश मक ू रािहला.
‘‘मी बहृ पत ची शंसक होते. ते फ एक स हृ थच न हते; तर ते एक ानसागरच
होते. काळा या आधीच यांना म ृ यू आ यामुळे जगाची मोठीच हानी झाली आहे .’’
गणेशाने कोणतीच िति या य केली नाही. यिथत नजरे ने वै ा या डो यांत तो
खोल रोखन ू पाहत होता.
‘‘आता तुझा तो हात मला दाखव बरं ,’’ आयुवती हणाली.
 ितने याची मलमप ी काढली. याला थोड्या वेदना झा या, परं तु याला आणखी ास
झा यासारखे वाटले नाही.
गणेशाने काहीच िति या य केली नाही. याने ते सहन केले.

दुस या िदवशी गणेश जागा झाला, यावेळी याला या खोलीत याची माता आिण
मावशी कुजबुज या आवाजात काहीतरी बोलत अस याचे आढळले.
‘‘माते, मावशी,’’ गणेशाने हळू आवाजात हाका मार या.
दो ही बिहणी या याकडे वळ या. दोघ याही चेह यावर ि मत होते.
‘‘तुला काही खायला िकंवा यायला हवंय का?’’ सतीने िवचारले.
‘‘होय, माते. परं तु आज मी िफरायला जाऊ शकेन का? मी साठ िदवस पडून रािहलो
आहे . ही भयानक बाब आहे .’’
कालीने ि मत केले. ‘‘मी आयुवतीबरोबर बोलन ू बघते. पण स या तरी तसाच पडून
राहा.’’
आयुवतीला भेट यासाठी काली खोलीबाहे र पड यावर सतीने आपले आसन
गणेशाजवळ घेतले.
‘‘मी तु यासाठी पराठे आणले आहे त,’’ सती हणाली. आप याबरोबर आणले या एका
छोट्याशा हि तदंती ड याचे झाकण ितने उघडले.
गणेशाला खपू च आनंद झाला. माता बनवत असलेले पराठे याला अ यंत आवडत
असत. परं तु आप या साव वडलांना, िशवालाही असेच पराठे आवडतात, हे ल ात येताच
या या चेह यावरील आनंद कुठ या कुठे लु झाला.
काहीही खा याआधी गणेशाने गुळ या कर यासाठी आयुवतीने िदलेले औषध सतीने
आणले.
‘‘िपताजी तु या िनवास थानी परतले आहे त का माते?’’
सती या औषधाकडे पाहत रािहली. ितने ते या यात ओतले. ‘‘तुला या सग या
गो ची स या िचंता कर याचं काहीही कारण नाही.’’
‘‘ यांनी िकमान तु याशी संभाषण करणं तरी सु केलं आहे का?’’
‘‘तुला याची िचंता कर याची गरज नाही, हटलं ना?’’ सती गणेशाकडे परत येत
हणाली.
तो नाग छताकडे बघत होता. या या दयात अपराधीपणाची भावना उचंबळून आली
होती. याने आपले डोळे बारीक केले. ‘‘ते िनदान....’’
‘‘होय. यांनी तसं केलंय,’’ सतीने उ र िदले. ‘‘िशव तुला पाह यासाठी रोज इथे येत
होते. परं तु आजपासन ू ते इथे येतील असं मला वाटत नाही.’’
गणेश िवष णपणे हसला आिण याने आपले ओठ चावले.
 सतीने या या म तकावर थोपटले. ‘‘ यावेळी सारं ठीक हो याचा योग येईल, यावेळी
सारं काही ठीक होईल.’’
‘‘मला वाटतं, क मंदार पवतावर काय घडलं, यािवषयी मी प ीकरण देऊ शकेन. ते
का घडलं, यािवषयी मी सांगावं असंही मला वाटतं. ते मला मा करतील का ते मला मािहती
नाही. परं तु िकमान ते मला समजन ू तरी घेऊ शकतील.’’
‘‘कालीनं मला यािवषयी थोडं फार सांिगतलं आहे . मी थोड्याफार माणात समजू
शकले आहे . परं तु बहृ पतीजी? यांचं काय? ते एक महान पु ष होते. यां या म ृ युमुळे जगाची
मोठीच हानी झाली आहे . अगदी मीसु ा ते सारं पण ू पणे समजन
ू घेऊ शकले नाही. िशवाचं
यां यावर बंधू माणे ेम होतं. यानं समजन ू यावं अशी अपे ा आपण या याकडून कशी काय
ठे वू शकतो?’’
गणेशाने सती या िवषादपण ू डो यांकडे पािहले.
‘‘परं तु तू काितकाचे ाण वाचवले आहे स,’’ सती हणाली, ‘‘तू माझे ाण वाचवले
आहे स. िशवा या ीनं या गो चं अन यसाधारण मह व आहे , हे मला मािहती आहे . याला
थोडा वेळ दे. तो हळूहळू या यातन ू सावरे ल.’’
गणेश शांत रािहला. तो साशंक अस याचे प पणे िदसत होते.

दुस या िदवशी आयुवती या परवानगीने आयुरालयाची खोली सोडून गणेश थोडे फार
िफर यासाठी बाहे र पडला. अिथिथ वा या भ य राजवाड्या या जवळच असले या बागेत तो
िफरत होता. गणेश हळूहळू चालत होता. याने काली या खां ाचा आधार घेतला होता. या या
हातात काठीही होती .ती टेकून तो चालत होता. ित यावर याने आपला बराचसा भार टाकला
होता. याला एकट्यानेच िफरायला जायचे होते; परं तु कालीने याचे काही एक ऐकले न हते. ते
बागेजवळ पोहोचले तोच यांना पोलादा या खणखणाटाचा आवाज ऐकू आला.
गणेशाने आपले डोळे बारीक केले. ‘‘कोणीतरी सराव करत आहे . अगदी जोरदार सराव
करत आहे .’’
कालीने ि मत केले लढव यांचा सराव पाह याइतक गणेशाला इतर कोणतीच अिधक
ि य गो न हती, हे कालीला मािहती होते. ‘‘चल जाऊ या.’’
नागां या राणीने गणेशाला बागे या म यभागी जा यास मदत केली. दर यान या
काळात आपण ऐकत असले या वन व न अंदाज बांधत या सरावा या गुणव ेिवषयी गणेश
बोलत होता. ‘‘झटपट हालचाली. या पोलादा या तलवारी आहे त. या सरावासाठी बनव यात
आले या नाहीत. यु िनपुण योद् यांचं ं ितथे चाललेलं आहे .’’
कालीने गणेशाला या कुंपणा या वेश ारातन ू आत जा यासाठी फ मदत केली.
यांनी ितथे वेश करताच गणेश मागे सरकला. कालीने या यावरची आपली पकड
घ केली. ‘‘शांत हो. याला कोणताही धोका नाही.’’
 काही अंतरावरच, काितक पावते राबरोबर भयावह ं कर यात गुंतला होता. तो या
गतीने हालचाली करत होता, या पाहन गणेशाला ध का बसला. तो तीन वषाचा मुलगा सुमारे
सात वषा या मुलाएवढा िदसत होता, परं तु तरीही या अज शरीरा या पावते रासमोर अजन ू ही
तो िचमुकलाच िदसत होता. मेलुहाचा तो सरल कर मुख आप या तलवारीने घणाघाती वार
करत होता. परं तु याचे य न िन फळ ठरव यासाठी काितक आप या छोटेखानी आकाराचा
लाभ घेत होता. तो खाली वाकत होता. यामुळे पावते राला आप या तलवारीचे फटकारे
खाल या बाजल ू ा मारावे लागत होते. अशा कार या हालचाल म ये अगदी िशि त लढव येही
िनपुण नसतात. इत या लहान वया या मुलांना कोणीही लढाईचे िश ण देत नसे. काितकाकडे
अितजलद गतीने आिण अ यंत अचक ू तेने तलवार खुपसणे आिण झटकन वळणे, शरीराला झोका
देणे या उ म योद् या या मताही हो या. एखा ा पण ू वाढ झाले या पु षालाही अवघड
वाटतील, अशा कार या कोनांतन ू तो वसंर णा या हालचाली क शकत होता. काही
णांतच काितकाने मेलुहा या सरल कर मुखा या शरीरा या खाल या भागावर के या
जाणा या तीन ती हारांना चुकवले होते.
गणेश ास रोधन ू पाहतच रािहला.
‘‘तू जखमी झा यापासन ू रोजच तो सराव करत आहे ,’’ काली हणाली.
अगदी मठ ू भर यो ेच जे क शकतात, ते काितकाने के याचे बिघत यामुळे गणेश
आणखी चिकत झाला. ‘‘काितक दोन हातांत दोन तलवारी घेऊन या एकापाठोपाठ चालवू
शकतो.’’
‘‘होय,’’ कालीने ि मत केले. ‘‘तो ढाल वापरत नाही. तो डा या हातानंही वार क
शकतो. बचावापे ा आ मण अिधक चांगलं, असं तो हणतो.’’
गणेशाने सतीला मोठ्याने ओरडताना ऐकले. ‘‘थांबा!’’
कोप यातील िभंतीपासन ू सती पुढे येत असलेली गणेशाला िदसली.
‘‘िपततृ ु य, तु हांला म येच ास िद याब ल मा करा, ’’ सती पावते राला हणाली.
यांना ती िप या माणे आदराने वागवत होती. ‘‘परं तु काितकाला कदािचत आप या दादाला
भेटायचं असेल.’’
पावते राने गणेशाकडे बिघतले. मेलुहा या सरल कर मुखाने सती या मोठ्या
पु ाकडे पाहन अिजबात काहीही हटले नाही. याने औपचा रकरी या या याकडे पाहन मानही
डोलावली नाही. तो फ दोन पावले मागे सरकला.
या याकडे हळूहळू येणा या गणेशाला पाहन काितकाने मा ि मत केले. काितकाम ये
झालेला बदल पाहन गणेशाला ध काच बसला. आता या या डो यांत बालकाचा िन याज भाव
न हता. ते आता िनिवकार होते. अगदी एखा ा ौढ माणसासारखे ते डोळे िनिवकार होते.
‘‘तू खपू च छान लढा िदलास, बंध,ू ’’ गणेश हणाला, ‘‘मला हे मािहतीच न हतं.’’
काितकाने आप या बंधल ू ा घ िमठी मारली. या या घ िमठीमुळे गणेशा या जखमा
दुख या. परं तु याने यािवषयी कोणताच उ ार काढला नाही िकंवा याला मागेही केले नाही.
तो मुलगा दोन पावले मागे सरकला. ‘‘यापुढे कधीही तुला एकट्याला लढावं लागणार
नाही. कधीच नाही.’’
 गणेशाने ि मत केले आिण पु हा एकदा आप या छोट्या भावाला िमठीत घेतले. या या
डो यांत पाणी दाटून आले होते.
सती आिण काली मक ू झा याचे या नागा या ल ात आले होते. पावते र
वेश ाराकडे वळत अस याचे याने पािहले. पावते राने आपली उजवी मठ ू आप या छातीवर
मारली आिण तो खाली वाकला. याने मेलुहा या ल करी रवाजा माणे मानवंदना िदली.
पावते र पाहत असले या िदशेकडे गणेशाने बिघतले.
वेश ाराजवळ िशव उभा होता. याने आप या हातांची घडी घातली होती. या या
चेह यावर कोणतेच भाव न हते. याचे केस वा याने िव कटले होते आिण वा या या झुळुक मुळे
कपडे फडफडत होते. तो गणेशाकडे रोखन ू पाहत होता.
काितक अजन ू ही गणेशा या िमठीतच होता. याच अव थेत गणेशाने नीलकंठाला
वाकून नम कार केला. तो वर उठला, ते हा िशव िनघनू गेला होता.

‘‘तो काही िततकासा वाईट माणस ू नाही, िशवा, ’’ वीरभ हणाला. गांजा या वाफा
हळूहळू तो हवेत सोडत होता.
िशवाने िनिवकारपणे वर बिघतले. नंदीने वीरभ ाला सावध कर यासाठी या याकडे
बिघतले.
परं तु वीरभ आप या भिू मकेवर ठाम होता.
‘‘आप याला या यािवषयी फारशी मािहती नाही, िशवा. मी परशुरामाशीही बोललो.
गणेशानंच याला साहा य केलं होतं. या यावर झाले या अ यायािव लढ यासाठी
गणेशानंच याला थम मदत केली होती. ंगांनी थम ह ला केला, ते हा परशुराम गंभीररी या
जखमी होणं वाभािवकच होतं. मधुमती या तीरावर पडले या या जखमी ा णाला गणेशानं
पािहलं आिण याने याची ितथन ू सुटका केली. परशुरामाची भयानक गो ऐकून आप याला
श य होईल तेवढी मदत याला कर याची शपथही यानं घेतली होती.’’
िशवाने फ वीरभ ाकडून आप या हातात िचलीम िदली. याने एक दीघ झुरका
मारला. परं तु तो एक अ रही बोलला नाही. ‘‘कृि का काय हणाली, ते तुला मािहती आहे का?
काितकाला वाचव यासाठी झपाटले या माणसासारखा गणेश लढला. या ि येत यानं आपलं
आयु यही पणाला लावलं होतं. कृि केला माणसा या चा र याची उ म जाण आहे . गणेशाकडे
सुवणाचं दय आहे , असं ती हणत होती.’’
िशव धरू बाहे र सोडत मौनच रािहला.
‘‘राणी कालीकडून मी असं ऐकलं आहे , क , ’’ वीरभ पुढे बोलतच रािहला,
‘‘काितका या ज मा यावेळी याचं आयु य वाचव यासाठी नागांचं औषध दे याची तजवीज
गणेशानंच केली होती.’’
िशवाने आ यचिकत होत वर बिघतले. याने आपले डोळे बारीक केले. ‘‘तो एक िविच
माणसू आहे . याचं काय करावं तेच मला समजत नाही. तु या हण यावर िव ास ठे वला, तर
यानं दोनदा मा या पु ाचे ाण वाचवले. इ छावरम ये यानं मा या प नीचे ाण वाचवले. या
सग यासाठी मी या यावर ेम केलंच पािहजे. परं तु मी या याकडे पाहातो, ते हा मा या
कानांत बहृ पत नी मदतीसाठी केलेली याकूळ याचना घुमू लागते आिण नंतर याचं मुंडकं
उडव याखेरीज काहीही करावंसं मला वाटतच नाही.’’
वीरभ ाची नजर खाली झुकली. याला वाईट वाट याचे िदसले.
नीलकंठाने मान हलवली. ‘‘परं तु यािवषयी मला नेमक उ रं देणा या एका य ला
मी ओळखतो.’’
वीरभ ाने वर बिघतले. आप या िम ा या मनातील लांबलचक िवचार ंख ृ लेिवषयी
साशंक होत याने िवचारले, ‘‘महाराज?’’
‘‘होय,’’ िशव हणाला, ‘‘ यां या संमतीिशवाय कालीचा आिण गणेशाचा याग केला
जाणं कदािपही श य न हतं.’’
नंदी आप या स ाटाची बाजू घे यासाठी पुढे सरसावला. ‘‘परं तु भ,ू स ाट द ांकडे
कोणताच पयाय न हता. तसा कायदाच आहे . नाग मुलं मेलुहात राहच शकत नाहीत.’’
‘‘ठीक आहे . परं तु नागा या मातेलाही समाजाचा याग क न िनघन ू जावं लागतं,
असाही कायदा आहे ना? िशवाय मातेला ित या मुलािवषयी स य सांिगतलं गेलं पािहजे, असाही
कायदा आहे ना?” िशवाने िवचारले, “आप याला पािहजे,असाही कायदा आहे ना?’’ िशवाने
िवचारले, ‘‘आप याला हवं या माणे िनवडक लोकांसाठीच काय ांचा वापर करता कामा नये.’’
नंदी शांत रािहला.
‘‘स ाटां या सतीिवषयी या ेमािवषयी मा या मनात ितळमा ही शंका नाही,’’ िशव
हणाला, ‘‘परं तु ित या पु ाचा याग क न आपण सतीला िकती ती तेनं दुखावतो आहोत,
याची यांना थोडीशीही जाणीव झाली नाही का?’’
वीरभ ाने मान डोलावली.
‘‘ यांनी हे वा तव ित यापासन ू आयु यभर लपवलं. अगदी ित या जु या बिहणीचं
अि त वही यांनी ित यापासन ू लपवलं. काितका या ज मा यावेळी यांनी याचं शरीर
या माणे उलटसुलट क न तपासलं होतं, ती गो मला ते हाही िविच वाटली होती. आता
याचा अथ मा या ल ात आला आहे . यांना जणू काही दुस या नागाची अपे ा असावी, अशा
कारे ते वागले होते.’’
‘‘हंऽऽऽ’’ वीरभ ाने हंकार िदला.
‘‘आिण ही कथा इथेच संपत नाही, अशा कार या काही घाणेरड्या भावना मा या
मनात येत आहे त.’’
‘‘तुला काय हणायचं आहे ?’’
‘‘चंदन वजांचा म ृ यू नैसिगक न हता, असा माझा संशय आहे .’’
‘‘सत चा पिहला पती?’’
‘‘होय. गणेशा या ज मा या िदवशीच याचा बुडून म ृ यू झाला, ही खपू च सोई कर बाब
आहे .’’
 ‘‘ भ!ू ,’’ नंदी ध का बस यासारखा हणाला, ‘‘परं तु हे स य असू शकणार नाही. तो
गु हा आहे . कोणताही सय ू वंशी राजा आतापयत एवढ्या खाल या पातळीवर घसरलेला नाही.’’
‘‘मला यािवषयी खा ी आहे , असं मी हणत नाही, नंदी,’’ िशव हणाला. ‘‘हा फ
माझा अंदाज आहे . कोणीही चांगल िकंवा वाईट नसतं, हे ल ात ठे व. ते फ साम यशाली िकंवा
दुबल असतात. साम यशाली लोक कोण याही आप ी आ या, संकटं आली िकंवा यांची कसोटी
पाहणारे िकतीही संग आले, तरी आप या नीितत वांना िचकटून राहतात. दुबल लोक मा
अनेकदा आपण िकती खाल या पातळीवर पोहोचलो आहोत, याची क पनाही क शकत
नाहीत.’’
नंदी ग प रािहला.
वीरभ ाने िशवाकडे थेट बिघतले. ‘‘तुझा संशय खरा ठरला तरी मला अिजबात आ य
वाटणार नाही. महाराजां या िविच कार या िवचारसरणीमुळे यांना आपण सती या
क याणासाठीच हे सारं करत अस यासारखं वाटलं असेल.’’
 करण २१
मैकाचे गूढ

गणेशाने काितकाचे ाण वाचवले होते, याला आता जवळजवळ तीन मिहने उलटून
गेले होते. तो अजनू ही लंगडत असला, तरीही आता आप याला पंचवटीला गेलेच पािहजे, एवढे
ल ात ये याएवढा तो बरा झाला होता. गेला मिहनाभर तो हाच िवचार करत होता. जागेपणी या
येक णी याला आपले मातेचे दय िवदीण होत अस याची जाण होत होती. याला वाटत
होती, याहनही िशव आिण सती यां यामधील दरी बरीच मोठी होती. यातन ू माग काढ याचा
याला ात असलेला एकमेव माग हणजे याने ितथन ू िनघनू जाणे, हाच होता.
‘‘मावशी, आपण उ ाच इथन ू िनघन ू जाऊ या,’’ गणेश हणाला.
‘‘तु या आईला तू सांिगतलं आहे स का?’’ कालीने िवचारले.
‘‘मी ित यासाठी एक संदेशप ठे व याचा िवचार करतो आहे .’’
कालीने आपले डोळे बारीक केले.
‘‘ितने मला जाऊ िदलंच पािहजे, परं तु ती मला जाऊ देणार नाही.’’
कालीने एक दीघ उसासा टाकला. ‘‘मग तू ितला िवस न जाणार आहे स का?’’
गणेश िवषादाने हसला. ‘‘मा या आयु यभर पुरेल एवढं ेम गे या काही मिह यांत मला
ित याकडून ा झालंय. मा या मत ृ या आधारावर ती जगू शकेल. परं तु ती नीलकंठािशवाय
जगू शकणार नाही.’’
बुचक यात पडलेला िशव अिथिथ वा या वागतासाठी पुढे झाला. ंगां या इमारतीत
काशी या राजाने याआधी कधीच पाऊल ठे वले न हते. तो नेहमी बाहे र थांबन ू च नीलकंठाची
ती ा करत राहत असे.
‘‘काय घडलंय, महाराज?’’
‘‘ भ,ू स ाट द काशी या मागावर आहे त, असंमला नुकतंच समजलंय.’’
िशव िवचारात पडला. ‘‘ यांनी एवढ्या तातडीनं ये यामागे काय कारण आहे , ते मला
समजत नाही. तु हांला जर आजच यािवषयी समजलं आहे , तर स ाटांना इथे पोहोचायला अजन ू
दोन ते तीन मिहने लागतील, यािवषयी माझी खा ी आहे .’’
‘‘नाही, भ.ू ते आजच येत आहे त. काही तासांतच ते पोहोचतील. मला ही गो
नुकतीच आम या िशपायांकडून समजली आहे .’’
िशवाला मोठे च आ य वाटले. याने भुवया उं चाव या; परं तु तो काहीही बोलला नाही.
 ‘‘ भ,ू ’’ अिथिथ वा हणाला, ‘‘िसंहासन असले या आिण तुमची यो य जागा असले या
थानी तु ही यावं आिण िसंहासन हण करावं, अशी िवनंती कर यासाठी मी इथे आलो आहे .
आपण दोघांनी िमळून स ाटाचं वागत करणं अिधक यो य ठरे ल.’’
‘‘मी येईन.’’ िशव हणाला, ‘‘परं तु ितथे फ तु हीच असाल, याची हमी ा. तुम या
सरदार आिण मा यवरांसोबत यांचं वागत कर याची माझी इ छा नाही.’’
हे परं परे ला सोडून होते. अिथिथ वा या कपाळावर आठ्या पड या. तो िवचारात पडला.
परं तु याने िशवा या या िविच मागणीिवषयी याला िवचारला नाही. याने फ या या
आ ेचे पालन केले.
‘‘नंदी, पावते र आिण भगीरथालाही ही गो कळव,’’ िशव हणाला, ‘‘आताच
यांनीही दरबारात येऊ नये, अशी माझी इ छा आहे , असं यांना सांग. महाराजां या वागतासाठी
आपण काही कालावधीनंतर वागत समारं भ क .’’
‘‘ठीक आहे , महाराज,’’ नंदीने मानवंदना िदली आिण तो िनघन ू गेला.
वीरभ कुजबुज या वरात हणाला, ‘‘ यांना ते मािहती आहे , असं तुला वाटतं का?’’
‘‘नाही. मला यां यािवषयी जी काय मािहती आहे , याव न काली आिण गणेश इथे
अस याचं यांना मािहती असेल, असं मला वाटत नाही. ते अधीरपणे इकडे आले आहे त. यासाठी
नेहमीचे रती रवाजही यांनी पाळलेले नाहीत. ही एका िप याची कृती आहे ; ती स ाटाची कृती
नाही. सती आिण काितक यां या आठवणीने ते कदािचत हैराण झाले असतील.’’
‘‘तुला काय करावंसं वाटतंय? तो िवचार सोडून ावा क यािवषयी या स याचा शोध
यावा?’’
‘‘मी ते सोडून देईन, असा िवचारही मनात आणू नकोस. मला स य जाणन ू यायचंच
आहे .’’
वीरभ ाने मान डोलावली.
‘‘माझा संशय पण ू पणे खोटा ठरावा, अशी माझी फ सतीसाठी इ छा आहे . यांना
काहीच मािहती नसावी. मैका या शासनाने फ काय ाचं पालन केलेलं असावं, असं मला
वाटतंय.’’
‘‘परं तु तुझा संशय खरा ठरे ल, अशी भीती तुला वाटतेय ना?’’
‘‘होय.’’
‘‘ यावेळी नेमकं काय घडलं असेल, यािवषयीची काही क पना तुला आहे का?’’
‘‘ यां याशी सामना केला पािहजे. यां याशी संघष केला पािहजे. यांना आ यचिकत
केलं पािहजे. यासाठी ही वेळ अ यंत प रपण ू आहे .’’
वीरभ िवचारात पडला.
‘‘काली आिण गणेश यांना मला यां यासमोर अचानक आणायचं आहे ,’’ िशव हणाला,
‘‘ यांचा चेहराच मला सारी स यकथा सांगन ू जाईल.’’
 ‘‘महाराज इथे काय करत आहे त?’’ पावते राने िवचारले, ‘‘ यां या योजनेिवषयी मला
कोणीच कसं काय कळवलं नाही? काशी असं कसं काय क शकते? हा राजिशर यांचा भंग
आहे .’’
‘‘कोणालाच यािवषयी मािहती न हतं, महाराज,’’ नंदी हणाला, ‘‘अगदी राजे
अिथिथ वांनाही नुकतीच ही गो कळली आहे . मेलुहाने यािवषयी आधी कोणताही िनरोप धाडला
न हता.’’
पावते र आ याने थ क झाला. तो काहीच बोलू शकला नाही. मेलुहा या राजनैितक
ि यांम ये अशा कार या ुटी रािह याचे याने कधीच ऐकले न हते.
भगीरथाने खांदे उडवले. ‘‘सगळे राजे सारखेच असतात.’’
िश ाचार आिण िशर ते यां या संदभात आप या रा यक यािवषयी या या उपहासगभ
िवधानाकडे पावते राने दुल केले. तो नंदीला हणाला, ‘‘िसंहासन क ात आपण जाऊ नये,
अशी भू नीलकंठांची का बरं इ छा आहे ?’’
‘‘मला यािवषयी काहीही सांगता येणार नाही, महाराज, ’’ नंदीने उ र िदले. ‘‘मी फ
आ ेचं पालन करत आहे .’’
पावते राने मान डोलावली. ‘‘ठीक आहे . भंन ू ी आप याला पाचारण करे पयत आपण
इथेच थांब’ू ’

‘‘कालीला भेट यासाठी िशवाकडे िक येक कारणं असू शकतात. परं तु याला गणेशाला
का भेटायचं आहे ? हे काय चाललंय?’’ सतीने िवचारम न होत िवचारले.
वीरभ ितथेच िखळ यासारखा उभा होता. काली या क ात फ गणेशच न हता; तर
सतीही होती. द ाने काशीत आधीच पाऊल ठे व याचे समज यामुळे काली आिण गणेश या
दोघांनाही श य तेवढ्या तातडीने घेऊन जा यासाठी तो आला होता. कदािचत आप या नाग
क येिवषयी आिण नातवािवषयी द ाला आधीच मािहती िमळाली अस याची श यताही नाकारता
येत न हती. वेळेला मोठे च मह व आले होते. जर यां या अचानक भेटीची क पना फळायला
पािहजे असेल, तर यांनी लगेच याला भेट याची गरज होती. यामुळे वीरभ ाकडे दुसरा पयायच
न हता. िशवाने काली आिण गणेशाला तातडीने घेऊन ये याची आ ा िद याची याने
सतीसमोरच मािहती िदली.
‘‘मी फ आ ेचं पालन करतो आहे , देवी.’’
‘‘आ ेचं पालन करतो आहे स, याचा अथ तुला ितथे काय चाललंय हे मािहती नाही,असा
होत नाही.’’
‘‘िशवाला यांना काहीतरी दाखवायचं आहे .’’
‘‘भ ,’’ सती हणाली, ‘‘माझा पती हा तुझा िनकटचा िम आहे . तू मा या िनकट या
सखीशी िववाह केला आहे स. मी तुला जाणते. तुला आणखीही काही मािहती आहे , हे मी जाणते.
तू ती मला सांिगत याखेरीज मा या पु ाला मी तु याबरोबर जाऊ देणार नाही.’’
सतीची िन ही व ृ ी पाहन वीरभ ाने मान डोलावली. यां यातील ता पुर या
दुरा यातसु ा िशवाला सतीकडे खेचन ू आण यास सती या यि म वातील कोणती गो
कारणीभत ू झाली होती ते याला प िदसत होते.
सतीला आ य वाटले होते. आधी काहीच न कळवता आप या िप या या अचानक
आगमनाचे ितला थोडे आ य वाटले होते, परं तु आता द ाची भेट घडवन ू आण यासाठी िशवाने
काली आिण गणेशाला तातडीने पाचारण के याचे पाहन ितला याहनही अिधक आ य वाटले
होते.
‘मा या भिगनीवर आिण प ु ावर अ याय झाला आहे, असं िशवाला कुठेतरी
अंत:करणापासन ू वाटतं आहे.’
नागां या राणीने डोळे बारीक केले. आप या तलवारी या यानावरची ितची पकड घ
झाली. ‘‘होय! अगदी नाठाळ घोडे ही मला दूर ठे वू शकणार नाहीत.’’
सती आप या पु ाकडे वळली. याला संघष नको होता. याला कोणतेही स य बाहे र
यायला नको होते. आपली माता कोण याही कारे दुखावली जाऊ नये, एवढीच याची इ छा
होती. याने आपले म तक हलवले.
काली आ याने हणाली, ‘‘का? तुला कशाची भीती वाटतेय?’’
‘‘मावशी, मला हे नको आहे ,’’ गणेशाने उ र िदले.
‘‘पण मला ते हवं आहे ,’’ सती हणाली, ‘‘गेली न वद वष मा या पासन ू तुझं अि त व
लपवन ू ठे वलं गेलं.’’
‘‘परं तु तसे कायदे होते, माते!’’ गणेश हणाला.
‘‘नाही. नाग मल ू मेलुहात जगू शकणार नाही, असा कायदा आहे . मुलाला आप या
मातेपासन ू दडवन ू ठे व याचा कायदा नाही. ते जर मला मािहती असतं, तर मी तु यासोबतच
मेलुहाचा िनरोप घेतला असता.’’
‘‘समज, जरी काय ाचा भंग झाला असेल, तरी आता तो भत ू काळ आहे . कृपा क न
माते, ते सारं िवस न जा.’’
‘‘मी कधीच ते िवसरणार नाही. यांना यािवषयी िकती मािहती आहे , ते मला जाणन ू
यायचं आहे . यांनी मला अस य का सांिगतलं? आप या नावाचं र ण कर यासाठी? नागांचा
पवू ज हणन ू यांना कोणी दूषण देऊ नये हणन ू ? यामुळे यांना िनवधपणे रा य करता यावं
हणन ू ?‘‘
‘‘माते, यातन ू काहीही िन प न होणार नाही,’’ गणेश हणाला.
काली हसू लागली. गणेशाने ित याकडे रागावन ू पािहले.
‘‘सतीला भेट यासाठी तू भारता या कानाकोप यांतन ू िफरत, भटकत रािहला होतास,
यावेळी मी तुला नेमकं हे च सांिगतलं होतं,’’ काली हणाली, ‘‘आिण तू ते हा मला काय
सांिगतलं होतंस? तुला उ रं पािहजे होती. तु या मातेशी असले या तु या ना यािवषयीचं स य
तुला समज यािशवाय तुला शांतता लाभणार नाही, असंही ते हा तू हणाला होतास. कारण तसं
झालं नाही, तर तुला पण ू व येणार नाही, असंही तुझं हणणं होतं. मग आता तुझी माताही ित या
िप याकडून याच गो ीची अपे ा का ठे वू शकत नाही?’’
‘‘परं तु हे काही पण
ू व नाही, मावशी,’’ गणेश हणाला, ‘‘यात फ संघष आिण यातना
आहे त.’’
‘‘पण
ू व हे पण ू वच असतं, बाळा,’’ काली हणाली,‘‘काही वेळा पण ू वामुळे आनंद
िमळतो; तर काही वेळा दु:ख भोगावं लागतं. तु या मातेला ते कर याचा ह क आहे .’’
एवढे बोलन ू काली सतीकडे वळली. ‘‘ताई, ही गो तुला करायची आहे , यािवषयी तुझी
खा ी आहे ?’’
‘‘मला उ रं हवी आहे त,’’ सती हणाली.
वीरभ ाने क ाने आवंढा िगळला. ‘‘देवी, िशवाने फ काली आिण गणेशाला घेऊन
ये याची आ ा िदली आहे . तु हांला आण याची नाही.’’
‘‘मी येत आहे , भ ,’’ सती हणाली, ‘‘आिण मी ितथे आलंच पािहजे, हे तुलाही चांगलंच
ठाऊक आहे .’’
वीरभ ाची नजर झुकली. सतीचे हणणे यो य होते. ितला ितथे अस याचा ह क
होताच.
‘‘माते.....’’ गणेशाने कुजबुज या आवाजात हटले.
‘‘गणेश, मी जात आहे ,’’ सती ठामपणे हणाली, ‘‘तू मा याबरोबर ये िकंवा येऊ नको.
तो तुझा िनणय असेल. परं तु तू मला रोखू शकणार नाहीस.’’
लोकनायकाने एक दीघ ास घेतला. याने आप या खां ाव न अंगव घेतले आिण
तो हणाला, ‘‘शरू वीरभ ा, आ ही तु यापाठोपाठ येत आहोत.’’

‘‘महाराज, आप याला इथे पाहन मी िकती स न झालो आहे , हणन ू सांग!ू ’’

भरतवषा या स ाटासमोर झुकून अिथिथ वा हणाला.
मु य दरबाराला लागन ू असले या छोट्या क ात वेश करत अिथिथ वाने मान
हलवली. ‘‘हे माझं सा ा य आहे , अिथिथ वा. मी इथे तु हांला एखाद् दुसरं आ य देऊ शकतो,
असं मला वाटलं.’’
अिथिथ वाने ि मत केले. द ाची प नी वी रनीही घाईघाईने िनघाली होती. िस
अ र नेमी सैिनक मय ेणीक आिण िव ु मािलनी यां यामागोमाग येत होते. व ीपम ये
पावते र अनुपि थत अस यामुळे मय ेणीकाला कायकारी सरल कर मुख हणन ू ता पुरते
नेम यात आले होते.
द ाने मु य राजिसंहासना या खोलीत वेश के यावर द ाला आ य वाटले. ितथे
नेहमीचे सरदार आिण मानकरी अनुपि थत होते. फ िशव आिण नंदी ितथे उपि थत होते.
नंदीने ताबडतोब आपली मठ ू वळून आप या छातीपयत नेली आिण याने स ाटाला झुकून
मानवंदना िदली. द ाने नंदीकडे पाहन आनंदाने, मंद ि मत केले.
 िशवाने बस या जागीच हात जोडून स ाटाला अिभवादन केले. ‘‘महाराज, काशीत
आपलं वागत असो!’’
द ाचे ि मत मावळले. तो संपण ू भरतवषाचा स ाट होता. याला आदर दाखवला जाणे
वाभािवकच होते. िशव जरी नीलकंठ असला, तरी िशर या माणे याने स ाटाला उठून
अिभवादन करणे अपेि त होते. यापवू येक वेळी िशव तसेच करत आला होता. हा अवमान
होता.
‘‘जामातमहाशय, आपण कसे आहात?’’ द ाने िवचारले. आप या संतापावर िनयं ण
ठे व याचा तो य न करत होता.
‘‘मी ठीक आहे , महाराज. तु ही मा याशेजारीच का बसत नाही?’’
द ितथे बसला. याचबरोबर वी रनी आिण अिथिथ वाही बसले.
अिथिथ वाकडे वळून द हणाला,‘‘‘एवढ्या गडबड, ग धळ असले या शहरात तु ही
शांतपणे दरबाराचं कामकाज चालवता आहात, असं िदसतं, अिथिथ वा.’’
अिथिथ वाने ि मत केले. ‘‘नाही, महाराज. ही फ ....’’
‘‘म येच बोल याब ल मला मा करा, महाराज,’’ िशव अिथिथ वाला हणाला अािण
नंतर द ाकडे वळून तो हणाला, ‘‘आप या मुलांना खासगीम ये भेट याची ही तुमची चांगली
क पना आहे , असं मला वाटलं.’’
वी रनीला एकदम उ साह वाटला. ‘‘ते कुठं आहे त, भू नीलकंठ?’’
तेवढ्यात वीरभ आत आला. या या पाठोपाठ सती होती.
‘‘मा या बाळा!’’ िशवाने केलेला िकंिचत अवमान िवस न द ाने ि मत केले.
‘‘तु याबरोबर तू मा या नातवाला का आणलं नाहीस?’’
‘‘मी आणलंय,’’ सती हणाली.
गणेशाने क ात वेश केला. या या पाठोपाठ कालीही आली.
द ा या चेह याकडे िशव रोखन ू पाहत होता. या दोघांना ओळख यामुळे स ाटाचे डोळे
एकदम िव फारले. या या चेह यावर ध का बस याचे भाव प च िदसत होते.
‘ याला मािहती आहे!’
यानंतर द ाने मोठा आवंढा िगळला आिण तो ताठ बसला.
‘तो घाबरला आहे. तो काहीतरी लपवतो आहे.’
िशवाने वी रनी या चेह यावरील भावही िनरखले होते. ित या चेह यावर चंड िवषाद
होता, खपू मोठे दुःख होते. ित या भुवया दुःखाने आ स या हो या; परं तु ित या ओठांतन ू
थोडे फार ि मत बाहे र पड या या मागावर होते. ित या डो यांत पाणी आले होते.
‘ितलाही मािहती आहे. आिण ितचं यां यावर ेमही आहे.’
द अिथिथ वाकडे वळला आिण जोरात खेकसला, “हे काशी या महाराजा, तु ही
दहशतवा ांशी मै ी कर यास कसे काय धजावलात?’’
‘‘ते दहशतवादी नाहीत,’’ सती हणाली, ‘‘दहशतवादी िनरपराध लोकांचे बळी घेतात.
काली आिण गणेश यांनी कधीच तसं केलेलं नाही.’’
‘‘ह ली काशी या महाराजांतफ सती बोलू लागली आहे का?’’
 ‘‘ यां याशी बोलू नका, िपताजी,’’ सती हणाली, ‘‘मा याशी बोला.’’
‘‘परं तु कशासाठी?’’ द ाने िवचारले. यानंतर गणेश आिण कालीकडे बोट दाखवत तो
हणाला, ‘‘तुझा यां याशी काय संबंध आहे ? तुला यां याशी काय कत य आहे ?’’
‘‘ येक बाबतीत मला यां याशी कत य आहे . यांचं थान मा याबरोबरचं आहे . ते
नेहमीच मा याबरोबरचे आहे त.’’
‘‘काय? दु , अधम नाग लोकांसाठी फ एकच थान आहे . नमदेचा दि ण प रसर!
स िसंधुम ये राह यास यांना परवानगी नाही.’’
‘‘माझी भिगनी आिण पु अधम, दु नाहीत. यां या अंगात माझंच र आहे . तुमचं
र आहे .’’
द उभा रािहला. सतीकडे जात तो हणाला,‘‘भिगनी! पु ! हा काय मख ू पणा आहे ? या
नीच, अधम लोकां या बडबडीकडे तू ल देऊ नकोस. अथातच, ते माझा ितर कार करतात.
मला बदनाम कर यासाठी ते काहीही सांगतील. मी यांचा श ू आहे . मी मेलुहाचा रा यकता
आहे . यांचा नाश कर याची शपथ मी घेतलेली आहे .’’
कालीने आपली तलवार हातात घेतली. ‘‘हे ितर कृत बक या, मी तुला अि नपरी ेसाठी
आता या णी आ हान दे या या मन:ि थतीत आहे .’’
‘‘तुला काही शरम वाटत नाही का?’’ द कालीवर ओरडला, ‘‘एक ेमळ िपता आिण
या या क येत िवतु आण याऐवजी तु या पवू ज मातील पापांसाठी मुकाट्यानं िश ा भोगत
रहा. कोण या अस य गो ी सांगन ू तु ही ितचे कान मा यािव भरलेत?’’
‘‘ यांनी एक श दही सांिगतलेला नाही, िपताजी,’’ सती हणाली, ‘‘परं तु यांचं
अि त वच तुम यािवषयी खपू काही सांगन ू जातंय.’’
‘‘ती मा यामुळे अि त वात नाहीत. ती तु या मातेमुळे अि त वात आलेली आहे त.
ित या पवू ज मातील पापांमुळे हे सारं घडलंय. आम या कुटुंबीयांत ित या आगमनाआधी कधीही
नाग लोकांचा ज म झालेला नाही.’’
सतीचा चेहरा पडला. आपला िपता िकती खाल या तरापयत घस शकतो, हे
आयु यात थमच ती पाहत होती.
वी रनी द ाकडे एकटक पाहत होती. ित या डो यांतन ू मक ू मक
ू संतापा या िठण या
बाहे र पडत हो या
‘‘हे काही पवू ज मािवषयी नाही, िपताजी,’’ सती हणाली, ‘‘हे याच ज मािवषयीचं आहे .
तु हांला ते मािहती होतं आिण तरीही तु ही मला ते सांिगतलं न हतं.’’
‘‘मी तुझा िपता आहे . ज मभर मी फ तु यावरच ेम केलं आहे . तु यासाठी सा या
जगाशी मी लढा िदला आहे . तू मा यावर िव ास ठे वणार आहे स क या यंग असले या अपंग
ा यांवर िव ास ठे वणार आहे स?’’
‘‘ते यंग असलेले ाणी नाहीत. ते माझे कुटुंबीय आहे त!’’
‘‘या लोकांना तू आपले कुटुंबीय बनवणार आहे स? या लोकांनी तु याशी अस य
संभाषण केलं यांना? यांनी तु या िप यािव तु या मनात िवष कालवलं आिण तुला
भडकवलं यांना?’’
 ‘‘ यांनी मला अस य सांिगतलेलं नाही,’’ सती हणाली, ‘‘तु ही सांिगतलं.’’
‘‘नाही. मी सांिगतलं नाही.’’
‘‘तु ही मला सांिगतलं, क माझा मुलगा मत ृ ाव थेत ज मला होता.’’
द ाने एक खोल ास घेतला. याने छताकडे वर बिघतले. वत:वर िनयं ण
िमळव याचा तो आटोकाट य न करत होता. यानंतर याने सतीकडे बिघतले. ‘‘तु या ल ात
कसं येत नाही? तु या भ यासाठीच मी तुला अस य सांिगतलं. तुला जर नागाची माता हणन ू
जाहीर केलं गेलं असतं, तर तुझं आयु य कसं बनलं असतं, याची तुला क पना आहे का?’’
‘‘पण मी मा या पु ाबरोबर रािहले असते.’’
‘‘काय मख ू पणा आहे ! मग तू काय केलं असतंस? पंचवटीत राहायला गेली असतीस?’’
‘‘होय!’’
‘‘तू माझी क या आहे स!’’ द हणाला, ‘‘इतर कोणाहीपे ा मी तु यावर सवािधक ेम
केलंय. पंचवटीत जाऊन हाल अपे ा सहन कर यास मी तुला कधीच परवानगी िदली नसती.’’
‘‘हा िनणय घे याचा तु हांला काही एक अिधकार न हता.’’
चिकत झालेला द िशवाकडे वळला. ‘‘नीलकंठ, ितला जरा काहीतरी शहाणपणा
िशकवा.’’
िशवाने डोळे बारीक केले होते. ही फसवेिगरीची लाट िकती दूरपयत पसरली होती, ते
याला जाणन ू यायचे होते. ‘‘चंदन वजाला तु हीच ठार मारायला लावलंत ना, महाराज?’’
द ाचा चेहरा पांढराफटक पडला. या या चेह यावर मोठीच भीती पसरली. याने
ती पणे सतीकडे बिघतले आिण नंतर झटकन तो िशवाकडे वळला.
‘हे परमे रा! यानंच ते ू र म केलंय.’
सतीवर चंड आघात झाला. ित या डो यांसमोर अंधार यासारखे झाले. ितला एवढा
ध का बसला क , ित या त डातन ू श दच फुटेनासा झाला. काली आिण गणेश यांना मा काहीच
आ य वाटले नाही.
द ाने झटकन वत:वर िनयं ण िमळवले. याने िशवाकडे बोट दाखवले. याचे शरीर
थरथरत होते. ‘‘तू हे केलंस. तू ही सगळी योजना आखलीस.’’
िशव शांत रािहला.
‘‘तचू मा या क येला मा यािव भडकवलंस,’’ द िकंचाळला, ‘‘महिष भग ृ ंचू ं
हणणं यो यच होतं. या दु वासुदेवांचं तु यावर िनयं ण आहे .’’
द ाकडे िशव तसाच एकटक बघत रािहला. जणू काही तो याला थमच पाहत होता.
द ाचा संताप आता मनात या मनात उकळू लागला होता. ‘‘तू कोण आहे स? काय
आहे स त?ू एका ओसाड देशातन ू आलेला एक मख ू जमातवाला! मी तुला नीलकंठ बनवलं. मी
तुला स ा िदली; साम य िदलं. चं वंशी लोकांना तू मेलुहा या िनयं णाखाली आणावं हणन ू मी
तुला ते साम य िदलं. यामुळे मला भरतवषात शांतता थािपत करता आली असती आिण
मा या कृपेनं तुला िमळाले या साम याचा, स ेचा वापर मा याच िव कर याचं धाडस तू
केलंस?’’
िशव िनिवकार रािहला. द ाला तो आणखी गरळ ओकायला भाग पाडत तसाच शांत
रािहला.
‘‘मी तुला तयार केलंय आिण आता मीच तुझा नाशही करतो!’’
द ाने आपला खंजीर उपसला आिण याने पुढे झेप घेतली.
नंदी िशवासमोर उडी मा न आला. याने तो वार आप या ढालीवर झेलला. आप या
राजािव तलवार उपस यास याचे मेलुहाचे िश ण याला मनाई करत होते. काली आिण
गणेशावर मा अशा कारची कोणतीही बंधने न हती. यांना कशाचाही प ा ाप वाटावा, अशी
प रि थतीही न हती. िव ु मािलनेही आपली तलवार उपस यावर गणेशाने िशवा या समोरच उडी
मारली. मय ेणीक हा मेलुहाचा िन ावान ल करी अिधकारी होता. याने वा तिवक आप या
राजासाठी म ृ यहू ी प करायला हवा होता. परं तु तो सु न झाला होता आिण काहीच हालचाल
करत न हता. तो िशवाचा एकिन भ होता. तो नीलकंठािव आपली तलवार कशी काय
उपसू शकणार होता?
‘‘शांत रहा,’’ िशवाने आपला हात उं चावन
ू सांिगतले.
िव ु मािलने अ ापही आपली तलवार उपसलेलीच होती. द ाचा खंजीर जिमनीवर
पडला होता.
िशव पु हा एकदा हणाला, ‘‘नंदी, गणेश, काली, खाली जाऊन उभे राहा. आता या
आता!’’
िशवा या योद् यांनी आपाप या तलवारी खाली घेत याबरोबर िव ु मािलनेही आपली
तलवार यानात ठे वली.
‘‘महाराज,’’ िशव द ाला हणाला.
सा ू नयनांनी या याकडे पाहत असले या सतीवर द ाची नजर िखळून रािहली होती.
आपली तलवार ितने आप या िप या या ग याला लावली होती. या या चेह यावर पराभत ू पणा
आिण काहीतरी गमाव याची भावना प िदसत होती. याने फ सतीवरच खरे ेम केले होते.
‘‘सती...’’ िशवाने हळू आवाजात हाक मारली. ‘‘कृपा क न तलवार खाली कर. यांची
तेवढी पा ता नाही.’’
सतीने तलवार आणखी जवळ नेली.
िशव आणखी थोडा पुढे गेला. ‘‘सती....’’
ितचे हात थोडे थरथरत होते. संतापामुळे ती धोकादायकपणे आणखी पुढे जात होती.
िशवाने ित या खां ाला हळुवार पश केला. ‘‘सती, तलवार खाली ठे व.’’
िशवा या पशाने ितला रागा या या उं च कड्याव न अलगद मागे खेचले. ितने
आपली तलवार िकंिचत खाली केली. ितचे डोळे बारीक झाले होते. ितचा ासो वास जडपणे
होत होता. ितचे शरीर ताठरले होते.
द तसाच सतीकडे एकटक पाहत होता.
‘‘मा या नसांतन ू तुमचं र वाहातंय, याची मला लाज वाटते,’’ सती हणाली.
द ा या चेह याव न अ ू खाली ओघळू लागले.
‘‘चालते हा!’’ दात ओठ खात सती ओरडली.
द ताठर यासारखा त ध उभा होता.
 ‘‘चालते हा!’’
सती या चढले या आवाजामुळे वी रनीला ध का बसला. ित या चेह यावर िवषाद आिण
ोध यांचे िम ण होते. ती हळूहळूचालत द ाकडे गेली. ‘‘चला.’’
द ा या हातापायांत ाणच उरले न हते. घटनांनी अशा कारे वळण घेत याचे पाहन
याला ध का बसला होता.
‘‘चला,’’ वी रनीने मोठ्या आवाजात पुन चार केला. यानंतर हात ध न ितने
आप या पतीला ितथन ू ढकलत नेले. ‘‘मय ेणीक, िव ु मािल चला, आप याला िनघालं
पािहजे,’’ ती हणाली.
भरतखंडा या महारा ीने आप या पतीला ितथन ू ढकलत, ओढत बाहे र नेले.
सती िवदीण झाली होती. ितने आपली तलवार फेकून िदली. ित या चेह याव न अ ू
खाली ओघळत होते. गणेश ित याकडे धावत गेला. परं तु तोपयत ती कोसळत असताना िशवाने
ितला सावरले होते.
िशवाने ितला िमठीत घेतले, यावेळी सती जोरजोरात हंदके देत होती.
 करण २२
दोन बाजू, नाणे एकच

‘‘मग आता तुझा िवचार काय आहे ?’’ कालीने िवचारले.

नागां या राणी या क ात गणेश आिण काली बसले होते. या िदवशी सकाळीच
उलगडले या या नाट्यानंतर अिथिथ वा या राजवाडयातील यां या क ात िशव सतीला घेऊन
गेला होता. द , वी रनी आिण यांचे सै य तसेच मेलुहा या राजधानीकडे , देविगरीकडे रवाना
झाले होते.
‘‘हे अनपेि त होतं,’’ िवचारम, सिचंत गणेश हणाला. या या चेह यावर िकंिचत ि मत
होते.
कालीने भुवया उं चाव या. ‘‘दुःख िकंवा िश ा िनिवकारपणे सहन कर याची तुझी ही
व ृ ी काही वेळा अ यंत संतापजनक आिण ासदायक वाटते.’’
गणेशाने ि मत केले. या या चेह यावर आता चांगलेच मोठे ि मत पसरले होते. अगदी
या बाजू या कानापासन ू ते दुस या बाजू या कानापयत! याचे बाहे र आलेले सुळे आणखी पुढे
आले.
‘‘तुझा असा चेहरा मला ब याच वेळा बघायचा असतो,’’ काली हणाली, ‘‘खरं तर
यावेळी तू खपू च छान िदसतोस.’’
गणेशाचा चेहरा पु हा गंभीर झाला. याने आप या हातातील कागदाची गुंडाळी वर
धरली. तो पंचवटीहन आलेला संदेश होता. ‘‘मी आता चांगलाच हसलो असतो, मावशी. परं तु तो
यासाठी!’’
‘‘आता काय झालं?’’ कालीने िवचारम न होत िवचारले.
“हे अपयश आहे .’’
‘‘पु हा?’’
‘‘होय. पु हा.’’
‘‘पण मला तर वाटलं होतं क ...’’
‘‘आप याला वाटलं ते चुक चं ठरलंय, मावशी.’’
कालीने दूषणे िदली. गणेशाने आप या मावशीकडे एकटक बिघतले. ितला आलेले
नैरा य तो समजू शकत होता. अखेरचा उपाय जवळ आला होता. या या यशामुळे यांचा िवजय
ू झाला असता. आता यांनी केलेली येक गो यांना गमवावी लाग याची वेळ आली होती.
पण
 ‘‘आपण पु हा एकदा य न क या का?’’
‘‘मला वाटतं, क आप याला अखेरीस स य वीकारावंच लागेल, मावशी .हा माग
अखेरचा आहे . आप यासमोर पयायच नाही. आता रह य उघड कर याची वेळ आली आहे .’’
‘‘होय,’’ काली हणाली, ‘‘नीलकंठाला हे मािहती असलं पािहजे.’’
‘‘नीलकंठाला?’’ गणेशाने िवचारले. एवढ्या छोट्याशा अवधीत केवढा मोठा बदल घडून
आला होता, हे पाहन तो आ यचिकत झाला होता.
काली या कपाळावर आठया चढ या.
‘‘तू हे नाव उ चारत न हतीस. तू ‘नीलकंठ’ हणालीस. आता तू या दंतकथेवर
िव ास ठे वू लागली आहे स का?’’
कालीने ि मत केले.‘‘मी दंतकथांवर िव ास ठे वत नाही. कधी ठे वला न हता. कधीच
ठे वणारही नाही. पण माझा या यावर िव ास आहे .’’
‘िशवासारखा माणस ू मा या आय ु यात िनयतीने आणला असता, तर माझं आय ु य िकती
वेगळं झालं असतं? कदािचत ताई माणेच मा याही आय ु यातलं सगळं िवष शोषन ू घेतलं गेल ं
असतं. कदािचत मलाही आनंद आिण शांतता लाभली असती.’
‘‘आप याला यांना ते रह य दाखवावंच लागेल,’’ ित या िवचारांची तं ी भंग करत
गणेश हणाला.
‘‘दाखवावं लागेल?’’
‘‘ते इथे करता येईल, असं मला वाटत नाही. बरोबर आहे ना? यांनी ते वत:च जाऊन
बिघतलं पािहजे.’’
‘‘तुला यांना पंचवटीला यायचं आहे ?’’
‘‘का नाही?’’ गणेशाने िवचारले, ‘‘तुझा यां यावर िव ास आहे ना?’’
‘‘अथातच! माझा िव ास आहे . जीवनभर मी यां यावर िव ास ठे वेन. परं तु ते एकटेच
येणार नाहीत. इतर लोकही यां याबरोबर येतील. आपण या सवाना घेऊन गेलो, तर या
सवाना पंचवटीकडे जा याचा माग मािहती होईल. यामुळे आपलं संर ण कमी होईल.’’
‘‘मला वाटतं, भगीरथ आिण पावते र यां यासार या लोकांवर आपण िव ास ठे वू
शकू, मावशी. ते नीलकंठा या िवरोधात कधी जातील असं मला मुळीच वाटत नाही. ते आपले
ाणही यां यासाठी गमावू शकतील.’’
‘‘आयु यात जर मी कुठली गो िशकले असेन, तर ती हणजे कोणावरही सरसकट
िव ास टाकू नये आिण कोणतीही गो गहृ ीत ध नये.’’
गणेश िवचारात पडला. ‘‘तू जर यां या सव अनुयायांिवषयी साशंक असशील, तर मग
परशुरामािवषयी काय? याला आधीच तो माग मािहती आहे . नीलकंठावर याची िकती भ
आहे , ते तर तुला मािहतीच आहे .’’
‘‘एक गो ल ात ठे व. परशुरामाला पंचवटीला आणू नकोस, असं मी तुला सांिगतलं
होतं. परं तु तू ते ऐकलं न हतंस.’’
‘‘मग आता काय करायचं मावशी?’’
‘‘आपण यांना ंगाला घेऊन जाऊ. यांना ितथन ू पंचवटीला कसं जाता येतं, ते
समजेल. परं तु फ चं केतू या रा यातन ू च. आप या वत: या रा यातनू ते आप याकडे थेट
येऊ शकणार नाहीत. यांनी चुकून कधी य न जरी केला, तरी दंडकार यात यांचा नाश
होईल. आप या परवानगीिशवाय कोणालाही ंग लोक आप या रा यातन ू जाऊ देणार नाहीत.
आपण यां यावर िव ास ठे वू शकतो. ◌ं यावरिव ासठे वशू कतो. अगदी परशुरामालाही दुसरा
माग मािहती नाही.’’
गणेशाने मान डोलावली. ‘‘ही एक चांगली क पना आहे .’’

‘‘ या गो ीचा मला नंतर प ा ाप वाटला असता, अशी कोणतीही गो संतापा या

भरात मा या हातन ू घडली नाही, यासाठी परमे राचे आभार मानले पािहजेत,’’ सती हणाली.
यां या क ा या ग चीत एका मोठया आसनावर िशव बसला होता. सती या या मांडीवर बसली
होती. ितचे म तक या या पीळदार छातीवर िवसावले होते. ितचे डोळे रडून रडून सुजले होते
आिण लाल झाले होते. काशी या राजवाड्या या या उं चीव न पिव थळ आिण िव नाथ मंिदर
प पणे िदसत होते. यां यापलीकडे च महान, िवशाल गंगा नदी वाहत होती.
“तुझा संताप या य होता,ि ये,’’
सतीने आप या पतीकडे बिघतले. ितचा ास मंदपणे सु होता. ‘‘तुला राग आला
न हता का? यांनी खरं तर तुला ठार मार याचा य न केला होता.’’
ितचा चेहरा कुरवाळत िशवाने आप या प नी या डो यांत बिघतले. ‘‘ यांनी
तु यासंदभात जे काही केलं, याब ल माझा तु या िपताज वर राग आहे . परं तु यांनी
मा यासंदभात जे काही कर याचा य न केला, यासाठी मला यांचा राग आलेला नाही.’’
‘‘परं तु िव ु माली आपली तलवार तु यािव उपस यास कसा काय धजावला?’’ सती
कुजबुजली, ‘‘देवाचे आभार मानले पािहजेत. गणेश.....’’
सती थबकली. ितने गणेशाचे नाव घेत यामुळे तो ण नासन ू जाईल क काय अशी
ितला भीती वाटली.
िशवाने ितचा हात हळूच दाबला. ‘‘तो तुझा पु आहे .’’
सती मक ू रािहली. बहृ पती या म ृ यम ू ुळे िशवाला होत असले या यातना आठवन ू ितचे
शरीर ताठरले.
िशवाने आप या ओंजळीत ितचा चेहरा धरला आिण थेट ित या डो यांत पािहले. ‘‘मला
िकती ास होतोय, याचा काहीच नाही. तु या आ या या भागाचा मी ितर कार क शकत
नाही.’’
सतीने उसासा सोडला. ित या डो यांतन ू शांतपणे अ ू बाहे र पडले. ितने िशवाला घ
िमठी मारली. िशवानेही ितला गाढ िमठीत घेतले. याला तो ण दवडायचा न हता. पण या या
मनात एक ं जी घालत होता. ‘‘हा भग
ृ ू कोण आहे ?’’
 ‘‘स ाटांनी चंदन वजाला ठार मारायला लावलं?’’ ध का बसले या पावते राने
िवचारले.
‘‘होय, सरल कर मुख,’’ वीरभ हणाला.
पावते र ध का बस यामुळे अवाक झाला होता. याने आनंदमयी आिण भगीरथाकडे
बिघतले. यानंतर याने पु हा एकदा वीरभ ाकडे बिघतले. ‘‘आता महाराज कुठे आहे त?’’
‘‘आता ते पु हा मेलुहा या परती या मागावर आहे त, महाराज,’’ वीरभ हणाला.
पावते राने आपले म तक घ धरले. या या स ाटाने मेलुहाचा अपमान केला होता.
या या मातभ ृ म
ू ीचा स मान याने धुळीला िमळवला होता. याला वत:ला कधीच क या
न हती. परं तु िजला तो कायमच क या मानत आला होता, ितला यामुळे िकती दा ण यातना
झा या असतील, केवढा भयंकर ध का बसला असेल, याची क पना तो क शकत होता. ‘‘सती
कुठे आहे ?’’
‘‘ती िशवाबरोबरच आहे , महाराज.’’
आनंदमयीने पावते राकडे ि मत करत पािहले. या अ यंत िनं प रि थतीतन ू िनदान
काहीतरी चांगले िन प न झाले होते.

मेलुहाची राजनौका गंगे या पा ातन

ू वर या िदशेने हळुवारपणे वास करत होती.
या याभोवती आणखी चार जहाजे वासाला िनघाली होती. सय ू वंश या नौदलिवषयक
अनुस नच ते होते. द ाचे आरमार आप या रा याकडे परत िनघाले होते. यांना काशी सोडून
एक िदवस झाला होता.
मु य जहाजावर मय ेणीक होता. तो जहाजांचा वेग समान राहील, याची काळजी घेत
होता. काशीत घडले या संगांनी तो अ ापही हादरले या अव थेत होता. याचा स ाट द
आिण नीलकंठ यां यातील मतभेद िमटतील, अशी याला आशा होती. आप या देवािवषयीची
भ आिण आप या देशािवषयीची िन ा यांतन ू कोण या तरी एका गो ीची िनवड करावी
लाग याची भयंकर िनयती टळावी, अशी याची इ छा होती.
द ा या जहाजा या सुर ा यं णेचा िव ु माली हा मुख होता. नीलकंठा या
अनुयायांकडून द ावर कोण याही कारचा ाणघातक ह ला झाला तर आप या स ाटाला
वाचव याची याची इ छा होती. तसे घडणार नाही, असे जरी याला वाटत असले, तरीही याने
श य तेवढी सव द ता घेतली होती. मु य जहाजातील राजक ात वी रनी िखडक जवळ बसली
होती. गंगे या उसळ या लाटा जहाजावर आदळत हो या. यां याकडे ती पाहत होती. आता
आप या सवच मुलांना आपण गमावन ू बसलो आहोत, याची जाणीव ितला झाली होती. ती
संत पणे आप या पतीकडे वळली.
द अंथ णावर पडला होता. याचे डोळे सताड उघडे होते. या या चेह यावर
एकाक पणा या, दु:खा या, िवदीण झा या या भावना हो या. अशा कार या भयानक
प रि थतीला त ड ावे लागणे आिण यामुळे त डघशी पडणे ही बाब या यासाठी नवीन न हती
वी रनीने आपली मान हलवली आिण ती पु हा बाहे र बघू लागली.
‘ यांनी फ माझं ऐकलं असतं तर!’
अगदी कालच घड या माणे वी रनीला तो संग प आठवत होता. जर घटना
वेग या कारे घड या अस या, तर आपले आयु य कसे असते, असा िवचार जवळजवळ रोजच
ित या मनात येत असे.
या गो ीला शंभरहन अिधक वष उलटून गेली होती. सती नुकतीच मैका या
गु कुलातन ू परतली होती. ती तापट, आदशवादी मुलगी होती. ितचे वय फ सोळा वषाचे होते.
रानटी कु यां या भयानक कळपा या तावडीत सापडले या ीला वाचव यासाठी आप या
वभावाला अनुस नच ितने आपले ाण धो यात घातले होते. पावते र आिण द ित या
मदतीसाठी धावले होते. यांनी या कु यांना िपटाळून लाव यात यश िमळवले असले, तरी द
गंभीर जखमी झाला होता.
वी रनीही द ाबरोबर आयुरालयात गेली होती. ितथे वै ांनी ित या पतीवर उपचार केले
होते. या या डा या पायावरची जखम अिधक िचंताजनक होती. कु यांनी या या पायाचा मोठा
लचका तोडला. याची मु य र वािहनी फुटली होती. चंड र पात झा यामुळे द बेशु
पडला होता.
काही तासांनंतर डोळे उघड यावर या या मनात पिहला िवचार आला होता तो आप या
त ण मुलीिवषयी. याचे पिहले श द होते, ‘‘सती?’’
‘‘ती पावते रांबरोबर आहे ,’’ वी रनीने सांिगतले होते. आप या पती या जवळ जात
ितने याचा हात हातात घेतला. ‘‘ितची िचंता क नका.’’
‘‘मी ित यावर ओरडलो. परं तु मला तसं हणायचं न हतं.’’
‘‘मला मािहती आहे . ती फ ितचं कत य करत होती. ितने यो य गो च केली होती.
ती या ीचं संर ण क पाहत होती. मी ितला सांगेन, क ...’’
‘‘नाही, नाही. मला अजन ू ही असंच वाटतंय, क या ीसाठी ितनं आपला जीव
धो यात घालायला नको होता.’’
वी रनीने आपले डोळे बारीक क न या याकडे बिघतले. ितचा पती इतर
सयू वंशीयां माणे वागत न हता. ती काहीतरी बोलणार होती, तेवढ्यात नायक दार उघडून
आत आले.
नायक हे द ाचे िपताजी होते. ते मेलुहाचे रा यकत होते. यांची शरीरय ी उं च
आिण भाव टाकणारी होती. यांनी आपले काळे भोर केस लांब राखले होते. लांब दाढी ठे वली
होती. यां या शरीरावर कुठे ही केस न हते. यांनी डो यावर साधासाच मुकुट घातला होता
आिण यां या अंगावर साधी पांढरी व े होती. मा यामुळे यां यातील दुद य उ साह आिण
साम य झाकोळले जात न हते. आप या महान कृ यांनी यांनी आप या सभोवताल या
 य साठी अश य वाटावीत, अशा कारची कत याची आिण जीवनशैलीची मानांकने िनि त
केली होती. संपण ू मेलुहाभर यां यािवषयी िनतांत आदर िनमाण झाला होता. िशवाय जे या
मनात यां यािवषयी दराराही होता. यां या सा ा याकडून यांना िमळणा या स मानािवषयी
आिण आदरािवषयी यां या मनात कमालीची आस होती. यामुळेच आप या पु ाम ये धैयाचा
आिण चा र याचा अभाव असणे हा यां या संतापाचा आिण असमाधानाचा िवषय बनन ू रािहला
होता.
वी रनी झटकन उठली आिण शांतपणे दोन पावले मागे सरकली. आ ा दे या यित र
नायक ित याशी कधीच काही बोलत नसत. नायकां या मागेच तो दयाळू वै उभा होता.
भरपरू िठकाणी चावे घेतले गेलेले असनू ही यानेच द ा या पायाला टाके घातले होते.
नायकाने एखादी गो बघ याची गरजच आहे , हणन ू बिघत या माणे आप या
पु ा या पायावरची चादर उचलन ू याला झाले या जखमा बिघत या. या या जखमांवर िलंबा या
पानांची मलमप ी बांध यात आली होती.
वै सहानुभत ू ीपवू क हसले. ‘‘महाराज, ये या एक–दोन आठवड्यांत तुमचे पु
यवि थत चाल,ू िफ शकतील. मी अ यंत द तेनं काम केलं आहे . यां या शरीरावर कमीत
कमी ण राहतील.’’
द ाने आप या िप याकडे पािहले. यानंतर याची छाती अिभमानाने भ न आली. तो
पुटपुटला, ‘‘नाही वै जी, ि यांसाठी ण अिभमाना पद असतात.
नायकाने कुि सतपणे हसत िवचारले, “तुला ि यांिवषयी काय मािहती आहे ?’’
द शांत रािहला. वी रनीला चंड संताप आला होता.
‘‘फ काही कु यांकडून तू वत:ला एवढ्या जखमा क न घेत यास?’’ नायकाने
रागाने िवचारले, “मेलुहात तुला यासाठी सवािधक हसणारी य मीच असेन. कदािचत
जगातीलच सवािधक हसणारी य मी असेन. माझा पु वत: या िहमतीवर सा या
कु यांनासु ा मा शकत नाही.’’
द आप या वडलांकडे एकटक पाहत रािहला.
श ु वाची भावना आणखी बळावत जाणे रोख यासाठी आिण णाची मानिसक ि थती
चांगली राख यासाठी वै ाने ह त ेप केला. ‘‘महाराज, मला तुम याशी काही बाब वर चचा
करायची आहे . आपण बाहे र जाऊन बोलय ू ा का?’’
नायकाने मान डोलावली. ‘‘माझं बोलणं संपलेलं नाही,’’ ते द ाकडे वळून हणाले
आिण क ाबाहे र िनघन ू गेले.
संत वी रनी आप या पतीकडे आली. तो आता रडत होता. ‘‘अजन ू िकती काळ तु ही हे
सहन करणार आहात?’’
द अचानकच संत झाला. ‘‘ते माझे िपताजी आहे त. यां यािवषयी आदरानं बोल.’’
‘‘ यांना तुमची पवा नाही, द ! ते फ आप या वंशािवषयी िवचार करत आहे त.
तु हांला जर राजाही बनायचं नाही, तर आपण इथे काय करत आहोत?’’
‘‘कत य. मला यां या बाजन ू ं इथे उभं रािहलं पािहजे. मी यांचा पु आहे .’’
‘‘ यांना तसं वाटत नाही. यांचं नाव पुढे चालवणारे तु ही कोणीतरी आहात, एवढीच
 यां या लेखी तु हांला िकंमत आहे .’’
द शांत रािहला.
‘‘ यांनी तु हांला एका क येला देऊन टाकायला भाग पाडलं. आणखी कशाकशाचा
तु ही याग करणार आहात?’’
‘‘ती माझी क या न हती!’’
‘‘ती तुमचीच क या आहे . कालीसु ा सतीएवढीच तुम या र ामांसांनं बनलेली आहे .’’
‘‘मला यावर पु हा कधीच चचा करायची नाही.’’
‘‘तु हांला यावर िक येक वेळा िवचार करावाच लागेल. कारण एकदा तरी यासाठी
आप याला ितचा शोध यावा लागेल.’’
‘‘आपण पंचवटीत जाऊन काय करणार आहोत?’’
‘‘ितथे जाऊन आपण काय करणार आहोत, ते मह वाचं नाही. आप याला ितथे जाऊन
काय वाटेल, ते मह वाचं आहे .’’
द ाने आपली मान हलवली. ‘‘आिण आप याला काय वाटेल असं तुला वाटतंय?’’
‘‘आप याला आनंद वाटेल.’’
‘‘पण मी सतीला इथे ठे वन
ू जाऊ शकणार नाही.’’
‘‘ितला इथे ठे वनू जायला तु हांला कोण सांगतंय? मला फ माझं कुटुंब एक
आणायचं आहे .’’
‘‘काय? सती पंचवटीत का राहायला जाईल? ती काही नाग नाही. तू आिण मी पवू ज मी
काहीतरी पाप केलेलं असेल, याचं ायि आप याला यावं लागतंय. या पापांची िश ा आपण
भोगतोय. सतीला याची िश ा का भोगायला लावायची?’’
‘‘आप या भिगनीपासन ू दूर राहावं लागणं ही ित यासाठीची खरी िश ा आहे . आप या
िप याची रोज या रोज मानखंडना होताना पाहायला लागणं ही खरी िश ा आहे .’’
द शांत रािहला. तो थरथरत होता. या या मनाचा िह या होत न हता.
‘‘द ा, मा यावर िव ास ठे वा,’’ वी रनी हणाली, ‘‘पंचवटीत आपण आनंदात राह.
काली आिण सतीसह आपण दुसरीकडे कुठे आनंदात राह शकत असतो, तर मी या थळाचं नाव
सुचवलं असतं. परं तु तसं कोणतंही िठकाण नाही.’’
द ाने खोल ास घेतला. ‘‘पण कसं काय....’’
‘‘ते तु ही मा यावर सोपवा. मी सगळी यव था करते. तु ही फ होय हणा. तुमचे
िपताजी उ ा सकाळी कराचपाला जाणार आहे त. वास करता न ये याएवढ्या तुम या जखमा
गंभीर नाहीत. तु ही गे याचं यां या ल ात ये याआधीच आपण पंचवटीत पोहोचलेले अस.ू ’’
द वी रनीकडे रोखन ू बघत रािहला. ‘‘परं तु......’’
‘‘मा यावर िव ास ठे वा. कृपया, मा यावर िव ास ठे वा. ते सगळं आप या
भ यासाठीच असेल. तुमचं मा यावर ेम आहे हे मला मािहती आहे . तुम या क यांवरही तुमचं ेम
आहे , हे ही मला मािहती आहे . तु हांला इतर कशाचीही पवा नाही, हे सु ा मला मािहती आहे . फ
मा यावर िव ास ठे वा.’’
द ाने मान डोलावली.
 वी रनीने ि मत केले. ती पुढे झुकली आिण ितने आप या पतीचे चुंबन घेतले. ‘‘मी
सगळी यव था करते.’’
आनंिदत झालेली वी रनी मागे वळली आिण खोली या बाहे र गेली. ितला ब याच गो ी
कराय या हो या. सती आिण पावते र बाहे र बस याचे ितला िदसले. ितने सती या म तकावर
थोपटले. ‘‘आत जा, बाळा. तुझं यां यावर िकती ेम आहे ते तु या िपताज ना सांग. यांना तुझी
आव यकता आहे . मी लवकरच परत येते.’’
वी रनी लगबगीने िनघालेली असतानाच ितला नायक ित या पती या क ाकडे
िनघा याचे िदसले.
डॉि फन या आवाजामुळे मेलुहा या महाराणीचे ल िवचिलत झाले. सुमारे
शतकभरापवू या आठवणीने ते हाही ित या डो यांत अ ू आले होते. आप या पतीकडे ितने
वळून बिघतले आिण मान हलवली. या िदवशी नेमके काय घडले होते, ते ितला कधीच समजले
न हते. नायकाने काय सांिगतले होते? दुस या िदवशी या आप या सुटके या
िनयोजनािवषयी सांग यासाठी ती पु हा द ा या क ात गेली होती, यावेळी याने जा यास
प नकार िदला. याला स ाट बनायचे होते; तसा िनणय याने घेतला होता.
‘ या या मख ू आ मािभमानामळ ु े आिण आप या िप याकडून मा यता िमळव या या
गरजेमळु े आ हा सवाची आय ु यं उद् व त झाली.’

‘‘रह य?’’ िशवाने िवचारले. परशुरामाशी झाले या संभाषणाची याला आठवण झाली.
परशुराम, पावते र, वीरभ आिण नंदी यां यासमवेत िशव बसला होता. कालीने या
क ात नुकताच वेश केला होता. िशवा या मनातील आप या थानािवषयी गणेश अ ापही
साशंक होता. तो शांतपणे मागे थांबला होता. सती या मोठ्या पु ाची िशवाने िकंिचत मान
हलवन ू दखल घेतली. परं तु तो काहीच बोलला नाही.
‘‘होय. मला वाटतं, क ते तु हांला मािहती असावं,’’ काली हणाली. ‘‘मला वाटतं, क
नागांनी आप याजवळ राखलेलं यांचं गुिपत, यांचं रह य नीलकंठाला ात हावं, ही
भरतखंडाची गरज आहे . यानंतर आ ही जी गो केली ती यो य केली क अयो य याचा िनणय
तु ही यावा. आता काय केलं पािहजे, तेही ठरवावं.’’
‘‘तू मला ते इथेच का सांगत नाहीस?’’
‘‘तु ही मा यावर िव ास ठे वावा, असं मला वाटतं. मी तु हांला ते इथेच सांगू शकत
नाही.’’
िशवा या नजरे ने काली या अंत:करणाचा वेध घे याचा य न केला, ित या बोल यात
कोणताही कावेबाजपणा, धोका िकंवा फसवणक ू अस याचे याला जाणवले नाही. ित यावर
आपण िव ास ठे वला पािहजे, असे याला वाटले. ‘‘पंचवटीला पोहोच यासाठी िकती िदवस
लागतील?’’
 ‘‘साधारणपणे वषभराहन अिधक काळ,’’ कालीने उ र िदले.
‘‘एक वष?’’
‘‘होय, भू नीलकंठ. आप याला ंगापयत जावं लागेल. नदीतील नौकां या साहा याने
मधुमती नदीतन ू खाल या िदशेने वास करावा लागेल. यानंतर दंडकार यातन ू पायी वास
करावा लागेल. या वासासाठी वेळ लागेल.’’
‘‘थेट माग नाही का?’’
कालीने ि मत केले, परं तु यावर ितने काहीच भा य केले नाही. ितला दंडकार याचे
रह य उलगडून सांगायचे न हते. ित या शहरासाठीची ती ाथिमक संर ण यव था होती.
‘‘मी तु यावर िव ास ठे वतोय. परं तु तू मा मा यावरिव ास ठे वत नाहीयेस, असं
िदसतंय.’’
‘‘मी तुम यावर सवाथानं िव ास ठे वते आहे , भू नीलकंठ!’’
िशवाने ि मत केले. ितची िबकट अव था या या ल ात आली होती. ती या यावर
िव ास ठे वू शकत होती; परं तु या याबरोबर असले या येकावर ितचा िव ास न हता.
‘‘ठीक आहे . आपण पंचवटीला जाऊ या. मा या कत याला ारं भ कर यासाठीचा
कदािचत हाच तो माग असू शकेल.’’
िशव पावते राकडे वळला. ‘‘सरल कर मुख, तु ही यासाठी यव था क शकाल?’’
‘‘ते होईल, भ,ू ’’ पावते र हणाला.
कालीने िशवाला नतम तक होत नम कार केला आिण ती जा यासाठी िनघाली. ितने
आपला हात गणेशाभोवती टाकला होता.
‘‘आिण काली...’’ िशव हणाला.
काली गरकन मागे वळली.
‘‘मला िशवा हण; ते मला अिधक आवडतं. नीलकंठ नको. तू मा या प नीची भिगनी
आहे स. तू माझी कुटुंबीय आहे स.’’
कालीने ि मत केले आिण आपली मान झुकवली. ‘‘जशी तुमची इ छा... िशवा!’’

िशव आिण सती िव नाथ मंिदरात होते. भगवान ाचे आशीवाद घे यासाठी
खासगीरी या पज ू ा कर यासाठी ते ितथे गेले होते. यांनी ाथना हट यानंतर मंिदरा या एका
खांबासमोर ते बसले. मोिहनी या मत ू कडे ते बघत होते. भगवान ा या मत ू या पाठीमाग या
बाजलू ाच, परं तु िव िदशेला त ड क न ितची मत ू ित ािपत कर यात आली होती.
िशवाने आप या प नीचा हात धरला आिण याचे हळुवारपणे चुंबन घेतले. सतीने ि मत
केले आिण या या खां ावर आपले म तक टेकले.
‘‘अ यंत कार थानी ी!’’ िशव हणाला.
सतीने आप या पतीकडे वर पािहले. ‘‘देवी मोिहनी?’’
 ‘‘होय. आपण िव णू अस याचं ितनं लोकांसमोर मा य का केलं नाही? िव णंच ू ी सं या
सातवरच का थांबली आहे ?’’
‘‘भिव यात कदािचत आणखी िव णू होतीलही; परं तु येक जणच ितला िव णू मानत
नाही.’’
‘‘तू मानतेस का?’’
‘‘एके काळी मी मानत न हते. परं तु आता, मला ितची महानता समजली आहे .’’
िशव िवचारात पडला.
‘‘ितला समजन ू घेणं सोपं नाही,’’ सती हणाली, ‘‘ितनं केले या गो पैक िक येक
गो ी अ या य मान या गे या. ितने या गो ी असुरां या बाबतीत के या अस या तरी यामुळे
काहीच फरक पडत नाही. कारण तरीही या अ या यच ठरतात. भू रामाची त वं अनुसरणा या
सयू वंशीयांनी ितला समजन ू घेणं अवघडच आहे .’’
‘‘मग आताच असा काय बदल झाला?’’
‘‘मला ित यािवषयी अिधक मािहती समजली. ितनं जे काही केलं ते का केलं, ते मला
समजलं. परं तु तरीही ितनं केले या येक गो ीचंच मी कौतुक करत नाही. ित या येक
कृतीसाठी मी ितची शंसाही करणार नाही. परं तु कदािचत ित या कृतीिवषयी मला अनुकंपा
वाटते.’’
‘‘ित या साहा यािशवाय भगवान कोणतीही मोहीम पण ू क च शकला नसता, असं
मला एका वासुदेवानं एकदा सांिगतलं होतं.’’
सतीने िशवाकडे पािहले. ‘‘कदािचत यांचं हणणं बरोबर असेल. कदािचत, हणजे
कदािचतच काही वेळा महान स कमाकडे जाणारा माग एखा ा छोट्याशा पापातन ू जात
असतो.’’
िशवाने सतीकडे रोखन ू पािहले. यातन ू ती कुठे जाऊ पाहत होती, ते याला प
िदसत होते.
‘‘आप याला कठोर वतणक ू िमळालेली असन ू ही जर एखादा पु ष आयु यभर चांगलाच
वागत असेल, याने सवानाच मदत केलेली असेल, तर जे पापकम भासतं, ते यानं का केलं
असावं यािवषयी आपण समजन ू घे याचा य न केला पािहजे. कदािचत आपण याला मा क
शकणार नाही. परं तु यासाठी आपण याला समजन ू तरी घेऊ शकू.’’
सती गणेशािवषयी बोलत होती, हे िशवाला मािहती होते.
‘‘ यानं जे काही केलं, ते का केलं, हे तू समजन ू घेतलं आहे स का?’’
सतीने खोल ास घेतला. ‘‘नाही.’’
िशवाने आपली नजर देवी मोिहनी या मत ू कडे वळवली.
सतीने िशवाचा चेहरा पु हा एकदा आप याकडे वळवला. ‘‘एखादी घटना घडून
ये यामागे कारणीभत ू असले या अनेक गो ी समजन ू घेत याखेरीज काही वेळा ती घटना का
घडली हे समजन ू घेणं कठीण असतं.’’
िशवाने आपला चेहरा दुसरीकडे वळवला. याने आपले डोळे िमटून घेतले आिण दीघ
ास घेतला.
 ‘‘ यानं तुझे ाण वाचवले. यानं काितकाचे ाण वाचवले. यामुळे मी या यावर ेम
केलंच पािहजे. तो चांगली य आहे , असं मला वाटावं असा िवचार मला करायला लाव याजोगं
असं बरं च काही यानं केलं आहे .’’
सती मक ू रािहली.
‘‘परं तु....’’ िशवाने पु हा एकदा खोल ास घेतला. ‘‘परं तु मा यासाठी ते िततकंसं
सोपं नाही. सती....मी अिजबातच नाही....’’
सतीने उसासा टाकला. ‘कदािचत पंचवटीला जा यानं येक गो च प होईल.’

‘‘ भ,ू तु ही हे काय सांगताय? मी हे कसं काय क शकेन?’’ आ यचिकत झाले या

िदलीपाने िवचारले.
अयो येतील आप या खासगी क ात तो महष भग ृ ं ू या चरणाजवळ बसला होता.
अयो येला भग ृ ू वारं वार देत असले या भेटी गु ठे व यात पंत धान यमंतक आता तरबेज झाले
होते. महष ं या औषधांची जादू आता गोचर होत होती. उलटणा या येक िदवसागिणक
िदलीपा अिधकािधक तजेलदार आिण िनरोगी बनत चालला होता.
‘‘महाराज, साहा य कर यास तु ही नकार देत आहात का?’’ भग ृ ं ू या आवाजात धमक
होती. यांनी आपले डोळे बारीक केले होते.
‘‘नाही, भ.ू अथातच नाही. परं तु ते अश य आहे .’’
‘‘मी तु हांला माग दाखवेन.’’
‘‘परं तु ते सारं मी वबळावर कसा काय क शकेन?’’
‘‘तु ही काही जणांबरोबर युती करा. तु हांला तसे िम भेटतील. याची हमी मी तु हांला
देतो.’’
‘‘परं तु अशा कारचा ह ला? जर कोणाला हे समजलं तर काय होईल? माझे वत:चे
लोकच मा या िवरोधात जातील.’’
‘‘कोणालाही काहीही समजणार नाही.’’
िदलीपा सं त िदसत होता.
‘मी वत:ला कोण या संकटा या खाईत ढकलन ू िदलंय?’
‘‘का? महष जी, याची आव यकता का भासते आहे ?’’
‘‘भरतखंडा या क याणासाठी!’’
िदलीपा त ध झाला. या या चेह यावर िचंतेचे भाव पसरले होते.
िदलीपा या वत:िवषयी या आस ची भग ृ ंन
ू ा क पना होती. िदलीपाला महान, उदा
हे तपू े ा वाथ अिधक ि य होता, हे यांना मािहती होते. यामुळे यांनी ही गो वैयि क
पातळीवर ने याचे ठरवले. आप या हातातील औषधाकडे िनदश करत ते हणाले,
‘‘महाराज,तु हांला ‘हे ’ हवं आहे . जर आजारांनी तुमचं शरीर पोखरलं जायला नको असेल, तर
तु हांला ‘या’ची आव यकता भासणार आहे .’’
िदलीपा भग
ृ ंक
ू डे रोखन
ू पाह लागला. धमक प आिण उघड होती. याने आपले
म तक झुकवले. ‘‘कसं करायचं ते मला सांगा, महष जी!’’

नागां या राणीने िशवाला केले या िवनंतीनंतर दोन मिह यांतच पावते राने
पंचवटी या वासाची तयारी पण ू केली.
पिव , देदी यमान काश पसरले या शहरात िशव आ यापासन ू िशवा या आरमारी
पथकात ल णीय वाढ झाली होती. िशवाबरोबर या वासात याचे सगळे कुटुंबीय सहभागी
होणार होते. यावेळी सती आिण काितक यांना सोडून जा यास िशवाने नकार िदला होता. काली
आिण गणेश तर बरोबर असणे वाभािवकच होते. वीरभ आिण नंदी तर या या लवाज याचे
अिवभा य भाग होते. िशवाय वीरभ ाने आप या प नीला कृि केलाही बरोबर ने याचा आ ह
यावेळी धरला होता. या दोघांना एकमेकांचा िवरह सहन होणे श य न हते, फ हणन ू च न हे ;
तर काितकापासन ू इतका काळ दूर राहणे ितला अश य होते, हणन ू याचा हा आ ह होता.
यां याबरोबर जाणा या वै ांना आयुवती आप याबरोबर असणे ही अ याव यक बाब वाटत होती.
भगीरथ आिण परशुराम यांनी आप याबरोबर यावे, असे िशवाला वाटत होते. याचा
सरल कर मुख आिण सुर ा मुख असलेला पावते र तर आनंदमयीखेरीज कुठे च जाऊ
शकला नसता.
यां याबरोबर वासाला जा यासाठी पावते राने दोन ल करी पथके तयार केली.
सयू वंशी आिण चं वंशी सैिनक असलेले दोन हजार सैिनक नऊ जहाजां या ता यातन ू वास
करणार होते. नीलकंठाचे िनकटचे मदतनीस, सहकारी, गणेशाचा िन ावान ंग अनुयायी
िव द्यु न आिण याचे पथक, यांनाही चं वंश य सै या या पथकात समािव कर यात आले
होते.
यांचा वास मंद गतीने सु होता, यामुळे सव जहाजे एकि तपणे वास क शकत
होती. ते वैशालीजवळ पोहोचले, ते हा यांना काशी सोडून दोन मिहने उलटून गेले होते.
गोपाल या वासुदेवां या मुखाशी झालेले आपले संभाषण आठवन ू वीरभ , नंदी आिण
परशुरामाकडे िशव वळला. नंदी वगळता ते सगळे जणच जहाजा या मु य भागावर उभे राहन
िचलीम ओढत होते. नदीकडे पाहत ते िवचारात गढून गेले होते. ‘‘महाराज मनन ू े अ यंत यो य
असंच ितपादन केलं होतं. सत् आिण असत्, सु आिण दु िकंवा चांगलं आिण वाईट या एकाच
ना या या दोन बाजू असतात,’’ तेथील शांततेचा भंग करत आिण परशुरामाकडून िचलीम घेत
िशव हणाला.
परशुराम िवचारम न झाला. ‘‘मीही हे ऐकलं आहे . परं तु मला याचा अथ समजला
नाही.’’
िशवाने गांजाचा एक जोरदार झुरका मारला. यानंतर याने त डातन ू धरू बाहे र सोडून
वीरभ ाकडे िचलीम िदली. ‘‘भ ा, तुला याचा काय अथ आहे , असं वाटतं?’’
‘‘मोकळे पणानं बोलायचं, तर तुझे बहतांश वासुदेव िम जे काय सांगतात, ती एक
अथशू य, वायफळ बडबड असते.’’
िशव मोठ्याने हसला. याचे िम ही तसेच हसले.
‘‘मला मा तसं वाटत नाही, शरू वीरभ ा.’’
चिकत झालेला िशव मागे वळला, ते हा याला या या पाठीमागे गणेश उभा अस याचे
िदसले. िशव त ध झाला. या या मनातन ू िवनोदा या सा या छटा नाहीशा झा या. परशुरामाने
तातडीने गणेशासमोर झुकून याला मानवंदना िदली. परं तु नीलकंठाला आपण ोिधत क , या
भीतीपोटी तो या याशी अवा रही बोलला नाही.
वीरभ ाला तो लोकनायक मोठ्या माणात आवडू लागला होता. याला तो ढिन यी
आिण ामािणक पु ष वाटत होता. याने गणेशाला िवचारले, ‘‘मग, तू याचा काय अथ काढतोस
गणेश?’’
‘‘मला वाटतं, क तो एक संकेत आहे .’’ गणेश वीरभ ाकडे पाहत ि मत करत हणाला.
‘‘संकेत?’’ िशवाने कुतहू लाने िवचारले.
‘‘कदािचत नीलकंठ याचा शोध घेत आहे त, यािवषयी यांना अिधक समजन ू घेता
यावं, यासाठी िदलेला तो एक संकेत असू शकेल.’’
‘‘पुढे बोल.’’
‘‘चांगलं आिण वाईट िकंवा सु आिण दु या गो ी एकाच ना या या दोन बाजू
आहे त. यामुळे नीलकंठांना ना या या एका बाजच ू ा शोध आधी यावा लागेल. बरोबर?’’
िशव िवचारम न झाला.
‘‘ना या या एका बाजच ू ा शोध घेणं श य असतं का?’’ गणेशाने िवचारले.
िशवाने आप या कपाळावर हात मा न घेतला. ‘‘अथातच, याऐवजी संपण ू नाणंच
शोधलं पािहजे.’’
गणेशाने ि मत करत मान डोलावली.
िशव गणेशाकडे रोखन ू पाहत रािहला. नीलकंठा या मनात एक क पना चमकून गेली.
‘चांग याला शोध आिण तल ु ा दु ांचा शोधही लागेल. जेवढं अिधक चांगलं; तेवढंच
अिधक वाईटही.’
वीरभ ाने गणेशाला िचलीम िदली. ‘‘तुला ही ओढायला आवडे ल का?’’
गणेशाने आप या आयु यात कधीच धू पान केले न हते. याने आप या िप याकडे
पािहले. या या खोल, गढ ू डो यांम ये कोणता संदेश होता, ते याला वाचता आले नाही. ‘‘मला
ओढायला आवडे ल.’’
तो खाली बसला आिण याने वीरभ ाकडून िचलीम घेतली.
‘‘तु या त डात ती अशी ठे व,’’ वीरभ हणाला. दोन हातांत िचलीम ध न ती त डात
कशी ठे वायची ते याने गणेशाला क न दाखवले. ‘‘आता खोल ास घे.’’
याला जसे सांिगतले गेले होते, या माणे गणेशाने केले आिण याला खोक याची
जोरदार उबळ आली.
 येक जणच जोरजोरात हसू लागला. फ िशव हसत न हता. तो या याकडे सरळ
सरळ रोखन ू पाहत उभा होता.
वीरभ उभा रािहला. याने गणेशा या पाठीवर थाप मा न हात िफरवला आिण
या याकडून िचलीम काढून घेतली. ‘‘गणेशा, तुला दु वाचा पशही झालेला नाही.’’
‘‘नाही. परं तु मी हळूहळू ती ओढायला िशकेन, याची मला खा ी वाटते,’’ लाजलेला
गणेश ि मत करत हणाला. िशवाकडे ि ेप टाकत याने पु हा एकदा िचलीम घे याचा
य न केला. परं तु वीरभ ाने या याकडून ती काढून घेतली. ‘‘नाही, गणेशा, तू असाच िन पाप
रहा.’’

आता आरमार ंगा या वेश ाराजवळ पोहोचले होते. संपण ू ि येवर देखरे ख लेहोते.
संपणू िक्रयेवर देखरे ख ठे व यासाठी पावते र, आनंदमयी आिण भगीरथ आता मु य
जहाजावर आले होते.
‘‘मी ते आधीही पािहलेलं आहे . मला ते मािहती आहे ,’’आनंदमयी हणाली. ती या
वेश ारांकडे रोखन ू पाहत होती. ‘‘परं तु यातील ती क पकतेमुळे मी अजन ू गेले
ू ही भारावन
आहे .’’
पावते राने ि मत केले आिण याने आनंदमयीभोवती आपला हात टाकला. आिण
यानंतर आनंदमयीला संताप आला, कारण त काळ, मागे वळून आप या हातातील
कामासंदभात तो सच ू ना देऊ लागला. ‘‘उ ांक, दुसरं जहाज पुरेसं उं च नाही. तलावात अिधक
पाणी भरायला ंगांना सांग.’’
पावते राने दुल के यामुळे आनंदमयीने भुवया उं चाव या आिण आपली मान हळूहळू
हलवली. यानंतर ितने आप या पतीचा चेहरा आप याकडे वळवला आिण याचे हळुवार चुंबन
घेतले. पावते राने ि मत केले.
‘‘ठीक आहे , ेमी प यांनो,’’ भगीरथ हणाला, ‘‘पण ते जरा गु पणे करा.’’
आनंदमयी जोरात हसली आिण आप या भावा या मनगटावर ितने चापटी मारली.
पावते रानेही ि मत केले आिण वेश ारांतन ू जहाजे कशी पार होत आहे त, यावर
देखरे ख कर यासाठी तो ितकडे वळला.
‘‘जहाजं यवि थत पार होत आहे त, सरल कर मुख,’’ भगीरथ हणाला. ‘‘शांत हा.
ंग लोक काय करतात, ते आप याला मािहती आहे . आता आप याला यािवषयी आ य
वाट याचं कारण नाही.’’
पावते र भगीरथाकडे वळला. तो िवचारम न होता. अयो ये या राजपु ाने याला
सरल कर मुख हणन ू संबोध याचे याला आ य वाटले होते. आप या मे ह याला तो काहीतरी
सांगू पाहत होता, परं तु यािवषयी तो अ यंत द तेने, काळजीपवू क बोलत होता. ‘‘भगीरथ,
यातन ू तु ही मला काय सांग याचा य न करता आहात?’’
 ‘‘आप याला हा माग मािहती आहे ,’’ भगीरथ हणाला, ‘‘ ंग लोक काय करत आहे त,
ते आप याला मािहती आहे . आता यात आप याला आ य वाटावं अशी कोणतीच गो उरलेली
नाही. परं तु नाग लोक आप याला कोण या मागाव न नेत आहे त, ते आप याला मािहती नाही.
आप यासाठी यां याकडे कोणती आ य आहे त, ते फ या देवालाच ठाऊक आहे ! इत या
अंधपणे यां यावर िव ास ठे वणं सु पणाचं आहे का?’’
‘‘आपण नागांवर िव ास ठे वत नाही, भगीरथ,’’ आनंदमयीनेम येच ह त ेप करत
हटले. ‘‘आपण नीलकंठावर िव ास ठे वला आहे .’’
पावते र त ध झाला.
‘‘आपण महादेवावर िव ास ठे वू नये, असं माझं हणणंच नाही,’’ भगीरथ हणाला, ‘‘मी
असं कसं काय हणू शकेन? परं तु नागांिवषयी आप याला िकतपत मािहती आहे ? आपण भयंकर
दंडकार यातन ू चाललो आहोत. यासाठी आप याबरोबर नाग मागदशक आहे त. यािवषयी िचंता
वाटणारा इथे मी एकटाच आहे का?’’
‘‘ऐक,’’ रागावलेली आनंदमयी हणाली, ‘‘ भू नीलकंठाने राणी कालीवर िव ास
ठे वला आहे . यामुळे मी ित यावर िव ास ठे वेन आिण तहू ी ित यावर िव ास ठे वशील.’’
भगीरथाने मान हलवली. ‘‘पावते र, तु हांला काय वाटतं?’’
‘‘ भू हे माझे भू आहे त. यांनी मला सांिगतलं, तर मी अ नी या भडक या
वाळांव नही चालत जाईन,’’ पावते र हणाला. तो नदी या तीरांकडे बघत होता. ितथे ऊजा
यं े नुकतीच बाजल ू ा कर यात आली होती. चंड ताकदीने जहाजे आत ओढली जात होती.
मेलुहाचा सरल कर मुख भगीरथाकडे वळला. ‘‘परं तु गणेशानं बहृ पत ना ठार मारलं होतं, हे
मी कसा काय िवस शकेन? ते मेलुहाचे महान शा होते. यानंतर आम या सा ा याचं
दय असले या मंदार पवतावर ह ला क न यानं तो उ व त क न टाकला होता. या सग या
गो ी घडले या असतानाही मी या यावर कसा काय िव ास टाकू शकेन?’’
आनंदमयीने पावते राकडे आिण नंतर आप या बंधक ू डे अ व थपणे बिघतले.

‘‘नाही, कृि का,’’ आयुवती हणाली, ‘‘मी हे करणार नाही.’’

राजजहाजावरील वै ां या क ात कृि का आिण आयुवती बस या हो या. यां या
जहाजाचे आकडे यं ाला जोडले गेले होते. आता ती जहाजे ंगां या वेश ारातन
ू आत ओढली
जाणार होती. यावेळी जवळजवळ सगळे च जहाजा या वर या भागात आले होते. ंगा या
अिभयं याने तयार केलेले ते आकषक, भुरळ पाडणारे य पाह यासाठी सगळे च ितथे जमणे
वाभािवक व यवहाय होते. वीरभ ाला न सांगता कृि केने याच वेळेचा उपयोग आयुवतीला
भेट यासाठी क न घेतला.
‘‘आयुवती कृपा कर. तुला मािहती आहे , क मला याची आव यकता आहे .’’
‘‘नाही. तुला याची आव यकता नाही. आिण मला मािहती आहे , क हे जर तु या
पतीला समजलं, तर तोही तुला हे क नकोस, असंच सांगेल.’’
‘‘ याला हे मािहती अस याची गरज नाही.’’
‘‘कृि का, तुझं आयु य धो यात घालणारी कोणतीही गो मी करणार नाही. तुला हे
समजलंय का?’’
काितकासाठी औषध तयार कर यासाठी आयुवती वळली. पावते रांबरोबर
तलवारबाजीचा सराव करताना याला जखम झाली होती.
कृि केला याच वेळी संधी िमळाली. आयुवती या मेजावर ती थैली पडली होती. ती
या यासाठी ित याकडे याकूळतेने याचना करत होती, तेच ते औषध होते, हे ितला मािहती
होते.
ितने ते हळूच उचलले आिण आप या अंगव ाला असले या क यात ठे वन ू िदले.
‘‘तुला ास िद याब ल मला मा कर,’’ कृि का हणाली.
आयुवती मागे वळली. ‘‘मी तु याशी कठोरपणे वागले, असं तुला वाटलं असेल, तर
मलाही मा कर. परं तु तेच तु या िहताचंही आहे .’’
‘‘कृपा क न मा या पतीला यािवषयी काहीही सांगू नकोस.’’
‘‘अथातच मी सांगणार नाही,’’ आयुवती हणाली, ‘‘परं तु तुझं तच ू ते वीरभ ाला सांग.
ठीक आहे ?’’
कृि केने मान डोलावली आिण ती क ाबाहे र पडू लागली. तेवढ्यात आयुवतीने ितला
परत बोलावले. कृि के या अंगव ाकडे बोट दाखवत ती हणाली, ‘‘कृपा क न ते इथेच ठे व.’’
शरिमं ा झाले या कृि केने आपला हात आप या अंगव ा या क यात घातला आिण
ती थैली बाहे र काढून या मेजावर ठे वली. ितने वर बिघतले. ित या डो यांत पाणी आले होते. ती
मायाचना करत होती.
आयुवतीने कृि के या खां ाला हळुवारपणे धरले. ‘‘नीलकंठाकडून तू काहीच िशकली
नाहीस का? तू जशी आहे स, तशीच प रपण ू ी आहे स. तू जी आहे स, या तु यावरच तुझा पती
ेम करतो आहे . तू याला काहीतरी देशील, ावंस यासाठी तो तु यावर ेम करत नाही.’’
कृि केने हळूहळू पुटपुटत मा मािगतली आिण ती क ातन ू बाहे र पळाली.
 करण २३
अनेक रह यांचे रह य

ंगाची वेश ारे ओलांडून तो ताफा अितपि मेकडील उपनदीतन ू हणजेच मधुमतीतन ू
वास क लागला. यानंतर काही आठवड्यांनी िशवाने परशुरामाशी यु केले या थानाव न
ते पुढे गेले.
‘‘इथेच आपण परशुरामाशी यु केलं होतं,’’ िशवाने पवू ा मी या दरोडे खोरा या,
परशुरामा या पाठीवर थाप मारत हटले.
परशुरामाने आधी िशवाकडे आिण नंतर सतीकडे पािहले. ‘‘खरं हणजे इथेच भंन ू ी
मला वाचवलं.’’
सतीने परशुरामाकडे पाहन ि मत केले. या वा यातन ू कोणता अथ प होतो, हे
ितला समजले होते. ितने ेमाने िशवाकडे बिघतले. आप या सभोवताली असले या सवा या
आयु यातील िवष खेचन ू बाहे र काढून फेकून देणारा तो पु ष होता आिण तरीही आप या
वतः या मत ृ ीतील िवष तो बाहे र काढून टाकू देऊ शकला न हता. आप या वतःमधील
रा सांकडून अ ापही तो वतःचा छळ करवन ू घेत होता. ितने खपू य न केले होते. परं तु
याचा भत ू काळ तो िवस शकला न हता. कदािचत तीच याची िनयती होती.
सतीची िवचार ंख ृ ला परशुरामा या बोल याने तुटली. ‘‘ भ,ू आपण इथन ू च वळतो
आहोत.’’
हकालप ी झाले या या वासुदेवाने िजकडे बोट दाखवले होते, या िदशेला सतीने
बिघतले.
ितथे काहीच न हते. नदी या िकनारप ीवर सुंदरी झाडांची मोठीच व ृ वािटका िदसत
होती. पवू कडील समु ापयत ती पसरलेली होती.
‘‘कुठे ?’’ सतीने िवचारले.
‘‘ती सुंदरीची झाडं पाहा, देवी,’’ परशुराम हणाला. याने या व ृ राजीकडे बोट
दाखवले. याचा कापन ू काढलेला डावा हात या या शरीराशी एका आकड्या या साहा याने
जोड यात आला होता. या हाता या बोटानेच याने आला या हाता या व ृ राजी दाखवली होती.
‘‘ यांनी या प रसराला आपलं नाव िदलं आहे . याला ते सुंदरबन हणतात.’’
‘‘ हणजे सुंदर अर य?’’ सतीने िवचारले.
‘‘होय, देवी,’’ परशुराम हणाला, ‘‘ या जंगलात सुंदर रह यही दडवलेलं आहे .’’
 काली या हकूमांनुसार आता मु य जहाज परशुरामाने दशवले या या व ृ राजीकडे
वळले होते. सती असलेले जहाज िजथे होते, तेवढ्या अंतराव नही सतीला जहाजा या मु य
भागावर उभी असलेली पावते राची आकृती िदसत होती. तो कालीकडे पाहत होता आिण
नागां या राणीशी वाद घाल याचा य न करत होता.
कालीने सरळसरळ या याकडे दुल केले आिण आपली िनयती असले या थळाकडे
जहाज वळले.
‘‘ते काय करत आहे त?’’ सतीने घाब न जात िवचारले, ‘‘ या गाळात ते तन ू
बसतील.’’
परं तु मु य जहाजाने फ झाडे बाजल ू ा केली आिण ते यामधन ू सरळ पुढे गेले. या
सवानाच याचा ध का बसला होता.
‘‘पिव त याची श पथ!’’ आ याने थ क झालेला िशवा उ ारला. ‘‘मुळं नसलेली
झाडं !’’
‘‘मुळं नसलेली न हे त, भ!ू ’’ परशुरामाने याचे वा य सुधारत हटले, ‘‘ यांना मुळं
आहे त. परं तु ती जिमनीत घ जलेली नाहीत. यांची मुळं त यात तरं गत आहे त. ’’
‘‘परं तु अशी झाडं कशी काय जगू शकतात?’’ सतीने िवचारले.
‘‘तेच तर मला कधीच समजलेलं नाही,’’ परशुराम हणाला, ‘‘कदािचत ती नागांची
जादू असेल.’’
मु य जहाजापाठोपाठ इतर जहाजे आिण नीळकंठाला घेऊन जाणारे मु य जहाजही या
तरं ग या सुंदरी झाडां या बनातन ू सरळ घषण न करता हळुवारपणे पुढे सटकले. या
व ृ राजी या आत लपले या त यात आता यांनी वेश केला होता. ितथे मधुमती या हळुवार
लाटा शांत होत हो या. िशवाने सभोवताली आ याने पािहले. तो संपण ू प रसर िहरवागार होता.
प यां या मंजुळ िचविचवाटाने तो भ न गेला होता. ितथे घनदाट झाडी होती. दहा मोठी जहाजे
या त यातन ू सहजपणे वास क शकत होती, एवढा या त याचा प रसर मोठा होता. यावर
िनिबड अर यातील व ृ ां या पानांनी छाया धरलेली होती. आता दुसरा हर संपत आला होता.
म या हीचा सय ू तळपत होता. परं तु या सावलीतील त यातन ू वास करताना मा एखा ाला
यावेळी सं याकाळ सु अस यासारखे वाटले असते.
परशुरामाने िशवाकडे बिघतले. ‘‘खपू च कमी लोकांना या व ृ राजीचं नेमकं िठकाण
मािहती आहे . काही जणांनी याचा शोध घे याचा य न केला, परं तु यांची जहाजं गाळात तन ू
बसली.’’
िकना यावर या उं च लोखंडी खुंटांना ती दहा जहाजे बांधन
ू झटकन नांग न ठे व यात
आली. याआधी ती एकमेकांना घ बांध यात आली होती आिण सुंदरी व ृ ां या दोरखंडांनी
यांना ओढून घे यात आले होते. आता ती जहाजे सुरि त होती आिण कोणा याही ीपासन ू
पणू पणे लपवन ू ठे व यात आली होती.
आता पायी चालत जावे लागणार होते. दोन हजारांहन अिधक सैिनकांना
दंडकार यातन ू पायी वास करावा लागणार होता. मु य जहाजा या भोवती आिण एकि तपणे
चाल यास यांना सांग यात आले होते.
 काली मु य डोलकाठीजवळ उभी रािहली. यामुळे ितला सव जण पाह शकत होते.
‘‘इकडे ल ा. माझं ऐका!’’
ताबडतोब गद त शांतता पसरली. काली या आवाजातच हकमत होती. यामुळे सारे
जण शांतपणे ऐकू लागले.
‘‘तुम यापैक बहतेकांनी दंडकार यािवषयी या अफवा ऐक या आहे त. दंडकार य हे
जगातील सवात मोठे अर य आहे . ते पवू समु ापासन ू पि म समु ापयत पसरलेले आहे . ते इतकं
घनदाट आहे , क यातन ू सय ू ाचे िकरण विचतच जिमनीपयत पोहोचू शकतात. रा सी
आकारा या महाकाय ा यांनी ते भरलेलं आहे . र ता चुकले या लोकांना यांचं भ य बनावं
लागतं. काही झाडं िवषारी आहे त. यामुळे अशी झाडं तोडणं िकंवा यांना पश करणं असला
काही मख ू पणा कर यापे ा या झाडांना हातच न लावण के हाही अिधक चांगलं असतं...वगैरे
गो ी तु ही ऐकले या असतील.’’
“हे सगळं न क च भयावह आहे ; परं तु ते सव स यही आहे .’’
नमदे या दि णेला दंडकार य अस याचे सैिनकांना मािहती होते. ितथपयत मनन ू े
सीमारे षा आखवन ू िदलेली होती. ती सीमारे षा कोणीही ओलांडायची न हती. यांनी मनू या
आ ेचा भंगच केला न हता; तर यांनी भयानक दंडकार यात वेशही केला होता. अशा शािपत
अर यांम ये आपले धाडस दाखव याची कोणाचीच इ छा न हती. काली या श दांनी यां या
मनातील समजांवर िश कामोतब केले.
‘‘या म ृ यू या साप यातन ू जा याचा माग फ मला, गणेशाला आिण िव ु नला
मािहती आहे . तु हांला िजवंत राहायचं असेल, तर आम या हकमांचं पालन करा आिण तु हांला जे
जे सांिगतलं जाईल, तेच करा. या बद यात तु ही सव जण पंचवटीला सुख प पोहोचाल, असा
श द मी तु हांला देते.’’
सव सैिनकांनी त काळ आप या माना डोलाव या.
‘‘उरलेला िदवसभर आपाप या जहाजावर रहा. पोट भ न खाऊन या आिण थोडीशी
झोप काढा. उ ा सकाळी सय ू ादयाला आपण इथन ू िनघ.ू आज रा ी कोणीही सुंदरबनम ये
िशरायचं धाडस क नका. ही अर यं जेवढी सुंदर िदसतात, याहनही िकतीतरी पट नी अिधक
ती भयानक आहे त, असं जो कोणी अर यात िशरे ल, याला आढळे ल.’’
काली खाली उतरली आिण ती िशव आिण सतीकडे गेली.
‘‘इथनू दंडकार य िकती दूर आहे ?’’ सतीने िवचारले.
कालीने सभोवताली बिघतले आिण सतीकडे वळून ती हणाली, ‘‘आपण आता एका
िवशाल संर क दलासमवेत वास करत आहोत. सहसा या वासाला मिहनाभर लागतो. परं तु
मला वाटतं, क आप याला दोन ते तीन मिहने लागतील. तरीही मला याचं फारसं काही वाटत
नाही. म ृ यू वीकार यापे ा मी संथ गतीनं जाणं पसंत करे न.’’
‘‘तू श दानंच माग तयार करतेस, भिगनी.’’
कालीने एक िविच हा य केले.
‘‘पंचवटी दंडकार या या म यभागी आहे का?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘नाही, िशवा. ते पि मेकड या टोकाला आहे .’’
 ‘‘खपू लांबचा माग आहे .’’
‘‘ हणन ू च तर यासाठी बराच कालावधी लागेल, असं मी हटलं होतं. एकदा
दंडकार यात. क यानंतर पंचवटीला पोहोच यासाठी आणखी सहा मिहने लागतील.’’
‘‘हं!’’ िशव उ ारला. ‘‘आप याला जहाजांव न पुरेसं अ न बरोबर यावं लागेल.’’
‘‘ याची काहीच गरज नाही, िशवा,’’ काली हणाली. ‘‘आप याबरोबर अिधक ओझं
असेल, तर आपली गती आणखी मंदावेल. आप याला लागणा या सग या कार या अ नानं हे
अर य शीगोशीग भरलेलं आहे . आपण जे खाऊ नये, असं काही आपण खात नाही ना, फ
एवढीच काळजी आप याला यावी लागेल.’’
‘‘ पण अ न हीच एकमेव सम या नाही. आपण या अर यात नऊ मिहने यतीत करणार
आहोत. इतर आणखीही धोके आहे तच.’’
कालीचे डोळे चमकले. ‘‘तु ही मा याबरोबर असाल, तर तु हांला कोणताही धोका
नाही.’’

मु य जहाजा या वर या भागात भोजन पुरवले गेले. िशवाने नागां या भोजनाची प त

अनुसर याचे ठरवले होते. नाग लोक के या या पानांपासन ू बनवले या एका मोठ्या
प ावळीतन ू गटा-गटांनी एक च जेवत असत.
िशव, सती, काली, गणेश, काितक, पावते र, आनंदमयी, भगीरथ, आयुवती, परशुराम,
नंदी, वीरभ आिण कृि का एका भ या मोठ्या प ावळीसभोवती बसले. पावते राला ही प त
िविच आिण अनारो यपण ू वाटली. परं तु नेहमी माणेच िशवाची आ ा याने िशरसावं मानली
होती.
‘‘महाराणी, या प तीमागचं कारण काय आहे ?’’ भगीरथाने कालीला िवचारले.
‘‘आ ही नाग लोक देवी अ नपण ू ला मानतो. ती अ नदेवता आहे . आप या सामिू हक
मातांपकै ती एक माता आहे . काहीही झालं तरी आप याला सवाना तीच िजवंत ठे वते क नाही?
या प तीतन ू आपण सव जण ितचे आशीवाद एकि तपणे हण करतो. वास करत असताना
आ ही सारे याच प तीनं भोजन करतो. आता आपण सारे च जण बंधू आिण भिगनी झालो
आहोत.आता यापुढील वासात आप या सा यांचं नशीब एकच असेल.’’
‘‘हे स य आहे ,’’ भगीरथ हणाला. अशा कारे सामिू हक भोजन के यामुळे िवष योग
झालाच तरीही यापासन ू सगळे च जण वाचू शकतात, असा िवचारही या या मनात आला होता.
‘‘दंडक अर य खरोखरच एवढं भयंकर आहे का, महाराणी?’’ पावते राने िवचारले.
‘‘क फ िश तपालनासाठी पसरव या गेले या या अफवा आहे त?’’
‘‘आपण जर अर याचे िनयम पाळले, तर ते अ यंत िवशाल आिण काळजी घेणारं आहे .
परं तु जर आपण यानं घालन ू िदलेली ल मणरे षा ओलांडली, तर मा हीच वनमाता एखा ा
रा सीसारखी ू र बनते आिण आप याला ठार मा न टाकते. होय. या गो मुळे िश तपालन
करवन ू घेणं सोपं जातं. र ता न चुकता एकाच मागाव न त बल नऊ मिहने वास करणं हा
दीघ काळ आहे . परं तु मा यावर िव ास ठे वा. जे कोणी र ता चुकतील, यां या ययास या
कथा हणजे संपण ू खडतर वा तव अस याचं आ यािशवाय राहणार नाही.’’
‘‘ठीक आहे ,’’ िशव हणाला, ‘‘आता या िवषयावरचं संभाषण पुरे झालं. आता आपण
शांतपणे भोजन क या.’’
तो संपण ू वेळ कृि का आिण वीरभ यां याकडे आयुवती पाहत होती. घास घेत
असताना काितकाकडे बोट दाखवन ू वीरभ काहीतरी पुटपुटत होता. ती दोघेही अ यंत
ेमळनजरे ने काितकाकडे पाहत होती. जणू काही आप या पु ाकडे पािह या माणे ते
या याकडे पाहत होते.
आयुवतीने िवषादाने ि मत केले.

‘‘सरल कर मुख,’’ वीरभ ाने हटले.

पावते र संत झा याचे प पणे िदसत होते. ते दोघेही मु य जहाजा या पुढ या
जहाजावर होते. यां यासमवेत शंभर सैिनक होते. जहाजा या पुढ या भागात, आघाडीवर काली
आिण गणेश होते. ितथन ू र ता िदसतच न हता. कुठे ही नजर टाकली, तरी येक िदशेला
घनदाट झुडपांनी तो माग झाकला गेला होता.
वीरभ ाला पाहन पावते र शांत झाला. ‘‘ भू येणार आहे त का?’’
‘‘नाही, सरल कर मुख. फ मीच येणार आहे .’’
पावते राने मान डोलावली. ‘‘ ते ठीक आहे .’’ आिण नंतर तो कालीकडे वळला.
‘‘महाराणी, मला वाटतं, मा या माणसांनी पंचवटीपयत या मागावरची सगळी झुडुपं तोडून र ता
तयार करावा, अशी तुमची अपे ा नसावी.’’
‘‘समजा, माझी तशीही अपे ा असलीच तरी सय ू वंशी सैिनक ते सहजपणे क
शकतील.’’
पावते राचे डोळे संतापाने बारीक झाले. ‘‘देवी, मा या सहनश ची आता पराका ा
झाली आहे . तु ही एक तर मा या ांची सरळ उ रं ा; अ यथा मा या सैिनकांना घेऊन मी
इथनू परतीचा माग धरतो.’’
‘‘तुमचा िव ास संपादन कर यासाठी काय करावं, तेच मला समजेनासं झालं आहे ,
सरल कर मुख. तुम या माणसांना ास हावा िकंवा ती दुखावली जावीत अशी एक तरी गो
मी या संपणू वासात केली आहे काय?’’
कालीने पि मेकडे बोट दाखवले आिण ती हणाली, ‘‘मला फ या िदशेला जेमतेम
कोसभर र यावरची झुडपं तुम या माणसांनी तोडायला हवी आहे त.’’
‘‘तेवढं च?’’
‘‘होय. तेवढं च!’’
 पावते राने मान डोलावली. सैिनकांनी आपाप या तलवारी उपस या आिण ते सरळ
एका रे षेत उभे रािहले. वीरभ ही यां याबरोबर या ओळीत उभा रािहला. ते हळूहळू पुढे सरकत
होते आिण या झुडुपांत िशरणेही कठीण होते, ती झुडपे ते कापन ू काढत होते. या ओळी या दोन
बाजंनू ा, बाहे र या बाजल
ू ा त डे क न आिण आपाप या तलवारी उपसन ू िव ु न आिण गणेश
उभे होते. कोण या तरी अ ात संकटापासन ू ते दोघेही यांचे संर ण क पाहत होते, हे यां या
एकंदरीत पिव याव न प हात होते.
यानंतर थोड्याच वेळात, वीरभ आिण या सैिनकांना आ याचा ध काच बसला.
कारण या घनदाट अर यात अचानकच यां यासमोर एक व छ,काहीही झाडे झुडपे नसलेला
श त माग आला होता. एकावेळी दहा घोडे वार या र याव न एकमेकाशेजा न सहजपणे
जाऊ शकले असते.
‘‘ भू रामाशपथ, हा माग कुठून आला?’’ चिकत झाले या पावते राने िवचारले.
‘‘हा र ता वगाकडे जातो,’’ काली हणाली,‘‘परं तु याआधी तो नरकातन ू जातो.’’
पावते राने मागे वळून नागां या राणीकडे बिघतले.
कालीने ि मत केले.‘‘तु हांला मी हे सहजच हटलं. मा यावर िव ास ठे वा.’’
वीरभ चालत पुढे गेला आिण याने पुढचा र ता आ याने याहाळला. तो माग सरळच
जात होता. तो खडकाळ माग होता. परं तु दगड तासन ू याची पातळी सहजपणे चालता
ये याजो या मागासारखी कर यात आली होती. र या या दुतफाँ असले या झडपांना समांतर
अशा कुंपणा या दोन ओळीही गे या हो या.काटेरी वेल नी ती कुंपणे बनव यात आली होती.
‘‘या वेली िवषारी आहे त का?’’ पावते राने दो ही बाजू या दुहेरी कुंपणांकडे बोट
दाखवत िवचारले.
‘‘आत या बाजल ू ा असलेली झाडे नागवेलीपासन ू बनव यात आलेली आहे त,’’ काली
हणाली, ‘‘तु हांला हवं तर तु ही यांची पानं खाऊही शकता परं तु बाहे र या बाजलू ा अर या या
िदशेला असलेली झुडपे इतक जहाल िवषारी आहे त, क यांचा काटा जरी तु हांला टोचला, तरी
अखेरची ाथना कर यासाठीही तु ही िजवंत राह शकणार नाही.’’
पावते राने भुवया उं चाव या.
‘ यांनी हे सगळं कसं काय उभारलं असेल?’
वीरभ कालीकडे वळला. ‘‘महाराणी, हे एवढं च आहे का? आप याला एवढं च करायचं
आहे का? हणजे र यावरची झुडपं तोडायची आिण चालत राहायचं एवढं च आपलं काम आहे
का? यानंतर मग आपण नागां या नगरीत पोहोचू का?’’
काली हसली. ‘‘आयु य एवढं सोपं असतं तर आणखी काय हवं होतं?’’

पिहला हर आता संपत आला होता. सय

ू ि ितजावर उगवला होता. आणखी थोड्याच
वेळात तो आप या सव शि िनशी चमकू लागला असता. प ृ वीवर सव याचा काश आिण
उबदारपणा पसरला असता. परं तु या घनदाट सुंदरबनात सय ू वतःच आप या तेज वी व पाची
सावली बनन ू गेला होता. या घनदाट पानांतन ू केवळ काही सय ू िकरणच धाडसीपणाने खाली
येऊ शकले होते. िशवा या सैिनकांना या काशातच आपला माग कापावा लागत होता.
झुडपे तोडून नागां या मागापयत पोहोचले या या सैिनकांना तातडीची सच ू ना दे यात
आली होती. ‘अर यातन ू समोर येणा या कुठ याही येक गो ीचा नाश करा. ितला ठार मारा.’
पायदळाचे सैिनक या साफसफ ू केले या जागेतन ू नागां या मागापयत पोहोचले.
यांनी आ याने डोळे िव फा न तो माग बिघतला. या अर यातन ू जा यासाठी आरामदायक
आिण सुरि त माग िमळावा एवढीच यांची माफक अपे ा होती. सै या या या िमरवणुक या
बाजल ू ा अ दल होते. यां या हातातील िवज यांमुळे यांना माग मणासाठी काश िमळत होता.
आघाडीवर असले या पावते र, आनंदमयी आिण भगीरथ यां याबरोबर या अ दलात
िव ु नही आप या का या घोड्यावर बसन ू चालला होता. नीलकंठाचे कुटुंबीय म यभागी होते.
यां यासोबत काली, आयुवती, कृि का आिण नंदी होते. या साफसफ ू केले या जागी वीरभ
आिण परशुराम यां या सोबत गणेश उभा होता. येक सैिनक ितथन ू जाईपयत तो ितथेच
थांबणार होता. याला एक काम करायचे होते.
‘‘आप याला पाठीमागे थांबन ू खरोखरच संर ण करत बस याची गरज आहे का?’’
वीरभ ाने िवचारले, ‘‘कारण तरं ग या सुंदर ची ती व ृ राजी कोणीही शोधन ू काढणं केवळ
अश य आहे .’’
‘‘आ ही नाग लोक आहोत. सगळे च आमचा ितर कार करतात. आ ही नेहमी अितद
राहच शकत नाही. आ हाला तशी गरजच नसते. परं तु जेवढी िकमान द ता घेतली गेली पािहजे,
तेवढी तरी घेतली पािहजेच.’’
‘‘हा अखेरचा सैिनक आहे . आता काय करायचं?’’
‘‘कृपा क न मला संर ण ा,’’ गणेश हणाला.
आप या हातात िबयांची थैली घेऊन गणेश या साफसफ ू केले या जागेवर गेला. वीरभ
आिण परशुराम आपाप या तलवारी उपसन ू या या दो ही बाजंन ू ी या याबरोबरच पुढे गेले.
ते ितथे जेमतेम काही ण थांबले असतील, नसतील; तोच ितथे एका भयंकर
रानडुकराने उडी मारली. वीरभ ाने तोपयत कधीच एवढे महाकाय रानडु कर बिघतले न हते.
काही अंतरावर तो ाणी थांबला आिण यां याकडे रोखवन ू पाहत रािहला. आपले पुढचे पाय तो
सारखे वर-खाली करत होता. तो हळूहळू गुरगुरत होता. परशुराम गणेशाकडे वळला. ते
रानडु कर ह ला चढव या या बेतात होते, हे अगदी प च होते. तो नाग आपले िबया
पसरव याचे काम तसेच करत रािहला. याने हलुवारपणे मान हलवली. परशुराम ताबडताब
आपला परशू घेऊन या ा यावर चालन ू गेला. याने उं च उडी मारली आिण एकाच जोरदार
घावात या रानडुकराचे शीर धडापासन ू वेगळे केले. ते शीर दूरवर जाऊन पडले.
वीरभ या या साहा याला पुढे जाऊ पाहत होता. परं तु गणेशाने याला ती तेने
रोखले. ‘‘तू दुस या बाजल ू ा तुझी नजर तशीच कायम ठे वन ू राहा, वीरभ ा. परशुरामाकडे ते सारं
हाताळ याची पुरेपरू मता आहे .’’
दर यान या काळात, परशुरामाने या ा या या शरीराचे तुकडे तुकडे केले आिण ते
 या मागावर िवख न टाकले.
यानंतर ितथन ू परत यावर याने आप या कृतीिवषयी वीरभ ाला प ीकरण िदले.
तो हणाला, ‘‘ या मत ृ शरीरा या तुकड्यांकडे इतर मांसाहारी ाणी आकिषत होतील.’’
दर यान, गणेशाने िबया पसर याचे काम पण ू केले होते. तो वळला आिण र याव न
माग या बाजल ू ा चालू लागला. परशुराम आिण वीरभ या या पाठोपाठ िनघाले.
याने मागावर वेश के याबरोबर वीरभ हणाला, ‘‘ते केवढं भलं मोठं रानडु कर
होतं!’’
‘‘खरं तर ते खपू च लहान होतं. कारण ते कमी वयाचं होतं,’’ गणेश हणाला, ‘‘पण
ू वाढ
झालेली रानडुकरं या यापे ा खपू च मोठ्या आकाराची असतात. आपण र याव न जात असतो,
यावेळी अशा डुकरांचा संपकही आप याला नकोसा असतो. कारण या भागातील रानडुकरांचा
कळप अ यंत भयंकर असतो.’’
वीरभ वळला आिण याला शंभर ंग सैिनक आप या ती ेत ितथे उभे अस याचे
िदसले. यांनी आपले घोडे ि थर ठे वले होते. तो गणेशाकडे वळला. ‘‘आता काय?’’ याने
िवचारले.
‘‘आता आपण इथेच ती ा क या. याने आपली तलवार उपसली होती. आिण याचा
वर शांत होता. ‘‘आप याला या मागापयत आणणा या, आपण तयार केले या र याचं
आप याला उ ापयत संर ण करायचं आहे . उ ा सकाळपयत जे जे कोणी या र याव न वेश
करे ल, याला ठार करा.’’
‘‘फ उ ापयत? ही झुडपं काही उ ापयत पण ू वाढणार नाहीत.’’
‘‘होय. ती पणू पणे वाढतील.’’

वाघा या डरकाळी या मोठ्या आवाजाने वीरभ जागा झाला. कोण या तरी ा यावर
याने झडप घातली होती. बहधा ते हरीणच असावे. याने सभोवताली पािहले. अर य जागे होत
होते. सय
ू नुकताच उगवला होता. या या समोरच प नास सैिनक गाढ झोपेत होते. यां या
पलीकडे च नागांचा माग िदसत होता. याव नच िशवाचे पथक आद या िदवशी पुढे आले होते.
वीरभ ाने आप या अंगाभोवती अंगव गुंडाळून घेतले. हवा थंड होती. या या
शेजारीच परशुराम शांतपणे झोपला होता. तो घोरत होता. याचे त ड िकंिचत उघडे होते.
वीरभ आप या कोपरांवर जोर देतकुशीवर वळला. इतर प नास सैिनक र णाथ उभे
होते. यां या तलवारी खाल या िदशेला वळले या हो या. म यरा ीपयत झोपलेले ते सैिनक
आता पहारा देत होते आिण यावेळी पहारा देणारे सैिनक आता झोपले होते.
‘‘गणेश?’’
‘‘मी इकडे बाहे र या बाजल
ू ा आहे , वीरभ ’’ गणेश हणाला.
वीरभ पुढे गेला. र क सैिनक बाजल ू ा झाले आिण याला ितथे लोकनायक िदसला.
वीरभ तंिभत झाला.
‘‘पिव त याची शपथ!’’ वीरभ हणाला, “झुडपं पण ू पणे वाढली आहे त. जणू काही ती
कधी तोडलीच गेली न हती.’’
‘‘आता हा माग पणू पणे संरि त झाला आहे . आपण आता अ ाव न पुढे माग मण
क शकतो. अधा िदवस जोरदार घोडदौड के यावर आपण इतर सवापयत पोहोचू शकू.’’
‘‘मग आता आपण कशाची ती ा करत आहोत?’’

‘‘तू यालाच िवचार,’’ वीरभ कृि केला हणाला.

िवशेष काहीही न घडता सुंदरबनमधन ू सु असले या या संचलनाला आता मिहना
झाला होता. या पथकाचा आकार एवढा मोठा असन ू ही यांनी चांगली गती केली होती.
पथका या म यभागी असलेली कृि का ितथन ू माग या बाजल ू ा आप या पतीकडे आली होती.
गणेशाबरोबर संभाषण कर यात ितला मजा येत होती आिण सतीचा हा ये पु ितला
िदवसिदवस अिधकािधक आवडू लागला होता.
वीरभ आिण कृि के या अ ापासन ू काहीसे अंतर राखन ू गणेशाचा अ दौडत
िनघाला होता. गणेश वळला आिण याने िवचारले, ‘‘मला काय िवचारायचंय?’’
‘‘ठीक आहे ,’’ कृि का हणाली, ‘‘वीरभ ाने मला सांिगतलं, क महाराज
चंदन वजाला स ाट द ानं ठार मार याचं ऐकून तुला आ य वाटलं नाही.’’
परशुरामानेही आप या घोड्याचा लगाम खेचला. तोही यां याच बाजन ू े दौडू लागला.
याला आता यां या संभाषणािवषयी उ सुकता वाटू लागली होती.
‘‘तुला मािहती होतं का?’’ कृि केने िवचारले.
‘‘होय.’’
कृितका गणेशा या चेह याकडे रोखन ू पाह लागली. या या चेह यावर ोध आिण
ितर कारा या काही छटा िदसतील, अशी ितची अपे ा होती. परं तु गणेशा या चेह यावर अशा
कोण याही भावनेचा मागमस ू ही न हता.
‘‘तुला सडू घे याची गरज भासत नाही का? अ यायािवषयी तु या मनात चीड उ प न
होत नाही का?’’
‘‘मला सड ू िकंवा यायाची आव यकता भासत नाही, कृि का,’’ गणेश हणाला,
‘‘िव ा या क याणासाठी, याचा समतोल राख यासाठी याय अि त वात असतो.
माणसांमधील ितर कारा या िकंवा अतीव ेषा या भावने या वलनासाठी तो अि त वात नसतो.
िशवाय मेलुहा या स ाटाचा यायिनवाडा कर याची स ा मा याकडे नाही. तो िव करे ल. यो य
वेळी या या कृ यािवषयीचा यो य याय याला या िव ाकडूनच िदला जाईल. या ज मात िकंवा
या या पुढ या ज मात.’’
परशुरामाने ह त ेप करत िवचारले, ‘‘परं तु सड ू घेत यामुळे तुला अिधक चांगलं
वाटणार नाही का?’’
‘‘तहू ी सड
ू घेतलास. नाही का?’’ गणेशाने परशुरामाला िवचारले, ‘‘तुला खरोखरच
अिधक चांगलं वाटतंय का?’’
परशुरामाने खोल ास घेतला. याला तसे अिजबात वाटत न हते.
‘‘मग द ा या बाबतीत काही करावं असं तुला वाटत नाही?’’ वीरभ ाने िवचारले.
गणेशाने डोळे बारीक केले. ‘‘मी याची मुळीच पवा करत नाही.’’
वीरभ ाने ि मत केले. वीरभ ा या या िति येवर परशुराम िवचारम झाला.
‘‘काय?’’ परशुरामाने िवचारले.
‘‘फारसं काही नाही,’’ वीरभ हणाला, ‘‘एकदा िशवानं मला जे सांिगतलं होतं, ते मला
अखेरीस आज समजलं. ेमा या िव गो हणजे ेष िकंवा ितर कार नाही. ेम वाईट झालं,
क याचं प रवतन ेषात िकंवा ितर कारात होतं. ेमा या खरोखरची िव बाब हणजे
बेपवाई िकंवा बेिफिकरी. दुस या य ला काहीही झालं तरी यावेळी तु हांला ितची काहीच पवा
वाटत नाही, ती ेमा या िव असलेली गो होय.’’

‘‘अ न चकर आहे ,’’ िशव ि मत करत हणाला.

तरं ग या सुंदरी बनातन
ू िशवाचे पथक बाहे र पडले होते, याला आता दोन मिहने झाले
होते. भयंकर दंडकार यात आता यांनी नुकताच वेश केला होता. या र याची अखेर एका
झाडे झुडपे तोडून साफ केले या जागेत झाली होती. या िठकाणी िशवा या पथकाहनही िक येक
अिधक लोक वास क शकले असते, एवढी ती जागा मोठी होती. नागां या रवाजा माणे लोक
एकेका मोठ्या प ावळीतन ू गटागटाने भोजन करत होते.
कालीने ि मत केले. ‘‘आप या गरजेची येक गो या अर याकडे आहे .’’
सतीने गणेशा या पाठीवर थोपटले. तो आप या संपण ू कुटुंबीयांबरोबर घोडदौड न करता
वतं पणे येत होता. सतीला सामिू हक भोजनाची ही प त आवडली होती. कारण यावेळी ती
आप या ये पु ाबरोबर संभाषण क शकत होती. ‘‘अ न चांगलं आहे का?’’ ितने िवचारले.
‘‘अगदी छान आहे , माते,’’ गणेशाने ि मत करत ितला उ र िदले.
गणेश काितकाकडे वळला आिण याने आप या किन बंधस ू मोर एक आंबा ठे वला.
या काळात काितक विचतच ि मत करत होता. याने आप या ये बंधक ू डे ेमाने बिघतले.
‘‘दादा, आभारी आहे ,’’ तो हणाला.
भगीरथाने कालीकडे बिघतले. आता अिधक वेळ तो आपला मनात या मनात
दाबनू ठे वू शकत न हता. ‘‘महाराणी,या साफसफ ू केले या थानापासन ू हे पाच माग का िनघत
आहे त?’’
‘‘आतापयत तू हा मला कसा काय िवचारला नाहीस, याचं मला आ यच वाटत
होतं,’’ काली ि मत करत हणाली.
 येक जणच कालीकडे वळला.
‘‘साधी गो आहे . यांपक ै चार माग तु हांला दंडकार यात आत, आत खपू खोलवर
घेऊन जातात. ितथन ू म ृ यपू यत तुमची सुटका होऊ शकत नाही.’’
ै कोणता माग पंचवटीला जाणारा आहे ?’’ भगीरथाने िवचारले.
‘‘यांपक
‘‘आपण उ ा सकाळी इथन ू िनघ,ू यावेळी ते मी तुला सांगेन.’’
‘‘पण अशा साफसफ ू केले या िकती जागा दंडकार यात आहे त?’’ िशवाने िवचारले.
काली या चेह यावर भलेमोठे ि मत पसरले.
‘‘िशवा, पंचवटीला जाणा या मागावर अशा पाच जागा आहे त.’’
‘‘ भू राम कृपा करो!’’ पावते र उ ारला. ‘‘याचा अथ यो य मागानं जा यासाठी एकूण
तीन हजार संध पैक फ एकच संधी यो य आहे ?’’
‘‘होय.’’ कालीने ि मत करत सांिगतले.
आनंदमयी हसली. ‘‘ठीक आहे . तु ही यो य माग िवसरला नसाल, अशी आ ही आशा
करणं ही अिधक चांगली बाब आहे , महाराणी,’’ ती हसत हसतच हणाली.
कालीने ि मत केले. ‘‘मा यावर िव ास ठे वा. मी तो माग कधीच िवसरणार नाही.’’

िशव, सती आिण नंदी यां याकडे कालीने बिघतले. ित यापासन ू पुढे थोड्याच
अंतराव न यांची घोडदौड सु होती. िशवाने नुकतेच काहीतरी सती आिण नंदीला सांिगतले
होते आिण यामुळे ती दोघे जोरजोरात हसत होती. यानंतर नंदीकडे वळून िशवाने डोळे
िमचकावले.
काली आयुवतीकडे वळून हणाला, ‘‘ यांना ही देणगी लाभली आहे .’’
पंचवटी या मागावर ते सगळे पथका या म यभागी राहन घोडदौड करत होते. आता
मधुमती नदीजवळून िनघन ू यांना तीन मिहने झाले होते. ते सगळे आता दंडकार या या खपू
आतील भागात होते. या घोर अर यातील यां या सै याचे हे संचलन काहीही िवशेष न घडता
आ यकारकरी या सु होते. यामुळे ते काहीसे कंटाळवाणे आिण नीरसही बनले होते. संभाषण
हाच या नीरसतेमधील मह वाचा िदलासादायक भाग होता.
‘‘कसली देणगी?’’ आयुवतीने िवचारले.
‘‘लोकांना शांतता िमळवन ू दे याची. यां या मनातन ू दुःख, असमाधान बाहे र
काढ याची.’’
‘‘होय. ही देणगी यांना िमळालेली आहे च,’’ आयुवती हणाली. ‘‘परं तु ती यांना
िमळाले या अनेक देण यांपकै एक आहे . ‘ओम् नमः िशवाय!’’
कालीला आ य वाटले. मेलुहा या या वै ाने या मं ाची मोडतोड केली होती. या
मं ात ितने च क भेसळ केली होती. ‘ओम’ आिण ‘नमः’ हे श द ाचीन देव देवतां या नावां या
मागेच जोडले जात होते. िजवंत य या नावामागे ते कधीच जोडले जात न हते.
 िशवावर ि ेप टाक यासाठी नागांची राणी वळली. िशव यां यापुढेच घोडदौड करत
चालला होता. ितने ि मत केले. काही वेळा सा यासु या ाच माणसाला चंड शांततेचा लाभ
क न देतात.
कालीनेही आयुवती या ओळीचा पुन चार केला. ‘‘ओम नमः िशवाय!’’
‘ भिू शवासमोर अवघे िव नतम तक होते. मीस ु ा भिू शवाला वंदन करते.’
यां या िकंिचत मागे राहन घोडदौड करत असले या काितकाकडे आयुवतीने वळून
बिघतले. तो चार वषाहन जेमतेम काही मिह यांनीच मोठा होता. परं तु तो जवळजवळ नऊ वषाचा
भासत होता. या याकडे बघणारा काहीसा सं त बनत असे. या या हातांवर आिण चेह यावर
जखमांचे ण होते. या या पाठीमागे एकमेकांना छे दणा या शे यांनी तयार झाले या क यातील
यानातन ू दोन तलवारी लटकत हो या. ितथे ढालीचे िच हच न हते. तो ढाल कधीच वापरत
नसे. कुंपणा या पलीकड या हालचाल वर याची नजर िखळलेली होती. ितथन ू काही धोका तर
उ प न होत नाही ना, याचा तो अंदाज घेत होता.
या या ये बंधन ू े एकट्यानेच याला िसंहां या तावडीतनू हणजे जवळजवळ
म ृ यू या कराल दाढे तन ू सोडवले या िदवसापासन ू काितक अंतमुख बनला होता आपले माता-
िपता, गणेश आिण कृि का वगळता इतर कोणाशीही तो विचतच बोलत होता. तो सहसा कधीच
ि मतही करत न हता. िशकारीला जाणा या िशका यां या समहू ांसोबत तो नेहमीच अर यात
िशकारीसाठी जाऊ लागला होता. िक येकदा याने एकट्यानेच ा यां या िशकारी के या हो या.
काितकाने शांतपणे, पण ू पणे ल कि त क न आिण ू रपणे केले या िशकार िवषयी अनेक
सैिनकांनी आ यचिकत होऊन आयुवतीला मािहती िदली होती. आयुवतीने सु कारा सोडला.
काशी सोड यापासन ू गे या काही मिह यांत काली आिण आयुवती यां याम ये ढ नेहबंध
िनमाण झाले होते. काली कुजबुज या आवाजात हणाली, ‘‘मला वाटतं, यानं आयु याकडून
यो य धडे घेत याब ल आप याला आनंदच वाटला पािहजे.’’
‘‘तो बालक आहे ,’’ आयुवती हणाली, ‘‘अजन ू ही याची पण ू वाढ होऊन याला मोठा
हो यासाठी बराच कालावधी जावा लागणार आहे .’’
‘‘ यानं मोठा हो यासाठी कोणता काळ यो य आहे , हे ठरवणारे आपण कोण आहोत?’’
काली हणाली, ‘‘ती याची िनवड आहे . एके िदवशी आप या सवाना याचा अिभमान वाटावा,
अशी कामिगरी तो क न दाखवेल.’’

मधुमती या िकना यापासनू सै याचे संचलन सु होऊन आता आठ मिहने उलटून गेले
होते. िशवा या सैिनकांचा ताफा आता नागां या राजधानीपासन
ू , हणजेच पंचवटीपासन
ू फ
एकाच िदवसा या अंतरावर येऊन ठे पला होता. सर वतीएवढे िवशाल पा असले या
नदीजवळ या मागावर यांनी आपला तळ ठोकला होता.
भगीरथाला ती िवशाल नदी हणजे नमदाच असली पािहजे, असे वाटले. महाराज मननू े
याच नदीची ह कधीही ओलांडू नये, असा आदेश िदला होता. यावेळी ते नदी या उ र तीरावर
होते.
‘‘ही नमदाच असली पािहजे,’’ भगीरथ िव ु नला हणाला, ‘‘मला वाटतं, आपण उ ा
ती नदी ओलांडून जाऊ. महाराज मनन ू े आप यावर कृपा ठे वावी.’’
पावते र हणाला, ‘‘होय. ती नमदाच असली पािहजे. दि णेकडे सर वतीएवढं िवशाल
पा असलेली फ नमदा नदीच आहे .’’
िव ु नाने ि मत केले. ते अगोदरचनमदे या दि णेकड या दूरवर या भागात
पोहोचले होते.‘‘महाराज, काही वेळा आपला यावर िव ास असतो, यावरच िव ास ठे वायला
आप याला मन भाग पाडतं. पु हा एकदा बघा. ही नदी ओलांड याची आप याला आव यकताच
नाही.’’
आनंदमयीचे डोळे आ याने िव फारले. ‘‘भगवान ाची शपथ! ही नदी पि मेकडून
पवू कडे वाहत आहे !’’
िव ु नाने मान हलवली. ‘‘होय, ती पि मेकडूनच पवू कडे वाहत आहे , राजकुमारी!’’
ती नमदा असू शकत न हती. कारण ती पवू कडून पि मेकडे वाहत होती.
‘‘ भू रामाने कृपा करावी!’’ भगीरथ ओरडला, ‘‘एवढ्या िवशाल नदीचं अि त व गु
कसं काय राह शकतं?’’
‘‘ही संपण
ू भम ू ीच गु आहे , महाराज,’’ िव ु न हणाला, ‘‘ही गोदावरी आहे आिण
पवू कडे ती समु ाला जाऊन िमळते, ितथे तर ितचं पा अ यंत िवशाल बन याचं तु हांला
िदसेल.’’
अचंिबत होऊन पावते र या नदीपा ाकडे पाहातच रािहला होता. याने आपले हात
जोडले आिण या वाह या पा याला वंदन केले.
‘‘गोदावरी ही काही एकमेव नदी नाही,’’ िव ु न हणाला, ‘‘आणखी दि णेकडे
याहनही मोठमोठ्या न ा अस याचं मी ऐकलं आहे .’’
भगीरथाने िव ु नाकडे सा य पािहले. दुस या िदवसा या पोटात आणखी
कोणकोणती रह ये दडलेली आहे त याचा तो िवचार करत होता.

‘‘गणेश,’’ नंदी हणाला.

‘‘बोला सेनािधकारी,’’ गणेश हणाला.
कालीचा िनरोप पोहोचव यासाठी संपण ू पथका या माग या बाजल ू ा नंदी आला होता.
‘‘या पथकाबरोबर जरी राणी काली आिण लोकनायक वास करत असले, तरी नागांचा बा
टेहळणी क नेहमीचे िशर ते कसोशीनं पाळे ल.’’
आप या लोकां या क याणाचा येत असे, यावेळी राणी काली अ यंत द बनत
असे. ता या या यापुढ या वाटचालीवर नाग लोक बारकाईने ल ठे वणार होते आिण टेहळणी
करणार होते, असाच या संदेशाचा अ य अथ होता. नागां या राजधानीपयत पोहोचेपयत
कोण याही व पाचा धोका िनमाण झाला असता, तरी यांनी तो मोडून काढला असता.
गणेशाने मान डोलावली. ‘‘आभारी आहे , सेनािधकारी,’’ तो हणाला.
नंदीने नागां या छोट्याशा बा टेहळणी क ाकडे मागे वळून बिघतले. नुकतेच या
क ाव न ते पुढे आले होते. ‘‘फ शंभर य संर ण कसं काय पुरवणार गणेश? िशवाय ते
शहरापासन ू एका िदवसा या वासा या अंतरावर आहे त. टेहळणी क ाला यवि थत तटबंदीही
घाल यात आलेली नाही. नागांची सुर ा यव था मोठी गुंतागुंतीची िदसते. िशवाय बहतेकजण
वत: या क पनेनंच सीमेवर ग त घालत आहे त. याला काहीच अथ नाही.’’
गणेशाने ि मत केले. सहसा नाग नसले या य शी तो सुर ा यं णे या तपिशलांची
चचा करत नसे. परं तु तो नंदी होता. तो जणू काही िशवाची सावलीच होता. या यािवषयी शंका
घेणे हणजे य नीलकंठािवषयी शंका घे यासारखे होते. ‘‘र यांवर ते फारसं संर ण पुरवू
शकत नाहीत. परं तु जर कोणताही ह ला झालाच, तर ते तातडीनं सच ू ना देतात. शहरापयत मागे
जाईपयत पंचवटीपयत या मागावर फसवे सापळे तयार करणं हे यांचं मुख काय आहे .’’
नंदी िवचारात पडला.
फ फसवे सापळे तयार कर यासाठी टेहळणी क ाची थापना?
‘‘परं तु ते यांचं ाथिमक काय नाही,’’ गणेश पुढे सांगत होता. याने नदीकडे
अंगुिलिनदश केला. ‘‘नदीतन ू होणा या ह यापासनू र ण करणं हे यांचं मुख काय आहे .’’
नंदीने गोदावरीकडे पािहले. अथातच! ती कुठे तरी पवू कडे समु ाला िमळत असली
पािहजे. या भागातन ू इकडे येणारा माग शोधनू काढणे श य होते. नाग लोक येक गो ीचा
खरोखरच िवचार करत होते.

िनिबड दंडकार यातील घनदाट पानांनी तयार झाले या ग च जाळीतन ू िझरपणा या

चं ा या मंद काशामुळे अर यातील ा यां या मनात सुरि ततेचा आभास िनमाण होत होता.
परं तु तो आभासच होता. अगदी फसवा! िशवा या िशिबरात सव नीरव शांतता होती. सव जण
गाढ िन े त होते. सुंदरबन आिण दंडकार यातन ू यांनी दीघ काळ वास केला होता. परं तु
आ यकारकरी या काहीही िवपरीत न घडता सुख पपणे यांचा वास पार पडला होता.
यािवषयी यां यापैक बरे च जण रा ी उिशरापयत चचा करत बसले होते. परं तु यानंतर ते गाढ
झोपले होते. आता पंचवटी फ एका िदवसा या अंतरावर होती.
अचानकच वाजू लागले या भीषण शंखभैर मुळे या रा ी या नीरव शांततेचा भंग झाला.
खरे तर िक येक शंखांचे वनी एकाच वेळी ऐकू येत होते.
काली या भ या मोठ्या िशिबरा या म यभागी होती. ती वरे ने उठली. याचबरोबर
िशव, सती आिण काितकही उठले.
‘‘हा काय मखू पणा आहे ?’’ या शंख वन या आवाजाहन मोठा आवाज काढत िशव
ओरडला.
काली तंिभत आिण सु न होऊन नदीपा ाकडे बघत होती. याआधी कधीच असला
कार घडला न हता. ती िशवाकडे मागे वळली. आपले दातओठ खात ती हणाली, ‘‘तुम या
लोकांनी आमचा िव ासघात केला.’’
शंखभैर ारे सात याने सचू ना िदली जात अस यामुळे संपण
ू िशिबरच जागे झाले.
िशिबरा या या भागात गणेश होता, तो या शंख वन या आिण नदीकाठा याही
सवािधक जवळचा भाग होता. या ह याला त ड दे यासाठी तो सरळ सरळ तयार होत होता.
नंदी, वीरभ आिण परशुराम तयारीतच होते.
‘‘हे काय चाललंय?’’ या आवाजां या चंड ग धळातन ू ही आपला आवाज ऐकू जावा
हणन ू वीरभ िकंचाळला.
‘‘श ंच
ू ी जहाजं गोदावरीतनू वर या िदशेनं येत आहे त,’’ गणेश ओरडला. ‘‘आमची
‘नदी सच ू ना यं णा’ पार क न ते वेगानं पुढे येत आहे त.’’
‘‘आता काय करायचं?’’ नंदी ओरडला.
‘‘आता आपण बा टेहळणी क ाकडे जाऊ या. ितथे आम याकडे सैतानी यु नौका
आहे त.’’
नंदी मागे वळला आिण अ ात संकटाला त ड दे यासाठी स जा झाले या आप या
तीनशे सैिनकांना याने हकूम िदला. सारे सैिनक या चौघां या पावलांवर पाऊल टाकत पुढे
िनघाले. बा टेहळणी क ाजवळते पोहोच याआधीच ितथ या शंभर सैिनकांनी सैतानी नौका
बाहे र काढ या हो या आिण या ते ढकलत िनघाले होते.
दर यान, श क ू डून होणा या धो यापासन ू ब याच दूरवर या अंतरावर असले या
िव ु नाने आप या मनातील अिव ास झटकून टाकला होता. याने तातडीने अशा कार या
संकटाला त ड दे यासाठी आव यक असले या बाबी कर यास सु वात केली. लाल मशाल
पेटव यात आली. यामुळे काही अंतरावर असले या पंचवटीला इशारा िमळाला.
दर यान, भगीरथ धावत धावत िव ु नाकडे गेला. ‘‘तुम या नदीिकना यावर या
संर ण यं णा काय आहे त?’’
िव ु नाने भगीरथाकडे संत ि ेप टाकला. याने याला काहीही उ र िदले
नाही. नागांचा िव ासघात झाला आहे , यािवषयी याची खा ी होती.
भगीरथाने आपली मान हलवली आिण तो पावते राकडे धावत गेला. पावते राने
सैिनकांना आधीच गोळा गेले होते आिण नदीतीरावर संर णा मक पिव या या रचनेत तो यांना
उभे राह याचे आदेश देत होता.
‘‘काही बातमी?’’ पावते राने िवचारले.
‘‘तो काहीच बोलणार नाही, पावते र,’’ भगीरथ िकंचाळला, ‘‘मा या मनातील भीती
खरी ठरली आहे . यांनी आपला िव ासघात केला आहे . आपण सरळ यां या साप यात चालत
आलो आहोत.’’
पावते राने आप या मुठी आवळ या. आप यामागे यु ा या पिव यात उ या असले या
पाचशे सैिनकांकडे याने बिघतले. ‘‘नदीतन ू बाहे र पडणा या येकाला ठार करा.’’
 आिण तेवढ्यात हजार िठकाणी आकाश पेटून उठले. भगीरथाने वर बिघतले. ‘‘ भू
रामाने कृपा करावी.’’
भयानक अि नबाणांचा वषाव आकाशातन ू उं चाव न सु झाला होता. ते बाण काही
अंतराव न सोडले जात होते, हे प च होते. गोदावरीतन ू वेगाने वर या िदशेने येणा या
यु नौकांतन ू तो वषाव सु होता.
‘‘ढाली वर करा!’’ पावते र िकंचाळला.
म यवत भागात िशव आिण काली यांनीही सैिनकांना तसेच आदेश िदले होते.
आपाप या ढाल खाली सैिनक िचकटून बसले होते. बाणांचा होणारा वषाव थांब याची ते वाट
बघत होते. परं तु तरीही िक येक बाणांनी आपले काम चोख बजावले होते. िक येक सैिनकां या
अंगावर या कपड्यांना आगी लाग या हो या आिण िक येकांची शरीरे बाणांनी भेदली गेली होती.
अनेक सैिनक जखमी झाले होते आिण काही दुदवी सैिनकांना म ृ यल ू ा कवटाळावे लागले होते.
बाणांचा वषाव थांब याचे िच हच िदसत न हते. जवळजवळ सात याने होणा या
वषावा या व पातच बाणांचे पडदे या पडदे खाली कोसळत होते.
एका बाणाने आयुवती या पायाचा वेध घेतला. ती वेदनेने िकंचाळली. ितने आपला पाय
आप या शरीराजवळ खेचन ू घेतला आिण आपली ढाल वर क न ती बसन ू रािहली.
एक तर तो ह ला अचानकच झाला होता आिण यातही तो अ यंत भीषण होता. यामुळे
िशवा या ल करी पथकाला आपाप या ढाल आड याडासारखे दडून बसावे लागले होते. परं तु
नदी काठाजवळ या िशिबर थळी आिण गोदावरी या पा ात यु ाची खरी हातघाई सु होती.
‘‘ वरा करा!’’ गणेश िकंचाळला. बाणांचा तो वषाव आणखी थोडाच काळ जरी तसाच
सु रािहला असता तरी संपण ू िशिबरातील सैिनकांचा िवनाश ओढवला असता. याला जलद
हालचाल करणे भागच होते.
याचे सैिनक, सय ू वंशी, चं वंशी आिण नाग सैिनक असे सगळे च जण जोरजोरात
पोहत, शंभर सैतानी यु नौका ढकलत िनघाले होते. गोदावरी या पा ातन ू बाणांचा भयानक
वषाव करणा या या पाच जहाजांजवळ व रत पोहोच याची पराका ा ते करत होते. या लहान
यु नौकांम ये वलनशील लाकूड आिण गारगोटीचे दगड होते. या सवावर जाडजड ू कापड
अंथरलेले होते. एकदा का श च ू ी जहाजे यो य ट यात आली असती, क या सैतानी नौका
पेटवनू का ट यात या दे यात आ या अस या आिण यांची लोखंडी अणकुचीदार टोके या
जहाजांम ये घुसवली गेली असती. या मोठ्या, लाकडी जहाजांना न कर याचा तो अ यु म
माग होता.
ती जहाजे नदीतन ू वर या िदशेने चंड वेगाने वास करत चालली होती. याच वेळी
यां या वर या भागांतन ू अि नबाणांचा सात यपण ू मारा सु च होता. यां या िदशेने येत
असले या या जहाजां या भयानक वेगामुळे गणेशा या नौकांना श ू जहाजापयत
पोहोच यासाठी पोहत, पोहत फार अंतर कापावे लागलेच नाही. आता या सैतानी नौका श ू
जहाजांम ये आपले अणकुचीदार लोखंडी भाग घुसव यासाठी तयार हो या. यांनी जहाजांभोवती
कडे तयार केले.
‘‘अ नी लावा, पेटवा यांना!’’ गणेश िकंचाळला.
 सैिनकांनी वरे ने जहाजांवरचे जाडजडू कपडे खेचन ू काढले आिण गारगोटीचे दगड
एकमेकांवर घासले. सैतानी नौका पाहता पाहता धडाडून पेटून उठ या. मारे करी जहाजांवरील
सैिनकांना ितसाद दे यास अवसरच िमळाला नाही. गणेशा या माणसांनी आप या नौका या
जहाजां या कडां या भागांम ये घुसव या.
‘‘ यांना जागीच घ धरा, िहंदकळू देऊ नका!’’ नंदी िकंचाळला, ‘‘ या जहाजांना अ नी
लागला पािहजे.’’
टेहळणी करणा या मारे क यांनी आपापली धनु ये आता पा यातन ू ह ला करणा यांकडे
वळवली. पा यातील शरू सैिनकांवर आता बाणांचा िहमवषाव सु झाला. यापैक काही सैिनक
यांना बळी पडले. सैतानी नौकांवर या अ नीने गणेशा या काही लोकांनाही आप या कवेत
घेतले. परं तु या नौकांना या जहाजांम ये ढकलन ू देऊन यांनी झटकन पोह यास सु वात
केली.
काही णांतच सव या सव जहाजांना अ ी या भडकले या वाळांनी वेढले. परं तु श न ू े
घडवन ू आणले या नुकसानीमुळे ती जहाजे अ नी या भ य थानी पडे पयतचा काळ हा अनंत
काळासारखा वाटला होता.
‘‘िकना याकडे परत चला!’’ गणेश िकंचाळला.
आता याला आप या सैिनकांना गोदावरी या िकना यावर एका रांगेत उभे करायचे
होते, हे याला मािहती होते. या जहाजांवर अ नी पसर यावर या मारे क यांपक ै थोडे का
असेनात; पण काही जण पोहत पोहत काठाला लागले असते. यांनी उड्या मार या अस या िकंवा
जीवननौकांमधन ू ते आले असते आिण ितथेही यांनी यु सु ठे वले असते.
गणेशाचे सैिनक िकना यापयत जेमतेम पोहोचले असतील नसतील, तोच एक
कानठ या बसवणारा आवाज झाला. ध का बस यासारखे ते मागे वळले. श च ू े पिहले जहाज
अ रशः हवेत उं च उडून न झाले होते. काही णांतच एकापाठोपाठ एक सवच जहाजांवर
भयानक िव फोट घडून आले आिण ती न झाली.
गणेश परशुरामाकडे वळला. तो तंिभत झाला होता. ‘‘दैवी अ ं!’’ तो हणाला.
मोठा ध का बस यामुळे भान हरपले या परशुरामाने फ संमितदशक मान डोलावली.
अशा कारचे फोट फ दैवी अ ेच घडवन ू आणू शकत होती. परं तु अशा कारची अ े
कोणालाही कशी काय िमळू शकली होती? आिण तीही एवढ्या मोठ्या सं येने?
गणेशाने आप या माणसांची रांग तयार केली. यातन ू याने िजवंत लोकांची सं या
मोजली. या याबरोबर ह यासाठी गेले या चारशे लोकांपक ै शंभर शरू , धाडसी यो े कामी
आले होते. यां यापैक बहतांश लोक नाग होते. या यु नौकांना कसे हाताळायचे हे यांना
मािहती होते. लोकनायकाने रागाने आपले दात ओठ खाले आिण काली व िशव यांना
शोध यासाठी तो तातडीने िशिबराकडे रवाना झाला.
 ‘‘तु ही आ हांला साप यात ढकललं,’’ संत पावते र िकंचाळला. बाणां या वषावात
आपले वीस लोक याला गमवावे लागले होते.
िशिबरातील मत ृ ांचा आकडा ल णीयरी या मोठा होता. जवळजवळ प नास सैिनक
मारले गेले होते. श ू या यु नौकांपासन ू जवळ असले या भागातील सैिनकां या म ृ यच ू ा आकडा
साहिजकच मोठा होता. ितथे तीनशे सैिनक मरण पावले होते. याम ये श ू या जहाजांवर ह ला
कर यासाठी गेले या शंभर सैिनकांचाही समावेश होता. आयुवती या मांडीत बाण घुसला होता.
बाणाचे बाहे रचे टोक आता मोडले होते. परं तु तशा जखमी अव थेतही ती आप या वै ांसह
धावपळ करत होती. जेवढ्या सैिनकांचे ाण वाचवता येतील, तेवढ्यांचे ाण वाचव यासाठी ती
य नांची शथ करत होती.
‘‘मखू ा!’’ काली गरजली, ‘‘िव ासघात तर तु ही आमचा केलात. आतापयत कोणीही
गोदावरीतन ू आम यावर ह ला केला न हता. कधीच नाही.’’
‘‘शांत रहा!’’ िशव ओरडला. वीरभ , परशुराम, नंदी आिण गणेशाकडे तो वळला. ते
नुकतेच ितथे पोहोचले होते. ‘‘ते कसले फोट होते, परशुराम?’’ याने िवचारले.
‘‘दैवी अ ाचे फोट होते ते, भ!ू ’’ परशुराम हणाला, ‘‘श ू या पाच जहाजांवर ती
होती. आपण लावले या अ नीमुळे यांचे फोट झाले.’’
िशवाने खोल ास घेतला. तो दूरवर रोखन ू पाहत होता.
‘‘ भ,ू ’’ भगीरथ हणाला, ‘‘इथन ू च माघारी वळू या. आता इथनू पुढ या मागावर आिण
पंचवटीतही असे अनेक सापळे आपली वाट बघत असतील. इथे तर फ दोनच नाग लोक आहे त.
यावेळी असे ५० हजार नाग एक येतील यावेळी काय होईल, याचा िवचार करा.’’
काली या संतापाचा उ े क झाला. ‘‘ही तुमचीच करणी आहे ! पंचवटीवर कधीही ह ला
झाला न हता. तुम या सै यदलाला तु हीच इकडे आणलं. गणेशाने यांचा ह ला परतवन ू लावला
आिण तुम या सै याचा पराभव केला, ही भा याची गो आहे . अ यथा, आप या सवाचाच बळी
गेला असता.’’
सतीने कालीला हळुवारपणे पश केला. गणेशा या बाजन ू े यु ात लढताना सय ू वंशी
आिण चं वंशी सैिनकही गारद झाले होते, याकडे ितला कालीचे ल वेधायचे होते.
“पुरे! फार झालं!’’ िशव ओरडला, “खरं काय झालं ते तुम या कोणा याच ल ात येत
नाही का?’’
नंदी आिण काितकाकडे नीलकंठ वळला. ‘‘तु ही शंभर लोक बरोबर घेऊन नदी या
पा ाकडे जा. ितथे श ू या जहाजावर या सैिनकांपक ै कोणी बचावला आहे का ते पहा. ते कोण
होते, ते मला कळायलाच हवं.’’
नंदी आिण काितक वरे ने ितथन ू िनघनू गेले.
िशवाने आप या भोवती या लोकांकडे संतापाने पािहले. ‘‘आप या सवाचाच िव ासघात
झाला आहे . जे कोणी तो बाणांचा वषाव करत होते, ते आप यातील काही लोकांना जाणीवपवू क
िनवडून यांना िटपत न हते. यांना आप या सवानाच ठार मारायचं होतं.’’
‘‘परं तु ते गोदावरी या पा ातन
ू वर कसे काय आले?’’ कालीने िवचारले.
िशवाने कालीकडे संत कटा टाकला. ‘‘ते मला कसं काय ठाऊक असणार? इथे
असले या बहतांश लोकांना मुळातच ही गोदावरी नदी आहे आिण ती नमदा नाही, हे च मािहती
न हतं.’’
‘‘ते नाग लोकच असले पािहजेत, भ.ू ’’ भगीरथ हणाला, ‘‘ यां यावर िव ास ठे वणं
श य नाही.’’
‘‘नछ च!’’ िशव उपहासगभ वरात हणाला, ‘‘आप या वत: याच राणीचा बळी
घे यासाठी नागांनी हा सापळा रचला आिण नंतर गणेशाने आप याच लोकांवर ितह ला क न
यांना दैवी अ ां या साहा यानं उडवन
ू टाकलं. या याकडे जर दैवी अ खं असती आिण याला
आप याला ठार मारायचं असतं, तर यानं या अ ांचा सरळसरळ आप यावर योग केला
नसता का?’’
ितथे एकदम शांतता पसरली.
‘‘मला वाटतं, क पंचवटीचा िवनाश घडवन ू आण यासाठी ती दैवी अ ं आणली गेली
होती. यां या जहाजांमधन ू सहजपणे आप याला ठार कर याची योजना यांनी आखली होती.
परं तु नागां या शौयाचा, द तेचा आिण यां या स म सुर ा यं णेचा यांना सुगावा लागला
न हता. यािवषयी यांना कोणताच अंदाज बांधता आला न हता. यांना सैतानी नौकांचीही
मािहती न हती. यामुळेच आपण बचावलो.’’
नीलकंठ जे काही सांगत होता, यात त य अस याचे येकालाचा पटत होते. अशा
कार या कोण याही आणीबाणी या संगात वापरता या यात यासाठी गोदावरी या तीरावरील
बा टेहळणी क ात सैतानी नौका तैनात ठे व याचा गणेशाचा ताव नागां या रा यसभेने
संमत केला होता. याब ल गणेशाने मनात या मनात भिू मदेवीचे आभार मानले.
‘‘आप याला कोणी तरी ठार मा पाहत आहे ,’’ िशव हणाला, ‘‘तो कोणीतरी खपू च
साम यशाली आहे . या याकडे मोठ्या माणात दैवी अ ांचा साठा आहे . दि णेकडे एवढी मोठी
नदी आहे , याची याला मािहती आहे . िशवाय समु ातन ू इथपयतचा माग शोध याची मताही
या याकडे आहे . मोठ्या जहाजांचा ताफा ठे व याची आिण आप यावर ह ला कर यासाठी पुरेशा
मोठ्या माणात सैिनक बाळग याचीही याची मता आहे . ती कोण य आहे ? हाच खरा
आहे .’’

ि ितजावर हळूहळू सय
ू दय झाला. या िशण या भागले या िशिबरावर याने आपला
काश आिण उबदारपणा पांघरला. तोपयत पंचवटीहन मदत पथके आली होती. यांनी
आप यासोबत अ न आिण औषधे आणली होती. आयुवतीने अखेरीस आप या वै क य तंबत ू
जाऊन आराम कर यास ारं भ केला होता. मा तोपयत बहतांश जखमी लोकांना यो य ती
वै क य मदत पुरव यात आ याची खा ी ितने क न घेतली होती आिण यानंतरच ितने
िव ांतीचा िनणय घेतला होता. रा सरे पयत तरी म ृ यू या आकड्यात आणखी वाढ झाली
न हती. अगदी ाणघातक जखमा झाले या लोकांनाही वाचव यात यांना यश आले होते.
 रा भर शोध घेऊन काितक आिण नंदी रा संप यानंतर िशिबरात परतले होते. यांनी
नदीकाठावर आिण नदीपा ातही शोध घेतला होता. ते थेट िशवा या समोर जाऊन उभे रािहले.
काितक थम बोलला, ‘‘ितथे एकही सैिनक बचावलेला नाही, िपताजी.’’
‘‘ भ,ू आ ही नदी या दो ही िकना यांवर आिण अगदी नदीपा ात जाऊनही शोध
घेतला. सग या अवशेषांम येही बिघतले. िशवाय नदीतन ू आ ही खाल या िदशेने सुमारे पाच
िकलोमीटरपयत वाहातन ू जाऊन आलो. चुकून कोणी वाचला असेल आिण वाहाबरोबर वाहन
गेला असेल तर पाहावे, हणन ै कोणीही
ू आ ही तेही क न बिघतले. परं तु आ हांला श पू क
िजवंत य सापडली नाही.’’
िशवाने मक ू पणे दूषणे िदली. तो ह ला कोणी केला असावा यािवषयी या या मनात
संशय होता. परं तु यािवषयी याची खा ी पटलेली न हती. पावते र आिण भगीरथ या दोघांनाही
याने बोलावले. ‘‘आपाप या देशांतील जहाजं तु ही दोघंही अगदी उ मरी या ओळखू शकता.
तु ही ितथ या अवशेषांचा अगदी बारकाईने अ यास करा. मेलुहा िकंवा व ीपव न यापैक
एखादं तरी जहाज आलं होतं का ते मला जाणन ू यायचं आहे .’’
‘‘ भ,ू ’’ पावते र ओरडला. ‘‘ते न क च असणार नाही...’’
‘‘पावते र, कृपा क न मा यासाठी एवढं कराच,’’ पावते राचे वा य म येच अधवट
तोडत िशव हणाला, ‘‘मला अगदी ामािणक उ र हवं आहे . ती नीच जहाजं नेमक कुठून आली
याचं उ र मला शोधायचं आहे .’’
पावते राने नीलकंठाला मानवंदना िदली. ‘‘जशी आपली आ ा, भ!ू ’’
मेलुहाचा सरल कर मुख बाहे र पडला. या यापाठोपाठ भगीरथही गेला.

‘‘तुला ते गुिपत समज याला केवळ एका िदवसाचाच अवधी उरलेला असताना हा ह ला
झाला, हा फ एक योगायोगच आहे , असं खरोखरच तुला वाटतं का?’’
नदी या काठावर िशिबराजवळ तयार झाले या एका अधवट एकांत असले या जागी
िशव आिण सती बसले होते. पिह या हराचा तो अखेरचा तास होता. मत ृ ांचे दहनिवधी पण
ू झाले
होते. जखमी लोकस याच वास कर या या ि थतीत न हते; तरीही पंचवटी या सुरि त
वातावरणात याच िदवशी पोहोच यािवषयी सवाचेच एकमत होते. बचाव न करता ये याजो या
अर यातील मागापे ा नागां या शहरात अिधक चांगले संर ण िमळू शकेल, यािवषयी यांची
खा ीच होती. या पथकातील जखमी लोकांना आप या राजधानीत ने यासाठी नाग लोकांनी
रथांची यव था केली होती. ितथन ू तासाभरातच िनघ याचे वेळाप क यांनी आखले होते.
‘‘मला सांगता येणार नाही,’’ िशव हणाला.
सती शांत रािहली. ती दूरवर पाहत होती.
‘‘तुला वाटतं का.... क तुझे िपताजी...असं काहीतरी क ...’’
सतीने उसासा सोडला. ‘‘नुकतीच मला यां यािवषयी जी मािहती समजली आहे ,
 याव न मी यां या बाजन ू े बोलणार नाही.’’
िशवाने आपला हात पुढे केला आिण सतीला जवळ ओढले.
‘‘परं तु एवढ्या मोठ्या ह याचा हकूम ते वबळावर देतील, असं मला वाटत नाही,’’
सती पुढे बोलत होती. ‘‘ यां याकडे तेवढी मताच नाही. या ह यामागचा मुख सू धार कोण
आहे ? आिण हे सारं तो का करत आहे ?’’
िशवाने मान डोलावली. ‘‘तेच तर गढ ू आहे . परं तु थम मला आणखी एक मोठं रह य
जाणनू यायचं आहे . जे काही चाललं आहे , याची उ रं मेलुहा, व ीप आिण पंचवटी या तीन
िठकाणांशीच िनगिडत आहे त, असं माझं अंतमन मला सांगतं आहे .’’

ांत लांत झालेले आिण र ाने हालेले सैिनक दल गोदातटाव न िनघाले होते,
यावेळी सय ू मा यावर आला होता. नागांची राजधानी असले या पंचवटीकडे ते िनघाले होते.
‘पंचवटी हणजे पाच वटव ृ ांचा देश.’
ते असेच कुठलेही पाच वटव ृ न हते. हजार वषाहनही अिधक पाच वटव ृ हजार
वषापवू पासन ू या दंतकथा या व ृ ांभोवती गुंफ या गे या हो या. िव णच
ू ा सातवा अवतार राम,
याची प नी सीता आिण बंधू ल मण यांनी वनवासात असताना याच जागी िव ाम केला होता,
असे मानले जात होते. या व ृ ांजवळच यांनी आपली कुटी उभारली होती. रा सांचा राजा
असले या रावणाने याच दुदवी थानाव न सीतेचे अपहरण केले होते. यामुळेच रामाला
या यािव यु पुकारावे लागले होते. या यु ात रावणाचा सवनाश झाला होता आिण सम ृ
लंकेचीही वाताहत झाली होती.
गोदावरी या ईशा य तीरावर पंचवटी वसली होती. पि म घाटातील पवतांमधन ू गोदावरी
पवू कड या समु ाला जाऊन िमळत होती. पंचवटी या पि मेला नदीने एक ९० अंशाचा
आ यजनक वळसा घेतला होता. यानंतर सुमारे एक िकलोमीटरहनही कमी अंतरापयत ती
सरळ खाली वाहत होती. नंतर पु हा पवू कडे वळून समु ापयत ती वाहत होती. गोदावरी या या
वळणांमुळे नागांना मोठे कालवे बांधणे श य झाले होते. दंडकार या या या झाडे नसले या
साफसफ ू जागेचा वापर ते उपजीिवकेसाठी आव यक असलेली शेती कर यासाठी करत होते.
सयू वंश या शहरां माणेच पंचवटीही एका उं च चौथ यावर बांधली गेली होती, हे पाहन
सय ू वंश ना आ य वाटले. शहराभोवती ताशीव दगडां या उं चच उं च िभंत ची तटबंदी बांध यात
आली होती. या िभंतीवर ठरावीक अंतरावर टेहळणी बु ज होते. ह लेखोरांना ितबंध करता
यावा यासाठी यांची योजना कर यात आली होती. िभंतीपलीकडे ब याच अंतरापयत या भागात
नाग लोक शेती करत होते. यािशवाय िनयिमतपणे भेट देणा या ंग अितथ साठी ितथे अितिथगहृ े
बांध यात आली होती. या शेती या देशाभोवती दुसरी िभंत बांध यात आली होती. या दुस या
िभंतीपलीकडची जागाही पण ू पणे मोकळी होती. तेथील झाडे झुडपे तोडून ती जागाही यवि थत
सपाट कर यात आली होती. यामुळे श ू येत अस याचे ब याच अंतराव नही प पणे समजू
शकत होते.
भिू मदेवीने पंचवटी हे थान वसवले होते. ती एक नाग नसलेली गढ ू ी होती. ितनेच
नाग लोकांची स याची जीवनशैली आखन ू िदली होती. भिू मदेवी या भतू काळािवषयी आिण ित या
पवू जांिवषयी कोणालाही काहीही मािहती न हती. आपली ितमा तयार कर यास िकंवा छायािच
काढ यास ितने यांना कडक ितबंध केला होता. यामुळेच स या या नाग सं कृती या या
सं थािपके या मत ृ ी नाग सं कृती या िनयमांमधन ू आिण काय ांमधन ू जप या गे या हो या.
पंचवटी शहर हे ित या जीवनमागाचे तीक होते. यात ितने सय ू वंशी आिण चं वंशी यां यातील
चांग या बाब चा संगम घडवन ू आणला होता. शहरा या वेश ारावरच ितची आदश त वे
कोर यात आली होती. ‘स यम. सुंदरम.’ स य आिण स दय.
बा वेश ारातनू वेशास िशवा या ता याला परवानगी दे यात आली. यानंतर
यांना थेट ंगां या अितिथगहृ ांकडे ने यात आले. ता यातील येकालाच एकेक आरामदायक
क दे यात आला होता.
‘‘िशवा तहू ी िव ाम का करत नाहीस?’’ कालीने िवचारले, ‘‘मी ते रह य बाहे र घेऊन
येते.’’
‘‘मला आताच पंचवटीत जायचं आहे ,’’ िशवाने सांिगतले.
‘‘तुला खरोखरच लगेच िनघायचं आहे का? तुला शीण आलेला नाही का?’’
‘‘न क च मला शीण आला आहे . मी दमलोही आहे . परं तु ते रह य मला आता या
आताच जाणन ू यायचं आहे .’’
‘‘ठीक आहे .’’

िशवाचे लोक अितिथगहृ ांम ये होते. याच वेळी िशवाला आिण सतीला घेऊन काली
आिण गणेश नगरीत गेले.
यां या अपे े माणे ती नगरी न हती. मेलुहा या नगरां माणेच ती नगरीही
सुिनयोिजत आराखड्यावर बेतलेली होती. परं तु सय ू वंश या याय आिण समते या त वाला
यावहा रक ् या यो य तेवढे च नागांनी ताण याचे िदसत होते. राणी या िनवास थानासह
येक घराचा आकार आिण रचना अगदी सारखी होती. या प नास हजार नाग लोकांपक ै
कोणीही गरीब अगर ीमंत न हते.
‘‘पंचवटीत येक जण एकाच कारे जगतो का?’’ सतीने गणेशाला िवचारले.
‘‘अथातच नाही, माते. आप या आयु याचं काय करायचं, ते ठरव याचा अिधकार इथे
येकालाच आहे . परं तु रा य यांना िनवास थानं आिण इतर ाथिमक गरजा पण ू
कर यासाठी या सुिवधा पुरवतं आिण यात मा संपण ू समानता आहे .’’
नीलकंठ ितथनू िफरत अस यामुळे याला पाह यासाठी यावेळी अ रशः येक जणच
आप या घराबाहे र पडला होता आिण आपाप या घराबाहे र ते थांबलेले अस यामुळे र या या
दुतफा यां या रांगाच तयार झा या हो या. नीलकंठा या ता यावर झाले या गढ ू ह यािवषयी
लोकांनी ऐकले होते. आप या राणीला आिण लोकनायकाला या ह यात दुखापत न
झा याब ल ते भिू मदेवीचे आभार मानत होते.
िक येक लोक अपंग न हते िकंवा यां यात काहीही यंगही न हते, हे बघन ू िशवाला
आ य वाटले. िक येक नाग नसलेले लोक आप या हातात नाग मुलांना जोजवत होते.
‘‘नाग नसलेले हे लोक पंचवटीत काय करत आहे त?’’ िशवाने िवचारले.
‘‘ते नाग बालकांचे पालक आहे त,’’ काली हणाली.
‘‘ते इथेच राहतात?’’
‘‘काही पालक आप या नाग मुलांचा याग करतात,’’ काली हणाली, ‘‘आिण काही
जणांना मा आप या मुलांिवषयी ती ओढ वाटते. यामुळे सामािजक पवू हांमुळे िनमाण
होणा या भीतीवरही मात क न ते इकडे येतात. अशा लोकांना आ ही पंचवटीत आ य देतो.’’
‘‘ या नाग मुलांचा यांचे ज मदाते याग करतात, यांचा सांभाळ इथे कोण करतं?’’
सतीने िवचारले.
‘‘मुलं नसलेले नाग लोक!’’ काली हणाली, ‘‘नागांना नैसिगकरी या मुलं होत
नाहीत. यामुळे ते याग केले या मुलांना द क घेतात. ही मुलं मेलुहा आिण व ीपमधन ू
आलेली असतात. आप या वत: या मुलां माणेच ते यांना वाढवतात. ेम आिण काळजी घेतली
जाणं हा येक मुलाचा ह क असतो. या मातािप यांमुळे यां या या ह कांचं संर ण होतं.’’
शहरा या क वत भागातन ू ते मक ू पणे िफरत होते. दंतकथा बनन ू गेले या या पाच
वटव ृ ां या थानाभोवती सव सामािजक इमारती बांध यात आ या हो या. पंचवटीचे रिहवासी या
इमारत चा वापर करत होते. व ीप या इमारत या रचने माणे या इमारती अ यंत श त
हो या. ितथेच पाठशाळा होती. तसेच भगवान आिण देवी मोिहनीचे मंिदरही होते. यािशवाय
सावजिनक नानगहृ आिण नाट्यशाळाही होती. ितथेच पंचवटीचे ५० हजार नाग रक नेहमी
एक जमत असत. संगीत, न ृ य आिण नाट्य या यां या अंगभत ू जीवनशैली हो या. ते
ान ा ीचे माग न हते.
‘‘रह य कुठे आहे ?’’ िशवाने अधीरतेने िवचारले.
‘‘इथेच आत आहे , नीलकंठ!’’ गणेशाने पाठशाळे कडे अंगुिलिनदश करत हटले.
िशवा या कपाळावर आठ्या पड या. तो िवचारम न झाला. शाळे त रह य? भगवान
ा या मंिदरात ते रह य लपलेले असेल, असे याला वाटले होते. एखा ा आ याि मक क ात ते
असेल, असा याचा होरा होता. तो या इमारतीकडे चालू लागला. या या पाठोपाठ सगळे च
िनघाले.
या पाठशाळे ची रचना पारं प रक शैलीची होती. म यभागी श त अंगण होते. या या
दुतफा मोठमोठे खांब होते. या या मागेच काही क होते. यांची वेश ारे आतील अ ययन
क ात उघडत होती. दूरवर एका टोकाला एक खुला क होता. ते ंथालय होते. ंथालया या
बाजलू ा दुसरी एक श त ओसरी होती. मु य इमारती या पलीकडे असले या डांगणाकडे ती
जात होती. डांगणा या दुस या बाजल ू ा इतर काही सुिवधा हो या. यांम ये सभागहृ े आिण
सराव योगशाळा हो या.
 ‘‘कृपा क न शांतता राखा,’’ काली हणाली, ‘‘अ ापही अ ययन क ांम ये िश य
अ ययन करत आहे त. आपण फ एकाच अ ययन क ातील अ ययनात य यय आणणार
आहोत. परं तु इतर कोण याही क ातील अ ययनात आपण य यय आणणार नाही.’’
‘‘आपण कुठ याच अ ययन क ातील अ ययनात य यय आणणार नाही.’’ िशव
हणाला. तो ंथालयाकडे गेला. नागांचे रह य कदािचत ितथेच सापडे ल, असे याला वाटत होते.
ते रह य हणजे कदािचत एखादा ंथ असू शकेल?
‘‘ भू नीलकंठ,’’ िशवाला म येच अडवत गणेश हणाला.
िशव थबकला. पडदा लावले या अ ययन क ाकडे याने िनदश केला. िशवा या
कपाळावर आठ्या पड या. तो िवचारम न झाला. त व ान उलगडत असलेला एक िवल ण
आवाज या या कानांवर पडला. पड ामागचा तो आवाज फिटकासारखा व छ होता.
‘‘आज या नवीन त व ानानुसार, येक गो ीसाठी इ छांना दूषण िदलं जातं. सव
यातनां या, दुःखां या मुळाशी इ छाच असतात. सव िवनाशां या मुळाशीही या इ छाच असतात.
समजलं?’’
‘‘होय, गु जी.’’ एक िश य हणाला.
‘‘कृपा क न प करा,’’ गु जी हणाले.
‘‘इ छांमधन ू आस चा ज म होतो. या िव ािवषयीची आस िनमाण होते... आिण
मग जे हा तु हांला हवं असलेलं तु हांला िमळू शकत नाही िकंवा तु हांला नको असलेली गो
तु हांला िमळते, यावेळी यातन ू दुःखाची िनिमती होते. यामुळे ोध िनमाण होतो. आिण
या यातन ू च िहंसाचार आिण यु ांचा उ े क होतो. या सवाची प रणती अखेरीस िवनाशात होते.’’
‘‘ हणन ू च जर तु हांला िवनाश आिण दुःख िकंवा यातना टाळाय या असतील, तर
तु हांला तुम या इ छांवर िनयं ण िमळवता आलं पािहजे. बरोबर आहे ?’’ गु ज नी िवचारले,
‘‘मायेचा याग केला पािहजे, बरोबर?’’
पड ा या दुस या बाजल ू ा असले या िशवाने मकू पणे संमती दशवली.
‘होय.’
‘‘परं तु आप या त व ानाचा एक मुख ोत असले या ऋ वेदात हटले आहे क ,’’ ते
गु जी पुढे सांगत होते, ‘‘िव ा या उ प ी या ारं भी फ अंधार होता आिण अनािद अनंत
काळापासन ू असलेला महापरू होता. यानंतर या अंधारा या गभातन ू इ छे चा ज म झाला. इ छा
हे स ृ ीचं ाथिमक बीज होतं. तीच स ृ ीची ज मदा ी होती आिण ितथन ू च जािप याने स ृ ीची
िनिमती केली. स ृ ीतील येक गो िनमाण केली. यामुळे या अथानं इ छा हीच सज ृ ना या,
स ृ ी या मुळाशी आहे .’’
पड ा या या बाजल ू ा असले या या आवाजामुळे िशव मोिहत झाला होता.
‘चांगला म ु ा आहे.’
‘‘मग इ छा हाच िवनाशाचा आिण सज ृ नाचाही ोत कसा काय आहे ?’’
िश य शांत होते. ते उ र शोधत होते.
‘‘याच ाचा दुस या ि कोनातन ू िवचार करा. जर एखादी गो िनमाणच झालेली
नसेल, तर ती न करता येईल का?’’
 ‘‘नाही, गु जी.’’
‘‘दुस या बाजन ू े िवचार करता, जी गो िनमाण झालेली असते,ती कालौघात कधी ना
कधी न झालीच पािहजे का?’’
‘‘होय,’’ एका िश याने उ र िदले.
‘‘इ छे चं हे च उि असतं. ती सज
ृ नासाठी आिण िवनाशासाठीही कायरत असते. या
वासाचा अारभ आिण अंतही तीच आहे . इ छा नसतील तर काहीही उरत नाही.’’
िशवाने ि मत केले.‘या अ ययन क ात न क च वासदु वे पंिडत असला पािहजे.’
नीलकंठ कालीकडे वळला. ‘‘आपण आता ंथालयात जाऊ या. मला ते रह य वाचायचं
आहे . या पंिडतज ना आपण नंतर भेटूया.’’
कालीने िशवाला थांबवले. ‘‘ते रह य हणजे कोणतीही व तू नसन ू तो एक पु ष
आहे .’’
िशव आ याने थ क झाला. याचे डोळे आ याने िव फारले.
गणेशाने या क ा या पडदा लावले या वेश ाराकडे बोट दाखवले. ‘‘आिण ते ितथे
आत तुमची ती ा करत आहे त.’’
िशवाने गणेशाकडे बिघतले. तो जाग या जागीच थबकला होता. लोकनायकाने
हळुवारपणे पडदा सरकवला.
‘‘गु जी, तुम या अ यापनात य यय आण याब ल मला कृपया, मा करा. भू
नीलकंठ इथे आले आहे त.’’
गणेश बाजल ू ा झाला.
िशवाने वेश केला आिण याने जे पािहले यामुळे एकदम तंिभत झाला.
‘हा काय कार आहे!’
आ यचिकत होत तो गणेशाकडे वळला. लोकनायक हळूवारपणे ि मत करत होता.
नीलकंठ पु हा एकदा या गु ज कडे वळला.
‘‘मा या िम ा, मी तुझीच ती ा करत होतो,’’ ते गु जी हणाले. ते ि मत करत होते.
यांचे डोळे पाणावले होते. ‘‘मी तुला सांिगतलंच होतं, क मी तु यासाठी कुठे ही जाऊ शकतो.
जर यामुळे तुला साहा य होणार असेल, तर मी पाताळलोकातही जाईन, असंही मी तुला हणालो
होतो.’’
िशवाने या ओळी पुनःपु हा मनात घोळव या. ‘रा सांची भम ू ी’ हणजेच ‘पाताळ लोक’
हा संदभ याला यावेळी पण ू पणे समजला न हता. आता मा या सग याचा अथ बरोबर लागला
होता.
लांबलचक दाढी कापली गेली होती. याऐवजी आता यां या चेह यावर एका छोट्याशा
रे षेसार या िमशा हो या. आधी काहीशी थल ू असलेली यांची शरीरय ी आता िनयिमत
यायामाने चांगलीच पीळदार बनली होती. ं द खांदे आिण ं द छाती आता डो यांत भरत होती.
यां या ा ण अस यावर िश कामोतब करणारे जानवे आता यां या न यानेच पीळदार
बनले या शरीरावर ळत होते. पवू माणेच डो यावरचे सगळे केस कापन ू याचा तुळतुळीत
गोटा केलेला होता. यांनी तशीच शडीही राखलेली होती. मा आता ती शडी डो यावर थोडी
अिधक माग या बाजल ू िवंचरलेले होते. या खोल डो यांत
ू ा होती आिण ितला चांगले तेल लावन
तीच स नता कायम होती. सु वातीला याच स नतेने िशवाला यां याकडे आकृ क न
घेतले होते. ब याच काळापवू हरवलेले ते िशवाचे िम होते. याचा िम आता या या बाहपाशात
होता. याचा बंध.ू
‘‘बहृ पती!’’

(उव रत कथा पढु ील भागात)

सूची
 लेखकाचा प रचय

अमीश यांचा ज म सन १९७४ म ये झाला. कोलका या या आयआयएममधन ू यांनी िश ण

घेतले. बँिकंग े ाला कंटाळलेले ते एक यावसाियक होते. मा आता ते समाधानी लेखक
बनले आहे त. भगवान िशवा या जीवनावरील तीन पु तकां या मािलकेतील ‘द इमॉरट स ऑफ
मेलुहा’ हे यांचे पु तक अ यंत लोकि य ठरले. या पु तका या उदंड यशानंतर लेखनावरच ल
कि त कर यासाठी चौदा वष करत असलेला िव यवसाय यांनी सोडून िदला. इितहास,
त व ान आिण पौरािणक कथा यांची यांना अितशय आवड आहे . जगातील सव सं कृती आिण
धम यां याम ये स दय आिण अथ सामावला अस याचा यांना िव ास आहे .
यां या प नी ीती आिण मुलगा नील यां यासमवेत ते मुंबईत राहतात.
www.authoramish.com
www.facebook.com/authoramish
www.twitter.com/authoramish