अमीश

1974 म ये ज मले या अमीश यांनी कोलका यातून आयआयएम केलं. बोअ रग बँकर ते
थतयश लेखक असा प ला यांनी गाठला. यां या लेखन कार कद ची सुरवात द इ मॉट स
ऑफ मेलुहाने ( शव रचना यीतील प हले पु तक) झाली. या पु तकाने यांना अमाप स
तर मळवून दलीच शवाय व सेवेतील आप या 14 वषा या कार कद पासून फारकत घेऊन
पूणकाळ लेखनकायासाठ वा न घे यास ो सा हतही केलं. इ तहास, पुराण आ ण
त व ानाब ल असले या ओ ामुळे यांना जगातील व वध सं कृती आ ण धमातील स दय
आ ण अथ शोध यास वृ केलं.
अमीश मुंबईत आपली प नी ीती आ ण मुलगा नील यां यासमवेत रहातात.
www.authoramish.com
www.facebook.com/authoramish
www.twitter.com/authoramish
मराठी अनु वाद- सं या पे डणे कर
श ण, प का रता, सा ह य संपादक (वेबसाइट), पटकथा लेखन, छो ा पड ावरील
काय मांच ं संचालन, शै णक स लागार इ या द े ांत काम के यानंतर सं या पेडणेकर यांनी
लेखन े ाची आप या कायम व पी काय े ा या पात नवड केली. यां या लेखणीचं
कसब हद आ ण मराठ भाषांम ये समान पानं होताना दसून येतं. काही वष
महा व ालयांत हद वषयाचं अ यापन. व वध नयतका लकांतून लेखन. हद आ ण
मराठ तील नामां कत काशनसं थांतफ बरीच अनुवा दत पु तकं का शत. काही मूळ कृती
काशना या मागावर आ ण काही ई- काशनांतफ का शत.
सां त पती सतीश आ ण मुलगा च मयसमवेत द लीत वा त .
www.authoramish.com
• ‘इतरही अनेकांनी अमीश पाठ पासून ेरणा यावी असं मला वाटतं....’
-अ मताभ ब चन. भारतीय अ भनेता आ ण युगनायक
• ‘अमीश भारताचे टो कयन आहेत’ - Business Standard (Tolkien -The Hobbit, The
Lord of the Rings आ ण
The Silmarillion सार या फँटॅ सी कादं ब यांच े स टश लेखक.)
• ‘अमीश भारतीय सा ह यातील प हले पॉप टार आहेत’
–शेखर कपूर, स च पट नमाते
• ‘अमीश .... पूवकडील दे शांच े पाउलो कोए हो आहेत.’
– Business World
• ‘अमीश यांची पुराण कथां वषयीची क पकता भूतकाळात डोकावते आ ण भ व यांतील
श यतांचा वेध घेत.े यां या रचना मूळ कथां या तकृती असून फूत दायक आहेत.
मना या खोल कपारी उघडणा या आ ण सामू हक जा णवा जाग वणा या आहेत.’ –द पक
चो ा, जग स आ या मक गु आ ण थतयश लेखक
• ‘अमीश भारतीय लेखन े ातील नवा वर आहे. इ तहास आ ण पुराणांम ये बुडालेली यांची
नजर पारखी आहे आ ण यांची लेखनशैली वाचकांवर गा ड करते.’ –शशी थ र, खासदार
आ ण यातनाम लेखक
• ‘...अमीश यांनी भारतातील ब याच दं तकथा, लोककथा आ ण पौरा णक कथांची सांगड
घालून जलदग त थरारकथा अशा रीतीने गुंफ या आहेत क या वाचताना दे व, सं कृती,
इ तहास, दानव आ ण नायक यांब ल या आप या क पना पार बदलून जातात.’ – High
Blitz
• ‘अमीश यां या व मी खपा या पु तकांमधून यांचं स ह णुतेचं त व ान, मथकांब लची
यांची जाण आ ण यां या शवाब ल या अन य भ भावाचं दशन होतं.’
– Verve
• ‘ पाठ हे इ तहास आ ण दं तकथांमधील त यांवर आधा रत अ यंत मनोवेधक कथा
ल हणा या न ा पढ तील लेखकां या फळ तील लेखक आहेत.’ – The New Indian
Express
• ‘... या दे शातील युवकांना ह पुराणकथांचा पुनःप रचय क न दे याब ल अमीश यांचं
अ भनंदन करायला हवं.’
– First City
www.authoramish.com
इ वाकुचे वं शज
राम चं ृंखला 1
अमीश

अनुवाद : सं या पेडणेकर
वे टलँड िलिमटे ड
61, सरा मजला, स वरलाइन ब डंग, आलपा कम, मेन रोड, म रावोयल, चे ई – 600095
93, प हला मजला, शामलाल रोड, द रयागंज, नवी द ली – 110002
www.westlandbooks.in
इं जी थमावृ ी – Scion of Ikshvaku Westland Ltd. 2015
हद थमावृ ी – वे टलड ल मटे ड, या ा बु स के सहयोग से, 2015
मराठ थमावृ ी - वे टलँड ल मटे ड, या ा बु स या सौज याने, 2015
First ebook edition: 2016
ता धकार - © अमीश पाठ 2015
सवा धकार सुर त

अमीश पाठ या पु तका या लेखका या पात आपली ओळख राख याचा नै तक अ धकार ढतापूवक करतात.
ही एक का प नक कथा आहे. या कथेत वापरली गेली नावे, च र ,े थळे आ ण घटना पूणपणे लेखका या क पनेवर आधा रत
आहेत कवा का प नक पे यांचा वापर कर यात आलेला आहे. यांचा कोण याही वा त वक, जवंत कवा मृत ,
घटना कवा थानाशी कोणताही संबंध नाही.

आयएसबीएन – 978-93-86036-09-4

मुखपृ परेखा – थक हाय नॉट

अनुवाद आ ण टं कण – सं या पेडणेकर

हे पु तक पुढ ल अट वर व साठ उपल ध आहे क , काशका या ल खत अनुमती शवाय याचा कोण याही ावसा यक
कवा अ य कारे उपयोग करता येणार नाही. पुनः का शत क न हे पु तक वकले कवा भाडेत वावर दले जाऊ शकत
नाही. बांधले या कवा खु या कवा इतर कोण याही व पात योगात आणले जाऊ शकत नाही. या सव अट पु तक खरेद
करणा यांवरही लागू असतील. या संदभातील सव काशना धकार सुर त आहेत. या पु तकाचे आं शक पात पुनः काशन
कवा पुनः काशनासाठ आप या जवळ बाळगणे कवा पु तक पुनः तुत करणे, याची अनुवा दत त तयार करणे कवा
इले ॉ नक, यां क, फोटोकॉपी, रेकॉ डग वगैरे कोण याही कारे याचा उपयोग कर यासंबंधी संपूण काशना धकार
यांचयाकड़े सुर त आहेत ते अ धकारी आ ण पु तका या काशकांकडू न पूवानुमती घेण े बंधनकारक आहे.

www.authoramish.com
 माझे वडील िवनयकुमार ित्रपाठी
आिण आई ऊषा ित्रपाठी यांना सादर अपण
खलील िजब्रानने हटलं य, आईवडील धनु यासारखे असतात
आिण मु ले बाणासारखी असतात. धनु य जे वढे ताणे ल
ते हढा बाण दरू वर पोहोचे ल.
मा या या भरारीचा आधारही माझे आई-वडीलच आहे त

www.authoramish.com
 ॐ नमः िशवाय
ब्र ांड भगवान शं करांसमोर नतम तक होतं .
मीसु ा भगवान शं करासमोर नतम तक होतो.

www.authoramish.com
 रामरा यवासी वम्, प्रो छ्रय व ते िशरम्
यायथ यु य व, सवषु समं चरः
पिरपालय दुबलम्, िवद्िध धमं वरम्
प्रो छ्रय व ते िशरम्
रामरा यावासी वम्
रामरा यवािसयांनो, आपलं म तक उं च राखा,
यायासाठी लढा, सवांना समान वागणूक ा,
कमजोरांचं र ण करा. धम सवां हन ू श्रे ठ असतो हे
यानात ठे वा.
आपलं म तक उं च राखा
हे रामरा यवािसयांनो

www.authoramish.com
 चिरत्रे आिण मह वा या जमातींची यादी
(वणक् रमानु सार)
अिर टानेमी – मलयपु ांचा सेनापती. व ा म ांचा उजवा हात.
अ वपती – ईशा येकडील कैकय रा याचा राजा. दशरथाचा न ावान साथी. कैकयीचे पता.
उिमला – सीतेची लहान बहीण. जनकाची औरस पु ी. पुढे यांचा ल मणाशी ववाह होतो.
कुबेर – ापारी आ ण रावणाआधीचा लंकेचा राजा.
कुंभकण – रावणाचा भाऊ. तो सु ा नाग जातीचा हणजे ज मतः ंग असलेला आहे.
कुश वज – सांक यचा राजा. जनकाचा लहान भाऊ.
कैकयी – कैकयचे राजा अ पती यांची क या. राजा दशरथाची सरी आ ण य प नी.
भरतची माता.
कौस या – द ण कोसल नरेश भानुमन आ ण यांची प नी माहे री यांची मुलगी.
राजा दशरथांची ये प नी. रामाची माता.
जटायू – मलयपु जमातीचा होर या. सीता आ ण राम यांचा नागा म .
जनक – म थलेचा राजा. सीता आ ण उ मलेचे पता.
दशरथ – कोसलनरेश. च वत स ाट. स त सधु दे शाचा राजा. कौस या, सु म ा, कैकयी
यांचा पती. राम, भरत, ल मण आ ण श ु नचे पता.
नागा – ंग घेऊन ज माला आलेली मानव जात.
िनलंजना – अयो ये या राजवंशातील या त बेतीची काळजी घेणारी ी डॉ टर. ती
द ण कोसल दे शातून आलेली आहे.
भरत – रामाचा साव भाऊ. दशरथ आ ण कैकयी यांचा पु .
मंथरा – स त सधूतील सवात अ धक ीमंत ापारी. कैकयीची न ावान साथी.
मलयपु तर् – सहावा व णू मानले या भगवान परशुरामांच े वंशज.
मृ ग य – दशरथां या सेनेचा सरसेनापती. अयो येतील कुलीन .
राम – चार भावंडांपैक थोरला. अयो येचा (कोसल दे शाची राजधानी) राजा दशरथ आ ण
यांची ये प नी कौस या यांचा पु . पुढे सीतेशी यांचा ववाह होतो.
रावण – लंकेचा राजा. वभीषण, शूपणखा आ ण कुंभकणाचा भाऊ.
रोशनी – मंथरेची मुलगी. कत न वै . दशरथा या चार मुलांची मानलेली बहीण.
ल मण – दशरथ-सु म े या जु या मुलांपैक एक. रामाशी एक न . पुढे याचे उ मलेशी ल न
होते.
विश ठ – अयो येच े राजगु आ ण चारही राजपु ांच े श क.
वायु पुतर् – ावतारातील महादे वाचे वंशज.
िवभीषण – रावणाचा साव भाऊ.
िव वािमत्र – मलयपु ांचा मुख. सहावा व णू अवतार मानले गेले या भगवान परशुरामांचे
वंशज. राम-ल मणांचे अ पकाळासाठ चे गु .
शत् न – ल मणाचा जुळा भाऊ. दशरथ आ ण सु म ा यांचा पु .
शूपणखा – रावणाची साव बहीण.
सिमची – म थला नगरीची नागरी आ ण सुर ा मुख.
सीता – म थलेचा राजा जनक यांची द क क या. म थलेची पंत धान. पुढे रामबरोबर हचा
ववाह होतो.
सु िमत्रा – काशी नरेशांची क या. दशरथांची तसरी प नी. ल मण आ ण श ु न या दोघा
जु या भावांची माता.
तपूव 3400मधील भारता या नकाशा या फोटोसाठ मलपृ ामागील पान पाहा.

www.authoramish.com
 आभार
जॉन डोटने जे काही ल हलं या सग याशी मी सहमत नाही पण एका बाबतीत यांच ं हणणं
अगद बरोबर होतं. ते हणतात – ‘कोणतीही एक ानं जगू शकत नाही.’ नेहमीच
एकटे पणातून बाहेर काढणा या लोकां या सहवासात मी. रा हलो याब ल मी वतःला भा यवान
समजतो. इतरांकडू न मळणारं ेम आ ण सहयोग हाच सृजनशीलतेचा खरा आधार असतो.
यांपैक काही लोकांचे मी आभार मानू इ छतो. मला या जीवनाचा आ ण जीवनातील येक
गो ीचा आ शवाद दला मा या भु शवाने. भु रामालासु ा (माझे आजोबा पं डत बाबूलाल
पाठ याचे अन य भ होते) पु हा मा या जीवनात आणलं.
नील. मला मळालेला आ शवाद, माझा अ भमान, माझा हष आहे माझा मुलगा नील. याचं
नुसतं असणंसु ा मा यासाठ सुखावह आहे.
प नी ीती, बहीण भावना, मे णे हमांश,ु भाऊ अनीश आ ण आ शश सग यांनी या
कथेसाठ योगदान दलं. सम पत भावनेन ं केले या मदतीब ल आ ण या पु तकातील
त व ानासंबंधी वेळोवेळ दले या अमू य स याब ल माझी बहीण भावनाचे वशेष आभार.
नेहमी माणेच यावेळ सु ा प नी ीतीने दले या माक टग या उ म स याब ल मी कायम
तचा कृत आहे.
उषा, वनय, मीता, डोनेटा, शरनाज, मता, अनुज, ऋता या मा या कुटुं बयांनी कायम
मा याब ल दाख वले या व ास आ ण ेमाब ल मी यांचा ऋणी आहे.
शवरी- माझी संपा दका. आम यात एक वेगळं च नातं आहे. एरवी गंमत आ ण हंशा पण
जे हा संपादनाची वेळ येते ते हा आम यात कडाडू न भांडणंही होतात. ही जोडी खास वगातच
बनलेली!
गौतम, कृ णकुमार, ीती, द ती, सतीश, वषा, जयंती, व पन, सथील, श ु न, स रता,
अवनी, स योग, नवीन, जयशंकर, गु राज, सतीश आ ण वे टलँडमधील फंटा टक ट म हे
अगद सुरवातीपासूनचे भागीदार आहेत.
अनुज, माझा एजंट. मो ा मनाचा थोर माणूस. लेखकाला असायला हवा तसा उ म म
आहे तो.
सं ाम, शा लनी, पराग, शाइ ता, रेखा, ऋ षकेश, ऋचा, साद आ ण या पु तकासाठ ची
जा हरात कंपनी Think WhyNot मधील ट म. यांनी मा या मते अ तशय सुंदर मुखपृ
बनवलंय! पु तकाचं - े लरसह ब तेक सगळं माक टग सा ह यसु ा यांनीच बनवलंय.
दे शातील सव म जा हरात कंपनी आहे ती!
पु तका या ‘ऑ टोबझ’ या सोशल मी डया एजंसीची ट म आ ण या ट ममधील हेमल आ ण
नेहा. कामसू, सुपर माट आ ण कामासाठ सम पत. कोण याही ट मसाठ मौ यवान ठरतील
या.
े लर फ म या ोड शन ट ममधील जावेद, पाथसारथी, रो हत आ ण इतर सव सद य
अफलातून आहेत. मला खरंच असं वाटतं क , लवकरच संपूण जग जकतील ते.
संवाद मा यमांसंदभात म मोहननी दले या सूचना केवळ अमू य.
 या पु तका या पीआरची जबाबदारी लीलया पेलली ली पीआर एजंसी आ ण तेथील वनोद,
तोरल, न मषा यांनी.
मा याबरोबर काम करणा या सं कृत व षी मृणा लनीबरोबर या मा या चचा नेहमी ेरक
आ ण ानवधक ठर या. त याकडू न मला बरंच काही शकायला मळालं.
ना शकमधील आ त याब ल नतीन, वशाल, अवनी आ ण मयूरी यांचेही आभार. या
पु तकाचा काही भाग मी ना शकम ये ल हला.
शेवट अ तशय मह वाचे – आपण, माझे वाचक. शवा लॉजीला आपण दले या उ फूत
तसादाब ल मा या संपूण अ त वासह मी आपला ऋणी आहे. या पु तकामुळे आप या
आशा णावा ात अशी मला मनापासून अपे ा आहे. हे मा या न ा मा लकेतील प हलं
पु तक आहे. हर हर महादे व!

www.authoramish.com
 करण 1
तपूव 3400चा काळ, भारतातील गोदावरी नद या आसपासचा भाग.
आपलं उंच, मजबूत आण बांधेसूद शरीर झुकवून राम ओणवा झाला. धनु य थर करताना
यांने आप या उज ा गुड यावर भर दला. बाण धनु यावर टे कवला पण वेळेआधी यंचा
ताणू नये हे याला ठाऊक होतं. आप या नायूंवर अनाव यक ताण येऊ नये असं याला
वाटलं. आता याला यो य णाची वाट पाहावी लागणार होती. वार वम लागायला हवा.
‘ते चाललं, दादा,’ कुजबुजत ल मण आप या मो ा भावाला हणाला.
राम काही बोलला नाही. याची नजर सावजावर खळली होती. डो यावर बांधले या
खो यातून नघाले या काही चुकार बटा हवे या झुळुक सरशी हेलकावत हो या. याची
व कटलेली दाढ आ ण पांढरं अधोव हवे या तालावर डोलत होते. हवेची दशा आ ण वेग
ल ात घेऊन रामने आपला नेम ठ क केला. आपलं पांढरं उ रीय याने हलकेच बाजूला सारलं
ते हा यु ातील जखमां या खुणांनी भरलेली यांची सावळ छाती उघडी झाली. बाण सोडताना
व ाची आडकाठ होऊ नये.
हरण अचानक सावध झालं. यानं आपली नजर वर उचलली. कदा चत येणा या संकटाची
चा ल याला लागली असावी. हलकेच टापा टाकणा या हरणाचा हळू आवाजातील अ व थ
ंकार रामला ऐकू आला. पण कुठू नही कसलीही चा ल न लाग याने णभरात हरण पु हा
गवत च लागलं. कळपापासून ते काही अंतरावर होतं. पलीकडेच असूनही घनदाट जंगलामुळे
कळप थोडा ीआड झाला होता.
‘ भु परशुरामां या कृपेन ं यानं चा लीकडे ल केलं,’ ल मण कुजबुजला, ‘दे वाचे आभार
मानायला हवेत, आज आप याला उ म भोजनाची गरज आहेच.’
‘शूः.....’
ल मण एकदम ग प झाला. आप याला आज शकारीची गरज आहे हे रामलासु ा ठाऊक
होतं. गे या तीस दवसांपासून ल मण, वतः तो आ ण याची प नी सीता जंगलात भटकत
होते. मलयपु जमातीतील काही लोक आपले होरके जटायूंबरोबर यां या सोबत होते.
काही अ य घड याची श यता ल ात घेऊन जटायूनेच यांना यांचं याआधीचं नवास थान
सोडायला लावलं होतं. शूपणखा आ ण वभीषणाबरोबर या यां या फसकटले या भेट चे
काही ना काही प रणाम होणार हे अपे त होतंच. कारण ते दोघे लंके या रा सकुलीन राजा
रावणाची भावंडं होती. राजघरा याचं र सांडलं होतं, यामुळे रावण सूड उगवणार हे ि◌न
ि◌ चतच होतं.
गोदावरी नद सोबत घनदाट दं डकार यातून ते पूव दशेने बरंच अंतर कापून आले होते. यांना
शोधणं कवा यां यावर कुणाची नजर पडणं आता सहजासहजी श य नाही हे ते जाणून होते.
शवाय, यांना ठाऊक होतं क , नद कवा पाणव ापासून र जाणं हे शकारी या उ म संधी
गमाव यासारखं आहे. राम आ ण ल मण अयो येचे राजकुमार होते. तेज वी आ ण परा मी
रघुराजाचे, े य रघुकुलाचे ते वंशज होते. कंद-मुळं खाऊन गुजराण करणं यांना अ धक
काळ जम यासारखं न हतं.
कोवळं , लुसलुशीत गवत खा यात गढू न गेलेलं हरण तथेच थरावलं होतं. हाच तो ण हे
रामला कळलं. धनु य आ ण यावर चढलेला बाण धरलेला डावा हात यांनी वर उचलला, हात
थर केला. उज ा हातानं यंचा मागे, जवळ जवळ ओठांपयत खेचली. यांच े गु महष
व श यांनी सां गत या माणे बे ब आता यांचं कोपर ज मनीला जवळजवळ समांतर होतं.
कोपर कमजोर असतं हणून ते उंच धरा. श चा ओघ पाठ या नायूंमधून येऊ दे . पाठ
मजबूत असते.
रामानं यंचा आणखी क चत खेचली आ ण बाण सोडला. झाडांमधून सणाणत नघालेला
बाण थेट हरणा या मानेत घुसला. हरण ता काळ गत ाण होऊन कोसळलं. अचानक शरीरात
घुसले या बाणाने उसळलेलं र या या फु फुसात भर यामुळे या या त डू न अ फुट
ककाळ ही फुटली नाही. उंच- ध पाड ल मण वेगानं पण चोरपावलांनी पुढे झेपावला. चालता
चालता यानं कंबरेला आडवी खोचलेली क ार यानातून काढू न हातात घेतली. णभरातच
तो हरणाजवळ पोहोचला आ ण यानं आपली क ार बरग ांमधून थेट हरणा या छातीत
खुपसली.
एखा ा ा याला धराशायी के यानंतर इतर शकारी परंपरागत प तीनुसार जसे माफ
मागतात या माणे माफ मागताना ल मण पुटपुटला, "हे नद ष जीवा, तुझे ाण हर याब ल
मला माफ कर." हरणा या कपाळाला हळु वारपणे पश करत याने हटलं, ‘तु या आ याला
पुनज वन मळो आ ण तुझं शरीर मा या आ याला तृ त करो.’
हरणा या शरीरातून ल मण बाण काढत असताना रामही तेथ े पोहोचला. बाण व छ पुसून
या या मूळ मालकाकडे परत दे ताना ल मण पुटपुटला, ‘पु हा वापरता येईल हा.’
बाण भा यात सरकवताना रामानं आकाशाकडे नजर वळवली. प ांची आनंद कल बल सु
होती. थो ा अंतरावर चरत असले या हरणां या कळपालाही धोका जाणव याची ल णं
दसत न हती. आप यापैक एकाची ह या झा याचं यांना जाणवलंही न हतं. दे वाची छोट
ाथना पुटपुटून रामानं या अचूक शकारीब ल कृत ता केली. या शकारीमुळे आपला
ठाव ठकाणा कुणालाही कळू नये ही यांची इ छा होती. यांना लगेच तथून नघायला हवं होतं.

घनदाट अर यातून राम आ ण ल मण पुढे नघाले. राम पुढे चालत होता आ ण ल मण मागे.
या दोघांनी एका भ कम दां ावर लटकवलेल ं हरीण आप या खां ांवर पेललं होतं, दां ाचं
पुढचं टोक रामा या आ ण मागचं ल मणा या खां ावर होतं. भ कम दोरखंडानं पुढचे आ ण
मागचे पाय एक बांधलेल ं हरीण पाय वर आ ण धड खाली अशा अव थेत दां ावर या
दोघां या म ये हेलकावत होतं.
‘हं, क येक दवसांनी आज ब यापैक जेवण मळणार,’ ल मण हणाला.
रामा या चेह यावर मत उमटलं पण तो काही बोलला नाही.
‘पण दादा, आप याला हे नीटसं शज वता येणार नाही, होना?’
‘हो, खरंय तुझ.ं धुराव न आपण नेमके कुठे आहोत ते श ूला लगेच समजेल.’
‘आप याला खरंच एवढ खबरदारी यायची गरज आहे का? आतापयत आप यावर एकदाही
ह ला झाला नाहीय. कदा चत आपला माग हरवला असेल यां याकडू न. आतापयत कुणाही
ह लेखोरांशी आपला सामना झालेला नाहीय, हो ना? आपण कुठे आहोत ते यांना कळे लच
कसं? दं डकार य खूप घनदाट आहे.’
‘तुझ ं हणणं खरं असेलही. पण मला कोणताही धोका प करायचा नाहीय. आप याला
सुर त रहायला हवं.’
ल मणाचा हरमोड झाला, पण तो ग प रा हला.
या याकडे वळू न न पाहाता राम हणाला, ‘अथात, कंदमुळं खा यापे ा हे बरंच आहे.’
‘न क च.’ ल मण हणाला.
थोडा वेळ काही न बोलता दोघे पुढे चालत रा हले.
मग ल मण हणाला, ‘कट शजतं◌ोय हे न क . दादा, कोणता अाण कसा ते न क मा या
ल ात येत नाहीय, पण न क च काहीतरी शजतंय. कदा चत् भरत दादा.....’
‘ल मणा!’ रामने छो ा भावाला दटावलं.
चार भावंडांपैक राम मोठा आ ण भरत या या पाठ वरचा होता. रामाला वनवासाची श ा
सुनाव यानंतर पता दशरथांनी भरताला रा याचा वारस घो षत केलं होतं. ल मण आ ण
श ु न ही रामाची छोट जुळ भावंडं. वडील भावां ती या न ेमुळे ते दोघे स या एकमेकांना
रावलेले होते. श ु न भरतसोबत अयो येतच रा हला होता. अन् ल मणानं बन द कत
रामासोबत वनवासाचा खडतर पयाय नवडला होता. भाव वण ल मणाला रामाचा भरतावरील
व ास पटत न हता. आप या दादाला भरत या छु या राजकारणाब ल सावध करणं हे आपलं
कत आहे असं याला वाटायचं.
‘दादा, तुला कदा चत हे ऐकायला आवडणार नाही,’ ल मणानं आपलं हणणं पुढे रेटलं, ‘पण
मला खा ीनं वाटतंय क यानं आप या व काहीतरी कट.....’
‘आपण या कटाची पाळं मुळं खणून काढू ,’ रामनं ल मणाचं हणणं म येच तोडत याला
आ ासन दलं. ‘पण आधी आप याला सोब यांची गरज आहे. या बाबतीत जटायूचं हणणं
बरोबर आहे. आप याला इथ या मलयपु ां या ठकाणावर पोहोचायला हवं. नदान
यां याकडू न आपण मदतीची अपे ा बाळगू शकतो.’
‘कुणावर व ास टाकायचा हेच मला कळे नासं झालंय, दादा. गृध जाती या या माणसाचं
आप या श ूशी संगनमत नसेल कशाव न?’
जटायू नागा जातीचे होते – शारी रक ंग घेऊन ज माला आले या लोकांची जाती.
नमदे या उ रेला असले या स त सधु दे शातील नागा जात ही घृ णत, भीतीदायक आ ण
ब ह कृत जाती होती. तरीही रामा जटायूंवर पूण भरंवसा होता.
इतर नागां माणेच जटायूसु ा ंग घेऊनच ज मले होते. पाहाणा याला चोचीचा भास हावा
अशा रीतीनं जटायूं या चेह यावरचं त डाचं हाड ब यापैक उंच होतं. यां या डो यावर न हते
पण चेह यावर मा भरपूर केस होते. माणूस असून ते या ंगामुळे ग डासारखे दसायचे.
सीतेचा व ास सगळया सम यांच ं समाधान अस यासारखा राम हणाला, ‘सीतेचा जटायूंवर
व ास आहे, माझासु ा जटायूंवर व ास आहे आ ण तू सु ा यां यावर व ास ठे वावास.’
ल मण ग प रा हला. दोघे भाऊ मग पुढे चालत रा हले.
 ‘पण भरतदादा असं काही करेल हे तुला का पटत नाहीय?’
‘ श...’, हाताने खुणावत रामानं ल मणाला ग प रहायला सां गतलं. हणाला, ‘ऐक जरा....’
ल मणानं कानांना ताण दला. या या क यातून शरीरभर भीतीची झर झर पसरली. रामानं
वळू न ल मणाकडे पा हलं ते हा भीतीनं याचा चेहरा पांढरा फटक पडला होता. या दोघांनाही
घाबरले या आवाजातील ककाळ ऐकू आली होती. ती सीतेची ककाळ होती. रव न
आ यामुळे आवाज ीण होता पण ती सीतेचीच ककाळ होती हे न क . ती आप या पतीचा
पुकारा करत होती.
हरीण तेथेच टाकून राम आ ण ल मण आवाजा या दशेनं धावत सुटले. आप या
पणकुट पासून ते काही अंतरावर होते.
चाळवले या प ां या कल कलाटावर सीतेचा आवाज ऐकू येत होता.
‘.....रामऽऽऽ..!’
ते आता जवळ पोहोचले होते. संघषामुळे होत असलेला धातू या खणखणाटाचा आवाज
यांना आता प ऐकू येत होता.
जंगलातून वेगानं पुढे धावता धावता रामानं हाक दली, ‘सीतेऽऽऽऽ!’
लढ यासाठ ल मणानं धावता धावता तलवार उपसून हातात घेतली.
‘....रामऽऽऽ!’
‘ तला सोडू न दे ऽऽऽ!’ घनदाट पानांमधून पुढे पुढे झेपावत राम ओरडला.
‘.....रामऽऽऽ..!’
रामाची बोटं धनु यावर आवळली. आता ते आप या पणकुट पासून काही म नटां या
अंतरावर होते. रामने पु हा हाक दली, ‘सीतेऽऽऽऽ!’
‘रा....’
सीतेचा आवाज म येच थांबला. अ न ाची क पना र ठे वत राम धावत रा हला. याचा ऊर
जोरजोरात धपापत होता. मनात चतेच ं वादळ घ घावत होतं.
ते ह ात मोठमो ा पं यांची घर म घर म अशी घरघर यांना ऐकू आली. पूव एका संगी
ऐकलेला हा आवाज यां या चांगलाच प रचयाचा होता. रावणा या उ ाणयानाचा, पु पक
वमानाचा आवाज होता तो.
‘नको!’ राम ओरडला. धावता धावता यानं धनु य उचलून समोर धरलं. या या डो यातून
आता अ ू ओघळू लागले होते.
दोघेही पणकुट जवळ पोहोचले. पणकुट पूणपणे उ व त झाली होती. सांडले या र ाचे थब
आ ण डाग सगळ कडे पसरले होते.
‘सीतेऽऽऽऽ!’
ती गतीने आकाशात र र अ य होत चालले या पु पक वमानाकडे पाहात रामाने बाण
सोडला.
रामाचा हा वार नरथक गेला. कारण रावणाचं उ ाणयान तोवर खूप र पोहोचलं होतं.
‘सीतेऽऽऽऽ!’
 ल मणानं संपूण पणकुट धुंडाळली. मृत सै नकांची शरीरं सव वखुरलेली होती. सीता मा
कुठे च न हती.
‘..राज....कुमार....राम...’
रामानं तो ीण आवाज पटकन ओळखला. तो आवाजा या दशेनं झेपावला. घायाळ आ ण
र बंबाळ अव थेत पडलेल े नागा यो ा जटायू याला दसला.
‘जटायू!’
ाणां तक जखमांनी घायाळ जटायू खूप प र मानं बोलले, ‘तो...’
‘काय झालं इथे?’ रामानं याला वचारलं.
‘रावणानं... तचं.... अपहरण........... केलं....’
आकाशात रवर पोहोचले य पु पक वमाना या ठप याकडे आवेशानं पाहात राम उभा
रा हला. तळमळू न तो ओरडला,
‘सीतेऽऽऽऽ!’
 प्रकरण 2
तेह ीस वषापूव , करछप बंदर, प म कनारा, भारत.
‘दे वा परशुरामा, कृपा करा,’ दशरथ पुटपुटले. दशरथ स त सधु खो यातील वशाल कोसल
दे शाचे सावभौम राजे होते.
आज स त सधु दे शाचे सावभौम राजे दशरथ राजधानी अयो येतून कूच क न व तीण
पसरले या आप या सा ा या या स या टोकाला असले या प म कनारी पोहोचले होते.
काही व ोही ापा यांना गंभीर धडा शकवायचा होता यांना. वारसाह कानं व डलांकडू न,
हणजे राजे अजकडू न मळालेलं रा य दशरथांनी एक वशाल श शाली सा ा य बनवलं
होतं. भारता या इतर ांतातील राजांना एक तर यांनी पद युत केलं होतं कवा मांड लक व
मा य करायला लावलं होतं. या राजंनी राजा दशरथां या शौयाचा वीकार क न च वत
स ाटा या पात यांना मा यता दली होती.
‘हो महाराज,’ मृग य हणाले. राजा दशरथां या सेनेच े ते सरसेनापती होते. ते हणाले, ‘याच
गावाची दशा झालीय असं नाही. आपण उभे आहोत तेथून प ास कलोमीटर प रघातील
सगळ गावं श ूनं उ व त केली आहेत. मृत ा यांचे दे ह टाकून व हर चं पाणी वषारी बनवलं.
ू रपणानं उभी पकं जाळू न टाकली. संपूण ामीण े उ व त केलं आहे.’
‘ज मनी जाळू न न कर याची धोरणं....’, अ पती हणाले. अ पती हणजे घोडदळ मुख.
कैकय अयो येचं म रा होतं आ ण या रा याचे राजे या मो हमेत दशरथा या सेनेचे अ पती
होते. शवाय, दशरथां या स या य राण चे – कैकय चे ते पता होते.
‘हो,’ आणखी एका राजानं सहमती दशवली. ते हणाले, ‘इथे आपण आप या पाच लाख
सै नकांना अ पुरवू शकणार नाही. आपली रसद खं डत झालीय.’
‘ या जंगली ापारी कुबेराकडे यु नीतीची ही जाण आली कुठू न?’ दशरथांनी वचारलं.
ापारी वै यां वषयी वाटणारा तर कार लपवणं ीय दशरथांना अवघड जात होतं.
स त सधु दे शातील ीयां या ीने यो ानं यु ात जकून आणलेल ं धन हणजेच संपदा
होती. ापारातील न या ारे मळवलेली संप ी यां या लेखी हीन आ ण हणूनच
तर करणीय होती. अशा तर करणीय मागानं धन कमावणा या ापा यांवर जरब आ ण
नयं ण ठे व यासाठ यां यावर त हेत हेचे नबध लादले गेले होते. अ यंत अवघड धोरणं
आखली होती. स त सधु दे शातील कुलीन लोक आप या मुलांना ापारी बन याला न हे तर
यो ा कवा व ान बु जीवी बन यासाठ ो साहन दे त असत. वषानुवष असंच चालत
रा ह यानं आता या सा ा यात ापारी वगाची सं या कमी झाली होती. यु ांमुळे अ धक
संप ी न मळा याने रा याचा ख जना रकामा होत चालला होता.
नफा कमाव याची उ म संधी हे न लंका बेटा या ापारी राजा कुबेराने स त सधु
सा ा यात आप या सेवा उपल ध कर यासंबंधीचा ताव पाठ वला. अयो या नगरीचे
त कालीन राजा अज यांनी भरपूर वा षक करा या बद यात कुबेराला तथे ापार कर याचा
एका धकार दला. या करारातून मळणारं धन अज राजा स त सधु सा ा या या मांड लक
रा यांना वाटू न दे त असे. यामुळे अयो येतील सव रा यांची भरभराट जरी झाली असली तरी
ापाराब ल या यां या एकूण ीकोनात कोणताही फरक पडला न हता. पण अलीकडे
दशरथ यावर आपला अ धकार समजायचे या ापारी करा या रकमेत या ापा याने
आप यावतीनं कपात केली होती. एका ापा याचा हा उ ाम नणय दशरथा या ीनं
अथातच श ेस पा होता. हणूनच आप या आ ण आप या मांड लक राजां या सेनेसह
दशरथ करछपला आले होते. कुबेराला याची जागा दाखवून दे यासाठ .
‘महाराज, याबाबत आ हाला फारशी मा हती नाहीय,’ मृग य हणाले, ‘ही कुबेराची अ कल
नाही, हे मा न क .’
‘मग यामागे कोण आहे?’ दशरथांनी वचारलं.
अ पती हणाले, ‘आ हाला याबाबत फारसं काही ठाऊक नाही. याचं वय तशीपे ा जा त
नाही हे आ ही ऐकून आहोत. ापारी संर ण दलाचा मुख हणून काही वषापूव तो कुबेराला
सामील झाला. हळू हळू यानं लोकांची भरती करत छो ा दलाचं सै यात पांतर केलं. मला
वाटतं, कुबेराला आप या व उठाव कर याचा स ला यानेच पटवून दला असावा यात
आ य वाट यासारखं काही नाही. तो ल , ऐद कुबेर स त सधु या ताकद ला आ हान दे ईल
अशी क पनासु ा कुणी क शकत नाही.’
‘कोण आहे हा माणूस?’ दशरथांनी वचारलं, ‘आ ण कुठू न आलाय तो?’
‘आ हाला खरंच या या वषयी काहीही माहीत नाही महाराज,’ मृग य हणाले.
‘ नदान तु हाला याचं नाव तरी ठाऊक आहे का?’
‘होय महाराज, याचं नाव आहे - रावण’

राजवै नलंजना अयो ये या राज महालात घाईघाईनं आ या. महाराणी कौस यां या – राजा
दशरथां या प ह या प नी या महालातून यांना तातडीनं बोलावणं धाड यात आलं होतं.
द ण कोसल रा या या राजाची शांत आ ण सौ य वभावाची मुलगी कौस या यांचा ववाह
राजा दशरथांबरोबर झाला होता. यां या ववाहाला आता तीस वष उलटू न गेली होती. रा याला
वारस न दे ऊ शक याचं ःख यांना कायम सतावायचं. रा याला वारस हवा हणून शेवट राजा
दशरथांनी कैकय शी ववाह केला. उंच, सुडौल आ ण गो यापान कैकयी प मे या श शाली
कैकय सा ा या या राजकुमारी हो या. कैकय सा ा याचे राजे अ पती दशरथाचे म होते.
पण या ववाहातूनही रा याला वारस मळाला नाही. हणून दशरथांनी काशी नगरी या ढ
आ ण वन राजकुमारी सु म ाशी ववाह केला. जथे दे वाचा आ मा वास करतो असं
मानलं जातं या अ हसेसाठ स अशा काशी नगरीची क या हो या सु म ा. पण या तस या
ववाहानंतरही स ाट दशरथांना पु ा ती झाली नाही. रा याला वारस मळाला नाही.
अशा प र थतीत जे हा महाराणी कौस यांना दवस गेल े ते हा ती गो साह जकच
सग यांसाठ आनंदाची तशीच थोडी चतेचीसु ा होती. महाराणी कौस यांची चता
समज यासारखीच होती. महाराण या सेवेतील ब तेक न ावान से वका यां या माहेरा नच
आणले या हो या. वारसा या ज माशी नगडीत राजकारणातील समीकरणांची यांना चांगलीच
जाणीव होती. यामुळे येक बाबतीत खूपच सावध गरी बाळगली जात होती. हणूनच छो ा
त ारी कवा फस ा ल णांनी घाब न जाऊन याआधीसु ा वै नलंजनांना पाचारण
कर यात आलेल ं होतं. अथात वै नलंजनासु ा महाराणी कौस यां या माहेर या हणजे
कौसल रा यातील हो या. या नेहमी अशा वेळ आपला ागा होऊ नये याची खबरदारी
बाळगीत असत.
यावेळ मा यांनाही महाराणी कौस यां या सवाची वेळ आली असं वाटत होतं.
महाराण ना सववेदना सु झा या हो या.
झपाझप पावलं उचलताना वै नलंजना बाळं तपण सुख प पार पड याब ल आ ण
पु र नच ज माला ये याब ल दे वा परशुरामाला साकडं घालीत हो या.

‘तुम या न यातील आमचा नऊ दशमांशाचा यायपूण वाटा आ हाला दे याची आ ा मी

तु हाला दे तो. याबद यात तु हाला जीवदान मळे ल याची मी खा ी दे तो,’ महाराज दशरथ
गरजले.
संधी या अट बर कूम करवसूलीसंदभातील शेवटचा उपाय हणून दशरथांनी आप या एका
ताला वाटाघाठ साठ आधीच तेथे पाठ वलं होतं. यावेळ वप ानं एखा ा सुर त थळ
य भेट चा माग प करला होता. दशरथां या सै नक छावणीपासून करछप क यापयत या
मध या भागातील समु कना या या ठकाणी य भेट ची जागा न त कर यात आली
होती. दशरथांसोबत अ पती, मृग य आ ण अंगर कांची वीस सै नकांची एक तुकडी होती.
कुबेर आप या सरसेनापती रावण आ ण वीस अंगर कांसमवेत आला होता.
थुलथुलीत दे हा या कुबेरानं जे हा लटपट या चालीनं श बरात वेश केला ते हा स त सधू या
सै नकांना या याब ल वाटणारा तर कार लपवणं जड जात होतं. लंके या या स र वष य
तुं दलतनु संप ापा या या चंड शरीराचा तोल सांभाळ यासाठ अस यासारखा
दे व तासारखा याचा तुरळक केस असलेला गोल चेहरा सुंदर होता. याची तुकतुक त गौरवण
वचा याचं वय लपवत होती. कुबेरानं चमचमणा या हर ा रंगाचं धोतर आ ण गुलाबी रंगाचं
उ रीय पेहेरलं होतं. क येक मौ यवान अलंकार यानं यायले होते. याची गरगरीत कंबर
आ ण ैण हावभाव या या वलासी जीवनाचं त बब होते. याला पा न दशरथांना वाटलं
क कमजोर शरीर असणा या वै याचा कुबेर हा एक अ सल नमूना आहे.
श दांतून डोकावू पाहाणा या या आप या भावनांवर दशरथांनी लगाम लावला. तरीही यां या
मनात आलंच क , खरंच या नटमोग याला माझा सामना आपण क शकू असं वाटतंय क
काय?!
‘राजा धराज....’ कुबेर अडखळत बोलू लागला. ‘मला वाटतं, जु या दरानं मोबदला दे णं आता
आ हाला परवडणार नाही. कमती वाढ यायत. शवाय ापारात आता पूव सारखा नफाही
मळत नाही.....’
‘मोल-भाव कराय या या वा ात यु या आम यावर आजमावू नका,’ समोर या पीठावर
हाताने जोरात थाप मा न दशरथानं जरबे या सुरात सुनावलं, ‘मी काही ापारी नाही! मी
स ाट आहे! स य माणसाला या दोह तील फरक कळतो!’
कुबेराची अ व थता दशरथा या नजरेतून सुटलेली न हती. या ापा याला कदा चत बोलणी
या थराला जातील याची क पना नसावी. करछपला पोहोचले या सेनेच ं चंड दडपण
या यावर आलं असावं. जरब आणखी थोडी वाढवली, थो ा कडक श दांत सुनावलं क
कुबेर वतःच आपली मूखपणानं उचललेली पावलं मागे घेईल अशी दशरथाची समजूत होती.
आ ण यानं दोन पावलं मागे घेतली क याला मोबदला हणून दोन ट के सूट ायची असं
दशरथानं ठरवलं होतं. कधी कधी थोडी उदारता असंतोष वझवू शकते हे दशरथ जाणून होते.
थोडं पुढे होऊन, नरम आवाजात दशरथ हणाले, ‘मी थोडी दयासु ा दाखवू शकतो. तुम या
चुका माफ क शकतो. पण यासाठ आधी तु हाला तु ही उचललेली सगळ पावलं मागे
यावी लागतील. यांवर नयं ण ठे वावं लागेल. मा या आ ांचं पालन करावं लागेल.’
घाबरले या कुबेरानं आवंढा गळला. उजवीकडे न वकार बसले या रावणाकडे, हणजे
आप या सेनापतीकडे याची नजर गेली. बसले या रावणाला पा नही या या भ कम
शरीरय ीची आ ण उंच बां याची पुरेपूर क पना येत होती. या या का या वचेवर जखमां या
णांसह फोडांचे डाग होते. याव न, बालपणी याला एखादा रोग झाला असावा याची
क पना येत होती.
घनदाट दाढ मुळे या या चेह यावरचे ण झाकले जात होते. जाडजूड मशांमुळे याचा
चेहरा उ , राकट आ ण भयानक दसत होता. या या मुकुटात दोन बाजूंना दोन भयानक, लांब
शगं लागलेली होती.
सेनापती रावण अगद च न वकार बसला होता. यामुळे नाइलाजाने कुबेराला पु हा आपली
नजर दशरथांकडे वळवावी लागली. तो पु हा बोलू लागला, ‘पण महाराज, आ हाला ब याच
सम यांना त ड ावं लागतंय. शवाय, आ ही गुंतवलेली र कम......’
‘तु ही आम या सहनशीलतेचा अंत पाहाताय, कुबेर!’ दशरथ ओरडू न हणाले. रावणाला
ल ून आपलं सगळं ल कुबेरावरच क त करत दशरथ गुरकावत हणाले, ‘तु ही
स त सधू या स ाटांना चथावत आहात!’
‘पण महाराज....’
‘तु ही जर आ हाला आमचा यो य मोबदला दला नाही तर उ ाचा दवस तुम या
आयु यातील शेवटचा दवस ठरेल, हे ल ात ठे वा. आधी मी तुम या या मुठभर सै याचा धु वा
उडवेन आ ण मग तुम या या शा पत नगरीला बे चराख करेन.’
‘पण आमचे म आ ण आम या जहाजांची कमतसु ा नघत नाहीय....’
‘तुम या अडचण चा पाढा मा यासमोर वाचू नका. मला या याशी काहीएक दे णंघेण ं नाही,’
दशरथ पु हा गरजले. यां या रागानं आता प रसीमा गाठली होती.
‘उ ानंतर न क असेल,’ न पणे रावण उ ारला.
झट यात दशरथ रावणा या दशेला वळले. यां या मनात आलं, कुबेरा या सेनापतीनं म येच
बोल याचा उ ामपणा कसा केला? ओरडू न ते हणाले,
‘तुझी एवढ ह मत?....’
‘तु ही असं कसं हणू शकता दशरथ?’ यावेळ रावणाचा वरही चढे ल झाला.
दशरथ, अ पती आ ण मृग य अवाक् होऊन पाहातच रा हले. स त सधू या स ाटाशी असं
संभाषण कर याचं धा र�◌्य कोण कसा क शकतो?
‘ या सेनेच ं नेतृ व मा याकडे आहे या सेनेला तु ही हरवू शकणार नाही,’ भयानक शांत
 वरात रावणानं दशरथाला सां गतलं.
रागानं दशरथ ताड् कन् उभे रा हले. या झट याने यांच ं आसन मागे कशावर तरी जाऊन
आदळलं. आपलं बोट रावणा या दशेनं दाखवत ते हणाले, ‘अहंकारी माणसा, उ ा लढाई या
मैदानात भेटू आपण!’
अ यंत संथपणे रावण आप या आसनाव न उठू न उभा रा हला. या या उज ा हाता या
मुठ त पदकासारखी कोणतीतरी लांबोळक व तु होती. या या ग यात या माळे चं ते पदक
होतं. या मुठ ची नकळत रावण उघडझाप करत होता. रावणा या मुठ त या या पदकावर
दशरथांची नजर पडली आ ण भीतीने यांचे डोळे व फारले. या पदकात माणसा या हाताची
दोन बोटं गोवलेली होती. हाडं कौश यानं सो यात मढवून घेतली होती. ते बीभ स पदक
रावणानं पु हा आप या मुठ त जे हा बंद केलं ते हा या यात सैतानी श चा संचार होऊ
लागला असं दशरथांना वाटलं.
अ व ासामुळे दशरथांची नजर रावणाव न हालत न हती. श ू या कवट तून याचं र
कवा दा पणा या आ ण नंतर वजयाचं तीक हणून ते जवळ बाळगणा या रा स
जातीब ल दशरथ ऐकून होते. पण इथे एक असा यो ा यां यासमोर उभा होता जो आप या
श ूचा अवयव ग यात अडकवून फरत होता! हा दानव आहे तरी कोण?
‘न क , व ास बाळगा. उ ा मी तुमची वाट पाहीन,’ टोमणा मार यासारखा रावण बोलला.
दशरथ आप याकडे एकदम असा घाब न जाऊन पाहातोय याची याला गंमत वाटत होती.
पुढे श द चघळत तो हणाला, ‘तुमचं र शोष याचा आनंद मला अनुभवायचाय.’
झट यात वळू न रावण श बराबाहेर चालता झाला. कुबेरसु ा आप या अंगर कांसमवेत
धडपडत या यामागून नघून गेला.
दशरथ रागानं फणफणत होते. ‘उ ा आपण या क ांना चरडू न टाकू! खबरदार, कुणी या
माणसाला हात नाही लावायचा,’ दशरथांनी गजना करत हटलं. ते या कमजात रावणाब ल
बोलत होते. हणाले, ‘ याला मीच मारणार!’

यु घटका जसजशी जवळ येत होती तसतसा दशरथांचा राग शगेला पोहोचत चालला होता.
‘मी या या शरीराचे तुकडे तुकडे क न ते कु यांना खाऊ घालणार,’ दशरथ गरजले.
ग प बसले या महाराणी कैकयी आप या पतीला श बरातील या दालनात इकडू न तकडे
फे या मारताना पाहात हो या. यु ा या वेळ या नेहमी आप या पतीसोबत असाय या.
‘अशा रीतीनं मा याशी बोल याचं याचं धाडसच कसं झालं?’
कैकयी अगद ल पूवक आप या पतीचे सारे हावभाव पाहात हो या. दशरथ उंच, सुंदर,
सश होते. सव म ीय होते ते. काळजीपूवक कोरले या मशांमुळे यांचा चेहरा अगद
खुलून दसत होता. शरीरय ी भ कम, बांधेसूद असली तरी यावर केसांत म येच उगवले या
पांढरी बट आ ण नायूंम ये पुसट उमटलेली श थलता यांसार या उतारवया या खुणा दसून
येऊ लाग या हो या. मुनीवयाकडू न खास राजवंशातील लोकांसाठ बन व या जाणा या गूढ
पेय सोमरसानेसु ा सतत यु रत अस यामुळे आ ण खूप प यामुळे उमटले या या
वाध या या खुणा पुसट झा या न ह या.
 ‘मी स त सधूचा स ाट आहे,’ आप या छातीवर हात थोपटू न दशरथ हणाले, ‘ याची
मा यासमोर बोल याची बशाद झालीच कशी?’
सावज नक जीवनासारखंच एकांतात बोलतानासु ा कैकय चं आप या पतीबरोबरचं वागणं
वन आ ण मधुर असे. याआधी यांनी दशरथांना ए हढं ो धत झालेल ं कधी पा हलंच न हतं.
‘ य,’ कैकयी हणा या, ’हा ोध उ ासाठ जपून ठे वा. आधी भोजन क न या. उ ा
होणा या यु ात आप याला श ची गरज पडणार आहे.’
‘ या मूखाला आपण कुणाला ललकारतोय याची क पना तरी आहे का? जीवनात मी कधीही
कोणतं यु हारलेलो नाही.’ दशरथ आप याच धुंद त बोलत होते. कैकयी काय बोलतेय याकडे
यांच ं ल च न हतं.
‘उ ा या यु ातही आपण वजयी हाल.’
दशरथ कैकय कडे वळले आ ण हणाले, ‘हो, मी उ ासु ा जकेन. आ ण यां या ेताचे
तुकडे क न कु या-डु करांना खाऊ घालेन.‘
‘अव य य. आपण यावर ढ आहात ना?’
दशरथ रागानं फणफणले. वळू न श बराबाहेर नघाले. पण आता मा कैकयी वतःवर
नयं ण ठे वू शक या नाहीत. ‘स ाट दशरथ!’ यांनी दटावणी या सुरात हाक मारली.
फे या मारता मारता दशरथ उभे रा हले. तशीच वेळ आली तरच यांची प नी यां याशी अशा
सुरात बोलत असे. कैकयी यां या जवळ गे या. हात ध न यांना भोजन थळ घेऊन आ या.
दशरथा या खां ावर हात ठे वून यांनी यांना आसनावर बसवलं. भाकरीचा तुकडा तोडू न
भाजीसोबत घास यां या त डासमोर नेला. मग कुजबुजत या हणा या, ’तु ही नीट जेवला
नाहीत, रा ी नीट झोपला नाहीत तर या रा साला तु ही कधीही हारवू शकणार नाही.’
दशरथांनी त ड उघडलं आ ण कैकयीनं यांना घास भरवला.
 प्रकरण 3
मंचकावर प डले या अयो ये या महाराणी कौस या वय केवळ 40 वषाचं असूनही खूपच
कमजोर आ ण थकले या वाटत हो या. केस पांढरे झाले होते आ ण यां या गौर, नतळ
वचेसोबत बेजोड वाटत होते. यांची उंची थोडी कमी असली तरी या शरीरय ीनं मजबूत
हो या. वारस ज माला घाल या न या समाजात यांच ं मह व ठरत असे या समाजात
वांझपणा या ःखानं यांना पोख न काढलं होतं. ये प नी असूनही केवळ काही
काय मांतच राजा दशरथ यांना आप यासोबत ठे वत असत. इतर वेळ घोर उपे तेचं जणं
यां या वा ाला पुजलेल ं असे. यामुळे मनातून या खूपच क ी हो या. दशरथ आप या
स या प नीबरोबर हणजे कैकयीबरोबर जतका वेळ घालवत असत यापैक केवळ काही
ण आप या वा ाला यावेत असं यांना वाटे .
कुळाला वारस दे यानं, दशरथां या प ह या अप याला ज म दे यानं प र थती पालट याची
दाट श यता आहे याची महाराणी कौस यांना पूण जाणीव होती. यामुळे शरीर जरी बल झालं
असलं तरी आज यां या सा या आशा प लवीत झाले या हो या. सोळा तासां नही अ धक
काळ यांना वेणा सहन करा ा लाग या हो या. पण यांना या वेणा जाणव याच न ह या.
श य येन ं बाळज माची या सुलभ कर याची परवानगी डॉ टरांना दे याऐवजी यांनी
सै नकांसारखे या वेणांशी दोन हात करणेच पसंत केले.
‘मा या मुलाचा ज म नैस गकरी याच होईल,’ महाराणी कौस यांनी ठामपणानं सां गतलं होतं.
नैस गकरी या ज म होणं अ धक मंगल मानलं जात असे. हणून, आप या मुला या
भा याब ल कोणताही धोका प कर याची यांची तयारी न हती.
‘एके दवशी तो राजा होणार!’ कौस या हणा या, ‘चांगलं भा य घेऊनच तो ज माला येईल.’
वै नलंजनांनी सु कारा सोडला. मुलगाच होणार याब ल यांना खा ी न हती पण यांना
आप या महाराण चं मन तसूभरही खवायचं न हतं. यांनी काही वेदनाशामक वनौषध चा लेप
महाराण ना लावला. आता महाराण ना थोडा वेळ मळाला होता. म या ही आधी बाळाचा ज म
हायला हवा असं वै ांना वाटत होतं. यो तष गणने या आधारावर राज यो तषांनी यांना
ताक द दली होती क बाळ पारनंतर ज माला आलं तर ज मभर याला खडतर संगांना त ड
दे त रहावं लागेल आ ण सूय म या हीला पोहोच याआधी जर बाळाचा ज म झाला तर एक
आदश पु षा या व पात पुढ ल सह वष लोकांत याचं नाव झालं असतं.
नलंजनानी हर पा ावर नजर टाकली. सहा तासां या मतेनस ु ार हर पा दवसाचा वेळ
मोजत असे. यावेळ सूय दय झालेला होता. स या हरातील तस या घ टकेची वेळ होती
ती. आणखी तीन तासांत सूय म या हीला आला असता. म या हीआधी एक तासापयत वाट
पहा याचा आ ण तोवर बाळाचा ज म झाला नाही तर श या कर याचा नणय नलंजनांनी
घेतला होता.
महाराणी कौस यां या वेणा पु हा ती झा या. यांनी आपले ओठ ग च मटू न घेतले.
मनात या मनात मुलासाठ योजले या नावाचा जप सु केला. यामुळे यांना वशेष बळ
 मळालं. कारण यांनी योजलेलं नाव असामा य होतं. व णू या सहा ा अवतारातील नाव
यांनी आप या बाळासाठ नवडलं होतं. व णू ही पदवी शुभाचा सार करणा या अ ण ना
दली जात असे. ही पदवी मळवणारी सहावी होते भगवान परशुराम. सामा य
लोकांम ये ते याच नावानं ओळखले जात असत. परशु हणजे फरसा कवा कु हाड. व णु या
सहा ा अवताराला हे नाव दलं गेलं कारण हे यांचं आवडतं ह यार होतं. यांच ं ज मनाव होतं
राम आ ण आ ा महाराणी कौस यां या मनात हेच नाव घुमत होतं.
राम...राम...राम...राम...

स या हरातील चौथी घ टका तास सु होता होता दशरथांची यु ाची तयारी पूण झाली
होती. आद या रा ी मु कलीनं यांना काही णांचीच झोप घेता आली असावी. कारण
आ मस मानावर झाले या आघातामुळे रागाने ते रा भर तळमळतच होते. जीवनात आजपयत
यांना यु ात कधी पराजय वीकारावा लागला न हता. पण यावेळ यांना केवळ यु ातील
जय अपे त न हता. यावेळ यांना या भाडो ी सै नकाला यु ात जीवे मार यानेच याला
धडा शक व याचे समाधान मळाले असते.
अयो ये या स ाटांनी यावेळ आप या सै याची ूहरचना ‘सूची ूह’ प तीने केली. सूची
हणजे सुई. कारण, कुबेरा या सै नकांनी करछप क या या चारही बाजूंना घनदाट काटे री
झुडुप ं लावली होती. यामुळे कना यावर वसले या या शहरावर ज मनी या बाजून े ह ला करणं
जवळ जवळ अश यच होतं. दशरथा या सै नकांना क यावर ह ला कर यासाठ ही झुडुपं
उपसून र ता बन वता आला असता, पण यात क येक आठवडे गेल े असते. कुबेरा या
सै नकांनी क याभोवतीची जागा भाजून काढली होती. यामुळे दशरथा या सेनेसाठ थानीय
पातळ वर आहार आ ण पा याचा काळच होता. यां या भांडारातील साठा ल ात घेता
आता यां याजवळ फारसा वेळ श लक रा हलेला न हता. यांना शधा संप याआधी ह ला
करणं भाग होतं.
या न मह वाचं हणजे रागामुळे दशरथांना धीर नघत न हता. हणूनच यांनी कना याव न
क याकडे जाणा या एकुल या चचो या पाऊलवाटे व न ह ला कर याचं ठरवलं.
तसा हा कनारा ं द होता. मो ा सै यासाठ तो अपुरा होता हणूनच दशरथांना आप या
सै याची सूची- ूह रचना करावी लागली. स ाटांसोबत उ म सै नक तुक ा या ूहा या
अ भागी रहाणार हो या. आ ण इतर सै नक रांगेने यां यामागून येणार होते. यांनी आवत
ह याची योजना आखली होती. यानुसार प ह या फळ ने ह ला क न लंके या श ुप ाची
फळ मोडू न काढायची होती आ ण पुढे मुसंडी मार याचा माग मोकळा करायचा होता. यानंतर
या फळ ने मागे यायचे आ ण स या फळ ने आघाडी सांभाळायची. पुढे होऊन ह ला
करायचा. अशा कारे कुबेरा या सेनेला पांगवून न करायचं होतं.
आप या घो ाला टाच मा न अ पती थोडे पुढे आले आ ण दशरथांसमोर उभे रा हले.
‘महाराज,’ ते हणाले ‘सै याची ही ूहरचना आपणास यो य वाटते का?’
‘राजा अ पती, आप याकडू न मला इतर काही ऐकून यायचं नाहीय!’ दशरथ यांना हणाले.
नेहमी आ ामक असणा या आप या सास यांचा आजचा सावध गरीचा इशारा दे णारा नूर
पा न अ पत ना थोडं आ यच वाटलं होतं. भारतवषातील वजयया ेत ते नेहमी दशरथांसोबत
रा हले होते. दशरथांना यां यावर पूण भरवसा होता.
‘मला वाटतं, आप या चंड सेनेचा पूण वापर स या आपण क नये. पुढे ह ला करणा या
सै या या फळ मागे आपली मोठ सेना राहील. एकाच वेळ पूण सेना लढणार नाही. आपणास
ही योजना अ कल शारीची वाटते का?’
‘मला वाटतं क , केवळ हाच एक माग आहे.’ दशरथांनी आ म व ासानं सां गतलं. ‘आपला
प हला ह ला जरी यश वी झाला नाही तरी सै नक लाटांसारखे येत राहातील. कुबेरा या षंढ
सेनेतील शेवटचा सै नक मारला जाईपयत आपण आपले जोरदार ह ले चढवतच रा . पण मला
खा ी आहे क आप याला एवढे य न करावेच लागणार नाहीत. प ह या ह यातच आपण
यांचा पार धु वा उडवू!’
अ पत नी डावीकडे पा हलं. समु ात साधारण दोन कलोमीटस या अंतरावर कुबेराची
गलबतं नांगर टाकून उभी होती. या गलबतांची बांधणी काहीशी वेगळ च वाटत होती.
गलबतांचा पुढचा भाग खूप ं द होता. अ पत नी आ य करत हटलं, ‘यु ांत या
गलबतांची काय जबाबदारी असेल बरं?’
‘काहीही नाही!’ दशरथ कौतुकानं आप या सास यांकडे पाहात मतहा य करत हटलं.
दशरथांना याआधी काही समु यु ं कर याचा अनुभव होता, अ पत ना तो न हता. दशरथ
पुढे हणाले, ‘ या मूखानी अजून जहाजाव न नौका उतरव यादे खील नाहीत. या गलबतांम ये
यां या सै या या आर त तुक ा जरी अस या तरी यांना लगेच यु थळ नेता येणार नाही.
गलबताव न छो ा, व हवत ऩेणा या नौका उतरव यात, यात सै नकांना उतरव यात, आ ण
यांना यु थळ पोहोच यात यांना नदान काही तास तरी लागतील. तोवर क यात
असणा या सै नकांना आपण पार नकालात काढू .’
‘ क याबाहेर,’ अ पत नी करछप या दशेने बोट दाखवत दशरथाची चूक त केली.
व च गो हणजे, आप या भ कम क या या सुर ततेत रा न ह ला परत व याचा
सुर त उपाय रावणानं वीकारला न हता. क या या तटावर ठक ठकाणी सै नकांची तैनाती
कर याऐवजी रावणानं आप या जवळ जवळ 50 हजार सै नकांचा ूह क याबाहेर या
समु कना यावर केला होता.
‘याआधी मीसु ा कुणी अशी व च योजना केलेली पा हली नाहीय,’ सावधपणे अ पती
हणाले. ‘ क या या भती मागे अस याने यांना माघार यायला जागाच उरली नाहीय. रावणानं
असं का बरं केलं असेल?’
म क लपणे हसत दशरथ हणाले, ‘कारण तो एक उलटा चालणारा मूख आहे, हणून.
आपण बोललो ते याला स क न दाखवायचं आहे. अथात, मा या तलवारीचं टोक या या
छातीत खुपसून मीच काय तो सो मो लावणार आहे.’
अ पत नी पु हा आपली नजर क या या तटाकडे वळवली. रावणा या सै नकांचं ते
नरी ण क लागले. शगं लावलेलं भयंकर शर ाण घातलेला रावण आप या सै याचं नेतृ व
करत अस याचं यांना एव ा नही प दसत होतं.
अ पत नी आप या सै यावर एक नजर टाकली. यु सु हो याआधी ब धा सै नक करतात
तसे ते मोठमो ा आरो या ठोकत होते, आ ण श ुप ा या सै नकांना श ा दे त होते. यांनी
पु हा एकदा रावणा या सै यावर नजर टाकली. दशरथां या सै या या अगद उलट थती होती
तेथे. यां या त डू न अ जबात आवाज नघत न हते. तेथे कसली हालचालही जाणवत न हती.
यां यात उ म सै नक श त होती हे समजून येत होतं. ूह बनवून ते अ यंत शांत, त ध पण
सावध उभे होते.
अ पत या क यातून भीतीची एक शर शरी दौडत शरीरभर पसरली.
हे सै नक आ मष होते आ ण दशरथ यांनाच खरं सै य मानत होते ही गो अ पत या
मनातून जाता जात न हती. तु ही जर आमीषाकडे धाव घेणारा मासा असाल तर ब धा तुमचा
शेवट चांगला होणार नाही.
आपली भीती कर यासाठ अ पती दशरथांकडे वळले पण तोवर स त सधू या
स ाटांनी कूच केलं होतं.

सै या या पुढे घो ावर वार झालेल े दशरथ नघाले होते. यांनी आ म व ासानं भरलेली नजर
आप या सै नकांवर टाकली. तलवारी उपसून कक श आरो या दे त नघालेले पुंड होते ते.
ह ला करायला उ सुक असलेल.े घोडदळातील घो ांवरसु ा या वातावरणाचा प रणाम
झा यासारखा वाटत होता. कारण घो ांना क ात ठे व यासाठ सै नकांना यांच े लगाम
ख चून ओढावे लागत होते. या भ क लीचा, वा घातले या र ा या पाटांचा गंध जणू
दशरथ आ ण यां या सै या या रं ारं ातून झरपून यां या अंगात भनत चालला होता. यांना
पूण खा ी होती क यावेळ सु ा यु दे वता यां यावर वजयाचा वषाव करणार आहे. यु ाचे
ताशे वाजू दे त!
डोळे बारीक करत दशरथांनी रवर दसणा या लंके या सै नकांवर आ ण यांचा नेता
रावणावर नजर क त केली. यां या शरीरात रागाचा लावा खदखदत होता. यांनी तलवार
उपसून उंच धरली. कौसल नगरी आ ण त या राजधानी या नगरी अयो येतील यु गजना
केली, ‘अयो याता, वजेतारा!’
"अ ज य नगरीतील जेत!े "
यां या सै यातील सगळे सै नक अयो येचे न हते. तरी कौसल रा ा या वतीने लढ यात
यांना अ भमान वाटत होता.
सै नकांनी दशरथां या आरोळ ला तसाद दला - ‘अयो याता, वजेतारा!’
तलवार खाली आणता आणता घो ाला टाच दे त दशरथ उ ारले, ‘मा न टाका सग यांना,
अ जबात दयामाया दाखवू नका.’
‘दया माया नको.’ आप या नभय ने या या पाठोपाठ नघताना आपाप या घो ांना टाचा
मारत प ह या फळ तील घोडे वार गरजले.
मग तो सगळा गुंता हळू हळू उलगडत चालला. दशरथ आ ण यां या उ म यो ांची एक
भ कम फळ स त सधू या सूची ूहाचं टोक बनणार होती. ही फळ जे हा कना यावर
लंके या सै नकां या दशेने कूच क न गेली ते हा सु ा रावणाचे सै नक जागचे हालले नाहीत.
श ूसै य केवळ शंभरेक मीटसवर येऊन ठे पलं, अनपे तरी या रावण माघारी गेला. यामुळे
दशरथांचा राग आणखी उफाळला. यांनी मो ानं आरोळ दे त घो ाला टाच दली. घो ानं
वेग यावा आ ण आपण लंकेची ही पुढची फळ फोडू न लवकर रावणापयत पोहोचावं हाच
यांचा उ े श होता.
रावणाला हेच तर हवं होतं. लंके या पुढ या फळ तील सै नकांनी एक तपणे गगनभेद
आरोळ ठोकली आ ण अचानक हातातील तलवारी टाकून, खाली वाकून अवाढ लांबीचे
भाले उचलून हातात घेतले. जवळ जवळ वीस फूट लांबीचे ते भाले इतके जड होते क एक
भाला दोघा सै नकांना मळू न उचलावा लागत होता. तां याची टोकं असलेल े हे अणकुचीदार
भाले यांनी दशरथां या चाल क न येत असले या घोडदळावर रोखून फेकले. ह याची
क पनाही नसले या घो ां या आ ण यावर वार असले या सै नकां या शरीराला हे
अणकुचीदार भाले कापत गेल.े दशरथांच ं घोडदळ जायबंद होत गेलं. अचानक घो ां या
कोलमड यानं घोडे वार पुढे फेकले गेल.े तेव ात करछप क या या उंच तटावर लंकेचे
धनुधारी सै नक कटले. क या या उंच तटाव न यांनी घोडदळामागून येणा या
स त सधू या पायदळावर बाणांचा वषाव सु केला. या ह यामुळे दशरथांच ं पायदळ अंधाधुंद
कापलं गेलं.
दशरथां या घोडदळातील जे सै नक भा यां या ह यात जखमी झा यानं आप या
घो ाव न कोसळले होते ते श ूसै नकांशी समोरासमोर भडले. यां यात तुंबळ यु सु
झालं. राजा दशरथ स त सधू या सेनेचं मागदशन करत होते. यांनी आवेशानं तलवार उपसली.
श ुसै यातील जो कुणी मागात येईल याला कापत ते पुढे नघाले. लंके या उ म श त
सै नकां या तलवार या मा याला आ ण बाणां या भ डमाराला बळ पडत असले या आप या
सै नकांची न दही यां या मनात होत होती. आप या सोबत स त सधूचा वज घेऊन चालले या
सै नकाला दशरथांनी वज उंचाव यास सां गतलं. शेवट या फळ तील सै नकांपयत प ह या
फळ या सहा याथ व रत आ मणाचा संदेश पोहोचव याची ती खूण होती.
पण सगळ च ग णतं चुकत चालली होती.
लंके या गलबतावरील सै नक तुक ांनी अचानक नांगर उचलले, व ही सरसावली आ ण ते
वेगाने कना या या दशेने येऊ लागले. डोलकाठ वरची शडं यांनी पूण फडकावली होती.
वा याचीही यांना उ म साथ मळाली होती. काही णांतच गलबतातील सै नकांकडू न
दशरथां या नेतृ वाखालील सेनेवर बाणांचा तुफान मारा होऊ लागला. गलबतावरील लंके या
धनुधा यांनी दशरथां या सेनेची धुळदाण उडवली. गलबतंच कना याला येऊन लागतील याची
दशरथां या सेनेतील कोण याही अ धका याला अ जबात श यता वाटली न हती. कारण
यामुळं गलबतं फुटली असती असा यांचा समज होता. अथात, ही गलबतं जमीन आ ण पाणी
या दो ही ठकाणी चालणारी होती. कुबेरा या क पक जहाज बांधणीकारांनी ती बन वली होती.
यांच े सांगाडे वेग या प तीने बन वले गेले होते. पा यातून ज मनीवर येताना गलबताला
बसणारा ध का पेल याची मता यां यात होती. ही गलबतं वेगानं कना याकडे येता येता
यांचा पुढचा ं द भाग वरपासून केळ चे साल सोलावे तसा उघडू न खालपयत उघडला. सामा य
जहाजांच े साधारण सांगाडे न हते ते. गलबता या तळाला मोठमो ा बजागर नी ते जोडलेले
होते. गलबतं कना याला लागली ते हा यांचा पुढचा भाग तरफेसारखा जहाजापासून उघडू न
वाळू वर येऊन टे कला. यामुळे गलबतावरील सै नकांसाठ राजमागच मोकळा झाला होता.
प मे या दे शांतून माग वले या अज घो ांवर वार झालेल े लंकेचे घोडदळ भकाभका
ओक यासारखे गलबतातून वाळू या कना यावर उतरले आ ण मागात येणा या सग यांची ू र
क ल करत नघाले.
कना यावरील आप या सै नकांवर कोसळलेल ं संकट पाहाता पाहाता दशरथां या
अंतः ेरणेने यांना सै या या पछाडीला काहीतरी भयंकर घडत असावं याची जाणीव क न
दली. अंधाधुंद लढत असले या आसपास या मानवी समु ाव न दशरथांनी डोळे ताणून मागे
नेमकं काय चाललंय हे पाहा याचा य न केला. तेव ात नजरे या कोप यानं डावीकडे
चपळाईनं झालेली हालचाल टपली. णाधात वसंर णाथ यांनी ढाल उचलली आ ण
लंके या सै नकाकडू न आलेला वार ढालीवर झेलला. गगनभेद गजना करत अयो ये या राजाने
ह लेखोरावर तलवार चालवली. सणसणत चलखताला भे न ती या या शरीरात घुसली. पोट
फाटलं अन् लंकेचा तो सै नक माग या मागे कोसळला. या या फाटले या पोटातून भळाभळा
वाहाणा या र ाबरोबर चकट गुलाबी रंगाची आतडी घाईघाईनं बाहेर सटकली. याला तथेच
र ा या थारो यात मर यासाठ सोडू न दशरथ जे हा पुढे नघाले ते हा यां या मनात दयेचा
लवलेशही न हता.
‘नाही!’ ते कचाळले. यांनी जे पा हलं ते एका श शाली यो ाचे दय भंग यासाठ पुरेसं
होतं.
करछप क या या बाजूने लंके या ू र धनुधा यांकडू न आ ण सै नकांकडू न दशरथां या
सेनेवर पुढ ल बाजूने होत असले या ह लाने आ ण भयानक घोडदळाचा मागून झाले या
ह याने दशरथां या अजेय सै याची हमत खचत चालली होती. दशरथ अजेय सेनेच े सेनापती
होते. आप या सेनेची अशारीतीने झालेली दा ण क डी कधी पहावी लागेल अशी यांनी कधी
क पनाही केली न हती. स त सधूची सेना इत ततः धावत होती. ‘नाही!’ दशरथ पु हा गरजले,
‘लढा! आपण अयो येचे अ ज य सै नक आहोत! लढा!’
झपा ानं वार क न एका घावात दशरथांनी लंके या एका यो ाचं शीर धडावेगळं केलं.
रावणा या एकामागून एक उसळत येणा या सै नकां या लोटांचा सामना कर यासाठ दशरथ
जे हा वळले ते हा यांची नजर या सग या वनाशा या क यावर पडली. समु कना याजवळू न
आपले घोडदळ घेऊन चालले या रावणावर यांची नजर पडली. लंके या सै यातील तेवढ
एकच जागा अयो येतील पायदळाने तह ला चढव यासारखी होती. आप या उ म श त
घोडदळासोबत रावण भयानक ची कार करत अयो ये या पायदळातील बाहेरील रगणातील
सै नकांची ू र क ल करत सुटला होता. या या हालचाल चा वेग इतका चंड होता क
अयो ये या सै नकांना पु हा रगण बन व यासाठ वेळच मळत न हता. आता हे यु रा हलं
न हतं, तो फ नरसंहार होता.
आपण यु हारलो हे दशरथांना उमगलं. यांचा ण होता – हार यापे ा मृ यू परवडला.
यांची शेवटची एक इ छा बाक होती. लंके या या रा सा या धड वहीन शरावर यांना
थुंकायचं होतं. ते हाच यांना शांती लाभली असती.
‘हांऽऽऽऽ!’ यां यावर झेप घेऊन येणा या लंके या सै नकाचा हात मनगटातून छाटताना
दशरथ ओरडले. श ूला र सारत दशरथ पुढे चालले. काहीही क न यांना रावणापयत
पोहोचायचं होतं. एक ढाल आप या पोटरीवर येऊन आदळ याचं यांना जाणवलं.
आसपास या कोलाहलातूनही हाड तुट याचा आवाज यांना प ऐकू आला.
 स त सधूचे श शाली स ाट गजन करत मागे वळले. यांची तलवार उसळली आ ण
लंके या या सै नकाने यु ातील नयम मोडू न यां यावर वार केला होता याचं डोकं यांनी
सफाईनं छाटलं. ते ह ात यांना आप या पाठ वर जोरदार हार झा याचं जाणवलं. तो
टाळ यासाठ यांना झट यानं वळायचं होतं. पण पोटरी या हाडामुळे ते यांना जमलं नाही.
पुढे कोसळताना यांना अणकुचीदार काहीतरी छातीत घुस याचं जाणवलं. कुणीतरी यां या
छातीत क ार भोसकली होती. पातं आत खोलवर गे याचं यांना जाणवलं नाही. क ती
खोलवर गेली होती पण यांना जाणवलं न हतं? कदा चत आता यां या शरीराला वेदना
जाणवतच न हती.... दशरथांना घेरी आली. डो यांसमोर काळोख दाटू न येतोय असं वाटलं.
पडता पडता यांना जखमी होऊन कोसळणा या आणखी एका सै नकाचा आधार मळाला.
समोरासमोर लढणा या सै नकांत अंतर फारच कमी उरलं होतं. हळू हळू दशरथांच े डोळे मटू
लागले. मनात या मनात या दे वावर यांची पूरेपूर ा होती या सूयदे वाला यांनी आळवलं,
जगाचा पोषणक या श शाली सूयदे वा!
दे वा, हे सगळं पाहा यासाठ मला जवंत ठे वू नकोस. सूयदे वा मला मृ यू ा, मला मृ यू ा.

तो वनाशच होता.
घाबरलेले अ पती आप या े यो ांसोबत घो ांवर वार होऊन रण े ाकडे नघाले.
करछप क यापयत पोहोच यासाठ यांना शवां या गद तून वाट काढावी लागत होती. करछप
क या या आसपास चालले या लढाई या धुम तच कुठे तरी मृत..... नाही नाही,
गंभीररी या जखमी थतीतील दशरथ मळतील अशी श यता होती.
आपण यु हरलो हे अ पती समजून चुकले होते. यां या नजरेसमोरच स त सधूच े बरेचसे
यो े या भीषण नरसंहारात बळ पडले होते. अ पती आता केवळ स ाटांना वाचवू इ छ त
होते. आ ण स ाट यांच े जावई होते. यांची कैकयी वधवा नाही होणार.
यु े ात पुढे जा यासाठ यांना अनेक संकटांचा सामना करावा लागत होता. करछप
क या या तटाव न होत असले या बाणां या वषावापासून वतःला वाच व यासाठ यांनी
एका हाताने ढाल उंच धरली होती.
‘ या तथे....’ एक सै नक ओरडला.
दशरथांच ं नः पंद शरीर दोन मृत सै नकां या शवाखाली पडलेल ं अ पत ना दसलं. यां या
जावयानं अजूनही हातात तलवार ग च धरलेली होती. कैकय नरेश लागलीच घो ाव न
उतरले. व रत इतर दोन सै नक यांना आडोसा ायला धावले. अ पती दशरथांना ओढत
आप या घो ापाशी घेऊन आले. स ाटांच ं जखमी शरीर यांनी घो ा या पाठ वर जीनवर
टाकलं, उडी मा न ते वतःही घो ावर वार झाले आ ण काटे री झुडुपां या र याने परतू
लागले. ते इत या वेगाने नघाले होते क बरोबरी या यो ांना यां या सोबत रहा यासाठ
आटा पटा करावा लागत होता. काटे री झुडुपं जथे संपली होती तथे महाराणी कैकयी आप या
रथात ढपणे बसून हो या. कौतुक करावं एव ा या शांत हो या. व डलांचा घोडा जवळ
आला ते हा यांनी पुढे होऊन दशरथांच े पालथे शरीर रथात खेचून घेतले. शरीरात क येक बाण
तले या व डलांकडे वळू न पाहायसाठ सु ा या थांब या नाहीत. लगाम हाती घेतला आ ण
आप या रथाला जुंपले या चारही घो ांना हाकलं.
‘ हॉ! ह या!’ कैकय नी हाकारा दला. काटे री झुडुपांमधून यांनी जे हा रथ हाकला ते हा
दो ही बाजूंनी घो ांची शरीरं का ांनी उलत गेली. या गरीब ा यांची चामडी आ ण थोडं
मांसही का ांनी ू रपणे सोलून काढलं. तरीही कैकयी यांना चाबकानं आणखी, आणखी
फटकारत रा ह या. र बंबाळ झालेल े आ ण थकलेले घोडे शेवट एकदाचे या काटे री
जंगलापलीकडे खु या मैदानात पोहोचले.
कैकय नी लगाम खेचले आ ण मागे प हलं. काटे री जंगलापलीकडे रावणा या सेनेतील काही
घोडे वार यां या व डलांचा आ ण यां या सोबत या यो ांचा पाठलाग करत होते. आप या
व डलांना नेमकं काय अ भ ेत होतं ते लगेच कैकय या ल ात आलं. ते रावणा या सै नकांना
त या व दशेला घेऊन चालले होते.
सूय म या हीला येऊ घातला होता. पार हो यातच होती.
कैकय नी सूयाला बोल लावत हटलं, “ ध कार सूय दे वा!आप या सम पत भ ाचं आपण हे
असं कसं होऊ दलं?”
बेशु पती या शेजारी या गडघे टे कून बस या. आप या अंगव ाचा एक मोठा तुकडा याने
फाडू न काढला आ ण दशरथां या छातीवर या खोल जखमेभोवती करकचून बांधला. या
जखमांतून भळाभळा र वाहात होतं. वाहाणारा तो र वाह काही माणात कमी झाला हे
पा ह यानंतर कैकयी पु हा उ या रा ह या. यांनी लगाम हाती घेतले. यांना धाय मोकलून
रडायचं होतं. पण ती वेळ रडत बस याची न हती. आधी यांना आप या पतीचे ाण
वाचवायचे होते. यांना आता ववेकानं वागायला हवं.
कैकय नी घो ांवर नजर टाकली. यां या शरीरातूनही र ाचे झरे वाहात होते. काटे
घुसले या ठकाणी मांसाचे बारीक तुकडे बाहेर नघाले होते. घनदाट काटे री उंच झुडुपांमधून
रथ ओढू न आण यामुळे ते चंड दमून धापा टाकत होते. पण आ ा यांना व ांती दे णं
कैकय ना परवडणारं न हतं. नदान काही वेळ तरी.
‘माफ करा मला!’ चाबूक उगारता उगारता या हणा या. हवेत फरणा या चाबकाचा आवाज
आला आ ण णात तो घो ां या पाठ वर ू रपणे बरसला. माफ मागत अस यासारखे घोडे
खकाळले पण जागचे हालले नाहीत. कैकय नी फटका यांची सरब ी केली ते हा ते पुढे
नघाले.
‘चला!’ कैकय नी हटलं. घो ांनी चंड वेगानं धावावं हणून कैकयी घो ांवर ू रपणे पु हा
पु हा चाबकांच े फटकारे मारत रा ह या.
यांना आप या पतीचे ाण वाचवायलाच हवेत.
अचानक एक बाण सूंसाटत आला आ ण रथा या पुढ या भागात तला. दचकून कैकयी
वळ या. रावणाचा एक घोडे वार अजूनही यांचा पाठलाग करत होता.
मागे वळू न कैकय नी पु हा चाबूक फटकारला, ‘वेगाने! आणखी वेगाने!!‘
बेधुंद होऊन जरी कैकयी घोडे हाकत हो या तरी थोडं सरकून पतीला आप या शरीराचा
आडोसा दे याचं भानही यांना होतं.
नःश ीवर ह ला न कर याचं ीदा य रावणा या रा सांम येही असेलच.
सूंसाटत आलेला बाण पाठ त घुस याआधी कैकय ना याचा सूंकार ऐकू आला. बाणाचा
ध का एवढा जोरदार होता क कैकय चं धड पुढे आ ण डोकं मागे फेकलं गेल.ं यां या
डो यांसमोर काजवे तरळले. वेदनेन ं कैकयी व हळ या. पण लगेच यांनी वतःला सावरलं.
वेदनेमुळे अंगांगांतून वा लागले या चेतनेनं यांना ल क त करायला मदत केली. घो ांवर
पु हा चाबूक चालवताना या कचाळ या, ‘ह याऽऽऽ’
आणखी एक बाण त या कानांजवळू न सणाणत गेला. यां या डो याची मागची बाजू
तसूभरा या फरकानं वाचली. खाचखळ यांनी भरले या र याव न धावणा या रथामुळे
दशरथां या वारंवार ध के खाणा या न े शरीरावर यांनी नजर टाकली अन् पु हा उ ार या –
‘वेगानं! आणखी वेगानं धावा!’
सरा बाण येत अस याचा आवाज यांना ऐकू आला आ ण लागलीच येऊन घुसले या
बाणाने यांची तजनी छाटली. एखा ा ख ासारखी तुटलेली तजनी बाजूला पडली. अचानक
ढ या पडले या पकडीमुळे चाबूक यां या हातून गळू न पडला. आता आणखी होणा या
जखमांसाठ यांच ं मन तयार झालं, यां या शरीरानं वेदना सहन कर यासाठ वतःला तयार
केलं. या अ जबात कचाळ या नाहीत कवा रड याही नाहीत.
पटकन् वाकून यांनी डा ा हाताने चाबूक उचलला आ ण र ाळले या उज ा हाताने
लगाम धरले. पु हा यांच ं यं वत अचूक चाबूक फटकारणं सु झालं.
‘धावा! तुम या राजाचे ाण धो यात आहेत!’
आणखी एका बाणाचा सुंकार कैकय ना ऐकू आला. आणखी एक वार झेल यासाठ यांनी
वतःला तयार केलं. पण यावेळ यांना वेदनेची ककाळ मागून ऐकू आली. पटकन् नजर
टाकली ते हा यांना समजलं क आपला श ू घायाळ झालाय. बाण या या उज ा डो यात
खोलवर तला होता. घोडे वारांची एक टोळ आप याला येऊन मळत अस याचंही त या
ल ात आलं. तचे वडील आ ण यांच े न ावंत यो े आता तेथ े येऊन पोहोचले होते. बाणां या
वषावानं लंके या या ह लेखोराला घो ाव न खाली आणलं पण याचा पाय र कबीत
अडकला. धाव या घो ानं क येक मीटरपयत याला फरफटत नेल.ं र यावर या सग या
उंचव ांवर याचं डोकं धडकत गेल.ं
कैकय नी पु हा आपली नजर समोर नेली. आप याला जखमी करणा या माणसा या अशा
ू र अंताचा आनंद अनुभव यास यां याजवळ अ जबात वेळ न हता.
दशरथांना वाचवायला हवं.
मग यां या हातातला चाबूक अ व ांत फटकारत रा हला. घो ांना चथावणी मळत रा हली
– ‘धावा वेगाने! आणखी वेगाने!’
नलंजना अ व ांत बाळाची पाठ थोपटत हो या. बाळ अजून ास घेत न हता.
‘चल! ास घे!’
पड या पड या महाराणी कौस या उ सुकतेन ं पाहात हो या. खूप काळ ा ा लागले या
वेणांनी या अगद थकून गे या हो या. कोपरांवर धड उचल याचा यांनी य न केला.
नलंजनाला यांनी वचारलं, ‘काय झालं? मा या बाळाला काही झालंय का?’
मागे उभी रा न पाहात असले या से वकेला नलंजनांनी सूचना द या, ‘महाराण ची पाठ
टे कव. पडू न रहायाला यांना मदत कर.’ से वकेनं महाराण ना आधार दे ऊन यांची पाठ
मंचकावर टे कायला मदत केली. मानं श हीन झाले या कौस यांनी मंचकावर पाठ
टे क व यास नकार दला. हणा या, ‘मा याकडे ा याला!’
‘महाराणी .....’ कुजबुजत नलंजना हणाली. बोलता बोलता यांचे डोळे डबडबून आले.
‘ याला आम याकडे ा!!’
‘मला वाटतं असं करणं ठ क नह ....’
‘ याला आम याकडे ा!’ आ ा टाळता येऊ नये अशी जरब महाराण या आवाजात होती.
लगबगीनं नलंजना यां या जवळ गेली आ ण तने ते न पंद बाळ कौस येशेजारी ठे वलं.
महाराण नी आप या न पंद मुलाला छातीशी धरलं. याच णी बाळानं हालचाल केली.
कौस यांच े लांब केस यानं आप या बाळमुठ त पकडले.
‘राम!’ कौस यांनी हाक मारली.
मो ा प र मानं मो ा आवाजात रडत रामनं या अवतारातील प हला ास घेतला. ‘राम!’
कौस यांनी पु हा एकदा हाक मारली. यां या डो यातून अ ू वाहात होते.
राम पूण ताकद नशी रडत होता. आप या छो ा हातातली संपूण ताकद एकवटू न यानं
आईचे केस ध न ठे वले होते. मग यानं त ड उघडलं आ ण तो ध पऊ लागला.
नलंजनांचा आनंद फुटले या धरणातून वाहाणा या पा यासारखा धो धो वाहात होता.
आनंदानं या लहान मुलासार या हमसून हमसून रडू लाग या. यां या माल कण नी मुलाला
ज म दला होता! रा याचा वारस ज मला होता!
अशा आनंदधुंद अव थेतही नलंजनांना आप या श णाचा वसर पडलेला न हता.
ज मवेळे या अचूक न द साठ क ातील र या एका कोप यात ठे वले या हरपा ाकडे यांनी
नजर वळवली. राज यो तषांना याची गरज लागेल हे तला ठाऊक होतं.
वेळ पा हली आ ण ती ास घेणं वसरली.
दे वा, दया करा!
ठ क म या हीची वेळ होती ती!

‘याचा अथ काय होतो?’ नलंजनानं वचारलं.

राज यो तषी त मत होते. ते थर बसून रा हले.
तजावर सूय मावळ या या बेतात होता. कौस या आ ण राम दोघेही गाढ झोपी गेले होते.
नलंजनाला शेवट राज यो तषां या क ात जा यास वेळ मळाला. रामा या भ व याब ल
जाणून घे यासाठ ती राज यो तषांकडे आली होती. ती हणाली,
‘आपण हणाला होतात क म या हीआधी जर याचा ज म झाला तर एका महान राजा या
पात इ तहासात याची न द होईल. आ ण म या हीनंतर जर याचा ज म झाला तर याला
भा याला त ड ावं लागेल. गत जीवनात याला सुख लाभणार नाही.’
‘ याचा ज म ठ क म या हीला झाला हे तुला न क ठाऊक आहे ना?’ राज यो तषांनी
नलंजनांना वचारलं, ‘ या आधीही नाही आ ण नंतरही नाही?’
‘हो तर! मी अगद खा ीपूवक सांगते. ठ क म या हीला ज मला तो!’
राज यो तषांनी खोल ास घेतला. पु हा ते वचारम न झाले.
‘याचा अथ काय होतो?’ नलंजनांनी पु हा वचारलं, ‘काय ल न ठे वलंय या या भा यात?
तो महान राजा बनेल क या या वा ाला भा य येईल?’
‘मला माहीत नाही.’
‘तु हाला माहीत नाही हणजे काय?’
‘ हणजे मला माहीत नाही,’ राज यो तषी हणाले. आपली चड चड यांना लप वता आली
नाही.
नलंजना खड़क बाहेर पा लाग या. बाहेर क येक एकरांपयत राजवा ाची बाग फुललेली
होती. राजवाडा अयो येतील सवात उंच ठकाणी, टे कडीवर होता. नगरा या तटापलीकडील
पा याकडे शू य ी लावून पाहात अस या तरी नलंजनांना आता काय करायला हवं हे ठाऊक
होतं. ज मवेळ न दणं ही केवळ यांचीच जबाबदारी होती. आ ण ती म या हीची वेळ होती
याची न द ठे वणं ‘गरजेचं’ न हतं. कुणा या ल ात आलं असतं? यांनी आप या मनाशी नणय
घेतला– राम म या हीआधी एक म नट ज माला आला.
ती राज यो तषांकडे वळली. हणाली, ‘बाळा या ज मवेळेब ल आपण गु तता बाळगाल.’
खरं तर नलंजनाला ही खबरदारी बाळग याची गरज न हती. राज यो त षसु ा
कौस यां या माहेर या रा यातील होते. यांना याब ल खा ी पटवून दे याची गरजच न हती.
नलंजनांसारखेच ते सु ा न ावंत होते.
‘अथातच’, ते हणाले.
 प्रकरण 4
महष व श गा या वेश ारापाशी येऊन पोहोचले. यां यामागून आदरपूण अंतर राखून
चालणारे यांचे अंगर कही होते. यां यावर नजर पडली अन् एव ा सकाळ राजगु कोठे
चालले असावेत याब ल ारपालांना आ य वाटलं.
ारपालां या मुखानं या महान व ानाला लवून नम कार केला आ ण आदरानं तो बोलला,
‘ णाम महष .’
या या अ भवादनाचा मान लववून वीकार क न व श चालत रा हले.
सडपातळ बांधा आ ण उंच शरीरय ी असले या महष व श ां या चालीत मादव आ ण
आ म व ास होता. यांनी प व तेचं तीक असले या पांढ या रंगाचं धोतर आ ण याच रंगाचं
उ रीय पेहेरलं होतं. केशवपन केले या डो यावर बांधलेली शडीची गाठ यां या ा ण वाची
प रचायक होती. झुलती, लांब, सफेद दाढ , शांत-सौ य नजर आ ण सुरकुतले या चेह यावरील
व ेची झांक यां या आंत रक तेजाचं त बबच होतं.
पण अजेय नगरी अयो ये या तटबंद ला घेरणा या वशाल काल ा या दशेने जाताना व श
आप याच वचारांत गुंग होते. यांना जे समजलं होतं याबाबतीत नेमकं काय करावं याचा ते
वचार करत होते.
सहा वषापूव रावणा या ू र सेनेनं स त सधू या सेनेची धुळदाण उडवली होती. यामुळे
स त सधू या सेनेची त ा धुळ ला मळाली होती तरी आजपयत उ रे या कोण याही रा याने
अयो येला आ हान दलेलं न हतं. या दवी दवशी यां या सव अधीन थ रा यांचीही
वाताहात झाली होती. वतःला सावर यात गुंग असले या यां यापैक कोण याही रा यानं
हणूनच कमजोर अयो येला आ हान दलेलं न हतं. स त सधू या रा यात जरी प ह यासारखी
सुब ा न हती आ ण यां या दरा यालाही जरी गालबोट लागलं होतं तरी आजपावेतो दशरथच
स त सधूच े स ाट होते.
नदयी रावणानं अयो येकडू न आप याला ह ा या अट मा य करवून घेत या हो या.
अपमाना पद पराजया या घटनेनंतर लंकेकडू न द या जाणा या वा ीय करात एकतफ एक
दशांशाची ट के कपात केली गेली होती. याबरोबरच, स त सधू दे शातून आता कमी कमतीत
व तु खरेद के या जात असत. प रणामी, यादर यान लंकेची जरी सांप क भरभराट झाली
असली तरी उ र भारतातील अयो या आ ण इतर रा ये गरीबी या दलदलीत तत गेली होती.
आ ण लंकेब ल मा - ‘तेथील र तेसु ा सो यानं मढवलेले आहेत!’ यासार या अफवा
पसरले या हो या.
व श ांनी हात उंचावून आप या अंगर कांना ते होते तथेच उभे राह याचा इशारा केला.
वशाल काल ा या दशेने त ड क न असले या महाला या सावलीत असणा या ग चीत
महष व श पोहोचले. नजर उंचावून यांनी संपूण काल ावर बांधले या अ तीम ग चीवर
नजर टाकली. मग यांची नजर अथांग पसरले या काल ा या जलाशयावर गेली. एके काळ
हा जलाशय अयो ये या वपुल संप तेच ं तीक होता, पण आता यातून गरीबी आ ण हासाची
ल णं होऊ लागली होती.
काही शतकांपूव , स ाट अयुतायुसां या शासनकाळात उ शरयू नद चं पाणी खेचून हा
कालवा बांधला गेला होता. यावेळ याचे आकारमान भ होते. प ास कलोमीटस न
अ धक असलेला याचा व तीण घेर अयो ये या तस या आ ण शेवट या तटा या भतीपयत
पसरलेला होता. आ ण कना यापासूनची याची ं द सु ा जवळ जवळ अडीच क.मी. पे ा
अ धक होती. या काल ाची साठवण मता चंड होती. नमाणानंतर या सुरवाती या काही
वषात पा ा या खाल या अंगाला असले या रा यांनी पा या या तुटव ाब ल त ारी के या
हो या. पण अयो ये या श शाली यो ांनी यां या त ारी पार चरडू न टाक या हो या.
या काल ाचा एक मु य हेतु सै याशी नगडीत होता. एका अथ हा कालवा खंदक होता.
या यामुळे क याला चारही बाजूंनी संर ण ा त झालं होतं. संभा ह लेखोरांना या
खंदकातून व ही चालवत नद सार या ं द चा या कालवा ओलांडावा लागत असे. आ ण हे वेडं
साहस करणा या वीरांना काल ाचं पा ओलांडताना कोणताही अडोसा नस यामुळे अजेय
नगरी अयो ये या तटाव न चोवीस तास धडाडत असणा या तोफां या मा याला बळ पडावं
लागत असे. या काल ावर चार मु य दशांना चार पूल बांधलेल े होते. क या या बाहेरील
तटबंद त या पुलांव न नगरात वेशासाठ पूव, प म, उ र आ ण द ण या चार दशांना
चार भ कम वेश ारे बनवलेली होती. येक पूल दोन भागात वभागलेल े होते, येक
भागात मनोरा आ ण उचल-पाड करता येणारे पूल होते. या वये काल ा या ठकाणीच
क याला हेरी संर णाची व था केली गेली होती.
तरीही, या चंड काल ाला केवळ संर ण व था मानणं चूक ठरलं असतं.
अयो यावा सयांसाठ हा कालवा एक धा मक तीक होता. तो वशाल कालवा आ ण यातील
गूढ-ग हरं संथ पाणी यांना समु ाची आठवण क न दे त असे. अ जावधी वषापूव या याच
पौरा णक, अ त ाचीन, आ दम शू यभा रत समु ा या म यभागी या ांडाची न मती झाली
होती. अ जावधी वषापूव एकाचा चंड मोठा व फोट होऊन यातून अनेकाची न मती झाली
होती. आ ण यातूनच न मती या च ाला चालना मळाली होती.
आधु नक युगात याला परम पता कवा हटले जाते या नराकार एकाचे अभे नगरी
अयो या नवासी वतःला या व ातील त न ध समजत असत. येक जीवात, मग तो सजीव
असो वा नज व या परम प या ाचा वास असतो असं ते मानत असत. काही पु ष आ ण
म हला या अंतरा याला जागृत क शकत असत आ ण यामुळे दे व पदाला पोहोचू शकत
असत. अशा रीतीने दे व पदाला ा त झाले या लोकांची अयो या नगरीत भ मं दरे उभारली
गेलेली होती. अयो यानगरीतील वशाल काल ात बेटं बनवून यावरसु ा अशी मं दरे
बांधलेली होती.
अथात, गु व श जाणून होते क या काल ा या न मतीमागची कारणे अ तशय रोकठोक,
असून ती अशा सांके तकता आ ण अ तर यता यां या पलीकडे जाणारी आहेत. वेगवान
शरयू नद ला येणा या पुरा या पा यावर नयं ण राख यासाठ यातील ारांचा उ म री या
उपयोग क न घेण े हाच या काल ा या न मतीमागचा मुख हेतू होता. पूर येणे ही याकाळ
उ र भारतातील नेहमीची सम या होती.
एरवी नद तून पाणी काढ याऐवजी काल ा या शांत, सौ य पा ातून पाणी काढणं तसं सोपं
होतं. मो ा काल ांमधून काढले या छो ा काल ांनी संपूण अयो या नगरीत पाणी
खेळवलं जात असे. यामुळे शेती उ पादनात अभूतपूव वाढ झाली होती. शेती उ पादन
वाढ यामुळे क येक शेतक यांना जमीन कस या या कामातून मु ता मळाली होती. कारण
कौसल रा यातील चंड जनसं येला अ पुरवठा कर यासाठ केवळ काही शेतक यांची
मेहनत पुरेशी पडू लागली होती. शेतीकामातून उसंत मळाले या मजूर वगाला कुशल सै य
अ धका यांनी उ म श ण दे ऊन सै यात भरती क न घेतलं होतं. यामुळे अयो येकडे
उ म सेना तयार झाली होती. या सै यानं आसपासचे बरेच दे श जकून घेतले. आज
अयो येचा राजा असणा या महाराज दशरथांच े आजोबा महान स ाट रघू यांनी आप या
कार कद त संपूण स त सधू दे श जकून घेतला होता आ ण ते च वत स ाट बनले होते.
अशा कारे कौसल रा यात धनवषा होऊ लागली ते हा तेथ े बांधकामांची जणू लाट आली.
मोठमोठ मं दरं, राजवाडे, सावज नक नानगृहं, ना गृह ं आ ण बाजारपेठा बांध या गे या.
दगडांनी रचले या क वतांसार या या भ इमारती अयो ये या श आ ण संपननतेची सा च
दे त असत. मो ा काल ा या अलीकडील कना यावर बांधलेली भ ग ची ही अशा
इमारत पैक एक. गंगा नद पलीकड या दे शातून आणले या लाल रंगा या वाळू या वटांनी
बांधले या या ग चीचा व तार खांबां या आधारे उभा केला होता. वशाल कालवा
पाहा यासाठ येणा या पयटकांना सावली मळावी हणून या ग चीवर सुंदर न ीकाम केलेलं
होतं. संपूण ग ची रंगीबेरंगी च ांनी सजवलेली होती. यात इं दे व आ ण इतर दे वां या गो ी
आ ण अयो येवर रा य करणा या प ह या महाराज इ वाकुंपासून सग या राजांची मा हती
सांगणारी च ं रेखाटलेली होती. छत वेगवेग या भागात वभागलेल ं होतं. येक भागा या
क थानी तळप या सूयाचं च कोरलेल ं होतं. या सूयाची करणं चारही दशांना फाकलेली
दाखवली होती. सूयाचं तीक घेतलेल ं होतं कारण अयो येचे राजे सूयवंशी होते. सूयदे वाचे
वंशज. सूया माणेच यांची श सु ा दगंत फैलावलेली होती. रा स कुलातील लंके या
राजाने प ह याच ह यात अयो ये या सेनेला गारद कर याआधीपयत हणा हवं तर.
काल ात कृ ीम बेटांची एक साखळ बनवलेली होती. यातील एका बेटावर मुनी व श ांची
नजर थरावली. या बेटावर इतर बेटांसारखं मं दर न हतं. यावर तीन अज संगमरवरी मूत
पाठ ला पाठ लावून उ या केले या हो या. यांची त डे तीन दशांना होती. यापैक एक मूत
व नमा या दे वाची होती. जगातला तो सव े वै ा नक हणायला हवा.. क येक शोधांचं
ेय यांना दलं जातं आ ण यां या या शोधांवरच वै दक सं कृती बेतलेली आहे. यांनी घालून
दले या नयमांनस ु ार हणजे ानाचा नरंतर शोध घेत आ ण समाजाची न काम सेवा करत
यांच े अनुयायी जीवन कंठत असतात. यांनाच काही काळानंतर जात ( ापासून ज
झालेल)े कवा ा ण हटलं जाऊ लागलं.
या मूत या उज ा बाजूला भगवान परशुरामांची मूत होती. समाज जे हा अकाय म,
बनतो, कवा जे हा धम बोकाळतो ते हा एका न ा ने याचा उदय होतो जो आप या लोकांचं
मागदशन करतो आ ण यांच ं जीवनमान सुधारतो. उ माचा सार करणा या अशा महान
ने याला व णु हटलं जायचं. दे वांसारखीच व णूंचीही पूजा केली जात असे. ीय युगात
भयंकर हसा माज यामुळे व णूने परशुरामा या अवतारात क येक शतकांआधी भारताला
यां या वच वातून मु केलं होतं. ा णयुगात कवा ानयुगातही यांचा वावर दसून
येतो.
भगवान परशुरामांनंतर आ ण दे वा या डा ा बाजूला दे वां या मूत ला पूण व दे णारी
दे वांची मूत होती. दे व हणजे पूव चे महादे व. वाइटाचा अंत करणा यांना ही पदवी
पुराणकाळ दली जात असे. महादे वाचं काम मानवजातीला न ा जीवनप तीचं मागदशन
कर याचं न हतं. ती व णुंची जबाबदारी होती. महादे वांचं काम वाइटाचा शोध घेऊन याचा
नाश करणं हेच होतं. वाइटाचा नाश झाला क चांग याचा आपोआप न ा जोमाने वकास
होतो. व णुंचे मूळ भारतातच होते पण महादे वांचे ब धा तसे नसावे. याचे एक कारण असेही
असू शकते क , जर ते भारतातील कोण याही भागातील असते तरी या महान दे शातील या
भागाब ल यां या मनात ओढा रा हला असता आ ण यां या कामा या ीने ते यो य ठरले
नसते. वाइटाची न प परी ा कर यासाठ , याचा उदय कधी झाला हे अ ल तपणे
पाहा यासाठ यांचं मूळ इथलं असून चालणार न हतं. दे वांचं मूळ थान भारता या प म
सीमेबाहेरील ‘परीहा’ े ातील होतं.
वतमान वै दक जीवन प तीचा पाया असणा या या भ दे वांना वंदन कर यासाठ
गुड यावर बसून व श मुन नी कपाळ ज मनीला टे कवलं. मग डोकं वर उचलून यांनी हात
जोडू न नम कार केला.
‘हे प व दे वा, मला मागदशन करा,’ व श मुनी पुटपुटले, ‘कारण मी बंड करणार आहे.’
दे वांवर व श मुन ची नजर टकलेली असतानाच वा याची एक मंद झुळुक यां या
कानांभोवती ननादली. संगमरवराची शोभा आता प ह यासारखी रा हली न हती. अयो ये या
वाम ना आता याची नीट काळजी घेणं श य होत न हतं. दे व, परशुराम आ ण दे वा या
मुकुटातील सो याचा प ा सोलवटला होता. ग ची या छतां या च ांव न रंग उडू लागले होते.
वाळू या वटांनी बनले या ज मनीचे क येक ठकाणी टवके उडू लागले होते. वशाल
काल ात गाळ जमा होऊ लागला होता. आ ण यामुळे ते सुकत चालले होते. ब याच
काळापासून काल ा या या एकूण बांधकामाची अयो ये या वाम नी शासन वभागाकरवी
डागडु जी करवून घेतली न हती. कारण कदा चत अशा कामांवर येणारा खच उचलणे आता
अयो ये या शासनाला श य होत नसावे.
पण व श ांना समजून चुकलं होतं क शासनाकडे रा यकारभार चाल व यासाठ पुरेशी
र कम न हतीच. आ ण इ छाही न हती. काल ाचं पाणी जे हा उतरलं ते हा मोक या
झाले या ज मनीवर लोकांनी श ेच ं भय न बाळगता अ त मण केलं होतं. दर यान या
काळात अयो येची लोकसं या वारेमाप वाढली होती. काही वषापूव काल ांची एवढ वाईट
थती होईल याची कुणी क पनासुदधा केली न हती आ ण आज या लोकां या अंगवळणी
पड या हो या.
परशुरामा, आज जीवनाला नवी दशा मळ याची गरज आहे. मा या या महान दे शाचं
पुन जीवन दे शभ ांचा घाम आ ण र वा न हायलाच हवं. मला जे हवंय ती बंडखोरीच
आहे. आ ण इ तहासाकडू न जोवर याय केला जात नाही तोवर क येकदा या लोकांसाठ ते
काम करायचं ठरवतात याच लोकांकडू न दे शभ ांवर दे श ोहाचा आरोप लावला जातो.
ग ची या पाय यांवर काल ातून वा न आलेली माती साचली होती. ती व श ांनी मुठ त
उचलली, पु हा सोडली. अंग ावर बसले या मातीचा आप या भाळ उभा टळा लावला.
 "ही माती मला मा या ाणां न य आहे. मा या दे शावर माझं ेम आहे. जे कर याची गरज
आहे ते मी करेन याची आज मी शपथ घेतो. मला धाडस ा, दे वा!"
वा यावर वार होऊन आलेल े नादपूण, मंद मं ो चार यां या कानांवर आले. यांनी
उजवीकडे वळू न काय चाललंय ते पा हलं. थो ा अंतरापलीकडू न काही लोक गंभीरपणे
चालले होते. ते दे वा या प व न या रंगाचे झगे यायले होते. आजकाल अशी यं मळ
होत चालली होती. संप ी आ ण स ा मळत गेली तसतशी स त सधूतील लोकांची
आ या मक उ सुकता लोप पावली होती. क येकांना वाटू लागलं होतं क यां या दे वानं यांना
वा यावर सोडू न दलंय. तसं नसतं तर यांच े एवढे हाल का बरं झाले असते?
पूजा करणा यांनी सहा ा व णू पाचा – परशुरामाचा – नामजागर केला.
‘राम राम राम बोलो, राम राम राम बोलो, राम राम राम बोलो, राम राम राम बोलो… ’
नामाचा जप करायला सांगणारी अ तशय साधीसोपी ाथना.
व श ां या चेह यावर मत उमललं. यां या मते हा एक शकुन होता.
"ध यवाद परशुरामा, तु या आ शवादासाठ ध यवाद."
सहा ा व णू अवताराचं नाव ठे वले या अयो ये या सहा वषा या सग यात मो ा
राजकुमारावर – रामावर आता यां या सग या आशा लागून रा ह या हो या. महाराणी
कौस यांनी आप या मुलासाठ या ‘राम’ नावाची नवड केली होती यात ‘चं ’ नावाची भर
घाल याचा आ ह व श ांनी धरला होता. महाराणी कौस येच े पता द ण कौसलचे राजा
भानुमन आ ण कु ं ची राणी माहे री चं वंशी हणजे चं ाचे वंशज होते. रामा या आईकड या
आजोळातील लोकां या बाबतीत आपली न ा दाख वणे शहाणपणाचे ठरेल. शवाय, राम चं
हणजे ‘चं ाचा सुंदर चेहरा’ आ ण चं हा सूया या परावत त करणांमुळेच का शत होतो.
अगद क वतेतच सांगायचे झा यास सूय चेहरा आहे आ ण चं याचे त बब. मग चं ा या
सुंदर चेह याचं खरं कारण कोण? ‘सूय!’ हणूनच रामचं हे नाव यो य होतं. अशा कारे राम
चं सूयवंशी नावही होतं कारण याचे वडील दशरथ सूयवंशी होते.
नावामुळे भा य ठरतं असं ाचीन काळापासून मानलं जातं. आ ण हणूनच पालक अ यंत
काळजीपूवक आप या मुलांसाठ नावं नवडतात. एका परीनं नाव मुलांम ये वधम,
न त धम आकां ा इ. जागवतं. या मुलाचं नाव खु व णू या सहा ा पाचं नाव
आहे. आकां ा जागृत कर यासाठ या न े नाव कोणतं असू शकेल?
आणखी एका नावावर व श ांची आशा टकून होती – भरत. रामाचा हा भाऊ या यापे ा
सात म ह यांनी लहान होता. रावणाशी झाले या यु ा या वेळ भरत या आईला, हणजे
कैकयीला आप या पोटात दशरथांच ं मूल वाढतंय हे ठाऊक न हतं. व श ांना ठाऊक होतं क
कैकयी तापट आ ण रा ही ी आहे. ती वतः आ ण यांना ती आपलं मानते यां या
बाबतीत ती पराका ेची मह वाकां ी आहे. मो ा महाराणी कौस यांनी आप या मुलाचं नाव
ठे वलं ते हा कैकयी मागे रा ह या नाहीत. यांनीसु ा आप या मुलाचं कंकणभर सरसच नाव
ठे वलं. सह वषापूव संपूण भारतावर रा य केले या राजा भरत या नावाव न कैकय नी
आप या मुलाचं नाव ठे वलं – भरत.
ाचीन भरत राजानं एकमेकांशी लढणा या सूयवंशी आ ण चं वंशी राजांना एका छ ाखाली
आणलं होतं. अधून मधून घडणा या चकमक कडे ल करीत ते शांततेनं जगणं शकले.
 यांच ं उदाहरण आज पाहायला मळत होतं ते सूयवंशी राजा दशरथा या दोन रा यां या पाने.
दशरथ सूयवंशी राजा होते आ ण महाराणी कौस या आ ण महाराणी कैकयी चं वंशी हो या.
महाराणी कैकयीचे वडील अ पती कैकयचे चं वंशी राजा दशरथांच े अ यंत व ासू स लागार
होते.
या दो ह पैक एका नावानं उ न क सा य होऊ शकेल.
पु हा एकदा परशुरामा या मूत कडे पा न यांनी यापासून बळ मळवलं.
ते मला चूक ठरवतील याची क पना आहे मला, कदा चत ते मला श ा-शापही दे तील. पण
दे वा, तूच तर हणाला होतास, क , ने याने वतःपे ा जा त आप या दे शावर ेम करावं.
आप या अंगव ात लप वलेली क ार व श ांनी चाचपून पा हली. मग ती यांनी बाहेर
काढली आ ण त या मुठ वर ाचीन ल पत कोरलेल ं नाव नरखलं – परशुराम!

खोल ास घेत यांनी क ार डा ा हातात घेतली. उज ा हाता या तजनीवर क ार खोलवर

टोचून र काढलं. जखमेखाली अंग ानं दाब दे ऊन र ाचे काही थब काल ा या पा यात
सोडले.
या र ाची शपथ आहे मला. माझे बंड मी यश वी करेन कवा तसे करताना आप या ाणांची
आ ती दे ईन.
व श ांनी शेवट एकदा भगवान परशुरामां या मूत वर नजर टाकली. डोकं झुकवून वंदन
केलं. दो ही हात जोडू न नम कार केला. मग मंद वरात भगवान व णुं या भ ांसारखं
नाम मरण केलं,
‘जय परशुराम!’
‘परशुरामांची म हमा अमर राहो!’
 प्रकरण 5
महाराणी कौस या आनंद हो या, पण माता कौस या आनंद न ह या. रामाने राजमहाल
सोडू न जायला हवं हे यांना समजत होतं पण या दवशी रामाचा ज म झाला याच दवशी
दशरथांचा रावणाबरोबर या यु ात दा ण पराभव झाला होता. यामुळे दशरथांनी या
पराभवासाठ रामाला दोषी ठरवलं होतं. या अशुभ दवसाआधी कधीही दशरथांचा पराभव
झाला न हता. ते पूण दे शाचे अजेय स ाट होते. रामा या ज माशी याचं पूव कम नगडीत
आहे आ ण महान स ाट रघूं या वंशाला गालबोट लाव यासाठ च याचा ज म झाला आहे असं
यां या मनानं घेतलं होतं. सव त हेन ं बल कौस या याबाबत काहीही क शकत न हती.
प ह यापासूनच कैकयी दशरथांची आवडती राणी हो या. करछप या यु ात यांनी दशरथांचे
ाण वाचवले होते ते हापासून तर दशरथ पूणपणे यां या क ात गेले होते. दशरथांना राम
अशुभ वाटतो ही गो कैकयी आ ण यां या दास-दास नी श य तत या वेगात सगळ कडे
पसरवली होती. राजा दशरथांना रामाचा ज म अशुभ वाटत असे. लवकरच अयो येतील
जेलासु ा राजाला वाटतं तसंच वाटू लागलं. लोकांना वाटायचं क रामानं ज मभर जरी
स कृ यं केली तरी ‘7032चा कलंक’ तो कधीही पुसू शकणार नाही. भु मनुं या पंचांगानुसार
याच वष दशरथाचा यु ात पराजय झाला होता आ ण रामाचा ज म झाला होता.
हणून महाराणी कौस यांना वाटत होतं क रामने राजगु व श ांसोबत राजधानी सोडू न
जाणं चांगलं. अयो ये या कुलीन लोकांपासून तो र राहील. या लोकांनी याला वीकारलंच
नाहीय. शवाय ‘व श ां या गु कुलात ’ रा न घेतले या श णानं याचा फायदाच होईल. तेथे
तो त व ान, व ान, ग णत, नी तशा , यु कौश य, कला इ या द वषय शकेल. ‘गु कुल ’
हणजे खरं तर ‘गु ं चं कुटुं ब ’. पण ते गु ं चं ‘ नवासी व ालय ’ होतं. तेथून काही वषानी तो
वतः या भा याचा नधारक बनून परतेल.
महाराण ना हे सारं समजत होतं, पण वा स यानं अंतःकरण भरले या आईला मा तो
आप यापासून र जाऊ नये असंच वाटत होतं. तनं रामाला दयाशी धरलं अन् ती रडू
लागली. आईला आधार दे त राम अ तशय संयमानं उभा होता. महाराणी कौस या याला जवळ
घेत हो या, याचे मुके घेत हो या. पण अ यंत कोव या वयात सु ा राम अ यंत समंजसपणानं
शांत उभा होता.
भरत रामा या अगद उलट होता. तो धाय मोकलून रडत होता. याला आप या आईला
सोडू न र जायचं नवहतं. कैकयी आप या मुलाकडे रागानं पाहात हो या. हणा या, ‘तू माझा
एकुलता मुलगा आहेस. असा बल नको होऊस. तू राजा होणार आहेस. राजासारखा वाग! जा,
आप या आईचं म तक अ भमानानं उंचावेल असं काही कर!‘
हे सगळं पा न गु व श गालात या गालात हसत होते. संवेदनशील मुलां या भावना
अ तशय ती असतात. ती खदख न हसतात आ ण फुं न फुं न रडतात.
ल मण आ ण श ु न ही दशरथा या चार मुलांपैक लहान जुळ मुल ं आप या आईचा हात
ध न उभी होती. यावेळ यांचं वय तीन वषाचं होतं. आसपास नेमकं काय चाललंय हे यांना
कळत न हतं. आप या मो ा भावांकडे पाहात ते आपलं काम करवून घे यासाठ संयमानं
वागावं क आकांडतांडव करावं याचा वचार करत होते. अजून ते दोघे खूपच लहान आहेत हे
व श ांना कळत होतं. पण यांना मागे सोडू न जाणं यांना इ वाटत न हतं. राम आ ण भरतचं
श ण पूण हायला बरीच वष, कदा चत दशकही लागेल हे यांना ठाऊक होतं. या काळात या
जु या भावंडांना राजमहालात ठे व याची जोखीम यांना वीकारायची न हती. कुलीनां या
राजकारणी कार थानांमुळे छोटे राजकुमार वेगवेग या गटांत ओढले गेल े असते. सतत
कार थानं कर यात गुंतले या या कुलीनांनी आपलं उखळ पांढरं कर यासाठ अयो येला
आ ाच वेठ ला धरलं होतं. यां या या कुट ल कार थानांमुळे अयो या नगरी र बंबाळ झाली
होती. या सग यांवर नयं ण ठे वणारे स ाट मा अश आ ण न र छ झाले होते.
उ हा यात आ ण हवा यात असे दोन वेळा उ रायण आ ण द णायन काळ नऊ-नऊ
दवसां या सु वर राजकुमार आप या घरी परतणार होते. आप या वासाची दशा बदलून सूय
जे हा वषुववृ ापासून उ र कवा द ण टोकाला जातो या काळाला अयन काळ असे
हणतात. ाचीन नवरा ो सव याच काळात साजरा केला जात असे. तजावरील उ र आ ण
द ण दशे या सूयदे वा या वासाची सुरवात या काळापासून होते. अयो येत हे उ सव
अ तशय उ साहात साजरे केले जात असत. माता-पु ां या भेट साठ एवढे अठरा दवस पुरेसे
आहेत असं गु व श ांना वाटत असे. आप या वासात सूय जे हा वषुववृ ओलांडतो
यावेळ दवस आ ण रा समान असतात. शरद आ ण वसंतातील या काळाला वषुवकाल
हणतात. मेष आ ण तुला वषुवां या या काळात नवरा ाचे जे उ सव साजरे केले जात असत ते
राजपु गु कुलातच साजरे करणार होते.
यानंतर राजगु ं नी आपलं मन दशरथांवर क त केलं.
गेली सहा वष स ाटांचं मन यांना खात होतं. ःखा तरेकानं यांची वचा सुरकुतू लागली
होती. डोळे खोल गेल े होते. केस पकले होते. यु ात जायबंद झाले या पायामुळे यांचे दोन
अ यंत य वरंगळ ु े सु ा आता यां यानं होत न हते. ायाम आ ण शकार करणंही आता
थांबलं होतं. आपलं ःख वसर यासाठ यांनी म पान सु केलं होतं. अती प यामुळे
या या झुकले या खां ां या म वात आधीचा भ कमपणा आ ण श शालीपणा
शोधूनही सापडत न हते. रावणानं केवळ या एका दवी दवशी यांना हरवलं न हतं, तो रोज
यांना तळा तळानं हरवत होता.
‘महाराज,’ व श ांनी थोडं मो ा आवाजात हटलं, ‘आपली परवानगी हवी.’
दशरथांनी न र छपणे हात हालवून यांना परवानगी दली.

शरदातील सं ांतीनंतरचा तो दवस होता. राजपु अधवा षक सु वर राजमहालात परतले

होते. प ह यांदा ते गु कुलात गेले होते या घटनेला आज तीन वष पूण झाली होती.
उ रायणाची- सूया या उ र दशेनं वासाची सुरवात झाली होती. सहा म ह यांनंतर
उ हा यात सूयदे वां या वासाची दशा बदलून द णेकडे होणार होती.
सु तसु ा रामाचा जा तीत जा त वेळ गु व श ांसोबतच जात असे. सु या दवसांत ते
सु ा राजपु ांसमवेत राजमहालात रहायला आले होते. महाराणी कौस यांना हे जरी फारसं
 चलं नसलं तरी केवळ त ार कर यापलीकडे या काही क शकत न ह या. सरीकडे,
राजकुमार भरत आप या माते या क ा शवाय इतर कुठे जाऊ शकत न हते. आप या
वभावानुसार महाराणी कैकयी भरताला खूप सूचना दे त आ ण भरपूर वचारत. ल मण
अलीकडेच घोडे वारी शकला होता. आ ण छो ा छो ा घो ांवर बसून रपेट कर यात
याला खूप गंमत वाटायची आ ण यातच याचा वेळ जायचा. श ु न... तो फ पु तकं
वाचायचा!
एकदा रपेट संपवून ल मण माता सु म े या क ाकडे जात असताना माते या क ातून येणारे
आवाज ऐकून क ाबाहेरच उभा रा हला. पड ांआडू न यानं हळू च आत डोकावून पा हलं.
‘श ु ना, तुला हे समजायला हवं क भरत दादा तुझी गंमत करत असतील, पण यांचं
तु यावर सग यात जा त ेम आहे. तुला नेहमी यां यासोबत रहायला हवं.’
श ु ना या हातात ता पृ ांचं एक पु तक होतं. ते याला वाचायचं होतं. यामुळे आईचं
बोलणं तो फ ऐक यासारखं दाखवत होता.
‘तू ऐकतोयस ना मी काय हणतोय ते?’ अचानक आवाज चढवून सु म ांनी वचारलं.
‘हो आई,’ श ु न वर पाहात हणाला. या या चेह यावर संपूण ल दे ऊन ऐकत अस याचा
भाव होता.
‘मला नाही वाटत तसं,’ सु म ा हणा या.
श ु नने आप या आईचं शेवटचं वा य पु हा उ चारलं. वया या मानाने याचे उ चार अ धक
प होते. सु म ांना ठाऊक होतं क , श ु न यांचं बोलणं नीट ल दे ऊन ऐकत न हता.
अथात, याब ल या काही क ही शकत न ह या.
ल मण धावतच आईजवळ पोहोचला आ ण आनंदाचा क लोळ करत उडी मा न आई या
मांडीवर बसला.
बोब ा बोलात तो हणाला, ‘मी ऐकेन तुझं आई!’
ल मणाभोवती हात टाकताना माता सु म े या ओठांवर हसू उमटलं. या हणा या, ‘हो रे,
मला ठाऊक आहे क तू ऐकशील माझं! तूच माझा गुणी बाळ आहेस!’
ता प ां या आप या पु तकांकडे पु हा वळ याआधी श ु नने एक नजर आप या आईवर
टाकली.
‘तू जे काही सांगशील ते मी न क करेन माते,’ ल मण हणाला. या या न पाप डो यांत
ेम भरलं होतं.
‘तर मग माझं ऐका’, थोडं झुकून, चेह यावर व षक आ ण खलबत करत अस याचे भाव
आणून सु म ा हणा या. यांना ठाऊक होतं क ल मणाला असे व षक हावभाव केलेल े खूप
आवडतात- ‘तुम या वडील भावाला गरज आहे तुमची. तो अगद साधा आ ण न पाप माणूस
आहे. यांना असं कोणीतरी हवंय जे यांचे डोळे आ ण कान बनतील. आ ण ते तसे कुणालाच
आवडत नाहीत.’ ल मणावर ल क त क न मग या पुटपुट या, ‘तु हालाच यांचं
संकटांपासून र ण करायला हवं. लोक यां याब ल यां या मागे नेहमीच वाईट बोलतात. पण
यांना मा नेहमी इतरांम ये चांगलंच दसतं. यांचे श ू खूप आहेत. यामुळे कदा चत यांचं
जीवन तुम यावरच अवलंबून असेल...... ’
‘खरंच?’ नेमका धोका जरी नीट ल ात आला नसला तरी डोळे व फारले या ल मणानं
वचारलं.
‘हो! आ ण खरंच सांगते, यांच ं र ण कर यासाठ मी फ आपणावरच व ास ठे वू शकते.’
‘ चता क नका माते,’ ल मणाने पाठ ताठ करत आ ण ओठांवर ओठ दाबत हटलं,
मह वाची काम गरी मळा यावर एखा ा सै नकाचे डोळे आनंदानं लुकलुकावेत तसे ल मणाचे
डोळे लुकलुकत होते. ‘मी नेहमी दादाची काळजी घेत जाईन.’
सु म ानं पु हा एकदा ल मणाला जवळ घेऊन कुरवाळलं. या याकडे पा न या अ भमानानं
हस या. हणा या, ‘ठाऊक आहे आ हाला.’

‘दादा!’ ल मण ओरडला. मुलांना रपेट दे यासाठ श त केले या त वर वार होऊन तो

याला पळ व यासाठ टाच मारत होता. पण त पळायला तयार न हतं.
नऊ वषाचा राम या या त पे ा मो ा घो ावर बसून पुढे नघाला होता. याचा घोडा
वेगात चालला होता. मळाले या श णानुसार घो ा या टापां या लयीबर कूम जीनवर
यांच ं शरीर वर-खाली होत होतं. आज या रका या पारी या दोघांनी अयो येतील शाही
रपेट या मैदानात घोडे वारी क न उ म घोडे वार बन याचा सराव कर याचं ठरवलं होतं.
‘दादा! थांब!’ ल मण काकुळतीला येऊन कचाळला. घो ाला पळव याचे याचे सारे य न
थ चालले होते. यामुळे वैतागून याने मळाले या आ ण नीट न समजले या सा या सूचना
वस न घो ाला संपूण ताकद नशी चाबकानं व थत फटकारायला आ ण फटाफट टाचा
मारायला सुरवात केली होती.
रामनं मागे वळू न पा हलं. आप या लहान भावाचा चाललेला एकूण आटा पटा पा न तो
हसला. यानं ल मणाला सावध केलं, ‘ल मणा! घाई नको क स, सावकाश!’
‘थांब!’ ल मण पु हा ओरडू न हणाला.
ल मणा या आवाजातील नकड ल ात आ यावर लगेच रामनं लगाम खेचून घो ाला
थोपवलं. तेव ात ल मण या यापाशी येऊन पोहोचला. घाईघाईनं आप या त व न उत न
रामपाशी येत हणाला,
‘दादा, खाली उतर!’
‘काय?’
‘खाली उतर!’ वैतागले या ल मणाने ओरडू न पु हा सां गतले. पुढे होऊन यानं रामला हात
ध न खाली खेचायला सुरवात केली.
ा सक चेह यानं घो ाव न खाली उतरता उतरता रामनं वचारलं, ‘काय झालं, ल मणा?’
‘ते पाहा!’ बोट दाखवत ल मण हणाला. घो ाभोवती लपेटले या या चामडी प ट्यावर
जीन कसली जाते, ज यामुळे जीन जागीच रहाते तो प ा सुटत आला होता. ल मण तकडेच
बोट दाखवत होता.
‘ दे वा, कृपा असो!’ राम पुटपुटला. रपेट करताना जर प ा सुटला असता तर जीन
जागेव न सरकून घोडे वार घो ाव न खाली फेकला गेला असता. याला गंभीर खापत
झाली असती. भयंकर घटनेपासून ल मणाने याला बचावलं होतं.
ल मणानं आपली चौकस नजर चारही दशांना फरवली. यावेळ या या डो यात आईचे
श द ननादत होते. रामला तो हणाला, ‘दादा, कुणीतरी तुला मा न टाकायचा बेत केलाय.’
रामनं घो ाभोवती बांधले या प ट्याची आ ण याला जोडणा या जीन या ब कलांचं
नरी ण केलं. ब कलं जुनी होती असं दसून आलं. कुणी जाणून-बुजून हे के या या खुणा
दसून येत न ह या. अथात, न तच ल मणानं याला घायाळ हो यापासून कवा कदा चत
मृ युपासून वाचवलं होतं.
रामनं हलकेच ल मणाला मठ मारली. हणाला, ‘ध यवाद, भाऊ.’
‘कटाब ल अ जबात घाब नकोस’, ल मण गंभीरपणानं हणाला, आईने दले या
सूचनेब ल आता याची प क खा ी झाली होती. ‘मी तुझं र ण करीन दादा, नेहमी!’
य नपूवक येणारं हसू दाबत राम हणाला, ‘कट का? एवढा मोठा श द तुला कुणी
शकवला?’
‘श ु नने’, ल मण हणाला. पु हा एकदा यानं चौफेर नजर दौडवून दगाफटका नस याची
खा ी क न घेतली.
‘श ु नाने का?’
‘हो, पण तू याची काळजी नको क दादा. ल मण आहे ना, तुझं र ण करायला.’
रामनं आप या छो ा भावा या कपाळाचा मुका घेतला आ ण आपला या यावर भरंवसा
आहे याची याला वाही दली. हणाला, ‘मला आ ापासूनच सुर त वाटू लागलंय.’

या घटनेनंतर दोन दवसांनी दोघेही भाऊ गु कुलात जा यासाठ तयार झाले होते. आद या
रा ी राम शाही पागेत जाऊन घो ाची लांब या वासासाठ तयारी पा न आला. या
दोघांनाही स या दवशी बराच मोठा प ला गाठायचा होता. अथात, पागेत सेवक होतेच. पण
रामला हे काम करायला आवडायचं. यामुळे याला समाधान मळायचं. कारण ा यां त र
याला दोष न दे णारे फार कमी लोक होते. हणून ा यांबरोबर वेळ घालवणं याला आवडत
असे. टापांचा आवाज आला ते हा याने मागे वळू न पा हलं.
‘ल मणा!’ राम उ ारला. आप या छो ा घो ावर बसून समो न येत असलेला ल मण
जखमी होता. पुढे होऊन रामने ल मणाला घो ाव न उतरायला मदत केली. ल मणाची
हनुवट फाटली होती. तातडीने टाके घाल याची गरज होती. ल मणाचा चेहरा आ ण छाती
र ानं माखले होते. तरी रामने या या जखमेचं नरी ण केलं ते हा ल मणानं अ जबात ं का
चूं केलं नाही. अ तशय धैयानं तो थर उभा होता.
ेमानं याला दटावत राम हणाला, रा ी या वेळ घोडे वारी करायची तुला बंद आहे, ठाऊक
आहे ना?
खांदे उडवत ल मण हणाला, ‘हो. चूक झाली माझी... घोडा अचानक...’
‘बोलू नकोस,’ रामनं याला म येच अडवलं. याने बोलायसाठ त ड उघडलं ते हा र
आणखी वेगानं ओघळू लागलं होतं. ‘चल मा यबरोबर.’

जखमी भावाला घेऊन राम नलंजनां या क ाकडे धावला. महाराणी सु म ा आ ण यां या

से वकांनी यांना र यातच हटकलं कारण ते बराच वेळ नजरेस न पडले या ल मणाला शोधत
होते.
‘काय झालं?’ भळाभळा र वाहाणा या ल मणावर नजर पडताच सु म ांनी ओरडू न
वचारलं.
ल मण काही न बोलता ग प उभा रा हला. आपला दादा कधी खोटं बोलत नाही हे याला
ठाऊक होतं. यामुळे आता आप यावर संकट कोसळणार या ल याची खा ी झाली होती. इथे
काही का प नक कथा रचून सांगायला अ जबात वाव नाही हे याला चांगलंच ठाऊक होतं.
याला आधी आप या हातून घडले या चुक ची कबूली ावी लागणार आ ण यानंतर खा ीनं
मळणा या श ेपासून बचावासाठ धोरणंही आखावी लागणार होती.
‘काही गंभीर नाही, छोट आई,’ राम हणाला. ‘पण आप याला याला तातडीनं नलंजनांकडे
यावं लागणार आहे.’
‘पण झालं काय?’ सु म ांनी पु हा वचारलं.
ल मणाला या या आई या रागापासून वाचवायला हवं हे रामनं ताडलं. या दवशी ल मणानं
याचे ाण वाच वले होते ना! यावेळ या या सदसद ववेकबु ला जे सुचलं ते यानं केलं.
यानं सगळा दोष वतःकडे घेतला. हणाला, ‘छोट आई, सगळ माझी चूक आहे. ल मणाला
घेऊन मी शाही पागेत घो ांची तयारी कुठवर आलीय ते पाहायला गेलो होतो. घोडा जरा
बावचळला आ ण याने अचानक मागे येत ल मणाला लाथ मारली. मलाच ल ठे वायला हवं
होतं. ल मणाला मा या मागे उभं रहायला सांगायला हवं होतं.’
रामचं बोलणं ऐकलं आ ण सु म ा चटकन् यां या मागातून बाजूला होत हणा या, ‘ याला
लगेच नलंजनांकडे या.’
दादा कधी खोटं बोलत नाही हे तला ठाऊक आहे. ल मणाला याला अपराधी वाटू लागलं.
राम आ ण ल मणांनी मग घाई केली. एका से वकेनं मग यां या मागे जा याचा य न केला
ते हा महाराणी सु म ांनी हात उंचावून तला थोपवलं. दोघांनाही लगबगीनं जाताना या पाहात
रा ह या. रामानं ल मणाचा हात ग च पकडला होता. सु म ा समाधानानं हस या.
ल मणानं रामाचा हात आप या छातीपयत आणला. आ ण तो कुजबुजला, ‘आपण नेहमी
बरोबर रा दादा, नेहमी.’
‘बोलू नकोस ल मणा, र वेगानं वा लागेल....’

अयो ये या राजकुमारांना गु कुलात येऊन आता पाच वष झाली होती. अकरा वषा या रामला
पूण वाढ या इतर त ं सोबत लढाईचा सराव करताना व श मो ा अ भमानानं पाहात
होते. यावषापासून राम आ ण भरतासाठ ं यु ा या श णाची सुरवात झाली होती. ल मण
आ ण श ु नाला आणखी दोन वष ं यु ा या श णासाठ वाट पाहावी लागणार होती.
स या यांना त व ान, ग णत आ ण व ाना या अ यासावरच समाधान मानून यावं लागत
होतं.
‘चल, दादा!’ ल मणानं आवाज दला, ‘हो पुढे आ ण दे दणका!’ ल मणाकडे पा न व श
कौतुकानं हसले. कधी कधी यांना ल मणाचं बोबडं बोलणं आठवायचं. आता ल मण नीट
बोलू लागला होता. पण आठ वषा या ल मणाचा उ साही वभाव मा बदललेला न हता.
याची रामवर पूण न ा होती, जीवापाड ेम होतं. रामनेच कदा चत पुढेमागे ल मणातील या
नरंकुशतेला दशा दली असती.
मृ भाषी आ ण बु मान श ु न ल मणाशेजारी बसला होता. ता प ावरील ह त ल खत
‘ईशावा य उप नषद’ वाच यात तो गुंग होता.
यानं एक सं कृत ोक वाचला –
‘पुशनेकरसे यम सूय जाप यः ूहः र मन समूहः तेजोः;
य े पम् क याणतमम् त े प या म यो’सावसौ पु ष सोह म।’
हे सूय दे वा! सवाचं पोषण करणा या हे जापती या पु ा, एकां ा या ेक , खगोलीय
नयं का, तुझ े करण मालव. तुझा काश वझव. या काशापलीकडील तुला मला पा दे . जो
दे व तु यात आहे तोच दे व मा यातही आहे याची मला जाणीव होऊ दे .
या त व ानसंपूण श दांच े स दय जाणवून श ु न वतःशीच हसले. भरत या यामागे बसला
होता. याने श ु ना या डो यावर टपली मा न रामकडे बोट दाखवलं. अचानक उ वले या
ययामुळे रागावले या श ु नने ल मणा या दशेला आपला ा सक चेहरा वळ वला. यावेळ
या या डो यांतून राग ओसंडून वाहात होता. भरतने आप या या छो ा भावा या डो याला
डोळा भडवला. यानंतर मा श ु नने ह त ल खत बाजूला ठे वून रामाकडे पा हलं.
तलवारबाजीसाठ रामबरोबर व श ांनी जो त ं नवडला होता तो गु कुलानजीक
राहाणा या जंगली जमातीचा सद य होता.
गंगे या द णेला आ ण शोण नद या प मेकडील टोकाला असले या घनदाट अर यात हा
आ म होता. तेथून पुढे नद चे पा अचानक वळण घेत पूवकडे नघाले होते. पुढे अ नेय
दशेला वाहात जाऊन ते गंगेला मळाले होते. हा भाग हजार वषापासून क येक गु ं नी
वापरला होता. जंगली जातीचे लोक या जागेची नगा राखीत असत. गु ं ना ती जागा
भाडेत वावर दे त असत.
गु कुलाकडे येणारा र ता सुरवातीला वृ ां या घनदाट पणसंभारानं झाकला गेला होता आ ण
पुढे एका चंड व तारा या वडा या पारं यांनी आ छादलेला होता. यापलीकडे एक छोट
बखळ होती. या उघ ा जागे या म यभागी ज मनीत खाली जाणा या पाय या कोरले या
हो या. या पाय या एका खोल खंदकाकडे नेत. हा संपूण माग घनदाट पणसंभारानं पूणपणे
झाकलेला होता. यानंतर खंदकाचं भुयारी मागात पांतर होऊन तो एका पवता या खालील
भागात नेऊन पोहोचवत असे. या भुयारी मागा या स या टोकाला ल ख काश होता. तथे
हा माग एका झ याला जाऊन मळत होता. झ या या वाहावर लाकडाचा पूल होता.
यापलीकडे ड गर उतारावरील खडक फोडू न बनवलेलं अ यंत सा या बांधणीचं गु कुल होतं.
ड गरातून एक मोठा चौकोनी घनाकार फोडू न काढू न ही जागा बन वलेली होती.
वेश ारासमोर या भतीत 20 छोट मं दरं कोरलेली होती. यातील काह म ये दे वतां या मूत
हो या आ ण काही मं दरं रकामी होती. यापैक सहा मं दरांम ये व णू या प ह या सहा
अवतारां या मूत हो या. एका मं दरात दे वाची – महादे वाची – मूत होती. आ ण आणखी
एका मं दरात बु मान वै ा नक दे वाची मूत होती. मध या मं दरात दे वां या राजाची –
इं दे वांची मूत होती. इं पज य आ ण मेघ दे वता आहे. हणून यांची मूत मध या मं दरात
यथो चत त ा पत केली गेली होती. यां या अवती-भोवती या मं दरांम ये इतर दे वतां या मूत
हो या. मं दरा या आसपास या समोरासमोरील भत पैक एका भतीत वयंपाकघर आ ण
भांडारघर बनवलेलं होतं आ ण यासमोरील भतीत छो ा छो ा क यांसार या जागा गु
आ ण श यां या झोप यासाठ बन वले या हो या.
आ मात अयो दे चे राजकुमार राजा या कुटुं बातील सद यांसारखे न हे तर कामगार
पालकां या मुलांसारखे रहात असत. गु कुलात इतर कुणालाही यां या राज प रवाराशी
असले या ना याब ल काहीही मा हती न हती. परंपरेनस ु ार राजकुमारांना गु कुलात वेगळ
नावं दली गेली होती. रामाचं नाव सुदास, भरताचं वासु, ल मणाचं पौरव आ ण श ु नाचं
नलतदक होतं. राजप रवाराशी संबंधीत यांची एकूण ओळख गु कुलात न ष होती.
गु कुलात अ यासा त र ते व छता राखणे, वयंपाक बन वणे, गु ं ची सेवा वगैर े कामे
करत असत. अ यासातील नैपु यानं यांना जीवनातील येयं सा य कर यात मदत झाली
असती आ ण इतर कामांमुळे यां यात वन ता बाणली असती. या वन ते या आधारेच ते
वतःसाठ यो य ती जीवन येयं नवडू शकले असते.
‘सुदास, तू आता तयार झालायस असं वाटतं,’ व श रामाला हणाले. राम यां या दोन उ म
श यांपैक एक होता. यानंतर गु यां या शेजारी बसले या या जमाती या मुखांकडे वळले.
व श यांना हणाले, ‘अ धपती व ण, ं यु पाहा याची वेळ झाली ना?’
था नक लोक उ म यजमान तर होतेच शवाय उ कृ यो े ही होते. आप या श यांना
यु कलेतील नैपु य शक व यात मदतीसाठ व श ांनी यांची सेवा वीकारली होती.
आज यासारखेच, परी े या वेळ ते यु ातील त ं द ् ाची भू मकासु ा नभावत असत.
रामासोबत सराव करत असले या या जमातीतील यो ाला व ण हणाले, ‘म या....’
म य आ ण राम लगेच े क द घकडे वळले आ ण यांनी व श आ ण व णांना वंदन
केलं. मग ते दोघेही मंचा या एका बाजूला गेल े आ ण तेथे ठे वलेले रंगा यांचे कुंचले येक एक
उचलले. लाल रंग भरले या पा ात ते बुड वले आ ण या रंगाने आप या सरावा या लाकडी
तलवार ची पाती आ ण टोकं रंग वली. आता या तलवारी चाल यावर शरीरावर या या
ठकाणी पश करतील या ठकाणी श का उमटला असता आ ण या श याव न वार
कती घातक होता ते समजलं असतं.
राम पु हा अखा ात आला आ ण या या क थानी पोहोचला. म यसु ा यां या
पाठोपाठ आला. समोरासमोर आ यानंतर त प यानी आदरानं एकमेकांना झुकून वंदन केलं.
‘स य, कत , स मान,’ राम हणाला. गु व श ांकडू न यानं ही घोषणा ऐकली होती. या
घोषणेनं या या मनावर खोल प रणाम केला होता.
म य या या न जवळ जवळ एक फूट अ धक उंच होता. रामाची घोषणा ऐकून हसत तो
हणाला, ‘ वजय, कोण याही कारे’.
रामने प व ा घेतला- पाठ ताठ, शरीर थोडं तरकं, डोळे उज ा खां ाव न पलीकडे
रोखलेल,े गु व श ांनी याला असंच शकवलं होतं. अशा मु े त या या शरीराचा कमीत कमी
भाग श ुसमोर उघडा होता. मळाले या शकवणीनुसार याचा ास थर, सहज आ ण लयीत
होता. याचा डावा हात तोल सांभाळ यासाठ शरीरापासून थोडं अंतर राखून शकव यानुसार
अगद थर होता. याचा तलवार धरलेला हात खां ापासून थोडा उंच आ ण कोपरापासून
थोडा झुकले या थतीत होता. रामने हात हालवून खां ा या नायूंना तलवारीचं वजन नीट
पेलू दलं. याचे गुडघे वाकलेल े होते आ ण गरजेनस ु ार चटकन् कोण याही दशेला वळता यावं
अशा रीतीने सारा भार चव ांवर टाकलेला होता. रामची तयारी पा न म यला कौतुक वाटलं.
या या मनात आलं, हा मुलगा येक नयमाचं काटे कोर पालन करतोय.
या कशोराचे डोळे वशेष भावशाली आहेत असं याला वाटलं. व उ या यो ा या
हणजे म य या डो यांवर रोखलेली रामची नजर अ यंत ती ण होती. गु व श ांनी या
मुलाला उ म श ण दलंय. या या हातांआधी या या डो यांची हालचाल होते.
णभरासाठ म याचे डोळे क चत व फारले. आता वार होणार हे रामनं जाणलं. आप या
उंचीचा फायदा घेत म य पुढे झेपावला आ ण याने तलवार राम या छाती या दशेनं चालवली.
याचा हा वार घातक ठरला असता पण रामने सफाईनं उजवीकडे सरकून याचा वार चुकवला.
याच णी याने आपला उजवा हात पुढे करत म य या मानेवर वार केला.
म य पटकन मागे सरकला.
‘तू जोरात वार का नाही केलास, दादा,’ ल मण ओरडला, ‘हा वार घातक ठरायला हवा
होता!’
म य दाद दे त अस यासारखा हसला. ल मणा या जे ल ात आलं न हतं ते या या ल ात
आलं होतं. राम याला आजमावत होता. सावध गरीनं पावलं उचलणारा यो ा होता राम,
त ं द ् ा या मनाची पूण क पना आ या शवाय तो घातक वार करणार न हता. म य या
हस यावर रामनं कोणतीही त या केली नाही. याची नजर थर होती. ास सहज
होता. आपला त ं नेमका कशात डावा आहे हे याला आधी जाणून यायचं होतं. मगच
यानं वार केला असता.
म य आ ामकपणाने या यावर चालून गेला. यानं रामावर आप या तलवारीने उज ा
बाजूला जोरात वार केला. राम मागे सरकला आ ण याने सव ताकद नशी वार परतवला.
म य उज ा बाजूला झुकला आ ण यावेळ याने राम या डा ा बाजूने वार केला. याचा नेम
राम या डो याजवळ होता. यावेळ सु ा मागे सरकता सरकता रामने वार परत व यासाठ
आपली तलवार उंचावली. पाठोपाठ वार करत म य पुढे पुढे येत रा हला. तो रामला भतीपाशी
नेऊन, याची क डी क न घातक वार क इ छत होता. राम याचे वार परतवत मागे सरत
रा हला. अचानक रामने म यचा वार चुकवत उजवीकडे उडी घेतली आ ण याच वेळ
वजे या चपळाईने म य या हातावर वार केला. याने वार केले या जागी म य या हातावर
लाल रंग चकटला. ही जखम होती, पण यामुळे ं यु थांबवावं लागावं अशी जीवघेणी
जखम न हती. म य मागे झाला पण याची नजर रामव न ढळली नाही. कदा चत तो
अ तशय सावध झाला होता.
‘वार कर याचं धाडस नाही का रे दादा तु यात?’
रामने कोणतीही त या केली नाही. याने पु हा एकदा प व ा घेतला. गुडघे थोडे
वाकवले, डावा हात हल यानं कमरेवर ठे वला, तलवार धरलेला उजवा हात पुढे केला.
‘खेळ खेळला नाही तर खेळ जकता येत नाही,’ म य ने रामला डवचलं. ‘तू केवळ हरणं
टाळतोयस क तुला खरंच जकायचंय?’
राम शांत आ ण थर होता. याचं ल क त होतं. तो आप या श चा जपून वापर करत
होता.
म य या मनात आलं, या कशोराचं ल वच लत करणं क ठण आहे. यानं पु हा एकदा
ह ला केला. आप या उंचीचा फायदा घेत रामला हरव यासाठ म य पु हा पु हा वर यावर वार
करत रा हला. या या वारांपासून वतःचा बचाव करता करता राम कधी उजवीकडे तर कधी
डावीकडे झुकत रा हला आ ण मागे जात रा हला.
व श ां या ओठांवर हसू फाकलं कारण राम आता काय कर याचा य न करतोय ते यां या
ल ात आलं.
मागे जाता जाता रामानं सहज जो उंचवटा चुकवला होता तो म य या ल ात आला नाही.
काही णातच म य या उंचव ाला अडखळला आ ण नंतर याला आपला तोल सावरता
आला नाही. रामनं मग एक णही दवडला नाही. यानं लगेच आपला एक गुडघा टे कवला
आ ण म य या मांडी या सां यावर जोरात वार केला. घातक वार!
म यने खाली आप या मांडी या सां यासह आसपास लागलेला लाल रंग पा हला. लाकडी
तलवारीनं र काढलं न हतं पण चंड वेदना द या हो या. या करणं म यला
कमीपणाचं वाटत होतं.
कशोरा या कौश यानं भा वत झाले या म यने पुढे होऊन रामची पाठ थोपटली. हणाला,
‘यु सु हो याआधी यु े ाचं नरी ण करणं, तेथील काना-कोप यांची मा हती क न घेणं
अ यंत आव यक असतं. तू हा मूलभूत नयम ल ात ठे वलास. मी वसरलो. शा बास, मा या
पोरा.’
रामने तलवार खाली ठे वली. मग, डावा हात उज ा हाता या कोपराला लावून उज ा
हाता या बांधले या मुठ ने म यला सलाम केला. जंगलात रहाणा या या जमातीत अशा कारे
इतरांना आदरानं वंदन केलं जात असे. मग तो हणाला, ‘आप याशी यु ाचा सराव कर याचा
स मान मला मळाला, महान आय.’
हसत म यने हात जोडू न रामला नम कार केला. हणाला, ‘नाही, पोरा, हा स मान मला
मळाला खरं तर. आयु यात पुढे तू काय करणार आहेस याब ल मला उ सुकता आहे.’
व ण व श ांकडे वळू न हणाले, ‘गु जी, आपला हा व ाथ उ म आहे. तो केवळ कुशल
यो ा नाही, याचं वतन सु ा कुलीन आहे. कोण आहे हा?’
व श मतहा य करत हणाले, ‘अ धपती, आपण जाणताच क मी हे उघड करणार नाही.’
तोपावेतो, म य आ ण राम मंचा या टोकाला येऊन पोहोचले होते. रंग धुवून जा यासाठ
पा या या एका टाक त यांनी आप या तलवारी बुडवून ठे व या. रंग उतरला क धुतले या
तलवारी सुकवून, तेल पाजून, धोपटू न पु हा वापर यासाठ तयार क न ठे व या जाणार हो या.
व ण आप या जमाती या स या एका यो ाकडे वळत हणाले, ‘गौडा, आता तुझी पाळ .’
व श ांनी गु कुलातील या या नावाने भरतला बोलावलं, ‘वासू!’
मंचावर चढ याआधी गौडानं आ शवाद मळ व यासाठ आदरपूवक ज मनीला पश क न
वंदन केलं. भरतने मा असं काहीही केलं नाही. तो पटकन् उभा रा हला आ ण धावतच
तलवारी ठे वले या पेट कडे गेला. आप याला कोणती तलवार हवी हे यानं आधीच हे न ठे वलं
होतं. सग यात अ धक लांबीची तलवार याला हवी होती. पूण वाढ झाले या त प याला
आप या उंचीमुळे मळणारा फायदा लांब तलवारीने याला कमी करता आला असता.
 गौडा लाडभर या कौतुकानं हसला. आपला त ं मूल आहे हे यानं हेरलं. मग यानं एक
तलवार उचलली आ ण मंचा या म यभागी पोहोचला. पण भरत तथे नाही याचं याला आ य
वाटलं. नभय कशोर आधीच मंचा या स या टोकाला- जथे रंग आ ण कुंचले ठे वलेले होते
तथे पोहोचला होता. तो तेथे आपली तलवार रंगवत होता.
‘सराव नाही का करायचा?’ गौडानं आ यानं वचारलं.
वळू न या याकडे पाहात भरत हणाला, ‘वेळ कशाला घालवायचा?’
गौडानं आप याला वाटलेली गंमत भुवया उंचावून केली. यानेही मग आपली तलवार
रंगवली.
मग दो ही त ं मंचा या म यभागी पोहोचले. परंपरेनस ु ार यांनी झुकून एकमेकांना वंदन
केलं. गौडा भरताकडू न उ चार या जाणा या वचनाची वाट पा लागला. याला वाटलं
भरतसु ा आप या भावानं घेतले या त ेचाच पुन चार करेल.
‘ जका कवा मरा,’ उ साहानं आप या छातीवर हात मा न भरत हणाला.
यावेळ मा गौडा आपलं हसू रोखू शकला नाही. तो खळखळू न हसला. मग भरताला याने
वचारलं, ‘ जका कवा मरा? ही तुझी त ा आहे का?’
राग लप व याचा य नही न करता भरतनं या याकडे रोखून पा हलं. चेह यावरचं हसू
अ जबात न मावळले या या यो ानं मान लववून आपली त ा हटली, ‘ वजय, कोण याही
कारे’.
भरतचा प व ा पा न पु हा एकदा गौडाला आ याचा ध का बसला. या या भावाने असं
अ जबात केलं न हतं, पण भरतने मा श ूवर साहसानं ह ला केला. असं क न याने
श ूसमोर आपलं संपूण शरीर वार कर यासाठ उपल ध क न दलं. तलवार धरलेला हात
या या बाजूला तसाच लटकलेला रा हला. तलवारीवरची याची पकडसु ा एकदम ढली वाटत
होती. या या एकूण आ वभावातून उघड आ हान होत होतं.
‘तू प व ा घेणार नाहीस का?’ गौडानं वचारलं. आप या हातून हा बे फक र मुलगा जखमी
होणार क काय याची आता याला भीती वाटू लागली होती.
बेपवाईनं हसत भरत कुजबुजला, ‘मी नेहमी लढाईसाठ तयारच असतो.’
यावर त या हणून गौडाने खांदे उडवले आ ण तो प व ा घेऊन उभा रा हला.
आळसावून ल मण या जंगली जमातीतील यो ाची चाललेली पूवतयारी पाहात रा हला.
अचानक गौडाने पुढे झेप घेतली आ ण याने आपली तलवार भरत या ओट पोटा या रोखाने
चालवली. भरत गरकन वतःभोवती फरला आ ण याने आपली तलवार व न खाली आणत
गौडा या उज ा खां ावर जोरदार वार केला. गौडा मागे सरकला. आपली वेदना दसू नये
याची याने खबरदारी घेतली.
‘मी तुझा कोथळा बाहेर काढला असता,’ भरत या ओट पोटावर लागले या लाल रंगाकडे ल
वेधत गौडा हणाला.
‘ याआधी तुझा हात तुटून ज मनीवर पडला असता,’ भरतने गौडा या खां ावर आप या
तलवारी या वाराने लागले या लाल रंगाकडे खूण करत हटलं.
गौडा हसला आ ण याने पु हा ह ला केला. पण गौडाला आ याचा ध का बसला जे हा
भरतने अचानक उंच उडी मा न तलवार पु हा एकदा या यावर व न चालवली. भरतचा हा
प व ा अ तीम होता. वशेषतः तलवार धरले या हाता या बाजूने नस यामुळे एव ा
उंचाव न आलेला वार चुकवणं गौडाला श य झालं नसतं. हार वार केवळ ढाल वाप नच
अड वता आला असता. पण ही अ यंत क पक यु यश वीपणे वाप शक याएवढ भरतची
उंची न हती. गौडाने मागे झुकत आप या उंचीचा फायदा घेत जोरात वार केला.
गौडा या तलवारीचा तडाखा हवेतून पु हा ज मनी वर येत असले या भरत या छातीवर
बसला. या ध कयाने भरत मागे भेलकांडला आ ण पाठ वर पडला. छातीत जथे दय असतं
तथेच गौडाचा हा घातक वार भरताला लागला.
भरत व रत पु हा उठू न आप या पायंवर उभा रा हला. या या वचेखाल या धम या फुट या
हो या. यामुळे या या उघ ा छातीवर र साकळ याची खूण तयार झालेली दसून येत
होती. लाकडाची असली तरी या तलवारीने भरतला वेदना झा या असा ात. पण भरतने
आप याला होत असले या वेदनेकडे ल केलं याचं गौडाला कौतुक वाटलं. भरतचा
आ वभाव मा अ जबात बदलला न हता. तो पु हा याच बेपवाईने आप या त ं द ् ाकडे
पाहात उभा रा हला.
‘ही चाल चांगली होती,’ गौडा हणाला. ‘मी ही याआधी पा हली न हती. पण ती यश वी
हो यासाठ तुझी उंची जा त हवी.’
डो यातून आग ओकत भरत गौडाकडे पाहात रा हला. मग हणाला, ‘मीसु ा एके दवशी
उंच होईन. ते हा आपण पु हा ं यु क .’
गौडा हसला. हणाला, ‘न क क , पोरा. मी या दवसाची वाट पाहीन.’
व ण व श ांकडे वळू न हणाले, ‘गु जी, दो ही बालक कुशल आहेत. ते कधी मोठे होतील
असं वाटू लागलंय.’
व श समाधानानं हसले. हणाले, ‘मलासु ा असंच वाटतंय.’

आप याच वचारांत गुंग राम आ मापासून काही अंतरावर असले या झ याकाठ बसला होता.
सं याकाळ झाली होती. सं याकाळ पाय मोकळे करायला नघाले या व श ांची या यावर
नजर पडली आ ण गु आप या श याजवळ पोहोचले.
पावलांचा आवाज ऐकून राम पटकन उठला. गु ज ना पा न हात जोडू न यांना नम कार
करत उ ारला, ‘गु जी’.
‘बस, बस,’ व श हणाले. मग ते सु ा रामशेजारी बसले. यांनी रामला वचारलं, ‘कसला
वचार करतोयस?’
‘आपण आमची खरी ओळख अ धपती व णना का दली नाही याब ल मला आ य
वाटतंय,’ राम हणाला, ‘ते चांगले आहेत असं मला वाटतं. आपण यां यापासून स य का
लपवतोय? आपण खोटं का बोलतोय?’
‘स य लपवणं हणजे खोटं बोलणं न हे!’ व श हणाले ते हा यांच े डोळे लकाकत होते.
‘गु जी, स य लपवणं हणजे खोटं बोलणं नाही का?’
‘नाही. तसं नसतं ते. कधी कधी स य बोल याने वेदना होतात, ास होतो. अशा वेळ ग प
रहाणं ेय कर असतं. खरं तर, कधी कधी थाप मार यानं कवा धादांत खोटं बोल यानं चांगला
प रणाम होतो.’
‘पण गु जी, खोटं बोल याचं फळही भोगावं लागतं, खोटं बोलणं पाप आहे ना?’
‘कधी कधी खरं बोल याची वाईट फळं भोगावी लागतात. तर खोटं बोल यानं एखा ाचे ाण
वाचू शकतात. खोटं बोल यानं कुणाला अ धकार ा ती होऊ शकते आ ण मळाले या
अ धकाराचा वापर चांग या कामासाठ करता येतो. तरीही तू खोटं बोलू नये असंच हणशील
का? वेग या श दांत असंही हणता येईल क खरा नेता आप या आ यापे ा आप या
लोकांवर जा त ेम करतो. आप या लोकांसाठ खोटं बोलावं क बोलू नये अशी शंका ख या
ने या या मनात कधीही उ प होत नाही. आप या लोकां या भ यासाठ खोटं बोलावं लागलं
तर ते न क खोटं बोलतात.’
राम या कपाळावर नापसंती या आ ा पसर या. तो हणाला, ‘पण गु जी, जे लोक
आप या ने याला खोटं बोलायला भाग पाडतात यां यासाठ संघष कर यात काय हंशील?...’
‘तुझ ं हणणं अ तशय बाळबोध आहे राम. एकदा तू सु ा ल मणासाठ खोटं बोलला होतास,
आठवतंय ना?’
‘ते अगद सहज वृ ीनं घडलं. यावेळ मला वाटलं क मला ल मणाचं र ण करायला हवं.
पण नंतर याब ल मला नेहमीच अ व थ वाटत रा हलं. आ ण हणूनच याबाबतीत मला
आप याशी बोलायचं होतं, गु दे व.’
‘आ ण यावेळ मी जे हटलं होतं तेच आज पु हा सांगतो, क तुला याबाबतीत अपराधी
वाट याची गरज नाही. संयमात आ ण समतोल वात शहाणपण असतं. एखा ा न पाप
ला डाकूंपासून वाच व यासाठ तू जर खोटं बोललास तर ते चूक ठरेल का?’
‘संदभ वहीन एखा ा उदाहरणानं खोटं बोल याचं समथन करता येणार नाही, गु जी,’ रामला
हे अ जबात पटत न हतं. ‘आई एकदा बाबां या रागापासून माझं र ण कर यासाठ खोटं
बोलली होती. व डलांना लवकरच खरं काय ते समजलं. एके काळ ते नयमीतपणे आईला
भेटायला येत असत. पण या घटनेनंतर ते कधीही आईला भेटायला आले नाहीत. यांनी
त याशी आपले सगळे संबंध तोडू न टाकले.’
गु ने खी होऊन आप या व ा याकडे पा हले. खरं सांगायचं तर स ाट दशरथ
रावणाबरोबर झाले या यु ातील आप या पराजयाचं कारण तुला मानतात. एरवी या
घटने त र ही या ना या कारणाचं न म क न यांनी महाराणी कौस यांना भेटायचं
थांबवलंच असतं.
एक एक श द तोलून-मापून, अ तशय द तेन े व श पुढे बोलू लागले, ‘खोटं बोलणं चांगलं
आहे असं मी अ जबात सुचवू इ छत नाही. पण, वषाचा छोटासा कण कधी कधी जसं
औषधाचं काम करतो तसं एखादं छोटं खोटं सु ा कधी कधी बरीच मदत क न जातं. नेहमी
खरं बोल याची तुझी संवय अ तशय उ म आहे. पण खरं बोलणंच यो य असं तुला का वाटतं?
खरं बोलणं आपलं कत आहे असं तुला वाटतं का? क , या दवसा या घटनेनंतर तुला खोटं
बोल याची भीती वाटू लागली आहे?’
राम ग प रा हला, पु हा वचारांत गुंग झाला.
‘अ धपती व णांशी याचा काय संबंध याचाच तू वचार करतोयस ना?’
‘होय, गु जी.’
 ‘आपण अ धपती व ण यां या गावी गेलो होतो ते तुला आठवतंय का?’
‘आठवतंय ना.’
एकदा सगळ मुलं आप या गु ज सोबत अ धपती व ण यां या गावी गेल े होते. केवळ प ास
हजार व तीचं ते एक छोटं गाव होतं. तरीही, तथे जे पा हलं यामुळे सगळे राजपु अ तशय
भा वत झाले होते. शहरा माणेच तेथील र ते व थत आखलेले होते. व तीत घरांसाठ या
आखीव-रेखीव चौकोनी जागा, यावर बांधलेली बांबूची मजबूत आ ण भ कम घरे,
अधीपत या घरापासून ते सामा य गावक यांपयत सग यांची समान घरं, घरांना दरवाजे न हते.
अपराध घडत नसत यमुळे येक घराचं वेश ार नेहमी उघडं असायचं. सव मुलांचं लालन-
पालन केवळ यांच े पालक न हे तर गावची वडीलधारी मंडळ एक तपणे करत असत.
तथे गेलेल े असताना सव राजपु ांचं अधीपत या मदत नसाबरोबर मजेदार संभाषण झालं.
राजकुमारांना जाणून यायचं होतं क घरं नेमक कुणा या मालक ची होती- या घरात
रहाणा या या मालक ची क अधीपत या मालक ची क एकूण समुदाया या सामू हक
मालक ची? मदतनीसानं दलेलं उ र अ तशय वनोद होतं : ‘जमीन कुणा या मालक ची कशी
काय होऊ शकते? खरं तर आपण जमीनीचे असतो!’’
‘ या गावाब ल तुझ ं काय मत आहे?’ व श ांनी रामला वचारलं आ ण याला या या
वचारांतून जागं केलं.
‘जग याची कती सुंदर प त आहे यांची. आ हा शहरात या लोकांपे ा हेच जा त सुसं कृत
जीवन जगतात. यां याकडू न कतीतरी गो ी शक यासार या आहेत.’
‘हं. आ ण यां या जग याचा पाया काय आहे असं तुला वाटतं? अधीपती व णांच ं गाव एवढं
सुंदर का आहे? शतकानुशतकांपासून यांनी आप या जीवनशैलीत बदल का केले नसावेत?’
‘गु जी, ते नः वाथ पणे एकमेकांसाठ जगतात. यां यात कणभराचाही वाथ नाही.’
व श ांनी आपलं डोकं नकाराथ हालवलं, हणाले, ‘नाही, सुदास. कारण यां या
समाजातील मूलभूत कायदे अ तशय साधे आहेत. कुणी कधी तोडू शकत नाहीत, काहीही झालं
तरी सग यांना यांच ं पालन करावंच लागतं.’
जीवनाचे गु पत कळ यासारखे रामचे डोळे व फारले. ‘कायदे ...’
‘हो राम, कायदे ! कायदे च समृ सामा जक जीवनाचा पाया असतात. कायदे सम यांचं
समाधान असतात.’
‘कायदे ...’
‘अधून मधून एखा ा छो ा काय ाचं उ लंघन झालं तर काय बघडतं असं एखा ाला
वाट याची श यता आहे. हो ना? वशेषतः समाजा या भ यासाठ जे कायदे असतात यां या
संदभात लोकांची अशी भावना असते. खंर ं सांगतो, मीसु ा कधी एखा ा उदा हेतूसाठ
काही नयम तोडले आहेत. पण याबाबत अ धपती व णांचा वेगळा ीकोन आहे.
काय ाब ल यांचा समपणभाव केवळ परंपरांवर आधा रत नाही; आ ण केवळ तेच करणं
यो य आहे या समजुतीवरही आधारीत नाही. मानवा या मनातील अ तशय श शाली
आठवण वर, बालपणातील अपराधीपणा या भावनेवर तो आधारलेला आहे. यां या समाजात
कोण याही मुलाकडू न कायदा जर तोडला गेला तर, मग तो कायदा कतीही छोटा कवा
ु लक असला तरी या मुलाला यासाठ श ा ही भोगावीच लागते. यानंतर तोड या गेले या
कोण याही काय ामुळे याला आणखी अपमान सहन करावा लागतो. तुला जसं इतरांचं
यामुळे भलं होणार असलं तरी खोटं बोलायला आवडत नाही- कारण लहानपणी तु या आईला
खोटं बोल याची भयंकर श ा सोसावी लागली होती, यामुळे तुला आजही खोटं बोलणं श य
होत नाही, या माणेच अधीपती व णनाही आप याकडू न कायदा तोडला जाणं अश य
वाटतं.’
‘मग आमची ओळख लप व याचा यां या काय ांशी काही संबंध आहे का? आ ही खरे
कोण आहोत हे जाणणं हणजे यां या ीनं काय ाचं उ लंघन आहे काय?’
‘हो!’
‘कोणता कायदा?’
‘अयो ये या राजप रवारातील लोकांची मदत कर यापासून यांचा कायदा यांना रोखतो. का
ते मला माहीत नाही. का ते नदान यांना तरी मा हत असेल याची मला खा ी नाही. पण
क येक शतकांपासून यां यात हा कायदा लागू आहे. आज या काय ाला काहीही अथ नाही.
पण तरी ते या काय ाचं कठोर पालन करतात. मी कुठला हे यांना ठाऊक नाही. कधी कधी
मला वाटतं क हे जाणून घे याची यांची इ छासु ा नाही. माझं नाव व श आहे एवढ च
मा याब ल यांना मा हती आहे.’
राम थोडा हैराण झाला. यानं व श ांना वचारलं, - ‘आपण इथे सुर त आहोत ना?’
‘या गु कुलाने यांना वीकारलं यांचं र ण करणं हे ते आपलं कत मानतात. हा सु ा
यांचा कायदा आहे. आता यांनी आपला वीकार केलेलाच आहे, ते हा ते आप याला इजा
पोहोचवणार नाहीत. पण यांना जर तु ही चौघे कोण आहात हे समजलं तर ते आप याला इथून
हाकलून लावतील. आप या कामात यय आणू इ छणा या इतर या न मो ा श ूंपासून
तसे आपण येथे सुर त आहोत.’
राम चताम न झाला.
‘तर, मी खोटं नाही बोललो सुदास. मी फ स य उघड केलं नाही. या दोन गो त फरक
आहे.’
 प्रकरण 6
प ह या हरा या पाच ा तासाला गु कुला या आसपासचं वातावरण प ां या कल बलाटानं
स झालं. पहाट उगवली होती. जंगलातील नशाचर ाणी आप या दवसा या
आ य थानाकडे परतत होते आ ण याचवेळ इतर ाणी दवसभर क कर यासाठ
घर ातून नघायची तयारी करत होते. अयो येच े चार राजकुमारसु ा काही वेळापूव च जागे
झाले होते आ ण यांची दनचया सु झाली होती. गु कुलाची व छता के यानंतर यांनी नान
उरकलं होतं. वैपाक केला होता आ ण यांची सकाळची ाथनासु ा हणून झाली होती. आता
ते गु व श ांसमोर अधवतुळाकारात मांडी घालून आ ण हात जोडू न बसले होते. गु ं नी
प ासन घातलं होतं. एका मो ा वटवृ ाखालील उंचव ावर ते सव बसले होते.
यांची शाळा सु हो याआधी रोज या रवाजानुसार ते यावेळ गु ची शंसा करणा या
गु तो ाचं पठन करत होते.
तो संपलं आ ण सग या श यांनी वन तेनं गु ं ना चरण-वंदन केले. गु व श ांनी सवाना
समान आ शवाद दले – ‘मा या ानाची आपणा सवाम ये वृ होवो, आ ण एके दवशी
आपणांत माझे गु बन याची पा ता नमाण होवो.’
राम, भरत, ल मण आ ण श ु न आप या ठरले या जागी जाऊन बसले. रावणाबरोबर
झाले या या भयानक यु ाला आता तेरा वष उलटू न गेली होती. राम तेरा वषाचा झाला होता.
भरत आ ण रामात आता कशोरवयाची ल णे दसू लागली होती. यांना कंठ फुटू न आवाज
भरड आ ण घोगरा होऊ लागला होता. आवाजाची प सु ा बदलू लागली होती. ओठांवर
मस ड फुटू लागली होती आ ण उंची झरझर वाढू लागली होती. यांची पोरवयाची शरीरं
भ कम आ ण भरदार बनू लागली होती.
कोव या शरीरांमुळे शकणं जरी जड जात असलं तरी आता ल मण आ ण श ु नांनी
ं यु ाचा सराव सु केला होता. त व ान, व ान आ ण ग णताचं यांचं ाथ मक श ण
पूण झालं होतं. दे वभाषा सं कृतवर यांनी भु व ा त केलं होतं. एकूण पृ भूमी तयार झाली
होती. बीज पेर याची यो य वेळ आली हे गु ज नी ओळखलं.
व श ांनी वचारलं, ‘तु हाला आप या सं कृती या उ प ीब ल मा हती आहे का?’
ल मणाचं वाचन फारसं न हतं पण ांची उ रं दे यासाठ तो नेहमीच उ सुक असायचा.
यावेळ सु ा याने हात वर केला आ ण बोलायला सुरवात केली, ‘ ांड न मतीची
सुरवातच.....’
‘नाही पौरव,’ गु कुलातील या या नावाने याला संबोधून व श हणाले, ‘माझा
ांडा वषयी नाही, आप या वषयी आहे. या युगात या वै दक लोकांब ल होता.’
लगेच राम आ ण भरताची डोक श ु नाकडे वळली.
‘गु जी,’ श ु न बोलू लागला, ‘हजार वषापूव कुळातील राजकुमार मनुदेवांपासून याची
सु वात होते.’
‘गु ज चा लाडोबा,’ भरत चडवत कुजबुजला. श ु न या पु तक क डा अस याब ल तो
 याची भरपूर थ ा जरी करत असला तरी आप या या छो ा भावा या अगाध ानाचं याला
खूप अ ुप होतं.
व श ांनी भरतकडे पाहात वचारलं, ‘तुला काही सांगायचंय का?’
‘नाही गु जी,’ भरत चटकन् उ ारला.
‘बरं तर नलतदक,’ श ु नाचं गु कुलातील नाव वापरत आ ण या याकडे पाहात व श
हणाले, ‘बरं, पुढे सांग’.
‘असं हणतात क हजारो वषापूव पृ वीचा बराचसा भाग बफाखाली झाकलेला होता. कारण
याकाळ पाणी गोठले या व पात हणजेच घन पात होतं. समु ाची पातळ सु ा
आज यापे ा बरीच खाली होती.’
‘बरोबर आहे तुझं,’ व श हणाले, ‘फ एक गो सोडू न. आ ण ती हणजे, ही फ
मानलेली गो नाहीय. हे स य आहे नलतदक. हमयुग केवळ स ांत नाहीय.’
‘हो गु जी,’ श ु न हणाला, ‘समु ाची पातळ बरीच खाली अस याने भारताचा भू दे श
आज या तुलनेनं समु ा या पा ात बराच आतपयत पसरलेला होता. लंका प, असुरांचा राजा
रावणाची राजधानी, भारता या भू दे शाला जोडलेलीच होती. गुजरात आ ण कोकणाचा भागही
समु ात गेलेला होता.
‘आ ण मग?’
‘आ ण मला वाटतं, इथे.....’
व श ांनी श ु नवर कडक नजर टाकली ते हा श ु न बोलता बोलता म येच थांबला. हात
जोडू न नम कार करत हणाला, ‘माफ करा गु जी, मला वाटतं असं न हे तर ही व तु थती
आहे.’
व श हसले.
‘ हमयुगात भारतात दोन थोर सं कृ या हो या. एक भारतात अ नेय दशेला होती जचं नाव
होतं संगमत मल. यां याकडे लंकेतील थोडी जमीन होती आ ण बरीच मोठ इतर जमीनही होती
जी स या पा याखाली गेलीय. याकाळ कावेरी नद चं पा बरंच ं द होतं आ ण तची
लांबीसु ा अ धक होती. या संप आ ण श शाली दे शावर पं ा वंशा या लोकांच ं रा य
होतं.’
‘आ ण?’
‘ स या सं कृतीचे नाव होते, ारका. आधु नक गुजरात आ ण क कण समु
कना यानजीकचा बराच मोठा दे श ारका सं कृतीने ापलेला होता. आज हा दे श समु ात
बुडालेला आहे. हा दे श यादव कुळा या आ धप याखाली होता, यादव हणजे य चे वंशज.’
‘बोलत रहा.’
‘ हमयुगा या शेवट अचानक समु ा या पातळ त चंड वाढ झाली. यात संगमत मल आ ण
ारका सं कृती न झा या. या सं कृत चे मु य दे श आज समु ा या तळाशी गेलेले आहेत.
या संकटातून वाचले या लोकांनी आप या दे शाचे जनक भु मनूं या नेतृ वाखाली उ र दशेला
याण केले आ ण तेथ े न ाने जीवनाची सुरवात केली. ते वतःला व ेची, ानाची लेकरे
मानत असत. अ भमानाची बाब हणजे, याच वै दक लोकांच े आपण सव वंशज आहोत.’
‘खूप छान, नलतदक. फ आणखी एक मु ा रा हला. धरणीमाते या वाभा वक
कालच ा या माण वेळेनस ु ार हमयुगाचा अचानक अंत झाला. पण मानवा या ीने हा अंत
अचानक झालेला न हता. आप याला क येक दशकांपासून, न हे शतकांपासून धो या या
सूचना मळत हो या. तरीही आपण काहीही केलं नाही.’
मुलं ल एकवटू न ऐकत होती.
‘संगमत मल आ ण ारका अ तशय आधु नक सं कृती हो या, मग यांनी संकट ये यापूव
काही उपाय का केले नाहीत? याबाबतीत पुरावेही मळालेले आहेत क येऊ घातले या
संकटाची यांना खूप आधीपासून मा हती होती. धरणी मातेन ं यांना ब याच वेळा धो या या
सूचना दले या हो या. वतःला वाच व यासाठ काही तं ान यां याकडे असा याजोगे कवा
वक सत कर याजोगे ते न तच बु मानही होते. तरीही यांनी काहीही केलं नाही. भु
मनूं या नेतृ वाखाली यां यापैक केवळ काही लोकच वाचले. असं का?’
नेहमी माणेच घाईघाईनं नणय घेत ल मण हणाला, ‘ते आळशी होते, हणून.’
व श ांनी द घ नः ास सोडला. हणाले, ‘पौरव, अरे उ र दे याआधी माणसानं थोडा वचार
करावा.’
ल मण हरमुसून ग प झाला.
‘तु याजवळ वचार कर याची मता आहे, पौरव,’ व श हणाले, ‘पण तू नेहमी घाई
करतोस. ल ात ठे व, आधी कर यापे ा बरोबर करणं मह वाचं असतं.’
‘होय गु जी,’ नजर खाली वळवत ल मण हणाला. पण लगेच याने पु हा आपला हात वर
केला न् वचारलं, ‘मग ते लोक बघडलेल,े कवा बे फक र होते का?’
‘आता तू क पना लढवतोयस पौरव. आप या नखांचा वापर क न दार कल कलं कर याचा
य न क नकोस, क लीने दरवाजा उघड.’
ल मण पु हा न र झाला.
‘‘यो य उ रा’कडे धावू नकोस,’ व श याला समजावत हणाले, ‘कौश य नेहमी ‘अचूक
’ वचार यात असतं.’
‘गु जी,’ राम हणाला, ‘मी एक वचा शकतो का?’
‘न क च, सुदास,’ व श हणाले.
‘आपण हणालात क , यांना क येक दशकांपासून, न हे शतकांपासून या वनाशाब ल या
सूचना मळत हो या. यां या वै ा नकांनी या सूचना उलगड याचा य न केला असेलच ना?’
‘हो यांनी तसा य न केला होता.’
‘मग यांनी या सूचना सग यांपयत, आ ण वशेषतः राजघरा यापयत पोहोचव या हो या
का?’
‘हो, या तशा यांनी पोहोचव या हो या.’
‘ यावेळ भु मनु पां डयन राजा होते क राजकुमार? याबाबत मी उलट-सुलट मतं ऐकून
आहे..’
व श कौतुकानं हसले. हणाले, ‘ यावेळ भु मनु लहान राजकुमारांपैक एक होते.’
‘आ ण तरीही राजानं न हे तर यांनी आप या जेला वाचवलं.’
‘हो.’
‘लोकांना सुर त थळ पोहोच व यासाठ राजा त र इतर कुणाची गरज लागली
 हणजे राजा आपलं कत नीट पार पाडत न हता हे उघड आहे. हणजे मग संगमत मल
आ ण ारके या वनाशाचं कारण अयो य नेतृ व होतं का?’
‘तुला काय वाटतं, अयो य राजा एक हणूनही अयो य असतो का?’ व श ांनी
वचारलं.
‘नाही,’ भरत हणाला. ‘कैकदा स माननीय चं नेतृ वसु ा अयो य असू शकतं. आ ण
रा ाला या कारचं नेतृ व हवं असतं ते कधी एखा ा ववा दत च र ा या कडू न
मळणंसु ा श य असतं.’
‘अगद बरोबर! आप या जेसाठ केले या कायाव नच राजाचं मू यमापन करणं यो य
असतं. यां या खाजगी जीवनाचा या याशी काहीही संबंध नसतो. पण यां या सावज नक
जीवनाचं एकमेव कत मा हेच असतं क जेच ं पोषण करणं आ ण जेचं जीवनमान
सुधारणं.’
‘बरोबर आहे,’ भरत हणाला.
व श ांनी एक द घ ास घेतला. यां या मनानं कौल दला, ‘होय, ती वेळ आता येऊन
ठे पलेली आहे.’ यांनी वचारलं, ‘मग तो रावण आप या जेसाठ यो य राजा होता का?’
चोहीकडे शांतता पसरली.
राम उ र ायला तयार न हता. रावणाब ल या या मनात केवळ तर कार होता. लंके या
या माणसाने अयो येची केवळ धुळदाणच उडवली होती असं न हे तर रामचं संपूण भ व य
याने उ व त केलं होतं. रावणा या वजयामुळे याचं संपूण आयु य कलं कत केलं होतं. आता
रामानं काहीही जरी केलं तरी व डलांसाठ आ ण एकूण अयो ये या जेसाठ तो अपशकुनीच
रहाणार होता.
शेवट भरतने क डी फोडली. तो हणाला, ‘आपण हे वीकारायला तयार नसू कदा चत, पण
रावण आप या जे या ीनं एक चांगला राजा होता. तो एक उ म शासक होता. समु
ापारा या मा यमातून याने आप या जेसाठ समृ खेचून आणली होती. क येक बंदरांचा
कारभार तो उ मरी या सांभाळत होता. यामुळेच या या शहरांच े र ते सो यानं मढवलेले
अस याची क वदं ती पसरली आ ण या या राजधानीला सो याची नगरी हटलं जाऊ लागलं.
न संशय तो एक चांगला राजा होता.’
‘आ ण एका उ म ब ल तुझं काय हणणं आहे जो एक राजा आहे आ ण कायमसाठ
ख झाला आहे? या या गत ःखामुळे या या जेच ं नुकसान होत आहे. तो ःखात
आहे हणून जेच े हाल होताहेत. मग याला चांगला राजा हणावं का?’
व श ांचा रोख कुणाकडे होता हे अगद उघड होतं. श य बराच वेळ शांत रा हले. उ र
दे याचं साहस यां यापैक कुणाजवळही न हतं.
यावेळ ही भरतनेच उ र दे याचं साहस दाखवलं. उ र दे यासाठ हात उंचावत तो हणाला,
‘नाही, तो चांगला राजा नाही.’
व श ांनी मान हालवली. ज मजात बंडखोरा या साहसावर व ास ठे वा.
‘आज यासाठ एवढं च पुर,े ’ इतर काही न बोलता व श ांनी अचानक वग संपवला. हणाले,
‘एरवी माणेच, आप यात आज झाले या चचवर मनन करणे हा तुमचा गृहपाठ आहे.’
रामा या खां ाला हलकेच पश करत भरत हणाला, ‘आता माझी पाळ , दादा.’
राम लगेच आपली थैली कमरबंदात खोचत हणाला, ‘अरे हो, माफ कर.’
भरत ज मनीवर घायाळ होऊन पडले या सशाकडे वळला. याने आधी सशाला बेशु केलं
आ ण चटकन् या या पावलात अडकलेलं लाकडाचं कूस खेचून काढलं. सशा या पावलाची
जखम पकली होती. पण भरतने लावले या औषधामुळे संसग वाढला नसता. स या बेशु
असला तरी काही म नटांतच सशाला जाग आली असती आ ण नंतर यथावकाश तो बराही
झाला असता.
भरत औषधी वन पत नी हात व छ करत असताना रामानं हळु वारपणे सशाला उचललं
आ ण शकारी ा यांपासून र राहील अशा रीतीने झाडा या एका खोबणीत याला ठे वलं. मग
भरतकडे पाहात तो हणाला, ‘लवकरच याला जाग येईल, जगेल तो.’
भरत समाधानानं हसला. हणाला, ‘ दे वाची कृपा.’
राम, भरत, ल मण आ ण श ु न आप या दर पंधरव ा या जंगलातील सफरीसाठ नघाले
होते. या सफरीत ते आजारी ा यांची सु ुषा करत असत. शकारी ा यां या शकारीत ते
ढवळाढवळ करीत नसत कारण शकार करणं हा यांचा नसगधमच होता. पण या
सफरीदर यान यांना जर एखादा घायाळ ाणी दसला तर ते या ा याची आप याकडू न
श य ती सारी मदत करीत असत.
श ु न र उभा रा न आप या वडील भावांचं काम पाहात होता. तो हणाला, ‘दादा.’
भरत आ ण रामनं लगेच वळू न या याकडे पा हलं. श ु न या बराच मागे अ व थत
अवतारातील ल मण एका झाडावर खडे फेकत उभा होता.
‘ल मणा, मागे नको रा स,’ राम याला हणाला, ‘आपण आ मात नाही, जंगलात आहोत.
इथे एकटं रहाणं धोकादायक आहे.’
कंटाळले या ल मणानं एक सु कारा सोडला आ ण पुढे येऊन तो आप या भावंडांना सामील
झाला.
‘बरं, तू काय हणत होतास, श ु ना?’ रामनं आप या छो ा भावाकडे पाहात वचारलं.
‘भरत दादानं सशा या जखमेवर ज ाद तेल लावलं. जखमेवर तेल लाव यानंतर जर
कडु लबा या पानानं जखम बांधली नाही तर या तेलाचा प रणाम होणार नाही.’
‘खरंय तुझं हणणं, श ु ना,’ रामनं कपाळावर थापट मारत हटलं.
भरत आप या कातडी पशवीतून कडु लबाची पाने काढू लागला आ ण रामने पु हा सशाला
उचलून हातात घेतलं.
समाधानानं हसत भरतने श ु नाकडे पा हलं अन् याला वचारलं, ‘तुला माहीत नाही असं
जगात काही आहे का रे श ु ना?’
श ु ननेही हसतच उ र दलं, ‘फारसं काही नसावं ब तेक.’
भरतने कडु लबाची पाने सशा या जखमेवर बांधली आ ण पु हा याला झाडा या खोबणीत
ठे वलं.
राम हणाला, ‘आपण आप या या पंधरव ा या फेरीत खरंच या ा यांना मदत करतो क
केवळ आप या सद्स वेकबु ची तु ी करतो?’
उदास हसत भरत हणाला, ‘फारसं काही करत नसलो तरी आप या सद्स वेकबु कडे
नदान ल तरी करत नाही आपण.’
रामनं आपलं डोकं हालवत हटलं, ‘तू एव ा उपहासानं का बोलत आहेस?’
‘आ ण तुला यात कोणताही दोष कसा दसत नाही?’
रामनं स ह णुपणानं आप य भुवया उंचाव या आ ण तो पुढे नघाला. भरत या याबरोबर
नघाला. ल मण आ ण श ु नही सामील झाले. काही पावलं मागे रा न ते यां यासोबत चालू
लागले.
‘मानव जातीब ल जाण यानंतरसु ा तुला यां यातील दोष कसे काय दसत नाहीत?’,
भरतने वचारलं.
राम हणाला, ‘आपणात मोठे पण दडलेलं असतं, भरत. आप याला फ एका ेरणादायक
ने याची गरज असते.’
‘दादा,’ भरत हणाला, ‘माणसात चांगल ु पणा नसतो असं मला सुचवायचं नाहीय. तो
असतोच. आ ण यासाठ लढा दे णं यो यच असतं. पण या यात एवढा ू रपणासु ा भरलेला
असतो क कधी कधी मला वाटतं क या हावर मनु य ाणी उ वलाच नसता तर बरं झालं
असतं.’
‘हे हणजे अती झालं! आपण काही एवढे वाईट नाही.’
भरत मंद हसला. हणाला, ‘मला फ एवढं च सुचवायचं आहे क जा तीत जा त
माणसांम ये महानता आ ण चांगल ु पणा असतो हे काही खरं नाही.’
‘तुला नेमकं काय हणायचंय?’
‘लोकांनी नयम पाळायला हवेत हणून ते यांनी पाळावे अशी आशा करणं हा खरं तर अती
आशावाद. वाथ हतसंबंधांशी खरं तर नयम प के सांधलेले असावेत कारण यामुळेच मूलतः
लोक े रत होत असतात. यां या या सहज वृ ी या आधारेच माणसांना चांगल ु पणाकडे
हाकावं लागतं.’
‘लोक महानते या हाकेलासु ा तसाद दे तात.’
‘नाही दादा, ते असा तसाद दे त नाहीत. काही लोक दे तीलही, पण ब तेक लोक दे णार
नाहीत.’
‘ दे वानं लोकांना नः वाथ पणानेच मागदशन केलं ना?’
‘हो,’ भरत हणाला, ‘पण यांच ं अनुकरण करणा या ब तेक लोकां या मनात आपले वाथ
हेतु सा य कर या या सु त इ छा हो याच. आ ण हे वा तव आहे.’
राम मान हालवत हणाला, ‘यावर आपलं कधीही एकमत होणं श य नाही.’
भरत मत करत हणाला, ‘खरंय तुझ,ं पण तरीही माझं तु यावर खूप ेम आहे!’
रामा या ओठांवरही मत खेळू लागलं. मग तो वषय बदलत हणाला, ‘तुझी सु कशी
गेली? आपण तथे असताना तु याशी बोलायला मला वेळच मळाला नाही...’
‘कारण तुला ठाऊक आहे.’ भरत उ ारला, ’पण यावेळची सु नेहमीएवढ वाईट गेली नाही.’
आप या आजोळ या लोकांचं अयो येत येणं भरतला खूप आवडत असे. यां या ये यामुळे
आप या कडक आई या ससे म यातून याची सुटका होत असे. आप या भावांबरोबर यानं
आपला जा तीत जा त वेळ घालवावा हे कैकयीला आवडत नसे. तचं जर चाललं असतं तर
तने सु साठ घरी आले या भरतला केवळ आप यासाठ च राखून ठे वलं असतं. महान बनून
यानं आईचं भा य कसं उदयाला आणायला हवं याब ल नरंतर या याशी बोलून ती भरतसाठ
प र थती आणखी बकट बनवत असे. फ आप या र ा या नातलगांशी भरतला संबंध ठे वू
दे णं तला खटकत नसे. या या सु या दवसांत कैकयी या आई-व डलां या ये यामुळे
भरतची आप या आई या तावडीतून सुटका होत असे. यावेळ याची जवळजवळ सगळ सु
आजी-आजोबां या ेमळ आ ण लाडावणा या सहवासात गेली होती.
रामनं गंमतीनं भरत या पोटात एक गु ा मारला ‘अरे, आई आहे ती तुझी, भरत. जगातील
सगळं चांगलं तु या वा ाला यावं हीच तची इ छा असते.’
‘ याऐवजी मला थोडं ेम मळालं तरी चालेल दादा. मी तीन वषाचा असताना घडलेली ती
गो मला अजून आठवते. एकदा मा या हातून धाचा पेला पडला हणून तने मला मारलं
होतं! त या दास या सम तने मला इत या जोरात मारलं होतं.’
‘तीन वषाचा असताना काय घडलं होतं ते सु ा तुला आठवतं का? मला वाटलं फ मलाच
आठवतं.’
‘कसा वसरेन मी? मी एक छोटासा मुलगा होतो यावेळ . तो लास कती मोठा आ ण
वजनदार होता. नसटला मा या हातून! ब स एवढं च. पण तनं मला का मारावं?’
राम आप या साव आई कैकयीला नीट जाणत होता. तने ब याच नराशा झेल या हो या.
यां या कुटुं बातील ती अ तशय बु मान मुलगी होती. दवानं, त या बु म ेमुळे त या
व डलांना अ भमान वाटावा असं काही घडलं नाही. उलट, यां या मुलापे ा - यु जीतपे ा -
कैकयी उजवी नघाली या गो ीचं अ पत ना नेहमी वैष य वाटत असे. आपला समाज
यां या यो यतेचा यो य तो स मान करत नाही याचं रामला फार वाईट वाटत असे. आ ण
आता बु मान पण वफल कैकयीला आप या व ांची पूतता आप या मुलाकडू न- भरतकडू न
क न हवी होती. आप या मह वाकां ा तला आप या मुलाकडू न पूण क न याय या हो या.
आप या मनातले वचार रामने मा केले नाहीत. यानं भरतला स ला दे णं टाळलं.
वचारम न भरत पुढे बोलत रा हला, ‘मला तु या आईसारखी आई मळायला हवी होती. तने
मा यावर नरपे ेम केलं असतं. माझं डोकं नसतं खा लं.’
राम काही बोलला नाही पण याला वाटलं भरत या मनात काहीतरी सलतंय.
‘काय झालं भरत?’ आप या छो ा भावाकडे न पाहाताच रामनं वचारलं
ल मण आ ण श ु नाला ऐकू जाऊ नये हणून भरत थो ा हळू आवाजात हणाला, ‘दादा,
आज गु जी काय हणाले ते ऐकलंस ना?’
रामनं आपला ास रोखून धरला.
‘दादा?’ भरत हणाला,
राम दचकला. हणाला, ‘हा दे श ोह आहे. असे वचार मी मनातही आणू दे णार नाही.’
‘दे श ोह? आप या रा ा या भ याचा वचार करणं हणजे दे श ोह?’
‘ते आपले वडील आहेत! आपली काही कत ंही आहेत....’
याला म येच तोडत भरतनं वचारलं, ‘पण ते एक चांगले राजा आहेत असं खरंच तुला वाटतं
का?’
 ‘मनु मृतीम ये एक कायदा आहे जो प पणे सांगतो क एका पु ाचं कत ....’
‘कायदा काय हणतो ते मला सांग ू नकोस, दादा,’ मनु या पु तकात जे ल हलं होतं ते जणू
वार यासारखा हात हालवत भरत हणाला, ‘मी सु ा मनु मृती वाचलीय. तुला काय वाटतं ते
मला जाणून यायचंय.’
‘काय ाचं पालन केलं जावं असं मला वाटतं.’
‘खरंच? तुला एवढं च हणायचंय का?’
‘यालाच जोडू न मी असंही हणेन...’
‘काय?’
‘काय ाचं नेहमीच पालन केलं जावं.’
भरतनं संतापानं आपले डोळे गरगर फरवले.
‘काही अपवादा मक प र थत म ये याचा उपयोग होत नाही हे मी जाणतो. पण कोण याही
प र थतीत जर ामा णकपणे काय ाचं पालन केलं तर काही काळात एक उ म समाज
नमाण हायलाच हवा.’
‘अयो येत कुणीही काय ाला कवडीची कमत दे त नाही, दादा! आपली सं कृती अ ताला
जा या या शेवट या थतीला पोहोचलेली आहे. या पृ वीतलावरील आपण सग यात जा त
दां भक लोक आहोत. आपण इतरांमधील ाचारावर ट का करतो, पण आप या
अ ामा णकपणाकडे मा सरास डोळे झाक करतो. चूका करणा यांब ल आप याला तर कार
वाटतो आ ण आपण गु हे करतो. आप या वाईट वतनाकडे, छो ा-मो ा चुकांकडे आनंदाने
काना-डोळा करतो. अगद तावातावाने आप या सग या ःखांसाठ आपण रावणाला दोष
दे तो. आ ण ा त प र थतीला आपणसु ा जबाबदार आहोत ही गो सपशेल वसरतो.’
‘आ ण हे सगळं कशामुळे बदलेल?’
‘असं वागणं हा मु य वभाव आहे. आप यावर येणा या संकटांसाठ आपण वतःला दोषी
ठर व याऐवजी इतरांना दोषी ठरवणं प करतो. हे मी आधीसु ा सां गतलं होतं आ ण आज
पु हा सांगतो. माणसातील या वाथ पणाचासु ा समाजा या भ यासाठ उपयोग क न घेणारी
प त तयार करेल असा राजा आप याला हवा.’
‘ नरथक, आप या उदाहरणानं वाट दाखवणारा एक महान नेता आप याला हवाय. असा नेता
हवा जो माणसाला आप यातील दे व वाची ओळख पटवून घे याची ेरणा दे ईल! लोकांना जे
हवं ते कर याचं वातं य दे णारा नेता आप याला नकोय.’
‘नाही दादा, अकलेनं वापर केला तर वातं यासारखा म नाही.’
‘ वातं याचं आ ण काय ाचं म व कधीच नसतं. एखा ा समाजात रहायचं कवा नाही
याब लचा नणय तु ही तेथील काय ा या आधारे घे यासाठ वतं असाल, पण तु ही जोवर
या समाजात रहाता तोवर तु हाला या समाजाचे नयम मानावेच लागतात.’
भरत हणाला, ‘कायदा गाढव असतो आ ण कायम गाढवच राहील. कायदा फ एक साधन
आहे, एका उ े शपूत चं साधन.’
रामनं हसून या चचचा समारोप केला. भरतने हसत आप या भावा या पाठ वर थाप मारली.
‘तर, महान ने याब ल या तु या क पने माणे ने याने ेरणादायक असायला हवं, माणसाला
या या आतील दे व वाची ओळख पटवणारं असायला हवं आ ण अशाच इतर काही गो ी.....’
भरत हणाला, ‘बाबा या आदशा या कसोट वर उतरणारे आहेत असं तुला वाटतं का?’
रामनं भरतकडे एक रागाचा कटा टाकला आ ण या नजरेतूनच भरतला कळवलं क हा
मासा अशा गळाला कधी लागणार नाही.
रामा या खां ावर चापट मारत भरत मोक या मनाने हसला न् हणाला, ‘जाऊ दे दादा,
जाऊ दे ते!’
ही एक कारे रामावर झालेली कुरघोडीच होती. पण एका कत पारायण मुलासारखा तो
वतः या मनातही आप या व डलां व बंडखोरीचे वचार येऊ दे णार न हता.
ल मण काही पावलं सोडू न मागून येत होता. ही चचा या यापयत पोहोचली न हती, तो
जंगलात या नेहमी या खो ांम ये गुंग होता.
श ु न मा आप या दोघा भावंडांम ये चाललेला संवाद अगद मन लावून ऐकत होता.
या या मनात आलं, राम दादा खूपच आदशवाद आहे. भरतदादा मा ावहा रक आ ण
स चा आहे.
 प्रकरण 7
आणखी एक?
आप या आ यावर नयं ण ठे व याचा य न करत रामने आपले वचार होऊ दले
नाहीत. ही याची पाचवी मै ीण!
करछप या यु ात दशरथाची हार झाली याला आता सतरा वष झाली होती. सोळा ा वष
भरतला ेमातील आनंदाचा सा ा कार झाला होता. तो आकषक आ ण दलफेक होता. याला
मुली जेव ा आवडाय या तेवढाच तोसु ा मुल ना आवडायचा. जमात या परंपरा
उदारमतवाद अस याने अ धपती व ण यां या जमातीतील या साम यशाली हो या.
गु कुला या था नक यजमान जमातीतील म हलांना यां या पसंती या शी संबंध
ठे व याची मुभा होती. भरत यां याम ये वशेष लोक य होता.
एक सुंदर, सुकुमार क येचा हात ध न तो रामाकडे आला. क या वयाने भरतपे ा मोठ –
साधारण वशीची होती हे उघड होतं.
‘कसं काय चाललंय भरत?’
‘या न उ म कधीच न हतं, दादा!’ हसत भरत उ ारला. ‘पापच या न चांगलं असेल.’
राम वनयानं हसला आ ण शालीनतेन ं मुलीकडे वळला.
‘दादा’, भरत हणाला, ‘ओळख क न दे तो. ही रा धका. अ धपती व ण यांची क या.’
‘आप या प रचयानं ध य झालो,’ वनयानं मान लववत आ ण हात जोडू न नम कार करत राम
हणाला.
गंमत वाटू न रा धकानं आप या भुवया उंचाव या. हणाली, ‘भरतनं बरोबरच सां गतलं होतं,
हा या पदरी या औपचा रक आहेस तू.’
त या या प व े पणामुळे रामचे डोळे व फारले गेले.
तचा हात सोडू न दे त भरत घाईघाईनं उ ारला, ‘मी हा ‘हा या पद’ श द अ जबात वापरला
न हता. दादासाठ मी असा श द कसा काय वापरेन?’
ेमानं भरत या केसांत हात फरवत रा धका हणाली, ‘ठ क आहे, ‘हा या पद’ श द मी
मा यावतीने वापरला. पण तुझा हा औपचा रकपणा मला खूप आवडला. आ ण भरतलासु ा
तो आवडतो. अथात्, हे तुला कळलंच असेल हणा.’
‘ध यवाद,’ थोडा ताठ होत आपलं उ रीय सावरत राम हणाला.
रामला असा असहज झालेला पा न रा धका खुदक ् न हसली. बायकां या मोहापासून अ ल त
रामला सु ा मा य करावंच लागलं क त या हस यात अ सरेसारखी सुंदर मोहकता होती.
रा धकाला आप यातील बोलणं समजू नये याची द ता घेत राम जु या सं कृत भाषेत
भरतला हणाला, ‘सा वतते लाव यवती’
भरतला रामासारखी जु या सं कृत भाषेची जाण न हती तरी रामने त या स दयाला दले या
श तीप ाचा अथ याला कळला. ‘ती खूपच सुंदर आहे,’ असं राम हणाला होता.
भरतकडू न काही त या ये याआधी रा धका बोलली, ‘अहम् जाना म’’
 ‘मला ठाऊक आहे.’
शर मधा झाले या रामने टोमणा मारला, ‘ भु ांची कृपा, तुला तर जुनी सं कृत भाषासु ा
उ म येते.’
रा धका हसली. हणाली, ‘आजकाल आपण जरी नवी सं कृत भाषा बोलत असलो तरी जुने
ंथ समजून घे यासाठ जु या सं कृतची जाण असावीच लागते.’
आपणही काहीतरी बोललं पा हजे हे भरतला जाणवलं. तो हणाला, ‘ त या बु म ेनं
भा वत नको होऊस दादा, ती खरंच खूप सुंदर आहे!’
रामनं मतहा य करत आदरानं हात जोडू न तला नम कार केला आ ण हणाला, ‘रा धका,
मा या बोल याचा राग आला असेल तर मला माफ कर.’
रा धकाने हसत मान डोलावली. हणाली, ‘नाही नाही, मला राग आला नाही. आप या
स दयाची स य श दांत केलेली शंसा कोण या मुलीला आवडणार नाही?’
‘माझा लहान भाऊ भा यवान आहे.’
‘मी सु ा कमी भा यवान नाही,’ पु हा एकदा भरत या केसांतून हात फरवत रा धका
हणाली.
आप या भावावर चढलेला ेमाचा कैफ राम या ल ात येत होता. यावेळची गो न क च
काही तरी वेगळ होती. आधी या मै ण पे ा रा धका या यासाठ जा त मह वाची होती हे
दसत होतं. पण रामला जंगलातील या जमात या परंपरांचीसु ा मा हती होती. नःसंशय
यां या मुली मु हो या पण या आप या जमातीतील मुलांशीच ववाह करत असत.
जमातीबाहेरील मुलांशी ववाह करणं यां या जमातीत न ष होतं. यामागचं कारण रामला
समजलं न हतं. हा नयम कदा चत जंगलातील लोकांची प व ता शाबूत राख यासाठ
बनवलेला असेल कवा कदा चत नसगमातेला सोडू न र शहरात रहाणा या लोकांना ते कमी
दजाचे मानत असावेत. या सग यात आप या भावाचं मन खावलं जाऊ नये असं मा याला
वाटलं.

‘आणखी कती लोणी खाशील?!’ भरतला लो याचं एवढं आकषण का आहे हे रामला कळत
न हतं.
सं याकाळची वेळ होती, तस या हरातील शेवटची घ टका होती. गु कुलात राम आ ण
भरत एका झाडाखाली आराम करत होते. ल मण आ ण श ु न या रका या वेळेचा उपयोग
रपेट या सरावासाठ करत होते. पण मोक या मैदानात चालले या या रपेट त यां यात
शथ ची चुरस लागलेली होती. चार भावांत ल मण उ म घोडे वार होता आ ण श ु नला तो
सहज मात दे ऊ शकत असे.
‘मला आवडतं ते, दादा,’ खांदे उडवत लो यानं माखले या त डानं भरत हणाला.
‘पण आरो यासाठ बरं नाही ते, ल पणा येतो याने.’
आप या पळदार, सुडौल शरीराचं दशन करीत भरतने आप या बा चे नायू फुलवले, ास
घेत छाती फुलवली न् वचारलं, ‘मी ल वाटतो का तुला?’
राम हसला. ‘मुल ना तू आकषक वाटतोस, मग माझं मत काय कामाचं?’
 ‘तेच तर हणतोय मी!’ गालात हसत भरत उ ारला. यानं मड यातून आणखी लोणी काढू न
त डात टाकलं.
रामनं हलकेच आपला हात भरत या खां ावर ठे वला. आप या भावा या चेह यावरची
काळजी पा न भरतनं लोणी खाणं थांबवलं.
राम हळु वार आवाजात याला समजावू लागला, ‘भरत, तुला ठाऊक आहे ना....’
याला म येच तोडू न भरत हणाला, ‘असं कधीच होणार नाही दादा.’
‘पण भरत....’
‘दादा, व ास ठे व मा यावर. तु यापे ा मी मुल ना चांगला ओळखतो.’
‘तुला ठाऊक आहे ना, अ धपती व णां या जमातीतील लोकांना चालत नाही...’
‘दादा, माझं त यावर जेवढं ेम आहे तेवढं च तचंही मा यावर ेम आहे. मा यासाठ
रा धका कायदा मोडेल. ती मला सोडणार नाही, खरंच, व ास ठे व मा यावर.’
‘तू त याब ल एवढ खा ी कशी काय दे ऊ शकतोस?’
‘मला खा ी आहे.’
‘पण भरत...’
‘दादा, मा याब ल चता करणं सोडू न दे आ ण फ आनंदात रहा.’
रामने भरतला समजाव याचा आपला य न सोडू न दला. भरत या खां ावर हळु वार
थोपटू न तो हणाला, ‘बरंय तर मग, मा यावतीनं खूप खूप अ भनंदन!’
नाटक पणानं भरतनं आपलं डोकं लववलं न् हटलं, ‘ध यवाद, हे दयावान महाराज!’
राम या चेह यावर मनमोकळं मत झळकलं.
भरतनं याला वचारलं, ‘दादा, तुझं अ भनंदन कर याची संधी मला कधी मळणार आहे?’
रामनं रागीट चेह यानं भरतकडे पा हलं.
‘तू कधी कोण या मुलीकडे आक षत झाला नाहीस का? इथे कवा अयो येत? आप या
वा षक सु त आपण तेथे गेलो होतो ते हा कतीतरी मुल ना भेटला होतास तू....’
‘ यां यापैक कुणीही या यो यतेची नाही.’
‘कुणीही नाही?’
‘नाही.’
‘तुला नेमकं काय हवंय?’
रामची नजर जंगलात रवर हरवली. हणाला, ‘मला मुलगी न हे पूण ी हवी.’
‘आहा! मला ठाऊकच होतं या गंभीर चेह यामागे एक खोडकर मुलगा लपलेला आहे.’
रामने कृतककोपाने डोळे वटारले आ ण भरत या पोटात हलकेच एक गु ा लगावला.
हणाला, ‘मला तसं न हतं हणायचं आ ण हे तुलाही ठाऊक आहे.’
‘मग काय हणायचंय तुला?’
‘मला अप रप व मुलगी नकोय. ेम यम असतं. ते मह वाचं नसतं. जचा मी आदर क
शकेन असं कुणीतरी मला हवं.’
‘आदर?’ भरतनं कपाळावर आ ा चढवत हटलं, ‘कंटाळवाणं वाटतं.’
‘नाती केवळ गंमतीसाठ नसतात. व ास आ ण आपण आप या जोडीदारा या भरवशानं
रा शकतो याचं ानही ततकंच मह वाचं असतं. आवेगयु अनुराग आ ण उ ेजनेवर
आधारलेली नाती जा त काळ टकत नसतात.’
‘खरं का?’
रामनं लगेच आपलं बोलणं साव न घेत हटलं, ‘अथात तुझं आ ण रा धकाचं ेम वेगळं आहे
हणा.’
‘अथातच,’ हसत भरत हणाला.
‘मला वाटतं मला असं हणायचंय क मला मा या न चांगली ी हवी, अशी ी क
ज यासमोर मला आदरानं मान लव व याची इ छा हावी.’
भुवया सूचकपणे उंचावून चेह यावर म कल हसू आणत भरत हणाला, ‘दादा, आपण
मो ा समोर आ ण पालकांसमोर मान लव वतो. प नीसोबत आपण आपलं आयु य, ेम
आ ण आवडी- नवडी वाटू न घेत असतो. दे वाची शपथ! या मुलीशी तू ल न करशील
त याब ल मला दया वाटे ल. इ तहासात तुम या ेमाची न द ‘ चंड कंटाळवाणं’ अशी होईल!’
गंमतीत भरतला ढकलत राम दलखुलास हसला. भरतनं भांडं खाली टाकून रामला पु हा
ढकललं. दोघेही खाली पडले. भरत पटकन उठू न उभा रा हला आ ण तेथून धावतच र नघून
गेला.
‘धाव यात तू मला हरवणं श य नाही, थांब भरत, हा मी आलो!’ रामही झटकन् उठू न उभा
रा हला आ ण आप या भावा या मागे धावला.

‘तू कुणाचा प धर आहेस?’ पा यानं वचारलं

गु कुलात एका गूढ नं शांतपणे वेश केला होता. गु व श ांना आ माला यांची भेट
गु त राखायची होती. यां या इ छे चा मान राखून आगंतुक रा ी उशीरा आली होती.
सुदैवानं रा ी या या हरी आ मात आप या बछा यात झोपून रहा याऐवजी नयम तोडू न
ल मण रपेट ला गेला होता. परतत असताना आ मापासून र एक अनोळखी घोडा कुणा या
ीस पडू नये अशा सावधरीतीने बांधलेला याला दसून आला.
यानं अ जबात आवाज न करता आपला घोडा तबे यात नेऊन बांधला आ ण आप या
गु ं ना या अना त घुसखोराब ल सांग याचं ठरवलं. व श ांची खोली रकामी पा न ल मणाचा
संशय णावला. वतःला रोखणं अश य झा यानं यानं नेमकं काय चाललंय याचा छडा
लाव याचं ठरवलं. शेवट याला पुलाखाली आपले गु या गूढ आगंतुकाशी हळू आवाजात
बोलताना दसले. लपत-छपत ल मण यां या जवळ पोहोचला. एका झुडुपाआड लपून याने
या दोघांमधील संभाषण ऐकलं. ‘अजून मा या मनाचा नणय होत नाहीय,’ व श हणाले.
‘आप याला लवकर नणय यायला हवा, गु जी.’
‘का?’
आगंतुकाला नीट पा शकत नसला तरी आता ल मणाला आप या भीतीवर नयं ण ठे वणं
जड जात होतं. अंधारातसु ा आगंतुकाचा गोरा रंग आ ण चंड, भरदार शरीर पूणपणे लपून
रा हलेलं न हतं. या या सवागावर लव होती आ ण पाठ या खाल या भागातून व च पणे अंग
उगवलेलं दसत होतं. संपूण स त सधू दे शात यां याब ल भय पसरलेल ं होतं या शरी रक
ंग घेऊन ज माला येणा या नागा जातीतील तो कुणीतरी होता हे उघड होतं. इतर ब तेक
नागा सारखी याने आपली ओळख लप व यासाठ मुखवटा कवा बुर याचा वापरही
केला न हता. यानं कमरेखालील भागावर ाचीन भारतीय शैलीनं धोतर नेसलेलं होतं.
‘कारण ते तुम या मागावर आहेत,’ अथपूण नजेरनं बरंच काही सांगत तो नागा माणूस
हणाला.
‘हो का? मग?’
‘आपणास भीती वाटत नाही का?’
‘मला भीती का वाटायला हवी?’
नागा हळु वारपणे हसला. हणाला, ‘साहस आ ण मूखपणा यात केसाएवढा फरक असतो.’
‘आ ण म ा, हा फरक गत गो चे अवलोकन के याने ल ात येतो. मी जर यश वी ठरलो तर
लोक मला वीर समजतील. मी जर अयश वी ठरलो तर मला लोक मूख हणतील. मला जे
बरोबर वाटतं ते मला क दे . नणय मी भ व यावर सोपवतो.’
नागा ला हे पटलं नाही. यानं आपली हनुवट पुढे काढत आपली नापसंती केली.
पण वाद संपवला. ‘मी काय करावं अशी तुमची अपे ा आहे?’
‘स या काहीही नाही. स या फ वाट पा ,’ व श हणाले.
‘तु हाला ठाऊक आहे का क रावण....’
‘हो मला ठाऊक आहे.’
‘आ ण तरीही इथेच राहाल आ ण काहीही करणार नाही का?’
‘रावण....’ व श कुजबुजले. मग काळजीपूवक श द नवडत हणाले, ‘ याचेही काही
उपयोग हो यासारखे आहेत.’
हे ऐकून बसले या ध यावर ल मणाने मो ा मु कलीने नयं ण ठे वलं. आप याला शांत
रहायला हवं हे तशा प र थतीतही या या ल ात आलं होतं.
‘काही लोकांना खा ीपूवक असं वाटतंय क आपण स ाट दशरथां व उठाव कर याची
तयारी करत आहात.’ तो नागा हणाला. या या आवाजातून अ व ास प पणे होत
होता.
व श मंदपणे हसले. हणाले, ‘ यां या व उठाव कर याची गरजच नाहीय. वा त वक
पाहाता आताही राजधानी यां या नयं णाबाहेरच आहे. ते उ म आहेत पण स या ते
ख ते या दलदलीत अडकलेल े आहेत. पराभूत मनोवृ ीचे शकार झाले आहेत. माझं येय
मोठं आहे.’
नागानं यांची चूक सुधारत हटलं, ‘आपलं येय.’
‘अथात,’ हसत हसत याचा खांदा थोपटत गु व श उ ारले. ‘माफ करा मला, हे आपलं
सामू हक येय आहे. पण लोकांना जर असं वाटत असेल क आमची मह वाकां ा केवळ
अयो येपुरती आहे, तर यांना याच मात रा ावं.’
‘हो, खरंय आपलं हणणं.’
‘मा याबरोबर या,’ व श हणाले, ‘मला आप याला काहीतरी दाखवायचे आहे.’
ते दोघेही तेथून नघून गेल े ते हा ल मणाने मोठा सु कारा सोडला. याचं दय जोरजोरानं
धडधडत होतं.
गु जी नेमकं काय करताहेत? आपण इथे सुर त आहोत का?
 चोहीकडे नजर फरवून कुणी पाहात नस याची खा ी पटली ते हा ल मण झुडुपाआडू न
बाहेर आला आ ण घाईघाईनं राम या नवास थाना या दशेने नघाला.

‘ल मणा, जा जाऊन झोप,’ चडले या रामानं ल मणाला कान पचक दली. बावचळले या
ल मणानं याला झोपेतून जागं केलं होतं. घाब या-घुब या झाले या ल मणानं जे काही
सां गतलं ते रामानं ऐकून घेतलं होतं. याला वाटलं क कट-कार थानं केली जात आहेत अशी
शंका घे याची आप या भावाची आवड पु हा एकदा जागृत झाली असावी.
‘दादा, मी तुला सांगन ू ठे वतो, अयो येसंबंधी काहीतरी शजतंय हे न क ... आ ण गु जी
यात सामील झालेल े आहेत.’
‘हे तू भरतला सां गतलंस का?’
‘अथातच नाही! कदा चत तो सु ा यांना सामील झालेला असेल!’
रामने ती ण नजरेन े पहात ल मणाला खडसावले, ‘तो सु ा तुझा दादाच आहे, ल मणा!’
‘दादा, तू खूप साधाभोळा आहेस. अयो या कट-कार थानांच ं क बनलं आहे हे तू अ जबात
मा य करत नाहीस. गु जी सु ा यात सामील झाले आहेत. इतर लोकही सामील असतील.
माझा केवळ तु यावर व ास आहे. आ हा सग यांचं र ण कर याची जबाबदारी तु यावर
आहे. तुला हे सांगन ू मी आपली जबाबदारी पार पाडली आहे. आता यापुढे याचा छडा
लाव याची जबाबदारी तुझी आहे.’
‘यात छडा लाव यासारखं काहीही नाही, ल मणा. आप या खोलीत परत जा आ ण झोप.’
‘दादा....’
‘आप या खोलीत जा ल मणा! आ ा!’
 प्रकरण 8
‘जग याची आदश रीत कोणती?’ गु व श ांनी वचारलं.
पहाटे या वेळ गु कुलात अयो येचे चार राजपु गु तो पठनानंतर गु समोर बसले
असताना गु व श ांनी यांना हा वचारला.
‘बोला?’ कोण याही राजकुमाराकडू न उ र आलं नाही ते हा गु ं नी यांना पु हा एकदा
वचारलं.
मग यांनी ल मणाकडे पा हलं. दरवेळ प हलं उ र या याकडू न येत अस यानं यावेळ ही
ल मण आधी बोलेल असं यांना वाटलं. पण या यावर नजर गेली ते हा यांना थोडं आ य
वाटलं. ल मण ग प होताच, पण थोडा चतेतही दसत होता.
‘काही बनसलंय का पौरव?’ गु व श ांनी याला वचारलं.
ल मणने रामवर एक त ारखोर कटा टाकला आ ण मग याने आपली नजर ज मनीकडे
वळवली. खाली पाहात तो उ ारला, ‘काही नाही गु जी.’
‘तू उ र दे शील का या ाचं?’
‘मला उ र ठाऊक नाही, गु जी.’
व श ांनी चेह यावर आपली नापसंती केली. याआधी कधीही मा हत नसले या ाचं
उ र दे यापासून ल मण मागे रा हला न हता. मग ते भरतकडे वळत हणाले, ‘वासू, तू उ र
दे याचा य न करशील का?’
‘गु जी, जग याची आदश रीत हणजे,’ भरत बोलू लागला, ‘सग यांनी आरो य, संप ी,
सुख इ याद समवेत जीवनाशी सुसंवाद साधून आपलं जी वतकत पूण करत रहाणे.’
‘एखा ा समाजात असं कधी घडू न येतं?’
‘खरं तर हे जवळ जवळ अश यच आहे! पण हे जर श य असेल तर ते केवळ वातं यातूनच
घडू न येऊ शकतं. लोकांना आपला माग शोध याची सूट ा, यांना यांचं उ न क
सापडेल.’
‘पण येक ला केवळ वातं य मळालं हणून आपला माग शोधता येईल का? आ ण
समजा, एखा ाचं व इतर या व ा या वरोधी असेल तर?’
या ाचं उ र दे यापूव भरतने थोडा वचार केला. मग तो हणाला, ‘बरोबर आहे तुमचं.
व ं पर पर वरोधी असतील तर बलवान माणसानं केले या आप या व पूत या य नांमुळे
बल माणसाचं व चरडू न जा याची श यता नेहमीच राहाणार.’
‘मग?’
‘ हणून सरकारने बलांच ं र ण करायला हवं. केवळ श वानांना जकू दे णं यो य नाही.
यामुळे जनते या मनात असंतोष नमाण हो याची श यता असते.’
‘पण असं का, दादा?’ श ु नने वचारलं, ‘माझं हणणं असं आहे क , जो श मान असेल
याला जकू ावं. समाजा या हता या ीनं ते यो य ठरेल नाही का?’
‘पण मग हा जंगलचा कायदा झाला ना?’ व श ांनी वचारलं, ‘बळ तो कान पळ चा कायदा
 वीकारला तर बल लोक म न जातील. ’
‘आपण याला जंगलचा कायदा हटलंत गु जी, पण मी याला नसगाचा कायदा हणेन.’
श ु न हणाला. ‘ नसगा या काय ावर ट का करणारे आपण कोण? अ यंत बल असले या
ह रणांची जर वाघांनी शकार केली नाही तर यांची सं या भरमसाठ वाढे ल. ते जंगलातील
सगळ हरवळ फ त करतील आ ण शेवट जंगले न होतील. केवळ बलवान जगणं हे
जंगला या ीनं फाय ाचं ठरेल. अशा रीतीनं नसगच समतोल साधत असतो. या नैस गक
येत सरकारने ढवळाढवळ करता कामा नये. सरकारने बलांचं र ण होईल अशी केवळ
व था नमाण करावी. बलांनाही टकून रहा याची संधी उपल ध क न ावी. यानंतर मा
सरकारने समाजाला आपला माग वतः शोध याची संधी ावी. सग यां या व ांची पूतता
करणं ही सरकारची जबाबदारी नाही.’
‘पण मग सरकार हवंच कशाला?’
‘काही आव यक गो साठ सरकारची गरज असते. या गो ी पुरवू शकत नाही. सीमेचं
र ण कर यासाठ सै य राखणं, सग यांसाठ मूलभूत श णाची व था करणं इ. गो साठ
सरकार हवं. ा यापासून माणूस वेगळा आहे कारण तो आप यातील बलांना मा न टाकत
नाही. पण सरकार या ह त ेपाने जर बलांची सं या भरमसाठ वाढली आ ण यामुळे
बलवानांवर गदा आली तर काही काळाने समाज व थाच कोलमडेल. समाजाने हे कदा प
वसरता कामा नये क आप या नाग रकांपैक गुणवान लोकां या वचार आ ण कायामुळेच
आपली भरभराट होते. जर बलवानां या आकां ांना डावलून आपण बलां या इ छांना जा त
मह व दे त रा हलो तर संपूण समाजाचा हास होईल.’
व श हसले. ‘स ाट भरतनंतर यां या वारसां या कार कद त भारता या झाले या
अवनती या कारणांचा तू सखोल अ यास केलायस, हो ना?’
श ु नने मान डोलावली. हजारो वषापूव भरत नावाचा एक चं वंशी राजा होऊन गेला.
दे वांचा राजा इं ानंतर महान स ाटांम ये याचं नाव घेतलं जातं. स ाट भरतनेच सव थम
संपूण भारत आप या छ ाखाली आणला. याचे सरकार अ यंत कनवाळू आ ण जेच ं उ म
पालनपोषण करणारं होतं अशी याची क त आहे.
‘मग, या या उ रा धका यांनी स ाट भरत यांनी लागू केलेली व था नीट काम करेनाशी
झा याचं ल ात आ यावर बदलली का नाही?’ व श ांनी वचारलं.
‘मला मा हत नाही,’ श ु न उ ारला.
‘कारण, स ाट भरत यां या रा याचं धोरण याआधी या तत याच यश वी पण वेग या
प तीला झाले या त येतून उदयाला आलं होतं. स ाट भरत यां या रा यानं वातं य,
अनुराग आ ण स दय या तीन त वांना ाधा य असले या ैण जीवन प ती या भरभराट ची
प रसीमा गाठली होती असं मानलं जातं. चरमो कषसमयी ही व था दयाळू , सजनशील
आ ण बलसमावेशक असते. पण ैण प तीचा जे हा हास होतो ते हा ती ,
गैरजबाबदार आ ण अवनत बनते.’
‘गु जी,’ राम हणाला, ‘जग या या इतर प तीसु ा आहेत हे आप याला सुचवायचं आहे
का? उदाहरणाथ, पौ ष प त?’
‘हो, पौ ष प त स य, कत आ ण स मान या तीन त वांवर आधा रत आहे.
चरमो कषकाळ ही प त अ तशय काय म, यायी आ ण समतावाद असते. पण
अवनतकाळ ती मतांध, कठोर आ ण बल वगा या बाबतीत नदयी होते.’
‘ हणजे, हासो मुख ैण सं कृतीवर उपाय ठरते पौ ष सं कृती,’ राम हणाला, ‘आ ण
पौ ष सं कृती या हास समयी ैण प त यो य ठरते, असंच ना?’
‘हो,’ गु जी हणाले, ‘जीवन च ाकार चालते.’
‘आजचा भारत हा हासकालीन ैण सं कृतीचा दे श आहे असं हणता येईल का?’ भरतने
वचारलं.
व श ांनी भरतकडे पा हलं आ ण ते हणाले, ‘खरं तर आजचा आपला दे श ग धळलेला दे श
आहे असं हणावं लागेल. या दे शाला स या आपली ओळख लागत नाहीय. मा या मते आज या
दे शात ैण आ ण पौ ष सं कृत ची सर मसळ झालेली आहे. पण मला नवडच करायची
हटलं तर मी हणेन क या वेळ आपण हासकालीन ैणसं कृतीचे सद य आहोत.’
‘मग स या आप यासमोर आहे तो हा क , आपण पौ ष सं कृतीचा वीकार करावा क
ैण सं कृती पुन जी वत करावी?’ भरत हणाला. ‘ वातं याला पारखा होऊन भारताचा
नभाव लागेल असं मला तरी वाटत नाही. हा बंडखोरांचा दे श आहे. कोण याही वषयावर
आ ही वादावाद करतो कवा हमरीतुमरीवर येतो. केवळ ैणप तीचा, वातं याचा अवलंब
क नच आपण यश वी होऊ शकतो. पौ ष प त काही काळासाठ येथे यश वी ठ शकते
पण ती फार काळ टकू शकणार नाही. पौ ष प तीनुसार चालायचं हणजे आ ाधारकपणा
हवा आ ण आपण फार काळ आ ाधारकपणे वागू शकत नाही.’
‘असं आज आप याला वाटतंय,’ व श हणाले. ‘पण आपण कायम असे न हतो. एके
काळ पौ ष सं कृतीच भारताची ओळख होती.’
थोडा वेळ भरत वचारात गुंग झाला.
पण राम या मनात कुतूहल नमाण झालं होतं. तो गु ज ना हणाला, ‘गु जी, आपण
हणालात क स ाट भरत यांनी लागू केलेली ैण सं कृती बदलाची गरज नमाण होऊनही
बदलू शकली नाही, कारण ती याआधी या पौ ष सं कृती या हासो मुखतेतून नमाण
झाले या वाइटाची त या हणून ज माला आलेली होती. कदा चत, यां या ीने, आधीची
सं कृती वाईट ठरवली गेली होती.’
‘बरोबर आहे तुझ ं हणणं, सुदास’
‘आपण आ हाला आधी या पौ ष सं कृतीब ल मा हती दे ऊ शकाल का?’ रामने वचारलं.
‘आप या आज या सम यांवर यात आप याला उपाय सापडतील का?’
‘ क येक सह कांपूव या सा ा याचा वकास झाला. या सा ा यानं चंड वेगाने भारताचा
सव भूभाग जकून घेतला. यांची सं कृती पूणपणे वेगळ होती. भरभराट या काळात या
सा ा यानं े तेची नवनवी शखरं काबीज केली होती.’
‘हे लोक कोण होते?’
‘आता आपण जेथे आहोत तेथेच या सा ा याचा पाया रोवला गेला होता. यानंतर आजपयत
इतका काळ उलटला क या आ माचं मह व लोकां या व मृतीत गेल.ं ’
‘इथे?’
‘हो. इथेच या सा ा या या पूवजांनी आप या महान गु कडू न श ण घेतलं. गु ं नी यांना
पौ ष जीवन प तीची सारी मा हती दली. हा यांचाच आ म आहे.’
‘ते महान ऋषी कोण होते?’ रामनं आ यानं वचारलं.
व श ांनी एक खोल ास घेतला. उ र ऐकून राजपु ांना ध का बसणार हे यांना ठाऊक
होतं. या ाचीन ऋष ची आज सग यांना भीती वाटते. हणून कुणी कधीही यांच ं नाव
उघडपणे घेत नसत. व श ांनी आपली नजर रामवर थर करत सां गतलं, ‘महष शु ाचाय.’
ऐकताच भरत, ल मण आ ण श ु न भीतीने गारठले. शु ाचाय असुरांचे गु होते. आ ण
असुर क र रा स होते. यांनी भारताचा जवळ जवळ संपूण भू दे श जकून घेतला होता. ही
हजार वषाआधीची मा हती आहे. पण शेवट सुरांनी क येक वष चालले या ू र लढाईनंतर
यांना हरवलं. यांनाच आज आदराने दे व मानलं जातं. शेवट जरी असुरांचा नःपात झाला
असला तरी या यु ामुळे भारताचे अप र मत नुकसान झाले होते. हजारो लोक मारले गेल े होते.
यामुळे सं कृतीची पुनः थापना कर यात पुढची कैक वष गेली. दे वां या राजा इं ानं सव
असुरांना भारतातून हाकलून दे याची खबरदारी घेतली. सूडा या या य भावनेन ं आ ण तकहीन
भीतीने शु ाचायाचं नाव धुळ ला मळवलं गेल.ं
आ या या ध यामुळे व ाथ कोण याही कारची त या दे यापलीकडे गेले होते. पण
इतरां न वेगळे पणाने चमकणा या राम या डो यात कुतूहल दसून येत होतं.

गु शु ाचाया या उ लेखामुळे आप या श यां या मनात उडाले या ह लक लोळाचा सुगावा

घे यासाठ गु व श रा ी या वेळ आ मातून नघाले. ल मण आ ण श ु न आपाप या
खोलीत गाढ झोपी गेलेले होते. पण राम आ ण भरत जागेवर न हते. व श ांनी आसपास या
प रसरात यांचा शोध घे याचं ठरवलं. शु चांद यामुळे प रसर उजळू न नघाला होता. थो ा
वेळातच यांना पुढे काही अंतरावर कुणी कुजबुजत अस याचा आवाज ऐकू आला. थोडं जवळ
गे यावर को या मुलीला काही समजावून सांग या या खटपट त असलेला भरत यांना दसला.
भरत वचारत होता, ‘पण का...?’
‘मला माफ कर भरत,’ ती मुलगी शांतपणे बोलत होती, ‘आम या जमातीचे नयम मी
मोडणार नाही.’
‘पण माझं तु यावर ेम आहे रा धका..... तुझं सु ा मा यावर ेम आहे..... मग आपण इतर
लोक काय हणतात याचा वचारच का करायचा?’
व श लगेच मागे फरले आ ण स या दशेने चालू लागले. कुणा या खाजगी आ ण खद
संगी उप थत रहाणं यो य नाही.
राम कुठे आहे?
मनात काही आ यानं व श ांनी पु हा आपली चाल याची दशा बदलली. दगडी पायवाटे न ं ते
खडका या बा म यवत भागात बांधले या छो ा मं दरां या दशेनं नघाले. असुरांचा पराभव
केले या दे वांचा राजा इं दे वां या मं दरात यांनी वेश केला. इं दे वांचे मं दर म ये
अस यामागील सांके तकता प होती कारण इं दे वांनी शु ाचायाचा वारसा पुसून टाकणा या
सेनेचं नेतृ व केलं होतं.
इं दे वां या मो ा मूत मागून व श ांना मंद आवाज ऐकू आला. यांची पावलं आपोआप
तकडे वळली. मूत मागे चार-पाच लोक सहज मावतील एवढ मोकळ जागा होती. भतीवर
लावले या एका मशाली या उजेडात गु व श ांची आ ण इं दे वा या मूत ची अशा दोन
साव या ज मनीवर हेलकावत हो या.
मूत मागील जागेत यांना राम दसला. गुड यांवर बसून तो लोखंडां या दां ांनी संर त
एका मो ा दगडावर कोरलेला शलालेख पाहात होता. वाचून झा या णी याला आसपास
गु व श ांची चा ल लागली.
‘गु जी,’ हणत राम ता काळ उठू न उभा रा हला.
व श या याजवळ गेल.े यांनी रामा या खां ावर आपला हात ठे वत याला पु हा बसता
केला. मग राम जो शलालेख वाचत होता तो पा लागले.
‘यात काय ल हलं आहे ते तू वाचू शकतोस का?’ व श ांनी वचारले.
ती एक व मृतीत गेलेली ाचीन लपी होती.
‘याआधी कधी मी ही लपी पा हली न हती,’ राम हणाला.
‘ही अ त ाचीन लपी आहे. ही असुरांची लपी अस याकारणाने भारतात या लपीचा वापर
न ष आहे.’
‘असुर महान पौ ष सं कृतीचे पालन करणारे सा ा य होते असं आज आपण सां गतले, हो
ना?’
‘हो.’
रामने शलालेखाकडे बोट दाखवून वचारले, ‘यात काय ल हले आहे, गु जी?’
व श ांनी शलालेखातील अ रांवर आपली तजना फरवीत ती वाचली. मग हणाले, " ांड
शु ाचायाचं नाव कसं काय घेऊ शकेल? कारण ांड कती छोटं आहे आ ण गु शु ाचाय
कती महान आहेत."
‘रामनं हलकेच शलालेखावरील लपीतील अ रांना पश केला. हा दगड यांच ं आसन होतं
अशी आ या यका आहे. ते याच आसनावर बसून शकवीत असत.’ व श हणाले.
राम व श ांकडे पाहात हणाला, ‘गु जी, मला यां याब ल सांगा.’
‘आजही काही लोकांची अशी समजूत आहे क या पृ वीतलावर ज माला आले या महान
भारतीय म वांपैक शु ाचाय एक होते. यां या बालपणा वषयी मला फारशी मा हती
नाहीय. अपु मा हतीनुसार यांचा ज म इ ज तमधील एका गुलाम कुटुं बात झाला होता.
बालपणातच यां या कुटुं बाने यांचा याग केला होता. एका असुर या ेक राजकुमारीने यांना
द क घेतले आ ण भारतात आणून आप या मुला माणे यांचे संगोपन केले. पण यांनी
केले या कामाचे जवळ जवळ सव पुरावे जाणूनबुजून न केले गेल.े आ ण जे थोडेफार उरले
होते याचे व प त कालीन संप अ भजात वगाने पूणपणे बदलून टाकले. पण शु ाचाय एक
त लख आ ण मो न टाकणारं म व होतं. यांनी उपे त, अ धकारशू य भारतीय राजांना
घेऊन याकाळ अजेय सेना नमाण केली होती.’
‘अ धकारशू य, उपे त भारतीय राजांना घेऊन? पण असुर वदे शी होते, हो ना?’
‘अथातच नाही. हा काही लोकांनी प तशीरपणे केलेला चार आहे. क येक असुर दे वांचे
नातलग होते. आ ण खरं हेच आहे क दे व आ ण असुर एकाच पूवजांच,े मानसकुळाचे, वारस
होते. असुर मो ा कुटुं बातील गरीब आ ण बल नातेवाईक अस याकारणाने लोक यांचा
 तर कार करत कवा यांना वस न जाणं अ धक पसंत करत. शु ाचायानी कठोर मेहनत,
श तब ता, एक आ ण असुरां ती कमठ न ा इ याद त वांवर आधा रत भ कम
त व ाना या आधारे यांना पु हा एक आणलं आ ण नवी आ हानं पेलायला तयार केलं.’
‘पण केवळ एव ाने वजय मळवणं आ ण अ धस ा थापन करणं श य नाही. मग यांना
असं ने द पक यश मळ यामागे काय कारण होतं?’
‘ते ू र, जंगली यो े होते हणून यांना वजय मळाला असं असुरांचा तर कार करणा यांचं
हणणं होतं.’
‘पण आपणास हे मा य नाही, हो ना? ’
‘दे वसु ा परा मी होते. ते यांच ं युग होतं. यो ां या गुणांची सगळ कडे वाहवा होत
असे. सुर असुरां न वरचढ नसले तरी असुरांइतकेच यु कलेत नपुण होते. असुरांचा
यां यातील एक मुळे, समान उ े शामुळे वजय होत असे, दे वांम ये कैक मते होती, यामुळे
यांच े पारडे थोडे हलके पडत असे.’
‘पण मग हळू हळू असुरांचा हास कसा झाला? ते नरम पडले का? दे वांनी यां यावर वजय
कसा मळवला?’
‘ब तेकदा असं घडतं, क आप या यशाचं कारणच काही काळानंतर आप या अपयशाला
कारणीभूत ठरतं. शु ाचायानी सव असुरांना ‘एकम्’ हणजे ‘एकच दे व’ या संक पने या आधारे
एका छ ाखाली आणलं होतं. एका दे वाची पूजा करणारे सारे यां या लेखी समानच होते.’
रामने हरकत घेत हटलं, ‘पण हा नवा वचार न हता! ऋ वेदातही एकम्, सवश मान
एकचा उ लेख आहेच ना? आजही आपण याला सव आ यांचा एक ब – परमा मा मानतोच
ना? ैण स ांतां या आधारे चालणारे दे वसु ा एकम् चे त व मानत असत.’
‘या दोहोतील एक सू म फरक तु या ल ात येत नाहीय, सुदास. ऋ वेदात प पणे
सां गतलेल ं आहे क एकम् हणजे एक दे व. आपली आ मक उ ती हावी हणून, या या
अनेक सू म पांना जाणता जाणता आपण याला या या मूळ पांत ओळखू शकू या
अपे ेने तो अनेक व पांत, अनेक दे वां या पाने आप यासमोर येतो. आप या आसपास
पसरले या नसगातही वै व य आहे. आपण वै व याशी लगेच जोडले जातो. शु ाचाय वेगळे
होते. पण शु ाचायानी याचं तपादन वेग या कारे केलं, यांनी सां गतलं क या एकम् ची
इतर सव पे म या आहेत. ती आप याला माया, हणजेच भासमय नयेत घेऊ जातात.
एकम् हा एकमेव खरा दे व, एकमेव वा तव आहे. या काळात हे वचार अ तशय उ होते.
यामुळे आ या मक े ातील उतरंड, पदानु म न झाले. एकम् वरील यां या व ासामुळे
वेद जाणणारे आ ण न जाणणारे सगळे समान पदावर आले.’
‘यामुळे संपूण मानव जात समानपदाला पोहोचली.’
‘खरंय तुझं. कारण काही काळपयत ही व था उ म चालली. कारण या व थेत
असुरांमधील सगळे भेदभाव न झाले होते. इतकेच न हे तर, ही प त लागू झा यानंतर दे वा द
इतर समुदायातील उपे त आ ण शो षत लोकही असुरांना येऊन सामील होऊ लागले, कारण
या न ा प तीत यांची सामा जक पत अचानक उंचावू लागली. पण मी जसं बरेच वेळा सांगत
असतो तशी येक गो ीची जशी चांगली बाजू असते तशीच वाईट बाजूही असते. असुरांना
वाटत असे क एकम् ला मानणारे सव समान असतात. पण एकम् ला न मानणा यांब ल यांचे
 वचार काय होते?’
‘ते यां या बरोबरीचे न हेत, असंच ना?’ रामने अंदाजानं वचारलं.
‘हो. व वधता न मानणा या सग यांनीच एक दे वते या संक पनेचा वीकार केला पा हजे या
असुरां या भू मकेतून अस ह णुता नमाण झाली. उप नषदांम ये अशा श यतेब ल सावध केलं
गेलेलं आहे.’
‘हो. मला ते तो , वशेषतः यातील हा दोहरा पाठ आहे- छो ा मुला या हातात धारदार
तलवार दे णं ही उदारता न हे तर बेजबाबदारपणा आहे. असुरां या बाबतीतही हेच झालं ना?’
‘हो. शु ाचायानी यांची आपले श य हणून नवड केलेली होती, जे यां या नकट
सा न यात होते यां याजवळ एकम् ची ही पूणपणे नवी संक पना समज याची बौ क आ ण
आ या मक कुवत होती. पण असुरां या सा ा याचा अपे त अफाट व तार झाला आ ण या
व तारात नाना कारचे लोक चंड सं येने सामील झाले. कालांतराने या लोकांचा एकम् वरील
व ास कायम रा हला, पण यांची संपूण समपणाची क पना ती होत गेली आ ण ते
अ धका धक क र बनत गेले. आपला दे वच खरा आ ण इतरांचे दे व खोटे अशी भावना
यां याम ये वाढ ला लागली. एकम् वर व ास न ठे वणा यांचा ते तर कार क लागले.
इतका, क शेवट ते यांची ह या क लागले.’
‘काय?’ राम या अंगावर काटा उभा रा हला. ‘पण हे यांनी वीकारले या वचारसरणी या
व जाणारं होतं! एकम् या एका तो ात असंही हटलेल ं आहे क एकम् नीट समजला
अस याची एकच खूण आहे आ ण ती हणजे एका दे वाची ही संक पना समजलेली
कुणाचाही े ष कवा तर कार क शकणार नाही. कारण एकम् चराचरात सामावलेला आहे.
जर तु हाला कुणा ब ल कवा व तूब ल तर कार वाटत असेल तर याचा अथ तु ही
एकम् चा तर कार करता असाच होतो!’
‘हो, खरंय तुझं हणणं. दवाने असुरांना मा आपण करतोय तेच यो य आहे असं वाटत
होतं. यांची सं या वाढली तशी यां या अचानक व भयानक ह ला कर याचे श ण दले या
सै नकांनी आप या दहशतवाद कायाची सुरवात केली. यांनी मं दरं भुईसपाट केली,
मं दरातील मूत , इतर तीथ थानांची तोडफोड केली, इतर दे वांची भ कर यावर ढ
राहणा या लोकांची क ल केली.’
रामने खेदाने डोकं हालवत हटलं, ‘अशा वाग यानं यांनी सग यांनाच आप या व केलं
असावं.’
‘अगद बरो बर! आ ण प र थती पालटतेच. जे हा प र थती पालटली ते हा असुरांचे
कुणीही म उरले न हते. याचवेळ , अनेक वावर व ास ठे वणा या दे वांनी आपली मतं
कधीही कुणावर लादली नाहीत. आ ण लादणार कसे हणा, आपली नेमक जीवनप त
कोणती याब ल यांची आपसातही एकवा यता न हती! यामुळे अचानक अशी प र थती
उ वली क दे वांना म नवडीचे क येक पयाय उपल ध झाले. असुरां या कायम या
चथाव याने, डवच याने आ ण हसेने असुरां त र इतर सारेच त झालेल े होते. या
सग यांनी असुरां या श ूशी, हणजेच दे वांशी हात मळवणी केली. शवाय, असुरांपैक च
क येकांना असुरांकडू न चाललेली अ त हसा मंजूर न हती आ ण ते याचा वरोध क लागले
होते. अशा असुरांनी आपली राज न ा बदलली आ ण ते दे वांना येऊन मळाले. अशा सव
प र थतीत असुरांचा पराजय झाला तर यात नवल ते काय?’
रामने मान हालवून आपली संमती दशवली. तो हणाला, ‘पु ष प तीतील ही सवात मोठ
जो खम असते, हो ना? आप या व श वाची भावना सहज अस ह णुता आ ण कमठपणात
बदलू शकते. वशेषतः संकटसमयी याची श यता अ धक असते. ैणसं कृतीत हे संकट
उ वत नाही.’
‘कमठ अस ह णुतेमुळे बेसुमार श ू नमाण होतात आ ण यां याशी कोण याही कारचा
संवाद साधणे श य नसते. पण ी– धान प तीत वेग या संकटांचा सामना करावा लागतो.
आ ण यापैक सग यात मह वाचे संकट हणजे एखा ा उ च येयासाठ आपला मोचा
बांध या या कामी येणा या अडचणी. ैणप तीचे अनुयायी ब धा इतके वभागलेल े असतात
क कोण याही कारणासाठ एका नशाणाखाली यांना एक आण यासाठ मोठ करामतच
घडू न यावी लागते.’
रामने ैणप तीमुळे आज या भारतात पडले या फुट आ ण अकाय मतांची वाइटात
वाइट उदाहरणं पा हली होती. यामुळे पौ ष सं कृतीब ल जाणून घे यासाठ तो अ तशय
उ सुक वाटत होता. तो हणाला, ‘पौ ष सं कृतीला पुन जी वत कर याची वेळ येऊन ठे पली
आहे. भारतात आज जी संकटे उ वलेली आहेत ती नवार यासाठ कदा चत असुरां या या
प तीतून माग मळ याची श यता आहे. अथात असुरांची प त बे ब वीकारता येणार नाही
आ ण तशी ती वीकारली जाऊही नये. यात काही सुधारणा आ ण फेरबदल कर याची गरज
आहे. वचार याला, शंका उप थत कर यास उ ेजन दले पा हजे. आ ण आप या
आज या प र थतीवर लागू पडतील असे उपाय याआधारे बनवून यायला हवेत.’
‘पण ैणप त का नको?’ गु व श ांनी वचारलं.
‘मला वाटतं क ैणप तीतील नेत े आप या जबाबदारीकडे पाठ फरवतात. ते आप या
अनुसरणक याना असा संदेश दे तात- ‘हा तुमचा नणय आहे.’ आ ण जे हा काही चुका घडतात
ते हा कुणालाही यासाठ जबाबदार धरता येत नाही. पौ ष सं कृतीत ने याला संपूण
जबाबदारी आप या माथी यावी लागते. आ ण नेत े जे हा जबाबदारी वीकारतात ते हाच
समाज ख या अथाने कायरत होतो. संपूण समाजाला ते हाच दशा आ ण उ े श मळतो.
नाहीतर केवळ अंतहीन वाद ववाद, व ेषणं होतात आ ण समाज प ाघात झा यासारखा
न य होतो.’
व श हसले. हणाले, ‘तू गो चं जरा जा तच सरळ करण करतोयस. अथात, व रत
सुधारणा, बदल हवे असतील तर पौ ष प त जा त उ म प रणाम साधू शकणारी प त आहे
याबाबतीत मत नाही हे मलासु ा कबूल आहे. ैण प तीत बदल घडवून आण यासाठ
थोडा वेळ लागतो. पण द घकालीन प रणामकारकते या ीने प रणाम साध यासाठ जरी
अ धक काळ लागत असला तरी ैण प त अ धक थर आ ण टकाऊ ठरते.’
‘इ तहासाकडू न धडे घेत यास पौ ष प तही अ धक थर प त ठ शकते.’
‘तू अशी नवी प त आजमाव यास तयार आहेस का?’
‘न क , मला य न करायला आवडेल,’ रामने ांजलपणे सां गतले, ‘मा या मातृभूमी ती-
या महान दे शा ती ते माझं कत च आहे.’
‘पौ ष प त तू ज़ र आजमाव. पण माझी एक सूचना आहे, या प तीचं नाव तू असुर
प ती असं अ जबात दे ऊ नकोस. आज हा केवळ अपश द बनून रा हला आहे. यामुळे तू जर
हा श द वापरलास तर सुरवातीलाच ती रसातळाला जाईल.’
‘मग, आपण कोणतं नाव सुचवाल?’
‘नावामुळे काहीही फरक पडत नाही. फरक पडतो तो यायोगे वीकार या जाणा या
त व ानामुळे. एके समयी असुर पौ ष प तीचं आ ण दे व ैण प तीचं त न ध व करायचे.
मग असुरांचा नाश झाला आ ण केवळ दे वच उरले. सूयवंशी आ ण चं वंशी दे वांचे वंशज
हणजे ैण प तीचे अनुयायी आहेत. पण एकूण सांगायचं तर, तुला ठाऊकच आहे, मला
तु याकडू न या अपे ा आहेत या जर तू पूण के यास सूयवंशी पौ ष जीवन प तीचं
त न ध व करतील आ ण चं वंशी आप या पतरां या हणजे दे वां या ैण प तीचा वारसा
पुढे चालवतील.’
रामने पु हा एकदा खालील शलालेखावर नजर टाकली. या अ ात इसमाने क येक
वषापूव तो तथे कोरला होता या याब ल तो वचार क लागला. ते खरंतर वांझ
बंडखोरीसारखं होतं. शु ाचाया या नावावर सगळ कडे ब ह कार टाक यात आला यां या
न ावान सेवकांना यांचे नाव उ चार याचीसु ा बंद होती. कदा चत सावज नकरी या
आप या गु चा स मान क न शक या या जखमेवर मलम लाव याची ही यांची प त
असावी.
व श ांनी रामा या खां ावर आपला हात टाकला. हणाले, ‘मी तुला शु ाचाया या
जीवनाब ल, यां या त व ानाब ल आणखी मा हती दे ईन. ते अलौ कक बु मान होते.
यां या बाबतीत धडे घेऊन तू एका मो ा सा ा याची थापना क शकशील. पण एक गो
ल ात ठे व, महान या यशातून तू बरंच काही शकू शकशील पण या न जा त तू
यां या अपयशातून आ ण चुकांमधून शकू शकशील.’
‘होय गु जी.’
 प्रकरण 9
‘गु जी, यानंतर बराच काळ आपली भेट होणार नाही,’ नागा हणाला.
इं दे वा या मं दरात शु ाचायावर झाले या राम आ ण व श ांमध या चचनंतर काही म हने
उलटले होते. राजपु ांचे गु कुलातील औपचा रक श ण पूण झाले होते. स या दवशी
राजपु आप या नवास थानी परत जाणार होते. आ मातून परत जा याआधी एकदा रा ी या
अंधारात शेवटची रपेट कर यासाठ ल मण गेला होता. तेथून परतताना आधी एकदा
पा ह या माणेच याने पु हा एकदा गु ज ना एका संशया पद नागा शी बोलताना पा हले.
पुलाखाली ते दोघे पु हा एकदा भेटत होते.
‘हो, हे क ठण आहे,’ व श ांनी मा य करत हटलं, ‘अयो येतील लोकांना मा या वेग या
जीवनाब ल मा हत नाहीय. पण यां याशी संवाद साध याचा माग मी शोधून काढे न.’
तो बोलत असताना या या पाठ या खाल या भागातून वाढलेल े मांस शेपटासारखे हालत
होते. ‘आप या जु या म ाचे रावणाशी असलेल े संबंध ढ होत अस याचे मी ऐकून आहे.’
डोळे मटू न व श ांनी खोल ास घेतला. मग ते मृ आवाजात हणाले, ‘तो नेहमीच माझा
म राहील. मी जे हा एकटा पडलो होतो ते हा याने मला मदत केली होती.’
नागाने डोळे बारीक केले. याची उ सुकता जागी झाली होती. ‘गु जी, आपण ही गो मला
कधीतरी सांगायला हवी. काय झालं होतं नेमकं?’
व श हसले ते हा यां या ओठाला मुरड पडली. मग ते हणाले, ‘काही गो ी न
सां गतले याच ब या.’
आपण ख या जागी बोट ठे व याचं नागा या ल ात आलं. यानं मग पुढे न वचार याचा
नणय घेतला.
‘पण तू इथे का आला आहेस हे मला ठाऊक आहे,’ व श ांनी वषय बदलत हटलं.
नागा हसत हणाला, ‘मला ठाऊक असायला हवं.....’
‘राम,’ व श फ एवढं च बोलले.
नागाला आ य वाटलं असावं. तो हणाला, ‘मला भरत असेल असं वाटलं होतं.....’
‘नाही, राम. केवळ रामच.’
नागानं मान डोलावली. हणाला, ‘हं, तो राजपु राम असेल तर. आपण आम या मदतीवर
वसंब ू शकता हे आपण जाणताच.’
‘हो, मला याची जाणीव आहे.’
आवाज न करता यांचं संभाषण ऐकत असले या ल मणाला आप या दयाचे ठोके वाढत
अस याचे जाणवले.

‘दादा, खरंच जग हणजे काय ते तुला समजत नाही,’ ल मण ओरडला.

‘हे इ वाकु दे वा, ल मणा, जा, जाऊन झोप,’ जेरीस आलेला राम पुटपुटला, ‘तुला सगळ कडे
नुस या कट-कारवायाच दसतात.’
‘पण...’
‘ल मण!’
‘दादा, या लोकांनी तुला मार याचा नणय घेतलाय. मला माहीत आहे.’
‘कुणीही मला मार याचा य न करत नाहीय यावर तुझा कधी व ास बसणार आहे? गु जी
मला का मारतील? एव ा मो ानं रड याऐवजी मला सांग क कुणी मला मार याचा य न
का करेल?!’ राम उ ारला. ‘तू रपेट ला गेला होतास ते हा कुणीही मला मार याचा य न केला
नाही. आ ण आ ा सु ा कुणी मला मार याचा य न करत नाहीय. मी एवढा मह वाचा कुणी
लागून गेलेलो नाहीय, समजलं का? आता जा आ ण झोप!’
‘दादा, तुला काहीही ठाऊक नाहीय. अशा कारे मी तुला कसा काय वाचवणार, मला समजत
नाहीय.’
‘कसं ते ठाऊक नाही, पण तू कायम माझं र ण करशील,’ गोड आवाजात ल मणाचा
गालगु चा घेत राम हणाला, ‘आता जा आ ण झोप.’
‘दादा...’
‘ल मण!’

‘पु हा आप या घरात तुझं वागत आहे बाळा,’ कौस या हणा या.

महाराणी कौस यांना आपले आनंदा ु लपवणं अश य झालं होतं. दो ही हातांनी रामाचे खांदे
पकडू न या रामाकडे पाहात बोलत हो या. भावनां या अशा उघड दशनानं राम थोडा
अवघडला होता. आईसारखाच अठरा वषा या या अयो ये या राजकुमाराचा रंग सावळा आ ण
वचा नतळ होती. यावर याने नेसलेल ं पांढ या रंगाचं धोतर आ ण उ रीय शोभून दसत होतं.
ं द खांदे, सडपातळ शरीर आ ण मजबूत पाठ या या धनु व ेतील कौश याची सा दे त होते.
या या लांब केसांचा डो यावर सुंदर अंबाडा बांधलेला होता. कानात याने साधी कुंडलं आ ण
ग यात ा ांची माळ घातली होती. सूय आ ण या या फाकले या करणां या आकाराची
याची कुंडले होती. सूयाचे वंशज, सूयवंशी राजांच ं ते तीक होतं. ग यातील माळे त गोवलेले
लंबवतुळाकार, तप करी रंगाचे ा याच नावा या वृ ापासून काढलेले होते. हजारो वषापूव
भारताचं वाईट श पासून र ण करणा या दे वांचं ते तीक होते.
आई या डो यांतून वाहाणारे अ ु थांबले ते हा शेवट राम आईपासून र सरकला. एक
गुडघा टे कून बसला आ ण याने आदराने डोकं झुकवून व डलांना वंदन केलं. दरबारात हा
सोहोळा पाहाताना शांतता पसरलेली होती. अपराजेय राजा दशरथा या दरबारात गे या दोन
दशकात असा सोहोळा झाला न हता. महान यो ा असले या स ाट रघुंनी हणजे राम या
पणजोबांनी या दरबारासह संपूण राजमहाल बन वलेला होता. यु ातील ने द पक वजयां या
आधारे यांनी अयो ये या राजवंशाची शान पु हा था पत केली होती. यां या अ तीय
काम गरीमुळेच ‘इ वाकु वंश’ यानंतर ‘रघु वंश’ नावाने ओळखला जाऊ लागला. रामला हा
बदल आवडला न हता, कारण याला हा आप या वंशावळ शी व ासघात वाटत असे. एखा ा
ची काम गरी कतीही मोठ असली तरीही या या पूवजां या काम गरीवर तचा झाकोळ
येऊ नये. याला आपलं कुटुं ब ‘इ वाकुचे वंशज’ हणून ओळखलं जाणं जा त आवडलं असतं
कारण इ वाकु यां या राजवंशाचे सं थापक होते. पण राम या या मताशी लोकांना फारसं काही
दे णंघेण ं न हतं.
राम अजूनही गुडघा टे कून अ भवादना या मु े त उभा होता पण या या या अ भवादनाला
अजून अ धकृत पोच मळालेली न हती. स ाटां या उज ा बाजूला बसले या राजगु
व श ांची नजर यां या चेह यावर खळली होती. राजगु ं या चेह यावर सु म नाराजी
उमटलेली दसून येत होती.
दशरथांची नजर शू यात हरवलेली होती. ते आप याच वचारांत गुरफटलेले होते.
सहासना या सोनेरी सहाकृती दां ांवर यांचे हात वसावलेल े होते. सहासनावरील सोनेरी
रंगाचा चांदवा अमू य ह या-मो यांनी सजलेला होता. भ दरबार आ ण सहासन
अयो यावा सयां या साम य, परा म आ ण श चं तीक होते. कवा, कधीकाळ होते असं
हणू हवं तर. भत वरचे पोपडे आ ण झजलेले कंगोरे कधीकाळ भरभराट त असले या
रा या या या दरबारा या अवनतीची कहाणी सांगत होते. कदा चत कज चुकव यासाठ
सहासनात मढलेली हरे-माणके खेचून काढ या या खुणा दसत हो या. तरीही हजार खांबांचा
तो दरबार खूपच भ दसत होता. पण जु या जाण या नजरांना ठाऊक होतं क दरबारा या या
मंडपानं या न भ काळ पा हलेला होता याकाळ भत वर ऋषी, संत आ ण व ान
लोकां या मूत मधील जागेत रेशमी, पताका फडफडाय या. आज या मूत वरही धूळ साचलेली
दसत होती.
राम वाट पाहात होता आ ण याला या मु े त पा न उप थतांम ये जाणवून ये याइतपत
अ व थता पसरली होती. दरबा यांम ये चाललेली कुजबुज एका गो ीची पु ी करत होती- राम
दशरथाचा आवडता पु न हता.
राम मा न ल होता. खरं सांगायचं तर याला या गो ीचं अ जबात आ य वाटलेल ं न हतं.
तर कार आ ण टोम यांकडे ल कर याची आता याला संवय झाली होती. गु कुलातून
येऊन घरी घालवलेली येक सु या यासाठ छळासमान होती. ब तेक लोक अगद ठरवून
के यासारखे याला या या ज माशी जोड या गेले या भा याची या ना या कारणाने कायम
आठवण क न दे त असत. मनु या कॅलडरमधील तारखेनस ु ार लागलेला ‘7032चा कलंक’
वसरायला कुणीही तयार न हतं. या कलंकामुळे याचे बालपण ःखात गेले होते, पण
व डलांसम गु व श ांनी याला एकदा जे सां गतलं होतं ते याला आठवलं-
‘ कम प नु जानाहः व द यं त। तदे व कायम् जानानाम्।’
लोक नरथक काहीही बोलत असतात, तेच यांच ं काम असतं.
कैकयी आप या पतीजवळ गे या, गुड यावर बस या आ ण यांनी दशरथांचा उजवा आं शक
पंग ू पाय उचलून पायटे क यावर टे कवला. लोकांसमोर आपलं कत द आ ण सम पत प नीचं
च उभं कर यात या अ त द हो या. एकांतात मा यांची आ ामकता उफाळू न येत असे.
यावेळ सु ा फु कार टाक यासार या या बोल या, ‘राम या अ भवादनाला उ र ा. आ ण
संर क न हे, वंशज हणा.’
स ाटां या चेह यावर णकाल चैत य झळकलं. बोलताना यांनी राजाला शोभेल अशा
रीतीनं आपली हनुवट उंचावली न् हणाले, ‘रघुवंशी राम चं , उठा.’
 व श ांनी नाराजीने डोळे बारीक क न पा हले आ ण राम वर नजर टाकली.
दरबारात कुलीनां या प ह या रांगेत बसले या एका गौरकांती या ीवर यांची नजर गेली.
या ीने सो याचे भरपूर दा गने घातले होते आ ण खूप सजून या आ या हो या. यां या
पाठ ला बाक होता आ ण चेह यावर जु या रोगा या खुणा हो या. चेह यावरचे डाग आ ण
पाठ वरील कुबडामुळे सजून धजून आले या असूनही दरबारात यांची उप थती भेडसावणारी
वाटत होती. शेजारी उ या असले या पु षाकडे क चत वळू न या कुजबुजली, ‘हं... आलं का
ल ात तु या, ? संर क नाही बरं, फ वंशज.’
ने आदरपूवक मान हालवत स त सधूतील या अती ीमंत आ ण श शाली ापारी
म हलेला उ े शून हटले, ‘होय, दे वी मंथरा.’
मोठा मुलगा हणून रामचा जो ज म स अ धकार होता तो याला दला जाणार नाही हा
प संकेत दरबारात उप थत असणा या सग यांना दशरथांनी याला ‘संर क’ संबोधणं
टाळलं यातून मळाला होता. राम हसतमुखानं उठू न उभा रा हला ते हा या या चेह याव न
स ाटां या संबोधनाचं याला वाईट वाट याचं होत न हतं. हात जोडू न नम कार करताना
डोकं लववत तो खणखणीत आवाजात गंभीरपणे हणाला, ‘या महान भूमीतील सग या दे वता
आपलं र ण करोत, पता ी.’ मग एक पाऊल मागे सरकून तो आप या भावांसमवेत
असले या आप या जागेवर परतला.
रामाशेजारी उभा असलेला भरत उंचीनं रामापे ा छोटा होता पण याचा बांधा थोराड होता.
क येक वष केले या मेहनती या कामामुळे याचे नायू पळदार झाले होते आ ण या या
अंगावर या जखमां या खुणांमुळे तो आकषक दसत असला तरी याचा दराराही वाटत असे.
याने आप या आईचा गोरा रंग घेतला होता. आज या या सोह यासाठ याने भडक नळे
धोतर आ ण उ रीय पेहेरले होते. आपले लांब केस बांध यासाठ याने सुंदर, नाजूक
मोर पसाचं भरतकाम असलेल ं बंधन वापरलं होतं. पण या या आकषक म वाचा
मह वाचा भाग होता याचा चेहरा आ ण याचे डोळे . याचे धारदार नाक, मजबूत हनुवट आ ण
खोडकरपणाने भरलेल े डोळे या या म वातील गोडवा करत. पण या णीमा
या या डो यातून ःख होत होतं. एक काळजीभरला कटा राम वर टाक यानंतर तो
जे हा आप या पता दशरथांकडे वळला ते हा या या नजरेत राग भरलेला होता.
यानंतर भरत जाणून-बुजून बे फक रपणे चालत पुढे गेला आ ण स ाटांसमोर एक गुडघा
टे कून उभा रा हला. पण याने मान तुकवली नाही हे पा न दरबारातील उप थतांना आ याचा
ध का बसला. आप या प याकडे तो रागाने पाहात रा हला.
कैकयी अजूनही दशरथां या शेजारी उ या हो या. यांनी भरतवर डोळे वटारले आ ण याला
मान लव व याची खूण केली. पण अशा धाकाचा प रणाम हावा इतका भरत आता लहान
रा हला न हता. कुणा या ल ात येणार नाही अशा रीतीने मान थोडी खाली आणून कैकयी
दशरथां या कानात काही कुजबुज या. यांनी जे सां गतलं होतं याबर कूम दशरथ हणाले,
‘रघुवंशी भरत, ऊठ.’
भरत आनंदाने हसला. आप यालाही ‘संर का’ची पदवी दली गेली नाही याचा याला आनंद
झाला. उठू न उभा राहात तो सहजपणे उ साहाने हणाला,
‘इं दे व आ ण व णदे वां या कृपेन ं आपणास व ा ा त होवो, पता ी.’
 आपले भाऊ जेथे उभे होते तेथे परतताना याने रामला डोळा घातला. राम न वकार उभा
होता.
यानंतर वंदन कर याची ल मणाची पाळ होती. तो पुढे आला ते हा सभेतील उप थतांना
याची भ शरीरय ी आ ण चंड उंची पा न ध का बसला. इतरवेळ नेहमी याचा वेष
अ ता त असायचा, पण आज माता सु म ांनी आप या गो या राजकुमारा या वेषभूषेची
काळजी घेऊन सभेत तो व थत वेषात उप थत राहील इकडे जातीनं ल पुरवलं होतं.
आप या य भावा माणेच ल मणसु ा अलंकार यायणं टाळत असे. आज या या संगी
यानेसु ा वडील भाऊ राम माणे फ कानांत कुंडलं आ ण ग यात ा ाची माळ घातलेली
होती. याने आ ण या यानंतर श ु ननेही पुढे होऊन स ाट दशरथांना अ भवादन केलं.
नेहमी माणेच लहान श ु न या सोहो यासाठ व थत सजला होता. याचे केस नीट
बांधलेल े होते, धोतर आ ण उ रीय नीट चापून-चोपून बसवलेलं होतं आ ण मोजके दा गने
घातले होते. या दोघांनाही स ाट दशरथांनी महाराज रघुंच े वंशज – ‘रघुवंशी’ असंच संबोधलं.
यानंतर दरबारा या कामकाजा या पूततेची घोषणा कर यात आली. स ाटांशेजारी उ या
असणा या सेवकाला पुढे ये याचा संकेत करत महाराणी कैकयी दशरथांना मदत कर यासाठ
पुढे झा या. आपला हात सेवका या खां ावर ठे वून उठत असताना दशरथांची नजर आप या
आसनाव न उठू न उ या असले या गु व श ांकडे गेली. दशरथांनी आपले हात जोडू न यांना
वंदन करत हटलं, ‘नम ते, गु दे व.’
व श ांनी आपला उजवा हात उंचावून स ाटांना आ शवाद दे त हटले, ‘इं दे व आप याला
द घायु दे वो, महाराज.’
दशरथांनी मान डोलावली आ ण एक उ या असले या आप या मुलांवर एक धावता कटा
टाकला. यांची नजर रामवर थरावली ते हा ते अ व थ होऊन खाकरले, मागे वळले आ ण
लंगडत सेवका या मदतीने नघून गेल.े महाराणी कैकयीसु ा यां या पाठोपाठ नघून गे या.
भालदारानं दरबारातून महाराजां या थानाची ललकारी दली ते हा सारे दरबारी दरबारातून
बाहेर पडू लागले.
मंथरा मा बस या जागेव न उठ या नाहीत. रवर उ या असले या चार राजपु ांव न
यांची नजर हालत न हती.
‘काय झालं, दे वी?’ ने कुजबुजत वचारलं.
या हावभावाव न याला मंथरांची भीती वाटत असावी हे उघड दसत होतं. मंथरा
स ाटांपे ा अ धक ीमंत अस याची वदं ता होती. शवाय, राजमहालातील अ तशय
भावशाली - महाराणी कैकय शी यांच ं व थत जुळत असे. काही खोडकर लोक
असंसु ा हणत क लंके या दै य राजा रावणाशी सु ा यांचे स य आहे. तर काही वचारी
लोक ही केवळ अफवा समजून ल करत.
‘भावांच ं आपसात स य दसतंय...,’ मंथरा कुजबुजली.
‘हो, दसतंय खरं....’
‘गंमतच आहे... वाटलं न हतं, पण च वेधक आहे हे...’
ने चौघा भावांवर एक चोरट नजर टाकली. मग तो कुजबुजला, ‘दे वी, आपण कसला
वचार करताहात?’
 मंथरा हणा या, ‘ब याच काळापासून मी याब ल वचार करतेय क आपण रामाला टाळू
शकणार नाही. गे या अठरा वषापासून अपमान सहन क नही आ ण होत असले या
बदनामीनंतरही जर तो ताठ मानेन ं उभा आहे तर आप या ल ात यायला हवं क तो पोलाद
म वाचा धनी आहे आ ण उ साही भरत आप या या मो ा भावाला सम पत आहे.’
‘मग आपण काय करायला हवं?’
‘ते दोघेही यो य आहेत. या दोघांपैक कुणावर डाव लावायचा याचा नणय करणं क ठण
आहे.’
‘पण भरत हा महाराणी कैकय चा....’
‘मला वाटतं,’ आप या सेवकाचं वा य म येच तोडत मंथरा हणा या, ‘यां याबरोबरचा संवाद
वाढव असं रोशनीला मी सांगते. या चौघां या म वाब ल मला जाणून यायला हवं.’
ला आ याचा ध का बसला. तो उ ारला, ‘दे वी, खरोखर मला माफ करा, पण आपली
मुलगी अगद क याकुमारी दे वीसारखी न पाप आहे. कदा चत तला एवढ अवघड
काम गरी...’
‘अरे नबु ा, आप याला त या न पाप, शालीन आ ण स य अस याचीच तर गरज आहे.
क याकुमारी दे वीब ल सव बलवान पु षांना आकषण असतं. कारण कुमा रकांचा नेहमी आदर
आ ण र ण करायचं असतं ना!’
 प्रकरण 10
‘ध यवाद,’ भरत हणाला ते हा या या चेह यावर हसू वलसत होतं. उज ा मनगटार
बांधले या सोनेरी राखीचं कौतुक या या डो यांत दसत होतं. एक नीट-नेटक , ठगणी-ठु सक
मुलगी या या शेजारी उभी होती. तचे नाव रोशनी.
राजकुमारां या वागत समारंभानंतर काही आठवडे उलटले होते. ल मण आ ण श ु नां या
मनगटावर ब हणीचं र ण कर या या त ेची खूण असलेली राखी बांधून झाली होती.
यावेळ रोशनीने परंपरेत थोडा बदल करत मो ांपासून लहानांपयत बांध याऐवजी
लहानांपासून मो ांपयत राखी बांधायची असं ठरवलं होतं. अयो ये या मु य राजवा ा या
आलीशान राजसी बागेत ते सगळे बसलेल े होते. एका उंच टे कडीवर असले या राजमहालातून
अयो या शहर, पलीकडील भती आ ण याही पलीकडे असणा या वशाल जलाशयाचा
मनोरम दे खावा दसत असे. राखीव वन प त उ ानासारखी बागेची रचना केलेली होती. या
बागेत केवळ स त सधू दे शातीलच न हे तर जगभरातील महान सा ा यातील फुलांची रोपे
लावली होती. या व वध फुलांमधून होणारे स दय स त सधू दे शातील लोकां या
वै व यपूणतेच े जणू तीकच होते. राजवा ाकडे येणा या नागमोडी र या या तफा
पसरलेली मैदाने अचूक भौ म तक आकारातील हर ागार गवता या गाली यांसारखी दसत
होती. अयो ये या वैभवाला लागले या उतर या कळे मुळे या बागा आ ण मैदानां या
जोपासणीवर प रणाम झाला होता आ ण यामुळे या हर ागार गा ल यात अधे-मधे मोकळ
जमीन दसू लागली होती.
रोशनीने भरत या कपाळावर चंदनाचा टळा लावला. मंथरे या मुलीने आप या आईचा गोरा
रंग घेतला होता, पण इतर सव बाबतीत मा ती आईपे ा खूप वेगळ होती हे लपून रहात
न हतं. नाजूक आ ण छो ा बां याची रोशनी मंजुळ बोलणारी, नाजुक आ ण छो ा
मुलांसारखी होती. पा रवा रक संप ता असूनही तने अ तशय साधा पोषाख पेहेरला होता.
फकट पव या रंगा या अधोव ावर तने पांढ या रंगाची चोळ घातली होती. ा ांनी
बन वलेली छोट कुंडले आ ण क ांमुळे त या गंभीर चेह यावर उ सवी रंग चढला होता.
नेहमी माणे झुब यात मागे बांधले या कुर या लांब केसांनी त या चेह याला छान म हरप
दली होती. पण त या म वातील सग यात जा त जा ई प रणाम तचे डोळे साधत
असत. त या डो यांत न पाप कोमलता आ ण एखा ा दे वाशी एकाकार झाले या
यो गनीसारखा अमयाद कनवाळू पणा होता.
भरतने आप या कमरेला खोचलेली सो या या मोहरांनी भरलेली थैली हातात घेऊन रोशनीला
दे त हटले, ‘हे तु यासाठ .’
रोशनीने हलकेच आपली नापसंती केली. राखी बांधून झा यानंतर ब हणीला र कम
कवा काही भेटव तू दे याची प त अलीकडे नघाली होती. रोशनीसार या काही यांना ही
प त पसंत न हती. ा णांचं व ा दे याचं, वै यांच ं ापाराचं आ ण शू ांच ं अंगमेहनतीचं
काम आपणसु ा क शकतो असा या यांना वतःब ल व ास होता. यां यासाठ केवळ
 यांच ं कामच आ हान दे णारं ठ शकत होतं. ह कामांसाठ लागणारं शारीरीक बळ
यां याकडे न हतं आ ण तो यांचा कलही न हता. नसगानं यांना याऐवजी सरे गुण बहाल
केलेले होते. राखीपौ णमेला शारी रक संर णा या त े त र भावांकडू न इतर काहीही
वीकारणं हणजे या उणे अस याची कबूली दे यासारखं आहे असं यांना वाटत असे. असे
जरी असले तरी, अथातच, रोशनीला दलेली भेट नाकार याचा उ टपणा करायचा न हता.
‘भरत, मी मोठ आहे तु यापे ा,’ रोशनी हसत हणाली, ‘तू मला पैसे ावेस हे यो य वाटत
नाही. पण तू मा या संर णाचं दलेलं वचन मा मी वीकारते.’
‘हो हो, न क च,’ पटकन् असं हणत भरतने मोहरांची थैली पु हा कंबरप ट्यात खोचली. ‘तू
मंथरांची मुलगी आहेस. तुला धनाची काय गरज?’
रोशनी ग प रा हली. ती खावली हे राम या ल ात आलं. आप या आईकडे असलेली
अफाट संप ी रोशनीला अ व थ करते हे रामला ठाऊक होतं. आप या दे शातील क येक लोक
दा र ा या चखलात अडकून पडलेल े आहेत याची तला जाणीव होती आ ण तला याचं
वैष यही वाटत असे. त या आईकरवी द या जाणा या भ मेजवा यांना जाणं ती श यतो
टाळत असे. वतःबरोबर लवाजमा घेऊन फरणंसु ा ती टाळत असे. मै ेयी मृती शीषका या
स नयमावलीत सवात अ धक मह वाचं गण या गेले या मुलांचं श ण आ ण आरो य या
े ातील क येक मदतकायाना ती आपला पैसा आ ण वेळ दे ऊन हातभार लावत असे.
आप या वै क य कौश याचा वापर ती गरजूंना मदत कर यासाठ करत असे.
‘रोशनीताई, भरतदादानं तुला राखी बांधायची परवानगी दली हे आ यच हणायला हवं,’
आप या वडील भावाला चडवत आ ण तेथ े पसरले या अवघड शांततेचा भंग करत श ु न
हणाला.
‘हो तर,’ ल मण श ु नला सामील होत हणाला, ‘आम या दादाला मुली आवडतात, पण
केवळ भाऊ हणून नाही बरं.’
‘आ ण मुल नाही तो आवडतो असं मी ऐकून आहे...’ रोशनी हणाली. ते हा ती अ यंत
ज हा यानं भरतकडे पाहात होती. तने भरतला वचारलं, ‘ ज याबरोबर कायम एक
रहा याची इ छा हावी अशी कुणी व सुंदरी भेटली नाही का आजपयत?’
‘माझी अशी एक व सुंदरी आहे खरी,’ भरत हणाला, ‘पण गोची अशी आहे, क मला जाग
आली क ती गायब होते.’
श ु न, ल मण आ ण रोशनी खळखळू न हसले पण राम यांना सामील होऊ शकला नाही.
याला ठाऊक होतं क भरत आप या अंतरीची वेदना शथ नं वनोदामागे लपवतोय. अजूनही
याचं मन रा धकाम ये गुंतून पडलेलं आहे. त यासाठ आप या भावना धान भावानं ज मभर
झुरत रा नये असं रामला वाटलं.
‘आता माझी पाळ ’ राम हणाला. पुढे होत याने आपलं उजवं मनगट पुढे केलं.
रवर गु व श चालले अस याचं ल मणानं पा हलं. लगेच याची शोधक नजर आसपास
सगळ कडे फरली. आप या गु ं ब लचा संशय अजून या या मनातून नघून गेलेला न हता.
आप या मनगटावर बांधले या सोनेरी राखीकडे आ ण मग रोशनीकडे पाहात राम हणाला,
‘मी कायम तुझ ं र ण कर याची शपथ घेतो’.
र मी या ओठांवर मत उमललं. तने रामा या कपाळावर चंदनाचा टळा लावला. मग वळू न
ती जवळ या एका तवईवर आरतीची थाळ ठे व यासाठ गेली.
‘दादा!’ पुढे झोपावून रामला बाजूला ढकलत ल मण ओरडला.
ल मण या चंड ताकद मुळे बेसावध राम बाजूला फेकला गेला. णभरापूव राम जेथ े उभा
होता तेथे एक मोठ फांद मोठा आवाज करत कोसळली. कोसळ यापूव ती ल मणा या
खां ाला चाटू न गेली आ ण यामुळे या या खां ाचे हाड तुटले. हाडाची टोकं बाहेर नघाली
आ ण भयानक वेगाने र वा लागलं.
‘ल मणा!’ सगळे भाऊ एकसाथ ओरडले आ ण ल मणा या दशेने धावतच नघाले.

‘तो बरा होईल,’ श य च क सा क ातून बाहेर पडता पडता रोशनी हणाली. आयुरालया या
ती ालयात व श , राम, भरत आ ण श ु न उ कंठे ने वाट पाहात उभे होते. णालया या
भतीशी लागून ठे वले या खु यापैक एक वर महाराणी सु म ा न पंद बसले या हो या. यांचे
डोळे भ न आले होते. रोशनीने दलेली बातमी ऐकताच या पटकन उठ या आ ण यांनी
रोशनीला मठ मारली.
‘कोण याही कारचं कायम व पी नुकसान होणार नाही, महाराणी,’ रोशनीने महाराणी
सु म ांना खा ी दली. ‘ याचं हाड पु हा जागेवर बसवलंय. आपला मुलगा पूणपणे बरा होईल.
फांद या या डो यावर कोसळली नाही हे आपलं नशीब.’
‘ल मण एखा ा बैलासार या मजबूत बां याचा आहे हे आपलं नशीब,’ गु व श हणाले,
‘कुणी लेचापेचा तो ध का सहन क शकला नसता.’

ल मणाने डोळे उघडले ते हा तो उ चकुल नांसाठ असले या एका मो ा खोलीत होता.

याचा बछाना मोठा होता पण नरम-मुलायम न हता, या या घायाळ खां ाला आधार दे णारा
होता. अंधारात याला प दसत न हतं पण याला एक मंद वर ऐकू आला. काही सेकंदांतच
याला आप या बछा यापाशी लाल डोळे घेऊन उभा असलेला राम दसला.
मी दादाला जागं केलं ल मणला वाटलं.
ल मण जागा झा याचं ल ात येताच तीन प रचा रका ल मणा या बछा या या दशेने
धाव या. ल मणाने हलकेच मान हालवली आ ण या जागीच उ या रा ह या.
रामने हलकेच ल मणा या डो याला पश केला, ‘ल मणा…’
‘दादा... ते झाड....’
‘ती फांद कुजली होती ल मण, हणूनच ती कोसळली. आपलं भा य, सरं काय? आज तू
पु हा एकदा माझे ाण वाचवलेस....’
‘दादा... गु जी....’
‘फांद तू आप या खां ावर झेललीस.... जो वार मा या भा यात ल हलेला होता तो तू
वतःवर झेललास.’ बोलता बोलता राम झुकला आ ण याने ल मणा या कपाळावर आपला
होत ठे वला.
ल मणाला आप या चेह यावर एक कढत अ ु ओघळ याचं जाणवलं. ‘दादा...’
 ‘बोलू नकोस. झोपायचा य न कर. आराम कर.’ बोलता बोलता रामने आपला चेहरा
सरीकडे वळवला.

रोशनी आयुरालया या या क ात आली. तने राजपु ासाठ काही औषधं आणली होती.
अपघाताला आता एक आठवडा उलटला होता. ल मणाची त बेत आता बरीच सुधारली होती
आ ण एका जागी पडू न तो अ व थ झाला होता.
‘इतर सगळे जण कुठे आहेत?’, याने वचारलं.
‘प रचा रका अजून येथेच आहेत,’ हसतमुखानं रोशनी हणाली. एका वाट त तने काही
औषधं खलली आ ण वाट ल मणाला दली. ‘तुझे भाऊ आंघोळ क न कपडे बदल यासाठ
राजवा ात गेले आहेत. लवकरच परततील ते.’
औषध याय यावर णभर ल मणाचा चेहरा वेडावाकडा झाला आ ण या या त डू न उ ार
नघाला, ‘छ ः!’
‘चव जतक घाण ततका या औषधाचा चांगला प रणाम होतो!’
‘तु ही वै णांना असे का छळता?’
‘ध यवाद,’ रोशनी हसली. तने वाट एका प रचा रकेकडे सोपवली. पु हा ल मणाकडे वळत
तने वचारलं, ‘आता कसं वाटतंय तुला?’
‘डावा खांदा अजुनी बधीर आहे.’
‘वेदनाशामकामुळे बधीरता आहे ती,’
‘मला नकोत ती.’
‘ कतीही ती वेदना तू सहन क शकतोस हे मला माहीत आहे. पण तू जोवर माझा ण
आहेस, तोवर तुला वेदना सहन करा ा लागू नयेत याची मी काळजी घेईन.’
ल मण हसला, हणाला, ‘मो ा ब हणीसारखी बोललीस.’
‘नाही, वै ासारखी बोलले,’ खोटं रागावत रोशनी हणाली. बोलता बोलता तची नजर
ल मणा या उज ा मनगटावर अजूनही असले या, आपण बांधले या सोनेरी राखीवर गेली.
बाहेर जा यासाठ ती वळली आ ण पु हा थांबली.
‘काय झालं?’ ल मणने वचारलं.
रोशनीने प रचा रकांना बाहेर जा याची वनंती केली. मग ती पु हा ल मणा या बछा यापाशी
आली. हणाली, ‘तुझे भाऊ इथे जवळ जवळ पूणवेळ होते. तु या आईसाहेबसु ा आ ण
साव आईसु ा आ या हो या. दररोज या तुला भेटायला येत असत. दवसभर येथेच असत
आ ण फ झोप यासाठ राजमहालात परत जात. मला यां याकडू न हेच अपे त होतं. पण
गेला आठवडाभर राम इथेच आहे, तो इथून हालला नाहीय. तो इथेच झोपला. प रचा रकांनी
करायची बरीच कामे याने तु यासाठ केली.’
‘ठाऊक आहे मला, तो माझा दादा आहे....’
रोशनी हसत सांग ू लागली, ‘एकदा रा ी उशीरा तुला तपास यासाठ मी आले होते. ते हा मी
याला झोपेत बोलताना ऐकलं. तो हणत होता, ‘मा या भावाला मा या पापांची श ा दे ऊ
नका, मला श ा ा, मला श ा ा.’’
 ‘तो येक गो ीसाठ वतःलाच जबाबदार ठरवतो,’ ल मण हणाला. ‘सग यांनी याचं
जीवन नरक बनवलंय.’
ल मण कशाब ल बोलतोय हे रोशनीला ठाऊक होतं.
‘आपण हारलो याला दादा जबाबदार आहे असं लोक का हणतात? दादाचा फ या
दवशी ज म झाला होता. या दवशी लंकेबरोबर झाले या यु ात आपण हरलो कारण
आप यापे ा ते उ म री या लढले.’
‘ल मण, तुला एवढं बोलायचं.....’
‘अशुभ! शा पत! अप व ! कोण याही कारे अपमान करणं बाक ठे वलं नाही. तरीही तो
खंबीरपणे, भ कम उभा आहे. तो कुणाचा तर कार करत नाही, कुणावर चडत नाही. खरं तर,
ज मभर संपूण जगावर चडावं असं जग या याशी वागलं. पण यानं स मानाचं जणं पसंत
केलं. तो कधीच खोटं बोलत नाही, तुला ठाऊक आहे का, तो कधीही खोटं बोलत नाही!’
बोलता बोलता ल मण रडू लागला. ‘आ ण तरी तो एकदा खोटं बोलला. फ मा यासाठ !
परवानगी नाही हे ठाऊक असूनसु ा मी एकदा रा ी रपेट साठ गेलो होतो. मी पडलो आ ण
मला खूप लागलं. आईसाहेब एव ा रागाव या हो या. पण मला कुणी रागं भ नये हणून
दादा खोटं बोलला. तो हणाला, मी या या सोबत तबे यात होतो आ ण घो ानं मला लाथ
मारली. मा या आईसाहेबांचा या यावर पटकन् व ास बसला. कारण दादा कधीही खोटं
बोलत नाही. यानं आप या आ यावर डाग लागू दला. मला मा या आईसाहेबां या रागापासून
वाच व यासाठ तो खोटं बोलला. तरीही लोक याला काय काय हणतात.....’
रोशनीने पुढे होऊन हळु वारपणे ल मणा या चेह याला पश केला. या या गालांव न
ओघळणारे अ ू पुसले.
तो मा ती आवेगाने बोलत रा हला. या या गालांव न अ ू ओघळत रा हले. ‘एक वेळ
अशी येईल क जगाला तो कती मोठा माणूस आहे ते समजेल. सूयाला काळे ढग कायम ापू
शकत नाहीत. एके दवशी आभाळ मोकळं होईल. लखलखीत काश पसरेल. यावेळ
सग यांना समजेल माझा दादा कती मोठा आहे ते.’
‘मला ते आ ाही माहीत आहे,’ रोशनी कोमल वरात हणाली.

मंथरा कायालयातील आप या क ात खडक पाशी उ या हो या. यां या राजेशाही महाला या

एका टोकाला यांचं कायालय होतं. यां या इ टे ट ला उ म माणब बाग ापून होती. ती
मोठ असली तरी राजमहालाला लागून असणा या बागेपे ा छोट होती आ ण हे वचारपूवक
ठरवून आखलेलं होतं. मंथराचा महालसु ा एका टे कडीवर होता पण ती टे कडी राजमहाल
असले या टे कडी न थो ा कमी उंचीची होती. यां या नवास थानाव न यां या सामा जक
थतीची उ म क पना येत असे.
ती एक अ तशय कुशा बु ची म हला उ ोजक होती यात कोणतीही शंका नाही, शवाय ती
चाणा होती. स त सधू दे शातील ापार-उ ोगा वषयी असले या अननुकूल वातावरणामुळे
चंड संप ी असूनही समाजातील यांचं थान न न होतं. हे यां या त डावर बोल याचं धाडस
कुणाम येच न हतं पण लोक आप याब ल- ‘ वदे शी- रा स रावणाचा फायदा कमावणारा
 ज या’, असं बोलतात हे यांना चांगलंच ठाऊक होतं. खरी गो ही होती क , सव ापारी-
उ ोजकांना रावणा या लंकावासी ापा यांशीच सौदे करावे लागत असत, याला कोणताही
पयाय न हता कारण स त सधू दे शातील वदे श ापाराचे एका धकार रा सां या या राजाकडे
सुर त होते. ही संधी ापा यांकरवी न हे तर अयो ये या राजाकरवी केली गेली होती आ ण
स त सधू दे शातील सव ापा यांवर या करारातील नयम पाळणे बंधनकारक होते. सग यात
जा त यश वी उ ोजक अस याकारणाने ापारी वरोधी पूवा हांचा प रणाम मंथरांना सवात
अ धक सोसावा लागत होता.
पण मंथरांना बालपणी बरेच अपमान सहन करावे लागले होते यामुळे अशा कारचे अपमान
सहन करणे हे यां या जवळ जवळ अंगवळणी पडले होते. गरीब कुटुं बात यांचा ज म झाला
होता. लहानपणी यांना दे वी झा या हो या. यामुळे यां या न तेज चेह यावर कायम व पी
ण पडले होते. हे थोडं हणून क काय, वया या अकरा ा वष यांना पो लयो झाला.
काळानु प याची इतर सगळ ल णं न झाली, पण उज ा पायाला मारलेला लकवा मा
थो ाफार माणात उरला होता यामुळे यांना क चत लंगडत चालावं लागत असे. वीस
वषाची असताना चाल या या व च ढबीमुळे या एकदा मै णी या घरी गे या असता
ग चीव न खाली कोसळ या हो या यामुळे यां या पाठ त व च ंग नमाण झालं होतं.
यामुळे या वयात यांची अ तशय ू र थ ा केली जात असे. आजही यां याकडे तर कारानेच
पा हलं जातं. अथात्, सांप क थतीमुळे कुणीही ही गो यांना त डावर बोलून दाखवत नसे.
यां याकडे अफाट संप ी होती. इतक क यातून कौसल या आ ण इतर काही राजां या
कुटुं बांचा सारा राजसी खच एका पैशाचंही कज न घेता नघू शकत होता. हणूनच, या
संप ीमुळेच यांना चंड ताकत मळाली होती आ ण लोकांना यांची भीड वाटायची.
‘दे वी, आप याला काही बोलायचं होतं?’, ने यां यापासून अदबीने काही फुटां या
अंतरावर उभं रा न यांना वचारलं.
खास यां यासाठ बन वले या गर ां या खुच वर बसून मंथरा कायालयातील आप या
टे बलावर मरगळू न टे क या हो या. यां या समोर, टे बलापलीकडे उभा होता.
यांनी आपलं बोट वाकवून इशारा केला आ ण लगेच टे बल ओलांडून यां या जवळ गेला
आ ण गुड यांवर बसून या काय सांगताहेत ते ऐकू लागला. यावेळ कायालयात
यां या त र इतर कोणीही न हतं. यामुळे यां यात झाले या बोल यातील अवा रही
कुणाला कळ याची श यता न हती. सव मदतनीस तळमज यावरील स चवालया या जोड
इमारतीत होते. ला यां या मौनाचा अथ समजत असे. यां याशी वाद घाल याचं साहस
या यात न हतं. हणून तो यां या बोल याची वाट पाहात रा हला.
‘जे जाणलं पा हजे ते सगळं मला कळलंय,’ शेवट मंथरांनी घोषणा केली. या पुढे हणा या,
‘मा या गोड मुलीने - रोशनीने नकळत चारही राजपु ां या चा र क वशेषतांब ल मा हती
पुरवली. मी यावर सखोल वचार केला आ ण नणय घेतले. भरतकडे पररा नीतीसंबंधी
कायाची सू ं सोपवावी आ ण राम नगर र क दलाचा मुख बनेल.’
ला हे ऐकून आ य वाटलं. तो हणाला, ‘पण, आपला कल राजपु रामकडे असावा असं
मला वाटलं होतं, दे वी.’
पररा नी त वषयक काम मळणं हे अयो ये या राजकुमारासाठ अ तशय उ म संधी
 मळ यासारखं होतं कारण या कामा न म ाने इतर रा यांशी संबंध नमाण कर याची संधी
मळाली असती. आ ण अशा कारे भ व यातील एका मजबूत सा ा याचा पाया तयार करता
येणार होता. अयो या अजूनही स त सधू संघाचा सवा धपती होता पण आता यात आधीएवढा
बलशालीपणा न हता. हणून, इतर राजांबरोबर संबंध वाढव याचा फायदा झाला असता.
या तुलनेत नगर र क दला या मुखाचं पद एका राजपु ायो य न हतं. रा यात अपराध दर
वाढले होते, कायदा आ ण सु व थेची अ तशय वाईट थती होती आ ण ब तेक धना
घरा यांनी आप या पदरी सुर ा पथकं बाळगली होती. यामुळे गरीबांचे हाल होत होते, अथात,
रा यातील एकूण बकट थतीचे वणन अशा सरळ-सा या श दांत करता येण ं श य न हतं.
खरं तर या ग धळा या थतीला ब याच मो ा माणात लोक वतःसु ा कारणीभूत होते.
एकदा गु व श याबाबत हणाले होते क , कमी माणात लोक जर काय ाची पायम ली
करत असतील तर सु व था राखणं रा याला श य असतं. पण सगळे च जर कायदा धा यावर
बसवू लागले तर नमाण होणारा ग धळ आ ण बदल रोखणं अश य असतं. आ ण प रणामांची
ती न बाळगता अयो येतील येक जण बनधा त कायदा मोडत होते.
भरतने जर पररा नीतीची सू ं व थतपणे सांभाळली तर यथावकाश दशरथांनंतर गाद
सांभाळ यासाठ तो उ म दावेदार ठरला असता आ ण राम नस या उठाठे वीत गुंतून पडला
असता. तो जर कठोर झाला आ ण जर याने रा यातील अपराध दर खाली आणला तर लोक
या या ू रपणासाठ याचा तर कार क लागले असते. जर तो स दय रा हला असता तर
रा यातील अपराधांचा दर असाच वाढता रा हला असता आ ण याचं खापर लोकांनी या या
डो यावर फोडलं असतं. आ ण जरी कोण या तरी जा ने याला अपराधांवर नयं ण ठे वून
लोक यता मळवता आली असती तरी याचा याला कोणताही फायदा झाला नसता. कारण
भावी राजा नवड यात जे या मताला काही कमत न हती.
‘हो, राम मला आवडतो,’ टाळ यासारखं मंथरा बोल या, ‘पण मला नफा कमावणं या या न
जा त आवडतं. आप या वसाया या ीनं यो य घो ावर पैज लावणं कधीही फायदे शीरच
ठरेल. आ ण हे राम कवा भरत यां यामधून नवड करणं नाहीय, ही नवड कौस या आ ण
कैकयीमधील नवड आहे. आ ण मला खा ी आहे, यात कैकयीच खा ीशीररी या जकेल.
रामाकडे यो यता असेलही पण कैकयीचा सामना कर याचं साम य रामम ये नाही.’
‘होय, दे वी.’
‘ शवाय, कुलीनगण रामचा तर कार करतात हे वस नकोस. करछप या लढाईतील
पराभवासाठ ते याला कारणीभूत मानतात. हणून, रामसाठ उ म पद राखून ठे वणं
आप याला महागात पडेल. खूप धन खचून लालूच ावी लागेल. पररा नीती मुख पदावर
भरतला वीकार यासाठ आप याला तेवढ र कम खच करावी लागणार नाही.’
‘आपला खचही कमी होईल,’ हसतच हणाला.
‘हो, वसाया या ीनं हे सु ा चांगलंच आहे.’
‘आ ण, मला वाटतं, यासाठ महाराणी कैकयी आप या कृत राहातील.’
‘आ ण यामुळे आपलं नुकसान न क च होणार नाही.’
‘दे वी, याबाबतीत मी सगळं सांभाळे न. स या राजगु व श अयो येत नाहीत, यामुळे आपलं
काम सोपं होणार आहे. ते राजकुमार रामाचे क र समथक आहेत.’
 त डातून श द बाहेर पड यानंतर ंना राजगु ं चं नाव घेत याचा प ाताप झाला.
‘गु जी कुठे आहेत याचा तू अजून शोध घेऊ शकला नाहीस, होय ना?’ वैतागून मंथरांनी
वचारलं. ‘इतके दवस ते गेलेत तरी कुठे ? ते परत कधी येणार आहेत? तुला काहीही माहीत
नाही!’
‘नाही, दे वी,’ हणाला. मान खाली घालत याने माफ मा गतली, ‘माफ करा मला.’
‘कधी कधी मला वाटतं क मी याला एवढा ल पगार दे ऊन कामावर ठे वलंच कशासाठ मी?’
ग प उभा रा हला. पुढे एकही श द उ चार याची याला भीती वाटली. हात उंचावून
मंथराने याला तेथून नघून जा याचा इशारा केला.
 प्रकरण 11
‘तू अ तशय उ म र ादल मुख बनशील,’ रोशनी हणाली. आनंदाने तचे डोळे छो ा
मुलां या डो यांसारखे लुकलुकत होते. ‘अपराध कमी होतील आ ण आप या जे या ीने ते
उ म ठरेल.’
मनावर कसलातरी ताण अस यासारखा हरमुसला होऊन बसले या रामसोबत
राजमहाला या बागेत रोशनी बसली होती. रामला उपसेना मुख पद कवा त सम जबाबदारी
मळ याची अपे ा होती. अथात तो हे आ ा रोशनीला सांगणार न हता.
‘मला हे झेपेल असं वाटत नाही,’ राम हणाला. ‘उ म नगरर क मुखाला लोकां या
सहयोगाची गरज असते. आ ण तुला तो मळणार नाही असं तुला वाटतं का?’
रामा या ओठांवर न तेज हसू उमटलं. तो हणाला, रोशनी, तू खोटं बोलत नाहीस हे मला
ठाऊक आहे. लोक मला सहयोग दे तील असं तुला खरंच वाटतं का? लंकेकडू न झाले या
आप या पराभवाला सगळे जण मीच कारणीभूत आहे असं समजतात. मा यावर ‘7032चा
कलंक’ लागलेला आहे.
थोडं पुढे सरकून रोशनी मनापासून बोलू लागली, ‘तुझा केवळ कुलीनांशी हणजे,
आप यासार या लोकांशी संबंध आलेला आहे. यांना आपण ‘ज मजात बरोबर’ आहोत असं
वाटत असतं. हो, या लोकांना तू आवडत नाहीस हे खरं आहे. पण राम, आणखी एक अयो या
आहे जथे कुलीनां या ीनं ‘ज मजात चुकलेले’ लोक हणजे सामा य लोक रहातात. या दोन
वगात कोण याही कारचं ेम कवा आपलेपणा नसतो. आ ण ल ात ठे व, कुलीनांकडू न छळ
केला गेले या कुणाब लही- अगद एखा ा कुलीनाब लही – यां या मनात सहानुभूती असते.
केवळ कुलीनांना तू आवडत नाहीस हणून सामा य लोक तु यावर ेम करतील. आ ण याच
कारणासाठ ते तुझे अनुयायीसु ा बनतील.’
तोपयत राम केवळ राजसी व ातील अनुभवां या बुडबु ात जगत आला होता. रोशनी या
जगाब ल बोलत होती याचा याला अ जबात अनुभव न हता, यामुळे या वेग या जगाब ल
या या मनात कुतूहल नमाण झालं.
‘आप यासारखे लोक ख या जगात कधी पाऊलच टाकत नाहीत. तथे काय चाललंय याचा
आप याला प ा नसतो. मी सामा य लोकांम ये मसळते. माझा यां याशी संवाद घडतो. आ ण
मला असं वाटतं क मी यांना थोडंफार ओळखते. एक कारे तुझा तर कार क न कुलीनांनी
तु यावर उपकारच केलेत. यांनी तुला सामा य जेत लोक य बन व यासाठ तुझी मदतच
केलीय. आपलं ऐकून घे यासाठ आता तू यांच ं मन वळवू शकतोस. या शहरातील अपराधावर
तू नाटक यरी या नयं ण आणू शकशील याब ल माझी खा ी आहे. तू बरंच काही बदलू
शकशील, चांगलं घडवून आणू शकशील. माझा जतका तु यावर व ास आहे, तेवढा तू
वतःवर व ास ठे व न् मग बघ.’
वषभरातच रामनं जे बदल लागू केले होते यांच े प रणाम दसून येऊ लागले. याने मु य
सम येलाच हात घातला – ब तेक लोकांना कायदे माहीतच न हते. काही लोकांना काय ा या
पु तकांची हणजे मृत ची नावंसु ा मा हत न हती. यालाही एक कारण होतं. क येक कारचे
कायदे , यापैक काही पर पर वरोधी सु ा होते असे कायदे शतको-न्-शतकं बनत रा हले होते.
मनु मृती लोकांना ठाऊक होती, पण मनु मृती यासु ा कैक आवृ या आहेत हे सु ा क येक
लोकांना ठाऊक न हतं. उदाहरणाथ- बृहद् मनु मृती. इतरही काही लोक य आवृ या आहेत.
उदा.– या व य मृती, नारद मृती, अप तंभ मृती, यम मृती आ ण ास मृती. इ. नगर
र क यांना मा हत असले या आवृ ीतील कायदा ता का लक पानं लागू करत असत.
यायालयात यायाधीशांना यांचा ज म या जमातीत झालेला असेल यानुसार स याच
कोण यातरी मृत या आवृ ीचं ान असायचं. र कगण एका मृतीतील काय ाखाली अटक
करत आ ण यायाधीश याय दे यासाठ मृती या स याच आवृ ीतील काय ाचा नकष
लावीत. अशावेळ शंका नमाण होत या पुढे कटु तेत प रवत त होत आ ण यामुळे चंड
ग धळ माजत असे. अपराधी वेगवेग या मृत मधील काय ातील पळवाटांचा आ ण
वसंगत चा फायदा घेऊन आपली सुटका क न घेत. याचवेळ क येक नरपराधी केवळ
अ ानामुळे तु ं गात खतपत पडू न रहात आ ण तु ं गांम ये चंड गद होऊन जाई.
कायदा सरळसोपा क न याचे एक करण कर याची गरज आहे हे रामने ओळखले. याने
मृत चा अ यास केला आ ण यो य, सुसंगत, सा या आ ण आप या काळाशी सुसंब कायदे
नवडले. यानंतर अयो येत या काय ाचं पालन होईल आ ण इतर सव मृत या आवृ ी
चारात नस याचं घो षत केलं. शलांवर हे कायदे को न या शला अयो येतील मं दरांत
बसव यात आ या. यापैक ब तेक शलालेखां या शेवट एक वा य कोर यात आलं होतं –
काय ाब लचं अ ान माफ साठ सबब ठ शकत नाही. दवंडी पटणा यांना दररोज सकाळ
काय ाचं सावज नक वाचन कर याचं काम दलं गेलं. यामुळे केवळ काही दवसांत सग यांना
काय ाचं ान मळालं.
सामा य लोकांकरवी लवकरच रामला एक ब द बहाल कर यात आलं – ‘ याय वतक राम’
रामने केलेली सरी सुधारणा या न ांतीकारी होती. याने नगर र क दलाला हा कायदा
नभ डपणे आ ण नडरपणे लागू कर याचा अ धकार दला. रामला एक साधी गो माहीत
होती- समाजाने आपला आदर करावा अशी नगर र क दलाची अपे ा होती. याआधी आदर
कमाव याची अशी संधी यांना दली गेली न हती. काय ाचं उ लंघन करणा या उ च आ ण
बलवानां व जर यांनी बन द कत यो य ती कारवाई केली असती तर लोकांम ये
यां याब ल भीतीयु आदर नमाण झाला असता. रामने ब याच वेळा दाखवून दलं क
कायदा या यावरसु ा समान पे लागू होतो.
याबाबतीत एक उदाहरण वरचेवर दले जात असे. राम एकदा सं याकाळ उलटू न गे यानंतर
शहरात परतत होता. यावेळ गडाचे दरवाजे बंद असत. क लेदारानं गडाचे दरवाजे
राजकुमारासाठ उघडले ते हा रामनं याला- ‘रा ी या वेळ कुणीही आले तरी गडाचे दरवाजे
उघडले जाणार नाहीत’ हा नयम मोड याब ल समज दली. ती रा रामने शहराबाहेर घालवली
आ ण स या दवशी गडाचे दरवाजे उघड यानंतरच अयो येत वेश केला. अयो येतील
कुलीनांनी जरी जाणूनबुजून या घटनेकडे ल केलं तरी सामा य लोक पुढे क येक म हने
याच बाबतीत चचा करत रा हले.
कुलीनांपैक काही लोकां या चुकांसाठ जे हा नगर र कांनी यांना पकडलं ते हा यांनी
नगर र कांना दटावून मामला दाबून टाक याचा य न केला आ ण रामने म ये पडू न नगर
र कांची बाजू घेतली ते हा मा कुलीनांचा राग अनावर झाला. आप यालाही कायदा लागू
केला जातो हे पा न ते व मत झाले, पण लवकरच यांना कळू न चुकले क यानंतर
सग यांसाठ समान पानं कायदा लागू होणार आहे. यामुळे रामब ल यां या मनात
असलेला तर कार क येकपट नी वाढला. यांनी रामला कूमशहा आ ण धोकादायक
अ धकारी हणायला सुरवात केली. पण सामा य लोकांचं अयो ये या या ये राजपु ावरील
ेम आणखी ढ झालं. अपराध दरात घट आली कारण अपरा यांना सरळ तु ं गात टाकलं जात
असे कवा यां याबाबतीत ता काळ नवाडा केला जात असे. हळू हळू अयो येतील कायदा
आ ण सु व था पु हा सुधा लागली. न पाप लोकांना अयो या सुर त वाटू लागली. या
रा ी या वेळ एक ा बाहेर फ लाग या. यां या आयु यातील या ना पूण बदलाचं ेय
यांनी रामला दलं.
अशाच रीतीनं सव काय सुरळ तपणे पार पडत रा हलं असतं तर दशकभरापूव च राम एक
उ म आ या यका बनणार हे न त होतं. आज या मतीला या दशेने याची वाटचाल सु
झाली होती, एका लोकनायकाचा ज म झाला होता.

‘तू वतःसाठ बरेच श ु नमाण करतोयस, मुला,’ एकदा महाराणी कौस या रामला हणा या,
‘एव ा काटे कोरपणे तू कायदा लागू क नयेस.’
रामब ल कुल नाकडू न क येक त ारी ऐकून चतीत झाले या महाराणी कौस यांनी याला
आप या महालातील खाजगी दालनात बोलावून घेतलं होतं. उ साहा या भरात राम कायदा लागू
करत आहे आ ण अशाने या या बाजून े असणारे थोडेफार दरबारीसु ा या या व जातील
असं महाराण ना वाटत होतं.
‘केवळ काही लोकांवरच कायदा लागू होत नाही, माता ी,’ यांना समजावताना राम हणाला,
‘कायदा सग यांसाठ समान असायला हवा. श ा भोगणं कुलीनांना जर आवडत नसेल, तर
यांनी चुका क नयेत.’
‘मी काय ाब ल बोलत नाही, राम. पण जर सेनानायक मृग यां या खास सेवकाला श ा
के याने तु या व डलांना आनंद होईल असं जर तुला वाटत असेल तर ते चुक चं आहे. ते
पूणपणे कैकयी या क ात आहेत.’
दशरथांना औदा स य आ यानंतर रा यात सेना मुख मृग यांचं थ खूप वाढलं होतं.
महाराणी कैकय चे सारे वरोधक ते जणू चुंबक अस यासारखे यां याशी हात मळवणी क
लागले होते. आप याब ल न ा करणा यां या अपराधांकडे कवा अकाय मतेकडे
ल कर याब ल यांची याती होती. यामुळे भयानक युती नमाण होत असे. आप या
आदे शांकडे हेतुपुर सरपणे ल कर याब ल महाराणी कैकय ना या याब ल राग होता.
महाराणी कैकय या मतांमुळे महाराज दशरथां या मनातही आप या या सेना मुखांब ल अढ
नमाण झालेली होती.
 ह लीच रामने मृग य या एका मदतनीसाकरवी एका खेडूताची बळकावलेली जमीन याल
परत कर यासाठ काय ाचा वापर केला होता. रामने सेना मुखां या या मदतनीसाला या या
या बेकायदे शीर कामाब ल दं डही ठोठावला होता. चंड दबदबा असले या सेना मुखां या
मज तील माणसावर अशा कारची कारवाई याआधी कुणीही केलेली न हती.
‘सेना मुख मृग य कवा माता कैकय या राजकारणात मला काडीचाही रस नाही. या
नं कायदा तोडला आ ण याब ल याला श ा झाली, ब स एवढं च.’
‘कुलीनां या मनात जे येत ं ते ते करतात, राम.’
‘मला श य असेल तर मी ते मुळ च होऊ दे णार नाही!’
‘राम....’
‘कुलीनांनी कुलीनांना शोभेलसं वागावं, माता. आयाची हीच रीत आहे. तुम या ज मानं न हे,
तुम या कमानं तुमचं े व ठरतं. कुलीन असणं हा ज म स अ धकार न हे, ती एक मोठ
जबाबदारी आहे.’
‘राम, तुला समजत कसं नाही?! सेना मुख मृग य हे आपले एकमेव म सद य आहेत
दरबारात. इतर सव श शाली कुलीन कैकयी या बाजून े आहेत. वेळ पडली तर, केवळ
मृग यच आप या बाजूने उभे राहातील. मृग य कवा यां या व ासातील मंडळ आप या
बाजूने असतील तोवरच आपण सुर त आहोत.’
‘याचा कायदा पालनाशी काय संबंध?’
आपली नाराजी लप व यासाठ कौस याला फार य न करावे लागत होते. ‘तु यासाठ मदत
उभी करणं कती अवघड आहे हे तुला कळतंय का राम? लंकेतील आप या पराभवाला
सगळे जण तुलाच जबाबदार मानतात.’
यां या या वादाचं रामनं काहीही उ र दलं नाही ते हा महाराणी कौस या याला समजावत
हणा या, ‘अथात्, यात तुझा काही दोष होता असं मला हणायचं नाहीय, बाळा. पण वा तव
हेच आहे ना? आप याला ावहा रक ीनं वचार करायला हवा क नको? तुला राजा
हायचंय क नाही?’
‘मला चांगला राजा हायचं आहे. आ ण ते जर श य नसेल तर, खरं सांगतो, मला राजा
हायचं नाही.’
महाराणी कौस यांनी ोधा तरेकाने डोळे झाकले. मग सावकाश डोळे उघडत या हणा या,
‘राम, मला वाटतं तू आप या वतः याच नयेत रमतोयस. तुला वा त वक जगात रहा याची
सवय क न यायला हवी. माझं तु यावर नर तशय ेम आहे आ ण मी तुला मदत करायचा
य न करतेय हे तू समजून घे.’
‘माता, आपण जर आम यावर ेम करत असाल तर, मी कसा आहे ते समजून घे याचा
य न करा,’ राम जरी शांत वरात हे बोलला तरी या या डो यांत याचा पोलाद न य प
दसत होता. तो पुढे बोलू लागला, ‘ही माझी ज मभूमी आहे. ती या थतीत मा याकडे आली
यापे ा उ म थतीपयत तला आणणं हे माझं कत आहे. आ ण हे माझं कत मी एक
राजा बनून, नगर र क दल मुख बनून कवा केवळ एक साधा खेडूत बनूनही मी ते पार
पाडीन.’
‘राम, तुला कळत नाही...’
 मो ा आवाजात केले या एका घोषणेने महाराणी कौस यांचं बोलणं अधवट रा हलं,
‘अयो ये या महाराणी कैकयी येत आहेत!’
राम लगेच उठू न उभा रा हला. महाराणी कौस यासु ा उठू न उ या रा ह या. रामने आप या
आईकडे एक नजर टाकली. आप या आई या डो यांत याला बल राग दसला. कैकयी
यां यासमोर आ या ते हा यां या ओठांवर हसू पेरलेलं होतं. हात नम कारासाठ जोडलेले
होते. ‘नम कार, ताई. आप या मुलाबरोबर आपण घालवत असले या या खाजगी णांत
यय आण याब ल मी आपली मनापासून माफ मागते.’
‘ यात वावगं काही नाही, कैकयी,’ आवाजात गोडवा घोळवून महाराणी कौस या बोल या,
‘तेवढं च मह वाचं काही अस या शवाय आपण तसद घेतली नसतीत, हे मी जाणते.’
‘हो, खरंय आपलं हणणं. कारण तसंच मह वाचं आलं हणून....’ मग रामकडे वळू न या
हणा या, ‘तुझे पता ी शकारीवर जात आहेत, राम.’
‘ शकारीला?’ रामने आ यानं वचारलं.
राजा दशरथ मो ा शकारीसाठ कधी गे याचं रामला आठवत न हतं. कधीकाळ तरबेज
शकारी असणा या महाराज दशरथांना लढाईत झाले या जखमेमुळे अशा सा यासु या
मनोरंजनापासूनही वं चत केलं होतं.
‘भरतला मी यां याबरोबर पाठवलं असतं, मला आवडणारं हरणाचं मांस मला खायला
मळालं असतं, पण तो स या पररा नीती संबंधीत काया न म ाने ंगदे शात आहे. हणून ही
अवघड काम गरी तु या बळकट खां ावर दे याब ल मी वचार करत होते.’
राम क चत हसला. कारण याला ठाऊक होतं क माता कैकयी व श कारचं मांस
खायला मळावं हणून न हे तर राजा दशरथांच ं र ण कर यासाठ याला यां याबरोबर पाठवू
इ छते. पण कैकयी दशरथां वषयी कोण याही कारे सावज नक ठकाणी वाईट बोलणार नाही
आ ण यां यासाठ राज प रवार सु ा ‘सावज नक’च होता. रामने दो ही हात जोडू न नम कार
करत हटलं, ‘आपली आ ा पालन करणे हा माझा स मानच आहे, छोट माता ी.’
कैकयी या चेह यावर हसू उमललं. या हणा या, ‘ध यवाद.’
कौस येन ं शांतपणे रामकडे पा हलं. यां या मनात जे चाललं होतं याचा मागमूसही यां या
चेह यावर दसत न हता.

‘ती इथे कशासाठ येत आहे?’

राजमहालातील महाराणी कैकय या क ा या ारपालानं महाराणी कौस यां या आगमनाची
ललकारी दली ते हा स ाट दशरथांनी रागानं वचारलं. दशरथ आ ण कैकयी मंचकावर
प डलेल े होते. कैकय नी महाराज दशरथांच े केस यां या कानाभोवती खोचले. हणा या,
‘काही का असेना, लवकर आटोपून परत या.’
‘तु हालाही यावं लागेल, ये,’ दशरथ हणाले.
कैकयीने रागाने एक सु कारा सोडला. मग या मंचकाव न खाली उतर या. पटकन् आपले
उ रीय उचलून खां ावर टाकलं आ ण याचं सरं टोक आप या उज ा मनगटाभोवती
गुंडाळलं. मग मंचका या स या बाजूला जाऊन यांनी दशरथाला उतर यास मदत केली.
गुड यांवर बसून यांनी यांचे धोतर ठ क केले. यांच े उ रीय उचलून ते यां या खां ावर
टाकले. मग यांना आधार दे ऊन या वागतक ात घेऊन आ या.
दशरथ नीट थर थावर झाले ते हा कैकयीने आदे श दला, ‘महाराणी कौस यांना येऊ ा.’
महाराणी कौस या पाठोपाठ येणा या दोन सेवकांसह व झा या. यापैक एका या हातात
एक मोठ सोनेरी थाळ होती आ ण या थाळ त महाराज दशरथांची तलवार होती. स या
सेवका या हातात एक पूजेच ं तबक होतं. हे पा न महाराणी कैकयी आ यानं साव न बस या.
दशरथ नेहमी माणेच आप यात हरवलेल े होते.
‘ताई,’ हात जोडू न नम कार करत कैकयी कौस यांना हणा या, ‘आनंद आहे क आज
स यांदा आपली भेट होत आहे.’
‘मलासु ा याचा खूपच आनंद वाटतोय, कैकयी,’ कौस या हणा या. ‘महाराज शकारीवर
जाणार आहेत असं आपण हणालात. हणून मला वाटलं क यां या शकारीला जा याची
सा संगीत तयारी झाली पा हजे.’
यु ावर नघाले या पतीला या या मुख प नीकडू न व धपूवक तलवार दे याचा काय म
जु या काळापासून केला जात असे.
‘ या या वेळ मी महाराजांना तलवार अपण केली नाही ते हा गो ी नीटपणे पार पड या
नाहीत,’ कौस या हणा या.
अचानक दशरथां या चेह यावरील हरवलेला भाव पुसून नघाला. मग यां या चेह यावर
आ ा पसर या. एखा ा तु छ वाटणा या गो ीतून कोणतीतरी मोठ गो घडू न यावी त त
यांना मोठा ध का बस याचं जाणवलं. ते जे हा करछप या यु ासाठ नघाले होते ते हा
महाराणी कौस यांनी यांना तलवार दली न हती. आ ण ती यां या जीवनातली प हली हार
होती. यांनी आप या प ह या प नी या दशेने सावकाश एक पाऊल पुढे टाकले.
महाराणी कौस यांनी आप या सेवका या हातातून पुजेच ं तबक घेतलं आ ण दशरथांना सात
वेळा ओवाळलं. मग यांनी तबकातून चमूटभर केशर उचलून महाराज दशरथां या कपाळावर
याचा उभा टळा रेखला. हणा या, ‘ वजयी होऊन परता...’
महाराणी कैकयी म कलपणे हसत म येच हणा या, ‘ते लढाईवर चालले नाहीत, ताई.’
दशरथांनी कैकयीकडे ल य केलं आ ण ते कौस यांना हणाले, ‘वा य पूण करा, कौस या.’
कौस यांनी नराशेचा आवंढा गळला. आपण महाराणी सु म ांचं हणणं ऐकायला नको होतं
असं यांना वाटलं. इथे ये यात आप याकडू न मोठ चूक झाली असंही यांना वाटलं. पण यांनी
रीतीनुसार आपलं वा य पूण केलं, ‘ वजयी होऊन परता कवा परतूच नका.’
रोमांच आ ण गौरवासाठ जगणा या त ण दशरथां या म वाची आठवण क न दे णारी
ठणगी आप या पती या डो यात उडा याचा कौस यांना णकाल भास झाला. ‘माझी
तलवार कोठे आहे?’ दशरथांनी गंभीरपणे आपले हात पुढे करत वचारलं.
मागे वळू न कौस यांनी लगेच पूजेच ं तबक सेवकाकडे दलं. मग यांनी दो ही हातांनी तलवार
उचलली, पतीसमोर आ या, रीतीनुसार झुकून यांना वंदन केलं आ ण यांना यांची तलवार
दली. दशरथांनी तीतून ताकद मळवत अस यासारखी ती मजबूतीनं आप या हातात पकडली.
कैकयीने एकदा दशरथांकडे, मग कौस यांकडे पा हलं. वचारांत हरव यासारखे यांच े डोळे
बारीक झाले.
 न क ही सु म ांची क पना असावी. हे सगळं कौस या वतः आखू शकत नाहीत. रामला
दशरथांबरोबर जा याची वनंती कर यात कदा चत मा याकडू न चूक झाली असावी.

याकाळ राजानं शकारीवर जा याचा मोठा सोहोळा असे जो क येक आठव ांपयत चालत
असे. या काम गरीवर राजासोबत याचा भला मोठा लवाजमा जात असे. शकार काळादर यान
राजाचा दरबार अयो ये या उ र टोकाला जंगलात बनले या शकार-महालात लागत असे.
यां या आगमनानंतर एक दवसाने शकारीची सुरवात झाली. शकारी या यां या प तीत
क येक सै नक मो ा दे शात- कधी कधी प ास कलोमीटस एव ा व तीण दे शात-
वख न गराडा घालीत असत. मग सव जण या वतुळा या म याकडे सरकत पुढे पुढे येत
आ ण असे पुढे येताना नरंतर ढोल-ताशे मोठमो ा आवाजात वाजवून हाकारा दे त असत.
यामुळे हळू हळू तेथील सारे ाणी मो ा े ातून आकसत आणले या छो ा, बं द त े ाकडे
येत. ब तेकदा ती पाणव ाची जागा असे. या ठकाणी आधीपासून राजा आ ण या या सोबत
आलेला शाही प रवार दबा ध न बसलेला असे. ते मग या मारक े ात आले या ा यांवर
ह ला क न यां या शकारीचा राजेशाही खेळ खेळत असत.
शाही ह ी या पाठ वर बांधले या हौ ात महाराज दशरथ उभे होते. राम आ ण ल मण
यां या मागे बसलेल े होते. दशरथांना पाणव ा या दशेने येत असले या पाणी प यात
गढले या वाघा या मंद आवाजाची चा ल लागली. यांनी आप या मा ताला ह ीला तकडे
घेऊन जायला सां गतलं. काही णांतच दशरथांचा ह ी शकार खेळ यात गुंतले या
ल ाज यापासून वेगळा झाला. आवाजाचा मागोवा घेत आप या पु ांसमवेत ते एकटे च
नघाले.
चोहीकडे घनदाट झाडी होती. तेथील क येक वृ ह पे ाही उंच होते. यांनी सूय करण
रोखले होते. यामुळे तेथे पसरले या दाट काळोखात समोर या झाडांपलीकडचे काहीही दसत
न हते.
ल मण राम या दशेने झुकला आ ण हणाला, ‘दादा, इथे वाघ आहे असं मला वाटत नाहीय.’
राम समोर उ या असले या आप या व डलांना पाहा यात गुंतला होता. याने ल मणाला
ग प रहा याची खूण केली. दशरथांचा उ साह अ नवार होत चालला होता. यां या शरीराचा
पूण भार यां या डा ा, भ कम पायावर पडलेला होता. हौ ा या ज मनीवर तयार एक व श
तां क रचना तयार केली गेली होती. याआधारे यां या श थल पडले या पायाला आधार
दला गेला होता. या नूतन प तीत हौ ा या ज मनीवर वतुळाकार फरती चकती बसवली होता
ज या मधोमध लाकडाचा जाडसर दांडा रोवून या या वर या टोकाला गुड याला आधार
दे याची जागा बन वली गेली होती. याच गोलावर दां ा या हौ ा या ज मनीवरील टोकाजवळ
चाम ाचं पायताण होतं यावर प े बसवलेले होते. या पायताणाचा पुढ ल चामडी भाग थेट
गुड यापयत वर गेलेला होता जो पाया या गुड याखाल या भागाला संर ण दे त होता.
पायताणावर पाय ठे वून प े बांधले आ ण गुडघा या यासाठ बन वले या जागी ठे वून चामडी
प ट्यांनी आवळला क एक कडे श थल पायाला आधार मळत होता आ ण याचवेळ
फर या चकतीमुळे पायाला गोलाकार गती मळत होती यायोगे सव दशांना बाण चालवणं
श य झालं होतं. अधू पायाची अशी व था झाली असली तरी बाण चढवून उंच धरले या
धनु यामुळे आलेला ताण स ाट दशरथां या पाठ वर प दसून येत होता.
आप या थकले या शरीराला व डलांनी एवढे म दे ऊ नयेत असं रामला मनोमन वाटत होतं.
पण आप या थक या शरीराची पवा न करता एवढे प र म कर या या यां या धैयाचं याला
कौतुकसु ा वाटत होतं.
‘खरं सांगतो, तथे काहीही नाहीय, बघच तू,’ ल मण पु हा कुजबुजला.
‘शूःऽऽऽऽ’ रामने पु हा याला ग प केलं.
ल मण ग प झाला. अचानक दशरथांनी आपला उजवा खांदा ताणला आ ण धनुषयाची
यंचा ताणली. या तं ाकडे पाहाता पाहाता रामचा चेहरा आ सला. दशरथाचं कोपर
बाणा या रेघेत न हतं. यामुळे यां या खां ां या पेश वर जा त दाब पडणार होता. स ाटां या
भाळावर आता घम ब दसू लागले होते. पण यांनी आपला मोचा सोडला नाही. काही णांत
यांनी बाण सोडला. मोठ ककाळ ऐकू आली याव न यांचा बाण वम लागला हे स
झालं होतं. एके काळ सव वजेता असणा या आप या व डलां या धैयाचं रामला कौतुक वाटलं.
दशरथ अवघड यासारखे हौ ावरील दां ावर झुलून मागे वळले. ल मणाकडे उपहासाने
पाहात ते याला खोचून बोलले, ‘त णा, मला कधी कमी लेखू नकोस बरं.’
ल मणानं लगेच आपलं डोकं लववत हटलं, ‘माफ करा मला, माझा हेत ू तो न हता....’
‘ या वाघाचं धूड उचलून आणायला सांगा सै नकांना. यांना जे धूड मळे ल या या डो यात
घुसून म पयत बाण पोहोचलेला असेल.’
‘होय पता ी, सांगतो...’
‘ पता ी!’ पुढे झेपावता झेपावता राम कचाळला. याने यानातून खंजीर काढू न हातात
घेतला.
हौ ावर आले या एका झाडा या फांद वर एक च ा पुढे आला ते हा पानांची खूप सळसळ
झाली. या कावेबाज जनावराने ब याच प र माने ह याची आपली योजना बन वलेली होती.
फांद व न च याने झेप घेतली ते हा दशरथांच े या याकडे ल न हते. पण रामने अचूक ण
साधला होता. याने पुढे झेपावून हवेतच च या या छातीत खंजीर खुपसला. पण अचानक वार
करावा लाग याने रामचा नेम चुकला. खंजीर च या या काळजात घुसला न हता. च ा केवळ
जखमी झाला होता, मेला न हता. जोराने डरकाळ फोडू न याने आपला पंजा मारला. खंजीर
उपसून पु हा वार कर या या नादात राम च याशी भडला. पण खंजीर घ तून बसला होता.
थोडा मागे होत च याने राम या डा ा खां ाचा चावा घेतला. च याला हौ ाबाहेर
ढकल याचा य न करत असले या राम या त डू न वेदनेन ं ककाळ नघाली. च याने राम या
खां ाचा लचका तोडत आपलं त ड मागे खेचलं. राम या खां ातून र ाचं कारंजं वा लागलं.
उपजतबु नुसार च ा राम या ग याचा वेध घे याचा य न क लागला. रामने खंजीराचा
नाद सोडू न आपला उजवा हात मोकळा केला आ ण या हाताने सारे बळ एकवटू न च या या
डो यावर बु क मारली.
दर यान या वेळेत ल मण रामपयत पोहोच याचा शथ नं य न करत होता. लाकडा या
दां ाला अडकले या दशरथांनी याचा माग रोखून धरला होता. यांना टाळ यासाठ
ल मणाने उंच उडी घेतली. वर लटकणा य झाडा या एका फांद या आधाराने सूर मारत याने
हौ ाबाहेर उडी घेतली आ ण तो हौ ाबाहेर, ह ी या मानेजवळ थेट च या या मागे पोहोचला.
याने आपला खंजीर हातात घेतला आ ण रामा या खां ाचा पु हा चावा घे यासाठ पुढे
झेपाव या या य नात असले या च यावर वार केला. सुदैवाने खंजीर च या या डो यात
घुसला. च याने वेदनेने कळवळत पु हा डरकाळ फोडली. या या छ व छ खोबणीतून
र ाची धार उसळली. ल मणाने आप या खां ाला ताण दे त खंजीर च या या म पयत
खुपसला. णकाल ते जनावर तडफडलं आ ण मग शांत होऊन खाली पडलं, याचा जीव गेला
होता.
ल मणाने च याचं ते धूड सहज उचललं आ ण ज मनीवर फेकलं. मागे हौ ात राम र ा या
थारो यात पडला होता.
‘राम!’ दशरथांनी टाहो फोडला. यांना रामकडे जायचं होतं पण लाकडी दां ाला यांचा पाय
अडकून पडला होता. यातून पाय सोडव याचा ते य न क लागले.
ल मण मा ताकडे वळला आ ण याला आ ा दली, ‘छावणीकडे परत फरा!’
अचानक घडत असले या घटनांनी मा त गभग ळत झाला होता. ल मणाने दले या आ ेचा
अथ कळायला याला वेळ लागला. तेव ात स ाट दशरथांनी याला आ ा केली, ‘छावणीकडे
परत फरा! आ ा!’

रा ी उशीरापयत शकारी या या छावणीत दवे जळत होते आ ण कावरे बावरे झालेल े लोक
कोण या ना कोण या कामा न म ाने इकडू न तकडे धावपळ करत होते. अयो येचा घायाळ
राजकुमार स ाटां या चंड मो ा आ ण आलीशान तंबूत प डला होता. खरं तर यानं
दवाखा या या तंबूत असायला हवं होतं पण यां या मुलावर स ाटां या तंबूत इलाज केले
जावेत ही दशरथांची इ छा होती. रामचा पांढुरका पडलेला दे ह जखमेभोवती गुंडाळले या
प ट्यांनी भ न गेला होता. भरपूर र वा न गे यामुळे तो फारच ीण झाला होता.
‘राजकुमार राम,’ वै ांनी रामला पश करत हळु वार आवाजात हाक मारली.
‘ याला जागं करायलाच हवं का?’ दशरथांनी वचारलं. ते राम या बछा या या डा ा बाजूला
ठे वले या एका आरामखुच त बसले होते.
‘होय महाराज,’ वै हणाले, ‘आता यांना हे औषध यायचं आहे.’
वै ांनी पु हा एकदा हाक मारली ते हा रामने डोळे कल कले केले आ ण उजेडाशी जुळवून
घेत उघडले. हातात औषधाची वाट घेऊन उभे असलेल े वै याला दसले. त ड उघडू न रामने
औषध घेतले आ ण या या कडू चवीने याचा चेहरा वेडावाकडा झाला. वै ांनी मागे वळू न
स ाटांना अ भवादन केलं आ ण ते तेथून नघून गेल.े रामला पु हा झापड येऊ लागली ते हा
याचे ल मंचकावर डो या या बाजूला लागले या सोनेरी छ ाकडे गेल.े छ ा या म यभागी
सूयवंशाची खूण असलेल ं मो ा सूयाचं चारही दशांना करण फाकलेल ं च वणलं होतं.
रामचे डोळे खाड् कन उघडले आ ण याने धडपडत उठ याचा य न केला. यानं स ाटां या
बछा यात झोपलं नाही पा हजे.
‘पडू न रहा,’ हातानं संकेत करत स ाट दशरथांनी याला सां गतलं.
ल मण लगेच बछा याकडे धावत गेला आ ण याने आप या दादाला शांत कर याचा य न
केला.
‘सूयदे वासाठ तरी नदान, पडू न रहा, राम!’ दशरथ हणाले.
दशरथाकडे पाहात पाहात राम पु हा बछा यावर आडवा झाला. मग तो दशरथांना हणाला,
‘ पता ी, माफ करा मला, आप या बछा यात मी झोपायला नको होतं...’
दशरथांनी हात वा न रामचं बोलणं म येच थांबवलं. आप या व डलांम ये दसून येत
असलेला बदल रामा या ल ात आला. यां या डो यात पु हा चमक आली होती, आवाजाला
धार आली होती आ ण ते सावध दसत होते. आईकडू न दशरथांब ल ऐकले या सग या गो ी
रामला आठव या. आपण दले या आ ेकडे ल अ जबात खपवून न घेणारा एक श शाली
माणूस रामसमोर बसलेला होता. रामने यांच ं हे प आधी कधीही पा हलेल ं न हतं.
दशरथ आप या सेवकांकडे वळू न हणाले, ‘थोडा वेळ आ हाला एकांतात रा दे .’
ल मण सेवकांबरोबरच बाहेर नघाला.
‘तू न हे, ल मण,’ दशरथ हणाले.
ल मणाची पावलं थबकली. पुढ या आ ेची तो वाट पा लागला. दशरथ तंबू या कोप यात
पसरले या च यां या आ ण वाघां या कात ांकडे पाहात होते. यांनी आ ण यां या मुलांनी
मळू न केले या ा यां या शकारीत जकले या ढालीच हो या या.
‘का?’ दशरथांनी वचारलं.
‘ पता ी?’ रामने ग धळू न वचारलं.
‘तू मा यासाठ आपलं जीवन धो यात का घातलंस?’
राम काहीही बोलला नाही.
दशरथ पुढे बोलू लागले, ‘मा या पराजयाचं खापर मी नेहमी तु या डो यावर फोडत आलो.
माझं संपूण रा य तुला याब ल दोष दे तं. तुला यासाठ श ाशाप दे त.ं तुझ ं संपूण जीवन यात
पोळत आलं. पण तरी तू कधी बंड केलं नाहीस. मला वाटलं कदा चत तू कमजोर असशील.
पण कमजोर लोक आप याला छळणा यावर भा याचा बडगा पडला क आनंदो सव साजरा
करतात. आ ण तू मा मला वाच व यासाठ आप या ाणांची बाजी लावलीस. का?’
रामने केवळ एका सा या वा यात उ र दलं, ‘कारण तो माझा धम होता, पता ी.’
दशरथांची ाथ नजर रामवर खळली. आज प ह यांदाच आप या मो ा मुलाशी ते
काहीतरी अथपूण बोलत होते. यांनी वचारलं, ‘फ हेच कारण होतं?’
‘इतर कोणतं कारण असू शकतं?’ रामने वचारलं.
‘मला माहीत नाही,’ अ व ास दशवत दशरथ हणाले. मग यांनी वचारलं, ‘कदा चत तुला
युवराज पद हवं असेल?’
भा या या या खेळावर यावेळ रामला हसू आलं. तो हणाला, ‘मी जरी आप याला पटवून
दलं तरी कुलीन लोक माझा वीकार करणार नाहीत, पता ी. आ ण हणूनच मा या
योजनांम ये या गो ीला अ जबात थान नाही. आज मी जे काही केलं ते मी नेहमीच करत
रहायला हवं : मला आप या धमाचं पालन करायला हवं. धमा शवाय इतर काहीही मह वाचं
नाही.’
‘ हणजे, रावणा या हातून माझा जो पराभव झाला यासाठ तुला दोष दे णं तुला पटत नाही
का?’
 ‘मला काय वाटतं हा नाही, पता ी.’
‘तू मा या ाचं उ र दलं नाहीस.’
राम काही बोलला नाही.
दशरथांनी पुढे झुकत हटलं, ‘बोल राम, उ र दे .’
‘ पता ी, हे ांड आप या अनेक ज मांतील कमाचा हशोब कशा कारे ठे वतं ते मला
माहीत नाही. मला फ एवढं च माहीत आहे क , यु ात तुमचा पराजय हावा अशा कारचं
कोणतंही काम या ज मी मी केलेलं नसावं. कदा चत ते मा या पूवज मीचं एखादं कृ य असेल.’
दशरथां या ओठांवर मंद मत झळकलं. ते आप या मुलाला जाणून घे याचा य न करत
होते.
‘मृग याशी तुझं काय वैर आहे?’ दशरथांनी वचारलं.
आपले वडील अजूनही राजकारणातील घडामोड ची न द ठे वतात याचं रामला आ य वाटलं.
‘कोणतंही वैर नाही, पता ी.’
‘मग या या एका माणसाला तू श ा का केलीस?’
‘ याने कायदा मोडला हणून.’
‘मृग य कती बलवान आहे हे तुला ठाऊक नाही का? तुला याची भीती वाटत नाही का?’
‘काय ापुढे कुणीही मोठा नसतो, पता ी. आ ण धमा न े कुणीही नसतो.’
दशरथ हसले. यांनी वचारलं, ‘मी सु ा नाही?’
‘एका स ाटांनी याब ल फार समपक असं हटलेलं आहे : धम सव े आहे, राजा नही
े . धम दे वां नही े आहे.’
दशरथां या कपाळावर नापसंती या आ ा उमट या. यांनी वचारलं, ‘कुणी असं हटलंय?’
‘आपण असं हटलंय, पता ी. काही दशकांपूव जे हा आपला रा या भषेकाचा
शपथसमारंभ झाला होता ते हा आपण असं हटलं होतं. मला असं सां गतलंय क आपण
आपले महान पूवज इ वाकुंचे श दच यावेळ पु हा मांडले होते.’
दशरथ रामकडे पाहातच रा हले. यांच ं मन गत काळ ओलांडत आठवण या इ तहासात
डोकावून आप यातील या श शाली चा शोध घे यात गुंतलं होतं.
‘झोप आता, मा या बाळा,’ दशरथ हणाले, ‘तुला व ांतीची गरज आहे.’
 प्रकरण 12
वै ांनी औषध घे यासाठ रामला जागं केलं ते हा सरा हर नुकता सु होत होता. औषध
घेत यानंतर रामने जे हा खोलीत इकडे तकडे नजर फरवली ते हा आनंद दसणारा ल मण
आप या मंचकाशेजारी उभं अस याचं याला दसून आलं. ल मणानं नेहमीचा साधा धोतर
आ ण अंगव ाचा पोषाख केला होता. या या केशरी रंगाचं उ रीय भा फाकले या सूया या
कुलदशक च ां या उ या ओळ ने सजलेल ं होतं.
‘बाळा?’
रामाने मान वळवून पा हलं ते हा मंचका या डा ा बाजूला उभे असलेल े वडील याला
दसले. यांनी आपली राजसी व ावरणे पेहेरलेली होती. स ाट आप या वासातील
सहासनावर वराजमान झाले होते. यां या डो यावर सूयवंशाचा मुकुट होता.
‘सु भात,’ राम हणाला, ‘ पता ी’.
दशरथांनी मान हालवून अ भवादनाचा वीकार केला. हणाले, ‘अथातच ही एक शुभ भात
असणार आहे.’
आप या शा मया या या वेश ाराकडे वळत यांनी आवाज दला, ‘कोण आहे रे तकडे?’
एक र क घाईघाईने पडदा सरकवून आत आला. याने घाईघाईने स ाटांना मुजरा केला.
‘कुलीनांना आत येऊ ा.’
र काने पु हा एकदा सलाम केला आ ण माग या पावली परत गेला. काही म नटांतच
कुलीनांनी तेथे एकापाठोपाठ वेश केला. स ाटासमोर ते अधवतुळाकारात उभे रा न
कामकाज सु हो याची वाट पा लागले.
‘मला माझा मुलगा दसू ा,’ दशरथ हणाले.
स ाट दशरथां या आवाजातील जरब जाणवून दरबारीजनांना आ य वाटले आ ण ते लगेच
बाजूला सरले.
दशरथांनी रामाकडे पाहात हटलं, ‘ऊठ’
रामाला उठ यात मदत कर यासाठ ल मण पुढे धावला पण दशरथ महाराजांनी हात उंचावून
याला थांबवलं. कुलीन लोक ज मनीला खळ या माणे उभे रा न पाहात रा हले. अ तशय
बल झालेला राम आधी कसाबसा उठू न बसला, मग धडपडत उभा रा हला आ ण कसाबसा
आप या व डलांजवळ गेला. स ाटांसमोर पोहोचताच याने हळू हळू महाराजांना मुजरा केला.
दशरथांनी आप या मुला या डो याला डोळा दला. खोल ास घेऊन प श दात आदे श
दला, ‘वाक’.
अचानक घडणा या घडामोड नी रामला ध का बसला होता. याचा व ासच बसत न हता.
याला नीट हालचालही करता येत न हती. याने रोख याचा खूप य न केला पण शेवट
या या डो यांत अ ू उभे रा हले.
दशरथा या आवाजात थोडा ओलावा आला, ते हणाले, ‘गुडघा टे क, मा या बाळा.’
मनात उसळणा या भावनांशी दोन हात करत रामनं जवळच ठे वले या एका तवईचा आधार
घेतला आ ण अ तशय क ाने याने एक गुडघा ज मनीवर टे कवला, मान खाली घातली आ ण
भा यात जे ल न ठे वलं असेल याची वाट पा लागला.
दशरथ थर आवाजात बोलू लागले. शाही शा मयानाबाहेरसु ा यांचा आवाज घुमत होता,
‘रघु वंशाचे संर क राम चं , उठा.’
दरबारातील सग यांनी अचानक ास रोधला ते हा शा मया यात तो आवाज घुमला.
दशरथांनी आपली मान उंचावली ते हा सारे दरबारी ग प झाले.
राम अजूनही मान लववून उभा होता. श ूंना आप या डो यांतील आसवं दसू नयेत असं
याला वाटत होतं. मनावर पूण नयं ण मळे पयत तो ज मनीकडे पाहात रा हला. मग याने
मान उंचावून आप या व डलांकडे पा हलं आ ण शांत आवाजात बोलला, ‘या दे शाचे सव दे व
आपलं र ण करत राहोत, बाबा.’
दशरथांची नजर आप या मुला या मनाचा जणू ठाव घेत होती. यां या चेह यावर हा याची
रेघ उमटली. मग ते आप या कुलीनांकडे पाहात हणाले, ‘आ हाला एकांत हवा.’
सेना मुख मृग यांनी काही बोल याचा य न केला, ‘महाराज, पण....’
दशरथांनी ु कटा टाकत यांना म येच थांबवत वचारलं, ‘’आ हाला एकांत हवा’,
यातील कोणता श द तु हाला समजला नाही, मृग य?’
‘मला माफ करा, महाराज’, मृग य हणाले आ ण ते बाहेर नघ यासाठ कुलीनांना वाट
दाखवू लागले.
शा मया यात दशरथ, राम आ ण ल मण उरले. उठू न उभे राहाताना दशरथांनी आप या
डा ा पायावर खूपच जोर दला. मा , ल मणाने दे ऊ केलेली मदत यांनी नाकारली. उठू न उभे
रा ह यानंतर यांनी ल मणाला जवळ बोलावलं आ ण या या मजबूत खां ाचा आधार घेऊन
ते लंगडत रामजवळ पोहोचले. तोवर रामसु ा उठू न ताठ उभा रा हला होता. या या चेह यावर
अवणनीय भाव होते आ ण डोळे भावपूण झाले असले तरी तो कुठे तरी हरवला अस याचंही
सांगत होते.
दशरथांनी राम या खां ावर आपले हात ठे वले. ते रामला हणाले, ‘मी कदा चत बनलो
असतो पण बनू शकलो नाही तसा माणूस तू बन, रामा.’
राम मंद आवाजात कुजबुजला, ‘ पता ी...’
‘मला अ भमान वाटावा असा बन,’ दशरथ हणाले, यां या डो यांतही आता अ ु दाटू न येऊ
लागले होते.
‘ पता ी...’
‘मला अ भमान वाटू दे तुझा, मा या बाळा.’

राजा दशरथ अयो ये या राजवा ातील कैकय या महालातून बाहेर पडले ते हा

राजप रवारा या संरचनेत घडले या बदला वषयीचे सारे अंदाज शांत झाले. रामला अचानक
युवराजपद का दे ऊ केलं हा कैकयी वारंवार आ ण खूप जोर दे ऊन यांना वचा लाग या
हो या आ ण ते या ाचं यांना समाधानकारक उ र दे ऊ शकले न हते. आप या खाजगी
सेवकवगासह राजा दशरथ महाराणी कौस यां या महालात रा लागले होते. अयो ये या
ग धळले या महाराण ना अचानक पु हा एकवार यांचा दजा परत मळाला होता. आप या
पदात अचानक झाले या या उ तीमुळे बुज या महाराणी कौस या शेफा न गे या न ह या.
अ यंत वचारीपणाने यांनी काही नणय घेतले होते. यांनी आप या महालात कोणतेही बदल
केले न हते. हे सौभा य फार काळ टकणार नाही या भीतीपोट या काही करत न ह या का हे
सांगणं क ठण होतं.
राम या सग या भावांना या बदलामुळे खूप आनंद झाला होता. ंग न परत यानंतर लगेचच
भरत आ ण श ु न याला भेट यासाठ महालातील या या क ात आले होते. घराकडे परतत
असताना वासातच यांना याब लची मा हती मळाली होती. रोशनीनेही यां यासोबत रामला
भेटायचं ठरवलं.
‘अ भनंदन दादा!’ भरत हणाला. आनंदा तरेकाने याने रामला मठ मारली.
‘तू पा आहेस या पदासाठ ,’ श ु न हणाला.
‘न क च,’ रोशनी हणाली. आनंद त या चेह याव न ओसंडून वाहात होता. ती हणाली,
‘इकडे येत असताना मला गु व श भेटले. अयो येतील अपराध दरातील घट ही राम काय
क शकतो याची केवळ एक छोट शी चुणुक अस याचं ते सांगत होते.’
‘हो, तर!’ ल मण उ साहाने हणाला.
‘ठ क आहे, ठ क आहे,’ राम हणाला. ‘आता तु ही सगळे मला लाजवताय बरं.’
‘हो,’ भरत हसतच हणाला, ‘आ हा सग यांना तेच तर हवंय, दादा!’
‘मला जेवढं कळतं याव न सांगतो, कोण याही धम ंथाम ये स य बोल यावर बंद
घातलेली नाही,’ श ु न हणाला.
‘आ ण आपण या या हण यावर व ास ठे वायला हवा, दादा,’ खळखळू न हसत ल मण
हणाला. ‘मा या मा हतीत असलेला श ु न हा एकुलता माणूस असा आहे क जो वेद,
उप नषद, ा ण, आर यकं, वेदांग, मृती आ ण इतर जे काही माणसाने अ जत केलेल ं आहे
कवा माणसाला जे माहीत आहे ते सगळं जाणतो!’
‘ याचा म एवढा वजनदार आहे आ ण याचा या या शरीरावर इतका भार पडतो क यामुळे
याची उंची खुंटली!’ भरतनेही कोपरखळ मारली.
श ु नने आनंदाने हसत हसत ल मणा या कमावले या पोटावर गंमतीने एक गु ा मारला.
ल मण खळखळू न हसला. हणाला, ‘तुला काय वाटतं श ु ना, तुझे एवढे हळु वार गु े मला
लागतील? आई या पोटात तयार झाले या सग या म या पेशी तु या वा ाला आ या
असतील, पण सगळ श मला मळालेली आहे.’
सगळे आणखी मो ा आवाजात खळखळू न हासले. अयो ये या दरबारात जरी कतीही
राजकारणी डावपेच लढवले जात असले तरी चारही भावांम ये आपापसात मजबूत बंधुभाव
आहे हे जाणवून रोशनीला आनंद झाला होता. खरंच कदा चत, दे व अयो ये या भ व यकालीन
गतीकडे ल दे त असावेत.
रामचा खांदा थोपटत ती हणाली, ‘ नघायला हवं मला.’
‘कुठे नघायचंय?’
‘सराइयाला. आप या आसपास या खे ात दर म ह याला मी एक वै क य श बर घेत े हे
तुला ठाऊकच आहे. या म ह यात सराइयाम ये श बर आहे.’
 राम थोडा चतेत पडला. हणाला, ‘मी तु यासोबत काही अंगर क पाठवतो. सराइया या
आसपासची गावं सुर त नाहीत.’
रोशनी हसत हणाली, ‘तुला ध यवाद दले पा हजेत. रा यातील अपराधी घडामोडी स या
अ तशय कमी झा या आहेत. तू लागू केले या काय ां या अंमलामुळे हे श य झालं. आता
तशी काळजी कर यासारखं काहीही नाहीय.’
‘अजून मला अपराध पूणपणे आटो यात आणणं श य झालेल ं नाहीय. तुलाही हे ठाऊक
आहे. हे पाहा, थोडी द ता बाळग यात अपाय काहीही नाही.’
ब याच कालापूव तने बांधलेली राखी अजूनही राम या उज ा मनगटावर बांधलेली आहे हे
रोशनी या ल ात आलं. ती मंद हसली. हणाली, ‘ चता क नकोस, राम. मी दवसा जाऊन
परत येतेय. रा हो याआधी मी परतेन. आ ण मी एकट नाहीय. मा यासोबत माझे
मदतनीसही आहेत. आ ही गाववा सयांना मोफत औषधं दे ऊ आ ण गरज पडली तर आव यक
आ ण श य ते वै क य इलाज क . कुणी मला इजा पोहोचवणार नाही. ते काही वाईट का
करतील काही?’
भरत यां यातील संभाषण ऐकत होता. पुढे येत याने रोशनी या खां ाभोवती आपला हात
टाकला अन् हणाला, ‘तू एक चांगली ी आहेस, रोशनी.’
‘हो मी आहेच तशी,’ हणत रोशनी लहान मुलांसारखी हसली.

आपलं घोडदौडीचं कौश य आजमाव यापासून पारचं रणरणतं उ हसु ा ल मणाला

हतो सा हत क शकलं नाही. भरधाव धावणा या घो ाला अचानक थांबव याला यु ात
कमालीचं मह व असतं हे तो जाणून होता. या कलेत नैपु य मळ व यासाठ यानं शहरापासून
थोडा रवरचा भाग सरावासाठ नवडला होता जथे उंच उभे कडे खाली थेट शरयू या वेगानं
वाहाणा या पा यात उतरत होते.
‘आणखी वेगाने!’ क ा या दशेने धाव या घो ाला टाच मारत ल मण ओरडला.
घोडा क ा या दशेने भरधाव नघाला. ल मणने शेवट या णांपयत वाट पा हली. मग
उज ा हाताने करकचून लगाम खेचला आ ण खोगीरावर पुढे झुकून याने आपला डावा हात
घो ा या ग याभोवती टाकला. या भ घो ाने लगेच तसाद दला आ ण हण हणत
आपले पुढले दोन पाय हवेत उचलले. सगळा भार माग या पायांवर आला आ ण जे हा अटळ
मृ युपासून केवळ काही फुटांवर तो उभा रा हला ते हा या घो ा या माग या खुरांनी
ज मनीवर खुणा उमट या. भारद तपणे ल मण घो ाव न उतरला. याने आयाळ खाली
घो ाची मान कौतुकानं ग जारली.
‘उ म..... उ म काम गरी केलीस.’
आपली झुपकेदार शेपुट हालवून घो ानं आप या शंसेचा वीकार केला.
‘पु हा एकदा क या?’
घो ाला आता पुरे झालं होतं. नाकातून आवाज काढत याने मान जोरदार हालवून जणू
आपली हरकत न दवली. घो ाला थोपटत ल मण मंद हासला. वार होत याने लगाम हाती
घेऊन घोडा व दशेला वळवला. ‘ठ क आहे. चल आपण घरी परतू,’ तो घो ाला
 हणाला.
जंगलातून परतत असताना काही अंतरावर एक बैठक भरलेली होती. ती जर ल मणाला
दसली असती तर तेथे जाऊन काय चाललंय हे पाहायला ल मणाला आवडलं असतं. तेथे गु
व श याच गूढ नागा शी कोण यातरी सखोल चचत गुंगले होते.
‘बरं, ते जाऊ दे , मा मला माफ करा, तु ही...’
‘...हारलात?’ याचं वा य व श ांनी पूण केलं. ब याच लांबले या आ ण काहीही सूचना न
दे ता घालवले या सु व न ते अयो येत परतले होते.
‘मी हा श द वापरला नसता, गु जी.’
‘पण तोच यो य श द आहे. पण हा केवळ आपला पराभव नाही, हा पराभव.....’
काहीतरी ऐकू आ याचा भास झला हणून व श बोलता बोलता ग प झाले.
‘काय झालं?’ नागानं वचारलं.
‘तुला काही ऐकू आलं का?’ व श ांनी याला वचारलं.
नागानं चारही बाजूला सावध नजर फरवली. ल पूवक काही सेकंदांपयत आवाजाचा
कानोसा घेतला आ ण मग आपलं डोकं नकाराथ हालवलं.
‘राजकुमार रामब ल काय?’ बोलणं पुढे नेत नागा नं वचारलं. ‘आपला म याचा
शोध घेत इकडे येत आहे हे आपण जाणता ना?’
‘ते मला ठाऊक आहे.’
‘आता आपला काय करायचा वचार आहे?’
‘आता मी काय करणार?’ व श ांनी पु हा यालाच वचारत आपण काहीही क शकत नाही
याअथ आपले हात हवेत उंचावले. मग ते हणाले, ‘खु रामालाच आता काय ते करावं लागेल.’
तेव ात यांना कुटक मोड याचा प आवाज ऐकू आला. कदा चत ाणी असेल कुठला
तरी असं यांना वाटलं. नागा हणाला, ‘मला नघावं लागेल’.
‘हो,’ व श ांनी होकार दला.
वजे या चपळाईनं तो आप या घो ावर वार झाला. मग व श ांकडे वळू न हणाला,
‘आ ा ावी.’
व श ांनी हसत हात जोडू न याला नम कार केला. ‘ दे वां या सोबतीने जा, म ा.’
नागानं नम कार करत हटलं, ‘ दे वावर व ास ठे वा, गु जी.’
नागानं मग हलकेच घो ाला टाच दली आ ण तो नघून गेला.

‘पाय मुरगळलाय फ ’, पायाभोवती प गुंडाळत रोशनी या मुलाला धीर दे त हणाली,

‘एखाद-दोन दवसात ठ क होईल.’
‘न क ना?’ मुला या चता त आईने वचारले.
आसपास या व यांमधून क येक गावकरी सराइया गाव या चौकात जमले होते. रोशनीने
अ यंत सहनशीलतेन े या सग यांवर उपचार केले होते. तो मुलगा शेवटचा ण होता.
‘होय,’ या मुला या डो यावर हलकेच चापट मारत रोशनी हणाली. मुलाचा चेहरा जळ त
घेऊन रोशनी याला हणाली, ‘आता मी काय सांगते ते ल दे ऊन ऐक. पुढचे काही दवस
झाडांवर अ जबात चढायचे नाही, पळापळ करायची नाही. घोटा जोवर बरा होत नाही तोवर
काळजी घेशील ना?’
मुला या आईने म येच बोलत हटलं, ‘मी या यावर ल ठे वेन. तो घरातच राहील.’
‘छान,’ रोशनी हणाली.
‘रोशनी ताई,’ ओठांचा चंब ू क न खोटं खोटं रागावत तो मुलगा हणाला, ‘माझी मठाई
कुठं य?’
रोशनीने हसतच आप या एका मदतनीसाला खूण केली. याने आणले या पशवीतून एक
मठाई काढू न तने या मुलाला दली. मठाई मळाली हणून मुलगा खूश झाला. या या
केसांतून रोशनीने हात फरवला. मग ती आप या खुच तून उठली. पाठ ताणून तने आळस
दला. मग गाव या मुखाकडे वळू न ती हणाली, ‘आता आ हाला रजा ावी. आ ही आता
नघतो.’
‘आ ा नघायलाच हवं का बायो?’, मुखानं वचारलं, ‘उशीर झालाय तसा. रा ी आधी तु ही
अयो येत पोहोचू शकणार नाही. नगराचे वेश ार बंद होईल तु ही पोहोच याआधी.’
‘नाही नाही, मला वाटतं आ ही पोहोचू वेळेवर,’ रोशनी हणाली. ‘मला वेळेवर पोहोचायलाच
हवं. आज सं याकाळ मी अयो येत हवी असं मा या आईने बजावलंय. यांनी एक काय म
ठरवलाय आ ण मला या काय मात असायलाच हवं.’
‘ठ क आहे. जशी आपली इ छा बायो,’ गाव मुख हणाला, ‘पु हा एकदा खूप खूप आभार.
आपण नसतात तर आ ही काय केलं असतं कोण जाणे.’
‘खरं तर आपण दे वाचे आभार मानायला हवेत. यानेच मला हे कौश य दलं याआधारे
मी आपली मदत क शकते.’
गाव मुख नेहमीसारखं रोशनीला पाय ध न नम कार कर यासाठ वाकले आ ण रोशनी
नेहमी माणेच मागे सरली. हणाली, ‘माझे पाय ध न मला लाजवू नका. मी वयाने
आप यापे ा लहान आहे.’
मुखानं दो ही हात जोडू न रोशनीला नम कार केला आ ण ते हणाले, ‘ दे वाची तुम यावर
नेहमी कृपा असू दे , बायो.’
‘ याची आपणा सग यांवरच कृपा असू दे !’ रोशनी हणाली. मग ती आप या घो ापयत
चालत गेली. झट यात घो ावर वार झाली. त या दोघा मदतनीसांनी आधीच आपलं सामान
आवरलं होतं आ ण ते आपाप या सामानासह घो ावर वार झाले होते. रोशनीने संकेत केला
आ ण ते तघे नघाले. पाहाता पाहाता ते या गावाबाहेर पोहोचले.
काही णांतच आठ घोडे वार गाव मुखा या घरासमोर जमले. ते जवळ याच इसला
नावा या गावातून आले होते. यांनी या दवशी रोशनीकडू न औषध घेतलं होतं. यां या गावात
तापाची साथ आली होती. यां यापैक एक इसला गावा या मुखाचा कशोरवयीन मुलगा
धेनकु ा होता.
‘भावा,’ मुख यांना हणाला, ‘ या व तुंची गरज होती ते सगळं मळालं ना?’
‘हो,’ धेनक
ु ा हणाला, ‘पण रोशनी बायो कुठे आहेत? मला यांचे आभार मानायचे आहेत.’
गाव मुखाला आ य वाटलं. कारण धेनक ु ा आप या हगा ा आ ण ू र वागणुक ब ल
स होता. आज तो प ह यांदाच रोशनीला भेटला होता. मग याला वाटलं, रोशनी या
सुसं कृत आ ण चांग या वागणुक चा या या मनावर प रणाम झाला असावा. तो हणाला, ‘ या
नुक याच आप या घो ावर वार होऊन नघून गे या. रा हो याआधी यांना अयो येत
पोहोचायचं होतं.’
‘बरं,’ धेनक
ु ा हणाला. तो गावातून बाहेर जाणारा र ता याहाळत होता. मग हसत याने
घो ाला टाच दली.

‘मी आपली मदत क का, दे वी?’ धेनक ु ाने वचारलं.

अचानक आले या या ययाने आ य वाटलं अन् रोशनीने मागे वळू न पा हलं. यांनी
थो ा वेळात बरंच अंतर कापलं होतं आ ण ते शरयू नद काठ थोडा वेळ व ांती घे यासाठ
थांबले होते. अयो येपासून तासाभरा या अंतरावर होते ते.
आधी तो कोण आहे हे रोशनी या ल ात आलं नाही. पण ल ात आलं ते हा ती ओळखीचं
हसू हसली.
‘ठ क आहे धेनक ु ा,’ रोशनी हणाली. ‘आम या घो ांना थोडी व ांती हवी होती. मा या
मदतनीसांनी औषधं कशी ायची हे सां गतलं असेलच ना?’
‘हो तर,’ धेनकु ा व च हसत हणाला.
अचानक रोशनीला अ व थ वाटू लागलं. तेथून लगेच नघून जायला हवं असं तला आतून
वाटलं. ‘तुम या गावातील लोकांना लवकरच बरं वाटे ल.’
ती आप या घो ापयत पोहोचली. घो ाचा लगाम तनं हातात घेतला तशी धेनक ु ाने
पटकन् आप या घो ाव न उडी मारली. पुढे येऊन याने तचा हात धरला आ ण तला मागे
खेचत हणाला, ‘गडबड कसली आहे, दे वी?’
रोशनीने याला मागे ढकलले आ ण सावकाश परत फरली. तोवर धेनक ु ा या टोळ तील इतर
सद य घो ाव न खाली उतरले. यां यापैक तघे जण रोशनी या मदतनीसांकडे नघाले.
रोशनी या क यातून भीतीची वीज चमकत गेली. अडखळत ती हणाली, ‘मी... मी तुम या
लोकांना बरं केलं...’
धेनकु ा भेसूर हसत हणाला, ‘हो, ठाऊक आहे मला. तू मलाही बरं करशील असं वाटतंय
मला...’
अचानक मागे वळू न रोशनी धावू लागली. तीन लोक त या मागे धावले. लवकरच यांनी
तला पकडलं. यां यापैक एकानं त या सणसणीत थोबाडीत लगावली. रोशनी या ओठांतून
र ाची चळकांडी उडाली. स या माणसाने ू रपणे तचा हात मुरगळत त या पाठ मागे
नेला.
धेनक ु ा सावकाश सहज चालत त याजवळ पोहोचला. हात पुढे क न तचा चेहरा कुरवाळत
तो हणाला, ‘कुलीन ी.....हं...गंमत येणार आज.’
याची टोळ गडगडाट हसू लागली.

‘दादा!’ राम या कायालयात घुसता घुसता ल मण कचाळला.

 रामने डोळे वर उचलून या याकडे पा हले नाही. तो आप या समोर या टे बलावर पडले या
द तऐवजां या चळतीत हरवला होता. स या हरातील ती प हली घ टका होती आ ण याला
थोडी शांती हवी होती.
रामने नेहमी माणे हातातील कागद वाचता वाचता वचारलं, ‘आता काय झालं, ल मण?’
‘दादा...’ भावनां या हलक लोळामुळे ल मणा या त डू न आवाज फुटत न हता.
‘ल .् ..’ राम बोलता बोलता ग प झाला. याने वर पा हलं ते हा डो यातून अ ुधारा वाहात
असलेला ल मण याला दसला. रामने काळजीने वचारलं, ‘काय झालं?’
‘दादा... रोशनी ताई...’
राम ताडकन् उठू न उभा र हला. मागे याची खुच कोलमडली. खडबडू न याने वचारलं,
‘काय झालं रोशनीला?’
‘दादा....’
‘कुठे आहे ती?’
 प्रकरण 13
मती गुंग झालेला भरत थज यासारखा उभा होता. ल मण आ ण श ु न धाय मोकलून रडत
होते. मंथरानं मृत मुलीचं डोकं आप या मांडीवर ठे वलं होतं. तची नजर र कुठे तरी, शू यात
लागली होती. तचे डोळे सुजले होते पण यांत अ ूंचा मागमूसही न हता. तचे सारे अ ू संपून
गेले होते. रोशनीचं शरीर सफेद कापडात गुंडाळलेलं होतं. मंथरा या माणसांना ती शरयू नद या
कनारी र बंबाळ आ ण वव ाव थेत सापडली होती. त या एका मदतनीसाचं शव तेथून
थो ा अंतरावर पडलेल ं होतं. स या मदतनीसाचं शरीर र याशेजारी मळालं होतं. तो गंभीर
जखमी अव थेत पण जवंत होता. वै या यावर उपचार करत होते. राम तेथेच उभा होता.
याचा चेहरा भावशू य होता पण रागानं याचे हात शव शवत होते. रोशनी या मदतनीसाला
याला वचारायचे होते.
स या दवशी सकाळपयत जे हा रोशनी परतली नाही ते हा मंथरांनी आप या मुलीला
शोधायला आ ण परत आणायला सराइयाला आपली माणसे पाठवली होती. पहाटे शहराचे
वेश ार उघड या उघड या ते नघाले होते. शहरापासून तासाभरा या अंतरावर आ यावर
यांना रोशनीचं ेत दसलं. त यावर पाशवी सामू हक बला कार झाला होता. सपाट
पृ भूमीवर तचं डोकं ब याच वेळा आपट यात आलं होतं. तला झाडाला बांधून ठे व यात
आलं होतं हे त या मनगटावरील आ ण पाठ वरील खुणांव न ल ात येत होतं. त या संपूण
शरीरावर माराचे डाग आ ण ू र चावे घेत या या खुणा होता. या रा सांनी त या
ओट पोटा या आसपासची आ ण दं डावरची चामडी दातांनी सोलून काढलेली होती. स याचा
छळ क न आनंद मळव या या ण मान सकते या कमकांडांतगत कोण यातरी बोथट
औजारानं तला सवागावर मार यात आलं होतं. एका बाजूने तचा चेहरा ओठांपासून ते
गाला या हाडापयत फाटलेला होता. ही जखम आ ण त या त डात साकळले या र ा या
गुठ यांव न हे सगळं तने जवंतपणी सहन के याचं समजत होतं. त या संपूण शरीरावर
वीयाचे डाग दसून येत होते. अ तशय ू ररी या तचा अंत झाला होता कारण एका ह लेखोरानं
त या घशात अ ल ओतलं होतं.
मदतनीसानं अ तशय क ानं डोळे उघडले. राम लगेच या यावर झुकला आ ण गुरकावत
याला वचारलं, ‘कोण होते ते?’
‘महाराज, तो बोलू शकेल असं वाटत नाही,’ वै हणाले.
रामनं वै ां या बोल याकडे ल केलं. तो मदतनीसा या त डाजवळ गुड यावर बसला
आ ण याने पु हा वचारलं, ‘कोण होते ते?’
अ तशय क ाने रोशनी या मदतनीसाने कुजबुजत एक नाव उ चारलं आ ण पु हा याची शु
हरपली.

रोशनी कुलीन आ ण सवसामा य लोकांत समान पानं लोक य असणारं मळ मव

होतं. तने आपलं संपूण आयु य जनक याणासाठ वा हलेल ं होतं. त या म वात कुठे ही
बोट ठे व याएवढ सु ा उणीव न हती. स दय आ ण त ेची ती मूत मंत तमा होती. क येक
लोक तची तुलना कुमा रका दे वी क याकुमारीशी करत असत. हणूनच या ू र अपराधामुळे
लोकांचा उफाळू न आलेला राग अभूतपूव होता. संपूण शहर तदं डाची मागणी करत होतं.
पळू न जा या या य नात असले या अपरा यांना लवकरच इसला खे ातून पकडू न
आण यात आलं. गाव या मुखानं जे हा आप या मुलाला वाच व याचा य न केला ते हा
गाव या म हलांनी याला बेदम चोप दला होता. ग प रा न यांनी बराच काळ धेनक ु ाचे पाशवी
अ याचार सहन केले होते. राम या पोलीस दलातील सुधा रत प तीमुळे तपासकाय पूण झालं
होतं. कमीत कमी वेळात यायाधीशांपुढे मामला मांड यात आला होता आ ण या नराधमांना
श ा ठोठाव यात आली होती. आठव ाभरातच अपरा यांना श ा दे याची तयारी सु
झाली होती. सग यांना, केवळ एका त र - धेनक ु ा त र , इतर सग यांना
मृ युदंड ठोठाव यात आला होता. बला कार आ ण खुना या या जघ य घटनेतील मु य
अपराधी धेनक ु ाला तो अ पवयीन अस याने काय ातील एका तां क बाबीमुळे मृ युदंड
सुनावता आला न हता. यामुळे राम आत या आत उ व त झाला होता. कायदा तोडता आला
नसता, कारण राम काय ाचा र क होता. राम – याय वतक होता. नदान राम या
उप थतीत नाही. पण रोशनीने रामला राखी बांधली होती आ ण राम अपराधभावनेन े त
झाला होता. कारण तो काय ासमोर हतबल झाला होता. आप या ब हणी या भयानक री या
झाले या ह येचा सूड उगवणं कवा या घटनेतील मु य अपरा याला श ा सुनावणं याला
श य झालं न हतं. यामुळे आता याला वतःलाच श ा करणं भाग होतं. आ ण वतःला
वेदना दे ऊन तो नेमकं तेच करत होता.
आप या खाजगी अ या सके या ग चीत एका खुच वर तो एकटाच बसला होता. या
झाडाखाली रोशनीने या या मनगटावर राखी बांधली होती या झाडाकडे तो टक लावून पाहात
होता. याची नजर आप या मनगटातील राखी या या सोनेरी धा याकडे गेली अन् याचे डोळे
थडी भ न वा लागले. पारचं रणरणतं ऊन या या उघ ा धडाला पोळत होतं. याने
नजर उचलून सूयाकडे पाहाताना हातांनी डो यांवर आडोसा केला. मग खोल ास घेतला अन्
उज ा जखमी हाताकडे पा हलं. मग याने उज ा बाजूला तवईवर ठे वलेला लाकडाचा
तुकडा उचलला. याचं एक टोक धगधगत होतं.
पु हा एकदा आकाशाकडे पाहात तो पुटपुटला, ‘मला माफ कर, रोशनी.’
मग याने आप या उज ा दं डा या आत या बाजूवर लाकडाचं धगधगतं टोक टे कवलं. याच
हाता या मनगटावर राखीचा प व धागा बांधलेला होता जो आप या ब हणीचं र ण
कर या या या या गंभीर त ेची याला आठवण क न दे त होता. या या त डू न खाचा
सु कारासु ा नघाला नाही. याची पापणी एकदासु ा वेदनेन े लवली नाही. मांस जळ याचा
वास वातावरणात पसरला.
‘मला माफ कर....’
रामने आपले डोळे बंद केले. या या बंद डो यांतून नबाध वाहाणारे अ ू या या गालांव न
ओघळत रा हले.
काही तासांनंतर राम ःखी मनानं आप या कायालयात बसला होता. याची अव था फारच
दयनीय झाली होती. या या दं डावर धनुधारी बांधतात तशी प बांधलेली होती याखाली
याची जखम झाकली गेली होती.
‘पण हे चूक आहे, दादा!’
ल मण राम या कायालयात आला ते हा रागानं अ रशः फणफणत होता. रामने या याकडे
पा हलं. या या डो यातील ःखानं या या मनातली आग झाकली होती.
‘कायदा तसा आहे, ल मण,’ राम शांतपणे हणाला, ‘कायदा तोडता येत नाही. कायदा
सव े असतो. तु या कवा मा यापे ा मह वाचा. कवा इतर कशाहीपे ा....’
रामचे पुढ ल श द या या घशात अडकले. तो तचे नाव उ चा शकत न हता आता.
‘वा य पूण कर, दादा!’ भरत दारातून आत येतायेता रोखठोकपणे हणाला.
रामने नजर वर उचलली. याने भरत या दशेने ‘पुर’े याअथ हात उंचावत ःखाने कळवळत
हटलं, ‘भरत...’
भरत आत आला. याचे डोळे ःखानं भ न आले होते. याचे शरीर ताठरले होते आ ण
याची बोटे कापत होती. तरीही या या मनात जे वादळ घ घावत होतं ते करायला ही
सारी ल णं पुरेशी न हती. तो हणाला, ‘तुला जे हणायचं आहे, ते हण, दादा!’
‘भरत, अरे, ऐकून तरी घे माझं....’
‘हो, बोल ना! सांगनू टाक क , तुझा कायदा रोशनीपे ा मह वाचा आहे!’ भरत या डो यांतून
अ ूंचा अ नबध पूर वाहात होता. तो हणाला, ‘तु या मनगटातील या राखीपे ा तुला कायदा
मह वाचा वाटतो हे सांगन ू च टाक तू!’ याने पुढे झुकून रामचा उजवा दं ड पकडला. रामने ं का
चूं केले नाही. भरत बोलतच रा हला, ‘सांग क रोशनीला आपण जे तचं कायम र ण कर याचं
वचन दलं होतं यापे ा तुला तुझा कायदा जा त मह वाचा वाटतो ते.’
‘भरत,’ या या मगर मठ सार या पकडीतून आपला दं ड सावकाश सोडवून घेत राम
हणाला, ‘कायदा प श दांत सांगतो क अ पवयीनांना फाशीची श ा दे ता येत नाही.
धेनक ु ाचे वय कमी आहे आ ण हणून काय ा वये याला फाशीची श ा दे ता येणार नाही.’
‘ख ड्यात गेला तुझा कायदा!’ भरत ओरडत हणाला, ‘हे काय ासंबंधी नाहीय! हे
यायासंबंधी बोलतोय आपण! या दो हीतील फरक तुला समजत नाही का, दादा? तो रा स
मेलाच पा हजे!’
‘हो, तो मरायलाच हवा,’ दय पळवटू न टाकणा या अपराधभावनेने पचलेला राम हणाला,
‘पण एका अ पवयीनाला अयो येत फाशी दली जाणार नाही. कायदा हेच सांगतो.’
‘ ध कार असो, दादा!’ तवईवर हात आपटत भरत हणाला.
यां या मागून एक मोठा आवाज आला, ‘भरत!’
तघाही भावांनी वळू न पा हलं ते हा दारात राजगु व श उभे असलेले यांना दसले.
चटकन् सावरत भरतने दो ही हात जोडू न यांना आदरानं नम कार केला. ल मणने मा
औपचा रकता पाळली नाही. याचा अ नबध राग आता गु ज वर क त झाला.
व श सावकाश पण ढ पावलं टाकत आत आले. ते हणाले, ‘भरत, ल मण, तुमचा मोठा
भाऊ बरोबर बोलत आहे. कोण याही प र थतीत काय ाचा आदर करायला हवा आ ण
पालनही करायला हवं.’
‘मग आ ही रोशनीला जे वचन दलं होतं, याचं काय गु जी? याला काही अथ नाही का?’
भरतने वचारलं. ‘ तचं र ण कर याचं वचन आ ही तला दलं होतं, आमचं त याबाबतीतही
काही कत होतं ना? आ ण आ ही ते पाळू शकलो नाही. हणून आता आ हाला त या
बाबतीत घडलं याचा सूड उगवायचा आहे.’
‘तुमचा श द काय ा न मोठा नाही.’
‘गु जी, रघुवंशी कधीही आपण दलेला श द पडू दे त नाहीत,’ कुटुं बातील एक जुन ं वचन
सांगत भरत हणाला.
‘जर तु ही दलेला श द काय ा या वरोधात जात असेल, तर तु ही तो मोडावा आ ण
आप या नावावर कमीपणा यावा,’ व श हणाले, ‘हाच धम आहे.’
‘गु जी,’ यो यायो यतेचा सारासार वचार आ ण वतःवरील नयं ण धा यावर बसवून ल मण
ओरडला.
‘हे पाहा!’ व श राम या दशेने पुढे जाता जाता हणाले. यांनी राम या उज ा हातावरची
प काढली आ ण सग यांना नीट दसावं हणून याचा हात उंचावला. रामनं आपला हात
सोडवून घे याचा य न केला पण व श ांनी तो ग च पकडला होता.
राम या दं डा या आत या भागावरची जखम पा न ल मणाला आ ण भरतला ध का बसला.
राम या उज ा दं डाचा आतील भाग भाजला होता. जखमेपासची वचा होरपळू न काळ पडली
होती.
‘तो वरचेवर वतःला डाग या दे तोय. दररोज. काय ा या तां कतेमुळे धेनक ु ाला फाशी दे ता
येणार नाही, असा या दवशी यायाधीशांनी नणय दला या दवसापासून,’ व श ांनी
सां गतलं, ‘मी याला थांब व याचा य न करतो, पण रोशनीला दलेला श द पाळता आला
नाही हणून वतःला अशा रीतीने श ा दे तोय तो. पण तो कायदा मा मोडणार नाही.’

सात बला कार ना फासावर चढव याची कारवाई पार पडली ते हा राम तेथ े उप थत रा हला
न हता.
मु य अपरा याला फाशी दे ऊ न शक या या ोधात यायाधीशांनी इतर सात कै ांना
वाइटात वाईट कारे श ा कर याचे फरमान काढले होते. यांनी ही श ा कशी दली जावी
याचे बारकावेसु ा दलेले होते. फाशीची श ा लवकरात लवकर दे यासंबंधी राम या न ा
काय ाने माण मानलेली फाशी दे याची व रत या हणजे – गळफास लावून ाण
जाईपयत फासावर लटकवणे. राम या कुमना या वये तु ं गातील ठरले या ठकाणी फाशी
दे याची या उरकली जावी असाही नदश दलेला होता. याच कूमना या या शेवट
दले या पोटकलमा वये यायाधीशांना फाशी दे याची या ठर व याचा वशेषा धकार
दलेला होता. याच पोटकलमा या आधाराने रागाने पेटून उठले या यायाधीशांनी फाशी कशी
ायची याब ल या अपवादा मक येसंबंधी स व तर सूचना दले या हो या. या वये –
फाशीची श ा सावज नक ठकाणी दली जाणार होती, अपरा यांचा जीव जाईपयत यांच े र
वा दले जाणार होते, ही श ा अ धकात अ धक वेदनामयी बन व यात येणार होती. या
श े या यो यतेब ल खा ी दे ताना यां यावतीने सां गतले होते क या श ेमुळे लोकांसमोर
भ व यात कायम एक धडा उभा राहील. खाजगीत यां यात जे हा चचा झाली ते हा
आपापसात यांच े असेही बोलणे झाले क यामुळे लोकांनासु ा आपला या य राग
कर याची यो य ती संधी मळे ल. यायाधीशांनी दलेला हा नणय मान यावाचून नगर
र कांसमोर कोणताही पयाय उरला न हता.
फाशी दे यासाठ शहरा या बाहेरील बाजू या भतीपलीकडे एक खास चबूतरा बन व यात
आला होता. या चबूत याची उंची साधारण चार फुटां न अ धक होती. नही फाशीची श ा
दसावी हा या व थेमागचा हेत ू होता. फाशी दे याचा हा अभूतपूव काय म पाहा यासाठ
हजारो लोक बाहेरील भतीजवळ पोहोचले होते. यापैक क येकांनी वतःबरोबर कुजक अंडी
आ ण सडलेली फळं आणली होती. यांचा वापर ते अ नगोलासारखा करणार होते.
कै ांना कारागृहातील जाळ या छक ांमधून फाशी या थळ आण यात आलं होतं.
कै ांना जे हा छक ांमधून उतरव यात आलं ते हा तेथ े जमा झाले या लोकांम ये रागाचा
ंकार घुमला. यां या शरीरावरील जखमांव न प ल ात येत होतं क यांना कारागृहातही
बेदम चोप दे यात आला होता. य नांची पराका ा क नही राम कारागृहातील पहारेक यां या
आ ण इतकेच न हे तर कै ां याही रागाला आवर घालू शकला न हता. यां यापैक येकाला
रोशनी या मदतीचा कोण या ना कोण या पाने कधी न कधी उपयोग झाला होता. आप याला
मळाले या मदती या परतफेडीची यांची इ छा अ तशय ती झाली होती.
अपरा यांना चौथ यावर आण यात आलं. चौथ यावर उभारले या लाकडी चौकट वर यांना
उभं क न यांना मानखोडा घातला गेला. मानखोडा हणजे मो ा लाकडी फळ ला डोकं
आ ण हात अडक व यासाठ केले या गोलांम ये माणसाचे डोके आ ण हात अडकवून याला
सावज नक छळासाठ उभा करणे. अशा रीतीने कै ांना मानखोडा घात यानंतर कारागृहातील
र कवग चौथ याव न खाली उतरला.
तेथे जमा झाले या लोकांना दला गेलेला हा उघड संकेत होता. लोकांनी अचूक नेम ध न
गोळे फेकायला सुरवात केली. ते यांना श ाशापही दे त होते आ ण यां यावर थुंकतही होते.
इत या रव न फेकले या अंडी आ ण फळांमुळेसु ा जखमा होऊन र वा लागलं होतं.
कै ांना चंड वेदना होऊ लाग या हो या. कोण याही कार या अणकुचीदार व तू कवा मोठे
दगड फेक यास लोकांना मनाई केली गेली होती. गु हेगार लगेच मरावेत असं कुणालाही वाटत
न हतं. यांनी जे केलं होतं याची भरपाई यांना करावी लागणार होती. यांचा अन वत छळ
करायचा होता.
हे जवळ जवळ अधा तास चाललं. फाशी दे णा या अ धका यांनी लोकांना ह ला
थांब व याची वनंती केली. थक यामुळे लोकांचाही ह याचा वेग मंदावला. लोक थांबले तसे
अ धकारी चौथ यावर चढू न प ह या गु हेगाराजवळ गेल.े भीतीने याचे डोळे व फारले गेले
होते. दोघा मदतनीसां या मदतीने याने या गु हेगाराचे दो ही पाय दोन दशांना इतके फाकवले
क खो ात याची मान खेचली गेली. मग फाशी दे णा यानं जवळच ज मनीवर ठे वले या
सा ह यातून एक जाड खळा आ ण लोहारा या भ यामो ा हातो ासारखी एकदम मोठ
हातोडी उचलली. मदतनीसाने फाकवले या पायांपैक एक पाऊल लाकडी पृ भागावर दाबून
धरलं ते हा फाशी दे णा या ने शांतपणे याचा पाय ख यावर लयीत हातोडा ठोकून लाकडी
ज मनीशी जोडला. गु हेगाराने टाहो फोडला आ ण गद ने पसंतीची आरोळ ठोकली. फाशी
दे णा याने – व धकाने – आपण केलेल ं काम ठ क झालं क नाही ते पा हलं. आणखी काही
हातो ाचे घाव घालून काम पूण केलं. मग तो समाधानानं मागे फरला. गु हेगार वेदनेनं
कळवळायचा नुकता थांबला ते हा व धक या या स या पावलाकडे वळला.
हे भयानक काम व धकाने इतर सहा गु हेगारांवरही केलं. याने यांच े पाय खळे ठोकून
लाकडी ज मनीला जोडले. गद आनंदाने वेडी पशी झाली होती. गु हेगारां या येक
ककाळ वर गद आनंदाने आरो या ठोकत होती. जे हा हे काम पूण झालं ते हा व धक
चौथ या या समोर या बाजूला गेला आ ण याने लोकांना अ भवादन केलं. गद ने आनंदा या
ंकारांनी याला ो साहन दलं.
मग तो पु हा प ह या गु हेगाराजवळ गेला. तोवर तो गु हेगार बेशु झाला होता. याला काही
औषध पाज यात आलं आ ण जागा होईपयत याला थोबाडीत मार यात आलं.
व धक गुरकावत गु हेगाराला हणाला, ‘यातली गंमत अनुभव यासाठ तू जागा रहायला
पा हजे.’
‘मला मा न टाका...’ गु हेगारानं याला गळ घातली, ‘दया करा.... कृपा क न दया करा...’
व धकाचा चेहरा दगडासारखा न वकार झाला. चारच म ह यांपूव रोशनीने या या बायकोचं
बाळं तपण क न या या मुलीला ज माला घातलं होतं. फ दाखल ती यां या झोपडीत
यां यासोबत जेवली होती. ‘तू रोशनी बायोवर दया दाखवली होती का रे लूतभर या कु या?’
‘चुकलं माझं... चुकलं....कृपा करा... मा न टाका मला.’ गु हेगार हंबरडा फोडू न रडू
लागला.
न वकारपणाने व धक तेथून नघून गेला.
तीन तासां या ू र सावज नक छळानंतर व धकानं कमरेला बांधले या यानीतून एक ती ण
सुरी काढली. यानं प ह या गु हेगारा या उज ा हातावरची मानखोडाची पकड सैल केली.
आ ण याचा हात यातून ओढू न काढला. या या मनगटाचं बारकाईनं नरी ण केलं. लवकर
र न वाहाणारी नस याला शोधायची होती. तशी नस मळाली ते हा तो हसला.
‘उ म,’ व धक उ ारला. मग याने सुरीने नाजुकपणाने गु हेगाराची ती नस कापली. र ा या
छो ा चळकां ा उडा या. वेदनेन ं गु हेगार कळवळला. आता सावकाश, काही तासांनंतर
याला मृ यु येणार होता. व धकानं इतर सहा कै ां या उज ा मनगटांवर या याच नसा शोधून
काप या. दरवेळ सुरी जे हा नस कापायची, र उडायचं ते हा गद तून श ाशापांची
लाखोली वा हली जायची.
यानंतर व धकानं चौथ याव न उतर याआधी आजचं याचं काम पूण झालं अस याचा
गद ला संकेत केला. गद तून पु हा एकवार गोळे फेकले जाऊ लागले. अधून मधून एखादा
अ धकारी जाऊन वाहाणा या र ाचा वाह नीट सु अस याची खा ी क न येत असे तेवढा
वेळ लोक गोळे फेकायचे थांबत. शेवट या गु हेगाराचा मृ यू हो यासाठ आणखी अडीच तास
लागले. पुढ या अनेक पुनज मांपयत नीट ल ात राहील अशा रीतीने या सहा जणांच े अ तशय
संथगतीने र वा न मृ यू झाले होते.
गु हेगार मृत झा याची घोषणा केली गेली. गद ने घोषणा दली, ‘दे वी रोशनी चरायू होवो!’
 चौथ याजवळ याच एका उंच बन वले या जागी मंथरा एका खुच त बसले या हो या.
अजूनही यांचे डोळे तर कार आ ण राग ओकत होते. व धकानं आप या इ छे नं या सहा
नराधमांना छळलं असतं याब ल यांना शंका न हतीच, कारण रोशनीवर लोकांचं खूप ेम
होतं. तरीही फाशी दे या या कोण याही ौयापासून गु हेगारांना वं चत न ठे व यासाठ यांनी
व धकाला मोठ र कम दली होती. बराच वेळ चालले या या छळादर यान यांची पापणीही
लवली न हती. यां या चेह यावर उमटणारी वेदनेची येक छटा यांनी टपून घेतली होती.
आता ते सगळं संपलं होतं. तरीही यांचं समाधान झालेलं न हतं. यांना अजून मोकळं वाटत
न हतं.
एक मडकं यांनी छातीशी धरलेलं होतं. या मड यात मृत रोशनी या अ थी हो या. यांनी
जे हा खाली पा हलं ते हा यां या डो यांतून ओघळलेला अ ु या मड यावर पडला. मंथरा
हणा या, ‘मी तुला वचन दे त े मा या बाळा, या शेवट यालासु ा याने तुला दले या ासाचं
फळ भोगावं लागेल. धेनक ु ालासु ा यायदे वतेचा वार झेलावाच लागेल.’
 प्रकरण 14
‘हे नृशंस आहे,’ राम हणाला, ‘रोशनी या या बाबतीत आ ही होती या सग या या व
आहे हे.’
राम आ ण व श राम या खाजगी कायालयात होते.
‘हे नृशंस आहे असं तुला का वाटतं?’ व श ांनी वचारलं, ‘बला का यांना मा नये असं तुला
वाटतंय का?’
‘ यांना फाशी हायला हवी हे खरंय, कायदा तसं सांगतो. पण या कारे हे केलं गेलं.....
नदान यायाधीशांनी ोधाला बळ पडू न नणय दे ऊ नये. या कारे फाशी दे याचं काय पार
पाडलं गेलं ते पाशवी होतं, ह आ ण अमानवीय होतं.’
‘हो का? हणजे मानवीयतेन ं फाशी दे याचा कारही अ त वात आहे का?’
‘आपण या वाग याचं समथन करताहात का गु जी?’
‘एक गो सांग, आता यानंतर बला का यांना आ ण खु यांना कायदा तोडताना भीती वाटे ल
का?’
रामला मना व मा य करावंच लागलं, ‘हो...’
‘मग, या श ेमागचा हेत ु स झाला ना?.’
‘पण रोशनीला हे आवडलं नसतं...’
‘ ू रतेचा सामना केवळ ू रतेनंच केला जाऊ शकतो असं मत मांडणारी एक वचारधारा
आहे. आगीचा सामना आगीनेच केला जाऊ शकतो, राम.’
‘पण रोशनी हणायची क डो यासाठ डोळा हा याय लागू केला तर सगळं जग आंधळं
होईल.’
‘अ हसा उ म गुण आहे यात शंका नाही, पण तचं पालन यां या, हसे या युगात रा न
करता येत नाही. ययुगात रहाताना, जे हा इतर सगळे ‘डो यासाठ डोळा’ या यायानुसार
चालत असतील ते हा जर तु ही एकटे जर ‘डो यासाठ डोळा हा याय लागू केला तर सगळं
जग आंधळं होईल’ असं मानणारे असाल तर शेवट तु ही आंधळे होणार हे न क . व ापी
स ांतांनासु ा बदल या व ानुसार बदलावं लागतं.’
रामला हे पटत न हतं. मान हालवत तो हणाला, ‘कधी कधी मला वाटतं क मी यां यासाठ
लढावं अशी मा या लोकांची यो यता तरी आहे का?’
‘ख या ने यानं केवळ लायक लोकांसाठ लढायचं नसतं. यानं आप या लोकांना यां या
मतेनस ु ार उ मात उ म सा य कर यासाठ े रत करायचं असतं. खरा नेता नीच चा
बचाव करत नाही, तो याला दे वात बदलतो; अगद या यातसु ा वास करत असले या दे वाला
जागवतो. धम संकटाचं ओझं तो आप या छातीवर वाहातो आ ण आपले लोक चांग या
बनतील याची काळजी घेतो.’
‘गु जी, तु ही पर पर वरोधी बोलताहात. मला एक सांगा, ही पाशवी श ा समथन
कर याजोगी आहे का?’
 ‘मा या वतः या मता माणे – नाही. पण जग काही तु या आ ण मा यासार या लोकांनी
बनलेलं नाहीय. इथे व वध कार या मतांचं समथन करणारे सग या कारचे लोक आहेत.
चांग या शासकानं आप या जेला पूण समतोल राखून क थानी असणा या धमा या दशेने
हळु वार प तीने े रत करायला हवं. ग धळ आ ण वघातक हसा माजवणारा राग जर
समाजात ापलेला असेल तर ने यानं अशा समाजाला थरता आ ण शांती या दशेनं यावं.
पण, जर समाज न े असेल, त ार न करणारा असेल तर ने याने अशा समाजाला, मग ती
रागाची, त पधची त या का असेना, स य सहभागासाठ े रत करावं. या व ातील
येक गो ीचा काही ना काही हेत ु आहे, व ा या पसा यात नहतुक असं काहीही नाही.
येक भावनेला इथे अथ आहे आ ण तचा वरोध करणारी भावनासु ा आहे. उदा. ोध
आ ण शांती. शेवट समाजात समतोल साधला गेला पा हजे. पण रोशनीवर बला कार क न
तचा खून करणा यां व झालेला हा जना ोश अ यायाला उ र दे णारा आहे का?
असेल, कवा कदा चत नसेलही. पुढ या काही दशकांत आप याला न क काय ते कळू न
येईल. स या मा तचं मह व केवळ तणाव मु करणारी व था एवढं च आहे.’
अ यंत वच लत झाले या रामने खडक बाहेर नजर वळवली.
अ धक वेळ गमावणं परवडणार नाही हे व श ांनी जाणलं. यां याजवळ आता फार वेळ
उरला न हता. ‘राम, जरा माझं ऐक.’
‘हो, गु जी.’ राम हणाला.
‘कुणीतरी अयो येत येत आहे. तो तु यासाठ येतोय. तो फार मोठा माणूस आहे. तो तुला
घेऊन जाणार आहे. मी हे थांबवू शकत नाही, थांबवणं मा या कुवतीत नाही.’
‘तो कोण आहे...’
व श बोलत रा हले, ‘यात तुला कोण याही कारचा धोका नाही, याची मी तुला खा ी दे तो.
पण ते लोक तुला मा याब ल बरंच उलट-सुलट सांगतील. तू एक ल ात ठे व, मा यासाठ तू
मा या मुलासारखाच आहेस. मला तुला आपला वधम पूण करताना पाहायचं आहे. तेच तु या
जीवनातील खरं कत आहे. माझं काय तु या कत पूत नेच प रभा षत होईल.’
‘गु जी, आपण काय हणताय ते मा या ल ात येत नाही...’
‘मा याब ल जे ऐकशील यावर व ास ठे वू नकोस. तू मला मा या मुलासारखा आहेस.
आ ा मी तुला फ एवढं च सांग ू इ छतो.’
ग धळले या रामने हात जोडू न गु ज ना नम कार करत हटलं, ‘होय गु जी.’

‘मंथरा, कृपा कर आ ण समजून घे, मी काहीएक क शकत नाही,’ कैकयी हणा या,
‘कायदाच तसा आहे.’
मंथरांनी अयो ये या स या मांका या राणीची भेट घे यात वेळ दवडला न हता. फाशी या
घटने या स या दवशी सकाळ कैकय ना एक ढ त भेटायला आली. महाराणी
कैकयी याहरी करत हो या. मंथरांनी सोबत याहरी करायला नकार दला होता. यांना फ
आप या इ छे नस ु ार याय हवा होता. दशरथांवर आता यांचा फार कमी भाव उरला आहे हे
कैकयी कुणाहीसमोर कबूल करणार न ह या, रामसमोर तर अ जबात नाही. हणून यांनी
काय ाला दोष दे याचा प व ा घेतला. वा भमानी लोकांना आपला पराभव प कर यापे ा
राजक य कत ां या बां धलक चा आडोसा घेणं के हाही जा त यो य वाटतं.
पण मंथरांना नकार दला जाणार नाही. धेनक ु ाला शहरातील अ यु च सुर त तु ं गात कैदे त
ठे वलं आहे हे यांना ठाऊक होतं. यां या मनात जे होतं ते राजघरा यातील एक च केवळ
क शकत होती हे यांना ठाऊक होतं. या कैकय ना हणा या, ‘महाराणी, रा यातील येक
कुलीनाला खरेद कर याइतका पैसा मा याजवळ आहे, हे आपण जाणता. शपथेवर सांगते क ,
तो सगळा पैसा मी आप या चरणांशी ठे वेन.’
कैकयी या दयचा एक ठोका चुकला. मंथरां या अकूत संप ी या मदतीने यांना भरतला
राजा बनवणंसु ा श य होईल हे यांना चांगलंच ठाऊक होतं. सरळ होकार न दे याची
काळजी घेत या हणा या, ‘आप या या शपथेब ल आभार. पण ही भ व यातील शपथ
झाली. भ व यात काय होणार आहे याचा कुणी भरंवसा दे ऊ शकेल का?’
मंथराने आप या अंगव ात हात घालून एक ंडी काढली. यां या आ धका रक श याचा
द तऐवज होता तो. यात उ ले खलेली र कम चुक व याचे त ाप होते ते. ते वीकारताना
कैकय ना पूण जाणीव होती क ंडी या पाने यांना चलन मळत होते. स त सधू दे शात
मंथरांची एवढ पत होती क यां यातफ अ धकृत ंडी कुठे ही वठवली जाऊ शकली असती.
कैकय नी लगेच ंडी वीकारली आ ण यावरची र कम पा हली. महाराणी कैकय ना र कम
पा न ध का बसला. ंडीवर नीट आक ांत ल हलेली र कम अयो ये या दहा वषा या
महसूला नही अ धक होती. णभरात मंथरांनी कैकय ना स ाटांपे ा अ धक ीमंत बन वलं
होतं! या ीकडे कती र कम आहे याची क पना करणं महाराण याही आवा याबाहेरचं होतं.
मंथरा हणा या, ‘एव ा मो ा रकमेची ंडी वठ वणं ापा यांना जड जाईल याची मला
क पना आहे, दे वी. जे हा आप याला पैशांची गरज भासेल ते हा मी वतः ही ंडी वठवेन.
यात उ ले खलेली र कम सुवणमु ां या पात आप याला मळे ल.’
कैकय ना एक वशेष कायदा माहीत होता, ंडी दे णा याकडू न ती वठ व यास नकार दला
गे यास या ला ऋणको या तु ं गात अनेक वषा या तु ं गवासाची श ा ठोठावली जाऊ
शकते.
मंथरांचं काम झालं होतं, तरी यांनी आणखी एक यादं पुढे ढकललं, ‘हे धन जथून आलं
तेथे आणखी पु कळ अजून बाक आहे. आ ण ते सगळं आप या सेवेत अपण आहे.’
कैकय नी ंडीवरची पकड घ केली. अलीकड या काळात घडले या घटनांमधून ज माला
आलेली आप या मुला या भ वत ासंबंधीची सारी व ं पूण कर याची जणू गु क लीच
यांना सापडली होती.
मंथरा कशाबशा आप या आसनाव न उठ या, लंगडत लंगडत कैकय जवळ गे या आ ण
वाकून कैकय या कानात काही कुजबुज ू लाग या, ’मला याला वेदना झाले या पाहाय या
आहेत. जत या वेदना याने मा या मुलीला द या तत या वेदना याला ाय या आहेत.
याला लवकर मरण यावं अशी माझी अ जबात इ छा नाहीय.’
कैकय नी मंथरांचे हात घ पकडले, न् हणा या, ‘महान इं दे वांची शपथ घेऊन सांगते, या
नराधमाला याय हणजे काय ते चांगलंच कळे ल.’
पाषाणा या थंड, नःश द नजरेन ं मंथरांनी कैकय वर नजर रोखली. यांच ं संपूण शरीर ू र
 ोधानं शव शवलं.
‘ याला चंड ास होईल,’ कैकय नी आप या त ेचा पुन चार केला, ‘रोशनीचा सूड
उगवला जाईल. अयो येची राणी आप याला हे वचन दे त.े ’

‘माते, या रा साला मारणं मला आवडेल, मा यावर व ास ठे व,’ भरत ामा णकपणे
हणाला, ‘असं करणं खरं तर याया या बाजून ं लढणंच होईल, पण राम दादा या न ा
काय ाने असं कर यावर बंद घातलीय.’
मंथरा नघून गे या गे या कैकयी भरत या क ात गे या. आप याला नेमके काय आ ण कसे
करायचेय हे यांना ठाऊक होते. आप या मुला या मनात मह वाकां ा जागी कर याचा य न
करणं थ आहे हे या जाणून हो या. आप या आई न अ धक तो आप या साव भावाशी
एक न होता. तला या या यायबु ला जागं करावं लागेल, या य राग जागवावा लागेल,
रोशनीब ल या या या ेमाची आठवण ावी लागेल.
‘भरत, हा कायदा खरंच मला समजत नाहीय. कोणता याय केला या काय ानं?’ कैकय नी
अ तशय रागानं वचारलं, ’मनु मृतीत प पणे सां गतलंय ना, क जथे यांचा अनादर होतो
तेथून दे व नघून जातात?’
‘होय माते, पण हा कायदा आहे! अ पवयीनांना फासावर चढवता येत नाही.’
‘तुला ठाऊक आहे का, धेनक ु ा आता अ पवयीन नाही रा हला. अपराध जे हा घडला ते हा
तो अ पवयीन होता.‘
‘मला ते ठाऊक आहे, माते. याब ल माझं दादाशी मो ं भांडणसु ा झालंय. मी तु याशी
सहमत आहे. काय ा या तां कतेपे ा याय कतीतरी मोठा आहे. पण दादाला हे मा य नाहीय
ना!’
रागाने फणफणत कैकयी हणा या, ‘हो, याला कळत नाही.’
‘दादा आदश जगात जगतो. ख या जगात तो जगत नाही. एका आदश समाजाची मू यं
याला लागू करायची आहेत, पण अयो या आदश समाज नाहीय ही गो तो पार वसरतो.
आपण आदशापासून फार लांब आहोत. आ ण धेनक ु ासारखे नराधम कायम काय ातील ुट
शोधून काढतात आ ण यां या आधारे श ा मळ यापासून वतःचा बचाव करतात. इतर जण
या याकडू न धडा शकतील. असे कायदे लागू कर यापूव ने यानं समाजाला असे आदश
कायदे लागू कर यायो य बनवावं.’
‘मग, तू का नाही....’
‘मी क शकत नाही. मी जर यानं बनवलेला कायदा तोडला कवा केवळ याब ल संशय
जरी केला तरी याची व सनीयता धो यात येईल. जर खु याचा भाऊ याला
गंभीरपणे घेत नसेल तर इतर कोण का बरं याला गंभीरपणे घेईल?’
‘तू मूळ मु ा वसरतोयस. आतापयत राम या काय ाला घाबरणा यांना आता कळू न येईल
क या काय ात काही ुट आहेत. या ुट ची पळवाट शोधून यांचा गैरफायदा घेता येईल. ते
मग यानुसार कामाला लागतील. स ानां या योजनेबर कूम अ पवयीनांकडू न अपराध करवले
जाऊ लागतील. आप या समाजात क येक गरीब, वफल, नाउमेद त ण मुलं आहेत. यांना
अगद सहज, मुठभर मोहरा दे ऊन अपराधा या जगात खेचून आणता यईल.’
‘हो, श य आहे खरं.’
‘ हणून, धेनक ु ाचं उदाहरण घालून ायला हवं. यातूनच अशा लोकांना धडा घालून दे ता
येईल.’
भरतने ाथक नजरेन ं कैकयीकडे पाहात वचारलं, ‘माते, आपण यात एवढं ल का
घालताय?’
‘मला आप या रोशनीला याय मळवून ायचा आहे.’
‘खरंच का?’
‘ती कुलीन ी होती, भरत. तुला राखी बांधणा या ब हणीवर एका गांवढळानं बला कार
केला,’ शेवट कैकयी मु ावर आ या.
‘मला उ सुकता वाटतेय, क , जर हे उलट घडलं असतं तरी तुझी हीच त या झाली
असती का? जर एका कुलीन पु षानं एखा ा खे ात या ीवर बला कार केला असता तर
ते हासु ा तू अशाच कारे याया या बाजूने उभी रा हली असतीस का?’
कैकयी ग प रा ह या. कारण यांनी जर होकार दला असता तर भरतचा यां यावर व ास
बसला नसता.
‘मला मा एखा ा बला कारी, खुनी कुलीनाला सु ा फाशीवर चढवावं असंच वाटलं असतं,’
भरत गुरकावला, ‘अगद जसं धेनक ु ाला फाशी चढवावं असं मला वाटतंय, तसंच. खरा याय तो
हाच.‘
‘मग धेनक ु ा अजून जवंत कसा आहे?’
‘इतर बला का यांना श ा दलीच ना!’
‘ हणजे, आं शक याय! प ह यांदाच पाहातेय असं. हा कपट पणा आहे, नाही का?’ ‘आं शक
याय असा नसतोच, मुला! एक तर तु हाला याय मळतो, कवा मळत नाही!’
‘माते...’
‘ यां यापैक सग यात अ धक ू र माणूस तर अजून जवंत आहे! इतकंच न हे, तर तो
अयो येचा पा णा बनून राहातोय अयो येत! या या रहा या-खा याचा खच शाही ख ज यातून
दला जातोय, तु या ख ज यातून! तू वतः या ची बडदा त राखतोयस याने तु या
ब हणीवर बला कार क न तला ठार मारलं!’
भरत ग प रा हला.
‘कदा चत रामचं रोशनीवर पुरेसं ेमच नसेल...’ कैकयी बोलतच रा ह या.
‘ दे व कृपा करा! माते, आपण असं कसं हणू शकता? राम दादा वतःला श ा दे तोय
कारण.....’
‘यातून कशी काय भरपाई होईल? याला काही अथ तरी आहे का?! यामुळे रोशनीला याय
कसा काय मळणार?’
भरत पु हा ग प रा हला.
‘तु या धम यांत कैकयांच ं र वाहातंय. तु या अंगात अ पत चं र सळसळतंय. आपला,
‘सांडले या र ाला र सांडूनच उ र दलं जाईल!’ हा ाचीन ण तू वसरलास का?
यामुळेच इतरांना तुमचा दरारा वाटे ल.’
 ‘अथातच मला तो आठवतोय, मां! पण तरी मी राम दादा या व सनीयतेला तडा जाईल असं
काहीही करणार नाही.’
‘मला एक माग सुचतोय...’
ग धळू न भरत कैकयीकडे पाहात रा हला.
‘तू एका पररा नीतीशी संबंधीत भेट साठ अयो येतून नघून जावंस. मी तुझी अनुप थती
जाहीर करेन. मग तू गु तपणे पु हा अयो येत परत ये. आप या काही व ासू लोकां या मदतीनं
तु ं गावर ह ला कर आ ण धेनक ु ाला घेऊन नघून जा. याचं काय करायचं हे तुला ठाऊक आहे.
काम पूण झा यानंतर तू आप या पररा भेट या कामासाठ पुढे जा. हे तू केलंयस याचा
कुणालाही प ा लागणार नाही. संपूण शहरात या ह येब ल संशयाचं वातावरण तयार होईल.
कारण अयो येत अशी कुणीही नाही जला धेनक
ु ा या मर याची इ छा नाही. हे कुणी
केलं ते शोधून काढणं रामला अश य होईल. कुणीही तुझा या घटनेशी संबंध जोडणार नाहीत
यामुळे तुला पाठ शी घाल याचा ठपका राम वर येणार नाही. राम खु याला एक वेळ शोधू
शकला नाही, एवढाच या गो ीचा अथ नघेल. आ ण सग यात मह वाचं हणजे, याय घडेल.’
‘तू खरोखर याचा बारकाईनं आ ण सवागानं वचार केलायस,’ भरत हणाला, ‘मग आता
सांग, राजक य आमं णा शवाय मी शहर कसा काय सोडू न जाऊ? मी जर आमं णा शवाय
जा याची परवानगी मा गतली तर याने संशय उ प होईल.’
‘तु यासाठ कैकय रा यातून राजक य भेट साठ आमं ण आलेल ं आहे.’
‘नाही, असं कोणतंही आमं ण आलेल ं नाहीय.’
‘आहे तर,’ कैकयी हणाली. ‘रोशनी या मृ युनंतर उ वले या ग धळात ते कुणा या ल ात
आलं नाहीय.’
आप याला न ानं मळाले या पैशांमधून काही पैस े वाप न आपण कैकयांकडू न आलेलं
माग या तारखेचं एक आमं ण अयो ये या कागदप ात मसळू न ठे वलंय हे कैकय नी भरतला
कळू दलं नाही. ‘या आमं णाचा वीकार कर आ ण आप या ब हणी या आ या या
शांतीसाठ तला याय मळवून दे .’
भरत न ल, बफासारखा थंड बसून रा हला. आपली आई जे बोलली यावर तो वचार करत
होता.
‘भरत?’
या तथेच आहेत हे पा न ध का बस यासारखं यानं यां याकडे पा हलं.
‘करशील क नाही करणार तू हे?’
भरत वतःशीच बोल यासारखा बोलला, ‘कधी कधी याय कर यासाठ तु हाला कायदा
तोडावा लागतो.’
कैकय नी आप या उ रीयातून एक र ाळले या पांढ या कापडाचा तुकडा काढला. तो
तुकडा रोशनीचं शव या पांढ या कापडात गुंडाळलं होतं याचा एक तुकडा होता. यांनी तो
भरतला दला. हणा या, ‘ याय मळव यात तला मदत कर.’
भरतने आई या हातातून तो कापडाचा तुकडा घेतला, या याकडे टक लावून पा हलं. मग
आप या मनगटातील राखीकडे पा हलं. याने डोळे बंद केले ते हा या या गालांवर अ ू
ओघळू न आले.
 कैकय नी जवळ येऊन भरतला घ मठ मारली. ‘श दे वीचं तु यावर ल आहे बाळा.
या नराधमानं एका ीवर असे अ याचार केले याला तू श ा के या शवाय सोडू नकोस.
यानात ठे व.’
श माता एक अशी दे वता होती जचा सव भारतीयांना आधार आ ण भीती वाटायची.
‘सांडले या र ाला र सांडूनच उ र दलं जाईल!’

दार कल कलं झा या या आवाजानं शाही कारागृहातील एकांत कोठडीत झोपले या धेनक ु ाची
झोपमोड झाली.
तथे अ जबात उजेड न हता. उंच असले या खडक पलीकडील आकाशातसु ा चं वहीन
म काळोख दाटलेला होता. याला धो याची जाणीव झाली. याने आपलं शरीर दरवाजा या
दशेनं वळवलं. झोपेचं स ग घेतले या धेनक
ु ा या मुठ आवळ या गे या, ह ला कर यासाठ तो
तयार होता. यानं आपले डोळे कल कले क न पा हलं पण काळोखात काहीही पाहाणं
अश य होतं.
आप या डो याजवळ याला मंद शीळ ऐकू आली. धेनक ु ाने ताडकन् उठत ठोसा लगावला.
पण तथे कुणीही न हतं. पण आवाज व नच आला होता. ग धळले या धेनक ु ाची नजर नेमकं
काय चाललंय हे पाहा यासाठ चारी बाजूंना धावली. पण अनपे तपणे वार आला.
डो या या माग या बाजूला जोरदार वार झा यानं धेनकु ा पुढे फेकला गेला. एका हातानं याचे
केस ध न याला उचललं आ ण एक ओलं कापड या या नाकावर दाबलं. गोड वासा या या
वपदाथाची धेनकु ाला लगेच ओळख पटली. तो वतः आप या क येक सावजांवर या वाचा
योग करत असे. आपण याचा सामना क शकत नाही हे या या ल ात आलं. काही
सेकंदातच तो बेशु झाला.

मळले या वाटे वर फरणा या चाकां या मंद आवाजाने धेनक

ु ाला जाग आली. डो यावर
मारले या फट या त र ब धा याला कोण याही कारची इजा झालेली न हती. डोकं मा
या वारानं भयंकर खत होतं. याचं अपहरण करणा यांनी याला इजा पोहोचवलेली न हती.
या या मनात आलं, कोण असतील ते? आप याला पळू न जा यासाठ मदत कर याक रता
व डलांनी पाठवले असतील का हे लोक? तो नेमका कुठे आहे? आता र यावरील उंचव ांमुळे
चाकं खडखडू लागली होती आ ण रात क ां या नरंतर येत असले या आवाजाव न अंदाज
लावता येत होता क ते ब धा शहराबाहेर, जंगलात असावेत. यानं आपण नेमके कुठे आहोत
ते पाहा यासाठ डोकं वर उचल याचा य न केला. पण पु हा एकदा याच ओ या कापडानं
याला बेशु केलं.

त डावर मारले या पा या या हब यानं धेनक

ु ाची तं तुटली. मो ानं श ा दे त यानं डोकं
हालवलं.
 अ तशय स य आवाजात कुणी हणालं, ‘चल, जागा हो आता!’
आ यच कत झालेला पण सावध धेनक ु ा उठू न बसला. गवताची वाहातूक कर यासाठ
वापरतात तस या एका बंद छकडा गाडीत आपण आहोत हे या या ल ात आलं. या या
शरीरा या आसपास पसरलेल ं थोडं गवत यानं हातानं बाजूला सारलं. खाली उतर यासाठ
याला मदत दे ऊ केली गेली. बाहेर अजूनही काळोख होता पण काही मशाली पेटवले या
हो या. यां या काशात याला आसपासची थोडी क पना आली. याला अजूनही थोडं गुंगीत
अस यासारखं आ ण भेलकांड यासारखं वाटत होतं. कदा चत याला द या गेले या गुंगी या
औषधामुळे असेल. वतःला थर कर यासाठ यानं हात लांबवत गाडीचा आधार घेतला.
‘हे पी,’ अचानक या याशेजारी उगवले या एका नं एक याला पुढे करत याला
सां गतलं.
धेनक ु ानं या या हातातून याला घेतला पण यातील पदाथाब ल तो साशंक होता.
‘मला जर तुला मारायचे असतं तर मी ते के हाच क न मोकळा झालो असतो,’ तो माणूस
हणाला. ‘हे याय यानं तुझं डोकं गरगरायचं थांबेल. पुढे जे काही होणार आहे यासाठ तू
ट क जागा असायला हवास.’
धेनक ु ानं मग आढे वेढे न घेता यालातील व संपवला. णाधात याला बदल जाणवला.
या या डो यातली गुंगी उडाली मन सावध झालं. याचं डोकं थर झालं ते हा याला
आसपास वाहा या पा याचा आवाज ऐकू आला.
कदा चत मी नद पाशी आहे. सूय उगवला क मी पोहोत सुर त थळ पोहोचेन. पण बाबा
कुठे आहेत? केवळ यांनाच अ धका यांना लाच दे ऊन मा या सुटकेची व था करणं श य
होतं.
‘ध यवाद,’ लास या माणसाला परत दे त धेनक ु ा याला हणाला, ‘पण माझे वडील कुठे
आहेत?’
या माणसानं काहीही न बोलता या या हातातील पेला घेतला आ ण तो अंधारात वरघळू न
गेला. धेनक ु ा तथे एकटाच उरला. या माणसाला यानं पु हा एकदा आवाज दला, ‘ए! कुठे
चाललास तू?’
तो माणूस जथे गायब झाला होता तेथूनच एक भ कम अंगा पडाचा एक माणूस आला.
मशाल या उजेडात याची गोरी वचा चमकली. पाठोपाठ याचे हर ा रंगाचे धोतर आ ण
अंगव ही चमकलं. याचे लांब केस एका छो ा प त गुंतवून डो यावर व थत बांधलेले
होते. यावर एक नाजुक क शदाकारीने सोनेरी मोरपीस बनवलेलं होतं. एरवी खोडकर असणारे
याचे डोळे आ ा बफा या सुरीसारखे झाले होते.
‘राजकुमार भरत!’ लगेच एक गुडघा टे कून बसत धेनक ु ा उ ारला.
काहीही न बोलता भरत धेनक ु ा या दशेने चालत गेला.
कोसलातील यांना भरत कती य होता याब ल धेनक ु ा ऐकून होता. भरतला उ े शून तो
हणाला, ‘मला समजून याल याची मला खा ी होती. तुम या नै तक बाबतीत अ यंत काटे कोर
आ ण सा या-सरळ भावाकडू न मला काहीही अपे त न हतं.’
भरत शांत ास घेत उभा रा हला.
‘बायकांना आप या मनोरंजनासाठ च नमाण केलं गेलंय हे आपण जाणता, वामी, पु षांनी
वापर यासाठ च बायका असतात!’ धेनक ु ा हलकेच हसला, मान लववून यानं वंदन केलं आ ण
कृत ता कर यासाठ पुढे होऊन भरत या उ रीयाला पश कर याचा य न केला.
भरतनं झट यात धेनक ु ाचा हात बाजूला सारला आ ण याचा गळा पकडला. दात खात भरत
बोलू लागला ते हा या या आवाजातून ू रता ठबकत होती, ‘बायका वाप न घे यासाठ
नसतात, ेम कर यासाठ बायका असतात.’
धेनक ु ा या चेह यावरील भाव अचानक बदलले. मूत मंत भीती या या चेह यावर दसू
लागली. बं द त जनावरा माणे तो जागीच खळू न उभा रा हला. अचानक कुठू न तरी मजबूत
शरीरय ीचे 20लोक तेथे आले. भरतने धेनक ु ाचा गळा आवळ याचा य न केला ते हा धेनक ु ा
भरत या तावडीतून सुट यासाठ धडपडला.
‘ वामी,’ एक माणूस मागून हणाला.
भरतने आपला ास रोखला आ ण अचानक धेनक ु ाला सोडू न दलं. हणाला, ‘इत या सहज
मरण येणार नाही तुला.’
धेनक ु ाने ास घे याचा य न केला ते हा याला चंड ढास लागली. तशातही अचानक
वळू न यानं पळू न जा याचा य न केला. दोन माणसांनी याला पकडलं आ ण लाथा मारत,
खेचत, ओरडत पु हा छक ापाशी आणलं.
‘कायदा!’ धेनक ु ा ककाळला, ‘कायदाच आहे तसा! मला श ा होऊ शकत नाही. मी
अ पवयीन होतो ते हा!’
तसरा माणूस पुढे आला आ ण याने धेनक ु ा या जब ावर ठोसा लगावला. धेनक ु ाचा जबडा
फाटला, एक दात पडला आ ण र वा लागलं. तो धेनक ु ाला हणाला, ‘पण आता तू
अ पवयीन नाहीस.’
‘पण राजकुमार रामने लागू केलेले कायदे ...’
धेनक ु ाचे श द म येच रोखले गेल े कारण या माणसाने पु हा या या त डावर ठोसा लगावला
होता. यावेळ धेनक ु ाचं नाक फुटलं होतं. मग यानं धेनक
ु ाला वचारलं, ‘तुला इकडे आसपास
कुठे दसतो का राम?’
‘बांधा याला?’ भरत हणाला.
काही लोकांनी मशाली हातात घेत या. दोघे जण याला मागे खेचत एका मो ा झाडा जवळ
घेऊन नघाले. मग यांनी याचे हात दोन बाजूला खेचून दोरानं झाडा या बुं याला बांधले. याचे
पाय फाकवून ते सु ा हातांसारखेच झाडाभोवती बांधले. मग यां यापैक एकाने मागे वळू न
भरतला सां गतले, ‘काम झालं, वामी.’
भरत बाजूला वळू न हणाला, ‘श ु ना, तुला शेवटचं सांगतो, जा. तू इथे थांबायची गरज
नाही. या सग यापासून लांब रहा तू...’
याला म येच थांबवत श ु न हणाला, ‘मी नेहमी तु या शेजारीच असेन, दादा.’
भावहीन डो यांनी भरत श ु नाकडे काही काळ पाहात रा हला.
श ु न पुढे बोलत रा हला, ‘हे सगळं काय ा व असेलही, पण हे या य आहे.’
भरतने होकाराथ मान हालवली आ ण तो पुढे नघाला. तो धेनक ु ाजवळ आला ते हा यानं
आप या कंबरप ट्यातून एक पांध या कापडाचा र ात बुडालेला तुकडा काढला, आदराने
कपाळाला लावला आ ण आप या उज ा मनगटात तो बांधला- राखी या थोडा वर.
 सहां या गरा ात अडकले या गभग ळत मढ सारखी धेनक ु ाची थती झाली होती. तो ब ब
क लागला. हणाला, ‘मेरे वामी, कृपा क न मला जाऊ ा. मी शपथेवर सांगतो, ज मात
कधीही पु हा कोण याही ीला हात लावणार नाही.’
भरतने पु हा एकदा या या सणसणीत थोबाडीत मारली. वचारलं, ‘ही जागा ओळखीची
वाटते का?’
धेनकु ानं आसपास नजर फरवली आ ण या या ल ात आलं. याच जागी याने आ ण
या या साथीदारांनी रोशनीवर बला कार केला होता आ ण नंतर तला मा न टाकलं होतं.
भरतने आपला हात पुढे केला. एका सै नकाने लगेच पुढे होऊन याला एक धातूची कु पी
दली. भरतने तचे झाकण उघडले आ ण ती धेनक ु ा या नाकाजवळ घरली. हणाला, ‘वेदना
हणजे काय ते तुला लवकरच कळे ल.’
कु पीतील ावाचा अ लीय वास ओळखताच धेनक ु ा रडत हणाला, ‘ वामी, मला माफ
करा.... मला माफ करा....कृपा करा....मला जाऊ ा.....’
‘रोशनी द द चा टाहो आठव, लूतभर या कु या,’ श ु न गुरगुरला.
धेनक ु ा अ यं तक नराशेनं बरळू लागला, ‘दे वी रोशनी फार चांग या हो या. वामी.... मीच
अधम होतो.... मला माफ करा.... आ ण, आ ण तु हा असं केलेल ं यांना आवडणार नाही....’
भरतने ती कुपी सै नकाला परत केली. याचवेळ स या एका सै नकाने याला एक मोठा
फर यांचा खळा दला. भरतने ख याचं अणकुचीदार टोक धेनक ु ा या खां ावर टे कवलं.
हणाला, ‘कदा चत तू हणतोयस ते खरंही असेल. ती इतक चांगली होती क तु यासार या
नराधमालाही तने माफ केलं असतं. पण मी त याएवढा चांगला नाही.’
धेनक ु ाचा धीर सुटला. एका सै नकानं पुढे होऊन भरतला हातोडा दला तसा तो तार वरात
कळवळत कचाळू लागला.
‘तुला वा े ल ततका कचाळ, मूखा,’ तो सै नक हणाला, ‘तू कतीही कचाळलास तरी
कुणालाही तुझा आवाज ऐकू जाणार नाही.’
‘नको! कृपा करा.....’
भरतनं हातो ासह हात उंचावला. फर यां या ख याचं टोक यानं धेनक ु ा या खां ावर
टे कवलं. याला फ एक पुरेसं मोठं बीळ बनवायचं होतं यातून अ ल ओतता आलं असतं.
लगेच मृ यू आला असता तर यामुळे याची वेदनाही लगेचच शांत झाली असती.
‘सांडले या र ाला र सांडूनच उ र दलं जाईल!’भरत पुटपुटला
हातोडी खाली आली. खळा सरकन आत सरला. वेदनेचा प , खळाळत वाहाणा या
शरयू या लाटां या आवाजांपे ा उंच तार वर आसमंतात फैलावत गेला.
 प्रकरण 15
सूया या प ह या करणांनी अंधाराला ढकललं ते हा शरयू नद प याड भरत आ ण श ु नला
भेट यासाठ कैकयी नघा या. ते ठकाण अयो ये या उ रेकडील सीमेपलीकडे होतं.
अयो ये या द ण दशेकडील टोकाला जथे स या धेनक ु ाचं ेत पडलेलं आहे, तेथून हे
ठकाण कमान दोन तास रपेट या अंतरावर आहे.
आद या रा ी घडले या घटनेनंतर दोघा भावांनी आप या अंगावर लागलेले र ाचे डाग
आ ण इतर खुणा प र मपूवक धुवून नाहीसे केले होते. यांनी व छ कपडे प रधान के यानंतर
र ानं भरलेले यांच े कपडे जाळू न टाक यात आले होते. कैकयीसोबत भरतचे अंगर क होते.
आप या रथातून कैकयी खाली उतर या आ ण यांनी दोघांनाही जवळ घेत हटलं, ‘तु हा
दोघांनी याय केला, बाळांनो.’
भरत आ ण श ु न काही बोलले नाहीत. शांत चेह यां या मुखव ाआड यां या मनात
कालचं वादळ अजूनही घ घावत होतं. यां या मनात उठत असले या रागा या लाटा अजून
पूणपणे थंडावले या न ह या. कधी कधी याय कर यासाठ ोधाची गरज असते. पण ोधाचे
एक व च वै श असे क ोध हा आगीसारखा असतो आ ण याला जतके खा ाल
ततका तो भडकत राहातो. ोध कधी सोडू न ावा हे समजायला खूप मोठ अ कल लागते.
लहान अस याकारणाने ही गो या दोघा भावांना अजून नीटशी समजलेली न हती.
‘आ ण आता तु हा दोघांनी नघायला हवं,’ कैकयी हणा या.
भरतने रोशनी य र ाने माखले या पांढ या कापडाचा तुकडा काढू न कैकय ना परत केला.
तो घेत कैकयी हणा या, ‘मी वतः हे मंथरांना परत करते.’
भरतने खाली वाकून आप या आईला नम कार केला. हणाला, ‘येतो, माते.’ श ु नने
काहीही न बोलता कैकय चे पाय ध न यांना वंदन केले आ ण यांचा नरोप घेतला.

काव यां या कक श आवाजाने आ ण यां या आपसातील टोचा-टोचीमुळे तेथून जात

असले या काही गावक यांना धेनक ु ाचं ेत सापडलं. कावळे याचं मांस ओरबाडत होते आ ण
यासाठ च यांची आपापसात बाचाबाची चालली होती.
याचं शरीर अजूनही झाडाला बांधले या थतीतच होते. गावक यांनी दोर तोडू न ते खाली
ज मनीवर ठे वले. तो जवंत असतानाच या या शरीराला ू रपणे क येक भोकं पाडली गेली
होती. या जखमां या त डाशी साचले या र ा या खप यांनी ही गो प ल ात येत होती.
या भोकांभोवती या जळाले या वचेव न या येक भोकाम ये कोणतातरी अ लीय पदाथ
ओतला गेला होता हे प दसून येत होतं.
धेनक
ु ा या पोटात आरपार – मागे झाडापयत जे हा तलवार घुसली ते हा याचं मरण आता
अटळ आहे हे प झालं. ब धा तो हळू हळू र ठबकून मरण पावला असावा. कावळे जे हा
मांसासाठ या यावर प ह यांदा झेपावले ते हा तो ब धा जवंत असावा.
 एका खेडुताने धेनकु ाला ओळखले. ‘आपण इथून नघून जाऊ,’ तो हणाला.
‘नको, आपण वाट पा इथे,’ यांचा होर या हणाला. आप या एका माणसाला अयो येत
जाऊन बातमी दे यास सांगताना या या डो यातून आ ु ओघळला. रोशनीचा दयाळू वभाव
यांनासु ा माहीत होता. धेनक
ु ाला काय ातील काही तां क बाब मुळे फाशी दलं जाणार
नाही हे जे हा याला समजलं होतं ते हा याला चंड राग आला होता. आपणच याला मा न
टाकावं असंही याला वाटलं होतं. शरयू नद कडे वळू न नम कार करत याने शरयू दे वीचे
आभार मानले. शेवट याय केला गेला होता.
खाली पाहात तो ेतावर थुंकला.

अयो ये या उ र ारातून मंथरा आप या घो ां या रथात बसून बाहेर पड या ते हा

अंगर कांसमवेत यां यासोबत यांचा खास माणूस, सु ा उप थत होता. मोठा तलाव
ओलांडून थर गतीने ते नद कनारी असले या मशानात अ या तासात पोहोचले. घाटा या
पार टोकाला मथकांम ये व णत प ह या म याचं हणजे यमाचं मं दर होतं. मजेदार गो अशी
क यमाला ‘मृ युदेवता’ हणून तर ओळखलं जायचंच शवाय याला धमाचा दे वता हणूनसु ा
ओळखलं जात असे. धम आ ण मृ यू यां यात पर परसंबंध अस याचं पुरातनकाळ लोक
मानत असत. ते असंही मानत असत क मृ यूनंतर जीवा या कमा-धमाचा हशोब केला जातो.
यात जर समतोल नसेल तर आ याला या धरणीवर सरे शरीर धारण क न पु हा ज म
यावा लागतो. आ ण जर समतोल असेल तर आ याला मु मळते – हणजे, पुनज मा या
च ातून तो मु होतो. आ ण आ मा ांडीय आ याशी – परमा याशी, एकम्, न्
बरोबर तादा य पावतो.
यमदे वा या मं दरात सात पुजा यांनी रोशनीचं याकम केलं. मंथरां या हातातील छो ा
गडू त यां या अ यंत सुंदर कृतीची राख होती. स या गडू त या दवशी सकाळ कैकय नी
दलेलं पांढरं कापड होतं.
थो ा काळातच घडले या या क येक खळबळजनक गो ब ल वचार करत
नद कनारी बसला होता. या या माल कणीत क येक बदल घडले होते आ ण आता ते
कदा चत कायम तसेच रहाणार होते. यानं मंथरांना यां या ापाराला आ ण वतः यांनासु ा
नुकसान होईल अशा क येक, आजपयत कधीही न केले या गो ी गे या काही दवसांत
करताना पा हलं होतं. आपली ज मभराची कमाई तनं सूडा या आगीत झोकली होती. या काही
दवसांत यांनी जेवढ र कम उधळली होती ती पा न मू तमंत दे वांनासु ा भोवळ आली
असती. उधळप के या जात असले या रकमेचा बराच मोठा भाग केवळ मंथरांचा न हता.
आता यांना वतःची काळजी वाटू लागली होती. दे वळा या दारात काही घड यानं यांचं ल
तकडे गेलं.
घाटाकडे जात असताना मंथरांची चाल अ धकच लंगडी वाटू लागली होती. कुबडामुळे यांची
पाठ अ धकच झुकलेली वाटत होती. ओठ शव यासारखे यांचे र क यां यामागे चालले होते.
यां यामागे मं ो चार करीत पं डत येत होते. अ तशय संथपणे, एका वेळ एक एक पायरी
उतरत मंथरा पा यापयत पोहोच या. शेवट या पायरीवर या बस या. नद चं पाणी यां या
पावलांना हलकेच पश क लागलं. र कांना र रहा याचा यांनी संकेत केला. पं डतसु ा
एक पायरी वरच उभे रा हले. तेथूनच ते आ याला वैतरणी नद ओलांडून स या जगात वेश
करणं सोपं जावं हणून मोठमो ानं सं कृत मं हणत होते. ईशा वा य उप नषदातील एक
ोक दोन वेळा हणून ाथना पूण केली. हाच ोक दहन ये या वेळ सु ा हटला गेला
होता-
वायुर अ नलम् अमृतम् ; अथेदम् भासमंतम् शरीरम्
हे न र शरीर भ म होऊन जाऊ दे . पण जीवना या ासाचं गंत इतर आहे. या ासाला
अ वनाशी ासात मसळू न जा याचा माग सापडू दे .
र उभा रा न हे सव काय पार पडत असताना पाहात होता. याचं संपूण ल मंथरांवर
क त झालं होतं. मंथरा- जी कधीकाळ अ यंत वहारी आ ण ती ण बु ची ी होती. आज
समोरची आकृती यांना मंथरां या सावलीसारखी वाटली. एक वचार वारंवार यां या मनात येत
रा हला,
ही हातारी आता हारली. ख या मालकासारखी ती पु हा कधी आप या उपयोगी यायची
नाही. आता वतःचं हत आप यालाच साधायला हवं.
मंथरांनी गडू आप या छातीशी धरला. खोल ास घेतला आ ण शेवट जे कर या शवाय
ग यंतर न हतं ते कर यासाठ बळ एकवटलं. गडू चं झाकण उघडू न यांनी यातील आप या
मुलीची राख पा यात सोडू न दली. ती पा यासोबत वाहात नघाली. यांनी र ाळलेला पांढ या
कापडाचा तो तुकडा चेह याला लावला आ ण पुटपुट या, ’पु हा या घाणेर ा जगात येऊ
नकोस मा या बाळा. तु यासार या नमळ लोकांसाठ हे जग नाही बनलेलं.’
पा याबरोबर वाहात आप यापासून र जात असलेल े आप या मुलीचे अंश मंथरा पाहात
रा ह या. मग यांनी आकाशाकडे आपली नजर वळवली ते हा यां या डो यांत ोध होता.
यांच ं दय ोधानं होरपळत होतं.
राम...
मंथरांनी आपले डोळे घ बंद केले. यांचा ास अ नयं त झाला.
तू या नराधमाला संर ण दलंस... तू धेनक ु ाचं र ण केलंस.... मी हे ल ात ठे वीन...

‘यासाठ कोण जबाबदार आहे?’ रामने गुरकावत वचारलं. याचं संपूण शरीर ताणामुळे ताठरलं
होतं. या या अवती-भवती र क-अ धकारी होते.
धेनकु ा य नघृण खुनाची बातमी मळताच राम तकडे रवाना झाला होता. सगळे अ धकारी
ग प होते. एका माणसा या रागाची करामत पा न ते आ यच कत झाले होते. केवळ या या
शरीरय ीब लच या माणसाचं वणन आता उपल ध होतं.
‘हा काय ाचा अपमान आहे, ही काय ाची अवहेलना आहे. यायदाना या प तीचं हे
वकृतीकरण आहे,’ राम हणाला आ ण यानं पु हा वचारलं, ‘कुणी केलं हे?’
‘मला... मला माहीत नाही, महाराज,’ घाबरलेला एक अ धकारी हणाला.
घाबरले या या अ धका याकडे झुकत राम हणाला, ‘तुला खरंच मी तु यावर व ास ठे वावा
असं वाटतंय का?’
 मागून मो ांदा कुणीतरी हणालं, ‘दादा!’
रामने वर पा हलं ते हा घो ावर वार झालेला ल मण यां या दशेने येत असलेला याला
दसला.
‘दादा,’ जवळ येताच ल मण हणाला, ’तुला लगेच मा यासोबत यावं लागेल.’
‘आ ा नाही, ल मण,’ राम नकार दशवणारे हातवारे करत हणाला, ’आ ा मी कामात आहे.’
‘दादा,’ ल मण हणाला, ‘गु व श ांनी तुला बोलावलंय.’
रामने नाराजीने ल मणाकडे पा हले. हणाला, ‘आलोच मी. तू गु ज ना सांग क मला...’
ल मणानं आप या मो ा भावाला म येच थांबवत हटलं, ‘दादा, महष व ा म आलेत! ते
तुला बोलावताहेत. फ तुलाच बोलावताहेत.’
राम आ यच कत होऊन ल मणाकडे पाहातच रा हला.
व ा म मलयपु ांच े मुख होते. सहावा व णू मानले या भगवान परशुरामां या वंशजांची
रह यमयी जमात. धरणीवर परशुरामांच े काय पुढे चालव याची जबाबदारी यां यावर आहे.
स त सधूतील लोकां या मनात मलयपु ां या ताकद ब ल पुराणांम ये आले या उ लेखांमुळे
आ य म ीत आदरभावना होती. व ा म ां या भयंकर क त मुळे यां याब लची भीती
वाढली होती. ते ज मतः ीय होते. महान राजा गाधी यांच े ते पु होते आ ण यांच ं नाव होतं
कौ शक. त ण असताना ते एक परा मी यो ा होते पण वभाववै श ामुळे यांना पुढे ऋषी
बन याची ेरणा झाली. ऋषी बन यासाठ यांना क येक संकटं झेलावी लागली, संकटांवर
मात करतच ते यश वी झाले. पुढे ते ा णपदापयत पोहोचले आ ण मलयपु ांचं मुखपद
यांनी मळवलं. मलयपु ांच ं मुखपद वीकार यानंतर यांनी आपलं नाव बदलून व ा म
असं ठे वलं. पुढ ल महादे व अवतर यानंतर यांना मदत कर याची जबाबदारी मलयपु ांवर
टाक यात आली होती. पण, वेळ आली क व णू या पुढ ल अवताराला े वाला नेण ं हेच
आपलं ाथ मक कत आहे असं ते मानत असत.
रामने धेनक ु ा या शवावर एक नजर टाकली मग पु हा याने ल मणाकडे पा हलं. दोन
कत ांपैक आधी कोणतं पार पाडावं या का ीत ते अडकले होते. ल मण आप या
घो ाव न उतरला आ ण याने कोपराला ध न रामला बाजूला नेल.ं
‘दादा, हे काम तू नंतरही पूण क शकशील,’ ल मण हणाला, ‘महष व ा म ांना वाट
पाहायला लावणं बरं नाही. यां या रागाब ल आपण सगळे ऐकून आहोतच.’
रामने लगेच आपला घोडा मागवला.
एका अ धका याने लगेच यांचा घोडा आणून यांना दला. राम घो ावर वार झाला आ ण
याने हलकेच घो ाला टाच दली. ल मणाने याचं अनुकरण केलं. घोडे शहराकडे भरधाव
वेगाने नघाले. काही दवसांपूव व श मुन बरोबर घडलेला व च संवाद रामला आठवला.
‘कुणीतरी येत आहेत..... मी हे थांबवू शकत नाही.....’
‘महष व ा म ांना मा याकडू न काय हवं असेल बरं?’ राम वतःशीच पुटपुटला.
‘....तू यांचंसु ा एक काम करणार आहेस.....’
रामनं आपलं मन पु हा वतमानात आणलं. मग चॅक चॅक असा आवाज काढत यानं
घो ाला घाई कर याची सूचना दली.
‘आपण मला नकार दे ताहात का महाराज?’ व ा म ांनी अ यंत मधुर आवाजात वचारलं. पण
या गोड आवाजाआड दडलेली धमक लपून रहात न हती.
यांची क त आ ण पद कमी भीतीदायक होते हणून क काय, यांच ं शरीर आडदांड आ ण
उंच-ं पुर ं होतं. यामुळेही यांची अ वजीत छबी अ धक दात वाटत असे. यांची उंची जवळ
जवळ सात फूट होती. शरीराचे अवयव चंड आकारांच े होते, मोठं पोट होतं, छाती, खांदे
आ ण दं ड भ कम आ ण मांसल होते. यांची शु , भुरभुरणारी दाढ , गाठ मारलेली शडी,
वशाल नतळ डोळे , खां ावर ळणारं जा हवं, आ ण हे सगळं या पा भूमीवर होतं ते चंड
वरोधाभास नमाण करणारं यु ातील क येक जखमां या णांनी सजलेलं शरीर आ ण चेहरा.
केशरी रंगाचं धोतर आ ण उ रीयामुळे यांचा काळा रंग अ धक उठावदार वाटत होता.
स ाट आ ण यां या तीन रा यांनी महष चं वागत स ाटां या खाजगी कायालयात केलं
होतं. आ या आ या महष नी वषयाला हात घातला होता. यां या एका आ मावर वरचेवर
ह ले होत होते आ ण यांचा सामना कर यासाठ यांना रामची मदत हवी होती. यां या
ये यामागचा मु य हेत ू हाच होता. कोण या कारचे ह ले होत होते, आ ण भारतातील अ यंत
बलशाली मान या जाणा या मलयपु ांचं र ण युवक राजपु राम कसा करणार होता इ याद
बाबतीत यांनी काहीही मा हती दली न हती. तरीही, मलयपु ां या मुखाला कोणताही
वचार याची कवा यां या सूचनेला नकार दे याची सोय न हती.
अ व थ दशरथांनी आवंढा गळला. यां या चांग या दवसांतही यांनी कधी व ा म ांना
नाराज कर याचं साहस केलं नसतं. खरं सांगायचं तर आ ा ते चंड घाबरले आ ण ग धळू न
गेल े होते. गे या काही म ह यांत यां या मनात रामब ल खूप ेम नमाण झालं होतं. यांना
रामला र कुठे ही पाठवायचं न हतं. शेवट धीर एकवटू न ते बोलू लागले, ‘महा मन्, याला
आप यासोबत पाठवायचं नाही असं मला सुचवायचं नाहीय. फ एवढं च क , सरसेनापती
मृग ययु ा हे काम तत याच उ कृ पणे क शकतात. माझं पूण सै य आप या सेवेत ऋजू
होईल आ ण.... ’
‘मला राम हवा,’ व ा म हणाले. यांच े डोळे दशरथां या डो यात रोखून पाहात होते
यामुळे स त सधू या बादशहांना अ व थ वाटत होतं. ‘आ ण, मला ल मणही हवा.’
व ा म ांनी मांडले या तावावर काय बोलावं तेच कौस यांना समजत न हतं. एक कडे या
महान ऋष चा सहवास रामला मळणार आ ण तो यां या व ासातला होणार याब ल यांना
आनंद झाला होता, तर सरीकडे यांना ही चतासु ा वाटत होती क व ा म राम या
यु कौश याचा केवळ वतःसाठ उपयोग क न घेतील आ ण नंतर याला सोडू न दे तील.
शवाय, राम या अनुप थतीत कैकयी भरतसाठ युवराजपद मळ व याची खटपट करतील.
अशा प र थतीत या या एकाच कारे तसाद दे त असत याच माणे यांनी यावेळ ही
त या दली – या मूकपणे अ ू ढाळू लाग या.
कैकयीसमोर मा असा कोणताही पेच पडला न हता. मंथरा या कटात सामील हो यास
होकार द याचा यांना आता प ाताप होत होता. आ ा भरत इथे असायला हवा होता असं
यांना वाटत होतं. ‘महष ,’ कैकयी हणा या, ‘भरतला आप यासोबत पाठव यात मला खूप
अ भमान वाटला असता. फ आप याला थोडी वाट पाहावी लागेल...’
‘पण भरत अयो येत नाहीय,’ महष हणाले. यांना माहीत नाही असं काहीच नाही असं
वाटत होतं.
‘बरोबर आहे आपलं, महष ,’ कैकयी हणा या, ‘मी आप याला हेच सांग ू इ छ त होते,
आप याला काही आठवडे कदा चत वाट पाहावी लागेल. भरतला परत बोलाव यासाठ मी
व रत संदेश पाठवून दे त.े ’
व ा म ांनी कैकय या डो यांत रोखून पा हलं. कैकयीने घाब न नजर खाली वळवली.
तला उगीचच आपली सारी गु पतं अचानक उघडक ला आ यासारखं वाटलं. काही ण तथे
अ व थ करणारी शांतता पसरली. नंतर व ा म ांचा भारद त आवाज क ात घुमला, ‘मला
राम हवा, महाराज, आ ण ल मणसु ा. मला इतर कुणीही नकोय. मग, या दोघांना तु ही
मा याबरोबर पाठवताय क नाही?’
‘गु जी,’ महाराणी सु म ा हणा या, ‘संभाषणात यय आण याब ल मी मनापासून माफ
मागते, पण मला वाटतं क इथे नयमांम ये एक मोठा घोटाळा होतोय. आपण आम यासोबत
आता काही काळ आहात, पण आमचे आदरणीय राजगु महष व श ांना अजून आप या
भेट चा आनंद ा त झाला नाहीय. यांना इथे बोलाव यासाठ संदेश पाठवावा का? ते इथे
आले क आपण आपली चचा पुढे नेऊ.’
व ा म हासले. ‘हं...! हणजे मी जे काही ऐकलं होतं ते खरंय हणायचं. तस या आ ण
सग यात लहान राणी सवात अ धक चतुर आहेत तर.’
‘नाही नाही, महष . मी चतुर नाही.’ बोलता बोलता सु म ांचा चेहरा शरमेन ं लाल झाला. या
कशाबशा हणा या, ‘मला फ हेच सुचवायचं होतं क नयमांची....’
‘हो हो, बरोबर आहे,’ व ा म हणाले, ‘आपण नयमांच ं उ चत पालन करा, आपण
आप या राजगु ं ना नरोप पाठवा. ते आ यानंतरच रामबाबत आपण बोलू.’
स ाट आ ण यां या महाराणी घाईघाईनं तेथून नघून गे या. आता तथे फ महष आ ण
काही घाबरलेले सेवकगण उरले.

व श शाही खाजगी कायालयात एकटे च आले. तेथ े येताच यांनी सेवकांना रजा दली. ते गेले
आ ण लगेच व ा म दात-ओठ खात उभे रा हले. ‘मग? याला मा यापासून र राख यासाठ
तू काय उपाय करणार आहेस, दवोदास?’
व ा म ांनी जाणून-बुजून व श ां या गु कुलातील- यावेळ ते छोटे होते आ ण अजून
श ण घेत होते यावेळ या नावाचा उ लेख केला होता.
‘मी आता मुलगा नाही रा हलो, महष व ा म ,’ व श कृ म शांतपणाने हणाले. ते पुढे
हणाले, ‘माझं नाव व श आहे आ ण आपण मला महष व श या नावाने संबोधलेलं
आवडेल मला.’
व ा म जवळ आले. हणाले, ‘ दवोदास, तुझं हणणं काय आहे? एरवी, तुझं हे शाही
कुटुं ब आपापसात वभागलेल ं आहे. दशरथाला मुलांना आप यापासून र पाठवायचं नाहीय.
कौस या ग धळलेली आहे. कैकयीला भरतनेच मा यासोबत यावं असं न तपणे वाटतं. आ ण
सु म ा, चतुर सु म ा, कोण याही प र थतीत आनंद राहाणारी सु म ा- तने आप या दोन
मुलांना दोन गटात सामील क न ठे वलंय. कुणीही जरी जकलं तरी ती यां यासोबत असेल. तू
इथे चांगलं काम केलंयस. हो ना, राज गु ? ’
व ा म ां या बोल यातील खोचकपणा व श ांनी कानाआड केला. याबाबतीत आपण फार
काही क शकत नाही हे यां या ल ात आलं होतं. यांना कळू न चुकलं होतं क , आपण
कतीही जरी वाद घातला तरी राम आ ण ल मणाला व ा म ां या सोबत जावंच लागणार.
‘कौ शक,’ व ा म ांना यां या बालपणी या नावानं हाक मारत व श हणाले, ‘ कतीही
अयो य असलं तरी तू पु हा एकदा आपला हेका चालवणार आहेस असं दसतंय.’
राजगु ं ना क ात घेत यासारखे व ा म व श ां या दशेने आणखी एक पाऊल पुढे आले.
हणाले, ‘आ ण तू पु हा एकदा पळू न जाणार असं दसतंय. अजून तुला लढ याचं वावगं आहे
का रे दवोदासा?’
व श ांनी आप या मुठ ग च आवळ या. पण आलेला राग यां या चेह यावर अ जबात
दसला नाही. ‘मी जे केलं ते कशासाठ केलं ते तुला कळणार नाही कधी. मी तसं केलं,
कारण....’
‘सम तां या भ यासाठ ?’ यांना म येच तोडत व ा म म कलपणे हणाले, ‘आ ण यावर
मी व ास ठे वावा असं तुला खरंच वाटतं का? लोक जे हा आपला भ ेपणा एखा ा महान
कारणामागे दडवतात ना, ते हा यापे ा दयनीय इतर काहीही नसतं.’
‘आ ण तू सु ा आप या य वाचा कोणताही गुण सोडलेला नाहीस, हो ना? यांचा
उ टपणा न करणा या परशुराम दे वांचा वतःला अवतार मान याचं ःसाहस तु यात अजून
आहे, हो ना?’
‘ दवोदास, अरे सग यांना मा या पा भूमीची पूण मा हती आहे. मी नदान काही लपवत
नाही.’ व ा म ांनी समोर या ठग याकडे पाहात उपहासानं हटलं. ‘तु या या अनमोल
छो ासमोर तुझी खरी पा भूमी उघड क का? मी काय केलं होतं ते सांग ू याला?’
‘तू कधी मा यावर उपकार केले नाहीस!’ शेवट वतःवरील ताबा हरवून व श ओरडले.
‘वाट यास आता करीन हणतो,’ हसत व ा म हणाले.
व श मागे वळले आ ण तरातरा या खोलीतून नघून गेले. इतका काळ उलटू न गेला असला
तरी यांना अजूनही आप या जु या मै ीखातर या उ ट व ा म ां या बाबतीत श ाचार
नभावावा असं वाटलं.
 प्रकरण 16
एका आठव ानंतर राम आ ण ल मण शरयू नद या पा ातून खाल या अंगाला वाहात
चालले या मलयपु मुखां या जहाजा या कठ ाजवळ उभे होते. ते गंगा नद कनारी
असणा या व ा म ां या अनेक आ मांपैक एका आ मात चालले होते.
‘दादा, हे चंड जहाज महष व ा म ां या मालक चे आहे. यापाठोपाठ येणारी इतर दोन
जहाजंसु ा यां याच मालक ची आहेत,’ ल मण कुजबुजला. ‘या नावेत कमान तीनशे
श त आ ण अनुभवी यो े आहेत. यां या गु त राजधानीत असे आणखी हजारो सै नक
अस याचं मी ऐकलंय. कुठे आहे यांची ही गु त राजधानी कुणास ठाऊक. असं असताना,
यांना आम या मदतीची गरज का लागावी हे या परशुरामदे वालाच माहीत.’
‘मला ठाऊक नाही,’ नद या व तीण पा ाकडे पाहात राम हणाला. नावेतील इतर
यां यापासून अंतर राखून असत. ‘याला काय अथ आहे? पण पता चा कूम आहे क
आपण महष व ा म ांना आपला गु मानावं आ ण हे.....’
‘दादा, मला वाटतं पता समोर सरा कोणताही पयाय न हता.’
‘आप यासमोरही नाही.’

काही दवसांनंतर व ा म ांनी नांगर टाक याची आ ा दली. छो ा नौका पा यात

उतरव या गे या. राम आ ण ल मणस हत प ास लोक नौका व हवत कना यावर पोहोचले.
नौका कना याला लागताच मलयपु नौकांमधून उ ा मा न चचो या कना यावर उतरले
आ ण यांनी पूजेसाठ जागा तयार करायला सुरवात केली.
‘आपण इथे काय करणार आहोत, गु जी?’ रामने नम कारासाठ हात जोडत वन पणे
वचारले.
‘तुम या राजगु ं नी तु हाला या जागेब ल काहीही सां गतलेलं नाही का?’ व ा म ांनी
वचारलं. हे वचारताना यां या चेह यावर म कल हसू होतं आ ण यां या भुवया जुळ या
हो या.
राम आप या गु व श ांबाबत काहीही वाईट बोलणार न हता पण ल मणाम ये एवढा
पाचपोच न हता.
‘नाही, गु जी, यांनी नाही सां गतलं,’ ल मणनं जोरजोरात मान हालवत हटलं.
‘याच ठकाणी परशुरामांनी कातवीय अजुनाशी यु कर यासाठ जा याआधी पाच ा
व णूअवतार असले या वामन दे वांची ाथना केली होती.’
‘वाः,’ या न ानं मळाले या मा हती या आधारे सभोवार आदराचा ेप टाकत ल मण
हणाला.
‘ यांनी इथे बल-अ तबल पूजा सु ा केली,’ व ा म ांनी सां गतलं,‘ यामुळे यांना भूक
आ ण तहानेपासून मु मळाली आ ण यांना उ म त बेतीचं वरदान मळालं. ’
 ‘आपणही आ हाला शकवावं अशी मी आपणास वनंती करतो,’ हात जोडू न आदरानं राम
व ा म ांना हणाला.
ल मण अ व थ झाला हे प पणे दसून येत होतं. याला भूक आ ण तहानेपासून मु नको
होती. आपला आहार आ ण पेये याला आवडत असत.
‘न क ,’ व ा म हणाले, ‘मी पूजेला बसेन ते हा तु ही दोघे मा या जवळ बसा. पूजेमुळे
तुमची भूक आ ण तहान नदान एका आठव ासाठ तरी कमी होते. शवाय, त बेतीवर
होणारा पूजेचा प रणाम ज मभर कायम रहातो.’

काही आठव ांत नावांचा तांडा शरयू आ ण गंगा नद या संगमावर पोहोचला. तेथून यांनी
गंगे या पा ात प मेकडे नावा हाकार या. काही दवसांनी यांनी नांगर टाकले. आ ण
ता पुर या ध याला नावा बांध या. काही मोज या लोकांना नावांवर ठे वून राम, ल मणस हत
दोनशे यो ांसह व ा म पायी नघाले. अ नेय दशेला साधारण चारेक तासां या वासानंतर
ते मलयपु ां या एका था नक आ मात पोहोचले.
राम आ ण ल मणाला सांग यात आलं क आ मावर होणा या ह यांपासून बचावकायाला
हातभार लाव यासाठ यांना तेथ े बोलाव यात आले आहे. पण या दोघांनी तेथे जे काही
पा हलं ते पा न दोघेही भाऊ च कत झाले. आ मात कोण याही कारची संर ण व था
न हती. काटे री झाडा-झुडुपांचं कुंपण काही ा यांना र राख यासाठ पुरेसं असेलही
कदा चत, पण सश सै नकांपासून बचावासाठ ते ख चतच पुरेस ं न हतं. आ माजवळचा
झरासु ा संर त न हता. यालाही कुंपण न हतं. आ मावर ह ला होणार हे जर गृ हत असेल
तर तथे कुंपण असायला हवं होतं. आ माजवळ कुणी आलेल ं दस यासाठ कुंपणा या
अलीकडची कवा पलीकडची जागा मोकळ न हती. आ मातील माती या भती आ ण
शाकारलेली छ परं असले या झोप ा इत या जवळ जवळ हो या क आग फैलाव याची दाट
श यता होती. फ एका झोपडीला आग लाग याचा अवकाश, झटपट ती आग संपूण
आ मात पसरायला वेळ लागणार न हता. ा यांना सु ा कुंपणाजवळ ठे व याऐवजी
आ मातील एकदम आत या कोटात ठे व यात आलेल ं होतं. ा यांना कुंपणाजवळ ठे व याची
व था असायला हवी होती कारण उपजतबु ने यांना संकटाची चा ल आधी लागते.
‘काहीतरी गडबड आहे, दादा,’ ल मण हळू च कुजबुजला. ‘हा आ म अगद च न ानं
बनवलेला दसतोय. अगद ह ली. इथली संर ण व था, प च सांगायचं झालं तर, कुचकामी
आहे. आ ण...’
रामनं याला डो यांनीच दटावून ग प रहायला सां गतलं. ल मण बोलायचा थांबला आ ण
मागे वळला ते हा याला व ा म यां या दशेने येत असलेल े दसले. अ त उंच असले या
ल मणा नही ते क चत अ धक उंच होते.
‘जेवणाला चला, अयो ये या राजकुमारांनो,’ व ा म हणाले, ‘जेवण झा यानंतर बोलू
आपण.’
अयो येचे राजकुमार एक कडे बसलेल े होते. मलयपु ांचे स सेना मुख आ ण व ा म ांचा
उजवा हात मान या जाणा या अ र ानेम नी दले या सूचनांच ं पालन कर यात गढले या
आ मवा सयांची आसपास धावपळ चाललेली होती. व ा म एका पपळा या झाडाखाली
सुखासनात बसले होते. येक पाऊल स या पाया या गुड याखाली येईल अशा रीतीने यांनी
आपले पाय सा या प तीने मडू न घेतले होते. हाताचे तळवे यांनी गुड यांवर टे कवले होते.
यांच े डोळे बंद होते. यानाचं हे सहज यौ गक आसन होतं.
ल मणाने पा हलं क अ र ानेमी राजकुमारां या दशेने संकेत करत आप या एका
सेवकाबरोबर बोलत होते. काही सेकंदांत केसरी रंगाचं अधोव आ ण याच रंगाची चोळ
यायलेली एक ी हातात केळ ची पानं घेऊन राम आ ण ल मणाकडे आली. पाने
यां यासमोर ठे वून रीतीनुसार तने या पानांवर पा याचे शतोडे मारले. त यापाठोपाठ हातात
अ ाची भांडी घेऊन आणखी काही छोटे व ाथ आले. या ी या कुशल दे खरेखीखाली अ
वाढ यात आलं.
ताटं तयार झाली तशी तने हात जोडले आ ण हणाली, ‘अयो ये या राजकुमारांनो, कृपया
खाऊन या.’
ल मणाने संशयभर या नजरेन े आधी समोर ठे व या गेले या अ ाकडे आ ण मग र उ या
असले या व ा म ांकडे पा हले. महष समोरसु ा एक केळ चं पान मांड यात आलं होतं
आ ण यावर एक जांबाचं फळ ठे व यात आलं होतं. याच फळा या नावाव न भारताचं जुनं
जंबु प हे नाव पडलं होतं.
‘मला वाटतं ते आप यावर वष योग करणार आहेत, दादा,’ ल मण हणाला. ‘पा णे हणून
आप याला एवढं सगळं खाणं दलंय. आ ण महष व ा म मा फ एक जांबाचं फळ
खाताहेत?’
‘ते फळ खा यासाठ नाहीय, ल मणा,’ भाकरीचा तुकडा मोडू न यासोबत भाजी उचलताना
राम हणाला.
‘दादा!’ रामाने खाऊ नये हणून याचा हात ओढत ल मण हणाला.
राम हसला. हणाला, ‘ यांना आप याला मारायचंच असतं तर नावेत यां याकडे जा त
चांगली संधी होती. हे अ वषा नाही. खा!’
‘दादा, तू सग यांवर व ास ठे वतोस...’
‘ल मणा, खा.’

‘इथे यांनी ह ला केला होता,’ व श ांनी कुंपणा या एका भागाकडे बोट दाखवत हटलं.
‘इथे गु जी?’ आ यानं रामनं वचारलं. मग पु हा व ा म ांकडे वळ याआधी याने एक
कटा ल मणावर टाकला.
‘हो, इथेच,’ व ा म हणाले.
अ र ानेमी व ा म ां या मागे ग प उभे होते.
रामचा अ व ास आता प का होत चालला होता कारण व ा म जे दाखवत होते या
ठकाणी ह ला झाला असेल असं वाटत न हतं. कुंपणाचा साधारण दोन मीटरचा भाग
होरपळला होता. काही उपद ापी लोकांनी तेल ओतून आग लावली असावी. पण
यां याजवळ पुरेस ं तेल नसावं. कारण कुंपणाचा तेवढा भाग सोडला तर इतर सव कुंपण
सुर त होतं. यांनी कदा चत रा ी या वेळ ह ला केला असावा. यावेळ साचले या दवामुळे
कदा चत जाळपोळ कर याचा यांचा पोरकट य न फसला असावा.
हे कु या गंभीर ह लेखोराचे य न न हते हे उघड होतं.
कुंपणातील छो ा मोक या जागेतून राम कुंपणापलीकडे पोहोचला. तेथे याला अधवट
जळाले या कापडाचा एक तुकडा सापडला.
ल मण लगेच राम या पाठोपाठ गेला. राम या हातातून कापडाचा तो तुकडा घेऊन याने
याचा वास घेतला. पण याला यावर कोण याही वलनशील पदाथाचा अंश सापडला नाही.
‘हा उ रीयाचा तुकडा आहे. यां यापैक चुकून कुणाचीतरी व े आग लावताना पेटली
असावीत. मूख कुठचे.’
ल मणाला तथे एक सुरी दसली. ती रामकडे दे याआधी याने ल पूवक तपासली. ती जुनी
आ ण गंजलेली असली तरी धारदार होती. पण कुणा यो ाची ती न क च न हती.
रामने व ा म ांकडे पाहात वचारलं, ‘आपली काय आ ा आहे, गु जी?’
‘हे ह लेखोर कोण आहेत ते तू शोधून काढ. यां यामुळे आम या आ मातील कामांम ये
आ ण आम या पूजेअचत यय येतो,’ व ा म हणाले, ‘ यांना संपवावंच लागेल.’
वैतागलेला ल मण म येच हणाला, ‘पण हे लोक तर अ जबात कुशल ना....’
रामने याला ग प राहा याची खूण केली. ‘आप या सूचनेच ं मी पालन करेन, गु जी, कारण
मा या व डलांनी मला हेच करायला सां गतलंय. पण तु ही आम याशी इमानदार असायला हवं.
एवढे सै नक आप या आ ेत असताना आपण आ हाला का बोलावलंत?’
‘कारण, तु यात असं काही तरी आहे जे मा या सै नकांम ये नाही,’ व ा म हणाले.
‘ते काय?’
‘अयो येच ं र .’
‘पण याने काय फरक पडतो?’
‘ह लेखोर जु या सं हतेतील असुर आहेत.’
‘ते असुर आहेत?’ ल मण उ ारला. ‘पण आता भारतात असुर उरले नाहीत. ब याच
काळापूव दे वांनी सव असुरांचा नाश केला होता.’
व ा म ांनी ‘आता याचं काय क ?’ अशा नजरेनं ल मणाकडे पा हलं. मग ते याला
हणाले, ’मी तु या मो ा भावाशी बोलतोय.’ मग रामकडे वळू न ते हणाले, ‘जु या काळचे
असुर अयो यावा सयांवर ह ला कर याचं व ातसु ा आणणार नाहीत. ’
‘पण का, गु जी?’
‘शु ाचायाब ल ऐकलंयस का?’
‘हो. ऐकलंय. ते असुरांचे गु होते. असुर यांची पूजा करत कवा करत असत.’
‘आ ण शु ाचाय मुळचे कुठले होते ते ठाऊक आहे का?’
‘इ ज तचे.’
व ा म हसले. मग हसतच बोलले, ‘होय, तां क ा तुझं बरोबर आहे. पण भारताचं
दय अ यंत वशाल आहे. जर कुणी वदे शी इथे आली आ ण तने इथ या धरतीला
आपली माता मानलं तर ती मग वदे शी रहात नाही. ती मग भारतीय च बनते. शु ाचाय
इथे लहानाचे मोठे झाले. यांचं गाव कोणतं याचा अंदाज बांध ू शकतोस का?’
रामचे डोळे आ यानं व फारले. तो उ ारला, ‘अयो या?’
‘हो, अयो या. हणून जु या काळाचे असुर कोण याही अयो यावा सयावर ह ला करणार
नाहीत. कारण यां यासाठ ती प व भूमी आहे.’

स या दवशी स या हरा या प ह या तासाला राम, ल मण आ ण अ र ानेमी आ मातून

घो ांवर वार होऊन नघाले. यां यासोबत प ास यो े होते. ते द ण दशेला नघाले.
असुरांची थानीय व ती एक दवसा न थोडा अ धक काळा या रपेट या अंतरावर होती.
‘मला यां या ने यां वषयी सांगा, अ र ानेमी,’ रामने अतीव आदराने मलयपु ां या
सरसेनापतीला वचारले.
अ र नेमी उंचीने ल मणाएवढाच होते. पण ल मणा या तुलनेन े थोडे सडपातळ, जवळ
जवळ हाडकुळे होते. यांनी केशरी रंगाचं धोतर नेसलं होतं आ ण उज ा खां ावर उ रीय
टाकलं होतं. याचं एक टोक यां या उज ा मनगटाभोवती गुंडाळलेल ं होतं. यांनी जा हवं
घातलेलं होतं. यां या डो यावरील गाठ मारलेली शडी ते ा ण अस याची सा दे त होती.
पण इतर ा णां न यां यात एक गो वेगळ होती – यां या ग हाळ वणा या शरीरावर
लढाईतील जखमां या भरपूर खुणा हो या. यांच ं वय स र वषा न अ धक अस याचं बोललं
जात असे, पण ते 20 वषा न एक दवसही मो ा वयाचे वाटत न हते. कदा चत व ा म ांनी
यांना रह यमय पेय सोमरसाब ल मा हती दली असावी. सोमरस दे वांचं पेय मानलं जाई. या
पेयातील वय वाढू न दे याचा गुण माणसाची त बेत त बल 200 वषपयत ठणठणीत राखत
असे.
‘असुरांच ं मुखपद ताटका नावा या एका ीकडे होतं. या असुरांचे मुख सुमाली यां या
प नी हो या,’ अ र ानेम नी सां गतलं, ‘ताटका रा स कुळातील ी होती.’
रामचा चेहरा उतरला. तो हणाला, ‘मला वाटलं होतं क , रा स सु ा दे वांचे रचे नातलग
असावेत आ ण आ ही सगळे च यांच े वंशज असू.’
‘रा स यो ा आहेत, राजकुमार राम. ‘रा स’ श दाचा अथ काय आहे हे तुला ठाऊक आहे
का? सं कृत श द ‘र ा’व न हा श द नघालेला आहे. आ ण ‘र ा’ श दाचा अथ आहे
‘संर ण.’ असं हणतात क यां याशी यु ात हारणारे लोक यां याकडू न संर ण मागत
असत. यातूनच मग रा स श द नमाण झाला. पुराणकालातील ते सव े यो े होते. पुढे
यां यापैक काही लोक दे वांना जाऊन मळाले आ ण काही असुरांना. रावणसु ा अध असुर
आहे.’
‘अ छा!’ राम उ ारला ते हा आपोआप या या भुवया उंचाव या.
अ र ानेमी पुढे हणाले, ‘ताटकासोबत पंधरा यो ांचा एक समूह होता. यांच ं नेतृ व
ताटकाचा मुलगा सुबा करीत असे. यां या व तीत या, मुल ं आ ण हातारे मळू न 50पे ा
अ धक लोक न हते.’
राम या कपाळाला आ ा पड या, फ पंधरा सै नक?
 स या दवशी पहाटे या सग यांनी आद या रा ी जेथे मु काम केला होता ते ठकाण सोडले.
‘येथून साधारण एक तासा या वासा या अंतरावर असुरांची व ती आहे,’ अ र ानेमी
हणाले, ‘आप या सै नकांना मी टे हेळणी करणा यांब ल आ ण साप यांब ल सावध
रहा या या सूचना द या आहेत.’
पुढे जाता जाता रामने आपला घोडा अ र ानेम या घो ाजवळ नेला. या मतभाषी
सै नकासोबत अ धक संभाषण कर याची याची इ छा उघड होती. ‘अ र ानेमी,’ राम हणाला,
‘महष व ा म ांनी जु या काळात या असुरांचा उ लेख केला होता. यांचं एकूण सै य केवळ
एव ा प ास लोकांचं ख चतच नसणार. केवळ प ास लोक एखाद जमात तगवू शकत
नाहीत. मग या जमातीचे इतर सद य कुठे आहेत?’
अ रषटनेमी हासले पण यांनी उ र दलं नाही. हा मुलगा शार आहे. या याशी सांभाळू नच
बोला असं गु ज ना सांगायला हवं.
राम वचारत रा हला. ‘असुर जर भारतात असते तर यांनी आप यावर हणजे दे वां या
वंशजांवर ह ला केला असता. याव न ल ात येतं क ते इथे नाहीत. मग ते कुठे आहेत?’
अ र ानेमी जाणवेल-न जाणवेल अशा रीतीनं हसले. मग यांनी डो यावर असले या जंगली
झाडां या गडद छ ाकडे पा हलं. या छ ामुळे सूय काश रोखला गेला होता. यांनी रामला
स य सांग याचा नधार केला. रामला यांनी वचारलं, ‘वायुपु ांब ल ऐकलंयस का?’
‘हो तर, ऐकलंय ना!’ राम हणाला, ‘आ ण कोण असे आहेत यांनी ऐकलं नसेल? पूव
महादे व दे वांच े ते वंशज आहेत. तुमचे लोक या माणे आधी या व णुदेवांच े - परशुरामांचे
वंशज आहेत अगद याच माणे. वाइटापासून नेहमी भारताचं संर ण कर याची जबाबदारी
वायुपु ांवर आहे. तशीच वेळ आली तर यां यापैक एक पुढ ल महादे व बनू शकतात असा
यांना व ास आहे.’
अ र ानेमी गूढपणे हसले.
‘पण याचा असुरांशी काय संबंध?’ रामने वचारलं.
अ र ानेम या चेह यावरील हसू मावळलं नाही.
‘ दे वांची शपथ, भारता या श ूला हणजे असुरांना वायुपु ांनी आ य दलाय क काय?’
‘होय. दलाय खरा.’
रामला राग आला. ‘पण का? आम या पूवजांनी भारतातील असुर सा ा य न कर यासाठ
आकाश-पाताळ एक केलं होतं. यांनी खरं तर सव दे वांचा आ ण यां या वंशजांचा तर कार
केला पा हजे. पण नाही, ते तर सरळ यां याशी हात मळवणी करताहेत. यां या दलात सामील
होताहेत. या दलाचं काम भारताचं वाइटापासून संर ण करणं आहे ते आप या श ू या
वंशजांचं र ण का करत आहेत?’
‘हो, र ण करतायत खरे.’
राम थ क झाला होता, याने वचारलं, ‘पण का?’
‘कारण दे वांनी यांना तसं कर याची आ ा दली होती.’
या चचतून काहीही न प होणार नाही. रामला चंड ध का बसला होता, पण याहीपे ा
मह वाचं हे क , यामुळे या या मनात काही नमाण झाले. आकाशाकडे पाहात तो
वचारात गढला. पौ ष सं कृतीतील लोक व च होते यात शंका नाही, पण ते उदा होते हे
सु ा ततकंच खरंय. अशा काही वे ा पीरांना तो आता भेटायला चालला होता.
पण यांना न का करायचं? यांनी कोणता कायदा तोडलाय? अ र ानेमीला न क ठाऊक
असेल. पण तो मला सांगणार नाही. तो महष व ा म ांशी एक न आहे. आंधळे पणानं
यां यावर ह ला कर याआधी मला असुरांब ल आणखी मा हती मळ वली पा हजे.
अ र ानेमी आपलं मन वाच याचा य न के यासारखे आप याकडे टक लावून पाहाताहेत हे
ल ात आलं आ ण राम या कपाळावर आ ा पड या.

घो ांवर वार झालेली तुकडी साधारण गे या अ या तासापासून रपेट करत चालली होती.
रामनं मौन रा नच यांना थांब याचा संकेत केला. लगेच सग यांनी आपाप या घो ांच े लगाम
खेचले आ ण ते थांबले. अ र ानेमी आ ण ल मणांनी आपापले घोडे सावकाश राम या
घो ापाशी आणले.
‘वर पाहा,’ राम हळू आवाजात बोलला, ‘ या झाडावर.’
साधारण प ासेक मीटस या अंतरावरील एका अंजीरा या झाडावर ज मनीपासून वीसेक
मीटस या उंचीवर बांधले या मचाणात श ूचा एक सै नक बसलेला होता. मचाणाला आडोसा
दे यासाठ समोर काही फां ा ओढू न बांध या हो या पण यामुळे मचाणाला पुरेसा आडोसा
मळालेला न हता.
ल मण तर कारानं हणाला, ‘ या मूखाला नीटसा आडोसासु ा नमाण करता आलेला
नाहीय.’
असुरां या या सै नकानं लाल रंगाचं धोतर पेहेरलं होतं. यामागे जर यांचा हेर गरीचा कवा
टे हेळणीचा उ े श असला तर तो पूणपणे वफल ठरलेला होता. कारण काव यां या थ ात
असले या पोपटासारखा लाल रंग या या तथे अस याची दवंडी पटत होता.
‘ते लाल रंग प व मानतात,’ अ र ानेमी हणाले. ‘जे हा जे हा ते लढाईला जातात ते हा
ते हा ते लाल रंगाची व ं पेहेरतात.’
यावर व ास ठे वणं ल मणाला जड गलं. तो हणाला, ‘पण तो इथे हेर आहे, यो ा नाही!
पोरकट.’
रामने खां ावर लावलेलं धनु य उतरवलं आ ण दोरीचा ताण तपासला. पुढे झुकून ग यातून
ेमळ आवाज काढत यानं आप या घो ाची मान थोपटली. याचा घोडा न ल झाला. रामनं
पाठ वर बांधले या भा यातून एक बाण काढला, धनु यावर चढवला आ ण यंचा मागे खेचली.
नेम धरला आ ण बोट उडवून बाण सोडू न दला. ेपणा ासारखा नशाणाकडे नघालेला बाण
बरो बर ल यावर जाउन लागला. रामने बाण मचान बांधले या जाड दोरखंडावर सोडला होता.
दोरखंड तुटला आ ण मचान ढासळ यानं यावर बसलेला असुर झाडा या फां ांना अडखळत
खाली ज मनीवर येऊन कोसळला. फां ांना अडखळ यामुळे याचा खाली पड याचा वेग कमी
झाला होता. यामुळे तो जे हा ज मनीवर पडला ते हा यामानानं याला फारसं लागलं न हतं.
अ र ानेमी धनु व ेतील रामाचं कौश य पाहातच रा हले. यां या मनात आलं, धनु व ेत हा
मुलगा पारंगत आहे.
‘शरण आलास तर तुला कोणतीही इजा होणार नाही,’ रामने याला आ ासन दलं, ‘आ हाला
तु याकडू न केवळ काही ांची उ रं हवीत.’
असुर लगेच उठू न उभा रा हला. तो एक कशोरच होता, वय पंधरा वषा न अ धक न हतं
याचं. राग आ ण तर कारानं याचा चेहरा वाकडा झाला होता. जोरात खाक न थुंक यानंतर
यानं आपली तलवार बाहेर काढ याचा य न केला. पण स या हाताने यान दाबून न
धर यामुळे तलवार पूण बाहेर ये याऐवजी म येच अडकून रा हली. श ा घालत याने पूण
ताकद नशी तलवार ओढली आ ण तलवार यानीतून नघाली. अ र ानेमी घो ाव न खाली
उतरले आ ण यांनी सावकाश आपली तलवार उपसली.
‘आ ही तुला मारणार नाही,’ राम याला हणाला, ‘कृपा क न शरण ये.’
या बचा या मुलाची तलवारी या मुठ वरली पकड एकदम चुक ची आहे हे ल मणा या
यानात आलं. लढताना अशा प तीने तलवार पकडली तर तो लवकरच थकला असता.
शवाय, तलवारीचं ओझं खांदे आ ण शर क नायूंऐवजी या या हाता या कोपर आ ण
मनगटा या मध या भागावर पडत होतं. तलवारी या मुठ या शेवट या टोकाजवळ यानं
तलवार धरली होती. अशाच रीतीनं याने जर तलवार धरली तर न क या या हातातून ती
नखळू न पडली असती!
असुर पु हा एकदा थुंकला. मग मो ानं कचाळत हणाला, ’अरे क ां या व ांनो!
तु हाला काय वाटलं, तु ही आ हाला हरवाल? खरा दे व आम याबरोबर आहे. तुमचे खोटे दे व
तुमचं र ण क शकणार नाहीत! तु ही सगळे मरणार! मरणार!’
‘आपण इथे का आलो? या वेडपटांना मारायला?’ ल मणानं चड चड करत हवेत हात फेकत
हटलं.
रामने ल मणाकडे ल केलं आ ण तो पु हा या यो ाशी बोलू लागला. वन पणाने यानं
वचारलं, ‘मी तुला वनंती करतो, कृपा क न श ं खाली टाक. आ ही तुला मा इ छ त
नाही.’
अ र ानेमी हळू हळू पुढे सरकू लागले. ते असुराला घाबरवू इ छत होते पण प रणाम मा
बरो बर उलटा झाला.
असुर मो ाने ओरडला, ‘स यम एकम!’
याने अ र ानेम वर ह ला केला. सगळं एवढं अचानक घडलं क रामला म य थी करायची
संधीच मळाली नाही. असुराने अ र ानेम वर यां या एक कार या श ाने ह ला केला.
या यामते ब धा तो जीवघेणा वार असायला हवा होता. पण तो अ र ानेम या जवळ न हता.
उंच अ र ानेम नी सहज मागे स न याचा वार कवला.
‘थांब!’ अ र ानेमी हणाले.
पण या कशोरवयीन यो ाने जोरात आरोळ ठोकली, तलवार घेतलेला हात घुमवला,
आ ण डावीकडू न उडी घेतली. खरं तर असा उलटा हात चालव यासाठ याने दो ही हातांनी
तलवार पकडायला हवी होती. तरीसु ा अ र ानेमीसार या परा मी बाबत ती याची
चूक ठर याची श यताच अ धक होती. मलयपु ाने झेप घेऊन असा ठोसा लगावला क या
असुरा या हातातून तलवार कुठ याकुठे जाऊन पडली. याच वेगात अ र ानेमीने व न
असुरा या छातीवर एक फटका मारला. घाब न असुराने शरण यावं अशी कदा चत याची
इ छा होती.
अ र ानेम नी मागे सरकून आपली तलवार नरम ज मनीत घुसवली, याचा अथ असा क
मा याकडू न तुला धोका नाही.
मो ा आवाजात ते हणाले, ‘मागे जा. मला तुला मारायचं नाहीय. मी मलयपु आहे,’ मग
हळू आवाजात अ र ानेमी अशा रीतीने बोलले क केवळ या असुरालाच ऐकू जाईल,
‘शु ाचायाचे डु कर.’
बथरले या असुराने पाठ मागे यानीला लावलेली सुरी खेचून काढली आ ण ओरडत पुढे
गेला, ‘मलयपु ा कु या!’
अ र ानेमी मागे सरकले. वसंर णाथ यांचे हात पुढे आले. यांनी उज ा हातात धरलेली
तलवार आडवी वर आली. असुर केवळ अ र ानेम या तलवारी या दशेने धावत गेला आ ण
तलवारीचं पातं याचं पोट कापत गेलं.
‘अरेर!े ’ मागे सरणा या अ र ानेम या त डू न उ ार नघाला. मागे सरकून यांनी तलवार
खेचून काढली. रामकडे वळले ते हा यां या डो यात प ाताप भरलेला होता.
आ याचा ध का बसले या असुरा या हातून याची सुरी खाली पडली. याची नजर खाली
आप या पोटाकडे गेली. थबाथबाने ठबकायला सुरवात झालेल ं र पाहाता पाहाता उसळ
मा न वा लागलं. णा णाला याचा वाहा याचा वेग वाढतच होता. याला बसलेला ध का
एवढा चंड होता क वेदनेची जाण याला आलीच नाही. आप याच शरीराकडे तो ते इतर
कुणाचं शरीर अस यासारखं पाहात रा हला. या या बु ला जे हा हे सगळं पेलवणं अश य
झालं ते हा तो कोसळला. मग याने वेदनेने न हे तर भीतीने ककाळ फोडली.
वैतागून अ र ानेम नी आपली ढाल ज मनीवर फेकली. ‘असुरा, मी तुला थांब असं हणालो
होतो!’
रामने आपलं डोकं पकडलं. या या त डू न उ ार नघाले, ‘ दे वा, दया करा...’
असुराने आता वेदनेन े टाहो फोडला होता. आता याला वाचव याचा कोणताच उपाय न हता.
या वेगाने र वाहात होतं याव न समजून येत होतं क अ र ानेम या तलवारीने या या
शरीरातील अनेक मह वाचे अवयव आ ण नसा कापून काढले होते. आता र वा न तो काही
वेळात मरणार हे न त होते.
मलयपु रामकडे वळत हणाला, ‘मी याला ताक द दली होती... तू याला ताक द दली
होती... तो वतःच मा या तलवारीवर धावत येऊन आदळला...’
रामने डोळे मटले आ ण वैतागाने डोके हालवले, हणाला, ‘या मूखाला वेदनेपासून मु
ा.’
अ र ानेम नी आप या पायापाशी पडले या या असुराकडे पा हले. तो एक गुडघा टे कून
खाली बसला. आप या चेह यावरचे भाव फ या असुराला दसावेत अशा रीतीने तो खाली
वाकला. राम या आ ेचं पालन कर यापूव यानं असुरावर घृणेचा कटा टाकला.’
 प्रकरण 17
रामने पु हा एकदा संकेत क न सग यांना थांब वले.
घो ावर बसलेला ल मण या याजवळ येता येता हणाला, ‘हे अयो यते या सग या
सीमांपलीकडचे लोक आहेत.’
राम, ल मण आ ण अ र ानेमी रवर दसणा या असुर व तीकडे पाहात उभे होते. संभा
यापासून बचावासाठ यांनी आप या व तीभोवती कुंपण घातलं होतं पण ते अगद च साधं
होतं. यु तं ात कुशल असले या लोकांनी ते बनवलं अस यासारखं अ जबात वाटत न हतं.
अंबाडी या दोरखंडात जखडले या उंच अणकुचीदार खांबांच ं कुंपण संपूण व तीभोवती
घातलेलं होतं. बाण, भाले कवा त सम इतर श ांपासून या कुंपणामुळे जरी संर ण मळत
असलं तरी आग लागली असती तर हे कुंपण बघत बघता जळू न खाक झालं असतं.
व तीजवळू न वाहाणा या ओ ाभोवती कोणतीच संर ण व था केलेली न हती. ओढा
बराच खोल होता यामुळे यातून चालत जाणं श य नसलं तरी घो ावर वार झालेल े लोक
न क च तो ओलांडू शकले असते.
अ र ानेमी हसत हणाला, ‘न क सांगतो, हा असंर त ओढा हणजे आ मष आहे असं
यांना वाटत असेल.’
श ू नेमका याच बाजून े ह ला करेल हे गृ हत ध न यांनी ओ ा या उथळ वाहा या
पलीकडे कना यालगत छोटासा खंदक बन वला होता आ ण थातुरमातुर उपायांनी तो लप वला
होता. या सु या खंदकात लपले या असुरां या धनुधार नी ओ ातून येणा या आगंतुकांवर
बाणांचा मारा केला असता. सै ां तक ा ही भावी यु नीती होती पण या कारे इथे ती
लागू केली गेली होती ती अ तशय अकुशल आ ण नकृ होती.
जवळच वाहा या पा यात काही पड याचा आवाज ऐकून राम सावध झाला. खंदक जवळच
अस याचा अंदाज याने लावला. ओ ाजवळची जमीन अस याकारणाने पाणी ज मनीत मुरलं
होतं. यामुळे खंदक नसरडा झाला असावा, खंदक नीटपणे जलरोधी बन वलेला नसावा आ ण
कुणी सै नक घस न पडला असावा असा रामने अंदाज बांधला.
अकुशलतेचा आणखी एक नमूना हणून क काय, असुरांनी जवळपास खंदकावर येणा या
झाडावर एक मचाण बांधलं होतं. कदा चत ओढा ओलांडून येणा या श ूवर मचाणावर
बसले या धनुधा यांकडू न बाणांचा वषाव कर याची क पना असावी, पण स या मचाण रकामं
होतं. हे पाहाताच राम या मनात खंदकात लपून बसले या असुरांवर ह ला कर याची एक नामी
यु आली.
रामने घो ा या कानात गुणगुण यासारखा आवाज काढला आ ण ती सूचना नेमक पाळत
घोडा न ल उभा रा हला. रामने लीलया भा यातून एक बाण काढू न धनु यावर चढवला.
अ र ानेमी याला हणाला, ‘भा यातून नघालेला बाण वळू न वेगाने खंदकात जाणं श य
नाही, राजकुमारा. ते खंदकात खोलवर बसलेल े असावेत. यावेळ यां यावर वार करणं श य
नाही.’
 रामने वा या या गतीनुसार बाणाची दशा ठरवत सां गतलं, ‘मी खंदकाचा नेम धरलेला नाही,
अ र ानेमी.’
यंचा मागे ओढू न याने बाण सोडता सोडता बाणा या शेवट या टोकाला लागले या
पसांना बोटांनी फरक दली. बाण गरगरत वेगाने पुढे गेला आ ण मचाण बांधून ठे वणा या
दोरखंडाला याने एका झट यात कापलं. दोरखंड उलगडत गेला आ ण मचाणासाठ वापरलेले
डके एकापाठोपाठ एक घरंगळत थेट खंदकात जाऊन कोसळू लागले.
‘अ यु म!’ अ र ानेमी हसत उ ारले.
या ड यांनी मचाण बांधलं होतं ते जीवे मार याएवढे मो ा आकाराचे नसले तरी,
घायाळ कर यासारखे ज र होते. डके कोसळले आ ण लागलीच खंदकातून घाबरले या
सै नकां या कका या ऐकू येऊ लाग या.
ल मणानं रामकडे पाहात वचारलं, ‘आपण आता...’
‘नाही,’ रामनं ल मणाला काय वचारायचंय ते ओळखून याचं हणणं खोडलं. ‘आपण वाट
पा . मला यां याशी यु करायचं नाहीय. ते आप याला जवंत मळतील असं बघायचंय.’
अ र ानेम या ओठांवर हलकं मत उमललं.
खंदकातून राग आ ण वेदनाभर या कका या येत रा ह या. कदा चत असुर यां यावर
पडलेल े डके र सारत असावेत. थो ाच वेळात एक असुर खंदकातून बाहेर आला.
या यापाठोपाठ वतःला खेचत इतर सै नकही बाहेर आले. यां यापैक जो सवात उंच होता तो
यांचा नेता होता. यानं आप या लोकांची पाहाणी केली. आ ण मग मागे वळू न याने आप या
त प याकडे पा हले.
‘तो सुबा ,’ अ र ानेम नी सां गतले, ‘ताटकाचा मुलगा आ ण यांचा सेना मुख.’
सुबा या डा ा खां ाचं हाड डका पड यामुळे सरकलं होतं पण एरवी याला आणखी
खापत झाली न हती असं वाटत होतं. यानं आपली तलवार उपसली, अथात ती
उपस यासाठ याला बरेच म पडले, कारण याचा डावा हात घायाळ अस याकारणाने यान
नीट ध शकत न हता. यानं तलवार उगारली आ ण आरोळ दली. या या सै नकांनी याचं
अनुकरण केलं.
हे सव पा न रामला खूप गंमत वाटत होती. हसावं क परा मा या या मूख दशनावर यांचं
अ भनंदन करावं हे याला समजेना.
‘अरे दे वा परशुरामा,’ ल मण उसासत हणाला, ‘हे लोक मूख आहेत का? आम याकडे
प ास घोडे वारांच ं बळ आहे हे यां या यानात नाही का आलं? ’
‘स यम् एकम्!’ सुबा ने गजना केली.
‘स यम् एकम्!’ इतर असुरांनीही गजना केली.
मूखपणा वाटत असला तरी अजूनही रा सांनी आपले य न सु ठे वलेल े पा न गु
व ा म ांनी क पना दलेली असूनही रामला मोठं आ य वाटलं. यानं मागे वळू न पा हलं
आ ण तो रागावला. हणाला, ‘ल मण, अयो येच ं नशाण कुठे आहे? तू ते उचलून का धरलं
नाहीस?’
‘काय?’ ल मणने पु हा वचारलं. यानं लगेच मागे नजर टाकली आ ण या या ल ात आलं
क माग या सै नकांनी मलयपु चा झडा उचलून धरलेला होता, कारण ही मो हम व ा म ांनी
आखली होती.’
‘आ ा तो झडा फडकाव!’ असुरांव न नजर ढळू न दे ता राम ओरडला. असुर ह ला
कर या या बेतातच होते.
खोगीरात अडकवून ठे वलेला झडा ल मणाने खेचून काढू न फडकावला. याच झ ाखाली
अयो यावासी लढाई करायला जात असत. पांढ या कापडावर मधोमध लाल रंगातील गोल
आकाराचा सूय आ ण याचे चारही दशांना फाकलेल े करण. झ ा या खाल या भागात
सूय करणां या काशात हालेला एक झेप घेणारा तेज वी सुंदर वाघ होता.
‘ह ला!’ सुबा ने ओरडत आ ा दली.
‘स यम् एकम्!’ ओरडत असुर चाल क न आले.
रामने मूठ वळली आ ण हवेत उंचावून तो ओरडला, ‘अयो याता वजेतारा!’
अयो यावा सयांची ही यु ापूव दे याची घोषणा होती, अ वजीत शहरातील वजेते!
ल मणाने झडा उंच धरला आ ण याने आरोळा ठोकली, ‘अयो याता वजेतारा!’
असुर जाग या जागीच थांबले. ते दोघा राजकुमारांकडे आ ण अयो ये या झ ाकडे पाहातच
रा हले. रामचा घोडा जेथे उभा होता तेथून अव या प ास फुटांवर येऊन ते उभे होते.
सुबा ने आपली तलवार खाली आणली आ ण तो हळू हळू पुढे येऊ लागला. आता या या
चालीत कोणतेही आ हान कवा धमक न हती.
‘तु ही अयो येव न आलायत का?’ सुबा ने आपण बोललेल ं यांना ऐकू जावं इतपत पुढे येत
वचारलं.
‘मी अयो येचा युवराज आहे,’ राम हणाला, ‘शरण आलात तर अयो येची शपथ घेऊन
सांगतो, तु हाला कोण याही कारची इजा पोहचवली जाणार नाही.’
लु या पडले या हातातून सबा ची तलवार नखळू न खाली पडली, तो गुड यावर बसला,
इतर असुरांनी याचं अनुकरण केलं. यां यापैक काही आपापसात कुजबुजत होते. पण यांची
कुजबूज इत या मो ा आवाजात होती क रामला ते काय बोलताहेत ते ऐकू येत होतं.
‘शु ाचाय...’
‘अयो या....’
‘एकम् चा उ ोष’...... ‘’

राम, ल मण आ ण मलयपु ांच ं असुर व तीत धूमधडा यात वागत कर यात आलं. चौदा
असुर सै नकां या स मानाथ खु ताटका उभी होती. व तीतील यांनी आपाप या जखमी
पु षांचा ताबा घेतला आ ण या यां या सेवेला लाग या. मलयपु ांनी आधीच यांना नश
केलं होतं.
यजमान आ ण पा णे म यवत चौकात पोहोचले, तथे झटपट उरकले या अ पोपहारानंतर
रामने मलयपु ां या मुखाला हटलं, ‘अ र ानेमी, कृपया मला एक ाला असुरांकडे सोडा.’
‘का बरं?’ अ र ानेम नी वचारलं.
‘मला यां याबरोबर एकांतात बोलायचं आहे.’
ल मणाने लगेच जोरदार वरोध न दवला, ‘दादा, मी जे हा या लोकांवर ह ला क नये असं
 हणालो, ते हा मला हे लोक चांगले आहेत आ ण आपण यां याबरोबर बोलणी करायला हवीत
असं हणायचं न हतं. मला फ एवढं च वाटत होतं क यां यावर ह ला करणं आप याला
कमीपणाचं होतं. आता यांनी शरणागती प करलीय ते हा आपला आ ण यांचा संबंध इथे
संपला. यांना मलयपु ांवर सोपवू आ ण आपण अयो येस परतू.’
‘ल मणा,’ राम हणाला, ‘ यां याशी मला बोलायचंय असं मी हणालो.’
‘कशाब ल बोलणार आहेस तू दादा?’ ल मणाने ह ानं वचारलं. पुढे तो हणाला, ‘हे जंगली
लोक आहेत. पशू आहेत ते. दे वां या कोपातून जे काही उरलं यापैक हे आहेत. आपला
वेळ यां यासाठ वाया घालवू नकोस.’
रामचं शरीर जाणवेल न जाणवेल असं ताठरलं, याचा ास संथ झाला. आपण रागावलो
आहोत असा भाव यानं चेह यावर आणला. हे कशासाठ ते ल मणा या लगेच ल ात आलं.
आप या भावा या एरवी अ यंत शांत असणा या मनात खोल कुठे तरी साठत रा हलेला राग
होता तो. याला हे सु ा माहीत होतं क रामाचा हा राग कठोर होता, आता तो कुणाचंही
ऐकणार न हता. ल मणानं आपले हात हवेत उंचाऊन आपली नाराजी केली.
अ र ानेमीने खांदे उडवले. हणाला, ‘ठ क आहे, बोल तू यां याशी. पण आम या
अनुप थतीत तुझं यां याशी बोलणं यो य नाही.’
‘आपला स ला मी ल ात ठे वेन. ध यवाद! पण माझा यां यावर व ास आहे.’ राम हणाला.
ताटका आ ण सुबा ंनी रामचं बोलणं ऐकलं. यांना आ य वाटलं कारण यांना कायम श ू
मानलं जात असे.
अ र ानेम नीसु ा मग रामचं हणणं मा य केलं. तरी यांनी असुरांना आप या मनातली गो
प श दांत सुनावलीच. हणाले, ‘ठ क आहे, आ ही र जातोय. पण आ ही घो ांवर वार
होऊन यु ासाठ तयार रा . संकटाची जरा जरी चा ल लागली क आ ही लगेच येऊ आ ण
तु हा सग यांनाच मा न टाकू.’
अ र ानेमी परत यासाठ वळले, रामने पु हा एकदा सूचना दली, यावेळ ती वशेषतः
संर क ल मणासाठ होती, ‘मला एक ानं यां याशी बोलायचंय, ल मणा.’
‘मी तुला यां यासोबत एकटा सोडू न जाणार नाही, दादा.’
‘ल मणा...’
‘मी तुला एकटं सोडू न जाणार नाही, दादा!’
‘ऐक मा या भावा, मला थोडा....’
ल मणानं आपला आवाज उंचावून हटलं, ‘मी तुला एकटं सोडू न जाणार नाही, दादा!’
‘ठ क आहे,’ शेवट रामला आपला ह सोडावा लागला.

अ र ानेमी आ ण मलयपु ांचे सै नक व ती या सामेपाशी, ओ ा या पुढे जाऊन उभे रा हले.

ते सगळे घो ांवर वार होऊन संकटाची प हली चा ल लागता णी राम आ ण ल मणा या
मदतीला धावून जा या या तयारीने उभे होते. म यवत चौकात एका उंचव ावर दोघे भाऊ
बसले होते आ ण असुर यां याभोवती जमा झाले होते. सुबा या जखमी दं डावर प
बांधलेली होती. आप या आई या -ताटका या– पु ात तो बसला होता.
 ‘तु ही सावकाश आ मह या करताहात,’ राम हणाला.
‘आ ही केवळ आम या काय ाचे पालन करत आहोत,’ ताटका हणाली.
राम या कपाळावर नापसंती या आ ा उमट या. याने वचारलं, ‘मलयपु ांवर वरचेवर
ह ला क न तु हाला काय मळतं?’
‘आ हाला यांच ं र ण करायचंय. ते जर आम या बाजूला आले, आप या खो ा ा जर
यांनी सोडू न द या आ ण एकम् ची हाक ऐकली तर यां या आ याचं र ण होईल.’
‘ हणजे वरचेवर ह ले क न, यां या धा मक कायात बाधा आणून आ ण यांना जीवे
मार याचा य न क न तु ही यांना वाचवताय असं तुमचं हणणं आहे का? ’
‘होय,’ ताटका हणाली. याव न तचा अजब तक सोडायला ती तयार नाहीय हे प च होतं.
पुढे ती हणाली, ‘आ ण खरंच, आ ही मलयपु ांना वाच व याचा य न करतोय असं नाही,
खरं तर हे खु एकम् करतोय! आ ही फ याची साधनं आहोत.’
‘पण एकम जर तुम या बाजून े असेल तर शेकडो वषापासून मलयपु ांची भरभराट कशी होत
आहे? आ ण, तुम या एकम् चा अ वीकार करणारे स त सधू दे शातील लोक इतक वष
अजेय कसे काय रा हले? तु ही असुरांनी पु हा एकदा भारतावर वजय का नाही मळवला?
एकम् तुमची मदत का करत नाही?’
‘दे व आमची परी ा पाहातोय, आ ही या या मागावर अजून पूणपणे चालू लागलो नाहीय ना,
हणून.’
‘परी ा घेतोय?’ रामने वचारलं, ’गे या शकडो, न हे हजारो वषात असुरांतफ लढले या
सग या लढायांत यांना हरवून एकम् यांची परी ा घेतोय?’
ताटकाने याचं उ र दलं नाही. रामने वचारलं, ‘तो तुमची परी ा घेत नसेल असा कधी
वचार मनात आलाय का? तो तु हाला काही शक व याचा य न करत असेल कदा चत.
काळ-वेळेनस ु ार आपणही बदलावं हे कदा चत तो तु हाला सांग ू इ छ त असेल. एखा ा
डावपेचामुळे जर आपण हारलो तर पु हा पु हा याच डावपेचा या आधारे - कधीतरी याचा
वेगळा प रणाम नघेल या खु या आशेवर लढत रहाणं हा शु मूखपणा आहे असं
शु ाचायानीसु ा सां गतलंय ना?’
‘पण या घृ णत आ ण प तत दे वां या नयमांच ं आ ही कसं काय पालन करणार? यां या सव
गो ी सै ां तक व पात अ तशय उ म असतात पण व तुतः प र थती नेमक उलट असते.’
ताटका हणाली.
‘हे ‘घृ णत आ ण प तत दे व’ आ ण यांचे वंशज गेली क येक शतकं स ेवर आहेत,’
तावातावानं ल मण हणाला, ‘ यांनी भ शहरं उभी केली, एक सुंदर सं कृती नमाण केली
आ ण या काळात कुठे ही खजगणतीत नसले या द र व यांम ये तु ही रहात आलात.
याव न वाटतं क तु हा लोकांनाच आपले स ांत आ ण वतणुक बदल याची गरज आहे.’
‘ल मण....’ याला ग प रहा याची खूण कर यासाठ आपला हात उंचावत राम हणाला.
‘याला काही अथ आहे का दादा?’ ल मण ऐकून यायला तयार न हता, ‘कोण या ामक
जगात रहातात हे लोक? व तु थती यांना दसतच नाही क काय?’
‘ यांचा कायदाच यां यासाठ सग यात मोठं स य आहे, ल मण. पौ ष प तीनुसार
जगणा या पु षांसाठ बदल वीकारणं अश य असतं. ते केवळ आप या काय ानुसार जगत
असतात. आ ण यांचा कायदा जर बदल या काळानुसार जुळवून घेणारा नसेल तर बदल
वीकारणं आ ण बदलणं यां यासाठ खूपच क ठण होऊन बसतं. याऐवजी ते आप या
काय ातील थरतेला उरी बाळगून जगणं जा त पसंत करतात. बदला या बाबतीत ैण
सं कृतीची उदार आ ण मु वृ ी आप याला दसतच नाही उलट ती आप याला ,
अ थर आ ण अ तरेक वाटते.’
‘आपण? आप याला?’ ल मणाने भुवया उंचावत वचारलं. रामने आप याला पु षी
सं कृतीचं तीक मानावं हे याला अ जबात पचत नवहतं.
ताटका आ ण सुबा दोघा भावांमधला संवाद ल दे ऊन ऐकत होते. सुबा नं आपली बंद मूठ
छातीवर ठे वत ाचीन असुर परंपरेनस ु ार सलाम केला.
रामने ल मणाला वचारलं, ‘धेनक ु ाचं जे केलं ते चूक होतं असं तुला वाटतं का?’
‘आप या एकम् या प रभाषेशी सहमत नसले या लोकांना असुर जसे मा न टाकतात ते
जा त चूक आहे असं मला वाटतं.’
‘याबाबत मी तु याशी सहमत आहे. असुरांची कृ यं केवळ चुक ची न हती तर ती ू र होती,’
राम हणाला, ‘पण मी धेनक ु ाब ल बोलत होतो. लोकांनी याचं जे केलं ते चूक होतं असं तुला
वाटतं का?’
ल मण काहीही बोलेना.
‘उ र दे ल मणा,’ राम हणाला, ‘तुला ते चूक वाटतं का?’
‘मी कधीही तुला वरोध करणार नाही हे तुला ठाऊक आहे, दादा...’
‘तू काय करतोस कवा करशील हे मी वचारत नाहीय, तुला याब ल काय वाटतं?’
ल मण ग प रा हला, पण या या ग प राहा यातून याचं उ र काय असावं हे उघड होतं.
‘धेनक
ु ा कोण?’ सुबा ने वचारलं.
‘एक घोर अपराधी. समाजावरील डाग. यानं जे केलं याची भरपाई पुढले हजारो ज म
याचा आ मा करत राहील,’ राम हणाला, ‘पण काय ाने या या मृ यूची आ ा दलेली
न हती. शु ाचायाची आ ा नसती तर यानं कतीही घृ णत अपराध जरी केलेला असता तर
याला फाशी दली गेली असती का?’
सुबा ने णभराचाही वलंब न लावता उ र दलं, ‘नाही.’
राम ल ात येईल न येईलसं हसला आ ण ल मणाकडे वळत हणाला, ‘कायदा सवासाठ
समान पानं लागू असतो. याला कुणीही अपवाद नसतं. आ ण कायदा कधीही तोडायचा
नसतो, अपवाद केवळ.....’
ल मण रामापासून थोडा र गेला. याला खा ी होती क धेनक ु ा या बाबतीत जे घडलं तोच
याय यो य होता.
राम असुरां या या छो ा समूहाला उ े शून पु हा बोलू लागला, ‘मी तु हाला काय सांगायचा
य न करतोय ते समजून या. तु ही कायदा मानून चालणारे लोक आहात. तु ही पौ ष
सं कृतीनुसार वागता. पण तुमचे कायदे आता फारसे भावी ठरत नाहीत. गे या क येक
शतकांपासून ते नीट चालत नाहीत कारण जग बदललंय. आ ण हेच तु हाला तुमचं कम पु हा
पु हा तु हाला सांगायचा य न करत आहे. कम जर वरचेवर नकारा मक संकेत दे त असेल तर
ते तुमची परी ा घेत नाहीय, ते तु हाला काहीतरी शक व याचा य न करतंय. आप यातील
 श याला जागं करा, एका न ा शु ाचायाचा शोध या. तु हाला एका न ा पौ ष सं कृतीची
गरज आहे, तु हाला न ा काय ांची गरज आहे.’
ताटका बोलू लागली, ‘गु शु ाचायानी हटलं होतं क यो य वेळ आली क आप याला
न ानं माग दाख व यासाठ यांचा पुनज म होणार आहे.....’
असुरांचा तो समूह बराच वेळ शांत होता.
मग अचानक एकाच वेळ ताटका आ ण सुबा उठू न उभे रा हले. यांनी आप या मुठ
आप या छातीवर टे कवून आ ण वाकून रामला नम कार केला. ही असुरांची परंपरागत पूण
सलाम दे याची प त होती. यां यामागून यां या सै नकांनी आ ण यानंतर या, मुलं आ ण
वृ ांनीसु ा ताटका आ ण सुबा माणेच रामला वंदन केलं.
रामला मा आप या छातीवर चंड ओझं आ याचा भास झाला. या ओ यानं याचा ास
गुदमरला. गु व श ांच े श द यां या संक पश सह याला आठवले. तु यावर खूप मोठ
जबाबदारी आहे. तुझं काय अ यंत मह वाचं आहे. या कायाशी इमान राख. वन रहा, पण
आपली जबाबदारी न पेल याइतका वन होऊ नकोस.
ल मण आधी असुरांकडे आ ण मग रामाकडे रागाने पाहात रा हला. जे चाललं होतं यावर
याचा व ासच बसत न हता.
‘आपली आ हास काय आ ा आहे, दे वा?’ ताटकाने वचारलं.
‘आज ब तेक असुर वायुपु ांसमवेत भारता या प म सीमेलगत, परीहा नावा या ठकाणी
रहातात,’ राम हणाला, ‘मा या मते मलयपु ां या मदतीने तु ही तथे आ य यावा.’
‘पण मलयपु आमची मदत का हणून करतील?’
‘मी यांना वनंती करेन.’
‘ तथे जाऊन आ ही काय करणार?’
‘तुम या पूवजांनी दे वाला जे आ ासन दलेलं होतं याचं पालन करा. वायुपु ांसमवेत
तु ही भारताचं र ण करा.’
‘पण आज भारताचं र ण करणं हणजे दे वांचं र ण करणंच आहे....’
‘हो खरंय ते.’
‘पण मग आ ही यांचं र ण का करायचं? ते आमचे श ु आहेत. ते....’
‘तु ही यांचं र ण करा कारण दे वांनी तु हाला तसा आदे श दलेला आहे.’
सुबा ने आप या आईचा हात ध न तला थांब वलं. हणाला, ‘आपण हणाल तसं आ ही
क , दे वा.’
अ न याने घेरले या ताटकाने आप या मुला या मुठ तून झट यात आपला हात सोडवून
घेतला. ती हणाली, ‘पण ही आमची प व मातृभूमी आहे. आ हाला भारतात रहायचे आहे.
त या कुशीतून बाहेर गेलो तर आ ही सुखी होऊ शकणार नाही.’
‘कालांतराने तु ही परत याल. पण जे हा परत याल ते हा असुर हणून परतणार नाही. असुर
जीवनप ती आता लोप पावली. तु ही एका न ा पात परताल. याब ल मी तु हाला शपथेवर
खा ी दे तो.’
 प्रकरण 18
घडले या एकूण घडामोड मुळे ोधी व ा म रागावतील असं ल मणाला वाटलं होतं. पण
रागाव याऐवजी यां या मनात कुतूहल नमाण झालेल ं ल मणानं पा हलं. ते भा वत
झा याचंही ल मणाला जाणवलं. ल मणाला हे सगळं नीटसं उलगडलं नाही.
पपळाभोवती बांधले या पारावर महष प ासन घालून बसले होते. यांची पावलं स या
पाया या मांडीवर वर या दशेला त ड क न ठे वलेली होती. डो या या माग या बाजूला
बांधलेली यां या शडीची गाठ जोरात वाहात असले या वा यानं उडत होती. पांढ या रंगाचं
आपलं उ रीय यांनी उतरवून शेजारी ठे वलेल ं होतं.
‘बस,’ व ा म हणाले, ‘मला ब धा आणखी थोडा वेळ लागेल.’
राम, ल मण आ ण अ र ानेमी यां या आसपास बसले. काही अंतरावर श तीत आ ण
शांतपणे उभे असलेले असुर यांनी पा हले. यांना कुणी बांधून ठे वलेलं न हतं. व तीतील
घाबरले या र हवाशां या सूचना कानांआड करत राम याबाबत खास आ ही रा हला होता.
आ ण असुरांना बे ा कवा पायबंद घाल याची काहीही गरज न हती हे दसत होतं. ते
अ तशय श तीत उभे होते. आप या जागेव न यां यापैक कुणीही हाललं न हतं. तरीही
सुर ततेचा उपाय हणून अ र ानेम नी यां या भोवती तीस पहारेकरी उभे केले होते.
व ा म रामला हणाले, ‘अयो ये या राजकुमारा, तू मला आ याचा ध का दलास. सव
असुरांना मा न टाक या या मा या आ ेच ं तू पालन का केलं नाहीस? तु याजवळ या अस य
लोकांना अचानक एवढं स य बन वणारा एखादा मं आहे का?’
‘आ ा आपण जे हणालात यावर खु आपलासु ा व ास नाही हे मला ठाऊक आहे,
गु जी,’ राम शांतपणे हणाला, ‘असुर अस य आहेत असं आपणासही वाटत नाही. आप याला
तसं वाटणं श यही नाही कारण मी आपणास दे वांची पूजा करताना पा हलेल ं आहे. आ ण
दे वांचे वंशज असले या वायुपु ांना असुर जाऊन मळालेले आहेत हे मला माहीत आहे.
वायुपु आपले कमसाथी आहेत. हणून मला वाटतं क , आपण आ ा जे हणालात ते केवळ
मला उ ु कर यासाठ होतं. आ ण तु ही असं का हणालात याचं मला आ य वाटतं.’
इतरांची उप थती वस न रामवर खळत व ा म ांची नजर णभर व फारली. पण
राम या ावर उ रादाखल ते काही बोलले नाहीत. मग यांनी वचारलं, ‘तुला खरंच या
वेडपटांना सोडव यात काही अथ आहे असं वाटतं का?’
‘हा इथे गौण आहे, गु जी. यांना न का करायचं हा मु ा आहे. यांनी कोणता कायदा
मोडलाय?’
‘ यांनी मा या आ मावर क येकदा ह ला केलाय.’
‘पण यांनी कुणाचीही ह या केलेली नाही. माग या वेळ केले या ह यात यांनी केवळ
कुंपणाचा थोडासा भाग जाळला आ ण तुमची काही खोदकमाची ह यारं तोडली. या
अपराधासाठ यांना मृ युदंड मळायला हवा असं एखा ा मृतीतील काय ात हटलं आहे
का? नाही. अयो येतील या काय ांच ं मी नेहमी पलन करतो तो प पणे सांगतो क द न-
 ब यांनी जर काय ाचं उ लंघन केलेलं नसेल तर यांचं संर ण करणं हे समाजातील समथ
लोकांच ं कत आहे.’
‘पण, मी दलेली आ ा अगद प च होती.’
‘मा या या प व े पणासाठ मलासु ा माफ करा, गु जी. पण या असुरांना खरोखर जर
तु हाला मा न टाकायचं असतं तर अ र ानेम नी आप यासाठ ते काम अगद सहज केलं
असतं. तुमचे यो े श त आहेत. हे असुर अकुशल आहेत. मला खा ी आहे क , तु ही
अयो ये या राजकुमारांना या कामासाठ पाचारण केलंत ते अशासाठ क ते आम या शवाय
इतर कुणाचं ऐकणार नाहीत याची तु हाला पूण खा ी होती. तु हाला यां यामुळे उ प
झाले या सम येवर समोरासमोरचा सामना नको होता तर एखादा ावहा रक उपाय हवा होता.
अशा रीतीनं मी काय ाचं पालनही केलेल ं आहे आ ण आप याला खरोखर जे हवं होतं ते सु ा
साधलेल ं आहे. पण एक गो मा या ल ात येत नाहीय क , आपला नेमका हेतू तु ही मला
आधी का सां गतला नाही.’
व ा म ां या चेह यावर आधी कधीही न दसलेला आ य म ीत आदर भाव झळकत होता.
रामने आप याला मात दली असंही यांना वाटलं. ते समाधानानं हसले. यांनी रामला वचारलं,
‘आप या गु ं ना तू नेहमी असेच वचारत असतोस का?’
राम काही बोलला नाही. पण न बोलून यानं जे उ र दलं होतं ते प होतं. व ा म न हे,
व श याचे गु होते. व ा म ांना हे पद याने केवळ आप या प या या सांग याव न दलं
होतं.
‘बरोबर आहे तुझ,ं ’ राम या मौनाकडे ल करत व ा म पुढे हणाले, ‘असुर वाईट लोक
नाहीत. फ धमाबाबत यांची समज आज या समाजाला साजेशी नाहीय. कधी कधी अनुयायी
चांगले असले तरी यां या ने यांमुळे यांना हार प करावी लागते. यांना परीहाला पाठ व याची
क पना चांगली आहे. कदा चत तथे यांना आप या जीवनाचं उ मळे ल. आपण यांना
पोहोच व याची तयारी क .’
‘ध यवाद, गु वय,’ राम हणाला.
‘तु या प ह या ाचं मी आ ा लगेच उ र दे णार नाहीय. नंतर दे ईन कदा चत,’ व ा म
हणाले.

दोन आठव ांत वायुपु ां या भारता या प म सीमेपलीकडील छु या शहराकडे जा यासाठ

असुरांसह मलयपु ांची एक छोट तुकडी स ज झाली. यादर यान असुरां या जखमा पूणपणे
भ न नघा या हो या.
मलयपु ां या व ती या वेश ाराजवळ व ा म उभे होते. या वासासाठ स ज झाले या
आप या लोकांना ते शेवट या काही सूचना दे त होते. अ र ानेमी, राम आ ण ल मण यां या
शोजारी उभे होते. तेव ात ताटका आ ण सुबा तेथे पोहोचले. मलयपु आपाप या घो ांवर
वार हो यासाठ नघून गेले ते हा ताटका आ ण सुबा व ा म ांजवळ आले.
‘ध यवाद, आप या या मदतीब ल,’ मान लववून आ ण हात जोडू न व ा म ांना वंदन करत
ताटका हणाली.
 असुर ीकडू न दाख व या गेले या या श ाचारामुळे व ा म ां या चेह यावर हसू उमटलं.
परवानगी घे यासाठ ताटकाची नजर ीरामाकडे वळली. रामने हसून आपली संमती दशवली.
‘तुमचे असुर बांधव प मेकडे राहातात,’ व ा म ताटकाला हणाले, ‘ते आपणास संर ण
दे तील. मावळती या दशेनं जा, तु ही यां या ठकाणावर पोहोचाल.’
ताटका थोडी ताठरत हणाली, ‘परीहा काही आमचा दे श न हे. आमचा दे श हा आहे –
भारत. दे व जतका काळ येथ े रा हले ततकाच काळ आ हीसु ा येथे आहोत.’
राम म ये पडत हणाला, ‘आ ण यो य वेळ आपण पु हा इथे परताल. पण आता
मावळती या दशेनं जा.’
व ा म ांनी आ यानं रामकडे पा हलं, पण ते काही बोलले नाहीत.

‘आपण जसं ठरवलं होतं तसं घडू न आलं नाही, गु जी,’ अ र ानेमी हणाले. व ा म
मलयपु ां या व तीजवळ या एका तलावाकाठ बसले होते. गु ज सोबत असताना नेहमी ते
जसे ठे वत असत तशीच आताही यांनी आपली तलवार यानीतून काढू न शेजारी तयार ठे वली
होती. वेळ पडलीच तर, कुणी व ा म ांवर ह ला कर याचं ध र केलंच तर यांना चपळाई
करावी लागणार होती.
‘पण आपण नाराज वाटत नाहीय,’ व ा म हणाले.
आप या ने या या नजरेला नजर दे णं टाळू न अ र ानेमी रवर पाहात रा हले. जे बोलायचं
होतं ते बोलणं यांना थोडं अवघड वाटत होतं. ‘खरं सांगायचं तर... गु जी... मला तो मुलगा
आवडला..... मला वाटतं या याजवळ....’
डोळे बारीक क न व ा म ांनी अ र ानेम कडे पा हलं. हणाले, ‘आपण यां या ती
सम पत आहोत यांना वस नका.’
अ र ानेम नी मान तुकवली. ते हणाले, ‘अथात गु जी. मी कधी आप या आ ेबाहेर आहे
का?’
काही ण तेथ े अ व थ शांतता पसरली. व ा म ांनी खोल ास घेतला. समोर पसरले या
पा या या वशाल पा ावर यांची नजर थरावली. मग जणू वतःशीच बोलत अस यासारखे ते
हणाले, ‘ यां या व तीतच जर असुर यां याकडू न मारले गेले असते तर.... बरं झालं असतं.’
चतुर अ र ानेम नी यांना वरोध केला नाही.
व ा म ांनी डोकं हालवलं. प ातापद धतेचं हसू यां या ओठांवर आलं. ते पुटपुटले, ‘मला
मात दे याचा य नही न करणा या एका मुलानं आज मला मात दलीय. तो केवळ आप या
नयमांच ं पालन करत होता.... ’
‘आता आपण काय करायचं?’
‘आपण स या योजनेच ं पालन करायचं. प च आहे, हो ना?’
‘ स या योजनेब ल मला कधीच खा ी वाटली न हती, गु जी. या गो वर आपलं पूण
नयं ण आहे असं मला वाटत नाही....’
व ा म ांनी यांना यांच ं वा य पूण क दलं नाही. ते म येच हणाले, ‘चुकताय तु ही.’
अ र ानेमी ग प रा हले.
 ‘तो धोकेबाज व श रामचा गु आहे. व श ांवर जोवर रामचा पूण व ास आहे तोवर मी
रामवर व ास टाकू शकत नाही.’
अ र ानेम या मनात शंका हो या पण ते ग प रा हले. ‘व श ’ या वषयावरील सग याच
चचा धोकादायक ठरतात हे यांना ठाऊक होतं.
नणय घेत यासारखे व ा म हणाले, ‘आपण या स या योजनेच ं पालन करायचं.’
नणय घेत यासारखे व ा म हणाले, ‘आपण या स या योजनेच ं पालन करायचं.’
‘पण आप याला या याकडू न असले या अपे ा तो पूण करेल का?’
‘ याला य असले या काय ांचाच आप याला या यावर वापर करावा लागेल. एकदा का हे
घडलं क मग यानंतर घडणा या एकूण एक घटना मा या नयं णात राहातील. वायूपु
चुकताहेत हे माझं हणणं बरोबर आहे हे मी यांना दाखवून दे ईन.’

असुर प रहाला जा यासाठ नघाले या या दोन दवसांनंतरची गो . आ मात चालले या घाई

गडबडीमुळे राम-ल मणांची झोप मोडली. आ हकं उरक यानंतर ते आप या झोपडीतून बाहेर
आले. उगव या सूयाची आ ण दे वांची ाथना कर यासाठ ते तलावाकाठ नघाले.
अ र ानेमीसु ा यां यासोबत नघाले. चालता चालता ते हणाले, ‘आपण लवकरच नघू.’
‘आ हाला सां गत याब ल ध यवाद, अ र ानेमी,’ राम हणाला.
काही लोक एक अ तशय मोठ पेट अ यंत काळजीपूवक वा न नेत होते ते रामने पा हलं.
या पेट त कोणतीतरी अ यंत वजनदार गो असावी. कारण धातूने बनले या वाहकावर ती
लादलेली होती आ ण बारा लोक तचं वजन पेलत चालले होते.
‘हे काय आहे?’ मनात संशय उ व यानं कपाळावर आ ा घालत ल मणाने वचारलं.
‘ यात जे आहे ते चांगलंही आहे आ ण वाईटही,’ राम या खां ावर हात ठे वत अ र ानेम नी
रह यमयरी या सां गतलं. मग वचारलं, ‘तु ही कुठे चालला आहात?’
‘सकाळ या ाथनेसाठ नघालोय.’
‘मीसु ा येतो.’

एरवी दररोज सकाळ अ र ानेमी परशुरामांची ाथना करत असत. राम आ ण ल मणासमवेत
या दवशी यांनी -महादे वांची ाथना कायची ठरवलं. शेवट , सव द व एकाच
ठकाणा न येत असतं.
ाथना संप यानंतर तलावाकाठ या एका मो ा दगडावर ते बसले होते.
‘ताटका आ ण यां या जमातीचं प रहाम ये ब तान बसेल कवा कसं याब लचा वचार कधी
कधी मा या मनात येतो,’ अ र ानेमी हणाले.
‘न क च यांच ं ब तान तेथे नीट बसेल,‘ राम हणाला, ‘समोरचा आप यापैक च एक आहे हे
एकदा यां या मनात ठसलं क मग यांच ं सग यांशी जुळतं.’
यां यावर ताबा ठे व याचा एकमा उपाय हणजे यांना यां या लोकांसोबत ठे वणं. नदान
स या तरी केवळ हाच एक उपाय आहे असं दसतं. एरवी, इतरांशी जुळवून घेण ं यांना खूप
जड जातं.’
‘ यां या वचारप तीब ल मी बराच वचार केला. एक ब ल यां या या भावना आहेत
तथेच खरी सम या आहे.’
‘एकम् हणजे यांचा एक दे व?’
‘हो,’ राम हणाला, ‘आप याला क येक वेळा सां गतलं गेलंय क एकम् आप या भासमय
जगा या पलीकडे रहातो. तो नगुण आहे. गुणांमुळेच भासमय, अ थर जगाची न मती होते
ना? ती अशा त, अ थर असते कारण वेळेचा कोणताही ण शा त नसतो. आ ण हणूनच
याला केवळ नराकार न हे तर नगुणही मानतात हो ना?’
‘अगद बरोबर,’ अ र ानेमी हणाले.
‘आ ण एकम् जर या सग या या पलीकडे असेल तर तो कुणाची बाजू कशी काय घेणार?’
रामने वचारलं, ‘तो जर नराकार असेल तर एखा ा आकाराब ल इतका आ ही कसा होईल?
आ ण हणून तो कोण याही एका गटाचा होणं श य नाही. तो सग यांचाच असेल आ ण याच
वेळ तो कुणाचाही नसेल. आ ण हे केवळ मानवां या बाबतीत न हे तर ांडातील ाणी,
वन पती, पाणी, धरणी, ऊजा, तारे, अवकाश इ. सवाब लच आहे. कोण काय वचार करतं,
कुणाचा कशावर व ास आहे इ याद चा च येत नाही. जे काही आहे ते केवळ एकम् मुळे
आहे आ ण यातूनच नमाण झालेल े आहे.’
अ र ानेम ना हे पटलं. मान हालवत ते हणाले, ‘आकारांनी बनलेल ं आपलं जग आ ण एकम्
चं नराकार जग यातील याच मूलभूत गैरसमजुतीमुळे यांना वाटतं क आमचा दे व खरा आ ण
तुमचा दे व खोटा. एखा ा अ कल असणा या माणसाला जसं हे कळतं क तो आप या
मू पड आ ण आत ापैक एकाला स या न अ धक पसंती दे ऊ शकत नाही तसाच एकम्
अनेकांमधून केवळ एका जमातीची नवड क शकत नाही. आ ण एकम् चा या न वेगळा
वचार करणं मूखपणाचं ठरेल.’
‘बरो बर!’ राम हणाला, ‘तो जर स याला टाळू न माझी बाजू घेणार असेल तर तो एकम्
कसा राहील? कधी एकाची बाजू न घेणारा, सवाचाच असणारा, न ा कवा भीतीची अपे ा न
बाळगणारा, कब ना कशाचीही मागणी न करणारा दे वच खरा एकम् असू शकतो. कारण
एकम् आहे आ ण केवळ या या अ त वातूनच इतर सग यांना अ त व ा त झालेल े आहे. ’
अ र ानेम ना अयो ये या या बु मान राजकुमाराब ल आदर वाटू लागला होता. पण हे
व ा म ांसमोर कबूल कर याची यांना भीती वाटत होती.
राम पुढे हणाला, ‘आदश पौ ष समाज नमाण कर याचा शु ाचायाचा नणय यो यच होता.
असा समाज कायकुशल, यायी आ ण आदरणीय असतो. यांनी े वर याचा पाया
ठे व याची चूक केली. वा त वक पाहाता अशा जगाचा पाया यांना भौ तक आ ण आ या मक
गो ची सर मसळ होऊ न दे ता केवळ काय ा या आधारे ठे वायला हवा होता. काळ-वेळ नेहमी
बदलतेच आ ण ती तशी बदलली क कायदा बदलता येतो पण ा बदलणं जड जातं.
बदल या काळ-वेळेनस ु ार माणूस अ धका धक ती पणे आप या े ला चकटत जातो. क ठण
काळात माणूस आप या ांना आणखी चकटू न रहातो. पण पौ ष प त जर काय ावर
आधा रत असेल तर गरज उ व यानंतर कायदे बदलता येतात. हणूनच पौ ष जीवन
प तीची न मती काय ां या आधारे करावी, े या पायावर नाही.’
 ‘असुरांना वाचवणं खरंच श य आहे असं तुला वाटतं का? भारतात क येक असुर रहातात.
छो ा छो ा गटात ते वभागलेल े आहेत, पण आहेत हे न क .’
‘मला वाटतं ते अ तशय श त य अन् यायी बनतील. यांना मी आपलं मानतो या कायदा
तोडणा या, बंडखोर लोकांपे ा ते न क च चांगले ठरतील. यांच े कायदे आता कालबा झाले
आहेत आ ण हीच असुरांची खरी सम या आहे. ते चांगले लोक आहेत. यांना फ ानी आ ण
भावशाली नेतृ वाची गरज आहे.’
‘तू यांना हवा असलेला नेता बनू शकतोस असं तुला वाटतं का? तू यां यासाठ जग याची
एक नवी रीत तयार क शकशील?’
रामने खोल ास घेतला. हणाला, ‘मा या न शबात कोणती भू मका मा यासाठ ल हलेली
आहे हे मला माहीत नाही, पण....’
ल मण म येच हणाला, ‘गु व श ांना वाटतं क , राम दादा पुढचे व णू बनणार आहेत. ते
केवळ असुरांचंच न हे तर संपूण भारताचं नेतृ व करणार आहेत. माझासु ा यावर ठाम व ास
आहे. राम दादासारखा कुणीही नाही.’
रामने ल मणाकडे पा हलं. या या चेह यावर या भावांब ल तक लावणं अश य होतं.
अ र ानेमी थोडे मागे झुकले. यांनी खोल ास घेतला आ ण ते हणाले, ‘तू एक चांगला
माणूस आहेस. खरं तर वेगळाच आहेस. इ तहासात तू मह वाची कम गरी बजावशील हे सु ा
मा या ल ात येतंय. अथात, ती भू मका नेमक कोणती हे मा आ ा मला माहीत नाही.’
रामचा चेहरा न वकारच होता.
‘मी तुला एवढं च सांगेन क व ा म काय हणतात ते ऐकून घे,’ अ र ानेमी हणाले, ‘आज
ते इतर सव ऋष न बु मान आ ण श शाली आहेत. आ ण या ‘इतर’ ला अपवाद कुणीही
नाही.’
यावरही रामकडू न कोणतीही त या आली नाही. पण याचा चेहरा क चत ताठरला.
‘अपवाद कुणीही नाही,’ अ र ानेम नी पु हा एकदा हे श द उ चा न यांच ं मह व अधोरेखीत
केलं. यांचा रोख सरळ सरळ व श ांवर होता.

ते जंगलातून संथ गतीने चालले होते. का फ या या पुढे आ ण या भारी वजना या पेट या थेट
मागे व ा म आ ण अ र ानेमी होते. राम आ ण ल मणाला का फ या या शेवट रहा यास
सां गतले होते. इतर सव मलयपु म ये पायी चालत होते. गंगा कनारी उ या असले या
नौकांपयत पोहोच यासाठ यांना काही तासांचा अवधी लागणार होता.
व ा म ांनी मानेन े खूण क न अ र ानेम ना बोलावले. अ र ानेम नी लगेच आप या
घो ाचा उज ा बाजूचा लगाम खेचला आ ण ते व ा म ांजवळ आले.
‘मग?’ व ा म ांनी वचारले.
‘ याला माहीत आहे,’ अ र ानेमी हणाले, ‘महष व श ांनी याला आधीच सां गतलंय.’
‘तो धोकेबाज, त ा, उपरा....’
व ा म ांनी आप या रागाला वाट मोकळ क न दली ते हा अ र ानेमी रवर कुठे तरी
पाहात रा हले. यानंतर तथे केवळ धुमसणारी शांतता उरली. शेवट या न ावान अनुयायानं
बोल यासाठ बळ एकवटलं, ‘मग, आता काय करायचं, गु जी?’
‘जे आप याला करावं लागेल ते आपण करायचं,’ व ा म हणाले.
 प्रकरण 19
वाहा या दशेन े चालले या या तीन जहाजां या तां ांमध या मु य जहाजा या वर या
मज यावर राम आ ण ल मण उभे होते. वासादर यान व ा म जा तीत जा त वेळ आप या
खोलीत घालवत असत. या संधीचा अ र ानेम नी फायदा घेतला. या मलयपु ा या मनात
अयो ये या राजकुमारां वषयी जबरद त कुतूहल नमाण झालं होतं.
‘आज राजकुमार कसे आहेत?’ यां याजवळ येता येता अ र ानेम नी वचारलं.
रामने या दवशी आपले लांब केस धुतले होते आ ण तो ते समु ावर या खा या, दमट हवेत
सुकव याचा य न करत होता.
‘या उका ानं हैराण आहेत,’ ल मण हणाला.
अ र ानेमी हसले. हणाले, ‘ वासाला आ ा नुकती सुरवात झालीय. पाऊस सु हायला
अजून क येक म ह यांचा अवकाश आहे. वातावरण चांगलं हो याआधी ते बरंच वाईट होणार
आहे.’
‘ हणूनच आ ही इथे उघ ावर आलो. कोणताही काळ दे वाकडू न मळालेली दे णगीच तर
असते!’ ल मण हणाला. बोलताना नाटक पानं तो आप या हातांनी चेह याला वारा घालत
होता. जेवणानंतर इतरही बरेच जण खाल या भागात जाऊन कामाला लाग याआधी
जहाजा या वर या भागात फेरफटका मारायला आले होते.
अ र ानेम नी राम या जवळ येत वचारलं, ‘आम या पूवजांब ल तू जे काही बोललास ते
ऐकून मला आ य वाटलं. तू दे वां व आहेस का?’
कधी ना कधी हा वषय नघणार हे रामला ठाऊक होतं. तो हणाला, ‘आपण हा वषय पु हा
कधी काढणार याची मी वाट पाहात होतो.’
‘आता तुझं वाट पाहाणं संपलं,’ अ र ानेमी हणाले.
राम हसत हणाला, ‘मी दे वां व नाही. आ ही यांचे वंशज आहोत. मी पौ ष जीवन
प तीचा, यां या कायदे , आ ाधारकपणा, स मान आ ण यायाची प त या सग याचाच
शंसक आहे. अ नबध वातं याऐवजी मला नेहमी ही प त जा त आवडते.’
‘अनुराग आ ण वातं या शवायही ैण सं कृतीत इतर बरंच काही असतं, राजकुमार.’
अ र ानेमी हणाले, ‘ ैण प तीत अ नबध सजकतासु ा असते.’
‘हो, मा य आहे मला. पण ैण प त जे हा हासो मुख होते ते हा लोकांम ये फुट रता येते
आ ण ती समाजातील बल घटकांसाठ अ न कारी बनते. मुळात ज मावर न हे तर कमावर
आधा रत दे वां या जाती व थेच े नयम म यकाळात अ तशय कठोर बनले. यां यावर
जातीयतेचा आ ण राजकारणाचा पगडा बसला. यामुळेच असुरांकडू न यांचा सहज पराभव
झाला. उ रकालीन दे वांनी जे हा सुधारणा घडवून आण या आ ण जातीय व थेला लव चक
बनवलं ते हा स ा पु हा यां या ता यात आली. ते बळकट बनले. यांनी पु हा असुरांचा
पराभव केला.’
‘हो, पण पौ ष प तसु ा उतर या काळात कठोर आ ण कमठ बनते. केवळ एकम् ब लची
दे वांची ा या वेगळ होती हणून असुरांनी दे वांवर ू र ह ले केले आ ण अथातच हे माफ
कर यायो य नाही.’
‘मा य आहे मला. पण या यांमुळे दे वांना एक आणलं क नाही? या भयानक
हसाचारातून काही सकारा मक गो ीसु ा घड या हे दे वांनी मा य करायला हवं. जाती
व थेमुळे नमाण झाले या वाईट गो चा सामना यांना करावा लागला. आप यात एक
असायला हवी हे यांना समजलं. मा या मते, इं दे व यानंतर सहज एक सुधारणा घडवून आणू
शकले. यांनी पु हा जातीय व था लव चक बनवली. यानंतर या युगातील एक त आले या
दे वांनी असुरांचा पराभव केला आ ण यावेळ आप या धा मक क रतेमुळे असुरांचा पराभव
झाला.’
‘ हणजे, या ू र हसेब ल दे वांनी असुरां ती कृत असायला हवं असं तुझ ं हणणं आहे
का?’
‘नाही, मला असं सुचवायचं नाहीय,’ राम हणाला, ‘मला फ एवढं च हणायचं आहे क ,
अ यंत भयानक घटनांमधूनसु ा काहीतरी चांगलं नपजू शकतं. येक वाइटात काहीतरी
चांगलं दडलेलं असतं तसंच येक चांग यात काहीतरी वाईट दडलेल ं असतं. जीवन अ तशय
ल , गुंतागुंतीचं आहे. केवळ समतोल च जीवना या दो ही बाजू पा शकते.
उदाहरणाथ, असुरांचा अनुभव जुना आ ण व मृत झा यामुळे आज समाजात पु हा
जाती व था कठोर झाली आहे ना? आज पु हा माणसाचं समाजातील थान या या
ज मानुसार ठरवलं जातंय. या या कमानुसार नाही. यामुळे स त सधू या मह वाला हण
लागलंय असं तु हाला वाटत नाही का?’
‘ठ क आहे!’ ल मण हणाला, ‘पुरे झाली ही ता वक चचा. डोकं फुटायची वेळ आली!’
अ र ानेमी खळखळू न हासले. राम कौतुकानं आप या छो ा भावाकडे पाहात रा हला.
‘सुदैवानं आपण अयो येत पोहोचू याआधी हे सगळं संपेल,’ ल मण हणाला.
‘हं हं’ अ र ानेमी हणाले, ‘अयो येत पोहोचायला आणखी थोडा वेळ लागेल राजकुमार.’
‘ हणजे काय?’ रामने वचारलं.
‘अयो येला परत याआधी व ा म ांना म थला नगरीत जायचं आहे. तथे यांचं मह वाचं
काम आहे.’
‘आ ण हे तु ही आ हाला कधी सांगणार होतात?’ ल मणने थो ा नाराजीनेच वचारलं.
‘आ ा सांगतोय ना!’ अ र ानेमी हणाले.
ल मणाला धीरानं यायची खूण करत राम हणाला, ‘ठ क आहे, अ र ानेमी. गु
व ा म ांना सगळं आलबेल वाटे पयत आ ही यं याबरोबर रहायचं असं आम या व डलांनी
आ हाला सां गतलंय.’
‘ म थला....’ ल मण करवादला, ‘ते न ाय शहर!’
स त सधू दे शातील इतर मो ा शहरां न म थला नगरी वेगळ होती. राजा म थनी ती
वस वली होती. इतर मो ा शहरां माणे म थला नद कनारी वसलेल ं शहर न हतं, हणजे,
गंडक नद नं आपला वाह प म दशेला वळ व यानंतर ते तसं रा हलं न हतं. नद चं पा
प मो मुख झा यानं म थला नगरीचं भा य पालटलं. स त सधू दे शातील मह वा या
शहरांमधून तचं थान झपा ानं खाली गेलं. भारतातील ब तेक ापार नद या घाटांव न
केला जात असे. गंडक ने आपला वाह बदलला आ ण एका रा ीत म थलेच ं भा य
रसातळाला गेलं. रावणा या चतुर ापा यांनी म थलेत नेमले या ापा यांकडू न आपलं
त न ध व काढू न घेतलं. मो ा माणावर चालणारा ापार अ यंत करकोळ तरापयत
आला आ ण यामुळे म थलेतील यांचे अ त व अ यंत नग य झाले.
जनक म थलेच े राजे होते. ते अ यंत स य, सम पत आ ण आ या मक वृ ीचे गृह थ होते.
ते एक आदश होते, अथात्, राजा हणून न हे. ते जर आ या मक गु असते तर
जगातील सव े आ या मक गु ठरले असते. पण न शबानं यांना राजेपद दलं होतं. राजा
हणून यांनी आप या जे या आ मक उ तीसाठ आप या धमसभांमधून पुरेपूर य न केले
होते. पण आ थक गती आ ण सुर तता इ याद मह वा या गो ी चंड ल त झा या
हो या.
म थला नगरी या भा यात भर हणून क काय रा याची सू ं न तपणे जनकचे छोटे भाऊ
कुश वज यां या हाती गेली होती. गंडक नद चा बदललेला वाह सांक य या सीमेपयत गेला
होता. आ ण सांक यचे राजेपद कुश वजांकडे होते. म थलेच ं झालेल ं नुकसान सांक य या
पदरात भा या या पात पडलं होतं. पा या या सहज उपल धतेमुळे ापाराची भरभराट तर
झालीच होती शवाय सांक य या लोकसं येतही बेसुमार वाढ झाली होती. पैसा आ ण
मनु यबळा या उदं ड वाढ या बळावर कुश वजांनी स त सधू दे शात वतःला आप या
राजक य कुटुं बा या त नधी या पात था पत केलं होतं. अधून मधून म थलेला भेट दे ऊन
याने आपसातील भेद उघड न होऊ दे याची खबरदारी घेतली असली तरी हे केवळ वरकरणी
असून कुश वज म थलेला आप या रा यात सामील क न घे या या य नांत अस याची
वदं ता होती.
‘गु ज ची तशी इ छा असेल तर आपण तकडेच जाऊ ल मण,’ राम हणाला, ‘सांक य न
आप याला मागदशकाची गरज लागेल, हो ना? सांक य न म थलेकडे जाणारा र ता ठ क
नाहीय असं मी ऐकून आहे.’
‘आधी एक र ता होता,’ अ र ानेमी हणाले, ‘पण नद ने दशा बदलली ते हा तो त या
पा ाखाली गेला. पु हा र ता बांध याचा य न केला गेला नाही. म थलेकडे..... धन नाही.
यां या पंत धानांना सूचना पाठवली आहे, या करतील मागदशक पथकाची व था.’
‘राजा जनकांची मुलगी पंत धान आहे हे खरंय का?’ ल मणाने वचारलं, ‘आमचा यावर
व ासच बसत नाहीय. तचं नाव उ मला आहे का?’
अ र ानेम कडू न उ र ये याआधी रामनं वचारलं, ‘एक ी पंत धान आहे यावर व ास
ठे वणं जड का जातंय ल मणा?’ पुढे तो हणाला, ‘पु षां या बरोबरीने यांची बौ क मता
असते.’
‘मला ठाऊक आहे, दादा,’ ल मण हणाला, ‘पण हे असामा य आहे, एवढं च.’
‘मो हनीसु ा ीच हो या,’ राम हणाला, ‘आ ण या व णू हो या हे ल ात ठे व.’
ल मण ग प रा हला.
अ र ानेम नी ल मणा या खां ाला पश करत हटलं, ‘बरोबर आहे तुझं, राजकुमार ल मण.
राजा जनकांची मुलगीच यांची पंत धान आहे हे खरंय. पण यांची खरी मुलगी राजकुमारी
उ मला न हे, तर यांची द क क या या रा याची पंत धान आहे.’
 ‘द क क या?’ रामने आ याने वचारले. या काळ द क मुलांना समान ह क व चतच
दले जात असत. रामने काय ात बदल घडवून ही बाब ठ क कऱ याचा नणयसु ा घेतला
होता.
‘होय!’ अ र ानेमी हणाले.
‘मला याची जाणीव न हती. नाव काय आहे तचं?’
‘ तचं नाव आहे, ‘सीता’.’

‘आपण सांक य या राजाला भेटायला जाणार नाही का?’, रामने वचारलं.

शहरापासून काही कलोमीटस या अंतरावर असले या सांक य बंदराला व ा म ां या नावा
येऊन लाग या ते हा म थलेची नगर सुर ा आ ण श ाचार अ धकारी समीची आप या
त नधीमंडळासोबत यां या वागतासाठ तेथे उप थत हो या. समीची आ ण यांचे सोबती
100 मलयपु ां या छो ा तुकडीला घेऊन म थलेला परतणार होते. व ा म ांसोबत आलेले
इतर लोक नांगरले या नावांवर मागेच रहाणार होते.
‘नाही,’ आप या घो ावर वार होता होता अ र ानेमी हणाले, ‘ व ा म ांना अ ात रा न
हे शहर ओलांडायचंय. राजा कुश वज स या वासात आहेत आ ण यांची इकडे फरक याची
श यता आहे.’
रामला आ ण याला घालायला दले या सा या शु व ांच े ल मणाने नरी ण केले. व
सामा य होते हणजे, राजकुमार सा या वेषात नगर वेश करणार होते.
‘गु त पाने?’ ल मणाने वचारले, याची नजर 100 मलयपु ांवर गेली. टोमणा मारत तो
हणाला, ‘खरंच, मला अ जबात कळलं नसतं.’
अ र ानेमी हसले. यांनी आपले गुडघे आत या बाजूला आवळले. संकेत मळा याबरोबर
यांचा घोडा पुढे नघाला. राम आ ण ल मणसु ा आपाप या घो ांवर वार होऊन
यां यामागून नघाले. व ा म आधीच नघून गेल े होते. ते या तां ा या पुढे समीची सोबत
होते.

जंगलातील वाट इतक अ ं द होती क एकावेळ केवळ तीन घोडे चालू शकत होते. अधून मधून
जुना दगडी ं द माग लागत असे. पण ब तेक भागातील र यांवर जंगलवाढ ने अ त मण
केलेल ं होतं. यामुळे क येकदा बरंच अंतर घो ांना एकामागे एक चालून कापावं लागत होतं.
‘तु ही याआधी म थलेला भेट दली नाहीय, हो ना?’ अ र ानेम नी वचारलं.
‘नाही, कधी तशी गरज उ वली नाही,’ राम हणाला.
‘काही म ह यांआधी तुम या भावाने, भरतने, सांक यला भेट दली होती.’
‘अयो ये या पररा नीतीसंबंधी कायाचा तो मुख आहे. यामुळे स त सधू दे शातील
राजांशी या या भेट -गाठ होणं वाभा वक आहे.’
‘अ छा? मला वाटलं तो राजा कुश वजांना ववाह संबंधां या संदभात भेटला असावा.’
ल मणा या कपाळावर नापसंतीदशक आ ा पसर या. तो हणाला, ‘ ववाहसंबंधां या
संदभात? अयो येला जर वैवा हक संबंध जोडायचे झाले तर अ धक बलशाली रा यांशी ते
जोडतील. सांक यसार या रा यांशी ते का मै ी करतील?’
‘ब ववाह संबंधांपासून आपणास कुणी रोखू शकत नाही. गत बंध मजबूत क न
राजनै तक मै ी ढ कर यासाठ ववाह केला जातो असं काही लोकांच ं हणणं आहे.’
ल मणानं रामकडे एक चोरटा कटा टाकला.
‘काय झालं?’ अ र ानेम नी वचारलं, ‘तुला पटत नाहीय का?’ ल मणाने रामकडे टाकलेला
चोरटा कटा यां या नजरेतून सुटला न हता.
ल मण हणाला, ‘रामला वाटतं, ववाह प व असतो. याचा राजक य मै ीसाठ वापर क
नये.’
अ र ानेम नी भुवया उंचाव या. ते हणाले, ‘पुरातन काळ असंच होतं. हो. पण आता या
गो वर कुणाचाच व ास उरलेला नाहीय.’
‘आप या पूवजांनी केले या सग याच गो चा मी पुर कता नाहीय,’ राम हणाला, ‘पण
काही गो ी पुन जी वत कर यायो य आहेत. यापैक एक हणजे ववाहसंबंधांकडे दोन
मधील प व भागीदारी या पाने पाहाणे. ववाह हणजे दोन श क ांमधील
राजनै तक संबंध न हेत.’
‘जे मोजके लोक असं समजतात तू यां यापैक एक आहेस असं दसतंय.’
‘याचा अथ मी चूक आहे असा होत नाही.’
ल मणाने पु हा संवादात भाग घेत हटले, ‘दादाला असंही वाटतं क , पु षाने फ एका
ीशी ववाह करावा. याला वाटतं क ब ववाह प तीमुळे यांवर अ याय होतो आ ण
हणून यावर बंद घातली पा हजे.’
‘मला नेमकं असं वाटत नाही, ल मणा,’ राम हणाला, ’माझं हणणं असं आहे क कायदा
सग यां या बाबतीत सारखा असायला हवा. जर एका पु षाला अनेक यांशी ववाह
कर याची परवानगी असेल तर एखा ा ीची इ छा असेल तर तलासु ा अनेक पु षांशी
ववाह कर याची परवानगी असायला हवी. आजचा कायदा पु षधा जणा आहे. हे चूक आहे.
पु षां या ब ववाहप तीला याची मा यता आहे पण यां या ब ववाहप तीला नाही. हे
चूक आहे. माझं मत सांगायचं झालं तर, मला असं वाटतं क पु षानं एक ी शोधावी आ ण
ज मभर त याशी ईमान राखावं.’
‘ दे वाला ध यवादच दले पा हजेत क तु या मते पु षाने क येक ज मांपयत एकाच
ीशी इमान राखावं असं नहीये,’ अ र ानेम नी चे ा केली.
राम हसला.
‘पण राजकुमार राम,’ अ र ानेमी हणाले, ‘तुला ठाऊकच असेल क काही शतकांपूव च
पु षां या ब ववाहप तीची सुरवात झाली. आपण सूयवंशी आ ण चं वंशीयांम ये 50
वषापयत चालले या यु ातून वाचलेलो आहोत. हजारो लोक या यु ादर यान मरण पावले.
पुरेस े वर उरले न हते हणून पु षांना एका न अ धक यांशी ववाह कर याची मुभा दे यात
आली. प च सांगायचं तर आप या दे शाची लोकसं या वाढायला हवी होती. यानंतरच
अ धका धक लोकांनी ब ववाह प तीचा वीकार केला.’
‘पण आता आप यापुढे तशी सम या नाहीय ना?’ रामने वचारले, ‘मग पु षांनी ही मुभा
कायम राख याचे कारण काय?’
अ र ानेमी ग प रा हले. काही णांनंतर यांनी रामला वचारलं, ‘तू फ एकाच ीशी
ववाह क इ छतोस का?’
‘हो,’ राम हणाला, ‘आ ण मी जीवनभर त याशी इमान राखून राहीन. स या ीकडे मी
पाहाणारही नाही.’
‘दादा,’ ल मण गालात हसत हणाला, ‘तू इतर यांकडे पाहाणं कसं टाळशील? या
सगळ कडेच असतात. येक वेळ ी समोर आली क तू डोळे मटणार आहेस का?’
राम हसला. हणाला, ‘मला काय हणायचंय ते तुला समजलंय. मा या प नीकडे मी या
नजरेन े पाहीन तसा मी इतर यांकडे पाहाणार नाही.’
अ र ानेम ना हे फारच च वेधक वाटत होतं. यांनी रामला वचारलं, ‘ ीम ये काय गुण
असावेत असं तुला वाटतं?’
राम बोलणार तेव ात ल मण हणाला, ‘नाही, नाही, नाही. या ाचं उ र मला ावं
लागेल.’
अ र ानेमी गंमतीने हसत ल मणाकडे पाहात रा हले.
‘एकदा दादा हणाला होता,’ ल मण हणाला, ‘क जला पा न आदरानं मान लवेल अशी
ी याला हवी.’
बोलून झा यावर ल मणाला मोठा अ भमान वाटला. आप या भावा या मनातली एवढ
खाजगी गो आपण जाणतो हे याला खूप छान वाटत होतं.
अ र ानेम नी ग धळलेली नजर रामवर स थर करत वचारलं, ‘डोकं आदरानं झुकवणारी?’
राम काही बोलायला तयार न हता.
अ र ानेमी समोर पाहात रा हले. रामला ज याब ल आदर वाटे ल अशा एका ीला ते
ओळखत होते.
 प्रकरण 20
आठव ाभरानंतर व ा म आ ण यांचा लवाजमा म थला नगरीत पोहोचला. दलदलीची
आ ण पाणथळ जमीन अस याकारणाने आ ण पावसाचे भरपूर पाणी मळत अस याकारणाने
म थला नगरा या आसपासची जमीन अ यंत सुपीक होती. म थले या शेतक यांनी जरी
मुठभर दाणे टाकले तरी म ह याभरानंतर पीक तयार असे असं हणत. इतक तेथील जमीन
सुपीक होती. अथात म थले या शेतक यांनी शेतीसाठ जमीन तयार केली न हती आ ण ते
फारसं बयाणंही फेकत नसत. यामुळे या नैस गक कृपेचा उपयोग जंगलानंच पुरेपूर क न
घेतला होता. म थला नगरीभोवती अगद घनदाट जंगल होतं. कोणतीही मोठ नद तेथून वहात
नस यानं म थला नगरी जगाशी तुटली होती. न ांमुळे एकमेकां या संपकात असणा या
भारतातील जवळ जवळ इतर सव मुख शहरांपासून ती वेगळ पडली होती.
‘आपण न ांवर एवढे वसंबून का आहोत?’, रामने वचारलं, ‘आपण र ते का नाही बांधत?
म थलेसारखे शहर असं इतर शहरांपासून वेगळं पडायला नकोय.’
‘कधीकाळ चांगले र ते होते इथे,’ अ र ानेमी हणाले, ‘वाट यास तू ते पु हा तयार करवून
घेऊ शकशील.’
हा तांडा जंगलातून पुढे चालला असता सुर ततेसाठ कधीकाळ बांधलेला खंदक यांना
दसला. आता तो तलावात बदलला होता. लोक या तलावातून पाणी भरत असत. हा तलाव
संपूण शहराला वेढा घालून होता. यामुळे म थला नगरीला पाचं व प आलं होतं. या
तलावात मगर सारखे ाणी न हते कारण आता या खंदकाचा संर णासाठ कवा सै नक
कायासाठ वापर केला जात नसे. पा यापयत सहज पोहोचता यावं हणून तलावा या
कना यावर पाय या बांधले या हो या. मोठमो ा च या तलावातून पाणी उपसत आ ण ते
पाणी संपूण शहरातून खेळवलं जाई.
हे सगळं पा न ल मण हणाला, ‘खंदकातील पा याचा संपूण नगरासाठ पा या या मु य
ोतासारखा उपयोग करणं हा शु वेडेपणा आहे,’ ल मण हणाला, ‘नगराला वेढा घालणारं
श ुसै य सग यात आधी नगराचा पाणी पुरवठा खं डत करतील, कवा या न वाईट हणजे, ते
या पा यात वष कालवतील.’
‘बरोबर आहे तुझं,’ अ र ानेमी हणाले, ‘ म थले या पंत धानां या ल ात ही बाब आली
हणूनच यांनी नगरा या म यभागी एक छोटा पण खोल तलाव बन वला आहे.’
तलावा या अलीकड या कना याजवळ राम, ल मण आ ण अ र ानेमी घो ाव न उतरले.
यांना शहरात वेश कर यासाठ तरा या या पुलाव न पलीकडे जावं लागणार होतं.
तरा याचा पूल ब धा समान आकाराचे डके एकाला एक जोडू न बांधून तयार केलेला
असतो. तो हालता पूल असतो. यामुळे याव न जाताना पायउतार होऊन घो ासोबत चालत
जाणंच अ धक ेय कर ठरतं.
अ र ानेम नी उ साहानं वषद क न सां गतलं, ‘इतर कार या पुलांपे ा हा पूल बन वणं
व तात पडतंच, शवाय नगरावर ह ला झालाच तर हा पूल सहज न करता येतो. इतकंच
न हे तर, तोडलेला पूल तत याच सहजपणानं पु हा बांधताही येतो.’
रामने मान हालवत यांच ं बोलणं ऐकून घतलं. याला एका गो ीचं आ य वाटत होतं क
अ र ानेमी म थला नगरीब ल एवढ मा हती का दे ताहेत? शहर एकूणच अ यंत गरीब वाटत
होतं. या नगरीकडे या ता पुर या पुलाऐवजी कायमचा पूल बांध याएवढ संप ीसु ा नाही
का?
अथात, आज लंके त र भारतातील कोणते रा य ीमंत आहे? लंकेतील लोकांनी
आमचं सगळं सोनं नेलं.
पूल ओलांडून ते म थले या तटबंद तील दारासमोर पोहोचले. आ याची गो हणजे या
दारावर कोणतीही घोषणा कवा राजक य कुटुं बाला अ भमान व प सै नक नशाणी असलेलं
च रंग वलेल ं कवा कोरलेल ं न हतं. याऐवजी दारावर व ेची दे वता सर वतीदे वीची मोठ
तमा लावली होती. दारावर अ या भागात ती कोरलेली होती याखाली दोन ओळ ल ह या
हो या-
वगृह े पू यते मूखा; व ामे पू यते भुः
वदे शे पू यते राजा; व ान सव पू यते.
मूखाची पूजा या या घरी केली जाते, मुख आप या खे ात पुजला जातो, राजाची पूजा
या या नगरात केली जाते आ ण बु मानाची पूजा सव केली जाते.
राम हसला. व ेला सम पत आहे हे शहर.
‘नगरीत वेश करायचा का?’ अ र ानेम नी घो ाचा लगाम खेचून चाबूक फटकारत
वचारलं. बोलता बोलता ते पुढे नघालेसु ा!
रामने मानेनेच ल मणाला संकेत केला. तेसु ा नघाले.
तघांनी नगर वेश केला.
दारापलीकडे एक साधा सरळ र ता होता जो पुढे आणखी एका भतीतील दाराकडे जात
होता. तो दरवाजा बाहेरील भतीतील दारापासून साधारण एक कलोमीटस या अंतरावर होता.
या दोन भत मधील र या त र ची जागा नीट वभागले या शेतज मनीची होती. या
शेतांतील पके कापणीसाठ तयार उभी होती.
‘उ म,’ राम हणाला.
‘होय दादा, क या या दोन भत म ये पीक घेत याने शहराचा अ पुरवठा सुर त होतो,’
ल मण हणाला.
‘ या न मह वाचं हणजे, इथे मनु यव ती नाही. यामुळे बाहेरील तटबंद ची भत ओलांडून
येणा या श ू सै याला गारद कर यासाठ ही जागा उ म आहे. तटबंद या स या भतीपयत
पोहोच यासाठ श ूसै याला बरेच सै नक गमवावे लागतील आ ण पटकन माघारही घेता येणार
नाही. सै नक े ा या ीने ही रचना उ मच आहे. नगराला वेढून असणारी मनु यव तीर हत
रकामी जागा. दादा, आप याला अयो येतही अशी रचना करायला हवी.’
क या या स या भतीनजीक येता येता अ र ानेम नी आप या चाल याचा वेग वाढवला.
‘ या समोर दसताहेत या खड या आहेत का?’ आतील तटबंद या भतीतील वर या
भागाकडे संकेत करत ल मणाने वचारलं.
‘होय,’ अ र ानेमी हणाले.
 ‘ हणजे येथील लोक गा या भतीचा आप या घरासारखा उपयोग करतात?’ आ य
वाट याने ल मणाने वचारलं.
‘होय,’ अ र ानेमी हणाले.
‘ओह!’ खांदे उडवत ल मण हणाला.
समोर पाहाणा या अ र ानेम या चेह यावर हसू पसरलं.

‘अरे हे काय!’ ल मण अचानक उ ारला. म थला नगरीची सरी तटबंद ओलांडताच या या

त डू न हे उ ार नघाले होते. तो जागीच उभा रा हला. याचा हात तलवारीवर गेला. तो हणाला,
‘आप याला साप यात अडकवलंय!’
‘शांत हो राजकुमार,’ हसत अ र ानेमी हणाले, ‘हा सापळा नाहीय. म थला नगरी अशीच
आहे.’
सरी तटबंद ओलांड यानंतर ते एका सलग भती या मो ा इमारतीसमोर पोहोचले होते.
एकाला एक लागून असले या घरांची ती सामाईक भत होती. मधमाशां या पो यासारखी
तेथली घरे एकमेकांना अगद खेटून बांधलेली होती. दोन घरांम ये अ जबात मोकळ जागा
न हती. येक घरा या भतीत वर या बाजूला एक खडक ठे व यात आलेली होती. पण
र या या बाजूनेसु ा कोण याही घराला दार न हतं. यामुळेच पुढे कुठे ही न जाता येणा या
भतीपाशी आपण पोहोचलो आहोत कवा दबा ध न बसले या सै नकां या साप यात अलगद
येऊन पडलो आहोत असं ल मणाला वाटलं होतं. शवाय व ा म ांचा लवाजमासु ा कुठे तरी
गायब झाला होता. यामुळेसु ा ल मणाला असं वाटणं साह जक होतं.
‘र ते कुठे आहेत?’ रामने वचारलं.
सगळ च घरं एकमेकांना खेटून अस यामुळे तथे र यांनाच काय, पायवाटांनाही पुरेशी जागा
न हती.
‘मा या मागून या,’ अ र ानेमी हणाले. या दोघांचा उडालेला ग धळ पा न यांना गंमत
वाटत होती. एका घरा या इमारतीत बनले या दगडी पाय यांवर यांनी आपले घोडे घातले.
‘तु ही या घरा या छतावर का जाताय?! आ ण आप या घो ांना घेऊन जाताय?’ ल मण
उ ारला.
‘राजकुमार, मा या मागोमाग या,’ अ र ानेमी शांतपणे हणाले.
धीर दे यासाठ जणू रामने ल मणाची पाठ थोपटली. अ न छे नं ल मणसु ा आप या
घो ाला घेऊन अ र ानेम मागोमाग दगडी पाय या चढू लागला. ते जे हा छतावर पहोचले
ते हा तेथील य यां या क पनेपलीकडचे होते.
तेथील सग या घरांच े मळू न असलेल े छत हणजे एक मोकळा, व छ मंचच होता.
ज मनी या वर ही सरी जमीन होती. यावर र ते रंगवलेल े होते. या व वध दशांना येत-जात
असलेल े लोक सो े श अथवा न े श ते पा शकत होते. रवर चाललेला व ा म ांचा
लवाजमा सु ा तेथे दसून येत होता.
‘अरे दे वा! कुठे आहोत आपण? आ ण हे सगळे लोक कुठे चाललेत?’ ल मणाने वचारलं.
याने जीवनात आधी कधीही असे काही पा हलेल े न हते.
 ‘पण लोक या घरांम ये कसे वेश करतात?’ रामने वचारले.
जणू काही या या उ रादाखलच एका माणसानं एक ज मनीसपाट दार उघडलं. हे ब धा
या या घराचं छत असावं यावर पदपथ होता. तेथून तो पाय या उत न आप या घरात गेला.
मागे याने दार बंद केलं, ते हा राम या यानात आलं क पदपथांवर ठरा वक ठकाणी अशी
दारं होती आ ण या पदपथांवर वाहतुक ला मनाई होती. हे दरवाजे लोकां या घरांना जाणारे
होते. घरां या काही रांगांम ये उ या, लांबट, चचो या रका या जागा हो या. यावर लोखंडी
जा या लावले या हो या. पदपथांवर उघडणा या या खड यांमधून काही घरांम ये हवा आ ण
सूय काश खेळवला होता.
‘पावसा यात हे लोक काय करतात?’ ल मणानं वचारलं.
‘पाऊस येतो ते हा ते खड या बंद ठे वतात,’ अ र ानेमी हणाले.
‘पण मग उजेड, वा याचं काय?’
अ र ानेम नी न त अंतरावर खोदले या न लकांकडे इंगीत केलं. ते हणाले, ‘दर चार
घरांसाठ अशा न लकांसार या मोक या जागा खोदले या आहेत. घरां या खड या या
मोक या जागेत उघडतात. इथूनच यांना मोकळ हवा आ ण उजेड मळतो. पावसा यात
वा न येणारं पाणी या मोक या जागेत खाली जमा होतं आ ण तेथून ते मधमाशां या
पो यासार या या घरांखालून वाहात बाहेरील तटबंद या भतीपलीकडे खंदकात जातं कवा
नगरा या आत असले या तलावात जातं. थो ा पा याचा शेतीसाठ वापर केला जातो.’
‘अरे दे वा परशुरामा!’ ल मण उ ारला, ‘ज मनीखाली बांधलेली गटारं! कती चांगली क पना
आहे! रोगांवर नयं ण ठे व याचा आदश उपाय? ’
पण रामचे ल स याच एका गो ीनं वेधून घेतलेल े होते, ‘पोळं ? या भागाला या नावानं
ओळखलं जातं का?’
‘हो,’ अ र ानेमी हणाले.
‘का? यांची रचना मधमा यां या पो यासारखी आहे हणून?’
‘हो,’ अ र ानेमी हसत हणाले.
‘इथे अथात वनोदबु आहे तर.’
‘तु याकडेही ती असावी अशी मी अपे ा करतो. कारण आप याला इथेच रहायचे आहे.’
‘काय?’ ल मण हणाला.
‘राजकुमार’, मायाचना करणा या वरात अ र ानेमी हणाले,’ या मधमा यां या पो याम ये
म थलेच े कामगार रहातात. जसजसे आपण नगरा या आत या बाजूला जाऊ तसतशा बागा,
र ते, मं दरे, बाजारपेठा लागतील आ ण मग ीमंतांची घरं आ ण महाल लागतील. पण तु हाला
ठाऊकच आहे क तु ही इथे गु त पात वावरावं अशी व ा म ांची इ छा आहे.’
‘आ ही इथे आलेलो आहोत हे जर पंत धानांना ठाऊक असेल तर हे नेमके कसं सा य होणार
आहे?’
‘पंत धानांना फ एवढं च माहीत आहे क गु व ा म आप या साथीदारांसमवेत आलेले
आहेत. यांना अयो येच े राजकुमार आले आहेत हे ठाऊक नाहीय. नदान स या तरी नाही!’
‘आपण अयो येच े राजकुमार आहोत,’ ल मण हणाला. रागाने या या मुठ आवळले या
हो या. ‘स त सधू दे शा या राजांची राजधानी आहे ती, आप याला इथे अशी वागणूक
मळणार आहे?’
‘आपण फ एका आठव ासाठ इथे आहोत’, अ र ानेमी हणाले. ‘कृपा क न...’
‘ठ क आहे’, म येच बोलत राम हणाला, ‘आ ही रा येथेच.’
ल मण रामकडे वळू न हणाला,‘पण दादा....’
आपण याआधी यापे ाही सा या जागेत रा हलेलो आहोत, ल मणा, केवळ काही दवसांचा
तर आहे. मग आपण घरी जाऊ. आप या व डलां या इ छांचा आप याला आदर करायला
हवा!”

‘तु ही दोघे आरामात आहात अशी मी अपे ा करतो’, व ा म छतावरील दरवाजातून घरात
उतरता उतरता हणाले.
पारी तस या हरा या तस या तासा या वेळ व ा म पोळा व तीत भेट ला आले. दोघा
भावांना पो या या आत या बाजूला टोकाचं घर दलं गेल ं होतं. यापलीकडे बाग होती.
शहरातील आत या भागात असले या उ च ू व तीत असले या अनेक बागांसारखी ती बाग
होती. सुदैवाने यांचं घर टोकाला अस यानं यां या घराला बाहेर बागेत उघडणारी खडक
होती.
राम आ ण ल मण अजून शहरा या आंत रक भागात गेल े न हते. व ा म ां या रहा याची
सोय नगरा या म यवत भागातील राजमहालात केली गेली होती. कधी काळ राजमहाल चंड
मोठा होता पण दयाळू राजा जनक यांनी राजवा ाचा बराच भाग हळू हळू ऋषी आ ण यां या
श यांना वापर यासाठ दला होता. या त व राजाला वाटत असे क म थला नगरी सव
व ानांना लोहचुंबकासारखी भासावी. या महान गु ं वर ते आप या छो ा ख ज यातून भेट चा
वषाव करत असत.
‘आपणापे ा न क च कमी आरामात आहोत, गु जी,’ ल मण हणाला. या या चेह यावर
राग प दसून येत होता. धुसफुसत तो हणाला, ‘मला वाटतं मा या भावाला आ ण मलाच
फ गु त वेषात रहावं लागणार आहे.’
व ा म ांनी ल मणाकडे ल केलं.
‘आ ही ठ क आहोत, गु जी,’ राम हणाला, ‘कदा चत म थलेतील आमची काम गरी पूण
कर यासंबंधी आपणाकडू न आ हास मागदशनाची वेळ आली असावी. आ ही अयो येत
परत यासाठ उ सुक आहोत.’
‘बरोबर आहे,’ व ा म हणाले, ‘तर मग मी सरळ मु ावरच येतो. अयो ये या राजाने
आप या मुलीचे – सीतेच े - वयंवर आयो जत केलं आहे.’
‘ वयंवर’ ही भारतातील वरसंशोधनाची पुरातन प त होती. मुलीचे वडील उपवर मुलांचा
मेळावा आयो जत करत आ ण यापैक कुणालाही आप या पती या पात वरण कर याचं
वातं य आप या मुलीला दे त. कवा, आप या मुलीला मळव यासाठ ते एखादा पण लावत.
पण जकणा या या हातात ते आप या मुलीचा हात ज मभरासाठ दे त.
स त सधूतील बलशाली राजघरा यांम ये म थला नगरीचा समावेश न हता. यामुळे स त सधू
दे शा या मालकाची राजधानी असले या अयो येचा म थला नगरीतील मुलीशी वैवा हक
नातेसंबंध जुळून येणं केवळ अश य होतं. रामसु ा व ा म ांच ं बोलणं ऐकून अवाक् झाला
होता. पण ल मणाला मा हे सगळं आता अस झालं होतं.
‘आ हाला इथे या वयंवराला संर ण दे यासाठ बोलाव यात आलं आहे का?’ ल मणानं
वचारलं. मग तो उ ारला, ‘हे तर या वेडपट असुरांशी आ हाला लढायला लाव या न भयंकर
आहे.’
यावेळ व ा म रागावून ल मणाकडे वळले. रागानं ते काही बोलणार याआधी राम
वनयानं बोलू लागला,
‘गु जी,’ वनयानं बोलणा या रामची स सहनश सु ा आता संपु ात येऊ लागली
होती, ‘आम या व डलांना म थला नगरीशी ववाहसंबंध जोड याची इ छा असावी असं मला
वाटत नाही. राजकारणासाठ ववाह करणार नाही अशी मीसु ा शपथ घेतलीय. पण...’
यावेळ व ा म ांनी रामलासु ा बोलताना म येच थांबवलं. ते हणाले, ‘ वयंवरात भाग
घे यास नकार दे यास आता थोडा वलंब झालेला आहे, राजकुमार.’
काय घडवून आणलं गेलंय हे राम या त काळ ल ात आलं. घोर य नानं यानं आपला वर
वन राखत हटलं, ‘मा या व डलांशी कवा मा याशी आधी बोल या शवाय आपण माझं नाव
वयंवरात दाखल कसं केलंत?’
‘तु या व डलांनी मला तुझा गु नेमलंय. आ ण तुला परंपरांच ं उ म ान आहे, राम. पता,
माता कवा गु मुला या ल नाचा नणय घेऊ शकतात. हा कायदा तू मोडणार आहेस का?’
आ यानं अवाक झालेला राम आप या जागेवरच खळू न उभा होता. या या डो यांत अंगार
फुलला होता.
‘ शवाय, उपवर मुलां या याद त नाव असूनसु ा जर तू वयंवरात उप थत रहा यास नकार
दलास तर, तु याकडू न उ ण मृती आ ण ह रत मृत मध या काय ाचं उ लंघन होईल. तुला
न क नकार ायचाय का?’
रामने एका श दाने उ र दले नाही. रागाने याचे सवाग थरथर कापत होते. व ा म ांनी
याला लबाडीने साप यात अडकवले होते.
‘माफ करा,’ पाय या चढता चढता राम अचानक उ ारला. मग याने छतातील दार उघडले
आ ण तो बाहेर आला. ल मण आप या भावापाठोपाठ नघाला आ ण मागे याने जोरात
आपटू न दार बंद केले.
व ा म समाधानाने हसले. ‘येतील परत ते. यां यासमोर कोणताही पयाय नाही. कायदा
प आहे,’ ते हणाले.
अ र ानेम नी वषादाने बंद दराकडे पा हले. मग पु हा आप या गु ं कडे पा हले. पण यांनी
ग प रहाणेच पसंत केले.
 प्रकरण 21
पाय या उत न राम तळमज यावर हणजे ज मनीवर आला. तेथून तो सावज नक बागेत
आला आ ण समोर आले या प ह या बाकावर बसला. आप या मनात चालले या घनघोर
वादळाखेरीज याला इतर कशाचीही शु न हती. यावेळ जवळू न जाणा या कुणालाही याची
नजर ज मनीवर खळलेली आहे असे वाटले असते. यानात त लीन असावा तसा याचा ास
लयीत आ ण मंद चालला होता. पण ल मण आप या भावाला पूण ओळखत होता. या या
रागाची ल णंसु ा ल मणाला ठाऊक होती. याला जेवढा अ धक राग येत असे तेवढा तो
अ धक शांत भासत असे. ल मणाला अशावेळ अनावर वेदना होत असत. कारण अशा वेळ
याचा भाऊ कोषात जात असे, या यापासून एकदम तुट यासारखा वेगळा होऊन जात असे.
‘ख ड्यात गेलं हे सगळं दादा!’ ल मण शेवट कडाडला, ‘ या भपकेबाज गु ला सांग क
उडत गेलास तू आ ण आपण आ ा या आ ा इथून नघून जाऊ.’
रामने कोणतीही त या केली नाही. आपला भाऊ जे बडबडला यातील अवा रही
ऐकू आलं अस याची खूण या या चेह यावर उमटली नाही.
‘दादा’, ल मण हणाला, ‘तू कवा मी स त सधू या राजेशाही कुटुं बाम ये वशेष लोक य
आहोत असं काही नाहीय. भरत दादाला हे सगळं सांभाळू दे . अ य अस यातील काही
फाय ांपैक एक फायदा हा आहे क लोक आप याब ल काय वचार करतात याची फारशी
पवा यांना करावी लागत नाही.’
‘लोकांच ं मा याब ल काय मत आहे याची मला पवा नाही,’ राम हणाला, आ य वाटावं
एवढा याचा आवाज शांत होता. ‘पण काय ाचं काय करायचं?’
‘तो तुझा कायदा नाहीय. तो आपला कायदासु ा नाहीय. वसर तो!’
राम पु हा हरव यासारखा कुठे तरी पा लागला.
‘दादा,’ आपला हात राम या खां ावर ठे वत ल मणाने हाक दली.
रामचं शरीर ताठरलं.
‘दादा, तू जे काही ठरवशील यात मी तु यासोबत आहे.’
रामचा खांदा सैल झाला. शेवट आप या ःखी भावावर यानं नजर टाकली. तो हसला,
हणाला, ‘चल, आपण नगरात एक फेरी मा . मला जरा आपलं डोकं थंड करायचंय. हे सगळं
डो यातून काढू न टाकायचंय मला.’

पोळा व तीपलीकडे म थला नगरी थोडी व थत होती. आखीव र ते होते, यां या बाजूंनी
आलीशान बंगले होते. आलीशान ही फ बोलायची प त झाली. कारण अयो येतील
आलीशान बंग यां या वा तुशा ाशी यांची अ जबात तुलना होऊ शकली नसती. सामा य
जनां या सा या व ांत अस याकारणाने यां याकडे कुणाचेही ल गेले न हते.
फरता फरता ते बाजारा या मुख ठकाणी आले. हा बाजार मोक या जागी असले या
एका चौकोनी इमारतीत बनला होता. या चौकोनी इमारतीत चारही बाजूंनी प क , दगडी
बांधामाची महागडी कानं होती. मध या जागेतील मोक या जागेत ता पुरती काने लावलेली
होती. या कानांतच कमी कमती या व तू खरेद साठ ठे वले या हो या. या कानांना
व थत मांक दलेले होते. कानांवर बांबूं या आधारे रंगीत कापडांच े तंबू ताणलेल े होते.
उ या-आड ा आ ण सरळ रेषांत मांडले या या कानांम ये लोकांना फरता ये या या ीने
मोकळ जागा ठे वलेली होती.
‘दादा!’ ल मण एक आंबा उचलत हणाला. आप या दादाला आंबे आवडतात हे याला
ठाऊक होतं. तो हणाला, ‘या मोसमातील प हले आंब े असावेत हे. उ म नसतील, पण आंबे ते
आंबेच ना!’
राम हलकेच हसला. ल मणाने लगेच दोन आंब े वकत घेतले. एक रामला दला आ ण सरा
आंबा चोखत तो पुढे नघाला. याला तसा आंबा खाताना, यातील गर चोखून घेताना पा न
रामला हसू आलं.
ल मणाने या याकडे पाहात हटलं, ‘चाखत, थोडा रस ओघळू दे त, मनमुराद नाही खा ले
तर आंबे खा यात मजा ती काय?’
रामनेही मग आप या भावा माणेच मो ाने आवाज करत आप या आं यातील रस चोखला.
ल मणाचा आंबा आधी संपला. साल आ ण कोय न काळजीपणे ल मण र यावर फेकून
दे णार होता पण रामने वेळ च याला आवरत दटावलं, ‘ल मण...’
काही झालंच नाही असा आव आणत ल मण उभा रा हला. मग तसाच पुढे एका
कानाजवळ खणले या उक र ाजवळ तो पोहोचला. यानं उक र ात कोय टाकली. कोय
आ ण सालीची ती यो य जागा होती. रामनेही या या पाठोपाठ जाऊन हेच केलं. मग ते
परत यासाठ मागे वळले. ते हा याच दशेने पुढे थो ा अंतरावर काहीतरी गडबड, लगबग
चाललेली यां या ीस पडली. काय चाललंय हे पाहा यासाठ ते या दशेने लगबगीनं
नघाले.
कुणीतरी भांडकुदळ वरात कक श आवाजात हणत होतं, ‘राजकुमारी सीता, सोडू न ा
या मुलाला!’
उ रादाखल आलेला ी वर हणाला, ‘सोडणार नाही!’
आ यच कत झाले या रामनं ल मणाकडे पा हलं.
‘काय चाललंय पा तरी,’ ल मण हणाला.
राम आ ण ल मण गद तून माग काढत पुढे नघाले. गद चं रगण तोडू न ते जे हा म ये
पोहोचले ते हा यां या ल ात आलं क हा ब धा चौकाचा म यवत भाग असावा. ते
कोप यावरील एका काना या मागे उभे रा हले. पुढे एक छोटा मुलगा पाठमोरा उभा होता.
सात-आठ वषाचा असेल तो. या या हातात एक फळ होतं. तो एका ीमागे दडला होता.
ीसु ा राम-ल मणला पाठमोरीच दसत होती. ीसमोर बराच मोठा ु जमाव उभा होता.
‘ती राजकुमारी सीता आहे का?’ ल मणाने वचारलं. मागे वळू न रामकडे पा हलं आ ण
ल मण ास घेणंच वसरला. नजरबंद झा यासारखा राम सीतेकडे टक लावून पाहात होता.
या यासाठ काळ जणू थांबला होता. या अ त घटनेचा ल मण सा ीदार झाला होता.
एकटक पाहात राम अ यंत न ल होऊन उभा होता. याचा चेहरा अ यंत शांत होता.
आप या साव या भावा या चेह यावर फुललेली लाली ल मणा या यानात आली. न क च
याचं दय जोरजोरात धडधडत असावं. सीता यां याकडे पाठ क न उभी होती म थले या
यां या मानाने ती अ तशय उंच, जवळ जवळ राम या उंचीची होती. सडपातळ आ ण मांसल
शरीरामुळे ती दे वी या सै यातील यो ासारखी दसत होती. तचा रंग ग हाळ होता. तने
फ या पवळसर रंगाचं अधोव आ ण पांढ या रंगाची चोळ पेहेरली होती. उ रीय तने
उज ा खां ावर टाकलं होतं. याचं एक टोक त या अधोव ात खोचलेल ं होतं आ ण सरं
टोक त या डा ा हाताभोवती गुंडाळलेलं होतं. त या कंबरेला छोट यान अडकवलेली
रामला दसली. ती रकामी होती. सीता या यापे ा वयानं थोडी मोठ अस याचं याला
सांग यात आलं होतं. ती पंचवीस वषाची होती.
रामला व च अ व थपणा जाणवला. तचा चेहरा हातात धर याची ती इ छा याला
झाली.
‘राजकुमारी सीता!’ गद तील एक माणूस ओरडला. तो ब धा या जमावाचा होर या
असावा. यां या पेहेरावाव न ते उ चकुळातील असावेत हे उघड होतं. ‘पोळा व तीत
रहाणा या या नीचाला संर ण दे णं थांबवा! याला आम या हवाली करा!’
‘ याला काय ानुसार श ा दली जाईल!’ सीता हणाली, ‘तु ही कायदा हातात घेऊ शकणार
नाही!’
राम या चेह यावर मत उमटलं.
‘तो चोर आहे. आ हाला एवढं च ठाऊक आहे. तुमचा कायदा कुणा या बाजूनं असतो ते
आ हाला माहीत आहे. ा याला आम याकडे.’ बोलणारा माणूस गद तून इंचभर पुढे आला.
वातावरण तंग झालं होतं. पुढे काय होणार याचा कुणालाही अंदाज न हता. कोण याही णी
प र थती आटो याबाहेर जा याची श यता नमाण झाली होती. अगद कमजोर दया या
लासु ा गद मुळे ह ीचं बळ येऊ शकतं हे रामला ठाऊक होतं.
सीतेन े सावकाश आप या यानीला हात घातला. तथे तची सुरी असायला हवी होती. तचा
हात ताठरला. रामची उ सुकता शगेला पोहोचली होती. सीतेन े अचानक कोणतीही हालचाल
केलेली न हती आ ण आप याजवळ ह यार नाही हे ल ात आ यानंतरही त या चेह यावर
कवा आ वभावात कोणताही बदल बदल झालेला न हता.
सामा य वरात सीता बोलली, ‘काय ाला कोणताही भेदभाव मंजूर नाही. मुलाला श ा
मळे लच. पण तू जर कायदा हातात घेतलास तर तुलाही श ा मळे ल.’
राम अचं भत झाला. तीसु ा कायदा मानते....
ल मण हसला. आप या भावाला जेवढं आहे तेवढं च काय ाचं वेड असलेली सरी
कधी भेटेल असं याला व ातही वाटलं न हतं.
‘बास, पुर े झालं!’ तो माणूस ओरडला. यानं जमावाकड़े पा हलं आ ण हातवारे करत तो
कचाळू लागला- ‘ही आली बघा मोठ याय य बाई! आ ही शेकडो लोक आहोत! येऊन तर
पाहा!’
‘पण ही राजकुमारी आहे!’ मागून कुणीतरी ताक द दे याचा य न केला पण याचा आवाज
अगद च बळा होता.
‘नाही, ती राजकुमारी नाही!’ तो माणूस पु हा ओरडला, ‘ती काही राजा जनकांची खरी मुलगी
नाही. ती द कक या आहे!’
अचानक सीताने या मुलाला बाजूला सरकवले. एक पाऊल मागे येत सीतेने पायानेच एका
कानाचे कापडी छ पर पेललेला बांब ू हालवला. तो जे हा ज मनीवर पडला ते हा वजे या
चपळाईने तने तो पायाने उडवला आ ण हाताने पकडला. हातात या हातात तने तो झेलला.
आ ण मग अशा रीतीने फरवला क हवेत फरले या या बांबूतून सूंऽऽऽ असा आवाज नघाला.
घाबरलेला जमाव मुख फट या या घेरापासून र आहोत याची खा ी क न घेत जथे होता
तथेच उभा रा हला.
‘दादा!’ ल मण हणाला, ‘आपण मदतीसाठ जायला हवं.’
‘प र थती त या आटो यात आहे.’
सीतेन े बांब ू फरवणं थांब वलं आ ण गरज लागली क पटकन् वापरता येईल अशा रीतीनं तो
बगलेत दाबून धरला. मग ती हणाली, ‘शांत रहा आ ण आपाप या घरी परत जा. कुणालाही
काहीही होणार नाही. या मुलाला काय ानुसार श ा दली जाईल. जा त नाही आ ण कमीही
नाही.’
जमाव मुखानं सुरी उपसली आ ण पुढे झेप घेतली. यानं पातं फरवलं तशी सीता मागे
सरकली. वतःला सावरत एक पाऊल मागे जाऊन तने स या पायाचा गुडघा ज मनीवर
टे कवला. आ ण दो ही हातांनी पेलत बांब ू हवेत फरवला. खाली आलेला बांब ू या माणसा या
पायांवर गुड या या मागे लागला. या तडा यानं याचे गुडघे हेलपाट याआधी आपला सरा
गुडघा टे कवून आ ण दो ही हातांचा वापर क न सीतेन े या या वाकले या पायांत अडकवून
बांब ू असा फरवला क तो माणूस हवेत हवेत उंच फेकला गेला. याचे पाय हवेत वर गेल े आ ण
खाली येताना तो पाठ वर दाणकन् आदळला. णाधात सीता उसळ मा न उभी रा हली.
दोनही हातांत ध न तने बांबू आप या डो या या वर पकडला आ ण जोरात खाली आणून
या या छातीवर एक तडाखा लगावला. या यासाठ एकच तडाखा पुरेसा ठरला. या भयानक
तडा यानं या माणसा या बरग ा तुट याचा आवाज आला.
सीतेन े पु हा फरवून बांब ू हातात घेतला आ ण आधीसारखेच पु हा याचे एक टोक बगलेत
दाबून धरले. डावा हात लांबवत दो ही पाय र ठे वून तोल सांभाळत आ ण कोण याही दशेला
झुक या या तयारीत राहात तने गद ला वचारले, ‘आणखी कुणाला यायचंय?’
गद मागे सरकू लागली. झट यात आप या ने याने खा लेला ू र मार पा न यांना अ कल
आली असावी. यांनी जे जाणलं ते यांना नीट उमगावं हणून सीतेन े यांना खडसावून
वचारलं, ‘आणखी कुणाला फुकटात बरगडी तोडू न हवीय का?’
गद मागे हटू लागली. मागले लोक पांग ू लागले.
राम या उज ा बाजूला उ या असले या एका माणसाला सीतेन े बोलावले. तो आला ते हा
ज मनीवर पडले या माणसाकडे बोट दाखवत ती हणाली, ‘कौ तव! काही लोकांना गोळा
क न वजयला आयुरालयात ने. मी नंतर या याकडे पाहीन.’
कौ तव आ ण याचे म पुढे सरसावले. ती मागे वळली ते हा रामने तला पूण पा हले.
संपूण ांडाने आपलं सारं कौश य पणाला लावून हा सुंदर आ ण प रपूण चेहरा बन वला
असावा असं याला वाटलं. या या मनानं याला वाही दली – हीच ती... त या गोल
चेह याचा रंग त या शरीरा या मानाने अ धक गोरा होता. त या गालाची हाडे उंच होती. नाक
अपरं पण ती ण होतं. तचे ओठ बारीकही न हते आ ण जाडही न हते. एकमेकांपासून र
असलेल े तचे डोळे बारीक न हते न् वशाल सु ा न हते. सुरकुती नसले या पाप यां या वर
असले या दाट भुवया धनु याकृती हो या. त या डो यातील नतळता नुक या घडले या
घटनेमुळे आता थोडी भडकलेली वाटत होती. त या उज ा कान शलावर एक हल या रंगाची
ज मखूण होती. रामला तचा चेहरा अ यंत सुंदर आ ण नतळ वाटला. तचा चेहरा
हमालयातील लोकांसारखा होता. लहानपणी काठमांडूला भेट दली असता रामने असे चेहरे
तथे पा हलेल े होते. तथ या आठवणी रामला अ यंत य हो या. तचे सरळ आ ण काळे भोर
केस वेणीत गुंफून नीट अंबाडा बनवून बांधलेल े होते. यो ा या त या शरीरावर यु ातील
अ भमाना पद जखमां या खुणा हो या.
‘दादा….’ ल मणाचा आवाज खूप रव न येत आहेसा याला वाटलं. खरं तर याला तो
जवळ जवळ ऐकूच येत न हता.
राम संगमरवरी पुत यासारखा उभा होता. ल मण आप या भावाला पूणपणे ओळखत होता.
याला ठाऊक होतं क दादाचा चेहरा जेवढा हरवलेला तेवढा या या मनातील भावनां या
वादळाचा वेग असतो.
ल मण राम या खां ाला पश करत हणाला, ‘दादा...’
राम अजूनही हरवलेलाच होता. ल मणने पु हा आपली नजर सीतेकडे वळवली.
तने लाठ बाजूला फेकून दली आ ण चोरी करणा या मुलाचं बखोट पकडू न याला समोर
आणत हणाली, ‘चल, असा समोर ये.’
‘ताई,’ तो मुलगा वनवू लागला, ‘मला माफ कर. ही शेवटची वेळ. मला खरंच खूपच वाईट
वाटतंय.’
सीतेन े या मुलाचा हात पकडला आ ण ती राम-ल मण जेथे उभे होते या दशेला झपाझप
चालत पुढे येऊ लागली. ल मणानं रामचं कोपर ध न याला बाजूला खेच याचा य न केला
पण राम जणू कोण या तरी दै वी श या आहारी गेला होता. याचा चेहरा भाव वहीन झाला
होता. शरीर थर झालं होतं. पाप या लवणं वसर या हो या. याचा ास संथ गतीनं आ ण
नयमीत लयीत चालला होता. हालचाल काय ती या या वा या या झुळुक नं हालणा या
उ रीयाचीच होत होती. राम या थरतेमुळे उ रीयाचं ते हालणंसु ा ल वेधून घेत होतं.
ववश झा यासारखी रामने आपली मान लववली.
ल मण ास घेणं वस न गेला. याचं त ड उघडंच रा हलं. हा दवस पहायला मळे ल असं
याला व ातही वाटलं न हतं. या या भावासार या पु षाकडू न एखाद ी कौतुक
मळवणार होती? कायम मना या आ ेत आ ण नयं णात असणा या आप या दादा या
दयावर ेमाचा आघात होईल असं याला व ातही वाटलं न हतं. येक माणसाचं शरीर
अ भमानानं उंचाव याचं आ ण इतरांना नमन कर यात सुख मान याचं उ या या
मनासमोर होतं याचं मन ेमात गुरफटत चाललं होतं.
जु या क वतेतील एक ओळ याला आठवली. या या ेमभा रत मनाला ती क वता अ तशय
द वाटत असे. मा , या ओळ आप या गंभीर वृ ी या भावा या बाबतीत आप या आधी
ख या ठरतील असं याला वाटलं न हतं –
त यात खास काही आहे, काचम यां या माळे तील धा यासारखं, ती सगळे मणी एक गुंफून
ठे वते.
आप या भावाला या या जीवनातील ण गुंफून ठे वणा या धा यासारखी सहचा रणी
मळाली हे ल मणाला प दसत होतं.
राम नेहमी आप या भावनांवर नयं ण ठे वत असे, आपलं मन ता यात ठे वत असे. यानं
आप या मनाला कधीही बहकू दलेल ं न हतं. याच रामा या मनाला आपली जीवनसं गनी
मळा याचं समजलं होतं. रामला सीता मळाली होती.
दोन अप र चत त ण आपला र ता अडवून उभे आहेत हे पा न आ य वाट यामुळे सीता
अचानक थांबली. यां यापैक एक अ तशय उंच आ ण ध पाड आ ण तरीही गोजरा आ ण
आडदांड होता आ ण स यानं या कारचे ओबड-धोबड कपडे पेहेरले होते ते याला
अ जबात शोभत न हते. तो अ तशय त त वाटत होता. आ ा घडत असलेली व च गो
हणजे तो तला अ भवादन करत होता.
‘ र सरक!’ सीता हणाली आ ण झरकन पुढे नघून गेली. राम बाजूला सरकला, पण ती
याआधीच चोरी करणा या मुलाला आप या मागे खेचत पुढे नघून गेली होती.
लगेच पुढे येत ल मणाने राम या खां ावर हात ठे वला, याला हाक मारली, ‘दादा!...’
नघून जात असले या सीतेला पाहा यासाठ राम मागे वळला न हता. काहीतरी जा
झा यासारखा तो होता तथेच उभा होता. जे काही घडलं, आप याला नेमकं काय होतंय
याब ल याचं श त य मन जणू व ेषण करत होतं. याला वतःब लच अपार आ य
वाटत होतं.
‘हं, दादा...’ ल मण हणाला. आता तो हसू लागला होता.
‘अं..?’
‘दादा, गेली ती. आता तू तुझं डोकं वर उचलू शकतोस.’
शेवट रामनं ल मणाकडे पा हलं. या या चेह यावर मत उमट यासारखं वाटत होतं.
‘दादा,’ हणत ल मण दलखुलास हासला. एक पाऊल पुढे येत याने आप या भावाला मठ
मारली. रामनं या या पाठ वर थोपटलं पण याचं मन मा कुठे तरी हरवलं होतं.
एक पाऊल मागे सरकत ल मण हणाला, ‘चांगली व हनी बनेल ती!’
राम या चेह यावर नापसंतीची आठ उमटली. आप या भावा या सीतेला व हनी हणाय या
फाजील उ साहाला याने दाद दली नाही.
‘मला वाटतं, आता आपण वयंवरात भाग घेणार तर!’ ल मण हसत हसत हणाला.
‘स या आपण आप या रहाय या जागी जाऊ,’ राम हणाला. आता तो शांत झाला होता.
‘बरोबर आहे!’ ल मण हणाला. तो अजून हसत होता. ‘अथातच याबाबत आप याला
मो ांसारखं वागायला हवं. प रप व! शांत! न वकार! संयमीत! आणखी एखादा श द मी
वसरलो का दादा?!’
रामने आपला चेहरा न वकार ठे व यासाठ य नांची शथ केली. पण आज याला ते जमत
न हतं. शेवट मनातील आनंदाला तो शरण गेला. या या चेह यावर मतहा य झळकलं.
दोघे भाऊ मग पोळा व तीतील आप या रहा या जागी परत नघाले.
‘आता तू आप या मज नं वयंवरात भाग यायला तयार आहेस हे आप याला अ र ानेम ना
सांगावं लागेल,’ ल मण हणाला.
 चालता चालता राम ल मणापासून दोन पावलं मागे रा हला. ते हा याने आप या मनातील
हसू आप या चेह यावर पूण पस दलं. आप याला नेमकं काय झालं हे या या मनाला
कदा चत उमगलं असावं. आप या दयानं केलेली दगाबाजी या या ल ात आली असावी.

‘चांगली बातमी आहे ही,’ अ र ानेमी हणाले, ‘तु ही काय ाचं पालन करायचा नणय घेतला
याचा मला आनंद वाटतो.’
राम नेहमीसारखा शांत होता. ल मणाला मा आपलं हसू आवरणं क ठण जात होतं.
‘अथात, अ र ानेमी’, ल मण हणाला. आ ही काय ाचा, वशेषतः दोन मृत म ये जो
ल हलेला आहे या काय ाचा अवमान कसा क ?’
ल मणा या या अचानक नणय बदल यामागचं कारण ल ात न आ यानं अ र ानेमी
ग धळले. यांनी खांदे उडवले आ ण रामबरोबर बोल यासाठ ते राम या दशेनं वळले. ते
हणाले, ‘तु ही वयंवरात भाग यायला तयार आहात हे मी आ ा गु ज ना सांगतो.’

‘दादा!’ आप या खोलीत धावत येत ल मण हणाला.

रामनं सीतेला पा हलं याला चार-पाच दवस उलटले असतील. वयंवराला आता केवळ
दोनच दवस बाक होते.
‘काय झालं?’ हातातील ता प खाली ठे वत रामनं वचारलं.
‘तू चल मा याबरोबर, दादा!’ रामचा हात ध न याला खेचत ल मण हणाला.

‘काय झालं ल मण?’ रामने पु हा वचारलं.

पोळाव ती या वर असले या र यांव न ते चालले होते. शहरा या व दशेला ते वळले.
पोळा व तीचा हा भाग तटबंद या आतील भतीशी जोडलेला होता. तेथून दोन तटबं ांमधील
शेती आ ण बाहेरील तटबंद बाहेरचा हणजे नगराबाहेरचा भाग व थत दसत होता. तेथे
चंड गद जमा झाली होती. सगळे लोक एका दशेला बोट दाखवत अ तशय उ साहानं
आपापसात बोलत होते. एकमेकांना काहीतरी सांगत होते.

‘ल मणा, कुठे घेऊन चाललायस मला?’

रामला आप या ाचं उ र मळालं नाही.
‘सरक बाजूला,’ गद तून वाट काढता काढता ल मण हणाला. रामचा हात याने अजून
सोडला न हता. आडदांड शरीरा या ल मणाला पा न लोक बाजूला सरकून यांना पुढे
जा यासाठ वाट मोकळ क न दे त होते. थो ाच वेळात दोघे भाऊ तटबंद पाशी पोहोचले.
समोर जे दसलं यामुळे रामची जणू नजरबंद च झाली. बाहेरील तटबंद बाहेर या खंदकवजा
तलावापलीकडे आ ण जंगला या अलीकडे असले या मोक या जागेत अ यंत श तब
प तीनं सै य गोळा होत होतं. ठरा वक अंतरावर एकूण दहा नशाण हातात धरलेल े मुख
होते. आप या हातातील नशाण यांनी उंच उभारले होते. मागील जंगलातून एकापाठोपाठ एक
उसळणा या लाटांसार या सै नकां या रांगा बाहेर येत हो या. काही म नटांतच या सग यांनी
येक नशाण पकडले या सै नका या मागे हजारा या सं येने आपाप या जागा घेत या. म ये
यांनी मोठ मोकळ जागा सोडलेली होती. याब लही सग यां या मनात कुतूहल नमाण झालं
होतं.
नशाण ध न उ या असले या होर या या अधोव ा या रंगासारखाच या या मागे उ या
असणा या सै नकां या अधोव ांचा रंग होता. अंदाजे दहा हजार सै नक असावेत ते. सं या
फार मोठ नसली तरी म थलेसार या नगरीत उ पात घडवून आण यासाठ ही सं या पुरेशी
होती. कारण म थला हे सै नक शहर न हतं.
‘कोण या रा यानं हे सै य पाठवलंय?’ रामनं वचारलं.
‘हे सै य नाहीय,’ ल मणाशेजारी उ या असले या एका नं सां गतलं, ‘ही शरीरर कांची
तुकडी आहे.’
या माणसाकडू न आणखी मा हती मळ व याची रामची इ छा होती, पण तेव ात
वातावरणात शंख वनी घुम ू लागला. जंगल आ ण तलावामधील मोक या जागेत जमा झालेले
सै नक शंख वाजवत होते. काही णांत हा आवाजसु ा ीण वाटावा असा कानठ या
बसवणारा आवाज येऊ लागला. असा आवाज रामने याआधी कधीही ऐकलेला न हता. चंड
आकाराचा रा स आप या तलवारीचे हात मा न हवा कापत चाललेला असावा असा तो
आवाज होता.
आवाजा या मागानं ल मणानं वर पा हलं ते हा या या त डू न उ ार नघाले, ‘अरे, हे
काय?.....’
गद अचं भत होऊन पहात होती. ते ब तेक लंकेचा अ भमान असलेल ं उडतं वाहन पु पक
वमान होतं. ते चंड मोठं , शं वाकृती वाहन होतं. व च , अ ात धातूपासून ते बन वलेलं
होतं. या वाहना या वर या बाजूला अवाढ आकारा या पा यांचा पंखा होता. हा श शाली
पंखा उजवीकडू न डावीकडे गोलाकार फरत होता. काही छो ा आकाराचे पंख े या वाहना या
खाल या बाजूला, तळापासून थो ा अंतरावर सग या बाजूंनी लावलेले होते. या वाहना या
मु य भागाला क येक खड या हो या आ ण या सव खड यांवर जाड काचा लावले या
हो या.
माजावर आले या ह ी या आवाजालासु ा लाजवेल असा या वाहनाचा आवाज चंड
होता. काही काळ ते वाहन झाडांवर घर ा घालत रा हलं. ते हा या आवाजा या
कक शपणानं प रसीमा गाठली. याच वेळ काच लावले या खड यांमागे धातूच े प े येऊन
या बंद झा या. यामुळे वमाना या आतील कोणतेही य बाहे न दसत न हते. स या
जगातून आले या या वाहनाकडे लोक कानांवर हात ठे वून पाहातच रा हले. ल मणानेही आपले
कान हातांनी झाकून घेतले होते. पण रामने असं केलं न हतं. तो या वाहानाकडे पाहात
रा हला. या या मनात राग उसळ मा लागला. ते वाहन कुणाचं आहे हे याला माहीत होतं.
राम या ज माआधी या या सुखी बालपणा या सा या श यता संप व यासाठ हाच माणूस
जबाबदार होता. राम या गद त अगद एकटा होऊन उभा होता. या या मनातील या रागामुळे
 या या डो यांची आग आग होऊ लागली.
वमान खाली उत लागलं. अचानक या या पं याचा आवाज कमी झाला. लंके या
सै नकांनी बन वले या क ातील मोक या जागी बरो बर वमान खाली उतरलं. पोळा
वसाहतीत रहाणारे म थलेच े लोक उ फूतपणे टा या वाजवू लागले. लंके या सै नकांनी मा
तकडे अ जबात ल दलं नाही. आप या जागेवर ताठ उभे रा न ते आप या श त यतेची
चुणुक दाखवत होते.
काही म नटांनंतर या शं वाकृती वमानाचे दरवाजे उघडले. या दारांआड आणखी एक
छु पा दरवाजा होता. तो आपोआप बाजूला सरकला आ ण यामागे उभा असलेला चंड
आकाराचा माणूस दसला. तो माणूस वाहनातून बाहेर आला आ ण याने आप या समोरील
भूमीवर नजर फरवली. लंकेचा एक अ धकारी धावत या यासमोर जाऊन उभा रा हला. आ ण
याने याला कडक सलाम केला. यां यात आपापसात काही श दांची दे वाण-घेवाण झाली. मग
या दै याकार माणसाने भतीवर आ ण भतीपलीकडे उ या असले या उ सुक े कांवर नजर
टाकली. अचानक मागे वळू न तो पु हा वमानात गेला. काही वेळानंतर तो पु हा बाहेर आला.
यावेळ या यासोबत आणखी एक माणूस होता.
सरा माणूस प ह या माणसा या मानानं थोडा बुटका होता. तरीही म थले या लोकां या
मानाने तो उंच होता. जवळ जवळ राम या उंचीएवढ याची उंची असावी. पण राम या
सडपातळ, बांधेसूद शरीरासारखं याचं शरीर न हतं. याचं शरीर अज होतं. याचा काळा
रंग, खाली वळले या भरघोस म या, दाट दाढ आ ण दे वी या णांनी भरलेला चेहरा यामुळे
तो चंड भयानक दसत होता. यानं जांभ या रंगाचं धोतर आ ण उ रीय पेहेरलेलं होतं.
स त सधू परदे शात हा रंग फारच महाग होता. याने एक मोठा करीट डो यावर घातला होता.
या क रटावर दो ही बाजूला दोन साधारण सहा इंचाची भयानक शगं होती. चालताना तो
थोडा लंगडत होता.
‘रावण....’ ल मण कुजबुजला.
रामने कोणतीही त या केली नाही.
राम रवर दसणा या लंके या राजाकडे पाहात ग प उभा होता.
‘दादा,’ ल मण हणाला, ‘आप याला नघायला हवं.’
रामने ल मणाकडे पा हले. राम या डो यांत अंगार फुलला होता. मग याने बाहेरील
तटबंद या भतीपलीकडे असणा या लंके या अंगर कांकडे नजर वळवली आ ण पु हा
रावणावर याची नजर थर झाली.
 प्रकरण 22
‘कृपया जाऊ नका’, अ र ानेमी आजीजीनं हणाले, ’गु जीसु ा तुम याइतकेच क ी आहेत.
रावण इथे का आ ण कसा आला हे आ हाला ठाऊक नाही. पण गु ज ना वाटतं क तु ही
दोघांनी क या या आत रहाणं तुम या ीनं सुर त आहे.’
राम आ ण ल मण पोळा व ती या आप या खोलीत बसलेल े होते. अ र ानेमी अयो ये या
राजकुमारांसाठ व ा म ांची सूचना घेऊन आले होते. कृपया जाऊ नका. रावणाने म थला
नगरी बाहेर आपलं शबीर वसवलं होतं. याने शहरात वेश केला न हता. पण या या काही
गु त तांनी मा शहरात वेश केला होता. ते राजवा ा या मु य भागात राजा जनक आ ण
यांचे बंध ू राजा कुश वजांशी बोल यासाठ गेल े होते. राजे कुश वज वयंवरा या काय मात
उप थत रहा यासाठ नुकतेच म थलेत आले होते.
‘गु व ा म ांना काय वाटतं याची मी का पवा करावी?’ ल मणानं रागानं वचारलं. तो
हणाला, ‘मी फ मा या भावाचं ऐकतो! लंके न आलेला हा रा स नेमकं काय करणार आहे
याची कुणाला क पना नाहीय! आ हाला नघायला हवं! आ ा!’
‘कृपा क न जरा शांत च ानं वचार करा. तु ही दोघेच जंगलात कसे सुर त रहाल? तु ही
दोघांनी या शहरा या भत या आत असणंच हतावह आहे. तुम या र णासाठ येथे मलयपु
आहेत.’
‘पुढे काय होईल याची वाट पाहात आ ही येथे बसून रा शकत नाही. मा या भावासोबत मी
इथून नघून जाणार आहे. तु हा मलयपु ांना जे करायचं ते तु ही करा!’
‘राजकुमार राम,’ अ र ानेमी रामकडे वळत हणाले, ‘कृपा क न मा यावर व ास ठे वा. मी
जे सांगतोय ते करणंच स या उ म ठरेल. वयंवरातून माघार घेऊ नका. शहर सोडू न जाऊ
नका.’
बाहे न राम नेहमीसारखा शांत वाटत होता तरीही अ र ानेम ना या यात वेगळ च ऊजा
जाणवली. रामची नेहमीची स ता मा यांना जाणवली नाही.
राम जर वतःशी ामा णक असता तर यानं कबूल केलं असतं क याला आजपयत
क येकांनी खावलं होतं. आ ण यां याब ल याला तर कार नाही तरी नदान संताप
वाटायला हवा होता. रावणानं फ आपलं काम केलं होतं. यासाठ तो लढला ते यु यानं
जकलं होतं. पण पोरवया या रामाला हा तक समजणं अवघड होतं. एकटा पडले या आ ण
खावले या या पोरानं आपली सगळ हताशा, आपला सगळा राग आ ण आप यावर
झाले या अ यायाचं कारण या तीका मक, अ य रा साला मानलं होतं. या या
समजुती माणे याच रा सामुळे या या ेमळ व डलांना अ यंत कडवट, मुलांचा राग करणारे
आ ण नेहमी यां याकडे ल करणारे बन वलं होतं. लहान असताना याला वाटायचं क
रावणामुळेच हे भा य आप या वा ाला आलंय. या दवशी रावणाने जर करछपची लढाई
जकली नसती तर राम या वा ाला एवढं दव आलं नसतं.
बालपणी या आठवणीतूनच राम या मनात हा राग उ प झालेला होता. हा राग
तकापलीकडचा आ ण व ळ करणारा होता.

शेवट राम आ ण ल मणाला यां या मज वर सोडू न अ र ानेमी व ा म ां या, पा यांसाठ

राखीव नवास थानाकडे नघून गेले.
‘दादा, ऐक माझं, आपण इथून नसटू न जाऊ,’ ल मण हणाला, ‘नगरी बाहेर लंकेचे दहा
हजार सै नक आहेत. आपण फ दोघेच आहोत. आ ण मी सांगतो, तशीच वेळ आली तर
म थला नवासी आ ण मलयपु ही रावणाला सामील होतील.’
खोली या एकुल या खडक तून राम समोरील उ ानाकडे पाहात होता.
‘दादा,’ ल मण जोर दे त हणाला, ‘आप याला इथून जायला हवं. शहरा या स या टोकाला
आणखी एक दरवाजा अस याचं मला सांग यात आलंय. मलयपु ां शवाय इथे कुणालाही
आपण कोण आहोत ते ठाऊक नाहीय. आपण इथून गुपचूप नघून जाऊ. अयो येचे सै य घेऊन
परत येऊ आ ण या लंकावा सयांना धडा शकवू. पण आ ा मा आप याला पळ
काढायला हवा.’
राम ल मणाकडे वळाला आ ण थरकाप उडवणा या थंड आवाजात हणाला, ‘आपण
इ वाकुचे वंशज आहोत. आपण रघुच े वंशज आहोत. आपण कुठे ही पळू न जायचं नाही.’
‘दादा...’
दारावर थाप पडली आ ण याचं वा य अधवट रा हलं. यानं एकदा रामकडे पा हलं आ ण
तलवार उपसून हातात धरली. रामनं नापसंती करत हटलं, ‘ल मणा, कुणाला आपली
ह याच जर करायची असती तर यांनी दार वाजवलं नसतं. ते दार तोडू न आत आले असते. इथे
लप यासाठ जागा नाहीय.’
ल मण अजूनही दाराकडे टक लावून पहात होता. तलवार यान करावी क नाही याब ल
याचा नणय होत न हता.
‘दार उघड ल मणा,’ राम हणाला.
छतातील दाराकडे नेणा या पाय यांव न रांगत ल मण वर गेला. ह ला झालाच तर वापरता
ये याजोगी आपली तलवार शेजारी तयार ठे वली. दारावर पु हा थाप पडली. यावेळ ती अ धक
आ ही वाटली. ल मणाने दार उघडलं. समोर म थला नगरीची संर ण आ ण श ाचार मुख
समीची उभी होती. तोक ा केसांची, उंच, काळ आ ण पु शरीराची ी होती समीची.
जकले या लढायांतील जखमां या खुणा त या शरीरावर हो या. हर ा रंगाची चोळ आ ण
अधोव तने पेहेरलं होतं. दं डावर चाम ाचा बाजूबंद अडकवला होता आ ण चाम ाचं
छोटं जा कट घातलं होतं. त या कमरेला यानात घातलेली तलवार लटकत होती.
ल मणाने आप या तलवारीवरची पकड घ केली. तो घु यात हणाला, ‘नम ते अ धकारी
समीची, आप या या भेट चे कारण काय?’
समीची स हासली. हणाली, ‘युवका, तुझी तलवार यान कर.’
‘काय करायचं कवा नाही ते मला ठरवू ा. आपण येथे कशासाठ आलात?’
‘पंत धानांना आप या वडील भावाची भेट यायची आहे.’
ल मणाला आ याचा चंड ध का बसला. तो रामकडे वळला. रामने याला समीचीला आत
येऊ दे या वषयी खूण केली. ल मणाने लगेच तलवार यानी या हवाली केली. भतीला पाठ
टे कून उभा राहात याने समीची आ ण त यासोबत आले या इतरांना र ता दला. समीची आत
आली आ ण पाय या उत न खोलीत आली. त यापाठोपाठ सीता होती. दारातून खाली येता
येता तने मागे वळू न खूण क न सां गतलं, ‘तू तथेच उभी रहा, उ मला.’
राम म थले या पंत धानांचं वागत कर यासाठ उठू न उभा राहात असता ल मणाची नजर
सहज वर उ या असले या उ मलेवर गेली. सीता आ ण समीची पाय या उत न खाली गे या
पण ल मण जागीच खळू न उभा रा हला. उ मलेव न याची नजर ढळे ना. आप या मो ा
ब हणी न – सीते न उ मलेची उंची कमी होती. फारच कमी होती. सीतेपे ा ती ल ख गोरी
होती. अगद धासारखी. तचा ब तेक वेळ सूय काशापासून र राजमहालातच जात असे.
छो ा मुलांसार या त या गोल चेह यावर दोन मोठे डोळे ल वेधून घेत होते. या डो यांत
छो ा मुलांसारखा न ाज भाव आ ण गोडवा होता. यो यांसार या आप या मो ा
ब हणीसारखी उ मला भ कम न हती. ती अ तशय नाजुक होती. आप या स दयाची तला
जाणीव होती. पण तचं वागणं न पाप बालकांसारखं होतं. केस बटाबटांनी अंबा ात गुंतवून
ठे वणारी केशरचना तने केली होती. त या डो यांतील काजळ अ तम होतं. बीटफळा या
रसानं त या ओठां या स दयात भर घातली होती. अ यावत असले तरी तचे कपडे स य
आ ण आकषक होते. गुलाबी रंगाची चोळ आ ण ग ह या लाल रंगाचं अधोव तने पेहेरलं
होतं. ते इतरांपे ा थोडं लांब होतं. ते त या गुड याखालपयत पोहोचलं होतं. त या खां ावरचं
उ रीय अ तशय व थत होतं. तने घातले या पजण आ ण जोड ांमुळे त या सुंदर
पावलांकडे ल जात होतं. त या नाजुक हातांत पाट या आ ण बोटांत अंग ा सजून दसत
हो या. ल मणावर जणू तने गा ड केलं. तो त याकडे पाहातच रा हला होता. याची नजर
आप याव न ढळत नाहीय हे उ मले या ल ात आलं. या याकडे पा न ती स हासली पण
नंतर ग धळू न तने आपली नजर इतर वळवली.
सीता मागे वळली आ ण तला ल मण उ मलेकडे पाहात असलेला दसला. जी गो राम या
ल ात आली न हती ती तने टपली.
‘दार बंद कर ल मण,’ राम हणाला.
अ न छे नंच ल मणानं भावा या आ ेचं पालन केलं.
राम सीतेकडे वळला. याने वचारलं, ‘मी आपली काय मदत क शकतो, राजकुमारी?’
सीता हसली. ‘एक मनीट, राजकुमार,’ असं हणून ती समीचीकडे वळली.
हणाली, ‘मला राजकुमाराबरोबर एकांतात बोलायचं आहे.’
‘हो,’ समीची हणाली. लगेच पाय या चढू न ती बाहेर नघून गेली.
आपण कोण आहोत ते सीतेला कळलेलं पा न रामला फार आ य वाटलं. पण वरकरणी ते
यानं कट होऊ दलं नाही. यानं ल मणाला मानेनं खूण केली आ ण ल मण अ यंत उ साहानं
तेथून नघून जा यासाठ वळला. थो ाच वेळात तेथ े केवळ राम आ ण सीता उरले.
सीता हासली आ ण तने खोलीतील खुच कडे बोट दाखवत हटलं, ‘कृपया बस, राजकुमार.’
‘मी ठ क आहे,’ राम हणाला.
हणजे गु व ा म ांनी हला माझी ओळख सां गतली का? आ हा दोघां या मीलनाब ल ते
एवढे आ ही का आहेत?
 ‘मी सांगते हणून बस,’ सीता हणाली. ती वतःही स या एका खुच त बसली.
राम सीते या समोर या खुच वर बसला. थोडा वेळ अवघड शांतता वातावरणात भ न
रा हली. मग सीता बोलू लागली. ‘तु हा दोघांना फसवून येथे आण यात आलंय असं मला
वाटतं.’
राम ग प रा हला. पण याचे डोळे खरं काय ते बोलून गेल.े
‘मग तु ही इथून नघून का गेला नाहीत?’ सीतेन ं वचारलं.
‘कारण, तसं करणं काय ा व ठरलं असतं.’
सीता हसली. ‘आ ण काय ासाठ च तू परवा होणा या वयंवरात भाग घेणार आहेस का?’
रामला ग प राहणंच ेय कर वाटलं. याला खोटं बोलायचं न हतं.
‘तू अयो येचा राजकुमार आहेस, स त सधूचा सवसवा. मी म थलेसार या छो ा, कमी
बलशाली रा याची राजकुमारी आहे. या संबंधामुळे काय सा य होणार आहे?’
‘केवळ राजनै तक संबंधांपुरतेच ववाहसंबंध मया दत नसतात. यामागे या न उ च हेतू
असतात.’
सीतेचा चेहरा खुलला. त या चेह यावर हसू पसरलं. रामला वाटलं आपली मुलाखत घेतली
जातेय. पण व च गो ही होती क तरीही सीते या नीट बांधले या केसांमधून ओघळले या
बटे न े याचं ल वेधून घेतलंच. खडक तून येणा या हवेन े ती बट झुलत होती. त या बाकदार
ग याव न याची नजर हटायला तयार न हती. आपलं दय जोरजोरात धडधडतंय हे या या
ल ात आलं. ओशाळा होऊन तो वतःशीच हसला. वतःला दटावत आपलं मन शांत
कर याचा यानं य न केला, काय झालंय मला? माझा वतःवर ताबा का नाही रा हला?
‘राजकुमार राम?’
‘माफ करा?’ रामने पु हा वचारलं. ती काय बोलतेय यावर ल क त करणं याला जड
जात होतं.
‘मी वचारतेय क , ववाह जर राजनी तक संबंध नाही, तर मग काय आहे?’
‘मुळात ववाह गरजेची गो नाही. ववाह करणं अ नवाय नसावं. चुक या शी ल न
लाग याइतक वाईट सरी कोणतीही गो नाही. यां याब ल खरोखर कौतुक वाटावं अशी
मळा यानंतरच ववाह करावा. जीवनाचा उ े श समजून घे यात आ ण तो पूण कर यात
ती तु हाला मदत क शकते. आ ण मग तु ही सु ा या ला त या आयु याचा
उ े श सा य कर यात मदत क शकता. अशी मळाली तर त याशी ज र ववाह
करावा.’
सीतेन ं भुवया उंचावत वचारलं, ‘ हणजे तू एक-प नी-प तीचं समथन करतोस का?
ब प नी वाचं नाही? लोक वेग या प तीने वचार करतात.’
‘ब प नी व बरोबर आहे असं जरी सग यांचं मत असलं तरी ते चूकच आहे.’
‘पण ब तेक लोक, वशेषतः कुलीन, उ च ू लोक अनेक यांशी ववाह करतात.’
‘मी करणार नाही. स या प नीचा वीकार करताना आपण आप या प ह या प नीचा
अपमान करत असतो.’
सीतेन ं डोकं मागे केलं, यामुळे तची हनुवट समोर आली. जणू ती याला आजमावत होती.
त या डो यांत शंसा झळकत होती. खोलीतील वातावरणात सळसळणारी शांतता पसरली
होती. या याकडे पाहाणा या त या नजरेत आता ओळख पस लागली होती.
‘ या दवशी बाजारात तूच होतास ना?’ तने वचारले.
‘हो.’
‘मग मला मदत करायला तू पुढे का आला नाहीस?’
‘प र थती तु या नयं णात होती.’
सीता हसली.
आता वचार याची पाळ रामची होती. याने वचारले, ‘रावण इथे काय करतोय?’
‘मला माहीत नाही. पण मला माझं वयंवर थोडं खाजगी हायला हवंय.’
रामला ध का बसला, पण वरकरणी तो न वकार रा हला. यानं सीतेला वचारलं, ‘ हणजे तो
तु या वयंवरात भाग घे यासाठ आलाय का?’
‘मला हेच सां गतलं गेलंय.’
‘आ ण मग?’
‘ हणून मी इथे आलेय.’
राम त या पुढे बोल याची वाट पा लागला.
‘तुला धनु य-बाण चालवता येतो का?’ सीतेन ं वचारलं.
राम या ओठांवर मतरेषा उमटली.
सीते या भुवया उंचाव या. तने वचारलं, ‘अ छा? इतकं उ म चालवता येत ं का?’
सीता आप या खुच तून उठली. रामही उठला. म थले या पंत धानांनी हात जोडू न नम कार
करत हटलं, ‘ दे वांची तु यावर नरंतर कृपा राहो राजकुमार.’
रामने सीताला तनम कार केला. हटलं, ‘आ ण, दे व तु यावरही कृपा करो राजकुमारी.’
रामची नजर सीते या मनगटावर या ा ज टत बांगडीवर गेली. हणजे, ती सु ा दे वांची
भ होती. ा ांव न रामची नजर घरंगळत सीते या सुंदर, लांब, नमुळ या बोटांवर गेली.
एखा ा श य च क सका या बोटांसारखी तची बोटे होती. त या डा ा हातावर असलेली
लढाई या जखमेची खूण मा ती वेग या कारची अवजारं हाताळत अस याची सा दे त
होती.
‘राजकुमार राम,’ सीता हणाली, ‘मी वचारलं क ...’
‘माफ करा, पु हा वचाराल का?’ रामने सीते या बोल यावर ल क त करत वचारलं.
‘मी उ ा तु हाला आ ण तुम या भावाला राजमहाला या खाजगी उ ानात भेटू शकेन का?’
‘हो, अव य.’
‘उ म,’ सीता हणाली, मग ती जा यासाठ वळली. मग जणू काही आठव यासारखी ती
पु हा थांबली. कंबरेशी खोचलेली एक चंची काढू न तने ती उघडली आ ण यातून एक लाल
धागा काढला. ती तो रामला दे त हणाली, ‘तू उ ा जर हा बांधून आलास तर बरं होईल. हा
चांग या भा यासाठ बांधायचा असतो. हा शुभशकुनाचा धागा आहे....’
रामचं ल स याच वचारांत गुंतलं होतं. याचं मन पु हा बहकू लागलं होतं. सीतेच ं बोलणं
या या कानांपयत पोहोचतच न हतं. याला क वते या काही ओळ आठवत हो या, ब याच
वषापूव यानं एका ववाह संगी या ऐक या हो या.
मांग यतंतुनानेना भव जीवनाहेत ु मे। सं कृतमधील या ओळ चा अथ आहे – हा प व धागा
तुला अपून मी तुला मा या जीवनाचा उ े श बन याची वनंती करते....
‘राजकुमार राम....’ सीता मो ा आवाजात हणाली.
प ाची ती ओळ मनात वाजायची अचानक थांबली आ ण राम भानावर आला. याने वतःला
सावरलं न् वचारलं, ‘माफ कर, काय हणालीस?’
सीता स यपणानं हसली. हणाली, ‘मी हणाले क ...’ ती सु ा अचानक बोलता बोलता
थांबली. हणाली, ‘जाऊ दे , मी हे धागे इथे सोडू न जातेय. तुला जर वाटलं, तर तू ते बांध
हातात.’
धागा तथेच ठे वून सीता पाय या चढू लागली. दाराजवळ पोहोच यावर आणखी एकदा
पाहा यासाठ ती मागे वळली. रामने तो धागा आप या उज ा हाता या तळ ावर ठे वला
होता आ ण तो याकडे जणू ती जगातील अ यंत प व व तू अस यासारखा आदराने टक
लावून पाहात होता.

मु य बाजारात उ च ू व तीकडे जाताना म थला नगरीचं स दय अ धका धक मनोवेधक होत

होतं. पोळा व ती या खोलीत सीता येऊन भेट या या स या दवशी सं याकाळ राम आ ण
ल मण या दशेने चालले होते. सभोवताली नजर टाकत ल मण हणाला, ‘सुंदर आहे, हो ना
दादा?’
आद या दवसानंतर ल मणा या म थला नगरीबाबत या ीकोनात आलेला बदल रामला
जाणवत होता. ते या र याव न चालले होते तो अ ं द होता पण खे ातील र यांसारखा
होता. झाडं आ ण फुलां या ताट ांनी सजलेले वभाजक दगडा-मातीने बनलेल े होते आ ण
यांची उंची तीन-चार फूट होती. र यां या कनारी झाडां या रांगा हो या. यापलीकडे बागा
आ ण यात ीमंतां या हवे या हो या. या बंग यां या कुंपणां या भत वर खाजगी या
आ ण कुटुं बा या दे वते या मूत आ ण तस बरी लावले या हो या. यांना ताजी फुलं वा हलेली
होती. सुगंधी उदब या जळत हो या. याव न म थले या लोकांची आ या मक वृ ी दसून
येत होती. म थला भ ांची नगरी होती.
‘चला, पोहोचलोच आपण,’ ल मण हणाला.
उज ा बाजूला वळले या एका अ ं द, च ाकार मागावर राम, ल मणापाठोपाठ वळला. या
मागावरील दो ही बाजूं या कुंपणा या भती ब याच उंच हो या. यामुळे यामागे काय असावं
याब लचा अंदाज बांधता येत न हता.
राम या मनातील भाव ओळख यागत म कल हसत ल मणानं वचारलं, ‘या भतीव न
उडी मा न आत जायचं का?’
कपाळावर आ ा ओढू न राम चालत रा हला.
काही मीटस या अंतरावर एक सजलेल ं लोखंडी फाटक होतं. दोन पहारेकरी फाटकापाशी
उभे होते.
‘आ ही पंत धानांना भेट यासाठ आलो आहोत,’ ल मण हणाला. यानं समीचीनं दलेली
अंगठ पुढे केली.
पहारेक याने अंगठ नरखून पा हली. याचं समाधान झा यासारखं वाटलं. याने स या
पहारेक याला फाटक उघड याची वनंती केली.
राम-ल मणाने या सुंदर बागेत वेश केला. अयो येतील बागे न ही बाग वेगळ होती. ही
बाग हरत हे या झाडांनी बहरली होती. बागेत मोज या कारची था नक रोपं आ ण वाफे
होते. बागे या स दयाचं ेय अ धक रकमे या गुंतवणुक वर न हे तर बागकामात वाकबगार
मा यांना जात होतं. बागेची योजना माणब होती. आ ण बाग काळजीपूवक वाढवलेली
होती. बागेतील दाट हर ा गवताची चादर ने सुखद होती. बागेत वेगवेग या आकाराची आ ण
रंगाची झाडं आ ण फुलं भरपूर मो ा माणात होती. श तब री या नसगानं इथे वतःला
केलं होतं.
‘राजकुमार राम,’ समीची एका झाडा या सावलीतून चालत यां यापुढे आली. आदराने वाकून
तने यांना नम कार केला.
‘नम कार,’ हात जोडू न नम कार करत राम हणाला.
ल मणानेसु ा समीची या अ भवादनाचे उ र दले आ ण तला अंगठ परत केली. हणाला,
‘पहारेकरी ही अंगठ ओळखतो.’
‘ यांनी ओळखायलाच हवी,’ नगरर कदलाची मुख हणाली. मग रामकडे वळू न ती
हणाली, ‘राजकुमारी सीता आ ण उ मला आपली वाट पाहात आहेत. मा या मागून या.’
राम आ ण समीची या मागे जाताना ल मणाचा चेहरा आनंदाने फुलला होता.

बागेमाग या मोक या जागेत राम आ ण ल मणाला समीची घेऊन गेली. यां या पायाखाली
मऊशार गवत होतं आ ण डो यावर सं याकाळचं मोकळं आकाश.
‘नम कार, राजकुमारी,’ सीता हणाली. मग आप या ब हणीकडे वळू न ती हणाली, ‘मा या
छो ा ब हणीशी, उ मलेशी मी आपली ओळख क न दे त.े ’ मग उ मलेकडे पा न राम-
ल मणाकडे संकेत करत सीता हणाली, ‘उ मला, हे अयो येचे राजकुमार राम आ ण ल मण.’
या कानापासून या कानापयत हसून ल मण हणाला, ‘काल यां या भेट चा योग आला
होता.’
उ मला ल मणाकडे पा न न पणे हसली. हात जोडू न तने ल मणाला नम कार केला. मग
ती रामकडे वळली आ ण यालाही नम कार केला.
‘मला आज राजकुमाराशी पु हा एकांतात बोलायचं आहे,’ राजकुमारी सीता हणाली.
‘ज र,’ समीची लगेच हणाली. ‘ याआधी मी एकांतात आपणाशी थोडं बोलू शकेन का?’
समीची सीतेला बाजूला घेऊन गेली आ ण त या कानांत काही कुजबुजली. मग तने रामकडे
एक कटा टाकला. यानंतर उ मलेचा हात ध न ती तला घेऊन तथून नघून गेली. ल मण
उ मलेपाठोपाठ गेला.
रामला वाटलं काल आपली मुलाखत जथे संपली तेथून पुढे आज सु होणार. याने सीतेला
वचारले, ‘राजकुमारी तुला मला भेटायचे होते, ते का?’
समीची आ ण इतर सगळे गे याची सीतेन े खा ी क न घेतली. बोलायला सुरवात करणार
तेव ात तची नजर राम या उज ा मनगटात बांधले या धा याकडे गेली. ती हसली. मग
हणाली, ‘राजकुमार, कृपया मला एक म नटाचा वेळ ा.’
 सीता एका झाडामागे गेली. वाकून तेथे खोळात गुंडाळू न ठे वलेली मोठ व तू उचलली. ती
घेऊन ती रामजवळ आली. राम उ सुकतेनं हे सगळं पाहात होता. सीतेन े या व तूव न खोळ
उतरवला ते हा रामला आतली व तू दसली. ते एक असामा य लांबीचं धनु य होतं. यावर
अ तशय नाजूक कोरीवकाम केलं होतं. अ यु म श होतं ते. एक संयु धनु य याची दो ही
टोकं मागे वळलेली होती. ब धा यातून नघालेला बाण खूप रवर जात असावा. रामने
धनु या या मुठ या वर या आ ण खाल या भागा या आतील बाजूला केलेलं कोरीवकाम
ल पूवक पा हलं. यावर योतीचं च रेखाटलेलं होतं. योत हणजे अ नीदे वतेचं तीक.
अ यंत पू य असले या अ नदे वतेला ऋ वेदा या प ह या अ यायातील प हला ोक सम पत
होता. पण या योतीची आकृती रामला ओळखीची वाटली. कारण या योतीतून नघालेले
करण बाहेर या बाजूला झेपावत होते.
सीतेन े कापडी पशवीतून एक चपटे लाकडी धनु यपीठ ओढू न बाहेर काढले आ ण व धवत
ते ज मनीवर ठे वले. मग तने रामकडे पा हले. हणाली, ‘या धनु याला ज मनीचा पश होता
कामा नये.’
राम या चेह यावर थोडी नापसंती आली-गेली. याला वाटलं या धनु यात एवढं आहे तरी
काय? सीतेन े धनु याचा खालचा भाग या पीठावर टे कवला. थरतेसाठ याला आप या
पायाचा आधार दला. उज ा हाताने तने जोर लावून धनु याचे सरे टोक ओढू न खाली
आणले. यामुळे त या खां ावर आ ण दं डावर पडले या जोरामुळे राम या ल ात आलं क हे
धनु य अ तशय मजबूत आहे आ ण याला वाकवणं अ यंत ज करीचं आहे. डा ा हाताने तने
धनु याची दोरी ओढली आ ण पटकन वर या टोकावर टांगली. मग तने धनु याचे वरचे टोक
सोडू न याला पूवपद जाऊ दले. मग ास मोकळा करत अंग सैल सोडले. दोरी या
मतेनसु ार धनु य ताणले गेल.े तने मग डा ा हातावर धनु य पेलून यंचा ताणली आ ण
सोडू न दली. सोडले या दोरीतून मोठा ‘टग’ असा आवाज आला.
यंचे या आवाजाव न रामने ताडलं क हे धनु य खास आहे. आजपयत याने धनु या या
ताणले या यंचेच े जतके आवाज ऐकले होते यां या न हा आवाज खूप मोठा होता. तो
हणाला, ‘अरे वा:! हे एकदम उ म धनु य आहे!’
‘हे सग यात उ म धनु य आहे.’
‘हे धनु य तुझं आहे का?’
‘मा याजवळ असं धनु य असणं श य नाही. मी फ या धनु याची स या काळजीवाहक
आहे. मा या मृ यूनंतर इतर कुणाकडे ही जबाबदारी सोपवली जाईल.’
धनु या या मुठ जवळची योतीची च े पाहाताना रामने डोळे बारीक केले. पाहाता पाहाता
तो हणाला, ‘या योती थो ा.....’
सीता म येच हणाली, ‘हे धनु य एकेकाळ याचं होतं याची आपण दोघे पूजा करतो.
अजूनही हे याचंच आहे.’
रामला आ याचा ध का बसला. अचं भत होऊन तो धनु याकडे पाहात रा हला. या या
मनात आले या वचारांना जोरा दे त सीतेनं याला सां गतलं.
हसत सीता हणाली, ‘होय, हे पनाक आहे.’
पनाक हे पूव या महादे वाचं हणजे दे वांच ं परंपरागत धनु य होतं. आजपयत न मले या
धनु यांम ये ते सवात अ धक मजबूत धनु य होतं. क येक धातुं या म णाने ते बन वलेल ं होतं
अशी आ या यका होती. याची कोण याही कारे हानी होऊ नये हणून यावर एकामागून एक
असे क येक उपचार केलेले होते. हे धनु य सांभाळणंसु ा सोपं नाही अशी वदं ता होती. मूठ,
व ाकार आ ण दो ही टोका या मागे वळले या धनु या या भागांना नयमीतपणे खास तेलाचं
वंगण ावं लागत असे.
अथातच सीता हे काम व थतपणे करत असे. यामुळेच धनु य अगद न ासारखं टकून
होतं.
‘ म थलेला पनाक कसे मळाले?’ रामने वचारले. या सुंदर श ाव न याची नजर हालत
न हती.
‘फार मोठ गो आहे ती,’ सीता हणाली, ‘पण तू या धनु याचा सराव करावास अशी माझी
इ छा आहे. उ ा वयंवरात याच धनु याचा वापर कर यात येणार आहे.’
राम एक पाऊल मागे सरकला. याकाळ क येक कारे वयंवर आयो जत केलं जायचं.
यापैक दोन कार असे होते – वधु वतः आप या पसंतीने वराची नवड करे कवा त या
वतीने पधा घेतली जाई. या पधत जकणा याशी वधूचा ववाह होई. पण वयंवरात भाग
घेणा या वराला आधीच मा हती आ ण मदत दे याची प त मा नयमां या व होती.
रामने नकाराथ डोकं हालवलं. तो हणाला, ‘ या धनु याला कधी दे वांचा पश झाला
होता याला पश करायला मळणे हा सु ा स मानच आहे. पण मी हे उ ाच करेन, आज
नाही.’
सीते या कपाळावर नाराजी या आ ा उमट या.
ती हणाली, ‘मला वाटलं, तुला माझा हात जकायचाय.’
‘होय, मला नीट रीतीनं जकायचंय. मी नयमानुसारच जकू इ छतो.’
सीता हासली. तला एकाच वेळ भीती आ ण आनंद वाटत होता.
‘तुला हे पटत नाहीय का?’ रामने तला वचारलं. याचा थोडा अपे ाभंग झा यासारखा
वाटत होता.
‘नाही, तसं नाही. मला फारच आवडलं. तू वेगळा आहेस, राजकुमार राम.’
राम लाजला. या या डो यात चंड ग धळ माजलेला होता, तरी याचं दय जोरजोरात
धडकू लागलं होतं.
‘उ ा सकाळ या धनु यातून बाण सोडशील आ ण ते मी पाहीन,’ सीता हणाली.
 प्रकरण 23
वयंवराचं आयोजन दरबाराऐवजी धमभवनात केलं होतं. कारण दरबाराचा द वाणखाना
फारसा मोठा न हता. राजवा ाची मु य इमारत राजा जनकांनी म थला व ापीठाला दली
होती. या इमारतीतच धमभवनसु ा होतं. या भवनात नेहमी धमाचं व प, दे वाचं व प,
मानवी जीवनया ेचा उ े श, कम-धमाचा संबंध इ याद व वध आ या मक वषयांवर चचास ं
चालत. राजा जनक त व ानी होते. आप या रा याची सारी साधनं यांनी बौ क आ ण
आ या मक वषयांवर क त केली होती.
धम भवन दगड-गा यानं बांधले या एका गोल इमारतीत होतं. या इमारतीवर चंड
आकाराचा एक घुमट होता. भारतात असा घुमट इतर व चतच कुठे पहायला मळाला
असता. घुमटाचं नाजुक स दय ी वाचं आ ण मं दराचा मनोरा हा पु ष वाचं तीक आहे असं
मानलं जाई. धमभवन राजा जनकां या रा यकारभारा वषयक ीकोणाचं तीक होतं. यातून
सग यांना व े ती ेम आ ण आदर म ीत समानतेची भावना दसून येई. आ ण हणूनच
भवनाचा आकार गोल होता. सव ऋषी येथे समान तरावर थान हण करत. चचची सू ं
सांभाळणारा मुख येथे कोणी नसे. यामुळे पुरेपूर अ भ वातं यासह तेथे व वध
वषयांवर अ यंत मोकळे पणाने आ ण नभयपणे वाद ववाद घडत.
पण आजची गो नराळ होती. आज तेथील बैठक समोर या बाकांवर कोणतीही पांडु लपी
पडलेली न हती. बोल यासाठ ऋषी श तब होऊन आपलं मत करणारं भाषण
दे यासाठ सभे या क थानी जात-येत न हते. आज धमभवन वयंवराचं यजमानपद
भूष व यासाठ स ज झालं होतं.
वेश ाराजवळ तीन रंगांची अ थायी दशकद घा उभी केली होती. स या टोकाला लाकडी
ासपीठावर भ राज सहासन होतं. सहासना या मागे एका उंच बैठक वर म थलेचे
सं थापक राजा मथ चा पुतळा ठे वलेला होता. राजा या सहासना या उज ा-डा ा बाजूनं
दोन थोडी कमी भ आसनं मांडलेली होती. द वाणखा या या म य भागात गोलाकारात काही
आरामदायक आसनं मांडलेली होती. या आसनांवर वयंवरात भाग घेणारे राजे आ ण युवराज
बसणार होते.
अ र ानेमी जे हा राम आ ण ल मणाला घेऊन तेथे आले ते हा दशकद घा लोकांनी पूण
भरलेली होती. वयंवरात भाग घेणारे ब तेक त पध सु ा थानाप झाले होते. राम आ ण
ल मण यो यां या वेषात होते. यामुळे अयो ये या या राजकुमारांना कुणीही ओळखलं न हतं.
एका पहारेक यानं यांना दशकद घतील प ह या रांगेकडे जा याची खूण केली. ही रांग
म थले या कुलीन आ ण ीमंत ापा यांसाठ राखीव होती. अ र ानेम नी पहारेक याला
सां गतले क यां यासोबत त पध आहेत. पहारेक याला आ य वाटलं पण तो महान
व ा म ां या अंमलदाराला ओळखत होता. याने बाजूला होत या तघांना पुढे जाऊ दलं.
धमपरायण राजा जनकांनी आप या मुली या वयंवरासाठ केवळ य राजांनाच न हे तर
ा ण ऋष नासु ा बोलावलं असावं हे तो जाणत होता. धमभवना या भत वर महष
स यकाम, महष या व य, व षी गाग , व षी मै ेय सह इतर ाचीन ऋषी आ ण
व ष या तस बरी लावले या हो या. रामला वाटलं –या महान पूवजांचे वंशज असूनही आपण
कती नालायक झालो आहोत. व षी गाग आ ण व षी मै ेयी ानी हो या आ ण आज काही
मूख असे आहेत जे यांना धम ंथ वाचू दे याची कवा नवे ंथ ल ह याची परवानगी
नाकारत आहेत. महष स यकाम एका शू अ ववा हत ीचे पु होते. यांच े सखोल ान
आ ण शहाणपण आप या महानतम उप नषदांम ये जपून ठे वलेलं आहे. आ ण आज काही ु
मानव पी अ या अशा आहेत यांचं हणणं आहे क शू ऋषी बनू शकत नाहीत.
रामने या महान ाचीन ऋष ना हात जोडू न आ ण मान लववून नम कार केला. ज माने न हे
तर आप या कमाने माणूस ा ण होतो.
मागून रामा या खां ाला पश करत ल मण हणाला, ‘दादा...’
राम आप याला मळाले या जागेकडे नघाला. राम आप या जागेवर बसला ते हा
अ र ानेमी आ ण ल मण या या मागे उभे रा हले. सग यां या नजरा राम आ ण ल मणावर
खळ या. सव त प याना वाटले, वयंवरात सीतेला जक यासाठ आम या बरोबर पधा
करायला हे कोण भकारी आले? मा यां यापैक काह नी राजकुमार राम आ ण ल मणाला
ओळखले. त प या या एका गटात लगेच दब या आवाजात कुजबूज सु झाली.
‘अयो या....’
‘अयो या म थलेशी संबंध का जोडू इ छते?’
लोकां या नजरा आ ण कुजबूज रामपयत पोहोचली न हती. याचं मन वेग याच ठकाणी
गुंतलेल ं होतं. दवाणखा या या म यभागी एका आलीशान छो ा मंचावर तेच धनु य ठे वलेलं
होतं. टे बलाशेजारी ज मनीवर एक मोठं , तां याचा मुलामा दलेल ं जलकुंड होतं.
रामची नजर आधी पनाकवर रगाळली. यावर अजून यंचा चढलेली न हती. धनु याशेजारी
काही बाणही ठे वलेले होते.
त प याना आधी धनु य उचलून यावर यंचा चढवायची होती. हे सोपं काम न हतं. पण
खरी अवघड काम गरी यानंतर सु होणार होती. त प यानं यानंतर तां याचा मुलामा
दले या जलकुंडापाशी जायचं होतं. जलकुंड पा यानं भरलेलं होतं. भरले या जलकुंडात
एक कडे लावले या बारीक नळ तून थब थब पाणी ठबकत होतं. स या बाजूला लावले या
आणखी एका नळ तून जा त झालेल ं पाणी वा न जात होतं. कायम थबाथबानं ठबकणा या
पा यामुळे जलकुंडातील पा यावर तरंग उठत होते. जलक ा या म यापासून ते काठापयत
पसरत जात होते. ासदायक बाब ही क पा याचे थब अ नयमीतपणे पडत होते. यामुळे
यावर उठणारे तरंगसु ा अनपे त उमटत होते.
घुमटा या आधारे ज मनीपासून साधारण शंभर मीटस या उंचीवर एक चाक टांगलेलं होतं. या
चाका या आसावर एक हलसा मासा ठोकून बसवलेला होता. सुदैवानं हे च मा नयमीत
गतीनं फरत होतं. त प यानी ज मनीवरील जलकुंडातील अ थर पा यात या माशाचं
त बब पा न पनाक धनु यातून बाण सोडू न वर अधांतरी फरणा या चाकावरील हलसा
माशाचा डोळा फोडायचा होता. याला या कामात सवाआधी यश मळे ल याला राजकुमारी
सीता मळणार होती.
‘तु यासाठ हे फारच सोपं आहे, दादा!’ ल मण खोडकरपणे हणाला, ‘मी यांना ते वरचं
च सु ा अ नयमीत गतीनं फरवा असं सांग ू का? कवा बाणांमागे दशा दे यासाठ लावले या
पसांम ये बदल कर याचं सुचवू का? काय हणतोस?’
रामने आप या भावाकडे पाहात डोळे वटारले.
ल मण हसत हणाला, ‘चुकलो दादा, मा कर.’
तो मागे सरकला तेव ात महाराज जनकां या आगमनाची ललकारी झाली -
‘ मथी वंशाचे वामी, बु मानांम ये बु मान, ऋष चे लाडके, महाराज जनक येत आहेत हो!’
यजमान आ ण म थलेच े राजा जनकां या वागताथ उप थत लोक उठू न उभे रा हले.
धमसभे या स या दरवाजाने ते सभेत आले. पण ते वतः पुढे चालत न हते. परंपरेला बगल
दे त ते ऋषी व ा म ां या मागून चालत दरबारात व झाले. जनकां या मागोमाग यांच े छोटे
भाऊ आ ण सांक यचे राजे कुश वज होते. व च गो हणजे महाराज जनकांनी ऋषी
व ा म ांना म थले या सहासनावर बस याची वनंती केली. ते वतः मु य सहासना या
उज ा बाजूला असले या स या आ ण लहान खुच कडे वळले. महष या मु य खुच या
डा ा बाजूला असले या तस याच स या खुच कडे कुश वज वळले. दरबा यां या रांगांमधून
कुजबूजीचा आवाज येऊ लागला कारण राजा आ ण महष ची बस याची व था श ाचाराला
अनुस न न हती.
बस या या या अपारंप रक व थेमुळे कुजबूज वाढली पण रामचं ल स याच एका
गो ीनं वेधून घेतलं होतं. आप यामागे बसले या ल मणाकडे तो वळला. छो ा भावानं जणू
राम या भावनेला श द दले. तो हणाला, ‘रावण कुठे आहे?’
धमभवना या वेश ारापाशी टांगले या एका मो ा घंटेवर भालदारानं दांडुका आपटला.
सग यांना ही ग प राहा याची सूचना होती.
व ा म ांनी घसा खाकरला आ ण ते मो ा आवाजात बोलू लागले. धमभवनात
व न ेपणासाठ केले या वशेष व थेमुळे सभेत उप थत सग यांपयत यांचा आवाज प
पात पोहोचत होता. ते हणाले, ‘भारतातील बु मान आ ण आ या मक राजा जनक
यां या ारे आयो जत केले या या सभेत आपणा सवाचं वागत आहे.’
राजा जनकां या चेह यावर हसू झळकले.
व ा म पुढे हणाले, ‘ म थले या राजक या सीताने या वयंवरात गु त पे उप थत
रहा याचे यो जले आहे. ती आप यासोबत इथे या हॉलम ये येणार नाही. इथे पधत भाग घेणारे
महान राजे आ ण राजकुमार.......’
अचानक होउ लागले या क येक शंखां या कक श वनीमुळे महष ना आपलं बोलणं म येच
थांबवावं लागलं. आ याची गो हणजे, एरवी केवळ अ यंत गोड आ ण आनंददायक आवाज
नघणा या शंखांमधून आज एवढा कक श आ ण कानठ या बस वणारा आवाज नघत होता.
येकाचं ल आवाज जथून येत होता तकडे, हणजे हॉल या दरवाजाकडे गेल.ं पंधरा उंच,
दणकट यो यांनी धम भवनाम ये वेश केला. यां या हातात का या रंगाचे झडे होते. आ ण
या झ ांवर लपलपणा या वाळांमधून डरकाळ फोडत झेप घेणा या सहाचं च होतं.
यो े कडक श तीचं पालन करत चालले होते. यां या मागे दोन दै याकार माणसं होती.
यापैक एक चंड उंच, ल मणा न उंच होता. तो गलेल होता. पण याचं शरीर पळदार
आ ण कमावलेलं होतं. याचं पोट मा चंड मोठं आ ण थुलथुलीत होतं. येक पावलाग णक
ते हालत होतं. या या संपूण शरीरावर अ वलासारखे केस होते. उप थतांना कळस वाटावी
अशा रीतीने या या कानांतून आ ण खां ांवरही व च री या दाट केस उगवलेले होते. तो नागा
होता. रामला आठवलं क पु पक वमानातून सवाआधी तोच उतरला होता.
या या शेजारी ग व रावण चालला होता. यानं आपलं म तक उंच ठे वलं होतं. तो क चत
लंगडत चालला होता. कदा चत वाढ या वयामुळे याची चाल बदलली होती.
या दोघा मागे आणखी पंधरा सै नक होते. सै नक हण यापे ा यांना अंगर क हणणं
जा त यो य ठरलं असतं.
रावणाचा हा लवाजमा क थानी पोहोचला आ ण दे वां या धनु याशेजारी येऊन उभा
रा हला. मु य अंगर कानं मग मो ा आवाजात घोषणा केली, ‘राजा धराज, स ाटांचे स ाट,
त ही लोकांच े शासक, दे वांना य, महाराज रावण येत आहेत हो!’
पनाक जवळ बसले या एका छो ा रा या या राजा या दशेनं रावण नघाला. यानं
घशातून हलकासा खाकर यासारखा आवाज काढला आ ण मान उजवीकडे झटकली. सहज
केले या या या या इशा यातून याला काय हणायचंय हे अगद सहज प होत होतं. तो
राजा लगेच आप या जागेव न उठला आ ण घाईघाईने तेथून नघून गेला. स या एका
त प या या मागे जाऊन तो उभा रा हला. रावण या खुच पयत गेला पण बसला नाही. यानं
आपला उजवा पाय या खुच वर ठे वला आ ण आपला हात यावर टे कवला. अगडबंब
अ वलासार या दसणा या या माणसासह याचे सव अंगर क या या मागे श तीने उभे
रा हले. शेवट रावणाने व ा म ांवर सहज नजर टाकली अन् हणाला, ‘चालू ा, महान
मलयपु .’
मलयपु ांचे मुख असले या व ा म ांना भयंकर राग आला. याआधी कधीही कुणी यांना
एवढ अपमाना पद वागणूक दली न हती.
‘रावण....’ ते गुरगुरले.
रावण उ टपणे यां याकडे पाहात रा हला.
व ा म ांनी आप या रागाला आवर घातला. यां यावर एका मह वपूण कामाची जबाबदारी
होती. रावणाचं काय करायचं ते नंतर पाहाता येईल असं यांनी वतःला बजावलं. ते हणाले,
‘राजकुमारी सीताने महान राजे आ ण युवराजांनी या मात वयंवरात भाग यायचा आहे ते
सां गतले आहे....’
व ा म ांच ं बोलणं म येच तोडत रावण पनाक या दशेने पुढे नघाला. मलयपु ांची घोषणा
संपते न संपते तो रावणानं पनाक उचल यासाठ हात पुढे केला. व ा म याला हणाले,
‘धनु य उचल यासाठ प हला मांक अयो ेचा राजा रामचा आहे रावणा, तुझा नाही.’
धनु यापासून काही इंचांवर रावणाचा हात थांबला. याने व ा म ांकडे पा हलं आ ण मागे
वळू न कुणी व ा म ां या बोल याला तसाद दला ते पा हलं. यो यां या वेषातील, साधी
पांढरी व ं यायले या एका त णावर याची नजर गेली. या यामागे आणखी एक त ण
आ ण ध पाड युवक उभा असलेला याला दसला. या यासोबत अ र ानेमी उभे होते.
रावणाने आधी अ र ानेम कडे खुनशीपणाने पा हलं. आ ण मग रामाकडे याची नजर वळली.
नजरेन ं कुणाला जर मारता आलं असतं तर या दवशी रावणानं काही खून तेथे न क च पाडले
असते. तो व ा म , जनक आ ण कुश वजा या दशेनं वळला. ग यातील बोटा या
हाडाभोवती याची बोटे आवळली गेली. मो ा आ ण कक श आवाजात गुरकावत तो
हणाला, ‘माझा अपमान झालाय!’
रामने पा हलं क रावणामागे उभे असले यांपैक आकाराने चंड असले या या
अ वलासार या माणसाची मान ल ात येईल-न-येईलशी खेदानं हालतेय. याला ब तेक या
ठकाणी आ याचा प ाताप होत असावा.
रागाने थरथर कापत रावण हणाला, ‘जर एखा ा नव श याला आधी पधत उतरवायचं होतं
तर मग मला कशासाठ बोलावलं?’
राजा जनकांनी आधी ा सक मु े नं कुश वजांकडे पा हलं, मग ते रावणाकडे वळू न ीण
वरात हणाले, ‘लंके या महान राजा, हे वयंवराचे नयम आहेत.....’
इतर कुणी काहीही बोल याआधी या अ वलासार या दसणा या माणसाचा वादळासारखा
आवाज घुमला. तो हणाला, ‘पुरे झाला आता हा बा कळपणा.’ मग रावणाकडे वळू न तो
हणाला, ‘दादा, चल उचल धनु य.’
अचानक खाली वाकून रावणानं पनाक उचललं. कुणाकडू न काही त या ये याआधी
याने धनु यावर यंचा चढवली आ ण यावर बाण टे कवला. रावणानं व ा म ांकडे बाणाची
दशा केली ते हा सगळे च हादरले. ल मणालासु ा या माणसा या श आ ण कौश याची न द
यावी लागली.
व ा म उठू न उभे रा हले तसे गद तून भीतीचे उ ार नघाले. व ा म ांनी आपले उ रीय
बाजूला फेकले आ ण छातीवर बंद मुठ ने हार करत हणाले, ‘चालव बाण, रावणा!’
ऋष या या यो ासार या वतनानं राम अवाक् झाला. ानी पु षाम ये असं असामा य
साहस व चतच पाहायला मळतं. अथात व ा म एकेकाळ यो ा होतेच.
महष चा आवाज धम भवनात घुमला. ते हणाले, ‘चल! असेल अंगात खमक तर चालव
बाण!’
रावणानं बाण सोडला. तो व ा म ां या मागे असले या स ाट मथ या पुत यावर
आदळला. बाणानं या ाचीन राजा या पुत याचं नाक उडवलं. राम रावणाकडे पाहात रा हला.
या या मुठ रागाने वळले या हो या. हे या या एकूण च र ाशी वसंगत होते. आप या
नगरा या सं थापका या या अपमानाला आ हान दे यासाठ एकही म थलेचा नवासी पुढे
आला नाही.
राजा जनकांनी कुश वजाकडे उ कटा टाकला. रावणानं यां याकडे ल केलं. यानं
धनु य जथे ठे वलेलं होतं तथे ते फेकलं आ ण तो दारा या दशेनं चालू लागला. या या मागे
याचे अंगर कही नघाले.
या सव गदारोळात अ वलासारखा दसणारा तो माणूस पुढे आला. याने पनाकवर
चढवलेली दोरी सोडवली आ ण दो ही हातांत ध न आदरानं धनु यावर कपाळ टे कवलं जणू
काय तो पनाकची माफ मागत होता. तो वळला आ ण रावणामागोमाग धम भवनाबाहेर नघून
गेला. तो नजरेआड होईपयत रामची नजर या यावर खळू न रा हली.
लंकेचा शेवटचा यो ा भवनातून बाहेर पडला आ ण यां याकडे लागले या भवनातील
सग यां या नजरा लगेच दाराकडू न भवना या स या टोकाला बसले या तघांकडे –
व ा म , जनक आ ण कुश वजांकडे गे या.
 आता हे काय करतील?
जणू काही घडलंच नाही अशा रीतीनं व ा म ांनी आपलं बोलणं पुढे चालू ठे वलं. ते हणाले,
‘ पधची सुरवात होऊ दे .’
भवनातील लोक न ल बसून रा हले. घडले या घटनेमुळे जणू ते जड झाले होते. व ा म
पु हा बोलू लागले. यावेळ यांचा वर थोडा चढा लागला होता. ते हणाले, ‘ त पधा सु
होऊ दे . राजकुमार राम, कृपया पुढे या.’
राम उभा रा हला. पनाक या दशेने तो पुढे गेला. याने झुकून सग यांना आदरानं वंदन
केलं. दो ही हात जोडू न नम कार केला आ ण मंद वरात एक ाचीन ाथना हणाला, ‘ओम्
ये नमः’ - ांड दे वाला नम कार करतं, मी दे वांना नम कार करतो.
यानं आपलं उजवं मनगट उचललं आ ण यावर लागले या लाल धा यानं आप या दो ही
डो यांना पश केला. ते हा याला वाटलं क आप या सवागात वीज सळसळली. दे वां ती
या या भ नं असं घडलं क धनु यानं नः वाथ पणानं आप यात जमा झालेली श
अयो ये या राजपु ा या शरीरात पसरवली? केवळ स य घटनांवर यांचा व ास असतो ते जे
घडलं याचं व ेषण करतील. यांच ं व ेवर ेम आहे ते या णाचा आनंद लुटतील.
धनु याला पु हा पश करताना रामनं या घटनेचा पुरेपूर आनंद लुटला. मग याने आपलं डोकं
धनु यावर टे कवलं आ ण धनु याकडू न आ शवाद मा गतले. धनु य सहज उचलताना रामचा
ासो छवास अगद सहज गतीनं चालला होता. कुश वजांशेजारी बनले या जाळ या
खडक आड सीता बसली होती. ास रोखून ती एकटक रामकडे पाहात होती.
रामने धनु याचं एक टोक ज मनीवर ठे वले या लाकडी खाचेत बस वलं. यानं पनाकचं वरचं
टोक जे हा दोरी चढ व यासाठ खाली खेचलं आ ण धनु याची दोरी वर ओढू न धरली ते हा
या या दं डातील नायू ताणले गेले. हे काम करायला या या शरीराला बरेच प र म करावे
लागले. पण या या चेह यावर एकही आठ उमटली नाही. आणखी थोडा ताण वाढवून याने
धनु याचं टोक आणखी थोडं खाली वाकवलं आ ण यावर दोरी ताणली. यानंतर याने जे हा
धनु याचं ताणलेलं टोक सोडू न दलं. ते हा या या दं डावरील नायूसु ा श थल झाले. यानं
यंचा आप या कानांपयत ताणली आ ण सोडली ते हा ‘टग’ असा आवाज अगद प ऐकू
आला.
याने एक बाण उचलला आ ण जाणून बुजून सावकाश चालत तां याचा मुलामा असले या
जलकुंडापाशी आला. एक गुडघा टे कून, पाठ सरळ ठे वून तो ताठ उभा रा हला आ ण धनु य
डो यावर आडवं धरलं. मग यानं कुंडात पा हलं. वर टांगले या माशाचं त बब जलकुंडातील
पा यात गोल फरत होतं. तरंगां या लहर नुसार शहारणारं पाणी याला जणू हतो सा हत
कर याचा य न करत होतं. रामने इतर सव गो कडे ल करत माशावर ल क त केलं.
यानं धनु यावर बाण चढवला. दोरीत अडकवला आ ण उज ा हातानं हळू हळू मागे खेचला.
याची पाठ ताठ होती. आ ण नायूंवर यो य ताण आला होता. याचा ासो छवास थर
लयीत चालला होता. तीच लय या या जागृत मनाची होती आ ण तसाद दे या या ांडाची
लय सु ा या या लयीशी जुळून आली होती. यानं वतःला वर या उ च श ला वा हलं
आ ण दोरी कानापयत खेचून यावर टक वले या बाणासह सोडली. बाण वर गेला आ ण
यासोबत पाहाणा या सव लोकां या नजरासु ा वर गे या. चंड वेगानं जाणा या बाणाचा
आ ण यापाठोपाठ तो लाकडात घुस याचा आवाज भवनात घुमला.
राम या बाणानं माशाचा उजवा डोळा फोडला होता. आ ण तो लाकडी चाकात तुन बसला
होता. चाक लयीत गोल फरत रा हलं आ ण यासोबत बाणही फरत रा हला. जलकुंडातील
लहरणा या पा यावर नजर असतानाच रामला आसपास या प र थतीची जाण आली. तो
हसला. बाणानं नशाणा साधला हणून न हे, तर अचूक ल यवेध केले या बाणामुळे याला
वतः या पूण वाची जाण आली हणून. या णापासून तो एकटा उरला न हता.
आप याला कौतुक वाटणा या ी या स मानाथ तो मनोमन कुजबुजला, क येक शतकांपूव
दे वांनीसु ा दे वी मो हन ना तेच हटलं होतं. मी आज प रपूण झालो, तू मला प रपूण केलंस.
 प्रकरण 24
रामने या दवशी वयंवर जकलं याच दवशी पारी अ यंत साधेपणानं, काही धा मक वधी
पूण क न राम आ ण सीता यांचा ववाह झाला. सीतेन े सुचवलं क या मु तावर यांचा ववाह
होणार होता याच सुमु तावर ल मण आ ण उ मलाचा ववाह सु ा हावा. ऐकून राम च कत
झाला पण याला आ याचा सरा ध का बसला जे हा सीते या या सूचनेचं पालन
कर यासाठ ल मण उ साहानं तयार झाला. यानुसार ठरलं क दो ही जोड यांचा ववाह
म थला नगरीत होईल जेणेक न सीता आ ण उ मला या राम आ ण ल मणासोबत अयो येला
जाऊ शकतील. अथातच अयो येत पोहोच यानंतर रघुवंशीयांना अनु प असा भ सोहोळा
अयो येतही पार पाडला जाईल.
शेवट एकदाचा राम आ ण सीता यांना एकांत मळाला. जेवणा या खोलीत ते ज मनीवर
अंथरले या आसनावर बसले होते. यां यासमोर पाटांवर जेवणाची ताटं मांडून ठे वलेली होती.
सं याकाळ उलटू न गेली होती. तस या हरातील सहा ा घ टकेची ती वेळ होती. काही
तासांपूव च यांचं नातं धमानुसार मा णत केलं गेलं होतं. यां यातील अवघडलेपण अजून
संपलेल ं न हतं कारण यांना एकमेकांब ल फारशी मा हती न हती.
‘हं,’ ताटाकडे पाहात राम उ ारला.
‘काय झालं राम?’ सीतेन े वचारलं, ‘काही हवंय का?’
‘माफ कर... पण... हे अ ...’
‘तु या आवडीचं नाहीय का?’
‘नाही, नाही. चांगलं आहे. खरंच खूप चांगलं आहे. पण...’
सीतेन ं लगेच आपलं ताट बाजूला सारलं. उठू न उभी राहात तने टाळ वाजवली. एक सेवक
लगबगीनं धावत आत आला.
‘कृपया, राजकुमारासाठ थोडं मीठ आणा,’ सेवक वळला ते हा सीतेन ं याला नकड
जाणवून दली, ‘लवकर!’
सेवक मग धावतच नघाला.
मठाची वाट पाहाताना रामनं हात पुस यानं हात पुसले. मग तो हणाला, ‘माफ कर,
मा यामुळे तुला ास झाला.’
आप या जागेवर बसताना सीते या कपाळावर नाराजी या आ ा पड या. ती हणाली, ‘मी
तुझी प नी आहे, राम. तुजी काळजी घेण ं हे माझं कत च आहे.’
राम हसला. ‘हं, एक वचा का?’
‘अथातच, वचार.’
‘मला तु या बालपणाब ल काही सांग.’
‘ हणजे, मला द क घेतलं याआधीचं का? मला द क घेतलं होतं हे तुला ठाऊक आहे, हो
ना?’
‘हो,.... हणजे, बोल यामुळे जर तुला ास होणार नसेल तर सांग.’
 सीता हसली. हणाली, ‘नाही, मला ास होत नाही याब ल बोल यानं. पण मला काहीच
आठवत नाही. मला मा या पालकांनी द क घेतलं ते हा मी खूपच लहान होते.’
रामने मान डोलावली.
मग सीतेने या या मनातील ाचं उ र दलं. ती हणाली, ‘तू जर मला वचारलंस क , माझे
खरे आई-वडील कोण आहेत? तर माझं उ र आहे – मला माहीत नाही. पण मला भावणारं
उ र आहे – मी धरतीची मुलगी आहे.’
‘ज म अ जबात मह वाचा नसतो. या कमभूमीत वेशाचं ते फ एक साधन आहे. कमच
मह वाचं असतं. तुझं कम द आहे.’
सीता हसली. राम पुढे काही बोलणार तेव ात सेवक मठाची वाट घेऊन धावतच आला.
रामने थोडं मीठ आप या खा यात मसळलं आ ण तो पु हा जेव ू लागला. सेवक माग या
पावली परतला होता.
‘तू काहीतरी हणत होतास,’ सीता हणाली.
‘हो,’ राम हणाला, ‘मला वाटतं क .....’
पु हा एकदा राम या बोल यात यय आला. यावेळ ारपालानं मो ा आवाजात घोषणा
दे ऊन व ा म ां या ये याची बातमी दली, ‘मलयपु ांचे मुख, स तष चे उ रा धकारी,
व णूंचे र क, महष व ा म येत आहेत हो.’
सीते या कपाळावर आ ा उमट या. तने रामाकडे पा हलं. रामानं खांदे उडवले आ ण
यातून सूचीत केलं क मला यातलं काही माहीत नाही.
व ा म ांनी वेश केला ते हा राम आ ण सीता उठू न उभे रा हले. यां या मागोमाग
अ र ानेमीसु ा आले. सीतेनं सेवकाला खूण क न दोघांसाठ हात धुवायला पाणी आ ण पा
आण याची खूण केली. व ा म औपचा रक दे वाण-घेवाणीला फाटा दे त हणाले,
‘एक सम या उ वलीय.’
‘काय झालं, गु जी?’
‘रावण ह याची तयारी करतोय.’
राम या चेह यावर प नाराजी उमटली. तो हणाला, ‘पण या याजवळ सै य नाहीय. केवळ
दहा हजार अंगर कांसह तो काय करणार आहे? एव ा सै यबळा या आधारे तो
म थलेसारखी नगरीसु ा जकू शकणार नाही. याने जर यु ाला त ड फोडलंच, तर याचे
सै नक हकनाक बळ जातील.’
‘रावण असा सुसंगत वचार करणारा नाहीय,’ व ा म हणाले, ‘ याचा अहंकार खावला
गेलाय. तो आपले अंगर क गमावेलच पण एव ा अंगर कां या बळावर तो म थला नगरीचं
चंड नुकसान करेल.’
रामनं सीतेकडे पा हलं. ती रागानं डोकं हालवत हणाली, ‘हे दे वा! पण या रा साला
वयंवराला बोलावलं कशाला? मा या व डलांनी बोलावलं न हतं हे मला ठाऊक आहे.’
व ा म ांनी खोल ास घेतला. यांचे डोळे पाणावले. सीतेला ते हणाले, ‘जे झालं ते होऊन
गेल,ं सीता. आता आपण काय करायचं हा खरा आहे.’
‘आपली योजना काय आहे गु जी?’
‘गंगेजवळ या मा या एका आ मापास या ज मनीतून खो न काढलेली एक व तू
मा याजवळ आहे. अग यकूटम् म ये काही वै ा नक योगांसाठ मला या व तूची गरज होती.
यासाठ च मी मा या आ माला भेट दली होती.’
अग यकूटम् मलयपु ांची राजधानी होती. नमदे पलीकडे द ण दशेला खूप खाली हे शहर
होतं. खरं तर ते लंके या अ तशय जवळ होतं.
‘वै ा नक योग?’ रामने वचारलं.
‘हो, दै वी अ ासंबंधीचे योग.’
णभर सीतेचा ास अडखळला. दै वी अ ं कती श शाली आ ण संहारक असतात हे
तला ठाऊक होतं. तने व ा म ांना वचारलं, ‘गु जी, हणजे आपण ही दै वी अ ं वापरायची
असं आपण सुचवताय का?’
व ा म ांनी होकाराथ मान हालवली. राम हणाला, ‘पण यामुळे म थला नगरीसु ा
उ व त होईल.’
‘नाही, असं होणार नाही. हे पारंपा रक दै वी अ नाहीय. मा याजवळ जे आहे ते असुरा
आहे.’
‘ते जै वक अ आहे ना?’ रामने वचारलं. आता याला खूपच चता वाटू लागली होती.
‘होय. यातील वषारी वायूमुळे लंकेचे सै नक क येक दवस श थल होतील. या थतीत
आपण यांना सहज कैद क शकू. आ ण ही सम या सुटेल.’
‘केवळ शथीलच करेल का गु जी?’ रामने वचारलं, ‘मा या मा हती माणे मो ा माणात
असुरा ा या ह याने ाणहानीसु ा होते.’
केवळ एकच हे ान रामला दे ऊ शकते हे व ा म ांना ठाऊक होतं. इतर दै वी अ
वशेष ांशी रामचा प रचय नाही. व ा म ांना लगेच राग आला. रागातच यांनी वचारलं, ‘तुला
या न चांगलं काही सुचतंय का?’
राम ग प झाला.
‘पण दे वां या काय ाचं काय?’ सीतेन ं वचारलं.
ांचा नाश करणा या पूव महादे वांनी हणजेच दे वांनी क येक शतकांआधीच दै वी
अ ां या अन धकृत वापरावर बंद घातली होती. भयंकर को प दे वां या आदे शाचं सगळे च
पालन करीत असत. यांनी घालून दले या नयमांचं जे उ लंघन करीत असत यांना दे व 14
वष वनवासाची श ा दे त असत. स यांदा नयमां या उ लंघनाची श ा मृ युदंड मु र होता.
‘असुरा ा या वापरावर हा नयम लागू आहे असं मला वाटत नाही,’ व ा म हणाले, ‘हे
सामू हक ह येच ं अ नाहीय. यामुळे लोक सामू हकपणे केवळ असमथ होतात.’
सीतेन े डोळे बारीक केले. तला हे पटलं न हतं हे जाहीर होतं. ‘मला हे अमा य आहे. दै वी
अ हे दै वी अ च असतं. दे वां या जमातीकडू न अ धकृत परवानगी मळा या शवाय
आपण याचा वापर क शकत नाही. मी दे वांची भ आहे. यांचा कायदा मी मोडू शकत
नाही.’
‘मग तू शरण जाणार आहेस का?’
‘अथातच नाही! आपण लढू !’
व ा म उपहासानं हासले. हणाले, ‘लढणार का आपण? आ ण कृपा क न हे सु ा सांग
क रावणा या सेनेशी लढणार कोण? म थलेचा तथाक थत बु मान? योजना तरी काय
आहे? लंके या सै नकांना वाद ववादात हर वणार आहेत का ते?’
‘आमचे नगर र क दळ आहे,’ सीता शांतपणे हणाली.
‘ यांना रावणा या सै नकांशी लढ याचं श ण दलेलं नाहीय.‘
‘आपण यां या सै याशी लढणार नाही, आप याला यां या अंगर क दलाशी लढायचं आहे.
यां यासाठ माझं नगरर क दळ पुरेस ं आहे.’
‘ते पुरेस ं नाहीय, आ ण तुला ते ठाऊक आहे.’
‘काहीही झालं तरी आप याला दै वी अ ाचा वापर करायचा नाही,’ सीता ठामपणे हणाली.
त या नणयाची ढ़ता त या कठोर होत चालले या चेह यावर झळकत होती.
राम हणाला, ‘केवळ समीचीचं नगर सुर ा दळच नाही तर मी आ ण ल मणसु ा येथे
आहोत. मलयपु सु ा आहेत. आपण गा या आत आहोत. आप याजवळ हेरी तटबंद
आहे. आप याजवळ नगरीला वेढून असणारा तलाव आहे. आपण म थलेच ं र ण क .
आपण लढू शकू.’
रागाने रामा या दशेने वळत व ा म उपहासाने हणाले, ‘बा कळ बडबड आहे ही, त डाची
वाफ नुसती! आप या दळा या तुलनेनं यांच ं सं याबळ क येक पट नी अ धक आहे. आ ण,
हेरी तटबंद हणे!!’ व ा म ांनी उपहासदशक नः ास टाकला. हणाले, ‘हे सगळं उ म
वाटतंय. पण अशा अडथ यांवर मात कर यासाठ एखाद योजना बनवायला रावणासार या
यु नपुण मात बराला कतीसा वेळ लागेल?’
‘आपण दै वी अ ाचा वापर करायचा नाही गु जी,’ सीता आवाज उंचावत न हानं हणाली.
आ ण आता मला मा करा. मला एका यु ाची तयारी करायचीय.’

उशीरा रा ीची वेळ होती. चौ या हरातील चौथी घ टका होती. राम, सीता, ल मण, समीची
पोळा व ती या छतावरील तटा या भती या आत या बाजू या टोकाला उभे होते. सुर ततेचा
उपाय हणून संपूण पोळा व ती रकामी केली गेली होती. खंदकावरील तरा याचा पूल न
केला गेला होता.
म थले या सुर ादलात एकूण चार हजार नगर र क आ ण र का होते. लाखभर लोकांची
व ती असले या छो ा राजधानीत कायदा आ ण सु व था राख यासाठ एवढे दळ पुरेसे
होते. हेरी तटबंद चा फायदा ल ात घेत यानंतरही हा अजून बाक होता, क , लंके या
रावणा या अंगर कांकडू न होणारा ह ला हे दळ परतवू शकेल का? कारण, नगर र क दळाला
वरोधी दळाचं माण दोनास पाच असं होतं.
राम आ ण सीतेन ं बाहेरील तटबंद या भती या संर णाचा वचार मोडीत काढला. यावर
चढू न रावणा या सेनेन ं आत या तटबंद वर ह ला करावा अशी यांची योजना होती. यानुसार
यांनी ह ला केला तर ते दोन तटबंद या म ये अडकले असते. ते या क डीत अडकले क मग
म थले या र कांनी यां यावर बाणांचा वषाव केला असता. म थले या र कांकडू न होणा या
बाणां या भ डमारामुळे लंके या सै नकांसाठ ती क डी मारक थान बनली असती. स या
बाजूनंही बाणांचा वषाव होणार हे म थले या र कांनी गृ हत धरलं होतं. यापासून बचावासाठ
र कांना आपाप या लाकडी ढाली सोबत बाळग याचा स ला दला गेला होता. म थला
नगरीतील जमावबंद या कामी या ढाल चा वापर होत असे. ल मणाने यांना बाणांपासून
बचावा या काही सामा य यु या शक व या.
‘मलयपु कुठे आहेत?’ ल मणाने रामला वचारले.
मलयपु रणभूमीत मोचबांधणीसाठ आलेल े नाहीत याचं रामला आ य वाटत होतं. राम
कुजबुजला, ‘मला वाटतं, फ आप यालाच लढावं लागेल.’
खेदानं ल मणानं डोकं हाल वलं आ ण तो थुंकला. हणाला, ‘ याड कुठचे.’
‘ते पाहा,’ समीची हणाली.
समीचीने दाख वले या दशेला सीता आ ण ल मणाची नजर वळली. रामचं ल स याच
एका गो ीनं वेधून घेतलं होतं. समीची या आवाजातील नराशा याला जाणवली होती. ती
थोडी गडबडलेली वाटत होती. कदा चत सीतेला वाटलं होतं तेवढ ती शूर न हती. रामनं आपलं
ल श ूवर क त केलं.
म थले या बाहेरील तटबंद ला लागून असले या खंदकवजा तलावापलीकडे पेट या
मशाल या रांगा दसू लाग या हो या. रावणा या अंगर कांनी संपूण सं याकाळ झटू न मेहनत
केली होती. यांनी जंगलातील झाडे कापून यांपासून पलीकडे जा यासाठ हो ा बन व या
हो या.
पाहाता पाहाता रावणा या अंगर कांनी आप या हो ा तलावा या पा यात उतरवायला
सुरवात केली. म थलेवर ह ला कर याची कारवाई सु झाली होती.
‘वेळ झाली,’ सीता हणाली.
‘होय,’ राम हणाला, ‘आणखी अ या तासात ते ब धा तटा या बाहेरील भतीपाशी
पोहोचतील.’

रा ी या अंधारात शंख वनी घुमला. आतापावेतो तो आवाज रावण आ ण या या सेनेकडू न

येतो हे लोकांना ठाऊक झाले होते. मशाल या झगझग या उजेडात रावणा या अंगर कांनी
मोठमो ा श ा म थले या बाहेरील तटबंद या भतीशी लाव या.
‘ते इथे पोहोचले,’ राम हणाला. तो संदेश म थले या आता सै नक बनले या नगरर कांपयत
पोहोच व यात आला. रावणाचे सै नक आता बाणांचा वषाव करतील असं रामाला वाटलं होतं.
लंकेचे सै नक जोवर प ह या तटबंद या बाहेर आहेत तोवरच बाण चालवतील असा याचा
होरा होता. या णी ते भतीवर चढतील या णापासून यां याकडू न होत असलेला बाणांचा
वषाव थांबेल हे याला ठाऊक होतं. आपले लोक ल याजवळ असताना बाण चालवणं यांना
परवडलं नसतं.
अचानक वादळ आ यासारखा ऽऽऽश असा आवाज आला आ ण यापाठोपाठ बाणांचा
वषाव सु झाला.
‘ढाली,’ सीता ओरडली.
म थले या र कांनी लगेच आप या ढाली सावर या. बाणांचा वषाव झेल यासाठ ते स ज
झाले. पण रामला काहीतरी खटकत होतं. या आवाजातील कोणतीतरी गो याला डाचत
होती. एकदम हजार बाण सोड यानंतर येणा या आवाजापे ा तो आवाज मोठा होता. तो
आवाज बाणांचा नसावा, काहीतरी मोठं श असावं असं याला वाटलं आ ण याचा अंदाज
बरोबर ठरला. चंड ताकद या मोठमो ा ेपणा ांतून म थलावा सयांवर बाणांचा वषाव
केला जात होता. म थले या र कां या वेदनाभ रत कका या, बाणांनी यां या ढाली
फुट याचे भीतीदायक आवाज यांनी आसपासचं वातावरण भ न गेल.ं
‘काय आहे हे?’ ढालीमागे लप याचा य न करत ल मणाने वचारलं.
वेगानं आलेला एक बाण लो या या गो यात घुसणा या सुरीसारखा राम या ढालीत घुसला
आ ण या या ढालीचे दोन तुकडे झाले. रामने खाली पडलेला बाण पा हला. तो बाण न हता,
भाला होता! तसूभरा या अंतरानं राम वाचला होता.
म थले या र कां या ढाली बाणांपासून संर णासाठ स ज हो या, मो ा भा यांपासून
न हे.
दे वा! ते इत या न भाले कसे फेकताहेत? हे अश य आहे!
बाणांचा प हला वषाव थांबला होता. पण रामला ठाऊक होतं, हा केवळ काही णांचा
व ाम आहे. पु हा बाणांचा वषाव सु होणार आहे. यानं भोवताली नजर टाकली.
‘ दे वा, दया करा.....’
आसपास भयंकर संहाराची च हं पसरली होती. रावणा या सै नकांनी केले या बाणां या
वषावामुळे ढाली फुटू न म थलेच े कमान एक चतुथाश र क मारले गेल े होते कवा जखमी
झाले होते. रामने सीतेकडे पा न आदे श दला, ‘कोण याही णी भा यांचा वषाव पु हा सु
होईल! घरात जा!’
‘घरात जा!’ सीता ओरडली.
‘घरात जा!’ सेना धका यांनी ओरडा केला आ ण सारे घरां या दशेने धावत नघाले. दरवाजे
उचलले आ ण यांनी आत उ ा मार या. अ यंत अ व थतपणे घेतलेली माघार होती ती.
पण ती भावकारक ठरली. काही म नटांतच म थलेचे जवळ जवळ सगळे र क सुर तपणे
घरांत पोहोचले होते. आ ण, पोळा व ती या छतावर पु हा प ह यासारखा बाणांचा वषाव सु
झाला. घरात ये या या य नांत जे अधवट बाहेर रा हले होते ते सगळे बाणां या भ डमारात
मारले गेले. बाक चे नदान स यापुरते सुर त थळ पोहोचले होते.
रामकडे पाहाणारा ल मण काही बोलत न हता पण याचे डोळे रामला सांगत होते – हा
सवनाश आहे.
‘आता काय करायचं?’ रामनं सीतेला वचारलं, ‘रावणाचे सै नक बाहेरील तटबंद ची भत
ओलांडून आत आले असावेत. लवकरच ते आप यासमोर येतील. यांना अडवणारं, थोपवणारं
कुणीच नाहीय. ’
सीता द घ ास घेत होती. चारही बाजूंनी घे न कोप यात लोटत आणले या वा घणी या
डो यांसारखे तचे डोळे भडकलेल े होते. राग त या अंगांगातून उसळ मारत होता.
असहायते या भावनेनं कपाळ चोळत समीची आप या राजक ये या मागे उभी होती.
‘सीता?’ रामने पु हा ाथक वरात सीतेला हाक दली.
अचानक सीतेच े डोळे सताड उघडले. ती उ ारली, ‘ खड या!’
‘काय?’ समीचीने वचारलं. पंत धानां या उ ारांनी आ यच कत होऊन समीचीने वचारलं.
सीतेन ं लगेच आप या नगर र क दला या अ धका यांना बोलावलं. तने यांना मा यातून
वाचले या म थले या सग या र कांना पोळा व तीतील खड यांवर लागले या लाकडा या
चौकट उचकटाय या कामाला जुंप याची आ ा दली. यातील काही खड या आत या
तटबंद या समाईक भतीवर तर काही घरां या मध या मोक या जागेत उघडत हो या. ते या
खोलीत होते तची खडक दोन तटबंद मधील मोक या जागेत उघडत होती. हणजे, ह ला
करणा या लंके या सै नकांवर बाण सोडले जाणार होते तर!
‘अ यु म!’ ल मण मो ा आवाजात हणाला. घाईघाईने तो जाळ लागले या एका
खडक या दशेने गेला. याने आपला हात मागे नेला, नायू थोडे ताणले आ ण खडक या
लाकडी गजांवर याने पूण ताकद नशी ठोसा लगावला. या या एका ठोशाने खडक त
बसवलेली जाळ ची चौकट उचकटली.
पोळा व ती या या भागातील सारी घरे एकमेकांशी छो ा वाटांनी जोडलेली होती. संदेश
वा यासारखा पसरला. काही णांतच म थले या सै नकांनी खड यां या चौकट उखड या
आ ण, बाहेरील आ ण आतील तटबंद या भत म ये असले या लंके या सै नकांवर बाणांचा
वषाव केला. लंके या सै नकांनी आप या मागात अडथळे येणार नाहीत हे गृ हत धरलं होतं.
यामुळे बाणां या या वषावाचा यां यावर अचूक प रणाम झाला. यांच े बरेच सै नक धारातीथ
पडले. चंड नुकसान झालं. म थलेच े सै नक बाणांचा नरंतर वषाव करत रा हले. लंके या
श य तत या सै नकांना यांनी गारद केलं. यामुळे लंके या सै नकांचा ह ला बराच कमजोर
पडला.
अचानक शंख वनी सु झाला. पण यावेळ याचा वर वेगळा होता. लंकेचे सै नक लगेच
मागे फरले आ ण धावत सुटले. जत या वेगात यांनी ह ला केला होता तत याच वेगात
यांनी माघार घेतली.
म थले या सै नक दळात उ साहाची लाट पसरली. यांचे हष वनी वातावरणात पसरले.
यांनी प हला ह ला परतवून लावला होता.

पहाटे या वेळ राम, ल मण आ ण सीता पोळा व ती या छतावर उभे होते. आसपास

पसरले या लंके या सै नकां या भा यांमुळे झाले या नासधुसी या उ व त यावर कोवळे
सूय करण पसरले. उजेड झाला आ ण दय पळवटू न काढ याएवढं नुकसान झालंय हे ल ात
आलं.
म थले या सै नकांचे छ व छ दे ह सभोवती पसरलेले होते.
सीता यां याकडे पाहात रा हली. यापैक काह ची डोक नायूं या आधारे धडांवर
लटकलेली होती. काह चे कोथळे बाहेर नघालेले होते. काही भा यामुळे झाले या जखमेतून
र वा न गे याने गत ाण झाले होते.
‘माझे कमीत कमी हजार सै नक तरी.....’
‘व हनी, आपणही यांना मोठा दणका दलाय,’ ल मण हणाला, ‘आतील आ ण बाहेरील
तटबंद या भत म ये लंके या कमान हजार सै नकांचे मृतदे ह वखुरलेले आहेत.’
सीतेन े ल मणाकडे पा हलं ते हा एरवी नतळ असणारे तचे डोळे अ ुंनी डबडबलेल े होते.
ती खेदाने हणाली, ‘हो, पण यां याकडे अजून नऊ हजार सै नक आहेत. आ ण आप याकडे
केवळ तीन हजार आहेत.’
खंदकवजा तलावा या पलीकडे रावणा या छावणीवर णालयांचे तंबू उभारले गेल े होते.
याचवेळ यां यापैक बरेच जण झाडे तोडू न जंगल मागे हटव या या कामात गुंतले होते.
हणजे, यांचा परत याचा मनसूबा न हता हे प होतं.
‘पुढ या वेळ ते आणखी चांग या त हेन े ह ला करतील,’ राम हणाला, ‘जर ते तटबंद ची
आतली भतही पार क न आले तर..... तर मग सगळं च संपेल.’
सीतेन े राम या खां ावर हात ठे वला आ ण उसासा सोडला. तची नजर ज मनीवर खळलेली
होती. त या जवळ अस याने णभर रामचं मन चाळवलं. आप या खां ावर या सीते या
हाताकडे रामनं पा हलं. मग याने डोळे मटू न घेतले. याला आता आपलं मन एका करायला
हवं. आप या भावनांवर नयं ण ठे व याची कला आता याला पु हा शकून यायला हवी.
मागे वळू न सीतेने आप या शहरावर एक नजर टाकली. दे वां या भ मं दरा या घुमटावर
तची नजर थरावली. पोळा व तीपलीकडील उ ाना या पलीकडे ते मं दर होतं. त या
डो यांत कठोर न ह झळकला. या न हानं त या नसांनसांत फौलाद ओतलं. ‘हे अजून
संपलेल ं नाहीय. मी नाग रकांना यु ात भाग घे याची वनंती करते. वयंपाका या सु या घेऊन
जरी ते इथे येऊन उभे रा हले तरी आपली सं या लंके या या कुचकामी सै या या दसपट ने
वाढे ल. आपण न क च यांचा सामना क शकू.’
रामला मा त याएवढा आ म व ास वाटत न हता. न य झा यासारखी सीतेन े मान
हालवली आ ण घाईघाईने ती नघाली. म थले या र कांना तने आप या मागून ये याची खूण
केली.
 प्रकरण 25
‘गु जी, कुठे होतात तु ही?’ अंगांगातून राग होत असतानादे खील अ तशय शांत
आवाजात रामनं व ा म ांना वचारलं.
प ह या हरा या सहा ा घ टकेला शेवट एकदाचे व ा म परतले. सकाळ या काशात
लंके या सै नक छावणीत उडालेली घाई-गडबड दसून येत होती. सीता अजूनही नाग रकांची
सेना उभी कर यात गढलेली होती. अ र ानेमी काही अंतरावर उभे होते. आप यापयत कुणाची
हाक येऊ नये, आलीच तर ती आप याला ऐकू येऊ नये याची खबरदारी ते घेत होते.
‘ याड मलयपु होते कुठे ?’ ल मणाने गुरकावत वचारलं. सौज यानं वाग याची याला गरज
वाटली नाही.
रामशी बोल याआधी व ा म ांनी ल मणावर एक उडती नजर टाकली. हणाले, ‘इथे
कुणीतरी मो ासारखं वागून खरोखर याची गरज आहे ते करायला हवंय.’
राम या कपाळावर आ ा उमट या.
‘मा याबरोबर चला,’ व ा म हणाले.

पोळा व ती या छता या एका छु या वभागात लंकेने केले या ह या या े ापासून र ते

पोहोचले ते हा मलयपु रा भर यावर मेहनत करत होते यासमोर ते पोहोचले. ते असुरा
होतं.
उभार यास अ तशय साधं असूनही ते उभार यात बराच वेळ गेला होता. व ा म आ ण
यांचे मलयपु रा भर थो ा काशात यावर काम करत होते. शेवट ेपणा आ ण ते
फेक यासाठ लागणारी लाकडी घडवंची बन व याचं काम पूण झालं होतं. लाकडी घडवंची
ल मणा न थोडी उंच होती. ेपणा ाची बाहेरील बाजू शशाची होती. यात भरले जाणारे
मह वाचे घटक आ ण याचे इतर भाग व ा म आ ण यां या इतर लोकांनी गंगे या कनारी
असले या आ मा न वा न आणले होते. मह वाचा घटक गंगा कनारी असले या आ मा
नजीक या ज मनीतून खो न काढलेला होता. हा मह वाचा घटक आता ेपणा ातील
व फोटका या जागी भरला जात होता.
ेपणा तयार झालं होतं. पण रामचा अजून नणय होत न हता. याने पु हा बाहेरील
तटबंद पलीकडे नजर टाकली.
लंकेचे सै नक आपाप या कामांत गक होते. ते जंगल तोडत होते. ते काहीतरी बनवत होते.
‘जंगलाजवळ ते लोक काय काम करताहेत?’ ल मणाने वचारलं.
‘जवळू न पाहा,’ व ा म हणाले.
जंगलातील तोडले या झाडांपासून बन वले या फ या वाप न ते लोक काहीतरी तयार करत
होते. आधी ल मणाला वाटलं क ते लोक हो ा बनवत आहेत. पण ल दे ऊन पा हलं ते हा
यानात आलं क ते हो ा न हे तर अज आकारा या ढाली बनवत होते. या ढाल ना एका
बाजूला आ ण खाल या अंगाला दांडे बस वलेले होते. येक ढाल जवळ जवळ उ या
असणा या कमान वीस लोकांना संर ण दे ऊ शकली असती.
‘कासव ढाली,’ राम हणाला.
‘होय,’ व ा म हणाले, ‘अशा ब याच ढाली तयार झा या क ते परत ह ला करतील.
बाहेरील तटबंद ते सहज फोडतील. कारण यांना तथे वरोध करायचा नाही असं आपलं
ठरलंय. वरोधच नाही तर मग ती भत चढू न का पार करा? सरळ फोडू न आत घुसा, असा
यांनी वचार केलेला दसतोय. या कासव ढाल या संर णात ते आप या आतील तटबंद पयत
पोहोचतील. वारंवार ह ले के यानं आप या भती फुटतील. मग ते या शहराचं काय करतील
याचा तू वचार कर. अगद , इथ या उंदरांनासु ा ते सोडणार नाहीत.’
राम ग प उभा होता. व ा म बरोबर बोलताहेत हे याला ठाऊक होतं. पंधरा-वीस मो ा
ढाली तयार झाले या यांना दसत हो या. लंकेचे सै नक अ त वेगानं काम करत होते.
लवकरच ते ह ला करणार हे प च होतं. कदा चत आज रा ीसु ा ह ला करतील ते. आ ण
या ह याचा तकार करायला म थला अजून तयार न हती.
‘तुला समजायला हवं राम, आता असुरा चाल व या शवाय ग यंतर नाही,’ व ा म
हणाले, ‘ते तयार नाहीत तोवरच, लगेचच, असुरा चालवायला हवं. आ ा ते अशा
ह यासाठ तयार नाहीत. आ ण ते आ ा म थलेपासून बरेच लांब आहेत. एकदा का यांनी
बाहेरील तटबंद ची भत फोडू न ह ला केला क आपण हा ह लासु ा क शकणार नाही.
कारण यातील दा गोळा म थले या अ तशय जवळ फुटे ल. आ ण ते म थले या ीने भयंकर
ठरेल.’
राम लंके या लोकांकडे पाहात रा हला.
‘केवळ हाच एक माग श लक आहे.’
‘तु ही ते श चालवत का नाही, गु जी?’ ल मणाने टोमणा मारत वचारलं.
‘मी मलयपु आहे, मलयपु ांचा मुख,’ व ा म हणाले. ‘वायुपु आ ण मलयपु मळू न
काम करतात. भागीदारीत. व णू आ ण महादे वांनी गे या सह कात केलं तसं आमचं काम
चालतं. वायुपु ांचा नयम मी मोडू शकत नाही.’
‘पण मा या भावानं तो मोडला तर चालेल का?’
‘तु ही मरणसु ा व शकता, तो उपायसु ा उपल ध आहे,’ व ा म ांनी अ यंत
कडवटपणानं टोमणा मारला. मग वळू न ते सरळ रामशी बोलले, ‘मग, काय करायचं राम?’
रामने वळू न म थले या राजवा ावर नजर टाकली. तेथ े कदा चत सीता म थले या
अ न छु क नाग रकांना यु कर याची गळ घालत होती.
व ा म अयो ये या राजकुमारा या जवळ गेल.े हणाले, ‘राम, रावण जर या नगरीत आला
तर कदा चत येथील येक माणसाला छळ क न मारेल. म थले या लाखभर लोकां या
भा याचा हा आहे. तु या प नी या जी वताचा आहे. पती या पे तू तु या प नीचं
र ण करणार आहेस क नाही? इतरां या भ यासाठ तू वतः या आ यावर पाप ओढू न घेणार
आहेस क नाही? तुझा धम तुला काय सांगतो?’
सीतेसाठ करेन मी हे.
‘आपण आधी यांना सावध क ’, राम हणाला, ‘ यांना माघार घे याची संधी दे ऊ. मला असं
सां गतलंय क असुरसु ा दै वी अ चाल व याआधी हा नयम पाळतात.‘
‘ठ क आहे.’
‘आ ण यांनी जर आपण आगावू दले या सूचनेला भीक घातली नाही तर?’ रामने वचारले.
क पनेनेसु ा रामला अ व थ वाटलं. जणू बळ मळ व यासाठ याची बोटे आपोआप
ग यातील ा ाभोवती आवळली गेली. तो हणाला, ‘मग मी असुरा ाचा वापर करेन.’
रामचा होकार एखा ा ब साची ढाल अस यासारखे व ा म समाधानाने हसले.

अज अ वलासारखा माणूस कासव ढाली बन वणा यां या मधून फरत ढाली तपासून पहात
होता. या या पावला शेजारी पडले या एका लाकडी फळ त येऊन त या या काही सेकंद
आधी याला बाणाचा आवाज ऐकू आला. आ यानं यानं वर पा हलं. म थलेत इतका अचूक
नेम साधणारा न णात धनुधर कोण आहे?
यानं तटबंद या भतीवर नजर रोखली. आत या तटबंद या भतीजवळ दोन उंच आ ण
एक यां यापे ा अंमळ बुटका अशी तीन माणसं याला दसली. या तस या माणसा या
हातात धनु य होतं. तो थेट आप याकडेच पाहातोय असं याला वाटलं.
अ वलासारखा माणूस लगेच पुढे झाला. कासव ढालीत शरले या बाणाचं तो नरी ण क
लागला. बाणासोबत एक च बांधलेली होती. याने ती बाणापासून वेगळ केली आ ण
उघडली.

‘कुंभकणा, ते असं खरंच करतील असं खरंच तुला वाटतं का?’ च फेकून दे ऊन घृणेनं
फु कारत रावणानं वचारलं.
‘दादा,’ अ वलासार या या माणसानं बोलायला सुरवात केली ते हा घशातील चंड नसांमुळे
मूळ खजातील याचा वर आणखी खाली गेला होता. ‘जर यांनी असुरा चालवलं तर, तर
ते....’
‘ यां याजवळ असुरा नाहीय,’ रावण म येच हणाला, ‘खोटं बोलताहेत ते.’
‘पण दादा, मलयपु ांजवळ आहे.....’
‘ व ा म थापा ठोकतोय, कुंभकणा!’
कुंभकण ग प झाला.

‘ यांनी एका इंचाचीही माघार घेतलेली नाहीय,’ व ा म हणाले ते हा यां या वरातून घाई
झाली आ ण ‘आप याला ते अ चालवायला हवं आता.’
स या हरा या तस या तासा या आसपास आकाशात सूय बराच वर आला होता. यामुळे
आसपासचं सगळं व छ दसत होतं. तीन तासांआधी रामनं लंके या सै नकांकडे सावध गरीचा
संदेश बाणावर लावून पाठवला होता. पण याचा काहीही प रणाम झालेला दसून येत न हता.
लंके या सै या या मु य पडावासमोर पोळा व ती या छताचा जो भाग येत होता तेथे
मलयपु ांनी ेपणा ाचं धूड चढवलं होतं.
‘आपण यांना एक तास आधी सावध गरीची आगावू सूचना दली होती,’ व ा म हणाले,
‘आपण तीन तास वाट पा हली. आता यांना वाटत असणार क आपण लोणकढ ठोकली.’
ल मणानं व ा म ांकडे पा हलं. तो हणाला, ‘आपण आधी सीता व हन शी बोलायला हवं
असं आप याला वाटत नाही का? तनं प श दांत सां गतलं होतं क ....’
व ा म अचानक हणाले- ‘ते पाहा!’
व ा म ांनी जकडे बोट दाखवलं तकडे लगेच राम आ ण ल मणा या माना वळ या.
‘ते हो ांम ये बसताहेत का?’ रामने वचारलं.
‘ते कदा चत चाचणी घेत असावेत,’ ल मण हणाला पण याबाबतीत याचं वतःचं मन याला
खा ी दे त न हतं, ‘ हणजे आता आप याजवळ असलेला वेळ आणखी कमी झाला.’
‘राम, आपण अजून संधीची वाट पाहायची का?’ व ा म ांनी वचारलं.
राम या चेह यावरची एक नससु ा हालली नाही.
‘आप याला आता ते अ वापरायला हवं यां यावर,’ व ा म जोर दे त हणाले.
रामने खां ाव न आपले धनु य उतरवले, आप या कानांजवळ आणले आ ण दोरी वाजवून
पा हली. या या त डू न उ ार नघाला, ‘उ म!’
‘भले वाहवाः!’ व ा म उ ारले.
ल मणानं महष कडे पा हलं. मग यानं राम या खां ाला पश करत हटलं, ‘दादा....’
राम मागे फरला आ ण तेथून नघून जाऊ लागला. सगळे जण या या मागून नघाले. ब तेक
दै वी ेपणा ं एका न त प तीनं डागली जात असत. या प तीनुसार ेपणा ापासून र
उभे रा न छो ा फळा या आकारा या ेपणा ा या ब ीवर तेवता बाण सोडला जात असे.
ेपणा डाग यामुळे होणा या सुरवाती या व फोटापासून डागणा यांना अपाय होऊ नये
हणून ही प त अनुसरली जात असे. ब याच र अंतराव न छो ा फळाएव ा ब ीवर
अचूक बाण चालव याचं काम अ यंत कुशल धनुधारीच क शकत असे. असुरा ा न
साधारण पाचशेहे मीटस या अंतरावर पोहोच यानंतर व ा म ांनी रामला थांबवलं. ते हणाले,
‘एवढं अंतर पुर े झालं, अयो ये या राजकुमारा.’
अ र ानेम नी याला एक बाण दला. रामने या बाणाचं टोक ंगलं. पेट घेणा या साम ीचे
थर तेथे लावलेले होते. बाणाला लावले या पसांचं यानं नरी ण केलं. याला णभर आ य
वाटलं. अ र ानेम नी रामचाच एक बाण वापरला होता. अ र ानेम ना आप या बाण
फरव या या कौश याब ल मा हती आहे का याब ल वचार कर यात रामने वेळ दवडला
नाही. यासाठ ही वेळ यो य न हती. सव ठ क अस याचा संकेत यानं मान हालवून
अ र ानेम ना दला आ ण ेपणा ावर बाण चाल व यासाठ याने पणा ा या दशेने त ड
केलं.
‘दादा....’ ल मण कुजबुजला. कायदा मानणा या आप या भावावर या गो ीचा कती
प रणाम होईल या वचारानं तो फारच चतीत होता हे प दसून येत होतं.
‘मागे हो ल मणा....’ पाठ ला ताण दे यासाठ हात पुढे ताणत राम हणाला. ल मण,
व ा म आ ण अ र ानेमी र झाले. ताण न दे ता रामने आप या ासो छवासाची गती कमी
केली. यामुळे या या दया या धडक याची गतीसु ा कमी झाली. ेपणा ावर याची नजर
 थरावत असताना आजूबाजू या सा या आवाजांची ती ता या या मनात कमी कमी होत
गेली. वेळेची लय संथ झाली ते हा याने जणू दया या गतीशी जुळवून घे यासाठ डोळे
बारीक केले. आजूबाजू या एकूण पसा याची गती या या लेखी अ यंत मंद झाली.
असुरा ा या व न एक कावळा उडत गेला. आकाशात वर वर जात असताना याने आपले
पंख फडफडवले. काव या या पंखांची हालचाल रामने टपली. उंच जा यासाठ याला कमी
य न करावे लागत होते कारण याने आप या पंखांखाली वारं भ न घेतलं होतं.
राम या मनानं मळाले या या न ा मा हतीवर या केली. ेपणा ानजीक हवा प म
दशेला वाहात होती. याने बाणा या टोकावर टचक मारली ते हा ठण या उडा या. यानं मग
बाणां या टोकाला लागले या पसां या आधारे बाण पकडला आ ण हलकेच धनु या या दोरीवर
चढवला. डा ा हाताने धनु य ग च पकडू न याने यावर चढवले या बाणाला अंगठा आ ण
तजनीम ये आधार दला. बाणाला ा ा लागणा या तर या दशे या अंदाजानं धनु याची
दशा क चत वर या बाजूला केली. अ र ानेम ना ठाऊक होतं राम हे रीतीनुसार करत नाहीय.
यांनी जकडे बाणाची दशा ठे वली असती या तुलनेन ं रामनं ती थोडी खाल या बाजूला ठे वली
होती. पण यांना धनु य-बाण चालव यातील आ ण अथातच बाणाला च ाकार गती दे यातील
रामचं अ तीय कौश यसु ा ठाऊक होतं. हणून ते अवा रही बोलले नाहीत.
रामने नेम ध न नशाणावर ल क त केलं. पाचशेहे मीटस या अंतरावर अननसा या
आकाराचा लाल चौकोन होता तो. नशाणाजवळ वाहाणा या वा यावर रामचं ल क त झालं.
इतर सव गो ी या या मानसपटलाव न अ य झा या. हवेची दशा ठर व यासाठ
अडक वलेला मोजा डावीकडे उडत होता. अचानक मोजा लटकला. वारा पडला होता. या
णी रामने दोरी मागे ताणली आ ण थर धरली. याचा दं ड ज मनीपासून क चत वर या
दशेला कोण क न होता. याचं कोपर बाणाला समांतर होतं. धनु याचं वजन पाठ या
नायूंकडे गेलं. याचा दं ड कठोर झाला. धनु याची दोरी या या ओठांजवळ आली. धनु य पूण
मतेपयत ताणलं गेलं होतं. बाणाचं पेटतं टोक या या डा ा हाताला पशत होतं. पसां या
आधारे याने बाणाला च ाकार गती दली आ ण बाण सोडला. च ाकार गतीमुळे बाणाला
हवेचा कमी तरोध सहन करावा लागत होता. धनु य बाण चाल व या या कौश याचं हे खुलं
दशन अ र ानेमी डोळे भरभ न पीत होते. ते सगळं च अ तशय का मय होतं. हणून राम
इतकं अंतर असूनसु ा एव ा खालून बाण चालवू शकला होता. यानं बाणाला दले या
तरकस दशेमुळे बाण वेगात पुढे चालला होता. आ ण च ाकार गतीमुळे वारा कापत
नघाले या बाणाची गती मंदावत न हती.

धनुधा यानं पेटता बाण सोड याचं कुंभकणानं पा हलं. काय घडतंय हे या या जा णवांनी
याला प सां गतलं. मागे वळू न तो ओरडला, ‘दादा!’
आप या भावा या दशेने तो सुसाट धावला. रावण आप या चंड याना या- पु पक
वमाना या दाराशी उभा होता.
बाण असुरा ावर या छो ा चौकोनावर आदळला. णात ब ी मागे ढकलली गेली. लाल
चौकोनामागील जागेत बाणासोबत आलेली आग वीकारली गेली. तेथून ती वेगाने ेपणा ाला
गती दे णा या इंधना या सा ाकडे गेली. णभरात असुरा सु हो या या वेळ होणा या
व फोटांचा आवाज ऐकू आला. काही णांत ेपणा ाखाली मो ा वाळा नमाण झा या
आ ण या वेगाने वाढत गे या.
कुंभकणाने आपलं अंग आप या भावावर झोकून दलं. रावण पु पक वमाना या आत
फेकला गेला.
असुरा ानं अज वळण घेत उ ाण केलं. केवळ काही सेकंदांतच याने म थले या दो ही
तटबंद चं अंतर ओलांडलं. पोळा व ती या छतावर उ या असले या सग यां या नजरा
नजरबंद के यासार या या यावर खळले या हो या. कुणीही आपली नजर बाजूला वळवू
शकत न हता. खंदकवजा तलावावर असताना ेपणा ात ऐकू येईल न येईलसा व फोट
झाला. एखा ा छो ा मुलानं वाजवले या फटा यासारखा.
ल मणाचं आ य नराशेत बदललं. नाराजी करत तो हणाला, ‘बस? ए हढं च? हेच का
ते असुरा ?’
व ा म ांनी याला ोटक उ र दलं, ‘कान झाक!’
दर यान पु पक वमानात रावण पडलेलाच होता. कुंभकण उठू न उभा रा हला. तो दाराकडे
वळला. आ ण याने दारा या धातू या बटनावर शरीराचा संपूण भार टाकून ते दाबून धरलं. दार
घसरत बंद होऊ लागलं. कुंभकण चंड अ व थ होत ते पाहात रा हला. नायू ताणून जणू तो
बंद होत असले या दाराला वेग दे ऊ इ छ त होता.
लंके या छावणीवर असुरा फरलं आ ण कानाला दडे बसणारा आवाज करत याचा
व फोट झाला. या आवाजानं म थले या तटबंद या भती हादर या. लंके या क येक
सै नकांना वाटलं आप या कानाचे पडदे फाटले. ास घे यासाठ यांनी त डं उघडली. पण,
यांना ठाऊक न हतं, पुढे होऊ घातले या वनाशाची ही फ नांद होती.
व फोटानंतर तथे मशानशांतता पसरली. पोळा व ती या छतावर उभे रा न हे य
पाहाणा या म थलावा सयांनी पा हलं क ेपणा ाचा जथे व फोट झाला होता तेथे खर
हरवा काश नमाण झाला. चंड ताकद ने तो फुटला. लंके या सै नकांवर तो वीज कोसळावी
तसा कोसळला. ते सगळे अचंभीत होऊन पायांना मुळं फुट यासारखे जेथे उभे होते तेथेच उभे
रा हले. लकवा मार यासारखे सगळे न ल झाले. व फोट झाले या ेपणा ाचे तुकडे
ू रपणे यां यावर बरसले.
पु पक वमानाचं दार बंद झालं. ते हा कुंभकणाला हरवा काश दसला. दार आपोआप बंद
झालं आ ण आपसूक कडी लागली. जे वमानात होते यां यावर ेपणा ाचा प रणाम झाला
नाही. वमानात ते सुर त रा हले. कुंभकण बेशु होऊन खाली पडला. मो ाने ओरडत
रावण आप या छो ा भावाकडे धावला.
‘ दे वा!’ ल मण पुटपुटला. याचं दय भीतीने गारठलं होतं. याने रामाकडे पा हलं ते हा
यालासु ा समोर घडत असले या घटना पा न तेवढाच मोठा ध का बस याचं याला दसून
आलं.
‘अजून हे संपलेल ं नाही,’ व ा म हणाले.
 फणा उभारले या सापा या फु कारासारखा भयानक आवाज अचानक ऐकू आला.
असुरा ा या वखुरले या तुक ांमधून बीभ स हरवा वायू बाहेर पडला जो लंके या अचंभीत
सै नकांवर धुरासारखा पस लागला.
‘ते काय आहे?’ रामने वचारलं.
‘तो वायूच असुरा आहे,’ व ा म हणाले.
या दाट वषारी वायूने लंके या सव सै नकांना हलके हलके वळखा घातला. तो वायू आता
यांना क येक दवस बेशु ठे वणार होता. या वायूमुळे कदा चत काही लोकांचा मृ यूसु ा
होणार होता. तरीही लंके या या सै नक छावणीतून कोणतीही ककाळ ऐकू आली न हती.
कुणीही मदतीसाठ हाकारा दे त न हतं. कुणीही रडत-ओरडत न हतं. यां यापैक कुणीही
पळू न जा याचा य न केला नाही. ते फ ज मनीवर न े पडू न रा हले. ू र असुरा ाकडू न
वतःला व मृतीत लोट याची वाट पाहात होते. या भयाण शांततेतून फु कारणा या
सापासारखा केवळ एकच आवाज येत होता, वषारी वायूचा.
रामने आप या ग यात बांधले या ा ाला पश केला. याचं दय बधीर झालं होतं.
अशा ती यातनादायी तीस म नटांनंतर व ा म ांनी रामकडे वळू न सां गतलं, ‘काम झालं!’

एका वेळ तीन तीन पाय यांवर ढांगा टाकत सीता पोळा व ती या छतावर पोहोचली.
बाजारा या चौकात म थलावा सयांशी ती मनमोकळे पणाने बोलून यांना लढाईत सामील
हो याब ल वनंती करत होती. अचानक तला ेपणा ा या व फोटाचा आवाज ऐकू आला.
आकाशात उसळलेला काश तला दसला. असुरा चालवलं गे याचं पटकन् त या ल ात
आलं. आपण घाई क न पोहोचायला हवं हे त या यानी आलं.
तला आधी अ र ानेमी आ ण मलयपु भेटले. ते एके ठकाणी उभे होते. पुढे
व ा म ांपासून काही अंतरावर राम आ ण ल मण उभे होते. गंभीर चेह याची समीची
सीतेपाठोपाठ आली.
‘असुरा कुणी चालवलं?’ सीतेन ं वचारलं.
अ र ानेमी फ बाजूला सरकले. राम सीते या समोर आला. तेथ े केवळ या या हातात
धनु य होतं.
सीता आप या पती या दशेने धावत पुढे नघाली. राग अनावर होऊन नकळत मो ा
आवाजात ती लाखोली वाहात होती. राम उ व त झाला असावा हे तला कळत होतं. नीती-
अनीतीची प जाण असले या, काय ाला सम पत असले या रामला जे पातक करावं लागलं
ते याला आतून कती वेदना दे त असेल याची सीतेला क पना होती. हे पातक रामनं आप या
प नी या आ ण त या लोकां या बाबतीत आप या कत ाची जाण ठे वून केलं होतं.
सीतेला येताना पा न व ा म हणाले, ‘सीता, आता चता कर याचं कारण नाही! रावणाचं
सै य उ व त झालंय. आता म थला सुर त आहे.’
सीता व ा म ांकडे रागाने पाहात रा हली. आता रागामुळे त या त डू न श द फुटत न हता.
धावतच ती आप या पतीजवळ पोहोचली. तने रामला मठ मारली. याआधी सीतेन े याला
कधी मठ मारली न हती. ती आपलं सां वन करायचा य न करतेय हे राम या ल ात आलं.
तरीही याने जे हा तला दो ही हातांत पकडले ते हा या या दयाची धडधड वाढली.
भावनां या उ े कामुळे याची श ीण झाली. डो यातून ओघळलेला एकुलता अ ु याला
आप या चेह यावर जाणवला.
सीतेन े आपलं डोकं मागे घेत रामा या रका या डो यांत खोलवर पा हलं. त या चेह यावर
चतेच ं जाळं उमटलं. ती हणाली, ‘राम मी तु या सोबत आहे.’
राम ग प होता. व च हणजे स ाट पृथुंची आय याब लची व मृतीत गेलेली एक संक पना
याला यावेळ आठवली. धरतीला पृ वी हे नाव यां या नावाव नच दलं गेलंय. पृथुंनी
आयपु हणजे आदश पु ष आ ण आयपु ी हणजे आदश ी यां या गुणांब ल सांगताना
हटलंय क , मीनवी आदशाचा नमूना शः बळकट आ ण खंबीर आदश पु ष आ ण
आदश ी या मीलनातून ज म घेतो. आदश पु ष आ ण आदश ीम ये त पधा नसते, ते
एकमेकांना पूरक असतात. एकमेकां या म वामुळे यांना पूण व लाभतं. एकमेकांवर
अवलंबून असणारे आदश पु ष आ ण आदश ी एकमेकां या अ त वाला पूण व दे तात. हे
दोघे दोन अधगोलांसारखे आहेत यां या मीलनाने वतुळ पूण होतं.
यावेळ रामला वतः आयपु अस यासारखं वाटलं. आयपु ी सीतेन े याला सावरलं. याला
आधार दला.
सीतेन े रामभोवती टाकलेली मठ सैल पडू दली नाही. ती पुटपुटत रा हली, ‘मी तु यासोबत
आहे, राम. आपण दोघे मळू न हे सांभाळू .’
रामने डोळे मटू न घेतले. आप या प नीला याने मठ त घेतले. याने आपलं डोकं त या
खां ावर टे कवलं. वग.
राम या खां ाव न व ा म ांकडे पाहात सीतेन े डोळे वटारले. भीती नमाण करणारी तची
नजर दे वी माते या संतापासारखी होती.
व ा म ांनी त या नजरेला नजर दली. यां या नजरेत प ातापाचा लवलेशही न हता.
मो ा आवाजानं या सग यांचं ल चाळवलं. म थले या तटबंद या भत पलीकडे यांची
नजर गेली. रावणा या पु पक वमानाची घरघर सु झाली होती. वमानाचे चंड आकाराचे
पंख े फ लागले होते. काही णांतच यांनी वेग घेतला. वमान ज मनीव न उडालं. काही
काळ ते ज मनीवर काही फुटांवर उडत रा हलं. यानंतर याची श आ ण आवाज वाढला.
वमानाने आकाशात झेप घेतली. म थलेपासून, असुरा ामुळे झाले या नासधुसीपासून ते र
नघून गेल.ं
 प्रकरण 26
राम आ ण सीता आपाप या घो ांवर वार होऊन नघाले होते. आप या पतीवर सीतेने एक
नजर टाकली. आपाप या घो ांवर वार झालेले ल मण आ ण उ मला या दोघां या मागून येत
होते. ल मणाची टकळ अ व ांत सु होती. उ मला आप या पतीचं बोलणं ल दे ऊन ऐकत
होती. याचवेळ आप या डा ा हातातील तजनीत असले या अंगठ तील मो ा ह याशीही
ती खेळत होती. ती अंगठ तला पतीकडू न भेट दाखल मळालेली होती. यां यामागे म थलेचे
शंभर सै नक होते. राम-सीता यां या पुढे आणखी शंभर सै नक होते. हा तांडा सांक य या
दशेने नघाला होता. तेथून ते नावेतून अयो येला जाणार होते.
असुरा ा या ह यानंतर लंके या छावणीची धुळदाण उडाली होती. या घटनेनंतर दोन
आठव ांनी राम, सीता, ल मण आ ण उ मला म थला नगरी न नघाले होते. लंके या राजा
रावणाकडू न मागे टाकले या सै नकांना राजा जनक आ ण राजा कुश वजांनी अ धकृतपणे
यु कैद घोषीत केलं होतं. व ा म आ ण यांच े सव मलयपु यां या राजधानीला – हणजे
अग यकूटमला जाताना या यु कै ांना सोबत घेऊन नघाले होते. महष व ा म लंके या
राजा रावणाशी म थले या वतीने म थले या सुर तते या बद यात या यु कै ांना
सोड याब ल वाटाघाट करणार होते. आपली मै ीण समीचीला सोडू न जाणं सीते या जीवावर
आलं होतं. पण अशा मह वा या वेळ म थले या नगरर क दला या मुख पद कोणताही
बदल करणं परवडणारं न हतं.
‘राम...’
राम हसतमुखानं सीतेकडे वळला आ ण याने आपला घोडा त या घो ाजवळ आणला,
‘हं?’
‘तुला न क हे ठ क वाटतंय ना?’
रामने होकाराथ मान हालवली. या या मनात कोण याही कारची शंका न हती.
‘पण, रावणाला हरवणारा या पढ तील तू प हलाच माणूस आहेस. आ ण याची हार खरं तर
दै वी अ ानं झालीच नाही. तू जर....’
राम नाराजी करत हणाला, ‘ती तां क बाजू झाली. आ ण हे तू सु ा जाणतेसच.’
सीतेन ं खोल ास घेतला आ ण ती पुढे बोलू लागली, ‘कधी कधी आदश रा या या
न मतीसाठ ने याला वेळे या गरजेनस ु ार लोकांना जरी एखाद गो यावेळ बरोबर वाटत
नसली तरी ती करावी लागते.’ या ने याकडे लोकांचा उ ार कर याची मता असते याने
आप या कार कद त अशी संधी मळा यास ती गमावू नये. नेहमी वतःला उपल ध ठे वणं हे
याचं कत आहे. खरा नेता आप या जे या भ यासाठ आप या आ यावर पापाचं ओझं
घे यासही कचरत नाही.
रामनं सीतेकडे पा हलं. याची थोडी नराशा झा यासारखं वाटलं. तो हणाला, ‘मी असं
क न बसलोय, हो ना? हा आहे क मला याब ल श ा करायची कवा नाही. आप या
हातून घडले या या पापा या ालनासाठ मला तप या करावी लागेल का? मला जर मा या
 जेकडू न कायदापालनाची अपे ा असेल तर मी सु ा काय ाचं पालन करायला हवं. नेता
केवळ मागदशक नसतो तर याचं वतनसु ा आदश असायला हवं. तो जे बोलतो तसंच यानं
वागायला सु ा हवं, सीता.’
सीता हसली. हणाली, दे वांनी हटलंय, ‘नेता हा केवळ लोकांना जे हवं असतं ते दे णारा
नसतो. आपण जी क पना केली या न आपण चांगले बनू शकतो ही शकवण याने लोकांना
ायला हवी.’
राम हसत हणाला, ‘आ ण यावर मो हनीदे व नी जे उ र दलं होतं ते सु ा तू मला सांगशील
ना?‘
सीता हसली, हणाली, ‘होय, मो हनी दे वी हणा या क लोकां या मयादा असतात. ने याने
लोकांकडू न यां या मतेपे ा अ धक कशाची मागणी क नये. यामुळे यांना अपयश
ये याची श यता असते.’
रामने डोकं हालवलं. महान दे वी मो हनीशी तो पूण सहमत न हता. क येक लोक यांना
व णू मानत आ ण यांचा आदर करत. इतर ब याच लोकांच ं हणणं होतं क दे वी मो हन ना
व णूपद ायला नको. रामला वाटायचं, लोकांनी आप या सीमा उ लंघा ा, वतःत चांगले
बदल घडवून आणावेत. कारण यामुळेच आदश समाज बनणार होता. अथात याने आपली
असहमती बोलून दाखवली नाही.
‘न क तुला असंच वाटतं? चौदा वष स त सधू दे शा या बाहेर रहाणार आहेस तू?’ गंभीर
होऊन रामकडे पाहात सीतेन े वचारलं. चचचा ओघ पु हा आधी या वषयाकडे वळला. रामने
होकाराथ मान हालवली. तो नणय घेऊन चुकला होता. अयो येला परत यानंतर तो प याची
परवानगी घेऊन वतःच वतःवर लादले या 14 वषा या वनवासासाठ नघणार होता. तो
हणाला, ‘मी दे वांचा कायदा मोडला. यासाठ यांनी हीच श ा सां गतलीय. मला श ा
दे यासाठ वायुपु फमान काढतील कवा नाही याने फारसा फरक पडणार नाही. मला माझी
श ा भोगायला हवी.’
सीता या या बाजूला झुकत हणाली, ‘आपण... फ मी न हे!’
रामने नापसंतीदशक मान हालवली.
सीतेन े पुढे होऊन आपला हात राम या हातावर ठे वला. ती हणाली, ‘आता तू मा या
भा याचा भागीदार आहेस. ववाहाचा अथ हाच तर आहे.’ तने आपली बोटं या या बोटांत
गुंफली. हणाली, ‘राम, मी तुझी प नी आहे. आपण नेहमी एक रा . चांग या आ ण वाईट
वेळ एकमेकांना साथ दे ऊ.’
आपली पाठ सरळ करता करता रामने तची बोटं दाबली. याचा घोडा खकाळला आ ण
याने वेग वाढ वला. रामने हलकेच लगाम खेचला. आपला घोडा याने सीते या घो ासोबत
ठे वला.

‘ही प त भावी ठरेल असं मला वाटत नाही,’ राम हणाला.

राम-सीता आ ण ल मण-उ मला ही नव ववा हत जोडपी अयो ये या शाही नौकेत होते. शरयू
नद वर यांची नौका अयो ये या दशेनं चालली होती. आठवडाभरात ते अयो येत पोहोचणार
होते.
राम आ ण सीता नौके या वर या मज यावर आदश समाज कसा असावा, अशा समाजावर
कोण या कारे रा य चालवावे याब ल बोलत होते. रामचं मत होतं क , जथे काय ासमोर
सवजण समान असतात तेच आदश रा य असतं.
समानतेब ल सीतेन े बराच वचार केलेला होता. त या मते केवळ काय ाने समानता दे ऊन
समाजासमोरील सम या सुटणार न ह या. खरी समानता केवळ आ या या तरावरच असू
शकते, या भौ तक जगात खरं तर सगळे समान नाहीत असं तला वाटायचं. या जगात
अ त वात असले या दोन व तू एकसार या नसतात. माणसा-माणसांम येही फरक असतो.
काही लोक बु मान असतात, काही लोक कुशल यो े असतात, काही उ म ापारी असतात
तर काही लोक मेहनतीची आ ण कौश याची कामं कर यात वाकबगार असतात. मा सीतेला
वाटायचं क , माणसाने जीवनात कोणता माग प करायचा हे या या ज माव न ठरतं,
कमाव न नाही ही आज या जगाची खरी सम या आहे. लोकांना यांना हवं ते करायचं वतं य
जे हा लाभेल, या जातीत ज म झाला या जातीचे नयम पाळू न न हे तर कमा या आधारे
लोकांना आपला जीवनमाग नवड याची संधी जे हा मळे ल ते हाच आदश समाजाची न मती
होईल.
आ ण हे नयम आले कुठू न? ते पालकांकडू न येतात. पालक आपले वचार आ ण मू यं
मुलांवर लादतात. ा ण पालक आप या पा याला जरी ापार-उद मात रस असला तरी
आप या जातीशी नगडीत ान ा ती या मागावर ढकलतात. अशा चुक या नवडीमुळे
समाजात असंतोष पसरतो आ ण ग धळ माजतो. लोकांना या कामात रस नसतो ती कामं
यांना करावी लागतात ते हा समाजाचं नुकसान होतं. या मोजमापा या छडीचा सवात अ धक
फटका शू ांना सोसावा लागतो. यां यापैक क येक जण ा णां या, यां या कवा
वै यां या बरोबरीचे असू शकतात. पण कठोर आ ण अ यायकारक ज माधा रत जातीय
व था यांना कामगार बनायला भाग पाडते. आधी या युगात जातीय व था लव चक होती.
क येक शतकांआधी महष या पात याचं उ म उदाहरण पाहायला मळतं. आज यांना
वेद ास हणून ओळखलं जातं. यां या नंतर या युगात ही पदवी झाली आ ण वेदांचा अ यास
आ ण परी ण करणा यांना बहाल केली जाऊ लागली. यांचा ज म शू कुटुं बात झाला होता.
पण यां या कमाने ते ा ण वाला पोहोचले. इतकंच नाही तर, यां या कमाने यांना
ऋषीपदही मळवून दलं. या काळ ऋष चं थान सव े होतं. यांना दे वाखालोखाल मानलं
जात होतं. अशा रीतीने याकाळ कुणीही दे व व ा त क शकत होतं. पण आज मा ज माने
नधा रत होणा या कठोर जातीय व थेमुळे शू ांमधून कुणी महष श चा उदय होणं जवळ
जवळ अश य होऊन बसलंय.
‘आज कदा चत हे भावी ठरणार नाही आ ण हे सगळं अ यंत कठोर आहे असं तुला
वाट याची श यता आहे. तुझा मु ा मला मा य आहे. काय ासमोर सगळे समान असायला
हवेत. सग यांना समान आदर मळायला हवा. पण एवढं च पुरेस ं नाही. आप याला
ज माधा रत जातीय व था न करायची असेल तर जा त कठोर हायला हवं,’ सीता
हणाली, ‘या व थेमुळे आपला धम आ ण आपला दे श बल होतोय. भारताचं भलं हायला
हवं असेल तर आज च लत असलेली ही जातीय व था संपवायला हवी. आज या थतीत
ही जातीय व था लागू आहे. ती न केली नाही तर आप यावर वदे शी ह ले हो याची
श यता आहे. आप यातील या फुट चा वापर ते आप यावर वजय मळ व यासाठ क न
घेतील.’
सीताने सुच वलेला उपाय रामला थोडा कठोर पण यो य वाटला. पण तो लागू करणं क ठण
होतं. तने सुच वलेली योजना अशी क , रा यातील सग या मुलांना ज मा या वेळ च रा याने
अ नवायतः द क यायचे. ज म दे णा यांनी आपली मुल ं रा याला अपण करावीत. रा यानं या
मुलांच ं संगोपन करावं. यांना श ण ावं आ ण यां यातील उपजत गुणांना ो साहन ावं.
पंधरा वषाचे झा यावर परी ा घेऊन यां या शारी रक, मान सक आ ण बौ क कौश याची
चाचणी यावी. यातून समोर आले या मुलां या मतेनस ु ार यांना जात बहाल कर यात यावी.
यानंतर या े ातील यां या कौश याला यो य श ण दे ऊन आणखी धार ावी. यानंतर
मुलांना यां या जाती या पालकांना द क ावं. हे पालकसु ा रा यानं यांना दले या
जातीनुसार असावेत. मुलांना प याला ज म दे णा या पालकांब लची मा हती कधीही मळू नये.
यांना केवळ जात-पालकांचीच मा हती असावी.
‘ही व था अ तशय उ म ठरेल हे मी मा य करतो,’ रामने आपली संमती करत
हटलं, ‘पण पालक आपली मुल ं रा याला कायमसाठ ायला, पु हा यांना कधीही न
भेटायला, कवा ते कुठे आहेत हे जाणून न घे याला तयार होतील असं मला अ जबात वाटत
नाही.’
‘माणसांनी नैस गक प तीपासून फारकत घेतली ते हापासूनच यांनी कपडे वापरायला
सुरवात केली, ते अ शजवू लागले आ ण उपजत बु चा याग क न यांनी सां कृ तक
क े वीकारले. सं कृतीचं असंच असतं. सुसं कृतांम ये बरोबर आ ण चुक याचा नणय
सां कृ तक नयम, ढ आ ण संकेत ठर वतात. एके काळ ब ववाह प त अ यंत घृ णत
प त मानली जात असे. पण यावेळ यु ामुळे पु षांची सं या घटली यावेळ हीच प त
एक उपाय हणून वीकारली गेली. आ ण आता, वाटलंच तर, तू पु हा एक ववाह प तीची
लाट चलनात आणू शकतोस!’
राम हसत हणाला, ‘मला कोणतीही प त सु करायची नाहीय. मला स या ीबरोबर
ल न करायचं नाहीय. कारण मला वाटतं क यामुळे तुझा अपमान होईल.’
सीते या चेह यावर मत झळकलं. वा यानं सुकलेल े तचे लांब, सरळ केस आता त या
चेह यावर भुरभु लागले होते. हातानं ते बाजूला सारत ती हणाली, ‘पण केवळ तु या मते
ब ववाह प त चुक ची आहे. इतरांना तसं न वाट याचीही श यता आहे. बरोबर कवा चूक
ठरवून याय दे णं ही मानव- न मत संक पना झाली हे ल ात असू दे . यायदानासाठ यो य-
अयो या या प रभाषा ठर वणं हे पूणपणे आप या हातात आहे. जे ठरवलं जाईल ते मग
ापक जनक याणासाठ यो य असेल.’
‘हं, पण हे लागू करणं फार क ठण आहे, सीता.’
‘भारतीय लोकांना काय ाचा आदर करायला शक व या न जा त अवघड नाही!’ हसत
सीता हणाली. कारण तला ठाऊक होतं क रामला या गो चं वेड होतं.
रामसु ा मो ानं हसत हणाला, ‘अलबत!’
रामजवळ येऊन सीतेन े याचा हात हातात घेतला. रामने पुढे झुकून तचा मुका घेतला.
दोघांचाही ऊर समाधानानं भ न येईल असं हळु वार, कोमल चुंबन. रामनं सीतेला कवेत घेतलं
होतं. आ ण ते दोघे रवर या हर ा कना यापयत वाहात असले या शरयू नद कडे पाहात
रा हले.
‘आप यातील ते सोमरसाब लचं बोलणं अजून पूण झालेल ं नाहीय..... तू काय हणत
होतास?’ सीताने वचारलं.
‘मला वाटतं क सोमरस एक तर सग यांना उपल ध असावा कवा तो कुणालाही उपल ध
नसावा. केवळ कुलीनांना द घायु य आ ण उ म आरो य लाभावं आ ण इतरांनी यापासून
वं चत रहावं हा अ याय आहे.’
‘पण सग यांसाठ पुरेशा सोमरसाचं उ पादन तू कसं काय करशील?’
‘गु व श ांनी एक तं ान वक सत केलंय याआधारे मो ा माणावर सोमरस नमाण
करता येईल. अयो येचं रा य जर मा या ता यात आलं तर....’
‘जे हा!’ सीता म येच हणाली.
‘काय हणालीस?’
‘अयो येच ं रा य ‘जर’ न हे, ‘जे हा’ तु या हातात येईल, असं मी हटलं. चौदा वषानी का
होईना ते तु याच हातात येणार आहे.’
राम हसतच हणाला, ‘बरं. अयो येचं रा य जे हा मा याकडे येईल ते हा गु व श ांनी
आराखडा बनवून दलेला हा उ ोग मी सु करणार आहे. आपण सग यांसाठ सोमरस
उपल ध क न दे ऊ.’
‘तू जर एक पूण नवी जीवन प त नमाण करणार असशील तर यासाठ नवं नावही हवं.
जु याचं कम कशाला वाहा?’
‘मला वाटतं, नवं नाव तू ठरवूनही ठे वलंयस!’
‘प व जीवनाची धरती.’
‘हे नाव आहे?’
‘नाही, हा या नावाचा अथ आहे.’
‘मग मा या न ा रा याचं नाव काय असेल बरं?’
सीता हसत हणाली, ‘मेलुहा!’

‘डोकं ठकाणावर आहे ना तुझं?‘ दशरथ ओरडले.

कौस ये या महालातील आप या न ा कायालयात स ाट दशरथ बसलेल े होते यावेळ
रामने यांना आपला नणय सां गतला. वायुपु ां या परवानगी शवाय दै वी अ चाल व या या
कृ या या प रमाजनासाठ चौदा वष स त सधू दे शापासून र रहा याचा नणय याने पता
स ाट दशरथांना कळ वला. रामचा हा नणय दशरथांना पटला न हता, न हे, तो यांना अमा य
होता.
काळजीने कौस या धावतच पतीजवळ आ या आ ण दशरथांना बस व याचा यांनी य न
केला. दशरथांची त बेत काही काळापासून खालावत चालली होती. या हणा या, ‘कृपा क न
शांत रहा, महाराज.’
 दशरथांवर कैकयी या भावामुळे डळमळ त झाले या कौस या आता पतीशी संबंधीत
सग याच बाबतीत द तेन ं वागत. कती काळ आपण दशरथांची य प नी रा याची यांना
शा ती न हती. यां यासाठ दशरथ अजूनही ‘महाराज’च होते. पण यां या अशा काळजीमुळे
दशरथ जा तच वैतागले.
‘दे वा परशुरामा! कौस या मला असं लहान मुलांसारखं वागवणं बंद करा आ ण आप या या
मुलाला जरा अ कल शकवा,’ दशरथ ओरडत हणाले, ‘तो जर चौदा वष इथून नघून गेला तर
काय होईल असं तु हाला वाटतं? हे कुलीन लोक या या परत याची वाट पाहात राहातील क
काय?’
‘राम,’ कौस या हणा या, ‘तुझे वडील बरोबर सांगताहेत. कुणीही तुला श ा ायला सांगत
नाहीय. वायुपु ांनी अशी मागणी केलेली नाहीय.’
राम थर वरात हणाला, ‘ते अशी मागणी ठे वतीलच, फ यांना थोडा वेळ लागेल!’
‘पण आपण यांचं ऐकलं पा हजे असं नाही. आपण यां या काय ानुसार चालत नाही!’
‘इतरांकडू न काय ा या पालनाची अपे ा जर मी ठे वत असेन तर मलासु ा काय ानुसार
वागायलाच हवं.’
‘तुला आ मह या करावीशी वाटतेय का राम?’ दशरथांनी वचारलं. यांचा चेहरा पांढरा पडला
होता. रागानं यां या हातांना कंप सुटला होता.
‘मी फ काय ाचं पालन करतोय, पता ी.’
‘माझी त बेत कती खालावलीय हे तुला दसत नाही का? लवकरच मला तु हा सग यांचा
नरोप यावा लागणार आहे. तू इथे नसशील तर भरत राजा होईल. आ ण तू जर चौदा
वषापयत स त सधू दे शाबाहेर रा हलास तर या काळात रा यावर भरत आपलं ब तान
बसवेल. एखादं खेडंसु ा तु या वा ाला येणार नाही.’
‘ पता ी, प हली गो ही क मा या प ात आपण जर भरतला राजा घो षत केलं तर मा या
परत यानंतरही रा यावर याचाच अ धकार राहील. आ ण, मला वाटतं, भरत एक चांगला राजा
बनेल. अयो येचं नुकसान होणार नाही. पण मी वनवासात असताना जर तु ही माझं युवराजपद
कायम राखलंत तर मी परत आ यानंतर भरत मला रा य परत दे ईल. माझा या यावर पूण
व ास आहे.’
दशरथ ू रपणे हसले. हणाले, ‘ हणजे, तुला खरंच वाटतं का, क तू वनवासात गे यानंतर
भरत अयो येवर रा य करेल? नाही! तो नाही, याची आई रा याची सू ं हातात घेईल. आ ण तू
वनवासात असताना कैकयी तुझा घात करेल, पोरा.’
‘ पता ी, मी कुणालाही मला मा दे णार नाही. आ ण समजा, जर मी मारला गेलो तर
कदा चत तेच मा या न शबी ल हलेल ं असेल.’
दशरथांनी कपाळावर हात मारला. यां या कंठातून ु ंकार नघाला. यातून यांची
नराशा होत होती.
‘ पता ी, माझा नधार झालेला आहे,’ रामचा वर नणायक होता. तो हणाला, ‘पण आपली
परवानगी घेत या शवाय जर गेलो तर तुमचा अपमान के यासारकखं होईल. आपलाच न हे तर
तो अयो येचासु ा अपमान ठरेल. युवराज राजा या आ ेचं उ लंघन कसा करेल? हणून माझी
आपणास वनंती आहे क , आपण मला घालवून ा.’
 दशरथ कौस येकडे वळले. नराशेनं यांनी आपले हात हवेत फेकले.
‘शेवट असंच होणार आहे, पता ी. तु हाला आवडो वा न आवडो,’ राम हणाला, ‘तु ही
मला ह पार केलंत तर अयो येचा मान शाबूत राहील. हणून, कृपया मला ह पार करा.’
दशरथांच े खांदे झुकले. ते ई राला शरण गेल.े राम हणाला, ‘ नदान मा या स या सूचनेचा
वीकार कर!’
राम ढ न याने उभा रा हला. पण या या चेह यावर अपराधीपणाची भावना होती. नाही.
‘पण राम, जर तू एखा ा श शाली रा या या राजक येशी ववाह केलास तर मा ....’
‘आपलं बोलणं म येच थांब व याब ल मी माफ मागतो पता ी, पण मी नेहमीच सांगत
आलोय क मी केवळ एका ीशीच ववाह करेन. स या ीशी ववाह क न मी तचा
अपमान कधीही करणार नाही.’
दशरथ अग तकतेने या याकडे पाहात रा हले.
आप याला आणखी फोड क न सांगावं लागेल हे राम या ल ात आलं. तो हणाला, ‘आ ण
जर मा या प नीचा मृ यू झाला तर मी ज मभर त या मृ यूचा शोक करेन, पण मी पु हा
कधीही ववाह करणार नाही.’
शेवट कौस यां या संयमाचा बांध फुटला. या रागाने हणा या, ‘ हणजे? तुला काय
हणायचंय राम? तुला असं हणायचंय का क तुझे वडील तु या प नीचा खून करवतील?’
‘मी असं हटलेलं नाही, मातो ी,’ राम शांतपणे हणाला.
‘राम, जरा समजून घे,’ दशरथ आप या रागावर नयं ण ठे व याची पराका ा करत रामला
समजाव याचा य न क लागले, ‘ती म थलेची राजक या आहे आ ण म थला हे यम
रा य आहे. पुढे तुला या कार या संकटांचा सामना करावा लागेल यात ती तुझी कोण याही
कारे मदत क शकणार नाही.’
राम ताठरला. पण आपला वर शांत ठे वत तो हणाला, ‘ती माझी प नी आहे, पता ी.
कारण कृपया त याब ल आदराने बोला.’
‘ती अ तशय गोड मुलगी आहे राम,’ दशरथ हणाले, ‘गेल े काही दवस मी पाहातोय तला. ती
चांगली प नी आहे, ती तुला सुखी ठे वेल. तू त याशीसु ा ववाहब च राहाशील. पण तू जर
स या एखा ा राजकुमारीबरोबर ववाह केलास तर....’
‘माफ करा पता ी मला, पण नाही. माझं उ र नाही असंच राहील.’
‘स यानाश!’ दशरथ कचाळले. ‘मा या नसा तडक याआधी तू येथून नघून जा.’
‘होय पता ी!’ राम हणाला आ ण शांतपणे तेथून नघून जा यासाठ वळला.
‘आ ण मा या आ े शवाय तू या शहराबाहेर जाणार नाहीस!’ दशरथ राम या पाठमो या
आकृतीवर ओरडले.
रामने मागे वळू न पा हलं. या या चेह याव न या या मनाचा थांग लागत न हता. अ यंत
संथपणे याने मान झुकवली, हात जोडू न नम कार केला आ ण तो हणाला, ‘ पता ी, सव
दे वांची आप यावर कृपा असो.’ मग तेव ाच संथपणे तो वळला आ ण नघून गेला.
दशरथ कौस येकडे पाहात रा हले. यां या डो यांत रागाचा आगड ब उसळला होता. यां या
प नी या- राम या माते या चेह यावर अपराधीपणाचा भाव होता. रामने जी इ छा केली
होती यासाठ या वतः जबाबदार अस यासारखा.
 प्रकरण 27
राम महालातील आप या क ात पोहोचला ते हा सीता तेथे न हती. ती शाही उ ानात गेली
अस याचं याला समजलं. उ ानात जाऊन तला सामील हो याचा यानं वचार केला.
उ ानात सीता भरतबरोबर बोलत होती. आप या मो ा भावाने एका छो ा रा या या
राजा या द क मुलीशी ववाह के याचे ऐकून इतर सग यांसारखाच आधी भरतलासु ा ध का
बसला होता. पण केवळ काही दवसांतच भरत या मनात सीतेब ल, त या बु म ेब ल
आ ण त या े म वाब ल आदर नमाण झाला होता.
‘....आ ण हणून मला वाटतं क वातं य ही जीवनाची फार मोठ ठे व आहे, व हनी,’ भरत
हणाला.
‘काय ा नही मोठ आहे का?’ सीतेनं वचारलं.
‘होय,’ भरत हणाला, ‘मला वाटतं, जतके कमी कायदे असतील तेवढं उ म. काय ाची
चौकट अशी असावी क यात मानवी याशीलतेला आप या संपूण गौरवा नशी
हो यास वाव मळे ल. वातं यच जीवन जग याचा सहज याय आहे.’
सीतेन ं मंद हसत वचारलं, ‘आ ण तु या या वचारांब ल तु या मो ा भावाचं काय मत
आहे?’
रामने मागून येऊन सीते या खां ावर आपले हात ठे वत हटलं, ‘ या या मो ा भावाला
वाटतं क भरत इतरांवर आपला घातक भाव टाकतो!’
भरत खळखळू न हसत उठू न उभा रा हला आ ण आप या भावाला गळाभेट दे यासाठ पुढे
येत हणाला, ‘दादा...’
‘ वातं याब ल या तु या वचारांनी आप या व हनीचं मनोरंजन के याब ल मी तुझे आभार
मानू का?’
खांदे उडवत भरत हणाला, ‘ नदान अयो येतील लोकांना मी कंटाळा तर दे त नाहीय!’
हसतच रामने उ र दले, ‘मग उ म आहे.’
भरत या चेह यावरील भाव लगेच बदलले. तो थोडा गंभीर झाला. हणाला, ‘ पता ी तुला
जाऊ दे णार नाहीत, दादा. तुलासु ा हे ठाऊक आहे. तू कुठे ही जाणार नाहीस.’
‘ पता समोर पयाय नाहीय. आ ण तु यासमोरही नाहीय. तू अयो येवर रा य करणार
आहेस. आ ण तू उ म कारे रा यकारभार करशील याची मला खा ी आहे.’
‘अशा कारे मला सहासना ध त नाही हायचंय,’ भरतने खेदानं डोकं हालवत हटलं,
‘नाही, अ जबात नाही.’
आपण काहीही बोललो तरी भरतचं ःख हलकं होणार नाही हे रामला ठाऊक होतं.
‘दादा, तू हा ह का धरला आहेस?’ भरतने रामला वचारलं.
‘कारण कायदाच तसा आहे हणून, भरत,’ राम हणाला, ‘मी दै वी अ चालवलंय.’
‘काय ाची ऐशी-तैशी, दादा! तू गेलास तर अयो येच ं क याण होईल असं तुला वाटतंय का?
आपण दोघे मळू न अयो येसाठ काय काय क याचा जरा वचार कर. तू काय ावर जोर
दे शील आ ण मी सजकतेवर. आप यापैक कुणा एकाचा चांगला भाव पडेल असं तुला वाटतं
का?’
रामनं नकाराथ डोकं हालवलं. हणाला, ‘मी चौदा वषानंतर परत येईन भरत. आ ा तू
वतःच मा य केलंयस क समाजात काय ाचं मह वाचं थान आहे. मी वतःच जर काय ाचं
पालन केलं नाही तर लोकांना कोण या त डानं काय ाचं पालन करा असं सांगणार? येक
वर कायदा समान आ ण यो य रीतीनं लागू हायला हवा. इतकं सोपं आहे ते.’ मग रामनं
भरत या डो याला डोळा दे त हटलं, ‘एखा ा घृ णत अपरा याला जरी मृ युदंड दे ता आला
नाही तरी चालेल, कायदा तोडला जाऊ नये.’
भरतने रामची नजर चुकवली नाही. तो थेट या या नजरेला नजर दे त रा हला. या या मनात
काय चाललंय याचा वरकरणी थांग लागत न हता.
दोघा भावांत कोण यातरी वषयावर श दांची दे वघेव चाललीय आ ण बोलणं अ य वळण
घेतंय हे जाणवून सीता उठू न उभी रा हली. तने रामला हटलं, ‘सेनानायक मृग यांशी तुझी भेट
ठरलेली आहे.’
‘मला उ टपणा करायचा नाहीय, पण तुला खरंच तु या प नीनेही या बैठक ला हजर असावं
असं वाटतं का?’ अयो ये या सरसेनापती मृग यांनी वचारलं.
राम आ ण सीता आप या खाजगी दालनात मृग यांच ं वागत करत होते.
‘आम यात कोणतीही गु पतं नाहीत,’ राम हणाला. आ ण एरवीही नंतर मी तला कशाब ल
चचा झाली हे सांगेन. मग ते तने इथेच का ऐकू नये?’
मृग यांनी सीतेवर एक गूढ नजर टाकली आ ण द घ न ास सोडू न ते बोलू लागले, ‘राम, तू
लगेच स ाट बनू शकतोस.’
अयो येचा राजा स त सधू दे शाचा स ाट बनत असे. राजा रघुंपासून कोसल दे शावर रा य
करणा या सूयवंशी घरा याचा हा शर ता होता. रामला सहासना ध त कर याचा माग सोपा
कर याचा ताव मृग य मांडत होते.
सीता च कत झाली पण तने आप या मनातील भाव चेह यावर येऊ दले नाहीत. मा
राम या चेह यावर नापसंती प उमटली.
राम या मनात जे चाललं होतं याब ल मृग यांनी बांधलेला अंदाज मा चुक चा होता. यांना
वाटलं, राम या मनात आलं असावं क , सरसेनापती आपली मदत का क इ छतात? राम या
आ ेने यां या एका अ धका याला जमीन बळकाव या या छो ा अपराधासाठ श ा
सुनावली गेली होती.
‘आपण मा या बाबतीत जे केलंत ते मी वसरायला तयार आहे,’ मृग य हणाले, ‘मी आता
आपणासाठ जे करणार आहे ते आपण ल ात ठे वायला तयार असाल तर...’
राम ग प रा हला.
‘हे पाहा, युवराज राम,’ मृग य बोलत रा हले. ‘नगर र क दलात आपण जे बदल घडवून
आणलेत याब ल लोक आपणावर ेम करतात. धेनक ु ा या करणात काही काळ आपण
अलोक य झालात पण म थलेत रावणाला पराभूत के या या गौरवामुळे लोक आपली नाराजी
वसरले. कदा चत आपणास हे माहीत नसेल क आपण यामुळे कोसल दे शातच न हे तर भारत
वषातील सामा यजनां या ग यातील ताइत बनलेल े आहात. स त सधूम ये रावणाएवढा
 तर कृत कुणीही नाहीय आ ण आपण याचा पराभव केलात. अयो ये या कुलीनांना मी
आप या प ात आणू शकतो. पुढ ल काही काळ स त सधू दे शातील ब तेक मु य रा ये
हवा या या तडा यात येतील. आप याला फ केकय आ ण या या अधीन असणा या
रा यांब लच वचार करावा लागेल. पण ही रा येसु ा अनु राजाचे वंशज असून यां यात
आपापसात क येक मतभेद आहेत. आपण यांचा वापर आप या फाय ासाठ सहज क न
घेऊ शकतो. थोड यात, मी आपणांस हेच सांग ू इ छतो क , आप याला वनासायास रा य
मळू शकेल.’
‘काय ाचं काय?’ रामने वचारलं.
यांना येत नसले या भाषेत काही बोल यासारखे मृग य ग धळ यासारखे वाटले. ‘कायदा?’
यांनी वचारलं.
‘मी असुरा चालवलंय आ ण आता मला याब लची श ा भोगाय़ची आहे.’
मृग य हासले. हणाले, ‘स त सधू दे शा या भावी स ाटाला कोण श ा दे णार आहे?’
‘स त सधूच े वतमान स ाट दे तील कदा चत!’
‘स ाट दशरथांची इ छा आहे क तू सहासना ध त हावंस, याबाबतीत मा यावर व ास
ठे व. ते तुला वनवासाला पाठवणार नाहीत.’
राम या चेह यावरील भाव बदलले नाहीत. पण याने डोळे मटू न घेतले. आप या पतीला
संताप येतोय हे सीते या ल ात आलं.
‘युवराज?’ मृग यांनी टाकला.
रामने आप या चेह याव न हात फरवला. याची बोटे हनुवट वर येऊन टे कली. याने डोळे
उघडू न मृग यां या डो यांत पा हलं. मग राम पुटपुटला, ‘माझे वडील एक आदरणीय
आहेत. ते महान राजा इ वाकुचे वंशज आहेत. या स मानाला यो य असंच ते वागतील. आ ण
मी सु ा तसाच वागेन.’
‘युवराज, मला एक कळत नाही....,’
रामने मृग यांच ं हणणं म येच तोडत हटलं, ‘मला वाटतं, तुम या ल ात येत नाहीय,
सरसेनापती मृग य. मी महाराज इ वाकुचा वंशज आहे. मी महाराज रघुंचा वंशज आहे. आमचं
कुटुं ब वंशाला का ळमा लागेल असं काही कर याआधी मरण प करेल.’
‘हे फ बोलणं झालं.....’
‘नाही, हा एक कायदा आहे. या काय ा या आधारे आपण जीवन जगतो तो कायदा.’
मृग य थोडे पुढे झुकले. मग जगरहाट माहीत नसले या एखा ा छो ा मुलाशी बोलावं तसं
ते रामशी बोलले, ‘ऐक माझं, युवराज राम. तु यापे ा मी हे जग खूप अ धक पा हलंय. अशा
गो ी पु तकात शोभतात. ख या जगात...’
‘मला वाटतं, आपलं बोलणं संपलंय, सरसेनापती,’ उठू न उभा राहात वन पणे नम कार
करत राम हणाला.

‘काय?’ कैकयीने वचारलं, ‘तुला न क ठाऊक आहे ना?’

दशरथ कवा यांचा कुणीही खाजगी सेवक उप थत नस याची खा ी क न घेत यानंतर
मंथराने तडक कैकयी या महालाकडे धाव घेतली. एरवी कैकयी या सेवकांचा तसा काही
न हता कारण ते सगळे यां या माहेरा न हणजे कैकय न आलेल े होते. यामुळे ते सगळे
कैकयीशी कमालीचे एक न होते. राणीशेजारी बसताना यांनी फारशी सावध गरी बाळगली
नाही. यांनी लगेच राणी या सव सेवकांना तेथून नघून जा याची आ ण जाता जाता दार बंद
क न घे याची आ ा दली.
‘खा ी नसती तर मी येथे आलेच नसते,’ मंथरा हणा या. पाठ ला लागलेली रग
झटक यासाठ यांनी खुच तली आपली बैठक बदलली. मंथरा या भ महालातील उ म
आ ण प रसरानुकूल लाकडी सामानाशी राजमहालातील लाकडी सामानाची तुलना करणं
हा या पदच ठरलं असतं. मंथरा पुढे हणा या ‘पैशानं कुणाचंही त ड उघडता येतं. येकाची
कमत ठरलेली असते. स ाट उ ा दरबारात आप या प ात रामला राजा घो षत करणार
आहेत. ते वतः आप या सव रा यांसह वान था मासाठ जंगलात जाणार या गो ीची
घोषणा करणार आहेत. तु हाला जंगलातील एखा ा झोपडीत रहावं लागेल.’
दातओठ खात कैकयी मंथराकडे पाहात रा ह या.
‘असे दातांवर दात घासलेत तर यांच े टवके उडतील,’ मंथरा कैकयीला हणा या. ‘यापे ा
अ धक ावहा रक काही करायचं असेल तर केवळ आजचा दवस आप या हातात आहे,
महाराणी, केवळ आजचा दवस. ही आ ाची वेळच फ . यासारखी संधी आपणास पु हा
कधी मळणार नाही.’
मंथरा या वरात बोलत हो या यामुळे कैकयी वैताग या हो या. सूड उग व यासाठ
कैकय ना पैस े द यापासून मंथरांची वागणूक बदलली होती. पण स या या वजन राखून
असणा या ापारीची कैकयीला गरज होती. हणून मग कैकयीने वतःवर ताबा ठे वला.
वचारलं, ‘मी काय करावं असं आपण सुचवाल?’
‘करछप या यु ात दशरथांच े ाण वाच व यानंतर दशरथांनी तु हाला वचन दलं होतं असं
आपण एकदा बोलला होतात.’
आप या बैठक त मागे रेलून बसताना पु हा एकदा कैकय ना ती व मृतीत गेलेली गो
आठवली. राजा दशरथांनी दलेलं वचन यांना आठवलं. यावेळ यांना वाटलं होतं क
जीवनात कधीही हे वचन पूण क न माग याची वेळ यां यावर येणार नाही. रावणाबरोबर या
या भयानक यु ात यांनी दशरथांच े ाण वाचवले होते. या यु ात यांना आपलं एक बोट
गमवावं लागलं होतं आ ण या गंभीर जखमीसु ा झा या हो या. दशरथांना जे हा शु आली
ते हा कृत ते या भावनेनं यांनी जीवनात कधीही दोन इ छा पूण कऱ याचं वचन कैकय ना
दलं होतं. ते दोन वर! मी काहीही मागू शकते!
आ ण ती वचनं यांना पूण करावीच लागतील. रघुकुल री त सदा च ल आई। ाण जाई पर
वचन न जाई। हणजे- दलेला श द न मोडणं ही रघुकुलाची रीत आहे. मग यासाठ ाण गेले
तरी बेहे र.
अयो येवर रा य करणा या सूयवंशीयांच ं ीदवा य मंथरेनं हणून दाखवलं होतं. कवा नदान
असं हणू क स ाट रघूं या कारक द त ते यांच ं ीद होतं.
‘ते नाही हणू शकणार नाहीत.....’ कैकयी कुजबुजली. त या डो यात व च चमक होती.
मंथरांनी मान हालवली.
 ‘रामला चौदा वष वनवासाला धाडा,’ कैकयी हणा या, ‘ दे वां या नयमांनस
ु ार ते रामला
श ा करत आहेत असं सावज नकरी या सांगायला मी यांना सांगेन’
‘खूपच छान. हणजे, लोकांनाही ते वीकारावंच लागेल. राम लोकांम ये अ तशय लोक य
आहे. पण कुणालाही दे वांच े नयम मोडणं आवडणार नाही.’
‘आ ण यांना भरतला युवराज घो षत करावंच लागेल.’
‘उ म! दोन वर, उपाय सव सम यांवर!’

मो ा काल ावर या पुलाव न जाताना आप याला कुणी पाहात नाही कवा कुणी आपला
पाठलाग करत नाहीय याची सीतेन े आजूबाजूला पा न खा ी क न घेतली. एका लांब
उ रीयानं सं याकाळ या गार हवेपासून आ ण थंडीपासून बचावा या बहा यानं तनं आप या
शरीराचा वरचा भाग आ ण आपला चेहरा झाकून घेतला होता.
कोसल नद या पाणलोट े ा या पूवकडील भागात तला जायचं होतं आ ण त यासमोरचा
र ता लांबवर सरळ सरळ चालला होता. काही मैलांवर तने पु हा एकदा मागे वळू न पा हले.
कुणी नाही याची खा ी पट यानंतर घो ाचा लगाम खेचून तने घो ाला प मेकडे वळवले.
र ता सोडू न ती खाली उतरली. तने जंगलात वेश केला. काही अंतरा या घोडदौडीनंतर तने
खुणेचा आवाज काढला. तचा घोडा आता वेगानं धावू लागला होता. एका तासाचा र ता तला
अ या तासात पार करायचा होता.

‘पण तुझा पती काय हणेल?’ या नागा नं वचारलं.

सीता जंगलातील एका मोक या जागी उभी होती. जंगली जनावरांपासून सुर ततेसाठ
एका छो ा यानीतील सुरी या मुठ वर तचा हात होता.
नुक याच भेटले या माणसाकडू न तला कोण याही कारचं संर ण नको होतं. तो मलयपु
होता. तला या यावर मो ा भावासारखा व ास होता. या नागाचं त ड कडक हाडानं
बनलेलं आ ण त डा या जागेपासून चोची माणे बाहेर आलेल ं होतं. याचं डोकं उघडं होतं. पण
चेहरा मा केसांनी झाकलेला होता. तो ग डासार या चेह याचा माणूस होता.
‘जटायू,’ सीता आदराने हणाली, ‘माझा पती केवळ वेगळाच नाही तर या यासारखा माणूस
हजार वषात एखादाच होतो. ःखाची गो हणजे, याला आपलं मह व उमगत नाहीय. याला
वाटतं क वतःला वनवासात पाठवून दे याची मागणी क न तो अगद यो य तेच करत आहे.
पण असं क न ते वतःला गंभीर संकटात टाकत आहे. नमदा ओलांडताच आम यावर
क येक ह ले हो याची श यता आहे....... याला मा न टाक यासाठ ते एकूण एक उपाय
अवलंबतील.’
जटायू हणाले, ‘तू मा या मनगटावर राखी बांधली आहेस, ब हणी, मी जोवर जवंत आहे
तोवर तु या कवा या या केसालाही ध का लागणार नाही.’
सीते या चेह यावर हसू उमललं.
‘पण तू तु या पतीला मा याब ल सांग. तू मला जे करायला सांगत आहेस याब लही सांग.
 याला मलयपु आवडतात कवा नाही हे मला ठाऊक नाही. अथात, याला जर मलयपु
आवडत नसतील तर याब ल याला पूण दोष दे ता येणार नाही. म थला नगरीत जे काही
घडलं याब ल याला आम या बाबतीत थोडी नाराजी असेलही.’
‘मा या पतीला काय आ ण कसं सांगायचं ते मा यावर सोड.’
‘न क ना?’
‘आता मी याला चांगलं जाणू लागलेय. जंगलात आ हाला संर णाची गरज पडू शकते हे
कदा चत आता याला समजणार नाही. कदा चत नंतर ते या या ल ात येईल. हणून स या
मला आप या सै नकांची गरज आहे. आम या ठकाणांवर ल ठे वून आम यावर ह ला होऊ
नये यासाठ नरंतर आ ण काळजीपूवक ल दे ण ं यांचं काम असेल.’
जटायूला कुठू न तरी आवाज आ याचा भास झाला. याने लगेच आपली सुरी हातात घेउन
झाडांमुळे पसरले या अंधारापलीकडे नजर टाकली. काही णां या नरी णानंतर याचं
समाधान झालं. आ ण पु हा यानं आपलं ल सीतेवर क त केलं.
‘काही नाही’, सीता हणाली.
‘तुझा पती श ा भोग यावर अडू न का बसलाय?’ जटायूंनी वचारलं, ‘ यां या नणयावर
वाद- ववाद घडवून ते र बातल ठर वता येईल. असुरा सावज नक संहाराचं अ नाही.
तां क बाजूंवर भर दे त याला या श ेपासून वतःला वाच वता येईल. अथात्, याची इ छा
असेल तर.’
‘कायदाच तसा आहे हणून ते श ा घे यावर हटू न बसले आहेत.’
‘ यानं असं हटू न बसायला....’ जटायूने वा य अधवटच सोडलं. पण यांना काय हणायचं
होतं ते तेव ाव नच प होत होतं.
‘लोक मा या पतीला भाबडा आ ण काय ाचा अंध भ समजतात. पण एक वेळ अशी
येईल क संपूण जग यांना एका महान ने या या पात मा यता दे ईल. पण तोवर यांच ं र ण
क न यांना जवंत ठे वणं हे माझं कत आहे.’
जटायू हसले.
पुढ ल वनंती करताना सीताला फारच संकोच यासारखं झालं. कारण ती वनंती वाथ पणानं
केली जात अस यासारखं वाटत होतं. पण तला खा ी क न यायची होती. ‘आ ण ते....’
‘सोमरसाची व था होईल. तुला आ ण तु या पतीला याची गरज लागेल हे मी मा य करतो.
वशेषतः तुमची मोहीम पूण कर यासाठ चौदा वषानंतर तु ही जे हा परताल ते हा तु ही
बलवान असायला हवं.’
‘पण सोमरस मळवून आण यासाठ तु हाला तसद पडणार नाही ना? आ ण याब ल..’
‘ याची चता मा यावर सोड,’ जटायू हसत हणाले.
याब ल खा ी क न यायची होती याब ल सीतेन ं खा ी क न घेतली होती. जटायू
सगळ काम गरी पूण करतील याब ल आता तची खा ी पटली होती.
‘नम कार. परशुरामा या सोबतीनं जा मा या भाऊ!’
‘ दे वतां या सोबतीनं जा, मा या ब हणी.’
आप या घो ावर वार होऊन सीता नघून गे यानंतर जटायू थोडा वेळ तेथेच रगाळले. ती
गेली याची खा ी पटली ते हा झुकून यांनी ती उभी होती या ठकाणी ज मनीला पश केला.
तेथील थोडी माती उचलली आ ण कपाळाला लावली. मो ा ने याला वंदन कर याची ती
यांची प त होती.

‘धाकट आई कोपभवनात आहे!’ आ यच कत राम उ ारला. तो कैकयीब ल बोलत होता.

‘होय!’ व श हणाले.
याआधी रामला सूचना मळाली होती क स या दवशी याचे पता युवराजा या
रा या भषेकाची घोषणा करणार आहेत.
यानुसार याने आप याला पुढे काय करायचे आहे याची योजना बन वली होती. आपण
सहासनाचा याग करायचा आ ण भरतला सहासनावर बसवायचा असा नधार यानं केला
होता. यानंतर तो वनवासाला नघून जाणार होता. पण ही योजना रामला पूणपणे यो य वाटत
न हती. कारण यामुळे प या या इ छे चा याला सावज नक अवमान करावा लागणार होता.
हणून, जे हा महष व श ांनी येऊन याला या या आईब ल बातमी दली ते हा याची
प हली त या वरोधाची न हती.
कैकयीने वतःला कोपभवनात क डले होते. क येक शतकांपूव राजेरजवा ांत ब ववाह
प त जे हा ढ झाली ते हा शाही भवनात अशा खो या बन व या जात असत. प न ची
सं या अ धक अस याकारणाने राजा यां यापैक येक ला पुरेसा वेळ दे ऊ शकत नसे.
यामुळे पतीवर रागावलेली कवा नाराज असलेली प नी कोप भवनात जाऊन रहात असे. राणी
कोपभवनात गेली क राजाला कळत असे क त या एखा ा त ारीत राजाने ल घाल याची
गरज आहे. राणीला कोपभवनात रा घालवू दे णं हे पतीसाठ अशुभ असतं असं मानलं जाई.
आप या नाराज प नीला भेट यावाचून दशरथाकडे सरा पयाय उरला न हता.
‘ तचा भाव जरी कमी झाला असला तरी पता चं मन पालट यासाठ केवळ याच यांना
भरीस घालू शकतात,’ राम हणाला.
‘तुझी इ छा शेवट पूण होणार असं दसतंय.’
‘होय. आ ण तशी आ ा मळताच मी आ ण सीता लगेच नघू.’
महष व श ांनी नापसंती केली. यांनी वचारलं, ‘ल मण तु याबरोबर जाणार नाही
का?’
‘ याला सु ा यायचं आहे. पण मला वाटतं याची गरज नाही. यानं इथेच रहायला हवं.
आप या प नीसोबत- उ मलेसोबत. ती नाजुक आहे. जंगलातील कठोर जीवन आपण त यावर
लादायला नको.’
व श ांनी संमतीदशक मान हालवली. मग थोडं पुढे झुकून ते मनापासून हणाले, ‘पुढची
चौदा वष मी तु यासाठ पृ भूमी तयार कर यात घालवेन.’
गु ज कडे पा न राम मंद हसला.
आप या भा याब ल ल ात ठे व. कुणी काहीही हणालं तरी पुढ ल व णू होणार आहेस तू.
तुला आप या दे शाचं भ व य घडवायचं आहे. मी याच उ ा या पूतते या तयारीला लागेन. तू
जे हा परतशील ते हा तयारी पूण झालेली असेल इकडे मी ल ठे वेन. पण तू जवंत राहाशील
याची काळजी तुलाच यायची आहे.’
‘मी न त पे काळजी घेईन.’
 प्रकरण 28
आधार घेऊन पालक तून उतरलेले स ाट दशरथ लंगडत लंगडत कोप भवनात गेल.े अचानक
यांचं वय दहा वषानी वाढ यासारखं वाटत होतं. गे या काही दवसांत यां यावर चंड ताण
आला होता. आप या नेहमी या झुल या खुच त बसून यांनी सेवकाला नघून जा याची खूण
केली.
मग नजर उचलून यांनी आप या प नीचं नरी ण केलं. यां या ये याची दखल कैकय नी
घेतलेली न हती. एका द वाणावर या केस मोकळे सोडू न बसले या हो या. यांनी केस
वचरलेल े सु ा न हते. यां या अंगावर एकसु ा दा गना न हता. यांचं उ रीय ज मनीवर
पडलेल ं होतं. यांनी पांढ या रंगाचं अधोव आ ण उ रीय पेहेरलेलं होतं. आत उसळणारा
राग घेऊन या वरकरणी शांत बसून हो या. दशरथ यांना चांगलं ओळखून होते. आता पुढे
काय होणार हे सु ा यांना ठाऊक होते. आपण कैकय या कुठ याच मागणीला नाही हणू
शकणार नाही याचीही यांना क पना होती.
‘बोला!’ दशरथ हणाले.
ःखाने भरले या नजरेन ं कैकयीनं यां याकडे पा हलं. हणा या, ‘दशरथ, तुमचं मा यावर
आता ेम नसेल, पण माझं अजूनही तुम यावर ेम आहे.’
‘हो, तुमचं मा यावर ेम आहे हे मला ठाऊक आहे. पण तुमचं वतःवर या न जा त ेम
आहे.’
कैकयी ताठर या. यांनी वचारलं, ‘आ ण आपण काही वेगळे आहात असं आप याला वाटतं
का? खरं सांगा, तु ही मला नः वाथ पणाचे धडे दे णार आहात का?’
दशरथ रडवे या चेह यानं हसले.
पतीने यागले या ीसारखी कैकयी रागानं उसळत होती.
दशरथ हणाले, ‘मा या इतर प न पे ा आपण अ धक शहा या आहात. तुम या बरोबर
घडणा या शा दक चकमक म ये मला एखा ा यो याशी दोन हात कर यासारखा आनंद
मळत असे. र बंबाळ करणा या तुम या धारदार, खवचट श दांची मला अजून आठवण येते.’
‘मी तलवारीनेसु ा तु हाला र बंबाळ क शकते.’
दशरथ हसत हणाले, ‘हो, हो, ठाऊक आहे मला.’
कैकयी द वाणा या आधाराने रेल या. यांनी आप या ासावर नयं ण मळवलं, वतःवर
ताबा मळ व याचा य न केला. पण यं या मनात लपलेली वेदना होत रा हली. या
हणा या, ‘मी माझं आयु य तु हाला वा हलं. तुम यासाठ मी वतःचा जीव धो यात घातला.
तुम यावर आपला जीव ओवाळू न टाकला. तुमचा जीव वाचवताना माझं शरीर व प झालं.
तुम या य रामासारखा मी कधीही चारचौघांत तुमचा अपमान केला नाही.’
‘रामने कधीही....’
दशरथांचं बोलणं म येच तोडत कैकयी हणा या, ‘पण आ ा तो करतोय! तु हाला ठाऊक
आहे क उ ा तो तुमची आ ा पाळणार नाही. तो तुमचा अपमान करणार आहे. आ ण भरत
कधीही तुमचा अपमान.....’
आता बोलणं म येच तोड याची पाळ दशरथांची होती. ते हणाले, ‘मी भरत कवा राम
यांमधून कुणा एकाला नवडत नाहीय. तु हाला ठाऊक आहे, या दोघांम ये आपसात
कोणतीही सम या नाहीय.’
कैकयी थोडी पुढे येत फ कारली, ‘मी जे बोलतेय ते राम आ ण भरतब ल नाहीय. हे राम
आ ण मा याब ल आहे. तु हाला राम आ ण मी यामधून कुणा एकाची नवड करायचीय. यानं
आजपयत तुम यासाठ काय केलंय? यानं एकदा तुमचं जीवन वाचवलं, बस. फ तेवढं च. मी
दररोज तुमचं जीवन वाचवते. गे या क येक वषापासून! मा या या यागाची काहीच कमत
नाही का?’
कैकयी या अशा भाव नक दबावाला दशरथ बळ पडणार न हते.
कैकयी तर काराने हासली, ‘अथात! तुम या जवळ जे हा उ र नसतं ते हा तु ही कोषात
जाता!’
‘मा याजवळ उ र आहे, पण ते तू वीकारणार नाहीस.’
कैकयी ू रपणाने हासली. हणाली, ‘ज मभर या गो ी मला आवडत नाहीत या मी
वीकारत आले. मा या व डलांनी केलेला अपमान मी वीकारला. तुमचा वाथ पणा मी
वीकारला. मुलाची अवहेलना सहन करत मी जगतेय. आणखी काही श द मी न क च सहन
क शकेन. बोला, सांगा मला!’
‘रामकडू न मला अमर व मळणार आहे.’
कैकयी णभर ग धळली. तचा ग धळ त या चेह यावर झाला. ती नेहमी
दशरथांसाठ भरपूर सोमरस आण याची व था करत असे. दे वां या या पेयासाठ राजगु
व श ांपाशी ती नेहमी भुणभुण करत असे. सोमरस याय याने जीवन वाढत असे. पण काही
कारणाने दशरथांवर सोमरसाचा काहीही प रणाम झाला न हता.
दशरथांनी सां गतलं, ‘मा य शरीराला तो अमर करत नाहीय. गे या काही दवसांपासून
आपण म य अस याची जाणीव मला ती तेन ं होऊ लागली आहे. मी माझं नाव अमर
कर याब ल बोलतोय. आपली मता आ ण आपलं आयु य मी उधळू न दलंय हे मला ठाऊक
आहे. लोक आप या पूवजांशी माझी तुलना करतात. पण राम..... इ तहासात एक महान
या पात अमर होणार आहे. आ ण माझं नावही अमर करणार आहे. मला मु करणार
आहे. भ व य काळात मला रामचे पता हणून ओळखलं जाणार आहे. राम या महानतेमुळे
माझं जीवन घासून ल ख होणार आहे. माझं जीवनसु ा उजळू न नघणार आहे. यानं
रावणालासु ा हरवलंय!’
कैकयी गडगडाट हसली. मग हसतच हणाली, ‘अहो अ ानी महाराज! तो केवळ एक
योगायोग होता. गु व ा म असुरा ासह तेथ े होते हा न वळ योगायोगच होता.’
‘हो, राम भा यवान होता हणून हा योगायोग जुळून आला. हणजे दे व या या बाजून ं आहेत.
या यावर दे वांची कृपा ी आहे.’
कैकयी रागानं दशरथांकडे पाहात रा हली. तला वाटलं, आप या संभाषणाला दशाच
नाहीय. ती उघड हणाली, ‘ख ड्यात गेल ं हे सगळं , हे सगळं सोडू न दे ऊ न् बोलू आपण. तु ही
मला नकार दे ऊ शकत नाही हे तु ही जाणताच.’
 दशरथ मागे रेलले आ ण ःखाने हसत हणाले, ‘आ ा कुठे मला संभाषणात रस येऊ लागला
होता....’
‘मला माझे दोन वर हवेत.’
‘दो ही हवेत, एकदम?’ दशरथांनी आ य वाटू न वचारलं. यां यापैक एकाचीच मागणी केली
जाईल असं यांना वाटलं होतं.
‘प ह या वरानं मी मागणी करते क रामला स त सधू दे शातून 14 वषासाठ ह पार करावं.
दे वांचा कायदा यानं मोडला हणून याला श ा दे त अस याचं आपण दरबारात सांगू
शकता. याब ल लोकांकडू न आपली शंसाच होईल. वायुपु ांकडू नही आपलं अ भनंदन
होईल.’
‘होय, म या स मानाब ल तुला कती चाड आहे ते ठाऊक आहे मला,’ दशरथ कडवटपणे
हणाले.
‘तु ही नाही हणू शकत नाही!’
दशरथांनी उसासा सोडत वचारलं, ‘आ ण सरी मागणी?’
‘उ ा दरबारात आपण भरतला युवराज घो षत कराल.’
दशरथांना हा ध का अनपे त होता. यामुळे होणारे प रणामही उघडच होते. आता ते
नकारही दे ऊ शकत न हते. घु शात यांनी हटलं, ‘वनवासात असताना राम जर मारला गेला
तर याब ल लोक तुला षणं दे तील.’
हा टोमणा कैकयीसाठ असहनीय आ ण खूपच मोठा होता. ती ओरडली, ‘मी शाही र
सांडेन असं तु हाला वाटतं का? महाराज रघुं या वंशाचं र ?’
‘हो, मला असं वाटतं क तू हे क शकतेस. पण भरत असं करणार नाही हे मी जाणतो.
याला मी तु याब ल सावध करणार आहे.’
‘तु हाला जे वाटतं ते तु ही करा. मला फ मी मा गतलेल े माझे दोन वर ा.’
दशरथांनी रागानं कैकयीकडे पा हलं. मग अचानक यांनी आपली नजर दाराकडे वळवली
अन् ते हणाले, ‘र क!’
चार र क दशरथां या सेवकांसह आत आले.
‘माझी पालखी मागवा,’ घाई करत दशरथ हणाले.
‘होय महाराज,’ सेवक हणाला आ ण ते सगळे घाईघाईने बाहेर नघून गेल.े
जे हा ते दोघेच उरले ते हा दशरथ हणाले, ‘आता आपण कोप भवनातून बाहेर पडू शकता.
तुमचे दो ही वर तुम या इ छे माणे पूण केले जातील. पण मी तु हाला एक ताक द दे तो, तु ही
रामला जर काही केलं तर मी....’
‘तुम या मौ यवान रामला मी काहीही कऱणार नाही!’ कैकयी कचाळ या.

स या हरा या स या तासाला अजेय सा ा या या मो ा द वाणखा यात शाही दरबार

भरला. दशरथ सहासना ढ झाले. ते थकलेल े आ ण ःखी वाटत होते. पण यांचा थोरपणा
यां या म वातून होत होता. यां या कोण याही महाराणी दरबारात उप थत
न ह या. स ाटां या उज ा बाजू या आसनावर राजगु व श वराजमान होते. दरबारात
केवळ कुलीनांचीच न हे तर श य तेव ा सामा य लोकांचीही उप थती होती. केवळ काही
लोकांचा अपवाद सोड यास ब तेक लोकांना दरबारात काय घडणार हे याच अंदाज येत
न हता. रावणाला हरव याब ल रामला का श ा मळावी हे यां या ल ात येत न हतं. खरं
तर, अयो येला पु हा स मान मळवून दे याब ल आ ण वतः या ज मावर लागलेला कलंक
धुवून काढ याब ल युवराजाचं कौतुक हायला हवं होतं.
भालदारानं पुकारा केला, ‘शांतता!’
वझले या मनानं दशरथ सहासनावर बसलेल े होते. यांना आप या मुला या डो यात
वतःब ल स मान पाहायचा होता. यांना सहज दसेल अशा जागी राम उभा होता.
सहासना या सहा या आकारा या हातांवर नजर पडताच स ाट हलकेच खोकले. यां या
हातांची सहासना या हातांवरची पकड आवळली. आप या मनात येणा या सग या
वचारांपासून मु हो याची गरज यांना जाणवली पण ते यांना श य होत न हतं. आप या
य नांची थता यानी आली आ ण यांनी तो य न सोडू न दे त डोळे मटू न घेतले.
वाचवणं अवमाना पद आहे असं वाटणा याला आपण कसे वाचवू शकणार?
आदशाचं खूळ डो यात घेतले या आप या गुणी मुला या डो यास दशरथांनी डोळा दला. ते
बोलू लागले, ‘ दे वांचा कायदा तोडला गेला आहे. यातून थोडं चांगलंसु ा घडलंय. रावणाचं
अंगर क दळ उ व त झालं. लंकेत तो आप या जखमा चाटत बसला असणार खास!’
गद तून जयघोषाचे वनी उसळले. सग यां याच मनात, जवळ जवळ सग यां याच मनात
रावणाब ल तर कारच होता.
‘मा या य पु ाची प नी, म थलेची राजकुमारी सीते या माहेरची राजधानी म शलानगरी
उ व त हो यापासून बचावली.’ गद तून पु हा जयघोष झाला पण यावेळ गद चा वर
ज लोषाचा न हता, संय मत होता. फारच कमी लोकांना सीतेब ल मा हती होती. यापैक
क येकांना हा पडला होता क , एका आ या मक आ ण श वहीन रा याशी स त सधू
दे शाचे वामी आ ण अयो येचे युवराज असले या रामने ववाहसंबंध का जोडले?
दशरथ पुढे बोलू लागले ते हा यां या आवाजाला कंप सुटला होता, ‘पण कायदा मोडला
गेलाय. दे वां या श दांचा स मान झालाच पा हजे. वायुपु ांनी अजून रामला श ा दे याची
मागणी केलेली नाहीय. पण हणून, जे यो य आहे ते कर यापासून रघुवंशी मागे हटणार
नाहीत.’
दरबारात शांतता पसरली. आपला राजा कशाची घोषणा करणार आहे याब ल लोकां या
मनात उ सुकता होतीच, पण याचबरोबर एक अना मक भयही यांच ं मन ापून होतं.
रामाला जी श ा ायची आहे तचा याने वीकार केलेला आहे. तो अयो या सोडू न जाईल,
पण मी याला स त सधूमधून चौदा वषा या ह पारीची श ा दे त आहे. प ातापा या आगीत
तावून, सुलाखून, वतःचं प रमाजन क न तो पु हा आप यात परत येईल. दे वांचा तो खरा
अनुयायी आहे. मला याचा अ भमान वाटतो!’
गद चा आत वर वातावरणात म मला. यात सामा यांना वाटलेलं दःख, आ य सामावलेलं
होतं तसंच कुलीनांना बसलेला ध काही होता.
दशरथांनी हात उंचावला ते हा गद पु हा शांत झाली. दशरथ बोलू लागले, ‘माझा सरा पु ,
भरत, आता कोसलदे श आ ण स त सधू दे श आ ण अयो येचा युवराज बनेल.’
 टाचणी पडली तरी ऐकू येईल अशी शांतता दरबारात पसरली. वातावरण अ यंत गंभीर बनलं.
राम पुढे आला. याने सग यांना हात जोडू न नम कार केला. मग खणखणीत आ ण प
आवाजात दरबाराला संबोधीत करताना तो हणाला, ‘ पता ी, आज वगातील दे वांनीसु ा
आप या व ेची आ ण यायबु ची वाहवा केली असेल!’
जेतील काही लोक आता उघडपणे रडू लागले होते.
‘महान सूयवंशी राजा इ वाकुंचा आ मा आप यात वास करतो, माझे पता ी!’ राम हणाला,
‘सीता आ ण मी एका दवसात अयो या सोडू न नघू.’
दरबारा या एका कोप यात, एका खांबा या आडोशाला एक उंच, गोरापान माणूस उभा होता.
यानं पांढरं धोतर आ ण अंगव पेहेरलं होतं. धोतर याला नीट सावरता येत न हतं हे प च
दसत होतं. तो कदा चत या या सरावाचा पोषाख नसावा. याचं नाक बाकदार होतं.
या याकडे पाहाणा या या डो यांत ते सग यात आधी भरत होतं. नाका या आजूबाजूला
बरेच केस होते. आ ण या या मशा खाल या बाजूला वळले या हो या. व ेची झलक
असणारा याचा चेहरा रामचे श द ऐकून खुलला.
गु व श ांनी यो य चीच नवड केली.

‘स ाटांच ं मला आ यच वाटतं,’ गो या चामडी या आ ण बाकदार नाका या या माणसानं

धोतर सावरत गु व श ांना हटलं.
राज गु ं या खाजगी दालनात तो यां या बरोबर बसला होता.
‘खरं ेय कुणाला जातं ते वस नका,’ व श हणाले.
‘ते उघडच आहे. तुमची नवड अचूक आहे.’
‘मग तु ही आपली भू मका नभावणार ना?’
गो या चामडी या या नं एक द घ नः ास सोडला. हणाला, ‘गु जी, आ ही फार
दखल दे ऊ शकत नाही हे आपण जाणता. याबाबतीत आ ही नणय घेऊ शकत नाही.’
‘पण....’
‘पण श य ते सव आ ही क . हे आमचं वचन आहे. आ ण आ ही आप या शपथा मोडत
नसतो हे आपण जाणता.’
व श ांनी होकाराथ मान डोलावत हटलं. ‘ध यवाद, म ा. मला फ एवढं च हवंय. जय
दे व!’

भरत या नावाची घोषणा होत असतानाच भरतने राम आ ण सीते या बैठक या क ात वेश
केला. तोपावेतो राम आ ण सीतेन ं यो यांची व ं धारण केली होती. ते ओबड-धोबड, सुती व ं
आ ण व कलं यायले होते.
‘जंगलातील लोक जशा कारची व ं वापरतात तशीच व े आ हाला धारण करावी
लागतील, भरत,’ सीता हणाली.
भरतचे डोळे भ न आले. रामकडे पाहात मान नकाराथ हालवत भरत हणाला, ‘दादा,
तुमचं अ भनंदन करावं क तुम या डो यात काही अ कल घालावी हे मला समजत नाहीय.’
‘दो हीही क नकोस,’ राम हसत हणाला, ‘मला मठ मार आ ण नरोप दे .’
भरत आप या भावाजवळ गेला आ ण याने याला मठ मारली. या या डो याला अ ुंची
धार लागली होती. रामने याला घ मठ मारली.
भरत मागे सरला ते हा राम हणाला, ‘ चता क नकोस. संकटांनंतर चांगला काळही येतो.
मी जे हा परत येईन ते हा न क च मा यात थोडी जा त अ कल आलेली असेल. खा ी दे तो
मी तुला.’
भरत मंद हसला. हणाला, ‘आजकाल तु याशी बोलायचीसु ा भीती वाटते, तुला सगळं च
समजतं.’
रामही हसला, हणाला, ‘नीट रा य कर, बंध.ु ’
काही लोकांना वाटायचं क भरतची वातं यावर भर दे णारी व था अयो ये या
नाग रकांसाठ आ ण स त सधू या लोकांसाठ अ धक अनुकूल आहे.
‘मला हे नको होतं असं मी खोटं खोटं सांगणार नाही,’ भरत हणाला, ‘पण अशा रीतीनं नको
होतं, अशा रीतीनं नको होतं....’
रामने भरत या मजबूत, मांसल खां ावर हात ठे वले आ ण हणाला, ‘तू चांगलं रा य
करशील, ठाऊक आहे मला. आम या पूवजांना अ भमान वाटू दे तु याब ल.’
‘आप या पूवजांना काय वाटे ल याची मला पवा नाही.’
‘मग मला अ भमान वाटे ल असं रा य कर,’ राम हणाला.
भरत या डो यांतून पु हा अ ुंची धार लागली. याचा चेहरा पडला. पु हा याने रामला मठ
मारली. दोघांनी बराच वेळ एकमेकांना ध न ठे वलं. भरत कुशीत असतानाच राम हळू हळू
सहज झाला. आप या भावाला याची गरज आहे हे तो जाणून होता.
‘पुर े झालं,’ डोकं हालवत भरत हणाला. रामपासून यानं वतःला वेगळं केलं. अ ु पुसले.
मग तो सीतेकडे वळला. हणाला, ‘मा या भावाची काळजी घे, व हनी. जग कती वाईट आहे
याची याला क पना नाही.’
सीता हसली. हणाली, ‘ याला ठाऊक आहे. तरी तो सगळं बदल याचा य न करतो.’
भरतने नः ास सोडला. मग तो रामकडे वळला. या या डो यात एक क पना आली होती.
भरत हणाला, ‘दादा, मला तुझी पाद ाणं दे .’
राम या चेह यावर नाराजी उमटली. याने आप या पावलांवर नजर टाकली. यावेळ याने
खडावा घातले या हो या.
‘या न हे, तु या आधी या राजेशाही जोडे दे ,’ भरत हणाला.
‘का?’
‘फ मला तू या दे , दादा!’
राम बछा या या स या बाजूला गेला. तेथ े याने नुकतीच यागलेली याची राजसी
व ावरणं होती. ज मनीवर या या सोनेरी रंगा या सपातासु ा हो या. यावर अ तीम चंदेरी
आ ण तप करी रंगाचं भरतकाम केलेल ं होतं. रामनं या उचलून भरतला द या.
‘याचं तू काय करणार आहेस?’ रामने वचारलं.
‘वेळ आली क मी यांना सहासनावर ठे वेन,’ भरत हणाला.
 सगळा कार राम आ ण सीता या लगेच ल ात आला. या एका कृ यातून भरत जाहीर
करणार होता क राम हाच अयो येचा राजा आहे आ ण भरत हा फ काळजीवा आहे.
मो ा भावा या अनुप थतीत तो रा यकारभाराची काळजी वाहात आहे. अयो ये या राजाचा
खून करणा या कोण याही य नाला श शाली स त सधू सा ा याची अपमज झेलावी
लागेल. स त सधूतील इतर सव रा यांसाठ सु ा ही व था अ नवाय केली जाणार होती.
तहा या कलमांम ये हे कलम जोड यात येणार होतं. तहा या इतर अट म ये ‘यु ात कवा
खु या पध त र राजा कवा युवराजाची ह या के यानं पाप लागतं’ या े चाही समावेश
केला गेला होता. यामुळे रामला एक श शाली संर ण कवच ा त होणार होतं. पण यामुळे
भरतचा अ धकार आ ण याची श कमी होणार होती.
रामने पु हा एकदा आप या भावाला – भरतला मठ मारली. या या त डू न उ ार नघाला,
‘बंध.ू ...’

‘ल मण?’ सीता हणाली, ‘मला वाटतं, मी तुला सां गतलंय.....’

ल मण नुकताच राम आ ण सीते या खोलीत आला होता. तो सु ा आप या मो ा
भावासारखा आ ण व हनीसारखा जाडी-भरडी व ं आ ण व कलं यायला होता.
ल मणाने आप या नजरेतील न हाने सीतेला आ हान दे त हटलं, ‘मी सु ा येतोय, व हनी.’
‘ल मण...’ रामने सु ा याला समजाव याचा य न केला.
‘मा या शवाय तू जगू शकणार नाहीस, दादा,’ ल मण हणाला, ‘मी तु हाला मा या शवाय
जाऊच दे णार नाही.’
राम हसला. हणाला, ‘मा या कुटुं बाची मा यावरील न ा पा न मन भ न येतं. जंगलात मी
वतःला जवंत ठे वू शकेन याची कुणालाच खा ी वाटत नाही.’
ल मणसु ा हसला. पण णात तो पु हा गंभीर झाला. हणाला, ‘याब ल तू हसायला कवा
रडायला मोकळा आहेस, दादा, पण मी मा तुम यासोबत येणार.’

ल मणाने आप या खाजगी दालनात वेश केला ते हा उ साहात असले या उ मलेन ं याचं

वागत केलं. तने अगद साधा पण आधु नक पेहेराव केला होता. तची साडी आ ण काचोळ
एकाच तप करी रंगाची असली तरी यांची कनार सोनेरी रंगाची होती. तने सो याचे साधे हलके
दा गने घातले होते. अथातच हा तचा नेहमीचा कवा आवडीचा पोषाख न हता.
‘ये या,’ उ मला हणाली, त या वाग यात लहान मुलांसारखा उ साह होता. तचं हसूसु ा
छो ा मुलांसारखं होतं. ती हणाली, ‘तू हे पाहायलाच हवंस. मी एकट नं सग या बांधाबांधीवर
नजर ठे वली. सगळं काम आता जवळ जवळ उरकलंच आहे.’
‘बांधाबांध?’ आ यच कत झाले या ल मणानं कौतुकानं वचारलं.
‘हो,’ उ मला हणाली, ‘मग हाताला ध न ती ल मणाला कपडे ठे व या या खोलीत घेऊन
गेली. सागवाना या दोन मो ा, भ कम पे ा खोलीत मधोमध ठे वले या हो या. उ मलेनं पुढे
होऊन लगेच या उघड या. हणाली, ‘या पेट त माझे कपडे आहेत आ ण या पेट त तुमचे.’
 ल मण अवाक् होऊन उभा रा हला. न पाप उ मलेला काय त या ावी तेच या या
ल ात येईना.
उ मला मग ल मणाला ओढत शयनक ात घेऊन गेली. तेथे आणखी एक पेट होती.
भरलेली. ने यासाठ तयार. यात भांडी-कुंडी होती. पेट या एका कोप यात एक छोटा डबा
होता. उ मलेनं तो उघडू न ल मणाला दाखवला. यात मसा यांची पा कटं होती. ती हणाली,
‘मला वाटतं, जंगलात आप याला भा या आ ण मांस सहज मळे ल, नाही? पण मसाले आ ण
भांडी मळणं श य नाही, हणून.....’
ल मण टक लावून त याकडे पाहात रा हला. याला तची गंमत वाटत होती आ ण थोडं
आ यही वाटत होतं.
उ मला ल मणाजवळ आली आ ण तने याला मठ मारली. आप या पतीकडे कौतुकानं
पाहात ती हणाली, ‘मी तुम यासाठ भोजन बनवेन. अथातच सीताताई आ ण राम
भाऊज साठ सु ा बनवेन. चौदा वषा या सु नंतर आपण चांगले ल आ ण ठणठणीत होऊन
परतू.’
ल मणाने हळु वार आप या पतीची मठ सोडवली. तचं डोकं या या छातीवर वसावलं
होतं. सु ?
याने खाली मान क न आप या उ साहाने भरले या प नीकडे पा हलं. चंड ग धळवून
टाकणा या प र थतीचा ती आप या परीनं अथ लाव याचा आटोकाट य न करत होती. तनं
आजवरचं आपलं सगळं आय़ य राजकुमारी या पात घालवलं होतं. ववाहानंतर अयो येत
आपण या न मो ा महालात रा असं तला वाटलं होतं. ती मनानं चांगली आहे. तला एक
चांगली प नी बनायचंय. पण तचा पती हणून मा याबोरबर जंगलात ये याचा तचा ह मानणं
यो य ठरेल का? राम दादाचं र ण कर यासारखंच तचं र ण करणं हे सु ा माझं कत नाही
का?
जंगलात ती एक दवस सु ा जगू शकणार नाही. अ जबात नाही.
आपण काय करायला हवं हे जे हा या या ल ात आलं ते हा या या मनावर मणामणाचं
ओझं आलं. उ मलेचं दय खावू नये हणून याला हे काम अ तशय नाजूकपणे करावं
लागणार होतं.
एक हात उ मलेभोवती टाकून स या हाताने याने तची हनुवट उचलली. लहान मुलां या
न पाप नजरेन ं उ मलेने या याकडे पा हलं. तो अ तशय कोमलपणे हणाला, ‘उ मला मला
चता वाटते.’
‘अ जबात चता क नकोस. आपण दोघे मळू न या प र थतीचा सामना क . जंगल
आप यासाठ .....’
‘जंगलाब ल न हे. हणजे इथे राजवा ात काय होईल याची मला चता लागून रा हलीय.’
उ मलेन ं क याला बाक दे ऊन मान मागे नेली. आप या उंच पती या चेह याकडे तला नीट
पहायचं होतं. तने वचारलं, ‘राजवा ात?’
‘होय, पता ची त बेत ठ क नाहीय. आता सगळं छोट आई कैकयी सांभाळे ल. आ ण खरं
सांगायचं तर, भरत दादाचाही यां यासमोर टकाव लागायचा नाही. मा य आईजवळ तची
काळजी यायला नदान श ु न तरी आहे. पण मोठ आई कौस यांची काळजी कोण घेणार?
काय होईल यांच? ं ......’
मान हालवत उ मला हणाली, ‘खरंय...’
‘आ ण छोट आई जर राम दादा या बाबतीत असं वागू शकत असली तर वचार कर ती
मो ा आई या बाबतीत कशी वागेल?’
उ मलेचा चेहरा तसाच न कपट रा हला.
‘मो ा आईची काळजी यायला कुणीतरी हवं,’ ल मण पु हा एकदा हणाला. जणू याला
आपलं हणणं उ मलापयत पोहोचवायचं होतं.
‘होय. ते खरंय. पण राजमहालात इतके लोक आहेत. राम दादानं यांची काही व था नाही
का केली?’ उ मलेनं वचारलं.
ल मण ःख करत कसनुसं हसला. हणाला, ‘रामदादा ततका वहारी नाही.
आप यासारखंच सगळं जग सरळमाग आहे असं याला वाटतं. तुला काय वाटतं? उगीच
चाललोय का मी यां यासोबत? मला यांच ं र ण करायचंय.’
ल मणाला नेमकं काय सांगायचंय ते शेवट एकदाचं उ मले या ल ात आलं. तचा चेहरा
पडला. ती हणाली, ‘तु या शवाय मी इथे एकट रहाणार नाही ल मणा.’
ल मणाने आप या प नीला जवळ घेतलं. हणाला, ‘फ थो ा काळासाठ , उ मला.’
‘चौदा वष!.... मी नाही..... नाही....’ उ मले या डो यांतून अग तकतेच े अ ू वा लागले.
तने ल मणाला घ मठ मारली.
ल मणाने आपली मठ थोडी ढली करत पु हा हनुवट ला ध न तचा चेहरा उंचावला.
हळु वारपणे तचे अ ु पुसले. तो हणाला, ‘आता तू रघुवंशी आहेस. आ ही ेमापे ा कत ाला
अ धक मह व दे तो. सुखाचा बळ ावा लागला तरी आ ही स मानाशी फारकत घेत नाही. यात
आप या आवडी- नवडीचा च नाहीय, उ मला.’
‘असं क नका, ल मण, कृपा करा. माझं तुम यावर ेम आहे. मला सोडू न जाऊ नका.’
‘माझंसु ा तु यावर ेम आहे, उ मला. आ ण तुला जे करायचं नाहीय ते करायला मी तुला
भाग पाडणार नाही. मी तुला फ वनंती करतोय. पण उ र दे याआधी तू एकदा कौस या
आ चा वचार करावास असं मला वाटतं. गे या काही दवसांत यांनी तु यावर जो ेमाचा
वषाव केलाय तो आठव. ब याच काळानंतर कौस या आईत आपली आई मळाली असं तूच
मला सां गतलं होतंस ना? मग यांनासु ा तु याकडू न काही मळायला हवं ना?’
उ मला पु हा धाय मोकलून रडू लागली. पु हा तने ल मणाला घ मठ मारली.

तस या हरा या पाच ा घ टकेची वेळ होती. राज महालात थंड हवा वाहात होती. ल मण
आ ण सीते या खाजगी दालनाकडे सीता चालली होती. तला पाहाताच पहारेकरी लगेच उठू न
उभे रहात होते. ते सीते या आगमनाची घोषणा करणार तेव ात आप या दालनातून ःखी
ल मण बाहेर पडला. या या चेह याकडे पा न सीते या घशाशी आवंढा दाटला.
‘मी पाहाते काय करायचं ते,’ सीता कडक आवाजात हणाली. ल मणाला ओलांडून ती
आप या ब हणी या दालनात जाऊ लागली.
ल मणाने तला थांब वलं. तचा हात ध न याने डो यांनी वनवणी करत तला हटलं,
‘आ ा नको, व हनी.’
सीतेन ं आप या चंड द राकडे पा हलं. तो यावेळ अगद च के वलवाणा आ ण एकटा वाटत
होता.
‘ल मणा, माझी बहीण माझं ऐकते. व ास ठे व मा यावर.....’
‘नको व हनी,’ ल मण म येच नकाराथ मान हालवत हणाला. ‘जंगलातलं जीवन सोपं
नसणार. दररोज आप याला मृ यूचा सामना करावा लागेल. तु हाला ते ठाऊक आहे. तु ही
कणखर आहात, तग ध न रहाल. पण ती....’ ल मणा या डो यांत अ ू दाटले. ‘ तलाही
आप याबरोबर यायचं होतं, व हनी. पण तनं यावं असं मला वाटत नाहीय. तनं येऊ नये
याब ल मी तची खा ी पटवून दलीय.... हे सग यां याच हताचं ठरेल.’
‘ल मण...’
‘हेच यो य आहे, व हनी,’ ल मणानं पु हा तेच हटलं जणू तो वतःलाच खा ी पटवून दे त
होता. तो पु हा वतःशीच पुटपुटला, ‘हेच सग यां या हताचं ठरेल.’
 प्रकरण 29
राम आ ण सीताने अयो या सोडली यानंतर या प ह या सहामाहीत ब याच घडामोडी घड या.
स ाट दशरथां या मृ यूची बातमी कळ यानंतर रामने आप या भा याला खूप दोष दला.
व डलां या उ र येला उप थत रा न वडील मुलाचं कत पूण कर यात तो उणा पडला
होता. आयु यात ब याच उशीरा व डलांची ओळख पटली हे आठवायचं ते हा याला खूप वाईट
वाटायचं. अयो येला परतणं श य न हतं. हणून यानं प याचा आ मा या वासासाठ
नघाला होता या वासासाठ यानं जंगलातच य केला. भरतने दलेला श द पाळला होता.
यानं रामाची पाद ाणं अयो ये या सहासनावर ठे वली होती आ ण आप या भावा या
त नधी या पात रा यकारभार हाती घेतला होता. रामला अनुप थत राजा या पात
त त केलं गेल ं होतं. ही प त नवी होती पण भरता या मु आ ण वक त
रा यकारभारामुळे हा याचा नणय स त सधू या सव रा यांत वीकारला गेला.
राम, ल मण आ ण सीता द ण दशेने वासाला नघाले. ते नद या कना यानं चालत
जायचे. गरज लागेल ते हाच व तीत जायचे. शेवट ते स त सधू या सीमेपाशी पोहोचले. ती
द ण कोसलची राजधानी होती. कोसलवर महाराणी कौस या या व डलांचे रा य होते.
राम गुड यावर बसला. आ ण कपाळ टे कून याने भूमीला वंदन केले. या ज मनीने या या
आईचे पालन-पोषण केले होते. उठू न उभे राहाताना जणू तचे गु पत समज यासारखा तो
सीतेकडे पा न हसला.
‘काय झालं?’ सीतेन ं वचारलं.
‘गेले क येक आठवडे काही लोक कायम आपला पाठलाग करत आहेत,’ राम हणाला, ‘ते
कोण आहेत हे तू मला कधी सांगणार आहेस?’
सीतेन े खांदे उडवले आ ण कोण आहे ते पाहा यासाठ तने जंगलात रवर नजर टाकली.
तला ठाऊक होतं क जटायू आ ण यांच े सै नक हल या पावलांनी चालतात. ते कायम
नजरेआड पण जवळपासच रहायचे. गरज असली क लगेच धावून येता येईल इत या
अंतराव न ते राम, सीता, ल मणावर नजर ठे वून होते. पण यांनी सीतेला जेवढ अपे ा होती
तेवढ गु तता पाळली न हती. शवाय तला आप या पती या जाग कपणाची आ ण
आसपास या वातावरणाब ल जाणून घे यास नेहमी उ सुक असणा या वृ ीब ल मा हती
न हती. ‘सांगेन,’ सीता हणाली. त या चेह यावर हसू पसरलं होतं, ‘जे हा यो य वेळ येईल
ते हा सगळं सांगेन. आता फ एवढं च सांगते क ते आप या र णासाठ आप या सोबत
आहेत.’
रामने त यावर खोचक नजर टाकली पण मग गो तथेच सोडू न दली.
ल मण हणाला, ‘मनुदेवांनी नमदा ओलांड यावर बंद घातली आहे. नमदा ओलांडली तर
काय ानुसार आपण परतू शकणार नाही, कधीच.’
‘एक उपाय आहे,’ सीता हणाली, ‘जर माता कौस यां या व डलां या रा याशेजा न
द णेकडे गेलो तर आप याला नमदा ओलांडावी लागणार नाही. द ण कोसल रा य नमदा
नद या मुखा या पूवला आहे. नद प मेकडे वाहाते. जर आपण द णेकडे चालत रा हलो
तर नमदा न ओलांडता दं डकार यात पोहोचू. हणजे मनुदेवां या काय ाचं आप याकडू न
उ लंघन होणार नाही. कसं?’
‘ही तां क मा हती झाली, व हनी, आ ण तुला ती माहीत आहे. आप या दोघांसाठ हे चालेल
पण रामदादांसाठ नाही चालणार.’
‘हं, मग आपण पूवला वास करत जाऊन नावेन ं स त सधू ओलांडायचा का?’ रामनं
वचारलं.
‘आपण या मागानं जाऊ शकणार नाही,’ सीता हणाली, ‘समु ावर रावणाचं रा य आहे.
भारतीय पक पातील क येक बंदरांवर याचे क ले आहेत. प म कना यावर याचं रा य
चालतं हे सग यांनाच ठाऊक आहे. पण खरी गो ही आहे क पूव या कना यावरसु ा
या या चौ या आहेत. हणून आप याला समु मागानं जाता येणार नाही. पण कना यावरील
दे शावर रावणाचं भु व नाहीय. नमदे या द णेकडे दं डकार यात आपण सुर त रा .’
‘पण व हनी,’ ल मण हणाला, ‘मनुदेवाचे कायदे प सांगतात क -
‘कोणते मनुदेव?’
ल मणाला ध का बसला. व हनीला मनुदेव माहीत नाही? ‘वै दक जीवन प तीचे सं थापक,
व हनी. सग यांनाच ते माहीत आहेत.....’
सीता मनापासून हसली. हणाली, ‘केवळ एक न हे क येक मनु होऊन गेलेत ल मण.
येक युगाचा आपला एक मनु आहे. हणून तू जे हा मनु या काय ाब ल बोलतोस ते हा
कोणते मनु हे सु ा तुला सांगायला हवं.’
‘मला हे ठाऊक न हतं...’ ल मण हणाला.
दोघा भावांना चडवताना सीतेन ं ेमानं डोकं हालवलं. पुढे ती हणाली, ‘तु ही मुलांनी
गु कुलात काही श ण घेतलं क नाही? तुम याकडे फार कमी मा हती आहे.’
‘मला हे ठाऊक होतं,’ राम हणाला, ‘ल मणाने कधीही वगात ल नाही दलं. मला या या
पं त नको बसवूस.’
‘श ु नला सगळं ठाऊक असायचं, दादा,’ ल मण हणाला, ‘आपण सगळे या यावरच
अवलंबून असायचो.’
‘सगळे नाही, फ तू,’ राम ल मणाला चडवत हणाला. बोलता बोलता याने आपली पाठ
ताणून आळस झटकला.
राम सीतेकडे वळला ते हा ल मण हसत होता. मग तो हणाला, ‘ठ क आहे, मा य. पण ते
आप या युगाचे मनु आहेत. आ ण यांनी नयम घालून दलाय क आपण नमदा ओलांडायची
नाही. आ ण तरी आपण जर नमदा ओलांडून गेलो तर आप या परत याची श यता शू य.
हणून....’
‘तो कायदा कवा नयम न हता, तो एक करार होता.’ सीता हणाली.
‘करार?’ राम आ ण ल मणाने आ यानं वचारलं.
सीता बोलत रा हली, ‘तु हाला ठाऊक असेलच क , मनुदेव द ण भारतातील संगमत मल
रा याचे राजपु होते. यांची जमीन जे हा समु ानं गळं कृत केली ते हा आप या रा यातील
ब याच लोकांना आ ण ारके या लोकांना ते उ रेला स त सधू दे शात घेऊन आले होते.’
 ‘हो, मला हे ठाऊक आहे,’ राम हणाला.
‘पण या दोन दे शातील सगळे च लोक मनुदेवांबरोबर आले न हते. यां यापैक बरेच लोक
मागेच, हणजे संगमत मल आ ण ारकेत रा हले होते. समाज कसा असावा याब ल मनुदेवांची
एक न त क पना होती. यांची क पना क येकांना मंजूर न हती. यामुळे यांच े श ुसु ा
बरेच होते. यांना संगमत मल आ ण ारकेतील आप या अनुयायांसोबत जा याची परवानगी
मळाली ती या अट वर क यांनी पु हा परत यायचं नाही. याकाळ ारकेची उ रेकडची
सीमा नमदे न ं बनलेली होती. आ ण संगमत मल अथातच द णेला होतं. प रणामतः यांनी
एकमेकांना शांततेत जगता यावं यासाठ वेगळे माग वीकारले. या करारानुसार नमदा नैस गक
सीमा बनणार होती. तो कायदा न हता, करार होता.’
‘पण आपण जर यांचे वंशज असलो तर यांनी बन वलेला करार आपण पाळला पा हजे,’
राम हणाला.
‘बरोबर,’ सीता हणाली, ‘पण मला सांगा, एखा ा कराराचं पालन करायचं झालं तर कमान
गरज कशाची असते?’
‘एका नणया त ये यासाठ कमान दोन प हवेत.’
‘आ ण समजा, एक प जर उरलाच नाही, तर तो करार उरेल का?’
राम आ ण ल मणांना चंड ध का बसला.
‘मनुदेव नघाले ते हाच संगमत मलचा बराच भाग पा याखाली गेला होता. उरलेला भागसु ा
नंतर समु ानं बळकावला. समु वेगाने ज मनीवर अ त मण करत होता. बराच काळ ारका
या चढ या पा यापासून बचावली पण हळू हळू समु ाचं पाणी जसजसं आत येऊ लागलं
तसतसे ारके या भूमीचे मोठमोठे भाग पा याखाली जात रा हले. आ ण शेवट भारताला
जोडू न असलेली ारका केवळ एका लांब नमुळ या बेटा या पात श लक रा हली.’
‘ ारावती?’ रामने अ व ास करत वचारलं.
प म भारता या कना यापलीक़डे समु ात ारावती एक लांब, नमुळतं बेट होतं.
उ रेपासून द णेपयत या बेटाची लांबी त बल पाचशे कलोमीटस एवढ होती. बेट साधारण
3000 वषाआधी समु ानं गळं कृत केलं होतं. ारावतीतील वाचलेल े लोक संपूण भारतात
वखुरले होते. आ ण, प च सांगायचं तर, आपण मूळ ारकेचे नवासी आहोत हे या लोकांचं
हणणं कुणीही गंभीरपणे घेतलं न हतं. याचं एक कारण, केवळ आपणच मूळ ारकावा सयांचे
वंशज आहोत असा यमुने या कनारी वसले या एका बलशाली रा याचे नवासी असले या
यादव कुळा या लोकांचा जोरदार दावा होता. खरी गो ही आहे क , संपूण भारतातील
वेगवेग या जातीजमाती आपापसात एव ा मसळू न गे या आहेत क जवळ जवळ येक
जण आपण मूळ संगमत मलवा सयांचे कवा ारकावा सयांच े वंशज अस याचं सांग ू शकतात.
सीतेन ं मान डोलावली. हणाली, ‘ ारावती बेट हे ारके या लयातून वाचले या लोकांचं
आ य थान बनलं होतं. आज आप या सवाम ये ते मसळलेले आहेत.’
‘अ तच!’
‘ हणजे, संगमत मल आ ण ारकेचे मूळ वंशज आता उरले नाहीत. आप या आसपास जे
आहेत ते दो ही दे शांचे मळू न बनलेले वंशज आहेत. आपण वतःशीच केले या कराराचं
आपण उ लंघन कसं क शकू? कारण या कराराचा सरा प आता अ त वात नाही!’
 या तकाला तवाद न हताच.
‘ हणजे व हनी,’ ल मण हणाला, ‘आपण द ण दशेला कूच करायचं आ ण पुढे
दं डकार यात जाऊन रहायचं का?’
‘होय, कारण आप यासाठ सग यात अ धक सुर त जागा तीच आहे.’

राम, ल मण आ ण सीता नमदे या द ण कना यावर उभे होते. एक गुडघा टे कून राम खाली
वाकला. आ ण याने आदराने एक मूठ माती उचलली. ती कपाळाला लावली. या या
कपाळावर माती या तीन आड ा रेघा उमट या. दे वांच े भ जसे वभूतीने तीन बोटं
कपाळावर ओढतात तशा. मग तो पुटपुटला, ‘आम या पूवजांची भूमी..... यां या महान
कृ यांची सा ीदार भूमी... आ हांवर कृपा ी असू दे .’
सीताने आ ण ल मणानेसु ा रामचं अनुसरण केलं. यांनी आप या कपाळावर प व
भूमी या मातीचा टळा लावला.
सीता रामकडे पा न हासली. हणाली, ‘ दे वांनी या भूमीब ल जे हटलंय ते तुला आठवलं
असेल, हो ना?’
रामने होकाराथ मान हालवली. तो हणाला, ‘होय, ब याच वेळा. भारतावर जे हा अ त वाचं
संकट येत ं ते हा आमची पीढ भारतीय पातून, नमदे या द णेला असले या भूमीतून ज म
घेत.े ’
‘ते असं का हणाले ते तुला ठाऊक आहे का?’
रामने मान हालवली. हणाला, ‘आप या धम ंथांम ये सां गतलेलं आहे क द ण ही मृ यूची
दशा आहे. बरोबर?’
‘हो?’
‘प मेकडील काही दे शांम ये मृ यु अशुभ मानला जातो. यां या मते मृ यु ही सगळं
संप याची खूण आहे. पण खरं तर काहीही ख या अथानं संपत नाही. कोणतंही त व
ांडातून बाहेर जात नाही. याचं केवळ प बदलतं. याअथ मृ यू ही न ा न मतीची नांद च
असते. जुनं मृ यू पावतं आ ण नवं ज म घेत.ं आ ण हणून द ण दशा जर मृ यूची दशा
असेल तर नव न मतीचीसु ा तीच दशा आहे.’
राम या मनात या वचारानं कुतूहल नमाण झालं. स त सधू आपली कमभूमी आहे. आ ण
नमदे या द णेकडची भूमी आप या पतरांची भूमी आहे, आप या पूवजांची भूमी. तीच
आप या पुनः न मतीची भूमी आहे.
‘आ ण एके दवशी आपण द णेकडू न परतून भारता या नव न मतीचं काय हाती घेऊ.’
बोलता बोलता सीतेने मातीचे दोन पेले या दोघांना दले. या पे यांम ये धासार या पांढ या
रंगाचा ाव होता.
‘हे काय आहे, व हनी?’ ल मणानं वचारलं.
ल मणाने एक घोट घेतला ते हा याचं त ड वेडंवाकडं झालं आ ण या या त डू न उ ार
नघाला, ‘छ ः.’
‘ पऊन टाक, ल मणा,’ सीतेने आदे श दला.
 ल मणानं एका हातानं नाक दाबलं आ ण घटाघट करत पे यातील सारा ाव रचवला.
नद वर जाऊन यानं पेला वसळला आ ण चुळाही भर या.
रामने सीतेकडे पाहात हटलं, ‘हे काय आहे ते मला ठाऊक आहे. कुठू न मळवलंस हे?’
‘जे लोक आपलं र ण करतात यां याकडू न.’
‘सीता....’
‘राम, तू भारतासाठ मह वाचा आहेस. तुला आरो यवान असायलाच हवं. तुला जवंत
रहायलाच हवं. आपण जे हा चौदा वषानंतर परतू ते हा तुला बरंच काही करायचं आहे तुला
हातारं होऊन चालणार नाही. कृपा क न पी ते.’
‘सीता,’ राम हसला, ‘एक कप सोमरसानं काय फरक पडणार आहे? नयमीतपणे हे पेय
यायला हवं. वषानुवष. हणजे याचा प रणाम होईल आ ण सोमरस मळवणं कती क ठण
आहे हे तू जाणतेसच, पुरेसा सोमरस मळणं श यच नाही.’
‘ती काळजी मा यावर सोपव.’
‘तु या शवाय मी ते पीणार नाही. साथ ायला तू नसशील तर द घायू मळवून करायचं
काय?’
सीता हसली, हणाली, ‘मा या वाटे चा सोमरस मी आधीच यायलेय, राम. मला यावाच
लागला. प ह यांदा सोमरस याय यावर ब धा आजारी पडायला होतं.’
‘ हणूनच गे या आठव ात तुझी त बेत बघडली होती का?’
‘होय. आपण तघे एकाच वेळ आजारी पडलो तर थोडं क ठण गेल ं असतं ना? माझी त बेत
ठ क न हती ते हा तू मला सांभाळलंस. आता मी तुझी आ ण ल मणाची काळजी घेईन!’
‘प ह यांदा सोमरस याय यानंतर का आजारी पडत असतील?’
सीतानं खांदे उडवले. हणाली, ‘मला माहीत नाही. हा दे वांना आ ण स तष ना
वचारायला हवा. पण बघडले या त बेतीची काळजी क नका. मा याजवळ बरीच औषधं
आहेत.’

सीता आ ण राम दोघेही एक गुडघा टे कून ल पूवक जंगली डु कराचं नरी ण करत होते.
राम या हातात बाण चढवलेल ं धनु य होतं. बाण सोडायला तो तयार होता.
‘सीता,’ राम कुजबुजत हणाला, ‘ ाणी मला व थत दसतोय. मी लगेच बाण मा न
याची शकार क शकतो. खरंच तुला शकार करायची आहे का?’
‘हो,’ सीता कुजबुजली, ‘धनु य आ ण बाण तुझी ह यारं झाली, तलवारी आ ण भाले माझी
ह यारं आहेत. मला यांचा सराव ठे वायला हवा.’
राम, सीता आ ण ल मण यां या वनवासाला आता अठरा म हने पूण होत आले होते. काही
म ह यांपूव सीतेन ं शेवट जटायूची ओळख रामला क न दली होती. सीतेवर व ास ठे वून
रामने या मलयपु ाचा आ ण या या पंधरा सै नकांचा आप या प ात समावेश क न घेतला
होता. आता यांची एकूण सं या एकोणीस झाली होती. तीन लोकांपे ा मोठा समूह झा यानं
आता यांच े बळ वाढले होते. रामला हे कळले होते. ते या थतीत होते यात म प ाचं काय
मह व असतं ते सु ा या या चांगलंच ल ात आलं होतं. पण तरी राम मलयपु ांब ल द
रहात असे.
जटायूमुळे याला चतेचं उघड कारण मळालं न हतं. पण तरीही तो आ ण याचे साथीदार
गु व ा म ांच े श य आहेत हे राम वस शकत न हता. मलयपु ां या मुखाब ल गु
व श जे बोलले होते ते या या मनात प कं बसलेलं होतं. शवाय गु व ा म कती
सहजपणाने काय ाची पवा न करता, तो तोडू नसु ा असुरा ाचा वापर करायला तयार झाले
होते. यामुळे सु ा राम यां याब ल सावध रा इ छत होता.
दं डकार यात आणखी आत जाता जाता या सग यांची दै नं दन दनचया सु झाली होती.
शबीर उभार यासाठ यांना अजून यो य जागा मळाली नस याकारणाने ते एका जागी
जा तीत जा त दोन-तीन आठवडे रहात असत आ ण पु हा पुढे नघत असत. े आ ण
संर णाब ल आपापसात बोलून सहमतीनं यांनी व था आखली होती. वयंपाक आ ण
व छतेची कामे आळ पाळ ने वाटू न घेतली होती. शकारीसाठ सु ा ते गटागटाने आलटू न-
पालटू न जात. पण श बरातील सगळे च मांस खात नस यानं वरचेवर शकार करावी लागत
नसे.
‘ह ला केला तर हे ाणी अ तशय धोकादायक असतात,’ रामने सीतेला सावध केलं.
पतीला आप याब ल वाटत असलेली काळजी जाणवून सीता तलवार उपसता उपसता
हसली. याला चडवत हणाली, ‘ हणूनच बाण मार यानंतर सावजाजवळ जाताना तू मागे
रहावंस असं मला वाटतं.’
रामही हासला. नेम धरताना यानं आपलं ल जंगली डु करावर क त केलं. यंचा ताणून
यानं बाण सोडला. बाण सरळ जंगली डु करा या मानेला घासून ज मनीत घुसला. डोके झटकून
या ा याने बाण आले या दशेला पा हले. या या आरामात यय आणणा यांचा याला राग
आला असावा. कारण याने घशातून आवाज काढला, पण ते जागचे हालले नाही.
‘आणखी एक,’ उभी रहात सीता हणाली. तने गुडघे थोडे वाकवले होते, दो ही पायांत अंतर
ठे वलं होतं आ ण हातात धरलेली तलवार त या एका बाजूला लटकली होती.
रामने लगेच आणखी एक बाण सोडला. तो या जंगली डु करा या कानाला लागून ज मनीत
तला.
पु हा एकदा डु कर कचाळले. आ ण यावेळ याने आपली खुरे ज मनीवर आपटली. श ूला
भव व यासाठ याने डोकं खाली घालून बाण आले या दशेनं पा हलं. नाकाखालून याचे दोन
बांक असलेले, सु यांसारखे लांब दात दसत होते, ह ला करायला एकदम तयार असलेले!
‘आता मा या मागून ये,’ सीता पुटपुटली.
रामने धनु य-बाण तथेच टाकलं आ ण काही पावलांचं अंतर राखून तो सीतेमागून चालू
लागला. याने आपली तलवार यानेतून काढू न हातात तयार ठे वली. तला मदत लागली तर
आता णाचाही वलंब न लावता तो धावणार होता.
उडी टाकून डु करासमोर जाताना सीतेनं आरोळ ठोकली. डु करानं लगेच समोर आलेलं
आ हान वीकारलं. ते सरळ मुसंडी मा न सीतेवर चाल क न आलं. याचा वेग भयानक
होता. धावताना याचं डोकं खाली गेलं होतं. आ ण याचे दोन सुळे भयंकर तलवार सारखे
दसत होते. सीता जागीच उभी रा हली. तचा ास संथ गतीने चालला होता. जंगली डु कर
वजे या वेगानं त या दशेनं येत होतं. शेवट या णी जे हा डु करानं सीतेवर ह ला केला आ ण
आता ते तचा खा मा करणार असं वाटलं ते हा सीतेन ं पटापट काही पावलं टाकली. तने हवेत
उंच उडी मारली. तची झेप अ तम होती. आता ती ह ला क न येणा या डु करावर हवेतच
आडवी होती, याचवेळ तने आपली तलवार सरळ खाली डु करा या मानेवर चालवली. ती
हवेत, डु करा या वर अस याकारणाने तने केलेला वार डु करा या मानेत सरळ खोलवर घुसला.
या वारानं डु करा या मानेचा कणा च काचूर झाला. तलवारी या मुठ चा आधार घेत
सफाईदारपणे तने वतःला पुढे झोकून दले आ ण ती डु करा या पलीकडे ज मनीवर उतरली.
पु हा एक उडी घेत ती आप या पायांवर नीट उभी रा हली. याचवेळ ते जंगली डु कर
रामसमोर ज मनीवर गत ाण होऊन कोसळलं.
रामचे डोळे आ याने व फारले. सीता पु हा डु कराजवळ गेली. ती धापा टाकत होती,
हणाली, ‘तलवारीनं मान फोडली क णात जनावर मरतं. याला अ जबात वेदना होत
नाहीत.’
‘ प च आहे,’ रामनं आपली तलवार यानीत सरकवत हटलं.
सीता खाली वाकली. डु करा या डो याला पश क न ती पुटपुटली, ‘हे नद ष ा या, तुला
मार याब ल मला माफ कर. तु या आ याला पु हा उ मळो आ ण तुझ ं शरीर मा या
आ याचं पोषण करो.’
जंगली डु करा या मानेत अडकले या सीते या तलवारीची मूठ रामानं दो ही हातांनी पकडली
आ ण पातं या ा या या मानेतून बाहेर खेचायचा य न केला. पण तलवार ग च अडकली
होती. यानं सीतेकडे पा हलं अन् हणाला, ‘फारच आतवर घुसलीय तलवार!’
सीता हसत हणाली, ‘मी तुझे बाण आणते तोवर तू ती खेचून काढ.’
राम मग जंगली डु करा या मानेतून तलवार सही सलामत खेचून काढ या या नाजुक कामाला
लागला. क ठण हाडावर घासून तलवारीचं पातं बोथट होऊ नये याची याला काळजी यावी
लागत होती. तलवार बाहेर काढ यानंतर तो चव ांवर बसला आ ण आसपास पडले या
पानांनी पुसून तलवार व छ क लागला. याने तलवारी या पा याची धार पा हली. ती
व थत होती. तलवारीचं नुकसान झालेलं न हतं. याने मान वर केली ते हा न सीता
या या दशेनं येत असलेली याला दसली. त या हातात यानं सुरवातीला डु करावर
चालवलेले बाण होते. तलवारीकडे खूण क न अंगठा उचलून यानं तला तलवार ठ क
अस याचं खुणेनं सां गतलं. सीता हसली. ती अजूनही या यापासून थो ा अंतरावर होती.
‘ वा मनी!’
मो ानं दलेली हाक जंगलात घुमली. रामने लगेच मलयपु म ांतकडे पा हलं. सीते या
दशेनं धावताना तो एका दशेकडे बोट दाखवत होता. रामची नजर या दशेला वळली आ ण
या या दयाचा ठोकाच चुकला. दाट झाडीतून दोन जंगली डु करे सीतेवर चाल क न येत
होती. तची तलवार रामजवळ होती. त याजवळ केवळ एक छोट सुरी होती. राम उसळू न
उभा रा हला आ ण आप या प नी या दशेनं धावला, ‘सीते!’
या या आवाजातील भीती जाणवून सीता पटकन् मागे फरली. जंगली डु करं त या जवळच
होती. तने सुरी यानीतून खेचून काढली आ ण डु करांचा सामना कर यासाठ उभी रा हली.
यां यापासून पळ काढणं आ मह या कर यासारखं होतं कारण यांचा वेग भयानक होता. ती
यां या न वेगानं धावू शकली नसती. हणून तने जागीच उभं रा न यां या डो याला डोळा
 ायचं ठरवलं. सीता न ल उभी रा हली. तने खोल ास घेतला आ ण ती वाट पा लागली.
‘ वा मनी!’ म ं त कचाळला. णाधात आ ण अगद ऐन णी तो सीते या समोर उभा होता.
तलवार फरवून याने प ह या डु कराचा ह ला परतवून लावला. प हलं डु कर हेलपाटत र
गेल.ं पण म ं त वतःला सावरत असतानाच स या डु करानं या यावर ह ला चढवला.
डु कराचे अणकुचीदार सुळे म ं त या मांडीत घुसले.
‘सीता!’ राम ओरडला. सीतेची तलवार याने सीते या दशेनं फेकली.
सीतेन ं ती अचूक झेलली. मग ती प ह या डु कराकड़े वळली. तो पावेतो ते पु हा त यावर
चाल क न येऊ लागलं होतं. म ं त णभर डु करा या सु यावर लटकलेला होता. मग
डु करा या डो या या हालचालीमुळे तो हवेत फेकला गेला. याचवेळ या या वजनामुळे
डु कराचा तोल गेला आ ण ते ज मनीवर कोसळले. याचे पाय हवेत फेकले गेल े आ ण याचं
पोट उघडं पडलं. नेम या या णी रामने ह पणे या या पोटात तलवार खुपसली. तलवार
डु करा या छातीत आरपार गेली. ते ता काळ म न ज मनीवर कोसळलं.
या दर यान प हलं डु कर भयानक री या डोकं हालवत सीतेवर चाल क न आलं. सीतेन ं उंच
उडी मारली. डु करापयत पोहोचू नयेत हणून हवेतच पाय वर मडू न घेतले. खाली येता येता
तने आप या तलवारीने डु करावर वार केला. घाव मानेवर बसला पण याची मान पूणपणे
कापली गेली न हती. पण घाव वम होता. यामुळे डु कर जखमी होऊन ज मनीवर कोसळलं.
पाय ज मनीवर टे कता टे कता तने ख चून सरा वार केला. या वारामुळे डु कराची मान सफाईनं
कापली गेली आ ण याचे हाल संपले.
तने मागे वळू न पा हले. राम धावत त या दशेने येत होता. याने आपली उघडी तलवार
हातात धरली होती. ती या या बाजूला लटकली होती.
‘मी ठ क आहे!’ सीतेन े याला दलासा दला.
याने मान हालवली. आ ण म ं त या दशेने तो धावू लागला. सीता सु ा घायाळ
मलयपु ा या दशेने धावली. रामने घाईघाईने याचे उ रीय या या जखमेभोवती गुंडाळले.
भळाभळा वाहाणा या र ाचा वेग क चत कमी झाला पण ते वाहातच रा हलं. रामने लगेच उभं
रा न म ं तला उचललं. सीतेला तो हणाला,
‘आप याला लगेच छावणीवर परतायला हवं.’

जंगली डु करा या सु यांनी म ं त या जांघेवरील मांस छे न या या मांडीतली मु य शीर

कापली होती. सुदैवानं यानंतर या या सु यांची मकरंत या ओट पोटा या क ठण हाडाशी
ट कर झाली. यामुळे उठले या झण झ यांमुळे डु कराने आपली मान जोरजोरात झटकली
आ ण म ं त हवेत फेकला गेला होता. यामुळेच कदा चत याचे ाण वाचले असावेत. कारण
डु कराने जर ढु शी दे ऊन सुळे आणखी खोल घुसवले असते तर ते म ं त या आत ांत घुसले
असते यामुळे होणा या जखमेवर जंगलात उपचार करणं अश य होतं. हणजे याचा मृ यू
अटळ ठरला असता. सुदैवानं असं जरी झालं नसलं तरी याचं बरंच र वा न गेल ं होतं आ ण
तो अजूनही जीवा या धो यातून बाहेर न हता.
म ं तने नः वाथ पणे सीतेला वाच व यासाठ आप या ाणांचीही तमा बाळगली न हती.
रामला याची पूण जाणीव होती. हणून याची त बेत ठ क हो यासाठ राम दवसरा याची
शु ुषा करत होता. सीता याला मदत करत होती. राम या मते म ं तची सेवा करणं हे याचं
कत च होतं. पण ते याचं काम नसतानाही, स त सधू या शाही कुटुं बातील एका ने,
आप या साथीदाराची इतक मनापासून सेवा करणं हे मलयपु ांसाठ आ यच होतं.
‘तो चांगला माणूस आहे,’ जटायू हणाला.
यावेळ तो आ ण इतर दोघे मलयपु सै नक श बराबाहेर लागले या मु य तंबूत
सग यांसाठ सं याकाळचं जेवण तयार करत होते.
‘केवळ सै नकांनी आ ण वै क य सहा यकांनी करायचं कामही तो वतः या मज नं करतोय
हे पा न मला खरोखर आ य वाटतंय,’ एक मलयपु हणाला. तो चुलीतील मंद आगीवर एका
भां ात रटरटणारा एक पदाथ मो ा पळ ने ढवळत होता.
‘मला तो नेहमीच भावशाली वाटतो,’ आणखी एक सै नक हणाला. तो एका कापले या
झाडा या खुंटावर वन पती चरत होता. तो पुढे हणाला, ‘स त सधूतील राजां या इतर
मुलांम ये असतो तसा याला कोण याच बाबतीत कसलाही गव नाही.’
‘हं,’ जटायू हणाले, ‘ याने लगोलग नणय घेऊन यावर अंमल क न म ं तचे ाण कसे
वाचवले हे सु ा मी ऐकून आहे. याने लगेच जर या जंगली डु कराला मारलं नसतं तर डु कराने
पु हा म ं तवर मुसंडी मारली असती. कदा चत याला मा नही टाकलं असतं. आ ण सीता
दे व ना जखमी केलं असतं ते वेगळं च.’
‘तो एक े यो ा आहे. या याशी संबंधीत अशा ब याच घटना आपण पा ह या आ ण
ऐक या आहेत,’ सरा सै नक हणाला.
‘हो, तो आप या प नीशीही चांगला वागतो. तो शांत आहे आ ण व छ मनाचा आहे. उ म
नेता आहे. परा मी यो ा आहे. पण या सग या न मह वाचं हणजे, आतापयत आप याला
समजून चुकलंय क , याचं दय सो यासारखं आहे.’ मलयपु सै नक हणाला. या या मनात
रामाब ल केवळ शंसाभावच होता. तो हणाला, ‘मला वाटतं, गु व श ांनी अगद यो य
ची नवड केलीय.’
या याबरोबर या इतर दोघा मलयपु ांनी माना हाल व या. जटायूंनी या सै नकाकडे डोळे
वटा न पा हले. जणू ते याला ‘फार बोलू नकोस’ अशी ताक द दे त होते. या गरीब सै नकाला
आपण फारच वाहावत गे याची जाणीव झाली. तो लगेच ग प झाला. भां ातला पदाथ
हाल व यावर यानं आपलं ल क त केलं.
याबाबतीत आप या कोण याच या मनात कसलाही संशय येणं परवडणारं नाही हे
जटायूंना कळत होतं. यांची न ा मलयपु ां या येयावर पूणपणे क त असायला हवी. ते
हणाले, ‘राजकुमार राम कतीही व ासाह वाटला तरी एक गो नेहमी ल ात ठे वा, आपण
गु व ा म ांच े अनुयायी आहोत. आप याला जे कर याची यांनी आ ा दली तेच आपण
करायला हवं. तेच आपले नेता आहेत आ ण तेच सव जाणतात.’
दोघाही मलयपु ांनी आप या माना डोलाव या.
‘अथातच आपण या यावर व ास टाकू शकतो,’ जटायू हणाले, ‘आ ण आता याचाही
आप यावर व ास बसतोय. हे चांगलंच आहे. तरीही आपली न ा कुठे असायला हवी ते
अ जबात वस नका.’
 ‘होय, मुख,’ दोघाही सै नकांनी एकापाठोपाठ एक हटलं.

राम, ल मण आ ण सीता यांना अयो या सोड याला सहा वष झाली होती.

गोदावरी नद या उगमाजवळ या दे शात त या प म कना याजवळ या पंचवट , हणजे
पाच वडा या झाडांजवळ या थानी 19 लोकां या या समूहानं तळ ठोकला होता. या छो ा
रानवट, सा या पण आरामदायक जागेला एका बाजून े नद ने संर ण दलेलं होतं. या
श बरातील क थानी मातीने बनले या मु य कुट त दोन खो या हो या. एक राम आ ण
सीतेसाठ आ ण सरी ल मणासाठ . समोर मोकळ जागा होती. ायामासाठ कवा
भेट गाठ साठ या मोक या जागेचा वापर केला जात असे. रवर, व ती या प रघावर जंगली
ापदांब लची सूचना मळावी यासाठ ाथ मक प तीची एक संकट-सूचक व था तयार
केली गेलेली होती.
या व ती या प रघावर दोन गोलाकार कुंपणं होती. यापैक बाहेरील बाजूचं कुंपण वषारी
वेल नी बनलेलं होतं. या कुंपणाला एक संकट सूचक णाली जोडलेली होती. पूण कुंपणभर
तची ा ती होती. शेवट एका लाकडी पज या या दाराला ती जोडलेली होती. या पज यात
वेगवेग या कारचे प ी होते. हर कारे यांची बडदा त ठे वली जात असे. दर म ह याला नवे
प ी पकडले जात. यांना पज यात ठे वून जु या प ांना मु केलं जाई. कुणी बाहेरचं कुंपण
ओलांडून अना तपणे आतलं कुंपण ओलांडायचा य न केला तर कुंपणात लागले या
संकटसूचक णालीमुळे प ां या पज याचं छ पर उघडलं जाई. पंख फडफडवत, कलकलाट
करत उडू न जाणा या प ांमुळे श बरात रहाणा यांना काही म नटांआधी आगंतुकाची सूचना
मळत असे.
या शबीरा या पूवकड या भागात काही झोप ा जटायू आ ण यां या सै नकांसाठ
बन वले या हो या. रामला जरी मलयपु ांवर व ास असला तरी ल मणा या मनात असलेला
मलयपु ां वषयीचा संशय अजून पूणपणे नवळलेला न हता. क येक भारतीयां माणे, या या
मनात नागांब ल भ कम अंध ा हो या. ‘ग डासार या’ दसणा या माणसावर याला
व ास ठे वताच येत न हता. ल मणाने जटायू या परो उ लेखासाठ यांना नाव दलं होते –
‘ग ड-मानव’
अथातच या सहा वषात यांना क येक संकटांना सामोरं जावं लागलं होतं. पण ही संकटं
मानवांमुळे आलेली न हती. यां या शरीरावरील तुरळक खुणा यांना जंगलातील यां या
साहसकथांची आठवण क न दे त असत. सोमरसामुळे यांना या दवशी यांनी अयो या
सोडली होती या दवसासारखंच त ण आ ण सळसळ या र ाचं ठे वलं होतं. उ हामुळे यां या
वचा साव या पड या हो या. राम आधीपासूनच साव या रंगाचा होता पण गोरा रंग असले या
ल मण आ ण सीताची वचासु ा सावळ झाली होती. राम आ ण ल मणानं दाढ - मशा
वाढव या हो या. यामुळे ते यु रत साधूंसारखे दसत होते.
आता यां या जीवनाला एक न त प त लाभली होती. ही प त अ तशय साधी आ ण
पटकन् ल ात ये याजोगती होती. आंघोळ कर यासाठ आ ण काही नवांत ण सोबत
घाल व यासाठ राम आ ण सीताला पहाटे पहाटे उठू न नद वर जायला आवडत असे. ती यांची
दवसभरातील आवडती वेळ होती.
आजचा दवससु ा असाच एक दवस होता. गोदावरी या व छ पा यात यांनी आपले केस
धुतले आ ण मग ते नद कनारी बसले होते. ता या बोरांचा वाद चाखत यां या ग पा चाल या
हो या. सकाळ या हवेत ते आपले केस सुकवत होते. रामने सीताचे केस वच न तची वेणी
घालून दली. यानंतर सीता राम या मागे बसली आ ण तने या या अधवट सुकले या
केसांम ये बोटं फरवली. बटांमधला गुंता सोडवला.
‘अरे! अरे!!’ रामचं डोकं हलकेच मागं खेचलं गेलं ते हा राम ओरडला.
‘माफ कर,’ सीता हणाली.
राम हसला. ‘कसला वचार करतोयस?’ सीताने वचारलं. तने गुंता उकल यासाठ सरी बट
हातात घेतली.
‘लोक हणतात क जंगलं धोकादायक असतात. यां या मानाने शहरं सुर त आ ण
आरामदायक असतात. पण मला या या अगद उलट वाटतं. दं डकार यात मी जेवढा सुखी
आ ण आरामात आहे. तेवढा मी मा या संपूण जीवनात कधीच न हतो.’
सीतेन ं पुटपुटून आपली सहमती न दवली.
रामनं आप या प नीकडे पाहा यासाठ डोकं मागे वळवलं. हणाला, ‘तुलासु ा सुसं कृत
लोकांम ये ास हायचा हे मला ठाऊक आहे....’
‘होय,’ सीता खांदे उडवत हणाली, ‘हीरे तयार हो यासाठ चंड दबावाची गरज लागते असं
हणतात.’
राम मंद हसला. हणाला, ‘तुला ठाऊक आहे का? मी लहान होते ते हा गु व श मला
हणाले होते क , दया आ ण क णेचं उगाचच तोम माजवलं जातं. यांनी मला क ठण
कोषातून बाहेर पडणा या फुलपाखराब ल सां गतलं. या या आयु याची सुरवात कु प
अळ या पात होते. यो य वेळ आली क ती अळ वतःभोवती कोष वणते आ ण या
कोषा या क ठण भतीम ये वतःला क डू न घेत.े याच कोषात अळ चे पांतर फुलपाखरात
होते. कुणालाही याची खबरबात नसते. पूण तयार झालं क ते आपले धारदार छोटे पंजे
आप या पुढ या पंखां या खालील बाजूला चालवून ते आप या क ठण, सुर त कवचात छोट
फट तयार करतं. या छो ा फट तून संघष करत ते बाहेर पडतं. ती एक क ठण, वेदनादायक
आ ण मोठ या असते. फुलपाखराचे क कमी कर या या हेतून े कवा चुक या दयाबु ने
आप य मनात या कोषाची फट मोठ कर याची इ छा नमाण होऊ शकते. पण
फुलपाखरासाठ तो संघष आव यकच न हे तर मह वाचा असतो. कारण या छो ा या
फट तून अंग आकसून बाहेर पडताना सुजले या शरीरात फुलपाख चकट ाव नमाण करतं.
हा ाव फुलपाखरा या पंखांत जातो. यांना मजबूत बन वतो. कोषातून बाहेर आ यानंतर हा
ाव जे हा सुकतो ते हा हे नाजुक फुलपाख उडायला तयार होतं. कोषाची फट मोठ क न
याचं कोषातून बाहेर पडणं जर आपण सोपं केलं तर फुलपाख ीण बनतं. या
संघषा शवाय फुलपाखरा या पंखात बळ येत नाही. ते उडू च शकत नाही.’
सीतेन ं हसत होकाराथ मान डोलावली. हणाली, ‘मला एक सरीच गो सां गतली होती.
छो ा प ांना यांचे पालक घर ाबाहेर ढकलून दे तात, याची. यामुळे प ांची पलं उडायला
शकतात. पण मु ा तोच आहे.’
 राम हासला. ‘होय, सौभा यवती! या संघषानं आप याला अ धक बळ दलं.’
सीताने लाकडी कंगवा घेऊन तो राम या केसांतून फरवायला सुरवात केली.
रामने वचारलं, ‘प ांब ल हे सगळं तुला कुणी सां गतलं? तु या गु ं नी?’
रामचा चेहरा आ ण नजर समोर या बाजूला अस याकारणाने सीते या चेह यावर णकाल
रगाळलेला संकोच तो पा शकला नाही. सीता हणाली, ‘ क येक लोकांकडू न मी शकलेय
राम. पण यां यापैक कुणीही तु या गु व श ांएवढे मोठे न हते.’
राम हसला, हणाला, ‘मी भा यवान खराच. यां यासारखे गु मला मळाले.’
सीता हणाली, ‘होय, खरंच तू भा यवान आहेस. यांनी तुला उ म श ण दलंय. तू
चांगला व णू बनशील.’
रामला एकदम लाज यासारखं झालं. आप या लोकांसाठ कोणतीही जबाबदारी यायला तो
तयार होता. व श ांना खा ीनं वाटायचं राम सग यात े पदवी ा त करेल. आ ण या
वचारानंही रामला अ यंत वनीत वाटायचं. याला वतः या मतेब ल शंका होती. याला
वाटायचं क खरंच आपण ही जबाबदारी पेलायला तयार आहोत का? याने आप या मनातील
ही शंका आप या प नीला बोलून दाखवली होती.
जणू आप या पतीचं मन वाचत अस यासारखी सीता हसत हणाली होती, ‘तू तयार होशील.
व ास ठे व मा यावर. तुला ठाऊक नाही तू कती मळ कारचा जीव आहेस ते.’
रामने सीताकडे वळू न त या गालाला हलकेच पश केला. त या डो यांत खोलवर पाहात
तो मंद हासला. मग पु हा यानं आपलं त ड नद या दशेनं वळवलं. तने या या डो यावर
केसांची गाठ बांधली. अशा कारे केस बांधणं याला नेहमी आवडायचं. मग दोरवले या
म यांचं बंधन या गाठ ला बांधून ठे व यासाठ याभोवती गुंडाळलं. मग ती हणाली, ‘झालं!’
 प्रकरण 30
एका लांब लाकडी दां ाला लटकवलेलं हरीण घेऊन राम आ ण सीता शकारी न परतले होते.
यांनी तो दांडा आप या खां ावर पेलला होता. आज वयंपाक बन व याची पाळ ल मणाची
होती. हणून तो यां यासोबत आला न हता. स त सधू बाहेर हे यांच ं तेरावं वष होतं.
‘आणखी फ एक वष राम,’ श बरा या प रसरात वेश करताना सीता हणाली.
‘हो,’ राम हणाला, दां ासह यांनी हरीण खाली ठे वलं. राम पुढे हणाला, ‘आपली लढाई
ते हा कुठे सु होईल.’
पाठ वर आड ा बांधले या यानीतून एक लांब सुरी काढता काढता पुढे येत ल मण
हणाला, ‘तु ही दोघे त व ानाची आ ण येय-धोरणांची आपली चचा करत रहा तोवर मी काही
बायक कामं आटोपून घेतो!’
सीतेन ं ल मणा या गालावर थोपटत हटलं, ‘भारतातील उ म आचायाम ये पु षांचीसु ा
गणना होते, मग वयंपाक कर यात बायक असं काय आहे? येकाला वयंपाक करता आला
पा हजे!’
ल मणानं हसत, नाटक पणानं कंबरेत झुकून हटलं, ‘होऽऽ व हनी!’
याचे हावभाव पा न राम आ ण सीतेलासु ा हसू आलं.

आज या या सं याकाळ आकाश कती सुरेख दसतंय, नाही?’ सीता यौषा प याची हणजे
आकाश पी प याची कलाकारी पा न हणाली. मु य झोपडी बाहेरील ज मनीवर राम आ ण
सीता प डले होते.
तस या हरातील ती पाचवी घ टका होती. सूयदे वाचा रथ आकाशात वेगवेग या रंगांची
उधळण क न गेला होता. प मेकडू न सं याकाळचे थंड वारे वाहात होते. उ हाळा नसूनही
चंड तापले या दवसानंतर ती थंड हवा दवसभरा या उका ापासून सुटका करणारी वाटत
होती. पावसाळा संपला होता. आ ण या थंड हवेमुळे येणा या हवा याची चा ल लागत होती.
‘होय,’ राम हसत हणाला. हसत थोडं पुढे जाऊन याने सीतेचा हात हातात घेतला.
ओठांजवळ आणला आ ण त या बोटांचं हळु वार चुंबन घेतलं.
राम या दशेन ं वळत सीता हणाली, ‘प तराज, काय वचार आहे?’
‘अगद पतीसारखे वचार आहेत, प नी ी......’
तेव ात कुणीतरी जोरात खाकरलं. सीता आ ण रामने वर पा हलं ते हा यांना समोर उभा
असलेला ल मण दसला. कृतक् कोपाने ते या याकडे पा लागले.
‘काय झालं?’ ल मणने वचारलं. तो हणाला, ‘तु ही झोपडीत जायची वाट अडवलीय. मला
माझी तलवार हवीय. अतु यसोबत सरावाची माझी वेळ झालीय.’
राम उजवीकडे वळला आ ण याने ल मणला जायसाठ वाट क न दली. ल मण आत
जाता जाता हणाला, मी लगेच नघतो....
 झोपडीत पाय ठे व या ठे व या तो जागीच उभा रा हला. संकट-सूचक णालीला जोडले या
प ां या पज यातील प ी अचानक मो ा आवाजात पंख फडफडवू लागले होते. ल मण
गरकन वळला ते हा याने पा हलं क राम आ ण सीता सु ा उठू न उभे रा हले आहेत.
‘हा कसला आवाज?’ ल मणानं वचारलं.
राम या उपजतबु ने याला सां गतलं क , आत येणारे ाणी न हते, माणसं होती.
‘श ,ं ’ रामने शांतपणे आ ा दली.
सीता आ ण ल मणानं तलवार सह आप या यानी कंबरेभोवती बांध या. ल मणाने आपलं
धनु य उचल याआधी रामला याचं धनु य दलं. दोघाही भावांनी आपापली धनु ये खां ावर
अडकवली. तेव ात जटायू आ ण याचे सै नक घाईघाईने आत आले. ते श ा ांनी स ज
होते. राम आ ण ल मणांनी बाणांनी भरलेले भाते पाठ वर अडकवले. सीतेन े एक लांब भाला
उचलला. रामने तलवारीसह यान कंबरेला बांधली. सुरीची यान आधीच यां या पाठ वर
आडवी बांधलेली होती. हे श ते चोवीस तास जवळ बाळगत असत.
‘कोण असतील ते?’ जटायूंनी वचारलं.
‘मला माहीत नाही,’ राम हणाला.
‘ल मणाची भत?’ सीताने वचारलं.
मु य झोपडी या पूवला ल मणाने आप या क पकबु ने उभारलेली ‘ल मण भत’ ही एक
संर ण व था होती. एका छो ा चौकोनी जागेला तीन बाजूंनी घे न ही पाच फूट उंचीची
भत उभी होती. याची मधली जागा झोपडी या दशेन े अध उघडी होती. या इमारतीकडे पा न
एका नजरेत ते वयंपाकघर अस याचा भास होत असे. पण खरं तर तो घनाकार रकामा होता.
यात यो यां या हालचाल ना पुरेशी जागा होती. पण यो यांना गुड यावर बसावं लागत असे.
भती या पलीकडे असले या श ू या माणसांना आत असले या दसत नसत. या या
द णेकडील भतीतून एक छोट भ , वयंपाकाचा क ा बाहेर नघालेला होता. वयंपाका या
जागेसारखी ती जागा दसावी यासाठ या या अ या भागावर छ पर होतं. इथे आत
बसले यांना श ू या बाणांपासून संर ण मळत असे. तेथील द ण, पूव आ ण उ र दशेला
त ड क न असले या या भत म ये काही अंतरांवर भोकं होती. ही भोकं आत या बाजूला
छोट आ ण बाहेर या बाजूला मोठ होती. यामुळे वैपाकघरात हवा खेळती ठे व यासाठ
बन वले या खड यांसारखी ती भोकं दसायची. पण आत लपले या लोकांना बाहे न
येणा या श ूच ं नरी ण कर याची संधी दे ण ं आ ण याच वेळ आत लपलेले लोक बाहेर यांना
दसू न दे ण ं हा यांचा खरा उपयोग होता. या भोकांमधून बाणसु ा चाल वता येत असत.
हे बांधकाम मातीचं होतं. यामुळे मो ा सै याकडू न बराच वेळ मारा झाला तर ते टकाव
ध न रा शकलं नसतं. पण, घातपातासाठ आ ण जीवे मार यासाठ पाठ व या गेले या
छो ा टो यांपासून बचावासाठ ही भत उ म संर ण दे ऊ शकत होती. ल मणाला वाटत
होतं क यां यावर अशाच कारचे ह ले हो याची श यता होती. या भतीची क पना
ल मणाची होती आ ण ती साकार कर यासाठ सग यांनी हातभार लावला होता.
‘होय,’ राम हणाला.
सगळे जण या भतीकडे धावले. आत जाऊन सगळे गुड यांवर बसले आ ण ह यारं परजून
वाट पा लागले.
 ल मणने द णेकड या भतीला असले या भोकातून बाहेर पा हलं. डोळे ताणून पा हलं
ते हा याला दसलं क दहा जणांची एक टोळ शबीरा या आवारात आली होती. एक माणूस
आ ण एक ी यांचं नेतृ व करत होते. नेतृ व करणा या पु षाची उंची सामा य होती. पण
याचा रंग असामा य गोरा होता. एखा ा धावपटू सारखं याचं शरीर वेतासारखं सडपातळ होतं.
हा माणूस यो ा न हता. बळे खांदे आ ण बारकेले हात असूनसु ा तो माणूस बरग ांम ये
फोड आ यासारखा खांदे फुलवून भरदार बा अस याचं भासवत होता. ब तेक भारतीय
पु षांसारखे याचे केस लांब आ ण काळे भोर होते. ते यानं डो यामागे गाठ बांधून ठे वले होते.
याची दाढ लांब होती आ ण व थत कापलेली होती. व च हणजे, ती तप करी रंगात
रंगवलेली होती. यानं तप करी रंगाचं धोतर आ ण उ रीय यायलं होतं. धोतरा या रंगा न
या या उ रीयाचा रंग थोडा फका होता. याने घातलेले दा गने उ च तीचे असले तरी सौ य
प तीने वापरले होते. मो याची कणभूषणे आ ण हातात तां याचे बारीकसे कडे. आता तो थोडा
अ व थत दसत होता. बराच काळ वास क न आ यासारखा, वासात कपडे न
बदल यासारखा अ ता त दसत होता.
या यासोबत येत असलेली ी काही अंशी या यासारखीच दसत असली तरी तचं
म व अ यंत मोहक होतं. ती ब धा याची बहीण असावी. उंचीला ती जवळ जवळ
उ मलेएवढ होती. ठगणी. तची वचा बफासारखी पांढरी होती. हणून खरं तर तने आजारी
कवा मलूल दसायला हवं होतं. पण ती पटकन् ल जा याएवढ आकषक आ ण मोहक
होती. त या सरळ आ ण टोकाला क चत अप या नाकामुळे आ ण उंच गालांमुळे ती
परीहांसारखी दसत होती. पण परीहांचे केस सोनेरी रंगाचे नसतात. ह या केसांवर सोनेरी
रंगाची छटा होती. एरवी सोनेरी रंगाचे केस व चतच आढळतात. त या केसां या बटा अ तशय
व थत, जाग या जागी हो या. तचे डोळे चुंबकासारखे होते. ब धा ती हर यलोम ले छ
असावी. गोरी वचा, घारे डोळे आ ण सोनेरी केसांच े जे वदे शी वाय ेला अ या जगा या
अंतरावर रहात असत यांचं हसक वागणं आ ण न समजणा या यां या भाषेमुळे भारतीय
लोक यांना जंगली लोक हणत असत. पण ही ी जंगली न हती. उलट ती अ तशय मोहक,
शड शडीत, लहानखोरी, नीटनेटक होती. फ तचे उरोज शरीरा या मानाने चंड मोठे होते.
तने अ तशय कमती, रंगवलेल ं अं जरी-जांभ या रंगाचं अधोव पेहेरलेल ं होतं. ते शरयू
नद या पा ासारखं चकाकत होतं. कदा चत पूवकडू न येणा यांचे स रेशमी व असावं ते.
केवळ ीमंतांनाच परवडणारं. अधोव तनं कमरे या बरंच खाली, अ यंत आधु नक प तीनं
बांधलेल ं होतं. यामुळे तचं सपाट पोट आ ण सडपातळ, बाकदार कंबर दसत होती. तची
चोळ सु ा रेशमी कापडाचीच शवलेली होती. ती अ तशय तोकडी होती आ ण यामुळे त या
उरोजांचा बराच भाग उघडा होता. तचं उ रीय तनं अंगाभोवती लपेट याऐवजी एका
खां ाव न नुसतंच लटकवलं होतं. या अती ीमंतीचं दशन करणा या वेषभूषेत अ यंत
कमती अलंकारांनी भर टाकलेली होती. केवळ एकच गो वसंगत होती आ ण ती हणजे
त या कंबरेला अडकवलेली यान. कुणीही पहात रहावं अशीच होती ती.
रामनं सीतेकडे पहात वचारलं, ‘कोण आहेत हे?’
सीतेन ं खांदे उडवून आप याला माहीत नस याचं सां गतलं.
‘लंकेचे लोक आहेत हे,’ जटायू हणाले.
 थो ा अंतरावर वाकून बसले या जटायूंकडे पाहात रामनं वचारलं, ‘खा ी आहे तुमची?’
‘होय. तो माणूस रावणाचा छोटा भाऊ वभीषण आहे. आ ण ही ी याची साव बहीण
आहे – शूपणखा.’
‘ते इथे काय करताहेत?’ सीतेनं वचारलं.
भतीत या एका भोकातून अतु यसु ा बाहेर पहात होता. तो रामकडे वळत हणाला, ‘ते
यु कर यासाठ आलेत असं मला नाही वाटत. पाहा....’ भतीत या भोकातून बाहेर
पाहा याचा संकेत दे त तो हणाला.
सगळे च बाहेर पा लागले. वभीषणाशेजारी असले या सै नकानं एक पांढरं नशाण उंच
धरलं होतं. पांढरा रंग शांतीचा रंग होता. यांना मसलत करायची होती हे उघड होतं. पण यांना
कशाब ल तहा या वाटाघाट कराय या हो या हे खरं रह य होतं.
‘रावणाला आम याशी का बोलणी करायची आहेत?’ संशयी ल मणानं आपली शंका
उप थत केली.
‘मला मा या सू ांकडू न मळाले या मा हतीनुसार वभीषण आ ण शूपणखा कधी रावणा या
डो याला डोळा दे त नाहीत. यांच ं आपसात फारसं पटत नाही.’ जटायू हणाले, ‘ हणून,
रावणानं यांना पाठवलं असेल असं आपण गृ हत धरायला नको.’
अतु य म येच हणाला, ‘मी आप या मताशी सहमत नाही, जटायू. याब ल म व. पण
राजकुमार वभीषण आ ण राजकुमारी शूपणखा आप या हमतीवर असं काही करतील असं
मला वाटत नाही. राजा रावणानंच यांना पाठवलं असावं हे आपण गृ हत धरायला हवं.’
‘अंदाज बांधणं थांबवून वचारायला सुरवात कर याची वेळ आहे ही,’ ल मण हणाला,
‘दादा?’
रामने पु हा एकदा भोकातून पलीकडे पा हलं. मग तो आप या लोकां या दशेनं वळत
हणाला, ‘आपण सगळे मग बाहेर जाऊ. यामुळे मूखासारखं काही वाग यापासून ते परावृ
होतील.’
‘हेच शहाणपणाचं ठरेल,’ जटायू हणाले.
‘चला,’ राम हणाला. तो संर क भतीआडू न बाहेर आला. याने आपला उजवा हात उंच
ठे वला होता. ‘आम याकडू न काहीही धोका नाही,’ हे यातून सू चत होत होतं. इतर सग यांनी
रामचं अनुकरण केलं. सगळे रावणा या साव भावंडांना भेटायला बाहेर पडले.
राम, ल मण, सीता आ ण यां या सै नकांवर नजर पडताच घाबरलेला वभीषण जागीच
उभा रा हला. याने वळू न आप या ब हणीकडे पा हले. जणू पुढे काय करावं याब ल याचा
नणय होत न हता. पण शूपणखेची नजर रामवर खळली होती. नल जपणे ती या याकडे
टक लावून पहात रा हली होती. जटायूला पा ह यावर णभर वभीषणा या चेह यावर ओळख
झळकली.
राम, ल मण आ ण सीता पुढे नघाले. जटायू आ ण यांच े सै नक यां या मागे होते. हे
जंगलात रहाणारे जे हा लंकावा सयां या समोर पोहोचले ते हा वभीषणानं आपली पाठ ताठ
केली, छाती फुलवली. आ ण वतः अ तशय मह वाची अस यासारखा तो बोलू लागला,
‘आ ही शांतीसाठ आलो आहोत, अयो ये या राजा!’
‘आ हालासु ा शांतीच हवीय,’ राम हणाला. याने आपला उजवा हात खाली आणला.
 या यामागोमाग या या सग या लोकांनी आपापले हात खाली आणले. ‘अयो येचा राजा’ या
संबोधनावर रामनं कोणतीही त या दली नाही. वचारलं, ‘आप या आगमनाचं कारण
काय? लंके या राजकुमारा?’
आप याला ओळखलं हणून वभीषण फुलारला. हणाला, ‘ हणजे आ हाला वाटतं तेवढे
स त सधूचे लोक अ ानी नाहीत हणायचे.’
राम सुसं कृतपणे हसला. म यंतरी शूपणखाने एक छोटा जांभळा माल काढू न आपलं नाक
नाजुकपणे झाकलं.
‘खरं तर, स त सधू या लोकां या प ती मला समजतात आ ण याब ल मला आदर वाटतो,’
वभीषण हणाला.
सीतेन ं बाजासार या ती ण नजरेन ं शूपणखाकडे पा हलं. कारण ती एकटक रामवर नजर
खळवून उभी होती. शूपणखे या जा ई नजरेच ं मूळ त या बुबुळा या आ यकारी रंगात
दडलेल ं होतं. तचे डोळे चमक या न या रंगाचे होते. न क च त या अंगात हर यलोम
ले छां या र ाचा अंश होता. खरं तर इ ज त या पूवकडील दे शातील कुणा याच बुबुळांचा
रंग नळा नसतो. आ ण, तने अ रात जणू आंघोळ केली होती. कारण या वासात पंचवट या
या रानवट श बराचा, ा यांसारखा वास कुठे तरी हरवला होता. नदान त या आसपास तरी
केवळ तने लावले या अ राचाच वास दरवळत होता. अथात, त यावर याचा काहीही
प रणाम झालेला न हता हे उघड दसत होतं. आसपासचा वास तने नाकावर माल ठे वून र
राखला होता.
‘आपण आम या या छो ा झोपडीत येणार का?’ रामनं झोपडीकडे बोट दाखवत वचारलं.
‘नको, ध यवाद, महाराज,’ वभीषण हणाला, ‘आ ही येथे ठ क आहोत.’
जटायू या उप थतीने तो गडबडला होता. वाटाघाट पूण हो याआधी इतर कोण याही
ध याचा याला सामना करायचा न हता. वशेषतः झोपडी या बं द त वातावरणात कोणतं
आ य आपली वाट पहात असावं याचा याला अंदाज नस यानं यानं प नकार दला होता.
काही झालं तरी स त सधू नरेशा या श ू राजाचा तो भाऊ होता. स या आत या न बाहेर, इथे
मोक यावर जा त सुर त आहे असं या या मनानं याला सां गतलं.
‘ठ क आहे तर मग,’ राम हणाला, ‘सो या या लंके या राजकुमारा या या भेट या
स मानामागचा हेतु आ ही काय बरे समजावा? ’
यावेळ शूपणखा घोग या, मोहात पाडणा या आवाजात बोलली, ‘हे सुंदर पु षा, आ ही
तुम या आ याला आलो आहोत.’
‘मला नीट कळलं नाही,’ राम हणाला. णभर अप र चत ीकडू न आप या स दयाची
वाखाणणी ऐकून तो सु ा ग धळू न गेला होता. काय त या ावी हे याला कळलं न हतं.
तो पुढे हणाला, ‘रावणा या नातेवाइकांना आ ही काही मदत दे ऊ शकू असं मला वाटत
नाही.....’
‘आ ही इतर कुणाकडे जावं, हे महान पु षा?’ वभीषणानं वचारलं. ‘रावणाची भावंडं
अस यामुळे स त सधूतील कुणीही आमचा वीकार करणार नाही. पण आ हाला हे सु ा
ठाऊक आहे क स त सधूम ये असे अनेक लोक आहेत जे तुझं सांगणं टाळू शकत नाहीत.
रावणाचा ू र अ याचार मी आ ण मा या या ब हणीनं बराच काळ सहन केलाय. आ हाला
तेथून पळ काढायचाच होता.’
राम ग प रा हला. तो वचार करत होता.
‘हे अयो ये या राजा,’ वभीषण बोलू लागला, ‘मी लंकेचा असेन पण खरं सांगायचं तर मी
तुम या सारखाच, तुमचाच आहे. तुम या जग या या प तीचा मला आदर आहे. आ ण मी
तुमचं अनुकरण करतो. लंके या इतर लोकांसारखा मी नाही. रावणा या चंड संप ीची भूल
पडते आ ण ते याचा रा सी माग वीकारतात. आ ण शूपणखा मा यासारखीच आहे. आम या
बाबतीत तरी आपलं काही कत आहे असं आपणास वाटत नाही का?’
सीता म येच हणाली, ‘एका ाचीन कवीनं एके ठकाणी हटलंय – कु हाड जे हा जंगलात
आली ते हा झाडांनी एकमेकांना सां गतलं, चता कऱ याचं काही कारण नाही, कु हाडीचा
दांडा आप यापैक च एक आहे.’
शूपणखा लबाडीने पण म कल वरात हणाली, ‘ हणजे, महान रघू राजाचा वंशज आपले
नणय आप या प नीला घेऊ दे तो हणायचं का?’
वभीषणानं हलकेच शूपणखे या हाताला पश केला. आ ण शूपणखा बोलायची थांबली.
वभीषण हणाला, ‘राणी सीता, आप या ल ात आलं असेल क इथे केवळ दांडेच आलेयत.
कु हाडीचं पातं लंकेतच आहे. आ ही खरोखर आप यासारखेच आहोत. कृपा क न आ हाला
मदत ा.’
शूपणखा जटायूंकडे वळली. तोपावेतो त या ल ात आलं होतं क राम आ ण ल मणाचा
अपवाद वगळता तेथ े उप थत सारेच पु ष त याकडे टकामका पाहात होते. ती हणाली, ‘हे
महान मलयपु ा, आ हाला शरण दे ण ं हे तुम या फाय ाचं आहे असं आपणास वाटत नाही
का? तु हाला लंकेब ल जेवढ मा हती आहे तीत आ ही भर घालू. यात आपणास आणखी
जा त सोनं मळे ल.’
जटायू ताठरला. हणाला, ‘आ ही भु परशुरामांचे अनुयायी आहोत. आ हाला सो यात
अ जबात रस नाही.’
‘बरोबर....’ शूपणखा तर कारानं हणाली.
वभीषणानं ल मणाला वनंती केली, ‘हे ल मणा, कृपया आप या भावाला समजावा.
अयो येला परत यानंतर तु हालाही पटे ल क रावणाशी एकदा का तुमचं यु सु झालं क
आ ही तु हाला बरीच मदत क शकतो.’
‘मी तुम याशी सहमत झालोसु ा असतो, लंके या राजकुमारा,’ ल मण हसत हणाला, ‘पण
आपण दोघेही चूक ठर याची श यता आहेच ना?’
वभीषणानं खाली मान घालून लांब सु कारा सोडला.
‘राजकुमार वभीषण,’ राम हणाला, ‘मला खरंच वाईट वाटतं, पण.....’
वभीषणानं रामला म येच थांबवलं, ‘दशरथपु ा, म थलेची लढाई ल ात ठे वा. माझा भाऊ
रावण आपला श ू आहे. तो माझासु ा श ू आहे. हणून तु ही माझे म हायला हवं, हो ना?’
राम ग प रा हला.
वभीषणच पुढे हणाला, ‘हे महान राजा, लंके न सुटका क न घेऊन आ ही आमचा जीव
धो यात घातलाय. काही काळासाठ तरी नदान आपण आ हाला आपले पा णे हणून ठे वून
घेणार नाही का? काही दवसांतच आ ही येथून नघून जाऊ. तै रीय उप नषदात जे हटलंय ते
ल ात असू ा. यात हटलंय – ‘अ तथी दे वो भव’. क येक मृत म येसु ा हटलंय क जे
बलशाली आहेत यांनी बलांच ं र ण करायला हवं. आ हाला फ काही दवस आ य
दे याचीच मागणी आ ही करत आहोत. कृपा क न नकार दे ऊ नका.
सीतेन े रामकडे पा हलं. वभीषणानं काय ाचा आधार घेत आवाहन केलं होतं. पुढे काय
होणार हे तला समजलं. राम आता यांना परत पाठवणार नाही.
‘फ काही दवस,’ वभीषण आजीजीनं हणाला, ‘कृपा करा.’
रामने वभीषणा या खां ाला पश केला. हणाला, ‘तु ही इथे काही दवस रा शकता. थोडी
व ांती या आ ण पु हा आप या वासाला नघा.’
वभीषणाने दो ही हात जोडू न रामला नम कार केला. तो हणाला, ‘महान रघुवंशाची
भरभराट होवो.’

‘मला वाटतं ती लाडावलेली राजक या तु यावर भाळलीय,’ सीता रामला हणाली.

चौ या हरा या स या घ टकेची वेळ होती. राम-सीता आप या खोलीत बसलेल े होते.
सं याकाळचं जेवण यांनी नुकतंच आटोपलं होतं. सीतेन ं बन वले या वयंपाकाब ल
शूपणखाने कडवट त ारी के या हो या. वैपाक आवडला नसला तर तो न खा याचा स ला
सीतेन ं तला दला होता. जेवण झा यानंतर ते दोघे आप या खोलीत आले होते.
रामनं डोकं हालवलं. सीता हणते ते फारच बा लश आहे असं याला वाटत होतं. या या
डोकं हालव यातून ते होत होतं. तो सीतेला हणाला, ‘सीता हे कसं श य आहे? मी
ववा हत आहे हे तला ठाऊक आहे. मी तला का आवडेन?’
सीता आप या पतीशेजारी गवता या गाद वर प डली होती. ती हणाली, ‘तुला वाटतं या न
तू कतीतरी पट नी अ धक सुंदर आहेस हे तुला ठाऊक असायला हवं.’
रामनं कपाळावर आ ा आण या आ ण तो हसला. हणाला, ‘काहीतरीच.’
सीता सु ा हसली. आ ण तने रामभोवती आप या बा ंचा वळखा घातला.

पंचवट या जंगलात रहाणा या या समूहासोबत पा णे रहायला लागून आता एक आठवडा

उलटला होता. यांनी कुणालाही ास दला न हता. ते ासदायक न हतेच. पण लंकेची
राजकुमारी मा याला अपवाद होती. तरीही ल मण आ ण जटायूंना यां याब ल असलेला
संशय अजूनही फटला न हता. प ह याच दवशी यांनी लंकावा सयांना नःश केलं होतं.
यांची ह यारं यांनी आप या श ागारात क ा-कुलुपात ठे वली होती. धोरणीपणानं, आप या
संशया या नरसनापयत यांनी लंके या लोकांवर 24 तास नजर ठे व याची व था केली होती.
णभरही यांनी पा यांना नजरेआड होऊ दलं न हतं.
आद या रा ी जागरण झा यामुळे हातात तलवार घेऊन आ ण वाज व यासाठ शंख तयार
ठे वून ल मणानं सगळ सकाळ झोपून काढली होती. पारी तो उठला ते हा श बरात वेग याच
घडामोडी घडत हो या.
आप या झोपडीतून तो बाहेर आला ते हा याने पा हलं क , जटायू आ ण मलयपु
श ागारातून लंकावा सयांची श ा ं घेऊन बाहेर पडत होते. वभीषण आ ण याचे साथीदार
आता परत नघाले होते. आपापली श ा ं घेऊन ते शूपणखे या ये याची वाट पहात होते. ती
गोदावरीम ये आंघोळ साठ गेली होती. आंघोळ नंतर ती परत यासाठ तयार होऊन येणार
होती. तने सीतेला कपडे नेस यात आ ण केशरचना कर यासाठ मदतीची वनंती केली होती.
ही ासदायक तारका आता जाणार हणून सीता खूपच आनंदली होती. या सा या जंगलातील
श बरातही शूपणखे या माग यांना अंतच न हता. हणून तची ही शेवटची वनंती सीतेन ं लगेच
मा य केली.
‘आप या मदतीसाठ खूप खूप ध यवाद, राजकुमार राम,’ वभीषण हणाला.
‘आ हालाही आनंदच वाटला.’
‘आ ही कुठे नघालोय याची मा हती कुणालाही न दे याची मी आपणास आ ण आप या
अनुयायांना वनंती करतो.’
‘अथातच कुणी कुठे काही बोलणार नाहीत.’
‘ध यवाद,’ वभीषण हणाला. मग याने हात जोडू न नम कार केला.
रामने घनदाट अर या या टोकाशी नजर टाकली. यापलीकडे गोदावरी वाहात होती. आपली
प नी सीता आ ण वभीषणची बहीण शूपणखा कोण याही णी तेथून परत येणार हो या.
याऐवजी जंगलातून एका ीची ककाळ ऐकू आली. राम आ ण ल मणानं व रत
एकमेकांकडे पा हलं. आ ण ते धावतच आवाजा या दशेनं नघाले. उंच, राजसी पण भजून
चब आ ण रागानं फणफणले या सीतेला जंगलातून बाहेर येताना पा न ते जाग या जागी उभे
रा हले. ती वरोध करणा या शूपणखाला दं डाला ध न खेचून आणत होती. लंके या
राजकुमारीचे दो ही हात सुर तरी या बांधलेल े होते.
ल मणाने लगेच आपली तलवार उपसली. तेथे उ या असले या सग यांनीच आपाप या
तलवारी उपस या. अयो ये या छो ा राजकुमाराला सग यात आधी आवाज फुटला.
वभीषणाकडे आरोपीसारखा पहात याने वचारलं, ‘इथे नेमकं काय चाललंय?’
दो ही यांव न वभीषणाची नजर हटत न हती. एक ण याला फारच मोठा ध का
बस यासारखं वाटलं. पण यानं लगेच वतःला सावरलं. आ ण उ रला, ‘तुझी व हनी मा या
ब हणीला काय करतेय? तनेच शूपणखेवर ह ला केलाय हे प च दसतंय.’
‘थांबवा हे नाटक!’ ल मण ओरडला. ‘व हनी कारणा शवाय ह ला करणार नाही. तु या
ब हणीनेच आधी ह ला केला असेल.’
लोकां या गरा ात पोहोच यानंतर सीतेन े शूपणखेला सोडू न दले. लंकेची राजकुमारी रागाने
लालेलाल झाली होती. तचा वतःवरचा ताबा सुटलेला दसत होता. वभीषण धावतच आप या
ब हणीजवळ गेला. सुरीने यानं तला बांधलेली बंधनं कापून टाकली. तो त या कानात
काहीतरी कुजबुजला. वभीषण काय बोलला ते ल मण खा ीपूवक सांग ू शकत न हता, पण
यानं तला ब धा ‘शांत रहा’ असं हटलं होतं.
सीता रामकडे वळली आ ण तने शूपणखेकडे बोट दाखवत स या हातातील वन पती
दाखवली आ ण सां गतलं, ‘लंके या या ु ीने मा य त डात हे क बून मला नद त ढकलून
दलं.’
राम ती वन पती ओळखत होता. श य येआधी लोकांना बेशु कर यासाठ तचा वापर
केला जात असे. याने वभीषणाकडे पा हले. या या डो यांत अंगार फुलला होता. आ ण
याची नजर खोचक झाली होती. याने वभीषणाला वचारलं, ‘काय चाललंय काय?’
वभीषणानं शूपणखेकडे पा हलं तोवर ती सु ा उठू न उभी रा हली होती. तो तला शांत
रहायला सांगत होता असं वाटलं पण याचं हणणं त यापयत पोहोचलंच न हतं हे उघड दसत
होतं.
‘खोटं बोलतेय ती!’ शूपणखा कक श आवाजात कचाळली.
‘मी असं काही केलंच नाही!’
‘तू मला खोटं ठरवतेयस?’ सीता गुरकावत हणाली.
यानंतर जे घडलं ते इतकं अनपे त आ ण अचानक घडलं क कुणालाही काही करायची
संधीच मळाली नाही. भयानक वेगानं शूपणखेनं आपली सुरी उपसली. सीते या डावीकडे
उ या असले या ल मणाने हे पा हलं आ ण तो लगेच, ‘व हनीऽऽ’ असं ओरडत पुढे धावला.
वार चुक व यासाठ सीता एकदम व दशेला झुकली. या चुकार णी ल मणाने पुढे
झेप घेतली. पण सीता मागे झुकली होती यामुळे तो सरळ जाऊन ह ला करणा या शूपणखेवर
आदळला. ल मणाने तचे दो ही हात पकडले आ ण तला संपूण ताकद नशी मागे ढकलले.
लंकेची शेलाट राजक या शूपणखा अचानक धडकले या ल मणामुळे मागे फेकली गेली आ ण
लंके या सै नकांम ये जाऊन पडली. सै नकांसाठ हा मोठाच ध का होता. ते थ क होऊन
नुसते पहातच रा हले. ल मणा या हातातील सुरी या गादरोळात त या चेह यावर आडवी
लागली. शूपणखाचं नाक खोलवर कापलं गेलं. आधी ते त या हातात आलं, मग ती जे हा
ज मनीवर कोसळली ते हा ते सु ा ज मनीवर पडलं. वार एवढा जबरद त होता क नाक
कापलं गेलं तरी तला वेदना जाणवली न हती. र जे हा भळाभला वा लागलं, तचं मन
जे हा थोडं ता यावर आलं ते हा जे घडलं याची भयानकता त या मनाला जाणवली. तने
चेह याला हात लावला आ ण र ानं माखलेला आपला हात पा हला. आप या चेह यावर खोल
जखमा होणार आ ण नंतर यां या खुणा मागे रहाणार हे तला कळू न चुकलं. या खुणा
मट व यासाठ वेदनादायक श य च क सा करवून यावी लागणार याची तला जाणीव झाली.
पाश वक उ मादानं ती कचाळली. पु हा ह ला कर यासाठ तने झेप घेतली. यावेळ ती
ल मणा या दशेनं पुढे झेपावली. वभीषण त या दशेनं धावला. ोधाने वेडी पशी झाले या
आप या ब हणीला याने पकडलं.
‘मार यांना!’ वेदनेनं व ळत शूपणखा कचाळली, ‘सग यांना मा न टाका!’
‘थांबा!’ भीतीने गळाठू न वभीषण हणाला. श ूची सं या आप यापे ा अ धक आहे याची
याला जाणीव होती. याला मरायचं न हतं. याला मृ यू न भयानक कशाची तरी भीती वाटत
होती. तो पु हा हणाला, ‘थांबा!’
रामने आपला डावा हात उंचावला. याने मूठ ग च बंद केली होती. आप या लोकांना याने
थांब याचा पण सावध रहा याचा इशारा केला होता. तो हणाला, ‘इथून नघून जा राजकुमारा,
नाहीतर नरकयातना भोगा ा लागतील.’
‘मागे फरा!’ वभीषण पुटपुटला.
याचे सै नक माघार घेऊ लागले. यां या तलवारी अजूनही जंगलात रहाणा या या लोकांवर
उगारले याच हो या.
 ‘मार यांना, भ या!’ शूपणखानं आप या भावावर राग काढला, ‘मी तुझी बहीण आहे! सूड
घे!’
बरंच र वा न गे यानं आतापावेतो बलतेन ं झुल ू लागले या शूपणखाला वभीषण ओढत
घेऊन गेला. याची नजर रामवर खळलेली होती. याने अचानक काही हालचाल केली तर
तकारासाठ तो वतःला स ज ठे वून होता.
‘मारा यांना!’ शूपणखा कचाळली.
आप या कचाळणा या ब हणीला खेचत वभीषण पंचवट या श बरातून आप या
सै नकांसह बाहेर पडला.
राम-ल मण-सीता आप या जागी खळू न उभे होते. जे घडलं ते भयंकर होतं.
‘आपण आता येथे रा शकत नाही,’ जटायून ं अप रहनयाला वाचा फोडली, ‘आप याकडे
कोणताही पयाय नाहीय. आप याला लगेच पळ काढायला हवा. आ ा, लगेच’
राम जटायूकडे पाहात रा हला.
‘ व ोही सद याचं असलं तरी, आपण लंके या राजघरा याचं र वाहावलंय,’ जटायू हणाले,
‘ यां या काय ानुसार रावणाला आता आप यावर ह ला कर यावाचून ग यंतर नाही.
स त सधू या क येक राजघरा यांतही असाच कायदा आहे, होय ना? रावण न क येणार. मला
याबाबत अ जबात शंका नाही. वभीषण याड आहे. पण रावण आ ण कुंभकण याड
नाहीत. ते हजारो सै नक घेऊन येतील. आ ण म थले या यु ापे ा भयंकर यु होईल इथे.
तेथे सै नकांम ये यु झालं होतं. यु ाचा तो भाग असतो. आ ण ते सु ा हे जाणतात. पण हे
खाजगी आहे. या या ब हणीवर, या या कुटुं बातील एका सद यावर ह ला झाला आहे. र
वा हलंय. याचा वा भमान याची भरपाई मागेल.’
ल मण ताठरला. हणाला, ‘पण मी त यावर ह ला केला नाही...’
‘रावणाला तसं वाटणार नाही,’ याला म येच तोडत जटायू हणाले, ‘नेमकं काय झालं हे तो
तुला वचारत बसणार नाही, राजकुमार ल मण. आपण पळायला हवं, लगेचच.’

साधारण तीसेक सै नक जंगलातील मोक या जागी आप या त डात बकाबका अ क बत

बसले होते. ते चंड घाईत अस यासारखे दसत होते. या सग यांचा वेष एकसारखा होता.
लांब, तप करी-काळसर झ यानं यांची शरीरं झाकलेली होती. कंबरेजवळ यांचे झगे जाडसर
नाडीने आवळलेल े होते. यां यापैक येकाकडे तलवार अस याचं या जाड झ यातूनही
दसत होतं. सगळे च सै नक अनैस गक वाटावं इतके गोरे होते. भारतातील ऊ णक टबंधीय
दे शात हे य व चत आढळणारं होतं. यांची बाक असलेली नाकं, पूण वाढ या आ ण
व थत बांधले या दा ा, उठू न दसणारी कपाळं , चौकोनी पांढ या टो यांमधून नघालेले
यांच े लांब केस आ ण खाली वळवले या मशांव न ते कोण होते ते अगद प कळू न येत
होतं – ते परीहा होते.
भारता या प मी सीमेपलीकडील परीहा हा एक दं तकथांमधील दे श होता. आधी या
महादे वांची – दे वांची ती भूमी होती.
या समूहाचा नायक हा नागा होता हे प दसून येत होतं. इतर परीहांसारखा तो सु ा गोरा
होता. पण इतर सव बाबतीत तो इतरां न पूणपणे वेगळा होता. यानं यां यासारखा वेषही
केला न हता. याचा वेष भारतीयांसारखा होता – धोतर आ ण उ रीय. दो ह चा रंग भगवा
होता. या या पाठ वर खाल या बाजूला शेपट सारखा अवयव उगवला होता. याचं वतःचं
जणू एक वेगळं मन अस यासारखा नयमीत लयीत तो अवयव नरंतर फडफडायचा. नागांचा
हा केसाळ नेता खूप उंच होता. या या चंड आ ण भ कम शरीरामुळे या याब ल दै वी
भावना आ ण आ याचा भाव नमाण होत असे. मनात आणलं तर आप या हातानं एखा ा
भागी जीवाची पाठ तो फोडू शकला असता. ब तेक नागांसारखा याने मुखव ाआड आपला
चेहरा कवा झ यात आपलं शरीर झाकलं न हतं.
‘आप याला घाई केली पा हजे,’ यांचा मुख हणाला.
या या चेह यावर जणू दाबून बस व यासारखं याचं नाक चपटं होतं. या या दाढ नं आ ण
चेह यावरील केसांनी या या चेह याची कनार उ म त हेनं घेरली होती. व च गो हणजे
या या ओठां या वरची आ ण खालची बाजू एकदम मऊ मुलायम आ ण केश वरहीत होती. हा
भाग थोडा सुज यासारखा होता. आ ण याचा रंग थोडा गुलाबी होता. याचे ओठ अ तशय
पातळ, जवळ जवळ अ य होते. बु मान आ ण तप ासार या या या शांत डो यांवर
भरघोस भुवयांची ती ण वळणां या कमानी हो या. गरज पड यास ू र हसा कर यास मागे-
पुढे न पाहा याचा भावही या या डो यांतून होत आहे असे वाटत असे.
तो बु मान वाटत असे. या याकडे पा न वाटत असे जणू दे वानंच माकडा या डो याचं
प धारण क न ते माणसा या डो यावर डकवलंय.
‘होय दे वा!’ एक प रहन हणाला, ‘आपण जर आ हाला आणखी काही म नटांचा अवधी
दलात तर.... हे लोक नरंतर चालत आहेत. यांना थोडी व ांती मळाली तर.....’
‘ व ांतीसाठ अ जबात वेळ नाहीय!’ यांचा नेता गुरकावला. ‘गु व श ांना मी श द दलाय!
आप या आधी रावण यां यापयत पोहचायला नकोय! यांना लगेच शोधून काढणं गरजेचं
आहे. तु या माणसांना घाई करायला सांग!’
कुमाची ता मली कर यासाठ प रहन धावतच नघाला. स या एका प रहनचं जेवण झालं
होतं. तो नागा जवळ गेला, हणाला, ‘दे वा, या माणसांना कळायला हवं. यां यापैक
मह वाचा कोण आहे?’
ने यानं णाचाही संकोच दाखवला नाही. हणाला, ‘दोघेही, ते दोघेही मह वाचे आहेत. सीता
मलयपु ांसाठ मह वाची आहे, आ ण राजकुमार राम आप यासाठ .’
‘होय, हनुमान दे वा!’

गेल े तीस दवस ते चालत होते. दं डकार यातून ते पूव दशेला नघाले होते. कुणालाही आपण
दसू नये आ ण कुणालाही आपला माग लागू नये हणून गोदावरी या समानांतर चालत यांनी
बरंच अंतर कापलं होतं. पण ा यां या शकारी या संधी गमावतील हणून उपन ांपासून
आ ण पा या या इतर ोतांपासून ते फार र रा शकत न हते.
राम आ ण ल मणानं नुकतीच एका ह रणाची शकार केली होती. आ ण दाट जंगलातून माग
काढत ते आप या श बराकडे परतत होते. राम पुढे आ ण ल मण मागे होता. या दोघांनी एक
मोठा दांडुका खां ावर अडकवला होता. आ ण या लाकडी दांडु याला बांधलेल ं ह रणाचं शरीर
झुलत होतं.
ल मण रामबरोबर वाद घालत होता, ‘पण तुला असा वचार करणं अता कक का वाटतं क
भरत दादानेच.....’
‘शूऽऽऽ’ ल मणाला ग प रहा याचा इशारा करत राम हणाला, ‘ऐक.’
ल मणानं कान टवकारले. या या पाठ या क यातून भीतीची लहर दौडत गेली. रामने मागे
वळू न ल मणाकडे पा हलं ते हा या या चेह यावर भय पसरलेल ं होतं. यांना प ऐकू आली
होती, एक जोरदार ककाळ ! ती सीतेची ककाळ होती. मध या अंतरामुळे त या नकरा या
तकाराचे, संघषाचे आवाज ऐकू येत न हते, पण ती ककाळ सीतेचीच होती. ती आप या
पतीला हाक मारत होती.
राम आ ण ल मणाने हरीण तेथेच टाकलं. आ ण ते श बरा या दशेनं धूम पळत सुटले.
आप या अ थायी श बरापासून अजून ते काही अंतरावर होते.
प ां या फडफड या या आवाजातूनही यांना सीतेचा आवाज ऐकू येत होता.
‘…..रामऽऽऽऽऽ!’
मग यांना श ांचा खणखणाट ऐकू येऊ लागला.
धाव याचा वेग वाढवत राम कचाळला, ‘………सीताऽऽऽऽऽऽऽऽऽऽ!’
ल मणाने धावता धावता तलवार उपसली. तो लढ यासाठ तयार झाला.
‘……रामऽऽऽऽऽऽ!’
‘ तला सोडू न ा!’ राम ओरडला. घनदाट फां ा कापत तो पुढे धावत होता.
‘……रामऽऽऽऽऽऽऽऽ!’
रामने धनु यावरील आपली पकड घ केली. आप या श बरापासून ते फ काही
म नटां या अंतरावर होते.
‘सीताऽऽऽऽऽऽऽऽ!’
‘….रा…’
सीतेचा आवाज म येच थांबला. काय झालं असेल याचा अंदाज बांधत न बसता राम धावत
रा हला. याचं दय जोरजोरात धडधडत होतं. याचं मन चतेन ं भारलं होतं.
वमाना या पं याचा जोरदार आवाज यांना ऐकू आला. ते रावणाचं स पु पक वमान
होतं.
‘नाही!’ राम कचाळला. धावता धावता याने आपलं धनु य पुढे घेतलं. या या डो यातून
वहाणारे अ ु या या गालांव न ओघळत होते.
दोघे भाऊ धावतच जंगलातील मोक या जागी पोहोचले जथे यांचं शबीर होतं. ते पूणपणे
उ व त केलं गेल ं होतं. सगळ कडे र ाचा सडा सांडला होता.
‘सीता!’
वमान वेगानं आकाशात अ य होत होतं. रामने वर पहात पु पक वमाना या दशेनं एक
बाण सोडला. तो षंढ रागानं केलेला वार होता. कारण वमान उडत बरंच र नघून गेल ं होतं.
‘सीताऽऽऽ!’
ल मणानं वे ासारखं संपूण शबीर फ न पा हलं. सै नकांची ेतं सव वखुरलेली होती.
पण सीता तेथे न हती.
‘राज....कुमार...राम....’
रामनं तो ीण आवाज ओळखला. तो धावतच पुढे गेला. याला नागाचे र बंबाळ जखमी
शरीर दसलं.
‘जटायू!’
गंभीर री या जखमी जटायूला बोल यासाठ मह यास पडत होते,
‘तो....’
‘काय?’
‘रावणाने.... तला... उचलून नेल.ं ......’
चंड रागाने रामाने आकाशात र जात असले या वमाना या ठप याकडे पा हलं. तो
रागानं ओरडला,
‘सीता!’
‘राजपु ा.....’
जटायूंना आपले ाण नघून जात अस याचं जाणवलं आपली इ छाश एकवटू न शेवटची
ताकत वाप न यांनी आपलं शरीर उचललं, हात लांबवून यांनी रामला आप या जवळ
ओढलं.
शेवट या ासां या आधारे जटायू पुटपुटले ‘ तला परत.... आण... मी हारलो... ती मह वाची
आहे..... सीता दे वी...... वाचली पा हजे.....सीता दे वी... वाचली पा हजे.... व णू... सीता
दे वी....’
(......पुढची गो पुढ ल भागात)