मूळ बौद्ध शिल्पे आणि त्यांचे रूपांतर

भारतीय शिल्पकले मध्ये अने क उत्तमोत्तम शिल्प आपल्याला पाहायला मिळतात. या शिल्पांचा अभ्यास
जसा उत्साहपूर्ण असतो तसाच या शिल्पांचा इतिहासही रोचक असतो. भारतात शिल्पकले चा जन्म हा
बौद्ध सं स्कृतीतून झाला हे निर्विवाद सत्य होय. बु द्ध ले णीं आणि त्यानं तरच्या अने क स्थापत्यात, भ. बु द्धांचा
इतिहास किंवा त्यां च्या आयु ष्यातील एखाद्या घटने चा किंवा विचारांचा प्रभाव आपल्याला अने क
शिल्पात व चित्रकले त पाहायला मिळतो. या बु द्ध ले णींमध्ये सु रुवातीच्या काळात बु द्ध प्रतीके दिसतात
तर नं तरच्या काळात बु द्ध प्रतिमा साकारले ल्या दिसतात. भारतात शिल्पकले चा प्रारं भ हा सम्राट अशोक
यां च्या काळापासून सु रुवात होतो. त्यांनी कोरले ले अशोकस्तं भ आणि चार सिं हमु दर् ा असले ले स्तं भशीर्ष,
स्तूप, नक्षीदार कमानी व शिल्पपट् टी, महाबोधी महाविहार, ले णीं, या पाषाणातील जवळपास २२००
वर्षांपर्वी
ू ची शिल्पकला आजही आम्हां ला अचं बित करते . सम्राट अशोकांनी बाराबार आणि नागार्जुनी
डोंगरात कोरले ल्या पहिल्या ले णीपासून सु रु झाले ली ही प्रस्तर कला उत्तरोत्तर आणखीन आखीव रे खीव
आणि कल्पकते ने नटवले गे ली. याचा कालावधी हा इ.स. पूर्व २५० ते इ.स.८०० आहे . साधारणपणे इ.स.
६०० ते इ.स. ८०० या काळात महायान, वज्रयान आणि तं तर् यान या बौद्ध शाखे च्या अने क ले णीं व
त्यातील शिल्प व चित्र अस्तित्वात आली. बु द्ध ले णींचा प्रभाव हा जै न व ले णीं वर प्रचं ड प्रमाणात
दिसतो. बु द्ध ले णींतील अने क शिल्प थोड्याफार प्रमाणात फेरफार होऊन नं तरच्या काळात ती हिं द ू
ले णींमध्ये पाहायला मिळतात. यातील एक उत्तम उदाहरण म्हणजे गजलक्ष्मी शिल्प होय.

मु ळात गजलक्ष्मी शिल्पाचा काळ हा इ.स.पूर्व १०० ते इ.स.१०० गृ हीत धरण्यात ये तो. हे शिल्प सर्वात आधी
प्रामु ख्याने सांची आणि भारहत ू ये थे पाहायला मिळते . नं तर पितळखोरा, रायगड मधील ठाणाळे व
जु न्नरच्या भूत (मूळ: बु द्ध) ले णींमध्ये दे खील पाहायला मिळते . या सर्व ले णीं बु द्ध ले णीं आहे त. मग यात
गजलक्ष्मी जी सध्या हिं द ू सं स्कृतीचे प्रतीक आहे , ती या ले णींच्या शिल्पात कशी काय? आजूबाजूची सर्व
शिल्पे हे बौद्ध सं स्कृतीची असताना किंवा भ.बु द्धां च्या आयु ष्याशी निगडित असताना ही गजलक्ष्मी ये थे
कशी? हा प्रश्न कदाचित इतिहासकारांना अथवा पु रातत्त्वशाश्त्रज्ञांना पडला असण्याची शक्यता
नाकारण्यात ये त नाही मात्र त्यां च्या कोणत्याही लिखाणात हा विचार मांडले ला दिसत नाही, अपवाद
फक्त मार्शल, फुशर आणि मजु मदार ज्यांनी १९३५ साली या शिल्पाला महामायाचे शिल्प म्हटले आहे . 

मु ळात ही सर्व शिल्प गजलक्षमीची नसून महामायाची शिल्प आहे . प्रसूतीसाठी दे वदाहला जाण्यापूर्वी
सोहळ्यातील हा क्षण शिल्पात कोरले ला आहे . या शिल्पात महामाया सं पर्ण ू पणे अलं कृत आहे . ती
कमळावर बसले ली आहे . तिच्या दोन्ही बाजूला हत्ती असून ते कमळाची फुले अथवा इतर फुलांचा वर्षाव
करताना दिसतात. महामाया ही महाराणी आहे , मग तिच्या अं गावर दागदागिने नसतील का? गज हे
ऐश्वर्याचे प्रतीक आहे त. त्याच बरोबर तिला पडले ल्या स्वप्नाचा दे खील प्रतीक आहे त. उमलले ले कमळ
हे भ.बु द्धांचे प्रतीक आहे . काहींच्या मते हे शिल्प महामाये च्या प्रसूतीनं तर आहे . मात्र शिल्प
निश्चितपणाने महामाये चेच आहे . ठाणाळे ये थील ले णीं क् र ७ च्या भिक्षु निवासगृ हाच्या दारावर,
पितळखोरा ये थील ले णीं क् र ४ च्या दारावर महामाये चे शिल्प आहे . हे शिल्प दाराजवळच्या कचर्यात
सापडले होते . भारहत ू आणि पितळखोरे ये थील महामाये चे शिल्प सारखे च आहे . याच ले णींत आणखीन एक
महामाये चे शिल्प पाहायला मिळते . जु न्नर ये थील भूत (बु द्ध) ले णी ये थील चै त्यगृ हाच्या दारावर,
चै त्यकमानीच्या खाली महामाये चे उभी प्रतिकृती आहे . अर्धगोल आकारात कमळाच्या पाकळ्यां च्या
आकारात सात आकृती कोरल्या आहे त. त्यात मध्यभागी महामाये चे शिल्प आहे . इतर शिल्प हे हत्ती, यक्ष
आणि कमळाची फुले आहे त. सांची ये थील पश्चिम तोरणावर महामाये चे अर्धी मांडी घालून बसले ले शिल्प
आहे . या शिल्पाभोवती कमळाची पाने , फुले , कळ्या व दे ठ दिसतात. भारहत ू ये थील स्तूपाच्या वर
महामाये चे शिल्प आहे . ओरिसा ये थील खं डगिरी आणि उदयगिरी ये थील बु द्ध ले णींत दे खील महामाये चे
एक शिल्प आहे . हे च शिल्प नाण्यांमध्ये दे खील कोरण्यात आले होते .

एका गोष्टीकडे सर्वजण कानाडोळा करताये त तो मु ळी या शिल्पाच्या उत्पत्ती सं दर्भात! बौद्ध सं स्कृतीने ही
प्रस्तर कला भारत खं डात विकसित केली याचा कोणीही उल्ले ख करत नाहीत हा त्यां च्या मनाचा
कद्रूपणा आहे . हे शिल्प महामाये चे आहे व याच शिल्पातून गजलक्ष्मीचे रूप व आकार तयार करण्यात
आलं हे सत्य आहे . अन्यथा कुठल्याही सूक्तात, ब्राह्मणात अथवा वै दिक ग्रंथात गजलक्ष्मीची उत्पत्ती
सां गण्यात आले ली नाही. उल्ले ख आहे पण वर्णन नाही. जी उदाहरणे काहींनी दिली त्यात कुठे ही
गजलक्ष्मीच्या उत्पत्तीचा उल्ले ख नाही. मग गजलक्ष्मी आली कोठू न? काहींनी म्हटल्या प्रमाणे गजलक्ष्मी
ही बौद्ध, जै न आणि हिं द ू ले णी अथवा मं दिरांमध्ये दिसते आणि ती तिन्हीही धर्मात महत्त्वाची आहे .
काहींनी गजलक्ष्मी ही महाराणी महामायाच्या शिल्पापे क्षा जु नी आहे असे म्हटले तर काहींनी तिचा उल्ले ख
हरप्पा मधील मातृ सत्ताक सं स्कृतीत आहे हे दाखविण्याचा प्रयत्न केला आहे . ज्यांनी तिचा सं बंध हरप्पा
मातृ संस्कृतीचा सां गताये त ते विसरतात कि कृषक मातृ नाम सं स्कृती ही अवै दिक सं स्कृती असल्याची
मान्यता आहे आणि तिच्यात कुठे ही गजलक्ष्मीचा उल्ले ख नाही. हीच अवै दिक सं स्कृती नं तर "तं तर् "
पद्धतीने विकसित होऊन आजच्या वै ज्ञानिक पद्धतीचा उदय झाला हे आपण लक्षात घे तले पाहिजे .

त्रिपिटक मध्ये भ. बु द्धां च्या जन्माचे , त्यांनी केले ल्या धम्मप्रसाराचे व त्यां च्या महापरिनिर्वाणाचे वर्णन
आहे . जे व्हा ले णी कोरण्याचा प्रारं भ झाला ते व्हा सु रवातीच्या काळात थे रवाद परं परे नु सार बु द्ध प्रतीकांचा
वापर झाला. बु द्ध प्रतिमा तयार होण्यापूर्वी महामाया, स्तूप, बोधिवृ क्ष, सिं हासन, हत्ती, हरीण, इत्यादी
प्रतीके वापरण्यात आली होती. महायानचा शिरकाव झाल्यानं तर बु द्ध प्रतिमा व त्या सं बंधित अने क
शिल्पाकृती जन्माला आल्या. या सर्व शिल्पांचा हे त,ू भ.बु द्धांचे जीवन व त्यांचा विचार प्रसारित करणे
होय. म्हणूनच महामाये च्या शिल्पाला गजलक्ष्मी शिल्प म्हणणे हे च मु ळात चु कीचे आहे , नव्हे हा वै दिक व
ब्राह्मण विचारांनी केले ला सं करित प्रयत्न होय. महाराणी महामायाचे शिल्प हे भारतात सर्वात आधी
कोरण्यात आले आणि नं तर जसे अने क बौद्ध प्रतीकांचा सर्रास वापर इतर पं थांनी स्वतःचा म्हणून केला
तसे च या शिल्पा बद्दल झाले . इथल्या पु रातत्त्वशास्त्रज्ञांनी किंवा इतिहासकारांनी दे खील बौद्ध
सं स्कृतीला क् रे डिट न दे ण्याच्या सं कुचित विचारांमुळेच या सर्व शिल्पांना अबौद्ध परं परे तील मानण्यात
आले .
मात्र डॉ. ग.ह.खरे यां च्या “स्वराज्यातील तीन दुर्ग” या ग्रंथामध्ये म्हटल्याप्रमाणे "बौद्ध साहित्यामध्ये
बु द्धांचा जन्म होताच बु द्ध व त्यांची आई माया यावर दोन हत्तींनी उष्ण व थं ड पाण्याचा अभिषे क केला.
प्राचीन काळी बु द्धाला मु र्तीरूप आले नसल्याने त्याची आई किंवा कमलकलिका व दोन्ही सोंडा वर केले ले
घट घे ऊन अभिषे क करणारे दोन हत्ती अशा रुपात हा प्रसं ग चित्रित करत. पु ढे हिं द ू धर्मियांत आले ल्या
या गजलक्ष्मी किंवा गजगौरी शिल्पाची पार्श्वभूमी ही अशी आहे ”.
मार्शल यांनी "ए गाईड टू सांची" मध्ये स्पष्ट लिहिले आहे कि पश्चिम तोरणावर जे महामाये चे शिल्प आहे
त्याचे ये थील काही सं शोधक लक्ष्मीचे चित्र मानतात, मात्र या शिल्पा भोवती सर्व जातक कथांचे शिल्प
आहे त आणि त्यामु ळे महामाये च्या शिल्पाला लक्ष्मीचे शिल्प म्हणणे चु कीचे आहे . या शिल्पांचे वर्णन
करताना मार्शल लिहितात कि सिद्धार्थाच्या जन्मापूर्वी महामाये वर हत्ती जलाभिषे क करत आहे त.

मु ळातच वर म्हटल्याप्रमाणे शिल्पकला ही बौद्ध सं स्कृतीची दे न आहे . त्यामु ळे इतर धर्मियांनी स्वतःची
ले णीं कोरतांना, बौद्ध प्रतीकांची भ्रष्ट नक्कल आपल्या शिल्पात केली आणि त्याच्या सम्रर्थनासाठी
काल्पनिक कथा रचल्या हे केवळ अज्ञानपणाचे लक्षण नाही तर सां स्कृतिक दिवाळखोरी आहे हे लक्षात
घे तले पाहिजे .
अतु ल मु रलीधर भोसे कर
९५४५२७७४१०