िनरंतर ३८ वष िशवकालीन यु कलेचा चार आिण सार करणारे

मदानी खेळाचे आघाडीचे िशलेदार ,

शंभूराजे मदानी खेळ िवकास मंचाचे मुख िश क आिण सं थापक
कै . सूरज ढोली सर यां या पिव मृतीस
िवन अिभवादन..

िफर ती महारा ाची अंक १ | जुलै २०२१ पान २

 : सक
ं पना आिण काशक :
अनु मिणका वष ३ रे | िवनामु य

सपं ादक य - ी. णय शेलार (भागव)

१. SHASTRA VIDYA: HISTORY, PHILOSOPHY
AND TECHNIQUE - Mr. Harjit Singh Sagoo
२. धनुवद से धनुवद/इषु या बाण/तथा धनुष क
यंचा िनमाण क िविध - ी. पक
ं ज गांधी
३. ाचीन भारतीय श ा परंपरा ाचीन भारत –
( इ - ९१२६/१५/ठाणे ) देवी देवतांची श ा - ी. सनु ील द ाराम कदम
४. दांडप ा - िग रजा दुधाट
भारतीय यु कला आिण श परंपरेची
मािहती देणारा तृतीय िदवाळी िवशेषांक ५. ी िशवराज कृपान - ी. पंकज िव ाधर भोसले
shivgarjanapratishthan1@gmail.com
६. यु कलेतील आ पिव े - ी. अजय आनंदा चौगुले
९५९४९६४१४६
७. छुपी लहान सहजा सहजी न ओळखू
येणारी श े - ी. ओक
ं ार पिं डतराव ढमाले
८. MARATHA AND INDIAN MARTIAL ARTS - Mr. Aleksey Y. Kurochkin
९. िशवकालीन तोफांचा इितहास - ी. राहल खाचणे
१०. श िच हांिकत िशवराई - ी. िव ाधर अशोक गोखले
: संपादक :
११. मदानी खेळातील राजा माणूस... - ी. िमिलंदा ज. सावंत
णय शेलार
(भागव) || शूर वाची जेथे िचती |
: मुखपृ रचना : तेथे कर माझे जळ
ु ती ||
मयूर खोत मुखपृ छायािच - िशवगजना ित ान मलपृ - िशवगजना ित ान
: अंक रचना : आम या सोशल िम डया हँ ड सला भेट दे यासाठ खालील िलंक वर लक करा
Website :- www.shivgarjanapra shthan.com
ओमकार कं ाळकर
Facebook :- h ps://www.facebook.com/shivgarjanapra shthanofficial/
: िवशेष सहा य : Instragram :- @shivgarjanapra shthanindia

या दवाळ अंकातील सव लेख, छायािच े, रे खािच े, बोधिच हे , आ ण इतर मजकुराचे ह क य गत

सुिनल कदम, अनुराग वै ,
पातळ वर संर त आहे त. दवाळ अंकात िस होणा या सव लेख, छायािच े, रे खािच ,े बोधिच हे इ याद

अजय चौगुले मधील मजकुराशी कंवा यातील मताशी संपादक, काशक, स लागार सहमत असतीलच असे नाह .
 सपं ादक य
यदा यदा ही धम य लािनभवित भारत ।
अ यु थानमधम य तदा मानं सज
ृ ा यहम् ॥
प र ाणाय साधूनां िवनाशायच च दु कृताम् ।
धमसं थापनाथाय स भवािम युगे युगे ॥
अथ - जे हां जे हां धमाला लािन येऊन अधम बोकाळतो ते हां भारतीय यु कला िशिबरांचे आयोजन करणे, शाळा-
ते हां तो अधम आचरणा या दु ांचा नाश क न, धम आचरणा या
स जनांचं र ण क न अधमाचा नाश व धमाचं पनु ः थापन
कर यासाठी परमे र यगु ानु प वारंवार अवतार धारण करतात.
ाचीन काळातील कुटुंबा या सरं णापासनू ते रा या या ", " ठाणे हे रटे ज वॉक " , "भारतीय यु कला िश ण
सीमेपयत यु कला वापर यात येऊ लागली. पढु े जाऊन याच
यु कले या जोरावर आजतागायत रा या या सीमा राख याची
भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम..
जबाबदारी मनु य पार पाडतोय. यु कलेचा उ श े जरी संर ण
आिण संहार असला तरी यात िविभ नता आढळते. याचे मु य
कारण या या भागातील भौगोिलक आिण नैसिगक
िविवधता,कारण यु तं अनक ु ू ल अशा भौगोिलक वातावरणात
यो य प तीने कुशलपूवक वापर यावरचं आप या इ छे माणे
प रणाम घडवनू आणता येतात. याचं उ म उदाहरण वैिदक
काळातील कु े यु आिण म ययगु ीन कालखंडातील उंबरिखडं
यु ही दो हीही िनणायक यु . या दो ही यु ां या मध या
काळातील लढाईचे तं अ यासता आप याला काळानु प
यु तं ात होत गेलेला बदल ल ात येतो. कोण याही मैदानी
लढाईचे भिवत य कुशल सेनानायकावर अवलंबनू असते, याच ं ं
कुशल नेतृ वचं िवजय ी आप या पदरात पाडून घेऊ शकते. ही
ाचीन भारतीय यु कला जतन हावी तसेच रा ातील पौ ष आिण
धाडस हे गुण िटकावेत यासाठी िशवगजना ित ान ामािणक
य न करीत आहे.
भारतीय श आिण यु कला या िवषयांकडे संशोधक
आिण श अ यासकांनी एक अ यासनीय सां कृ ितक िवषय
हणनू पहावे यासाठी भारतीय यु कला परंपरे चा अ यास आिण
संवधन करणा या अ यासकांकडून आप याला या िवषयाची
मािहती यां या अ यासपूण लेखातून िज ासंपू यत पोहचव यासाठी
" भारतीय यु कला - श , अ आिण शा ाचा सरु े ख
सगं म " हा िदवाळी ई िवशेषांक ितस या वष सादर करताना
आ हाला आनंद होत आहे.
िशवगजना ित ान, ठाणे ही सं था गेली १४ वष
महारा ातील अनेक भागात भारतीय पारंपा रक यु कलेचा चार
आिण सार कर याचे काय करीत आहे. मबंु ईतील अनेक शहरातं
महािव ालयाम ये तसेच समाजातील िविवध तरावर ऐितहािसक
नाणी आिण श ा ांचे दशन आयोिजत क न भारतीय यु कला
आिण आप या ऐितहािसक वारसाब ल जाग कता िनमाण करीत
आहे. " शौयगाथा यु भूम ची ", " गडकोट अ यास मोहीम
िशिबर" , "यु कला ा यि के सादरीकरण" यांसारखे
पान १
काय म आयोिजत क न आज या िपढीला आप या वारसाब ल मािहती देताना तो जतन कर यासाठी ो सािहत करणे. िठकिठकाणी
ाचीन भारतीय यु कला िश ण क सु क न त ण िपढीला शारी रक आिण मानिसक ् या सु ढ कर याचे काय सं थेकडून
अिवरतपणे सु आहे.

हा िदवाळी िवशेषाकं ाचा य न तु हाला आवडला तर िति या ज र कळवा, आप या िति याच

ं ी आ ही वाट पाहत
आहोत. ही िदवाळी तु हा सवाना सख
ु -समृ ीची जावो हीच सिद छा..!
ध यवाद. - णय मोद शेलार (भागव)
अ य - िशवगजना ित ान, ठाणे.
यु कला आिण श परंपरेची मािहती देणारा
" भारतीय यु कला " हा तृतीय िदवाळी िवशेषांक,
सव ात-अ ात यु कला िश क आिण श सं ाहक
यांस आदरपूवक समिपत करीत आहोत…

िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१ पान २ पान २
 SHASTRA VIDYA: HISTORY, PHILOSOPHY AND TECHNIQUE
PRASTAVANA (introduction)
My name is Harjit Singh Sagoo and I am a British-
born Indian researcher with a particular interest in the
traditional combat sports and martial arts of India, es-
pecially Shastra Vidya (“weapons science”), the an-
cient battle art of North India. The emphasis of my
research is not examining archaeological data because
many great historians such as Dr. Ganda Singh and
G.N. Pant have already done this, long before I was
even born. Additionally, I do not rely solely on oral
tradition (i.e., information transmitted by word-of-
mouth from one generation to another) because the
legitimacy of that information would be difficult or
impossible to verify. My focus is collecting and pre-
senting textual evidence extracted from ancient and
medieval Sanskrit scriptures, epics and treatises. I also
use eyewitness accounts by foreigners who visited
India in various periods of history.
ITIHASA (history)
Before delving into the armed and unarmed combat
techniques of Shastra Vidya, let me first present the
origins of weapons and warfare as per ancient Indian
texts. According to the Sanskrit epic, the Mahabhara-
ta, many eons ago, rakshasas (demons) caused much
chaos everywhere. To bring back peace and order,
Lord Brahma (Hindu creator god) called upon great
rishis (sages) to gather and perform a grand sacrificial
fire ceremony. According to Book 12: Shanti Parva,
Section 166 of the epic:
“...a creature sprang (from the sacrifi-
cial fire) scattering the flames around
him, and whose splendour equalled that
of the moon himself when he rises in the
firmament spangled with stars. His
complexion was dark like that of the
petals of the blue lotus. His teeth were
keen. His stomach was lean. His stature
was tall.… Possessed of great energy,
his name is Asi. For the protection of
the world and the destruction of the en-
emies of the gods, I [Lord Brahma]
have created him. That being then,
abandoning the form he had first as-
sumed, took the shape of a sword of
great splendour, highly polished, sharp-
edged.”
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
Lord Shiva, the Hindu god of destruction/
transformation, then took hold of that divine sword
and skilfully used it to fight and eliminate numerous
demons:
“Although Rudra [a fierce manifesta-
tion of Lord Shiva] was alone and sin-
gle-handed, yet so quickly did he move
on the field of battle with the sword in
his arm that the asuras [demons]
thought there were a thousand similar
Rudras battling with them. Tearing and
piercing and afflicting and cutting and
lopping off and grinding down, the
great god moved with celerity among
the thick masses of his foes like forest
conflagration amid heaps of dry grass
spread around. The mighty asuras, bro-
ken by the god with the whirls of his
sword, with arms and thighs and chests
cut off and pierced, and with heads sev-
ered from their trunks, began to fall
down on the earth.… Rudra is its [the
sword’s] high preceptor.… The Pura-
nas [texts of ancient knowledge] truly
declare that it was first wielded by Ma-
hadeva [‘Great Lord’, a name of Lord
Shiva].”
Thus, Lord Shiva became the adi guru (first master)
of Shastra Vidya (in addition to yoga and dance). The
epic also tells of Bhishma, the wise grand-uncle of the
righteous Pandavas and unrighteous Kauravas, listing
the names of those whom successively received the
first sword from Lord Shiva. These inheritors included
gods, demigods, sages, kings, clans and warriors:
· Lord Shiva
· Lord Vishnu
· Sage Marichi (a son of Lord Brahma)
· Lord Indra (also known as Vasava)
· Sage Manu (the Hindu progenitor of humanity)
· Sage Kshupa (a son of Manu)
· King Ikshvaku (a son of Manu and Ikshvaku
dynasty founder)
· King Pururavas (first king of the Aila dynasty)
· King Ayusha (a son of King Pururavas)
· King Nahusha (a son of King Ayush)
· King Yayati (son of King Nahusha)
पान ३ पान ३
· King Puru (son of King Yayati)
· King Amurtarya
· King Bhumishaya
· King Bharata (founder of the Bharata dynasty)
· King Ailavila
· King Dhundumara (a.k.a., Kuvalayashwa, an
Ikshvaku king)
· The king of the Kamboja clan
· King Muchukunda (an Ikshvaku king)
· King Marutta (an Ikshvaku king)
· King Raivata (a king of Kushasthali)
· King Yuvanashwa (an Ikshvaku king)
· King Raghu (an Ikshvaku king)
· King Harinashwa (a son of King Grihatsamada)
· King Shunaka (a son of King Grihatsamada)
· King Ushinara (a Bhoja king of Kashi)
· The Bhoja clan
· The Yadava clan
· King Shivi (son of King Ushinara)
· King Pratardana (a Kashi king and son of
Divodasa)
· King Ashtaka (a son of Sage Vishvamitra)
· King Prishadashwa (son of King Virupa)
· Sage Bharadwaja (one of the seven great sages)
· Dronacharya (son of Sage Bharadwaja and
Brahmin Shastra Vidya guru of the Pandava and
Kaurava princes)
· Kripacharya (another Brahmin Shastra Vidya guru
of the Pandavas and Kauravas. He was also
Dronacharya’s brother-in-law)
· Pandava princes (sons of King Pandu, among
whom was Nakula, the asker of the question re-
garding the best of weapons)
Bhishma also provides the names of the first sword Kshatriya:
after which he states it is the greatest of all weapons
and worthy of worship:
“The sword has eight names… Those
names then are Asi, Vaishasana, Khar-
ga, Tikshnadhara, Durasada,
Shrigarbha, Vijaya, and Dharmamula.
Of all weapons, the sword is the fore-
most… All persons skilled in battle
should worship the sword.”
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
KARTAVYA (duty)
Let us always remember why weapons were created in
the first place – the protection of Dharma
(righteousness). The defence of Dharma, at least on a
physical level, was primarily assigned to the Kshatri-
yas – the warriors of the Vedic social class system.
The Mahabharata says:
“The duties of Kshatriyas are exceed-
ingly fierce and are always connected
with the use of weapons, and it has been
laid down that they should, when the
time comes, perish by weapons on the
field of battle.… The heart of a Kshatri-
ya especially is hard as thunder.”
Book 12: Shanti Parva, Section 22
Weapons training, bearing arms and taking up arms
for a Dharma Yuddha (righteous war) was their reli-
gious obligation. However, it should be pointed out
that people of other Vedic classes were also permitted
to learn martial arts and take up arms, as mentioned in
the Shiva Dhanurveda (an archery treatise revealed by
Lord Shiva). The text also says that a martial guru will
give a bow to a Brahmin (priest class member), a
sword to a Kshatriya, a lance to a Vaishya (merchant
class member) and a mace to a Shudra (labour class
member). Although, epics and scriptures described
Kshatriyas and Brahmins using lances and maces too.
According to the Bhagavad Gita (“the Lord’s song”),
a 700-verse scripture contained within the Mahabha-
rata, Lord Krishna (eighth incarnation of Lord Vish-
nu) reminded the righteous Pandava warrior Arjuna of
his Kshatriya duty at a time he hesitated in battling the
unrighteous Kauravas, his cousins. Among many
things, Lord Krishna listed the qualities of a true
“Bravery, energy, firmness, skill, not
flying away from battle, liberality, the
bearing of a ruler – these are the duties
of Kshatriyas, born of (their proper)
nature.”
Book 6, Section 42
पान ४ पान ४
The warriors of India have long been known for being AYUDHA (weapons)
fearless in the face of death, especially if engaged in a In the Hindu dharma, weapons are sacred. Even the
Dharma Yuddha. On veeragati (martyrdom), Lord idols of Hindu gods and goddesses are seldom seen
Indra (Hindu thunder god and king of the Devas) says: without weapons of some kind. Let us look at the vari-
ous weapons of Shastra Vidya. All weapons can be
“One should never grieve for a hero divided into two very broad categories:
slain in battle. A slain hero, if nobody
grieves for him, goes to heaven and 1) Astra (projectiles)
earns the respect of its denizens. Men
do not desire to dedicate (for his salva- 2) Shastra (hand-held weapons)
tion) food and drink. Nor do they bathe
(after receiving the intelligence), nor go Both astras and shastras can be further divided into
into mourning for him. Listen to me as I seven categories:
enumerate the felicity that is in store for
such a person. Foremost of Apsaras 1) Amukta: kept in the hand, such as a sword or club
[beautiful celestial maidens], number- 2) Pani-mukta: thrown by the hand, such as a bladed
ing by thousands, go out with great
discus
speed (for receiving the spirit of the
slain hero) coveting him for their lord.” 3) Yantra-mukta: launched by an instrument, such as
Mahabharata, a bow and arrow
Book 12: Shanti Parva, Section 98 4) Mukta-amukta: thrown or kept in the hand, such as
a spear
It should also be pointed out that numerous ancient 5) Mukta-sandharita: hurled and then drawn back,
and medieval Indian texts propagate the four upaye such as a lasso
(remedies) to defeat an enemy: 6) Bahu-yuddha: parts of the body, such as hands,
knees, feet, etc.
1) Saama (appease the enemy) 7) Mantra-mukta: incantation-powered weapons,
2) Dhaana (bribe the enemy) such as the Brahmastra, etc.
3) Danda (fight the enemy)
4) Bheda (divide the enemy)
The following is a list of some of Shastra Vidya’s vast
While ‘dand’ is listed in third place, violence is actu- number of weapons. These names have been collected
ally supposed to be the last resort. from various Sanskrit texts, including the Ramayana,
Mahabharata, Shukraniti and Arthashastra:
These four remedies are mentioned in the Mahabha-
rata: · kharga (double-edged sword)
· baana (arrow)
“By the arts of conciliation or the ex- · dhanusha (bow)
penditure of money should the foe be · chakra (bladed discus)
slain. By creating disunion amongst his · gada (mace)
allies, or by the employment of force, · parashu (axe)
indeed by every means in thy power · trishula (trident)
shouldst thou destroy thy foe.” · paasha (noose/lasso)
Book 1: Adi Parva, Section 142 · mudgara (mallet)
· prasa (spear)
· kripana (knife/dagger)

िफर ती य
भारतीय महारा ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेंख
ु कला: क १संग| ऑग
म.. ट २०२१ पान ५ पान ५
· shakti (javelin) blindness, illness, disfigurement, contagious disease
· nalika (musket) and death. The great teacher Shukracharya, however,
· kunta (lance) gives his assurance that there is no real wrong in
· mushtika (fist-sword) fighting an enemy through treacherous means, and
· agniyoga (inflammable powder) that even the Devas used such means to attain victory
· lavitra (sickle) over their enemies:
· shila (stone/rock)
· tomara (dart)
· goshirsa (cow-horn spear) “There is no warfare which extirpates
· hala (plough)
the powerful enemy so much as the koot
· sthuna (anvil/pillar)
· dantakantaka (tooth-horn) -yuddha or war conducted against the
· mushala (pestle) dictates of morality. In the days of yore,
· nistrimsha (short sword)
the koot warfare was appreciated by
· vajra (double-ended mace)
· bhindipala (crooked club) Rama, Krishna, Indra and other gods. It
· pattisha (edged rod) was through koot that Vali, Yavana, and
· mayukhi (pole) Namuchi were killed.”
· laguda (club)
· shataghni (spiked rod) Shukraniti, Chapter 4, Section 7,
· nakharaprasa (claws) Verses 725-727
· mushundi (octagonal-headed club)
So, in Dharma Yuddha, the end actually justifies the
· varahakarna (boar ear spear) means, but conceal this from unrighteous enemies
gives one the advantage of surprise and increases their
chances of victory over them. This is how the right-
The Mahabharata mentions other types of weapons
eous warrior Bhima defeated the unrighteous warrior
which many Hindus today would consider adharmic Duryodhana. Duryodhana never expected Bhima to
(immoral/sinful) and against the yuddha-niyama (rules smash his thighs with his mace because striking below
of engagement): the navel was against the rules of gada-yuddha (mace
duel). Lord Krishna even gave Bhima that idea!

“…with oil, treacle, and sand, with
earthen pots filled with poisonous
snakes, with pulverised lac and other
inflammable matter, with short spears
furnished with tinkling bells, with di-
verse weapons of iron, and machines,
for hurling hot treacle, water, and
stones…”
Book 5: Udyoga Parva, Section 156
The Arthashastra, a manual on governance and state-
craft authored nearly 2,400 years ago by Brahmin
scholar Chanakya, contains recipes for various biolog-
ical and chemical weapons designed to cause
Kshatriyas worshipped their weapons during a prayer
ritual. A Hindu priest would perform prayers over a
warrior’s weapons so as to purify and bless them. In
the Mahabharata, Pandava brother Yudhishthira men-
tioned weapon worship before fighting commenced:
“Having selected our leader, wor-
shipped our weapons with offerings of
flowers and perfumes, we will, at day-
break, under Krishna's orders march to
the field of battle!”
Book 5: Udyoga Parva, Section 151

िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१ पान ६ पान ६
 PRASHIKSHANA (training)
From a young age, Kshatriyas received their training
at a gurukula (teacher’s house/school) from an in-
structor (guru or acharya) According to Bhishma:
“Preceptors always show great affec-
tion for their disciples. The latter
should, therefore, show their preceptors
commensurate reverence. He, therefore,
that wishes to earn that high merit
which has existed from ancient days,
should worship and adore his precep-
tors and cheerfully share with them eve-
ry object of enjoyment…. If preceptors
are worshipped, the very rishis, and the
gods, together with the Pitris [spirits of
departed ancestors], are all pleased.
Therefore, the preceptor is worthy of
the highest reverence. The preceptor
should never be disregarded in any
manner by the disciple. Neither the
mother nor the father deserves such re-
gard as the preceptor.”
Mahabharata, Book 12: Shanti Parva,
Section 108
According to the Shiva Dhanurveda, Thursdays, Fri- ple. The fee could be in any form, e.g., keeping a life-
days and Sundays are the most suitable days for weap- long vow, performing a task, etc.
ons training. The text also advises that before a
shishya (disciple) receives his weapons, he should The Kamandakiya Nitisara, an ancient political trea-
perform various acts such as animal sacrifices and tise authored by Kamandaka, stresses the importance
charitable donations. Before weapons training, disci- of abhyasa (practice):
ples would do early-morning vyayama (physical exer-
cises), including dravana (jogging), danda (push-ups),
baithaka (squats), etc., to build bodily strength and
stamina.
The Mahabharata describes some of the various kinds
of training Pandava Arjuna went through under
Dronacharya, the legendary Brahmin Shastar Vidya
guru:
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
“Drona began to teach Arjuna the art
of fighting on horseback, on the back of
elephants, on chariot, and on the
ground. And the mighty Drona also in-
structed Arjuna in fighting with the
mace, the sword, the lance, the spear,
and the dart. And he also instructed him
in using many weapons and fighting
with many men at the same time.”
Book 1: Adi Parva, Section 134
Disciples would be educated about the marma (vital
points) of the sharira (human body). According to the
Sushruta Samhita, an ancient medical manual au-
thored by the great sage and physician Sushruta (circa
600 BCE), there are 107 such vital points:
“There are one hundred and seven mar-
mas (in the human organism), which
may be divided into five classes, such as
the Mansa-marmas, Shira-marmas,
Snayu-marmas, Asthi-marmas and the
Sandhi-marmas. Indeed, there are no
other marmas to be found in the body
than the preceding ones.”
Section 2
These include muscles, arteries, ligaments, bones and
joints. This knowledge of the human anatomy enabled
warriors injure, paralyse or kill their opponents more
efficiently, with or without weapons.
Upon the completion of training, the instructor would
request guru-dakshina (teacher’s fee) from his disci-
“By constant practice, one becomes
quite competent to ride upon chariots,
horses, elephants and boats, and attains
great mastery in bowmanship; constant
practice bestows on the intelligent abil-
ity for preforming even most difficult
acts.”
Section 15, Verse 50
पान ७ पान ७
PRAYOGA (applications)
Now, let us have a look at how some of Shastra
Vidya’s weapons were used in battle. Four chapters of
the Agni Purana (‘Agni’s Ancient Knowledge’), an
ancient Sanskrit encyclopaedic text named after Lord The text also provides names of the different uses:
Agni (Hindu fire god), lists and describes numerous
armed and unarmed Shastra Vidya techniques and
principles. On the use of the laguda (club), Chapter
251 of the text says:
“A laguda covered in a sheath of leath-
er, should be wielded with both hands
and then uplifted and hurled down with
ease on the head of an adversary,
whereby he would meet his doom. In the
alternative, it should be lifted and used
with the right hand only. The success in
a club-fight consists in killing the an-
tagonist at one stroke and in a single
combat.”
The paasha (combat lasso) was often used in ancient
India by warriors and guards. It measured 10 cubits
(15 feet) in length and was made of cotton twists,
ropes of munja grass (Saccharum munja), leather, or
the sinews of animals, with small leaden balls attached
to the loop to add weight. Kshatriyas carried the lasso
in a leather sheath and used it to capture enemies on
foot or horseback and then close in before binding
them to take them prisoner or administering a fatal
blow. On the lasso’s use, Chapter 251 of the Agni Pu-
rana says:
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअरु ेख
ु कला: ंक १सग
ं | जम..ुलै २०२१
“The noose should be taken hold of with
the left hand, then taken over in the
right, and cast by whirling it round over
the head...”
“The eleven ways of manipulating a
noose, are known as the paravrittam,
the aparavrittam, the laghu, the urdhat-
kshipram, the sandharitam, the vi-
dharitam, the sheynaptam, the gajapa-
tam and the grahagrajhyam. The mag-
nanimous, hold that there are five ways
of casting a noose such as the rijvaya-
tam (extended in a straight line), the
vishalam (extended) and the bhramita
(whirling).”
Chapters 251-252 of the Agni Purana lists the karmas
(deeds) of many other Shastra Vidya weapons. The
following are some of them:
Deeds of the kripana (knife/dagger) include:
· rakshana
· chedana
· bhedana
· harana
· ghatana
· patana
· Sphotana
पान १३ पान ८
Deeds of the kshepani (sling) include: The 32 ways of using a sword and shield include:

· trasana · bhranta
· rakshana · udbranta
· ghatana · aviddha
· baloddharana · vipluta
· ayaata · alupta
· sampata
Deeds of the parashu (axe) include: · sheynapata
· akula
· karala
· udbhuta
· avaghata · savya
· dunshoplupta · dakshina
· kshiprahasta · visphota
· asthita · karalendra
· shunya · mahasakha
Deeds of the vajra (double-headed mace) and pattisha · vikarala
(double-edged sword) include: · nipata
· vibhishana
· anatya · bhayanaka
· madhya · alidha
· paravritta · pratyalidha
· Nideshanta and others
·
Deeds of the gada (large mace) include: Descriptions of sword techniques can be found
throughout the Mahabharata, such as in Book 7:
· aahata Drona-vadha Parva, Section 192:
· prabhuta
· kamalasana “Armed with the sword, and shield in
· vamadakshina hand, Prishata's son [i.e., Drupada]
· namita wheeled about and whirled his sword
· hansmarga
on high, and made side thrusts, and
· avritta
· paravritta rushed forward, and ran sideways, and
and others leapt high, and assailed the flanks of his
Deeds of the chakra (bladed discus) include: antagonists and receded backwards,
and closed with his foes, and pressed
· chedana
them hard. Having practised them well,
· bhedana
· patana he also showed the evolutions called
· bhramana bharata, kaushika satwata…”
· shamana
· vikartana
· kartana

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सरु ेख सगं म.. पान ९

Even a broken sword did not go to waste. The follow- having covered the object aimed at with
ing is description of one half of a sword being used as the grip, the archer with his head poised
a projectile:
erect as that of a peacock and with chest
“Seeing his sword cut off, the mighty bulged out and shoulders drooped
chariot-warrior Sutasoma retreated six down… should discharge his arrow.”
steps and then hurled that half (of the
scimitar) which he had in his grasp at
his foe.” The following standing and sitting archery positions
Book 8: Karna Parva, Section 25
are described in verses 77-83 of the Dhanurveda
On hurling projectiles in battle, Shukracharya, the Samhita (an archery treatise whose authorship is as-
guru of the demons, says: cribed to Rishi Vasishta, an ancient Vedic sage):
“In throwing a missile, movement for-
ward or backwards is necessary. The · pratyalidh – right leg bent, left leg straight
soldier stationed in the battle array · alidha – left leg bent, right leg straight
should always fling the missile by mov- · vishakha – standing erect, thighs together,
ing forward. Just after throwing the feet apart
arm, the soldier should sit down or · samapada – firmly standing erect, feet to-
move forward.” gether
Shukraniti, Chapter 4, Section 7, · vishampada – standing, body bent forward,
Verses 551-553 feet apart
· dardurkrama – both knees on ground
Regarding the use of the bhindipala (crooked club),
· Garudakrama – left knee on ground, right
the Nitiprakashika, an ancient treatise authored by
leg bent
Sage Vaishampayana (a disciple of Sage Vyasa), says: · padamasana – both legs crossed on ground
“The bhindipala has a crooked body;
its head, which is bent and broad, is a
cubit long, and it is a hand in circum-
ference. It is whirled thrice and then
thrown against the foot of the enemy.
When throwing the bhindipala, the left
foot should be placed in front.”

Dhanurvidya (archery) according to Chapter 249 of

the Agni Purana:

“The bow should be wielded with the left

hand and the arrow with the right…. the
feathered end of the arrow should be
then put on the string…. a warrior
should raise the bow with his left hand,
so as to hold it in the same line with ends
of his eyes and the cavities of his ears….
and drawn to its full capacity…. Then

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान १०

The treatise also lists five ways to hold the bowstring:

· pataka – forefinger under the thumb’s root

· vajramushti – thumb between the middle
finger and forefinger
· simhakarna – thumb on the middle part of
the forefinger
· matsari – forefinger tip on the thumbnail
· kaktundi – tip of the thumb on the forefin-
ger’s tip

In Shastra Vidya, the limbs of the body are classed as

weapons. The deeds of malla-yuddha (combat wres-
tling) as listed in the Agni Purana include:
It then goes onto say:
· akarshana
“And employing his arms, each also
· vikarshana
performed the feats called sampurna-
· prishtbhanga
murchcha and purna-kumbha. At times
· pashumarga
they twisted each other's arms and oth-
· bahumulya
er limbs as if these were vegetable fi-
· avadhuta
bres that were to be twisted into
· gajaskandha
· yashtighata chords.”
· devmarga Book 2: Sabha Parva, Section 23
· janubandha
· bhujabandha There are also numerous descriptions of mushti-
· gatrabandha yuddha (boxing), which includes a variety of strikes
with the fists, palms, nails, elbows, head, knees and
The following excerpt from the Mahabharata de- feet. For instance,
scribes wrestling techniques used in a violent duel be-
tween Bhima and Jarasandha (the unrighteous king of “And at length, having clenched his fist
Magadha). Note that ‘prishtabhanga’, one of the like a five-headed snake, Bhima with
force dealt a blow on the neck of the
wrestling ‘deeds’ in the list above, is performed: rakshasa. And when struck by the fist of
Bhima, the rakshasa became faint…”
“Accomplished in wrestling, the two Book 3: Vana Parva, Section 156
heroes clasping each other with their
arms and each dragging the other unto
himself, began to press each other with
great violence. The heroes then per-
formed those grandest of all feats in
wrestling called prishtabhanga, which
consisted in throwing each other down
with face towards the earth and main-
taining the one knocked down in that
position as long as possible.”

िफर ती य
भारतीय महारा ाचीश , अ आिण शा ाचा सअरु ेंख
ु कला: क १सग
ं | जम..ुलै २०२१ पान ८ पान ११
Also:
“And having nails and teeth for their
weapons, the encounter between them
[i.e., Bhima and Kichaka] was fierce
and terrible like that of two furious ti-
gers.”
Book 4: Virata Parva, Section 22
SAKSHI-PRATYAYA (eyewitness account) · Dhanurveda Chintmani
Portuguese traveller Duarte Barbosa (1480-1521) de- · Kodanda-chaturbhuja
scribed Hindu warriors using the chakra in his 1518 · Sangrama-vidhi
work, The Book of Duarte Barbosa:
“… steel discs which they call Chacaras
[chakra], about two fingers in thickness,
as sharp as razors at the edge, but blunt
inside. They are of the breadth of a
small plate, and there is a hole in the
middle. Everyone carries as many as ten
of them on the left arm; and they take
one into the battle. They place it on the
finger of the right hand, putting the fin-
ger a little round it so as to give it a
grasp, and hurl it straight at the enemy.
If they hit an arm, leg or neck they cut
right through, and thus they cause great
injury; and there are men here very skil-
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शाअंकाचा२ |सऑग
ु कला: अरु ेख
ंक १टसग
ं |२०२१
ful at this.”
pages 232-233
SAMAPANA (conclusion)
More research is needed into the legitimate martial
arts of ancient India, with a particular focus on textual
evidence drawn from ancient Hindu sources, because
oral tradition can carry errors or be manipulated and
remain unverifiable. There are still unpublished an-
cient and medieval works related to Indian weapons
and warfare sitting in Indian and Nepalese libraries
(and perhaps many more in private collections) as Ve-
dic scholar Dr. Ravi Prakash Arya (a well-wisher of
the author) notes in his book, Dhanurveda: The Vedic
Military Science. These include:
· Vishwamitra Dhanurveda
· Jamadagni Dhanurveda
· Aushanas Dhanurveda
· Vaishampayana Dhanurveda
· Vikramaditya Prakarnam Dhanurveda
· Kodandashastra
· Dhanurvidya Dipika
· Dhanurveda Aramba Prayoga
From texts such as these, forgotten fighting arts of an-
cient India can be resurrected and preserved. Dr. Ary-
a’s book also mentions that several martial treatises
have been lost to the sands of time. References to
some of these lost works have been made by Indian
philosophers and scholars such as Swami Dayanand
Sarasvati and Acharya Dviendranath Shastri. These
texts include:
· Angira Dhanurveda (Angira was an ancient Vedic
sage)
· Dhanusha-pradipika (of Dronacharya, martial
guru of the Pandavas and Kauravas)
· Dhanushchandrodaya (of Shri Parashurama, Vish-
nu incarnation, disciple of Lord Shiva and martial
guru of Dronacharya and Karna)
जम..
ुलै २०२१
पान ९ पान १० पान १२
Many people, even including Hindus born and raised
in India, will be unfamiliar with the some of the weap-
on names, the techniques, the warrior traditions and
the martial texts mentioned throughout this article.
However, there is no blame on them. The lack of
awareness about their ancestral martial culture is due
to centuries of Islamic and Western invasions and cul-
tural takeovers. Fortunately, a total cultural genocide
never occurred. Many ancient indigenous Hindu be-
liefs, practices and texts survive to this day. This is
thanks to the traditionalists who preserved the ways of
their ancestors. Though, this effort must continue by
future generations so that all will never be lost. I urge
everyone – male and female, young and old, to join
the effort in researching, promoting and preserving the
traditional martial arts and combat sports of India, any
way they can – read, learn, write, illustrate, interview,
publish, film, share, purchase, fund, teach, etc.

LEKHAKA (about the author)

Harjit Singh Sagoo is a multi-genre writer, illustrator,
and researcher. He has been published in Martial Arts
Illustrated (UK), Black Belt magazine (USA), Blitz
(Australia), Asana International Yoga Journal (India),
Samurai Bushido (Italy), Kung Fu Era (Singapore), El
Budoka 2.0 (Spain) and Boevie Iskusstva (Ukraine).
Other publications include Totally Tae Kwon Do, Life A 2009 photo of the author with Gurdev Nidar Singh
After Hate, Faith Initiative, and Kung Fu Tai Chi Nihang, the head of his Shastar Vidya lineage as prac-
magazine. Under the pseudonym, Harivansh ticed by Sikhs. It should be pointed out that while the
Subramanyam, he has published articles in Combat author greatly admires and supports the work of
magazine, True Crime, Beacon Online, Fighters Only, Gurdev Nidar Singh, the author’s research is inde-
and others. He is the author of books including The pendent and primarily textual-based.
Lost Warfare of India: An Illustrated Guide and Shas-
tra Vidya: The Ancient Indian Martial Art of the Hin- -By Harjit Singh Sagoo
du Kshatriyas. Four more books will be released soon. (Writer, Illustrator and Researcher)

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान १३

 धनुवद से धनुवद/इषु या बाण/तथा धनषु क यंचा िनमाण क िविध
धनषु बनाना एक िनयिमत पेशा था (धनषु कर या धनषु कृ त को धनषु -
िनमाता के प म जाना जाता है).

धनवु द म िविभ न कार के धनषु ह। सारंगा और कमान

(स ग से बना धनषु ), वैणव या यंबक (बांस से बना और चार हाथ
~ 6 फ ट लंबा) जो परू ी तरह से मड़ु सकता है, कामदेव (धनषु जो
टील/और कां य से बना है)। गल
ु ेल बासं से बना धनषु है िजसम दो
तार होते ह और इसका उपयोग कंकड़ मारने के िलए िकया जाता है -
इसके तीन हाथ क लंबाई ~ 4.5 फ ट और दो उंगिलय क चौड़ाई
~ 1.4 इचं है।

ऋ वेद और िविभ न सािह य म अ सर उ लेिखत धनषु ,

वैिदक यगु का मख
ु हिथयार था और 17-18व शता दी तक सबसे
मह वपणू हिथयार बना रहा।

धनषु घमु ावदार आकार (व ) म मड़ु ी हई एक मजबतू छड़ी से बना

होता था, और जानवर क नस या खाल क एक प ी से बनी धनषु
यंचा ( या) जो िसर से जड़ु ी होती थी। धनषु क नोक, जहाँ
यंचा बांधी जाती थी, अतनी कहलाती थी।

धनषु पर यंचा चढ़ाना (आतन), तीर लगाना ( ितधा), धनषु को

मोड़ना (अयम)् , और चलाना (अस) कहलाता है। तीर कान के पास
से छोड़ना, इसे कण-योिन कहा जाता है िजसका मल
ू िबंदु कान है

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान १४

वैणव/गुलेल धनुष के िलए यु साम ी के कार: शाल या (सखुआ) या (साखू) - साल क लकड़ी कठोर लकड़ी
चंदन क लकड़ी (चंदन, चंदन) - भारतीय चंदन क लकड़ी को इडं ो म से एक है।अपने दाने क गुणव ा के कारण यह वैणव धनषु के
-मलायन े क कठोर लकड़ी, घने दाने वाली सगु ंिधत लकड़ी िलए िब कुल उपयु है | चंिू क साल क लकड़ी शि शाली होती
माना जाता है। अपने दाने क गुणव ा के कारण यह वैणव धनुष के है, इसिलए इसका उपयोग नाव , जहाज के के िबन और डेक पर
िलए िब कुल उपयु है। यह बहत महगं ा है और मेरे अनमु ान के िकया जाता है। साल क लकड़ी दीमक के ित उ चतम तर क
अनसु ार इसका उपयोग औपचा रक योजन के िलए िकया जाता ितरोधक मता दान करती है |
है।

बत - बत को मोड़ना बहत आसान है और

अ छी गुणव ा वाले बत का उपयोग कुछ
अ छी गुणव ा वाले धनषु के िलए िकया जा
सकता है।

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान १५

 काम करना बहत किठन होता है, इसक शाखाओ ं का उपयोग धनषु
बनाने म भी िकया जाता था।

ध वना या (धमन) या (धमनी) - ध वना वृ का उपयोग उनके

िचिक सीय मू य के िलए िकया जाता है। इस पेड़ का उपयोग न
भरने वाले घाव , दद, खांसी और अ य उ े य के इलाज म िकया
बांस - दिु नया भर (भारत, चीन, को रया और जापान) म धनषु
जाता है। एक मजबतू वृ होने के कारण ाचीन काल म इसक
बनाने के िलए बांस सबसे आम साम ी है।
शाखाओ ं का उपयोग धनषु बनाने म िकया जाता था।

ककुभा (िशरीष) - ककुभा का उपयोग औषिध योजन के िलए

िकया जाता है, इसका सबसे पहले वणन ऋ वेद और अथववेद म
िमलता है। एक मजबतू पेड़ और लकड़ी होने के कारण इसके साथ

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान १६

 कामदेव/ टील धनुष के िलए यु साम ी के कार:

कामदेव धनषु क साम ी अि न परु ाण और धनवु द म प रभािषत क

गई है - सोना, चांदी, तांबा और काला लोहा ( टील)। िपछले 1000
वष म इन धनषु को बनाने के िलए दो िविश कलाओ ं को तािगरी
और िबदरी का उपयोग िकया गया था।

को तािगरी - को तगारी कला क उ पि भारत म हिथयार और

हिथयार को सजाने के साधन के प म हई थी। यह िश प ज द ही
राज थान के राजाओ ं तक पहचं गया, जहां यह िवदेशी कला के प
म समृ हआ जब तक िक यह रा य क अपनी सं कृ ित और जीवन
शैली का एक अिनवाय िह सा नह बन गया। उस समय के राज थान
म पारंप रक हिथयार िनमाताओ ं को िसकलीगर कहा जाता था,
िज ह ने उस समय के शासक और कुलीन के िलए काया मक और
संदु र सजावटी हिथयार बनाने के िलए इस िश प का उपयोग करना
शु कर िदया था।
सारंगा/कमान धनुष के िलए यु साम ी के कार:

बांस/ ढ़ लकड़ी - लकड़ी के कोर म बांस या कोई भी कठोर

लकड़ी उपयोगी हो सकती है। ाचीन धनषु के िविभ न नमून म हम
आम क लकड़ी और िसरीश क लकड़ी िमलती है।

स ग क प ी - जल भस के स ग या आइबे स स ग का उपयोग
धनषु बनाने म िकया जाता है।

िस यू - धनषु बनाने म उपयोग क जाने वाली पशक

ु डरा भस या
िहरण के पैर या पीठ से िनकली जाती है।

पशु ग द - इस धनषु म तीन मु य ग द का उपयोग िकया जाता है -

िस यू ग द, खाल का ग द, और मछली से बना हआ ग द।.
िफर ती यमहारा
भारतीय ु कला:ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख ंक १संग| जम..
ुलै २०२१ पान १४ पान १७
िबदरी - यह िश प 11व शता दी म हैदराबाद और आसपास के (बाण बनाने वाला) को यह सुिनि त करना होता है िक यह बहत
े म शु हआ था, और कामदेव/ टील धनषु के उ पादन का एक मोटा या बहत पतला न हो। यह पका हआ और पीले रंग का होना
मह वपूण क था, जो िबदरी नामक एक िवशेष कार क सजावट चािहए, सरकंडा तोड़ने का सबसे अ छा समय मागशीष का महीना
के साथ बनाए जाते थे। इस टील धनषु को इसी अंदाज म सजाया है (22 नवंबर - 21 िदसंबर), इन सरकंडे को बाण बनाने से पहले
गया है. सतह को कॉपर स फे ट से उपचा रत िकया गया, िजससे वह इसक लकड़ी को कोयले पर सकना चािहए, इन तीर क माप को
काली हो गई। इसके बाद पैटन को रे खािं कत करने के िलए इसे एक एक मु ी कम के प म प रभािषत िकया गया है। दो हाथ क लबं ाई
स त टाइलस से उके रा गया। सोने और चाँदी के तार को खांचे म (48 इचं घटाएं 6 इचं = 42 इचं ) सरकंडे क मोटाई आपके हाथ क
ठोक िदया गया। पतली उंगली के बराबर होनी चािहए। पवू िहमालयी े म पैदा

धनुवद म बाण और उसक रचना होने वाला सरकंडा बाण बनाने के िलए सव म होता है।

धनवु द म तीन कार के बाण बताए गए ह ी, पु ष और

नपंसु क । ी बाण वे होते ह जो िबंदु क ओर भारी होते ह, ये तेज़
धावक होते ह और लंबी दरू ी पर ल य को भेदते ह। पु ष बाण वे
होते ह जो अंत क ओर भारी होते ह, ये कार एक मजबतू और
किठन ल य को भेद सकते ह। जबिक नपंसु क बाण वे होते ह जो
िबंदु से अंत तक एक जैसे होते ह और ल य अ यास के िलए
उपयोग िकए जाते ह।

धनवु द म सरकंडे को बाण िनमाण के िलए सव म सामि य म से

एक के प म प रभािषत िकया गया है। सरकंडा चनु ते समय इसक
ु र

िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१ पान १४ पान १८
 सेट िकया जाता था, और सामा य तरीके से मु य यंचा म गांठ
लगा दी जाती थी।

2. सन क यंचा - सन क यंचा धनषु के िलए उपयोग क

जाने वाली सबसे आसान और सामा य यंचा थी। पतले सन के
ल य पर सटीक हार करने के िलए इसु (बाण) के अंत म तीन या
धाग को र सी म लपेट लपू बना के अंत म गांठ लगाई जाती थी।
चार पख
ं बधं े होते ह। नाराच (पणू धातु तीर) म पाच
ं पंख होते ह,
बांधने के िलए पशु ग द/िस य/ू और रे शम के धागे का उपयोग िकया
जाता है .सारंग धनषु से छोड़े गए बाण म 7.5 इचं के पंख होते ह
जबिक िनयिमत तीर म 4.5 इचं के पख
ं का उपयोग होता है। बाण
बनाने के िलए कौआ, हसं , बाज, सारस, मोर, पतंग और एिशयाई
लोवर प ी के पंख सव म ह।
3. आंत क यंचा - मु य यंचा आठ आंत के धाग से बना
होता है जो महीन धागे क सिपल लपेट से ढका होता है। धनषु क
डोरी का क और धनषु क डोरी क गाठं के नीचे का पहला इचं
लाल धागे से ढका हआ है। लपू मड़ु ी हई िस यू के पांच धाग से बने
धनुवद म धनुष क यंचा और उसका िनमाण
होते ह और लपेटे नह जाते ह।
धनवु द म तीन मख
ु कार क यच
ं ा का योग िकया गया है

1. रे शम क यंचा - ऐसा तीत होता है िक रे शम क यंचा

क ि स ॉस तकनीक भारत के िलए िविश थी जब इस तरह क
यचं ा का उपयोग िकया जाता था। एक िनयम के प म अिं तम
लपू को िस यू से
काटा जाता था, मोड़ा
- ी. पंकज गांधी
जाता था और ग द म धनवु द के शोधकता (USA)
Founder of “International Society for Dhanurveda”

िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१ पान १४ पान १९
 ाचीन भारतीय श ा परंपरा ाचीन भारत – देवी देवतांची श ा
शंखं च ं गदां शि ं हलं च मुसलायु म् l
खेटकं तोमरं चैवपरशुं पाशमेव च ll
कु तायुधं ीशुलं च शारगमायुधमं l
कुलीशं प रघं खड्गं प ीशं मु रं तथा ll
दै यानां देहनाशाय भ ानामभयायच l
धारय यायुधानी थं देवानां च िहताय वै ll
श -मं
रसना वं चंिडकाया: सरु लोक साधक: ll
हाम् हीम् खड्ग आं हं फ ll
देवलोकाला सशु ोिभत करणा या हे श ा तू देवी चंिडके ची
जी हाच आहेस. हाम् हीम् आं हं व पी खड्गाला नम कार
असो.
ाचीन काळापासनू भारतात यु शा आिण श ा ांवर अनेक
थं िलिहलेले आहेत. मु यतः धनवु द. अि नपरु ाण, बृह सिं हता,
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश िफर
ु कला: , अती महारा
आिण शााची ाचा सअुरेख
ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
शु नीती, रामायण, महाभारत, कौिट याचे अथशा , यु जयाणव,
कोदडं मंडण, लोहाणव, बाणिव ा, यु क पत , राजव लभ,
समरांगणसू धार, िनती कािशका, इ. अनेक ंथ रचना होत होती.
वैिदक देवता आिण वेदक ् ाला नंतरचा परु ाणकालातील सव ंथ
िविवध देव-देवता आिण िविवध शा िवषयांवर आधारलेले
आहेत. सवच देव-देवता श धारी आहेत. यांची यांची िविश
श आिण अ वणन के लेली आहेत. याच समु ारास रामायण
आिण महाभारत काळ असनू दो ही थं ात यु हा मह वाचा भाग
आहे. यातनू त कालीन श ा याच ं ी चागं ली मािहती िमळते. इसवी
सना या पिह या शतकापासून या िहदं ु देवतां या काही पाषाण
आिण धातंू या मतू ब याच ठीकाणी मंिदरात, उ खननात
िमळाले या आहेत. उपल ध भारतीय वां मय ंथ आिण मतू तसेच
लेणी व मंिदरे यातून देवदेवतांची श या िवषयी िवपल ु मािहती घेता
येते.
भारता या ाचीन आिण म ययगु ीन काळात अनेक मिं दर
आिण लेणी तयार झाली. यातील कोरले या देवदेवतां या
िश पामधील श े आहेत. अलंका रक व पात याचे िश पांकन
के लेले आहे. याव न त कालीन श ांिवषयी मिहती िमळते.
यांची नावे आिण व प समजते. जरी या काळातील श े
िमळाली नसली तरी या िश पांव न याची क पना येतेच.
यातील काही श े िशवकाळात परंपरा िटकवनू थोड्या बदले या
व पात य आढळतात.
अंक २ | ऑग
पान १४
ट २०२१ पान १९ पान २०

इसवीसना या पिह या शतकापासनू १२ या शतकापयत
त कालीन श िमळालेली नाहीत असलीच तर एखाद दोन
असावीत. परंतु या काळातील मतू िश प, ले या, मंिदरे आजही
अि त वात आहेत. या िश पांकनातनू अनेक िवषयाच ं ी त कालीन
मािहती समोर येते. तसेच त कालीन श ांिवषयी क पना येते.
अनेक देवदेवतां या मतू श धारण के ले या असनू यांची यांची
वैिश ् यपणू श आहेत. जसे िव णचू े च , गदा, शख ं , धनु यबाण.
भगवान िशवाचा ि शल ू , डम , िपनाक, हदेवाचे कमंडल,ू
व णाचा पाश, कंदाची श , गणेशाचे पाश-परशु-अंकुश-दतं .
यमाचा पाश. बलरामाचा नागं र, देवी कडे असणारी श – खड्ग,
ढाल, धनु य, च , अंकुश, शल ू , ि शल ू , खट्वांग, भश ु ु डी, गदा,
चापबाण, श , मसु ळ, प रघ, नागपाश, कमंडलु इ. अनेक
कारची श े िश पांिकत के लेली पाहायला िमळतात.
परु ाण ंथामधनू आिण देवदेवतां या च र ंथांमधनू अशा श ांची
वणने येतात. या वणनांशी जळ ु णारी श िश पांिकत के लेली
आढळतात. यां याशी िमळती जळ ु ती अशी काही श १५ या ते
१७ या शतकातील श ाश ं ी सा य दशिवतात. त कालीन श
य पािह यास ाचीन श ांची काहीशी क पना येते. या
भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम..
श ाश
ं ी आपली जोडलेली नाळ ही पारंपा रक श िटकवनू
आहेत.
श ांचे कार
खड्गं च गदेषुचापप रघां शूलं भुशु डी िशरः I
शंखं स दधत करै ि नयनां सवागभूषावृताम् II
िनला म युतीमा यपाददशकां सेवे महाकालीकाम् l
याम तौ छियते हरौ कमलजो ह तुं मधुकैठभम् II
प ं धनुं कुि डकां च द डं शि मिसं तथा l
खेटकं जलजं घटं ा सरु ापा ं च शुलकम् ll
पाशं सदु शनं चैव दधत लोिहत भाम् l
प ेि थतां महाल म भजे मिहषमद नीम् ll
महाकाली व महाल मी चे तवन के ले या या तो ात संर णाथ
श ा धारण के ले या वणानातनू श आहेत.
ाचीन काळापासूनच िश पशा थं ातून
पारंपा रकतेनसु ार यांची श संप नता दाखिव यासाठी
यां याकडे िविवध श दाखिवलेली आहेत. श ा मुळे देवतांची
के वळ ओळख होतेच परंतु यांचे अथ मतु शा ंथानसु ार आहेत.
देवीदेवतांकडे असणारी संर क श खड्ग, ढाल, च , अंकुश,
शल ू , ि शलू , खट्वांग, गदा, चाप, बाण इ यादी आयधु े असली तरी
पानपा , कमंडल,ू अ माला. पु तक, अि न, महाळंु गाचे फळ, प ,
अभयमु ा, वरदमु ा तसेच अथपणू ह तमु ा दाखिवले या
आढळतात. अशा व तु व मु ा यु ाशी संबंिधत नस या अथवा
सहं ारक नस या तरीही या यातनू ान, यान, योग आिण मं श
िकंवा तं श यांचे तीका मक व प असतात. जे हा
हदेवाकडे पु तक, अ माला, कमडं ल,ू क ू असतात.
सर वितकडे पु तक, अ माला, कमंडल,ू क ू असतात.
ल मीकडे प व कमडं लू असते. ते हा याच ं ी अलौिकक श
दाखवी याचा उ श े असतो. ही आयधु े नाहीत. परंतु कमंडलूतील
जला ारे के वळ मं श ने अिभिसच ं न क न असरु ी श पासनू
संर ण के ले जाते असा भाव कट होत असतो. प हणजे कमळ
हे तं पजू ेचे ितक आहे. वरदमु ा व अभयमु ा संर ण, अभयदान
देत असतात.
ऋ वेदातील चांमधनू संर णा मक व आ मणा मक
अशा दो ही कार या अयधु ांचे वणन आहे. धनु य-बाण, परशु
पान २१
 सारखी श तसेच शा ांपासनू संर ण हावे हणनू
िविवध कवच िशर ाण, व ाण, ह त न, खेटक इ यादी
म तां या वीर यो यांचे वणन येते. व या या हातातील लोहाची
कु हाड, इं ाचे सह धारे चे व हे संदभ लगतात. यािशवाय
छु रका(सरु ी), कतन(का ी), हे ी(हातोडा), कुिलश(कु हाड), अिस
(खड्ग), अंकुश, च , आरा(व तरा), मु र, श , पाश, शत ार,
आबदु इ यादी अनेक शा ाच ं ी नवे आहेत.
ाचीन ंथातून यु ातील िवपुल आयधु ांचे वणन आहे.
दाशरा यु ात धनु य, अिस(तलवार), सृ (भाला), सृक्
(ब लम), िदध,ु आ ीअसिन इ यादी ती आयधु े होत. दानव वृ ासरु
आिण देवराज इं यां या यु दात गदा, प ीश, खड्ग, श , तोमर,
मु र, री ी, िभ दीपाल, पाश, मिु का आिण अ देखील
वापर याचे वणन येते. देवां या सेनापती कंदाने तारकासरु ाबरोबर
यु के ले ते हा श , शल ू , परश,ु खड्ग, तोमर, बाण, पाश, मु र,
प ीश, ि शल ू अशी आयधु े वापरली गे याचा उ लेख येतो.
आिदश देवीने मिहषासरु , धु लोचन, र बीज, शु भ-िनशंभु
यांचा संहार के ला यावेळी देवीने संहारक श वापरली याचे वणन
माकडेय परु ाणात येतो. यात खट्वांग, खड्ग, शल ू , ि शल ू , गदा,
च , चाप-बाण, प रघ, तोमर, िभ दीपाल, श ,मसु ळ, हल, पाश,
परश,ु दतं -मु ी, अंकुश, व , कुिलश, री ी, भश ु ु डी इ यादी
शा ांचे वणन आहे. याच बरोबर दगड, झाडे यांचाही उपयोग
झाला. रामायण आिण महाभारतात अनेक कारची श आिण
संहारक अ तसेच रथ, अ , ह ती इ याद चे वणन येते. रामायण,
महाभारतात श ाच ं ी िवशेषता सािं गतलेली आहे.
नमः सदु शनायैव सह ािद यवचसे l
वाल माला िद ाय स ाराय च ुषे l
सव दु िवनाशाय सवपात कमिदने ll (ग ड परु ाण)
च –च हे मु श भगवान िव णचु े िवशेष आयधु
आहे. सव िव णु आिण वै णव प रवारातील देवताच
ं े मह वाचे असे
ितका मक श असनू यास “सदु शनच ” असे िस नाव
आहे. याचे तीका मक अथ सु ा आहेत. हच हणजे सृ ी
रचना, कालच हणजे यास १२ आरे आहेत व ३६० दाते
आहेत. असे संव सराचे च िनरंतर आहे. महाभारता नसु ार िशवाने
एका जलरा साचा वध क न ते िव णसू िदले याचे नाव सुदशन
ठे वले. ते लोहाचे असून याला अनेक आरे आहेत. या या धनु य – शंकराचे धनु य वडा या पारं याचे आहे ते
बाहेरील बाजसू ती ण धार असलेले दाते असतात. च ाचे अनेक िपनाक नावाने विणत असनू शंकरास िपनाकपाणी िकंवा िपनाके र
भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सरु ेख सगं म..
कार िनरिनरा या ंथात वणन के लेले आहेत. महाभारतात
िव णचु े च श चू ा िनःपात क न पु हा या या हातात परत येत
असे. मंिदरावरील िव णमु तू मं ये कोर यात आलेले च ाचे
िश पांकन अलंका रक आकारात दाखिवलेले आढळते. िव णल ू ा
च धर, च पाणी अशी नावे आहेत.
गदा - परु ाण ंथाव न गदेची उ प ी गदासरु नावा या
असरु ा या अि थपासनू तयार झाली. गदा धारण करणा या िव णसु
गदाधर नाव िमळाले. महाभारता नसु ार खाडं ववन जाळले ते हा
व णाने िव णसू िह गदा िदली. िव णु या गदेस कौमदु क असे नाव
आहे. गदा हतात ध न अथवा श वू र फे कुनही यु के ले जाई
हणनू मु ामु या भेदात गदेचा समावेश होतो.
मु ल - मु ल िकंवा मु र या नावाने एक गदे सारखा हार
करता येईल असा सोटा हणता येईल. अ यतं वजनदार परंतु
मु यतः कसरती क रता यायाम शाळे तील म लांचे हे आयधु
आहे. एकाच भरीव लाकडाचे हे आयधु आहे. देवतां या मतु मं ये
यां या हाती मु ल दाखिवलेले आढळते.
शंख – िव णु या शंखाचे नाव पां यज य आहे.
समु मंथनाचे वेळेस शंख उ प न झाला. महाभारतात आले या
कथेअनसु ार पांचजन असरु ाचा वध क न िव णनु े ा के ला. शंख
हे रणवा आहे. यु दात चेतना, आ हान इ यादी सिू चत कर यास
शखं नाद करीत. अजनाचा ु देवद , भीमाचा प , यिु धि राचा
अनंतिवजय, नकुलाचा सघु ोष आिण सहदेवाचा मिणपु कर अशी
यां या शाख
ं ाना नावे आहेत.
घटं ा – घंटानादाने देवतांचे आवाहन आिण असरु ,
भतू िपशा च दरू पळून जातात अशी रचना आहे. दगु ास शती
मधील वणनानसु ार असरु ाश
ं ी यु कर यासाठी देवीने घटं ानाद के ला
ते हा अनेक असरु भयकंिपत झाले िक येक मू छा येऊन पडले.
सावधान करणारी आिण भयंकर नाद करणारी तसेच चेतना उ प न
करणारी घंटा रणवा ा माणे असावी. सव देवतांकडे आयधु हणनू
अलंकृत घंटा िश पांिकत के लेली आढळते.
पान २२
नाव झाले. िशवधनु याचे अजगव असे आणखी एक नाव आहे. तीन शळ ू असनू यांची नावे ि पवन आिण ि श य असे यास
िव णु या धनु याचे नाव शारंग आहे. हणनू याला शारंगधर ाचीन ंथातून हटलेले आहे. परु ाणे सांगतात, िव क याने
हणतात. िशंगापासनू बनलेले हे िद यधनु य िव क याने िनमाण सयू ा या अंशाने ि शल
ू िनमाण के ले. ि शल
ू अ यंत संहारक असनू
के ले. कोदडं नावाचे लाकडाचे (वंशवृ ) धनु य रामाचे हणनु संपणू सृ ीचा िवनाश कर याचे भयंकर साम य यात आहे.
रामाला कोदडं धारी हणतात. इं ा या धनु याला िवजय असे नाव महाकालीभवानी देवीने ि शुळाने अनेक असरु ांना िवदीण के लेले
आहे. चं गु ादी काळापासनू अनेक ाचीन ना यांवर धनु याचे वणन असनू ाचीन मतू मधनू याचे भावी असे संदु र िश पांकन
अक ं न के लेले आढळते. के लेले आढळते. आकषक आकारा या तीन शल ु ाच
ं े ि शल
ू
अलंका रक असे असते.
खड्ग – अि नपरु ाणानसु ार य ातून एक िद य पु ष उ प न
झाला. याने लोहाचे खड्ग उ प न के ले. ते िव णुने धारण के ले. परशु – भगवान िशवाचे दसु रे मख ु आयधु हणजे परशु
याचे नाव नदं क खड्ग असे होते. काही िठकाणी िव णमू तू म ये होय. िशवशक ं राने हेच आयधु परशरु ामाला िदले तसेच गणपतीला
खड्ग हाती ध न एक पु ष उभा असलेला दाखवलेला असतो. देिखल िदलेले आहे. परु ाणांची रचना सु असताना कुशाण काळात
अशा मतू ला खड्गपु ष असे हणतात. खड्ग हणजे आखडू यां या ना यावर परशचु े अक ं न के लेले आढळते. परशु हणजेच
दधु ारी सरळ पा याची तलवार. खड्ग हणजेच खंडा कारची फरशी हे श िशवकाळात आढळते.
तलवार.
व – हे आयधु मु यतः इं ाचे आयधु आहे. ऋ वेदात
खेटक – खड्गाबरोबर संर णाक रता खेटक हणजे ढाल व या आयधु ाचे िनमाण दिधची ऋष या अि थंपासनू झा याचे
िह हवीच. िश पशा ात खेटकाला चम असाही श द आहे वणन िमळते. वृ ासरु चा वध कर यासाठी इं ाने व वापरले होते.
याव न ढाली कातड्या या असा यात. ाचीन देवतां या व दोन शाखांचे असते परंतु ि शाखा आिण चार शाखांचे देखील
मतु मं ये खेटक वतुळाकृ ती, आयताकृ ती वृ ाकृ ती आकारातील व िनरिनरा या िश पातून आढळते. मतु िश पांकनात इं ाणी,
पाहायला िमळतात. ढाल धर यासाठी ढाली या मागील बाजसू दगु ा, मिहषासरु मिदनी यां याकडील व अलंकृत के लेली
चामड्याचे प कोरलेले अस याने याची नीट क पना येते. ही आढळतात. बौ सं दायात देखील व हे एक अ ु त श
खेटक संदु र न ीदार के लेली असतात. मानलेले आहे. व मं श ने भारीत क न अ ा माणे याचा
उपयोग के याचे परु ातन थं ातनू आढळते.
हल – हल हणजे नांगर. िव णचू ाच अवतार असलेला
बलरामाच हे मु य श आहे. नागं र या आयधु ाने शेतीिवषयक टंक – टंक दोन कारचे आहेत. लेखन कर याकरता
सचू ना के लेली असून यु ातही नांगरा या सह याने आकषनू घेऊन खीळ असतो तो. टंक हणजेच किणका हणजेच कोरणी. टंक
श चू ा िनःपात बलराम करत असे. हणजे दसु रा अथ दगड फोड यास छी नी असते तसच एक
अवजार. याचा श हणनू ही वापर असावा. काितके याने टंक
शूल – शल ू हणजे कंु त िकंवा भाला हे धारण के ले या या या मतू दि णेत आढळतात.
आिदमकाळापासनू चे श आहे. शल ु ाचे अनेकिविवध कार
िश पातून दाखिवलेले आहेत. िशवपु कंद या याकडे श पाश – ऋ वेदात पाश हा दोरीपासनू बनिवलेला असनू
नावाचा शल ू दाखिवतात. श सू आकषनू घेऊन याचा वध करावा असे उ लेख येतात.
पाशाने श सू बांधता येते. व ण आिण यम यांचे मख
ु आयधु पाश
ि शूळ – िशवशक ं राचे तीकच जणू असे तीन शल ू आहे. ाचीन मतू ं या िश पांकनात िशव, गणेश, आिण देवीकडे
असलेला ि शळ ू सव प रिचत आहे. िवजय नावाचा हा ि शळ ू सु ा पाश िश पांिकत के लेला िदसनू येतो. िविश गाठीनी
िशवप रवारातील मतू चं ी ओळख आहे. िशवा या बाणांना सु ा िवणलेला पाश संदु र आकारात कोरलेला आढळतो.

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान २३

 छु रका – अिसपिु का हणजे लहान श . कट्यार, अशा कारचे िश पांकन कुषाण काळापासनू नाणी आिण मु ांवर
खंजीर, िबचवा या श ाना छु रका या कारात गणना करता येईल. सु झालेले होते. िशव, मिहषमिदनी, भैरव, चामंडु ा, अधनारी र
तलवारी या मनाने खपू च लहान असे पात असलेल श याला इ यादी देवमतु मं ये अशी श े कोरलेली आहेत. तंजावर, वे ळ,
सं कृ त श दकोशात कृ पण असे हणतात. समु ारे वीतभर अंबरनाथ, महाबलीपरु म, हळे िबड, खजरु ाहो इ यादी अनेक
अिधकउणे लाबं ी ं दीचे श छु रका या भेदाने जाणता येईल. अशा िठकाणी असले या मतू पािह यास यां या हातात सयं ु श े
श ांचे अंकन मिहषासरु मिदनी, भैरव, वराह इ यादी मतु मं ये सु ा कोरलेली आढळतात. उदा. ि शल ू +परशु - ि शल ू +शुल –
आढळतो. ि शलू +खट्वागं – ि शलू +ि शल
ू – ि शलू +घटं ा – ि शलू +खेटक
– शल ू +खेटक - परश+ु अंकुश इ यादी कार िमळालेले आहेत
दं ड – दडं ाला य ी असेही हणतात. दडं ाने हार क न आिण यापे ा िमळू शकतील.
िश ा िदली जाते. ाचीन देवमतु मं ये दडं ाच आयधु हणून के लेलं
िश पांकन आढळते. दडं ाचा तीका मक अथ हणजे कालदं ड
जो कालावरील िनयं ण दशिवतो. श ची अमयाद उजा आयुधपु ष – िशव, श . िव ण,ु आिण इतर देवी
दशिव याचा भाव यामागे असतो. देवतां या श ांनी मानव प धारण के ले या कथा परु ाणािद ंथ
सांगतात. सव आयधु ांचा ज मदाता महष कुशा छ असे परु ाण
मुसळ – एक कारचा दडं असा मसु ळाचा वापर श ंथातून सांिगतलेले आहे. जसे देवांनी के ले या य ामधनु उ प न
हणनू के लेला आढळतो. दगु ा देवीनेही मसु ळाने ठे चनू असरु ांचा झाले या एका पु षाने खड्ग होऊन असरु ांचा नाश के ला. मु य
वध के ला अस याचे वणन येते. िव णु या मसु ळाचे नाव सौनंद देवमतु बरोबर एक िकंवा दोन लहान मतू या देवाची श घेऊन
अस आहे. िश पांिकत के ले या आढळतात. अशा मतू नं ा आयधु पु ष
हणतात. कधीकधी या थळी ीमतु सु ा मु य देवतेची श
खट्वांगं – दडं ाचा हा एक कार अस यासारखा आहे. हातात घेऊन उभी असते ती आयधु देवी. या आयधु पु ष िकंवा
मा दंडावर मानवी कवटी बसिवलेला दंड अथवा मानवी कवटी देवी या डो यावर ते श कोरलेले दाखवले जाते. काही थळी
बाधं लेली आहे अशा व पाचे हे भीतीदायक श गादे माणे हार श ावरच चेहरा िकंवा मतू कोरलेली असते ती या श ाचे प
कर यासाठी उपयोगात येऊ शकते. कालभैरव, चामंडु ा, समजावे. याव न या मतू िश पास ि शल ू पु ष िकंवा खड्गपु ष,
मिहषमिदनी, या देवताक ं डे खट्वागं हे आयधु दाखिवतात. कधी गदादेवी, शुलदेवी असे हणता येते.
कधी आयधु धरणक या देवतेचे लांछन मानवी कवटी या जागी अशा कारे ाचीनकाळापासनू भारतातील देवदेवतां या
दाखिवतात. िश पांमधनू श ांचे िश पांकन आिण अलंकरण के लेले आढळते.
देवतां या िविश श ांिवषयी िविवध ाचीन थं ातून के लेले
अंकुश – दोन शळ ू असलेला हाही एक शल ु ाचाच कार वणन, श ांचे शा , यातील भावाथ इ यादी अ यासता येईल.
आहे. ह ीवर िनयं ण ठे व यासाठी याचा मु य उपयोग. अंकुश श ांची ाचीन परंपरा यांचे अलंकरण आिण तदस् ा य काही
गणेशाचे मु य श असनू सव गो वर िनयं ण अस याचे सव र श े म ययगु ात य आढळतात. मा कलाकुसर कलेचे
श चा भावाथ दाखिवणारा आहे. अंकुश दोन शल ु ा माणे आहे. स दयािद गुणालंकरण अस याने वा तिवक श े आिण िश पांिकत
एक शळ ू आिण दसु रा शळ ू व अधोिदशेने वळणारा असतो. श े यातील भेद जाणनू या श ांचे सां कृ ितक धािमक आिण
अंकुश हा दोन टोकांचा िविश भाला आहे. ऐितहािसक स य ि थरबु ीने जाणनू घे यास हवे.

िविच सयं ु श .- ाचीन मतु मं ये असले या श ांम ये दोन

िनरा या श ांचा समावेश असलेले संयु श आढळून येते. - सनु ील द ाराम कदम
मु यतः शल
ू अथवा ि शल ु ा बरोबर इतर श असलेले आढळते. इितहास अ यासक श सं ाहक आिण मोडी िलपी त

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान २४

 दांडप ा
महारा ा या इितहासाचा अ यास करणा या कोणाला
'दांडप ा' श मािहत नाही अशी य िवरळाच! इितहासाचा
अ यास करताना पु तकातून, सं हालयांमधनू , ा यि कांम ये
कधी ना कधी अ यासकांनी हे श पािहलेले असतेच. भारतीय
उगमा या या श ाने वतःतील वैिश ् यांमळ ु े म ययगु ीन भारतात
िस ी तर िमळवलीच पण याचबरोबर हे श चालव या या
कौश यपणू कसबाने याचा वापर मयािदत यो यांपयतच रािहला.
श हणनू दांडप ् याचा इितहास जे हढा ओज वी आहे ते हढाच
वतमान मा ददु वाने गडद आहे. मराठ्यां या श ेितहासातील
कलगी तरु ा हणनू मा यता पावलेले हे श आज या काळात मा
परु े शा द तऐवजीकरण आिण अ यासाअभावी अनेक गैरसमज
आिण ऐक व मािहती या िवळ यात सापडले आहे. ही प रि थती
बदलायची झा यास दांडप ् याब लची ससंदभ मािहती आज या
िपढीपढु े ठे वायला हवी. तुत लेखातून आपण दांडप ा श ाचा
इितहास, याची रचना तसेच वापरा या प ती आिण पिव े
याबं ल जाणनू घेणार आहोत.
दांडप ा या श ाचे िलिखत पुरावे अगदी बारा या
शतकापासनू सापडतात आिण तेही कोण या ऐितहािसक बखर-
प ांम ये न हे तर मराठी संतसािह याम ये, माउल या ाने री
म ये! ाने री या अकरा या अ यायात एक ओवी आहे,
भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम..
"देविस कोलकाठी ध ं । आखाडा झ बीलो बी क ं ।
सारी खेळतां आिव क ं । िनकरे ही भांड ।।"
देवाचे हणजे ीकृ णाचे मळ
ू व प ल ात न आ याने
मी आजवर या याशी भांडलो, आखाड्याम ये दांडप ाही खेळलो
असा याचा अ वयाथ आहे. या ओवीतला 'कोलकाठी' हा श द
मह वाचा आहे. प ा चालवतांना एका हातात 'दडं ' हणजेच
बाबं चू ी काठी आिण दसु या हातात मु य श घेऊन ब हश ं ी वेळेस
चालवला जातो हणूनच याचा 'दांडप ा' असा एकि त उ लेख
के ला जातो. 'कोल' हा श द क नडमधील 'कोल'ु या श दाव न
आलेला आहे. याचा अथ धातूची प ी िकंवा वेताची काठी असा
होतो. धातच ू ी प ी असा इथे अथ धर यास 'दाडं प ा' श दाचा
चपखल ितश द आप याला आढळतो. असाच दसु रा एक
उ लेख ाने री या पधं रा या अ यायातही सापडतो. पधं रा या
अ यायात,
"ऐसेिन गा वीरनाथा । आ म ानािचया खङगलता ।
छे दूिनया भवा था । ऊ वमळ
ू ात ।।"
असा ोक आहे. 'खङग' हणजे तलवार. दांडप ् या या लविचक
पा याचा संदभ इथे जोड यास 'खङगलता' हा श द लविचक
पा या या तलवारीसाठी वापरला अस याची श यता नाकारता येत
नाही.
दाडं प ा श ाचा मराठी संत वाङमयामधला हा एकमेव
उ लेखही नाही. सतं ाने रांनंतर चारशे वषानी सतं तकु ारामानं ी
"प े ढाळू आ ही िव णदु ास जगी । लाग नदू अंगी पापपु य ।।"
अशा ओ यामं धनू प े िफरवत अगं ाजवळ श ल ू ा येऊ न देणा या
सैिनकाची तुलना अंगी पाप-पु य लागू न देणा या अ याि मक
साधकाश ं ी के ली आहे. 'कोलकाठी' हणजेच दांडप ा याचा
आणखी एक परु ावा आप याला सोळा या शतकात या संत
िनळोबारायां या अभगं ातही सापडतो.
"खेळ कोलकाठी पुढे धांवसील वेग ।
वा िन व र या व र राखो नेणसी तूं आंगे ।।
आतां खेळ कोलकाठी ।
रे गोपाळ ध नी ी ।। "
पान २५
अशा श दांत िनळोबांनी प ् याचे संदभ वणन के ले आहेत.
दांडप ् याचे ऐितहािसक परु ावे जसे मराठी संतसािह यात आढळतात
याच माणे सं कृ त म ये सापडतात. सोळा या शतकात छ पती
िशवाजी महाराजां या आ ेव न तयार कर यात आले या
'रा य यवहारकोशा' म ये 'प ा प ीशमु यते ।' असा उ लेख आहे.
हणजे 'प ् याला प ीश हणावे'. या 'प ीश' श ाची दांडप ् याशी
िमळतीजळ ु ती वणने इ.स.तेरा या - चौदा या शतकात रचले या
'शु नीित' आिण 'वैजयंतीकोश' या दोन ंथांम ये सापडतात.
शु नीतीम ये, 'प ीश' हा एक पु ष उंचीचा, दधु ारी, ती ण धारे चा
आिण टोकदार आहे. या या मठु ीला सरं क आवरण आहे,
मठु ीला दो ही बाजनू ी मख
ु आहे आिण याचे व प मोठ्या
कट्यारी माणे आहे. या अथाचा सं कृ त ोक आढळतो याचे
वणन दाडं प ् याशी िमळते-जळ ु ते आहे. इ.स. १५७० म ये
िवजापरू म ये रचले या नजु मु -अल-् उलमू या ंथात पिह यांदा
दाडं प ् याचा सिच उ लेख आढळून येतो. यात प ् याचा उ लेख
'त पश' हणनू के लेला आहे. या ंथाची मळ ू त स या
डि लनमधील The Chester Beatty Library येथे आहे. वरील
सव संदभ एकि तपणे बघता, दांडप ् याचा इितहास हा इसवीसन
अकरा या ते बारा या शतकापयत मागे जातो.
असणा या प ् याची मठू ही कोपरापयत असे. याला 'खोबळा'
हटले जाई. खोबळा आिण पा याला 'न यां' या सहा याने
जोडलेले असे. दांडप ् याब लचा थािपत गैरसमज हणजे याचे
पाते लविचक असे / असते. मा , व तुि थती अशी क प ् याचे
पाते हे अशंतः आिण मयािदत माणात लविचक असते.
दाडं प ् या या तीन भागांपैक (खोबळा, पाते, न या)
'खोबळा' अ यतं वैिश ् यपणू आहे. या खोब याचे तीन कारचे
आकार म ययगु ीन भारतात या प ् यांम ये आढळतात.
गजमुखी : याम ये खोबळा ह ी या मख ु ा या आकाराचा असे.
म ययगु ात हा सवािधक िस आकार होता.
मकरमुखी : यात खोब याचा आकार मगरी या मख ु ा माणे असे.
वराहमुखी : खोबळा वराहा या त ड माणे असे.

'दाडं प ा' श ाला मठू , सरळ पाते आिण कापणे व िचरणे

ही याची मख ु काय अस याने याचा समावेश तलवार या गटात या तीन कारासं ोबतच या मख ु ी (वाघा या मखु ा माणे),
के ला जातो. म ययगु ीन भारतात या या राजवट कडे सै यबळाची िवहङगमख ु ी (प ां या मख
ु ा माणे), िकत मख
ु ी कारचे ासंिगक
कमतरता होती, अशा िठकाणी ं यु ापे ा वतः या शरीरापासनू प ेही िदसनू येतात. प ा खाशा य चा अस यास अथवा भेट
शल ू ा जा तीत जा त लाबं ठे वता येईल व संभा य वप ीय हणनू िमळालेला अस यास दांडप ् या या मठु ीवर को तगरी,
जीिवतहानी टळे ल अशी श े िनमाण होऊ लागली. 'दांडप ा' हे मीना, जडाव, दमा कस अशा कारचे सो या-चादं ीचे, र नाच ं े
याच गरजेचे फिलत होते. हे श म ययगु ात 'प ा' िकंवा 'दांडप ा' न ीकाम के लेले असे. प ा चालवताना हाताला तु नये यासाठी
या नावाने ओळखले जाई. प ् या या रचनेचे कट्यारी या काही वेळेस खोब याला आतून गादीचे आवरणही िदलेले असे
व पाशी कमालीचे साध य अस याने दांडप ् याची उ ांती ही तसेच हात िनसटू नये यासाठी खाल या बाजल ू ा धातूची कडी
कट्यारीपासून अनु मे कट्यार - जमधर - बडा जमधर ते प ा अशा अथवा चामडी प या बसवले या असत. दांडप याची पाती ही
् ्
प तीने झाली असे अ यासकांकडून सांिगतले जाते. प ा हा लोहाची िकंवा पोलादी असत. म ययगु ीन भारतात खाशा
लांबीने साधारणपणे चार ते पाच फूट असे. सदर श ाची रचना ही य या प यांसाठी पाती जमनी, ा स येथून मागवली जात.
्
इतर तलवार हन खिचतच वेगळी होती. दधु ारी, सरळ पाते
भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सरु ेख सगं म.. पान २६
अनेकदा पाती बनवणा या परदेशी कंप यांचा िश काही पा यांवर बाजनंू ा वार कर यासाठी 'चौगीद' पिव ा, काप यासाठी 'डूब'
असतो, मा न यांम ये पाते बसवलेले अस याने तो िदसून येत पिव ा, भोसक यासाठी 'तमाच ं ा' िकंवा 'बािहरा' पिव ा याचबरोबर
नाही. शीर, फरारा, झटका, पट-काप असे अनेक पिव े प ा चालवताना
दांडप ् याब लचा एक सावि क गैरसमज हणजे प ् याचे आजही वापरले जातात. म ययुगात क त या िशखरावर
पाते हे गंडु ाळी करता येईल एवढे लविचक असते. मा , यािवपरीत असणा या दांडप ् याची श हणनू आजची प रि थती फारशी
खरे तर प ् याचे पाते हे मयािदत माणात लविचक असते. येक
आशादायी नाही. यु कला िशकवणा या आखाड्यांकडून या या
श ा या पा याचा एक 'Deflection angle' असतो. हणजे,
एखादे श या या काय मतेला ध का न पोचवता िकती वाकू पनु जीवनासाठी य न चालू असले तरी याला िमळणारा
शकते िकंवा वाकवता येऊ शकते याचे प रमाण. सवसामा य ितसाद अ प आहे. मराठा यो यांची एके काळी ओळख
असणा या या श ा या अ यासासाठी आज अिधकािधक
भारतीय तलवार चा deflection angle हा १०ํ ते १५ํ​ इतका
त णाईने पढु े येणे गरजेचे आहे.
असतो तर दाडं प ् याचा deflection angle हा ४०ํ ते ४५ํ इतका
असतो. यापलीकडे पाते वाकवायला गे यास पाते मोडते अथवा
याला िचरा पडतात. दंडप ् या या पा याची मयािदत लविचकता - िग रजा दुधाट
ही व न खाली न हे तर एका बाजक ू डून दसु या बाजक
ू डे अशी भारतीय श ा यासक , श वेध लेिखका
असते. आज या काळात या यु कलां या ा यि कांम ये
िदसणारे सळसळणारे प े हे म ययगु ीन दांडप ् यांचे ितिनिध व
करत नाहीत हे नेहमी ल ात ठे वायला हवे. दांडप ् याचे पाते जरी
लविचक नसले तरी या या पाशी साध य असणा या दोन
तलवारी दि ण भारतात आढळून येतात. पिहला हणजे 'उ मी'.
याचे पाते पणू लविचक आिण लवलवणारे असते. याचा वापर
कलरीपय या मदानी खेळात के ला जातो. दसु रा कार हणजे
'चु ल'. याचे पाते पणू लविचक असनू कधी कधी याला एकाच
मठु ीत एकाहन अिधक पातीही बसवलेली असतात. याचा वापर
काठीसामू या यु कलेत के ला जातो. या दोन तलवार यित र
इतर कोण याही भारतीय तलवार ची पाती पणू पणे लविचक
नसतात.
म ययगु ीन भारतात दांडप ा हे के वळ यु ातील श न हे
तर सां कृ ितक आदान- दानाचाही भाग होता. दांडप ् याची ल न,
समारंभ, िमरवणक ु ा अशा औिच यांम ये आवजनू ा यि के सादर
के ली जात. याचे अनेक सिच परु ावेही आप याला िविवध
लघिु च ामं धनू (miniature paintings) मधनू िदसनू येतात.
दांडप ा चालव याची तीन मु य अंगे असतात - पिव ा, हात
मारणे, हात उतरणे. शरीरा या वेगवेग या भागांवर वार
कर यासाठी िनरिनराळे पिव े प ेक याला िशकवले जातात. चारी
भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सरु ेख सगं म.. पान २७
 ी िशवराज कृपान

छ पती िशवाजी महाराजांवर सम कालीन असलेला

कवीराज भषू ण यांनी वीररसातील का यरचनेला सु वात के ली
द तऐवज आिण इितहास साधन हणनू ओळखला जाणारा
आिण याचे आ नायक ठरले छ पती िशवाजी महाराज.
का य ंथ हणजे िशवराज भषू ण. उ र देशातील िटकवापरु अथवा
सर वतीची कठोर तप या व उपासना क न कवी हणनू
ि िव मपरू या गावी ि थत असले या एका का यकु ज ा हण
नावा पाला आले आिण महारा ात येऊन यांनी िक ले
कवीने हे का य रचले ते कवी हणजे किवराज भषू ण. िहदं वी
रायगडावर िशवराज भषू ण हा थं रचला. किव भषू ण यानं ी
वरा याचे सवसावभौम असे वतं िसहं ासन थापन करणा या
भारतभर मतं ी के ली आिण छ पती िशवाजी महाराजाच
ं े वेगळे पण
छ पती िशवाजी महाराजां या क त चे गोडवे या का यातनू य
मांडताना ते या छंदात सांगत आहेत.
होतात. यांचे िहदं ु व याच बरोबर अधमाचा नाश क न धमकारण
कर यासाठी या या देवी देवतांनी या पृ वी तलावर ज म घेतला मोरँग जाह िक जाह कुमाह िक ीनगरै िह किब बनाए \
या माणेच िशवाजी महाराज आहेत असे कवी सांगतात. यांची बाँधव जाह िक जाह आमेर िक जोधपुर िक िचतोरिह धाए \
भवानी तलवार िह िहदं ंू या र णासाठी यां या श ूवर सदैव
उगारलेली असते. िशवरायां या तलवार िह वीर रसात हाऊन जाह कुतु ब िक एिदल पै िद लीसह पै िकं जाह बुलाए \
िनघालेली पाहन किवराज भषू ण यांनी यावर काही छंद रचले भूषण है हौ िनहाल मही गाढपाल िसविह िक क त गाए \
आहेत.
ते सागं तायत िक मी मोरंग, कुमाऊ, ीनगर, बाधं वगड, अबं र,
भारताला तसा ंथ संपदेचा एक मोठा इितहास लाभला जोधपरु , िचतोड येथील सव राजावं र का य के ली. तसेच कुतबु शाह,
आहे, इथे अनेक ंथांची, परु ाणांची िनिमती झाली. सतरावे शतक हे आिदलशाह व िद लीपती बादशाह यां या िनमं णाव न तेथे
रीती थं ाचा काल हणनू ओळखले जाते. या काळात का याचा जाऊन देखील का य के ली. मा गढपती िशवाजी महाराज
कल हा शृगं ार रसा कडे जा त होता, पण उ रे कडील एकमेव असे
िफर ती यमहारा
भारतीय ु कला: ाचीश , अ आिण शा ाचा सअरु ेख ंक १सग
ं | जम..ुलै २०२१ पान १७ पान २८
यां याकडे येऊन यांची क त गाऊनच मी संतु झालो.
िशवराज भषू ण हा १०५ अलंकारांनी सजलेला एक का य ंथ असनू
छ पती िशवाजी महाराजांची अनेक संगांचा समावेश आहे.
िशवाजी महराजांचे शोय, धैय, अिभमान, दातृ व, क त , यांचा
दरारा, यांचे नेतृ व अशा अनेक गुणां या वणानी हा ंथ सजलेला
आहे. िशवरायांचे साम य व या या तलवारीचे गुणगान
गा यासाठी यांनी िवशेष अलंकार वापरले आहेत, ते हणत
आहेत..
सदुं रता गु ता पराभूता भिन भूषण होती है आदरजामे |
स जनता ओ दयालुता दीनता कोमलता झळके परजा मै |
दान कृपानहं को क रबो क रबो अभै दीनन को बर जाम |
सािहनसो रनटे क िववेक इते गुण एक िसवा सरजा मै |
स दय, गु व, भु व या सव गुणांमळ ु े िशवरायांना सव आदर ा भूषन सक
झाला आहे. ते जािहत द राजा असनू यं या िवषयी सौज य,
स जनता, दयाळूपणा आिण िवन पणा या गुणांनी ते संप न आहेत. सािहके सपतू िसवराज समसेर तेरी िद ली दल दाबी कै
श नु ा तलवरीचे दान व िदन लोकांना ते अभयदान देतात.
ाणपणाने लढणे आिण िववेकशील राहणे हे सव गणु िशवरायामं ये
एकवटलेले आहेत. िशवरायांनी िहदं चंू े, येथील धम े ांचे तसेच मठ
मंिदरांचे र ण के ले या ब ल कवीराज मांडतात..
बेद राखे िविदत परु ान परिस राखे राम नाम रा यो अित िशवराया या तलवारी या बळाने िद ली या सै याला दाबून टाकले
रसना सध ु र मे |
िहदं ू न िक चोटी रोटी राखी है िसपाहीन िक काँधे म जनेउ
रा यो माला राखी गरमे |
िमडी राखी मुगल मारोडी राखे पातसाह बैरी पीसी राखे आिण िहदं चंू े र ण करत आहे किवराज हणतात
बरदान रा यो कर मे |
राजन िक ह राखी तेगबल िसवराज देव राखे देवल वधम
रा यो घरमे |
भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम..
छ पती िशवाजी महाराजांनी वेदांचे र ण के ले व िस
असले या परु ाणांचे देखील र ण के ले, तसेच िजभेवर रामनामा
सारखे समु धरु नाव िजवंत ठे वले आहे. सम त िहदं ंू या शड चे र ण
के ले, िशपाया या रोटी हणजेच उपजीिवका राखली, सवा या
ग यातील जान याचे र ण के ले व माळाही राख या. मघु लांचे
िनदालन के ले, बादशाहास तडु वले, श नु ां च क िपस यास
लािवले व शरणागतास अभयदान िदले. िशवरायांनी आप या
तलवारी या जोरावर देवतांचे, देवालयांचे, वधमाचे आिण
आप या रा या या सरह ीचे र ण के ले.
राखी िह दुवानी िहंदीवान को ितलक रा यो अ मृती पुरान
राखे बेद िबिध सनु ी मै |
राखी राजपुती राजधानी राखी राजनिक धरामै धरम रा यो
गुण रा यो गुिनमै |
ु िब िजती ह मरह न िक देसदेस क त बखानी तव
सनु ी मै |
िदवाळ राखी दुनी मै |
िशवरायांनी िहदं चंू ी वाणी,िहदं ंू या म तकावरील िटळा, वेद, परु ाण
यांचे र ण के ले. ि य वाचे, राजपतु ां या राजधानीचे, या
पृ वीवरील धमाचे आिण गुिनजानां या गुणांचे र ण के ले.
ं
व िह तलवार िहदं संू ाठी िभतं बननू यांचे र ण करत आहे.
छ पती िशवाजी महाराजां या तलवरीचे गुणगाण अनेक छंदात
आढळून येतात, यांची तलवार यवनांचा काळ बनलेली आहे
पैज ितपाल भूमीभारकौ हमाल चहौ च क को अमाल भयौ
दडं त िजहानकौ |
साहनकौ साल भयौ वारीकौ जवाल भयौ हरकौ कृपाल
भयौ हार के िबधानकौ |
पान २९
 वीररस याल िसवराज भूअपाल तूअ हाथकौ िबसाल भयौ आहे
भूषण बखानकौ | क ाक कराकिन चक ा को कटक काटी िक ही िसवराज
वीर अकह कहानीयाँ |
तेरो करवाल भयो दखनकौ ढाल भयौ िहदं ू कौ िदवाळ भयौ
भूषण भनत और मुलुक ितहारी धाक िद ली औ िबलाईत
काल तुरकान कौ |
सकल िबललािनयाँ ||
छ पती िशवाजी महाराजांचे हे करवाल हणजेच यांची चंगेज खाना या वंशातील औरंगजेब यां या मघु ल सेनेला
तलवार िह ित ेचे पालन करणारी व ा पृ वीचा भार उचलणारी िशवाजी महाराजानं ी आप या क याने (तलवारीने) कापनू वीरतेचे
आहे. पृ वीची चाके चालवणारी आिण यावरील दु ानं ा दिं डत एक क त मान थािपत के ले आहे आिण या या गो ी िस
करणारी आहे. याच ं े खड्ग (तलवार) बादशहाचे चबंु न घेऊन आहेत. िद लीम ये िशवरायांची दहशत िनमाण झालेली आहे
याला सोलून काढणारे आहे, ज हार या राजांवरती संकट आिण येथील मघु ल ि या याकुळ झालेले आहेत.
आणणारे आहे. िह तलवार श ंचू े शीर कापून महादेवा या
िशवराज भषू ण या का य ंथात छ पती िशवाजी
ग यातील मंडु माला बनिवणारी आहे. तुमचे खड्ग हे वीररसाने महाराजां या तलवारीसाठी िविवध अलक ं ा रक श द देऊन
भरलेले व तुम या बाहचं े बळ वाढवणारे आहे. िशवरायां या संबोधले गेले आहे जसे कृ पान, करवाल, क ा, करवार, िफरंगे,
खड्गाची(तलवार) शंसा करताना किवराज हणत आहेत िक हे ख गु, तेग. िशवरायां या तलवारीचे दोहा या व पात वणन
खड्ग दि नेची ढाल बननू , िहदं संू ाठी भ कम िभतं बनून तुकाचा करताना िशवरायां या हातातील ती तलवार नसनू भजु ा पी
काळ बनलेली आहे. शेषनागाची नािगन आहे जी सव श ंू या ाण पी वायंचू े ाशन
करते.
अचरज मन भूषण बढयो ी िशवराज खुमान िशवसजा के कर लसै सो न हाये करवांन |
तव कृपान धुव धूम ते भयौ ताप कृसान भुजबुज क भुजंगणी बखती प न अरी ांन ||
िशवरायांचा परा म, साहस, धमिन ा, यायआचरण,
भषू ण हणत आहेत िक हे दीघायषु ी िशवराज, आपली
जािहतद ता इ यादी सव या अलंकार ब का यातून य
तलवा रचया तेजाने व अटल धरु ाने ताप पी अ नी उ प न झाला हे
होतात. भषू णा या का याची वैिश ् ये हणजे वीररस िनिमती,
पाहन आ य वाटत आहे, या तलवारीने सव ताप पसरवलेला ठळक इितहास, अ ितम पदलािल य, रौ व भयानक रसाचे
आहे. िशवरायांनी तलवारी या बळावर अनेक श ंचू े प रप य के ले. भावशाली वणन, उदार भाषा नीती, उ म छंद योजना आिण प
िसव सरजा के बैर को यह फल आलमगीर व े पणा ही आहेत. भारता या इितहासातील मक ु ु टमणी असले या
छुटे तेरे गढ सबै कुटे गए वजीर छ पती िशवाजी महाराजाच ं े िवररसातील एक जागर गीतच आहे जे
ऐक यावर अंगात वीररस संचार या िशवाय राहत नाही.
छ पती िशवाजी महाराजांशी वैर के ले तर याचा प रणाम
काय होते हे आलमगीर औरंगजेबला चांगलेच समजले होते. याचे
सव गड िशवरायांनी िजक ं ू न घेतले आिण या या वजीर सरदारानं ा - ी. पंकज िव ाधर भोसले
परा त के ले या ब ल किवराज भषू ण हणतात. हेमा ी, ऐरोली, नवी मंबु ई
िशवरायां या तलवारीचे अलंकार ब वणन करताना
धाकवणन अ यु हा अलंकार वाप न पढु ील छंद िलिहलेला

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान ३०

 यु कलेतील आ पिव े
पिव या श दापासनू ‘पिव ा’ हा श द योग ढ झाला पायातील अंतर हे उंचीनसु ार असावे.
असावा. कारण पिव हणजे शु द साधारणतः अनक ु ू ल ितकूल
प रि थती म ये जी ा यां या हालचाली होत असते यावेळी िवशाख - हा पिव घे यासाठी दो ही पाय समान ठे वणे, आिण
िवशु द असा ि थतीम ये िकंवा दोषरिहत शारी रक हालचल क न पायातील अंतर हे एक हात असावे, हा पिव ा वाप न बारीक
तसेच हेतू परु कर भावमु े म ये उभे रहाणे, या या वाभािवक ल वेध कर यासाठी वापर यात येतो.
ि या घडत असतात यास पिव ा घेणे अथवा पिव यात रहाणे असे
हटले जाते.यु कलेत मल ू त वाम ये आ मण आिण बचाव हे समपद - हा पिव घे यासाठी दो ही पाय समान ठे वणे सावधान
मु य हेतू अस याने या मल ु त वाम ये ‘पिव ा’ यास खपू मह व ि थतीत उभे राहणे.
आहे. एखादी वा तू अथवा इमारत उभी करताना ितचा पाया भ कम
असणे गरजेचे असते आिण वा तू िततक भ य असेल, वैिश ् यपणू ददूर म - हा पिव घे यासाठी दो ही गडु घे जिमनीला टेकून
असेल या व पात पायाची भ कमता िकंवा यो यता ठरवली गेली पायां या बोटावर उभा राहणे. या पिव ा िवशेषक न कठीण व तू
असते.यु दकलेत पिव ा हणून याचा मह वपणू िनदश असलेला भेद यासाठी वापरतात.
आहे तो पिव ा ‘पाया’ या संक पनेस आधारभतू आहे. आ मण
आिण बचाव िह दोन मल ु भतू त वे मु य अस याने यावर आधा रत यालीढ - हा पिव घे यासाठी आपला उजवा पाय ताठ क न
पढु ील पिव यांची बैठक आहे. पढु े आिण डावा पाय मागे वाकले या ि थतीत उभा राहणे. हा
अनकु रण करणे, हा मानवाचा उपजत गुण आहे. यानसु ार पिव ा दरू या अंतरावर बाण मार यासाठी वापरतात.
आप या आजबू ाजूस घडणा या या घटना आहेत यातून मनु य
काहीना काही िशकत आहे. आिण तो आजही िशकत आहे. िवशेष ग ड म - हा पिव घे यासाठी आपला उजवा गुडघा जिमनीवर
क न तो ाणी-पशु यां याकडून जा त िशकत गेला आहे ा याची ठे वावा आिण डावा पाय मागे वाकले या ि थतीत उभा राहणे.
हालचाली पाहन याच ं े अचकू िनर ण क न याचा माणे अनक ु रण
क लागला यासव भावमु ा आिण ि थती पिव याम ये येतात. असमपाद - हा पिव घे यासाठी आपला उजवा जरा पढु े ठे वावा
भारतीय यु कलेत पिव ा, चाल आिण वार याच ं ा संयु पणे वापर आिण डावा पाय जरा मागे ठे वलेला असावा.
के ला जातो. तसेच श ानुसार पिव ा, पिव यानुसार वार आिण
वारानसु ार चाल ठरते. याम ये ामु याने ि मख ु ी आिण चौमख ु ी प ासन - हा पिव घे यासाठी दो ही पाय मांडी घालनू बसणे.
पिव े मह वाचे आहे. श ानसु ार काही पिव यांची मािहती
पढु ील माणे - ाचीन ंथ धनुवद याम ये मख ु धनुिव ातील पिव े
सांग यात आलेले आहे. धनु य चालिव यापुव िनरिनरा या
प तीने शरीराची हालचाल करावी लागते अथवा िविश प तीने
उभे राहणे, वाकणे बसणे इ यादी कार करावे लागतात. यांना
थान िकंवा पिव े हणतात. यास बैठक असेही हणतात. असे
एकूण आठ पिव े आहेत. तर धनु याची दोरी पकड याची पाच,
धनु याचा कांब धर याचे पाच कार आहेत. धनु यबाणातील आ
पिव े पढु ील माणे -

आलीढ - हा पिव ा घे यासाठी आपला डावा पाय ताठ क न पढु े (छायािच संदभ - Studies in Indian weapons and warfare, 1970 G. N. Pant, New Delhi)

आिण उजवा पाय मागे वाकले या ि थतीत उभे राहतात.आिण दोन

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान ३१

 भाला वापर यासाठी एकूण चार पिव े असनू याचं ी
ि थती िह ामु याने आघात कर याची अव थेवर आधा रत
आहे. ते पढु ील माणे -

कं ठवत - हा पिव ा घे यासाठी भाला श ू या कंठाचा वेध

घे या या ि थतीत उभा राहणे.
कंकणावत - हा पिवत ा घे यासाठी भाला गोलाकार प तीने
िफरिव या या ि थतीत उभा राहणे.
पृ ावत - हा पिवत ा घे यासाठी भाला पढु ून मागे घे या या
ि थतीत उभा राहणे.
क ावत - हा पिव ा घे यासाठी भाला व न खाली गोलाकार
िफरिव या या ि थतीत उभा राहणे.

छायािच संदभ - धनुवद-डॉ. वामी देव त सर वती,२०२०, फरीदाबाद(हरयाणा)

तलवार वापर यासाठी एकूण सात पिव े असनू याच

ं ी
ि थती िह ामु याने आघात कर याची अव थेवर आधा रत आहे.
ते पढु ील माणे -

िशखरक - हा पिव ा घे यासाठी आपला उजवा पाय पढु े आिण

डावा पाय मागे घेणे, ढालीचा हात छातीजवळ आिण तलवार
डो यावर मार या या अव थेत उभा राहणे.

कपोलक - हा पिव ा घे यासाठी छातीजवळील ढालीचा डावा

हात पढु े क न ढाल डा या कानाजवळ आणणे, पायांची ि थती िह
वरील पिव या माणे असावी.

ीवा थान - हा पिव ा घे यासाठी ढाल छातीस पशक न आिण

उज या हातातं ील तलवार छातीजवळ आणनू सगं िचतं न भावमु ा
धारण करणे.

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान ३२

भूमंडळ - हा पिव ा घे यासाठी ढाल छातीजवळ ितरकस धरणे एखा ा यो ाचे श ांवरील भु व हे याने घेतले या
आिण तलवार जिमनीकडे धरणे, आपले ल श चू े पािव याव न िदसून येते. यामळ ु े यु शा ात आिण यु कलेत
मम थानाकडे असावे. पिव यास मह वाचे अगं समजले जाते. िकंवा कोण याही श ाच ं ी
गणव ा, पारख ही पिव याव न ठरते. श ानसु र पिव ा घेणे हे
ती णा - हा पिव ा घे यासाठी तलवारीचा हात बगलेत धरणे ु
आिण अ (तलवार टोक) पढु े करणे, ढाल पढु े धरणे. आपले जणू आ कत य आहे. िविवध पिव े घे यापवू /
िशक यापवू आधी पाय मजबतू असणे गरजेचे असणे गरजेचे व
मुनय - हा पिव ा घे यासाठी नािभपासनू ग यापयत एवढ्या आव यक असते. यामळ ु े थम जोर- बैठक, दंड-बैठक , सपाट्या
भागाम ये तलवार या अ वाप न कापनू काढ या या ि थतीत मारणे आव यक असते. यामळ ु े पिव ा घेताना आणखी ठळकपणा
उभा राहणे. घे यास पवु तयारी होते. मागील उ लेखा माणे पािव यानसु ार वार
आिण वारानसु ार पिव ा हे समीकरण बनले असावे. थोड यात
पंचघात - हा पिव ा घे यासाठी श ू या पाच मम थानाचा वेध
गरजेनसु ार आिण आघातानसु ार आप याकडे पिव े घेतले जातात.
घे या या ि थतीत उभा राहणे.
उदाहरणात - काठीचे वार आिण पिव े वेगळे आहेत,
प ् याचे, तलवारीचे वार आिण पिव े वेगळे आहेत. हे सव
आप याकडे ातं ानसु ार व भाषेनसु ार िविवध पिव याच ं े नावे
वेगळी आहेत. तर काही जण हे पिव े घेतात. यांचे नावे वेगळी
आहेत. ाचीन ंथ सािह याम ये यांचे नावे वेगळी आढळतात.
यामळ ु े याबाबत एकसंघ पणा िदसून येत नसावा. थोड यात
"धार तेथे वार आिण वार तेथे पिव ा" हे समीकरण न क च
िशकणे आिण िशकिवणे आप या हाती आहे....!
- ी. अजय आनंदा चौगुले
एम. ए. इितहास
व तुसं हालयशा पदिवकाधारक
यु कला आिण श ा े अ यासक िव ाथ

सदं भ सच
ू ी-
· यायाम ानकोश खंड ०२ रा - ी द ा य िचंतामण
मुजुमदार, सन-१९३७,बडोदा.
· धनुवद – डॉ. वामी देव त सर वती,सन -२०२०, फरीदाबाद
(हरयाणा).
· ओळख ऐितहािसक मदानी खेळाची खंड -०१ ला ी.िवनय
ीकांत चोपदार,सन २००३ को हापूर.
छायािच संदभ - ओळख ऐितहािसक मदानी खेळाची,खंड१ला, ी.िवनय ीकांत चोपदार, २००३, · Studies in Indian weapons and warfare, 1970,
को हापूर
G.N.Pant, New Delhi.

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान ३३

 छुपी लहान सहजा सहजी न ओळखू येणारी श े
श हे मानवी जीवनातील एक अिवभा य घटक िबचवा वापरला असे उ लेख अ ानदास, सभासद,व जेधे
मानवाने िशकार सरु ि तता आिण आ मनासाठी श ांचा वापर शकावली म ये येतात,हे छोटे श एका आड या प ीवर 3-4
के ला.श ांचे उ लेख भारतीय सं कृ ती त अगदी पौरािणक िकंवा 6 ा सं येने धारदार नखे व वरील बाजनू दोन कड्या अंगठी
काळापासनू िमळतात श ना एक पिव दैवी दजा िदला गेला आहे माणे हातात अडकव यासाठी असतात,मठू बदं के यावर सहजा
याच उदाहरण अमृत िकतन ा सािह यात गु गोिवंद िसंग सहजी हे श िदसून येत नाही,देखणं परंतु घातक अस श
िलहतात जगभरात मराठ्याचं श हणनू ओळखलं जातं.
अस कृपान खंडो खड्ग तुपक तबर अर तीर
सैफ िसरोही सैथही ये है हमारे पीर
तीर तुही सैथही तुही तुही तबर तरवार
नाम ितहारो जो जपे भवै िसधं भव पार
काल तुही काली तुही तुही तेग अर तीर
तुही िनसानी जीत क आज तुही जगबीर ।
यात सव कार या श ांचे उ लेख आलेत जसे क
खडग, खंडा, तुपक हणजे बंदक ू , तबर हणजे कु हाडी तीर,सैफ
तलवार,िसरोही तालवार, व ां श ं ना काल आिण काली ची िबचवा :- िबचवा हा िवंचवा या नांगी या आकाराच पात असनू
उपमा देऊन हीच श िवजय िमळवनू देतात असे वणन के लेले ाला हातात अडकव यासाठी एक यव था के लेली असते, ा
आहे.. मळ ु े हातात हे श घ बसते,cutting आिण thrustuting या
भरतातीय जीवन प दती म ये या माणे दो ही कार या वारा साठी ा श ाचा उपयोग होतो,वापरकता
बोलीभाषेत,खा सं कृ तीत,वेषभषू ेत, थाप यकलेत मोठ्या मठू मोकळी सोडून ही ा श ांचा वापर क शकतो तसेच याच
माणात िविवधता िदसनू येते या च माणे भरतीत शा ामं ये ही हातात दसु रे श ही पकडू शकतो काही वेळा िबच या या वरील
ादेिशक बदला माणे िविवधता पाहायला िमळते, काही श ही भागात न ीकाम के लेले आढळत.
वजनाने लाबं ीने आकाराने मोठी आहेत व जी सव प रिचत
आहेत,तर काही शा ही आकारणे लहान सहजासहजी ओळखू न
येणारी व सहजरी या लपवता येनारी आहेत.जरी यातील काही
श ांनी ाण घे याइतपत इजा करता येत नसली तरी श ू वर
अचानक ह ला क न याला भाबं वनू सोडता येते व यामळ ु े काही
ण िमळतात कारण अचानक ह याने श ु कोणतेही िनणय घेऊ
शक या या मानिसकतेत रािहलेला नसतो व ा वेळेत ितह ला
िकंवा यश वी माघार घेता येते व हेच यु ात िवजय िमळव याचं
गुिपत आहे, याला मराठी मधनू गिनमी कावा तर इिं लश मधनू
गो रलावॉरफे र हणतात ातील काही छु या श ांची आपण
ओळख क न घेणार आहोत.
वाघनख :- ा श ाचा संबंध जगभरात िशवाजी महाराजांशी
जोडला जातो, अफजलखान सगं ी महाराजानं ी वाघनख आिण
भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सरु ेख सगं म.. पान ३४
जाफर तक या :- एक दिु मळ भारतीय छोटी तलवार िजचा अथ
िवजयाची उशी असा ही होतो,एक उ च पद थ पु ष िकंवा
दरबाराचा भाग हणनू ही तलवार वापरात असे मालक जिमनीवर
पाय ठे वनू बसलेले असताना हात िकंवा मनगट आराम कर यासाठी
मठु ीचा वापर के ला जाई, िवशी आकाराची ही मठू आिण व
आकाराचे पात ाव न ा तलवारीची ओळख होते.
च (च म) :- धातच ू ी गोल आकाराची चकती(12 ते 30 CM)
िजचे बाहेरील बाजू हे धार लावलेली असते,शीख समदु ायाचे हे श
असनू ी िव णू या सदु शन च ाशी सा य दशिवते,िनहगं
यो या या पगडी म ये हे श बसवलेले असते जे एखा ा आभषू
ना माणे भासते परंतू फे कून मार यावर हे श मोठ्या माणात
नक
ु सान क शकते.
गु ी :- walking stick सारखे िदसणारे हे श अ यतं घातक ठ
शकते,मठु ीला जोडलेले एक धार धार पाते जे वरील आवरणाम ये
सहजरी या बंदी त राहते,लांबीने मोठे अस या मळु े तलवारी माणे
ाचा उपयोग होऊ शकतो. ा या मठु ी काही वेळा
वाघ,ह ी,सार या ा यां या मख ु ा माणे पाहायला िमळतात.
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
लहान सरु े battle knife :- या कारचे श हे close combat
हात घाई या लढाई म ये उपयोगात आणतात, घपु सने आिण
कापणे ा दो ही ि या या श ां ारे करता येतात. सु यांचे मठू
आिण पाते हे दोन मु य भाग असनू मठु ी या आिण पा या या
बांधणी व न ाचे काही कार पडतात. मठू ही लाकडाची,
धातच ू ी, ह तीदतं ाची िकंवा ा यां या हाडा पासनू बनिवलेले
असतात, ाितल काही उदाहरणे-
जंिबया :- व पात व िविश कारची मठू ा मळ ु े जंिबया सहज
ओळखता येतो जंिबयाचे सां कृ ितक मह व असनू यु ा माणेच
पारंप रक काय मा म ये देखील वापरले जाते जसे क नृ य. ाचे
पाते ित प याकडे वाक या मुळे वापर क याला मनगट
वाकव याची गरज पडत नाही. जाड प यामळ ु े खोल जखम होते.
पेशक ज :- उगम पिशया मधील असनू पायदळातील सैिनकानी
प रधान के ले या िचलखतावर मात कर यासाठी तयार के ले गेले.
जसे कद िकंवा दसु रे जंगी सरु े हे कमरे या एका बाजल
ू ा प रधान
के ले जातात, या िवपरीत पेशक ज हे म यभागी प रधान के ले जाते.
आजही अनेक पा तून आिदवासी पेशक ज एक पारंप रक श
हणनू बाळगतात.
पान १२ पान ३५
कद :- हे एक अफगाण श असनू ते सा य दशवते butchler
knife ( मांस तोड यासाठी चे श ) ाची संपूण लांबी 2 ते 3 फूट
असनू ाचा मोठा भाग ाचे पात यापते ा शा ाची िकमंत 2
दाम ते 1 मोहर पयत होती 8 ऑ टोबर 1720 म ये मीर हैदर बेग
तूघलक याने सैयद हसेन अली खान ाचा खनू कद या श ाने
के ला होता. ऐन ये अकबरी म ये कद चे काही कार वाचायला
िमळतात ते पढु ील कारे - गु ी कद , यमू ाची कद , बगु डा कद.
ाच बगु डा कद कारातील एक कद शहाजान ने िवजापरू या
आिदलखान ला भेट हणनू िदला होता,असाच एक उझबेक कद
औरंजेब ने मरु ाहम साठी र न जडवनू घेतला होता,तसेच मु य
आचा यास भेट हणून कद देने ही एक सामा य बाब होती.
व मु ी :- ही एक अनोखी भारतीय यु कला आहे या म ये एक
लहान धातचू े श वापरले जाते याला व मु ीअसे हणतात. ा
म ये हातामधील अडकव या या कडीवर लहान लहान धातूची
टोके असतात, या या आधाराने श वू र ह ला के ला जात. मठु ीत
सहज र या अडकवता येते व हाताची हालचाल सहजरी या होऊ
शकते ाचा वापर हा उज या हातात घालनू होतो डावा पाय आिण
डावा हात ांचा वापर समोरील वार पालटव यासाठी तर उजवा
हात कमरे समोर ध न वार कर यासाठी होतो,यु शा या
िनयमानुसार कमरे या खाली वार करता येत नाही,मु य ल य हे
चेहरा छाती व हात असतात.
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
अडिक ा :- पान बनव यासाठी यात लागणारी सुपारी चे बारीक
तुकडे कर यासठी आडक ता या पानां या इतर साम ी बरोबर
ठे वला जाई, अडिक ा वेगवेग या कारचे बगायला िमळतात
यात न ीकाम, ा याचं े आकार इ यादी, परंतु काही अडिक ये हे
वेळे संगी श हणनू वापरले जाई, दोन बाजू या कड्या ा
िव बाजनू ी वळव या क आतील धार असणारे पाते हे समोरील
बाजसू येई ाचा उपयोग भोसक यासाठी िकंवा काप यासाठी के ला
जाई.
अ या कारचे काही दिु मळ अतुलनीय श भरतात वापरात
होती.व अ याच श ां या बळावर िकतीतरी परा म,िकतीतरी
आ मणे,ह ले,यु े,झाली असतील व श चू े र िपऊन हे
काल पी श े तृप झाली असतील.....िवजय उ सव हणनू
नाचवली असतील,सा ात आई श प हणून देव घरात पुजली
असतील, बाबात पण तेवढ्याच शालीनतेने राजदरबारात िमरवली
असतील
परंतु आता काळा या ओघात कायमची नामशेष हो या या
मागावर....
गरज आहे संवधनाची,शा यो अ यासाची,जतन कर याची...
- ी. ओक ं ार पंिडतराव ढमाले
मोडी िलपी वाचक,इितहास अ यासक,श सं हक
पान १२ पान ३६
 Maratha and Indian Martial Arts
Akhara in the Maratha camp. From (Thomas Duer Broughton. Letters Written in a Mahratta Camp During the Year 1809. London 1813).
Despite the apparent diversity of Indian mar-
tial arts, it is difficult not to notice that the currently
existing practices and skills of using weapons, alt-
hough they have different names, are surprisingly very
similar. With rare exceptions, basically the same
weapons are used, the training methods and practices
of using these weapons are almost identical when you
look closely.
From the generally accepted point of view, it
seems simple and does not require proof that Indian
martial arts have always existed and even in their
modern form are the product of continuous develop-
ment from archaic and epic times to the present. But
from the point of view of a historian, this is far from
true. Unlike the art of archery, which existed since
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
ancient times, such types of weapons as the talwar-
saber, jamdhar-dagger and pata-sword spread no earli-
er than the 2nd millennium AD. At present, we can
talk about some kind of continuity only in relation to
the Indian staff (lakri),
the technique of wielding which is unique and
undoubtedly originated in ancient times and dates
back to archaic times, when the main character and
warrior was a shepherd, and his weapon was a staff. It
was the staff that had been the weapon of a simple vil-
lager and had been a popular weapon until the 19th
century. This explains why the main weapon in Indian
martial arts is the staff and traditional training begins
with teaching the skills of wielding a staff. These
skills are then applied to all other kind of weapons.
पान १२ पान ३७
But even taking this factor into account, the time that
has passed since the ancient period and the fragmenta-
tion of India over the centuries should have led to the
emergence of separate and only vaguely similar types
of martial arts. This article will show what factors
contributed to the emergence of an almost uniform
system of warrior training for the Northern and Cen-
tral parts of the country, and then the martial arts
known to us.
Unfortunately, there is little written evidence
from which one can find out what martial arts looked
like and in what form they existed in the past. It is
known that in ancient times the main “martial arts”
were chariot driving and archery. In this regard, archa-
ic texts are mainly devoted to the art of archery as the
main martial art. The Agni Purana (8th century) says
that “battles (fought) with the bows (and arrows) are
excellent, those with darts are mediocre, those with
swords are inferior and those fought with hands are
still inferior to them”. Despite the fact that the Agni
Puran also describes the purpose of such types of
weapons as the sword, axe, mace and spear, the over-
all meaning of the text is rather of a ritual nature and
there are no indications to any skills of melee weapons
that could be characterized as formed and complete
“martial art”. The earliest information from which it
can be concluded that skills in using various types of
weapons as an integral system had already developed,
relate to the territory of the Deccan. The first source is
the Mānasollāsa, a text compiled in the early 12th
century in the Western Chalukya Empire as a manual
and instruction for the prince as a future king. Interest-
ingly, some of the ceremonies described in the manu-
script, in particular marriage ones, were preserved by
the Marathas at least until the 20th century1. Accord-
ing to the instructions of the manuscript, the king
िफर ती य
भारतीय महारा ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेंख
ु कला: क १संग| जम..
ुलै २०२१
should be able to demonstrate his warrior skills in
fight using various weapons and against opponents
equal to him. Among such weapons were a dagger, a
sword (about 80 cm long), and a long sword (about
one meter long). The king had to show his skills in
wielding a sword and shield, a mace, and also with a
spear. With the spear, he had to demonstrate the skill
of spinning the spear around his body, demonstrating
how to use it. The king also acted as a judge during
fights between fighters using different weapons, but
both fighters had to be armed equally. This source
does not simply list the types of bladed weapons or
their theoretical purpose, but examines positions
(stands) with weapons, and most importantly de-
scribes the ceremonies preceding demonstrations or
fights. The presence of ceremonies is an important
indicator and sign of an established complex of warri-
or practices.
The military traditions of the Western Chalukya Em-
pire, due to its location and expansion both in a south-
ern direction and in the northeast up to Bengal and
Bihar, must have included a variety of cultural compo-
nents. It is likely that by this time, and most likely
even earlier, in South India there already existed kalari
schools (analogous to akhara), described by Duarte
Barbosa at the beginning of the 16th century, in which
archery, spear skills, but mainly the art of using the
sword and shield were taught from childhood. Unfor-
tunately, this art practically disappeared in South India
by the 20th century2, and analogues recreated in the
1930s have no significant historical basis. Thus, it can
be assumed that the martial arts in the Western Cha-
lukya Empire represented a certain general set of prac-
tices characteristic of the region occupied by this em-
pire, and which represented, to a greater or lesser
extent, an integral system of training warriors.
पान १२ पान ३८
In this regard, the testimony of the Russian merchant was condemned as a lack of spirit and lack of
Afanasy Nikitin, who visited the lands of the Marathas courage3.
at the end of the 15th century, and described warriors
There is no doubt that the military practices of
with bows, arrows, swords, sabers, and spears as
the Deccan Sultanates, despite the general fascination
strong and physical readiness, is interesting. of the Muslim elites with Iranian cultural trends, were
Another evidence, also from the Deccan, but of local Indian origin. This is also confirmed by the
dates back to the 16th century, when this territory was fact that the weapons complex in the Deccan Sultan-
under the rule of the sultanates. Thanks to the Persian ates was of Indian origin, and was not a copy of Irani-
historian Muhammad Kazim Hindu Shah, who served an weapons. And, as it knows, weapon skills follow
as a guard captain at the Ahmednagar court at the end the weapon and depend on the type of weapon, and
of the 16th century and later lived at the Bijapur court, not vice versa. In the illustrations from the treatise on
it is known that military practices were widespread fencing “Nihang-nama”, compiled in Ahmednagar at
even in the Bahmanid Sultanate. After its collapse at the beginning of the 17th century, you can see images
the beginning of the 17th century, they not only did of exercises with traditional Indian talwar sabers and
not fade away, but also became more widespread in the Indian two-handed sword “bana”.
the Deccan Sultanates formed on its ruins. Burham
There was no mass training like maneuvers or
Nizam Shah I, being the prince of the Ahmednagar
drills in the Indian armies of that time. All preparation
Sultanate, was personally passionate about military
came down to the individual skills of the warrior as a
practices and devoted a lot of time to these pursuits.
fighter and the ability to handle weapons. Moreover,
Quite naturally, this gave rise to numerous followers
recruits arrived in the army already partially trained
and imitators and led to the emergence of martial arts
due to the schools that existed at the level of peasant
schools in every quarter of Ahmednagar. Over time,
communities. It is important to note that the Marathas
crowds of swordsmen began to gather in the palace
were undoubtedly familiar with the system of military
every day to demonstrate their skills in duels. There
training in the sultanates, which, moreover, was most
were up to one or two killed per day. For this reason,
likely of local and probably Maratha origin (at least by
duels at court were prohibited and sword masters
that time and in that territory). Also, in addition to the
moved outside the city to find out whose skills were
fact that the main population of the Deccan Sultanates
better. Initially, this practice was recognized as legiti-
were Marathas, they served in the army of the Sultan-
mate, killing in a duel was considered fair and did not
ates until the mid-17th century and many of them
entail any consequences. The next step was a show-
were military elite and general officers, and later
down and murders on the streets of the city, arising
fought against the Sultanates. In this regard, it seems
from ordinary disputes. This phenomenon spread be-
quite obvious that among the Marathas there was a
yond Ahmednagar and the practice of showdowns in
holistic system of teaching the skills of using melee
the form of duels also affected aristocratic circles, in-
weapons.
cluding philosophers and theologians. And if someone
As in the case of the Western Chalukya Em-
could not stand up for himself in such a duel, then this
pire, the Marathas in the 17th and 18th centuries, as
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१ पान १२ पान ३९
the owners of advanced military skills at that time,
both at the level of mass armies and individual warrior
skills, thanks to the expansion of the Maratha Empire
in both directions to the south and north, they no
doubt accumulated and incorporated the traditional
practices of individual training of warriors that existed
at that time. An important factor was that the Mara-
thas were the first to massively use mercenary units of
ascetic warriors in the army. It is very likely that there
was some exchange or joint development of a system
of training and education for warriors. The fact is that
certain branches of ascetic movement in India played
the role similar to the European monastic order like
the Templars. In their hands were significant valua-
bles and trade, including precious stones. Over time,
the mercenary and condottiere business was added to
this. As a result, from armed bands of yogis in the
past, by the 18th century, ascetics turned into orga-
nized units of trained mercenaries using muskets and
cavalry. But even in later times they were considered
excellent in close combat with a sword or double-side
dagger made from horns of antelop and were used as
shock infantry4. After the Maratha invasion of Raja-
sthan, troops of armed ascetics followed them5 . In the
second half of the 18th century they overran Bengal.
And if the Marathas soon lost control over vast territo-
ries, the ascetics gained a foothold in them, establish-
ing their akharas throughout Northern India, where
weapons skills were practiced, preserved and im-
proved. Apparently, it was due to this factor that the
unification of the military training system took place,
which also affected community rural akharas. One of
the significant factors in this process was also the
practice of military recruitment in the Mughal army,
the British East India Company, and then the British
Indian Army in certain territories, which generally
correspond to the borders of the region considered in
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
the article. And if in the Mughal army there were of-
ten mercenary units with their own commanders,
weapons and methods of war, then in the army of the
East India Company and the British Indian Army
there was division only on religious grounds. Despite
the fact that, starting from the 18th century, sepoys
underwent military training according to European
standards, their usual individual physical training and
sports entertainment remained traditional. Returning
to their native places after military service, they un-
doubtedly brought with them generalized and stand-
ardized skills.
Indian warriors, primarily swordsmen, earned
fame and were recognized as the best swordsmen in
the world even by their opponents in the last war in
history with the most massive use of edged weapons -
the events of 1857-1859. After this, akharas, where
weapons skills were practiced, began to disappear and
this art might have completely disappeared. But then
the Marathas appeared again.
The famous Maratha cultural figure Professor
Manikrao (Gajanan Yeshwant Manik alias Rajratna
Professor Manikrao (1878-1954)), is said to have sin-
gle handedly ushered in the modern akhara move-
ment. His guru, Jummadada, trained Manikrao in tra-
ditional martial arts and entrusted the gymnasium, an
akhara, named after himself to his favorite disciple in
1904. Manikrao was the first to reorganize traditional
indigenous exercises which were performed individu-
ally to suit the mass drill format. He developed several
‘modern’ exercises and published ‘Bodhak Patra-
k’ (1904) a guide to physical activities, of which two
million copies were then in circulation. An ardent pro-
ponent of physical culture, he traveled all over India
on lecture tours and inspired the setting up of several
new akharas after his tradition. He presided over the
first Greater Maharashtra Physical Education
पान १२ पान ४०
 Conference held in 1942 in Delhi and was one
of the most respected proponents of the new physical
education movement. He has been described as
"Father of Modern Indian Gymnastics"6. Moreover,
Professor Manikrao himself was of Maratha origin,
whose ancestors settled in Gujarat after the Maratha
expansion in the 18th century.
In conclusion. I myself studied Indian weapons
practices in an akhara, once founded by ascetics on
the shore of a lake in Bundi (Rajasthan). And I was
also taught one exercise with a spear, which, as it
seemed to me then, had no combat or practical mean-
ing. But then, when I began to piece together infor-
mation about the historical warrior practices of India, I
found a description of a technique used by horsemen Ascetics in the service of the Marathas. From (Thomas Duer Broughton.
armed with a spear. This turned out to be the same Letters Written in a Mahratta Camp During the Year 1809. London 1813).
exercise that I was taught to do with a spear, but only
while standing on the ground. The source said: “It is a References
beautiful exercise... This is called the Mahratta spear
1. 1Manasollasa of King Somes’vara, Vol. II, Oriental Insti-
exercise”7.
tute, Baroda, 1939. P. 20.
2. 2Barbosa, Duarte. The book of Duarte Barbosa; an account

of the countries bordering on the Indian Ocean and their

- Aleksey Y. Kurochkin inhabitants. Printed for the Hakluyt Society, 1921. P. 40, f.
researcher in the field of Indian weapons and warrior practices. 2.
Deputy Editor-in-Chief of Weapon History Journal 3. 3History rise of the Mahomedan power India till the year

A.D. 1612, tr. J.Briggs, London, 1910, Vol. III, p. 207.

(Moscow, Russia).
4. 4Pinch, William R, Warrior Ascetic and Indian Empires,

Cambridge University Press, 2006, pp. 70-82.

5. 5Orr, W.G., Armed Religious Ascetics in Northern India,

Gommans, Jos J. L., Kolff, Dirk H. A., Warfare and Wea-

ponry in South Asia 1000-1800, Oxford University Press
India, 2003, p. 194.
6. 6Ganneri, Namrata R., The Debate on “Revival” and the

Physical Culture Movement in Western India (1900-1950),

Sport Across Asia: Politics, Cultures, and Identities,
Routledge, 2013, pp. 133-134.
7. 7Shakespear, Henry. The Wild Sports of India: With Re-

marks on the Breeding and Rearing of Horses, and the For-

mation of Light Irregular Cavalry. London, 1860. P. 364.

िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१ पान १२ पान ४१
 िशवकालीन तोफाच
ं ा इितहास
निलका बरखंदाज नालीयं तु बंदुरवम | पोतुगीज, च, डच यांवर अवलंबनू राहवे लागे. महाराजांनी
तोफ नाम भवेदु फादा नामा नीचूणकम ||३०|| चाकं डून तोफा िवकत घेत याचे सदं भ िमळतात. ८८ तोफा आिण
गो यांसाठी शीशे िवकत घेतले. इं जाकडून तोफा िवकत घे या
- राजकोश सबं धं ी चे प उपल ध आहेत. आरमार उभारणी या वेळी यु
िशवकाळ हा भारता या इितहासातील फुत पर, नौकांवर तोफे ची आव यकता जा त माणत भासू लागली. यानंतर
दैिद यामान व अ यदु याचा कालखडं होय. िशवाजी महाराजांना िशवाजी महाराजांनी तोफाच ं ा कारखाना उभारला. िक ले परु ं दर वर
वरा य थापने साठी खूप संघष करावा लागला. दि णेतील तोफा ओत याचा कारखाना तसेच राजापरू येथे कारखाना
मु लीम स ा आिण िद लीची मघु ल स ा यानं ा वेळोवेळी उभार याची न द िमळते.
महाराजांनी लढा िदला. सभोवताल या बलवान स ां या अवजड तोफंचा उपयोग महाराजांनी यु संगी के ला नाही
साम याची जाणीव अस याने यानं ी आप या मयािदत ल करी मा महाराजं या फौजे म ये बंदक ू धारी होते. तसेच छोट्या हात
साम याचा यो य िविनयोग क न आिण महारा ातील स ा ी या तोफा, शतु रनाळ, ज बरु ख, जेजला अ या लहान तोफा हो या.
भौगोिलक प रि थतीचा अ यास क न श ू ला गाफ ल ठे ऊन िशवकाळात रामचं पंत अमा यांनी आ ाप म ये गडावरती
अचानक ह ला कर याच यु तं महाराजांनी वापरले. सैिनक हा तोफा व बंदक ु ा चालव यात पटाइत असावा. गडावरील
भारतीय परंपरे नसु ार चालत आलेली तलवार, भला , प ा, तटसरनोबत, सरनोबत, बारगीर, हवालदार, सैिनक यांनी तोफा
धनु यबाण, या सार या श ा ांचा वापर िशवकालीन सै यात बंदक ु ा चालवा यास िशकावे. गडावर मो या या जागी तोफा
होता. िभडणा या श ू पे ा लांब अंतरावर असले या श ूवर आिण बसवणे हे गडकोट संर णाचे एक मु य अंग आहे. बरु जावर तसेच
िक या या संर णा साठी िक याव न श ूवर अचक ू मारा तटावर यो य जागी मोठ्या व लहान, लांब प या या ,कमी
कर या साठी महाराजांनी बंदक ु ा आिण तोफांचा वापर के ला. प या या तोफा बसवा यात. तोफा बरोबरच तोफे साठी उपयु
असलेला दा गोळा याचं ी काळजी कशी यावी याब ल आ ाप ा
छ पती िशवाजी महाराजांनी आप या ल करी यव थेत तोफ
खान हा िवभाग ठे वला होता. धनवु द या उपवेद म ये “ िसंहासन य म ये मािहती िदली आहे.
र ाथ शत न थापतेय गढे” हणजेच िसहं ासन या र णासाठी महाराजांनी यरु ोिपअन श ंनू ा त ड दे यासाठी यां या
गडावर शता नी [तोफ] ठे वा यात. याच कारे आ ाप म ये तोफखा या इतकाच दजदार तोफखाना तयार के ला होता याची सा
रामचं पतं अमा य यानं ी ‘दगु ’ करण म ये गड कोटावर सरं णा मंबु ईकर इं ज देतात यांनी सरु तेला िलिहले या प ात िलिहतात “
साठी तोफांचा वापर िशवकाळात के याच सांिगतले आहे. आता आपला तोफखाना घेऊन तो [िशवाजी महाराज] वतः खु
मंबु ई वर ह ला करणार याने एका मायाची टेकडी पाहन
िशवाजी महाराजांनी वतःचे आरमार उभारले. पि म समु ात
िक यावर नेमका गोळा येईल असा तोफ खान लािवला आहे “.
असलेले िस ी, पाि मा य स ांना लढा दे या साठी आरमार
मह वाचे होते. आरमारा म ये यु नौका वर तोफांची िनतांत छ पती िशवाजी महाराजांनी या अखंड भारतात वतं िहदं ू
आव यकता होती. तोफ खाना िह खपू खिचक बाबा होती परंतु रा याची थापना क न एका नवीन यगु ाला सरु वात के ली. वतमान
िशवाजी महाराजांना तोफा या बयाचदा लटु ीतून िमळत असे िकवा काळा या सवागीण ान बरोबरच भिव यकाळाचे द पे ण
मोहीम फ े झा यावर. अफजल खान वधा नंतर महाराजां या हाती महाराजांजवळ होते. यातूनच िशवाजी महाराजांची तोफांब लची
अमाप लटु सापडली यात ७० तोफा हो या. उंबर िखंडी या दरू ी िदसनू येते.
लढाईत करतलाब खानाला संपूण सामान, श , बंदक ु ा, तोफा, उंट, िशवकालातील तोफा बनव या या प ती:- तोफा या लोखंड,
ह ी, घोडे ई. सोडून माघार यावी लागली. तोफा बनव यासाठी चे िपतळ, िम धातू का य, पंच धातू पासनू बनव या जातात.
तं आिण या साठी लागणारा खच याची तरतदू होई पयत

िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१ पान १२ पान ४२
ओतीव प दत (casting method)- या कारा म ये तोफे चा भमू ी वर वापर.
साचा बनवनू गरम धातू ओतून तोफा बनव या जातात. उखळी तोफा :- पोटक गो यांचा मारा कर या साठी.
कोथळीगडावरील तोफा या ओतीव तोफा आहेत. िक या या आत आतम ये मारा कर या साठी.

जेजला / जंजाळ:- लांब नळी या तोफा याचा वापर बु जा

वरील जं या मधनू के ला जातो.
शुतरनाळ:- उंटावरील तोफा

घडीव प दत (forge welding method)- या प दतीत धातू

गरम क न ठोकून बांगडी माणे गोल घडवनू या गोल रंगा
एकमेकानं ा लाऊन घडीव जोडीव प तीने तोफ बनवली जाते.
अ या तोफांना बांगडी तोफ देखील हणतात.

ज बुरख :- हलका आिण आठही िदशांना मारा कर याची िविश

रचना असलेला गाडा यु तोफ.
गजनाळ:- ह ीव न वापर याचा तोफा.
सयं ु प त (composit method )- या प तीत वरील दो ही
कार वाप न तोफ बनवली जाते. घडीव प त वाप न यावर
- राहल खाचणे
ओतीव धातू ओतून संयु तोफा बनव या जातात. देविगरी वरील
मढा तोफ िह संयु तोफ आहे.
तोफांचे कार:-
मोठ्या व म यम तोफा :- िक या या संर णा साठी तसेच यु

िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१ पान १२ पान ४3
 श िच हांिकत िशवराई
साम रक श आिण आिथक श ा कोण याही
रा य यव थेसाठी अ यंत आव यक अ या मल ू भतू यव था
आहेत. कोण याही रा ाचे सावभौम व ा दोन गो वर मोठ्या
माणावर अवलंबनू असते. आिथक सबु ेला संर णा मक
पाठबळ नसेल िकंवा मोठ्या ल करी ताकदीला आिथक पाठबळ
नसेल तर रा ाचे पतन हायला वेळ लागत नाही. आिण यासाठीच
मोठमोठ्या सा ा यांनी आपले ल करी आिण आिथक साम य
वाढव यावर वेळोवेळी भर िदला. आिण हीच दरू ी छ. िशवाजी
महाराजांची होती. यांनी िहदं वी वरा याची थापना करताच
वतःचे ल करी साम य वाढवलेच याच बरोबरीने मराठा
सा ा याचे वताःचे चलन 'िशवराई' चलनात आणनू आिथक
् या मजबतु ीकरणाला चालना िदली.
ाच आिथक आिण ल करी श चा संयोग
आप याला वरा या या ना यावं र हणजेच 'िशवराई' वर देखील
बघायला िमळतो. ‘िशवराई’ वर आप याला िविवध कारची िच हे
बघायला िमळतात. बहताश ं ी वेळा ना यांवरील िच हे ही ‘टाक
ं साळ
िच ह’ िकंवा िविश अथासाठी वापरली जात असत. तसेच या
िच हांमधनू आप याला या रा या ब ल, राजा ब ल सु ा मािहती
िमळत असते. या येक िच हांम ये काही अथ दडलेला असतो.
अ याच िच हांक त िशवराई म ये आप याला 'श िच हांिकत
िशवराई' देखील बघायला िमळतात.
िशवराई म ये आप याला ामु याने चार श ांची िच हे
आढळून येतात. यात अंकुश, तलवार, कु हाड िकंवा परशू आिण
ि शळ ु या िच हांचा समावेश होतो. िशवराई म ये पढु ील बाजूस ी
राजा िशव आिण मागील बाजसू छ पती हे श द िलिहलेले
असतात. ाच श दां या म ये अथवा या या आजबू ाजल ू ाश
िच हे आपणास बघायला िमळतात. याचीच ही मािहती.
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
तलवार: मराठा ल कराचे मह वाचे श असलेली तलवार
आप याला िशवराई ना यावर ‘ ी’ ा श दा या जवळ बघायला
िमळते. िशवराई या पढु ील बाजसू ‘ ी’ ा श दा या आधी
अथवा नंतर 'तलवार' हे िच ह आढळून येते. बहतांशी तलवार
िच हाकं त िशवराई म ये 'तलवार' िच ह हे ी आधी आढळून येत
असलं तरी अ यंत कमी िशवराई म ये 'तलवार' िच ह ी नंतर
आप याला बघायला िमळतं. तलवारीची मठू ी जवळ असनू
याचे पातं उ व िदशेला गेलेलं आप याला बघायला िमळतं.
तलवार िच ह अिं कत कर यामागील िनि त कारणाचा प उ लेख
कुठंही आढळून आलेला नसला तरी सामा यतः ते टांकसाळ िच ह
हणनू वापरलं गेलं असावं.
अंकुश: िशवराई म ये आप याला दोन कारची अक ं ु श िच हे
बघायला िमळतात. ही दो ही कारची अक ं ु श िच हे छ ा
श दा या वरील बाजूस असतात. यातील एकाला पणु े अंकुश तर
एका का या िच हाला आडवा अंकुश असं हटलं जातं. पणु े
येथील तयार के ले या चांदी पयावर टांकसाळ िच ह हणनू अंकुश
िच हाचा वापर के ला आहे. याच कारचे अक ं ु श िच ह िशवराईवर
सु ा आढळून येते. यामळ ु े या िच हाला पणु े अंकुश हटलं जातं.
हे िच ह टांकसाळ िच ह हणून वापरत असावेत. दसु या कारचे
अंकुश िच ह हे छोटे असनू अहमदाबाद येथील टांकसाळी मधील
मराठा पया वरील िच हाला साध य असणारे आहे. पणु े िकंवा
अहमदाबाद येथील टाक ं साळी ा पेश यां या अख यारीत येत
असत, गणपती हे पेश यांचे आरा य दैवत अस याने ना यावर सु ा
गणपती या हातातील अक ं ु श िच हाचा उपयोग के ला असावा.
पान १२ पान ४४

कु हाड िकंवा परशू: िशवराई म ये आप याला कु हाड िकंवा
परशू हे िच ह सु ा आढळून येते. पढु ील बाजसू राजा ा श दातील
रा आिण जा ा अ रां या म ये आप याला हे िच ह अंिकत
के लेले िदसनू येते. रा आिण जा म ये उभी कु हाड असं हटलं जातं.
ा िच हांम ये वर पातं व खाली याचा दांडा असतो. पा याचं त ड
जा या बाजल ू ा असतं. कु हाडी या पा याम ये जसे वेगवेगळे
कार आढळून येतात तसेच कार ना यांवरील िच हात आढळून
येतात. सरळ पातं, बाहेरील बाजसू व ाकार असलेलं पातं, आतील
बाजसू व ाकार असलेलं तबर नमु यातील कु हाड. असे वेगवेगळे
कार आप याला ात आढळून येतात.
ि शूळ: िशवराई वर आप याला शक ं राचं श ि शळ ू बघायला
िमळतं. हे िच ह िशवराई वर दो ही बाजलू ा तसेच वेगवेग या
नमु यात बघायला िमळतं. रा आिण जा म ये, जा नंतर, छ आिण
म ये, जा या शीषरे षेवर असं िविवध िठकाणी ि शूळ हे िच ह
आप याला बघायला िमळतं. छ पत ची कुल वािमनी असलेली,
मिहषासरू मद नी देवी तुळजाभवानी या हाती हे श आहे. तसेच
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
छ पती िशवाजी महाराज हे िन सीम िशवभ होते. आिण हणनू च
आप याला िशवराई वर ि शूळ हे िच ह बघायला िमळतं. हे िच ह
टांकसाळ िच ह हणूनही उपयोगात आणलं गेलं असावं.
िशवराई वर मु य वे आप याला वरील नमदू चार श
िच ह बघायला िमळतात. काही ना यांवर वाघनख स य िच ह
सु ा बघायला िमळालेलं आहे. परंतू ते िच ह वाघनख च आहे
याब ल िशवराई अ यासक, त यां यात दमु त आढळून येतं.
यामळु े या िच हाला ठामपणाने आपण वाघनख हणू शकत नाही.
िशवराई वर श िच हे का असावीत, सदर िच हे िह
टांकसाळ िच हे हणून वापरली आहेत, ना याचे सश ु ोभीकरणा या
उश े ाने याचा वापर के ला आहे क अ य काही ेपोटी,
सामािजक, धािमक कारणे आहेत याब ल कोणताही त कालीन
ऐितहािसक िलिखत परु ावा उपल ध नाही. जी नाणी हाताळली
गेली, तसेच नाणकशा ातील त मंडळ चे िवचार याव न वरील
तक काढ यात आला आहे.
- िव ाधर अशोक गोखले, को हापूर
नाणी सं ाहक व अ यासक
पु तक सदं भ
Maratha Mints and Coinage, K. K. Maheshwari
ी िशव छ पत चे चलन, डॉ. ी. िचं. ना. परचरु े
ीतळु जाभवानी, ी. रा. िचं. ढेरे
पान १२ पान ४५
 मदानी खेळातील राजा माणूस...
जीवन ऐसे जगावे, मृ यूनंतरही याचा सगु ंध दरवळत
राहावा, िजजाऊ पु छ पती िशवरायांनी आप या अठरापगड
जाती या सवंगड्यांची एकि त मठू बांधनू िक ले रोिहडे रावर
िहदं वी वरा याचा बेल भडं ारा उधळला. राजांबरोबरच या
महािबलंदर माव यांनी मन, बु ीचातुय, तलवार, दांडप ् या या
टोकावर िहदं वी वरा यावर चालनू आले या आप या शेतकरी
माय भिगण या वर अ याय-अ याचार करणा या वक य-परक य
श चंू ा कुशा ,कौश य बु ीने व शौयाने बीमोड के ला. शंभरू ाजानं ी
तर या परा मावर कळसच चढवला. यानंतरही अनेक मरु बी
सरदारानं ी िहदं वी वरा याची पताका याच ताकतीने जोपासली,
वाढवली. पण नंतर या काळात अनेक आधिु नक श ा े घेऊन
इं ज या देशावर चालनू आले आिण आपली ही श िव ा लोप
पाह लागली. यानंतर या काळात को हापरू सं थानचे दरू दश राजे
राजष शाह महाराज यांनी या अशा ाचीन िशवकालीन यु कलेचे
धडे देणा या तालमी को हापरू म ये िनमाण के या. या िठकाणी
व ताद िनमाण झाले. महाराजांनी यांना श परु वठा के ला अनेक
व तादांना यो य मानधन,जमीन-जमु ला देऊन तसेच मात बर
व तादांना सो या-चांदीची कडी देऊन महाराज स मािनत करायचे .
या कलेला मदानी खेळ असेही संबोधले जाते. आजही को हापरु ात
अनेक तालीम, आखाडे ही ऐितहािसक परंपरा िजवापाड जोपासत
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१
आहेत.याच नगरीम ये रंका या या काठावर वसले या िशवाजी
पेठेम ये व ताद कै . ी. गोिवदं रावजी ठ बरे याच
ं े नातू ी. आनंदराव
शंकरराव ठ बरे यांनी ी खंडोबा वेताळ तालमी या मा यमातून
आज वया या ८२ या वष ही यु कला िन ेने जोपासली आहे.या
थोर व तादांचा िचरंजीव याला मदानी खेळातील राजा हणून
गौरिवले गेले.असे महान यि म व हणजे कै . ी.सहु ासराजे ठ बरे .
यां या पोलादी मनगटातून लाठीला वेग येताच वारा
देखील िभर...िभर... असा आवाज काढायचा.! िश ण हणाल तर
जेमतेम सातवीपयत.
राजां या वेशभषू ेतील यानं ी चालवलेली तलवार फे क तर सा ात
राजांचा भासऽऽऽ घडवायची. आप या घरा याबरोबरच यांनी या
कले या मा यमातून ी खंडोबा-वेताळ तालीम, िशवाजी पेठ आिण
को हापरू चे नाव सम त महारा आिण महारा बाहेर गौरवीत
के ले. यां या विडलांबरोबरच यांना व ताद हणनू
कै . ी.आनंदराव पवार, कै . ी.शंकरराव बाल गकर, ी.शामराव
घोसरवाडे, ी.बाळासाहेब िशकलगार यांचे मागदशन लाभले.
लाठी, फरीगदगा, तलवारबाजी ,दांडप ् या या िविवध चाली, िवटा
फे कणे याम ये ते तरबेज होते. आप या कमावले या डौलदार
शरीराबरोबरच यांना िशवरायांसारखं िवल ण तेजोवलय लाभलं
होतं. राजां या वेशभषू ेत के ले या ा यि कांना यांनी उिचत असा
याय िदला. मदानी खेळाबरोबरच िशवाजी िव ापीठाम ये सेवक
हणनू काम करताना आप या कामासही यांनी गुणवंत अशी सेवा
िदली. याबरोबरच आप या घरचा हैसपालन, दधू उ पादन
यवसाय ही यांनी सचोटीने जोपासला.रा ी जेवणानंतर कधी
तालमी या, कधी रंका या या काठावर भागातील,िज ातील,
रा यातून आले या अनेक िश य प रवारांना यांनी पै ची ही अपे ा
न करता संगी पदरमोड क न या कलेम ये पारंगत के ले.
याचबरोबर ी वेताळ तालीम द पंथी भजनी मंडळातही यांनी
सां दाियक सेवा जोपासली. र नािगरी राजापरू येथील प.प.ू ी.
िशवानंद टबे वामी व यांचे िश य ी बोडके दादा यांचे ते िन ीम
भ होते. स यनारायण पुजे संगी चौरंगास के ळीचे मो याची आरास
करणे हा देखील यांचा हातखंडा होता. सायकल चालवणे हा
देखील यांचा आवडता छंद, आपणाकडे असणारी शरीर संपदा
व या खेळा या मा यमातून अनेक थोरा-मोठ्यां या ओळखी
पान १२ पान ४६
आहेत हणनू यांनी कधीही कोणाशी गैर यवहार के ला नाही.
एखा ा अड या-नडले या य या अडचणीस धावनू जाणे हे
यांचे गुणवैिश ् य. एखा ा या बारशापासून,ल नकाय,
सख ु दःु खापयत ते लोकां या उपयोगी पडत. पण, कोणाची
लागली कोणास ठाऊक.? वया या अव या ितशीम येच यां यावर
दय श ि या झाली. यावेळी दानशरू को हापरू करानं ी यानं ा
सढळ हाताने भरघोस अशी मदत के ली. याच वेळी कारिगलचे यु
सु होते, याम ये आम या को हापरू चा वीर जवान अिभजीत
सयू वंशी शहीद झाला. या या वषपतू वेळी ी सहु ास दादां या
श ि येला अवघे सहा मिहने झाले होते परंतु,आप या वीर
बांधवास यांनी यावेळी अखंड स वाआठ तास लाठी चालवनू
वीर ीयु आदरांजली वािहली.असे अनेक चढ-उतार यां या
आयु याम ये आले पण डगमगणारा तो िशवबांचा मावळा
कसला.१५ माच २०१४ ची ती काळ रा ...
िकरण,वीरागं णा िद ी, नेहल, ि यांका,सरला, िशवानी अ य
प रवारातील साथीदार िश य प रवार व गु वय व तादां या ेरणेने
याच ताकदीने आ ही आखाड्याची परंपरा चालू ठे वली
आहे. यानं ी मा याकडे या लेख पच ं ाची मागणी के ली ते ड िबवली
येथील िशवगजनाचे धारकरी अिनके त डुंबरे हे यांचेच िश य.
सदर लेख थांबवताना एकच वा य हणावेसे वाटते,
“यावं मरण शौयाचं
काय ते िजनं शेळपटाचं
जीवन जगावं वाघाचं
या िशवसतू ाला भय ते कशाचं..”

को हापरु ातील सोळांकूर या गावी आ ही मदानी खेळाचा

काय म क न आलो.आ यानतं र आमचे दोघामं ये काय म - मावळाशािहर िमिलंदा ज.सावंत
िवषयी नेहमी माणे चचाही झाली परंतु थोड्याच वेळात रा ीचे
तीनचे दर यान यांची त येत िबघड याची बातमी आली,
दवाखा यात गेलो असता ' या मनगटाने लाठी, तलवार चालत
होती, जो देह र याने चालताना वाघाची छाप पडत होती तो
िनपिचत... पडला होता.मी णाधात िन त ध झालो.! '
सव काही कळून आले होते. मा या 'िशवबंधवू र' काळाने
झडप घातली होती. जवळ-जवळ वषभर माझी तर मतीच गंगु झाली
होती.आजही अजनू भास होतो.पण ही शौयसंपदा पढु े चालवायची
तर... कुठे तरी मनाला आवर घातला पािहजे असो .
आजही यांचे बंधू कृ णात, िचरंजीव िशवतेज, भाचा
िफर ती यमहारा
भारतीय ाचीश , अ आिण शा ाचा सअुरेख
ु कला: ंक १संग| जम..
ुलै २०२१ पान १२ पान ४७
 िशवगजना ित ान, ठाणे

" शौयगाथा यु भूम ची" " गडकोट अ यास मोहीम

" ठाणे हे रटे ज वॉक " " ऐितहािसक नाणी, श ा ांचे दशन "

" भारतीय यु कला िश ण क " " भारतीय यु कला ा यि के "

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान ४८

 िशवगजना ित ान, ठाणे

न आवाहन
पारंपा रक महारा ाची यु कला (मदानी खेळ) जपावी याचबरोबर येकजण शारी रक आिण मानिसक ् या
सु ढ हावा, तसेच महारा ा या यु कलेचे कौश य पुढ या िपढीपयत पोहचावे आिण याचे सवं धन हावे यासाठी
िशवगजना ित ान य न करीत आहे.
आप याला ही पारंपा रक यु कला आ मसात करायची असेल तर न क सपं क करा.

- िशवगजना ित ान, ठाणे.

संपक - ९५९४९६४१४६.

भारतीय यु कला: श , अ आिण शा ाचा सुरेख संगम.. पान ४९

|| शूर वाची जेथे िचती | तेथे कर माझे जुळती ||