साठ तासां ा झुंजीनंतर; मानवतेचा िवजय!

संपादन
ह रं दर बावेजा

अनुवाद
ा. मुकंु द नातू

मेहता प ि ंग हाऊस
All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication
may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted, in any form
or by any means, without the prior written consent of the Publisher and the
licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House , 1941,
Madiwale Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030. ☎ Phone +91 020-
24476924 / 24460313

Email :info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.co
m
sales@mehtapublishinghouse.com
Websit :www.mehtapublishinghouse.com
e

◆ या पु कातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही ा लेखकाची असून ा ाशी

काशक सहमत असतीलच असे नाही.
26/11 MUMBAI ATTACKED Edited byH B
© 2009 : Authors for their respective pieces
Ashish Khetan, Bachi Karkaria, Chris Khetan, George Koshy,
Harinder Baweja, Harsh Joshi, Julio Ribeiro, Rahul Shivshankar
First published in 2009 The Lotus Collection An imprint of Roli Books Pvt.
Ltd., New Delhi - 110 048
Translated into Marathi Language by Prof. Mukund Natu
२६/११ मुंबईवरील ह ा / अनुवािदत स कथा

अनुवाद : ा. मुकुंद नातू‚ ‘सोनाली सदन’‚ को-ऑपरे टी हौिसंग सोसा.‚

११७०/३१‚ १ए-४‚ रे े ू कॉलनी‚ िशवाजीनगर‚ पुणे − ४११ ००५
मराठी अनुवादाचे व काशनाचे ह मेहता प िशंग हाऊस‚ पुणे.
काशक :सुनील अिनल मेहता‚ मेहता प िशंग हाऊस‚ १९४१‚ सदािशव पेठ‚
माडीवाले कॉलनी‚ पुणे − ३०.
ईबुक :नंदकुमार सुयवंशी, मण नी ९८२०३६६३७९. (eBook developed
by Nandkumar Suryawanshi)
मुखपृ :फा ुन ािफ
थमावृ :फे ुवारी‚ २०११
ी

ISBN 978-81-8498-204-6
 या वीरां ा‚ ृतीस सादर णाम....
रा ीय सुर ाद
मेजर संदीप उ ीकृ न
हवा दार गजे िसंग
मुंबई पो ीस
एटीएसचे सह-आयु हे मंत करकरे
अित र पो ीस आयु अ ोक कामटे
पो ीस िनरी क िवजय साळसकर
सहायक िनरी क बापूसाहे ब दु रगुडे
सहायक िनरी क का मोरे
सहायक उप-िनरी क बाळासाहे ब भोस े
सहायक उप-िनरी क तुकाराम गोपाळ ओंबाळे
कॉ े ब अंबादास पवार
कॉ े ब अ ण िच े
कॉ े ब जयवंत पाटी
कॉ े ब िवजय खांडेकर
कॉ े ब योगे पाटी
इतर खा ाती सुर ार क
िनरी क ांक ि ंदे (रे ् वे पो ीस)
हे ड-कॉ े ब एम.सी. चौधरी (रे ् वे सुर ा द )
कॉ े ब मुके जाधव (गृहर क द )
कॉ े ब रा ि ंदे (रा राखीव पो ीस द )
 ावना

‘मुंबईवर २६ नो बर रोजी झा े ् या ह ् ् याचे अघोरी प समजावून

घे ाचा य या पु कात के ा आहे . आतापयत ा िक ् ् यावरी आिण
संसदभवनावरी ह ् े यासारखे अनेक आघात‚ भारता ा ोक ाही व थेवर
झा े . परं तु ा ी आिण ती ता या दो ी बाबींम े २६-११ हा फार वेगळा कार
होता.
कराची न समु मागाने मुंबईत गुपचूप‚ कुणा ाही नकळत आ े ी ती
दहाजणां ची ‘िफदाियन’ टोळी इतरां पे ा खूप वेगळी होती. मुंबईवरी ा
ह ् े खोरां ना व थत ि ण िद े गे े होते.
सुमारे वषभर ा कटाची आखणी चा ू होती. ि ि त ब ीस जणां पैकी
िनवडक दहा जणां ना मुंबई ह ् ् यासाठी वेचून घेत े गे े . ह ् ् याचे िनयोजन
काटे कोर आिण तप ी वार होते‚ ामुळेच ह ् ा अिधक ाणघातक होता. या
पु काती िविवध करणे या ह ् ् याचे तप ी वार वणन करतात. संपूण दे ा ा
साठ तास ओ ीस धरणा या घटनेचे कठोर आिण िनरा ाजनक िच ातून पुढे येते.
या ह ् ् याचे िनयोजन आिण अंम बजावणी क ी झा ी याची यापूव िस न
झा े ी मािहतीही पु काती काही करणां त आहे . आि ष खेतान आिण रा
ि व ंकर यां सार ा नामवंत प कारां नी अित य प र मपूवक आिण
प रणामकारकपणे ताज हॉटे ‚ ओबेरॉय हॉटे आिण न रमन हाऊस या
ह ् े खोरां चे मुख ठर े ् या तीन िठकाणी घड े े थरारना तीन
करणां त सादर के े आहे .
ातून दह तवा ां ची कायप ती‚ ां चे आिण पािक ानमधी ां चे िनयं क
यां ामधी टे ि फोनवरचे रोमां च उभे करणारे संभाषण आिण रा ीय सुर ा
द ा ा (एनएसजी) जवानां नी ां ा ी िद े ा अ ाय ढा‚ ां ना एके
िठकाणी थोपवून धर ाचे धा र या सग ाचे ात िच ण आहे .
गु चर यं णां ना आ े े अपय आिण ावरी उपायां ची चचाही पु कात
के ी आहे .
एक करण आप ् या ा ‘ र-ए-तोयबा’चे मु ा य अस े ् या
ाहोरजवळी मु रदके येथे घेऊन जाते. याच बदनाम जागी मुंबई ह ् ् याती
िजवंत पकड े ा एकमेव दह तवादी अजम कसाबसह अ दह तवा ां ना
ि ण िद े गे े होते.
 मृ ू ा दाढे तून बाहे र पड े ् या ओि सां ा िच थरारक कहा ा‚
ाचबरोबर मुंबईचे समाज ा आिण मानस ा समजून घे ासाठी हष जो ी‚
जॉज को ी आिण बाची करके रया यां चे े ख िव ेष उपयोगी पडतात.
२६/११ ा मुंबईवरी ह ् ् याचा या पु काम े सवागीण िवचार कर ात
आ ा आहे . मुंबईत ठार झा े ् या पोि सां ा प ीं ा मु ाखतीतून ां ना
मानवंदना दे ताना‚ ि स खेतान यां नी ह ् ् याचे िनयोजन‚ अंम बजावणी आिण
तपासणी या ेक बाबींचे सखो परी ण के े आहे . मह ाचा भाग णजे
भिव काळाचाही या पु कात िवचार के ा आहे आिण भारता ा आणखी तडाखे
का बसणार आहे त? या सतत ा दह तवादी धो ािव काय उपाययोजना के ी
पािहजे‚ यासंबंधीची करणे समािव के ी गे ी आहे त. दह तवादा ी ढ ाचा
अनुभव अस े े िस े पो ीस अिधकारी ुि ओ रबेरो यां नी घेत े ा हा
आढावा आहे .
अनु म
ते शूरवीर... − ि स खेतान
न रमन हाऊसचा लढा − रा ल िशवशंकर
सीएसटीमधील र ाचे पाट − जॉज कोशी
हॉटे ल ताजमधील अंधारया ा − आिशष खेतान
हॉटे ल ओबेरॉयमधील धुम ी − आिशष खेतान
सीएसटी‚ ताज आिण ओबेरॉयमधील मृ ूचे तां डव − हष जोशी
कराची ते मुंबई ौयाचा वास − आिशष खेतान
दहशतवादाचे उगम थान − ह रं दर बावेजा
‘सलाम... मुंबई’ − बाची करके रया
भयानक वा व! − ुिलओ रबेरो
िदरं गाईची िकंमत आिण भिव कालीन उपाययोजना − ह रं दर बावेजा
लेखकां चा प रचय
 ते ूरवीर...

ि स खेतान

मरण कोणा ा चुकत नाही. आयु ाती तीच एक िन चत घटना असते. जीवन
अिन चत असते आिण णूनच ते काळजीपूवक जगायचे आिण जतन करायचे
असते. ेक ी त:साठी िकंवा ित ा संबंिधतां साठी जे िनणय घेते ाचा
पाया हाच असतो. पण काहींचा असा चुकीचा समज असतो की ां नी कोणा ा तरी
ठार मारणे ही ई वरी इ ाच असते. हे ोक त: ा ‘िजहादी’ िकंवा धमयो े
णवून घेतात. २६ नो बर २००८ या िदव ी अ ाच दहा धमवे ां नी मुंबईवर
ह ् ा के ा ...िन: सामा नाग रक‚ िदवसभर काम क न घरी परत ासाठी
गाडीची वाट बघणारे वासी‚ रे ॉरं टम े आप ् या िजव गां बरोबर‚ सु दां बरोबर
जेवण घेणारे नाग रक‚ काही पयटक िकंवा ावसाियक ही सारी िनरपराध माणसे
आप ा िदन म आचरत होती... आिण हे च ां चे होते.
या धमवे ा‚ िव ंसा ा ह कां ना रोखून धर ाची जबाबदारी भारतीय
संर ण द ावर पड ी. सु वाती ा मुंबईचे पो ीस पुढे आ े ‚ नंतर रा ीय सुर ा
द ाचे जवान ां ा मदतीस पुढे सरसाव े ‚ कारण दे ा ा नाग रकां चे र ण
कर ाची ां नी पथच घेत े ी असते. तीन िदवस चा े ् या या धुम च ीत
भारतीय सुर ा द ा ा अठराजणां ना आप े ाण गमवावे ाग े . ां पैकी सोळा
पो ीस होते आिण दोन रा ीय सुर ा द ाचे (एनएसजी) जवान होते.
ापैकी चार वीरां ची ही वीरगाथा आहे − दह तवाद िवरोधी पथकाचे (एटीएस)
पो ीस सहआयु हे मंत करकरे ‚ अित र पो ीस आयु अ ोक कामटे ‚
सहा क उपिनरी क तुकाराम ओंबळे आिण ि पाई जयवंत पाटी . त:साठी
आिण आप ् या सहका यां साठी ां नी भरती होताना जी पथ घेत ी होती ती पूण
कर ासाठी ा रा ी ां नी आप े ाण अपण के े . ढता ढता कामटे कामी
आ े . नेतृ करताना पुढे होऊन करकरे ता ा झा े . ा प र थती ा
ओंब ां नी ट र िद ी आिण ि पाई पाटी यां नी आप ् या ाणापणाने एक
आद च घा ू न िद ा.
ां ना अखेरची मानवंदना दे णा या िबगु ाचे सूर िव न जाती ‚ ा रा ीची
ठळक बातमी वतमानप ा ा आत ् या पानावर जाई ‚ ां ना िद ् या गे े ् या
पा रतोिषकां वर धूळ बसू ागे . पण ां ा कुटुं बीयां ना मा ां ा िवयोगाचे
वा व सतत जाणवत राहणार आहे .
तरीही ां ा माता-प ी-भिगनींना या दु :खाबरोबर ‘आम ा माणसां ना वीरमरण
आ े ’ याचा अिभमानही वाटणार आहे . ां ाि वाय जगताना आिण ां ाबरोबर
घा व े ा काळ आठवताना ा मूकपणे अ ू ढाळती . जनते ा भिव ासाठी
ां नी त: ा भिव ाचा ाग के ा आिण भयानक ू ी बेडरपणे सामना िद ा
ा वीर पु षां ा आिण ां ा यां ा या कथा आहे त.

‘ते त:ब संतु होते आिण सवा ी ांचे स होते.’

− किवता करकरे ‚ एटीएसचे सहआयु हे मंत करकरे यां ा प ी.

ेक ूर ि पायामागे एक ा ा न अिधक ूर प ी असते. जे ा हे मंतने

मो ा कंपनीती ‚ जु ा िकना यावरी हवे ीर‚ घर आिण इतर सोयी
दे णारी आरामाची नोकरी सोडून समाजसेवेसाठी पो ीस हो ाचे ठरव े ‚ ते ा
किवताने ां ना ो ाहनच िद े . पो ीस अकादमीती क कारक ि ण पूण
कर ासाठी ां ना आप ् या ता ा मु ीपासून − जाईपासून‚ दू र राहावे ाग े ‚
ते ा आई आिण बाप अ ा दो ी भूिमका किवताने पार पाड ् या. दु सरी मु गी
साय ी आिण ित ा पाठीवरचा मु गा आका यां चेही संगोपन ित ा एकटी ाच
करावे ाग े . जे ा ि काऊ पोि साचा तुटपुंजा पगार गणवे कडक
ठे व ासाठीच संपू ाग ा‚ ते ा घरखच भागव ासाठी ितने बँकेची नोकरी चा ू च
ठे व ी. भारताची गु चर संघटना ‘रॉ’ (Research and Analysis Wing) साठी
हे मंतनी जे ा पाच वष ऑ े ि यात काढ ी ते ा मु ां ा ि णात य येऊ
नये णून किवता भारतातच रािह ी आिण ां ा िचत होणा या भेटीवर ितने
समाधान मान े . ेवटी जे ा पगारा ा आिण मु णजे सुरि त नोक या
हे मंतनी नाकार ् या‚ एवढे च नाही तर एका आं तररा ीय सं थेती सेवेऐवजी
महारा ा ा दह तवादिवरोधी पथकाचे (एटीएस) मुखपद ां नी ीकार े
ते ाही ती ग रािह ी.
 या िनणयासंबंधीची आठवण सां गताना ा णा ् या‚ “ ां नी जे ा एटीएसचे
पद ीकार ाचे ठरव े ते ा मा ा मनात अ ुभाची पा चुकचुक ी की
काहीतरी अिन घडणार आहे . संयु रा संघाती पदासाठी अज करावा असे
ां ना सुचव ाचा मी य के ा.”
किवताताईंनी आता प ा ी ओ ां ड ी आहे . ा उं च‚ सु ढ असून ां चे
खां ाएवढे ां ब केस अ ापही त म आिण काळे कुळकुळीत आहे त. नुक ाच
बस े ् या ध ाने ां ची नजर कोरडी वाटते आिण करारी चेह यावर कुठ ् याच
भावना सहज उमटत नाहीत. ा अ थ असतात आिण कदािचत डो ाती
िवचार दू र कर ासाठी असे ‚ पण सार ा चुळबुळ करत असतात. बात ां साठी
हपाप े ् या वाताहरां ा भेटी आता कमी झा ् या आहे त आिण िहतिचंतकां ची
गद ही ओस ाग ी आहे . ां ाबरोबर आता फ ां चे िवचारच आहे त. दो ी
मु ी परदे ात गे ् या आहे त. जुई आप ् या नव याकडे आिण साय ी आप ् या
अ ासासाठी. ेक येणारा िदवस ां चे हे मंत ा िवयोगाचे दु :ख वाढवतच जातो.
ां चे सहजीवन आठवत बसायचे आिण ां ाबरोबर काय काय करायचे होते
ाची उजळणी करत राहायचे. या एकाकीपणाब ा णतात − “आता मी
प ा ी ओ ां ड ी आहे . आ ा म ा मा ा पतीची खरी गरज आहे . कारण आता
मु े ही हान रािह ी नाहीत.”
सुमारे तीस वषापूव हे मंत एक म िवकास वग चा वीत होता. ितथे
किवताने नाव नोंदव े ते ा ां ची पिह ी भेट झा ी. दहा िदवसां चे स संप ् यावर
दोघां ना पर र आकषणाचा सा ा ार झा ा. ती गे े ी वष आठवताना ा
मोज ा ात सां गतात − “म ा भेट े ा तो त ण म ा आवड ा. ाची
कामावरची िन ा कौतुका द होती आिण तो खूप क करणारा होता.”
अ ् पावधीतच ां नी िववाह के ा. नंतर हे मंतने ाची नऊ ते पाचची नोकरी
सोड ी. पोि सद ाती नोकरी ीकार ी आिण पूव माणेच ितथेही तो उ ृ
ठर ा. ाने अनेक िठकाणी िविवध जबाबदा या पार पाड ् या. किवताताई एक
ां ब चक यादीच सां गतात − भुसावळ‚ नां देड‚ अको ा‚ ठाणे‚ िभवंडी‚ मुंबई
आिण ए ा. प ी आिण आई णून वारं वार एक िठकाण सोडायचे आिण दु स या
िठकाणी ळायचे याचा ास नाही का झा ा? असे िवचार ् यावर ां नी ां तपणे
उ र िद े ‚ “नाही. ां ची ेक कामाची आखणी अगदी काटे कोर असायची.
मा ासाठी ेक गो ींची ते तरतूद क न ठे वायचे. अगदी घरापासून ते कुठ े
कपाट कुठे ठे वायचे आिण ात काय ठे वायचे इथपयत.” ां चे वैवािहक जीवन
सरळ सोपे होते. कत बजाव ासाठी किवताने हे मंत ा पूण मुभा िद ी होती
आिण ा ा हवे तसे तो क कत होता. ा दोघां ा सा ा-सरळ कौटुं िबक
पा वभूमी माणेच ां नी संसार चा व ा.
हे मंतचे कुटुं ब अगदी म मवग य महारा ीय प तीचे होते. फरक एवढाच होता
की करकरे मंडळी अिधक ापक िवचारां ची होती. ाचे कारण असे की‚
कुटुं ब मुख कम ाकर करकरे हे रे ् वेत नोकरी ा होते. ामुळे ां ा
बद ् यां ा िनिम ाने ां चे कुटुं ब महारा भर रािह े होते. हे मंतची आई कुमुिदनी
या ा ािपका हो ा. ामुळे हे मंत आिण ाची तीन भावंडे ै िणक वातावरणात
वाढ ी. सवात मो ा हे मंतवर तर ाचा जा प रणाम झा ा. हानपणापासूनच
ा ा वाचनाची आवड होती. पौरािणक कथां पासून ते अथ ा ‚ भौितक ा
यावरी कुठ ् याही पु काचा तो फड ा पाडत असे. हे मंत न दोन वषानीच हान
अस े ा ाचा भाऊ‚ ि रीष ा आठवते − ‘ ां ची आई हे मंत ा जवळ बसवून
ायची आिण ा ा ती आ ा सवाना पौरािणक कथा सां गाय ा ावायची आिण
पोथीत ् या माणे हे मंत : आ ा ा गो ी सां गायचा.’
हे मंत जे ा पिह ् या िदव ी ाळे तून परत ा ते ा तो खूप कंटाळ ा होता.
कारण वगात ि कां नी जे ि कव े ते सगळे हे मंत ा आधीच माहीत होते. ामुळे
एक चाचणी घेऊन हे मंत ा ‘दु हेरी बढती’ दे ात आ ी आिण ा ा वर ा वगात
वे िद ा गे ा. ा काळात अ ा गो ीचा फार अिभमान वाटायचा. संपूण
ै िणक वासात हे मंतची अ ीच गती होती. तो नेहमीच पिह ा असायचा.
चौथी ा परी ेतही तो संपूण व ात पिह ा आ ा होता. एखादे गिणत अड े की
भावंडे काय िकंवा वगिम काय सगळे हे मंतकडे जायचे. एकदा ि रीष ा
िट ॉमेटीमधी न सुटत न ता. जवळ झोप े ् या हे मंत ा उठव ाचा ि रीष
य करत होता. हे मंत एकदम उठ ा‚ ाने तो न सोडवून दाखव ा आिण
पु ा झोपी गे ा.
हे मंत ा भाषा िवषयातही गती होती. मराठी‚ इं जी आिण िहं दीत तो वीण
होताच. पण बंगा ी आिण गुजराथीही तो थोडे फार बो ायचा. मराठीती ाचे
आवडते े खक णजे पु. . दे पां डे आिण इं जीत नाटककार आिण
कादं बरीकार सॉमरसेट मॉम. अगदी अ ीकडे पयत हे मंत ा गाडीत मागे दोन िदवे
बसव े े असायचे. ा उजेडात ते गाडीतही पु क वाचायचे. ां ा गाडीत नेहमी
काही पु के असायचीच.
इत ा िविवध गो ीत हे मंत ा रस अस ा तरी परी े ा आधी जर तो अ ास
करताना िदस ा नाही तर आई ा काळजी वाटायची. मग हे मंत ित ा समजावयाचा
− ‘हे बघ‚ वगात जर एखा ाने नीट िद े तर आव यक ते सव व थत
समजते.’ ाळे ती सव ि क हे मंत ा ार मानायचे. ां नी अिभयां ि केत पदवी
िमळव ी. परं तु ि रीष ा आठवते की‚ ा ा भावाचा क ा े ाकडे ही क होता.
करक यां ा घरात तु ा ा अनेक ाकडी कोरीव कामे िदसती .
१९९१ म े नागपूरजवळी चं पूर ा जंग ात वा याने वाहात आ े ् या
ाकडां नी ां चे वेध े . ाती क ा क आकार ां ना भाव े आिण ां नी
ां चे पां तर अनेक ाकडी कोरीव कामात के े . ही ि ् पक े तून होणारी
ां ची क ा क ी पो ीसखा ात िचतच आढळते. क ा क सौंदयािवषयी ते
एवढे जाग क होते की‚ ेक घराची सजावट तेच िनवडायचे आिण घराती
कुठ ् याही कोप याती व ू ह ी तर ां ा ते ता ाळ ात येत असे.
ै िणक आिण क ा े ात ां ची एवढी णीय कामिगरी अस ी तरी ते
अित य न होते. आप ् या भावंडां ना ते नेहमी सां गायचे की माणसाचे बा प
आिण कामिगरीपे ाही ा ा अंगचे सद् गुण हे जा मह ाचे आहे त. ते हळू
आवाजात बो त. मो ा आवाजात उमटपणे बो ू न काही सा होत नाही असे
ां चे मत होते. ा माणे आप ् या पथकाती ोकां ीही ते मादवाने‚ पण ठामपणे
वागत असत.
ऑ याती ए ामधी आप ा कायका संप ् यानंतर‚ रा सेवेत ते २२
जानेवारी २००८ रोजी जू झा े . ां ची महारा दह तवादिवरोधी पथकात पो ीस
सहआयु णून नेमणूक झा ी.
ां चा िपंड अ ासकाचा अस ् याने दह तवादाचा ां नी कसून अ ास के ा
होता. ा ा पो ीसखा ाती अनुभवाची जोड िमळा ् याने दह तवाद
िनपट ासाठी थापन के े ् या या िवभागाचे मुखपद ां ाकडे सोपिव े जाणे
ाभािवक होते. पोि सां ा क ् याणातही ां ना ार अस ् याने पो ीस
क ् याण काय माची दु सरी जबाबदारीही ां नी ीकार ी. पोि सां ची थती
सुधार ासाठी ां नी योगाचे वग सु के े आिण पोि सां नी अिधक वेळ
कुटुं बाबरोबर घा वावा असे ां ना वाटायचे. पोि सां नी सादर के े ् या काय मात
‘अि ि खा’ आिण ‘महापा ’ यासारखी नाटकेही ां नी सादर के ी.
मुंबईत परत ् याचा आनंद जरी ां ना झा ा अस ा तरी हे ां चे अखेरचे आिण
अित य खडतर पव ठर े . ां ा एटीएस पथकाने २९ स बर २००८ चे मा े गाव
बॉ ोट करण उघडकीस आण े . ाती िहं दू अितरे ां चा सहभाग
झा ् याने संपूण दे ा ा ध ाच बस ा. दह तवाद आिण िहं दु ा ा राजकारणाचे
नवे प समोर आ े . पण हे करण राजकीय गोंधळात सापड े आिण रा ीय िहं दू
सेने ा एटीएसने के े असा आरोप कर ात आ ा. हा काळ हे मंत आिण
 ां ा कुटुं बीयां ा परी ेचा काळ होता. पण हे मंतनी ास फार मह िद े नाही.
ां ा भावा माणे आप ् या ि ब कृतीने ां नी पथकाचे नेतृ के े
अ ा रतीने किवताताई आिण ां ची मु े यां चा अमो ठे वा अस े े मुख ां ना
दु राव े . २६ नो बर २००८ ा दु दवी रा ी कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट ा
बाहे र अितरे ां वर चा क न जाताना ां ा छातीत तीन गो ा घुस ् या.
दू रद नव न ां ा मृ ूची बातमी सा रत झा ी तरी किवताताईंचा ावर
िव वास न ता. काही िदवसां नंतर ां ा मृ ूचे मम डकताना ां नी हे मंतचे
वणन मोज ा ां त के े − ते ‘स दानंद’ होते. याचा अथ असा की हे मंत
अंतयामी आनंदी होते आिण बा जगता ीही ां चे मै ीपूण संबंध होते. ामुळे
बा घटकां वर ां चे सुख अव ं बून न ते. वरकरणी हे जरी सोपे वाट े तरी
एखा ा ीम े असा चकवणारा गुण असतो. हे मंतना दोन कार ा
िवरोधकां ी सामना करावा ाग ा. एकाने ां ना धमाचा ोही ट े तर
दु स याने ‘ ा’ रा ी ां ा हरावर ह ् ा के ा.

(एटीएसचे सहआयु हे मंत करकरे यां ना मरणो र अ ोकच दे ऊन

गौरिव ात आ े .)

‘रा ी ११:२८ वाजता‚ मी जे ा अजुन ी बो े ते ा ाने बाबांना

बु े ट ूफ जािकट घा ाची आठवण क न दे ास सांिगत े .’
− िविनता कामटे ‚ अित र पो ीस आयु अ ोक कामटे यां ा प ी.

ते आप ् या प ीस िविनतास नेहमी सां गायचे‚ ‘मा ा इ े नुसार वाग ाची

िकंमत म ा मोजावी ागणार आहे .’ आिण २६ नो बर २००८ रोजी ाच इ े ने
आप ी िकंमत वसू के ी. मुंबई ा पूव भागाचे अित र पो ीस आयु अ ोक
कामटे यां ना अितरे ां ी कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट बाहे र छ पती ि वाजी
टिमनस समोर ा अ ं द ग ् ीत ढत असताना वीरगती ा झा ी. चार गो ा
ां ा रीरात घुस ् या हो ा. ापैकी दोन ां ा आयपीएसचे िच अस े ् या
टोपीत घुस ् या हो ा. वीस वषापूव युपीएससी परी े ा वेळी जे ा ां ना
ाधा म िवचार ा होता‚ ते ा ां नी आयपीएस हा एकमेव पयाय िद ा होता.
पो ीस द ाती सेवेिवषयी अ ोकचे असे ेम होते.
पण केवळ कठोर पो ीस अिधकारी एवढीच अ ोकची ितमा न ती. इतरही
अनेक ितमा ां ाम े हो ा. दु स या भेटीतच िविनता ा ाची मागणी
घा णारा उ ट ेमवीर‚ पंधरा वषाचा रा आिण आठ वषाचा अजुन यां चा ेमळ
िपता‚ आप ् या ि यजनां साठी रोज रा ी ाथना करणारा ाळू माणूस‚ आयुिवमा
उतरवून आप ् या कुटुं बीयां ा भिव ाची तरतूद करणारा योजक आिण सवात
मह ाचे णजे िविनताचा ि यकर.
िविनता जरी समाधानी आिण कृत अस ी तरी एक गो ित ा नेहमी र र
ावायची. अ ोक आिण ितचे सहजीवन इतके प रपूण होते की‚ ते खरे आहे का
अ ी ित ा ंका यायची. सगळं च िच ात ् यासारखंच प रपूण होते. पु ा ा ां त
प रसरातच कामटचे घर होते. सभोवता ी छान बाग होती. पोचमधून आत गे े की
एक छोटी बैठक. ापुढे मोठा िदवाणखाना. आठव ा ा ेवटी अ ोक चबूर न
कामाव न आ े की‚ ा हॉ म े सगळे कुटुं ब एक यायचे. हॉ ा एका
कोप यात छोटासा बार. सु ां ा िदव ी अ ोक ां तपणे सं ाकाळी म ाचा
आ ाद घेत बसायचा िकंवा पा ां ची सरबराई करायचा. घरात दोन वाढणारी मु े
आिण चार कु ी अस ् याने उपयु असेच फिनचर घरात होते. अनेक िठकाणा न
गोळा के े ् या ोिभवंत व ू हॉ भर मां डून ठे व े ् या असाय ा.
एका कोप यात तोफा‚ बंदुका‚ यु ा आिण दह तवादावरची पु के
ठे व े े उं च े ् फ. ाजवळच े म के े े कृ धव फोटो. एक फोटो
जवाहर ा नेह ं चा आिण दु सरा फोटो उभे रा न सभेत भाषण करणा या
अ ोक ा आजोबां चा. महारा ाचे पिह े इ े र जनर ऑफ पो ीस (IG) एन.
एम. कामटे . दु स या िभंतीवर यमान होती अ ा उं चीवर ाव े ी अनेक पदके.
आता ा हॉ म े आणखी एका कॉफी टे ब ची भर पड ी आहे . अ ोकचा मोठा
े म के े ा फोटो ावर ठे व ा आहे . फोटो ा चंदनाचा हार घात ा आहे . समोर
उदब ा पेटव ् या आहे त आिण समोर आहे त मो ा ढा ी‚ पदके आिण
रणप ा.
आिण मग साधी पण नीटनेटकी िविनता येते. िन ा जीन पॅ वर कुडता आिण
खां ाव न घेत े ा दु प ा. काही आठव ां पूव बस े ा ती ध ा िकंवा
झा े ी हानी याचे काही िच ित ा चेह यावर िदसत नाही. थोडा उ ीर
झा ् याब ितने खेद गट के ा. खरं तर कारणही तेवढं च संयु क होतं −
फोनव न एका समदु :खी पोि सा ा प ीचे सां न करत अस ् यामुळे ित ा
उ ीर झा ा होता. रा ‚ अजुन‚ ितची सासरची मंडळी या सवासाठी िन म
चा ू राहणे गरजेचे होते. ि वाय अ ोकची बहीण‚ ितची िविनता ी िव ेष जवळीक
आहे . िविनताचे आई-वडी ‚ ां चेही अ ोकवर ेम होतेच... ‘मी जर को मड े
तर हे सव कोसळू न पडती ‚ णून म ा खंबीर रािह ं च पािहजे‚’ − इित िविनता.
 अ ोकिवषयी बो ताना ा ा सहवासाती आठवणी ती सां गते. ा ािवषयी
िवचार करते. ित ा ां तून ाचे जीवन साकारते. ेमाताई आिण कन
मा तीराव कामटे यां चा मु गा अ ोक. ाचा ज डे हराडून येथे झा ा. ाचे
ा े य ि ण राजकोट आिण कोडाईकॅनॉ येथी िनवासी ाळां त झा े . मुंबईत
सट झे अर कॉ े जमधून ाने बी.ए.ची पदवी िमळव ी. पद ु र ि ण ाने
िद ् ी ा सट ी कॉ े जमधून पूण के े ‘ ा ा इितहास हा िवषय
आवडायचा आिण सनाव ा‚ थळे ा ा ात राहायची. ाची रण ी
उ म होती. तो एक िन चयी खेळाडू होता. ॉटपुट‚ अ◌ॅ थ े िट आिण
वेटि ं गम े तो सहभागी होत असे आिण ारी रक कसरतींची‚ ायामाची
ा ा इतकी सवय होती की भारतीय पो ीस सेवेती ारी रक ा सव म
अिधका यां पैकी तो एक होता. तो नेहमी वतमानप ेवट ा पानापासून वाचत
असे‚ कारण खेळां ना ा ा जीवनात ाधा असायचे. िविनताताई सां गतात‚
‘घरात पा णे जरी आ े तरी काहीतरी सबब सां गून तो तासभर िकंवा ापे ा जा
वेळ ायाम क न यायचा. पोि सद ातही तो उठून िदसायचा. ाची उं ची ५ फूट
१० इं च ा जवळपास अस ी तरी इतरां पे ा तो उं च वाटायचा. कारण ा ा
छातीचा घेर ४४ इं च होता. भारतीयां ा रीर ठे वणी ा मानाने ाचे पाय पण
कमाव े े होते. घरात तो नेहमी अध च ी वापरायचा. मु ां ी थ ाम री करताना
तो ां ना िवचारायचा‚ ‘मा ाएव ा िपंड या कोणा ा बिघत ् यात का?’ या
आठवणीने िविनता ा हसू येते.
ितची आई आिण अ ोकचे वडी यां नीच ा दोघां ची गाठ घा ू न िद ी.
पिह ् या भेटीत अ ोकने ‘तु ा करायचे आहे का?’ असे िवचार े . हा न
सवसामा आहे का वैय क आहे ‚ हे ात न आ ् याने ‘भिव काळात
के ातरी करायचे आहे ’ असे संिद उ र ितने िद े . परं तु या नाचा िनका
अ ् पावधीतच ाग ा. चार िदवसां नी ां चा वाङ् िन चय झा ा आिण सहा
मिह ात िववाह झा ा. ानंतर ा ां ा बद ् या धािमक ा संवेदन ी
अ ा िठकाणी ाय ा. सु वाती ा तीही ा ाबरोबर जायची पण ित ा िदवस
गे े ते ा आिण नंतर मु ां ा ि णात खंड येऊ नये णून ती मागे राहाय ा
ाग ी. परं तु िविनताची काही त ार न ती. कुटुं ब आिण कत यां ात अ ोकने
सम य साध ा होता. “आ ा ा जे ा ां ची गरज असायची ते ा ते हजर
असायचे. मु गा‚ नवरा आिण वडी णून ते आद होते. समाजात ते फारसे
िमसळणारे न ते. काम आिण कुटुं ब यातच ते म असायचे.” िविनताने ां ासाठी
आिण मु ां साठी जे घर उभे के े ाची अ ोक ा जाणीव होती. रा आिण
अजुनवर ती जी माया करायची आिण काळजी ायची ाचे ा ा आ चय
वाटायचे. पो ीस अिधकारी णून अ ोकिवषयी िवचार े ते ा ती थोडी िवचारम
झा ी. आप ् या मु ां नी रात िकंवा परकीय वहार सेवेत जावे असे जरी तो
णत अस ा तरी एखादा जरी पो ीस द ात भरती झा ा असता तर ा ा
मनोमनी आनंद झा ा असता.
‘अ ोकचा राजकारणा ी संबंध न ता. ेक नाग रकाचा तो पो ीस
अिधकारी होता − ूर‚ ावसाियक‚ ायी आिण ामािणक’ असे िविनता ाचे
वणन करते. सो ापूर ा असतानाची हकीकत ती सां गते की‚ एका गुंड आमदारा ा
अ ोकने चोप िद ा. ावेळी नाग रकां नी र ां वर फ क ाव े आिण सां िगत े
की‚ कोण ाही प ाने ां ची बद ी के ी तर र ावर नाग रक आ दहन
करती . तेथी ोक ां ना पू मानायचे आिण एखा ा िस िसनेनटा माणे
ा ा कर ाचा ते य करायचे. ां ाजवळ नेतृ गुण होते आिण
माणसां ना कसे वागवावे याची उ म जाण ां ना होती. आप ् या हाताखा ा
ोकां ना ते परी ा दे ऊन उ ती क न घे ासाठी ो ाहन ायचे िकंवा कोणी
ा ा प ीस वाईट वागवतो असे कळ े तर ा ा फै ावर ायचे.
किन अिधकारी आिण ि पाई यां ा खां ा ा खां दा ावून ते उभे राहायचे.
अ ोकची नुकतीच सो ापूर ा जे ा नेमणूक झा ी होती ते ाची एक घटना
िविनता सां गते − ितखटाची पूड‚ सुरे-चाकू अ ी ह ारे घेत े ् या पाच हजारां ा
जमावा ा ा ा तोंड ावे ाग े . ावेळी ा ाबरोबर फ पंधरा ि पाई होते.
काहीतरी िनकराचे पाऊ उच े नाही तर जमाव बेछूट होऊन िव ंस कर ाची
भीती होती. ाने आप ् या सहका यां ना सां िगत े की तो त: जमावाचे नेतृ
करणा यावर ह ् ा करे . अ ोकने ा पुढा या ा ा ाजवळ ा ाठीचा एक
तडाखा हाण ा. नेता पड ा ट ् याबरोबर जमावाची पळापळ सु झा ी आिण
उर े े काम पोि सां नी पूण के े . िविनताचे मत होते की‚ कायदे मोडणा या
ोकां ब अ ोकचे एक साधे धोरण होते − ‘कारवाई करा‚ न नंतर िवचारा.’
कायदे मोडणा यां िवषयी तो मवाळ न ता. पोि सां चे काम िनयं ण ठे वणे एवढे च
आहे . िव ेषत: जमावा ा बाबतीत हा िवचार उपयु होता आिण णून अ ावेळी
ा ा बो ाव े जायचे.

❊❊❊
 ा दु दवी िदव ी िविनता आप ् या पती ी रा ी ११:२८ वाजता जे बो ी ते
ां चे ेवटचे बो णे ठर े . ावेळी ते कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट ा
ग ् ीत होते. बु े ट ूफ जािकट घा ाची आठवण कर ासाठी अजुनने बाबां ना
फोन कराय ा ित ा सां िगत े होते. नंतर रा ी १ वाजता ितने जे ा पु ा फोन के ा‚
ते ा फोनची घंटा वाजत रािह ी. मग ितने टी ी सु के ा तर बातमीत मृतां ा
यादीत अ ोकचे नाव. ितचा ावर िव वासच बसेना. एक अनािमक भीती
आप ् या ा िगळू न टाकते आहे असे ित ा वाटू ाग े . काहीतरी भयानक घड े
आहे असे ित ा जाणव े . कोणा ा बो वावे असे ित ा वाटे ना‚ कारण ामुळे ा
वाईट स ा ा बळकटी िमळणार होती. ा प र थतीत पतीचा मृ ू झा ा
ाब पो ीस खा ाने ित ा चुकीचे सां िगत े ‚ याब ती नाराज आहे . महं मद
अजम कसाब ा गोळी अ ोकने घात ी होती. पण या ौयाचे ेय मुंबई
पोि सां नी ा ा िद े नाही.
आप े अ ू आवरत िविनता णते − काय घड े ाब ठामपणे म ा वाटते
की‚ दह तवा ां चा प ा िनधार आिण ा ा सरळ तोंड दे ाचा अ ोकचा
त:चा माग. ‘ ढता ढता मरे न’ असे तो नेहमी णायचा असा होता अ ोक‚
ाने ाचे खरे के े .

(अित र पो ीस आयु अ ोक कामटे यां ना मरणो र अ ोकच दे ऊन

गौरिव ात आ े .)

‘‘आ ा चार बिहणी ंना ते नेहमी णायचे तु ा ा नस े ा भाऊ मी

आहे .’’

− वै ा ी ओंबळे ‚ एएसआय तुकाराम ओंबळे यांची क ा.

२६ नो बर ा ा भयानक रा ी सहा क पो ीस उप-िनरी क (अिस ं ट
सबइ े र‚ एएसआय) तुकाराम ओंबळे यां नी जी बेडर‚ िन: ाथ कृती के ी
ामुळे ते अमर झा े . एकतीस वष मुंबई पो ीस द ात द तेनं सेवा के ् यानंतर‚
ां ना नुकतीच एएसआय पदावर बढती िमळा ी होती आिण चार वषानी ते या
पदाव न िनवृ होणार होते. ां चे भाऊबंद रोजंदारी मजुरां पे ा वर कधी पोहोच े
न ते. ामुळे ओंब ां ना पो ीस खा ाती नोकरी‚ ेमळ प ी‚ चार मु ी‚
राहाय ा सरकारी जागा यामुळे आप े जीवन कृताथ झा े असे वाटायचे. ां ा
कारिकद त ते पो ीस खा ाती सव पदावर पोहोच े होते. आता ते ग
घा णा या मोटरसायक ा मागे एका हातात वॉकीटॉकी आिण दु स या हातात
ाठी घेऊन बसायचे. ां ना वाट े तर ते समोर ा ि पायां ना कुम दे ऊ कत
होते‚ परं तु या न ा बढतीचा‚ ित ा ित े चा ां ा वाग ावर काही प रणाम
झा ा न ता. हे डकॉ े ब ने मोटरसायक ने ी अस ी तर ते पायी ग
घा ायचे. इतर कॉ े ब १२ तास काम करत असती तर हे चौदा तास करायचे.
ां ा सहका यां ना रा ी एखादी डु की ायची असे तर ही ारी जागी
राहायची आिण पो ीस े न झाडाय ा सां िगत े तर झाडू घेऊन तयार! ां नी
कधी कोणाचे मन दु खाव े नाही‚ कोणा ी कधी भां डण काढ े नाही िकंवा
कस ीही त ार के ी नाही. जे काम असे ते त ार न करता‚ न न िवचारता
करायचे.
२६ नो बर ा िगरगाव चौपाटीचा समावे अस े ् या चार नंबर ा ग ीवरचा
कॉ े ब रजेवर होता णून ते काम ओंब ां ना कराय ा सां िगत े आिण ां नी
त ाळ ते काम सु के े . िकनारा मोकळा कर ा ा कुमाची ओंबळे आिण
इतर सहकारी अंम बजावणी करत असताना‚ ां ना काही िक ोमीटर अंतरावर
अस े ् या टायडट-ओबेरॉय हॉटे ् समधून गोळीबाराचे आिण बॉ ोटाचे आवाज
ऐकू येत होते. दोन एक तासां नी चंदेरी रं गाची एक ोडा मोटार वेगाने ां ा
िद ेने येताना ां नी पािह ी. ानंतर जो गोळीबार सु झा ा‚ ावेळी हातात ् या
काठीिन ी ओंबळे ा मोटारीजवळ गे े . इतर पो ीस दबकत काही अंतरावर
ां ा मागे होते. पण ओंब ां नी कधीही जबाबदारी झटक ी नाही. गोळीबारानंतर
िकती गो ा झाड ् या याची मोजदाद थक े े इतर करत नस े तर ओंबळे
मोजणी सु करायचे. ाच िन े ने कत द आिण आ ाधारक‚ कुटुं बात ा
एकमेव िमळवता‚ ेमळ िपता अस े े चौप वषाचे ओंबळे मोटारकडे चा त गे े
आिण ां नी मोटारीचे दार उघड े . ती िनखळ धाडसी कृती होती.

❊❊❊
काहीं ा मते ते सामा माणूस असती पण ओब ां चे जीवन मुंबईवरी
ह ् ् यापूव ही एका अथाने असामा होते. ा कुणा ा जाणून ायचे असे
ां ना ओंबळे कुटुं बीय ते क न सां गती .
ओंब ा ा घरात समोरच एक छोटी खो ी आहे . आता ती दे वळाती
गाभा यासारखी पिव झा ी आहे . ितथे रािह े ् या एका माणसा ा िमळा े ी
पदके‚ ृतीप ा ितथे ठे व े ् या आहे त. तुकाराम ओंबळचा े म के े ा एक
मोठा फोटो एका छो ा टे ब ावर ठे व ा आहे . फोटो ा हार घात े ा आहे आिण
समोर उदब ा पेटव ् या आहे त.
ओंब ां ना चार मु ी आहे त. मो ा पिव ा आिण वंदना यां चे िववाह झा े आहे त
आिण धाक ा दोघी वै ा ी आिण भारती अजून ि कत आहे त. बावीस वषाची
वै ा ी घरी ि कव ा घेते. आता ित ा‚ येणारे िहतिचंतक आिण प कार यां ा ी
संवाद साधावा ागतो. ती ां ना ित ा विड ां ब मािहती दे ते. ां ा मृ ू
माग ा थतीचा छडा ाव ाचेही काम ती करत आहे . सीसीटी ीवरी िच णाचे
रं गीत फोटो अस े ा एक अ ् बम ित ाजवळ आहे . तो दाखवत ती िवचारते‚
“कसाबजवळ जाऊन ा ा रोख ासाठी माझे वडी एकटे च का गे े ‚ बाकीचे
मदती ा का गे े नाहीत?” याि वाय ित ाजवळ बरे च सािह आहे .
वतमानप ाती का णे‚ मा मां चे तप ी वार अहवा वगैरे... िगरगाव
चौपाटीवरी ित ा विड ां ा अखेर ा णां ची मािहती ित ाजवळ आहे .
आप ् या विड ां वर एक पु क ि िह ाचाही ितचा मानस आहे .
ओंब ां ा प ी ताराबाई णजे अगदी साधीसुधी मराठी गृिहणी. खां ाव न
पदर घेत े ् या आिण पती िनधनाचे दु :ख समाज रतीनुसार ां तपणे आिण
आदरपूवक करणा या. भेटी ा येणा या ोकां ी बो ाचे काम वै ा ी
आिण ओंब ां चा िजव ग िम कॉ े ब अ ोक पाठक या दोघां वर सोपवून ा
हळू च ां ा बेड मम े जातात. वै ा ी आिण पाठक आळीपाळीने ओंब ां चे
− पती‚ िपता आिण िम णून अस े े पै ू उ गडून दाखवतात.
महारा ा ा सातारा िज ् ाती केदां बे खे ातून तुकाराम ओंबळे १९७६ म े
मुंबईत आ े . ां चे वडी ेतकरी होते आिण िनवृ ीनंतर ओंबळे ही आप ् या गावी
तीन भावां बरोबर राह ासाठी जाणार होते. ां चा भावां ी सतत संपक असायचा.
वषातून तीन-चार वेळा ते गावी जात असत. १९७८ म े पोि सात भरती झा ् यावर
पाठक आिण ओंबळे यां ची ओळख झा ी आिण ते जीव चकंठ च िम बन े .
पाठकां ा घराबाहे र उ ा उ ा चहा िपतां ना ते आप े मन मोकळे करत.
पाठक सां गतात की‚ ‘ओंबळे अडचणीत अस े ् या कोणा ाही मदती ा धावून
जायचे. मग ते बस भा ासाठी पै ां ची गरज अस े े िव ाथ असोत की ां नी
दवाखा ात भरती के े े अपघाताती जखमी असोत.
पळू न जाणा या एका गु े गारा ा पकडून‚ ां नी एका कॉ े ब ा बडतफ ा
कारवाईपासून वाचव े होते. आ चय णजे ते कधीही िचडत नसत. वा िवक
पाहता मुंबईत ग ी काम करताना ब तेक ि पाई िचडखोर बनतात. मा रा ी
िकतीही वाजता झोप े तरी पहाटे साडे पाच ा ठो ा ा योगासनां साठी ओंबळे
तयार होतं!
आप ् या मु ींिवषयी ां ची एकच इ ा होती. ां नी चां ग े ि ण ावे आिण
सुखी राहावे. ते मु ींचे खूप ाड करीत. मु ी काही मागत न ा तरी ते
ां ासाठी खा पदाथ आणायचे. ते कुटुं बात रमणारे होते. दर दोन तासां नी
फोनव न घरची हा हवा िवचारायचे. िदवसपाळी क न आ े तर रा ी
उ ीरापयत वै ा ी आिण भारती ी ग ा मारायचे. वै ा ी हळू च सां गते −
‘आईपे ा आमची ां ा ी जवळीक जा होती. ते णायचे तु ा ा भाऊ
नस ा तरी मी तुमचा भाऊही आहे .’
दर आठव ा ा िदवसपाळी − रा पाळी बद ायची. परं तु ओंबळे आप े काम
आद ि पाया माणे करायचे. वै ा ी ा आठवतं ‘ते कामावर वकर जायचे
आिण उ ीरा परतायचे‚’ एक िदवसही सु ी नाही. गणे ो वात मुंबई ा सवात
ोकि य अस े ् या ‘ ा बागचा राजा’ ा मंडळात ी ुटी ां नी सौ
दयिवकाराचा झट ाकडे दु क न पार पाड ी. दय िवकारा ा गो ा घेत
ते आप े काम करत रािह े . मा ां ा कुटुं बीयां ना ाची कधी काळजी वाट ी
नाही‚ कारण ुटी संप ी की ते घरी परतणारच.
२६ नो बर ा ओंबळना रा पाळी होती आिण घरी ां नी सां िगत े होते की‚
िगरगाव चौपाटीवर ां ना व था बघायची होती. तारा ा ां नी सां िगत े होते की
दु स या िदव ी सकाळी मी वकर घरी येईन आिण मग मंगळसू नीट कर ासाठी
आपण सोनाराकडे जाऊ. सं ाकाळी ६:३० वाजता घर सोड ापूव ां नी दो ी
मु ींना आप ् या हातां नी ीमकेक भरव े आिण जाताना ेजा यां चाही िनरोप
घेत ा.
दह तवा ां ा ह ् ् याची बातमी जे ा पसरत गे ी ते ा ां नी घरी फोन
क न टी ीवर दे त अस े ् या बात ां ची मािहती क न घेत ी. ाचवेळे ा
ां ा बाजू ा सगळं ठीक आहे असा घर ां ना िद ासा िद ा.
ताज‚ टायडट-ओबेरॉय आिण सीएसटी प रसर येथेच गडबड अस ् याचे
सां िगत े . ां ा घराती मंडळी ां ा ी रा ी १२:३० वाजता संपक साध ा‚ ते
अखेरचे बो णे ठर े . ावेळीही बो ताना इकडे सव ठीक अस ् याचे सां गून ां नी
सग ां ना झोप ास सां िगत े . दहा िमिनटानंतर केवळ एक ाठी हातात
अस े ् या तुकाराम गोपाळ ओंबळे यां नी आप ् या सहका यां चे ाण वाचव े च;
पण भारतीय भूमीवरी सवात धाडसी दह तवादी ह ् ् याती एका
धा या ाही पकड े .
 एके-४७ ा सहा गो ां नी ां ा छाती ा उज ा बाजूची जरी चाळणी के ी
तरी ां नी बंदुकधा या ा ा ा बंदुकीसह जखडून ठे व े . ओंबळना वीरमरण
आ े . याती मह ाची गो णजे महं मद अजम कसाब ा िजवंत पकडून ां नी
दे ावरी या ह ् ् याती िनणायक पुरावा मागे ठे व ा.
काही आठव ां नंतर एका दु पारी ू नजरे ने बस े ी ां ची िवधवा प ी तारा
एवढे च पुटपुट ी की‚ ित ा पती ा मृ ू ा आठवणीत दु :ख आिण अिभमान
एक िमसळ े गे े आहे त.

(सहा क उपिनरी क (एएसआय) तुकाराम ओंबळे ‚ यां ना मरणो र

अ ोकच दे ऊन गौरिव ात आ े .)

“म ा ीमती णू नका... म ा वीरप ी ितभा पाटी णा.’’

− ितभा पाटी ‚ पो ीस ि पाई जयवंत पाटी यां ा प ी.

आप े पती हयात नाहीत हे कळ ् यापासून ितभाताईंनी एकही अ ू ढाळ ा

नाही. आता ा ां ा दो ी मु ां ा एक ा पा क आहे त. ा जे ा बो तात
ते ा ां चा चेहरा िनिवकार असतो‚ भावनां वर िनयं ण असते. पण जवळू न पािह े
तर ां ा रीराची अिनयंि त हा चा आिण थरथर जाणवते. ां चे पती जयवंत
यां चा िवषय िनघा ा की‚ ही णे िदसू ागतात. पण या ारी रक हा चा ी
ितभाताईंना जाणवत नाहीत. जणूकाही ां चे रीर आिण मन वेगळे झा े आहे त
आिण तं पणे काम करत आहे त.
मुंबई ा दाट व ी ा प चम भां डुप भागाती एस.एम. दु बे चाळीत
कॉ े ब जयवंत पाट ां चे िब हाड होते. ही चाळ एका टे कडीवर आहे . सं ाकाळी
टे कडी ा चढावर िद ां ची रां गोळी घात ् यासारखे य िदसते. ां ा घरी जायचे
णजे िठकिठकाणी प ा िवचारत वेडीवाकडी वळणे घेत‚ घरां ा च ूहातून
जावे ागते. पण ितथं गि पणा असे असे समजू नका. ेक र ा आिण
घराकडे जाणारी वाट फर ी घात े ी‚ अ ं द पण आहे .
या दां प ा ा जो कोणी भेटायचा तो भा नच जायचा. वैवािहक सुखाचे ते मूत
प होते. एका समारं भात ां ा िम ां नी ां ना ‘उ म दां प ’ णून गौरव े
होते. इतर दां प ात काही वैवािहक सम ा िनमाण झा ी की‚ स ् ् यासाठी आिण
ती सम ा सोडव ासाठी ा दां प ाने जयवंत आिण ितभा ा भेटायचे अ ी
रीतच पड ी होती.
 अडतीस वषाचा जयवंत कमाव े ् या रीराचा होता. पाच फूट आठ इं च उं ची
अस े ् या ा ा ितभा छान ोभायची. गोरा रं ग‚ ठसठ ीत ओठ आिण दाट
भुवया यामुळे ती सुंदर िदसते. “छान कपडे घा ू न आर ासमोर त: ा बघत उभे
राहणे ां ना आवडायचे.” जयवंतिवषयी बो ताना ितभा ा हे आठवते. मग ती
ा ा िचडवायची‚ “एवढा गिव होऊ नकोस. वय वाढत गे े की चेह यावरचे तेज
िव न जाई .” आिण जयवंत उ र ायचे‚ “काळजी क नकोस. माझे तेज
मा ा मृ ूबरोबरच जाई . २६ नो बर ा रा ी कॉ े ब जयवंत आप े व र ‚
अित र पो ीस आयु अ ोक कामटे यां ाबरोबर गाडीतून जात असताना दबा
ध न बस े ् या दोन दह तवा ां नी ां ावर ह ् ा के ा. कामटे यां ाबरोबर
जयवंतही जागेवरच मरण पाव ा.
जयवंत ा मृ ूनंतर काही िदवस ितभा सार मा मां ा ितिनधीं ी बो ी
नाही आिण २६ नो बर ा वीरां चा स ान कर ा ा काय मां नाही ती गे ी
नाही. पण आता ती एका मानसोपचार त ाकडे जात आहे . ाने ित ा बो ू न
आप ् या भावनां ना वाट काढू न दे ाचा स ् ा िद ा आहे . आता ती हळू हळू
मोकळी होत आहे . आप ् या यातना आिण दु :ख ती करते. जे ा ितभा ा
कळ े की दह तवा ां िव ढताना वीरमरण आ े ा सवाना अ ोक च ाने
स ािनत के े जाणार आहे ‚ ते ा ित ा चेह यावर थम आनंदाची छोटी ी छटा
उमट ी. ामुळे ित ा बरे वाटू ाग े . कारण अखेर ित ा पतीसह सवानाच
वीरमरण ा झा े होते. पण नंतर ित ा कळ े की ा यादीतून जयवंतचे नाव
वगळ े जाणार आहे . कारण? ...कुणास ठाऊक! ते ा ितभा संताप ी‚ ित ा असे
वाटते की सरकार ेणीनुसार भेदभाव करत आहे . ेक पोि सा ा मृ ूचे मू ् य
ेणीनुसार ठरव े जात आहे . णजे एक कारे ां ा बि दानाचे हे अवमू ् यनच
आहे . अ ोकच ािवषयी ा या वादामुळे पु ा एकदा ती िनरा झा ी.
आिण मग ती त: ीच मो ाने बो ू ागते‚ ‘‘म ा ीमती णू नका... म ा
वीरप ी ितभा पाटी णा. दे ासाठी ां नी आप े ाण वेच े ा सवा ा
प ींचा स ान करा. आम ा पतींनी दे ासाठी जो ाग के ा ाची ामुळे कायम
आठवण राही . दे आिण सरकार ा ां चे ऋण मानावे ागे ‚ ामुळे आ ा ा
ां ा मृ ूब अिभमान वाटे . आजारात िकंवा अपघातात मे े ् या पु षां ा
िवधवां सार ा आ ी सामा नाही. दे सुरि त राहावा णून आ ी आम ा
िजव गां चा ाग के ा आहे . आमची माणसं गे ् यावर आम ा घरां कडे कोण
बघणार? मी आज २९ वषाची आहे . मा ा न त ण आिण असुरि त या म ा
माहीत आहे त. दे ासाठी ढताना हे ोक मृ ू पाव े . इतका मोठा ाग ां नी
के ा ां चा तरी स ान करा. तसे तु ी के े नाही तर भिव काळात दे ासाठी
कोण ढे ?”
हे सगळे ितभा ा तोंडातून बाणासारखे बाहे र पडतात आिण रागाने
बेभान झा े ् या ित ाकडे ितचे कुटुं बीय असहा पणे बघत राहतात. ती िव
झा ी आहे ‚ ु झा ी आहे आिण ितचे णणे ऐकून ावे याबाबत ती आ ही
आहे . ा ावर ेम के े ‚ ा ाबरोबरचे आयु ‚ ित ा मु ींचा िपता... असे ितने
खूप काही गमाव े आहे . सहा मिह ां ा रयू ा तर आप े वडी मािहतीही
नसणार आिण सहा वषा ा ई ा ा विड ां ा मृ ूची मािहतीच नाही. ती आनंदाने
खेळत असते.
ती थक ी आहे . पण जयवंत जे सतत िटकव ाचा य करायचा तो िन ाप
भाव ित ा चेह यावर अजूनही आहे . जे ा ा ा दै नंिदन कामकाजािवषयी ती
काही िवचारायची ते ा तो ित ा सां गायचा‚ ‘‘आजूबाजू ा िहं सक जगािवषयी
सां गून म ा तुझे मन दू िषत करायचे नाहीये.’’ जयवंत ा कामािवषयी ितभा ा
फार ी मािहती न ती. ितने ा ा पोि सा ा पूण गणवे ातही कधी पािह े
न ते. या संदभात ती सां गते‚ ‘‘आता जे ा ा ा ऑिफसाती ोक म ा
भेटाय ा येतात आिण तो कसा होता ते सां गतात ते ा म ा तो बाहे र कसा होता
याची क ् पना येऊ ाग ी आहे .’’
ितभा ठामपणे सां गते की ां ा वैवािहक जीवनात ां चे िचतच भां डण
झा े . एखादा वाद वाढ ा तर दोघेही रडायचे आिण भां डण िमटवायचे. तो कधीही
चुकीचे वाग ा नाही. तो एक आद पती होता. दोघां ा आईविड ां नी ित ा
गावात ित ा घरी जे ा बैठक घेत ी‚ ते ा ितने ा ा थम पािह े . ाच िदव ी
ितने आप ् या मैि णींना सां िगत े ा ा ी ित ा करायचे होते तो हाच. ां नी
एक काढ े ् या काळािवषयी ती तळमळीने सां गते‚ ‘सात वषात आ ी सात ज
जग ो.’
जयवंतचे म असे होते की कोणीही ा ाकडे वळू न पाहणारच. ा ा
म ािवषयी सां गताना ाचा बा िम मदन दे मुख सां गतो‚ ‘ ा ाकडे
खास पसनॅि टी होती.’ पाट ां चा तो े आिण एकु ता एक मु गा होता. पाटी
पतीप ी आप ी ेतजमीन सोडून मुंबई ा आ े . ाचे वडी टॅ ी चा वू ाग े
आिण आई पापड ाटू ाग ी. जयवंतने क ाने गती के ी. रा ाळे त तो ि क ा
आिण िदवसा िमळे ती िकरकोळ कामे करायचा. नाटक‚ क ा‚ सािह याम े
ा ा रस होता आिण जे ा ाचे कुटुं ब झा े ‚ ते ाही तो ितभा आिण मु ां ना
चां ग ् या गो ी दे ासाठी धडपडत असे. ा ा कारिकद ा सु वाती ा पो ीस
बंदोब ाचे काम असतानाही ाने वािण ाखेची पदवी िमळव ी. ाचवेळी
ाने संगणक अ ास म पूण के ा आिण मराठी टायिपंगही ि क ा.
पीएसआय ा परी ेत तो दोन वेळा नापास झा ा. पण नुकतेच ाने ितस या
य ात य िमळव े होते. आप े कत ‚ कुटुं ब यािवषयी ा ा एवढी िन ा होती
की‚ य कर ात ाने कधी खंड पाड ा नाही.
ि वाजी महाराज − अफझ खाना ा भेटी ा वेळी आिण नंतर सुभेदार
इनायतखानने ां ना मार ासाठी जे ा मारे करी पाठव ा‚ ते ा ि वाजी ा
अंगर कां नी जी भूिमका बजाव ी तीच भूिमका जयवंतने पार पाड ी. तो आधुिनक
काळाती अंगर क होता. तीन वष तो अ ोक कामटचा अंगर क होता. इ ाई
खान आिण महं मद अजम कसाब ी झा े ् या चकमकीत कामटे आिण जयवंत
दोघेही मृ ू पाव े . दह तवा ां नी एके-४७ मधून झाड े ् या गो ां पैकी अठरा
गो ां नी जयवंतचे रीर िवदीण के े होते.
पण ाचा चेहरा होता तसाच रािह ा होता. तसेच होणार हे ितभा ा माहीत
होते... ाची ृतीही ा ा वीरप ी आिण मु ां जवळ त ाच राहणार आहे त.

(पो ीस ि पाई जयवंत पाटी यां ना मरणो र‚ रा पती पो ीस ौय पदकाने

गौरिव ात आ े .)
 न रमन हाऊसचा ढा

रा ि व ं कर

रवेका हो ् ट् झबर् ग ितचं सव अस े ् या‚ ित ा दे वदू ता ा (ती ित ा

मु ा ा दे वदू तच णायची) पाळ ात घा ू न झोपव ात गुंत ी होती. दोन वषाची
मु ं जसं करतात तसाच मो े नेहमीपे ा जा वेळ जागा होता. आज तो कुरकुरत
होता आिण ा ा झोपवणं सोपं काम न तं. एकोणतीस वषाची रवेका सहा
मिह ां ची गभवती अस ् याने िदवसभरा ा कामाने खूप थक ीही होती. पण तरीही
ती खूप उ ाही होती. रोज ा घरकामाती हे ितचे एक आवडते काम णजे
िवरं गु ाचे ण होते. कारण वैय क आयु ात ित ा एका भयानक प र थती ी
सामना करावा ागत होता − मो े हा रवेकाचा ितसरा मु गा. ितचा पिह ा मु गा
मॅनचेम मडे एका आनुवंि क दु ख ा ा बळी पड ा होता. दु दवाने ाच
दु ख ाने मो े ाही घेर े होते. रवेका आिण गॅ र हो ् ट् झबर् गचा दु सरा मु गा
डो हाही ाच दु ख ा ा िडसबर २००८ म े बळी पड ा.
दि ण मुंबईती दाट व ी ा आिण गजबजाटा ा कु ाबा माकटाती
छबाद- ु बािवच हाऊसमधी दु स या एका मज ् यावर रवेकाचा पती ू धमगु
गॅ र हो ् ट् झबर् ग ा िदव ी ा ेवट ा णजे‚ ितस या ाथने ा तयारीत
होता. ानंतर जगभराती ब तां ी ू धम यां ा थेनुसार धमगु पा ां ना
साद वाटणार होते. रवेका आिण गॅ र नेहमीच असे उ व म पणे साजरा
करत असे ां चे प रिचत नेहमी णायचे. ां ा पा ां पैकी काहीजण तु ा ा
सां गती की‚ गॅ र उप थतां पैकी ेका ा बो तं करायचा. एखा ा ा
आप ् या धम ंथािवषयी िवचारे ‚ एखादे ाथनागीत णे ‚ एखादी कथा सां गे
िकंवा एखा ा धािमक िवधीची मािहती दे ई .
हे दां प २००३ म े मुंबईती छबाद- ु बािवच हाऊसम े राह ास आ े
आिण ते ापासून भारतात वसायासाठी येणारे ेकडो इ ाई ी‚ बरे च अमे रकन
आिण िविवध दे ां ती ू मंडळी या घरात येऊन गे ी. मुंबईत िठकिठकाणी
िदसणारे दय ावक दा र पा न अनेकां ना ध ा बसायचा. नेहमी येथे
येणा यां पैकी जोसेफ ते ु कन णायचे‚ “अ ा प र थतीत हे घर णजे अंधा या
समु ाती दीप ंभच वाटतो.”
 बुधवार ा ा सुखकारक रा ी धमगु गॅ र अ◌ॅ वप न आ े ् या माक
वाब या िह या ा ापा या ा ती पाच-मज ी इमारत दाखवीत होते. ां नी
अिभमानाने सां िगत े − “खो ् या बघून ा. हे पंचतारां िकत हॉटे नाहीये. पण
िततकेच छान आहे .”
अथात वाब काहीच बो णार न ते. गे ् या आठव ात ाथ ा िदव ी
गॅ र आिण रवेकाने ां ना आमंि त के े होते आिण बे ् िजयम ा परत ापूव
ां ा आदराित ाब : आभार मान ासाठी ते आ े होते.
वाबना क ् पनाही न ती की छबाद हाऊसमधून ेवटचे िजवंत बाहे र
पडणा या थो ा ोकां पैकी ते एक होते.

❊❊❊
‘कुबेर’ मासेमारी बोट आता मुंबईजवळ येत होती. ावरी अकरा वासी
जवळजवळ तीन िदवस समु ावर होते. सुकाणूवा ा ध ाक ा गुजराथी कोळी
अमरिसंह सोळं की मा उदास आिण हता िदसत होता. जणू मृ ू ा व मुठीतच
बोट सापड ी होती आिण हळू हळू ाची िजवंत राह ाची ता धूसर होत
चा ी होती. आप ् या चार साथीदारां ची िनघृण ह ा ाने डो ां नी पािह ी होती.
ां ची िछ िव रीरे समु ात फेक ी गे ी होती. पोरबंदरचा िकनारा
सोड ् यावर कुबेरचा दहा चा ां नी क ा घेत ा आिण हे सगळे िनिमषाधात घड े
होते. ां ा बोटीव न ां नी पां ढरा झडा दाखव ा होता आिण णून सागरी
थे माणे या धो ा ा इ ा या ा ाने ितसाद िद ा. अ ा रतीने फसिव ा
गे े ा सोळं की आता ां चा कैदी होता आिण ां ा इ े वर ाचे िजणे अव ं बून
होते. ा ा ां नी िजवंत ठे व ा होता. कारण तटर कां पासून तोच ां ना प ीकडे
नेणार होता. नंतर ाचीही पाळी येणार याची ा ा खा ी होती.
न एवढाच होता ाची गदन के ा छाट ी जाई ?
कुबेरवरी ा ा मो ा ा जागेव न २१ वषाचा महं मद अजम अमीर
कसाब ा न रमन पॉईंटचे ामदै वत अस े ् या िमडास ा उं च दे वळां ची िफकट
रे षा िदसत होती. पूवकडी मॅनहॅ टन णून िस अस े े मुंबई हर
िहं डून पाहणा या पयटकां पैकी तो न ता. मुंबई ा ख ख ा समाजाचे वैभव
ाने बॉि वूड ा िसनेमां तच पािह े होते.
पण हे सारं कराय ा वेळ कुठे होता?
 कुबेरची इं िजनं बंद क न‚ पा ात संथपणे खा ीवर डु बकत जे ा वेळ
काढ ा जात होता; ते ा कसाबने ाचे मुंबईिवषयक का ् पिनक भावबंध तोडून
टाक े . तो आता इथं ई वरी आदे ानुसार एका मोिहमेवर आ ा होता. तो र-
ए-तोयबा (ए इटी) िकंवा ‘पिव सेने’ती एक सैिनक होता. ा ा ीने काफीर
जु ु म हां नी मु मां ची जी अवहे ना के ी होती ाचा सूड घेणे हे ाचे कत
होते. आता क का नको? अ ी अव था न ती.
अनेक मिह ां पासून ाचे ू ित थान अस े ् या मुजािहद आिण र-ए-
तोयबाचा मुख झाकी-उर-रे हमान खवी‚ ा ा ेमाने ते चाचा णायचे यां नी
ा ा डो ात असा िवचार िभनव ा होता की‚ इ ाम ा िजंक ाचा ां नी
िनधार के ा आहे अ ां ी संघष करणे हे ेक अिभमानी मु माचे कत आहे .
ा संदे ावरच ाने आता आप े कि त के े . िनरोप घे ापूव कराचीत ा
रा ी खवीने ा ा ढ आि ं गन िद े . ाचा गरम वास ा ा कानात ि र ा
आिण ‘अ ् ा तु ाबरोबर राही ’ असा आ ीवाद ाने ा ा िद ा. ा
आठवणीची ाने उजळणी के ी.
कसाबची ही तं ी एका माणसा ा र ओक ा ा आवाजाने भंग पाव ी.
बोटी ा डे कवर तो गुजराथी कोळी आप ् याच र ा ा थारो ात पड ा होता.
पािक ानमधून ा ा ठार कर ाचा कूम आ ् याबरोबर ाचा गळा काप ात
आ ा. मृ ुदूतासारखा अस े ा तो ‘सॅटे ाईट’ फोन बाजू ा पड ा होता. बाबर
इ ान आिण फहादु ् ा आप े र ाने माख े े हात धूत होते.
नंबर दोन गटाती बाबर इ ान आिण ाचा साथीदार नािसर यां ावर या
मोिहमेती सवात मह ाची जबाबदारी सोपव ी होती. परत ये ापूव छबाद
णजेच न रमन हाऊसवर क ा क न तेथी इ ाई ी ोकां ना पकड ाचे
ां ना आदे होते. कसाबने ाची चौक ी करणा या अिधका यां ना सां िगत े की
ा दोघां ची न ी योजना काय होती हे ा ा माहीत न ते. कारण गटां ना
एकमेकां ी प रचय क न घे ास मनाई होती. पण ाहोरपासून ४० िकमी
मु रदके ा (Muridke) छावणीत ाने जे ऐक े होते‚ ाव न ा ा कळ े की
ा ा माणे तेही पंजाबमध े असून मु त: फैस ाबाद आिण मु तान हरातून
आ े े होते. मह ाचे णजे ते दोघे मुंबई ाही पूव जाऊन आ े अस ् याचे ा ा
कळ े .
मुंबईवरी ह ् ् यानंतर मुंबई ा अ ेषण िवभागाने जे ा पाच थािनक
र ू टां ची चौक ी के ी‚ ते ा ही मािहती कळ ी. गु े अ ेषण िवभागाने असा
िन ष काढ ा की‚ गे ् या वष के ातरी या थािनक गटाने ‘ र’ ा सहा
जणां ा एका गटास बनावट भारतीय मतदार पि कां ा आधारे भारतात ये ास
मदत के ी. ा सहां पैकी दोन इ ान आिण नािसर असावेत.
भारताती छु ा गटाने २००७ ा अखेरीस िकंवा २००८ सा ा ा सु वाती ा
पाठिव े ी मािहती क ाने एक के ी असावी. न रमन हाऊस ा जवळपास एका
भा ा ा घरात ते िव ाथ णून रािह े असावेत.
पण ा बुधवारी सं ाकाळी सुकाणूिवरिहत कुबेरवर ते दहाजण अखेरचे एक
बस े . मुंबई ा वे ाची योजना काया त क ी करायची ावर चचा झा ी. इ ान
आिण नािसर यां ना बराच तप ी िद ा जात होता. ां ा उतर ा ा
िठकाणापासून ते छबाद हाऊसपयत जा ासाठी ा भागाती ग ् ी-बोळां चा
एक हाताने तयार के े ा नका ा ां ना दे ात आ ा.
नंतर मुंबई गु े िवभागाने ोधून काढ े की तो नका ा ‘ र’चा मुंबईती
कामकाज पाहणा या फहीम महं मद अ ारी याने तयार के ा होता. ा ा फे ुवारी
२००८ म े उ र दे ा िव ेष कृती द ाने अटक के ी होती. ा ािव ा
अनेक आरोपां पैकी एक णजे ाने मुंबईती ह ् ् यां साठी िनवड े ् या दहा-
बारा िठकाणां चे चो न िच ीकरण के े होते.
पोि सां ा सां ग ानुसार अ ारीने हे गु मािहतीचे पु क ा छु ा गटां ना
िद े आिण ां ाकडून ते इतर काही जणां पयत‚ कदािचत इ ान आिण
नािसरपयत पोहोच े .
सं ाकाळनंतर रा झा ी आिण मग कुबेरवरी बैठक संप ी. आता सग ां चे
कफ परे डवरी बधवार पाक येथे तयार के े ् या न ा ध ावर कधी
पोहोचतो याकडे ाग े होते. ते ‘अ ् - सेन’ बोटीवर चढ ा ा वेळी े का ा
एक सॅक िद ी गे ी होती. ात एके-४७ रायफ ‚ आठ ेनेडस‚ बंदुकी ा
गो ां ा दोन ड ा‚ ेकडो काडतुसं आिण भारतीय िसमकाड अस े ा एक
से फोन एवढे सािह होते. पण से फोनब ां ा ि कां ा आ ा
हो ा. मुंबईत उतर ापूव कोण ाही प र थतीत से फोन वापरायचा नाही.
आणखी ब याच गो ी ात हो ा‚ ां ना ेका ा एक ॅ कची िप वी
िद ी होती. ात आयइडी (Improvised Explosive Device) होते. ात ४ ते ५
िक ो आरडीए ‚ चार िक ो ी ा बॉ बेअ रं ग आिण ो ॅमेब टाइिमंग
च होते. ेक बॉ वापराचा हे तू वेगवेगळा होता आिण तो काय होता ाची
ेका ा संपूण क ् पना दे ात आ ी होती. मु त: सु ा फळां ची पािकटे ही
ां ना पुरव ी होती. कारण ही कारवाई दीघकाळ चा णारी होती.
 पण कुबेरवरी कोणीही एवढा िवचार करत न ता. एक हवा भर े ा रबरी
मचवा पा ात ढक ात आ ा आिण ेकाने आप े सामान िभजणार नाही
याची काळजी घेत ात वे के ा. ाकडी फ ां वर ां नी आप ी आसने
ठोक ी.
ते सवजण बस ् यानंतर गटात ् याच कोणीतरी ४० अ व ीचे यामाहा इं जीन
सु के े . मोठा आवाज करत पा ावर डु चमळणा या कुबेरपासून तो मचवा
वेगळा झा ा. कफ परे डजवळ ा बधवार पाक ध ा ा िद ेने ते दह तवादी
वेगाने िनघा े होते.

❊❊❊
न रमन हाऊस ा दारा ी एक खाजगी सुर ार क इमारती ा वे ारावर
ह ाराि वाय राखणीसाठी खुच वर बस ा होता. ा रा ी खूप उकाडा आिण
िचकिचक होती. मुंबईत नो बरम े असे वातावरण नसते. थो ा अंतरावरी
किटं ग स ू नकडे ाचे होते. स ू न बंद हो ापूव ाची दाढी कर ासाठी
चारपैकी एक ावी मोकळा हो ाची तो वाट पाहत होता. नाहीतरी ा ा
कर ासारखे काही न तेच. रा ी साडे आठ वाजता कोणी भेटाय ा ये ाची
ता न ती. िव ेषत: पा णे‚ धमगु आिण ाची प ी रवेका ाथना आिण
जेवणात गुंत े असताना तर नाहीच.
ा िदव ी पाच ू वासी दु पार ा ाथनेसाठी आ े होते. मग ते भोजनासाठी
आिण रा ी झोप ासाठी थां ब े होते. ापैकी एक होते साठ वषाचे इ ाई ी
गृह थ यो े े द ऑरपाझ‚ भारतात सु ी घा व ासाठी आ े ् या ां ा
कुटुं बीयां ना भेट ासाठी ते आ े होते. ा रा ी आणखी एक ू धमगु
इ ाई म े राहणारा अमे रकन सदतीस वषाचा आयह ै िब टायट बॉम आिण
ाचा अ ावीस वषाचा िम ‚ अमे रका आिण इ ाई दो ी दे ां चे नाग रक
ीकार े ा ू धमगु बटिझयन ोमन‚ हे ही ितथेच होते.
या ितघां त आणखी दोघेजण येऊन िमळा े . एक होते बाव वषाचे िहरे ापारी
डे ड िबया ् का. वसायािनिम ते नेहमी इथे यायचे. दु स या हो ा नॉमा
वाझ ाट रे िबनोिवच. ा प ा ी ा मे कन ू हो ा. ा भारत पाह ासाठी
आ ् या हो ा आिण नंतर इ ाई म े ा न ा जीवनाची सु वात करणार हो ा.
 ाथना आिण भोजनानंतर ेकजण चौ ा आिण पाच ा मज ् यावरी
आपाप ् या खो ीत झोप ासाठी गे े . पण ोमनना आणखी बरीच कामे
उरकायची होती. धम ंथाचा अ ास कर ासाठी रा ी उि रापयत जाग ाची
ां ना सवय होती.
दु स या मज ् यावर गॅ र आिण ाची प ी रवेका हे ही जागेच होते.
ाथची तयारी आिण सुमारे प ास जणां ा भोजनासाठी काय काय िकती िकती
ागे याची ते चचा करत होते. कोणा ाही क ् पना न ती की छबाद हाऊस
समोर ा अंधुक का ा ा ग ् ीत मृ ू ां ची वाट पाहत होता.

❊❊❊
अखेर रबरी मचवा बधवार पाक ा ध ा ा ाग ा. यामाहा इं जीन ां त झा े
आिण खुनाची भावना मनात ठे वून आठ मृ ुदूत मच ातून बाहे र पड े . भारता ा
णजे ू ा भूमीवर उतर ् यावर ेकाने मच ाती दोघां ना अंगठा उं चावून
खूण के ी. होडीतून जेमतेम वीस फुटाव न हे मंत ंकर ढाणू हा थािनक कोळी
गोंधळू न हे सारे पाहत होता.
ही चां ग े कपडे घात े ी मु े कोण आहे त? को ां साठीच अस े ् या
ध ावर उत न ही काय करणार आहे त? ां ना कुठे जायचे आहे ? ते कुठून
आ े ? ढाणू आप ी उ ुकता दाबू क ा नाही. व ् हे मारत तो ां ना
िवचार ासाठी ां ाजवळ गे ा. अचानक एक मचवा आिण ातून उतर े ी
आठ मु े यां ाकडे दु स या एका को ां ा गटाचेही गे े . सं याने ते
ां ाकडे सावधपणे जाऊ ाग े .
ां ापैकी एक भंगार ापारी अिनता राज उरै यार यां नी ां चा र ा अडवून
ध ाव न उतर ास ां ना ितबंध कर ाचा य के ा. “तु ी कोण आहात
आिण इथं क ासाठी आ ात?” ाने िवचार े . आठजणां पैकी एकाने है ाबाद ा
एका कॉ े जचे ओळखप दाखवत सां िगत े की ते सह ीसाठी आ े आहे त. ाचे
उ र कोळी पूणपणे ऐकू क े नाहीत‚ कारण तेव ात मच ाती दोघां नी
यामाहा इं जीन चा ू के े . काही सेकंदातच मचवा ध ापासून दू र गे ा.
मचवा न रमन पॉईंटकडे जात असताना कोळी पाहत होते. तेव ात ा आठ
घुसखोरां नी कठडा ओ ां ड ा आिण ते कफ परे ड ा िद ेने िनघा े . फहादु ् ा
आिण इ ान सग ां ा पुढे होते. बधवार पाकची रे ् वे कॉ नी आिण चौथी पा ा
ग ् ी यां ना कु ाबा बाजार र ा ा जोडणा या ग ् ीत ि र ासाठी िभंती ा
पाड े े एक खंडार ते ोधत होते.
फहीमने तयार के े ा नका ा ां ा खूप कामी आ ा. ा ा साहा ाने र ा
डक ास ां ना काहीच अडचण आ ी नाही. िक त िब ् िडं ग‚ ि वसेनेची
ाखा कचेरी‚ नामदार मंिझ आिण बूट े गस बार अस े ी पाईपवा ा इमारत या
मागाने ते भरभर चा त गे े .
रा ीचे नऊ वाजत होते. वेळाप का माणे ां ना दोन तास उ ीर झा ा होता.
र कमां डर अबू काफाने‚ कसाब आिण इ ाई ा बजाव े होते की
सीएसटीवर सं ाकाळी साडे सात ा सुमारास ह ् ा झा ा पािहजे. कारण ावेळी
े न तुडुंब भर े े असते आिण ावेळ ा गोळीबाराने जा ीतजा जीिवत
हानी होई .
कु ाबा माकट र ावर आ ् यावर पां ग ापूव ां नी एकमेकां ी गळाभेट
घेत ी. मग काही चा त गे े . काही टॅ ीने गे े . आता परकीय भूमीवर एकटे च
अस ् याने नािसर आिण इ ान थोडे फार घाबर े आिण ते एकमेकां ना िचकटू न चा ू
ाग े . आ ापयत सगळं सुख प पार पड ं होतं. ां ाकडे कुणाचं गे ं
न तं आिण कुठे पो ीसही िदस े न ते.
चौ ा पा ा ग ् ी ा तोंडा ी उभे रा न ां ना ू हाऊस िदसत होतं.
ि िट काळात बां ध े ् या आजूबाजू ा इमारतींपे ा ती उं च क उठून िदसायचं.
कु ाबा मेन रोड ा पेटो पंपापा ी ते पोहोच े . पंपाचे मॅनेजर राम भूवा
यादव आिण ां चे सहकारी ेवट ा ाहकां ना पेटो दे ात आिण दु ीकामात
इतके गुंत ु ून गे े होते की कंपाउं ड िभंतीं ाजवळ ाव े ् या मोटारींमागे दोन
सं या द त ण पून बस े आहे त हे ां ना कळ े च नाही. एका मो ा सेडॉन
गाडी ा मागे बसून ां नी आरडीए ने भर े ा आयईडी रा ी १०:४५ वर ावून
ठे व ा. नंतर ते हळू च पेटो पंपा ा बाहे र सटक े आिण राजवाडकर पथाव न
छबाद हाऊसकडे िनघा े .

❊❊❊
न रमन हाऊस ा पहारे क याने आप ा पहारा रा ी साडे नऊ वाजता संपव ा.
ाची दाढी झा ी नाही पण जवळ ा अ ु करीम इमारती ा माग ा बाजू ा
छो ा टपरीती मसा ा चहा आिण िकरकोळ ग ां चा तो आ ाद घेत बस ा. तो
िजथे होता ितथे सुदैवानेच होता णायचे ा ा कारण पाच िमिनटं जरी उ ीर
झा ा असता‚ तरी ा ा हातात एके-४७ घेऊन छबाद हाऊसम े घुसणा या इ ान
आिण नािसर ा तोंड ावे ाग े असते.
एक ग ् ी सोडून प ीकडे पे नजी पथावर ा बै ा‚ अंधा या तीन
खो ् यां ा घरात हरावा ा कुटुं बाने नुकतेच जेवण संपव े . तेव ात जोरदार
गोळीबाराचे आवाज ऐकू आ े . घराचे मा क स ीम हरावा ा यां नी आप ी थाळी
पुढे ढक ी आिण मु दरवा ाची कडी ाव ासाठी ते धाव े . ते
दरवा ाजवळ पोहोच े आिण ां ना समो न कुठून तरी र गोठवून टाकणारी
िकंकाळी ऐकू आ ी. पे नजी पथा प ीकड ा उं च छबाद हाऊस ा िद ेकडून
ती आ ी. ां नी बाहे र डोके काढू न हळू च पाह ाचा य के ा‚ पण गो ां चा
वषाव आिण फुटणा या तावदानां ा आवाजामुळे ते मागे िफर े आिण डायिनंग
टे ब ाखा ी पून बस े . ां ची प ी आिण अ ावीस वषाचा मु गा महं मद
कोचामागे दड े .
गद ा राजवाडकर पथावरी ू क ा ा दो ी बाजूंनी िचकटू न असणा या
मचट हाऊस आिण अ ु करीम िब ् िडं गमधी घाबर े े रिहवासी गो ां ा
वषावाने फुटणारी तावदाने आिण िभंतीत घुसणा या गो ा यापासून वाच ासाठी
जिमनीवर पा थे पड े . मृ ू आिण धो ाचे चारी बाजू ा थैमान चा े होते.
एखादे चुकीचे पाऊ िकंवा घबराटीत के े ् या कृतीमुळे आयु ाचा ेवटचं
ायचा.

❊❊❊
छबाद हाऊसमधी थती भयानक होती. धमगु चा त ण मु ीम नोकर
झाकीर आिण मो ेची दे खभा करणारी सॅ ा सॅ ुए ् स उर े े अ ीजम े
ठे वत होते आिण अक ात ां ासमोर एक दह तवादी उभा रािह ा. ब याच
काळानंतर झाकीरने तो संग वणन के ा. ‘आ ा ा ाचा चेहरा िदस ाच नाही.
मोठी बंदुकच िदस ी. काहीतरी िबघड े आहे एवढे च आ ा ा कळ े . आ ी
पिह ् या मज ् यावरी ंथा यात कसेबसे ि र ो आिण वळू न पटकन दार ाव े .
बा ् कनीत जाऊन आ ी मदतीसाठी ओरडू ाग ो; पण गोळीबार चा ू च
रािह ् याने आ ी पिह ् या मज ् यावर ा कोठीकडे धाव ो.’
 झाकीर आिण सॅ ा कोठीत पोहोचतात न पोहोचतात तोच एक चंड ोट
झा ा आिण पिह ा मज ा उद् च झा ा. ा दरवाजाचे बो ् ट झाकीर आिण
सॅ ाने नुकतेच ाव े होते तो दरवाजा िबजाग यां सह तुट ा आिण उ ‚ जळका
वास‚ धूर आिण धूळ यां नी सगळं काही झाकून गे ं . िभंती आिण छताचे ॅ र पूण
तुट े आिण फ सां गाडा िदसू ाग ा. िपन कु नम े टोच े ् या िपना
असा ात तसा सोफा‚ काचेचे तुकडे आिण ाकडाचे तुकडे टोच ् यासारखा िदसू
ाग ा. झाकीर आिण सॅ ा अजून िजवंत होते हे च आ चय होते. झाकीरने नंतर
सां िगत े ‚ “दह तवा ां नाही वाट े की ा ोटात आ ी मे ो असू‚ पण आ ी
दोन ोखंडी ीज ाम े प ो होतो आिण ाथना करत होतो.”
दु स या मज ् यावरी गोळीबार आिण बॉ ा ोटाने डे ड िबया ् का
घाब न प ं गावर ताठ बस े . नंतर जो र गोठवणारा आ ो ां नी ऐक ा
ामुळे ां ा सवागावर काटा उभा रािह ा. ां ा चौ ा मज ् यावरी
खो ीतून िबया ् का रां गत बाहे र आ े आिण िज ा ा कठ ा ा ां नी पकड े .
ां नी खा ी पािह े तर दाट धुराचे ढग वर येत होते आिण ाचा वास इतका उ
होता की ां चा घसा आिण डोळे चुरचु ाग े . अ ू आवरत तोंडावर हात ठे वून
िबया ् का पु ा खो ीत ि र े आिण ां नी दार घ ावून घेत े . काहीतरी गेच
कराय ा हवे होते तरच या नरकातून ां ची सुटका होती. ां नी खो ीत
सगळीकडे पािह े तर खड ां ना जाळी ा चौकटी हो ा. ानगृहा ा
खडकीतूनच वाट काढणे होते. िबया ् कां नी जोराने खडकी ढक ू न
डे नपाईप पकड ा. नंतर ा ा आधारे हळू हळू घसरत ते न ानेच बसव े ् या
वातानुकूि त व थेपयत पोहोच े . ां चे हात ओरबाड े गे े होते आिण दु खत
होते. पाया ा आधार िमळा ा ते ा ां ना बरे वाट े . वातानुकूि त यं णेवर ते उभे
रािह े ते ा ां ा वजनाने ते करक ाग े . ां नी भीतीने खा ी पािह े तर
अनेक ोक न रमन हाऊसभोवती जमा झा े े िदस े .
ेजार ा मचट हाऊसमधी एका खो ीतून धुराचे ोट बाहे र पडत होते आिण
दु स या मज ् याव न कोणीतरी मदतीसाठी ओरडत होते. िबया ् कां ना भीती वाटू
ाग ी की ा आवाजाने दह तवा ां चे ितकडे जाई आिण ते ा िद े ा
गोळीबार करती िकंवा ां ना पाहती . गोळीने मरणे िकंवा उं चाव न पडून मरणे
यापैकी एक ां ना िनवडायचे होते. ां नी दु सरा धोका प र ा. ा वातानुकूि त
यं णेव न ा ा थो ा खा ा युिनटवर ां नी उडी मार ी. दु स या
मज ् यावर आ ् यावर ां नी तेथून उडी मारायचे ठरव े . पण ां चे संकट संप े
न ते. तेथी रिहवासी ां ना दह तवादी समज े . ‘ ां नी मा ावर दगडां चा
वषाव के ा.’ पण सुदैवाने ां ना वकरच उमग े की ते दह तवा ां पैकी न ते.
ां ापासून मी दोनदा सुट ो आिण इमारतीजवळ मदत कर ासाठी जा ाचा
य के ा. पण ां नी म ा पकडून टॅ ीत बसव े आिण पोि सां ा ाधीन
के े .
या दर ान इकडे छबाद हाऊसमधी रवेकाने मो े ा आप ् या हातात घेत े .
ती आिण गॅ र मो ा संकटा ा तोंड दे ास स झा े . ां नी गोळीबार
ऐक ा होता आिण काही णां तच एका चंड ोटाने संपूण इमारत हादर ी.
झाकीर आिण सॅ ा ा मदतीसाठी ा िकंका ा ां नी ऐक ् या हो ा. ां ना
उमज े की बाहे र काहीतरी चंड वाईट घडत आहे आिण अ ा वेळी दरवा ा ा
आत थां बणे न ते.

❊❊❊
दह तवादी जे ा दु स या मज ् यापयत पोहोच े ते ा इ ाई ा
विक ातीती फोन वाज ा. ावेळी एकोणतीस वषाचे सुर ा अिधकारी ए द राझ
कामावर होते‚ ां नी फोन घेत ा. तो छबाद हाऊसमधून आ ा होता. प ीकड ाने
ां त आवाजात धमगु गॅ र बो त अस ् याचे सां िगत े . फोनव न राझना
बाजू ा चंड गोंधळ चा ू अस ् याचे ऐकू आ े . ां चे ‘प र थती चां ग ी नाही’
एवढे च ऐकू आ े आिण फोन बंद झा ा.
राझनी अिजबात वेळ दवड ा नाही. दु स या एका धारी इ ाई ी
अिधका या ा बरोबर घेऊन ते ता ाळ न रमन हाऊसकडे िनघा े . परं तु
िबया कां नी इमारतीव न उडी मार ् याने जमाव एवढा चवताळ ा होता की‚ या
दोघा अिधका यां नाही ते दह तवादीच समज े . दोघां नाही पोि सां ा ता ात
दे ात आ े . तोपयत मौ ् यवान वेळ गमाव ा गे ा होता.

❊❊❊
इ ान आिण नािसर यां ना थम काही इ ाई ींना ओ ीस णून धरायचे होते
आिण नंतर इमारत सुरि त करायची होती असा अंदाज आहे की ां नी पिह े
उि इमारतीत वे के ् यापासून अ ा तासात पूण के े . आता दु स यावर ां नी
कि त के े . ते दोघे वेगळे झा े . एका पाहणा याने सां िगत े की‚
 ां ापैकी एकजण सहा ा मज ् यावरी पा ा ा टाकीवर चढ ा आिण
खा ची गद हटिव ासाठी ाने तेथून मचट हाऊस ा िद ेने बॉ फेक े .
ामुळे रे बेकरी आिण मेहता िब ् िडं गचे खूप नुकसान झा े . चौ ा
मज ् यापयत ा सव सदिनकां ा खड ां ा काचा फुट ् या. खड ां ा
जा ां चा चदामदा झा ा आिण इमारतींना दोन-दोन इं च ं दीची भोके पड ी. जणू
काही इमारतींवर पुरळं उठ ी होती. जमाव ताबडतोब पां ग ् याने दह तवा ां चा
हे तू सा झा ा. न रमन हाऊस ा प रसरात ान ां तता पसर ी.
सगळं ां त झा े आहे अ ा समजुतीने स ीम हरावा ा‚ ाची प ी मा रया
आिण मु गा महं मद आप ् या प ा ा िठकाणा न बाहे र आ े . जमीन
हादरिवणारे ोट जरी झा े अस े तरी ां ची इमारत ाबूत होती. महं मदने
सां िगत े ‚ “बाहे र काय चा ं य ते पाह ाची मा ा आईविड ां ना उ ुकता होती.
णून ग ीवर जाऊन सगळा प रसर नीट पाहायचा ां नी ठरव े . मीही ां ा
मागे गे ो. परं तु ग ीवर पाऊ ठे वताच दह तवा ां नी गोळीबार सु के ा.
न रमन हाऊस ा ितस या मज ् याव न गोळीबार झा ा असावा. माझे आई-
वडी जागेवरच मृ ू पाव े . एक गोळी मा ा डो ा ा चाटू न गे ी. मी जिमनीवर
पड ो आिण माझी ु हरप ी.”
साधारण ाचवेळेस न रमन हाऊसजवळ ा पे नजी र ावर गोळीबा
थां ब ् या ा संधीचा फायदा घेऊन समोर ा इमारतीत अिधक सुरि त जागी
आ य घे ाचे ह र ने ठरव े . अंधारातून तो बाहे र पड ा. तोच र ावरी
िद ा ा का ात दह तवा ां नी ा ा िटप े . डो ात गोळी घुस ् याने ह र
जागेवरच मरण पाव ा.
न रमन हाऊस ा भोवता चा प रसर आता मृ ुभूमीच बन ा होता. ितथ ् या
ोकां ना आता कळू न चुक े होतं की‚ दह तवादी िनवडून िनवडून िटपत
आहे त. आता यानंतर कोण? इ ान आिण नािसर ा इमारतीत घुसून तास झा ा
होता. पेटो पंपाचे मॅनेजर रामभुवन यादव यां नी गो ा आिण बॉ चे आवाज
ऐक े . ां नी आप ् या ोकां ना ताबडतोब कामाव न घरी जा ास सां िगत े . पण
पंप सोडणे ां ना नस ् याने ते मु काया यास कु ू प ावून आत बस े .
नंतर ां नी सां िगत े ‚ खड ां चे पडदे मी ओढ े आिण एका मजबूत ोखंडी
डे मागे पून बस ो. म ा असे वाटत होते की आणखी काही जा भयानक
घडणार आहे आिण माझे चूक न ते. रा ी पावणेअकरा ा सुमारास‚ मी पून
बस ् यानंतर अ ा तासाने एक चंड ोट झा ा. तो दणका इतका जोरदार होता
की मी मागे पाठीवर पड ो. ा ोटाने ा डे ची ोखंडी चौकट वाकडी-
ितकडी झा ी. सुदैवाने पडदे ओढ े े अस ् याने‚ मा ा ऑिफसम े काचां चे
तुकडे पड े नाहीत. नाहीतर मी र बंबाळ झा ो असतो. पेटो पंपावर ा
छपराचा मागमूसही उर ा नाही. प ीकड ा टोका ा ाव े ् या पाच मोटारींची
िन ाणीही उर ी नाही. कंपाऊंडची िभंतही कोसळ ी. आगी ा भीतीने मी बाहे र
पळा ो. कु ाबा हाऊस ा बाहे र कु ाबा र ावर अनेक ोक कसेही धावत होते.
कोणी जखमी झा ो नाही हे आ चयच आहे .

❊❊❊
एक िक ोमीटर अंतरावर कु ा ाती आप ् या घरात अित र पो ीस
आयु (अ◌ॅ िड किम नर ऑफ पो ीस‚ एसीपी) इसाक बागवान जेवणा ा
तयारीत होते. तेव ात फोनव न संदे िमळा ा की कु ा ाती ि ओपो ् ड
कॅफेमधी िग हाईकां वर कोणी दोघे गोळीबार करत आहे त. बागवानां नी एक णही
गमाव ा नाही. आप े स स र ॉ ् र घेऊन ते बाहे र पड े . ि ओपो ् ड
कॅफेकडे जाताना ां नी एक कानठ ा बसवणारा ोट ऐक ा. “तो आवाज
एवढा चंड होता की तो टाईम बॉ अस ् याचे मी गेच ओळख े . काही णातच
मा ा व र ां चा म ा फोन आ ा. म ा ताबडतोब न रमन हाऊसकडे जा ास
सां िगत े .”
बागवान ताबडतोब पो ीस चौकीवर गे े . तेथून ां नी · ३०३ (पॉईंट ी नॉट ी)
कॅि बर ा रायफ घेत े ् या सहा पोि सां ना सोबत घेत े आिण ते न रमन
हाऊसकडे िनघा े . ावेळी समोर ा टॅ ीतून थािनक नाग रक डे ड
िबया ् कां ना पकडून घेऊन कु ाबा पो ीस े नवर चा े होते. अथात ावेळी
ां ना ते माहीत न ते. पो ीस चौकीत ‘ए ां ऊटर े ाि ’ िवजय साळसकर
यां नी िबया ् काची चौक ी के ् याचे समजते. ां ची ओळख पट ् यावर ां ना गेच
सोडून दे ात आ े .
राजवाडकर पथापा ी आ ् यावर ब ां ची आिण नाग रकां ची एवढी गद जम ी
होती की र ा जवळजवळ बंदच झा ा होता. गद क ीब ी ओ ां ड ् यानंतर
बागवान आिण ां चे सहकारी न रमन हाऊस जवळ ा इमारती ा पोचम े पून
बस े .
रा ी स ाअकरा ा सुमारास रा राखीव पो ीस द ाचे (एसआरपीएफ) सहा
कमां डो तेथे दाख झा े . ां ाजवळ एसए आर बंदुका हो ा. बागवानां ना मदत
कर ासाठी ां ना पाठव े गे े होते.
मुंबई पोि सां चा १९८३ म े दह तवा ां ी जे ा पिह ा सामना झा ा ा
पथकात बागवान होते. ां नी नंतर सां िगत े ‚ “आम ाजवळी मयािदत मनु बळ
आिण दा गोळा ात घेता अंदाधुंद गोळीबार करणा या दह तवा ां ी
उघ ावर सामना करणे न ते. ाऐवजी मी सहका यां ना इमारती ा घे न
ितह ् ा कर ास सां िगत े . पण मी ां ना असे बजाव े की‚ एकानंतर दु स याने
असा गोळीबार करत राहायचे. पोि सां नी प रसरा ा चंड सं ेने वेढा घात ा
आहे असे दह तवा ां ना वाट े पािहजे.”
अंधा या‚ वे ावाक ा वाटां व न जाताना ां ना भेदर े े नाग रक आिण तीन
ेते िदस ी. बागवान पुढे सां गतात‚ “ ावेळी मा ा ात आ े की ा इमारती
सरळ गोळीबारा ा ट ां त आहे त ाती रिहवा ां ना सुख पपणे अ ह वणे
हे आमचे थम उि असाय ा हवे.”

❊❊❊
ब तेक टी ी वािह ां व न रा ी पावणेअकरा ा सुमारास न रमन हाऊस ा
चकमकीसंबंधी ा बात ा सा रत झा ् या. ावेळी मी Times Now ा
ु िडओत सम यक होतो. ावेळी आमचा एक बातमीदार क ीफ खु ो
चकमकी ा िठकाणी पोहोच ा होता. म ा आठवते हे की‚ पेटो पंपा ा बाहे र
उभा रा न तो ितथ ् या िव ंसाचे वणन करत होता. ती यु भूमीच झा ी होती.
पोि सां ा गा ा ां चे ा िदवे िमचकावत िकंवा भोंगे वाजवत वेगाने जात हो ा
िकंवा थां ब ् या हो ा. अनेक वािह ाही तेथे आ ् या हो ा. ां ा जां भ ा
िन ा का ां नी ितथ ् या इमारती आिण माणसं भूतासारखी भेसूर िदसत होती.
िहर ा पावसाळी टो ा घात े ी‚ तोंडावर फडकी बां ध े ी आिण ढगाळ पां ढरे
सूट घात े ी माणसे गद त िदसत होती. तर भ े मोठे बूट‚ हातमोजे आिण काळे
पायघोळ कपडे आिण मोठी ि र ाणे घात े े काही ोक भुतासारखे वावरत होते.
ते बॉ िनकामी करणारे पथक होते.
पेटो पंपापासून खु ो राजवाडकर पथापयत पोहोच ा. ापुढे कोणा ाही
वे न ता. दोन खां बां ना एक दोर बां धून उतावीळ जमावा ा रोखून ठे व े गे े
होते.
 गद त े ध े खात खु ो माईकमधून सां गत होता‚ “रा ‚ मी आता चंड
गोळीबाराचे आिण ा ी ोटां चा आवाज ऐकतो आहे . म ा कळ े आहे
की‚ ू ोकां चे क ‘न रमन हाऊस’वर दह तवा ां नी क ा के ा आहे .
टायडं ट‚ ताज आिण सीएसटीम े घुस े ् या दह तवा ां पैकीच ते असावेत. एका
पोि साने म ा सां िगत े की काही ींना‚ ाम े ूंचाही समावे आहे ‚ ां नी
ओ ीस धर े आहे . काही जीिवतहानी झा ी अस ाचीही ता आहे पण ास
अ ाप दु जोरा िमळा े ा नाही.”
िहरे ावसाियक माक ा ् ब यां नी ही बातमी पािह ी. ा िदव ी सकाळीच
न रमन हाऊसम े धमगु गॅ र ी ते बो े होते.
आम ा टी ी वािहनी ा ु िडओमधून मी जे ा ही बातमी दे त होतो. ओबेरॉय
हॉटे ा एकोिणसा ा मज ् यावरी ां ा खो ीत पून संर णाचा य करत
होते. कारण ां नी ां ाच ां त सां गायचे तर ‘घाबरवणारे आवाज‚ चंड
गोळीबार’ ऐक ा होता. िजवाचा थरकाप करणा या म ीनगन ा आवाजामुळे ते
हॉ बाहे र आ े आिण ां नी व न खा ा मोक ा जागेकडे पािह े . पाठीवर
िप ा बां ध े े बंदुकधारी हॉटे मधी वासी आिण जेवणा यां वर ैर गोळीबार
करत होते. ‘ ेक गो ीवर ते गो ां चा वषाव करत होते.’ ां नी सां िगत े की‚
‘कॉफी ॉप‚ ॉबी‚ सव फैरी झाड ् यावर ां नी काहींना ओ ीस णून पकड े .
मी खो ीत त: ा बंद क न घेत े . टी ीवरी बात ा पाहत बस ो. पण
ह ् ् यासंबंधी ात काहीच न ते.’ ‘पण काही तासां नतर एकदम ताज हॉटे ‚
सीएसटी आिण कॅफे ि ओपो ् डची ये िदसू ाग ी. म ा वाट े आता आमचे
काय होणार? या हॉटे म े दह तवादी आहे त हे कोणा ाच माहीत नाही का?”
माक ा ् बनी न रमन हाऊस ा रा ी ११ ा सुमारास हो ् टझबगना ां ची
थती कळव ासाठी फोन के ा. घंटी वाजत रािह ी. फोन उच ा गे ाच नाही.
“नंतर न रमन हाऊसची ये जे ा टी ीवर दाखव ात आ ी ते ा म ा अ ू
अनावर झा े . धमगु गॅ र हो ् टझबग यां चा मी जे ा िनरोप घेत ा ते ा म ा
क ् पना न ती की तो िनरोप अखेरचाच असे ....”

❊❊❊
म रा ीनंतर जे ा ताज हॉटे आिण टायडट-ओबेरॉयमधी धुम च ी
टोका ा पोहोच ी ते ा काही काळ न रमन हाऊसमधी बंदुका ां त झा ् या
हो ा. वेग ा ां त सां गायचे झा ् यास ाची ती ता िकंिचत कमी झा ी.
इमारती ा आत ् या भागावर इ ान आिण नािसर यां नी पूण क ा िमळव ा होता.
धमगु आिण ा ा प ी रवेका यां ना दु स या मज ् यावरी एका खो ीत बंिद
के े होते. रवेका मो े ा झु वत होती आिण र ी धम ंथ वाचत होता.
दह तवा ां ा ीने ते फार मह ाचे होते. इतरां ची ां ना तमा न ती‚ कारण ते
मार े गे े होते.
इ ाई मधी ाया यां नी नंतर जाहीर के े की उर े े ितघे णजे
ओरपाझ‚ टाएट बॉम आिण ोमन हे ब धा दह तवा ां कडून ाच रा ी मार े
गे े असावेत. ां ा खूप कुज े ् या रीरां व न ां नी हा िन ष काढ ा. इ ान
आिण नािसर खा ी क न घे ासाठी आळीपाळीने दु स या मज ् यावरी एका
खडकीतून ेजार ा थतीकडे ठे वत होते. मधेच रा ी ा अंधारात ते ैर
फैरी झाडत. आ ी येथे आहोत हे दाखवून दे ासाठी आिण ूने काही धाडसी
पाऊ उच ू नये णून ते असे करत होते.
पािक ानाती ां ा सू धारां ी मोबाई वर संपक साध ् यानंतर थो ा
वेळाने ां नी छबाद हाऊस ा ंथा याती कॉ ुटरही सु के ा. मुंबई
पोि सां ा गु े िवभागाने नंतर दु जोरा िद ा की दह तवा ां नी वापर े ी
ीओआयपी (Voice Over Internet Protocol, VOIP) सेवा एक आं तररा ीय
कंपनी पुरवीत होती.
मुंबई ह ् ् यात सहभागी झा े ् या सव दह तवा ां ना ां चे सू धार
मोबाई व न मह ाची मािहती सारखी पुरवत होते. िव ेषत: भारतीय टी ी
वािह ा पो ीस आिण कमां डों ा ा हा चा ी दाखवीत हो ा ावर ां नी
कि त के े होते.

❊❊❊
कटाची ा ी जसज ी ात येऊ ाग ी आिण तसतसे पोि सद पुरेसे
नस ् याचे होऊ ाग े . ां चे तीन मुख अिधकारी ठार झा ् याचे
कळ ् यानंतर तर ते हतब च झा े . गोंधळ े ् या महारा सरकारने आप ा ीन
मदतीसाठीचे संदे पाठिव ास सु वात के ी आिण त ा ीन क ीय गृहमं ी ी.
ि वराज पाटी यां ना मदतीसाठी साकडे घात े .
 रा ी ११:४० वाजता गृहखा ाचे सिचव मधुकर गु ा यां नी न ी मदत क
के अ ा एका माणसा ा िनरोप पाठव ा. ते होते रा ीय सुर ा द ाचे
(एनएसजी) डायरे र जनर जे. के. द . िनरोप थोड ात पण तातडीचा होता‚
“आप े पथक िकमान वेळेत मुंबई ा पाठवा आिण तेथी गोंधळ बंद करा.” काही
णां तच ह रयानाती मानेसर येथी एनएसजी ा िव ीण वसाहतीत राहणा या
अनेक कमां डोजना ताबडतोब काया यात ये ाचे आदे दे ात आ े .
एनएसजीने ा वेगाने हा चा ी के ् या ािवषयी द सां गतात‚ “मा ा
जवानां ना अपरा ी झोपेतून उठव ात आ े . ां नी ां चे गणवे चढव े . संर क
कवचे चढव ी. ा े आिण दा गोळा घेत ा आिण गु वारी पहाटे तीन वाजता
ते एका IL-76 िवमानात चढ े .”
मुंबईकडे जा ाची एनएसजीची तयारी सु असतानाच पहाटे दोन वाजता
नािवक कमां डोची (MARCOS) एक तुकडी बागवान आिण ां ा पोि सां ा
मदतीसाठी न रमन हाऊसजवळ पोहोच ी. महारा सरकारने वे न ने
कमां डचे ाईस अ◌ॅ डिमर जे.एस. बेदी यां ा ी संपक साध ् यावर ‘आयएनएस
अिभम ू’ या िवमानवा बोटीव न या कमां डोंजना पाठव ात आ े होते. मा
दह तवा ां नी ओ ीस ठे व े ् या इ ाई ींचे जीव धो ात येणार नाहीत याची
काळजी घे ाचे ां ना स आदे होते.
एका माक सने म ा खासगीत सां िगत े की‚ ां ना घटना थळापयत ने ात
गे े ा काळ आिण ितथे गे ् यावर पाहणीचेच काम कर ास सां गणे या गो ी अंितम
िव े षणात िचंताजनक ठर ् या. “ ू ा ह ् ् यानंतर तीस-चाळीस िमिनटां त
ितकारवाई सु के ी नाही तर ू आप े थान बळकट क कतो.”
आ मक पिव ा ा पायबंद घात ् याने पो ीस आिण माक सनी आजूबाजूची घरे
खा ी कर ास सु वात के ी. ामुळे ा रा ी अनेक िन ाप ोकां चे ाण
वाच े . अडक े ् या रिहवा ां ना सोडव ात जा वेळ गे ा असता तर भयानक
र पात झा ा असता. दह तवा ां ना स आदे होते की‚ ‘जर ां ची हार होत
आहे असे वाट े तर ‘भारतीय सरकार कधीही िवसरणार नाहीत अ ी अ ां ना
घडवा.’
न रमन हाऊस ा आत मधी नािसर आिण इ ान यां नी तसेच करायचे ठरव े
होते‚ कारण आपण च बाजूंनी घेर े गे ो आहोत हे ां ना कळ े होते. आता
िवप रत अथाने भूिमका बद ् या हो ा − आता ते ओ ीस झा े होते.
 ❊❊❊
गु वारी सकाळी ९ वाजता जे.के. द यां ा नेतृ ाखा ी एनएसजी कमां डोजनी
न रमन हाऊस ा कारवाईची सू े हाती घेत ी. एनएसजी हे उ मात े उ म पथक
आहे आिण द ां नी आप ी उि े इत ा ठामपणे सां िगत ी की‚ ेकजण
िन: ंक झा ा.
“माझे कमां डोज या भेदरटां ना न कर ासाठी इथे आ े आहे त. आप ् या
दे ािव छु पे आिण घाणेरडे यु ां नी सु के े आहे . ां ची जबर िकंमत
आ ी ां ना मोजाय ा ावू.”
आिण एनएसजीचे ‘ 51-SAG’ हे पथक न ीच दह तवा ां ना धडा
ि कव ास स होते. बु े ट ूफ जािकट अस े े काळे भीितदायक सूट ां नी
प रधान के े होते. ां ा कमरे ा सुरे‚ ॉक िप ु े ‚ दा गो ाची पािकटे
आिण अनेक ेनेडस बां ध े ी होती. हातात अ ाधुिनक सबम ीनग हो ा. या
बा ा ां खेरीज अगदी जवळू न ढ ासाठी आव यक तेवढी ारी रक आिण
मानिसक ताकद ां ाजवळ होती.
ही सगळी जमवाजमव होत असताना मी आमचे अंतगत यु नीती त मह फ
राझां ना िवचार े की एनएसजीमुळे काय फरक पडे . राझा त: रात े िनवृ
अिधकारी आहे त. मा ा पोरकट नां ची ां नी अगदी िटं ग के ी नाही पण थोडे
आ चय करत ते णा े ‚ ‘‘रा ‚ खरं णजे हा नच िवचाराय ा नको
होता. हे दे ाती सव म जवान आहे त‚ आता दह तवा ां ना काडीचीही आ ा
नाही. जोरावर म थी तं ाती ते िव ेष आहे त‚ उ स ािनत आहे त
आिण ‘भीती’ हा च ां ना माहीत नाही.”
काही िमिनटां तच न रमन हाऊस भोवती ा इमारतीत मो ा ा जागा ां नी
िनवड ् या. न रमन हाऊसमधून जेमतेम दहा मीटर अंतरावर अस े ् या अ ु
करीम आिण मचट हाऊसम े बरे चजण ि र े . आता तेथून ां ना िजने‚ पून
बस े े बंदूकधारी आिण िज ां मध ् या जागा सव िदसत होते. एचएचटी
(Hand Held Thermal Images) या खास आधुिनक कॅमे यां ा सहा ाने आप ा
मागोवा घेत ा जात आहे याची इ ान आिण नािसर यां ना क ् पनाही न ती. परं तु
दु दवाने न रमन हाऊस ा िवषम रचनेमुळे ती िच े फार ी उपयु ठरत न ती.
सकाळी १०:३० ा सुमारास गॅ र हो ् टझबग यां चा से फोन वाजू ाग ा.
वॉि ं टनमधी छबाडचे वकी े ी ेमटॉ बो त होते. ओ ीस अस े ् या
ूं ा सुरि ततेची ां ना काळजी होती आिण दह तवा ां ा माग ा ां ना
माहीत क न ाय ा हो ा. पण या फोनचा काहीच उपयोग झा ा नाही कारण
दु स या बाजूने बो णारा इ ान उदू त बो त होता.
ेमटॉ नी मग दु भाषा डकाय ा सु वात के ी. अखेर ूयॉकमधी पेस
िव ापीठाती ा ापक पी. ी. िव वनाथ हा अगदी यो माणूस ां ना िमळा ा.
ते सनातनी ू तर होतेच पण ां ना उदू ची मािहती होती. कारण सु वातीची वीस
वष ते मुंबईतच होते. तसेच छबाद हाऊसमधी ‘ ेमळ आिण उदार धमगु आिण
ाची प ी रवेका’ यां ना ते छबाद हाऊसम े भेट े होते. िव वनाथां ना चां ग े
आठवते‚ छबाद हाऊस ी माझा फोन जे ा जोड ा गे ा ते ा एक हळू पु षी
आवाज मी ऐक ा. “बाबर इ ान असे ा ीने नाव सां िगत े . सु वाती ा
इ ानचे उदू समजणे म ा थोडे अवघड गे े पण हळू हळू म ा ाची सवय झा ी.”
इ ान ां त होता आिण फार बो ायचे नाही असे ा ा ि कव े गे े होते.
वा िवक काय बो ायचे ते ा ा ठरवून िद े होते आिण सावका ात ाने
तो संदे सां िगत ा −‘भारत सरकार ी आ ा ा वाटाघाटी कराय ा आहे त.
आमचा एक माणूस तुम ा ता ात आहे ा ा आम ाकडे घेऊन या.’
िव वनाथां नी ही मागणी भाषां त रत क न ेमटॉ ना सां िगत ् यावर छबाड ा
ितिनधींनी ओ ीस ठे व े े िजवंत आहे त का याची मािहती हवी अस ् याचे
सां िगत े . इ ानने थंडपणे उ र िद े . ‘आ ी ां ना एक थ डदे खी मार ी
नाही.’
परं तु िव वनाथां नी आ हच धर ् यावर इ ानने ां तपणे पण धमकी ा
आवाजात सां िगत े ‚ ‘ही गो काही मह ाची नाही.’
ानंतरचे काही तास धमगु आिण िव वनाथ इ ान ी संभाषण करत होते.
वाटाघाटी ां बव ासाठी आिण दह तवा ां ना आप े से क न घे ासाठी ‘तु ी
सुख प आहात का? काही खा ् े का?’ असे ां ना िवचार े पण ाने फटकार े ‚
‘आ ी इथे खाय ा- ाय ा आ े ो नाही.’
म ेच एकदा ेमटॉ यां नी इ ान ा एका भारतीय पो ीस अिधका या ी
बो ाय ा ाव ाचा य के ा. परं तु संपक नीट न ता आिण कुणा ाच काही
ऐकू आ े नाही. ानंतर गु वारी दु पारनंतर गॅ र हो ् टझबगकडी फोन
कोणी घेत ा नाही. परं तु ेमटॉ चा फोन न रमन हाऊसमधी ितघां ना परमे वरी
कृपा ठर ा.
दह तवा ां चे वॉि ं टनमधी र ी ी जे ा बो णे चा ू होते‚ ते ा दु स या
मज ् यावर दोन मो ा रे ि जरे टरां ाम े पून बस े े सॅ ा आिण झाकीर
बाहे र सटक े हे दह तवा ां ना कळ े नाही. ावेळचे वणन झाकीर करतो‚
“गु वारी सकाळी ११ ा सुमारास आ ी कोठी ा खो ीतून बाहे र आ ो.
सगळीकडे मोडतोड झा ी होती. काचा आिण काँ ि ट ा तुक ां व न आ ी
हळू हळू माग काढ ा. आ ी िज ापा ी पोहोच ो तर मो े ा रड ाचा आवाज
ऐकू आ ा. आ ी िज ाने दु स या मज ् यावर गे ो. मी िज ात थां ब ो. ितने आत
जाऊन बाळा ा उच े आिण आ ी इमारतीबाहे र पळा ो.”
सॅ ाने नंतर सां िगत े की चार ेतां ाम े मो े र ा ा थारो ात पड ा
होता. ात दोन ेते ा ा आईविड ां ची होती. वाळ े ् या र ाने ाची च ी
कडक झा ी होती.
दु दवाने ा िदव ीची ती एकमेव णीय घटना होती.

❊❊❊
बाहे र एसएजी (SAG) ने आता अखेर ा िनणायक ह ् ् याची तयारी पूण के ी
होती. प त ीरपणे ां नी न रमन हाऊस ा सव खड ा उद् के ् या.
अधूनमधून एखा ा वा या ा झुळुकेने चौ ा आिण पाच ा मज ् यावरचे पडदे
मागे हटायचे आिण ा वेळी ू क ाचा आती भाग थोडाफार िदसायचा. सगळं
िदसे एवढे पडदे ह त न ते.
एका एमआय-१७ हे ि कॉ रने इमारतीवर जवळू न चकरा मार ् या. ा ा
पं ा ा घरघरीखेरीज दु सरा एकही आवाज ऐकू येत न ता. पण ती िन ं प
ां तता न ती. मो ा हॉ ट म े ‘एमआरआय-१’ ा खो ् यात गुहे माणे
िकंवा एखा ा नैसिगक आप ी ा भीतीने खा ी के े ् या हरात ज ी ां तता
असते त ी उदास ां तता ितथे होती.
एका एसएजी कमां डोने सां िगत े की‚ “मु ामच कारवाई थिगत ठे व ी होती.
काही मह ाची मंडळी ओ ीस णून धर ी गे ी होती आिण घाईने के े ् या
कारवाईने ां चे जीव धो ात आ े असते. सारमा मे आिण िव ेषत:
आं तररा ीय सार मा मे आ ा ा हे िवस दे त न ती. ”
सु वातीपासूनच एकंदर प र थती एसएजी ा ितकू च होती. न रमन
हाऊसपासून प ास मीटर दू र अस े ् या ‘िड ाईन मॅ न’ ा घाणेर ा छपरावर
मी एका कमां डोजवळ िचकटू न बस ो होतो. ‘या कारवाई ा समजून कसे ायचे‚’
असे मी ा ा िवचार े . ाने सो ा भाषेत सां िगत े ‚ ‘‘एखा ा मदर ाती काही
त ण घेऊन ां ा हातात बंदुका िद ् या आहे त असे नाहीये. आम ा समोरचा
 ू उ म ि ि त‚ िजवावर उदार झा े ा आिण ेयवादी आहे .’ आिण याहीपे ा
मह ाचे णजे ते डावपेचां ा ीने अित य मो ा ा िठकाणी सुरि त आहे त.
न रमन हाऊसम े वे कर ा ा जागा मयािदत आहे त. ापैकी कुठ ् या
एकाचा वापर करायचा तर िव बाजूने गोळीबारा ा सामोरे जावे ागणार. ते ा
आपण वाट पाहायची‚ ां ना अंदाज ाय ा ावायचा. कंटाळा आणायचा आिण
मग िनणायक चढाई करायची.”
अ ा रतीने संपूण गु वारी हा उं दीर-मां जराचा खेळ चा ू होता. एनएसजीचे
अचूक नेमबाज ठे वून होते. ां चे डोळे बंदुकी ा टे ि ोपवर आिण बोटे
बंदुकी ा चापावर ‚ गंभीर आिण साधकबाधक िवचार करणारे ; पण
दह तवादीही या खेळात पारं गत होते. ते जागा बद ायचे. अधूनमधून फैरी
झाडायचे आिण कमां डोंना आप ा थां गप ा ागू दे त न ते.
पे नजी र ाजवळच ूहरचना क उभार े होते. दह तवा ां ा ेक
नवीन जागेचे िटपण क न कमां डो ां ा ‘आरटी’ संचाव न ती मािहती
ूहरचना क ाकडे पाठवत होते. “ ा भेकडां नी जागा बद ी की आ ा ा
न ाने प र थतीचा िवचार क न ा माणे आमची कृती ठरवावी ागत होती.”
अ ा अनेक मोिहमां त भाग घेत े ा एक कमां डो सां गत होता.
अचानक म रा ी ा सुमारास न रमन हाऊसपासून सुमारे साठ फूट अंतरावर
अस े ् या राजवाडकर पथाकडून या ां ततेचा भंग करणारे ो ाहनपर आिण
अिभनंदनपर आवाज ऐकू आ े . एनएसजी ा संर णाखा ी दहा-बारा रिहवासी
बाहे र आ े होते. ते ू क ाती ओ ीस आहे त असा जमावाचा समज झा ा आिण
णूनच तो आनंदी गोंगाट होता.
ापैकी एक‚ दोन मु ां ची आई अस े ी ायो े ट फनािडस यां ा ओळखीची
होती. ू सटरपासून दोन दरवाजे प ीकडे क ुरी िब ् डींगम े ती राहत होती. मी
मा ा ेजारणी ा गेच ओळख े . आमची इमारत सुरि त आहे का असे मी ित ा
िवचाराय ा गे े पण ती इतकी भेदर े ी होती की ित ा तोंडातून च उमटत
न ता. राम‚ राम असा जप फ ती करत होती....”
दो ीकडून होणा या गोळीबारात अनेक रिहवासी सापड े होते. या घटनेचा
ां ा मनावर एवढा आघात झा ा होता की‚ ानंतर ां ना मानसोपचार ावे
ाग े . अथात यात न रमन हाऊसमधी इ ाई ी ओ ीस न ते. ते सव ठार झा े
होते.
 ❊❊❊
ु वार ा सकाळी दह तवा ां ा पकड े ् या संदे ाव न एनएसजीची
खा ी झा ी की‚ सव ओ ीस मार े गे े आहे त. आता फ न रमन हाऊसवर
ह ् ा करायचा एवढे च बाकी होते.
इमारतीत जा ासाठी एकच यो र ा होता आिण तो होता छपराव न.
ानुसार सूय दयानंतर सकाळी स ासात ा सुमारास ‘आयएएफचे एम-१७’ हे
हे ि कॉ र इमारतीवर आ े . झट ात सुमारे वीस एनएसजी कमां डोज दोरीव न
इमारती ा छतावर उतर े . दह तवा ां नी हे ि कॉ रवर गोळीबाराचा य के ा
पण एनएसजी ा नेमबाजां चे ा ा संर ण अस ् याने ां ना काही करता आ े
नाही.
एनएसजीचे मुख जे.के. द यां ना मी िवचार े की‚ कमां डोजना हे ि कॉ रमधून
उतरव ाचा िनणय कोण ा हे तूने घेत ा गे ा‚ ते ा ां नी थोडे संिद उ र
िद े ‚ ‘ ावेळेपयत आप ् याकडे गमाव ासारखे काहीच न ते. सवकाही
िजंक ासाठीच होते.’
िड ाइन हाऊसवरी मा ा मो ा ा जागेव न म ा िदसत होते की‚
दह तवा ां पासून न रमन हाऊस मु कर ा ा प त ीर कारवाईचा तो
ेवटचा ट ा होता.
परं तु नािसर आिण इ ान काही रण येणारे न ते. गोळीबारात हवा दार
गज िसंग यां ना िटपून ां नी पिह े य चाख े होते. ही िवजयी मािहती ां नी वेळ
न दवडता आप ् या िनयं का ा सां िगत ी.
सं ाकाळी सुमारे पाच वाज ् यापासून न रमन हाऊस सभोवती ा इमारतीं ा
छपरां वर िस ी‚ राजकारणी‚ परदे ी ोक जमा होऊ ाग े . एसएजीनी
एकामागून एक अ ी अनेक रॉकेट् स चौ ा मज ् यावर सोड ी. दह तवादी ितथे
अडक े आहे त हे ां ना माहीत होते.
नंतर काही काळ ां तता पसर ी. पण थो ाच वेळात म ा िदस े की
एनएसजी कमां डो पिह ् या मज ् या ा िज ाव न दु स या मज ् याकडे जात
होते. तसेच पाच ा मज ् याव न उतर ास ां नी सु वात के ी होती. काहींनी
छपरावर ओणवे होऊन खा ा चौ ा मज ् या ा खड ां वर गोळीबार सु
के ा. इमारती ा दु स या बाजूकडे एक मोठे खंडार पड े होते आिण पाच ा
मज ् याव न धूर येऊ ाग ा होता.
 हे सगळं पाहत असताना मा ा मनात ओि सां चा िवचार आ ा असे मरण िकती
भयानक होते! आिण टी ीवर हा मृ ूचा नंगा नाच पाहताना ां ा कुटुं बीयां ची
काय थती झा ी असे !
ा णाचे प ु अनुभवत असताना एक कानठ ा बसणारा ोट झा ा. ा
आवाजा ा दण ाने मी उडा ोच. काही णां नी धूळ आिण धुरा ा पड ामागून
न रमन हाऊस चारी बाजूंनी कोसळत अस ् याचे िदस े .
....आता इमारतीत सव कमां डो िदसत होते. हातात बॅट या ध न ते
राडारो ात काय डकत होते ते परमे वरच जाणो! वाचव ासारखे काहीही उर े
न ते. फाजी धमािभमाना ा अंधा या समु ाने एक दीप ंभ िगळू न टाक ा
होता. ते होते पूव चे न रमन हाऊस!
 सीएसटीमधी र ाचे पाट

जॉज को ी

स ावीस वषाचे भरत नाविडया आप ी प ी आिण दोन छो ा मु ां सह जे ा

सीएसटी थानकावर पोहोच े ते ा सवासह को क ा ा ासाठी जाणे
आप ् या ा परवडते याचा ां ना मनोमनी अिभमान वाट ा. घरोघर िहं डून कपडे
िवक ा ा वसायातून िमळणा या ां ा उ ात सु ीत परगावी जा ाची चैन
परवडणारी न ती‚ णून हा वास िव ेष होता. ां ची प ी − पूनमने अडीच
वषा ा अंज ी ा आिण एक वषा ा िवराट ा घ ध न ठे व े आिण भरत
आर णाची चौक ी कर ासाठी गे ा. आर णाचा त ा ाव े ् या फ काकडे
तो िनघा ा. तेव ात ा ा फटा ां चा आवाज ऐकू आ ा. आप ् या बायको
मु ां कडे जा ासाठी तो मागे िफरणार तेव ात ा ा उज ा खां ावर काहीतरी
जोरात आदळ े . तो खा ी पडत असतानाच ाने पूनमची िकंकाळी ऐक ी. ु
हरप ापूव ाने ऐक े ा तो ेवटचा आवाज.
महं मद अजम अमीर कसाब आिण अबू इ ाई ‚ बधवार पाकपासून
के े ् या टॅ ीतून (MH-01 G 779) उतर े आिण ॅ टफॉम मां क अठरा ा
बाजू ा दरवाजाने ते सीएसटी थानकात आ े . टॅ ीत पुढ ा सीटखा ी ां नी
एक पास ठे व े होते. ामुळे पंचाव वषा ा ीनारायण गोय यां चे आयु
संपणार होते. कामासाठी गोय है ाबाद न मुंबई ा आ े होते. पण है ाबाद ा
जाणारी ां ची ‘ सेनसागर ए ेस’ चुक ी. णून ां नी दु स या िदव ी ाच
गाडीने जायचे फोनव न ठरव े . ते आप ् या कुटुं बा ी फोनव न बो त
असतानाच आिण िव े पा ् याजवळ रा ी १०:४० वाजता ां ा सीटखा ी
पास चा ोट झा ा. ते आिण टॅ ी डाय र उमर अ ु ख ीद दोघां चाही मृ ू
झा ा.
ॅ टफॉम मां क-१४ ते अठराकडे जाणा या अ ं द वाटे वर ोकां ची गद होती.
दोन त ण ित ागृह आिण पास म ओ ां डून पु षां ा साधन क ाकडे
गे े े कोणा ा कळ े च नाही. ितथे रखवा दार अस े ् या बहा र वषा ा
बाबू ा सा ने ा दोघां ना ां ा सामानासह आत घेत े . सामान आत घेऊन
जा ाची िवनंती काही अपवादा क गो न ती. आप े सामान असुरि त ठे वणे
कोणा ाच नको असते. ा दोघां कडे तर मो ा पाठीवर ावाय ा िप ा हो ा.
बाबू ा ाही ती जबाबदारी ायची न ती. आता असे ट े जात आहे की‚
दह तवा ां नी ा े भर ासाठी आिण ह ् ् याची तयारी कर ासाठी
साधनगृहाचा वापर के ा असावा.
सीएसटी ा पिह ् या मज ् यावरी मु हॉ म े असणा या ‘ र- े ’ या
खा पेया ा ॉ चा व थापक रयाझ र ीदखान या ा ती रा खूप कामाची
होती. जेवण झा ् यावर कोणी िग हाईक रगाळत नाही ना याकडे ाचे होते.
कारण टे ब थोडी होती आिण णून धं ा ा ीने ते मह ाचे होते. रा ी दहा ा
सुमारास ां नी ॅ टफॉम मां क बाराजवळ एक चंड ोट ऐक ा. ानंतरचे
य पा न रयाझखान थ च झा े . िव ीत ा एक त ण ॅ टफॉम मां क
तेराजवळ उभा रा न असहा वा ां वर अंदाधुंद गोळीबार करत होता.
भीतीने ोकां ची इत त: पळापळ सु झा ी. एका द ने वणन के े
की‚ तो मूत मंत िहं सक गोंधळ होता. ावेळी एका हॉ म े ी‚ पु ष‚ मु े िमळू न
साधारण तीन े ोक होते. कसाब ा एके-४७ मधून होणारा गो ां चा वषाव
कोणा ात भेदभाव करत न ता. बाबू ा सा ा तर ते िवजयो वाचे फटाकेच
वाट े . कारण ा िदव ी भारत-इं ं डचा एक िदवसीय ि केटचा सामना होता. पण
मग ा ा िदस े की एक जखमी माणूस टॉय े टकडे धावत होता. आपोआप तोही
टॉय े टम े घुस ा आिण तीस भेदर े ् या ब ां सह तो दीडतास ितथेच पून
बस ा.
ा ा िठकाणाव न रयाझ हा सगळा कार पाहत होता. इत ात काही
गो ां नी रे ॉरं टची तावदाने फुट ी. तळमज ् यावरी ाचा सहकारी मुके
आगरवा गोळीने घायाळ झा ् याचे ा ा माहीत न ते. रयाझने सग ा
िग हाईकां ना तातडीने भटारखा ात ने े . ा ा िवटां ा िभंतीचे संर ण होते.
खा ा मज ् यावर हॉ म े बंदुकधारी गो ां चा वषाव करतच होता. पण या
गोळीबारातही एक खास प त होती‚ असे एका द ने नंतर सां िगत े . कसाब
मु हॉ ा िद ेने गोळीबार करत होता. पण ॅ टफॉम चौदा ते अठराकडे
येणा या मागाकडे ाने एकही गोळी झाड ी नाही. गु हे रखा ा ा अंदाजानुसार
तो इ ाई ा संर ण दे त असावा. पास डे पोम े अस े ् या पेटा यां ा गद त
बॉ ठे व ासाठी तो ितकडे गे ा असावा‚ एक आठव ानंतर तो बॉ ितथे
सापड ा. बंदुकधा याने िकमान तीन वेळा बंदूक भर ् याचे रयाझने पािह े . नंतर
ॅ टफॉम . १२ ा वे ाराजवळ तीन रकामी मॅगेिझन आिण एक न फुट े ा
बॉ सापड ा. अधवट उघड े ् या सॅकमधून गो ा काढू न भरत होता‚ ती सॅक
एका बाजू ा टकत होती. नंतर तो मु ितकीट काऊंटरकडे गे ा आिण जीव
वाचव ासाठी सैरावैरा धावणा या ोकां वर ाने गोळीबार के ा.
अिस ं ट चीफ ितकीट इ े र एस. के. मा गोंधळ ऐकून ऑिफस बाहे र
आ े . पण गो ां ा वषावातून ते वाचू क े नाहीत‚ जागीच ां ना मृ ू आ ा.
पळू न जाणा या एका प कारा ाही एका गोळीने खा ी पाड े . ितकीट काऊंटर ा
काचे ा खड ा फुट ् या ा आवाजाने हॉ दणाणून गे ा होता. काऊंटर चौदा
ते सतरा ा िद ेने एक बॉ फेक ात आ ा. या गोळीबारात अनेक पो ीसही
बळी पड े .
दर ान कामावर अस े ् या िव ू झडे या रे ् वे िनवेदका ा ां ा साहे बां चा
गोळीबारािवषयी फोन आ ा. जे ा इतरजण पळू न जाणे पसंत करत होते ते ा
झ ां नी आप ् या थानाचा वापर वा ां ना सावध कर ासाठी के ा. चार नंबर ा
ॅ टफॉमवर एक गाडी येत होती‚ ां नी चटकन िनणय घेत ा. “कृपया इकडे
ा‚ वा ां ना िवनंती आहे की ां नी कृपया गाडीतच थां बावे आिण सावध राहावे.”
ां नी ां त पण कडक आवाजात घोषणा के ी. “माग ा बाजू ा चा त जा आिण
एक मां का ा वे ारातून े नबाहे र पडा.” मराठी आिण िहं दी दो ी भाषेतून
ते सां गत होते. गाडीतून खा ी उतरणारे वासी या िविच िनवेदनाने गोंधळात
पड े . दु स या टोका ा अस े े अनेकजण गाडीतून पटकन बाहे र पडून सुरि त
रािह े .
िनवेदका ा मो ा ा जागी अस े ् या झ ां नी दह तवा ां ा हा चा ीची
पोि सां ना खबर िद ी. बंदुकधा यां नी ां ची खो ी पा न ितकडे गोळीबार के ा.
गो ां नी खडकी ा भोके पड ी पण झडना इजा झा ी नाही. “अंतयामी मी चंड
घाबर ो होतो‚” ां नी नंतर मा के े .
रे ् वे सुर ा द ाचे हे ड कॉ े ब िज ् ू यादव काही थो ा धारी
पोि सां पैकी ते एक होते. ावेळी ॅ टफॉम मां क तीन आिण चारवर ठे वीत
होते. एकदम ‘गोळीबार होतोय’ असं ओरडत वासी ां ाकडे धाव े .
गोळीबारा ा आवाजा ा िद ेने ते धावत गे े तर सगळे ॅ टफॉम रकामे होते.
ां नी ताबडतोब बाहे र जायचे माग बंद के े . एका कोप यात मो ा िप ा जवळ
अस े ा एक माणूस बंदुका भरताना ां नी पािह ा. दु सरा माणूस ा ा संर ण
दे त होता.
यादवां ा िप ु ाती सहाही गो ा संप ् या ते ा ां नी ेजारी उ ा
अस े ् या एका ह ारी पोि सा ा ा दोघां वर फैरी झाड ास सां िगत े पण
भीतीने तो इतका गारठ ा होता की ाने काहीच के े नाही. मग तीस वष नोकरी
के े ् या यादवां नी ाची · ३०३ कॅि बरची बंदूक िहसकावून घेत ी आिण ते
दह तवा ां ना िभड े . परं तु ा दोघां ा बंदुकां पुढे यादवां ची बंदूक काहीच
न ती. दो ी बाजूंनी ा दोघां नी यादवां ना घेर े आिण गोळीबार सु के ा. यादव
झटकन एका िभंतीमागे प े .
थो ाच वेळात इ े र संदीप खरटकर आिण उप-िनरी क िकरण भोस े
ां ा मदती ा धाव े . दोघे अितरे की गेच ॅ टफॉम सोडून िज ाव न
े नबाहे र गे े .
गोळीबार थां ब ् यावर रयाझ भटारखा ातून बाहे र आ े . सीएसटी ा मु
हॉ चा काही र ीवा े आिण बेघर रा ी आसरा घेतात. ां ापैकीच काहीजण
हातगा ां व न ोकां ना नेत होते. काहींचे ाण गे े े होते तर काहीं ात धुगधुगी
होती. रयाझनाही धीर आ ा आिण ां नी जखमींना मदत कर ास सु वात के ी.
जवळ ा पास ऑिफसमधी ोकही मदतीसाठी पुढे आ े .
भरत आिण ा ा कुटुं िबयां नाही थो ाच वेळात मदत िमळा ी. ां ना जे.जे.
हॉ ट म े ने ात आ े . तेथे पोहोच ् यावर पूनम मृ ू पाव ् याचे घोिषत
कर ात आ े . एक गोळी ित ा डो ात आरपार गे ी होती. भरतचा उजवा खां दा
जायबंदी झा ा होता. पूव हाड मोड ् याने ां चा डावा खां दा िनकामी झा ा होता.
दु कानात आिण घरोघरी कप ां चे ग े वाह ाचा भार जो खां दा उच त होता तोही
आता गे ा होता. ा ा मु ा ा ा ा आईची सतत आठवण येत असते आिण तो
ू नजरे ने भरतकडे पाहत बसतो तर आप ् या सवाना सोडून आई एकटीच
को क ा ा गे ी अ ी अंज ीची समजूत आहे .
भारतीय गु हे र संघटनां ा बरोबर जे ा फेडर ुरो ऑफ इ े गे नने
(एफबीआय) मृतां ा रीरां ची तपासणी के ी ते ा ां ना हा ह ् ा खास
‘कमां डो’ प तीने के ा अस ् याचे आढळू न आ े . सग ा गो ां ा जखमा
छाती ा वर ा भागात हो ा. ब याच ा तर डो ावर आिण मानेवर हो ा.
राकडून िमळा े ् या ि णाचे ते िनद क होते.
रयाझ आिण ां चे मदतनीस हातगा ां वर रीरे ठे वत असताना ां ना िदस े
की मृत झा े ् या तीन यां ा रीरावर गो ां ा जखमां ची काहीही खूण
न ती. ध ानेच ां ना मृ ू आ ा. एक त ण आप ् या बिहणी ा मृतदे हाकडे
एकटक पाहत होता. ते ित ा ासाठी चे ई ा चा े होते. रयाझने ित ा
हळु वारपणे उच ू न हातगाडीवर ठे व े . या दयाळू पणाची आठवण ठे वून तो त ण
काही िदवसां नंतर रयाझचे आभार मान ासाठी येऊन गे ा.
 या वेळेपयत बरे च पो ीस आिण काही वाताहर तेथे आ े . सव सामान‚
पाद ाणे आिण खा ा ा व ू पसर ् या हो ा. रे ् वे ासनाने आता ताबा
घेत ा. हराचे वहार चा ू ठे वायचे होते. ताबडतोब सफाई कामगारां नी पाणी
आिण जंतुना कां नी प रसर के ा. िभंतीवरी गो ां ची भोके ायबोड
ठोकून झाकून टाक ी.
सीएसटी े न इतके ां त कधीच न ते. अनेक वषात पिह ् यां दाच
सावजिनक िनवेदन व था इतकी ां त होती. उपनगरी रे ् वे वाहतूक जरी रा ी
काही तास बंद राहात अस ी तरी दू र अंतरा ा रे ् वेगा ां ची ये-जा रा भर चा ू
असते. सफाई कामगारां ा झाडूचा ‘फरर’ असा आवाज फ ऐकू येत होता.
दु स या एका गटाने हॉ मधी सामान पास मम े रचून ठे व े .

❊❊❊
ते दोन अितरे की रे ् वे े नमधून बाहे र पडून ॅ टफॉम ा टोका ा
अस े ् या पु ाव न ‘टाई ऑफ इं िडया’ ा इमारतीकडे गे े . इमारती ा
ितस या मज ् यावर अस े ् या एका फोटो ाफरने बंदुका हातात घेऊन ा दोघां ना
चा त जाताना पािह े . ाने झटकन एक फोटो काढ ा. ॅ ा खर का ाने
ते दोघे दचक े आिण ां नी खडकी ा िद ेने गोळीबार के ा.
आता ते दु स या इमारतीत ि र ा ा िवचारात होते. ‘टाई ऑफ इं िडया’ ा
सीसीटी ी वर ते इमारती ा पािकगमधून चा ताना िदसतात. पी.ए. वग स या
जाग क सुर ा अिधका या ा झटपट कृतीने इमारती ा आत अस े ् या तीन े
कमचा यां चे ाण वाच े . सीएसटीवरी पिह ् या गोळाबाराची बातमी जे ा ां नी
ऐक ी ते ा ां नी आप ् या ोकां ना सव ोखंडी दरवाजे ावून घे ास आिण
इमारतीत राह ास बजाव े .
कसाब आिण इ ाई आझाद मैदानापयत चा त गे े . दह तवादी ितकडे येत
अस ् याची खबर आधीच ितथ ् या पो ीस े नवर पोहोच ी होती. ावेळी
पो ीस े नवर उप थत अस े ा एक बातमीदार सां गतो की‚ ब तेक पो ीस
घाबर े होते आिण बाहे र पड ास तयार न ते. ां नी पटकन िदवे बंद के े आिण
दारे ावून घेत ी. तोपयत दह तवादी या आिण मु ां साठी अस े ् या कामा
आिण आ ् ब े स हॉ ट ा माग ा वे ारापयत पोहोच े होते.
 हॉ ट ा दरवाजाजवळी ी र े मट सटर गत अस े ् या एका
खोप ात कोणीतरी बस े े इ ाई ा िदस े . आईने बजाव े तरीही ठाकूर
वाघे ा आप ी जेवणाची थाळी खोपटाबाहे र घेऊन बस ा होता. दोन माणसां नी
ा ाकडे िप ासाठी पाणी मािगत े . एक माणूस पाणी पीत असताना वाघे ाचे
दु स या ा हाताती बंदुकीकडे गे े . ाने काही कराय ा आतच बंदुकीची
एक गोळी ा ा छाती ा वर ा भागात घुस ी. ाचा सहा वषाचा मु गा बघतच
रािह ा. आवाज ऐकून ेजारचा ि ंदे बाहे र डोकाव ा‚ ते ा ा ावरही गो ा
झाड ात आ ् या. नंतर तो मृ ू पाव ा.
हॉ ट ा माग ा बाजू ा बंद वे ाराव न दह तवा ां नी आत वे
के ा. पाठमोरा अस े ा एक रखवा दार ां ा ीस पड ा. कसाब ा
बंदुकीचे तो ठर ा. बंदुकीचा आवाज ऐकून दु सरा एक िन: रखवा दार
बाहे र धाव ा. ाचाही िनका ाव ात आ ा.
कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट ा सव मज ् यावरी ेक दा नात
ोखंडी जा ा आिण दरवाजे आहे त. ह ् ् याची बातमी कळताच हॉ ट ा
कमचा यां नी सव दरवाजां ना कु ु पे ाव ी आिण िदवे बंद के े . िजथे कु ू प
िमळा े नाही ितथे गा ां वर ा चादरी बां धून दरवाजे बंद के े . हॉ ट ा सहाही
मज ् यां वर कोणी ओ ीस ठे व ासाठी सापडते का ते पाह ासाठी दह तवादी
जाऊन आ े . चौ ा मज ् यावर ां ना एका ाचा नातेवाईक िदस ा. ा ा
ां नी भोसक े .
अित र पो ीस किम नर सदानंद दाते थम अमे रके ा विक ातीत गे े
आिण नंतर ते ीच कॅ ी हॉ ट कडे गे े . सीएसटीकडे जात असताना ां ना
वायर े सव न संदे िमळा ा की‚ कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट म े
दह तवादी ि र े आहे त. पथकाती सात जणां सह ते हॉ ट कडे िनघा े .
पाहणा यां नी ां ना क ् पना िद ी की चौ ा मज ् यावर काहींना
दह तवा ां नी ओ ीस ठे व े अस ाची ता आहे .
दा ां नी तळमज ् यावर दे खरे खीसाठी एक पो ीस ठे व ा आिण ा ा
वायर े सव न ता ा घटना कळव ास सां िगत े . नंतर ते इतरां सह ेक मज ा
तपासत वर िनघा े . पिह ् या सहा मज ् यां वर ां ना कोणी आढळ े नाही. सात ा
मज ् या ा ग ी होती. अंधारात कोणी प े आहे का ते पाह ासाठी ां नी एक
ोखंडी तुकडा ग ीत फेक ा आिण ता ाळ ां ना एके-४७ ा फैरीने ितसाद
िमळा ा.
 पथकाजवळ दोन काबाई आिण र ॉ ् र आिण िप ु े होती. ां ाकडे
फ तीन बु े ट ूफ जािकटे होती. दाते आिण इतर दोघां नी ती चढव ी. पथकाती
इतरां ना गोळीबारापासून दू र ठे व ासाठी ां ना खा ा मज ् यावर जा ास
सां िगत े . ते काबाई चा वापर करणार होते. तेव ात ां ा मज ् यावर एक
बॉ पड ा आिण दोन कॉ े ब सकट दाते गंभीर जखमी झा े . दोन
टो ां मधी चकमक असे संघषाचे प आता बद े . आता होते ते यु होते
आिण उ म र ा ि ि त अ ा अितरे ां ी सामना करायचा होता.
वायर े स हाताळणा या कॉ े ब ा ां नी अिधक मदत मागव ास सां िगत े .
पण आता गोळीबार अिधक ती झा ा होता. दोघे जखमी कॉ े ब ढ ा ा
थतीत न ते. दा ां नी चटकन एका कॉ े ब कडची काबाईन घेत ी आिण
गोळीबार सु के ा. दह तवा ां नी आणखी एक बॉ फेक ा.
दह तवा ां जवळी ‘ े ीय अ ामुळे’ ा मज ् यावर थां बणं दा ां ना अवघड
होते. ां नी पथकाती इतरां ना जखमी कॉ े ब ा खा ा मज ् यावर ने ास
सां िगत े .
काही काळ अ ीच अिन चतता रािह ी आिण मग दह तवा ां नी ग ीत ् या
एक ओि सा ा सोड े . ाची ओळख पटवून घे ासाठी पो ीस ा ा ी बो त
होते. दा ां ा ात आ े की सोड े ् या ओि सा ामागून काही अंतराव न
दह तवादीही येत आहे त. ां नी ा ा डो ाव न गोळीबार के ा. अंधारातच
दह तवा ां नी ु र दे त एक बॉ फेक ा. सुटका झा े ् या ओि सा ा संर ण
दे त दा ां नी ा ा पाच ा मज ् यापयत ने े .
दह तवादीही पाच ा मज ् यावर आ े होते. दा ां नी ां ा िद ेने गोळीबार
के ा आिण ु र णून ां ाजवळ आणखी एक बॉ येऊन पड ा. ाने
दा ां ा पाया ा गंभीर जखम झा ी. एका कॉ े ब ा मानेत बॉ चे तुकडे
घुस े . दह तवादी िज ातून धावत खा ी गे े . पण ां ा काही सािह ाबरोबरच
एके-४७ ा गो ा आिण सॅटे ाईट फोन ितथेच रािह े .
दह तवादी‚ हॉ ट ा सट झेिवयर कॉ े ज जवळ ा मु वे ारातून
बाहे र िनसट े . ां ा प ायन मागाची मािहती दा ां नी िनयं ण क ा ा कळव ी.
आता रा ीचे ११:५० वाज े होते. हॉ ट म े दह तवा ां नी घुसून आता एक तास
होऊन गे ा होता. दा ां ा उज ा डो ात बॉ चा एक तुकडा घुस ् याने ां ना
अस वेदना होत हो ा. दा ां नी आप ् या प ी ा फोन के ा आिण ित ा ां ा
थतीची मािहती सां िगत ी. ही प र थती ां ा तुकडीती िम ां नाही कळव ास
 ां नी ित ा सां िगत े . ानंतर पंचाव िमिनटां नी ां ना मदत पोहोच ी आिण
दोघां ना के.ई.एम. हॉ ट म े ह व ात आ े .
जे ा दा ां चे पथक कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट म े दह तवा ां ी
ढत होते‚ ते ा महारा पो ीस द ाती तीन व र अिधकारी − दह तवाद
िवरोधी पथकाचे (एटीएस) मुख हे मंत करकरे ‚ अित र आयु (एसीपी) अ ोक
कामटे आिण पो ीस िनरी क िवजय साळसकर हे ितघे माग ा फाटका ी थां बून‚
कृितयोजना ठरवीत होते. ा आधी हे मंत करकरे सीएसटी े नवर गे े होते. पण
ते िनमनु झा े होते. तेथी पोि सां नी ां ना सां िगत े की दह तवादी कामा
आिण आ ् ब े स हॉ ट ा िद ेने गे े आहे त.
दाते जखमी झा ् याची आिण हॉ ट म ेच एका कॉ े ब चा मृ ू झा ् याची
बातमी करक यां ना वायर े सव न िमळा ी होती. चार कॉ े ब सह करकरे
ताबडतोब कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट कडे रवाना झा े आिण ां ा ‘झेड’
सुर ा व थेती अंगर कां ना ां नी ‘टाई ’ िब ् िडं गजवळ मोचबां धणी
कर ास सां िगत े . प र थतीचा अंदाज घेत ते कामा आिण आ ् ब े स
हॉ ट कडे सावधिगरीने जात होते. न ी काय होतंय याची कुणा ाच मािहती
न ती.
पो ीस िनरी क साळसकर आिण अित र आयु कामटे यां ची सीएसटीवर
भेट झा ी. तेही गेच कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट कडे िनघा े .
साळसकरां ा बरोबर एटीएसमधी पाच दु म सहकारीही होते. हॉ ट ा
माग ा दारापा ी ते पोहोच े तोच ां ना गोळीबाराचा आवाज ऐकू आ ा. एक
जखमी कॉ े ब धावतच ां ाकडे आ ा. सहा पोि सां सह दाते दह तवा ां ी
हॉ ट म ेच सामना करत असून ते गंभीर जखमी झा ् याचे ाने सां िगत े .
ाच णा ा इमारतीतून एक बॉ आ ा आिण तो हॉ ट ा आवारातच
पड ा. कामटे यां नी ता ाळ एके-४७ ा फैरी झाडून ास ु र िद े . नंतर ा
तपासणीत असे िन झा े की‚ आता आधुिनक ा ां सिहत येणा या मदती ा
भीतीने दह तवा ां नी गेच इमारत सोड ी.
पुढ ा हा चा ीिवषयी करकरे ‚ कामटे आिण साळसकर यां नी आपसां त चचा
के ी. कामटे यां नी हॉ ट ा मु वे ारातून आपण वे करावा असे
सुचव े . जवळच उ ा अस े ् या पोि सां ा एस ीयू म े ते चढ े आिण नंतर
जे ा ते े ँचपा ी आ े ते ा साळसकरां नी त: गाडी चा व ाचे ठरव े .
( े ँच णजे सीआयडी चे पडताळणी काया य. सव परदे ी नाग रकां ना
आप ी पारप े तेथे तपासून ावी ागतात.)
 या मध ् या वेळेत ते दोन दह तवादी हॉ ट ा बाहे र पड े होते. ां ना या
गो ींची काहीच क ् पना नसावी. हॉ ट ा बाहे र अस े ् या कॉ े ब ने ां ना
हाक मा न ओळख पटव ास सां िगत े . इ ाई ने झटकन िप वीतून र ॉ ् वर
काढू न ा ा ठार मार े . झे यर ा जवळची ग ् ी ते जेथून आ े ितकडे च जाते
हे ां ना माहीत न ते. ते उजवीकडे वळ े . एक होंडा िसटी मोटर ां ा िद ेने
येत होती. ां नी ित ावर गो ा झाड ् या. ती मोटर एका आयएएस अिधका याची
होती. डाय रने मे ् याचे नाटक के े . दह तवादी चटकन मोटारीत ि र ासाठी
धाव े . स ीस वषाचा ां त को ी आता ां ा गोळी ा ट ात होता. एक गोळी
ा ा दं डा ा ाग ी. पण सगळे बळ एकवटू न तो गतची जीटी हॉ ट ची
इमारत चढू न सुरि त िठकाणी पोहोच ा.
दह तवा ां ना मागून वाहनाचा आवाज आ ा. ती पो ीस अिधकारी अस े ी
एस ीयूच होती. जवळ ा एटीएम क ा ा झाडां मागे ते प े . निजक ा
इमारतीती कुणीतरी एकाने िनयं ण क ा ा दोन दह तवादी ा भागात
अस ् याचे कळव े होते. पण नंतर उघड झा े की ही मािहती ितकडे जाणा या
अिधका यां ना कळव ी गे ी न ती.
ा भागाती अनेक ोकां ना असे वाट े की‚ िनयं ण क ानेच ती मोटार
ितकडे पाठिव ी आहे . झाडामागे कोणीतरी प े आहे असा सं य आ ् याने
काम ां नी एके-४७ मधून गोळीबार के ा‚ ात एक दह तवादी जखमी झा ा.
मोटारीतून बाहे र ये ासाठी ां नी दार उघड े आिण अचानक दु स या
दह तवा ाने एके-४७ ा फैरी झाड ् या. अिधका यां ना तो िदस ा न ता.
मागी सीटवर बस े ा कॉ े ब अ ण जाधव यां ाखेरीज सवजण ठार
झा े . साळसकर गंभीर जखमी झा े होते‚ नंतर ां चा मृ ू झा ा. एक गोळी जाधव
यां ा उज ा कोपरा ा ाग ी आिण दोन गो ा ा ा डा ा खां ा ा चाटू न
गे ् या. मोटारीती अिधका यां चे मृतदे ह दह तवा ां नी बाहे र काढू न र ावर
फेक े आिण पो ीस जीपमधून ां नी प ायन के े .
एक पो ीसगाडी पळवून ने ् याचे कोणा ाच माहीत न ते. दह तवादी मेटो
जं नकडे चा े होते. एक आगीचा बंब‚ दोन पो ीस ॅ न आिण एक
वािहका एव ां नी मेटो जं नकडे जाणा या र ाची एक बाजू अडव ी होती.
ितथे अस े ् या पोि सां नी आिण मा मां ा प कारां नी एक एसयू ी हळू हळू
अडथ ां कडे येताना पािह ी. पण मोटारीतून होणा या गोळीबारा ा आवाजामुळे
ां तता भंग होईपयत मोटारीत कोण आहे याची सुतराम क ् पना ब ां ना न ती.
एक पो ीस कॉ े ब जागेवरच मरण पाव ा आिण हे य पाहणा या
सायक वरी एका ी ा हातात गो ा घुस ् यामुळे तो खा ी पड ा.
सारमा मां नी गेचच एक पो ीस जीप पळवून ने ् याचे वृ सा रत
कर ास सु वात के ी. प र थती िनयं णाबाहे र चा ी होती. सीएसटीम े
ोकां वर ह ् ा करणारे अितरे की हे च होते याची कुणा ाच क ् पना न ती. आता
र ावर ा ेक गाडी आिण ीची थां बवून झडती घेत ी जाऊ ाग ी.
बंदुका उगार े े पो ीस पादचा यां ना हात वर क न हळू चा ास सां गत होते.
आता ती यु भूमी झा ी होती.
दोन मृत पोि सां ा दे हाखा ी अ ण जाधव पड ् याचे ा दोन
दह तवा ां ना माहीत न ते. दोन सीटम े पड े ् या एके-४७ पयत ां ना आप ा
हात नेता येत न ता. एका मृत पोि सा ा ख ाती मोबाई वाज ् याबरोबर
जखमी कसाबने ा िद ेने गोळी मार ी. कॉ े ब जाधवने ती चुकव ी.
इ ाई ‚ िवधानभवन ा िद ेने गाडी नेत होता. वायर े सव न सव संदे
पाठिव ा गे ा की‚ MH -01 BA 5179 या नंबर ा पो ीस एस ीयूवर ठे वावे.
दि ण मुंबईत ती एस ीयू या र ाव न ा र ाकडे अ ी िफरत होती.
मं ा याजवळ बंदुकी ा गोळीने ितचे मागचे चाक िटप े गे े . इ ाई ती वळवत
असतानाच ती क ं ड ी. दु सरी एक मोटार ां ाकडे येताना ां ना िदस ी. रण
आर अरासा ओबेरॉयम े उतर े ् या आप ् या एका िम ा ा भेटाय ा गे े होते
आिण ितथे ते भोजनासाठी थां ब े . तेथी ह ् ् यातून ते बचाव े . आता ां ासमोर
दोन धारी उभे होते. ां नी ां ना गाडीतून बाहे र ये ास सां िगत े .
रण यां नी ां ा ोडा ॉरा गाडी ा िक ् ् या गाडीखा ी फेक ् या आिण
ते जाऊ ाग े . एका मारे क याने ां ना परत बो ाव े आिण िक ् ी दे ास
फमाव े . ‘नाहीतर गोळी घा ीन’ असा दमही िद ा. ां नी न बो ता गाडी ा
खा ी दाखव े . इ ाई ने ां ावर बंदूक रोखून िक ् ् या दे ास सां िगत े . मा
रणना दह तवा ां नी इजा का के ी नाही हे एक गूढच आहे .
सोडून िद े ् या एस ीयूमधी अ ण जाधव यां नी वायर े सव न एक ोडा
पळव ् याचा आिण ती कोण ा िद ेने गे ी ािवषयीचा संदे पाठव ा.
डी.बी.माग पो ीस े नवरी सुमारे वीस कमचारी िगरगाव चौपाटीजवळ उभे
होते आिण ां नी ितथे अडथळे ही उभे के े होते. पण ां ाजवळ · ३०३
कॅि बर ा दोन बंदुका आिण दोन बु े ट ूफ जािकटे होती. दोघा जणां ना या गो ी
िद ् या गे ् या हो ा. इतरां ाकडे फ ा ा हो ा. ते येणारे -जाणारे ेक
वाहन तपासत होते.
 अचानक ां ना वेगाने एक ोडा येताना िदस ी. िदवे मंद कर ािवषयी
डाय र ा इ ारा के ा गे ा‚ पण डाय रने तसे न करता पुढचे िदवे अिधक खर
के े . ामुळे पोि सां चे डोळे िदप े . ि वाय ाने वायपर आिण िवंड ी ् ड
ीनरही चा ू के े . ामुळे आती कोणी िदसणे अवघड झा े .
नंतर डाय रने गोळीबार सु के ा. दोन बंदुकधारी पोि सां नी उ ट गोळीबार
के ा. ात डाय र इ ाई ता ाळ ठार झा ा. मे ् याचे नाटक करत कसाब
खा ी कोसळ ा. पण जे ा सहा क पो ीस उप-िनरी क (एएसआय) तुकाराम
गोपाळ ओंबळे ा ाजवळ गे े ते ा तो हा चा करतोय आिण ा ाजवळ
एके-४७ ही आहे असे ां ना िदस े . ां नी कसाबवर झडप घात ी. तरी ाने
गो ा झाड ् या. ापैकी काही ओंब ां ना ाग ् याही. पण ओंबळनी
कसाबवरची पकड सोड ी नाही. तेव ात इतर पो ीस आ े आिण ां नी
कसाब ा झोडप े . ा ाजवळू न अनेक गो ां ची पािकटे ‚ ९-एमएमची िप ु े ‚
बॉ आिण दोन एके-४७ एवढे सािह ता ात घेत े .
पोि सां नी दोघा दह तवा ां ना हॉ ट म े ने े ‚ पण ते दोघेही मे े े च
आहे त‚ असा ां चा समज होता. पण महं मद अजम अमीर कसाब हा एकमेव
दह तवादी िजवंत पकड ा गे ा होता. तो पुढ ा तपासणी ा कामात सवात
मह ाचा घटक ठर ा.
 हॉटे ताजमधी अंधारया ा

आि ष खेतान

य एक :

पो ीस उपायु िव वास नां गरे -पाटी यां चा थोडा डोळा ाग ा होता.

तेव ात फोनची घंटी वाज ी. ित ीत े ‚ ं द कपाळ‚ भ म जबडा‚ काळे
कुळकुळीत केस आिण बारीक कोर े ् या िम ा अस े े नां गरे -पाटी मुंबई ा
िवभाग एकचे मुख होते. पो ीस व थेसाठी मुंबईचे बारा िवभाग पाड े आहे त.
िवभाग एकम े दि ण मुंबईती कु ाबा‚ न रमन पॉईंट आिण म रन डाई सारखे
भाग आहे त. ते ां ा अिधकार क ेत येतात. तासापूव च टायडट हॉटे मधी
सुर ा व थेसंबंधीची एक बैठक आटोपून ते आ े होते. भ अरबी समु ाचा
व ां िकत िकनारा‚ ‘राणीचा कंठहार’ ( ी नेक े स) णून ओळख ा जातो.
तेथी ओबेरॉय हॉटे ा गत गगनचुंबी इमारतीत टायडट आहे . २८ नो बर ा
एका पा रतोिषक दान समारं भा ा पंत धान मनमोहनिसंग टायडटम े उप थत
राहणार होते. भारता ा पंत धानां ा सुरि ततेची जबाबदारी जरी िव ेष सुर ा
द ाकडे (एसपीजी) अस ी तरी पंत धानां ा मागावर िनयं ण ठे वणे‚ ा मागावर
अडथळे उभे करणे‚ वे बंद करणे यासार ा िकरकोळ संर क व था
थािनक पोि सां कडे असतात.
एसपीजी ा पथका ा सभासदां ना भेटून रा ी साडे आठ वाजता नां गरे -पाटी
घरी परत े . न रमन पॉईंट ते मेटो िसनेमाजवळी ोन िब ् िडं ग हा वास
मोटारीने पंधरा िमिनटां चा होता. ितथे एका सा ा सरकारी सदिनकेत ते राहत होते.
आप ् या प ी आिण दोन मु ां बरोबर जेव ् यानंतर ते एक डु की घे ासाठी
आडवे झा े . रा ी ११ वाजता ां ना आणखी एका बैठकी ा जायचे होते. तेव ात
दि ण िवभागाचे अित र पो ीस आयु के. वकटे म यां चा फोन आ ा ते ा
रा ीचे ९:४० झा े होते. वकटे म यां नी घाईने िनरोप सां िगत ा‚ ‘ि ओपो ् ड
कॅफे ा बाहे र गोळीबार झा ् याची बातमी आहे . आप ा एक कॉ े ब जखमी
झा ा आहे . कृपया घटना थळी ताबडतोब जावे.’ नां गरे -पाटी यां नी चटकन
आप ा गणवे चढव ा. ॉक िप ू आिण गो ां ची दोन पािकटे कातडी
िप वीत घात ी. आप े वैय क संर क अिमत खेप े ा बरोबर घेऊन कु ाबा
माकट ा दाट व ीती ि ओपो ् ड हॉटे कडे ते रवाना झा े . पा चा ‚ परदे ी
पयटकां ची ितथे िव ेष गद असते.
मोटार कु ा ा ा िद ेने वेगाने जात असताना नां गरे -पाटी यां ा डो ात
अनेक ता येत हो ा. या गोळीबारा ी टोळीयु ाचा संबंध असे का? का
वैय क सूड हे कारण असावे? ि ओपो ् ड कॅफे ा समोरच अस े ् या पो ीस
े नवरी अिधका यां कडून काही मािहती िमळव ा ा आधीच पाटी यां ना
आणखी एक फोन आ ा. महारा ाचे पो ीस महासंचा क ए.एन. रॉय फोनवर होते.
ावेळी रा ीचे पावणेदहा वाज े होते.
‘हॉटे ताजमहा पॅ े सकडे तातडीने जा. म ा ताजमधून गोळीबार आिण
ोटाचे आवाज ऐकू येत आहे त.’ ां ा आवाजात घबराट होती. महारा
सरकारमधी दु स या मां का ा व र अिधकारी‚ रा ा ा अित र मु
सिचव िच ु ा झु ी यावेळी ताजम ेच हो ा. झु ींनी रॉय यां ना फोनव न
कळव े की‚ काही अ ात बंदुकधा यां नी हॉटे वर ह ् ा के ा आहे . पाटी यां चे
सवात वाईट दु : खरे ठर े होते.
जेमतेम दोन मिह ां पूव च नां गरे -पाटी यां ना गु चर िवभागाकडून (आयबी)
मािहती िमळा ी होती की‚ ताज हॉटे वर दह तवादी ह ् ा हो ाचा धोका आहे .
ानुसार २९ स बर ा काही पो ीस अिधका यां सह नां गरे -पाटी यां नी संपूण
हॉटे ा रचनेची आिण व थापनाने के े ् या सुर ा व थेची पाहणी के ी
होती. ३० स बर ा हॉटे व थापना ी झा े ् या बैठकीत ां नी
सुर ा व थेिवषयी आणखी काही सूचना के ् या हो ा. ा बैठकीचे िट ण तयार
क न ते कु ाबा पो ीस े न ा िद े होते. हॉटे व थापनाने काही गो ी
कराय ा हो ा. ां चा पाठपुरावा कु ाबा पोि सां नी करायचा होता.

➢ ‘ताज टॉवर’ या नावाने ओळख ् या जाणा या न ा ताज हॉटे चे केवळ

मु वे ारच वापरावे आिण जु ा ताजची (सहा मज ी‚ ताजमहा पॅ े स) सव
वे ारे बंद ठे वावीत.
➢ सहज भे अ ा दरवाजां ा जागी धो ाची जाणीव होताच णाधात बंद
करता येती असे यंचि त दरवाजे बसवावेत.
➢ सव पा णे दरवा ात बसव े ् या मेट िडटे समधूनच (DFMD) जाती
आिण नंतर ां ची हातात धरता येणा या मेट िडटे रने झडती घेत ी जावी.
➢ ए -रे यं ा ा सहा ाने सव सामानाची तपासणी करावी.
 ➢ हॉटे ा दि णेकडी ाकडी चौकटी अस े ा काचेचा दरवाजा ोखंडी
जाळी ावून कायमचा बंद ठे वावा.
➢ सीसीटी ी कंटो ममधून सीसीटी ी फूटे जवर चोवीस तास नजर ठे वावी.
➢ ‘ताज टॉवर’ − न ा ताज हॉटे ा वे ाराजवळ धारी र क
ठे वावेत.

१९९३ म े मुंबई ॉक ए चजवर झा े ् या ह ् ् यानंतर ितथे ज ी ब रीय

काटे कोर सुर ा व था के ी गे ी‚ त ाच प तीची व था नां गरे -पाटी यां नी
सुचव ी होती. हॉटे जवळ मुंबई पो ीस द ाती चार धारी पो ीसही तैनात
के े गे े होते.
महारा ाती दू र ा धुळे िज ् ात दं ग झा ् याने मुंबईती संवेदन ी
भागात पो ीस बंदोब ासाठी १४ ऑ ोबर ा हे चार पो ीस हॉटे जवळू न काढू न
घेत े गे े . ताज हॉटे ने मेट िडटे र बसव े ‚ पण ह ् ् या ा दोन
आठव ां पूव च ाहकां ची गैरसोय होते णून ते काढू न टाक े गे े . इतर संर क
उपाय अंम ात आण े च गे े नाहीत. आधी ि ओपो ् ड कॅफेती गोळीबाराची
बातमी आिण नंतर ताज हॉटे ... हा काही टोळीयु ाती गोळीबार नाही हे नां गरे -
पाटी यां ा ात आ े .

य दोन :

ताजमहा पॅ े स आिण ताज टॉवर या दोन इमारती‚ अपो ो बंदरासमोर ा

समु िकना यावर समु ात भर टाकून तयार के े ् या जेमतेम तीन एकर जागेत
उ ा आहे त. समोर अथां ग अरबी समु पसर े ा आहे . पिह ी इमारत सुमारे
ंभर वषापूव ची आहे आिण ती पौवा थाप ै ीची आहे तर दु सरी गगनचुंबी
इमारत १९७० नंतर बां ध ी गे ी. २६ नो बर ा सं ाकाळी इतर
सं ाकाळां माणेच हॉटे िद ां नी ख खत होते. मु कळस चं ा माणे
का मान होता‚ तर दो ी बाजूंचे कळस ता यां माणे चमकत होते. हॉटे ा
आत वैभव आिण चैन ऊतू जात होती. दो ी ॉबी आिण कॉ रडॅ ासमधून हळू वार
संगीत चा ू होते. बॉ मम े िस ींची ये-जा होती. टे ब ां वर काटे
चम ां ा आवाजाबरोबर ग ां ची िक िब चा ू होती. बाहे र समोरचा समु ां त
होता. ‘गेट वे ऑफ इं िडया’ तुरळक पयटक परतत होते आिण र ाव न काही
वाहने धावत होती. ताज हॉटे ा प चमेस पाच े मीटर अंतरावरी कु ाबा
माकटम े मा खूप गजबजाट होता. पयटकां ची गद होती. म रा ीही हौ ी चैनी
 ोकां ची हान हान ग ् ् यातून गद होती. चोखंदळ ाहक‚ फळां पासून ते
अनेक फा तू व ू िवकणारे फेरीवा े यां नी पदपथ भ न गे े होते. अ ं द
र ां व न मोटारी‚ टॅ ी‚ आिण बसेस िमळे तेव ा इं चभर जागेतून पुढे
सरकत हो ा. माणसां ा को ाह ात वाहनां चा आवाज‚ मोटारींचे हॉन ां ची भर
पडत होती. ताज गत अस े ् या एका ग ् ी ा तोंडा ी ि ओपो ् ड कॅफे आहे .
ितथे हरत हे चे ोक जम े े अस े तरी ातून पाठीवर सॅक घेत े े ‚ थंड िबअरचे
घोट घेणारे परदे ी वासी उठून िदसत होते.
ा रे ॉरं ट ा वे ाराजवळ दोन त ण उभे होते. ते आत जा ापूव एखा ा
िम ाची वाट पाहत अस ् यासारखे वाटत होते. ां ा पाठीवर दोन फुग े ् या
िप ा हो ा आिण पदपथावर दोन ग भर े ् या बॅगाही हो ा. रे ॉरं टमधी
गडबड-गोंधळाचा आ ाद घेत अस े ् या गद कडे ते एकटक पाहत होते. नंतर ा
दोघां नी एकमेकां ना िमठी मार ी आिण पाठीवर थोपट े . ां ापैकी एका ा
डो ात पाणी आ ् याचेही एका फेरीवा ् याने पािह े . दोन िजव ग िम ां ा
ताटातुटीचा तो ण होता. पु ा के ा भेट होई याची काहीच क ् पना न ती.
आता जायचे णून थै ् या उच ासाठी ते खा ी वाक े . पण ते तसे न ते.
थै ् या उघडून ातून ां नी दोन बंदुका काढ ् या. ा खरं तर अ◌ॅ सॉ ् ट
रायफ ् स हो ा. ां ा का ा न ा दोघां ाही का ा पो ाखा ी
िमळ ाजुळ ा हो ा. नंतर ि ओपो ् ड कॅफे ा दोन दरवाजां मधून दोघे आत
गे े . एक डा ा बाजूने आिण दु सरा उज ा बाजूने. एकाने कॅ काऊंटर ा िद ेने
एक छोटी गो व ू फेक ी. तो बॉ होता‚ णाधात कान बिधर करणारा एक
मोठा ोट झा ा. नंतर सगळा धूर आिण जाळ... कु ाबा माकटमधी नेहमी ा
रा ी ा गोंगाटा ा या अप रिचत आवाजाने छे द िद ा. ानंतर पाठोपाठ बंदुकी ा
फैरी झड ् या. खा ािप ात दं ग अस े ् या िग हाईकां वर गो ां चा वषाव झा ा.
संपूण जागा आधी िनळी आिण नंतर ा भडक बन ी. र ामां सा ा रं गाने इतर
सगळे रं ग िगळू न टाक े . तपिकरी फिनचर‚ पां ढरी ु फर ी‚ िन ा िभंती सगळं
ा - ा झा ं .
नंतर ते दोघे बाहे र पदपथावर आ े आिण नेम ध न खेळाचा रं ग उडवावा तसा
गो ां चा वषाव के ा. नंतर उजवीकडे वळू न ताजकडे जाणा या ग ् ीत ते ि र े .
ितथेही जणूकाही र ा मोकळा कर ासाठी ते अंदाधुंद गोळीबार करतच होते
आिण खरं तर या दोन बंदुकधा यां चे िम ितथंच जवळपास कुठे तरी होते. जेमतेम
ंभर फुटां वर अस े ् या ां ा दोन िम ां नी वेग ा हा चा ी के ् या आिण
र ाचा सडा पाड ास तेही तयार झा े . तेही ा ग ् ीत ि र े . पण सरळ
जा ाऐवजी पिह ् यां दा ते डावीकडे वळ े . वाटे त गोकुळ रे ॉरं टपा ी थां बून
पदपथावर एक ग भर े ी िप वी ठे व ी. थोडे पुढे जाऊन उजवीकडे वळ े
आिण ‘गेट वे ऑफ इं िडया’ समोरी िव ीण ां गणात आ े . न ा ताज ा मु
पोचपासून ंभर फुटां वर ां नी आणखी एक िप वी ठे व ी आिण पोचमधून ां नी
‘ताज टॉवर’ हॉटे म े वे के ा. ावेळी रा ीचे ९:३८ झा े होते.
ां ना हटक ासाठी ितथं कुणीही न तं. थम ते ागतक ापा ी गे े . ा
वा ुचे वैभव आिण तेथी सुखसोयी ाहाळत ां नी पाच िमिनटे काढ ी. नंतर
ां ापैकी एकजण ‘ ािमयाना’ रे ॉरं टकडे गे ा. ा ा सुंदर काचे ा
दरवा ासमोर तो उभा रािह ा. ा ा मनात काहीतरी आ ं असावं. थै ीतून ाने
अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ बाहे र काढ ी आिण काचे ा दरवा ां वर नेम धर ा. अ ा
िमिनटाने दु सरा त ण ागतक सोडून जु ा आिण न ा ताज ा जोडणा या
मागाने िनघा ा. उजवीकडे हाबर बार‚ माँ ट ॅ क‚ रॅ साँ ो आिण
डावीकडी ‘मसा ा ा ’ रे ॉरं ट अस े ् या मागाने पोहो ा ा
त ावासमोर ा छो ा मोक ा जागेपयत तो पोहोच ा. एवढे होईपयत
ि ओपो ् डम े गोळीबार के े े ते दोन त ण जु ा ताज ा दि ण बाजू ा
पोहोच े . ां नी बंदुकी ा द ां नी ाकडी दरवाजा फोड ा आिण ते हॉटे म े
ि र े . ते ा रा ीचे ९:४३ वाज े होते. नंतर ते पोहो ा ा त ावापा ी गे े आिण
ितथे ां नी गोळीबार सु के ा. ाचवेळी त ावासमोर ा छो ा जागेती
इसमानेही थै ीतून अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ काढू न गो ां चा वषाव के ा. एक माग
काढणारा कु ा आिण ाची काळजी घेणारा माणूस ितकडे धाव े . पण ां नाही
बंदुकधा याने ठार के े . नंतर ते चौघेही एक आ े आिण इ े े टरमधून जु ा
ताज ा सवात वर ा णजे सहा ा मज ् यावर पोहोच े .

य तीन :

डीसीपी पाटी यां नी बंदी अस े ् या ग ् ीतून गाडी काढू न ताज हॉटे कडे
ने ास डाय र ा सां िगत े . ‘ि ऑफ वे ् स ुिझयम’ पा ी ां ना ‘गेट वे
ऑफ इं िडया’कडून गोळीबाराचा आवाज ऐकू आ ा. र े अगदी मोकळे होते.
फ काही चौकस बघे पदपथावर उभे होते. ताज हॉटे चे मु वे ार सोडून
पाटी यां ची गाडी मागी बाजूस गे ी. सग ा हॉटे भोवती भीषण ां तता होती
आिण हॉटे कडे जाणारा र ा अगदी रकामा होता. ताजमहा पॅ े स ा णजे
जु ा ताज ा माग ा कंपाऊंडजवळ ा ग ् ीत गाडी ावून नां गरे -पाटी
पोह ा ा त ावाकडे िनघा े . ताज हॉटे चे मु सुर ा अिधकारी सुिन
कुिडयाडी तीन र कां बरोबर पो ीस कुमक ये ाची वाट पाहत उभे होते. नां गरे -
पाटी तेथे आ े ते ा सुिन कुिडयाडी ां ना सामोरे गे े . “दह तवादी
हॉटे म े घुस े असून ते ोकां ना ठार मारीत आहे त‚” ां नी भेदर े ् या
आवाजात सां िगत े . नां गरे -पाटी ां चा अंगर क अिमत‚ कुिडयाडी आिण ताजचा
एक र क पिह ् या मज ् याकडे धाव े ‚ ते ा रा ीचे ९:५३ वाज े होते.
पिह ् या मज ् यावरी य क ् पनेप ीकडचे होते. चमकणा या इटाि यन
माब फर ीवर एकावर एक अ ी दोन ेते र ा ा थारो ात पड ी होती.
दु स या कोप यात अधा हात तुट े ी एक त णी रां गत होती. वेदनेने क हत ती
मदतीसाठी ओरडत होती. ित ा मदत कर ासाठी धाव ाआधीच वर ा
मज ् याव न पाटी यां नी गोळीबाराचा आवाज ऐक ा. णून ते सवजण दु स या
मज ् याकडे धाव े . दु स या मज ् यावरचा कॉ रडॉर पूण रकामा होता. आवाज न
करता नां गरे -पाटी ‚ ां चा अंगर क आिण ताजचे ते दोन कमचारी एका
वळणापा ी आ े . ते ा िज ाम े अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ घेत े ् या ितघां ना
कुिडयाडींनी पािह े . ां नी पाट ां ना ते दाखव े आिण ते मागे सरक े .
नां गरे -पाटी यां नी एका खां बामागे आ य घेऊन आप ् या िप ु ातून तीन
गो ा झाड ् या. ु रादाख बंदुकधा यां नी गो ां चा भिडमार के ा.
दो ीबाजूकडी कोणीही जखमी झा े नाही. काही िमिनटे संपूण ता होती.
खां बापासून थोडे बाहे र येऊन ां नी कॅा रडॅ ार ाहाळ ा. दह तवादी नाहीसे झा े
होते. मा ते कोण ा िद े ा गे े हे कळत न ते. आता रा ीचे १०:०२ झा े होते.
पाटी यां नी कुिडयाडींना सहा ा मज ् यावर कसे जायचे‚ ते िवचार े . सवात
ेवट ा मज ् याव न दह तवा ां िव थानाची अनुकू ता िमळे ‚ असा
ां चा िवचार होता. मागी बाजूस अस े ् या एका अ ं द िज ाने कुिडयाडींनी
पाटी आिण ां ा अंगर कास सहा ा मज ् यावर ने े . आता रा ीचे स ादहा
वाज े होते. वर पोहोच ् यावर ां नी दि णेकडी भागाचा ेक कोपरा
धुंडाळ ा. पण ा तीन दह तवा ां चा मागमूस न ता. पु ा ते पाच ा मज ् यावर
आ े आिण कॉ रडॉरमधून चा त काही ोटू न घेत े ् या खो ् यां चे दरवाजे उघडून
ां नी आत पािह े . कठ ाव नही डोकावून पािह े पण हा ोध थ ठर ा.
पाटी आिण दह तवा ां मधी गोळीबाराम े आता वीस िमिनटां पे ा जा
वेळ गे ा होता. एरवी संगीत‚ काचे ा पे ् यां ा िकणिकणाटां नी आिण मो ाने
चा े ् या गा ां नी खळाळणा या ा भ ‘यू’ आकारा ा ासादात आ ा
भयाण ां तता पसर ी होती. ेक मज ् यावर डझनावारी खो ् या हो ा. ब तेक
भर े ् या हो ा. पण पाटी जे ा ा खो ् यां मधी मागाव न िफर े ‚ ते ा
िजवंतपणाची कोणतीही खूण ां ना िदस ी नाही. अचानक दरवाजावर ाथा
मार ् यासारखा आवाज आ ा आिण तो सव घुम ा. पण थो ा वेळात तोही
थां ब ा. ितस या मज ् यावरी ‘३८४-ए’ या खो ी ा दरवा ावर दह तवादी
ाथा मारत होते. ताज ा उ रे कडी क ात अस े ी म साठव ाची ती जागा
होती. अ ंत महाग ा अ ा दा ा ेकडो बाट ् या तेथे ठे व े ् या हो ा.
खो ीत जा ासाठी दार तोड ाकरता ते बराच वेळ दरवा ावर ाथा मारत होते.
पण दरवाजा काही तुट ा नाही. कदािचत ती म ाची खो ी ां ना पेटवून ायची
होती. आता रा ीचे १०:२७ झा े होते. पाटी पु ा खा ी चौ ा मज ् यावर आ े
आिण ां नी ोध चा ू ठे व ा; पण आवाजा ा िठकाणाचा ोध ां ना ाग ा
नाही.

य चार :

जे ा पाटी आिण ां चे सहकारी जु ा ताज हॉटे मधी ेक गॅ रीत

बंदुकधा यां चा ोध घेत होते‚ ते ाच िव ेष आयजी हे मंत नागराळे यां ा पथकाने
ताज टॉवरम े वे के ा. रा ी नऊ ा सुमारास उप-िनरी क िनतीन काकडे
‘गेट वे ऑफ’ इं िडयाजवळ आ े होते. छो ा चौकीत थां बून आप ा संगणक चा ू
क न तेथी फेरीवा ् यां ा नोंदी ते क ाग े . साधारणपणे ९:३५ ते ९:४० ा
दर ान ां ना फटा ां सारखे आवाज ऐकू आ े . तो ाचा हं गाम अस ् याने
आिण जवळ ा वळणावर अस े ् या रे िडओ बम े रोजच िववाह समारं भ होत
अस ् याने‚ तो आवाज फटा ां चाच आहे असे ां ना वाट े . पण काही णानंतर
एक मोठा आवाज झा ा. यावेळी मा काकडे बाहे र आ े . ोक सैरावैरा पळताना
िदस े . ां नी एका ा थां बवून िवचार े असता ाने सां िगत े की‚ ताज हॉटे म े
कोणीतरी गोळीबार के ा आहे . पळत काक ां नी र ा ओ ां ड ा आिण ते नवीन
ताज हॉटे ा पोचम े गे े . वे ारापा ी गे ् यावर तर ां ना गेटजवळ िकंवा
पोचम े कोणीच िदस े नाही. काकडे गेच कु ाबा पो ीस े नकडे धाव े
आिण ां नी ां चे अिधकृत र ॉ ् र आिण सहा गो ा घेत ् या.
काकडे चार पो ीस कॉ े ब ना घेऊन िनघणार तेव ात िव ेष आयजी
नागराळे तेथे ां ना येऊन िमळा े . महारा ेट इ े िसटी बोडासाठी
(एमएसईबी) िज डायरे र णून ां ची िनवड झा ी होती. ते कु ाबा
पो ीस े न ा वरतीच राहत होते. ि ओपो ् ड कॅफेजवळ ा र ावर तीन ेते
पड े ी नागराळनी पािह ी. नागराळे आिण काकडे कॅफे ा दरवाजापा ी गे े ‚
तर ितथे तीन परदे ी नाग रक र ा ा थारो ात पड े होते. काहीजण खु ा-
टे ब ां खा ी तर काही मा ावर प े े ां ना िदस े . नागराळनी सवाना हात वर
क न बाहे र ये ास फमाव े . तोपयत एक वायर े स गाडी आिण एक
वािहकाही तेथे आ ् या हो ा. जखमी आिण मृतां ना वािहकेत ठे व ् यावर
नागराळे आिण काकडे दोन कॉ े ब सिहत जु ा ताज हॉटे कडे िनघा े .
ताजकडे जाणा या छो ा ग ् ीत अस े ् या ‘िड ोमॅट’ हॉटे जवळ ते जे ा
पोहोच े ते ा काहीजणां नी ां ना सां िगत े की‚ अ ा तासापूव खूप े घेत े े
दोन दह तवादी ताज हॉटे कडे जाताना ां नी पािह े . नागराळे ‚ काकडे आिण
ां ासमवेत अस े ् यां ना जु ा ताज ा दि ण क ा ा कोप यात ा दरवाजा
तुट े ा िदस ा. नवीन ताज हॉटे ा मु वे ाराकडे जा ाचा िनणय
नागरा ां नी घेत ा आिण इतरां ना आप ् या पाठोपाठ ये ास ां नी सां िगत े . ितथे
पोहोच ् यावर एका टॅ ी डाय रने ां ना सां िगत े की‚ मु दरवाजातून दोन
दह तवादी आत ि रताना ाने पािह े . तसेच ां नी गेट वे जवळी मोक ा
जागेत एक िप वी ठे व ् याचेही ाने पािह े होते. नागराळे ‚ काकडे दोघां नी ितथे
जाऊन पािह े . थोडी उघड े ी एक मोठी िप वी एका कोप यात पड े ी ां ना
िदस ी. गडद अंधार असूनही दोघां नी अंदाज के ा की ात बॉ असावेत.
नागराळनी ताबडतोब वायर े सव न बॉ िवना क पथका ा पाठव ास
कळव े . ताज टॉवर ा उ र िद ेस जाऊन ितथ ् या काचे ा िभंतीप ीकडून
काही िदसते का? ते पा या‚ असे काकडनी सुचव े .
बाहे र ा काचेतून िदसणारा ॉबीचा भाग रकामा होता. मु दरवाजाने
हॉटे म े वे करायचे ा दोघां नी ठरव े . दोन कॉ े ब सह िभंती ा
कडे कडे ने ते मु वे ाराजवळ पोहोच े . काचे ा मु दरवा ाजवळ
पोहोच ् यावर काकडे थम आत ि र े आिण नागराळनी ां ना संर ण िद े .
नंतर नागराळे आिण दोन कॉ े ब नीही आत वे के ा. ॉबी पूणपणे मोकळी
होती. थोडे पुढे गे ् यावर एका बाकाजवळ ां ना एक बॉ आढळ ा. बॉ
िदसताच ते सव थबक े . पण थोडावेळ थां बूनही ाचा ोट झा ा नाही ते ा
ां नी तो िनकामी अस ् याचे ओळख े . काकडे आिण नागराळे आणखी पुढे गे े
तर एका साधनगृहाजवळ एक नोकर पड ् याचे ां ना िदस े . मु
ागतक ा ा डावीकडी ािमयाना रे ॉरं ट ा मागावर ां ना आणखी दोन ेते
िदस ी. नागराळे आिण ां ा बरोबर ा मंडळींना रे ॉरं टकडे जाताना एक वृ
जोडपे गो ां नी िव होऊन आखडून पड े े िदस े . या दर ान हॉटे ा
दारा ी एक पो ीस ॅ न पोहोच ी होती. काक ां नी ातून एक े चर बाहे र
काढ े आिण ा जोड ा ा ावर ठे व े . मग नागराळनी िनयं ण क ा ा
िबनतारी संदे पाठवून जादा कुमक मागव ी.
तेव ात बॉ िनकामी करणारे पथकही तेथे पोहोच े . काक ां नी ां ना
ोटके भर े ी काळी िप वी दाखव ी. दोन तासां ा तपासणीनंतर अनेक तारा
तोडून अखेर पथकाने तो बॉ िनकामी के ा. ाचा टाईमर चार तास स ाव
िमिनटां चा ाव े ा होता. णजे रा ी सुमारे अडीच ा सुमारास ाचा ोट
झा ा असता. ामुळे ा ाभोवती उभे अस े े अनेक सारमा मां चे ितिनधी
आिण संर क द ाती जवान मार े गे े असते. काकडे आिण नागराळनी
वायर े स गाडीतून आण े ी बु े ट ूफ जािकटे घात ी आिण पु ा ते हॉटे म े
गे े . नवीन ताज ा तळमज ् यावर जी अनेक दु काने होती ां चे मा क आिण
नोकर या सव काळात दु कानातच पून बस े े होते. दो ी अिधका यां नी ां ना
ताबडतोब बाहे र जा ास सां िगत े . जवळजवळ दोन डझन माणसां ना सुरि त
बाहे र पाठव ् यावर नागराळे आप ् या सहका यां सह जु ा ताजकडे जोडमागाने
िनघा े . जोडमागावर अस े ् या हाबर बार आिण मसा ा ा म ेही अनेकजण
पून बस े होते. ा सवाना नागराळनी बाहे र जा ास सां िगत े . ताज टॉवर ा
मु दरवाजातून सुमारे प ासजण सुरि त जागी पोहोच े .

य पाच :

जे ा नागराळे आिण काकडे दु काने आिण रे ॉरं टमधी ोकां ना सुरि तपणे
बाहे र काढीत होते‚ ते ा पाटी आिण ां चे सहकारी जु ा ताज ा दि ण
क ाती कॉ रडॅ ास तपासत होते. पण ितथे दह तवा ां चा काहीच माग न
िमळा ् याने पाटी हॉटे बाहे र आ े आिण मु वे ाराकडे गे े . ितथे ां ना
रा ि ंदे आिण सदानाथ मोरे हे रा राखीव पो ीस द ाचे (एसआरपीएफ) दोन
कॉ े ब भेट े . ते दोघेही चंड घाबर े े िदसत होते. ते दोघे तसेच ां चा
अंगसंर क अिमत खेप े आिण ताजचा एक रखवा दार या सवाना घेऊन मागी
बाजू ा एका छो ा ि ने ते थेट सहा ा मज ् यावर गे े आिण ितथून उ र
क ाकडे िनघा े . पु ा एकदा सव सहका यां ा मदतीने ां नी सहा ा मज ् यावर
दह तवा ां चा ोध सु के ा. ा मज ् यावरी खो ् यां ा मधी मागाचा
ां नी िन चयाने पण सावधिगरीने धां डोळा घेत ा. पण दह तवादी कुठे च सापड े
नाहीत. अचानक सात नंतर सीसीटी ी वर जे िदस े ानुसार पाठीवर िप ा
बां ध े े आिण हातात अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ ् स घेत े े तीन दह तवादी पाच ा
मज ् यावर िदस े . ापैकी एकाने घ काळी पॅ आिण ट घात ा होता. ा ा
पाठीवर ा -िन ा रं गाची सॅक होती. दु स याने ा टी ट‚ ा टोपी आिण
काळी पॅ घात ी होती. ितस याने िफकट िपव ा रं गाचा टी ट आिण तपिकरी
पॅ घात ी होती. णजे पाटी आिण ां चे पथक उ र क ा ा सहा ा
मज ् यावर तपासणी करत होते‚ ते ा दह तवादी दि ण क ा ा पाच ा
मज ् यावर िफरत होते. ावेळी १०:४७ झा े होते. पुढची दहा िमिनटे दह तवादी
आिण पो ीस एकमेकां ना ोधत होते पण आ ापयत दह तवा ां ची एक खा ी
झा ी की हॉटे म े आ े े पो ीस सं ेने कमी आिण अपु या ा ां सह होते.
हातात एके-४७ रायफ ी आिण सॅकम े ग भर े े हात बॉ यामुळे
दह तवादी पाच ा मज ् यावर िबनधा पणे सावज डकत िफरत होते. कोणीही
दह तवादी न सापड ् याने पाटी पु ा तळमज ् यावर परत े .
या मध ् या काळात डीसीपी राजवधन जु ा ताजम े आ े . मुंबई पोि सां ा
िव ेष ाखेचे ते मुख होते. मुंबईत येणा या सव परदे ी नाग रकां ची नोंद
कर ाची जबाबदारी ां ाकडे होती. जरी ही गो ां ा अिधकारक ेत येत
न ती तरी टी ीवरी बात ा आिण दह तवा ां चा ह ् ा पा न ां नी घर
सोड े . पण या घाईत त:चे स स र ॉ ् र घे ास ते िवसर े . राजवधनां ची
गाडी हॉटे ा मु दारा ी आ ी तोच ां ना काही पोि सां समवेत येणारे पाटी
िदस े . गे ् या तासाभरात घड े ् या घटनां ची मािहती पाटी यां नी राजवधनां ना
िद ी. राजवधनां ना ां चे जुने िदवस आठव े . गडिचरो ी िज ् ाती न
भागात ते चार वष पो ीस सुप रटडे ट होते. गिनमी ह ् े आिण चकमकी यात ते
क थानी असायचे. पाच वषानंतर पु ा एकदा त ीच प र थती ां ासमोर होती.
फरक एवढाच होता की जंग ाऐवजी आता ब रं गी मुंबई ा आि ान
ावसाियक भागात अस े ् या जगाती सव म हॉटे पैकी एका हॉटे म े
कारवाई करायची होती.
हे होईपयत नागराळे आिण काकडे ही जु ा ताज ा मु दरवाजापा ी आ े .
पाटी ‚ नागराळे ‚ राजवधन ितघेही िनयं ण क ाकडे जादा कुमकेची आवजून
मागणी करत होते. दोन कॉ े ब ् स आिण ताजचा एक सुर ार क पु या ा
घेऊन काकडे मागी बाजू ा एका ि ने जु ा ताज ा पिह ् या मज ् यावर
गे े . टे िनस कोट ा आकारा ा एका भटारखा ां त आिण बॉ म े अनेक
ोक प े े ां नी पािह े . ां नी ां ना माग ा बाजूने हॉटे सोड ास
सां िगत े . ब याच जणां नी ां चे ऐक े . पण काहीजण इतके घाबर े होते की
काक ां नी वारं वार िवनंती क नही ां नी बाहे र पड ास नकार िद ा. य ां ची
पराका ा क न अखेर काकडे हॉटे ा मु दरवा ापा ी आ े . या दर ान
रा राखीव पो ीस द ा ा (एसआरपीएफ) जवानां ची एक गाडी हॉटे जवळ
थां ब ी. हॉटे ा सभोवती मो ा ा िठकाणी प ासपे ा जा जवान तैनात
कर ात पाटी गुंत े होते. ते ा सुनी कुिडयाडींनी ां ना सां िगत े की जु ा
ताज ा ागतक ापा ी काही नाग रक अडक े आहे त. कुिडयाडींना आिण
एसआरपीएफ ा दोन जवानां ना बरोबर घेऊन काकडे ितकडे धाव े आिण सुमारे
डझनभर ोकां ची ां नी सुटका के ी. ापैकी िन ा या हो ा. आता कु ाबा
पो ीस े नचे इ े र दीपक ढो े ही ितथे पोहोच े . मग राजवधन आिण
पाटी यां नी िनणय घेत ा की दि ण क ाती दु स या मज ् यावर अस े ् या
सीसीटी ी कमां ड मवर क ा करायचा. ासाठी ते हॉटे म े आ े . ते ा
रा ीचे १२:१० वाज े होते.
आ ापयत हॉटे म े न ी िकती दह तवादी आहे त याची काही क ् पना
पोि सां ना न ती. पाटी यां नी दु स या मज ् यावर ितघां ना पािह े होते.
पाहणा यां नी आिण एका टॅ ी डाय रने हॉटे कडे जाणा या आिण ताजम े वे
करणा या चार दह तवा ां िवषयी सां िगत े होते. या सग ा गडबड गोंधळात
पाटी ‚ राजवधन‚ नागराळे ‚ ढो े ‚ काकडे ‚ चार कॉ े ब आिण दोन
एसआरपीएफचे जवान तसेच ताज सुर ा अिधकारी पु हे सवजण बाजू ा एका
ि ने सीसीटी ी िनयं णक ाकडे गे े .
सहा ा मज ् यावरी सीसीटी ी ा िच ात दोन दह तवादी िदस े .
हॉटे म े न ी िकती दह तवादी आहे त हे कळावे णून पाटी खो ीबाहे र
गे े ‚ आप े ॉक िप ू हॉटे ा छताकडे रोखून एक गोळी झाडून ते आत
सीसीटी ी कंटो मम े पळा े . या यु ीचा उपयोग झा ा. अ ् पावधीत
सीसीटी ी ा िच ात िदस े की तीन दह तवादी सहा ा मज ् या ा
कठ ापा ी आ े आिण तेथून ां नी खा ी दु स या मज ् याकडे बॉ फेकून
अंदाधुंद गोळीबार के ा.
ताबडतोब पाटी यां नी वायर े सव न पो ीस िनयं ण क ा ा संदे पाठव ा
की तेथे िकमान तीन दह तवादी आहे त आिण काहीजण खो ् यातून प े
अस ाची ता आहे .
पो ीस किम नर हसन गफूरां नी जवाब िद ा. ‘िकंग टू झोन वन. काही
िमिनटां ा आत तेथे माक स दाख होती ‚ तोपयत ां ना तेथेच खळवून ठे वा.’
 हे घडणारे सगळे नाटक पाटी आिण ां चे सहकारी असहा तेने पाहत होते.
ते ाच दह तवा ां नी पाच ींना ओ ीस णून पकड े आिण ां ना बुटां नी
ाथा मारत आिण बंदुकी ा द ां नी झोडपत ६३१ आिण ६३२ खो ् यां म े बंिद
के े . नंतर ां नी इतर खो ् या फोड ास सु वात के ी. पाटी असहा पणे
माक सची वाट बघत बस े होते. जे ा ां नी सीसीटी ीवर पािह े की दह तवादी
ां ा मोबाई फोनव न सतत कोणा ीतरी बो त होते. काही फोन के ् यानंतर
ां नी सहा ा मज ् यावर आग ावाय ा सु वात के ी. थम ां नी गॅ रीत े
जाजम पेटव े ‚ नंतर काही खो ् यां तून गा ां ा चादरी आिण ँ केटस आण ी
आिण तीही पेटव ी. या न ा घटनेिवषयी पाटी यां नी ताबडतोब वायर े सव न
व र ां ना मािहती िद ी. एसआरपीएफ आिण ी कृती द (रॅ िपड अ◌ॅ न
फोस‚आरएएफ) आणखी काही तुक ां नी हॉटे भोवती कडे के े . री गणवे
घात े ् या एके-४७ आिण ॉक िप ु े घेत े ् या क र ॉ टीम ( ूआरटी)
‚ नंतर सै ाती काही जवानां नीही हॉटे ा घेराव घात ा.
सहा ा मज ् या ा जे ा ाळां नी वेढ े ते ा दह तवादी पाच ा
मज ् यावर आ े . ां ाबरोबर ां नी ओि सां नाही खा ी आण े . ाचबरोबर
व न बॉ फेकणे आिण ैर गोळीबार ां नी चा ू च ठे व ा होता. या सग ा
बॉ गो ां ा वषावात आिण पसरणा या आगीत · ३०३ कॅि बर ा रायफ
आिण िप ु े एवढे च जवळ अस े े राजवधन‚ पाटी आिण ां चे सहकारी यां नी
सीसीटी ी कंटो म ता ात ठे व ी. अधूनमधून हे पो ीस कॉ रडॉरम े यायचे
आिण हवेत फैरी झाडायचे. ामुळे दह तवादी खा ी उतर े नाहीत आिण ितथे
पो ीस मो ा सं ेने आ े आहे त असा समज िनमाण झा ा.
आता आग वेगाने पसरत होती. दु स या मज ् यावर ा जिमनीवर पेट े े गोळे
पडत होते. जु ा ताज ा उ र आिण दि ण क ां मधी िज ाची पोकळी दु स या
मज ् यावर संपते. दु स या मज ् यावर एक ॅ ब आहे ‚ कारण ते जे ा थम
उभार े गे े ते ा ा ा दोनच मज े होते. वरचे मज े ानंतर बां ध े गे े ‚
आगीमुळे काही सीसीटी ी कॅमेरे बंद पड े . जसज ी आग पसरत गे ी तसतसे हे
कॅमेरे बंद पडत गे े आिण थो ाच वेळात हॉटे मधी सव सीसीटी ी यं णा
आगीमुळे बंद पड ी. पहाटे तीन ा सुमारास आरडीए अस े ् या एका
आयइडीचा दह तवा ां नी ोट के ा. हा ोट इतका चंड होता की ामुळे
सगळा सहावा मज ा आगीने वेढ ा गे ाच पण पाच ा मज ् याचेही नुकसान
झा े .
 आता दु स या मज ् यावरही धूर पस ाग ा. ामुळे सीसीटी ी ममधी
ोक गुदम ाग े . पाटी आिण राजवधन यां नी अखेर ती खो ी सोड ाचा
िनणय घेत ा. पु ं नी ां ना मागी बाजूस अस े ् या आगी ा काळात बाहे र
जा ाचा दरवाजा सां िगत ा. तेथून ते बाहे र पडू कत होते.
पाटी यां नी सूचना के ा की‚ ेकाने ओळीने जावे आिण एकाने दु स या ा
संर ण ावे. सीसीटी ी मचा दरवाजा उघडून एकेकजण अंधारात आगी ा
संगी बाहे र पडणा या दरवाजाकडे जावू ाग ा. ते अ ावर गे े तोच ां ावर
गो ां चा वषाव झा ा. अंधारात ां ना फ गो ां चा जाळ िदसत होता. ब धा
गोळीबार वर ा बाजूने होत असावा.
एक गोळी पाटी यां चा अंगर क अिमत खेप े ा पाय आिण पोटा ा चाटू न
गे ी. एक गोळी एसआरपीएफ कॉ े ब रा ा पोटात आिण पायात गे ी. या
अचानक ह ् ् याने ा गटाची िवभागणी झा ी.
पाटी आिण राजवधने पुढे गे े . पण काकडे ‚ ढो े ‚ पु आिण उर े े
कॉ े ब यां नी परत सीसीटी ी मचा आसरा घेत ा. अथात ां नी जखमी
रा ाही आप ् याबरोबर खेच े . खो ी धुराने भर ी होती. काकडे आिण पु ं नी
ठरव े की कॉ रडॉर ा डा ा बाजूकडी एका दरवाजाने सटकायचे.
जखमी रा ा बरोबर घेऊन ां नी अंधारात चाचपडत दरवाजा ोधाय ा
सु वात के ी. पु ं ना दरवाजा सापड ा आिण ते कसेबसे बाहे र पड े .
जळ ् या ा जखमा हो ा‚ पण ां चे जीव वाच े . पण या सा या गोंधळात ते
रा ा वाचवू क े नाहीत. दोन िदवसां नंतर ाचे व आिण · ३०३ रायफ
एनएसजी ा दु स या मज ् यावर िमळा े .

य सहा :

अित र पो ीस आयु दे वेन भारती गु े अ ेषण िवभागात होते. संघिटत

गु े गारी हाताळ ासाठीचा मुंबई पोि सां चा तो एक िव ेष िवभाग होता. ते
िव े पा ् या ा एका मह ा ा कारवाईत गुंत े होते‚ ते ा ां चे व र आिण मुंबई
गु े िवभागाचे पो ीस सहआयु राके मा रया यां चा ां ना फोन आ ा की
ि ओपो ् ड कॅफेम े ैर गोळीबार झा ा आहे . पाच फूट सात इं चापे ा थो ा
कमी उं चीचे‚ ां त आिण िस िव ुख भारती भारतीय मुजािहदीन या एका गु
मु ीम दह तवादी संघटनेिव ा एका िकचकट कारवाईचे नेतृ करत होते.
२००५ पासून भारताती अनेक हरां म े जे दह तवादी ह ् े झा े ामागे ही
संघटना होती. पण ि ओपो ् ड गोळीबारा ा बातमीने ते च ावून गे े आिण मग
एकापाठोपाठ एक अ ा ताज हॉटे ‚ ओबेरॉय हॉटे ‚ सीएसटी े नवरी
ह ् ् यां ा बात ा येऊ ाग ् या. प र थती वाईटा न अिधक वाईट होत चा ी
होती.
ां ा अिधकाराखा ी अस े ् या आिण हरभर पसर े ् या गु े खा ा ा
बारा ाखां ी ां नी फोनव न संपक साध ा आिण कुठ ् याही प र थती ा तोंड
दे ासाठी सतक राह ास सां िगत े . दि ण मुंबई ा जवळ अस े ् या एक‚ दोन‚
तीन मां का ा युिनटवर नेम े ् या अिधका यां ना ताबडतोब पो ीस
मु ा याकडे जा ास सां िगत े . पुरे ी े‚ दा गोळा आिण बु े ट ूफ जािकटे
घेऊन िजथे गोळीबार झा े ा िविवध िठकाणी ां ना जा ाचे आदे दे ात
आ े . ॉफड माकटमधी मु ा यात भारती पोहोच े तोपयत ताज‚ ओबेरॉय
आिण न रमन हाऊसम े घुस े ् या दह तवा ां नी ा इमारतीम े मो ाची
िठकाणे बळकाव ी होती. रे ् वे पोि सां नी के े ् या गोळीबारानंतर सीएसटी
े नवरचे दोन दह तवादी े नजवळी र ा ा प ीकडे च अस े ् या
िव ीण पसर े ् या कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट म े घुस े होते. एके-४७
रायफ ी‚ ॉक िप ु े आिण भरपूर दा गोळा घेऊन भारती‚ गु े ाखेचे सात
उ म अिधकारी काही कॉ े ब सह हॉ ट कडे धाव े . आझाद मैदान पो ीस
े न ा आवारात ि न माग ा वाटे ने ते कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट कडे
जाणा या ग ् ीतून अंजुमान-इ-इ ाम ाळे ा इमारतीजवळ पोहोच े .
हॉ ट ा बाजू ा अस े ् या इमारती ा सहा मज े होते. ि ने ते इमारती ा
ग ीवर गे े . ितथून संपूण हॉ ट िदसत होते. रा ी ा अंधारात भारती
आप ् या पथकासह दह तवादी हॉ ट ा ग ीत िदसती णून वाट पाहत
होते. पण ां ना दै वाची साथ न ती. ावेळी रा ीचे साडे बारा वाज े होते.
रा ी १:१० ा सुमारास भारतींना मा रयां चा फोन आ ा. ां नी भारतींना
सां िगत े की दह तवा ां चे टे ि फोनवरचे एक संभाषण पकड े असून ताजम े
दड े ् या दह तवा ां ना कोणीतरी मागद न करत आहे आिण आता सूचना दे त
आहे − “हॉटे ा खड ातून तु ा ा काय िदसतंय? गा ा‚ अंथ णेपां घ णे‚
जाजमे सगळी एक करा आिण ां ना आग ावा. खडकीतून हातबॉ फेका
णजे पो ीस आत याय ा धजावणार नाहीत.” फुटबॉ खेळाडूं ा
ि कां माणे ती ी ां ना मागद न करत होती‚ ूहरचना करत होती
आिण सूचना दे ऊन पुढी कृती सां गत होती. आयबी ा असा सं य होता की सूचना
दे णारा ताज हॉटे ा जवळपासच असावा. कु ा ात जी अनेक हान हान
हॉटे ् स आहे त ापैकी एकात तो बस ा असावा. पुढ ा दोन तासात गु ा
ाखे ा पथकाने सुमारे अधा डझन छो ा हॉटे ां ची कसून तपासणी के ी. तीन
डझन परदे ी नाग रकां ची झडती घेत ी. ां चे सामान तपास े . मोबाई फोन‚
ॅ पटॅ ाप‚ कपडे सगळं सगळं पािह ं . ापैकी ब तेकजण इराणी‚ पॅ े यन आिण
े बनॉनी नाग रक होते. गु े िवभागाने अखेर िन ष काढ ा की ां चा मागद क
या भागात नसावा. पहाटे साडे तीन वाजता भारतींनी आप ् या व र ां ना कळव े की‚
“दह तवा ां चा मागद क येथी कुठ ् याही हॉटे म े नाही. कदािचत तो मुंबईत
िकंवा दे ातही नसे .”

य सात :

च ा ावणारे ‚ ट अस े े फ कानि े आिण डो ामागे थोडे केस

अस े े एकोणस र वषाचे के.आर. राममूत ‚ आयएनजी वै य बँकेचे अ-कायकारी
अ होते. (कामाचे पामुळे ते अ ् पावधीत चां ग े च अडचणीत येणार होते.)
२६ नो बर ा जु ा ताज ा हे रटे ज क ात सहा ा मज ् यावर खो ी मां क
६३२ म े ते उतर े होते. रा ी ९:१५ ा सुमारास खो ीतच जेवण घेत ् यावर ां नी
पाच ा मज ् यावरी िबिझनेस सटरम े जा ाची तयारी के ी. परं तु खो ीमधून
कॉ रडॉरम े पाऊ टाकताच ताज ा सुर ार काने ां ना खो ी ा कु ू प ावून
आतच बस ास सां िगत े . हॉटे म े काहीतरी गडबड झा ी होती. ा माणे
परत खो ीत जाऊन ां नी टी ी सु के ा आिण सगळा उ गडा झा ा. खूप
ा े अस े ् या दह तवा ां नी ताज हॉटे वर ह ् ा के ् या ा बात ा टी ी
वािह ां वर सा रत के ् या जात हो ा. रा ी अकरा ा सुमारास दरवाजावर एक
जोरात थाप पड ी आिण एका ीने वेटर अस ् याचे सां िगत े . राममूत नी दार
उघड ास नकार िद ा.
काही णानंतर एक उं च आिण एक म म उं चीचा अ ा दोघा बंदुकधा यां नी
दार फोडून खो ीत वे के ा. दरवाजाचे कु ू प ां नी गोळीने उडव े होते.
प ाचा य करणा या राममूत ना ां नी पकड े आिण बां ध े . थो ा वेळाने
आणखी दोन अितरे की तेथे आ े . ानंतरचे दोन तास दह तवा ां नी राममूत ची
खो ी संपक क णून वापर ी. पािक ानमधी ां ा सू धारा ी ते सारखे
फोनव न बो त होते. पंजाबी उ ारां ती उदू म े ते बो त होते. ती भाषा
राममूत ना कळत न ती. ते चौघेजण फोनवर आिण आपापसातही सारखे बो त
होते. ां ची ूहरचना‚ हा चा ी‚ ओि सां चा वापर यासंबंधी चचा चा ू होती.
 वेळ : रा ी ०१:०४ वाजता.
(एटीएस मुंबई यां नी फोनचे संभाषण मधूनच जे ऐक े ‚ ाव न या वेळा
घेत ् या आहे त.)
(एका दह तवा ाचा से फोन वाजू ाग ा.)
दह तवादी : है ् ो‚
सू धार : स ाम आ े कुम.
दह तवादी : वा े कुम अ ाम.
सू धार : टी ी वािह ा आता असं सां गताहे त की तु ी खो ी मां क ३६०
िकंवा ३६१ म े आहात. ां ना तु ी कुठे आहात‚ हे कसं कळ ं ? ितथं एखादा
कॅमेरा बसव ा आहे का?... िदवे बंद करा... एखादा कॅमेरा िदस ा तर ावर गोळी
मारा... ात ठे वा‚ तु ी कोठे आहात‚ कोण ा थतीत आहात‚ हॉटे म े तु ी
िकतीजण आहात यासार ा गो ी ां ना कळता कामा नयेत... या मािहतीमुळे तुमचे
ाण आिण आप ी योजना दो ी धो ात येई . (सू धारा ा आवाजात जरी जरब
होती तरी ामागे ा ा वाटणारी काळजीही जाणवत होती.)
दह तवादी : ते कसं झा ं म ा माहीत नाही. म ा कुठे च कॅमेरा िदसत नाहीये.
सीसीटी ी कॅमे याचे िठकाण न सापड ् याने तो थोडा खजी झा ा होता.
पंचतारां िकत ताज हॉटे मधी सीसीटी ी कॅमे याची व था दह तवा ां ना
जंग ात िजथं ि ण िमळतं ापे ा खूप वेगळी असते.
सू धार : तु ा कॅमेरा का िदसत नाही?
दह तवादी : इथं खूप िदवे आिण बटनं आहे त. म ा काहीच कळत नाही.
सू धार : ठीक आहे . आता खो ी ा आग ाव....
(या िहं साचारा ा सूचनेने संभाषण संप े .)

वेळ : रा ी ०१:१५ वाजता.

(पु ा एकदा दह तवा ाचा फोन वाजतो.)

दह तवादी : स ाम आ े कुम.
सू धार : वा े कुम अ ाम.
सू धार : खो ी ा आग ाव ी का नाही?
दह तवादी : सगळे कपडे एक करतच आहोत.
सू धार : वकर पेटवून ा आिण दु सरे एखादे मो ाचे िठकाण पाहा.
 (िमनीबारमधी काही खा पदाथ खाऊन झा ् यावर बंदुकधा यां पैकी दोघेजण
यो प ाची जागा ोध ासाठी बाहे र गे े . ‘मो ाचे िठकाण’ असा योग
ां ा संभाषणात ते वारं वार करत होते‚ या योगा ा री अथ आहे .)

वेळ रा ी ०१:२५ वाजता.

दह तवादी : स ाम आ े कुम... स ाम आ े कुम.

सू धार : वा े कुम अ ाम. आग ाव ी की नाही?
दह तवादी : नाही. आग अजून ाव ी नाही. मी पडदे आिण जाजमां चा ढीग
करतोय. ते दोघे परत ाची वाट पाहतोय.
सू धार : ते कुठं गे े आहे त?
दह तवादी : ते इतर खो ् या तपासत आहे त.
सू धार : कोण कोण गे े आहे ?
दह तवादी : अ ी आिण उमर. खा ी कारवाई सु झा ी आहे .
(खा ा मज ् याव न पाटी आिण इतर पोि सां नी सु के े ् या
गोळीबाराची अ यावत मािहती दह तवा ाने िद ी.)
सू धार : खा ी कोणी गोळीबार करतंय का?
दह तवादी : होय.
फोन बंद झा ् यावर हॉटे ा आग क ी ावायची आिण ह ् ा कसा
ां बवायचा यावर चचा झा ी.
थो ावेळाने ते दोन दह तवादी आणखी चार ओि सां ना घेऊन आ े .
राममूत सकट ा पाचजणां चे कपडे काढ ात आ े . पाठीमागे ां चे हात बां ध े
गे े आिण ां ना डोकी खा ी क न जिमनीवर पा थे पड ास सां ग ात आ े .
ानंतर दह तवा ां नी सहा ा मज ् यावर एक नऊ िक ो ॅमचा बॉ ठे व ा
आिण नंतर हे रटे ज क ा ा पाच ा मज ् यावर ओि सां ना ने ात आ े .
‘मो ाचे िठकाण’ असे ा ा ते दोन दह तवादी णत होते तीच ही खो ी. सौदा
कर ासाठी आता दह तवादी ां चा वापर करणार होते. पािक ानमधी ां चे
सू धार ां ना वारं वार सां गत होते‚ भारत सरकारपुढे माग ा ठे वताना या
ओि सां चा वापर करा आिण ात य आ े नाही तर ां चा मानवी ढा णून
वापर करा.

वेळ : रा ी ०२:०२ वाजता.

(फोन वाजतो)
 दह तवादी : स ाम आ े कुम.
सू धार : वा े कुम अ ाम. काय प र थती आहे ?
दह तवादी : रहमतु ् ाह (अ ् ा ा कृपेने सगळं ठीक आहे )
सू धार : आता तुम ाकडे िकती ओ ीस आहे त?
दह तवादी : आता आम ा ता ात पाच ओ ीस आहे त. ां ापैकी एकजण
कोण ातरी क ड भाषेत बो तोय.
सू धार : ाचं नाव काय आहे ?
दह तवादी : (ओि सा ा न िवचारतो − तुझं नाव काय आहे ?... राममूत ...
तो णतो नाव राममूत आहे .)
सू धार : तो काय करतो असे ा ा िवचार.
दह तवादी : काय करतोस? तो णतो ि क आहे . (मग ओि सा ी
दह तवादी बो तो : तु ा वीस हजारापे ा जा पगार िमळत नसे . ग र तर
नाहीस ना? तू ताज हॉटे म े राहतोस. ि क ातही इथं येणार नाही.)
सू धार : ा ा िवचार तो कुठ ् या िव ापीठात आहे ?
दह तवादी : कुठ ् या िव ापीठातून तू आ ास?... तो णतो कनाटक
िव ापीठ.
(अ ा रतीने ितघां त संवाद चा ू होता.)
सू धार : ाचे पाकीट काढू न घे. ाचे पूण नाव िवचार. ाचे पिह े नाव काय
आहे ? बापाचे काय आहे ? िवचार ा ा.
दह तवादी : तो णतो ाचे पूण नाव के. आर. राममूत आहे .
सू धार : के. आर. राममूत ? कोण आहे तो? थाप ा ... ा ापक.
(फोन करणारा इं टरनेटवर नाव पाहत होता आिण प रणामी राममूत चे िच
ा ा िदस े . अ ा! तो च ा घा तो का? (फोन करणारा संगणकावरचे िच
आिण दह तवा ां समोरी माणूस यां ची तु ना करत आहे .)
दह तवादी : तो च ा घा त नाहीये. ए‚ च ा कुठाय तुझा?
सू धार : पुढून ट आहे का ा ा?
दह तवादी : हो. पुढे ा ा ट आहे ... तो जाड आहे आिण णतो की
ा ा र दाबाचा िवकार आहे . (दह तवादी ा ा सूचना करणा याचे वणन
जुळ ् याचे सां गतो.)
सू धार : डो ा ा ट आहे ?
दह तवादी : ए. डोकं इकडं कर. हो‚ आहे . (दह तवादी पु ी दे तो.)
 सू धार : ा ा िवचार तो म ासचा आहे का? (सू धारा ा इं टरनेटवरी
मािहती जुळते का ते पाहायचं होते.)
दह तवादी : तू म ासचा आहे स का? (राममूत ा िवचारतो.) तो णतो‚ तो
बगळू रचा आहे .
सू धार : ठीक आहे . आता तु ी िकत ा मज ् यावर आहात?
दह तवादी : आ ी पाच ा मज ् यावर आहोत. सहा ा मज ् यावरी तीन-
चार खो ् या आ ी पेटवून िद ् या आहे त. समु ा ा िद े ा आहे त आिण फार
ीमंती थाटा ा आहे त.
सू धार : ठीक आहे . काही वाईट घड े च तर कोणीही ओ ीस िजवंत राहता
कामा नये.

काय काय गिनमी कारवाया कराय ा याची चचा झा ् यावर फोन बंद झा ा.
पहाटे तीन ा सुमारास एक चंड ोट झा ा. सहा ा मज ् यावर ठे व े ् या
बॉ चा तो ोट होता. ामुळे संपूण मज ् यावर आग पसर ी. हे रटे ज क ाती
िदवे बंद पड े आिण सगळीकडे धूर पस ाग ा. आता पाच ा मज ् यावरही
आग पसर ी. व न आगीचे ोट खा ी पडत होते. दह तवादी आिण ां चे
ओ ीस दोघेही गुदम ाग े . ोटाने संपूण इमारत हादर ी. ोट एवढा चंड
होता की इमारत के ाही कोसळे असे वाटू ाग े .
थमच पकडणारे आिण पकड े गे े े दोघां कडे मृ ू समभावाने पा ाग ा.
कोणीही ओ ीस िजवंत ठे वायचा नाही‚ या सू धारा ा सूचनेचे दह तवा ां ना
िव रण झा े . दह तवादी ां चे जीव वाचव ासाठी पळा े . अंधारात ां नी ां चे
मोबाई फेकून िद े आिण ते नाहीसे झा े . आता ा पाच ओि सां ना धूर आिण
आगी ी सामना करायचा होता. ापैकी चौघेजण कसेबसे त: ा य ां नी
हॉटे बाहे र जाऊ क े . परं तु राममूत ची सुटका मा दु सरे िदव ी सकाळी
सुर ार क आिण अि ामक द ा ा ोकां नी के ी.
ेवट ा मो ा ोटानंतर गेचच अनेक माक स ताजपा ी पोहोच े . काळा
गणवे आिण अ ाधुिनक अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ ् स घेत े ् या ां ना पा न धडकीच
भरत होती. थम पोि सां नी ां ना दह तवा ां ा ेवट ा मािहती अस े ् या
िठकाणाची मािहती िद ी. सीसीटी ीवर िदसत अस ् या माणे ते पाच ा
मज ् यावर होते.

य आठ :
 भी मनसुखानींना िववाह समारभां ना जाणे आवडत नाही. ते कधी ा ा जातच
नाहीत. अगदीच जबरद ीने ते अ ा समारं भां ना जातात. पण या फा तू
गो ीमागी दै वगतीची ां ना चां ग ीच जाणीव झा ी आहे . प कार अस े े
मनसुखानी ताज हॉटे ा ि बॉ मम े होणा या िववाहसमारं भासाठी
आ े होते. जु ा ताज ा पिह ् या मज ् यावरी हे िठकाण अ ा समारं भां साठी
ोकि य आहे . रा ी साडे नऊ वाजता आप ् या आईसह हॉटे ा पाय या चढू न ते
ॉबीम े आ े . जवळ ा साधनगृहात थोडा वेळ थां बून ते िववाहासाठी आ े ् या
उप थतां कडे िनघा े . बंदुकधारी काही िमिनटां नंतर तेथे आ ् याने सुदैवाने
ां ापासून ते वाच े . काहीजणां ी थोडा वेळ बो ू न ते एका िम ाजवळ ग ा
मार ासाठी आ े . तो ेअरबाजारात काम करत होता. ते ा ां नी थम गोळीबार
ऐक ा. या आवाजाकडे थम कोणाचे गे े नाही. पण जे ा बॉ म ा
खड ां ा काचां चे तुकडे पा ां ना ागू ाग े ते ा पुढे काय होणार याची
भीितदायक क ् पना सवाना आ ी. ोकां नी जिमनीवर ोळण घेत ी आिण
टे ब ां खा ी ते पून बस े . ताज ा कमचा यां नीही ता ाळ दरवाजे बंद क न
घेत े . सुमारे तीस माणसे आत होती. ापैकी बरे चसे वृ आिण काही तर कुब ा
घेऊन चा णारे होते.
ाच िदव ी थोडे आधी ब जन समाज प ाचे ा मणी साद‚ रा वादी
काँ ेसचे जयिसंग गायकवाड‚ मा वादी क ुिन प ाचे कृ दास आिण
भारतीय जनता प ाचे भूप िसंग सोळं की हे चार खासदार एका संसदीय सिमती ा
कामासाठी ताजम े उतर े होते. अथात चौघेजण वेगवेग ा खो ् यां त होते.
गायकवाड ३१९‚ कृ दास ३६७‚ ा मणी २२८ आिण सोळं की ४७७ मां का ा
खो ीत होते. या चार खासदारां बरोबर सिमतीचे अिधकारी आिण नोकरवगही
ताजम ेच उतर े होते. रा ी साडे नऊ ा सुमारास सोळं की जेव ासाठी
ािमयाना रे ॉरं टकडे िनघा े . ते ा ा मणी रे ॉरं टमधून बाहे र पडून ां ा
खो ीकडे जाताना ां नी पािह े . सिमतीचे अ कृ दास आिण इतर मंडळी
अजून जेवण घेत होती. गोळीबार आिण ोटाचा आवाज ऐक ् याबरोबर सोळं की
ितथेच पून बस े .
गोळीबार थां ब ् यानंतर काही वेळाने ताज ा कमचा यां नी िववाह समारं भास
आ े ् या भेदर े ् या पा ां ना पिह ् या मज ् यावरी बॉ ममधून स स
कॉ रडॉरमधून हॉटे ा पूवबाजूकडे ने े . तेथे न ा ताज ा पिह ् या
मज ् यावरी ‘फ सभासदां साठी’च अस े ् या चबसम े ां नी वे के ा.
िभंतीवर ाकडी न ीकाम के े ् या ा खो ् या ‘खा ात ् या खा ा’ मंडळींसाठी
राखीव हो ा. या चबसमधून समु िकना याचा भ दे खावा िदसतो. येथी मो ा
रां ां तून ‘गेट वे ऑफ इं िडयाही’ िदसते. उ म भोजनगृह आहे आिण िविवध
काय मां साठी पाच िव ा िदवाणखाने आहे त. चबसभोवती अनेक कॉ रडॉस‚
ती ा थाने आिण ीपु षां साठी साधनगृहेही आहे त. नवीन ताजकडून चबसकडे
काही खास इ े े टसमधून येता येते िकंवा स स कॉ रडॉसमधूनच येता येते. पण
ही गो फ ताज ा कमचा यां नाच मािहती अस ् याने सुरि त जागा णून
पा ां ना ां नी तेथे आण े . थो ा वेळाने ताज कमचा यां नी आणखी काही पा णे
आिण जेवणा यां ना तेथे सुरि तपणे आण े . दोन े-तीन े ोक तेथे एक आ ् याने
ा ा िवमानतळा ा ती ाक ाची रया आ ी.
वेफसचे पुडे आिण पा ा ा बाट ् या ां ना दे ात आ ् या. चीज सॅ वीच‚
चट ा‚ भाज े े मासे असे अनेक पदाथ आिण पेये सतत आण े जात होते. एवढे
क नच कमचारी थां ब े नाहीत. थंडी वाजू नये णून ां नी टॉवे ् स आिण पां ढ या
कडक चादरीही पुरव ् या. जणूकाय एक मोठी पाट च ितथे चा ू होती. गोळीबाराचा
आवाज थां ब ् यावर सुमारे अधा तास हॉटे म े ां तता पसर ी होती.
मनसुखानींनी नंतर सां िगत े ‚ “झा े ा ह ् ा आिण सुटकेची कारवाई या संबंधी
कोणा ाच काही माहीत न ते. पण म ा भीती वाट ी नाही कारण चबसकडे
कोणा ा येणे नाही हे म ा माहीत होते. म ा वाट े की आता आमची के ाही
सुटका होऊ के .”
असे काही तास गे े . चबसमधी मनसुखानी आिण इतर मंडळी रा ी
साडे दहापयत टी ी पाहत बस ी होती. नंतर टी ी बंद पड ा. रा ी बारा ा
सुमारास हॉटे ा दु स या कोण ातरी भागात झा े ् या ोटाने चबसमधी
ोकां ची तं ी भंग पाव ी. रा आिण अ थता वातावरणात वाढू ाग ी आिण
ोकां म े तेथून पळ काढ ासाठी कुजबूज सु झा ् याचे भी नी ऐक े . पण
दाराबाहे र सटक ाचे कोणा ा धाडस झा े नाही. अधूनमधून गोळीबार आिण
ोटां चे आवाज येतच होते. टी ी जरी चा ू नस ा तरी मािहती ये ाचे थां ब े
न ते. या खो ् यात दोन े-तीन े मोबाई फो होते.
मध ् या काळात सोळं की रे ॉरं ट सोडून पोहो ा ा त ावापा ी सुमारे दोन
तास पून बस े . से फोनव न ते तीनही सहका यां ी संपक साधून होते.
ाव न ां ना कळ े की ा मणी आिण गायकवाड ां ा ां ा खो ् यातच
आहे त आिण कृ दासां ना इतर सुमारे दोन े जणां सह एका मो ा हॉ म े
ने ात आ े आहे . ां नी तर टे ि फोनव न एका म ् याळम वृ वािहनी ा
मु ाखत दे ऊन प र थतीची मािहती िद ी होती. पण ां ना चबसम े पवून ठे व े
आहे हे माहीत न ते. अखेर रा ी साडे अकरा ा सुमारास त ावा ा जवळी
एका माग ा दरवाजाने सोळं की िनसट े आिण थेट कु ाबा पो ीस े न ाच
गे े . बाहे र आ ् यावर ां नी अनेक ादे ि क आिण रा ीय वृ वािह ां ना मु ाखती
दे ऊन ां चे सहकारी ताजम े अस ् याचे सां िगत े . रा ी एकपयत ब तेक सव
वृ वािह ां नी हे वृ सा रत के े . ा मणी आिण गायकवाड यां नीही आपाप ् या
खो ् यातून टे ि फोनव न वृ वािह ां ना मु ाखती िद ् या.
नंतर पो ीस तपासात असे िन झा े की या ह ् ् याचे पािक ानमधी
सू धार या घडामोडी टी ीव न पाहत होते. हॉटे म े खासदार अस ् याचे
कळ ् यानंतर ां नी दह तवा ां ना ां ना ओ ीस णून धरा िकंवा ठारच मारा‚
असे सां िगत े . सहा ा मज ् यावरी ोटानंतर खासदारां चा ोध घेत ते
चबसजवळ पोहोच े ही. पण ाचेवळी माक सचे आगमन झा ् याने कोणी ओ ीस
णून पकड े गे े नाही.

❊❊❊
ताज ा सुर ा अिधका यां ी तप ी वार चचा क न जु ा ताज ा दु स या
मज ् यावरी सीसीटी ी क ाचा थम ताबा घे ाचा िनणय माक सने घेत ा.
तेथी कॅमे यां ा सहा ाने दह तवा ां चा त ा ीन ठाविठकाणा कळे असा
ामागे िवचार होता. परं तु सीसीटी ी क ा ा आधीच आग ाग ् याने कॅमेरे बंद
पड े होते. ही मह ाची बातमी मुंबई पोि सां नी ां ना सां िगत ीच नाही. माक सनी
हॉटे म े वे के ा ते ा चौ ा िकंवा पाच ा मज ् याव न गोळीबार आिण
बॉ ोटाचे आवाज येत होते. माक स जे ा हळू च दु स या मज ् यावर पोहोच े
ते ा सीसीटी ी क पूण धुराने भर े ा िदस ा. ामुळे आत वे करणे
न ते. पण ाचवेळी ां ना ाच मज ् यावर कुठूनतरी गोळीबार ऐकू आ ् याने ते
ा िद े ा धाव े . प ासाठी सुरि त जागा ोधताना ां ना संगमरवरी
फर ां वर बारा ते पंधरा मृतदे ह इत त: पड े े िदस े . काही जखमी ोकही तेथे
पड े होते. थो ाच वेळात ां ावर गोळीबार सु झा ा आिण ां नीही
गो ां ा वषावाने ु र िद े . नंतर दह तवा ां नी ां ावर बॉ फेक े . पण
सुदैवाने सुरि त िठकाणां मुळे ां ापैकी कोणीही जखमी झा े नाही. बॉ
वषावानंतर थोडी ां तता पसर ी. दह तवादी अ ह े होते. ेते आिण
जखमींना तळमज ् यावर ह व ात आ े आिण वािहकां मधून ां ची रवानगी
कर ात आ ी.
गोळीबार चा ू असतानाच हॉटे ा कमचा यां नी पहाटे साडे तीन ा सुमारास
आपण न ोकां ना अ ह व ास सु वात के ी. ेका ा आवाज न करता
सेवा ारापा ी ये ास सां ग ात आ े . ितथे जम े ् या ोकां िवषयी त ार
करताना भी णा े की ही ह वाह व होत असतानाही ोकां ची बडबड आिण
मोबाई फोनव न बो णी चा ू च होती. तीन-चार जणां ा एकेका गटा ा अ ं द
कॉ रडॉरमधून ने ाची ां ची योजना होती. पाचेक िमिनटां ा अवधीत सुमारे
प ास ोक अ ं द िज ाने ॉबीपयत पोहोच े ही होते. मा पु ा जवळच गोळीबार
ऐकू आ ् याने एकदम आभाळ कोसळ ् यासारखे झा े . जु ा ताज ा दु स या
मज ् यावर माक सनी गोळीबार के ् यावर दह तवादी पिह ् या मज ् यावर
उतर े आिण भटारखा ात ि न तेथी सहापे ा जा ताज कमचा यां ना ां नी
ठार मार े . नंतर खासदारां ा ोधात ते चबस ा जोडणा या सेवा ाराकडे िनघा े .
ामुळे एकच धावाधाव झा ी आिण ेकजण सुर ेसाठी चबसकडे धावू ाग ा.
मंडळी क ीब ी खो ् यां त ि र ् यावर ां नी दरवाजे बंद के े च पण
टे ब खु ा आिण इतर फिनचरचा िढगारा दारां जवळ रच ा आिण िदवे बंद के े .
मंगी कर या दां प ा ा वाचव ा ा य ात ताज ा एका कमचा या ा पोटात
गोळी घुस ् याचे भी नी पािह े . या सग ा धावपळीत ऐं ी वषाची
कुब ा घेत े ी एक मिह ा जिमनीवर पड ी ते ा ित ासमो न गो ा उडत
हो ा. दोघाजणां नी ा वृ े स डर मम े ओढू न घेत ् याने ितचा जीव
बचाव ा. भी आिण ां ची आई ा पाच खो ् यां पैकी एकात पळा े ापैकी
डर म एक होती.
जु ा ताज ा दु स या मज ् यावर अस े ् या माक सनी जे ा न ा ताज ा
बाजूने येणारा गोळीबार ऐक ा ते ा ते धावत जु ा ताज ा पिह ् या मज ् यावर
आ े आिण दो ी ताजना जोडणा या सेवा ारातून ां नी न ा ताजम े ि र ाचा
य के ा. परं तु दह तवा ां नी हातबॉ फेकून ैर गोळीबार चा ू च ठे व ् याने
कमां डोंना चबसम े घुसणे झा े नाही. सव िम काळोख होता आिण
दह तवा ां ना काळोखाची सवय झा ी होती. पण माक सना हा चा करणे
कठीण जात होते. मा या गोळीबारात दोन कमां डो जखमी झा े . चबस बाहे रचा
गोळीबार बरे च तास चा ू च होता. पण नंतर दह तवादी तेथून सटक े . दह तवादी
बाहे र पडू नयेत णून कमां डोंनी ग ीकडे जा ाचा माग बंद के ा होता. पण
ाआधीच दह तवादी तेथून नाहीसे झा े होते. स स कॉ रडॉरम े कमां डोंना
एक पाठीवर अडकवायची बॅग सापड ी. ात सुकी फळे ‚ बराच दा गोळा आिण
ॅ क ोटके ठे व ी होती. ा कॉ रडॉरम े एके-४७ ा गो ां नी भर े ी
सात पािकटे ‚ सुमारे ंभर गो ा आिण हातबॉ सापड े . सव र ाचा खच
आिण ेते पड े ी होती. भटारखा ातून पंधरा मृतदे ह आिण पाच-सहा जखमींना
बाहे र काढ ात आ े .

❊❊❊
जे ा माक स दह तवा ां ी िनकराची ढाई करत होते‚ जे ा स स
कॉ रडॉरम े दो ी बाजूने गो ां चा वषाव होत होता‚ ते ा भी ‚ ां ची आई
आिण तेथी इतर ोकां चा धीर मा खचत चा ा होता. पहाटे साडे तीन वाजता
पळू न जा ा ा य ात जखमी झा े ा ताजचा कमचारी राजन वेदनेने िव ळत
होता. मंगी ंकर ा ा पोटा ा बँडेज बां धून र आिण आतडी बाहे र येऊ नयेत
णून य करत होते. भी ना आठवते की अस वेदना होत असूनही आप े
िठकाण कळू नये णून तो ओरडत न ता.
ां ना ताज ा इतर कमचा यां ा ौयाचीही आठवण येते. रा भर दरवा ा ी
बसून ते फोन घेत होते कारण ितथेच तर सगळे मोबाई आिण चाजस जोड े े
होते. हातबॉ फेकून दह तवादी के ाही दरवाजा तोडती याची ां ना पूण
क ् पना असूनही ते आप े काम करत होते. अखेर सकाळी आठ वाजता भी
आप ् या आईजवळच जिमनीवर आडवे झा े . ां ना थोडी डु की ाग ी पण
गेच साडे नऊ वाजताच दरवाजावर जोरात ठोठाव ा ा आवाजाने ां ना जाग
आ ी. कोणीतरी णा े पो ीस आहे त तर दु स याने दरवाजा न उघड ाची सूचना
के ी. काय सां गावे‚ कदािचत ते ह ् े खोर असती . गंमतीने भी णा े की
ह ् े खोर असती तर आत ये ासाठी ते दरवाजा वाजवणार नाहीत.
दरवा ावरी थापेनंतर एका ीचा आवाज आ ा आिण एका कमचा याने तो
आवाज आपणापैकीच आहे असे ओळख े . दार उघड े तर समोर माक स.
र ाळ े ् या ताज ा कमचा या ा े चरवर ठे व ात आ े . सावधिगरीचा उपाय
णून सवाना हात वर कर ास सां ग ात आ े . अ ा रतीने माक सनी
चबसमधी सुमारे दोन े जणां चे ाण वाचव े .
बाहे र आ ् यावर पािह े तर धुरामुळे सव अ िदसत होते. संगमरवरी
फर ीवर र सां ड े होते. सगळीकडे बंदुकी ा गो ां ची वे णे पड ी होती. पण
कमां डोंनी ितथ ा क ा घेत ा होता. बंदुकी ा दा ने भी ा डो ातून पाणी
येऊ ाग े . डोळे उघडे ठे व ाचा य करताना रा ीत झा े ् या िव ंसाची ां ना
क ् पना आ ी. स स कॉ रडॅ ासमधून जाताना ां ना सव र ाची थारोळी‚
ि ंतोडे आिण काचां चा खच िदस ा. नवीन ताज ा ॉबीपा ी आ ् यावर हा
र रं िजत वास संप ा. ितथूनच तर सगळी सु वात झा ी होती. काचेची फुट े ी
तावदाने‚ उ टे पा टे पड े े फिनचर आिण फुट े ् या फर ा. पण बाहे र
मोकळे पणा होता. तीन बसेस‚ दोन पो ीस गा ा आिण एक बे ची बस वा ां ची
वाट बघत उ ा हो ा.
वा ां नी भर े ी एक बस सुट ी आिण दु सरी ॅ न सु होणार तेव ात पु ा
गोळीबार सु झा ा. जु ा ताज ा कुठ ् यातरी भागातून हे आवाज येत होते.
भी आिण ां ा बरोबरीचे ोक भीतीने पाय यां वरच िथजून उभे रािह े . पुढे
आणखी गोंधळ होऊ नये णून हॉटे कमचा यां नी ां ाभोवती कडे के े . अखेर
गोळीबार कमी झा ् यावर एका बे बसम े सग ां ना बसव े आिण ां ना
आझाद मैदान पो ीस े नवर ने ात आ े . सवाची मािहती आिण ओळख
पटव ाचे काम झा ् यावर पोि सां नी पुढी संदभासाठी सवाचे फोन नंबर आिण
प े ि न घेत े . िम ा ा ासाठी ताज हॉटे म े गे े े भी आिण ां ची आई
सुमारे चौदा तासां नंतर सकाळी स ाअकरा वाजता घरी परत े .

य नऊ :

२७ नो बर ा पहाटे साडे चार ा सुमारास राचे जवान आ े . रि यन

बनावटी ा आयए -७६ या यु सािह वा न नेणा या िवमानातून एक ेसाठ
कमां डो मुंबई िवमानतळावर उतर े . िवमानात माजी गृहमं ी ि वराज पाटी
यां ाबरोबर एनएसजीचे डीजी जे.के. द ‚ एनएसजीचे डीआयजी (ऑपरे )
ि गेिडअर जी. एस. िससोिदया‚ डे ुटी फोस कमां डर कन बी. एस. राठी आिण
एनएसजी ॉडन-५१चे कन सुनी ेरॉन हे चार व र अिधकारी होते. दोन
पंचतारां िकत हॉटे ् स आिण छबाद हाऊसम े घुस े ् या दह तवा ां ना िन भ
कर ाची एक अित य अवघड आिण गुंतागुंतीची कारवाई ते वकरच सु
करणार होते. िवमानातून उतर ् याबरोबर हे अिधकारी कन आर.के. मा‚ मेजर
संजय कंडवा ‚ मेजर ए. एस. जसरोिटया आिण कॅ न व ण द ा यां ासह
मुंबई गु े िवभागाचे पो ीस सहआयु राके मा रया यां ा काया यात
अ यावत मािहती घे ासाठी गे े . ाचवेळी मेजर संदीप उ ीकृ न‚ एक ेसाठ
कमां डोंना घेऊन दि ण मुंबईत अस े ् या मं ा याकडे गे े . इकडे मा रयां नी
झा े ् या घटनां ची सिव र मािहती एनएसजी ा अिधका यां ना िद ी. अजम
कसाबने चौक ीत असे सां िगत े होते की‚ ताजम े चार आिण ओबेरॉयम े दोन
दह तवादी आहे त. मा मा रयां नी सां िगत े की‚ तो तपास करणा यां ची िद ाभू
करत असावा आिण ा ावर िव वास ठे वणे यो नाही. परं तु द नाग रक
आिण पो ीस अिधका यां नी िद े ् या मािहतीनुसार ताजम े िकमान चार
दह तवादी असावेत आिण ओबेरॉयम े दोन िकंवा ापे ा जा दह तवादी
प े असावेत. ताजमधी दह तवादी जोडीने वावरत असावेत असा ां चा अंदाज
होता. आ ापयत ां ाकडे आ े ् या मािहतीव न ताजमधी अितरे ां चे
ारी रक वणनही ां नी सां िगत े . एकाने िनळा ट तर दु स याने ा ट घात ा
होता. इतर दोघे िहर ा रं गा ा पो ाखात होते. िहर ा पो ाखाती एक
दह तवादी थोडा आिण ट अस े ा होता. ताजमधी कंपूचा कदािचत
तो मु असावा. मा रयां नी आणखी अ ीही मािहती िद ी की‚ ताज ा सहा ा
मज ् यावर थम तीन दह तवादी िदस े आिण नंतर पहाटे तीन ा सुमारास ते
पाच ा मज ् यावर िदस े . मा रयां नी ाचवेळी सां िगत े की‚ या णा ा नवीन
ताजमधी चबसजवळ माक स आिण दह तवादी यां ात चकमक चा ू आहे .
एवढी मािहती िमळा ् यावर ि गेिडअर िससोिदया‚ कन ेरॉन आिण मेजर
कंडवा ताजकडे टे हळणी कर ासाठी रवाना झा े . हॉटे चा संपूण प रसर ां नी
ाहाळ ा. हॉटे ची रचना समजावून घेत ी आिण दह तवादी पळू न जाऊ नयेत
णून कोणकोण ा िठकाणी पहारा ठे वायचा याचाही िवचार के ा.
सकाळी साडे नऊ ा सुमारास ंभर एन.एस.जी. कमां डोंसह संदीप उ ीकृ न
ताज हॉटे जवळ आ े . या कमां डोंना ‘ ॅ क कॅट’ असेही ट े जाते‚ कारण
ां चा गणवे आिण ि र ाणे का ा रं गाची असतात. ा बे बसेसमधून ते
आ े ाचा ा रं ग आिण कमां डोंचा काळा गणवे असा रं गिवरोध उठून िदसत
होता. न ा ताज ा ॉबीम े एनएसजीचे अिधकारी ताजम ेच तळ ठोकून
बस े ् या मुंबई पोि सां ा अिधका यां ना भेट े . पो ीस सहआयु ‚ कायदा
आिण सु व था अित र पो ीस आयु आिण के.एन. साद ताजम ेच होते.
पो ीस उपायु राजवधन आिण आयजी नागराळे घरी गे े होते आिण उपायु
िव वास पाटी हॉटे ा घात े ् या वे ावर ठे वून होते. भारतींनी एन.एस.जी.
अिधका यां ना क ् पना िद ी की जु ा ताज ा ब तेक भागाती िदवे बंद आहे त.
एव ात सुनी कुिडयाडी आिण ताजचे आणखी एक सुर ा अिधकारी रॉिड तेथे
आ े आिण ां नी हॉटे चा संपूण नका ा ां ापुढे ठे व ा. ां नी सां िगत े की ‘यू’
आकारा ा जु ा ताजची रचना अवघड आहे ‚ कारण ेक मज ् याची रचना
वेगवेगळी आहे . जु ा आिण न ा ताजना जोडणारा जसा कॉ रडॉर तळमज ् यावर
आहे . तसेच पिह ् या मज ् यावरी भटारखा ातूनही दो ीकडे जाता येते.
कन ेरॉननी पाच कमां डोंची एक अ ा पंधरा तुक ा तयार के ् या.
उर े ् या कमां डोपैकी काहीजण बॉ िनकामी करणा या पथकात होते तर काही
नेमबाज होते. ेक तुकडीचा एक मुख नेम ा होता. ेक कमां डोजवळ
अ ाधुिनक सबम ीनग िकंवा िप ु े होती. तसेच िदवसा-रा ी के ाही
टे हळणी करता येई अ ी साधने होती. ाि वाय खर का ा ा बॅट या‚
हातबॉ ‚ िवष माख े े सुरे‚ बु े ट ूफ जािकटे आिण बंदुकी ा ेकडो गो ा
असे सािह ां ना िद े गे े होते. हॉटे म े िकती दह तवादी आहे त याची आिण
ां ा गिनमी कारवायां ची मािहतीही कमां डोंना दे ात आ ी.
जे ा माक सनी हॉटे म े वे के ा ते ा दह तवादी जु ा ताज ा
उ रे कडी क ा ा पिह ् या आिण दु स या मज ् यावर वावरत होते. हॉटे ा
गुंतागुंती ा रचनेची ां ना चां ग ीच मािहती अस ् याचे जाणवत होते. कारण ते
सतत मज े बद ायचे‚ खो ् या बद ायचे‚ एकाच वेळेस अनेक िद ां नी गोळीबार
करायचे आिण सुर ार क जवळपास आ े तर हातबॉ ही फेकायचे. माहीत
अस े ् या सव गो ी तप ी वारपणे सां िगत ् यावर कन ेरॉननी एक
उ ाहवधक भाषण के े . एनएसजी कमां डोंवर दु हेरी जबाबदारी होती −
अडक े ् या नाग रकां ची सुटका करणे आिण पंचतारां िकत हॉटे ा प रसराती
दह तवा ां ना िन भ करणे. ा हॉटे म े ेक मज ् यावर डझनावारी खो ् या
हो ा. मोठे कॉ रडॉस होते. बॉ ‚ संमे नक आिण िविवध सोयी पुरवणारे
िवभाग होते. तसेच ताज ा कमचा यां साठी य िठकाणां खेरीज अनेक जागा हो ा.
नुसता नका ा पा न हा सव च ूह समजणे केवळ अ होते. सग ात
मह ाचे णजे वेळ घा वणे एनएसजी ा परवडणारे न ते. कारवाई ता ाळ
सु करणे आव यक होते.
कन ेरॉननी आप ् या पंधरा तुक ां ची दोन गटात िवभागणी के ी. चार
तुक ां ा एका गटाचे नेतृ मेजर कंडवा ां कडे िद े आिण उर े ् या
तुक ां चा गट मेजर संदीप उ ीकृ न यां ा अिधप ाखा ी दे ात आ ा.
कंडवा ां ना नवीन ताजवर चढाई कर ाचा आदे होता. तर उ ीकृ ननी आप ा
मोचा जु ा ताजकडे वळव ा. मेजर जसरोिटया आिण कॅ न द ा यां ा
िदमती ा िद े ी नेमबाजां ची दोन पथके हॉटे ा बाहे र मो ा ा जागी नेम ी
गे ी. एनएसजी ा इितहासाती एक अित य अवघड कमां डो कारवाई सु
झा ी. ाचे सां केितक नाव होते − ‘ऑपरे न ॅ क टोरनॅडो.’ यापूव ही
दह तवा ां िव ा एनएसजी ा काय मां ना अ ी सां केितक नावे िद ी गे ी
होती. सुवणमंिदर प रसरात १९८६ आिण १९८८ म े ‘ऑपरे न ॅ क थंडर’ १
आिण २. ‘ऑपरे न अ वमेध’ १९९४ सा ी आिण ‘ऑपरे न अ रधाम’२००४
म े‚ अ ा कारवाया एनएसजीने पार पाड ् या हो ा.
ताजचे सुर ा अिधकारी रॉिड यां ना बरोबर घेऊन मेजर कंडवा ां चा गट
नवीन ताज ा पिह ् या मज ् यावर पोहोच ा. या वेळेपयत माक सनी चबसमधून
सुमारे दोन े पा ां ची सुटका के ी होती. माक सनी कंडवा ां ना मािहती
िद ् यानंतर एनएसजीने कारवाईची सू े आप ् या हाती घेत ी. चबसमधी दोन
ानगृहात अनेक ी-पु ष पून बस े होते. दोन ेतेही तेथे पड ी होती.
कंडवा ां ा ोकां नी ानगृहात जवळ ा भटारखा ात आिण ाच मज ् यावर
अस े ् या बेकरीत पून बस े ् या ताज कमचा यां चीही सुटका के ी. वर ा
मज ् यावर जा ापूव जु ा ताजकडे जा ा ा मागावर एनएसजीने आप े
कमां डो तैनात के े . ां ासमवेत एटीएसचे ै े गायकवाड‚ ां क ेळके‚
िनतीन ठाकरे आिण िवजय ि ंदे हे चार अिधकारीही ा मागावर ठे वून होते.
ाच माणे नवीन ताज ा वेगवेग ा ये ा-जा ा ा िठकाणी मुंबई पोि सां चे
ूआरटी कमां डो आिण एसआरपीएफचे जवान उभे के े होते. कन ेरॉन ी
चचा क न मेजर कंडवा ां नी न ा ताजम े कारवाईसाठी ‘व न खा ी’ असा
माग िनधा रत के ा.
नवीन ताज ा चौ ा मज ् यावरी सीसीटी ी िनयं णक अ ाप चा ू होता.
तेथे कन ेरॉन थां ब े . कंडवा ां नी आप ा गट ताज टॉवस ा सग ात वर ा
णजे एकिवसा ा मज ् यावर ने ा. ां ाबरोबर एटीएसचे भीमदे व राठोड‚
िववेकानंद वाखरे आिण वसीम सईद हे तीन अिधकारीही गे े . या मज ् यावर फ
मोठे भोजनक आिण भटारखाने होते. ितथे पून बस े ् या काही जणां ची झडती
घेऊन आिण ां ाजवळी ओळखप ां ची पडताळणी क न ां ना एटीएस
अिधका यां ा ाधीन कर ात आ े . ां ना ॉबीपयत नेऊन ां ची अजून एकदा
तपासणी क न मग ां ना सोडून दे ाचे काम या एटीएस अिधका यां चे होते.
एनएसजी ा कोणताही धोका प रायचा न ता आिण नाग रकां ा बहा ाने
एकही दह तवादी िनसटू न जाऊ नये याची ां ना खबरदारी ायची होती.
अ ा रतीने एकिवसावा मज ा सुरि त के ् यावर‚ एनएसजी कमां डो िवसा ा
मज ् यावर आ े . ताज टॉवरम े एकूण तीन ेसहा खो ् या आहे त आिण ा वेळी
८५ ट े खो ् या आरि त झा ् या हो ा. ेक मज ् यावर सतरा खो ् या हो ा
आिण ा ाभोवती ‘ए ’ आकाराची गॅ री होती.
सव खो ् या कु ू पबंद हो ा आिण हॉटे म े अस े ् या पा ां ा
नोंदी माणे ९५ ट े रिहवासी परकीय होते. रॉिड जवळ मा र की होती‚
एनएसजी कमां डो यो जागेवर उभे रा न ेक दरवाजा वाजवायचे‚ आपण कोण
आहोत ते सां गायचे आिण आती ोकां ना दार उघडून हात वर क न बाहे र
ये ाची सूचना करायचे. ब याच जणां नी तसे के े . पण ा काही थो ा पा ां नी
तसे के े नाही ां ा खो ् या मा र की ने उघड ् या जाय ा. पण काही
पा ां नी आतून दु सरे कु ु पही ाव े होते. ामुळे मा र की चा उपयोग न ता.
अ ा वेळी ोट क न दरवाजा तोड ाि वाय एनएसजी समोर पयाय न ता.
काही ोकां नी तर दरवा ाजवळ सोफा‚ खु ा‚ टे ब े रचून ठे व ी होती.
ामुळे दार तोडूनही आत जाणे न ते. ‘आ ी पो ीस आहोत आिण आती
ीने ताबडतोब बाहे र यावे‚’ ते सारखे ओरडून सां गत होते. पण तरीही काही
मंडळी बाहे र ये ास तयार न ती.
अ ा वेळी काही कमां डो दरवा ा ा दो ी बाजूंना सावधानतेने उभे राहायचे
आिण काही कमां डो दरवा ाती अडथळे दू र करायचे. आत वे के ् यावर
भेदर े े वासीच िदसायचे. एका खो ीत तर एक ी चादरी आिण ा ींनी
त: ा गुंडाळू न घेऊन कपाटात पून बस ी होती. जे ा कपाटात कप ां ा
िढगाखा ी हा चा िदस ी ते ा ितथे एखादा दह तवादीच आहे असे कमां डोंना
वाट े .
भीती आिण उ ुकतेने जे ा ते कपडे बाजू ा के े गे े ते ा ितथून एक थाई
ी िनघा ी. एखा ा खो ीत वे के ा की‚ एनएसजीचे जवान थम ानगृह
तपासायचे‚ नंतर कपाटे बघायचे आिण मग खो ी तपासायचे.
अ ा रतीने काही मज े सुरि त के ् यावर एनएसजींना एटीएसकडून एक
संदे आ ा. एटीएसचा तां ि क िवभाग ावेळी ताज आिण ा ा प रसरातून
होणा या सव टे ि फोन संभाषणावर ठे वीत होता‚ ामुळे खो ी मां क १२०१
मधून फोनव न काही सं या द बो णी चा ू आहे त अ ीही मािहती ां ना
पुरव ात आ ी. ा खो ीत तीन-चार ी अस ाची ता आहे आिण ती
मंडळी अरबी भाषेतून सौदी अरे िबयाती कोणा ीतरी बो त आहे त. एनएसजी
पथकाने गेच पा ां ची यादी तपास ी‚ ाव न असे िदस े की ती खो ी
एका ाच नावावर नोंद ी गे ी असून मोहं मद अ ् एसा असे ा अरब नाग रकाचे
नाव आहे . जवानां चा एक गट ता ाळ ा खो ीकडे धाव ा. ां नी नेहमी माणे
दरवाजा ठोठाव ा आिण आती ोकां ना बाहे र ये ास सां िगत े पण आतून
काहीच ितसाद िमळा ा नाही. णून अखेर कमी ती तेची ोटके वाप न
दरवाजा फोड ात आ ा. पण खु ा आिण उभा कोच अडथळा णून ठे व ा गे ा
होता. ामुळे सं य आणखी बळाव ा. कमां डोंनी पु ा ओरडून सां िगत े की ते
पो ीस आहे त आिण आती ोकां नी गेच बाहे र यावे. या ाही काही उ र
िमळा े नाही. मग एनएसजींनी काही हातबॉ आत फेक े . पण सुदैवाने आती
ोकां ना बॉ चे छर कोणास ाग े नाहीत. अखेर हात वर क न चार ी
समोर आ ् या. एनएसजींना ा ोकां नी अंगावर ोटके बां ध ी असावीत‚ असाही
सं य होता. णून कमां डोनी ा चौघां ना एका ठरावीक अंतरावर उभे रा न कपडे
काढ ास सां िगत े . अंतव ां खेरीज सव कपडे ां नी उतरव े . मग ां ची झडती
घेत ी गे ी आिण ां चे सामानही तपास ात आ े . तो सौदी नाग रक ावसाियक
होता आिण धं ासाठी मुंबई ा आ ा होता. बाकी ितघे जण ाचे ाहक होते आिण
ते ा ा भेट ासाठी आ े असताना दह तवा ां चा ह ् ा झा ा. अ ा रतीने
एनएसजींनी सव खो ् या तपास ् या. न ा ताजमधी ही कारवाई दु स या िदव ी
सकाळपयत चा ू होती. अखेर २८ नो बर ा पहाटे पाच वाजता नवा ताज सुरि त
अस ् याचे जाहीर क न ाचा ताबा मुंबई पोि सां कडे िद ा गे ा.

य दहावे :

न ा ताजम े माक स ी चकमक झा ् यावर अितरे की िनसटू न गे े . जु ा

ताजम े ते कुठे तरी प े असावेत असा एनएसजी ा सं य होता. मेजर
उ ीकृ न यां ा हाताखा ी दहा तुक ा हो ा. मेजर कंडवा ां माणे ां नीही
‘व न खा ी’ हा माग ीकार ा. ामुळे दह तवा ां ना खा ा मज ् यावर
अडवता येई िकंवा हॉटे बाहे र जा ासाठी ां ावर दडपण आणता येई .
हॉटे बाहे र ा सव र ां ची‚ ग ् ् यां ची रा ा जवानां नी‚ रा राखीव
पो ीस द ाने (एसआरपीएफ) आिण ी कृती द ाने (आरएएफ) नाकेबंदी के ी
होती. जु ा ताज ा सवात वर ा णजे सहा ा मज ् यापासून झडतीस सु
कर ाचे मेजर उ ीकृ न यां नी ठरव े . आता सहा ा मज ् यावर जायचे कसे‚ हा
एक िववा मु ा होता. यावेळेपयत ि बंद कर ात आ ् या हो ा आिण ा
सु करणे णजे एक कारची माघार अस ् याने ां ना ते करायचे न ते. ि वाय
सुनी कुिडयाडींनी ां ना सावध के े होते की मध ् या िज ाचा वापर करणे
धो ाचे ठरे . कारण तो ं द िजना तळमज ा ते सहावा मज ा असा संपूण होता
आिण ितथे म भागी बरीच मोठी मोकळी जागा (atrium) होती. ामुळे
दह तवा ां ना येणारे कमां डो सहज िदसू क े असते. अखेर माग ा बाजू ा
अ ं द िज ाचा वापर कर ाचे मेजर उ ीकृ ननी ठरव े . आद ् या रा ी पाटी
यां नी याच िज ाचा वापर के ा होता.
मेजर उ ीकृ ननी आप ् या तुक ां चे दोन गट के े . एक गट उ रक ेत
ि र ा तर दु सरा दि ण क ेत ि र ा. आपाप ् या क ाती सव खो ् यां ची
तपासणी झा ी की‚ ां नी ा मज ् या ा म वत िज ाजवळ यायचे असे ठर े
होते. ितथे पहा यासाठी काही कमां डो ठे व े की पु ा माग ा िज ाने ते वर ा
मज ् यावर जाणार होते. या दो ी गटां बरोबर ताज ा सुर ा व थेती एक
कमचारी असणार होता. कमां डोंना मागद न कर ाची आिण वेगवेग ा
मज ् यां वरी खो ् यात अडक े ् या पा ां ची सुटका कर ासाठी मदत
कर ाची ाची जबाबदारी होती. या वेळेपयत पाच ा आिण सहा ा
मज ् यावरी आग अि ामक द ाने िवझव ी होती. या आगीमुळे हॉटे चा
मध ा भाग आिण सहा ा मज ् याचा दि णक जळू न खाक झा े होते. मा
उ रक ाची हानी कमी झा ी होती. आधी ा रा ीचा चंड ोट आिण ामुळे
ाग े ी आग यामुळे जु ा ताज ा ब तेक भागाती िदवे बंद पड े होते. ब तेक
सवच हॉटे अंधारात बुड े होते. मेजर उ ीकृ न आप ् या सहका यां सह सहा ा
मज ् यावर गे े . अनेक खो ् यां तून ां ना जळ े ी ेते आढळ ी. ा मृतां म े
ताजचे जनर मॅनेजर करं बीर कां ग यां चे कुटुं ब होते. ां ची प ी आिण दोन हान
मु ां ची रीरे एका खो ीत सापड ी.
त तीन े छ ीस खो ् या तपासाय ा हो ा. याि वाय ेक
मज ् यावरची बाव सेवाक े वेगळीच. एनएसजी ा संर णाखा ी ताजचे सुर ा
कमचारी ेक खो ीत िफर े . दरवाजे उघडणे वगैरे ासाठी ां नी तीच प त
वापर ी आिण खो ी बंद क न बस े ् या डझनभर ोकां ना ां नी सुरि त थळी
ह व े . अ ा रतीने सहावा मज ा सुरि त के ् यावर एनएसजी ा तुक ा
पाच ा मज ् यावर उतर ् या. कॉ रडॉरची वळणे आिण व ाकार िजने यां कडे
िव ेष दे त ां नी ेक खो ी तपास ी. काही ंकेखोर पा ां नी खो ् या
उघड ाचे नाकार े . एक जण तर इतका घाबर ा होता की ह ् ा झा ् यापासून
बारा तास तो आप ् या खो ीती टे ब ाखा ी पून बस ा होता. पाच ा
मज ् यावरी वेगवेग ा खो ् यां त अडक े ् या सुमारे दहा जणां ना सुरि त
िठकाणी ह व ात आ े . खो ीतून ोकां ना बाहे र काढ े की खो ीत काही
ोटके िकंवा अ सं या द व ू नाहीत ना याची खा ी क न घे ासाठी
खो ीची पूण झडती घेत ी जायची. अ ारीतीने पाचवा मज ा के ् यावर
एनएसजी चौ ा मज ् यावर पोहोच े .
चौ ा मज ् यावरी दि ण क ात सुमारे अधा डझन खो ् या तपास ् यावर
एनएसजी ा एका गटावर गोळीबार झा ा. ा गटाचे मुख जेसीओ सुभेदार
फैरचंद खो ी मां क ४७२ पा ी गे े . तोच दोन वेगवेग ा बाजूंनी गो ा आ ् या.
परं तु संपूण अंधार अस ् याने कमां डोंना न ी कोण ा बाजूंनी गो ा येताहे त हे
कळे ना. ां ना फ गो ां चा िनळा का िदसायचा. एनएसजीकडे जरी रा ी
िदसणारे गॉग ् स अस े तरी ते िति या क होते‚ णजे िदस ासाठी
थो ातरी का ाची आव यकता असते. थोडा का अस ा तर या गॉग ् समुळे
तो जा होऊ कतो. सि य गॉग ् सना अ ा का िबंदूची गरज नसते‚ पूण
अंधारातही ाने िदसू कते. या उणीवेची जबर िकंमत एनएसजी ा मोजावी
ागणार होती. ा गटाती पाचही कमां डोंनी दरवाजा सताड उघ ा अस े ् या
४७२ मां कां ा खो ीवर वेगवेग ा िठकाणां न गो ा झाड ् या. या पाचां पैकी
एक होते राजबीरिसंग ां बा. दह तवा ां नी या गोळीबारा ा जबर गोळीबाराने
आिण काही हातबॉ टाकून ु र िद े . याम े ां बा‚ सुनी कुमार आिण
फैरचंद जखमी झा े . सुनी आिण फैरचंद हे गो ां नी जखमी झा े ां बां ा
रीरात बॉ चे छर घुस े होते. नंतर एनएसजी कमां डो सरपटत पुढे गे े आिण
खो ी ा बाहे र ां नी यो िठकाणे िनवड ी आिण “खो ीतून जे कोणी असती
ां नी ताबडतोब बाहे र यावे‚” असा इ ारा िद ा. परं तु ास काहीच ितसाद
िमळा ा नाही. मग एनएसजींनी खो ीत हातबॉ िभरकाव े . ामुळे ा खो ीस
आग ाग ी आिण अ ् पावधीत इतर खो ् यां तही पस ाग ी. सगळा मज ा
धुराने भ न जाऊ ाग ा. कारवाई संप ् यावर एका नाग रकाचे जळ े े व ा
खो ीत सापड े . ाचा उपयोग दह तवा ां नी ढा ीसारखा क न घेत ा.
एनएसजींनी ह ् ा चढव ् यावर अंधाराचा फायदा घेऊन दह तवादी तेथून पळा े .
पण गो ा झे ासाठी ा ा वापर े .
एनएसजी आिण दह तवा ां त हा गोळीबार चा ू असतानाच‚ मेजर उ ीकृ न
चौ ा मज ् यावरचा उ रक तपासत होते. ां नी चौ ा मज ् यावरचा संपूण
उ रक सुरि त के ा आिण तेथी ोकां ना सुरि त थळी ह व े . गोळीबार
थां ब ् यावर फैरचंदां नी ां ना िबनतारी यं णेव न ा घटनेची मािहती िद ी.
मध ् या िज ापा ी मेजर उ ीकृ न आिण फैरचंदां चा गट यां ची भेट झा ी.
फैरचंदां नी ां ना सां िगत े की खो ी ा आग ाग ् यावर तेथून कोणीही बाहे र
पड े नाही. कमां डोंचा अंदाज असा होता की‚ दह तवादी खा ा मज ् यावर
गे े असावेत कारण सहावा आिण पाचवा हे दो ी मज े सुरि त के े गे े होते
आिण तेथे एनएसजी कमां डोंचा पहारा होता. चौथा मज ा संपूण धुराने भर ा होता.
कमां डो गुदम ाग े होते. ा मज ् यावरी आगी ा काळात वापरायचा
दरवाजा खो ी मां क ४७२ जवळच अस ् याने तेथेही जाणे न ते. मेजर
उ ीकृ ननी मु ॉबीत अस े ् या कन ेरॉन ी संपक साध ा. पुढची
ूहरचना ठरव ासाठी ां नी उ ीकृ नना मु िज ाने खा ी ये ास
सां िगत े . ा माणे उ ीकृ न आप ् या पथकां सह तेथे पोहोच े . ि गेिडअर
िससोिदया आिण कन ेरॉननी ॉबीतच आप े अिधकार क थापन के े होते.
उ ीकृ न तेथे पोहोच े ते ा सं ाकाळचे साडे चार वाज े होते.

य अकरावे :

आतापयत मेजर उ ीकृ ननी ‘व न खा ी’ ही प ती अव ं िब ी होती. वरचे

मज े सुरि त क न खा ा मज ् यां वर जा ासाठी आगी ा काळात
वापराय ा मागाचा वापर ते करत होते. पण ा मागातूनच धुराचे ोट येत
अस ् याने आता ां चा उपयोग करणे न ते. कन ेरॉन आिण मेजर
उ ीकृ न नवीन ूहरचना आख ात गुंत े असतानाच २७ नो बर ा
सं ाकाळी पाच ा सुमारास ताजचा एक कमचारी अित र पो ीस आयु दे वेन
भारती यां ाकडे आ ा. ाने भारतींना सां िगत े ‚ की संगणक िवभागात काम
करणारी ाची ॉरे माट स नावाची सहकारी त णी दु स या मज ् यावरी
संगणक क ात अडक ी होती. ा खो ीत साधनगृह न ते. आद ् या रा ी
गोळीबाराचे आवाज ऐक ् यापासून ितने त: ा ितथे कोंडून घेत े आहे आिण
ते ापासून ित ा अ पाणी काही िमळा े े न ते. ावेळे ा भारती मु ॉबीतच
अस ् याने ते गेच ागत क ाकडे गे े . ां नी ितथ ् या फोनव न संगणक
क ाचा मां क िफरव ा. मॉिटसने फोन उच ा. पोि सच बो ताहे त हे
कळ ् यावर ित ा रडू कोसळ े आिण ितने आप े हा सां िगत े . तोपयत कन
ेरॉन आिण मेजर उ ीकृ नही ागत क ापा ी गे े . भारतींनी ां ना ा ीची
मािहती िद ी. अडचणीत सापड े ् या ीचा आिमष णून दह तवादी वापर
करत नाहीत ना याची खा ी क न घे ासाठी मेजर उ ीकृ न त: ित ा ी
फोनवर बो े . ितने पु ा एकदा ितची थती ां ना ऐकव ी आिण सुटकेची याचना
के ी. ब याच चचनंतर मेजर उ ीकृ ननी कृती कर ाचे ठरव े .
 असे ठर े की एनएसजीचा एक गट पिह ् या मज ् यावरी भटारखा ा ा
मागाने दु स या मज ् यावर जाई . ाचवेळी ेकी पाच कमां डो अस े े दोन गट
दु स या मज ् यावरी गटा ा संर ण दे ासाठी ितस या मज ् यावर गे े . संगणक
मािहती क एनएसजी ा दाखव ासाठी ताज ा कमचा या ा तयार कर ात
आ े . ाने बु े ट ूफ जािकट चढव े आिण ती खो ी दाखिव ासाठी तो एनएसजी
गटा ा मागून चा ू ाग ा. उ र क ाती दु स या मज ् यावर एनएसजी गट
पोहोच ा. पण ां ना संगणक खो ी न सापड ् याने ते परत आ े . ितस या
मज ् यावर पाठव े े दो ी गट ां ा िठकाणी पहारा करत रािह े . हे सगळे
होईपयत रा ीचे नऊ वाज े . पु ा एकदा मेजर उ ीकृ न आिण कन ेरॉननी
चचा के ी आिण िनणय घेत ा की आता एनएसजीने मध ् या िज ाचा वापर
करायचा. एनएसजी कमां डो पिह ् या मज ् याकडे जा ासाठी पाय या पा ाग े .
तोच ां ावर दबा ध न बस े ् या दह तवा ां नी ह ् ा चढव ा. ां नी तुफान
गोळीबार करत हातबॉ ही फेक े . जे ा ह ् ा सु झा ा ते ा मेजर
उ ीकृ न आिण सुनी कुमार जोधा पिह ् या मज ् यावर पोहोच े होते आिण
इतर कमां डो पाय यां वर होते. एनएसजींनीही उ ट गोळीबार के ा. पण तेव ात
दह तवा ां नी दु स या मो ा ा जागा ध न अनेक बाजूंनी कमां डोंवर ह ् ा
चा ू ठे व ा. एक गोळी जोधां चे बु े ट ूफ जािकट भेदून ां ा पोटात घुस ी. हे
दोघे पिह ् या मज ् यावरच अडक ् याने मागून येणा या कमां डोंना परत िफरावे
ाग े . जोधां ना ब याच गो ा ाग ् या आिण बॉ चे तुकडे ही ां ा रीरात
घुस े . मेजर उ ीकृ ननी ां ना उज ा बाजूस ओढू न घेत े आिण गोळीबार
चा ू च ठे व ा.
अंधार दाट अस ा तरी कॉ रडॉर ा दु स या टोकापासून आिण म वत
िज ा ा जवळी ‘पाम ाऊंज’ नावा ा डावीकड ा खो ीतून दह तवादी
ह ् ा करत असावेत असा अंदाज के ा गे ा आिण मेजर उ ीकृ ननी चा ू
ठे व े ् या चंड गोळीबारामुळे दह तवा ां ना आ य ोधणे भाग पड े ‚ आिण
थोडा वेळ ां ाकडून होणारा गोळीबार थां ब ा. या संधीचा फायदा घेऊन एक
कमां डो िजना चढू न वर गे ा. ाने आिण मेजर उ ीकृ न यां नी जोधां ना उठव े .
ां ना खूप र ाव होत होता. ां ना उच ू न िज ापा ी आण े आिण पाय या
उतराय ा सु वात के ी. तो कमां डो आिण जोधा पुढे चा े होते आिण मेजर
उ ीकृ न ां ना संर ण दे त होते. ते काही पाय या उतर े असती तेव ात पु ा
दह तवा ां नी गोळीबार सु के ा. चवताळू न मेजर उ ीकृ न मागे िफर े . िजना
चढ े . कॉ रडॉर ा उज ा बाजूस एका िभंतीमागे ां नी आ य घेत ा आिण
िजकडून गोळीबार होत होता ितकडे गो ां चा वषाव सु के ा. मा ापूव
‘मा ामागे येऊ नका’ असा आदे ां नी जोधा आिण तो कमां डो यां ना िद ा होता.
दोघे धडपडत िजना उतर े आिण तळमज ् या ा ॉबीत पोहोच े . जोधां ना
ता ाळ दवाखा ात ह व ात आ े . आठ गो ां ा आिण हातबॉ ा
तुक ां ा अनेक जखमातूनही ते वाच े .
या काळात आप ् या एमपी-५ मधून मेजर उ ीकृ ननी गोळीबार चा ू ठे व ाच
होता. कॉ रडॉर ा अगदी डावीकडून आिण पाम ाऊंज ा डा ा दरवा ातून
दह तवादी गो ां चा भिडमार करत होते. पाम ाऊंज ा उज ा दरवा ातून
आत ि न डा ा दरवा ाकडे अस े ् या दह तवा ावर ह ् ा कर ाचा
ां नी िनणय घेत ा. परं तु दु दवाने ां ना क ् पना न ती की आणखी एक
दह तवादी ‘पाम ाऊंज’ ा म े दड े ा असून तो मध ् या िभंतीजवळ उभा
होता. ां नी पाम ाऊंजम े पाय ठे व ् याबरोबर दु स या दह तवा ाने गोळीबार
सु के ा. मेजर उ ीकृ ननी ु र िद े . पण पिह े पाऊ उच ाचा ां चा
ाभ नाहीसा झा ा होता. दो ी बाजूंनी होणा या गोळीबारात उ ीकृ न मृ ुमुखी
पड े . सततचा गोळीबार आिण बॉ ह ् े यामुळे पथकाती कोणीही पिह ् या
मज ् यावर जाऊ क े नाही. ां ा वॉकी-टॉकीवर संपक साध ाचा य के ा
गे ा. पण तो थ ठर ा. कन ेरॉन आिण इतरां ची अ ी समजूत झा ी की
आवाज होऊ नये णून जाणीवपूवक उ ीकृ न ितसाद दे त नसावेत. कदािचत ते
कुठे तरी पून बसून मदतीची वाट पाहत असावेत.

य बारावे :

पिह ् या मज ् याव न दह तवा ां नी रा भर सतत गोळीबार चा ू

ठे व ् यामुळे एनएसजीचे ितथे जा ाचे सव य िन ळ ठर े . आता ते तीन
िद ां कडून गो ां चा भिडमार करत होते. एनएसजींकडूनही गोळीबार चा ू होता.
पण ां चा हे तू दह तवा ां वर मात कर ापे ा ां नी खा ी उत नये हा होता.
पहाटे ा सुमारास दह तवा ां कडी गोळीबाराची ती ता कमी झा ी. उजाडे पयत
ां ाकडी गोळीबार पूण थां ब ा. नवीन ताज खा ी कर ात गुंत े ् या मेजर
कंडवा ा यां नी २८ नो बर ा पहाटे पाच ा सुमारास कन ेरॉनची ॉबीत भेट
घेत ी. आता हे झा े होते की‚ सव दह तवादी जु ा ताजम ेच आहे त.
ामुळे कन ेरॉननी कंडवा ां ना जु ा ताजमधी कारवाईचे नेतृ कर ास
सां िगत े . ा माणे सकाळी सहा ा सुमारास आप ् या अिधप ाखा ी काही गट
घेऊन ते पिह ् या मज ् याकडे िनघा े . दह तवा ां कडी गोळीबार पूण थां ब ा
होता. कदािचत ां नी ां चे िठकाण बद े असावे.
चबसमधी भटारखा ा ा मागाने कंडवा पिह ् या मज ् यावर पोहोच े .
पिह ् या मज ् यावरी ि मम े थम कमां डो ि र े आिण ां नी तेथी
इं चन्इंच तपास ा. तासभर तपासणी के ् यावर ां नी हॉ सुरि त के ा. ि
मम े एकही िकंवा दा गोळा िमळा ा नाही. दह तवा ां चाही कुठे
ठाविठकाणा न ता. मेजर उ ीकृ नही सापडत न ते.
जे ा मेजर कंडवा ि म तपासत होते ते ा कन ेरॉन दु स या
मज ् यावरी ा खो ीत ॉरे प ी होती ती खो ी ोधाय ा गे े . खो ी
डकून काढू न ते आत ि र े . पण आ चय णजे ितथं कुणीच न तं. कन ेरॉन
परत मु ॉबीत आ े आिण ां नी संगणक क ाचा नंबर िफरव ा. ते ा ा
मु ीने फोन उच ा. आपण खो ीत आ ो असता तू का बाहे र आ ी नाहीस‚ असे
ां नी ित ा िवचार े . ितने सां िगत े की ती मा ावर पून बस ी होती आिण
दह तवादीच खो ीत ि र े असे ित ा वाट े . कन ेरॉननी ित ा सां िगत े की‚
ते पु ा खो ीत येत आहे त आिण तीन वेळा ‘पो ीस’ असा परव ीचा ते
उ ारती . अखेर ॉरे ची सुटका झा ी. पण ितने सां िगत े की‚ ‘ितचा आणखी
एक सहकारी ाच मज ् यावरी एका खो ीत पून बस ा आहे . ा ा
से फोनवर ितने ा ा ी संपक साध ा. रा भर ां नी फोनवर संपक सु ठे व ा
होता आिण ा ा सोडव ासाठी पो ीस येत आहे त असे कळव े . तो सहकारी
एका िभंतीमागे तीस तास पून बस ा होता. ाचीही सुटका कर ात आ ी.
कन ेरॉननी ा मज ् यावरी सुमारे डझनापे ा जा ोकां ची सुटका क न
अखेर तो मज ा सुरि त के ा.
पिह ् या मज ् यावरी ि म सुरि त के ् यावर मेजर कंडवा
नजीक ा सनराईज मम े ि र े . ितथेही ां नी कसून तपासणी के ी. पण
काहीच सापड े नाही. ानंतर मेजर कंडवा एनएसजी कमां डोंना घेऊन पिह ् या
मज ् यावरी म वत िज ासमोर ा पाम ाऊंजम े ि र े . उजवीकडी
दरवा ातून ां नी ाउं जम े वे के ा. थोडी पाव े ते पुढे गे े आिण ां ना
कोणीतरी पड े े िदस े . ते ां चे िम आिण सहकारी मेजर उ ीकृ न होते.
उजवा हात पोटावर ठे वून ते पा थे पड े होते. गो ां नी ां ा रीराची चाळण
के ी होती. ां ा मृतदे हापासून काही फुटां वर र ात िभज े ा एक पायमोजा
आिण एक बूट पड ा होता. पण ां ा रीरावरी गणवे ‚ बूट‚ प ा‚ हो ् र
सव व थत होते. णजे तो बूट आिण पायमोजा मेजरसाहे बां चा न ता.
कु ातरी दह तवा ा ा ा व ू हो ा. उ ीकृ नां चा दे ह एनएसजींनी उच ू न
मु ॉबीत ने ा. ां ा अित य बु मान अिधका यां पैकी एका ा वीरमरण
ा झा े होते. पण ोक करत बस ाची ती वेळ न ती. हॉटे म े अितरे की
घुसून अडतीस तास होऊन गे े होते आिण तरीही ते बळच होत होते. पाम ाऊंज
सुरि त के ् यावर मेजर कंडवा बॉ मम े ि र े . ते ा भर दु पारची वेळ
झा ी होती.
एनएसजी कमां डोंनी नंतर सां िगत े की जे ा ते बॉ मम े ि र े ते ा
एखा ा िथएटरम ेच आ ् यासारखे ां ना वाट े − खड ा न ा‚ सूय का
न ता‚ वीज गे ी होती आिण सव िम काळोख होता. दह तवादी तेथे पून
बस े अस ाची दाट ता होती. अंधारामुळे प ासाठी ती आद जागा
होती. एनएसजी कमां डोंनी बॉ मचा जे ा कसून ोध घे ास सु वात के ी
ते ा पु ा दह तवा ां नी गोळीबार सु के ा. गो ा हवेत सव उडत हो ा.
पण न ी कुठून ा येताहे त हे कुणा ाच कळत न ते. हॉटे ा बाहे र
िफर ा ा मोक ा जागेत दोन हातबॉ पड े होते. एनएसजीचे नेमबाज आिण
गु े ाखेचे अिधकारी िजथे तैनात के े होते तेथून ती जागा फार दू र न ती. एका
बॉ चा ोट झा ा आिण दु सरा घरं गळत जाऊन एका कोप यात पड ा. पण
बॉ ा तुक ां नी गु े ाखेचे तीन अिधकारी जखमी झा े . पिह ् या
मज ् यावरी वसाबी (Wasabi) रे ॉरं टमधून ते फेक े गे े अस ाची ता
होती. याचा अथ होता की काही दह तवादी ा रे ॉरं टम े दडून बस े होते.
कन ेरॉन बाहे र आ े आिण हॉटे बाहे र अधा डझन नेमबाज मो ा ा
जागां वर तैनात के े . काही जणां ना अि ामक द ां ा वाहनां ा टपां वर
बसव ात आ े . खडकीत कोणी दह तवादी िदस े तर ां ना ां नी िटपायचे
होते. अधूनमधून खड ां तून दह तवादी र ावर बॉ फेकायचे. नेमबाजां नी
फैरी झाड ् या पण कोणी सापड े नाही. िदने कदम‚ सिचन कदम आिण अ ण
च ाण हे गु े ाखेचे तीन अिधकारीही उ ा के े ् या पो ीस गा ां ा आड
उभे रा न दह तवादी िटप ा ा य ात होते. िदने कदमां नी काही गो ा
झाड ् या पण काही उपयोग झा ा नाही. खड ां ा काचा जाड आिण रं गीत
अस ् याने एनएसजी कमां डोंना आिण गु े ाखे ा अिधका यां ना आत े
दह तवादी िदसत न ते. कन ेरॉननी नंतर एक यंचि त बॉ फेकी यं
आण े आिण फुट े ् या खड ां तून बॉ टाक ाचे य के े . पण
दह तवा ां ना ते रोखू क े नाहीत. रे ॉरं टम े िकती दह तवादी आहे त आिण
इतर िकती जण प े े आहे त हे च होत न ते. बॉ म आिण वसाबी यां ना
जोडणारा एक दरवाजा होता. कॉ रडॉर ा बाजूनेही वसाबीकडे जाणारा एक
दरवाजा होता. अथात अजून बॉ मही िनध क झा ी न ती.
वसाबीवर ह ् ा चढ ापूव बॉ म सुरि त करणे आव यक होते.
ा चंड बॉ मचा कसून तपास कर ात एनएसजीचे पाच तास गे े . ेक
पाव ावर गो ां चा वषाव होई अ ी भीती होती. पण तेथे कोणीच न ते.
सं ाकाळी साडे पाच वाजता बॉ म सुरि त झा ी. नंतर वसाबी रे ॉरं टकडे
जाणा या कॉ रडॉरम े एनएसजी आ े . एनएसजी कमां डोंना कॉ रडॉर ा टोका ी
एक जीपीएस ोब पोिझ िनंग िस म‚ एके-४७ ा गो ां ची एक मोकळी
पेटी आिण ९ ॉ ् ट ा काही ुरासे बॅट या तेथी िपयानोजवळ पड े ् या
आढळ ् या. ‘आयईडी’ काया त कर ासाठी ९ ॉ ् ट ा बॅट या वापर ् या
जातात. वसाबी रे ॉरं टम े दह तवादी प े होते एवढे याव न िन चत झा े .
दरवा ातून रे ॉरं टम े वे कर ाऐवजी भटारखा ातून जायचे एनएसजींनी
ठरव े .
भटारखा ातून वसाबीकडे जाय ा दोन दरवाजे होते. एक स स दरवाजा होता
आिण दु सरा दरवाजा उज ा बाजूस होता‚ पण तो बो ् टने बंद के े ा होता आिण
मधे एक ीजपण होता. स स दरवा ात दह तवा ां नी एखादा सापळा ाव ा
अस ाचीही ता होती. आता सं ाकाळचे सहा वाज े होते.
ीज बाजू ा घेऊन दरवाजा फोड ाचे एनएसजींनी ठरव े . दरवा ाजवळ
कमी ती तेची ोटके ठे वून ोट कर ात आ ा. दरवाजा तुट ा आिण
रे ॉरं टमधी अंधारातून गो ां चा वषाव झा ा. आपण आत अस ् याचे आता
दह तवा ां नी जणू जाहीरच के े . वसाबी रे ॉरं ट ा बरोबर खा ी हाबर बार
होता. हाबर बारमधून वसाबीम े ये ासाठी एक व ाकार िजना होता.
मेजर कंडवा ां नी कन ेरॉन ी संपक साधून मु ॉबीत ् या हाबर बार ा
वे ाजवळ कमां डो तैनात कर ाची िवनंती के ी. ताबडतोब अधा डझन कमां डो
हाबर बार ा दोन हान वे ारां पा ी उभे कर ात आ े . ितथे न ा ताजकडून
जु ा ताजकडे जाणा या पिह ् या मज ् यावरी गॅ री होती.
मेजर कंडवा आिण मेजर जसरोिटया यां नी आप ् याबरोबर दोन कमां डो गट
घेऊन फोड े ् या दरवा ातून रे ॉरं टम े घुस ाचा य के ा. पण दोन
बाजूंनी तुफान गोळीबार क न दह तवा ां नी ां चा हा य िवफ के ा.
एनसीजीनेही तडाखेबंद गोळीबार के ा पण ाचबरोबर काही हातबॉ ही आत
फेक े . पण इतके य क नही दह तवादी सुरि त रािह े . कारण रे ॉरं ट ा
एका कोप याती खां ब आिण िभंती यां चे ां ना संर ण िमळा े होते.
 अधूनमधून च ाकार िज ाचा वापर क न दह तवादी हाबरबारम े यायचे
आिण तेथून दु स या िठकाणी उ ा अस े ् या कमां डोंवर हातबॉ फेकायचे.
ापैकी एका बॉ चे तुकडे सु रं दरिसंग द ा या कमां डो ा ाग े . दो ी पायात‚
छातीत आिण चेह यावर ां ना जखमा झा ् या. तरी ातून ते बचाव े ‚ मा ां चा
एक कान बिहरा झा ा. रा ी उ ीरापयत दो ी प ां कडून जोरदार गोळीबार आिण
बॉ ह ् े चा ू च रािह े . म रा ी ा सुमारास हॉटे ाफने कन ेरॉनना
मािहती िद ी की बार ा भटारखा ा ा मसा ा ा रे ॉरं टजवळ ा
कॉ रडॉरम े उघडणारे दोन दरवाजे आहे त. या दरवाजातून कन ेरॉन आिण
भारती बारम े ि र े आिण अंधारात चाचपडताना दरवाजा ा िक ् ् या ां ना
िमळा ् या. कन ेरॉननी दो ी दरवाजे कु ू प ावून बंद के े . आता वसाबी
आिण हाबर बारमधून बाहे र पड ाचे सव माग बंद झा े होते. दह तवादी अखेर
पूणपणे अडक े होते.
एकाचवेळी अनेक बॉ ोट कर ाचे आता एनएसजीने ठरव े . दोन िकंवा
जा बॉ एक बां धून आत फेक े की ां चा एकि त प रणाम फार मोठा होतो.
ामुळे हाबर बार आिण बसावी रे ॉरं ट दो ींनाही आग ाग ी. ितथे सव आग
आिण धूर पसर ा. चार दह तवा ां पैकी दोघे हाबर बारपयत खा ी आ े आिण
दोघेजण खडकीपा ी बस े . ां नी गोळीबार थां बव ा पण एनएसजींनी ह ् ा
चा ू च ठे व ा. दरवाजातून गो ा मारणे आिण हातबॉ फेकणे कमां डोंनी चा ू च
ठे व े . २९ नो बर ा पहाटे साडे चार ा सुमारास दह तवादी दयेची भीक मागत
ओरडत अस ् याचे कमां डोंनी ऐक े . “परमे वरा आता हे सगळे थां बवा‚ यापुढे
काही सहन होत नाही.” पहाटे ा हाबर बार ा एका खडकीतून एका
दह तवा ाने बाहे र उडी मार ी. दह तवादी पळ ाचा य करणार हे
ओळखून खड ां जवळ कन ेरॉन आिण काही कमां डो उभे होतेच. ां नी दोन
गो ा झाडून ा ा ठार मार े . नंतर हाबर बारमधी आग अि ामक द ाने
िवझव ् यावर बारम े उर े ् या तीन दह तवा ां ची ेते सापड ी. दोघे अधवट
जळ े ् या थतीत बार ा म भागी पड े होते; तर एकजण ओळखणे अ
एवढा जळू न गे ा होता.
नंतर चौघां ची ओळख झा ी ते होते − अबू सोहे ब‚ अबू अ ी‚ अबू रे हमान
बडा आिण अबू उमर. सवात मोठा उमर ताजम े घुस े ् या गटाचा मु होता.
बॉ िन भ करणा या एनएसजी पथकाने पु ा एकदा सव जुना ताज प रसर िपंजून
काढ ा आिण कुठ ् याही भागात ोटके नाहीत याची खा ी क न घेत ी. २९
नो बर ा सकाळी सहा वाजता हॉटे सुरि त क न मुंबई पोि सां ा ता ात
दे ात आ े .

‘कोणा ाही मागे सोडायचे नाही असा आ ी िन चय के ा.’

(मरणा ा दाढे तून वाच े ् या एकाची कथा.)

िनको ् स े न असोिसएटस या दि ण आि केती सुर ा सेवा पुरवणा या

कंपनीचे फैझु नॅगे आिण ां चे सहकारी यां चे न ा ताज हॉटे ा एकिवसा ा
मज ् यावरी ‘द सौक’ या े बॅनीज रे ॉरं टमधी भोजन नुकतेच आटोप े होते.
चॅ यन ीगचे सामने पाह ासाठी बॉब िनको ् स या कंपनी ा संचा कां सह ही
सव मंडळी मुंबई ा आ ी होती. राह ासाठी ां ना ताज हॉटे ची ि फारस के ी
गे ी होती आिण सातजण बसू कती असे टे ब ावेळी फ सौकम ेच
उप होते. मुंबई ा आका रे षेचे भान हरपून टाकणारे सौंदय ते पाहत बस े
होते. ते ा म ेच बॉबचा फोन वाज ा. हॉटे म े ऐकू आ े ् या गोळीबारािवषयी
ां ा िम ाने ां ना सावध के े .
सगळे एकदम खड ां कडे धाव े . खा ी पाहतात तर ताजभोवती ा सव
र ां वर ोकां ची‚ अि ामक द आिण पोि सां ा गा ां ची गद जम ी होती.
अचानक एक मोठा ोट झा ा. बॉबनी रे ॉरं ट ा मॅनेजर ा गाठ े . पण
सु वाती ा काहीच मािहती दे ाची ाची तयारी न ती. जे ा फारच आ ह
धर ा ते ा ा ा ावेळी जेवढी मािहती होती तेवढीच ाने सां िगत ी. ‘काही
धारी ी मु ॉबीत घुसून ैर गोळीबार करत आहे त.’
मग सगळे जण एक बस े आिण सुटके ा य ां चा ख सु झा ा. ां ा
ात आ े की‚ ॉबीती ए े े टसमधून दह तवादी एकिवसा ा
मज ् यापयतही सहज पोहोचू कती . णून थम ां नी आत ये ा ा सव
मागावर खु ा‚ टे ब े ‚ अवजड काऊंटसचे अडथळे उभे के े . आता काचां ची
अंतगत सजावट े णीय वाटत न ती. ा मज ् यावरचे जायचे माग ां नी
तपास े . रे ॉरं ट ा समोरी कॉ र हॉ ि वाय ितथं फारसं काही न तंच. ते
जेथे उभे होते तेथून ां ना सव इ े े टस िदसत होते. ां ा हा चा ीत एक
िवि प ती होती. ि एका मज ् यावर पोहोचायची‚ थोडा वेळ तेथे थां बायची‚
मग पु ा पुढ ा मज ् यावर जायची. थोडा वेळ थां बायची‚ पु ा पुढ ा मज ् यावर
असे एका यीत चा े होते.
 बॉबनी ा ा सहका यां ना रे ॉरं टमधी सव िदवे बंद कर ास सां िगत े . वर
कोणी आ े च तर रे ॉरं ट बंद आहे असे ा ा वाटे . तेही झा े नाही तर ां नी
उ ा के े ् या अडथ ां मुळे काही वेळ ा ा दू र ठे वता येई . रे ॉरं टमधी
साठ जणां ना भटारखा ातून कॉ र मम े ह व ात आ े . इ े े टस
समो न जा ाचे टाळ े होते.
परं तु आता ोकां त घबराट पस ाग ी होती. बॉबनी आप ् या सहका यां चे
दोन गट तयार के े . आपण सव एक अस ् याने सवानी ां त राहावे असे ां नी
सां िगत े . संर णासाठी ेकाने चाकू‚ सुरे असे िमळे ते साधन जवळ ठे व े
होते. आगी ा काळात बाहे र जा ाचा माग कुठपयत जातो ते पाह ासाठी
एका ा पाठव ात आ े . ाने परत येऊन सां िगत े की तो माग थेट खा पयत
जातो पण तो हॉटे ा माग ा बाजूसच पोहोचवी याची खा ी नाही. परं तु हाच
सवात सुरि त माग असे असे नॅगे ना वाट े .
या दर ान हॉटे ा अिधका यां ी संपक साध ाचा ां चा य चा ू च होता.
ब तेक सगळा हॉटे ाफ जा ीतजा ोकां ना सुरि त थळी ह िव ात
गुंत ा अस ् याने सु वाती ा ते अवघड जात होते. पण अखेर सुर ा व थापक
सुनी कुिडयाडी यां ा ी संपक झा ा. सुर ा व थापकां नी ां ना आ व
के े की आगी ा काळात वापराय ा मागानेच खरं च हॉटे बाहे र सुरि तपणे
जाता येते ानंतर सवजण िज ाने खा ी िनघा े . इमारती भोवता चे बाहे र
जा ाचे सव माग पोि सां नी रोखून धर े होते.
म ंतरी ा काळात सुनी कुिडयाडी िवसा ा मज ् यावर पोहोच े .
एकिवसा ा मज ् यावर वाट बघत अस े ् या बॉब आिण ां ाबरोबर ा
ोकां ा ते सतत संपकात होते. अ ा िमिनटात मी तुम ापयत येतो असे सुनी नी
बॉबना सां िगत े . रे ॉरं ट ा दरवा ावर एक थाप वाज ी. बॉबनी पुढे होऊन
जेमतेम इं चभर दरवाजा उघड ा. सुनी च आहे त याची खा ी पट ् यावर ां ना
आत घे ात आ े . नंतर ा पंधरा िमिनटात हॉटे म े काय चा े आहे ‚ याची
संपूण मािहती िद ी गे ी. ां ा अंदाजापे ा प र थती खूपच वाईट होती. सा या
ोकां ना सुरि तपणे हॉटे बाहे र कसे ायचे?
बॉब ा सहका यां नी ठरव े की ोकां चे ी-पु ष असे दोन गट पाडायचे पण
ात धोका असा होता की काही संकट आ े च तर नवरे आपाप ् या बायकां ना
वाचवाय ा धावती आिण सव कारवाई धो ात येई . आणखी एक काळजी
होती. ां ाम े अ ाह र वषाची एक वृ मिह ा होती. ित ा कसेबसे चा ता
येत होते. पण एक गो िन चत होती. कोणा ाही मागे सोडून िद े जाणार न ते.
 ा वृ े स एका खुच त बसवून ायचे ठर े . सुनी ा मदतीने बॉबनी ोकां चे
नेतृ करायचे ठरव े .
पण खा ी उतरणे सोपे न ते. ां ना मु हॉटे ा इमारतीत वे करायचा
होता. मग स स कॉ रडॉर चा त ओ ां डून मु िजना उतरायचा आिण मग
ॉबीती इ े े टस समो न बाहे र पडायचे होते. आवाज होऊ नये णून सवाना
पाद ाणे काढ ास सां िगत ी. आगीचाही धोका होताच णून ां नी बरोबर आग
िवझव ाची साधनेही घेत ी होती.
हा सुटकेचा तीस िमिनटां चा माग अनंतकाळासारखा वाटत होता. अखेर
ताजबाहे र टी ी कॅमे यां चे ख खाट ां ना एकदाचे िदस े .

− जॉज को ी
 हॉटे ओबेरॉयमधी धुम च ी

आि ष खेतान

वे पिह ा :

एक उं चापुरा ीख दरवान पां ढरी ेरवानी आिण काळा फेटा घा ू न खास

भारतीय प तीने पा ां चे ागत करत होता− चेह यावर तहा ‚ दो ी हात
जोड े े आिण तोंडाने ‘नम े.’ आिण ाने पािह े की मुंबई ा र ां व न
धावणा या ाखभर टॅ ींपैकी एक जुनाट‚ काळी-िपवळी टॅ ी पोचम े उभी
रािह ी. दाढी के े े िव ीत े दोन त ण माग ा सीटव न खा ी उतर े
आिण ां नी न बो ता टॅ ीचे भाडे िद े . ेका ा पाठीवर एक आिण हातात
एक अ ा मो ा िप ा हो ा. चौतीस मज े अस े ् या टायडट-ओबेरॉय
हॉटे ा पोचम े अ ंत महाग ा‚ चकाकणा या गा ां ा गद त ती टॅ ी
उठून िदस ी. अथात टॅ ीने ा हॉटे म े येणे ही काही असामा गो न ती.
थोडे झुकून दरवान ां चे ागत करत असतानाच मो ा काचे ा दरवाजातून
आत वे कर ाऐवजी ा दोघां नी ां ा िप ां तून दोन का ा अ◌ॅ सॉ ् ट
रायफ ् स काढ ् या आिण दाराप ीकडी ो मवर नेम धर े . गो ां ा
वषावाने ो म ा काचे ा िभंती‚ दरवाजे‚ ो ममधी पुतळे आिण काऊंटस
सग ाचे तुकडे तुकडे झा े . तेथी कमचारी आिण ाहकां नी जागा सापडे ितथे
आ य घेत ा. काऊंटरवरचा एक िव े ता गो ा ागून खा ी पड ा. तो िध ाड
दरवान मोटारी ये ा ा र ाव न पसार झा ा. दरवानाजवळ उभा अस े ा
बे बॉयही ा ामागे धाव ा. पण दरवानाने र ा पकड ा तर बे बॉय आत पळू न
उजवीकडे वळ ा आिण सामान ठे व ा ा िवभागा ा काऊंटरखा ी पून
बस ा. तोपयत बंदुकधारी पोचम े आणखी काही पाऊ े पुढे आ े . ां ापैकी
एकाने डाई वे ा एका बाजू ा फूटपाथवर एक ग भर े ी पां ढरी िप वी
ठे व ी. ती बॅग तेथेच ठे वून दोघेजण ां तपणे काचे ा वे ारापा ी आ े . ितथ ा
दरवान आधीच पळू न गे ा होता. दरवा ावर गोळीबार क न ते आत ि र े .
ागतक ा ा घ ाळात ावेळी रा ीचे ९:५१ झा े होते.
थम ते डावीकडे वळ े आिण थोडी पाव े पुढे गे े ; पण गॅ रीत कुणीच नाही
हे पा न ां नी काही गो ा उगाच झाड ् या. नंतर ते परत मागे िफर े आिण
सामान ठे व ा ा िवभागापा ी आ े . ितथंच तो बे बॉय आिण हॉटे चा आणखी
एक कमचारी भीतीने थरथर कापत बस े होते. ां ाकडे बंदुकीची टोके वळवून
दोघां नी गो ा झाड ् या. हॉटे ची ती िव ीण ॉबी िकंका ा आिण आ ो ां नी
दणाणून गे ी आिण बॅगेज काऊंटर ा मागून र ाचे ओघळ संगमरवरी फर ीवर
पस ाग े . नंतर ा दोघां नी पु ा आप ् या बंदुका उद् झा े ् या काचे ा
दरवा ाकडे वळव ् या आिण बाहे र कोणी असे च तर ा ा इ ारा णून
गो ां ा फैरी झाड ् या. नंतर ते सरळ ागत काऊंटरपा ी गे े आिण पु ा
गो ां चा भिडमार के ा. टे ब ावर ा कॉ ुटर मॉिनटरचा खा ी पडून चुराडा
झा ा. ागतक सां भाळणारे कमचारी आधीच पसार झा े होते. दह तवादी
मु ॉबी ओ ां डत असतानाच डा ा बाजू ा एका इ े े टरचा दरवाजा
उघड ा गे ा आिण ातून चार पा णे बाहे र आ े . ापैकी एक जपानी होता.
समोर बंदुकधारी िदसताच ते मागे पळा े पण ा जपानी गृह था ा गो ा
ाग ् या. पण तरीही उर े ् या ितघां सह तो ि म े ि र ा आिण ते सव सुट े .
पण नंतर ा जपा ाचा जखमां मुळे मृ ू झा ा. ा सुंदर ॉबीमधून ते चा त पुढे
गे े . ॉबी ा डावीकडे ‘ रां डा’ नावाचे खु े रे ॉरं ट होते आिण एक
िपयानो होता. ॉबी ा एका टोका ा ‘ओिपयम डे न’ नावाचे रे ॉरं ट होते. ाम े
ि न ां नी गोळीबार के ा. ब तेक कमचारी आिण जेवणारी मंडळी या आधीच
माग ा काया यात आिण खो ् यात पळा ी होती. पण एक पा णा ितथं होता.
ा ा गेच ठार मार ात आ े . नंतर िस म मम े घुसून ां नी तेथी तीन
कमचा यां ना आिण एका पा ा ा ठार मार े .
नंतर पु ा परत िफ न ते टायडट ा ॉबीकडे आ े . थोडा वेळ ते ि समोर
रगाळ े आिण पु ा िफ न ते गाि चा पसर े ् या िज ाने वर गे े . कॉ रडॉर ा
दो ी बाजूंना दु काने होती. हा माग टायडट ा ागून अस े ् या एकवीस मज ी
ओबेरॉय हॉटे ा इमारतीकडे जाणारा होता. या दो ी इमारती एकाच प रसरात
आहे त. थम ां ना ुनी नावाची तयार कप ां ची ो म िदस ी. ते दु कान जरी
बंद होते तरी काचे ा िभंती अस े ् या ो मवर ां नी काही गो ा झाड ् या.
मग एकदम मागे वळू न चढू न आ े ् या िज ानेच ते परत खा ी आ े . ां नी िनजन
ॉबी ाहाळ ी आिण कोणी आप ा पाठ ाग करत नाही याची खा ी क न
घेत ी. नंतर पु ा िजना चढू न ते ितजोरी नावा ा दािग ां ा दु कानापा ी थां ब े .
ितथे पून बस े ् या एका परदे ी पा ा ा ां नी ठार के े . नंतर ते िटिफन
रे ॉरं टकडे चा त गे े . आत वे कर ापूव ां नी कपडे ‚ घ ाळे ‚ कातडी
सामान िवकणा या दोन दु कानां ा ो मवर गो ा झाड ् या. ावेळी रा ीचे
९:५७ झा े होते. नंतर िटिफन रे ॉरं टम े ां नी वे के ा आिण गो ां ा
अनेक फैरी झाड ् या. ोकां ना पळायची संधीच िमळा ी नाही. ावेळी ितथे
अस े ् या अनेक जेवणा यां ना हे फटा ाचे आवाज वाट े . ामुळे काहीजण
जागचे ह े ही नाहीत. काही सुदैवी मंडळी बचाव ी; पण नंतर िटिफनमधून बारा
मृतदे ह काढ े गे े − काही टे ब ावर वाक े होते‚ काही कोचावर पसर े होते‚
काहीजण टे ब ाखा ी पड े होते तर काहीजण जिमनीवर पड े होते.
िटिफनबाहे र आ ् यावर ा जोडीने ओबेरॉय ा वर ा ॉबी ा ाऊंजम े
एका मो ा आिण सुंदर िपयानोमागे एक बॉ ठे व ा. ितथून बाग आिण प ीकडे
समु ाचे मनोहर य िदसते. दु सरा बॉ पेर ् यावर ते दोघे एका ‘ ा’म े घुस े
आिण तेथी दोन ी कमचा यां ना ां नी गो ा घात ् या. नंतर ते पोहो ा ा
त ावाजवळी कंदाहार रे ॉरं टकडे िनघा े . ावेळी सुमारे प ास पा णे तेथे
भोजन घेत होते. तेथी वेटसनी आती ब तेक ोकां ना स स िज ाने अ
ह व े होते. पण ु अडनी वारं वार सां गूनही काहीजण स स िज ाने वर ा
मज ् यावर गे े . कंदाहारम े ि र ् यावर बंदुकधा यां नी थम गो ा झाड ् या
आिण मग बॉ फेक े . ावेळी रे ॉरं टम े फ दोनच ु अड होते. इतर
कमचारी आिण पा णे आधीच तेथून बाहे र पड े होते. ा दोन ु अडना
दह तवा ां नी पकड े आिण रे ॉरं ट ा आग ाव ास फमाव े . िबचा यां नी
फिनचर आिण टे ब ां वरी कापडां ना आग ाव ास सु वात के ी. ात एकाचा
हात भाज ा णून तो थोडा थां ब ा. दह तवा ां नी ता ाळ ा ा गोळी घात ी.
नंतर दीप नावा ा उर े ् या ु अड ा ां नी ओ ीस धर े आिण ां ना वर ा
मज ् यां वर घेऊन जा ास ा ा सां िगत े . ते ितघे इ े े टसपयत पोहोच े .
त ावा ा मज ् यावर इ े े टसचे दोन संच आहे त. म वत इ े े टर खा ा
ॉबीचा मज ा ते त ावाचा मज ा यासाठी आहे . दु स या संचाती इ े े टस
पा ां साठी असून ते वर ा ॉबीपासून (ितथे िटिफन रे ॉरं ट होते) ते
एकिवसा ा मज ् यापयतसाठी होते. दीपने म वत ट इ े े टरचे बटन
दाब े . पण या इ े े टर ा एकच बटन होते आिण बाण खा ची िद ा दाखवत
होता. णजे हा इ े े टर खा ी जाणार हे दह तवा ां नी ओळख े . चा ू पणा
क नकोस असा दम ां नी दीप ा िद ा‚ वर जायचे आहे असे ां नी ास
आधीच सां िगत े होते. आप ी बाडी उघडकीस आ ी हे कळताच दीपने
घाईघाईने पा ां साठी ा इ े े टरचे बटन दाब े .
या दर ान हॉटे बाहे र पोचखा ी एक पो ीस ॅ न येऊन थां ब ी. ानंतर
आणखी दोन एसयु ी (SUV) पो ीस गा ा डाई वे गत येऊन उ ा रािह ् या.
ां ा दो ी बाजूंना पोि सखा ाची िच े होती. ावेळी रा ीचे १०:०५ झा े होते.
गाडीतून उतर ् यावर गेच अिस ं ट पो ीस इ े र (एपीआय) िक ोर ि ंदे
यां चे दह तवा ां नी तेथे ठे व े ् या पां ढ या िप वीकडे गे े . ती उच ताच
ां ा ात आ े की यात बॉ आहे त. डाई वे ा एका टोका ा कोप यात
ां नी ती िप वी अ गद ठे व ी आिण बॉ िनकामी करणा या पथका ा तातडीचा
संदे पाठव ा. ावेळी दु स या वाहनातून उप-िनरा क भागवत भानसुदे आिण
कॉ े ब मारणे खा ी उतर े आिण ां नी टायडट ा मु वे ारातून
हॉटे म े धाव घेत ी. ते दोघे िजना चढू न गे े आिण ओबेरॉय ा वर ा ॉबीत
पोहोच े . ते ा भानसुदे यां नी इ े े टसजवळ दोन दह तवादी उभे अस े े
पािह े . ां नी झट ात आप े स स र ॉ ् वर काढ े आिण एक गोळी झाड ी.
बंदुकधारी एकदम चिकत झा े . प ासाठी ां नी वाकून पोि सां कडे दोन
हातबॉ फेक े . भानसुदे यां नी सुरि त जागा घेऊन पु ा एक गोळी झाड ी.
दह तवा ां नी आणखी एक हातबॉ फेक ा. या गडबडीतच ट इ े े टरचा
दरवाजा उघड ा. दीपने ात उडी मार ी तो झटकन खा ी गे ा.
दोन बॉ ोटां मुळे अपुरे साम अस े ् या पोि सां ना माघार ावी
ाग ी. दह तवादी मग पा ां साठी ा इ े े टरमधून बारा ा मज ् यावर गे े .
कॉ रडॉरमधून चा त जाताना माग ा बाजू ा स स िज ातून ां ना आवाज ऐकू
आ ा. ितकडे जाऊन पाहतात तर ा िज ात ां ना पंधरा ोक िदस े .
कंदाहारमधून बाहे र पडून वर ा मज ् यावर जाणा यां पैकी ते होते. ा सवाना
ओ ीस ध न दह तवादी ां ना ेवट ा णजे एकिवसा ा मज ् यावर घेऊन
गे े . बंद ग ीवरी यं ां ा खो ् यां कडे जाणा या िज ा ा िभंतीकडे तोंड क न
दहा ओि सां ना उभे कर ात आ े . हात वर क न िभंती ा ते टे कवा असे ां ना
फमाव ात आ े . ओि सां पैकी एका ीने ‘तु ी हे का करत आहात?’ असे
िवचार े . एक बंदुकधारी णा ा‚‘तु ा ा गो ा आठवते का?’ नंतर ा दोघां नी
फोनव न ां ा व र ां ी संपक साधून पुढी सूचनां बाबत िवचार े . ां ना ा
सवाना गो ा घा ास सां िगत े . ा ा आदे ा माणे दहाही जणां ना गो ा
घा ू न मार ात आ े . दहाहीजण मे े आहे त असे समजून उर े ् या पाच जणां ना
घेऊन िज ाने ते एकोिणसा ा मज ् यावर आ े . एका खो ीत ां नी काही तास
ओि सां ची चौक ी क न ां ची ओळख पटवून घेत ी. या दर ान
पािक ानमधून र-ए-तोयबा ा व र ां कडून ते फोनव न सारखे सूचनाही घेत
होते आिण मािहती दे त होते. पाच ओि सां पैकी तीन या हो ा आिण एक वृ
तुक जोडपे होते. आपण मु ीम अस ् यामुळे आप ् या ा सोडून ावे अ ी ां नी
िवनवणी के ी. यो वेळीच के े ् या या खु ा ाने ां चे ाण वाच े . ा दोघां ना
खो ी मां क १९७९ म े बंद के ् यावर तीन मु मेतर यां ना कॉ रडॉरम े
गो ा घा ात आ ् या. तुक दां प ा ा खो ीत बंद करताना दोघा
दह तवा ां ची एक िप वी चुकून खो ीतच रािह ी. नंतर ते अठरा ा मज ् यावर
उतर े . ते ा पहाटे चे चार वाज े होते.

वे दु सरा :

अित र पो ीस आयु परमवीर िसंग यां नी न रमन पॉईंटवरी आप ् या

भ सरकारी िनवास थानात पाय टाक ा तोच दि ण िवभागाचे अित र आयु
के. वकटे म यां चा ां ना फोन आ ा. ां नी िसंग यां ना सां िगत े की ि ओपो ् ड
कॅफे आिण ताज हॉटे म े जवळजवळ एकाच वेळे ा गोळीबारा ा घटना
घड ् या आहे त. पाच फूट दहा इं च उं चीचे‚ िसंग नेहमीच चपळ आिण कृतीत र
िदसायचे. मूळचे ते चंदीगढचे पण ां ची नेमणूक एटीएसकडे झा ी होती. गे ् या
तीन मिह ां पासून िसंग अहोरा मा े गाव ा झा े ् या एका दह तवादी
ह ् ् या ा तपासात गक होते. मा े गावम े २९ स बर ा‚ रमजान ा पिव
मिह ात गद ा वेळी बाजारपेठेत बॉ ोट झा ा होता. ात एका मु ासह
पाच मुस मान बळी पड े होते. तपासणीअखेर अकरा िहं दू अितरे ां ना अटक
कर ात आ ी. ाती दोघेजण राती िनवृ अिधकारी होते तर एकजण
रात कायरत अस े ा े नंट कन होता. एटीएस ा ण ानुसार िहं दू
अितरे ां नी घडव े ा मा े गावचा ोट हा ‘इं िडयन मुजािह ीन’ने के े ् या
अनेक बॉ ोटां चा बद ा होता. इं िडयन मुजािह ीन ही एक मु ीम
दह तवा ां ची संघटना असून गे ् या तीन वषात दे ात जे अ ा डझनां पे ा जा
ोट वा ह ् े झा े ामागे ती संघटना आहे असे भारतीय पोि सां चे मत होते.
परं तु एटीएसने िहं दू अितरे ां ची धरपकड के ् याने भारतीय जनता प आिण
ित ा ी सं अस े ् या अनेक िहं दु वादी संघटनां नी िनंदा ना ीची आघाडीच
उघड ी. संपूण एटीएस आिण ाचे मुख हे मंत करकरे यां ना मा मां ा टीके ा
तोंड ावे ाग े .
आप े ॉक िप ू आिण तीस गो ा घेऊन िसंग आप ् या अंगर कासह
मोटारीत बस े . ते गाडीत बसताहे त तोच वकटे मचा पु ा फोन आ ा की काही
बंदुकधा यां नी टायडट-ओबेरॉय हॉटे ा बाहे रही अंदाधुंद गोळीबार सु के ा
आहे . िसंगनी डाय र ा ओबेरॉय हॉटे कडे गाडी घे ास सां िगत े . ां ा
घरापासून ते जेमतेम पाच े मीटर दू र आहे . िवधानभवन आिण इतर ापारी
इमारतींजवळू न जाताना ब तेक र े रकामे अस ् याचे िसंग यां ना िदस े . गाडी
ओबेरॉय हॉटे कडे जाणा या ग ् ीत जे ा गाडी ि र ी ते ा ते जात अस े ् या
िद ेनेच गोळीबाराचा अ आवाज ां ना ऐकू येऊ ाग ा. हॉटे ा मु
वे ाराजवळ जसज ी गाडी जाऊ ाग ी तसतसा हा आवाज मोठा होत गे ा.
ोखंडी फाटका ा थोडे अ ीकडे गाडी थां बवून िसंग खा ी उतर े आिण चा ू
ाग े . गोळीबार थां ब ् याने हॉटे म े ां तता पसर ी होती. हॉटे बाहे र काही
पो ीस बिधर होऊन उभे होते. ां ापैकी एकाजवळच िप ु होते आिण इतर
सव ाठीधारी होते. िसंग िजथे उभे होते ा ग ् ी ा प ीकडे णजे म रन
डाई वर एपीआय ि ंदे आिण भानसुदे जादा कुमक आिण बॉ िनकामी
करणा या पथकाची वाट पाहत उभे होते. ि ंदनी उच ू न कोप यात ठे व े ् या
िप वीती टाईमबॉ ची मंद िटकिटक चा ू होती.
अरबी समु ासमोरी राणीचा सुंदर र हार ( ी नेक े स अथात म रन
डाई ) गडद तपिकरी रं गा ा िद ां नी ख खत होता. समु ही ां त होता.
एरवी ा कुठ ् याही िदव ी काँ ि ट ा ा र ावर चा णा यां ची‚ कॅमेरे
घेऊन धावणा या परकीय वा ां ची आिण फेरीवा ् यां ची चंड गद असते. पण
आता तो र ा ओळखू येत न ता. गोळीबारानंतर संपूण भागात एक िविच
भीितदायक ां तता पसर ी होती. थो ाच वेळात वकटे मची मोटारही म रन
डाई वर येऊन थडक ी. जवळ ा पो ीस े न ा दोन एसयू ी वाहनां जवळ
ां नी आप ी गाडी ाव ी. नंतर म रन डाई चा मध ा भाग ओ ां डून ते
हॉटे कडे पाहत उभे रािह े आिण काही णातच पु ा एकदा गोळीबाराने
ां ततेचा भंग के ा. नंतर पु ा एकदा बिधर करणारी ां तता! पु ा एकदा एकामागे
एक ोट झा े आिण काचां चे तुकडे सव िवखुर े गे े . दह तिवरोधी कारवायां चे
दीघ ि ण घेत े ् या िसंग यां ा गेच ात आ े की हे हातबॉ चे ोट
आहे त. ां नी गेच ओबेरॉय हॉटे ा तळमज ् यावरी ॉबीम े ि र ाचे
ठरव े .
एखा ा िसनेमा ा सेट माणे ितथ े उ टे पा टे पड े े फिनचर‚ फर ीवर
काचां चा पड े ा खच‚ हॉटे मधी सग ात गजबज े ा भाग णजे ागत
क आिण ा ा भोवता ची बसायची जागा. पण आज ते सव रकामे होते. काही
िमिनटे िसंग यां नी ॉबीम े फे या मार ् या आिण मग ां नी हॉटे चे मु सुर ा
अिधकारी सु ी नागमोटे यां ची भेट घेत ी. ां ाजवळी नका ां ा सहा ाने
नागमोटे यां नी िसंगना हॉटे ची रचना समजावून सां िगत ी. एकवीस मज ी
ओबेरॉय-टायडट हॉटे ् स ां चे ये ाजा ाचे वेगवेगळे माग. या ां ा संभाषणात
कानठ ा बसवणा या बॉ ोटां चा आिण गोळीबाराचा य येत होताच. िसंग
यां ना तेथे येऊन वीस िमिनटे होऊन गे ी होती. पण अजूनही जादा कुमकीचा प ा
न ता. समोर चा े ा नरसंहार हतब तेने पाहताना येणारी उदािसनता झटकून
टाकत वकटे मनी िसंग यां ना बाहे र बो ावून हॉटे बाहे र आ े ी एसआरपीएफची
दोन पथके आिण बॉ िनकामी करणारे पथक दाखव े . बॉ पथकाने थम ा
ग भर े ् या िप वीभोवती ोटकिवरोधी कडे टाक े आिण मग वर मोठे
ँ केट पसर े . पाच िक ो ा आरडीए ोटाने िकमान जीिवत आिण िव हानी
ावी यासाठी हा खटाटोप होता.
हे नवीन मनु बळ िमळा ् यामुळे वकटे मनी सवात पिह ् यां दा
दह तवा ां चा प ायनाचा संभा य हाणून पाडायचे ठरव े . एसआरपीएफ ा
एका तुकडी ा ां नी हॉटे चे सव माग रोखून धर ाचे आदे िद े . हॉटे ा
सुर ा द ाने दाखव े ् या बाहे र जा ा ा अ ा डझनापे ा जा िठकाणी
िसंगनी ेकी दोन एसआरपीएफ जवान तैनात के े . अचानक एक एवढा चंड
ोट झा ा की ेकजण जाग ा जागी गोठ ा गे ा. बाहे र ा िप वीत ् या
बॉ चा एक ोट झा ा होता. ा ोटाचा दणका एवढा चंड होता की
ोटा ा जागेवर पां घर े े ँ केट हवेत उडून प ास मीटर ां ब समु ात जाऊन
पड े . ोटामुळे टायडट आिण ओबेरॉय हॉटे ां ा तळमज ् यावरी सव
खड ां ा काचा फुट ् या हो ा. तेव ात एटीएस मुख हे मंत करकरे यां नी
फोनव न ूआरटी पथक घटना थळी पोहोच े का याब िसंग यां ाकडे
िवचारणा के ी. ावेळी करकरे त: सीएसटीवर होते. ां चा नकार ऐक ् यावर
करक यां नी िसंग यां ना आ वासन िद े की ूआरटी पथक ितकडे वकरच
पोहोचे . हा फोन झा ् यावर काही िमिनटां तच आणखी एक चंड ोट झा ा.
इमारत पायापासूनच हादर ् यासारखे सवाना वाट े . हा हॉटे ॉबीम े ठे व े ् या
बॉ चा ोट होता. घाबर े े एसआरपीएफचे जवानही आप ् या जागा सोडून
एनसीपीए ा इमारती ा कपाउं ड िभंतीजवळ आ य घे ासाठी धाव े .
काही णानंतर घाबर े ् या ोकां चे ोंढे ओबेरॉय हॉटे मधून बाहे र पडू
ाग े . काही अगदी सुटाबुटात होते तर काही अंघोळी ा कप ात होते. काहींचे
चेहरे धूळ-धुराने माख े होते. ापैकी काहींना थां बवून ां ाकडून आती
घटनां ची मािहती घे ाचा य िसंग यां नी के ा. पण ते एवढे घाबर े े आिण
ध ा बस े े होते की कोणीही काहीही उपयु मािहती दे ऊ क े नाही. मग जे
एसआरपीएफ जवान आप ी जागा सोडून पळा े होते ां ना ां नी खडसाव े
आिण परत आप ् या िठकाणां वर जा ाचा आदे िद ा. या मध ् या काळात पु ा
एकदा गोळीबार आिण बॉ ोटां नी प रसर दणाणून गे ा. तेव ात एक
अ◌ॅ सॉ ् ट ॅ न सहा पोि सां ना घेऊन हॉटे बाहे र उभी रािह ी. ां ाजवळ एक
एके-४७ रायफ ‚ एक काबाईन आिण एक एसएमआर अ ी े होती. पण
ितत ात एक िविच गो घड ी. पु ा एकदा गोळीबाराचा आवाज आ ा पण तो
यावेळी हॉटे ातून न येता चार े मीटर अंतरावरी िवधान भवना ा िद ेने आ ा.
अ◌ॅ सॉ ् ट ॅ नमधी एक एके-४७ िसंगनी उच ी आिण दोन पोि सां सह ते
एसयू ीम े बस े आिण आवाजा ा िद ेने गे े .
िवधानभवनाजवळ ां ना एक पो ीस एसयू ी वाहन उभे अस े े िदस े . थोडे
जवळ जाऊन खर का झोतात ां नी पािह े . ा गाडीचे एक चाक िनखळ े
होते आिण गाडी ा उज ा बाजूस बंदुकी ा गो ां नी भोके पड ी होती. तसेच
दरवाजातून र िठबकत होते. गाडी ा आती अंधारातून कोणाचा तरी
मदतीसाठी मंद आ ो ऐकू येत होता. िसंग आिण ां ाबरोबरचे पो ीस
सु वाती ा भयचिकतच झा े . णून ां नी आती ंची ओळख मािगत ी.
आतून आवाज आ ा की तो इ े र िवजय साळसकरां चा अंगर क अ ण
जाधव होता. िसंग यां नी आप ् या ोकां ना गाडी ा माग ा दरवा ाची काच
फोडून जाधव ा गाडीबाहे र काढ ास सां िगत े . र ाने थबथब े ् या जाधवां नी
सां िगत े की दोन दह तवा ां नी गाडी पळवून ने ी. ावेळी ते साळसकरां बरोबर
गाडीत होते. ाि वाय एटीएस मुख हे मंत करकरे ‚ अित र पो ीस आयु
अ ोक कामटे आिण दोन कॉ े ब ही गाडीत होते. मग करकरे आिण इतर कोठे
आहे त; असे िसंग यां नी दरडावून िवचार े . ते सव मरण पाव े होते यावर मा िसंग
याचा िव वासच बसत न ता. एका तासापूव च िसंग आप े व र करक यां ी
बो े होते. जाधव यां चे दो ी दं ड घुसळीत िसंग णा े ‚ “ध ातून बाहे र ये
आिण काय घड े ते नीट आठवून सां ग.”
“साहे ब‚ मी खरं च सां गतोय. ां नी करकरे आिण इतरां ना ठार मार े . करकरे ‚
कामटे आिण साळसकर यां चे मृतदे ह ां नी गाडीबाहे र फेक े आिण गाडी घेऊन ते
पळा े .”
“माग ा बाजू ा दोन कॉ े ब ा वाखा ी मी पड ो होतो. ती फेक ाची
तसदी ां नी घेत ी नाही.”
ावेळी रा ीचे १२:४० वाज े होते.
जाधव ा ताबडतोब दवाखा ात दाख कर ात आ े . नंतर िसंग यां ना
वायर े सव न संदे आ ा की ा दोन दह तवा ां नी पो ीस ॅ न पळव ी
ां ना िवधानभवनापासून चार-पाच िक ोमीटर अंतरावरी िगरगाव चौपाटी येथे
अडव ात आ े . िसंग ता ाळ ितकडे रवाना झा े . ते तेथे पोहोच े ते ा दोन
दह तवा ां ना पोि सगाडीत ह व ात येत होते. िवधानभवनाजवळ पो ीस
एसयू ी सोड ् यानंतर दह तवा ां नी जी चंदेरी ोडा मोटर बळकाव ी ती
जवळच पो ीस अडथ ां जवळ र ा ा म भागीच उभी होती. िसंग जवळ गे े
आिण ां नी दह तवा ां ा थोबाडीत मार ् या. ाती एकाने काहीच ितसाद
िद ा नाही. पण दु सरा िजवंत अस ् याचे िदस े . नंतर जे ा ां नी दोघां ची नाके
दाबून ठे व ी ते ा एकाने वास घे ाचा य के ा.
“हा अजून िजवंत आहे ‚ ा ा हॉ ट म े ा.” िसंग यां नी ितथ ् या
पोि सां ना आदे िद ा. या अवधीत डीआयजी सुखिवंदरिसंग यां ा नेतृ ाखा ी
डझनभरा न जा एटीएसचे अिधकारीही िगरगाव चौपाटीवर पोहोच े . डीआयजी.
िसंग यां नी आप ् या पथकाची दोन गटात िवभागणी के ी. करकरे आिण
इतरां िवषयीची मािहती घे ासाठी एका गटा ा जे.जे. हॉ ट म े पाठव े .
उर े े आठ अिधकारी िसंग यां ाबरोबर ओबेरॉयकडे रवाना झा े .

वे ितसरा :

अित र आयु िसंग आिण इतर एटीएस अिधका यां नी ओबेरॉय हॉटे जवळ
जाऊन आप ् या गा ा एनसीपीए आिण हॉटे यामधी र ावर ाव ् या. ां नी
अिधका यां चे दोन गट पाड े . एका गटात सिचन कदम‚ अरिवंद सावंत‚ सुनी
जाधव आिण बाळा कदम हे चार एटीएस अिधकारी होते. दु स या गटात ूआरटीचे
पाच कमां डो होते. ां नी ां ना ओबेरॉय हॉटे म े घुस ाचा आदे िद ा.
हॉटे चे सुर ा मुख नागमोटे यां ाबरोबर एटीएस अिधका यां चा गट ओबेरॉय ा
िनजन ॉबीम े ि र ा. खा ा ॉबीतून आगी ा काळात बाहे र जा ा ा
मागाने ते वर ा ॉबीत गे े . तेथे ां नी डझनभर साठवणुकी ा खो ् या
तपास ् या; पण ां ना सं या द असे काही आढळ े नाही. नंतर ते पु ा खा ा
ॉबीत आ े . ते ा दो ी ि स चा ू अस े ् या ां ना िदस ् या. सिचन कदम
यां नी हॉटे सुर ा मुखां ना ि ताबडतोब बंद कर ाची सूचना के ी. मग
कदम आिण ां ा सहका यां नी खा ा ॉबीची तपासणी के ी आिण काही
वेळाने ते पोहो ा ा त ावापा ी आ े .
ितथ ् या संपूण भागात अधा फूट पाणी साच े होते. ावर िप ा‚ पाद ाणे‚
मोबाई फोन यासार ा अनेक व ू तरं गत हो ा. काही तासां पूव ितथे ोक
वावरत होते‚ याचा तो पुरावा होता. आता एका बॉ ा ोटामुळे कंदाहार आिण
टी ाऊंजम े आग भडक ी होती. हॉटे ा इतर भागातही ती पसर ाचा धोका
होता पण ितथे अि ामक द ाचे पथक अगदी वेळेत पोहोच े आिण ां नी आग
िवझव ी. पोि सां चा गट िटिफन रे ॉरं टम े ि र ा ते ा तेथी य भयानक
होते − र ां ची थारोळी‚ इत त: पसर े े मां साचे तुकडे आिण केसां चे पुंजके‚
गो ां नी चाळण झा े ी अनेक ेते तेथे िवखुर े ी होती. ाच वेळी ूआरटी ा
पाच कमां डोंचा गट ओबेरॉय उप मुख सुर ा अिधकारी राजे कदम यां ासह
ागतक ाकडे गे ा. तेथे पीबीएए फोन बसव े होते. िविवध खो ् यां म े
अडकून पड े ् या पा ां ी संपक साधून ां ना सुरि ततेिवषयी स ् ा ावा
असा राजे चा हे तू होता. पण तेवढयात दह तवा ां नी व न बॉ फेक ास
सु वात के ी. ापैकी काही ॉबीम ेही पड े . ा मागाने हे बॉ फेक े जात
होते‚ ाव न ओबेरॉय हॉटे म े वर कुठे तरी दह तवा ां नी मो ाची जागा
पकड ी आहे हे होत होते. व न होणा या सतत बॉ वषावामुळे दो ी
गटां नी माघार घे ाचे ठरव े .
हॉटे बाहे र अस े े िसंग आिण दोन एटीएस अिधकारी ओबेरॉय ा उ र
िद ेस काही इमारती सोडून अस े ् या ए ेस टॉवस या उं च इमारतीवर गे े .
रा ी िदसू कणारे गॉग ् स आिण अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ ा सहा ाने ां नी अधा
तास पाहणी के ी. दु सरे दोन एटीएस अिधकारी िवजय वाकुडकर आिण
रिहमतु ् ा सईद हे क ा नको आिण रा ीचे गॉग ् स घेऊन एनसीपीए
इमारती ा ग ीवर बस े होते. ही इमारत ओबेरॉय हॉटे समोरी
र ाप ीकडे च होती. आता ए ेस टॉवस आिण एनसीपीए इमारत यावरी दोन
गटां चे आपापसात संदे वहन सु झा े . िव ेषत: िसंग यां ना याची गरज जा
होती कारण ए ेस टॉवस ही इमारत ओबेरॉय ा पाठीमागे होती. ामुळे ां ना
हॉटे चा प रसर पूण िदसत न ता. पीएसआय सईद आिण वाकडकर यां ना मा
संपूण हॉटे िदसत होते. ां ना असे िदस े की हॉटे ा अठरा ा
मज ् यावरी अगदी टोका ा कोप याती खो ी ा खड ां ची तावदाने फुट ी
होती आिण ितथून एक बंदुकधारी रायफ बाहे र काढू न नेम ध न गोळीबार करत
होता. ाच मज ् यावर दु स या टोकाचा कोपरा समु ाकडे तोंड क न होता.
ितथ ् या खो ीची तावदानेही फुट े ी होती. णजे ितथेही एक बंदुकधारी असावा.
या दो ी खो ् यां ा खड ां चे पडदे ओढ े े होते आिण अधूनमधून एखा ा
माणसाची फ ओझरती आकृती िदसायची. ा मज ् यावरी इतर खो ् यां त
ोक पून बस े होते आिण ां ा खड ां तून ते मदतीसाठी खुणा करत होते.
ए ेस टॉवसव न हॉटे पूणपणे िदसत नस ् याने िसंग यां नी ते िठकाण
सोडायचे ठरव े . ा माणे ते र ा ओ ां डून येत असताना अठरा ा
मज ् यावरी एका खो ी ा खडकीवर एक ह णारी आकृती ां नी पािह ी.
ब धा ती ी ेजार ा खो ीत जा ाचा य करत असावी. जरी ावेळी
अंधार होता तरी िसंगना असे वाट े की ती ह णारी आकृती णजे एखादा
दह तवादीच असावा. जवळच उ ा अस े ् या कॉ े ब ची एसए आर घेऊन
िसंग यां नी ा आकृतीवर नेम ध न गोळी झाड ी. नेम चुक ा पण ती आकृती
परत आप ् या खो ीत गे ी आिण िदसेना ी झा ी.
रा ी दोन ा सुमारास रा ा प चम िवभागा ा दोन तुक ा आिण आठ
कमां डो ओबेरॉय हॉटे म े आ े . पोि सां ा‚ सै ां ा आिण इतर िविवध
सं थां ा ोकां ा ूहरचनेत‚ हा चा ीत एकसू ता नसणे हा एक कायमचा
नच होता. री तुक ां चा मुख अस े ् या े नंट कन ने समु ा ा
िकना या ा बाजू ा मोक ा जागेत दोन-दोन जवान उभे के े . सेना मुखाने
आप े जवान हॉटे इमारती ा आणखी जवळ ावेत यासाठी िसंग यां नी य
के े . कारण दह तवा ां नी पळू न जायचे ठरव े तर हॉटे भोवती ा छो ा
छो ा ग ् ् यां तून िनसटणे ां ना सहज होते. सैिनकां ना ां ना पकड ाची
संधी िमळणार न ती. कारण मोक ा जागे ा बाजूंना अस े ् या झाडाझुडपां चा
सैिनकां नी आधार घेत े ा होता. पण सेनािधका यां नी ते मान े नाही. पहाटे तीन ा
सुमारास ी कृती द ा ा (आरएएफ ा) आणखी दोन तुक ा हॉटे पा ी
पोहोच ् या. ेक तुकडीत (Platoon) तीस स सैिनक असतात. वकटे म
आिण िसंग यां नी ा जवानां ना म रन डाई र ा ा मध ् या रे षेवर तैनात के े .
हे होईपयत िविवध खो ् यां त प े ् या पा ां चे सुमारे अधा डझन िम आिण
नातेवाईक हॉटे बाहे र जमा झा े होते. िसंग यां नी अडक े ् या सव ोकां चे
मोबाई नंबर घेऊन ते आप ् या अिधका यां ना िद े . पुढी अ े चाळीस तास
ां ा ी संपक ठे व ाची‚ ां ना धीर दे ाची ‘आिण काय करा आिण काय क
नका’ यासंबंधी मागद न कर ाची जबाबदारी ां नी ां ाकडे सोपव ी. नंतर
माक सची कुमक आ ी. दह तवादी कुठे असू कती याची सवसाधारण
क ् पना वकटे म आिण िसंग यां नी या कमां डोंना िद ी. ओबेरॉय हॉटे ा
कोण ाही मज ् यावर सीसीटी ीची व था न ती आिण हॉटे म े िकती
दह तवादी आहे त ा सं ेचीही िन चत क ् पना न ती. ओबेरॉय ा डाइ वे
वर आिण ॉबीम े केवळ दह तवा ां नी ठे व े ् या बॉ चे ोट होऊन गे े
होते. पण हॉटे ा आतही काही बॉ ां नी ठे व े असावेत अ ी पोि सां ना भीती
होती. माक सनी दोन गट पाड े . ेक गटात ोटके ोधून ती न करणारे त
होते. नंतर ां नी हॉटे म े वे के ा.
वानपथक अस े ् या एका गटाने कुठे बॉ ठे व े आहे त का हे पाह ासाठी
टायडट ा मु ॉबीची तपासणी सु के ी. दु स या गटाने हॉटे प रसरात
येणा या जाणा या सव मागाची नाकेबंदी सु के ी. दह तवादी सुटून जाऊ नयेत
णून हे पाऊ उच े होते. थम माक सनी टायडटमधून ओबेरॉयकडे मु
ॉबीतून जाणारा माग बंद के ा. ओबेरॉयचा त ाव अस े ा मज ा आिण
टायडट ा जोडणारे माग होते तेही बंद कर ात आ े . एनसीपीए इमारतीकडे तोंड
अस े ् या ओबेरॉय ा मु वे ारावरही र क उभे के े गे े . स स
िज ामधून दोन कमां डो थेट एकिवसा ा मज ् यापयत जाऊन आ े . पण
खो ् यां भोवती ा कॉ रडॉसम े ां नी वे के ा नाही. िज ात ां नी काही ेते
पड े ी पािह ी. पण ावेळी ाबाबत काही न कर ाचे ठरवून थो ावेळाने ते
परत आ े . माक स ा वानपथकाने टायडटची संपूण मु ॉबी धुंडाळ ी. पण
ां ना कुठे ही बॉ आढळ ा नाही. हे सव पूण झा ् यानंतर टायडट ा हॉटे
ाफने मु ॉबीत अस े ् या फोनव न तेथी सव पा ां ना कळव े की
ां नी आपाप ् या खो ् यातच राहावे. तरीपण ओबेरॉय ा ॉबीत अधूनमधून बॉ
पडतच होते. ामुळे हॉटे कमचारी ओबेरॉयमधी पा ां ना ती सूचना दे ऊ
क े नाहीत. दह तवादी एखा ा खो ीत पून दरवा ातून मोक ा जागेत
(atrium) बॉ फेकत असावेत. असे काही तास गे े . माक स आिण पो ीस
हॉटे भोवती द होते. ेकजण एनएसजी तेथे ये ाची वाट पाहत होता.

वे चौथा :

दु स या िदव ी सकाळी नऊ ा सुमारास कंदाहार रे ॉरं टमधून दह तवा ां नी

ता ात घेत े ् या तेरा ओि सां म े जे तुक दां प होते ां नी मुंबईती ां ा
एका िम ा ी कसाबसा संपक साध ा. ा िम ाने िसंग यां ा ी संपक साध ा
आिण ां चा िसंग यां ा ी संपक जोडून िद ा. एकोिणसा ा मज ् यावरी खो ी
मां क १९७९ म े दह तवा ां नी ां ना कोंडून ठे व े होते. आप ् या अडखळ ा
इं जीतून ां नी ा दोन दह तवा ां चे वणन िसंगना िद े . ‘एकजण िन ा
कप ात आहे आिण दु सरा का ा कप ात. िन ा कप ात ा जा ूर
िदसतो. ेकाजवळ एक अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ आहे . िप ु े ही असावीत आिण
िप वीभर हातबॉ आहे त. ते सारखे कोणा ी तरी फोनव न बो तात.’ अ ी
मािहती ां नी िसंग यां ना िद ी. तसेच दोघेजण एक िप वी खो ीतच िवसर े आहे त
हे ही ां नी कळव े . िसंग यां नी ां ना ती िप वी उघडून बघ ास सां िगत े .
ाम े काही िजवंत काडतुसे आिण हातबॉ होते. िसंग यां नी दोघां ना धीर िद ा
की‚ अ ् पावधीतच सुर ार क ां ची सुटका करती .
साडे नऊ ा सुमारास एनएसजी मोटारींचा एक ताफा म रन डाई वर थडक ा.
कन बी.एस. राठी आिण े नंट कन आर.के. मा या दोघा अिधका यां नी
हॉटे प रसराभोवती काही चकरा मार ् या. आजूबाजू ा इमारती‚ तेथी
ाभािवक रचना यां चे सू िनरी ण क न ा भागाची थती आ सात के ी.
कन राठी अ ् पावधीतच काया त के ् या जाणा या ओबेरॉय ऑपरे नचे मुख
होते‚ तर े नंट कन मा कारवाई मुख होते. ूहरचना आिण
कृतीची जबाबदारी ां ाकडे होती. िसंग आिण वकटे मनी ा दोघां ना
आ ापयत घड े ् या घटना मवार सां िगत ् या. ां नी हे ही सां िगत े की
हॉटे म े काही कारवाई होत आहे असा दह तवा ां ना सं य जरी आ ा तरी ते
बॉ ह ् े वाढिव ाची भीती आहे . तुक दां प ाने नुक ाच िद े ् या
मािहतीनुसार हॉटे म े िकमान दोन दह तवादी िन चत आहे त आिण
ां ाजवळ अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ ् स आिण बॉ साठा आहे . मा पो ीस आिण
हॉटे कमचा यां ना अ ी ंका होती की हॉटे म े आणखी काही दह तवादी
पून बस े असावेत. ां नी एनएसजी ा असेही सां िगत े की ओबेरॉय ा चौ ा
मज ् यावरही काही दह तवादी असावेत कारण ा मज ् यावर अडकून
पड े ् या पा ां नी आिण हॉटे कमचा यां नी ां ना फोनव न कळव े होते की
तेथे ां नी काही सं या द हा चा ी पािह ् या आहे त. नंतर हॉटे इमारतींचे
नका े एनएसजी पथकासमोर ठे व े गे े . ानंतर सुमारे तासभर राठी आिण
मानी सव बाजूंवर चचा के ी. ूहरचना क ी असावी‚ कोणते धोरण ठरवावे
आिण कोण ा मागाने हॉटे म े वे करावा. कमां डोना हे ि कॉ रमधून
उतरवावे‚ असा पयाय िवचारात घेत ा गे ् याचेही ां नी ऐक े . पण मानी तो
पयाय फेटाळ ा. कारण ां ना दह तवा ां ना ध ा ायचा होता.
तासाभरा ा चचनंतर राठींनी े नंट कन माना टायडट-ओबेरॉय यां ना
जोडणा या तीन मागापैकी एका मागाने हॉटे म े घुस ाचा आदे िद ा.
टायडट ा मु ॉबीतून ओबेरॉय ा वर ा ॉबीत जाणे‚ त ावा ा बाजूने जाणे
िकंवा तळघरातून वे करणे. संबंध रा ीत टायडटमधून कुठ ीही हा चा िकंवा
गोळीबार झा े ा न ता. दो ी हॉटे इमारतींना जोडणा या ित ी मागावर
माक सनी बंदोब ठे व ा होता. ामुळे टायडटम े कोणी दह तवादी नसावेत
असा िन ष तक ु होता. राठी आिण मानीही ‘व न खा ी’ ही प ती
ीकार ाचे ठरव े . ानुसार ओबेरॉय ा सवात वर ा मज ् याव न सु वात
कर ाचे ठर े . ेक मज ् यावरी ेक खो ी‚ हॉ ‚ कानाकोपरा
दह तवा ां ा प ाचे िठकाण असे असे समजून कसून तपासणी करायची
होती. ेक खो ी आिण आ ािदत िकंवा आडोसा अस े ी जागा तपासून
सुरि त करायची होती. े नंट कन मा ा िवनंतीनुसार अित र आयु
वकटे म यां नी मा मां चे सव टी ी कॅमेरे आिण ितिनधी यां ना हॉटे पासून एक
िक ोमीटर ा परीघा प ीकडे घा व े . आप ् या कारवाईचे िच ण होता कामा
नये असे एनएसजीने वकटे मना बजाव े होते. तसेच े नंट कन मा ा
सूचनेनुसार हॉटे ची टी ी केब ही बंद कर ात आ ी. ओबेरॉय ा
कारवाईसाठी सुमारे साठ एनएसजी कमां डो हॉटे पासून सुमारे एक िक ोमीटर
अंतरावरी मं ा या ा इमारतीत तयार ठे व े होते. राठींनी परवानगी िद ् यावर
ां ना अ ा मागाने हॉटे जवळ आण ात आ े की जेथे सारमा मां चे कोणीही
ितिनधी उप थत न ते.
एनसीपीए इमारतीसह हॉटे जवळ ा इतर इमारतींवर मो ा ा िठकाणी
एसएसजीचे सहा नेमबाज तैनात के े होते. ां ाजवळ ाईपर रायफ ् स आिण
सुरि त संदे वहन साधने िद ी गे ी होती. एवढी सगळी पूवतयारी झा ् यावर
सकाळी साडे दहा ा सुमारास ेकी पंधरा ते वीस कमां डो अस े ् या
एनएसजी ा दोन तुक ां नी हॉटे म े वे के ा. ां ाकडे एम.पी. ५
बनावटी ा सबम ीनग ‚ ॉक िप ु े आिण हातबॉ इ. आयुधे होती. एका
तुकडीचे नेतृ मेजर भरत यां ाकडे तर दु सरीचे नेतृ कॅ न यादव यां ाकडे
होते. टायडट आिण ओबेरॉय ा इमारती तीन पात ां वर एकमेकां ना जोड े ् या
हो ा. एनएसजीने ापकी एक माग िनवड ा आिण ओबेरॉय ा सवात वर ा
मज ् यावर ा िद ेने ां ची वाटचा सु झा ी. दह तवा ां नी पळू न जा ाचा
य क नये णून जा ाये ा ा मागावर माक स होते. ां ची जागा आता पूण
धारी एनएसजींनी घेत ी. ओबेरॉयचे सुर ा अिधकारी राजे कदम एनएसजी
पथकां ना माग दाखव ासाठी ां ा बरोबर होते.

वे पाचवा :

पो ीस उप-िनरी क रिहमतु ् ा सईद आिण िवजय वाकुडकर हे दोघेजण

सकाळी साडे दहापयत एनसीपीए ा इमारतीवर बसून रािह े होते. िभंतीं ा
अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ ी टे कून ठे वून‚ डो ावर रा ी िदस ाचे गॉग ् स चढवून हे दोघे
आळीपाळीने ां ना ितथून िदसणा या खो ् यां वर सतत ठे वून होते. हे दोन
एटीएस अिधकारी तळमज ् यावर अस े ् या िसंगना सतत कळवत होते की
िनरिनरा ा मज ् यां वरी खो ् यां त अस े े पा णे पडदे दू र सा न खड ां तून
खा ी अस े ् या जवानां चे मदतीसाठी वेध ाचे रा भर य करत आहे त.
ाच माणे अठरा ा मज ् यावरी कोप याती दोन खो ् यां चे पडदे ओढू न
घेत े े च होते. तरीही या पड ां मागे काही सं या द हा चा ी होतात का‚ याकडे
सईद आिण वाकुडकर हे दोघेही ठे वून होते. पण अधूनमधून पड ाआड काही
आकृ ां ा हा चा ी िदस ाप ीकडे काहीच होत न ते. रा भरा ा जागरणाने
ा दोघां चे डोळे आता चुरचु ाग े होते आिण थकवा जाणवू ाग ा होता आिण
अकरा ा सुमारास अठरा ा मज ् यावर प े ् या दह तवा ां नी अचानक
एनसीपीए ा ग ीवर गोळीबार सु के ा. ामुळे एटीएस अिधकारी
संर णासाठी जिमनीवर पा थे पड े . गो ां ा भिडमारामुळे ग ी ा िभंती ा
भोके पड ी. िदवसा ा उजेडात दह तवा ां नी जसे अिधका यां ना पािह े तसे
अिधका यां नाही एका खो ीती िन ा कप ाती दह तवादी िदस ा. ाने
आप े न ी िठकाण नकळत दाखव े होते. अठरा ा मज ् यावर ओबेरॉय ा
माग ा बाजू ा ग ् ीजवळी ितस या खो ीत तो होता. गोळीबारा ा या ता ा
घटनेची खबर ताबडतोब िसंग यां ना दे ात आ ी. ानुसार ा िठकाणची मािहती
एनएसजी कमां डोंना दे ात आ ी.
काही एटीएस अिधकारी बरोबर घेऊन िसंग तातडीने एनसीपीए ा ग ीवर
गे े . ितथे पो ीस अस ् याचे दह तवा ां ना माहीत झा ् याने यापुढे सुर ा
अिधका यां ना तेथे ठे वणे धो ाचे होते. िसंग यां नी पो ीस महासंचा क एन. एन.
रॉय यां ा ी संपक साध ा आिण ां नी या ता ा गोळीबारा ा घटनेची मािहती
ां ना िद ी. ाचबरोबर एनसीपीए इमारतीती काही अपाटमटम े तो
अकरा ा ते तेरा ा मज ् यां वरी पोि सां साठी सोय कर ाची िवनंती िसंग यां नी
ां ना के ी. ामुळे एक फायदा असा होणार होता की ओबेरॉयचा अठरावा मज ा
अिधका यां ा सरळ ि ेपात येणार होता. तेथून एटीएस अिधकारी
दह तवा ां वर ठे वू कत होते आिण संधी िमळा ी तर दह तवादी बंदुकी ा
ट ात येऊ कत होते. पाच ा िमिनटा ा रॉय यां चा िसंग यां ना फोन आ ा.
अकरा ा मज ् यावरी आिण तेरा ा मज ् यावरी एका ॅ टची सोय कर ात
आ ी होती. िसंग आिण ां चे अिधकारी ताबडतोब तेथे जाऊ कत होते. ा माणे
 ा दोन मज ् यां वर एटीएसची दोन पथके ठे व ात आ ी. काही वेळाने
एनएसजी ा नेमबाजां ची दोन पथके एटीएस ाफ ा येऊन िमळा ी.

वे सहावा :

े नंट कन मा ा नेतृ ाखा ी दोन एनएसजी पथके एकिवसा ा

मज ् यावर गे ी. तेथे एका अ ं द िज ावर सुमारे सहा ेते पड े ी कमां डोंना
िदस ी. वीज न तीच आिण सडत जाणा या ेतां ची दु गधी सव पसर ी होती.
मानी ेते न ह िव ाचे ठरव े . ेतां ा खा ी जर बॉ ठे व े असती (बूबी
टॅ प) तर ां ना ह वताच ोट हो ाची ता होती. कमां डो ां ना ओ ां डून
ग ीवर गे े . ां नी सव कसून तपासणी के ी‚ पण तेथे कोणीही सापड े नाही.
ाच माणे ितथे ोटके िकंवा दा गोळाही न ता. एव ात े नंट कन
माना असे कळव ात आ े की एनसीपीए इमारती ा िद ेने दह तवा ां नी
गोळीबार के ा होता. ओबेरॉय ा अठरा ा मज ् याव न हा गोळीबार झा ा
अस ाची ताही ां ना सां ग ात आ ी. एनसीपीए ा छताव न एटीएस
अिधका यां नी पािह े ् या खो ीचा िठकाणाही ां ना सां ग ात आ ा. पण तेव ा
वणनाव न तरी खो ी मां क ठरिवणे अवघड होते. तसेच ा मज ् यावर एक
दह तवादी आहे त का अनेक आहे त हे ही होत न ते. समजा दु स या एखा ा
मज ् यावर एखादा दह तवादी अस ा तर? िकंवा अठरा ा मज ् याव न
गोळीबार क न दु सरीकडे कुठे तरी ते आसरा घेत असती तर?
ा मज ् यावर एका िवि खो ीत आहोत‚ असे भासवून कमां डोंनीच
साप ात अडकव ाचा दह तवा ां चा य अस ाचीही ता होती.
एनएसजी जर थेट अठरा ा मज ् यावरी ा खो ीकडे गे े तर दबा ध न
बस े ् या दह तवा ां चा ां ावर ह ् ा हो ाचीही ता होती. थेट
अठरा ा मज ् यावर जाणे कमां डोंना धो ाचे होते. कारण गोळीबार करताना
एखादा दह तवादी सुर ा नस े ् या वर ा मज ् यावर गे ा असता‚ तर ाने
चंड नुकसान के े असते. याि वाय एकिवसा ा‚ िवसा ा आिण एकोिणसा ा
मज ् यां वरी पा ां ना सुरि त थळी ह वायचे होते. तसेच एनएसजींना
दह तवादी खा ा मज ् यावरही कुठे तरी आहे त अ ी पर रिवरोधी मािहतीही
िमळत होती. काही हॉटे कमचा यां नीही एनएसजी ा सां िगत े की खा ा
मज ् यावरी काही कमचारी गायब झा े आहे त. (काही वेटस आिण म अटड
ितस या आिण चौ ा मज ् यावरी काही खो ् यां त प े होते. पण ते परतही आ े
न ते िकंवा ां नी बाहे र संपकही साध ा न ता.) अखेर े नंट कन मानी
िनणय घेत ा की आधी वरचे मज े सुरि त करायचे आिण नंतर अठरा ा
मज ् याकडे वळायचे.
एनएसजी कमां डोंनी एकिवसा ा मज ् यावर कारवाई सु के ी. एकिवसा ा
मज ् यापासून ते दहा ा मज ् यापयत ेक मज ् यावर तीस खो ् या हो ा.
(टायडट-ओबेरॉय या दो ी हॉटे ां त पा ां साठी ा खो ् या दहा ा
मज ् यापासूनच आहे त. तसेच हॉटे धं ात तेरावा मज ा नसतो.) कमां डो
चोरपाव ां नी ेक खो ीपा ी जायचे‚ आती ोकां ना ‘पो ीस आहोत’ असे
सां गायचे आिण दार उघड ाची िवनंती करायची. ब याचजणां नी दरवाजे उघड े
पण एनएसजींनी य ां ची पराका ा क नही दार न उघडणा यां ची सं ाही
तेवढीच होती. अ ा ेक खो ी ा उं ब यापा ी कमी ती तेची ोटके ावून
खो ीत जबरद ीने वे करावा ागायचा. खो ीत ि र ् यावर आती ेक
ीची कसून झडती घेत ी जायची. ां चे सामान तपास े जायचे आिण ां ची
ओळख पट ् यावर काही एनएसजी कमां डो आिण हॉटे कमचा यां बरोबर ां ना
हॉटे बाहे र सोड े जायचे.
अित र पो ीस आयु वकटे म यां नी जवळ ा एअर इं िडया ा इमारतीत
एक अिधकार क सु के े . हॉटे म े अडक े ् या पा ां ा िम आिण
नातेवाईकां साठी मािहती क णून आिण नंतर कागदप ां ा पूततेसाठी‚
पंचना ासाठी ते क वापर े गे े . सुटका के े ् या पा ां ना थम या क ात ने े
जायचे. ितथ ् या पो ीसपथकां कडून पु ा एकदा ां ची तपासणी के ी जायची.
हॉटे ा पा ां ा यादीती मािहती ी पडताळणी क न ां ची ओळख पटवून
घेत ी जायची. ेक मज ा सुरि त कर ासाठी एनएसजी ा अनेक तास
ागायचे. एनएसजीने ‘व न खा ी’ अ ी प ती जरी ीकार ी अस ी तरी काही
वेळा खा ा मज ् यावरी खो ् यां तून अडक े ् या पा ां कडून तातडी ा
वै कीय मदतीची मागणी ायची − उ र दाब‚ मधुमेह‚ असे िवकार अस े े
पा णे आप ् या नातेवाईकां ी संपक थािपत करायचे आिण मग ते
सुर ा व थे ा मदतीची िवनंती करायचे. मग अ ा मदतीसाठी काही कमां डो
पाठवावे ागायचे. एनएसजी कमां डो अ ावेळी नातेवाईकां कडून अ ा पा ां चे
नाव‚ ओळख‚ ारी रक वणन‚ खो ी मां क इ. तप ी ायचे आिण नंतर
ां ा खो ी बाहे न ां ना नावाने हाक मारायचे. ‘आ ी कमां डो आहोत‚
दह तवादी नाही’‚ अ ी ां ना खा ी क न ायचे. दर ान एकिवसावा आिण
िवसावा मज ा पूण सुरि त झा ा असे जाहीर करे पयत दु पारचे साडे तीन वाज े
होते.
आता एनएसजी एकोिणसा ा मज ् यावर उतर े . तेथे ां ना तीन यां ची
अधवट सड े ी ेते सापड ी. खो ी मां क १९७९ म े अडक े ् या तुक
दां प ाची एनएसजींना पूव च मािहती िद ी गे ी होती. ा मज ् यावर दह तवादी
अस ाची दाट ता होती. मा माने सव खो ् या उघडून तुक दां प ासकट
सव पा ां ना सुरि त थळी ह व ात आ े . परं तु दह तवा ां चा कुठे च
ठाविठकाणा न ता. आता एनएसजी कमां डो अठरा ा मज ् यावर आ े . ितथे
काही दह तवादी पून बस े अस ् याचे ां ना सां िगत े गे े होते. याि वाय
अठरा तास चा े ् या अिवरत गोळीबार आिण बॉ ोटामुळे हॉटे ा काही
भागात िदवे गे े होते. कमां डो जे ा अठरा ा मज ् यावर पोहोच े ते ा
सं ाकाळचे सुमारे साडे चार वाज े होते आिण फायबर ा छपरातून िझरपणारा
सूय का आता मंदावत चा ा होता. ा मज ् यावर एनएसजींनी िदस े की
कॉ रडॉर ा काही भागात मंद का होता‚ तर कॉ रडॉरची एक बाजू पूण
अंधारात होती. ा बाजू ा का होता ा उज ा बाजूकडी खो ् यां ची
तपासणी कर ास ां नी सु वात के ी.
एव ात एनसीपीए ा इमारतीत तैनात के े ् या नेमबाजां कडून
वायर े सव न े नंट कन माना संदे आ ा की ओबेरॉय हॉटे ा
छपरावर चार सं या द ी िदसत आहे त. ां ावर गोळीबार करायचा का
असे नेमबाजां नी िवचार े . यावर स ा ां ावर बारीक नजर ठे वा आिण ां ा
ेक हा चा ीची मािहती ा असे मानी सां िगत े . काही िमिनटां नी एनएसजी
नेमबाजां नी पु ा कळव े की ते चौघेजण एक पां ढरे कापड फडकावत आहे त.
एनएसजीचे एक पथक छपराकडे रवाना कर ात आ े . ितथे ां ना र ाने
माख े ् या कप ात चौघेजण िमळा े . ां ची कसून तपासणी आिण पडताळणी
के ् यावर ां ना संर णात हॉटे बाहे र ने ात आ े . एटीएस ा चौक ीत असे
िन झा े की आद ् या रा ी दह तवा ां नी ा पंधरा पा ां ना ओ ीस धर े
होते ापैकी ते होते. अमरदीप सेठी‚ केतन दे साई‚ िस ाथ ागी आिण अपूव
पारीख अ ी ां ची नावे होती. ग ीकडे जाणा या स स िज ावर जे ा दहा
ओि सां ना दह तवा ां नी गो ा घात ् या ावेळी ां ची रीरे एकमेकां वर
पड ी. ावेळी हे चौघेजण ा रीरां खा ी सापड े आिण ामुळे ां ना गो ा
ाग ् या नाहीत. पुढचे अठरा तास ां नी छपरावरी कूि ं ग िस ीमम े पून
काढ े आिण सं ाकाळी चार वाजता जे ा ां ा ात आ े की‚ कमां डो
पथकाने इमारतीचा ताबा घेत ा आहे ते ा ते बाहे र आ े .
दर ान अठरा ा मज ् यावरी ब याच खो ् यां ची तपासणी क न ा
सुरि त कर ात आ ् या. ा मज ् याची तपासणी सु क न आता अधा तास
झा ा होता. इतर मज ् यां माणे याही मज ् यावरी काही खो ् यां ती पा ां नी
आतून दु हेरी कु ू पे ाव ी होती आिण ां नी कमां डों ा आवाहना ा ितसाद
िद ा नाही. णून कमां डोंनी ां चे दरवाजे बॉ नी तोड े . कारवाई ा सु वात
के ् यापासून आतापयत सुमारे एक ेदहा खो ् या सुरि त के ् या गे ् या हो ा.
डझनां न जा कमां डो अठरावा मज ा तपासत असताना कॉ रडॉरम े काही
गो ा झाड ् या गे ् या आिण नंतर बॉ फेक े गे े . ा बाजू ा िदवे न ते ा
बाजू ा एका खो ीतून हा ह ् ा झा ा होता. एनएसजी पथकाबरोबर हॉटे ा
सुर ा िवभागाचे कदम होते. ां नी सवाना सां िगत े की‚ ह ् ा ब धा खो ी
मां क १८५६ मधून झा ा असावा. सहा तासां ा क दायक तपासानंतर एका
दह तवा ाचे तरी िठकाण माहीत झा े !
ा मज ् यावर ा तीन वेगवेग ा कोप यां त एनएसजी कमां डो स झा े
आिण ां नी ा खो ीवर बॉ वषाव सु के ा. या बॉ ह ् ् याने िबचकून न
जाता दह तवा ां नीही उ ट ह ् ा चा ू च ठे व ा. मेजर सौरभ यां ा मां डीत एक
गोळी घुस ी. ां ना ता ाळ वै कीय उपचारां साठी ह व ात आ े .
एनएसपीए ा इमारतीत जे नेमबाज बस े होते ां ना ती खो ी न ी कुठे आहे ते
सां गून ा खो ी ा खड ां वर सतत गोळीबार कर ाचे आदे दे ात आ े .
परं तु दह तवा ां नी खड ां चे दो ी पडदे ओढू न घेत े अस ् याने काही फुटां वर
अस े ् या नेमबाजां नाही अचूक नेम धरणे होत न ते. तरीही ां नी
खड ां वर अनेक फैरी झाड ् या. दह तवा ां पैकी एकजण ब धा खडकीखा ी
बस ा असावा. ानेही एनसीपीए ा िद ेने गो ा झाड ् या. एनसीपीए ा
अकरा ा मज ् यावरी अपाटमट ा यंपाकघर आिण बेड म ा खड ां तून
गो ा आत आ ् या हो ा. हॉटे म ेही दो ी बाजूंकडून तुफान गोळीबार होत
होता. एकोिणसा ा मज ् यावर अस े ् या एनएसजी कमां डोंनीही कठ ां व न
गो ा झाड ् या. ाच माणे कमां डो आिण दह तवादी एकमेकां वर बॉ ही
फेकत होते. बॉ चा एक छरा‚ कॅ न ए.के. िसंग यां ा डो ात घुस ा. पण तरीही
बे ु पडे ोवर ां नी गो ा झाडणे चा ू च ठे व े होते. स स िज ाने ां ना
खा ा मज ् यावर ने ात आ े . एकोिणसा ा मज ् यावर अस े े मेजर भरत
हे ही जखमी झा ् याने ां नाही उपचारासाठी खा ी ने ात आ े . आप े तीन
कमां डो जखमी होऊन सु ा एनएसजी पथकाने खो ी . १८५६ वर गोळीबार चा ू
ठे व ा आिण दह तवा ां ना खो ीतच अडकवून ठे व े .

वे सातवा :

हॉटे ा इतर मज ् यां माणेच अठरा ा मज ् यावरही चौकोनी कॉ रडॉर ा

चारी बाजूंनी खो ् या आहे त आिण मधे मोकळी जागा (atrium) आहे . ामुळे
कुठ ् याही मज ् यावरी कॉ रडॉरम े उभे रािह े तर तेथून वर ा छपरापयतचे
सव मज े तसेच मु ॉबीपयतचे खा चे सव मज े िदसू कतात. कॉ रडॉरचा
कठडा हा काँ ि ट आिण काच यां चा बनव े ा आहे . कठ ा ा चारी बाजूंचा
मध ा भाग तीन फूट िसमट काँ ि टचा आहे आिण दो ी बाजूंना काचा आहे त.
मज ् या ा एका कोप यात इ े े टस आहे त. एनएसजी कमां डोंनी तीन वेगवेग ा
िद ां नी खो ी मां क १८५६ वर मारा चा ू ठे व ् याने दह तवा ां ना सुट ाची
संधी न ती. ाच माणे दह तवा ां कडून सतत होणा या गोळीबार आिण
बॉ ह ् ् यामुळे कमां डोनाही खो ीत घुसणे न ते. दो ी बाजूंचे माग
कुंिठत झा े होते. एनएसजींनी कमां डोंनी फेक े ् या बॉ मुळे आता खो ीत आग
ाग ी होती आिण अ ् पावधीत ाळा भडकू ाग ् या हो ा. परं तु यंचि त
अि ितबंधक व थेमुळे खो ीत पा ाची कारं जी सु झा ी. पसरणा या
आगी ा तोंड दे ासाठी दह तवा ां नीही खो ीती सगळे नळ सु के े .
ामुळे कॉ रडॉरम े पा ाचे ोट वा ाग े . संपूण मज ् यावर चार इं च पाणी
साठ े . या पा ा ा पुराचा दह तवा ां ना फायदा झा ा कारण एनएसजीचे
खो ी ा आग ाव ाचे य िन भ झा े .
रा ी साडे बारा ा सुमारास एनएसजी कमां डोंना कॉ रडॉर ा अंधा या भागातून
एक आकृती येताना िदस ी. काही फूट पुढे आ ् यावर ितने गोळीबार सु के ा.
सव एनएसजी कमां डोंनी िभंती आिण खां बां चा आ य घेत ा अस ् याने कोणी
जखमी झा े नाही. खो ी मां क १८५६ ा डा ा बाजूस अस े ा एक कमां डो
ओरड ा‚ “अरे वेड ाग ं य का तु ा? गो ा का झाडतो आहे स?” उ र णून
ा ीने गोळीबार के ा. कमां डो मनीष ा उज ा कानि ाजवळू न एक
गोळी गे ी. पण आता ती ी मंद उजेडात आ ् याने बरीच िदसत होती.
खो ी ा अगदी टोका ा उ ा अस े ् या मानी ा ीवर गो ा झाड ् या.
गो ा ा दह तवा ा ा पायात घुस ् या आिण तो इ े े टरजवळ ा काँ ि ट
कठ ामागे प ा. एनएसजी कमां डोंना िचडव ासाठी तो जोरात ओरड ा‚
“ पून काय ढताय! िहं मत असे तर उघ ावर येऊन ढा.” मानी ु र
िद े . “अरे तु ात जा िहं मत आहे ‚ तर तू समोर ये ना!” पण या आ ाना ा
कोणी बळी पड े नाही. कमां डोंनी काही हातबॉ ा ाकडे िभरकाव े पण
िभंतीमुळे तो बचाव ा. ु र णून ानेही ां ा िद ेने बॉ फेक े .
खो ी मां क १८५६ मधून तो दह तवादी बाहे र पड ् यावर खो ीतून होणारा
गोळीबार थां ब ा. दु सरा दह तवादीही बाहे र पडून दु स या एखा ा खो ीत प ा
आहे का तो अजून खो ीतच आहे का जखमी झा ा आहे का मे ा आहे ? काहीच
होत न ते. रा भर दह तवादी आिण एनएसजी यां ात गोळीबार चा ू च
रािह ा. परं तु एनएसजीं ा कमां डोंकडून होणा या गोळीबारामुळे तो दह तवादी
ि जवळ ा कोप यातच जखड ा गे ा होता. पण अंधारामुळे नेमका नेम धरणे
कमां डोंना होत न ते. अठरा ा मज ् यावर हा सतत गोळीबार होत
असताना एनएसजीचे सुमारे दोन डझन ोक खा ा मज ् यां वरी खो ् यां ची
तपासणी क न ा सुरि त कर ा ा कामात म होते. आत अडक े ् या
पा ां ची सुटका क न ां ना सुरि तपणे हॉटे बाहे र सोडत होते. अठरा ा
मज ् यावरी बाहे र जा ाचे सव दरवाजे बाहे न बंद क न ितथे पहारे ही ठे व े
होते. जसजसे उजाडू ाग े तसतसे ते िठकाण उजळू ाग े . पहाटे ा पिह ् या
का ात (एनएसजी ा ण ा माणे) एनएसजी कमां डोंना तो दह तवादी
िदसताच एनएसजी कमां डोंनी गो ां ा फैरी झाड ् या. काही गो ा ा ा
कमरे ा वर ा भागात घुस ् या तर एक गोळी ा ा एका डो ातून आरपार
गे ी. एनएसजी कमां डोंनी ा ाजवळ जाऊन पािह े . ाने गडद िहर ा रं गाचे
तंग कपडे घात े होते आिण ा ा डा ा हाता ा दोन बोटे न ती. (तो ज त:च
दोष असावा िकंवा दह तवादी ि णात ती बोटे गे ी असावीत.) एक एके-४७
रायफ ा ा पोटावर होती. जवळच एक िप ु पड े होते. एक से फोन
ा ा डा ा ख ातून डोकावत होता. एके-४७ ा गो ा आिण िव ाथ
अस ् याचे बनावट ओळखप ही ा ाजवळ सापड े .
ाचे ेत ता ात घेत ् यावर एनएसजी कमां डो खो ी मां क १८५६ म े
ि र े . खो ीत अंधार होता आिण वायस ोंबकळत हो ा. दरवा ाजवळच
ानगृह होते. ानगृहात दु सरा दह तवादी एका कोप यात पड े ा िदस ा.
ा ावर ां नी काही गो ा झाड ् या. पण ितकार काहीच झा ा नाही. ते
खो ीत ि र ाआधीच तो मे ा असावा. एका े चरव न ाचे ेत खा ी ने ात
आ े . या दर ान इतर मज ् यां ची तपासणी चा ू च होती आिण आता टायडटमधी
पा ां नाही सुरि त थळी ह व ास सु वात झा ी. सं ाकाळी ही कारवाई पूण
झा ी. दो ी हॉटे ् स सुरि त झा ् याचे जाहीर क न ां चा ताबा पोि सां कडे
दे ात आ ा. अजम अमीर कसाब ा ा दोघां ची बनावट ओळखप े
दाखव ात आ ी. ाने दोघां नाही ओळख े . ि जवळच जो मार ा गे ा तो
होता फहादु ् ाह उफ अबू फहाद आिण दु सरा होता अबू रे हमान छोटा.
 सीएसटी‚ ताज आिण ओबेरॉयमधी मृ ूचे तांडव!

हष जो ी

रा ी पावणेदहा वाजता ठा ा न आ े ी ोक छ पती ि वाजी टिमनस

(सीएसटी) म े येऊन थां ब ी. पूव हे े न ो रया टिमनस ( ीटी) णून
ओळख े जायचे. रे ् वे पो ीस द ाती सहा क पो ीस उप-िनरी क
(एएसआय) सुदाम ए. पंधारकर बायकां ा ड ातून खा ी उतर े आिण रपोट
दे ासाठी े न ऑिफसकडे िनघा े . ां नी ॅ टफॉमही ओ ां ड ा न ता‚
तेव ात ां ना मोठे आवाज ऐकू आ े आिण एकदम गोंधळास सु वात झा ी.
‘मी गोंधळू न गे ो. बॉ चा ोट झा ा आहे हे मा ा ात आ े . ोक
सैरावैरा पळत होते. कोणीतरी गोळीबार करतोय हे म ा उमग े . पण ते िठकाण
िदसत न ते.’ पंधारकर सां गतात.
रे ् वे पो ीस द ाती ां चे व र इ े र ां क ि ंदे यां नी ां ना ॅ टफॉम
मां क सहा ा टोका ी बो ाव े . आप ी · ३०३ रायफ खां ा ा अडकवून ते
ितकडे धाव े .
‘तेथे आ ी फ ितघेजणच होतो − सा ा वेषाती एक पो ीस‚ ि ंदे आिण
मी. ॅ टफॉम मां क सहा ा टोका ा एका कोप यात आ ी एक जागा िनवड ी
आिण तेथून आ ी ठे वू ाग ो.
स ाव वषा ा पंधारकरां ा तीस वषा ा पो ीस द ाती सेवेत अ ी
प र थती ां नी कधीच अनुभव ी न ती.
“ि ं ां ाजवळ एक स स र ॉ ् र होते. आम ा ितघां म े फ
मा ाकडे रायफ होती आिण पाच गो ा हो ा. आ ी आळीपाळीने
रायफ मधून गो ा झाड ् या. पण बराच वेळ आ ी गोंधळू न जाऊन नुसते वाट
पाहत रािह ो.”
पिह ् या महायु ा ा काळाती बो ् ट वापराची ी-एनिफ ् ड · ३०३
कॅि बरची रायफ हा ि िट राजवटीचा वारसा होता. ित ा पाच गो ा बसणारे
मॅगेिझन होते. पण पंधारकर जे ा या कठीण प र थतीत सापड े ते ा ां ा
ात आ े की‚ ां नी मॅगेिझनम े गो ाच घात ् या न ा.
“मॅगेिझनम े मी एकेक करत गो ा भर ् या. ां ाकडे रायफ हो ा‚ ा
सवाना ि ंदनी आ ी जेथे होतो तेथे बो ाव े . पण ब धा अ कोणीही तयारीत
नसावा.”
या वेळेपयत सव ॅ टफॉम रकामे झा े होते. नंतर ते ितघे पो ीस ॅ टफॉम
मां क सातकडे गे े . दोन दह तवादी ैरपणे गोळीबार करत होते आिण फ
बंदुका पु ा भर ासाठीच थां बत होते‚ असे पंधारकर सां गत होते.
“मी एक गोळी झाड ी आिण नंतर झटकन बाजू ा झा ो. आम ाजवळ
दा गोळा पुरेसा न ता.”
पंधरा िमिनटां ा धावपळीत पंधारकरां ा छाती ा उज ा भागातून एक गोळी
आरपार गे ी.
“च र आ ् याने मी खा ी पड ो. मा ा रीरातून खूप र ाव होत होता.”
ां ना सुरि त िठकाणी ने ासाठी तेथे जवळ कोणीही न ते. काही िमिनटां नी
सारे बळ एकवटू न ते गुड ावर उभे रािह े आिण नंतर एका खां बाचा आधार घेत ते
कसेबसे उभे रािह े . “ े नवरी पो ीस िनयं ण क ा (कंटो म)पयत मी
कसाबसा चा त गे ो आिण पु ा खा ी पड ो. नंतर कोणीतरी म ा सट जॉज
हॉ ट म े ने े .”
पंधारकरां चा मु गा मुंबई पोि सां ा गु े िवभागातच हवा दार(कॉ े ब )
णून काम करत होता. तो सकाळी ां ना भेट ास आ ा आिण ाने ां ना
दु स या हॉ ट म े ह व े . ां ना बरे हो ास बारा िदवस ाग े .
“नंतर कुमक न ीच आ ी असावी. पण म ा ाब काही मािहती नाही.
पण पिह ् या अ ा तासात तेथे पाचापे ा जा पो ीस न ते.” पंधारकर आठवून
सां गत होते. आता ां ची जखम पूण भर ी आहे . ा दोन पोि सां नी एकेकाळी
दजदार अस े ् या रायफ नी यंचि त ां ी मुकाब ा कर ाचा दु ब
य के ा ते वाचू क े नाहीत.

❊❊❊
दोन माणसे का ा-िपव ा टॅ ीतून कु ाबा माकट भागात आ ी. मुंबई ा
ा अित य गजबज अस े ् या भागात अ ा हजारो टॅ ींमधून ितथे पयटक‚
ऑिफस ा जाणारे ‚ खरे दी करणारे ाहक येत असत. ावेळी रा ीचे ९:४० वाज े
होते आिण ि ओपो ् ड कॅफे ग भर े होते. हा िवनोद‚ ग ा‚ संगीत आिण
िबअर ा पे ् यां ा आवाजां नी सगळे वातावरण भा न गे े होते.
 ा ोकि य कॅफेचे व थापक ए रक अ◌ॅ नी सां गतात‚ “ते दोघे
दरवा ाजवळ टॅ ीतून खा ी उतर े . ां नी एकमेकां ना आि ं गन िद े आिण
गेच एक हातबॉ रे ॉरं टम े िभरकाव ा.” तळमज ् या ा समोरच तो
पड ् याने झा े ा ोट चंड होता. जवळजवळ सग ा काचे ा खड ा आिण
काही टे ब ां चा चुराडा झा ा. ए रक ावेळी बाजू ा छो ा दरवा ाजवळ उभे
होते. दोघां नी ा धुरातून ां तपणे चा त येऊन बंदुका बाहे र काढ ् याचे ां नी
पािह े . ‘कुठे ही नेम न धरता ां नी ैर गोळीबार सु के ा. संपूण तळमज ् यावर
ां नी गो ां चा पाऊस पाड ा‚’ ए रक सां गतात.
तेहतीस वषाचे ए रक आ यासाठी बाजू ा वृंदावन बारकडे धाव े . एक
िमिनटभर सगळं ां त होतं. णभर ए रकना वाट े की हे भयना संप े . पण
पु ा जे ा गोळीबार सु झा ा ते ा ते मोक ा चौकात (Patio) पून बस े
आिण तेथून पुढे घड े े अिव वसनीय असे भयानक ना ां ापुढे उ गडत
गे े .
“ते फ गो ा भर ासाठीच थां बत होते. एका वेटर ा खां ा ा गोळी
ाग ी. मी जेथे उभा होतो ितथपयत तो धावत आ ा आिण मा ासमोरच खा ी
पड ा.” ए रकनी ा ा ु ीवर आण े आिण मग इतरां ब िवचार े . ाने
सां िगत े की‚ “आणखी एका वेटर ा गोळी ाग ी आहे आिण तो उठू कत
नाहीये; पण मी काहीच मदत क कत नाही.”
अखेर सगळा धीर गोळा क न ए रक इमारती ा आडो ाबाहे र आ े .
पुढ ाच णी ां ना गोळीबाराचा आवाज ऐकू आ ा. ां ना त: ाच गोळी
ाग ी होती. “मा ा जवळू न गो ा जात हो ा. एक मा ा काना ा चाटू न गे ी...
माझे र खा ी िठबकत होते.”
जवळजवळ पंधरा िमिनटे ए रक तेथे पून बस े होते. ा काळात समोर िदसे
ा ावर दह तवादी फैरी झाडत होते. नंतर ते दोघे तेथून िनघून गे े आिण ए रक
हॉ ट म े गे े . (नंतर ां ना समज े की ते दोघे ताज हॉटे कडे गे े .) दहा ेते‚
धूर‚ ाकडाचे-काचेचे तुकडे ... हा सगळा िव ंस जे ा कॅफेत वे करणा या
वॉचमनने पािह ा‚ ते ा ते ितथे न ते.

❊❊❊
 एकोणस र वषाचे अनुभवी बँकर के.आर. राममूत कोणीतरी िप ाचे पाणी
खो ीत आणून दे ाची वाट पाहत होते. अखेर खा ी िबिझनेस सटरम े जाऊन
त:च पा ाची बाट ी आण ाचे ां नी ठरिव े . ते ा ां ना ां ा आवड ा
ताज हॉटे म े ा सं ाकाळी गो ी हाताबाहे र जात अस ् याची सूचना िमळा ी.
“खाकी गणवे ाती चार पो ीस आिण सा ा वेषाती एक माणूस मी पािह ा.
तो एखादा हॉटे मधी कमचारी असावा. ां नी म ा परत खो ीत जा ास
सां िगत े . ां चा हळू आवाज आिण घाईने मी च ावून गे ो. म ा वाट े काही चोर
हॉटे म े ि र े असावेत.” राममूत सां गतात. रा ी दहा ा सुमारास ां नी
खो ीती टी ी सु के ा. ताज आिण ओबेरॉय हॉटे म े होत अस े ् या
गोळीबारां चे वृ ऐकून ते गोंधळू न गे े . ां नी घरी फोन क न प ी ा आिण
मु ां ना आपण सुरि त अस ् याचे कळव े .
काही वेळानंतर वािह ा बंद पड ् या. टे ि फोनही बंद झा ा. खो ी मां क
६३२ म े िमिनटे मोजत राममूत अंथ णावर अ थ पड े होते.
“टी ीवर अपूण िच े पाहणे ही एक परी ा बघणारी गो आहे . आजूबाजू ा
काय चा े आहे हे कळत नस ् यामुळे जगापासून एकदम तुट ् यासारखे वाटते.
मी जवळजवळ एक तास वाट पािह ी. णो णी काळजी वाढतच होती‚” ते
सां गतात.
ां ा अंदाजा माणे रा ी सुमारे अकरा वाजता दार वाज े आिण ‘ म
स स’ असे ऐकू आ े . आता सव ठीक झा े आहे आिण प र थती
िनयं णाखा ी आहे या िवचाराने ां ना एकदम मोकळे झा ् यासारखे वाट े .
पण दरवाजा उघड ाचे धाडस म ा होत न ते. मी ितसाद िद ा नाही.
थो ा वेळा ा ां ततेनंतर पु ा आवाज आ ा‚ ‘बूट पॉि ‚ बूट पॉि ’‚ ‘मी
एकदम म ा नको आहे ’ असे ओरड ो. माझा वास रोखून मी वाट पाहत बस ो
आिण काही िमिनटां नी मा ा दरवा ापा ी गोळीचा आवाज झा ा.
राममूत एकदम वॉ मकडे धाव े . पण सगळं काही इतकं अचानक घडत
होतं की ां ना दरवाजा बंद कराय ाही वेळ िमळा ा नाही. दोन बंदुकधारी
वॉ मम े घुस े आिण ां नी ां ा कपाळावर बंदुकीचे टोक ठे वून ां ना
गुडघे टे क ास सां िगत े .
ां ावरी संकटाती अित य भीतीचे ण ां नी सां िगत े . “काही णातच
टी ीवरी भीितदायक िच े आता माझी त:ची झा ी होती.”
“ते साधारण एकवीस ते पंचवीस या वयोगटाती िदसत होते. ा दोघां जवळ
अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ ् स हो ा आिण एका ा पाठी ा एक मोठी सॅक होती. मी दयेची
भीक मािगत ी. पण ां नी म ा ग बसव े . म ा कपडे काढाय ा सां ग ात
आ े . मा ा कुडता-पायज ाने ां नी माझे हातपाय बां ध े आिण म ा खो ीत
ढक े . एकाने मा ा मानेवर जोराने गु े गाव े तर दु स याने मा ा पाठीत
बुटाने दोन ाथा घात ् या.’
मग काही काळ दह तवा ां नी ां ची खो ी ता ुर ा िनयं ण क ासारखी
वापर ी. ते फोन करत होते आिण योजना आखत होते.
“ ां ची भाषा म ा अप रिचत होती. पण ां ा बो ाव न ते ां ा कोणी
व र ा ी बो त असावेत असे म ा वाट े . ां ा हा चा ीची मािहती दे ऊन
पुढी सूचना घेत असावेत असा मी अंदाज के ा. ‘ ेनेड’ हा वारं वार
उ ार े ा मी ऐक ा.” जिमनीवर पड े ् या अव थेत राममूत ना चंड भीती वाटू
ाग ी. या माणसां चा पिह ा बळी तेच ठरणार असे ां ना वाट े .
आणखी अधा तास गे ा आिण कॉ रडॉरम े काही आवाज ऐकू आ े . हॉटे ा
गणवे ाती एका त णा ा खो ीत ढक ात आ े . हा दु सरा ओ ीस असे
राममूत नी ओळख े . नंतर ा तीस िमिनटां त आणखी तीन हॉटे कमचारी ओ ीस
णून तेथे आण े गे े . या वेळे ा ितसरा दह तवादी आत आ ा आिण मग
नां चा धडाका सु झा ा.
“दह तवा ां नी आ ा ा आमची नावे‚ वसाय‚ प े आिण फोन नंबर
िवचार े . मी इतर सव मािहती िद ी पण माझा खरा वसाय सां ग ाची मी
टाळाटाळ के ी. ां ना मी ि क अस ् याचे सां िगत े . ां ापैकी एकाने म ा
िवचार े ‚ “मा रा ा ताजम े राहणे कसे परवडे ?” आिण ाने मा ा पाठीवर
दोरीने तीन रपाटे हाण े . मार सहन न झा े ् या राममूत नी मग खरे सां िगत े एका
खासगी बँके ा संचा क मंडळाचे ते अ आहे त आिण इतर काही कंप ां चे
संचा क आहे त.
ताबडतोब दह तवा ां नी ही मािहती टे ि फोनव न इतरां ना कळव ी.
राममूत ा सहा ा मज ् यावरी खो ीत ते ोक तीन तासां पे ा जा वेळ
रािह े . प ं गावर आरामात बस े आिण अधूनमधून फोन करत होते. ‘ते अगदी
थंड‚ थ आिण धीट वाट े . ां ा वाग ात बो ात कुठे ही ताण जाणवत
न ता.” राममूत आठवून सां गतात.
सुमारे तीन तासां नंतर (राममूत ना नंतर सां ग ात आ े की ां ना खो ी मां क
६३२ म े रा ी अकरा ते दोन वाजेपयत कोंडून ठे व े होते.) दह तवा ां नी
पकड े ् यां ना खा ा मज ् यावर च ास फमाव े . ां नी आ ा ा पाच ा
मज ् यावर ने े . ते आमचा ढा ीसारखा वापर करत होते. मी जवळजवळ नागडाच
होतो. मी थोडे भरभर चा ाचा य के ् याबरोबर मा ा पाठीत एक र ा
मार ात आ ा.
पाच ा मज ् यावरी एका रका ा खो ीत ओि सां ना ने ात आ े .
कोण ाही णी गो ा सुटती या भीतीने ते सां गती तसे राममूत करत होते.
पु ा एकदा ते जिमनीवर झोप े .
“काही काळ हळू आवाजात ते एकमेकां ी बो त अस ् याचे मी ऐक े . म ा
याचीही खा ी न ती की मा ा खो ीत सगळे दह तवादी आहे त का काहीजण
इतर पसर े आहे त.”
नंतर खो ीत ां तता पसर ी. पण थो ा वेळानंतर एका चंड आवाजाने ती
ां तता भंग पाव ी. घाबर े ् या राममूत नी पािह े की खो ीत सव वेगाने धूर
भरत आहे आिण दह तवादी कुठे िदसत न ते.
“नीट वास घेणे िकंवा पाहणेही अवघड होत चा े होते. म ा गुदमरत
होते. माझे हात-पाय बां ध े गे े अस ् याने म ा जिमनीव न उठताही येत न ते.
हॉटे चे कमचारी कसेबसे उभे रािह े . पण तेही खोकत आिण गुदमरत होते.”
गतगो ींचा िवचार करताना राममूत सां गतात की जग ाची मू भूत वृ ी
माणसा ा जबरद ी दे ते. सरपटत ते प ं गापयत पोहोच े . ावर ओणवे
होऊन ां नी हात मोकळे कर ाचा य के ा.
“खूप य ां नी मी माझा उजवा हात सोडवू क ो. मी माझे पायही मोकळे
क न घेत े आिण हॉटे ा खो ् यात ठे व ् या जाणा या उपयु व ुं ा पेटीचा
का ीसाठी मी ोध घेत ा.”
का ीने ां नी त:ची सुटका क न घेत ी. नंतर इतर ओि सां नाही ां नी
मोकळे के े . मग सवानी य क न खड ा उघड ् या.
“ती खो ी त ावाकडे तोंड क न होती. हॉटे ा दोन कमचा यां नी गेच
खडकीबाहे र उ ा घेत ् या. ते उतर ा छपरावर बस े आिण खड ां ा
पड ामागचे कापड काढ ासाठी ां नी इतरां ची मदत मािगत ी. ते कापड तसेच
प ं गावरची चादर ां नी वर ा मनो या ा बां ध ी आिण मग ते त ावा ा वरी
काँ ि ट ा छपरावर सुरि तपणे उतर े .
पण राममूत ना एक ाने उतरणे नस ् याने ते खडकीपा ी वाट पाहत
उभे रािह े . “अधूनमधून गोळीबाराचे आवाज ऐकू येत होते. सुमारे तासभर वाट
पािह ् यावर मी मदतीसाठी ओरडाय ा सु वात के ी. दु स या क ातून अ
ितसाद आ ा. पण कोणीच मदतीस आ े नाही.”
 ां ासमोरी पयायां चा ते िवचार करत असताना आणखी एका संकटाने ां ना
ध ा िद ा. ां ा वर ा सहा ा मज ् याव न आगीचे ोट येऊ ाग े .
“काही िमिनटातच चंड आग भडक ी. धातू आिण ाकडाचे जळके तुकडे
खा ी पडू ाग े . आगीचे चटके आता म ाही जाणवू ाग े .”
पाच ा मज ् याव न खा ा घुमट अस े ् या छपरावर उडी मार ाचाही
ां नी िवचार के ा. पण नंतर माघार घेत ी. दर िमिनटागिणक पसरणा या
आगीमुळे ते िजथे होते ितथेही थां बणे न ते. मो ा क ाने ते परत खो ीत
चढू न आ े . ब धा आधी ा पा ाने सोडून िद े ा एक पायजमा आिण एक टी
ट डकून ां नी अंगावर चढव ा.
“मी दरवा ापयत अडखळत गे ो आिण खो ीबाहे र पळत सुट ो. संपूण
पाचवा मज ा धुराने भर ा होता. संपूण कॉ रडॉर ओ ां डून िज ाने खा ी जाणे
खूपच अवघड आहे हे मा ा ात आ े आिण िज ातही आग ाग ी अस ाची
ता होती. तरी मी तसेच धाडस क न कॉ रडॉस ओ ां ड े . हवा
घे ासाठी मी काही कोप यावर थां बत होतो.”
ा दाट धुरातून राममूत दोन िजने उत न गे े . कोण ाही णी गोळी रीरात
घुसे ही भीती सतत वाटत होती.
“मग एका खो ीचा दरवाजा उघडा अस े ा मी पािह ा आिण खो ी ा
खडकीतून र ा िदस ा. ा खो ीत घुसून मी खडकीजवळ गे ो. बाहे र एक
फायरि गेडची गाडी उभी होती. मी माझे दो ी हात ह वाय ा सु वात के ी.
सुदैवाने ां चे मा ाकडे गे े . ां नी म ा ि डी ा पाय यां वर चढव े आिण
माझी सुटका के ी.”

❊❊❊
ा वेळेस राममूत आप ् या खो ीत िप ा ा पा ाची वाट बघत होते
ावेळी जु ा ताज ा गेट वे मम े िहं दु थान युिनि र ि िमटे ड या कंपनीचे
तीस न अिधक व र अिधकारी भोजन करत होते. युिनि र ि िमटे डचे मु
कायकारी अिधकारी पॅिटक सेसकॉ (Cescau) आिण ां ची प ी यां ना िनरोप
दे ासाठी आिण ां ा जागी येणारे पॉ पो मन यां चे ागत कर ासाठी हा
समारं भ आयोिजत के े ा होता.
 िहं दु थान युिनि रचे िनवृ उपा एम. के. मा आठवण सां गतात‚ “सूप
संपवून पिह ् या वाढपास सु वात झा ी होती ते ा बाहे न फटा ां सारखे पण
थोडे मोठे आवाज ऐकू आ े . पण थो ाच वेळात आ ा ा कळू न चुक े की रोज
सं ाकाळी काही ना काही उ वािनिम मुंबईत होणारी ती िन प वी
फटाकेबाजी नाही. कमचा यां ाही ते ात आ े . ां नी खो ् यां चे सव दरवाजे बंद
कर ास सु वात के ी. हे अवघडच काम होते‚ कारण ब याच ा मो ा ोभे ा
दरवा ां ना आतून ख ाच नाहीत. फ मो ा िपतळे ा मुठी (Handles)
आहे त.
मा सां गतात की हॉटे कमचा यां नी िमळे ा साधनां नी दरवा ां त अडथळे
उभे के े . दरवा ां चे हॅ ् स टे ब ॉथ‚ नॅपकीन अ ा गो ींनी बां धून टाक े .
“हॉटे कमचा यां नी त रतेने आ ा ा मोज ा पण सूचना िद ् या. ां नी
आ ा ा खा ी जाजमावर झोपावयास सां िगत े आिण तु ां खा ी बसू नका असे
बजाव े .”
बाहे र सततचा गोळीबार आिण अधूनमधून होणारे बॉ ोट चा ू असताना
आत अडक े ् या ोकां नी आप ् या मोबाई फोनव न बाहे र ा जगा ी संपक
साधणे सु के े .
“आ ा ा वाटत होते हे एखादे मोठे टोळीयु असावे पण आम ात भीती
न ती. ानंतर सारमा मां नी या संगाचे िच ण दाखवणे सु के े . ामुळे
बाहे र जरी गोंधळ अस ा तरी जगापासून आपण पूणपणे तुट े ो नाही आिण
इतरां ी संपक साधू कतो हा एक मोठा िद ासा होता.”
म रा ी ा सुमारास एक चंड ोट ऐकू आ ा. “आ ी आत अस ा ा
का ावधीती तो सवात भयानक आवाज होता. ाने संपूण इमारत हादर ी.” मा
सां गतात.
असेच काही तास गे े . भारतीय उ ोग वतुळाती िस ी आिण
आप ् या खो ् यां तून आम ा समूहात आ े े काही गुंतवणूक बँकस अ ी सव
मंडळी भारी गाि ां वर एक बस ी होती.
“हॉटे कमचा यां ची मा कमा होती. ते आ ा ा सतत पाणी पुरवत होतेच
पण वाईनही दे त होते. खो ी ा कोप यात टे ब ॉथ आिण रका ा बाट ् या
यां ा सहा ाने ां नी ता ुरती साधनगृहेही उभी के ी.” मा णा े .
नंतर रा ी अडीच ा सुमारास हॉ म े धूर येऊ ाग ा. “धूर वेगाने आिण
मो ा माणावर आत येत होता. आ ा ा गुदमर ाचा धोका होता.”
 पॉ नी पुढाकार घेत ा. ां नी सुचव े की फिनचर ा सहा ाने खड ा
फोडाय ा.
“ते काम सोपे न ते. समु ा ा िद े ा अस े ् या या जाड खड ा
वादळवा यां ना तोंड दे ासाठी बनव ् या हो ा. काचेवर मागे घेऊन एक खुच
आपटताना पॉ ा कपाळा ा जखम झा ी.” परं तु कु ा ा ा र ां ा बाजू ा
अस े ् या हॉटे ा माग ा बाजूकडी खड ा या मंडळींनी फोड ् या.
“यानंतर पाच िमिनटां तच अि ामक द ाचे पथकही आ े . ां नी खो ीत वे
के ा आिण आ ा ा सुटकेसाठी ा सूचना िद ् या.”
आधी या आिण मग पु ष या माने ि ां ा सहा ाने सवजण बाहे र
आ े . नरसंहार सु झा ् यापासून सहा तासां ा आत सुटका झा े ् यात ते थम
होते.

❊❊❊
ओबेरॉय हॉटे मधी िस कंदाहार रे ॉरं टम े अ ोक कपूर आिण ां ची
प ी मधू यां नी ां ा िसंगापूर ा िम ां साठी एक भोजन समारं भ आयोिजत के ा
होता. ां चे भोजन आटोप े आिण मग तो स परी ा घेणारा संग सु झा ा.
“एकदम गोळीबाराचे आवाज ऐकू आ े . ते नेमके काय होते हे कळ ् याने आ ी
ाकडे दु के े . पण हॉटे कमचा यां नी आ ा ा गेच आगी ा काळात
वापराय ा मागाने बाहे र पड ास सां िगत े .”
मधू कपूरां ना ते सारे आठवते. रे ॉरं ट मॅनेजरने भटारखा ाती आगी ा
काळाती दरवाजा उघड ा ते ा ा दोघां नी आप ् या मु ी ा ते सुख प
अस ् याचे कळव े . ां ना आठवते की ावेळी रा ीचे १०:०६ वाज े होते.
दरवा ातून काहीजण वर गे े तर काही अ ं द िज ाने खा ी गे े .
“मी वर गे े आिण म ा वाट े की माझे पती मा ा मागूनच येत आहे त. पण ते
दरवा ा ा बाहे रच आ े नाहीत.” ां नी सां िगत े .
िज ाव न एक ॅिन दां प आिण मधू कपूर चौदा ा मज ् यावर पोहोच े .
दरवा ासमोर मोकळी जागा होती. ां नी खा ी पािह े तर ॉबी ा आग ाग ी
होती.
“आ ी मागे पािह े तर आ ी ा दरवा ाने आ ो होतो तो आता बंद झा ा
होता.”
 सुटकेसाठी माग ोधताना ां ना ते ा आगी ा काळाती दरवाजातून आ े
ा ा समोर दु सरा आगी ा काळात वापरावयाचा दरवाजा िदस ा. ातून ते ितघे
पोहो ा ा त ावापा ी आ े . ते बाहे र पड े आिण त ावाभोवता ा झुडुपां त
पून बस े .
“मी सारखा अ ोकचा नंबर िफरवत होते. फोन वाजत होता. पण कोणी तो
उच त न ते.”
थो ा वेळाने ां ना त ावाजवळ एक स स दरवाजा िदस ा. “ितथे आ ा ा
हॉटे कमचा यां सह आणखी काही ोक प े े आढळ े . ां नी आ ा ा सुर ा
िवभाग काया याकडे ने े . तेथून आ ा ा रग मकडे ने ात आ े .”
ओबेरॉयम े अडकून पड े ् यां साठी रग म ही आ याची म वत जागा
बन ी होती. सुमारे दोन े पा णे आिण कमचारी ा गुहेसार ा दा नात जम े
होते आिण ोट‚ गोळीबार आिण खा ची वाढती आग यािवषयी िवचार करत होते.
“िदवे आिण वातानुकूि त व था सव बंद कर ात आ े होते. मो ाने
आवाज न कर ाची आ ास सूचना िद ी गे ी होती. काही तास गे े आिण आता
अ ोकचा फोन वाजणेही बंद झा े आिण एका यां ि की आवाजाने मधू ा सां िगत े
की ाचा मोबाई अन रचेब आहे .”
पंधरा िमिनटां नंतर सुटके ा कारवाया सु झा ् या. ां ना स स िज ाचा
वापर कर ास सां ग ात आ े . तेथून ते आयनॉ म ् िट े स समोरी र ावर
आ े . तेथे ा भयानक अनुभवापासून ां ना दू र नेणा या मोटारींची ते वाट पा
ाग े .
आप ् या पती ा फोन कर ासाठी मधू दोन िदवस य करत होती. ानंतर
‘फोन बंद के ा आहे .’ असा यां ि की संदे येऊ ाग ा.
ां चे व ु वारी सं ाकाळी सापड े ... जवळजवळ अ े चाळीस तास होऊन
गे ् यानंतर...

यातनेप ीकडचे जीवन

एक मिह ानंतर ो रया टिमनस ा ॅ टफॉमवरची गद -गडबड पािह ी

तर २६ नो बर २००८ या िदव ी अनेक ोकां चे इथे जीव घेत े गे े होते यावर
िव वास बसत नाही. काव याबाव या नजरा नाहीत‚ अडथ ां ी थां बणे नाही.
ां ा ां ा कामासाठी धावणा या ोकां चा अखंड वाह दरवा ातून वाहत
असतो. सुर ा व था अगदी कमी आहे ; नेहमी ज ी असते ापे ा वेगळे काही
नाही.
काही कमां डो आिण थोडे फार पो ीस‚ इकडून-ितकडून आण े ् या टे ब
आिण खु ावर बस े े असतात. अधूनमधून ते ॅ नरमधून जाणा या ों ाकडे
पाहत असतात. अधूनमधून ातून कक आवाज ऐकू येतो. इथे मानवी जीवनाने
भीती झुगा न िद ी आहे . आत ी भीती दाबून टाकून पुढे चा ायचे आहे . इथे
आयु ा ा काही िकंमतच नाहीये.
ग भर े ् या गा ां ती चगराचगरी‚ बस ा रां गा‚ फुट े े फूटपाथ आिण
जग ासाठी करावी ागणारी अखंड पळापळ या सग ातून जपून ठे वावे असे
काही उरतच नाही.
ि ओपो ् ड कॅफे पु ा एकदा गजबज े आहे . रे ॉरं ट ा दो ी मज ् यां वर
गद करणा या िग हाईकां ना सेवा पुरव ासाठी वेटस खु ा-टे ब ां ा अ ं द
रां गां तून माग काढत आहे त. थोडा वेळ थां बून एकमेकां ी बो ाचीही ां ना सवड
िमळत नाही. कॅफे ा आत आिण बाहे र फूटपाथवर कंगवे आिण कुंकवा ा
िटक ् या िवकणा या दु कानां तून जीवन पु ा मूळपदावर येत आहे . मिह ापूव च
इथे दहा जणां चे जीव घेणा या भयना ाची एकमेव आठवण णजे कॅफे ा
दरवा ाबाहे र एका काचे ा पा ात पेटत ठे व े ी मेणब ी!
ह ् ् यापूव एक आठवडा आधी मी ा कोप यात ् या खुच वर बस ो होतो
ाच कोप यात मी आ ा बस ो आहे . मा ा मनात िवचार आ ा की काहीही
बद े नाही... अगदी संगीता ा कॅसेटदे खी ाच आहे त.
ताजने पा ां साठी हॉटे चा काही भाग सु के ा आहे . ोक तेथे पु ा गद
करताहे त. उ ुकता आहे णून आिण ते ां चे आवडते हॉटे आहे णूनही..
मिह ापूव ितथे एकमेव हसतमुख पटकेधारी र क उभा असायचा. ितथे आज एक
मोठा सामान तपासणारा ॅ नर ठे व ा गे ा आहे .
फॉयरम े सुर ासेवकां ची एक मोठी प टणच आहे . हसतमुखाने ागत होते.
पण ीिनंग ा सुमारे पंधरा िमिनटे ागतात.
मा ा बॅगम े पेन‚ पे ी आिण एक टे परे कॉडर एवढे च सामान पा न तेथी
अिधकारी णतो‚ “ताजम े आप े ागत आहे .”
हॉटे माग ा ग ् ीत मोटारी आिण पादचारी यां ची तुडुंब गद आहे .
इमारती ा दगडी भ द नी भागाकडे सतत नजरा वळत असतात. सुमारे साठ
तास झा े ् या चढाई ा खुणां चा ितथे मागमूसही नाही. खड ा पूण अंधारमय
आहे त आिण ां ाखा ी जळ े ् या आिण वाक ाितक ा धातूं ा तुक ां चे
ढीग आहे त.
पोि सां नी उ ा के े ् या अडथ ां ा एका चौकात काही त ण झाडाखा ी
मेणब ा ावीत आहे त. कुंपणाप ीकडे चा े ् या बां धकाम कामगारां ा
हा चा ी कॅमेरे िटपत आहे त. ितथे एक पाटी आहे − “मुंबई ा िचरं जीव आिण
महान आ ां ा ितकाची पुनउभारणी आ ी करत आहोत.”
एक थू माणूस या सग ा हा चा ीचे िच ण करत अस े ा मी पाहतोय.
पो ीस‚ ॅ नस‚ ां ची े आिण बंिद जागेभोवतीची गद हे सगळं िचि त
करत असतानाच तो एका ी ी − ती ब धा ाची प ी असावी‚ बो तोय. पण या
िच ीकरणामागे काही वैय क आठवणी आहे त का असे मी ा ा िवचार ् यावर
ाने मान ह वून उ र िद े .
“पुढ ा आठव ात मी अमे रके ा परत जातोय. मी इथे असताना भारतात हा
कार घड ा हे तेथी ोकां ना माहीत आहे . ां ना काहीतरी दाखवावे ागे ना.”
“पण इथं तर सगळं काही व थत िदसतंय.” ोकां ा वाह ा गद कडे ‚ ाचे
वेधत मी ा ा िवरोध के ा. ोकां ची गद होती. जो तो आप ् या तं ीत
चा ा होता. िचत अधूनमधून इतरां ना पिव वाटणा या ा वा ूकडे नजर
टाकत होता‚ हे मी ा ा दाखव े .
ाने उ र िद े ‚ “कदािचत मुंबई ा ाचे काहीच वाटत नसे . पण जगा ा
ीने इथे अजूनही गोंधळच आहे .”
 कराची ते मुंबई ौयाचा वास

आि ष खेतान

पिह ी चौक ी :

अित र पो ीस आयु तानाजी घाडगे‚ आता ए ावन वषाचे आहे त आिण

ां ा आयु ाचा िन ा न जा काळ पो ीस खा ात गे ा आहे . िनरागस
मु ासारखे ां ा चेह यावर नेहमी हा असते. पण आज ा रा ी तो गंभीर‚
थोडासा दु :खीच आहे . व थत क प ाव े ् या केसां चा आिण मधोमध भां ग
पाडून तसेच छातीवर दो ी हात ठे वून ते ‘सु ’ खुणेची वाट बघत कॅमे याकडे पाहत
आहे त. ां ा उज ा खां ा ावर मराठीत ‘पो ीस’ हा िभंतीवर ि िह े ा
आहे . नायर हॉ ट ा इमज ी वॉडा ा बाहे र एका टे ब ाजवळ ते बस े
आहे त. अपघात‚ खून‚ गोळीबार यासार ा िवधी-वै कीय करणाती कागदप े‚
कायप ती पार पाड ाचे ते िठकाण आहे .
आज तारीख आहे २७ नो बर २००८ वेळ रा ीचा एक.
सूचना िमळताच घाडगे सु वात करतात − “िगरगाव िवभागाचा मी अित र
पो ीस आयु आहे . का रा ी ताजमहा हॉटे ‚ ओबेरॉय हॉटे ‚ छ पती
ि वाजी टिमनस (सीएसटी) े न या िठकाणी ैर गोळीबारा ा घटना घड ् या.
हा सव सुिनयोिजत दह तवादी ह ् ् याचा भाग असावा. िगरगाव चौपाटीवर
पोि सां ी झा े ् या चकमकीत एक दह तवादी मार ा गे ा आहे आिण जखमी
झा े ् या एका ा हॉ ट म े आण े आहे . ाची चौक ी करणे मह ाचे आहे
आिण ासाठी मी ा ा न िवचारणार आहे .’’
पुढचे िच − िव ीत ा एक त ण िहर ा ॅ कवर पड े ा आहे . गादीवर
अस े ् या पां ढ या चादरीवर र ाचे डाग पडू नयेत णून हे ॅ क वर घात े
आहे . एक पातळ तपिकरी ँ केट ा ा छातीपयत ओढ े आहे . ाखा ी तो
न च आहे . ाची दाट‚ िचकट‚ िव ट े ी केसां ची झु पं कॉट ा कडे ा
ाग े ी आहे त. ग वणाचा हा त ण चां ग ा ध ाक ा आहे . भ म हात‚
िपळदार दं ड‚ आिण पु गदन. गुळगुळीत दाढी के े ा ाचा चेहरा गो ाकार आहे
ाचे कपाळ ं द आहे . ा ा हनुवटीवरी ता ा जखमेवर काहीतरी म म
ाव े े िदसत आहे . आता ा ा माने ा उज ा बाजू ा एक बँडेज बां ध े ं
िदसतंय. मनगटापासून ते दं डापयत ा ा दो ी हातां ना बँडेज बां ध ी आहे त. पण
 ा ा मानेपासून कमरे पयत कुठे ही जखम िदसत नाही. ारी रक वेदनेचे काही
िच ा ा चेहे यावर िदसत नाही. फ कपाळावर आ ा आहे त आिण डोळे
घ िमटू न घेत े े आहे त. ा ा चेहे यावरचा कडकपणा तो झोप े ा नाही हे च
दाखवतो.
पो ीस खो ीत आ ् याचे पािह ् यावर ‘मी मोठी चूक के ी आहे ’ असे
ा ा कोर ा ओठातून बाहे र पडतात आिण पु ा तो डोळे बंद करतो. वा िवक
ा ा काहीच न िवचार ा न ता पण घाडगे आ ् यावर ा ाकडून ही कबु ी
आपोआप बाहे र पड ी.
“कुणा ा सां ग ाव न?”
“चाचां ा सां ग ाव न.” डोळे अजून िमट े े च होते. पण आवाजात वेदना
दाखवून सहानुभूती िमळव ाचा य होता. उ रापे ा ती िवनवणी होती.
“हा चाचा कोण?” प ं गा ा उज ा बाजू ा त णा ा खां ाजवळ उभे
अस े े घाडगे ा ा उ राने गोंधळात पड े .
“ते ‘ र’चे एक आहे त.”
“ र काय? कोण ा गावचा आहे तो?”
“म ा ाचे गाव माहीत नाही. पण ाचे एक ऑिफस आहे . ितथं तो नेहमी येतो.”
ाचा आवाज थोडा सौ झा ा.
“तु ा इथं कोणी पाठव ं ?”
“माझे वडी णा े की‚ ‘‘आपण खूप गरीब आहोत... आप ी थती
सुधारे ... पुरेसे खाय ा िमळे ... कपडे िमळती .’’ एक भाविनक ीकरण‚
उ रातच एक सबब दड े ी.
“तो तुझा खरा बापच का?” घाड ां नी िवचार े .
“माझाच बाप − खरा बाप.” त णा ा बापाचा िध ारच करायचा होता‚ असे
वाटत होते.
“तुझे नाव काय?” पॅड आिण पेन सरसावत घाड ां नी िवचार े .
“अजम .”
“तुझं वय काय?”
“एकवीस.”
“तू कुठ ् या गावचा?”
“फरीदकोटचा. ता ु का दे प पूर ( ासकीय िवभाग). िज ् हा ओकारा.”
“तु ा घरात कोणकोण आहे त?”
‘‘आई... बिहणी.”
 “आईचे नाव काय?” घाड ां नी ा ाकडे न पाहताच िवचार े . तो सां गे ते
ि न घे ावर ां चे कि त झा े होते.
“नूर इ ् ाही.”
“ितचं वय काय?”
“चाळीस ा आसपास असे .”
“तु ा बापाचं नाव काय?” घाड ां नी न िवचारणे चा ू च ठे व े .
“अमीर.” ाचे डोळे िमट े े च होते. डोके‚ डोळे छताकडे ‚ हात‚ पाय‚ सारं
रीर मुड ा माणे ताठ होतं.
“ ा ा बापाचं नाव काय?”
“ ाहबान.” णभर डोळे उघडून पु ा िमटतो.
“तुझं आडनाव काय?”
“काय?”
“तुझं आडनाव काय आहे ? तु ा खानदानाचं नाव काय?”
घाड ां नी ां चा न सोपा के ा.
“कसाब.”
“तु ी खाटीक आहात काय?”
“नाही. आ ी तो धंदा करत नाही... पण तेच नाव िचकट े .”
“ णजे अमीर ाहबान कसाब. हे तु ा बापाचं नाव?”
“होय.”
“ ां चं वय काय?”
“पंचेचाळीस ा आसपास असावं.” थोडी मुंडी ह वून पु ा ताठ.
“तुझा बाप काय करतो?”
“ते दहीवडे िवकतात. कधी गावात... कधीकधी ते ाहोर हरात जातात... कुटुं ब
चा वणे फार अवघड आहे .” डोळे िकंिचत उघडून डो ा ा कोप यातून ाने
न िवचार ा ा पा न घेत े .
“तु ा भाऊ िकती आहे त?” घाड ां ना ा ा सव कुटुं बाची मािहती हवी होती.
“आ ी ितघे भाऊ आहोत.”
“तु ा भावां ची नावे काय आहे त?”
“अफझ आिण मुनीर.”
अ ी सगळी एका ओळींची नो रे चा ू आहे त.
“ ां चे वय काय आहे ?”
 “अफझ मा ा न चार वषानी मोठा आहे आिण मुनीर चार वषानी हान
आहे .’’ वय आठवणं आिण सां गणं हे ा ा तु नेनेच होत असावे.”
“याचा अथ अफझ पंचवीस वषाचा आिण मुनीर अठराचा?”
धाक ा भावा ा वयाचा घाड ां चा िह ोब चुकत होता.
“होय साहे ब. तसं ाचं वय तु ी ठरवू कता.” ां ची चूक दु कर ात
कसाब ा काहीच ार न तं.
“तुझे भाऊ काय करतात?”
“ ेतमजूर णून अफझ गावातच काम करतो.” आपण जखमी झा ो असून
ास होतोय याची जाणीव झा ् याने कसाबने क हतच उ र िद ं .
“अफझ चं झा ं य का?”
“होय. ाचं सािफया ी झा ं आहे . ा ा एक मु गा आिण एक मु गी
आहे . मु ाचं नाव आहे अ ी. तो सात-आठ वषाचा असे . मु ीचे नाव म ा माहीत
नाही. ती वषाची असे . मी ि णासाठी दू र गे ो होतो ते ा ितचा ज झा ा.
ामुळे ां नी ितचं नाव काय ठे व ं ते म ा माहीत नाही.” थमच कसाबनं एका
ओळीत उ र िद ं .
“सािफयाचं माहे र कुठ ं आहे ?”
“ती मा ा मामाचीच मु गी आहे . ते ाहोरचे आहे त.”
“ ा खेडेगावाचं नाव काय?”
“ते खेडेगावात राहत नाहीत. ाहोर हरात राहतात. िनजाम अ ाजवळ‚
साफावा ा चौकात. ित ा विड ां चे नाव मंझरू आहे . स ा ती ित ा
आईविड ां जवळ राहाते. मा ा भावाचे आिण ा ा बायकोचे भां डण झा े ‚
ते ापासून ती माहे रीच राहते.” कसाबने िवचार े नसतानाही आपण न ाचा भाऊ
आिण ा ा बायको ा भां डणाची मािहती िद ी.
“ ां ा भां डणाचे कारण काय होते?” घाड ां नी अिधक जाणून घे ासाठी
िवचार े .
“न ी माहीत नाही. पण पैसे कसे खच करावेत याव न असावे.” अखेर पैसा
िकंवा पै ाची कमतरता या कारणापयत कसाब पोहोच ा होता.
“ित ा बापाचे घर कुठे आहे णा ास तू?”
“साफावा ा चौक‚ ाहोरमधी िनजाम अड ाजवळ. मी ितथे ब याच वेळा
गे ो आहे . िनजाम अ ाजवळ उतर े की ितथून अगदी जवळ आहे . एका
बँकेजवळ आहे .”
“ ा बँकेचे नाव काय?”
 “माहीत नाही. पण कुणीही सां गे . फार मोठी बँक आहे ती.”
“तुझा दु सरा भाऊ मुनीर काय करतो?”
“वो सकू -वकू जाता है ।” धाक ा भावा ा कामा ा कसाब फारसे मह
दे त नाही.
“सकू णजे काय?” कसाबचा उ ार घाड ां ना कळ ा नाही. ‘‘सकू ...
सकू ’’‚ साहे बा ा कळत नाही याचे आ चय वाटू न तो ते समजावून सां ग ाचा खूप
य करतो.
“सकू ... ू णायचं का तु ा?”
“होय.”
“तु ा बिहणींचं काय?”
“म ा दोन बिहणी आहे त − कै ा आिण सुरै ा.”
“कुठं असतात ा?”
“ क ाचं झा ं आहे . ती मा ा न सुमारे दीड वषाने मोठी आहे . ती ित ा
नव याबरोबर पठाणकोट ा राहते.”
“पठाणकोट कुठं आहे ?”
“ते हान खेडेगाव आहे . हवे ी ाखा ा जवळ आहे ते. मा ा मो ा
चाचां िवषयी कोणा ाही िवचारा. िनसाक ां चं नाव! कुणीही सां गे . छोटं गाव आहे
ते.”
“तू णा ास की ितचं झा ं आहे ?”
“मा ा चाचां ा मु ा ी ितचं झा ं आहे . ित ा नव याचं नाव आहे सेन.”
ा ा कुटुं बािवषयी पुरे ी मािहती िमळा ी असं वाट ् यानं घाड ां नी
कसाब ा धाक ा बिहणीची चौक ी न करता पु ा ते कसाब ा जीवनाकडे
वळ े . ावेळी घाड ां ा आिण काही िदवसानंतर संपूण दे ा ा उ ुकतेचे ते
क होते.
“तू कुठपयत ि क ा आहे स ?”
“चौ ा इय ेपयत. दोन हजार सा ी मी सकू सोड ी.”
“कोणती ाळा होती ती?”
“मा ा गावाती च − ाथिमक सकू .”
“आिण ानंतर?”
“मा ा गावां तच आधी मी मजूर णून काम के े . काही काळानंतर मी
ाहोर ा गे ो आिण ितथे कामा ा ाग ो.”
“काय काम करत होतास?”
 “मजुरी. िसमट‚ बां धकामावर वाळू ‚ वीट‚ इ. एका िम ीबरोबर. पाच वष मी
तोिहदाबाद भागात राहत होतो. घर नंबर बारा. ग ् ी नंबर चौरं जा.”
“चौरं जा? एकावर चार?” कसाबची वेगळी बो ी घाड ां ना कळ ी नाही.
“नाही. चौरं जा. पाच आिण चार.” आप ा िभकार भूतकाळ नीट नोंद ा जावा
णून कसाबने घाड ां ची चूक दु के ी. ‘‘ ा घराजवळ एक भाजी मंडई
होती. ितथे इतर मजुरां बरोबर मी २००५ पयत रािह ो. भा ाने राहत होतो आ ी.
आ ा मी ऐक े की ितथ ी घरं पाडून आता ां नी ितथं एक मोठी इमारत बां ध ी
आहे .”
“२००५ म े तू परत गावी परत ास‚ पाच वषानी?”
“ ा आधीही मी अधूनमधून गावी जात होतो. पण २००५ म े मी गावा ा
परत ो.”
“नंतर?”
“२००७ सा ी के ातरी माझे वडी म ा झाकी (Zaki) चाचां कडे घेऊन गे े
आिण ां ाकडे काम कर ास म ा सां िगत े .” २००५ सा ातून‚ कसाब एकदम
२००७ म ेच घुस ा. मध ् या दोन वषाचा तप ी ाने वगळू न टाक ा.
“हा झाकी चाचा कोण?”
“तो ‘ र’चा एक मोठा माणूस आहे .”
“ ाचे ऑिफस कुठे होते?”
“मा ाच गावात. दे पा पूरम े.”
नंतर दोषारोप करत अस ् यासारखे कसाब सां गत रािह ा. “झाकी चाचा
णायचे की‚ मा ाबरोबर काम कर. तू तु ा कुळाचे नाव मोठे कर ी . तु ा
पैसे िमळती . ते अ ् ाचे काम आहे .” कसाबचा सूर असा होता की झाकी
चाचा ा सां ग ावर ाने हे काम के े . ाचा िव वास न ता. कदािचत ती
ामािणक कबु ी असे िकंवा झाकीने ा ा चुकी ा मागा ा ाव े असा
दु स या ा दोष दे ाचा ाचा धूत डाव असे . “माझे वडी णा े की ते राहतात
तसे तूही राह ी . चां ग े खाय ा िमळे . चां ग े कपडे िमळती . आरामाचे
आयु जगाय ा िमळे . तु ा भावा-बिहणींची े होती .” णजे आता ाने
बापा ाही गुंतव े .
“मग तू झाकी चाचाबरोबर गे ास?”
“नाही. मी गावाती र ा ऑिफसातच काम के े .”
“तुझा बाप रात ा होता का?”
 “नाही. ां नी फ माझी ा ोकां ी गाठ घा ू न िद ी. मी तु ा ा सां िगत ं य
की मा ा गावात ां चे ऑिफस आहे . खूप ोक ा ऑिफसात यायचे.”
“झाकी काय सां गायचे?”
“असं होई ‚ तसं होई . िजहाद ढ ् यावर आप ् या ा खूप ित ा िमळे ‚
पैसा िमळे . हे स ाय आहे .”
“आणखी ते काय णायचे?”
“तु ा ा ब ीस िमळे . ित ा िमळे . तु ा ा िजहाद करायचा आहे .”
“िजहाद के ् यावर काय िमळे ?”
“पैसा‚ ित ा.”
“आणखीन झाकी काय सां गायचा?”
“ ां नी मा ा विड ां ना म ा ऑिफसम े ठे व ास सां िगत े . ते ापासून मी
अ ् ा ा ता ात होतो.”
“मग तु ा ि ण के ा िमळा े ?”
“ ावेळी बफ पडत होता.”
“ णजे जानेवारी िकंवा िडसबर ा सुमारास?”
“ आहे . (थोडा वेळ थां बून) जे ा बेनझीर भु ो मार ी गे ी‚ ावेळी
आ ा ा ि ण िमळत होते.”
“बेनझीर ा मार ात हे ोक गुंत े होते का?”
“म ा माहीत नाही... ते अनेक उ ोग करतात... अफगािण ानात... म ा माहीत
नाही.”
“ ि ण घेणारे िकतीजण होते?”
“चोवीस-पंचवीस ोक होते.”
“हे ि ण कुठे िद े गे े ?”
“मानसेराम े. डोंगरात... ब ान नावा ा खेडेगावाजवळ. िप ु ‚ क ा ान‚
ा ा ाव े ी मॅगेिझ आिण बॉ .” क ा नको ा कसाब क ा ान
णतो.
“तु ाबरोबर ि काय ा जे होते ां ची नावे तु ा माहीत आहे त का?”
“नाही. एकच मु गा म ा माहीत आहे . तोही ाहोरचाच होता. आ ी दो
झा ो. एकमेकां ी ओळख क न ाय ा परवानगी न ती. ते फार कडक होते.”
“झाकी तु ा ा ि कवाय ा यायचा का?”
“नाही. कधीतरी तो यायचा... तो फार कामात गुंत े ा माणूस आहे . तो णायचा
की आपण सगळे गात जाणार आहोत. मी णा ो‚ “आपण पळू न जाऊया. म ा
हे करता येणार नाही.”
“आजचा कार झा ् यावर तु ी कुठे जाणार होता?”
“कुठे च नाही. आ ा ा मरायचेच होते.”
“सीएसटी े नवर तु ी िकती ोक मार े ?”
“माहीत नाही. मी अडीच मॅगेिझन संपव ी. िकतींना मार े ते म ा माहीत नाही.
फैरी झाडत रािह ो. झाकीने सां िगत े होते िजवंत आहात तोवर मारत राहा.”
“हे तु ा ा िकती काळ चा ू ठे वायचे होते?”
“जेवढा काळ आ ा ा होते तेवढा काळ... आ ी मरे पयत.”
“तु ी िकतीजण मुंबई ा आ ा आहात?”
“आम ा डो ावर प ा बां ध े ् या हो ा. एका जहाजातून आ ी आ ो. मग
एका ाँ चम े बस ो. भारत आिण पािक ान ा ाँ च कुठे भेटतात ते तु ा ा
माहीत आहे . नंतर आ ी भारतीय ाँ चम े बस ो.” ा ाबरोबर िकती साथीदार
होते हा न कसाब टाळतोय.
“मुंबईत तु ा ा कोणी मदत के ी?”
“म ा माहीत नाही. काही मुजािहद भारतात येतात आिण थाियक होतात.
आ ा ा ां ािवषयी मािहती नसते. मर ासाठीच आ ा ा पाठव े होते.”
“िजहाद यु ासाठी तु ी भारतात आ ा आहात?”
“कस ा िजहाद‚ साहे ब?” कसाब ा दु :ख अनावर झा े . डो ां त अ ू नाहीत.
पण चेहरा वेडावाकडा होतोय आिण नाकातून सूंऽ सूंऽ आवाज येतोय.
“आता रडून काय उपयोग?” घाड ां नी थोडी सहानुभूती के ी.
“तु ासारखीच सामा माणसं मार ी गे ी. आधीच का नाही हा िवचार के ा?
इथं ये ापूव आणखी कुठं िजहाद के ास?”
रडणे थां बवून कसाब णतो. “कुठं ही नाही.”
‘‘तु ा ा काय सां िगत ं होतं?’’
आता रडणं थां बतं. “गोळीबार करत राहायचं. तु ी मरे ोवर गोळीबार चा ू
ठे वायचा.”
“ ाबद ी तु ा ा काय िमळणार होतं?”
“पैसा. मा ा कुटुं बा ा झाकी पैसे दे णार होता.”
“यासाठी तु ा िकती पैसे िमळा े ?”
“तो मा ा कुटुं बा ा पैसे दे णार होता. खूप मोठी र म ायचे ाने कबू के े
होते.”
“झाकी िदसाय ा कसा होता?”
 “ ा ा का ा दाढीत थोडे पां ढरे केस आहे त. ाचे वय चाळीस-
पंचेचाळीसपयत असावे. ाने अफगािण ान ा जाऊन रि यात दह तवाद
माजिव ा.” हजार वेळा ऐक े ा झाकीचा परा म तो पु ा सां गत होता.
“तो भाषणात काय सां गायचा?”
“तो कधीतरीच भाषण ायचा. अ था‚ तो फार कामात असायचा. ‘तु ी
मुस मान आहात. तु ा ा गरीबीतून मु ायचंय. भारताकडे पाहा. ते
आप ् यापुढे गे े आहे त. ते तुम ा ोकां ना मारतात णून तु ा ा भारतािव
िजहाद पुकारायचा.”
“िजहादचा अथ काय?”
“म ा माहीत नाही.”
“म ा समजावून सां ग ाचा य कर.” घाड ां नी आ ह धर ा.
कसाब ग रािह ा.
“तु ा ाचा अथ माहीत नाही तर इथे का आ ास?”
“कारण म ा तो पैसे दे त होता... नाहीतर सुखव ू माणूस क ा ा अस ं काम
करी ?’’ कसाबने पु ा आप ् या दा र ा ाच दोष िद ा.
“ ा ाबद ी झाकी चाचा ा काय िमळा ं ?”
“तो िजहादी आहे ... िजहादसाठी तो हे करतो.”
“िजहादचा अथ काय?” घाडगे पु ा मूळ नाकडे वळतात.
“मु ीम धमासाठी काहीतरी कर ाचा य करायचा.” हा पो ीस फारच मागं
ाग ाय णून काहीतरी सां गायचा कसाब य करतोय.
“िजहादपासून तु ा काय िमळतं?”
“माहीत नाही... आ ा ा पैसे िमळत होते... घा ाय ा कपडे नाहीत... खाय ा
अ नाही... आिण झाकीचाचा म जेवण ायचा. पिह े काही मिहने आ ी फ
खातच होतो... गरीब मु े ... फार गरीब न ती... आ ी खायचो आिण मजा
करायचो... नंतर ाने आम ामधून काहींना िनवड े आिण ि णासाठी
पाठव े . पण ितथं आ े े सगळे गरीब होते...’’ कसाब पु ा पु ा ग रबी या ा ा
आवड ा िवषयाकडे च वळायचा. िजहादचा ता क‚ धािमक अथ ा ा काही
करता येत न ता.
“भारतात ये ापूव तु ी कुठे होता?”
“कराचीत आ ी एका ॉजम े रािह ो होतो. मासे पकडाय ा आ ी जायचो
आिण मजा करायचो. म ा वाट ं होतं की रखवा दार णून मी ितथंच राहीन. घरी
कुटुं बा ा पैसेही िमळत होते आिण एकदम एके िदव ी ाने आ ा ा सवाना
बो ाव े आिण सां िगत े की आता मोठे काम कर ाची वेळ आ ी आहे . आता
मोठं ायचंय तु ा ा. आ ा ा पैसे िमळती . आ ा ा ‘सबाब’ िमळे .”
“तु ा बाब िमळा ी का?”
“हे पाहा. काम नसे तर पोटभर खाय ा िमळत नाही. मग काय करायचं?”
“मग पािक ानात तु ा ा ‘ बाब’ िमळा ी का?” घाड ां नी सबाब आिण
बाब यात घोटाळा के ा. सबाब णजे ब ीस‚ कृपा आिण बाब णजे या.
तो वारं वार उ ार ा गे ् याने तो न ां ना िवचारावासा वाट ा.
“सबाब‚ णजे? काय सां गायचं साहे ब?” नाचा रोख कसाब ा कळ ा नाही.
“पण तु ा बाब िमळा ी का? मजा के ी का? घाडगे आता च िवचारतात.
(नंतर ां नी एका वाताहरा ा सां िगत े की‚ दह तवा ां ना यां चे आकषण
दाखव े होते का हे ां ना पाहायचे होते.)
“छे ‚ छे ‚ मी अस ् या घाणेर ा गो ी करत नाही. सबाब णजे स ृ .”
“तु ा ा कोणकोणती ह ारं चा वाय ा ि कव ी?”
“पीका-मीका‚ बॉ िप ु ‚ क ा ान आिण ात बसवायचं सामान.”
“पीका-मीका?”
“पीका... पीका.”
“ ि ण संप ् यावर तु ा ा ह ारं तुम ाजवळ ठे वाय ा परवानगी होती
का?”
“न ती.”
“तु ा ा ि ण- ि ण दे ासाठी पािक ानी सै ाती ोक आ े होते
का?”
“म ा माहीत नाही. ती संघटना फार काळापासून काम करत आहे . ां नी
सां िगत े की या कामा ा सु वात अफगािण ानपासून झा ी.”
“ ‘तू झाकी ा ‘तु ी त: कधी िजहाद के ं आहे का?’ असं नाही िवचार ं ?”
“हो. तो णा ा की ानं के ं आहे ... अफगािण ानात.”
“िनरपराध ोकां वर तू गो ा चा व ् यास ते ा तु ा काही वाट ं नाही का?”
“मोठा माणूस ायचं असे तर अ ी कामं करावीच ागतात.”
“तु ी मुंबई ा कसे पोहोच ात?”
“ ाँ चने‚ एका भारतीय ाँ चने. ा ाँ चम े चार-पाच कोळी होते. भारत-
पािक ान ा सागरी सीमेजवळू न आ ी ां ना पळवून ने े . मुंबई ा
िकना यापासून काही मै अंतरावर असताना आ ी एका ीडबोटीत बस ो आिण
एका को ां ा व ीपा ी उतर ो.”
 “पािक ानातून तु ी कुठून िनघा ात?”
“अझीझाबाद न. ितथं क ाबाद नावाचं एक गाव आहे . ते समु ाजवळ आहे .
क ाबाद मोठं गाव आहे . ितथं जंग आहे . णजे अगदी जंग नाही. काही
व ा‚ झोप ा‚ गावकरी आहे त ितथे. ा गावाचं नाव काय बरं ? हां ‚ बुहारो नावाचं
गाव आहे . जंग ात आहे ते. एक र ा ितकडे जातो. का ा काचा अस े ् या एका
जीपमधून आ ी समु ाजवळ गे ो.
“मुंबईवर ह ् ा करायचा बेत के ा ठर ा?”
“एक मिह ापूव इ ाई आिण मी असे दोघां ना बो ावून घेत े .”
“आ ा ा आमचे दाखव ात आ े . एक ीिडओ सीडी आ ा ा
दाखव ात आ ी. आ ा ा सीएसटी े न दाखव े गे े ...
आझाद मैदानाकडून े नकडे जाणारा र ाही दाखव ा. ा र ाने
आ ा ा ताजमहा हॉटे कडे जायचे होते. आझाद मैदान ागे असे आ ा ा
सां ग ात आ े . आ ा ा जे काम करावयाचे होते ते सां ग ात आ े .”
“काय काम होते ते?”
“ ीटीएसब चे” कसाब णा ा. ( ीटीएस णजे सीएसटी े न)
“ ीटीएस का एटीएस?” दह तवा ां ची एटीएस ऑिफस िकंवा ाची अिधकारी
मंडळी यां ना कर ाची एखादी योजना होती का ते घाड ां ना माहीत क न
ायचे होते.
“िजथे े न आहे ते िठकाण.” कसाबने ीकरण के े .
‘‘सीडीम े कोणते ऑिफस होते?’’ एटीएस ऑिफस हे एक होते का याची
ता घाड ां ना तपासून पाहायची होती.
“ ात ऑिफस न ते. ितथं एक माणूस होता. ाचा चेहरा िदसत नाही. तो
े न ा भोवती िफरत होता आिण माग ा बाजूस एक आवाज े न ा रचनेची
मािहती सां गत होता.”
“तु ी कोणा ा मारणार होता?”
“सामा माणसां ना. ीस पडे ा ा आ ा ा मारायचे होते. इ ाई आिण
माझे एकच होते.”
“तु ी पोि सां ची गाडी क ी िमळव ी?”
“आ ा ा पळू न जायचे होते. हॉ ट ा ग ीव न आ ी खा ी आ ो.
र ाने आ ी पतछपत चा ो होतो. थोडे चा े की थोडा वेळ पून बसायचे
असे करत होतो. मग ही पो ीस गाडी आ ी. ां नी आम ावर फैरी झाड ् या. मी
खा ी पड ो. मा ा दो ी हातात गो ा ाग ् या हो ा. पण इ ाई ने ाचे
काम के े . गाडीत ् या पोि सां वर ाने गोळीबार के ा. मग ाने म ा गाडीत
घेत े . तो गाडी चा वत होता.”
“तु ा ा ोडा गाडी क ी िमळा ी?”
“आ ी ती गाडी ितथून घेत ी‚ ा जागेचे नाव म ा माहीत नाही. आमची गाडी
पं र झा ी. मग आ ा ा ही ोडा िदस ी. बंदूक रोखून आ ी ती गाडी
िमळव ी.”
“झाकीकाका तुम ाबरोबर जहाजात आ ा होता का?”
“काका कराचीपयतच आम ाबरोबर होता.”
“तुम ा संघटनेचे नाव काय आहे ?”
“काय?” कसाब ा िहं दी कळ ा नाही.
“तुम ा संघटनेचे‚ गटाचे नाव काय?”
कसाब पुटपुट ा. ‘‘ र-ए-तोयबा’’ गट या ाचा अथ ा ा कळ ा.
“आिण डे न मुजािहदीन णजे काय?”
“म ा माहीत नाही.”
“तुम ाजवळ िकती े होती?”
“आम ाजवळ एक एके-४७‚ एक िप ु ‚ आठ हातबॉ आिण सहा मॅगेिझ
होती.’’
“तुमची काय योजना होती?”
“ ोकां ना मार ाची आिण मग एक मो ाची जागा पकडायची. ओ ीस धरायचे
आिण मग माग ा कराय ा.” मो ाची जागा या ाने घाडगे चिकत झा े .
“कोणाकडे माग ा करणार?”
“सरकारकडे .”
“कोण ा माग ा?”
“ते आ ा ा नंतर सां गणार होते.”
“तु ा ा ते कसे सां गणार होते?”
“फोनव न.”
“ ा टॅ ीवा ् याने तु ा ा सीएसटी े नपयत सोड े ा ा तु ी िकती पैसे
िद े ?”
“ ंभर िकंवा हजार. आठवत नाही.” कसाबचे उ र.
“तुम ाजवळ एकूण िकती पैसे होते?”
“आम ा ेकाजवळ ५४०० पये होते.”
 या वेळेस मुंबई पोि सां ा ीने आणखी एक मह ाची गो अ ी होती की‚
मुंबईवरी ह ् ् यां पैकी सवात धाडसी असा हा जो दह तवा ां चा ह ् ा होता
ाती इतर दह तवा ां ची मािहती कसाबकडून ां ना िमळवायची होती. अखेर
वारं वार होणा या नां ा फै यां पुढे कसाब हर ा आिण ाने इतर आठ
दह तवा ां चा तप ी सां िगत ा. इ ाई खानिवषयी पोि सां ना मािहती झा ी
होतीच. तो कसाबबरोबरच होता आिण चकमकीत तो ठार झा ा होता.
“एक आहे अबू रे हमान. तो साधारणपणे पंचवीस वषाचा आहे . ाचे डोळे
तपिकरी रं गाचे आहे त. ाने ा ट घात ा असावा असे वाटते. ा ा टोपीवर
‘ये ू’ ि िह े आहे .”
“ये ू?”
“ये ू... ये ू.”
“ णजे ि ?”
“हो.”
“पण तु ी तर मु ीम आहात?”
“होय. पण आ ी ां ासारखे िदसाय ा पािहजे होते ना. ासाठी ाने ती
टोपी घात ी होती.”
“ठीक आहे . पुढे बो .”
“अबू रे हमान मु तान हराचा आहे . आम ा सवापे ा ा ाकडे जा
क ा ान मॅगेिझ होती. दु सरा आहे अबू फहाद. तो अ ावीसचा असावा. तो
मा ा न थोडा उं च आहे . तो ओकारा िज ् ात ा आहे .”
“इतरां ाब म ा सां ग.”
“आणखी एकजण आहे . अबू रे हमान बडा. तोही मु तानचाच आहे . नंतर एक
आहे ओकारा िज ् ात ाच अबू अ ी. नंतर आहे िसया कोटचा अबू सोहे ब आिण
फैस ाबादचा अबू उमर”
“इतर दोघां चे काय?”
“ते दोघे णजे फैस ाबादचा अबू उमर आिण मु तानचा अबू आका ा.”
“तू आण े ी बॅग कुठे आहे ?”
“ती कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट ा ग ीवर आहे . ती ितथं रािह ी.”
“ ा बॅगम े काय होतं?”
“क ा ान.”
“एके-४७?”
 “होय एक िप ु . ा िप ु ची दोन मॅगेिझ . एके-४७ ची तीन डब
मॅगेिझ . ेक मॅगेिझ म े तीस गो ा असतात. ेक िप ु मॅगेिझ म े
सात गो ा असतात. णजे एके-४७ ा एक े ऐं ी गो ा. आठ हातबॉ .
ॅ क क र अस े े दोन हात बॉ . तीन आजसचे (Arges) मोठे बॉ होते...
बदाम‚ िकसिमस आिण पाणी.”
“बदाम‚ िकसिमस‚ िप े?”
“नाही. फ बदाम आिण िकसिमस. दो ी िमळू न अ ा िक ोपे ा कमी
वजनाचे होते.”
“तू हातबॉ िकती वापर े ?”
“फ दोन. उर े े मा ा बॅगमधून पड े . इ ाई ने जा बॉ वापर े
असावेत. तो पुढे होता. मी ा ा संर ण दे त होतो. या कारवाईचा मुख इ ाई
होता. तो सवात मोठा होता. आ ा सवा ा आधीपासून तो संघटने ी संबंिधत
होता.”
“क ा नको ची जोडणी तु ी कुठं के ी?”
“नाही ती आधीच जोडून ठे व ी होती. मी ती बॅगमधून बाहे र काढ ी आिण से ी
िपन ओढ ी.”
“तु ी मुंबई ा के ा पोहोच ात?”
“रा ी स ाआठ ा सुमारास आ ी मच ातून उतर ो. जवळच को ां ची
व ी होती. सं ाकाळी सात ते रा ी अकरा या दर ान आ ा ा ह ् ा सु
कर ास सां िगत े होते. झाकी चाचाने‚ आ ा ा सां िगत े होते की जर मुंबई ा
आ ी रा ी उ ीरा पोहोच ो तर ह ् ा पुढ ा िदवसापयत पुढे ढक ा आिण जर
पहाटे उतर ो तर सकाळी अकरा ा सु वात करा.”
“कारवाईनंतर तु ी सगळे जण कुठे भेटणार होता?”
“आ ी कुठे ही भेटणार वगैरे न तो. आ ा ा मरायचेच होते.”
“ ा जहाजातून तु ी पािक ानमधून आ ात ा जहाजाब सां ग.”
“ ा जहाजावर ा े आिण दा गोळा आधीच ठे व ा होता. २२ नो बर ा
आ ी जहाजावर चढ ो आिण काही तास वास के ् यानंतर एका भारतीय
ाँ चम े बस ो.”
“ते पािक ानी जहाज कोणा ा मा कीचे होते?”
“झाकी चाचा ा.”
“जहाजावर काय ि िह े होते?”
 “ सैनी... अ - सैनी. मग आ ी एका भारतीय ाँ चम े चढ ो. मुंबई ा
िकना याजवळ आ ी सं ाकाळी सात ा सुमारास आ ो. भर े ् या एका
ीडबोटीत आ ी बस ो आिण मुंबईत आ ो.”
“ ीडबोट कोण चा वीत होतं?”
“इ ाई . तोच तर आमचा मुख होता. आ ी थम खा ी उतर ो आिण एक
टॅ ी क न सीएसटी ा आ ो. आम ानंतर इतर सव उतर े असावेत.”
“सीएसटी े न दाखवणारी सीडी कुठे आहे ?”
“ती खनी चाचा ा ॅ पटॉपम े आहे . ां ा गटाम े जर कोणी ि र ा तर
ा ा खूप मािहती िमळे .”
“तू आ ा ा ितथं ने ी का?”
“होय. तु ी जर म ा पुरेसे संर ण िद ं तर मी तु ा ा ितथंपयत नेईन. ा ा
ोकां कडूनच झाकीवर मात करता येई .”
“तुझा जै -ए-मोह द ीही संबंध आहे का?”
“नाही. जै -ए-मोह द ही वेगळी चळवळ आहे . आ ी अह े -हादी आहोत. ते
सारे दे वबंदी आहे त.”
“ह ् ् यासाठी कोणती तारीख ठरव ी होती?”
‘‘सु वाती ा आ ा ा पािक ानम े सां िगत ं गे ं की ही कारवाई रमजान ा
काळात करायची. पण नंतर काय झा े म ा माहीत नाही. ते पुढं ढक ं गे ं .
ाची कारणं आ ा ा सां िगत ी नाहीत. मी मग मघा ी सां िगत ् या माणे आ ी
२२ नो बर ा िनघा ो. पण तारीख ठर ी न ती. मुंबई ा पोहोच ासाठी
समु ातून जाय ा आ ा ा चार‚ पाच‚ सात िकती िदवस ागती ते आ ा ा
ठाऊक न तं. पण आ ा ा बजाव ं गे ं होतं की‚ ह ् ा सु कर ा ा वेळेची
नीट काळजी ा. आ ी जर पहाटे उतर ो तर सकाळी अकरा वाजता ह ् ा सु
करायचा आिण दु पारी िकंवा सं ाकाळी पोहोच ो तर सं ाकाळी सात ते अकरा
या काळात करायचा.”
जवळजवळ पहाटे चे चार वाज े . घाडगे आता कसाब ा कंटाळ े होते. ां नी
कॅमेरामन ा खूण के ी. कॅमेरा बंद झा ा. एक दीघ वास घेऊन कसाबने डोळे
िमट े .

एटीएस ा काया यात −

 िवजयिसंग (नाव बद े आहे .) वय अडतीस‚ उं ची पाच फूट आठ इं चपे ा थोडी
कमी. का ा केसां वर भरपूर ते चोपडून ाळकरी मु ासारखा एका बाजू ा भां ग
पाड े ा. ा ा िम ा जाड आहे त. ता ामुळे चमकणारे ां चे डोळे वेधून
घेतात. ां ाकडे पािह ् यावर ते आयटी े ाती एखा ा कंपनीत अिधकारी
असावेत‚ असे वाटते. महारा पो ीस द ात इ े र णून नोकरीत
ाग ाआधी ां ना तेच ायचे होते. गे ् या काही वषापासून मुंबई एटीएसम े
ां ची नेमणूक झा ी अस ी तरी एटीएस ा तां ि की िवभागाती मह ाची ी
अस ् याने ां ना खाकी गणवे घा ाची संधी फार ी िमळत नाही. ते जरी
कॉ ुटर तं ात े पदवीधर नस े तरी ां चा तां ि की गो ींकडे अस े ा क
आिण एटीएसम े िमळा े ् या ि णाची जोड यामुळे सायबर आिण
इ े ॉिनक मािहती गोळा कर ाती त णून आज ते ओळख े जातात. िसंग
यां ना ां चे हे काम आवडते − फोन कॉ पकडणे‚ ई-मे हॅ क करणे‚ कॉ ुटर
वापरात कु अस े ् या दह तवा ां वर ठे वणे आिण दह तवादी
कारवायां संबंधीची गु मािहती एक करणे इ ादी....
परं तु हळू हळू ां ना आिण संपूण एटीएस ा आिण िव ेषत: एटीएस मुख हे मंत
करकरना ब याच अडचणींना तोंड ावे ाग े . पण २६ नो बरची ही सं ाकाळ
वेगळीच होती. उदासवा ा दीघकाळानंतर आज िसंग यां ा चेह यावर हसू फु े.
आजची रा ां ना मौज करायची होती. मौजेचा ां चा कार वेगळा होता.
भायखळा रे ् वे े न ा माग ा बाजूस असणा या ां ा आवड ा
खा पदाथा ा टप यां त पावभाजी आिण िम ् क ेकवर ां ना ताव मारायचा होता.
ां नी आणखी एक मसा ा पाव आिण फा ु ाची ऑडर िद ी... अन् तेव ात
ां चे व र हे मंत करक यां चा ां ना फोन आ ा. (एटीएसमधी सव इ े स‚
अिस ं ट इ े स आिण सब-इन े स सवा ी करकरे नेहमी संपक
साधायचे.) “अरे पावभाजी आिण फा ु दा खाणं णजे पाट वाटते काय तु ा?
ु वारची सं ाकाळ मोकळी ठे व आिण मग तु ा दाखवतो पाट काय असते ते.”
खळखळू न हसत करकरे णा े . िक ेक िदवसां नंतर आप े साहे ब एवढे
आनंदात आिण आरामात अस े े िसंगनी ऐक े . करक यां ा चेह यावर हा
आण ात आप ा वाटा आहे यामुळे िसंग यां ना बरे वाट े .
ाच िदव ी दु पारी मुंबई ा एका ाया याने दयानंद पां डेसाठी एटीएस ा
तीन िदवसां ची पो ीस क डी मंजूर के ी होती. मा े गाव ा दह तवादी
ह ् ् याती पां डे हा मु आरोपी होता. ामीण महारा ाती मा े गाव येथे
झा े ् या बॉ ोट करणात जवळजवळ डझनभर िहं दू अितरे ां ना अटक
कर ात आ ी होती. एटीएसने सादर के े ् या भ म पुरा ामुळे पां डेची पो ीस
क डी वाढव ाखेरीज कोटापुढे दु सरा पयायच न ता. एटीएसने ाया या ा
एक िच िफतच दाखव ी. ात पां डे आिण ाचे सहकारी ह ् ् याचा कट रचताना
िदसत होते. ही िच िफत पां डेने आप ् या ॅ पटॉपचा वेब कॅमेरा वाप न काढ े ी
होती. (कटाती आप ् या साथीदारां ी झा े ् या बैठका आिण टे ि फोन संभाषणे
ॅ पटॉपम े साठवून ठे व ाची पां डे ा एक िविच सवय होती.) िसंग आिण
तं िवभागात ् या ां ा सहका यां नी दोन आठव ां ा खटाटोपानंतर पां डे ा
ॅ पटॉपमधून ही िच िफत िमळव ी होती. या िच िफत आिण नीिफती ा
पुरा ामुळे िहं दू उज ा गटा ा प ां कडून होणा या मुंबई एटीएस िहं दूिवरोधी
असून भग ा कायक ाना पुरावा नसतानाही छळते या टीके ा उ र िमळणार
होते. या िफतींमुळे संपूण िच च बद े . तो भ म आिण िनणायक पुरावा होता.
टीका करणा यां ची हवाच नाही ी होणार होती.
िसंग आिण करक यां चे फोनवरी संभाषण संप ् यानंतर काही िमिनटातच िसंग
यां ा एका िम ाने ओबेरॉय हॉटे म े गोळीबार झा ् याचे वृ ां ना कळव े .
वडापाव अधवट टाकून िसंग ओबेरॉयकडे िनघा े . हॉटे समोर ा र ा ा
बाजू ा ां नी ां ची गाडी थां बव ी ते ा ओबेरॉय ा वर ा ॉबीतून धुराचे ोट
येत अस ् याचे ां ना िदस े . पाठोपाठ काही परदे ी ोक मदत माग ासाठी
िकंचाळत हॉटे बाहे र पळत येत अस े े ां नी पािह े . काही िमिनटां नंतर एक
कानठ ा बसवणारा ोट झा ा. नंतर आणखी एक ोट − थो ा कमी
ती तेचा ऐकू आ ा. पण जीव वाचव ासाठी ोकां ना पळाय ा ाव ाएवढा तो
मोठा होता. िसंग यां नी करक यां ना फोन कर ाचा य के ा. पण करक यां नी
फोन बंद के ा होता. काही िमिनटां नंतर एटीएसचे अित र पो ीस आयु
परमवीरिसंग यां चा िसंग यां ना फोन आ ा. तां ि की क ात इतरां ा बरोबर काम
कर ासाठी ताबडतोब एटीएस काया यात ां ना ये ास ां नी सां िगत े . ा
वेळी रा ीचे १०:५० वाज े होते.
पंधरा िमिनटातच िसंग एटीएस ा तां ि की क ात पोहोच े . सव त हे ची
अ ाधुिनक साधने‚ मोठे कॉ ुटस‚ फोन आिण इ े ॉिनक संभाषणे ऐक ाची
आधुिनक तं सािह यां नी तो क स होता. ि ि त अ ा तीन इ े स आिण
सहा कॉ े ब ा सहा ाने से फोन कंप ां म े सम य साध ाचे‚ सं या द
आं तररा ीय फोन कॉ ् सवर ठे व ाचे आिण िव ेषत: ताज हॉटे ‚ ओबेरॉय
हॉटे आिण कु ाबा या प रसरात येणा या-जाणा या सव टे ि फोन संभाषणां कडे
दे ाचे काय ां नी सु के े . पण आं तररा ीय वे ार आिण कु ाबा आिण
 ु ु
न रमन पॉईंट ा प रसराती से फोन टॉवसमधून हजारोंनी कॉ येत-जात होते.
ातून एटीएम कमचा यां नी अरबी आिण म पूव आि याती भाषां त येणारे कॉ
बाजू ा काढ े . पण ते सगळे पयटक िकंवा ावसाियकां चे होते. ात सं या द
काही न ते. आणखी काही कॉ ् स ऐक ् यावर तेही ‘ ’ अस ् याचे कळ े .
काही वेळाने िसंग ा मनात वेगळीच ंका डोकावू ाग ी. कदािचत दह तवादी
फोनचा वापरच करत नसावेत. ां ात काही संदे वहनच होत नसावे. असे वाट े
तरी एटीएस ा आप े काम चा ू ठे वायचेच होते. एटीएस मुख हे मंत करकरे आिण
दु सरे व र अिधकारी परमवीरिसंग हे दोघेही कारवाईत गुंत े े होते. एका
कोप याती छो ा टी ीव न चा े ा नरसंहार िदसत होता. र ाचे पाट‚
मृतदे ह‚ हॉटे ाती आग ाग े ् या खो ् या‚ धूर‚ जखमी ोक‚ सगळी िच े
सारखी एकापाठोपाठ िदसत होती.
रा ी बारा ा सुमारास बातमी झळक ी की हे मंत करकरसह आणखी काही
व र पो ीस अिधकारी कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट जवळ दह तवा ां ी
झा े ् या चकमकीत गंभीर जखमी झा े आहे त. थो ा िमिनटातच करक यां ना
जे.जे. हॉ ट म े दाख के े असून ां ची थती गंभीर अस ् याची बातमी
आ ी. िसंग आिण इतर इ े रससाठी करकरे हे केवळ ां चे साहे ब न ते. ते
ां चे स ् ागार‚ वडी धारे आिण संपूण एटीएस कुटुं बाचे िपता होते. एक नजर
सतत टी ीवर आिण एक नजर कामावर असा तास गे ा. पण काही उपयोग
न ता. डझनावारी कॉ ् सवर दे खरे ख चा ू होती. पण क ातच काही सं या द
न ते.
अखेर रा ी एक वाजता गु चर िवभागाकडून एटीएस ा एक फोन आ ा.
दह तवादी ावेळी वापरत अस े ् या से फोनचे तीन मां क ां नी िमळव े
होते‚ ते ां नी एटीएस ा कळव े आिण ताबडतोब ां ावर दे खरे ख सु झा ी.
एकदा ही कोंडी फुट ् यावर पुढची हा चा सु झा ी. एटीएस ा तं ां ना आता
वाट सापड ी. ा तीन फोन मां कां ना फोन . ००-१२०-१२५३-१८२४ या
फोनव न संदे येत होते.
एका आं तररा ीय डीआयपीकडून ही सेवा िद ी गे ी होती. यानंतर या
मां काव न भारतात येणारे आिण ा ा जाणारे सव कॉ ् स ऐक े जाऊ ाग े .
थो ाच अवधीत तो मां क िसंग ा संगणकावर िदस ा. भारताती एका से
मां कासाठी तो कॉ होता आिण भारताती ा फोनचे िठकाण ावेळी ताज
हॉटे होते.
 वेळ : रा ीचे १:०५‚ ताज हॉटे .

दह तवादी : हॅ ो!
िनयं क : स ाम आ े कुम.
दह तवादी : वा े कुम अ ाम.
िनयं क : अरे ‚ तुम ा खो ीचा मां क ३६० िकंवा ३६१ जो काही आहे . तो
ोकां ना कळ ा आहे . ितथं कुठं कॅमेरा आहे का?
(‘ताजवरी कारवाई’ या भागात हे सारं संभाषण िद ं आहे . िनयं क ां ना
चादरी वगैरे जाळ ाची सूचना करतो इथपयत ते आहे .)
दह तवादी : पण बाकी ा सग ा खो ् या बंद आहे त. आम ा ता ात
एकच खो ी आहे . ा ा आग ाव ी तर आ ी कुठं जायचे?
िनयं क : अ ा णजे इतर खो ् या उघडत नाहीयेत.
दह तवादी : नाही.
िनयं क : मग असं करा‚ बाहे र जा आिण कॉ रडॉरमध ् या कापट ा आग
ावा. सग ा जागे ा आग ाव ात उ ीर क नका.
दह तवादी : इ ा ् ाह!
िनयं क : आिण मी फोन करे न ते ा तो ा. (फोन बंद होतो...)
तां ि किवभागाती कमचा यां नी दह तवादी आिण ां चा िनयं क यां ात ा
पकड े ा हा पिह ा कॉ होता. िनयं का ा प र थतीवर आप ी पकड ठे वायची
होती. िसंग ा ात आ े की हा सारा िव ंस जरी मुंबईत होत अस ा तरी ाचा
िद क‚ ामागचा अ य हात कुठे तरी सुरि त िठकाणी आहे . सै ाचा सेनापती
िकंवा फुटबॉ संघाचा ि क करतो ा माणे तो टी ीवर घटना पाहत होता
आिण पुढी हा चा ींची योजना आखत होता. या कटाची अगदी बारीक
तपि ापयत आखणी झा े ी िदसत होती. भारताचे गु हे र खाते आिण चौक ी
यं णा ९/११ ा संदभात वेगळा अथ ावत हो ा.
ताज‚ ओबेरॉय आिण छबाद हाऊसम े प े ् या दह तवा ां नी आप े
त:चे फोन वापरणे बंद के े . ां नी ां ाबरोबर भारतीय िसम काडस् आण ी
होती आिण ां नी पकड े ् या ओि सां चे फोन वापर ास सु वात के ी. ते सारखे
से मां क बद त होते ामुळे एटीएसही नवीन मां कावर ठे वू ाग ी.

वेळ : रा ीचे १:१५‚ ताज हॉटे .

 (िसंग यां ा कॉ ुटर ा पड ावर पु ा एकदा ा तीन फोनवर येणारा
मां क ००-१२०-१२५३-१८२४ िदस ा. ताज हॉटे मधी एक से फोन वाजतो.)

दह तवादी : स ाम आ े कुम.
िनयं क : वा े कुम अ ाम. आग ाव ी की नाही?
दह तवादी : कपडे च गोळा करत आहोत.
िनयं क : झटकन पेटवा आिण ाँ चचे काय के े ?
दह तवादी : त ीच सोडून िद ी.
िनयं क : का? पाणी आत ये ासाठी ॉ ् व उघड े नाहीत का?
दह तवादी : नाही. घाईत आ ी ते क क ो नाही... काही गो ी चुक ् या.
रा न गे ् या.
िनयं क : काय चुक े होते?
दह तवादी : आ ी िजथे उतरणार होतो तेथे एक मोठी ाट आ ी आिण ितथे
दु सरी बोट पण आ ी होती. ेकजण णाय ा ाग ा ती भारतीय नौद ाची
आहे . णून आ ी पटकन सामानासह दु स या बोटीत चढ ो. इ ाई भाईचा
सॅटे ाईट फोनही ितथे रािह ा.
(कॉ संपतो....)
बधवार पाक ा कोळी व ीजवळ ा रा ी थोडी आधी आ े ी एक ीडबोट
कफ परे ड पो ीस े नने ता ात घेत ी होती. दह तवादी ां चा उ ् े ख करत
होते ती ही बोट न ती. िसंग यां नी ताबडतोब ही मािहती व र ां ना कळव ी :
दह तवादी समु मागाने आ े आिण भर समु ात ां नी एक ाँ च सोडून िद ी
होती. पण ताजमधी दह तवा ाने फोनवर ती कुठे सोड ी हे सां िगत े न ते
आिण बोट कोण ा कारची होती ाचा तप ी ही सां िगत ा न ता. िसंग आिण
ां ा सहका यां नी दह तवा ां नी के े ् या कॉ ् सपैकी तेवढे कॉ ् स ऐक े
आिण ां चे रे कॉिडग क न ठे व े . वकरच तो मह ाचा पुरावा ठरणार होता.
रा ी १:२० ा सुमारास टी ीव न बातमी आ ी. ‘एटीएस मुख हे मंत करकरे
हीद झा े .’ काहीवेळ काळ थां ब ् यासारखेच झा े ... बिधर करणारी ां तता
खो ीत पसर ी. खुच वर िथज ् यासारखे बसून सवजण टी ीकडे बघत होते.
अखेर िसंग यां नी करक यां ा डाय र ा फोन के ा. ाने साहे ब गे ् याचे सां गून
बातमी प ी के ी. िसंग यां ा रीरातून एक कळ िफरत गे ी. करक यां ना
झा े ् या जखमा गंभीर नसती अ ी ां ना आ ा वाटत होती. ते वाचती अ ी
आ ा होती. पण नाही. सगळा खेळ संप ा होता. ां ा डो ातून अ ू वा
 ाग े . िसंग आिण ां ा सहका यां ा ीने करक यां चा मृ ू एका पवाचा अंत
होता. िहं दू ितगामी संघटना करक यां ना ि ा घा त हो ा. भारतीय मु मां ना
खू कर ाचा ते य करत होते असा आरोप करत हो ा. ा करक यां ना
सीमेप ीकडून पाठव ् या गे े ् या इ ामी दह तवा ां ा एका कंपूने ठार मार े
होते. करकरे नेहमी सां गायचे की‚ ‘दह तवादा ा धम नसतो.’ ां ा मृ ूने तेच
िस के े .
िसंग यां नी फोन खा ी ठे व ् यावर काही णातच कॉ ुटर ा पड ावर तोच
००-१२०-१२१३-१८२४ मां क िदस ा. ां नी हे डफोन उच ा. पण ां चे मन बिधर
झा े होते. डोळे ा झा े होते. इं ि ये संवेदन ू झा ी होती. चेह यावर िनरा ा
आिण पराभवाचे सावट पसर े होते. ावेळी रा ीचे १:२५ झा े होते.
हॉटे म े चादरी‚ जाजमे इ ादी गो ींना आग ाव ् याचा तप ी घेऊन
झा ् यावर िनयं काने मुंबईत ् या प र थतीची दह तवा ां ना मािहती िद ी.
िनयं क : अित य पोषक वातावरण िनमाण झा े आहे . सगळं हर
िव ंसा ा छायेत आहे . अडीच ेपे ा जा ोक जखमी झा े आहे त. तेरा-चौदा
िठकाणी गोळीबार झा े आहे त. तु ी काळजी क नका. अ ् ा तुम ा पाठी ी
आहे . एक पो ीस आयु मार ा गे ा आहे असे मा मं सां गताहे त. आणखी एक
बातमी णजे एटीएस मुखही ठार झा ा आहे .
दह तवादी : छान. हे पाहा उमर आिण अ ी पण आ े आहे त.
(आता दु सरा िनयं क फोनवर येतो आिण ताज हॉटे मधी उमर नावाचा
दह तवादी आता फोन घेतो.)
िनयं क २ : उमर‚ स ाम आ े कुम.
उमर : वा े कुम अ ाम.
िनयं क २ : ठीक आहे . घाबर ाचे काही कारण नाही. अ ् ा ा कृपेने
थो ाच वेळापूव मुंबईचा कारवाई करणारा मुख मार ा गे ा आहे .
उमर : कोण मार ा गे ा आहे ?
िनयं क २ : मुंबईचा मुख मार ा गे ा आहे . मुंबईचा किम नर मार ा आहे .
खूपजण जखमी झा े आहे त. अनेकजण मरताहे त. संपूण हरात गोळीबार चा ू
आहे . ब याच िठकाणी आगी ाग ् या आहे त. अ ् ाने तुम ा हातून छान काम
क न घेत े आहे .
हा कॉ रा ी १:४७ वाजता संप ा. िसंग तो ऐकत असतानाच हे मंत करकर ा
ह ेची बातमी दह तवा ां ना कळ ी. ां ा ीने दह तवा ां िव कारवाई
करणारा एटीएस मुख मार ा जाणे हा एक मोठा िवजय होता.
 रा ी दोन ा सुमारास ‘रॉ’चे एक उपसंचा क सुबोध जय ा एटीएस ा
तां ि की पथकात सामी झा े . सवानी िमळू न ां चे सगळे तं ान वाप न
दह तवा ां मधी संभाषण ऐकाय ा सु वात के ी. दह तवादी पंजाबी‚ उदू
बो त होते. मुंबई एटीएसकडे ती भाषा चां ग ा जाणणारा एक अिधकारी होता
−परमवीरिसंग. परं तु ते ओबेरॉय तेथी पो ीस कारवाईचे संयोजन करीत होते.
एटीएस काया याम े जय ा आ ् याने तेथी कमचा यां चे नैितक बळ
वाढ ास मदत झा ी. काही मिह ां पूव च जय ा एटीएसचे अित र आयु
णून काम करीत होते आिण सव कमचा यां ना ते ओळखत होते. ते पंजाबचेच
अस ् याने ती भाषा ते चां ग े जाणत होते आिण दह तवा ां चे योग ते बरोबर
ओळखत होते. पुढी दोन िदवस एटीएस ाफबरोबर रा न जय ा ां नी
दह तवादी आिण ां चे िनयं क यां चे साडे सहा तासां चे संभाषण िनमुि त क न
ठे व े .
मुंबई एटीएस ा भायख ा ा मु काया यापासून ेकडो मै दू र
अंतरावर असणा या िद ् ीती सरदार पटे पथावरी आयबी ा िव ीण
प रसराती कारवाई क ात (Operation room) खूप धावपळ चा ी होती. मुंबई
एटीएस माणेच आयबीदे खी संदे पकड ाचे काम तं पणे करत होती.
मुंबईत उतर ् यावर ा तीन फोन मां काचा दह तवादी वापर करत होते ावर
आयबीचे होते. गंमतीची गो णजे भारताती र-ए-तोयबात भारतीय
गु सुर ा सेवकां नी वे के ा होता. ां नी हे फोन मां क रा ा
कायक ाना िमळवून िद े . भारताती या कायक ानी हे मां क पािक ानाती
ां ा व र ां ना िद े होते. भारतीय गु हे रखा ाचा असा अंदाज होता की या
मां कावर ां चे अस ् याने दह तवा ां ा योजनां ची आप ् या ा पूवसूचना
िमळे . परं तु दहा दह तवा ां नी बधवार पाकजवळ रा ी स ाआठ वाजता
उतर ् यानंतर या मां कां चा वापर कर ास सु वात के ी. तोपयत खूप उ ीर
झा ा होता.

वेळ : रा ीचे २:४६‚ ताज हॉटे .

दह तवादी : स ाम आ े कुम.
िनयं क : वा े कुम अ ाम! नीट ऐका. तुम ा हॉटे मधी कोण ातरी
एका खो ीत तीन मं ी आहे त आिण एक कॅिबनेट से े टरीदे खी आहे .
दह तवादी : अरे ा! ही तर चां ग ी बातमी आहे .
 िनयं क : या ितघा-चौघां ना ोधून काढा. मग तु ी णा ते भारता ा ऐकावे
ागे .
दह तवादी : इ ा ् ाह. अ ् ाची ाथना क या.
िनयं क : हातबॉ फेकत राहा. कदािचत बाहे र भारतीय नौद ाचे ोक आ े
असावेत. खडकीतून गोळीबार करा आिण बॉ फेका. (फोन कॉ संपतो)

वेळ : पहाटे चे ३:५३‚ ओबेरॉय हॉटे .

िनयं क १ : अ ु भाई‚ सारमा मं तुमची तु ना ९/११ ी करताहे त. एक

व र पो ीस अिधकारी मार ा गे ाय.
दह तवादी १ : आ ी अठरा ा िकंवा एकोिणसा ा मज ् यावर आहोत.
आम ा ता ात पाच ओ ीस आहे त.
िनयं क २ : सारमा मं सगळं काही िटपताहे त. जा ीत जा हानी करा.
ढत राहा आिण िजवंत पकड े जाऊ नका.
िनयं क १ : ते दोघे मु ीम वगळू न सव ओि सां ना मा न टाका. तुमचे फोन
चा ू ठे वा णजे आ ा ा गोळीबार ऐकता येई .
दह तवादी २ : आम ा ता ात तीन परदे ी आहे त‚ ात िसंगापूर आिण
चीनमध ् या याही आहे त.
िनयं क १ : मा न टाका.

िदवस :२७ नो बर‚ वेळ : दु पार‚ छबाद (न रमन) हाऊस.

िनयं क : (पािक ानमधी हा िनयं क छबाद हाऊसमधी दह तवा ां ना

सां गतो की ओि सा ा फोन ा.)
दह तवादी : हां ‚ बो ा.
एक ी ओ ीस : हॅ ् ो कोण बो तंय?
िनयं क : तू बो ीस का... तू तुम ा विक ाती ी बो ीस का?
ओ ीस : मी विक ाती ी बो तेय... ते करताहे त... ते फोन करताहे त...
आ ाच.
िनयं क : फोन के ास का अजून करायचा आहे ?
ओ ीस : हो. (ती ं दके दे ऊ ागते आिण मग त: ा साव न बो ते) मी
ां ा ी बो े आहे . काही सेकंदापूव च मी विक ातीं ी बो े आहे आिण ते
फोन करताहे त. ां नी सां िगत ं य की फोन ाईन चा ू ठे वा णजे के ाही ते
तुम ा ी संपक साधू कती आिण ां नी सां िगत े आहे की ते तुम ावर खू
आहे त. (पु ा रडू ागते)... कळ ं का तु ा ा?
िनयं क : पु ा बो ... पु ा बो ... नाही‚ म ा समजत नाहीये.
ओ ीस : ते तुम ा ी के ाही संपक साधती .
िनयं क : काळजी क नकोस... आरामात बसा आिण ां ा संपकाची वाट
पाहा... ठीक आहे ना?
ओ ीस : (रडणे चा ू )
िनयं क : तुमची ताकद चां ग ् या िदवसां साठी राखून ठे वा... कदािचत ते आ ा
गेच संपक साधू कती ... कदािचत तु ा ा कुटुं बाबरोबर ाथ साजरा
कराय ा िमळे .
ओ ीस : (रडणे चा ू )
िनयं क : आम ा माणसा ा फोन दे .
(ओि साकडून दह तवादी फोन परत घेतो)
िनयं क : ती ां ा ी बो ी आहे . ां चा के ाही फोन येई .
दह तवादी : मा ा नंबरवर का?
िनयं क : हो. तुम ा नंबरवर अिधकारी फोन करती . ते तु ा ा िवचारती
“तु ा ा काय हवे आहे ?” ते ा ां ना थम अ ूधूर आिण गोळीबार बंद कराय ा
सां गायचे. णजे पाच िमिनटां त राने िनघून जायचे. ते तसंच चा ू रािह ं तर
आ ी ग बसणार नाही... हे सगळं तू ि न घे. ताज हॉटे ‚ ओबेरॉय आिण
तुम ावर ां ा ा कारवाया चा ू आहे त ा ित ी िठकाण ा कारवाया
ताबडतोब थां ब ् या पािहजेत. आणखी एक गो − ते णताहे त की का ां नी
आप ् यापैकी एका ा पकड ं आहे . ा ा ताबडतोब तुम ा ता ात ाय ा सां ग.
तुम ा इथंच आिण जेवण तु ी जेव ात का?
दह तवादी : थोडफार खा ् ं आहे .
िनयं क : थोडं च? हे ोक खूप पा ा दे तात. जवळपास कुठे तरी खाय ा
असे . हे ोक ह ा मां स खातात. हराम नाही... ामुळे ां चा न नाही...

वेळ : दु पारचे २:३३‚ छबाद (न रमन) हाऊस.

िनयं क : स ाम आ े कुम.
दह तवादी : वा े कुम अ ाम.
िनयं क : कसं काय चा ं य?
 दह तवादी : अ ् ा ा कृपेने सगळं ठीक आहे .
िनयं क : काही फोन आ ा का?
दह तवादी : मुंबई पो ीसचा कुणी इ े र होता... पाटी णून.
इ े रचा होता. मी ा ा सां िगत े किन इ े र ी मी बो णार नाही. कोणी
व र अिधकारी पािहजे.
िनयं क : ां ना सां ग की ही जागा खा ी करा आिण तु ी बॉ फेक े का?
दह तवादी : हो. फेक े .
िनयं क : के ा फेक े ?
दह तवादी : आ ाच एकदोन िमिनटां पूव .
िनयं क : ितकडं काही हा चा झा ी का?
दह तवादी : ु र णून काही गोळीबार झा ा नाही.
िनयं क : तु ी बॉ कुणीकडे फेक े ?
दह तवादी : मचट हाऊस ा बाजू ा.
िनयं क : ठीक आहे . आता बंदुकीची नळी बाहे र काढू न बाहे र ा ग ् ीत एक
दोन वेळा गोळीबार करा. तुमचं रीर बाहे र काढू नका‚ फ बंदुकीची नळी ितथं
खा ी एक उघडी ग ् ी आहे ितथं फैरी झाडा.
दह तवादी : हो. ग ् ी उघडीच आहे . आ ी डावीकडे ‚ उजवीकडे आिण
मागे गोळीबार क कतो. पण पुढ ा ग ् ीत ं काही िदसत नाही.
िनयं क : ठीक आहे . णजे तु ी तुमचा दरवाजा अजून उघड ा नाही?
दह तवादी : नाही‚ अजून नाही.
िनयं क : ा णी तु ी बाहे र कुणी काहीतरी करतंय असं पाहा ‚ गेच
गोळीबार करा आिण तु ा ा तुमचं संर ण करायचंय‚ छपरावर एका ा बसवा‚
काही हा चा िदस ी की फैरी झाडाय ा.
दह तवादी : ठीक आहे . आपण ा बाई ाच सारमा मां ी बो ाय ा
सां िगत ं तर? इथं काय घडतंय ते ती मीिडया ा सां गे आिण ित ा वाचवावं असंही
सां गे .
(काही काळ पािक ानाती िनयं क टी ी पाह ासाठी थां बतो.)
िनयं क : तू आ ा जो बॉ फेक ास ामुळे मा मात गोंधळ झा ा आहे .
(आता ितसरी ी फोन घेते.)
िनयं क : स ाम आ े कुम.
दह तवादी : वा े कुम अ ाम.
िनयं क : कसा आहे स‚ भाई?
 दह तवादी : अ ् ा ा कृपेने ठीक आहे .
िनयं क : मी तु ा ा ा गो ी सां िगत ् या ा ात आहे त ना? जर
मा मां नी तु ा ा कुठ े आहात असे िवचार े तर है ाबादचा आहे ‚ असं सां गायचं.
है ाबाद हरात ा असं सां गायचं.
दह तवादी : है ाबाद.
िनयं क : हं आिण ां ना सां गायचं की तू तो ी चौकी भागात ा आहे स. डे न
मुजािहदीन ी माझा संबंध आहे आिण ां नी तू हे सव का के े असे िवचार े तर...
हे सगळं ि न घेतो आहे स ना?
दह तवादी : होय.
िनयं क : तर ां ना सां गायचं की सरकारचं हे जे दु ट ी धोरण आहे ना − एका
हाताने पाठीवर थोपटायचं आिण दु स या हातानं डो ात हातोडा हाणायचा‚ ामुळे
के ं . याचं अगदी ताजं उदाहरण णजे ‘स र सिमतीचा अहवा ’. सरकार एक
गो जाहीर करतं पण ासन मा मु ीम त णां ना पकडून ा ािव वागतं.
दह तवादी : मु ीम...
िनयं क : युवकां ना....
दह तवादी : युव...
िनयं क : मु ीम त ण... ां ना अटक के ी जाते... ां चं भिव बरबाद के ं
जातं आिण ां ना अखेरची धमकी दे की‚ ही फ चुणूक आहे . खरा िसनेमा अजून
सु ायचा आहे . आणखी एक ऐक − आ िव वासानं बो ायचं आिण फ तूच
बो ायचं‚ ां ना फार न िवचा ायचे नाहीत.
दह तवादी : ठीक आहे . इ ा ् ाह!
िनयं क : एक िमिनट. (तो इतरां ी चचा करत आहे . खो ीत बरे च आवाज ऐकू
येतात. आता फोनमधून आणखी वेगळा आवाज ऐकू येतो) ते िवचारती तुम ा
माग ा काय आहे त?
दह तवादी : होय.
िनयं क : ां ना सां गायचं − पिह ी गो तु ं गाती सव मु मां ना सोडून ा.
दु सरी − मु ीम रा मु मां ा ता ात ा. ितसरं − का मीरमधून सै मागे
ा आिण का मरींना ां चे ह ा. बाबरी म ीद ताबडतोब बां धाय ा सु वात
करा. मि दीची जागा ताबडतोब मु मां ा ता ात ा. इ ाई ी कस े ही
संबंध ठे वू नका.
दह तवादी : इ ाई ी... पुढे काय?
 िनयं क : इ ाई ी अस े े सगळे संबंध तोडून टाका आिण इ ाई
सरकार ा दम ा की ां नी मु मां वर अ ाय करणे बंद करावे.
दह तवादी : मु मां ा र ा ी खेळणं बंद करा. (ि िहत असताना
ेवट ा भागात दह तवा ाने का ा क भाषा वापर ी.)
िनयं क : आिण जर इ ाई ने हे मा के े नाही... नको‚ नको. एवढे पुरे
आहे . ठीक आहे .
दह तवादी : ठीक आहे .
(आता फोनवर आणखी वेगळा आवाज येतो.)
िनयं क : आिण तु ी ा िठकाणी आहात... ां ना सां गायचं की न रमन
हाऊसमधून बो तोय. सारमा मं सां गताहे त की न रमन हाऊसम े दह तवादी
आहे त.
(दह तवादी आिण ह ् ् याची योजना आखणारे यां ना ती इमारत छबाद हाऊस
णून मािहती होती. पण ती सामा पणे न रमन हाऊस णून ओळख ी जाते.)
दह तवादी : न रमन हाऊस.
िनयं क : न रमन... न रमन आिण बाहे र काय चा ं य ाकडे ही ठे वा.
दह तवादी : आिण तु ी जे सां िगत े तेवढं च बो ायचं ना?
िनयं क : होय‚ तेवढं च. एक िमिनट हो ् ड कर. हा फोन नंबर ि न घे. हा झी
टी ी ऑिफसचा नंबर आहे आिण ां नी िवचार े ‚ कोण ा फोन नंबरव न बो त
आहे स तर तो नंबर तु ा सां गू का?
दह तवादी : हो‚ सां गा.
िनयं क : तुमचा नंबर आहे − ९८१९४६४५३०
दह तवादी : मी ां ना सां गायचे की मी न रमन हाऊसमधून बो तोय आिण
ां नी ९८१९४६४५३० या नंबरवर म ा फोन करावा.
िनयं क : होय. ां ना सां ग की आ ी एक ओ ीस पकड ा आहे ‚ णून म ा
या नंबरवर ताबडतोब फोन करा. (फोन कॉ संपतो.)
नंतर सं ाकाळी बाबर इ ान ऊफ अबू आका ा या दह तवा ाने ा ा
िनयं काने िद े ् या फोन नंबरवर इं िडया टी ीत फोन ाव ा. खो ा का मरी
उ ारात तो तेथी ागितके ी बो ा आिण चा ू टी ी कॅमे यापुढे तो आहे असे
समजून ाने पाठ के े ् या सग ा माग ा णून टाक ् या. ागितका गोंधळू न
गे ी. ितने इ ान ा फोन चा ू ठे व असे सां गून वृ िवभागा ी फोन जोडून िद ा.
एका पु षाने फोन घेऊन ‘हॅ ो’ ट ् याबरोबर िनयं काने टी ीवर ाय ा
सां िगत े ् या माग ा पु ा णून दाखव ् या. वृ िवभाग िनमा ाने इ ान ा
जाणीव क न िद ी की ाचे संभाषण टी ीवर दाखव े जात नाहीये. थोडा वेळ
थां बून नेहमी माणे बो ास ाने इ ान ा सां िगत े . वृ िवभागात ावेळी
अस े ् या मंडळीं ी चचा क न िनमा ाने एका ी सू संचाि के ी इ ानचा
संपक साधून िद ा आिण मग िच णातून सव जगापुढे इ ानने आप ् या
माग ा मां ड ् या. संपूण मु ाखतीत बो ासाठी जो का मरी आवाज ाने
वटव ा होता ाच आवाजात तो बो ा. टे ि फोनवरची मु ाखत संप ् याबरोबर
ा ा पािक ानाती िनयं कां नी काम छान के ् याब फोनव न ाचे
अिभनंदन के े .

िदवस : २८ नो बर‚ वेळ : सकाळचे ७:२३‚ छबाद हाऊस.

िनयं क : स ाम आ े कुम.
दह तवादी : वा े कुम अ ाम.
िनयं क : मग‚ बाळ‚ कसं काय चा ं आहे ?
दह तवादी : मा ा समजुती माणे ते पथक खा ी उतर े आहे .
िनयं क : आ ा तुम ा ग ीवर पंधरा जवान हे ि कॅा रमधून उतर े आहे त.
दह तवादी : खड ां समोर दे खी काही जण उभे आहे त.
िनयं क : काय सां गतोयस? ितथं तु ा काही िदसतंय का?
दह तवादी : ते पुढ ा बाजूने गोळीबार करत आहे त.
िनयं क : तुम ापयत पोहोच ासाठी ां ना खा ी उतरावे ागे . िज ावर
अ ा जागा पकडा की ते आ ् याबरोबर ां ना तु ी कोंिडत पकडू का . ां ना
िज ातूनच यावे ागे . पण ते ये ापूव तु ी बॉ फेका. अ ी जागा िनवडा...
तु ी खो ीतच राहा. पण िज ाकडे ... तुम ा डावीकडे आिण उजवीकडे सै ाचे
ोक िदसताहे त का?
दह तवादी : समोर खडकीत बस े े ते आ ा ा िदसत आहे त.
िनयं क : मारा ां ना. गो ा झाडा. गो ां चा पाऊस पाडा. पण नीट ऐक‚
खो ीतूनच गो ा मारा. एका ा दरवाजाजवळ उभे करा आिण तु ी आतून
गोळीबार करा.
दह तवादी : पण आम ा समोरची खो ी उद् झा ी आहे . आ ा ा
पोिझ न ाय ा जागाच नाही.
िनयं क : पण तु ी ां ना बघू कत आहात. कारण ां नी जर तु ा ा पािह े
तर ते गेच गोळीबार सु करती .
 दह तवादी : णून म ा असं णायचंय की आ ी छपरावर जाऊन ढावं.
िनयं क : नाही. तु ा ा वर जा ाची ज री नाही. दोन गो ी ात ठे वा −
एक‚ तु ा ा संधी िमळा ी की गेच खडकीती नेमबाजां वर गो ा झाडा‚
दु सरी‚ गो हे ि कॉ रमधून उतर े े पंधरा जण तुम ाकडे येत आहे त.
ां ाकडे बॉ फेका.
दह तवादी : आता आम ाकडे फ चार बॉ ि ् क आहे त.
िनयं क : अ ा! आपाप ी पोिझ न ा आिण सु करा.
दह तवादी : क ी पोिझ न ावी हे च म ा कळत नाही.
िनयं क : िजने कोप यां त आहे त ना?
दह तवादी : होय. ते एका बाजू ा आहे त.
िनयं क : मग तुम ापैकी एकजण पाय यां वर ठे वी आिण दु सरा
ां ासमोर बसे . सं ाकाळी मी तु ा ा समजावून सां िगत े तसे. णजे कोणी
खा ी आ ा तर तो दो ी बाजूंनी घेर ा जाई .
दह तवादी : पण ां नी जर बॉ टाक ा तर संर णासाठी आम ाजवळ
काहीच नाहीये.
िनयं क : बाळ‚ माझं नीट ऐक. तु ी जर िभंती ा िचकटू न रािह ात तर बॉ
तुम ापयत पोहोचे का?
दह तवादी : िभंतीबाबत मी तु ा ा सां िगत ं य ना....
िनयं क : ठीक आहे . आणखी तुम ाकडे काय काय आहे − सोफा‚ फिनचर‚
फोम ा गा ा? एक िमिनट.
(दु सरा माणूस फोनवर येतो.)
िनयं क : तु ी असं करा. बॉ फेकत तु ी िजना उतराय ा सु वात करा.
दह तवादी : आम ाकडे बॉ नाहीयेत.
िनयं क : तुम ाकडे दोन तर आहे तच. नाही का? ते वापरा आिण खा ा
मज ् यावर जा.
दह तवादी : आ ी जर दरवा ामागे प ो आिण ते आ ् या णी गोळीबार
के ा तर?
िनयं क : तु ी वेगवेग ा िठकाणी पू का का?
(दु सरी ी फोन घेते.)
िनयं क : तु ी असं करा. छपरावर जा. ां ाकडे बॉ फेका आिण ां नी
गोळीबार कर ाआधी तु ीच गोळीबार करा. अ ् ाचे नाव घेऊन हे गेच करा.
दह तवादी : ठीक आहे . अ ् ाचे रण करत आ ी िनघतो.
 िनयं क : अित कृपाळू आिण दयाळू अ ् ा ा नावाने.

िदवस : २८ नो बर‚ वेळ : सकाळी ८:४७‚ छबाद हाऊस.

दह तवादी : स ाम आ े कुम.
िनयं क : वा े कुम अ ाम.
दह तवादी : मी भाज ो गे ो आहे ?
िनयं क : कुठे ?
दह तवादी : हातां वर आिण पायां वर.
िनयं क : अ ् ा तुझे र ण करो!
दह तवादी : ां चे ोकही जखमी होत असती च.
(एक मोठा आवाज होतो)
िनयं क : अ ् ा तुझे र ण करी .
(फोन बंद पडतो)

‘रॉ ’ ा माणसां नी नंतर फोनवर सूचना करणारे पाच िनयं क ोधून काढ े -
वा ी‚ झरार‚ जुंदा ‚ बुझुग आिण काफा. या पाचां खेरीज आणखी एक िनयं क
होता. ा ा दह तवादी मेजर जनर असे णत होते. भारतीय तपास यं णां ना
झाकी-उर-रे हमान खवी‚ मुझ ‚ आबू-अ - ामा आिण अबू काफा हे मुंबई
ह ् ् यामागचे काही सू धार आहे त हे जरी माहीत अस े तरी इतर ब तेक
िनयं कां ब फार ी मािहती ां ाकडे नाही. भयानक र पाताचे संचा न
करणारे ते सैतानी आवाज‚ र-ए-तोयबामधी ां चे थान आिण ां ची
पा वभूमी याब फार मािहती नाही.
भारत सरकारने या संभाषणा ा काही नीिफती पािक ान सरकार ा िद ् या
आहे त. अनेक गो मा िनवेदने आिण िदरं गाईनंतर अखेर पािक ान सरकारने १५
जानेवारी २००९ रोजी मुंबईवरी दह तवादी ह ् ् या ा चौक ीसाठी एक खास
सिमती नेम ् याचे जाहीर के े . पररा खा ाचे व े मोहं मद सािदक यां नी
सां िगत े की फेडर इ े गे न एज ी ा नेतृ ाखा ी पािक ानने एक
चौक ी पथक तयार के े आहे आिण ते या करणाची सखो चौक ी करती .

दह तीचा मागोवा −

भारता ा प चम िकना या ा सुर ा व थे ा ३‚४७३ िकमी एव ा

िकनारप ीचे संर ण करायचे आहे . गुजरातमधी कोटे वरपासून ते केरळमधी
म म पॉईंट या दर ान आं तररा ीय सागरी सीमारे षेम े अरबी समु ाचा
९‚७३‚००० िकमी एवढा दे येतो. या का ् पिनक रे षेने भारतीय आिण पािक ानी
समु ाची िवभागणी के ी आहे . या सुर ा व थे ा प चम िवभागाचे मुख
ां ा िनयं णाखा ी इ े र जनर राज िसंग यां ना रा ी साडे दहा ा
सुमारास एक फोन आ ा. तो फोन मुंबई येथी तटर क द ा ा िनयं ण क ातून
आ ा होता. “सर‚ मुंबईवर दह तवा ां चा सुिनयोिजत ह ् ा झा ् याचे िदसत
आहे . ताज हॉटे ‚ ओबेरॉय हॉटे ‚ सीएसटी े न आिण कु ा ाती छबाद
हाऊस या िठकाणी स दह तवा ां नी ह ् े के े आहे त.” िद ् ीती मयूर
िवहारमधी ां ा छो ा घरी ते नुकतेच बैठकीतून परत े होते. राजधानीती
तटर क द ा ा मु ा याती एक नेहमीची बैठक आटोपून दु स या िदव ी
सकाळी मुंबई ा िवमानाने जा ासाठी ते बॅगा भरत होते. ते ा हा फोन आ ा.
प चम िवभागाचे मु ा य मुंबई येथे आहे .
िसंग यां नी गेच टी ी चा ू के ा. िविवध वािह ां वरी संचा क आिण
बातमीदार भावनो ट होऊन दह तवादी ह ् ् यािवषयी अपु या‚ भडक‚
िव ळीत बात ा दे त होते. ‘वीसापे ा जा दह तवा ां नी हरावर ह ् ा के ा
आहे .’ ‘ताज‚ ओबेरॉय आिण सीएसटीवर ह ् े झा े आहे त.’ ‘मुंबईभर बॉ ोट
झा े आहे त.’ ‘दह तवादी ताज ा आग ावीत आहे त.’ ‘नऊ दह तवा ां ना
पोि सां नी पकड ् याचे वृ आहे .’ ‘अनेक िदवस आधीपासून दह तवादी ताज
आिण ओबेरॉयम े राहत असून ह ् ् यासाठीचा दा गोळा ां नी खो ् यात ठे व ा
आहे .’ ध ा बस े े आिण गोंधळात पड े े िसंग टी ी ा िचकटू न रािह े होते.
हॉटे मधी जळणा या खो ् यां ची भयानक ये एका पाठोपाठ एक अ ी चा ू
होती आिण बॉ ोटाचे आवाजही येत होते.
ेकडो मै दू र अस े ् या िद ् ीती मयूर िवहारमधी आप ् या घरात जे ा
िसंग टी ी पाहत होते‚ ावेळी मुंबई ा कफ परे ड पो ीस े नम े अ ाव
वषाचे भरत द ा य तामोरे एका अंधा या‚ अ खो ीत एका छोटया जुनाट
टे ब ापा ी बस े होते. ज ापासून दि ण मुंबईती कफ परे ड ा
िकना याजवळी एका को ां ा व ीत तामोरे राहत होते. काडे पेटीसार ा
छो ा‚ कोंदट घरां चा तो समूह होता. ाच िदव ी रा ी साडे आठ ा सुमारास
ां नी जे पािह े होते‚ ामुळे ते पो ीस े नम े आ े होते. ताज समूहा ा
मुंबईती ताज ेिसडट या पंचतारां िकत हॉटे पासून थो ा अंतरावर अस े ् या
को ां ा व ीजवळी समु ातून आठ दहा तग ा रीराचे आिण छान कपडे
घात े े त ण ां नी येताना पािह े . अंधार अस ् यामुळे ते िकती जण होते हे ां ना
मोजता आ े नाही. ते य अगदी िविच अस ् याने तामो यां चे ाकडे गे े .
अनेक िदवसां त आं घोळ न के ् याने धुळीने माख े े आिण घामाने िचकट झा े े
केस अस े े आिण पाठीवर मो ा िप ा बां ध े े आिण हातातही मो ा बॅ
घेत े े असे ते त ण घाईगद ने िनघा े होते.
सहा क पो ीस िनरी क िव ास भो ां नी कागदावर ि िहता ि िहता ां ना
िवचार े . “आणखी तु ी काय पािह े ?” “ते एका हवा भर े ् या ीडबोटीतून
िकना या ा खडकापयत आ े . नंतर बोटीतून उत न ते मु र ाकडे गे े .
दोघा-दोघां चे ां नी गट के े आिण ेक गट तं पणे वेगवेग ा िद ां ना गे ा.”
तामो यां नी मािहती िद ी. यात ी िविच आिण दु दवी गो ही की तामो यां नी जे
ोक पािह े तेच ताज हॉटे म े नरसंहार कर ासाठी िनघा े होते. गे ् या तीस
वषापासून तामोरे ा हॉटे म े ु अड णून काम करत होते. तामोरे जे ा
आपण काय पािह े हे भो ां ना सां गत होते‚ ते ाच कोळी व ीती खो ी मां क
अठराम े राहणारे तामो यां चे ेजारी‚ भरत काि नाथ तां डे हे ही पो ीस उप-
िनरी क अिन कां बळे यां ासमोर बस े होते.
तां डे सां गत अस े ी कथा तामो यां ा सारखीच होती. फ एक मह ाचा
तप ी जा होता. तां डे ां ना जाणव े की ही मंडळी मुंबईची नाहीत. ां ची रबरी
ीडबोट तेथी थािनक कोळी वापरतात त ी न ती आिण ां ा चेह यावर
काळजी िदसत होती. हे सगळे सं या द होते. उ ुक आिण सं य तां डे ां नी
तु ी कुठ े आिण कुठे चा ात असे ां ना हटक े . ावर ां ापैकी एकाने
उ र िद े ‚ “आ ी आधीच वैताग ो आहोत. आ ा ा सतावू नका.” ते ोक
िकना यावर आ े ते ा तां डे आिण तामोरे एकटे च ितथे होते. “नेहमी
सं ाकाळ ा वेळी इथे खूप ोकां चा वावर असतो. परं तु ा िदव ी सं ाकाळी
भारत-इं ं डची डे -नाईटची ि केट मॅच अस ् याने बरे च ोक घरातच टी ीजवळ
बस े होते. आजूबाजू ा जा ोक असते तर आ ी न ीच ां ा ी भां डण
उक न काढ े असते‚’ असे तां डे णा े .
केवळ ि केट सामनाच नाही तर ािदव ी सग ा गो ी ीडबोटीतून
आ े ् या ा ोकां ना अनुकू अ ाच हो ा. ा सं ाकाळी भरती अस ् याने
समु ाचे पाणी पार खडकां पयत आ े होते. तेथून मु र ा साठ-स र मीटरवरच
होता. ओहोटी असती तर पाणी खडकां पासून दीड े-दोन े मीटर आत असते आिण
मध ा हा भाग िचख आिण द द ीने भर े ा असता. पाय फूटभर िचख ां त
त ् यावर चा णेही अवघड झा े असते. पण िनसगाने ां ना सगळे सोपे क न
िद े आिण ते ोक अवजड सामानासह बोटीतून उतर े आिण कुठ ाही अडथळा
न येता मु र ा ा ाग े . दै व ां ा बाजूने होते. तां डे ां नी िन ष काढ ा‚
“ ां नी ा प तीने बोट नां गर ी ती वेगळी होती. ां ा दोरीचा फासा आ ा
को ां पे ा वेगळा होता.” दु दवाने हे सगळे वेगळे पण तां डे आिण तामोरे यां नी
जरी ओळख े तरी ां नी पोि सां ना खबर िद ी नाही. ते दोघेही आप ् या घरी गे े
आिण इतरां बरोबर ि केट मॅच बघत बस े . जे ा टी ीवर दह तवादी ह ् ् यां ची
बातमी झळक ी‚ ते ा तां डे ां नी ग घा णा या पो ीस ॅ न ा हे सां िगत े . नंतर
पो ीस इ े र पी. एन. जगताप‚ उप-िनरी क अिन कां बळे आिण उप-
िनरी क राज कां बळे या कफ परे ड पो ीस े न ा अिधका यां नी ा िठकाणी
भेट िद ी.
को ां ा मदतीने पोि सां नी ती ीडबोट पा ातून बाहे र काढ ी. ती सुटी
होऊन िकना यापासून दोन े फूट आत भरकटत गे ी होती. नंतर एक बॉ ोधक
पथक आ े आिण ां नी बोटीची झडती घेत ी. बोटीत ह ारे िकंवा दा गोळा जरी
सापड ा नाही तरी वरवर िन प वी वाटणा या पण पुढे मह ाचा पुरावा ठर े ् या
काही व ू ितथे सापड ् या − चीनम े तयार झा े ी आठ िपव ा रं गाची
ाणर क जािकटे ‚ अंदाजे बारा ि टर िडझे अस े े पंचवीस ि टर मतेचे एक
िपंप‚ काही ह ारे अस े ी एक पॉि िथनची िप वी‚ पं र काढ ासाठी
पािक ानात बनव े ी एक िडं काची िपवळी ूब‚ दोन आठफूट ां बीची व ् ही
आिण एक दीड फुटाचा प ा. बोटी ा यामाहा इं जीन बसव े होते आिण ित ा
िपवळा रं ग िद ा होता. बोट जुनी वाटावी णून ती नुकतीच रं गव ी होती असे
नंतर ा तपासात आढळू न आ े . बोटी ा ेक बाजू ा तीन ॉ ् होते.
पोि सां नी ते िढ े क न बोटीती हवा काढू न टाक ी आिण मग एका
हातगाडीव न ती कफ परे ड पो ीस े नम े आण ात आ ी.
एक सोडून िद े ी ीडबोट सापड ् याची बातमी आगी माणे सव पसर ी.
“दह तवादी समु मागाने आ े . कफ परे डमधी बधवार पाक जवळ ा समु ां त
एक भरकट े ी ीड बोट सापड ी.” असे टी ी पड ां वर दाखव ात
आ े आिण एका णां त टी ीसमोर बस े ् या िसंग यां ची भूिमका बद ी. एका
भय िचंताम े काचे पां तर र रं िजत दह तवादी ह ् ् या ा नाटकाती
एका म वत पा ात झा े . सहा िदवसां पूव ‚ णजे वीस नो बर ा दु पारी चार ा
सुमारास मुंबईती वरळी समु िकना यासमोरी िसंग यां ा तीन मज ी
काया यात एक फॅ संदे आ ा होता‚ तो असा होता − र-ए-तोयबाचे एक
सं या द जहाज (24 DEG 16 MIN North) आिण (67 DEG 2 MIN East) या
े ात आढळ े आहे . ते समु ाची ह पतछपत ओ ां ड ा ा य ात आहे .
िवनंती − (१) टे हेळणीसाठी एक जहाज ा े ाकडे पाठवा. हवाई सागरी संयु
तपासणीसाठी िदवस उजाडताच डॉिनअस समु ात सोडा. (२) खा ां जवळी
भागां त ग घा ासाठी एसी ीआयबीचा वापर करा. िद ् ीती तटर क
द ा ा मु काया यातून हा संदे पाठव ा गे ा होता. ही गु मािहती
आयबीकडून िमळा ी होती.
िसंग यां नी ताबडतोब गुजरात ा तटर क द ाचे िज ् हा मुख पोरबंदर येथी
डे ुटी इ े र जनर टी.के.एस. चं ा यां ना फोनव न सूचना िद ी की ां नी
भारतीय सागरी ह ीत चो न वे क पाहणा या सं या द पािक ानी
जहाजासाठी ोधमोिहम हाती ावी. डीआयजी चं ां नी गेच ां ा
िनयं णाखा ी तटर क द ा ा तीन उप थानकां ी संपक साध ा. चं ा यां चे
काया य पोरबंदर येथे आहे आिण ही तीन उप थानके जखाऊ‚ वािडनार आिण
ओखा सव गुजरातम े आहे त. सं या द पािक ानी जहाजाचा कसून ोध
घे ाचा आदे ां नी िद ा. ताबडतोब जखाऊ आिण वािडनारमधून एकेक
इं टरसे र बोट‚ दोन हॉवर ॉ स आिण ओ ा न एक ी गती ग ी बोट हे
सगळे आं तररा ीय सागरी सीमारे षेकडे (आयएमबीए ) िनघा े . ावेळी दोन
संयु री सराव ा भागात चा ू होते. ‘िडफे ऑफ गुजरात’ (DGX 8)
आिण तटर ा (XXJV) या सरावात भारतीय नौद ‚ तटर क द ‚ सीमा सुर ा
द ‚ भारतीय भूसेना आिण संबंिधत बंदरे यां चा समावे होता. १८ ते २२ नो बर या
काळात चा ू अस े ् या या काय मात तटर क द ा ा सहा बोटींनी भाग घेत ा
होता. आयबीकडून बातमी िमळताच री सरावातून या सहा बोटी काढू न
घेत ् या गे ् या आिण ां ची रवानगी आयएमबीए कडे के ी गे ी. या तां ात
हे ि कॉ र अस े ी एक िकना याप ीकडे ग घा णारी बोट (ही बोट भर
समु ात बारा ते चौदा िदवस कोण ाही बा मदतीि वाय तग ध कते.)‚ एक
िकना याजवळ ग घा णारी बोट‚ (चार ते पाच िदवस तग धरणारी) दोन वेगवान
ग घा णारे ॉ स‚ एक हॉवर ा ‚ दोन इं टरसे र बोटी आिण दोन डॉिनअस
एवढा ताफा सामी कर ात आ ा होता. िदवसापासून ग ी ा सु वात क न
ां ना − पोरबंदर‚ ओखा‚ कां ड ा‚ जखाऊ अ ी सरह ीप ीकडे ग घा ायची
होती. भारतीय तटर क द ा ा प चम िवभागाकडे − चौदा बोटी‚ आठ डॉिनअर‚
एअर ॉ स‚ सहा हे ि कॉ स‚ दोन अ◌ॅ ड ा ाईट हे ि कॉ स‚ दहा
इं टरसे र बोटी आिण दोन हॉवर ॉ स आहे त. ां ा सहा ाने गुजरात‚
महारा ‚ कनाटक आिण केरळ या रा ात तसेच दमण दीव आिण ीप येथे
अस े ् या ९‚७३‚००० चौरस िकमी एव ा अरबी समु ा ा े ावर नजर ठे वायची
असते.
परं तु दोन िदवसां ा काटे कोर टे हेळणीनंतरही पािक ानी जहाज सोडा पण
साधी सं या द बोटही आढळ ी नाही. २२ नो बर ा िसंगनी आप ् या
िद ् ीती मु ा याकडे प पाठव े . ात ां नी िदसू कती असे
तप ी दे ाची िवनंती के ी. ात बोटीचा आकार‚ रं ग‚ बोटीचे नाव िकंवा कार
आिण अस ् यास ितचे िठकाण द िवणारी मािहती यां चा समावे होता. मु
काया याने ानुसार आयबीकडे िवचारणा के ी. परं तु आयबी ा पिह ् या
मािहतीत नवीन भर घा णारी मािहती ां ाकडे न ती. तेवीस नो बर ा
तटर क द ाने पु ा आयबी ा ठोस कृती करता येई अ ी मािहती दे ास
सां िगत े . ावर अ ी काही बातमी िमळा ् यास ती तु ा ा गेच कळव ात
येई असे उ र आ े .
ए ईटी ा सं या द बोटी ा िठकाणाची जी पिह ी आिण ेवटची मािहती
आयबीने कळव ी ानुसार ते िठकाण कराचीपासून बावीस सागरी मै ां वर (प ास
िकमी) णजे पािक ानी समु ा ा ह ी ा खूपच आत होते. आं तररा ीय सागरी
सीमारे षा ओ ां डणा या बोटी ा अडवणे िकंवा ित ावर वे करणेच भारतीय
तटर क द ा ा होते. २१ ते २६ नो बर या काळात मीरा बेन‚ अमृत कौर‚
िवजया या समु ात टे हळणी करणा या बोटींनी आिण िकना यावर ग घा णा या
एका बोटीने भारता ा ह ीत २७६ भारतीय मासे पकडणारी जहाजे तपास ी. पण
ती सव ‘ ’ होती आिण ावरचे सव ख ा ी ओळखप अस े े भारतीय
कोळी होते. ावेळी अरबी समु ात मासेमारी करणा या ६०‚००० भारतीय बोटींची
नोंद झा ी होती आिण ापैकी सुमारे दहा हजार नौका आं तररा ीय सागरी
सीमारे षेपयत मासेमारीसाठी जातात. ा २७६ नौकां ची तपासणी के ी ा सव
आं तररा ीय सागरी सीमारे षेजवळच हो ा. २६ नो बर ा रा ी जे ा मुंबईती
कफ परे डजवळ एका ीड बोटीतून दह तवादी उतर े ते ा तटर क द ा ा
सहा बोटी आिण दोन डॅ ािनअस भारतीय समु ात आं तररा ीय सागरी सीमारे षे ा
जवळपास टे हळणी करत होते.
रा भर िसंग आप ् या अिधका यां ना फोनव न समु मागाने चो न
दह तवादी आ े च कसे याब िवचारत होते. (या वेळेपयत एक गो झा ी
होती की को ां ा व ीजवळ ज के े ी ीड बोट दह तवा ां चीच होती.)
दह तवा ां नी तटर क द ा ा कसे चकव े हा न होता. भर समु ात ीड
बोटीने एव ा ां बचा वास दह तवादी करणे न ते‚ णजे ां ना एखा ा
मो ा बोटीतून मुंबईजवळ आणून सोड े असावे. आयबीने आधी ए ईटी ा
बोटीची मािहती िद ी ा बोटीतून दह तवादी मुंबईजवळ आ े आिण तेथून ां ना
हान ीड बोटीत बसव े असे झा े असावे का? िकंवा एखा ा ापारी बोटीने
दह तवादी मुंबई ा आ े आिण नंतर एखा ा पडावात ते चढ े का? या सग ा
संभा ता भारताचे गु हे रखाते आिण तपासणी खाती पडताळू न पाहत हो ा.
रा भर या नां नी िसंग यां ा डो ात का र माजव े होते. िद ् ी ा तटर क
द ां ा डीजींना हे जाणून ायचे होते की अित सावधिगरीचा इ ारा दे ऊनही
एखा ा पािक ानी जहाजा ा भारतीय सागरी ह ीत वे करणे कसे झा े ?
अथात िसंग यां ना असा िद ासा िद ा गे ा की‚ आयबीकडून सूचना िमळा ् यानंतर
िसंग आिण ां ा सहका यां नी य ां त कोणतीही कसूर के ी न ती आिण एखादे
पािक ानी जहाज भारतीय ह ीत वे करणे न ते.
दु स या िदव ी ां नी िवमानाने सकाळी पावणेदहा वाजता मुंबई गाठ ी आिण
िवमानतळाव न ते थेट ां ा वरळी येथी काया यात गे े . सगळे र े िनमनु
होते आिण एरवी सां ता ू झ िवमानतळ ते वरळी या वासा ा जो दीडतास ागायचा
ा ा आज वीस िमिनटे च ाग ी. दु पारी साडे बारा ा सुमारास नौद ा ा प चम
कमां डकडून वरळी ा तटर क द ा ा एक संदे िमळा ा की ‘एम ी-अ ् फा’
या नावाची गुजरातकडे जाणारी बोट ां नी अडवावी. नौद ाचा असा सं य होता
की दह तवा ां नी भारतीय ह ीत वे कर ासाठी ा बोटीचा वापर के ा
असावा. िसंग यां नी ताबडतोब ां ा ता ाती समर नावा ा बोटीस सावधान
के े आिण तीन तास पाठ ाग क न ती ापारी बोट अडव ी. ा बोटीवर बारा
यु े िनयन ख ा ी होते. आठ तास कसून झडती घेत ् यानंतर तटर क द ां नी
ां ना सं यमु के े . भंगारासाठी ती बोट आ ं गकडे चा ी होती.
दु पारी स ादोन ा सुमारास मुंबई पोि सां ा गु े िवभागाचे सहआयु
राके मा रया यां चा फोन िसंग यां ना आ ा. ां नी सां िगत े की पोि सां नी
दह तवा ां पैकी िजवंत पकड े ा एकमेव दह तवादी कसाबने‚ तपासणीत असे
सां िगत े की‚ एका तपिकरी रं गा ा भारतीय मासेमारी बोटीतून ते मुंबईपयत आ े
होते. ा बोटीस ाकडी फ ा मार े ् या हो ा. मुंबई ा िकना यापासून चार-
पाच सागरी मै ावर ां नी ती बोट सोड ी आिण नंतर ते एका ीडबोटीत बस े .
अजूनही कसाबची चौक ी करत अस े ् या मा रयां नी िसंग यां ना सां िगत े की‚
ां नी बोटीवरी ख ा ा ा मा न ाचे ेत इं जीन मम े टाक ् याचे ाने
कबू के े आहे . ती बोट डक ासाठी मा रयां नी तटर क द ाची मदत
मािगत ी. िसंग यां नी कु ा ा ा कुंजा ी येथी नौद तळावरी तटर क
द ा ा एअर ॉडन ८४२ ा मु ािधका यां ना फोन क न मुंबई ा
िकना यावर एखादी म मार बोट सं या द थतीत िफरताना िदसते आहे का हे
पाह ासाठी दोन हे ि कॉ स पाठव ास सां िगत े . ाचवेळी जवळच सराव करत
अस े ् या डॉिनअर ाही उ रे कडे जाणा या भारतीय म मार टॉ रचा तपास
घे ास सां िगत े . वीस िमिनटां त िसंग यां ा हे ि कॉ सवरी अिधका यां नी
कळव े की ाँ (Prongs) ाईट हाऊस ा दि णेस पाच सागरी मै ावर एक
भारतीय म मार बोट ां ना िदस ी आहे . हे ि कॉ रमधून बोटीवर कोणी
अस ् याचे िदसत न ते.
दु पारी २:४० वाजता िसंग यां नी मा रयां ा काया यात ा सं या द बोटीब
सां िगत े . मा रयां नी पु ा िसंग यां ना िवनंती के ी की ां ा ोकां नी ा बोटीवर
चढू न ितथे एखादा सॅटे ाईट फोन आिण एक जीपीएस पड ा आहे का ते पाहावे.
ानुसार हे ि कॉ रमधून तटर क द ाचे दोन तटर क ा बोटीवर उतर े .
मम े ां ना एक सड े े ेत िदस े . ाचे हात मागे बां ध े होते आिण गळा या
कानापासून ा कानां पयत िचर े ा होता. ां ना एक थुराया सॅटे ाईट फोन आिण
एक नका ा काढ े ा जीपीएसही िमळा ा. ावेळी तटर क द ाची भर समु ात
िफरणारी संक ् प नावाची एक बोट मुंबई बंदरात वे करत होती. ावर ८५
तटर क द ाचे सैिनक होते. िसंग यां नी ‘संक ् प’ ा ा पकड े ् या बोटीकडे
जा ास सां िगत े . या मध ् या काळात ती दोन हे ि कॉ स ा मासेमारी
बोटीभोवती फे या मारीत होती. ते ा बोटी ा आप ् या नजरे आड होऊ दे त न ते.
सं ाकाळी सहा वाजता डे ुटी कमां डंट िवजय यां ा नेतृ ाखा ी सहा जणां ा
एका पथकाने बोटीवर वे के ा आिण दह तवा ां नी ितथे टाक े े फोन आिण
जीपीएस ता ात घेत े . डे ुटी कमां डंटनी ती बोट ा मागाने आ ी ाती चार
ट ां चा नका ा िमळव ा. आं तररा ीय सागरी सीमारे षेपासून पािक ानी ह ीती
समु ात ३२ सागरी मै ‚ पोरबंदर ा प चमेस‚ दीव ा नैऋ ेस आिण मुंबई
बंदरा ा प चमेस दहा मै ां वर असे ते ट े होते. ेवट ा ट ा ा दह तवादी
पिह ी बोट सोडून ीड बोटीत उतर े .
णजे मुंबईपयत दह तवादी कसे आ े तो िन चत माग तटर क द ा ा
िमळा ा. ाव न असे िदस े की‚ आं तररा ीय सागरी सीमेपासून ३२ सागरी मै
आत पािक ान ा समु ह ीत ते भारतीय मासेमारी बोटीत चढ े . णजे ा
पिह ् या बोटीने ां नी वास के ा ती भारतीय ह ीत आ ीच नाही. ामुळे ती
पकड ाची तटर क द ा ा संधीच िमळा ी नाही. याचा अथ भारतीय मासेमारी
बोटच पािक ानी समु ात आतपयत गे ी आिण ितथे ितचे अपहरण झा े असावे.
तटर क द ा ा बोटीवर पंधरा ँ केटस‚ िहवाळी जािकटे ‚ टू थ ‚ इं िजनाची
दोन झाकणे‚ एक पडावावरच घा ायचे क र‚ ‘सोगो’ े-पट‚ ‘मेड इन चायना’
असे े ब अस े ी एक ३४ बोअर बंदूक आिण ित ा प ास गो ां ची रकामी
पािकटे ‚ एक नाय ॉन दोरी‚ ‘घर नं ८‚ इं ड य ए रया‚ कराची’ असा प ा
अस े े पेटो पंपावरी पेटो भरायचे एक भां डे‚ िझक दस‚ कराची यां नी तयार
के े ् या िट ू पेपरचे एक पाकीट‚ ामार फूड ॉड स‚ ॉट नं ३/३ रायता
ॉट‚ ाह फैझ टाऊन असे प ा अस े े दहा िक ो ग ा ा िपठाचे एक पोते‚
पािक ानात तयार झा े े एक ोण ाचे पािकट‚ पािक ानी का ाची पेटी‚
दोन ि टरची Mountain Dew ची बाट ी‚ पािक ानात तयार झा े ् या PAK या
नावा ा दोन िडटजट ा पे ा‚ प ास िक ो पां ढ या साखरे चे पोते − ावर
पािक ान ाईट ुगर‚ वष २००७-२००८ मुदत संप ाची तारीख िडसबर २००९
असे छाप े होते. याि वाय पािक ानात तयार झा े े टच् मी े ं ग ीम‚
िज े टची आठ पाती‚ ८ पे से बॅट या‚ साऊथ ओ. पो अंडरपॅ स‚ दोन
नेस े दु धाची पािकटे ‚ काही नमाज ा वेळेस वापरायचे ाफ ( ावर कॅ म ॉन
बे ाि टी असे े ब आिण फोन नं ०६१४५१६७२९) ी ा साख ा
अस े ् या तीन बे ा आिण ऊदू त सूचना अस े ी एक धातूची े ट अ ा इतर
अनेक व ू िमळा ् या.
मुंबई ा नरसंहारात पािक ानचा हात अस ् याचा आिण सव दहा दह तवादी
पािक ानमधूनच सव सामु ीसह िनघा े होते‚ याचा ठोस पुरावा णून या सव व ू
मह ा ा ठरणार हो ा. बोटीवरी कागदप ां व न असे कळ े की ितची कुबेर
या नावाने नोंद झा ी होती आिण ितचा गुजरात मासेमारी िवभागाचा ितचा नोंदणी
मां क PBR 2342 असा होता. एकच इं जीन अस े ् या कुबेरचा कमा सागरी वेग
ता ी ८ मै होता. मासेमारी बोट चा व ास खास कौ ् य ागते. ामुळे
अ यावत बोटी चा वणा या तटर क द ा ा ख ा ां नी खूप क ाने कुबेर बोट
कु ा ा ा ससून डॉकम े आण ी. पाच मै ां ा सागरी वासा ा ां ना तीन
तास ाग े . २७ नो बर ा रा ी साडे नऊ वाजता तटर क द ानी कुबेर बोट मुंबई
पोि सां ा ता ात िद ी.

कबु ीजबाब −

मुंबई पोि सां चा गु े िवभाग हा संघिटत गु े गारी ोधणे आिण न करणे यात
त आहे . थािनक पोि सां ा आवा ाप ीकडी गुंतागुंतीची करणेही
यां ाकडे तपासणीसाठी सोपव ी जातात. या िवभागाकडे दीड े अनुभवी गु
पो ीस आहे त. एक पो ीस सहआयु या िवभागाचे मुख असतात. जून २००७
पासून राके मा रया हे िवभागाचे मुख होते. उं च आिण ं द छातीचे‚ कर ा
केसां चा नीट भां ग पाड े े मा रया यां ना कामाचे सन आहे . पण २६ नो बर ा
ां नी ां ा नेहमी ा वेळेपे ा दोन तास आधी णजे रा ी ८:५० वाजता ऑिफस
सोड े . ां चा एकवीस वषाचा मु गा अहमदनगर ा होणा या आं तरिव ापीठ
साम ात सहभागी हो ासाठी ा रा ी जाणार होता. ा ाबरोबर काही वेळ
घा वावा णून ते वकर िनघा े होते. रा ी ९:४० वाजता ां चा मु गा घरातून
िनघा ा. नंतर दहा िमिनटां नी जे ा मा रया झोप ा ा तयारीत होते ते ा पो ीस
िनयं ण क ाचा फोन आ ा की सीएसटी े नवर काही धारी ींनी बेछूट
गोळीबार क न डझनावारी वासी मार े आहे त. ते मोटारीत बसेपयत ि ओपो ् ड
कॅफे‚ ताजमहा हॉटे आिण टायडट-ओबेरॉय हॉटे येथी गोळीबारा ा
बात ा एका पाठोपाठ आ ् या. ां नी पो ीस मु ा याकडे गाडी घे ास
डाय र ा सां िगत े . तेव ात पो ीस आयु हसन गफूर यां नी फोनव न
मा रयां ना पो ीस िनयं ण क ाची सू े हाती घे ास सां िगत े . रा ी १०:२२ वाजता
मा रया तेथे पोहोच े . तोपयत मुंबई पोि सां ा मु क ाचे पां तर यु िवभागात
झा े होते.
डझनावारी टे ि फो आिण िबनतारी संदे वािह ां वर मधमा ां सारखा गोंगाट
चा ू होता. सामा ोकां कडून येणारे फोन घेताना ४५‚००० पोि सां ा कामात
सम य साधणे आिण मुंबईभर पसर े ् या ८६ पो ीस े न ी संपक साधताना
तेथी ोकां ना कपाळावरचा घाम पुसाय ा सवड िमळत न ती. काही
बंदुकधा यां नी हरात एकाच वेळी अनेक िठकाणी ह ् े चढव े होते. डझनावारी
ोक मे े होते आिण ेकडो जखमींना ता ाळ वै कीय मदतीची गरज होती.
हर यु ात गुंत ् यासारखे िदसत होते. एका मो ा पड ावर हराती मोठी
आिण मो ाची िठकाणे आिण हरात िठकिठकाणी ग घा णा या पो ीस
मोटारी िदसत हो ा. मा रयां नी गडबडी ा िठकाणी ॅ मधून पो ीस पाठव ास
सु वात के ी. रा ी साडे दहा ा सुमारास एक खबर आ ी की सां ता ू झ
िवमानतळाजवळ वे न ए ेस हायवेवर एका चा ा टॅ ीम े बॉ ोट
झा ा आहे . तो ोट एवढा चंड होता की डाय रचे डोके धडापासून वेगळे
होऊन तीस फूट उं ची ा झाडावर अडक े . पाच िमिनटां नी दु सरी बातमी धडक ी
की‚ वाडीबंदरम े टॅ ीतच आणखी एका बॉ चा ोट झा ा आहे . पिह ् या
ोटा ा िठकाणापासून हे िठकाण पंचवीस िक ोमीटर दू र आहे . मा रयां ना १९९३
 ा बॉ ोट माि केची आठवण झा ी. अजून िकती ोट ायचे आहे त?
ताज ा बाहे र दोन आिण टायडट ा बाहे र एक अ ा तीन सं या द बॅगा
सापड ् या हो ा.
मा रयां नी सव पो ीस े न ा आपाप ् या भागाची कसून तपासणी कर ाचे
आदे िद े . िनरिनरा ा िठकाणी बॉ ोधपथके पाठव ात आ ी. नंतर
पोि सां ा मृ ू ा बात ा येऊ ाग ् या. मा रयां ना फोनव न कळ े की
अित र आयु सदानंद दाते दह तवा ां चा पाठ ाग करताना कामा आिण
आ ् ब े स हॉ ट म े जखमी झा े आिण ां ा बरोबरचा कॉ े ब मार ा
गे ा. रा ी १०:३० ते १२:११ या काळात मा रयां नी सुमारे दोन े पो ीस कामा आिण
आ ् ब े स हॉ ट कडे पाठव े . या काळात करकरे ‚ कामटे ‚ साळसकर आिण
इतर काहीजण ितकडे गे े होते. ितथून जवळच सीएसटी े नवर रा राखीव
पो ीस द ाची (एसआरपीएफ) पथके‚ वीस जणां चे एक दं ग िनयं क पोि सां चे
(Riot Control Police) पथक‚ आठ मोबाई ॅ ‚ एक ूआरटी आिण एक
एसओएस पथक एवढी कुमक तयार होती. याि वाय ितथे चार पो ीस उपायु
आिण चार े पो ीस इ े स होते. पण दु दवाने करकरे आिण इतर ा
ग ् ीत थां ब े होते तेथे काहीही कुमक गे ी नाही.
रा ी साडे बारा ा सुमारास साळसकरां चा अंगर क अ ण जाधवां चा मा रयां ना
िबनतारी संदे आ ा. ाने ां ना कळव े की करकरे आिण इतर ा मोटारीत
होते ती मोटार दह तवा ां नी पळव ी. ेका ा ां नी ‘जखमी’ के े आिण अखेर
ां ासकट ां नी ती मोटर िवधानभवनाजवळ सोड ी. ानंतर दह तवा ां नी
एक काळी होंडा िसटी काबीज के ी. तीन िमिनटां ा संभाषणात भेदर े ् या जाधव
यां नी दह तवा ां नी करकरसह इतरां ना ठार मार े हे सां िगत े नाही. अित र
आयु परमवीरिसंग जे ा िवधानभवनाजवळ पोहोच े ते ाच या घटनेचा ेवट
काय झा ा ते मा रयां ना कळ े . थो ा वेळानंतर डी.बी. माग पो ीस े न ा
िसिनअर पो ीस इ े रने िनयं ण क ा ा कळव े की‚ ां नी एका
दह तवा ा ा ठार मार े आिण एका ा पकड े .
रा भर मा रया‚ माक स आिण एनएसजी यां ा ी सम य साधत होते. तसेच
महारा ाचे मु सिचव‚ नौद ाचा प चम िवभाग‚ क ीय गृहमं ा य‚ िद ् ीती
राचे मु ा य आिण इतर अनेक काया ये आिण सरकारी अिधकारी या
सवा ी फोनवर बो त होते. रा ी दीड ा सुमारास मा रयां ना नायर हॉ ट म े
ठे व े ् या अजम कसाबची चौक ी कर ास सां ग ात आ े . घाडगनी ा ा
अनेक न िवचार ् यानंतर डी.बी. माग पोि सां नीही कसाबने सां िगत े ् या गो ी
मा रयां ना कळव ् या. मा रयां नी ां चा एक िव वासू चौक ी अिधकारी ां त माड
यां ना नायर हॉ ट म े पाठवून चार मु ां चे ीकरण क न घे ास सां िगत े
− १) ते कसे आ े ? २) ां ापैकी िकती जणां नी हरात वे के ा होता? ३)
ां ाजवळ कोणती े होती? आिण ४) ां ा ेका ा कोणती कामिगरी
िद ी होती?
पहाटे साडे चार ा सुमारास जे ा िवमानतळाव न एनएसजी कमां डो
आण ाची व था कर ात मा रया गुंत े होते ते ा माड यां नी फोनव न ा
चार मह ा ा नां चा खु ासा के ा. माड आिण डी.बी. माग पो ीस े न यां नी
िद े ् या मािहती ा आधारे पहाटे साडे पाच ते सहा या वेळेत मा रयां नी
एनएसजी ा सव तप ी समजावून सां िगत ा.
सकाळी साडे नऊ ा सुमारास पो ीस मोटारींचा एक ताफा कसाब ा घेऊन
पो ीस मु ा यात आ ा. अ◌ॅ सॉ ् ट रायफ ् स घेत े ् या दोन डझन पोि सां ा
पहा यात कसाब ा गु े िवभागा ा चौक ी खो ीत ने ात आ े . मा रया ां चीच
वाट पाहत होते. कसाब एकवीसपे ा जा वयाचा नसावा असे जरी मा रयां ना
सां ग ात आ े होते तरी तो िनदान िदस ात तरी राकट असे अ ी मा रयां ची
अपे ा होती. ाची रीरय ी बळकट आिण चेहरा ओबडधोबड असे अ ी ां ची
क ् पना होती. हान मु ासार ा चेह याचा‚ िनतळ चा अस े ा‚ ाजरा त ण
िजहादी असे असे ां ना वाट े नाही. ‘िफदाियन’ कसाब अगदी हान
मु ासारखा िदसत होता. बोटाने खुणावून मा रयां नी ा ा जिमनीवर बस ास
सां िगत े . आप े सहा फूट उं चीचे रीर थोडे पुढे झुकवून मा रयां नी ा ा
बजाव े ‚ “काही पवून ठे व ाचा उपयोग होणार नाही. तु ाकडून स कसं
काढू न ायचं हे आ ा ा ठाऊक आहे . म ा िकंवा कोणा ाही तु ा जखमां ची
पवा नाही. ते ा आता तू खरं काय ते सां गाय ा ाग.”
“साहे ब‚ मी तु ा ा आधीच सां िगत ं य की मी पािक ानी आहे आिण दीड
वषापूव मी ए ईटीत सामी झा ो. बाकी ा इतर गो ींची मािहती मी तुम ा
पोि सां ना िद ी आहे ‚’’ क हत‚ कुंथत ाने आप ा थकवा आिण यातना
के ् या.
“तु ा दु ख ाचं म ा काही दे णं-घेणं नाही. मा ा डो ाकडे पाहा आिण म ा
सां ग की तु ी िकतीजण मुंबईत उतर ात?” मा रयां नी गुरकाव े .
‘‘आ ी दहाजण होतो. आ ी समु मागाने आ ो आिण आमचे पाच गट के े .
आम ा गटात मी आिण इ ाई होतो. इतर चार गट ताज‚ ओबेरॉय आिण छबाद
हाऊसकडे गे े . अबू रे हमान बडा‚ अबू अ ी‚ अबू सोहे ब आिण अबू उमर यां ना
ताजचे काम िद े होते. अबू रे हमान छोटा आिण अबू फहाद यां ाकडे
ओबेरॉयवरी ह ् ् याची कामिगरी होता आिण अबू आका ा आिण अबू उमर
छबाद हाऊसकडे गे े ‚” कसाबने सां िगत े . तसेच ाने ेक दह तवा ाचे
ारी रक वणन आिण कप ां चे वणनही के े .
“तुमचे थािनक मागद क कुठे आहे त? मुंबई ा पोहोच ् यावर तु ी
ां ापैकी कुणा ी संपक साध ा?” थािनक मदतीि वाय दहा जण एव ा
मो ा माणात ह ् ा क कतात यावर मा रयां चा िव वास न ता.
“नाही. मुंबईत आ ा ा आम ा मािहतीचे कोणी नाही. आ ा ा कोणाची नावे
िकंवा नंबरही िद े न ते. आ ा ा फ आमची े सां िगत ी होती. आ ी
उतर ् याबरोबर टॅ ी क न आपाप ् या ां कडे गे ो.”
“िकती वाजता तु ी जिमनीवर उतर ात?”
“न ी वेळ नाही सां गता येणार. पण रा ी स ाआठ-साडे आठची वेळ असावी.”
‘‘मग सीएसटी वरचा ह ् ा तु ी उतर ् यावर एक तासाने रा ी ९:४० वाजता
का सु के ा?’’
‘‘उतर ् यावर आ ी आपापसात ग ागेा ी के ् या. आ ी असा िनणय घेत ा
की आ ा ा वेगवेग ा िठकाणी जायचे अस ् याने वाटे त वाहतुकीमुळे कमी जा
वेळ ागे . णून रा ी ९:४० नंतर ह ् े सु करायचे. इ ाई ा आिण म ा
टॅ ीसाठी दहा-पंधरा िमिनटे थां बावे ाग े तरी आ ा ाच पिह ् यां दा टॅ ी
िमळा ी. आ ी ितथून सुट ो ते ा उर े े टॅ ीची वाट पाहत होते. े नजवळ
उतर ् यावर मी थम टॉय े ट ा गे ो आिण इ ाई बाहे र उभा रािह ा. म ा
घवी ाग ी होती. मी बाहे र आ ् यावर पु ा काही िमिनटे थां ब ो. मा ा
घ ाळात ९:४० झा े ते ा आ ी आम ा बॅगेमधून बंदुका काढ ् या आिण
गोळीबार सु के ा.
“तुम ाजवळ कोणकोणती े आिण दा गोळा होता?”
“आम ापैकी ेकाजवळ एक एके-४७‚ एक िप ू ‚ िप ु ासाठी ा दोन
मॅगिझ ‚ एके-४७ ा सहा ते आठ मॅगिझ ‚ दहा ते बारा हातबॉ आिण खूप
सु ा गो ा हो ा. ा आ ी मोज ् या नाहीत‚” कसाबने सां िगत े . याआधी
कसाबने घाड ां ना सां िगत े होते की‚ ेकाजवळ आठ हातबॉ होते आिण
सु ा गो ां चा ाने उ ् े ख के ा न ता. मा रयां ना मा ाने दा गो ाचा
मोठा आकडा सां िगत ा.
मा रयां नी तोच न दोनदा वेग ा ां त िवचार ा पण कसाबने तेच उ र
िद े . एक एके-४७ ‚ एक िप ू ‚ दहा ते बारा हातबॉ आिण सहा ते आठ
मॅगेिझ .
मा रयां नी आप े डोळे बारीक क न कसाबजवळ आप ा चेहरा नेत िवचार े .
“तू इथं काहीतरी िवसरतोयस असं तु ा नाही वाटत?” काही वेळ कसाब ां ा
डो ां कडे अ थपणे पाहत रािह ा. ां चा चेहरा इतका ा ाजवळ होता की‚
इतर कुठे पाहणे ा ा न ते. “माफ करा. मी सां गायचे िवसर ो. आ ी
बरोबर बॉ कही आण े होते. ेकाकडे एक बॉ होता आिण तो आ ी वेग ा
बॅगम े ठे व ा होता. आमचं जे होतं ा ा प रसरात तो आ ी ठे वणार होतो.
णजे ितथे पो ीस आ े की ोट होऊन ते ात मरती .”
अखेर आद ् या रा ी हरात एकूण िकती बॉ आ े ाचा आकडा मा रयां ना
कळ ा. ां नी मनात िह ोब सु के ा − आ ापयत सात बॉ चे ोट झा े −
दोन टॅ ीती एकेक‚ ताज ा सहा ा मज ् यावरी एक‚ एक टायडट ा बाहे र‚
एक ओबेरॉय ा आत‚ छबाद हाऊस ा जवळी पेटो पंपात ा एक आिण
छबाद हाऊस ा िज ाती एक. दोन बॉ िनकामी कर ात आ े होते. गेटवे ा
समोरी पटां गणात एक आिण ताज ा माग ा ग ् ीती एक. पण अजून एक
बॉ ि ् क रािह ाच. मा रयां ा डो ात च सु झा े . दहावा बॉ कुठे ?”
“तु ाजवळ अस े ा बॉ कुठे आहे ?”
“मी तो आ ा ा सीएसटी े नकडे नेणा या टॅ ीत ठे व ा होता. डाय र ा
सीटखा ी. इ ाई डाय रजवळ बस ा आिण मी मागे बस ो. वाटे त मी वायस
जोड ् या. टाईमर ाव ा आिण सीटखा ी तो ढक ा.”
२६ नो बर ा िव े पा आिण वाडीबंदर येथे झा े ् या दोन बॉ ोटां चे कोडे
आता सुटू ाग े होते. है ाबाद न कामासाठी मुंबई ा आ े ् या ीनारायण
गोय यां नी तीच टॅ ी सीएसटी ा धर ी. रा ी साडे दहा ा सुमारास जे ा टॅ ी
िव े पा ् या ा पोहोच ी ते ा कसाबने ठे व े ् या बॉ चा ोट झा ा. ात
गोय आिण टॅ ी डाय र दोघेही मरण पाव े . जे ा पो ीस घटना थळी
पोहोच े ते ा ां ना टॅ ीचे काही इं जीन रॉडच िमळा े . टॅ ी डाय रने नुकताच
एक वाहतूक िस तोड ा होता. तो जर इतरां माणे िहर ा िस ची वाट बघत
थां ब ा असता तर मृतां ची सं ा खूप वाढ ी असती. साधारणपणे ाच वेळे ा
दु स या एका टॅ ीम े ठे व े ् या बॉ चा ोट वाडीबंदर येथी नळबाजारात
झा ा. ात एक ी वासी आिण डाय र ठार झा े .
“तु ा पोि सां ना मारायचे होते तर तू टॅ ीत बॉ का ठे व ास?”
“आ ा ा वाट ं की ा टॅ ी दि ण मुंबई ा भागातच िफरती आिण
ाती ोटां मुळे ां ाकडे येणारे पो ीस मार े जाती .”
 “इ ाई ने बॉ कुठे ठे व ा होता?” ा एका बॉ चाच िह ेब ागत
नस ् याने मा रयां नी ा ा ाब च िवचार े .
“तो ाने ीटी े नवरच सोड ा. ाने ती बॅग न ी कुठे ठे व ी ते म ा
माहीत नाही; पण ती े नवरच कुठे तरी होती.”
पण ा बॉ चा ोट झा ा नाही. सहा िदवसानंतर ३ िडसबर ा कसाब आिण
इ ाई ा गोळीबारात सापड े ् यां चे सामान तपासताना रे ् वे कमचा यां ना ती
बॅग सापड ी. हे सारे सामान रे ् वे पोि सां नी सीएसटी ा पिह ् या मज ् यावरी
पास मम े ठे व े होते. कसाबने हे सां िगत ् यावर ाने वणन के े ् या
का ा-पां ढ या बॅगेचा पोि सां नी तपास के ा. पण ती सापड ी नाही. सुदैवाने
बॉ चा टायमर न चा ् याने काही नुकसान झा े नाही.
“तु ी मुंबई ा कसे पोहोच ात? समु ावर असताना झा े ी ेक गो म ा
माहीत क न ायची आहे . तु ा समु वासाचे संपूण वणन कर. ां ब चक
कहाणी थोड ात सां गू नकोस.”
‘‘गे े तीन मिहने कराची हरा ा बाहे र ा भागात अिझझाबादम े एका
सुरि त घरात आ ा दहा जणां ना ‘ र-ए-तोयबा’ − ए ईटीने एकां तवासात
ठे व े होते. २२ नो बर ा पहाटे ा वेळी रं गीत काचे ा एका जीपमधून आ ा ा
खाडी ा भागात ने ात आ े . सकाळी आठ ा सुमारास आमची वाट बघत
अस े ् या एका बोटीत आ ी चढ ो. चाळीस िमिनटां ा वासानंतर ‘अ ् - सैनी’
नावाची एक मोठी बोट आ ा ा िदस ी. ती खवी ा मा कीची होती असे म ा
सां ग ात आ े . तेथे आधीपासूनच ‘ए ईटी’चे सात मुजािहद होते. नंतर आ ा ा
तळमज ् यावर ने ात आ े . ितथे आ ी तीस तास काढ े . ‘अ ् - सैनी’वर
ा े आिण दा गोळा अस ् याचे आ ा ा सां ग ात आ े . दाढी क न तयार
राहा असे आ ा ा सां िगत े . २३ तारखे ा तीन ा सुमारास आम ा बोटीवर
काहीतरी आदळ ् यासारखा ध ा आ ा ा बस ा. एक भारतीय म मारी बोट
आम ा बोटीजवळच उभी होती. एका मुजािहदने धावत येऊन पटकन च ा असे
सां िगत े . िनघ ाची वेळ झा ी होती.’’
‘‘वर आ ् यावर आ ा ा िदस े की चार भारतीय को ां ना ां ा बोटीव न
आम ा बोटीवर आण े आहे . आ ी भारतीय बोटीत चढ ो. ा बोटीचा ख ा ी
ितथेच होता. ा े‚ दा गोळा आिण वासाती खा पदाथ अस े ् या आम ा
बॅगाही ा बोटीत चढव ात आ ् या. एक रबरी ीडबोट आिण एक पायपंपही
भारतीय बोटीवर आण ात आ े . ‘अ ् - सैनी’ ा कमचा यां ना आ ी आि ं गन
दे ऊन ां चा िनरोप घेत ा आिण मुंबईकडे आमचा वास सु झा ा. इ ाई
आमचा मुख होता. ाने बोटीवरची कामे आ ा ा वाटू न िद ी. इ ाई सकट
आ ा नऊजणां ना दोन तासां ा पाळीत पहा याचे काम दे ात आ े होते. यातून
फ इ ान बाबर ा सूट होती. कारण ा ा यंपाक करायचा होता. आ ी एका
ॅ ागबुकम े आम ा पहा याची नोंद करत होतो.’’
‘‘अखेर २६ नो बर ा दु पारी चार ा सुमारास आपण मुंब ु ई ा अगदी जवळ
आ ो आहोत असे इ ाई ने आ ा ा सां िगत े . अंधार पडे पयत आ ी थां ब ो.
सं ाकाळी सात ा सुमारास आ ी पायपंपाने रबरी बोटीत हवा भर ी आिण
आमचे सामान ात ठे व े . एक तासभर वास के ् यानंतर रा ी स ाआठ-
साडे आठ ा सुमारास बधवार पाक ा कोळी व ीपा ी आ ी पोहोच ो.’’
मा रयां नी िवचार े ‚ “कसाब‚ ‘ए ईटी’ ा ख ा ां नी भारतीय म मारी बोट
क ी पकड ी?”
‘‘साहे ब‚ म ा ाची न ी मािहती नाही. पण भारतीय बोटीवर चढताना मी जे
संभाषण ऐक े ाव न असे वाटते की ‘अ ् - सैनी’ ा ख ा ां नी एक तुट े ा
इं िजनचा प ा भारतीय बोटी ा दाखव ा आिण मदतीची िवनंती के ी.
आम ाजवळ जे ा ती भारतीय बोट आ ी ते ा ां नी ावरी चार ख ा ां ना
पळव े आिण ‘अ ् - सैनी’वर आणून ठे व े .”
“ती भारतीय बोट मुंबईपयत कोणी आण ी?”
“एक भारतीय ख ा ी अमरिसंह सोळं की‚ इ ाई आिण अबू उमेर या ितघां नी
बोट चा व ी आिण मुंबई ा आण ी.”
“अमरिसंह सोळं की कुठे आहे ?”
‘‘आ ी रबरी बोटीत बसाय ा थोडे आधी इ ाई आिण ोएबनी ा ा ठार
मार े . समु ातून आ ा ा मुंबई िदसू ाग ् यावर आ ी काही वेळ समु ातच
थां ब ो. अंधार पड ् यावर इ ाई ने ‘ए ईटी’ मधी कोणा व र ा ा फोन के ा
आिण ां ना सां िगत े की आ ी मुंबईपासून चार सागरी मै ावर आहोत. सां केितक
भाषेत भारतीय ख ा ाचे काय करायचे असे इ ाई ने िवचार े . प ीकड ा
‘ए ईटी’ व र णा ा‚ “आ ी आमचे चार बोकड खा ् े आहे त. तु ी तुमचा
एक खाऊन टाका.”
“ ा ख ा ा ा मा न टाका असा ा सां केितक भाषेचा अथ होता. इ ाई
आिण ोएबनी ाचा गळा काप ा आिण ाचे ेत इं जीन मम े टाक े .”
मा रयां नी ही मािहती ताबडतोब भारतीय तटर क द ा ा कळव ी आिण ा
भारतीय मासेमारी बोटीचा ोध घे ाची िवनंती के ी.
 “आता म ा सां ग इ ाई ा तु ी मुंबईपासून चार सागरी मै ावर आहात हे
कसे कळ े ? नौकावहनाची कोणती साधने तो वापरत होता?” मा रयां नी चौक ी
चा ू च ठे व ी.
“आ ी िद ाद नासाठी एक जीपीएस वापरत होतो. आ ा सवानाच ाचे
ि ण िद े होते. पण संपूण वासात इ ाई च तो वापरत होता आिण ा ा
सॅटे ाईट फोनव न तोच ‘ए ईटी’ व र ां ी बो त होता.”
“ वासात तु ी वापर े ा जीपीएस आिण सॅटे ाईट फोन कुठे आहे ?”
“ते सुरि त ठे व ाची जबाबदारी मा ावर होती. पण जे ा आ ी आमचा
पडाव पा ात सोडत होतो ते ा एक मासेमारी बोट आम ा अगदी जवळ आ ी.
ती भारतीय नौद ाची असावी अ ी आ ा ा भीती वाट ी. ते ा घाईघाईने आ ी
आमचे सामान बोटीत टाक े आिण मुंबईकडे िनघा ो. ा गडबडीत इ ाई चा
सॅटे ाईट फोन आिण जीपीएस भारतीय बोटीतच रािह ा. िन ा वासानंतर
इ ाई ा ां ची आठवण झा ी. मागे िफ न ते ायचे का यावर आ ी चचा
के ी पण तसे न कर ाचा िनणय घेऊन आ ी मुंबईकडे गे ो.”
चौक ी थां बवून मा रया खो ीबाहे र गे े आिण ही जादा मािहती ां नी तटर क
द ा ा कळव ी.
पु ा खो ीत वे के ् यावर मा रयां नी कसाब ा ट े ‚
“कसाब‚ ‘ए ईटी’ िवषयी तु ा जे माहीत आहे ते सगळे म ा सां ग.”
“साहे ब‚ म ा फार मािहती नाही. दीड वषापूव मी ां ात गे ो. मा ा
विड ां नीच म ा ितथे ढक े .”
“हे बघ कसाब‚” मा रयां नी ा ा म ेच अडव े आिण ट े ‚ “तु ा
अंत:करणां ा जखमां ा खूप गो ी आ ी ऐक ् या.” पु ा ाने आप ी रडकथा
सु क नये असा ां चा य होता.
“तू आम ा अिधका यां ना सां गतो आहे स की तु ा विड ां नी तु ा यात
ढक े . तु ी फार गरीब आहात. पोटभर खाय ा तु ा ा िमळत न ते. केवळ
पै ासाठी तू हे के े स. ही बंड बाजी आता तू बंद कर. आ ी तु ाबरोबर
अस े ् या काहींना पकड े आहे आिण ां नी तु ाब सगळं काही सां िगत ं
आहे . तू... ए ईटी... तुझं ि ण‚” मा रयां नी एक दीघ वास घेत ा.
मा रयां ा दोन चौक ी अिधका यां नी कोप यात पड े ा ू उच े आिण
कसाबजवळ ां नी कोंडाळे के े .
“म ा सगळं माहीत आहे पण तु ा तोंडून ते म ा ऐकायचे आहे .”
ां चे डोळे चमकत होते आिण चेह यावर ‘म ा सारे माहीत आहे ’चं हा होते.
 आिण एकदम ां चं हसू नाहीसं झा ं . चेहरा कडक झा ा. जबडा आवळ ा
गे ा. “कसाब‚ म ा खोटं िब कू खपत नाही.”
काही वेळ कसाब मा रयां कडे पाहत रािह ा. डो ां ना पाणी आणणा या ा ा
कहा ां ना घाडगनी आ ेप घेत ा न ता. पण मा रया ते काही मा कराय ा
तयार न ते आिण आता तर ाचे काही सहकारीही ां ा ता ात होते. ते कोण
असावेत‚ असा न कसाब ा पड ा.
थो ा ां ततेनंतर कसाबने सु वात के ी. “मी चौथीपयत ाळा ि क ो. मग
२००० म े मी ाळा सोड ी आिण ाहोर ा गे ो. मी ितथे माझा भाऊ
अफज जवळ रािह ो. तो घर नं.१२‚ ग ् ी नंबर ५४‚ मोह ् ा तोिहदाबाद‚
यादगार िमनारजवळ राहत होता. २००५ पयत मी बां धकामावर मजूर णून काम
के े . या काळात मी मा ा गावी अनेक वेळा गे ो. पण २००५ म े मी काम सोडून
गावी परत ो. ितथंच राह ाचा माझा िवचार होता. पण माझे वडी म ा खूप
बो े ‚ णून मी घर सोडून ाहोर येथे अ ी हजवेरी दरबार येथे गे ो. घरदार
नस े ् या मु ां ना ितथं आ य िमळायचा आिण ितथ े व थापक काम
िमळ ासाठी ां ना मदत करायचे. एक कं ाटदार िफक यां ाकडे म ा काम
िमळा े . खायचे पदाथ पुरव ाचा ां चा वसाय होता. ां ा ‘वे कम टट
स स’ येथे दोन वष मी काम के े . पण पुरेसे पैसे िमळत न ते. या काळात मी
आिण माझा एक िम िफक िकरकोळ ु टमार क ाग ो. एकच मोठा दरोडा
घा ू न एकदम ाखो पये िमळव ासाठी आ ी एक योजना आखायचे ठरव े ‚”
कसाब सां गत होता.
कसाब ा म ात हा बद पूणपणे वेगळा होता. काही तासां पूव ाथ ‚
ोभी बापाने आप ् या भेदरट‚ आ ाधारक मु ा ा चुकी ा मागा ा ाव े अ ी
ाची भूिमका होती. पण आता ा ा दह तवादी सहका यां कडून ाचे खरे
प उघडे हो ाचा संभव अस ् याने ाने आपण होऊनच आप े खरे प
के े . तो मजूर होता आिण ाचा बाप फेरीवा ा होता. ा ा गरजा
भागव ासाठी तो गु े क ाग ा. िहं साचारा ा जगात ा ा बापाने नाही तर
एका िम ाने ा ा ओढ े . पोि सां कडून सहानुभूती िमळव ासाठी ोभी बाप हा
एक डाव होता.
कसाबने सां गाय ा सु वात के ी. “आ ा ा ह ारं हवी होती; पण ते सोपे
न ते. खूप िवचार क न आ ी ठरव े की ‘ए ईटी’त जायचे. ामुळे आ ा ा
ेही िमळती आिण ती चा व ाचे ि णही िमळे . आ ी काही फॉम भर े
आिण ा सं थेत वे घेत ा. मु रदके येथे आमचे एकवीस िदवसां चे वे ि िबर
झा े . आमचे ि क अित य कडक होते आिण नमाजापासून ते जेवणापयत
सगळे काही घ ाळा ा का ां वर चा ायचे. पण या तीन आठव ां त आ ा ा
े चा व ाचे ि ण िमळा े नाही. म ा काही ात गोडी वाटत न ती. पण
िफक णा ा की पुढ ा स ात आप ् या ा ते िमळे . पिह ् या स ानंतर
मनसेरामधी एका छो ा खेडेगावात आ ा ा ने ात आ े आिण ितथे आ ा ा
एके-४७ बंदुका आिण िप ु ं कसे वापरायचे याची ाथिमक मािहती िमळा ी.
इ ाम आिण हािदथवरही आम ापुढे भाषणे झा ी. आ ा ा सां ग ात आ े की‚
आप ा धम संकटात आहे आिण सगळीकडे मुस मान मार े जात आहे त. ावेळी
मी िन चय के ा की ु टमारीकडे न वळता ‘ए ईटी’ बरोबरच राहायचे.
या काळात मी घरी जाऊन आ ो. नंतर पाक ा का मीरमधी चे बंदी या
डोंगराळ भागाती एका ि ण ि िबरात मी सामी झा ो. इथे आ ा ा
ोटके‚ बॉ ‚ रॉकेट ाँ चस क ी हाताळायची याचे ि ण िमळा े . तीन
मिह ां ा ि णानंतर आम ापैकी ब ीस जणां ची झाकीचाचाने िजहादसाठी
िनवड के ी. सोळा जणां ना काही कारवाईसाठी पाठव े . ाब म ा मािहती
न ती. ितघेजण ि िबरातून पळू न गे े . उर े ् या आ ा तेराजणां ना मु रदके येथे
ि ण ि िबरासाठी पाठव ात आ े . ावेळी अबू काफा आमचा पुढारी होता.
इथे आ ा ा जीपीएस साधने आिण नौकानयनाचे ि ण दे ात आ े . दीघ काळ
समु ात वास कर ास आ ा ा तयार कर ात आ े . आ ा ा पोहाय ाही
ि कव ात आ े . ि ण झा ् यावर मी आई ा भेट ासाठी घरी गे ो. एक
आठव ानंतर मुझ राबाद येथी ‘ए ईटी’ ा ि िबरात मी गे ो. आ ा तेरा
जणां ना पु ा समु वासाचे आिण नौकानयनाचे ि ण दे ात आ े .
“नंतर झाकीचाचाने आम ापैकी सहाजणां ना का मीरम े काही कामिगरीवर
पाठव े . ितथे आम ात ितघेजण सामी झा े . ापैकी इ ाई एक होता.
आम ा गटाचा तो पुढारी होता. स बर ा दु स या आठव ात आ ा ा
कराचीती अिझझाबाद येथी ए ईटी ा सुरि त घरात ह व ात आ े .
इथं आ ा ा मुंबई ा कामिगरीिवषयी सां ग ात आ े . सीएसटी े नवरी
ह ् ् याची कामिगरी मा ावर सोपव ात आ ी आिण तेवढे च म ा सां ग ात
आ े . पिह ् यां दा हा ह ् ा २७ स बर ा कर ाची योजना होती; पण ती पुढे
ढक ी गे ी. ाची कारणे म ा माहीत नाहीत. आ ी िटव ् या-बाव ् या करत तो
काळ घा व ा. आ ा ा उ म कपडे आिण उ म खाय ा िद े जात होते.
झाकीचाचाने सां िगत े की‚ मुंबईकडे जा ापूव आ ा ा जगाती हवी ती व ू
िमळे . सु वाती ा आ ी सां केितक नावां नीच आपापसात बो त होतो. पण
 वकरच आ ी एकमेकां ना खरी नावे सां िगत ी. वा िवक तसे करायचे न ते.
पण आमचे छान जम े आिण अनेक वैय क तप ी आ ी एकमेकां ना िद े .”
“तर मग आता तु ाबरोबर ा ोकां ची खरी नावे आिण प े म ा सां ग.”
“इ ाई चे पूण नाव आहे − इ ाई खान. तो वाय सरह ां ताती डे रा
येथी आहे . या अबू अ ीचे खरे नाव जावेद आहे . तो सुमारे बावीस वषाचा आहे
आिण आ ी दोघे ओकार एकाच िज ् ात े आहोत. अबू फहादचे खरे नाव आहे ‚
फहादु ् ाह आिण तोही आम ाच िज ् ात ा आहे . अबू आका ा णजे बाबर
इ ान आिण तो मु तानचा आहे . ा ा खेडेगावाचे नाव म ा माहीत नाही. अबू
सोहे ब णजे ोएब. तो आम ात सग ां त हान आहे . तो िसया कोटमधी
रगड नारोव चा आहे . अबू उमरचे खरे नाव नािसर आहे आिण तो
फैज ाबादचा आहे . अबू उमेर हाही फैज ाबादचा आहे . ाचे खरे नाव आहे
नािझर. तो आम ात सग ात मोठा आहे . अबू रे हमान बडा णजे खरा हािफस
अ द आिण तो मु तानचा आहे . अबू रे हमान छोटा मु तानचाच आहे आिण ाचं
खरं नाव आहे अ ु रे हमान.’’ अखेर कसाबने आप ् या टोळीती सग ां ची
खरी नावे सां िगत ी.
नंतर मा रयां नी ही सव मािहती ‘रॉ’ ा (RAW) िद ी. ां नी ां ा
पािक ानमधी खब यां कडून ां ाब आणखी मािहती िमळव ी.
“झाकीि वाय आणखी कोणी कोणी तु ा ा ि ण िद े ?”
“अबू हमझा‚ अबू अ ् कामा‚ अबू काफा आिण युसूफ उफ मुझ हे आमचे
इतर ि क होते.”
“तु ी जे ा मुंबईकडे बोटीने जात होता ते ा डे कव न तु ी सगळे कुणा ी
बो त होता?”
“ब धा इ ाई च बो ायचा. मुझ सकट ‘ए ईटी’ मधी अनेकां ी तो
बो त असे.”
“ ा पाच बोकडां ा संदभात तो ेवटी कोणा ी बो ा?”
“मुझ ी....”
“ह ् ा कर ा ा तुम ा िठकाणां चे नका े कोणी िद े ?”
“म ा माहीत नाही. म ा फ सीएसटी े नची सीडी दाखव ी. माझा अंदाज
असा आहे की इतरां नाही ां ा ां ा िठकाणां ा सीडीच दाखव ् या असती .
पण आ ा ा मुंबईत िकंवा भारतात इतर िठकाणी अस े ् या ‘ए ईटी’ ा
कायक ािवषयी कधीच काही सां िगत े गे े नाही.”
 काही आठव ां नंतर गु े खा ाने असे ोधून काढ े की फहीन अ ारी आिण
मोहं मद हाबु ीन या दोन दह तवा ां नी ते नका े आिण सीएसटी‚ ओबेरॉय‚ ताज
आिण न रमन हाऊसचे िडओ पािक ानमधी ां ा व र ां ना पुरव ् या हो ा.
वषा ा सु वाती ाच उ र दे पोि सां नी ा दोघां ना दु स या एका दह तवादी
ह ् ् या ा करणां त दह तवा ां ना मदत आिण ो ाहन िद ् याव न अटक
के ी होती. १ जानेवारी २००८ रोजी रामपूर येथी सीआरपीएफ कँ वर धाडसी
ह ् ा झा ा होता. ात सात पॅरािमि टरी जवान मरण पाव े होते. ात ां चा
सहभाग अस ् याचा सं य होता.
अ ारी मूळचा उ र दे ाती ‚ पण तो मुंबईत ज ा आिण वाढ ा. तो
दु बईत असताना २००३ म े ए ईटीम े सामी झा ा. २००७ म े तो मुंबईत
आ ा आिण सुमारे तीन मिहने ितथे रािह ा. ाचे आईवडी आिण भाऊ
गोरे गां व ा राहत होते. पण ा ा वा ात ाने ां ा ी काहीही संबंध ठे व ा
नाही. अ ारीने नंतर मा रयां ना सां िगत े की‚ तो थम ँटरोड ा एका गे
हाऊसम ेच राहत होता पण नंतर ाने एक छोटी जागा भा ाने घेत ी. ाने
मा रयां ना असेही सां िगत े की ा ा कु ा ात जागा हवी होती पण ते फार महाग
अस ् याने तो ँटरोड ा रािह ा. मुंबईमधी अनेक मह ा ा िठकाणां ची
अ ारीने टे हेळणी के ी होती − मुंबईचे ॉक ए चज‚ ॉफड माकटचे पो ीस
मु ा य‚ कु ा ाती महारा पोि सां चे मु काया य‚ महा ी मंिदर आिण
िस ी िवनायक मंिदर. पयटक णून तो ताज आिण ओबेरॉय हॉटे म े रािह ा
आिण तेथी अंतगत भागां चे िडओ ुिटं ग के े . तसेच सीएसटी आिण छबाद
हाऊसचे िडओ टे िपंग के े . याि वाय २६/११ ा ह ् ् याती सव िठकाणां चे
ाने हाताने नका े काढ े . िडसबर २००७ म े तो काठमां डू ा गे ा. ितथे
िबहारमधी सहाबुि न ा ाने हे सव सािह िद े . िडसबर २००५ मधी इं िडयन
इ ूट ऑफ साय वरी ह ् ् या ा कटात सहाबुि न सामी होता. नंतर
पािक ानी पासपोटवर तो कराची ा गे ा आिण ितथे ाने ते नका े
मुझ ाही िद े . नंतर फे ुवारी २००८ म े उ र दे एटीएसने जे ा अ ारी
आिण सहाबुि न दोघां ना पकड े ते ाही ां ाजवळ मुंबईती अनेक र े‚
इमारती आिण क ाचे हातानी काढ े े नका े सापड े . परं तु ा आधीच २६/११
ा के े ् या िठकाणां ा िडओ टे आिण नका े ‘ए ईटी’ ा
व र ां कडे पोहोच े होते.
‘‘ए ईटीचा मुख हाफीझ सईद ा तु ी कधी भेट ात का?”
 “आम ा ि ण ि िबरात सु वाती ा ाने वचने के ी. ाने आ ा ा
सां िगत े जगाती सव मुस मानां नी कािफरां ा िव िजहाद पुकार े पािहजे.”
“सईदने ा वचनात आणखी काय सां िगत े ?”
“तो णा ा की अ ् ासाठी आप ् या ा ढायचे आहे . िजहादम े आपण
मे ो तर चं ा माणे आप े चेहरे चमकत राहती . आप ् या रीरातून सुगंध येई
आिण आपण गात जाऊ.”
‘‘सईद ा तू एकटा असा कधी भेट ास का?’’
‘‘नाही. कधीच नाही. तो केवढा मोठा माणूस आिण मी एक सामा भरती
झा े ा.’’
या सग ाव न मा रयां ा ात आ े की या सग ां त कसाब हा एक
सामा ि पाई आहे . ामुळे ाची तपासणी इथं थां बव ी तरी चा े . मा रया
उठून खो ीबाहे र िनघा े ते ा कसाबने ां ना िवचार े ‚ “मा ाि वाय आणखी
कोणा ा पकड े आहे तेवढे म ा सां गा का‚ साहे ब?”
“ते तु ा कळे च‚” असे णून मा रया िनघून गे े .

❊❊❊
दह तवादा ी संबंिधत करणा ा चौक ीती राके मा रयां चे िनद ष काम
पा न महारा सरकारने ां ना मुंबईवर २६/११ ा झा े ् या दह तवादी
ह ् ् याचा मु तपासनीस णून नेम े . १९९३ मधी बॉ ोटां ची माि का
आिण २००३ मधी ज े री बाजार आिण गेटवे ऑफ इं िडया येथी ोट करणे
मा रयां नी हाताळ ी होती. पुढी दोन मिह ात ‘रॉ’ आिण आयबी ा मदतीने
सॅटे ाईट फोन‚ जीपीएस साधने‚ मोबाई फो ‚ एके-४७ रायफ ी‚ िप ु े ‚
हातबॉ इ. जे सािह घटना थळां वर आिण अ िमळा े आिण मु णजे
ीडबोट या सग ां चे मा रयां नी तक ु िव े षण के े .
मुंबई ा वासाती अखेर ा ट ात दह तवा ां नी जी ीडबोट वापर ी ती
वा िवक नवी कोरी होती. पण ती जुनाट िदसावी णून ित ा िपवळा रं ग िद ा
होता. दह तवा ां नी इं जीन नंबरही खरडून टाक ा होता. परं तु ायवै क
तं ं ां ा साहा ाने पोि सां नी मूळ नंबर िमळव ा‚ तो नंबर होता (67-CL-
1020015). ते जपानमधी यामाहा मोटर कॉप रे नने बनव े होते आिण
पािक ानमधी २४ हबीबु ् ाह रोड‚ डे स रोडजवळ‚ ाहोर असा प ा
अस े ् या िबिझनेस अ◌ॅ इं िजिनअ रं ग टडस या कंपनीने आयात के े होते.
दह तवा ां कडे जी-९ एमएमची िप ु े िमळा ी ावर डायमंड नेडी ं िटयार
आ कंपनी‚ पे ावर असे नाव आिण ापारिच होते. िनरिनरा ा िठकाणां न
जे न फुट े े बॉ ज कर ात आ े ते आगस (Arges) नावा ा ऑ यन
कंपनीने बनव े होते. ा कंपनीने रावळिपंडीजवळी एका पािक ानी दा गोळा
कारखा ा ा ते उ ादन कर ाचा ह िद ा होता. त ाच कारचे हातबॉ
१९९३ म े झा े ी बॉ ोटां ची माि का आिण १३ िडसबर २००१ म े भारतीय
संसदे वरी ह ् ा याती दह तवा ां कडे िमळा े होते.
ह ् ् याची जबाबदारी घेणारे जे मे डे न मुजािहदीनने सारमा मां ना
पाठव े होते‚ ासाठी रि यन ॉ ी स रचा वापर के ा गे ा होता. या सं थेने
भारतीय सार मा मां ना जी ई-मे पाठिव ी ती सेवा पुरवणारा रि याती
िनघा ा. तपासात असे िन झा े की ते ई-मे खाते झराद हा यां ा नावावर
होते. तो ‘ए ईटी’ चा मुख व ा होता आिण जे दह तवादी दोन हॉटे ् स आिण
छबाद हाऊसम े अडकून पड े होते ां ा ी तोच फोनवर संपक ठे ऊन होता.
नंतर असेही झा े की याच हाने ू जस येथी कॉ फोने नावा ा
कंपनी ा एक VOIP िवकत घे ासाठी २३८.७८ अमे रकन डॉ र िद े होते. हा
फोन िवकत घेताना तो भारतातच आहे असे दाखव ासाठी ‘खरकिसंग’ असे खोटे
नाव सां िगत े गे े होते. पण ते पैसे पािक ानी पासपोट मां क KC 092481 धारण
करणा या जावेद इ बा ने पाठव े होते. अ ा त हे ने िवकत घेत े ् या फोनचा
उपयोग मुंबईती नरसंहार आिण िन ाप ोकां ची ह ा करणा या दह तवा ां ना
डझनावारी कॉ ् स कर ासाठी के ा गे ा. समु वासात दह तवा ां नी
वापर े ा सॅटे ाईट फोन थुराया (Thuraya) बनावटीचा होता. मुंबईकडे वास
करताना ए ईटी ा व र ां ी संपक साध ासाठी दह तवा ां नी ाचा वापर
के ा होता.
पुढी अनेक आठवडे मा रयां नी कसाबची चौक ी चा ू ठे व ी. पिह ् या काही
िदवसानंतर मा रया कसाब ी पंजाबीतून बो ू ाग े . (मा रयां चे मूळ गाव
पंजाबमधी अस ् याने ते ती भाषा उ म बो तात.) ह ् ् यानंतर एक मिह ाने
मा रयां नी कसाब ा ां ा ऑिफसात आण े .
“तु ा तु ा सहका यां ना आ ा भेटायचं आहे का?”
“हो‚ म ा ां ना भेटाय ा आवडे ‚” कसाबने उ र िद े .
मा रयां नी एका अिधका या ा आत बो ावून सां िगत े की‚ ा ा िम ां ना कुठे
ठे व े आहे ितथे या ा घेऊन जा. भेट झा ी की ा ा पु ा मा ाकडे आणा.
 कसाब ा एका पो ीस गाडीतून जे. जे. हॉ ट म े ने ात आ े . इमारतीत
वे के ् यावर ा ा कळ े की हे तर हॉ ट आहे .
“ते सगळे जण खूप जखमी झा े आहे त का?” ाने एका पो ीस अिधका या ा
िवचार े .
तो अिधकारी णा ा‚ “तूच आता पाहा.”
नऊ दह तवा ां ची जेथे ेते ठे व ी होती ा वागारात कसाब ा ने ात आ े .
जावेद आिण ोएबची अध रीरे जळ े ी होती. नझीरचे ेत तर कोळ ा ा
िढगा यासारखे होते. गोळी ा जखमेने इ ाई चे डोके फुट े होते. हफीज
अ दचा संपूण चेहरा जळू न खाक झा ा होता. फहादु ् ा ा डो ात गोळी
घुस ी होती. नािसर आिण बाबर इ ान ा रीरां ची गो ां नी चाळण के ी होती.
दह तवा ां चे चेहरे वेडेवाकडे झा े होते. दात बाहे र आ े होते आिण चेहरे
भाज े े आिण भेसूर होते. खो ीभर घाण वास सुट ा होता. कसाब ितथे फार काळ
थां बू क ा नाही. ा ा परत मा रयां ा ऑिफसात ने ात आ े .
कसाबने खो ीत वे के ् याबरोबर मा रयां नी िवचार े ‚
“मग काय‚ ां ा चेह यावरचे तेज पािह े स ना आिण ां ा रीरा ा येणारा
गु ाबी सुगंध कसा वाट ा? हफीझ सईदने सां िगत ् या माणे होत ना सगळे ?”
कसाब खा ी पाहत िन च उभा रािह ा. चेहे याव न अ ू गळत होते.
मा रयां नी कसाब ा गु े खा ा ा कोठडीत ठे व ास सां िगत े .
 दह तवादाचे उगम थान

ह रं दर बावेजा

‘तु ी आता एका ै िणक प रसरात आहात. पण तु ी भारतातून आ े े

अस ् याने तुमची मनोभूिमका बद ास काही काळ जावा ागे .’ माझा
मागद क आिण परकीय मा मां साठीचा व ा अ ु ् ा मुंतझीरने आ ी
मु रदके ा पोहोच ् यावर काही िमिनटां तच टो ा गाव ा. या िठकाणा ा सव जग
र-ए-तोयबाचे मु ठाणे णून ओळखते. ाहोरपासून चाळीस िक.मी.
अंतरावर अस े ् या या िव ीण प रसरा ा भेट दे ाची परवानगी एका भारतीय
प कारा ा थमच िद ी गे ी असावी. या ां गणाभोवती मजबूत तटबंदी आहे आिण
या कडक पहा यातून परवानगीि वाय कोणा ाही वे करता येत नाही.
या िनयंि त दौ याम े म ा एक सुरेख र ा बां ध े े साठ खाटां चे हॉ ट ‚
मु ा-मु ीं ा ाळा‚ एक मदरसा‚ एक म ीद‚ एक अवाढ पोहो ाचा त ाव
आिण एक अितथीगृह दाखव ात आ े . पं ाह र एकरां चा हा प रसर
वृ राजींम े िवसाव ा आहे . ा ा जाळीचे कुंपण आहे . व थत ठे व े ् या
िहरवळी आहे त. स गमचे मळे आहे त आिण म ो ादन क आहे . येथी ाळे त
जे वे घेतात ां ना फी भरावी ागते पण मदरसाम े जे ि ण घेतात आिण
इ ामी अ ासात पदवी िमळवतात ां ना सव ि ण मोफत असते. पिह ् या
इय ेनंतर इं जी आिण अरबी भाषास ी ा आहे त. संगणक ि णही अिनवाय
आहे .
“ र-ए-तोयबा ा मु ा यात तुमचे ागत आहे . तु ा ा काय वाट ं की
एक दह तवादी संघटना मु ॅ टं क रोडपासून काही अंतरावरच उभी के े ी
असे ?” असा नंतर एक फसवा न िवचार ा गे ा. या प रसराचे व थापक
‘ए ईटी’ ा राजकीय िवभागातून ‘जमात-उद् -दावा’ मधून िनवड े जातात. २६/११
रोजी झा े ् या दह तवादी ह ् ् यामागी गटा ी आमचा काहीही संबंध नाही हे
दाखव ाचा ां चा आटोकाट य असतो. मा ा भेटीपूव काही िदवस आधी
काही परकीय प कारां नाही या प रसरात िफरवून आण े होते. ां ा ा
सुिनयंि त दौ याम े ां ना भौितक आिण रसायन ा ां ा योग ाळे त योगात
गढ े े ‚ सू द क यं ातून पाहणारे िव ाथ आिण इ े क सिकटस जोडणारे
िव ाथ दाखव े गे े . ितथे आ ा ा गोळीबाराची मैदाने‚ गोळीबाराचे चा णारे
सराव पाहाय ा िमळती अ ी आमची कोणाचीही अपे ा न ती. पण तरीही हा
दौरा वरवर िदसतो ापे ा काही वेगळे दाखवणारा वाटतो. याचे कारण असे की‚
जे ा तु ी छान ा गवताळ पटां गणातून जात असता ते ा डावीकडे ‚ उजवीकडे
पािह े तर एखादे हॉ े ‚ हॉ ट िकंवा म ीद िदसते. पण तरीही संभाषणात
दह तवाद‚ र आिण मा ाबाबतीत का मीर यासार ा ां चा खच
पड े ा असतो. पािक ानी सुर ा िवभागां नी परवानगी िद ् यानंतर आता इथ ी
वे ारे उघड े ी आहे त. मु रदके हे दह तवा ां चे ि ण क असे भारताने
जरी ठरव े अस े तरी तो समज दू र कर ाचा हा य आहे . ामुळे इथे
ाळे ती अ ास म हा चचचा िवषय नसतो तर भारत हा ू कसा आहे या
भोवतीच चचा चा ते.
मु रदके ा भेट िद ् यानंतर दु स या िदव ी मी एका कुटुं बा ा भेट ो. ाती
एक नणंद या प रसरा ा ागूनच राहते. कुटुं बाती मंडळींनी म ा सां िगत े ‚ ‘अहो
ते ि ण क च आहे . ाऊड ीकरव न चंड आवाजात िजहाद ा घोषणा
िद ् या जातात आिण कधीकधी गोळीबारही ऐकू येतो.’ पण मी जे ा ा प रसरात
दोन तास होतो ावेळी ितथे िजहादिवषयी भरपूर चचा झा ी तरी ते र-ए-
तोयबाचे िकंवा १९९३ ा जागितक ापार क ावरी ह ् ् या ा कटवा ् यां पैकी
अस े ् या ‘अ ् -कायदा’ ा रामझी युसूफचे आ य थान असावे असे िदसत
न ते.
मुंबईवरी ह ् ् यात ा िजवंत पकड ा गे े ा एकमेव दह तवादी मोहं मद
अजम कसाबचे ि ण येथेच झा े असे ाची चौक ी करणा यां चे मत आहे .
ामुळे यािवषयी काही सरळ न िवचार ाची हीच वेळ होती.
“कसाब ा इथे मु रदके ा ि ण िमळा े का?”
“तसे जरी अस े ‚ तरी बाहे र पड ् यावर आमचे िव ाथ जे करती ा ा
आ ी जबाबदार नसतो.”
“तु ी र-ए-तोयबा ा पािठं बा दे ता का?”
“दे त होतो.”
“दे त होतो?”
“होय‚ आ ी समिवचारां चे होतो. पण संसदे वरी ह ् ् यानंतर भारताने जो
चार सु के ा ामुळे ा संघटनेवर बंदी घा ात आ ी. वा िवक तो ह ् ा
‘जै -ए-मोह द’ने के ा होता. ‘ र’ने नाही. आ ी ‘ र’ ा ूहरचना क
मदत करत होतो. आ ी ां ासाठी िनधी गोळा करायचो आिण ां ा िस ीचे
काम पाहायचो.”
 “ ां ना तु ी ेही पुरवत होता का?”
“आ ी जे पैसे ां ना िद े ातून ां नी े खरे दी के ी असावीत. भारतीय
सै ा ा फु े पाठव ासाठी अथातच ते पैसे खच करत न ते.”
“िद ् ीती ा िक ् ा आिण ीनगरचा िवमानतळ यावरी ह ् ् याची
जबाबदारी रने ीकार ी आहे .”
“का मीर भारताचा भाग आहे असे आ ा ा वाटत नाही. तो पािक ानचा भाग
आहे . सुर ा द ां वर ह ् ा करणारे दह तवादी नाहीत‚ ते ातं यो े आहे त.”
“का मीर वेगळे तरी करावे िकंवा ा ा ातं ावे ही भूिमका मु रफ यां नी
सोड ी आहे . ां नी संयु िनयं ण सुचव े आहे .”
“मु रफ यां ना असे काही कर ाचा अिधकार नाही. अ ा सूचना कर ाचे
ां ना काही एक कारण न ते.”
“तु ी भारता ा ू मानता का?”
“िन:सं यपणे इ ामाबादचे मॅ रयट हॉटे ‚ पे ावरमधी बॉ ोट या
सग ां ना भारतच जबाबदार आहे . ‘रॉ’चा ह क अस े ् या सरबिजत िसंग ा
दोषी ठरव े आहे .”
“तुमचे नेते हफीझ सईद यां नी िजहादसाठी हाक िद ी आहे .”
“ ां चा का मीर मु ी ा ा ा पािठं बा आहे . आम ा मते ते यो आहे .
ां ना दह तवादी णणं हा ा द आहे . भारता ा एखादा काटा जरी टोच ा तरी
सगळं जग खडबडून जागं होतं. गुजरात ा क ीनंतर नर मोदी ा ता ात
दे ासाठी कोंडोि सा राईसनी भारतावर दबाव का आण ा नाही?”
“का मीर हा आता केवळ थािनक न रािह ा नाही. मौ ाना मसूद अझहर
सार ा परकीय ढणा यां नाही अनंतनागम े पकड े आहे .”
“ते एक प कार होते आिण अजूनही ते ेरणा दे णारे े खक आहे त. इथ ा
कोणीही का मीरम े जाऊ कतो. भारताचा तो भाग आहे असे आ ा ा वाटत
नाही.”
“म ा इथे आण ापूव ही जागा तु ी के ीत का?”
“हा ै िणक प रसर आहे आिण जमात-उद् -दावा ही एक धमादाय संघटना
आहे . ईदची सु ी अस ् याने आज इथे खूप कमी ोक आहे त.”
“आयएसआयचे तु ा ा पाठबळ आहे का?”
तो फ हसतो.
मु रदके‚ हा बदनाम प ा वारं वार पुढे येतो. का मीरम े पकड े ् या अनेक
दह तवा ां नी या “ ै िणक सं थेत” ि ण घेत ् याचे मा के े आहे . कसाबनेही
तेच सां िगत े आहे . ानेाची चौक ी करणा यां ना खा ी मािहती िद ी :
ा ि िबरात ब ीस ि णाथ होते... झाकी-उर-रे हमान चाचाने उर े ् या
तेराजणांना चाचा नावा ा माणसाबरोबर पु ा मु रदके ि िबरात पाठव े ... ितथे
आ ा ा पोहाय ा ि कव ात आ े (म ा दाखव े ा ाच मो ा पोहो ा ा
त ावात) आिण समु ावरी ख ा ा ा जीवनाची मािहती दे ात आ ी. आिण...
भारताती मु मांवर झा े ् या अ ाचारांची िच े दाखव ात आ ी. नंतर मी
मुझ राबाद येथी ‘ए ईटी’ ा ि िबरात गे ो... आम ापैकी तेराजण ितथे
होते. नंतर झाकी-उर-रे हमान ा सूचनां माणे काफाने आ ा ा मु रदके ा
ि िबरात ने े . ितथे मिहनाभर ि ण चा े . ितथे आ ा ा भारत आिण ा ा
‘रॉ’सिहत इतर सुर ा िवभागां वर भाषणे िद ी गे ी... सुर ापथकां ना कसे टाळायचे
हे ही आ ा ा ि कव ात आ े ....
माझा मागद क अ ु ् ा मु झीरने मु रदके हे एक ै िणक क आहे असे
मा ा मनावर ठसव ाचा य के ा अस ा तरी कसाब ा चौक ीतून ते
र-ए-तोयबाचे मु क आहे हा जागितक समज चुकीचा नाही हे च होत
होते. तसेच ‘ र’ ा पािक ानात पूण मोकळीक आहे आिण आयएसआयचे
ावर िनयं ण आहे हा केवळ अंदाज नाहीये. मुंबई करणात ‘ र’चा हात
अस ् याचे भरपूर पुरावे भारताने गोळा के े आहे आिण पररा मं ा याने तयार
के े ् या या द ऐवजा ा आं तररा ीय मा ताही िमळा ी आहे . ि टनचे पररा
सिचव डे ड िमि बॅ यां चे िनवेदनच आहे ... “मुंबई ह ् ् याची जबाबदारी
‘ए ईटी’ वरच आहे हे आहे . या संघटने ा मुळापयत पािक ानने गे े
पािहजे.” ‘ र’ ा सहभागावरचे हे अगदी ताजे िनवेदन आहे . मग रचे हे तू
काय आहे त आिण ितचा नेता हफीझ सईद याचा काय म काय आहे ?
मी ितथे असताना ा ापक अस े े हफीझ सईद एका वृ वािहनीकडून
दु सरीकडे असे उ ा मारीत होते. अखेर आं तररा ीय दडपणामुळे ां ना घरात
थानब कर ात आ े . पािक ानाती ब तेक पु षां माणे स वार-कमीझ
असाच ां चा वेष असतो. बंदी घात े ् या एका दह तवादी संघटनेचा हा ‘आमीर’
(नेता) पािह ् याबरोबर अगदी सामा माणसासारखाच वाटतो. इतर
अनेकां ा माणे ाची ां ब दाढी आहे . (पण ती मदीने रं गव े ी असते) तो तुक
टोपी घा तो आिण एखा ा धमिन वृ माणसासारखा िदसतो.
पण तो अनेक अथानी धमिन आहे . इ ामचा संदे पसरवणे आिण पापी
ी न करणे यावर ाचा िव वास आहे . याम े गैर काहीच नाही. पण त: ा
आिण ा ा अनेक अनुयायां ना तो ा प तीने इ ामचा अथ सां गतो तो
खटकणारा आहे .
अमे रकेने ‘ र’वर २००२ म े बंदी घात ी. तोपयत ां ा ‘मरकाझ-दवा-
वा -इ ाद (ही संघटना धािमक ि ण आिण धम साराचे क आहे .) या मूळ
संघटने ा वेबसाईटवर ठार मार े ् या ोकां ची आकडे वारी मो ा गवाने
दाखव ी जायची. ावेळी हफीझ सईद नेहमी सां गायचा‚ “िजहाद फ
का मीरबाबतीतच नाही. पंधरा वषापूव यूएसएसआर ा िवघटनािवषयी कोणी
बो े असते तर ते हा ा द मान े गे े असते. आज मी भारताचे तुकडे होणार
असे जाहीर करतो. संपूण भारत पािक ानात िव ीन होईपयत आ ी थ
बसणार नाही.” ा काळात घडणा या र पाताची जबाबदारी र घेत असे.
भारतात िठकिठकाणी के े े ह ् े गवाने जाहीर करत असे आिण
ा िक ् ् यावरी ह ् ा आमचीच कारवाई आहे असे सां गत असे.
वा वात िडसबर २००० मधी ा िक ् ् यावरी ह ् ा हा ‘ र’चा
िवचार ज ू आिण का मीरवरी भारताचे सावभौम नाकार ाप ीकडे जाऊन
इ ामचा सार हे उि अस ् याची िन ाणी होती. ‘आ ी िजहाद का पुकारत
आहोत’ नावा ा एका पु केत या गटाचा काय म के ा आहे . सव भारतभर
इ ामचे वच थािपत करणे आिण पािक ानभोवती ा मु ीम ब सं
अस े ् या दे ां चे एक ीकरण करणे‚ हे या गटाचे उि होते. इ ािमक
अ ासाचा हा धमिन अ ापक ाहोर िव ापीठात ि कवीत असे. भारत‚
इ ाई आिण अमे रका यां ना तो आप े मु ू मानतो. नेहमी िजहाद ा
घोषणा दे तो आिण आ घातकी ह ् ् यां ा धम ा दे तो. मुंबई ा बाबतीत
र-ए-तोयबाने ( णजे पाकसेना) तेच के े .
पािक ानबाहे र कारवाई करणा या ा तं का मीरवादी ढाऊ संघटना
आहे त‚ ापे ा ‘ र’ वेगळी संघटना आहे − रचे ब सं सभासद िबगर-
का मरी आहे त. मुंबईत जे दहाजण उतर े ाव न हे िस होते. कसाब आिण
ाचे नऊ साथीदार हे सगळे पंजाबमध े होते. वा वात इतर का मरी संघटना
रकडे अिव वासानेच पाहत हो ा. पण भारतीय सै ावर अनेक धाडसी
आ घातकी ह ् े चढवून पा वी दह तवादात ‘ रा’ने बाजी मार ी आिण
ां ची ी बद ी. आयएसआयमधी अिधका यां कडून ि ण‚ े‚ आिण
एकां गी िवचार िमळणारी ही कु िस संघटना बंदी ा भीक घा णारी न ती. ितने
‘जमात-उद-दावा’ असे नाव धारण के े आिण साळसूदपणे असे जाहीर के े की ते
फ अिहं सा क सामािजक आिण मदत काय करती . याच ‘जमात’ ा
काया या ा परदे ी प कारां ना ४ िडसबर २००८ रोजी भेट दे ाचे आमं ण िद े
गे े . एक आठव ानंतर ‘ र’ ाच दु सरे नाव धारण करणा या या संघटनेवर
संयु रा संघा ा सुर ा मंडळाने बंदी घात ी. परं तु सै ाती आिण
आयएसआयमधी ितचे िनयं क भारत आिण आं तररा ीय दबावा ा ऐक ा ा
मन: थतीत नाहीत आिण ही ‘पाकसेना’ पु ा उभी रािह ी आहे . ितचे नाव
‘तेह रक-ए-तहफुझ ा अव ’ ( ाथने ा पिह ् या क ा ा र णाची
चळवळ).
अनेक प कारां नी या बद ा नावावर टीका-िट णी के ी आहे आिण ‘जमात-
उद् -दावा’ ा धमादाय काया ा मदत करणा या या ‘पाकसेने’ ा सभासदां ना ते
भेटत असतात. वॉि ं टन पो चे माजी व थापकीय संपादक आिण पुि झर
पा रतोिषक िमळवणारे प कार ी कॉ यां नी र णजे जमात ा अनेक
के ां ना २००५ म े भेटी िद ् या आिण २००७ म े ते ां ा कायक ानाही भेट े .
ां ा मते या गटा ा नमवणे अमे रके ा एवढे सोपे नाही. १ िडसबर २००८ ा ू
यॉकरम ेही ां नी ि िह े ‚ “ रवर बंदी घा णे आिण जमात ा सहन करणे या
पािक ान ा धोरणामुळे धम सार आिण अिहं सक सामािजक काय याकडे
‘ र’ची वृ ी वाढ ास मदत झा ी आहे . पण दीघका ीन िवचार करता हे
काय पािक ान ा िनधम वैि ास मारक ठरणारे आहे ”... कॉ सां गतात की
यावष ां ना असे िदस े की पािक ान सरकारने र ा बँकखा ां ना हात
ाव ा नाही. ामुळे या गटा ा बरीच सवड सापड ी.
आिण २६/११ नंतरही आयएसआय आिण पािक ानी सै ‘ र’ ा बरीच
मोकळीक दे त आहे . इतर अ ाच पा ा संघटनां ा तु नेने ‘ र’ने बरे च
य िमळव े आहे . १९९० नंतर थापना झा े ् या या संघटनेने आप ् याकडे हजारो
त ण खेचून आण े आहे त. आप ् या धमादाय कामां तून ती िजहादची भावना
िनमाण करते. काहीं ा ण ानुसार सव पािक ानभर ‘ र’ची हजारो
काया ये आहे त.
कसाब ा गावाजवळही असे एक काया य होते. भारता ा सरह ीजवळ
अस े ् या दे पा पूर हराजवळी फरीदकोटमधी कसाब ा गावा ा भेट
दे ासाठी ‘ऑ झ र’चा एक प कार गे ा होता. तो खरं च पािक ानी आहे का
याची ा ा खा ी क न ायची होती. ते ा ा ा ितथे सां ग ात आ े की‚
धािमक गु तेथी त णां ा मनात नवे िवचार घुसवीत आहे त आिण ए ईटीचा
सं थापक हफीझ सईद याने जवळ ा दे पा पूर ा भेट िद ी होती. ा गावात
‘ए ईटी’ चे काया य होते. पण गे ् या काही िदवसां पूव ते घाईघाईने बंद कर ात
आ े . दे पा पूर आिण फरीदपूर येथे ‘ए ईटी’ ची प के वाट ी जातात.
‘जमात-उद् -दावा’चा पाया िव ृत आहे . पािक ानाती वेगवेग ा गावात
आिण हरात ती १४० ाळा आिण २९ धािमक ाळा चा वते. जमात ा
वेबसाईटनुसार‚ “इ ाम णजे ाथना कर ासारखे िवधी पार पाडणे‚ काबा ा
भेट दे णे (हज ा जाणे)‚ दानधम करणे िकंवा धमादाय सं थां ना दे ण ा दे णे एवढे च
नाही तर इ ाम णजे जीवनात कसे वागावे याची संिहताच आहे . णून ‘जमात-
उद् -दावा’चा ढा जीवना ा एखा ा भागापुरता मयािदत नाही. इ ाम ा
ि कवणी माणे जमात जीवना ा ेक अंगाकडे दे ते. ा ि कवणुकीनुसार
ींचे चा र घडवून एक ु आिण ां तीपूण समाज िनमाण करणे हे या
संघटनेचे उि आहे .
याचा भाव हरां ती डॅ ा रां सार ा ावसाियकां वरही पडत आहे . आझाद
का मीरची (िकंवा पाक ा का मीरची) राजधानी मुझ राबाद येथे २००५ म े
एक मोठा भूकंप झा ा. ावेळी अनेक डॉ स तेथे गे े होते. जमातची रचना
ताि बानसारखी नसून हमाससारखी आहे . ती केवळ बंदुका धारण करणा यां ची
री संघटना नाही तर ापक सामािजक आिण राजकीय काय म अस े ी ती
एक गुंतागुंतीची संघटना आहे . ितचे खूप अनुयायी आहे त आिण ित ा वािषक
मेळा ां ना िजथे हफीझ सईद िजहादचा पुकारा करतो. तेथे एक ाखापयत ोक
असतात असे कळते.
९/११ नंतर अमे रकेने दह तवादािव ढा सु के ा आिण पािक ान
आिण अफगािण ानकडे ाय ा सु वात के ी. तोपयत ‘ र’ ा मु रदके
येथी वािषक प रषदां ना ब याचवेळा आयएसआय मुख हजर असायचा.
पािक ानी मा मां ा वातानुसार ा ा जनर मु रफने आयएसआय मुख
पदाव न ऑ ोबर २००१ म े काढू न टाक े ‚ तो े नंट जनर मेहमूद अहमद
‘ए ईटी’ ा िजहादचा पाठीराखा णून ओळख ा जात होता. तो ताि बान
समथक णूनही ओळख ा जायचा. तो मु रदके ा वािषक प रषदे ा हजर
असायचा. प रषदे ने संमत के े ् या एका ठरावात भारताती ां ा अनुयायां ना
असे आवाहन के े होते की ां नी मेहमूद गझनीचे अनुकरण करावे. िहं दू दे वळे
ता ात घेऊन ाती मूत फोडा ात आिण इ ामचा झडा तेथे ावावा.
९/११ ा घटनेनंतर पािक ानमधी िजहादी संघटनां िव अमे रका उभी
रािह ी. पण तोपयत न दी ा पूवाधात अफगािण ानाती सो एत
घुसखोरीिव सीआयएने ‘ र’ ा जी छु पी मदत पुरव ी ा ा सहा ाने
 र अ ाधुिनक तं ाने िस बन ी होती. आधी ा मु ाखतीम े अनेक वेळा
ा ापक महा यां नी हे मा के े होते की‚ अफगािण ानात अमे रकेने ायोिजत
के े ् या रि या िव ा िजहादम े तो सहभागी झा ा होता. या ा ापका ा
दह तवादी का णू नये‚ असे मी एकदा अ ु ् ा मुंतझीर ा जे ा िवचार े ते ा
ाने म ा उपरोिधक उ र िद े . ाचे उ र असे होते − “अफगाण िजहादम े
अमे रकेने आ ा ा ा ां नी मदत के ी. ते ा ावेळी जर आ ी दह तवादी
न तो तर आज आ ी दह तवादी कसे ठरतो?” मुंतझीरने भारताचा वाद
का मीरवर अस े ा ताबा आिण रि याचा अफगािण ानवरी क ा यां ची तु ना
के ी. ा ा ीने का मीरही िजहादची रणभूमी आहे आिण मु रदके हे फ
ै िणक क आहे ‚ असे आ हाने सां गताना ही गो तो पवून ठे वत नाही.
२००० सा ी जे ा ‘ र’ ा दह तवादी संघटना ठरवायची का‚ असा थम
न पुढे आ ा ते ा सीआयए ा ा अनुकू न ती. ‘ र’ ही आप ् या ाही
धोकादायक आहे ‚ असे अमे रके ा ाय-िवभागाने जरी ठरव े तरी सीआयएने
ा ा िवरोध के ा. ामुळे आयएसआय ी ां ा अस े ् या उपयु संबंधां ना
बाधा पोहोचे असा सीआयएचा मु ा होता. िडसबर २००१ म े भारतीय संसदे वर
झा े ् या ह ् ् यानंतर ‘ए ईटी’ परकीय दह तवादी संघटना णून घोिषत के ी
गे ी.
परं तु ९/११ नंतर जनर मु रफना एकदम िव धोरण ीकारावे ाग े .
ावेळी जॉज बु ना ां ना जो संपूण पािठं बा ावा ाग ा‚ ामुळे पािक ान
हळू हळू पण िन चतपणे धो ा ा रे षेपयत पोहोच े . ‘एक तर आम ाबरोबर
राहा नाहीतर आम ा िव ’ या बु यां ा धमकावणीने मु रफ आप ् या
जनतेपासून वेगळे पड े . थम अफगािण ान आिण नंतर इराकमधी नागरी
जनतेवर बॉ टाकून ां ना उद् करणा या अमे रके ा पािठं बा दे ािव
जनता र ावर उतर ी आिण उं टा ा पाठीवर ेवटची काडी पडावी तसा कार
झा ा. जे ा २००७ सा ा म ा ा इ ामाबाद ा ा म ीदवर ां ाच
सै ा ा ह ् ा करावा ाग ा. मि दीम े अडक े ् या अनेक िन ाप
नाग रकां वर म ीनग चा िव ् याचा वृ ाने सै आिण आयएसआयमधी
अनेकजण तसेच ातून िनवृ झा े ् या मंडळींनी आप े मत बद े .
आयएसआयचे माजी मुख े नंट जनर असाद दु राणी यां ा ीने हा
िद ा बद वणारा ण ठर ा. आप ी भूिमका ते अ ी सां गतात‚ “अमे रकेपुढे
प र े ी ती उघड रणागती होती. आयएसआय मु ा या ा अगदी समोर ही
म ीद आहे . थम ित ा मजबूत िक ् ा बनवायचे आिण नंतर रण येणा यां वर
गो ा झाडाय ा हे यो नाही.”
ा मि दीवरी ह ् ा अनेक ींनी मह ाचा ठर ा. मसूद अझहरची
सुटका आिण ानंतर ‘जै ’ ा थापनेमुळे ा माणे का मीरम े िफदायीनचे
ह ् े सु झा े ‚ ाच माणे ा मि द ा कारवाईनंतर आ घातकी बॉ
ह ् े खोरां चा ज झा ा. हे आ घातकी ह ् े खोर केवळ नाग रकां वर ह ् े
चढवत न ते तर ते सैिनकां नाही करत होते. आकडे वारीने ही गो होते.
२००० सा ा पिह ् या सहा मिह ां त णजे जानेवारी ते ३ जु ै पयत पािक ानात
बारा ह ् े झा े आिण ात ७५ ोक मार े गे े . ा मि दवरी कारवाईमुळे
ती वा ू पूण उद् झा ी आिण ानंतर जु ै ते िडसबर या काळात ४४
आ घातकी ह ् े झा े . ात ५६७ ोक मे े . ां पैकी ब सं ोक री‚
िनम- री द ाचे आयएसआय आिण पो ीस िवभागां चे होते. िडसबरम े
बेनझीर भु ोची ह ा झा ी. आप ् या पूव ा मा कां िव दह तवा ां नी
पुकार े े यु च होते.
इ ामाबादमधी मॅ रयट हॉटे हे सु िस िठकाण होते. ावरी ह ् ् याने
दह तवादी ां ा इ े नुसार कुठे ही आिण के ाही ह ् ा क कतात हे च
िस झा े . तसेच पािक ान ा डोंगराळ भागापुरताच दह तवाद सीिमत रािह ा
नाही‚ हे ही यामुळे कळ े . माजी अ मु रफ हे त: ां ावरी तीन
ह ् ् यातून वाच े आिण स ा ते अित य कडक सुर ा व थेत राहतात.
पािक ान आिण ा ा ेजारी अफगािण ानम े ही जी आ घातकी
ह ् ् यां ची ाट उठ ी आहे ामुळे केवळ ‘अ ् -कायदा’ आिण ताि बानचे जाळे
पु ा कायरत झा े आहे ‚ एवढाच बोध होत नाही तर आणखीही काही समजते.
यु ा आिण अनेक पु कां चे े खक अहमद र ीद णतात − “सरह
ां तात या ीं ी ढ ात सै गुंत े े आहे आिण दे ाचा १/३ भाग सरकार ा
िनयं णाखा ी नाहीये. भारता ी यु कर ाची ही न ीच वेळ नाही.”
मुंबई ा ह ् ् यानंतर भारत आिण पािक ानम े जो तणाव आिण वैरभाव
वाढतो आहे ामुळे आणखी एक धोका उ वतो − दह तवादिवरोधी जागितक
यु ात जरी पािक ान सहभागी झा े अस े तरी भारता ा सरह ीवरी िज ् ां त
चा णा या ‘‘िजहादी कारवायां ना िद ा जाणारा पािठं बा पािक ानने कधीच पूणपणे
थां बव ा नाही. या संबंिधत र ीद णतात‚ “पा चा रा ां ना खू ठे व ासाठी
हफीझ सईद आिण मसूद अझहर यां ना मु रफ थानब क न ठे वत होते.
आं तररा ीय दडपणामुळे ां ना का मीरम े चो न वे कर ापासूनही ां नी
 ु
रोख े असे . पण ां ा संघटनां वर बंदी घात ् यावर पािक ानाती ां ा
कारवाया थां बव ासाठी ां नी काहीही य के ा नाही. ां ना मोकळे ठे व े
गे े .’’ अंतगत सिचव त ीम नुराणी ां ा ी सहमत आहे त. ‘जहा ां ना मु
वाहात आण ासाठी काहीही य के े न ते.’
फरीदकोटमधी एका दू र ा गावापासून मुंबईपयतचा कसाबचा वास ाचा
पुरावा आहे . ा ा चौक ीत ाने ‘कुणी मेजरने म ा ि ण िद े ’ असे
सां िगत े . मुंबईवरी ह ् ् या ा ‘नॉन- े ट अ◌ॅ स’ जबाबदार असावेत असे
झरदारी जे ा णतात ते ा ते बरोबरही असती . कारण मेजर णजे ती ी
आयएसआय ा नोकरीती अिधकारी अस ी पािहजे असे नाही. या संबंधात र ीद
णतात‚ “िनवृ आयएसआय अिधकारी ताि बान ा मदत करत आहे त आिण ते
‘ र’चेच झा े आहे त.” असा धोकादायक बद होत अस ् याचा अनेक
यु ा आिण संर णिवषयक िव े षकां चा अिभ ाय आहे . नाव न सां ग ा ा
अटीवर एक अ ासक सां गतो‚ “अ ा ि णासाठी फार मो ा ि िबरां ची
आव यकता नाही. सै ाती िनवृ मंडळी ा े चा व ाचे ि ण ां ा
घरां ा आवारात दे त आहे त. हे ोक वेगवेग ा गटां ी जोड े े आहे त.”
संघटने ा नावात वारं वार के े जाणारे बद − र-ए-तोयबा‚ ‘मारकझ-ए-
तोयबा’‚ ‘मारकझ-दवा-वा -इ ाद’‚ ‘जमात-उद् -दावा’ यापासून ते अ ीकडचे
तेह रक-ए-तहाफुझ िक ा अवा − सरकारी यं णेचा (सेनाद आिण
आयएसआय यां ना िमळू न पािक ानात असे संबोध े जाते.) भारतािव
वापर ् या जाणा या संघटनां ना अस े ा छु पा पािठं बा दाखवतो. सरकारी यं णा
आिण भारतात घुसखोरी करणारे दह तवादी यां ा दीघका ीन जवळकीसाठी
आता दबाव येत आहे . मुंबईवरी ह ् ् यानंतर या गटां ना वेसण घात ी पािहजे
असा अमे रकेचा मह ाचा संदे आहे . सेनाद ाने दह तवा ां साठी जो
काळजीपूवक सहा हे तू िनमाण के ा ाची ही कसोटीच आहे . पण ामुळे अजून
एक मोठी फट झा ी आहे − सरकारी यं णा आिण नागरी ासन यां चा
समतो कसा साधायचा?
मुंबईवरी ह ् ् यािव पािक ानी जनते ा व र ितिनधींनी
अंत:करणपूवक िति या नोंदव ी. भारता ी संबंध सुधार ासाठी ते य ी
आहे त. न रमन हाऊस‚ ताज आिण ओबेरॉय हॉटे ् सवरी गोळीबार आिण
बॉ ह ् ् याआधी काही िदवस आधी ‘िहं दु ान टाई ’ने आयोिजत के े ् या
एका प रषदे त झरदारींनी ही भावना के ी होती. पािक ान थम अ ां चा
वापर करणार नाही असे आ वासन झरदारींनी ावेळी िद े . भारत सरकार ा
 ामुळे आ चयाचा ध ाच बस ा. १८ फे ुवारी २००८ ा िनवडणुकीनंतर
पािक ान सरकारचे संर णािवषयीचे हे मह ाचे िनवेदन होते. ामुळे केवळ
भारत सरकार ाच आ चयाचा ध ा बस ा असे नाही‚ तर पािक ानी यं णेतही
खळबळ माज ी. दु सरे िनवेदन पंत धान िग ानींनी के े होते. नंतर ां ा
काया याने वतमानप ात ते िस ही के े . पंत धान मनमोहनिसंग यां नी के े ् या
िवनंतीनुसार आयएसआयचे सव अिधकारी े नंट जनर ुजा पा ा यां ना
चचसाठी िद ् ीस पाठव ास मंि मंडळाने िद े ् या संमतीसंबंधीचे ते िनवेदन
होते.
िग ानीं ा िनवेदनानंतर ा घटना मात झरदारींनी आप े िफरव े .
े नंट जनर पा ां ना पाठव ाचे आ ी मा के े न ते. आयएसआयचा एक
संचा क पाठवू असा बद ां नी के ा. यातून सरकारी यं णा आिण नागरी
सरकार यां ाती े तेिवषयीचा अंतगत झगडाच होतो. रा ीय सुर ा हा
फ सेनाद ा ा क ेती िवषय आहे असे सेनाद ाचे मत आहे . मुंबईवरी
ह ् ् या ा दु स या िदव ी ां ततावादी आिण दि ण आि याई मु मा म
संघटनेचे मुख इ याझ आ म यां नी झरदारींसमवेत भोजन घेत े . ां नी
सां िगत े ‚ “दह तवादािवषयी झरदारींचे मत प े आहे . ोक ाही हे अिधक
चां ग े साधन आहे . पण दह तवा ां नी भारत आिण पािक ानम े एक मानिसक
दरी िनमाण कर ात य िमळव े आहे . ामुळे िजहादींिव पािक ानने
ढ ाऐवजी ही भारत-पािक ान अ ी ढाई बन ी आहे .”
पािक ानमधी जे प कार हे मा करतात की आयएसआयने िद े ् या
मािहतीमुळे मुंबई ह ् ् यानंतर ा संवादात बद झा ा. भारतीय टी ी वािह ां नी
पािक ानिव कारवाई कर ाची जी भडक आ मक मागणी के ी‚ कदािचत
ाची िति या णून आयएसआयने िनवडक प कारां ना बो ावून असे सां िगत े
की‚ भारताने ां ा मुखा ा भेटीस ये ाची ‘आ ा’ के ी होती. जमात-उद् -
दावाचा नेता हफीझ सईद ा ा ा िनयं कां नी संमती िद ् यावर अनेक टी ी
वािह ां व न ाच ा मु ां ची तो पुन ी करत रािह ा − भारताने ा ासह
वीस जणां ना ता ात दे ाची मागणी जुनी झा ी आहे . पुरा ाि वाय भारत आरोप
करत आहे ‚ भारतातही िहं दू दह तवा ां चे गट आहे त‚ भारताने का मीर ा ातं
दे ऊन तो न कायमचा िनका ात काढावा. नंतर पररा मं ी णव मुखज नी
रा ा झरदारी यां ना के े ् या फोनची अफवा पसरव ी गे ् यामुळे चचाच
थां ब ी. भारता ा झोडप ाचे काम पु ा सु झा े . पािक ानी भूमीवर वाढत
अस े ् या दह तवादाचा खु पािक ान ा जो धोका आहे ावर चचा
हो ाऐवजी यु ो ाद वाढवणे सु झा े .
पािक ानी टी ी वािह ां नी अितरे कीपणाच सु के ा. काही वािह ा
समरगीते ऐकवू ाग ् या. या सग ा गोंगाटात एक मह ाचा न पुढे आ ा.
पािक ान कोण चा वत आहे ? पािक ान न ी कोणा ा हातात आहे ?
या नां ची उ रे ट ी तर सोपी ट ी तर गुंतागुंतीची आहे त. पािक ान
िसनेट ा पररा वहार सिमतीचे अ मु ािहद सेन यां चे उ र आहे .
“दह तवादािव चा ढा‚ रा ीय सुर ा आिण चीन‚ भारत आिण अफगािण ान
यां ा ी संबंध हे िवषय सेनाद ा ा क ेती आहे त. भारतामुळे सेनाद ास पु ा
मह ा झा े आहे आिण यु नौबती झडत आहे त. कोणी एक ी िकंवा
सं था पािक ान चा वत नाही. मु रफ यां चा एक खडकी वहार होता. सेनाद
आिण आयएसआय ां ना जबाबदार होते. आता िनणय ि या धूसर आिण
गोंधळाची झा ी आहे . फोनची अफवा आिण आयएसआय ा
महासंचा कां संबंधीचा वाद ही ाची णे आहे त.”
इतरही काही उदाहरणे आहे त. आयएसआय अंतगत मं ा या ा िनयं णाखा ी
आण ा ा ां ा य ां संबंधी झरदारींनी को ां टी उडी मार ी. दह तवाद
रोख ासाठी भारताकडून येत अस े ् या दबावाबाबत पािक ानची िति या
रोज बद त असते. भारता ा संदभात नागरी सरकार ा सरकारी यं णेचा ि कोन
मा करावा ागतो. णून भारताने भ म पुरावा ावा असा आ ह असतो.
झरदारींचे व दोषींची (जर ते दोषी आढळ े तर) चौक ी पािक ानातच
होई . भारता ा हवे अस े े वीस गु े गार भारता ा ता ात िद े जाणार नाहीत.
थािनक सार मा मातून मसूद अझहर ा घरात थानब के े आहे . अ ा
बात ा आ ् या असतानाही िग ानी सां गतात की‚ ां ाकडे अ ी बातमी अ ाप
आ ी नाही.
पािक ानचा ितसाद अित य थंड आहे या भारता ा त ारींचे कारण असे
आहे की‚ येथी सरकार सेनाद आिण आयएसआय यां चे अंिकत आहे आिण
जनतेचाही ां ावर दबाव आहे . भारत िकंवा अमे रके ा दबावापुढे पािक ान
झुकते आहे असे िदसता कामा नये.
संयु रा संघाने िनबध ाद ् यानंतर पािक ान सरकारने ‘जमात-उद् -
दावा’वर बंदी घात ी. पण यापूव ही ‘ र’वर आिण ‘जै ’वरही बंदी घात ी
होती. पंत धान िग ानींनी वचन िद े आहे की‚ दह तवादी ह ् ् यां साठी
पािक ानची जमीन वाप िद ी जाणार नाही. परं तु भारतीय संसदे वरी
ह ् ् यानंतर मु रफनी हे च वचन िद े होते.
पािक ानचे माजी पंत धान नवाझ रीफ या ाही पुढे जाऊन असे णा े
आहे त की‚ “पािक ानने थम आप े घर व थत के े पािहजे.” पण ते िवरोधी
प ाचे अस ् याने अ ी व े ते क कतात. पािक ान दह तवादाचे घर
झा े असे तर ाचे मु कारण सेनाद आिण आयएसआय यां नी अ ाप ां ची
भूिमका बद ी नाही हे आहे . हे केवळ भारता ा बाबतीत नसून ते जे दह तवादी
िनमाण करतात आिण पोसतात ां ाबाबतीतही खरे आहे . तो बद होईपयत
मु रदकेमधी हा िव ीण प रसर हा धंदा करणारच आहे . ‘जमात-उद् -दावा’ ा नवे
नाव दे ऊन तो चा ू च आहे .
 ‘स ाम... मुंबई’

बाची करके रया

‘‘आम ाकडे ोट झा ाय.’’ “We are having a blast.” ब मज ी मुंबई ा

भाषेत हे वा तळघरापासून ते छपरावर ा खो ीपयत कुठूनही येऊ कतं. ‘पेज
ी’वर झळकणारे उ ू नाग रक यापे ा दु सरे काहीच करत नाहीत. पण
सवसामा पातळीवर येऊन पािह े तर ते अ ीकडे च झा े ् या ोटां बाबत असू
कते. “आ ी बटाटे वडे खात आहोत.” याच चा ीवर “आम ाकडे ोट होत
आहे त.” असं बो ं जातं. मुंबईचा पिव घुमट असो िकंवा पिव खा पदाथ असो‚
ाचा उ ् े ख असाच के ा जातो.
हा कार केवळ ाथाचा िकंवा रचनेचा नाही. मुंबई ा दो ी कार ा
ोटां सोबत जग ाची सवय आहे − बंदुकां ची आिण ढोंगीपणाची (Pose). ामुळे
काही िबघडत नाही. खरं णजे ते ित ा मानवतंही!
आठवतं का? ‘बॉ े टाई ’ने सवात थम अितचकचकीत अ ी सामािजक
आिथक े ाती ोकां साठी ‘पेज ी’ ही िव ेष पुरवणी सु के ी. या त:चीच
िटमकी वाजवून घे ा ा जािहरातबाजीने मुंबई ा ि रपेचात केवळ मानाचा तुराच
खोव ा गे ा नाही तर ाहीपे ा जा मुंबईने िमळिव े . वैभवसंप जीवनाचे ते
सव िच ठर े . नवी िद ् ीसकट अनेक हरां नी मुंबईचे अनुकरण कर ाचा
य के ा. परं तु भारताची ‘अक ् पनीय मौजमजेची राजधानी’ हे मुंबईचे थान
कोणीच घेऊ क े नाही.
ाच माणे मुंबई दु स या ोटातूनही पु ा उभी रािह ी. एवढे च न े तर ितने
ातून एक गु खिजनाही ोधून काढ ा. मी िटं ग करत नाहीये िकंवा बिधर पण
नाहीये. आरडीए चे आ ी छान भां डव के े आहे . अथात आ ी काही ते
मागाय ा गे ो नाही. पण आम ावर ते जे ा ाद े गे े ते ा ातूनही आ ी
मोठे पणाचा अथ काढ ा. ा ा अनेक नावे िद ी जातात. पण सवमा नाव आहे
धैय!
पण यात थम पाऊ उच णा यासमोर येणारी ितकू ता आम ाही वा ा ा
आ ी. १२ माच १९९३ ा दु पारी दोन तास तीन िमिनटात सव हरभरात बारा
बॉ ोट झा े . इतर अनेक िठकाणां बरोबरच ात मुंबईती सात मह ा ा
िठकाणां चा समावे होता. ां त न रमन पॉईंटवरी कॉप रे ट संकु ाती एअर
इं िडया ा इमारतीपासून ते जु ा र उपनगराती सटॉर हॉटे पयत अनेक
इमारती उद् झा ् या. ात २१७ जण ठार आिण ७१३ जण जखमी झा े .
आणखी भीितदायक गो णजे भारता ा नागरी जनते ा थमच आरडीए या
रसायनाचा िवदीण करणारा चेहरा िदस ा. नागरी दह तवादाची नवी बाराखडी
मुंबई िगरवू ाग ी.
ानंतर मुंबई ा धैयाची कसोटी घेणारे अनेक संग ित ावर ओढव े .
मुंबई ा ‘बां धणी’ती घटकां चीही ात कसोटी ाग ी. १२ माच १९९३ ा
डझनभर ाणघातक ोटां पासून ते २६ नो बर २००८ ा ३७६ जणां चे जीव
घेणा या सीएसटी‚ कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट ‚ ि ओपो ् ड कॅफे‚ ताज
आिण टायडट हॉटे ् स‚ न रमन हाऊस या सहा िठकाणां ा ह ् ् यां पयत
अनेकवेळा मुंबईची कसोटी ाग ी.
िविवध ती तेचे बॉ ोट होत होते − जामा मि दीजवळ (२८ ऑग १९९७)‚
मा ाड आिण िवरार (२४ जानेवारी‚ २७ फे ुवारी १९९८)‚ घाटकोपर आिण बॉ े
सट े न (२ आिण ६ िडसबर २००२)‚ २००३ हे ोटां चे दहावे वष पाच
िठकाण ा ोटाने साजरे झा े . िव े पा (२७ जानेवारी) आिण मु ंु ड े न (१३
माच)‚ बां ा (१४ एि )‚ घाटकोपर ा (२९ जु ै ) एका बसम े आिण झवेरी बाजार
आिण गेट वे ऑफ इं िडया येथे (२५ ऑग ) हे ोट झा े . पाच वषाचा एकूण
िह ेब ७८ ोकां चा मृ ू आिण ३४९ जण जखमी असा होता. नंतर ११ जु ै २००६
ा सं ाकाळी केवळ अकरा िमिनटां त ऐन गद ा वेळेत ोक ् सम े झा े ् या
सात ोटां त १८१ ोक मृ ुमुखी पड े आिण ८९० जखमी झा े िकंवा
आयु भराचे अपंग झा े .
ह ् े काही मुंबईने िनवड े न ते. पण िनवडून िद े ा ू जा िव ंसक
ठर ा. २६ जु ै २००५ ची ढगफुटी कदािचत दे वाची इ ा असे . पण ानंतर जो
पूर आ ा ा ा ासकीय अना था‚ अयो पणा आिण ाचारच जबाबदार होता.
९४४ िम ीमीटर एव ा संततधार पावसामुळे उ र मुंबईत पूर आ ा. पण दि ण
मुंबई न आप ् या घरी परतणारे नाग रक मा ामुळे अडकून पड े . कारण
काहीही सूचना िद ् या गे ् या नाहीत. संकटका ीन व थापने ाच प ाघात झा ा
होता.
साच े े पाणी वाहतच न ते‚ कारण सां डपा ा ा व थेकडे अनेक द के
महापाि केने दु के े होते आिण पाणी साठवणारे नैसिगक त ाव आिण पाणी
िजरवून घेणा या मोक ा जागां चे पां तर घ काँ ि टम े क न सरकारने
िब ् डर ोकां ना खू ठे व े होते. यामुळे ब सं मुंबईकरां ना थमच कळ े की
 ां ा अंगणात िमठी नावाची नदी होती. घाणीने ती गुदम न मे ी आिण ितचे
अं िवधीही न करता ित ा अनेक काय ां चा भंग करत िवमानतळा ा
धावप ीखा ी पुर ात आ े . जवळजवळ तीन िदवस भारताती ऐटीने िमरवणा या
सवात मो ा महानगरी ा िबहारमधी पुराने वेढ े ् या एखा ा खेडेगावची कळा
आ ी होती. ात ७५० ींचा बळी गे ा. ५५ उपनगरी रे ् वे गा ा‚ दहा हजार
ापारी वाहने आिण अिमताभ ब न ा आि ान गा ां चा ताफा यां चे चंड
नुकसान झा े . वाहतूक‚ ाळा‚ बँका‚ कंप ा सव काही ठ झा े . मिदवसां चा
िह ेब सोडून ५‚००० कोटी पयां चे नुकसान झा े . या िव ंसक पुरा ा एक वषही
झा े नाही तोच जु ै २००६ म े ोक गा ां त ोट झा े आिण आता एक नवी
२६ तारीख आप ् या डो ात बंदुकी ा गोळीसारखी तून बस ी आहे . ामुळे
सुखद िव ृती ये ाऐवजी आठवणी जा टोकदार झा ् या.
मुंबई ा िदमाखदार आधुिनकपणा ा ितमे ी िवसंगत अ ा या रानटी
नरसंहारात े आरडीए चे ोट मी कधीच िवस कणार नाही. ामुळे या
हराकडे पाह ाची माझी ीच बद ी. मी येथे नोकरीसाठी को क ा न
आ े . सव भौितक सुखां िवषयी ढोंगी ितटकारा दाखिवणा या बु वादी समाजात मी
वाढ े . ामुळे मुंबई ा उपभोगवादाकडे मी तु तेने पाहत असे. अगदी
गणे ो वात दे खी मुंबईती वहार नेहमी माणे चा ायचे. त ाच त हे ा
दु गापूजा उ वात मा ा गावाती वहार पाच िदवस पूण बंद असायचे. इथे जी
काही थोडीफार उ िवचारसरणी असे ती बॉ ीवूड ा िसनेमात बंिद झा ी
की काय असे वाटायचे. अथात हे जाणवणारी मी पिह ीच न ते... कदािचत
एकटीच होते.
नंतर ा करवती दु पारी ड ् यू. बी. यीट े आय र ई र बंडािवषयी
ट ् या माणे‚ ‘सव बद े ‚ पूणपणे बद े . एक भयानक सौंदय ज ा ा आ े .’
ॉक ए चज आिण इतर िठकाणी जे ोट झा े ‚ ानंतर ा िठकाणी काही
िमिनटां त जे सामा नाग रक घटना थळी धाव े ते पा न माझा िव वास बस ा
नाही आिण म ा कौतुकही वाट े . आपण न वािहका झा े ् या खासगी
गा ां तून ां नी जखमींना हॉ ट म े पोहोचव े . अडथळा करणा या ब ां ना
बाजू ा काढ े . कोणा ाही आवाहनाची वाट न पाहता र दानासाठी ां नी रां गा
ाव ् या आिण सं ाकाळपयत र दान क े पूण भर ी आिण सग ां त
आ चयाची गो णजे दु स या िदव ी सगळे हर आप ् या कामा ा जागी हजर
झा े . बॉ ोट झा े ् या काया यातसु ा नेहमी माणे कामकाज चा ू
अस ् याचा वरकरणी आव आण ात आ ा. अ ा प र थतीत माझे ज गाव
िन ळ हौता ाने गि तगा झा े असते िकंवा का ा क िव ापात िव ळ
झा े असते.
मुंबई ा र बंबाळ होऊनही ताठ राह ाची इतकी सवय झा ी आहे की‚ आता
तो एक सरावाचा भाग बन ा आहे आिण ब धा ातूनच राग के ा जातो.
िति त समाजात े ोक आप ी कोणतीही मौजमजा कमी न करता या धैया ा
खोटं ठरवतात. ां ा बाजूनेच बो ायचे तर असे णता येई की‚ ां ा रागाचे
खरे सरकारी अना था हे आहे . ामुळे या हरावर सात ाने ह ् े होत
रािह े तरी सामा ोकां नी त: ा सावरावे आिण उभे राहावे‚ अ ीच अपे ा
असते. कारण तसे कर ास ते तयार अस ् याचे ां नीच दाखवून िद े आहे . हे धैय
णजेच मुंबईचा आ ा.
१९९३ पासून भारताती जवळजवळ ेक हरा ा कमी अिधक माणात
बॉ ह ् ् यां ा ू रपणाचा अनुभव आ ा आहे आिण तेथी नाग रक पु ा घडी
बसव ास िस झा े . पण ते कसे करायचे हे मुंबईने थम दाखव े . हे िस धैय
असे ज ा ा आ े . ाचे अनुकरण खूप िठकाणी झा े पण ाची पातळी कुठे च
गाठ ी गे ी नाही. ती ोत र ाने िभज ी‚ धुराने काळवंड ी पण या सव
ह ् ् यां त ती ा ‚ मानवी ित ा आिण स ाचे सवात मौ ् यवान नाणे णजे
आमचा सामा पणा यावर का टाकत रािह ी. ामुळे या धैयाचे पािव
िबघडवणारे ‚ ितचे अ मातीमो ठरवणारे कु त आवाज मी ऐकते ते ा म ा
फार दु :ख होते.
इतर िठकाणचे नाग रक पड े ् या इमारतींचे िढगारे करत नाहीत‚
मदती ा धावून जात नाहीत आिण पु ा न ाने उभारी करत नाहीत असा याचा अथ
नाही. कधीही हार प रायची नाही ही िज फ मुंबईतच आहे असेही म ा
णायचे नाही. पण ‘उठा-आिण-चा त राहा’ ही भावना मुंबई ा ‘डीएनए’चे
वैि आहे कारण तो ‘डीएनए’ही तसाच आहे .
ा भयानक मंगळवारी छातीएव ा नरकासार ा पा ातून अनेक मुंबईकर
घराकडे परत ासाठी धडपडत होते आिण एखा ा ाळकरी मु ा ा
वाचव ासाठी पु ा ते या घाणेर ा पा ात उडी मारत होते. काहींना ां ा या
िन: ाथ पणामुळे े ो ायरोिसससारखे आजार जड े . नंतर ा जु ै त ् या
बुधवारी जे ा ोक गा ां त ोट झा े ते ा झोपडप ीत ् या ोकां नी
ां ाजवळ अस े ् या एकमेव पां घ णात जखमींना गुंडाळू न हॉ ट म े भरती
के े . यापूव जे ा कधी आगी ाग ् या ते ाही सामा ोक फायरमन झा े .
व न खा ी येणारा ेकजण पाय यां वर पाणी ओतत होता.
 नो बर २००८ ा ा साठ तासां तही काही वेगळे झा े नाही. केवळ एक ाठी
जवळ अस े ा पो ीस कॉ े ब िकंवा फ समयसूचकता अस े ा
हॉ ट चा एक वॉचमन यां नी अनेकां ना वाचव े . ा दोन पंचतारां िकत
हॉटे ाती ेफ‚ वेटस आिण मॅनेजसनी पा ां ना वाचव ासाठी आप ् या
छाती ा ढा ी क न दह तवा ां ा गो ा झे ् या आिण ‘सेवा’ वसायाती
उं चीची‚ दजाची न ाने ा ा घडव ी. यापूव ा ह ् ् यां तही अनेकजणां नी
आणखी एका ा वाचव ासाठी मृ ू ा जब ात पु ा वे के ा होता. ताज
समूहाचे अ रतन टाटा यां ा ात सां गायचे तर “तु ी आ ा ा खा ी पाडू
कता पण हरवू कत नाही‚” हीच गो यातून िस होते.
जळ ा न रमन हाऊस ा ेजारी अस े ् या छो ा ा ॅ टमधी ाऐं ी
वषाचे इकबा िसंग ज ी यां नी हीच भावना ‘टाई ऑफ इं िडया’ ा प कारा ा
सो ा ां त सां िगत ी. “दोन मूख माणसे म ा मा ा घराबाहे र काढ ात
य ी होणार न ती.” ाऐवजी ते आिण ां ची चौ याह र वषाची प ी धिनका हे
दोघे ां चे ाण वाचवणा या सैिनकां साठी चहा आिण खाय ा कर ात गुंत े .
दह तवाद हा भ ीचाच एक अित टोकाचा कार आहे . ा भ ीत मुंबईकरां चे
पो ाद रोज टणक होत जाते. जनावरां सार ा कोंब े ् या रे ् वेगा ां तून मुंबईकर
रोज वास करतो. हरात अनेक तास ा ा रोज झगडावे ागते. हे हर य ी
मंडळींना वैभव आिण उ म कप ात सजवते. पण दु ब ां ना इथे थारा िमळत नाही.
आ वासनां ची गाणी गाणा या मोिहनी ा मागे धावत तो रोजची या ा पूण करत
असतो. मुंबई ा ां त सहभागी ायचे असे तर ेका ा हे करावेच ागते
आिण फूटपाथवर राहणा यां पासून ते उं च महा ात राहणा यापयत ेका ा ते
रीर‚ मन‚ आ ासकट हवे असते. कारण ासाठी ते भारता ा ेक
कानाकोप यातून आ े े असतात.
होय‚ थ ां त रतां नीच मुंबई उभी के ी आहे . अगदी दु स या चा ् सने
कॅथे रनकडून ं डा णून िमळा े ी द द ीची जागा ‘ई इं िडया कंपनी’कडे
गहाण ठे व ् यापासून आधी जवळ ा भागातून आिण नंतर खूप दु न न ीब
काढ ाचे य करणा यां नी इथे गद के ी. ां ची न ीबं बद तानाच एका
मासेमारी खेडेगावाचे पां तर एका ख ख ा हरात झा े . थ ां त रतां चे येणे
कधी थां ब े च नाही आिण या नगरीनेदेखी काळा ा गरजेनुसार नवे प धारण
के े . ापार म थीचे िठकाण आिण कापडधं ाचे क ते िव ीय सेवा‚ फॅ न
आिण करमणुकीचे मु क असे बद होत गे े .
 बाहे रचे ोक पै ासाठी येथे येतात आिण या दोन ेरणां चा ाभ घेऊन मुंबापुरीने
एक ितसरी दे वता िनमाण के ी − बॉ ीवूड. िहं दी िफ ् मउ ोगाने हे मुंबापुरीचे
आणखी फु व े . बाहे र ा अनेकां ना मुंबई णजे बॉ ीवूड असेच वाटते. या तीन
मू त ां चे िमळू न ‘धैय’ नावाचे रसायन तयार झा े .
हा थ ां त रत तो आिण ा ा मह ाकां े ा ि डीची पुढची पायरी याम े
कुठ ाही य तो खपवून घेत नाही. पैसा मा म आिण साधन दो ीही आहे . मागे
१९९३ पयतच नाही तर १९९२ पयत तु ी वळू न पािह े तर असे िदसे की
ावेळ ा दं ग ी धमिनरपे कारणां पे ा ावसाियक कारणां मुळे थां ब ् या.
आिथक व ां त िहं दू-मुस मान हे धागे असे काही गुंफ े गे े आहे त की एखा ा ा
ास दे ताना दु स या कुणा ा रोजीरोटी ा बाधा पोहोचणार नाही असेही करणे
नाही.
आप ् या सौंदयाने बॉ ीवूड जसे ेका ा भा न टाकते तसेच िसनेमाती
अटळ गो ीही ते ेका ा मनावर िबंबवते. ेकजण आप े भिवत त:च
ि िहत असतो‚ हे बॉि वुडनेच सां िगत े आहे . या मं ामुळे मुंबईकर आधी ा
संकटां तून सावर े आिण अगदी सवात ता ा घटनेत तर नायक आिण
ख नायका ा ‘िढ ुम िढ ुम’ मारामारीसारखी खरी ये घराती टी ीवर
िदस ी.
हा ितपेडी डीएनए एक दणकट ाणी िनमाण करतो. उ आकां ा बाळगणारा
आिण पराभव न ीकारणारा. या ात दय ् य ा आिण बां धकाम मजूर
हे दोघेही सारखेच घडव े े असतात. कोणीतरी एखा ा मूखाने उठून बॉ ठे वावा
िकंवा एके-४७ दाखवावी िकंवा ाचे घर सहा फूट पा ात घा वावे आिण ाने
घाब न त: ा घामाने साकार के े े ाचे ‚ ाचे घर सोडावे असे होणार
नाही. ज ी नवराबायको हे ाचेच उदाहरण आहे . ां ची मह ाकां ा आिण े
कणखर मू त ां नी बन े ी असतात. मुंबईचे धैय जग ा ी िनगिडत आहे ; पण
ामुळे जगणे हे ही एका उदा पातळीवर पोहोचते.
सामा माणसां माणे च रताथासाठी ागणा या व ुं ा ा ी प ीकडे
सारमा मां चे काही वेगळे उि नसते का? या नाची ‘होय’ आिण ‘नाही’ अ ी
दो ी उ रे आहे त. ‘होय’ असे उ र यासाठी की ‘य ’ या दे वतेचं या हरावर
वच आहे . ‘नाही’ हे उ र यासाठी की इतर कुठ ् याही िठकाणी ितचे भ
इथ ् या इतका नजराणा ित ा अपण करत नाहीत. ते इथे ये ामागचे हे च कारण
असते.
 ...आिण णूनच मुंबई ही बट बू र ा धडकी भरवणा या आ ा माणे आहे .
तळहात घासत ‘काय करायचं?’ असं णत ती बसून राहत नाही. ती कृती करते.
ामुळे दु सरे एखादे हर िवजे ा झट ाने घायाळ होते‚ पण मुंबई ामुळे
उ ेिजत होते. धारावी ही आि याती सवात मोठी झोपडप ी असे ही; पण ती
दा र आिण िनरा ेत खतपत पड े ी नाही. येथी रिहवा ां नी ित ा उ ोजकां चे
मोहोळ बनव े आहे .
तसेच ास े ी‚ नोकरी करणारी गृिहणी ित ा रोज ा क दायक ोक ा
वासाने खचून जात नाही. ती ाचे पां तर िफरता बाजार‚ यंपाकघर‚
सामािजक ब आिण मानिसक से ी ॉ ् व णून करते. णजे ती
भाजीपा ा े नजवळी ग ् ीतून घेते‚ ती िनवडून िच न होई ोवर ितची
उतरायची वेळ होते. गाडीत ् या ग ात न ा पाककृती कळतात आिण घराती
सासू-सून संबंधां सार ा कटकटी ती बो ू न‚ मनातून काढू न टाकते.
रोज ा ोक वासा ा दोन खेपां मुळे ती भ म बन ी आहे . हरातून जे
ित ाकडे फेक े जाते ते ती परतवून ावते. ‘जरा सरकून घे‚ अ ा पस न
काय बस ीयेस? त: ा कोण महाराणी समजतेयस की काय? इतरां नाही बसायचे
असते ना?’ ‘थँक यू‚ ीज’. ा िठकाणी हान ध ाचे पां तर ढक ू न दे ात
होऊ कते‚ ितथे िमळे तेवढी जागा पटकाव ा ा कौ ् याखेरीज तुमचा
िनभाव ागणार नाही.
हे वा वाट ासारखे हे धैय मुंबईत य प होतेच पण अ ं कृतही असते.
मासळीबाजारात िकंवा ८:१७ ा फा ोक म े ित ा ास दे ऊ नका. या
असामा बाईने आप ा आिण आप ् या नव याचा डबा भर े ा आहे . ती वेळेवर
े नवर पोहोचायचे णून ध े मारत वे करते‚ वाटे त ् या े नवरी
ॅ टफॉमवर आप ् या आई ा िकंवा दाई ा ता ात आप े मू दे ते आिण नंतर
ती सीएसटी िकंवा चचगेट े नवर जे ा उतरते ते ा ित ा केसात माळ े ा
मोग याचा गजरा ाटे वरी फेसासारखा असतो तसा खा ीवर होत असतो.
जु ै २००६ मधी ा ू र सं ाकाळी दह तवा ां नी रे ् वेगा ा उडव ् या
ा ा दु स याच िदव ी ती आप ् या नेहमी ाच ड ात चढ ी आिण हे धाडस ती
क ासाठी करते − कुटुं बा ा छान छान कपडे घे ाचे िकंवा कधीतरी त:चा
बीएचके ॅ ट घे ाचे साकार कर ासाठी.
दगडफेक क न कधीकधी काचा फोडणा या मुंबई ा र ावरी पोरां ना
कमी े खू नका. ‘पेज ी’वर झळकणारी टं च फु पाखरं वा वात मध − ‘पैसा’
गोळा करणा या क ाळू मधमा ाच असतात. ओबेरॉय ा ‘िटिफन’मध े जेवण
 क ् याची मूख त ार सुंदर पोरी करत अस ् या तरी ा कणखर आहे त. सौंदय
आिण करमणुकी ा संयु करणातून जे अनेक छोटे वसाय िनमाण झा े
ातून या क क न पैसा िमळवतात. खरं आहे ‚ हे धैय िविवध अवतार घेते णून
ाची पूजा के ी पािहजे‚ िवटं बना नाही. ात आप े च नुकसान आहे .
या पुन ीवनाचे आणखी एक तीक क न मी थां बणार आहे . ताज
ॉबीम े जयदे व वाघे ाचं ‘टी ऑफ ाईफ’ हे एक ि ् प आहे . बॉ आिण
गो ां ा वषावातही ते िटकून रािह े . नो बर ा ा काळरा ी जे मृ ू पाव े
आिण ां नी झुंज िद ी ां चे ारक णून ते आता म भागी ठे व े आहे .
नुक ाच झा े ् या ोकाकु घटनेचा हा दे खावा हे ावणारा आिण अिव रणीय
आहे . परं तु म ा आठवते ती खरी घटना १९९३ म े जे ा मुंबई ा दह तवादाचा
पिह ा तडाखा बस ा ावेळची आहे .
सु थािपत दि ण मुंबई आिण ितची वाढती उपनगरे यां ा म भागी वरळी
आहे . आरडीए ा बॉ चे ते एक होते. तीन इमारतींचे द नी भाग पूण
उद् झा े होते आिण चारी बाजू ा दू रपयत रीरां चे तुकडे िवखुर े होते. ा
भयंकर यु भूमी ाम े एक पूण जळ े ा आिण उखड े ा वृ होता. ाची ती
केिव वाणी िनरा ाजनक अव था ा ा भोवती ा िव ंसापे ाही क ण वाटत
होती. ितथून जाताना अनेक मिहने आ ी ा ाकडे पाहणेही टाळत होतो.
आम ा असहा तेची तो आठवण क न दे त होता आिण आ ी पु ा उभे
रािह ो‚ असे णणा या हरा ा तो वेडावत होता.
आिण अचानक ा कोळसा झा े ् या थड ातून एक अिव वसनीय चम ार
बाहे र आ ा. एका रा ीत ा ा चार िहरवीगार पाने फुट ी आिण काही
आठव ातच एका वे ा िज ीने ा ा सव फां ां वर िहरवा रं ग पसर ा. आमचा
मृ ुवृ जीवनवृ झा ा. ा ा परमे वराचा साद समजा. मुंबई ा धैयाचे तीक
समजा िकंवा िनसगच समजा. काहीही अस े तरी तो आ ा ा धीर दे त उभा
आहे .

मा ा टे ब ाजवळ आ े ा दह तवादी

गे ् या रिववारी आम ा वै वक कुटुं बाचा िव ार करणा या दोन िववाह

समारं भां िवषयी मी ि िह े होते. नंतर गे ् या बुधवारी उर े ् या अनेक समारं भां वर
वै वक दह तवादाने ह ् ा चढव ा. कु ा ा ा अगदी टोका ा अस े ् या
जीजीभॉय अ ारी ा आवारात एक ागत समारं भ होता. परं परागत जेवणाची
 ेवटू न दु सरी पंगत बस ी होती आिण सगळं काही व थतपणे पार पड े णून
आ ी खू होतो आिण मग मोबाई फो नी ेवटचा अंक सु के ा. मासे आिण
िचकनवरचे काढू न घेणे अवघड होते. पण अफवां ा िपकां नी मने झा ी.
पिह ा संदे रा अकेरकरनां आ ा. ां ा ‘इं िडगो’या रे ॉरं टबाहे र
कुणा ा तरी गोळी मार ी गे ी होती. काही णानंतर ‘ि ओपो ् ड’ची भर पड ी.
नंतर ताजमधी ‘ ािमयाना.’ ‘कुणीतरी बंदुकधारी मोकाट सुट ा आहे ’ इथपासून
‘हे एक टोळीयु आहे ’ इतकी ात वाढ झा ी आिण अखेर ‘सीएसटी े नवर
बॉ ह ् े ’ असे फोन येऊ ाग े . या दह तवादा ा तेने आमची
आ संतु ता भंग पाव ी. या वेळेपयत माझा टाई मधी सहकारी तेथे आ ा हे
बरे झा े . ा ा वाट े होते‚ की दु स या िदव ी ा आवृ ीचे काम बरे चसे
आटो ात आ े आहे . खूप घबराटी ा वातावरणातून खरी हकीकत काढणे सोपे
झा े . कारण आमचा वृ िवभाग आिण पोि सां कडून खरे काय ते कळत होते. पण
कु ाबाभर होणा या ोटां ा आवाजाने एव ा गोंधळातही पाठीचा कणा गोठून
गे ा.
आ ी फाटक बंद के े ‚ रोषणाईचे िदवे मा व े आिण ोभे ा उघडझाप
करणा या िद ां ा का ात अ ारी ा आवारात सुमारे तासभर आ ी बसून
रािह ो. नंतर प र थती आणखी िचघळे या भीतीने आ ी गा ां चे गट क न
बाहे र पड ो. आता नविववािहत दां प ाने पिह ी रा आरि त ताजम े साजरी
कर ाचा न न ता. घरी गे ् यावर टी ी चा ू के े आिण आ ा ा सवानाच
आपण थोड ात बचाव ो असे कळ े . पण ा ा सिबनाचा अपवाद होता.
मा ा िद ् ी ा अंज ी आिण णावी या दोन मैि णीं माणे तीही खास या
िववाहसमारं भा ा आ ी होती. ितथून वकर िनघून ती परत ताज ा का गे ी हे दे व
जाणे. सुहे आिण रायन माणे ती थोडी आणखी काही वेळ ितथं थां ब ी असती तर
ित ा दु सरीकडे कुठे तरी राहावे ाग े असते आिण मग बाकीचा भाग इितहासजमा
झा ा असता. टी ी पािह ् याबरोबर मी ित ा फोन के ा. ती अ ा आवाजात
बो ी की‚ ा मा ा िध ाड आिण फा तुिगरी खपवून न घेणा या मैि णीचा
तसा आवाज मी कधीच ऐक ा न ता. ितने हळू आवाजात सां िगत े की ितथे खूप
गोळीबार होत होता. अथात ावेळे ा येणा या काळरा ीचा अंधार‚ ां बी‚ ं दी‚
खो ी याचा कुणा ाच प ा न ता.
नंतर मी ित ा पु ा भेटू क े नाही. ाऐवजी ा िन ळ जा णा ा काळात
अनेक िम ां चे‚ सहका यां चे िठकिठकाणां न फोन येत होते आिण एसएमएसचा
ओघ चा ू होता. काही कळत नाही याचे दु :ख डाचत होते. पण ाहीपे ा आमची
उ ाही‚ उदार‚ सतत मदत करणारी आिण खूप आदराित करणारी सिबना ा
दह तवादी वातावरणात अडक ् याची भीती‚ दु :ख मोठे होते.
अखेर चोवीस तासां ा ा बिधर काळानंतर जगचा फोन आ ा की ती सुख प
आहे . ाचा आनंद करताना माझा मोबाई ही चमकत होता. पण नंतर
कळ े की ती सगळी घाई होती. तोपयत ती हे रटे ज ीटम े होती ाची म ा
क ् पना न ती. कारण तो जळत अस े ा भाग आ ी िदवसभर पाहत होतो.
आ ेने दगा िद ् यामुळे आ ी चम ाराची वाट पाहत बस ो.
मी मनोभावे ाथना के ी. ावेळी मोबाई बंद ठे वावा असे णभर म ा
वाट े . पण मी ा बातमीची उ ं ठतेने वाट पाहत होते ाचा तो एकमेव दू त होता
आिण आम ा इतर िम ां ीही संबंध ठे व ाचे ते साधन होते. ां नाही कळणे
आव यक होते. या प र थतीत सिबना मा ामुळेच सापड ी होती‚ ा ा मीच
जबाबदार होते.
आ ा ा जे कळू नये असे वाटत होते ते आता कळ े . मीच या ा जबाबदार
असे म ा सतत वाटत होते.

− बाची करके रया

(३० नो बर २००८ ा ‘संडे टाई ऑफ इं िडया’ ा ‘इरॅ िटका’ म े िस

झा ा.)
 भयानक वा व!

ुि ओ रबेरो

फार पूव पासून मुंबई ा पोि स े नां वर जो हे ड कॉ े ब कामाची वाटणी

करतो ा ा ‘कमां डर’ असे ट े जाते. २६ नो बर २००८ रोजी रा ी सुमारे १०
वाजता डी. बी. माग पोि स े न ा कमां डर ा व र िनरी कां नी िगरगाव
चौपाटीवर नाकेबंदी कर ासाठी िमळती तेवढे पो ीस जमा कराय ा सां िगत े .
कमां डरने ताबडतोब सहा क पो ीस िनरी क (एपीआय) हे मंत बावधनकर‚
सहा क पो ीस उपिनरी क (एएसआय) तुकाराम ओंबळे आिण इतर काही
ि पायां ना या खास नाकेबंदीसाठी पाठव े . ां ना असे सां ग ात आ े की‚ काही
दह तवा ां नी सीएसटी े न आिण कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट येथे
गोळीबार क न नंतर ां नी एक पोि सां ची गाडी पळव ी आिण नंतर तीही टाकून
एक खासगी गाडी ता ात घेत ी.
नाकेबंदीचा : अथ र ाचा एखादा भाग बंद करणे. पो ीस र ावर
ह वता येती असे अडथळे उभे करतात. ामुळे वाहनां ना वेग कमी क न तेथे
थां बावे ागते. गा ां ती ोकां ची हा चा ‚ चेहरा-मोहरा सं या द वाट ा तर
ते ां ना न िवचारतात आिण काही वेळा झडती घेतात; अ ी नाकेबंदी
िनयिमतपणे पण कुठे ही के ी जाते. ामुळे पो ीस आिण गु े गार दोघेही जाग क
राहतात. परं तु या िवि नाकेबंदीमागे काही मािहती होती आिण हे तू होता. परं तु
ां ा पुढी कामा ा ा ीची क ् पना नस ् याने‚ ासाठी पाठव े े पो ीस
नेहमी ा तपासणीपे ा वाहने तपासताना थोडे से जा च सतक होते.
पळव े ी गाडी पकड ासाठी पो ीस जे ा िनघा े ते ा ा संदे ा ा पूण
आ याचे आक न ां ना झा े न ते. पूव ही दह तवा ां नी हरावर ह ् े के े
होते पण ते इत ा बेधडकपणे के े े न ते. कदािचत हे गुंडां चे टोळीयु असे
असेच वाट े आिण या गो ींची काहीच क ् पना न ती की ताज आिण ओबेरॉय
हॉटे ् सवर िफदायीन ह ् े झा े आहे त. िकंवा सीएसटी े नम े आिण कामा
आिण आ ् ब े स हॉ ट बाहे र चंड जीवीत हानी‚ िव हानी झा ी होती. ां चे
व र अिधकारी पो ीस सहआयु हे मंत करकरे ‚ अित र पो ीस आयु
अ ोक कामटे आिण ए ाऊंटर े ाि इ े र िवजय साळसकर कामा
आिण आ ् ब े स हॉ ट ा जवळपास ठार झा े याचीही ां ना मािहती न ती.
 ा चोर े ् या गाडीत दह तवादी होते ती गाडी वेगाने ां ाकडे आ ी.
पोि सां ा ‘थां बा’ इ ा याकडे दु करायचा ां चा हे तू होता. पो ीस ां ना
थां बव ा ा य ां त असतानाच दह तवादी हाताती बंदूक सावरत खा ी
उतर े . पोि सां नी त रतेने हा चा के ी. चौप वषाचे अनुभवी एएसआय
तुकाराम ओंबळे आिण जवळ फ का ा अस े े काही कॉ े ब यां नी ा
दोघां वर झडप घात ी. र ॉ ् र बाळगणा या एपीआय बावधनकरां नी एका ा
गोळी घात ी. या गोळीबारात दु स या दह तवा ाने एएसआय ओंबळना गोळी
घा ू न ठार के े . इतरां नी ा ा पकडून ठे व े .
या महं मद अजम कसाब ा पकड ् याने या ह ् ् यामागचा संपूण कट
उघडकीस आण ास मदत झा ी. आप ् यावर दह तवादी ह ् ा करती ही
क ् पनाही नस े ् या सामा ि पायां नी जी समयसूचकता दाखव ी ामुळे
मुंबईवरी या दु दवी घटने ा एकदम वेगळे वळण िमळा े . मुंबई ा जनते ा
ीने एएसआय ओंबळे वीर नायक ठर े . ओंबळे यां ा घराजवळ ा चौका ा
ां चे नाव दे ऊन ां नी के े ् या कामिगरीचा गौरव करावा अ ी जनतेची मागणी
आहे .
वाहनां त ठे व े ् या ोटकां नी माच १९९३ म े मुंबई ॉक ए चज आिण
एअर इं िडया ा इमारती उद् झा ् या. तसेच इतर अकरा िठकाणी जे ोट
झा े ात अनेक ेअर ोकस‚ ावसाियक‚ िग हाईके आिण आजूबाजू ा उभे
अस े े ोक मरण पाव े . ते ापासून मुंबई पोि सां ना दह तवादी गु ां ची
ओळख झा ी. १२ माच १९९३ रोजी झा े ् या बॉ ोटां ा माि कां नी मुंब
ु ई
पोि सां समोर एक नवी सम ा उभी रािह ी. मुंबईत दह तवाद सु झा ा.
या मो ा दह तवादी ह ् ् यानंतर ठरावीक काळानंतर आणखी तीन ह ् े
मुंबईने पािह े . आरडीए ‚ ोटके‚ टाईमर यां चा वापर के े ी साधने‚ बसेस‚
आगगा ा आिण इतर सावजिनक िठकाणी पेर ी गे ी. या सग ा घटनां त कायदा
र कां ी गु े गारां चा संबंध आ ा नाही. पो ीस तपासाने ां चा मागोवा
ावा ाग ा. पण २६ नो बरची २००८ ची घटना वेगळी ठर ी. त: ा िजवाची
पवा न करणा यां नी के े े हे ह ् े काळजीपूवक पूविनयोिजत होते आिण ते
योजनेनुसार अंम ात आण े गे े . या ह ् े खोरां नी र ां वरी आिण रे ् वे
े नवरी सामा ोक‚ मु े ‚ या यां नाच केवळ के े असे नाही तर
पंचतारां िकत हॉटे म े भोजन करणा या उ वग य ीमंतही ां नी सोड े नाहीत.
एके-४७‚ हातबॉ आिण आरडीए बॉ अ ी अ े अस े ् या दहा जणां नी
संपूण हरा ा त तीन िदवस ओ ीस ठे व े . एवढा नरसंहार िकंवा माथेिफ ं चे
एवढे धाडसी कृ या आधी मुंबईकरां नी अनुभव े न ते.
एव ा भयानक दह तवादासमोर सरकारची िन यता जे ा नाग रकां ना
समज ी ते ा ां ा रागाची क ् पना पािह ् याि वाय आ ी नसती.
टी ीवर िदसत होते की ताज आिण सीएसटीवर जे ा पो ीस पिह ् यां दा
पोहोच े ते ा ना नेतृ होते‚ ना काही मािहती! डावपेचां त ते पार हर े होते. संकट
काय आहे याचीच पोि सां ना क ् पना न ती आिण असहा नाग रकां ना कळ े
की आप ी सुर ा अकाय म राजकार ां ा दु ब ासना ा हातात आहे .

❊❊❊
ऐं ी ा द कात पंजाबम े दह तवादाची ाट येईपयत भारतीय पोि सां ना
ाचा अनुभव न ता. ा दह तवादात रा वादी भावना होती. दह तवादी ा
समाजाचे होते ा समाजा ा ां ािवषयी सु सहानुभूती होती. कारण ही मु ं
ां ा त: ा ाथासाठी ढत नसून समाजासाठी ढत आहे त असं ां ना
वाटत होतं. दह तवा ां ा समधम यां ना िकंवा ाचा समाजा ा ोकां ना तसे
वाट ात अनैसिगक नाही िकंवा पूव असे कधी झा े च नाही असेही नाही. फार
थोडे ोक ां ना आसरा दे तात िकंवा ा े ठे व ास मदत करतात िकंवा
अ पाणी पुरवून ाबाबत सहा करतात. पण ब सं ोक गु े गारां ना
पकड ासाठी अिधका यां ना मदतही करत नाहीत. ब याच का ् पिनक पण काही
त अस े ् या तथाकिथत अ ायािव ही मु े ढतात अ ी ां ची भावना
होती.
पंजाबमधी दह तवा ां नी अनेक गु े गार आप ् यात भरती के े होते. मानवी
ह भंग‚ अ ाचार‚ ामीण यां वर ब ा ार असे गु े ां नी के े होते.
दह तवा ां ा ु टा ु टीने जे ा सा या मयादा ओ ां ड ् या आिण सवसाधारण
ीख समाजा ा िहतािव ते वागू ाग े ‚ ते ा ीख जाट ेतकरी पोि सां ना
गु े गारां िवषयी मािहती दे ऊ ाग े . मग प र थती ा त णां िव गे ी आिण
पंजाबाती दह तवाद संप ा णून रा वादी दह तवादा ी सामना करताना
उ म माग हा की ा समाजाची मने आिण अंत:करणे िजंकायची आिण बंदुकधारी
बेभान ींचा पाठ ाग करायचा.
 पंजाबम े अनुभव े ् या रा वादी दह तवादापे ा आ ा आप ् या समोरचा
िजहादी दह तवाद थोडा वेगळा आिण अिधक गुंतागुंतीचा आहे . रा वादी
दह तवादाचा कार दोन तकां पूव आय डम े थम िदस ा. ाचे िनखारे
अजूनही धुमसत आहे त. दह तवादाचा हाच कार पॅ े ाईनम े‚ ेनम े
बा ू ा (Basques) पाने आिण ी ं केम े ए टीई ा पाने िदस ा. या
दह तवादी कारवाया काही िवि भौगोि क े ां पुर ा सीिमत हो ा. अथात ा
भौगोि क भागाप ीकडे सरकार ी संबंिधत अ या ींवर ह ् ् याचे तुरळक
कार घड े होते. िजहादी दह तवादाती फरक असा की‚ उ े मा िकंवा इ ामी
बंधु ही क ् पना िव व ापक आहे आिण ामुळे अमे रका‚ ि टन‚ भारत
यां सार ा दू रदू र ा भागातही िजहादींना ह ् े कर ास वृ के े जाऊ कते.
या जागितक संदभात िवि समाजाची मने िजंकणे अवघड असते‚ णून
भारताती अ ् पसं ां कां ना जर असे पटवून िद े की दह तवा ां ा ू रपणाने
ा समाजाचे भ े होणार नाही तर ां ा मने िजंकणे होई .
गजबज े ् या भागात ोटके पवून जा ीतजा नुकसान कर ा ा
दह तवादा ी ढ ाची भारतीय पोि सां ना सवय झा ी आहे . काही वेळा ाची
िति याही ां नी अनुभव ी. िहं दू मू त वा ां नी ाच कारचा ितह ् ा
चढव ा. परं तु एखा ा राजकीय धािमक हे तूने आप े ाण दे ास तयार अस े ् या
ोकां चा िफदाियन ह ् ् याचा अनुभव फ िद ् ीती संसदे वरी ह ् ् या ा
वेळी आ ा. नंतर गुजरातमधी गां धीनगर येथे अ रधाम मंिदरावर तसाच ह ् ा
झा ा. या दो ी घटनां त गुंत े ् या ी काही अं ी थािनक हो ा आिण
गु े गारां ना थािनक िठकाणां न सहा िमळा े होते. २६ नो बर ा ‘ए ईटी’
िणत ह ् ् या ा तु नेने आधीचे ह ् े फार सोपे होते. मुंबईवरी ह ् ् यात
थािनक सहभागाचा अ ाप पुरावा िमळा े ा नाही आिण या ह ् ् यासाठी
समु मागाचा जो वापर कर ात आ ा‚ ामुळे तो एक अनपेि त आिण फार
धाडसी योग ठर ा.
अ ा ापक संकटा ा तोंड दे ाएवढे मुंबई पो ीस िकंवा अ हराती
पोि सद े ि ि त िकंवा तयारीत नाहीत. पोि सां जवळ पुरे ी े न ती ही
टीका काही अं ी यो आहे . परं तु ाहीपे ा िफदाियन ह ् ् यासार ा थतीत
आ मणा ा िकंवा संर णा ा पिह ् या फळीत उभे राह ाचे ि ण घेत े े
ोकही आप ् याकडे नाहीत. काही वषापूव मुंबई ा त ा ीन पो ीस आयु ां नी
एक कमां डो पथक उभे के े होते; पण नंतर ा आयु ां नी कोणतेही ीकरण न
दे ता ते र के े . ा कमां डो पथकास अिधकृत मा ता नस ् याने ती सगळी
धडपड िन ळ ठर ी. ा ा जर अिधकृत मंजुरी असती तर ि ि त जवानां चा
ताबडतोब वापर करता आ ा असता आिण ावेळी ां ाकडे पुरे ी े नसती
तरी ते स ा ा पो ीस ठा ां ती ां ा बां धवां पे ा ते अिधक ि ि त आिण
ारी रक ा मजबूत असते.
२६ नो बरचा एक प रणाम असा झा ा की अ ा धो ां ना तोंड दे ासाठी
मुंबई आिण दे ां ती इतर भे (ह ् ा कर ास सहज ) हरां त एनएसजीचे
एक पथक ठे व े पािहजे‚ याची जाणीव तरी झा ी. या ोकां ना सतत सुस ठे व े
पािहजे आिण सूचना िमळताच ां ची मदत िमळा ी पािहजे. ां ना नेहमी ा
ां तता-सु व थे ा कामा ा जुंपू नये िकंवा ीआयपीं ा बंदोब ासाठी तैनात
क नये. ासाठी ां ना क सरकार ा िनयं णाखा ी ठे वावे आिण कोण ाही
रा सरकार ा ते जबाबदार असू नयेत. असे ि क पथक तयार कराय ा रा
सरकारचे पो स द तं आहे . पण ा ा वेळ आिण पैसा ागे आिण मु
णजे पो ीस द ाती ोकां कडूनच ां चे ‘नेहमीचेच’ काम दे ािवषयी येणा या
दडपणापुढे मान न तुकिव ाची पो ादी इ ा ी हवी. कारण ितथे सहज पैसा
िमळव ाचे माग उप असतात.
पो ीस े नवर नेमणूक के े ् या पोि सां ना ां ची िन ाची कत े पार
पाड ासाठी एके -४७ िकंवा दु स या महायु ा ा काळाती ां चीही
आव यकता नाही. पो ीस े न ा ागाराती थोडीफार े दं ग ीसार ा
आणीबाणी ा वेळी वापर ास पुरे ी आहे त. पोि सां ना आधुिनक े‚ िच खते
इ. चा पुरवठा करावा अ ी गडबडीत पुढे आ े ी मागणी एखा ा त सिमतीने
तपास ी पािहजे. ब सं जनता कायदा पाळणारी असते आिण दह तवा ां ी
सामना कर ाची पाळी पोि सां वर दहा वषातून िकंवा आयु ात एखा ा वेळीच
ये ाची ता असते‚ अ ावेळी ह ् े खोरां ना तोंड दे ासाठी खास पथके तयार
ठे व ी पािहजेत.
गु चर यं णां ा अपय ाब बरे च काही बो े गे े आहे . ेक
दह तवादी ह ् ् यानंतर अ ी टीका वारं वार होत असते. आयबी‚ रॉ‚ डायरे ोरे ट
ऑफ रे े ू इं टेि ज आिण सेनाद ाचा गु हे र िवभाग यासार ा क ा ा
अख ारीती संघटनां कडे हे रिगरीची अ ाधुिनक साधने आहे त आिण अ ी
मािहती वेळेवर एक कर ाचीही व था आहे ; परं तु माणसां कडून जी मािहती
िमळते ा ा पयाय नाही. दह तवादी गटां त खबरे पे न िकंवा झोपडप ा‚
व ां त राहणा या सामा नाग रकां कडून ां नी कोणा ा सं या द हा चा ी
पािह ् या का िकंवा ां ा व ीत कोणी बाहे रचे आ े का यािवषयी चौक ी क न
मािहती िमळव ी जाते. ग घा णा या पोि सां नी चां ग े थािनक संबंध ठे व े तर
माणसां कडून के ी जाणारी हे रिगरी अित य उपयु ठरते.
पो ीस आिण जनता यां ामधी संबंध जर पर रिव वास आिण आदराचे
असती तर मानवी हे रिगरीतून चां ग ी मदत होते आिण दह तवादी ह ् ा
टाळताही येतो. यासाठी पोि सां ा मनोवृ ीत आिण वतनात बद झा ा पािहजे.
सामा ोकां पे ा आपण कोणीतरी वरचढ आहोत या भावनेऐवजी समान
पातळीवर येऊन ोकां ी सहकायाची भावना बाळग ी तर ते उपयु ठरे .
पो ीस-जनता संबंध सुधार ासाठी मह ा ा िठकाणी चां ग े अिधकारी नेमणे
आव यक असते. पो ीस महासंचा क आिण आयु पदां वर नेमणूक करताना
ां चा ामािणकपणा आिण काय मता काळजीपूवक तपास ी पािहजे. ाचाराचा
सं य असे िकंवा िनणय घे ाची मता नसे िकंवा िवचार‚ अिभ ी
करता येत नसे तर अ ा ी ा उ पदा ा ि डीपयतही पोहोचू िद े जाऊ
नये. एरवी ाचा उ जागेसाठी िवचार करावाच ागतो. अ ख भारतीय सेवां ा
िनयमां माणे प ास िकंवा नंतर पंचाव वष वय झा े ् या िकंवा अकाय म
अिधका यां ना सरकार िनवृ ीवेतन दे ऊन घरी बसवू कते. दु दवाने या अिधकाराचा
िचतच वापर के ा जातो. कारण ेक अिधका याचे एखा ा राजकारणी
ी िकंवा अ कोणा ी ागेबां धे असतात आिण जात‚ धम िकंवा अ
क ा ा तरी आधारे तो ाची बाजू मां डतो.
उ पदां वर चां ग ् या ोकां ची नेमणूक के ् यानंतर ां ना ां ा द ाचे
व थापन आिण वापर कर ाचे ातं दे ऊन अपेि त उि े गाठ ास वृ
के े पािहजे. नॅ न पो ीस किम नने १९८१ म े के े ् या ि फार ींम े यावर
भर िद ा होता की‚ अिधका यां ना कारभार ातं णजे राजकीय
ह ेपाि वाय बद ् या‚ बढती िकंवा ि ा दे ाचे ातं िद े पािहजे. पण
ात असे कधी झा े च नाही. प रणामी ेक हराती आिण रा ाती
पोि सद े राजकारण आहे त. दु :खदायक गो ही की स ा अनेक पो ीस
अिधकारी िनरिनरा ा राजकीय ने ां ी िनगिडत आहे त आिण ां ा कामात
आप ् या व र ां चे मागद न घे ाऐवजी ते या ने ां ा ण ा माणे वागतात.
पोि सद ाती ा व र ां ना आप े आदे पाळ े जाती च अ ी खा ी नसे
ते काय ाचे रा थािपत क कणार नाहीत. जे ा आपण पो ीस सुधारणा
णतो ते ा ाचा खरा अथ असा असतो की‚ किन अिधका यां ा नेमणुका
आिण बद ् या यात राजकार ां चा ह ेप नको. दु सरी गो णजे गु ा ा
तपासणीतही ह ेप नको. कारण ामुळे काय ा ा रा ाऐवजी उ टी थती
होते.
या दोन सुधारणा ताबडतोब अंम ात आण ् याखेरीज ही व था नीट चा णार
नाही‚ अ ा दडपणां ना बळी न पडणारे कणखर अिधकारी फार दु म ळ असतात
आिण अ ा ोकां ना िबनकायकारी पदां वर पाठव े जाते. णजे ां ा ता ावर
नाचणा या पोि सद ाकडून राजकार ां ना हवे ते क न घेता येते. राजकारणी
मंडळींना पोि सद चा व ास ितबंध करणा या काय ां ची गरज आहे .
२६ नो बर ा घटनां मुळे ां ना राग आ ा आहे अ ां नी संघिटतपणे िवरोध
क न पो ीस सुधारणां चा आ ह धर ा पािहजे. पोि सद स ेवरी प ा ा
जबाबदार अस ाऐवजी फ काय ा ा जबाबदार अस े पािहजे. राजकार ां ची
भूिमका फ धोरण ठरिव ापुरती मयािदत रािह ी पािहजे. ासन िकंवा
अंम बजावणीत ां चा ह ेप नसावा. राजकार ां नी पोि सां ा कामिगरीवर
ठे वावे. काय ाचा नेहमी मान राख ा जाई आिण पो ीस जनते ा ास न दे ता
सहा करती एवढे ां नी पािह े पािहजे.
एनएसजीने जे ा ताज आिण ओबेरॉय हॉटे ् समधी आप ी कारवाई
य ी र ा पूण क न सव िजवंत ोकां ना सुख पपणे बाहे र काढ े ते ा
ोकां चा ोभ झा ा. कारण या वेळे ा उ -म मवग यां ना झळ पोहोच ी
होती आिण जनमत बनवणारे ाच वगात े असतात. ां नी पो ीस सुधारणां ची
जोरदार मागणी के ी. गे ् या वीस वषापासून अनेक कायकत याचा पाठपुरावा
करत आहे त. पण ठोस काहीच के े गे े नाही. का िसंग करणात सव
ाया याने िनणय दे ऊनही काही झा े नाही.
१९९६ म े आसाम आिण उ र दे चे माजी पो ीस महासंचा क तसेच सीमा
सुर ा द ाचे माजी महासंचा क का िसंग यां नी सव ाया यात जनिहत
यािचका दाख के ी होती. ात पो ीस सुधारणां ची मागणी होती. दहा वषानंतर
सव ाया याचे मु ायाधी वाय.के. साभरवा यां ा अ तेखा ी
खंडपीठाने ां ना अनुकू िनणय िद ा. परं तु रा सरकार तसा कायदा कर ास
उ ुक न ते. काही छो ा रा ां नी आव यक ते बद के े . पण ब तेक सव
मो ा रा ां नी चा ढक सु के ी. ां ना भीती वाटत होती की ां ना
पोि सद ा ा हवे तसे वापरता येणार नाही. राजकीय िनयं णापासून पो ीस तं
होती आिण ते णजेच ‘कायदा’ होती अ ी ां ची सबब होती. वा िवक
पोि सद कोण ाही राजकीय िव ेषत: ोक ाहीत कधीही तं होऊ कत
नाही. पोि सद काय ा ा आिण ोक ितिनधींमाफत जनते ाच जबाबदार
अस े पािहजे. पण याचा अथ असा नाही की ोक ितिनधींनी आप े उखळ पां ढरे
कर ासाठी ां ा पो ीस द ावरी अिधकाराचा गैरवापर करावा िकंवा कायदा
राबवून ावा. पण स ा तसेच होत आहे .
सरकारची िन यता आिण उदासीनता यािव आवाज उठिवणा या
नाग रकां ा अनेक गटां पैकी एका गटाने दह तवादी ह ् ् या ा सरकारी
िति येती काही उिणवा उघड के ् या. ा गटाचे नाव आहे − ‘नाग रकां नो‚
ताबा ा.’ (Citizen Take Charge) या संघटनेचे नेतृ भारत सरकार ा क ीय
मंि मंडळाचे माजी सिचव बी.जी. दे मुख‚ महारा सरकारचे माजी सिचव डी.एस.
सुखटणकर‚ सव ाया याचे माजी ायाधी बी.एन. कृ मूत आिण
े खकासह अनेक मा वर करत आहे त. िनषेध नोंदवणा या सव गटां ना एक
आणून एक ासपीठ िनमाण करणे हा या गटाचा हे तू आहे . याम े केवळ पो ीस
द ाची सुधारणा हा एकच संवेदन ी न िवचारात न घेता आप ा ीन
व थापन िनयोजनाती उिणवा‚ ासन आिण महानगरपाि केचे िवभाग यां चा
सहभाग यां सार ा अनेक नां चा पाठपुरावा के ा जाणार आहे .
एक गो सवानी ात ठे व ी पािहजे‚ की आप ् या ा थािपत व थेत
रा नच काम करायचे आहे आिण ती सुधारायचेही आहे . िनवडणुकां चे िनका
ाग ् यानंतर राजकार ां ना जबाबदार धर ाची व था के ी तरच हे
आहे . म मवग यां ना राजकारणी आिण नोकर हा यां ा ी थेट संपक साधणे
अस ् याने िनवडणुकी ा मागाने प रणाम करणा या राजकीय ि या
वाहात सामी हो ाची ां ना गरज वाटत नाही. ां ची ताकद कर ासाठी
ां ा मतदानाि वाय दु सरा कोणताही माग नसतो. ामुळे िनवडणुकीत ते
मतदानाचा ह े ने बजावतात. आता म मवग यां ना याची जाणीव झा ी आहे
की चां ग े ोक िविधमंडळात पाठवायचे असती तर ां नीही मतदान के े
पािहजे. नाहीतर ि ा झा े ् या गु े गारां सह अनेक बाड ोक िविधमंडळावर
िनवडून जातात. ितथे ते कायदे करतात आिण कायदे करणा यां ा आिण ते
अंम ात आणणा यां ा आ ीवादाने ते कायदे मोडतात. जर राजकार ां ना ात
आ े की म मवग य णीय सं ेने मतदान क न गु े गारी आिण ाथ
ोकां चा पराभव करती तर अ ा ोकां ना उमेदवारी दे ापूव राजकीय प
दहावेळा िवचार करती . णून या संघटने ा तीन मह ा ा काय मां पैकी एक
आहे . म मवग यां ना मतदानास वृ करणे. ामुळे राजकारणी अिधक जबाबदार
होती आिण चां ग े ासन िनमाण होई .
 आप ा ीन व थापन या दु स या मह ा ा गो ीकडे ही िद े पािहजे.
िनसगा ा हरीनुसार संकटे कोसळू कतात‚ उदा. मुंबईती २००५ मधी पूर
िकंवा २६ नो बर माणे मानव-िनिमत आप ीही ओढवू कतात. आप ा ीन
व थापनात काय म ठरवून िद े ा असतो पण तो िचतच अंम ात येतो आिण
मग संकटात ते सु कराय ा खूप वेळ ागतो. यासाठी नाग रकां चे सवसमावे क
संघटन के े पािहजे. ां ा गरजा ात घेऊन ां ा प रसराती
अि ामकद ‚ रे ड ॉस‚ हॉ ट े आिण इतर संकटका ीन सेवा पुरवणा या
सं थां ना सूचना िद ् या पािहजेत. हरा ा ेक भागात असे नाग रकां चे गट
तयार के े की आपोआप ा भागाती संकटका ीन सहा पथके जागृत होती .
नाहीतर काय करावे हे न कळणारी मंडळी मुंडकी तुट े ् या कोंब ा माणे
इत त: पळू न गोंधळच िनमाण करतात. असा कार २६ नो बर ा
हॉ ट ां म े झा ा हे आपण पािह े आहे .
यामधून पो ीस यं णा‚ एनएसजी ा पाचारण करणे‚ आप ा ीन व थापन
पथकां ना बातमी कळवणे अ ा कामाम े सम य साध ासाठी एका अिधकार
क ाची गरज होते. ९/११ ा व ् ड टे ड सटरवर िवमान धडक ् यानंतर
ूयॉकचे मेयर डी गुईि यानी यां नी अ ी सव सू े हाती घेत ी. ां ना पो ीस
मुख‚ अि ामकद मुख आिण इतर पूरक सेवां चे मुख सहा करत होते. २६
नो बर ा मुंबईत असे क न ते. ितथे एक नेता न ता आिण ामुळे ेक
सेवासं था आप ् या इ े माणे‚ ब याच वेळा पर रिवरोधी काम करत हो ा.
आप ् या हरात आिण व थेत पो ीस किम नर हे पद ही भूिमका बजावाय ा
यो आहे . तो सवाना िदस ा पािहजे. ाचे सवानी ऐक े पािहजे आिण ा ा
आ ां चे पा न झा े पािहजे. पंजाबमधी सुवणमंिदरात एनएसजीने ा दोन ‘ ॅ क
थंडर’ मोिहमा के ् या‚ ावेळी तेथी पो ीस महासंचा क या कारवाईचे मुख
होते आिण ेक सरकारी िवभाग आिण खु एनएसजी ां ना सव तप ी दे त
होते. टी ीवरी मु ाखती आिण प कारां ना मािहती दे णे ही कामे त:
महासंचा क करत होते. समाधानकारक अ ा रतीने ां नी जगभर मािहती पुरव ी.
मुंबईती दह तवादी ह ् ् या ा वेळी असा कुणीही अिधकारी िदस ा नाही.
एनएसजी मुख‚ ा कारवाईचे संचा क‚ नािवक द ा ा प चम िवभागाचे मुख
कमां डो आिण अि ामक द ाचे जवान या सग ां नी सारमा मां ना तं
मु ाखती िद ् या‚ ामुळे व ु थती कळ ात खूप गोंधळ झा ा.
मी जे ा : हा न मु मं ां ा समोर मां ड ा‚ ते ा ां नी पुनवसन
खा ा ा सिचवां ना मुख ी णून पुढ ा वेळेस नेमतो असे सां िगत े . ही
मोठी दु दवी िनवड आहे . कारण आप ् या संदभात ितथे कोणीतरी वद धारी
अिधकारी अस ा पािहजे आिण मी वर सां िगत ् या माणे तो मुंबईचा पो ीस
किम नर असावा. १९८२ म े मुंबईत पो ीस बंडाळी ा वेळी आिण नंतर १९८४
म े जातीय दं ग ी ा वेळी जे ा सेनाद ा ा पाचारण कर ात आ े होते ते ाही
सेनापथके पो ीस आयु ां नाच अहवा दे त होती आिण आयु च सव कारवाईचे
मुख होते. सेनाद ाने आप ् या कारवाया तं पणे चा व ् या अस ् या तरी ते
आयु ां नाच अहवा दे त असत. पो ीस आयु ां नी ां ा कारवाईत ह ेप
के ा नाही‚ पण सम य साधणे आिण एकूण जबाबदारी आयु ां वरच होती. ां ा
संमतीि वाय िकंवा मािहतीि वाय काहीही के े जात न ते.
क ीय मं ी ए. आर. अंतु े यां नी एक दु दवी िवधान के े की एटीएस मुख हे मंत
करकरे यां चा या कारवाईत जो मृ ू झा ा ा मागे िहं दु वादी ोकां नी रच े ा
कट असावा. कारण एटीएसने के े ् या मा े गाव ोटां ा चौक ीत करक यां नी
ा ोटामागे िहं दु वादी ी हो ा असे ोधून काढ े होते. ते अित य
जातीयवादी आिण मूखपणाचे िवधान होते आिण ामुळे सरकारची फार अडचण
झा ी. हे अंतु चे िवधान खोटे ठरवाय ा काही बो ायची गरज नाही. याचे कारण
असे आहे की र-ए-तोयबा आिण िव व िहं दू प रषद‚ बजरं गद हे
पर रसंमतीने कट करणे अ आहे हे अगदी आहे .
तरीही एक गो खरी आहे की‚ दोन व र पो ीस अिधकारी आिण ‘ए ाऊंटर
े ाि ’ णून ओळख ा जाणारा इ े र एकाच मोटारीत बस े आिण ा
दह तवा ां नी आधी सीएसटीवरी िन ाप वा ां वर ह ् ा चढव ा आिण नंतर
कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट आिण मेटो िसनेमा जवळी र ां वर ह ् े के े
ां नी या ित ी अिधका यां ना ठार मार े . हे मंत करकरे दह तवादिवरोधी पथकाचे
मुख होते. ां ना कळ े की दह तवादी बेफामपणे ह ् े करत आहे त ते ा
िठकाणावर जाऊन ितथे काय चा े आहे ते पाहणे ां चे कत च होते.
साळसकर हे गु े िवभागात होते आिण ां ा व र ां नीच ां ना कारवाईसाठी
जा ाचा कूम िद ा होता. पूव उपनगरां चे मुख अित र आयु कामटे यां नी
यात पड ाचे कारण न ते. पण ते नेहमीच धाडसाने वागत. ते एका िनवृ री
अिधका याचे सुपु आिण मुंब ु ई रा ा ा पिह ् या पो ीस मुखां चे नातू होते. हे
ितघेजण दै वयोगानेच एक आ े आिण पाठ ागा ा थराराने उ ेिजत होऊन ां नी
एकाच जीपमधून वास के ा असावा.
ां ा एक पणे जा ा ा वेडेपणािवषयीचे सव िस ां त चुकीचे आिण न
िटकणारे आहे त. घडायचे ते घड े आिण पु ा तसे होऊ नये यासाठी एक म वत
अिधकार क िनमाण करावे. तेथून व र अिधका यां ना मागद न के े जावे आिण
ां ना िवि कामे आिण भौगोि क भाग वाटू न िद े जावेत. ा दु दवी रा ी तसे
झा े नाही.
दह तवा ां ी ढताना ा ूरवीरां नी आप े ाण वेच े आिण ां नी
ां ा ी ट र िद ी ां ची जनतेने ंसा के ी आहे . हे मंत करकरे आिण
अ ोक कामटे यां ासारखे अिधकारी कत करताना मृ ू पाव े . तसेच
अित र आयु सदानंद दाते आिण डीसीपी नां गरे पाटी यां नी आघाडीवर
जाऊन नेतृ गाजव े . सदानंद दा ां नी गोळीबार करत अधातास दह तवा ां ना
कामा आिण आ ् ब े स हॉ ट म ेच रोखून ठे व े .
दह तवा ां नी हॉ ट ा छपराव न फेक े ् या बॉ मुळे ते जखमी झा े .
बॉ फुट ् यावर ाचे तुकडे ां ा रीरभर घुस े आिण एक तुकडा तर
अजूनही डो ा ा बुबुळां त तून बस ा आहे .
मा ा एकूण कारिकद त म ा भेट े ् या उ ृ अिधका यां पैकी दाते हे एक
अिधकारी आहे त. िवन आिण बढाई न मारणारे दाते अित य कत द आहे त. या
सग ा घटनेत दा ां ची भूिमका सरकार यो कारे ानात घेई अ ी आ ा
आहे .
ाचबरोबर केवळ ब ीसे िमळव ासाठी ा अिधका यां नी आिण ींनी
आप ी कामिगरी फुगवून सां िगत ी‚ ां ाब ही व र ां नी जाग क रािह े
पािहजे. मुंबईत िकंवा अ पोि सात हे कार नवे नाहीत. ही वृ ी रोखून धर ी
पािहजे. अ था ां नी खरे च आप े ाण संकटात घात े ते उपहासी बनती .

❊❊❊
आयबी आिण ‘रॉ’ या दोन मु संघटनां वर जे ा गु मािहती िमळव ात
अपय आ ् याची टीका झा ी‚ ते ा या नाच ीतून सुटका क न घे ासाठी
ां नी मा मां मधून बात ा फोडणे सु के े . याि वाय आप ी बाजू मां ड ाचा
दु सरा पयायच नसतो. ां ना जाहीर िनवेदने करता येत नाहीत आिण अिधका यां नी
वैय क र ा ोकां समोर जाऊ नये आिण बो ू नये असेच ां ना सां िगत े े
असते. पण या जाणीवपूवक फोड े ् या बात ां तून आप ् या ा असे कळते की‚
पािक ानाती ‘ए ईटी’ संचा कां ची संभाषणे चो न ऐक ् यावर समु मागाने
मुंबईवरी ह ् ा हो ाची ता वाटू ाग ी. तसेच ताज हॉटे ाही
कर ाची एक ता झा ी होती.
ही मह ाची मािहती संबंिधत संघटनां म े सा रत के ी गे ी का आिण
कोण ा पातळीपयत ती िझरप ी याची आपणास मािहती नाही. पण ताज हॉटे चे
व थापन करणा या इं िडयन हॉटे ् सचे अ रतन टाटा यां नी व थापना ा
एक मिह ापूव याची सूचना िद ी गे ी होती हे मा के े .
वा वात हॉटे व थापनाने सुर ा व थाही वाढव ी होती. पण घटने ा‚
२६ नो बर ा आधी आठवडाभर ती ि िथ के ी. पा ां चे ागत आिण
आदराित या ा हॉटे ् स सुर ेपे ा जा मह दे तात. रतन टाटां नी ह ् ् यानंतर
धोरण बद े . ां नी एका िस इ ाए ी सुर ा सं थे ा असे ह ् े
टाळ ासाठी स ् ा दे ाचे काम िद े आहे .
असेही कळते की‚ सागरी मागाची ता िवचारात घेत ी गे ी होती. नौद ाचे
मुख अ◌ॅ डिमर सुरे मेहता यां नी नौद ा ा ही मािहती कळव ी होती हे मा
के े . परं तु ‘कारवाई करता ये ाजोगी’ पुरे ी खबर न ती. दह तवादी
आणणा या सं या द बोटीचे आ े खत िठकाण भारतीय नौद ा ा क ेबाहे र
णजे पािक ानी ह ीत होते.
ह ् ् यानंतर या िवषयीची ‘आती मािहती’ असणा या एका राजकारणी
ीस मी िद ् ीत भेट ो. ां ा ण ानुसार दह तवा ां नी पळव े ी
भारतीय मासेमारी बोट ‘कुबेर’ तटर क द ाने अडव ी होती. पण ती भारतीय
मा कीची आहे अ ी ओळखप ी दाखव ् यामुळे ां नी ितची घडती घेत ी नाही.
कोणावर आिण िकती िव वास आपण ठे वायचा हे च कळत नाही. पण एवढे न ी
की‚ सागरी सुर ेकडे फार दु झा े आिण गु चर यं णां नी ही मािहती भारतीय
नौद ‚ मुंबई पो ीस आिण तटर क द ा ा दे ऊनही ाकडे फारसे िद े गे े
नाही.
बधवार पाक ासमोर कफ परे ड येथी को ां ा वसाहतीती काही
को ां नी आिण रिहवा ां नी एका हान पडावातून दह तवादी उतरताना पािह े
आिण ां नी ां ना हटक े दे खी . ां चे ते सं या द िकना यावर उतरणे‚ कोळी
िकंवा पयटक सहसा वापरत नस े ी रबरी हवेने फुगव ी जाणारी बोट‚
दह तवा ां जवळ अस े ् या मोठमो ा बॅ हे सगळे सं या द िदसत असूनही
ां नी ही मािहती पोि सां पयत पोहोचव ी नाही. याि वाय या िकना याजवळ ा
भागात ग घा णा या पोि सां नाही या सागरी मागाने होऊ कणा या संभा
ह ् ् याची पूवसूचना िद ी गे ी न ती. या तेची तेथी को ां नाही क ् पना
न ती. या सव ां ब चक साखळीत ही मह ाची बातमी पोहोचव ी गे ी नाही.
हरावर ा संकटाचे सावट पसर े ा ा पाची क ् पना असती तर घबराट
न पसरवता या मािहतीचे यो िवतरण झा े असते. या सग ा भेगा बुजव ासाठी
गु मािहती िमळवणे आिण ाचे सारण याम े रािह े ् या उिणवा‚ चुका आिण
दाखव ा गे े ा िन ाळजीपणा याची सखो चौक ी के ी पािहजे. अ ी गु
मािहती िमळवणे आिण ाचे सारण यासाठी एकच जबाबदार अिधकारी अस ा
पािहजे. हा अिधकारी मािहती सारणावर ठे वे आिण ां ना कृती करायची
आहे ां ापयत ती पोहोचे ‚ याकडे दे ई .
या घटनेत रा ीय सुर ा स ् ागाराची न ी भूिमका काय होती याची म ा
क ् पना नाही. संसदभवनावर जे ा ह ् ा झा ा ते ा ावेळचे रा ीय सुर ा
स ् ागार जे िम ा यां नी त:कडे खूप कामे ओढवून घेत ी आिण ामुळे
ां ना अंतगत सुर ेकडे ाय ा पुरेसा वेळ िमळा ा नाही अ ी टीका
कर ात आ ी. ावेळी ते पंत धानां चेही मु सिचव होते आिण ा कामातच
ां चा बराच वेळ जायचा. ाच माणे एम.के. नारायणन यां नी मतेपे ा जा
कामाचा भार सां भाळ ा. मा ा एका िद ् ीती राजकारणी िम ा ा
ण ानुसार‚ जे. एन. दीि त यां ा मृ ूनंतर एम.के.नी बा सुर ा िवभागाचा
भार ीकार ा आिण २००८ या वषात ते त अडीच े िदवस दे ाबाहे र होते.
अणु ी करारासंबंधी ा वाटाघाटी आिण नंतर चीन ी सीमावाद यात ां चा खूप
सहभाग होता. वा वात ते अंतगत सुर ेती त ‚ पण ां ना ितकडे दे ास
पुरेसा वेळच िमळा ा नाही.
मी एम.क.ना गत र ा ओळखतो. गृहमं ा यात मी ां ा आिण
पी.िचदं बरम यां ासोबत िव ेष सिचव णून काम के े होते. नंतर पंजाबम े िजथे
पिह ् यां दा मी पो ीस महासंचा क णून आिण नंतर रा पा ां चे स ् ागार
णूनही काम के े होते. एम. क.ना घडणा या बारीकसारीक घटनां ची खबर असते
आिण राजकीय थतीबाबत ते फार धूत आहे त. ां ना वा वाची आिण
तळापयत ा भावना यां ची अचूक जाण अस ् याने ां चे िनणय नेहमी अचूक ठर े
आहे त. पण ां ापुढे कामाचा चंड डोंगर अस ् याने हा िवि संग ां ा
नजरे तून सुट ा असावा. आता ते काही त ण रािह े नाहीत. णून ां नी आता
ां ची काही कामे आिण जबाबदा या त णां कडे सोपवा ात आिण ां ना तयार
करावे.
वसायद पोि सद ासाठी ां चा ामािणकपणा आिण काय मता िस
झा ी आहे अ ा चां ग ् या पो ीस नेतृ ाची गरज आहे . आयपीएसम े अ ा
अिधका यां ची कमी नाहीये; पण ता ुर ा ाथासाठी ां ना बाजू ा टाक े जाते.
दु दवाने राजकारणी ोकां ना ां ा इ े माणे वागणारे अिधकारी हवे असतात‚
काय ाचे अिधरा मानणारे आिण जनतेची सेवा करणारे नको असतात. पो ीस
सुधारणां ची सु वात उ म पो ीस अिधका यां ा िनवडीपासून झा ी पािहजे आिण
जनतेने ाचा आ ह धर ा पािहजे.
१९७९ ा नॅ न पो ीस किम नने सुचिव े ् या सुर ा आयोगामाफत
पारद क प तीने चां ग ् या अिधका यां ची िनवड के ी पािहजे. या प तीनेच
जगाती िवकिसत दे ां ती पोि सद ां माणे भारतात ावसाियक पोि सद
उभे रा के . अखेर चां ग ् या सेवेची मागणी करणे जनतेचेच काम आहे आिण
णून चां ग ् या सेवेसाठी पो ीस सुधारणा कर ासाठी जनतेने सरकार ा भाग
पाड े पािहजे.
 िदरं गाईची िकंमत आिण भिव का ीन उपाययोजना

ह रं दर बावेजा

ा बोटीतून स दह तवादी कराची न मुंबईपयत आ े ा ‘एम ी

कुबेर’ ा हकीकतीव न भारता ा सुर ा व थेवर अनेक बाजूंनी का पडतो.
नौद मुख अ◌ॅ डिमर सुरे मेहता आता आप ् या ा सां गतात की‚ महारा
आिण गुजरातम े नोंदी झा े ् या सुमारे ५०‚००० बोटी आहे त. हा आकडा छाती
दडपून टाकणारा आहे . पण या नावां पैकी फ एकच बोट १३ नो बर २००८ रोजी
पोरबंदर ा िकना यावर आ ी आिण पु ा थो ा वेळानंतर समु वासावर परत
गे ी. ितचा क ान अमरिसंह सोळं की ा िदव ी आनंदात होता. ब तेक मासेमारी
बोटी असतात ा माणे तोही पंधरवडाभर दू र समु ात होता आिण येताना ाने
एक टन मासळी आण ी होती. काही िदवसां पयत कुटुं बात रा न िव ां ती घे ासाठी
तेवढे पुरेसे होते.
परं तु इतर ५०‚००० बोटीं माणे न वागता १४ नो बर ा ‘कुबेर’ पु ा
समु वासासाठी रवाना झा ी. तटर क अिधका यां नी याची वा िवक दख
ाय ा पािहजे होती. कुबेरचा वास सु झा ा. पण सोळं कीने जे ा कुबेर १४
नो बर ा हाकार ी ते ा तो एकटा न ता. ‘मा’ नावा ा दु स या मासेमारी
बोटीवरचा जीवाभाई हरदासभाई हा तां डे ही पोरबंदर न ा ाबरोबर िनघा ा
होता. दोन िदवस ां नी एकमेकां बरोबर वास के ा आिण सुमारे ‘सात
सूया ां ’पयत ते ी.एच.एफ. रे िडओ संचां व न एकमेकां ा संपकात होते.
हरदासभाईं ी बो ् यावर तपास करणा या अिधका यां ना कळ े की‚ पोरबंदर
सोड ् यानंतर नऊ िदवसां नी वादळी वा यां मुळे हरदासभाईंनी आप ी बोट एका
सुरि त िकना या ा ाव ी. अिधकारी आता या तपासात आहे त की कुबेर
पािक ानी सागरी ह ीत भरकटत गे ी का सोळं कीने ित ा जाणूनबुजून
पािक ानी ह ीत ने े . ाचे ेत नंतर बोटी ा इं जीन म े सापड े .
सोळं कीने पािक ान ा ह ी ा खूप आत बोट ने ी अस ाची ता आहे .
कारण चौक ी अिधका यां ना जीपीएसवर मुंबई ते कराची आिण कराची ते मुंबई
अ ा दोन नोंदी के े ् या आढळू न आ ् या आहे त. तपासणी अिधकारी असे
सां गतात की कुबेरने जाताना िकना यािकना याने वास के ा आिण परतीचा वास
खु ् या समु ातून के ा. अथात ही प चातबु ी आहे . अंतगत सुर ा व थेने या
 नाचे उ र ोध े पािहजे. कुबेर जे ा हरव ी ते ा धो ाचा इ ारा का िद ा
गे ा नाही. ‘मा’ चा तां डे िकंवा सोळं की कुणीही मदतीची हाक िद ी नाही.
२२ नो बर २००८ रोजी र-ए-तोयबाने कुबेर ा जबरद ीने पळवून ने े हे
भारतीय अिधका यां ना माहीत न ते. पररा वहार मं ा याने पुरा ाची जी
कागदप े पािक ान ा िद ी ात ट े आहे ‚ “२२ नो बर ा सुमारे आठ
वाजता एका हान बोटीतून दह तवा ां नी वास सु के ा. सुमारे चाळीस
िमिनटां ा वासानंतर ‘अ ् - सैनी’ नावा ा एका मो ा बोटीवर ां ना
चढव ात आ े . अजम अमीर कसाब ा सां ग ानुसार ती बोट झाकीर-उर-
रे हमान खवी उफ चाचा या ा मा कीची होती. ा बोटीवर आधीच ए ईटीचे
सात सभासद होते. ‘अ ् - सैनी’वर दह तवादी जवळजवळ संपूण िदवसभर होते
आिण दु स या िदव ी २३ नो बर ा दु पारी सुमारे तीन वाजता ‘अ ् - सैनी’जवळ
एक बोट उभी अस े ी कसाबने पािह ी. ती भारतात नोंदणी झा े ी ‘कुबेर’
नावाची मासेमारी बोट होती आिण ावर पाच ख ा ी होते. ापैकी चार जणां ना
‘अ ् - सैनी’वर ह व ात आ े आिण नंतर ां ना ‘ए ईटी’ ा ोकां नी ठार
मार े . अमरिसंह सोळं की ा कुबेरवर रा िद े . ानेच सुमारे ५५० सागरी
िक ोमीटरचा मुंबईपयतचा वास चा व ा.
अथात हे सगळे मागी घटनां चे नंतर के े े िचंतन आहे .
कुबेर नाही ी झा ् याचे कुणा ा कळ े च नाही आिण भर समु ाव न दहा
स दह तवादी वा ां सह ती मुंबईकडे वास करत रािह ी. याती
िवरोधाभास णजे साधारणपणे ाचवेळी ‘रॉ’ ा अ ी िन चत सूचना िमळा ी
होती की सागरी मागाने ह ् ा हो ाची ता आहे . णजे आगाऊ मािहती
िमळा ी होती आिण ‘रॉ’ मधी गु बातमी हाताळणा या मंडळींनी‚ नौद ाने
आिण तटर क द ाने ाचे िव े षण के े असते तर २६/११ ची घटना टाळता
आ ी असती.
साऊथ ॉकम े न ाने गृहमं ी णून आ े ् या पी. िचदं बरम यां नी के े ् या
चौक ीतून अंतगत सुर ा व थेती िव ळीतपणािवषयीचे भयानक स िदसून
येते. गु चर यं णाती अपय ािवषयी ा चौक ीत असे झा े की‚
मुंबईवरी ह ् ् या ा आधी कृती कर ाजोगा पुरेसा पुरावा होता. पण ाची नीट
छाननी झा ी नाही आिण ासंबंधी गंभीरपणे जी कारवाई करणे आव यक होते ते
झा े नाही. भारता ा ‘मवाळ रा ’ असे जे उपहासा क नाव िमळा े आहे ते
याव न साथ वाटते. कारण भारतावर सतत ह ् े होतच आहे त.
 िविवध गु चर सं थां ना अ ी कोणती िन चत मािहती िमळा ी होती? भारताची
परदे ी गु हे र यं णा ‘रॉ’ ने २६/११ ा आधी तीन मिहने आधीपासून अनेक
संभाषणे म ेच अडवून बरीच मािहती िमळव ी होती. १८ स बर ा ‘रॉ’ ने
‘ र’चा एक माणूस आिण आणखी एक अनोळखी ी यां ामधी
सॅटे ाईट फोनवरचे संभाषण ऐक े . ते संभाषण बराच वेळ चा े होते. ात
र ा एका कायक ाने सां िगत े की मुंबई ा ‘गेटवे ऑफ इं िडया’ जवळी
एक हॉटे ठरव े गे े आहे आिण ावरी ह ् ् याची योजना आख ी जात
आहे . ासाठी सागरी मागाचा वापर के ा जाई .
नंतर २४ स बर ा ‘रॉ’ ने आणखी एक फोनवरी संभाषण ऐक े . ावेळी
ह ् ् यासाठी िनवड े ् या हॉटे ां ची नावे सां ग ात आ ी − ताज‚ मॅ रयट‚ सी
रॉक आिण ॅ स एं ड. ही मािहती हाताळणा या सवानी जर एक बसून या
संदे ाचा अ ास के ा असता तर १८ स बर ा सागरी मागा ा वापरा ा
मािहती ा पु ी िमळा ी असती. या सव हॉटे म े एक साध आहे − ती सव
समु ा ा ागून आहे त.
पण हे एव ावरच संपत नाही. १९ नो बर ा ‘रॉ’ ने सॅटे ाईट फोनवरचे
आणखी एक संभाषण ऐक े . ाती एक बो णारा णा ा‚ “आ ी नऊ ते
अकरा ा दर ान मुंबई ा पोहोचू.” ‘रॉ’ ने संभाषणाचे िन चत िठकाण ोधून
काढ े . ते मुंबईजवळी समु ात झोळ ा प चमेस चाळीस िक ोमीटरवर होते.
ही मह ाची मािहती ‘रॉ’ ने आयबीकडे पोहोचव ी आिण ां नी ती भारतीय
नौद ा ा कळव ी. णजे फुटबॉ माणे मािहती एकीकडून दु सरीकडे जात
रािह ी. ाब काही कृती होत आहे का नाही‚ याची चौक ी कोणीही के ी
नाही. नौद ाने ा िठकाणाची तपासणी के ी पण ती फ एकदाच आिण नंतर ते
िवसर े गे े . या सग ा काळां त कुबेरचा समु वास चा ू च होता. पण ाची रॉ‚
नौद िकंवा तटर क द कुणा ाच खबर ाग ी नाही. भयकारी गो ही की
पोहोच ाची वेळ जी ठरव ी होती ात फ अ ा तासाचा फरक पड ा.
पररा मं ा या ा फाई ीनुसार ते दहा दह तवादी कफ परे डवरी बधवार
पाकजवळ रा ी साडे आठ ा सुमारास पोहोच े . नौद आिण तटर क द ां नी ा
काळात रबोटीचा ोध ाय ा हवा होता‚ ा काळात पािक ानमधी
सू धारां नी ठरव े ् या योजनेनुसार ते दहा दह तवादी कुबेरमधून आप ् या सव
सामानासह इं चाइं चाने आप ् या ाजवळ चा े होते. ेका ा बॅगेत
क ा नको ‚ दा गोळा‚ नऊ एम.एम. िप ु े ‚ हात बॉ आिण वकरच सु
होणा या दीघ ढाई ा काळात आव यक तो सुकामेवा एवढे सामान होते. ते जे ा
मुंबईकडे वास करत होते ते ा कसाब आिण ाचे नऊ सहकारी आळीपाळीने
बोटीवर पहारा दे त होते. ां नी ावेळी ठे व े ् या नोंदी नंतर ता ात घे ात
आ ् या. ानुसार असे िदसते की २६ नो बर २००८ रोजी दु पारी चार वाजता कुबेर
बोट मुंबईपासून चार सागरी मै अंतरावर पोहोच ी. अंधार पड ् याबरोबर ा
गटाचा नेता इ ाई खानने पािक ानाती ां ा सू धारा ी संपक साध ा.
ां ा आदे ा माणे कुबेरचा क ान सोळं की या ा ठार मार ात आ े . याच
इ ाई खानने नंतर कसाबबरोबर सीएसटीवर गोळीबार के ा. नंतर आप ी
ह ारे आिण आईडीसह दह तवा ां नी हवा भ न फुगव े ् या रबरी बोटीत वे
के ा. एका तासात ां नी ेवटचे चार सागरी मै एवढे अंतर काप े आिण बधवार
पाकजवळ ा व ीत ते रा ी साडे आठ वाजता पोहोच े .”
अगदी या वेळे ासु ा होऊ घात े ् या या ह ् ् याची पूवसूचना गु चर
संघटनां ना दे ता आ ी असती. या संदभात ६ जानेवारी २००९ रोजी अंतगत
सुर ेिवषयी मु मं ां ा प रषदे त उद् घाटना ा भाषणां त पंत धान
मनमोहनिसंग यां ा भाषणाती एक भाग सां गतो.
आप ् या परखड भाषणात ते णा े ‚ “या संगी आप ी संघिटत इ ा ी
दाखवणे फार मह ाचे आहे . भिव काळाती संभा दह तवादी ह ् ् यां ना
तोंड दे ासाठी आ ी अंतगत सुर ा व था मजबूत करत आहोत. सव जगभर
तं ानामुळे सरकार बा ी बळ होत आहे त. ासाठी उ ृ तं ान आिण
मानवी बु म ा यां ना एक आणून सवसमावे क ूहरचना करणे आव यक
आहे . ा ा सहा ाने िविवध कारे होणारा दह तवाद आपणास न करता
येई ....”
यातून मह ाचा िन ष हा िनघतो की िविवध संघटनां मधी मािहती
िवतरणाती अडथळे आपण न के े पािहजेत. आणखी म ा असे सां गावेसे वाटते
की‚ गु बात ा िमळव ात आपण सुधारणा के ी पािहजेच पण ाहीपे ा
मह ाचे णजे या गु मािहतीचे सू िव े षण क न ाचे मू ् य समजावून घेणे
हे आहे . ब याच वेळा अ ी त ार के ी जाते की िमळा े ी मािहती‚ कृती
कर ासाठी फार अपुरी असते. वा िवक ेक गु मािहती कृती म असते. ती
अगदी िन चत नसे . पण जी मंडळी ती मािहती घेतात ां ा बु म ा आिण
काय मतेवर ा मािहतीची उपयु ता अव ं बून असते. मािहतीचे हान हान
तुकडे एक क न ाचे संपूण िच तयार करावे ागते. णून ां ना कृती
करायची आहे ां ना ेक बारीक गो ीकडे ावे ागते.
 पंत धानां नी जे ा िविवध संघटनां मधी मािहती ा िवतरणां कडे िव ेष ाने
वेध े ते ा ामागे एक खास कारण होते. पण ते कारण उघडपणे सां गणे
न ते. एका मह ा ा आिण िनणायक खबरीकडे दु झा े होते हे ां ना
माहीत होते. िविवध गु चर संघटनां ा काया यां ती कचे यां मधी फाई ् सम े
ही मािहती पडून रािह ी. ाकडे कुणी च िद े नाही. ां ना याची क ् पना आहे
की २६/११ ा मुंबईवरी ह ् ् या ा दोन मिहने आधी जी मािहती आ ी ाचे
‘सू िव े षणातून मू ् य समजावून’ घेत े गे े असते तर व र अिधका यां ना सव
मािहती सुसंगतपणे ावून दह तवादी समु मागाने मुंबई ा येऊन पंचतारां िकत
हॉटे ् सवर ह ् ा करणार आहे त‚ हे ात आ े असते. िव वास बसणार नाही
पण ुत े खका ा िद ् ीती उ तम पातळीवरी िठकाणा न असे कळ े
की‚ मुंबईती दह तवा ां नी जे मोबाई फोन वापर े ां चे मां क आयबी ा
ात २६/११ ा पाच िदवस आधी कळ े होते.
उ पदां वर अस े ् यां नी एका गोपनीय िटपणात प ीस मोबाई फो चे
मां क अस ् याची मािहती िद ी. या प ीस िसमकाडापैकी ब ीस
को कातामधून आिण तीन िद ् ीमधून खरे दी के े गे े होते. ‘ए ईटी’ ा
कायक ानी ते खरे दी क न नो बर ा म ात पािक ान ा का मीरम े
पाठव े . गु िटपणात पा न अिधक काही अस ाची ता नाही. ात
असे ि िह े आहे ‚ “खा ी िद े े मां क को का ाम े उघडपणे काम
करणा या कायक ानी खरे दी के े आिण ते का मीरमधी पािक ान ि ि त
यु खोरां नी पाक ा का मीरम े पाठव े .” दे ा ा उव रत भागात हे मां क
िफरणे आहे . या मां कावर सतत ठे वून ावरी संभाषणाची मािहती‚
ां चे िठकाण याची तप ी वार नोंद क न पुढी मािहतीसाठी ाचा वापर करता
येई असे को का ा न ठे वणे आहे .
ही मह ाची आिण ध ादायक मािहती आयबी ा २१ नो बर ा णजे
अजम अमीर कसाब आिण ाचे सहकारी मुंबईत ये ापूव पाच िदवस आधी
िमळा ी होती. पंत धान आिण गृहमं ी दोघां नाही माहीत आहे की पाच िदवस आधी
िमळा े ् या या मां कावर ठे व े गे े नाही‚ ही चूक फार गंभीर आहे कारण
या ब ीस मां कां पैकी िकमान तीन मां काव न दह तवादी ां ा
पिक ानाती िनयं कां ी संपक साधत होते. मुंबईत आ ् यावरच दह तवा ां नी
ा मां कां चा वापर के ा अस ् याची ता आहे . पण ते िनरी णाखा ी न
ठे व ाची ती सबब होऊ कत नाही. पाक ा का मीरमधी ि ि त
यु खोरां ना ते िद े े आहे त हे माहीत असूनही ही चूक घड ी. ‘रॉ’ ने िद े ् या
मािहतीचा मागोवा घेत ा गे ा नाही. तसेच हे मह ाचे मां क सतत िनरी णाखा ी
ठे व े गे े नाहीत.
जर िमळा े ् या मािहतीचे िव े षण के े गे े असते आिण २१ नो बर ा
आयबीकडून िमळा े ् या मािहतीची सां गड ‘रॉ’ ा मािहती ी जोड ी गे ी असती
आिण िद े ् या फोन मां कावर ठे व े गे े असते तर को का ामधी फोन
खरे दी आिण मुंबईती दह तवा ां चे आगमन यां चा संबंध जोडता आ ा असता. या
फो चा दु पारी चार ते रा ी साडे आठपयत वापर झा ा का या नाचे उ र
ह ् ् या ा िदव ी िमळा े न ते.
पंत धानां ा काया याती सू ां व न असे कळते की‚ या मां कावर
ठे व े जात न ते. जे ा अजम कसाब आिण इ ाई खानने सीएसटीवर ५८
वासी ठार मार े आिण १०४ जणां ना जखमी के े ; जे ा एटीएस मुख
करक यां सह दोन व र पो ीस अिधकारी मार े गे े आिण चार दह तवा ां ा
गटां नी ां ा न रमन हाऊस‚ ताज हॉटे इ. ां वर ह ् े चढव े ते ा आयबी
मधी कोणीतरी जागे झा े की ां ाकडे दू र नी मां कां ची यादी आ ी होती.
मग तातडीने को का ा ा फोन झा े . सेवा पुरवणा यां ना मािहती िद ी गे ी आिण
मग हे र गोठवणारे स बाहे र आ े की‚ ा प ीस मां कावर ठे वाय ा
हवे होते ापैकी तीन मां कां चा दह तवादी वापर करत होते.
हे सगळे झा ् यावर मुंबई पोि सां ना सावध कर ात आ े आिण मग
संभाषणां चे रे कॉिडग सु झा े . पािक ान ा पुरव े ् या पुरा ा ा कागदप ात
यावर भर िद ा आहे की दह तवादी ां ा पािक ानाती िनयं कां ी मोबाई
फोनव न संपक साधत होते. मा ते फोन नंबर कसे िमळव े आिण न ी ते
कोणते मां क वापरत होते याचा तप ी िद े ा नाही. िटपणां त असे ट े आहे
− “जे ा दह तवादी ां नी ‘ ’ ठरव े ् या इमारतीत गे े होते आिण
सुर ाद ां चा ां ा ी संघष चा ू होता ते ाही पािक ानमधी ां ा
सू धारां ी मोबाई व न दह तवा ां चा संपक चा ू होता. नंतर ां नी ओ ीस
ठे वून घेत े ् या ोकां चे आिण ां नी मार े ् यां चे फोन वापर ास सु वात के ी.
ताज हॉटे वरी ह ् ् यानंतर थो ाच वेळात भारतीय संघटनां नी हॉटे म े
येणारे आिण जाणारे फोन कॉ ् स ऐकाय ा सु वात के ी. एका दह तवा ाकडे
अस े ् या मोबाई वर ां चे िनयं क एका ठरावीक मां काव न फोन करत होते.
(अथातच ा प ीस मां कां पैकी तो एक असणार) आिण नंतर ा फोनवर येणारे
आिण ाव न के े जाणारे सव संभाषण नोंद े जावू ाग े .”
 या िटपणां त या नोंदीत संभाषणमधी काही उतारे िद े आहे त. िठकाणां नुसार
आिण वेळेनुसार ऐक े ् या संभाषणां ची यादी के े ी आहे . वेळे ा नोंदीव नच
असे होते की‚ ही संभाषण नोंदणी २६ नो बर ा सु झा ी नाही तर ती २७
नो बर ा पहाटे पासून सु झा ी. सु वाती ा संभाषणातून असे उघड झा े की
दह तवादी चुकून एक सॅटे ाईट फोन कुबेरवरच िवसर े आहे त आिण पडावात
चढ ापूव रबरी बोट बुडव ाचे ां ना सुच े नाही.
चूक दह तवा ां नीच के ी असे नाही. भारता ा गु चर संघटनां नी अनेक
गंभीर चुका के ् या. िमळा े ् या मािहतीकडे गंभीरपणे न पाहता ा ा
अ ासाकडे दु करणे आिण कारवाई न करणे यामुळे भारता ा ‘मवाळ रा ’
मान े जाते. पंत धानां नी मु मं ां समोरी भाषणां त ‘ ू सहन ी ते’वर जो
भर िद ा ाचे कारण हे आहे की यापुढे आप ् या ा ‘अंतगत सुर ा व था
अिधक बळकट के ी पािहजे. आधुिनक तं ानामुळे सरकार बा ी अिधक
ब वान बनत आहे त. णून दह तवादाचा सव पात ां वर नायनाट कर ासाठी
उ म तं ान आिण मानवी बु म ा यां ना एक आणून एक सवसमावे क
ूहरचना आख ी पािहजे.’
आगाऊ मािहती िमळवून दह तवादी गटां ा योजनां ा एक पाऊ पुढे जरी
नाही तरी ां ा बरोबरीने राह ासाठी गु कृती आव यक असते. या करणात
भारतीय संघटनां नी ‘ए ईटी’ ा िक ् ् याचा भेद क न प ीस िसमकाड
ां ात पे न ठे व ी. वेग ा ां त‚ मुंबईत आ े ् या दह तवा ां नी वापर े ी
िसमकाड ही ां ासाठी ‘टॉजन हॉस’च ठर ी. परं तु संदे वहन आिण
अंम बजावणी याती भयानक िढ े पणामुळे ा फो वर जे सतत ठे वाय ा
पािहजे होते ते झा े नाही. दै वदु िव ास असा की मुंबईवरी भयानक ह ् ा आिण
पंत धानां नी िविवध संघटनां मधी मािहती ा दे वाणघेवाणी ा आव यकतेवर
िद े ा भर या गो ीनंतरही एकमेकां वर दोषारोप कर ाचा खेळ संघटनां नी सु
के ा आहे . आयबीने तर िसमकाड पुरव ् याब ज ू-का मीर पोि सां नाच
जबाबदार धर े आहे !
परं तु ज ू-का मीर पोि सां नी फोन मां क आयबी ा कळव ् यामुळे ते दोषास
पा नाहीत. मािहती िमळू नही ावर कारवाई के ी नाही हे उघड झा ् यामुळे
दु दवाने हे भां डण आता उघडपणे चा ू आहे . ज ू-का मीर पोि सद ाती पो ीस
मु ार अहमद‚ ीनगर न को का ा ा गे ा आिण ाने ती िसमकाडस
िमळव ी र-ए-तोयबाम े पेर ासाठी पण ा ाच आता अटक क न
तु ं गात टाक े आहे ! आणखी एक घाईची िति या णजे ते सव मोबाई मां क
सतत िनरी णाखा ी ठे व ाऐवजी ते बंद के े गे े आहे त! वा िवक ां ाकडून
आणखी काही गु मािहती िमळा ी असती.
पािक ानिव चा खूप िव वासाह पुरावा गोळा क न भारताने एक मोठी
पररा ीय आघाडी उघड ी आहे . सव गु चरसं था सम याने काम करती आिण
एकमेकां िव वागणार नाहीत यासाठीही तसाच य सु कर ाची गरज आहे .
पंत धान मनमोहन िसंग यां नी यावरच भर िद ा आहे . ते णतात‚ “िनरिनरा ा
िठकाणां न िमळा े ी मािहती ती एका िठकाणी यो कारे संकि त के ी गे ी
पािहजे. यासाठी िद ् ी येथे एक नवे िविवध संघटना क (MAC) उभे के े गे े
आहे . अ ीच थािनक क े रा आिण खा ा पात ां वर उभी क न संभा
दह तवादी कारवायां संबंधी ा सव मािहतीचे एकि त संक न के े पािहजे.”
२६/११ पासून जो एक मह ाचा धडा िमळतो तो हा की िमळा े ी मािहती एक
क न सव संघटनां ा कामात सम य साधणे आव यक आहे . भिव काळाती
ह ् े थोपव ासाठी आगाऊ मािहती िमळवणे ही मु कळ आहे .
२६/११ िवषयी बरीच पूवसूचना िमळा ी होती‚ तरीही या ह ् ् या ा भारताचे
९/११ ट े जाते‚ हा िवरोधाभासच आहे . या ह ् ् या ा भारताचे ९/११ ट े जाते.
ताज हॉटे हे एक िन चत होते हे ही माहीत झा े होते. रतन टाटां नी
टी ीवर ा मु ाखतीत हे मा के े की ां ना सावध के े गे े होते आिण ां नी
सुर ा व थेत वाढही के ी होती. एका व र आयबी अिधका याने ुत
े खका ा दु जोरा िद ा की‚ १९ नो बर ा णजे ह ् ् या ा आधी एक आठवडा
‘रॉ’ कडून एक सावधानतेचा इ ारा नौद ाकडे पाठव ा होता. पण हे मा
क नही अ◌ॅ डिमर मेहता यावर भर दे तात की िमळा े ी मािहती ‘कृती
कर ासाठी पुरे ी’ न ती. २६/११ नंतर मु मं ी िव ासराव दे मुख आिण
गृहमं ी ि वराज पाटी यां ना बळी दे ात आ े . पण गु वातािवषयी ा
गोंधळासाठी फ रा ीय सुर ा स ् ागार एस. के. नारायणन यां चाच राजीनामा
पुढे आ ा. नौद ‚ तटर क द आिण सव गु चर संघटना मह ा ा फोनवर
न ठे व ् याब आिण रा ा बोटी ा िन चत िठकाणाब पुरे ी
मािहती िमळू नही समु ावर यो ग न घात ् याब केवळ स तािकदीवर
सुट ् या.
कुबेर ा कथेव न आप ् या अंतगत सुर ा व थेवर चां ग ाच का पडतो.
समु मागाने होणा या ह ् ् याची संभा ता हा िवषयच अ ु सरकारी
पातळीवर २००६ पासून चचचा िवषय आहे . ावष ि वराज पाटी ठामपणे
णा े होते‚ “आ ा ा समज े आहे की दह तवादी गट भारतीय िकना यावरी
िकंवा ाजवळ ा ते ु ीकरण कारखा ां िवषयीची मािहती गोळा करत
आहे त... ‘ए ईटी’ ा काही कायक ाना या कारखा ां त घातपात कर ाचे
ि णही िद े जात आहे ... दे ा ा समु िकना यां जवळी काही िनजन बेटां चा
ासाठी तळ णून वापर ा ा ां ा योजना आहे त...” नो बर २००८ म े
ह ् ् या ा अ र : अगदी काही िदवस आधी पो ीस महासंचा कासमोर
ि वराज पाटी यां नी पुन ार के ा होता. ‘‘बंदराभोवती ा दे ाती
दह तवादी ह ् ् यां ना तोंड दे ासाठी इतर दे ां तून दह तवादी समु मागाने
आिण भारत आिण भोवता ा िम रा ां ा सरह ी ओ ां डून चो न आप ् या
दे ात येणार नाहीत याची काळजी घेत ी पािहजे. नौद ‚ तटर क द आिण
तटर क पो ीस यां ा सहा ाने सागरी िकना यावर पहारा ठे व ा पािहजे.”
ाच माणे माच २००७ म े संर णमं ी ए. के. अ◌ॅ नी यां नी ोकसभे ा
सां िगत े ‚ “पािक ान थत दह तवादी गट‚ िव ेषत: ‘ र-ए-तोयबा’
समु मागाने माणसे आिण ा े घुसव ा ा ता अजमावून पाहत आहे त.’’
आिण सुर ा व था अिधक बळकट आिण काय म कर ाची ाथिमक
जबाबदारी ां ावर आहे ‚ ा एम. के. नारायणन यां नाही या धो ाची जाणीव
होती. ां ा राजीना ा ा बात ा आ ् यापासून ते जरी टी ी ा
छायािच कारां ना टाळत अस े तरी काही िदवसां पूव च ां नी ‘इं टरनॅ न
इ ूट ऑफ ॅ टेिजक डीज’म े असे सां िगत े की‚ ामु ाने समु माग हा
दह तवा ां ा ीने िनध क आिण िनवडक माग होत आहे . १२ माच २००८ रोजी
गृहमं ा याने इ ो‚ भाभा अ◌ॅ टोिमक एनज सटर‚ र ाय यासार ा
समु िकना याजवळ थावर मा म ा अस े ् या सं थे ा व र अिधका यां ना
समु मागाने होणा या संभा ह ् ् याची क ् पना िद ी होती.
तरीही कुबेरचा सागर वास चा ू च रािह ा....
नौद िकंवा तटर क द यां ना जरी माहीत नस े तरी २२ नो बर ा कुबेर ा
जबरद ीने पळव ात आ े आिण ितचा तां डे ‚ सोळं की या ा मदतीने
मुंबईपासून केवळ चार सागरी मै अंतरावर स दह तवादी उतर े . कफ
परे ड ा बधवार पाकजवळ ते उतर ् यानंतर गटागटाने आप ् या मोिहमेवर िनघून
गे े . पूव ा ह ् ् यां ती ां ासार ा ह ् े खोरां माणे तेही सुर ेचे अनेक तट
ओ ां डून गे े .
२६ नो बर २००८ रोजी भारता ा जबरद तडाखा बस ा. १३ िडसबर २००१
रोजी दे ा ा संसदे वर ह ् ा झा ा होता. १९९९ म े पािक ान ा उ रीय
भूद ा ा पथकां नी कारिग ची पवतराजी अचानक काबीज के ी. मौ ाना मसूद
अझहरची कंदाहारम े मु ता झा ् यावर २००० म े ीनगर ा िविधमंडळावर
आ घातकी ह ् ा कर ात आ ा. आयसी-८१४ या िवमानाचे काठमां डू न
कंदाहारपयत झा े े अपहरण हे ब धा दे ा ा गु चर यं णां ा अपय ाचे
सवात वाईट उदाहरण असावे आिण तरीही ह ् ् यां मागून होणा या ह ् ् यां ना
ां चे बुडबुडेच उ र दे त होते. अनेक सिम ा नेम ् या गे ् या आहे त आिण
सुर ा व था कर ाचे मनसुबे रच े जात आहे त. पण धोकादायक ता
एवढीच आहे ... पु ा एकदा आप ् या ा तडाखा बसणार आहे .
...२००८ सा ामधी २६/११ हा सातवा ह ् ा होता. २००९ चे वष सु झा े ते
ज ू-का मीरमधी पूँछ भागाती भूसेना आिण ‘ र’मधी घनघोर चकमकीने
आठ िदवसां ा संघषानंतर जे ा असे कळ े की दह तवा ां भोवती टाक े ् या
वे ात अडकून पड ाऐवजी ातून िनसटू न गे े आहे त. ते ा सै ाने ही कारवाई
थां बव ी. भारतावर पु ा ह ् ा होणारच आहे . ां ना हे भीती िनमाण करणारे
वाटते ां नी खा ी गो ींचा िवचार करावा −

★ कारिग चा भाग परत िमळवताना सहा े जवानां चे बळी गे ् यावर

सुर ा व थे ा ापक फेरतपासणीचा आदे दे ात आ ा. २००० सा ी
सरह ीं ा संर णािवषयी नेम े ् या एका अ ास गटाने ताकीद िद ी की‚
“दे ा ा दीघ समु िकना या ा अपु या दे खरे खीमुळे िकना यावरी िनजन
िठकाणी दा गोळा आिण ा े उतरवणे सोपे आहे .” जानेवारी २००५ म े
सुर ा मजबूत कर ासाठी तटसुर ा योजना आख ात आ ी. गृहमं ा याची
वेबसाईट सां गते‚ “या योजनेनुसार तटवत पोि सठाणी‚ आऊटपो स आिण
चेकपो स उभार ात येती . ामुळे िकना याजवळ ा भागां वर पहारा करणे
आिण पाळत ठे वणे होई . िकना याजवळी पो ीस ठा ां ना वाहने‚ बोटी
आिण अ सािह पुरव े जाई . ामुळे िकना यावर आिण पा ावर गती मता
ा होई .” जानेवारी २००५ म े २००५-०६ या वषापासून पाच वषात ही योजना
पूण कर ास मा ता दे ात आ ी. ासाठी ५५० कोटी पयां ची तरतूद कर ात
आ ी होती. आजपयत ात े फ १३ कोटी पये िद े गे े आहे त. महारा
रा ासाठी जे चाळीस कोटी पये मंजूर झा े ापैकी फ दोन कोटी पये
िमळा े आहे त. गृहमं ा या ा एका अिधका याने मा के े की फार थोडी ग
ठाणी कायरत आहे त. योजने ा मा तेनंतर चार वष होऊन गे ी तरी आयबीसु ा
नऊ बोटींपैकी पिह ी बोट िमळ ा ा ित ेत आहे .
 ★ इ. स. २००१ म े िगरी स ेना सिमतीने गु चर यं णेिवषयी एक अहवा
सादर के ा. हे रिगरी ी संबंिधत तां ि क‚ फोटोिवषयक‚ संदे वहन‚ इ े ॉिनक
हे रिगरीची साधने अ ा सव बाबतीत फेररचनेची सूचना या सिमतीने के ी.
मंि मंडळाने ा ि फार ी ीकार ् या. परं तु ानंतर सात वषात काही
ितका क बद ाखेरीज काही झा े नाही. इतर अनेक सूचनां म े आयबीम े
३००० जादा पदे भरावीत अ ी सूचना होती. २००८ पयत फ चौदा े जादा पदां ना
मंजुरी िमळा ी आहे .
★ आयबी ा िनयं णाखा ी एक ‘म ् टी एज ी सटर’(एमएसी) आिण एक
‘जॉईंट टा फोस ऑन इं टेि जे ’ अ ा दोन गटां ची थापना कर ाची सूचना
स ेना सिमतीने के ी होती. दह तवादासंबंधीची मािहती गोळा करणे आिण ात
सम य साधणे ही कामे एमएसीने करायची आिण ‘जेटीएफआय’ने रा
सरकारां ना ती मािहती पुरवायची अ ी योजना होती. ां चे काम चा े आहे पण
दो ींकडे माणसां ची आिण साधनां ची कमतरता आहे . स बर २००८ म े िद ् ीत
बॉ ह ् ा झा ् यावर पंत धान मनमोहनिसंगां नी एमएसीसाठी काही िनधी
उप क न िद ा.
★ माजी पंत धान आय.के. गुजरा यां नी ां ा ‘गुजरा िस ां ताचा’ (मोठा
बंधू या ना ाने भारताने पािक ान ा मदतीचा हात दे णे.) एक भाग णून
पािक ानमधी सव गु कारवाया बंद के ् या.
आणखी एक उघड झा े े ध ादायक गुिपत णजे िद ् ी न मुंबई ा
जाणारे एनएसजी अिधका यां चे िवमान त ा ीन गृहमं ी ि वराज पाटी
िवमानतळावर येणार णून ४५ िमिनटे उ ीरा िनघा े . गृहमं ां नी ह ् ा िकती
गां भीयाने घेत ा याचे हे उदाहरण आहे . तसेच दह तवा ां नी अनेक वेळा अनेक
िठकाणी − अ ाहाबाद‚ खनौ‚ फैझबाद‚ िद ् ी‚ जयपूर‚ गुवाहाटी‚ अहमदाबाद
येथे ह ् े चढवूनही पाटी यां ना बद ायचे नाही असे काँ ेस प ाने ठरव े होते.
कुबेरचा ज वास व थत पार पड ा‚ कारण भारताचे दह तवाद िवरोधी
धोरण फ कागदावरच आहे . काही उ म सुर ा अ ासकां नी यास दु जोरा िद ा
आहे . ‘रॉ’ चे माजी संचा क सी. डी. सहाय णतात‚ “मुंबईचा ह ् ा टाळता
ये ाजोगी पुरे ी गु मािहती आ े ी होती. रचा मुख हफीझ सईद फोन
क न ां ना तो पाठवणार आहे ां ची नावे सां गे अ ी अपे ा करता कामा नये.
‘बाबू ोक’ जसे कागद पुढे ढक तात तसे गु मािहती ढक ाची वृ ी आहे .
केवळ राजकीय मंडळीच का हाक ी गे ी? अिधका यां ना का पाठी ी घात े
जात आहे ? मह ा ा अिधका यां ना जबाबदार धर ् याखेरीज ही सं ृ ती बद णार
नाही.”
मुंबईवरी ह ् ा आिण िद ् ी‚ है ाबाद तसेच अहमदाबाद येथी ोटां नी
हा धोका गंभीर आहे हे दाखव े . पण आप े सुर ा व थापक िकती त र
आहे त? असे अजय सहानी िवचारतात आिण ते उ रही दे तात. ‘‘ मो ा धो ाची
आपण वाट पाहात नाही आहोत‚ तर आपण मो ा धो ातच आहोत. दह तवाद
टाळ ाचा पो ीस ग आिण गु वाता िमळवणे हा एकच माग आहे . पण ही
व था इतकी सड ी आहे की ती दु कर ास पाच वष ागती .” दु स यां दा
ह ् ा हो ाची ता आहे का? दु सरी मुंबई हो ाची ता आहे का? असे
ां ना िवचारा असे ते उ र दे तात‚ “पुढी द कापयत होय. अगदी आज जरी तु ी
तयारी ा ाग ात तरी ते सव सुरळीत सु हो ास चार-पाच वष ागती .’’
सी.डी. सहाय णतात‚ “सरकार अिधका यां ना पाठी ीच घा णार असे तर‚
होय. आता वेळ आहे जबाबदारी िन चत कर ाची. गु वाता ा अिधका याकडे
येई ाने ितचा पाठपुरावा के ा पािहजे.”
‘रॉ’ चे आणखी एक माजी संचा क िव म सूद सो ा भाषेत सां गतात‚ “यो
ितसाद दे णा या यं णेचा अभाव ही आप ी सवात मोठी जबाबदारी आहे .
राजकारणी ोकां ा दरवा ाबाहे र र क उभे करणे णजेच दे ाची सुर ा असे
नाही.”
१९९३ ते २००८ या काळाती मुंबई ा आ े े अनुभव हा भारता ा
कमकुवतपणाचा आिण मागी घटनां पासून काही ि क ाची तयारी नसणे याचा
पुरावा आहे .
मुंबईती नरसंहारा ा तीन िदवस आधी णजे २३ नो बर ा पो ीस
महासंचा कापुढे बो ताना पंत धान णा े होते‚ “पु ा एकदा मार खाणे
आप ् या ा परवडणारे नाही.”
सुर ा व थेती अगदी त मंडळींनी जे अहवा िद े आहे त ां ची
अंम बजावणी कर ाची वेळ आ ी आहे . कारण भारतीय पंत धानां नी आता
आम ावर पु ा ह ् ा होणार नाही असे आ वासन दे ासाठीही पाच वष थां बावे
ागे .
पािक ानी सागरी ह ीतून सु झा े ् या कुबेर ा ज वासाचे सा संगीत
वणन जरी बाजू ा ठे व े तरी दु स या एका घटनेने अंतगत सुर ा व थे ा
थतीची क ् पना येऊ कते. एमएसी ा थापनेनंतर त सात वषानी ास
ागणारा िनधी दे ात आ ा आिण काही काळापूव च घटनेनुसार एका ासकीय
आदे ाने ास अिधकार दे ात आ े . जे काम कराय ा ा ा सात वषापूव
सां िगत े होते ते आता ख या अथाने सु करणार आहे . पी. िचदं बरम यां नी आता
ाही िद ी आहे की‚ आता कोण ाही एका संघटनेस आप ी जबाबदारी दु स यावर
ढक ता येणार नाही.
आपण काय बो त आहोत याची िचदं बरमना जाणीव आहे . मुंबई ह ् ् यां िवषयी
जेवढी गु मािहती िमळणे होते तेवढी िमळा ी होती असे ते ां जळपणे
मा करतात.
इं िडयन ए ेसम े िस झा े ् या मु ाखतीत ते णा े ‚ “भारतात
समु िकना यावर घुस ाचे य पाह ासाठी आमं ण दे णारी पि का तु ा ा
िमळणार नाही.”
न फार गंभीर आहे त − मुंबईिवषयी मािहती दे णारे आिण घेणारे हे एकमेकां ी
बो त न ते आिण मािहती दे त न ते. अगदी िसमकाडचे उदाहरण ा. अिधक
कारवाई करता ये ाजोगी मािहती िमळणे होते. परं तु सुर ा यं णेत अिधकार
क ेव न वाद आिण अहं काराचे टण ार आहे त. एमएसी आता न िवचारे
आिण ा ा अिधका यां ना न न िवचार ाब ही जबाबदार धर े जाई .
दहा दह तवा ां नी साठ तास एखा ा दे ा ा ओ ीस ठे वावे अ ी मुंबई
घटनेमुळे झा े ी मानखंडना‚ आता खडबडून जागे हो ाची वेळ आ ी आहे हे च
सां गते. २६/११ ा तीन िदवसच आधी मनमोहनिसंग णा े होते की‚ पु ा मार
खाणे आप ् या ा परवडणारे नाही. ाचबरोबर हा िन षही खरा आहे की िकमान
पाच वषा ा सतत य आिण जबाबदार वतनानंतर ते स ात अवतरे .
 े खकांचा प रचय

आि ष खेतान − हे प कार असून वृ िनयतकाि क तेहे कासाठी ां नी

अनेक सनसनाटी ोध − हकीकती िस के ् या आहे त. स ा ते ‘आजतक’ या
िहं दी वृ वािहनीम े आहे त. सन २००२ मधी गुजरात दं ग ीमागे अस े े िहं दू
अितरे की आिण गुजरात सरकार यां ा पर रसंबंधां चा ोध े ख ां नी २००७ म े
िस क न ोध प का रतेत एक नवे दा न उघड े . २२ नो बर २००८ मधी
मुंबईवरी ह ् ् या ी संबंिधत पो ीस आिण द यां ा मु ाखती ां नी
घेत ् या आहे त.

बाची करके रया − ‘टाई ’ समूहा ा काही य ी िनयतकाि कां ची िनिमती

आिण संपादन ां नी के े आहे . संडे टाई मधी ‘इरािटका’ हे ां चे ोकि य
सदर तसेच या समूहा ा ‘मुंबई िमरर’मधी ‘िग ं ग ान’ या सदराचे असं
चाहते आहे त. हरां िवषयी मन ी आपु की अस ् यामुळे भारताती नागरी
नां संबंधी सखो े खनास ां नी सु वात के ी. ां ा आवडीचा दु सरा िवषय
आहे एड् स. जागितक संपादक संघटने ा मंडळावरी ा पिह ् या भारतीय
आहे त. एम.एस. ओबेरॉय यां चे उ म खपाचे ‘डे अर डीम’ हे च र ‚ कृ ा
मेहतां बरोबर ि िह े े ‘मुंबई म ी’ यासार ा अनेक पु कां ा ा े खका
आहे त.

ि स खेतान − रे िडओ‚ टी ी‚ वेब आिण छपाई मा माती य ी

ावसाियक. वृ आिण संगीतिवषयक अनेक काय म ां नी रे िडओ आिण
टी ीवर सादर के े आहे त. पयटन‚ पाकक ा‚ समाज आिण मनो ापार यासंबंधी
ां नी िवपु े खन के े आहे . स ा ा टाटा स सेसम े काम करत आहे त
आिण ां ा ि ंट आिण वेब मा माती िविवध का नां साठी ा े खन करतात.

जॉज को ी − स ा सीएनएन − आयबीएनचे ते मुख वाताहर आहे त. ते कवी

आिण े खक असून एि यन एजम े ां नी काम के े आहे . प कार णून काम
करताना ामीण महारा ाती बड ू िवषाणूंचा प रणाम‚ म दे आिण
गुजरातमधी दू र ा खेडेगावां वर नमदा धरणाचे झा े े प रणाम आिण िजन
ुपचे अ सर रचड ेनसन यां ची खास मु ाखत यासारखे े ख वाचकां ा
आजही रणात आहे त.
 हष जो ी − डॉ. जो ूजवायसचे ते मुंबईती वाताहर आहे त. २६ नो बर
रोजी झा े ् या ह ् ् यां ा थळां ना ां नी भेटी दे ऊन नंतर ा तीन
िदवसां त द सा ीदारां ा मु ाखतीही घेत ् या.

ूि ओ ॅ स रबेरो − हे मुंबईचे पो ीस आयु आिण पंजाबचे पो ीस

महासंचा क होते. पंजाबम े ां नी दहा वष धुमाकूळ घा णा या खि ानी
दह तवा ां ी य ी सामना िद ा. िनवृ ीनंतर काही काळ मािनयात ां नी
भारताचे वकी णून काम के े .

रा ि व ंकर − हे े वृ संपादक आिण ‘टाई नाऊ’ या

वृ वािहनीवरी सू संचा क आहे त. याआधी ते ‘टी ी टु डे’ म े होते. तसेच
‘टाई ऑफ इं िडया’चे संपादक े खक होते. २६ नो बर ा मुंबईवरी
ह ् ् याचे वृ िनवेदन ां नी के े आिण छबाद हाऊसमधी घडामोडींचे ते
सा ीदार होते.
छायािच े