उ ोगपती महा मा यो तराव फु

ले
सं
कलन : ग रष दा ं
टे
सर , मनमाड (ना शक)

महा मा जोतीराव फुलेहेामुयानेसमाज ां तकारक,

श णत आ ण ले खक हणू न प र चत आहे त.
यां
या उ ोगपती, कायकारी सं
चालक, अथत आण
शेअर माकट वषयक योगदानाकडेजाणकारां चेअ ाप
पु
रस
ेेल गे लेलेनाही.
योतीराव हे वत: या ते लानेजळणारेसामा जक
कायकत होते . वगणीवर समाजकाय कर याची था
तोवर नमाण झाले ली न हती. वक ा जत सं प ी खचू
न
समाजकाय करणारे जोतीराव मु
ळात एक उ ोगपती होते
.
ते णे
‘पु कम शयल आ ण कॉ ॅट ग कं पनी’चेकायकारी
सं
चालक होते . ही कंपनी बां
धकाम आ ण इतर ापारी
ेात कायरत होती.
पु
णे-नगर र यावरील ये रवडय़ाचा (बं
डगाडन) पू ल
बां
ध या या १८६९ साल या कामाचेउपकंाट यां या या
कंपनीला मळालेलेहोते
. या कामाला खडी, चु
ना, आ ण
दगड पु
र व याचा मुय ठे
का यांयाकडे होता. १०० वष
मु
दतीचा हा पू
ल आज १४१ वषानं तरही मजबू त आहे .
याचेरह य जोतीरावांया कं
पनीनेसंचोट नेके ले या
कामात आहे.
योतीराव हेमूलत: एक ‘ने शन ब डर’ होते. यां
या
कंपनीचेभागीदार असले लेवा स यशोधक समाजाचे
सद य असले ले अनेक मा यवर बांधकाम ेावर आपली
मोहर उमटवून गेले आहेत. स यशोधक ं कूबाळोजी
कालेवार यां
नी १८८९ ते१८९३ या काळात मु ं
बई
महानगरपा लके ची मुय इमारत बां धली, तेवंजारी
समाजाचे होते
. तेपु
णेज य़ातील ( श र) घोडनद चे
होते
. या शवाय मुं
बई, पुणे, बडोदेयेथेयां
नी अनेक
टोले
जगंआ ण दे ख या इमारती बां
ध या.
जोतीरावां
चे नेही, स यशोधक राम या ं
क या
अ यावा यां
नी भं डारदरा जलाशय, बडो ाचा
सयाजीराव गायकवाडां चा ल मी वलास राजवाडा
आद ची कामेके ली. नर सग सायबूवडनाला यां नी
भायखळा पू ल आ ण परळचेरे वेवकशॉप बांधले .
मु
ं
बईतील अनेक कापड गर यांची बां
धकामेयानी के
ली.
राजूबाबाजी वं जारी यां नी मु
ं
बईतील टाइ स ऑफ
इंडयाची इमारत, सोलापू रची ल मी व णूमल आ ण
ल मीदास खमजी यां या मु ं
बईतील कापड गर या
बां
ध या. हेसवजण जोतीरावां चेनकटचेने ही आ ण
भागीदारही होते
. यांनी स यशोधक चळवळ ला फार
मोठेयोगदान दलेलेआहे .
जोतीरावांया कंपनीनेके
लेली मह वाची कामेहणजे
का जचा बोगदा आ ण खडकवासला धरणाचा कालवा
होय. पूल, धरणे, कालवे
, बोगदेआ ण र तेव सु ं
दर
इमारती यां
सारखी अनेक दजदार बां
धकामेयांनी के
ली.
यातू
न मळ वले ली र कम सामा जक कामासाठ मु
ह तेखचू न टाकली.
योतीरावां
या या कं
पनीतफ पु
तक काशनाचे ही काम
केलेजाई. बौ वचारवं त अ घोष यांया व सू ची या
जग स थ
ंावर आधा रत पुतक तु काराम ता या
पडवळ यां नी १८६५ साली ल हले. जोतीरावांनी ते
‘जातीभेद ववे कसार’ का शत के ले
. या कं पनीचे
पुतक व क होते .
सो याचेदा गनेबन व याचेसाचेवक याची एज सी
जोतीरावां
कडेहोती.
ही कं पनी भाजीपाला व व पु
रवठा यां
चे
ही काम करीत
असे .
एक अ वल दजाचेयश वी उ ोगपती आ ण नामवंत
शे
तकरी हणू न जोतीरावां
चा नावलौ कक होता.
सामा जक कायकता आ ण यश वी उ ोगपती असे
कॉ बनेशन फार वरळे
च हटलेपा हजे
.
वत: या शाळां
म येयांनी वया या सहा ा वषापासू
न
सव मुला-मु
ल ना शे
ती व उ ोगाचेश ण स चे केले
होते
.
An Industrial department should be
attached to schools in which children
would learn useful trades And crafts and
be able on leaving school to maintain
themselves comfortably and
independently........ही यां
ची भू
मका होती.
दडशेवषापू
व कृ
षी-औ ो गक श णाचा आ ह
धरणारेफु
लेहेआधु नक भारता या कृ
षी-औ ो गक
गतीचे ेश पकार ठरतात.
उ ोगाम येसचोट आ ण साधनसु चता फार मह वाची
असते, असा वचार ते
आप या क वते
तन
ूमां
डतात.
‘स य उ ोगाने
रोग लया जाती, कृ
ती होती बळकट !
उ ह सत मन झटे
उ ोगास, भोगी सं
प ीस सव काळ !
सदाचार सौ य यां
ची से
वा करी, शां
तता ती बरी
आवडीने !
न य यश दे
ई यां
या उ ोगास, सु
ख सव ां
स जोती हणे
!
सव गु
णां
चा आळस हा पता, बाळपणी क ा मु
लीमु
ला !
त णपणात गु
णी सं
सारी, वृपणी करी हाय हाय !
उ ोगा सोडू
न कलाल बनती, श ाशाप दे
ती जणामाजी !
आळशास सु
ख कधीच होईना, शां
तता पावे
ना जोती हणे
!
आळशां
चा धं
दा उ ोग करीती, कान मां
डीती सोरट चे
!
नाव नशी नाही पै
सा दे
ई यां
ची, आदा आढा ाची दे
त
नाही !
उच याचे
परी मू
ढास नाडीती, तमाशा दावीती उ ोगास !
अशा आळशाची शे
वट फ जती, धू
ळमाती खाती जोती
हणे!
कोण याही कारची हातचलाखी आ ण अनीती ही
माणसाला शे
वट धु
ळ ला मळवत असते
.
शे
तकरी सु
खी हायचा असे
ल तर याची सूी महा मा
फु
लेमां
डू
न दाखवतात.
१) उ पादन खचावर आधा रत बाजारभाव शे
तीमालाला
मळाला पा हजे
.
२) शेती आधु नक प तीने च के ली पा हजे . शेतीला
नळा ारे( ठबक सचनाचे बीज प) पाणी पु रवठा केला
पा हजे
. यासाठ धरणे , व हरी, तलाव, तळ बां धली
पा हजे
त, कायम व पी सचन सु वधा हवी, नैस गक
खते आ ण संक रत बयाणेवापरली पा हजेत.
३) शे
तीधंाला उ ोग, ापाराची जोड दली पा हजे
.
ध, अं
डी, लोकर असेपू
रक उ ोग सु केलेपा हजे
त.
शे
तीबरोबरच शेतक यांनी उ ोग व ापारात उडी
घे
तली पा हजे
.
एकट शे ती कधीच परवडत नसते तक याचा असू
. ‘शे ड’
या पु तकात जोतीरावां
नी शेती वकासाचेसंक पच
रे
खाटले. ापारी पके, कॅनालचे पाणी आ ण आधु नक
पीक प ती यां
चा आ य घे णेकसे गरजेचे
आहेतेपटवू
न
दे
तात.
लु
ट चा कोणताही धं
दा जोतीरावां
या स शील वृीला
मानवणेश यच न हते
.
यां
चा भर सात यानेामा णकपणेउ ोग, ापार आ ण
शेती कर यावर असायचा, याचे
च मोल यांनी आप या
क वतेतनूआ ण कृ तीतू
न उलगडवू
न दाख वले
.
उ ोजक, ापारी आ ण ावसा यक ेातली
जोतीरावां
ची ही ल णीय काम गरी ब घतली क यां चे
सामा जक ेातील योगदानही अ धक उजळू न नघते.

सं
कलन : ग रष दा ं
टे
सर, मनमाड (ना शक)