ि व . स .

खां   ेडे
डक े र 
YAYATI by V. S. KHANDEKAR
 यिया
 यियात  त  / / कादं
 कादं बरी 
 बरी 
ि व . स . खांडे डकर 
क
े र 
© सुिरत 
िरत 
  ् रकाशक 
 रकाशक  : : सुनील िअनल 
नील िअनल मे मेहता 
हता , मेहता 
हता  िपिलशं
 िपिलशंग  ग  हाऊस 
हाऊस ,
१९४१, सिदाशव 
 सिदाशव पे पेठ 
ठ , माडीवा
 माडीवाले ले कॉलनी 
 कॉलनी , पुणे णे –
 – ४११०३०.
मुखप    ृ ठ
  ृ ठररचना : मेहता 
खप  हता  िपिलशं
 िपिलशंग ग  हाऊस 
हाऊस , प    ु णे
ण.े
  ् रकाशन
 रकाशनकाल  काल  : : १९५९/१९६१/१९६४/१९६७/१९६७/१९७६/१९८०/
१९८८/१९८९/१९९०/१९९०/१९९१/१९९२/१९९२/
१९९३/१९९४/१९९५/१९९६/१९९७/१९९८/१९९८/
१९९९ / सट सट बर , २०००/जुलै लै, २००५/ि डस ि डस बर , २००६/
 सट
 सट बर , २००७/अॉगट , २००८/मे, २००९/ जाने  जानेवारी 
वारी , २०१०/
 ज 
  ू न , २०१०/ सट
 सट बर , २०११/मे, २०१२/ जाने  जानेवारी 
वारी , २०१३
 ज 
  ू न , २०१३/ जाने
 जानेवारी 
वारी , २०१४ / सट सट बर , २०१४
 िएप्
 िएप् रल , २०१५ / अिडतसावी आव 
अिडतसावी आव    ृ ी 
  ृ ी  : : जाने
 जानेवरी , २०१६
10 Digit ISBN 817161588X
3 Digit ISBN 9788171615889
ISBN for E-BOOk 9788184987225
  मराठी  कादं बरीचेि शपकार 
 व  मराठी  ललत  गाला 
  े णारे कलाकार 
 सामया ची  जोड  द 
 िहर  नारायण  आपटे
िआण  मराठी ि वनोदाचेि शपकार 
 व  मराठी  ललत  गाला 
 सदया ची  जोड  द 
  े णारे कलाकार 
  ृ ण  कोहटकर 
 श् रीपाद  क 
 यां स ...
 दोेन श 

 माझी  ‘अश्  ’ कादंबरी १९५४ सालीि प् रस  झाली.  यानंतर  जवळजवळ  सहा

 वषा   ं   नी  ‘ यियात ’ प् रिकाशत होयाचा  योग येत आहे.
 मी  दैववादी  नाही.  पण  ‘ योग ’ हा  शद  इथे  मी  जाण    ू न - ब    ू न  योजीत  आहे.
  ु ज 
 म 
  ु लाला चांगली  नोकरी  लागणे, म    ु लीला चांगले थळ ि मळणे या ि कंवा अशा  प् रकारया 
 साया जमाचा संबध ं  असणाया  गोटीच  योगायोगावर अवलंब  ू न असतात    , असे नाही!
आगगाडीया  डयात  न  घोरणारे  सोबती ि मळणे िआण  आपया  यायानाला एखादा 
अरयपंिडत अय  नसणे या  गोटीस    ु ा  योगायोगावर अवलंब  ू न असतात    !
 तसे  नसते,  तर  ‘ यियात ’  कादंबरीया  प् रकाशनाला  इतका ि वलंब  का  लागला 
असता ? ‘अश्  ’ि िलहयापू वी च १९५२  मये  या  कादंबरीचे  िपहले थोडे लेखन  मी केले
  ोते. १९५६  साली  कादंबरीची  बैठक  चांगली  जमली . आता  कादंबरी  संपली , अशा 
 खात् रीने  प् रकाशक ि तची  िजाहरात देऊ  लागले.  यां नी ि तची  छपाईही सु केली . २८०
  ृ टे  छापू न  झाली, िआण  – िआण  गाडे  एकदम  अडले!  कादंबरीची  २८०  प    ृ टे  छापू न 
 झाली, तेहा कुठले  तरी  एक  ‘ िपरसंवाद ’ प् रकरण ि नघाले. ि मळतील ि तथ    ू न  ानाचे  कण 
संपादन  करावेत,   या  भावनेया  आहारी  जाऊन  मी  या  िपरसंवादाला गेलो .  याया
 ाठोपाठ नेहमीचे  प् रक    ृ तीया अवायाचे िआण  कौट    ु  ं िबक आपींचे  चक्र सु  झाले.
 या  चक्राचा वेग ि कंिचत मंदावयावर ,  मन थोडेि थर  झायावर , िआण संप ण ू  ‘ यियात ’
ि हया  सहजतेने  यात फुल    ू लागयावर ही कादंबरी  प    ु री  कन  मी ि रसकांया सेवेला 
 सादर केली .
‘ यियात ’ ची ही जमकथा सांगताना  नाइलाजाने वैियतक आपीं चा  मी  उलेख 
 ला आहे. संसार हा संकटां नी  भरलेला असावयाचाच ! कुणाचे हे ओझे थोडे हलके असते,
  ु णाचे थोडे जड असते. कुणाया पायात  चार  काटे िअधक  मोडतात , कुणाया चार  कमी
 मोडतात .  एवढाच  काय  तो  माणसा - माणसांत  फरक  असतो ! आपण  सारेच ि नयतीया
 जायात  भरडले  जाणारे  दाणे आहोत . अशा ि थतीत  लेखकाने वैियतक  अडचणीं चा 
 ाढा  वाचयात  काय अथ     आहे?
हे  मला  प 
  ू ण 
   पणे  कळते;  पण गेया  तीन  वषा   ं  त  या  कादंबरीया  बाबतीत  िपिरचत 
िआण अिपिरचत  वाचकां नी  इतया  प    ृ छा केया िआण ि ठिकठकाणी भेटणाया लोकां नी 
ि तियावषयी  प् रन ि वचान  मला  इतके भंडाव    ू न  सोडले  की ,  काहीि दवसां नी  मी  या 
  ृ छां ची  व  प् रनां ची  उरे  ायचे  सोड    ू न ि दले!  म    ु लाने  बापाचा  छळ  केयाया
 कीकती  जगात आपण  ऐकतो ; पण  माझा हा मानसपुत र अशा  ्  रीतीने हात ध    ु ऊन  माया
 मागे  लागेल,   याची  मला  कपना  नहती ! ‘ यियात ’ केहा पुरी  होईल , हे  मला  परवा-
 रवापय    ं  त क 
  ु णालाच  – प् रकाशकां नाही – सांगता येत नहते. हण    ू न  ख   ु लाशादाखल हे सव    
ि िलहले आहे.  वाचकां ची  ती  पत्रे िआण  लोकांचे ते  प् रन  मायावरया  प्रेमाया
  ट च   नमा ण  झाल  ह  त ,  याच   मला  प 
  ू ण  जाण व  आह .  या  प् रमाबल  म  अयंत 
  ृ त आहे.

 या  कादंबरीप् रमाणे  द   ु सरेही  काही संकप  गेली अनेक  वष  मी  उराशी  बाळग    ू न 

आहे.  प् रक    ृ तीची  बह    ृ पा थोडी  कमी हावी िआण  यांतले  एक - दोन  तरी  साकार 
  ुि वध अवक 
 रयाचे  सामय  लाभावे,  एवढीच  इछा  आहे.  भोवताली  दाटणाया संयाछायां ची 
 मला  प    ू ण जाणीव आहे. पण  वाढया संिधप् रकाशात  पायां खालची  वाट ि दसेनाशी झाली,
 री  ि ितजावरली चांदणी  आपली   सोबत   क   लागते! ि शरोडात  संयाकाळी
 समुद  ् रावर 
  ि फरायला  गेयानंतर   वषा  नवु ष 
   हा अनुभव   मी  घेतला  आहे.  उरलेया 
 वाङ   ् मयीन  सहलीतही तो  किदाचत येईल ! नाही कुणी  हणावे?
  ोहाप    ू र , २९- ८-६१
ि व . स . खांडेकर 
All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication may be reproduced, stored in a
retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of the
Publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House,  1941, Madiwale Colony,
Sadashiv Peth, Pune 411030.
 +91 020-24476924 / 24460313
Email : info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com
 या  पु तकातील लेखकाची  मते,  घटना ,  वण   ने  ही  या लेखकाची असू न 
   यायाशी  काशक  सहमत असतीलच असे
 नाही .

‘ यियात ’ या  कादं बरीचा ि हं दी , इंग रजी 
् , मयाळम  िआण गुजराथी
 या  भारतीय  भाषांमये अनुवाद  झाला आहे.
 सामग् री 

 ाग  िपहला 
 यियात 
 ाग  द    ु सरा 
 वयानी 
 िशमठा 
 यियात 
 वयानी 
 िशम    ठा 
 ाग ि तस  रा 
 यियात 
 ाग  चौथ  ा 
 िशम    ठा 
 वयानी 
 यियात 
 ाव 
   भ 
  ू मी 
 ‘थोरला  भाऊ आहे
 भाऊ आहे?’?’
‘होहोय 
य .’.’
‘कुठं
ठं आहे तो  तो ?’
?’
‘देव 
व  जाणे
जाणे!ि जथं
ि जथं असेल, ि तथं देवानं
वानं याला
 याला सुखी ठे
खी ठेवावं
वावं, एवढी
 एवढीच 
च  प्
 प् रयेक 
क ि दव
ि दवशी 
शी 
 मी  प्
 प् राथ ना  करते
 करते.’.’
अगदी  लहा
अगदी  लहानपणी नपणी अलके सारखी अने सारखी  अनेक  मुले ले  राजवा
 राजवाडात 
डात  माया
 मायाबबरोब
रोबर  खेळत 
ळत 
असत . ि कंि कंिचत  मो
चत  मोठा  ठा  झाया
 झायाव वर  अमाय , सेनापती  नापती ,  राजक
 राजकवी 
वी ,  कोशपाल 
 कोशपाल , अवपाल ,
 इियादकां
 इियादकांया मु
या  मुलांलांशी 
शी  मी खे
 मी  खेळू ळू  लागलो 
 लागलो ;  पण  राजवा
 राजवाडात 
डात  माया ब
 माया  बरोरोब
बरीचे
रीचे असे कुणी 
 नाही,  याचे
 याचे  राह 
  ू न - राह 
  ू न  म
 न  मला  ला  द 
 द   ु ःख  वा
ःख   वाटे
टे.  बागेतली  फुलझाडे
लझाडे तुडवीत 
डवीत  फुलपाख
लपाखरां चा 
 ाठ
 ाठलाग  करा कराय
यचा धीरही 
चा धीरही  यां  यां ना  होत 
 होत  नसे नसे. आपला थोरला 
आपला  थोरला  भाऊ  भाऊ  इथे
 इथे असता ,  तर 
 तर असया 
असया 
 साया खेळांचेळांचे सुख  कसे
ख  कसे  द    ्ि वगुिणत  झाले
िणत  झाले असते, हा ि वचा ि वचार 
र  क
 करया
रयात 
त  मी 
 मी  दंग 
ग  हो
होऊन 
ऊन 
   े लो 
लो .
७
 बाळपण ि 
 बाळपण ि कती  कती  स  सरळ 
रळ , ि कती 
ि कती ि ि ननमळ,  ि कती 
ि कती  ए  एकमा
कमागी गी असते!  तो  भाऊ 
 तो  भाऊ  केवढा
  ोता, हे काही
 काही आईला ि वचा ि वचारा राययचे मला  मला सुसुचले नाही
 नाही. तो  इथे  इथे असता , तर   तर  बाबां
 बाबांया 
या  माग  माग   ू न 
 रायावर 
 रायावर  तोच   तोच  बस
 बसला असता 
ला  असता , आपयाला  साधा रा  साधा  राजप  जप   ु त्
  ु त् र  हण 
 हण    ू नच 
 नच  सारा 
 सारा  जम कं
 जम  कंठावा ठावा
 ागला 
 ागला असता 
असता , असा  मसरा  मसराचा  चा ि वचा
ि वचारहीरही या 
 या वे वेळी ळी  माया म
 माया मनाला नालाि शव ि शवला  ला  नाही
 नाही.  मला   मला 
 माझा 
 माझा  तो थोरला 
 तो थोरला  भाऊ  भाऊ  हवा 
 हवा हो होता
ता. खेळाय ळायला िआण 
ला िआण भां भांडाय
डायलासु लासुा 
ा  मला 
 मला  हवा 
 हवा हो होता
ता तो   तो ! तो 
  ु ठे आहे? काय 
 काय  करतो 
 करतो ? आईला भे
आईला भेटाय टायला  तो  तो  का ये
 का येत  त  नाही
नाही?
 मधमायां
 मधमायांचे चे  मोहोळ 
 मोहोळ  उठावे उठावे,  तसा  तसा असया 
असया अने अनेक  प् प् रनां नी  माया म
 माया मनाला नाला दंश  श 
 राय
 रायला सु
ला सुवात वात केकेली . मी  भीत 
 भीत - भीत 
 भीत आईला 
आईला ि वचाि वचारले रले,
‘ याचं
 याचं नाव 
 नाव  काय 
 काय ?’ ?’
‘ ियत 
 ियत .’.’
‘ि कती 
ि कती ि दव
ि दवस 
स  झाले
 झाले याला जाऊ
 याला जाऊन  न ?’
?’
‘ त 
  ू हायया 
 हायया आधी आधी  वष  वष, दीड 
 दीड  वष
 वष तो 
 तो ि न
ि नघ   ू न गे
 न गेला 
ला . अगदी  एकटा  एकटाि ि न नघ   ू न गे
 न गेला  ला !’!’
हे  शद 
 शद  उचारता
 उचारताना  ना आईचा 
आईचा  वर   वर िअतशय 
िअतशय  याक   याक   ू ळ 
 ळ  झाला
 झाला असावा !  पण ते  पण  ते  काही काही
 माया लात 
 माया  लात  आले  नाही. ‘अगदी  ए अगदी  एकटा कटाि ि ननघ    ू न  गेला  तो 
ला  तो !’ !’  या ि तया
 या ि तया शदां  शदां नी  िय
 नी  ियत  त 
िअतशय धी
िअतशय धीट  ट असला 
असला  िपाहजे
 िपाहजे, हा हा ए  एककच  भाव 
 भाव  माया म
 माया मना नात  त ि न
ि नमा    ण  झाला
 झाला.
 मी आईला 
 मी आईला ि वचा ि वचारले रले,
‘तुला 
ला  न सां
 न सांगता गे
गता गेला  ला  तो 
 तो ?’ ?’
ि तने
ि तने नुसती  सती   मान 
 मान   हिलव
 हिलवली  ली .  तो  गेला ला ,  या  ि दव ि दवसाया
साया आठवणीने ि तया
 ाळजात
 ाळजातले  शय   शय  हिलव
 हिलवले ले हो
होते
ते.  पण  माझे
 माझे  मन 
 मन आईला 
आईला  न सां  न  सांगता 
गता  राजवा
 राजवाडात डात    ू न ि न
ि नघ 
  ू न 
 जाणाया 
 जाणाया  साहसी 
 साहसी  यतीभोवती 
 यतीभोवती ि पं ि पंगा गा  घालीत 
 घालीत हो होते
ते. मी पु
 मी पुहा आईला 
हा आईला  प्  प् रन के
 रन केला ,
‘ तो  कोणया
 कोणया वेळी गेळी गेला ला ?’ ?’
‘ ऐन 
 ऐन  मय
 मयरारात्
त् री .  घन
 घनदाट 
दाट  अरयात ! चांगली  दी ली  दीड  ड  प्
 प् रहर 
 रहर  रा  रात्
त् र  हो
होईपईपय य 
  ं  त  जागी
त  जागी
  ोते  मी 
 मी .  याची 
 याची  सारखी
 सारखी स  सममज    ू त  घाली
 त  घालीत  त होहोते
ते.  मग  मा
 मग  माझा  झा  डोळा लाग
 डोळा  लागला  ला .  पहाटे
 पहाटे  जागी
  ोऊन  पाहते
 पाहते,  तो  ियत 
 ियत आपया 
आपया अं अंथणावर  नाही  नाही!  काळोखा
 काळोखात  त  सगळी
 सगळीकडं कडं शोधलं
 शोधलं  याला  याला
 सेवकां
वकां नी ; पण  तो कु  तो कुठं ठंच  च सापड  सापडला  ला  नाही
 नाही.’
 मी  वतःशी 
 वतःशी  हणालो  हणालो,
‘ भाऊ असावा 
 भाऊ असावा , तर   तर अ असा !’ !’
 लगेच  कथेच  कथेतया  तया  चमक   चमक    ृ ितीवष
 ितीवषयी  वाटणा  वाटणारेरे आकष ण  माया म  माया  मना नात  त  जागे
 जागे  झाले  झाले.
 मी आईला 
 मी आईला  हट  हटले,
‘ यतीला घेऊन कु ऊन कुठं ठं गेली हो
ली होती तीस  स  त  त 
  ू?’
?’
‘ एका 
 एका  महषी  महषी  ं या    दश  दश नाला. लन  होऊन   होऊन अने अनेक  वष वष  ं  झाली
 झाली, तरी   तरी  मला   मला  म   म    ू ल  होईना 
 होईना .
 हण    ू न  आही   दोघं  दोघं  या   ॠ  ॠषीं षीं या  आश् रमात   रमात   जाऊन   जाऊन   िराहलो   िराहलो  हो होतो तो.  यांया  या 
आशीवा दानं  दानंच  िय
च   ियत  त  झाला  झाला  मला   मला .  प् रयेक  वषी क   वषी  याया  वािढ  वािढदव दवशी  शी  मी   मी  याला  याला  या 
 ॠषीं
 ॠ षीं या  दश  दश नाला घेऊन  ऊन  जात   जात अ असे.  तो ि न ि नघ   ू न गे
 न  गेला  ला , तेहा मी 
हा  मी अशीच  अशीच  प  परत रत  येत हो त  होते ते.
 यतीचं
 यतीचं  मन   मन ि थर ि थर  नाही  नाही, हे  मला   मला  ठाऊक 
 ठाऊक हो होतं तं. ि तथंच  च  राहाय
राहायचा  हट   हट   ् ट 
  ् ट धन  धन  बस  बसला हो ला  होता ता
  ो .  यामु
 यामुळं ळं  मी  याया
 मी  यायाव वर  संताप तापले.  याला  नाही  नाही ते  बोलले  बोलले. वांड  खडाला ड   खडाला
 ाडीया
 ाडीया  मागं बांध  ध  ू न 
  नेतात  तात  ना   ना ?  तसं
 तसंच  जव च  जवळजव ळजवळ  ळ  आश् रमात   रमात    ू न  ओढ    ू न 
  ू न  आणलं  मी 
 याला. याया सया याया सयाफु फुगयां कडं मी   मी  ल 
 ल ि दलं ि दलं नाही  नाही. याला का
 याला काय  य  हवं हवं हो होतं तं?’ ?’
‘ काय 
 काय  हवं  हवं हो होतं तं यतीला
 यतीला?’ मी  उसु  उसुकते कतेने न मये े मयेच  च  प्
प् रन के
 रन केला .
 टपटप 
 टपटप ि ट ि टपे गाळीत 
 गाळीत  ती   ती  हणाली
 हणाली,
‘अज    ू नही म
 नही मला  ला  नीट   नीट  कळलं  कळलं  नाही  नाही ते.  याला देवाधमा  वाधमा     चा  नाद 
 नाद  फा  फार  र  होता 
 होता .  दासी  दासी 
 ाजी 
 ाजी ,  टपो  टपोरी  री  फ 
 फ   ु लं प् प् रयेक  क ि दवि दवशी  शी  सकाळी 
 सकाळी पु पुढं
ढं आण    ू न ठे
 न ठेवीत वीत .  पण  यतीनं  यतीनं झट   झट    ू न 
  ू न  यां
 यांतली 
 ाही उच
 ाही उचल लली ि न  ि न  यां
 यां चा  पोटभ  पोटभर  र  वास 
 वास घे घेतला , असं कधी   कधी  घडलं
 घडलं नाही  नाही. केहा  तरी   तरी  चार   चार - दोन 
 दोन 
  ु लं  तो   तो  हळू
 हळू  याय यायचा िआण  चा  िआण  क   क 
  ु ठया 
 ठया  तरी  तरी  दगडा  दगडाचा  चा देदेव व  कन 
कन  याला ती   याला  ती  वाहाय  वाहायचा !  तो 
खेळ खे
ळ खेळाय ळायचा , तेस  स  ु ा 
  ु ा 
  ि कती  ि कती ि िवचत् ि िवचत् र हो र होते ते! समाधी
 समाधी लाव   लाव   ू न  डोळे  डोळेि मट  ि मट    ू न 
  ू न  बसया
 बसयात  त ,ि कं
ि कंवा 
वा 
 सली 
 सली  तरी   तरी  दाढी 
 दाढी  लाव   लाव    ू न  ल   ल    ूपु
  ु ट 
  ु ट  पुटीचा 
टीचा  ॠषी 
 ॠषी  होया  होयात  त  याला
 याला आनंद  वाटे वाटे.  दोही क 
 दोही क    ु ळां
 ळांतलं
 राजे
 राजेपण  याया
पण  याया रता  रतात  त  उत  उतरलं रलं नहतं
 नहतं.  राज  राजसभेत  स त  सशा शासा सारखा रखा तो   तो  चोहीं  चोहीं कडं  भीत   भीत - भीत 
 भीत 
 ाहत  राही  राही. पण  क   क 
  ु णी 
 णी  योगी  योगी, तपवी   तपवी , संयासी  यासी  राजवा  राजवाडात  डात आ आला , की  यायाशी   यायाशी  मात्  मात् र 
 याची 
 याची  गट   गट    ् टी हो
 टी  होई  ई .  ख    ू प  ख  ख    ू प  शोध के
 शोध  केला आही 
ला  आही  याचा   याचा ;  पण आभाळात 
 पण  आभाळात    ू न  गळू गळून  पडले पडलेली  ली 
 ांदणी 
दणी  कधी   कधी  क   क 
  ु णाला 
 णाला ि दसते ि दसते का   का ? माझा 
 माझा  यतीही त
 यतीही तसा साच 
च  –’
 माया जमा
 माया जमापू पू वी
 वीचे आपले हे  द   द   ु ःख आई 
ःख  आई  शय   शय ि ततया
ि ततया शांतपणाने तपणाने  मला   मला सां सांगत 
गत 
  ोती.  पण शे  पण  शेवटया णी  टया  णी ि तया म ि तया मना नाचा चा बां बांध फु
ध  फुटला. ‘ माझा   माझा  यतीही त  यतीही तसा साच  च  –’ हे  शद   शद 
  डात 
  डात    ू न  बाहे
 न   बाहेर  पडता र   पडताच  च  घ  घन नदाट 
दाट  अरयातली  ती 
अरयातली   ती  क्र  पहा र   पहाट  ट ि तयाि तया  डोयां समो  समोर  र 
 म 
  ूि त
ि तमत  उभी त
ं   उभी  िराह  िराहली  ली असावी  असावी .  बोलता- बोलता ती   बोलता  ती  अडखळली , थां बली   बली ,  कापू  कापू  लागली   लागली .
 ण  वर   वर आिळवणाया 
आिळवणाया  सतारी  सतारीची  ची  तार 
 तार  एकद  एकदम  म तु तुटावी 
टावी ,  तसा 
 तसा  भास   भास  झाला म  झाला मला  ला ! णभर 
ि तने
ि तने  मायाकडे
 मायाकडे श   श    ू य  द 
 य  द    ृ टीने
 टीने  िपाहले  िपाहले.  या  द 
 या  द    ृ टीचे
 टीचे  भय   भय  वा  वाट टले  मला  मला .  लगेच ि त च ि तने ने  एका 
 एका 
 मोठा 
 मोठा सु सुकारा 
कारा  सोडला  सोडला िआण  मला   मला  पोटाशी
 पोटाशी धन  ती   ती  फु
 फुद  दं   ू न 
  -  फुद  दं   ू न 
   रड 
 रड    ू  लागली 
 लागली . ि तचे ि तचे
सांवन 
वन  कसे  कसे करा  कराय यचे, ते मला   मला  कळे  कळेना  ना .
‘आई , आई ’ असे  मी  तडा  मी  तडाने ने  हणत  हो होतो तो िआण ि त
िआण ि तला  ला ि ि ब बलग    ू न  प
 न  पशा शाने ने  माझे
 माझे
 द   ् गत  यत  यत  करी  करीत  त हो होतो तो. मना  मनाचा  चा  कढ थोडासा 
 कढ थोडासा ओसरयावर  ओसरयावर  ती   ती  मला 
 मला  हणाली  हणाली,
‘ ययु
 ययु,  ियत   ियत  तुयाएवढा याएवढा हो होता ता, तेहा हा  िपहयांदा  दा   मायाव मायावर   सला   सला .  या 
 सयाकडं
 सयाकडं  मी  ल   मी  ल ि ि दलं दलं  नाही,  पण  आज  तुझा  सवा झा  सवा  पाहताच   पाहताच  माया  माया  काळजाया   काळजाया 
 जख
 ज खमेची  ची  खपली 
 खपली  उड   उड    ू न गे
 न  गेली  ली . ि तयात 
ि तयात    ू न  भळभ
 भळभळ  ळ  रत  रत  वाह 
 वाह    ू  लागलं
 लागलं. जे कुठं ठही हं ी  बोलाय
 बोलायचं
 नाही, असं आही  दो
आही  दोघां घां नी  ठिरव
 ठिरवलं लं होहोतं
तं, जे  लहानपणी
 लहानपणी तुया  या  कानां
 कानांवर  पड 
 पड   ू  नये
 नये,  हण    ू न 
आही  धडपड  क
धडपड  करी रीत 
त  हो
होतोतो, ते तुयापाशी
यापाशी  मी  बोल 
 मी  बोल    ू न  गेले
ल;े  भीती
 भीतीमु
मुळं
ळं  बोल    ू न  गेले
ले.  त    ू
 यतीसा
 यतीसारखारखाच 
च  एखा
 एखाा  ा ि ि दव
दवशी 
शी ि ि न
नघ 
  ू न  गेलास 
लास ,  तर 
 तर ?  ययु
 ययु,  म    ू ल  हे आईया  डोयां
आईया  डोयांतली 
 बाह 
  ु ली असतं
 ली असतं, रे!’ !’
 मी  फु
 फुदत 
दं त  हणालो
 हणालो,
‘ नाही, आई ,  यतीसा
 यतीसारखा रखा मी 
 मी तु तुला 
ला  सोड    ू न  जाणार 
 सोड   जाणार  नाही
 नाही. तुला    ु ःख हो
ला  द 
 द  ःख  होईल  ईल , असं
 मी  काही क
 काही करणारणार र  नाही
 नाही!’
‘ मला 
 मला  वच
 वचन दे
न दे.’.’
 मी  माझा 
 माझा हा हात 
त ि तया
ि तया हा हाताताववर ठे
र ठेव 
व  ू न 
   हणालो
 हणालो,
‘आई , मी  कधी 
 कधी - कधी सं
 कधी संयासी 
यासी  होणार 
 होणार  नाही नाही!’
 ८
अज    ू न  ती 
 न  ती  रा  रात्
त् र  माया
 र  माया  डोयां प    ु ढे
ढे  उभी  आहे.  पाषाणा
 पाषाणात त 
  ू न  कोन 
 न  कोन  का  काढढलेया  या 
 म 
  ू ती
 ती सारखी
 सा
 रखी! इतके उहाळे  उहाळे गेले ले. इतके पावसाळे
 पावसाळे गेले ले, पण ि तची    ृ ती 
  ृ ती अािप 
ि तची  म 
 म  अािप  कोमे  कोमेजली 
 नाही. या  म   म 
  ू ती
 ती ची    एक 
 एक रेरेषासु
षासुा    ु स
  ु सट 
ा  प 
 प  ट  झाले
 झालेली ली  नाही
 नाही.
 या  रात्
 रात् री आईचे
 री  आईचे िआण  माझे  माझे जे  बोलणे
 बोलणे  झाले झाले,  यात 
 यात  माया म
 माया  मना नाचेचे रंग  ग ि कती 
ि कती 
आहेत िआण   िआण ते ते कुठे ठेकु
कुठे
ठे ि मस
ि मसळले आहेत,  हे  काही म  काही मला  ला आ आज ज सां
सांगता ये
गता  येणार  णार  नाही
 नाही;  पण 
 एक 
 एक  गोट 
 गोट  मात्
 मात् र ि िनचत 
ि िनचत आहे आहे.  या  एका 
 एका  रात्
 रात् रीत  मी  मी  मोठा 
 मोठा  झालो
 झालो.  वनाया जगा
 वनाया जगात  त 
  ू न 
 सयाया जगा
 सयाया जगात  त आ आलो . द    ु ःखाशी 
ःखाशी  माझी 
 माझी  या 
 या  रात्
 रात् री  िपहली 
 िपहली ओ ओळख  झाली  झाली. या आईया 
 या आईया 
 साया प
 साया  पशा शा त  वग
 त  वगसख  ख
ु   आहे, असे मी  से  मी  मानी
 मानीत  त  हो
होतोतो, ि तला 
ि तला  टपट
 टपटप  प ि ि टपे
टपे  गाळताना 
 गाळताना  मी   मी 
ि ाहले
ि ाहले.ि तला 
ि तला  द    ु ःख दे
 द  ःख देणाया गोटीं
णाया गोटीं चा  नकळत   नकळत  मी   मी  े
 े ष 
ष  क 
क  लागलो 
 लागलो .
 या  रात्
 रात् री शां
 री  शांत अ
त  अशी  झोप   झोप  मला 
 मला  लागली
 लागलीच  च  नाही
 नाही.  मी  मध 
 मध 
  ू नमध 
 नमध    ू न  दचक 
 दचक    ू न 
 न  जागा
 जागा
  ोत हो
  ोत होतो तो.  मध    ू नच 
 नच  मला 
 मला  वने
 वने पडत हो
 पडत होती ती.  या  वनां
 वनांतले एक   एक आजही 
आजही  मला   मला आठवते
आठवते. ते
आठवले,  हणजे  हणजे  हस   हस   ू येते
ते.  या  वना
 या  वनात  त  मी 
 मी  साया
 साया जगा  जगाचा चा  राजा 
 राजा  झालो
 झालो हो होतो तो.  चाब 
 चाब   ू क 
 ातात 
 ातात घे घेऊन 
ऊन  मी   मी  प् प् रयेक  क  नगरा
नगरात  त 
  ू न ि हं
ि हंडत हो
डत  होतो तो.  ताप
 तापसी , संयासी 
यासी , बुवा  वा , बैरागी कु
रागी कुणीही
ि दस
ि दसला  ला ,  की  याया पा
 याया पाठीव ठीवर  र  सपासप 
 सपासप  फटके  फटके  मारीत 
 मारीत  होतो 
 होतो .  एखााया 
 एखााया  पाठी  पाठीत  त 
  ू न  रताची 
 रताची 
ि च
ि चळकां डी  उडली 
 उडली , हणजे  हणजे टायाि 
 टायाि पटी पटीत त हो
होतो तो.
९
 होय 
 होय ,  या  रात्
 रात् री  मी 
 मी  मोठा 
 मोठा  झालो
 झालो,  जीवना
 जीवनाचे चे  खरे
 खरे  वप अं
 वप  अंधाराने भरले  भरलेया 
या  या 
 या 
 रात्
 रात् रीया  दोन   दोन  प्
 प् रहरां
 रहरांत  म
त   मला  ला  पट 
 पट ि ि दस
दसले
ले.  मला 
 मला  थोरला  भाऊ 
थोरला  भाऊ  हो होता
ता,  तो  संयासी 
यासी 
  ोयािक
  ोयािकरता  रता  पळू
 पळून गे  गेला हो
ला  होता ता, ही
ही गोट 
 गोट  सवा
 सवा  ं नी 
  मायापा
 मायापास  स 
  ू न  लपव 
 लपव   ू न ठे
 न  ठेवली हो
ली  होती ती,  ती 
 ा ?  या  लपवाल
 लपवालपवी पवीचे चे  कारण 
 कारण  काय  काय ?  की  सारी
 सारीच 
च  माणसे
 माणसे  एकमे
 एकमेकां कांशी अ
शी  अशी  लपं  लपंडाव खे
डाव खेळत ळत 
असतात ?
 ही  जाणीव 
 जाणीव हो होईप
ईपय य  ं त 
त  माझे
माझे  जग फु
 जग  फुलां
लांया 
या ,  वायाया 
 वायाया ि कं ि कंवा 
वा  पायाया 
 पायाया  जगाह   जगाह    ू न 
ि न
ि नराळे  नहते
 नहते.  सकाळी 
 सकाळी फु फुले
ले फुलतात 
लतात ,  तसा 
 तसा  मी 
 मी  झोपे
 झोपेत त  ू न 
   जागा
 जागा हो होत 
त अ असे.  एखाा 
 एखाा वे वेळी 
ळी 
 वादळ 
 वादळ  झाले  झाले,  तरी  तरी  या
 याचेचे  मला 
 मला  कधी
 कधीच 
च   भय 
 भय   वाटत 
 वाटत  न  नसे
से.  पायाप्
 पायाप् रमाणे
 रमाणे  वायालाही
 वायालाही
अध    ू नमध 
 नमध    ू न अकां
 न अकांडतांडव  करया  करयाची  ची  लहर 
 लहर येयेत असावी 
त असावी , असे मला   मला  वाटे
 वाटे. झ   ु ळूझ  ु ळू
   वाहणारे
 वाहणारे
  ाणी  िपाह
 ाणी  िपाहले ले,  हणजे
 हणजे  मायाप्  मायाप् रमाणे  रमाणे तेही ही कुठले ठले  तरी 
 तरी  गाणे
 गाणे वतःशी  वतःशीच  च  गुणगु
णगुणत णत  आहे,
असे माया म
 माया मना नात  त येयेई  ई.  देव  व-  दैयां
यांया िआण 
या िआण  य   य -गंधवा धवा   ं या 
या  गोटी म
 गोटी मला  ला आवडत 
आवडत ; पण ते  पण ते
 ाही मा
 ाही माझे झेि नया
ि नयाचे चे जग 
 जग  नहते  नहते. वने िआण फु िआण फुलपाख लपाखरे, फुले ले िआण चां
िआण चां दया , ढग  पाह   पाह    ू न 
 नाचणा
 नाचणारेरे  मोर  मोर िआण  िआण  नाचणा  नाचणारेरे  मोर   मोर  पाह   पाह    ू न  गाणारे
 गाणारे  ढग   ढग ,  उमलणाया
 उमलणाया फुलां लां प् रमाणे
 रमाणे  हसणा
 हसणारी  री 
 सकाळ 
 सकाळ  िआण  कोमे  कोमेजणाया
जणाया फुलां लां प् रमाणे
 रमाणे  भासणा  भासणारी  री सं संयाकाळ 
याकाळ ,  वसं  वसंतातया 
तातया  व    ृ वे
 व  वेलींचे ींचे
िआण  वषा  वषा ॠत  ॠत    ू तया इं
 तया इंद  द  ् रधनु
 रध  नुयाचे याचे रंग  ग,  टापां
 टापां चा  टपट  टपटप  प अ असा आवाज 
सा आवाज  करीत   करीत  जाणारे
 जाणारे घोडे घोडे
िआण  देवळातया  ळातया   घणघण   घणघण   वाजणाया  वाजणाया घंटा  टा .  नदी नदीका काठ ठची   मऊ   मऊ   वाळू िआण 
मंचकाव
चकावरली मऊ 
रली मऊ  मऊ   मऊ  उशी या   उशी या  सवा  सवा   ंचे
च
 ेि मळू
ि मळून एक   एक  सलग 
 सलग  जग   जग  माया म  माया मना नात 
त ि न
ि नमाण झाले झाले
  ोते. या  रात् रात् रीप  रीपय  ं त 
त ि न ि नसग िआण  मनु  मनुय हे य हे दोघे  दोघे माया द 
 माया द    ृ टीने
 टीने एकप   एकप हो होते
ते.
 या  वनाळू
 वनाळू जगातील   जगातील  माझे  माझे अनुभव ि कती  ि कती  गोड   गोड हो होते ते!  एकदा
 एकदा आभाळात  ढगांचे  ढगांचे
 इवले
 इवले  इवले इवले पांढरे  प    ु  ं जके
जके  मी   मी  िपाहले
 िपाहले.  माया म  माया  मना नात  त  आले, आमया  बागे आमया  बागेतया  तया  सशा  सशाची  ची 
आकाशाया आरशात 
आकाशाया आरशात ही ही प्  प् िरितबं
 िरितबंबे बे  पडली
 पडली आहेत!   एकदा  एकदा उहा  उहाया यात  त  फार 
 फार  उकडत 
 उकडत हो होते ते.
अंगात    ू न  घामाया
 घामाया धारा  वाहत हो  वाहत  होया  या .  या वे या  वेळी  ळी  मला 
 मला खे खेळाय ळायची  लहर   लहर आ आली . सेवकां वकां चा 
 डोळा चुकव  कव    ू न  मी 
 मी  राजवा
 राजवाडात  डात    ू न  बाहे
 बाहेर  र  पडलो 
पडलो . पण थोडा  पण थोडा वे वेळ  ळ  उहात 
उहात  भट  भटकताच 
कताच  मी  मी  दम 
 दम    ू न 
   े लो 
लो .  पली
 पलीकडे कडेच  ए च  एक  क  सुदं र  व    ृ  
र  व    आपला  पण 
आपला  पण     भार 
   भा र  प  पसन 
सन  उभा   उभा  हो  होता 
ता .  याया साव
 याया  सावली लीत  त 
 माझे
 माझे  शरी  शरीर  र  सुखावलेखावले. आईया  पद आईया  पदरा राखालीखाली  हसत   हसत - हसत  हसत  झो  झोपी  पी  जा  जात  त  असयाचा  भा
असयाचा  भास  स 
 झाला म
 झाला मला  ला .ि न ि नघताना 
घताना  या   या  झाडा झाडाचा  चा नु नुसया 
सया  नज  नजरेने नेि न
ि नरोप 
रोप घे घेणे णे मायाि 
 मायाि जवा जवाव वर आ
र आले. मी 
 या  व   ृ ाया 
 व  ाया  एका   एका फां फांदीवर  दीवर  डोके  डोके ठेव  व  ू न 
   याला घ
 याला घट    ् ट 
  ् ट ि मठी 
ट  ि मठी  मारली
 मारली.
 या  रात्  रात् रीप
 रीपय    ं  तचे माझे  माझे जग अ  जग असे होते  होते. ते एक   एक अ अद    ् भ 
  ु त िआण 
  ु त  िआण  रमणीय 
 रमणीय  वन हो
 वन होते ते.
  ु णाचाही  राग 
 णाचाही  राग  आला ,  तर   तर  झरझर 
 झरझर  झा  झाडाव डावर  र  चढा
 चढावे वे िआण ि तथ 
िआण  ि तथ    ू न  देवबापाला
वबापाला हा हाक  क 
 मारावी 
 मारावी ! आपली हाआपली हाक  क  ऐक   ऐक    ू न 
 न  तो 
 तो  लगे लगेच  च  खाली खाली येईल िआण  ईल िआण  या अपराधी   या अपराधी  माणसाला  माणसालाि शा  ि शा 
 रील , अशी  श्  श् रा  बाळगणारे
 बाळगणारे जग हो  जग होते ते ते!
 पण ि कतीहीि कतीही गो  गोड  ड , ि कतीही
ि कतीही अद    ् भ 
  ु त 
  ु त असले
असले,  तरी   तरी  एका  एका  कळीचे  कळीचे ि मट ि मटलेले ले ि च
ि चम    ु कले
  ु कले
 जग  होते
 होते ते! या  जगाने  जगाने भ्  भ् रमरां
 रमरां चा  ग   ग 
  ु  ं जारव 
जारव  ऐकला  ऐकला नहता   नहता . स    ू य 
  ि क
ि करणांया  या  सोने
 सोनेरी 
री  पशा 
 पशा    ने
ने
   े  कधी  प    ु िल
  ु िलकत 
 प  कत  झाले  झाले  नहते  नहते. ि वशाल  ि वशाल आकाशाकडे आकाशाकडे  या   या  कळीने  कळीने कधी  कधीच  च  कटा
 कटा    फेकला 
 नहता . देवते वतेया  रम
या  रमणी णीय  य  म  म 
  ू ती    चे
  चे िआण  रमणी
िआण  रमणीया  या  कम  कमनी नीय  य  केशकला शकलापा पाचे
चे  वनातही
 वनातही
 श न  झाले
 झाले नहते  नहते या   या  कळीला   कळीला !
 कळी स
 कळी  सदैदैव  व  कळी राह 
कळी  राह    ू  शकत 
 शकत  नाही  नाही. आज  ना   ना  उा 
 उा ि तला  ि तला फु फुलावेच  च  लागते
लागते,  मोठे मोठे
हावे
हा वे लागते
 लागते.
१०
 या  रात्
 रात् रीपा
 रीपास  स 
  ू न  मी 
 न  मी फु फुल    ू  लागलो 
 लागलो ,  मोठा 
 मोठा हो होऊ 
ऊ  लाग
 लागलो  लो .  कधी  ना 
 ना  कधी 
 कधी  यतीला
 यतीला
आपण  शोध 
 शोध    ू न  काढ 
 काढ    ू,  याला आईया भे आईया  भेटीला टीला घेऊन ये न  येऊ 
ऊ,  ‘ त 
  ू वडील 
 वडील  भाऊ आहे
 भाऊ आहेस . हे सारं  सारं
 राय  त 
 राय  त    ु झं
झच 
च
ं   आहे,  भावाभावां
 भावाभावां नी  खाऊ   नी  खाऊ  वा   ू न 
  ू न  घेयाया
 वाट 
ट  याया आनंदाचा  आता  त आता  तरी  री  आपण 
 पभोग घे
 पभोग घेऊ  ऊ,’ ,’ असे याला हण 
 याला हण    ू. या  कपने
 कपनेने न माया म
े माया मनानात 
त  या 
 या  रात्
 रात् री  म 
 म 
  ू ळ धरले
 ळ धरले.
केवळ 
वळ  या   या  कपने
 कपनेम  म  ु ळे
ळ
  े  माझे
 माझे  बालपण 
 बालपण  संपले, असे  नाही.  मी  सहा वषा  सहा  वषा   ं   चा  झालो
 चा  झालो
  ोतो.  राजपु
 राजपुत् त र  हण 
 र 
्  हण    ू न  म
 न  मला  ला  अनेक ि वा   ि वा  िआण  कला
िआण  कला हतगत   हतगत  क  करणे
रणे आवयक  हो होतेते.
 बाबां
 बाबां नी  मायासा
 मायासाठी  ठी  नाना 
 नाना  प्  प् रकारया 
 रकारया  ग   ग 
  ु 
  ु ं ची  योज योजना के
ना  केली .  िपहया- िपहयां
 िपहयांदा ते दा  ते  सारे
 सारे
 मला 
 मला  माझे
 माझे  शत्
 शत्   वाटत 
 वाटत .  मला   मला  मिलवा 
 मिलवा ि शिकवणा
ि शिकवणारेरे गु    एखाा 
एखाा  रासासा
 रासासारखे रखेि दसत 
ि दसत .
  ी ि वा 
  ी ि वा ि शिक
ि शिकवयावयाचा  चा  यां
 यां चा िअधकार 
 चा  िअधकार  यां  यांया 
या  शरी
 शरीरावन रावनच  च ि ि स 
स  हो होई 
ई ;  पण  भया 
 पण  भया 
हाटे
हा टे उठाय
 उठायचा िआण 
चा िआण आखाडातया 
आखाडातया  माती  मातीत  त  लोळाय
 लोळायचा कं चा कंटाळाटाळा येई  ई  मला 
मला . िपहले
 िपहले काही
 काही
ि दव
ि दवस स  अंग ग  असे  द    ु खे
ख,े  की सां
 की  सांग  ग  ू न  सो
 न 
   सोय य  नाही
 नाही.  मी आईपाशी 
 मी  आईपाशी  कुरक    ू र 
 र  केली . ‘ याला प 
 याला  प    ु ढं
  ु ढं
 राजा 
 राजा  हाय
 हायचंय् य्,  यानं
 यानं हे  सारं  सारं  सोसा
 सोसाय यला  ह
ला  हवं वं’ अशी ि तने
ि तने  माझी 
 माझी  स  सम मज   ू त  घा
 त  घात तली . ‘ मला 
 मला 
 राजा 
 राजा  हाय
 हायचंय् य्’ हा मंत् त र ्  मी 
 मी  मनाशी
 मनाशी घो  घोक 
क 
  ू  लागलो 
 लागलो .  प् रथम  प्
 रथम  प् रथम  मल
 रथम  मलयु युात 
ात  माया
 माया
 वाटाला 
 वाटाला  ह  हटक 
टक 
  ू न  प
 न  पराभ राभव  व  येई  ई . आपयाला  ही ि वा  कधी ि वा  कधीच  च  साय 
 साय  हो होणा
णार 
र  नाही
 नाही,  या 
ि वचा
ि वचाराराने
ने माझे
 माझे मन 
 मन  खट  खट    ् ट 
  ् ट 
  ू हो
होई 
ई ; पण  माझे  माझे गु   मला 
मला धी धीर  र देदेत 
त.  ते हणत 
 हणत ,
‘तुयाएव
याएवढा  मी हो  मी होतो तो, तेहा मी 
हा मी नु नुसता 
सता  लोयाचा 
 लोयाचा  गोळा  गोळा हो होतोतो. आता  माझा  माझा दंदंड ड 
 ाहा. लोखं
 लोखंडाची 
डाची कांकां ब ि विसव
ि विसवशी शीत  त  वाटे
 वाटेल 
ल, ि ततका 
ि ततका  घट  घट    ् ट 
  ् ट  झाला
 झाला आहे.’.’
 या  सात 
 सात -आठ  वषा  वषा   ंत  ि 
 ि कती 
कती ि कती 
ि कती गु गुं नी , ि मत्रां र नी 
ां ,  ग्रंरंथां
थ नी 
ां  माया श
 माया  शरी रीराला 
राला 
िआण  मनाला
 मनाला आकार ि दला ि दला.

 मला 
 मला  चौदावे
 चौदावे  वष   वष     लागले
 लागले, तेहाची  हाची  गोट  गोट . आरशापुढे उभे  उभे  राह   राह    ू न  वतःया 
 वतःया  स   स    ृ ढ ,
  ु द 
  ु द 
 मोहक 
 मोहक  िआण  घा िआण  घाटदा टदार  र  श  शरी रीरा
राकडे
कडे मी   मी  अत    ृ त 
  ृ त  डोयां
 डोयां नी  पाहत 
 नी  पाहत  हो होतो तो.  या  प्
 या  प् िरितबं
 िरितबंबाचा  बाचा 
  ु ट 
ट  बाह 
 बाह    ू धन  तो   तो  जोर
 जोरजो जोरा राने
ने हलवा
 हलवावा  वा ,  इतके
 इतकेच  नहे  नहे,  तर 
 तर  यायाव
 यायावर  डोके  डोके ठेव व  ू न 
   वथ 
 वथ 
 झोपी 
 झोपी  जावे  जावे, अशी  कपना   कपना अकमात  अकमात  माया म  माया मना नात  त आआली . इंद  द  ् र    ृ त्
  ृ त् राचा 
   व 
 व   राचा  वध   वध  कन 
 कन  परत   परत 
आला आहे
ला  आहे िआण  महाला  महालात  द  ् राणीया 
त इंइंद   राणी
  या  बाह 
 बाह    ू वर 
 वर  मतक 
 मतक टे टेक क
  ू न 
 न 
  ि वश्
ि वश्रां रांती घे
ती  घेत आहे
त  आहे, असे
ि चत्
ि चत् र  मी   मी  िपाहले
 िपाहले होते  होते. ते मला   मला  एकद  एकदम  म आठवले
आठवले.
अशा  कप
शा  कपनां नांत  मा
त  मासा सारखी रखीच 
च  मोह
 मोहक  क  ध    ु  ं दी 
दी  असते.  या  ध    ु  ं दीत 
दीत  मी  मी ि ि कती 
कती  वेळ  ळ 
 साच 
 साच  उभा हो उभा  होतो तो,  कोण  जाणे  जाणे!  मी  दचक   दचक   ू न 
 न  वळू  वळून  िपाहले िपाहले. कुणी  तरी   तरी  बोलत   बोलत  होते होते. आईचे
 शद हो
 शद होते ते ते. आई  हणत हो
 हणत होती ती,
  ु ष
  ु षसु
‘ प  सुा  वतःकडं
ा  वतःकडं  घटका  घटकाि ि न  न  घट घटका  का  पाहत 
 पाहत  राहता  राहतात  त ,  हणाय
 हणायचे!  मला   मला  वा  वाटत  टत 
  ोतं,  बायकां
 बायकां नाच  नाच  का  काय य  तो   तो  आपया  पा
आपया  पाचा  चा  गव
 गव असतो .  ययु  ययु  मोठा  मोठा  झाला  झालाय् य् आता ! हे
ि ाहलं
ि ाहलं, तर   तर  काय 
 काय  हणे
 हणेल  ल  तो 
तो !’!’
 वळू
 वळून  िपाह   िपाहले ले  नसते
 नसते,  तर   तर  आई 
आई  त  तशी शीच  च  बोलत 
 बोलत  िराह  िराहली  ली  असती !  माझी   माझी  मुद  द  ् रा 
 
ि दसता
ि दसताच  च  ‘अग  बाई   बाई !’!’ असा  उद   उद    ् गार 
 गार  काढ 
 काढ   ू न 
  ू न  ती थोडीशी 
 ती  थोडीशी  लाज  लाजली .  मग  वतःशीच   वतःशीच  हस  हसली .
 जवळ 
 जवळ ये येऊन  माया पा
 माया पाठीवन  ठीवन हा हात 
त ि फ
ि फरवीत 
रवीत  ती   ती  हणाली
 हणाली,
‘ ययु
 ययु, हां हां  हणता ि   हणता ि कती  कती , रे,  मोठा 
 मोठा  झाला  झालास  स  त 
 त 
  ू!  माझी
 माझीच  च  द   द   ृ ट  लागे
 ट  लागेल  ल,   बाबा 
 बाबा ,
  ु ला 
ला ! त    ू पाठमो
 पाठमोरा  रा  उभा 
 उभा  होता होतास  स . मला 
 मला  वाट
 वाटलं,ि तकड ि तकडची  ची  वारी 
 वारी आरशाप 
आरशाप    ु ढं
  ु ढं –’
 ती  मधे
 ती  मधेच  च  थां बली 
 बली . ि तचे ि तचे  डोळे  भन  आले.  मायाकडे  मायाकडे  पाणाव  पाणावलेया  डोयां या  डोयां नी 
 ाहत  ती   ती  हणाली
 हणाली,
‘ माझी 
 माझी  एक   एक  काळजी द 
 काळजी द    ू र  झाली
 झाली!’
‘ काळजी?’
‘ इतया  वषा  वषा   ंत  तु
 तुयाशी बोल
याशी बोलले ले नहते
 नहते. पण  माझं  माझं मन 
 मन  सारखं
 सारखं धगधगत हो धगधगत होतं तं.’.’
‘ त 
  ू िह
िहततना नाप प 
  ू रची 
 रची  पट    ् ट
  ् टराणी 
 पट  राणी आहेआहेस , आई .  एखाा   एखाा  िदरद  िदरद    ् री  ॠषी
 ॠषीची  ची ि कं
ि कंवा 
वा  द    ु    वी 
 द     
 द  वी 
 य    ू ची  पनी 
 पनी  नाहीस 
 नाहीस . तुला  ला  कसली 
 कसली आलीय् आलीय् काळजी  काळजी!’
‘ मी आई 
 मी आई आहे आहे, ययु  ययु!’ !’
 ‘ नाही कोण 
 नाही कोण  हणतं  हणतं? पण  त   त   ू माझी 
 माझी आई  आई आहे आहेस !’ !’
‘ माझी 
 माझी ’ हा हा शद 
 शद िअभमानाने
िअभमानाने उचारता  उचारताना  ना  माझी 
 माझी  द    ृ ट  माया
 द   माया सुद  द  ृ ढ िआण 
 ढ   िआण सु सुदं र 
  ् िरित
 िरितबं बंबाकडे
बाकडे गेली  ली .
आईही ते
आईही ते प्  प् िरितबं
 िरितबंब ब  पाह 
पाह    ू न  हस
 हसली . णभराने गंभीर  भीर  होऊन 
 होऊन  ती   ती  हणाली
 हणाली,
‘ते  खरं
 खरं आहे, रे!  पण  याया
 पण  याया कल  कलशा शातया 
तया  अम    ृ ता
  ृ ताचं चं ि वष  झालं
ि वष  झालं आहे,  याला
  ु सया  कलशा
 कलशाची  ची  काळजी वा
 काळजी वाट    ू लागते
ट   लागते.’.’
आई  यितीवष
 यितीवषयी  बोलत आहे
 बोलत आहे, हे उघड   उघड हो होतेते. मी अगदी 
 मी अगदी  लहान   लहान असताना  असताना आपले आपले हे
  ु ःख ि त
ःख ि तने ने  मला 
 मला सां सांिगतले
िगतले, तेहा मी 
हा  मी ते   ू र  क 
ते  द  र  क  शकत   शकत  नहतो  नहतो . आता  मी   मी  मोठा   मोठा  झालो झालो
  ोतो. मिलवा , धिनुव  ा , अवारोहण , युकला या  कला या  सवा  सवा   ंत   मी मी ि नप 
ि नप   ु णता 
  ु णता सं संपादपादन के
न केली 
  ोती.  यतीचा 
 यतीचा  शोध   शोध  करा  कराय यला  साया
 साया आयावतभर ि फ ि फराय रायला  मग आता 
 मग  आता  कोणतीच   कोणतीच अडचण  अडचण 
 नहती . मी आईला 
 मी आईला  हट  हटले,
‘आई ,  त    ू  बाबां
 बाबां ची  संमती ि म
मती ि मळव  ळव .  मी  सा
 मी  सारी  री  प    ृ वी  पालथी
 प  वी  पालथी घाल   घाल    ू न  यती
 न  यतीचा  चा  शोध 
 शोध 
 रतो िआण 
 रतो िआण  याला  याला तुया  या  दश 
 दश     नाला घेऊन ये ऊन येतो  तो .’.’
ि तचे
ि तचे ओठ  ह ठ  हल लले;  पण  डोळे
 पण  डोळे  पाणाव  पाणावले.  मन   मन  शांत  क त  करया रयाचा  चा  प् प् रयन  क
 रयन  करी रीत 
त  ती 
 ती 
 हणाली,
‘वेडया , तुला  ला  यतीचा 
 यतीचा  शोध  शोध  कसा लागणा
 कसा लागणार  र ? आज  ज अचानक 
अचानक  तो   तो  मायापु
 मायापुढं ढं येऊन 
 भा  िराहला 
 िराहला ,  तर   तर  म  मलालासु
सुा  या
ा  याची  ची ओ ओळख  पटणार   पटणार  नाही  नाही.  त    ू  तर 
 तर  याला
 याला कधी  कधीच  च  िपाहलं
 िपाहलं
 नाहीस 
 नाहीस .  तो  क     ुक ठं असेल,   कोणयाि थती
 कोणयाि थतीत  त ि दव
ि दवस  स कं कंठीत 
ठीत असे असेल,   कोणया नावा
 कोणया नावानं नं  वावरत 
 वावरत 
असेल,  या  जगात   जगात असे असेल,  की  नसे  नसेल  ल –’ 
 बोलता- बोलताि त
 बोलताि तला  ला  िगहव
 िगहवर आ र  आला . ि तया तडा
ि तया तडात  त   ू न  शद 
 शद  फ   फ 
  ु टे
 टेना .  ियत   ियत ि तया
ि तया
 दयाला
 दयाला  फार   फार   मोठी 
 मोठी  ज  जख खम   कन  गेला  ला  हो होता
ता.  ती  ज
 ती   जख खम  ि तला  ि तला  क   क 
  ु णाला 
 णाला  – अगदी 
 बाबां
 बाबां नास 
 नास 
  ु ा  दा
  ु ा   दाखवा
खवाय यची  चोरी 
 चोरी  असावी .  वैर  उध र  उधळले ळलेया  या  घोडावन 
 घोडावन  पड   पड    ू न  म 
 न  म   ु का  मार 
  ु का   मार 
 बसावा
 बसावा,  पण  सा
 पण  सारेरे अंग  ठणकत  ग  ठणकत  असताना  कहया
असताना  कहयाची चीदेदेखील 
खील  बंदी  दी  असावी ,  तशी   तशी ि त ि तची 
ची 
ि थती  झाली
ि थती  झाली  होती   होती .  सात 
 सात  वष  वष 
     मी  इतया 
 मी  इतया ि ि न निरन
िरनराया  ग 
राया  ग    ु 
  ु ं पाशी ि शक
पाशी  ि शकलो  लो , कैकदा
ि शकारीला
ि शकारीला गेलो  लो ,  नाना 
 नाना  प् प् रकारया 
 रकारया  उसवां  उसवांत  य  त   य   ु व
  ु वरा
राज ज  हण 
 हण    ू न ि म
 न  ि मरव रवलो  लो ;  पण  क   पण   क   ु ठे
 ठेही ,
 हाही
 हाही  यतीचा 
 यतीचा  उले  उलेख  मी 
ख   मी  ऐ  ऐकलाकला  नाही.  मला   मला  ए  एक  क  थोरला  भाऊ 
थोरला   भाऊ  आहे,  ब् रषी    
  ोयाया ना
  ोयाया नादा दाने
ने लहानपणी
 लहानपणीच  च  तो 
 तो ि न ि नघ    ू न गे
 न गेला आहे
ला आहे, ही ही गोट 
 गोट  जवळजव  जवळजवळ  ळ ि वसन 
ि वसन गे गेलो 
लो 
  ोतो.
११
आईया  बोलयाने
 बोलयाने ती   ती  सारी 
 सारी  म 
 म    ृ ती 
  ृ ती  जाग   ृ त 
  ृ त  झाली
 जाग   झाली.
 मायाकडे
 मायाकडे टक   टक  लाव 
 लाव   ू न  पाहत आई 
 पाहत आई  हणाली  हणाली,
‘ ययु
 ययु, त   ू लवक
 लवकर  मोठा   मोठा  झालास 
 झालास , हा हाडाडापेपेरानं
रानं भरला
 भरलास  स , कला िआण ि वा 
ि वा ि शकला
ि शकलास  स ,
आता  त 
 त 
  ु या  दोन 
  ु या   दोन हा हातां
तांचे चे  चार 
 चार  हात 
 हात  कन 
 कन  टाका  टाकाय यला  हरकत 
 हरकत  नाही
 नाही.  हणजे
 हणजे त  त 
  ु ियावष
  ु ियाव षयी 
 माझी 
 माझी  उरली
 उरलीस  स 
  ु रली काळजी
  ु रली  काळजी नाही  नाहीशी  शी हो होईल 
ईल . आजच ि तकडं ि तकडं ही
ही गोट 
 गोट  काढते
 काढते मी 
 मी !’
!’
 यितीवष
 यितीवषयी  क     ुक  णीही 
 णीही  चकार 
 चकार  शद 
 शद  काढा  काढाय यचा  नाही
 नाही, असा  बाबां
 बाबां चा दं
 चा  दंडक 
डक  होता 
 होता ;  पण 
 इतर 
 इतर  गोटीं
 गोटीं त  बाबा 
 बाबा अगदी अगदी आईया  आईया  म   म 
  ु ठीत 
  ु ठी त हो
होते
ते.
ि तची 
ि तची  क   क 
  ु ठलीही  इछा 
 ठलीही  इछा  ते  सहसा   सहसा  अमाय  कअमाय  करी रीत 
त  न
 नसत 
सत .  मधे  एका 
 एका  ग 
 ग 
  ु 
  ु ं नी  काही
नी  काही
ि दव
ि दवस  स  मला 
 मला  एखाा 
 एखाा  ॠषीया  ॠषीया आश् रमात   रमात ठे ठेवावे
वावे, असे बाबां  बाबां ना सु
 ना सुिचवलेिचवले.
‘तुही
ही  हणता, ते  खरं  खरं आहे.  झाड   झाड  चांगया  री गया  रीती तीनंनं  वाढा
 वाढाय यला  पाव
ला  पावसाइत साइतकं कंच च 
 नही आवयक असतं
आवयक असतं.’.’
असे बाबां बाबां नी  यां यां ना  उर   उर ि दले ि दले.
 मायास
 मायासमोर मोरच  हे संभाषण  झाले भाषण   झाले हो होतेते.  मी  म मी   मना नात  त   चरक
 चरकलो  लो .  यतीने
 यतीने आईला 
ि दले
ि दलेया  द 
या  द    ु ःखाची  जाणी
ःखाची  जाणीव  व  झाया
 झाया ि दव ि दवसा सापापास  स 
  ू न  आश् रमजीव  रमजीविनाव िनावष षयी  माया
यी  माया  मना  मनात  त 
 नकळत 
 नकळत ि त ि तरका
रकार  र ि ि ननमाण  झाला  झाला हो होता ता.  जटा िआण  दा िआण  दाढा  ढा  वा  वािढविढवले लेले
ले ते कुप  ॠ प  ॠषी  षी ,
यां ची  ती 
 ती ि भकार 
ि भकार  वकले वकले, यांचे  यांचे ते भमाचे  भमाचे भयं  भयंकर  पट   पट    ्टे
टे िआण  रान  रानटी  लोकां
 लोकां ना  शोभणारी 
 शोभणारी 
यां ची  ती 
 ची  ती  राहणी  राहणी!  कळू  लागयापा  लागयापास  स   ू न  प्
 न   प् रयेक  वषी क   वषी  िॠषजीव  िॠषजीविनाव िनावष षयी  मा
यी  माझे झे  मन 
 मन 
िअधिकाधक ि वटत  ि वटत गे गेले
ले होहोते ते. असया  ॠषीया  ॠषीया तपच  तपचय य ला 
ला  वश 
 वश हो होऊन 
ऊन  यां
 यां ना  वर 
 वर ि कं
ि कंवा 
वा 
 शाप 
 शाप देदेयाची 
याची  शती   शती  महादे  महादेव  व  का दे
का देतो  तो , हे कोडे  कोडे मला   मला  काही  काही केया  उलगडत   उलगडत  नहते  नहते.  सदय सदय
िआण   सामय  सामय यां ची  प   ची   प    ू जा  क
 जा   करा राययला  माया
ला   माया  बह    ु तेतेक क  गुं नी   मला   मला ि शिकि शिकव वले  होते होते.
आश् रमीय  रमीय  जीवना
 जीवनात  त ही ही दोही
 दोही प   प 
  ू जाथाने
 जाथाने नहती   नहती . देहदंड  ड हा  हा ि तथला पा
ि तथला पाचवा चवा वेद  द.  कंदमुदमुळे ळे
  ी ि तथली
ि तथली पंचपवाने चपवाने. मंत् त रघोष 
 रघो
् ष  या   या ि तथया वी
ि तथया वीरग रगज  ज 
   ना . भाजी
 भाजीपाला पालाि ि च चरणे ही हीि तथली
ि तथली
  ृ ग
  ृ गये
 म  येची  कप
ची  कपना  ना .  झोपडी
 झोपडी हा ि तथला  महाल   महाल .  इथया  दा  इथया  दासी  सी  असरा  ठ
असरा  ठराया रायात  त , असे
ि तथयाि त्
ि तथयाि त् रयांचे  रयांचे प   प !
हे  सारे
 सारे  मना मनात  त  येऊन  ऊन  आपयाला  आश् रमात   रमात  राहा  राहाय यला  जावे
ला   जावे  लागणार 
 लागणार ,  या 
 पने
 पनेने न या 
े या ि दवि दवशी 
शी  मी  मी  फार 
 फार अवथ  अवथ  झालो  झालो.
  ु सया ि दव
 द  ि दवशी  शी  बाबां
 बाबांचे चे िआण  या 
िआण  या  ग   ग 
  ु ं चे  बोलणे  स 
  ु   स 
  ु   झाले
  ु    झाले, तेहा दा हा  दाराआ राआड  ड  उभे
 उभे
 राह    ू न  मी 
 न  मी  ते  सारे  सारे  ऐकले
 ऐकले,  प् रथम  मा  रथम  माझी  झी  छाती  छाती धडधडत  हो होती
ती. शेवटी वटी  बाबा 
 बाबा  ग   ग 
  ु जीं ना 
  ु जीं
 एवढे
 एवढेच  च  हणाले
हणाले,
‘ यय 
 यय    ु आश् रमात 
 रमात गे गेला  ला ,  तर 
 तर  बरं  बरं हो होईल  ईल , असं  मलाही  मलाही वा  वाटतं
टतं;  पण  महाराणीं
 महाराणीं ची  तशी   तशी 
 इछा  नाही  नाही.’
 या ि 
 या ि दव दवशी 
शी  ए  एका 
का  संकटात  कटात    ू न  आईने  मला   मला  वा  वािचव िचवले ले  होते
 होते;  पण  आज  ज  ती
 तीच 
च  म  मला 
ला 
  ु सया सं
 सया संकटात  कटात  घालीत 
 घालीत  होती   होती . ती  माझे  माझे लन   लन  करा  कराय यला ि न ि नघाली हो होतीती. सारी 
 सारी  माणसे
 माणसे लन   लन 
 रतात 
 रतात . आपयालाही ते
आपयालाही  ते क  करावे रावे लागे
 लागेल  ल,   एखादी 
 एखादी  स   स   ु  ं दर  रा
र  राजकयाजकया आपली  राणी 
आपली  राणी हो होईल ईल ,
अशा  प्  प् रकार
 रकारचेि वचा ि वचार  र  माया म
 माया मना नात  त अलीकडे
अलीकडे येऊ  ऊ  लागलेलागले हो होते
ते, नाही, असे नाही  नाही. पण ते
 पण ते
 वळ 
 वळ ि वचा
ि वचारत रतरंरंग 
ग होते
 होते. या  तरं  तरंगां
ग ना 
ां  मोठा 
 मोठा  लाटां  लाटांचे च वप 
े वप  प्  प् रात  झाले झाले नहते
 नहते. या  लाटा   लाटा 
ि न
ि नरायाच 
रायाच हो होया 
या !
ि दव
ि दवसभ सभर  र बुबुी िआण 
ी  िआण  शरी  शरीर  र  कामाला
 कामाला जुपू पं  नही रा
 नही
ू  रात् त् री मं
 री  मंचकाव
चकावरया  मऊ   मऊ  शये
 शयेत  त 
 मला 
 मला  वथ  झो
 वथ  झोप  प  येत  न त  नसेसे.  मध    ू नच 
 नच  मी   मी  एकद  एकदम  म  जागा
 जागा हो होई  ई .  परा
 पराक् क्रमाची 
रमाची , अवमेधाची ,
 वदैयांयांया 
या  युात  भाग 
ात   भाग  घेतयाची  तयाची , अशी  ना शी   नाना  ना  प्  प् रकार
 रकारची  वने
ची   वने  माया अया
 घडया 
 घडया , अया ि मट ि मटलेया  डोयां
या   डोयां प    ु ढे
ढे  नाच 
 नाच    ू  लागत .  माझे  माझे  पणजो  पणजोबा  बा  प    ु रवा
  ु रवा अतुल 
 प 
 राक्
 राक्रमी रमी  प    ु ष 
  ु ष  हो होते ते.  उवशीचे ीचे  हरण 
 हरण  क  करणाया
रणाया  रासाचा   रासाचा  प  पराभ
राभव  व  कन 
 कन  यां  यां नी ि त
 नी ि तला  ला 
आपले  पनीप  पनीपद ि  द ि दले
दले हो होतेते.  यांया  या  या  या ि वष ि वषया याचे चे  वणन  क   करणा रणारेरे  काय  मी 
 काय  मी  लहा  लहानपणी
नपणीच  च 
  डपाठ 
  डपाठ के केले
ले होते
 होते. गंधव धव लोका
 लोकात  त 
  ू न  यिक्
 यिक्रये रयेसाठी 
साठी  यां  यां नी आणले
 नी आणलेया  तीन   तीन अनीं
अनींचे चे मंिदर िदर 
 र िह
 र  िहत तना नापू पू रचे
 रचे  भ 
 भ 
  ू षण हो
 षण  होते ते.  माझे
 माझे  वडील  वडील  नह   नह    ु षमहा
 षमहारा राजही जही आपया आजोबां
आपया  आजोबां सारखे  सारखेच  च  श  श 
  ू र 
  ोते. पू व वया
 वयात  त  यां
 यां नी  दय 
 दय    ं  ूचा सं
चा संहार  हार के केला . ॠ  ॠषीं षीं ना अभ
 ना अभय  य ि दले
ि दले. प    ु ढे
ढे देवां
व चा 
ां  पराभ
 पराभव  व  कन 
 कन 
 नी  इंद  ् रपदसु
यां नी  इं  रप
  दसुा ि  ा ि जं जंकले
कले हो होतेते,  हणे.  या  दो  या  दोघां घां प् रमाणे
 रमाणे आपणही  काही आपणही  काही  तरी   तरी  अद    ्भु
भुत 
त 
 िआण अपू व  कन  दाखवावे,  या  इछेने  माझे  मन  यापू न  टाकले होते; िआण आई  तर 
 माझे लन  करायला ि नघाली होती.ि तची ही लनघाई  मला मुळीच  माय  नहती .
 मी ि तला  हसत - हसत  हटले,
‘आई , तुला  माया लनाची  घाई  का  झालीय्, सांग   ू?  ’
‘ स 
  ू नमुख पाहयासाठी अधीर  झालेय् मी !’
‘अंहं!  यतीसारखा मीही कुठं तरी  नाहीसा होईन , असं तुला  भय  वाटतंय्  हण  ।   ू न 
 मला बांध  ू न     टाकायला आपया  दोन हातां ना आणखी  दोन  हातांचं  साहाय  हवंय् तुला !
 ण  खरं सांग  ू?  आईया  नखात जे बळ असतं, ते बायकोया मुखात ... ’
‘ मोठा  मनकवडा आहेस त    ू, बाबा !’
‘तुझं हे भय अगदी  खोटं आहे, आई !’
‘ नाही, रे, राजा ! माया सावलीइतकंच ते खरं आहे.’
‘ मी  वीर होणार आहे, संयासी  नाही!’
‘ पण   –’
‘ पण  नाहीि न  बीण  नाही.’
‘तुया  जमकाळी  एका  मोठा  ियोतयानं तुझं िभवय  मला सांिगतलंय्.’
 मी  उसुकतेनिे  वचारले,
‘ मी ि कती  रास  मारीन , असं याचं िगणत  हणतं? कोटी - खव    -ि नखव 
   –’
‘ चल ! वेडा  क    ु ठला !’
‘ मी ि कती अवमेध करीन , हे तरी  यानंि लह    ू न ठेवलं असेल,  की  नाही?’
ि तने नकाराथी     मान  हिलवली . मी ि नराश होऊन  हणालो,
‘ मग  या  क    ु डब   ु डा  जोयाचं िभवय  हणतं तरी  काय ?’
ि तया म    ्रेवन  माझे हे  बोलणेि तला आवडले  नसावे. णभर  तध  राह 
  ु द    ू न  ती 
 हणाली,
‘ यय    ु ,  तो  ियोतषी हणाला, ‘हा म    ु लगा  मोठा  भायवान आहे.  तो  राजा होईल .
 सव     प् रकारची  स    ु खं याला लाभतील ; पण  तो  स    ु खी  मात् र होणार  नाही.’ ’
 या  ियोतयाचे हे वेडगळ  िभवय  ऐक    ू न  मी  हसत  स    ु टलो . आपया  बोलयाचा 
अथसुा  कळत  नसावा याला!  सव  प् रकारची सुखे ि मळून,   जो सुखी होणार  नाही,  तो 
 वतः वेडा असला  िपाहजे! शेवटी मी आईला  हणालो,
‘आई ,  प    ु ढं  एक  सोड    ू न शेकडो बायका करीन  मी ,  हवं  तर ;  पण आज  मला  तहान 
 ागली  आहे,  ती  प्रेमाची  नाही.  ती  पराक्रमाची  आहे.  मला  रंगमहालात  लोळत 
 राहयाची  इछा  नाही.  रणांगणावर  झ    ु  ं जायची  हौस  आहे. देवांचं िआण  रासांचं यु 
  ु हा सु होणार आहे, हणतात .  या युात  मला  जाऊ दे.  हवं  तर ,  बाबा अवमेध  क 
 त .  मी  अवमेधाया  घोडावर  साया आया वता त ि फरेन.  शेकडो  वीरां चा  पराभव 
 न  परत येईन . मग  मी  लनाचा ि वचार  करीन !’
१२
 वीरपुष  हण    ू न  जग  गािजवयाया  इछेने माया शरीराचा िआण  मनाचा  कण 
ि न  कण ध 
  ु  ं द  कन  टाकला आहे, हे आईया  लात आले असावे. ि तने  बाबां कडे माया
  नाची  गोट  काढली  नाही.
 मधया ि वाजनाया काळात  मी ि कती  बदललो ,  याची  माझी  मला  कपना 
 नहती .  भोवतालया  भ    ूि मभागाचा  िपरणाम होऊन  नदीचे पात् र  बदलले  जावे,  तसे  माझे
 मन  झपाटाने  पालटत  गेले होते. धिनुव े  चे  िपहले धडे घेताना  द    ृ टी  िआण ि च 
 एकाग् र  करयातला  अिलौकक  आनंद  मी  िपहयांदा  अनुभवला .  लहानपणी महालाची 
ि खडकी  उघडली,  की  बागेतली  नाना  रंग ची  ां फुले  पाह    ू न  माया अंगावर  रोमां च  उभे
 राहत ;  पण  बाणाचा नेम  धरताना  बरोबर  उलटा  अनुभव  आला .  सभोवतालचे  सारे  जग 
 झरझर ि व  लागले. धु क े जसे णात  नाहीसे होते, तसे! असयाचे नसते झाले. जांभया 
 कडा , ि हरवी झाडे, ि नळे आकाश ,  काही काही माया  जगात  उरले  नहते. केवळ 
 यात  एक  काळा ि ठपका ि दसत  होता.  माया  बाणाचे  लय  असलेला  स    ूम  काळा
ि ठपका हे या णी  माझेि वव  झाले होते.
 या  नया  अनुभवानेही  माया अंगावर  रोमां च  उभे  िराहले. ि नजी व  वत    ू वर 
अच    ू क  नेम  धरयात  मी  फार  लवकर ि नपुण  झालो.  सािहजकच  सजीव  प् रायावर  नेम 
धरयाची  पाळी मायावर  आली .  इतकी वष       झाली!  पण  या  िपहया अच    ू क  नेमाची 
आठवण  झाली,  की  मनाचा  अज    ू न  थरकाप  होतो.  एका  उंच  व    ृ ावर  शांतपणे  बसलेली 
ीण होती ती .  पीण ? छे! यानमन  ियोगनी ! ि नया आकाशाया  पाव     भ 
  ू मीवर  ती 
 एखाा  मनोहर ि चत् रासारखीि दसत होती. पुढया णी हे ि चत् र  सजीव होऊन  भरकन 
  ू न  जाईल , असे णाणाला  वाटत होते.  स 
 ड    ू य 
    िपचमेकडे कलला होता.  क    ु ठयातरी 
 रटात पंख  न  फ    ु टलेली ि पले ि तची  वाट  पाहत असावीत ;  पण  मला  व  माया ग    ु ंना 
ि तया  क    ु   ुट 
  ं बाशी िआण  स    ु ःखांशी  काही  कत 
  ु खद     य  नहते.  मला  धन     े त  प् रवीण 
  ुि व 
हायचे होते.  यां ना  मला ि शकव    ू न  आपला  िचरताथ      चालवायचा  होता. या ि नपाप ,
ि चम    ु कया  जीवावर  बाण  सोडताना  मला  प् राणांितक  यातना  झाया;ि नसगा     शी असलेले
 माझेि नकटचे नाते या णी  त    ु टले. तोपय    ं  त,  दयाया अगदी  कोपयात  का होईना , मी 
 वी होतो. या णी  तो  कवी मेला !
 मी  वीर  झालो होतो;  पण  तो  स    ु खास    ु खी  नहे.  मायातया कवीची  हया  कन 
 याया समाधीवर  या  वीराने आपलेि संहासन थाटले होते. या  शरसंधानाचे कौत    ु क  झाले
 या  रात् री !  राजवाडात आईने  वतः या  पाखरांचे मां स ि शिजवले.  मोठे  चकर  कन 
ि तने ते  बाबां ना ि न  मला  वाढले,  वतःही  खाले.  बाबां नी  ते ि मटया  मारीत ,  घासा -
 ासाला  माझे  कौतुक  करीत  खाले.  मला  मात् र  प् रयेक  घास ि गळताना  कोण  कट 
 डले!  रात् री  झोपेत  दोन - चारदा  मी  जागा  झालो. ि जहारी  बाण  लाग    ू न  ती  पीण 
आक्रोश  करीत आहे, असा  मला  एकदा भास  झाला.  प    ु हा जागा झालो, तेहाि तया
ि पलां चा ि चिवचवाट  ऐक    ू आला . अनेक  वषा  ं पू वी नाहीशा  झालेया मुलाया आठवणीने
आपली  आई  अज    ू न  याक    ू ळ  होते;  पण  तीच  आई  पाखरातया  एका  आईचा  म    ृ य 
  ू
 सतमुखाने पाहते! या ि नपाप  प् रायाचे शरीर ि िवछन  करणाया मुलाचे कौतुक करते,
 या  मुया  मातेचे मां स ि मटया  मारीत  खाते,  या  मां साचा  कण ि न  कण  शेवटया 
णापय  ंत  आपया ि पलां िकरता  धडपडत  होता, हे  सहज ि वसरते.  जीवनातया  या 
ि िवचत् र ि वरोधाने मी  गधळून गेलो .
   ु सया ि दवशी संयाकाळी देवदश नानंतर  व 
 द    ृ   अमाय  वाडावर आले.  माझी 
शंका  मी  यांयाप    ु ढे मांडली. ते हसले िआण  हणाले,
‘युवराज ,  फार  लहान  आहात  तुही अज    ू न ;  पण  जगरहाटी  पाहत - पाहत  माझे
 स  कायाचे पांढरे  झाले आहेत.   या  हातायाचे हे आनुिभवक  बोल  नीट  लात ठेवा .
 जग  माणसाया  मनातया  दयेवर  चालत  नाही. ते  याया  मनगटातया  बळावर 
 ालतं.  माण    ू स  केवळ  प्रेमावर  जग    ू  शकत  नाही.  तो  इतरां चा  पराभव  कन  जगतो .
 मनुय  या  जगात  जी  धडपड  करतो ,  ती  भोगासाठी !  यागाची  प    ु राणं देवळात  ठीक 
असतात ; पण  जीवन हे देवालय  नाही! ते रणांगण आहे.’
 या ि दवशी  अमायां नी  अनेक  वैिदक  कथा  मला  सांिगतया ,  पशु- पयांया 
 मजेदार  गोटी ऐकवया.  या  सवा  ंचे  सार  एकच  होते –  जग  शतीवर  चालते,  पध वर 
 जगते, भोगासाठी धडपडते.
 या ि दवसापास    ू न  मी  शतीचा  उपासक  झालो. क्रौय िआण  शौय ही जुळी 
 ावंडे आहेत,  असे मान    ू लागलो .
१३
 बाळपणी  राजवाडात  बागडणाया  िहरणशावकां चा  मी  सवंगडी  होतो. आता 
अरयातया  प् रयेक  िहरणाचा  मी  शत्   बनलो .  म    ृ गाया चपळपणाचे  लहानपणी मला 
  ौतुक  वाटे. आता  याया  गतीचा  राग  येऊ  लागला  मला .  पाच  वषा  ं चा  असताना 
आईया  महालाया दारावर  मी  उडी मारणाया िहरणाचे वेडेवाकडे ि चत् र  काढले  होते.
ि िवचत् र  रंग नी  ां ते रंिगवले होते. आता  ते ि चत् र  मी  यायाच  रताने रंगव    ू  लागलो .
 एकदा आईया  आवडया  िहरणीया  पाठीला  कसली  तरी  जखम  झाली होती,  या 
 जखमेवर  माशी बसली , की  ती िअतशय अवथ  होई . बाबां चा आवडता  मोिरपसां चा पंखा 
   े ऊन  मी  घटका - घटका  या िहरणीला वारा  घालीत  बसे. आता  माझा  िहरणाया अंगाशी 
संबंध येई,   तो  मी  मारलेया िहरणां ची  कातडी  कमाव    ू न  ती सेवक  मला  दािखवयािकरता 
   े ऊन  येत , तेहा. िअभमानाने  हळूहळू  मी  यांयावन  णभर  हात ि फरवीत  असे.
  ू  पशाने  मला  गुदगुया  होत .  बाणाने ि व  झालेया  िहरणाची  तडफड .
  ृ द 
यांया  म 
 याया  जाया ि जवाची  डोयांतली  शेवटची  धडपड ,  याया  जखमेत  ू न     भळभळ 
 वाहणारे रत , यांपैकी कुठलीही गोट  मला आठवेनाशी  झाली.  मी  ती  कातडी गुंना ,
आतां ना , ि मत्र ना भे
ां ट  हण    ृ गयेतया  माया कुशलतेचे  कौतुक 
  ू न देत असे. ते  सारे  म 
 रीत .
१४
 या  शौया ची  कसोटी  लागायची वेळ अनायासे आली .
देव-  दानवांया  कलहाया  वाता  िवचत  नारदमुनी ,  िवचत  द    ु सरे कुणी  ॠषी 
 बाबां ना  वारंवार सांगत .  या  कलहाला युाचे  वप आले  नहते.  पण  दोही पां या 
 कमकी  वरया  वर  उडत . अशा  एखाा  चकमकीत देवांया  बाज    ूने आपण  भाग  यावा,
 रासां चा  संप ण ू  पराभव  करावा  िआण  आपला  भावी  राजा ि कती  पराक्रमी आहे, हे
 साया प् रजेला  दाखव    ू न  ावे, ही इछा  माया मनात  वारंवार  प् रबळ होई ;  पण  बाबा 
 ‘आठ ?’
‘हो.’
ि तया आवाजात ि वलण  कंप  होता. आठ ि दवस  स    ू य  प् रयेक  प् रातःकाळी
 गवला होता िआण  प् रयेक  सायंकाळी मावळला होता;  पण  मला  याचे भान  नहते. हे
आठ ि दवस  मी कुठे  होतो ?  कोणया जगात होतो?  काय  करीत होतो?  मी  गधळून गेलो .
 माया शरीरात  या  शरीरापेा ि नराळा असा कुणीतरी  मी आहे, असे वाटत  होते;  पण 
 या  ‘ मी ’ ला  या आठ ि दवसांतला  एक णही आठवत  नहता .
 मी अलके ला ि वचारले,
‘आई कुठं आहे?’
‘देवी आपया  महालात आहेत.   या ि दवसापास    ू न जेवण  सोडलंय्  यां नी .  काल 
 शाबशा  आपयाला   पाहायला  आया .  पाहता- पाहता  म    ू छा येऊन   पडया.
 राजवै नी  ां  यां ना अगदी  झोपव    ू न ठेवलंय्.’
‘तुझी आई कुठं आहे?’
‘देव ची से
ीं वा  करीत  आहे  ती . आठ ि दवस  आलोचन  जाग् रणं केली  राजवै नी  ां .
 मघाशी आपली  नाडी  पाहता- पाहता एखाा  लहान मुलासारखे ते आनंदाने नाच    ू लागले.
 मग  मला  हणाले, ‘अलके ,  माझी ि वा  या पांढया केस ना  ां  िकाळमा लाव    ू न  जाते,  की 
 ाय , असं  भय  वाटत  होतं  मला . आज  आठ ि दवस  डोयाला  डोळा  लागला  नाही
 माया! आता  य    ु वराजां ना  कसलंही भय  नाही. ते बह    ु धा  मयरात् री  श    ु ीवर येतील . फार -
 ार  तर  पहाटेया  प् रहरी .  तोपय    ं  त  त 
  ु ला  जागायला  हवं.  यांया  कपाळावर  एकसारखी
 ारगार  पट    ् टी  राहील , अशी ...’ ’
 बोलता- बोलताि तला  कसली  तरी आठवण  झाली असावी .  ती  झटकन्  द    ू र गेली .
गेच मंचकाकडे परत आली . माया उशाशी  उभी  िराहली .
आता  मला  मघापेा  पट ि दस    ू लागले होते. माया उशाशी अलका  उभी आहे?
   े !  या ि दवशीया अपघातात  मला  म    ृ य 
  ू आला  असावा !  मी  वगा     त  आहे.  माया
 शाशी एक असरा  उभी आहे.
 या  कपनेच े माझे मलाच  हस    ू आले. अलके नेि वचारले,
‘ हसायला  काय  झालं?’
‘ हसायला  काय नेहमीच  कारण  लागतं?’
‘असं मला  तरी  वाटतं, बाई !’
‘ मग फुलं का  हसतात , ते सांग पाह    ू!’
‘फुलं का  हसतात ?’ ती  वतःशीच  उद    ् गारली. जण    ू काहीि तयामये दोन अलका 
  ोया !  यांतली  एक  द    ु सरीला  हा  प् रन ि वचारीत  होती.  ती  द    ु सरी  गधळली . ि तची 
धांदल  पाह    ू न  िपहली  हसली .  लगेच  ती  लाजली . अलके ची  ती  लाजरी  म    ू ती िअधकच 
 मोहक ि दस    ू लागली .
 समुद  ् राप्
   रमाणे  सदयालाही  भरती  घेत  असते  काय ? कुणाला ठाऊक ! अलका 
णाणाला िअधक सुदं र ि दसत होती.
 मी  हसत - हसत  हटले,
‘ मी सांग   ू?  ’
‘हं.’
 ‘ बायका लाजतात , हण    ू न  यां ना फुलं हसतात !’
‘ इश !’
ि तचा  हा  उद    ् गार  मला  िअधकच  गोड  वाटला .  मी  आजारी  आहे, अंथणावर 
 डलो आहे, गेले आठ ि दवस  मला शुसुा  नहती, या  गोटीं चा  मला  पू णि वसर  पडला .
 मी  टक  लाव    ू न ि तयाकडे पाह    ू लागलो .
 ती  चमकली . लगेच प    ु टप    ु टली,
‘ काय वेडी आहे मी !  पट    ् टीवर  घालायला औषध घेऊन आले िआण ते  न  घालता
 बोलत  बसले! हं, डोळेि मटा  पाह    ू!’
‘ का ?’
‘हे औषध  मोठं  जहाल  आहे.  याचा  एक  थबसुा  डोयात  जाता  कामा  नये.
 राजवै नी  ां ि न    ू न सांिगतलंय ् मला .’
‘ पण  माझे डोळेि मटायला  तयार  नाहीत !’
‘ का ?’
 का ? अलके ला  हे  कसे सांगायचे?  मला  तुयाकडे  एकसारखे  पाहत  राहावेसे
 वाटते, हण    ू न !ि तला असले बोलणे आवडेल का ? ती केवळ  दासीची मुलगी  नाही.ि तया
आईचे  द    ूध  मी  यालो आहे. ि तया आईया अंगाखांांवर  मी  लहानाचा  मोठा  झालेलो 
आहे.  िकलकेला  बाबासुा  मानतात . आई  तर ि तला  एखाा  आताप् रमाणे  वािगवते.
 यय    ू ची  काळजी  मायाह    ू नही  िकलकेला  िअधक  आहे, असे  हणते. अशा  िकलकेया 
 म 
  ु लीशी – 
‘आता  त    ु ही डोळेि मटले नाहीत , तर  मी  गट    ् टी  फ 
  ू  करीन हं!’
अलके या  या  गोड  शदां नी  माझे  बालपण  परत  आले.  सम    ् राला ि मळालेले
  ु द 
 नदीचे पाणी जण    ू काहीि नराळे झाले!
 मी  म    ु काटाने  डोळे ि मटले. अलका  कपाळाया  पट    ् टीवर  औषधाचा  एक  एक 
थबस    ु ा  सोड    ू  लागली .  काही वेळा  डोयांपेा ि मटलेया  डोयां ना िअधक ि दसते,  की 
 ाय ,  कोण  जाणे!  माझी  गट    ् टी  फ    ू  करणाया बालपणीया अलके पास    ू न आता  पट    ् टीवर 
औषध   घालीत   उशाशी   उया  असलेया  अलके पय    ं  त  ि तची  अनेक   पे  माया
 डोयां प   ु ढ 
  ू न  सरकत  जाऊ  लागली . कळी तीच होती; पण फुलत -फुलत  प् रयेक वेळी  नवे
 मनोहर  प धारण  करीत होती. अलके या  प् रयेक म    ू ती त ि नराळाच  मोहकपणा होता.
अलका  आईबरोबर  राजवाडातच  राहत  होती;  यामुळे ि तची  ही  सारी  पे
 माया डोयां प    ु ढ 
  ू न गेली होती.  पण आजपय  ंत ती  माया डोयांत  मात् र  कधीच  भरली
 नहती . असे  का  हावे?  मी ि वचार  क  लागलो .  सहा वषा  ं चा  होईपय  ंत  अलका  माझी 
 सवंगडी होती.  मग  मात् र  आमचे संबंध  द    ु रावले.  मी  होतो  राजप    ु त् र .  मी  राजवाडात ,
 नगरात ,  राजसभेत,   उसवात  सव त् र  ऐटीने ि मरव    ू  लागलो .  ती होती दासीची मुलगी .  ती 
 मागे- मागे  राह    ू  लागली .  राजवाडात  आईया  हातां खाली  लहानसहान   कामे  क 
 ागली . मला  प    ु ढे राजा  हायचे होते, जगजेता  वीर  हायचे होते. ती  दासी होणार होती.
 सदैव  कुणाची  तरी  सेवा  करीत  राहणार  होती.  यामुळे आही  दोघे  एकमेक पास    ू र 
ां   ू न  द 
   े लो .
कुठया  तरी  वगी य  सुगध ं ाने  एकदम  मला  धुंद  कन  सोडले.  माझे  डोळे
ि मटलेलेच  होते.  उजवा  हात  हळूहळू  वर  नेऊन  मी  िपाहले. अलका  वाक    ू न , अगदी 
 संभाळून ,  पट    ् टीवर थ ब थ ब औषध  सोडीत होती.  माया गालावर ि तया केस ची  ां  एक 
 बट ि तला  न  कळत  ळू  लागली  होती.  ती  बट  माया हाताला  लागली .  या  नाज    ू क 
 पशाने  माझे  शरीर  प    ु िलकत  झाले.  डोळे  उघडले,  तर  अलका  द    ू र  होईल ,  हण    ू न  ते  न 
 घडताच  मी  हसत  हटले,
‘अलका , माझं नाक  फार  फार  रागावलंय!् ’
‘कुणावर ?’
‘ डोयांवर .’
‘कुणाया?’
‘ माया.’
‘ते का , बाई ?’
‘ एवढा सुद ं र सुगंध कुठ    ू न येतो , हे याला कळत  नाही, हण    ू न !’
‘ या  नाकाला मला  काहीि वचारायचंय!् ’
‘ि वचार  की   –’
‘ याची देवावर  श् रा आहे ना ?’
‘ माझं नाक  काही िनातक  नाही!’
‘देवळातली  म    ू ती 
   दगडाची असते, हे या  नाकाला कब    ू ल आहे ना ?’
‘आहे.’
‘ मग ते नाक  या  म    ू ती    पुढ ं का  वाकतं? याला या  म    ू ती 
   त देवि   दसतो का ?’
‘ तो ि दसला  नाही, तरी ि तथं असतो .’
‘ या  नाकाला येणारा  स    ु  ं दर  स 
  ु गंधही तसाच आहे.’
अलके या  या  बोलयाची  मला  मोठी गंमत  वाटली . आही  दोघे जण    ू काही पुहा
 हान होऊन  शदांचे खेळ खेळू  लागलो होतो;  पण असले खेळ खेळयापेा  तो  स    ु गध ं  
 यायची  इछा  माया मनात  प् रबळ  झाली.
 मी अलके ला  हटले,
‘ कसला आहे हा वास ?’
‘ जाईया फ    ु लां चा ; लहानपणी फार आवडायची  ती  त    ु हांला .’
अलका  हणाली, ते खरे होते; पण  मधया  काळात धनुयांया  टणकारांत िआण 
  ोडां या  टापांत िजातकुसुमांचे ते लाडीक कुजबुजणे मला  कधी  ऐक    ू च आले नहते.
 मी  हणालो,
‘अलका , ती फुलं माया नाकापाशी आण . मला  यां ची मा  भागायची आहे.’
‘थां बा हं! वेणीच  काढ    ू न देत े मी !’
‘वेणी ?’
‘हो; वेणीत  ती  माळली आहेत मी .’
‘ मग  ती ि तथंच राह    ू देत. ’
‘ का ?’
‘ त 
  ू फुलंि तथ    ू न  काढलीस , तर  ती  मायावर  रागावतील .’
‘ इश !’
‘ यां चा  तसाच  वास घेऊ दे मला .’
अलका  काहीच  बोलली  नाही.
  मी  हणालो,
‘ त 
  ू तुया वेणीचा  वास  मला ि दला नाहीस ,  तर  मी  मोठानं ओरडेन.   मग  सारी 
 माणसं जागी होतील  –’
 पट    ् टीवर  घालायचे थ ब  मघाशीच  संपले असावेत.  आपला  लुसलुशीत  हात 
 माया ओठांवर ठेवीत  ती  हणाली,
‘असं  काही  क  नका,  बाई ! आठ ि दवस  राजवाडात  कुणाचा ि जवात  जीव 
 नहता .  राजवै नी  ां  छातीवर  हात ठेव  ू न    , आपया  द    ु खयाला उतार  पडला आहे, असं
सांिगतलं, हण    ू न आज कुठं झोपी गेली आहेत सारी . राजवैसुा  पलीकडया महालात 
 झोपले आहेत.  तुही ओरडलात ,  की  सारी  माणसं धाव    ू न  येतील .  मग  आई  मला  बोच    ू न 
 खाईल ि न  रागारागानं  हणेल , ‘सेवासुा  नीट  करता  येत  नाही  काटी ला !’  ती  मला 
सुळावर  चढवील .’
‘सुळावर  चढयापेा  वेणीचा  वास  देणं  बरं!  नाही  का ? हं, चांगया  गोटीत 
ि वलंब  बरा  नसतो , असं  मोठे  लोक  हणतात !  मी  पाच अंक  मोजायया आत - एक -  दोन -
  ीन - चा - चा  –’
नंदनवनातया  सव     फुल नी आपला सु
ां गध
ं  या  जाईया फुल ना  ां ि दला असावा .
अलके या  केसांतया  या  वेणीचा  वास  घेता -घेता  मी  धुंद  होऊन  गेलो .  या 
  ु लां बरोबर  नाकाला िआण  गालां ना होणारा ि तया बटां चा  पश    ि वलण सुखद  – अगदी 
 मादक  होता .
अलका  द    ू र  होत आहे, असे  वाटताच  मी  भान ि वसरलो.  या  स    ु गध
ं ाने अज    ू नही
 माझी  त    ृ ती  झाली नहती . शरीराया कणाकणाला तो  हवाहवासा  वाटत  होता .
 मी  डोळे  उघडले.  ती  द    ू र  होऊ  लागली .  लगेच  मी  ती  वेणी ि तया केसांत  ू न   
ि हसकाव    ू न  घेतली .  दोही हातां नी  या  फ    ु लां चा  चोळामोळा  करीत  मी  ती  नाकापाशी
नेली .
कंिपत  वराने अलका  उद    ् गारली,
‘असं काय  करावं, य    ु वराज !’
‘अज    ू न  माझं समाधान  झालं नाही. आणखी -आणखी  स    ु गध ं  हवाय् मला !’
आपण  काय  करीत आहोत , हे  माझे  मला  कळयापू वी च  माया बाह    ं  ूचा ि वळखा 
ि तया मानेभोवती पडला. प    ु ढयाच णी ि तचे ओठ  माया ओठांवर टेकले. मधुर , िअ 
 मधुर  अम    ृ त   भरलेले होते  या  ओठांत.   रखरखीत   वाळवंटात    ू न   चालत  आलेया 
  ् रवाशासारखे माझे ओठ सुक   ू न गे
  ले होते.  मी  तहानेने  याक    ू ळ  झालो होतो . ते अम    ृ त  मी 
 टाघटा ि पऊ  लागलो . ‘आणखी , आणखी .’ एवढा एकच मंत र  ्  माझे ओठ  प    ु टप    ु टत होते,
 वळ  एका  गोटीची  जाणीव  मला  उरली होती. मी सुखाया डोहात  पोहत आहे. पण  या 
 डोहाचे पाणी प    ु रेस े खोल  नाही.
‘हे काय , युवराज ?’ या  डोहात    ू न कुणीतरी  हणाले.
 कोण  होती  ती ?  मयकया ?  मी  डोळे  फाड    ू न  पाह    ू  लागलो .  ती अलकाच होती.
 माया शयेपास    ू र  उभी होती ती .  पण  माझे ओठ अत 
  ू न  द    ृ त होते.  माझे  मन असंतु ट 
  ोते.  शरीराचा  कण ि न  कण  पेटयासारखा झाला होता.  मी  जे अम    ृ त  यालो होतो, ते
 ालाहलाप् रमाणे मला  जाळीत  होते. तो  दाह शांत करयािकरता  मला आणखी अम    ृ त  हवे
  ोते.
   ू  लागलो .  माया  उजया  पायात 
अलके ला  धरयािकरता  मी  धडपडत  उठ    ू न 
यंकर  कळ आली . बाणानेि व  पाखरासारखा आत चीकार  करीत  मी  शयेवर  पडलो.
१६
 या ि जवावरया  द    ु खयात    ू न  बरे  हायला  मला  तीन - चार  िमहने  लागले.  पण  या 
 रात् री  माया या आत     चीकाराने सारा  राजवाडा  प् रफ    ुि लत  झाला. मी  श    ु ीवर आलो ,
  ृ य 
 म    ू या  दारात    ू न  परत  आलो ,  या  िजाणवेने  सवा   ं  या ि जवांत  जीव आला .  व    ृ   राजवैध 
 र धावतच  माया महालात आले.
 एखाा  लहान  म    ु लीसारखे सद    ् िगदत होऊन ते अश्   गाळू लागले.
आठ ि दवस  मी  म    ृ तवत  पडलो होतो. या ि िवचत् र  म    ू छ 
    त 
  ू न  मी  श   ु ीवर येतो , की 
 नाही,  याचीच आईला शंका  वाटत असावी !  नगरातया  सव     देवतां ना  ती  नाना  प् रकारचे
 नवस  बोल    ू न  च    ु कली होती.  मी ि हंड  ू - ि फ  लागायया  आतच ि तने ते  सव      मोठा 
 समारंभाने फेडले.
 माझा  ताप  लवकर  उतरला. पायाचे हाड  द    ु खावले होते. याने मात् र  प    ु कळ  त् रास 
ि दला.  पण िअथसंधी  करयात अयंत कुशल असलेला  एक  रानटी  मनुय  राजवै नी  ां
  ू व आया वता त    ू न  मोठा  िपरश् रमाने आिणवला .  याने हे हाड  नीट  बिसवले.  पायात 
  ु ठलाही  दोष  िराहला  नाही.  पण  हे  तीन - चार  िमहने  माझी  मोठी  कुचब ं णा  झाली.
 महालाया ि खडकीत    ू न   बाहेर   उडत  असलेली  पाखरे ि दसली ,  की   मला   वतःया 
 ांगळेपणाची  चीड  येई.   वाटे,  एखाा ि खडकीत    ू न  पाखरासारखेच  शरीर  बाहेर  झोक    ू न 
 ावे,  मग  प    ु ढे  काय  हायचे असेल,  ते होईल .  घोडाचे ि खंकाळणे  कानांवर  पडले,  की 
 माझे  हात फुरफु  लागत . मांडांतली  सारी  रग  जागी होई .  वतःया पंगुवाचा  राग 
  ु णावर  काढावा, हे  काही केया  मला  कळत  नसे.  मग ि चड    ू न  मी  माया देहाकडे पाहत 
 राही. गेया  दहा  वषा  ंत  या  शरीराचे  सदय िआण  सामय  वािढवयािकरता  मी 
अहोरात् र  धडपडलो  होतो ,  याने  मायावर  असे  उलटावे? छे!  माण    ू स  शरीरावर  प्रेम 
 रतो ,  या  प्रेमाला अंत  नसतो .  पण  शरीर  काही यायावर  असे  प्रेम  करीत  नाही.
  ् रसंगी ते याचे वैर साधते!
अशा  रीतीने  शरीर  कुणाचे वैर  करते, हे  शोध    ू न  काढयाचा  मी  पडया- पडया
  ु कळ  प् रयन  केला ;  पण  तो  कधीच  सफल  झाला  नाही.  शरीरापेा ि नराळा असा 
 यियात  मायामये आहे, असे  मला  अनेकदा  वाटे.  पण  याचे  वप  कसे  जाण    ू न 
 यायचे? ि वचार  करकनही हे  मला  कळेना .  मन , बुी , अंतःकरण  हे  काही शरीराचे
अवयव  नाहीत ,  यांचे वतंत र िअतव आहे ् , हे  मला  कळत होते.  पण  शरीराने माझे वैर 
 साधले,  या  वेळी  ही  सारी   काय   करीत  होती? आठ ि दवसांया  माया  म    ू छ 
    त 
 राजवै नी  ां ि दलेया अनेक  द    ु मी 
   ळ औषधां बरोबर  मी ि वषही मुकाटाने  यालो असतो ,
 या  म    ू छ 
    त -  माझे  मन  क    ु ठे होते?  माझी  ब    ु ठे होती?  माझे अंतःकरण  क 
  ु ी  क    ु ठे होते?
अंधार !ि जकिडेतकडे अंधार !
 मी ि चड    ू न  माया पायां कडे,  नाही,  तरी हातां कडे  पाहत  बसलो ,  की ओठ  हळूच 
 माया कानांत क    ु जब 
  ु जतात ,
‘वेडा  आहेस  त    ू!  शरीरानं  काय  सदैव  त    ु झं  शत् वच  केलं आहे?  या  रात् री 
 वप  जाण    ू िइछणाया िनचकेताची  कथा  मला  खोटी  वाटे. माया देहाचा  कण ि न  कण 
 हणे,
‘ मला  जगायचंय,्  मला  जगायचंय!् ’ .
 मन  याला उपहासाने प् रन  करी ,
‘ मग  अवमेधाया  घोडाबरोबर  त    ू  कशाला  धावतो  आहेस ? कुठं  तरी  घोडा 
अिडवला  जाईल ,  घनघोर  यु  होईल .  किदाचत  या  युात  त    ू धारातीथी  पडशील !
 याला जगायचंय,्  यानं, ि जथं म    ृ य 
  ू वछंद क्रीडा  करीत असतो , ि तथं पाऊल  कशाला 
 ाकावं?’
 हा  कलह  काही केया  मला ि मिटवता येत  नसे.  मग  प    ु पशयासुा  मला  टोच    ू
 ागे. मी  बाहेर येई . नत्रां कडे पाही, गुदगुया  करीत  पळणाया वायाशी  गोटी  करी .
शेजारया आंबराईतली  झाडे  मधेच  काही तरी  कुजबुजत . ते  मी  ऐकत  बसे.  जवळया 
 जलाशयात    ू न  चक्रवाक िआण  चक्रवाकी यांचे क्रंदन  ऐक    ू येई . ते दयंगम  कण संगीत 
 माया मनाला मोह    ू न  टाकी .  मधेच  एखादी चांदणी आकाशात    ू न ि नखळून  पडे. पेटलेया 
 ाकडात    ू न  उडणाया ि ठणगीसारखी ती ि दसे.  हळूहळू  मायाभोवती शांतीचे  साम् राय 
 सरे. मायाि नवासथानापाशी एवढा मोठा सैिनकां चा  तळ  पडलेला असे, पण  मयरात् र 
 लट   ू न  दोन  घटका  झाया  की ,  घोडाचे ि खंकाळणेस ु ा  ऐक    ू येत  नसे.  व    ृ ांवरया 
 ाखरां ची ि किलबल  केहाच  शांत  झालेली असे. आता  यां ची  झोपेतली चुळबुळही बंद 
  ोई .  जीवमात् राची ही शांती  पाह    ू न  नकळत  माया तड    ू न  प् राथ     नामंत र 
् ि नघत . अगदी 
मंद  वरात  मी ते  हणे. शेवटी हात  जोड    ू न  मी आकाशाकडे िआण  सभोवती पसरलेया 
िधरत् रीकडे प् रसन  द    ृ टीने पाहत असे िआण  त    ृ त  मनाने हणे,
‘ॐ शांित : शांित : शांित :|’
 मग ि नद    ् रा  आपले  तलम  रेशमी  वत् र  हळूच  माया अंगावर  पसरी  िआण 
अंगाई - गीत  हण    ू लागे.
१८
ि दवसा  लाभणारा  पराक्रमाचा  उमाद ि जतकाि प् रय होता,ि ततकीच  रात् रीची ही
शांतीही मला ि प् रय होती. या  दोहीं चा मेळ  कसा घालायचा , हे मात् र  काही केया  मला 
 समजत  नसे. अवमेधाया  घोडामाग    ू न  मी  जात  होतो.  कालव    ृ ावरले  एक  एक  पान 
 ळून पडत होते. या  भ् रमंतीत शांती िआण  उमाद यां ची ि कती ि िववध  पे मी  िपाहली !
  ृ यात  गुग
 न  ं   होऊन  गेले या  िनत    कचे े  वत् र ि कंिचत ि वलग  होऊन ि तया
अंगकांतीचे ओझरते  दश     न  होते  ना ? कैक  वेळा  तसे  भासणारे शु  चतुथ  चे ी  चांदणे  मी 
 डोयां नी  यालो.
 एकदाि कर     अरयात  आमचा  तळ  पडला होता.  काळोख  दाटत  चालला  होता.
ि जकिडेतकडेि किरकरणारे  राितकडे िआण  ग    ु रणारी  वापदे.  मयरात् र  उलट 
  ु रग    ू न  गेली ,
 री  मला  झोप  येईना . कंटाळून  मी  बाहेर  आलो  िआण  एखादा  यभ    ू मीत  प् रवेश 
 याप् रमाणे ि िवमत  झालो.  माया समोरया  उंच,   घनदाट  व    ृ ांया  जाळीत    ू न  हसरे
 ांदणे हळूच खाली उतरत होते.
 या चांदयाप् रमाणे  िपाहलेला  वणवाही अज    ू न  माया मरणात आहे.  जण    ू सारे
 अरय  पेटले होते.  पण   या   द    ृ यात  केवळ   भयानकता  नहती ;  भयताही होती.
  ृि टदेवतेचे प् रचंड  यकुड
 स  ं   वाटले ते  मला . अशाच  एका  यकुड ं ात  पाव तीने  पतीया
  ्रेमासाठी  उडी घातली .  ती  सती  झाली.  तो  वणवा पाहताना  प् रीतीची ही अमर  कथा 
 मला  आठवली .  मनात  आले,  माझी  कुणी  तरी  प्रेयसी  असायला  हवी  होती ; ि तया
ि कंकाया  ऐक    ू न  मी  या  िअनवाळांत ि शरलो असतो  िआण ि तला  सुखप  बाहेर 
 ाढली  असती . ि तयावरले  माझे हे  उकट  प्रेम  पाह    ू न  साया देव नी  मायावर 
ां
  ृ टी केली असती ! कुणीतरी  प् िरतभावान  कवी द 
  ु पव    ू र देशाह    ू न  माझे दश न घेयािकरता 
आला असता िआण  हणाला असता ,
‘युवराज  यियात , आज  माझं  जीवन  क    ृ ताथ  झालं.  जमाला येऊन जे  पाहायचं,
   े  िपाहलं. महाकायाला ि वषय ि मळाला मला .’
१९
शांती िआण  उमाद यांचे  या  भ् रमणात ि कती  पां नी  मला  दश     न  झाले,  हण    ू न 
सांग  ू!  िधरत् रीया  अंगावर  उया  िराहलेया  रोमांचां सारखी  भासणारी ि हरवळ  िआण 
आपया   प    ु ट  दंड नी ां आकाश   सावरयाकरता   गवाने  उभे असलेले देवदार   व    ृ ! 
आशीवा दाया  वेळी  प    ु िरोहतां नी  गंगाजलाने  प् रोण  करावे, अशी  वाटणारी  पावसाची 
ि झिमझम  िआण  प् रलयकाळया  प् रचंड  लाटां ची  आठवण   कन  देणाया  यांया 
 ीं या   सडेसारया  धारा !  करंगळीवर   पळभर   बसले,  तर   जण    ू  काही ि चमुकली
 रनिजडत  अंगठी  घातली  आहे, असा  पाहणाराला  भास  उपन  करणारे सुदं र , ि चमणे
  ु लपाख  िआण  घोडासकट  सैिनकाला ि गळून  टाक    ू न ,  झाडाला ि वळखा  घालीत 
यां चा चुराडा  करणारा  भयंकर अजगर ! देवालयाची  उुं ग गोप    ु रे िआण  िगणकां ची  मनोहर 
मंिदरे!  तीन  तीन  प    ु ष  उंचीचे  वीरांचे  प    ु तळे िआण  डगराया  अंतरंगात  कोरलेया 
 रमणीं या  मोहक आक    ृ ती !
अशीच  एक  रतीची  म    ू ती पाहायला  मी गेलो  होतो . बरोबरचे सारे िसैनक  बाहेर उभे
  ोते.  म    ू ती  मोठी  सुदं र  होती. शंकराने  मदनाला  जाळून   टाकयानंतर  शोक  करीत 
असलेली  रती  होती ती .  मी ि तयाकडे ि कतीतरी  वेळ  टक  लाव    ू न  पाहत  उभा  िराहलो 
  ोतो. ि तचा  पदर  ढळला  होता.  मोकळे केस  पाठीवर  ळत  होते.  ती  एक ि नजी व  म    ू ती
आहे, हे हळूहळूि वसन गेलो  मी . आपण  काय  करीत आहोत , हे कळयाया आधीच  मी 
  ु ढे  झालो िआण  या  सुदं र  म    ू ती 
   या  मुखाचे  मोठा  आवेगाने चुब ं न  घेतले. थंडगार 
 गडाया  पशा    ने मी शुीवर  आलो  नसतो ,  तर  या  म    ू ती 
   ची  ल  ल  चुब ं ने घेऊनही
 माझी  त    ृ ती  झाली नसती .
 दगडाया  पशा    ने  मी  दचकलो .  द    ू र  झालो,  माया मनात आले, आपया हात    ू न 
 ाप  घडले  तर  नाही ना ?  खखणाया मनाचे  मी  समाधान  केले-  रती  ही काही कुणी 
 वता  नहे.ि तया म    ू ती    चे च 
  ु  ं बन घेयात  कसले आले आहे पाप ?
२०
अवमेधाचा   घोडा  आता   पू व आया वता त  आला  होता. ि िनबड  अरयां नी 
 जबजलेली  भ 
  ू मी  होती  ती . अध 
  ू नमध 
  ू न   मनुयवती.  िवचत   एखादे  मोठे  नगर .
ि जकिडेतकडे  वय  लोकां ची  राये,  यामुळे युाचा  प् रसंगच  फारसा कुठे आला  नाही.
 मला अगदी कंटाळा आला  या  माया जीवनक्रमाचा .
 या  प् रदेशात  ही ि वप    ु ल  आहेत.  तेहा  या  नया  प् रकारया  म    ृ गयेत  मन 
  ुं तवायचे  मी  ठिरवले.  मोठेमोठे  रानटी  ही  रात् री  अरयातया  जलाशयावर  पाणी
 यायला  येतात , असे  ऐकले.  एखाा  हीची  आपण  एकटाने ि शकार  करावी , असे
 माया मनात घेतले.  एका  मयरात् री कुणालाही  बरोबर  न घेता  मी अरयात  ख    ू प आत 
   े लो . एका  जलाशयाया बाज    ू ला असलेया  उंच व    ृ ावर  चढ    ू न  बसलो . मोठा  रोमां चकारी 
अनुभव होता तो ! काळोखाचा  समुद  ् र     भोवताली  पसरला होता . चार  हातां पलीकडची  वत    ू
 पट ि दसत  नहती .  ताप आलेया  माणसाप् रमाणे  सारे अरय  जण    ू  काही कहत होते.
अनेक ि चत् िरिवचत् र  आवाज  एकमेकांत ि मसळून  कानांवर  पडत  होते.  वात  झालेला 
 मनुय  मधेच ओरडतो  ना ? तशी  वाघाची  डरकाळी कुठ    ू न  तरी  ऐक    ू आली .
अशा ि थतीत  हीची ि शकार  करयात  ब् रानंद होता.  माझे पंचप् राण  कानांत 
भे  िराहले.  ही  पाणी  यायला  लागला ,  की  याचा  बुडबुड  आवाज  होतो , हे  मी 
अनेक कड  ां   ू न  ऐकले होते.  या  आवाजाकडे माझे  सारे  ल  लागले होते.  हळूहळू  इतर 
आवाज  मला  ऐक    ू येईनासे झाले. एकेक  पळ  घटकेसारखे वाट    ू लागले.
 माया कानांवर  एक  अपट आवाज आला .  ड    ु ब्- ड 
  ु ब्-   ुड  ब्-बुड  ् -  बुड  ् -  बुड  ् .   माया
 सवा   ं  गात 
  ू न   वीज   सळसळली .  द    ू रचे,  काही  हटया ,  काही ि दसत   नहते. केवळ 
आवाजाया  अन    ु रोधाने  बाण  टाकायचा .  तो  लागला ,  की  ही  चीकार  करील .  मग 
 राभर  याच  जागी बाण  सोडायचे, असे मी  मनात  योज    ू न ठेवले होते.
  ु ब्-   ुड  ब्-   ुड  ब्- ब 
‘ ड    ् - ब 
  ु ड    ् - ब 
  ु ड    ् -’ मी  बाण  टाकला.  याने  लयभेद केयाचा आवाज 
  ु ड 
िआण  याया पाठोपाठ  एक  कक     श  मानवी वर हे दोही एकदम  माया कानांवर  पडले!
‘ क 
  ु णी  टाकला बाण ? पापी  माणसा , पुढे ये, नाही तर  –’
 माया अंगाला  दरदन  घाम  स    ु टला .  बाण  हीला  लागला  नहता .  याने    ुक  णा 
 री  िकोपट  म    ु नीला द    ु िखवले होते.  तो  लगेच  शापवाणी  उचारील ! कंिपत  वराने  मी 
  ृ ावन  मोठाने हणालो,
 व 
‘ म   ुि नराज , मा  करा  मला . मोठा अपराध  झाला माया हात    ू न !’
 या   व    ृ ावरली   खारसुा   मायाइतका  चपळाईने  खाली  उतरली  नसेल! 
अंधारातच  मी  या आवाजाया  रोखाने गेलो .  जलाशयाया काठाला झाडी थोडी ि वरळ 
 झाली होती . चां दयाया मंद  मंद  प् रकाशात ि तथे  एक  मानवी आक    ृ ती  उभी असलेली 
 मला ि दसली .  भ    ू ितपशाचासारखी  भासत  होती  ती .  मी  लगबगीने  प    ु ढे  झालो.  या 
आक    ृ तीया मुद  ्र  ेकडे न  पाहताि तचे पाय ध  लागलो .
 झटकन् ती आक    ृ ती  मागे सरकली . मला  शद  ऐक    ू आले – 
‘ पापी  मनुयाचा  पश मला  चालत  नाही.’
‘ मी  पापी  नाही,  महाराज .  म    ृ गयेया  नादानं मी  इथं आलो .  ही  पाणी पीत आहे,
असं वाट    ू न  मी  बाण  टाकला. मी ित् रय आहे. म    ृ गया  हा  माझा धम आहे.’
‘धम िआण  अधम यांया  गोटी  त    ू  मला  सांगतोस ?  मी  व् रतथ  योगी आहे.
आजम  ब् रचारी आहे.  त् रीया ओठां नी तुझे ओठ ि वटाळले आहेत,   की  नाहीत ?  खरं
 बोल ? या  द    ृ टीनं त    ू िपवत् र असशील , तरच तुला  माझे पाय धरता येतील .’
 खोटे  बोलयाचा  धीर  मला  होईना .  या  रात् री  मी  आवेगाने घेतलेले अलके चे
  वाटत 
 वाटत  नाही
 नाही.  हण    ू न  मीच 
 मीच  व   व   ृ षा
  ृ षापया
पया या  रायात   रायात  जाऊन   जाऊन  या   या ि वेि वे साठी 
साठी शु शुक्क्राचा
राचाया या   ं चा 
ि शय हो
ि शय होया याचं चं ठरव ठरवलं लं आहे.ि तथं काय   काय  घडे  घडेल  ल,  हे कसं  कसं सांग  ग  ू?   किदाचत 
 किदाचत  माझा   माझा हे हेत 
त  ू  सफल 
सफल 
होईल 
हो ईल . किदाचत 
 किदाचत ये येियसीया  कामी   कामी  मला   मला  माझे  माझे प्  प् राण अप
 राण अपण  करावे करावे लागतील 
 लागतील !
अंिगरसमहषी   ं नी - ते आमयाच  कुळातील  ळातील  आहेत,  हे  मी  आपयाला  सांिगतलं िगतलं  होतं  होतं
 का ?-?-  या  कप
 या  कपने नेला ला  आशीवा द ि   द ि दला दला आहे.  तो  देताना  ताना  ते  सहज   सहज  म  मला 
ला  हणाले
 हणाले, ‘ त    ू
 जमानं
 जमानं  ब् राण  आहेस.  अययन , अयापन ,  यज  यजन - याज  याजन  हा तुझा  झा  धम.  त    ू ि वा 
ि मळवा
ि मळवाय यला  चाल
ला  चालला  ला  आहेस  हे  खरं  खरं.  पण  तुझं झं हे  साहस 
 साहस  ब्  ब् राणापे
 राणापेा  ा  ित् रयाला रयालाच  च 
 शोभणारं
 शोभणारं आहे.’.’ मी  उद   उद    ् गारलो
 गारलो, ‘युवराज  राज  यिया
 यियात  त  इथं
 इथं असते,  तर   तर  यां
 यां ना  बरो
 बरोब बर घे
र  घेऊनच 
 मी  रासां
 रासांया  या  रायात  रायात  पाऊल   पाऊल  टाकलं  टाकलं असतं.  शौयाचं  शौयाचं  काम   काम  मी   मी  यां
 यांयाकडं
याकडं  सोपव  सोपवलं लं
असतं िआण ि वासं ि वासंपाद पादना नाचं चं काम 
 काम  मायाकडं मायाकडं घेतलं असतं.’.’
अंिगरसां ना  मी   मी  बोल 
 बोल    ू न  दा
 न  दािखव िखवलं लं नाही  नाही;  पण  यां
 पण  यांया  या  उद   उद   ् गारां
 गारांमु मुळे माया
ळे  माया म  मनानात  त  ए एक  क 
 नवा ि वचा
ि वचार  र ि ि न नमा ण  झाला
 ण  झाला.  प् रयेक  वणा क  वणाने ने  इतर 
 इतर  वणा  वणा  ंचे
चे गुण  ण  आमसात  क
आमसात  करया रयात  त 
 कोणती  हानी   हानी  आहे! अनेक  ना   नांचे च
ं े  पाणी  एिक  एिकत् त् रत  कन
 रत  कनच  च  आपण  आरायदेवतेला 
िअभषेक  क    करी रीत  त  असतो . युवराज  राज , शांितयाया  ितयाया ि ि िन िनमा
मानं नं ि मानं
ि मानं आपण  जवआपण  जवळ  ळ 
आलो ;  समव  समवयकां यकांमये मये मैत् त री  लव
 री 
्  लवक कर  हो होते
ते.  यामु
 यामुळं ळं आपला  ने
आपला  नेह  जड ह  जडला  ला . आपली 
 प्रेरेमळ  म 
ळ  म    ृ ती 
  ृ ती  माया
 माया  मना  मनात  त  स  सदैदैव  जाग 
व  जाग    ृ त 
  ृ त  राही
 राहील  ल . संजीवनी  जीवनी ि वा  ि वा ि म ि मळव 
ळव    ू न  मी 
 न  मी 
सुखप 
खप  परत   परत आ आलो , तर   तर के केहा  ना के ना केहा आपया भे आपया भेटीचा  टीचा  योग ये
 योग येईलच  ईलच .
 काही ग्
 काही ग् रहां ची  य   य 
  ु ती अपकाळानं
  ु ती  अपकाळानं हो होते ते, काहीं ची  दीघ   दीघ     काळानं
 काळानं हो होतेते. आपणां दोघां  दोघां ची भे
 ची भेट  ट 
केहा हो
हा होईल  ईल , हे आज  ज सां सांगवत गवत  नाही  नाही; पण  ती   ती ि िनचत 
ि िनचत हो होईल 
ईल िआण  िआण  या वे
 या वेळी ध ळी धमा     चा  – 
 जगात 
 जगात  जे जे मंगल  असेल,   याचा   याचा  – पुरकार  रकार  क  करणारणारा  रा  ए
 एक  क  पुयलोक 
यलोक  रा  राजा 
जा  हण 
 हण    ू न 
 मायाि मत्
 माया ि मत् राला  मी   मी  कडकड 
 कडकड    ू न ि मठी 
ि मठी  मा   मा  शके  शकेन , अशा  स   स   ु खवनात 
  ु खवना त  मी आ
 मी  आज  ज आहे आहे.
िअधक   काय   काय ि लह  ि लह    ू? वेदस  दस    ु ा   स 
  ु ा    ु ा  द
  ु ा   दयभावयभावना  ना  यत  यत  क  करता रताना 
ना  अपुरे  पडतात  पडतात !
आचाया    ं  चे
चे आपयाला अने
आपयाला  अनेक  आशीवा     द .  नह    ु षमहा
 षमहारा राजांजां ना  लवक लवकर  आराम  पडो  पडो, अशी 
 भगवान 
 भगवान  उमा   उमा -शंकरापाशी रापाशी प्  प् राथ     ना 
   ना .
अरे, हो!  एक   एक  गोट   गोट ि लहाय ि लहायची  िराहली  िराहलीच  च ! आपली  ती   ती ि च ि चम   ु रडी
  ु रडी-  एक   एक  फ 
 फ 
  ू ल 
 ल  दोघां
 दोघां ना  कसं कसं
 ावं,  हण    ू न  गध
 न   गधळले ळलेली  गो ली   गोड  ड  म   म 
  ु लगी 
  ु लगी -  मी  आश् रम  सो  रम   सोड    ू न  जाणा
ड  न   जाणार  र ,  हण    ू न  ती 
 न   ती 
ओसाबोशी  रडत आहे  रडत आहे! ि तया वेलीं लीं वर 
 वर फु फुलंच फु   फुलं
लं फुलले ललेली आहेली आहेत.   यांचं  यांचं  कौतु
 कौतुक  क 
आता  कोण 
 कोण  करणा  करणार  र ,  हण    ू न  ती 
 ती  काळजीत 
 काळजीत  पडली  पडली आहे.  मी ि तला  ि तला सां सांिगतले
िगतले आहे  की   की ,
युवराज 
राज  प   प   ु हा
  ु हा लव  लवक करच तुच  तुयासा यासाठी  ठी आ आश् रमात 
 रमात ये येतील 
तील . नुसती तु सती  तुझी फु झी  फुलं  पाहाय पाहायलाच  लाच 
 नाही, तर 
 तर  यां  यां चा  वास   वास  याय  यायलासु लासुा  ा !’ !’

३३
 कचाचे
 कचाचे हे  पत् र   वाच   वाच 
  ू न  संिपवताच 
िपवताच   माझी 
 माझी  ि थती   मोठी  मोठी  ि िवचत्
ि िवचत् र   झाली.
  ोरा
  ोरासा
सारखारखा  मी  मंचकाव चकावर  ब र  बस
सलो .  मन  मन ि वषा ि वषादादानेने  भन  गेलेले.  कच 
 कच  आपया  पा
आपया  पासा साठी 
ठी 
  ् राणाप 
 राणाप     ण  क
   ण   करा
राय
यला ि 
ला ि स  स  झाला
 झाला आहे! िआण  मी  िआण   मी ?  बाबा    ृ य 
  ृ य 
 बाबा  म 
 म    ु शयेवर  आहेत,   याचे
  ु शये  याचे
 ान
 ानस   ु ा  मला 
  ु ा   मला  रात् रात् री  िराहले
 िराहले नाही
 नाही. मी  स   स 
  ु खाचा 
  ु खाचा  शोध 
 शोध  करीत 
 करीत - करी
 करीत  त  – 
 स   ु  ं दर  स 
र  स 
  ु गं
गधी  फ 
ध
ं ी  फ    ु ले केवळ 
वळ  द    ु न  पाहा
 द 
 न  पाहाय यची  असतात  का
असतात  काय  य ?  यां चा  वा
 चा  वास 
स  घेयात 
यात 
  ोणते पाप 
 पाप आहे आहे? म    ु क 
  ु क 
  ुि लका म
ि लका मला  ला  स 
 स 
  ु  ं दर  वाट
 वाटली , मी  – 
  मी  पाप 
 पाप के केले
ले? काल  रात्
 रात् री  माया
 माया हा हात त 
  ू न  पाप 
 पाप  घडले
 घडले?
 पापाया
 पापाया कप  कपने नेने
ने  माया म
 माया  मना नाची 
ची  तग तगमग  मग  सु  झाली
  झाली.  मधाचा 
 मधाचा  आवाद  घेता  ता -
   े ता 
ता  मधमायां
 मधमायांचे चे मोहोळ 
 मोहोळ  उठावे
 उठावे िआण  यां यां नी  कडकड 
 कडकड    ू न  सवा
 सवा
  ं गाला
ग
 ाला दंश  श करावा 
 करावा  – 
 मी मं
 मी मंचकावन 
चकावन  उठलो  उठलो िआण 
िआण मु मुकु
किलले
िु ललेला ला  हणालो
 हणालो,
‘ रथ ि स 
ि स  करा  कराय यला सां
ला सांग ग!’
!  ’
‘असेच जाणार 
 जाणार आपण आपण ?’ ?’
‘हो.’
‘कुठं
ठ?’?ं ’
‘ नगरा
 नगरात  त  – बाबां
 बाबांया 
या  दश
 दश नाला. आईची  पायध   पायध    ू ळ  मतकी 
 मतकी  याय
 यायला .’.’
’ थोडं खाऊन 
 खाऊन  –!’
‘ उगीच 
 उगीच  तड 
 तड  घाल 
 घाल 
  ू नकोस 
 नकोस  मधे मधे!  दासीं
 दासीं चा  उपदे
 उपदेश  श  ऐका
ऐकाययची  सवय 
 सवय  नाही म
 नाही मला 
ला ! ि न 
ि न हे
हे
 ाहा, मी सं
 मी संयाकाळी
याकाळी प  परत 
रत येयेणार 
णार  नाही
 नाही. वाडाव
 वाडावररच  राहीन   राहीन !’!’
‘ पण 
 –’
‘ पण  काय 
 काय ?’ ?’
‘युवराज 
राज अहोरात्
अहोरात् र अशोकवनातच 
 र  अशोकवनातच  राहणार   राहणार आहे आहेत,   यां ना  प  प 
  ू ण 
   ि वश्
ि वश्रां
रांती 
ती ि मळे
ि मळेल ल 
िआण  यां यांचं म
चं  मन  न  प्
 प् रसन  राहील 
 राहील , अशी  दता  दता  सव   सव    सेवकां
वकां नी  यावी
 यावी, अशी अमायां
शी  अमायां ची 
आा आहे
आा आहे आहांला  –‘
‘ ठीक 
 ठीक आहेआहे. ती  ऐकली
 ऐकली मी  मी .’.’
‘ मग सं
 मग संयाकाळी
याकाळीि व ि वश्
श्रां
रांतीिक
तीिकरता 
रता ...’
...’
‘ मी ये
 मी येणार 
णार  नाही
 नाही!’
३४
 बाबां
 बाबांया  प्   ृ तीत 
या  प् रक   तीत  का  काडीइत
डीइतकीही कीही सुधारणा  धारणा  नहती 
 नहती . ि दव ि दवसा  सा  ते ि नचे
ि नचेट  पड  ट  पड    ू न 
असत . संयाकाळी
याकाळी  वाता  वाताचा  चा  जो
 जोर 
र  झाया
 झायाव वर  ते  बोल    ू  लागत .  िवचत   िवचत  अच    ू क ,  बह 
  ु धा 
धा 
ि वच 
ि वच 
  ू क !  मी  यां
 यांया 
या  महाला
 महालात  त  जाऊन 
 जाऊन  यांचे यांचे  पादवं
 पादवंदन केन  केले ले िआण  उदास   उदास  मना  मनाने ने आईया 
 महाला
 महालाकडे कडे वळलो 
 वळलो .
 महाला
 महालात  त आण 
आण    ू न ठे
 न ठेवलेया  या  एका 
 एका  सोयाया 
 सोयाया देदेहाया हायाप  प 
  ु ढे
ढे हा
हात  त  जोड 
 जोड    ू न आई 
 न आई  बस  बसली 
  ोती. थोडा ि दव ि दवसां
सांत  ती 
त  ती ि कती 
ि कती  क    ृ श ि 
 क  श ि दस  दस    ू  लागली 
 लागली हो होती ती! ि तया कण 
ि तया  कण  म   म   ू ती
 ती कडे   मला 
 मला 
 ाहवे
 ाहवेना 
ना !
 मी ि तयाजव
ि तयाजवळ  ळ  जाऊन 
 जाऊन  बस  बसलो .
ि तने
ि तने  माया पा
 माया पाठीवन  ठीवन  हात   हात ि फि फरवला 
रवला .  या  पशा   पशा     त  म 
 म 
  ूि त 
  मं
मत 
त
ं   वासय अवतरले
वासय  अवतरले
  ोते.
देहाया
हायात तली  म 
ली  म    ू ती 
   िआण  द 
िआण  द    ु ःखीकटी 
ःखीकटी  आई  आई  यां  यांया  दश 
या  दश     नाने
 नाने  माया  मना  मनाची ची 
 याक 
 याक 
  ु ळता 
 ळता  वाढली
 वाढली. नकळत 
 नकळत  रात्  रात् रीया म 
 रीया म    ृ ती 
  ृ ती  जाग 
 जाग   ृ त 
  ृ त  झाया
 झाया. ते पाप   पाप हो होते ते का 
 का ? असेल  तर  तर 
 वापु
 वापुढेढ,े आईपुढे जे  घडले घडले, ते  मोकया  मोकया  मना  मनाने ने  कब 
 कब 
  ू ल  करणे
 करणे हा हाच च  यात 
 यात    ू न  म 
 म 
  ु त हो
  ु त  होया
याचा चा 
 पाय 
 पाय  नाही का 
 नाही का ?
आईकडे  पाहयाचा 
 पाहयाचा धी धीर र हो
होईना 
ईना  मला 
 मला .
 ती  माझे
 माझे तड हा
 तड हाता ताने
ने विळवया
 विळवयाचा  चा  प् प् रयन 
 रयन  करी  करीत  त  हणाली
 हणाली,
 ‘ काही त
 काही तरी  री  चोरतो 
 चोरतो आहे आहेस  त  त   ू मायापा
 मायापास सनं!’!’
 मी  चमक चमकलो  लो ; चरक चरकलो  लो . आईला  काय   काय सां सांगाय
गायचे? कसे सांगाय गायचे?
 मी ि तयाकडे
ि तयाकडे तड   तड  करी  करीत  त  नाही
 नाही, असे पाह   पाह 
  ू न  ती 
 ती  हणाली
 हणाली,
‘अशोकवनातसुा  रा ा  रात्त् रभर 
 रभर  त  तळमळमळत  ळत  िराह
 िराहला  ला  असशील  त 
असशील  त    ू  यां ची ि 
 ची ि न  न  मा माझी  झी 
 ाळजी  करी  करीत  त !  मोठा 
 मोठा  हळवा   हळवा  वभाव आहे
 वभाव आहे तुझा  झा !  प् रयेक  क  गोट 
गोट ि जवा
ि जवाला  ला  लाव 
 लाव    ू न घे
 न  घेतोस  तोस .
अरे वेडा  डा !  काळजी कुणाला चुकली कली आहे?  भगवान   भगवान  शंकरां नी  हा हालाह
लाहल  ल  घेतलं, तेहा हा
  ौरीमाई 
  ौरीमाई  कशी  कशी धाईधाई  रड   रड   ू  लागली 
 लागली , हे कालच   कालच आयानात  आयानात  ऐकलं  ऐकलं मी   मी .’.’
‘ पण , आई   –’
‘ पण  नाही
 पण  नाहीि ि न  न  बीण 
 बीण  नाही  नाही.  लहानां
 लहानां नी  काळजी
 नी  काळजी  कन  झ   कन  झ    ु राय
 रायचं असेल ,  तर   तर  मग   मग 
 वडील 
 वडील  माणसं  माणसं  हवी  हवीत  त , रे,  कशाला 
 कशाला ?  उगीच   उगीच वे वेडासा
डासारखा रखा वाग 
 वाग   ू  नकोस 
 नकोस .  काय ,  न    ृ य 
  ृ य , संगीत  गीत 
यांत कु
त कुठं ठं मन 
 मन  रमतं
 रमतंय् य् का 
 का , पाहा!’
 याच 
 याच वे वेळी अमाय 
ळी अमाय आत  आत आ आले. आई  यां  यां ना  हणाली
 हणाली,
‘अमाय , या अशोकवनातली 
 या अशोकवनातली  यवथा काही  यवथा काही –’  –’
अमाय  मधे  मधेच  च हणाले
 हणाले,
‘देवी  वी , ि तथं काहीही  काहीही उणं  उणं  पडणा
 पडणार  र  नाही
 नाही, अशी  यवथा   यवथा के केली आहे
ली  आहे मी   मी . मुकु किलकािु लका
 हण    ू न   दासी 
 दासी  आहे.  नवीन   नवीन  आहे;  पण   चतुर  र  आहे  मोठी  मोठी . ि तयाकडं
ि तयाकडं युवराजां राजांया  या 
सुखसोयीं सोयीं ची  सव   सव     स 
 स   ू त्रंर –’
ं
 मी पु
 मी  पुहा च
हा चमक मकलो  लो ,  चरक
 चरकलो  लो . जे  काल   काल  रात्  रात् री  घडले
 घडले, ते अिपरहाय     असो  वा   वा  नसो 
 नसो ,
 ाप 
 ाप  असो  अथवा   नसो   नसो  – ते अमायांया  संमतीने मतीनेच  च   घडले
 घडले  काय   काय ?– ?–  नाही  तर   तर 
 म 
  ु क 
  ुि लके
  ु क  ि लकेसारया 
सारया  दासीला  दासीला ए  एवढेवढे साहस 
 साहस  करया  करयाचा  चा धी धीर 
र  कसा झाला
 कसा झाला असता ? याचा   याचा अथ  अथ    , ते
 सारे
 सारे य आहेय आहे, असाच  का   का ?
आई अमायां
आई  अमायां ना  हणत   हणत  होती  होती ,
‘ त 
  ु म
  ु मची 
ची ि तथली यवथा
ि तथली यवथा फा  फार  र  स 
 स 
  ु रेरेख असे
ख असेल;   पण  यय   यय   ूनं
नं स 
 स 
  ु खा
  ु खात त  रमाय
 रमायला  हवं  हवं ना   ना ?’ ?’
  ी  ह
  ी  हस सली  िआण  प 
िआण  प    ु ढे
ढे  हणाली, ‘आमची  माण आमची  माणसं सं  कशी आहेत,  हे  मी  का   मी  का  सांगाय गायला  ह ला  हवं वं
  ु हां
  ु हांला  ला , अमाय ? इंद  द  ् रलोका
 रलो
  कात तस    ु ा 
  ु ा  ती  ती  स   स 
  ु खी 
  ु खी  हा
 हाय यची  नाही
ची  नाहीत  त !  मला 
 मला  वा  वाटतं
टतं,  यय   यय    ू चा 
ि दव
ि दवसा साचा 
चा  वेळ  काय 
ळ  काय , संगीत  गीत  अशा  काहीशा  काही  नादां  नादांत  त  गेला  ला ,  तर 
 तर  या
 याचं चं  मन 
 मन  लव लवक कर ि थर 
र ि थर 
  ोईल .’.’
‘ राजक
 राजकवीं वीं चा  द 
 चा  द    ु सरा 
 सरा  मुलगा  माध
लगा  माधव  व  आहे  ना ?  मोठा   मोठा  िर  िरसक 
सक  िआण  बोल
िआण  बोलका  का  आहे.
 यालाच 
 यालाच  बोलाव   बोलाव    ू न घे
 न घेऊन ,ि दव ि दवसभ सभर  र यु युवराजां
राजांया से
या सेवे वत ठे
त
े  ठेवतो 
वतो , हणजे
 हणजे झाले  झाले!’ !’
 मी  हसया
 हसयाचा  चा  प्
 प् रयन  करी  करीत  त अमायां
अमायां ना  हणालो  हणालो,
‘ माधव
 माधवला आधी ला  आधी कु कुणात
णातरी पं
री  पंिडताकडं
िडताकडं  मला   मला घे घेऊन 
ऊन  जाय
 जायला सां
ला  सांगा  गा .  जमम 
 जमम    ृ य 
  ृ य    ू या 
  ू ढ  प्
 प् रनां नी  माझं  माझं मन   मन  बावन गे
 बावन गेलं लं आहे.’.’
३५
 माधव
 माधवने  मला   मला   एका 
 एका   श्रेरेठ 
ठ  पंिडतां
िडतांया 
या   घरी 
 घरी  नेले
ले.  यांियावष
ियावषयी  अनेक 
आियायका  प्  प् रिचलत 
 रिचलत  होया
 होया. जाता 
 जाता - जाता 
 जाता  तो 
 तो  या 
 या  मला 
 मला सां
सांग 
ग  ू लागला 
 लागला  : :
‘ िपौण 
   मा  व 
   मा  व  अमावाया  या 
अमावाया  या  दो  दोन
नच ि 
च ि दव
दवशी 
शी  ते  घरात
 घरातया या  मंडळीं या  पंतीला
तीला
 बस 
 बस 
  ू न  भोज
 भोजन  करी
 करीत  त .  इतर 
 इतर ि दव
ि दवशी 
शी अियासके
अियासके त  यां
 यांचे
चे ताट 
 ताट  जाय
 जायचे! ते ताट 
 ताट  ब 
 ब 
  ु धवारचे
धवारचे आहे,
   ी  गुवार
वारचे आहे, हे सुा  यां ा  यांया  लात 
या  लात  येत  न त  नसे से. ि हमाल
ि हमालयाया याया टेकडां कडा प् ं  रमाणे
 रमाणे
यांया 
या  खोलीत 
 खोलीत  शात्  शात्रां रांया 
या  पोयांचे
 पोयांचे उं  उंच उं  उंच ढीग  ढीग  पडले पडलेले ले असत . या टे  या टेकडां कडाम ं धया 
  ु हां
हांत 
त   राहणाया 
 राहणाया   िॠषमु  िॠषमुनीं न प्ीं  रमाणे
 रमाणे हे पंिडतमहा िडतमहाश शय   या  टेकडां कडाम ं धया  ि कं ि कंिचत 
 मोकया 
 मोकया  जागे  जागेत खु त खुरमांडी 
रमांडी  घाल 
 घाल    ू न  बस
 बसलेले लेि दस
ि दसत  त .
 एका 
 एका  आषाढाया  अमावायेला  ऐ ा  ऐन  न  मय
 मयरा रात्त् री  कुणी  चो
णी  चोर  र  यां
 यांया या  अंगणात 
आला .  याच   याच  वेळी  ळी  पंिडतमहा
िडतमहाश शय  कुठया  तठया  तरी  री  लो  लोका कात तला  ए
ला  एक  क  शद  शद  प्  प् िरत  आहे,
अशी शं
शी  शंका  का  येऊन  ऊन  पोया
 पोया धुड ं ाळीत आपया 
ाळीत  आपया  खोली  खोलीत  त ि फ 
ि फ  लागले
 लागले. हा हाता तात 
त ि दवा
ि दवा घेऊन 
 मयरा
 मयरात् त् री ि फ
ि फरणारी 
रणारी ,  दाढी 
 दाढी  बोटभ
 बोटभर  र  वाढ
 वाढलेली  ली , िअतशय  हडकु  हडकुळी , अशी  ती आक   ती आक    ृ ती 
 ती  पाह  पाह 
  ू न 
 या  घरात 
 घरात भु भुताटकी
ताटकी असावी , असे  या   या  चोराला 
 चोराला  वाटले  वाटले.  तो  याला  याला िआण आया  िआण  आया  पावली   पावली 
 ळून गे  गेला 
ला !
 राज
 राजसभेत ते त तेि वशे
ि वशेष  ष  महवाया 
महवाया  समा  समारंरंभां भ ना ते
 ना 
ां तेवढे वढे येत  त . न   ृ यगा
  ृ यगाय यन सु न सु   झाले
झाले, की 
 खाली मा
 खाली मान  न  घाल 
 घाल    ू न  लोक 
 लोक  प   प 
  ु ट
  ु टप प 
  ु टत 
  ु टत  बसत 
 बसत . भेटाय टायला येला येणाया माण
णाया माणसाला साला ते कोणता प्  कोणता प् रन 
ि वचा
ि वचारतील रतील , याचा  याचा ने नेम 
म  नसे
नसे.
 एकदा
 एकदा ए  एक  क  जटा
 जटाधा धारी री  यती 
 यती  परमे  परमेवराया 
वराया  विपावष  विपावषयी  यां  यांयाशी काही
याशी  काही च  चचा 
चा    
 रयािक
 रयािकरता  रता गे गेला 
ला . वािदव
 वािदववा वाद  द रंरंगात 
गात आ आला . मधेच पं च पंिडतां
िडतां नी  यालाि व
 यालाि वचा चारले
रले,
‘आपण  मश्  मश्  के
  केहा कहा करणा रणार  र ?’
?’
 या ि 
 या ि ब बचायाला 
चायाला  या   या  प्  प् रनाचा 
 रनाचा  प  परमे रमेवराशी
वराशी  काय   काय  संबं बंध  ध  आहे, हे  कळेना  ना .  तो 
  ंिडताकडे
डताकडे टकमक   टकमक  पाह   पाह    ू लागला 
 लागला !
पंिडत रे
िडत रेकत  कत  हणाले
 हणाले,
‘ ियत
 ियतमहारामहाराज  ज ,  घन घनदाट  दाट  अरयात  स 
अरयात   स    ू य 
  ि क
ि करणां ना  प  ना  प   ृ वीपय 
वीपय    ं  त  पो
त  पोचणं चणं  मोठं
 मोठं  कठीण  कठीण 
 जातं
 जातं.  तसं  तसं  होतं
 होतंय् य् आपलं.  या  जटा  या  जटाभा भारात 
रात    ू न  क 
 न  क    ु ठलाही ि वष
 ठलाही ि वषय  य  आपया  डोया
आपया  डोयात  त ि श
ि शरत 
रत 
 नाही. तो  मधया   मधया  मधे  मधे अडक    ू न 
 न  पडतो
 पडतो.’
पंिडतां
िडतां कडे आलेया  िपचम   िपचम आ आया     वता     तील  एका  एका  शायां
 शायां नी  यां  यां ना ि वचा ि वचारले रले,
‘आपयाला  म   म 
  ु लं
लंि कती 
ि कती आहे आहेत?’  ?’
 यां नी  ताड  ताडकन् उर   उर ि दले ि दले,
‘ मला 
 मला   ठाऊक   ठाऊक   नाही! ते  सौभायवतीला  सौभायवतीला ि वचा ि वचारा  रा . असया   गोटीत   गोटीत   ल 
 ालाय
 ालायला वेला वेळ  ळ नाही म
 नाही मला  ला !’!’
 मात्
 मात् र  प्
 र  प् रयेक  क  मुलाया
लाया  बारशा  बारशाया  या  वेळी  ळी  पंिडत  िडत  िआण  पंिडतीणबा िडतीणबाई  ई  यांयां यांत  त 
 खडाट
 खडाटक  क जु जुपेपं .े  नया मु
 नया मुलाचे लाचेि कं ि कंवा मु
वा मुलीचेलीचे नाव  नाव  काय   काय ठे ठेवाय
वायचे, या  प्  प् रनावर 
 रनावर  िपत   िपत - पनीं त 
  ु मु
मुल यु
ल यु हो  होई  ई .ि बि बचाया बा
चाया बायको यकोचे चे या 
 या  एका 
 एका  गोटीत 
 गोटीत  नवयाप   नवयाप    ु ढे
ढे काही चालत 
 काही चालत  नसे  नसे. माया  माया ,
मुित 
ित ,  प् रक    ृि त 
ि त , ि ितता 
ि ितता अ अशी पं
शी  पंिडताया 
िडताया मु मुलीं
ल ची ीं  नावे नावे हो होती ती.  एका 
 एका मु मुलाचे
लाचे  नाव 
 नाव  यां  यां नी 
‘ यम 
 यम ’ असे ठेवले.  बायको  बायकोने ने हात 
 हात  जोड   जोड   ू न  ‘ ‘ हे भयं
 भयंकर  नाव ठे  नाव ठेव  व  ू  नका
नका.’ हण    ू न ि वनवणी
ि वनवणी केली .
 ण  ‘ यम 
 यम -ि नि नयमां‘ तला   तला हा हा य
 यम  म  आहे,  याचा   याचा अथ अथ फा  फार  र  चांगला आहेला  आहे,’,’ असे सांग  ग  ू न  यां
 न 
   यां नी 
ि तचे
ि तचे  तड  बंद  द  केले ले.  तो  मुलगा  पा लगा  पाच  च - सहा
 सहा  वषा  वषा   ं चा 
 हो होऊन 
ऊन  बाहे बाहेरया रया  मुलां ल बरो
 ब
ां रोब बर  खेळू ळू
 ागला 
 ागला . तेहा प्हा प् रयेक  क  पोर 
पोर  यालाि 
 यालाि चड चडव  व 
  ू न  हणे
 हणे, ‘ काय   काय , रे,  यमा 
 यमा ? तुझा रे झा रेडा कु डा कुठं ठं आहे?’ ?’
शेवटी  बापडा बापडा य  यम  म  रडकु
 रडकुडीला ड
ं ीला आला .  िवडलां  िवडलां नी हे  नी हे  नाव   नाव  बदलावे
 बदलावे,  हण    ू न  याने
 याने यांचे
 यांचे  पाय  पाय 
धरले.
 माधव
 माधवला  रसा ला  रसाळ  ळ  वाणी
 वाणीची  ची  देणगी  लाभ
णगी  लाभली  ली  हो होतीती.  याने
 याने  या  साया
 या  साया गोटी  गोटी अशा 
रंगात 
गात  येऊन  ऊन  सांिगतया  िगतया ,  की  ह  की   हस  स 
  ू आवरणे अशय  झाले अशय   झाले. ि वान  ि वान  माण  माणसे से ि िवत 
 असतात .  ज  जशी 
शी  यां
 यां ची  बुी 
ी  अल िकक ,  तशी 
 तशी  यां   ृ ीही 
  ृ ीही  लो
 यां ची  व 
 ची  व   लोिकव
िकवलण 
लण !  यामु
 यामुळे
ळे
यांया 
या  असया  गोटी
असया  गोटीि त ि तख
खटमीठ 
टमीठ  लाव 
 लाव 
  ू न  सांगयात 
गयात  प्  प् रयेकजण  अहमिहमके ने  भाग  भाग 
   े तो 
तो . पंिडतमहा
िडतमहाश शयांया  या 
या  या  आियायका  अशाच  प्अशाच  प् रकारे
 रकारे  प् रिचलत 
 रिचलत  झाया
 झाया असया 
ि ाहजे
ि ाहजेत त,  हे मला 
 मला  कळत हो
 कळत होते ते.
 पण  माध
 पण   माधवाया वाया  रसिभरत 
 रसिभरत  वण
 वणनात ात  –  यात 
 यात  ख  खरा 
रा  भाग 
 भाग ि ि कती 
कती  हो
 होता 
ता , कुणाला
 ाऊक !– !– मी रं
 मी रंग 
ग  ू न गे
 न   गेलो 
लो . माया म
 माया मनानाततले मळभ 
 मळभ  यामु
 यामुळेळे पांगले.
पंिडतां
िडतां नी  अियासके तच  मा तच  माझे झे  वागत  केले ले. ि तथया  या  पोयां या  पोयांया  राशी  या  राशी 
िआण  यां
 यां ची  पाने  पाने अगदी  डोयां  डोयां जवळ 
 जवळ ने नेऊन  वाचणा
 वाचणारी री पं पंिडतां
िडतां ची  क    ृ श 
 क   श  म 
 म    ू ती
 ती  पाह    पाह    ू न  मला 
 मला 
 नकळत 
 नकळत  यतीया
 यतीया गुहे हची च
े ी  िआण  यती
िआण  यतीची  ची  आठवण  झाली
आठवण  झाली. पंिडतां िडतांशी  बोल 
शी  बोल    ू  लागताच 
 लागताच  ही   ही 
 खोली हेच  च  यांचे
यांचे खरे  खरे जग आहे जग आहे, हे माया लात   माया लात आ आले. कुठया  तरी   तरी  एका  एका  द    ु मी 
 द     ळ  पोथीचे
 पोथीचे
 ान    ू न  मला 
 ान  काढ 
 काढ   मला  दािखवता
 दािखवताना  ना  यां
 यां ना अगदी 
 ना अगदी  ब्  ब् रानं
 रानंद  द  झाले
झालेला  ला ि दस
ि दसला  ला . कुणालाही  णालाही आ आदर 
 वाटावा
 वाटावा, असे पांिडय   यांया  या  अंगी  हो होते
ते.  माया अगदी   नया   प् रनाचे  रनाचे  उर 
 ताना
 तानासुसुा 
ा  यां
 यां नी ि कती  ि कती  लोक   लोक  पाठ 
 पाठ  हट  हटले िआण आपया 
िआण आपया  मताचे  मताचे समथ   समथ     न  करया
   न   करयािक िकरता 
रता 
ि कती 
ि कती आधार 
आधार  शोध   शोध    ू न  काढले
 काढले, यां ची  गणती   गणती  करता   करता ये येणार 
णार  नाही
 नाही.
 पण  या   या  प्  प् रनां नी  मी अवथ   मी  अवथ  झालो  झालो हो होतो
तो,  यां ची  मला   मला  पटतील 
 पटतील अ अशी  उरे  उरे
 याचे
 याचे  सामय 
 सामय      मात्
 मात् र  यां
 र   यांया  या  पांिडयात  डयात  नहते
 नहते.  म    ृ य 
  ृ य   ू या  कप
 या   कपने नेने ने  मी  िअतशय 
अवथ  झालो झालो आहे, असे सांगताच  गताच ते ते हस
 हसले िआण  हणाले हणाले,
  ृ य 
  ृ य 
‘ म    ू क 
 क 
  ु णाला 
 णाला  च   च    ु कला आहे,  य 
  ु कला   ु वरा
  ु व राज 
ज ?  वत्रंरं ज 
 ज 
  ु नं
नं झालं
 झालं,  हणजे
 हणजे आपण ते आपण ते टाक   टाक 
  ू न 
 न 
 तो  ना 
 ना ? आमाही  शरी  शरीरा राचा  चा  तसा
 तसाच  च  याग 
 याग  करतो 
 करतो .’.’
 मी  मधे मधेच  च  हटहटले,
‘ सव      माणसं
 माणसं  व   व   ृ  
  ृ  हो होऊन 
ऊन  म    ृ य 
  ृ य 
 म    ू  पावत असली 
 पावत  असली ,  तर   तर आपलं आपलं हे  उर   उर  माझं  माझं  समाधा  समाधान  न 
   शकलं
 शकलं असतं; पण आपण   पण आपण सां सांगता 
गता , तसा   तसा  जीवना
 जीवनाचा  चा ि न
ि नयम आहे म आहे का   का ? लहान 
 लहान  म   म 
  ु लं
लं िआण 
 ण  माणसं
 माणसंि नय  ि नय  म   म   ृ य 
  ृ य    ु म 
  ु म 
  ु खी 
  ु खी  पडत असले
 पडत असलेली आपण  ी आपण  पाहतो
 पाहतो. याचं  याचं कारण 
 कारण  काय   काय ?’ ?’
 माधव 
 माधव  मये  मयेच  च  हणाला
हणाला,
‘ माया  िवहनी  िवहनीची चीच  च  गोट 
 गोट  या   या . ि कती 
ि कती ि ि न
नरोगी , ि कती ि कती  ह  हससरी , ि कती 
ि कती  सुवभावी वभावी
  ोती ती 
  ोती  ती !  पण  अवया ि व अवया ि वसाया साया वषी  वषी  तीन 
 तीन  िमहयां
 िमहयां ची  मुलगी  मागंलगी  मागं ठेव  व  ू न 
  गेली  ली .  यात 
 यात 
 वाचा 
 वाचा  याय 
 याय कु कुठं
ठं आहे? िआण  वापन   वापन  फाट  फाटलेलं लं शरी
 शरीरपी 
रपी  वत्  वत् र  तरी 
 तरी कु कुठं ठं आहे?’ ?’
पंिडतां
िडतां नी ि कं ि कंिचत  डोळे
चत  डोळे ि वफान  ि वफान  माधवा  माधवाकडे कडे  िपाहले
 िपाहले मग   मग  ते माया
ते  मायाकडे कडे  वळू  वळून 
 हणाले,
‘युवराज  राज , तुही ही  एक   एक  गोट 
 गोट  यानात  ठेवा  वा !  हणजे
 हणजे तुमया  म मया   मना नाचं चं  समाधा
 समाधान  न 
  ोईल !’
!’
‘ कोणती?’
‘हीही सा सारी  री  माया 
 माया आहे आहे.’.’
‘ हणजे
 हणजे?’ ?’
‘ या  जगात 
 जगात  सय के  सय केवळ  वळ  एक 
 एक  गोट आहे
 गोट आहे!’ !’
‘कुठली ठली ?’ ?’
‘ ब् र !  या ि ववाया
 या ि ववाया मुळाशी ळाशी असलेली  शती  ी  शती !  बाकी   बाकी  सव
 सव ि मया आहे. हा
 माधव 
 माधव , हा पंिडत  िडत , हे युवराज  राज - हे  सव      भास 
 भास  आहेत.   या  पोया  पोया, हे  घर   घर ,  म    ृ य 
  ृ य    ू ची तु
 ची  तुहां हांला 
ला 
 वाटणा
 वाटणारी  री  ती 
 ती  भीती 
 भीती , या  सायाि मया  सायाि मया आहेत .’.’
 माझी 
 माझी  म    ृ य 
  ृ य 
 म    ू ची  भीती 
 भीती  खोटी   खोटी ? मग  जगयात   जगयात  मला   मला  वाटणा वाटणारा  रा आनं आनंदही  खोटा   खोटा असला  असला 
ि ाहजे
ि ाहजे!  काल  रात्  रात् री मु री  मुकु किलकेिु लकेया  बाह   बाह   ु पाशात 
 पाशात  मी लु  मी  लुटलेला आनं ला  आनंदही  खोटा   खोटा िआण  िआण आ आज 
 सकाळी 
 सकाळी ते ते  पाप 
 पाप  हो होते ते,  या  कपने  कपनेने ने  मनाला
 मनाला लाग  लागले लेली  ली  टोचणीही
 टोचणीही खो  खोटी  टी ! देव  खोव  खोटे टे, दैय  य 
 खोटे
 खोटे!  मग दे
 मग  देवदानवां वदानवांया यु या  युािक ािकरता  रता अं अंिगरस  ॠषीं  ॠषीं नी शां नी  शांितयाितयाचा  चा  खटा खटाटो टोप  प  का के
 का  केला ?
 च  संजीवनी 
जीवनी ि वा  ि वा  संपाद पादन  क न  करया रयासा साठी ठी  ए  एव वढे  साहस  साहस  क  करा राय यला  का 
ला  का  प्  प् रव    ृ  
  ृ   झाला
 झाला?
  ृ टीला पडणा
 टीला  पडणारेरे हे  चरा  चराच चर  जग 
र  जग  िआण  म िआण  मनाला नाला येणारे णारे सुख    ु ःखां
ख-  द  ःखांचे सा चे  सारेरे अनुभव  ही ही ज  जर  र 
 वळ 
 वळ  माया 
 माया असे असेल,  हा हा ज  जर  र िणक 
िणक  भास   भास असे असेल,   तर   तर  नह   नह   ु षमहा
 षमहारा राजांजां चा ि नचे ि नचेट दे ट  देह  ह  पाह 
पाह    ू न 
 माझे
 माझे म  मन  न  या याक  क 
  ू ळ  का 
 ळ  का हो होते ते?  शरी  शरीर  र  भंगु गर  रु   असेल;   पण  ते खो ते  खोटे टे नाही
 नाही. सुखद    ु ःखाचे
ःखाचे  उकट   उकट 
अनुभव  कालां  कालांतराने राने  प   प 
  ु स
  ु सट  ट  होत 
 होत असतील  असतील ;  पण ते  पण  ते  खोटे  खोटे  नाहीत  नाहीत .  भ    ू क असय 
 क  असय  नाही  नाही िआण 
ि तचे
ि तचे द    ु ःखही असय 
 द  ःखही असय  नाही  नाही.
पंचपवाने
चपवाने असय  नाही असय  नाहीत  त िआण 
िआण  यांचे  यांचे सुखही खही असय  नाही
असय  नाही. पंिडतां िडतां नी अने
 नी  अनेक 
  ोयांतले  लोक   लोक  म  मला  ला  वा  वाच  च 
  ू न  दा
 न  दािखव िखवले ले,  यांचे
 यांचे सुरस ि वव रस ि ववरण  रण  केले ले;  पण  या 
 पण  या  साया  साया
 महापु
 महापुरात  रात  मी   मी  कोरडा
 कोरडाच  च  िराहलो 
 िराहलो ! पाप   पाप , पुय  य , प्रेरेम  म,  वास
 वासना  –  मला   मला अवथ  अवथ  कन   कन  सोडणा  सोडणारेरे
असे ि कतीि कतीत तरी  प्  प् रन  यां  यां ना ि वचा ि वचारा राय यला  मी आ  मी  आलो हो लो  होतो तो;  पण ते
 पण  ते ि वचा ि वचारया रयात  त  काय 
 काय अथ  अथ    
  ोता?
 माधवा
 माधवाने ने िअतशय  आग् रह  केला ;  याचे  याचे  मन   मन  मो  मोड    ू  नये
ड   नये,  हण    ु पार
  ू न  द 
 न  द   पारचे  भोज  भोजन 
 यायाकडे
 यायाकडेच  च  करावे
करावे िआण  यायाशी   यायाशी  चार   चार  घटका  घटका गोटी  गोटी कन   कन  मग   मग  राजवा राजवाडाव डावर  र  जावे
 जावे,
असे मी   मी  ठरव
 ठरवले ले.
 माधवाया
 माधवाया थोरया  भावा थोरया   भावाला  ला   कायाचा 
 कायाचा   नाद   नाद  हो होताता.  लहानपणी  लहानपणी  याचे  याचे  नाव 
अनेकदा  ऐ दा  ऐकले कले हो होते ते  मी .  तो  क   तो  क    ु ठे आहे,  हण    ू न  मी 
 न  मी  याला  याला  सहज   सहज ि व ि वचा चारले
रले.  पनीया
  ृ य 
  ृ य 
 म    ु म 
  ु ळे
  ु म  ळे याचे
 याचे मन   मन सं संसारासारात  त 
  ू न  उडाले
 उडाले, तो  तीथ   तीथ     यात्
   या त् रा  करीत 
 करीत ि फ ि फरत असतो रत असतो , असे माधवा  माधवाने ने
 मला 
 मला  सांिगतले िगतले. पंिडतमहा िडतमहाश शयांचे
यांचे  मघा  मघाचे चे  तवान 
 तवान   माणसाया  माणसाया  खयाख   खयाख    ु या 
  ु या 
अन    ु भवां
  ु भवां पास 
 पास    ू न  ल 
 ल  योज  योजने द    ू र आहे
 द  र आहे, ियावष  ियावषयी  मी   मी ि नःशं
ि नःशंक  क  झालो
झालो.
 माधवाया
 माधवाया घ  घरी  री  जात 
 जात असताना  असताना आपला  आपला  भाऊ   भाऊ  प्  प् िरस 
 िरस  कवी कसा कवी कसा झाला  झाला, ती  कथा   कथा 
 याने
 याने मला  मला सां सांिगतली 
िगतली .
 राजधा
 राजधानी नीत  त  ए  एक  क  कायपधा
 कायपधा  चालली   चालली  हो होतीती. ि तयात 
ि तयात  भाग   भाग  घेयािक यािकरता  रता  लां ब    ू न 
ि न
ि निरनिरनराया  प्
राया   प् रदेशां शांत  त  ू न 
  अनेक   कवी आले हो होते ते.  यांया  या   माना  मानाने ने  माधवा
 माधवाचा  चा   भाऊ 
अप् िरस 
 िरस  हो होता ता. ‘चंद  द  ् रावर
 राव
  रचा  कलं चा  कलंक  क ’  या ि वष
 या ि वषयाव यावर  र  स
 सम मयफ    ू त
 त  काय  क
 काय  करया रयाची  ची  पधा
 पधा
सु  झाली
  झाली.  माधवाया  माधवाया भावा  भावाने ने ि तयात 
ि तयात  प्  प् रथम  भाग 
 रथम  भाग  घेतला  नाही ला  नाही.  कमळा  कमळात तला  भुगा  ग
ं ा ,
ि हमाल
ि हमालयाव यावरला रला काळा  काळा ख  खडक  डक , अशा  काही शा  काही कप  कपना  ना  कन   कन  अनेक  कवीं   कवीं नी  आपले  लोक   लोक 
 हट
 हटले. शेवटी वटी पंचनदातया  दातया  एका   एका  कवीने कवीने चंद  द  ् राची 
 रा  ची सु सुदं र  तणीया त
 तणीया तनाशी नाशी व   व  कलं
 कलंकाची  काची 
 याया  क    ृ ण 
 ण  अग् राशी तुलना  केली .  या  उछ   या  उछ    ं  ृ खल ,  पण  श 
 पण  श    ं  ृ िगारक 
िगारक  कप  कपिनाव िनावला लासा साने ने
 श् रोते
 रोते  मोह    ू न  िआण  वाह 
िआण  वाह    ू न  गेले ले.  िपारितोष
 िपारितोषक  क  या   या  कवी  कवीला लाच 
च ि मि मळणा ळणार  र , असे  सवा  सवा   ं ना  वा
 ना 
  वाट    ू
ट 
 ागले
 ागले. रसरा रसराज  ज  श 
 श   ृ  ं गारा
गाराचा  चा  तो 
 तो ि वज ि वजय हो य होता ता.
‘ पध
 पध त  त  भाग 
भाग  न घे  न घेतलेया कु या कुणा  कवीला   कवीला  तो आता   तो आता  याय  यायचा असे चा असेल,   तर   तर  यानं
 यानं प    ु ढं
  ु ढं
 प 
 यावं!’ !’ असे परीकां  परीकां नी सु  नी सुिचवले िचवले.
 माधवा
 माधवाचा  चा  भाऊ   भाऊ  उठ  उठला  ला . चंद  द  ् रावरला
 राव
  रला  कलंक  क  हे  स    ृि टमा
  ृि टमाते तेने
न,े आपया  सुदं र 
 बालकाला
 बालकाला द   द   ृ ट  लाग 
 लाग    ू  नये
 नये,  हण    ू न  लावले
 लावलेले ले  गालबो
 गालबोट  ट आहे
आहे, अशी  कपना   कपना  याने  याने  मोठा  मोठा 
 सुदं र  शदां
र  शदांत  त  मांडली डली.  याचे याचे  काय  श्  काय  श् रोयां ना  िअधकच  आवडले.  िपारितोष  िपारितोषक  क  याला
 याला
ि मळाले
ि मळाले. तो  वासयाने  वासयाने श   श    ं  ृ गाराव
गारावर  र ि मिळव
ि मिळवले लेला 
ला ि वज
ि वजय हो य होता ता
 घराया
 घराया दा  दारात रातच च  माधवा
 माधवाची  ची  पोरकी
 पोरकी प    ु तणी 
  ु तणी  याची 
 प   याची  वाट   वाट  पाहत 
 पाहत  उभी हो  उभी होती ती.  एखाा 
 एखाा 
ि चत्
ि चत् रासा
 रासारखीरखीि ि दसत  दसत हो होतीती ती  ती .ि तचेि तचे भुभु भु   उडणारे
उडणारे केस , चम  चमचम  चमकणा  चमकणारेरे डोळे  डोळे, इवले इवलेसे से
ओठ , नाज 
 नाज    ू क ि जवणी
ि जवणी, उभे राहयाची   राहयाची  ऐट   ऐट - एखाा 
 एखाा फु फुलावर 
लावर णभर  णभर ि थर  ि थर  झाले  झालेया सु
या सुदं र 
  ु लपाख
लपाखरासारासारखी रखीि ि दसत दसत हो होती ती ती 
 ती .  माधव 
 माधव ि दसता ि दसताच  च ते ते फुलपाख लपाख  दारा  दारात  त 
  ू न भु
 न  भुररकन्  उडाले  उडाले
िआण  रथाकडे
 रथाकडे धावत आ धावत आले. माधवाया  माधवाया गया  गयात  त आपया 
आपया  बाह   बाह    ं  ूचा 
चा ि वळखा 
ि वळखा  घालीत   घालीत िआण  िआण 
ि धटाईने
ि धटाईने मायाकडे
 मायाकडे पाहत   पाहत  ती   ती  हणाली
 हणाली,
‘हे कोण 
 कोण , हो, काका   काका ?’ ?’
‘ यां ना  नमका
 नमकार  र  कर 
 कर आधी  आधी , तारके  तारके !’
‘ नमकाल 
 नमकाल  कलाय  कलायला ते ला ते काय   काय देदेवबापा वबापा आहे आहेत?’  ?’
‘ते युवराज  राज आहे आहेत!’  !’
‘युवलाज  लाज  हं  हंजे जे?’?’
ि तला 
ि तला  पटे  पटेल  ल,  असा यु सा  युवराज  राज  शदाचा 
 शदाचा अथ  अथ     सांगणे गणे  माधवाला
 माधवाला प्  प् रात हो
 रात  होते ते. ि वचा
ि वचार  र 
 न  तो 
 तो  हणाला
 हणाला,
‘हा
हा रथ  रथ , हे घोडे  घोडे, हे सारं  सारं सारं
 सारं यांचंयांचं आहे. हण    ू न यां
 न यां ना यु
 ना युवराज  राज  हणतात 
 हणतात .’.’
 मायाकडे
 मायाकडे टकम  टकमक  क  पाहत आपले
 पाहत आपलेि च ि चमुकले कले हात 
 हात  जोड   जोड    ू न  तारका
 तारका हणाली  हणाली,
‘ नमते
 नमते, य    ु वला
  ु व लाज ज !’ !’
 मी ि चत्
ि चत् रकार 
 रकार असतो  असतो ,  तर   तर  या वे
 या वेळया  ळया ि तया डौलदा
ि तया डौलदार  र  म  म 
  ू ती   चे िआण  म 
  चे  म    ्रेरेवरया 
  ु द 
  ु द 
 िबालश 
 िबालश  भावांचे
 भावांचे मध   मध    ु र ि चत्
  ु र  ि चत् र  काढ   काढ    ू न ठे
 न ठेवले असते!
‘ नमते
 नमते!’ !’  रथात 
 रथात    ू न  उतन 
 न   उतन  मी   मी  हणालो
 हणालो िआण ि त िआण  ि तला  ला  दोही  दोही हा हातां
तां नी  उच
 नी  उचल  ल 
  ू न 
   े तली .  माया  पाठीव  पाठीवर  र  आईला  म आईला   म    ू लच 
 लच  झाले  झाले  नहते.  याम   याम    ु ळे
ळे धाकटा  भावं
धाकटा   भावंडाशी डाशी
खेळयाची 
ळयाची  माझी   माझी  इछा  त
 इछा  तशी शीच च  अत    ृ त 
  ृ त  िराह
 िराहली  ली असावी 
असावी .  ती  प    ु री 
  ु री  हो
 प  होया
याचा चा  योग आ
 योग  आज 
आला हो
ला होता ता.
 घरा
 घरात  त  जा
 जाता ताना ना  माधव 
 माधव  ए  एकसा कसारखा रखा ता  तारकेरकेला  माया
 माया अंगावन  खाली ावन  खाली उत  उतरा राययला 
 ख   ु णावी
  ु णावीत त होहोता ता; पण ि तचे ि तचे यायाकडे
 यायाकडे ल   ल  नहते
 नहते. ती  मला   मला  हणाली
 हणाली,
‘युवलाज  लाज , तुमचा  एक   एक  घोला ाल 
 घोला ाल  मला   मला ?’ ?’
‘ कशाला 
 कशाला ?’ ?’
‘ यायाव
 यायावल  बस   बस   ू न  मी    ू ल  द 
 मी  द 
 द    ू ल  जानाल 
 द   जानाल आहे आहे!’ !’
‘कुठं ठ?’
?ं ’
‘ भ 
  ू ल !’ !’
‘ भ 
  ू र  जाय
 जायचं,  तर   तर  घोडा 
 घोडा  कशाला   कशाला  हवा   हवा !  पाख पाखरावर 
रावर  बस   बस    ू न  जावं
 जावं! ि च ि चमणीवर 
मणीवर ,  नाहीत
 नाहीतर 
 ावयावर 
 ावयावर  –!’
आही बै
आही  बैठकीया खोली कीया  खोलीत  त आ आलो .  तरी   तरी  ती 
 ती  मला 
 मला  तशी  तशीच  च ि ब ि बलगली 
लगली हो होतीती,  एखाा 
 एखाा 
 झाडाला
 झाडाला ल  लटकणा टकणाया  या सु सुदं र  फळासा  फळासारखी रखी.
 मी  खाली ब
 खाली बसयाव सयावर  र  माया
 माया अलंकारांशी खे खळत  ळ
े त  ती  ती  हणाली
 हणाली,
‘तुमया 
मया  घोयाव
 घोयावल  बस   बस   ू न  मी दे
 मी देवाया घ
वाया घली  ली  जानाल 
 जानाल आहे आहे.’.’
‘ते का  का ?’ ?’
‘ माझी 
 माझी आई  आई गे गेलीय्
लीय् देवाया घ वाया घली  ली .ि की 
ि की ि दव ि दवस  स  याले
 याले, ती  पलत  पलतच  च ये
येत 
त  नाही
नाही!’
  मी   माधवाया मुद  ्र  ेकडे  िपाहले.  तो   गधळला  होता;  पण   तारकेला   कसे
आवरायचे, ते याला कळत  नहते.
 तारका माया मांडीवर आपले मतक  घाशीत  हणाली,
‘तुमचा  घोला आज  मी  जाऊ देनाल  नाही!’
‘ का ?’
‘ लगीन आहे ना !’
‘कुणाचं? तुझं?’
‘अंहं. माया भावलीचं!’
‘ कधी ?’
‘ पलवा!’
‘ नवरा कुठला आहे?’
‘ नवला ?’ एवढा उद    ् गार  काढ    ू न ि तने आपले  दोही हात  नकाराथी हिलवले. ि तची 
 नकारदश     क  हालचाल  मोठी  मोहक  होती.  एखाा  िगोजरवाया  पाखराने थ ब  झाड    ू न 
 ाकयािकरता ि चमणे पंख हलवावेत ना , तशी .
 तारकेया  बाह    ु लीचे  लन  परवा ि दवशी  ठरले होते िआण  नवरा  मात् र  अज    ू न 
ि िनचत  झाला नहता ! मी ि तची थट    ् टा  करयािकरता  हणालो,
‘ माझा  घोडा देतो  मी  बाह    ु लीया लनाला; पण  नवरा कुठ    ू न आणणार  त    ू?’
‘ खलंच ,  बाई !  नवला  क    ू न  आनायचा ?’ असा  उद 
  ु ठ    ् गार  ि तने  काढला िआण 
 ळहातावर आपली  इवलीशी हन    ु वटी टेक   ू  न  ती  गहन ि वचारात  गढ    ू न गेली .
 माधव आत  भोजनाची  यवथा करयािकरता गेला होता. याम    ु ळे तारका अगदी 
 मोकया  मनाने  मायाशी  बोलत  होती, खेळत  होती,  हसत  होती. आताची ि तची  ती 
ि चमणी , ि वचारमन  म    ू ती 
  ि कती  मनोहर ि दसत होती! ि तला  उचलावे िआण ि तचे ख    ू प  ख    ू प 
 ापे यावेत , अशी  तीव् र  इछा  मला  झाली. पण  या  बाल - समाधीचा भंग करणेि जवावर 
आले माया.
थोडा वेळाने मान  वर  कन गंभीरपणाने ती  हणाली,
‘अहो य    ु वलाज ! माया भावलीचा  नवला  हाल  त    ु मी ?’
 याच  वेळी  माधव  परत  आला .  तारकेचा  हा अद    ्भुत  प् रन  याया  कानांवर 
 डला.  एरवी  असया  प् रनाबल  या  अजाण  िबालकेला  याने चांगला  चोप ि दला
असता ;  पण  माया प    ु ढात  याला काही करता येईना .  तो मुकाटाने  दात -ओठ  खात 
 िराहला . िहतनापू रचा  युवराज  हा तारकेया  बाह    ु लीचा  नवरा !  लहान  मुल ची  कपना  ां
ि कती िअनब  ंध असते!  या  लनाचे ि चत् र  मी  डोयां प    ु ढे  उभे  क  लागलो .  एका  बाज    ू ला 
 एवढीशी  बाह    ु ली ,  मये  माधवाया जुयाप    ु राया  उरीयाया तुकडाचा  अंतरपाट 
िआण  पलीकडे ताडमाड  उंच असा  यियात !
 तारकेया  बाललीलांत  भोजनापय  ंतचा  वेळ  कसा गेला , ते  मला  समजलेसुा 
 नाही.
 भोजन होताच  मी  सारयाला हणालो,
‘ इथंच ि वश्रांती  घेणार  आहे  मी .  उहं  उतरयावर  त    ू रथ  घेऊन  ये!  रात् री  मी 
 राजवाडावरच  राहणार आहे.’
 ि तसया 
ि तसया  प्  प् रहरी 
 रहरी  माधवा  माधवाने ने आपया  भावाचे  भावाचे काय   काय  मला   मला  वाचा  वाचाय यला आण 
ला आण    ू न ि दले
ि दले. मी 
 सहज 
 सहज  हाताला हातालाि म ि मळे ळेल ते
ल ते पान   पान घे घेऊन 
ऊन  वाच  वाच    ू लागलो 
 लागलो .
 या  पाना  पानात  त  सागरद
 सागरदश श न हो
 न  होते ते.  हजा
 हजार  र  घोडे
 घोडे जुपं लेया  या  रथात 
 रथात  बस   बस    ू न  वणदे
 वणदेव    ृ वी 
व  प 
प  वी 
ि जं
ि जंकायकायला  चालला   चालला आहे आहे, अशी  समु  समुद  द  ् राया 
   भरतीया
 भरतीया ला  लाटां टांवर के
र  केले लेली ली  या   या  वण  वण नात  नातली 
 पना 
 पना  म  मला ला  फा  फार  र  आवडली . ि वशे ि वशेषतः षतः, फेसाळलेया  ला या  लाटां टां ची , धावयामुळे आयाळ 
अतायत  झाले  झालेया  या  घोडाशी 
 घोडाशी के केले लेली तु
ली तुलना  कवीचे  कवीचे स   स 
  ूम 
म ि न ि नरीण  दश  दशि वणारी ि वणारी हो होती ती.
 समु
 समुद  द  ् रावर
 राव
  रचा  एक   एक  लोक 
 लोक अ असा हो
सा होता ता :
‘हे  उम 
 उम  सागरा   सागरा ,  उगीच   उगीच  गज  गज ना  क   क  नकोस   नकोस .  या णी   या  णी दैदैव तु व  तुला अनु
ला  अनुक   ू ल आहे
  ल  आहे,
 हण    ू न  त 
 न  त   ू  भ 
  ू मीचा 
 मीचा  ए  एक  क  ए  एक क  भाग 
 भाग ि ि जं जंकीत 
कीत  चाल  चालला  ला  आहेस.   पण  थोडा  वेळ  ळ  थां ब !  हणजे  हणजे
 वाचा 
 वाचा  प्  प् रताप 
 रताप  तुला  कळू ला  कळून  न  येईल  ईल . ते  जी  म  जी  मया या दा  घाल 
 दा  घाल    ू न  देईल  ईल ,  याया  पली  पलीकडे कडे  एक  एक 
 ाऊलसु
 ाऊलसुा  ा  तुला  ला  टाकता  टाकता ये येणार 
णार  नाही
 नाही!  एव  एवढंच  नहे   नहे,  तर   तर  ते  उलट  उलटलं,  हणजे  हणजे मुकाटा काटानं नं
 खाली मा
 खाली  मान  न  घाल 
 घाल    ू न , ि जं
ि जंकले कलेला  ला  एक 
 एक  एक   एक  भाग   भाग  भ   भ 
  ू मीला प
 मीला  परत  रत  क करी रीत  त ,  पराभ 
 पराभ    ू त  हो होऊन  ऊन तु तुला 
ला 
 रत  जावं
 जावं लागे
 लागेल  ल.  दैवाची  वाची  गती 
 गती  गहन  गहन असते असते, हे यां  यां ना  ठाऊक 
 ठाऊक आहे आहे.’.’
दैवाया गती
वाया  गतीचे चे हे  कायप 
 कायप    ू ण 
   ि ववेचन  करी
  ि ववे  करीत  त असताना 
असताना ,  पनीया म   पनीया  म    ृ य 
  ृ य    ू ची िआण 
 ची  िआण 
 यायामु
 यायामुळे ळे आपया  जीवना  जीवनात  त हो होणाया
णायाि थयं ि थयंतराची  राची  माधवाया
 माधवाया भावा  भावाला  ला  कपना 
 कपना  तरी   तरी 
असेल  का   काय  य ?  या  वेळी  तो  ळी  तो  कुठे ठे असेल ?  एखाा   एखाा  धम     शाळेत 
   शाळे त ! गंगाती गातीराव रावरील  रील  एखा  एखाा  ा 
 वालया
 वालयात  त ?  तो  का
 तो  काय  य  क  करी रीत 
त  असेल ?  याया म  याया  मना नात त  कोण
 कोणकोणते कोणतेि व ि वचा चार  र  येत  त  असतील ?
संयाकाळया
याकाळया  सावया ि दस  ि दस    ू  लागताच 
 लागताच  याला  याला  तारके  तारकेची  आठवण  हो होत  त  असेल  का     का ?
 रोघ
 रोघरी ि दवेि दवे लागत आहे
 लागत आहेत,  पुष आपापली  ष  आपापली  कटाची   कटाची  कामे  कामे संपव  पव   ू न  घरी 
 घरी  परत   परत ये येत आहेत  आहेत, 
ि त् रया ह
 रया हसत सतम  म 
  ु खाने
  ु खा ने यांचे
 यांचे वागत 
 वागत  करीत   करीत आहे आहेत , मीलना  मीलनाची  ची वे वेळ ळ  जवळ 
जवळ ये येत त  चालली 
चालली ,  या 
 पने
 पनेने न या 
े या  सव   सव     त्
 त् री -पुषां षां ची  मने मने फ   फ 
  ु लत आहे
 लत आहेत , हे पाह   पाह    ू न  याला का
 याला काय  य  वाटत 
 वाटत असे असेल ?
 राजवा
 राजवाडात  डात    ू न  बाहे
 न  बाहेर  पडया र  पडयापा पास  स   ू न  म
 न  मला  ला  म   म 
  ु क 
  ुि लके
  ु क  ि लकेची  आठवण  झाली आठवण  झाली  नहती .
आता ि त
आता ि तची  ची  कम  कमनी नीय  य  आक    ृ ती  ए
 ती  एकद कदम  म  माया
 माया  डोयां समो  समोर  र  उभी 
 उभी  िराह  िराहली  ली .  ती  प 
 ती  प    ु स 
  ु स 
  ू न 
 ाकया
 ाकयासा साठी ठी  मी   मी  या   या  कायात
 कायातले एक   एक  पान   पान  वाच   वाच    ू लागलो 
 लागलो . ते काय अ  काय असे होते  होते : :
‘कैलास 
लास  पव   पव     त ि 
 त  ि कती  कती  उं  उंच!   याचे
 याचे ि शख ि शखर  स र   सदैदैव  व  आकाशाचे  च    ु  ं बन  घेत  त  असते.
 लासाव
 लासावर  र  थंडीही  भ ीही  भयं यंकर ! ि जक ि जकडे डे ि तकडे
ि तकडे  श    ु भ्
  ु भ् र ि ह
 र ि हमा माचे चे थर !  जण    ू  भगवान्
 भगवान् शंकरां नी 
अंगाला  िच
ाला  िचच चलेलेले ले  भमच 
 भमच  वाया  वायाने ने  उड    ू न  इकडे
 न   इकडे ि तकडे ि तकडे  पडले  पडले आहे! असले हे  थान   थान 
 ाव तीप
 तीपरमेवरां वरां नी आपया 
 नी  आपया ि नवा ि नवासा सािक िकरता  रता  का   का  बरे बरे ि नव
ि नवडले डले? शंकर  कर  बोल   बोल    ू न - चाल 
 चाल    ू न ि नध
ि नधन 
िआण ि 
िआण ि दगं दगंबर ;  यात   यात  या   या  थळी 
 थळी  त  तर  र  खा  खाय यला  कंदमु दमुळे ळे िआण  पांघराय रायला  वकलेला  वकलेसु सुा 
ा 
ि मळया
ि मळयाची  ची पं पंचाईत 
चाईत .
 मग  यां यां नी आपया 
 नी आपया सं संसारा
सारािक िकरता  रता  द    ु सरे
 द   सरे थान 
 थान  का   का ि नव ि नवडले डले नाही
 नाही?
सांग  ग  ू? 
 उमा - महेवरां वरां ना  आपया  प् आपया   प्रेरेमपू मपू ती ती िकरता 
 िक
 रता  ख  खरा राखु खुरा  ए
रा   एकां कांत  ह त   हवा  वा  हो  होता  ता . ि जथे
ि जथे
  ु णीही येणार  णार  नाही  नाही, ि जथे ि जथे शंकराला  उमे  उमेबरोब रोबर  मन  मनसोत      
  ू तक्रीडा 
रीडा  करता   करता ये येईल 
ईल ,  या 
  ् रीडे
रीडेत  त  हरयाव
हरयावर  र  रागाने
 रागाने पट   पट  उधळू
 उधळून  टाकता  टाकता ये येईल ईल , ‘तुमचा  वभावच   वभावच अ असा ! मिनाव   मिनाव 
 ाही  झालं,  की  घा  की  घात तली  रा
ली  राख  ख  डोया
 डोयात  त !’!’ असे  हण    ू न  उमा
 न   उमा  स    ू न  ब
 न   बसयाव सयावर  र ि त
ि तला ला 
 बाह    ु पाशात 
 पाशात  बांध  ध  ू न  टा
 न    टाक  क 
  ू न ि त
 न ि तचा  चा  सवा
 सवा  द    ू र  क
 र  करता  रता  येईल  ईल , असे ि नवां ि नवांत  त  थळ   थळ  भगवा  भगवान  न 
शंकरां ना  हवे  हवे होते
 होते. हण    ू नच 
 नच  यां यां नी कै
 नी कैलासा लासाची  ची ि नव ि नवड  ड केकेली .
 माझे
 माझे हे सांगणे गणे तुहां हांला ला  खोटे
 खोटे  वाटते  वाटते?  मग  भगवान   भगवान ि वण  ि वण    ं  ूना 
ना  जाऊन 
 जाऊन ि वचा ि वचारा  रा . ते
  री  असे  सागराया   सागराया  त  तळाशी
ळाशी शेषाची  षाची  शया   शया  प  पसन 
सन  का   का  पह   पह 
  ु डले आहेत?  आपया 
 एकां
 एकांतसुखाचा  खाचा कु कुणी भं
णी भंग  ग  क  क  नये  नये, हण    ू नच 
 नच  ना   ना ?’ ?’
हे  काय  वा
 काय  वाच  च   ू न  संिपवताच 
िपवताच  मुकु किलके
िु लकेची  म ची  म    ू ती
 ती   माया  डोयां प    ु ढे
ढे  मघा
 मघापे पेाही 
ाही 
िअधक  मोहक   मोहक  प धारण   प धारण  कन   कन  उभी   उभी  िराहली 
 िराहली . माझे  माझे मन   मन अशोकवनाकडेअशोकवनाकडे ओढ घे ढ घेऊ  ऊ  लागले लागले.
 सकाळी 
 सकाळी आपण  आपण ि तयाव ि तयावर  उगीच   उगीच  रागावलो   रागावलो , असे  वाट  वाटले. जे  घडले  घडले,  यात  यात ि तची ि तची  काय  काय  च   च 
  ू क 
  ोती? ती  काय   काय के केवळ 
वळ आपणह  आपणह    ू न  –?
छे! मुकु किलके
िु लकेचा  असा  सा सा  सारखा रखा ि वचा ि वचार  र  क
 करी रीत 
त  राहणे
 राहणे  बरे  बरे  नाही.  काल  रात्
 काल  रात् री  जे
 डले, ते  पाप   पाप असे असेल;  अथवा  नसे  नसेल  ल;   पण ते
 पण  ते आज  घडता   घडता  कामा   कामा  नये  नये,  प    ु हा
  ु हा कधीही
 कधीही घ  घडता 
डता 
 ामा न
 ामा नये ये.
 मी  प   प 
  ु हा
  ु हा काय 
 काय  वाच   वाच    ू लागलो 
 लागलो  : :
‘ त् रीसा
 रीसारखी रखीि व ि वलण  लण देदेवता  वता ि त् ि त् रभुवना नात  त कु कुठे ठे  सापडे
 सापडेल  ल  का 
का ? ि तया बाह 
ि तया बाह    ु पाशात 
 पाशात 
 ब हो
 ब  होणा णारेरे  सदै
 सदैव  व  परा
पराक् क्रम  रम  करीत 
 करीत असतात  असतात .  मोठमो  मोठमोठे ठे  वीर 
 वीर िआण  िआण  कवी  कवी यां ची  िचरत्  िचरत्रेरे  पाहा  पाहा.
 लट 
 लट , ि तया बाह 
ि तया बाह    ु पाशापा
 पाशापास  स 
  ू न मु
 न  मुत  त  राहणारे
 राहणारे  परा  पराक् क्रमश 
रमश    ू य  जीवन 
 जीवन कं कंठीत 
ठीत  राहतात 
 राहतात , असे
ि ड 
ि ड - ताप
 तापसी िआण  सी िआण  साधु  साधु-संयासी  यासी  जगात   जगात  काय   काय थोडे थोडे आहेत?’  ?’
पुढील 
ढील  काय  काय  वाचता  वाचताना  ना  तर  तर  मी िअधकच 
 मी िअधकच अवथ  अवथ  झालो  झालो :
‘हे रमणी
 रमणी! तुझा  झा ि प् ि प् रयक
 रयकर  फार   फार ि दव ि दवसां सां नी  गावाह 
 गावाह    ू न  परत 
 परत आ आला , हण    ू न  तो 
 तो  द  द   ृ टीला
 डताच 
 डताच  त   त   ू  लाज
 लाजलीस  लीस  िआण  तुझे झे  गाल  लाल 
 गाल  लाल  झाले  झाले, असे तुया  या  मैित् ित् रणीं ना  िआण 
आतेटां ना  वाटत   वाटत आहे आहे. या अिरसकां
 या अिरसकां ना  वत   वत    ुि थतीची 
  ुि थती ची  काय  काय  कपना   कपना असणार  असणार ?
ि प्
ि प् रयक
 रयकर आ र आज  ज ये येईल 
ईल , उा ये
 उा येईल  ईल , हण    ू न  त  त 
  ू याया वा
 याया वाटे टेकडे
कडे डोळे
 डोळे लाव   लाव    ू न  बस बसली 
  ोतीस 
  ोतीस . रात्  रात् रीमाग 
 रीमाग    ू न  रात्
 रात् री  जात   जात हो होया 
या . प् रयेक  क  रात्रात् री आलोचन 
 री आलोचन  जागरण   जागरण  करी  करीत  त हो होतीतीस  स 
  ू.  वायाने
 वायाने दा  दार  र  वा
 वाज जले,  तरी   तरी  त   त 
  ु ला  वाटा
  ु ला   वाटाय यचे, ‘आला ,  माझा   माझा ि प् ि प् रयक
 रयकर  आला !’ !’  त    ू धावत 
 जाय
 जायचीस  चीस  िआण  दा िआण   दार  र  उघ  उघड    ू न  पाहा
ड  न   पाहाय यचीस  चीस !  मग ि   मग  ि न नराश  होऊ
राश   होऊन  न  प  परत 
रत  शये  शयेवर  येऊन 
 बसा
 बसाय यचीस 
चीस .
 पावसा
 पावसाची  ची  म  म    ु स
  ु सळधा
ळधार  र  कोस
 कोसळू लागली   लागली , हणजे  हणजे त   त 
  ु या 
  ु या  मना  मनात  त  याय
 यायचे, तो  क     ुक ठे असेल 
 बरे
 बरे?  या  वेळी  तो  ळी  तो  माग   माग    क्
क्रम  क
रम  करीत  रीत  असेल,   तर   तर  या   या  पाव  पावसा सात त  या याची  ची  वत् वत्रेरे ि भज  ि भज    ू न 
ओिलीचंब  हो होती तील  ल .  इथे हे संकट  याया कट  यायाव वर  को
र  कोस सळले असते,  तर   तर  याला
 याला  घट   घट    ् ट ि म
 ट ि मठी  ठी 
 मान  तरी   तरी  मी   मी  माझी 
 माझी  ऊब   ऊब  यालाि 
 यालाि दली दली असती ;  पण  तो   तो  तर   तर  मायापा
 मायापास  स 
  ू न शे
 न  शेकडो योकडो योज जने
  ू र आहे
 र आहे. मी  याला कसे  याला कसे साहाय   साहाय  करणा  करणार  र ?
हे रम
हे  रमणी  णी , अशा  रीतीने  रीतीने  त   त   ू  रात्
 रात् रीमाग 
 रीमाग    ू न  रात्
 रात् री  काढया  काढयास  स ,  जाग् रणाने रणाने तुझे झे  डोळे
 डोळे
 ाल  झाले
 ाल  झाले; आज  ज ि ि प् प् रयक
 रयकर ि  र ि दसता दसताच  च  तुया  डोयां
या  डोयांत  त  ू न   जे आनंदाश्   वाह     वाह    ू  लागले
 लागले,
यांयाब
याबरोब रोबर  डोयां
र  डोयांतली  ही  सारी   सारी  लाली  लाली  वाह    ू न  तुया  गालां
या  गालांवर  आली  आहे. तुया  या 
  ोवतालचे
  ोवतालचे  लोक   लोक  अिरसक  आहेत,  वेडे डे आहेत ,  हण    ू न  त 
 न  त    ू ि प्
ि प् रयक
 रयकर ि  र ि दसता
दसताच  च  ला
 लाज जलीस 
लीस ,
असे ते सम  समजत  जत आहे आहेत.  इतके लाजा  लाजाय यला  त   त 
  ू काय 
 काय  नववध   नववध    ू आहेस ?’ ?’
 या  कायाया 
 कायाया  प   प   ु ढ
  ु ढचेचे ‘ ‘ रज
 रजनीतोत्
नीतोत् र ’ वाचयावा  वाचयावाच  च    ू न  राहवे
 राहवेना  ना  मला 
 मला  – 
‘ सारे
 सारे  िॠष -मुनी  प् नी  प् रातःकाळी
 रातःकाळी  स    ू याला अय देतात  तात . आमची  बुी  प् ी  प् रिकाशत 
 रिकाशत 
 र , हण    ू न  याची 
 याची  प्  प् राथ ना  करता  करतात  त .
हे रज रजनी , तुला कु ला कुणीच  णीच अय अय देत  त  नाही
नाही, तुझी कु झी कुणीच  णीच  प्  प् राथना क ा करीत 
रीत  नाही  नाही; हण    ू न 
  ू  झ 
  ु रत  आहेस . वेडी  डी  आहेस  त    त   ू!  स   ू यापे पेा 
ा  तुझे झे  भत  िअधक  आहेत.   प् रयेक  घ क  घरा रात  त 
 डोकाव 
 डोकाव    ू न   पाहा. तुया  या  आगमनाने  तण - तणीं  तणीं ची   दयक  दयकम मले  प् रफुिलत  िलत   झालेली  ली 
ि दसती
ि दसतील  ल तुतुला 
ला .  प् रयेक क  घटका 
घटका  यां
 यां ना यु
 ना  युगासागासारखी रखी वा
 वाटत 
टत आहेआहे.  त 
  ू  शीत
 शीतल असलीस 
ल  असलीस ,  तरी   तरी 
यां ची अं
 ची  अंगे  तत 
 तत  करीत 
 करीत आहे आहेस ,  त    ु पे
  ु पे फुलवीत 
  ू  प 
 प  लवीत  नस नसलीस 
लीस ,  तरी 
 तरी आकाशात 
आकाशात  तारका  तारका िआण 
  ्रेरेमी 
मी  जनां
 जनांया अं
या अंगांवर  रोमां
 रोमां च फु
 च फुिलवयात 
िलवयात तु तुझा हा
झा हात  त  कोण ध 
 कोण ध  शके
 शकेल ?
 स 
  ू य  कतयाचा 
याचा  संदेदेश श  देतो  तो .  त    ू  प् रीतीचे
 रीतीचे  गीत 
 गीत  गा
 गाते
तेस 
स .  स   ू य  मनु
 मनुयाची 
याची  बुी  ी 
  ् रिकाशत 
 रिकाशत  करतो   करतो , त    ू याया द
 याया दया यात  त चां
चांदणे
दणे फुिलवतेस  स .
हे  रज
 रजनी ,  त    ू  जगमाता 
  ू जगमा ता आहेआहेस.   त    ू  नसती
  ू न सतीस 
स ,  तर 
 तर  – अटौप् रहर 
 रहर  स  स    ृ वीवर 
  ू य  या  प 
 प  वीवर 
  ् रिकाशत 
 रिकाशत  हो होत 
त  िराह
 िराहला  ला  असता ,  तर   तर  –  माणसाया
 माणसाया  साया  कोम  कोमल  भाव
ल  भावना  ना  दध 
 दध  होऊ
 होऊन  न 
   े या असया 
या असया . आमहयेवाच    ू न  याला
 याला मुतीचा  तीचा  द   ु सरा 
 द 
 सरा  माग
 मागि दस
ि दसला 
ला  नसता 
 नसता .’.’
 माधवा
 माधवाचा  चा ि ि न नरोप 
रोप  घेऊन  मी 
ऊन  मी  रथा  रथात  त  ब
 बससलो , तेहाहा  या  कायां
 या  कायां नी  म
 नी  मला 
ला  धुंद  कन 
  कन 
 सोड
 सोडले हो
होते ते. शरी
 शरीर  र तुतुषात 
षात    झाले
 झाले हो होते
ते. रात्
 रात् रीया  मधु
 मधुर    ृ ती 
  ृ ती  वायु
र  म 
म   वायुलहरीं
लहरीं वन ये
 वन येणाया
णाया मंद 
द 
सुगं
गंधाप्
धाप् रमाणे
 रमाणे अवथ  कन   कन  सोडी  सोडीत  त हो
होया 
या .
 सारथी 
 सारथी  राजवा
 राजवाडाया डाया  रोखा  रोखाने ने रथ 
 रथ  चालव 
 चालव    ू लागला 
 लागला . तेहा मी 
हा मी  एकद
 एकदम  म ओरडलो 
ओरडलो ,
‘ सारथी 
 सारथी , रथ थां
 रथ थां बीव !’ !’
 रथ थां
 रथ थां बव    ू न  याने
 यानेि वचाि वचारले रले,
‘ काय 
 काय , महारा
 महाराज  ज ?’
?’
‘ क 
  ु ठं चालला 
 चालला आहे आहेस  त  त 
  ू?’
?’
 राजवा
 राजवाडा डाकडं कडं.’.’
‘ क 
  ु णी सां
 णी सांिगतलं
िगतलं त   त 
  ु ला ि तकडं
  ु ला  ि तकडं जाय  जायला ?’ ?’
‘ महारा
 महाराजां जां नीच 
 नीच  – द    ु पारी 
 पारी !’ !’
आता  क     ुक ठे  मला 
 मला  माया द 
 माया  द    ु पारया 
 पारया सं संकपाची 
कपाची आठवण  आठवण  झाली  झाली.  या ि ब
ि बचायाची 
चायाची 
 ाहीच 
 ाहीच  च 
 च   ू क  नहती 
 नहती . मी  म   म    ू वरा
  ृ द 
  ृ द  वरात  त  हणालो
 हणालो,
‘ रथ अशोकवनाकडं
 रथ अशोकवनाकडं ने! आज  डोकं  डोकं फार    ु खतंय्
 फार  द 
 द  य् माझं
 माझं.’.’
अशोकवनातया  महा
अशोकवनातया   महाला लात  त   मी   पाऊल  टा
 पाऊल   टाकले कले, तेहा हा  तो   कालया
 कालयासा सारखा
रखाच  च 
सुसज िआण 
सज  िआण सु सुिशोभत 
िशोभत ि दस ि दसला  ला . ‘ आज  मी   मी  इकडं
 इकडं येणार  णार  नाही
 नाही.’ असे मुकु किलके
िु लकेला सां
ला  सांग ग  ू न 
 
 मी गे
 मी गेलो हो
लो होतो तो. असे अस    ू न ि तने
ि तने ही   ही  सारी 
 सारी ि सता 
ि सता ठे ठेवावी
वावी, याचे
 याचे मला 
 मला  नवल 
 नवल  वाट
 वाटले.
 माया मागो
 माया  मागोमा माग  ग  ती  ती  महा
 महाला लात 
त  आली . ि तया हा हाता
तात त  मा
 माची 
ची  ए एक क  सुदं र  सुर 
र 
  ोती. मी  लट
 लटकी गं
की गंभीर भीर मु मुद  द  ् रा धारण 
 रा 
  धारण  कन   कन ि तला 
ि तला  हणालो
 हणालो,
‘ इथं म ठे
 म ठेवाय वायचं नाही  नाही, अशी आईची  शी आईची आा  आा आहे आहे ना 
 ना ?’
?’
 ती  हस 
 हस 
  ू न  उद 
 उद   ् गारली
 गारली,
‘ मी आपली 
 मी आपली  दासी   दासी आहे आहे. आपली  इछा   इछा ...’ ...’
 बोलता- बोलताि त
 बोलताि तने ने एका 
 एका  चषका  चषकात  त  म ओत 
 म ओत    ू न  तो 
 तो  माया
 माया हाहाता
तात  त ि दला
ि दला.
 मी  तो 
 तो  तडाला लावता
 तडाला लावता- लावता  लावता मुकु किलके
िु लकेला ि वचा
ि वचारले रले,
‘ मी ये
 मी येणार 
णार  नाही
 नाही, हण    ू न  सकाळी 
 सकाळी सां सांिगतलं
िगतलं हो होतं तं तुला 
ला . असं अस   ू न ...’
...’
‘छे छे!’ !’
‘ हणजे
 हणजे?’ ?’
‘ मी सं
 मी संयाकाळी
याकाळी येणार  णार आहे आहे, असंच सां  सांग ग  ू न गे
 न   गेला हो
ला होता तात 
त आपण 
आपण !’ !’
‘ काही त
 काही तरी  री  बोलते
 बोलतेय् य स ्  त  त 
  ू!’
!’
 ‘ खरं
 खरं
सांग 
ग  ू?,
?  ,  करं
 करंगळी  उगीच 
 उगीच  दातात 
 दातात धरयासारखी 
धरयासारखी  कन 
 कन  ती 
 ती  हणाली
 हणाली, ‘ बायकां
 बायकांचं
चं
  ु षां
  ु षांया 
  प 
 प  या ि जभे
ि जभेकडं कडं नसतं
 नसतं, ते डोयां
 डोयां कडं असतं!’
!’

३६
 स   ू य 
    उगवत  हो होताता िआण  माव
िआण  मावळत  ळत  हो होताता.  स   ू या 
    दया
    द यानंनंतर 
तर  अशोकवनात    ू न  नग
 न  नगरा रात  त 
 यावे, आईची िआण 
आईची  िआण  बाबां  बाबां ची  चरणध 
 चरणध    ू ली  मतकी यावी
 मतकी यावी,  मग  सावकाश   सावकाश  माधवा  माधवाकडे कडे जावे
 जावे,
 याया संगतीत  गतीत  काय   काय , न    ृ य 
  ृ य  व सं
 व संगीत  गीत यां यांया आवादात 
या आवादात  वतःला   वतःला ि वसन ि वसन  जावे  जावे, िआण 
 स 
  ू या 
   तानं
   ता नंतर तर  अशोकवनात  प
अशोकवनात  परत  रत  यावे
 यावे, असा  मा सा  माझा  झा  क्रम  चाल रम  चालला  ला  हो होता 
ता .  एकदा
 एकदा  वाटे  वाटे,
 ाा  म 
 ाा  म    ु लासा
  ु ला सारखारखा हा  जीवनक्
 जीवनक्रम  रम  आहे. ते  जागे हो होते   ूध ि 
ते,  द  ध ि पते
पते, हा हात 
त -  पाय 
 पाय  ह  हलव लव   ू न 
खेळतेळते िआण थोडा 
िआण  थोडा वे वेळाने
ळाने प    ु हा 
  ु हा  झोपी 
 प   झोपी  जाते  जाते. ि दव
ि दवसासात  त 
  ू न अठरा 
 न  अठरा - वीस  वीस  तास 
 तास ते तेि नद 
ि नद    ् रामन 
 रामन 
असते.  याम   याम    ु ळे
ळच च
े  ि चं
ि चंता    ु ःखं
ता ,  द  ःखं,  म    ृ य 
  ृ य 
  ू यांया 
या  कायाक 
 काया  ुक  ट 
 ट   ् ट  सावया याया
 सावया याया म  मनाला
नाला प  पश श   
   शकत 
 शकत  नाहीत   नाहीत .  एकदा  एकदा वा  वाटे टे, छे! ही केवळ  वळ आमवं
आमवंचना आहे ना आहे.  मोहाचा 
 मोहाचा  िपहला 
 िपहला ण  ण ही ही
 ापा
 ापाची  ची  िपह
 िपहली  ली  पा पाययरी  असते.  ती  पा  ती  पाय यरी  आपण  उत
आपण  उतरलो रलो.  ती  मो
 ती  मोठी  ठी  मोह
 मोहक  क ,  रनिख
 रनिखचत  चत 
अशी  पा
शी  पाय यरी  आहे.  पण ि   पण ि कतीही
कतीही सुदं र  असली ,  तरी   तरी  ती   ती  अधःपाताची  पा
अधःपाताची  पाय यरी  आहे! ही
 ायरी 
 ायरी आपयाला 
आपयाला कु कुठे
ठे नेणार 
णार आहे आहे? भीषण  गत  गत त त?   भयाण 
 भयाण  दरी  दरीत  त ? सत  पाताळां
 पाताळांत  त ?
 एखाा 
 एखाा  णी  माया णी  माया  मना  मनात तले हे  ं  ं  
  अयंत  भीषण    भीषण  वप 
 वप  धारण  कधारण  करी  री .  दोन 
 दोन 
 म  हीं  हीं ची  टकर   टकर सु सु 
  हावी 
हावी ,  यां ची अं
 ची अंगे  लाल   लाल  रताने
 रताने  माख   माख   ू न  जावीत 
 जावीत ,  वेषाने षाने  प    ु ढे
 प  ढे
येणाया ए
णाया  एका काचा चा  सुळा  ळा  भायासा
 भायासारखा रखा द    ु सयाया अंगात  घुसावा
 द  सावा,  द    ु सयाने
 सयाने ि ततयाच 
ि ततयाच 
वेषाने
षाने  वर 
 वर  केले लेली  सड 
ली  सड  प्  प् रहारा
 रहारािक िकरता  रता  उच उचल ललेया  गदे
या  गदेसारखी सारखी  भासावी
 भासावी िआण  हे  सारे  सारे
  ीत - भीत  भीत  द    ु न  पाहणाया 
 द   पाहणाया ि च ि चमुकया कया  बालका
 बालकाचे चे मन 
 मन गु गुदमन 
दमन  जाऊन 
 जाऊन , हे द    ृ य  पाहता
 द   पाहता-
 ाहता  याने
 याने म   म 
  ूि छ
ि छ त  त पडावे
 पडावे! तशी   तशी  माझी 
 माझी ि थती हो
ि थती होई  ई  या णी 
 या णी !
 पण अ
 पण असा ण  सा ण  िवचत  िवचत ये येई ई. 
 एके
 एके ि दव
ि दवशी  शी  संयाकाळी
याकाळी  एक   एक  कला  कलाप  प    ं  ृ िगारक 
  ू ण  श  िगारक  न    ृ य 
  ृ य  पाह 
 न   पाह 
  ू न  मी 
 न  मी  िआण  माध
िआण  माधव  व 
 रतलो 
 रतलो . माधवाला
 माधवाला याया  याया घ  घरी री  सोड 
 सोड    ू न  मी 
 मी  रथ अशोकवनाकडे
 रथ अशोकवनाकडे नेयाची  याची  सारयाला
 सारयाला आा 
 ली .  इतयात 
 इतयात  वा  वाडावन 
डावन  ए  एक 
क  द    ू त  अमायां चा ि 
 द   चा ि न नरोप 
रोप  घेऊन  आला .  बाबा   बाबा  चांगले
शुीवर 
ीवर आ आले हो होते ते. ‘ ययु
 ययु कुठं ठं आहे?’ ?’ हण    ू न ते
 न ते एकसा  एकसारखे रखेि वचाि वचारीत रीत होहोते ते.
 बाणाया 
 बाणाया वे वेगाने
गाने  मी  वाडाव
 वाडावर  र  पो
 पोच चलो .  बाबां
 बाबांया  या  महाला
 महालात  त  गेलो  लो .  यां ची मु
 ची  मुद  द  ् रा 
 
ि वलण 
ि वलण ि नते
ि नतेज  ज ि दसत 
ि दसत हो होती
ती – – ग् रहण  लागले  लागलेया  या  स 
 स    ू या 
   सारखी
 सारखी! माया म माया मना नात  त  चर 
 च  र  झाले
 झाले.
 बाबां
 बाबां नी  म
 नी  मला  ला  जव जवळ ळ  ब  बिसवया
िसवयािक िकरता रता  उज  उजवा  वा  हाहात  त  व वर र  क
 करया
रयाचा  चा  प्  प् रयन के
 रयन  केला .
 ण  तो 
 तो  उचलता
 उचलताना  ना  यां
 यां ना  फार 
 फार  कट हो
 कट  होत  त असलेअसलेले ि दस ि दसले ले.  मला 
 मला  भडभड 
 भडभड    ू न आ
 न  आले.  माया
 बाळपणाया 
 बाळपणाया  द    ु खयात 
 द 
 खयात  याच   याच हा हाताताने
ने  मला 
 मला धी धीर  र ि दला
ि दला हो होता ता,  िपहयािवहया
 िपहयािवहयाि ि च चम    ु कया 
  ु कया 
 राक्
 राक्रमात 
रमात  याच 
 याच  हाता
 हाताने ने  मला 
 मला  प् प् रोसाहन 
 रोसाहन ि दले ि दले हो होतेते.  तो हा
 तो हात  त हे हे  माझे
 माझे  छत्
 छत् र  होते
 होते.  तो हा
 तो हात  त 
आता  – 
 माया  पापयां
 पापयांया  कडा
या  कडा  नकळत  नकळत  ओलावया .  बाबां  बाबां नी  मािया
 नी  माियाशवा शवाय  य  सवा
 सवा  ं   ना 
 महाला
 महालात  त 
  ू न  जािया
 न  जाियावष वषयी  यी  ख 
 ख 
  ु णे
णेने
ने  स 
  ु िचव
  ु िचवले ले.  दासी 
 दासी गे गेया  या , अमाय  गेले ल,े  राजवै
 राजवैही ही गेले ले.
आई  पाच 
 पाच - दहा प
 दहा पळे ळे घ 
 घ 
  ु टम
  ु टमळली 
ळली ; पण  बाबां  बाबां ना  मला 
 मला  एकटाला
 एकटालाच  च  काही त
 काही तरी  री सांसांगाय
गायचे आहे,
 लात ये
 लात  येताच  ताच ि ि कंकंिचत  िअ िअनछेनछे ने नेच  च  तीही बाहे
तीही  बाहेर  र  गेयावर  यावर ि त ि तने
ने  महाला
 महालाचे चे  दार 
 दार  लाव 
 लाव 
  ू न 
   े तले.
 बाबां
 बाबांया  या  उशाशी 
 उशाशी अने अनेक  मा   मात् त् रा ,  च    ू ण
 ण ,  भमे िआण  चाटणे  चाटणे ठेवली  होती   होती .  यांतच 
तच 
 माची 
 माची  एक   एक ि च ि चमुकली कली सुरई हो रई होती ती.ि तयाकडे
ि तयाकडे कटाने  कटाने बोट   बोट  दाखवी  दाखवीत  त  बाबा 
 बाबा  हणाले
 हणाले,
‘ मला 
 मला थोडं थोडं म दे
 म दे.’.’
 राजवै
 राजवै  बा   बाबां बां ना  मध 
 ना  मध    ू न  मध 
 न  मध    ू न  घो
 न  घोटभ टभर  र  म 
 म  देतात  तात , हे  मी  िपाह
 मी  िपाहले ले हो
होतेते.  हण   ू न 
 षकात 
 षकात  मी अगदी   मी अगदी थोडे थोडे म ओतले  म ओतले. तो  चषक   चषक  यां  यांया 
या  तडापाशी
 तडापाशी नेला  ला . या  यायाकडे
 यायाकडे
 रोख 
 रोख    ू न  पाहत ते
 पाहत ते हणाले  हणाले,
‘पेला ला  – पेला  ला  भन दे
 भन दे मला   मला  –’
‘ पण , बाबा 
 बाबा , तुमचं पय   पय  –’
तेि वषणपणे
ि वषणपणे हस  हसले.
‘ मला 
 मला तु तुयाशी प 
याशी प    ु कळ 
  ु कळ  बोलाय  बोलायचं आहे. ते  बोलाय  बोलायला  शती   शती  हवी  हवीय् य्  मला 
 मला  –  भरप 
 भरप   ू र 
. उगीच 
 उगीच  – उगीच   उगीच  तीथा  तीथा सारखं  सा
 रखं –’
 मी  चष
 मी  चषक  क  भ  भरला रला.  तो  यां  तो  यांया  तडाला या  तडाला लाव  लावला  ला . घुटके घेत  त -घेत  यां
त  यां नी  ते  म 
संिपवले
िपवले.  मग थोडा   मग  थोडा वे वेळ तेळ  ते  डोळे  डोळे ि मट  ि मट    ू न 
  ू न  पड 
 पड    ू न  िराहले
 िराहले. थोडा वे थोडा  वेळाने ळाने  यां
 यां नी ते
 नी  ते  उघडले
 उघडले.
मुद  द  ्रेर  ेवन ते
वन ते उिलसत  उिलसत  झायाचे  झायाचेि दसत  ि दसत हो होते ते.
 माझा 
 माझा हा हात  त हा हाता तात  त घे घेऊन  ते  हणाले, ‘ ययु  ययु, अज    ू न  जगया
 न  जगयाची  ची  फार 
 फार  फा
 फार र  इछा 
 इछा 
आहे मला   मला . मला  मला आयु आयुय दे य देणारा  णारा कु कुणी ि मळाला ि मळाला, तर   तर  याला मी 
 याला मी  माझं  माझं सारं सारं रायसु
 रायसुा दे
ा देईन 
ईन .
 ण  –’
 एक 
 एक  दी  दीघ घ     स 
  ु कारा 
  ु का रा  सो  सोड    ू न  ते ि वलण 
ड  ि वलण  कण   कण  द    ृ टीने
 द  टीने  मायाकडे
 मायाकडे  टकम  टकमक  क  पाह 
 पाह    ू
 ागले
 ागले. पुिषसं िषसंह  हण  ह  हण    ू न  बा
 न  बाबां बां चा ि त्
 चा ि त् रभ    ु वना
  ु व नात  त  िलौ
 िलौकक  कक  हो होता
ता;  पण  यां
 पण  यां ची  ही आताची 
  ृ टी  – ती ि व िह ि व िहरणा रणाची  ची  होती   होती , भेदरलेया  या  सशा सशाची  ची होहोती ती.
ते हळू
 हळूहळू पुढे ढ हणाले
 े हणाले,
‘ यय 
 यय    ु ,  त 
  ु या 
  ु या हा हाती ती िअतशय सं
िअतशय  संपन अ पन  असं  राय दे  राय  देऊन  ऊन  मी 
 मी  जात 
 जात आहे आहे.  जमभर 
 जमभर  त   त    ू
 स 
  ु िखव
  ु िखवला लासांसांत  त  लोळत 
लोळत  िराहला  िराहलास  स , तरी  तरी ते ते यिवथत 
 यिवथत  चाले  चालेल  ल . मी ि संि संहासहासनावर 
नावर आ आलो , तेहा हा
 य    ं  ूचा 
चा   फार 
 फार   उपद   उपद    ् रव  हो होता ता.  लोकां  लोकां ना  अनेक   स    ु ख
  ु खसो सोयीं यीं ची   उणीव   जाणवत   जाणवत   होती  होती .
 राययवथाही
 राययवथाही –  – ते जाऊ दे
 जाऊ दे. सम   सम    ृ  
  ृ  अ अशा  एका   एका  रायाचा 
 रायाचा  वारसा  वारसा त   त 
  ु ला 
  ु ला देदेऊन 
ऊन  मी 
 मी  –’
‘ बाबा 
 बाबा , तुमया  मया   कत    ृ  वाची 
वाची  िआण   परा  पराक्क्रमाची 
रमाची   मला   मला   पू ण  कपना   कपना  आहे.
  ु मयासा
मयासारया  रया ि पयाया
ि पयाया पो  पोटी  टी  जम  जम ि मळा ि मळाय यला  भाय 
 भाय  लागतं  लागतं, हे मला   मला  –’
 बाबा 
 बाबा  मये  मयेच  च  उद  उद    ् गारले
 गारले,
‘िआण  द    ु भा यही!’
 द 
 माया अंगावर  काटा   काटा  उभा   उभा  िराहला   िराहला . काय   काय  बोलावे
 बोलावे, ते सुचे चना न
े ा .
 बाबां
 बाबां ना ि मळालेि मळालेला  ला  शाप 
 शाप !  यायाशी   यायाशी  या   या  उद 
 उद   ् गारा
 गाराचा  चा  काही
 काही संबं बध असे
ध
ं   असेल  का  का ?  की 
 यतीचे
 यतीचे द    ु ःख अ
 द  ःख अज    ू न  यां
 यांया  या  मना  मनात  त  सलत  सलत आहे आहे?
 बाबा 
 बाबा  एक   एक  एक   एक  शद  शद  सावकाश   सावकाश  बोल   बोल    ू लागले
 लागले.
‘ ययु
 ययु, तुया  या ि पयाि पयानं  इंद  ् राचा 
नं इं  रा  चा  पराभ  पराभव  व के केला हो
ला होता ता, तो  वगा  वगा चा  राजा 
 राजा  झाला हो
 झाला होता  ता ,
 त 
  ू  लहानपणा
 लहानपणापा पास  स 
  ू न  ऐ
 न  ऐकत  कत  आला आहे ला  आहेस ;  पण  ते इंद  द  ् रपद 
 रप  द  म  मला ला  का 
 का  सोडावं
 सोडावं  लागलं
 लागलं, ही
था  –’
‘ ती कु
 ती कुणीच  णीच सां सांिगतली िगतली  नाही म  नाही मला  ला !’ !’
भेस स  ू र हा
 र 
  हाय  य  करी  करीत  त  बाबा 
 बाबा  उद   उद    ् गारले
 गारले,
 ‘ राजा
 राजाचे
चे अवगुण हा   हा याया
 याया म   म   ृ य 
  ृ य    ूनं
नंतर  लोकां
 लोकांया  या  चच  चच चा चा ि वषय 
ि वषय  होतो   होतो . अं?  काय   काय 
 बरं
 बरं सांगत  गत  होतो 
 होतो  मी तु  मी  तुला  ला ? हं, आठवलं. इंद  द  ् रपदाया
 रप  दाया लोभा  लोभानं नं  माझी 
 माझी  व    ृ ी 
  ृ ी  पाल
 व   पालट टली .  मी 
 वानंनं फुग    ू न  गेलो  लो .  मायाए मायाएवढा  प ढा  परा राक् क्रमीरमी  वीर   वीर ि त् ि त् रभुवना नात त  नाही
 नाही,  या  कप  या  कपने नेनं
नं  मी 
 मदोम 
 मदोम  झालो  झालो.  ययु  ययु,  एक   एक  गोट   गोट ि व ि वस स  नको  नकोस  स .  परा पराक् क्रमाचा 
रमाचा  िअभमान ि 
िअभमान ि न नराळा िआण 
 याचा 
 याचा  उमा  उमाद  द ि ि न नराळा!  इंद  ् राणीकडं  राणी
  कडं  भोगदा  भोगदासी  सी  हण   हण    ू न  पाहया
 न   पाहयाप पय  ं त  मा
त   माझा  झा  उमा
 उमाद  द 
 राको
 राकोटीला टीला पो  पोच चला ... ... इंद  द  ् राणीनं
 राणी
  नं  एका   एका अटीवर  अटीवर  मा  माझा  झा  वीका
 वीकार  र  क करया
रयाचं चं  कब    ू ल  केलंलं.  ती 
अट  हणजे
 हणजे, माया प  माया परा राक् क्रमाला 
रमाला  शोभे  शोभेल  ल , अशा अपू शा अपू व वाहना  वाहनात  त  बस 
 बस    ू न  मी 
 मी ि तया
ि तया मंिदरा िदरात  त 
 जावं.  ॠ  ॠषींषीं नी  वाह 
 नी  वाह    ू न  नेले लली  पाल
ल
े ी  पालखी  खी  हे ि त् रभुवना नात तलं अिलौकक  वाह
अिलौकक  वाहन  न  होई
 होईल  ल , असंही 
ि तनं
ि तनं सुिचवलं िचवलं.  मी  उमा  मी   उमादा दानं नं आधीच  अंधळा  झालो ळा   झालो हो होतो
तो,  यात 
 यात   कामु  कामुकते कतेची  भ
ची   भर  र 
 डली......  मोठमो  मोठमोठा  ठा  ॠ  ॠषीं षीं या  खांां ां वर  वगीर   वगी य  रनां य 
  रनां नी  आलंक   ृ त 
 त   केले लेली  मा
ली   माझी  झी 
 ालखी 
 ालखी  मी ठे  मी ठेवली .  ॠ  ॠषी  षी  पालखी 
 पालखी  वाह   वाह    ू न ने
 न  नेऊ  ऊ  लागले
लागले;  पण  यां  यां ची  चाल 
 चाल  मला   मला मं मंदमं
दमंद 
द  वाट 
वाट    ू
 ागली 
 ागली . केहा  ए हा  एकदा कदा इं  इंद  ् राणीया
  मंिदरा
िदरात  त  जा  जातो  तो  िआण ि तया
िआण ि तया लावया  लावयाचा  चा  म  मननसोत 
 पभोग घे
 पभोग घेतो  तो , असं मला   मला  झालं  झालं होतं  होतं. मी ि च ि चडलो. वाहकां  वाहकां नी  घाई   घाई  करावी 
 करावी , हण    ू न  यां
 यांतया 
तया 
 एकाया
 एकाया  मतकाव  मतकावर  मी  र  मी  लाथ   लाथ  मा  मारली
रली!  तो  – ते अगय  ॠ अगय  ॠषी  षी  हो होते ते.  यां नी  ताका
 नी  ताकाळ  ळ 
 शापवा
 शापवाणी  णी  उचारली
 उचारली –  – िआण   –’
शेवटचे शद   शद  बोलता  बोलता- बोलता बा  बोलता बाबां बां ना धा
 ना धाप  प  लागली 
 लागली . ते शद   शद ि कती  ि कती अपट  अपट ,ि कती  ि कती 
 ाप
 ापरे हो होतेते!
 यां ना पु
 ना  पुढे ढे  बोलवे
 बोलवेना  ना .  यां नी पु नी  पुहा माया 
हा  माया  यायाकडे  यायाकडे  बोल   बोल  दािखव  दािखवले ले. आता 
गेच 
च  यां
यां ना  म दे
 म देणे णे हे मोठे  मोठे क   क 
  ु पय हो
 पय होईल  ईल , असे वाट   वाट    ू न 
  ू न  मी 
 मी  वथ 
 वथ  िराहलो 
 िराहलो ; पण  यां  यांया 
या 
 म    ्रेरेवर  प्
  ु द 
  ु द  र  प् िरित
 िरितबं बंिबत 
िबत  हो होणाया
णाया  याधीया   याधीया  वेदना  म ना  मला  ला  पाह  पाहवे वेनात 
नात .  मी  पेला  ला  अधा     म 
  ु धा 
ध  ा 
 रला िआण  यां  यांया या  तडाशी लाव
 तडाशी लावला  ला .
तेवढा  मा
ढा  माने ने  यां ना  पुहा हा  ह    ु शारी 
 शारी  वा  वाट    ू  लागली 
ट   लागली .  बोलयािक बोलयािकरता  रता  यां  यांचे
चे ओठ 
 लत आहे
 लत आहेत,  असे पाहताच   पाहताच  मी   मी  हणालो
 हणालो,
‘आता ि वश् ि वश्रां रांती ती  या 
 या  त   त 
  ु ही
  ु ही, बाबा 
 बाबा  – उा  बोल   बोल    ू आपण .’.’
‘ उा ?’ ?’  एवढा
 एवढाच  च  उद   उद    ् गार 
 गार  यां  यां नी  का
 नी  काढढला ;  पण  या  पण  यात  त  िअखल ि ववा
िअखल ि ववात तले  काय 
 रले होते  होते.
ते णभर अं
णभर अंतमुख    झाले झाले. मग शां  मग शांतपणे तपणे हणाले  हणाले,
‘ ययु
 ययु, ‘हा हा नह  नह    ु ष  िआण  या
िआण  याची  ची मु मुलं लं  कधीही सुखी हो खी  होणा णार  र  नाही
 नाहीत  त !’!’ असा  तो   तो  शाप 
 शाप 
  ोता! आईबापांया  चांगया  गया  िआण  वाईट  िआण  वाईट  अशा  दोही शा  दोही  प् रकारया   रकारया  गोटीं  गोटीं चा  वा
 चा  वारसा रसा
मुलां
ल ना ि म
 ना 
ां ि मळतो  ळतो .  तो  स 
 तो  स    ृ टी
  ृ टीचा  चा ि ि न नयमच  आहे.  पण  –  या  शा  या  शापा पाचं चं शुलकाठ 
लकाठ  जमतःच   जमतःच 
  ु यामागं
यामागं लागाय  लागायला  नको  नको हो होतं तं, असं राह   राह    ू न - राह 
 राह    ू न  मला 
 मला  वाटतं वाटतं. ययु  ययु, तुझा  झा ि पता 
ि पता अपराधी 
अपराधी 
आहे. याला मा  कर   कर ! एकच   एकच  गोट   गोट  लात ठे
 लात ठेव  व –   जीवनाया
 जीवनाया म  मया या दा  कधी 
 कधी ि वस  ि वस  नकोस   नकोस .
 या  मी 
 मी ि वस
ि वसरलो िआण  –’
 हताश मु
 हताश मुद  द  ्रेर  ेने
ने बाबां
 बाबां नी  डोळे  डोळेि मट 
ि मट    ू न 
  ू न घे घेतले.  या  बोलयामु  बोलयामुळे ळे  यां
 यांयावर 
यावर  फार   फार  ताण 
 ताण 
 डला आहे, हे ि दसत  ि दसत हो होते ते. आता  यां
आता  यां ना  पू  ना  पू ण ि वश् ि वश्रां रांती  ह
ती  हवी  वी  हो होती ती ;  पण  ते  वतःशीच   वतःशीच 
 ाही त
 ाही तरी    ु ट
  ु टप 
री  प 
 प    ु टत 
  ु टत  होते
प   होते. मी  वाक   वाक    ू न 
 न , कान 
 कान देदेऊन  ऊन  ऐक   ऐक    ू  लागलो 
 लागलो  – 
‘ शाप 
 शाप , ियत  ियत , मरण   मरण  –’
हे शद 
 शद  माया का
 माया कानां नांवर  पडले  पडले. मला   मला  राहवे  राहवेना  ना . मी  बोल   बोल   ू न गे
 न गेलो  लो ,
‘ बाबा 
 बाबा , ियत  ियत ि जवं ि जवंत आहे त आहे!‘ !‘
 झंझावाता
झावाताया  या आवे आवेगाने एखाा   एखाा  घरा  घराची  ची  दारे
 दारे ताडक
 ताडकन् न् उघडावी
 उघडावीत  त , तसे
 तसे यांचे
 यांचे डोळे  डोळे
 घडले
 घडले, यां नी  घोगया व  घोगया वरा रात  त ि वचा
ि वचारले रले,
‘कुठंठ?’?ं ’
‘ पू व आयावता त   –’
‘ कशावन 
 कशावन ?’ ?’
‘ मला 
 मला भे भेटला हो ला होता ता तो   तो .’.’
‘केहा ?’ ?’
‘अवमेधाया वे ाया वेळी  ळी .’.’
ते थरथर  कापू  कापू लागले  लागले.
‘िआण  इतके  इतके ि दव ि दवस  स  त  त    ू हे  मायापा
 मायापास  स 
  ू न  चोन ठे
 चोन  ठेवलंस  स ?  वाथी
 वाथी,  नीच   नीच ,  द    ु ट  –  मी 
 याला प
 याला परत  रत घे घेऊन ये
ऊन येईन  ईन ि न  ि न  मायामा
 मायामाग  ग 
  ू न  तो 
 तो  राजा 
 राजा  होईल 
 होईल , या  भीती  भीतीनं नं त 
 त 
  ू याला
 याला –’  –’
 यांया या  तड   तड    ू न  प   प 
  ु ढ
  ु ढचा  चा  शद   शद ि न ि नघेना  ना .  मात्
 मात् र ते
 र  ते अशा ि िवचत्
ि िवचत् र  द    ृ टीने
 द  टीने  मायाकडे
 मायाकडे
 ाह 
  ू लागले
 लागले, की  नकळत   नकळत  मी ओरडलो   मी ओरडलो ,
‘आई   —’
आई , अमाय ,  राजवै  राजवै  ,   दासी   दासी -  सव     मंडळी
डळी आत  आली .  राजवै  राजवैां  नी  ां  लगबगी
 लगबगीने ने
 सले
 सलेसे स चाटण 
े चाटण  बाबां  बाबां ना  चािटव  चािटवले ले.
थोडा वे
थोडा वेळाने ळाने यां  यां ना  बरे  बरे वाट   वाट    ू लागले
 लागले असावे. ते हळू  हळूच अमायां
 अमायां ना  हणाले  हणाले,
‘अमाय , माझा   माझा ने नेम  म  नाहीनाही आता . इंद  ् राया     पराभ
 पराभवा वानं
नंतरची 
तरची  माझी 
 माझी  ती   ती  स   स   ु वण 
  ु वण     म    ् रा 
  ु द 
   म 
  ु द 
 एकदा
 एकदा  मला   मला  पाह   पाह    ू दे.  ती  पाहता
 ती   पाहता-  पाहता  मला   मला  म  मरण 
रण  येऊ  ऊ  दे.  माणसा
 माणसानं नं ि वज
ि वजयाया
 मादा
 मादात  त  मरावं
 मरावं!’ !’
 बाबां
 बाबांया  या  या   या  शदां
 शदां नी आई   नी  आई  गडबड   गडबड    ू न गे
 न  गेली  ली .  ती  डोळे
 डोळे पुस स  ू  लागली 
लागली . ि तचे ि तचे सांवन  वन 
से करावे
 करावे, हे मला   मला  कळे  कळेना  ना .
अमाय  ती   ती  स  स    ु वण 
  ु वण     म 
   म    ् रा घे
  ु द 
  ु द  रा घेऊन आ ऊन आले.
‘ ती  माया
 ती  माया हा हाता तात  त  ा 
 ा .’.’  बाबा   बाबा  हणाले
 हणाले.  ती  हा हातातात 
त  घेऊन  मो
ऊन  मोठा  ठा  कटा  कटाने ने  ती 
 लटी 
 लटी - स  स 
  ु ल
  ु लटी 
टी   करी करीत  त  ते  हणाले, ‘ि हयावर  ि हयावर   माया  परा  पराक्क्रमाची 
रमाची   ख    ू ण   क    ु ठं आहे?
धन   ु यबा
  ु यबाण  ण - माझं
 माझं धन    ु य 
  ु य - माझा   माझा  बाण   बाण .’.’
अमाय  या मु  या मुद  द  ् रेरेची 
ची  एक 
 एक  बाज   बाज    ू बाबां
 बाबां ना  दाखव   दाखव    ू न  हणाले
 हणाले,
‘ या  बाज 
 बाज    ू ला धनु
 ला धनुयबाणाचंि चत् ि चत् र आहे
 र आहे.’.’
‘कुठंठ-ं कुठं ठं? ही सुवण वणमद  दु   ् रा 
   ती  ती  नहे
 नहे! मला   मला  फसवता
 फसवताय् य् तुही
ही!’
‘ नाही, महारा महाराज  ज ! या  बाज   बाज    ू लाच 
 लाच ते तेि चत्
ि चत् र आहे
 र आहे!‘ !‘
‘ मग ते
 मग ते मला   मला  का   का ि दसत  ि दसत  नाही  नाही? द    ु सरी 
 सरी  बाज   बाज    ू दाखवा
 दाखवा म  मला 
ला !’
!’
अमायां नी  उल  नी  उलट  ट  बा  बाज  ज   ू  बाबां
 बाबां प    ु ढे
ढे धरली .  बाबा   बाबा  ए  एकाग्
काग् र  द   ृ टीने
 र  द  टीने  ती  पाह 
 ती  पाह    ू  लागले
 लागले.
 मयेच  च  यां
यां नी  मला   मला  हाक   हाक  मारली  मारली,
‘ ययु
 ययु –’
 मी  प    ु ढे
 प  ढे झालो
 झालो. बाबा   बाबा  मला   मला  हणाले  हणाले,
‘ या सु
 या सुवण वणमद  दु   ्रेर  ेवर  काही काही अरं आहेत का   का ?’
?’
‘आहेत.’  .’
‘ ती  वाच 
 वाच , पाह    ू!’
!’
‘ ज
 जयतु
यतु जयतु जयतु नह   नह    ु षः
 ‘ ती  अरं  मलाच   का  ि दसत   नाहीत !  यां नीसुा   ा   का   कट  केलाय्
 माियाव !’
 बाबां नी  मला  ती  सुवणमदु   ् रा  दोन    - तीनदा  उलटीसुलटी  करायला  सांिगतले.  मी 
 शी  ती केली .  प् रयेक वेळी  एका  बाज    ू ला धनुयबाण  व  द    ु सया  बाज    ू ला  ‘ जयतु  जयतु
 नह    ु षः’ ही अरे  मला  पट ि दसली . पण  यांतले काहीही यां ना ि दसत  नहते!
 यांया  डोयांत    ू न  पाणी वाह    ू लागले. ते गदगदलेया  वरात  हणाले,
‘ नाही –  मला  काहीि दसत  नाही!  जयतु  जयतु  नह    ु षः!  खोटं आहे हे  सारं!  या 
 नह    ु षाचा आज  पराजय होत आहे.  म    ृ य 
  ू तो  पराजय  करीत आहे!  म    ृ य 
  ू!  मला  काहीि दसत 
 नाही! मला - मला -!’
 बोलता- बोलता तेि नचेट  झाले.
आई  आपले  ह    ु  ं दके आवरयाचा  प् रयन  करीत  होती;  पण  शेवटी यां चा  फोट 
 झालाच !
 राजवै एका  दासीया साहायाने बाबां ना  मात् रा  चाटव    ू लागले.
 चोरपावलां नी  म    ृ य    ू महालात ि शरला होता.  तो कुणालाि दसत  नहता ,  पण  दय 
  ु दमरव    ू न  टाकणारी  याची  क    ृ णछाया  सवा   ं  या मुद  ् रांवर  पसरली होती.
 मला ि तथे  उभे  राहवेना .  दोही हातां नी  तड  झाक    ू न  घेऊन  मी  महालाबाहेर 
आलो . रडावेस े वाटत होते. पण  रडे फुटत  नहते.
थोडा  वेळाने अमाय  िआण  राजवै  बाहेर  आले.  राजवै  माया खांावर 
 ात ठेव  ू न     हणाले,
‘ य 
  ु वराज , आताया  मात्रेनं  महाराजां ना आराम  वाटत  आहे.  या णी  काळजी
 रयासारखं  काही  नाही;  पण   कोणया णी   काय  होईल - आता   सारा   िभरभार 
 रमेवरावर  –  त    ु ही अशोकवनात  जाऊन ि वश्रांती  या .  महाराजांया  प् रक    ृ तीत  काही
 िलबचल  झाली, तर अमाय  त    ु हांला  तकाळ  कळवतील .’
अमायां नी  मान  हलव    ू न  राजवैां या  बोलयाला  द    ु जोरा ि दला.
 इथे राह    ू न  तरी  काय  करायचे? आईचे  द    ु ःख  एखाा  प    ु तयाप् रमाणे म    ु काटाने
 ाहायचे! बाबांया वेदना  बघत  एखाा  दगडाप् रमाणे वथ  बसायचे!
 माझा  रथ  राजपथावन  जाऊ  लागला . ि जकडे ि तकडे  लोकांचे थवेया  थवे
ि दसत होते. कुणी  हसत -ि खदळत होते. कुणी  गीते गुणगुणत  जात  होते, कुणी चांदयात 
 रमतगमत ि वहार  करायला ि नघाले  होते.  यांया  या  सुखाया दश नाने  मी  िअधकच 
  ु ःखी  झालो.
अशोकवनातया  महालात  मी  पाऊल  टाकले. तेहा मुकिु लका नट    ू नथट 
  ू न  दारात 
 भी  होती. ि तयाशी   एक  अरदेखील   न   बोलता  मी  आत  गेलो .  माझा  वेष 
 तिरवयासाठी  ती  प    ु ढे  झाली.  मी ि तला हातानेच ‘ नको’ हण    ू न खुणावले.  ती  चपापली ,
  ु सरीकडे पाह 
  ू लागली .
 माझे मन  चडफडत  हणत होते :
 ही  दीडदमडीची  दासी  वतःला  कोण  समजते? रंभा ,  उवशी,  की ि तलोमा?
ि तकडे महाराज  म    ृ युशयेवर  पडले आहेत िआण  इकडे ही नट    ् टापट    ् टा  कन  मला भुलव    ू
 ाहत  आहे! आज  ना  उा  युवराज ि संहासनावर  बसेल ,  तो  राजा  होईल ,  यायाशी 
 असले  नाज    ू क  संबंध  असले,  हणजे  तो  आपोआपच  आपया  मुठीत  राहील , हे  सव
ात घेऊन ि हने आपले  जाळे  मायाभोवती पसरले असावे.  तसे  नसते,  तर  प् रयेक 
ि दवशी  नया  नवरीप् रमाणे  नट    ू नथट    ू न ,  ती  मला  िमोहनी  घालयाचा  प् रयन  का  करीत 
आहे? इथली  सारी  स    ू त्रेि कती  कौशयानेि तने आपया हाती ठेवली आहेत!   या  कानाचे
 या  कानाला  कळू देत  नाही  काही!  याचा  हेत  ू  द    ु सरा  काय  असणार ? ि तने  मायाशी 
लेली  सलगी  –  मायासारया  जगाचा अनुभव  नसलेया  तणाशी चाललेले ि तचे हे
  ्रेमाचे  नाटक  –  पापाची  कपनासुा  नसलेया  एका युवकाला अधःपाताया  मागा ला 
 ावयािकरता  ती  करीत असलेली ही धडपड -
मुकिु लकेने भीतभीत ि वचारले,
‘ भोजन केहा करणार ?’
‘जेवायचं नाही मला आज .’
‘ का ?’
‘ माझी  इछा  नाही, हण    ू न !’
‘ पण  मी आज मुाम   –’
‘तुझं  सारं  नाटक  कळलंय्  मला !  उा  सकाळी  इथ    ू न  वाडयावर  मुकाटयानं
 ालती हो!-  मला  तडसुा  पाहायची  इछा  नाही!  त    ू- त 
  ू- चल ...  बाहेर  जा !  लात ठेव ,
 मी  बोलावियाशवाय  या  महालात  पाऊल  टाकायचं नाही!’
 मी ि चडलो होतो.  रागावलो होतो.  वतःवर ,  जगावर ,  म    ृ य    ू वर ,  म    ुि लकेवर !  मी 
  ु क 
 ाय  बोलत होतो, हे माझे मलाच  कळत  नहते.
 म    ुि लका भयभीत  म 
  ु क    ्रेने बाहेर गेली . ती  याली आहे, हे पाह 
  ु द    ू न  मला  बरे वाटले.
अंगावरला वेष न  उतिरवताच  मी  शयेवर अंग टाकले.
 एकदम   मला   बाबां ची  आठवण   झाली.  ती   स     म 
  ु वण    ् रा - ि तयावरली  ती 
  ु द 
ि वजियचहे  पाहयाची  यां ची धडपड -  मघाशी यां ना ि दसेनासे  झाले होते. आता -आता 
 िदाचत   यांया   हातापायां ची  हालचालस    ु ा  थां बली  असेल!   इंद  ् राला     चळाचळा 
 ािपवणारा  वीर  अशी  बाबां ची  कीती     ि त् रभ   ु वनात  द    ु मद 
  ु मत  होती;  पण  आज  यां ना 
आपला हात हािलवणेस  ु ा  कठीण     झाले आहे!  काही घटकां नी  यांचे  शरीर  एक ि नजी     व 
 ाठ होईल .
 म   ृ य    ू ची  अिनामक  भीती  माया  मनात  प    ु हा ि पंगा  घाल    ू  लागली .  एखाा 
 यालेया  या  बालकासारखा मी  डोळे ि मट    ू न  वथ  पडलो.  हळूहळू ि नद    ्रेया  रायात 
ि शरलो.
ि कती  वेळ  माझा  डोळा लागला  होता, कुणाला ठाऊक !  मला  जाग  आली ,  ती 
 एका  भयंकर  वनामुळे. या  वनात  बाबांया  जागी यियात  म    ृ युशयेवर  पडला होता.
 याया डोयां ना  काहीि दसेनासे झाले होते. याचे हातपाय  गार  गार  पडत  चालले होते.
  ो  बोल    ू शकत  नहता , हस    ू  शकत  नहता .
  ू शकत  नहता , रड 
वेडयासारखा  मी   वतःया   शरीराकडे –  याया  प् रयेक  अवयवाकडे  पाह    ू
 ागलो . देह  नाही,  तर  मंजुळ  संगीत  नाही;  तर  सुदं र  चंद  ् रोदय  नाही
  , देह  नाही,  तर 
 िवादठ  पवाने  नाहीत , देह  नाही;  तर सुिवासक फुले नाहीत , देह  नाही;  तर  प्रेमळ 
 पश      नाही!  जमाला आयापास    ू न जे सुख  मी  उपभोगले होते,  या  या  उमादाचा  मी 
 अनुभव घेतला होता, यायायायाशी  माया देहाचा अगदी ि नकटचा संबंध होता . मी 
 हण    ू न  वतःचा  उलेख  करणारा  यियात  या  देहापेा ि भन  आहे,  की  नाही, हे  मला 
सांगता येत  नहते. देह ि नराळा , आमा ि नराळा, असे  मी  लहानपणापास    ू न  ऐकत आलो 
  ोतो,  पण  प    ु हाप    ु हा एक  प् रन  मायाप    ु ढे  एखाा  िअनवालेप रमाणे ्  नाचत  जाऊ 
 ागला  –  ययातीया  शरीरावाच    ू न  ययातीचा  आमा  जगतातया  कोणया सुखाचा 
 पभोग घेऊ शकणार आहे?
मुकिु लकेवर आपण  मघाशी उगीच  रागावलो , असे  वाट    ू  लागले.  राजवाडाया 
 ार ि भंती  या ि तयासारया  दासीया चार ि दशा. ि तला ि बचारीला  बाहेरया  जगाची 
 ाय  कपना असणार ? मला भुलव    ू न िआण  फसव    ू न ि तला  काय ि मळणार ? युवराज आपले
 वामी आहेत,   यांया सुखात  कोणतेही य    ू न  पड    ू  ायचे  नाही,  या  भावनेने  ती  वागली .
असे अस    ू न -
 मी ि तला हाक  मारली,
‘मुकिु लके –’
 ती  बाहेर  दाराशी  कान देऊन  उभी  होती ,  की  काय ,  कोण  जाणे! ि तने  हळूच  दार 
 घडले, पुहा ते हळूच  लावले िआण  एकेक  पाऊल  टाकत  ती पुढे आली . मंचकाजवळ 
येताच  खाली मान  घाल    ू न  ती  उभी  िराहली .
 मी  हणालो,
‘अशी  का  उभी  िराहली  आहेस ?  त    ु झं  तड  पाहायची  इछा  नाही, असं  मी 
 मघाशी हटलं, हण    ू न ?’
 ती  गालांतया  गालांत हसली असावी ; पण ि तने मान  वर केली  नाही.
 मी पुहा हणालो,
‘ एवढीशी थट    ् टास    ु ा  कळत  नाही त    ु ला ? आता  मान  वर  केलीस ,  तर  बरं आहे!
 नाही तर  घोडाला  लगाम  असतो  ना ,  तसा  त    ु झं  तड ि फरवायला  उापास    ू न  मी  एक 
 गाम  –’
 मान  वर  कन ,  मध    ु र ि मत  करीत  म    ु क 
  ुि लका  मायाकडे  पाह    ू  लागली .  ती 
 मघापास    ू न  बाहेर  बह    ु धा  रडत  उभी असावी .  याम    ु ळेच,   की  काय ,  पाऊस  पड    ू न गेयावर 
  ृ टी  जशी िअधक सुदं र ि दसते, तशी  ती ि दसत होती.
 स 
 मी  उठ    ू न ि तया खांावर  हात ठेवणार  होतो ;  इतयात  माया कानांवर  शद 
 डला,
‘युवराज   –’
‘ त   ू हाक  मारलीस  मला ?’ मी ि तला ि वचारले.
ि तने  मानेने ‘ नाही’  हण    ू न  सांिगतले;  पण  ती  हाक ि तनेही ऐकली असावी .  ती 
मंचकापास    ू न  झटकन  द    ू र  झाली होती. कावरीबावरी होऊन  ती  दाराकडे पाह    ू लागली .
  ु हा हाक आली ,
 प 
‘युवराज   –’
मंचकासमोरया ि भंतीत    ू न  कुणी  तरी  हाक  मारीत  होते.  मी  आश् रमात    ू न  आलो ,
 या ि दवशी अमायां नी सांिगतलेया  गोटीची आठवण  झाली मला .  राजवाडापास    ू न 
अशोकवनापय   ं त असलेले भुयार  – या भुयाराया वाटेने कुणी  तरी आले असावे!
 मी ि भंतीजवळ  जाऊन  ती  नीट  िपाहली .  मयभागी ि भंत  पोकळ  होती. ि तथे
   ु षमय  करयाची ि वा  संपादन  करायला  तो गेला आहे!  त् रीचा  – ि तया स दया चा 
असा  े ष तो  का  करीत आहे?ि कती वेडगळ आकांा आहे याची ? हे रय  थान  याया
  ृ टीला  पडले असते,  तर  याचे  वाळवंट  बनवायला  तो ि नघाला असता . जे नैिसगक 
आहे, जे सुदं र  आहे,  यायावर  प्रेम  करावे,  याची  पू जा  करावी ,  याया उपभोगाने
आपले जीवन फुलवावे, हा माणसाया जीवनाचा हेत  ू आहे, की  – 
 दोन ि दवस  झाले, ि तसरा ि दवस  गेला ,  पण  या  थळाचा ि नरोप  घेऊन  प    ु ढया 
  ् रवासाला लागावे, असे  मला  वाटेना .  मी कुठे  जातो ,  काय  करतो , हे  थान  सोडावयाचे
 मायाि जवावर  का येत आहे, हे मंदारला कळेना .  दोन - तीनदा  तो गुतपणे मायामाग    ू न 
आला .
 मला ते  जाणवले. ि बचारा ि नराश होऊन  परतला .  या  थािनावषयी  मला  वाटणारे
  ्रेम  याला कसे  समजाव    ू न सांगावे, हे  मला  कळेना .  मला  वाटे,  प    ु हा आपण  या  रय 
 थळी केहा येऊ , ते देव  जाणे!  किदाचत  कधीच  येणार  नाही!  जीवनाचा  आलेख  या 
ि िवचत् र  वक्ररेषेने तयार होतो,  ती अयंत  लहरी आहे.  ती हे  रय  थान पुहा आपया 
  ृ टीस  पड    ू देईल , असा  काय नेम आहे?  या  जगात सुख लुटयाचा  काळ  एकच असतो  – 
   े ि मळत असते, तेहा!
असे  सारखे  मनात  येऊन ,  मी   माझा  मुकाम   वाढवीत   होतो .  प् रयेक 
ि दवसािगणक मंदारया  कपाळावर  एकेक आठी  वाढत  होती .
शेवटी  पाचया ि दवशी  तो  मला  हणाला,
‘ उा  पहाटेि नघायलाच  हवं आपयाला .‘
 याया बोलयातला  ‘ च ’  मला आवडला  नाही.  मी िहतनाप    ू रचा  राजा होतो,
मंदार  माझा  यःिकचत सेवक होता.  पण  याला पटेल , असे  इथे  राहयाचे  कारण  मला 
सांगता  येईना . शेवटी संयाकाळी या  थानाचा ि नरोप  घेयािकरता  मी  मोठा  उदास 
 मनाने गेलो .  एखाा ि प् रय  यतीयाि चिरवयोगाया  कपनेने  मन    ु य  याक    ू ळ  होऊन 
 जातो  ना ,  तसे  माझे  झाले होते.  मन    ु यायाि वयोगद    ु ःखात ि तथे द 
  ु सरी  यती  सहभागी 
  ोऊ  शकते. आपले द    ु ःख  पशा    ने िआण अश् ंनी  यत  करता येत;े  इथे तसे काय होते?
संयाकाळया लां ब  लां ब   सावया  डगराया   उंचवटावर   व    ृ वेलीं या 
 णभारावर िआण  डोहातया संथ  पायावर  हळूहळू पस  लागया.  मी हे सव  पाहत 
  ृ ावर  तसाच  बस 
 व    ू न  होतो. आता  घटका - दोन  घटकांत  आपया  इथ    ू न  जावे  लागणार ,
 हण    ू न  मी  िअतशय  अवथ  झालो होतो.  इतयात  नदीया  समोरया  काळावर  एक 
ि रणी  ऐटीने  उभी  असलेली ि दसली .  ती  बह    ु धा  पाणी  यायला  आली  असावी ;  पण 
 ायाला तड  न  लावता ती  तशीच  उभी  िराहली होती. जण    ू काही कुणी ि शपकार ि तची 
 म 
  ू ती घडवीत  होता िआण  याया कलेचे सदय  लवभरहीि बघड    ू  नये,  हण    ू न  ती अशी 
ि नचल  उभी होती! मधेच माझा  उजवा हात खांाकडे गेला . या हाताला धनुयबाणाची 
आठवण  झाली होती. मायातला ि शकारी  जागा झाला; पण  तो णभरच . या िहरणीकडे
 ाहता - पाहता  म    ृ गयेत  फार  मोठे  पाप  आहे, असा ि वचार  – ित् रयाला  न  शोभणारा 
ि वचार  – माया मनात  डोकाव    ू न गेला .
 ती िहरणी  तशीच  उभी होती. ि तयावरील  द    ृ टी  मी  सहज  ऐलतीरावर  विळवली .
 मी  िचकत  झालो.ि तथेही एक िहरणी  – छे! ती कुणी  तरी  तणी होती. पाठमोरी ि दसली  ती 
 मला . अशा ि नजन जागी ती  का  बरे आली असावी ?
   ु सया णी  डोहात आपला 
ि तने  वर आकाशाकडे  िपाहले! हात  जोडले! िआण  द 
 ह फेक 
  ू न ि दला!
३९
 या  तणीला वािचवयािकरता  मी  डोहात  उडी टाकली, तेहा माझे  मन केवळ 
 णेने  भन गेले होते!  पण ि तला  बाहेर  काढ    ू न  श 
  ु ीवर आणयासाठी  मी ि तचे  मतक 
मांडीवर घेतले मात् र ! या  कणेची  जागा भीती , आचय     िआण आनंद यां नी घेतली .
 ती अलका होती!
अलके या  नाका - तडांत  फारसे  पाणी गेले  नहते. ि तने  लवकरच  डोळे  उघडले;
 ण  मायाकडे  द    ृ टी  जाताच  मंद ि मत  कन  लगेच  ते ि मट    ू न  घेतले.  खोल  गेलेया 
आवाजात  ती  उद    ् गारली,
‘आई ,  य    ु वराज  केहा आले?’ ि तचे थळकाळाचे भान अज    ू न  परत  आले नहते;
असेि दसले.
‘ मी आता युवराज  नाही, अलके !  महाराज  झालो आहे!’ मी  हसत  हणालो.  डोळे
 घड    ू न िआण ते मायावर  रोख    ू न  ती  हणाली,
‘ खरंच,  चुकले मी , महाराज !’
 बोलता- बोलता ती  इतकी  गोड  हसली ,  की अनेक  वषा  ं पू वी ची अपरात् री  माया
 शाशी उभी  असलेली  मुध  अलका  माया डोयां प    ु ढे  उभी  िराहली .  या  रात् रीया 
ि हया  चुबं नाची  गोडी  माया  रोमारोमांत  ू न  सळसळत    गेली .  एखादे  लहान  म    ू ल 
ि दयाकडे टाक  लाव    ू न  पाहते ना ?  तशी  ती  माया मुद  ् रेकडे टकमक  पाहत होती. आपण 
 ाहत आहोत , ते जागेपणी , का  वनात , असा संभ रम अज  ्   ू न ि तया मनात असावा ! या 
संभ रमामु ् ळेि तचे सुदं र मुख िअधकच  मोहक ि दसत होते. याचे चुब ं न घेयाचा  मोह  मला 
अनावर  झाला. ि तया ओठांवर  हळूच ओठ ठेवयािकरता  मी  मान ि कंिचत  खाली केली .
ि तया ते लात आले असावे! अंग शहारयासारखे कन  ती  हणाली,
‘अंहं!’
ि तचा  वर ि कंिचत  घोगरा  होता;  पण  यायामागचा ि नग् रह  मला  पटपणे
 जाणवला .
मुकाटाने मी  मान  वर केली .
 पाणावलेया  डोळां नी  मायाकडे पाच - दहा ण  पाह    ू न िआण  माझा हात हातात 
 ट   ् ट धन  ती  हणाली,
  ु सयाची आहे आता , महाराज !’
‘ मी  द 
ि तचा  हात  थरथर  कापत  होता. मुद  ् रा  भयग्    रत ि दसत  होती.  मी  नको- नको
 हणत  असतानाही  मधेच  अडखळत ,  मधेच  थां बत ,  ती  आपली  कहाणी  सांग  ू  लागली ,
अंगावरले ओले  वत् र , ि भज    ू न ि चंब  झालेले केस ,  कशाचीही  श    ु ी  नहती ि तला !
 मावशीने ि तचे  लन  ज    ु िळवले. आईला  आनंद  झाला.  लन  पार  पडले.  नवरा  शेतकरी 
  ोता. चांगला देखणा ,  सशत िआण  सधन .  पण  तो  ज    ु गारी होता.  या  नादाम    ु ळे  याला
  ु सरे  काही स    ु चत  नसे.  घर , शेत,   बायको, आई  यांपैकी  कशाचीच  आठवण  राहत  नसे.
 याला एक ि जवलग ि मत् र होता. तो  जाद    ू टोणा करीत असे.
  एका   जत्रेया  ि िनमाने  नवरा  अलके ला  बरोबर  घेऊन   घराबाहेर   पडला.
 सोबतीला तो ि मत् र  होताच .  जत्रेतया जुगारात  हार  खावी लागली , अलके ला घेऊन 
ि तचा  नवरा ि तथ    ू न  पळाला. ि मत् र  बरोबर होताच . आज  ना  उा  या ि मत् राया  मदतीने
आपयाला  कणि पशाच  वश  होईल ,  मग  जुगारात  आपण  पैसेच  पैसे ि मळव    ू, असे
 मनोराय  तो  नेहमी  करायचा !  याचा ि मत् र  अटौप् रहर  जाद    ू टोयात  गुग ं   असायचा !
 माणसाचे  गाढव  करयाची  जाद    ू  तो  शोधीत  होता. ‘ माणसाला कुत्रे ि कंवा  बोकड 
 रयाची  शती आपयाला  लाभली आहे‘, असेही  तो सांगत असे!
 या  दोघां बरोबर  भटकत - भटकत  अलका  घरापास    ू न  फार  द    ू र आली .  काय  करावे,
ि तला  कळेना .  ती  नवयाला  चार  उपदेशाचे शद सांग  ू लागली ,  की  तो ि तयावर गुरगुरे;
 मग आपया ि मत् राला हणे,
‘ि हला कुत् री ,  नाही तर  बकरी  कन  टाक ,  हणजे ही अशी    ु ट  रट   ू र  करणार  नाही!
मुकाटाने आपयाबरोबर येईल .‘
 तो ि मत् र ि वतव पेटव    ू न  यायावर  मोहया टाकी  – िआण  काही मंत र पु ् टप    ू
  ू ट 
 ागे.
अलके चे  प् राण  कंठात  येत.   ती  या  दोघांया  पाया  पडे, िआण  पुहा  असे
 बोलणार  नाही,  हण    ू न  नाक  घाशीत  कब    ू ल  करी .  मग  या  जाद    ू टोणा  करणाराचे मंत र  ्
थां बत .
 पण ि तया द    ु    वाचे
 द   एवढाने  समाधान  झाले नाही.  चार - पाच ि दवसां प    ू वी 
  ि तया
 नवयाने ि तला  पणाला लावले.  तो  ज    ु गार  हरला. ि जंकणारा ि जभया  चाटीत ि तयाकडे
 ाह 
  ू  लागला .  ती  काही तरी ि िनम  कन ि तथ    ू न ि नसटली िआण अंधारात ि मळेल  या 
 वाटेने  चाल    ू लागली .  लपत - छपत  चालायचे,  क    ु णी  एखादा  त    ु कडाि दला,  तर  तो  खायचा ,
ि मळेल ि तथे  पाणी  यायचे, अशा  रीतीने ि तने हे ि दवस  काढले.  जगणे अगदी  असहय 
 झाले. शेवटी जीव देऊन  या  सव    ु ःखांत  ू न 
   द     म    ु त  होयाचा ि तनेि नचय केला .
हे  सारे सांगताना  फार  कट  झालेि तला ! ि तची  कहाणी  ऐक    ू न  मला  वाटले, दैव हे
 मोठे क्र मां जर आहे.  माणसाला मारयाप    ू वी 
   याला उंदरासारखे खेिळवयात  याला
ि वलण आनंद होत असावा !
 स   ू य  मावळतीला झ    ु कला होता.  पण अलके या  मनात आशेचा  उदय होईल , असे
 ाही तरी  बोलणे आवयक होते. ि तया केसांवन  वासययुत  कणेने हात ि फरवीत 
 मी  हटले,
‘ त 
  ू मुळीच ि भऊ  नकोस . त    ू माझी ...’
 माया मांडीवरले मतक  झटकन  उचलीत  ती  फणकायाने उद    ् गारली,
‘ नाही, मी तुमची  नाही! मी - मी - मी  द    ु सयाची आहे!’
ि तचे मतक थोपट    ू न  मी  हटले,
‘वेडी कुठली ! त    ू माझी  बहीण आहेस!  तुया आईचं  द    ूध मी  यालो आहे. आहे ना 
 ाऊक ?’
 एका धीराया  शदात , एका आप    ु लकीया  पशा त केवढी शती असते!
अलका खुदकन् हसली . जण    ूि वझ    ू लागलेया  योतीला तेल ि मळाले.
संयाकाळ  लगबगीने प    ृ वीवर  उतरत होती. या ि नज न  जागी याप    ु ढे राहणे इटच 
 नहते.  मी  प् रथम   हळूहळू अलके ला  बसते केले.  मग  हात  धन  ि तला  उठवले.
 मायाकडे नुसती  पाहत  िराहली . ि तचा चेहरा  कािळाठकर  पडला होता .  डोळे तारवट    ू न 
   े ले होते. प    ु हा  प 
  ु हा मायाकडे पाहत  ती  हणाली,
‘ कोण आहे?’
ि तला  ऐक    ू येत  नहते, ि दसत  नहते –  माया काळजात  चर  झाले! ि तचे  दोही
खांदे गदगदा  हलवीत  मी  चीकारलो,
‘अलके !’
ि तने  माझा आवाज ओळखला . ि तया ओठां ना मंद ि मत  पश  कन गेल.े ि तने
 जड , पण  गोड आवाजानेि वचारले,
‘ कोण ? महाराज ?’
ि तयाजवळ  बस    ू न  मी ि तचे मतक  लहान  मुलासारखे खांावर घेतले िआण ते
थोपटीत  उद    ् गारलो,
‘ काय हे, अलके ?’
ि तयापलीकडेच एक ि रकामा पेला  पडला होता! यायाकडे मोठा  कटाने बोट 
 ाखवीत  ती  हणाली,
‘ यालाि वचारा . या - या पेयात   – प्रेम होते – ते-ते- मी  याले!’
ि तला  पुढे  बोलवेना .  एकदम ि तया  डोयांत    ू न  घळघळा  अश्   वाह    ू  लागले.
 माझा खांदा ि भज    ू न ि चंब झाला. मधेच ि जवाया आकांताने ती  हणाली,
‘ तो - तो -मंदार   – यानं- यानं – याला मी   –‘
ि तची  जीभ  अडखळू  लागली .  मी  वेडासारखा ि तला  थोपटीत  होतो. ि तया
अंगावन  हात ि फरवीत  होतो.  ती  आळोिखेपळोखे देऊ  लागली . ि तला  या ि वषाया 
ि वलण वेदना होत असायात ! ि तचे अंग  गार  पडत  चालले होते!  माया खांावरले
ि तचे  मतक  जड  जड होऊ  लागले. ि तला  नीट  वास घेता येईना .  काय  करावे, हे ि तला 
ळेना .
ि तला आचके येऊ लागले. मधेच खोल गेले या  वराने ती  हणाली,
‘ म - म - मला   –ि वस  नका, म - माझा - एक  सोनेरी केस   – आठवण  – अग , बाई  ग ...‘
ि तचा  एक  सोनेरी केस  मी  हळूच तोडला. ती आता केवळ  काही णां ची  सोबतीण 
  ोती.  मायापायी ि तला  मरण  आले होते!  म    ृ य 
  ू या  अात  प् रदेशातला  कधीही  न 
संपणारा  प् रवास  करायला अलका  –  माझी अलका  –  माझी  द    ु    वी अलका 
 द   – ि नघाली होती.
 या  प् रवासात ि तला अखंड धीर देईल , अशी  एखादी खुणच े ी  वत    ू  बरोबर  ायला  नको
 ा ?
  ृ य 
 म    ू या  दारात  राजासुा ि भकारी  होतो,  मी ि तला  काही- काही देऊ  शकत 
 नहतो !
 नकळत  माझी  मान  खाली गेली . अलके या ओठांवर  माझे ओठ  टेकले. अज    ू न 
ि तला थोडी शुी असावी . तड  विळवयाची धडपड  करीत  ती  प    ु टप 
  ु टली,
‘अंहं!ि वष -ि वष !’
 पण  तड  विळवयाची  शती ि तया अंगी  नहती. मी वेडासारखाि तची चुबं ने
   े ऊ लागलो .
 या  रात् री अलके चे ते िपहले चुब ं न  – या  रात् री अलके चे हे शेवटचे चुबं न ! जीवन 
ि कती  भयंकर  नाटक आहे!  तड  विळवयाया धडपडीत अलके चे मतक खांावन 
ि नसटले. ती धाडकन  खाली पडली !
 मी ि तला  हलव    ू न  िपाहले!ि पंजयात    ू न गेला होता!
  ू न  पी  उड 
ि तचेि नजी व  शरीर  मायासमोर  पडले होते!ि तचा आमा  – माझे मन  हणत होते,
  ु ठे आहे तो आमा ?
 बाहेन आईची हाक आली  – 
‘युवराज   –‘
 मी  माया महालात आलो , तेहा अमाय  माझी  वाट  पाहतच  बसले होते.
ते अपरात् री मुाम आले होते, ते हणाले,
‘ मोठी आनंदाची  वाता आलीय्!’ जगात आनंद अस    ू शकतो? मी  तध  िराहलो .
ते सांग  ू लागले,
देव-  दैयांचं यु थां बलं!  कचाला संजीवनी ि वा ि मळाली.  यामुळं देवपातले
  ृ त सैिनक ि जवंत होऊ  लागले,  हण 
 म    ू न दैयां नीच यु थां बवलं.  फार - फार  बरं  झालं.  या 
युात दैय ि वजयी  झाले असते, तर  यां नी आपया  रायावरही आक्रमण केलं असतं.’
 कचाला संजीवनी ि मळाली होती! देव-  दैयांचे यु थां बले होते!  माया द    ृ टीने
 या  सव      गोटी अयंत ु द  ् र होया 
  .  माझे  मन  एकसारखा आक्रोश  करीत होते – अलका 
  ु ठे आहे?  माझी अलका कुठे आहे?  प्रेमासाठी भुकल े ेया  भावाची  एकुलती  एक  बहीण 
  ु ठे आहे?
***
   ु सरा 
 भाग  द 
   ् रगट  करी
 करीत  त गेगेले
ले.
ि कती 
ि कती वे वेळ 
ळ  मी अ
मी अशी  नाचत  नाचत  होते
 होते, कुणाला ठाऊ
णाला ठाऊक    ृ या
  ृ याची 
क ! या  न 
 न  ची धु
धुंदी  मला 
 मला  चढली
 चढली.
 बकातया
 बकातया  कचाया  कचाया  या   या  मतिका
 मतिकाशवा शवाय    ु सरे
य  द 
 द 
 सरे  काही ि दसे
ि दसेनासे
नासे  झाले  मला   मला !  यात 
 यात 
  ू न 
 रितबं
 रितबंद  द  ू  ओघळत  हो होते
ते.  मला 
 मला   वाटले
 वाटले, मंगल  कुकु क
ं ुमाने
माने आलंक   ृ त 
 त 
   झालेया या   माया
ि प्
ि प् रयक
 रयकराचे
राचे  मतक आहे
 मतक  आहे हे!  मी  िअभिसारका हो
िअभिसारका  होऊन  ऊन  याला
 याला भेटाय टायला  चाल
ला  चालले ले आहे. ते
 मतक ि न ि नजीजी व आहे
 व 
 आहे, हे  मी  मी ि वस
ि वसरले.  नाचता 
 नाचता - नाचता 
 नाचता  मधे  मधेच 
च  मी गु
मी  गुडघे डघे टेक क
  ू न 
  न  बस
 बसले िआण 
 याचे
 याचे चुब ं न घे
न घेत 
त  हट
हटले,
‘ कचदे
 कचदेवा वा , त 
  ू चुब
ं न  ायला 
 ायला  तया
 तयार 
र  नहतास 
 नहतास ; पण शे पण शेवटी  मी ते
 मी ते घेतलंच  च , की  नाही
 नाही?’
 याच 
 याच णी णी  मी 
 मी  जागी झाले
 जागी झाले हो होते
ते.  वनात 
 वनात  का हो
 का होईना 
ईना ,  पण  रतबं रतबंबाळ मु
बाळ मुडयाचे
ड
ं याचे
  ुं बन  मी घे
 मी घेतले हो होते
ते!
छे!  वनाचा 
 वनाचा हा हा शेवटचा 
वटचा  भाग 
 भाग  खरा 
 खरा  नसावा
 नसावा!  लहानपणी
 लहानपणी कुठया  तरी   तरी असु
असुराची 
असली  कथा  कथा  मी 
 मी  ऐकली
 ऐकली हो  होती 
ती . तीच 
 तीच  – 
२
 कचाव
 कचावर  अज 
  ू न  मा
 न  माझेझे  प्रेरेम 
म  आहे.  मग  मी 
 मग  मी  याया
 यायाशी 
शी  इतया 
 इतया  क्रपणाने
रपणाने  कशी
 वागेन 
न? 
 वने कुठ    ू न 
  ू न ये येतात 
तात ? माणसाया माणसाया म  मना नात त 
  ू नच 
 नच  ना 
 ना ?
हं! आले लात   लात ! वन  हणजे  हणजे एक   एक  मोठा   मोठा ि वलण 
ि वलण  गोफ   गोफ असतो  असतो ! माया म  माया मना नात 
त हे हे
 वन  कसे  कसे – 
ि वायाने
ि वायाने  व् रतथ  िराह  रतथ  िराहले ले  िपाहजे
 िपाहजे, असे  कच  नेहमी हमी  हणे.  तो  व  तो  वना नात  त 
  ू न  म
 न  मला  ला 
आवडणारी  फुले ले अगयाने आणी .  पण  माया  पण  माया केसां सांत  या
त   याने ने  ती  ए
 ती  एकदा कदासु सुा  खोव
ा  खोवली  ली 
 नाहीत 
 नाहीत .  माझा 
 माझा  पश  पश  याला फा
 याला  फार  र - फार 
 फार ि प्
ि प् रय हो
 रय  होता ता.  तो चु
 तो  चुक  क  ू न 
 न    झाला
 झाला,  तरी  तरी  पळभ  पळभर  र  याची 
 याची 
द  ् रा 
मुद    ि कती 
ि कती  प्  प् रफुिलत  िलत  हो होई  ई !  पण  हो होता
ता हो होईल  ईल  तो 
 तो ,  तो हो
 तो  होऊ  ऊ  न नये
ये,  हण    ू न  तो 
 न  तो अहोरात् अहोरात् र 
ता घे
ता घेई  ई .
 मायापा
 मायापास  स    ू न  द   ू र - द 
 द    ू र  राहयाची 
 द   राहयाची  याची   याची धडपड  धडपड ,  यायाव
 यायावरचा  माझा   माझा  राग िआण   राग  िआण 
अनुराग , उाचा  उाचा  उसव   उसव  या   या  सवा
 सवा   ं नी 
 ि मळू
ि मळून या   या  वनाचा 
 वनाचा  गोफ   गोफ  माया म
 माया मना नात  त गु गुफलाफ
ं ला.
 का  माझे
 माझे वेडे डे  मन 
 मन  यायाव
 यायावर अ र  अज    ू न  प्
 प्रेरेम 
म  करीत 
करीत आहे आहे? िआण  माझे  माझे ि वचा ि वचारी  री  मन 
 मन 
 याचा 
 याचा  े  े ष 
ष  करी
करीत  त आहेआहे? प्रेरेम िआण  म िआण  े  े ष 
ष ! अनी िआण 
अनी िआण  पाणी  पाणी!
 मायात
 मायातला हा ला  हा दो  दोन  न  मनां
 मनां चा  झगडा 
 झगडा  कधी सं  कधी  संपणार पणार ?  खरो  खरोख खर  कधी सं
 कधी  संपणार  पणार ? ि कती  ि कती 
 वडे, ि कती 
ि कती  म   म    ू, ि कती 
  ृ द 
  ृ द  ि कती  अंधळे असते  त् रीचे  रीचे  मन 
 मन !  इथ    ू न  गेयापा
यापास  स   ू न  कचा
 न   कचाने ने  एका 
 एका 
 शदाने
 शदानेसु सुा  मा
ा  माझी  झी ि व ि वचाचारप रप    ू स  केली  नाही
ली  नाही.  माया प्  माया  प् रीतीया
 रीतीया ब  बळाव
ळावर  र  या  याने ने  बाबां
 बाबां कड    ू न 
संजीवनी 
जीवनी ि मिळव ि मिळवली  ली . ती घे ती घेऊन  ऊन  तो दे
 तो देवलोका लोकात  त गे
गेला 
ला .ि तथे याचा 
 याचा  जय  जयजयकार  यकार  झाला  झाला. फार   फार 
 मोठा 
 मोठा  ॠषी 
 ॠषी , फार 
 फार  मोठा 
 मोठा  वीर   वीर  ठरला ठरला हो होता
ता. देवां वांवरले प्  प् राणसं
 राणसंकट के कट केवळ  वळ  यायामु
 यायामुळे ळे टळले
 टळले.
आता  तो   तो  मागे मागेल  ल  ती असरा 
ती  असरा इंइंद  द  ् र 
   याया वाधी
 याया  वाधीन  न  करी
 करीत  त असे असेल !  मग  कशाला   कशाला 
  ोईल   याला देवयानी यानीची  ची  आठवण ! पुष  ष  असेच   क    ृ तन 
 तन  असतात !  कपटी   कपटी !  कठोर   कठोर !
 ाषाणदयी 
 ाषाणदयी !  जाळे घेऊन  ऊन  उडणाया  उडणाया  पयां  पयां प् रमाणे  रमाणे ते  लीलेने   ू र  द 
ने  द 
 र  द    ू र ि 
 र ि न नघ 
  ू न  जा
 न  जाता तात 
त .
 बायका
 बायका  मात्  मात् र  या 
 र  या  अद    ृ य  झाले
 य  झालेया  प् या  प् िरीतपा
 िरीतपाशा शात त  आपली  द
आपली  दये ये  ग    ु  ं तव 
तव    ू न  ठेव  व  ू न  रडत 
 न    रडत 
 बसता
 बसतात  त .
 फुलां
लांया  पा
या  पाकया  कया  झड   झड    ू न  जा
 न  जाता तात त .  मागे उरता
 मागे  उरतात  त , ते केवळ  वळ  यां यांचे चे  काटे
 काटे!  प् रीती   रीती 
अशीच  आहे  का   का ?  या फु
 या  फुलां लांया 
या ि वन  ि वन  गेले लया सु
े या  सुगं गंधाची 
धाची आठवण  आठवण  क  करी रीत 
त  त्  त् री  मात्  मात् र 
 झ 
  ु रत  राहते
 रत  राहते!  या  का  या  काटा टां ची  ती 
 ची 
ं  ती  वेडी  पू डी  पू जा  क
 जा  करी रीत  त  ब
 बसते सते. ते  टोच   टोच    ू न  बो
 न  बोटा टात त    ू न  रत 
 न  रत  येऊ  ऊ 
 ागले
 ागले, हणजे  हणजे – 
 नाही,  मी  अशी  बा शी  बाकीया कीया  बायकां  बायकां सारखी
 सारखी  रडत  िआण  कुढत  ब ढत  बसणा सणार  र  नाही
 नाही.  मी 
 ार
 ारचौघींपे पेा ि 
ा ि न नराळी आहे.  मी  असामाय  आहे. देवाने वाने  मला  मला  प   प ि ि दले दले आहे.  बाबां  बाबां नी 
 मला 
 मला बु बुी ी ि दली
ि दली आहे.  बाबां  बाबां ची  िपहली 
 िपहली  सारी   सारी  तपचया
 तपचया धुळीला ि मळाली ि मळाली. आता  प   प   ु हा 
  ु हा ते ते
 नवीि वा 
 नवीि वा सं संपाद
पादन  करया करयासा साठी ठी  तपाला 
 तपाला  बसणा  बसणार  र आहे आहेत.  यां ची मु  ची मुलगी आहे लगी आहे मी   मी . जगाला
  ीक 
  ीक  न   न  घालणाया 
 घालणाया शु शुक्
क्राचाराचाया या  ं ची  कया आहे
 कया आहे मी   मी ! कचाला
 कचालाि व ि वसन  सन  जाणार   जाणार आहे आहे मी   मी !
अंहं!  यायाव
 यायावरले  माझे  माझे  प्  प्रेरेम 
म ि वसन 
ि वसन  जाणार   जाणार आहे आहे  मी   मी .  मला 
 मला  शाप   शाप देदेऊन गे ऊन  गेला  ला 
आहे  तो   तो .  खरे खरे  प्
 प्रेरेम 
म  कधी 
कधी  शाप   शाप देदेऊ  ऊ  शके शकेल  का   का ?  काय   काय  हणे  हणे, ‘कुणीही िॠषप  णीही िॠषप    ु त्
  ु त् र तु
 र  तुयाशीयाशी
 न   करणा  करणार  र   नाही!’  न   करी  करीना  ना !  िॠषप    ु त्
  ु त् राया  गयात   गयात   माळ  घाल   माळ   घाल    ू न   राना
 रानातया  तया 
 झोपडी
 झोपडीत  त ि दव
ि दवस  स कं कंठयाची 
ठयाची  इथं  इथं कुणाला हौस  णाला हौस आहे आहे? वेडा  डा  कच   कच ! माया इतका
 माया इतका जव  जवळ  ळ आ आला 
  ो !  पण  मा
 पण  माझे झे  मन 
 मन  याला याला  कधीच   कधीच  कळले  कळले  नाही! केवळ  वळ  फुलां ल नी  श 
 नी 
ां  श    ं  ृ गारया
गारयािक िकरता 
रता  का   का 
िआदशतीने मला   मला हे हे अिलौकक  सदय   सदय     ि दले
ि दले आहे? िशम   िशम     ठेसारखी
   ठेसारखी लावय  लावयवती  वती  राजकया  राजकया
 रात्
 रात्रंरिं दवस दवस  माझा   माझा हे हेवा 
वा  करते
 करते,  तो  काय   काय  उगीच  उगीच ?  उा  वसं  वसंतोसव  तोसव सु सु हो
  होणा णार  र ,  हण    ू न आ
 न  आज 
ि तला 
ि तला  झो  झोप पसुा ा  आली  न ली  नसे सेल ल !  या  उसवा
 या  उसवात  त  देवयानीह  यानीह    ू न  सुदं र ि  र ि दस दसया यािक िकरता  रता  कोणती
 कोणती
 वत्रेरे नेसावीत  सावीत ,  याचा   याचा ि व ि वचा चार  र  क  करी रीत त  ब  बससली  असेल  ती    ती ! ि वचाि वचार  र  क करी रीत  त  रा
 रात् त् रभर 
 रभर  जाग   जाग ,
 हणावे!  उसवाचा   उसवाचा  िपहला   िपहला ि दव ि दवस  स  हण   हण    ू न  उा 
 उा  सकाळी   सकाळी  राजकया  राजकया िआण ि तया ि तया मैित् ित् रणी 
 विनव
 विनवहा हाराला 
राला  जाणा जाणार  र  आहेत.  ि तथे ज ि तथे  जलक् लक्रीडा रीडा  करणा  करणार  र  आहेत.   बाबां  बाबां ना  वाईट 
 ना  वाईट  वा  वाट  ट   ू  नये
 नये,
 हण    ू न  मीही जाणा
 मीही जाणार  र आहे
आहे. कचा  कचाने ने वग 
 वग     लोका
   लो कात  त 
  ू न  मायासा
 मायासाठी  ठी आणले आणलेले ते स   स 
  ु  ं दर  वत्
 वत् र  मी   मी 
नेसले,  हणजे  हणजे  साया म 
 साया म    ु ली  मायाकडे
  ु ली   मायाकडे टकम  टकमक  क  पाह  पाह    ू  लागतील 
 लागतील .  या  उसवािक  उसवािकरता  रता  हण  हण    ू न 
ि कती 
ि कती  तरी   तरी ि दव ि दवस  स  मी ते
 मी  ते  तसे
 तसेच  च  जप 
जप    ू न ठे
 न  ठेवले आहे.  िशम   िशम     ठेला ला  याची 
 याची  कपना  कपनास  स 
  ु ा 
  ु ा  नसे नसेल  ल !
 ट   ्टां
टांश  श  ु क 
  ु क ने
  नेसलेली दे ली देवयानी  यानी ि तने ि तने िपाहली  िपाहली , हणजे  हणजे – 
 पण  ते  कचा  कचाने ने ि दले
ि दलेले ले  वत् र  आहे.  तो  इथे  तो  इथे  राहाय  राहायला  आला , तेहा हा  याने  याने भेट  ट 
 हण    ू न ि दले
ि दलेली  ली  वत 
 वत    ू आहे.  या वे
 या  वेळी  ळी ,  वाथा   साठी   साठी  का हो  का  होईना  ईना ,  तो  मायाव  मायावर  प्  प्रेरेम 
म  करी करीत  त 
  ोता!  माझी   माझी  याया  यायाव वर  प्
र  प् रीती ज
 रीती  जडली डली हो होती ती. ते  वत् र  मी   र  मी  तेहा हा नेसले असते,  तर   तर  ते
 शोभ    ू न  गेले ले असते;  पण  प  पण  परप रपरां रांचे चे  प्रेरेम  लो
म  लोप  प  पावया
 पावयाव वर ?  प्रेरिमकांिे मकां नी  एकमे  एकमेकां क ना 
ां  शाप   शाप 
ि दयाव
ि दयावर  र ? छे! ते मी ने  मी नेसले, तर   तर  जळू  जळून  राख  राख  झाले
 झालेया  या  प्  प् रीतीया
 रीतीया आठवणी  माया म  माया मना नात  त 
  ु हा 
  ु हा  प    ु हा 
  ु हा फु
 प  फुल    ू लागतील 
 लागतील !  मला   मला आवडणारी  आवडणारी फु फुले ले  तोडया
 तोडयािक िकरता  रता आपला  आपला  जीव धोयात 
 जीव धोयात 
 ाल    ू न   कच   उंच   दरडी  दरडीव वर   कसा  चढा  चढाय यचा ?  माझे  माझे  वषा  वषा न    ृ य 
  ृ  य   पाहताना 
 पाहताना   तो   एखाा   एखाा 
 नागासा
 नागासारखा रखा कसा  कसा ड    ु लाय
 ड   लायचा ;  पहाटे  पहाटे  माझी   माझी  झो  झोप पमोड मोड  होऊ  होऊ  नये  नये,  हण    ू न  बागे
 न  बागेया  या  अगदी 
  ोपया
  ोपयातया  तया  कुजात  ज
ं ात   जाऊन   जाऊन  मंद  द   वरा
 वरात  त  मंत् त रपठ
 रप
् ठन   कसे  करा  कराय यचा ; ‘ वगा तील 
  ु ठयाही असरेह  ू न  त   न 
   त   ू िअधक  सुदं र ि  र ि दसते
दसतेस  स!’ !  ’ असे  एखाा   एखाा  वेळीच  ळीच ,  पण ि   पण ि कती  कती  गो  गोड  ड 
 वरा
 वरात  त  तो 
 तो  हणाय
 हणायचा ! िआण  मी   मी  ‘ ‘ त    ू मोठा 
 मोठा  तडप 
 तडप    ु जा 
  ु जा आहे आहेस !’ !’ असे हट  हटले, हणजे  हणजे ‘ ‘जे सुदं र 
असतं, याची  याचीच  च  पू
 पू जा  जग  जग  करतं करतं!’ !’ असे उर   उर  तो   तो  हसत  हसत  कसे  कसे ायचा   ायचा  – 
 नकोत 
 नकोत  या आठवणी 
 या  आठवणी !  एके  एकेक आठवण  क  आठवण  हणजे  हणजे अनीची  वाळा  वाळा आहे – ि तचे ि तचे  चट  चटके
 ाळजाला असे बसता  बसतात  त  – 
 कचाचे
 कचाचे प्  प्रेरेम 
म ि वसन 
ि वसन  जाय  जायचे मी   मी  ठिरव
 ठिरवले ले आहे. मग  याने  यानेि दले ि दलेले ले वत्
 वत् र  – असेल –   
   े फा
   े  फार  र सु ख असेल –   इंद  ् राणीलासु
सुरेरेख असे  राणीला
  सुा 
ा  तस
 तसले पट   पट    ्टां
टांशु शुक ने क नेसाय सायला ि मळाले ि मळाले नसे  नसेल  ल!   पण  मी 
 मी 
   े आता  का 
आता  का  नेसावे सावे? ते ि कतीही ि कतीही सुदं र  असले,  तरी   तरी  याया  याया ि चं ि चंया  कन 
या  कन  टा  टाका काय
यला 
 यात 
 यात !  याचे  याचे  पोते  पोतेरेरे  कन  या
 कन  याने ने अंगण  सा ण  सारवा रवाय यला  ह
ला  हवे वे!  या  क 
 या  क    ृ तनाला
 तनाला ही हीच च ि शा 
ि शा 
 योय हो
 योय होईल  ईल !
 मी  ह
 मी  हळू ळूच  उठ   उठले ले िआण  ज
िआण  जलक् लक्रीडे
रीडेसाठी 
साठी  का  काढ    ू न 
  ू न  ठेवलेया  वत्
ढ  या  वत्रां रांत 
त  ू न 
  ते  लाल 
अंशुक  घेऊन  ऊन  बाहे  बाहेर  र  अंगणात  आले.  दोही हा हातां तां नी  ते  उंच  धरावे िआण  ट िआण  टक क न्  फाडावे
 फाडावे,
 हण    ू न  मी ते
 मी ते वर   वर के केले
ले.
 पण ते
 पण ते फाडा  फाडाय यला  माझे  माझे हा हात 
त धजेधजेनात . किदाचत 
 किदाचत  एखाा   एखाा  प   प 
  ु षा
  ु षाने ने ते फाड
 फाडले असते.
 चाने
 चाने  तर  तर  याचे  याचे  नकी तु नकी  तुकडे कडे तुकडे कडे केले ले असते;  पण  मी   मी  त्  त् री आहे
 री  आहे.  सदया
 सदया ची  पू  पू जा हा
 जा  हा
 त् रीचा 
 रीचा ध धम आहे. ती कु  ती कुठयाही सुदं र  वत   वत   ू चा  नाश 
 नाश  क   क  शकत   शकत  नाही  नाही.
चंद  द  ् रसु
  ा  या 
ा  या  अंशुकाया  दश  दश नाने
 नाने  मोह    ू न  जाऊ
 न  जाऊन  न  आकाशात थां
आकाशात  थां बला   बला  असावा .
 मला 
 मला  वाट  वाटले, आता  तो आनं  तो आनंदाने हस   हस   ू लागे
 लागेल  ल!  िआण  मग   मग  उाची   उाची  िपौण  िपौणमा आजच हो च होईल  ईल !
 जलक्
 ज लक्रीडे रीडेनं नतर 
तं र  उा हे
 उा  हे वत्  वत् र  मी ने
 मी नेसले,  की  माझे  माझे प अ  प  असे खुले लल 
ल
े  –  आपला  बाप   बाप 
 राजा 
 राजा  आहे,  या  गोटी  या  गोटीचा  चा  फा फार  र  गव 
 गव      झालाय्
 झालाय्  या  िश या  िशम  म 
   ठेला 
   ठे ला ! जेहा हा तेहा हा – –  उाया 
 सवात 
 सवात ि तचे ि तचे नाक   नाक ठे ठेचाय चायला  हवे  हवे – 
 जसे
 ज से ि तचे
ि तचे,  तसे  तसेच  क च  कचा चाचे चे!  याने
 याने ि दले
ि दलेले ले हे सुदं र  वत् र  वत् र  नाही
 र  नाही फा  फाडणा
डणार  र  मी 
 मी !  पण 
 याची 
 याची आठवण  आठवण  कन दे  कन देणाया बा णाया बाकीया कीया गोटी गोटी –   – 
 माझी 
 माझी  द    ृ टी  बागे
 द  टी  बागेया  को या  कोपया पयातया तया  लता  लताक  क 
  ु  ं जा
जाकडे कडे गेली  ली .  फार 
 फार  आवडती  जागा
आवडती  जागा
  ोती ही ही या  याची  ची . हा हा क 
 क 
  ु  ं जच  उद   उद    ्वत 
वत  कन   कन  टाका
 टाकाय यला  हवा   हवा !
 पण  बाबां  बाबां नाही तो 
 नाही तो  क     ुक 
  ं ज 
ज आवडतो 
आवडतो . यां नी  सकाळी   सकाळी ि वचा ि वचारले रले, तर  तर ? तर  तर सां
सांगता ये
गता येईल  ईल 
 ाहीही
 ाहीही. ती  गोठात  गोठातली  ली वां वांड  ड  िकप
िकपला  – फार   फार ध  ध 
  ु डग 
  ु डग    ू स  घालते
 घालते आताशा . दावे तोड   तोड    ू न  उधळते
 उधळते
 ाय ,  ह   ु  ं दळते
दळते काय   काय ! ि शंगे गे  रोख 
 रोख    ू न अं
 न  अंगावर  काय   काय ये येते त!े  ती  रात्  रात् री  स   स 
  ु टली 
  ु ट ली असे असेल ि न  ि न ि तने
ि तने  या 
 या 
  ु  ं जा
जाची ची ध  ध   ू ळधाण के
 ळधाण केली असे ली असेल!  असे काही  काही – 
 – 
 मी  या  या  लताक  लताक    ु  ं जा
जाकडे
कडे जाऊ  जाऊ  लागले
 लागले. इतयात 
 इतयात  माग   माग    ू न हा
 न हाक  क  ऐक 
 ऐक    ू आली ,
‘देवी  वी  –’
३
 ती हा
 ती  हाक  क  ऐक 
 ऐक 
  ू न 
 न  मला 
 मला  बरे  बरे  वाट
 वाटले.  बाबां
 बाबां ची  सवय 
 सवय  बदल  बदलली , हे  बरे  बरे  झाले
 झाले!  परवा
 परवाप पय  ं त 
त 
  ु ठेही
ही, अगदी  परयां
 परयां समो समोरसु रसुा 
ा , ते आपले ‘ ‘देव  व’  हण    ू न खु
 न खुशाल  शाल  मला 
 मला  हाक 
 हाक  मारा
 माराय यचे! जण    ू
 ाही मी 
 ाही मी  एक 
 एक मु मुलगा आहे
लगा आहे! कचास  कचासमोर  मोर  यां
 यां नी अ
 नी अशी हाशी हाक  क  मारली
 मारली, की  लाजे लाजेने ने च 
 च 
  ू र हो
 र होत  त अ असे
 मी !  यां ना ि कती
ि कतीदा दा सां
सांिगतले
िगतले –  ख    ू प  रागावले
 रागावलेसु सुा 
ा  यां
 यांयावर 
यावर  – तेहा हा कुठे ठे आता ते
आता  ते  मला 
 मला 
‘देवी 
वी ’ अशी  न 
शी  न  चुकता  कता  हा हाक क  मा 
 मा  लाग  लागलेले आहेत .  या  मो
 या  मोठा  ठा  माण माणसां
सांचे
चे  सारे
 सारेच ि िव
च ि िवचत् चत् र 
असते.
‘ यापु
 यापुढं ढं देव 
व  हण 
हण    ू न  मला 
 मला हाहाक  क  मारा
 माराय
यची  नाही
 नाही!’ हण    ू न  मी    ् ट 
  ् ट धरला 
 मी  हट 
 हट  धरला !
तेहा बा
हा बाबा  बा  हणाले
 हणाले,
‘ त 
  ु ला देदेव 
  ु ला  व हण 
 हण    ू न  काही त 
 काही त    ू देव हो
व होणाणार र  नाहीस 
 नाहीस . त    ू देवीच 
वीच आहे आहेस .’.’
 यां ना  का
 ना  काय  य  सांगाय गायचे,  कपाळ 
 कपाळ ?  तण  म 
 तण   म    ु लीचे
  ु ली चे  मन 
 मन  ला  लाजाळू
जाळूया  झा
या  झाडा डाप्
प् रमाणे
 रमाणे
असते.  साया  गोटीने  गोटीने  याला संकोचया कोचयासा सारखे
रखे हो होते ते, हे  यांयासा
यासारया रया  तपयां
 तपयां ना 
  ळत  नसावे
 नसावे! अट प् रह प् रहर  र  ही 
 ही  माणसे
 माणसे कुठयात ठयातरी ि न ि नरायाच 
रायाच  जगात   जगात  वावरत   वावरत असतात  असतात !
 बाबां
 बाबां ची हा  ची हाक  क  ऐकता
 ऐकताच  च  मी थां
 मी थां बले
 बले, वळले  वळले. ते हळू  हळूहळू प    ु ढे
 प  ढे आले. जवळ   जवळ ये येऊन 
ऊन  माझी 
 माझी 
नुवटी व
वटी वर  र  करी
 करीत  त िआण 
िआण  माया डोयां
 माया डोयांत  त  खोल  खोल  खोल  खोल  पाहत   पाहत  यां  यां नी ि वचाि वचारले रले,
‘ पोरी 
 पोरी , अज    ू न  जागी
 जागी आहेस  त  त 
  ू?’
?’
‘ झोप
 झोपच ये च येईना  ईना ,  बाबा  बाबा ,  मला   मला !  हण    ू न  हट
 हटलं,  ज  जरा  रा  बागे
 बागेत  त –’   हाहाता तात तले ते वत् वत् र  कसे
 कसे
 पवावे
 पवावे, या ि वचा ि वचारा रात  त  काही त
 काही तरी  री  बोलाय
 बोलायचे, हण    ू न  मी 
 मी  बोल  बोल    ू न गे
 न गेले ले.
 माया पा
 माया पाठीवन  ठीवन हा हात  त ि फ
ि फरवीत 
रवीत ते ते हणाले
 हणाले,
‘ कळतं, पोरी   पोरी , तुझं झं द    ु ःख 
 द  ःख  मला 
 मला  कळतं कळतं. मनोभं  मनोभंगासा गासारखं रखं द   द   ु सरं
 सरं द    ु ःख 
 द  ःख  –’
 कचाचा 
 कचाचा ि वषय  ि वषय आता  आता  मला   मला ि वषासा
ि वषासारखा रखा वा  वाट    ू  लागला 
ट   लागला हो होता ता.  तो  बदलावा
 बदलावा,  हण    ू न 
 मी  मधे
 मधेच च  हणाले हणाले,
‘ बाबा 
 बाबा , माया चाह 
 माया चाह    ु लीनं
 लीनं जागे जागे झालात 
 झालात तु तुही ही?’
 यां नी  नकाराथी  नकाराथी मान   मान  हलव  हलवली  ली . मग  एक   एक आवं आवंढा ि गळू ि गळून ते  ते हणाले
 हणाले,
‘ पराभ
 पराभवा वाचंचं  शय   सारखं  सारखं  टोचतं  टोचतंय् य्  माया  मना  मनात  त ,  पोरी 
 पोरी ! पुहा  ए हा   एकदा कदा  दीघ  दीघ    
 पचय 
 पच    ला 
   य  ला  बसावं
 बसावं िआण  जगानं  जगानं आजपय    ं  त 
त  िपाहली 
िपाहली  नाही  नाही, अशी  नवीि वा   नवी ि वा  दाखवा  दाखवावी  वी ,
असं सारखं
 सारखं मना  मनात  त ये येतं तय्य
ं ्!’!’
‘ मग  करा  करा  ना सु
 ना सुवात  वात ! संजीवनीया जीवनीया तपच  तपचय     य  या वे
    या  वेळी 
ळी  मी   मी  लहान 
 लहान हो होते
ते. या वे
 या वेळी  ळी 
 माझे
 माझे  बाबा 
 बाबा  जगा  जगात तले केवढे  मोठे  मोठे पुष  ष  आहेत,  हे  कळत  नहतं  कळत   नहतं  मला   मला . आता  तुही ही
 पचय 
 पच    ला 
   य  ला  बसयाव
 बसयावर  र  मी 
 मी  त  त 
  ु मची 
  ु म ची से सेवा 
वा  करी
 करीन  न , त   ु मचे
  ु म चे कट 
 कट  हलके  हलके हो होतीतील  ल , असं –’
ते हस 
 हस    ू न  उद 
 उद    ् गारले
 गारले,
‘ते शय 
 शय  नाही  नाही!’
असा   राग  आला   मला   मला   बाबां
 बाबां चा !  फार   फार   फार   फार   लहानपणी
 लहानपणी  माझी   माझी  आई  गेली  ली ,
   े हापा
हापास  स    ू न  बाबां
 बाबां नीच 
 नीच  मला   मला  वािढव  वािढवले ले – अगदी  तळहा  तळहाता ताव वरया  फोडा  फोडासा सारखे रखे! हे  खरे खरे असले,
 री दे
 री  देवयानी 
यानी  हणजे  हणजे  एक   एक  फ   फ 
  ु लपाख आहे
 लपाख  आहे,  ती  स   स    ु िख
  ु िखप् प् रय आहे
 रय  आहे,  तपचय   तपच    या 
   य  या  कामी 
 कामी ि तचा 
ि तचा 
 ाही  उपयोग 
 उपयोग  नाही  नाही,  ती  आपली  सेवा  क  वा  क  शकणा  शकणार  र  नाही
 नाही, असा  यां सा  यां नी  मािया
 नी  माियावष वषयी यी 
आपला  च   च    ु की
  ु कीचा चा  ग् ग् रह  का  का  कन  कन  यावा  यावा?
 बाबां
 बाबांचे चे ल 
 ल  किदाचत 
 किदाचत  माया हा  माया हाता तातील तील  वत्  वत् राकडे
 राकडे जाईल िआण 
 जाईल िआण  मग   मग  रात्
 रात्रंरिं दवस 
दवस 
 जाळणाया 
 जाळणाया  आठवणीची  आग  यां आग  यांया  म या  मना नात त  िअधकच  भ
िअधकच  भडके डकेल , असे  भय   भय  म  मला 
ला  वा
 वाटत 
टत 
  ोते; पण ते
 पण ते आपयाच ि वचा ि वचारा रात त  गढ 
 गढ   ू न 
  ू न गेगेले लेले लेि दस
ि दसले ले.
 चोहीं कडे पस  पसरलेया शु या शुभ् भ र चां
 र 
् चांदयाकडे
दयाकडे िपाहयासा  िपाहयासारखे रखे करी  करीत  त ते ते हणाले
 हणाले,
‘देव  व –’
 
‘अंहं, देवी  वी  –’
‘अरे,  हो , चुकलोच  कलोच  की   की !’!’ ते  हस   हस    ू न  हणाले
 न  हणाले, ‘ माचा   माचा  उमा  उमाद  द  म  मला  ला  तपच
 तपचय य या 
या 
 मादाइत
 मादाइतका काच  च ि प्ि प् रय हो
 रय  होता ता.  पण  तशी   तशी वे वेळ ये ळ  येताच  ताच  एका   एका णात  णात  दा   दा  सोडली सोडली मी   मी .  मात्
 मात् र 
ि जभे
ि जभेवर  ळले ळलेलं लं तुझं झं हे लहानपणा लहानपणाचं चं नाव 
 नाव  –’ ते बोलता  बोलता- बोलता  बोलता थां बले  बले.
णभराने याक   याक    ू ळ 
 ळ  वरा
 वराने ने ते बोल 
 बोल    ू लागले
 लागले,
‘हा शुक् क्राचा
राचाय य संजीवनी जीवनीचा  चा  वामी 
 वामी हो होता ता, तेहाि त् हा ि त् रभुवन  याला  याला थरथर  कापत   कापत 
  ोतं. पण आ
 पण आज  जगातया   जगातया  हजा  हजारो  रो  जोगडा
 जोगडांत ं ला  एक   एक बै बैरागी हो
रागी होऊन  ऊन  बस  बसलाय् लाय् तो  तो ! नाही, हे
 सहन 
 सहन हो होत  त  नाही म
 नाही मला  ला , पोरी 
 पोरी ! नखं  नखं िआण  दात   दात गे गेयावर 
यावर ि सं ि संहानं
हानं जगावं
 जगावं कशाला   कशाला ?’ ?’
संजीवनी
जीवनीचे चे  हरण 
 हरण  कन   कन  या   या  कठो  कठोरा राने
ने  बाबां
 बाबांया  काळजा
या  काळजाव वर  केवढा भवढा  भयं यंकर  घाव 
र  घाव 
  ातला 
 ातला हो होता ता! इतकेि दव ि दवस  स  झाले
 झाले, तरी   तरी  या 
 या  घावात 
 घावात    ू न  रतस्
 रतस् राव  चालला  चाललाच  च  होता 
 होता .
 मी  बाबां
 बाबां ना धी
 ना धीर  र देदेयािक
यािकरता  रता  हणाले
 हणाले,
‘ बाबा 
 बाबा , तपचया
 तपचया कन तु  कन तुही त ही तस सली  द    ु सरी 
 द  सरी ि वा  ि वा  सहज   सहज ि मळवाल  ि मळवाल !’ !’
‘ि मळवी
ि मळवीन  न  – ि नःसं
ि नःसंशय ि म य ि मळवी ळवीन  न .  एक 
 एक  सो  सोड  ड   ू न  दहा
 न  दहाि वा  ि वा  मी   मी ि म
ि मळवी ळवीन  न .  पण  या 
 पण  या 
ि मळवा
ि मळवाय यला  उग्
ला  उग् र  तप   र  तप  क  करा राय यला  ह
ला  हवं वं.  तपाया 
 तपाया  वेळी  साध ळी  साधका काचं चं  मन 
 मन  सव  सव  उपाधीं
 उपाधीं पास 
 पास   ू न 
िअलत असावं
िअलत असावं लागतं  लागतं.  माया मागया
 माया मागया तपच  तपचय य या वे
या वेळी  ळी  त   त   ू लहान 
 लहान हो होतीतीस 
स . आता तु
आता तुझं झं
 नाचं
 नाचं  वय 
 वय  झालं झालं आहे.  माझी   माझी  तपच  तपचया या सफ सफल  ल  हा  हाय यला ि 
ला ि कती  कती  वष  वष  ं  लागतील 
 लागतील , कुणास  णास 
 ाऊक ! भगवान 
 भगवान शं शंकर हे
र हे मोठं
 मोठं लहरी 
 लहरी दैदैवत आहे वत आहे!’ !’
‘ पण , बाबा 
 बाबा  –’
 मला 
 मला  प   प 
  ु ढे
ढे बोल 
 बोल    ू न दे
 न देता तेता ते हणाले
 हणाले,
‘ माया  लनाची   लनाची  काळजी  काळजी तुही ही  क  नका
 क  नका, हेच  त  च  त    ू  मला 
 मला  सांगणार  गणार  ना  ना ?  पोरी 
 पोरी ,
आईबापांचं
आईबापांचं  मन   मन  कळाय कळायला आईबापच ला  आईबापच  हावं  हावं  लागतं
 लागतं!  त    ू  नीट 
 नीट रां रांग ग  ूसु
स
  ुा 
ा  लागली 
 लागली  नहतीस 
 नहतीस ,
   े हापा
हापास 
स 
  ू नच 
 नच  मीच 
 मीच तु तुझा 
झा  बाप 
 बाप ि न ि न  मीच 
 मीच तु तुझी आई 
झी आई  झालो  झालो. तुया  या  बाललीलां
 बाललीलांत  त  मला 
मला  ाना
 ानाचा 
चा 
िआण  मा
िआण  माचा  चा  असे  दोही आनंद ि म  ि मळालेळाले.  या  ती  या  तीन  न  आनंद पली  प
ां लीकड कडचं चं  जग  मी 
 जग  मी  जाणत 
 जाणत 
 नाही. संजीवनी  जीवनी  माया  मायापाशी पाशी हो होतीती, तेहा हा  कोणताही
 कोणताही  ॠ  ॠषी षी , देव  व,   राजा 
 राजा  मा  माझा 
झा  जावई 
 जावई 
हाय
हा यला  एका 
 एका  पायाव पायावर  र  तया
 तयार  र  झाला
 झाला असता !  पण दै  पण  दैयां यां ना ि वजि वजयी  करयाया  करयाया उमा  उमादा दात  त 
 माझं
 माझं ि तकडं
ि तकडं द    ु ल 
 द     
  झालं
झालं. आज  –  पोरी   पोरी ,  तपयां चा  राजा   राजा असले असलेला तु ा तुझा 
झा  बाप 
 बाप आ आज  भणं  भणंग  ग 
ि भकारी 
ि भकारी  झाला
 झाला आहे! ‘ माझी   माझी  म   म 
  ु लगी  पद
  ु लगी   पदरात रात  या 
 या !’ !’ हण    ू न  द   ु सयाचे
 द 
 सयाचे  पाय   पाय धरायची 
धरायची  पाळी पाळी
 मायाव
 मायावर ये र येणार णार आहे आहे!’ !’
 बाबां
 बाबां चा ि वलण ि वलण  राग आ  राग आला  मला   मला ! यांयापाशी यापाशी संजीवनी  जीवनी हो होतीती, ती गे
 ती गेली 
ली ! गेली 
ली ,
 र गे
 र गेली 
ली ; देवयानी यानीचे चे प 
 प  तर   तर गे गेले
ले नाही ना 
 नाही ना ? वतःया  सदया   सदया     या  बळाव
 बळावर  र  ती 
 ती  – 
आईबापां ची  म   म 
  ु लां
लांवर  ख   ख   ू प  ख 
 ख 
  ू प  ममता 
 ममता असे असेल!   पण ही  पण  ही मा  माया 
या अं अंधळी असते
ळी असते. ि तला ि तला 
 म 
  ु लांचे
लांचे  ग 
  ु ण
  ु णदोष 
दोष ि ि दस दसत  त  नाही
 नाहीत  त .  बह    ु धा  ग 
धा   ग    ु ण
  ु णच  च ि ि दसत 
दसत  नाही  नाहीत  त .  नाही  तर   तर  देवयानीया
यानीया
 ावयाला भ 
 ावयाला  भ    ु ल 
  ु ल    ू न ि त्
 न ि त् रभ    ु व
  ु वनानात तला  क   क 
  ु णीही 
 णीही  प   प   ु ष 
  ु ष ि तया
ि तया पा  पायां
यांवर  लोळण 
र  लोळण घे घेईल 
ईल , हे का
हे  काय  य 
 बाबां
 बाबांया यानात 
या यानात आ आले नसते  नसते?
 पण हे
 पण हे बाबां  बाबां ना  सम  समजाव    ू न सां
 न सांगाय गायचे कसे  कसे? िआण  क     ुक  णी 
 णी ?
 मी  यां
 मी  यां ना  पण
 ना  पणकु कुटीत 
टीत  घेऊन  गेले ल.े  एखाा 
 एखाा  लहा  लहान  न  मुलासा लासारखे रखे  यां ना  शये
 ना  शयेवर 
 झोिपव
 झोिपवले ले. यांचे
 यांचे पाय  पाय चु चुरीत 
रीत ि कती 
ि कती  तरी  तरी वे वेळ ळ मी 
 मी ि तथे ि तथे बस  बसले.
 माझा 
 माझा  डावा डोळा
 डावा  डोळा ए  एकदकदम  म  लव 
 लव    ू  लागला 
 लागला .  मोठा   मोठा शु शुभशकुन  असतो ,  हणे,  हा .  मी 
 या  डोयाला 
 डोयाला ि वचा ि वचारले रले,
‘ का , रे,  बाबा   बाबा  लवतो लवतोय् य् स  त 
 स   त    ू?  उा  असं ि वशे ि वशेष  काष   काय  य  घडणा
 घडणार  र  आहे  माया
आयुयात ?’ ?’
 याने
 याने काहीच 
 काहीच  उर   उर ि दले ि दले नाही नाही. तो  लवतच   लवतच  िराहला   िराहला .
४
आही  साया
आही  साया जणी 
 जणी  वना वनातया 
तया  या 
 या ि वतीण 
ि वतीण 
    जलाश
   ज लाशया यापाशी
पाशी पो पोच
चलो .  बाकीया
 बाकीया
 म 
  ु ली  आपापली  वत्
  ु ली   वत्रेरे  एका 
 एका  दा
 दासीसीपाशी
पाशी ठेव  व  ू न  ना
 न    नानाला
नाला उत उतरया 
रया .  िशम 
 िशम 
   ठेची  व 
   ठेची  व  मा
 माझी 
झी 
 वत्रेरे संभाळयासा
भाळयासाठी 
ठी  द    ु सरी 
 द 
 सरी  दा दासी    ु ढे
सी  प 
 प  ढे आली .  मोठी 
 मोठी  व व धळी  वा
ळी  वाट टली  ती 
ली  ती  म  मला 
ला !  मी 
 िशम
 िशमठेला  ला  हट
 हटलं,
‘हे रन कु
 रन कुठ    ू न 
  ू न पै पैदा के
दा केलं लंस  स,  बाई ?’ ?’
ि तने
ि तने हसत 
 हसत  हसत   हसत  उर   उर ि दलेि दले,
‘अग , या  ब्  ब् रदेवानं वानं तुला  ला ि न  ि न  मला 
 मला ि न ि नमाण के  केलं
लं, यानं
 यानंच हे च हे रनसु रनसुा  ा  –’
 मला 
 मला ि त ि तचे
चे हे  बोलणे मुळीच  ळीच  आवडले  नाही.  हवे  हवे  तर   तर ि त ि तने ने ‘ मला  मला ’  हणाय हणायचे
 हणाय
 हणायचे हो होतेते! आपयाबरोबर  मला   मला  कशाला   कशाला  बसव  बसवले लेन् न्  या अजागळ 
 या  अजागळ  पोरीया  पोरीया पंतीला तीला!
 ा  मसर 
 मसर आहे आहे, द    ु सरे
 सरे काही नाही
 काही नाही.
‘ िशम
 िशमठेची  ची ि न  ि न  माझी 
 माझी  वत्  वत्रंरं ि न ि निरन िरनराळी ठेव  व!’  !’ असे  या वे या वेडपट  डपट  दासीला  दासीला ब  बजाव 
जाव    ू न 
 मी  पायात 
 पायात  उतरले  उतरले. मायामा  मायामाग  ग 
  ू न ि तला 
ि तला  काही त  काही तरी  री सांसांगत  गत  िशम
 िशमठाही आली .
 जलाश
 ज लाशया यात  त  जण  जण    ू  नील  आकाशच  क्रीडे
  ू नील  रीडेिकरता 
िकरता  उतरले  उतरले हो होते ते.  वन वनश् री  याया
 री  यायाव वर 
 वया  वा
 वया  वारी रीत  त  हो
होती ती.  इतर  इतर  िमैत् रणी त रणी ् थोडा  अंतरावर  ए रावर  एकमे कमेकीं कीं वर 
 वर  पाणी
 पाणी उड  उडव  व 
  ू न  खेळत 
ळत 
  ोया .  पण   खोल   पायात   पायात   जायाची   जायाची   यांयापै यापैकी  की   एकी
 एकीचीही चीही  छाती  नहती .  मी 
 िशम 
 िशम     ठेला 
   ठे ला  हसत 
 हसत  हणाले
 हणाले,
‘ ज
 जलक्
लक्रीडा रीडा  हणजे  हणजे  काही  काही भांडातया पाया डातया पायानं नं  माज 
 माज     न  करणं
   न   करणं  नहे  नहे! आपण  जरा   जरा 
 ां ब  पोहत 
 ब  पोहत  जाऊ   जाऊ  या   या .  मग  या 
 मग  या ि भया  ि भया  पो  पोरीं रीं ना  ज
 ना  जरा  रा  धीर 
धीर  येईल  ईल . हे  बघ   बघ ,  या  कम
 या  कमळाशी ळाशी
खेळत ळत  असलेलं हंस  स -हंसीचं सीचं  जोडपं
 जोडपं!  दोन   दोन ि ि च चमुकले कले पांढरे  ढग  त  ढग  तरंरंगत  गत  असावेत  ना    ना ?  तसं
 तसं
ि दसतं
ि दसतंय् य!् ि तथं जाऊन 
 जाऊन  परत   परत  काठा काठाप पय 
  ं  त 
त  याय
यायचं! चल   चल , कोण पै कोण पैज  जि जं
 ि जंकतं
कतं, ते पाह   पाह    ू!’
!’
 िशम 
 िशम     ठा  न 
 न    ु सती  हस
  ु सती   हसली . आही  दो आही  दोघी  घी  पोह 
 पोह    ू  लागलो 
 लागलो . ि तला  ि तला  ख   ख    ू प  मागे
 प  मागे  टाका  टाकाय यची ,
 हण    ू न  मी 
 न  मी  भराभ  भराभर  र  हा  हात  त  मा
 मारीत 
रीत पु पुढेढे गेले ले.  माशासा
 माशासारखी रखी पोहत  पोहत हो होतेते  मी 
 मी .  मध    ू नच 
 नच  मी   मी  मागे
 मागे
 वळू
 वळून िपाहले  िपाहले. िशम   िशम     ठा  सावकाश 
   ठा   सावकाश  पाणी तो  पाणी तोडी डीत  त  माग 
 माग    ू न ये
 न येत हो त होती ती –
 – एखाा 
 एखाा  कासवा  कासवासा सारखी
रखी.
आज ि तची  ि तची चां चांगली  िफजती   िफजती  होणार   होणार , हण    ू न  मी 
 मी  मना मनात  त  हरख 
 हरख    ू न गे
 न गेले ल.े ही ही पोहया
 पोहयाची  ची पै पैज 
ज  ती 
ती 
ि िनचत 
ि िनचत  हरणा  हरणार  र !  खट 
 खट    ् ट 
  ् ट 
  ू होऊ
  ू  होऊन  न  ती 
 ती  काठाव
 काठावर  र आ आली ,  हणजे  हणजे  मी ने  मी  नेसलेले ले  पट 
 पट    ्टां
टांश  श  ु क 
  ु क 
   पाह 
 पाह   ू न 
िअधकच  भडकणा  भडकणार  र !
 पोहत - पोहत  मी   मी  या 
 या  कमळा
 कमळापाशी पाशी आले हो होते ते.  िशम 
 िशम     ठा अ
 ठा  अज    ू न  मागे
 मागेच हो च  होती ती.  पण 
 मला 
 मला  ए  एकदकदम  म  दमया
 दमयासा सारखेरखे  वाट 
 वाट    ू  लागले
 लागले. आपण  उगी आपण  उगीच  च  इतकी
 इतकी  घाई  केली , असे  मना  मनात  त 
आले. थोडा वे थोडा वेळ  ळ ि वसावा
ि वसावा घेयािक यािकरता  रता  मी थां
 मी थां बले  बले.  वळू  वळून  पाहते पाहते,  तो  िशम   िशम     ठा 
   ठा  जवळ 
 जवळ आ आली 
  ोती.  मी  झटकन   झटकन  वळले  वळले िआण  सारे  सारे बळ   बळ  एकव  एकवट    ू न 
  ू न  परत 
ट   परत  काठ   काठ  गाठया गाठयािक िकरता रता  पोह   पोह   ू लागले
 लागले.
 जाता 
 जाता - जाता   जाता थोडी  थोडी गं गंमत  क
मत  करावी  रावी ,  हण    ू न  अंगावन  जाणाावन  जाणाया  या  िशम
 िशमठेया  या  तडावर 
 तडावर  मी   मी 
 ख 
  ू प  पाणी उड
 पाणी उडव वले.
 मी  पोहत हो
 पोहत  होते ते,  पण  या वे
 या  वेगाने गाने  मी आ  मी  आले हो होते ते,  तो मं
 तो  मंदावला  दावला हो होता ता. हा हाता तापा
पायां
यांत त 
थकवा  जाणव  जाणवला हो ला होता ता. मघाशी
 मघाशी पाणी  पाणी ह  हसया 
सया  बालका  बालकासा सारखे
रखेि दसत ि दसत हो होते ते. यायाव
 यायावर ि कती  ि कती 
 नाज 
 नाज    ू क  लाटा 
 लाटा  उठत हो
 उठत  होया  या . आता ते
आता  ते  एखाा   एखाा ि च ि चड    ू न आ
 न  आदळ -आपट  आपट  करणाया  करणाया मुलासा लासारखे रखे
 ास 
 ास    ू लागले
 लागले.  यायाव यायावर  मोठमो  मोठमोठा  ठा  लाटा   लाटा  उठत हो  उठत होया  या .  घटके
 घटकेत  इतका बद  इतका बदल  ल  का 
 का  हावा 
 हावा ,
 मला 
 मला  कळे  कळेना  ना .  मी  समो  समोर  र ि न
ि नरख    ू न  िपाहले
 िपाहले.  वना  वनात  त  मोठा 
 मोठा  सोसा  सोसाटा टाचा  चा  वारा 
 वारा सु सुटला हो
ला  होता ता.
  ृ वे
 व  वेली कु ी  कुणी  तरी  तरी  गदगदा  गदगदा  हिलवया  हिलवयासा सारया 
रया ि दसत  ि दसत हो होया 
या . ध    ू ळ  ए
 ळ  एकसा कसारखी रखी व  वर  र  उडत 
 उडत 
  ोती. अंतराळ ध  राळ ध    ू सर 
 सर  कन   कन  टाकी  टाकीत  त हो
होती ती.
 मी  घाब
 घाबरले.  इतयात   इतयात  िशम  िशमठा  माग   माग    ू न ये
 न  येऊन  ऊन  झपझप   झपझप  मायाप   मायाप    ु ढे
ढे गेली  ली .  मी ि तला 
ि तला 
 ाक 
 ाक  मारली मारली; पण ि तने ि तने ओ ि दली ि दली नाही
 नाही!
 माया आधी  िशम  िशमठेने ने  काठ 
 काठ  गाठ  गाठला .  मी मे  मी मेले ल,े  की ि जवं ि जवंत आहे त  आहे,  याची   याची ि तला ि तला कु कुठेठे
  वा होती 
 होती ?ि तयाभोवती
ि तयाभोवती पा  पाच  च - सात 
 सात  िमत्  िमत् रणी  गोया झाया
 गोया झाया. यांयाशी बोलत  याशी बोलत - बोलत 
  ी  दासी
 दासीकडेकडे गेली  ली . एकद एकदम  म  व   ृ ाआड 
 व  ाआड ि दसे ि दसेनाशी झाली
नाशी झाली.
 काठाला
 काठाला पाऊ  पाऊल  ल  लागताच 
 लागताच  मी   मी  खाली मा
 खाली मान  न  घाल 
 घाल    ू न  चाल 
 चाल    ू  लागले
 लागले.  या मै
 या  मैित् ित् रणीं नी 
 मायाभोवती
 मायाभोवती कडे  कडे केले ले. ’ िशम िशमठेनं नं पैज  ज ि जं
ि जंकलीकली, होय   होय  ना 
 ना ?’?’ असे हण   हण    ू न  या 
 या  मला 
 मला ि चड ि चडव व 
  ू
 ागया .  यांतया  तया  दोघीं  दोघीं ना  द    ू र  ढकल 
 द   ढकल    ू न  मी 
 मी  दासी
 दासीकडे कडे गेले ल.े ि तने
ि तने  माझी   माझी  वत्   ु ढे
 वत्रेरे  प 
 प  ढे केली .
 मला 
 मला  संताप  ताप  आला .  ती  वत्  ती  वत्रेरे  माझी   माझी  नहती   नहती !  कचाने  कचाने ि दले ि दलेले ले जे सुदं र  वत् र  वत् र  मी 
 र  मी  आज 
नेसणार 
सणार  हो होते ते, ते ि तने ि तने  िशम िशमठेला ि  ला ि दले दले हो होतेते! ‘ गधडी 
 गधडी  कुठली!’ असे  हणत  मी   हणत  मी  खा  खाडक डकन्न्
ि तया मुकटात  कटात  मारली  मारली िआण  िशम  िशमठा ि जथे ि जथे वत् वत् र  बदली  बदलीत  त हो होती ती,ि तथे गेले ले. माझे
 माझे सुदं र 
अंशुक –  जे  वसं  वसंतोसवातोसवािक िकरता रता  मी   मी  जपू  जपू न ठे न  ठेवले हो होते ते, ते  वत्
 वत् र  –  ती ने  ती  नेसली होली  होती ती!  माझा 
 माझा 
 राग अनावर 
 राग  अनावर  झाला  झाला.  या  वत्  वत् राचे राचे  एक   एक  टोक   टोक धन  धन  मी ते  मी  ते  जोर
 जोरजो जोरा राने
ने ओढयाचा  प्  प् रयन 
   लागले
 लागले.
 िशम
 िशम ठा  मायाकडे  मायाकडे रागारागा  रागारागाने ने पाहत 
 पाहत  हणाली हणाली,
‘हे,  ग ,  काय   काय , देवयानी  यानी !  त    ू  शय 
 शय     त  हरली
   त   हरलीस  स ,  याचा 
 याचा  राग   राग  मायाव मायावर  काय   काय  काढते
 काढतेस  स ?
  ं गडं ते लंगडं –’
 मी  फणकाया
 फणकायाने ने उरले
 उरले,
‘ मी  लंगडी गडी आहे,  का  पांगळी  आहे, ते  मग  पाह   मग  पाह    ू.  त    ू अंधळी  आहेस ,  याची   याची 
 यवथा क
 यवथा कर  र आधी 
आधी ! कुणाचं णाचं वत्  वत् र ने  र नेसली आहे ली आहेस , ग , त    ू?‘
?‘
‘ माझं
 माझं!’ !’
‘ डोळे फ   फ 
  ु टले
 टले आहेत,  वाटतं  वाटतं, त    ु झे
झे? हे वत्
 वत् र  माझं  माझं आहे.’.’
‘ य 
  ु   थां बयावर 
  ु    बयावर  आईला  इंद  द  ् राणीकड 
 राणी
  कड    ू न  भेट  हण 
ट   हण    ू न  आलेलं  वत् र  आहे हे.
  ु यासा
  ु या साठी 
ठी  काढ 
 काढ    ू न 
  ू न ठे ठेवते
वते, असं रात्  रात् रीच  रीच सां सांिगतलं
िगतलं हो होतं तंि तनं
ि तनं मला  मला !’ !’
‘ त 
  ु या  आईला  इं
  ु या  आईला  इंद  ् राणीकड   राणी
  कड    ू न  भेटी  टी  येत  त  असतील ,  नाही त  नाही  तर  र  िडा
 िडाकणी कणीकड  कड    ू न  येत 
त 
असतील !  मला   मला  काय   काय  करा  कराय यचंय् य्  यायाशी 
 यायाशी !  नसया   नसया  मोठे  मोठेपणाया गोटी
पणाया  गोटीत  त सां
सांगते
गतेस ि  स ि न 
न 
  ु सयाचं
 सयाचं वत्  वत् र  – माझं  माझं वत्  वत् र  म   म 
  ु का
  ु काटा टानं नं मला 
 मला देदे –’
‘ मी दे
 मी देणार  णार  नाही नाही! काय   काय  करणा  करणार  र आहेआहेस  त  त   ू?’
?’
ते ओढीत  मी   मी  हट हटले,
‘ काय 
 काय  करणा  करणार  र आहे
आहे मी   मी ? मी  कोण आहे  कोण आहे, हे ठाऊक   ठाऊक आहे आहे का   का ?‘ ?‘
‘आहे,  प    ु रंरं  प 
  ु रंरं  ठाऊक 
 ठाऊक  आहे!  व    ृ षप
  ृ षपवा वा महारा
 महाराजां जांया या   पदरी   पदरी  असलेया   एका   एका 
ि भु
ि भु काची  काची मु मुलगी आहे
लगी आहेस  त  त 
  ू!’
!’
 िशम
 िशम ठेने ने  बाबां
 बाबां ना ि भु ि भु क  क  हट हटले हो होते ते!  यां चा  भयं  भयंकर अपमान र  अपमान के केला हो
ला होता ता. ि तला 
ि तला 
 ाय  बोल 
 बोल   ू िआण  काय   काय  बोल   बोल    ू  नको
 नको, ि तचा  ि तचा  कसा स  कसा  स    ू ड घे
 ड  घेऊ  ऊ,  असे  मला   मला  झाले  झाले;  पण सं
 पण  संतापा तापानेने
 माया तड 
 माया तड    ू न  शदच 
 शदच फु फुटे टेना 
ना !
 मी  बोलत 
 बोलत  नाही  नाही, असे पाह   पाह    ू न  ती िअधकच 
 ती िअधकच चे चेकाळली
काळली. ती  हणाली  हणाली,
‘ि भकारडे
ि भकारडे!  त    ू खुशाल  रागा
शाल  रागाव  व , आदळआपट  क
आदळआपट  कर  र ,  हवं
 हवं  तर   तर  भुईवर  ईवर  ग  गडा
डाबबडा  लोळ   लोळ ,
 नाही त
 नाही  तर  र  जमभ
 जमभर  र  मा माझा झा  े  े ष  क
ष  करी रीत  त  बैस  स.   इथं कुणाला तुया  या  रागालोभा
 रागालोभाची  ची  पवा
 पवा आहे?
 बोल    ू नचाल 
 नचाल    ू न  मी 
 मी  राजकया
 राजकया आहे.  त    ू माया िव
 माया िवडलां डलांया  या  एका  एका िआश् िआश् रताची 
 रताची मु मुलगी 
लगी .  बाबा   बाबा 
यां ना  ‘गुदे देव  व,  गुदे देव  व’   हणतात 
 हणतात , हा  बाबां  बाबां चा  चांगु गुलपणा
लपणा आहे.  राज  राजसभेत  त   बाबा 
 बाबा 
ि सं
ि संहासहासनावर 
नावर  बसता  बसतात  त . तुझा  झा  बाप 
 बाप  म    ृ िगा
  ृ िगाज
 म  जनावर 
नावर  बसतो 
 बसतो . हे अंतर  प   प 
  ु हा 
  ु हा  कधी 
 कधी ि वस 
ि वस  नकोस 
 नकोस !’ !’
ि तयाि झं
ि तयाि झंया धरायात  या धरायात िआण  िआण ि तला  ि तला  फरफ  फरफटत  टत ओढीत 
ओढीत ने नेऊन  वना  वनातया तया कु कुठया 
  री  पडयाि िवहरीत  ढकल    ू न  ावे, अशी  इछा  मला  झाली,  पण  रागाने माझे हातपाय 
 टलट  कापू लागले होते. मी  म    ू छा येऊन  पडते, की  काय  – 
आमचे भां डण  सु  झालेले  पाह    ू न  मघाया िमैत् रणी  जवळ  आया  होया .  मी 
 टलट  कापत  आहे, हे  यांया  लात आले असावे.  या  खो  खो  हस    ू  लागया.  या 
 सयाने  माया  तळपायाची  आग  मतकाला  गेली .  यांया  बरोबर  िशमठाही  हस    ू
 ागली .
 माया मनात अपमानाचा  वणवा पेटला . असे धावत  नगरात  जावे,  बाबां ना हे
 सारे सांगावे िआण  पाणी यायलासुा  मी  इथे राहणार  नाही, असे यां ना  बजाव    ू न  – 
 मी धावत सुटले. माग    ू न  िशमठेचा आवाज आला ,
‘देवयानी   – थां ब , देवयानी   – जरा थां ब !‘
  ु ट , उम !
 नीच , द 
 मी  मागे  वळूनसुा  िपाहले  नाही. ि व  िहरणीप् रमाणे ि मळेल  या  वाटेने  मी 
 वनात धाव    ू लागले.
 ५
 िशम ठा  मायामाग    ू न  धाव    ू  लागली . ि तया सयाहीि तयामाग    ू न  पळत  येत 
असायात . यांया  पावलां ची  चाह    ू ल  मला  ऐक   ू येत होती , पण  मी  एकदासुा  मागे वळून 
ि ाहले नाही. ही उमट,  िगव ठ  िशमठा  मायाप    ु ढे नाक  घाशीत आली ,  तरी ि तला मा 
 रणार  नाही, असे मी  मनाशी घोकीत होते.
 पण  थोडया  वेळात  माझा  वेग  मंदावला .  िशम ठा  आता  आपयाला  गाठणार ,
 याची  जाणीव  मला  झाली.  मघाशी  पोहताना ि तने  माझा  पराभव  केला  होता. आता 
धावतानाही ! छे!  प् राण गेला ,  तरी  हरकत  नाही;  पण ि तया हाती लागायचे  नाही, असे
 मी  मनात  हणत होते. पण हे साधायचे कसे, हे मला  कळेना .
 मी  वळून  िपाहले.  मायात िआण  िशमठांत  फार थोडे अंतर  उरले होते. आता 
धाव   ू न  काही उपयोग  नहता .  मी  इकडे-ि तकडे िपाहले.  पलीकडेच  एक  ख    ू प  ं द  तडाची ,
  ृ ण नी आछादले
 ता - त  ां ली ि वहीर ि दसली .ि तयात ि कती  पाणी होते, कुणास  ठाऊक ! मी 
ि तया काठावर  जाऊन  उभी  िराहले. िशम ठा  मायाजवळ आली . गयावया  करीत  माझा 
 ात ध  लागली .ि तचा हात  ताडकन ि झडकान  मी  हटले,
‘ त 
  ू  राजकया आहेस,   मी ि भु काची  मुलगी  आहे.  मी  तुया  दारात  भीक 
 मागायला  यायचं! होय  ना ? मग आता  कशाला  –?‘
ि तचे शद  ऐक    ू आले,
‘देवयानी , मी  मी   –’
 मायातया िहरणीची  जागा  िवाघणीने घेतली .  मी  चवताळून  वळले िआण 
ि तया अंगावरले वत् र  खसकन ओढीत  हणाले,
‘ माझं  वत् र नेस  ू न 
   माझा अपमान  करतेस?   माया िवडलांया ि जवावर  जग    ू न 
यां ना ि भ    ु क  हणतेस ? सोड , सोड ते वत् र ! माझं वत् र ! दे ते मला  –’
‘अग   –  पण 
 –’ असे  काही तरी  हणत होती. ते  वत् र  एकदम  स    ू न  खाली पडेल, 
  ु ट 
असे भय ि तला  वाटत असावे!
  मी ते ओढीत ि कंचाळले,
‘ सोड , सोड ते! सोडतेस,  की  नाही?
  ु ढया  पाच - दहा णांत मी  काय  बोलले िआण  काय केले, िशमठा  काय  बोलली 
 प 
िआण ि तने  काय  केले, ते  माझे  मलाच  आठवत  नाही.  एकदम  ‘अग , आई  ग  –’ अशी 
ि कंकाळी मला  ऐक    ू आली .  ती  िशमठेची होती? मी ि तला ि िवहरीत  ढकलले होते? छे!  ती 
ि कंकाळी माझीच होती! या चां डाळणीने मला ि िवहरीत  ढकल    ू न ि दले होते.
६
 मधेि कती वेळ लोटला , क    ु णास  ठाऊक ! मी  त    ृ णपणा   ं   नी आिछादलेया ि िवहरीत 
 डले आहे – छे! आपया  िशम     ठेने ि िवहरीत  ढकल    ू न ि दले आहे, ही जाणीव  या णी 
 मला  झाली,  या  वेळी  मी  पायात  उभी  होते. ि वहीर  ख    ू प  खोल  होती.  पण ि तयात 
  ं बरभरच  पाणी होते. आडरानातली ि वहीर  ती ! वेल नी  ीं ि तचे  तड अध     वट  झाक 
  ू न  टाकले
  ोते. आत  नीट ि दसत  नहते.  या  ओसाड ि िवहरीत  नाना  प् रकारचे भयंकर  साप  वती 
 रीत असतील ! कुणी  तरी  उडी मारयाचा आवाज  झाला.  माया सवा  ंगावर  काटा  उभा 
 िराहला . शेवटी  जीव  मुठीत  घेऊन  मी  तो  आवाज  या  बाज    ूने आला , ि तकडे ि नरख    ू न 
ि ाहले. ती  एक बेटकुळी होती!
 मी  मोठाने ओरडले,
‘अहो, कुणी  तरी  मला  बाहेर काढा !‘
 एकदा, दोनदा , तीनदा ओरडले मी ! थोडा वेळ थां ब    ू न  प    ु हा ओरडले,
‘देवयानी ि िवहरीत  पडली आहे! शुक्राचाया   ं ची  कया देवयानी ि िवहरीत  पडली 
आहे!’
 मी  आशेने  वर  िपाहले. कुणी  कुणी  आत  िपाहले  नाही. कुणीही ि िवहरीकडे
ि फरकले नाही.  मला ि िवहरीत  ढकल    ू न देऊन  िशमठा मैित् रणीं सह  नगराकडेि नघ    ू न गेली 
असावी ! ती  एक  उफराटा  काळजाची आहे; पण  इतर मुल नी  ीं  काही माणुसकी दाखवावी ,
  ी  नाही? आपली मैत रीण  ् ि िवहरीत  पडली  –  ती ि जवंत आहे,  की  नाही, हे  न  पाहता या 
खुशाल  चालया झाया!
 माझे  मन  जळत होते;  पण ि िवहरीतया  या  उपसा  नसलेया  गार  गार  पायात 
भे राहावे लागयामुळे शरीर कुडकुडत होते.  मनात  एकीकडे स    ू डाची आग पेटली होती,
  ु सरीकडे भीतीचा  काळोख  दाटत होता.
 मी पुहा पुहा ओरडले!  पण  या ि नज     न अरयात  माया हाका  कोण  ऐकणार ?
 मी अशीच कुडकुडत  उभी  राहणार , थोडया वेळाने बेश ु  पडणार िआण  मग  या  पायात 
बुड  ू न  मरणार 
  , असे  मला  वाट    ू  लागले. ही  कपना  मनात  येताच  मी  एखाा  लहान 
मुलीसारखी ओसाबोशी  रड    ू  लागले.
 मधेच माया कानांवर  शद आले,
‘आत  कोण आहे?’
  ु ट ,  उम 
 द     ट  िशम 
   ठा  चबडेपणा  करायला पुहा परत आली असावी !  मी  एकदम 
 रडायची थां बले. मात् र  या  प् रनाला उर ि दले नाही.
ि िवहरीया  काठावर  उभे  राह    ू न , ि तया  तडावरया  वेली  हातां नी  द    ू र  करीत ,
 आत  वाक    ू न कुणी  तरी ि वचारीत होते,
‘ कोण आहे आत ?’
 तो  आवाज  प    ु षाचा  होता,  बाबां चा ? छे!  व    ृ षपवा महाराजां चा ? अंहं! आवाज 
ि िनचत  प    ु षाचा होता! पण  काही केया  तो ओळखीचा  वाटेना . मी आत    ू न ि वचारले,
‘ कोण  बोलतं हे?’
‘ यियात !’
 मी  वनात  तर  नहते ना ? मोठा  उसुकतेन े मी  प् रन केला ,
‘िहतनापू रचे महाराज  यियात ?’
‘होय , िहतनापू रचा  राजा  यियात आहे मी . ि शकारीया  नादात  ख    ू प लां ब आलो 
 या  अरयात .  तहान  फार  लागली  होती,  हण    ू न  रथ  पलीकडं  उभा  कन  आही  पाणी
 शोध    ू  लागलो .  माझा  सारथी  द    ु सया  बाज    ू ला  गेला .  द    ु न ि िवहरीसारखं  काहीि दसलं,
 हण    ू न  मी  इकडे आलो . ते जाऊ दे, तुही कोण ?’
‘तुही नाही, त    ू!’
‘ हणजे?’
‘ते  मग सांगेन  मी !  महाराजां नी आधी  वर  काढावं  मला !  मी थंडीनं कुडकुडतेय!्
 ण - पण - या ि िवहरीत तुही उतरणार  कसे, बाई ?’
 वन  प् रथम हायवनी िआण  याया मागोमाग  गोड  शद आले,
‘ यियात  लहानपणी धन     ा ि शकलाय्!ि तयातले चमकारस 
  ुि व    ु ा !’
वेदमंतर् ां सारखे काही शद  मला  ऐक    ू आले.  यांया  पाठोपाठ  पायात  काहीतरी 
 डयासारखे  वाटले.  भराभर  तरंग  उठ    ू  लागले. पुढयाच  णी  एका  कमळात  मी  उभी 
आहे, असा  मला  भास  झाला. संजीवनी ि वे सारखाच धन     े तला  चमकार होता हा !
  ुि व 
 वर येता -येता  मी  िपाहले.  बाणां चा  कमळासारखा एक  पाळणा बिनवला होता.  यात  उभी 
 राह    ू न  मी  वर येत होते!
ते  कमळ  ि िवहरीया  तडाशी येऊन  थां बले.  मी   समोर   उया  असलेया 
 यियातमहाराजां कडेि नरख    ू न  िपाहले. कच  सोडला, तर  इतका देखणा  प    ु ष  कधीच  िपाहला 
 नहता  मी !  राजवत्र ना  ां  यां चा  बाबदार देह  शोभा आणीत  होता िआण  मला  वाटले,
  ु षांया  गयात  द    ् राां या  माळेपेा  रनहारच िअधक चांगला ि दसतो .
 महाराज  मायाकडे टक  लाव    ू न  पाहत आहेत,  हे लात येताच  मी  लाजले. खाली
 मान  घाल    ू न  पाह 
  ू लागले.  माझे ओले  वत् र अंगाला  कसेि चकट    ू न  बसले होते.  नकळत ते
 माझे  सदय  वाढवीत  होते.  िशम ठेने  मला ि िवहरीत  ढकल    ू न  देऊन  मायावर  केवढा
 पकार  केला  होता!  मी  ओलेती  नसते,  तर  एवढा  पराक्रमी िआण  ऐवयसपं न 
 राजाया डोयांत  द    ृि टभेटीया िपहया णी  भरले असते, की  नाही – 
 मी  खाली पाहतच  उभी होते. महाराजां नी  हसत ि वचारले,
‘ या असरेचं नाव  कळेल का आहांला ?’
‘ मी असरा  नाही!’
‘ हणजे! प    ृ वीतलावर  इतकी सुदं र  त् री  –’
 माया सदयाने महाराजांचे मन ि जंकले होते. या  सदया या  पारडयात आणखी 
 वजन  टाकायला  हवे होते. ि कंिचत  मान  वर  कन  महाराजां कडे एक  कटा  टाकीत िआण 
  ु हा  खाली पाहत  मी  हणाले,
 ‘ मी शुक्राचाया   ं ची मुलगी देवयानी !’
‘शुक्राचाया  ं ची ? दैयगु शुक्राचाया   ं ची मुलगी !’
‘हो.’
‘ मी तुमया   –’
‘अंहं. तुया  –’
 महाराज  हस    ू न  हणाले,
‘ मी  आज  थोडासा शुक्राचाया   ं या  उपयोगी  पडलो !  माझे  म    ृ गयेचे  सारे  श् रम 
 सफल  झाले!’
‘ पण आणखी थोडे श् रम देणार आहे मी आपयाला !’
‘ते मी  मोठा आनंदानं घेईन !’
‘ मी  बाहेर कशी येऊ ?’
‘ हणजे?’
‘ मला  भय  वाटतंय.्  बाहेर येता -येता  पाय चुक   ू न 
   मी पुहा ि िवहरीत  पडले, तर ?’
‘ मी तुला पुहा  वर  काढीन !’
‘ मग  मी पुहा पडेन!  ’
‘ि न  मी तुला पुहा वर  काढीन !’
आही  दोघेही  हस    ू  लागलो .  हसता - हसता  हळूच  मान  वर  कन  मी  िपाहले.
ओया  वत् राम    ु ळे िअधकच  स    ु  ं दर ि दसणाया  माया आक    ृ तीवर  यांचे  डोळे ि खळले
  ोते.
 मी  हळूच  उजवा  हात पुढे केला .  महाराजां नी आपया  उजया हातात  तो घेतला .
 मी  बाहेर  काठावर आले. ते  माझा  हात  सोड    ू  लागले.  मी  पायाया नखां नी  जमीन  उकरीत 
 हटले,
‘असा  नाही सोडता येणार  माझा हात आता ! आपण  िपाणग् रहण केलंय् माझं!’
ते चपाप    ू न  हणाले,
‘हे कसं शय आहे? त    ू ब् राणकया , मी ित् रय  राजक    ु मार ! असला ि ववाह ...’
‘असले अनेक ि ववाह  प    ू वी     झाले आहेत , महाराज ! लोपाम    ्रेच ं उदाहरण  –’
  ु द 
‘छे.’
 मी  हस   ू न  हटले,
‘ महाराज ,  मी आपली  राणी  हावं, अशी दैवाचीच  इछा आहे.  नाही तर आज  या 
अरयात  आपलं येणं  कशाला  झालं असतं? आपण नेमके  याच ि िवहरीजवळ  कसे आला 
असता ? पू वजमाया ॠणानुबध ं ावाच    ू न  का अशा  गोटी घड    ू न येतात ?’
‘ पण , सुद ं री  –’
‘ पण  नाहीि न  बीण  नाही!  महाराज  आपलं  दश न  झालं,  याच  णी  आपया 
 रणी  माझं  दय  मी अप ण केलय ं .् आपण  याचा  वीकार  करा ,  नाही तर ि धकार  करा !
आपण  मला  आपली  हटलं  नाही,  तर ि हमालयाया कुठयाही गुहेत  मी  जाईन  अन्
ि तथं आपया  नावाची  जपमाळ घेऊन  उरलेलं आयुय  काढीन !  परप    ु षाचा  वनातसुा 
 पश  न  झालेली  मायासारखी कुिमारका केवळ  एका णािकरता कुणाया हातात हात 
 ईल  का ?’
‘ पण , देवयानी , तुझे वडील ि त् रभुवनाला प    ू य  असलेले  ॠषी आहेत ,  यां ना हे
 आवडलं नाही, तर  –‘
‘ ती  काळजी आपयाला   –’  बोलता- बोलता आठवण  होऊन  मी  मयेच  थां बले
िआण  हणाले, ‘ि कती वेडी आहे मी ! आपयाला  तहान  लागली होती, हेि वसनच गेले!
 जवळपास कुठंतरी चांगलं पाणी –’
 मायाकडे लोभस  द    ृ टीने पाहत ते उद    ् गारले,
‘तुयाकडे पाहता- पाहता तहानभ    ू क  – सारं सारंि वसन गेलो  मी ! सुदं र  िहरणीची 
ि शकार  करायला आलो होतो मी ! पण  घडलं अगदी  उलटं!ि तनंच  माझी ि शकार केली !’
 मी  हसले, लाजले. खाली पाहत  मी  मनाशी हटले,
‘ बाबां सारया  ॠषीं नी  नुसती  तपचया  करावी .  जग  कशावर  चालतं,  याची 
यां ना कुठं  कपना आहे?  काल  रात् री  बाबा  लनाची  इतकी  काळजी करीत होते! आता 
 वयानी  हण    ू न  नहे,  तर  िहतनाप    ू रची  महाराणी  हण    ू न  मी जेहा यांया  पाया  पडेन, 
   े हा यां ची मुद  ् रा 
   कशी बघयासारखी होईल !
‘ तो  कपटी  कचही आज  हवा होता इथं!  यायावर  मी घेतलेला हा स    ू ड  पाह 
  ू न 
 याचा असा  जळफळाट  झाला असता ! खरंच!   स    ू डसुा ि कती सुदं र अस   ू शकतो!’
७
 रथात    ू न  नगरात  जावे िआण  हे  सव  बाबांया  कानांवर  घालावे, असे  महाराज 
 हणत  होते,  पण  राजकया हण    ू न  िशमठा ि जथे अज    ू न ि मरवीत  होती, ि तथे  पाऊल 
 ाकायची  माझी  इछा  नहती ! ि तने  माझा अय अपमान केला होता.  बाबां चा अस 
िअधेप केला होता. महषी ला ि भु क हटले होतेि तने.
 मी ि भु काची मुलगी  नाही, िहतनापू रची  महाराणी आहे, हे ि तला  ऐकवायची 
 ार - फार  इछा होती मला !  पण तेवढाने ि तचा  स    ू ड घेतयासारखे  कसे होईल ? ि तचा 
अपराध  मोठा  होता .  जसा अपराध ,  तसा दंड!   िशमठेला  जमभर आठवण  राहील , अशी 
ि शा   झाियाशवाय   नगरात   पाऊल   टाकायचे  नाही, असा   मी  ि नधा र  केला .
 महाराजांया  सारयाबरोबर ि नरोप  पाठव    ू न  बाबां ना  बोलाव    ू न  यावे – 
 तो ि नरोप  सारयाला सांगावाच  लागला  नाही  मला . नेमका  याच  णी  ध    ू ळ 
 डवीत  एक  रथ  वरेने आला . आमयापास    ू न थोडया अंतरावर  तो थां बला .  या  रथात    ू न 
 बाबा िआण  व    ृ षपवा खाली उतरले. फार ि दवसां नी ि दसणाया आईला ि मठी  मारायला  म    ू ल 
धावते  ना ?  तसे  बाबा  लगबगीने पुढे आले.  मला  पोटाशी धन  ते  माझे  मतक थोपट    ू
 ागले.  मी  िअभमानाने िआण  आनंदाने  डोळे ि मट    ू न  घेतले.  मयेच  माझा  एक  गाल 
ि कंिचत ओला  झायासारखा वाटला  मला .  मी  हळूच  डोळे उघड    ू न  िपाहले.  बाबांचे  डोळे
 ाणाव    ू न गेले होते.  तपवी शुकर् ाचाय     आपली  लाडकी मुलगी सुिरत आहे, हे  पाह    ू न 
 ान ि वसरले होते, आनंदाने अश्   गाळीत होते. यियातमहाराज हे कौतुकाने पाहत  होते.
 वढी धयता  वाटली मला  या णी !
 मोठा  कटाने ह    ु  ं दका आवरीत  बाबा  हणाले,
‘देव –’
 
 वर  पाह    ू न  डोळे मोठे करीत  मी  हळूच हटले,
‘अंहं, देवी   –’
  बाबां नी ीण हाय केले. मग ते हणाले,
‘देवी   –’
 यांयापास    ू न  द    ू र होत  मी  हणाले,
‘देवी आता तुमची  िराहली  नाही, बाबा !’
‘ हणजे?‘
 मी  यियातमहाराजां कडे सलज िआण  िसाभप् राय  कटा फेकला .  लगेच  खाली
 मान  घाल    ू न  मी  उभी  िराहले.
 महाराजां नी  प    ु ढे होऊन  बाबां ना िअभवादन केले. ते कोण , इथे ऐन वेळी  कसे आले,
यांचे येणे  घडले,  हण    ू न  माझे  प् राण  कसे  वाचले, हे  सारे- सारे  महाराजांया  मदतीने  मी 
 बाबां ना  सांिगतले. ते  ऐक    ू न  यां ना  िअतशय  हष  झाला. आहां  दोघां ना  मनःपू वक 
आशीवा द देत ते व    ृ षपया कडे वळून हणाले,
‘ कधी  कधी  भायसुा संकटाचं  प घेऊन येतं. आजचा हा सारा मंगल  प् रसंग 
 साच  आहे.  राजा , ि हया ि ववाहाया  सोहयाची  तयार  कर .  सारं  नगर  श    ृ  ं गारा .
 ानवांया  द    ृ टीनं मोठा आनंदाचा ि दवस आहे हा! ि हची  सासरी  पाठवणी केली ,  की हा
शुकर्   नया  तपचय      ला  मोकळा झाला.  मयंतरी  ट  झालेलं दैव पुहा प् रसन होत 
आहे, असं ि दसतंय.्  चला ,  यियातमहाराज ,  या  रथात  बस    ू न  नगरात  चला . देवी ,  त    ू हो
  ु ढं!’
 मी  जागेवन  हलले नाही, तडाने एक  शदस    ु ा  उचारला नाही.
  ृ षपवा 
 व     पुढे येऊन  मला  हणाले,
‘ झालं गेलं सव    ि वसन  –’
 मी  उसळून उद    ् गारले,
‘ जो  घाव  घालतो, याला तो ि वसन  जाणं सोपं असतं; पण  याया कपाळावर 
 ाव  बसतो , याला याचा ि वसर  पडत  नाही! तो  प् राणांितक वेदनां नी  तळमळत असतो .
  ु मया  म    ु लीनं आज  मला ि िवहरीत  ढकल    ू न  माझा  जीव घेयाचा  प् रयन केला . तेस  ु ा   
 एक वेळ सोसलं असतं  मी ; पण  ती  बाबां ना  उे श  ू न जे    भलतं- सलतं बोलली  – काळजाला 
रं पडतील , असं ती जे बोलली  –’
 बाबां नी  कठोर  वरानेि वचारले,
‘ काय  हणाली िशमठा ?’
 मी  हणाले,
‘ कसं सांग   ू ते, बाबा , मी तुहांला ? ती  मला  टोच    ू न  हणाली, ‘ मी  राजकया आहे,
  ूि भु काची मुलगी आहेस ! तुझा  बाप  मायाि पयाया दरबारात  एक  भाट  हण    ू न , एक 
 याचक  हण    ू न ,  एक  तुितपाठक  हण    ू न  उभा असतो .  माया िवडलांया  प    ु ढं हात  जोड    ू न 
  ो  िदणा  –’
  ृ षपवा प 
 व    ु ढे होऊन  लीनतेने हणाले,
‘गुकये,  िशमठासुा  लहानच  आहे अज    ू न  तुयासारखी.  एका  वत् रावन 
  ु मचं  दोघींचं भां डण  कसं सु  झालं, ते ि तनं सांिगतलं  मघाशी.  लहानां ना  पोच  असत 
 नाही, भान  राहत  नाही. शदावरनं शद  वाढत  जातो  –’
‘ मला ि तनंि िवहरीत  ढकललं, यातसुा ि तचा  काही अपराध  नाही का ?‘
‘असं  कोण  हणेल ?  पण  राग  अंधळा  असतो !  िशमठेया  अपराधाबल  पदर 
  सन तुझी मा  मागतो मी !‘
‘ पदर  बाबांयासारया ि भु क नी  ां  पसरावयाचा असतो ; आपयासारया  राजां नी 
 नाही!  बाबां ना  जर असली ,  तर ते  जातील  परत  नगरात . ि जथं  यां चा ि न  माझा  इतका
अपमान  झाला आहे, ि तथं  मी  प    ु हा  पाऊलसुा  टाक    ू  इछीत  नाही!’  लगेच  यियात 
 महाराजां कडे वळून मी  हणाले,
‘ चला ,  महाराज , आता  इथं णभरसुा  राहयात  अथ  नाही.  माहेर  सोड    ू न 
 सासरी  जाताना मुलीया डोयांतलं  पाणी खळत  नाही, असं  मी  लहानपणापास    ू न  ऐकत 
आले होते!  पण  मला  मात् र  ते  सोडताना  िअतशय  आनंद  होतोय्. ि जथं  माझा  जीव 
   े याचा   प् रयन   झाला,  तपवी  हण    ू न  ि त् रभुवनात   मायता  पावलेया   माया
 िवडलां ना ि भु क  हण    ू न ि जथं  एका  पोरटीनं वैभवाया  धुदं ीत ि हणवलं, ि तथं  पाणी
 यायलासुा  मी  राहणार  नाही!’
 बाबा  इतका वेळ तध  होते. ते हणाले,
‘िआण ,  राजा ,  मीसुा !  तप  करणाराला  या ि हमालयात  हजारो  गुहा  मोकया 
आहेत.   याला  काही तुया  रायाचीच  जरी  आहे, असं  नाही.  याया ि जवावर 
आजपय    ं  त  तुही दानव  मानानं  जगलात  िआण  याया तपाया  बळावर  पुहा आपण 
 डोकं  वर  काढ    ू, अशी  आशा  बाळग    ू न  तुही  याचा  अपमान  करताना ,  याया मुलीचा 
  ् राण घेयाचा  प् रयन  करताना  –’
 व   ृ षपवा     मयेच हणाले,
‘ ग 
  ु देव,  देवयानीचा  काही तरी गैरसमज  –’
 बाबा  गज     ना  कन  हणाले,
‘हा मी  चाललो ! यायायायाचा ि नवाडा  करीत  बसायला  मला वेळ नाही!’
 व   ृ षपवा     ग 
  ु डघे टेक  ू  न  बाबांचे पाय धरीत  हणाले,
‘ ग 
  ु माउलीनंच  आपयाकडं अशी   पाठ  ि फरवली ,  तर   सम    ् रात   जीव 
  ु द 
 ियाशवाय आहांला  द    ु सरी  क 
  ु ठली  गती आहे?  िशम     ठेया हात 
  ू न  घोर अपराध  घडला
आहे. ग    ु देव नी  ां ि तला  हवी  ती ि शा  ावी ! ह    ं  ू की  च 
  ं  ू करता  मी  ती अमलात आणीन ! या 
णी ि तला  इथं आिणवतो , आपया िआण  ग    ु कयेया शंभरदा पाया  पडायला  लावतो,
  ोघां ची मा  मागायला ि तला आा  करतो .  ही ि शा  सौय  वाटत असेल ,  तर  या णी 
ि तला  दानवांया  रायात    ू न  घालव    ू न देतो !’
‘ि तनं देवयानीचा अय  अपराध केला आहे. ही जी ि शा देईल ,  ती  तकाळ 
  ोगायला  िशमठा  तयार असेल,  तरच  मी  प    ु हा नगरात  पाय ठेवीन !‘
 व   ृ षपवा मायाकडे वळून हणाले,
‘गुकये, त    ू सांगशील , ती ि शा  –’
 मी  मयेच हणाले,
‘ महाराज ,  जो  शद  पाळता येईल ,  तोच  माणसानं  ावा .  मी ि शा  सांिगतली 
अन् ती तुही अमाय केली , तर ?’
‘ काही झालं,  तरी  शमाची  त    ू मैत रीण आहे
् स.   बालपणापास    ू न तुही दोघी  बरोबर 
 वाढला आहात .  त    ू ि तला  भलती ि शा  करशील ? गुदेवांया  चरणां ची  शपथ घेऊन ,  मी 
  ु ला  वचन देतो , की  िशम ठेला  त    ू जी ि शा देशील , ती  मी  मोठा आनंदानं –’
‘ मी  राजकया आहे, त    ूि भु काची मुलगी आहेस !’ हे िशमठेचे उमट शद अज    ू न 
  ानांत  घुमत  होते.  या  घम डखोर  मुलीला चांगली  अल  घडेल , अशी ि शा  झाली
ि ाहजे, असे  एकसारखे मन  हणत होते.  मी  राजकया आहे,  या  कपनेने  ती असा  तोरा 
ि मरवते  काय ? आपया  वैभवाया  धुदं ीत  द    ् रयाने  िदरद   ् री  लोकां चा  ही  उपहास  करते
 ाय ? ठीक आहे; तोरा  उतरेल.  धुंदी  नाहीशी  होईल , अशीच ि शा ि तला  – 
 मी  बोल    ू न गेल – 
े
‘ िशमठेनं माझी  दासी  झालं िपाहजे!’
‘ दासी   –?’  एकदम  काियाठकर  पडलेया  व    ृ षपवा महाराजांया  तड    ू न  कटाने
 एवढाच  उद    ् गार ि नघला .
 माझा ि वजय  झाला होता. मी  तारवराने हणाले,
‘हो –  िशमठेनं  माझी  दासी  झालं  िपाहजे!  या िहतनापू रया  महाराणीची  दासी 
 झालं िपाहजे! दासी  हण    ू न  जमभर  माझी सेवा  करायला आाया आा  मायाबरोबर 
ि तनाप   ू रला आलं िपाहजे.’
*
 ि म 
   ठा 

१
हे  घटकेचे  टोल  पडले.  दोन  घटकांतील  एक  घटका  संपली !  फत  एक  घटका 
 रली.  एका  घटकेत  –  एवढा  थोडया  वेळात  –  मला  जमाचा ि नण     य  यायला  हवा !
 वयानीची  दासी  हायचे, की  – 
 बाबांचे हे  पत् र  समोर  पडले आहे.  यां नी आपया  लाडया लेकीला पािठवलेले
ि हलेिवहले पत् र ! यां ची  शमा आजपय  ंत यां ना  सोड    ू न कुठे द    ू र गेलीच  नाही! मग ि तला 
 त् र  पािठवयाचा  प् रन  येणार  कुठ    ू न !  तो आज  आला  – अशा वेडया - वाकडया  रीतीने
आला  –  पलीकडया महालात  बाबा िआण अलीकडया  महालात  िशमठा ! आही  दोघे
 इतकी  जवळ  अस    ू न   यां ना   मला   पत् र  ि लहायचा   प् रसंग  आला  –  पू व जमाया
 वयासारखा दावा  साध    ू न हा प् रसंग आला !
आज  – वसंतोसवाया िपहयाि दवशी  – 
आज  अणोदय   झाला,  तो   लहानपणाप् रमाणेच   महालाया ि खडकीतुन 
 मायावर गुलाल  उधळीत ! मी  शयेवन  डोळे भन  तो  पाहत होते. मयेच मनातया 
 मनात  लाजले!  तो  अण  लनातया  िपवत् र  होमासारखा  वाटला  मला .  मग  रात् री 
 झोपायला  जाताना  आईने केलेया  थट    ् टच
े ी  आठवण   झाली.  ती  मला  कुरवाळीत 
 हणाली होती,
‘ शमा , हे यु  थां बलं, ते  फार  बरं  झालं,  बघ ! आता  आयावता तला  कुणी  तरी 
 ांगला  राजा  पाह    ू न  – िहतनाप    ू रचा  यियात  राजा  फार  श    ू र ि न गुणी आहे,  हणे!  लहान 
असतानाच  अवमेधाचा  घोडा  घेऊन  तो ि िदवजयाला गेला  होता.  मोठा  देखणासुा 
आहे, हणतात . माया या  नाज    ू क फुलाला शोभेल,  असा !‘
ि तचे हे बोलणे ऐक    ू न  ‘ इश ! हे काय , ग , आई ?’ असे हण    ू न  मी  तडावर पांघण 
ओढले, हे  खरे!  पण  सारी  रात् र  मी  गोड  गोड  वनांया ि हंदोयावर  झोके घेत  होते.
यांतया  एका  झोयाने  मला  िहतनापुरात  नेऊन  टाकले  होते –  यियातमहाराजां ची 
  ् टराणी  कन !
 ट 
अणोदयाया  वेळी  मी  जागी  झाले, तेहास    ु ा  या  वनाची  ध    ु  ं दी  माया
 डोयांवन  उतरली नहती !
 पण  जीवन ि कती  भीषण  आहे! ि कती ि वरोधप    ू ण 
   आहे!  सय  वनापेा ि कती 
 ठोर  असते! आज  सकाळी  प    ू व 
    कडे  उगवलेला  स    ू य 
    िपचमेकडे  झ    ु कलास   ु ा  नाही,
 इतयात  मायावर िहतनाप    ू रला जायची  पाळा आली आहे! याच  यियातमहाराजांया 
 राजवाडात  –  पण  यां ची  राणी  हण    ू न  नहे; तर  यांया  महाराणीची  दासी  हण    ू न !
२
  सकाळी  जलक्रीडेया वेळी  माया तड    ू न  नाही नाही ते  शद गेल!े ते  जायला 
 नको होते! देवयानीला लागेल , असे मी  ख    ू प  ख 
  ू प  बोलले. ते मी  बोलायला  नको होते! पण 
 मी   तरी   काय   क ?  मनावर , ि जभेवर  –  कशावरच   माझा   ताबा   िराहला   नाही!
 हानपणापास   ू न  मी  पाहतेय्,  माझा  पाणउतारा  करायची  एकसुा संधी देवयानीने  कधी 
 मावली  नाही!  ती  िॠषकया झाली,  मायासारखी राजकया झाली नाही, हा काय 
 माझा अपराध ? पण ि जिथेतथे,  पावलोपावली , देवयानी  िशमठेपेा  श्रेठ आहे, हेि स 
 रयाचा अट   ् टहास  ती  सदैव करीत आली .
आही   दोघी  तीन - चार   वषा  ंया  अस    ू.  नौिकावहाराला  नेले होते आहांला 
 ासीं नी . देवयानी  पायात  वाक    ू न  पाह    ू लागली . मग  टायाि पटीत  ती  हणाली,
‘ ए  छमा , ही  कोन  बग  छान - छान मुलगी  मला खेळायला  बोलावतेय!् ‘
 मी  पायात  वाक    ू न  िपाहले.
 मलाही मायासारखीच असलेली  एक मुलगी  हस    ू न  बोलावीत होती. मी  हटले,
‘ही बघ  मलासुा  एक  छान मुलगी  बोलावतेय्!’ देवयानी  नाक मुरड    ू न , ओरड    ू न 
 हणाली,
‘अंहं! त    ु झी  म   ु लगी  घान आहे, माजी  छान आहे!’
आही  दोघी  आठ - दहा  वषा   ं  या  झालो.  वसंतोसवातया  एका  नाट    ु कयात 
आहां दोघीं ना  ग    ु जीं नी  भ    ूि मका ि दया .  या  नाटकात  यां नी  मला  वनराणी केले होते.
ि तला  फ   ु लराणी  केले होते. देवयानी ि दसायची  स    ु  ं दर ,  नाचायची  चांगली ,  हण    ू न ि तला 
  ु लराणी केले होते यां नी . आरंभी  न    ु सती  कळी. मग अध     वट  उमललेले फ    ू ल , मग  प    ू ण 
   पणे
  ु ललेले फ    ू ल , अशी  तीन  न    ृ ये यां नी ि तला  घातली होती. वनराणीला न    ृ य  नहते. माझी 
  ृ यात  गतीच  नहती .  पण  फ 
 न    ु लराणी  ही  वनराणीपेा  मानाने  कमी,  हण    ू न  देवयानीने
 वनराणी  होयाचा  हट    ् ट धरला . शेवटी  ग    ु जीं ना  या  वनराणीला न    ृ ये  घालावी  लागली .
  ु लराणीची  ती  न    ृ ये  करयाइतके  मला  नाचता येत  नहते.  याम    ु ळे ि तया हट    ् टापायी 
 साया नाटकाचा ि वरस  झाला.
आही  पंधरा - सोळा  वषा  ंया   झालो.  या   वषी या   उसवात   नगरातया 
 मोठमोठां या  मुलीं या  अनेक   पधा ठेवया  होया .  न    ृ यपधा,  गीतपधा,
 ायपधा – असया ि कतीतरी  पधा होया .  न    ृ यात ,  गीतात ,  सदया त  –  सगळीकडे
 वयानी  िपहली  आली !  मात् र  कायात  माझी  िकवता सरस  ठरली. ही  लगेच  सली ,
 रागावली , डोयात  राख  घाल    ू न  जाऊ  लागली .
‘ मी  शुक्राचाया   ं ची  मुलगी  आहे,  माझे  बाबा ि त् रभुवनात  कवी हण    ू न  प् िरस 
आहेत,   माझीच  िकवता चांगली आहे;  िशमठा  राजकया आहे,  हण    ू न हे  परीक ि तची 
ि वता चांगली  ठरव    ू न अयाय  करीत आहेत !’ असे ती  हण    ू लागली .
शेवटी  परीकां नी ते  िपारितोषक  आहां  दोघीं मये  वाट    ू न ि दले, तेहा कुठे  ती 
 प  बसली . या वेळी  मला  िपहले िपारितोषक ि मळाले, ते फत ि चत् रपध तले. ते सुा 
 वयानीलाि चत्रेच काढता येत नहती , हण    ू न !
ि तचे  वडील  संजीवनीसाठी  तपचया      करीत  बसलेले! संजीवनीया साहायाने
 ानव देवांवर ि वजय ि मिळवणार !  हण    ू न देवयानीला कधीही द    ु खवायचे  नाही, हे  बाबांचे
 धोरण  मलाही पाळावे लागले.
 एक  ना  दोन ! ि तया अहंपणाया  हजार  गोटी  माया  मनात  खोल  जाऊन 
 बसया  होया; धुमसत होया .  सकाळी  मी नेसलेले  वत् र  ती ि हसकाव    ू न घेऊ  लागली ,
   े हा या  सवा  ं चा  फोट  झाला! पण हे मी कुणाला सांग  ू!  कुणाला कसे समजाव    ू न देऊ? 
 चार  वाईट  शद  माया  तड    ू न  गेल!े  पण  ते  माझे  जीवन  उद 
  ्वत  करायला 
ि नघाले आहेत!   या  एका चुकीबल  राजकयेला  दासी होयाची ि शा ि दली जात आहे!
 मी  दासी  हायचे?  िशमठेने  दासी  हायचे! अटौप् रहर  वतःची  पू जा  करीत 
 बसणाया या  पाषाणाया सुदं र  प    ु तळीची  मी  दासी होऊ ? छे! शय  नाही ते!
३
 नाही! केवळ अपशदच  माया तड    ू न गेले  नाहीत . आई  हणत  होती , हे  वत् र 
 वयानीचे आहे. ते  कचाने ि तला भेट  हण    ू न ि दले होते.  मी ते नेसायला  नको होते. अज    ू न 
   े च  माया अंगावर आहे!  या  कचाने आपला  जीव धोयात  घाल    ू न देव-   दानवांचे  य 
  ु  
बंद केले, यानेि दलेया भेटीने भयंकर भां डण सु करावे? आईने  रात् री  मला  वत्रे नीट 
 ाखव    ू न  का ठेवली  नाहीत ? हे अंशुक माझे नहते, हे मला  कसे कळावे? छे! मी  राजकया
 झाले, हीच  च    ू क  झाली! यामुळेच सव गोटी दासीं वर  सोिपवयाची  सवय  मला  लागली ,
ि तचा शेवट  – िशमठेने माझी  जमभर  दासी  झाले िपाहजे, हा देवयानीचा  हट    ् ट !
ि तला  मी ि िवहरीत  ढकलले,  हणे!  ती  वनात  वेडासारखी धाव    ू  लागली ! ते
 ाह   ू न  ही  हट   ् टी ,  तापट  मुलगी  रागाया भरात ि जवाचे  काही बरे- वाईट  कन  घेईल ,
अशी  भीती  मला  वाटली . ि तला धरयािकरता  हण    ू न  मी ि तयामागे धावले; ि तचा  घात 
 रयािकरता  नाही.  मी  काहीि तला ि िवहरीया काठावर ओढीत नेले  नाही.  ती आधीच 
ि तथे  जाऊन  उभी  िराहली  होती !  दोघीं या ि हसिकाहसकीत ि तचा  तोल  जाऊन  ती 
ि िवहरीत  पडली ! असं अज    ू न  वाटतंय् मला !  का ि तयावरया  साया साठलेया  रागाचा 
 फोट  माया हात    ू न  झाला िआण  मी ि तला वेडासारखेि िवहरीत  ढकल    ू न ि दले?  मनुय 
 रागाया आहारी गेला , हणजे क्र होतो, पश    ू बनतो !
 खरोखरच  मी  इतके भान ि वसरले होते  काय ?  मला  काहीच आठवत  नाही.  बया -
 वाइटाचे, खया - खोटाचे, पाप - प    ु याचे साीदार  या  जगात केवळ  दोन आहेत,  असे कच 
 हणत असे – एक  माणसाचा आमा िआण  द    ु सरा  सव साी  परमेवर . आज  सकाळी  माझा 
आमा  रागाने अंधळा  झाला होता! िआण  परमेवर ? तो  सव     साी असेल!   पण ि नरपराधी 
 माणसाया बाज    ूने सा  ायला  तो धाव    ू न येतो  का ?
ि नदान  नेहमी  येत  नाही!  तो  यायचा  संभव  असता ,  तर  बाबां नी  मायापुढे
 ाकलेया  या  भयंकर  प् रनाचे  उर  मी  यालाच ि वचारले असते. देवयानीने  जमाची 
 ासी होयाची अट  मला  घातली आहे. ती  मी  माय  क , की  नको
४
 बाबां नी  पत् रात ि िलहले आहे...
‘ बाळ ,  बाप  या  नायानं  त 
  ू मला ि वचारशील ,  तर  त 
  ू दासी  हावंस ,  या  गोटीला  मी 
 कधीच संमती देणार  नाही.
  पण  माणसाला  एकाच  वेळी  अनेक  नाती  सांभाळावी  लागतात .  मी  केवळ  तुझा 
ि पता  नाही.  मी  दानवां चा  राजा  आहे.  कचानं संजीवनीचं  हरण  केयामुळं आपला 
संप णू  पराभव  झाला आहे.
 या  प् िरतक    ू ल  िपिरथतीत    ू न  रासां ना  डोकं  वर  काढायचंय्. शुक्राचाया  ंचं गुव 
आहांला  अयंत  आवयक  आहे. देवयानीवर  यांचं िअतशय  प्रेम  आहे. ि तनं
 घातलेली अट  जर  प    ू ण झाली नाही, तर शुक्राचाय नगरात  पाऊल  टाकणार  नाहीत .
 यांया  अभावी  आपलं  राय  धुळीला ि मळेल.  अंतराळात  वछंद  संचार  क 
 िइछणाया दानवां ना ु द  ् र    ि कडां प् रमाणे भ    ू मीवर  सरपटत  राहावं लागेल. 
 शमा ,  त    ू  दासी  झालीस ,  तर  त    ु झं आय   ु य  ध 
  ु ळीलाि मळेल.   माझी  लाडकी  शमा  –!
 शमा  द    ु सयाची  दासी होणार ?  नाही,  पोरी !  दासी  हण    ू न  डोयां प   ु ढं  उभी  राहणारी 
 त 
  ु झी  म    ू ती    - छे!  दासी  हण    ू न  त 
  ु ला  बघयापेा ...  ती  कपनास    ु ा  सहन होत  नाही
 मला !  यापेा  डोळे  फोड    ू न  घेतलेले  बरे!  शमा ,  त    ू देवयानीची  अट  माय  केली 
 नाहीस , तरी  मी  त    ु यावर  रागावणार  नाही!
 शत् वरसुा  असला  प् रसंग  परमेवरानं आण    ू  नये.  पण ,  पोरी , तुया  द    ु    वी 
 द 
ि पयावर  तो  आज  आला  आहे!  काय  करावं, ते सुचेना !  हण    ू न  तुला  हे  पत् र 
 घरातया  घरात ि िलहलं आहे. हे  सारं  मी तुला  तडानं सांगायला  हवं होतं!  पण ते
 कसं सांग  ू?   कोणया  तडानं सांग  ू?  ते सांगायला  मी  आलो  असतो ,  तर  माया
 तड    ू न  एक  शदसुा  बाहेर पडला  नसता ! प्रेमानं कतयाचा  पराजय केला असता !
 शमा !  माझी  लाडकी  शमा !  पोरी ,  यानं तुला  सदैव  सुख  होईल , असा ि नण     य 
घेयाची बुी  भगवान शंकर तुला देवो !’
 ५
‘ घटका  भरली’ हे  शद  लनमंडपात  मी  लहानपणापास    ू न  ऐकत  आले  होते.
अलीअलीकडे या  शदातले  काय  मला  कळू  लागले  होते.  दोन  प् रणयी  जीवांचे  मीलन 
 रणारा  मंगल  ण  अगदी  जवळ  आला , हे सुिचवणारे ते  गोड - गोड  शद  –  या  दोन 
 शदां नी  हली  मला गुदगुया होऊ  लागया होया.
 पण ते  शद  या णी  मला अयंत अमंगल  वाटत होते. ‘ घटका भरली’ हे  शद 
 ऐकायची  इछा  नहती  मला ! ही घटका कधीच  भ  नये,  या णी  काळप    ु षाचा कुणी 
 री  गळा  दाब    ू न  प् राण  यावा, असे एकसारखे मनात येत होते. घटका  भरली, की आई  दार 
 घड   ू न आत येईल . डोळे प    ु शीत  मायापाशी उभी  राहील !
 बाबां ना  मला ि िनचत  उर  ावे  लागेल ! देवा !  काय  उर देऊ  मी ? आनंदाने
 ासी  होऊ ?  या  द    ु ट  देवयानीची  दासी  होऊ ? ते  कसे  शय  आहे? आजपय    ं  त  मी 
 इतरां कड    ू न  पायांवर  पाणी घेतले. आता  ते  लोकांया  पायांवर  घालीत  बस    ू? अंगावरले
ि हरेमाणकांचे अलंकार  द    ू र   कन  ि भकारणीसारखी  राह    ू? अहोरात् र  सेवकां ना  आा 
 रणारी  राजकया  मी !  ती  मी  इतरांया  आा  हात  जोड    ू न  मुकाटानं  ऐक    ू ?  यां ची 
 बोलणी खाऊ ? धनीण देईल ,  या अन - वत्रांवर  ह    ं  ू  की  च 
  ं  ू  न  करता ि दवस कंठीत  राह    ू?
  ् रणयाला,  प् रीतीला,  िपतस    ु खाला,  वासयाया आनंदाला  –  साया साया गोटीं ना 
 ारखी होऊ ?
 छे!  मी  बाबां ना  सांगणार  – देवयानीची  दासी  होयापेा  मी  जोगीण  होईन !
 वयानीला  मायावर  स    ू ड  यायचाय्  ना ?  ठीक  आहे. ि तला  बोलवा  इथं.  ती  आली ,
 हणजे तुही हातात  खड    ् ग  या िआण ि तयासमोर  एका  घावासरशी िशम ठेचे मत 
 डवा!  मात् र  ते ि नजी व  मतकसुा ि तया पायांवर  जाऊन  पडणार  नाही, हे  लात 
 वा .  प् राण  गेला ,  तरी  मी  दासी  होणार  नाही!  वनातसुा  देवयानीची  दासी  होणार 
 नाही!
६
 मी  एकदम  दचकले. कसला  तरी आवाज  – 
 घटका  भरयाचे टोल ! मी  भीत - भीत  दाराकडे िपाहले. ते उघडले नाही. आई आत 
आली  नाही, मला  बरे वाटले!
 खाली मान  घाल    ू न  मी ि वचार  करीत होते!
ि वचार -ि वचार -ि वचार  –  काळजावर  घणाचे घाव  बसत होते.  मतकायाि चंधडा 
  ोत होया .
 – िआण हे सारे कशापायी ? हे अंगावरले वत् र चुक   ू न 
   मी नेसले, हण    ू न !
 कचाने भेट   हण    ू न  देवयानीला ि दलेले हे  पट    ्टांशक ु  ! ते चुक   ू न 
   –  बाबांया 
 ायांशपथ चुक   ू न 
   – मी नेसले.
 या ि वलण  योगायोगात दैवाचा  काही हेत  ू असेल काय ? संजीवनीसाठी  कच  इथं
आला .  तो आमचा  शत्   होता ;  पण  याची ि वा ,  याची ि नठा ,  याचा  याग ,  याचा 
 वभाव  या  सवा  ंमुळे  मनातया  मनात  मी  याची  पू जा  क  लागले. असला  वडीलभाऊ 
 मला  लाभला असता ,  तर  मी ि कती -ि कती चांगली  झाली असते, असे अनेकदा  माया
 मनात येई .
देवयानीने मला  यायाशी  कधी  मोकळेपणाने बोल    ूि दले नाही,  वाग    ूि दले नाही!
ि तला  माझा  कसला  मसर  वाटत होता, कुणास  ठाऊक !  पण  कचाकडे नुसते  िपाहले,  तरी 
 माझे मन  प् रसन होई . याने मायाकडे पाह    ू न मंद ि मत केले, तरी  मनाला मोठा आनंद 
 वाटे.  सहज संभाषणात  तो असे  काही बोले,  की  प    ु ढे ि कती  तरी ि दवस  मी  याचा ि वचार 
 रीत  राही.
 रासां नी  याला  तीनदा  हालहाल  कन  मारले;  पण  प् रयेक  वेळी ि जवंत 
 झायावर  तो  हस    ू न  मला  हणाला,
‘ एखादी  गोट  द    ु न ि जतकी  भयंकर ि दसते, ि ततकी  ती  खरोखर  िभीतदाय 
 नसते. मरणसुा असंच आहे. राजकये, अनुभवाचे बोल आहेत हे माझे!’ एवढे बोल    ू न  तो 
ि कती  मोकया  मनाने  हसायचा !  याया  या  उद    ् गारां चा  अथ      काय ?  कचाला  िभवय 
 ळत  होते  काय ?  दासीपण  हणजे  द    ु सरे  काय  आहे?  मरण  –  माणसाया िअभमानाचे
 मरण ! याया मोठेपणाचे मरण !
 राजक 
  ु लात  माझा  जम  झाला,  हण    ू न  दासी होणं  भयंकर  वाटतंय्  मला !  पण  मी 
 एखाा  दासीया  पोटी  जमाला आले असते,  तर  मी  आनंदाने  माझे  जीवन  कंठीत 
 िराहले असतेच , की  नाही? जगातच  सायाच  म    ु ली  काही राजकया हण    ू न  जमाला येत 
 नाहीत !
 ‘अथ कसला असायचा  यात ?  सारा अनथच आहे! आज   –  इथं –  या मंगल वेळी 
 – 
 माया आयुयातया आनंदाया णी  – दा ि पऊन  यायला तुहांला  – तुमया  तडाचा 
 ा  वास  –’
 दा ?  मी  दा  यालो? छे!  मघाशी माधवाबरोबर  मी  याया घरी गेलो होतो.
  ु णी  तरी  उक    ृ ट  मावी याला भेट  हण    ू न आण 
  ू न ि दली होती.  माझे  वागत  करताना 
  ी  याने मायाकडे केली , फार चांगली होती ती ! हण    ू न  मौजेन े ती  मी घेतली .
 मी  हटले,
‘देवयानी , मी  दा  यालेलो  नाही! थोडी  मावी –’
‘ दाची  सगळी  नावं  पाठ  आहेत  मला .  ती  तुही सांगायला  नकोत  मला !
 रासांया  रायात ि तचं  मोठं  तोम होतं पू वी.  या  दापायीच  बाबां ची संजीवनी ि वा 
   े ली ! तेहा कुठं यां नी  दा  सोडली!  ब् राण  दा  याला,  तर  याया घशात ि शशाचा 
 रस ओतावा , असा ि नयम केला  यां नी !’
‘ मी  ब् राण  नाही, हे  माझं  मोठं  भाय आहे,  हणायचं!’’ औपिरोधक  वराने  मी 
 हणालो.
 या आनंदाया  प् रसंगी  कसलेतरी खुसपट  काढ    ू न  साया रंगाचा भंग  करणाया
 वयानीचा  मला संताप आला होता.
 ती  उरली,
‘ त 
  ु ही ब् राण  नसाल ,  पण  मी आहे.  मी  माया बाबां ची  म    ु लगी आहे,  तपवी
 श 
  ु कर् ाचाया    ं   ची  कया आहे मी ! दाचा  वास  द    ु नस 
  ु ा  सहन होत  नाही मला !’
‘ त   ू  जशी  त    ु या  िवडलां ची  म    ु लगी  आहेस ,  तशीच  माझी  बायकोही आहेस !  मी 
ित् रय आहे; ित् रयाला  म  वय     नाही!’
‘ पण  बाबां नी  दा  सोड    ू न ि दली आहे. तो  तर  दाचा वैरी होता!’
‘ तो ? तो  कोण ?’ रागाने झपाटलेया  माया मनात संशयाची  भर  पडली !
 मी  तावातावाने प् रन केला ,
‘ तो  कोण ?’
देवयानी  तध  उभी  िराहली .  इतका वेळ  ती  मला  टोच    ू न ,  घाल    ू न  बोलत 
  ू न - पाड 
  ोती! स    ू ड  यायची  ही चांगली संधी आहे, असे वाट    ू न  मी  हणालो,
‘ तो  कोण , ते सांग ना ! आता  का  दाितखळी  बसली ?’
 दात -ओठ  खात ि तने उर ि दले,
‘ मला  काही चोरी  नाही कुणाची  याचं  नाव  यायला !  कचालासुा  दा आवडत 
 नहती !’
 मसराची  स    ूम  छटा  माया  मनाला  पश  कन  गेली .  मी  कठोर  वराने
 रलो,
‘हा िहतनापू रचा  राजवाडा आहे. हा शुक्राचाया   ं चा आश् रम  नाही,ि कंवा  कचाची 
 णकटी ु  नाही!  याला म आवडत  नसेल ,  यानं  याला पश  क  नये!  पण  इतरांया 
आवडी -ि नवडीं ची  सती  मायावर  का ?  मी  काय  कुणाचा  सेवक  आहे?  मी  राजा  आहे!
ि तनापू रचा  राजा  यियात  आहे  मी !  इथला  वामी  मी  आहे!  इथं  कचाचं  काही काम 
 नाही! इथं शुकर् ाचाया   ं नी लुडबुड करयाचं काही कारण  नाही! त    ू माझी धमपनी आहेस. 
 माझं सुख पाहणं हे तुझ –’ ं
 ‘तुमचं सुख तुही खुशाल  पाहत  बसा 
 –’ असे हण 
  ू न देवयानीने िअनबाणासारखा 
 एक  जळजळता  कटा  मायाकडे फेकला .  मग  णभर  ि तने  मायाकडे ि वलण 
  ् रोधाने िपाहले िआण ि पशाचाने झपाटलेया  एखाा  त् रीप् रमाणे खाडकन् दार  उघड    ू न 
  ी ि नघ 
  ू न गेली !
 मी  धाडकन्  शयेवर  कोसळलो .  बाबां ना ि मळालेला  तो  भयंकर  शाप ! ि बळात 
  ू
  ु सफुसत ि नघाया क्  नागाप् रमाणे तो  माया म    ृि तकोषात 
  ू न  वर आला ,
‘ही नह 
  ु षाची मुलं कधीही सुखी होणार  नाहीत !’
२
आमया  प् रीतीया  साफयाची  िपहली  रात् र  होती ही!  या  शापाचा  प् रयय 
  ् रीतीया या  िपहया रात् री  इतया ि वपरीत  रीतीने येईल , अशी  मला  कपनास    ु ा 
 नहती . धो -धो  पडणाया  पावसात  पांथाने  व    ृ ाखाली  उभे  राहावे िआण  या  व   ृ ावर 
  ोसळणाया ि वजेया  लोळाने अंध  हावे,  तशी  माझी ि थती  झाली. अत    ृ त  शरीर 
िआण संतत  मन यांया  कात् रीत  रात् रभर  माया मनाचे तुकडे-तुकडे होत  होते!
केवढा आशेने  मी  महालात आलो होतो!  मला देवयानी  हवी होती.  सारी  सारी 
 वयानी  हवी होती. केवळ  शरीरानेच  नहे,  तर  मनाने देवयानी  माझी  हायला  हवी  होती .
अलके या  म    ृ य    ु त्रांत आकाशाला  जाऊन ि भडणारी ि भंत ि नमा ण केली 
  ूने आहां  माताप 
  ोती! मुकिु लकेमुळे  माझे  शरीर  काही ण  सुखावले  होते;  पण  या  सुखात  असलेली 
  ु ढे अलके या  सहवासात  मला  पू ण पणे  कळून चुकली होती.  तसया ु द  ् र िआण 
शुता  प   
िणक  सुखापेा  िअधक  उच  िआण  उकट  प् रीतीचा  आवाद  घेयासाठी  यियात 
अयंत आतुर झाला होता ! पण  – 
३
अलके या  म    ृ य 
  ूनंतर  लवकरच  राियाभषेकाचा  समारंभ झाला. आईने  तडभन 
 मला  आशीवा     द ि दला.  डोळे  भन  राजवेषातील िआण  राजवैभवातील  ययातीकडे ि तने
ि ाहले;  पण  याच  वेळी अलके ची आठवण  काढ    ू न  िकलका  कोपयात  डोळे  प    ु शीत  उभी 
  ोती.  मी  ि तयाकडे  िपाहले.  माया  काळजात   चर      झाले.  एकाच   जागी  ए 
 महवाकांी  ख    ु नी आई  राजमातेया वैभवात  मोठा आनंदानेि मरवत होती िआण  एक 
 सालस , ि नरपराधी आई  एक    ु लया  एका  पोरीसाठी  कोपयात अश्   गाळीत  उभी  होती !
आपली  पोरगी  कुठे मेली ,  कशी,  कशी मेली , हेसुा ि तला  कुणी  कळू ि दले  नाही!
 राजवाडा  –  राजवाडाच  कशाला  हवा ? से चेि कंवा संपीचे प् रयेक कद    ् र  – हा एक  प् रचंड 
अजगर  असतो .  तो  अयंत   भयंकर   रहये  लीलेने ि गळू  शकतो.  याने  बाबां ना 
ि मळालेया  शापाचे िआण  यतीया पाने आलेया  याया प् रयंतराचे  रहय  सहज 
 िचवले  होते,  या  राजवाडाला अलके सारया  यःिकचत  दासीचे  मरण  लिपवणे  काय 
 मोठे  कठीण  होते? आपली  मुलगी  महामारीने मेली , अशी  िकलकेची  समज    ू त  क 
 यात आली  होती . आज हा िअभषेक पाहायला अलका  हवी होती, असे कुणी  तरी  सहज 
 हणाले.  या  शदां नी  या ि बचारीया  दयाची  जखम  प    ु हा  वाह 
  ू  लागली . अशा 
मंगलप् रसंगी  राजवाडात अश्   गाळणे िउचत  नाही, हेि तला  कळत  नहते, असे नाही;
  ण  काही केया ि तला ते आवरेनात !
ते अश्  आईला ि दसले. ती ि तला अशी  ताडताड    ्  बोलली !
‘आाया  आा  आपया  िबहणीकडे  चालती  हो !  इथं  राह    ू न  अपशकु न  क 
 नकोस !’ असे आई  हणाली, तेहा तर  माया अंगावर  काटा  उभा  िराहला !
 मला  आईचा  राग  आला !  या  णी  मी ि नचय  केला ,  कोणया  ना  कोणया
  ृ य 
 मागाने अलके या  म    ू चा  स 
  ू ड घेतलाच  िपाहजे!
४
 तो  स 
  ू ड घेयािकरता  मी आईशी अबोला धरला .  म - म    ृ गयेमये  मी  यथेछ    ुड 
  ंब  ू 
 ागलो . आईने  दाखवायला  आणलेया  प् रयेक  स    ु  ं दर  राजकयेची  प् िरतमा  मी  नावे
 व   ू न  नापसंत  केली .  या  स    ू डाने अलके या  बाबतीत  माझे थोडेसे  समाधान  झाले;  पण 
 माझे अंतःकरण  प    ू वी 
   इतकेच     ृ षात 
  ुि धत िआण  त     िराहले.
अशा  मनःिथतीत  म    ृ गयेया  नादात  मी ि हमालयाया पाययाकडे गेलो .  एका 
  ृ गाचा  पाठलाग  करता - करता  रासरायात ि शरलो; िआण धम पनी  हण 
 म    ू न देवयानीला
 बरोबर घेऊन िहतनाप    ु राला  परत आलो !
 ५
 या ि दवशी  एका  घटकेत  –  घटका  तरी  कुठली ?  एका  पळात  – देवयानीचा  मी 
 वीकार केला . ि कती अद    ्भुत,  ि कती ि वलण  घटना होती ती !  मात् र  या णी ही घटना 
 मला अयंत कायप    ू ण 
   वाटली  होती !
 सम    ् रमंथनात 
  ु द    ू न  वर  येणाया  लमीप् रमाणे ि िवहरीत    ू न  बाहेर  येणारी  देवयानी 
 ासली  मला !
 मी ि तयावर  ल    ु ध  झालो,  तो  काय केवळ ि तया लावयाम    ु ळे? छे! देवयानीचा 
 वीकार केयाने आईवर चांगला  स    ू ड घेतयासारखे होईल , असे मला  वाटले. आईला  स    ू न 
 हण    ू न  ित् रय  राजकया  हवी  होती !  मी  ब् राण  िॠषकयेशी  लन  केले,  हणजे
 जमभर ि तया मनात हे  शय  सलत  राहील !  एका ि नपाप  म    ु लीया हयेचा  स    ू ड दैव 
 सा घेत,े हेि तला  प    ु रे प   ु रे कळेल! 
 क 
  ु ठलेही  आढेवढे े  न  घेता  मी  देवयानीचे  िपाणग् रहण  केले, ते केवळ  या  दोनच 
  ोटीं म 
  ु ळे  नाही. आणखीही  एक  आशा  माया ि नमा     ण  झाली होती. ही  स    ु  ं दर  तणी 
शुकर् ाचाया   ं ची  कया आहे, हे  कळताच  मला  ती िअधक  कमनीय  वाट    ू  लागली ,  एका थोर 
 ॠषीया  शापाची  छाया आपया  कुळावर  पडली  आहे.  या  छायेत  ू न    मुत  हायला 
ि ततयाच  मोठा  ॠषीचा  आशीवा द  आपयाला  हवा , असे  माया  मनात  आले.
संजीवनीसारखी अपू व ि वा ि मिळवयाइतकी  तपचया शुक्राचाया   ं नी  केली  होती.
अगय  ॠषीं चा  शाप  आपया  कयेया  िआण  जावयाया संसारात ि वष  कालवीत 
आहे, असे  वाटले,  तर ते  काय  वथ  बसतील ? ते  उग् र  तप  कन  या  शापावर  उशाप 
ि मळवतील . जगातया अयंत वैभवशाली राजाचा  जावई होऊन  मी सुखी होऊ  शकणार 
 नाही – पण शुक्राचाया  ं नी  मनात आणले, तर  – कोणता सासरा आपया  जावयाचे कयाण 
ि चंतीत  नाही? जे  जावयाचे सुख,  तेच मुलीचे सुख.   कोणयाि पयाला आपया मुलीची 
  ाळजी  वाटत  नाही?
  ु ढचा ि वचार  न  करता , कुणाचाही  सला  न  घेता , देवयानी 
कुठलाही  मागचा - प 
ि जतया  उसुकतेने  माझी  पनी  झाली, ि ततयाच  तपरतेने धमपनी  हण    ू न  मी ि तचे
ि ाणग् रहण केले.
६
 पण  श    ु क्राचाया    ं   चा  मला  प् रय  जो अन    ु भव आला ,  तो अगदी ि नराळा!  यां ची 
आपया  म    ु लीवर  फार  माया ि दसली ;  पण  एवढा  मोठा  राजा  जावई  हण    ू न  आपयाला 
 ाभला , याचे यां ना  म    ु ळीच  कौत    ु क  वाटले नाही. एका  शदानेस  ु ा ते    तसे बोलले नाहीत .
   े  मोठे  तपवी असयाम    ु ळे  जण    ू  काही यांया  कयेचा  मायावर  िअधकारच होता!
 माया  स    ु ख - द    ु ःखांिवषयी   बोलणे लां बच   िराहले,  राजा   या   नायानेदेखील   माझी 
ि वचारप    ू स  केली  नाही  यां नी !  सव     वेळ  आपया  म    ु लीची  मनधरणी  करीत  िआण  ही
आपयाला   सोड    ू न   जाणार ,  हण    ू न   उसासे  टाकीत   यां नी   काढला.  प    ु हा   मोठा 
 पचय ला सुवात  करणार  आहेत ,  हणे, ते!  या  संकपाचे  साग् रसंगीत  वण नही मी 
 ऐकले;  पण  यियात  हा  इतर  माणसां सारखाच  माण    ू स  आहे,  याने कुठयाही  प् रकारचे
आढेवढे े  न  घेता आपया  कयेचा  वीकार  केला  आहे,  याया सुख -  द    ु ःखांशी  समरस 
  ोणे िआण  वतःिवषयी  याया मनात आप    ु लकीि नमा ण  करणे अयंत आवयक आहे,
शुकर् ाचाया   ं या  गावीही नहते!
 िशम ठेने देवयानीची   दासी  होयाचे णाधा त   कब    ू ल  केले! शुक्राचाया  ं नी 
 डोयात  राख  घाल    ू न ि नघ    ू न  जाऊ  नये; आपयामुळे आपया  ातीची संकटे वाढ    ू  नयेत, 
 हण    ू न ि तने देवयानीया क्रोधानीत आनंदाने वतःची आह    ु ती ि दली. हाि तया मनाचा 
 मोठेपणा  होता;  पण  तपवी  हण    ू न ,  एक  प् रौढ  आनुिभवक  माण    ू स  हण    ू न , ि नदान 
  ृ षपवा महाराजां चा  गु  िआण ि मत् र   हण 
 व    ू न  तरी  शुक्राचाया  ं नी  िशमठेचे सांवन 
 रायला  हवे होते, की  नाही?
 पण ते  पडले  मोठे  ॠषी !  यां ना  सामाय  जनां ची  सामाय  द    ु ःखे  कशीि दसणार ?
आपयाच  तपचय या ,  मोठेपणाया िआण  हट    ् टी मुलीची  समज    ू त  घालयाया  नादात 
   े  मन होते. ि कती थोडा वेळ  मी  रासांया  रायात होतो!  पण तेवढात  एक  गोट 
 माया यानात  आली  –  या ि पता - प    ु त् रींचे  एक ि नराळेच  आमकिद   ् रत ि वव  आहे!
 वयानीया  द    ृ टीने शुक्राचाया    ं  पेा   मोठा   ॠषी  ि त् रभुवनात   द    ु सरा   कोणी  नाही!
शुकर् ाचाया    ं  या  द    ृ टीने देवयानीसारखी द    ु सरी सुदं र गुणी मुलगी आकाशपाताळ धुंड  ू नही  
  ु ठेि मळणार  नाही!
मुलीला  सासरी  पाठवताना  प् रयेक ि पयाया  डोयांत  अश्   उभे  राहतात ,
से ते शुक्राचाया    ं  या  डोयांतही आले;  पण  मला  लगेच  एका  बाज    ू ला  बोलाव    ू न  ते
 हणाले,
‘ राजा , देवयानी  माझी  एक    ु लती  एक  म    ु लगी आहे. ि तचं  स    ु ख , तेच  माझं  स    ु ख , हे
धीही ि वस  नकोस .  ती  सदैव  प् रसन  राहील , असं  कर . पुहा  मोठं  तप  कन 
संजीवनीसारखी अिलौकक ि सी  मी ि मिळवणार आहे. माझा आशीवा     द ही जगातली  एक 
अयंत  मोठी  शती आहे, हे अहोरात् र  यानात ठेव .  मात् र  मी ि जतका थोर , ि ततकाच 
  ि ोपट  ब् राण आहे. ि वचारी  प    ु षां ना  मिहावषारी  सपापेा , िअततीण  शत् रापेा 
ि कंवा  वाळांया ि जभा  चाटीत  चोहीं कडे  पसरत  जाणाया  प् रिवलत  अनीपेा 
 पवी  ब् राणाची  भीती  िअधक  वाटते.  सप  एकाला दंश  करतो ,  शत् र  अनेक ना  ां
 यमसदनाची  वाट  दािखवतं. अनी  उभं गाव  जाळतो; पण  जर  का  तपवी ब् राण  एकदा
  ्   झाला,  तर  तो  सव राट    ् राचा संहार  क  शकतो.  व    ृ षपया ला  मला  कसं शरण  यावं
 ागलं; िशमठा  नाक मुठीत धन देवयानीची  दासी  कशी झाली, हे त    ू डोयां नी  िपाहलं
आहे. तेहा देवयानीला द    ु ःख होईल , असं  काहीही , केहाही  क  नकोस . ि तचं  द    ु ःख हेच 
 माझं, हे त   ूि वस  नकोस !’
 मायाप् रमाणेच देवयानीलाही ते  काही उपदेश  करतील , असे  मला  वाटले होते.
अशा  प् रसंगी  राजग    ृ ही जाणाया  नववध    ू ला  वडील  माणसां ची सेवा  कशी करावी .  पतीला
सुख  होईल , अशा  रीतीने वागणे हा पनीचा  कसा धम आहे,  सवती असया ,  तरीसुा 
यां चा  मसर  न  करता  गुयािगोवंदाने  कसे राहावे, हे सांिगतले  जाते, असे  मी  ऐकत 
आलो होतो.  पण शुक्राचाय      पडले मोठे  तपवी! आपया मुलीला असला  काही िलौकक 
 पदेश  करयाचे  यां ना सुचलेच  नाही! शेवटी  मोठांचे  सगळेच ि नराळे, असे  मनाशी
 हणत  मी  यां चा ि नरोप घेतला !
७
 मयरात् र केहाच  उलट    ू न गेली होती! द    ु सया  प् रहराचे टोल  मी  मघाशीच  ऐकले
  ोते!  या  सव आठवणी  प    ु हा  प   ु हा  मनात  घोळवीत  तळमळत , णाणाला  मी  या 
  ु शीवन  या कुशीवर होत होतो; पण  मला  झोप येईना .
 मनुय ि कती आशाळभ    ू त असतो .
 एकदा  वाटे, आज  देवयानीने जे थैमान  घातले,  याने  सारा  राजवाडा  गधळून 
   े ला  असेल !  दासदासी  आपापसांत अज    ू न  कुजबुजत  बसया  असतील !  िपतपनीं या 
ि हया भेटीत  इतया  उमपणाने  शयनमंिदरात    ू न ि नघ   ू न  जाणारी  तणी  यां नी  बाहेर 
  ु ठेही िपाहली  नसेल !  ऐवय ि जतके मोठे, ि ततके ि शटाचारही िअधक बंधनकारक !  पण 
जे कुठच े  –   िगरबाया  झोपडीतसुा  –  घड    ू  नये, ते आज  राजवाडात  घडले  होते! ते  का 
 डले, हे कुणालाच  ठाऊक  नहते. ते  कोण सांगणार ? कुणाला? िआण  कसे? देवयानीची 
 समज    ू त  कोण  घालणार ?
आणखी  थोडा  वेळाने  सगळीकडे  सामस    ू म  होईल ,  मग  इतका वेळ  वतःया 
 महालात  तळमळत  पडलेली देवयानी  पाऊल  न  वािजवता आपया  महालात  परत येईल .
 ार  लाव    ू न  ती मंचकावर  बसेल,  आपले  पाय चु  लागेल . आपण  एकदम ि तचे हात ध 
िआण  हण    ू,
‘वेडी  कुठली !  ब् रदेवानं हे सुद ं र  हात  काय  पाय  चुरयािकरता ि नमा     ण  केले
आहेत?  ’
 मग  ती आपयाकडे पाणावलेया  डोयां नी  पाहील िआण आपया  क    ु शीत  डोके
 ख 
  ु पशीत िआण ते एखाा  लहान  म    ु लासारखे घाशीत  हणेल ,
‘ मी  च    ु कले;  रागाया  भरात   भलतंच   बोल    ू न  गेले  मी  मघाशी.  मला  मा 
 रायची ! करायची  ना ?’
 ि तचे मतक थोपटीत आपण  हण    ू,
‘ मी तुला मा  करायची ?  हणजे  त    ू िआण  मी ि नराळे आहो? छे! वेडी कुठली!  त    ू
िआण  मी ि भन  नाही. संगम  झालेया  नांचे  प् रवाह  दोन  पात्रांत  ू न    कुणी  िपाहले
आहेत  का ?  मी  तुला  मा  करायची ,  हणजे  मी  मलाच  मा  करायची !  त    ू  माझी मा 
 मागायचीस , हणजे मीच  माझी मा  मागायची !’
हे ऐक    ू न  ती खुदकन  हसेल िआण आपण  होऊन  – 
 मनोराये  करयाची  शती देवाने माणसालाि दली नसती ,  तर ि कती  बरे  झाले
असते!
देवयानी आता येईल ,  मग  येईल ;  ती आली ,  हणजे  झाले गेले ते  एका णात 
आपण ि वसन  जाऊ ! आपण ि तला  हण    ू,
‘तुझे संकार  फार ि नराळे आहेत ! माया लात हे यायला  हवं होतं, पण ते आलं
 नाही. आजया  चुकीबल  मा  कर  मला .  प    ु हा  कधीही म  यालेला  यियात  तुला 
 शयनमंिदरात ि दसणार  नाही. एवढानं तुझं समाधान  होत  नसेल , तर तुझीच  शपथ घेऊन 
 या णी  मी  माचा संप  ू ण      याग  करतो . पुहा कधीही कुठयाही प् रकारया  दाया
 यायाला  माझे ओठ  पश     करणार  नाहीत !’
 ती आपया  गयात हात  घाल    ू न  हणेल ,
‘ मायाप् रमाणं तुमचेही संकार ि नराळे आहेत.   माया यानात हे यायला  हवं
  ोतं.  त 
  ु ही ित् रय  आहात ,  वीर  आहात ,  राजे आहात ,  त    ु हांला  रायं  चालवावी
 ागतात ,  य    ु ं  करावी  लागतात .  मानं ि मळणाया  उमादाची  त    ु हांला  जरी  आहे.
  ु मया  या  साया स    ु खाया आड  मी येणं बरं नहे; पण  मी  तरी  काय  क ? मला  दाचा 
 वास  पळभरस    ु ा  सहन  होत  नाही!  एकांतातया  आपया  भेटीया वेळी  आपण  म 
   े तलेलं अस    ू नये, एवढंच  माझं आपयापाशी  मागणं आहे!’
ि तसया  प् रहराचे  टोल  पडले!  तरी  मी  तळमळत  होतो!  उगीच  कान  देऊन 
 वयानीची  चाह    ू ल  ऐक    ू येते  का ,  पाहत होतो!  पण  माया महालाकडे  क    ु णीही ि फरकले
 नाही. येणार  तरी  कोण ? देवयानीया आततायी  वागयाने आई  मनात  ख    ू प  संतापली 
असेल!   पण  स    ु नल े ा  उपदेश  करायला  जाऊन  वतःचा  अपमान  कन  घेयापेा  गप 
 बसणे  बरे, हे ओळखयाइतकी  ती  यवहारचतुर  आहे.  िशमठा  तर  बोल    ू न  चाल    ू न 
 वयानीची  बरोबर  आणलेली  दासी ! मैत रीण  हण  ्   ू न  काही बोलयाचा ि तला  िअधकार 
आहे कुठे? िआण अगदी  न  राहव    ू न  ती  काही सांगायला गेली ,  तर  ती  वाघीण  काय ि तचे
 वाभाडे काढियाशवाय  राहील ? इतर सेवक िआण  दास - दासी ि बचारे डोळे अस    ू न अंधळे ,
 ान  अस    ू न  िबहरे िआण  तड  अस    ू न  मुक !े  ती  सारी  माणसे आपापया  जागी अगदी 
 ळूहळू काहीबाही कुजबुजत , हळहळत , झोपी गेली असतील !
 त् रत  मनाने  मी मंचकावन  उठलो . अत    ृ त  शरीर िआण अपिमानत  मन यां ची 
  ोचणी  मोठी ि िवचत् र असते. अगदी  सपि वषासारखी!  बाहयतः स    ूम ,  पण आत    ू न  तीव् र 
ि रणाम  करणारी !
 महालायाि खडकीत    ू न  बाहेरया  काळोखाकडे  पाहता- पाहता मला मुकिु लकेची 
आठवण  झाली. अलके ची आठवण  झाली. मुकिु लकेने जे मला ि दले होते, अलके ने जे मला 
ि दले होते,  यायापेा  िअधक  उदा , िअधक  उकट  प्रेम ि मिळवयािकरता  मी 
 वयानीचे  िपाणग् रहण  केले होते;  पण   प    ु पशया  मान    ू न  ि जयावर  मी  सुिखनद    ् रा 
    े यािकरता ि नघालो होतो,ि तयात    ू न  सापाची ि पले बाहेर पडली होती!
 मायातला  मनुय  जागा झाला!  मायातला  प    ु ष  जागा झाला!  मायातला 
 राग  जागा झाला! मी  वतःशीच  घोकत  िराहलो , मला जे सुख हवे आहे, ते या  प    ृ वीया 
 ाठीवर केहाही, कुठहे ी ि मळव 
  ू  शकेन !  मी असामाय  मनुय  आहे,  मी  पराक्रमी प    ु ष 
आहे,  मी वैभवशाली राजा आहे;  इछा असली ,  तर अंतःप    ु रात  दररोज  नवी असरा  मी 
आण    ू शकेन !
 ८
  ु सया ि दवशी  सकाळी  उठलो , तेहास 
 द    ु ा  मी  घ    ु शातच  होतो!  एक  प् रकारची 
 जा  वाटत  होती मनाला.  क    ु ठेतरी  द    ू र  म 
  ृ गयेला ि नघ    ू न  जायचा ि वचार  मनात  डोकाव    ू
 ागला .
 इतयात  िशम     ठा  महालात  लगबगीने आली िआण हात  जोड    ू न  मला  हणाली,
‘ महाराणीं ची  प् रक    ृ ती  रात् रीपास    ू न ि बघडली आहे.  राजवै  मघाशीच येऊन गेल.े
 ाळजी  करयासारखं  नाही  काही!  पण  महाराज  यांया  समाचाराला  जातील ,  तर  – 
औषधापेा आपया  दश नानंच महाराणीं ना िअधक आराम  वाटेल!  ’
 बोलता- बोलता  िशमठेने  मोठे  मोहक  ि मत  केले. ि नरभ् र  आकाशात 
सुवणरेषेसारखी  नाज    ू क  वीज  चमकावी  ना ,  तसे!  माया  एकदम  मनात  आले –  रात् री 
 महालाबाहेर  कसलेसे तबक घेऊन कुणी  तरी  दासी  उभी होती! ती  कोण होती? िशमठाच 
 ा ? मी आठव    ू न  िपाहले. नीट  काहीच आठवेना .
 मी  िशम ठेला ि वचारले,
‘ त   ू- त 
  ू रात् री  महालाबाहेर उभी होतीस ?’
 होकाराथी मान  हलवीत  ती  खाली पाह    ू लागली !
 रात् री  िशमठा  मला  कशीि दसली  नाही?  नको नको हणता - हणता माधवाया
 री  मी  ख    ू प  मावी घेतली होती काय ?
 मी ि वचार  करीत आहे, असे पाह    ू न  िशमठा  हणाली,
‘ महाराज ,  बाळपणापास    ू न  महाराणीची मैत रीण आहे ्  मी .  या  जरा  तापट आहेत. 
 महाराजां नी ते मनाला लाव    ू न घेऊ नये.’
 ती णभर थां बली ि न  हणाली,
‘ दासीं नी  कायाया  गोटी  बोल    ू  नयेत,  हे  मला  कळतं;  पण  –  कलहावाच    ू न 
  ्रेमाला गोडी  नाही, असं सारे कवी हणतात !’
शेवटचे  वाय   ती   भीत - भीतच   बोलली  िआण  पुहा  खाली  पाह    ू  लागली .
ि तयाकडे  पाहता- पाहता  माझे  मन  नकळत  द    ् रव   ू  लागले.  या  देवयानीने आपया 
रंगमहालावर  दासी  हण    ू न  काल  रात् री ि हला  उभे केले, ि हया  साया कोमल  भावनां चा 
ि नद    यपणे चोळामोळा केला ,ि तया स    ु खािकरता ही मयथी  करीत आहे!
 व अटमीचा चंद  ् रोदय     जीवनातस    ु ा असतो  का ?
 माझे अंधारलेल े मन  हळूहळू उजळू लागले. यात  प् रसन चांदणे पसरले.
थट    ् टे या  वरात  मी  हणालो,
‘ िशम     ठे, इतकं प्रेम करायला  त    ु ला  क    ु णी ि शकवलं?’
  म दीने रंिगवलेया  डाया हाताया  नखां कडे  उगीच  पाहत ि तनेच  मला  उलट 
  ् रन केला ,
‘ प् रयेक गोटीत  माणसाला गु असावा  लागतोच  का ?’
‘ या  जगात  गुमुिखाशवाय  कुणालाि वा ि मळाली आहे?  प्रेम  करणं ही तर 
 जगातली  सवा  ंत श्रेठ अशी ि वा आहे! संजीवनीह    ू नही मोठी !’
‘ मग सांगते, हवं तर , माया गुचं नाव !’ ती थां बली िआण  हणाली, ‘ कचदेव!  ’
‘ कच ?’ मी आचयाने उद    ् गारलो.
 कच  तर  एक ि वरत  तपवी होता!  प्रेम  हा  शद  नुसता  कानांवर  पडला,  तरी 
  ीन वेळा  नान  करणारा ! याने िशमठेला  प्रेम करायला ि शिकवले?
 हणजेि हचे प्रेम यायावर होते? अरेर!े
 िशम ठा  घाईघाईने हणाली,
‘ चलायचं ना  महाराणीं या  महालात ?’
 एखाा  आईचे  बोट  धन  हसत -खेळत  म    ू ल ि तयामाग 
  ू न  जाते  ना ?  तसा 
 िशम     ठेया  पाठोपाठ  मी  देवयानीया  महालात  गेलो .  माझे  प् रु ध  मन  िशम     ठेशी 
 बोलता- बोलता शांत झाले होते.ि तथया क्रोधाची  जागा मेने घेतली होती.
९
देवयानी  खरोखरच आजारी होती का ? कुणाला ठाऊक !  पण , भुरकट  ढगाआड    ू न 
ि दसणाया चांदयात  उदास  सदय असते  ना ?  तसे ि तचे ते  कोमेजलेले मुख  मला  वाटले.
 मी ि तया जवळ  जाऊन  बसलो . ि तचा हात  हातात घेतला . जे आही  तडाने बोल    ू शकत 
 नहतो , जे आमया  डोयां ना  नीट  बोलता येत  नहते, ते आमचे  दोघांचे हात  बोलत 
  ोते.  या  हातांचे संभाषण  काही ण  झाले िआण  देवयानीचे  डोळे  पाणावले. ि तचे ते
अश्   – कमलदलावरया  दिवबंद  ं  ूस   ारखेि दसणारे ते अश्   – मला  पाहवेनात . यांतला  एक 
ि बंद  ूह  ी डोयां समोर येऊ देऊ  नये,  तो ि तथयाि तथेच चुब ं न ि टपू न  यावा, अशी  तीव् र 
 इछा  माया मनात ि नमाण झाली. पण  – पण  महालात  िशमठा होती ना ?
 मी  वळून  िपाहले.  िशमठा कुठच े  ि दसत  नहती !  पाऊलसुा  न  वािजवता ती 
 बाहेर गेली होती! एवढासुा आवाज होऊ  न देता ि तने महालाचे दार  लाव    ू न घेतले होते.
देवयानीया  डोयांतील  अश् िबंद  ू  ओठां नी ि टप    ू न  घेयािकरता  मी  वाकलो.
 एकदम ि तने आपया  दोही हातांत  माझे हात घेतले ि न  मोठा  लाडीक  वरात अध     वट 
 जागे झालेले माण    ू स  बोलते ना ? तसे – 
 ती  हणाली,
‘पुहा घेणार  नाही ना ?’
 ती  मािवषयी  बोलत होती, हे माया यानात आले.
 माझा अहंकार  द    ु खावयासारखा झाला.  काही तरी  कट    ू  उर  ावे, असे  मनात 
आले; पण देवयानी आजारी होती, माझी देवयानी आजारी होती!ि तला  द    ु ःख होईल , असे
 ाही करता  कामा  नये, हेही याच  मनाला जाणवले.  मनात  एक  वैर  उधळलेला  घोडा 
धावत  होता , याचा  लगाम खेच  ू न     याला आवरयाचा  प् रयन  एक  सारथी  करीत होता.
 फ 
  ु लाह 
  ू नही मऊ असलेया आपया हातांचे  तळवे  माया हातांया  तळयांवर 
  ाशीत देवयानी  हणाली,
‘ नाही ना घेणार ? मायासाठी   –’
ि तया शेवटया  शदाने मी ि वरघळून गेलो . मी  लगेच उद    ् गारलो,
‘ नाही;  शयनमंिदरात  माया तडाला प    ु हा कधीही माचा  वास  येणार  नाही
  ु ला !’ ती  हसली िआण  हणाली,
‘ मला  वचन  ा !’
  ु हा माझा अहंकार ि डवचला गेला . मी ि हयासाठी  इतके करायला  तयार  झालो;
 प 
 ण ि हचा  मात् र  मायावर  काडीचाही ि ववास  नाही!  या  माणसाचा  आपयावर 
ि ववास  नाही, यायासाठी आपया सुखाचा  याग  – 
 घोडा  प   ु हा  उधळू लागला होता. मोठा  कटाने मी  तो आवरला .
 वरकरणी  मी  हसत  हटले,
‘ या  लुसलुशीत  हातां चा  पश  सतत  लाभावा ,  हण    ू न  एक  सोड    ू न  शंभर  वचनं
 ईन  मी !’
‘अंहं.  इतकं  सोपं  नाही ते!  बाबांया  पायां ची  शपथ  घेऊन  तुही  मला  वचन 
 ायला  हवं!’
ि तया िवडलां चा  मला ि वलण  राग आला . देवयानी आता  माझी  पनी  झाली
  ोती. ि तया  मनात  ि पयापेा   मला  िअधक   प्रेमाचे, िअधक  आपुलकीचे  थान 
ि मळायला  हवे होते; पण  –ि तया मनावर अज    ू न ि तयाि पयाचेच राय  स    ु  होते.
 या वेळी  मन आवरताना  मला िअतशय  त् रास  झाला. पण  कसेबसे मी ते आवरले.
 मी ि तला  वचन ि दले.
देवयानी  हस    ू  लागली . ते  हाय  न 
  ु सया  प्रेयसीचे  नहते. ते  एका  िमाननीचेही
  ोते!  पाया  बळावर  आपण  पुषाला  शरण  आण    ू  शकतो,  या  अहंकाराची  ध    ु  ं दी 
 ढलेया  रमणीचे हाय होते ते!
 प् रीतीया रायातया  या  िपहया य    ु ात  मी  प   ू ण 
   पणे पराभ    ू त  झालो!
१०
 मपािनावषयी देवयानीलाि दलेले वचन  मी अरशः पाळले, आमचे  सहजीवन 
सुरळीत सु झाले.
ते ि दवस  अज    ू न  मला आठवतात ! ि दवस  कसले?  स    ू य 
    मधेच  उगव    ू न  िआण  चार 
  ् रहर   माझा  व  देवयानीचा ि वयोग  करव    ू न   मावळत  होता,  हण    ू नच   यां ना ि दवस 
 हणायचे.  नाही तर  – आठ  प् रहरां ची  रात् र  होऊ  शकली  असती ,  तर  कमलात  बंिदवान 
  ोऊन  पडलेया  भ    ृ  ं गाची ि जतकी कुचंबणा  झाली असती , ि ततकाच  यियात सुखसागरात 
  ोहत  िराहला असता !
 पहाटे  बागेतली  पाखरे ि किलबल    ू  लागली ,  हणजे  मला  यां चा  राग  येई .  मोठी 
अिरसक   वाटत   ती   मला !  यां ची  ि किलबल   ऐक    ू न  देवयानी  आपया   महालाकडे
 जायािकरता  च    ु ळ  करी ; मी ि तला  हणे,
  ु ळब 
‘अग , ही पाखरं वेडी असतात ! पांढरं  श    ु भ् र चांदणं  पडलेलं  पाह    ू न ,  उजाडलं,  की 
 ाय , असा  यां ना  भास होतो. अज    ू न  पाच - सहा घटका रात् र आहे. वथ  झोप  त    ू!’
  पण ि तला ते खरे वाटत  नसे. ती  लगबगीने जायला ि नघे. मग  मी  हणे,
‘आता  मोठा  कठीण  प् रसंग आहे मायावर !’
 ती ि वचारी ,
‘ तो  कसला ?’
‘तुयावाच    ू न  चार - पाच  प् रहर  काढायचा !’
 ती  मान  वेळाव    ू न  माया उद    ् गारां ची चेटा  करी ;  पण ि तचे  मान  वेळावणे  इतके
 मधुर होते – मोिरपसालाही  याचा हेवा  वाटेल,  असे – की ते मला ि कती  तरी वेळ प    ु िलकत 
 न  टाकी .
 माझे न  ऐकता  ती  तशीच  जायला ि नघाली, हणजे मी  हणे;
‘तुझा  हा  एवढा  दीघ काळाचा ि वरह  मी  कसा सोस    ू? उव शी  नाहीशी  झाली, तेहा
 माझे  पणजोबा  प    ु रवा रानावनांत वेडासारखे भटकले,  पशुपयां ना ‘ माझी ि प् रया कुठं
आहे’  हण    ू न ि वचा  लागले. ही  उवशीच  आहे, असा  भास  होऊन  लता -वेल ना  ीं ते
िआलंगन देत सुटले! आज  राजवाडात  तसं काही मी  क  लागलो , तर  –’
 ती  मधेच बोले,
‘ इश ! काहीतरीच  काय  बोलता!’
 मी  हणे,
‘छे! हा दीघ     ि वरह  मला  सहन  होणार  नाही. हा काळ  मी  कसा कंठ  ू ?  तुझी  काही
 री  ख 
  ू ण  मला दे.ि तयाकडे पाहत  –’
ि तने  झटकन पुढे  हावे िआण  आपणह    ू न  माझे  कडकड    ू न  च 
  ु  ं बन  यावे, ओठांवर 
ि कंवा  गालांवर दंतव् रण ि दसेल,  असे माझे दीघ    , उकट  च    ु  ं बन  यावे, असे मला  फार  वाटे;
 ण  माझी ही इछा  कधीच  सफल  झाली नाही!  मग  मीच ि तची  च    ु  ं बनं घेऊ  लागे.  एक -
  ोन - तीन - चार , काही केया  माझी  त    ृ ती होत  नसे...
 ती  हळूच  माया हातांत    ू न  आपले  म    ु ख  सोडव    ू न  घेई  िआण ि कंिचत ि चडया 
 वरात  हणे,
  ु रे ना आता ! अजीण 
‘ प     होईल  नाही तर !’
 मी  उर देई, 
‘अंहं; आणखी  एक   –’
 ती  क    ृि त् रम ि मत  करीत  हणे,
‘अंहं! सारी फुलं संपली !’
‘ खोटं! अगदी  खोटं!’
‘ कशावन ?’
‘ उया  जगात  ही  एकच  अशी  अद    ्भुत  वेल  आहे,  की ि जतकी फुलं  तोडावीत ,
ि ततकी ि तयावर िअधक फुलं फुलतात !’
‘ पण तुही एकदा हणता िआण शंभरदा –’
‘ महषी   ं या  आश् रमात  वाढलेली  मुलगी  आहेस  त    ू. तुला  हे  प्रेमाचं  िगणत 
 ळायचं  नाही.  या  िगणतात  एक  याचा अथ  एक  हजार ,  एक  लाख ,  एक  कोटी , असासुा 
  ोऊ  शकतो. प् रसंगावर अवलंब  ू न असतो हा   अथ!’
 ती  हसयासारखे  करी  िआण  तशीच ि नघ    ू न  जाई ,  मी  अत    ृ टीने ि तया
  ृ त  द 
 डौलदार  पाठमोया आक    ृ तीकडे पाहत  राही.
 ११
 इतर  म    ृ तींचे रंग काळाबरोबर पुसट  होत  जातात ;  पण  प् रीतीया आठवणींचे रंग 
 मात् र  सदैव उजळ  राहतात . असे का  हावे, ते मला  कळत  नाही; पण होते खरे!
 लनानंतरया  िपहया काही िमहयांतया अनेक  रात् री  माया मनावर  जण    ू
  ोरया  गेया  आहेत –  असरांया रेखीव आक    ृ तीं सारया ! चांदयांचे      प  जण  वाजवीत 
 माया रंगमहालात  आलेया  या  रात् रीं नी अिगणत  मध    ु घट  भन  आणले. ते  सव      मी 
 टघटा  यालो;  तरी  मी  त    ृ षात     च  िराहलो !  या  रात् री  हणजे  स    ु  ं दर  सरोवरे होती.
  ् रणयक्रीडांया ि िववधरंगी  कमळां नी  फ    ु ललेली  – 
 काय  करायचंय,् ते सारं सांग  ू न   ?
 शरीरसुखाया गोटी मोकळेपणाने बोलणेि शटसंमत  मानले जात  नाही! हण    ू न 
 मी  या  सांगायचे  टाळीत  आहे, असे  मात् र  नाही.  ब् रानंद  प् रात  कन  देणाया
आिमववासाया  गोटीं ची  चचा  जर  चार - चौघांत  होऊ  शकते,  तर  त् री - प    ु षां ना 
   े वढाच  आनंद  प् रात  कन  देणाया  प् रीितीवषयी  उघडपणे  बोलावयाची  चोरी  का 
असावी ? लाजयासारखे, लिपवयासारखेि तयात  काय आहे?
 या  मधुर  प् रणयम    ृ तीं चा सुगध ं   वायावर  उड    ू न  गेला आहे,  यांया  पाकया 
 झड    ू न गेया आहेत;   काटे मात् र  मागे उरले आहेत!   हण    ू नच  मी  – 
देवयानीचे िआण  माझे  एक  रय ,  वतंत र  ् , अद    ्भुत  जग ि नमा ण  करयािकरता 
 ाही काळ  मी धडपडलो .  या  जगात  मी  राजा  नाही, देवयानी  राणी  नाही,  या  जगात 
 मी  िशापत  नह    ु षाचा  प    ु त् र  नाही िआण देवयानी  महषी शुकर् ाचाया   ं ची  कया  नाही;  या 
 जगात ि तया- मायामधली  केवळ  शरीराची  बंधनेच  नहेत ,  तर  मनायाही  श    ृ  ंखलाही
  ु ट  ू न  पडतील 
  ;  या  जगात  म    ृ य    ूने ‘ यियात ’  हण    ू न  हण    ू न  हाक  मारली,  तर  याला
 वयानी ओ देईल , िआण  काळप    ु षाने ‘ देवयानी ’ हण    ू न हाक  मारली,  तर  याला यियात 
ओ  देईल ;  या  जगात  यियात  नरकात ि नघाला,  तर  देवयानी  वगा कडे  पाठ ि फरव    ू न 
 यायासाठी  आनंदाने  रौरवाचा  वीकार  करील  िआण  देवयानी ि कतीही वाईट असली ,
 री ि तने चांगले हावे,  हण    ू न  यियात आपले  प् राण  पाखडील  – असे  जग  मला  हवे होते!
 ण  – 
 एकदा ऐन  मयरात् री  माया बाह 
  ु पाशात असलेया देवयानीला मी वेडा  प् रन 
 ला ,
‘ त 
  ू क 
  ु णाची ?’
 ती  बोलली  नसती , ि तने  भावप    ू ण 
    डोयां नी  मायाकडे  िपाहले  नसते, केवळ 
 माया क   ु शीत ि तने आपले  तड  लिपवले असते,  तरी  जे हवेहवेसे वाटत  होते, ते  मला 
ि मळाले असते – तेवढाने माया दयाचा  कलश  काठोकाठ  भरला असता  – 
 पण वेदातातला  एखादा  गहन  प् रन  मी ि वचारला आहे, असे मान    ू न  ती  उरली,
‘ मी   बाबां ची  आहे,  मी   त 
  ु मची  आहे,  उा   माया  उदरी   जम  घेणाया
मुलाचीसुा  आहे  मी ! आज  मी  महाराणी आहे,  उा  मी  राजमाता  होईन .  मी  कुणाची 
आहे, ते कसं सांगता येईल ? अनेक चा िअधकार असतो आपयावर 
ां !’
 १२
 प् रयेक  रंगाचे  पट    ्टांश  ु क   ि तला   शोभे. आकाशाला   क    ु ठयाही  रंगाया
मेघमालेने  शोभा येते  ना ?  तसे  क    ु ठलेही  वत् र  िपरधान  केले,  तरी  ती  उठ    ू न ि दसे. ि तने
अंगावर ि हयामोयांचे िदागने घातले,  हणजे ि तया लावयाम    ु ळे तेच िअधक  झळाळू
 ागत .ि कती ि िववध  प् रकारची िआण ि कती  रमणीय  रीतीने केशरचना  करी  ती ! कधीकधी 
 ारचार  घटकाि तचे  प् रसाधन  चाले! हे  सारे ि तने  करावे, असेच  मला  वाटे;  पण  अशी 
 नटलेली  देवयानी  क    ु ठे  तरी  आपया  आसपास  असावी  – अगदी  – अगदी ि दवसास    ु ा  – 
असे राह    ू न - राह 
  ू न  मला  वाटे – 
 या  वाटयात  वासनेचा ि कती  भाग  होता, हे  मी  सांग  ू  शकत  नाही.  पण  यात 
 ावना  –  साधी,  सरळ , ि नम ळ  भावना  – थोडी  तरी ि िनचत होती.  उहात  जशी  वाय    ू ची 
 शीतल  झ    ु ळूक,   तशी    यवहाराने  यापलेया , संत रत  ्  झालेया  प    ु षाया जीवनात 
 त् री ! ि तचे ओझरते ि मत , ि तची  साधी हालचाल ,  फार  काय , ि तचे  भोवतालचे नुसते
िअतवसुा  प    ु षाला सुखावह  वाटते,  उिहसत  करते; ि नदान  मला  तसे  वाटे.  पण 
 वयानीला हे  कधीच  कळले  नाही.  प    ु षाया कामुकतेचेच हे  प् रदश न आहे, असे ि तला 
 वाटत  होते,  की   काय ,  कोण   जाणे!  ती   लावयवती  होती,  सदयप जक  ू होती,
  ृ  ं गारसाधनेत  कुशल  होती;  पण  यांतले  काहीही  मायासाठी  नहते.  एक  असरा 
 श 
  ृ  ं गारलेया  महालात  आपयाभोवती ि गरया  घेत ि फरत  होती,  प् रयेक  आरशात 
 श 
 डलेया आपया  मोहक  प् िरितबंबाचे ि नरीण  कन संतु ट  होत होती! देवयानीपाशी
जे काही होते, ते सारेि तयासाठी होते, केवळ  वतःसाठी होते!
 ती  फार  न    ृ यकुशल  आहे, असे  एकदा िशमठेया  बोलयात  आले. ि तचे  न    ृ य 
 ाहायला  मी  उसुक झालो! पण  ‘ दरबारात  काय  कमी नतकी आहेत ?’ असा  प् रन  कन 
ि तने  मला धुडकाव    ू न  लावले!  िॠषकया होती , तेहा ती  हौसेने  न    ृ य  करीत होती. आता 
  ी   महाराणी  झाली  होती .  पतीसाठी   का  होईना ,  ती  नाचली  असती ,  तर  ि तया
  ् िरतठेला केवढा कलंक लागला असता !
 ती  वतःिवषयी  पुकळ  बोले.  कान ि कटेपय    ं  त  शुक्राचाया    ं  या  मोठेपणाया
  ोटी  सांग.े  पण  नह    ु षमहाराजां नी  इंद  ् राचा  पराभव  कसा
  केला , हे  मला ि तने  एकदाही 
ि वचारले  नाही!  लहानपणी  नगरोसवात  बेफाम  घोडावर  बसयात  मी  दािखवलेले
 शौय    , कुमारवयात  अवमेधाचा  घोडा  घेऊन  मी  केलेला ि िदवजय ,  या  साया गोटी 
ि तया कानांवर  आया  होया .  पण  यांतली कुठलीही गोट ि तने  मला  कधी ि वचारली
 नाही, यांतले काही ऐकयाची  कधी  उस    ु कता  दश    ि वली  नाही!
 उलट , ि तया संशयी  व    ृ ीने  मला  त् रास  होई .  िशम     ठेचा ि वडा ि तयापेा 
िअधक रंगला , हण    ू न  सहज थट    ् टा  करयािकरता  पोरकटपणाने मी  बोल    ू न गेलो ,
‘ याचं प्रेम िअधक असतं, याचा ि वडा िअधक रंगतो !’
 या  एका  वायाने  ती ि कती ि चडली – ि कती  बडबडली !  या  णापास    ू न ि कती 
 सोशीने ती  िशम     ठेला  मायापास    ू न  द   ू र ठेव  ू लागली !
अलके ने आपली आठवण  हण    ू न ि दलेला  सोनेरी केस  मी  एका  स    ु वण    मंज  ूष  ेत जप    ू न 
 वला  होता.  ती  पेटी  एकदा देवयानीया हाताला  लागली . ि तयात  काय  आहे, ते
 ाहायचा ि तने  हट    ् ट धरला . शेवटी मी ि तला  ती पेटी  उघड    ू न  दािखवली .  तो  सोनेरी केस 
  ातात  घऊन  तन  एकदम  मला  प् रन  कला ,
‘ही तुमची ि प् रयकरीण  सया कुठं आहे?’
 मी  हटले,
‘ ती ि प् रयकरीण  नहती  माझी ! बालमैत रीण होती ् !’
ि तने संशयी  वरात  प् रन केला ,
‘ सया कुठं असते ती ?’
 मी  वर आकाशाकडे िपाहले.
 ती  हसत  हणाली,
‘ मग हा केस  कशाला  इतका  जपू न ठेवलात ?’
‘ि तची आठवण  हण    ू न !’
 ती  उपहासाने हसली िआण  हणाली,
‘ उा  मी  मेल,े  तर  माझी  नुसती  आठवणसुा  ठेवणार  नाही तुही!  फार  प्रेम 
  ोतं, वाटतं,ि हयावर ? अगदी  जप    ू न ठेवलाय् हा केस  –!’
 तो केस  फेक    ू न  देयाची ि तची  इछा  होती .  तो ि तयाकड   ू न  परत ि मळव 
  ू न  या 
सुवण   मंज  ूष  ेत ठेवताना  मला  काय  कट  पडले, ते माझे मलाच  माहीत !
१३
 एके ि दवशी  झोपेत  ती  काही बोलत आहे, असे  मला  वाटले.  ती कुणाशी बोलत 
  ोती, कुणास  ठाऊक !
 वनात  ती  मायाशीच  बोलत  असेल  का ?  मी  वनातसुा ि दसावे,  इतके
 वयानीचे मायावर  उकट  प्रेम असेल का ?
 माया रोमारोमांत आनंदलहरी  उसळया .ि जवाचे कान  कन  मी  ऐक    ू  लागलो .
 तो  झोपेत हणाली,
‘अंहं-’
 बह   ु धा  हा ि तने चुब ं नाया  मागणीला ि दलेला  नकार  असावा ! ि तया  वनात 
 मीच आलो असलो  िपाहजे!
 ती  हणत होती,
‘ि कती सुद ं र आहेत ही फुलं! पण  –’
ि कंिचत थां ब    ् गारली,
  ू न  ती  उद 
‘ नाही, गडे, मी  नाही ही  माळणार !’
 काही ण गेल.े  ती ि नद    ् रामनच होती.  जण    ू काय  झोपेत  एक  नाटक  चालले होते
िआण  ती  यातले आपले संवाद  हणत होती. ती  हणाली,
‘अंहं. तुही ती  माया केसांत –’  
पुहा काही ण गेल.े  ती  उद    ् गारली,
‘ नाही? नाही? मग  मी  यां चा  चोळामोळा  कन  टाकीन !’
ि तचेि मत  मावळले. ती  एकदम  बोलायची थां बली .
 झोपेत   ुक  णाला  उे श  ू न     ती हे बोलत आहे, हे मला  कळेना . तो संवाद िमैत रणीशी ्
 ाललेला  नहता, हेि िनचत . ती  ‘ त    ू’ हणत  नहती . ‘ त 
  ु ही ’ हणत होती.
  ायवान  आहे!  कचासारखा  तपवी ि जयासाठी  आपया   साया  तपावर   पाणी
 सोडायला  तयार आहे,ि तला  या  जगात  काय  कमी आहे? अशा  उकट ,ि नरपे प्रेमाइतके
 मोलाचे या  जगात  द    ु सरे काय आहे?
 कच  हसत - हसत हे बोलला . पण ...  पण  या  हसयात    ू नच  याया अंतरीची  यथा 
 मला  समजली . देवयानीया वभावाचे – ि तया उाम  वतनाचे –  याला द    ु ःख होत होते.
असे अस    ू नही,ि तियावषयी  याला वाटणारी आप    ु लकीि तळमात् र  कमी झाली नहती .
 प् रीतीया  या  मुया  द    ु ःखासारखे  द    ु सरे  द    ु ःख  या  जगात  नाही!  पण  या  म    ू क 
 यथेया वेदना  द    ु सरे कोण , कशा कमी करणार ?
 मी  काही बोलत  नाही, असे पाह    ू न  तो  हणाला,
‘शुक्राचाया   ं नी  प    ु हा  उग् र   तपचय ला  सुवात  केली  आहे.संजीवनीसारखी
 सली  तरी ि िवचत् र ि वा ते आता संपादन  करतील .  मग  प    ु हा देव-  दानवांचं यु सु 
  ोईल ! देव,   दानव ,  मानव ,  दय    ू  या  सवा  ंचं हे  जग आहे.  पण हे सुदं र  जग  सदैव  यांया 
 लहां नी  भरलेलं पाह    ू न  मला  झोप येत नाही. वाटतं,ि पढान्ि पढा हे असंच चालायचं
  ु ःख ,  कलह , संघष 
 ा ? यु ,  द     यांचंच  राय  या ि ववात  असावं, अशीच  भगवान 
 माशंकराची  इछा आहे का ?  उग् र  तप  कन  यां ना  प् रसन  कन  यावं िआण  ‘ मला 
  ु सरा  कुठलाही वर  नको!  पण  या  जगात  शांतीचं  राय  कसं  थापन  होईल , हा मंत र  ्
   े वढा मला सांगा .’ असा  यांया  पायांशी  हट    ् ट  धरावा , असं  फार - फार  वाटतंय्  मला !
 िदाचत  दहा- वीस  वष    ं   आपली भेट होणार  नाही, असं मी  त    ु ला  हटलं ते याम    ु ळंच!  ’
४
 या ि दवशी  कच िआण  राजमाता यां ना  भ    ृ गुपवताकडे घेऊन  जाणारा  रथ ि नघ    ू न 
   े ला ! अशोकवन  कसे ओके -ओके  वाट    ू  लागले!  मी  एक  द    ु    वी  दासी 
 द  आहे,  माझा  छळ 
 रयािकरता देवयानीने  मला मुाम अशोकवनात ठेवले आहे,  इथया  एकांतात कुजत ,
 णाकणाने ि झजत ,  एके ि दवशी  माझा  अंत  होणार  आहे,  त् रीचे  जीवन  फुिलवणाया 
  ु ठयाही सुखाचा ि करण देवयानी  माया आयुयात  डोकाव    ू देणार  नाही; मी  तणपणीच 
 हातारी ि दस    ू  लागले,  हणजे ि तला  स    ू डाचे  प 
  ु रे  समाधान ि मळेल –   माया मनातया  या 
 साया भुत ना  ां ि कती थोडा ि दवसांत िआण ि कती थोडा  शदांत  कचाने  पार ि पटाळून 
 ावले होते!
 भर  दरबारात  ‘ िशम     ठा  माझी  दासी  आहे!’  हण    ू न  देवयानीने ि कती  तोयाने
 चाला सांिगतले!  एखाा  जहरी  बाणाया  टोकासारखे ते  शद  माया  काळजात 
  ु सले!  पण   याया  पाठोपाठ  कचाया  कण ,  नेहप    ू ण    ृ टीने  या  जखमेवर  जे
    द 
अम    ृ ितसंचन केले, यायामुळे या  शदां नी होणारा  तीव् र  दाह णाधा     त  नाहीसा  झाला.
अशोकवनात  पाऊल  टाकताच ि कती  तपरतेने  माझे ेमकु शल ि वचारायला  तो 
िअितथशा शाळेत  ू न 
  अगदी  मागया  बाज    ू ला  असलेया  माया  महालात  आला .  याला
 ाहताच  मी  उठ    ू न  उभी  िराहले. तो  मला पुनःपुहा  खाली बसायचा आग् रह  क  लागला .
शेवटी  मी  हणाले,
‘ कचदेव,  आपयापुढं  खाली बसायला  िशम     ठा आता  राजकया िराहली  नाही,
  ी  दासी  झाली आहे!’
  मायावर आपली ि नध  द    ृ टी  रोख    ू न  तो  हसत  हणाला,
‘ िशमठे, आपया  अंतरंगात  सुगिं धत  कत    ू री  आहे, हे  कत    ू रीम    ृ गाला  कधी 
 ाऊक  असतं  का ?  तसं तुझं  झालंय्. तुया  शरीराला  दासीची  कामं  करावी  लागली 
असतील ,  पण  तुझा  आमा  कुणाचाही,  कशाचाही दास  नाही!  तो  पू णपणे मुत  आहे.
 याचा  आमा  मुत  असतो ,  तोच  या  जगात  ईवराचं  दश न  घेऊ  शकतो.  मोठमोठा 
 ॠषीं ना  वषानव ु ष तपचया कनही मो ि मळत  नाही...’
 लाजेन े लाल होऊन  खाली मान  घालीत  मी  हणाले,
‘ कचदेव,   मी  देवयानीची  एक  नावडती  दासी  आहे.  मायासारया  दासीला
आिमाबमा  काही कळत  नाही!’
‘ त 
  ू आधी  खाली बैस,   पाह    ू!  खाली बसयाचा संबंध  माणसाया शरीराशी आहे.
  ो  काही याया आयाशी  नाही. तेहा तेवढं करणं तुला  कठीण  जाऊ  नये!’
‘आपयासमोर  मी  खाली बसले,  तर  कुणीतरी  देवयानीकडे चुगली  करील .  मग 
 मला ि तची  बोलणी खावी लागतील . मी  दासी आहे, हे –’
‘ त 
  ू दासी  नाहीस !’
‘ मग  कोण आहे मी ?  एके  काळी मी  राजकया होते!  पण आज ? आज  मी कुणाची 
 या  नाही, कुणाची  पनी  नाही, कुणाची  माता  नाही! कुणी कुणी  नाही मी  या  जगात !’
‘ कोण  हणतं असं?’
‘ मी !’
‘ त 
  ू अज    ू न  वतःला ओळखलं नाहीस . त    ू बहीण आहेस .’
‘ बहीण ? क    ु णाची ?’
‘ माझी ! कचाला  दोन  िबहणी आहेत.  एक देवयानी िआण  द    ु सरी  िशम     ठा .’
ि कती  साधे शद होते हे! पण  माया मनात  यां नी केवढे चैतय ि नमा     ण केले! मी 
 चाची  बहीण आहे! एवढाि वरत , एवढा  यागी, एवढा  िपवत् र असा  भाऊ  मला  लाभला 
आहे! मग केवळ  माया शरीरावर  दासीपणाचा आळ आला आहे, हण    ू न  मी  क    ु ढत , रडत ,
 झ 
  ु रत , मरत  बस    ू? नाही – मी  म    ु ळीच  क   ु ढणार  नाही!
 कच  बोल    ू लागला ,
‘ त 
  ू नुसती   माझी   बहीण   नाहीस ,  त    ू  माझी  गु  आहेस . संजीवनी  ि वा 
ि मिळवताना  वतःया  ातीसाठी  मी  मोठा  याग केला , असं  मला  वाटत होतं;  पण  त    ू
 मायाह    ू नही िअधक  श्रेठ  असा  याग  केला  आहेस ?  त    ू  या  दासीपणाचं  द    ु ःख  उगीच 
 गाळीत  बस    ू नयेस , असं तुयाजवळ तुया  या ि शयाचं  मागणं आहे!  जगाया द    ृ टीनं
  ू  दासी  असशील ;  पण  माया  द    ृ टीनं  त    ू  महाराणी  आहेस .  खरी  दासी  आहे देवयानी !
 वभवाची ,  प् िरतठेची िआण  अहंकाराची गुलाम  होऊन  बसली आहे  ती !  याचा आमा 
 वाथा या ,  वासनांया  िआण  मोहांया  आहारी  जातो ,  तो  मनुय  या  जगात  सदैव 
 ायात ि खतपत  पडतो!  वाथावर  वतःया  सव सुखांवर ि नखारे ठेव  ू न     त    ू  इथं आलीस ;
 माणसाला परमेवराशी जोडणारा  िअतशय  जवळचा  पण  अयंत  अवघड  असा  माग – 
 यागाचा  माग –  त    ू  चोखाळलास .  त    ू  खरी  िवामनी  आहेस;   दासी  नाहीस !  िशम ठे,
थोरया  भावानं धाकटा  िबहणीला िअभवादन केलं,  तर ि तला आवडणार  नाही, हे  मला 
 ाऊक आहे; पण  त    ू वयानं मायाह    ू न  लहान असलीस , तरी  तपानं फार - फार  मोठी आहेस. 
 हण    ू न  –’
  बोलता- बोलता मला  नमकार  करयािकरता  तो  हात  जोडीत आहे, असे – 
 मी कुठे आहे,  काय  करीत  आहे,  याचे  भान  मला  िराहले  नाही.  मी  झटकन  प    ु ढे
 झाले िआण  याचे  दोही हात  माया हातांत  धरले.  या  िअतप् रसंगाचा  याला  राग 
येईल .  तो  माझे हात ि झडकान  टाकील , असे  प    ु ढया  णी  माया  मनात  आले.
आश् रमात  असताना  देवयानीचा  पश  तो ि कती  कटााने  टाळीत  असे,  याची  मला 
आठवण  झाली –  मी  शरमले,  गधळले!  याया हातांत    ू न हात  सोडव   ू न घेऊ  लागले  मी !
 याया ते लात आले असावे. माझे हात  न  सोडता  तो  हसत  हणाला,
‘ सारेच   पश  सारखे  नसतात ,  ताई ! आज   माझी  आई  असती  िआण   मी 
ि हमालयात   जाऊ   नये, असं ि तला   वाटलं असतं,  तर  आपला   मायेचा  िअधकार 
 बजावयािकरता ि तनं मला असंच धन ठेवलं नसतं का ?’
णभराने माझे हात  सोड    ू न  याने हाक  मारली,
‘ ताई !’
 मी  यायाकडे वेडासारखी पाहत  िराहले.  याने  मला  द    ु सयांदा  ताई  हटले.
 च  मला  ताई  हण    ू न हाक  मारीत होता.  मी  कचाची  बहीण होते!  मग  मला  द    ु ःख  करायचे
 ाय  कारण  होते?
 कच  बोल    ू लागला ,
‘ ताई ,  पनी होयाप    ू वी 
   च  त 
  ू आई  झालीस !  साया दानवकुलाची आई  झालीस !
 या आमशतीने हा याग केलास , ती  त    ु या  ठायी  सतत  वाढत  राहो, एवढाच  मी  त    ु ला 
आशीवा     द देतो .’
 याचा  शद ि न  शद  माया काळजावर  क    ु णी  तरी  कोन ठेवीत होते!
 ५
 कच  अशोकवनात  असेपय  ंत   याया  साया  शदांत  ू न    ि नमा ण  होणाया
 िसावक  उमादाने  माझे  मन  कसे  भन गेले होते!  पण  तो ि नघ    ू न गेयावर हा उमाद 
 एकदम ओसरला .  चतुथ ची  ी  हसरी चंद  ् रकोर 
   मावळावी िआण आकाश अगदी  उदास ि दस    ू
 ागावे,  तसे  मला   झाले.  तो  येयापू वी अशोकवनातया ि िनक्रय  िआण   नीरस 
 जीवनक्रमाला  मी  कंटाळून  गेले होते. आता  तर  प् रयेक  पळ  कसे  घालवावे,  या 
ि ववंचनेत मी  पडले.
 राजवाडात असताना ि चत्रे  काढयाचा  नाद  मी पुहा वतःला  लाव    ू न घेतला 
  ोता. अशोकवनात आयावरही  काहीि दवस  मी ि दसेल या  व    ृ ाचे, वेलीचे िआण  वत    ूचे
ि चत् र  काढीत सुटले होते.  पण  थोडा ि दवसां नी  स    ृ टीतले िवैचय  मला  फ    ू ती 
   देईनासे
 झाले.  काही झाले,  तरी  माणसाया मनाया आरशातच  बाहेरया  सदया     ची  प् िरितबंबे
 डत  असतात .  या ि दवशी  मी  दासी  झाले,  याच ि दवशी  माया  मनाचा  हा  आरसा 
  ू न गेला ! पुढेि कयेक ि दवस  याचे त 
  ु ट    ु कडे ज    ू न ,  यांत ि दसतील  ती  मोडकी - तोडकी 
  ु ळव 
  ् िरितबंबे मी  पाहत आले होते. पण आता ते त    ु कडेस  ु ा 
   मला  ज    ु िळवता येईनात ! माया
 दयाचे  मशान   झाले होते. ि तथया  फ    ु लवेलीस    ु ा  अध     वट   जळून,  ध    ू न 
  ु रकट 
  ु त सारया 
ां ि दस 
  ू लागया होया !
ि रकामा वेळ  एखाा  उपाशी  वाघासारखा मला  खायला  येई .  मग  या  गोटी
 मनातया अडगळीया  खोलीत  मी  जाण    ू नबुज  ू न फे
  क    ू न ि दया होया , या ि तथ    ू न  हळूच 
 बाहेर  पड    ू न  माया मानसमंिदरातया मंचकावर येऊन  बसत .  महाराज युावर ि नघाले,
   े हा यां नी  मी  लावलेला कुक ं ुिमतलक  –  तो  यां चा ओझरता  पश!  कचाया  हाताचाही
 मला  पश झाला होता ! पण  या  दोही पशा  ंत ि कती अंतर  होते! कचाया पशाचे मरण 
 झाले,  हणजे अरयातया  एखाा  ॠषीं या सुदं र ,  िपवत् र आश् रमाची आठवण  होई .
 महाराजां चा  पश आठवला , हणजे उानातला  उमादक  लताकुज ं  डोयां प    ु ढे उभा  राही.
 महाराजां चा  तो  पश  काही मनाया अडगळीत    ू न  एकटाच  बाहेर येत  नसे!  मग 
 महाराज  िआण  देवयानी  यांया  मधुमीलनाची  ती  िपहली  रात् र  आठवे.  महालाबाहेर 
ि वडांचे  तबक  घेऊन  उभी  असलेली  िशमठा ि दस    ू  लागे. भांड  ू न  महालात 
    ू न ि नघ 
  ू न 
 जाणाया  देवयानीया  जागी आपण  असतो ,  तर  तसला  िलाजरवाणा  प् रसंग  कधीच 
 डला नसता , आपण  महाराजां ना णभरसुा  द    ु ःख ि दले नसते. आपणांला  म आवडत 
 नसले, तरी  यांयािकरता  तो  वास आपण  सोसला असता  – 
छे!  ती  रात् र  मला  प् रयेक  रात् री आठव    ू लागली .  ती  माझे  मन अगदी अवथ 
 न  सोडी !  मग  दोन  प् रहर  उलट    ू न गेल,े  तरी  झोप  मायाकडे    ुढ    ंक  ू  नसुा  पाहत  नसे!
 समुद  ् राला
  ि मळयािकरता  लगबगीने धावणाया  नदीची  आतुरता  माया  रोमरोमांत 
संचार  करी .  मन  कसे  वारा  यायासारखे होई .  शरीरातला  कण ि न  कण  त    ृ षात     होऊन 
‘ प्रेम!   प्रेम!  ’ हण 
  ू न आक्रोश  करी !
 एका  रात् री  काही केया  झोप  येईना  मला !  हण    ू न  मी ि चत्रे काढायला  बसले.
  ु रवा िआण  उव     शी यांचे ते  नाटक  मला  सहज आठवले.  या  प् रसंगाचे ि चत् र  काढावेसे
 वाटले.  मी   प    ु रयाची   कपना   क   लागले. णात   महाराजां ची   म    ू ती 
    माया
 मनच    ं  ूप  ु ढ  े  उभी  िराहली .  प    ु रवा तर  फार  चांगला ि मळाला,  हण    ू न  मी  हरख    ू न  गेले.
 मग  उव     शी  कशी असावी ,  याचा  मी ि वचार  क  लागले.  एकदम  देवयानी  माया
 डोयां प    ु ढे  उभी  िराहली . असरेचे ि चत् र  काढायला असरेसारखी  लावयवती ि मळाली,
 हण    ू न   मला  आनंद   झाला.  पण   लगेच  देवयानी  या  नाटकातया  उव शीसारखीच 
 महाराजां ना  टाक    ू न  बोलत आहे,
‘ राजा ,  एक  गोट  लात  ठेव ; ि त् रयांयाबरोबर ि चरकाल  नेह  राहणं  शय 
 नसतं.  कारण  यां ची  दयं लांडयाया  दयां सारखी असतात ’ असे  यां ना  बजाव    ू न 
सांगत आहे, असा  भास  झाला मला !
ते ि चत् र  काढायचा  धीर  मला  होईना .  पण  प    ु रवा  हण    ू न  डोयां प    ु ढे  उभी 
 िराहलेली  महाराजां ची  म    ू ती काही केया ि तथ   ू न  हलेना . शेवटी  एकटा  महाराजांचेि चत् र 
 ाढायचे मी  ठिरवले.
 या ि चत् राया नादात  माझे काहीि दवस  मोठा आनंदात गेल.े
शेवटी ि चत् र  तयार  झाले. तेि भंतीला टेक   ू न 
  ठेव  ू न     मी  द    ु न  िपाहले.  मी  काही
ि चत् रकलेत ि नप    ु ण  नहते;  पण  या ि चत् रातली  महाराजां ची आक    ृ ती ि कती  सजीव ,  ह    ु बेह  ू ब 
 
 ासत होती!
ि चत् र  प    ु रे  झायाची  िपहली  रात् र होती ती . ते  कोपयात ठेवले होते  मी .  झोप 
येईना ,  हण    ू न  मी  उगीच  यायाकडे टक  लाव    ू न  पाह    ू  लागले. थोडा वेळाने  मला  भास 
 झाला, महाराज  मायाशी  काहीतरी  बोलताहेत ! ते थट    ् टा  करीत होते माझी  – 
 ‘ इतके सुदं र केस देवानं तुला ि दले आहेत ; पण  त    ू मात् र  एखाा ि वियोगनीसारखी
 एकवेणी  राहत  आहेस!  हे  नाही आपयाला  आवडत ! ि संहाला  जशी  आयाळ ,  तशी 
 त् रीला केशभ   ू षा !’
 ही  कसली , बाई , थट    ् टच
े ी  रीत ! मी  लाजले. खाली पाह    ु कळ वेळाने मी 
  ू लागले. प 
 मान  वर  कन  या थट    ् टेला  उर देयािकरता  तड  उघडले. पण  – 
 मी  उर देणार कुणाला? महाराज होते कुठे या  महालात ? ते कशाला येतील  या 
अशोकवनात ? मायासमोर  महाराजांचे मीच  काढलेले तेि चत् र  उभे होते.
६
 लहानपणी आईला   माया लां बसडक ,  काया  क    ु ळक   ु ळीत  केस चा  ां केवढा
िअभमान  वाटायचा ! ि कतीही  कामांत  असली ,  तरी  ती  वतः  माझी  वेणी  घालायची .
 ररोज अगदी  नया  प् रकारची !  दासीं नी  शमाची वेणी  घातलेली ि तला  म    ु ळीच  खपत  नसे.
 हानपणी मंगल ि दवशी  हाऊन , केस  उदवीत  मी  उभी  राहायची . ग    ु डयां पय    ं  त ळणारे ते
 वतःचे मोकळे केस  पाह    ू न  माझी  मलाच  मौज  वाटायची . मग  माया मनात  यायचे, मोर 
आपला ि पसारा फुलव    ू न  नाचतो  ना ? हे केस फुलव    ू न  जर आपयाला  तसे  नाचता आले,
 र  काय गंमत होईल ! पण देवयानी  न    ृ यात ि नप    ु ण होती. मला  काही केया ते नीट  जमत 
 नसे; िआण केस फुिलवयाची  जाद    ू कुठेि मळते, हे तर  मला  कधीच कुणी सांिगतले नाही.
आई वेणी  घालताना नेहमी  हणे,
‘ शमा , ि कती  सुदैवी  आहेत  त    ू!  लाखांत  एखााच  मुलीचे केस  गुडयां पय  ंत 
  ोचतात ! अशा मुलीचं भाय अचानक  उदयाला येत,ं  हणतात !’
ि कती वेडी  समज    ू त होती ही आईची ! शेवटी माझे  भाय  उघडले होते!  पण  या 
 टीत    ू न  ि हरे- माणके ि नघायची , ि तयात    ू न   दगडधडे घेऊन  ते  बाहेर   पडले होते!
अशोकवनात  देवयानीची  एक  नावडती  दासी  हण    ू न  रखडत ,  रडत , कुजत  पडले होते!
 शभ    ू षा  करायचा कंटाळा येई , हण    ू न  एखाा बैिरागणीसारखी राहत होते मी !
 नटावे-थटावे, असे कुणा  तणीला वाटत  नाही?  पण  त् रीचा  सारा  साजश    ृ  ंगार 
 ाय  वतःसाठी असतो ?
 रात् री  या  कुशीवन  या  कुशीवर  वळताना  पाठीवरया  वेणीकडे  सहज  हात 
 जाई  माझा ! मग मुध  वयात  वाचलेले ते मधुर काय आठवे – 
 या  कायातील  िनायका मायासारखी जागीच असते.  नायक  मात् र ि नद    ् रावश 
 झालेला असतो .  समोरया ि खडकीत    ू न चंद  ् िरबं   ब ि दस    ू लागते.  िनायका आपया ि िनद    ् रत 
 तीकडे पाहते.  याचा मुखचंद  ् र आकाशातया चं  द  ् रापे
  ा सुदं र आहे, असे ि तला  वाटते.
 या  बाहेरया चंद  ् राची आपया 
   वलभाया मुखचंद  ् राला     द   ृ ट  लाग    ू  नये,  हण    ू न  ती  तो 
 झाक    ू न  टाक    ू  िइछते.  पण आपया ि प् रयकराला  तडावन अगदी  तलम पांघणसुा 
 यायची  सवय  नाही, हे ि तला  पुरेपुर  ठाऊक  असते.  तसले पांघण  घातले,  की  लगेच 
 याची  झोपमोड  होते!  हण    ू न  ती  आपया  नाज    ू क  पदराने देखील  याचे  म    ु ख  झा  ू
 इछीत  नाही.  मग  करायचे  काय ? आकाशातया  या  मसरी  चंद  ् रापास      ू न  वलभाचे
संरण  कसे करायचे? एकदम ि तला  कपना  स    ु चते. या ि दवशी ि तने मोठी  स    ु  ं दर केशभ    ू षा 
लेली असते. ि तचे  कौत    ु क  कन  नायक  झोपी गेलेला असतो . आता  या केशभ    ूषेचा 
ि तला  काही उपयोग  नसतो .  झटकन  ती ि वसकट    ू न  टाकते  ती ! ि तचा ि वप   ु ल  केशकलाप 
 मोकळा होतो!  या  मोकया केस नी  ां  ती  पतीया मुद  ्र  ेकडे अगदी  वाक 
  ू न , ि नरख 
  ू न  पाह 
  ू
 ागते.  सािहजकच  ि तया ि प् रयकराचे मुख   या  केस नी  ां  झाकले  जाते.  याला
आकाशातया चंद  ् राची    ृ ट  लागयाचा संभव  नाहीसा होतो!
   द 
हे  काय  वाचयावर  सोळा- सतरा  वषा  ं ची  िशम ठा ि कती  तरी ि दवस  मनात 
 हणत होती,
‘ माझे केस  असेच  लां बसडक  आहेत .  उा  लन  झायावर  चंद  ् र  जर  माया  
 वलभाया मुखचंद  ् राचा हे
  वा  क  लागला , तर  मीसुा  याचं असंच संरण  करीन !’
हे  मनात  हणताना ि तला  कशा गुदगुया  होत !  पण आता ? आता  या  कायाची 
आठवण ि तया  काळजाचे लचके तोडीत होती!
कुठे आहेि तचा ि प् रयकर ? कुठे आहेि तचा  पती ? कुठे आहे याचा मुखचंद  ् र    ? काय 
 रायचंय्ि तला सुदं र  केशभ    ू षा  कन ? कुणासाठी  ती  करायची ? देहायात  जर  देवाची 
 म 
  ू ती 
   नसेल , तर  रानावनांत भटक    ू न फुले गोळा करायची कुणासाठी ?
७
 कचाचे  सारे  बोलणे  मी  प   ु नःप 
  ु हा आठव    ू न  पाही.  मग  घटकाभर  मन  शांत  होई .
ि दवस  कसा तरी  सरे; पण  रात् र  मात् र  –!
 रात् रीया  भयाण  एकांतात  महाराजांचे ते ि चत् र  माझी  सोबत  क  लागले!  मी 
 याया प    ु ढात  बसे. फुल ची 
ां  माळ  घाल    ू न  याची  पू जा  करी .  मग  माझे यान सु होई .
 डोळे ि मट    ू न  महाराजांचे िआण  माझे संभाषण  मी  ऐकत  राही.  मी  डोळे  उघडले,  हणजे
 महालायाि भंती  हणत ,
‘ मोठी  आतया  गाठीची  आहेस  हं  त    ू,  िशमठे! ि प् रयकराशी  घटका - घटका
  ु जगोटी करीत  बसतेस ! पण  यातलं अवारसुा आहांला  ऐक    ू येत नाही!’
 एके ि दवशी  मी  या ि चत् राला फुलमाळा िवाहली .  मग  मी  यानािकरता  डोळे
ि मटले.  पण  आज  महाराज  मायाशी  काही केया  बोलेनात ! ते  मायावर  रागावले
आहेत,  असे वाटले मला ! मी  डोळे उघडले िआण  यांया ओठांवर ओठ टेकीत ि वचारले,
‘आता  तरी  जाईल  सवा?’
 पाच - दहा णां नी  माया लात आले, ते महाराज  नहते, महाराजांचेि चत् र होते
   े !
 या  च 
  ु  ं बनाची  माझी  मलाच  लाज  वाट    ू  लागली .  कचाला हे  कळले,  तर  तो  मला 
 ाय  हणेल ?  िशम     ठा  याची  बहीण ,  याची आवडती  ताई ! ि तला आपले  मन थोडेस  
  ु ा 
आवरता येऊ नये?
ि कती -ि कती  वेळ  मी  तळमळत  पडले होते! अंधारात  क    ु ठे  प् रकाशाचा ि करण 
ि दसेल  का ,  पाहत होते! आपया  मनाची  दारे िआण ि खडया बंद  करणे अवघड  असले,
 री  अशय  नसते! ते  मी  कसोशीने  करीत आले होते.  पण  क    ु ठया  तरी  झरोयात    ू न ,
 वरया  कौलारात    ू न  िआण  बंद  केलेया  दाराया  फटीं त    ू न  आत  चोरपावलां नी  येणारे
 ांदणे –  याला प् िरतबंध  कसा  करायचा ?  मी  घेतलेले ते ि चत् राचे  च    ु  ं बन  हणजे अशा 
  ांदयाचा  एक  कवडसा होता!
ि वचार  करता - करता  कचाया पावलावर  पाऊल  टाक    ू न  जाणेि कती  कठीण आहे,
 याची  मला  कपना आली . तो  िपवत् र आहे, प्रेमळ आहे, प् रािमाणक आहे; पण  तो  प    ु ष 
आहे!  याचे  िपावय ,  याचा  प्रेमळपणा ,  याचा  प् रािमाणकपणा ही  सारी  िशम ठेची 
  ू जाथाने आहेत.  पण  – 
 पण  िशमठा  त् री आहे.  त् रीचे  शरीर िआण  प    ु षाचे  शरीर !  त् रीचे  मन िआण 
  ु षाचे  मन !  त् रीचे  जीवन िआण  प    ु षाचे  जीवन ! ि कती -ि कती अंतर आहे या  दोहीं त !
  ु ष  अम    ू त गोटीं या  मागे  सहज  धावतो ;  कीती, आमा ,  तपया,  पराक्रम ,  परमेवर 
अशा  गोटींचे  याला झटकन आकष ण  वाटते, ते  यामुळेच!   पण  त् रीला  याची  चटकन 
 िमोहनी  पडत  नाही. ि तला  प् रीती ,  पती , मुल,े सेवा , संसार अशा  म    ू त  गोटींचे आकष ण 
िअधक  वाटते. ती संयम  पाळील , याग  करील ; पण  तो  म    ू त गोटीं साठी ! अम    ू ता ची ि तला 
  ु षां सारखी ओढ  लागत  नाही. आपया  सव वाने  प    ू जा  करायला ि कंवा  आपया 
अश् ंचा िअभषेक  करायला ि तला  एक  म    ू ती 
   लागते. पुष  वभावतः आकाशाचा  प    ू जक 
आहे; त् रीला िअधक ि प् रय आहे प    ृ वीची  प    ू जा !
ि कतीतरी  वेळ  हे ि वचारचक्र  माया  मनात ि भिरभरत  िराहले!  याया  या 
  ् रमणाला काहीि दशा होती,  की ते  वैर ि फरत होते, कुणाला ठाऊक !  पण  या ि वचारां नी 
 माया मनाला थोडीशी शांती ि मळाली.
 ८
ि दवस  उगवत होते, मावळत  होते. रात् री येत होया ,  जात होया . चांदणी  रात् र ,
 ि ौणमचे ी  रात् र  –  सारे  सारे  माया लेखी  नीरस  होते! आपया  या  कंटाळवाया 
आयुयाचा शेवट  काय  होणार , हे माझेच  मला  कळेना ! अध    ू न - मध 
  ू न  मनात  येई,  मां जर 
  ंदराला खेळव    ू न -खेळव 
  ू न शेवटी ठार  मारते. देवयानी आपयाला  तशीच खेळवीत  नाही
 ना ? आयुयाला कंटाळून  मी आमघात  करावा , अशी ि तया अंतमनाची  इछा असेल 
 ाय ?
 हा ि वचार  माया मनात आला ,  की  माया अंगावर  शहारे  उभे  राहत .  वाटे,  प    ु ढे
धीतरी आमहया  करायची  पाळी आपयावर येणारच असेल ,  तर  ती आजच केलेली 
 ाय  वाईट ? चांगली  जवळ  यमुनामाई  आहे!  सहज ि फरत -ि फरत ि तया तीरावर  जावे
िआण  – 
 एका  चांदया  रात् री  हा  काळाक    ् ट ि वचार  मनात  घोळवीत  मी  वथ  बसले
  ु ट 
  ोते. बाहेर प् रथम  रथाची  चाके वाजयाचा , मग  रथ  एकदम थां बयाचा अपट आवाज 
 मी  ऐकला.  इतया  रात् री  रथात    ू न  मायासारया  दासीकडे  कोण येणार ? देवयानी  तर ,
 िशम    ठा ि जवंत आहे,  की मेली आहे,  याची  चौकशी करायलास    ु ा  इकडेि फरकणार  नाही,
 मला  पके  ठाऊक होते. असेल  क    ु णी  तरी िअतथी !  नाही तरी  ॠषी - म    ु नी ! ि दले असेल 
 याला देवयानीने  इकडे  पाठव    ू न ! आपयाला  यायाशी  काय  करायचंय?्  कोण  आले
असेल,  याची सेवक िअितथशाळे त यवथा करतील .
 मी  मनात हे हणत असतानाच  एक सेवक  एका  ॠषीं ना घेऊन  मायाकडे आला .
  च  या  मागया बाज    ू या  महालात  येऊन  मायाशी  बोलत  बसे, हे  खरे!  पण  याची 
  ोट ि नराळी होती! या  परया अिपिरचत  ॠषीला सेवकाने इथे आणणे  िउचत  नहते.
 मी  कठोर  वराने या सेवकाला  हणाले,
‘तुला  वेड  लागलंय्,  वाटतं. ही  काही िअितथशाळा  नाही!  या  ॠषीं ना  इथं
 शाला घेऊन आलास ?’
 तो  हणाला,
‘आपयाकडंच घेऊन  जायला सांिगतलय् यां ना !’
‘कुणी ?’
’ महाराणीं नी !’
‘ महाराणीं नी ? कुठं आहेत या ?’
‘ या   रथात    ू न  नुकयाच   परत  गेया .  या .  चार   घटकां नी   िॠषमहाराजां ना 
 राजवाडयावर घेऊन  जाणार आहेत या . यांचं आपणांला  दश न  हावं हण    ू न  –’
 मी  िॠषमहाशयां कडे िपाहले. यां ना आपण  प    ू वी 
   कुठे तरी  िपाहले आहे, असे मला 
 वाटले.  मग  माझे  मलाच  हस    ू आले.  मी  यां ना  कुठे  पाहणार ?  मात् र  तसा  भास  मला 
णभरच  झाला खरा !
 िॠषवया    ं   चा  देह   मोठा   बाबदार  होता;  एखाा   राजाला  शोभेल , असा !
 यातया  द    ् राां या  माळा रनहारां प् रमाणे  यांया  शरीराला  शोभा देत  होया .
 मात् र  एकंदरीत  वारी  मोठी  ब    ु जरी ि न  लाजरी  वाटली . ते  मला  दश     न  ायला आले  होते.
 ण  यांचे  दश     न  कसे  यायचे, हेच  मला  कळेना !  माया  द    ृ टीला  द    ृ टी ि भडली,  की 
  ु सरीकडे  पाह 
गेच  ते  द    ू  लागत .  तर  यतीसारखा हाही  क    ु णी  त् रीे टा  तापसी  माझी 
  ु चेटा  करयािकरता देवयानीने  पािठवला  नसेल  ना ? असा संशय  माया मनात आला .
 या  बोवाजीं शी अगदी  जप    ू न  वागायचे, असे मी  ठिरवले.
 महालाया मयभागी मी  यां ना  बसायला आसन ि दले.  पण  ते या आसनावर 
 बसेनात . घोगया आवाजात ते हणाले,
‘आही  तापसी नेहमी  ग    ु हांत राहणारे!ि तथं कोपयात  बसेन मी !’
‘ मी  छपरावर  बसतो ’, असे  या  महंताने सांिगतले असते,  तर  मी  याचे  काय 
 रणार  होते?  यापेा  हे  प    ु कळ  बरे, असे  मनात  हणत  मी  आसन  उचलले िआण  ते
 समोरया  कोपयात  नेऊन मांडले.  वारी  लगेच  यायावर  बसली . ते  बसयावर  मग 
 मला चुटपू ट  लागली .  याच  कोपयात  महाराजांचे ि चत् र होते.  याला नुकतीच फुल ची  ां
 माळ  िवाहली  होती  मी !  या  िॠषमहाराजां नी  ते  सारे  िपाहले ि न  देवयानीला  जाऊन 
 ाहीया  बाहीच सांिगतले, तर  – 
अरे, देवा ! ते साधुमहाराज  या ि चत् राकडेच पाहत होते! अगदी  टक  लाव    ू न !
 मला  दरदन  घाम  फुटला!  मात् र  यां नी ि चत् िरावषयी  अवारसुा  काढले
 नाही!
थोडा वेळ यानथ  बस    ू न ते  बोल 
  ू  लागले. ि कती  घोगरा िआण ि िवचत् र आवाज 
  ोता यां चा ! पण मुद  ् रा     मात् र  िपहयापेा  प् रसन ि दस    ू लागली होती.
 मी  यां ना वंदन केयावर ते हणाले,
‘मुली , तुझी  काय  इछा आहे?’
‘ काही नाही!’
 ‘ खोटं बोलतेस त    ू!’
 मी  गप  बसले.
ते हसत  हणाले,
‘तुझं कुणावर  तरी  प्रेम बसलं आहे. ती  यती अगदी  जवळ आहे तुया ; पण  ती 
  ू र आहे, आपयाला  द 
 ार  द    ु ल भ आहे, असं तुला  एकसारखं वाटतंय्!’
 नाही- होय  हणायचा धीरच  झाला नाही मला !  मात् र  राह    ू न - राह 
  ू न  मला  वाटत 
  ोते. माझे मन यां ना  कसे कळले? हे खरोखरच कुणी ि त् रकाल  ॠषी असतील  का ?
‘ यायावर तुझं प्रेम बसलं आहे, यायासाठी  त    ू काय  करायला  तयार आहेस ?’
 लगेच माया तड    ू न  शद ि नघ    ू न गेले,
‘ मी  माझे प् राणसुा देईन !’
 मग  नकळत  मी  जीभ  चावली . पण हातात    ू न  बाण सुट  ू न गे   यावर  हळहळून काय 
 पयोग होता?
 िॠषमहाराज नुसते  हसले. पुहा थोडा वेळ  डोळे ि मट    ू न ते यानथ  बसले.  मी 
आपली वेडासारखी यांयाकडे पाहत  उभी होते!
थोडा वेळाने डोळे उघड    ू न ते हणाले,
‘ मायावर  अज    ू न  तुझा ि ववास  बसलेला ि दसत  नाही. हे  महालाचं  दार  लाव ,
 हणजे आमचं मंत रसामय  ्   ि कती  मोठं आहे, ते तुला  दािखवतो.’
 महालाचे दार  लावायचे? िआण  या  यतीसारखा हा गिळाबळा  दाब    ू लागला , तर ?
 मी  गधळून  तशीच  उभी  िराहलेली  पाह    ू न  िॠषमहाराज  उठले.  रागाव    ू न  चालले,
असे वाट    ू न  मी  भयभीत  झाले.  पण ते बाहेर गेले नाहीत .  जवळ येऊन  माया मतकावर 
 ात ठेवीत ते हणाले,
‘ जा , दार  लाव  जा . त    ु या आय    ु यातला  स    ु वण   ण  जवळ आला आहे. जा  –’
 यांया  पशा     त  काहीतरी धीर देणारे, आवासन देणारे, शांती देणारे होते.
 दार  लाव    ू न  मी  परत आले.
 कोपयातया  महाराजांया ि चत् रावर  बोट  दाखव    ू न  यां नी ि वचारले,
‘ या  ययातीवर  त    ु झं प्रेम बसलं आहे?’
 मी मुकाटानं खाली मान  घाल    ू न  उभी  िराहले. ते प    ु हा हणाले,
‘अज    ू न   मायावर  तुझा  ि ववास   बसत   नाही! अंता नानं आहांला 
ि त् रभुवनातया  सव गोटी कळतात . थां ब , तुला  प् रयच  दािखवतो एक  प् रयंतर !  या 
 महालात    ू न  एखाा भुयारात  जाता येतं?’
‘छे!’
ते हसले. मग मंचकासमोरया ि भंतीपाशी गेले.ि तथेि दसेल,  न ि दसेल,  अशी  एक 
 हान  कळ होती. ती  यां नी  दाबली . मधला  प    ु षभर  उंचीचा  भाग  झटकन् बाज    ू ला  झाला.
  ी भुयारात  जायाची  वाट होती, हे  पट ि दसत होते.  पण  ती अशोकवनातया  एकाही
 माणसाला ठाऊक  नहती . मग  ती  या  िॠषमहाराजां ना  कशी कळली?
 यां नी  ती  कळ  दाबली .ि भंत प    ु हा  प    ु व वत ि दस    ू लागली .
 िॠषमहाराज  मायाकडे वळून हणाले,
‘ त 
  ू कुठं झोपतेस ?’
‘ इथंच .’
 ‘ एकटी?’
‘ एखाा वेळी  एकटी असते मी . एखाा वेळी कुणी  दासी  झोपते इथं.’
‘आजपास    ू न  एक नेम कर . इथं एकटानं झोपायचं – महालाचं दार बंद कन ! तुझं
 ययातीवर  प्रेम आहे, हे  मला  कळलं आहे. ते  सफळ होईल , असा  प् रयन  मी  करीन .  हवं
 र ,  माझी  सारी  तपचया  पणाला  लावीन  मी !  खया  प्रेमाला  िॠषमुन चा  ीं नेहमीच 
आशीवा द  असतो .  कधीतरी  यियात  आपणह    ू न  तुयाकडे येईल , हे  लात  ठेव!   या 
  ु यारात    ू न  तो येईल . तो तुला हाक  मारील . तुझे आई - वडील तुला  जशी हाक  मारीत होते.
 शी  एकेरी हाक  –’
‘ शमा   –’
‘ ठीक  आहे.  तोही ‘ शमा ’  हण    ू नच  तुला  हाक  मारील .  ती  हाक  ऐक    ू न  त   ू ि भऊ 
 नकोस , घाब  नकोस . ही कळ  दाब    ू न  दार  उघड . महालाबाहेर सदैव तुया ि ववासातया 
 ासी  झोपतील , अशी  दता  घे! तुया  प्रेमाचा  माग काटाकुटां नी  भरलेला  आहे.
 ण  या  काटां खाली फुलं आहेत –  सुगध ं ी फुलं आहेत,  हेि वस  नकोस !’
आपण  काय  ऐकत आहोत , हे मला  कळेना ! माझी  परीा  पाहयासाठी देवयानीने
  ु णा  तरी  नटाला ॠषीचे  सग  देऊन  इथे  पािठवले  नसेल  ना ?  ही शंका  मनात  येताच 
  ीतीची  एक ि वलण  लहर  निखशखांत सळसळत  माया अंगात    ू न गेली .
छे! या  महालाचे हे भुयार  या  नटाला  कसे ठाऊक असेल? 
 मी  या  ॠषीकडे  टक  लाव    ू न  पाह    ू  लागले.  लगेच  याने आपली  मान  द    ु सरीकडे
ि फिरवली .  महालाचे  दार  उघडयािकरता  तो  चाल    ू  लागला .  याची  ती  चाल  मला 
ओळखीची  वाटली . लगेच मला आठवण  झाली. पुरवा िआण  उव     शी यांचे ते नाटक ! या 
 नाटकात पुरयाचे  काम  करणारा  नट  मोठा  बाबदार  होता .  यालाच देवयानीने  माझी 
थट    ् टा  करयािकरता िआण  मला  जायात  पकडयािकरता  पािठवले नसेल ना ?
 महाराजांचे ते कोपयातलेि चत् र  – आज  या ि चत् राने माझे वैर साधले, असे मला 
 वाट    ू लागले.
‘ मी आपणांला  फिसवलं. यियातमहाराजांवर  माझं प्रेम आहे, हण    ू न आपयाला 
 गीच सांिगतल ! हे सारं खोटं आहे!’ असे या  ॠषीं ना सांगयािकरता  मी  प    ु ढे झालेस  ु ा    !
 इतयात  यां नी  महालाचे  दार  उघडले.  सािहजकच  माझे  तड बंद  झाले. हां- हां
 हणता  अशोकवनातया   सव  दास - दासी   िॠषवया  ं ची   पायध    ू ळ   मतकी  धारण 
 रयािकरता  माया  महालात  गोळा  झाया, मुिनमहाराज  प् रयेकाला  तड  भन 
आशीवा द देत होते! हे  सारे संपते,  न संपते,  तोच देवयानीचा  रथ  बाहेर आला .  ती  काही
 रथात    ू न  उतन आली  नाही! पण  मी ि तची  दासी  होते, मला  बाहेर जाणे प् रातच होते.
 कधी  नाही ते लहानपणीप् रमाणे हाक  मारीत देवयानीने मला ि वचारले,
‘ काय , शमाताई , कसे आहेत आमचे िॠषमहाराज ?’
ि कती ि दवसां नी  – छे! ि कती  वषा  ं नी  शमाताई  हण    ू न देवयानीने  मला हाक  मारली
  ोती! मी  क    ृ त  वरात  उरले,
‘ फार  चांगले आहेत.   महाराणीं नी  संमती ि दली,  तर  जमभर  यां ची  सेवा  करीन 
 मी !’
देवयानी  नुसती  हसली .  लगेच  या  हसयाया आवाजात  सारयाने  घोडां ना 
 मारलेला  चाबकाचा आवाज ि मसळून गेला .
 ९
 ती  सारी  रात् र  –  ती  एकच  रात् र  नहे,  यानंतरची  प् रयेक  रात् र  उकंठा ,  भीती ,
  ु त 
  ू हल ,  काळजी यांया  परपरांत ि मसळून गेले या  छायांत  मी  काढली .  एकदा वाटे.
 या  भ    ु यारात    ू न  देवयानीच  येईल !  मग  क    ृि त् रम  आवाज  काढ    ू न  ‘ शमा ,  शमा ’  हण    ू न  ती 
आपयाला  हाक  मारील . िआण  आपण  कळ  दाब    ू न ि भंतीने  दार  उघडले,  की  उपहासाने
 सत , नाही- नाही ते बोल    ू न , ती आपयाला  फाड    ू न  खाईल .
ि दवस  उजाडला,  हणजे वाटे –  तो  ॠषी ,  याचा  तो आशीवा     द , हे सारे  सारे  एक 
 वन  होते, वनात  काय  हवे तेि दसते माणसाला!
 पण  रात् री  महालाचे  दार  बंद  कन  झोपायचा ,  महालाबाहेर  मायाबरोबर 
आलेया  दोन ि ववास    ू  दासी  ठेवायचा  िआण  मयरात् रीपय  ंत  जागत  राह    ू न ि भंतीत    ू न 
  ु णी हाक  मारतेय्,  की  काय , हे  ऐकत  राहयाचा  माझा नेम  मात् र  कधीच चुकला नाही!
 माण    ू स आशेवर  जगतो ,  मग  ती आशा ि कतीहीि नराधार असो  –  माण    ू स  वनांवर  जगतो .
 मग  ती  वनेि कती असंभाय असोत !– 
देवयानी  िवडलांचे दश न घेयासाठी  चार - दोन ि दवसांत  जाणार आहे, असे कळले,
   े हा मी  भयभीत  झाले,  दासी  हण    ू न आपयाबरोबर  यायला ि तने  मला सांिगतले,  तर ?
 बाबां ना  िआण  आईला  पाह    ू न  यावे, असे  मलासुा  फार - फार  वाटत  होते.  पण  मी 
 वयानीबरोबर ि नघ    ू न गेले िआण  इकडे  या  साधुप  ु षाया   आशीवा दाप् रमाणे  दा प् रमाणे
 महाराज आले, तर  – 
देवयानीने  मला  काही बरोबर नेले  नाही.  ती  प् रवासालाि नघाली,  तो ि दवस  मला 
 मोठा  कठीण गेला . आईची ि न  बाबां ची  प    ु नःप 
  ु हा आठवण  येऊन  मी िअतशय  अवथ 
 झाले.  पण   रात् र  होताच   ती  अवथता   नाहीशी  झाली. ि तची   जागा नेहमीया 
 सुकतेने घेतली . महालाचे दार  लाव    ू न  कोपयातया  महाराजांया ि चत् राकडे पाहत  मी 
अंथणावर  पडले. माझा  डोळा केहा लागला , ते मलाच  कळले नाही! मला अधवट  जाग 
आली ,  ती  ‘ शमा ,  शमा ’ या हाकां नी !  मला णभर  वाटले,  मी  वनातच  या हाका  ऐकत 
आहे. लगेच मी  डोळे उघडले. मंचकासमोरया ि भंतीत    ू न  या हाका येत होया . माझे पाय 
 टपट  काप    ू लागले. कशीबशी  मी  या ि भंतीपाशी गेले िआण  ती  कळ  दाबली .
 मधला  भाग  एकदम  द    ू र  झाला!
भुयारातया  पायरीवर  महाराज  उभे होते.
 वतःया  डोयांवर  माझा ि ववास  बसेना .  माझा आनंद  गगनात  मावेना !  मला 
 म 
  ू छा     आयासारखे झाले. मी  खाली पडत आहे, असे पाहताच  महाराज पुढे झाले िआण 
यां नी आपया  बाह    ु पाशात  मला  सावरले.
णाधा     त  नदी  सागराला ि मळाली!
१०
 मी  डोळे उघड    ू न  पाह 
  ू लागले.
कुठे होते  मी ?  इंद  ् राया 
  नंदनवनात ? मंिदाकनीत 
  ू न   वाहत  आलेया 
ि ारजातप 
  ु पांया  शयेवर ?  मलियगरीवन  येणाया  शीतल , सुगिं धत  वायुलहरीं या 
ि हंदोयावर ?  जगाने  कधीही  न   िपाहलेया  सदया  ं चा  शोध  करायला ि नघालेया 
 महाकव या  न कत ?
छे! काही- काही कळत  नहते मला ! महाराजां चा  द    ृ ढ  बाह    ु पाशसुा  मला  जाणवत 
 नहता !
ि कती  तरी  वेळाने  माया  लात  आले,  महालाया ि खडकीत    ू न  चावट  चंद  ् र   
 मायाकडे डोकाव    ू न  पाहत आहे िआण  गालांतया  गालांत हसत आहे!
 मी  लाजले.
 महाराज  माझी  हनुवटी  वर  कन  हणाले,
‘ि ववाहाया वेळी  वध    ू प 
  ु िरोहताला  लाज    ू लागली , तर  कसं होईल ?’
 मी  हणाले,
‘चंद  ् रावर  मोठमोठा  कवीं
   नी  अनेक  सुदं र  कपना  केया  आहेत.   पण  याला
  ु िरोहत  बनवलं नहतं कधी कुणी !’
 महाराज  उद    ् गारले,
‘युगानुयग ु   तुया - मायासारयांचे गांधव    ि ववाह  यायाच  साीनं  साजरे होत 
आले आहेत!   प्रिे मकां चा  खरा पुिरोहत हाच आहे!’
 महाराजांया  कंधावर  मतक  ठेव  ू न  मी    चंद  ् राकडे
   टक  लाव    ू न  िपाहले.  याचे
 ांदणे  माया गात् रागात्रांत  ू न  पाझ  लागले
  . छे! ते चांदणे  नहते. ि िनद    ् रत  प 
  ृ वीला 
 सफल  प् रीतीची  जी  वने पडत होती, यां चा सुगध ं  होता  तो !
 या  स   ु गध
ं ात  मी हां-हां हणत ि वन गेल.े अगदी ि वरघळून गेले! आता  िशम     ठा 
 राजकया नहती,  की  दासी  नहती !  ती  व    ृ षपवा 
   महाराजां ची  म    ु लगी  नहती !  ती  तपवी
 चदेव ची 
ां  बहीण  नहती ! ती केवळ  एक  प् रिणयनी होती.
११
 या  रात् रीनंतरया  अनेक  रात् री  –  या  अनेक  रात् रीं तया  अिगणत  घटका  – 
िआण  या अिगणत  घटकांतील असंय  पळे –  यांतले  प् रयेक  पळ ि न  पळ  जण    ू सुखाचे
 ारंज े होते!
ते सुख –   तो आनंद –   नाही!ि कतीही वणन केले, तरी  तो  ब् रानंद –   
 समुद  ् र ि शं
  पयात  घाल    ू न  कधी  कुणाला  दािखवता येईल  का ? फुलाचे ि चत् र 
  ू न  याचा सुगंध कुणाला देता येईल  का ? प् रीतीची अनुभ  ू तीसु
 ाढ    ा अशीच आहे!
 मोप् राती हा शद  मी  लहानपणास    ू न  ऐकत  आले  होते.  पण  याचा  खराखुरा 
अथ      मला  कधीच  कळत  नहता .  म    ू क  गीतां नी  रंगलेया  या  मधुर  रात् रीं नी  तो  मला 
ि शिकवला .
 त् रीचे  मन  शदाचा  कायाक    ू ट  करीत  बसत  नाही. ते  फत  या  शदाया मागे
असलेली  भावना  पाहते.  पाव     तीमाईने  उहाताहात िआण थंडीवायात केवढे  उग् र  तप 
ले!  पण  ते  काय  मोप् रातीसाठी ? छे! ते होते  भगवान  शंकराया  सेवच े ी  संधी 
ि मळावी,  हण    ू न !  त् रीने  प्रेम  कसे  करावे,  याचा धडाच  या  जगमातेने घाल    ू न ि दला
  ोता.ि तया पावलावर  पाऊन  टाक    ू न  – 
१२
  होय ; ि तया पावलावर  पाऊल  टाक    ू न  मी  प्रेम केले.  यियात  महाराजांवर  प्रेम 
ले  मी ! ते देवयानीचे  पती  आहेत , हे  ठाऊक  अस    ू नही  मी  यांयावर  प्रेम  केले.
 महालाबाहेर झोपणाया माया दोन ि ववास    ू दासींि शवाय  माझे प्रेम कुणालाही कळले
 नाही. ते मोठे गोड  रहय होते. प्रिे मकां ची मैत रीण असले ् या  रजनीचे रहय होते ते! ते
 माया  महालात  ि भंतीचे  रहय  होते. अटौप् रहर   काळोखात   एकलेपणाने ि दवस 
 ाढणाया या भुयाराचे रहय होते ते!
 िपहया  रात् रीया  आनंदाची  धुंदी  माया  डोयांवन  उतरायया  आधीच 
  ु सया  रात् रीया वनां ची धुंदी  यांयावर  चढे!  पण  या  उमादातही कुणीतरी  मधेच 
 मला  जागे करी ; ते कुणीतरी  कठोर  वरात  हणे,
‘ िशमठे, सावध हो; अज    ू न  सावध हो! कुठं चालली आहेस त    ू? काय  करते आहेस 
  ू? हे  भयंकर  पाप  आहे.  पापाचा ि वषव    ृ  ि ववयापी  असतो !  याची  पानं  मोहक 
ि दसतात ;  यां ची फुलं धुंद  कन  सोडतात ;  पण  याची  फळं –  याया प् रयेक  फळात 
क  लप    ू न  बसलेला  असतो .  याचा  दंश  कुणाला, केहा  होईल  –  तो  किदाचत  तुला 
  ोईल , किदाचत  महाराजां ना  होईल  –’
 महाराजांया  पशा    ने माया अंगावर  जसे प् रीतीचे रोमां च फुलत , तसा  पापाया
 या  कपनेनिे  तथे भीतीचा  काटा  उठे.
 मी पुनःपुहा  वतःशी  हणे,
 प्रेम  हणजे  दान  –  सव     वाचे  दान ! ते  पाप  कसे होऊ  शकेल ? देवयानीला
 माियावषयी ि वलण  द    ु वास  वाटतो ! ि तया मनात  माियावषयी  अढी  नसती ,  तर 
 महाराजांवर  जडलेले माझे मन  मी आनंदानेि तयापुढे उघडे केले असते! मी  पदर  पसन 
ि तला  हणाले असते –  म    ु लगी  सासरी  जायला ि नघाली,  की  प् रयेक  राजकयेची  आ 
ि तला  उपदेश करते,
‘ सवत  आपली  वैरीण  आहे, असं  मान    ू  नकोस .  ती  मैत रीण  ् आहे, असं  समज    ू न 
ि तयावर  प्रेम कर .’
 त 
  ूि न  मी  तर  बालमैित् रणी आहोत . आपण  दोघी ि मळून  महाराजां ना  स    ु खी  क 
 या .  त   ू च  यां ची  पट    ् टराणी  राहा.  मला  यांया  जोडीनं ि संहासनावर ि मरवायची  इछा 
 नाही.  महाराणी  हण    ू न ि मळणाया  मानमरातबाची  मला  वांछा  नाही.  राजकाज  संप न  ू
 महाराज  महालात  येतील ,  या  वेळी  यांचे  पाय  चुरायला ि मळाले,  यां चा  शीण थोडा 
 लका करता आला , तरी तेवढानंसुा  मी धय होईन . त    ू उषा हो, त    ू प् रभा हो, त    ू संया 
  ो ,  मी तुझा हेवा  करणार  नाही.  मी  स    ू य फ 
  ू ल होईन िआण  माया देवाची  द    ु न  – अगदी 
  ु न  पू जा  करीन .  तो ि जकडे  जाईल , ि तकडे मान  वळव    ू न ,  डोळे भन  मी  याला पाहत 
 राहीन .
 पापाया कपनेने बैचन े   झालेया  मनाची अशी  परोपरीने  समज    ू त  घालीत असे
 मी !  पण केहा केहा  मनाला लागलेली ही टोचणी  काही केया  कमी होत  नसे.  मग  ती 
 ाव तीमाईची म    ू ती डोयां प    ु ढे आण    ू न , हात  जोड    ू न ,ि तला  हणे,
‘ माते,  त    ू  जसं  भगवान  शंकरावर  प्रेम  केलंस,   तसं  महाराजांवर  प्रेम  करयाचं
 बळ  मला दे. ि पयानं  पतीचा अपमान केलेला  पाहताच  त    ू  यकुड ं ात  उडी टाकलीस . हे
  ु झं िअिनदय  कधीहीि वसरणार  नाही मी !  जी ि प् रयकरािकरता  कुठलंही ि दय  क 
 शकते, तीच  खरी  प्रेयसी ,  याचा  वतःला  मी  कधीहीि वसर  पड    ू देणार  नाही.  मग  तरी  मी 
  यियात 

१
देवयानीचे िपहले न    ृ य संपले.
 गौरवदश     क  टायां चा  कडकडाट  झाला.  तो  थां बला ,  न  थां बला .  तोच  मेघ चा  ां
 डगडाट  ऐक    ू येऊ  लागला . देवयानी  िआण  मी  राजवाडात    ू न  न    ृ यशाळेकडे आलो ,
   े हाच  आकाश  कायाकुट    ् ट  ढगां नी  भन  गेले होते. देवयानीया मनातहीि ततयाच 
 ायाकुट    ् ट ि वचारांचे थैमान सु असावे!
‘ िशमठेला  तुझी  न    ृ यं  पाहयासाठी  ठेव  ू न  का    घेतलं  नाहीस ?’ असे  मी ि तला 
ि वचारले.
 ती  हसत  हणाली,
‘ मी   फार  आग् रह  केला  ि तला ,  पण  ि तला   बरं  वाटत   नहतं!  हण    ू न   ती 
संयाकाळीच अशोकवनात  परत गेली !’
 पण  माझा संशय  मला  गप  बस    ू देईना . देवयानीया डोयांत  कसला  तरी आसुरी 
आनंद चमकत होता! कायाकुट    ् ट  ढगांत  ू न    चमकणाया ि वजेसारखा!
 मी  माधवाया कानात  कुजबुजलो .  तो  रथ  घेऊन  अशोकवनात  जाऊन  आला .
 िशमठेया  ि ववास    ू  दासीकडे  याने  चौकशी केली .  ती  अज    ू न   परतली   नहती!
 वयानीया मनात  काही तरी  काळेबेरे आले आहे,  ती  कपटाने  िशम ठेला  नाहीशी  क 
 ाहत आहे, अशी  माझी  खात् री  झाली. मी ि वचार  क  लागलो .
‘ि तनं कुठं बरं लपव    ू न ठेवलं असेल ि तला ?’
 एकदम  राजवाडातले ते भुयार  – आईने अलके ला ि वष देऊन ि जथे ठेवले होते, ते
  ु यार  मला आठवले. प् रयेक महाराणीला या भुयाराची  परंपरेने िमाहतीि मळत असावी !
 िशम     ठेची सुटका  कशी करावी  – 
देवयानीचे  वसंतन    ृ य  सु  होत  होते.  राजधानीत  आलेया  काही  मोठमोठा 
 लावंत नी  ां ि तया न    ृ यकौशयाची  कीती      कणो 
   पकणीं  ऐकली होती.  रासरायात  ही 
मंडळी गेली , तेहा  तर  ‘ ग    ु कया  देवयानी  इथं असती ,  तर  त    ु मयांतया  नत     क -
 नत     कीं ना ि तयापुढं  न    ृ य  करयाचा  धीरस    ु ा  झाला नसता !’ असे  ख    ृ षपवा 
  ु   व     महाराज 
 हणाले  होते.  सािहजकच  सवा   ं   ना  देवयानीची  न    ृ यकला  डोळे  भन  पाहयाची  इछा 
  ोती. माझा अयास आता  स    ु टला आहे, असे सांग  ू न    ि तने प् रथम पुकळ आढेवढे े घेतले;
 ण  शेवटी ि तचा  अहंकार  जाग    ृ त  झाला.  रात् रीचा ि तसरा  प् रहर  होईपय    ं  त  देवयानी 
  ृ यशाळेत असणार , हे आता  उघड होते.
 न 
 समोर  स    ु  असलेल े वसंतन    ृ य  करताना देवयानी ि कती  स    ु  ं दर ,ि कती  कोमल ,ि कती 
ि नपाप ि दसत होती! पण  याच वेळी ि तया अंतरंगात केवढी क्र  त् री आपया  भीषण 
  पनातांडवात  नमन  झाल  असल !  माण    ू स  हा  दव आ ण  रास यां चा  कत   व  चत् र 
संकर आहे!
 वसंताया  िपहया  पशा बरोबर  पालवणारी ,  मग  फुलणारी ,  मग  आपयाच 
सुगंधाया धुदं ीने बेभान होऊन  वसंतवाय    ू बरोबर  नाच    ू लागणारी  िलतका देवयानीने उम 
 रीतीने आपया  न    ृ यात    ू न  प् रगट केली . ि तया प      जणां ची  छ    ु मछ   ु म  िकोकलक    ू जनासारखी
 वाटत  होती , शेवटी  ती  लता  जवळया  व    ृ ाला ि मठी  मान  याया खांावर  मान 
 वते िआण  प् रणयाया ब् रानंदात  शांतपणे  झोपी  जाते, हे ि तने ि कती  नाजुकपणाने
 स 
  ूि चत केले!
 माणसातला  कलावंत  यायापेा  अगदी ि नराळा असतो  का ?  वसंतन    ृ यात    ू न 
  ् रणयभावनेचे ि िववध  रंग  प् रगट  करताना  देवयानी  कशी धुंद  होऊन गेली  होती!  ती 
 वयानी  िराहली  नहती . अंतबा   ती  प् रिणयनी  झाली होती ;  पण ि तचे हे  म    ु मधुर  प 
  ृ द 
 मी  कधीच  िपाहले  नहते.  एकांतातया  परम  सुखाया णी  ती  द    ु सराच  कसला  तरी 
ि वचार  करीत आहे, असे  वाटे. ि तया िआलंगनात  िशम     ठेया  उकटतेचा अनुभव  मला 
 िवचतच  आला असेल!  चुब ं न देतानादेखील  ती  मायापास    ू न  काही तरी  लपव    ू न ठेवीत 
आहे, असे माया मनात येई .
 कलावंत  हण    ू न  ती  प् रिणयनी  होऊ  शकत  होती;  पण  पनीया  भ    ूि मकेवन 
  ् रिणयनी  होणे ि तला  कधीच  साधले  नाही. असे  का  हावे  बरे?  का  माणसाने  एकप 
अस    ू च  नये, असा  यालाि नयतीचा  शाप आहे?  याचे  मन  द    ु भंगलेले  नसेल,   तर  तो  द    ु ःखी 
  ोणार  नाही, हण    ू न  ब् रदेवानेच हा शाप  याया ललाटी ि लह    ू न ठेवला आहे काय ?
 वसंतन   ृ यात    ू न   ती  ‘ उमािचरत ’ हे  न    ृ य   कन   दािखवणार  होती.  यात 
यातया   सतीपास    ू न  ि भलीण   बन    ू न   रागाव    ू न  ि नघ    ू न  गेले या  शंकराला 
  ु िलवणाया  पाव     तीपय    ं  त  अनेक  दश    ने  होती .  या  सव  ां   ृ ये  ती  कन 
    प् रसंग ची  न 
 ािखवणार  होती .
 मी  आत  गेलो .  वसंतन    ृ य  िअतशय  स    ु  ं दर  झायाचे देवयानीला सांिगतले.  ती 
 न 
  ु सती  हसली .  एखाा ि नरागस  िबालकेसारखी!  ती  या  वेळी  कलेया  जगात  होती,
 लावंताया ध    ु  ं दीत होती.
 मी  हळूच  न    ृ यशाळेबाहेर आलो .  माधवाला मी आधीच  बाहेर  पािठवले होते.  तो 
 रथ  घेऊन  उभा  होताच !  याने  मला  राजवाडावर  सोडले.  लगेच  तो  अशोकवनाक े
ि नघ    ू न  गेला . देवयानीया व    ृ   दासीची  मी  म    ू ठ  दाबली . ि तचे  तड  उघडले.  माझा  त 
 बरोबर होता.  िशमठा  तळघरातच  होती . नुसती  िशमठाच  नहे –  पू ही!  माया अंगावर 
 ाटा  उभा  िराहला .
देवयानी  हाताया  दासीला  डोयांत  तेल  घाल    ू न  महालावर  नजर  ठेवायला 
सांग  ू न गे
  ली  होती .  राजवाडाया  ाररकां ना  जाताना  ती  काही बजाव    ू न गेली होती,
असेही  ती  दासी  हणाली.
 पायया  उतन  तळघराकडे  जाताना  माझी  छाती धडधड  करीत  होती.  याच 
 जागी आईने अलके ला ि वष देऊन  जगात    ू न  नाहीसे केले होते. आता  याच  जागी देवयानी 
 िशमठेचा  प् राण घेयाचा  प् रयन  करीत आहे! अलका  –  ती  गोड  सोनेरी केस ची  ां ि नपाप 
मुलगी ! मायापायी  –ि न आता ?
ि वचार  करायला वेळ  नहता .  पळणारे  प् रयेक  पळ  जीवन  िआण  मरण  यांया 
 सीमारेषेवन धावत  होते. िशमठेला  तळघरात    ू न  काढ    ू न  घाईघाईने भुयाराया वाटेने मी 
अशोकवनाकडे नेल.े भुयाराया  अगदी  वरया  पायरीवर  उभे  राह    ू न  िशमठेला ि नरोप 
 ताना  माया दयाचे तुकडे झाले! वाटले, काळाला  हात  जोड    ू न  प् राथना करावी  – 
‘थां ब , थोडा थां ब , अशी  घाई  क  नकोस .  या ि नपाप  अिभागनीकडे  पाहा!  या 
ि नरागस अभ काकडे पाहा!’
 पण   काळ  कुणासाठी  थां बला  आहे?  िशमठेला  जवळ  ओढ    ् ट   घट 
  ू न ,  घट    ् ट 
 बाह    ू पाशात  लपेट  ू न 
   टाकावे,  या िआलंगनाचा  दोघां नाही कधी ि वसर  पडणार  नाही, असे
िआलंगन ि तला  ावे िआण  या चुब   ृ ती  म 
ं नाची  म    ृ य    ू या णीही आहांला आनंदाने
  ु िलकत  करील , असेि तचे चुब ं न  यावे, या  इछेने मी  याक    ू ळ होऊन गेलो .
 – िआण  ते अजाण  अभक !  पोरा ,  मागया  जमी  असे  काय  पाप  केले होतेस ,
 हण    ू न  सम् राटाया पोटी येऊन  एखाा  गुहेगाराया मुलाचेि नराधार  आयुय  तुया 
 वाटाला  यावे? तुया हातावर  चक्रिवतपदाची ि चहे आहेत ,  हण    ू न आज संयाकाळी
 ियोतयाने सांिगतले िआण  यानंतर  अवया  दोन  प् रहरांया  आतच  एखाा  भणंग 
ि भकायाया पोराप् रमाणे तुला  नगराबाहेर पडावे लागत आहे!
 प 
  ू ला  एकदा  जवळ  यावे, असे  मला  फार - फार  वाटले;  पण  याला  जवळ 
   े तयावर पुहा द    ू र  करणे कसे शय होते?  मन  घट    ् ट  कन  मी  िशम     ठेला ि नरोप ि दला.
  डाने नाही – ओठां नी , डोयां नी , अश् ंनी !
  ृ यशाळेत  परत येताना  एक  स 
 न    ु  ं दर  रनमाळ घेऊन  मी आलो , तेहा देवयानीचे
ि िभलणीचे न    ृ य  चालले होते. सव    प्रेक रंग  ू न गे   ले होते.ि भलीण  कटाां नी शंकराला
णोणी ि व  करीत होती.  मोहक हालचालीं नी  उिमादत  करीत होती.  याने थोडीशी 
 गट केली , की  गोड ि गरकी घेत यायापास    ू र  जात होती.ि प् रयकराला खेिळवयाचे
  ू न  द 
िआण  स   ु िखवयाचे  सव      प् रकार  देवयानीला अवगत  होते;  पण  ते  कलावंत  हण    ू न !
 मायाशी हे खेळ ती  कधीच खेळली  नाही! का ? असे का  हावे?
  ृ य संपयावर देवयानीलाि वसावाि मळावा,  हण 
 न    ू न  मधे  इतरां ची  न   ृ ये  झाली.
शेवटी देवयानीचे वषा न    ृ य सु  झाले.  वसंतन    ृ यात मुध  प् रणयाचा िआवकार  होता . या 
  ृ यात  उम  प् रणय  प् रकट  करायचा होता.  पण  देवयानीचे हे न 
 न    ृ यसुा  सुरेख  वठले;
  ु हा तेच  कोडे  मायाप    ु ढे  उभे िराहले. देवयानीचा हा सारा  उमाद  एकांतात कुठे  जातो ?
 झ 
  ु ळझ 
  ु ळते पाणी गोठ   ू न  जावे,  तशी  ती  माया बाह    ु पाशात  भावनाश    ू य  होते, असे  का 
हावे?
  ृ याला रंग चढला होता ; पण  मी  मात् र  यात रंग  ू शकलो  नाही. माझे सारे ल 
 न 
 माधवाया वाटेकडे  लाग    ू न  िराहले होते.  तो अज 
  ू न  कसा परत आला  नाही?  याचा  रथ 
  ु णी अडवला  असेल  काय ? ते शय  नाही.  राजमुद  ् रा     यायाजवळ  आहे.  मग  याला
 रत  यायला  इतका उशीर  का  हावा ?  किदाचत  रथात    ू न  उतरताना  िशम    ू  लागली 
   ठा  रड 
असेल!   हळया  मनाचा  माधव !  तो ि तची  समज    ू त  घालीत  बसला असेल!   किदाचत  तो 
ि तला  परत  घेऊन येईल !  तसे  झाले,  तर  –  तर  देवयानीसारया चंिडकेया  हात    ू न ि तची 
 स 
  ु टका  करयािकरता केलेले सारे प् रयन  वाया  जातील !
  एका  सेवकाने  हळूच  न    ृ यशाळेकडे येऊन  राजमुद  ् रा  माया
  हातात ि दली.
 नगराबाहेर द   ू र  –  या  पडया देवळापाशी –  माधव  िशम ठेला  सोड    ू न  परत आला , हे उघड 
 झाले. माझे मन थोडेि थर  झाले.
  ृ य  संपले.  साया  कलावंत -प्रेकांत  ू न  गौरवदश
 वषा न     क  टायां चा  कडकडाट 
 झाला. देवयानी  सवा  ं ना  िअभमानपू व क  िअभवादन  करीत  होती .  इतयात  मी  उठलो 
िआण ि तया गयात  रनमाळ  घालीत  कलावंत ना  ां  उे श  ू न 
   हणालो,
‘हे  पतीनं केलेलं  पनीचं  कौतुक   नाही. हा  एका   सामाय   िरसकानं  एका 
असामाय  कलावंतालाि दलेला  लहानसा  नजराणा आहे!’
 सारी  न    ृ यशाळा हाययुत  टायां नी िआण आनंदकलोळां नी ि कती  तरी वेळ 
ि ननादत  िराहली !
२
  ु सया ि दवशी  देवयानी  फार  िउशरा  उठली .  ती  अगदी  गळून  गेली  होती.
 द 
 रात् रीया न    ृ याचा ि तयावर  फार  ताण  पडला होता.
 ती  सारी  प् रसाधने आटपू न  माया  महालात  आली .  मग ि खडकीत    ू न  बाहेर 
 डोकाव    ू न  पाहत  ती  हणाली,
‘ मोठी सुद ं र  सकाळ आहे! पाहावं तरी !’
 मी ि खडकीपाशी जाऊन  उभा  िराहलो .
 ती  हसत  मला  हणाली,
‘ रात् री  महाराजां नी  ती  रनमाळ  माया गयात  घातली  ना ? तेहा असा आनंद 
 झाला मला ! पण  खरं सांग  ू?  ’
‘हं!’
‘ या  रनमाळेनं काही माझं समाधान  झालं नाही!’
‘ त   ू  िहतनापू रची  महाराणी  आहेस . कुबरे ापाशी असलेला  अलंकारसुा  तुला 
ि मळू शकेल !’
‘ तसलं  काही नकोय् मला !’ प    ु हा बागेत  उमललेया फुलां कडे टक  लाव   ू न  पाहत 
  ी  हणाली, ‘ बायकांचं मन  प    ु षां ना  कळत  नाही, हेच खरं!’
‘ यां नी ते उघड  कन  दाखवावं! मग  तरी ते कळेल , की  नाही?’
 मोठे मोहक ि मत  कन  ती  हणाली,
‘ माझी  एक  इछा आहे!’
‘सांग ना !’
‘ बागेत ि कती -ि कती सुद ं र फुलं फुलली आहेत !  यांतली  महाराजां ना आवडतील ,
  ी  यां नी  खुडावीत !  ख    ू प - ख 
  ू प !  मी  या  फुल ची ां वेणी  करीन , हार  गुफ
ं ीन .  ती  वेणी 
 महाराजां नी  वतः  माया केसांत  माळावी .  तो  हार  मी  वतः  महाराजांया  गयात 
 ालीन  – पोरकट आहे ही माझी  इछा , पण  –’
 ती  मला  बाहेर  का  घालवीत  आहे, हे  मला  कळले.  मनातया  मनात  हसत  मी 
 खाली बागेत गेलो . पुकळ  फ    ु ले ख   ु डली .
 बराच वेळ झाला, तरी देवयानी  बागेत आली  नाही.
  उहे तापू लागली .
 मी  परत  महालात आलो . देवयानी ि तथे नहती . या  हाताया  दासीला आपया 
 महालात नेऊन  दारे लाव    ू न  ती  बसली होती. राजवाडातया इतर  दासी  नावाला आपली 
 ामे  करीत  होया ;  पण  यांचे सारे ल  देवयानीया महालाया बंद  दाराकडे आहे, हे
 घड - उघड ि दसत होते.  वादळी पावसालाि भऊन ि चमया अंग  चोन कुठे  तरी आसरा 
 शोधतात  ना ? साया दासींचे डोळे तसेि दसत होते.
ि तसया  प् रहरी देवयानी  माया महालात आली . ि तचा चेहरा  पार  उतन गेला 
  ोता.ि तने एकदम तुटकपणाने मला ि वचारले,
‘ काल  न    ृ यशाळेत  ू न 
   महाराज  मधेच वाडावर आले होते?’
‘हो!’
‘ते का ?’
‘तुझं वसंत -न    ृ य  िपाहयावर  ती  रनमाळेची  कपना  मला सुचली !’
 माया मुद  ्र  ेकडे बारकाईने पाहत  ती  हणाली,
‘ िशम     ठा  नाहीशी  झाली, हे महाराजां ना  कळलं का ?’
‘ िशम     ठा  नाहीशी  झाली? कशी?’
‘अशोकवनात    ू न  पळून गेली  ती !’
‘ क 
  ु ठं गेली  ती ?’
‘ पळून जाणारं माण    ू स , आपण  क 
  ु ठं जातो , हे सांग  ू न 
   जात  नाही!’
३
देवयानीचा  डाव ि तयावर  उलटला होता. छे!  मी  उलिटवला  होता. ि वजयाचा 
 माद  मापेाहीि वलण  असतो . संयाकाळपय  ंत  मी  या धुदं ीत  होतो . कुठे गेलो 
 नाही –  माधवाकडेसुा !  काही केले  नाही.  पण  – ि तचा  पराभव  केयाचा  आनंद ि कती 
णभंगुर आहे, हे चार  प् रहरांनतं र  मला  कळून चुकले.
ि दवस  मावळला .  रात् र  पड    ू  लागली . आजची  रात् र  कालयासारखी  वादळी
 नहती . ि तने आपली  चंिडकेची   भ    ूि मका   प    ू ण 
   पणे  बदलली   होती .  एखाा  मुध 
  ् रिणयनीप् रमाणे  सलज  व    ृ ीने  ती  आकाशाया  रंगमहालात  प् रवेश  करीत  होती.
मंिदरात येता -येता  ही सुदं र  रजनी  एकेक  रनदीप  लावीत  होती .
 प् रयेक चांदणीबरोबर  िशम     ठेची  एकेक आठवण  माया मनात फुल    ू लागली . हां-
 ां  हणता  मन  अनेक  मध    ु र ,  उमादक  म    ृ तीं नी  गजबज    ू न  गेल.े  या  आठवणी  मनाला
 स 
  ु खवीत होया .  मनाला द    ु खवीत होया .  काही वेळाने याचे काटेच िअधक  बोच    ू लागले.
 मयरात् र  झाली,  तरी  मंचकावरया  म    ू  शयेवर  मी  तळमळत  पडलो होतो.  काही
  ृ द 
 या  या आठवणी  माझी  पाठ  सोडीनात . मधाचे पोळे काढणाया माणसाला दंश कन 
 मधमाया पुरेप  ू र     कन  सोडतात  ना , तशी  या  म    ृ तीं नी  माझी ि थती केली .
 काली रात् री  िशम 
   ठेची  स 
  ु टका करताना आपण  मोठे  शतक    ृ य  करीत आहो,  या 
  ोड  भ् रमात  मी  होतो . तो  भ् रम आता  पार  लोप  पावला . कालची  रात् र  प    ु नःप   ु हा  माया
 मनाला दंश करीत ि वचारीत होती :
 ‘ि जला  बाह    ु पाशात घेताना तुला  ब् रानंद होत होता,  ती  िशमठा  या वेळी कुठं
आहे?  त   ू महालातया मंचकावर आहेस!   पण  ती ?  बघ , ि नदया , थोडी  कपना  कन  बघ ;
 ाहा, ि नठ   ु रा ,  डोळे उघड   ू न  पाहा.  एक ि नज न  माळावर  ती अिभागनी धरणीवर  झोपली 
आहे. तुया  अंतःकरणाइतया  कठोर  असलेया   दगडाची  उशी  कन   ती  द    ु    वी 
 द 
  ् रिणयनी ि वश्रांती  घेयाचा  प् रयन  करीत  आहे.  या  उशीला  ती  अश् ंनी  हाऊ 
 ालीत आहे. ‘ माझी  ना ?  माझी  ना ?’ हण    ू न आपयाला  दयाशी कवटाळून धरणाया 
ि प् रयकराचं  मन  आपयाला   वादळात  वायावर   सोडताना   द    ् रवलं  नाही!  मग   या 
 ाषाणाला  कसा पाझर फुटणार !  तो  कसा मऊ होणार ? असं  ती आपलं  समाधान  कन 
   े त आहे.  यां ची असंय  वलंत चुब   ृ ती होत  नसे, ते ि तचे  नाज 
ं नं घेऊन तुझी  त    ू क ओठ 
िआण  कोमल  गाल  आता  अंगाला  झबणाया चावया  वायांचं खेळणं होऊन  बसले
आहेत.   पाहा, ि नघ   ृ   णा ,  नीट  डोळे  उघड    ू न  पाहा.  प 
  ू ला  थंडी  बाध    ू  नये,  हण   ू न ,  याला
आपली  सारी - सारी  ऊब ि मळावी, हण    ू न , ती  कशी धडपडत आहे! िआण  त    ू? इथं आपया 
 महालात  परांया  शयेवर  पडला आहेस  त    ू! हेच  का तुझं  िशम     ठेवरील  प्रेम?  हेच  का 
  ु झ प 
  ू िवषयीचं वासय ? तुया  जागी कच असता , तर  – तर  काल  रात् रीया वादळात 
 वतः रथ हाकीत  िशम     ठेला घेऊन  तो  हसत ि हमालयाकडेि नघ    ू न गेला असता !’
४
‘तुया  जागी कच असता , तर !’
ि कती ि िवचत् र  कपना होती ही! कच िआण  यियात !ि कती ि िवचत् र तुलना होती
  ी !  पण  तुलनेमळ ु े  कचाया  अनेक  आठवणी  माया  मनात  जाया  झाया. अंिगरस 
 ॠषीया आश् रमातली  ती आमची  िपहली भेट!   मी  या सुदं र  पाखरावर  बाण  सोडणार 
  ोतो. पण  कचाने मला  तो  सोड    ू ि दला नाही! मी  हटले,
‘ या  पाखराचे रंग फार आवडले आहेत मला !’
 याने उर ि दले,
‘ मोठा  िरसक ि दसतोस  त    ू! पण  यानं तुला  िरसकताि दली, यानंच  या  पाखराला 
 जीव ि दला आहे, हेि वस  नकोस !’
 माझा  प    ू  ! ते सुा  असेच  एक ि नपाप , ि चमणे, सुदं र  पाख  होते;  पण  काल 
 रात् री  याला मी  – 
आश् रमातली  ती ि चमुरडी  पोरगी !  कचावर  भारी  जीव  होता ि तचा ! अध     वट 
 मललेली  एक  कळी खुड  ू न     कचाला ायला ि नघाली ती ! पण  कचाने ती ि तला खुड  ू  ि दली
 नाही.ि तचा हात हातात घेऊन  तो  हणाला होता,
‘ बाळ , तुझी ही सुद ं र भेट  मला  पोचली ,  पण  ती ि तथंच  वेलीवर  राह    ू दे. ि तथंच 
 मल    ू दे. मी  प् रयेक ि दवशी  इथं येईन ,ि तयाशी बोलेन , मग  झालं ना ?’
 माझी  शमा !  तीस    ु ा अशीच  एक  स    ु गंधी ,  िगोजरवाणी , अध 
   वट  उमललेली  कळी
 नहती  का ? काल  रात् री ि तला  मी  – 
 मी िअतशय अवथ होऊन गेलो . थोडे म घेऊन  बरे  वाटेल ,  हण    ू न ते घेतले.
 शरीराला थोडा आराम  वाटला . मन ि कंिचत शांत झाले. हळूहळू माझा  डोळा लागला .
 पण  तो  लगेच  लागला  नसता ,  तर  बरे  झाले असते, असे  वाटयाइतके  एक 
ि वलण  वन  मला  पडले. अंधारात  सपदश ं   झायाया  िजाणवेने  मनुयाने  ताडकन 
 ठावे, तसा ते वन  पाहता- पाहता मी मंचकावर  उठ    ू न  बसलो .
 पाहता- पाहता असे  मी  हटले!  पण  या  वनात  पाहयासारखे  काहीच  नहते.
 त  दोन आवाज  ऐक    ू येत  होते  मला  या  वनात !  िपहला  माझा होता.  तो  चटकन  मी 
ओळखला .  पण  द    ु सरा  कुणाचा होता. ते शेवटपय  ंत  मला  नीट  कळले नाही. णभर  तो 
अंिगरसाया आश् रमातया  कचाचा  वाटे, णात  तो  अरयात  मयरात् री  भेटलेया 
 यतीचा आहे, असा  भास होई .  मग  मनात येई , छे! हा द    ु सरा आवाजही  माझाच आहे;  पण 
ि हयापेा  तो अगदी ि नराळा आहे; फार  कठोर आहे.
 हा  द    ु सरा  यियात  िपहयाला ि वचारीत होता,
‘ िशमठेवर तुझं प्रेम होतं? खरंखर ु ं प्रेम होतं?’
 िपहया ययातीने मोठा ि दमाखाने हसत  उर ि दले,
‘ यात  काय  संशय ? ि तयावर  माझं  प्रेम  नसतं,  तर ि तची  तळघरात    ू न  सुटका 
 रयासाठी  मी  काल  रात् री  साहस केलं, ते कधीच केलं नसतं!’
‘ त 
  ू ि तयाबरोबर  रानावनांत ि नघ    ू न गेला असतास ,  तर  या  हणयात  काही अथ    
  ोता! तुयासाठी  िशम     ठेनं काय केलं नाही? बोल . आपलं सव     व ि तनं तुला ि दलं. तुया 
 ायां ची ध    ू ळ फुलं  हण    ू न ि तनं  मतकी धारण केली ! िआण  त    ू? ि तयासाठी  या  रायाचा 
 याग  करणं हे तुझं  कत     य  होतं.  प्रेम  हणजे  माणसाला घटका , अधा      घटका देहभान 
ि वसरायला  लावणारं  शरीरस    ु ख  नहे.  प्रेम  हणजे ि प् रय  यतीवन  आपले  प् राण 
 सतम    ु खानं ओवाळून  टाकणारी  मनाची  उकटता.  ऊठ , अज    ू न  ऊठ . आाया  आा 
 राजवाडा  सोड .  िशम     ठेचा  शोध  करायला  लाग . ि तला  शोध    ू न  काढ . ि तला घेऊन  इथं ये.
 वयानीसमोर ि तला  उभी  कर  िआण  देवयानीला सांग,   माणसाया अंतरंगाला  या 
  ्रेमाची  भ    ू क  लागलेली असते, ते ि हनं  मला ि दलं आहे.  माझी आवडती  राणी  हण    ू न  ती 
 या  राजवाडात  राहील !’
‘अशय ! अगदी  अशय  आहे हे! हे देवयानीला सांगायचं धैय     माया अंगी 
 नाही!ि तचा  मसरी  वभाव ,ि तचा  तापट  बाप ! हे अशय आहे!’
‘ वादळ   घघावत  असताना ,  म    ु सळधार   पाऊस   कोसळत  असताना ,  भयाण 
ि वयाची  काडीमात् र  काळजी  न  करता  जे धाट      ्य  िशमठा  प् रकट  क  शकते, ते
  ु ला  –’
‘ बस  कर !’
‘ याड ! वाथी! लंपट !’
ते  शद  नहते,  घणाचे  घाव  होते.  यां चा  आघात  मला  असहय   झाला.  मी 
धडपडत  उठ    ू न  बसलो .
 ५
 ती  रात् र  मी  तळमळत  काढली . पुनःपुहा  वाटे,  मनसोत  म  यावे.  मनाया
  ृि चकदंशाया वेदना ि वसन  जावे!  या  द 
नांया  –  या  व    ु ःखावर  औषधे  दोनच  –  िमदरा 
िआण  िमदराी ! पण  – 
 माझे  मपान  सकाळी  देवयानीया  लात  आले,  तर ?  ती  आधीच ि चडलेली 
आहे. या आगीत तेल पडले, तर ?
ि कती  कटाने मी  माझे मन आवरले!
 सकाळी देवयानी आली , ती  एक अयंत अशुभ  वाता घेऊनच !  माधवाची  प् रक    ृ ती 
 ाल  रात् री ि बघडली होती. याला ख    ू प  ताप  भरला होता.
 एवढे  बोल    ू न  ती थां बली िआण  मायाकडे  रोख    ू न  पाह    ू  लागली .  मग  ती खुदकन्
 सली िआण  हणाली,
‘तुमया  या ि मत् राला इतका ताप  यायचं कारण  ठाऊक आहे का ?’
‘ नाही, बुवा !  परवा रात् री  तो  मायाबरोबर  तुझी  न    ृ यं  पाहायला  आला  होता.
 मधेच  तो  उठ    ू न गेला .  बाहेर  मोठं  वादळ सु होतं.  तो कुठं गेला , हे  मला  कळेना .  हण    ू न 
 मी  वतः उठ    ू न  याला शोधायला गेलो ; पण  तो कुठंचि   दसला  नाही मला !’
‘ महाराजां ना  तो ि दसणार  कसा?  वारी  गेली  होती कुठया  तरी  वगा     या 
 वारीवर !  रात् री  ख    ू प  िउशरा  घरी  परत आला ,  हणे – अगदी ओिलाचंब होऊन !  पावसात 
ि भजत कुठं लोळत  पडला होता दा ि पऊन , देव जाणे!’
 राजवै ना  ां  तकाळ  माधवाकडे पािठवयाची  मी  यवथा केली .
 दोन  घटकांत  मीहीि तकडे  जायला ि नघालो.  मात् र  रथात  बसताना  मन  अगदी 
 दास  झालो होते. जीवन  काय केवळ  स    ु ःखां चा  लपंडावाचा खेळ आहे?
  ु खद 
६
 माधवाचे घर ि दस    ू लागले. रथाची  गती मंदावली . मी युवराज होतो, तेहा असाच 
 एकदा अवथ  मनःिथतीत  माधवाबरोबर  इथे आलो होतो.  तो  प् रसंग  मला आठवला .
 माधवाची ि चमुरडी प    ु तणी  तारका –ि तने या ि दवशी  माया मनाला केवढाि दलासा ि दला
  ोता!ि तचे ते गोड - गोड  बोलणे माया कानांत गुज ं ारव  क  लागले.
‘युवलाज मंज?े ’
‘ नमकाल  करायला हे काय देवबापा आहेत ?’
‘युवलाज , तुमचा  एक  घोला मला  ाल ?’
‘अहो युवलाज ? माया भावलीचा  नवला  हाल  काऊ तुमी ?’
 रथ थां बला . दारात  एक मुलगी  उभी होती. होय , तारकाच  होती  ती ! पण  ती ि कती 
 मोठी ि दस    ू  लागली  होती ! आता  ती  मुकी  कळी  िराहली  नहती .  उमल    ू  लागलेया 
 ळीसारखीि दसत  होती  ती !
 मला  पाहताच  ती  लाजली .  खाली  पाह    ू  लागली .  बाळपणीया  मोकळेपणाने
धावता -धावता  ती  यौवनाया उंबरठापाशी आली होती.  या  उंबरठाला अडखळली 
  ोती. णभराने ि तने  वर  िपाहले. ि तचे ते  मोहक  डोळे –  श    ु क्राया  दोन चांदया  जवळ -
 जवळ  िपाहयाचा आनंद मला  झाला होता .
 ती  झर     कन  वळली  िआण  आत  गेली .  माधवाया  खोलीत  पाऊल  टाकताच 
ि तया लगबगीचे कारण  माया लात आले. मायासाठी ि तने स    ु  ं दर आसन मांड  ू न ठे
  वले
  ोते.
 माधव  एखाा  माशासारखा तळमळत होता. याची  नाडी हातात घेऊन  राजवै 
 बसले होते. यां नी  मायाकडेि नराश  द    ृ टीने िपाहले. मी  चरकलो .
 इतयात  एक  तणी  चाटण घेऊन आत आली . ि तचा चेहरा  मला ि दसला  नाही.
 वबुवांया  मदतीने ते  चाटण  माधवाला चाटव    ू  लागली .  मी ि तला  पाठमोरी  िपाहली ,
ओणवी   झालेली   िपाहली .  िउकडवी   बसलेली   िपाहली . ि तया  शरीराया  साया
 ालचाली  िपाहया. ही  त् री  आपया  ओळखीची  आहे, असे  मला  वाट    ू  लागले.
 माधवाया घरात  तर  एवढी  तण  त् री कुणीच  नहती. माधवाची आई  व    ृ   झाली होती.
 ारकेची आई  कधीच  म    ृ य 
  ू पावली होती – 
 माधवाला भ् रम  झाला होता. तो  मधेच कहत  –  कहत  हणाला,
‘ महाराणी , महाराणी   –’
 ती  त् री  हळूच याला सांग  ू लागली ,
‘ महाराज आले आहेत;   महाराणी  नाहीत .’
 या  त् रीने याया कपाळावरली औषधी  पायाची  पट    ् टी  बदलली िआण  घरात 
 जायािकरता  ती  वळली . आता ि तची मुद  ् रा     मला  पट ि दसली . ती मुकिु लका होती!
७
मुकिु लका! आईने ि तला  नगरात    ू न  हाकल    ू न ि दले होते. पण ि तया हात    ू न जे घडले
  ोते,  यात  काय ि तचा  एकटीचाच  दोष  होता ?  एक ि िवचत् र  कणेची  लाट  माया मनात 
 सळली . समोर  म    ृ युशयेवर  पडलेला  माधव  – मायासाठी हा परवा मुसळधार  पावसात 
ि भजत गेला . आज बेश ु ि   थतीत  तळमळत  पडला आहे. तशीच ही मुकिु लका – 
 मी  सहानुभ  ूि तपू   ण वरानेि वचारले,
‘ कसं काय , मुकिु लके ? बरी आहेस ना ?’
  ु ढे येऊन  मला  प् रणाम  करीत  ती  हणाली,
 प 
‘ महाराजांया  क    ृ पेनं दासीचं बरं चाललं आहे.’
 सलज ि मत  करीत  ती  कोपयात  उभी  िराहली .
ि तयाकडे पाहता- पाहता मला  वाटले, यौवन ि कती  नाज    ू क  फ 
  ू ल आहे! मुकिु लका
अशोकवनात  माया सेवेला होती, तेहा – 
 या  रात् रीची  मला  आठवण  झाली.  बाबांया  म    ृ य 
  ू या  कपनेने  मला  अगदी 
अवथ  कन  सोडले होते.  तापलेया  वाळवंटात    ू न  चालणाया  प् रवाशाने  झाडाची 
 सावली  शोधावी , तसा  मी  मािनसक वेदनांत  ू न सु   टयाचा  प् रयन  करीत होतो. मुकिु लकेने
 मला  तो  मुततेचा  माग      दािखवला . ि तचे िआण  माझे ओठ  जुळताच  माया मनातली 
  ृ य 
 म    ू ची  ती ि िवचत् र  भीती  पार  लोप  पावली होती.
 णशयेपाशी बस    ू न  जुया  कामुक  आठवणीं त  रंग  ू न  जाणाया 
   माया मनाची 
 मला   लाज   वाटली .  राजवै ना  ां अटौप् रहर   माधवपाशी   बसायला   बजाव    ू न   मी 
 खोलीबाहेर आलो .
 म    ुि लकाही  माया  मागोमाग  आली . पुहा  सलज ि मत  करीत  ती  मला 
  ु क 
 हणाली,
‘ महाराणीं ना  िपाहलं नाही मी अज    ू न !’
‘ माधवाला बरं वाटयावर  वाडावर ये; दश     न होईल !’
 ‘युवराज  चाल   ू लागले का ? बोल    ू लागले का ? महाराजां ना ते कशी हाक  मारतात ?’
 मी ि तला  काही  उर ि दले  नाही.  पण  ‘ त - त ’ हा  शद  माया  कानांत  घुम  ू 
 ागला .  परवा संयाकाळी मी  देवयानीया  महालात  गेलो , तेहा  िशम ठेया  कडेवर 
 बसलेला  पू   आपयाला  अशीच  हाक  मारीत  होता!  एखादा  झरा  जरा  डगरावन 
 खळखळत  खाली येतो , तसा  तो अवखळपणे  िशमठेया  कडेवन  मायाकडे येऊ पाहत 
  ोता. देवयानीया भीतीने आपण  याया हाकां कडे ल ि दले नाही. आपया  या  उपेेने
 या  बाळजीवालाि कती  द    ु ःख  झाले असेल!   िशम ठेचा शेवटचा ि नरोप घेताना  मी  याला
 जवळ  घेतले  नाही,  जमभर  प    ु रावेत,   इतके  याचे  पापे घेतले  नाहीत ,  याचे  मतक 
आसवां नी  हाणले नाही.ि पता  इतकाि नदय होऊ  शकतो?
 या वेळी  पू   कुठे असेल?   िशमठा  काय  करीत  असेल?   लहानपणी बाह    ु लीया
 नात  अता  हण    ू न  मोती  उधळणारी  िशमठा आज  पोटया  गोयासाठी कुणाया
 ारात ि टपे गाळीत  चार  घासां ची  याचना  करीत असेल? 
 ८
 मी  काहीच  बोलत  नाही, असे  पाह    ू न  मुकिु लका  गधळली .  ती  म    ू  वराने
  ृ द 
 हणाली,
‘ काही चुकलं का  माझं बोलताना ?’
 वतःची ि वकल  मनःिथती  लिपवयािकरता  मी  हणालो,
‘छे! छे! तुझं नाही, माझंच चुकलं! त    ू इतया ि दवसां नी भेटलीस . माधवासारया 
 माया परम ि मत् राची शुश षा  ्  करताना  त    ूि दसलीस .  तरी  ‘ काय  बरी आहेस  ना ?’  या 
 शदां पलीकडं मी  एका अरानंही तुझी  चौकशी केली  नाही! खरंच,  माधवाया घरी  कशी
आलीस  त    ू?’
 ती सांग  ू लागली ,
‘ एका थोर  साध    ू या सेवेत आहे मी . ते तीथ यात् रा  करीत - करीत  इथं आले आहेत. 
  ृ यशाळेजवळया  मठात  मुकाम  आहे आमचा .  माधवाला ताप  भरताच  याची  आई 
 न 
 ाबरली. अनेक संकटां नी ि बचारीचं मन अगदी अध    ू होऊन गेलंय.् अलीकडे माधवाचं मन 
  ु णा  एका मुलीवर  जडलंय,्  हणे! लनसुा  लवकरच  हायचं होतं. माधव  परवा रात् रीच 
 महाराजां ना हे  सगळं सांगणार होता!  पण अगदी अचानक हे ि िवचत् र आजारपण  घरात 
आलं.  ताप   भन   दोन -अडीच   प् रहर   झाले  नाहीत ,  तोच   माधवाला  वात   झाला.
 हातारीचा  सारा  धीर  सुटला .  ती  मठात  गुमहाराजांया  प् रवचनाला येत  होती. ि तनं
यांयाकडं धाव  घेतली .  यां नी ि तला  अंगारा  मंत न ि दला ् .  घरी  तारकेिशवाय  कुणी 
 नाही, हे कळताच गुमहाराजां नी  मला  इथं पाठव    ू न ि दलं!’
‘तुझे हे गुमहाराज  पाहायला  हवेत  एकदा!  यांया  प् रवचनां नी  मनाला शांती 
ि मळत असेल,  तर  मलास    ु ा  हवी आहे!’
 म    ुि लका काहीच  बोलली  नाही. ती  न 
  ु क    ु सती  हसली .
ि तचा ि नरोप घेत मी  हणालो,
‘ म    ुि लके ,  माधव  माझा  द 
  ु क    ु सरा  प् राण  आहे. असा ि मत् र ि त् रभ    ु वनात  शोध    ू न 
ि मळायचा  नाही.  डोयांत  तेल  घाल    ू न  याची  श    ु श् षा  कर .  त 
  ु झे उपकार  मी ि वसरणार 
 नाही!’
 ती  सलज ि मत  करीत  हणाली,
‘ इश ! हे काय , बाई , भलतंच बोलणं!’

९
 या ि दवशी  रात् रीही  मला  झोप  आली  नाही.  मन  प् रथम  म    ुि लकेचा ि वचार 
  ु क 
 रीत  होते.  राजमाता  वानप् रथ  झाली, हे  कळयानंतरच ि तला िहतनापुरात  पाऊल 
 ाकायचा  धीर  झाला असावा !  पण  मला  राह    ू न - राह 
  ू न  आचय      वाटत  होते, ते ि तने
 नगरात  परत  येयाचे धैय    दािखवले,  हण    ू न  नहे!  मागची  अशोकवनातली  म    ुि लका
  ु क 
िआण  आजची   म    ु क 
  ुि लका – ि कती ि वलण   बदल  झाला होता ि तयात !  ती  लंपट 
 म 
  ु क 
  ुि लका िआण  ही सेवाशील   म    ु क 
  ुि लका!  यांया   िपरवारात   ती   राहते,  या 
 साध    ु महाराजांचे  दश     न  एकदा यायलाच  हवे!  क    ु णी सांगावे!  एखादा ि त् रकालानी  प    ु ष 
असेल तो ! िशम     ठा िआण  प    ू   क 
  ु ठे आहेत,  हे यायाकड    ू न  कळले, तर  – 
 हा ि वचार  मनात आला  मात् र ! कुणी  तरी  रसरसलेया ि नखायांवन आपयाला 
 रफटत ओढीत नेत आहे, असे  मला  वाट    ू  लागले.  िशम ठा कुठे असेल?   पू   काय  करीत 
असेल?  ‘ त - त ’ हण    ू न हे बालक  बडबड    ू  लागले, हणजे िशमठेया  मनाची  काय अवथा 
  ोत असेल?   ती आई - बापां कडे परत  जाईल  का ? ती कुठे जाईल ? का शेवटीि नराश होऊन 
 एखाा  पव ताया कडावन  पू ला  उराशी धन  खालया दरीत  उडी टाकील ?
 िशम ठा िआण  पू  यांचे दरीत  पडलेले  रतबंबाळ देह  माया डोयां प    ु ढे ि दस    ू
 ागले. ि गधाडे  यांयावर  झडप  घालीत  होती .  मी  डोळे  घट    ् ट ि मट   ू न  घेतले,  तरी  ते
यंकर  द    ृ य ि दसतच  होते.  या ि छिनिवछन  देहांत  ू न    आरत  िअनवाला  उठतच 
  ोया िआण तांडवन    ृ य  करीत  होया.
‘कुठं आहे  तो  कपटी ि प् रयकर ? कुठं आहे  तो  कामुक  पती , कुठं आहे  तो 
 बजबाबदार  बाप ?’
१०
 या  िअनवाला ि दवसभर  माझा  पाठलाग  करीत  होया .  रात् रीस    ु ा  यां नी 
 माझी  पाठ  सोडली  नाही.  मयरात् र  झाली,  तरी  झोप येईना . शेवटी झोप  यावी,  हण    ू न 
 ालयापेा थोडे िअधक  म घेतले. आणखी  यावे, असे  वाटत होते,  कसलेही वन 
 ड   ू  नये,  हण    ू न !  माया  धुदं ीत  शुबु  हरव    ू न  जावी, अशी  तीव् र  इछा  मनात 
  ु नःप    ु हा ि नमाण  होत  होती;  पण  देवयानीला ि दलेले  वचन  आठवले. ि तचा  संतापी 
 वभाव  डोयां समोर  उभा  िराहला . मग  मोठा  कटाने मी  मन आवरले.
 पण  एकीकडे आवरलेले  मन  द    ु सरीकडे  वैरपणे  भ् रमंती  क  लागले.  माने
 े िजत  झालेया  शरीराला  त् रीसुखाची  तहान िअधकच  तीव् रतेने  जाणव    ू  लागते,  की 
 ाय , कुणाला ठाऊक !  त् रीया  कोमल  पशा साठी  मी  तळमळू  लागलो .  एकदा वाटले,
 ठावे िआण  देवयानीया  महालात  जावे;  पण  लगेच  मनात  आले, आपया  तडाला
 माचा  वास येत आहे, हे कळताच  ती  चवताळून जाईल . एकीकड    ू न  िशमठा कुठे असेल, 
 या  कपनेने  मन  ियथत  होत  होते िआण  द    ु सरीकडे ि तया  सहवासातील  उमादक 
   ् रणयणांचेि चंतन  करीत होते.
 ती  सारी  रात् र  मी अशी  काढली .
११
 माधवाया  प् रक    ृ तीची ि वचारप 
  ू स  करायला  मी  यायाकडे  जात  होतो िआण 
 ररोज  उदास  मनाने  राजवाडावर  परत येत होतो!  माझा ि मत् र आज  ना  उा  श    ु ीवर 
येईल , मला ओळखील , याचा  हात हातात घेऊन आपया  दयातील  याक    ु ळता आपण 
 याला सांग  ू,  न  उचलणाया हाताने आपया  डोयांत उभे िराहलेले पाणी पुसयाचा  तो 
  ् रयन  करील , अशी  फार - फार आशा होती मला . पण  – 
 राजवै प् रयनां ची  पराकाठा करीत होते, माधवाची आई  डोयां चा ि दवा कन 
 माधवाला दंश   करायला   टपलेया   काळसपा     ला   रोख 
  ू न  धरत  होती.  म    ु क 
  ुि लका
 टकाभरस    ु ा ि वसावा  न  घेता  याची  सेवा  करीत  होती,  म    ु ध  तारका  माधवाचे  पाय 
 ाबीत  एखाा   भयभीत  िहरणीप् रमाणे येणाया- जाणाया  प् रयेकाया चेहयाकडे
 कमक  बघत होती.
 पाचया ि दवशी  माधव  शुीवर  येत  आहे, असे  वाटले.  तो  ख    ू प  कहत  होता.
 ारकेने  सहज  याला ‘ काका ,  काका ’ हण    ू न हाका  मारया .  याने ओ ि दली, असे आहां
 सवा  ं नाच  वाटले.  याचे ते  उर  ऐक    ू न  तारकेचे  डोळे आनंदाने  पाणावले; ‘आजी , आजी ’
 हणत  ती आत आनंदाने धावत गेली .  राजवैां या मुद  ्र  ेवर  समाधानाची  छटा  उमटली .
मुकिु लका खुलली .  मलाही  ख    ू प  आनंद  झाला.  मी  माधवाया  उशाशी  जाऊन  बसलो 
िआण  हणालो,
‘ माधव , माधव , ओळखलंस  मला ?’
 तो  कहत  प    ु टप 
  ु टला,
‘ महाराणी , महाराजां ची  तशी आा आहे!’
आजच  – अगदी  िपहयांदाच  हे  प    ु रे  वाय  तो  बोलला  होता.  पण  ते  कानांवर 
 डताच कुणी  करवतीने काळीज  कापत आहे, असे मला  वाटले. या  भयंकर  रात् री  प    ू ला 
   े ऊन  रथात    ू न  उतरताना  िशम     ठेने  यालाि वचारले असेल,  ‘ मी  उतरायलाच  हवं  का ?’
ि तला  या  वादळवायात असहाय ि थतीत  सोडणे अयंत ि नद     यपणाचे आहे, हे माधवाला
 जाणवले असावे;  पण  याला ते  करणे  प् रात  होते.  याने  नाइलाजाने  िशम     ठेला 
सांिगतले असेल ,
‘ महाराजां ची  तशी आा आहे!’
 माधवाचे  हळ    ु वार  मन  मला  ठाऊक होते.  याया शरीराला  जसा  तो  वादळवारा 
 सोसला  नाही, तसा  या  मनाला मी केलेला  िशम     ठेचा  यागही सहन  झाला नाही.
 – िआण  या  ययातीला –  याया कंधावर  मान  ठेवयात  ब् रानंद  आहे, असे
 िशम     ठेने  मानले,  याया  बाह    ु पाशात  आपयाला  िकळकाळही  पश      क  शकणार 
 नाही, अशी  िशम     ठेची  श् रा होती, या ि नरागस  प्रेमम    ू ती 
   चा  याग  करताना  ययातीला
 मात् र  काही काही वाटले नाही!
 या  रात् री  माया  वनात  ते  दोन  आवाज  मला  प    ु हा  ऐक 
  ू आले. ते  दोघे
 मोठमोठाने भांडत होते.
 मी  दचक 
  ू न  जागा झालो िआण  उशीजवळ ठेवलेला  माचा  चषक  उचलला .
 तो  पेला  नहता .  तो  समुद  ् र 
  होता.  माया  मनात  पेटवलेला  वडवानल  या 
 समुद  ् रातच बु
  िडवणे शय होते.
१२
आठ ि दवस  झाले,  तरी  माधवाया  द    ु खयाला  उतार  पडयाची ि चहे  म    ु ळीच 
ि दसेनात ;  पण  नवया ि दवशी  अकमात  याचा  अंत  होईल ,  याची  मात् र  क    ु णालाच  – 
 राजवै नास  ां   ु ा  – कपना  नहती .
 या ि दवशी  एकदम  याला  ख    ू प  घाम  येऊ  लागला . आज  ताप  उतरेल,  अशी 
आशा ि नमा     ण  झाली.  तो  श    ु ीवर आला . ‘ ती  क    ु ठं आहे?’ हण    ू न  याने  मला ि वचारले.  तो 
 िशम    ठेिवषयी ि वचारीत आहे, असे  मला  वाटले.  मी  गप  बसलो ;  पण  याया आईला 
 या  प् रनाचा  रोख  नीट  कळला नाही. ि तने  याया वाद  वध    ू ला  बोलावणे  पािठवले.
 मी ि तला  आतापय  ंत  कधीच  िपाहले  नहते.  सतरा -अठरा  वषा  ं ची  यौवनात  नुकतीच 
 दापण केलेली  ती  तणी  माधवाया अंथणापाशी येऊन ि वनयाने  उभी  िराहली .  या 
ि थतीतही ि तया  पाने  माझे  मन  वेध  ू न    घेतले.  माया  मनात  आले,  माधव  मोठा 
 ायवान आहे.
 माधव ि तला  हणाला,
‘बैस,  अशी  जवळ बैस.  लाज    ू नकोस !’
 मग  राजवैां कडे वळून तो  हणाला,
‘वैराज , मी  या  द    ु खयात    ू न  उठेन ना ?’
 राजवै उद    ् गारले,
‘थोडे िअधक ि दवस  लागतील , पण आपण ि िनचत  बरे हाल !’
 मग  मायाकडे वळून माधव  हणाला,
‘ महाराज , मला  इतयात  मरायचं नाही. मी मेलो , तर  तारकेला  कोण सांभाळील ?
 मी असाच  तडकाफडकी ि नघ    ू न गेलो ,  तर  या  माधवीला मी  फिसवयासारखं होईल . ि हनं
ि न  मी  ख    ू प  ख    ू प  बेत  केले आहेत .  महाराज ,  मोठी  गोड  अश् राप  पोर  आहे ही! तुमची 
 िवहनी ! लन  झायावर आपण जेवायला  याल , तेहा कोणती पवानं करायची , हे सुा 
ि हनं ठरव    ू न  ठेवलंय्.  लताकुज ं ात  नुसया  डोयां नी आही  प् रहर -  प् रहर  बोलत  बसलो 
आहो. नदीतीरावर  एकमेकांया  हातात  हात  घाल    ू न केवळ  पशा    नं संभाषण  करीत आही 
ि कती  तरी  घटका  घालवया  आहेत .  चार  डोयां नी  आही  िपाहलेली  वनं  खरी 
  ोईपय    ं  त  मला  जगायला  हवं.  महाराज !  मी  जगेन  ना ?  महाराज ,  मला  वचन  ा .  काही
 न तुला  जगवीन , असं वचन  ा  मला !’
 तो  बोलला , ते असंब ;  पण  तो  ते  वातात  बडबडत  आहे, असे  मला  वाटले.
 याया समाधानािकरता  मी  याचा हात हातात घेऊन  याला वचन ि दले,
‘ काही कन  मी  त    ु ला  जगवीन .’
 याच  वेळी  राजवै नी  मायाकडे ां  मोठा ि िवचत् र  िआण ि वषण  द    ृ टीने
ि ाहले. लगेच आपया  बटयात    ू न  यां नी  कसली  तरी  मात् रा  काढली िआण  म    ु क 
  ुि लकेला 
 खा डलकराया  ‘भाऊबदक  ’ सारख  एक  सु रस  नाटक आपण  पाहत आह  त , असा  माया 
 क 
  ु मारमनाला भास  झाला .
१९१० साली  ऐकलेया  या आयानाचा  खरा अथ   मला  कळला , तो १९३० साली !
ि शरोाला ि मठाचा  कायदेभ ग  ं  सु   झायावर  —  वस -ि वािमां चा  तो  सनातन  सं घष   नवे
 वप धारण  कन  मायासमोर  उभा  िराहयावर ! या  सात -आठ ि दवसां तया अनुभवातू न     मी 
 जशी  ‘ सहगमन ’ ही  िकवता  िलहली , ‘ दोन  टोके ’ ही  सामाजक  कथा  जशी  माया  हातू न 
   लह    न 
 
 झाली , तशीच  पु राणां चा आधार असलेली  ‘ सागरा ! अगत आला ’ ही  पककथाही ि नमा ण 
 झाली .

३
 याचा अथ  लेखनासाठी १९३० पू व     मी  पु राणकथां कडे कधीच  वळलो  नहतो , असा 
 नाही . १९२७-२८ साली अहयेया  कण  कथानकावर  ‘ शीलशोधन ’ नावाचे नाटक  मी 
 िलहले होते, पण  ते कोकणातया  दशावतारी  र  गभू  ं  मीवरसु
   ा  कधीही  येऊ शकले नाही ! माझे
 पु राणे म  यापू वही ले
  खपाने गट  झाले होते. कॉलेजात  पाऊल  टाकताच  ‘ उषावना ’ या 
 कथेवर आधारलेले ‘ वन - स  ं गम ’ नावाचे महाकाय  मी  लहायला  घेतले. याचेि कती  सग  
 करायचे, येक सगा त    ुक  ठले वृ   वापरायचे, पू व     कवया  कायां तू न 
     ुक  ठया  कपना 
 चोरायया , इयादी  बाबतत  मी  जयत  तयारी केली . पण  माझे ते महाकाय  द     वाने लघु तम 
  ु द 
 काय  ठरले!ि बचारे धड  िपहया  सगा चा  शेवटसु ा  गाठ    ू शकले नाही ! याचे कारण  याचा  उगम 
 ितभेया  फ    ु रणात  नहता , ह    े च असाव    े! तो  बह     धा  माया  वयात असावा , या    े ळी  व   मी  सोळा 
 वषा चा  होतो . पं िचवशीइतके सोळा  वषा या  वयाबल  सुिभाषतकार  वाईट  बोलत  नाहीत ; पण 
 मला  वाटते, ह    े नऊ  वषा चे अं तर  फार  फसवे आह    े!
 मी  महाकवी  होयाचा  तो  योग  – खरे सां गायचे हणजे, कायसृ ीवर  येऊ घातलेली  एक 
 मोठी आपी  – अशा  रीतीने टळली ; पण  उक    ृ   काय , नाटक ि कंवा  कादं बरी  लहायला 
 उपकारक  होतील , अशा अनेक कथा  पु राणां त आहे त , हे या  वेळचे माझे मत अजू नही     बदललेले
 नाही . उलट , पााय  वाङ   ् मयाया  परशीलनाने ते अधक  ढ  झाले आहे.
आपया  ितभेची  जात ,ि तची  श िआण ि तया  मया दा  यां ची  योय  जाणीव  झालेया 
लेखकाने आिमवकाराला  योय अशी  कथा ि नवडली , िसाहयाया  या  मायमातू न     ती  गट 
 हावयाची आहे, यायावर  या  कलाकारां चे भु व असले, पु राणकथां त  जे भय -भीषण  स  ं घष  
आढळतात , यां चे म  ंथन  करयाइतक  श  याया ि च  ं तनात असली , जीवन  एका  बाजू ने   जसे
णभ  ं गु र आहे, तसेच द    ु सया  बाजू ने   तेि चर  तन आहे
 ं , ते जतके िभौतक आहे,ि ततकेच आमक 
आहे, या  गोचे आकलन  याला  झाले असले, तर  पौिराणक  कथेत न  ू   चां गली  ललतक    ृ ती  कशी 
ि नमा ण  होते, हे पाहायला    ुक  णालाही  परदे शाचा  वास  करायला  नको ! कालदास  (  शाक    ु ं तल  ),
भवभूि त    (  उररामचरत  ), रवनाथ  (  कच - द    े वयानीसारखे नासं वाद  ) व  िखाडलकर 
 कचकवध िआण ि वाहरण  ) या  चौघां पै क    ुक  णाचीही  सा  या  बाबतीत  पु री आह 
(    े. क 
  ु णीही 
 रसक  यायाधीश  ही  सा अमाय  करणार  नाही . अधक आधुि नक  सा  हवी असयास  ती  पु.
ि श . रे गे यां चे ‘ रं गपां चालक ’ द    े ईल .
 ૪

१८८० ते १९२० या  काळात  पौिराणक  कथां या आधारे आपयाकडेि वपु ल 

 नाििनम   ती  झाली . िखाडलकरां सारखा  एक  भावी  नाटककारही  पु राणकथां नी  र  गभू  ं  मीला 
 
ि दला ; पण  कथा ि क   ं वा  कादं बरी  यां या  बाबतीत  मा  मराठी लेखकां नी  पु राणां चा असा  उपयोग 
 कन  घे तला  नाही . या  काळी  िऐतहासक  कादं बरी  लोिकय  होती ; पण  पौिराणक  कादं बरी  मा 
 उिपेतच  िराहली .
 पौिराणक  कथा  ही  बोलू न    - चालू न     एक  फार  जु नी  गो , िअतशय  ाचीन  काळातया 
 समाजाची  कथा , असंभाय  चमकारां नी भरलेली अ    ु त  कहाणी  – या ि कंवा अशा  कारया 
 कपनां चा  या  वेळया लेखकवगा या  मनावर  पगडा  होता . िपहयानेच असल 
 सामाजकतेकडे वळलेया , मयम  वगा या  तकालीन  सुधारक  ीने िभवयाची  सोनेरी  वने
 पाहणाया िआण  नयानेच पिरचत  झालेया  वाङ   ् मयीन  वातवतेया  मया दा  न  कळलेया 
 तकालीन  कथालेखकां नी  पु राणकथां कडे पाठ ि फरवावी , हे वािभावकच  होते.ि वषयां या  ीने
 कादं बरी  नेहमीच  नाटकाया  पु ढे धावत असते. यामुळ े एककडे पौिराणक  नाटक ि नमा ण  होत 
 िराहले, ेकां ना आवडत  िराहले! पण  द    ु सरीकडे पौिराणक  कादं बरी  मा  ढ  झाली  नाही . या 
ेात  फ  सामाजक  कादं बरीचीच  चलती  होत  िराहली .
 नाही  हणायला ि वाथ   दश    े त  दोन  पौिराणक  कादं बया  वाचयाचे मला आठवते.
१९१५ ते २५ या  दशकात  ‘ नवय    ु ग ’ या  मासकात  या  मशः आया  होया . या  वेळचे एक 
 यास  ं गी लेखक  ल .ि व . परळकर  यां नी  बं गालीतू न अनु    िवादत केया  होया . मी  सामाजक 
 कादं बरीचा भ  होतो , असे असू नही     मला  या आवडया  होया . तसे काही  तरी  लहावे, असे
 या    े ळी 
व   मला  वाटले होते. या  काळात असे नेहमीच  वाटे, हणा ! फ  काही  चां गले िलहता 
 येत नहते, एवढीच  काय  ती अडचण  होती ! या  कादं बया ि कंवा  ना . के . ब    े ह 
  े यां ची  ‘िअहयोार ’,
 साने गु जची  ‘आतक ’ अशा  काही  हाताया  बोटां वर  मोजता  येयाजोया  कादं बया  सोडया ,
 तर  मराठी  कादं बरीकारां चे ल  पु राणकथां कडे जावे, तसे गेलल े  े नाही , असेचि  दसू न     येईल 

५
 माझीच  गो  पाहा  ना ! मी  लहानपणापासू न     पौिराणक  कथां ची  पारायणे केली  होती .
 यां तया ि िववध  रसां चा  मनसो आवाद  घेतला  होता . पके , तीके व  सं दभ   हण    ू न 
   यां चा 
 मु   हताने वापर केला  होता . असे असू नही    , १९४२ पू व     पौिराणक  कादं बरी  लहायची  इछा 
 मनात  कधीही ि नमा ण  झाली  नाही .
१९४२ साली  मी  ‘ चवध ’ िलहली . ती  लह     न 
   एक - दोन  वष    होईपय   त  सामाजक 
 कादं बरीया  मया दा  मला  फारशा  जाणवया  नहया , पण १९४२ ते १९५२ या  दशकात  या 
 मामाने मला  कळ    ू लागया , वाढया  तीतेन े जाणवू लागया . हे दशकच  मोठेि वलण  होते.
 उपातां चे, उमादां चे, उदासीनतेचे िआण  यातच  द    ु सरे महाय    ु   सं पलेि कंवा आपली  मातृभ मी  ू 
 वत      ू न 
 ं  झाली , या भावनेन े उच  ं बळ     येणाया  उसाहाचे! १९४२ या भूि मगत     चळवळीपासू न   
 वात  ं याीन  तरया आकाशाला 
 ं  कवटाळ   ू पाहणाया धडाडीपय   तया  या  दशकात  या  माया 
 सव   िितया  सामाजक  कादं बरीया  ारे कट  करयाचा  मी अपसा  यन केला ; पण 
 क 
  ु ठल ह  कादं बर  पू व  या  सु लभतन  पु ढ  जा ना . वग  घ  ना . पू ण     ह ना . प  हल  काह  पान 
 लह    न 
   हावीत , मग , आमटीत  मीठ  नसावे, तसे या  कादं बरीत  काही  तरी  कमी  पडते आह    े. ही 
 जाणीव  हावी , सं पू ण     कथानक  हाताशी असावे, पण    र  गाळत -   र  गाळत लेखन  मयेच थां बावे, असे
अनेकदा  घडले! याचे कारण  मी  शोधू लागलो . हळ    ू हळ 
    ू ते माया  लात आहे. चार ि भं ततया 
भारतीय  जीवनाया  का  – मग  या ि भं ती  वतःया  घराया असोत , सामाजक ि नब  ध या  ां
असोत अथवा  परया  सरकारया  तु ं गाया असोत  – एकदम ि वतारया  होया . द    ु सया 
 महाय    ु ानं तरया  दहा  वषा त  पू वया 
   चार ि भं ती  हां हां हणता  जमीनदोत  झाया  होया .
 यां ची  जागा  चार ि दशां नी  घेतली  होती . या  चार ि दशां तले जीवन  ‘ उका ’, ‘ दोन ु व ’
िआण  ‘ चवध ’ यां या  पतीने मी ि िचत  क  पाहत  होतो . ते अशय  होते! द    ु सया  महाय    ु ात 
 िबेचराख  झालेल े वॉसा, बेचाळीसया  चळवळीत  फाशी  गेले या  तणाची ि दवस  गेलल े ी ि नपाप ,
ि नराधार  े यसी , बं गालया  द    ु काळात  तडफड    ू न 
   मेलल े ी  मायासारखी  लावधी  माणसे, देशाचे
 दोन  तु कडे होताना  िवाहलेला  राचा  पू र िआण     लाखो ि नवा सतां चा अस  द    ुःखाने भरलेला 
 ऊर , भारतीय  स  ं क    ृ तीया  ऐसपै स  गपा  मारीत  पां ढया  टोया  घालू न     समाजक  ं टकां नी केलल े ा 
 काळा  बाजार ,ि तरं गी  झ     ाकडे िअभमानाने पाहताना  डोयां समोर  उभी  राहणारी  कोवधी 
 दीनदलतां ची  द    ुःखाने काळवं डलेली  मु खे, वातं याीनं तर  पू व     िपव  मानया  गेले या 
 येकि  ने चे होऊ  लागलेले अवमू यन    , पं ड 
  ु रोगाने आजारी असलेया  माणसाला भरजरी 
 पोशाख  चढवावा , यामाणे े रणाशू य     झालेया  समाजाया  गतीसाठी  चाललेली  पु ढायां ची 
धडपड , ‘ ऊदे ा , द  न     हद  गे दह 
् , जग ! (  यां या अं गी  े पण  नसते, ते न  होतात  )’ या 
 मॅझनीया अमर  उचा  गीतया  पं त - पाटलां पासू न    ि दीतया  पं त - पाटलां पय   त  सवा ना 
 पडलेला ि वसर ,ि वनोबां चे वयं पू ण     खेडेगावाचे वनही  चां गले िआण  नेहंचे यं शया  ारे
 समाज  सु खी  करायचे येयही  चां गले, या थाटात  पु ढचा  माग  आमणारा  समाजपु ष  – या ि कंवा 
अशा अनुभवां चेि चण  पर  परागत   ं  सामाजक  कादं बरीतू न     कसे करायचे? पु करणीया  तर  गां  ं  त 
 समु ाया  ु ध  लाटां चे िितबं ब  पाहयाचा  यन केयासारखे ते होईल , असे मला  वाट    ू 
 लागले! या  मनःथतीतच  मी  पौिराणक  कादं बरीकडे वळलो .

६
आज  मी  सादर  करीत असलेया  ययातीया  जमकथेचा  हा  पू व     रं ग  झाला ! मा  या 
 कथानकाचे आकष   ण  वर  वण   न केले या १९४२ ते ५२ या  दशकातया अनुभ तीन  ू   ं तर  माया 
 मनात ि नमा ण  झाले, असा    ुक  णी  तक   केला , तर  तो अगदी  चु कचा  ठरे ल ! गेली  प  ं चेचाळीस  वष     हे
 कथानक  माझी  सोबत  करीत आले आहे. लहानपणी  ते मी  वाचले, तेहा  यातया अद  ्भ ताचे ु -
 वाध   य िआण  ताय  यां या णात  होणाया  मजेदार अदलाबदलीचे – आकष   ण  मला  वाटले
असेल ! पण  दे वयानीशी  ल  झाले असू नही    , यियात  िशम   े वर  े म  का  क  लागतो ,ि क   ं वा  या 
 दोघपासू न    पाच  मु लगे झाले असू नही 
  , ‘अजू न     माझी  सु खोपभोगाची  इछा अतृ  आह    े!’ असे तो 
 का  हणतो , ह   े या    े ळी 
व   मला ि बलक    ू ल  कळले नाही . उलट , मु लाचे ताय  उपटणाया  या 
 ययातीचा  रागच आला  होता  मला ! ह     माय 
  ू न 
   मृ य 
  ु शयेवर असताना आपले उरलेले आय    ु य 
 याला ि मळावे, अशी अाची  ाथ   ना  करणाया  बाबराची  गो  या  वेळी  मी  वाचली  होती .
 याया  या ि पतृ े माने मी  िगहवन  गेलो  होतो . या  बालवयात  जर    ुक  णी  काशकाने मायाकडे
 कादबर  मा गतल  असत  , तर  ‘ यया त ’  वज   न त  ‘ बाबर ’ ह  कादबर  म  याला  दल 
असती !
 मी  कॉलेजात  पाऊल  टाकपय   त  गो  हण    ू नसु
   ा  या  कथेची ओढ  मला  कधी  लागली 
 नहती . कॉलेजात  िपहया  वषा ला  ‘ शाक    ु ं तल ’ होते. यात  शक    ु ं तला  सासरी  जायला ि नघते,
 तेहा  कव ि तला आशीवा द  दे तो , ‘ ययातेरव  िशम   ा भु तु  ब   ह     मता भव ’ (  ययातीला  जशी  िशम   ा 
िअतशय ि य  होती , तशी  तू आपया  पतीला ि य  हो  ) हा आशीवा द  माया  मनाला  खटक    ू 
 लागला . ययातीची  कथा  मला थोडीथोडी आठवत  होती . जे आठवत  होते, यावन  ययातीला 
 दे वयानीपेा  िशम   ा ि वशेषि  य  होती , असे मला  वाटेना . उलट , शु ाचाया ने वाध   याचा  शाप 
ि दयान  ं तर  यायाकडे आपले ताय  परत  मागताना  पु राणातील  यियात  हणतो ,
‘ दे वयानीसह  सु खोपभोग  घेयाया  कामी  माझ   ं अािप  समाधान  झालेल ं  नाही . या 
 बाबतीत  मी अजू न अतृ     आहे. हण    ू न 
     ृक  पा  करा िआण  माझ  ं ताय  मला  परत  ा .’
 डॉ . गु णे आमचे स  ं क    ृ तचे ायापक  होते. यां ना  माझी  ही  श  ं का  मी ि वचारली . यां नी 
 उर ि दले,
‘ ययातीचा  िशम    े शी  गांधव  ि ववाह  झाला  होता . द    ु यं त - शक    ु ं तला  यां चा ि ववाहही असाच 
 होता .ि शवाय  द    ु यं त  हा  पू या 
     ुक  ळातला  – हणजे ययातीचा  वं शज  होता . तेहा  याच    ुक  ळातलं
   गांधव  ि ववाहाचं उदाहरण  द 
 पू वचं   े ऊन  शक    ु ं तलेला आशीवा द    े यात द   कालदासानं मोठं िऔचय 
 दाखवलं आह    े.’
 हे उर  परीेया  ीने ठीक  होते; पण  याने माया  मनाचे काही  समाधान केल े नाही .
‘भतु  ब 
  ह 
   मता भव ’ या  शदां त अधक अथ  भरला आहे, असे मला  सारखे वाट    ू लागले. ले
 सगयां चीच  होतात . ( अथा त  पसाभर  चारी िआण  मू ठभर     िवादनी  सोड    !) पण  सव   िपत -
  ू न 
 पनी  परपरां वर  उकट  े म  करतात , असे मु ळीच  नाही ! शय   तीया  मै दानावर  (  हेही धावले ) या 
 सदरात  येणारे घोडे असताता  ना ? श    े कडा  साठ - सर  जोडपी अशीच असतात . ती  यथािश 
 स  ं साररथ ओढीत धावत असताना  तडजोड , गोडीगु लाबी , आत ि गळलेल े द    ुःख  यां यामुळ े यां चे
 स  ं सार  सु रळीत  चालतात , सु खी ि दसतात ; पण  यां त  ीतीची  उकटता  नसते. ययातीला  िशम   ा 
 फार ि य  होती , हे कालदासाला  माय  होते. आकष   ण , शरीरसु ख ,ि वास , आदर , भ  या 
 ीतीया  सव   पायया  चढ    ू न 
   जाणाया  पिनीवषयीच  पतीया  मनात  ही भावना ि नमा ण  होईल ;
 पण  महाभारतातया  ययातीया  कथेत तर अशा भावनेला  काडीचाही आधार  नहता .
 ती  कथा अशी आह    े :
‘ यियात  राजा अशोकिवाटके त आला असता , िशम    े ने याची  एकां ती  गाठ  घेतली िआण 
आपले मनोगत  यास  किळवले. िशम   ा  याला  हणाली , ’
’ ‘ माझं प , शील  व    ु क  लीनता  तु हां स  माहीत आह    े च . वतःचा  पती  काय  व िधनणीचा 
 पती  काय , दोघे दासना  सारखेच असतात ! मी  दे वयानीची  दासी  – हणजे तु मचं च धन  झाले
आहे. मायावर  तु मची  देवयानीइतकच  सा आहे.’ ’
‘ िशम    े चे हे मायावी भाषण  ऐक    ू न 
  ि तया  पयौवनाचा  लोभ  ययातीला  सोडवेना ; पण 
 ययातीला ि तचे हे हणणे एकदम  कबू लही     करवेना . ‘ िशम   े शी  सलगी  ठेव ू नकोस ’, असे शु ाने
 याला  लाया  वेळी  बजावले होते. या  गोीचीही  याला आठवण  झाली . शेवटी  ‘ िशम   ा 
 याचक आहे. आपयाकडे ती  े माची  याचना  करीत आहे, याचकाचे मनोरथ  पू ण     करण  ं हे आपल  ं
 त असू न     ते आपण  पाळल  ं िपाहजे!’ असे मनाचे खोटे समाधान  कन  घेऊन  याने िशम   े चे
 मनोरथ  पू ण     केल.े  या  गु   समागमातू न    ि तलाही  योय  काळी  एक  पु   झाला .’
  ह  वाचू न     माया  ड यां पु ढ  द न  च  प  उभ  रा हल  . प  हल  ययात च  – एक  कामु क ,
लंपट , वनातही  याला  सं यम  ठाऊक  नाही , असा  पु ष ! द    ु सरे िशम   े चे- मायावी  व  लाघवी 
भाषणाने आपली  कामेछा  व  पु े छा  तृ   कन  घेयाकरता  या  पु षाभोवती आपया 
 पयौवनाचे जाळे पसरणाया  ीचे !
 साहजकच  या  मू ळ     कथाभागाने मला अधकच  गधळात  टाकले. ‘भतु  ब   ह     मता भव ’ असे
 कालदास  कवाया  मु खाने हणत  होता . पु षाला  ीिवषयी असीम  े म  वाटायला केवळ 
 कामतृ ीवर आधारलेला  दोघां चा  सं बंध उपयोगी  पडत  नाही . कामु कते या  पलीकडे जाणारी  – 
 इतकेच  नहे, वतःया  सु खाया  पलीकडे सहज  पाहणारी  –  ीची अ    ु त  ीती  लाभली , तरच 
 पु षाया  तड   ू न असले
   उगार ि नघू शकतील !
 मी  कालदासाया  बाजू ला     होतो . यामुळ े पु राणकथेतले िशम   े चेि चण  माया  मनाला 
 पटेना ! आपया  ातीसाठी ि तने केवढा  याग केला  होता ! वतःचा  े ष  करणाया  दे वयानीची 
 दासी  होयाचेि दय  करणारी  ी ि नःस  ं शय असामाय असली  िपाहजे! अशी  तणी केवळ 
 वासनेया  तृ ीकरता  ययातीला आपया  जायात ओढील ,ि क   ं वा  चोरा  स  ं बंधाने
ि तयापासू न    ि मळणाया  शरीरसु खामुळ े ती  याला ि य िआण आदरणीय  होईल , ह    े अशय  होते.
 मी ि वचार  क  लागलो . िअ - ाणां या  साीने ययातीने द    े वयानीचे िपाणहण केल े होते; पण 
 िपाणहणाने दय - मीलन  होते, असे थोडेच आह    े? तेहा  द 
  े वयानी  ययातीला  जे द    े ऊ  शकली 
 नहती , असे काही  तरी  िशम   े ने याला ि दले असले िपाहजे. शरीरसु खाया  पलीकडचे,
 वासनातृ ीया  पलीकडचे े म  याला  िशम   े पासू न     लाभले असले िपाहजे, हे उघड  होते.
 यामुळचे  िशम   ा  ययातीला अयं त ि य असयाची  कथा  चलत  झाली असावी िआण 
 कालदासानेि तचा  कौशयाने उपयोग केला असावा ! कालदासाया  ‘भतु  ब   ह     मता भव ’ या 
 शदां चा  मागोवा  घेत मी  िशम   े या  जीवनाची  वतं पणे मां डणी  क  लागलो . अशा  रीतीने
१९१४-१५ साली  या  कादं बरीतया  िशम   े ने माया  कपनासृ ीत  वेश केला .

७
 मू ळ 
   कथा  वाचता - वाचता  द    ु सरी  एक  गो  माया  लात आली . ती  हणजे
 िखाडलकरां या  ‘ि वाहरणा ’ मुळ े पिरचत  झालेली  दे वयानी  ही  महाभारतातया  दे वयानीह     न 
 
अयं त ि भ आहे, ही ! दे वयानीची भूि मका     बालगंधवा साठी  योजू न    , िखाडलकरां नी  मोजू न    - मापू न 
 
 िलहली आहे, हे उघड आहे. क   ं  कपडे बेतयात  जे चातु य   दािखवतो , तेच   ुक  शल 
  ु शल ि श  पी 
 नाटककारायाही अ  ं गी असावे लागते. ‘ मानापमाना ’ त  बालग  ंधवा चे जे िअभनय - गु ण  कट  झाले
 होते, या  रसां ची िअभय  करयात  यां नी  कौशय  दािखवले होते, यां या  या अनेक गोड 
 लकबी  उघड  झाया  होया , या  सवा ना अवसर ि मळावा , हे लात  घेऊन  िखाडलकरां नी 
‘ि वाहरणा ’ तया  दे वयानीचेि चण केल.े  ही  देवयानी  मु यतः िणयनी आहे. ही , अड , पण 
 े मभावनेत वतःला ि वसन  जाणारी अशी  े यसी आह    े. महाभारतातली  द    े वयानी अशी  उकट 
 िणयनी  नाही .ि तया  वभावात ि िववध  गु णदोषां चेि मण  झालेले आह    े.
 िशम   े ला  मु लगा  झायाचे कळताच  महाभारतातया  द    े वयानीला  राग  येतो . द 
  ुःख  होते.
 मा  तोपय   त ि तला  या  चोरा  े मसं बंधि वषयी  ां  कसलीही  शं का आलेली  नसते. ही  द    ूधख 
    ु ळी 
  े वयानी  मु लासं बंधी  िशम   े ला ि वचारते. िशम   ा  उर  द 
 द    े ते,
 ‘ एक धमामा  व  वदवा  ॠष  इथं आला  ह ता . यायापासू न     मला  हा  पु   झाला आह .
   न 
 या  ॠषीया  तपाचं तेज पाह     मी ि दपू न 
   गेल.े  हण 
  ू न 
   याचं नाव  व    ुक  ळ ि वचारायचं भान  िराहलं
 नाही .’
 एवाने दे वयानीचे पू ण     समाधान  होते व ि तचा  राग ि नघू न     जातो !
 पु ढे िशम   े ला  ययातीपासू न     तीन  मु लगे होईतोपय   त  देवयानीला  या भानगडीचा  काही 
 पा  लागत  नाही ! मग  ती  उठते िआण धु सफ    ु सत , रडत  शु ाकडे जाते.ि तथे ती ि पयाला 
 सां गते,
‘ हा  राजा  मोठा धमा मा आहे, हण     हणतात ; पण  यानं धम   मया दा  सोड 
  ू न       ुक  कम  केलं
  ू न 
आहे. यायापासू न     िशम   े ला  तीन , पण  मला अिभागनीला  दोनच  पु   झाले! अथा त  िकनान  ं
 वराचा , अधमा न  ंधमा चा  पाडाव केला , अस  ं च  हटल  ं िपाहजे.’
‘ िशम    े ला  तीन  मु लगे झाले, पण  मला  दोनच  झाले!’ हण    ू न 
   नवयावर  रागावणारी 
 महाभारतातली  दे वयानी िआण  उकट  े माया भावनेत वतःला ि वसन  जाणारी 
 िखाडलकरां ची  दे वयानी  या  दोही  वभावरे खा  ययातीया  उपायानाया  ारे कवीला  जे
 जीवनदश   न  घडवावयाचे होते, याया  ीने मला अगदी  एकां गी  वाट    ू लागया .
 मी  मु ळातले कच - द    े वयानीचे आयान  नीट  वाचले. मम   लात  येऊन , यियात  व 
  े वयानी  यां चे वै िवाहक  जीवन  द 
 द    ुःखी  का  झाले, याची  मां डणी केली . द    े वयानीचे खरे े म  कचावर 
 होते. तेि तचे िपहलेिवहले िआण  उकट  े म  होते.ि तने ययातीशी  ल केल,े  ते महवाकां  े ने 
 े रत  होऊन .ि तने िशम   े ला आपली  दासी केल,े  ते सू डाया     समाधानासाठी . अशी अहं कारी ,
 महवाकांी , मनात  दं श धरणारी िआण  े मभं गाने अं तरं गात ि धा  झालेली  ी  कशी  वागेल, 
 याचा ि वचार  कन  मी  या  कादं बरीतील  दे वयानीचेि चण केले आहे.
 दे वयानी  ही  वतःया  द    ुःखाला  पु कळ अं शी  जबाबदार आहे. मा  या  द    ुःखात 
 दै वाचाही  हात आहे. िपहलेि वफल  े म  पचवायला  लागणारी  मानसक  श ि तया ि ठकाणी 
 नाही . ती  लहानपणापासू न िअतशय     लाडावलेली  एक    ु लती  एक  मु लगी आहे. शु ाचाया सारया 
 िकोप  व  एककी ि पयाया  वभावाचा  वारसाही ि तयाकडे आला आहे. पतीला  पनीकड    ू न 
 
 जे े म  हवे असते, यात  जी आत   ता , आ ता , उकटता िआण  उदाता  लागते, ती अशा 
 दे वयानीकड     ययातीला ि मळयाचा  मु ळीच  स  ंभव  नहता ! अशा  थतीत  िशम   े सारया  यागी 
  ू न 
 े यसीने केले या ि नरपे े मामुळ े ती  याला िअतशय ि य  वाट    ू लागणे वािभावक आह    े.
‘ िशम   ा  ययातीला िअतशय ि य  होती ’, असे कालदास  हणतो . याचे मम   लात  यायला 
 द 
  े वयानीया  या ि िवश  वभावाची  पू ण     कपना  यायला  हवी .

८
 िशम   ा  व  दे वयानी  या  दोन  िनायकां या  वभावरे षां ची  बीजे कैक वषा पू व 
   माया  मनात 
 कशी  पडली , याचे   ेह  ोटक ि ददश   न आह    े. ययातीची  कथा    ेह  महाभारतातले एक  उपायान 
  े. ते मयवत  कथानक  नाही . राम - सीता ि कंवा    ृक  ण - ौपदी  यां या  वभािवचणात  ललत -
आह 
लेखकाने आमू ला     बदल  करणे   ेह  िसाहयाया  ीने िअतमण  होईल . सं क    ृ तीया  ीने तो 
अपराध  होईल ! पण  पु राणातया  द    ु यम  यना  हा ि नयम  लागू करयाचे कारण  नाही .
 उपायानातील  पाे ही  बह     धा  जनमनाकड    ू न 
  ि पान्ि पा  पू जली 
   जाणारी  द    ै वते नसतात .
 आदश  हण    ू न 
   काह  त  महाकव न   नमाण  कलल  नसतात . या  ावत   तभावताना  ज 
ि शकवायचे असतेि कंवा  सां गायचे असते, याला  उपय    ु  असे यां नी  या  पाां चे वभािवचण 
केलल े े असते. यात  सू  मता  नसते. हण    ू न 
   पु राणकथेया आधाराने कलाक    ृ ती ि नमा ण  करताना 
 ललत -लेखकही असया  उपायानात आपयाला अनु क    ू ल असे बदल  सहज  क  शकतो .
 कालदासाची  शक    ु ं तला  यासाया  शक    ु ं तले  ह न   ि भ  झाली आहे, ती  याच  कारणामुळ.े
भवभू तीचा     राम  हा िआदकवीचा  भू रामचं नाही . िखाडलकरां चा  कचक  महाभारतातया 
 कचकापेा अगदी ि नराळा आहे. यां या  दे वयानीचे मू ळया     दे वयानीशी  फारसे साय  नाही . या 
थोर लेखकां या  पावलावर  पाऊल  टाक    ू न 
   माया  मनात अनेक वष     साकार  होत  गेलल े ी  िशम   ा 
 मी  या  कादं बरीत ि िचत केली आहे; मला  जाणवलेल े देवयानीचेि िवश  वप  मी  शदां नी 
 र  िगवयाचा 
 ं  यन केला आहे.
 नायक  यियात  व  दोही  िनायका  मू ळ     कथे ह    न 
   जथेि भ  झाया आहेत ,ि तथे इतर 
 पौिराणक  पाेि कती  बदलली असतील िआण अने क  कािपनक  पाां चेि चण  करताना  मी 
   वात  ं य  कसे घेतले असेल , हे वण   न  कन  सां गयाची आवयकता  नाही . ‘ यियात ’ ही 
 स  ं पू ण 
 शु   पौिराणक  कादं बरी  नाही . पु राणातया  एका  उपायानातील  कथासू ाचा आधार     घेऊन 
 िलहलेली  वतं   कादं बरी आह    े. या  वातं याचा  मी  सद    ु पयोग केला आह    े, क  नाही , ह    े रसकां नी 
 ठरवायचे आह    े.

९
 या  कादं बरीतील  कच  पाहावा , हणजे ‘ ही  वतं   कादं बरी आह    े’, असे मी  का  हणतो , ते
 लात  येईल . सं जीवनी ि वे चे हरण  कन    े वलोक द   गेलल े ा  महाभारतातील  कच  पु हा 
आपयाला  कधीच भेटत  नाही ! पण  या  कादं बरीत  मी  याचे उरचर अथा त  कािपनक  – 
ि िचत केले आह    े वयानी  व  िशम   ा  यां याशी ि निरनराया  नायां नी  तो ि निगडत 
  े. यियात , द 
 झाला आहे. े माची  जी ि िववध  वपे या  कादं बरीत ि िचत  झाली आहे त , यां तया  एका े 
 वपाचा  तो  िितनधी आहे.ि कंब   ना  ह   यियात  हा  जरी  या  कादं बरीचा  नायक  वाटत असला , तरी 
 ही  कादं बरी  जशी  दोन  िनायकां ची आहे, तशीच  ती  दोन  नायकां चीही आहे. कचाचे हे पु ढले चर 
 रं िगवयाची  कपना  मला १९३० या आसपास  सु चली . ‘ गडकरी  – य िआण  वाङ   ् मय ’ या 
 पु तकातील  उपसं हाराया  करणात  या  कचाचा  उे ख  झाला आहे.

१०
 सामाय  मनु याया  ीने िपाहले, तर  कचाचे आय     पणे सु खी आह 
  ु य  पू ण    े, असे हणता 
 येणार  नाही . याचे द    े वयानीवरले े म  द     वाने सफल  होऊ  शकले नाही ; पण  तो ि वचारी , सं यमी 
  ु द 
िआण येयवादी  तण आह    े. यामुळ े याचे मन  वै फयाया  गाळात  तू न     बसलेल े नाही . े यसी 
 हण 
  ू न 
   याने द 
  े वयानीवर केले या  े मातील  कामवासनेचा अं श आमक  सामया ने याने
 बाजू ला 
   काढ 
  ू न 
   ठेवला आहे; पण  दे वयािनीवषयीचेि नरपे े म  मा  याया  मनात आहे. अगदी 
 काठोकाठ भरलेले आहे.
  कवळ  दवयान वषय च  नाह  , तर  य त , यया त , श मा , पू     , राजमाता  या  सवा वषय 
 याया  मनात  उकट  व ि नरपे े म आह    े.ि कंब   ना 
ह  ि नरपे े म  हा  याया  वभावधम   होऊन 
 बसला आह    े. यामुळ े याया  मनातली ि वफलतेची  शये बोथट    ू न 
   गेली आह    े त . आपया 
 सु दां ची  जीवने सु खी  हावीत , दे वयानी , ियत  व  यियात  यां चा  गेलल े ा  तोल  यां ना  परत ि मळावा ,
 एवढीच  याची  इछा आहे.ि वफल  ीे माचे यानेि वशाल  मानवे मात  पां तर केले आहे.
 याया  यागी  व येयवादी आयात  मू लतःच     या ि वशालतेची  बीजे आहेत . सं जीवनी ि वे साठी 
 याने केले या  साहसात , सेवेत िआण अंि तम  यागात  या  बीजां चा ि वकास  घडला आहे. मानवी 
आमा  हे अनेक सु  , सावक  शचे भां डार आहे, याची  कचाला  परपू ण     जाणीव आहे. उठया -
 सु टया  शरीराची  पू जा     करीत  सु टणाया िआण  इ ि यसु  ं  खे हीच  जीवनातील  सव  े  सु खे
 मानणाया  मनु याला  – मग  तो  जु या  काळातील  यियात असो अथवा  नया  काळातील    ुक  णी 
िअतरथी - महारथी असो  – वतःया  या  सु   शची  जाणीव असत  नाही . पण  मानवाची आमक 
 श  – पशु पयां ह     न 
  ि भ िआण  उच अशी अनेक सामय     सृ ीने याला ि दली असयामुळ,े
ि पान्ि पा  या  सामया ची  बीजे पेन  नवी  नवी ि पके काढयाचे वात  य   ं  याला  लाभले
असयामुळे िआण  या  गतीया  यनात धम  , नीती , कला , शा , सं क    ृ ती , इयादी  नया 
 सामया चा  सााकार  याला  होत असयामुळे, वृि ं गत  होऊ  शकणारी आमक  श  – ही 
 याया  जीवनातील  एक अपू व     श  होऊन  बसली आह    े. तो  सव   चरावर  सृ ीपेा ि भ आह    े, तो 
 इथेच! 
 सगु णी  मनु य  या  जगात  सु खी  होईलच , असे नाही .ि कंब   ना  ह   मनु याचा आमा  जतका 
अधक ि वकसत ,ि ततके याचे द    ुःख अधक ! पण  हा आमा  सु खी  नसला , तरी  इतरां ना  सु खी 
 करयाया  कामी  तो  सतत  झटत  राहतो . कारण  याया भािववात केवळ  वतःया  सु खां या 
 इछां नाच  थान असते, असे नाही ! याया  सु खाशी  यां चा  काडीइतकाही  सं बंध नाही , अशा 
 जीवनाला  उपकारक असणाया  सव   च  गोना  यात  थान असते.
 कच  हा असा ि वकसत आमा आहे. अण    ु बाँ ब िआण  है ड     ोजन  बाँ ब  यां याकडे िभीतत 
 ीने पाहणाया  जगाला  जो  नवा  मानव  हवा आहे, याचा  तो  पु राणकाळातील  िितनधी आहे.
 नीतीची  गती अ  ं ती  मानवी  मनाया ि वकासावर िआण  मानवी आयाया ि वशालतेवर अवल  ं बू न   
असते; हे या  कादं बरीत आपया  वाणीने िआण    ृक  तीने याने अनेकदा  सूि चत के   ले आहे. जगात 
 शां ती  नां दावी , हण     बा  बा  साधायां नी  (  या  कादं बरीतला  शु ाचाय   हा  यां चा  िितनधी 
  ू न 
आह    े!) केवळ  िसदछा  य केयाने काही  शां ती  िथापत  होणार  नाही ; यां नी आपले व 
आपया  द    े शां चेि िववध  मिनोवकार आधी ि नयंि त केल े िपाहजेत.  व    ै ियक  व  सामाजक 
 जीवनात  वासनां चे िआण ि वकारां चेि नयं ण ि कंवा  उदाीकरण  करणारा  मानव  जोपय   त ि नमा ण 
 होणार  नाही , तोपय   त  मानवतेला  सु ख िआण  शां ती  यां ची  ाी  होयाचा  संभव  नाही . उलट ,
  ु गाने जीवनाला आलेया  वेगाने िआण िभौतक  सदय   व  नैि तक    ुक  पपणा  यां या  होऊ 
 यं य 
 लागलेया ि िवच ि मणाने सामाय  मानवाची  द    ुःखे वाढत  जातील . याया  सु खाया  समया 
अधक अवघड  होऊन  बसतील . जीवनातील  सं पू ण     रस ि पळ    ू न 
   घेयाया  नादात  मनु य 
अधकाधक ि वफल  होत  जाईल . या  वै फयामुळ े तो आमहयेल – ा  िआण  ते जमत  नाही ,
 हण   ू न आमलोपाला 
   वृ   होईल . कच  हा आिमवकासाची धडपड  करणाया  मानवाचा 
 िितनधी आहे. यियात  हा अौहर  सु ख भोगयाया ि नराधार  नादात आमलोपाला  – अ  ं तरीचा 
ि दवा  मालवायला  वृ   झालेया  मानवाचा  िितनधी आहे.
 ११
 िशम   ा , दे वयानी  व  कच  ही ि तघेि निरनराया  कारणां नी  माया  मनाया  र  गभू  ं  मीवर 
 
 दीघ   काळ  उभी  होती ; पण १९५२ साली  ‘ यियात ’ कादं बरी  लहायला  मी  वृ   झालो , तो 
 यां यापै क    ुक  णामुळहे ी  नाही . ही अ  ंि तम  े रणा  ख 
  ु   ययातीया  वभावरे खेनेच मला ि दली .
१९४२ ते १९५३ या  दशकातले जगातले िआण आपया  दे शातलेि िवच  परवत   न  – िभौतक 
 गती िआण  नैि तक अधोगती  हातात  हात  घालू न     हसत - खेळत  चालत असयाचेि वलण  य  – 
 जर  माया  ीला  पडले नसते, तर  ही  कादं बरी  मी  िलहली असती , क  नाही , क    ु णाला  ठाऊक !
१९४२ पू व     मी  ती  िलहली असती , तर ि तचे वप ि कती ि नराळे झाले असते. बह     धा  िशम   े ची 
 े मकथा  हण    ू न 
   मी  ती  िलहली असती .
 महाभारतातया  मू ळ     कथेत आलेले ‘ ययाती ’ चेि चण िअतशय  ािितनधक आह    े.
 याची  जाणीव  पू व     कधीही  झाली  नहती , इतया  तीतेन े या  दशकात  मला  झाली . यियात  हा 
आजया  सव   सामाय  मनु याया  पु राणकाळातील  िितत  िितनधी आहे.ि िववध  सु खे
ि मळ   ू नही 
   तो  सदै व अतृ  आहे – नवनया  सु खां या  मागे अंधळेपणाने धावत आहे. सु ख िआण 
आनं द  यां यां तील  फरक  याला  कळत  नाही . सु ख  – णभर ि मळणारे शरीरसु ख  – हेि चरं तन  सु ख 
 मानू न    , ते सतत  कसेि मळेल,  याचे तो ि च  ं तन  करीत आहे. याया भािववात अय    ुक  ठलेही 
 मू य 
   नाही ! जु नी आमक  मू ये    उवत  झाली आहे त िआण  नवी आमक  मू ये   ि नमा ण 
 झालेली  नाहीत . अशा  स  ं धकाळात  सव   सामाय  मनु य  ययातीसारखाच  वावरत आहे. सु खाचा 
अ  ंधळा  शोध  हाच  याचा धम   होऊ  पाहत आहे. एका  ीने ते वािभावकही आहे, हणा ! केहाही 
 झाले, तरी  जगात  कच थोडे, यियात  फार !

१२
 पु राणातील  ययातीची  सु िखवलासाची  कपना  ीसु खापु रतीच  मयाि दत  होती . आजचा 
 यियात  हा  तसा  नाही . शााने, य  ं ाने िआण  स  ं क   ृ तीनेि नमा ण केलल े  े सारे आधुि नक  सु ं दर  व 
 स  ं प  जग  यायापु ढे पसरले आहे. सु खोपभोगां ची ि िववध  साधने हाती  घेऊन  ते याला 
 पळापळाला िआण  पावलोपावली  मोह  घालीत आहे. येक णी  याची  वासना  चाळवली  जात 
आह    े, भडकवली  जात आह    े. याया  सु खवनां त    ुक  णालाही  ,कशालाही  मजाव  नाही !
 पडावर  कामु क  हावभाव  करणाया  सु ं दर  नां पासू न     रयावन  जाणाया  नटया  तणपय   त 
 सव   या  यां त  येतात िआण  जातात . मोटारी , बं गले, बँकबुक ,े  नाना  कारची  नवी  नवी  पवाे,
 घटके - घटकेला  बदलायचे सु ं दर  वेष,  गु दगु या  करणारी  गोड , नाचरी , हलक -   ुफ  लक  गाणी ,
 हरघडी  गयात  पडणारे    दे ग  बाज , िितत  पु पहार , आकाशाला ि भडलेली  से ची  उु ं ग 
ि शखरे – सारे सारे काही  या  सु खवनां त  येते िआण  जाते! ते याया अं तम   नाला भू ल     घालते
िआण  याची  तृ ी  न  करता , वगा त ि नघू न     जाणाया असरे माणे अय  होते. अशा  रीतीने
 चाळवया  जाणाया असं य  वासनां मुळे आधुि नक  मानवाचे मन  हा  एक अतृ  ,ि हं   ायां नी 
भरलेला अजबखाना  बनत आहे.
 साव   िजनक  यवहारातली  लाचलु चपत , समाजातील  वाढती  गु हे गारी , क    ु   ु ंट  बस  ं थेतील 
अवथता  व अस  ं तु ता ,ि वाथ   वगा त  पसरलेल े िबेशतीचे वातावरण , नाचगायां चे उान 
  चपट , कामवासना आ ण  मभावना  यां च  समाजात  वाढया  माणात  ह त असलल  गत ,
 कोणयाही  द    ु गु  िणावषयी ि दसू न     येणारी  सामाजक    ेि िफकरी 
ब  ,ि कंब   ना 
ह     ुक  ठया  तरी  शााया 
अध   वट आधाराने याचे मं डन  करयाची  वृ ी , यां चा  परपरां शी ि कंवा  सामाय  माणसाया 
 मनाला आलेया  या अवकळेशी  काही  सं बंध नाही , असे यां ना  वाटत असेल,  ते भायवान 
आहेत , पण  यां या  पं त  परमेराने माझे पान  मां डलेल े नाही . मी अभागी आहे. समाजात 
   येणाया  या  सव  िअय  गोी  एकाच ि वषवृाया  फां ा आहे त , असे मला  वाटते. वेगाने
ि दसू न 
 बदलणारे व  माणसाला  यांि क  कन  सोडणारे जीवन  या ि वषवृाचे सं वध   न  करीत आहे. उा 
 हा ि वषवृ फळां नी  लगड    ू न 
   जाईल िआण  ती  फळे आपया  समाजाला  – या  समाजाचे सु खद    ुःख 
 सहोदरपणामुळ े मला अधक  तीतेन े जाणवते, अशा  या  माया  समाजाला  – चाखावी  लागतील ,
 या  कपनेन े मी िअतशय अवथ  होतो .
 माझे हे द    ुःख आजकालचे नाही . दहा  वषा पू व     ‘ सां जवात ’ हा  माझा  कथास  ं ह  स 
 झाला , या  स  ं हातया  कथां त िआण  यां यापेाही अधक  पपणाने या  स  ं हाला 
 जोडलेया  ‘ पाभ मी  ू  ’ त  माया अ  ं तरीची  ही  यथा  य  झाली आहे. ययातीचेि चण  याच 
 यथेचा , पण अयं त ि भ  वपाचा िआवकार आह    े.

१३
आपया  नैि तक  जगात  जे घडले आहे, िआण  जे घडत आहे, जे घडयाचा  स  ंभव आहे,
 तेि कतीही िअय असले , िअन असले, अमं गल असले, तरी  यात  सामाय  मनु याचा  दोष 
थोडा आह    े! तो  सामाय असतो , याचा अथ   च  तो  वाहिपतत असतो ! परथतीमुळ े याला  तसे
  े लागते. अं तमु  ख  होऊन ि वचार  करायची िआण  वतं  ि वचार  कन  यामाणे आचार 
 हाव 
 करायची  श  यायापाशी  नसते.ि चं तनाला  लागणारे वाय  याला  कधीही  लाभत  नाही .
 चरताथा या ि चंतेत न  ू   मु   होयाची  संधी  याला  सहसा ि मळत  नाही . यामुळ े सामाय  मनु याचे
 गु ण  काय ि कंवा अवगु ण  काय , दोहीही  या  या  काळया  सामाजक  गु णावगु णां या 
 सरासरीइतकेच असतात .
आजचा  सामाय  मनु य  पू वया     सामाय  मनु याह     न     फारसा ि नराळा  नाही . पण  याची 
 सामाजक  परथती अयं त ि भ  झाली आहे. मनु याया  नै िसग   क  वासना , कपना , वृ ी  या 
ि नसगा तया  इतर  गोमाणेच शतकानु शतक आपला िआवकार  – रय ,  , भय , भीषण ,
 उ , उदा असा िआवकार  – करीत आया आहे त , पु ढेही  करीत  राहतील , पण आजचा  मनु य 
 शरीरसु खाया  ाीया  ीने जतका  सु दै वी आहे,ि ततकाच  या  सु खां या  मया दां ची  कपना 
िआण  वतःया आमक  शची  जाणीव  यां या  ीने द     वी आहे.
  ु द 
 पू वचा 
   सामाय  मनु य  परलोकाया  कपनेन,े  वगा या आश    े ने, नरकाया भीतीने,
 ईराया े ने िआण अनेक िधाम   क , सामाजक  व  कौट    ु ंि बक  बंधनां नी  एका  पोलादी  चौकटीत 
 ठाक 
  ू न 
  - ठोक 
  ू न 
   बिसवला  गेला  होता .ि बचायाला  इकडे-ि तकडे तसूभ  र  हलतासु ा  येत नहते.
अशा  रीतीने याया ि ठकाणी ि नमा ण केलल े  े िपावय  पु कळ अं शी    ृक ि म  होते. पण  ते याला 
 समागा पासू न    ू द 
   ढळ    े त  नहते. याया अऩ    े क ि ना अंध होया , पण  या  ािमाणक  होया . तो 
िभावक  मूि त     पू जक 
   होता ! याया  या  पू जे  या  मु ळाशी अान  नहते, भीती  नहती , असे कोण 
 हण   ू शकेल ? पण  या िभावकपणामुळचे  उठया - सु टया  मूि त     भ जन 
ं  करयाया  वृ ीपासू न 
   तो 
 अ ल  रा हला  ह ता .
आजचा  मनु य  या  जु या  पोलादी  चौकटीतू न     मु   झाला आह    े. याया  पायां तया 
ि नरथ   क  ढया    े ा 
ब   गळ    ू न 
   पडया आह    े त . ह 
  े जे झाले, यात  काही  गै र आह    े, असे नाही ! ह    े
 होणे आवयक  होते, अपरहाय   होते, तंभातू न     गट  होणारा  नरसं ह  सामाय  मनु याला  खोटा 
 वाट   ू लागला , हण   ू न 
   हळहळयाचे काही  कारण  नाही ; पण  या  मनु याला अजू न     वतःया 
अं तःकरणातया  दे वाचा  पा  लागला  नाही , ही  खरी  द    ुःखाची  गो आहे! आजचा  मनु य 
    भ जक 
 मूि त  ं  झाला आहे, याचे मला  वाईट  वाटत  नाही ; पण  समोर ि दसेल ती  मू त     फोडणे हाच 
आपला छंद आहे, अशी  जी  याची  समजू त     होऊ  पाहत आहे – िआण भयाभयां कड    ू न 
  ि तची  जी 
भलावणा केली  जात आहे – ती  मानवतेया  ीने मोठी धोयाची  गो आहे.
 शतकाशतकां नी  िवचत ि पिढीपढीलासु ा , जीवनातया  पू जामू    त    बदलणे वािभावक 
आहे. अिनादकालापासू न     मानव  हे करीत आला आहे. ान -ि वानाया  का  जसजशा  वाढत 
 गेया , उपादनाया  साधनां पासू न भोवतालया 
   सामाजक  परथतीपय   त  जसजसे
 ांि तकारक  बदल  घडत  गेल,े  सृ ीतया  वतःया  थानाची  मानवाची  कपना  जसजशी  पालट    ू 
 लागली , तसतशी  जु नी येय े बाजू ला     पड    , नवी येय े जमाला आली . जु या ि नां चे सामय  
  ू न 
 नाहीसे होऊन  नया ि ना  वलत  झाया .
 इं जी अं मल  सु   झायावर आपया  समाजात    ेह  थयं तर  फार  मोा  माणात 
 घडले; पण ि टळक , आगरकर    ेह  जसे कडवे मूि त     भ जक 
ं  होते, तसेच ते डोळस  मूि त      पू जकही 
   होते.
 एककडे जु या  जीण   शीण  ि कंवा  गती    ुक 
 ं िठत  करणाया  राजकय  व  सामाजक  मू त     वर 
 ं  या 
 हातां नी  यां नी  घाव  घातले, याच  हातां नी  यां नी  राजकय  व  सामाजक  पू जामू    तची 
   ाणिता 
केली . याच  े पणाने यां नी  नवी  वने िपाहली , नवे रा     िपाहले, नवा  समाज  िपाहला .
 ाणपणाने यां नी  नया ि ना  कवटाळया . यां यासारखे झु ं जार िआण अं तबा   िपव असे नेते
 लाभयामुळ े या  काळातया  सामाय  मनु याया  गु णां ची  सरासरीसु ा थोडीशी  वाढली .

१४
 पण आजची  परथती  – वातं य आयानं तरया  तपातली  परथती  – द     वाने अगदी 
  ु द 
ि नराळी  झाली आहे.ि पािपां नी  िपाहलेल े राजकय  वातं याचे वन  साकार  झायावर 
 सामाय  मनु याला  खरोखर  नवे फ    ु रण  यायला  हवे होते. याया  मनात  नवी येय,े  नया ि ना 
 यां ची  बीजे जायला  हवी  होती . नया  मू तया    पू जे  साठी  तो  उसु क  हायला  हवा  होता .
ि नढळाया  घामाची    ुफ ले घेऊन , या  पू जे  साठी  तो धावत  यायला  हवा  होता ; पण  जे य 
 घडलेले आहे, ते अगदी ि नराळे आहे.
 या  सामाय  मनु याने जु ने   ृक ि म  िपावय  झु गान ि दले आहे; पण  नवे अ  ं तःफ    ूि  त   ने
ि नमा ण  होणारे िपावय  याला अजू न     लाभलेल े नाही . याचे दश   न  हावे, हण    ू न 
   तो  फारसा 
 उसु कही  नाही . अवल  इं जीत  द    े वावरली ा  मागे पड    ू न    े शावरया भनेि तची  जागा 
   द 
 घेतली ; पण आज  ती भ    े शात 
द  ि कतीशा  माणात आढळत आह    े? याचे ाियक  पाहायचे
असेल , तर  छोामोा  पु ढायां या  बं गयां पासू न     यां या  बँकबु कां पय   त , पकारां या 
 तोका अलेख पासू    यां या  पातया  लां बलचक  िजाहरातपय   त , ु   मने सू  मदश   काने
ां  न 
 याहाळीत  बसयाया  िसाहयकां या आवडीपासू न     मोबदयाकरता  चालणाया  यां या 
 ग तु  पयत , सामाय  मनु याया  सगारट पासू न     याया  सनमापयत आ ण  बायक या 
अं गावरया  तलम  परद    े शी  कपापासू न     याया  पोराया  हातां तया आठ  ख    ू न असले
  या 
 रहयकथेपय   त    ुक  ठेही  नजर  टाकावी !
१८५७ ते १९४७ या  काळात  जे िपव  यक    ु ं ड  पेटले होते, याया  वाला ि वझू न   
 गेया आहे त . मोठमोठे ॠवज  यक    ु ं ड  सोड 
  ू न 
   द 
  ू रद 
    ू र  ि नघू न    गेले आहे त . उदा  जगात  नेऊन 
 सोडणारा  या  काळातला  गंभीर  मं घोष  वातावरणात ि वलीन  झाला आहे. मग आह     ती  कोण 
 दे णार िआण    ुक  णाला  दे णार ! उरली आहे फ  राख ! िआण  सव   सं कटे णाधा त  द    ू र   करणारी 
ि वभू ती 
   हण 
  ू न 
   या  राखेची ि व  करीत  सु टलेल े यमं डपातले ढगी भिटभु क !

१५
 ियसु ख िआण  ियवातं य  या  गोी अयं त  इ िआण  फार  महवाया आहेत , हे
 खरे! पण  या  सु खाला िआण  वातं याला  इतरां या  सु खाची िआण  वातं याची  बंधने असतात ,
 हे णभरही ि वसन  चालणार  नाही . नाही  तर  िरशयात  रायां ती  झायान  ं तर  घडलेया  एका 
 गोीतया  बाईसारखी  समाजाची  थती  होते!
ि तथया  रायां तीन  तर   ं  माणसां नी िआण  वाहनां नी  गजबजलेया  मॉकोया 
 रयावन  एक  बाई अगदी  मधू न     हवी  तशी  चालू लागली .
 पोलसां नी ि तला  कडेन े चालयाची  सू चना     दे ताच  ती  उरली ,
‘आता  मी  वतं   झाले आह    े तसे चालणार ! तु ही  कोण  मला     क 
  े. मी  हव  ह   ू म  करणार ? मी 
 वतं   झाले आह    े!‘
 या  बाईचे पु ढे काय  झाले, ह    े मला  माहीत  नाही ; पण आपया  सयाया  सामाजक 
 मनाचा िआण  सामाय  मनु याया  जीवनाचा  कार  या  बाईसारखा  होऊ  पाहत आह    े! माणसाचे
 सु ख  ही  गो अयं त  महवाची िआण  मोलाची  गो आह    े. पण    ुक  णाही  यने सु खासाठी  जी 
धडपड  करायची असते, ती  इतर  यया  सु खाला छेद दे ऊन  नहे, तर  यां तया  येकाचे
 सु ख आपया  सु खाइतकेच  महवाचे आहे, असे मानू न    ! जे तया  गदत  येक मनु याने
 द 
  ु सयाला आपला धका  लागणार  नाही , ही  काळजी  जशी  यायला  हवी , तशीच  समाजाया 
 सव   लहानथोर  घटकां नीही आपले सु ख  हे द    ु सयाचे द    ुःख  होणार  नाही , अशी  दता  घेतली 
 िपाहजे! पण आजचा  मनु य  ती  घेयाया  मनःथतीत  नाही . हे तवानच  याला  पटत  नाही !
 याया  मनातली  जु या  मू यां    ची  पू जा 
   उधळली  गेली आहे! नया  पू जे  ची  मू त अजू    न     याला 
ि मळालेली  नाही . या  न ि मळालेया  मू तसाठी       ुफ ले वेच न  ू   ठेवयाची िभावकताही  याया 
ि ठकाणी  नाही . एखाा  घरातले मनु य  गेल,े  हणजे या  घरावर  ती ि िवच ि वषण अवकळा 
 पसरते,ि तने सामाय  मनु याया आयाला आज  ासले आहे, तो  स  ं पू ण     पणे िबहमु  ख  होत आहे.
‘ जे का  र 
 जले
 ं  गां जले’ हा  तु कोबां चा अभ  ं ग  याया  ीने शु  थोतां ड आहे! ‘ कशाला  उाची 
 बात ’ हा  याचा  िपव  महामं   होऊ  पाहत आह    े. बयावाईट  मागा ने जे जे शरीरसु ख ि मळेल –   मग 
 ते खानपानाचे असो , चु ंबन -आलंगनाचे असो अथवा  लू ट    , ख   ू न अशा 
   पतीचे असो  – ते ते घेत 
 राहावे, कारण  या  जीवनात  वासनां या  तृ ीिशवाय  द    ु सरे काहीही  सय  नाही , असे याला  वाट    ू 
 लागले आह    े. साहजकच  कधी ि वफल ,ि वमनक  थतीत , तर  कधी धु ं द , ब    े बं द  थतीत  तो 
आला ि दवस कंठीत आह    े. याया  जीवनाचे जहाज भोवतालया  समु ात  डगरलाटां त  सापड    ू न 
 
 हलकाव  खात आह .  थर  ह यासाठ  क    ु ठ  नागर  टाकावा , तर  त  जहाज  कनायापासू न     फार 
 द 
  ू र  - द 
  ू र   खोल  समु ात  वाहत  चालले आह   े. शरीरसु ख  – अधक  सु ख  – नवे, नवे सु ख  –ि मळेल या 
 मागा ने सु ख  – ही  या अं तम   नाची  एकच  एक  घोषणा  होऊ  पाहत आह    े.

१६
 या  कादं बरीतले कथासू      फार  जु या  काळातले असले,ि तयावर अ    ु ताची थोडी  छाया 
असली , ह    े एका  साटाया  जीवनाचे िआण  याया  मानसक  चढ - उतारां चेि चण असले , तरी 
‘ यियात ’ हा आजया  सामाय  मनु याचा  िितनधी आह    े, असे जे मी  हणतो , ते वर  िलहलेया 
अथा ने. पु राणातया  ययातीची िअनब  ध कामवासना ि कती अमानु ष  वप धारण  क  शकते
िआण भोगाया  समु ात  मनु य ि कती    ु ंड  बला , तरी  याची  वासना  कशी  तृ   होत  नाही , याचे
ि चण आले आहे; पण आजचा  मनु य केवळ अंध , वै र िआण    ू  र  कामवासनेलाच  बळी  पडत 
आहे, असे नाही ! याचे सव   च  मिनोवकार िअनब  ध िआण िअनयंि त  होऊ  पाहत आहे त . याया 
ि िववध  वासना  उछ    ृ ं खल  होत आहे त . यांि क  जीवनाने याचे समाधान  न केले आहे.
 महाय    ु ाया भीषण  छायेखाली  वावरणाया  जगात  तो  राहत असयाकारणाने सु िरतपणाया 
भावने ने याया  मनातू न     पळ  काढला आहे. यामुळ े चोवीस  तास    ुक  ठया  तरी    ुफ  सया  सु खात 
 मन  गु ं तवू न     ठेवयाखेरीज आन  दाचा   ं  द    ु सरा  माग   याला आढळत  नाही . आमान  ं द  ही भावनाच 
 याला अपिरचत  होऊन  बसली आहे. अ  ं तमु  ख  होऊन  एकां तात केलल े  े वतःिवषयीचे िआण 
 जीविनावषयीचेि चं तन  ही  याया  ीने मृ गजळात  लावलेया  कपवृाया  फ    ु लां ची 
 वंयाकयेन े गु ं फलेली  माळ  झाली आह    े! सु खां त ,ि वलासां त , उपभोगां त  वतःला  बु डवू न   
 टाकायचे, दररोज  पवाां पासू न     पोशाखापय   त  नया - नया    ु मी ट   काढायया िआण  यां या 
आवादात  वा  दश   नात ि नम  राहायचे, हाच  याचा  जीवनधम   होत आह    े. क 
  ु ठयाही  खोल 
भावने शी ि कंवा  उदा ि वचाराशी  याचा  ढ  परचय  होत  नाही . मग  एखाा येयाशी  जीवकंठ 
 मै ी  होणे द    ू रच 
   िराहले! यागाची अपेा  करणारी    ुक  ठलीही ि ना  याया  मनात  जत  नाही !
 जली , तरी  ढमू ल     होत  नाही . या आधुि नक  मानवाचे िआण आमलोपाने ासलेया  याया 
 यांि क  शरीिरन  जीवनाचेि च  जोडने आपया अम     हम 
   या  पु तकात िआण  एरक  ोमने
आपया  ऐ हा  एदगू ब्  , श     े सेती िआण  इ  द   ददस् या  पु तकां त  मोा  सहानुभ तीने
   ह  ू  , पण 
 पपणे काढले आहे. ‘ पण  लात  कोण  घेतो !’ हे उगार  हरभाऊंया  काळापेा  फार ि नराया 
िआण अधक भीषण अथा ने काढयाची  पाळी आज आली आहे. हरभाऊ   ं या  पु ढील  समया 
 घराया ि क   ं वा  ढया ि भ  ं ततली  होती . या  नया  रासी  समयेच े हात - पाय  जगाया  चार 
ि भ  ं तपय   त  पसरले आहेत .

१७
आजचा  मनु य अधक  सु खां या  मागे धावयात  म आह    े. ती  जातीत  जात  माणात 
ि मळावीत , हण 
  ू न 
   तडफडत आहे. सु ख िआण आनं द  यां तला  फरक  याला  कळेनासा  झाला 
आहे. क 
  ु ठलेही  शरीरसु ख  – मग  ते जभेला  चटका  दे त आपया  खमं गपणानेि तला  गु दगु या 
 करणाया  उनउन त  बटाटावाच अस  अथवा  द    ु सर  क णतह  इं यजय आ ण  इं य  न  सु ख 
असो  – ते एकदा भोगयाने, दहादा भोगयाने, हजारदा भोगयाने मनु य  तृ   होतो , असे थोडेच 
आहे? उलट , ते िणक  सु ख  जाता - जाता  या - या  इ ि याला आपला 
 ं  चटका  लावू न 
   जाते. या 
 चटयातू न     चटक ि नमा ण  होते! मग  गरज िआण  चै न  यां तले अ  ं तर ओळखयाया  कामी  मनु य 
अंधळा  होतो , क    ु ठयाही िणक  सु खाची  चटक  लागलेली  सव   इंि ये ही  मु लां माणे या 
 सु खाची  पु नःपु हा  मागणी  क  लागतात . मग  द    ु च  सु   होते! णभर  ते सु ख  यायचे, ते
 सं पले, क  यायासाठी  झु रत  राहायचे, ते पु नःपु हा ि मळावे, हण    ू न धडपडायचे
  िआण  ते सतत 
ि मळावे, हण    ू न 
   सू ासू
    
   मागा चा अवलंब करायचा , ह    े मनु याचे जीवनसू     होऊन  बसते!
 ययातीला  देवयानी िआण  िशम   ा  या  दोन  सु ं दर  तणया  सहवाससु खाचा  लाभ  झाला 
 होता ; पण  तेवाने याची  तृ ी    ुक  ठे झाली ? इ ि यसु
 ं  खां या  बाबतीतली ि चर  तन अतृ  ं  ी  हा 
 मानवी  मनाचा अय  ं त  द    ु ब   ल भाग आहे. एका  साया  उपायानाया  ारे या  सनातन  समयेवर 
 बोट  ठेवयातच  महाभारतकारां या  ेच े वप  पू ण     पणे गट  झाले आहे.

१८
‘ उपभोग  – अधक  उपभोग ’ या  ययातीया  मागा ने जाऊन  मानव  सु खी  होणार  नाही , ही 
 गो  उघड आहे; पण  याचा अथ   येक मनु याने वै राय  वीकारले िपाहजे, चारी  िराहले
 िपाहजे, स  ं यासी  बनले िपाहले, अमु क  खाता  नये, तमु क ि पता  नये, असा  मु ळीच  नाही . सामाय 
 मनु याया  जीवनात  शारीरक  सु खाला  फार  मोठे थान आह    े. याला  पोटभर भाकरी ि मळायला 
 हवी , याला अं गभर  कपडे हव    े त , याला  राहायला , लहानशी  का  होईना , पण  वछ , नीटनेटक 
 जागा  हवी . आवयक  गरजा ि नराया िआण अनावयक ि वलास ि नराळे. येक शारीरक  गरज 
 ही  जीवनाचा आधार आह    े. येकाची  ती  गरज भागलीच  िपाहजे. येकाया  घरात  जसा  एखादा 
ि दवा असावाच  लागतो , तसेच   ेह आह    े; पण  एखााने केवळ  दश   नासाठी अथवा 
 लखलखाटासाठी  लाखो ि दवे पाजळ    ू नयेत,  यां चा  लोभ ध  नये! लोभातू न     पाप ि नमा ण  होते.
ि हं सा , गु हा , पाप  या  एकापु ढया  एक अशा  पायया आहेत . पापी  मनु य  सवयीने महापातकाला 
 वृ   होतो . महापातक  माणसाला अमानु ष  कन  सोडते.
 सामाय  मनु याया  सव   गरजा  चां गया  रीतीने भािगवया  जातील , तरच  सं तां पासू न   
 पु ढायां पय   त  सव   लोक  ते िनीतपाठ  दे त असतात , ते यां या  गळी  उतरतील . मनु य  सु खासु खी 
ि क  ं वा  सहजासहजी  चां गला  होत  नाही . उपभोगाइतक  यागाची  वृ ी  वािभावक  नाही . ती 
 स  ं क    ृ तीने मानवाला ि दलेली  सवा त  मोठी  देणगी आहे. माणसाला  चां गले बनवावे लागते. तो 
 तसा  बनला , तरी  याचे चां गु लपण ि टकवावे लागते. हण     या  सव   गोना अशी  सामाजक 
  ू न 
 परथती ि नमा ण  करणे हे सव   काळी , सव  े ां तया  नेयां चे काम असते.
 कमीत  कमी  शरीरसु ख असला  ख    ु ळचट  दं डकही  माणसावर  लादयात अथ   नाही . मनु य 
 हा  वभावतःच ि वरागी  नाही , तो भोगी आह    े.  आह    े, तो  याला  वतःया भोगाया  मया दा 
 सद    ै व  कशा  कळत  राहतील , हा ! पू व धमा
   चे, नीतीचे िआण  ईरी े चेि नयं ण  याया  मनावर 
 होते. आता  मानवतेच,े  सामाजकतेच,े  सहजीवनाचेि नयं ण ि तथे आले िपाहजे. पशु पयां ना  न 
 लाभलेली आमक  श आपयाला ि मळाली आह    े, ही  जाणीव  याया अं तःकरणात 
 नं दादीपामाणे सतत  तेवत  िराहली  िपाहजे.
  न तक आ ण  सामा जक  मू यां    या  घसरगु ं ड या  या  काळात  खरा  महवाचा    हा 
आह    े. आकाशातले दीप  मालवले, द    े वळातले तारेि वझले, हण     काही  हरकत  नाही . जोपय   त 
  ू न 
 मनु याया अं तःकरणातली  माण    ु सकची  योत  काशत  राहील , याचे डोळे येयाया 
ु वतायाचा  शोध  करीत  राहतील , सं यम  हणजे आपले वातं य  गमावणे नहे, तर  द    ु सयाया 
 वातं याला अवसर  दे णे होय , हे तो ि वसरणार  नाही , तोपय   त  मानवाचे िभवतय भीषण  होईल ,
अशी भीती  बाळगयाचे कारण  नाही .

१९
 पण  गेया अनेक वषा त  सं यम  हा  शद आबालवृ ां ना  जु नाट  वाट    ू लागला आहे. तो 
 जवळ - जवळ  हायापद  झाला आहे. ियजीवनात िआण  समाजजीवनात  सं यम  हा  फार  मोठा 
 गु ण आहे, हे आपण  जवळ - जवळ ि वसन  गेलो आहो . जीवनेछा  व ि तयातू न    ि नमा ण  होणारी 
भोगेछा  ही  मानवाची  मु ख  े रक  श आहे, हे कोण  नाकारील ? पण  ती  सव   वी अंधळी  व 
 वछ  ं द  श आहे.ि तचेि नय  ं ण  करणारी  कोणयाही  वपाची आमक  श आज आपया 
 समाजात अतवात  नाही . उलट , पू वया     चार  पु षाथा ची  जागा अथ   व  काम  हे दोनच  पु षाथ  
 कसे घेतील , याची  काळजी  गेली कैक वष     आमचे अने क  प  ंि डत  करीत आले आहेत ! या  दोन 
 पु षाथा तील अथा चा  पु रकारसु ा  ही  म  ं डळी  नाइलाजाने करीत असावीत . सकाळी  उठयावर 
 पै से टाकयावाचू न     उपाहारगृ हात  चहा ि मळत  नाही , हण    ! या  प  ंि डतां चे मत  काही असो , अथ   व 
  ू न 
  ै र  सं चारावर िआण  न  वत   नावर  या  समाजात धमा चेि नयं ण  नसेल –   मग  तो 
 काम  यां या  व 
धम   जु या  काळया  ईर -े सारखा अथवा  कत   ियने सारखा असो ि कंवा  नया  काळातया 
 समाजसे  े सारखा अथवा 
व   मानवे मासारखा असो  – या  समाजाचे अधःपतन आज  ना  उा 
 झाियाशवाय  राहत  नाही . ययातीया  कथेची ि चरं तन  वपाची  ही ि शकवण आह    े. भारतीय 
 समाजाला ि तचा केहाही ि वसर  पड    ू नये, एवढीच  माझी  न  इछा आह    े.

२०
 ही  कादं बरी  ययातीची  काम - कथा आहे, दे वयानीची  स  ं सार - कथा आहे, िशम   े ची  े मकथा 
आहे िआण  कचाची िभगाथा आहे, हे लात  घेऊन  वाचकां नी  ती  वाचली , तर  मला आन  ं द 
 वाटेल.  कलामक  र  जन   ं , भावनां चे आवाहन , सामाजक ि शकवण िआण  सू  म ि क   ं वा ि वशाल 
 जीवनदश   न अशा अनेक चढया  पातयां वर  चां गली  कलाक    ृ ती  एकाच  वेळी ि वहार  क  शकते.
 यां तया    ुक  ठया  पातळीला  मी  पश  केला आह    ु ठया  पातळीला  पश   करायला  मी 
  े, क 
असमथ   ठरलो आह    े, ते रसकच  सां गू शकतील .
 कामवासना  ही अाया  वासनेइतकतच  वािभावक  वासना आह    े. अाया 
 गरजेइतकच आवयक  गरज आह    े.ि तचे मानवी  जीवनातील अतव ,ि तचे सदय  ,ि तचे
 सामय   ही  सव   मला  माय आह    े त ; पण  मनु याची    ुक  ठलीही  वासना , सद 
  ै व  वासना  या  वपातच 
 िराहली , तर ि तचे उमादात  पां तर  होयाचा  संभव असतो .ि तला  कोणया  तरी  बाजू ने 
 उदााचा  पश   झाला  िपाहजे. कामोधादी ि वकारां कडे पाहयाचा  माझा  िकोन  पू व     हद 
  ूि षत 
 
 नाह  . ह  मन वकार आपल  शू आहत , अस  ाच न  काळ  मानल  जात अस ; पण  त  मानवाच 
ि म आहे त , यां यावाचू न     यां चे जीवन  नीरस  होईल , याची  परपू ण     जाणीव  मला आहे. तिथाप ,
 क 
  ु ा  हा  माणसाचा अय  ं त  इमानी ि म असला , तरी  तो ि पसाळला , हणजे याचा  शू बनतो !
 तशी  या  सव   मिनोवकारां ची  थती आहे. हण    ू नच 
   वै ियक िआण  सामाजक अशा  दोही 
 कारया  जीवनां त  मनु याया  सव   वासना  एका  मया द    े पय   त  सु जाण  पतीने तृ   होयाची  सोय 
असली  िपाहजे िआण  या  मया द    े नं तर  या ि नयंि त  कशा  करता  येतील , याचीही  काळजी ,
 यने िआण  समाजाने घेतली  िपाहजे. या  बाबतीत  ॉईडपासू न    ि कसेपय   तचे पााय 
 कामशा  काय  हणतात , ते मला  ठाऊक आह    े; पण  कामवासनेन े काय ि कंवा  द    ु सया 
 क 
  ु ठयाही  वासने ने काय , मानवी  जीवनात  सतत  वासने या  वपातच  कायम  राहणे भयद 
आहे. मानवी  मनाची  व  जीवनाची  रचना  या  गोीला अनु क    ू ल 
   नाही . मनु याने मोा  काने
ि नमा ण केलल े ी  सं क 
  ृ ती  तर कंठरवाने या  गोीचा ि नषेध करीत आली आहे. कामवासना ,
 कामभावना , ीितभावना िआण िभभावना  ही  या  एकाच  वासनेची  मामाने अधक  सू  म ,
 सु ं दर , उत िआण  उदा  होत  जाणारी  चार  पे आसेत.  या  चारही  पां चे जीवनातले असामाय 
 थान  सामाय  माणसाला  सतत  जाणवले िपाहजे. या  कादं बरीया  काही  वाचकां या  मनां त ,
ु  का  होईना , ही  जाणीव ि नमा ण  झाली , तर  ती  िलहयाचे माझे म  साथ   क 
अगदी अ  ंध कपणे
 लागतील .

२१
ि कती  तरी  वष    ि  निरनराया  कारणां नी  मनात  घोळत असलेली  कादं बरी आज 
 हाताव    े गळी  होयाचा  योग  येत आह    े. कच , यियात , िशम   ा िआण    े वयानी  द   यां चा ि नरोप  घेताना 
 द 
  ू रद 
   े शी  जाणाया ि य  यना ि नरोप  द  ह     र    लागते,ि तचा अनुभव  मला  येत 
  े ताना  मनाला  जी     रह 
आह    े.ि वशेषतः,ि नरोप  घेताना  मन अधकच  याक    ू ळ  झाले आह    े. १९१४ सालापासू न    ती  माझी 
 जवाभावाची  मै ीण  झाली  होती !
 पण आय    ु याया  वासात    ुक  ठे ना    ुक  ठे तरी आपणां सवा या  वाटा    ुफ  टतातच ! शेवटी 
 याला - याला आपया  वाटेन े पु ढे जावे लागते. या  जगात  जवलग  यचेस ा  ु ि नरोप  यावे
 लागतात . अगदी अकाली िआण  तेस ा  ु  कायमचे! सु दै वाने मानसपु  िआण  मानसकया  यां या 
 बाबतीत  एक  गो  शय असते, ही  माणसेि चिरवरह  झालेया ि य  यसारखी  जथू न       ुक  णीही 
 कधीही  परतू शकत  नाही , अशा  काळनदीया  पै लतीरावर  गेलल े ी  नसतात !
 हण     िशम   ा  मला  पु हा केहा  तरी भेटेल,  अशी  मला आशा आहे. ती  वानथ 
  ू नच 
 झाली आहे, हे खरे! पण  कथाकादं बयां ना आवयक असणाया  घटना केवळ  नगरात िआण 
 राजवाात  घडतात , असे थोडेच आहे? या अरयात  – स  ं गी  वानथां या आमातही  – 
 घडतात ! क    ु णाला  माहीत , ौढ  िशम   ा केहा  तरी अचानक भेटायला  येईल िआण आपले पु ढले
अनुभव  मला  सां गेल.  ती केहाही  येवो ! कोणयाही  पाने येवो !ि तचे मी आनं दाने वागत  करीन .
  ु णे
२६ / १० / ५९
ि व . स . खांडेकर 

***
  प् रीती  हणजे  काय ?  यौवन  िआण  सदया या  मुशीतील  सुगंधवेल  की  वासना ,
अहंकार िआण आमपूजेत  जलेली ि वषवेल?   नहे!  ती आहे  उदा  कणा िआण 
ि नरपे आप    ृ तवेल !
  ु लकीया ि शंपणानं बहरलेली अम 

‘... या ि चातया    े लीवर 
व   नाना  रं गां ची    ुफ लं  उमलली आह    े त .  ीतीही  या    े लीसारखीच 
व 
आह    े, बाळ . ीती  हणजे केवळ  यौवनाया  े रणेत न  ू   उवणारी  वासना  नह    े! या  वासनेची 
ि कंमत  मी  कमी  मानत  नाही .  साया  सं साराचा आधार आह    े  ती !  पण  या  वासने ला  जेहा 
 खोल  भावनेची  जोड ि मळते,  तेहाच  ीती  ही  अमृ तवेल  होते.  मग  या  वेलीवर  कणा 
 उमटते,  मै ी  फ    ु लते.  मनु य  जेहा  -  जेहा आमे माचे  कवच  फोड    ू न 
   बाहे रया ि वाशी 
 एकप  होतो , तेहा  — ीतीचा  खरा अथ   जाणवतो . या  बाहेरया ि वात  रौ  - रय ि नसग  
आहे,  सु द    ु    माणसं आहे त ,  िसाहयापासू न  सं    गीतापय   तया  कला  आहेत , िआण 
 महारोयाया  सेवेपासू न    ि वानातया  सं शोधनापय   तची आयाची  तीथ   ंे आहे त .
‘ पण  हीच  ीती  नु सती आमक    ि त  झाली , आमपू िजे   शवाय ि तला  द    ु सरं  काही  सु चेनासं
 झालं,  हणजे  मनु य केवळ  इतरां चा  शू  होत  नाही ;  तो  वत : चाही  व    ै री  बनतो !  मग  या 
 वेलीवर ि वषारी    ुफ लां चे झु बके लटक    ू  लागतात ...’