ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

के वल
के वली श द हणायला गेला तर खूप साधा आिण सोपा वाटतो, पण खूप गहन अथ याम ये दडलेला आहे. आपण
के वली भगवान, के वली महापु ष, के वल ानी अशा ब याच अथानी के वली श द उ ारतो पण नेमके के वली
हणजे काय?

के वल ान हा स यक ाना या पाच भेदामधील शेवटचा आिण अितशय मह वाचा भेद...

के वल ान जे ान संपूण ांना तसेच यां या ि कालवत संपुण पयायांसह युगपत अथात एकाचवेळी प
जाणते यास के वल ान हणतात. हे ान आ यास होते, आ यास जाणते व तसेच पी पदाथाना पण जाणते.

“सव- -पयायेषु-के वल य”

थमतः मोहिनय कमाचा य झा याने व ानावरण, दशनावरण आिण अंतराय कमाचा य झा यानंतर
के वल ान होते. (त वाथसु अ याय दहावा)

िव ताराने पािह यास थमतः मोहिनय कमा या याने आिण नंतर ानावरण, दशनावरण, आिण अंतराय
कमा या युगपत हणजेच एकदम नाश झा याने के वल ान कट होते. सारांश असा क , थम मोहिनय कमाचा
य क न के वळ अंतमु त ीण कषाय नामक बारा ा गुणा थानाम ये जीव पोहोचतो. तदंतर शेवटी
ानावरण, दशनावरण, आिण अंतराय कमाचा युगपत नाश क न के वल ानाची ा ी होते. के वल ान ानवरण
कमा या याने होते.

के वल ानासंबंधी आणखी काही मह वाचे मु े ...

१. के वल ान फ संयमी मुिनराजांनाच होते.

२. के वल ान हे अंिशक (थो ा) पात नसते, ते संपूण असेते.
३. के वल ानाला कधीच हण लागत नाही ( हणजे ते शेवटपयत तसेच टकू न राहते.)
४. के वल ान हे अ य, अनंत काळापयत रहते.
५. ि कािलक सव व यां या पयायांना एकसाथ युगपत जाणणे हा के वल ानाचा िवषय आहे.
६. असे कोणतेही नाही कं वा कोणता पयाय समूह नाही क याला के वल ान जाणत नाही.
७. के वल ान िनरावरण आिण ाियक आहे.
८. हणूनच के वल ानाचे महा य अप रिमत आहे. के वल ानािशवाय मो ा ी नाही हणून

मो ाम ये राहणारे भाव...

के वलम यक व, के वल ान, के वलदशन आिण िस द व या चार भावांना सोडू न बाक या भावांचा मो ाम ये

अभाव आहे. खरं च के वल या के वली श दात कती अथ सामावलेला आहे. आिण भगवान महावीरां या
ज मक याणक दनी हा के वली अंक आप या हाती सुपूत करताना आ हालाही अितशय आनंद होतो आहे.
वाचकांना ावकांना तो आवडेल अशीच अपे ा...

संपादक
अ य िवलास दोशी, जं शन
९०९६४२३८१४

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 या अंकाचे सव ह ...

ी १००८ भगवान महावीर यां या ज म क याणक दन िनिम ाने हा िवशेषांक काढ यात आला आहे.
या िवशेषांकाचे सव ह के वली अंकाकडे आहे.

िसनेमासाठी, नाटकासाठी, शा◌ॅट फ मसाठी, गा यासाठी, जािहरातीसाठी कं वा इतर चलिच आिण

पं टंग मा यमांसाठी याम ये असले या कथा, किवता, लेखांचा वापर के वली अंका या पूण
परवानगीिशवाय के ला जाऊ शकत नाही. तसे आढळ यास तो कायदेशीर गु हा समज यात येईल.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 भगवान महावीर आिण यांचे िवचार

लेखक :- महावीर रामचं साबळे , पुणे

९६७५५०२०४४
sablemahaveer@gmail.com

आपण या वातावरणात जगत आहोत, याम ये पदोपदी आपला सामना हंसा आिण ित या अनेक पांबरोबर
होत असतो. ही हंसा कधी आप या भाषेतून, कधी वहारातून, तर कधी मौनातून सु दा कट होत असते. हो,
हंसा मौनातूनही कट होते. कारण ‘ हंसेचं मौन समथन’ ही सु दा घोर हंसाच मानली पािहजे. िजथं बोलायला
हवं ितथं ही आपण आप या वाथापोटी शांत राहतो आिण यामुळेच चुक या, आिण दु वृ ना बळ िमळतं.
यातूनच सामािजक अशांतते या अनेक घटना पुढे येतात. आपण यांना के वळ बातमी हणून वाचतो, आिण नंतर
आपाप या कामाला लागतो. अशावेळी आपण सहजपणे या घटनेला आप यापासून वेगळं मानलेलं असतं.
आप याला झाले या वेदनेची ती ता अ यंत नग य असते, वा ती कधी कधी नसतेच. अशावेळी आपण माणूस
नसतोच मुळी! पण तेवढेच असतो जेवढं आपलं नावं असतं आप याला आप या भोवतालाशी काहीच देणं-घेणं
नसतं. वेदनेची ती ता ते हांच जागवते जे हा, अशा वाईट गो ी आप या वतः या कं वा आप या संबंधात या
लोकांबरोबर घडतात. याचं कारण हणजे आपण दैतभाव मानतो. आज या आधुिनक युगात मुंगीला सु दा मा
न देणारी अनेक माणसं आहेत. पण ती भगवान महावीरां या बरोबरीची नाहीत. कारण मुंगी म नये असं यांना
वाटतं पण भगवान महावीरांना मुंगी आिण आपण वेगळे आहोत असं वाटतच नसे.

माणसा माणसांमधला ओलावा हरवत चाललाय, यामुळं ख या अथानं आज आप या समाजाला भगवान

महावीरां या िवचारा या वाटेव न जावं लागणार आहे. भगवान महावीर हणतात, माणूस आप या संपूण
आयु यभर सुखा या पाठीमागे धावत असतो. यासाठी अनेक उिचत-अनुिचत मागाने तो सुख िमळव या या
य ात असतो. पण खरे सुख कशात आहे, हे मा याला शेवट पयत कळत नाही. सुख शोधून िमळत नाही, तर
ते दुस याचं दुख जाण यात असतं असं अ यंत सोपं त व ान भगवान महावीर सांगतात. यामुळं माणसांन कसं
वागावं याची एक आचारसंिहताच ते मांडतात. ’स य’, ‘अ हंसा’, ‘अ तेय’ (अचैय) ‘अप र ह’ आिण ‘ हमचय’
ही पंचसु ी हणजेच माणूस हणून माणसांस जग याची आचारसंिहताचं आज या मानव जातीचं वतन नेमकं
या पंचसु ी या िव द आहे. हणूनचं आजचा माणूस अशांत आहे, असं हणता येईल. या लेखामुळे आप यातली
एक जरी चांगली वृ ी जागृत झाली तरी, भगवान महावीरां या िवचारांचं ते फिलत मानायला हवं.

भगवान महावीरांचा ज म चै शु ल योदशीला िबहार रा यात या कुं डल ाम येथे जगातली सारी ऐ य

यां यासाठी उपल ध होती. पण जगातली सारी दुखं उघ ाडो यानी पा न शांत राहणं यांना जमलं नाही
आिण ख या सुखासाठी यांनी घरा-दाराचा- याग के ला. भगवान महावीरांचा काळ सु दा आज या काळा माणेच
धा मक, सामािजक आिण भाविनक अधापतनाचाचं काळ होता. ‘अ पृ यता’, ‘य -याग’ आिण ‘पशुबळी’,
‘ ा हणांचा कमकांडी पणा’, ‘िनरागस जनतेची राजांकडू न होणारी लूट’, हे सारं पा न महावीरांच मनं िख
हायचं. यातूनच कादिचत या या ल ात आलं असावं क यासवाना बदलणं आप या हातात नाही. पण आप या
वताःला बदलणं मा श य आहे. आिण तेच यांनी के लं. “सारं सोडलं आिण सारं िमळवलं”, ते सुख िमळवलं जे

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 यांना हवं होतं. राजवैभव सोडतं, अंगावर या व ांचाही याग के ला. आिण वआचरणातून स य, अ हंसा, अचैय,
अप र ह आिण ा चया या पंचसु ी दारे माणूस आपला उदधार क शकता. हे दाखवून दलं. येक जीवा
म ये े बन याची मता िव मान असते असे महावीर हणतात, अशाच भावाथाचे एक सु आहे.

“से असइं उ ागोर, असइं उ ागोए, असहं णीयागोए, णो हीणे णो अइ र ,े णो पीहए ।।’’

कु णीही े वा किन नाही, परमपदा पयत कसं जायचं याब ल ते सांगतात, नेहमी खरं बोलावं, अिहत होईल
असं खर ही बोलू नये. कोण याही नीवाची काया, वाणी आिण कमा दारे हंसा क नये. कु णाचंही काही ही
या या पर पर घेवू नये. अगर िहसाकावू नये. अिधक व तुंचा सं ह क नये. आिण मनावर िनयं ण ठे वून
ा चयाचे पालन करावे. हा साधा सरळ संदश
े भगवान महावीरांनी दला.

भगवान महावीरांनी हे जाणलं होतं क , या जगात नेता हो याची आस सवाम ये आहे. आिण कायकत मा कमी
पडतात. हणून कायकत चांग या आचरणातून बनवावेत असे यांनी सांिगतले. वर सांिगतलेली पंचसू ी
कठोरपणे पालन करणारे ‘महा ती’ साधू मानले गेले. आिण या पंचसु ीला छो ा व पात हण करणारे
‘अणु ती’ हणून ओळखले जावू लागले. समाज रचनेला तीथ बनव या या तीथकरांम ये अंतीम चैवीसावे तीथकर
हणून भगवान महावीर यातक त आहेत. भगवान महावीरांनी माणसा या मृद ु वाणीचे मह व जाणले होत.
यातूनच यांनी अनेकांतवादाची क पना मांडली येक माणूस आपलं तेच खंर कर याचा य ात असतो, पण
याचा तो िवचार अंितम असत नाही. तो एका दृि नेच वीकार या जोगा असतो. अनेकांतवादी दृि ने िवचार
के यास माणूस सम वयवादी बनतो, तो अगोदर दुस याची मते वीकार करतो आिण मग यात आपला िवचार
जोडतो. खरचं आज या या जगात या दृि ने िवचार सु झाला तर, सा या लढाया आिण यातून होणारा र पात
थांबू शके लं. आपण ही अनेक वेळा अनुभव घेतो क , के वळ शांतपणे बोल याने अनेक सुटतात. ख या अथाने
हाच आहे, महावीरांनी सांिगतलेला ‘ थादवाद’ आज या या समाजाला आप या न ा ि ितजांपयत
पोहच यासाठी महावीरांचे हे िवचार एका ा दव तंभासारखे मागदशक ठ शकतात. पण यासाठी येक
माणसानं वतःम ये या नावा ासारख आ मसंयम जागवाव, जो वादळाची तमा न बाळगता होडीला सागरातून
कना यापयत आण याची िह मत राखतो !

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 महावीर तुती

या शुभ दवशी, या ह मु तावर

कुं डलपूरी म ये, महावीर ज मले ।।धृ।।

िपता िस दाथ राजा, माता ि शला देवी

वधमान होवूनी यांनी ज म घेवूनी आले ।।१।।

चै शु क योदशी, ज म क याण उ सव

पांडूक शीलावर अिभषेक के ला ।।२।।

बाल हचारी होवून, वैरा य घेतले

लोकांितक देव येवून, द ा क याण के ले ।।३।।

दादश वष यांनी, घोर तप के ले

घातीकम नाश क नी, के वली झाले ।।४।।

हकमल सरोवर पावापुरी नगरी

आठ कम नाश क नी, मो क याण के ले ।।५।।

वधमान, स मती, ीवीर, अितवीर

महावीर भुंना आ ही वंदन क रतो ।।६।।

कवीता लेखीका :- ांजल िवण पाटील

गाव :- ऐनापूर ता. अथणी, िज.बेळगाव

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 वाटुला सुखाची
लेखक

अलका रामचं मोहोळकर, पंढरपूर

भाजी मंडईत येताच सुयकांतने चैफेर नजर टाकली. मंडई भा यांनी, फळभा यांनी बहरली होती. दोडके , कारले,
वांगी, बटाटे इ यादी ताजी रसरशीत होती. मेथी, माठ, चुका, चाकवत िहरवेगार टवटवीत होती. रान भा याही
उठू न दसत हो या. तांदळ ू सा, घोळ िचघळ या भा या पा न सुयकांतला वाटतं आपली आई कशी िचघळं ची
भाजी लसुण-खोबरं शगदा याचा कु ट घालून करायची. अन हणायची कशी अरे सुया ा रानमे ानं अंगात खरी
ताकद येत,े टी.बी. सुदीक लांब रहातो. पण आता या पोरांना पालेभाजी खायचं िजवावर येतं. आपला सुरेश
सु दा िप झा, बगर, वडा-पाव, पाव-भाजी हेच खावं हणतो. याला िबचा याला काय जाण क , आपला बा
देसाई भाऊ या घरी कामाला आहे. असे मनाशी हणून तो वगतच हसतो. आज अमृता वैन नी मेथी, चाकवत
आिण महाराजांना आहार देतांना कर यासाठी दोडके , घोसाळी ही, आठ हणून सांिगतलय. तसेच युससाठी
मोसंबी, डा ळं ब, सफरचंद िह यावी लागतील. या िवचाराने तो लाल टा◌ॅमाटो या ढीगाकडे येतो. टॅमाटो
लालभडक असतात. ती पण सूपसाठी यावीत.

आव यकती मंडईतील भा या फळे घेऊन तो एका अडोशाला पायरीवर बसतो. िखशातून एक दा ची बाटली
काढू न तो िपऊ लागतो. आिण लगेच या या ल ांत येते क , आता सं याकाळचे पाच वाजून गेलत
े . आपणास
घरी पोहोच वायचं, यां या चार चाक तून ...!! हे का आपण दा िपऊन झंगत करायचे? आता नको !! िपऊ
या घरी जाता जाता. या िवचाराने याने िखशातून काढले या दा या बाटलीतील एक घोट घशांत घातलाच!!
आिण वतःला शाबासक देत हणाला वा सुया !! यानातून काढलेली तलवार जशी रकामी परत जात नाही
तशी िखशातून काढलेली दा ची बाटली एक घोट घेऊन का होईना िखशांत गेली !!

सया वताःची सव कामे आव न घरी येतो. सुरेश घरचा अ यास करीत असतो. शकुं तलाची भात-वां याची
भाजी तयार होऊन ती मके या भाकरी करीत असते. भाकरी करीत करीत ती वतःशीच बडबडत असते. चार
घर या धु या-भांडयाचं काम, नवरा िमळाला तळीराम, िजवाला कु ठला आराम, सतत काम काम आिण कामच!
उ ा आपटे काकूं नी लवकर ये पा णे येणार आहेत! तुला कचन म ये ही काम करावे लागेल. असं हंटलय! यांना
नुसतं वाढवून कामं सांगायला काय होतय ! मी कु ठनं एवढं अवसान आणू ! घरांत , बाहेर जा त वाढीव कामं
करायला.

एव ात वयाचे लेझीम खेळत येणे पा न ती हणाली आला तर फु ल होऊन? आरती ओवाळू का भाकर तुकडा
उत न टाकू न चांग या माणसा या घरी काम करता इमानानं वागता पर सोता या त बीतीच इमान बी राखा
क , त बेत बेस तर जग दुिनया बेस यावर सुया हणाला ए शके मा या इमानाचं नग माप काढू स ! मी देसाई
भाऊचा स ा नोकर हाय! घरचं वाण सामान, औषध दवाखना एवढच हाय तर गावांत यांच गु आ यावर
गु ं या आहारासाठीचं भाजी-पाला, फळं , काजू, बदाम बी आणायच काम या करतू ! कला कलो काजू-बदाम
आणतो पर एक सुदीक त डात टाकत नाही. अन माझं इमान का ढत दोन टायम भाजी-भाकर िमळती ना? मग
ती खा क गुमान ! लई गुर गुर करशील तर कानफटात दलं. असे हणून तो शकु या अंगावर धावुन जाऊ

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

लागताच शकु भाकरी बड व याचा हात पा या या पाते यात बुचकाळू न समोर या महादेवा या देवळात जाऊन
बसते.

सोमवार अस याने भािवकाची ये-जा सु होती. भािवक महादेवाला बेलफु ले वा न नैव ाला एखादे एक पेढे
वा न दशन घेत होते. शकुं तलेला वाटतं आपणिह जवळचा एक पया टाकू न दशन यावे ! आपण येताना
िचमटभर साखर अन जाईची चार फु ले आणली असती तर बरे झाले असते ! पण नवरा नाचत आलेला बघुन
डो कं च फरलं !! काय करायच ? महादेवा या दशनाचं पु य तरी िमळालं असतं. पण लगेच ितचं दुसरं मन
हणालं कसलं पु य अन पाप ! नवरा हाय बेवडा अन याचा तर के वडा !!! रोज मकं या भाकरी खा ा लाग यात.
रे श नंगचा भात या सहा घर या कामाचं पैसं साठवतीय पोरा या िश णासाठी याला हाय कु टं कामाला जाऊ
ाची ! चांगला साहेब करीत बैक चा ! आता मकं या भाकरी खातीय, पर पोरा या रा यात खपली ग हाची
खीर - चपाती - लाडू खाईल ! महादेवा एवढी तरी पु याई घाल मा या पदारांत ! पोरा या रा यात या सुखाची
!!

सुयकांत दवसभर काम करीत करीत बाक चं खाणंिह सु च ठे वतो. गुटका मावा याचा जीव क ाण ! एकदा
अमृता वैनीनी याला मावा खाऊन पच-पच बाहेर थुंकताना पािहले, ते हा या हणा या, सुया, गुटका मावा
खाऊ नये भाऊ ! आप या त बेतीला ास दायक असतं !! यावर तो हणे हय- हाय वैनीसाहेब तु ही हंता ते
खरं हाय मी करतु ना न खायचा य ! ईल हळु हळू कमी !

पण कसचे काय गुटका-मावा दवसभर खातांना कु णी तंबाखुचा हात पुढे के ला तर तो आनंद उ साहाने िचमटीने
वताः या हातावर घेऊन याला चुना लावून बार भ न इकड या ितकड या ग पा मारी ! अन घरी येतांना
बाटली आनंदात रचवी.

शकुं तला हणे, आव असलं शान खा याप रस के ळं फळं खावा ! ते अंगाला लाग याल पर हे काय दळभ ं शान
खाणं ! यावर तो हणे अगं शान काय तुला कमीतलं वाटलं हय ? अगं शानानं घर, अंगण, गोठा सारवून सो छ
करतात धा य भरायची कणगी, सुपं, महाल ुची कणगुलं शेनानच सारव यात शेना या गौ यावर भाकर भाजतेत.
शेना या राखेनं समदी दात घासत होते आंधी, आता आ यात पावडरी, पे ट अन श. अन शेना या गौ याचीच
बाळातनीला शेक शेगडी देतात. तवा शेनाला नगं कमी लेखूसं !! हय क ! चुकलच माझं ! या नुसतं शान
हण या परीस माणसाचं शान.... ितला म येच अडिवत सुयकांत ओरडतो शके , त ड सांभाळू न बोल!

टसे दोघाचे सारखे खटके उडत काही वेळेला सुयकांतला बायको या क ाची भारी कणव यायची. मग तो दा न
िपता शेव, सामोसे, िजलबी घेऊन यायचा. मसाला भातिह आणून ितला फोन करायचा शकू , आज तू नगं सैपाक
क ! आज या आयतं खायचं !! यावर ती हणे अ गबया, हंजी तुमी सौता भाकर- कोर ास करनार जणु !!
ा या कशाला सैपाक करत बसु ! गावातली हा◌ॅटेल काय चं मंगळावर सहल कराय गे यात? आप या वानी
!!! हंजी हे अिनक काय अग आपुन ितघ चांगल -चुंगल आनंदानं एक बसुन खानार हंजी आपली चं मंगळाची
सफरच क !! यावर शकुं तला जाम खुष हायची. अन सकाळ या ना यासाठी सगळयांनाच िशरा-कांदाभजी
करायची.

घरा या आवड या ना याने खुष होऊन आला क , सुया याचं आवडतं गाणं गुणगुणत कामं करीत असे. ते हा
अमृता वैनी हणत. वा ! सुया आज आगदी गाणं हणत काम उरकतो !! ते हा तो हसुन हणे, हो वैनीसाब मला
जुनी गाणी खुप हंजी खुप हंजी खुप आवड येत. काय या चाली काय ते गायक-रफ साब, कशोरदा, मुकेशजी,

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

लता ददी, आशाताई माझे जीव क ाण !! याची गाणी ऐकतांना मी सुख दुख, तान तनाव सारं सारं इसतो !
चहा िपताना बशीतला चहा बशीत अन कपातला कपात मला याच यान सुदीक रहात नाही. हो ! असे गायक
गाियका न भूतो न भिव यितच ! लता दीदी तर भारत र आहेत.

असा सव दवस आनंद उ साहात गेला क , घरी येताना हमरवास पिह या धारे ची झोकू न ायायचा !!! नवरा
िपऊन आलेला दसला क शकुं तले या अंगाचा ितक पापड होई. ती हणे तुम या होरं डोकं आपटू न घेतलं तर
तु ही हणाल नारळ फोडला, काढा खोबरं अन करा बफ मोदक !! आवं या हा ा या सरीचा तरना ताठा
लोक, प तीस वयाचा ! मेला !!! कशानं ! दा नं ! दा नं ! आता या मु नं काय करावं ? पाच वषाचा पोरगा
सात वषाची मुगी अन हणारी सासू !!! इकटीनं कसा गाडा रे टावा संसाराचा गाडा ! का पोरं ावी अनाथा
मात अन सासू वृ दा मात !!! पर तशी ितची खानदान हाय ! ती सग यानाच मीठ-भाकर खाऊ घालून
सांभाळतीय ! लोकांच उदारण अनुभव बगून तरी डोळं उघडा अन दा सोडा ! रोज या अमृता वैनी या घरी
आज ची सेवा करीत करीत पारस चॅनल वरील ी मानसागर ग चं वचन ऐकता ते कुं ठ जातं ? तुम या
कनावरनं ? आत परे पयत जात नाही? का ा कानानं ऐकू न या या कानांन सोडू न देता.

यावर सुयकांत हणे, अगं शकू कती काळजी करतीस माजी? मी दा िपऊदे, गुटका -मावा खाऊदे, त माकू
खाऊदे मला काय बी हनार हअी !! अगं, तुजं कुं कू बळकट हाय ! आगदी पंढरपूर या धुंडा महाराज - आई
साहेबांवानी आपन दोगं बी एकदम एकाच घडीला वर जानार !!

तर ! तर !! हणे दोघं बी एकदम जानार ! येला लागती ह ार ज माची पु याई !! एका दा या पेलेत कती
जीव अस यात मर यात ते तुम या अमृता वैनीना इचारा !! याचं पाप कती रांजन असलं !! असे हणून के लेला
वयंपाक पाटावर मांडून शकू शेजार या नजीजवळ जाऊन बसे. दोघ याही ट. ही.पहात पाहत सुख दुःखा या
गो ी होत. ितचािह नवरा गांजाचा शौ कन असतो.

पार उतर यावर सुयकांत ितला फोन करी हॅलो शकू अगं बास क आता राग- सणं ! अगं तु या िबगर या कं दी
िजवलू का ? घरी आ यावर आणुन ितघं बी जेवतु ! चल आपुन टी. ही बगतच िजऊ ! नगं या मािलका, बाम या,
अन िसिनमा !! शेकनुया या बात यानं मना पोटांत जाळ होतो. मािलकांनी भांडाव कसं हेयाचं िश ान िमळतं
अन िसिनमानं उगचच वेळ जातू या प रस आपुन वचन लावू.

ते वचन भागवतावरील असो कं वा मुिन ी माणसागर जीचे असो. वचन ऐकत यांची जेवणे होतं.

नेहमी माणे टी.ि ह लावून जेवन असतांना सुयाने पारस चॅनल लावले. प.पू. माण सागरजी वचन सु होते.
िवषय होता सहा सन याग ! पूज ीची ओघवती ासा दक वाणी ऐकू नच मन मं दर अथांग शांती सागरांत
िवहरे ! पू य या मुखांतून सदधम वृ दंगत क न सदगती स माग दाखवणारी अमृत वचने वत होती. मुिन ी
हणाले भ िजव हो, म दराचे दु प रणाम आता आपण पहातोच पण नारायण ी कृ णा या यादव कु ळाचा
नाशिह दा मुळे झाला. महापरा मी पांडवांचे सव वैभव दयूत खेळ याने गेले. एव ात लाईट जाते. शकुं तला
हणते गेली ही बया !! आता चार तास येणार हाई !! काय तरी डो यात उजेड पडेल हणून अमृतावैनीनी
सांिगतलेला चैनल लावला तर ......असो !!

या दवशी सुयकांत नेहमी माणे िपऊन आला शकुं तलाला िश ा देत जेवण क न लवंडला. आिण थो ा
वेळांतच याला उं चक लाग याचा सपाटा सु झाला. उचक लाग या बरोबर तो हणला अरे या ! आता
कु णाला माझी सय आठवण झाली! आता रातचे दोन वाजलेत ! इ या राती सय? कोन? रानू आ या? रमा मावशी?

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

काका? आठवणीत येईल तशी यानं नावं घेतली. पण उचक बरोबर सकाळी दहा वाजताच थांबली! शकुं तला
हणाली आवं, कदािचत पे या मुळं उचक लागली असेल तर तर ग ! तू लै डागतरीन काडातरनी या पोटची !
हनं दा न उचक लागली ! शान पनाच नुसता.

चार दवसांनी नेहमी माणे िपणं खाणंझा या वर झोपला. अन तासाभराने खा लेलं अ घशाशी आ याने उठू न
बसला. उठू न बस यावर थो ा वेळाने भले मोठे चार पाच गॅसेस पास झा यावर परत लवंडला. अधा तासांनी
परत तोच कार ! गॅसेस पास झा यावर लवंडला तोच कार ! रा भर याला या पोटा या अनािमक दुख याने
झोपू दले नाही.

सुयकांतला वाटले आता दवाखा यात गे यािशवाय उपाय नाही. सकाळी नेहमी माणे शकु ने याला चहा-पाव
दला ते हा तो हणाला. शकु काय ग तु या पडपा यानं मला रातभर जागवलं ! शकु ा थक मु न
े े या याकडे
पहाते ते हा तो हणतो. अगं पडपाला नं १ झा यानं या तूप- लंबू घालून कु क न चापला. तर यात या
तुरी या डाळीनं मसाला खोब यानं मला रा भर झापलं ! कसली ती झोप हाय अन चैन हाय! रातभर पोटानं
दंगा के ला अन या पंगा घातला. आवं, पर सग यानी तेच खा लं अन शेजार या गंगीला सु दा चार वाटपा
द या! यां यात बी सग यानी आवडीन खा ला. अन मला उठ या उठ या फोन क न हनली शकु ताय कसा
ग के लता पडपाला? या बी करती आज ! ते हा सुया हणाला ते खर हाय ग पर मला नुसता या च दी आज
पोटाला इ ांती िघउं दे अन सं याकाळी मुगा या डाळीचं फोडणीचं वरान कर झणझणीत.

यानं सांिगत या माणे ितनं तसं वरण के लं दुपारी अमृता वैन नी इडली-सांबार-चटणी या या पुढे ठे वला. पण
याने यातील दोनच इड या, थोडा सांबार-थोडी चटणीच खा ली होती. सं याकाळी दा न िपता येउन वरण-
भाकर खाउन झोपला. पण यािह रा ी तीच कार - अ घशशी येणे, गॅस-वगैरे !

आता तु ही दवााखा यात जा ! शकु ने असे हणताच तो डा◌ॅ. शांत कडे जाउन सव कार सांगतो. डा◌ॅ. शांत
सुरवातीस साधी जनरल औषधे दोन दवसांसाठी देतात. पण यानेिह फरक पडत नाही. हे दसताच ते पाच
दवसांचा भारी औषधाचा कोस देतात. या कोसने बरं वाटतय असं हणताच कोस संपताच चार पाच दवसांनी
परत तोच भास!

सुयकांत परत डा◌ॅ. शांत कडे जातात. ते हा डा◌ॅ. शांत हणतात. मी दले या टीटमे टची मािहती या
पेपरम ये आहे. ती घेऊन पोट िवकास त डा◌ॅ. भा य ी यांना भेटा.

डा◌ॅ. भा य ीने सव टटमे ट डो या खालून घालून सुयकांत या काही टे ट के या आिण या हणा या मी

सुयकांत मला तुमची कोपी करावी लागेल. या समोर या मम ये जा...

मम ये पोटा या िविवध रोगांची कारणे ल णे याची िचले होती. ती पा न सुया जाम हदरला!! मावा-गुटका,
तुंबाखु िम ी मुळे कॅ सर ! देशी-िवदेशी दा मुळे अ सर, कडनी बादा डग सार या निशला पदाथामुळे .... पुढच
े ं
याला वाचू वाटेना ! तो या िच ांकडे पाठ फरवून बसतो.

याचा नंबर येताच डा◌ॅ. भा य ीने एक चंचो या एवढे यं याला त डावारे िगळायला लावले. आिण ती
पोटातील आतील भाग अ निलका, जठर, लहान आतडे, मोठे आतडे, यां या दृ ीने जे आव यक ते तपासू लागले.
सुया जाम घाबरतो आिण मनाम या मनांत कधी न हे ती देवाची नावे घेऊ लागतो. ीराम, ी कृ ण, वासुदवे
हरी, नारायण एवढंच न हे तर महावीर पा नाथ....

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 कोपीचा रपोट येईपयत तो बाहेर या बाकावर बसतो. ितथे बरे च पेशंट बसलेले दसतात. सुया शेजार या
पेशंटला हणतो भाऊ तुमासनी काय तकलीप हाय.

यावर तो पेशंट हणाला. आता काय सांगावं भाऊ तीन साल झालं मी आन खातोय! कसं? माती वानी !! यात
ितकट हाय, मीट हाय, याल हाय, मसाला हांय !! जेवयचं हनलं तर मला रडं येतं ? जरा कालवणांत मीठ
नसल तर घास िगळत नाही, मला हे कायच खायचं हाय ! पोटाला अ सर झालाय ! दा मुळं !! डागतर हन यात
भरा !! अन आधी दा सोडा !!

सुय मनातून अजून घाबरतो. याचे रपोट येताच डा◌ॅ.भा य ी याला बोलावतात आिण हणतात िम.सुयकांत
तुम या अ निलके ची झडप लूज झालीय, ली हर वर सुज आहे. पण मला हे सांगा, तु ही दा , मावा गुटका असे
निशले पदाथ न च घेत असाल ते तु हाला आधी बंद करावे लागतील. औषधे वेळेवर यावीत आिण जेवण
आगदी साधं वरण भात भाजी पोळी !! ना◌ॅन हेजिह नको ! तेलकट तळलेले जा त मीठ वापरलेले पदाथ ज !!
अजून तुमची के स मी बरी क शकते. पण हे सव सांभाळले तर

यावर सुयकांत हणाला हो मॅडम, तु ही सांगाल तसेच मी वागेनं. असे हणून तो हा◌ॅ पीटल मधून बाहेर पडतो.

हा◌ॅ पीटल मधुन बाहेर पडताच तो देसाई भाउं चे घर गाठतो. यांची जेवणे होउन ते टी. ही वरील प.पू. माण
सागरजी महाराजांचे वचन ऐकत असतात. सुया धावत धावत येउन ट.ि ह म ये दसणाया पु य ी या
पायावर डोके ठे वन
ू हणतो. गु माय अनेकदा तुमची अमृत वाणी ऐकली पर हाय कळलं अन वळलं आता
गु माय परत नशा करनार हाय तुम या पायाची आन अन मला तु ही आ शवाद दया असे हणून सुया ढस ढसा
रडत होता तर पु य ी आप या वचनांत हणत होते.

चोबीसो ितथकराने बार बार कहा शाकाहार, सन मु , सदाचार, स ाई ये सुखमय जीवनक जीनेक रहा है

आिण सुयाने धरलेले पू य चे पाय आिण यावर प ाताप, उपरती, येय, िन याचे ओघकषारे आ ु पू य ी
माण सागरजी महाराजजी या शुभ आिशवादाचे ितक न हे का?

आिण असा दयांत साठवलेला आिशवाद सुयास सनमु के यािशवाय रािहल का?

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 भारतीय िवचारसणीत जैन त व ानाचे योगदान
लेखक

कु . ाज ा बाबासो उगारे

गाव :- दुधगाव, सांगली.

मंगलम भगवान वीरो, मंगलम गौतमोगनी,

मंगलम कुं दकुं दावयो, जैन धम तु मंगलम ।।

संता या अमृतवाणीने पिव झालेली ही, भारतभूमी या भूमीत ाचीन काळापासून अनेक धम नांदत आहेत.
आिण या सव धमाम ये आप याला अनेक वेग या कारची सं कृ ती त वे व वतं िवचारधारा दसून येतात.

येक त व णाली म ये काही वैध याची थळे आहेत. पण थकपणे वाहणा या या त वधारा कोठे तरी हळू च
हातात हात गुंफून पर परात िमसळू न वाहतानाही दसतात.

इसवीसन पूव चे सहावे शतक हणजे, हंसाचाराने बरबटले या, अ यायामुळे हतबल झाले या आगितक
समाजाचे िवदारक शकत होते. एकद रत मुक पशुप ांपासून ते लोकांपयत सव जन ासले होते. या सव
ाणीमा ांचा आ ोश काळपु षाने ऐकला व जैन त व ानातील अ हंसा परमो धम चा पुर कार करत भगवान
महावीरांनी सव लोकांना सदमागाकडे वळवले.

भगवान महावीर सांगतात क , अ हंसा हे अमृत व आहे, मनु य ज माने नाही तर कमाने महान बनतो, स य हाच
खरा धम आहे. मा-शांती हेच खरे कम आहे. याग ही सं कृ ती आहे, अ हंसा िहच श आहे. शाकाहार हे
अ हंसेचे िव ापीठ आहे. िवचारात अनेका तवाद, आचरणात अ हंसा, वाणी म ये यादवाद व समाजात अप र ह
हे आदश जीवन जग यासाठी भारतीय िवचारसरणीला जैन त व ाने दलेले मोलाचे योगदान आहे.

भगवान महावीरां या त वानुसार जैन त व ानानुसार अ हंसा हणजे मन वचन व कायेने कं वा संमती पाने
कोण याही जीवास ास ायचा नाही, सव जीव समान आहेत. िह भूिमका याम ये आहे. एके काळी हे सव आप या
देशात आप या मातीत आप या समाजात घडत होते. अगदी पायाखाली मुंगी सु दा मारली जाऊ नये हे जैन
त व ान आपण जपत होतो.

पण आज वतमान प रि थती बघता संपूण िव हंसे या भीषण वालांनी होरपळू न जात आहे. पण आज याच
देशात, याच मातीत अगदी क ा-मु यांसारखी माणसे मारली जात आहेत. आिण हे सव पािहले तर मला वाटते
क , जैन त व ानातील अ हंसा हे त व आज सवापयत पोहच याची गरज आहे.

आज अ हंसच
े ा िवचार करता ाचार, आ मह या, धमा या नावाखाली कतीतरी ा यांची ह या होताना आपण
बघतो. आतंकवादी बंदक
ू तून धडाधड गो या सोडू न िन पाप लोकांची ह या करत आहेत. हे सव पाहीले क ,
आप या ल ात येते जैन त व ाने दलेले अ हंसा हे त व हंसामु भारतासाठी एक मोलाचे योगदान आहे.
हणूनच हणतात.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 दै य नको, दु काळ नको.

जगी असो सुखदा ती जीववृ ी,

धमिन या राजवटी,

जेत शांती असो,

नको ते रोगराईचे कधी कोडे,

परत अ हंसा धम त व जगी,

िजकडे ितकडे चाहीकडे.

आज आपण पािहले तर जैन त व ानातील स य या त वावर अवलंबून असलेले भारतीय याय व थेचे ीद
वा य हणजेच “स यमेव जयते”. हे आप याला आप या देशा या आदश याय णालीची िशकवण देताना दसते.

खरचं स यातच ई र मानावे... कारण ख या अथाने ामािणक पणे जीवन जग यासाठी माझे तेच खरे असे
हण यापे ा ‘खरे तेच माझे’ हे जैन त वतील िवचार आप याला एक वेगळीच िशकवण देऊन जातात.

हणतात ना... (truth is god & god is truth) स यामुळे मनु याला े व ा होते. अस य वचनामुळे उ
संहासनावर बसले या वसू राजा नरकात गेला तर वनवासात रा न स यवचनी राम मो ाला...

याचबरोबर जीवनाम ये अप र ह असला पाहीजे तरच आपण सुखी जीवन जगू शकतो. ही महावीरांची
िशकवण... पण आज आप या इ छा आकां ा इत या अनंत आहेत क , यांना अंतच नाही. एक पूण झाली क ,
दुसरी, दुसरी पूण झाली क , ितसरी.... मनु य करोडपती झाला तरी याची तृ णा पूत होत नाही...

खो गई है वो हवा कही पे,

खो गई वो वाणी है ।।

कही चलन है िवदेश का

नई पीढी क त म तानी है ।।

र ते नाते का मोल नही

बस पैसे क कहानी है ।।

आिण या अशा था या लोभाने कु टूंबाम ये दुरावा िनमाण झाला आहे. पाळणाघर वृ दा म यांची सं या वाढली
आहे. जर आप याला जीवनातील अशांतता, भय तता, ताणतणाव कमी करायचा असेल तर भगवान
महावीरांनी सांिगतलेले जैनत वातील अप र हाचे िवचार आ मसात कर याची गरज आहे.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

कारण श े ही मतभेद िमटवू शकत नाहीत, कोणती ही हंसा मने मोकळी क शकत नाहीत, पर पर ीती व
सहकायातून मानवाची सं कृ ती उमलते. हणून तर “जीओ और जीने दो” हा मं ोदगार भगवान महावीरांनी
भारतीय िवचारसरणीला दला.

भारता या मातीम ये सम वयाचा सुगध

ं आहे. आपली सं कृ ती सम वयकारी आहे. आिण सवाबरोबर सम वयाची
कला साधने हणजेच ‘अनेकां वाद’ अनेकांतवादा या दृ ीने पािहले तर मृ यू हा फ देहाचा अंत असतो.
या याकडे िवघातक हणून न पाहता, िवनाशक न मानता याला क याणक मानने हणजे मृ यूलाही अवीट
स दय देण आहे.

आज जगाम ये, रा ाम ये कलह िनमाण झालेले दसत आहेत. एकमेकांमधील मत भेदा या झळा ा नेहमीच
सव सामा यांना भाजून काढतात. सामा य भो या भाब ा जनतेला दंगली सार या प र थीत ना सामोरे जावे
लागते. ा म ये मोठे नेते आप या वाथाची पोळी भाजून घेत आहेत. आिण वतः सुर ीत रहातात. ही आजची
प र थीती कदाचीत अनेकांतवाद न समज याने आहे.

१९१४ ते १९१८ दर यात झाले या पिह या महायु दात खुप जीवत िव हानी झाली. नंतर दुस या महायु दाचे
संहारक प खुपच िच थरशक होते, पण पुढे होणारे ितसरे महायु द जर थांबवायचे असेल तर ेमाचा,
सहकायाचा, मा िशलतेचा ाणवायू आज येकाने घेतला पािहजे.

म वा या सवागीण िवकासासाठी ानाला सवात जा त मह व आहे. मानवी जीवन सफल बनव यासाठी
स यक ानाची आव यकता आहे हे भारत देशात ाचीन काळापासून ान होते. भारतात ाचीन काळापासून
आदश िश णप दती होती. आिण जैन ीयांनी यात उ लेखनीय कामगीरी के ली. या काळी ी जीवनात फ
िववाहाला मह वाचे थान होते अशा काळाम ये सु दा ी यांनी अगदी मोलाचे योगदान दले आहे. पूव
काळापासून जैन धमाने िश ण व िवकासाचा पुर कार के ला.

मनु य यं ा या सहा याने प ा माणे आकाशाम ये िवहार करायला लागला पण माणसां माणे कसे रहावे हे
ान मा िव ानाने याला दले नाही. सं कृ तीचे व िश णाचे फसवे कातडे जरी याने पांघरले असले तरी
मूळची वृ ी झाकली नाही गेली. हणून तर जगा व जगू ा ही सुंदर िवचारसरणी महावीरांनी भारतीय
िवचारसरणीला दली.

सव ां या सव बाजू िवचारात घेऊन स य शोधन करावे. ांची सोडवणूक करावी, कोण याही व तूच-े शांचे
यथाथ दशन घड यासाठी एकांत दृ ी कं वा एकांतीलक िवचार असून चालत नाही. यासाठी या ांचे सवाथाने
िवचार होणे मह वाचे असते. हेच खरे िस ीरनेकां त मानवजाती या क याणासाठी येका या वातं ाचा
व िवरोधी मतांचा समुिचत आदर करणा या सुजान िव ाथ पयायाने समाजाला सृजान नागरीकांची िनम ती
होणे हे गरजेचे आहे.

व तुिन दृ ीकोन बाळगून िवचार के यास जैन धम खरोखरच भारतीय धम आहे. जैन िवचारधारांची परं परा
मोहजोदडो सं कृ ती पयत पोहचते जैन धमाची त वे थोर उदा , क याणकारी स मागदशक पूण वास ा क न
देणारी आहे.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 अ हंसा स यम ोध थ याग, शांतीरी पैशुनम दया भूते लोतू म मादवम ि हरचापलम ।।

तेज मा धृितः शोषम ोहो नािवमािनता ।।

भवंती स पदमः दैवी अिभजात य भारत ।।

िवनाकाराण अथवा वाथ भावनेने हंसा करणे अधम आहे. वा तवात अ हंसा हेच परमधम आहे. याचसोबत
स य, ोध न करणे, याग, मनाची शांती, नंदा न करणे, दया भाव सुखाकडे आक षत न होणे तेज मा, शरीराची
शु दता, धमाचा अपमान नकरणे याला स वगुणी संप ी मानली जाते आिण िहच संप ी भारतीय िवचारसरणीला
जैन त व ानाने दलेले मोलाचे योगदान आहे.

शेवटी अहंकाराची मुठ बांधन

ू ते यायच का समपनाची जळ क न याच वागत करायच हे आप याच हातात
आहे. an unborn tomorrow & dead yesterday यांचा िवचार न करता जैन त वांनी भारतीय िवचारसरणी
घडवली यांचा अिगकार क न जर तसा भारत घडला तर २०२० साली आपला देश न महास ा बनेल.

आचाय िवनोबा भावनी जशास तसे या िवचाराचे प ीकरण के ले. जशास तसे हणजे तलवारीला तलवार
िभडवणे न हे तर तलवारीला ढालीने तटवणे ही िशकवण, िह िशकवण तर आ आहे जैन त व ालाची.

आज जगभर भारतीय सं कृ तीतले अनेक मु े आ मसमाधानासाठी उचलले, राबवले जात आहेत. आिण या
सं कृ तीला सोबत देणा या महावीरां या िवचारसरणीचा, जैन त व ानाचा आ हाला अिभमान हवा ही सूचना
नाही तर कळकळीची िवनंती आहे.

माती सांगे कुं भाराला पायी मज तुडिवशी तुझाच आहे शेवट वे ा मा या पायाशी

हणजेच ज म मृ यूच कारण जाणणार त व ान आिण यागास मूत व प हे फ पहायला िमळे ल ते जैन
त व ानात आिण याम ये सवात जुनी पुरोगामी त व ान पण आज २१ ा शतकात पण भारतीय िवचार
सरणीम ये एक मौ यवान प रस आहे.

कमी आ ासक ते.... िजनत व पश

धमामुळे येतो.... आयु याला अथ ।।

वचु कमुळे होते... भव मण

िजन धम देतो... यो य वळण ।।

त वानुसार... जग याची रीती

िहच खरी.... भारताची संप ी ।।

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 अग य – िवर
कवीता

िशवांजली दपक मोहोळकर,टभूण

सं य थ असती भाव जयांचे,

ने ांमधुनी अनंत शांती.

स यक ि मत पाहता वदनी

सरे ज माची जटील ांती....

िवर असे मुत दगंबर,

पाश सारे तोडू न जगती.

अगाध असे, तयांचे असणे

जणु कृ पा या धरे वरती....

यागावाचुन मो नसे हा,

महावीरांचे वचन सांगती.

यान थ हे िजने र,

ज म-मृ यु एक बांधती....

अमृतासम ान पाझरे ,

श द मांड या अपुरे पडती.

भावा न हा भाव वेगळा,

कशी कळावी यांची महती?

माझे हे अि त व सानुल,े

कशी कळावी मज िवर ?

श द सांडले मांड या काही,

एवढीच जाणावी माझी भ ...

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 अवतारवाद आिण भगवान महावीर
लेखक

ा. महावीर कं डारकर,सातारा

हंद ू धमाम ये िव णूचे दहा अवतार सांिगतले गेले आहेत. ते असे - म य, कू म, वराह, नर संह, वामन, परशुराम,
इ वाकू राम, कृ ण, बु द व क क . अवतारांचे योजन सांगताना भगव दीतेत कृ णाने सांिगतले आहे क , जे हा
जे हा धमाला लानी-मरगळ येईल ते हा स नांचे र ण कर यासाठी व पापाचा व पापी जनांचा नाश
कर यासाठी ते हा धमाची सं थापना कर यासाठी मी अवतार घेत असतो. तसे तर िव णूचा िनवास वैकुंठाम ये
असतो, पण तो वरील कारणांसाठी पृ वीवर अवतार घेऊन िनरिनरा या लीला करीत असतो. पण जैनांची अशी
धारणा आहे क , जीव एकदा का मो ास गेला क , मग जगात कतीही उ पात झाले तरी तो मो थानापासून
युत होत नसतो. हणजेच जैन त व ान अवतारवादास मा यता देत नाही. तरी देखील लेखा या शीषकात
अवतारवादाचा व महावीरांचा काही तरी संबंध आहे असे सकृ शनी वाटले तरी व तुि थती तशी नाही. इथे
अवतार श दाचा अथ ज म असा यायला हवा. हणजेच वरील शीषकाचा अथ भगवान महावीरांचे ज म असा
यायला हवा. तसे तर जीव अनादी कालापासून संसारात प र मण करीत आहे, पण एखा ा उ ितशील
जीवा या ज म मात कु ठे तरी अशी काही कलाटणी िमळते क तेथन ू याची िनरं तर अवनती कं वा उ ती होत
राहते.

िजनसह नाम तो ाम ये भगवान अ दनाथांना दशावतारिनधाय कं वा उ ती होत राहते. टटले आहे, हणजे
भगवान अ दनाथ दहा ज म घेऊन एखा ा कसले या नटा माणे शांत रसाचा आिव कार करीत रािहले. भगवान
पा नाथां याही नऊ पूवभवांचे वणन पा नाथ च र ात िमळते, तर भगवान महावीरांना तेहतीस भवांनंतर
तीथकर व ा झाले. हे अनेक भव हणजेच यांचे अवतार आहेत. या अवताराम ये कमाचे खेळ पाहायला
िमळतात.

भगवान महावीर युगध ं र युगपु ष होते हे िन ववाद. यांनी ािणसंयम व इं यसंयमाचा उपदेश देऊन
समाजधारणेचा व आ मक याणाचा माग श त के ला आहे. यांनी सांिगतलेली पंच महा व अणु ते समाजात
पर पर मे, सहानुभी, दया, क णा उजागार कर या या दृ ीने मह वपूण आहेत, तर इं यसंयम बा सुखांचा
प रहार क न आ मो ती कर या या दृ ीने मह वाची आहे.

अशा रीतीने तीथकर हणून भगवान महावीर महानच होते या बाबतीत दुमत अस याचे काहीही योजन नाही.
पण एव ा महनीय पदाची ा ी एकाच भवात -ज मात आिण तीही आपाततः -अचानक हावी हेही श य
नाही. एक चावाक सोडला तर भारतातील सवच धम कमिस दांतावर आिण पुनज मावर िव ास ठे वतात.
पूवज मी के लेले कम सं कार पाने पुढील ज मातही काय वण होत असते आिण ते शुभ वा अशुभ फल देत असते
हा तो कम व कमफल िस दांत होय. या िस दांतानुसार भगवान महावीरांना ा झालेले तीथकर व - महावीर व
आकि मक न हते, तर ती अनेक ज मांची परं परा, साधना होती.

पुराणांतरी भगवान महावीरां या ३३ भवांचे वणन िमळते. तसे तर अ य अनेक संसारी जीवां माणेच
महावीरांचा जीवही संसारात अनेक योन म ये मण करीत होता, पण एखा ा कमद र ी पु षास अचानक
चंतामणी र ा हावे या माणे पूव या ३२ ा भवाम ये महावीरां या जीवास कमधमसंयोगाने धमलाभ
/ देशनाल धी झाली आिण ितथून या या उ कषापकषाची परं परा सु झाली. झाले असे क , पुव या ३२ ा

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

भवाम ये महावीरांचा जीव पु रवा नावाचा िभ ल होता. ा यांची िशकार हे या या उपजीिवके चे साधन. एके
दवशी आपली प ी कािलका िह यासह िशकारीसाठी बाहेर पडला असता सागरसेन नामक मुन ना हरण समजून
याने यां यावर संधान के ले, पण याच वेळी कािलके स व तुि थतीचे भान आले आिण ितने यास बाण
सोड यापासून परावृ के ले. मुिनदशनोपरांत पु र ास धम पदेश ा झाला. हंसानंदी पु र ास अ हंसच े ेव
क णेचे बाळकडू िमळाले आिण याचा जीव अ हंसे या मागावर अ ेसर झाला. ही घटना हणजे महावीर वा या
वासाचा थान बंद ू आहे. पु ा या आ यास आ मिवकासाची वा त कव ेरणा इथेच ा झाली.
या यासाठी साधनेचा माग खुला झाला. या यासाठी िवकासाचे वेश दार उघडले. या या जीवनातला
अ ानांधकार िछ िवि छ होऊन ान दप विलत झाला. यामुळे महावीर वा या वासाम ये पु र ाचा
पयाय कलाटणी देणारा थान बंद ू मानावा लागेल. अ हंसा हण, क णेचा वीकार, त हण यांचा प रपाक
हणून पु र ा या जीवास लगेचच सौधम वगात देव व आिण मरीची या पाने पृ वीवर ज म व थम
तीथकर आ दनाथांचे नातूपण व थम च वत चे पु व ा झाले. पु र ा या भवाम ये धमलाभ हणजे एक
पहाट होती, पण या पहाटेत द वाचे द -भ व घोळवता घोळवता एक ज टलता िनमाण झाली. ा
संसाराची ज टलता व कु टलता अशी क इथे अंितम येय मो ा होईपयत सतत उ थान - पतन होत असते.

मरीचीने मो ा उ लासाने व उ साहाने आपले आजोबा आ दनाथ तीथकरां या सहा दी ा हण के ली खरी, पण

तपकालाम ये ुधा, तृषा, न ग व आ द परीषह मा तो सहन क शकला नाही. यामुळे व कले धारण क न व
कं दमुळे, फळे खात तो प र ाजक बनून रािहला. तशातच भरता या एका ास अनुस न भगवान ऋषभदेवांनी
सांिगतले क , मरीची अंितम तीथकर महावीर बनणार आहे. आधीच मुिनपदापासून आिण तशात भावी
तीथकर वाची भिव यवाणी ! ‘आधीच मकट तशातही मदय याला’ अशी याची अव था झाली. मरीची या
मनात गव उ प झाला नसेल तरच नवल ! आिण मग या अहंकारपोटी य आ दतीथकरांिवषयीच या या
मनाम ये ईषा उ प झाली. मग ि दंडी सं यास धारण क न याने किपल मताचे वतन के ले. आिण जटा-दंड-
कमंडलू-व कले धारण क न तो िम या पंचाि साधन तप क लागला.

अ ानयु बालतपाचे फळ हणून यास वगात देव व ा झाले तरी ते हीन कोटीचेच होते. यानंतर
वगात देव, प र ाजक ज टल, सौधम वगात देव. अि िम तापस, माह देव, भार दाज प र ाजक, पु हा माह
देव, थावर प र ाजक व पु हा माह देव अशा ४ ते १६ मांकां या भवांम ये मानव पात मरीची या
भवातील अहंकार व दपयु सं कारांचा भाव हणून सतत िम या वाचीच पु ी करीत रािहला, अ ानयु
बालतपाचे फळ हणून अ प कारचे वगसुखही भोगत रािहला.

सतरा ा भवात पु र ाचा जीव िव नंदी नावाचा राजकु मार झाला, पण ितथे आप या काकाकडू न व चुलत
भावाकडू न तारणा झा याने याने मुिनदी ा हण के ली. खरे हणजे पूण आ मो थान क न घे याची ही एक
अ ितम संधी होती, पण तारणेचे श य मनातून बाहेर न पड याने िव नंदीने िवशाखनंदी या - आप या चुलत
भावाचा िवनाश कर याचे िनदान के ले आिण मुिनदी ा घेऊन के लेली साधना मातीमोल के ली. खरे हणजे याचे
प रणाम शु द असते तर ितथेच पूण क याण झाले असते, पण आकाशाला गवसणी घालणारा जीव कु ठे तरी वर या
मज यावर अडकला आिण सवाथिस दी कं वा मो ा ीऐवजी तो महाशु वगात गुत ं ून पडला. ितथून तो १८
ा भवाम ये अवस पणी काळातला ि पृ नावाचा थम च वत बनला. पण इथेही तो च वत या सुखात
गुंतून पडला. िवषयोपभोगांत लडबडला. रा यवृ दीसाठी यु दादी आरं भ करीत व धनसंप ीचा अपार प र ह
गोळा करीत रािहला आिण प रणामी सात ा नरकात नारक बनून अपार दुःख भोगत रािहला.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 यानंतर २० ा २२ ा भवांत नारक , तर २१ ा व २३ ा भवांत ितयच संह बनला. २३ भवातली
संहयोनी मा पु र ा या ज म-मरणा या फे यास कलाटणी देणारी ठरली. पु र ा या ज मात जी देशना
ा झाली होती ितचेच पुन थान २३ ा संह पयायात झाले आिण मरीची या ज मापासून जी पतनाची
या आरं भ झाली होती ितला खीळ बसली. २३ ा ज मी संहपयायात िहमवान पवतावर पु योदयाने
पु योदयाने यास अिजतंजय व अिमतगुण मुन चे दशन घडले. धमदेशना ा झाली. धमलाभ झाला. ितयच
पयायातच िम या वाचे िनरसन झाले. साधनेचे बीज पडले, पण अंकुर फु ट यापुव च समािधमरण घडले.
प रणामः सौधम वगात देव व ा झाले आिण ितथून २५ ा ज माम ये तो जीव िवजयाध पवतावर
कनको वल नावाचा िव ाधर झाला. इथे मा संहपयायात पडलेले साधनेचे बीज अंकु रत हायला सु वात
झाली. मुिनदशन घडले. वैरा य उ प झाले. दी ा ा झाली. यान - तपसाधनही होऊ लागली. समािधपूवक
मरणही घडले, प रणामतः लांतव वगातील देव व ा झाले आिण उरले या पु याचा भाव हणून अयो या
नगरीत ह रषेण नामक राजपु व ा झाले. कनको वला या २५ ा पयायाम ये जी साधना अंकु रत झाली
होती ितला आता ह रषेणा या पयायाम ये चांगलेच धुमारे फु टू लागले. ितला चांगलीच गती ा झाली.
पूवपु याने जे वेभव ा झाले होते याचा उपयोग नवीन पु य ा ीसाठी होउ लागला. पु यानुबध
ं ी पु यकृ ये
होऊ लागली. वैभवात लोळत असूनही मनात अ या माचे िवचार घोळू लागले आिण याचा प रणाम िजनदी ा
व कठोर तप यांत झाला. समािधमरण ा झा याने महाशु वगात महान ऋि दधारी देव वाची ा ी झाली.

महाशु वगातले दीघ आयु य संप यावर २९ ा ज माम ये िवदेह े ात ि यिम नामक च व त व ा
झाले. पूवज मातली साधना इथेही अखंडपणे सु रािहली. ती आता फु लो यातही आली. पूवसं कारामुळे
आधीचीच धमबु दी अिधकच िवकिसत झाली. तशातच य ेमंकर तीथकरां या मुखातून उपदेशवाणी वण
करायला िमळाली. प रणामतः दी ा, तप व समािधमरण ा क न तो जीव सह ार वगात सूय भ नावाचा
देव बनला ितथले आयु य पूण झा यावर छ ाकार नगरात नंद नामक राजपद ा झाले. पूव ज मातले
अ या माचे सं कार व साधना आता पूण िवकिसत झाली होती. या साधनेला आता फळे ही आली आिण याचा
प रणाम दी ा, शुभ धम यान व कठोर तप यांत झाला. दशनिवशु दी, िवनयसंप ता, शील- तांचे िनद ष पालन
कर याची वृ ी, िनरं तर ानोपयोग, िनरं तर िनवग (वैरा य, संवेग) भावना, श नुसार याग, श नुसार तप,
साधुसमाधी, वैयावृ य करणे, अरहंतभ , आचायाभ , ब ुतभ , चनभ , आव यक यांचा यान न
करणे, िजनमागाची भावना व वचनवा स य या सोळा भावानांचे िनरंतर चंतन -मनन होऊ लागले. या
भावनांचा परम उ कष झाला आिण प रणामतः नाम कमा या तीथकर कृ तीचा बंध झाला. आता तीथकर व
अगदी एका ट यात आले! समािधपूवक मरण ा क न सोळा ा अ युत वगाचा अ युत ाचा ज मही संपला
आिण ३३ ा ज मात पु रवा िभ लाचा जीव तीथकर वधमान महावीर बनला.

अशा रीतीने पु रवा िभ लापासून महावीर वापयत वास हणजे कमा या िविच तेचा शुभाशुभ प रणामांचा,
पु षाथाचा एक उ कृ आदश आहे. खरे हणजे महावीरांचा जीव एक भ जीव होता. या या भिवत तेची
प रणती महावीर वाम ये िनि तपणे होणार होती. याचे बीजवपनही पु र ा या पयायाम ये झाले होते. पण
भिवत ात व सफलता कं वा संक प व िस दी यां याम ये महदंतर असते. संक पास िस दीम ये प रणत
कर यासाठी महान पु षाथाची आव यकता असते. मागाम ये येणारे सम य िवक प दूर सा न येया ती दृढतम
िव ास (स यक दशन), वतःचे येयाचे व मागाचे यथाथ भान (स यक ान) व येय ा ीसाठी ामािणक व
िनरं तर य (स यक चा र ) या ितह या एकतेसह नेटाने माग मण के ले तरच संक प िस दीम ये प रणत
होऊ शकतो. पण हा माग हणावा िततका सोपा नाही. संक पाम ये अनेक िवक प उ प होऊ शकतात आिण

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

मग र ता चुकला क चकवा झा या माणे भल याच मागावर भटकत रहावे लागते. पु र ापासून
महावीर वापयतचा वास हा असाच अनेक उतार चढावांनी होता हे वरील िववेचनावर प ल ात
आ याखेरीज राहणार नाही. या वासाचे एकू ण सात ट पे िन त करता येतील.

१. पु र ा या पयायाम ये महावीर वाचे बीजारोपण झाले. संसारात इत ततः िन ददेश व

अिनि त मागाने भटवणाया जीवास एक िनि त दशा ा झाली आिण महावीर वाकडे
याची वृ ी झाली.
२. मरीची या पयायाम ये मनाम ये अहंकाराचे तृणबीज िमसळले आिण यामुळे य युग वतक
आ द तीथकरांिवषयीच ई या व अ दा उ प झाली. प रणामतः िम यािव ास, िम यामत,
िम यातप यांकडे वृ ी झाली आिण ही िम या वृ ी पुढे १६ ा भवापयत टकू न रािहली
आिण यामुळे आ मसाधनेचा मागच कुं ठत झाला.
३. १७ ा िव नंदी या ज माम ये संयोगाने मुिन द ा ा झाली आिण िम यामागाव न
स यक मागाकडे वृ ी होत आहे असे वाटत असतानाच अचानक क डी उ प झाली आिण
िनदान के यामुळे साधनेचा माग पु हा कुं ठत झाला.
४. पु योदयाने ि पृ पयायात अधच व त व - वासुदव े व ा झाले, पण वैभव व िवषयास
यांत लडबड यामुळे आ यंितक आरं भ व प र ही वृ ी यांमुळे घोर पतन झाले आिण यामुळे
पुढ या ४ भवांपयत घोर नरकवास व ितयच योनीत मण करावे लागले.
५. २३ ा संह पयायात अ जंतजय व अिमतगुण मुन या दशनाने धमलाभ घडू न साधनेचे
बीजारोपण झाले आिण यानंतर मा ही साधना उ रो र िवकिसत होत गेली आिण
प रणामतः पु र ाचा आ मा पु यमय व पिव होत गेला.
६. संह पयायात ा झाले या साधनेची उ कृ प रणती ३१ ा नंद पयायात झाली आिण ितथे
द ा, तप साधनापूवक दशनिवशु दी आदी १६ भावनांचे चंतन-मनन-पालनाने य तीथकर
कृ तीचा बंध झाला.
७. ३१ ा भवात घडले या तीथकर कृ ती या बंधाचा प रणाम हणून ३३ ा भवात तीथकर व
ा झाले, पण याची पूतता मा बालवयातच द ा, कठोर तप, परीषहजय, उपसगसहन,
शुभ-शु द यानानंतरच झाली. के वल ान व आह य ा कर यासाठी य तीथकर भवातही
अनेक द ांतून जावे लागले.

अशा रीतीने पु रवा िभ लापासून महावीर वापयतचा वास हणजे कमा या िविच तेचा, शुभाशुभ प रणामांचा,
उ कृ पु षाथाचा एक उ कृ आदश आहे. या ३३ भवांमधला वास अनेक उतार-चढावांनी यु आहे. अहंकारामुळे,
िनदानामुळे, अित आरं भामुळे, प र हामुळे िनरं तर अवनतीच होत गेली, पण ितयच गतीतही सदुपदेश, स य व ा
झा यामुळे एकदा का सदभावांना गती िमळाली क मग आ याची भौितक व आ याि मक उ तीची या
अ ाहतपणे, िनराबाध रीतीने गितमान होते आिण याची प रणती मग महावीर वातच होते हेही प होते. तीथकर
महावीरांनी जो अ हंसा, स य, अ तेय, अप र ह, हयचय, संयम, तप, अनेकांत व वातं , समता, िव बंधु व या
त वांचा जो उदघोष के ला आिण जी आ याि मक व सामािजक ांती घडवून आणली, ितचा आरं भ महावीरां या
आ याम ये के हाच झाला होता. महावीर पयायाम ये ितचा उ कट आिव कार झाला आिण यामुळे िव क याणाचा
माग श त बनला. अशा रीतीने आ मिहताबरोबरच परिहताचा व सामािजक एकतेचा माग श त क न स मागाचा
उदघोष करणाया भगवान महावीरांना को टशः णाम !

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 आ मा परमा मा कसा बनतो याचं ा यि क...

लेखक

सौ. ि मता जवाहरलाल दोशी,बारामती

यां या शासनांत आपण सवजण राहत आहोत, ते जैन धमाचे अंतीम तीथकर भगवान महावीर

महावीराचा मानवतेचा घडोघडी संदश

े मरा।

जगा जगू ा मं बोल का, हाच यशाचा माग खरा ।।

स य अ हंसा, समता, शांती, या यािवण जीणे थ।

मर यासाठी जगणे नाही, म नी जगा, शोधा अथ ।।

थांब व चाले वाग मानवा, माणुसक ने जनांतरे ।

काळ तु यावरी टपून बसला, तुला ओढु न नेईल णांतरे ।।

हणून मी वंदीते महावीर चरणी भि ने ।

आळिवते भगवंता ब ीतीने ।।

भरत वषातील िबहार ि थत कुं डलपुरचे महाराजे िस दाथ, महाराणी माता ि शला या उदरी चै शु.१३ ला
ातःकाली अ युत वगात या पु पो र िवमानवासी इं चा तीथकर प ज म झाला. भगवान पा नाथ
तीथकरां या िनवाणनंतर २५० वषानंतर महावीरांचा ज म झाला. यांचे आयु य फ ७२ वष होते. शरीरची
उं ची सात हात होती, व सुवणासारखी ांती यां या शरीराची होती. यां या जीवनांत घडले या अनेक
संगाव न यांची नावे वीर, वधमान, स मती, अितवीर, महाअित व महावीर अशी पडली.

पूव भवा या जाती मरणाने ३० ा वषात वैरा य झाले. व जवळ या ष डवनांत जाऊन मागशीष कृ . दशमीला
सायंकाळी िन ंथ द ा घेतली. महावीरां या जीवनांत काहीही िवसंगती नाही. ते अ यंत शांत, तट थ ि थर
वृ ीचे होते. जीवनांत नाटक यता वा दशन नाही, एक मैदानी नदी या शांत वाहासारखे यांचे जीवन होते.
अशा पा भूमीवर ३० ा वष दी ा घेणे हे मातेला अ यंत दुःखद संग होता. दगंबर मा यतेनुसार आई-
वडील-सवाची सहमती घेऊनच ते घराबाहेर पडले. साडेबारा वष मौन घेऊन घोर तप या के ली. चंतन व
याना या मा यमाने यांनी स य ा के ले. हणजे ते सव झाले. ही शुभ मंगल घटना ५५७ इ.स.वी सन
वषापूव ३१ माच सोमवार, वैशाख शु.दशमीला िबहार या जृंभक गावां या ऋजूकूला नदीकाठी, एका
शालवृ ाखाली यांना के वल ान ा झाले. यां या उपदेशामुळेच ६ , ९ पदाथ हे सात आहेत हे कळाले.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

या अदभूत अनुभवाची असाधारणता समजायला िव ानाला अडीच हजार वष लागली. २० ा शतकांत आईन
टाईन या शा ा या दारे समजली.

पंच थावरांम ये ही हणजे पृ वीकाय, जलकाय इ यादी म येही एक ीय जीव आहे, व यांचा गैरवापर करणे
हीच हंसा आहे. ते वै ािनकांनीही मा य के ले. महावीरांनी व तु व पाचे सांगोपांग वणन के ले आहे. येक
हे उ पाद, य, ौ सिहतच असते. तसेच थादवाद हणजे काही अपे ेने कथन करणे व अनेकांतवाद हणजे
एकाच व तुला अनेक बाजू असूं शकतात. उदा. एकच कोणाची प ी तर कोणाची बिहण, भावजय, काक ,
मामी, असू शकते.

तसेच कोणतेही काय हो यास िनिम व उपादान लागते. िनिम हणजे कारण व उपादान हणजे या व तुत
काय हो याची श . जसे ग हाम ये चपा या बनव याचे उपादान आहे. व पोळपाट, तवा, लाटणे लाटणारी ी
ही िनिम आहेत. तसेच स यक ान, स यकदशन व स यकचा र ा िशवाय मो ा ी नाहीच, हे ही यांनी
पटवले. “दया धम का मूल है।” हे महावीरानीच पटवून दले. आधुिनक युगात महा मा गांधीना महावीरां या
दृ ीची हणजे “जीओ और जीने दो।।” याची खरी पकड होती. भाव हंसा व हंसा ही पण आप या उपदेशांतून
महावीरांनी वारं वार सांिगतले. य दुस या जीवाला मारणे ही, ‘ हंसा’ होय. व न मारता फ मार याचे
भाव मनात येणे ही, ‘भाव हंसा’ होय.

कोणी कोणाचे वाईट वा चांगले करीत नाही, तर या या पाप पु या या कमामुळेच ज म, मरण, वग, नरक,
ितयच, मनु य, दुःख आदी ा होते. यासाठी उ म उदाहरण यांनी दले आहे. सो याची बेडी असो. वा
लोखंडाची असो. दो ही तु हाला बांधले जाणारच आहे. हणून वारं वार महावीरांनी सांिगतले क , आप या
दुःखाला दुस याना दोषी ध नका. आ मा व शरीर सवथा िभ आहे. व आपला प रवार हणजे जसे रा
झा यावर चारी दशेतून पाखरे येतात, व रा भर झाडावर एक राहतात, आिण सकाळ झा यावर आपाप या
दशेने जातात. या माणे आपले ही येक ज मान असेच असते.

महावीरांना के वल ान झा यावर लगेच इं नी समवसरणाची रचना के ली. या द सभेत महावीरांनी

अ हंसा द त वांचाच उपदेश दला. लोकांम ये जागृती के ली. यां यावेळी य ांत पशुंना बली दे याची था होती,
ती या या अ हंसा द उपदेशाने बंद झाली. ३० वष सतत धम चार करीत ते शेवटी पावापुरीला पोहोचले.

भगवान महावीर धीर वीर ि य युवक होते. ते अंतमुखवृ ीचे होते. रा यसुखांत ते कधीच रमले नाहीत.
अत य शा त आनंदा या शोधात ते होते. यावेळी यांना वैरा य उ प झाले, यावेळी लोकांितक देवांचे
आसन कं पायमान व यांनी अविध ानाने सव जाणले. व भूलोक येवून यांची वैरा याची खूप तुती के ली. दी ा
क यािणकाचे वेळी सौधम ाचे आसन कं पायमान झाले. व यांनी आसनाव न उठू न ७ पावले पुढे जाऊन परो
नम कार के ला. याचवेळी आकाशात दुदभ ं ी वाजू लाग या. घंटा शंखनाद सु झाले. सव देव जय-जयकार करीत
कुं डलपुरात आले. सवानी दी ा महो सव साजरा के ला.

तप साधनेत महावीर लीन असताना ानी यां यावर उपसग के ला. खूप भयानक संहाचे आ द प धारण
क न ास दला. पण भुंचे अलौ कक धैयपा न हतबल झाला. यांना अित िवनयाने नम तक क न के ले या
अपराधांची मा मागून तो गेला. शेवटचे के वल ान क यािणक कसे झाले ते पहा.

महावीर िवहार करीत जृंिभका गावात ऋजुकला नदी काढांवर आले. तेथे शालवृ ाखाली एक र शीला होती.
ित यावर बसून भगवान महावीर आ म चंतन क लागले व वैशाख शु. १० ला ह त व उ रा या न ा या

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

शुभ मु तावर यांना के वल ान झाले. येक समवसरणांत १२ सभा असतात. समवसरणाची रचना इं करतात.
६६ दवस झाले. महावीरांची द वनी काही िखरेना. ते हा इं ाने अविध ानाने जाणले क , गणधर
हो यायो य येथे कोणीही नाही. हणून बटूचे प घेऊन गौतमऋषीकडे गेले. ैका यं षटकं हा ोक दाखवून
याचा अथ िवचारला यांना याचा अथ येतच न हता. व या छो ाला काय सांगायच, हणून यांनी सांिगतले
क , चल तु या गु पुढेच सांगतो. इं ला तेच हवे होते. दोघेही समवशरणांत आले. मान तंभाला बघून या गौतम
ा हणाचा मान कषाय गळू न पडला. गणधर हो याची यो यता झा यामुळे लगेच द वनीही कारली.

अशा रतीने धम मार करीत ३० वषानंतर पावापुरीला आहे. तेथे सुंदर सरोवर होते. राजहंस प ी या
सरोवराचे र य स दय लूटत होते. या सरोवरा या म ये भागी सुंदर खंदक होता. तीच भगवान महावीरांची
िनवाण भूमी आहे. कारण तेथेच शेवटचे ३ दवस योग धारण क न ते आ म यानांत लीन झाले. समवशरणाचे
िवघटन झाले चारी अघाती कमाचा याग क न शेवटीचे ुपरत या िनवत शु ल यानिसि द ा के ली.

का तक व अमाव थेला यांना िनवाणपद ा झाले. हणून तर आपण या दवशी मं दरात पहाटे जाऊन
िनवाण लाडू चढवतो. ही खरी दीपावली आहे. के वल ानाची दीपांची आवली िनवाण होताच परम औदा रक
शरीराचे िवघटन होते तेथे फ नख व के श राहतात. याला अि सं कार क न ते पावनभ म कपाळास लावून
सारे देव िनवाण क यािणक महो सव साजरा क न आनंदाने आपाप या थानी जातात. याच दवशी थम
गणधर गौतमऋष ना के वल ान झाले.

या माणे भगवान महावीराची जीवनकथा आ मा परमा मा कसा बनतो याचं ा यि क दाखवणारा जीवनपट
आहे. आ म िवकासाचे मागदशन करणारी ही आ मकथा आहे. अशा भगवान महावीरांना ि वार नमो तू! नमो तू!
नमो तू !!!

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 चंदनबाला
लेखक

ाज ा बाबासो उगारे , दुधगाव

राणी साहेब राणी साहेब...! आप या वासुमती जेवणच करत नाही येत...!

दासीने धावत पळतच िनरोप दला. काय झालं असेल राजकु मारीला ा िवचारातच राणी धारीणी राजकु मारी
वासुमती या दालनात आ या.

आईला समोर पहाताच छो ा या वासुमती या अ ुंचा बांध फू टला व प याचं घरट पडलं अस हणतच ती
आई या कु शीत िशरली. वा यामुळे पडले या प या या घर ामुळे भाविनक झाले या वासुमतीला पा न, राणी
धारीणीचा उर भ न आला. लहान पणा पासूनच धाडसी पण ितत कच कनवाळू अशी वासुमती चंचापुरीचा
रजा दिधवाहन याची एकु लती एक राजक या...

वासुमतीवर आधीपासून झाले या धा मक सं कारमुळे व ित या दयाळु वभावामुळे ती सवाची लाडक होती.

यायि य असणारे राजा दिधवाहन ही जेला आपलेच वाटत होते. दवसामागून दवस जात होते. रा यात सव
सुख-शांती होती, पण अशा ा रा याला कोणाची नजर लागली काय मािहत. शेजार या कौशांबी राजाने
चंपापूरी वर आ मण के ले. अचानक ओढवले या या संकटामधून चंपापूरी जा त काळ तग ध शकली नाही, व
अखेरीस चंपापूरी या राजाचा पराभव झाला.

आप या र णाखातर राजकु मारी वासुमतीला घेऊन राणी धारीणी ता काळ बाहेर पड या. पण श ु सैनीकाने
यांना पकडलेच याने राणी धारीणी ला वतःला सोपव याची मागणी के ली. पण शील र णाखातर राणी
धारीणीने वासुमती समोरच आप या ाणांची आ ती दली.

यानंतर सैिनक वासुमतीला घेऊन या या घरी आला पण ितथे ही सैिनका या बायकोने वासुमतीचा दासी हणून
वीकार नाही के ला. शेवटी सैिनकाने ितला या यासोबत बाजारात ये याचा आदेश दला. िजथे तो ितला
िवक यासाठी घेऊन गेला.

वासुमती एक राजक या असूनही न-ितचा स मान झाला. न-तीला दासी हणून वीकार यात आले. तरीही,
सग याना जीवन हे परमा या ने दले आहे. आपण जे भोगत आहोत ही, आप याच कमाची फळ आहेत. अशा
व छ व िनमळ भावनेने आले या सग या संकटांना वासुमती समते या मागाने सामोरी गेली.

सौिनकाने वासुमतीला भर बाजारात िवक यासाठी उभी के ले. लोक येऊन बोली लावत होती. तरीही तीचा
आप या देवर िव ास होता. कती कोण याही चुक या हाताम ये जाणार नाही. याच वेळी ध ाशेठ नावाचा
एक ापारी तेथन ू जाताना याची नजर वासुमतीवर पडली. ही क या कोण या चुक या हातात जाऊ नये
हणून, याने आप याकडे असले या धनाचा सदुपयोग करत, ितला िवकत घेतले. व ितला सांिगतले क , तुला
जर मा या सोबत ये याची इ छा नसेल तर तू तु या मागाणे जा यास मोकळी आहेस. पण आप या परमा यानेच
दाखवले या मागाव न जात ती या ापा यासोबतच यां या घरी िनघाली.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

ध ाशेठ ने तीचे नाव चंदनबाला असे ठे वले. तो ितला आप या मुली सारखी मानत होता. चंदनबाला पण या
घरी सुखा-समाधानाने रा लागली. पण ध ासेठ या बायको या मनाम ये ित या ब ल गैरसमज िनमाण होऊ
लागला. ती चंदनबालेचा ितर कार क लागली.

काही दवस असेच गेले. यानंतर अचानक काही ापारा या संदभात कामासाठी ध ाशेठ कौशांबी शहरा या
बाहेर गेला असतानाच, याची बायको मुलाला िह संधी िमळाली. या संधी या ती इतके दवस शोधात होती.
ित या मनात चंदनबाले ब ल बद याची भावन होती, व ितने शेठ घरी नाही. हे पा न चंदनबालेला साखळदंडाने
बांधून ितचे सगळे के स कापूर ितला बंदी त खोली म ये ठे व यात आले. मुला माहेरी िनघून गेली. चंदनबाला
िवना अ पा यािशवाय अगदी क ात दवस काढू लागली. दोन-तीन दवसांनी जे हा ध ाशेठ परत आले ते हा
घरी चंदनबाला होती ना- यांची बायको मुला...!

चंदनबालेचा शोध सु झाला. सगळीकडे शोधून झा यावर ध शेठला या बंदी त खोली मधून चंदनबालेचा
अगदी ीण वर ऐकायला आला. दरवाजा उघडू न पािहले तर चंदनबाला याला अगदी दयनीय अव थेम ये
दसली. ितला या अव थेत पा न याला फार दुःख झाले. सगळ स य जाणून घेत यानंतर याला आ य वाटले.
एवढ सगळ होऊन सु दा चंदनबाले या चेह यावर राग कं वा बद याचा कोणताच भाव न हता. ितने सांिगतले
ा सग या घटनेम ये कोणाचाच दोष नाही. जे काही घडले आहे, ते मा या दुषकम आहेत. यामुळे तु ही
कोणतही दुःख वाटून घेऊ नका. कोणवरही राग क नका. ित या या वा यांवर ध ाशेठ शांत झाले.
ित यासाठी काहीतरी खा यासाठी आणायला गेले. परं तु घरी काहीच खा याचे पदाथ न हते. यांनी शोधाशोध
के ली. यांना थोडेसे चने िशवाय ितथे काहीच िमळाले नाही. शेठ नी चंदना या हाथांम ये ते चने देऊन हणाले,
मी बाजारातून तु यासाठी काहीतरी खा यासाठी व हा साखकदंड काप यासाठी कोणला तरी सोबत घेऊन येतो.
तो पयत तु हे खाऊन घे. असे सांगनू शेठ घरा या बाहेर पडले.

शेठ जाताच चंदनबाला या खोली या चैकटी म ये येऊन उभी होती तीन दवस िबना अ व पा यािशवाय
असताना सु दा ित या मनात िवचार येतो क , आपण हे चने आधी कोण यातरी याग ना देऊ व मगच आपण
हन क . ितची ही पिव भावना िन फळ गेली नाही.

योगायोगाने यावेळी भगवान महावीर कठोर तप या म ये होते. ते आपला पाच महीने पंचवीस दवसांचा
उपवास तोड यासाठी घरो-घरी जात होते. आतापयत यांची कत सव पसरली होती. येकजण यांना आहार
दे यासाठी इ छू क होते. भगवान महावीर येक ठकाणी जाऊन तेथील प र थीती आिण आहार बघून मागे
फरत यांनी आतापयत कु ठे च आहार घेतला न हता. यांनी के लेले संक प जोपयत पूण होत नाहीत, तोपयत ते
आहार घेत न हते.

भगवान महावीरांचे संक प असे होते क , यांचा आहार एक राजकु मारी या हातून हो ओ, िजचे के स मुंडण झालेले
असोत, जी बीना अपराधाची साखळदंडानी बांधलेली असेल, िज या डो यात अ ू असतील ती दान कर यासाठी
चैकटी या आत एक पाय व बाहेर एक ठे ऊन उभी असेल व आहार हणून खा यासाठी जी चने देईल...

भगवान महावीरांचे हे सगळे संक प पूण होणे अगदी कठीण आहे. असे सवानाच वाटत होते. चंदनबालेला हे
मािहत होते क , भगवान महावीर आपला उपवास सोड यासाठी येक घरी जात आहेत. ित या तीन दवसा या
या यातने मधून ितला जे हा खा यासाठी चने िमळाले ते हाच ितचे भाव झाले क , कदाचीत ती ते चने भगवान
महावीरांना दान देऊन मगच वतः हण करावेत. ितचा हा िवचार सु असतानाच भगवान महावीर

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

चंदनबाले या दारात पोहोचले ितथे यांनी पाहीले व यांचे सगळे संक प पूण झाले िशवाय एक क , चंदनबाले या
डो यात अ ु न हते. यामुळे भगवान महावीर मागे फरले. हे पहाताच चंदनबाले या मनात िवचार आला क ,
एवढे मोठे यागी आप या दारात येऊन परत िनघालेत हे पा न ित या डो यातून अ ू वा लागले. ित या
दयाला झालेले असीम दुःख पा न ितची भ पा न भगवान महावीरांना परतावे लागले व चंदनबाले या
हातून यांनी चने घेतले व यांचा पाच मिहने पंचवीस दवसांचा उपवास सोडला.

चंदनबाले या हाशामधील साख या आपोआप सुट या ती मु झाली. सव आनंद पसरला देवांनी पंच द
कट के ले. वातावरणा म ये वेग याच कारचा आनंद पसरला होता. पण चंदनबालेसाठी ा सग या गो चा
आता काहीच मोल रािहला न हता. ित भगवान महावीरां या यानाम ये म झाली. भगवान महावीरां या
काळामधील चंदनबाला पिह या सा वी झा या.

कालांतराने जे हा भगवान महावीरांना के वल ान ा झाले ते हा चंदनबालाने पण यां या अनुयायी बनुन

संयम हन के ला. ३६००० सा वीयां या म ये या मुख सा वी बन या. शेवटी आप या कम य क न यांनाही
मु िमळाली.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 भगवान महावीर जीवन प रचय

लेखक

सौ. ह
े ल सागर शहा,बारामती

अ हंसेचे मुत मंत ितक असलेले व संपूण िव ला “जगा आिण जगू ा” याचा संदश
े देणारे व “सव ाणीमा ावर
दया करा” या संदशे ाचा जगभर सार करणारे भगवान महावीर यांची आज ज म क याणकाचे औिच य साधून
आपण भगवान महावीरां या जीवन प रचय पाहणार आहे.

भगवान महावीरांनी ‘अ हंसले ाच’ सग यात उ तम नैितक गुण असे संबोधले आहे. यांनी संपूण िव ाला जैन
धमाचे पंचशील िस दांत सांिगतले जे क , पुढील माणे १. अ हंसा, २. स य, ३. अप र ह, ४. अचैय (अ तेय),
५. ा चया.

भगवान महावीर जैन धमाचे वतमान अवस पणी काळातील चैवीसावे तीथकर आहेत. भगवान महावीर अ हंसेचे
मुतीमंत तीक होते. वैशाली रा या या कुं डलपुर कुं ड ाम येथे इसवी सन पुव ५९९ म ये भगवान महावीरांचा
ज म झाला. ते ीय प रवाराम ये ज मास आले. यांचा विडलांचे नाव िस दाथ होते. व आईचे नाव ि शला
होते. ि शलानंदन वीर क जय बोला महावीर क ,... पूव चे हे वैशाली िबहारमधील मुजफकरपुर िज ात होते.

भगवान महावीरां या भावाचे नाव नंदीवधन व बिहणीचे नाव सुदशना होते. यांचे बालपण राजेशाही थाटात
गेले. जेमतेम आठ वषाचे असताना यांना िश ण व श िव ा ा कर यासाठी शाळे त जावे लागले.

भगवान वधमान यांनी िववाह के ला नसुन ते हचारी होते. भगवान महावीरांचे कुं टूंबीय हे जैनांचे तेवीसावे
तीथकर भगवान पा नाथ यांचे अनुयायी होते.

भगवान महावीरांचे बालपणीचे आई-वडीलांनी ठे वलेले नाव वधमान होते. वधमान यांची िवचारधारा
लहानपणापासून चंतनशील अस याने राजघरा यातील वैभव यांस अिधक काळ आकष त क शकले नाही.
संसाराचे आकषण ही मनात िनमाण होऊ शकले नाही. फ मात-िपतांसाठी ते ग प होते. पण अशातच अितशय
लहान वयात हणजेच भगवान महावीर फ २८ वषाचे असताना, यांना मातृ व िपतृ िवयोग झाला. ते अिधकच
िवर झाले, यामुळे ऐिहक सुखाब ल असलेले उरले सुरले आकषण ही कमी झाले.

मानवी जीवनातील दुःख हे सुखापे ा जा त ती आहे, याची जाणीव यांना झाली. याचाच दुःख कमी कर याचा
माग हणून यांनी यांनंतर लगेच २ वष नी हणजेच वया या ३० ा वष गृह याग के ला. मणी द ा घेतली.
यांनतर ते ब तांश वेळ यान-धारणे म ये म असत. यांनी बारा वष हणजेच एक तप मौन पाळले होते.
श रराला असं य क देत, बारा वष कठीण तप तप या के यानंतर यांना पूण आ म ान झाले. खडतर साधनेनी
यांना शेवटी के वल ानाची ा ी झाली. बारा वषामधील पिह या ारं भी या एका वषानंतर यांनी व ाचाही
याग के ला व दगंबर अव थेम ये रा न जे बक म ये एका शालवृ ा या खाली यांनी के वल ानाची ा ी क न
घेतली. हणून यानंतर यांना के वलीन नावाने ही जाणले जाऊ लागले.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 ान ा ीनंतर यांनी जनक याणासाठी उपदेश दे यास सु वात के ली. यावेळी अधमागधी भाषा सव चलीत
अस याने यांनी लोकांम ये उपदेश पोहोचव यासाठी आधमागधी व ाकृ त भाषेचाच वापर के ला. यांचे िवचार
गणधर हण या जाणा या यां या मुख िश यांनी ंथ पाने संकिलत के ले होते. ारं भी काळात हे िवचार
मौखीक पाने टकवले गेले, पण नंतर ते लु झाले. भगवान महावीरांनंतर सुमारे १००० वषानी या ंथांचे
पुन ीवन कर यात आले. इं य व िवषय वासनांचे सुख दुस याला दु:ख व लेश देऊनच िमळवता येते, असे
यांचे ठाम मत होते. हणूनच यांनी जैन धमा या अ हंसा, स य, अ तेय, अप र ह या बाब म ये ा चयाचाही
समावेश के ला. याग, ेम, संयम, क णा, शील व सदाचार हे यां या वचनाचे सार होते. आजही आहे. यांनी
चतुिवध संघाची थापना के ली. समता हेच जीवनाचे ल य आहे. असे सांिगतले, यामुळे बंबीसार, चं गु मौय
यांसारखे मोठे राजे, लोक भगवान महावीरांचे अनुयायी बनले.

देशांत ठक ठकाणी फ न भगवान महावीरांनी “जीओ और जीने दो” चा पिव संदश े जनलोकांपयत सारीत
के ला. महावीर वाम मुळेच २३ वे तीथकर पा नाथ भगवान दारा ितपादीत के ले या, िस दांतांनी एक
िवशाल धमाचे व प धारण के ले. जैनधमाम ये ‘कमाची पिव ता’ व ‘अ हंसा’ यावर िवशेष भर दला जातो.
याचाच िनसरा मु य िस दांत हणजे “अनेकां तवाद” होय.

भगवान महावीर हे ‘जातीपाती, अंधिव ास, पुशह या, हंसा व जातीपातीमधील भेदभाव’ याच काळात ज माला
आले. जैन ंथानुसार भगवान महावीरांचा ज म २३ वे तीथकर पा नाथ वाम या िनवाण मो ा नंतर २७८
वषानी झाला होता. असा उ लेख आढळतो. तर काही ठाकणी २५० वषापूव झाला अस याचा ही उ लेख आहे.

आधुिनक काळातील जैनधमाची ापकता आिण याचे होणारे दशन या सवाचे पूण ेय भगवान महावीरांना
जाते. भगवान महावीरांची समंजस वृ ी अस या कारणाने यांनी जातीयवाद बोकाळलेला असताना देखील,
अंधिव ास, कमकांड, पुरोिहतांचे होणारे शोषण आिण भोगवाद या सवामधून लोकांना बाहेर काढले. भगवान
पा नाथ जे क , जैनांचे तेवीसावे तीथकर आहेत. यांनी स य, अ तेय, अ हंसा व अप र ह या चार त वांवर
धमाची उभारणी के ली होती. हणून तो चातृयाम धम होता. पण भगवान महावीरांनी यात ा चयाची भर
घालून याचे पंचयाम धमात पांतर के ले. जु या परं परांना खंिडत न करता न ा त वांशी यांचा मेळ घालून
यो य ती धमाची परं परा चालू ठे व याची कौश य यां याकडे होते ते वरील घटनेतुन दसून येते.

भगवान महावीरांची चाणा बुि दम ा अस याने व गिणत, भूिमती, योतीषशा तसेच गृह ताया या
हालचाली िवषयी ही ची होती. यांनी या िवषायांवर ही आपली िवचार मांडले होते. िनती ा, मा, समता,
याग, अ हंसा इ.गुणांची परमावधी महावीरां या ठकाणी अस याने महावीरांचे च र हणजे साधुच र ाचा
थम आदश आहे, असे संबोधले जाते.

भगवान महावीरांची अनेक नावे आहेत, वधमान हे आई-विडलांनी ठे वलेले नाव परं तू ते महावीर या नावानेच
र ात झाले. यांना वीर, अहत, स मती, वैशािलक अशीही नावे दे यात आली होती. यांचे गण ातृ
अस यामुळे या गणात जे ज माला आ यामुळे यांना ातृपु असेही हटले जात असे, महावीरांनी व ाचा याग
के ला अस याने यांना िन ंठ िन ं थ व रहीत हणून नातपृ असेही हटले जाई. यांनी िवकार जंक यामुळे
यांना िजन या अथाने िजन हे नाव िमळाले आिण या नावाव नच जैन ही िस द सं ा ढ झाली. यांना
के वल ान ा झा यामुळे के विलन असेही हटले जाई पण या सव नावांपैक आपण पाच च नावांनी भगवान
महावीरांना आता या काळात ओळखतो. हणजेच ही पाच नावे जा त यात झाली, ती अशी क , महावीर,
वधमान, वीर, अितवीर, स मती.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

थोड यात महावीर जीवन प रचय

कु ळ :- इ वकू

नाव:- महावीर, वधमान, वीर, अितवीर, स मती

विडलांचे नाव:- िस दाथ

आईचे नाव:- ि शला

वंशाचे नाव:- ातृ ि य वंशीय नाथ

गो ाचे नाव:- क यप

िच ह:- संह

गभ ितथी:- आषाढ शु ल ष ी शु वार १७ ई.पू. ५९९

गभ काळ:- ९ मिहने, ७ दवस, २२ तास

ज म थान:- कुं डलपुर

ज मितथी:- चै शु ल १३,२७ माच सोमवारी सकाळी ई.पू. ५९८

दी ा ितथी:- मागशीष कृ णा दशमी १०

कु मार काळ:- २८ वष, ७ मिहने, १२ दवस

तप काळ:- १२ वष, ५ मिहने, २० दवस

देशला काळ:- २९ वष, ८ मिहने २० दवस

के वल ान ा ी:- वैशाख शु ल १० रिववार २३ एि ल ई.पू. ५५७

ान ा ी थान िबहार म ये जृि भका गावाजवळ ऋजुकुला नदी या तटावर शाल वृ ा या खाली िबहार

थम देशना ावक कृ ण ितपदा शिनवार १ जुलै ई.पू. ५५७ थान राजगृह नगर, िवपुलाचल पवतावर

के वली उपदेश काळ:- २९ वष ५ मिहने, २० दवस

िनवाण ितथी िव बंधु वा आिण समानतेचा सार करणारे भगवान महावीर वामी ७२ ा वष कात क कृ ण
आमाव या ३० यषेला मंगळवार द. १५ आ◌ॅ टोबर ई.पू. ५२७ मो ास गेले

िनवाण भुमी:- पावापुरी, िज हा नालंदा िबहार

महावीरांचे भव भव अथात पूवज म ३४ होते

मु य िस दांत:- पंच महा त

उपदेश भाषा:- अधमागधी, पाली, ाकृ त

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

त व ान:- अनेकां तवाद, यादवाद

यांचे समकालीन:-भगवान गौतम बु द

एकू ण आयु काळ:-उ काळ उ योग ७१ वष, ६ मिहने २३ दवस १२ तास

वण:- सुवण सोनेरी

उं ची:- ६ फु ट ७ हात

गणधर एकू ण:- गणधर ११ होते. गौतम गणधर थम होते.

शासक देव यथ:- खलंन- मातंग

जा◌ॅक ऋषी

शासक देवीया◌ॅ◌ं:- यि णी िस दायनी देवी

अशा या जैन धमातील २४ ा तीथकरांची आपण ज म क याणक दन साजरी करतो. महावीर ज म क याणक
असे ही संबांधले जाते. महावीर ज म क याणक दन कलडर या माच एि ल मही यात चै मिह या या २३ ा
दवशी साजरी के ली जाते. महावीर ज म क याणक दवशी मुत ला िवशेष ान घातले जाते. याला अिभषेक
हणतात. मुत ला िसहांसनावर कं वा रथाम ये बसवून भ िमरवणूक काढली जाते. नारे दले जातात. भजन,
गीत देवांचे हटले जाते.

कती सांगू मी सांगू कु णाला,

आज महावीर ज मास आलां ....!

आज या दवशी िवशेष यान के ले जाते. िवशेष ाथना के ली जाते. या दवशी सव जैन, मं दरांम ये आप या
मतेनुसार ग रबांना दान देतात. उ सव साजरा के ला जातो. या दवशीचे िवशेष मह व होय अशा कारे
महावीर ज म क याणक उ सव आनंदाने साजरा क न जैन धमाला िव बनव याचा य क या.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 के वल ानाचा द काश ते महािनवाण पावापुरी

लेखक
सौ. माधुरी राज कु मार शहा, अ लकोट

जृ भक गावाजवळील ऋजुकुला नदी या कनारी मनोहर उपवनात शाल वृ ा याखाली महार नावा या
िशलेवर भगवान महावीर यान थ बसले. सतत १२ वष खडतर तप रणामुळे सव कारचा लोभ, मम वाचा
य होऊन संयम आिण तपा या भावाने संपूण मल काढू न टाकला. दय पिव झाले. महावीरांना न
जाण यासारखे या जगात काहीचे रािहले न हते. भगवान महावीरांना के वल ान झाले. वगातील इं ांना
आनंदाचे भरते आले. के वल ाना या ा ीनंतर तीथकरांचा जेथे-जेथे िवहार होतो तेथे-तेथे सव ाणीगणांना
संसारतापहारक स दमामृताचे अखंड ाशन करता यावे हणून, पिह या वगातील सौधमइं ा या आ ेने कु बेराने
त काल समवशरणाची रचना के ली. भुं या मुखार वंदातून काय बाहेर पडेल यासाठी येकजण ित ा क
लागले. परं तू िनराशा झाली. भगवंतां या मुखातून वनी िनघेना. यामुळे संसारी जीवांना उपदेश िमळे ना असा
झाले होते. इं ांनी आप या अविध ानाने ओळखले क , भगवंतांचा द उपदेश दयात धारण क न सम त
संसारी जीवांना समजावून सांगणा या अशा गणधरांची आव यकता आहे.

इं ाने इं भूती गौतम हाच भगवान महावीरांचा थम गणधर हो यास ा आहे. िनयोगही तसाच आहे. हे
जाणून बटू चा वेषधारण के ला.

“ यैका यं षटकं नवपदसिहतं जीवषटकायले या:।

पंचा ये याि तकाया तसिगतीगित ानचा र भेदा:।।

येित दाित पृशित च माितमान य: स वै शु ददृि :।।’’

या ोकाचा अथ इं भू तंना िवचारले. ोक हणून संप यावर गौतमास बटू ची शंका आली. ोकाचा अथ
समजेना. अ या ोकाचा अथ तु या गु ला तरी माहीत आहे का? वतः यान थ बसून तूला पाठिवले? बटु इं
हणाले, चला आपण यांनाच याचा अथ िवचा . त हा इं भूती यात िव दान, गवाने हणाला, चल तु या
गु चीच प र ा घेऊ या. बटुला तेच पािहजे होते, अपार आनंद झाला.

मगध देशातील िवपूलाचल पवतावरील समवशरणाजवळ जाताच भ तेची व द तेची क पना आली, तसेच
दोन योजन िव तार असले या वतुळाकार समवशरणा भोवती इं नील व चं कात इ यादी म यांनी अनेक रं ग
इं धनु या माणे भासत होते. यां या चारही बाजूस धम वजानी मंडीत चार तंभ होते. येक तंभावर
भगवंतां या चार र य मुत साि वक भावनांचा वषा करीत हो या. गौतमाचे ल या मान तंभावरील वीतराग
मु क
े डे जाताच अहंकार व अिभमान गळू न पडू न ज मोज मी साचिवलेले िम या व मान तंभावरील मुत कडे
पहाताच िव तवावर िवरघळणा या लो ा माणे िवरघळू न गेल.े िन थ योगीस ाट भगवंतांना पा न तो
भािवत होऊन नम तकार के ला. जे हा महावीरांनी इं भूतीचे लहय भ न आलं. िजनवचना या उपदेशानंतर
गौतमाने त काळ सव िश यांसह जैनं दी े चा वीकार के ला. भगवान आजपयत मी अंधारात चाचपठत िन

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

ठे चकाळ माग मण करीत आिण अ जीवांनाही अंधारात लोटीत होतो. आज स य ाना या करणांनी मा या
जीवनाचा कोपशन कोपरा उजळू न िनघाला आहे, “हे भो ! मी शरण आलो आहे माझे जीवन उ त करा.’’

इं भूित गौतम भगवान महावीरांचे थम िश य झाले. याना ताबडतोब ७ ल धी - ऋ दी ा झा या. यांचे

ान इतके िनमल झाले क , भगवंतां या द खनीचा अथ दयात धारण कर याची मता यां या ठकाणी
आली. उ कोटीच मनःपयाय ान यास ा झाले आिण ते भगवान महावीरांचा थम गणधर झाला.

समवशरणाम ये इं भूित गौतमा या आगमानाने ाणी मा ांना भगवंताची वाणी समजू लागली. द वनीचा
सु म आशय अचूकपणे ल ात घेऊन दादशांग ुताची पदरचना के ली. अ ान दूर झाले. दुःख मु चा माग
यांना सापडला.

भगवान महावीर िवहार एखा ा वाह या नदी माणे सतत चालू राहीला. जैन मणांचे जीवन वा या माणे
असते. यांनी एका ठकाणी कधी राहात नाहीत. के वल ान ा ीनंतर २९ वष तीन मिहने २४ दवस यांनी
सतत िवहार क न धमामृताचा वषाव के ला. िवहार काळात गतज मातील पु यिवपाक व पी आप या
त व ानाचे सं कार जनसामा यावर थायी पाने राहावेत. या उ श े ाने यांनी चतु वध संघाची थापना के ली.
संघाम ये मोठमोठे राजे, राजकु मार, रा या, सावकार, ग रब, ा हण, ि या द सव जातीतील लोक होते.
आ यकांचे नेतृ व चंदना, चतु वध संघाचा अिधनायक इं भूित गौतम तर इं भूती माणेच आणखी दहा गणधर
महावीरां या चतु वध संघाचे नायक होते. संघ व था कडू न महावीरांनी मानवजातीवर फार मोठे उपकार के ले
आहेत. फ मानवक याण न हे तर ाणी मा ा या क याणाचे एक येयच नजरे समोर होते.

अ हंसा, संयम, तपच, उ म धम आहे. महावीरांनी आप या वचनाम ये धम, स य, अ हंसा, ा चया आिण
अप र ह मा यावरच जा त भर दला. याग आिण संयम, ेम आिण क णा, शील आिण सदाचाराच वचनाचे
सार होते.

पावापुरीम ये चातुमासा या अंितम मिह यात हणजे का तक कृ ण चतुदशी या दवशी महावीरांनी अंितम
संदश
े दला. याचा लाभ फ मगध स ाट अजातश ुनी उठवला. म लवंश या १४ राजांने आिण लंि छवी
वंशाचे ९ राजाला सोडू न कोटी भ जणांनी याचा लाभ उठव यासाठी एक आले. समवशरणाम ये महावीरांनी
१६ हरापयत ‘उ रा ययनसू ाचे’ बृहत वणन के ले. अंितम हरम ये भगवान महावीरांचा िनवाणकल जवळ
आ याने समवशरणाचे िवसजन झाले होते. भगवान महावीर पावापुरी या मनोहर बागेतील तलावा जवळ एका
लहानशा जागेत बसले होते. अखेर िनवाणाचा दवस उजडला. अि न अमाव येची ती पहाटेची वेळ भगवान
महावीरांनी योगिनरोध क न शेष चार अघाती कमाचा नाश के ला. वाती न ा या वेळी पदमासन अव थेम ये
बसून िनवाण झाले. हणून या जागेला ‘िनवाणकाल नायक’ हणतात. यांचा आ मा जड शरीराला सोडू न
उ वकामी बनला.लेकाकाशा या अ भागी िस दिशलेवर जाऊन ि थरावला.

हजारो भ यां या अंितम दशनासाठी आले. स दमाचा उपदेश देऊन मुि पदास पोहोचले. याच गमनाला
‘िनमाण’, महािनवाण असे हणतात. याचाच अथ आ याची प रपुण शांती, ज ममृ युवर िमळिवलेले आ याने
कायमचाच िवजय, अ यपद ा ी हणजेच मो . कृ णप अमाव या असून देिखल सव तेज वी काश
पसरला होता. समु गजू लागले. देवलोकातील घंटा आपोआप वाजू लाग या. इं आप या अनेक सहकारी
देवदेवतासह तेथे आले. ह रचंदन, कापूर आिण उ कृ सुगध
ं ी व तुंची िचता रचली. महावीरां या उ कृ शरीराला

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

नम कार क न इं ाने ते िचतेवर ठे वले. अि कु मार देवांनी िचतेला नम कार के ला. िचता पेटली. वायुकुमारांनी
नम कार के ला. िचता भडकली. सव देव मोठमो ाने जय-जयकार करीत िचतेला दि णा घालू लागले. अखेर
िचतेची राख झाली. सवानी ती राख भ ने आिण उ साहाने म तकारवर धारण के ली. देव देखाील या राखेला,
मातीला हणजेच र ेलाच मोठे ऐ य समजून म तकारवर धारण क ण मो ा आनंदाने जय-जयकार करीत
वगात िनघून गेले. इतक गद होती क मातीचा एक कणही िशि लक रािहला नाही. उलट तेथे जणू सरोवरच
बनले. पूव मं दरा या बाजूला जग िस द असे प सरोवर नावाचे तलाव ८४ बीघे म ये पसरलेले होते. आता
ते सरोवर के वळ २ एकर े ात लांब व ं द एवढच आहे. भगवान महावीरां या िनवाणा या वेळेस हे समतल
सपाट े होते. आता तेथे जणु सरोवरच बनल. हे सौदंय पहा यासारखे असून कमळांनी भरले या जलाशया या
म यभागी जैनमंदीर आहे. जैन धमाच मुख तीथ थल येथे खूप सुंदर भगवान महावीरां या चरणपादुका आहेत.
समवशरण मं दर, मो मं दर आिण निवन मंदीराचे अदभूत सौदंय पयटकांनाही िखळवून ठे वते. येथील येक
कण न कण पूजनीय आहे. शु द वातावरण आ यास परम शांित देते. इथेच महावीरांने मो पद ा के ले.

२६०० वष पूव ाचीन काळाम ये िबहारम ये नालंदा िज ाम ये पावापुरी मगध सा ाजांचा एक भाग होता.
या मं दराचे िनमाण २५०० वषापुव राजा नं दवधनने के ले. िवमाना या आकाराम ये के ले गेल. नं दवधननी
भि वश होऊन सो याची िवट वापर या. काही वष पूव मं दरा या जीण दारा या वेळी ते काशात आले मोठ
मोठी वीटं जवळजवळ २ अडीच हजार वषपूराने जूने अस याची साथ देत आहे. सुंदरते या हेतनू े संगमरवर या
दगडावर लावले गेले. जलाशया या कनारी ६०० फू ट लांब लाल दगडांचा पूल बनवले गेले आहे. मं दरा या
गभगृहाम ये भगवान महावीरांचे, गौतमगणधरांचे, सुधमा वाम चे चरणकमल बनिवले आहे.

जलमं दरा या समोर समवशरण मं दर व भ ाचीन जैनधमशाळा आहे. पांडूकिशला मं दर जलमं दरे या
पाि मेाल भगवान महावीरांचे चरणकमल थािपत आहेत. याच प रसरात आ यका १०५ ी ानमती
माताज या सौज याने भगवान महावीर वाम ची साडे आकरा फू ट लालपाषाणाची ितमा िबहार टेट दगंबर
जैन े किमटी या िनदशनाम ये थािपत के ली गेली. जलमं दरा या जवळच धम यान कर यासाठी महावीर
मनोहर उ ान के ले आहे, हेच ते भगवान महावीरांचा अंितम उपदेश के ले ते थान यालाच अंितम देशना थळ
असेही हणतात. याच दवशी रा ी महापंडीत इं भूित गौतमगणधरांना के वल ान गट झाले िव ानी
भगवान महावीरांना मो ल मी व यां या थम गणधरांना इं भू तंना ानल मीची ा ी झाली. जनतेला
अपार आनंद झाला. यांचा आनंद व हषाचा काश घरोघरी दीप पाजळले गेले. िजकडेितकडे दपच दप दसू
लागले. लोक नाचू लागले, भ गाऊ लागले. नमः ी वधमानाय चा जयघोष दाही दशातून घुमु लागला. या
अिव मरणीय आनंदाला दीपावली हणतात. आनंदाची दवाळी, ानाची दवाळी, मो सुखाची दवळी भगवान
महावीरां या िनवाणाची दवाळी.

अमाव या असून देखील यावेळी जगभर पसरले या उदयोताचे ितक मृितिच ह हणून आजही या दवशी
द ाची योती उजाळू न हा आगळा आनंद मोहो सवी सण अखंड साजरा करतो आहे. करत राहणार दृ याचा
मुलमं “जगा आिण जगू ा” व “अ हंसा परमो धमः” च पालन क या.

ता पय हे आहे क , दवाळीचा सण शरीर आिण डोकं आिण मन च छ क न आप या अंतःकरणाम ये ान आिण

सदबु दीचा दवा वलीत कर याचा संदश े आहे. गौतम गणधर आप या अनुयायांना सांगतात क , अ पा दीपो
भव भारतातील येक दशाचे जैन तीथया ी िनवाणलाडू भू या चरणाम ये अ पत क न वतःला ध य
मानतात.

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

 शेवटी काळपु षाने ऐकले...
लेखक

कुं समीरा सुयकांत शहा,वडगाव

भगवान महावीरांचे महावीर व

जो मोह, माया, मान, म सर, मदन वीर है ।

जो िवपुल िवहन के बीच म भी, यान धारण धीर है ।

जो तरण तारण भव िनवारण, भव जलिध के वीर है ।

वे व दिनय िजनेश, तीथकर वयं महावीर है।

इ.स.पूव सहावे शतक हणजे हंसाचाराने बखरले या, अ यायामुळे हतबल झाले या अगितक समाजाचे िवदारक
शतक होते. य ाम ये मूक पशुंचे बळी दले जात होते. एकं द रत मूक पशुप ांपासून ते लोकांपयत सवजण ासले
होते. या सव ािणमा ांचा आ ोश शेवटी काळपु षाने ऐकला व अ हंसा परमो धम चा पुर कार करत आप या
तेज वी िवचारांनी भगवान महावीरांनी सव जनमाणसांना स मागाकडे वळिवले.

पण आज वतमान प रि थती बघता संपूण िव हंसे या भीषण वालांनी होरपळू न जात आहे. च कडे अिव ास
व संशयाचे वातावरण िनमाण झाले आहे. याग, ेम, बंधुभाव व वाग यात मा अधम व ढ गीपणाच दसतोय.
अशा वागणुक मुळे गु हेगारी व दहशतवाद िनमाण झाला आहे. आिण ही प रि थती पाहता भगवान महावीरांनी
सांिगतले या मौिलक िवचारांनी आज खया अथाने गरज भासते !

भगवान महावीर हणतात, अ हंसा हे अमृतत व आहे, मनु य ज माने नाही तर कमाने महान बनतो. स य हाच
खरा धम आहे. मा, शांती हेच खरे कम आहे. शाकाहार हे अ हंसच
े े िवदयापीठ आहे. िवचारात अनेकांतवाद,
आचरणाम ये अ हंसा, वाणीम ये यादवाद, समाजात अप र ह हे भगवान महावीरां या िवचारातील
महावीर व आहे.

ते हणतात अ हंसा हणजे मन, वचन व कायेने कं वा संमती पाने कोण याही जीवास ास दयायचा नाही.
सव जीव समान आहेत ही भूिमका याम ये आहे. एके काळी हे सव आम या देशात, आम या मातीत, आम या
समाजांत घडत होतं. पायाखाली मुंगीसु दा मारली जाउ नये हे भगवान महावीरांचे त व ान आ ही जपत होतो.
पण आज याच भारतात याच मातीत याच समाजात अगदी कडयामुं यां माणे माणसं मारली जात आहेत.

आज अ हंसेचा िवचार करता ाचार, आ मह या, बला काराने थैमान घाटलेले आहे. आजही धमा या नावाखाली
कतीतरी ा यांची ह या होताना दसते आहे. आतंकवादी बंदक ु तून धडाधड गोळया घालून िन पाप लोकांची ह या
करत आहेत. हे सव पािहले क वाटते भगवान महावीरांनी सांिगतले या अ हंसे या िवचारांची आज खया अथाने गरज
आहे.

आज जगाम ये, रा ाम ये कलह िनमाण झालेले दसत आहेत. एकमेकांमधील मतभेदा या झळा हया नेहमीच
सवसामा यांना भाजून काढतात. गरीब, भो या-भाब ा जनतेला दंगलीसाठी िचथावून मोठे नेते आप या वाथाची

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

पोळी भाजून घेतायत आिण वतः मा सुरेि त राहतायत. ही आजची व तुि थती आहे. आिण हे के वळ अनेकांतवाद
न समज यामुळे होत आहे. अनेकांतवाद हणजे काय तर व तुम ये पर परिवरोधी धमाची वीकृ ती. हणजेच आपण
एखादया गोि चा एकाक िवचार न करता सवागीण िवचार के ला तर भांडणे सहज संपतील. भगवान महावीरांनी
सांिगतलेला अनेकांवाद हा दोन गटातील सम यांना दूर करणारी एक संजीवनी आहे.

भगवान महावीर हणतात वाणीम ये यादवाद असला पािहजे. आज वाणीतील िवनय संपु ात आला असुन ितने
उ प धारण के ले आहे. पण मनु य हे िवसरतो आहे क , श दां या जखमा कधीही भ न िनघत नाहीत हणून
वाणीम ये यादवाद असला पािहजेत. माझे तेच खरे असे हण यापे ा खरे तेच माझे हे भगवान महावीरांनी
सांिगतलेले िवचार आज खया अथाने जोपास याची गरज आहे.

याचबरोबर जीवनाम ये अप र ह असला पािहजेत. कारण आज आप या इ छा, आकां ा एवढया अनंत आहेत क
यांना काही अंतच नाही एक पूण झाली क दुसरी, दुसरी पूण झाली क , ितसरी मनु य करोडपती झाला तरी याची
तृ णापूव होत नाही. या थ या लोभाने कु टूंबाम ये दुरावा िनमाण झालाय. वृ दा- मांची सं या वाढत चालली
आहे. जर आप याला जीवनातील अशांतता, भय तता, ताणतणाव कमी करायचा असेल तर महावीरांनी सांिगतलेले
अप र हाचे िवचार आ मसात कर याची गरज आहे. भगवान महावीरांचे हे िवचार पािहले क , आप या ल ात येते
क यांचे िवचार कालबाहय नसुन कालसुसंगत आहेत.

िव यात िवचारवंत आिण त व आचाय रजनीश हणतात २१ ा शतकातील िव ान ेमी माणसाला भगवान
महावीरांची अ हंसा कं वा महािवनाश यापैक एकाचीच िनवड करावी लागेल. भगवान महावीरांनी समता सव
भुतेषु या त वाचा पुर कार के ला. मनु य ज माने नाही तर कमाने महान बनतो असे सांगत सवधम समभाव
देिखल यांनी िशकवला. हे यांचे काय असामा य न हे का? यां या या िवचारांची आज संपूण जगालाच िनतांत
गरज आहे. कारण आज मनु य शै िणक पद ांचे भले मोठे शेपूट लावून सुिशि त व सुसं कृ त झाला आहे का?
उलट या या मनातील उ नी तची भावना मा समाजात फोफावत चालली आहे.

भगवान महावीरां या त व ानातील सवात मह वाचा संदश े हणजे जगा आिण जगू दया ते एकदम सा या
भाषेत सांगतात क सुख हे सग याना हवेहवेसे आहे. दुख कोणालाही नको आहे. येकाला वाटतं क , मी वतः
जगावं, आपण वतः मराव असं कोणालाही वाटतं नाही! मग तो वहार आपण आप या वतःशी करतो तोच
वहार दुसयाशीही करायला नको का? यालाही जगावसं वाटतंय ही खरी मानवता आहे आिण हाच माणुसक चा
खरा धम आहे.

आज आपण िवचार के ला तर भगवान आ दनाथांपासून ते भगवान महावीरांपुयत सवानीच ी-पु ष समानतेचे

िवधान के ले आहे. भगवान महावीरां या संघात ३६००० चंदना, भावती, चेलना, जे इ यादी महासंयमी
आ यका हो या. ािवकांना यावेळेस िवशेष स मान दला जात होता. हे स य नाकारता येणार नाही.

पण आज आपण पािहले तर आज मनु य । ी ण ह येसारखे घोर पाप करत आहे. गभातच ीची ह या होत
आहे. जर आप याला िह प रि थती बदलायची असेल तर भगवान महावीरांचा पिव शासनकाळ डोळयासमोर
ठे वून ! यांचे िवचार जोपासून ी ुण ह या कशा थांबवता येतील यासाठी य के ले पािहजेत.

आज आपण पािहले तर अंध देचा पगज देिखल अजुनही आप या समाजातून गेलेला नाही. जादुटोणा, चम कार
यांसार या गो व
ं र िव ास ठे वन
ू आजही मनु य आपला वेळ फु कट वाया घालवत आहे. पण भगवान महावीरांनी
आप या त व ानातून एके रवाद व इ रकतृ व याला मा यता दली नाही. येक जीवा मा वतं आहे. येक

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९

जीव आप या कमाचा कता व कमफलाचा भो ा आहे. असे ते सांगतात. पु षाथाने भा य बदलता येते असा
आप या त व ानातून िव ास देउन भगवान महावीरांनी अंधिव ास, चम कार याचबरोबर बुवाबाजी,
जादुरोणा यांसार या गो न
ं ा आप या त व ानात थान दले नाही.

याचबरोबर या जगात एक यापासून ते पंच यापयत जेवढे काही जीव आहे या सवािवषयी वाटणारी क णा
यांनी सांिगतले या आहारिवषयक िनतीिनयमातूनच उघड होते. यांनी सांिगत या माणे सुया तानंतर भोजन
के यास अ यंत सु म जीवांची हंसा होते. आिण आज आरो या या दृि नेही याची िचती आपण सव घेतच
आहोत. याचबरोबर अ मी, चतुदशी या दवशी िहर ा पालेभा या कं दमुळे आहाराम ये व य करावीत यामागे
एक य जीवािवषयी वाटणारी क णाच होती. के वळ त के याचे हे दशन न हते तर सव दयाचेच हे दशन
होते.

भगवान महावीरांनी कोण याही यं ािशवाय कट के लेले सु म व मौिलक िवचार अलीकडे वन पितशा ातही
संशोधन करणाया वै ािनकांना देखील थ क ण टाकणारे आहेत. वन ततीला देिखल जीव असतो, यांना देिखल
कान असतात, ते देिखल संगीत ऐकतात हे यांची अडीच हजार वषापूव च सांिगतले होते.

भगवान महावीरांनी पयावरण िवशु दीचा िवचार मांडताना अनथदंड याग या ताचा उ लेख के ला आहे.
यानुसार िवनाकरण लाकू ड, कोळसा, पाणी यांचा अप य करणे, कारण नसताना दवे सु ठे वणे, वृ तोड करणे,
जिमनीचे उ खनन करणे, अनाव यक असा जाळ पेटवून वायू दुषण करणे, कचरा टाकू न जल दूषण करणे हया
सव गो च ं ा ती िनषेध के ला आहे. या सवाव नच आप या ल ात येते क पयावरणा या संर णासाठी देखील
भगवान महावीरांनी मोलाचे योगदान दले आहे.

या सवाव नच भगवान महावीरांनी सांिगतलेले िवचार कती शा त, तकशु दता सावकािलक व सामािजक दृि कोन
जपणारे होते हे समजते. एकांत दृ ीने व संकुिचत वृ ीने बखरले या, हंसाचाराने ासले या मानवजातील
महावीरांचा सिह णूता हाच मं ता न नेउ शकतो. यांची अ हंसा जगाला नाशापासून परावृ क शकते. गरबाजी,
जाितयता व साम याचा गव यांवर महावीरांचे समानता हेच त व तोडगा आहे. महावीरांचे िवचार हे उ म समाज,
रा व िव ही घडवू शकते.

वधमान, वीर, अितवीर, स मती, महावीर अशी पाच नावे ा झालेले आकाशा माणे िवशाल आिण सागरा माणे
गंभीर मह व असलेले भगवान महावीर, यां या वाणीतून आिण दशनातून अनेकां या मनातील शंका दूर झा या
यांनी अनेकांना स माग दाखिवला, यांनी अनेकांना सतपथावर आणले असे सरळ, शांत, चंतनशील वाचे
धनी भगवान महावीर यांनी आप या त व ानातून दलेले मोलाचे संदश े जर आपण आप या जीवनात अंगीकारले
तर खरोखरच आपण एक आदश जीवन, सुसं कृ त जीवन जगू शकतो. व हेच त व ान आप याला आप या जीवनाचे
साथक कर यासाठी उपयोगी ठरे ल.

भगवान महावीरां या पाच नावोपैक वधमान हे एक नाव हणूनच हणावेसे वाटते क , वतमानात वधमानां या
िवचारांची गरज आहे भगवान महावीरांनी दले या िवचारातून, यां या श दांश दातून यांचे महावीर व दसून येते.
याचबरोबर येक जीवािवषयी असणारी अपार क णा व ेम दसुन येत.े यांनी यां या जीवनया ेत जे काही
िवचार आप याला दले, ते आप यासाठी जणू काही एक काशाचा झोतच आहे हणून यां या बददल शेवटी एवढंच

गांज या जीवाची जया मनी खंत,

तोिच खरा साधू, तोिच खरा संत. ।।

ी १००८ भगवान महावीर ज म क याणक िवशेषांक २०१९