घातसूत्र

दीपक करंजीकर
घातसूत्र
दीपक करंजीकर
पहिली छापील आवृत्ती : २५ जानेवारी २०१९
दुसरी छापील आवृत्ती : २३ फे ब्रुवारी २०१९
तिसरी छापील आवृत्ती : १४ एप्रिल २०१९
चौथी छापील आवृत्ती : १ मे २०१९

© विद्या करंजीकर
बी ६, ओम ईशकृ पा हौसिंग सोसायटी
१, संत जनाबाई पथ
विलेपार्ले (पूर्व), मुंबई ४०० ०५७
भ्रमणध्वनी : ९८८१५४६५७८
deepak.karanjikar@gmail.com

ई -प्रकाशन
पुस्तक कट्टा ,
एमएन८/२३, ओम साई सह. गृह. संस्था,
कशीश पार्क , ला. ब. शास्त्री मार्ग
ठाणे (प.), ४००६०४
भ्रमणध्वनी : ९८१९२०७५५९
pustakkatta@gmail.com
मुखपृष्ठ : सतीश भावसार

अक्षरजुळणी : पुस्तक कट्टा

कालगतीतील अखंड जीवनयात्रेत
ज्यांनी भय आणि भूक
यांच्या साहजिक लालसा टाळून
निश्चित अशा भूमिका घेतल्या
अशा सर्व पांथस्थ सुहृदांना-
 सामग्री

प्रस्तावना
मनोगत
घटनाक्रम
एक : टायटॅनिक अपघात की आणखी काही?
दोन : अथा तो फे डरल रिझर्व्ह बँक जिज्ञासा!
तीन : बुडीत कर्जांच्या पद्धतीची कहाणी
प्रकरण चार : खेळियांची अनवट गुंतवळ आणि तिची उकल
प्रकरण पाच : युद्धे-महायुद्धे : अर्थकारणाचे प्रभावी साधन
प्रकरण सहा : यादवीनंतरची अमेरिका (१८९० ते १९०४)
प्रकरण सात : मुक्काम युरोप, तेल आणि पहिल्या महायुद्धाची उभारणी
प्रकरण आठ : मुक्काम अमेरिका - पहिल्या महायुद्धापूर्वीचा घटनाक्रम
प्रकरण नऊ : पहिले महायुद्ध आणि उत्तररंग
प्रकरण दहा : बोल्शेविक क्रांती आणि झारचे शिरकाण
प्रकरण अकरा : ‘ग्रेट डिप्रेशन’ - पेरलेल्या महामंदीची जागतिक सावली
प्रकरण बारा : खळबळजनक घटनांच्या पेरणीची दैनंदिनी
प्रकरण तेरा : दुसऱ्या महायुद्धाची उभारणी
प्रकरण चौदा : महासत्ता अमेरिके चे दरवेशी आणि त्यांचे विलक्षण खेळ
प्रकरण पंधरा : जगाची नवरचना करणाऱ्या पन्नास वर्षांची दैनंदिनी
प्रकरण सोळा : तेल नावाचे कळसूत्र
प्रकरण सतरा : मध्यपूर्वेतील व्यामिश्र ताणतणाव
प्रकरण अठरा : ९/११ च्या हल्ल्याचे गौडबंगाल
प्रकरण एकोणीस : पनामा
प्रकरण वीस : वादळी दशक - बुश व्हाया ओसामा ते ओबामा
प्रकरण एकवीस : रॉथशिल्ड्स ते भारत - व्हाया ईस्ट इंडिया कं पनी
प्रकरण बावीस : जागतिक अर्थकारणाचे नवे शिलेदार : रशिया आणि चीन
प्रकरण तेवीस : अमेरिकन अर्थकारण काल, आज आणि उद्या
उपसंहार : उद्याची बात
नमन
एक : रॉथशिल्ड्स : जगाचे बादशहा
दोन : हाऊस ऑफ मॉर्गन्स - अमेरिकन बँकिंगचे अनभिषिक्त सम्राट
तीन : रॉकफे लरचे तैलसंपन्न घराणे
चार : धाकली पाती
संरचना
एक : जगाची धारणा (One World Order)
दोन : आर्थिक भूगोलाची घातक संरचना
तीन : आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी आणि वर्ल्ड बँके चे मायाजाल
चार : बँकांचे स्तिमित करणारे विश्व
पाच : वॉलस्ट्रीट - जगाच्या अर्थप्रवासाचे उगमस्थान
सहा : अर्थबाजारातील रेटिंग्ज एजन्सीज् - अर्थमाफियांचे प्रबळ हत्यार
सात : NAFTA , WTO आणि GNP नावाचे फ्रॉड परिमाण
आठ : सीआयए - अमानवी चेहरा आणि पाशवी कृ त्ये
नऊ : मोसाद थंड रक्ताची अराजकी संरचना
दहा : कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन आणि टायलॅटरल कमिशन - व्यूहरचनेची एक
बेमिसाल खेळी
अकरा : संरचनेचे मजबूत धागे - बुश घराणे
बारा : जगातल्या कॉर्पोरेशन्सचे अमर्याद विश्व - एका आर्थिक ताकदीची संरचना
तेरा : संरचनेची विषारी फळे - देशांच्या कर्जकहाणीचे नकाशे
चौदा : आजचे अर्थकारण - संरचनेची सर्वंकष मांडणी
परिशिष्ट १
परिशिष्ट २ : संदर्भ पुस्तके आणि वेब लिंक
दीपक करंजीकर
 प्रस्तावना
‘घातसूत्र’ ही कादंबरी नाही. इतिहास नाही. अर्थशास्त्रीय-राजकीय ग्रंथ नाही. निबंध
नाही. प्रबंध नाही. आंतरराष्ट्रीय घडामोडींचे संकलन नाही. तत्त्वज्ञान नाही. आध्यात्मिक
प्रवचन नाही वा क्लिष्ट चिंतनाचे तथाकथित निरूपण नाही.
दीपक करंजीकर यांनी या सर्वाच्या पलीकडे नेणारा, म्हटले तर चित्तथरारक, सर्वंकष
आणि त्याचवेळेस व्यासंगी उद्बोधन-प्रबोधन करणारा, पण एक उत्कं ठापूर्ण, अर्वाचीन
इतिहासाने सजलेला, समकालीन जागतिक शोधग्रंथ लिहिला आहे. सध्याच्या विलक्षण
गुंतागुंतीच्या, आर्थिक अरिष्टाच्या, संभाव्य प्रलयसमान भासणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय प्रवाहांचा
घेतलेला हा वेधक शोध आहे.
अगदी सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत वाचकांचे मन खिळवून ठे वतानाच, त्याला
प्रस्थापित जगाचे भान यावे म्हणून दिशादर्शन करणारे हे लेखन कोणत्याही विशिष्ट
ग्रंथशाखेत मोडत नसले तरी त्यात इतिहास, भूगोल, अर्थकारण, राजकारण, समाजकारण,
तत्त्वज्ञान हे सर्व रहस्यमयतेने येते. वैचारिक आत्मविश्वासही देते!
अशा आत्मविश्वासाची सध्या जगातील बहुसंख्य लोकांना नितांत गरज आहे, कारण
अनिश्चितता, अस्वस्थता आणि असंतोष यामुळे आपले वैयक्तिक आणि सामाजिक, राष्ट्रीय
आणि जागतिक जीवन ढवळून निघत आहे. इतके की घटनांची संगती लागत नाही,
संस्थांचे व्यवहार कसे चालतात हे उमजत नाही, सरकारे कोणती धोरणे का व कशी घेतात
याचा अंदाज येत नाही इतके च काय, सर्वसाधारणपणे सूज्ञ व विवेकी भासणारी माणसे
अविचारीपणे आणि आत्मघातकी का वागतात हेही कळेनासे होते.
एका अर्थाने असे म्हणता येईल की या सर्व गोंधळाच्या मागे, सार्वत्रिक अराजकाच्या
मागे एक (किमान एक) सूत्र असू शके ल. करंजीकर यांच्या विवेचनाच्या आधारे असे
हळूहळू स्पष्ट होत जाते की ते सूत्र म्हणजेच ‘घातसूत्र’! त्या घातसूत्राचे वैश्विक (बरेचदा
विध्वंसक) दर्शन म्हणजे हे पुस्तकरूपी निरूपण. या घातसूत्राचा अदृश्य सूत्रधार म्हणजे
अर्थनियंत्रण (व त्या द्वारे राजकारण व प्रशासन करणारे) बँकर्स.
एखाद्या देशातल्या लहानशा वाटणाऱ्या बँके पासून ते मोठाल्या राष्ट्रीयकृ त व खाजगी
बँका आणि अमेरिके सारख्या महासत्तेची फे डरल बँक (किंवा रशिया, चीनच्या) तसेच
भारताची प्रतिष्ठा संपन्न (जिची प्रतिष्ठा आता लयाला जात आहे!) रिझर्व्ह बँक ऑफ
इंडिया- असा एक अचाट, अजस्त्र, अक्राळविक्राळ ऑक्टोपस आहे. या ऑक्टोपसचा
जन्म प्राचीन नाही. वेदकाळात वा गौतम बुद्धाच्या काळात हा ऑक्टोपस नाही!
अर्वाचीन काळातला हा मानवनिर्मित ऑक्टोपस आता आपले जीवन कसे गिळंकृ त
करीत आहे, याचे भयावह चित्र ‘घातसूत्र’मध्ये विशद के ले आहे. जगातील हिंसाचार असो
वा युद्ध, विषमता असो वा बेकारी, जगात होणारे सत्ताबदल असोत वा यादवी,
राष्ट्रप्रमुखांचे होणारे खून असोत वा सत्तांतराची कट-कारस्थाने- या सर्वांच्या मागे असलेला
‘घातसूत्रधार’ म्हणजे हा बँकर. भांडवलशाहीच्या उगमासोबत जन्माला आलेला हा
सूत्रधार टायटॅनिकसारखी महाकाय बोट बुडवून समुद्राच्या तळाशी लोटून देऊ शकतो
आणि अमेरिकन अध्यक्षांचे खूनही घडवू शकतो.
दीपक करंजीकर हे विचाराने कम्युनिस्ट नाहीत. किंबहुना ते कार्ल मार्क्स व
मार्क्सवाद यांचे टीकाकार आहेत. परंतु त्यांनीही साम्राज्यवादी अमेरिकन महासत्तेतील
आर्थिक अरिष्टाबद्दल लिहिताना नोबेल विजेते अर्थतज्ज्ञ मिल्टन फ्रीडमन यांचे विचार
उद्धृत के ले आहेत.
‘‘अमेरिके च्या आर्थिक ताकदीचे एका महाभयानक अशा आपत्तीत रूपांतर करायला
जर कोणी पूर्णपणे जबाबदार असेल तर ती ‘फे डरल रिझर्व्ह सिस्टीम’ आहे.’’- अनिर्बंध
सत्ता आणि प्रचंड ताकद एकतर्फी देणारी! करंजीकर यांनी आणखी एक लेखक क्विगली
यांच्या ‘ट्रॅजेडी आणि होप’ या पुस्तकातील छोटा उतारा दिला आहे.
‘‘भांडवलशाहीच्या ताकदीचे अजून एक लक्ष्य आहे. संपूर्ण जगाचे अर्थकारण एक
करून ते आपल्या ताब्यात ठे वणे. जगातल्या सगळ्या मध्यवर्ती बँकांची उभारणी
त्यासाठीच आहे. या सगळ्यांची शिखर बँक आहे ‘बँक ऑफ इंटरनॅशनल सेटलमेन्ट’. जी
स्वित्झर्लंडमध्ये बसेल या गावी आहे. ही पण एक खाजगी बँक आहे. जगातल्या सगळ्या
मध्यवर्ती बँकांची मिळून ती बनली आहे. आर्थिक भांडवलवादाने जगाचा आर्थिक ताबा
मध्यवर्ती बँकांकडे दिलेला आहे.’’
अर्थातच या बँकींग व्यवस्थेच्या घातसूत्रधाराला तसेच कपटी सहकारी लागतात. ते
पाताळयंत्री सहकारीसुद्धा त्याच जागतिक रंगमंचावर हे षड्यंत्र चालवीत असतात. आपण,
म्हणजे आपला देश आणि समाजही त्या षड्यंत्राचे बळी होत आहेत, पण आपल्याला ते
लक्षात येत नाही कारण ही कारस्थाने पडद्यामागून राज्यकर्त्यांच्या कळसूत्री बाहुल्या
नाचवीत असतात. आपण तोच मजेशीर नाच पाहून टाळ्या वाजवतो आणि त्या बाहुल्या
नाचवणाऱ्याला मते टाकू न अगदी लोकशाही पद्धतीने नाचाचे अधिक प्रयोग करायला
उत्तेजन देतो. नेमके तेच या घातसूत्रधाराला हवे असते. म्हणजे लोकमान्यतेने तो त्याचे
कारस्थान अधिक गडद करून आपल्याच मुसक्या बांधू शकतो.
हे सर्व कसे होते हे प्रामुख्याने गेल्या चार-पाच वर्षांत आपण पाहातच आहोत.
खाजगी कं पन्या बँकांकडून कशी मोठाली कर्जे घेऊन ती परत करत नाहीत, जाणून बुजून
आणि स्वत:ची लूट अशी वाढवत असतानाच बँका मात्र कशा डुबवल्या जात आहेत आणि
तेही पंतप्रधान, अर्थमंत्री आणि अर्थखात्यातील ज्येष्ठ अधिकारी यांच्या संगनमताने वा
सहमतीने वा सहकार्याने!
आपल्या देशातील सर्व बँकांमध्ये- राष्ट्रीयीकृ त, खाजगी, सहकारी- मुख्य प्रश्न आहे
कर्जवसुलीचा. काही अपवाद वगळता सर्वांनी इतक्या मोठ्या प्रमाणावर कर्जवाटप के ले
आहे, आणि त्यांचे मुद्दल सोडा, व्याजही येण्याची चिन्हे नाहीत. वस्तुत: कर्ज देणे हे बँकींग
व्यवहाराचे काम व कर्तव्य मानले जाते. त्याशिवाय हा सर्व अर्थव्यवहार चालणारच नाही.
गेल्या पाच वर्षांत वसुली न झाल्याने काही तातडीची पावले उचलण्यासाठी गव्हर्नर रघुराम
राजन आणि त्यानंतर उर्जित पटेल यांनी सरकारला गंभीर सूचना के ल्या. मोदी सरकारने
त्याकडे दुर्लक्ष के लेच पण आता तर निवडणूकपूर्व काळात मतदारांना वश करण्यासाठी
भरमसाठ आश्वासने दिली जात आहेत. फक्त ५९ मिनिटांत एक कोटी कर्ज असो वा
प्रस्तावित कर्जमाफी (वा कर्जाची पुनर्रचना नावाची चालाखी) असो. परंतु भांडवलदारांना
अशा आर्थिक सवलती दिल्या जात असताना ग्रामीण भाग आणि शेतकरी अधिकाधिक
उजाड होत चालला आहे. आपल्या देशात स्वदेशी, परदेशी वा सहकारी गुंतवणूक होत
नसल्याने उद्योग निर्माण होत नाहीयेत आणि बेकारांच्या फौजा सामाजिक-राजकीय
अराजकाला जन्म देत आहेत.
परंतु करंजीकरांनी मूळ बँकींगच्या या तत्त्व व व्यवहारांनाच एक प्रकारे आव्हान दिले
आहे. ते समजून घेणं आवश्यक आहे.
अर्थातच हे घातसूत्र ‘अपौरुषेय’ नाही. सूत्रधार नावाची व्यक्ती वा संस्था हवीच.
अठराव्या शतकाच्या अखेरीस फ्रें च राज्यक्रांतीच्या अगोदर काही वर्षे मायर रॉथशिल्ड
नावाची व्यक्ती व त्याचे कु टुंब यांनी या बँकिंग उर्फ आर्थिक ‘ऑक्टोपस’ला जन्म दिला.
धर्माने ज्यू असलेल्या या व्यक्तीने तत्कालीन सत्ताधारी व धनाढ्य यांना हाताशी धरून,
वरकरणी ‘अर्थशुद्ध’ वाटणारा व्यवहार सुरू के ला.
‘अर्थस्य पुरुषोदास:’ ही उक्ती रॉथशिल्डने महाभारत वा गीता वा वेदपुराणे न वाचता
अंमलात आणायला सुरुवात के ली. फ्रें च राज्यक्रांती असो वा दोन्ही महायुद्धे असोत,
अमेरिके चे बहुराष्ट्रीय कं पन्यांचे जाळे असो वा इस्त्रायलसारख्या छोट्याशा देशाचे कपटी,
धोरणी, धाडसी, बेपर्वाईचे आक्रमक राजकारण असतो. ‘मोसाद’ नावच्या त्यांच्या
गुप्तहेरखात्याचे विषारी जाळे असो वा अमेरिके च्या एफबीआय व सीआयएची आंतरराष्ट्रीय
कारस्थाने असोत- पडद्यामागचा एक ‘घातसूत्रधार’ म्हणजे रॉथशिल्ड व त्याचे समांतर
साम्राज्य!
करंजीकरांनी त्याच्या कारवायांवर टाकलेला प्रकाश आपल्याला घाबरवून टाके ल
असा, किमान थक्क करेल असा आहे. प्रस्तावनेत त्याबद्दल अधिक लिहून मी वाचकाचा
रहस्यभंग करू इच्छित नाही.
 अब्राहम लिंकनचे मत या संबंधात करंजीकरांनी उद्धृत के लेले आहे. ‘‘आर्थिक
सूत्रधार शांततेच्या काळात राष्ट्राचे भक्त असताना आणि अडचणीच्या काळात खलबते
करणारे कु टिल कारस्थानी असतात. हे कोणत्याही सम्राटापेक्षा अधिक जुलमी,
हुकू मशहापेक्षा जास्त उन्मत्त आणि नोकरशाहीपेक्षा अत्यंत स्वार्थी असतात. जे लोक
त्यांच्या गुन्हेगारी कृ त्यांविषयी प्रश्न उपस्थित करतात त्यांना ते झिडकारतात.’’
आपल्या देशातही नोटबंदीची घोषणा अतिशय ‘उदात्त’ हेतूने जाहीर के ल्याचे
सांगितले गेले. एकू ण व्यवहारातील ८६ टक्के चलनी नोटा कागदाच्या कपटांसारख्या
के ल्या गेल्याचे सांगितले गेले. परंतु पाचशे व हजार रुपयांच्या नोटा अशा रद्दबातल
करताना नव्या दोन हजार रुपयांच्या नोटा बाजारात आल्या. नोटबंदीची घोषणा अगदी
मंत्रिमंडळापासूनही लपवून ठे वण्यात आली होती. पण सत्तेच्या उच्चपदस्थांच्या काही
संबंधित बँकांना मात्र अगोदर कल्पना देण्यात आली असावी, कारण त्यांच्याकडे
अब्जावधी रुपयांच्या रद्दबातल नोटा उपलब्ध होत्या. त्या नोटा ‘मागील दाराने’ बँकिंग
व्यवहारात येऊन नव्या नोटा त्या बदल्यात त्यांना मिळत होत्या. म्हणजेच काळ्याचे पांढरे
आणि पांढऱ्याचे रोखी काळे पैसे करण्याचा धंदा तेजीत चालू होता. बँकांकडे जवळजवळ
८६ टक्के नोटा परत आल्या. काळा पैसा कु ठे गेला?
नरेन्द्र मोदींनी त्यांची नोटबंदीची विघातक घोषणा ज्या रात्री के ली, त्याच रात्री, म्हणजे
८ नोव्हेंबर २०१६ रोजी अमेरिके चे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांची निवड झाल्याचे घोषित
झाले. वस्तुत: या दोन्ही घटनांचा म्हणजे ट्रम्प यांच्या निवडणूक निकालाचा आणि मोदींच्या
नोटबंदीच्या घोषणेचा तसा अर्थाअर्थी काही संबंध नाही. फार तर एका समीक्षकाने
म्हटल्याप्रमाणे दोन्ही विघातक घटना एकाच दिवशी जाहीर व्हाव्या हा एक दैवदुर्विलासी
योगायोग, इतके च.
परंतु जगातील सगळ्याच घटना योगायोगाच्या नसतात. ‘घातसूत्र’ या पुस्तकाच्या
नावातच करंजीकरांनी असे सूचित के ले आहे की जगाची आर्थिक-राजकीयच नव्हे तर
भौगोलिक-युद्धसूत्रेही काही कारस्थानी व्यक्ती व संस्था नियंत्रित करीत असतात. त्या
अर्थाने या जगाचा नियंता परमेश्वर नाही किंवा असेही म्हणता येईल की त्या नियंत्याच्या
स्पर्धेत या भूतलावरील बँकर्स-अर्थतज्ज्ञ आणि राजकारणी उतरले आहेत. डोनाल्ड ट्रम्प
यांच्या निवडीमागे काय षड्यंत्र आहे यावर अमेरिके त फक्त चर्चा नव्हे तर चौकशाही चालू
आहेत. आपल्या नोटबंदीमागचे षड्यंत्रही एक दिवस बाहेर येऊ शके ल. (कदाचित
करंजीकरच त्या ‘विघात-सूत्रा’वर पुढील पुस्तक लिहू शकतील!)
अमेरिके तील पाच राष्ट्राध्यक्षांची हत्या झाली, एकाच्या खुनाचा प्रयत्न झाला. या
हत्याकांडामागची कट-कारस्थाने काय व कशी होती याचे सविस्तर विवेचन आणि संभाव्य
शंका व प्रश्न ‘घातसूत्र’मध्ये उपस्थित के ले गेले आहेत. अशा कारस्थानांचे धागेदोरे गेल्या
दोनशे वर्षांच्या भांडवलशाीच्या व बँकिंगच्या इतिहासात कसे सापडतात हे ‘टायटॅनिक’ या
अजस्त्र बोटीच्या अपघातात, ते ९/११च्या वर्ल्ड ट्रेड सेंटरवर झालेल्या हवाई दहशतवादी
हल्ल्यापर्यंत कसे पोचतात हे करंजीकर यांनी भयावह वाटणाऱ्या अन्वयार्थांमध्ये सांगितले
आहे.
अनेक वाचकांना असे वाटेल की हे अतिशयोक्तीपूर्ण व अधांतरी असे काल्पनिक
षड्यंत्र आहे आणि काही घटनांचा आधार घेऊन करंजीकरांनी एक महा-रहस्यकथा
लिहिली आहे. कोणत्याही पूर्णत: सिद्ध न झालेल्या कट-कारस्थानांना कल्पनाशक्तीचा,
तर्क शास्त्राचा, घटना प्रवाहांच्या अन्वयार्थाचा आधार घ्यावाच लागतो. त्यात सुसूत्रता किती
यावर त्याच्या शक्याशक्यता ठरतात.
आपण आपल्या परिसरातील म्हणजे भारत-पाकिस्तान-बंगलादेश-श्रीलंका-
अफगाणिस्तान-नेपाळ या दक्षिण आशियातील घटनांची एक मालिका पाहू या. (ही
मालिका करंजीकरांनी या पुस्तकात दिलेली नाही. पण घटनाक्रमातील कारस्थानांचे संदर्भ
समजण्यासाठी मी देत आहे.)
घटना क्रमांक (१) ३ जानेवारी १९७५ भारताचे तत्कालिन रेल्वे मंत्री ललित नारायण
मिश्रा यांची बॉम्बस्फोटात हत्या. (अशा प्रकारचा बॉम्बस्फोट हा देशातील पहिलाच.
मिश्रांचा खून हा इंदिरा गांधींना दिलेला इशारा आहे अशी काही राजकीय विश्लेषकांची
टिप्पणी.) पाच महिन्यांनंतर... घटना क्रमांक (२) पंतप्रधान इंदिरा गांधींना पायउतार करावे
लागणारा अलाहाबाद उच्च न्यायालयाचा निर्णय. (३) इंदिरा गांधींनी राजीनामा न दिल्यास
पंतप्रधानांच्या घराला अनिश्चित काळापर्यंत घेराव घालण्याचा विरोधकांचे बेत जाहीर. (४)
त्यांनी राजीनामा न दिल्यास पोलीस व सैन्याला सरकारचे आदेश न पाळण्याचे आवाहन.
म्हणजेच अप्रत्यक्षपणे बंडाचा इशारा. (५) इंदिरा गांधींनी आणीबाणी जाहीर के ली. (जून
१९७५) (६) त्यानंतर दोनच महिन्यांनी बंगलादेशचे अध्यक्ष मुजीबर रहमान यांची त्यांच्या
बहुतेक कु टुंबीयांसह हत्या. (ऑगस्ट १९७५) (फक्त शेख हसिना बचावल्या कारण त्या
घरात नव्हत्या. आज त्या बंगलादेशच्या पंतप्रधान म्हणून तिसऱ्यांदा निवडून आल्या
आहेत.) (७) बरोबर दोन वर्षांनी (१९७७) पाकिस्तानचे पंतप्रधान झुल्फीकार अली भुत्तो
यांना लष्करी कटाने पदच्युत के ले.
(८) त्यानंतर दोन वर्षांनी (१९७९) लष्करी न्यायालयाने भुत्तोंना फाशीची शिक्षा ठोठावली.
(९) त्यानंतर बरोबर पाच वर्षांनी इंदिरा गांधींची त्यांच्याच सुरक्षा सैनिकांनी हत्या के ली.
दोन्ही शीख सुरक्षा सैनिक सुवर्ण मंदिरात सैन्य पाठविण्याच्या निर्णयाने प्रक्षुब्ध होते. सुवर्ण
मंदिरात सैन्य पाठवायचा निर्णय हा खालिस्तानची निर्मिती करून भारताची फाळणी
करायच्या कारस्थानाचा बीमोड करण्यासाठी होता. (१०) त्यानंतर वर्षभरातच राजीव
गांधींच्या खुनाचा राजघाटावर प्रयत्न. (११) दोन वर्षांनी माजी सेनाधिकारी अरुणकु मार
वैद्य यांची खलिस्तान्यांकडून हत्या. (१२) बोफोर्स आणि अयोध्या प्रकरणावरून देशभर
गदारोळ. (१३) राजीव गांधींचा त्या गदारोळात पराभव. (१९८९) (१४) १९९१च्या
निवडणूक प्रचारात असताना राजीव गांधींची हत्या.
या घटनाक्रमात नंतर अवघ्या नेपाळच्या राजघराण्याचे हत्याकांड, अफगाणिस्तानच्या
अध्यक्षांची हिंस्त्र हत्या आणि तालिबानचा जन्म व यादवी, श्रीलंके त तमिळ व सिंहली
यांच्यातील यादवीमध्ये प्रचंड प्रमाणात हिंसाचार व हत्याकांड, पुढे बेनझीर भुत्तोंची व
त्यांच्या भावांची हत्या.
या सर्व घटना दक्षिण आशियात, आपल्या आजूबाजूला (अखंड हिंदुस्तानात!)
घडल्या आहेत. यातील सर्वजण कट-कारस्थान-षड्यंत्रात मारले गेले आहेत. कु णालाही
नैसर्गिक मृत्यू आलेला नाही. अशा हत्या व हत्याकांड उत्स्फू र्तपणे व के वळ सामाजिक
असंतोषातून होत नाहीत. त्यासाठी कोणतेतरी ‘घातसूत्र’ असावे लागते!
आपल्या देशाच्या आसपासच्या घटनामालिका येथे देण्याचे कारण इतके च की जरी
त्या या पुस्तकाचा भाग नसल्या तरी या पुस्तकाचा जो मूळ गाभा आहे तो अधोरेखित
व्हावा.
त्याच सूत्रानुसार आपण गेल्या १० वर्षांचा, विशेषत: गेल्या पाच वर्षांचा घटनाक्रम
पाहिला तर आपल्याभोवती हे कारस्थान कसे आवळले जात आहे याचे भान यायला मदत
होईल. मग त्यात हिंदू-मुस्लिमांमधील वाढत्या हिंस्त्र तणावांचे वातावरण असो वा
गोहत्येच्या निमित्ताने होणाऱ्या झुंडशाहीने के लेल्या सामूहिक हत्येच्या घटना असोत!
देशाच्या रिझर्व्ह बँके च्या गव्हर्नरशी पंतप्रधान-अर्थमंत्र्यांचे झालेले तीव्र मतभेद (व
राजीनामे) असोत वा सीबीआय मधील अंतर्गत शह-काटशहांचे तांडव असो.
प्रत्येक वास्तवामागे काहीतरी अदृश्य ‘अ-वास्तव’ असते. त्या ‘अ-वास्तवात’ दडलेले
असते एखादे ‘घातसूत्र’! करंजीकरांचा व्यासंग, तर्क -अन्वयार्थ, शैली आणि जागतिक
स्तरावर घडत असलेल्या घटनांचा वेध इतका चित्तवेधक आहे की इतकी पाने असूनही ती
वाचक उत्कं ठे ने वाचत राहतो. घटनांमागची भूमिती आणि बीजगणित उलगडू लागतो.
- कु मार के तकर
 मनोगत
मला आठवते माझी अमेरिके तील ९/११ ची सकाळ. तो मंगळवार होता. नेहमीप्रमाणे
दिवसाची सुरुवात. अचानक टीव्हीवर एक दृश्य दिसले. न्यूयॉर्क च्या प्रसिद्ध ट्वीन
टॉवर्सपैकी एक इमारतीत एक विमान घुसले होते. हॉलीवूडपटासारखा प्रसंग. मग दुसरे
आणखी एक. तिसरे पेंटगॉनच्या इमारतीत, एक व्हाईट हाऊसच्या दिशेने. त्यावेळी
आकाशात साधारण पाच हजार विमाने होती. सगळी जबरदस्तीने उतरवली गेली. सगळी
उड्डाणे रद्द झाली. अमेरिका स्तब्ध आणि भांबावलेली. रासवट आर्थिक ताकदीचा कणखर
वॉल-स्ट्रीट थरथर कापत होता. आम्ही कं पनीतले सर्व सहकारी एका प्रशस्त, आलिशान
पण आता अतिशय पोरक्या वाटणाऱ्या एका मोठ्या मिटिंगरूममध्ये अतिशय चिंतित
चेहऱ्याने बसून होतो. सांत्वन आणि समजूत यांच्या पलीकडचे क्षण. कोणाचे नातलग
त्यावेळी त्या हल्लाग्रस्त विमानात होते का? याची गंभीरपणे विचारपूस झाली. समोर एक
स्क्रीन टीव्ही, त्यात सतत दाखविण्यात येणारी ती भयावह दृश्ये, अमेरिके च्या आर्थिक
ताकदीच्या बुलंद मनोऱ्यांची पडझड, अमेरिके च्या अस्पर्शित ताकदीला तब्बल पंचावन्न
वर्षानंतर दिलेले आव्हान आणि गेल्या सत्तर वर्षांत दुसऱ्यांदा तब्बल चार दिवस बंद
पडलेले न्यूयॉर्क स्टॉक एक्स्चेंज. याच्या एकत्र आणि गंभीर अशा सावल्या त्या सर्व
वातावरणावर होत्या. एकतर सगळ्यांच्या मनावर या घटनेचा अनपेक्षित ताण होताच,
त्याहीपेक्षा हे अजून संपलेले नसेल या भीतीने माणसे जास्त ग्रासली होती. माझ्यासारखी
परदेशी माणसे अमेरिकन समाजाची ही बधीर शोकाकु ल अवस्था बघताना, त्या लोकांच्या
मूकपणे हे सहन करण्याच्या पद्धतीने जास्तच अबोल झाली होती. सर्व कर्मचाऱ्यांना सुट्टी
देण्यात आली. आम्ही सर्वजण तिथून हललो. माझा एक अमेरिकन सहकारी मित्र
माझ्याबरोबर होता. मला त्याच्याशी बोलण्याची, ह्या सगळ्या गोष्टींना एक साधारण
अमेरिकन नागरिक कसा सामोरा जातो? याची उत्सुकता होती. पण तातडीने ती व्यक्त
करणे सभ्यपणाचे ठरेल असे मला वाटले नाही. त्याच पार्किंग लॉटमध्ये निरोप घेताना तो
म्हणाला, ‘सबवेला थांबूया का?’ तिथून आम्ही निघालो तसे तो मला अगदी सहज
म्हणाला, ‘दीपक, वॉलस्ट्रीटवर या हल्ल्याचा दीर्घ परिणाम होईल. तू एक काम कर, बाजार
सुरू होईपर्यंत डीझॅस्टर रिकव्हरी प्लॅन बनविणाऱ्या कं पन्यांचे शेअर बघून ठे व आणि पैसे
असतील तर विकत घे. पुढच्या दिवसांत त्यांना खूप चांगला भाव येईल.’ लांबवर जात
असलेली त्याची कार पाहताना माझ्या मनात मात्र बरेच काही रेंगाळत राहिले.
भांडवलशाही देशातली माणसे एखाद्या घटनेचा कसा विचार करतात नाही? सगळे
अमेरिकन दु:खी होतेच, तसा तोही होताच. प्रश्न तो नाहीये, पण त्या दु:खातही त्याची
बाजाराची जाणीव किती तीव्र होती? मला अप्रूप आणि दु:ख दोन्हीही वाटले. मी उगाच
भाबडेपणाचा आव आणणार नाही, पण सभोवताली घडणाऱ्या सर्व गोष्टींकडे बाजाराच्या
नफ्यातोट्याच्या चष्म्यातून पाहणे मला अंतर्मुख करून गेले. असा विचार हे कसे काय करू
शकतात? हा प्रश्न माझी छळवणूक करत राहिला. त्यानंतर एकदा एक आयटीमधला
सल्लागार मला म्हणाला की, या देशातल्या बहुतांश कं पन्यांचा ‘पे रोल डेटा’ ज्या
कं पनीच्या ताब्यात आहे, ती ज्यांच्या मालकीची आहे ते वॉलस्ट्रीटवरील बँकर्स, त्या
माहितीप्रमाणे शेअर बाजारात अनेक नव्या सिक्युरिटीज आणत असतात. ही माहिती
संकलित करण्याचे काम आमची कं पनी करते. या आणि असल्या अनेक घटनांनी मला ह्या
सगळ्याचा शोध घ्यायला प्रवृत्त के ले. जसजशा नव्या गोष्टी कळत तसतसा मी त्यांचे संदर्भ
शोधीत असे. त्या पुस्तकांतल्या नोंदी करून ठे वत असे. हळूहळू प्रचंड माहिती गोळा होत
गेली. मला आठवते, एकदा रात्रभर बसून मी ती सगळी माहिती माझ्या कार्यालयातल्या
मोठ्या व्हाईटबोर्डवर लिहून काढली. त्याची संगती लावण्याचा प्रयत्न के ला. मी घरी
निघालो तेव्हा बाहेर प्रसन्न सकाळ होती आणि माझ्या मनात मात्र इतके काहूर होते की,
वाटे सारेच अंधारले आहे. असल्या अनेक अस्वस्थ क्षणांच्या कु शीत या पुस्तकाचा जन्म
आहे असे म्हटले तरी चालेल. त्या देशात इतकी वर्षे काम के ल्यावर आणि इतर अनेक
देशांची मुशाफिरी के ल्यावर मात्र माझी हळूहळू खात्री पटत गेली की, जगातल्या सर्व
गोष्टींच्या मुळाशी फक्त पैशाचा विचार आणि अर्थकारण आहे. त्या ९/११च्या संशयास्पद
हल्ल्यात दोन बुलंद बुरूज कोसळले, त्याच्या बाजूच्याच गल्लीत जगाचे सर्वशक्तिमान
आर्थिक कें द्र आहे वॉल-स्ट्रीट. त्या अरुं द गल्लीत रोज जे घडते, त्याचे पडसाद जगातल्या
नऊ स्टॉक बाजारात उमटतात. ही सर्व संरचनाच अशी उभी ठाकली आहे की, गेली अनेक
दशके इथे उच्चारली गेलेली अर्थसूत्रेच अंतिम आहेत आणि त्या सूत्रांचे उच्चारण करणारे
सूत्रधार, ज्यांच्या निर्देशाबरहुकू म सारे जग निमूटपणे झुकते आहे. जणू एखादा विस्तृत
आणि वरवर स्वतंत्र भासणारा ऑर्के स्ट्रा त्याच्या नियंत्याच्या छोट्या दोन काड्यांनी
अचूकपणे बांधून ठे वावा तसे आहे हे. जणू काही एखाद्या जादुगारासारखे त्यांचे निर्विकार
चेहरे कोणत्यातरी मंत्रभाराने, जगाच्या संघर्ष-समझोत्याच्या, स्वामित्व-परावलंबीत्वाच्या,
मानसिक बळ-छळाच्या अदृश्य अशा धाग्यांनी कु णीतरी नियमन करीत आहे. म्हणजे
प्रत्यक्षाहून कल्पना वास्तव असावी असे तर नाही ना, एखाद्या अज्ञात अशा ठिकाणी ही
माणसे जगातल्या साऱ्या साधनसंपत्तीचा मोठ्ठा पट मांडून बसली आहेत. त्या पटावरील
सर्व खेळ्या या प्रत्यक्षात वरवर सुट्या सुट्या, अकारण भासत असल्या तरी त्या एका
आखलेल्या निश्चित अशा संके तांचे सारांश आहेत. या जगात काय घडायला हवे, ह्याचा ते
एक डाव टाकतात, चपळाईने त्यांच्या हातांची बोटांची हालचाल सुरू होते, त्याला बांधलेले
धर्म, दहशतवाद, निरक्षरता, सीमावाद, सार्वभौमता यांचे दोर खेचले जातात. अचानक
जगात काहीतरी घडू लागते, ते कधी सरळसोट युद्ध असते, कधी एखाद्या देशाचा नकाशा
विस्कटलेला असतो, कधी प्रबळ कु ठे तरी धर्मांध शक्ती डोके वर काढतात, कधी एखाद्या
भूभागाला आरोग्याचे प्रश्न भेडसावू लागतात तर कधी एखादा मस्तवाल राष्ट्रप्रमुख अंतर्धान
पावतो. कधी यांचे कळसूत्री बाहुले सरकारे असतात, कधी कॉर्पोरेट क्षेत्र असते, कधी
युनायटेड नेशन्स, वल्र्ड बँक, नाणेनिधी अशा आंतरराष्ट्रीय संस्था असतात, तर कधी
उजव्या-डाव्या विचारांचे समूह असतात, विविध वादांचे अभिमान बाळगणारे बुद्धि-जीवी
पंथ असतात आणि कोणीच नसले तर मग अडाणी, आपापल्या देशावर प्रेम करणारी,
चेहरा, परिचय नसणारी प्रजा असते. हे सूत्रधार दोर, बाहुली कोण याचा फार विचार करीत
नाहीत, ते नवनवीन दान टाकीत पुढे निघालेले असतात. जगात त्याबरहुकू म घडणाऱ्या
आर्थिक-सामाजिक उत्पातांनी यांच्या चेहऱ्यांवर सुरकु त्या उमटत नाहीत. याचे कारण ते
बेमुर्वत, बेपर्वा आहेत असे नाही, तर ते आपण टाकलेल्या डावांच्या परिणामात गुंतून पडत
नाहीत हे आहे. आपल्या वेगवेगळ्या आणि प्रभावी अशा संरचनेद्वारा या मूठभर माणसांचा
जगातील तब्बल सात अब्ज माणसांच्या आयुष्यावर विलक्षण असा पहारा ठे वला आहे
का?
भारतात आल्यावर एका दर्जेदार मासिकात याबद्दल एक लेख लिहिला. त्यावर
प्रतिक्रिया म्हणून मला जे अनंत फोन आले, त्यात एक प्रश्न सतत असे- हे खरेच असे
आहे? असे असू शकते? मला जगात असे काही घडवले जाते यापेक्षा आपल्या इथल्या
वाचकांना त्याची साधी जाणीव नाही याचेच फार आश्चर्य वाटले. अमेरिकन फे डरल बँक
खाजगी बँक आहे, हेच अनेक अर्थवर्तुळात काम करणाऱ्या लोकांना माहीत नव्हते.
आपल्याला जे कळले आहे, ते इतरांना सांगावे असा एक मूलभूत साधा विचार हे पुस्तक
लिहिण्यामागे आहे. त्यामुळे खळबळ माजवावी, काहीतरी वादग्रस्त लिहावे असे
लोकप्रियतेचे कोणतेही पदर या लिखाणाला नाहीत. त्यामुळे या लिखाणाचे स्वरूप के वळ
कटकारस्थानाचे कथानक असे नाही.
मला संपूर्ण कल्पना आहे की, जगात काही खलबते चालू आहेत आणि आपण सगळे
त्याच्या परिणामाचा भाग आहोत. म्हणजे आपला कोणीतरी नियंता आहे असे समजणे
बऱ्याच लोकांना आवडत नाही. त्यांना असे वाटते की, आजच्या काळातला मानव हा
इतका प्रगत आणि स्वतंत्र आहे तर असे घडू शकत नाही. त्यामुळे ज्याची इतिहासात स्पष्ट
नोंद झाली आहे अशा काही कट-कारस्थानाबद्दल लिहिताना त्यांची दंतकथा होऊ न देणे,
पण त्याच वेळी त्यातले सगळे धागेदोरे समोर तितक्याच तटस्थपणे समोर ठे वता येणे, हा
एक विलक्षण तोल होता. हा तोल सांभाळण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न मी के ला आहे. एखादा
गड-किल्ल्यांचा अभ्यास करणारा, तिथले तपशील विशद करतो. त्याच तटस्थपणे आणि
आपल्याला कळले, जाणवले ते आपल्या लोकांना सांगावे अशा निरपेक्ष भावनेने के लेले हे
लिखाण आहे, इतके च नमूद करतो. हे जणू एखाद्या भासचक्राचे तोल आहेत आणि ते
सांभाळताना त्यात कल्पनारम्यता न आणणे आणि वास्तवाशी त्यांची सांगड घालून देणे
असे दुहेरी पेड असणारे हे लिखाण आहे. म्हणूनच ज्याला रायटर-लिबर्टी असे म्हणतात,
तसे, फिक्शनल स्वरूपात मोडणारे लिखाण करायचे नाही असे मी ठरवले. जे समजले ते
उपलब्ध, लिखित माहितीसकट समोर ठे वायचे याची पक्की खूणगाठ मी मनात बांधली.
या लिखाणाचा कालावधी १५ एप्रिल १९१२ रोजी, टायटॅनिक बुडाली आणि २०१६
साली ट्रंप नावाचा एक ‘अव्यापारेषु’ व्यवसाय करणारा बिझनेसमन अमेरिके चा अध्यक्ष
झाला, अशा एकशेचार वर्षांच्या कालखंडाचा आहे. या आठशे पानांच्या पुस्तकाचे तीन
प्रमुख भाग आहेत. गेल्या एकशेचार वर्षांतील घटनाक्रम, ते घडवणारे सूत्रधार आणि
त्यासाठी त्यांनी उभ्या के लेल्या संरचना; या तीन स्तरांवरच्या लिखाणात मी काही विषय,
त्यातून निर्माण होणारे प्रश्न समोर ठे वले आहेत. या कालखंडात झालेल्या आणि जगावर
दूरगामी परिणाम के लेल्या, प्रत्यक्ष घडलेल्या घटना (थिअरी नाही) आपण एके क करीत
यात बघतो. या घटनांमागची तार्किक आणि लौकिक कारणे शोधीत, त्यांची संगती
लावायचा प्रयत्न करतो. हा विषय मराठीतच काय इंग्रजीत सुद्धा अशा एकत्रित स्वरूपात
आलेला नाही, असे मी ज्यांच्याशी चर्चा के ल्या अशा जाणकारांचे मत आहे. शेवटी वाचकच
सर्वार्थाने निवाडा करणारा असतो, यावर माझी श्रद्धा आहे.
असा अवाढव्य कालखंड, त्याचे सहज सोप्या भाषेतले लिखाण करता करता हा ग्रंथ
तब्बल आठशे पानांवर जाऊन पोचला. त्यासाठी प्रकाशक मिळणे हा तितकाच अवघड
विषय होता, पण ‘ग्रंथाली’च्या सुदेश हिंगलासपूरकरसारख्या सदैव हसतमुख असणाऱ्या
माझ्या मित्राने आणि ‘ग्रंथाली’च्या सजग विश्वस्त मंडळाने ते लीलया शक्य के ले. एकदा
‘ग्रंथाली’सारखी दर्जेदार साहित्य देणारी संस्था मिळाल्यावर माझा हुरूप वाढला. गेले दोन
महिने डॉ. वीणा सानेकर, साधना गोरे, योगिता मोरे, अनिरुद्ध गद्रे, धनंजय गांगल आणि
धनश्री धारप यांनी जे अथक परिश्रम हे साकार करण्यासाठी घेतले, त्याचे मोल शब्दात
काय वर्णावे? चित्रकार सतीश भावसार यांच्या कुं चल्याच्या प्रत्ययाचा आवाका मोठा आहे,
हे या पुस्तकाच्या नेमक्या मुखपृष्ठावरून लक्षात येते.
विचारवंत आणि जागतिक आकलनाचा अथांग परीघ असणारे कु मार के तकर यांनी
अगदी सुरुवातीलाच ‘प्रस्तावना लिहीन’ असे मला सांगितले होते आणि तो शब्द त्यांनी
त्यांच्या अशक्य धावपळीत पाळला, याबद्दल त्यांचे ऋण. मराठीतले सव्यसाची लेखक
रंगनाथ पठारे हे माझे माझ्या पहिल्या पुस्तकापासूनचे सुहृद. ते स्वत: सातत्याने लिखाणात
व्यस्त असूनही, त्यांची मला सतत या लेखन स्मरणाचे भान देणारी जी आत्मीयता होती ती
अत्यंत दुर्मीळ अशी.
अमेरिके तील अनेक मित्र, तिथल्या आंतरराष्ट्रीय संस्थांवर अजूनही काम करणारे
काही देशी-परदेशी सवंगडी याचे अनमोल सहकार्य हे माझे संचित आहे.
 या पुस्तकाच्या जडणघडणीत निर्व्याज मैत्र जपलेल्या श्रीमती सुमतीताई लांडे यांचेही
अत्यंत मोलाचे असे योगदान आहे. अशा प्रकारचे लिखाण करताना अपरिहार्य असणारी
मानसिक व्यग्रता आणि खर्ची पडणारे दिवस यामुळे घरच्या लोकांना वेळ देता आला नाही.
ते सगळे सोसणारे पत्नी आणि मुले यांच्या प्रती माझी जाणिवेची भावना आहे.
या सगळ्यांच्या सहकार्याने साकार झालेले हे शब्दशिल्प आपल्यासमोर ठे वताना,
मला आपण सांगायचे ते सारे सांगून, आता रिते झालो याची जाणीव होते आहे; पण ती
आणखी काही नव्याने भरून घेण्याची उमेद जागवणारी सुद्धा आहे असे मला ठामपणे
वाटते.
इत्यलम!
- दीपक करंजीकर
 घटनाक्रम
आपण या भागात गेल्या तब्बल १०४ (इसवी सन १९१२ ते २०१६) वर्षांच्या
दीर्घकाळात घडलेल्या (खरे तर घडवलेल्या) अशा काही महत्त्वाच्या घडामोडी, ज्यांच्यामुळे
या जगातील माणसांना निष्कारण आपत्ती, दैन्य आणि अस्वस्थतेच्या कालखंडांना सामोरे
जावे लागले. के वळ कोणाच्यातरी स्वामित्वाच्या लालसेपोटी, सगळ्यांवर ताबा ठे वण्याच्या
उद्दाम आणि माणसांच्या वैविधतेला वस्तूंचे एकजिनसी स्वरूप आणण्याच्या घमेंडीपोटी,
काही घटना घडविल्या गेल्या आहेत, काही अजूनही घडवल्या जात आहेत. अशा घटनांचा
ऊहापोह करणार आहोत.
हा सर्व घटनाक्रम म्हणजे ज्यांना आपण सूत्रधार असे संबोधणार आहोत, त्यांच्या
योजनाबद्ध खेळ्यांचा परिपाक आहे. ह्या सगळ्या जगावर स्वामित्व मिळविताना, त्या
मानवी बहुपेडीय, विविधांगी जीवनक्रमाला एकरेषीय करण्याच्या त्यांच्या कु टिल
हालचालींचा मागोवा आपण या भागात घेणार आहोत. या तब्बल १०४ वर्षांच्या
कालखंडातील विविध (सर्वच नाहीत) घटनांच्या आवर्तनाला सामोरे जाताना आपल्या हे
लक्षात येईल की, एखादी घटना जशी घडते आणि आपण ती पाहतो त्यामागे नेहमीच
नैसर्गिक साहजिकता असते असे नाही, किंबहुना अधिकतर वेळी काही विशिष्ट योजनाबद्ध
हालचालींचा तो एक परिपाक असतो आणि त्या घटितावर आधारलेली काही गणिते
सुटतात, काही अधिक बिकट होऊन उरतात, पण या घालमेलीत तशा घटना घडवणारे,
काही अंशी त्यांच्या ध्येयाकडे सरकलेले असतात. दरम्यान काही मानवी परिसर, पर्यावरण,
संस्कृ ती आणि आयुष्ये यांचा पाचोळा होतो पण अखंड सरकणाऱ्या निर्मम काळापुढे
सारेच धूसर उरते.
 एक : टायटॅनिक अपघात की
आणखी काही?
‘‘पाण्यात बुडून जाण्याचा आवाज मीच तुम्हाला वर्णन करून सांगू शकते, इतर कोणीही
नाही. तो अत्यंत भयप्रद असा आवाज आहे आणि त्यापाठोपाठ नेहमीच एक भयचकित
करणारी शांतता असते.’’
- Ms. Eva Hart, Titanic survivor
‘‘ती एक अत्यंत काळीभोर रात्र होती. आकाशात चंद्र नव्हताच. निरीक्षणे करायला
लागणारे एकमेव असे बायनोक्युलर्स आम्ही साउथहॅम्प्तटनला ठे वून आलो होतो.’’
- टायटॅनिक पहाऱ्यावरील Reginald Fleet चे अमेरिकन सिनेटच्या चौकशीतील विधान.

नोंद क्रमांक १, सन १९०९ - नुकतीच आणि अचानक ‘व्हाईट स्टार लाईन’ नावाची शिपिंग
कं पनी, अमेरिके चा रेलरोड सम्राट जे.पी. मॉर्गनने ताब्यात घेतली होती. ह्या व्यवहारामागची
कारणे अज्ञात असली तरी मॉर्गन हा प्रथितयश, यशस्वी व्यावसायिक होता. ही जी व्हाईट
स्टारलाईन शिपिंग कं पनी होती, ती प्रचंड तोट्यात होती. तिच्याकडे एक मोठे प्रवासी
जहाज होते. त्याचे नाव RMS Olympic, जे सतत दुरुस्तीसाठी डॉकयार्डमध्ये पडून असे. हा
एक पांढरा हत्ती होता आणि त्यामुळे मॉर्गनने ही कं पनी घेतली, तेव्हा तो त्याच्या उत्कृ ष्ट
व्यावसायिक कौशल्याने ही कं पनी रुळावर आणेल असेच सगळ्यांना वाटले आणि झालेही
तसेच. मॉर्गनने या व्यवहारानंतर अजिबात वेळ दवडला नाही. जणू काही ती खरेदी पुढे
घडून येणाऱ्या एका प्रत्ययकारी मोठ्या हालचालीचा एक टप्पा होती. त्याने तातडीने
आयर्लंडच्या बेलफास्टच्या देखण्या शिपयार्डमध्ये १९०९ साली व्हाईट स्टारलाईन्सचे एक
मोठे प्रवासी जहाज बांधायला घेतले. इथे हे सांगितले पाहिजे की, बेलफास्ट हे गाव
प्रोटेस्टंट* लोकांचे.
नोंद क्रमांक २, सन १९१० - जॉर्जियाचा निसर्गरम्य किनारा. त्या ऊबदार किनाऱ्यावरच्या
अनेक छोट्या बेटांपैकी एक शांत आणि निर्जन बेट, जॅकील आयलंड. नोव्हेंबरचा महिना
हा खरे तर पानगळ झालेला ऋतू, शुष्क झाडांचा आणि विषण्ण वाऱ्याचा! पण या बेटावर
मात्र त्याचा अजिबात मागमूस नव्हता. इथले वातावरण ऊबदार झालेले. इथे अमेरिके च्या
आर्थिक जगातली सात अत्यंत निवडक महत्त्वाची माणसे अमेरिके त येऊ घातलेल्या
मध्यवर्ती बँके ची काही गुप्त गंभीर खलबते करण्यसाठी जमली होती. सतत काळाच्या पुढे
आणि नफ्याच्या मागे धावणारी ही मंडळी, तब्बल सात दिवस, ह्या नव्या आर्थिक सत्तेच्या
चर्चेत आणि शक्यतांच्या समीकरणात खोलवर आणि गहनपणे बुडाली होती. शेवटी एक
मसुदा घेऊन त्या हिशेबी, धोरणी माणसांचा ताफा न्यूयॉर्क ला परतला.
नोंद क्रमांक ३, जानेवारी १९११ - नवीन वर्ष उंबरठ्यावर, अमेरिका गारठलेली.
ख्रिसमसच्या थंडीची गंमत आता संपली होती आणि उरले होते ते के वळ अंग ठणकावून
टाकणारे गार वारे. ह्या कडक थंडीत मात्र न्यूयॉर्क च्या एखाद्या धातूसारख्या थंडगार
इमारतीत उंचीवर असणाऱ्या अर्थसत्तांच्या मजल्यांवर मात्र वातावरण पेटले होते.
न्यूयॉर्क चा नव्हे तर संपूर्ण अमेरिके चा आर्थिक लगाम आपल्या विवेकी हातात ठे वणाऱ्या
त्या तीन धनाढ्य माणसांना अमेरिके त होऊ घातलेली मध्यवर्ती बँक अजिबात मान्य
नव्हती. ही बँक लोकांच्या स्वातंत्र्यावर कायमची गदा आणेल असे त्यांचे मत होते आणि ते
त्यांच्या तापलेल्या स्वरातून व्यक्त होत होते. यातला एक होता बेंजामिन गुग्गेनहेम. हा
अमेरिकन आणि जर्मन नागरिक. वंशाने ज्यू. गर्भश्रीमंत. अमेरिके तील खाण उद्योगसम्राट
असणाऱ्या गुग्गेनहेम कु टुंबातला. याचे टोपण नावच मुळी सिल्वर प्रिन्स. दुसरा होता
इसीडोर स्ट्रोउस. हा सुद्धा जर्मन-अमेरिकन नागरिक. वंश ज्यू. अमेरिके न काँग्रेसमन.
अत्यंत धनाढ्य माणूस. याचा पक्ष ‘डेमोक्रे टिक’. ‘मेसीज’ या जगप्रसिद्ध डिपार्टमेंटल
स्टोअरचा मालक. तिसरा होता जॉन जेकब अॅस्टर. हा सुद्धा जर्मन-अमेरिकन.
अमेरिके तल्या पहिले दशलक्षाधीश असणाऱ्या अॅस्टर कु टुंबातला. हा अमेरिके तला
पहिला व्यापार-सम्राट. याने अमेरिके तला पहिला ट्रस्ट सुरू के ला. ह्या तीनही माणसांनी
त्या जॅकील बेटावर इतक्या गंभीरपणे आणि मेहनतीने तयार के लेल्या मध्यवर्ती बँके च्या
मसुद्याला धुडकावून लावले. हे तिघेही अमेरिके तले कमालीचे धनाढ्य आणि जगातील
काही मोजक्या गर्भश्रीमंत लोकांपैकी एक. ह्यांच्या श्रीमंतीचा आणि नैतीकतेचा दबदबा
दूरवर पसरलेला. संपूर्ण नैतिकतेने व्यवसाय करीत अमेरिकन समाजाचे भले के लेली,
आपल्या संपत्तीचा दबाव चांगल्या गोष्टींसाठी वापरणारी ही माणसे; त्यामुळे यांच्या
नकाराला अमेरिके च्या अर्थवर्तुळात एक उच्च दर्जा आणि मजबूत महत्त्व. यांचा नकार
म्हणजे जणू अमेरिकन अर्थविश्वाला दिला जाणारा व्हेटोच!
नोंद क्रमांक ४, सन १९११ - बेलफास्टमध्ये नवीन आलिशान बोट बांधून तयार होत
आलेली. जे. पी. मॉर्गनच्या व्यवसायनिष्ठेचा हा एक पुरावा. त्यापूर्वी कोणीही बांधली नसेल
आणि कोणीही स्वप्नात बघितली नसेल अशी ही आलिशान बोट. समुद्रावर तरंगणारा प्रचंड
भव्य राजवाडाच जणू. ‘कधीही न बुडणारी जगातील एकमेव बोट’ अशी तिची जाहिरात
सगळ्या जगभरच्या वर्तमानपत्रात झळकत होती. तिचा पहिला मेडनप्रवासही घोषित
झाला. त्याची जाहिरातबाजी सुरू झाली आणि तिने जगभरच्या श्रीमंत आणि प्रतिष्ठित
माणसांच्या मनाचा ठाव घेतला. तिच्यातला पहिला प्रवासी होण्याची त्या लोकांची अधीर
लगबग सुरू झालेली.
 त्या आलिशान बोटीच्या प्रवासाचा दिवस ठरला, १२ एप्रिल १९१२. या सगळ्या
प्रवासाला अजून एक वैयक्तिक टच देताना जॉन पियर पौट मॉर्गनने जगभरच्या प्रतिष्ठित
लोकांना खास वैयक्तिक आमंत्रणे द्यायला सुरुवात के ली. प्रवास सुरू होणार होता,
इंग्लंडमधील साउथहॅम्पटन् डॉकपासून संपणार होता लुभावणाऱ्या लालसी न्यूयॉर्क च्या
किनाऱ्यावर. एक देखणी प्रशस्त बोट, अत्यंत शाही प्रवासी मार्ग आणि जगभरच्या मातब्बर
लोकांना स्वतः जॉन पिएरपोंट मॉर्गनने दिलेली आमंत्रणे. स्वतः मॉर्गनने मालक असून या
प्रवासाचे तिकीट काढलेले. साहजिकच बेंजामिन गुग्गेनहेम, इसीडोर स्टोउस आणि जॉन
जेकब अस्टर या मान्यवरांना त्याकाळातली इतक्या आलिशान आणि इतक्या प्रतिष्ठित
प्रवासाची भुरळ न पडती तरच नवल. हे तिघेही त्या प्रवासाला तयार झालेले आणि त्या
बातमीने या मेडन प्रवासाला जगभर एक वेगळीच उंची आणि झळाळी दिलेली!
बोटीचा कप्तान एडवर्ड स्मिथ. हा कप्तान उत्तर अटलांटिक समुद्राच्या लाटांवर
जवळपास सव्वीस वर्षे सहज स्वार झालेला माणूस. त्या नुसत्या स्पर्शाने अंगभर शहारा
आणणाऱ्या थंडगार शांत पाण्यातला तो माहितगार असामी. त्याची नजर अटलांटिकच्या
लाटांवर वृद्ध झालेली. याचा अजून एक परिचय म्हणजे हा ज्येसूट. ज्येसूटस् रोमन
कॅ थलिकातले अत्यंत कडवे म्हणून प्रसिद्ध. कडवे आणि मर्मभेदी. असे का तर, ज्येसूटचे
तत्त्वज्ञान म्हणजे पवित्रतेचे तत्त्वज्ञान. अत्यंत उच्च चांगल्या गोष्टीसाठी प्रसंगी नरसंहार
झाला तरी तो मान्य. कारण ज्याचा शेवट पवित्र त्याचे सगळेच मार्गही शुचितेचे. जे पी
मॉर्गन हाही ज्येसूटच. त्याचा पगारी नोकर असणारा कप्तान स्मिथ सुद्धा ज्येसूट. या
ज्येसूट लोकांचे अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे ते मालकाची आज्ञा शतशः पाळणारे. त्यांचा
मालक म्हणजे त्यांचा परमेश्वरच. या पंथाची शिकवणच अशी. तर आपल्या कप्तान
स्मिथचा ज्येसूट मालक-गुरु म्हणजे फ्रान्सिस ब्राऊनी. हा आयर्लंडचा अगदी सुप्रसिद्ध
हार्डकोर, दादा ज्येसूट.
बोटीवर अनेक आयरिश इटालियन आणि फ्रें च माणसे होती. मुख्य म्हणजे, जिथे बोट
बांधली गेली त्या बेलफास्टच्या प्रोटेस्टंटना तर या प्रवासाच्या निमित्ताने अमेरिके ला
स्थलांतरित होण्याची दुर्मीळ ऑफरही जाहीर झालेली.
दिनांक २ एप्रिल १९१२
साडेतीन हजार लोकांना सामावून घेण्याची क्षमता असणारे एक आलिशान आणि
तरंगते गाव पाण्यात सोडण्यात आले. दिवसाला तब्बल ६१० टन कोळसा जाळून तोपर्यंत
कधीही तयार झाली नाही, अशी प्रचंड वाफ तयार करणारी ही महाकाय बोट नजरेच्या
एका टप्प्यात मावणार नाही आणि मावली तरी काय पाहिले हे पट्कन सांगता येणार नाही,
इतकी अवाढव्य होती. हिची लांबी होती ८८२ फू ट आणि वजन तब्बल ४६,००० टन. हिचे
नाव होते आर. एम. एस. टायटॅनिक!
दिनांक १२ एप्रिल १९१२
 टायटॅनिक निघाली. डेकवरच्या सुबक पॉलिश के लेल्या चकचकीत फळ्या काढण्यात
आल्या आणि साधारण पंचवीस मैलापर्यंत ऐकू जाईल असा एक आकाशातल्या ढगांना
धडकी भरविणारा, खणखणीत भोंगा या बोटीने दिला, तेव्हा जाणारे आणि मागे राहिलेले
सगळेच आयुष्यातला एखादा अविश्वसनीय, अविस्मरणीय प्रसंग पाहत असल्यासारखे
गहिवरून गेले. निरोपाचे हात व्याकु ळ होऊन थरथरत होते तर डेकवर उत्तम वस्त्रे परिधान
के लेल्या भाग्यवान प्रवाशांचे हात मात्र एकमेकात घट्ट गुंफलेले. भोंगा वाजताच
टायटॅनिकवर घाईघाईने पोचला, तो आपला हार्डकोर ज्येसूट फ्रान्सिस ब्राऊन हा गृहस्थ
लगबगीने बोटीवर चढला. त्याने त्या बोटीकडे डोळे भरून पहिले. तिच्यावरची देखणी
आणि पारणे फे डणारी श्रीमंती नजरेत सामावली. तिचे फोटो काढले. बोटीवरच्या प्रवाशांचे
आणि वेगवेगळ्या मजल्यांचे सुद्धा एकापाठोपाठ बरेच फोटोग्राफ्स काढले. तो एडवर्ड
स्मिथकडे गेला. कदाचित कप्तानाला त्याच्या ज्येसूट म्हणून घेतलेल्या शपथेची
जाणीवसुद्धा करून दिली असणार. हे सगळे अतिशय चटपटीतपणे करीत हा माणूस,
दुसऱ्या दिवशी सकाळी अकरा वाजता आयर्लंडच्या क्वीन्सलंड बंदरात सगळ्यांचा हृद्य
निरोप घेऊन उतरला आणि काही क्षणात बोट करड्या लाटांवर झेपावली. बोटीवरच्या
लोकांचे दिवसभराचे रुटीन उत्साहाने सुरू होते.
१४ एप्रिल १९१२ (रात्र) १५ एप्रिल (पहाट)
टायटॅनिकवर रात्र झालेली. एक दमलेली, प्रवासाच्या तृप्तीचे उसासे टाकणारी,
रेंगाळलेली रात्र. क्वचित कु ठे तरी तिच्या एलिगंट कार्डक्लबमध्ये पत्ते खेळणारे आणि
रंगीबेरंगी दबक्या प्रकाशासोबत प्रत्येक घोट सावकाश जिभेवर घोळवत दारू पिणारे काही
जण रेंगाळत होते. अनेकांना आता या शाही प्रवासाची सवय होत आलेली. त्यामुळे
सगळ्याच खोल्यातून विझणाऱ्या दिव्यांसोबत निजानीज झालेली. टायटॅनिक आता
न्यूफौंडलंडच्या जवळपास ७०० किलोमीटर दक्षिणेला, अटलांटिकच्या लहरी लाटांवर
डुलत होती. समुद्रावरची दमट हवा आता झरझर थंड होत चालली होती. खालचा करडा
समुद्र एखाद्या तळ्यासारखा अत्यंत शांत, स्तब्ध. समुद्राचा निर्मम पडदा. डोळ्यात काजळ
ओतावे असा काळभोर आणि त्यावर मात्र चांदणखडीची विशाल चादर असावी तसे
ताऱ्यांनी खचाखच भरलेलं रत्नजडित आकाश. अटलांटिकच्या लहरी लाटांवरचा तोच तो
थंडगार होणारा हलका वारा. त्या निर्मम निसर्गाच्या जल आणि आकाश या दोन
मूलतत्त्वात एखाद्या मंद ताऱ्याप्रमाणे, कालगतीसारखी सरकणारी टायटॅनिक!
बेल वाजली आणि बोटीवर पाळी बदलली. ऑफिसर बदलले. पहारा करणाऱ्या
ऑफिसरकडे मात्र बायनॉक्युलर्स नव्हते. इन्फ्रारेड तंत्र, सोनार, ग्लोबल पोझिशनिंग
सिस्टीम आणि रडार या सगळ्यांचाच शोध अजून लागायचा होता. सारे कसे शांत आणि
मंद असताना अचानक वॉचटॉवरवरच्या ऑफिसरच्या नजरेला एक मोठा काळसर खंड
पडला. ‘‘ओ माय गॉड!’’ तो जवळपास किंचाळला. थरथरत त्याने चेकपोस्ट असणारी
फोनची वायर खेचली. अधीरपणे तो पलीकडून फोन उचलण्याची वाट पाहू लागला.
साधारण तीन-चार दीर्घ रिंगनंतर फोनवर आलेल्या पलीकडच्या माणसाला त्याने त्या
बर्फ खंडावरील नजर न हलवत ह्याची माहिती दिली. ‘‘थॅक्स!’’ ह्या अदबीच्या उद्गारासहित
फोन कट झाला. त्याने अस्वस्थ होऊन पुन्हा फोन लावला. परत त्याने सांगितले, ‘‘मला
खात्री आहे, पुढे प्रचंड आईसबर्ग आहे!’’ त्याच्या त्या तारस्वराने मग धावपळ सुरू झाली
आणि त्याचवेळी अचानक बोटीचा वेग मात्र वाढू लागला. आता तिचा वेग होता २२ नॉट
फु ल! दुसरीकडे फु ल रिव्हर्सच्या ऑर्डर्स दिल्या गेल्या. हे फारच अनाकलनीय होते. आता
ती महाकाय बोट वेगात असतानाच वळवायला सुरुवात झाली. टॉवरवरच्या ऑफिसरची
बोट वळणे आणि आईसबर्गचे वेगाने कमी होत जाणारे अंतर याची अस्वस्थ मोजदाद सुरू
झालेली. बोटीवर निद्राधीन असणाऱ्या माणसांना अर्थात याची काहीही जाणीव नाही.
अनुभवी कप्तान स्मिथला आता हळूहळू अंदाज येऊ लागलेला. अमावस्येची रात्र.
आकाशात चंद्राचा पत्ता नाही आणि समोर तब्बल ८० चौरस मैलाचे अवाढव्य
आईसफिल्ड. या दृश्यासोबत ज्येसूट म्हणून घेतलेल्या शपथेची त्याला आता तीव्र आठवण
होऊ लागली असावी. कदाचित कप्तान स्मिथ त्या क्षणांत, आपली सदसदविवेकबुद्धी
आणि प्राणाहून प्रिय असणाऱ्या ज्येसूट गुरूचे आदेश यांच्यात घुसमटला असावा कारण
त्या शेवटच्या तासातल्या त्याच्या सूचना अत्यंत अनाकलनीय, विचित्र आणि त्याच्या प्रदीर्घ
अनुभवाच्या ठिकऱ्या उडविणाऱ्या होत्या. त्याच्या लक्षात आले, बोटीवर पुरेशा लाईफ
बोटी नाहीत. कारण? अगम्य...! आयुष्यात प्रथमच त्याने सगळ्यांनी बोट सोडण्याच्या
आदेशाचा उच्चार के ला. लोक डेकवर जमा होऊ लागले. त्यांना जाणवले काहीतरी भयाण
घडते आहे. हळूहळू सगळ्यांच्या डोळ्यांत भीती उमटायला लागली. आकाश आणि पाणी
या निसर्गाच्या दोन महाभूतात सापडलेल्या लोकांना आता आपल्या क्षुद्रतेची जाणीव होऊ
लागली. सगळेच हवालदिल झालेले असताना एकदम टायटॅनिकचा बँड डेकवर आला
आणि त्या मध्यरात्रीच्या गोंधळात, लोकांचे मनोधैर्य टिकविण्यासाठी त्या बँडचे प्रामाणिक
आणि आज्ञाधारक वादक प्राणपणाने आपापल्या वाद्यांवर आनंदाचे सूर वाजवू लागले. वर
ताऱ्यांनी पेटलेले आकाश, खाली शांत काळ्या डोहासारखा समुद्र आणि अस्वस्थ विदीर्ण
झालेले बोटीवरचे जीवन, या सगळ्यात प्राण फुं कणारे त्या वाद्यांचे सूर यांचा एक वेगळाच
ऑर्के स्ट्रा आता अटलांटिकच्या लाटांवर सजू लागला होता. इतक्या सुसज्ज आणि
आलिशान बोटीवर पुरेशा लाईफ बोट नव्हत्या हे कसे पटावे? आता सगळ्यांना भविष्य
कळून चुकले होते. कप्तान स्मिथने स्वतः जाऊन स्ट्रेस कॉल पाठवला. इशाऱ्यासाठी बाहेर
फे कण्यात येणारे प्रकाशझोत (डिस्ट्रेस रॉके टस्) सुरू झाले, पण ते रंगीबेरंगी होते.
अशावेळी ते झोत फक्त लाल रंगाचेच असायला हवे असतात. लाल रंग म्हणजे धोक्याचे
निशाण, पण ते रंगीबेरंगी असल्याने त्यातल्या त्यात जवळ असणारी बोट कॅ लिफोर्नियाला
(California) हे धोक्याचे इशारे आहेत, हे कळलेच नाही. बोटीवर मोठी पार्टी चालू असावी
असा समज करून घेत ती पुन्हा दूरवर निघून गेली.
टायटॅनिकवरील लोकांना वाचवू शके ल अशी अजून एक बोट कार्पाथिया (Carpathia)
५८ मैल म्हणजे चार तासांवर होती. तिने आपण येत असल्याचा संदेश पाठवला खरा, पण
अथांग समुद्रावर के स पांढरे झालेल्या स्मिथला माहीत होते की, तोपर्यंत सारे संपलेले
असेल. आता बोटीची विचित्र हालचाल सुरू झाली. त्या प्रचंड हेलकाव्यांनी अजस्त्र
बॉयलर कोसळून पडले. आता लोकांची धावपळ टिपेला पोचली होती. कु ठूनशी दैवानेच
आर्त आणि दीर्घ हाक मारल्यासारखी एक अतिप्रचंड लाट उसळली आणि तिने डेकवरचे
उरलेसुरले सगळे एका तडाख्यात पुसून टाकले. आता बोटीने आपला शेवटचा प्राणांतिक
सूर मारला. तडफडत ती समुद्राला काटकोनात उभी राहू लागली. अखेर तिच्यावरच्या
रंगीबेरंगी प्रखर दिव्यांची एक शेवटची उघडझाप झाली. सगळीकडे डोळ्यात काजळ
ओतणारा काळोख पसरला. आता सर्वत्र किंकाळ्या-आरोळ्यांनी थैमान मांडले. इतके
जीवन मृत्यूचे भयाण तांडव सुरू असतानाही त्या भोवतालच्या निर्मम निसर्गावर साधा
ओरखडाही उठत नव्हता. आता हळूहळू सारेच विकल, शांत होऊ लागले.
हेलकावे खात जिवंतपणाच्या साऱ्या खुणा पुसून टाकीत आता टायटॅनिक
सागरतळाशी विसावली. ही बोट बुडणारी नाही, अशी उद्दाम घमेंडसुद्धा तिच्या बरोबरच
तळाला गेली. तिच्यासोबत फे डरल बँके ला विरोध करणारे बेंजामिन गुग्गेनहेम, इसीडोर
स्टोउस आणि जॉन जेकब अॅस्टर हे अमेरिकन आर्थिक जगतातले अनभिषिक्त सम्राटही
संपले. त्यांच्या जाण्यासाठी तर १४०० लोकांना (ज्यात बेलफास्टचे शेकडो प्रोटेस्टंट्स
होतेच) मृत्यू आला नाही ना? त्यांच्या जाण्याची तर ही तयारी नव्हती?
शतकापूर्वी घडलेला हा एकमेव भयानक अपघात, पण तो अपघात नसून घातपात
असण्याची दाट शंका रेंगाळावी असे काही अनुत्तरित प्रश्न आहेत-
१. जे पी मॉर्गन एकाचवेळी आंतरराष्ट्रीय मर्कं टाइल मरीन व्यवसायप्रमुख, टायटॅनिक
आणि फे डरल रिझर्वचा मालक असणे हा योगायोग वेगळे संके त देतो.
२. या लायनरचा मालक जे पी मॉर्गनने पहिला प्रवास करायचा म्हणून स्वतःसाठी या
बोटीवर मुद्दाम खाजगी प्रासाद आणि स्वतंत्र डेक बांधला होता. मात्र १० एप्रिलला
त्याने अचानक त्याचे प्रवासाचे तिकीट रद्द के ले आणि तो बायकोबरोबर फ्रान्समधल्या
एका बेटावर विश्रांतीसाठी निघून गेला. हा काय के वळ योगायोग?
३. जे. पी. मॉर्गनने प्रवास रद्द करण्यासाठी जरी आपल्या आजाराचे कारण दिले, तरी
दोन दिवसांनी तो फ्रान्समध्ये ठणठणीत असलेला लोकांनी पहिला.
४. जे पी मॉर्गनप्रमाणेच ‘व्हाईट स्टारलाईनर’ या शिपिंग कं पनीचा सीइओ जोसेफ ब्रूस
इस्मे आणि त्याची बायको ज्युलिया आणि मुले वेल्समध्ये सुट्टीचा आनंद घेताना
दिसले.
 ५. जे. पी. मॉर्गनने साउथहॅम्प्टनहून बोट सुटण्याआधी, तिच्यावरील महागडे ब्राँझचे सात
पुतळे उतरवून घेतल्याची नोंद आहे.
६. जे. पी. मॉर्गनचा जवळचा मित्र मिल्टन हेर्सेने पण आपले तिकीट अचानक कॅ न्सल
के ले. अमेरिके तील हेर्से फू ड साम्राज्याचा हाच मालक.
७. धातू हा बर्फापेक्षा कठीण असतो. बर्फ कठीण असता तर त्याच्याच बोटी बनवल्या
असत्या. दुसरे बर्फ ही तरंगणारी वस्तू आहे, मग ती बोटीचा तळ एखाद्या
कलिंगडासारखा कसा काय कापून काढेल?
८. आईसबर्ग असण्याची माहिती नसणारा कप्तान स्मिथ तर नव्हता. त्याला
अटलांटिकची खडान्खडा माहिती होती. यानंतर आईसबर्ग असण्याचे अनेक इशारे
त्याच्या ऑफिसर्सकडून त्याला मिळाले होते. मग त्याने त्याकडे दुर्लक्ष का के ले?
९. प्रचंड आईसबर्ग दिसत असतानाही, व्हाईट स्टारलाईनरचा सीइओ जोसेफ ब्रूस इस्मेने
कप्तानाला बोट फु लस्पीडला (२२ नॉट) आदेश देण्याचे कारण काय? इथे नोंद
घेण्याजोगे म्हणजे, हा ब्रूस इस्मे मात्र या अपघातातून बचावला.
१०. बोटीवर पुरेशा लाईफ बोटी नव्हत्या. कारण?
११. बोटीने मुळात नसलेला मार्ग का घेतला? कोणाच्या सांगण्यावरून?
१२. बोटीवरचा एकही क्रू मेंबर का वाचला नाही?
१३. कधीही न बुडणारे असे तंत्रज्ञान असणारी बोट तिच्या पहिल्याच प्रवासात बुडणे हे
जरा चमत्कारिक आहे. ‘न बुडणारे’ अशी जाहिरात करण्यामागे असणाऱ्या तांत्रिक
कारणात या बोटीला सोळा वॉटरटाईट कं पार्टमेंटस होते, पण त्यांची उंची मात्र पुरेशी
ठे वली गेली नव्हती. याचे दिलेले कारण हास्यास्पद आहे कारण व्हाईट स्टारलाईनला
आपल्या पहिल्या वर्गाच्या जागा म्हणे कमी करायच्या नव्हत्या?
१४. या बोटीवर सगळ्या विविध भागांना जोडणारे तीस लाख रिव्हेटस् होते, यातले काही
रिव्हेटस् नंतर समुद्राच्या तळातून आणून त्यांचे निरीक्षण
के ले गेले, तेव्हा असे नोंदले गेले आहे की, ते अत्यंत दुय्यम दर्जाचे होते. बोटीने
आईसबर्गला धडक दिली तेव्हा बाहेरच्या रिव्हेटसचे डोके तुटले(हे कधीही घडत
नाही) आणि टायटॅनिकचे बाह्यभाग तातडीने एकमेकांपासून विलग होऊ लागले.
अत्यंत उच्च दर्जाचे रिव्हेटस् वापरले असते तर बोट बुडाली नसती.
१५. पत्रकार सिनान मोलोनी असा संशय व्यक्त करतो की, ज्या पद्धतीने टायटॅनिक
आईसबर्गवर आदळल्यावर तिच्या वक्रभागाच्या कडेवरच फाटत गेली; त्या अर्थी
आधी तिच्या त्या भागात तिच्यात कु ठे तरी कोळशाने पेट घेतला असावा. आणि हे
तिचा प्रवास सुरू होण्याआधी घडल्याची दाट शक्यता आहे. या घातपाती आगीने
तिचा सांगाडा जोड असण्याच्या ठिकाणी मुद्दाम तकलादू करण्यात आला असावा.
 १६. टायटॅनिकच्या दोन बहिणी होत्या. त्यांची नावे- आरएमएस ऑलिम्पिक आणि
एचएमएचएस ब्रिटानिका. यापैकी ब्रिटानिका १९१६ला एजियन समुद्रात बुडाली.
मनुष्यहानी तीस. दुसरी आर. एम.एस. ऑलिम्पिक, जी जुनी आणि एक अपघात
झालेली शिप होती. ज्या अपघाताची कोणतीही भरपाई विमा कं पनीने व्हाईटस्टार
लाईन शिपिंग कं पनीला दिली नव्हती. त्यामुळे तिला बुडवून टायटॅनिक बुडाली असे
जाहीर करणे, हे एक विमावसुलीचे कारस्थान होते असेही सांगितले आहे. याचा
पुरावा म्हणून, पुढे १९३५ साली आर. एम. एस. ऑलिम्पिक (जी मुळात टायटॅनिक
असणार होती) सेवेतून निवृत्त के ली गेली आणि तिला तोडण्याच्या वेळी जे वुडपॅड
‘नेलींग व्हाईट स्वान’ हॉटेलला विकले गेले, त्या पॅनेलच्या फ्रे मवर सर्वत्र ‘४०१’ असा
नंबर होता. आणि हाच बेलफास्टमध्ये बोट बांधणीच्या वेळी टायटॅनिकच्या भागांना
दिला होता. ऑलिम्पिकच्या सर्व भागांना ४०० हा नंबर होता. याचा अर्थ ह्या बोटींची
नावे बदलली गेली कारण अदलाबदली लक्षात येऊ नये? याला दुजोरा देणारी अजून
एक गोष्ट अशी की, जेव्हा ही टायटॅनिकची जाहिरात के ली जात होती, तेव्हा
वापरलेली अंतर्भागाची सजावटीची सर्व छायाचित्रे ही ऑलिम्पिकची होती.
जगभरच्या लोकांनी तर टायटॅनिकच्या मेडन प्रवासाला पैसे मोजले होते,
ऑलिम्पिकच्या नव्हे! यामुळे काही लोकांची अशी दृढ समजूत आहे की, जी
टायटॅनिक म्हणून बुडाली ती खरंतर ऑलिम्पिकच होती.
अजून एक भाग असा की, याच ऑलिम्पिकचा २० सप्टेंबर १९११रोजी वीटच्या
किनाऱ्यावर (isle of Wight) जो अपघात झाला होता. त्या अपघातादरम्यान ती एचएमएस
हॉक नावाच्या बोटीवर आदळली होती. तिचे एकं दर अपघात खर्चाचे बिल आणि इतर
विम्याच्या न मिळणाऱ्या कव्हरेजने मोठ्या आर्थिक संकटाना सामोरे जावे लागणार होते.
यावेळी टायटॅनिकच्या बांधणीला सुरुवात होणार होती. आता मॉर्गनने नुकतीच विकत
घेतलेली व्हाईट स्टार लाईन शिपिंग कं पनी, समोर उभा येऊन ठाकलेला ऑलिम्पिकचा हा
खर्च, शिवाय ऑलिम्पिक बंद असल्याने होणारे उत्पन्नाचे नुकसान आणि शिवाय अवाढव्य
टायटॅनिकची बांधणी हे सर्व आर्थिकदृष्ट्या झेपणारे गणित नव्हते. यावर एक नामी उपाय
म्हणून एक योजना आखली गेली. योजना कु टिल असणे सुसंगत होते कारण आता ‘व्हाईट
स्टार लाईन’चा मालक होता जे पी मॉर्गन! त्याच्या आर्थिक नफ्याच्या गणितांनी एक मोठ्ठा
डाव टाकला. आरएमएस ऑलिम्पिकलाच नवीन टायटॅनिक म्हणून समोर आणा, तिची
डोळ्यांचे पारणे फे डणारी, अशक्य अशी लालसा निर्माण करणारी जागतिक जाहिरात
करा. लोकांना तिच्या मेडन प्रवासाची भुरळ पाडा. तिचा शक्य तितका मजबूत विमा करा
आणि मग ती बुडवून आपला सगळा तोटा भरून काढा.
अगदी सुरुवातीला ही गुप्त खलबते झालेली चौकडी म्हणजे जे पी मॉर्गन, जे ब्रूस
इस्मे, लॉर्ड पिरी आणि थॉमस अँड्र्यूज. दोन्ही बोटींच्या नेमप्लेट आणि नंबरवर लक्ष
नसणाऱ्यांना हे काहीच कळले नसते. एकदा प्लान ठरला आणि मग यानंतर तातडीने
हालचाली सुरू झाल्या. ऑलिम्पिकचे रूपडे पालटू लागले. तिच्यावर असणाऱ्या अनंत
प्रवाशांच्या पाऊलखुणा आणि सांडलेल्या विविध द्रव्याचे डाग असणाऱ्या जुन्या लाकडी
फ्लोरिंगवर तातडीने महागडी कार्पेट्स टाकण्यात आली. टायटॅनिकच्या बी डेकवर तोपर्यंत
बांधलेल्या के बिन्स तातडीने ऑलिम्पिकच्या प्रोमोनेडवर लावण्यात आल्या. ऑलिम्पिकचे
रूपडे नवे कोरे वाटावे यासाठी सगळ्या गोष्टी नीट आखल्या गेल्या.
एक फरक नंतर उघडकीस आला. तो म्हणजे ऑलिम्पिकच्या सी डेकवर असणारे
पोर्ट होल्स! जेव्हा टायटॅनिकची बांधणी सुरू असताना छायाचित्रे घेतली होती, तेव्हा तिथे
समान असे चौदा पोर्ट होल्स दिसले होते, पण जेव्हा तिने साउथहॅम्पटन सोडले त्यावेळेच्या
छायाचित्रात मात्र सोळा असमान असे पोर्ट होल्स तिच्यावर दिसतात.
हा सगळा तपशील रॉबिन गार्डीनरच्या 'The Ship Never Sink' या पुस्तकात आहे.
अजून एक न झालेली रहस्यमय उकल - जे. पी. मॉर्गन आणि टायटॅनिक
आपण जे. पी. मॉर्गन आणि जॉन जेकब अॅस्टर यांच्या संबंधांचे अजून एक परिमाण
पाहू. त्याकाळी एक निकोला टेस्ला नावाचा एक कु शाग्र संशोधक होता. (अजूनही टेस्ला
नावाची वीज पुरविणारी आणि इलेक्ट्रिक कार्स बनविणारीही कं पनी आहे) त्याच्याकडे
मॉर्गन आणि अॅस्टर दोघांनीही आपले पैसे गुंतविले होते. मॉर्गनचा हेतू त्याच्या बुद्धि-
मत्तेवर पैसा मिळविणे हा होता. मात्र अॅस्टर आणि टेस्ला जानी दोस्त होते. टेस्ला करीत
असलेल्या एका महत्त्वाच्या संशोधनात पैसा कमी पडला असे अॅस्टरला कळले आणि
त्याने तातडीने त्याला त्याकाळी ३०,००० डॉलर्स दिले. कशासाठी? तर टेस्लाने असे
तंत्रज्ञान विकसित के ले, ज्यामुळे वीज उत्सर्जित होईल आणि लोक आपल्या घरापाशी
रीसिविंग पोल उभारून ती फु कट घेऊ शकतील. त्याने लाँग आयलंडवर प्रायोगिक
तत्त्वावर एक असा टॉवर उभारला आणि मॉर्गन आणि अॅस्टरला नव्या संशोधनाबद्दल
सांगितले. मॉर्गनसारख्या अमेरिके त वीजपुरवठ्याचे काम करणाऱ्या एका कॉर्पोरेट
माफियाला हे कसे झेपणार? मग विजेतून मिळणाऱ्या अमाप नफ्याचे काय? अॅस्टरने
मात्र टेस्लाला, ‘‘गो अहेड, लागेल तितका पैसा देतो’’ असे सांगितले.
आता एकीकडे फे डरल रिझर्व्हला, बेंजामिन गुग्गेनहेम, इसीडोर स्ट्रोउस आणि जॉन
जेकब अॅस्टर यांचा विरोध वाढत चालला होता, दुसरीकडे स्ट्रोउस टेस्लाचे हे प्रकरण
आणि व्हाईट स्टार लाईनरचा मालक जे. पी. मॉर्गन असणे, हे तीन मुद्दे के वळ योगायोग
आहेत की या मुद्यातून एक सूत्र सामोरे येते? बघूया.
● हे तीन अमेरिकन आर्थिक मातब्बर आणि त्यांची लोकप्रियता ही फे डरल रिझर्व्हची

निर्मिती आणि अनेक नफे खोर ऊर्जा प्रकल्पात मोठा अडसर होती. या तिघांनी अत्यंत
तगडी अशी राजकीय ताकद त्या विरोधात उभी के ली असती कारण यातला इसीडोर हा
थेट अमेरिकन काँग्रेसचा सदस्य होता. ते एकदा गेले की मग या बँके च्या स्थापनेला
 लोकविरोध नसणार आणि झालेही तसेच. २३ डिसेंबर १९१३ ला कु प्रसिद्ध फे डरल
बँक अस्तित्वात आली.
● टेस्लाचा जिवलग मित्र गेला आणि मग त्याचे सारे संशोधन पैशाअभावी थांबले.

● पण या तिघांना मॉर्गनने गोळ्या का घातल्या नाहीत. एक अख्खी बोट बुडवायचे काय

कारण? पण खून झाला असता तर नक्कीच त्याची सखोल चौकशी झाली असती.
टेस्ला, इतर अनेक अमेरिकन उद्योगपती आणि या तिघांवर प्रेम करणाऱ्या असंख्य
अमेरिकन नागरिकांनी मोठ्ठा गोंधळ घातला असता आणि त्यामुळे, पुढे अनेक वर्षे याच
विषयावर चर्चा सुरू राहिली असती. बुडालेल्या बोटीसोबत हे सारेच शांत, नीरवपणे
संपले.
● मॉर्गनला हे सारे बुडतील; लाईफ बोटीने वाचवले जाणार नाहीत असे कसे वाटले?

कदाचित मॉर्गनला यांच्या नैतिकतेची खात्री असावी. या तिघांनाही लाईफ बोटीवर

जायची विनंती करण्यात आली होती, पण बोटीवरील प्रत्येक स्त्री आणि लहान मूल
गेल्याशिवाय यांनी जाण्याचे नाकारले. अॅस्टरच्या वाचलेल्या बायकोने ह्याचे अत्यंत
हळवे असे वर्णन के ले आहे.
महायुद्धाशिवायचे हे या शतकातले सगळ्यात मोठे कारस्थान. या घटनेचे कारण
रोमन कॅ थॉलिक चर्चचे आदेश की आर्थिक सूत्रधारांचे डावपेच? का दोन्हीही? या मागे
कोणीही असो पण असल्याच कोणत्यातरी बुरख्याआडून के लेले हे या शतकातले पहिले
दहशतवादी कृ त्य!
ज्याने अमेरिकन लोकांच्या आर्थिक स्वातंत्र्यावर गदा आणणाऱ्या फे डरल रिझर्व्ह
सिस्टीमला प्राणपणाने विरोध के ला, त्या अब्राहम लिंकनच्याच मृत्यूदिनी, (१४ एप्रिल)
ज्यावेळी टायटॅनिक बोट अटलांटिकमधील त्या अवाढव्य बर्फ खंडावर आपटून फु टली
आणि त्याच वेळी ‘फे डरल रिझर्व्ह’ला निर्माण होऊ शकणारा तो विरोधही कायमचा
संपला.
अमेरिके च्या फे डरल बँके चा तत्कालीन चेअरमन बर्नार्के ५ आणि ६ नोव्हेंबर २०१०
रोजी, जॅकील बेटांवर जाऊन त्या फे डरल रिझर्व्हच्या स्थापनेची आठवण मनात जपून
आला, त्याचवेळी टायटॅनिक सागरतळाशी विसावून शतक उलटायला आले होते, पण
इतक्या कालखंडानंतरही तिची नष्ट होण्याची अज्ञात रहस्ये, तिची मती गुंगविणारी कहाणी
यांचे गारूड मात्र अद्यापही कायम आहे. तिच्या अजस्त्र देहासोबतच तिचे सत्य मात्र
कायमचे अटलांटिकच्या निर्मम समुद्रात १२,५०० फू ट खोल तळाशी, काळाच्या कराल
पाण्यात बुडून गेले आहे.
या लायनरचा मालक जे. पी. मॉर्गन ३१ मार्च १९१३ ला सेंट रेगीस, रोम या कॅ थलिक
परगाण्यात मरण पावला. म्हणजे टायटॅनिक बुडाल्यानंतर जवळपास एक वर्षाने आणि
फे डरल रिझर्व्ह स्थापन होण्याच्या आधी नऊ महिने. ज्याने या दोन्ही कारस्थानात
महत्त्वाची भूमिका बजावली, त्याचा मृत्यू या दोन घटनांच्या आगेमागे व्हावा हा एक
काव्यगत न्याय!
जाता जाता - १८८६ मध्ये ख्यातनाम ब्रिटिश लेखक विल्यम टी. स्टेडने एक कथा लिहिली,
तिचे शीर्षक होते.
'How the Atlantic mail steamer went down?' यातील तपशील आणि टायटॅनिकची दुर्दैवी
कहाणी यांचे अनेक धागे आश्चर्यकारकरित्या जुळतात. जणू त्या पुस्तकाला स्मरून ती
बुडविली असे वाटत राहते, पण त्यावरही कडी करणारा, अजून एक थरारक भाग असा
की, हाच विल्यम स्टेड टायटॅनिकवरचा एक दुर्दैवी प्रवासी होता. स्टेड या घटनेत मरण
पावला, पण त्याच्या द्रष्टेपणाला मात्र टायटॅनिकने कायमचे अमर के ले आहे.
●●●
(* प्रोटेस्टंट हा पंथ कॅ थलिक ख्रिश्चनांच्या कर्मठपणाला कं टाळून त्यात सुधारणा
करणाऱ्यांची चळवळ होती. कॅ थलिक चर्चने त्याला अतिशय हिंसक पद्धतीने सतत विरोध
के ला.)
 दोन : अथा तो फे डरल रिझर्व्ह बँक
जिज्ञासा!
‘‘अमेरिके च्या आर्थिक ताकदीचे एका महाभयानक अशा आपत्तीत रूपांतर करायला जर
कोणी पूर्णपणे जबाबदार असेल तर ती ‘फे डरल रिझर्व सिस्टीम’ आहे. कोणतीही सिस्टीम,
जी काही लोकांना प्रचंड ताकद आणि अनिर्बंध सत्ता देते, ज्या पद्धतीच्या चुका लोकांच्या
आयुष्यावर अत्यंत दूरगामी परिणाम करतात ती अत्यंत वाईट सिस्टीम आहे.’’
- नोबेल विजेता अर्थतज्ज्ञ मिल्टन फ्रीडमन

‘‘भांडवलशाहीच्या ताकदीचे अजून एक लक्ष्य आहे, संपूर्ण जगाचे अर्थकारण एक करून

ते आपल्या ताब्यात ठे वणे. जगातल्या सगळ्या मध्यवर्ती बँकांची उभारणी त्यासाठीच आहे.
या सगळ्यांची शिखर बँक आहे, बँक ऑफ इंटरनॅशनल सेटलमेंट जी स्वित्झर्लंड इथे बसेल
या गावी आहे. बँक ऑफ इंटरनॅशनल सेटलमेंट ही सुद्धा एक खाजगी बँक असून
जगातल्या सगळ्या मध्यवर्ती बँकांची मिळून ती बनली आहे. आर्थिक भांडवलवादाने
जगाचा आर्थिक ताबा मध्यवर्ती बँकाकडे दिला आहे.’’
- ‘ट्रॅजेडी आणि होप’चा लेखक कॅ रोल क्कग्ले (Carroll Quikgley)

‘‘आधुनिक बँकिंग पद्धती हवेतून पैसा निर्माण करते. हातचलाखीचा हा सर्वोकृ ष्ट
आविष्कार आहे. असमानतेत बँकिंग पद्धतीचा जन्म आहे. बँकर्स आज सगळे जग ताब्यात
ठे वून आहेत. त्यांच्याकडून ते परत घ्या आणि त्यांना फक्त पैसा निर्माण करण्याचे
अधिकार द्या. ते इतका पैसा हवेतून निर्माण करतील की, ते एका क्षणात सारे जग विकत
घेतील. हे सगळे अधिकार त्यांच्याकडून काढून घेतले तर एक आनंदी जग निर्माण होईल,
पण तुम्हाला त्यांचे गुलाम म्हणूनच जगायचे असेल तर मात्र हे असेच चालू द्या आणि ते हवे
तेव्हा, हवेतून पैसा आणि पत निर्माण करीत राहतील.’’
- सर जोसेफ स्टॅम्प, ‘बँक ऑफ इंग्लंड’चा संचालक आणि अध्यक्ष, याचे सन १९२०
मधले विधान. हा इंग्लंडमधील त्याकाळातील दुसऱ्या क्रमांकाचा श्रीमंत माणूस होता.
१०६ वर्षांपूर्वी, अटलांटिक सागरात टायटॅनिक बुडाली होती ते आपण पहिले.
त्याआधीच काही दिवस अमेरिके त ‘फे डरल रिझर्व्ह’ नावाच्या बँके ची मागणी जोर धरू
लागली होती. अमेरिके च्या अर्थविश्वावर अत्यंत दूरगामी परिणाम करणारी आणि स्पष्टच
सांगायचे तर, साऱ्या जगाला एका अशाश्वत अशा अर्थपरिघावर आणून ठे वणारी ही घटना.
जिला जन्माला घालताना जर इतकी कट-कारस्थाने, इतके कु टिल हेतू एकत्र येत असतील,
तिच्या पुढच्या वाटचालीने जर जगाला अनिष्ट आणि दुर्दैवी वळणांवर आणून सोडले तर
त्यात नवल ते काय? टायटॅनिक बुडण्याच्या आधीच्या काळात असली बँक उभारण्यासाठी
नेमके काय घडले होते?
अमेरिकन फे डरल रिझर्व्ह बँके च्या उभारणीची खलबते - सन १९१०
त्या रात्री, न्यू जर्सीचे रेल्वे स्टेशन थंडीने गारठून स्तब्ध झालेले होते. त्या पोलादी
रुळांच्या, लोखंडी पुलांच्या आणि मनाला बोचणारा खडखड आवाज करीत हिंडणाऱ्या
रेल्वे वाघिणींच्या परिसरात, हाडांना ठिसूळ करणारी बोचरी थंडी भरली होती. रस्त्यावरच्या
उंच प्रखर दिव्यांभोवती, हिवाळ्यातील पहिल्या लुशलुशीत बर्फाचे रिंगण तयार झालेले.
सगळीकडे धूसर आणि ज्यातून पलीकडचे काहीही दिसायला अवघड असे टांगलेले कठोर
धुक्याचे जाडेभरडे पडदे. रात्रीचे दहा वाजत आलेले. न्यू-जर्सी स्टेशन जवळपास रिकामे
झालेले आणि क्वचित एखाद्या प्रवाशाच्या बुटाचा प्लॅटफॉर्मवर अकारण घासणारा
आवाज. १९१० सालच्या रेल्वेगाड्या कशा होत्या याची अंधुकशीही कल्पना आपल्याला
आज करता येणार नाही. ज्यांच्याकडे फारसे पैसे नसत, त्यांना तर सामान्य कोचकारमधून
प्रवास करावा लागे. तोही धूर आणि कानठळ्या बसवणाऱ्या इंजिनाच्या जवळच्या
डब्यातून. त्यातून जळणाऱ्या कोळशाची काळपट करडी राख, गरीब प्रवाशांच्या अंगावर
भुरूभुरू उडत राही. जितके जास्त पैसे खर्चायची तयारी, तितके इंजिनापासून दूरचे कोच.
असल्या थंडीत तर गाडीचे कठोर थंडगार डबे अधिकच एकटे, एकाकी करून टाकीत.
अशा सगळ्या गारठलेल्या वातावरणात, हवीहवीशी वाटणारी ऊब पेरणारे लालसर
निखारे चेहऱ्यावर मिरविणारी एक रेल्वे गाडी स्टेशनात शिरली. त्या कडक थंडीत, शरीराची
कशीबशी गुंडाळी करीत, आपापले डबे शोधणाऱ्या तुरळक प्रवाशांना मात्र, त्या रात्री एक
वेगळेच दृश्य पाहायला मिळाले. तिकडे, अगदी पुढे, प्लॅटफॉर्मच्या गाडी जाण्याच्या
दिशेच्या विरुद्ध टोकाला, चकाकणाऱ्या रुळापाशी, एक श्रीमंत आलिशान रेलकार उभी
होती. काळ्या चकचकीत मायावी रंगाने नटलेला तो उन्मत्त डबा, त्यावर मिरविणारे ते
पॉलिश के लेले तुकतुकीत नक्षीदार पितळी दांडे, त्यावरचे झगझगीत मुठी असणारे
लालबुंद हँडरेल्स, त्यावर लटकणाऱ्या माजोरड्या सोनेरी साखळ्या. त्या दिमाखदार
कोचकारच्या दारांवर श्रीमंती आणि आकर्षक पडदे होतेच, पण त्यातून आत डोकावल्यावर
दिसणारे, त्या कोचमधल्या पोलादी, शिसवी भिंतींवर लटकलेले हुळहुळणारे उन्मादक
रेशमी पडदे, त्या तलम पडद्यांवरचे त्यावरचे नाजूक, मिणमिणते, ऊबदार, शिल्पित दिवे हे
सारेच कसे अचंबित करणारे आणि तितके च रहस्यमय. त्या आमंत्रित करणाऱ्या दारातून
लगबगीने पण अदबीने आत-बाहेर करणारे स्वच्छ कपड्यातील बलदंड हमाल. त्या
कोचकारभोवती धुराची जाडसर वलये फे कणारा उंची, महागड्या सिगार्सचा दमदार आणि
उन्मत्त, लोभस वास. या सगळ्या दृश्याने त्या कडाक्याच्या रात्रीत एक लालसेची ऊब
निर्माण के ली होती हे खचितच! आत डोकावून पहिले तर, त्या कोचमधील अत्यंत
आरामदायी अशा मागे खोलवर झुकलेल्या रुं द खुर्च्या, इतर डब्यासारखे, या खुर्च्यांवर
क्रमांक नव्हते तर होती ती सोनेरी अक्षरातील ठळक नक्षीदार लिपीतील नावे. जसे
Allrdrich . हा माणूस म्हणजे नेल्सन ऑल्ड्रीच. हा ऱ्होडस आयलंडचा सिनेटर. वॉशिंग्टन डी.
सी.च्या प्रभावशाली राजकीय कॉरीडोरमध्ये आपला खाजगी वेगळाच दबदबा असणारा
माणूस. त्याची खाजगी, अत्यंत महागडी कार लोकांनी अनेक वेळा, ‘वॉशिंग्टन ते न्यूयॉर्क ’
या रस्त्यावर प्रवास करताना पाहिली होती. हा नुसताच सिनेटर नव्हता तर अमेरिके तील
अनेक व्यावसायिक घराण्यांचा हा प्रवक्ता. जे. पी. मॉर्गनचा तर हा गुंतवणूक भागीदार.
त्याचा जावई होता, जॉन डी. रॉकफे लर ज्युनियर (पुढे साठ वर्षानंतर याचाच नातू नेल्सन
आल्ड्रीच रॉकफे लर अमेरिके चा उपाध्यक्ष बनला). असो, तर सर्वात आधी नेल्सन आल्ड्रीच
पोचला. त्याच्याच मालकीच्या या कोचकारमध्ये एखाद्या सुलतानाच्या रुबाबात शिरला
आणि मग त्या पाठोपाठ एके क ऊबदार कपड्यातले प्रवासी तुर्रेबाज डौलाने, उंची चामडी
मोठाल्या बॅगातून आपले सामान घेऊन घाईघाईने पोहचू लागले. त्या थंडीने अगदीच
कोमेजून गेलेल्या न्यू-जर्सी स्टेशनवर एकदम अशा तालेवार लोकांची रुबाबदारपणे,
झोकदार वेगात हालचाल सुरू झाली, तशी ते स्टेशन एकदम ताजेतवाने झाले जणू. या
गँगमधला शेवटचा देखणा, उंचापुरा साथीदार गाडी सुटण्याच्या अगदी वेळेवर पोचला.
त्याच्या हातात सामानाशिवाय एक आकर्षक अशी शॉटगनची के स होती. तो येताच दमदार
आवाजात ऑल-अबोर्ड अशी घोषणा झाली. ह्या सगळ्या अनाहूत हालचालींनी
भांबावलेल्या त्या स्टेशनवरच्या लोकांना, यातला फक्त आल्ड्रीचचा चेहरा त्यातल्या त्यात
परिचयाचा होता. त्यामुळे तिथे त्या कु तूहल, संशय, आश्चर्य, शोध असे अनेक भाव त्या
स्तब्ध प्लॅटफॉर्मवर दीर्घकाळ रेंगाळत होते. कदाचित त्या प्रत्येक दिमाखदार प्रवाशाला
एके कटे यायला सांगितले गेले असावे. येताना ते एकमेकांच्या परिचयाचे दिसू नयेत अशीही
काळजी घेण्यास सांगितले असावे. जेणेकरून कोण्याही वास घेणाऱ्या पत्रकाराला याचा
पत्ता लागू नये कारण ती सर्व रुबाबदार आणि उन्मत्त संपत्तीचा उघडा दिमाख चेहऱ्यावर
मिरविणारी माणसे, दगडी चेहऱ्याने आणि एकमेकाला अभिवादन न करता डब्यात प्रवेशत
होती. त्यामुळे शेवटपर्यंत पोर्टर अथवा त्या कोचकारच्या सेवकांनाही ते लोक कोण आहेत
याचा काहीही उलगडा झाला नाही.
गाडी सुरू झाली, तिने स्टेशन सोडण्याची, अंगावर खोलवर ओरखडा ओढणारी एक
दीर्घ कर्क श्श शिट्टी दिली. गाडी एक मोठा गचका देऊन हलली, पण प्लॅटफॉर्मवरील
लोकांच्या नजरा मात्र त्या कोचकारवरून अजिबात ढळल्या नाहीत. त्या अचंबित लोकांना
मग अजून एक धक्का बसला. अचानक ती ट्रेन एक मोठा धक्का देत उलट्या दिशेने जाऊ
लागली. सगळे गोंधळले. कदाचित काही राहून गेले होते. अचानक ट्रेन थांबली आणि ती
आलिशान कोचकार, त्या थकलेल्या जुनाट थंडीने गारठलेल्या गाडीला जोडली गेली.
एखाद्या कृ श, जर्जर आणि फाटलेली वस्त्रे ल्यालेल्या भणंग स्त्रीचे डोळे मात्र एकदम टपोरे
आणि पेटलेले असावे तसे होते ते दृश्य!
त्या गाडीला जी आलिशान कोचकार जोडली गेली होती, तीत एकू ण सहा माणसे
बसली होती. ही कोणी साधी माणसे नव्हती तर या फक्त सहा लोकांकडे अमेरिके च्या
एकू ण संपत्तीपैकी एक चतुर्थांश संपत्ती होती. त्यांची नावे अशी-
१. नेल्सन ऑल्ड्रीच - सिनेटर, राष्ट्रीय नाणेनिधी आयोगाचा अध्यक्ष आणि त्याचबरोबर जे.
पी. मॉर्गन समूहाचा सल्लागार आणि सहकारी.
२. अब्राहम पीअॅट अँड्र्यू - अमेरिकन ट्रेझरीचा सहाय्यक सचिव.
३. फ्रँ क वंडरलीप - त्यावेळेची सगळ्यात पॉवरफु ल बँक असणाऱ्या न्यूयॉर्क च्या नॅशनल
सिटी बँके चा अध्यक्ष. बँके चे सर्वेसर्वा होते रॉकफे लर आणि कु न्ह लोएब अॅन्ड कं पनी.
४. हेन्री पी. डेवीसन - हा जे. पी. मॉर्गनचा वरिष्ठ भागीदार.
५. बेंजामिन स्ट्रॉग - जे. पी. मॉर्गन बँकर्स ट्रस्ट कं पनीचा प्रमुख.
६. पॉल एम वॉरबर्ग - कु न्ह लोएबचा प्रमुख भागीदार. रॉथशिल्ड्स बँकिंग घराण्याचा इंग्लंड
आणि फ्रान्सचा प्रतिनिधी.
ही मंडळी निघाली होती ती दक्षिणेला असणाऱ्या निर्मनुष्य आणि एकाकी अशा
जॅकील आयलंडवर. तिथे एक अपरिहार्य महत्त्वाची आणि गुप्त अशी एक मिटिंग होती.
जॅकील आयलंडची मिटिंग महत्त्वाची अशासाठी की ती एका नव्या बँकिंग रॅके टला जन्म
देणारी होती. एक असे रॅके ट ज्यामुळे ते आणि त्यांचे सदस्य नेहमीच कोणत्याही व्यवसाय
स्पर्धेच्या बाहेर राहतील आणि सातत्याने अमाप पैसा कमवीत राहतील. ह्या रॅके टची
संरचना ठरली होती. तिचे दृश्य स्वरूप जगाला कसे पचनी पडेल, या एकाच गोष्टीवर आता
जॅकील आयलंडला जाऊन विचार करायचा होता. त्या रचनेचे शिल्पकार तिथे जाऊन जे
चिंतन करणार होते, ते याचे की अमेरिकन लोकांना आणि अमेरिकन काँग्रेसला हे कसे
भासवायचे की, हा सगळा गोरखधंदा अमेरिकन सरकारचाच उद्योग आहे.
आज, इतक्या वर्षानंतर, अजूनही या मिटींगबद्दल, ती झालीच नाही असे सांगणारे
महाभाग आहेत. ते गेले त्या कोचकारला अपारदर्शी काळ्या काचा लावल्या होत्या. तरीही
एका वार्ताहराने याचा छडा लावला, पण त्याला तातडीने शांत के ले गेले, अशी वदंता
अनेक वर्षे त्या परिसरात ऐकू येत होती. तरीही या मिटिंगची पहिली बातमी बाहेर पडली
ती मात्र एका अत्यंत किरकोळ वर्तमानपत्र चालवणाऱ्या माणसाकडून. तीही नंतर १९१६
सालात. त्या फाटक्या माणसाचे नाव बी. सी. फोर्ब्ज. त्याच्या वृत्तपत्राचे नाव Leslies weekly
. याच नगण्य माणसाने पुढे जाऊन ‘फोर्ब्ज मॅगेझिन’ काढले. गंमत अशी की त्यावेळी
त्याने, त्यातले ते आर्टिकल, पॉल वॉरबर्गची, त्याच्या आर्थिक द्रष्टेपणाची प्रशंसा, तारीफ
करण्यासाठी लिहिले होते. पण कसेही असले तरी त्या मजकु रातील अंश मात्र अत्यंत
नेमका आणि पुरेसा सूचक आहे.
‘‘कल्पना करा की, एका रात्रीच्या अंधारात, या देशाचे थोर बँकर्स आपले माहेर
न्यूयॉर्क गुपचूपपणे सोडून, खाजगी रेलकोच कारने दक्षिणेकडे शेकडो मैल प्रवास करतात.
तेही एका अशा दुर्लक्षित बेटावर जिथे कोणीही जात नाही. स्वत:च्या दिमतीला असणाऱ्या
कोणत्याही नोकराला माहीत न होता, वेळप्रसंगी स्वत:ची ओळख लपवून, तिथे तब्बल
एक आठवडा राहतात, ही अमेरिके च्या आर्थिक इतिहासातील अत्यंत अनाकलनीय आणि
विचित्र अशी घटना आहे.
मी उगाच काहीबाही सांगून तुम्हाला चाळवत नाहीये. मला खरे तर सगळ्या जगाला
सर्वप्रथम ऑल्ड्रीचच्या अहवालातील, येऊ घातलेल्या चलनाच्या नव्या पद्धतीबद्दल माहिती
द्यायची आहे...’’
(पण हे सारे नीट समजून घेण्यासाठी मुळात बँकांच्या गरजेचा इतिहासही जरा
तपशिलात बघायला हवा.)
बँक पद्धती गरज आणि इतिहास
सतराव्या शतकात १६९४ पासून ग्रेट ब्रिटनमध्ये (त्यावेळेचा ब्रिटानिया) ‘बँक ऑफ
इंग्लंड’ होती. त्यावेळचा ब्रिटानियाचा राजा विल्यम (दुसरा) याला युद्धासाठी रोख पैशाची
अतोनात गरज पडू लागली. ती पुरविण्याचा एक उपाय म्हणून ही ‘बँक ऑफ इंग्लंड’
जन्माला आली. त्याही आधी जेव्हा युरोपात राज्ये होती तेव्हा साम्राज्याच्या वाढीसाठी
एकसारखी युद्धे होत. या युद्धांमुळे राज्ये कर्जबाजारी होत. शिवाय व्यापारउदिमासाठी
राज्यांना सतत पैसा हवाच असे. या सगळ्यातून पैशांच्या न संपणाऱ्या गरजा निर्माण होत.
एकदा फ्रान्सच्या राजाला त्याच्यासाठी पैसा छापणारा बँकर हवा होता. इथे एक नोंद अशी
की, अमेरिके च्या फे डरल बँके ची डोळे दिपविणारी वेगवान प्रगती ही दुसऱ्या महायुद्धानंतर
झाली. दुसरे महायुद्ध के वळ त्यासाठी तर झाले नाही ना? हा अजून एक अनुत्तरित प्रश्न
गरज आणि शोध यांच्या अनवट नात्यामुळे, आजही काळाच्या अवकाशात लोंबकळतो
आहे.
अर्थात ‘बँक ऑफ इंग्लंड’ ही काही जगातील पहिली सेंट्रल (मध्यवर्ती) बँक नाही,
पण ती एका तत्कालीन प्रबळ राष्ट्रातील, आधुनिक जगाची पहिली खाजगी बँक मात्र आहे.
तिचे ‘बँक ऑफ इंग्लंड’ हे नावच मुळी ती सरकारी भासविण्याच्या कु टिल हेतूचे द्योतक
आहे. ही खरी जगातल्या खाजगी बँक उद्योगाची पायाभरणी म्हणता येईल. जगात पुढे
निर्माण झालेल्या अनेक खाजगी बँकांच्या कामाच्या पद्धती या बँके ने ठरविली हे अगदी
नक्की. इथे हेही सांगायला हवे, की आजमितीला जगात ज्या काही देशात मध्यवर्ती बँका
नाहीत त्यातले, उत्तर कोरिया, सुदान, क्युबा, इराक, सीरिया, लिबिया आणि इराण हे देश,
अमेरिके चे युद्धखोर अध्यक्ष जॉर्ज बुशच्या कु प्रसिद्ध ‘अॅक्सिस ऑफ एव्हिल’ (Axis of
Evil) या गाजलेल्या विधानात येतात, हा काही के वळ योगायोग मानता येणार नाही.
फे डरल रिझर्व्ह स्थापन होण्याआधीच्या अमेरिकन बँकिंग विश्वाच्या कालखंडाचा
आढावा एखाद्या चक्रावून टाकणाऱ्या कादंबरीसारखा रंजक आहे. तो आपल्याला स्तिमित
करतो. त्याचबरोबर भविष्यातली एखादी जगाला व्यापून टाकणारी आणि सगळ्या जगाला
आपल्या अंकित करू शके ल अशी घटना घडवताना किती अथक उचापत्या करीत राहावे
लागते, याचा स्पष्ट मागोवा घेणारी आहे. जी महत्त्वाकांक्षी माणसे इतका विस्तृत पट बघू
शकतात त्यांनाच हे शक्य होते. या सगळ्या इतिहासाकडे पाहताना कारस्थानांचा एक
भव्य, विलक्षण असा पट आपल्यासमोर उभा ठाकतो. के वळ स्वत:च्या आर्थिक
लाभांसाठी जगात मध्यवर्ती बँका निर्माण करता याव्या म्हणून घडवलेल्या, गेल्या शंभर
वर्षातल्या या संघर्षाकडे एक नजर टाकली तर अनेक धूसर धागे आणि त्यांचा गुंता
उलगडतो आणि तो सगळा इतिहासच आपल्याला अचंबित करून जातो.
अमेरिके त चलनासाठी म्हणजे चलन विनिमयासाठी सोनेप्रमाण हा कायदा डिसेंबर
१८९९ मध्ये संमत झाला. चलन विनिमयातही बदल हवे असणारे सुखावले पण लगेच
त्यांनी सावधपणे ही तर फक्त सुरुवात आहे असाही सूर लावला. चलनबदलासोबतच
आता खराखुरा मूलभूत बँकिंग बदल झाला पाहिजे असा स्वर त्यांनी टिपेला न्यायला
सुरुवात के ली. आज इतक्या वर्षांनी आपण जेव्हा या गोष्टीकडे बघतो, तेव्हा अगदी स्पष्ट
दिसते की, एका विशिष्ट अर्थाने सोनेप्रमाण कायदा हा बँकिंग पद्धतीतल्या बदलाचेच
अनिष्ट सुतोवाच करणारा, ते बदल रुजविण्यासाठी आवश्यक ती पार्श्वभूमी तयार करणारा
होताच. अमेरिके च्या अर्थविश्वातील काही पाताळयंत्री माणसे असले बदल घडवायला
आसुसलेली होती. त्या काळच्या सामाजिक वातावरणाला अनुसरून मात्र हे त्यांना हळूहळू
लोकांकडून यायला हवे होते. त्यासाठी चळवळीचा, लोक जागरणाचा आधार घेतला गेला.
या कु टिल कं पूतला एक होता अर्थपत्रकार चार्ल्स ए. कॉनंट (Charles A. Conant). हा बँकिंग
क्षेत्रातला दादा माणूस. आपले इतर सर्व उद्योग सोडून न्यूयॉर्क ला पोचला तेच मुळी मॉर्गन
ट्रस्ट कं पनीचा खजिनदार बनून. त्याच्याबरोबरचे इतर दोघे लिमन गेज (Lyman Gage) आणि
फ्रँ क ए. व्हँडरलिप (Frank A. Vanderlip) हे मात्र शिकागोचा अर्थसम्राट-रॉकफे लरच्या
वर्तुळातले. न्यूयॉर्क शहर हे तेव्हापासूनच बँकांचे पंढरपूर. या तिघांनी पंढरीत पाऊल
ठे वल्या-ठे वल्या तातडीने अमेरिके ची बँकिंग सिस्टीम ही किती जुनाट आहे, ती बाजाराच्या
गरजा समजू शकत नाही, बाजाराला पुरेसा पैसाच पुरवीत नाही, तिने आता इंग्लंड-
फ्रान्समधील मध्यवर्ती बँकिंग सिस्टीमचे अनुकरण करायला हवे, असले गळे काढायला
सुरुवात के ली. अमेरिके त त्यावेळी एकच अशी मध्यवर्ती बँकिंग सिस्टीम नव्हती, तर
हजारोंनी ग्रामीण आणि छोटे-छोटे बँकर्स देशभर विखुरलेले होते. थोडक्यात काय, तर
अमेरिके त बँकिंग विकें द्रित तर होतेच पण त्यात मुक्तपणाही होता. हे असले क्षेत्र
असंघटित असले तरी स्थानिक अनेक छोट्या छोट्या ग्राहकांचे हितरक्षण करीत होते, पण
या मंडळींनी अमेरिका देश पतपुरवठा आणि पैशाच्या बाबतीत अत्यंत ताठर आहे,
पतपुरवठ्यात लवचिकपणा नसेल आणि या सर्व छोट्या बँकात काहीच सुसूत्रीकरण नसेल
तर आपण आपले सोने परदेशात गमावून बसू, असेही युक्तिवाद छापून आणायला
सुरुवात के ली.
एकीकडे हे सगळे सुरू असताना, अमेरिके तील काही आर्थिक सिद्धांतवादी गट सुद्धा
१८९०च्या सुमारास भांडवलशाहीच्या नावाखाली एका नव्या वसाहतवादाची उभारणी
करण्यात गुंतले होते. भांडवलवाद, युरोपातील प्रगत देशात उत्पादनांना प्रमाणाबाहेर
चालना देत होता. यामुळे मंदीच्या काळातील खरेदीक्षमता वाढत असली तरी नफ्याचे
प्रमाण कमी होत होते. म्हणजे अधिक भांडवलातून अत्यल्प होत जाणारा नफा ही
परिस्थिती भांडवलशाहीच्याच मुळावर आली असती. याला परदेशी बाजार आणि परदेशी
गुंतवणुकीचा पर्याय होता. आता नवीन तयार होणाऱ्या परदेशी बाजारपेठे त गुंतवणूक
के ल्याने मात्र तात्पुरता का होईना नफा वाढण्याची चिन्हे होती. म्हणून भांडवलशाही
वाचवण्यासाठी साम्राज्यवाद अथवा वसाहतवादाचा आसरा घेणे ही काळाची गरज होती,
पण हे सगळे घडायचे असेल तर काही देशांना आपले बाजार अमेरिकन उत्पादने आणि
गुंतवणुकीसाठी खुले करणे आवश्यक होते. त्यासाठी अनेक देशांना आपल्या पंखाखाली
घेऊन (प्रेमाने अथवा दडपशाहीने) त्यांची धोरणे बदलायला लावणे जरुरीचे होते. (इथे
परदेशी गुंतवणुकीचे गाजर नेमक्या कु ठच्या जमिनीत उगवते हे आपण नीट लक्षात
घ्यायला हवे. परदेशी गुंतवणूक आली म्हणजे हरखून जाणारे, आपल्या देशांचे हित
तितक्याच सजगतेने बघतात का, हेही इथे विचार करण्यासारखे आहे)
तर, एस. जे. चपमन (S. J. Chapman) या ब्रिटिश अर्थतज्ज्ञाने या असल्या मिश्र
धोरणाचे तीन मुद्यात नेमके विवेचन के ले.
१. प्रगत देशात आता भांडवलासाठी नफा मिळवेल अशी गुंतवणूक शक्य नाही.
२. जगातील सर्वच देश मुक्त व्यापाराचे समर्थक नसल्याने अमेरिके ने भांडवलावरच्या
नफ्यासाठी इतर देशांनी आपले देश व्यापाराला मुक्त करावे म्हणून आपले लष्करी बळ
वापरण्यासाठी सिद्ध असले पाहिजे.
३. अमेरिके त तिथल्या उद्योगांची जडणघडण अशी आहे की, ती सरकारला या आर्थिक
समृद्धीसाठी आवश्यक ते आर्थिक पाठबळ पुरवू शकते. दरम्यान चार्ल्सने प्रचाराचे काम
सुरू के ले होतेच.
चार्ल्स ए कॉनंट (Charles A. Conant) आपल्या The Economic Basis of Imperialism
(साम्राज्यवादाची अर्थशास्त्रीय चौकट) या पुस्तकात लिहितो, ‘‘अमेरिके ने आता इफिशियंट
व्हायला हवे आणि इफिशियन्सी म्हणजेच आर्थिक सत्तेचे कें द्रीकरण, ज्यायोगे तातडीने
निर्णय घेतले जातात, कृ ती होते. जगावर ताबा मिळविण्यासाठी हे जरुरी आहे’’ जणू
एखादा काव्यगत न्याय नियतीने त्याच्याकडून लिहून घ्यावा, असेच तो पुढे लिहितो.
‘‘अमेरिके ने पैसा आणि संपत्तीच्या कें द्रीकरणाच्या दृष्टीने रशियाच्या झारचे उदाहरण
डोळ्यांसमोर ठे वले पाहिजे. या सरकारला आपली घटनासुद्धा त्या दृष्टीने बदलून घ्यायला
हवी. परदेशी धोरणे आणि आर्थिक लाभ यांची सांगड घातली गेली तरच हे शक्य आहे.’’
१८९८ साली अमेरिके ने स्पेनविरुद्ध के लेले युद्ध जणू या सगळ्या मांडणीला बळ
देण्यासाठीच झाले असे वाटावे, कारण या युद्धाने इतर देशात आपण आर्थिक
वसाहतवादाचे दुकान सरकार-लष्कर यांच्या एकत्रित धोरणाने बळकट करू शकतो हा
विश्वास दिला, जो आजही अमेरिके च्या परराष्ट्र धोरणाचे इंगित मानला जातो.
स्पेनचे युद्ध कमालीबाहेर यशस्वी झाले आणि अमेरिके ला एक नवा फॉर्म्युला
सापडला. अमेरिके ने फिलिपाईन्स या देशाचा ताबा उद्याच्या आशियाच्या बाजाराचे कें द्र
म्हणून स्वतःकडे ठे वण्याचे ठरविले. आज चार्ल्सच्या विचारांचे विश्लेषण के ले तर लक्षात
येते की, युद्धे ही आर्थिक प्रगतीचे खात्रीचे मार्ग आहेत हा समज अमेरिकन उद्योगविश्वात
रुजवायला स्पेनविरुद्धचे युद्ध हा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. तेव्हा पहिल्यांदा त्यांना युद्धाचे
आर्थिक गणित समजले आणि मग त्यांनी आजतागायत अमेरिकन सरकारला अजिबात
इकडेतिकडे हलू दिलेले नाही. ज्याने पुढे शतकभर साऱ्या जगाला व्यापून टाकले त्या
आर्थिक वसाहतवादाचाही पाया इथेच घातला गेला. ‘कॅ पिटल अॅट वर्क ’ ही जणू त्या
काळातली उत्तेजना देणारी घोषणा बनली. अमेरिके त भांडवल होतेच. आता शोध सुरू
झाला तो या भांडवलाच्या गुंतवणुकीचा, ज्यातून अमाप नफा कमविला जाणार होता
आणि अमेरिके च्या नशिबाने इतर जग याबाबतीत मागासलेले होतेच.
या सगळ्या पार्श्वभूमीवर १९०१ साल उजाडले, तेच मुळी बहुतांश अर्थतज्ज्ञ,
उद्योगपती आर्थिक वसाहतवादाचे गोडवे गात असताना. अमेरिकन मालासाठी जगाचे
बाजार मुक्त व्हावे यासाठी प्रचंड वैचारिक मंथन सुरू झाले होते. एकीकडे कोलंबिया
विद्यापीठातील प्रोफे सर आर. ए. सेलीगमन हे तर एखाद्या प्रेषितासारखे नव्या युगाची हाक
देऊ लागले तर दुसरीकडे चार्ल्स ए कॉनंट, लिमन गेज आणि फ्रं क वंडरलीप (Charles A.
Conant, Lyman Gage आणि Frank A. Vanderlip) या लोकांनी नाना खटपटी-लटपटी करीत,
बँकिंग क्षेत्राच्या बदलासाठी, अमेरिकन काँग्रेसमध्ये, फाउलर यांच्या अध्यक्षतेखालील
बँकिंग आणि करन्सी कमिटीतर्फे ‘फाउलर बिल’ घुसविले. ही घटना १९०२ची आहे. या
बिलात तीन महत्त्वाच्या तरतुदी होत्या.
● पहिली बँकांना आपल्या वाढत्या अॅसेट्सच्या प्रमाणात नोटा छापता याव्यात, मग त्या

सरकारी रोख्यापेक्षा जास्त झाल्या तरी चालतील.

● दुसरा मुद्दा मोठ्या बँकांच्या हिताचा होता, तो म्हणजे काही राष्ट्रीय बँकांना आपल्या

शाखा देश-विदेशात उघडायला परवानगी देणे. या गोष्टीला आत्तापर्यंत छोट्या-छोट्या

 बँकर्सचा विरोध होता. मोठ्या बँकांचे मात्र याआधाराने पुढे जाऊन मध्यवर्ती बँकिंग
करायचे डाव होते.
● तिसरी तरतूद अशी होती की, तीन सदस्यांत एक बोर्ड तयार करण्यात यावे, जे सरकारी

कोषागाराच्या अखत्यारीत काम करेल. ज्याचे काम नोटांच्या निर्मितीसंख्येवर लक्ष

ठे वण्याबरोबर एक क्लिअरिंग हाऊस निर्माण करणे हे सुद्धा असेल.
आता या तरतुदी ही एक सशक्त मध्यवर्ती बँक स्थापन करण्याच्या कारस्थानाची
काळजीपूर्वक के लेली पायाभरणी होती हे आपल्या लक्षात येईल.
या तरतुदी नुसत्या प्रसिद्ध झाल्याबरोबर अमेरिके तील हजारोंच्या संख्येने असणारे
छोटे बँकर्स उसळले. त्यांच्या संतापाचा उद्रेक दिसू लागला. जागोजागी या तरतुदींना विरोध
सुरू झाला. छोट्या बँकर्सनी ‘फाउलर बिल’ हाणून पाडण्यासाठी अमेरिके त आंदोलन
सुरू के ले. राज्याराज्यात बँकांचे व्यवहार ठप्प झाले. त्या अमाप संख्येच्या छोट्या बँकर्सची
सामान्य माणसासाठी उपयुक्तता होती, सामान्यांच्या रोजच्या जगण्याशी त्यांचा घनिष्ट
(शब्दशः) ऋणानुबंध होता. त्यामुळे या बँकांवर अवलंबून असणारे सामान्य लोकही पेटून
उठले. मोठ्या आढ्यतेने आणि बुद्धि-मत्तेचा आव आणीत हे बिल काँग्रेसमध्ये आणणारे
कोणीही इतक्या लोकांविरुद्ध जाण्याचा धोका पत्करू शकले नाही. अमेरिकन काँग्रेसवर
दबाव येऊन शेवटी हे बिल धुडकावून लावले गेले. फाउलरच्या खांद्यावर बंदूक ठे वणारे
चार्ल्स ए कॉनंट, लिमन गेज आणि फ्रं क वंडरलीप (Charles A. Conant, Lyman Gage आणि
Frank A. Vanderlip) हे सुरुवातीला या प्रचंड विरोधाने धास्तावले खरे, पण यातून झट्कन
सावरलेही. त्यांनी हा विषय सोडून देत तातडीने, एका नवीन, तात्पुरते पण अंतिमतः त्याच
दिशेन जाणारे दुसरे ध्येय निश्चित के ले. सिनेटर नेल्सन ऑल्ड्रीचने (हाच तो रॉकफे लरचा
काँग्रेसमधला माणूस) १९०३ साली काँग्रेसमध्ये नवीन बिल सदर के ले. ज्यात
न्यूयॉर्क मधील मोठ्या बँकांना तातडीची गरज म्हणून चलन वितरीत करण्याचे अधिकार
द्यायचे होते. हे चलन त्यांना म्युन्सिपल आणि रेलरोडच्या रोख्यांच्या आधारे द्यायचे होते.
एक प्रकारे चलन निर्मितीवर हळूहळू पकड जमविण्याचे हे सगळे डाव होते. अर्थात
तोपर्यंत या कारवायांविरुद्ध जनजागृती इतकी झाली होती की हे बिलसुद्धा तातडीने
फे टाळले गेले.
त्याकाळात बँकर्सच्या सातत्याने चालणाऱ्या कु टिल खेळ्या आणि त्याविरुद्ध
तितक्याच संवेदनशीलतेने संघटित होणारे जनमत असा एक संघर्ष अमेरिके त पेटत
राहिला. आपण निवडून दिलेले प्रतिनिधी या कारस्थानी डावांना बळी पडू नये म्हणून
लोकांनी या सगळ्या हालचालींवर बारीक लक्ष ठे वायला सुरुवात के ली. इथे त्याकाळातील
काही वर्तमानपत्रांनी उत्तम भूमिका बजावली. आता मात्र मोठ्या बँकर्सना आणि त्यांच्या
सूत्रधारांना, आपल्या हेतूंविरुद्ध उभे ठाकलेले सार्वत्रिक धोके लक्षात आले. त्यांना ह्या
हेतूची अंमलबजावणी इतकी सोपी नाही याची गंभीर जाणीव झाली, पण ते आपल्या
लक्ष्यावर श्रद्धा असणारे डावपेचातील कसलेले खिलाडी होते. ते जिगरबाज तर होतेच पण
अत्यंत लोभी सुद्धा होते. हे सगळे जिंकायचे असेल तर आपल्याला अत्यंत शांतपणे दीर्घ
खेळीचे पट मांडावे लागतील हे त्याने हेरले. त्या दृष्टीने मग त्यांनी काही मुरब्बी चालींना
सुरुवात के ली. त्यांनी काँग्रेसचा नाद सोडला आणि ते आता अमेरिकन प्रशासनाकडे
वळले. त्यांनी एक वेगळीच योजना तयार के ली. त्यासाठी एक टीम उभी के ली गेली, ज्यात
मॉर्गन समूहाचे दोन आणि रॉकफे लर समूहाचे दोन असे मातब्बर म्होरके आणि अर्थतज्ज्ञ
असणारे चार लोक निवडले. ह्या चौघांनी मग अमेरिके चा चलन नियंत्रक विल्यम बी.
रीजली (William B. Ridgely) याची गुप्त भेट घेतली. त्याच्याशी चर्चेचे गुऱ्हाळ लावीत त्याला
घोळात घ्यायला सुरुवात के ली. न्यूयॉर्क ने बाजारात अतिशय अल्प प्रमाणात पैसे आणावे
म्हणून त्यांच्या कर्जे देण्यावरच काही बंधने टाकावीत असे या चौघांनी रीजलीला सुचवले.
या चौघात मॉर्गनची जी दोन माणसे होती, त्यात दस्तूर खुद्द जॉन पियरपॉट मॉर्गन आणि
जॉर्ज बेकर (हा मॉर्गनचा निकटवर्तीय) तर रॉकफे लरचे तेच जुने खिलाडी फ्रँ क ए वंडरलीप
आणि जेम्स स्टीलमन. इथे हे लक्षात घ्या, रॉकफे लर-स्टीलमन ही कु टुंबे म्हणजे नातीगोती.
या स्टीलमनच्या दोन्ही मुलींची रॉकफे लर कु टुंबातील मुलांशी लग्ने झालेली. थोडक्यात
काय, अर्थसंबंध आणि रक्तसंबंध यांचे लागेबांधे जपणारी ही माणसे. आपल्याच रक्त-
संबंधात व्यवहार व्हावे ही त्यांची कार्यपद्धती. आपले सगळेच खेळिया या सिद्धांताला
जपणारे. असो. तर या चौघांची रीजलीबरोबर मिटिंग झाली, पण अगदी टोकाचे दबाव
आणूनही त्यांच्या हाती फारसे काही लागले नाही.
हे एकीकडे चालू असताना मागील शतकाच्या उंबरठ्यावर एक अनपेक्षित घटना
घडली. ५ सप्टेंबर १९०१ या दिवशी (एकं दरीत गेल्या दोन्ही शतकाच्या पहिल्या वर्षातील
सप्टेंबर महिना अमेरिके ला चांगला नाही) तत्कालीन अध्यक्ष विल्यम मेकिन्लेची अचानक
हत्या झाली. या हत्येबद्दल अनेक संशय आजही कायम आहेत. मेकिन्लेला मारलेल्या
गोळ्या आणि हल्लेखोराच्या पिस्तुलातल्या गोळ्या यात साम्य नव्हते. किती गोळ्या
झाडल्या, यातही बरेच मतभेद होते. त्याची हत्या हे अजून एक गूढ आहे. पण एक धागा
आहे, जो त्याच्या हत्येच्या रहस्याची गाठ सोडू शकतो आणि तो म्हणजे विल्यम मेकिन्ले,
हा सोने प्रमाणाचा खंदा समर्थक होता. त्याचा सारा विश्वास ‘हार्ड मनी’ व्यवस्थेत होता.
ज्या पैशामागे कोणतेही स्थावर संपत्तीचे पाठबळ नाही, म्हणजे सोने वगैरे असा पैसा
छापणे त्याला अजिबात मान्य नव्हते. त्याला तो ‘इझी मनी’ असे म्हणायचा. त्याची ही
मांडणी इतकी थेट आणि तार्किक होती की या एकाच मुद्यावर हा गृहस्थ १८९६ आणि
१९०० अशा दोन्ही निवडणुका जिंकला. इझी मनीच्या विरोधातील, त्याच्या ह्या
समाजहिताच्या लढाईने त्याच्या मृत्युपत्रावर जणू शिक्कामोर्तबच के ले. विल्यम
मेकिन्लेसाठी मग ‘डेथ वॉरंट’ जारी के ले गेले, ज्यावर खुद्द हाऊस ऑफ रॉथशिल्ड्सची
स्वाक्षरी आणि पसंतीची मोहोर होती. हे घडण्याआधी अजून एक लष्करी घटना घडली
होती. ते होते अमेरिके च्या साम्राज्यवादी भांडवलशाहीने फिलिपाईन्सवर २ जून १८९९
साली के लेले आक्रमण. ही अमेरिके च्या आशियातील दीर्घकालीन राजकारणी मनसुब्याची
पहिली खेळी होती. फिलिपिनो बंडखोर आणि अमेरिकन सैन्य यात तुंबळ रणकं दन झाले.
या युद्धात किमान दोन लाख फिलिपिनो आणि चार हजार अमेरिकन सैनिक मारले गेले हे
अनेक लोकांना रुचले नव्हते. अमेरिके ने स्वत:च्या व्यापारी आणि लष्करी हितासाठी
फिलिपाइन्ससारख्या छोट्या देशाचा बळी घेऊ नये असे अत्यंत प्रखर मतप्रवाह अमेरिके त
होते. गंमत अशी की, मेकिन्लेसारख्या विचारी आणि समंजस माणसानंतर, एकदम
काऊबॉय अशी प्रतिमा असणारा (रिपब्लिकन) थिओडोर रूझवेल्ट अमेरिके चा अध्यक्ष
झाला आणि सगळे पारडे अचानक फिरले. मेकिन्लेकडून रूझवेल्टकडे झालेला हा
अध्यक्षपदाचा बदल म्हणजेच व्हाईट हाऊसची सारी सूत्रे, रॉकफे लर घराण्याकडून, मॉर्गन
घराण्याकडे जाण्यासारखा होता कारण लगेच ट्रेझरी सचिव ग्रेग बदलला गेला आणि तिथे
आला लेस्ली एम शॉ. अर्थात एक लक्षात घेतले पाहिजे की, बँकिंग क्षेत्रातल्या आर्थिक
लाभांच्या समीकरणासाठी रॉकफे लर आणि मॉर्गनही तोपर्यंत जवळ आलेले होते. आता
सूत्रधारांची ताकद एकवटली होती. या लेस्ली शॉने मग झटपट पावले उचलायला सुरुवात
के ली. त्याने कोणाचीही, कोणतीही मागणी नसताना, अमेरिकन सरकारच्या कोषागाराचे
काम, एखाद्या मध्यवर्ती बँके प्रमाणे करता येईल का याची एक सखोल चाचपणी सुरू
के ली. हे म्हणजे कोषागाराचे लोकशाहीने दिलेले, स्वायत्त असणारे वैधानिक अधिकार
बेकायदेशीरपणे बदलायचा प्रयत्न होता. सरकारी कोषागाराचे काम काय तर सरकारी
उत्पन्न आणि खर्च यांचा सुव्यवस्थित मेळ घालणे, पण या शॉने मात्र अमेरिकन ट्रेझरीने
विश्वासाने सांभाळलेले मोठाले फं ड प्रमुख बँकांत गुंतवायला सुरुवात के ली. बँकिंग
क्षेत्रातल्या तज्ज्ञांनी मात्र याला तीव्र विरोध के ला कारण यामुळे दोन गोष्टी घडणार होत्या.
एक म्हणजे यामुळे व्याजदर कृ त्रिमरित्या कमी होऊन बाजारात एक कृ त्रिम अशी पतवाढ
होणार होती. दुसरे, जर असल्या गुंतवणुकीमुळे जर का सरकारला तोटा, म्हणजे तूट आली
असती तर सरकारच्या महसुलावर त्याचा अनिष्ट परिणाम होणार होता. कोणत्याही नव्या
बदलाला जागरूक लोकांकडून सतत होणाऱ्या विरोधामुळे आर्थिक सूत्रधारांना हे स्पष्ट
दिसू लागले की आता बँकांचा मूलभूत ढाचाच बदलण्यासाठी जोर लावावा लागणार होता
कारण तोपर्यंत इतर सगळे अधिकृ त-अनधिकृ त असे सरकार आणि प्रशासनातील
हस्तक्षेपाचे प्रयत्न फिके पडू लागले. आता मात्र काहीही करून अमेरिके त खाजगी
मध्यवर्ती बँक सुरू करण्याच्या खलबतांना एक ठोस मूर्त स्वरूप देण्याची वेळ येऊन ठे पली
होती. त्याशिवाय अमेरिके च्या पैशावरचे नियंत्रण त्यांच्या हातात येणार नव्हते. सन १९००
च्या आसपासची वर्षे अशा रीतीने फे डरल रिझर्व्ह सिस्टीमच्याच भोवती रेंगाळत होती.
त्याकरता आवश्यक असणारी सामाजिक वातावरण निर्मिती के ल्याशिवाय हे रेटणे शक्य
नाही असे लक्षात आल्यावर त्याची धोरणे आखली गेली. आता त्यासाठी झटपट तज्ज्ञांच्या
याद्या तयार होऊ लागल्या आणि समाजातील सर्वमान्य अशा तज्ज्ञांना आपल्या
पखालीखाली आणण्याचे जोरदार प्रयत्न सुरू झाले.
१९०३ साली समाजशास्त्रज्ञांच्या एका परिषदेत बोलताना एखाद्या भविष्यवेत्त्याच्या
आवेशात प्रोफे सर इ. आर. ए. सेलीग्मन म्हणाले, ‘‘येणारे विसावे शतक हे आता आर्थिक
ज्ञानावरच चालणार असून अर्थतज्ज्ञांना सगळे नियंत्रित करण्याची आणि हवे तसे
वळविण्याची आगळी संधी चालून आली आहे. अर्थतज्ज्ञांना त्यासाठी आवश्यक असे ज्ञान
आहे, त्यामुळे ते आता येणाऱ्या शतकाचे आणि त्यातल्या सामाजिक आयुष्याचे तत्त्ववेत्ते
असतील.’’
समाजाच्या तथाकथित उज्ज्वल भविष्यावर अगदी पोटतिडकीने वगैरे बोलणारे हे
गृहस्थ वॉलस्ट्रीटच्या एका प्रख्यात गुंतवणूक बँकिंग कु टुंबातले होते हे वेगळे सांगायला
नकोच.
दुसरा एक अर्थतज्ज्ञ ऑर्थर टि्वनिंग हेडली म्हणाला, ‘‘अर्थतज्ज्ञ हेच आता समाजात
तत्त्वज्ञांचे राजे म्हणून ओळखले जातील. आर्थिक ज्ञान हेच नेतृत्व आहे आणि तेच धुरीण
आहेत. सरकारच्या कार्यकारी अधिकाऱ्यांनी लोकांनी आता अर्थतज्ज्ञांच्या हातात सगळ्या
किल्ल्या द्यायला हव्या. याआधी त्या लोकांना राजकारण, आदर्शवाद आणि
लोकशाहीतल्या मतांचे महत्त्व यामुळे ही संधी नव्हती, मात्र आता ती त्यांनी गमावू नये.
आता राजकीय पक्षांची ताकद खच्ची होत जाणार हे स्पष्ट आहे. आता समाजातले नेतृत्व
संपले . आताचा काळ हा के वळ अर्थज्ञानाचा काळ आहे. येणाऱ्या शतकाच्या चाहुलीत
आता अर्थतज्ज्ञांचे अस्तित्व अपरिहार्यपणे महत्त्वाचे आहे.’’
अमेरिके तील ही सारी अर्थतज्ज्ञ मंडळी, असे जाहीर इशारे आणि भविष्य मांडू
लागल्याने अमेरिकन बँकिंग क्षेत्रात एक गोंधळाचे वातावरण निर्माण झाले. या सगळ्या
अर्थमुखंडांना विरोध करावा तर तो तितक्या सोप्या पद्धतीने मांडता यायला हवा. त्यांच्या
बाजूने झुकायचे तर त्या विषयाचे सामाजिक हित लोकांना समजावून सांगता यायला हवे,
अशा दुहेरी पेचात बरेचसे विरोधक सापडले. सेलीग्मन अथवा हेडली ही माणसे तशी
सामान्य नव्हती. ते गुंतवणूक आणि बँकिंग क्षेत्रातले मान्यवर आणि सुप्रसिद्ध लोक होते.
त्याचवेळी अचानक हे सगळे बरळणे खरेच वाटावे असे अमेरिका-स्पेन युद्धाचे
निकाल आले. त्या युद्धाने आर्थिक कें द्रीकरण, नियंत्रण ह्या शब्दांना एकदम झळाळी दिली.
यामुळे अगोदरच संघटित असणारा अर्थकारणाचा धंदा उसळला नाही तरच नवल! ही संधी
अजिबात वाया जाऊ न देता, ‘अमेरिकन इकोनॉमिक असोसिएशन’ने तातडीने पाच
लोकांची एक समिती स्थापन के ली. ‘वसाहतवादाचे अर्थकारण’ ह्याचा त्यांना सर्वंकष
अभ्यासक्रम बनवायचा होता. समितीने रात्रंदिवस अभ्यास करून तातडीने या विषयावर
एक महाखंड प्रकाशित के ला. या असोशिएशनला याचा फायदा झाला. त्यांनी वेगाने
हालचाली के ल्या आणि तत्कालीन राजकीय धुरिणांना हे सगळे समजावून सांगायला
सुरुवात के ली. आता जे लोक वसाहतवाद हे धोरण ठरवतील त्यांनाच याचा फायदा
उठवता येईल असे वातावरण तयार के ले गेले. या समितीचा अध्यक्ष होता प्रोफे सर जेरेमींय
डब्ल्यू जेन्क्स ऑफ कॉर्नेल (Professor Jeremiah W. Jenks of Cornell). हाच माणूस अध्यक्ष
रूझवेल्टचा आर्थिक सल्लागारही होता. दुसरा सदस्य प्रोफे सर इ. आर. ए. सेलीग्मन
(Professor E. R. A. Seligman) हाही रूझवेल्टचा महत्त्वाचा सल्लागार. तिसरा माणूस डॉ.
अल्बर्ट शॉ (Dr. Albert Shaw) हा अत्यंत मातब्बर संपादक आणि रूझवेल्टचा दीर्घ
काळापासूनचा मित्र. इतर जे दोघे होते एडवर्ड आर. स्ट्रोबेल (Edward R. Strobel) , हा
अमेरिके चा माजी उपराराष्ट्र उपसचिव आणि वसाहती चालविणाऱ्या सरकारांचा सल्लागार
तर चार्ल्स एस. हॅम्लीन (Charles S. Hamlin) हा गर्भश्रीमंत वकील आणि अमेरिकन
कोषागाराचा उपसचिव आणि याहीपेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे मॉर्गनचा माणूस. आता सूत्रधार
असणाऱ्या मॉर्गन आणि रॉकफे लरने, प्रत्यक्ष अमेरिकन अध्यक्ष रूझवेल्टभोवतीच असा
आपल्या खेळ्यांचा पट कु शलेतेने विणल्यानंतर मग सरकारचे धोरणात्मक बदल कितीसे
दूर! या लोकांनी अभ्यासखंड प्रकाशित के ला आणि त्वरेने तेच अमेरिकन सरकारच्या
आर्थिक मार्गदर्शनाचे डॉक्युमेंट बनले.
या अर्थधोरण चौकटीचा गोषवारा अगदी थोडक्यात असा :-
१. जगातील वसाहतींनी साम्राज्यवादी सरकारांना कररूपाने पैसा दिला पाहिजे आणि
त्यावरचे सारे नियंत्रण मात्र अमेरिके च्या आर्थिक कें द्राचे हवे.
२. हे आर्थिक कें द्र, देशाच्या आर्थिक वाढीसाठी संरचना उभी करेल म्हणजे कालवे, रेल्वे,
रस्ते आणि दळणवळणाची साधने इत्यादी.
३. जर देशी मनुष्यबळ कमजोर आणि अकार्यक्षम असेल तर या आर्थिक कें द्राला
दुसरीकडून मनुष्यबळ आयात करण्याचा अधिकार आहे आणि हा अंतिम निर्णयच
असल्याने त्यात कोणताही बदल, त्यावर कोणतीही चर्चा अपेक्षित नाही.
४. या सगळ्यासाठी प्रशिक्षित अर्थतज्ज्ञ आवश्यक आहेत. ही माणसे विविध देशांचे
स्थानिक अर्थकारण समजून घेतील, सर्व माहिती गोळा करतील आणि एका नवीन
प्रशासनाचे आरेखन करतील. कदाचित हेच लोक ती पद्धती अंमलात सुद्धा आणू
शकतात.
थोडक्यात काय, तर या समितीने आर्थिक साम्राज्यावाद ही अर्थतज्ज्ञांना उत्तम संधी
असल्याचे मान्य के ले. हा अहवाल श्रीमंत आणि कोणत्याही परिस्थितीत आपला सतत
फायदा करून घेणाऱ्या अर्थघराण्याकडून (म्हणजे सूत्रधारांकडून) मोठे आर्थिक पाठबळ
उभे करून मोठ्या प्रमाणावर वितरीत करण्यात आला. या सगळ्यामागे एक मोठी संघटित
ताकद उभी राहिली, कारण यात अमेरिके च्या मूलभूत लोकोपयोगी धोरणात जसा बदल
संभवत होता, तसेच वर्षानुवर्षे नफा उकळायच्या एका दीर्घ, अनिष्ट अशा संधीची ही
मुहूर्तमेढ होती. अमेरिका नावाच्या एका लोकशाही राष्ट्राचे आता एका नवीन बहुआयामी,
आर्थिक अशा आंतरराष्ट्रीय महाकाय कं पनीत रूपांतर होत होते आणि पुढे येणाऱ्या
‘फे डरल रिझर्व्ह’ची सगळी पायाभरणी यातून आपोआप होणार होती. किती कु शलतेने हे
सारे घडत होते पाहा. एकीकडे अमेरिके चा राजकीय साम्राज्यवाद आता हळूहळू आर्थिक
साम्राज्यावादाशी हातमिळवणी करणार होता. या सगळ्या फक्त आर्थिक असणाऱ्या
अजेंड्याला सोयीचे आणि कोणताही विधिनिषेध नसणारे राजकीय बदल घडवले जात
होते. त्यातून ह्या सगळ्याविरुद्ध काही बंड होऊ नये आणि त्याला शिस्तशीर पाठबळ
मिळावे म्हणून लष्करी बुलंदीची एक खतरनाक मांडणी स्पेनच्या युद्धाने अपरिहार्य
ठरविली होती. विसावे शतक के वळ अमेरिके चे असे आजच्या काळात आपण म्हणतो खरे,
पण त्याचे गणित कसे मांडले गेले होते ते पाहणे नुसते रंजक नाही तर भेदकही आहे. या
सगळ्यामुळे विसावे शतक उजाडले, हे सारे आर्थिक समीकरणांचे असले डावपेच घेऊनच.
या काळात जगाचा विशेषतः अमेरिके च्या मांडलिक असणाऱ्या राष्ट्रांचा आर्थिक पट
कसा लागला होता हे जरा तपासले की मग अमेरिके च्या आर्थिक धोरणांचा कोणता संदर्भ
या सगळ्याला होता, ते आपोआप स्पष्ट होत जाते. तेव्हा बहुताश प्रगत राष्ट्रांनी सोनेप्रमाण
आणले होते तर या प्रगत देशाच्या शिकाऱ्यांचे सावज असणारी तिसऱ्या जगातली इतर
अनेक राष्ट्रे मात्र चांदीच्या प्रमाणावर होती. याचा करणामुळे १९००च्या आधीची काही
दशके चांदीची किंमत सोन्याच्या तुलनेत सातत्याने आणि अनाकलनीय प्रकारे कोसळत
होती, अशी शंका येते. म्हणजे, १८४० साली तीन औंसला (एक औंस म्हणजे २८.३५ ग्रॅम)
सव्वा अमेरिकन डॉलर्सच्यावर असणारी चांदीची किंमत १९००च्या सुरुवातीला एकदम ६०
सेंट्सवर (निम्म्याहून कमी) आली हा काही योगायोग नव्हता. याचा अर्थ तिसऱ्या जगाच्या
अर्थव्यवस्थेचे मूल्य कमी होत होते आणि परिणामतः त्या देशातली महागाई मात्र वाढत
होती. त्यामुळे तिसरे जग आता चांदीप्रमाणाकडून सोनेप्रमाणाकडे असहाय्यपणे ढकलले
जाऊ लागले. ही परिस्थिती अन्यायकारक असली तरी अपरिहार्य होती. साम्राज्यवादी
बँकर्सची ही खेळी कु टिल असली तरी तिचा परिणाम थेट होता. त्यांना जगावर आपली
आर्थिक सत्ता लादायची होती. आपल्या अर्थकारणाशी ह्या तिसऱ्या जगाचे अर्थकारण
नुसतेच जोडायचे नव्हते तर त्यांची अर्थव्यवस्था सुद्धा अमेरिके च्याच महागाईवर अवलंबित
असे स्वतःच्या देशातल्या महागाईचे आणि बँक क्रे डिटचे मनोरे रचत राहील अशी
परिस्थिती निर्माण करणारी ही खेळी. म्हणजे तिसऱ्या जगातील राष्ट्रे हळूहळू सोन्याच्या
प्रमाणाकडून सोने विनिमयाच्या किंवा डॉलर प्रमाणाकडे येतील. एक दिवस त्या देशांची
गंगाजळी चांदीत, सोन्यात साठ्यात मोजली न् जाता एखाद्या परदेशी चलनात म्हणजे
डॉलर्समध्ये मोजली जाईल. अर्थात ती गंगाजळी परत घेताना मात्र त्या प्रमाणातल्या
सोन्यात घेता येईल. तसेच उलट्या अर्थाने म्हणजे हवी असेल तेव्हा सोने दिले तरच हे
चलन मिळू शके ल (भारताने एकदा सोने का विकले होते ते लक्षात आले?) अजून एक
नियम असा की, ही गंगाजळी परकीय चलनात असल्याने ती त्यांना स्वतःच्या देशात नाही
तर न्यूयॉर्क ला ठे वावी लागेल.
आता या परिस्थितीत जर अमेरिकन बँकांनी स्वतःचे क्रे डिट फु गवले तर त्यांना मात्र
सोने विकावे लागणार नाही. जे खऱ्या सोनेप्रमाण पद्धतीत झाले असते. त्या पद्धतीत
कोणालाच परदेशात डॉलर्स साठवायची गरज पडली नसती. त्यांनी डॉलर्सच्या प्रमाणात
सोने मागितले असते. आता हे सगळे माहीत असतानाही आणि या सगळ्या खोट्या
प्रमाणाच्या गोष्टी अनेक दशके चालू असूनही या ‘डबल-ढोलकी’ व्यवहाराबद्दल आणि
पद्धतीबद्दल चकार शब्दही न काढता उलट अमेरिकन बँकर्सना आणि अर्थतज्ज्ञांना
स्वतःचा आर्थिक वसाहतवाद इतर देशांवर लादायचा होता. अमेरिके ने प्रथम हा चांदीच्या
प्रमाणाचा प्रश्न लष्करी ताकदीवर, स्पेनकडून पोर्टोरीको आणि फिलीपाईन्स हे देश
बळजोरीने हिसकावून घेत, आपल्याला हव्या तशा अमानुष पद्धतीने निकालात काढला.
यातला पोर्टोरिको हा अगोदरच चलनाच्या फिरवाफिरवीबद्दल प्रसिद्ध होता. याउलट मात्र
फिलीपाईन्समध्ये चांदीचे प्रमाण योग्य तऱ्हेने वापरले जात होते. सूत्रधार आता आर्थिक
सुधारणांवरून घाईला आले होते. अमेरिके चे पाशवी लष्करी बळ फिलीपाईन्सचे राष्ट्रीयत्व
चिरडून टाकायला आतुर असल्याने, त्याचा मोठा खर्च होता आणि तो सगळा अमेरिकन
डॉलर्समध्ये होता. त्याचे निमित्त करून अमेरिकन डॉलर्स हे तातडीने अधिकृ त देयक
ठरविण्यात आले. आता फिलीपाईन्सचे चांदी नाणे (मेक्सिकन चांदी डॉलर्स) हे यू. एस.
गोल्ड डॉलर्सपेक्षा स्वस्त असल्याने अमेरिके ला त्यात देयक घेणे कमीपणाचे वाटत होते. हा
प्रश्न नाजूक असल्याने तो सोडविण्यासाठी पुन्हा एकदा कारस्थानी चार्ल्स ए कॉनंट (Charles
A. Conant) याला पाचारण करण्यात आले. हा माणूस परिस्थितीचे आकलन करून खलबते
करण्यात पटाईत. त्याने सगळ्या गोष्टी नीट तपासल्या आणि मग त्याच्या लक्षात आले की,
फिलिपिनो लोक चांदीच्या नाण्यावर नुसते व्यावहारिक नाही तर अतिशय भावनिक असे
प्रेम करतात. त्याने वेगळीच शक्कल लढविली. त्याने जाहीर के ले की, फिलिपिनो नागरिक
चांदीची नाणी वापरू शकतात; फक्त त्यांना मेक्सिकन चांदीची नाणी देऊन अमेरिकन
चांदीची नाणी घ्यावी लागतील आणि या माणसाने त्याचे प्रमाण अमेरिकन सोन्याच्या
प्रमाणाशी जोडले, पण हे करताना बाजारात चांदी सोन्याच्या दराचे जे तत्कालीन प्रमाण
होते त्यापेक्षा हे खूपच कमी ठे वण्यात आले. आता या द्विदल धातू धोरणामुळे, ज्यात
चांदीची नाणी मुद्दाम जास्त किमतीची ठरविण्यात आली होती, त्यांचे फिलीपाईन्समध्ये
आदानप्रदान जास्त होऊ लागले आणि त्यामुळे मुद्दाम कमी किंमत ठे वण्यात आलेले सोने
वापरात येईनासे झाले. आता हा जो काही नकळत नफा (seigniorage profits) होऊ लागला,
तो न्यूयॉर्क च्या बँके त फिलिपाईन्समध्ये असणाऱ्या यू. एस. चांदीच्या नाण्याच्या
बदल्यातली राखीव ठे व म्हणून ठे वण्यात आला. आता याच्या बदल्यात अमेरिकन सरकार
डॉलर्सच्या कागदी नोटाही छापू शकणार होते. म्हणजे इथे या पाताळयंत्री माणसाने काय
के ले तर तिसऱ्या जगातील माणसांचे आर्थिक शोषण करायला एक नवीनच सोनेविनिमय
पद्धत आणली. याच धर्तीवर तिकडे, ग्रेट ब्रिटन त्यांच्या वसाहत असणाऱ्या इजिप्त,
आशिया आणि विशेषतः भारतात अशीच एक योजना आणीत होते. म्हणजे सूत्रधारांनी
अमेरिकन आणि ब्रिटिश सरकारांना हाताशी धरून, सर्वत्र नकळत नफा योजना सुरू
करून तिसऱ्या जगाला लुटायला सुरुवात के ली. यामुळे अमेरिके ला आता सहजपणे तिचा
चांदीचा डॉलर, जो सोन्याच्या तुलनेत फक्त ४५.६ सेंट्स होता, त्याची अदलाबदल करता
आली.
या सगळ्या फिलिपिनो लोकांसाठी आतबट्ट्याच्या ठरणाऱ्या व्यवहारात एक अत्यंत
वादग्रस्त मुद्दा होता तो म्हणजे पोर्टोरिको सिल्व्हर डॉलर आणि अमेरिकन सिल्व्हर डॉलर
यांच्या विनिमयाचा दर-जो अमेरिकन अधिकारी-ठरवीत असल्यानुसार पोर्टोरीकोच्या
लोकांना त्यांचे सिल्व्हर डॉलर देण्यास भाग पाडीत. हे सगळे आपल्याला हवे तसे सुरळीत
पार पाडावे म्हणून अमेरिके ने अव्वल अशा जॉन हॉपकीन्स विद्यापीठातील जेकब एच.
हॉलेंडर (Jacob H. Hollander) या अर्थतज्ज्ञाला पोर्टोरीकोचे कर कायदे नव्याने ठरविण्याचे
काम दिले, म्हणजे काय तर चलन विनिमयातला हा उपटलेला फायदा करांच्या कायद्यात
कसा बसवायचा असे ते काम. अर्थात अमेरिकन काँग्रेसने चांदीच्या दबावगटामुळे ‘ब्युरो
ऑफ इंशुलर अफे अर्स’ची (ही एक संस्था अमेरिकन युद्धखात्याच्या अंतर्गत निर्माण
करण्यात आली होती आणि जिचे काम क्युबा, पोर्टोरीको असल्या बेटांच्या प्रशासनाचे
होते) ही घातकी योजना उधळून लावली. मग या ब्युरोने पुन्हा त्याच कु टिल चार्ल्स ए
कॉनंटला पाचारण के ले. चार्ल्सच्या कपटी आणि छु प्या हालचाली पुन्हा सुरू झाल्या. तो
सगळ्यात आधी, त्या काळाच्या सगळ्या प्रमुख अर्थ-वर्तमानपत्रांच्या संपादकांना भेटला.
आणि त्याने या योजनेची आपल्या संपादकीयातून भलावण करण्याची त्यांना गळ घातली.
इतके च नाही, तो इथे थांबला नाही तर त्याने कित्येक असली संपादकीय स्वतःच लिहून
त्यांच्याकडे दिली. त्याला मनिलातल्या बऱ्याच अमेरिकन बँकांचा पाठिंबा होताच आणि
ज्या बँकांनी त्याला पाठिंबा दिला नाही, त्या बँकांना त्याने अमेरिकन सरकारच्या युद्ध
खात्याकडून कोणत्याही ठे वी मिळणार नाहीत, असा दम भरला. मग हा गृहस्थ चांदी
लॉबीच्या मागे लागला. त्याने त्यांना आश्वासन दिले की जर फिलिपाईन्समधल्या सुधारणा
पूर्णत्वास गेल्या तर तिथे नवीन चांदीची यु. एस. डॉलर्सची नाणी पाडली जातील, त्यात
त्यांना अग्रक्रम दिला जाईल. म्हणजे अथक लॉबिंग, लाचखोरी आणि धाकदपटशा या
सगळ्या मार्गांनी या गृहस्थाने हवे ते घडवून आणले आणि अमेरिकन काँग्रेसने शेवटी
‘फिलिपाईन्स करन्सी बिल’ मार्च १९०३ ला मंजूर के ले. यानंतर याची बक्षिसी म्हणून की
काय चार्ल्सला, मेक्सिको आणि चीन या देशांनी अशाच प्रकारच्या सोनेप्रमाण पद्धतीवर
जावे यासाठी आवश्यक तो दबाव टाकण्याचे सर्व अधिकार देण्यात आले. दरम्यान तिकडे
‘पोर्टोरीको ऑपरेशन’ यशस्वीपणे पार पडून जेकब एच. हॉलेंडर परत आला, पण आजारी
पडून मेला.
थोडक्यात काय, तर सूत्रधारांच्या योजनेप्रमाणे, अमेरिकन सरकार आणि तिथल्या
खाजगी बँका यांची अशी पब्लिक-प्रायव्हेट भागीदारी निरंतर सुरू राहिली. बँका हवा
तितका पैसा पुरवीत राहिल्या आणि अमेरिकन सरकार स्वतःचे चलन-संचित आणि
चार्ल्ससारखी माणसे, बेदरकारपणे असल्या गोरखधंद्यात उतरवीत राहिले.
चार्ल्सने सुरू आखून दिलेल्या या राजमार्गावरून मग अमेरिके तील अनेक अर्थतज्ज्ञ
माणसे जात राहिली आणि जगातील एकामागून एका देशात हे सोने प्रमाणाचे मिशन
पसरत गेले. असे करता-करता एक दिवस मग या लोकांनी मेक्सिकन चांदीची नाणी
चलनातून बाद करण्याचा डाव आखला. जिथे असल्या प्रथा सुरू करताना विरोध निर्माण
व्हायचा, तिथे तो निपटून काढण्यासाठी, अमेरिकन लष्कराचा दादागिरीचा जुलूम-
जबरदस्तीचा उपाय अगदी कठोरपणे समोर ठे वला जाई. एखाद्या खंडणी मागणाऱ्या
गल्लीतल्या दादाकडे खंडणी अव्याहतपणे सुरू राहावी म्हणून सगळे मार्ग उपलब्ध असावे
तसे अमेरिके ने तिसऱ्या जगातल्या वसाहतींना आपल्या अर्थकारणाच्या भल्यासाठी
लष्करी बळ वापरून बिनदिक्कतपणे राबविले. स्वतःचा तथाकथित लोकशाही मुखवटा
कायम ठे वीत अमेरिकन पाताळयंत्री बँकर्सची, जगाला वेठीला धरण्याच्या उद्योगाची ही
मजबूत पायाभरणी होती. यावरच अमेरिके चे विसावे शतक पोसले गेले हे कदापि विसरून
चालणार नाही.
अमेरिकन सरकारने मेक्सिकन नाण्यांवर कायद्याने बंदी घातली आणि त्या पाठोपाठ
फिलिपाईन्समध्ये मेक्सिकन चांदीची नाणी व्यवहारात आणणाऱ्यांना भयानक प्रमाणात
कर द्यावे लागतील असे बजावले गेले. अमेरिकन चांदीची नाणी जिला फिलिपिनो लोक
‘कॉनंट’ असे संबोधित, ती मेक्सिकन नाण्यासारखीच दिसतील अशी काळजी घेण्यात
आली. १९०५पर्यंत असली बनवाबनवी, खोटेपणा, दहशत असे सर्व फळाला येत
अमेरिकन ‘कॉनंट’ (जे खरे तर के वळ ५० सेंट्सच्या चलन-मूल्याचे होते)
फिलीपाईन्समधील प्रमुख चलन म्हणून समोर आले. आता अमेरिके ला तांब्याची नाणी
आणि कागदी चलन हळूहळू तिथे रुजविण्याची खात्री झाली होती. आता अमेरिके ने
मेक्सिकन नाण्यांना जगातून हद्दपार करण्याची मोहीमच आखली. मेक्सिकोतील
अमेरिकन उद्योगपती तिथे गुंतवणुकीसाठी चांदीऐवजी सोने प्रमाणाची अट घालू लागले.
मेक्सिकन अर्थमंत्र्याला ज्याचे नाव होजे लिमंटोर (Jose Limantour) याला सर्व ते अनैतिक
मार्ग वापरून त्यासाठी पटवले गेले. अर्थात मेक्सिकन चांदीचा ‘पेसो’ त्यांच्या होमग्राउंडवर
रुजविणे काही सोपे काम नव्हते. ही नाणी सबंध जगात आणि विशेषतः चीनमध्ये प्रचंड
प्रमाणात चलनात होती. मग अमेरिका-चीन आणि मेक्सिको अशी त्रिस्तरीय बैठक घेण्यात
आली. चीन आणि मेक्सिकोने अमेरिके न सरकारला सोनेप्रमाण असणाऱ्या देशांशी चलन-
स्थिरता आणि एकदर चलन सुधारणासाठी आर्थिक सल्लागार त्या दोन्ही देशात पाठवावे
असे सारख्या मसुद्याचे पत्र पाठवावे असे ठरले. या अशा व्यवस्थित मॅनेज के लेल्या
विनंतीपत्राला एखाद्या दयावानासारखा प्रतिसाद अमेरिके ने दिला. मग ह्या पत्रामुळे
रूझवेल्टला मेक्सिको, चीन आणि जगात जिथेही कु ठे चांदीचे चलन वापरात होते. अशा
ठिकाणी सर्वंकष चलन सुधारणा करता याव्यात म्हणून एक त्रिसदस्य आयोग नियुक्त
करण्यात यावा अशी विनंती अमेरिकन काँग्रेसला अधिकृ तपणे करणे शक्य झाले. याचे
दोन उद्देश ठरविण्यात आले होते. एक सोनेप्रमाण देश आणि चांदीचलन देशातल्या चलन
विनिमयाचा एक नेमका दर ठरविणे आणि यायोगे निर्यात व्यापार आणि गुंतवणुकीच्या
संधी बळकट करणे. या आयोगाचे सदस्य होते अध्यक्ष ह्यूज एच. हन्ना (Hugh H. Hanna - हा
इंडियाना पोलिसांच्या नाणेनिधी आयोगाचा माणूस). आपला फे मस चार्ल्स ए. कॉनंट
आणि प्रोफे सर जेरेमींय डब्ल्यू. जेन्क्स (Jeremiah W. Jenks). यातला चार्ल्स अर्थातच
सैद्धांतिक सूत्रधार. त्याने तातडीने ओळखले की, चीन आणि मेक्सिकोचे सोने प्रमाणात
रूपांतर होण्यात मोठा अडथळा आहे, तो मेक्सिकोतल्या चांदीच्या अवाढव्य उद्योगाचा
आणि त्यामुळे त्याने युरोपियन देशांनी मोठ्या प्रमाणात मेक्सिकन चांदी खरेदी करावी
याची एक योजना आखली. असे के ल्याने हे स्थित्यंतर कमी त्रासाचे होईल असा त्यामागे
विचार होता. इथे एक गोष्ट नीट ध्यानात ठे वली पाहिजे की, मुळात चार्ल्सच्या मनातले सोने
प्रमाण म्हणजे किंमत हिणकस ठरविण्याचे आणि चलनवाढीचे अमेरिकन सरकारकडून
नियंत्रित आणि हाताळले जाणारे एक प्रमाण होते आणि त्यासाठी सोने हे फक्त देखाव्याचे
साधन होते. हे सगळे उद्योग सुरू असताना तिकडे अमेरिके तल्या चार्ल्सला विकल्या
गेलेल्या वर्तमानपत्रांनी आणि तथाकथित आर्थिक मुखंडांनी या नव्या आयोगाच्या
स्थापनेची आणि त्याद्वारे येणाऱ्या चलन धोरणाची वारेमाप स्तुती चालविली होती, पण
युरोप आणि चीन मात्र यांबद्दल फारसे उत्सुक दिसत नव्हते. चार्ल्स जेव्हा १९०३च्या
उन्हाळ्यात युरोपला गेला तेव्हा त्याने हे हेरले.
दरम्यान, अमेरिके ला क्युबा आणि पनामा इथे असेच चलन व्यवस्थेचे गंभीर प्रश्न
सोसावे लागले. पनामातील प्रश्न त्यांनी तो कालव्याचा प्रदेश ताब्यात घेऊन आणि तिथे
कालवा बांधण्यासाठी अनेक उपकरणे आणि माल आयात करताना अमेरिकन सोने डॉलर्स
हे चलन प्रस्थापित करून सोडविला. त्यामुळे पनामा ह्या जुजबी स्वतंत्र देशाचे अधिकृ त
चलन अमेरिकन सोने डॉलर्स हे ठरले. अर्थात तिथेही चांदीचे पेसो चलन ५० सेंट्स इतके
हिणकस ठरवीत अमेरिके ने पोर्टोरीकोसारखा लोभी दुष्टपणा के लाच. क्युबा मात्र
याबाबतीत अत्यंत अवघड प्रकरण होऊन बसले. चार्ल्सच्या चलाख हाताळणीचे सगळे
प्रयोग होऊन सुद्धा क्युबाचे चलन झुकले नाहीच. असे का झाले असावे? एकतर क्युबाच्या
अत्यंत कडव्या राष्ट्रीयत्वापुढे अमेरिके चे त्यांचे चलन ताब्यात घेण्याच्या खेळीचे तीन तेरा
वाजले. चार्ल्स आणि त्याच्या चमूला क्युबन सरकारने त्यांच्या देशात पाऊलच ठे वू दिले
नाही. राष्ट्रावादाशिवायचे अजून एक कारण म्हणजे क्युबातील ताकदवान साखर लॉबी, जी
अमेरिके त होणाऱ्या निर्यातीवर अवलंबून होती आणि कमी के लेल्या चांदीप्रमाणाकडून
सोने प्रमाणाकडे जाणे म्हणजे निर्यात महागडी करणारे होते. क्युबात अमेरिके चीही अत्यंत
मोठ्या प्रमाणात भांडवली गुंतवणूक होती. त्यामुळे साखर अशी महाग होणे त्यांनाही
परवडणारे नव्हते. पहिल्या महायुद्धापर्यंत अमेरिके ची क्युबातील गुंतवणूक जवळपास ९५
मिलियन डॉलर्सपर्यंत पोचली होती म्हणून जेव्हा चार्ल्सने आपले दबावतंत्र क्युबावर सुरू
के ले तेव्हा त्याला पहिला विरोध तिथल्या अमेरिकन गव्हर्नरकडून झाला. काळाचा न्याय
मात्र असा निरपेक्ष की, ज्या चार्ल्सच्या आयोगाला कधीही क्युबात प्रत्यक्ष चर्चा करायला
जाता आले नाही. त्या पाताळयंत्री चार्ल्सचा मृत्यू मात्र पुढे क्युबातच झाला.
त्याच्याबरोबरच त्याच्या बदमाश धोरणांचे थडगे अशा रीतीने क्युबात बांधले गेले. ते साल
होते १९१५. असो.
तर चार्ल्सच्या सर्वाधिक अपयशाची जागा मात्र चीन ठरली. १९०० मध्ये ब्रिटन,
जपान आणि अमेरिके ने चीनमधली बंडाळी क्रू रपणे मोडून काढली होती आणि त्यानंतर
चीनकडून त्यांनी ३३३ मिलियन डॉलर्स इतकी रक्कम खंडणी म्हणून वसूल के ली.
अमेरिके ने ही खंडणी सोन्यात मागितली पण चीनने मात्र ती बेडरपणे चांदीत द्यायला
सुरुवात के ली. अमेरिकन परराष्ट्रमंत्र्यांनी चीनला धमकावले की, अशा प्रकारे चांदीत
खंडणी देणे हा कराराचा भंग मानून ब्रिटन त्याबद्दल चीनवर लष्करी कारवाई करू शकते.
अमेरिके चे फिलीपाईन्स, पनामा आणि मेक्सिकोतले यश बघता चीनवर अमेरिकन
लष्कराचा दबाव यायला सुरुवात झाली. या धमकी पाठोपाठ अमेरिके चा प्रतिनिधी चीनला
पाठविण्यात आला. चीनला काहीही करून सोनेप्रमाण पद्धतीवर कसे आणायचे याचे काम
त्याच्याकडे दिले होते. हे मिशन मात्र पूर्णपणे फसले. सोनेप्रमाण हे आपल्या चलनाला
हिणकस ठरविण्याचा चलाख प्रयत्न आहे हे चीनच्या लक्षात आले. जर आपण खंडणी
चांदीऐवजी सोने स्वरूपात दिली तर ते आपल्याच अर्थव्यवस्थेला पोकळ करीत युरोपचा
फायदा करून देणारे आहे हा यातला धोकाही चीनने चाणाक्षपणे हेरला. अमेरिकन
आयोगाच्या निमित्ताने परदेशी नियंत्रकाला चीनच्या चलनावर बसवून अमेरिकन बँकर्स
चीनवर बँकिंग आणि आर्थिक नियंत्रण बसवायचा प्रयत्न करीत आहेत हेही चीनच्या
लक्षात आले. मुळातच बेरकी आणि फसव्या असलेल्या चीनने मग एक नवाच डाव
टाकला. त्यांनी तातडीने आपले एक ‘ताईल’ नावाचे नवीन चांदीचे राष्ट्रीय चलन प्रस्थापित
करीत मेक्सिकन चांदी डॉलर्सला रामराम ठोकला. चीनच्या या मुरब्बी खेळीने, आंतरराष्ट्रीय
पातळीवर सोनेप्रमाण बसविण्याचे अमेरिके चे सारे बुलंद इरादे ढासळले. या धडधडीत
अपयशाने अमेरिके च्या आर्थिक साम्राज्यवादी हालचालींना मोठीच खीळ बसली. चीनच्या
मागोमाग मग अमेरिके ने लॅटिन अमेरिके कडे आपला मोर्चा वळविला आणि तिथे आपले हे
उद्योग १९१५पर्यंत सुरू ठे वले. डॉमनिक रिपब्लिक, निकाराग्वा, बोलीविया, ग्वाटेमाला
अशा फु टकळ देशात अमेरिके ने ते प्रस्थापित के ले. जगात सोनेप्रमाण आणावे इतके
सोन्याचे साठे जगात नव्हते, म्हणजे हे सारे कोणत्याही परिस्थितीत एका गणितात बसविता
येणार नव्हते, पण तरीही अविकसित देशातील चांदीचे प्रमाण सोन्यात रूपांतरित करीत
अमेरिकन साम्राज्यवृत्तीचे एक हिणकस दर्शन मात्र यानिमित्ताने जगाला होत राहिले हे
अगदी खरे. चार्ल्सच्या कु टिल धोरणाचे हे अघोरी पडसाद जगभर नुसतेच सोनेप्रमाण
लादून थांबले नाहीत तर या निमित्ताने या सोने प्रमाणाचे व्यवस्थापन करायला लागणाऱ्या
एका सेंट्रल बँके चीही त्या निमित्ताने रुजवात होऊ लागली. सूत्रधारांची फळी आपला
एकछत्री अंमल आणू पाहणाऱ्या आर्थिक जगाची आखणी मोठ्या धोरणाने करत होती,
कारण हेच ते लोक ज्यांनी पुढे ‘फे डरल बँके ’च्या स्थापनेचा आपला कु टिल बेत तडीस
नेला. चार्ल्ससारख्या या कळसूत्री बाहुल्यांच्या अथक हालचालींनी जिथे-जिथे हे प्रयत्न
झाले, त्या-त्या देशात एका सेंट्रल बँके ची अपरिहार्यता प्रस्थापित व्हायला मोठी मदत झाली
यात शंका नाही कारण या सगळ्या उद्योगांमुळे अमेरिके चा प्रवास जसा फे डरल रिझर्व या
खाजगी मध्यवर्ती बँके कडे झाला, तसेच उर्वरित देशांचेही मार्ग सेंट्रल बँके च्या गरजेकडे
वळले. सोने चलन प्रमाण आणि सेंट्रल बँक ही एकाच आर्थिक हव्यासाच्या विषवृक्षाची
कटू फळे आहेत. यामुळे जगाच्या नाणेनिधी पद्धतीचे एक नवीनच भेसूर चित्र रेखाटायला
मदत झाली. या सगळ्या विषाच्या पेरणीचे अपश्रेय निर्विवादपणे चार्ल्सच्या कु टिल
खेळींनाच द्यावे लागेल.
अमेरिके च्या आर्थिक साम्राज्यवादी धोरणातून जन्माला आलेले सोनेप्रमाणाचे हे
उफराटे मॉडेल ब्रिटिश त्यांच्या वसाहतीवर न लादते तरच नवल आणि त्यामुळे पुढे
१९२०च्या आसपास आलेल्या जागतिक चलनफु गवट्याच्या निर्मितीला कारणीभूत ठरली
ती हीच धोरणे. यामुळे बँकिंग व्यवस्था कोसळणे आणि मग त्या नंतर कागदी चलनाला
आलेले महत्त्व या सगळ्या गोष्टींमागे तीन दशकांचे आर्थिक सूत्रधारांचे असले धंदे
कारणीभूत होते. ह्या सर्व गोष्टींमुळेच मग पुढे दुसऱ्या महायुद्धानंतर जगाचे नेतृत्व
करणाऱ्या अमेरिके ला ‘ब्रेटनवूड’ परिषदेत, आंतरराष्ट्रीय चलनवाढीत सोनेप्रमाणाशी
ब्रिटिश पौंडऐवजी अमेरिकन डॉलर्स अगदी आरामात जोडता आला, हेही विसरून
चालणार नाही.
तर चार्ल्स त्याच्या सूत्रधारांच्या बँकिंग गँगशी निष्ठावान होताच. तो मॉर्गनच्या ट्रस्ट
कं पनीचा १९०२ ते १९०६ पर्यंत खजिनदार होता आणि याच मॉर्गन ट्रस्टच्या फिलिपाईन्स,
पनामा आणि डॉमनिक रिपब्लिक या देशात, सरकारांसाठी राखीव ठे वी होत्या हा काही
योगायोग नाही. म्हणजे हा गृहस्थ एकाच वेळी अमेरिकन सरकारतर्फे काम करीत
असताना या आर्थिक संस्थांशी निकटचा संबंधित होता. चार्ल्स मेल्यावर अमेरिकन
सरकारकडे परदेशी आर्थिक सल्लागाराच्या पदासाठी फारशी मातब्बर माणसे नव्हती.
अर्थात चीनच्या अपयशानंतर जेरेमींय डब्ल्यू जेन्क्स दुर्लक्षित झाला असे नाही, तर
सरकारने त्याला निकाराग्वाच्या राष्ट्रीय बँके चा पुढे १९१७ साली संचालक के ला.
जगातल्या राष्ट्रांच्या चलनाची अशी मनसोक्त मोडतोड के ल्यानंतर आणि अमेरिकन
डॉलर्सच्या मजबुतीकरणानंतर सूत्रधारांनी आपली नजर अमेरिकन चलन ताब्यात
घेण्याच्या आपल्या दीर्घकालीन मनसुब्याकडे वळवली. अमेरिके त १९०६ च्या सुमारास
मध्यवर्ती बँके च्या हालचाली सुरू झाल्या. जेकब एच. शिफ (Jacob H. Schiff) या
वॉलस्ट्रीटवरच्या Kuhn, Loeb and Co. या गुंतवणूकदार कं पनीच्या प्रमुखाने या संदर्भात
न्यूयॉर्क चेंबर ऑफ कॉमर्ससमोर एक प्रभावशाली भाषण के ल्याची नोंद आहे. तो म्हणाला,
‘‘१९०५ मध्ये जेव्हा देशाला पैशांची गरज होती, तेव्हा सरकारी कोषागाराने पैसा
उपलब्ध करून देण्याऐवजी राष्ट्रीय बँकातील ठे वी काढून घेतल्या आणि एक प्रकारे
आर्थिक संकट निर्माण के ले. ही एक शरमेची बाब आहे. यामुळे न्यूयॉर्क बँकांना त्यांची कर्जे
वितरण थांबवावे लागले. व्याजदर आकाशाला भिडले म्हणून या देशासाठी एक लवचीक
अर्थपुरवठा करणारी व्यवस्था हवी आहे.’’ (संदर्भ : Bankers Magazine 1906, pp. 114-15 ).
या जेकबचा जानी एक दोस्त, पॉल मॉरीत्झ वॉरबर्ग (Paul Moritz Warburg) हा त्याच
वेळी अमेरिकन मध्यवर्ती बँके ची सूत्रे पडद्यामागून हलवीत होता. हा मुळातला युरोपातला.
रॉथशिल्ड्सचा निकटवर्तीय. त्यामुळे तिथली मध्यवर्ती खाजगी बँकिंग पद्धत इथे आणणे हे
रॉथशिल्ड्सचे ध्येय राबविणे हा त्याचा अजेंडा होताच. त्यामुळे जेकबच्या त्या प्रभावी
भाषणानंतर के वळ वीस दिवसांत न्यूयॉर्क चेंबर्सने बँकिंग सुधारणा आणणे अत्यंत
आवश्यक असल्याचा अहवाल दिला. आता या सर्वत्र पसरू लागलेल्या मध्यवर्ती बँके च्या
मागणीच्या संघर्षात अगदी ठरवून, रॉकफे लरच्या प्रमुख बँके चा-म्हणजेच नॅशनल सिटी
बँक ऑफ न्यूयॉर्क चा-प्रमुख फ्रं क ए वंडरलीप (Frank A. Vanderlip) उतरला. त्याने
सरकारकडे यासाठी आवश्यक असणाऱ्या योजनेसाठी पाच सदस्य समिती स्थापन करावी
अशी मागणी के ली. त्याने स्वतःच यातल्या पाचही सदस्यांची नावेसुद्धा जाहीर के ली. एक
तो स्वतः, दुसरा जेकब शिफ, तिसरा खुद्द जे. पी. मॉर्गन, चौथा न्यूयॉर्क च्या फर्स्ट नॅशनल
बँके चा जॉर्ज बेकर (George Baker) आणि पाचवा अमेरिकन कोषागाराचा माजी सचिव
लिमन गेज (Lyman Gage - जो त्यावेळी रॉकफे लरच्या यूएस ट्रस्ट कं पनीचा अध्यक्ष होता)
सूत्रधारांच्या संख्याबळाची रचना बघा, दोन रॉकफे लरची माणसे, दोन मॉर्गनची माणसे
आणि एक कु न्ह, लोएब (Kuhn, Loeb) या खाजगी कं पनीचा प्रतिनिधी. अमेरिकन
नागरिकांच्या भवितव्यावर परिणाम करणाऱ्या असल्या उद्योगासाठीचे वाटप मात्र असे
सगळे आपापसात होते. प्रश्न असा आला की, यातला एक वंडरलीप (Vanderlip) सोडून
बाकीची कोणीच माणसे तातडीने उपलब्ध असणार नव्हती. मग त्यांची नावे सुचविण्याचे
कारण काय तर यावर उपाय म्हणून मग रॉकफे लर आणि मॉर्गनचे प्रमाण तेच ठे वीत इतर
नवी माणसे घुसविण्यात आली.
 या सगळ्या तथाकथित अर्थ-सुधारकांना काय हवे होते तर पत फु गवटा (क्रे डिट
इन्फ्लेशन) हा राष्ट्रीय बँकांनी नियंत्रित करायला आणि ठरवायला हवा होता. त्यांना राज्य
बँकांचा अनियंत्रित फु गवटा नको होता. राज्यांच्या फु गवट्यामुळे सर्व पैसा छोट्या-छोट्या
व्यावसायिकांकडे जात होता. या चलाख कारस्थानासाठी त्यांनी एक सोपी पद्धत
वापरली. अमेरिके तल्या निरनिराळ्या आर्थिक सूत्रधारांना चलनासंबंधी एक प्रश्नावली
पाठवायची. ज्यामुळे आपोआप तुमच्याकडे एक वैधानिक हक्क येतो. या कमिशनने
१९०६ साली एक अहवाल न्यूयॉर्क चेंबर्सला दिला. आर्थिक अस्थिरता घालवणे आणि
लवचीक नसणाऱ्या चलनाचे धोके टाळणे यासाठी एक मध्यवर्ती बँक स्थापन करावी. मात्र
सरकारी कोषागार म्हणजे ही बँक असता कामा नये. इथे ही नोंद आवश्यक आहे की,
अमेरिकन सरकारचा कोषागार सचिव लेस्ली शॉ मात्र सरकारी कोषागार हेच आदर्श अशी
मध्यवर्ती बँक होऊ शकते असे प्रतिपादन प्रत्येक ठिकाणी तळमळीने करत होता. त्या
लेस्ली शॉवरवर या अहवालात कोरडे ओढण्यात आले होते. यामुळे एक मध्यवर्ती अशी
आर्थिक जबाबदारीची यंत्रणा उभी राहील असे या अहवालात म्हटले होते. हा निर्णय
व्हायला वेळ लागणार असल्याने दरम्यानच्या काळात मोजक्या राष्ट्रीय बँकांना त्यांच्या
मालमत्तेच्या प्रमाणात अधिक नोटा (Broder asset currency) वापरात आणण्याला परवानगी
द्यावी असेही यात सुचवण्यात आले.
या सगळ्या हालचालींचा यानंतरचा साहजिकच आसरा होता तो म्हणजे अमेरिकन
बँकर्स असोशिएशन (ABA) . एखाद्या मोठ्या खेळीच्या हालचाली विविध स्तरावरून सुरू
व्हाव्यात अशा पद्धतीने, १९०६ मध्येच या असोशिएशनने आपल्या एका पंधरा सदस्यीय
चलन आयोगाची घोषणा के ली. या आयोगाच्या सदस्यांनी न्यूयॉर्क चेंबर्सशी संधान साधून
अशा प्रकारच्या कायद्याच्या मसुद्यावर काम करावे असे फर्माविले. या आयोगावर
रॉकफे लर, मॉर्गन आणि इतर ठिकाणच्या बँकिंग क्षेत्रातल्या दिग्गजांचा समावेश होता. या
आयोगाचा अध्यक्ष होता ए. बार्टन हेपबर्न (A. Barton Hepburn) हाच माणूस मॉर्गनच्या अनेक
महत्त्वाच्या बँकांचा अध्यक्ष होता. यानंतर अनेक खलबते झाली आणि मग एबीए (ABA) –
आयोगाने आपला (त्यांच्या मते) अत्यंत सखोल आणि अभ्यासपूर्ण असा अहवाल
राष्ट्रहितासाठी म्हणून अमेरिकन जनता, माध्यमे आणि अमेरिकन काँग्रेसला सदर के ला. तो
महिना होता डिसेंबर १९०६. यात ब्रॉडर-असेट करन्सीचा मुद्दा अर्थातच प्रमुख होता.
अर्थात यात एक गोची होती, ती म्हणजे यामुळे एक प्रकारचे अनियंत्रित चलन तयार
होईल. दुसरी यातली मेख अशी की यामुळे राष्ट्रीय बँकांचे क्रे डिट आणि नोट्स वाढतील.
मग छोट्या राज्य बँका स्वतःचे क्रे डिटचे मनोरे उभे करतील, ज्यासाठी राष्ट्रीय बँकांच्या
वाढलेल्या नोट्स ठे वी म्हणून वापरतील आणि हे मात्र या सूत्रधारांच्या सुधारकांना झेपणारे
नव्हते.
 मुखंड फ्रँ क वंडरलीप म्हणाला सुद्धा ‘‘या देशात इतक्या संख्येने छोट्या छोट्या बँका
आहेत, ज्या राष्ट्रीय बँकांच्या नोट्स ‘रिझर्व्ह’ म्हणून सर्रास वापरतील’’ तर जेकब शिफने
इशारा दिला, ‘‘देशातल्या सहा हजार छोट्या बँकांना क्रे डिट चलन चालू करण्याची
परवानगी देणे अत्यंत घातक आहे.’’
एकदा हे सगळे धोके लक्षात आल्यावर मात्र या लोकांनी हळूहळू वातावरण या
ब्रॉडर-असेट करन्सी पद्धतीऐवजी मध्यवर्ती बँके कडे झुकवायला सुरुवात के ली. बँकर्स
मासिकांनी आता प्रचार सुरू के ला की, या असेट करन्सीमुळे छोट्या उत्पादकांचा आणि
वितरकांचा फायदा होईल म्हणून आता मध्यवर्ती बँके चीच गरज आहे वगैरे वगैरे. म्हणजे
डाव असा की, आपणच एक मुद्दा सुचवायचा आणि त्यातल्या धोक्याबद्दल आपणच
जनजागृती करायची. सोप्या शब्दात सांगायचे, ज्या रेषेवर आपल्याला लोकांना न्यायचे
असेल, त्या शेजारीच दुसरी एक रेष ओढायची मग ती खोडायची म्हणजे आपोआप
आपल्याला हवे तिथे लोक जाणार. म्हणजे ‘चीत भी मेरी पट भी मेरी’ असा प्रकार!
यावेळी एक सर्वसाधारण मंदी होतीच, पण त्या जोडीला न्यूयॉर्क आणि
शिकागोमधल्या मोठ्या बँकाना नाण्यांच्या स्वरूपातली देयके थांबवायला परवानगी दिली
गेली.
याच सुमाराला एक मोठा आर्थिक पेचप्रसंग उभा राहिला. (का मध्यवर्ती बँके च्या
मसुद्याला गती देण्यासाठी मुद्दाम निर्माण के ला गेला?) १९०७ साली, अमेरिकन बाजार न
भूतो न भविष्यति असा कोसळला. या खेळीचा फॉर्म्युला तोच होता जो नाथन
रॉथशिल्ड्सने नेपोलियन युद्धाच्या वेळी वापरला होता. वॉलस्ट्रीटवरच्या सटोडियांकडून
मोठ्या प्रमाणावर काही भयानक अफवा संके तांच्या नावाखाली पसरवल्या गेल्या आणि
त्याने एक आर्थिक भीतीची अचानक लहर बाजारात पसरवून, १९०७ ला न्यूयॉर्क मार्के ट
कोसळले. त्या अफवा अशा होत्या की, दोन मोठ्या बँका दिवाळ्यात निघत आहेत. लोक
बिचारे बँकांतून आपला कष्टाचा पैसा काढून घ्यायला धावले. या अफवामागे असणाराच जे
पी मॉर्गन पुन्हा सामान्य माणसांचा मसीहा असल्यासारखा धावला. आठवतोय, नाथन
रॉथशिल्ड्सचा डबल गेम? मॉर्गनने मग आपल्या युरोपातल्या मित्रांकडून (सूत्रधार
रॉथशिल्ड्सचे बगलबच्चे) जवळपास एक बिलियन डॉलर्सचे सोने आयात करून हा गोंधळ
थांबविण्याच्या प्रयत्न के ला. या जोडीला प्रभावी प्रचारतंत्र होतेच. इतके सगळे धक्के
सोसायला लागल्याने मग मात्र अगदी मत-निरपेक्ष लोकांनाही असे वाटू लागले की, या
देशात आता एक खरोखरीच एक भक्कम मध्यवर्ती बँकिंग पद्धत हवी. याआधी जेव्हा-
जेव्हा असे प्रयत्न झाले होते ते सगळे अमेरिकन काँग्रेसने जागरूकपणे हाणून पडले होते,
पण आता परिस्थिती बदलली होती किंबहुना बदलवली गेली होती. शतकातून एकदाच
येणारी संधी आता अगदी जवळ आली होती. तिचा फायदा घेणे हे सूत्रधारांचे परम कर्तव्य
होते. ‘याचसाठी के ला होता अट्टाहास’ अशा घोषाने मग हे सगळे कावेबाज उभे ठाकले
आणि अमेरिकन लोकोपयोगी अर्थव्यवस्थेवरील आपले नफे खोर कराल पाश आवळायला
त्यांनी वेगाने सुरुवात के ली. पहिली महत्त्वाची बाब होती ती म्हणजे यासाठी लोकांचा
सर्वंकष पाठिंबा उभा करणे. निकोलस मुरे बट्लर (Nicholas Murray Butler) ह्या कोलंबिया
विद्यापीठाच्या अत्यंत कु शाग्र आणि प्रभावशाली अध्यक्षाची आता मदत घेण्यात आली.
१९०८ मध्ये एक कोलंबिया परिषद भरविण्यात आली. त्याकाळचा अत्यंत ज्वलंत असा
विषय निवडला गेला ‘चलनाचा प्रश्न’ परिषदेचा संघटक इ.आर.ए. सेलीग्मन म्हणाला की
‘‘मुळात बॅकिंग पद्धत विकें द्रित असल्याने चलन आणि बँकिंगसारखे महत्त्वाचे विषय
छोट्या-छोट्या लोकांत विभागले गेले आहेत. या सगळ्या विकें द्रिकरणातच आर्थिक
लवचीकता नसण्याची कारणे दडलेली आहेत. याविरुद्ध जगात सर्वत्र लढे उभारले गेले
आहेत आणि आपणही ते अत्यंत कडवे होऊन लढले पाहिजे.’’
त्याने सांगितले की, ‘‘आपलं विद्यापीठाचे व्यासपीठ नेहमीच देशातल्या प्रमुख
बँकर्सना आणि आर्थिक पत्रकारांना मध्यवर्ती बँके च्या प्रचारासाठी उपलब्ध असेल.’’ त्याचे
एक वाक्य तर अत्यंत भेदक आणि उघडउघड सूत्रधारांचे लांगूलचालन करणारे होते.
‘‘तज्ज्ञांचे एखाद्या विषयावरील मत सारांशाने ग्रहण करण्यासाठी लोकशाहीत व्यवस्था
असत नाही हे सर्वांनाच माहीत आहे’’ नंतर आलेला वक्ता होता फायर ब्रँड फ्रँ क वंडरलीप.
साक्षात कोलंबियाच्या त्या तथाकथित अभ्यासू परिषदेत तो आपले मुद्दे अत्यंत आक्रमक
पद्धतीने मांडू लागला. ‘‘१९०७ चे आर्थिक संकट ही इतिहासातील सर्वात मोठी आपत्ती
आहे. अमेरिके तल्या १५ हजार छोट्या-छोट्या बँकांच्या, रोख ठे वीवरचा ताबा ठे वण्याच्या
स्पर्धात्मक व्यवस्थेतून ती आली आहे. यातली प्रत्येक बँक आधी स्वतःचा फायदा बघते
आणि कोणत्याही परिस्थितीत स्वतःच्या ठे वी वाढवत नेण्याची भयानक वृती जोपासते.
याचा इतरांवर वाईट परिणाम होतोच. ही जुनाट पद्धत मोडून काढली पाहिजे. जगातील
इतर देशांच्याकडे देशांकडे जरा बघा! ते काय करीत आहेत? तिथे एक मध्यवर्ती बँक
असते, जी सगळ्या ठे वींचे कें द्रिकरण करते आणि त्या हव्या तिथे वळविते. ही जी स्वतंत्र,
मुक्त आणि स्पर्धात्मक पद्धती आहे ती तातडीने बदलून तिथे मध्यवर्ती नियंत्रणाची आणि
प्रगत राष्ट्रात सिद्ध झालेली शास्त्रीय पद्धत आणायला हवी.’’
वंडरलीपने के लेले हे भाषण म्हणजे एक स्फोटक बॉम्बगोळा होता. जणू काही तो
अमेरिकन बँकर्सचा कार्ल माक्र्स होता. एखाद्या आर्थिक द्रष्ट्याच्या थाटात आणि बॅकिंग
युगकर्त्याच्या आविर्भावात त्याने आपले विचार मांडले.
वॉल स्ट्रीट जर्नलचा संपादक थॉमस व्हीलॉक (Thomas Wheelock) म्हणाला, ‘‘छोट्या
बँकांसारखी छोट्या लोकांना कर्जे देण्याची व्यवस्था असल्यानेच हा बाजार अस्थिर आहे,
त्यांच्या न्यूयॉर्क बँके तल्या ठे वींना स्थिरपण नाही त्यामुळे देशातल्या बॅकिंग क्षेत्रातल्या
पैशांवर एकमेव मजबूत असे नियंत्रण हवे.’’
 मॉर्गनच्या चेस नॅशनल बँके चा प्रमुख म्हणाला, ‘‘देशात बँक नोटांची मक्तेदारी
असणारी एकच बँक असणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. के वळ त्यामुळेच चलनात लवचीकता
येऊ शकते.’’
अर्थातच शेवटचा वक्ता होता. प्रेषित पॉल वॉरबर्ग. त्याने शांतपणे आणि निश्चयी
ठामपणे युरोप बँकिंग सिस्टीमची अमेरिके पेक्षा असणारी श्रेष्ठता नमूद के ली. तिथे एकच
सेंट्रल बँक आहे. अमेरिके त मात्र अनेक छोट्या-छोट्या बँका आहेत. छोट्या बँका हे धोके
आहेत आणि त्यामुळे सरकारचा ताबा असणारी मध्यवर्ती बँक ही उत्तम व्यवस्था आहे.
या सगळ्यांचे उद्योग तटस्थपणे पहिले तर असे लक्षात येते की, एखादा कायदा
आणण्यापूर्वी एक शिक्षण देणारे प्रभावी प्रचारतंत्र असावे, ज्यात आधी बँका, मग देशातले
अर्थतज्ज्ञ, मग व्यावसायिक संघटना आणि सर्वात शेवटी लोक, असा वातावरण
तापविण्याचा पद्धतशीर कार्यक्रम दिसतो. आपल्याला हवे ते घडवून आणण्यासाठी कशा
पद्धतीने घटना घडविल्या जातात, हे पाहणे अत्यंत उद्बोधक आहे. एकीकडे जनमानसाचे
मत तयार करताना दुसरीकडे यांच्या सरकारच्या प्रशासकीय पातळीवर गुप्त हालचाली
चालूच होत्या. यासंबंधीचा एक कायद्याचा मसुदा रॉकफे लरचा खास माणूस सिनेटर नेल्सन
डब्ल्यू. ऑल्ड्रिचने सिनेटमध्ये मांडला. ज्याला ‘ऑल्ड्रिच बिल’ असे म्हणतात. त्यात राष्ट्रीय
बँकांना आणीबाणीच्या वेळी चलन सुरू करण्याची परवानगी द्यावी इतके च म्हटले होते. हे
बिल १९०८ मध्ये पास झाले. यात एक छोटी मेख मारून ठे वली होती. ती म्हणजे या
कायद्यानुसार राष्ट्रीय नाणेनिधी आयोग स्थापन करण्यात येणार होता. या आयोगाद्वारे
चलन प्रश्न आणि बँकिंग सुधारणांचे प्रपोजल मांडण्यात येणार होते. आता उफराटा उद्योग
बघा. लोकांना या अर्थ-कायद्याबद्दल प्रशिक्षण द्यायचे म्हणजे काय तर त्यांना सांगायचे की
तज्ज्ञ लोक आता चलनव्यवस्था हाताळतील. आर्थिक गोष्टी जनतेने निवडून दिलेल्या
सार्वभौम राजकीय वर्तुळापासून दूर ठे वायच्या म्हणजे काय तर त्या काही के वळ निवडक
तज्ज्ञ माणसांच्या देखरेखीखाली ठे वायच्या. घाईघाईने जून १९०८ ला हा ‘नाणेनिधी
आयोग’ गठित झालाही. याचे सदस्य सगळेच, पण काम करणारे मात्र फक्त ऑल्ड्रिचने
नेमलेले आपले निवडक पगारी लोक. त्यांना दिलेला कामाबद्दलचा निर्देश असा होता, ‘‘हे
काम कोणतीही सार्वजनिक घोषणा न करता अत्यंत गंभीरपणे पण गुप्तपणे व्हायला हवे’’
ऑल्ड्रिच या माणसाने अगदी सुरुवातीपासूनच हा आयोग रॉकफे लर, मॉर्गन आणि कु न्ह
लोएब यांच्या संगनमताने काम करेल असेच पाहिले. यावरचे दोन तज्ज्ञ ही मॉर्गनची माणसे
होती. एक हेन्री पी. डेविसन (Henry P. Davison) हा मॉर्गनचा भागीदार (वाचकांनी याची नोंद
ठे वावी याचा उल्लेख पुढे येईलच कारण हाच तो डेव्हिसन जो पहिल्या महायुद्धाच्या
काळात इंग्लंडला गेला. मॉर्गन आणि ‘बँक ऑफ इंग्लंड’चे संगनमत जुळवायला यानेच
ब्रिटिश आणि फ्रें च सरकारचे रोखे, जे युद्धकाळात अमेरिके त विकले जाणार होते, त्यांची
मक्तेदारी मॉर्गनकडे आणली.) दुसरा माणूस चार्ल्स इलियट (Charles Eliot) हा हार्वर्ड
विद्यापीठाचा अध्यक्ष. हा अमेरिकन अध्यक्ष रूझवेल्टचा मार्गदर्शक आणि मॉर्गनचा
विश्वासू.
या आयोगाने युरोपचा दौरा के ला तिथल्या मध्यवर्ती बँकांकडून सगळी माहिती गोळा
के ली. अनेक अहवाल तयार के ले. हवी तशी कागदपत्रे जमविली. आता हे सगळे पुन्हा त्या
संकटमोचन चार्ल्सकडे गेले. (तोच तो चार्ल्स कॉनंट). त्याला या सगळ्या माहितीला अधिक
संशोधन करून एक शास्त्रीय बैठक देण्याचे काम दिले गेले. तिकडे ऑल्ड्रिचने अमेरिकन
काँग्रेसमध्ये लॉबिंग सुरू के ले. हळूहळू मग वॉरबर्ग आणि वंडरलीपला त्या वर्तुळात
ओढायला सुरुवात झाली. हा वॉरबर्ग मुळातच जलद हालचाली करणारा म्हणून परिचित
असलेला माणूस. एकदा काम घेतले की चित्त्याच्या चालीने झेप घेणारा. त्याने लगेच
न्यूयॉर्क मर्चंट असोसिएशनशी संधान साधले आणि अमेरिकन इकॉनॉमिक
असोसिएशनशी दोस्ती करून आपला अजेंडा सरकवायला सुरुवात के ली. बँकिंग
सुधारणांचे आग्रह धरणारे देशातले अनेक अर्थतज्ज्ञ आणि अर्थ-पत्रकार यांच्याबरोबर
अविरत बैठका घ्यायला सुरुवात के ली.
या सगळ्या धामधुमीत १९०९ उजाडले आणि एक अनपेक्षित प्रश्न उभा राहिला.
रॉकफे लरच्या फर्स्ट नॅशनल बँके चा प्रमुख जेम्स बी. फॉर्गनने (James B. Forgan) एक अडचण
उपस्थित के ली. त्यावेळच्या राष्ट्रीय बँके च्या पद्धतीत, राष्ट्रीय बँका त्यांच्यासारख्या इतर
बँकांकडून, अनेक ठे वी घेत, एका अर्थाने मध्यवर्ती बँके सारखेच काम करीत होत्या. त्यामुळे
फॉर्गनला हे काम आता एका नवीनच येणाऱ्या मध्यवर्ती बँके ने हिसकावून घ्यायला नको
होते. त्याने उपस्थित के लेल्या ह्या शंके मुळे एकदम खळबळ उडाली, कारण हा फॉर्गन
बँकिंग क्षेत्रातला बडा असामी होता. त्याचे ज्ञानही अफाट होते आणि जोडीला तो
सूत्रधारांच्या म्होरक्याची म्हणजे रॉकफे लरचीच बँक चालविणारा हुकमी एक्का. सूत्रधारांनी
मुत्सद्दीपणे हा घरातला धोका ओळखला. त्यांनी थोडी मुरड घालीत नवीन मध्यवर्ती बँक
ही राष्ट्रीय बँकांच्या ठे वींची ठे वीदार म्हणून काम करेल आणि राष्ट्रीय बँकांना पूर्वीप्रमाणे
देशातील छोट्या बँकात आपली ठे वीपद्धत सुरू ठे वता येईल असे आश्वासन दिले. या जेम्स
फॉर्गनची अमेरिकन अर्थवर्तुळात विश्वसनीयता आणि धमकच अशी होती की, सूत्रधारांना
एक पाऊल मागे घ्यावे लागले आणि त्यांनी नवीन मध्यवर्ती बँक आपले विभागीय रिझर्व्ह
कें द्र उभारेल असे ठरविले. आता फॉर्गन थोडा शांत झाला मग ऑल्ड्रिच सरसावला. त्याने
हळूहळू भरपूर घोळात घेत-घेत त्याला एकदाचे पटवले. ऑल्ड्रिच आणि फॉर्गनच्या
समेटानंतर, आता प्रादेशिक बँका आणि त्यावर ताबा असणारी एकच मध्यवर्ती बँक असे
स्वरूप या रचनेला आले. या रचनेत ठे वी आणि नोटा प्रादेशिक बँका सुरू करतील, पण
त्यांच्या सगळ्या कारभारावर मध्यवर्ती बँके चे नियंत्रण असेल असे ठरविले गेले.
१४ सप्टेंबर १९०९ रोजी अमेरिके चा सत्ताविसावा अध्यक्ष विल्यम हॉवर्ड टाफ्टने,
बॉस्टन इथे बोलताना देशाला मध्यवर्ती बँके ची गरज असल्याचे प्रतिपादन के ले. मुळात हा
विल्यम हॉवर्ड टाफ्ट ‘रॉकफे लर’ वर्तुळातला माणूस त्यामुळे त्याने असे बोलणे साहजिकच
होते. मग सूत्रधारांच्या पकडीत असणाऱ्या वॉल स्ट्रीटने या घोषणेचे स्वागत करताना
विल्यम हॉवर्ड टाफ्टला द्रष्टा ठरविले गेले. त्यानंतर एकाच आठवड्यात २२ सप्टेंबरपासून
वॉल स्ट्रीट जर्नलने आपल्या पहिल्या पानावर ‘सेंट्रल बँके चा प्रश्न’ अशी एक दैनंदिन
लेखमालिका सुरू के ली. हे बहुतेक लेख लिहिणारा होता आपला चार्ल्स कॉनंट, मात्र ते
संपादकीय म्हणून छापून येई. चार्ल्स आता नाणेनिधीचा एक लठ्ठ पगारी प्रचारक बनला
होता. या काळात वॉलस्ट्रीट जर्नलची भूमिका आर्थिक बाबींसंदर्भात निरपेक्ष नसून,
सूत्रधारांच्या मध्यवर्ती बँके च्या मुखपत्राची होती हेही यातून सिद्ध झाले.
तोपर्यंत देशातल्या शैक्षणिक संस्था या बँके च्या बाजूने उभ्या करण्यात सूत्रधारांना
यश आलेच होते. आता वातावरण तापत होते आणि शेवटी ठरल्याप्रमाणे पॉल वॉरबर्गने
अखेरचे रणशिंग फुं कले. त्याने २३ मार्च १९१०ला न्यूयॉर्क इथे 'On a United Reserve Bank for
the United States' या शीर्षकाचे एक सुप्रसिद्ध भाषण दिले. त्याने स्वतःच्या आवडीच्या राईश
बँके ची रचना समजावून सांगितली. त्याने अत्यंत काळजीपूर्वक सुरुवात करताना बँकिंग
लॉ जर्नलच्या एका सर्व्हेचा हवाला देत, जगातील साठ टक्के देशांना मध्यवर्ती बँक हवी
आहे असे सांगितले. प्रस्तावित बँक वॉलस्ट्रीटच्या अथवा कोणत्याही इतर मक्तेदारी
हितसंबंधाच्या अखत्यारीत काम करणार नसल्याचेही त्याने मुद्दामच ठणकावून सांगितले.
या नवीन रिझर्व्ह बँके चे बोर्ड हे सरकार, व्यापारी आणि बँकर्स मिळून ठरवतील. अर्थात
बँकर्सना प्राधान्य असेल. मुक्त आणि स्वयंचलित नियंत्रणाची कल्पना किमान मनी
मार्के टमध्ये मोडीत निघाली असून, मार्के टची क्रिया ही तज्ज्ञांच्या सूज्ञतेवर सोडली पाहिजे.
वॉरबर्गच्या दृष्टीने असा तज्ज्ञ म्हणजेच इ.आर.ए. सेलीग्मन.
पॉल वॉरबर्गच्या अभ्यासपूर्ण आणि तुफानी भाषणाने ‘न्यूयॉर्क मर्चंट असोशिएशन’
इतकी प्रभावित झाली की, त्यांनी त्याच्या भाषणाच्या ३० हजार प्रती वाटल्या. नेमके
याचवेळी आयोगाने आपले इतके दिवस खितपत पडलेले अनेक संशोधन अहवाल
प्रकाशित के ले आणि बाजारात ते मोठ्या प्रमाणात वितरीत करण्यात आले. या सगळ्याने
बुद्धि-मान वर्गाचे विचार प्रभावित करायचे आणि आपल्या कु टिल कारस्थानांना
जनचळवळीचे स्वरूप द्यायचे असा हेतू या उत्तम टायमिंगमागे होताच. वाटल्या गेलेल्या
सगळ्या अहवालांवर ‘संशोधित’, ‘शास्त्रीय’, ‘अमूल्य’ असली लेबल्स आवर्जून लावण्यात
आली होती. एव्हाना प्रचाराचे, शिक्षणाचे सगळे मूलभूत काम झाले होते. सूत्रधारांच्या
मनातील बँके ची रचना आता पूर्ण होत आली होती. अमेरिके तले बरेचसे बुद्धि-वादी ह्या
आर्थिक सुधारणेच्या बातमीने उत्तेजित झाले होते आणि त्यांच्या मान डोलावण्याने
सर्वसामान्य जनमतही त्या बाजूने झुकायला सुरुवात झाली होती. त्यामुळे १९१०
संपायच्या आत, या भरगच्च दाटलेल्या वाफे ला एक नेमकी दिशा द्यायला हवी होती. इतके
दिवस के लेले कष्ट, आता यशात परावर्तित होतील अशा दाट आशा सूत्रधारांच्या, एरव्ही
दगडी असणाऱ्या चेहऱ्यांवर दिसत होत्या. अत्यंत योजनाबद्ध रीतीने सगळे वातावरण
आता मध्यवर्ती बँके च्या निकडीने भारले गेले. आता प्रत्यक्ष प्रयोगाला सुरुवात करायची
होती. एक मजबूत अशी नेमकी योजना समोर ठे वायला हवी होती. लगेच नोव्हेंबर १९१०
मध्ये एक परिषद भरविण्यात आली. यासाठी बावीस राज्यांतून अत्यंत काळजीपूर्वक
प्रतिनिधी निवडण्यात आले. नाणेनिधी आयोगाला प्रमुख निरीक्षक म्हणून बोलाविण्यात
आले. अमेरिके तल्या एकं दर चोवीस चेंबर ऑफ कॉमर्सचे अध्यक्ष निमंत्रित करण्यात आले.
देशातले विविध अर्थतज्ज्ञ, आर्थिक विश्लेषक, अर्थ-पत्रकार, अमेरिके तील सर्व प्रमुख
बँकांचे प्रतिनिधी असे आर्थिक क्षेत्रातील सर्व उपस्थित राहतील असे बघण्यात आले.
परिषदेला आलेल्या अनेक मान्यवरात वंडरलीप, एलीहू रूट, थॉमस डब्ल्यू लॅमोंट, जे पी
मॉर्गन, जेकब स्चीफ (Elihu Root, Thomas W. Lamont of the Morgans, Jacob Schiff, and J. P.
Morgan) हे सगळे सूत्रधार आणि फासेपारधी, आपापले सावज हेरीत त्यात सामील होतेच.
या सगळ्या तयारीत फॉर्गनला जाणूनबुजून अवाजवी महत्त्व देण्यात आले. अगदी त्याची
मते विविध ठिकाणी पोस्टर्स स्वरूपात लावण्यात आली. देशातल्या बँकांवर ज्यांचे प्रभाव
होते, त्या सगळ्यांना याकरिता सढळ हस्ते वापरण्यात आले. आता सिनेटर ऑल्ड्रिचला
प्रचंड महत्त्व आले होते. परिषदेत आपल्याला त्याचे हात बळकट करायचे आहेत असे
प्रतिनिधींच्या मनावर सतत बिंबविले जात होते. अशातच हेन्री पी. डेव्हीसनने आर्थिक
क्षेत्रातल्या सगळ्यात जेष्ठ आणि उच्च लोकांचा एक छोटा गोपनीय गट बनवून, त्यांनी
आता तातडीने पण गुप्त चर्चा करीत मध्यवर्ती बँके च्या बिलाचा अंतिम मसुदा तयार करावा
असे निर्देश दिले. हे सारे आदेश देशाच्या हितासाठी(?) शिरसावंद्य मानीत, अखेर २२
नोव्हेंबर १९१० रोजी सिनेटर ऑल्ड्रिच आणि काही मोजकी सूत्रधार मंडळी, न्यू जर्सीतल्या
होबोकन या टुमदार स्टेशनवर, एका खाजगी मालकीच्या आलिशान कोचकारमध्ये बसली.
तिथून सरळ जॉर्जियाच्या किनाऱ्यावर पोचत, तिथून एका आलिशान बोटीने जॅकील
आयलंड क्लब नावाच्या एका दिमाखदार रिसॉर्टमध्ये अत्यंत दमदारपणे दाखल झाली. या
अमाप महत्त्वाच्या आणि गुप्त बैठकीच्या सगळ्या देखभालीची जबाबदारी होती खुद्द जे पी
मॉर्गनकडे. ही महाभाग माणसे अशी-
ऑल्ड्रीच, हेन्री डेव्हीसन, नॉर्टन, पॉल वॉरबर्ग, फ्रं क वंडरलीप, पीअॅट अॅन्ड्रयू
यातला सत्ता समतोल पाहा : दोन मॉर्गनची माणसे (Davison and Norton) दोन रॉकफे लरची
(Aldrich, Vanderlip) एक कु न्ह लोएबचा (Warburg) आणि एक अर्थतज्ज्ञ (Andrew) जो टाफ्टने
नेमलेला कोषागार उपसचिव आणि सगळ्यांचा मित्र. माध्यमांकडे या लोकांनी स्वतःहून जी
बातमी दिली त्यात ही माणसे खाजगी बदक शिकारीच्या मोहिमेवर गेली आहेत असे
सांगितले गेले. तिथे काय घडते याचा मागमूस लागू नये याची काटेकोर खबरदारी घेण्यात
आली होती. त्या बैठकीतील सगळेच एकमेकांना दोस्तासारखे पहिल्या नावाने हाका मारीत
होते. (ही प्रथा त्यावेळी नवीन होती.) जॅकील आयलंडवर या सूत्रधारांनी संपूर्ण
आठवडाभर अत्यंत गंभीरपणे मंथन, चिंतन करीत गुप्तपणे खलबते के ली आणि फे डरल
रिझर्व्ह बिलचा मसुदा तयार झाला. या मसुद्याचे पुढे ऑल्ड्रिच बिलात रूपांतर झाले. या
सबंध प्रक्रियेतील अमेरिके च्या बँकिंग क्षेत्रातील एक विसंगती मुद्दाम नोंद घ्यावी अशी
आहे. सरकारचा माणूस ऑल्ड्रिच युरोपियन बँके च्या धर्तीवर एका मध्यवर्ती बँके चा आग्रह
धरीत होता, तर इतर सगळे बँकर्स मात्र राजकीय संलग्नतेची आणि विकें द्रिकरणाची गोष्ट
करीत होते. ऑल्ड्रिचला सरकारात असूनही मात्र कोणतेही राजकीय लागेबांधे नको होते.
शेवटी बँकर्स जिंकले आणि अंतिम मसुद्यात मात्र सरकारला संलग्न (कोणतेही नियंत्रण
नाही) अशी खाजगी मध्यवर्ती विकें द्रित बँक अस्तित्वात यावी असा निर्णय झाला.
सात दिवसांच्या खोल, गंभीर, धोरणी, दीर्घकालीन मतलबी विचाराने ही बैठक
आटोपून सूत्रधारांचे हे खेळिये परतले. त्यांच्याकडे यावेळी एका कायद्याचा पक्का मसुदा
तयार होता.
या मसुद्यावर फॉर्गन आणि जॉर्ज रेनोल्ड्स यांच्याबरोबर थोडी चर्चा करून त्यांच्या
किरकोळ सूचना स्वीकारीत शेवटी ऑल्ड्रिचने आयोगासमोर फे डरल रिझर्व्ह बँके चा अंतिम
मसुदा सादर के ला. जानेवारी १९११ ची ही घटना. त्याचवेळी सूत्रधारांनी एक अचानक
अनाकलनीय सूचना के ली. ती म्हणजे त्यांना आता हे बिल १९१२ मध्ये काँग्रेसपुढे सादर
करायचे होते. काय कारण होते या अचानक पुढे के लेल्या तब्बल एक वर्षाच्या दिरंगाईचे?
कारण होते आणि ते अत्यंत महत्त्वाचे होते. अमेरिके त १९१०च्या निवडणुकीत डेमोक्रे टिक
पक्ष निवडून आला होता. दुःखी, खचलेल्या ऑल्ड्रिचला आता सिनेटची निवडणूक
लढविण्यात काहीही स्वारस्य उरले नव्हते. नवीन पक्ष सत्तेवर आला म्हणजे आता पुन्हा या
डेमोक्रे टिक लोकांना पटवण्यात वर्ष तरी जाणार.नव्या सत्ताधाऱ्यांशी अजून वेगळ्या
वाटाघाटी कराव्या लागणार. हे बिल कसेही करून पास करायचेच असल्याने कोणताही
धोका पत्करायची त्यांची तयारी नव्हती. सूत्रधारांनी त्यासाठी आवश्यक तो वेळ घेण्याची
तयारी ठे वली होती. सगळे कसे अत्यंत शांतपणे, निर्वेध पण निश्चितपणे त्यांना पार
पाडायचे होते. त्याचाही एक मास्टर प्लान तयार करण्यात आला. त्याप्रमाणे जानेवारी
१९११ मध्ये नवीन मोर्चेबांधणी सुरू झाली. राष्ट्रीय व्यापार बोर्डाच्या जानेवारी आधीच्या
एका बैठकीत पॉल वॉरबर्गने १८ जानेवारी १९११ हा राष्ट्रीय नाणेनिधी दिवस घोषित
करून तो व्यावसायिकांच्या नाणेनिधी परिषदेसाठी राखीव ठे वावा असा एक प्रस्ताव दिला
होता. आता या परिषदेत ‘‘या देशातल्या आर्थिक तज्ज्ञांनी एक फे डरल रिझर्व्ह सिस्टीम
नावाची सरकारी मान्यतेची सांघिक पद्धत आणली आहे, जी राष्ट्रीय बँकांना एकसूत्री पत
पुरवठा करेल’’ असा एक साधा ठराव मांडण्यात आला. मध्यवर्ती बँके च्या
पाठपुराव्यासाठी आता न्यूयॉर्क चेंबर आणि मर्चंट्स असोसिएशन, लोकांच्या भावना
सरकारपर्यंत पोचविण्याचे काम करेल अशी ग्वाही देण्यात आली. यासाठी एक नागरिक
मंचही स्थापन करण्यात आला. त्याला या विषयावर जनजागरण करावे असे सांगण्यात
आले. सूत्रधारांनी आपले प्रचंड आर्थिक पाठबळ यामागे उभे के ल्याने या चळवळीने
लगोलग जोर धरला. प्रचारकी तंत्राने आणि मॉर्गन, रॉकफे लरच्या हातात सर्व प्रमुख
माध्यमांची सूत्रे असल्याने या विषयावर सगळीकडे सतत चर्चा झडू लागल्या. वर्तमानपत्रे,
त्यांचे संपादक यांच्यावर मध्यवर्ती बँके ची आवश्यकता, तिचा सर्वंकष विचार करून तयार
के लेला मसुदा, यांच्या प्रसिद्धीसाठी दबाव आणले जाऊ लागले. आता देशातल्या सगळ्या
बँकर्सनाही त्यांनी यासाठी तयार व्हावे म्हणून त्यांना एका छत्राखाली आणण्याचे प्रयत्न
सुरू झाले. देशातले तेवीस प्रमुख बँकर्स एकत्र आणले गेले. अटलांटिक सिटी इथे
झालेल्या या फे ब्रुवारीतल्या बैठकीत सगळ्यांच्या किरकोळ सूचना ग्राह्य धरून ऑल्ड्रिचचा
मसुदा मान्य करण्यात आला. या बैठकीनंतर मात्र शिकागोचा बँकर जेम्स. बी. फॉर्गन या
मध्यवर्ती बँके च्या कल्पनेचा एक अत्यंत प्रभावी असा म्होरक्या बनला. बँकिंग क्षेत्रात ज्याने
आपली उभी हयात घालविली असा माणूस या बिलाला पाठिंबा देतो म्हटल्यावर हे बिल
आता सगळ्यांनाच मान्य होऊ लागले. फॉर्गनचे या व्यवसायातले संचित योग्यवेळी
वापरायची ही शक्कल एकदम नामी होती. फॉर्गन आता एबीए–चा चेअरमन बनला. आता
या योजनेमागे सर्व राष्ट्रीय बँकांची पुण्याई उभी राहिली होती. देशाच्या आर्थिक नाड्या
सांभाळून जनतेला आर्थिक स्वातंत्र्याची हमी देणारेच आता फे डरल बँके च्या पालखीचे
भोई झाले होते. १९१२ मध्ये झालेल्या निवडणुकांत रिपब्लिकन लोकांनी थोडी हाराकिरी
के ली. त्यामुळे डेमोक्रे टिक पक्षाचे सिनेट आणि काँग्रेस दोन्ही ठिकाणी वर्चस्व वाढले आणि
वूड्रो विल्सनने १९१२ ची निवडणूक जिंकली. अध्यक्षपदाचा निकाल अनपेक्षित आला,
सूत्रधार पुन्हा कामाला लागले. त्यांचे मोहरे फिरले होते. आता डावपेचात बदल हवे होते.
त्यांनी आता हे बिल रिपब्लिकन असणाऱ्या ऑल्ड्रिचने काँग्रेसमध्ये मांडू नये असे ठरविले.
त्यांना आता डाव लावायला कोणीतरी डेमोक्रे टिक घोडा हवा होता आणि या अत्यंत
महत्त्वाच्या डावासाठी या घोड्यावर कितीही पैसे लावायची त्यांची तयारी होती.
१९१२ च्या फे ब्रुवारीत बँकिंग आणि करन्सी समितीच्या अध्यक्षपदी असणाऱ्या डेमोक्रे ट
कार्टर ग्लासला सहाय्यक म्हणून एच. पार्क र विल्सची निवड झाली. अपघाताने पूर्वी हाच
विल्स वॉशिंग्टनला आणि ली विद्यापीठात कार्टरच्या दोन्ही मुलांना अर्थशास्त्र शिकवीत
होता आणि त्यामुळे त्याच्या उपकारांची जाणीव ठे वीत कार्टरने त्याला आपले सहाय्यक
म्हणून नेमले होते. आता मूळच्या बिलानेही थोडे वेगळे वळण घेतले होते. अमेरिकन
अध्यक्ष आणि काँग्रेसने या नवीन फे डरल बँके चा चेअरमन नियुक्त करावा आणि तिचे इतर
बोर्ड सदस्य मात्र प्रादेशिक बँकर्सने सल्लागार समितीद्वारा भरावे असा एक व्यावहारिक
आणि सोयीचा बदल या बिलात आता झाला होता. अर्थात अध्यक्ष कोणाला चेअरमन
करतात यावर बरेच काही अवलंबून होते. सूत्रधारांना जास्त वेळ वाट पहावी लागली नाही.
याचा ताबा मॉर्गन साम्राज्याच्याच बेंजामिन स्ट्रॉगकडे गेला आणि डिसेंबर १९१३ मध्ये
सुट्टीच्या दिवसात फे डरल रिझर्व्ह बँके चा कायदा पास झाला.
 हा सगळा कारस्थानांनी भरलेला या बँके चा प्रवास सांगितल्यावर इथे थोडे थांबायला
हवे कारण काही वाचकांना असे वाटू शकते की, मध्यवर्ती बँक स्थापन करणे इतके वाईट
का होते किंवा तिच्यासाठी इतका खटाटोप का करावा लागला? हे प्रश्न साहजिक पडणारे
आहेत. याची कारणमीमांसा करण्यासाठी थोडे मागे जावे लागेल.
१७६५ साली अमेरिके ची निर्मिती झाल्यापासूनच तिथे पैसा कोणी नियंत्रित करावा
यावर अत्यंत गंभीर आणि दीर्घकाळ चर्चा झाल्या होत्या. अमेरिके चा पहिला अध्यक्ष म्हणून
जॉर्ज वॉशिंग्टन निवडला गेला. अनेक विविध प्रथा, परंपरा असणारे प्रदेश एकत्र करून हा
देश निर्माण झाल्याने, वॉशिंग्टनने तिथल्या घटनेच्या निर्माणासाठी अनेक तज्ज्ञ नेमले
कारण ही घटना इतक्या विस्तृत आणि वेगळ्या असणाऱ्या प्रदेशातील सगळ्यांना बरोबर
घेऊन जाणारी हवी. जॉर्ज वॉशिंग्टनचे मंत्रिमंडळ विविध प्रकारच्या विद्वान माणसांनी
भरलेले होते. यात एक होता अमेरिकन घटनेचा एक शिल्पकार थॉमस जेफरसन.
(त्यावेळचा परराष्ट्रसचिव) हा थॉमस म्हणजे एकदम वेगळा माणूस. स्वत: अनेक गुलामांचा
मालक असूनही त्याने गुलामगिरी प्रथा नष्ट व्हावी म्हणून घटनेत आग्रह धरला. या
थॉमसचा सामान्य नागरिकांनी स्वत: योग्य लोकप्रतिनिधी निवडून देऊन राज्य करू
शकण्याच्या क्षमतेवर अतोनात विश्वास होता. कोषागाराचा सचिव असणारा अलेक्झांडर
हॅमिल्टन मात्र अमेरिके ची पैसा नियंत्रित करणारी पद्धत इंग्लंडसारखी खाजगी संस्थेकडे
(जसे बँक ऑफ इंग्लंड-मध्यवर्ती बँक) द्यावी या मताचा होता. दोघातला वाद अनेक दिवस
सुरू राहिला तेव्हा वॉशिंग्टनने हॅमिल्टनचे मत मान्य के ले आणि तशा कायद्यावर स्वाक्षरी
के ली. त्यामुळे अमेरिके तली पहिली मध्यवर्ती बँक स्थापन झाली (The Coming Battle, M.W.
Walbert, 1899, republished 1977, 3) अशी अनेक वर्षे गेली आणि पुढे १८११ साली अमेरिकन
काँग्रेसने या बँक निर्मितीच्या कायद्याचे नूतनीकरण करण्यास विरोध के ला. याचे कारण
तोपर्यंत या असल्या व्यवस्थेमुळे देशाच्या अर्थव्यवस्थेला असणारे धोके काही चाणाक्ष
सदस्यांच्या लक्षात आले होते आणि त्याबद्दल त्यांनी वेळोवेळी आवाज उठविला होता.
त्याचवेळी १८१२ चे यादवी युद्ध सुरू झाले. हे जे अमेरिके तल्या यादवीचे टायमिंग होते
तेही एकदम अफलातून होते आणि योगायोगाचे अजिबात नव्हतेच. यादवी सुरू झाल्यावर
बँके च्या नूतनीकरणाचा वाद मागे पडला. अमेरिकन लोकांच्या भल्याचा एक विषय जो
वेळीच धसाला लागून या बँके च्या नूतनीकरणाला लगाम घातला गेला असता ती संधी त्या
युद्धाच्या धामधुमीत वाहून गेली. यादवी संपली आणि १८१६ मध्ये काँग्रेसने याचे
नूतनीकरण के ले ते के वळ बारा वर्षांसाठी. अचानक सरकारने या बँके ला ३५ मिलियन
डॉलर्सचे भागभांडवलही दिले. १८१६ ते १८२८ या काळात ही बँक अमेरिके च्या खाजगी
आणि सार्वजनिक अर्थव्यवस्थेची एकमेव न्यायाधीश होती. त्यामुळे त्या काळात तिच्या
आर्थिक ताकदीसोबत राजकीय गुर्मीही वाढत गेली. हळूहळू या बँके ने अमेरिके तल्या
निवडणुकांवर आपली पाशवी पकड जमविली होती. (The Coming Battle, M.W. Walbert,
1899, republished 1977, 11).
हे एकीकडे सुरू असताना, ज्यांना देशाचे हित कळत होते अशात एक होता तो
मिसोरीचा सिनेटर थॉमस हार्ट बेन्टन (Thomas Hart Benton). त्याला हे सगळे कु ठे चालले
आहे आणि या बँकिंग प्रणालीने देशाचे मोठे आणि दीर्घकालीन नुकसान होऊ शकते याचा
अंदाज आला. त्याने हे बँके चे चार्टर पुन्हा न वाढवण्यासाठी आणि रद्द करण्यासाठी
अमेरिकन काँग्रेसमध्ये तातडीने प्रस्ताव आणला. या प्रसंगीचे त्याचे भाषण एखाद्या
विधिलिखिताइतके सुस्पष्ट, निरपवाद आणि स्वच्छ आहे. ‘‘या असल्या खाजगी मध्यवर्ती
बँके मुळे सरकार स्वतःचे स्वातंत्र्य गमावेल. जेव्हा राष्ट्रीय चलन एखाद्या खाजगी बँके कडे
दिले जाईल, तेव्हा सरकार स्वतःची लोकदत्त सुरक्षाच गमावून बसेल. सरकार या खाजगी
कं पनीच्या सहकार्याशिवाय कोणतेही काम म्हणजे युद्धे , आंतरराष्ट्रीय शांतताकरार असे
काहीही ठरवूच शकणार नाही. या कं पनीने सांगितल्याशिवाय सरकारला आपला आगामी
सहा महिन्यांचा महसूलही धड सांगता येणार नाही. सरकारचे सार्वभौमत्व, त्याचे जगातले
मित्र आणि शत्रू, त्याची आर्थिक धोरणे, जनतेच्या हितासाठीची कर्जे, त्यावरील व्याजाचे
दर, सरकारकडे पैसा मुबलक असेल की त्याचे दुर्भिक्ष्य असेल हे सारे त्या कं पनीकडे
गहाण पडलेले असेल. लोक अजिबात सुरक्षित नसतील. वस्तू किमतीशी खेळणे,
बाजाराचे परावलंबित्व आणि साऱ्या नागरिकांना गुडघे टेकायला लावण्याइतकी या
कं पनीची लालसा वाढू शकते किंवा तिला त्यासाठी संधी सहज उभ्या राहू शकतात.’’
ओल्ड बुलियन नावाने प्रसिद्ध असणाऱ्या सिनेटर बेन्टनने एखाद्या प्रेषितासारखे
अमेरिके च्या भविष्याचे एक दुःश्चित चित्रच रेखाटले होते जणू!
१८२९ उजाडले आणि अॅड्र्यु जॅक्सन अमेरिके चा अध्यक्ष म्हणून निवडून आला. हा
अत्यंत आक्रमक नेता आणि मध्यवर्ती बँके चा प्रखर विरोधक. त्याने आल्या-आल्या
अमेरिकन काँग्रेसला सक्त संदेश दिला की, तो या बँके च्या चार्टरचे नूतनीकरण कदापि
होऊ देणार नाही. या मध्यवर्ती बँके कडे त्यावेळी प्रचंड पैसा होता. १८३४ साली जॅक्सनने
रॉथशिल्ड्सच्या सेकं ड बँक ऑफ युनायटेड स्टेट्समध्ये असणाऱ्या अमेरिकन सरकारच्या
सर्व ठे वी काढून घेतल्या. जॅक्सन आपल्या मतावर इतका ठाम होता की, काँग्रेसने मंजूर
के लेले बँके चे चार्टर अध्यक्षांचा नकाराधिकार वापरून बिनदिक्कतपणे उडवून लावले. तो
जरी काहीसा हट्टाग्रही आणि उद्दाम म्हणता येईल असा भासला, तरी तो जे करीत होता, ते
मात्र अमेरिकन समाजाच्या उज्ज्वल भवितव्यासाठी अतिशय मोलाचे होते. जॅक्सन
म्हणाला की, ‘‘बँके च्या सर्व स्टॉकचे एकं दर मूल्य आठ मिलियन डाँलर्स इतके आहे आणि
हे सर्व पैसे परदेशी लोकांकडे आहेत. ही गोष्ट अमेरिके च्या उज्ज्वल भविष्याला अत्यंत
धोकादायक आहे कारण जर आपण उद्या त्या देशांविरुद्ध अमेरिके च्या हितासाठी युद्ध
अथवा कोणताही संघर्ष करू नये म्हणून असल्या पैशाचा फार मोठा दबाव अमेरिकन
सरकारवर येऊ शकतो.’’
वरील विधानावरून लक्षात येईल की, काही मूठभर खाजगी लोकांकडे देशाच्या
पैशाचे नियंत्रण जाणे ही अत्यंत धोकादायक बाब आहे. एकदा का ते गेले की मग त्यातून
अशा एका चक्राचा जन्म होतो जे परत उलटे फिरविता येत नाही, कारण त्या नियंत्रणातून
मग राज्यकर्ते कोण असावेत आणि त्यांनी काय निर्णय घ्यावेत हे सगळेच ठरू लागते. मग
सगळा देश एका अशा मुक्कामाला येऊन पोचतो, की परत तिथून सगळेच रस्ते संपलेले
असतात. आजची तथाकथित बलाढ्य अमेरिका याचे अत्यंत जळजळीत असे उदाहरण
आहे. अमेरिके च्या आजच्या राष्ट्रीय बुडीत कर्जासारख्या अनेक प्रश्नाचे मूळ या आर्थिक
पद्धतीत आणि तिच्यावर काही लोकांनी लादलेल्या या आतबट्ट्याच्या बँकिंग व्यवस्थेत
आहे. यामुळे आज एकाच वेळी अमेरिका हा समृद्ध देश आहे आणि त्याचवेळी अमेरिकन
नागरिकांच्या डोक्यावर जे कर्ज आहे ते जगातल्या कोणत्याही देशापेक्षा जास्त आहे.
एकं दर फे डरल बँके च्या हालचालींची पाळेमुळे थोडी मागे जाऊन बघितली तर ती
सूत्रधारांच्या राष्ट्रावरच्या आर्थिक पकडीच्या कु टिल हेतूंना अधिकच अधोरेखित करतात.
असे म्हणतात की, अमेरिके त जी यादवी होऊन क्रांती झाली, त्यात ‘बँक ऑफ इंग्लंड’च्या
अबाधित साम्राज्याला हादरे बसले. अमेरिके च्या यादवी युद्धात तत्कालीन अध्यक्ष अब्राहम
लिंकनला पैसे हवे होते. या खाजगी बँकांच्या आर्थिक धेंडांनी त्याच्याकडून २४ टक्के ते ३६
टक्के असे प्रचंड व्याज मागितले. लिंकन संतापला. तो लुटारू बँकर्सच्या हितासाठी
देशाला गहाण टाकणारा लाचार नेता नव्हता. त्याचे त्यावेळचे भाषण स्पष्ट आणि बँकांच्या
धोरणाचे वाभाडे काढणारे आहे. एकाकी लढवय्या अब्राहम लिंकन म्हणतो
‘‘अमेरिके ला बाहेरचा कोणीही संपवू शकत नाही, पण इथे असणारे घरभेदी मात्र
आपल्याला आपले बहुमोल स्वातंत्र्य गमवायला भाग पडू शकतात. माझ्यासमोर एक
अमेरिके च्या स्वातंत्र्याशी तडजोड करणाऱ्या काही फु टीर शक्ती उभ्या आहेत. त्यांच्याशी
मला लढायचे आहेच आणि माझ्या पाठीकडून वार करणारे आहेत ते काही मोजके बँकर्स.
अमेरिके च्या भवितव्यासाठी मला जर सगळ्यात जास्त भीती असेल तर ती बँकर्सची आहे
समोरच्या शत्रूची नाही.’’
लिंकनचा समकालीन जर्मन चान्सेलर ऑट्टो व्हॉन बिस्मार्क म्हणतो, ते बँके च्या हेतूंना
अधिकच उघडे करणारे आहे.
‘‘समान अधिकार असणाऱ्या राज्यात वाटली गेलेल्या अमेरिके ची मांडणी ही
यादवीच्या कित्येक वर्षे आधीच युरोपातल्या आर्थिक सम्राटांनी पेरली होती. जर अमेरिका
एक देश म्हणून उभी राहती तर ही आर्थिक ताकद अमेरिके ला जगात एक अविचल स्थान
देऊन गेली असती. त्यांचे आर्थिक सूत्रधारांचे स्थान यामुळे धोक्यात आले असते.
रॉथशिल्ड्सच्या पाताळयंत्री हुकमतीचा शब्द इथे फार मातब्बर ठरला. इतका की त्यामुळेच
अमेरिके त यादवीची बीजे पेरली आणि तो देश एकसंध उभा राहण्याच्या सगळ्या शक्यता
धूसर झाल्या.’’
त्याच्या काळात लिंकनने अमेरिके तल्या पहिली (फर्स्ट) आणि दुसरी (सेकं ड) अशा
बँकांना मुदतवाढच दिली नाही. कोणत्याही परिस्थितीत खाजगी बँकाकडून कर्जे घेऊन
सरकार चालवू नये असे त्याचे धोरण होते. याला मदत व्हावी म्हणून त्याने बँकांऐवजी
अमेरिके च्या ट्रेझरी खात्याने नोटा छापाव्यात असा आदेशच काढला. या नोटा हिरव्या रंगात
छापल्या गेल्या म्हणून त्यांना लिंकन ग्रीनबॅक्स (Lincoln Greenbacks) असे म्हटले गेले. या
बहाद्दर अध्यक्षाने के वळ आपल्या हिकमतीवर तब्बल ४४९ मिलियन डॉलर्सच्या (नेमकी
रक्कम ४४९,३३८,९०२ डॉलर्स) नोटा छापल्या. हे अमेरिका या सार्वभौम राष्ट्राचे कर्ज मुक्त
आणि व्याज मुक्त असे स्वतःचे युद्ध लढण्यासाठी निर्माण के लेले पैसे होते. सर्व प्रकारची
सार्वजनिक कर्जे आणि देणी फे डण्यासाठी लिंकनने निर्माण के लेले हे पहिले लिगल टेंडर
होते. लिंकनच्या या धडाके बाज पावित्र्यामुळे बँका हादरल्या.
लिंकनने हे के ले आणि त्यानंतर काहीच दिवसात लंडन टाईम्समध्ये एक बातमी छपून
आली.
‘‘जर ही नोटा छापण्याची खोडसाळ पद्धत सुरू राहिली तर अमेरिकन सरकारकडे
स्वत:चे व्याजमुक्त असे पैसे असतील. सरकारचे सर्व कर्ज यातून फे डले जाईल. जगातील
सार्वभौम सरकारांच्या इतिहासातील हे सगळ्यात आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध आणि बलदंड राष्ट्र
बनेल. जगातील सर्व संपत्ती, बुद्धी आणि श्रम अमेरिके च्या पायाशी लोळण घेऊ लागतील.
मग असे राष्ट्र नष्ट करावे लागेल, अन्यथा हे जगातल्या आर्थिक सम्राटांना संपवेल.’’
पंचतंत्रातील एखाद्या गोष्टीतल्या राक्षसाचे प्राण जसे सातासमुद्रापार असणाऱ्या
पोपटाच्या जीवात असायचे, तसे आंतरराष्ट्रीय बलाढ्य अशा खाजगी बँकर्सचे जिवंत राहणे
देशोदेशींच्या सरकारांना, व्याज आणि कर्जमुक्त चलन छापू न देण्याच्या धोरणात होते.
लिंकनने नेमके हेच ओळखून आणि स्वत:चे चलन छापून त्यांच्या मर्मावर अचूक घाव
घातले होते. तेव्हा सुद्धा तशा अर्थाने मातब्बर नसणारे बँकर्स गप्प बसणार नव्हते. त्यांनी
याविरुद्ध हालचालींना सुरुवात के ली. आपल्या युरोपातल्या सूत्रधारांना लिंकनची तक्रार
के ली. तिथून सूत्रे हलू लागली. लिंकनच्या या आग्रहीपणाला, स्वतःच्या पैशावर पोसलेल्या
अनेक सिनेटर्सद्वारा या बँकांनी आक्षेप घ्यायला सुरुवात के ली. लिंकनला काँग्रेस आणि
सिनेटमध्ये विरोध वाढू लागला. कॅ पिटल हिलवर रोज प्रचंड वादविवाद सुरू झाले. अखेर
काँग्रेसमध्ये घडणाऱ्या रणकं दनानंतर अब्राहम लिंकन चर्चेला तयार झाला. त्याने माघार
मात्र घेतली नाही. त्याने तडजोड सुचवली. ती अशी- बँकांचे परवाने सरसकट रद्द
करण्यापेक्षा बँकांवर अंकु श ठे वण्यासाठी एक नवीन कायदा अंमलात आणावा असे ठरले.
त्यातून नॅशनल बँकिंग अॅक्ट ऑफ १८६३ (National
Banking Act of 1863) असा एक कायदा जन्माला आला. अमेरिकन अध्यक्षपदाची निवडणूक
जवळ आली होती. लिंकन पुन्हा निवडणुकीला उभा होताच. त्याने ही बँकिंग पद्धती
पूर्णपणे बदलून टाकली असती, जर त्याची पुन्हा निवडून आल्यावर के वळ एके चाळीस
दिवसात हत्या झाली नसती.
उदारमतवादी लिंकनने जरी देशाच्या एकसंघ राहण्याच्या हितासाठी या तडजोडीला
तयारी दाखविली, तरी त्याला नोटा छापण्याच्या औद्धत्याबद्दल मात्र कधीही माफ के ले गेले
नाही. सूत्रधारांच्या बगलबच्च्यांनी, खाजगी बँकर्सनी आपले विषारी डंख मारायचे सोडले
नाही. लिंकनला सर्वोच्चपदी असताना लक्षावधी सामान्य अमेरिकन माणसांच्या हितासाठी
झगडताना आपले प्राण गमवावे लागले. ही खरी तर अमेरिके न सामान्य नागरिकांच्या
आर्थिक स्वातंत्र्याची हत्या होती. इथे स्वतंत्र अमेरिके ला बँकांच्या अमानुष पाशवी
ताकदीचा घातकी षडयंत्राचा अंदाज आला. सूत्रधारांच्या मग्रुरीचा दर्प इतका कठोर आणि
थंड काळजाचा होता की, अब्राहम लिंकनच्या मृत्यूचे दुःखद सावट रेंगाळत असतानाच
लगेच म्हणजे १८६४ साली हा कायदा बदलण्यात आला. नव्या बदलानुसार त्या
कायद्याद्वारे आता खाजगी बँकांना पैसा तयार करण्याचा अधिकार बहाल करण्यात आला
होता
(इथे एक नोंद करणे महत्त्वाचे आहे. त्यानंतर शंभर वर्षांनी म्हणजे १९७२ साली
अमेरिकन ट्रेझरीने त्याकाळात लिंकनने छापलेल्या ४५० मिलियन डॉलर्सच्या नोटाऐवजी
जर ती रक्कम सरकारने मध्यवर्ती बँकांकडून उसनी घेतली असती, तर किती पैसे द्यावे
लागले असते याचे एक समीकरण मांडले . तेव्हा असे लक्षात आले की, लिंकन सरकारने हे
पैसे छापल्याने अमेरिकन सरकारचे सुमारे ४ बिलियन डॉलर्स वाचले , जे एरवी व्याजापोटी
द्यावे लागेल असते. वाचकांना खाजगी बँकांच्या राक्षसी व्याजदराची आणि उत्पन्नाची
कल्पना यावी म्हणून ही नोंद.)
या आधीच्या तीन मध्यवर्ती बँकासारख्या (ज्यांना मुदतवाढ दिली नव्हती) इतर
नॅशनल बँका आणि अनेक छोट्या-छोट्या बँका वॉलस्ट्रीटवर विखुरलेल्या होत्या. त्यामुळे
त्यांना एकहाती अमेरिकन अर्थसत्तेला आपल्या तालावर नाचवता आले नसते. हा नवीन
कायदा जरी लिंकननंतर बदलण्यात आला तरी अमेरिके च्या अर्थव्यवस्थेला बँकांच्या
दावणीला बांधण्यात आले नव्हते. या बँकामध्ये काहीही लागेबांधे नसल्याने, त्या एकत्र
येऊन अमेरिके ची अर्थव्यवस्था ताब्यात घेतील अशी भीती नव्हती. या भीतीचे अनिष्ट वर्तुळ
तेव्हा पूर्ण झाले, जेव्हा १९१३ साली फे डरल रिझर्व नावाचा एक आर्थिक राक्षस जन्माला
आला. असेही म्हणता येईल की, १९१३च्या त्या संपूर्ण आर्थिक मक्तेदारीची रुजवात
१८६४च्या नॅशनल बँकिंग अॅक्टने झाली. खाजगी बँकांचे हे कु टिल षडयंत्र १९१३ मध्ये
फे डरल बँके च्या स्थापनेने अधिकृ तरित्या सुफळ संपूर्ण झाले.
१८८१ मध्ये तत्कालीन अध्यक्ष जेम्स. ए. गारफिल्ड म्हणाला होता, ‘‘ज्याच्या हातात
या देशातील पैशाचा ताबा आहे, तोच तेल आणि कोणत्याही व्यापाराचा मालक आहे.
तुम्हाला जेव्हा हे कळते की, ही संपूर्ण व्यवस्था नियंत्रित करणे सोपे आहे, तेव्हा मग मंदी
आणि तेजी कोण आणते हे समजणे फार सोपे आहे.’’
कोणत्याही देशाच्या अर्थरचनेत पैसा छापणे खाजगी संस्थांकडे जाणे, हा एक
कायमचा धोका असतो. हा जसा लोकांच्या जनजागरणाचा भाग आहे तसाच
राज्यकर्त्यांच्या देशाप्रती, लोकांप्रती असणाऱ्या नैतिक जबाबदारीचाही भाग आहे. या
सगळ्या गोष्टींचा विचार आज भारताने जास्त डोळसपणे के ला पाहिजे कारण कदाचित
आपण फार वेगाने त्या निर्णायक वळणावर पोहचतो आहोत.
फे डरल रिझर्व्हच्या १९१३ च्या कायद्याने अमेरिके च्या अर्थव्यवस्थेचा ताबा
सरकारकडे न राहता एका खाजगी कं पनीकडे गेला. अमेरिके त जे चलन वापरले जाते ते
फे डरल रिझर्व्हच्या नोटेबदल्यात दिलेले आय.ओ.यु. आहे. तुम्ही जर डॉलर्सची नोट
बघितली तर तिच्यावर एक वाक्य आहे, ''Federal Reserve Note -- This note is legal tender for
all debts, public and
private.'' आता ही नोट अमेरिकन सरकारच्या कोषागाराची आहे असे तिच्यावर का
म्हटलेले नाही? जर फे डरल रिझर्व्ह ट्रेझरी नसेल तर मग ती काय आहे? फे डरल रिझर्व्ह ही
अमेरिके तली खाजगी अशी मध्यवर्ती बँक आहे. ती एक खाजगी कं पनी असून ती
अमेरिकन लोकांसाठी तिथल्या बँकाना पैसा पुरवण्याची सेवा देते असा तिचा दावा आहे.
‘फे डरल रिझर्व्ह कायदा’ हा एक अतिशय घातक आणि जगभरातील मानवी
जीवनावर अतिशय दूरगामी परिणाम करणारी ती एक अशी घटना आहे, जिच्या सावलीत
आज अमेरिकाच नव्हे तर सारे जग चाचपडत आहे. खरे तर हा कायदा कोणत्याही देशाच्या
मानवी हक्कांच्या रक्षणाविरुद्ध आहे. अमेरिके च्या घटनेनुसार पैशाची उत्पत्ती आणि
वितरण हे काँग्रेसने कधीही कोणत्याही खाजगी एजन्सीकडे देऊ नये असे स्पष्ट नमूद
के लेले असतानाही काँग्रेसने असे का के ले? या प्रश्नाच्या उत्तरातच या कायद्याचे रहस्य
कायमचे चिरनिद्रा घेत आहे. फे डरल रिझर्व्ह ही सार्वजनिक पैशांवर चालणारी आणि नफा
कमविण्याच्या स्वछ उद्देशाने स्थापन झालेली एक खाजगी संस्था आहे. या वाक्यातला
विरोधाभास जितका खरा तितकीच ही बँकही खरी. अमेरिके च्या काँग्रेसने लोकहिताविरुद्ध
के लेला हा एक अक्षम्य फ्रॉड आहे. लोकांचे दुर्लक्ष आणि अजाणतेपण यावर हा
आजतागायत टिकू न असला तरी त्याबरोबर तो ज्यांच्या हितासाठी के ला गेला त्यांची
पाशवी आणि अमानुष ताकद त्यामुळे टिकू न राहिली. याच्या जन्मवेळेतच याच्या अनिष्ट
प्रतापांची मुळे आहेत. जेव्हा अमेरिकन नागरिक आपल्या राज्यकर्त्यांवर संपूर्ण भरवसा
ठे वून गाढ झोपी गेले होते, अशा वेळी म्हणजे २२ डिसेंबर १९१३ च्या रात्री दीड ते साडेचार
अशा वेळेत बैठक घेऊन काँग्रेसच्या कॉन्फरन्स कमिटीने (ज्या वेळी काँग्रेसचे इतर
सदस्यही झोपेत होते) हा कायदा संमत के ला. रात्रीच्या अंधारातील हे चौर्यकर्म पूर्ण
झाल्यावर दुसरे दिवशी मतदान घेऊन (जेव्हा बहुतांश सदस्य ख्रिसमसच्या सुट्टीवर होते
तेव्हा) हा अल्प उपस्थितीत संमत करण्यात आला. जे होते त्यांना वाचायला पुरेसा वेळ
देण्यात आला नाही. यावर स्वाक्षरी ठोकल्यावर मात्र अध्यक्ष वूड्रो विल्सनला शहाणपण
आले आणि तो कळवळून म्हणाला, ‘‘मी माझ्या देशाचा सत्यानाश के ला’’ (हेही ठरलेले
असावे!)
तिथून आजपर्यंत पुढची शंभर वर्षे अमेरिकनच लोक, विल्सनच्या आणि काँग्रेसच्या
या बेजबाबदार कृ त्याची शिक्षा भोगताहेत.
‘‘हा कायदा जगातील एका महाकाय अशा अर्थसत्तेला जन्म देत आहे. जेव्हा अध्यक्ष
ह्या बिलावर स्वाक्षरी करतील तेव्हा पैशाच्या एका अदृश्य सत्तेला आपण मान्यता दिलेली
असेल. आपल्या युगातला हा सगळ्यात भयानक असा वैधानिक गुन्हा आहे.’’
- काँग्रेसमन चार्ल्स ए. लिन्डबर्ग ज्युनिअर (Charles A. Lindberg, Jr), २४ डिसेंबर १९१३
अमेरिकन काँग्रेसमधील भाषण.
या कायद्याच्या मसुद्यासाठी सूत्रधार जणू एक मिशन घेऊन एकत्र आले होते. त्यांना
अमेरिके च्या व्यवसाय आणि अर्थविश्वाचे सर्व आयाम बदलायचे होते. अमेरिके च्या
अर्थकारणाचे सर्व नियम हे तोपर्यंत मार्के टच्या स्पर्धेला अनुषंगिक होते. त्यांना त्यात
मक्तेदारी आणायची होती. त्यांना समोर मेयर रॉथशिल्ड्सचे एक वाक्य प्रेषिताच्या
आदेशासारखे दिसले होते, ‘‘मला देशाच्या चलनाचा ताबा द्या आणि मग देशाचे कायदे
कोण करतो याचे मला सोयरसुतक नाही.’’ श्रीमंत गरिबांवर नेहमीच राज्य करतात आणि
ऋणको हा धनकोचा कायम गुलाम असतो, ह्या वचनावर त्यांची अतूट श्रद्धा होती. या
पुढचे युग यांचेच असणार होते. त्यांनी यापुढे आपापसात कोणतीही स्पर्धा करायची नाही
अशी अंतःकरणपूर्वक शपथ घेतली. ते हितसंबंधी होतेच पण त्या हेतूंना आता एक
कायदेशीर अथवा वैधानिक स्वरूप द्यायचे होते. त्यांनी एका बँकिंग कार्टेलची योजना
आखली होती आणि त्याद्वारे त्यांना राष्ट्राचा सगळा पैसा ताब्यात ठे वायचा होता. हे सूत्रधार
आता देशोदेशींच्या सरकारांशी समन्वयाच्या भूमिके तून वागणार होते. आपले उद्दिष्ट साध्य
करण्यासाठी त्यांच्या वाकबगार हातात याक्षणी दोन मजबूत दोर होते. एक सरकारे आणि
सर्व खंडात पसरणाऱ्या बहुराष्ट्रीय कं पन्या. या दोन्ही दोरांवरची त्यांची पकड घट्ट होती.
आपल्या समन्वयाचे संके त सुरुवातीला सभ्यतेचे आणि सहकार्याचे असतील मात्र नंतर
गरज पडली तर ते दमनशक्तीचे, दहशतीचे असतील असाही त्यांनी निर्धार के ला कारण
त्यांच्या योजनेत आता मागे फिरणे, तडजोड करणे नव्हतेच. त्यांना जगातले बाजार,
सरकारे, मनुष्यबळ सारे काही आपल्या हुकमतीत हवे होते. फे डरल बँके ची मांडणी त्यांच्या
दृष्टीने ‘आर नाही तर पार’ अशा प्रकारची खेळी होती. फे डरल स्थापित झाली आणि
पहिल्या महायुद्धाच्या बेगमीसाठी पैसा उभा करायला सुरुवात झाली हा निव्वळ योगायोग
नाही.
 या काळ्या कालखंडाला पुढच्या प्रवासात काहीशी अस्पष्ट अशी चंदेरी किनार
लाभली, जेव्हा पुढे म्हणजे सत्तरच्या दशकात एका कणखर अध्यक्षाने पुन्हा एकदा मात्र
लोकांवरच्या आपल्या विश्वासाला जागण्याचे असामान्य धैर्य दाखविले. त्याचे नाव जॉन.
एफ. के नेडी. आपण त्याच्या झळाळत्या कारकिर्दीकडे वळणार आहोतच. थॉमस जेफरसन
अगदी अमेरिके च्या जन्मवेळेस अशा बँके ला विरोध करताना म्हणाला होता, ‘‘युद्धखोर
सैन्यापेक्षा बँकिंग संस्थांचा आपल्या स्वातंत्र्याला जास्त धोका आहे. त्यांनी अगोदरच
पैशांची सत्ता उभारली आहे आणि सरकारला लाचार याचक के ले आहे. त्यामुळे पैसा
वितरण हे त्यांच्याकडून काढून, त्यांच्या मालकाच्या म्हणजे लोकांच्या हाती दिले पाहिजे,
असे माझे प्रामाणिक मत आहे. स्वतःची कं पनी गाळात गेल्यावर मग सरकारकडे फे डसाठी
नोकरी मागणारा अॅलन ग्रीनस्पॅन हा माणूस एकदम आर्थिक संतपदाला पोचला याचे
कारण, त्याने करून दिलेला सूत्रधारांचा फायदा हेच आहे. आज हा माणूस जगभर
व्याख्याने आणि लेखक म्हणून मिरवतो त्याच्या मागे हेच लोक असतात.’’
अब्राहम लिंकनचे मत असे होते की, ‘‘आर्थिक सूत्रधार शांततेच्या काळात राष्ट्राचे
भक्त असतात आणि अडचणीच्या काळात खलबते करणारे कु टिल कारस्थानी. हे म्हणजे
सम्राटापेक्षा अधिक जुलमी, हुकमशहापेक्षा जास्त उन्मत्त आणि नोकरशाहीपेक्षा अत्यंत
स्वार्थी झाले. जे त्यांच्या गुन्हेगारी कृ त्याविषयी प्रश्न उपस्थित करतात, त्यांना ते
झिडकारतात.’’
मुळात हा सारा प्रवास, त्यातला हा घटनाक्रम सुटा सुटा नाही तर अतूट अशा
योजनाबद्ध पद्धतीने गुंतलेला आहे. याकडे तार्किकदृष्ट्या पाहताना तुम्हाला त्या
कारस्थानाचा येणारा वास वास्तवातल्या व्यक्ती आणि घटनांकडे घेऊन जातो आणि
आपण थक्क होतो. ही प्रगतीची दर्दभरी कहाणी लोभी बँकर्स, त्यांच्या अर्थकारणाची
विपरीत पद्धत, तेलाचे त्यांनी बळकावलेले जागतिक अर्थकारण, मोठमोठाली नफे खोर
कॉर्पोरेशनस, वॉल स्ट्रीटवरील बेलगाम अर्थसत्ता, बेगुमान राजकारणी, पाशवी लष्करी
बळ, हतबल कायदा आणि न्यायव्यवस्था, अतिश्रीमंत धार्मिक संघटना, अशा अनेक
पोसलेल्या सापळ्यातून असहाय्यपणे वहात जाते. या प्रवाहाच्या काठावर आहे तो या
कहाणीभोवती अक्राळविक्राळपणे वेढा घालून बसलेला माध्यम राक्षस.
आपण सुरुवातीलाच पाहिले की, ह्या ‘फे ड’च्या कहाणीची सुरुवात १९१०मध्ये
जॅकील बेटांवर झाली. कसे हॉरर चित्रपटासारखे अद्भुत वाटते ना? आहेच ते. जगातले
सात श्रीमंत आणि ताकदवान माणसे तिथे सात दिवस मुक्काम ठोकू न राहिली आणि
त्यांनी जे फासे तिथे टाकले, त्याने जगाच्या सारीपाटावर उत्पात घडविणारी ‘फे डरल
रिझर्व्ह सिस्टीम’ निर्माण झाली. तीन वर्षे अमेरिकन काँग्रेसमागे हा भुंगा लावीत त्यांनी
आपल्या कु टिल आणि दीर्घ पल्ल्याच्या धोरणी विचारमंथनातून आलेल्या या हलाहलाचे
बँके च्या कायद्यात रूपांतर करून टाकले. फे डरल रिझर्व्हची रचना आपण सविस्तर
बघणार आहोतच, पण जगाचा सारीपाट आणि जगातल्या राष्ट्रांचे भवितव्य बदलणारी ही
एक योजनाबद्ध खेळी होती आणि आज तब्बल शंभर वर्षांत या अमानवी खेळीने आपण
सारेच जागतिक नागरिक हळूहळू त्या खेळियांच्या हातातले के विलवाणे बाहुले बनून गेलो
आहोत.
आता हा योगायोग की अजून काही कु णास ठाऊक, पण जेफरसन नंतरच्या गेल्या
दोनशे वर्षात काही अमेरिकन अध्यक्षांनी या पद्धतीविरुद्ध आवाज उठविला आणि असले
प्रयत्न हाणून पाडले. ते म्हणजे अँड्र्यू जॅक्सन (३० जानेवारी १८३५), अब्राहम लिंकन (१४
एप्रिल १८६५), जेम्स गारफिल्ड (२ जुलै १८८१), विल्यम मॅकिन्ले (१४ सप्टेंबर १९०१
आणि जॉन एफ के नेडी (२२ नोव्हेंबर १९६३). या सगळ्यांवर वर नमूद के लेल्या दिवशी
प्राणघातक हल्ले झाले आणि एक जॅक्सन सोडता सर्वजण प्राणाला मुकले.
अजून चार अध्यक्षांनी या बँके ला विरोध के ला आणि त्यांच्यामागे मारेकरी लागल्यावर
आणि हत्येचे अयशस्वी प्रयत्न झाल्यावर मात्र ते या भानगडीत पडलेच नाही. ते म्हणजे
१९५० मध्ये हॅरी ट्रुमन, १९७४ मध्ये रिचर्ड निक्सन, १९७५ आणि १९८१ मध्ये जेरॉल्ड
फोर्ड.
आता आपण या सगळ्या गोष्टींना योगायोग का आणखी काही म्हणावे हा सर्वस्वी
आपल्या विचार करू शकण्याच्या पद्धतीचा विषय आहे. काहीही असले तरी, या
सगळ्यांनी असल्या बेकायदेशीर आणि लोकांच्या मूलभूत हक्कांवर गदा आणणाऱ्या
बँकिंग प्रणालीविषयी जी मते व्यक्त के ली, ती आजही काळाचे सगळे अंतर तोडीत
एखाद्या विधिलिखितासारखी अमेरिकन लोकांच्या भवितव्याचा शिलालेख बनून राहिली
आहेत.
एक मुलाखत 'The Creature from Jekyll Island' या गाजलेल्या पुस्तकाचा लेखक जी. एडवर्ड
ग्रिफिन याच्या मुलाखतीचा अंश. ही मुलखात घेतलीय व्हिक्टर थॉर्न आणि लिसा
गुलीयानी यांनी, तारीख २ एप्रिल २००४.
व्हिक्टर - एक जुनी म्हण आहे, ‘पैशाचा मागोवा घ्या’ आणि आपण ग्रिफिनसोबत हेच
करणार आहोत. ग्रिफिनने ‘फे डरल रिझर्व’ नावाच्या घातक पद्धतीवर हे पुस्तक लिहिलंय.
जग कसे चालते, हे कळण्यासाठी पैसा म्हणजे काय हे कळायला हवे. ते नियंत्रक ते
सूत्रधार जे जग चालवतात त्यांचे प्रभावी अस्त्र म्हणजे पैसा! पैशाने त्याची निर्मिती करून
ते आपली आयुष्यं हाकतात. मी माझ्या पुस्तकात ('The New World Order Exposed') फे डरल
बँके वर चार-पाच प्रकरणे लिहिलीत पण ग्रिफिनचे पुस्तक वाचल्यावर, मला त्याचे जे
आकलन आहे ते पाहून थक्क व्हायला झाले. तो आपल्या पुस्तकाची सुरुवातच मुळी ही
पद्धती फे डरल, रिझर्व्ह इतके च काय तर निव्वळ बँकसुद्धा नाही याने करतो. ही पद्धती पैसे
निर्माण करण्याची भयानक पद्धत, हे ज्यांना जगावर ताबा मिळवायचा आहे त्यांच्या दृष्टीने
किती अपरिहार्य आहे याचे आपल्याला भान येते. ग्रिफिन, मुळात तू या विषयात कसा
गुंतत गेलास?
ग्रिफिन - मी के वळ अलीकडच्या काळातील घटनात रस बाळगून होतो. मला शाळेत
इतिहास कधीच आवडला नाही. पुढे वास्तव जगात आल्यावर मला आजूबाजूला
घडणाऱ्या घटनांच्या कार्यकारणभावाचे नवल वाटू लागले. मग मी खोलात जाऊ लागलो
तसे माझ्यात ‘वाचक ते तपास करणारा’ असा बदल झाला. हे माझे पुस्तक एका रहस्याची
उकल आहे. रहस्य आहे ते अमेरिके च्या नाणेनिधीच्या पद्धतीचे. मला अमेरिकन समाजाला
भेडसावणाऱ्या समस्यांचे कु तूहल होतेच. अशा समस्या ज्या आपले भविष्य अंधकारमय
करतील. त्याबद्दल लोकांना जागृत करणे माझे कर्तव्य आहे. मी जेव्हा याबद्दल घंटानाद
करायला सुरुवात के ली तेव्हा माझ्या लक्षात आले की आपण कितीही याबद्दल लिहिले-
बोललो तरी आपण हे बदलू शकत नाही. हा असहाय्यतेचा पीळ होता, ज्याचा काच मला
होऊ लागला. सत्य हे नेहमी व्यवस्थेच्या साखळदंडांनी करकचून बांधलेले असते. ज्यांना
त्यांची मुक्तता व्हावी असे वाटते त्यांना आधी त्याची जाणीव करून द्यावी लागते.
व्हिक्टर - आम्हाला तुझ्या त्या वाक्याबद्दल सांग, ते म्हणजे, तू म्हणतो, ‘‘ही फे डरल नाही,
रिझर्व्ह नाही, के वळ बँक आहे.’’
ग्रिफिन - आधी मला या पुस्तकाच्या शीर्षकाबद्दल सांगू दे. हे शीर्षक आणि विषय याबद्दल
लोकांचा गोंधळ आहे. मला हे सांगितले पाहिजे की, ही सिस्टीम जॉर्जियाच्या जवळ
असणाऱ्या जॅकील आयलंडवर मंथनातून निर्माण के ली गेली. आपल्याला वाटते, ही
सरकारी संस्था असल्याने वॉशिंग्टन डीसी इथे निर्माण झाली असावी. मला हे सांगितले
पाहिजे की, हे बेत त्याकाळी काही मूठभर श्रीमंत लोकांच्या मालकीचे होते. जे पी मॉर्गन,
विल्यम रॉकफे लर आणि त्यांच्या काही व्यावसायिक मित्रांच्या. या लोकांच्या खाजगी
क्लबला ‘जॅकील आयलंड क्लब’ असे नाव होते. हिवाळ्यातल्या थंडगार दिवसात ही
मंडळी तिथे जात असत. तिथे त्यांनी काही अप्रतिम, आलिशान आणि टुमदार घरे बांधली
होती. आजही ती बघायला मिळतात. जसे काही युद्धांच्या संहिता अत्यंत गुप्तपणे
लिहिल्या जातात तसेच फे डरल रिझर्व्हचे सगळे मसुदे तिथे लिहिले गेले. अत्यंत गुप्तपणे.
असल्या कारस्थानात काहीतरी लपवायचे असते. त्यांना काय लपवायचे होते? माझे पुस्तक
त्याचा शोध घेते. याचा सारांश मांडणे सोपे काम नाही. आधी हे लक्षात घ्या की, ही सिस्टीम
१९१३ ला कायद्याने प्रस्थापित झाली, ज्या काळात वॉलस्ट्रीटवरच्या काही मूठभर
लोकांच्या हातात अमेरिकन आर्थिक सार्वभौमत्व जावे, याला अमेरिके तून प्रचंड विरोध
होता. त्याला ‘मनी ट्रस्ट’ असे नाव होते आणि त्यावेळच्या वर्तमानपत्रांच्या अनेक
अग्रलेखातून याविरुद्ध खूप काही लिहिले गेले आहे. त्याविरुद्ध अमेरिकन काँग्रेसमध्ये एक
ठराव आला होता आणि अचानक त्यावर उपाय म्हणून फे डरल रिझर्व्ह कायद्याचे प्रपोजल
पुढे आले. गंमत पाहा, हा कायदा मूठभर लोकांचे ‘मनी ट्रस्ट’ मोडीत काढून आर्थिक
व्यवस्था लोकांच्या हातात जावी म्हणून आणला गेला. निदान असे भासवले गेले. पण
मुळात ह्या सिस्टीमचा मसुदाच मनी ट्रस्टच्या सूत्रधारांनी लिहिला होता. ह्या मिटिंगला
गेलेल्या त्या सात सूत्रधारांची संपत्ती त्याकाळी जगाच्या एकू ण संपत्तीच्या एक चतुर्थांश
इतकी होती. हे के वळ माझे मत नाही तर त्याकाळी असे म्हटले गेले होते.
व्हिक्टर - हे भयानक आहे!
ग्रिफिन - होय! आपण जे पी मॉर्गन, रॉकफे लर, युरोपातले रॉथशिल्ड्स, जर्मनीतील आणि
नेदरलँड्सचे वॉरबर्ग्स या अवाढव्य घराण्याबद्दल आणि कु न्ह लोएब अशा कं पनीबद्दल
बोलत आहोत. हे सर्व त्या मिटिंगला होते. आणि त्यांनी ही पद्धती निर्माण के ली. अजून
एक बाब अशी की, या पद्धतीच्या निर्माणाआधीच्या काळात हे सर्व प्रतिस्पर्धी होते. ते
न्यूयॉर्क -लंडन-पॅरिसच्या आर्थिक जगतावर ताबा मिळविण्यासाठी एकमेकांचे गळे
आवळत होते. मग एक दिवस ते ‘जॅकील आयलंड’वर एकाच टेबलवर बसले. त्यांनी युती
के ली. ज्या काळात अमेरिका उद्योग जगतात आपली कात टाकीत होती, तो अमेरिके च्या
इतिहासातील सुवर्णकाळ आहे. तिथल्या अर्थकारणाने, उद्योगांच्या रस्त्याने कू स बदलली
होती. शतकाच्या या उंबरठ्यावर अमेरिका नवीन प्रगतिशील राष्ट्र म्हणून उभे होत असताना
रॉथशिल्ड्स, रॉकफे लर, मॉर्गन यांनी एक कार्टेल करून सगळी स्पर्धा संपवायचा निर्णय
घेतला.
व्हिक्टर - होय! रॉकफे लरचे ते प्रसिद्ध वाक्य आहे : 'Competition is a sin' स्पर्धा हे पाप
आहे.
ग्रिफिन - बरोबर! त्याच्या चरित्रात आहे ते. त्यांनी स्पर्धा संपविण्यासाठी नेहमीच मक्तेदारी
आणि कार्टेल असल्या कू ट नीतीचा वापर के ला. तुम्ही जसा खोलवर विचार कराल तसे
तुमच्या लक्षात येईल की ‘फे डरल रिझर्व्ह’ हे सुद्धा एक कार्टेल आहे. कोणत्याही वस्तूच्या
कार्टेलसारखे ते एक भयानक कार्टेल आहे.
व्हिक्टर - आम्हाला पॉल वॉरबर्गबद्दल थोडे सांगा, तो तर रॉथशिल्ड्सचा मोहरा होता ना?
त्याने जर्मनीच्या राईश बँके च्या धर्तीवर हे घडवून आणले हे खरे आहे?
ग्रिफिन - पॉल वॉरबर्ग जर्मनीत जन्माला आला. तो नंतर अमेरिकन नागरिक झाला.
युरोपियन बँकिंगचा तो माहीतगार असामी होता. एक गोष्ट समजून घ्या, फे डरल रिझर्व्ह
पद्धती ही बँक ऑफ इंग्लंडच्या धर्तीवर बनवलेली आहे. जिला मध्यवर्ती बँक असे नाव
आहे, पण हा एक कोड वर्ड आहे. त्याला तसा काही अर्थ नाही कारण मुळात ही व्यवस्था
म्हणजे बँकच नाही. अगदी तुम्ही एनसायक्लोपिडीयात जाऊन शोधले तरी मध्यवर्ती बँक
याचा अर्थ एक कार्टेल (साटेलोटे) असाच आहे. ही सरकार आणि खाजगी बँकांची एक
भागीदारी व्यवस्था आहे. असली कार्टेल्स सरकारबरोबर भागीदारी करतात, कारण
सरकार हीच तशा अर्थाने काहीही घडवून आणण्याचे अधिकार असणारी व्यवस्था असते.
तिच्याशिवाय साटेलोटे करणाऱ्या यंत्रणेच्या काम करण्यावर ताबा राहत नाही. जसे तेलाचे
कार्टेल असते, त्यामुळे कोणताही एखादा तेल उत्पादक देश तेलाच्या किमती खालीवर
करू शकत नाही. आता हे एखादा आंतरराष्ट्रीय व्यापार कायदा मंजूर के ल्याशिवाय आणि
त्याला अधिकृ त जागतिक संघटनेची (युनो अथवा WTO ) मान्यता असल्याशिवाय शक्य
नाही. मग त्या संस्था याची अंमलबजावणी करतात. सगळ्यांनी मिळून समान फायदे
उपटण्याची ती गंमत आहे म्हणून कोणतेही कार्टेल हे नेहमी सरकारच्या शिक्कामोर्तबाच्या
बाबतीत आग्रही असते. फे डरल बँके च्या बाबतीत अमेरिकन सरकारची अशी
अंमलबजावणीची व्यवस्था उभी करणे गरजेचे होते.
पॉलने या सगळ्याचे नीट आरेखन के ले. तो तशा अर्थाने या खेळीचा मास्टर माइंड होता
कारण बाकीच्या सूत्रधारांच्या टोळीला त्याच्या इतका बँकिंग कार्टेलचा अनुभव नव्हता
आणि त्यातले खाचखळगे ज्ञात नव्हते. त्याचा
भाऊ हा या डावातला अजून एक मोहरा आहे. मॅक्स वॉरबर्ग, जो जर्मनी आणि
नेदरलंडच्या वॉरबर्ग बँकिंग कन्सोर्शियमचा (Warburg Banking Consortium) प्रमुख होता.
इतके च नाही तर कु न्ह-लोएब आणि कं पनीचा भागीदार, जी न्यूयॉर्क मधली एक प्रमुख
गुंतवणूक फर्म होती. कु न्ह-लोएब रॉथशिल्ड्सचे अमेरिके तील आर्थिक व्यवहारही बघत
असे. पॉल वॉरबर्ग हे एखाद्या ऑक्टोपससारखे अनेक हातांचे एक अस्ताव्यस्त पसरलेले
जटिल त्रांगडे आहे. तो असल्या गुंतागुंतीच्या खेळ्यांचा बादशाह आहे म्हणून
त्याला वॉलस्ट्रीटवर ‘डॅडी वॉरबक्स’ (Daddy Warbucks) असे नामाभिधान होते.
व्हिक्टर - तू म्हणालास की, त्यावेळी जे पाच पुढारी होते ते म्हणजे; मॉर्गन, रॉकफे लर,
रॉथशिल्ड्स, वॉरबर्ग्स आणि कु न्ह-लोएब. आजच्या काळात म्हणजे एका शतकानंतर,
जागतिक बँकिंग उद्योगांची सगळी सूत्रे हलवणारी जी मुख्य नावे आहेत ती यापेक्षा वेगळी
आहेत का?
ग्रिफिन - असे थेट समीकरण मांडणे अवघड आहे, पण मुख्य धुरीण तेच आहेत. एक बदल
असा असू शकतो की, १९१३ मध्ये मॉर्गन हे अमेरिकन आर्थिक जगतातले मातब्बर घराणे
होते. इथे एक मिनिट थांबून मला हे सुद्धा सांगितले पाहिजे की, जॉन पियर पोंट मॉर्गन हा
रॉथशिल्ड्सचाचा पिता असल्याचे अनेक पुस्तकात अगदी त्याच्या चरित्रात पण येऊन गेले
आहे. रॉथशिल्ड्स हाऊसकडे अनेक मोठी माणसे, मातब्बर संघटना गळाला लावण्याचे
आणि आपला व्यवसाय वाढविण्याचे अजोड सामर्थ्य आहे. ते त्यांनी युरोपात प्रभावीपणे
राबविले नि अमेरिके त प्रवेश करताक्षणी त्याच मॉडेलचा वापर के ला. जे स्वत:ला शक्य
नाही ते अनेकांना वापरून करून घेणे याचे एक यशस्वी तंत्र त्यांनी विकसित के ले आहे. जे
आपल्याला स्वतंत्र लोक वाटतात ते अनेकदा त्यांचे दलाल असतात. जे पी मॉर्गन हा
नेहमीच यहुदींच्या विरोधी समजला गेला, पण तो रॉथशिल्ड्सचा प्रत्यक्ष दलाल होता असे
काही सिद्ध करता आलेले नाही. तर १९१३ मध्ये जे पी मॉर्गन हा एक आर्थिक क्षेत्रातला
दादा होता हे नक्की. आज हे स्थान रॉकफे लरने घेतले आहे. रॉथशिल्ड्स आजही आपले
सर्वोच्च अढळपद टिकवून आहेत, पण सतत पडद्यामागे वावरत असल्याने त्यांचे सगळेच
माग कधीच काढता येत नाहीत. त्यांच्यावर लोकांचे लक्षही जात नाही.
व्हिक्टर - ग्रिफिन समजा, जर तू आज वॉशिंग्टन डीसीच्या ओवल ऑफिसमध्ये जाऊन
बसलास तर तू कोणत्या दोन-तीन गोष्टी सगळ्यात आधी करशील?
ग्रिफिन - सगळ्यात पहिली गोष्ट मी करेन, ती म्हणजे टीव्हीवर जाऊन मी आधी लोकांना
माझ्या मनात काय आहे ते सांगेन. मी लोकांना नेमके काय करू इच्छितो ते सांगेन. मी ते
का करेन? कसे करेन? तुम्हाला जर ते आवडले असेल तर मी ते करणार आहे आणि
आवडले नसेल तर मला पुन्हा घरी बसवा हे सांगेन.
व्हिक्टर - पण पहिल्यांदा काय करशील तू?
ग्रिफिन - हा प्रश्न बालिश आहे. असो. पण बिनधास्त उत्तर द्यायचे तर फे डरल रिझर्व्ह बंद
करेन, पण माझ्या पुस्तकात म्हटल्याप्रमाणे हे रातोरात होऊ शकत नाही. करता येणार
नाही. ते टप्प्याटप्प्याने करावे लागेल.
व्हिक्टर - आता एक विचित्र प्रश्न. आपल्या अर्थव्यवस्थेचा तळ अचानक सुटून ती पोकळ
होऊ शकते, असे तुला वाटते का?
ग्रिफिन - फारच गुंतागुंतीचा प्रश्न आहे हा. पण एक नक्की, आपली नाणेनिधी व्यवस्था
आपल्या अर्थकारणाच्या भविष्याला अंधारात लोटणारी आहे. त्यामुळे सगळेच पोकळ
झाले आहे. ती तुटून पडल्याशिवाय अजून काही पर्याय दिसत नाही. मला ह्या व्यवस्थेमुळे
लोकांचे स्वातंत्र्य कसे टिकू न राहील हेही समजत नाही. हा फु गा एक दिवस निश्चित
फु टणार! मला हेही संगितले पाहिजे की, एकाच अवस्थेत आपली नाणेनिधी व्यवस्था
कोलमडलेली नसेल, ती अवस्था म्हणजे एकपक्षीय कारभार. जिथे बोलण्याचे, विक्रीचे-
खरेदीचे स्वातंत्र्य नसणे, मागणी आणि पुरवठा असे काहीच नसणे. हे जेव्हा घडेल तेव्हा
मात्र आपली नाणेनिधी व्यवस्था कोलमडणार नाही हे नक्की! तिथे के वळ गुलामगिरी
असेल. मला वाटते, आपण सावकाश पण निश्चितपणे तिथे पोचतोय. ही फे डरल रिझर्व्ह
पद्धती बाजाराला हवे तसे खेळवतेय. त्यासाठी त्यांनी फसव्या यंत्रणा उभ्या के ल्या आहेत.
हवेतून पैसा निर्माण करत ते बाजारात समृद्धीचा भ्रम निर्माण करत आहेत. ही भयानक
गोष्ट आहे. तुम्ही अशा छु प्या पद्धतीने मुक्त बाजारात खेळ करणे धोकादायक आहे. आपण
वेगाने ग्लासनोस्तच्या आधीच्या सोव्हिएत रशियाच्या अवस्थेला जातो आहोत. पोकळ
आणि भ्रामक अशा आर्थिक अवस्थेला.
लिसा - तू मागे एका आदर्शवादी पद्धतीचा म्हणजे ‘सामूहिक स्वामित्वा’चा
(collectivism) उल्लेख के ला होतास. कौन्सिल फॉर फॉरीन रिलेशन (CFR) याच पद्धतीने
काम करते. त्यांना वाटते की, युद्धाने सगळे बदल घडवता येतात. या कलेक्टीविझमचे तीन
स्तंभ कोणते?
ग्रिफिन - हो. मुळात इझम हा एक गोंधळ आहे. आपण कशाच्या विरुद्ध आहोत हे नुसते
बोलून चालणार नाही तर आपण कशाच्या बाजूने उभे राहतो हे पण मोलाचे आहे. इतिहास
साक्षी आहे की, लोक अशा एखाद्या इझम किंवा पद्धतीच्या विरोधात जीव तोडून एकवटले
तेव्हा त्यांनी रक्त, अश्रू, घाम सांडून ती विकृ त पद्धती उध्वस्त के ली. पण काहीच दिवसात
त्यांच्या लक्षात आले की, जी नवीन पद्धती त्यांनी आणलीय ती तितकीच वाईट आहे आणि
हे असे वारंवार घडत आलेय. याचे कारण लोक नेहमी काय नको यावरच आपली सगळी
ऊर्जा वापरतात. नकाराचे फळ वांझ असते. आपण काय हवे यावर लक्ष कें द्रित के ले
पाहिजे. आपल्या पाश्चिमात्त्य जगात आता लिबरलविरुद्ध बुरसटलेले, डावे विरुद्ध उजवे,
समाजवादी विरुद्ध भांडवलवादी असले संघर्ष उरलेले नाहीत. के वळ दोन गोष्टी उरल्यात,
व्यक्तीवाद विरुद्ध समूह-स्वामित्ववाद. (individualism Vs collectivism) आणि आजचे
पाश्चिमात्य जग समूह-स्वमित्ववादाच्या कचाट्यात सापडलेय याची अनेक दृश्य रूपे
आहेत. समाजवाद म्हणजे समूह-स्वामित्ववाद, नाझीवाद म्हणजे समूह-स्वामित्ववाद,
साम्यवाद म्हणजेच समूह-स्वामित्ववाद. त्याचे कदाचित नावही नसेल, पण तोच सगळीकडे
भरून राहिलाय. मी खरेतर या समूह-स्वमित्ववादाची पाच मूलभूत तत्त्वे शोधलीत. त्यातली
तीन महत्त्वाची आणि ओळखायला सोपी आहेत. उरलेली दोन जरा अवघड आहेत किंवा
त्यांना थोडे विश्लेषण गरजेचे आहे. अजून एक, जेव्हा तुम्ही हे स्तंभ उलटे करता तेव्हा ते
व्यक्तिवादाचे पिलर्स म्हणून उभे राहतात. आजचे जग या पाच मुद्यात विभागले गेलेय.
महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, कलेक्टीविस्ट असे समजतात की, ते व्यक्तिवादापेक्षा महत्त्वाचे
आहे. एखाद्या मोठ्या चांगल्या गोष्टीसाठी व्यक्ती नेहमीच गौण आहे. तिचे बलिदानही. हे
तत्त्व सगळ्या समूह -स्वामित्वाच्या मुळाशी आहे. त्यात कम्युनिझम, नाझीझम,
सोशॉलिझम आणि फॅ सिझम
असे सगळेच आले. याचा अजून एक आतला अर्थ असा की संख्या
मोलाची. मोठ्या संख्येसाठी, तिच्या चांगल्यासाठी छोटी संख्या बळी गेली तरी चालेल. For
Greater Good, Smaller Sacrifice Is Justified. इथे व्यक्तिस्वातंत्र्याला कवडीची किंमत नाही.
तिला तिचे हक्क नाकारणे समर्थनीय आहे. एक उदाहरण देऊन मुद्दा स्पष्ट करतो.
अमेरिका जपानच्या हल्ल्यामुळे दुसऱ्या महायुद्धात उतरली नाही हे आता आपल्या लक्षात
आले आहे. इतकी वर्षे आपण त्यावर विश्वास ठे वला. अमेरिके ने खरे तर जपानला
स्वतःविरुद्ध हल्ला करायला भाग पाडले आणि त्यामुळे दुसऱ्या महायुद्धातल्या अमेरिकन
हस्तक्षेपाला कारण मिळाले. किती भयंकर गोष्ट आहे ही! पण रूझवेल्टचे समर्थक
म्हणतात की, काही चांगल्या मोठ्या गोष्टीसाठी हे
सगळे क्षम्य आहे. म्हणजे दोन ते तीन हजार अमेरिकन सैनिकांचे बलिदान हे हिटलर
विरुद्ध युद्धात उतरण्यासाठी आवश्यक होते! म्हणजे तीन हजार आयुष्ये ही काही लाख
आयुष्याच्या भल्यासाठी संपवणे ही अपरिहार्य गोष्ट आहे!
व्हिक्टर - आणि आजही हेच तत्त्व राबवले जाते आहे.
ग्रिफिन - हो. एक लक्षात घे, त्यावेळी असे कोणीही बोलले नव्हते कारण ते तेव्हा घडवायचे
होते. आता तो इतिहास आहे म्हणून सगळ्या धुराचा पडदा आता विरला आहे. हे आजही
‘वॉर ऑन टेरर’च्या निमित्ताने घडते आहे.
मानवी जमातीचा इतिहास असो अथवा व्यक्तिगत आयुष्याचा अनुभव यातून
भरभक्कम पुरावे आपल्याला सांगतात की सत्याची हत्या ही अवघड नसते आणि असत्य
नेहमीच अजरामर असते.
- मार्क ट्वेन
मार्क ट्वेन द्रष्टा होता हे बँकर्सनी सिद्ध के ले.
●●●
 तीन : बुडीत कर्जांच्या पद्धतीची
कहाणी
नोव्हेंबर २०१६ मध्ये अमेरिके चे राष्ट्रीय कर्ज १४.३ ट्रिलियन डॉलर्स इतके होते.
याशिवाय अमेरिकन सरकारने विविध ट्रस्ट आणि फं ड्सकडून के लेली उसनवारी ५.४
ट्रिलियन डॉलर्स इतकी होती. हे सर्व एकत्र के ले तर एकू ण राष्ट्रीय कर्ज हे १९.८ ट्रिलियन
डॉलर्स इतके होते. हे अमेरिके च्या राष्ट्रीय ठोकळ उत्पन्नाच्या १०६ टक्के इतके आहे.
अमेरिके चे राष्ट्रीय कर्ज त्यामुळे वाढले आहे. मध्यंतरी अध्यक्ष असताना ओबामांना
अमेरिकन काँग्रेसने अमेरिके चे राष्ट्रीय कर्ज (१४ ट्रिलियन डॉलर्स) तिच्या राष्ट्रीय ठोकळ
उत्पनाइतके झाले म्हणून खर्च कमी करण्याची ताकीद दिली होती आणि ती मर्यादा
वाढवायला नकार दिला होता. हे कसे घडते? इतके कर्ज कसे तयार होते? मुळात हा
हवेतला पैसाच कसा तयार झाला? म्हणजे बँके च्या के वळ चारशे वर्षांच्या प्रवासाच्या
इतिहासाकडे नीट पाहिले पाहिजे. त्याचे टप्पे नीट समजून घेतले तर बँका ताब्यात
ठे वणाऱ्या या माफियांच्या, आर्थिक सूत्रधारांच्या सुसंगत हालचालींचा सखोल मागोवा घेता
येईल .
आतापर्यंत आपण फे डरल रिझर्व्हसारख्या बँका कशा निर्माण झाल्या हे पाहिले, पण
मुळात ही पद्धती काय आहे? बँकिंग जे आता जगभर अस्तित्वात आहे, जगमान्य आहे, ती
पद्धती आली कशी? म्हणजे एक राजरोस लुटणारी पद्धत सुरूच राहते याचे कारण काय?
याशिवाय पर्याय नाही हे की आपले आकलन कमी आहे हे? आपल्याला जी गोष्ट सहज
सोपी वाटते ती आपल्याला लुटत राहिली, समाजाच्या शोषणावर मूठभर माणसांचे
कल्याण करत राहिली तरी चालेल असे गणित आपल्या जगण्याचे झालेय का? बँकिंग
नाही ते बार्टर आणणार असा प्रश्न विचारून तुम्हाला मला निरुत्तर नाही करता येणार.
आपल्याकडे आता पर्याय नाही हे अगदी खरेय, पण म्हणून जे चाललेय ते उत्तम चाललेय
अशा भ्रमात जगणे उचित नाही. आपण सतत चांगल्या अधिक चांगल्या आणि सगळ्यांचे
नकळतसुद्धा शोषण होणार नाही अशा अर्थव्यवहाराच्या पद्धतीकडे गेले पाहिजे. धनगर
मेंढरे हाकताना जशी पाठोपाठ त्यांची रांग लावून देतो तसे नाही करता येणार कारण
आपल्याकडे प्रज्ञा आहे, तार्किक क्षमता आहेत, भल्या बुऱ्याचे भान असण्याचे शहाणपण
आहे. मग आपले जगणे त्याला सुसंगत हवे. सोपे आहे दुसरे काय करणार असले प्रश्न
विचारून स्वत:च्या माणूस म्हणून अस्तित्वाचा अपमान करून जगणे योग्य नाही, पण
आधी सुरुवातीला नमूद के ल्याप्रमाणे मुळात बँकिंग हा प्रकार काय ते आपण पाहू.
ही पद्धत इतकी व्यामिश्र आणि जाणूनबुजून अवघड करून ठे वलेली आहे कारण
तिच्या अवघडपणातच तिला आव्हान देण्याच्या ताकदीचे खच्चीकरण आहे. हे नीट
समजून घेण्यासाठी, मी आता तुम्हाला मुळात बुडीत कर्जाधारित आर्थिक पद्धत सुरू कशी
झाली याची एक रोचक गोष्ट सांगणार आहे.
एका लुईस नावाच्या हुशार माणसाने लिहिलेल्या या गोष्टीचे मी सुलभीकरण
करण्याचा प्रयत्न करतो आहे.
एकदा काही माणसे एका बोटीने प्रवासाला निघाली होती. अचानक वादळ आले
आणि त्यांची बोट त्यात पार उलटीपालटी होऊन गेली. ती ऐन समुद्रात बुडू लागली.
त्यातले चार-पाच लोक मात्र लाटांशी झुंज घेत जगण्याच्या जिद्दीने हाताला लागेल ते
फळकु ट धरीत किनाऱ्याला लागायचा प्रयत्न करीत असताना, सुदैवाने त्यांना एकाच
मोठ्या फळकु टावर जागा मिळाली. नंतर ते लाटेच्या अजून एका जोरदार तडाख्याने एका
अनोळखी किनाऱ्याला लागले. समुद्र बाकी सगळेच पोटात घेऊन निश्चल झाला होता.
● वाचलेली ही पाचही माणसे मात्र वेगवेगळ्या प्रदेशातील आहेत. फ्रॅ क नावाचा कॅ नेडीयन

हा उत्साही माणूस आणि उत्तम असा सुतार आहे. त्यालाच सगळ्यात अगोदर शुद्ध आली.
दुसरा आहे हेन पॉल हा अतिशय साधा, कष्टाळू शेतकरी आहे. तिसरा जिम हा प्राण्यांचा
माहीतगार असामी, हा कदाचित लोभी असू शकतो. चौथा हॅरी हा बुद्धि-मान असा
कृ षितज्ज्ञ तर पाचवा टॉम हा अत्यंत संशोधक वृत्तीचा खाणउद्योजक आहे.
● ही आपली पाचही माणसे आता या बेटावर, आपल्या तुटलेल्या आयुष्याकडे पुन्हा

परतली आहेत. जगायची जागा नवीन असली तरी वाचण्याचे मोठे समाधान आहे
त्यांच्याकडे. एका जीवघेण्या संकटातून बचावल्यावर आणि भान आल्यावर त्यांनी पहिली
गोष्ट कु ठली के ली असेल, तर ते एकाकी मानवी वस्तीचा मागमूस नसणारे बेट किती मोठे
आहे, कसे आहे याचा छडा लावण्याची. त्यांच्या लक्षात आले, ते एक साधारण मध्यम
आकाराचे बेट आहे. हा नुसता खडक नाही आणि त्यावर माणसे म्हणाल तर ही पाचच.
पण अधूनमधून काही प्राण्यांचे कळप दिसतात त्यावरून कधीतरी इथे माणसे असावी
असा संशय यावा. ही पाचही मुळची जिद्दी माणसे हे कळल्यावर कामाला लागलीसुद्धा.
जिम दिसेल त्या जंगली प्राण्यांना माणसाळवून त्यांच्याकडून काय कामे करून घेता येईल
यात गुंतला आहे. पॉलला या बेटावरची जमीन सकस आहे. तीत पिके घेता येऊ शकतील
असे वाटते आहे. हॅरीला काही फळांची पूर्णपणे न वठलेली झाडे सापडलीयत आणि
त्यांची निगा राखली तर चांगली फळफळावळ येऊ शकते असे त्याला वाटते. सगळ्यात
महत्त्वाचे म्हणजे या बेटावरची उत्तम वृक्षराजी. तिचे लाकू ड उत्कृ ष्ट प्रतीचे आहे. त्यामुळे
थोडे कष्ट घेत आपण सगळ्यांची राहायची उत्तम सोय करू शकू असे त्याला वाटते. टॉम
बेटावरच्या खडकांचे अतिशय चिकाटीने निरीक्षण करतो आहे. त्याची जवळपास खात्री
झाली आहे की, इथे बरीच खनिज संपत्ती आहे आणि त्यातून स्वतःची बुद्धि-मत्ता आणि
कौशल्य पणाला लावून तो एका भट्टीत चांगले लोखंड आणि इतर धातू निर्माण करू
शकतो. गंमत बघा, प्रत्येकाची गुणवत्ता वापरीत आता सगळ्यांसाठी एक चांगले आयुष्य
जगण्याचे दिवस येणार आहेत. एका दुर्दैवी अपघाताचे घाव आता खऱ्या अर्थाने भरून
यायला सुरुवात होईल असे वाटते.
या अज्ञात बेटावरची खरीखुरी संपत्ती म्हणजे ही काम करू शकणारी माणसे आहेत.
फ्रॅ क सुताराने घरे बांधली आणि सर्व प्रकारचे फर्निचर तयार के ले. हळूहळू त्यांनी आपले
अन्न सुद्धा तयार के ले, फळे पिकविली. खनिजापासून वस्तू बनविल्या, आता सगळीच
कामे करीत त्यांचे जीवन आनंदाने जाऊ लागले. ते कष्ट करीत त्या प्रसन्न निसर्गाच्या
सानिध्यात आनंदाने जगू लागले. अनेक ऋतू आले आणि गेले. आपली ही माणसे तिथे
स्थिरावली. वर्षागणिक श्रीमंत झाली. बेटावर त्यांनी एक नवीन जग फु लविले. आघातातून
सावरीत त्यांनी स्वतःच्या जबाबदारीने आणि चांगल्या विचारांनी स्वतःचे आयुष्य सुंदर
बनविले. समृद्ध के ले. मात्र ही समृद्धी काही सोने अथवा कागदी नोटेद्वारा जन्माला आली
नव्हती, तर ती अन्न, वस्त्र, निवारा यांच्या मूलभूत गरजेपोटी मानवाच्या खऱ्याखुऱ्या
श्रमातून आणि कष्टातून निर्माण झाली होती. सगळ्यांनी अपरंपार कष्ट के ले आणि स्वतःची
गरज भागवून उरलेले आनंदाने इतरांना दिले-घेतले. आयुष्य नेहमीच एकसारखे नसते.
त्यांना अनेक गोष्टींची कमतरता होती. त्यांना आपल्या देशातले जुने मंदीचे दिवस आठवले.
जिथे काही ठिकाणी खूपसे अन्न उरून वाया जात असे आणि त्याचवेळी इतर काही माणसे
असह्य भुके ने मरत असत. या बेटाने मात्र त्यांना अशा अनेक गोष्टी दाखविल्या, ज्या
पाहायला त्यांना कधीही सवड काढता आली नव्हती. इथे कर नव्हते किंवा सततच्या
अस्थिर परिस्थितीने उद्या आपले काय होईल अशी चिंताही त्यांना करायची गरज नव्हती.
जीवन कष्टप्रद होते पण त्या कष्टाची फळे सुमधुर आणि निश्चित होती. त्यांनी बेट विकसित
के ले. दूरवर समुद्रात बुडणारा सूर्य बघताना देवाचे रोज आभार मानले. कधीतरी आपले
कु टुंबीय इथे येतील आणि आपण सगळे मिळून सुखाने राहू अशी स्वप्ने बघत उगवणाऱ्या
सूर्याचे स्वागत के ले.
ही माणसे रोज एकमेकांशी, ते करीत असलेल्या व्यवहाराबद्दल बोलत. एका साध्या
आणि सरळ देवाणघेवाणीच्या व्यवस्थेत त्यांना एक गोष्ट आता हळूहळू सतावू लागली. ती
म्हणजे त्या व्यवस्थेत चलन नव्हते. ती अदलाबदलाची साधी बार्टर (देवघेव) पद्धत होती.
त्यात वस्तू इकडून तिकडे जात. त्यात एक प्रश्न उभा राही, तो म्हणजे जेव्हा या वस्तूंच्या
अदलाबदलीची वेळ येई तेव्हा काहीवेळा त्या-त्या वस्तू उपलब्ध नसत. समजा सुताराने
दिलेल्या लाकडाबद्दल त्याला बटाटे हवे असतील तर ते त्याच वेळी नसत, ते सहा
महिन्यांनी उपलब्ध होत. दुसरा प्रश्न होता तो संख्येचा. अदलाबदलीच्या परिमाणाचा.
म्हणजे अमुक इतकी एक वस्तू म्हणजे दुसरी वस्तू किती? असा नेहमी गोंधळ होई. एक
मोठी वस्तू घेतली तर किती छोट्या वस्तू आणि त्या के व्हा द्यायच्या याची नोंद करणे
अवघड होऊ लागले. म्हणजे वेळ आणि संख्या दोन्हीही त्यांना गोंधळात पाडू लागले. त्यात
तासनतास जात तरीही काही तिढे सुटत नसत. या सगळ्या व्यवहारांचा एक प्रचंड ताण
त्यांच्या मनावर येऊ लागला. लक्षात तरी किती ठे वणार? एखादे आपल्या देशासारखे चलन
असते तर किमती ठरविता आल्या असत्या आणि हे फार सोपे झाले असते? जेव्हा अमुक
एक वस्तू हवी आहे आणि उपलब्ध आहे तेव्हा त्या विकत घेणे हे किती सोपे असते असे
त्यांना वाटू लागले.
खूप विचारांती एखादे चलन म्हणजे पैसा असला पाहिजे यावर एकमत झाले, पण
आता ही पद्धत कशी चालू करायची हे त्यांना काही माहीत नव्हते. त्यांना खरी संपत्ती तयार
करता येत होती. एकमेकांना अडीअडचणीला ती द्यायची हे माहीत होते, पण पैसा कसा
तयार करायचा हे मात्र अवगत नव्हते. जरी त्यांनी आपल्या आयुष्यात पैशाचे दुष्परिणाम
भोगले होते तरी ते त्याच्या उगमाबद्दल, व्यवस्थेसंदर्भात अनभिज्ञ होते. गरज असताना
पैसा कसा तयार करायचा ही त्यांच्या बुद्धीच्या बाहेरची गोष्ट होती, पण खरे पहिले तर
अनेक सुशिक्षित माणसे सुद्धा याबाबतीत अडाणी असतात नाही? त्यांना आठवले, एकदा
युद्धाआधीची दहा वर्षे त्यांचे सरकार सुद्धा असल्याच पेचात असल्याचे त्यांनी ऐकले होते.
त्यावेळी आपल्या देशात पैसा नव्हता आणि सरकारला काही के ल्या तो कु ठून आणायचा ते
कळत नव्हते.
हे सगळे घालमेलीचे वातावरण असताना एक वेगळीच घटना त्या बेटावर घडली.
एकदा संध्याकाळी बुडणाऱ्या सूर्याच्या साक्षीने ते सगळे एकत्र बसून नेहमीसारखे या
समस्येवर चिंतन आणि चिंता करीत असताना त्यांना अचानक दिसले की, दूरवर एक छोटी
बोट त्या निर्मनुष्य किनाऱ्याला लागते आहे. तिच्यावर एक माणूस आहे. आपल्या मर्यादित
आयुष्यात आता एक नवाच माणूस आला आहे हे बघून ते अगदी हरखून गेले. त्यांनी त्याचे
अगदी उबदार स्वागत के ले. त्याला फिरून सगळे बेट दाखविले. त्याची कहाणी ऐकू न
त्यांना कळले की, तो त्यांच्यासारखा वाचलेला अभागी जीव आहे. त्याचे नाव होते
ऑलिव्हर.
त्यांनी एखाद्या पाहुण्यासारखे ऑलिव्हरचे स्वागत के ले. त्याच्या प्रवासाच्या कहाण्या
ते आतुरतेने ऐकू लागले. जरा सैलावले, थोडी ओळख झाली तशी ते त्याला ओल्या
आवाजात सांगू लागले, ‘‘आम्ही जरी सगळ्या जगापासून दुरावलो आणि एकटे इथे येऊन
पडलो, तरी खचलो नाही की आमची आयुष्याबद्दलची ओढ हरवली नाही. आम्ही तक्रार
करावी असे काहीच नाही खरे तर. ही धरती, हे आकाश आणि हे जंगल आमच्यासाठी सर्व
काही घेऊन आले. आम्ही परत आमचे आयुष्य घडवले आणि आम्हाला काहीच कमी
पडले नाही. हां, आता नाही म्हणायला पैसा नाही. आमच्याकडे. तो असता तर आयुष्य
आणखी सोपे झाले असते हे मात्र खरे.’’
ऑलिव्हर एकदम म्हणाला, ‘‘अरे काय दैवाचे गणित बघा! मी स्वतः एक बँकर आहे
आणि मी अक्षरशः काही तासात बँकिंग पद्धत सुरू करू शकतो. ज्यामुळे तुमच्या
आयुष्याला पूर्णत्व येईल.’’
बँकर! बँकर!! जणू एखाद्या देवाचाच स्वर तो! काळ्याभोर ढगांच्या दाटीतून
सांडलेल्या सोनेरी किरणासारखा परमेश्वर जणू. या पंचमहाभूतांनी यापेक्षा चांगले असे
काय दिले असते? त्या पाचही जणांना मनोमन वाटले , काहीही झाले तरी अखेर आपण
त्या नागरी समाजातील माणसे आपण ज्यांच्यापुढे गुडघे टेकीत आयुष्यभर वाटचाल के ली
ते बँकर. आपल्या जीवनाची जणू झगमगती रक्तरेषाच ती!
त्या साध्या माणसांचा आनंद आता गगनात मावेना. ते म्हणाले, ‘‘हे बघ मित्रा! तुझे
या बेटावर एकच काम. ते म्हणजे इथे बँक उभी करणे. आमच्या सुविहित आयुष्यासाठी
पैसा निर्माण करणे. या बदल्यात तुला काहीही श्रमाचे काम करायचे नाही. ते आम्ही पाहू.’’
‘‘निश्चितच! एखाद्या बँकरला आवडणारेच काम आहे हे. मी तुम्हाला वचन देतो तुमचे
समाधान कारणे हेच माझे आता या वाचलेल्या आयुष्यातील कर्तव्य! तुमची समृद्धी
वाढवणे हेच माझे ध्येय.’’
‘‘ऑलिव्हर, आम्ही तुझ्यासाठी लवकरच एक नवीन घर बांधून देतो कारण तुझी
बँकर म्हणून प्रतिष्ठा आम्हाला जपली पाहिजे. पण दरम्यान तू आमच्यासाठी बांधलेल्या
एका सार्वजनिक घरात राहशील का?’’
‘‘नक्कीच. पण आधी एक काम करा. माझी नाव रिकामी करा. त्यात कागद
शाईछपाई यंत्र आणि एक छोटे पिंप आहे. ते मात्र काळजीपूर्वक उतरवून घ्या.’’ त्या
सगळ्यांनी उत्साहाने ते सामान नीट आणून ठे वले. त्या पिंपाबद्दल मात्र त्यांचे कु तूहल
वाढले .
‘‘हे पिंप ही एक मौल्यवान गोष्ट आहे कारण ते सोन्याने गच्च भरलेले आहे.’’
ऑलिव्हर म्हणाला.
सोन्याने भरलेले पिंप! आपल्या जगातले कु बेराचे धन इथे! या राखाडी रांगड्या
बेटावर ते पिवळे धमक लखलखीत धन. पण त्याची ताकद मात्र रासवट. त्याचे अस्तित्व
आपल्या जगात फाटक्या देशांचे रुबाब वाढवायचे आणि त्याचे नसणे भल्याभल्या देशांना
नगण्य करून टाकायचे, ते सोने!!
सोने!! ऑलिव्हर तू खराखुरा बँकर आहेस रे बाबा! तू खरा तर आजच्या जगात
देवाचाच प्रेषित!
‘‘दोस्तांनो! या बेटाला पुरून उरेल इतके सोने आहे हे, पण हे वापरण्यासाठी मात्र
नाही. हे नेहमी लपवूनच ठे वायला हवे. सोने हा एकमेव पैसा आहे आणि सोने हे एकमेव
सर्वश्रेष्ठ चलन. सोने म्हणजे जणू आपला आत्माच तो उघड दिसून कसा चालेल! पण
असो. मी तुम्हाला पहिला पैसा देईन तेव्हा हे सर्व समजावून सांगेनच!’’
त्या संध्याकाळी आपल्या घराकडे परतण्यापूर्वी ऑलिव्हरने त्यांना एक शेवटचा प्रश्न
विचारला, ‘‘तुम्हाला एकमेकांशी देवाणघेवाण सोपी व्हावी म्हणून सुरुवातीला किती पैसा
हवाय?’’ ते बिचारे गोंधळले. एकमेकांकडे पाहू लागले, मग विचार करीत आणि
ऑलिव्हरचा सल्ला घेत त्यांनी ठरविले, सुरुवातीला प्रत्येकी दोनशे डॉलर्स पुरतील. ती सर्व
भाबडी माणसे घरी परतली. इतक्या उशिराने झोपूनही त्यांना झोप येईना की नेहमीसारखे
शांतही वाटेना. कु शी बदलत बिचारी आपापाल्या बिछान्यात नुसतेच लोळत राहिली. त्यांना
डुलकी लागली तेव्हा बेटावरच्या आकृ तींना रंगरूप येऊ लागलेले. तिकडे ऑलिव्हर मात्र
अजिबात झोपला नाही की त्याने वेळ दडविला नाही. त्याला आपले बँकर म्हणून असणारे
भविष्य त्या रात्रीच्या अंधारातही एखाद्या विजेसारखे लख्खकन् दिसून गेले असावे. त्याने
पहाट होण्यापूर्वी एका खड्डा खोदला आणि ते सोन्याचे पिंप त्यात दडवून टाकले. त्यावर
एक मृत झुडूप लावले. आता सोने व्यवस्थित लपले होते. त्यानंतर तो त्याच्या छपाई
यंत्रापाशी गेला आणि त्याने एक डॉलरच्या एकू ण हजार नोटा छापल्या. त्या कोऱ्या
करकरीत नोटाकडे पाहत तो विचारात बुडून गेला. ‘‘पैसा बनविणे किती सोपे आहे नाही?
त्यामुळे जितक्या जास्त वस्तू खरेदी करता येतील तितकी त्याची किंमत. प्रत्यक्ष वस्तूंपुढे हा
कागद खरे तर निर्जीव, अगदी शून्य किमतीचा पण हे माझ्या ह्या सजीव आणि जीवनाने
रसरसलेल्या मित्रांना कळलेच नाही. त्यांना असेच वाटत राहणार की या नवीन पैशांची
किंमत सोन्यामुळे आहे! त्यांचा हा साधेपणा आणि अनाकलनीय दुर्लक्षच मला त्यांचा
मालक बनविणार! आमेन!’’
ठरलेल्या वेळेला परत सगळे ऑलिव्हरकडे आले. नव्या कोऱ्या करकरीत नोटांची
पाच बंडले त्याची वाट पाहत होती.
‘‘एक मिनिट, पैशाचे वाटप करण्यापूर्वी मला तुम्हाला काही सांगायचे आहे.’’
ऑलिव्हर म्हणाला, ‘‘नीट लक्षात घ्या. या सगळ्या पैशांचा जो आधार आहे ते म्हणजे
सोने. आता माझ्या पिंपात जे सोने आहे ते माझे आहे. म्हणून हा सगळा पैसा खरे तर माझा
पैसा आहे. अरे! इतके लगेच वाईट वाटून घेऊ नका. मी तो तुमच्यासाठीच वापरणार आहे,
पण तुम्हाला त्यावर व्याज द्यावे लागेल. आता इथे या बेटावर पैशाचे जे दुर्भिक्ष्य आहे ते
बघता ८ टक्के हे काही फार व्याज नाही
‘‘ऑलिव्हर! खरे आहे तुझे. योग्य आहे ते व्याज’’ ते सहज म्हणाले.
‘‘आता एक शेवटचा मुद्दा, मित्रांनो. दोस्तांमध्ये सुद्धा व्यवसाय हा व्यवसायाच्याच
पद्धतीने झाला पाहिजे. नाही का? तुमच्यापैकी प्रत्येकाला एका कागदावर सही करावी
लागेल. ज्याद्वारे तुम्हाला मुद्दल आणि त्यावरचे व्याज असे दोन्ही परत देणे बांधील राहील.
ते न झाल्यास तुमची मालमत्ता मी ताब्यात घेऊ शके न. अर्थात हा फक्त एक उपचार आहे.
कोणत्याही व्यवहारात असतो ना तसा. तशी वेळ येईल असे मला वाटत नाही. तुमच्या
मालमत्तेत मला काहीच स्वारस्य नाही. मी माझ्या व्याजाच्या पैशाने समाधानी आहे. मला
खात्री आहे, मला पैसा मिळेल आणि तुमची मालमत्ता तुमच्याकडेच राहील.’’
‘‘ऑलिव्हर! काळजी नको. आम्ही काबाडकष्ट करून तुझा पैसा फे डू.’’ ते
गहिवरल्या स्वरात म्हणाले.
‘‘शाब्बास! अशी वृत्ती हवी. तुम्हाला कधीही काहीही समस्या आली तर माझ्याकडे
या. हा बँकर तुमचा मित्र आहे. घ्या हे तुमचे दोनशे डॉलर्स!’’ ऑलिव्हरच्या चेहऱ्यावर एक
सुखासीन आनंद होता.
ती साधी भाबडी माणसे आपल्या हातात आपले पैसे घेऊन अत्यंत समाधानाने घरी
परतली. त्यांना हाती परिस गवसल्याचा आनंद झाला होता.
आता ऑलिव्हरचा पैसा त्या बेटावर फिरू लागला. त्या लोकांतला व्यवहार त्यामुळे
सुकर झाल्याने त्यांचा एकमेकांशी व्यापारही नकळत प्रचंड वाढू लागला. अर्थात प्रत्येक
जण खूश होताच. ते बँकरला अत्यंत सन्मानाने वागवीत.
असे बरेच दिवस गेले. इथे एक क्षणभर थांबून त्या बेटावरच्या काही बदललेल्या
दृश्यांची नोंद घेऊ.
अरे! आपला हा टॉम इतका चिंतेत का दिसतो आहे? त्याच्या हातात आता सतत
पेन्सिल आणि पेपर आहे कारण तो इतरांसारखा त्या ऑलिव्हरशी एक करार करून
बसला आहे. त्याला ऑलिव्हरला एका वर्षात पैसे परत करायचे आहेत. २०० डॉलर्स मुद्दल
आणि १६ डॉलर व्याज. ती वेळ जवळ येते आहे. टॉमच्या खिशात मात्र अत्यल्प डॉलर्स
आहेत. त्याला कळत नाहीये की पैसे गेले कु ठे ?
त्याने विचार के ला, ऑलिव्हरने १००० डॉलर्स या बेटावर छापले आणि वाटले. सगळे
पैसे जेव्हा त्याच्याकडे परत जातील तेव्हा ते १०८० डॉलर्स होतील. म्हणजे सगळ्यांकडे
असणारे सगळे पैसे परत के ले तरी ८० डॉलर्स कमी पडतील कारण ते प्रत्यक्षात उपलब्धच
नाहीत. आपल्याकडे उत्पादन आहे पण पैसा नाही. म्हणजे ऑलिव्हर हळूहळू सगळे
ताब्यात घेणार. त्याला त्याचा सगळा पैसा कधीच परत मिळणार नाही कारण वरचे ८०
डॉलर्स कोणाकडेही नाहीत. ते नेहमीच कमी पडणार. आता समजा आपल्यातल्या काही
जणांनी जरी त्यांचे पैसे व्याजासकट परत के ले तरी उरलेले कोणीतरी आपली मालमत्ता
गमावून बसणार. हा बँकर सगळे गिळंकृ त करेलच. गणितात काहीतरी घोटाळा आहे.
आपण खरे तर सगळ्यांनी भेटून हे बोलले पाहिजे.
टॉमने सगळ्यांना हे भयानक गणित नीट समजून सांगितले तेव्हा सगळेच हादरले
आणि त्यांनी ऑलिव्हरला गाठले.
ऑलिव्हरने त्यांचे म्हणणे अतिशय शांतपणे ऐकू न घेतले. फ्रँ क म्हणाला, ‘‘या सबंध
बेटावर एकू ण १००० डॉलर्सच छापलेले असताना आम्ही तुला १०८० डॉलर्स कु ठून देऊ?’’
 ‘‘ते व्याज आहे मित्रा! तुमचा व्यापार बहरला की नाही?’’
‘‘हो, पण एकू ण पैसा तितकाच आहे ना? आणि तुला तर फक्त पैसा हवा आहे.
उत्पादने, वस्तू नकोयत बरोबर? आता तूच एकटा हा पैसा बनविणारा आहेस. तुझ्याशिवाय
दुसरे कोणीही पैसा बनवू शकत नाही. तू १००० डॉलर्सच बनवलेस आणि १०८० डॉलर्स
कसे मागतोस? हे अशक्य आहे!’’
‘‘मित्रहो. ऐका, बँकर्स नेहमीच समाजाच्या हितासाठी असतात. ते कोणत्याही
परिस्थितीशी तातडीने जुळवून घेतात. ठीक आहे. एक काम करा, मला फक्त व्याज द्या.
८० डॉलर्स. बाकी मुद्दल तुमच्याकडेच ठे वा. मग तर झालं!
‘‘ऑलिव्हर, म्हणजे तू प्रत्येकाला २०० डॉलर्स माफ करतो आहेस?’’
‘‘नाही, नाही! मित्रा, बँकर्स कर्जे कधीही माफ करीत नाही. तुम्ही घेतलेले पैसे मला
देणे लागतातच, पण तुम्ही मला दरवर्षी फक्त व्याज द्या. तुम्ही जर व्याज व्यवस्थित देत
राहिलात तर मी मुदलासाठी तगादा लावणार नाही. मला माहीत आहे, तुमच्यापैकी
काहींना व्याजही देता येणे अशक्य होऊ शके ल, पण पैसा सतत फिरत राहतोय ना? ठीक
आहे. एक काम करा, आपण सगळे जणू एखादा देश असल्यासारखे काम करू. आपण
एक नवीनच योगदानाची पद्धत सुरू करू.
तिला आपण ‘कर’ असे म्हणू. ज्यांच्याकडे जास्त पैसा आहे त्यांना आपण कर लावू.
म्हणजे जास्त पैसा असणारे जास्त कर भरतील तर गरीब असणारे कमी. तुम्ही अजून एक
काम करा, मला एकत्र व्याज (८० डॉलर्स) द्या. म्हणजे तुम्हीही निभावून जाल आणि माझा
पैसाही मला मिळेल.’’
आपली माणसे परतली. काहीशी खट्टू झाली, पण तरीही ऑलिव्हर हुशार आहे. तो
सगळ्या अडचणीतून मार्ग काढतो आहे असे त्यांना वाटत राहिलेच.
ते गेल्यावर मात्र ऑलिव्हर विचारात गढून गेला, ‘‘माझा व्यवसाय उत्तम आहे. ही
माणसे कष्टाळू आहेत. त्यांचे अज्ञान, दुर्लक्ष आणि साधेपणा हे माझे फायद्याचे विषय.
त्यांनी एकदा माझ्याकडे पैसा काय मागितला आणि मी त्यांना एका चक्रात गुंतवून
टाकलेय. ते कष्ट करतील. मी त्यांच्या खिशावर डल्ला मारीत राहीन. खरे तर त्यांनी मला
उचलून समुद्रात फे कू न दिले पाहिजे पण ते प्रामाणिक आहेत. माझ्याकडे त्यांच्या स्वाक्षऱ्या
आहेत. या जगात नेहमीच कष्टाळू माणसे आर्थिक सत्तेचे गुलाम असतात. माझ्यातल्या
बँकिंग तज्ज्ञाने मला श्रीमंत बनविले आहे. मी एका भूलभुलैयात यांना गुंतवून टाकले आहे.
मी आता या बेटावरचा राजा आहे कारण मी इथला पैसा नियंत्रित करतोय. मला याचा
इतका आनंद आहे की, मी हळूहळू यांचे सगळे विश्व ताब्यात घेऊ शके न. मी इथे जे के लेय
ते सर्व जगात करू शकतो, पण मग मला हे बेट सोडून जावे लागेल. मग मी साऱ्या जगाचा
राजा होऊ शके न. मग भले मुकू ट कोणाच्याही डोक्यावर असला तरी चालेल. फक्त हे
अफलातून ज्ञान मला जगातल्या विविध राजकीय नेत्यांच्या डोक्यात घालावे लागेल.
राजकारणी, उद्योगपती, बँकर्स, पत्रकार, सुधारक हे सगळे मग माझे गुलाम असल्यासारखे
राहतील. मग सगळ्या समूहाला ताब्यात ठे वणे किती सोपे आहे? मग ऑलिव्हरच्या
सगळ्या विचारांचे, भावनांचे आनंदाच्या एका असीम लके रीत रूपांतर झाले आणि तो जग
आपल्या मुठीत आल्याच्या समाधानी भावनेने गाढ झोपी गेला.
दरम्यान आपल्या माणसांचा अडचणीतून संकटाकडे प्रवास सुरू झाला होता.
उत्पादन वाढत होते. अदलाबदलीचा आधीचा व्यवहार थंडावला होता. ऑलिव्हरचे व्याज
नियमित जात होते. त्याला पैसा मिळावा म्हणून इतर पाची जणांना सतत कष्ट आणि
विचार करावे लागत. सुरुवातीला वेगाने फिरणारा पैसा आता मात्र एका जागी साठत होता.
उद्या उरला नाही तर...! आता आपल्या माणसात फू ट पडू लागली. जास्त व्याज देणारे
कमी व्याज देणाऱ्यांना दूषणे देऊ लागले. मग त्यांनी आपल्या मालाच्या किमती
वाढवायला सुरुवात के ली कारण ते तरी कराचा पैसा कु ठून आणणार होते. आता जे गरीब
होते ते कर भरत नसले तरी त्यांना महागाईने अत्यंत भंडावून सोडले होते. त्यांची साधी
आयुष्यं आता करांच्या, महागाईच्या नसत्या झेंगटामुळे रडकुं डीला येत होती. मग ते अगदी
क्वचित प्रसंगी आपली गरज मारून कर भरू लागले. आता त्या बेटावरचे आनंदी क्षण
कमी झाले होते. कधीकाळी संध्याकाळी एकमेकांची विचारपूस करणारे ते सर्व, आता
फक्त स्वतःचा जास्त विचार करू लागले. त्यांच्या जीवनातले सारे आनंदी क्षण, आता पैसा
याच एका गोष्टीभोवती फिरू लागले. जगण्यातला आनंद आता त्यांना मिळेनासा झाला.
कामातला आनंद कमी झाला. का वाटावा त्यांना आनंद? कारण वस्तू आता पूर्वीसारख्या
विकल्या जात नसत. जेव्हाही ते काही विकत त्यांना ऑलिव्हरला कर द्यावा लागे. हे आता
संकटाकडे चालले होते. आता ते एकमेकांना या महागड्या परिस्थितीबद्दल शिव्याशाप देऊ
लागले.
एक दिवस हॅरी विचार करीत होता. त्याच्या लक्षात आले या प्रगतीच्या, व्यवहार
सुलभतेच्या नावाखाली आलेल्या पैशाच्या पद्धतीने आपले एके काळी असणारे साधे, सोपे
आयुष्य नासवले आहे. म्हणजे तसे आधीसुद्धा आपल्या सगळ्यात काहीतरी दोष होते पण
ऑलिव्हरच्या पैसा पद्धतीने मात्र या बेटावरचे मानवी मूल्यांचे जीवनच संपवीत आणले
आहे असे त्याला जाणवले.
हॅरी अस्वस्थ झाला खरा, त्याला आपलं मित्रांशी हे बोलावेसे वाटू लागले, पण ते तरी
आता पूर्वीसारखे जिवाभावाचे मित्र कु ठे उरले होते? तरीही धीर धरून त्याने अगोदर
जिमला पकडले कारण त्यातल्या त्यात तो अगदीच साधा आणि निर्मळ होता.
‘‘मी बावळट आहे रे बाबा! मला यातले काही कळत नाही. पण मला या बँकरमुळे
काहीतरी बिघडले हे मात्र जाणवते आहे.’’ जिम मोठ्याने म्हणाला. सगळ्यांनी ते ऐकले
आणि त्यांना हे पटून त्यांनी ऑलिव्हरकडे आपला मोर्चा वळविला.
 ऑलिव्हरच्या कानावर या सगळ्यांच्या भावना आणि त्यांचे अस्वस्थ, संतापी स्वर
आदळले.
‘‘या बेटावर पैसा दुर्मीळ होतोय याला कारण तू आहेस. तुला आम्ही इतके पैसे
देऊनही आमचे कर्ज कमीच होत नाहीय. तू आमचा पैसा लुबाडला आहेस. आम्ही
मरेस्तोवर काम करतोय. इतकी सुपीक आणि समृद्ध जमीन आहे ही आणि तरीही आम्ही
दर दिवसागणिक भिकारी होत चाललोय. तू आल्यापासून आमच्या सध्यासाध्या
आयुष्याला जणू सुरुं ग लागला आहे. आम्ही दुसरे काहीच एकमेकांशी बोलत नाही. कर्जे,
सतत कर्जे आणि व्याज हेच आमच्या जगण्याचे विषय झाले आहेत!!
‘‘अरे, शांत व्हा! मित्रांनो, भावना बाजूला ठे वून विचार करा. तुमचं व्यवसाय वाढला
की नाही? एखादी चांगली बँकिंग पद्धती हे देशाचे भूषण असते. तुम्हाला ती नीट समजावी
म्हणून तुम्हाला माझ्यावर विश्वास ठे वावा लागेल. तुम्ही माझ्याकडे असे रागाने बघू नका.
तुम्हाला पैसा हवाय का अजून? काळजी नको. माझ्या सोन्याच्या पिंपातून मी हजारो
डॉलर्स छापू शकतो इतके ते आहे. एक काम करू, तुम्ही आता जे काही उत्पादित के ले
आहे, निर्माण के ले आहे ते गहाण ठे वले तर मी अजून पैसा छापून तुम्हाला देऊ शकतो.
म्हणाल तर आत्ता लगेच.’’
‘‘म्हणजे आता आमचे कर्ज २००० डॉलर्स होणार आणि मग अजून अगदी
आयुष्याच्या अंतापर्यंत तुला व्याज द्यावे लागणार?’’
‘‘हो खरंय ते. पण असं बघा, तुमच्या मालमत्तेची किंमत वाढेल तसे मी तुम्हाला
अजून जास्त कर्ज देईन. तुम्ही काळजी करू नका. मालमत्तेची किंमत वाढतच जाते की
नाही? तुम्ही फक्त व्याज द्या, मुद्दल देऊ नका. मग तर झालं? मी तुमच्यासाठी अजून एक
काम करतो. तुमचे सगळे कर्ज एकत्र करतो. त्याला आपण एकत्रित कर्ज म्हणू. तुम्ही त्यात
यापुढे येणाऱ्या वर्षात जितके कर्ज घ्याल तितके त्या एकत्रित कर्जात धरले जाईल.’’
‘‘आणि तू वर्षामागून वर्षे कर वाढवशील?’’
‘‘अर्थातच! पण तुमचे उत्पन्न ही वाढेलच ना?’’
‘‘याच अर्थ या बेटावर आम्ही कष्ट करून जितके या बेटाचे उत्पन्न वाढवू तितकी
आमचे कर्जेही वाढतील?’’
‘‘अर्थात. अरे हेच नाही का इंग्लंड-कॅ नडा-अमेरिके त होत. अरे, असेच आहे की प्रगत
जगात. एक लक्षात घ्या, देशाची प्रगती त्यावर किती कर्ज आहे यावरच मोजली जाते आणि
तीच खरी मजबूत पत-पद्धती आहे. हे बघा, सगळा पैसा हा सोन्यावर आधारित आहे. तो
बँके कडून कर्जाच्याच स्वरूपात बाजारात येतो. राष्ट्रीय कर्जे ही उत्तम गोष्ट आहे. ती
माणसांना उगाच अति समाधानी होऊ देत नाही. ती सरकारांना एका अतिशय संपन्न आणि
शहाणपणाच्या वाटेवर घेऊन जाते. मी बँकर असल्याने तुम्हाला या नवीन सामाजिक
आणि आर्थिक उगमाच्या वाटेकडे तुम्हाला नेणारा एक वाटाड्या आहे. मी तुमची दिशा-
धोरणे ठरवीन आणि तुमच्या जगण्याच्या उच्च जीवनपद्धती निर्धारित करीन.’’
‘‘हे बघ ऑलिव्हर, आम्ही साधी निरक्षर भाबडी माणसे आहोत. आम्हाला तसले
प्रगत जगणं नकोय. आम्ही तुझ्याकडून एकही पैसा आता उधार मागणार नाही. आम्हाला
तुझ्याशी कोणतेही व्यवहार सुद्धा करायचे नाहीत.’’
‘‘मला तुमच्या या निर्णयाचे अतिशय वाईट वाटते आहे. तुम्ही ज्या क्षणी माझ्याशी
व्यवहार बंद कराल तेव्हा एक लक्षात असू दे की, माझ्याकडे तुमच्या स्वाक्षऱ्या आहेत.
माझे देणे देऊन टाका मुद्दल आणि व्याज सगळेच.’’
‘‘ते अशक्य आहे. आम्ही या बेटावर असणारे सगळे पैसे जरी तुला दिले तरी तुझे
कर्ज फिटणार नाही.’’
‘‘तो माझा प्रश्न नाही. तुम्ही स्वाक्षरी के लीय ना? हो के लीय तुम्ही, अगदी आनंदाने,
शुद्धीत राहून के लीय. आता त्या कराराप्रमाणे मी तुमची सगळी मालमत्ता ताब्यात घेत
आहे. तेव्हा तुम्हीच तर पैसा हवा म्हणून माझ्या मागे लागला होतात, आठवते? तुम्हाला जर
माझा असाच अनादर करायचा असेल आणि त्या करारचा भंग करायचा असेल तर मग
मला तो करार प्रसंगी बळ वापरून पाळावाच लागेल. तुम्ही या बेटावर मी म्हणेन ते आणि
तसेच काम कराल. आता हे सारे माझे आहे. निघा आता. उद्या तुम्हाला माझ्या आज्ञा
मिळतील.’’
ऑलिव्हरला हे पक्के माहीत होते, जो देशाचा पैसा ताब्यात ठे वतो तोच देश ताब्यात
ठे वतो. त्याला हेही ज्ञान होते की, लोकांवर राज्य करायचे असेल तर त्यांना निष्पाप,
अडाणी ठे वावे लागते किंवा त्यांचे लक्ष सतत दुसरीकडे विचलित करावे लागते. त्याला हेही
कळले होते की, या पाच लोकांतले दोन जरा जुन्या विचारांचे आणि तीन त्यातल्या त्यात
थोडे आधुनिक होते. त्यांच्या संध्याकाळच्या दीर्घ वादावादीनंतर इतके त्याने बरोबर
ओळखले होते. या सगळ्यात एक जुन्या नव्याचा सुप्त असा संघर्षही आहे हेही त्याने
आपल्या उपजत हुशारीने ताडले होते.
हॅरी जो सगळ्यात शांत आणि तटस्थ होता, त्याने आपण सगळ्यांनी मिळून दबाव
आणला पाहिजे हे वारंवार सांगितले होते. ही असली युनियनबाजी ऑलिव्हरला अजिबात
चालणारी नव्हती. कोणत्याही आर्थिक ताकदीला असले दबावगट, असले विचार करणारे
नकोच असतात. मग ती ताकद सार्वभौम राहत नाही. साहजिकच ऑलिव्हरने मग
त्यांच्यात फू ट पाडण्याचे ठरविले. त्याने त्या लोकांना आता एकमेकांविरुद्ध झुंजवायचे
ठरविले. ऑलिव्हरने दोन वर्तमानपत्रे छापायचे ठरविले. एक लिबरल लोकांसाठी तर दुसरे
सनातनी लोकांसाठी.
लिबरल लोकांच्या वर्तमानपत्राचा मथळा होता.
 ‘‘त्या सनातन्यांनी मोठ्या व्यवसायांना स्वतःला विकल्याने तुम्हाला मालक म्हणून
प्रतिष्ठेने जगता येत नाही.’’
सनातन्यांच्या वर्तमानपत्राचा होता, ‘‘राष्ट्रीय कर्जे आणि व्यवसायांची वाताहात ही
मुक्ततावाद्यांच्या राजकीय दिवाळखोरीमुळे निर्माण झाली आहे.’’
...आणि आपल्या गळ्यात कोणीतरी या साखळ्या बांधल्या आहेत. आणि आपल्या
हातात झुंजायला शस्त्रे दिली आहेत याचा काहीही सारासार विचार न करता त्या दोन्ही
समूहाच्या लोकांनी एकमेकांविरुध्ह दंड थोपटले. मनी मास्टरने आपले फासे फे कले होते.
आता दान कसे पडते याची वाट तो पाहू लागला.
हे सारे असे भीषण सुरू असताना एक दिवस टॉमला त्या किनाऱ्यावर एक वाहून
आलेली पेटी मिळाली. त्यात एक पुस्तक होते. त्याचा मथळा होता - ‘सामाजिक पतीच्या
धोरणांचे पहिले वर्ष’ त्याने एखाद्या अधाशासारखे ते वाचायला सुरुवात के ली.
‘‘अरे हे बघा.’’ तो ओरडला. आपल्याला हे कधीच कळायला हवे होते, पैशाची
किंमत ही सोन्यावर कधीच अवलंबून नसते, तर जो पैसा एखादी वस्तू खरेदी करायला
वापरला जातो त्यावर असते ती. अगदी साधेपणे सांगायचे झाले तर पैसा ही फक्त एक
प्रकारची हिशेबाची पद्धत आहे, म्हणजे एका खात्यातून दुसऱ्या खात्यात तो फिरविला
जातो आणि त्याचे हे फिरविणे त्या खरेदी-विक्रीच्या व्यवहारावर अवलंबून असते. एकं दर
उत्पादनाची एकू ण किंमत. म्हणजे प्रत्येक वेळी उत्पादन वाढले की पैसा वाढतो. कधीही
नवीन तयार होणाऱ्या पैशासाठी व्याज द्यायची गरज नसते. प्रगती ही सार्वजनिक कर्जांवर
ठरत नाही तर ती समाजातील प्रत्येकाला वस्तूंचे वाटप समान होते की नाही यावर ठरते.
किमतीची नेहमी खरेदी क्षमतेसाठी तडजोड के ली जाते. सामाजिक पत धोरण वगैरे-
वगैरे!... त्याला आपल्याला झालेला आनंद सहन होईना. तो अत्यंत आनंदाने त्याच्या चार
जुन्या मित्रांकडे धावतच निघाला.
आता टॉम त्यांचा शिक्षक झाला होता. त्याने इतरांना त्या सामाजिक पत (सोशल
क्रे डिट) पुस्तकातले सगळे काही शिकवायला सुरुवात के ली.
आपण आता हेच के ले पाहिजे. त्या बँकरच्या सोनेप्रमाण पैसा वगैरे गप्पांत आपण
फसता कामा नये. मी आता तुमच्या प्रत्येकाच्या नावाने एक खाते उघडतो. उजव्या बाजूला
जमा आणि डाव्या बाजूला खर्च असे वर्गीकरण करूयात. म्हणजे बघा असे-
समजा तुम्हाला प्रत्येकाला २०० डॉलर्स पाहिजेत. हे आपण जमा बाजूला लिहू.
आता समजा फ्रँ कने पॉलकडून १० डॉलर्सची वस्तू घेतली. आता आपण १०
डॉलर्सवजा करायचे म्हणजे फ्रँ कच्या जमा बाजूला १९० डॉलर्स राहिले आणि पॉलच्या
जमा बाजूला १० डॉलर्स वाढले म्हणजे २१० डॉलर्स झाले.
आता जिमने पॉलकडून ८ डॉलर्सची खरेदी के ली. जिमच्या खात्यातून ८ डॉलर्स
गेले. आता त्याच्या खात्यात १९२ डॉलर्स राहिले आणि पॉलकडे आता २१८ डॉलर्स झाले.
 पॉलने फ्रँ ककडून १५ डॉलर्सचे लाकू ड घेतले. त्यामुळे पॉलकडे आता २०३ डॉलर्स
राहिले आणि फ्रँ कच्या खात्यात २०५ डॉलर्स झाले.
आपण असे व्यवहर करीत गेलो आणि नीट मांडत गेलो तर एका खात्यातून दुसऱ्या
खात्यात इकडून तिकडे पैशाच्या नोंदी फिरवायच्या. थोडक्यात, असे समजा की
आपल्यापैकी एकाच्या खिशातून दुसऱ्याच्या खिशात पैसे जातायत.
आता जर कोणाला उत्पादन वाढविण्यासाठी पैसे हवे असतील तर आपण त्याला
तितक्या रकमेचे नवीन क्रे डिट (पत) देऊ. त्याने एकदा ते उत्पादन विकले की त्याचे क्रे डिट
परत क्रे डिट फं डात जमा होईल.
याचा अर्थ प्रत्येकाच्या खात्यात वाढ होईल आणि कोणीही कोणाकडून वैयक्तिक
पैसे उसने घेतलेले नसतील. हा सगळ्यांचा फायदा. हा आपल्या छोट्या देशाचा फायदा! तो
सगळ्यांनी समान वाटून खायचा. इथे आता पैसा हा फक्त सेवेचे साधन बनला आहे.
सगळ्यांना हे गणित आता कळले होते. ते सर्वजण मिळून, या छोट्या समाजाची
सामाजिक पत सांभाळू लागले. एक दिवस मग ऑलिव्हरला या सगळ्यांच्या सहीचे एक
सणसणीत पत्र गेले.
‘‘डिअर सर,
कोणतीही गरज नसताना तुम्ही आम्हाला, एका मोठ्या कर्जव्यवस्थेचा हिस्सा
बनवलेत आणि शोषण के ले. आम्हाला आता आमची अर्थव्यवस्था चालविण्यासाठी तुमची
गरज नाही. आता आमच्याकडे सर्व काही आहे. सोने, कर्ज आणि चोरांशिवाय, चोरीशिवाय
आता आमच्याकडे आमचा पैसा आहे. आम्ही या बेटावर आता कायमची एक सोशल
क्रे डिट पद्धत सुरू करीत आहोत. यातून सगळ्यांचा होणारा फायदा कर्जाची जागा घेईल.
जर तुम्ही तुमचे पैसे आम्ही फे डावे म्हणून कटकट के लीत तर आम्ही ते फे डू शकतो. पण
जितके घेतले तितके च. एक पैसा जास्तीचा नाही. तुम्ही जे मुळात कधीच कमावले नाही
त्यावर तुम्ही यापुढे हक्क सांगण्याचा प्रयत्नही करू नका. तो तुम्हाला अतिशय महागात
पडेल.’’
ऑलिव्हर आता मुळापासून हादरला. त्याचे साम्राज्य डळमळीत झाले. त्याची स्वप्ने
धुळीला मिळाली. काय करू शकत होता तो? त्या बेटावर या सणसणीत माणसांशी
लढायची ताकदच नव्हती त्याच्याकडे. सगळे युक्तिवाद वाया गेले असते कारण हे सगळे
सोशल क्रे डिटवाले झाले होते. आता त्यांच्यासाठी क्रे डिट ही काहीतरी अतर्क्य आणि
गोंधळाची गोष्ट राहिली नव्हती.
‘‘अरे या माणसांनी तर सोशल क्रे डीट नावाची नवीनच भानगड सुरू के लीय. हे
प्रकरण आता इथेच थांबणार नाही. ते जगभर पोहचेल. मी काय करू? यांची माफी मागू?
का त्यांच्यातलाच एक होऊन जाऊ? नाही. नाही मी तर आर्थिक बादशाह आहे. बँकर
आहे. मला त्यांच्यापासून दूर राहायला हवे.’’ ऑलिव्हरच्या मनात विचारांचे वादळ घोंघावू
लागले.
ऑलिव्हरने भविष्यात अजून एखादे नवीनच देणे काढू नये म्हणून त्यांनी
त्याच्याकडून एक करारपत्र सही करून घ्यायचे ठरविले. ज्यात तो जेव्हा या बेटावर आला,
तेव्हा त्याच्याकडे जे होते तितके च त्याच्या मालकीचे राहील. थोडक्यात काय तर एक बोट,
सोने असलेले पिंप, त्याची छोटी प्रिंटिंग प्रेस आणि कागद. बस्स! आता ऑलिव्हरला सोने
कु ठे दडविले ते सांगावे लागले. या लोकांनी ते शोधून काढले. त्या सोन्याबद्दल त्यांच्या
मनात आता फक्त घृणा होती. सोशल क्रे डिटने त्यांनी सोने कवडीमोल करून दाखविले
होते. ते पिंप उचलताना त्यांना खूप हलके लागले. जर त्यात सोने असते तर ते जड असते.
याचा अर्थ, त्यात सोन्याशिवाय इतरच काहीतरी होते. फ्रँ कचा संताप आता अनावर झाला.
त्याने कु ऱ्हाडीचा एक घाव त्या पिंपावर घातला आणि ते फोडले. आता सगळेच उघड
झाले. त्यात सोने नव्हतेच. होते काही दगड आणि इतर सटर-फटर सामान. त्या साध्या
भाबड्या लोकांना फारच धक्का बसला.
‘‘या माणसाने आम्हाला इतके फसविले. छे! आम्हाला वाटले त्यात प्रचंड सोने
असणार. आम्ही आमचे सारे कष्टाने उभे के लेले घरदार, मालमत्ता सगळे एका फडतूस
कागदावर विसंबून आणि या असल्या दगडांवर अवलंबून सोडून देत होतो. हा तर चक्क
आमच्याशी खोटे बोलून आणि आमच्या साधेपणाचा फायदा उठवून टाकलेला अमानुष
दरोडा आहे. असल्या फालतू माणसासाठी आम्ही एकमेकांशी भांडलो काय, हेवेदावे काय
मांडले, सगळेच भयानक आणि असह्य.’’
फ्रँ कच्या अंगाचा नुसता तिळपापड होत होता त्याने तिरमिरीने शेवटी कु ऱ्हाड
उचलली आणि तो ऑलिव्हरच्या शोधात निघाला, पण तो हरामखोर बँकर होता कु ठे ? तो
कधीच पळून गेला होता.
त्यानंतर ऑलिव्हरचा कधीही पत्ता लागला नाही. कधीही नाही, अगदी आजही त्याचा
काहीही मागमूस नाही.
काही वर्षांनी त्या बेटावरून त्यांना एक दूरवर जाणारे जहाज दिसले. त्यांनी झाडांवर
चढून, जाळ पेटवून मदतीची याचना के ली. ते जहाज जवळ आले. त्याने नांगर टाकला. ही
सर्व माणसे त्यावर चढली आणि मजल दरमजल करीत आपल्या जिवलगांकडे आणि
मायदेशाकडे परतली. त्यांनी आपल्या सोबत ते पुस्तकही नेले होते. वास्तविक ऑलिव्हरने
त्यांना एक धडा दिला होता. तो धडा ते कधीही विसरणे शक्य नव्हते. ते ज्या देशात परत
गेले. तिथे सोशल क्रे डिट नावाचे धोरण राबविले गेले आणि त्या देशातल्या सर्व लोकांना
पैशाच्या दादागिरीशिवाय निर्लेप आणि समाधानी आयुष्य जगायला मिळाले.
चलन कसे निर्माण झाले? त्यामागचे हेतू किती व्यवहार सुलभीकरण करणारे होते?
आणि नंतर त्यात कसे कु टिल, विषारी हेतूंचे विष पेरले गेले? याचे उत्तम उदाहरण या
गोष्टीत दिसून येते. या गोष्टीवर चलनाचे अर्थकारणीय विश्व अतिशय सोपे करून
सांगितल्याचा दोषारोप विद्वान मंडळी करतीलच पण अगदी मनापासून सांगतो, सगळ्या
गोष्टी मूलभूत सोप्याच असतात. त्या उग्र-जटिल आणि अत्यंत किचकट-व्यामिश्र करणे हा
सामान्यांना गोंधळून टाकण्याचा भाग असतो, इतके लक्षात ठे वले तरी पुरे! लोक एखादी
गोष्ट फार क्लिष्ट होत गेली की दुर्लक्ष करतात, हे सामान्यांचे मर्मस्थान या सगळ्या
व्यूहरचनेच्या मुळाशी आहे. सामान्यांचे कोणत्याही गोष्टीच्या खोलात न जाण्याचे, मूलभूत
आकलन न करून घेण्याचे मर्मस्थान, त्यांना वेठीला धरणाऱ्या या सूत्रधारांचे बलस्थान
आहे.
बँक नावाच्या तद्दन पोकळ व्यवस्थेचे भेदक दर्शन घडवणारी ही प्रश्नोत्तरे पाहा-
खालील प्रश्नोत्तरे ब्रिटिश मॅगेझिन पंचच्या (Punch) ३ एप्रिल १९५७ च्या अंकात प्रसिद्ध
झाली होती. बँक या उद्योगाचा वाचकांना योग्य तो परिचय व्हावा आणि त्याबद्दलची
मनाची तयारी व्हावी म्हणून इथे देत आहे.
प्रः बँका कशासाठी असतात?
उ : पैसा कमविण्यासाठी
प्रः कोणासाठी, ग्राहकांसाठी ना?
उः नाही. बँकांसाठी!
प्रः बँके च्या कोणत्याही जाहिरातीत हे का सांगितले जात नाही?
उः कारण ते योग्य दिसणार नाही, पण बँकांचे आर्थिक अहवाल बघा. त्यात त्यांच्या राखीव
निधीच्या स्वरूपात जो पैसा दिलेला असतो, तो म्हणजे त्यांनी कमावलेला पैसा.
प्रः म्हणजे ग्राहकांकडून कमावलेला?
उः असे गृहीत धरायला हवे.
प्रः पण त्यात काही पैसा हा अॅसेट्सच्या स्वरूपात असतो तो काय? तोही त्यांनी
कमावलेलाच?
उः नाही, तो पैसा म्हणजे, ज्याद्वारे त्यांनी पैसा कमविला.
प्रः अच्छा! आणि हा सगळा पैसा ते कु ठे तरी सुरक्षितपणे ठे वतात?
उः अजिबात नाही. ते हा पैसा ग्राहकांना कर्जे म्हणून देतात.
प्रः म्हणजे तो त्यांच्याकडे नसतोच?
उः बरोबर.
प्रः मग त्या अॅसेट्सचे काय?
उः पैसा परत मिळावा म्हणून ती ठे वतात.
प्रः म्हणजे त्यांचा काहीतरी पैसा कु ठे तरी सुरक्षितपणे ठे वलेला असेलच की?
उः असतो ना! ज्याला ते ‘लायबलिटी’ असे म्हणतात.
प्रः पण जर तो त्यांना मिळणार असेल तर तो ‘लायबलिटी’ कसा असेल?
उः कारण तो त्यांचा नाही.
प्रः मग तो त्यांना कसा मिळेल?
उः तो त्यांना ग्राहकांनी उसना दिलेला असतो.
प्रः एक मिनिट, म्हणजे ग्राहक बँके ला पैसा उसना देतात?
उः होय! एक अर्थाने! ते पैसा बँकांच्या खात्यात जमा करतात, म्हणजे तो बँके ला उसना
दिल्यासारखा आहे.
प्रः बँका त्याचे काय करतात?
उः त्या तो दुसऱ्या ग्राहकांना उसना देतात.
प्रः पण तुम्ही म्हणालात की, बँका जो पैसा ग्राहकांना उसना देतात तो म्हणजे अॅसेट्स?
उः होय.
प्रः म्हणजे अॅसेट्स आणि लायबलिटी एकच आहे?
उः लेखाच्या व्याख्येप्रमाणे असे आपण म्हणू शकत नाही.
प्रः अरे! पण तुम्ही तर आताच तसे म्हणलात की! असे बघ, मी माझ्या खात्यात शंभर रुपये
भरले . मला हवे तेव्हा ते परत द्यायला बँक बांधील (लायेबल) आहे. याचा अर्थ ती
लायबलिटी झाली पण ते तोच पैसा दुसऱ्या कोणाला तरी उसना देतात आणि मग तो
माणूस त्यांना तो द्यायला बांधील होतो याचा अर्थ हाच पैसा अॅसेट्सही झाला. आत हे
तेच शंभर रुपये आहेत, नाही का?
उः होय पण...
प्रः म्हणजे बँके चा स्वतःचा काहीच पैसा नाही कारण अॅसेट्स आणि लायबलिटी
एकमेकं ना अकौंटीग (लेखा) बुक्समध्ये कॅ न्सल करतात.
उः तुम्ही म्हणता ते तत्त्वतः खरे आहे.
प्रः ते सोडा. मला सांगा, जर त्यांचा स्वतःचा असा काहीच पैसा नाही तर मग त्यांच्याकडे
इतका प्रचंड राखीव निधी कु ठून आला?
उः मी तुम्हाला सुरुवातीलाच सांगितले, तो त्यांनी कमावलेला पैसा आहे.
प्रः कसा?
उः सांगतो! त्यांनी तुम्हाला तुम्ही बँके त ठे वलेले १०० रुपये इतरांना उसने देऊन त्यावर
काहीतरी व्याज कमविले.
प्रः किती?
उः ते बँके च्या व्याजदरावर अवलंबून आहे. समजा १० टक्के . तो त्यांचा नफा आहे.
प्रः तो माझा का नफा नाही? ते माझे पैसे होते ना?
उः बँके च्या प्रस्थापित कार्यपद्धती प्रमाणे...
प्रः मी पैसे ठे वले तेव्हा मी का व्याज आकारले नाही?
उः तुम्ही आकारले की!
प्रः किती?
उः ते परत बँके च्या प्रचलित दरावर आहे, पण समजा २ टक्के !
प्रः पण म्हणजे हे टक्के त्यांनीच ठरविले ?
उः होय आणि तेही जर तुम्ही पैसे काढणार नसाल तरच.
प्रः मी ते का काढणार नाही? जर मला तसे करायचे असते तर मी ते जमिनीत पुरून नसते
का ठे वले ?
उः त्यांना तुम्ही ते काढून घेतलेले आवडणार नाही.
प्रः का नाही? मी ठे वतो तेव्हा जर ती त्यांची लायबॅलिटी असेल आणि मी ते काढून त्यांची
लायबॅलिटी कमी के ली तर त्यांना ते का आवडणार नाही? आश्चर्य आहे!
उः नाही. कारण तुम्ही ते काढून घेतले तर ते लोकांना काय उसने देणार?
प्रः एक मिनिट, पण मला जर ते काढायचेच असतील तर ते थांबवू शकत नाहीत.
उः अगदी बरोबर.
प्रः पण मग त्यांनी अगोदरच ते दुसऱ्या ग्राहकाला उसने दिले असतील तर?
उः मग ते तुम्हाला दुसऱ्या कोणाच्या तरी जमेतून तुमचा पैसा परत करतील.
प्रः पण त्यालाही जर ते हवे असतील तर?
उः तुम्ही आता वाद घालीत आहात..
प्रः छे ! उलट मी जे घडू शके ल, तेच बोलतो आहे. समजा सगळ्या जमाकर्त्यांनी आपापले
पैसे काढून घेतले तर?
उः बँके ची म्हणून जी काही सिद्ध झालेली थिअरी आहे, त्यात असे घडणे शक्य नाही.
प्रः म्हणजे अशी कोणती बँक आहे का जी असे पैसे परत करण्याची खात्री देत नाही?
उः असे मी म्हणत नाहीये.
प्रः तुम्ही तेच म्हणताहात. जाऊ दे तुम्हाला मला आणखी काही सांगायचे आहे?
उः झाले माझे. मला सांगा तुम्ही बँके त खाते कधी उघडताय?
प्रः एकच शेवटचा प्रश्न
उः बोला की.
प्र : त्यापेक्षा मी जाऊन बँकच उघडली तर ते बरे नाही का?
●●●
 प्रकरण चार : खेळियांची अनवट
गुंतवळ आणि तिची उकल
विकीलिक्सने २०१७ सालात दिलेल्या नवीन माहितीतून जे पदर उघडकीस आले
आहेत त्यातून अमेरिकन सरकार हे सूत्रधारांच्या हातातले बाहुले आहे यावर पुन्हा एकदा
प्रकाश पडला आहे. http://thegreaterpicture.com या वेबसाईटवर दिल्याप्रमाणे
रॉकफे लर त्या जगातल्या तेरा प्रमुख कु टुंबापैकी आहेत, जे हे जग नियंत्रित करतात. यात
असणाऱ्या कु टुंबांची नावे खालीलप्रमाणे-
रॉथशिल्ड्स (Rothschilds) , रॉकफे लर (Rockefeller) , वॉरबर्ग (Warburg) , मॉर्गन
(Morgan), ब्रूस (Bruce) , कॅ वेन्डीश (Cavendish) , डी मेडिसी (De Medici), हॅनोव्हर (Hannover),
हासबर्ग (Habsburg), क्रू प (Krupp), प्लांटगेनेट (Plantagenet), रोमनोव्ह (Romanov), सिंक्लेअर
(Sinclair) आणि विंडसर (Windsor)
यातले रॉथशिल्ड्स, रॉकफे लर, मॉर्गन आणि वॉरबर्ग ही थोरली पाती.
हे सर्व शक्तिशाली लोक ज्या काही मोजक्या छोट्या सरादारांसोबत ह्या जगाला
नाचविण्याचा उद्योग करतात त्यांची नावे अशी- अॅग्नेली (Agnelli) , बुश (Bush) , फोर्ड
(Ford) , कु न्ह (Kuhn) , लोएब (Loeb) , मनगमरी (Montgomery) , रूझवेल्ट (Roosevelt) आणि
स्चीफ (Schiff) .
या मोठ्या आणि छोट्या पातींचे दलाल म्हणून जे निष्ठेने काम करतात त्यात खालील
नावे घेतली जातात.
हेन्री किसिंजर (Henry Kissinger) , डिक चेनी (Dick Cheney) , बिल आणि हिलरी
क्लिंटन (Bill and Hillary Clinton) , वॉरेन बफे ट (Warren Buffet) (संदर्भ - विकीलिक्स - Carter
Cables III ).
हे रॅके ट सतत बदलत असते पण अगदी थोडक्यात सांगायचे तर, ही सर्व माणसे
मिळून जगाची संपत्ती, सत्ता आणि लोकांची आयुष्ये नियंत्रित करतात. जसे सर्व रस्ते
रोमकडे जातात तसे या जगातल्या सूत्रधारांच्या गुंतवळीचे सर्व अदृश्य धागे हे
रॉथशिल्ड्सशी जोडले आहेत. जिथे म्हणून काही अमाप आहे, जिथे म्हणून काही अवैध
आहे, जिथे म्हणून काही अतिशय समृद्ध आहे, त्याची सर्व पाळेमुळे रॉथशिल्ड्स या एकाच
वृक्षाशी जोडली जातात.
 रॉथशिल्ड्सचा सगळा प्रभाव रॉयल्टी म्हणजे निष्ठेतून आला आहे. त्यांनी ही निष्ठा
नात्यातून म्हणजेच लग्नसंबंधातून बांधली आहे. रॉथशिल्ड्सच्या कु टुंबातील सगळ्यांनी
आपले नवरे, बायका हे एखाद्या व्यावसायिक संबंधांतून जोडले आहे किंवा व्यावसायिक
संबंधांचे सर्व दोर हे लग्नात बांधले आहेत असे म्हणू हवे तर! त्यांची आपल्याच वर्तुळातील
लग्ने हा एक व्यवसाय विस्ताराचा अतूट भाग आहे. दोन शतकांच्या त्यांच्या साम्राज्याचे
आपापसातील नातेसंबंध हे सुद्धा बुलंद असे चिरे आहेत.
रॉथशिल्ड्स, रॉकफे लर आणि मॉर्गन हे कळीचे सूत्रधार. या सगळ्यावर ओपेनहायमर
आणि ओपेनहेम या दोन ज्युईश कु टुंबांचे सावट आहेच. ह्याचा माग काढीत गेले की
वेगळेच काही हाती लागते. ओपेनहायमर्स बव्हेरियन यांचा बंड देर गेरचेटन (Bund der
Gerechten) नावाचा एक आद्यपुरुष. ओपेनहेम हा बंडच्या निकट वर्तुळातला. या बंडने
रॉथशिल्ड्सबरोबर कार्ल मार्क्स नावाच्या बुद्धि-मान माणसाला हेरले. त्याला मेसन बनविले
आणि कम्युनिस्ट जाहीरनामा लिहायला पैसा पुरवला.
जर्मनीतली १८४८ ची कम्युनिस्ट क्रांती हाताळणारा हेन्री ओपेनहेम हा ओपेनहेम
कु टुंबाचा घटक. आजही कम्युनिस्ट पक्षाचे अधिकारी बंडला आपला पूर्वज मानतात.
ओपेनहायमर्स मात्र रॉथशिल्ड्सचे घनिष्टमित्र. कार्ल माक्र्सची एक गंमत बघा. माक्र्स
इंग्लंड आणि फ्रान्समध्ये शिकला आणि त्याने साम्यवादाची मांडणी के ली. पण या सगळ्या
कल्पना कोणीतरी त्याला सांगितल्या असाव्यात आणि मग त्याने आपल्या बुद्धि-मत्तेचा
उपयोग करीत त्या लोकांपुढे त्यांना रुचेल अशा मांडल्या असाव्यात असे वाटायला जागा
आहे कारण हे बरुच लेव्हीने माक्र्सला लिहिलेल्या पत्राचे काही भाग पहा. यात अॅडम
वैनशाफ्टच्या झायोनिस्ट चौकटीतल्या समाजवादाचे प्रतिबिंब पडले आहे.
ज्युईश माणसे स्वतःचेच देवदूत आणि स्वयंभू आहेत. त्यांना जगातील सर्व वर्ण,
आघाड्या आणि राजघराणी संपुष्टात आणून के वळ स्वतःचे वर्चस्व या जगात आणायचे
आहे. नवीन जगाच्या रचनेत ज्यूंना सगळे काही आपले हवे आहे. एकदा का सगळ्या
जगावर ज्यू राज्य करू लागले की मग ते सगळ्या खाजगी मालमत्ता ताब्यात घेतील आणि
नव्या सरकारच्या मालकीचे करतील. ताल्मूदचे वचन पूर्ण होईल, ज्यात मेसोनिक काळ
येणार असून जगातील सर्व मालमत्ता ज्यूंची असेल असे सांगितले गेले आहे ('Revue de
Paris', p. 574, June 1, 1928).

सखोल आकलनासाठी हे सगळेच नीट बघणे महत्त्वाचे आहे-

१७८५ साली तत्कालीन बव्हेरियन सरकारने अॅडम वैनशाफ्टचा ख्रिश्चॅनिटी
मानणारी सरकारे उद्ध्वस्त करण्याचा प्लॅन समोर आणला, पण तो इथेच थांबला नव्हता,
असे अनेक इतिहासकार लिहितात. जर्मनीत पण त्याचा असाच एक अस्थिरता
आणण्याचा प्रयत्न हाणून पाडण्यात आला, पण इतर देश यातून काहीच शिकले नाहीत.
 अशाच प्रकारची एक योजना म्हणून फ्रें च राज्यक्रांती घडवण्यात आली आणि तेच
मॉडेल वापरून जर्मनीत ‘लीग ऑफ द जस्ट’ स्थापन करण्यात आली. तिच्या शाखा
गुप्तपणे ब्रसेल्स, लंडन, पॅरिस आणि स्वित्झर्लंडमध्ये उघडण्यात आल्या. कार्ल मार्क्स याच
‘लीग ऑफ द जस्ट’ सदस्य बनला होता. अॅडम वेनशाफ्टने सत्तर वर्षांपूर्वी उद्धृत
के लेल्या मांडणीच्या आधारे लिखाण करायला मार्क्सला या लीगने कामावर ठे वले होते.
अॅडम वैनशाफ्ट १८३० मध्ये मरण पावला पण त्याने मागे सोडलेल्या एका अस्थिरतेच्या
मांडणीवर मार्क्सने १८४४ साली फ्रे डरिक एन्गेल सोबत काम करून ‘लीग ऑफ द
जस्ट’साठी त्याचा प्रसिद्ध Manifest der Kommunistichen Partei (द कम्युनिस्ट मनीफे स्टो)
लिहिला. ते १८४८ साल होते. ते प्रसिद्ध झाल्यावर ‘लीग ऑफ द जस्ट’चे नाव बदलून
‘लीग ऑफ द कम्युनिस्ट’ असे करण्यात आले.
काळाचा सूड असा की, ज्या १ मे दिवशी जगभरचे कम्युनिस्ट जागतिक कामगार
दिन साजरा करतात, तो खरा तर या अॅडम वैनशाफ्टने निर्मिलेल्या ‘इल्युमिनिटी’चा
स्थापना दिवस आहे. अजून एक योगायोग असा की, कम्युनिस्ट जो लाल पंचतारा (RED
Pentagram) मानचिन्ह म्हणून मिरवितात; ते खरे तर, ज्याची दोनशे वर्षे युरोपच्या आर्थिक
विश्वावर अनभिषिक्त सत्ता आहे, त्या रॉथशिल्ड्सच्या आद्यपुरुषाचे सन्मानचिन्ह आहे.
मेयर अॅम्स्चेल रॉथशिल्ड्सने २३ फे ब्रुवारी १७४४ रोजी आपल्या पाच पुत्रांच्या नावाने जे
लाल ढालीचे चिन्ह (RED SHIELD) आपल्या प्रासादावर लावले ते आहे. त्यात या
कम्युनिस्टांच्या मानचिन्हाचा उगम आहे.
म्हणजे अॅडम वैनशाफ्ट आणि हाऊस ऑफ रॉथशिल्ड्स यांनी एका अर्थाने ही
धर्माचा रंग असणारी राजकीय चळवळ सुरू के ली.
१८९० मध्ये या जागतिक बदलाच्या चळवळीत एक व्लादिमिर इलिच उल्यानोव्ह
(Vladimar Ilyich Ulyanov) नावाचा धारदार युवक सामील झाला. त्याचे पुढे नामकरण झाले
निकोलाय लेनिन. ‘जॅकोबीन क्लब्ज’ (Jacobin Clubs) असे नाव असलेल्या इल्युमिनिटीच्या
बंडखोरांनी फ्रान्समध्ये १६ व्या लुईची राजवट उलथवून टाकली. पुढे त्यांच्याच सहकारी
मंडळींनी बोल्शेविझ्मच्या नावाने रशियन टी झारच्या राजवटीला १९१७ मध्ये नेस्तनाबूत
के ले. या क्रांतीला रशियन क्रांती असे म्हणतात. हे साल होते १९१७. रशियन बंडखोरांना
युरोपियन आणि अमेरिके तील बँकर्सनी आर्थिक रसद पुरविली होती. लेनिनची प्रेरणाच
मुळी माक्र्सचा कम्युनिस्ट मॅनिफे स्टो होता. या सगळ्यामागे ‘हाऊस ऑफ रॉथशिल्ड्स’चे
भक्कम पाठबळ होतेच.
None Dare Call It Conspiracy ‘या आपल्या प्रचंड खपाच्या पुस्तकात गॅरी अॅलन
लिहितो ते फार महत्त्वाचे आहे.’ तुम्ही जर कार्ल मार्क्सच्या कम्युनिस्ट मॅनिफे स्टोचा
अभ्यास के ला तर मार्क्सच्या मांडणीचे मर्म क्रांतीने तळागाळातील लोकांची समाजवादी
राजवट प्रस्थापित करण्याचे आहे. या शोषितांची समाजवादी सत्ता आल्यास तीन गोष्टी
घडतील.
१. सर्व प्रकारच्या खाजगी मालमत्तेचा नाश
२. कु टुंबव्यवस्था नष्ट करणे.
३. धर्म नावाच्या अफू च्या गोळीचे निर्दालन
अॅलन पुढे लिहितो, ‘‘हे सारे घडवून आणायला एक प्रबळ वैचारिक बैठक मिळावी
म्हणून कार्ल मार्क्सला ‘द लीग ऑफ जस्ट मेन’ या नावाच्या एका रहस्यमय संस्थेने
दिनदुबळ्या लोकांना तो जणू शोषितांचा जननायक वाटावा असा कम्युनिस्ट मॅनिफे स्टो
लिहायला सांगितला. हा मॅनिफे स्टो खरे तर मार्क्स लेखक म्हणून प्रस्थापित व्हायच्या
आधीपासूनच उपलब्ध होता. इल्युमिनिटी या सूत्रधारांच्या संघटनेचा बव्हेरियामधील
जन्मदाता अॅडम वैनशाफ्टने लिहिलेल्या काही तत्त्वे आणि योजनांच्या लिखाणाच्या
आधारावर मार्क्सने तो अत्यंत तर्क शुद्धरित्या सूत्रबद्धपणे गुंफला इतके च. इल्युमिटीवर
देशविरोधी कारवायांमुळे १७८६ साली बंदी आल्याने ‘लीग ऑफ जस्ट’ ही वेगळ्या
नावाची संस्था काढण्यात आली आणि हा मॅनिफे स्टो काही अभ्यासू लोकांकडून वाखाणला
जाईल याची व्यवस्था करण्यात आली. ( संदर्भ : None Dare Call It Conspiracy, Allan, Concord
Press, 1971, p. 25.)
कार्ल मार्क्सने भांडवलशाहीची सद्दी संपुष्टात यावी यासाठी हा वर्गसंघर्ष उभा के ला.
नव्हे त्याला तो करायला फर्मावले गेले. मार्क्सच्या मांडणीत सामान्य माणसांच्या
नायकत्वाने वर्गविरहीत कम्युनिस्ट समाज उदयाला येईल आणि तो गरिबांच्या-मजुरांच्या
हक्काचे संरक्षण करेल आणि मग प्रत्येक जण शांतता, प्रगती आणि स्वातंत्र्याच्या वाटेवर
जीवन जगू लागेल. इथे मग सरकार, पोलीस अथवा सैन्य यांची गरजच भासणार नाही.
ज्याला आदर्शवादी मानता येईल, असे एक गोंडस चित्र मार्क्स रंगवतो. सत्ता करणारा वर्ग
कधीही आपले अधिकार सोडणार नाही. त्यामुळे या संघर्षाला हिंसेशिवाय पर्याय नाही
असेही तो हिरिरीने मांडतो. ही मांडणी भुके ल्या, तळागाळातील समाजासाठी अत्यंत
आकर्षक अशीच आहे. यातली मेख अशी आहे की, कम्युनिस्ट नेते मात्र या राष्ट्राच्या संपत्ती
समान वाटपाला अपवाद असतील असे कु ठे ही हा विचार सांगत नाही. तरी अनेक रशियन
अथवा चिनी नेत्यांच्या डामडौलाचे जग साक्षीदार आहे. कम्युनिस्टांच्या विचारामागे
जगातील संपत्तीचे समान वाटप झाले पाहिजे हे तत्त्व नसून, त्या विचाराच्या आड लपून,
श्रीमंतांना जगाचा ताबा आपल्या हातात ठे वायचा आहे असे आहे. कम्युनिस्ट कम्युनिझम
चालवतात हा अजून एक भ्रम आहे. त्यांच्यामागे असणाऱ्या काही भांडवलवादी शक्ती
कम्युनिझमच्या चालक आहेत. कम्युनिझम आणि समाजवाद ही हत्यारे आहेत या मूठभर
लोकांची. ते लोकांना आपली वाटणारी सरकारे मॉस्को किंवा बिजिंगमधून चालवली जात
नाहीत, तर न्यूयॉर्क , लंडन किंवा पॅरिसमधून त्यांची सूत्रे हलतात. ह्या देशांच्या
सार्वभौमत्वावर घाला घालण्याची ही आयुधे आहेत हेच लोकांना कळत नाही. फ्रें च क्रांतीने
हे मॉडेल पेरले गेले आणि तिथपासून वेगवेगळ्या इझमच्या नावाने या उलाढाली सातत्याने
सुरू आहेत. अगदी जॉर्ज वाशिंग्टनच्या काळातही असल्या शक्ती अमेरिकन सरकारला
उलथवून टाकू शकतात याची त्याला कल्पना होती.
डेस ग्रिफिन आपल्या ‘फोर्थ राईश ऑफ द रिच’ (Fourth Reich of the Rich) या
पुस्तकात पान ५७ वर नमूद करतो की, अमेरिके त तिथल्या मूळच्या तेरा कॉलनीज एकत्र
असताना इल्युमिनिटीच्या सूत्रधारांनी अमेरिके त घुसखोरी करण्याचे अखंड प्रयत्न के ले.
अमेरिके ची आधी घटना तयार के ली गेली आणि मग सगळ्या कॉलनीज एकत्र आणून
अमेरिकन रिपब्लिक निर्माण झाले, पण इल्युमिनिटीने त्या तेरा कॉलनीत आपले पंधरा
मेसोनिक लॉजेस उभारली. न्यूयॉर्क मध्ये १७८५ मध्ये कोलंबिया लॉज स्थापन झाला.
त्याच्या सदस्यात गव्हर्नर डी व्हिट क्लिंटन (De Witt Clinton) तर होताच पण फ्रँ कलीन
रूझवेल्टचा पूर्वज क्लिंटन रूझवेल्ट हाही होता. त्या पुढच्याच वर्षी व्हर्जिनियात एक लॉज
स्थापन झाले, ज्याचा सदस्य थॉमस जेफरसन होता. अॅडम वैनशाफ्टचा तत्कालीन
अराजकाचा मनसुबा, त्याकाळच्या बव्हेरियन सरकारने जागरूकतेने पकडल्यावर त्याच्या
समर्थनार्थ जेफरसन आक्रमकपणे उतरला. अॅडम वैनशाफ्ट हा अत्यंत उत्साही
मानववंशशास्त्रज्ञ असल्याचे जेफरसनने ठणकावून सांगितल्याची नोंद आहे. वास्तविक
इल्युमिनिटीच्या उद्योगाबद्दल सावध इशारे अमेरिके त देण्यात आले होते. १९ जुलै
१७९८रोजी हार्वर्ड विद्यापीठाचा अध्यक्ष डेव्हिड पाप्पेन याने तर पदवीधर वर्गात
इल्युमिनिटीचे घातक उद्योग अमेरिके त शिरले आहेत याचा जाहीर उच्चार के ला. तिकडे
डेल विद्यापीठाच्या टिमोथी ड्वाईटने (हा एक मान्यवर अमेरिकन शिक्षणतज्ज्ञ आणि
लेखक होता) असेच सावधगिरीचे इशारे प्रसृत के ले. जॉर्ज वाशिंग्टनला जी. डब्ल्यू.
स्नायडर नावाच्या तत्कालीन समाजशास्त्रज्ञाने इल्युमिनिटीच्या अमेरिके तील उद्योगांबद्दल
एक पुस्तक पाठवले होते. त्याचे उत्तर देताना जॉर्ज वॉशिंग्टन लिहितो, ‘‘इल्युमिनिटीचा
कारस्थानी अजेंडा आणि त्यांचे उद्योग अमेरिके त हातपाय पसरत आहेत याची मला शंका
नाही. फ्री मेसन लॉजेस नावाच्या काही प्रवृत्ती गोपनीय खलबते करीत समाजात विष
कालवत आहेत हेही माझ्या लक्षात आले आहे.’’
कम्युनिझमच्या नावाखाली झारची तथाकथित अन्यायी राजवट संपवून रशियाचा
ताबा घेणारे हे कम्युनिस्ट कसा राज्यकारभार करतात याचे उत्तम उदाहरण रशिया-चीन हे
देश आहेत. आज जगातील साधारण एकतृतीयांश लोकसंख्या कम्युनिस्ट लेबल लावलेल्या
राजवटीत जगते आहे. मात्र यातील के वळ १० टक्के लोक हे कम्युनिस्ट पक्षाचे सदस्य
आहेत. कम्युनिस्ट पक्षाला विरोधी पक्ष मान्य नसतो आणि मतदारांना निवडणुकीत पर्याय
नसतो. कम्युनिस्ट पक्ष हेच एक सरकार आहे. त्यातले उच्चपदस्थ मोजके लोक सर्व काही
ठरवतात. एका अर्थाने कम्युनिस्ट देश हे उघड्यावरच्या छळछावण्यांचे (pen air concentration
camps) आहेत. मार्क्सच्या बुद्धि-मानी, क्रांतिकारक वगैरे मांडणीनुसार राज्य चालवूनही
कम्युनिस्ट देशातले संघर्ष, गुन्हेगारी आणि असमान जगण्याचे कोणतेही प्रश्न या देशात
सुटलेले नाहीत. याशिवाय या देशात सातत्याने नागरिकांची मुस्कटदाबी आहे ती वेगळीच.
कम्युनिस्ट देशात दारिद्र्यरेषेखालील लोक वाढून मूठभर लोकांकडे बहुतांश संपत्तीचे
कें द्रिकरण झालेले आहे. लोकशाही राष्ट्रात मात्र हे चित्र इतके भेसूर नाही. मुळात ही
थिअरी आली ती समानतेसाठी आणि तिरस्कार आणि लुटीच्या निर्दालनासाठी, पण आज
तेच सगळ्यात मोठे वर्णीय संघर्षाचे आणि मानवी स्वातंत्र्याच्या गळचेपीचे अड्डे बनले
आहेत. कम्युनिझम ही तळागाळातील लोकांच्या मुक्ततेची चळवळ नाही तर अडाणी
पददलित लोकांच्या आयुष्यावर ताबा मिळवायची काही मुठभर धनाढ्य सूत्रधारांनी
आखलेली खलबते आहेत. आधी अशा अनेक देशात समाजवादी, साम्यवादी राजवटी
निर्माण करायच्या आणि नंतर त्यांचे सुसूत्रीकरण करीत हे सर्व देश आपल्या योजनेच्या
उद्दिष्टासाठी गहाण ठे वायचे, हे अतिशय चलाख आणि अमानुष कारस्थान आहे. एका
जागतिक एकछत्री महान राष्ट्राची ‘युनो’ नावाच्या एका तकलादू बुरख्याआड निर्मिती
करायची असे हे पाताळयंत्री उद्योग आहेत. हे सूत्रधार आंतरराष्ट्रीय बँकर्स आहेत. रशिया,
चीन या देशातले अर्थकारण ही मंडळी पडद्यामागून चालवीत आहेत. कार्ल मार्क्सच्या
उदयाआधी तब्बल सत्तर वर्षे अॅडम वैनशाफ्टने याचे सुतोवाच करून ठे वले होते. संपूर्ण
जगाचे एक सरकार अशी ती मांडणी के ल्यानंतर त्याच्या बगलबच्च्यांनी देशोदेशींच्या
सरकारात अस्थिरता माजवण्याचे उद्योग अव्याहतपणे सुरू ठवले. त्यामागची आर्थिक
ताकद या बँकर्सनी उभी के ली कारण संघर्षातून अधिक पैसा आणि पैशातून अधिक
अधिकार अशा अर्थचक्राचे ते चालक आहेत. या चालकांचे उद्दिष्ट आहे 'Novus Ordo
Seclorum' या लॅटिन शब्दाचा अर्थ आहे ‘वन वर्ल्ड ऑर्डर.’ शक्य असेल तिथे मतदानातून,
नसेल तिथे कम्युनिझम, समाजवाद, साम्यवाद अशा मांडणीतून आणि हेही नसेल तिथे
लष्करी बळाचा अमानुष वापर करीत त्यांना हे साध्य करायचे आहे. यात मग देशोदेशीच्या
परंपरागत संस्कृ ती लयाला जातील. सारे एकजिनसी व्यवस्थेवर उभे राहणारे जग हवे तसे
वाकवायला सोपे जाईल. विविधता मग ती माणसांची, जगण्याची, संस्कृ तीची कोणतीही हे
घडू देणार नाही म्हणून ती संपविण्याचे हे कारस्थान आहे. ख्रिश्चन समाजात निरीश्वरवादी
विचारसरणी, कम्युनिस्ट समाजात ख्रिश्चनवाद असे अनेक परस्परविरोधी संघर्ष उभे करून
त्या समाजाला खिळखिळे करण्याचे कारस्थान ही माणसे करीत राहतात. तरीही ज्या
कोणा सूज्ञ वाचकाला हे सगळे काल्पनिक वाटत असेल त्यांनी इंग्लंडचा पंतप्रधान विन्स्टन
चर्चिल ८ फे ब्रुवारी १९२०च्या इलस्ट्रेटेड संडे विकलीमध्ये काय लिहितो ते वाचणे
आवश्यक आहे. ‘‘अॅडम वैनशाफ्टपासून ते कार्ल मार्क्स ते ट्रोट्स्की ते बेलल - कु न्ह ते
रोझ लक्सेमबर्ग ते इमा गोल्डमन अशी ही जगातील अनेक खलबते सातत्याने अखंड चालू
आहेत. या सगळ्या खलबतांनी लक्षात यावा असा सहभाग. फ्रें च राज्यक्रांतीचे शोकपर्वात
रूपांतर के लेला आहे. एकोणिसाव्या शतकातील प्रत्येक महत्त्वाच्या अनपेक्षित घटनेत
यांचा हात आहे. आता या युरोप, अमेरिके तल्या माफिया लोकांनी रशियाला अगदी तिचे
के स गच्च धरून आपल्या पोलादी कवेत घेत ते त्या प्रचंड राष्ट्राचे अनभिषिक्त सूत्रधार
बनले आहेत.’’ (Ref : None Dare Call It Conspiracy, Allan, Concord Press, page 35 सन १९७१).
आधी उल्लेख के ल्याप्रमाणे आपण बघितले की, कम्युनिझम हा अठराव्या
शतकातील अॅडम वैनशाफ्टच्या विरोधी विचारसरणीच्या मांडणीतून जन्मला आणि त्याने
प्रचलित अशा सगळ्या समाजवास्तवाला उद्ध्वस्त के ले. फ्रान्सिस बी. रँडल (पीएच.डी.),
जो अमहर्स्ट मॅसॅच्युसटस आणि कोलंबिया अशा दोन्ही विद्यापीठात शिकवायचा, त्याच्या
गाजलेल्या ‘द कम्युनिस्ट मॅनिफे स्टो’ या पुस्तकात लिहितो, ‘‘मार्क्सने प्रचलित
समाजव्यवस्थेला आणि राजवटींना सुरुं ग लावण्याचे आग्रही प्रतिपादन के ले होते. राज्य
करणारा वर्ग या संघर्षात कोलमडून जावा. सामान्य माणसांना यात आपले नुकसान व्हावे
असे काहीच नाही. त्याच्यासाठी जिंकायला सारे जग खुले आहे. जगातील सर्व कामगारांनो
एक व्हा! या त्याच्या अनोख्या विचारसरणीने अनेकांना आकर्षित के ले. अक्षरशः ते
झपाटून गेले कारण इतके स्वप्नाळू आणि इतके भाबडे असे काहीही त्यांच्यासमोर त्यापूर्वी
आलेच नव्हते. (The Communist
Manifesto, Marx/Engels, पृष्ठ 37, edited by Francis B. Randall, Ph.D., Simon Schuster, 1964).
मुळात सगळी कम्युनिस्ट चळवळ ही धनाढ्य लोकांच्या पाठबळावर उभी राहिलीय.
म्हणजे ज्यांच्याविरुद्ध लढण्यासाठी कम्युनिझम जन्माला आला. त्यांच्याच पाठिंब्यावर तो
पोसला गेलाय आणि जातोय हे एक विपरीत सत्य आहे. फार कमी लोकांना हे माहिती
आहे की कार्ल मार्क्स हा न्यूयॉर्क टाईम्सचा मालक हॉरेस ग्रीलीचा वार्ताहर आणि राजकीय
विश्लेषक होता. १८४९ साली हॉरेस आणि क्लिंटन रूझवेल्ट या दोघांनी कम्युनिस्ट
लीगसाठी पैसा उभा के ला, ज्याच्या बळावर कम्युनिस्ट मॅनिफे स्टो प्रसिद्ध झाला. यात पैसा
ओतणारे इतर जे होते, त्यात इंग्लंडचा लक्षाधीश कॉवेल स्टेपनी आणि अर्थातच फे डि´क
एंजेल हा धनाढ्य जर्मन होता आणि आत्तापर्यंत ब्रिटिश म्युझियममध्ये नाथन रॉथशिल्ड्सने
कार्ल मार्क्सला या मांडणीच्या कामासाठी दिलेले दोन्ही धनादेश उपलब्ध होते. इतके च
नाही तर लेनिन, ट्रोट्स्की आणि स्टालिन यांनाही रशियन क्रांतीसाठी अमेरिका जर्मन आणि
ब्रिटिश भांडवलदारांनी मदत के ल्याचे पुरावे आहेत.
कार्ल मार्क्स मृत्यू पावला, त्याच वर्षी म्हणजे १८८३ मध्ये लेनिनने पहिले रशियन
मार्क्सिस्ट संघटन उभे के ले. लेनिन या रशियन बंडखोराला स्वित्झर्लंडमधून हाकलून
दिलेले होते. १९०० ते १९०३ मध्ये लेनिनने त्याच्या बंडखोरांच्या टोळीला बोल्शेविक
म्हणायला सुरुवात के ली, जे नंतर कम्युनिस्ट झाले. रशियाच्या झारला पदच्युत के ल्यानंतर
लेनिनने जे भाषण के ले त्याचा अंश असा :
 ‘‘रशियानंतर आम्ही युरोप घेऊ. नंतर आशियाच्या मोठ्या लोकसंख्येला आम्ही
पादाक्रांत करू. शेवटी अमेरिके ला गवसणी घालू जिथे भांडवलशाहीचा अस्त होईल.
आम्हाला अमेरिके वर हल्ला करण्याची गरज नाही. इतक्या मोठ्या असणाऱ्या आमच्या
साम्राज्यापुढे ते एखाद्या पिकल्या फळासारखे आमच्या पदरात गळून पडेल.’’
लेनिनच्या या उद्दाम भाषणानंतर रशियापाठोपाठ चीन, मंगोलिया, तिबेट, अल्जेरिया,
इथिओपिया, लीबिया, उत्तर कोरिया, उत्तर आणि दक्षिण व्हिएतनाम, झेकोस्लोव्हाकिया,
पोलंड, हंगेरी पूर्व जर्मनी, रोमानिया, युगोस्लाव्हिया, अल्बेनिया, क्युबा, चिली असे अनेक
देश कम्युनिस्टांच्या पाशात गुरफटले जाऊ लागले. कम्युनिझमच्या गुरिलांनी मध्य-
अमेरिका आणि मेक्सिकोसमोर आव्हान उभे के ले, पण लेनिनने म्हटलेल्या उत्तर अमेरिका
नावाच्या फळाचा देठसुद्धा हलला नाही.
लेनिनचा उत्तराधिकारी निकीता क्रु श्चेव्हने अमेरिके ला भेट दिली तेव्हा त्याने
कम्युनिस्ट अमेरिके ला गाडून टाकतील अशी दर्पोक्ती के ली. तो म्हणाला, ‘‘तुम्ही अमेरिकन
इतके सहज फसविले जाणारे आहात, तरीही तुम्ही कम्युनिझम सहजासहजी स्वीकारणार
नाहीत. आम्ही तुम्हाला थोडे समाजवादाचे डोस देऊ आणि त्यातून जेव्हा तुम्ही भानावर
याल तेव्हा तुमच्या लक्षात येईल, तुम्ही आता कम्युनिस्ट झाला आहात. आम्ही तुमचे
अर्थकारण इतके पोखरून टाकू की तुम्ही सहज एखाद्या अती पक्व फळासारखे गळून
पडाल.’’ क्रु श्चेव्ह आणि लेनिनने म्हटल्याप्रमाणे त्यांनी अमेरिके ला युद्धात पराभूत के ले
नाही, पण इथे सूत्रधारांना संघर्षाचा एक विलक्षण बिंदू गवसला. या बिंदूवर पुढची अनेक
वर्षे जगातील महासत्ता पोखरायची संधी होती. तिथली मध्यवर्ती बँक त्यांच्या अगोदरच
ताब्यात आली होती. त्यांनी अमेरिके च्या अर्थकारणाला वाळवीसारखे पोखरायला सुरुवात
के ली. क्रु श्चेव्ह, लेनिनचे उद्गार द्रष्टेपणाचे ठरू लागले. अमेरिकन साम्राज्य खरोखरच
सूत्रधारांनी टाकलेल्या आर्थिक डावात पोखरले जाऊन धसायला सुरुवात झाली.
समाजवादाचे नेमके आणि प्रभावी डोस देत-देत त्यांनी अमेरिके ला आतून दुबळे आणि
कचकड्याचे करण्याचे फासे खुळखुळवायला सुरुवात के ली.
‘‘भांडवलशाही अर्थव्यवस्थेला पोखरण्याचे प्रभावी साधन आहे. तिचे चलन भ्रष्ट
करणे. सततची महागाई, सरकारला त्याच्या नागरिकांची संपत्ती एखादा सावकाश
विषप्रयोग के ल्याप्रमाणे जप्त करायला भाग पाडते. अमेरिके त ग्रेट डिप्रेशनपर्यंत नेमके तेच
घडत गेले. ह्यात लेनिन द्रष्टा होता असे नाही तर तो सूत्रधारांच्या हातातले बाहुले होता हेच
सिद्ध झाले. त्याच्या द्वारा दुसरे कोणीतरी जगाचा अजेंडा चालवत होते.’’ (संदर्भ :
BookWake-Up America, Hawkes publishing Inc. by Robertl. Preston 1973 )
म्हणजे सारांशाने, अॅडम वैनशाफ्टने अठराव्या शतकात ‘वन वर्ल्ड ऑर्डर’ची सैतानी
योजना आखली. पुढे सत्तर वर्षांनी कार्ल मार्क्सने तिला विचारसरणीचे बळ दिले. विवक्षित
अर्थाने कम्युनिझम हा, ज्यांच्या हातात जगाची नाणेनिधी व्यवस्था आहे असे लंडन, पॅरिस
आणि न्यूयॉर्क मधील अर्थ-माफिया आणि त्यांच्या हातातले ‘वन वर्ल्ड ऑर्डर’ निर्माण
करण्याचे आयुध आहे आणि याची सुरुवात कार्ल मार्क्स नावाचा विचारवंत (?) उभा करून
त्यांनी किती चाणाक्षपणे के ली हे आपण पाहिले. वैनशाफ्टच्या काळापासून युरोपातील
सगळ्या देशात फ्री मेसन लॉजेस उभे करीत, त्यांच्या द्वारा देशोदेशींच्या सरकारांवर करडी
नजर आणि ताबा ठे वीत. गोष्टी हाताबाहेर गेल्या तेव्हा जरूर पडल्यास महायुद्धे घडवीत
त्यांनी या मागच्या शतकाखेर आपले काम तिसऱ्या महायुद्धाच्या वळणावर आणून ठे वले
आहे कारण ज्याचा पुढची अनेक वर्षे प्रपोगंडा होत गेला त्या सततच्या जागतिक अणु
युद्धाचा धोका एक दिवस या जगातल्या सर्व भयभीत लोकांना जग सुरक्षित राहण्यासाठी,
सगळ्या जगाची एकजिनसी व्यवस्था मानण्यास मजबूर करेल याचा सूत्रधारांना विश्वास
आहे.
जेकब शिफ, रॉथशिल्ड्सच्या १४८, जुडेनगासी, फ्रांकफु र्ट (Judengasse, Frankfurt) इथे
वाढला. त्यांच्यासोबतच तो अमेरिके ला आला आणि एका छोट्या ज्युईश बँके चा प्रमुख
बनला. ह्या बँके चे
संस्थापक सिनसिनाटीचे दोन सुक्या मेव्याचे व्यापारी आणि जानी दोस्त अब्राहम कु न्ह
आणि सोलोमन लोएब हे होते. जेकबने सोलोमनच्या मुलीशी लग्न के ले. १८८५ ला लोएब
निवृत्त झाला मग शिफने कु न्ह अॅन्ड लोएब ही फर्म रॉथशिल्ड्ससाठी स्वतःच्या मृत्यूपर्यंत
म्हणजे १९२०पर्यंत चालविली.
रॉथशिल्ड्सने ज्युईश लोकांना आपल्या पद्धतीने मदत के ली. याबाबतीत ते निवडक
दानशूर होते यात शंका नाही. त्यांनी स्वतःच्या उपयोगी नसणाऱ्या मग तो ज्यू असला तरी
फारशी मदत के ली नाही. रॉथशिल्ड्सने ख्रिश्चनांबरोबरच प्रामाणिक निरुपयोगी ज्यूंनाही
कसलीही दयामाया न दाखवता ठार के ले.
रॉथशिल्डचा जगात चालणाऱ्या कटकारस्थाने करणाऱ्या लोकांशी संस्थांशी अत्यंत
निकट व्यवहार होता, त्यानेच हे संबंध उभारले. बिल्डर बर्ग, ‘कौन्सिल फॉर फॉरेन
रिलेशन’, ‘मेसोनिक सोसायटी’, ‘ट्रायलॅटरल कमिशन’ अशा या सगळ्या संस्थांशी ते
अत्यंत जवळून संबंधित होते आणि आहेत. त्यांची कॅ थलिक्स आणि झार या दोघांनाही
हाताळण्याची कु वत थक्क होऊन पहात राहावी अशी आहे.
रॉथशिल्ड्सने रशियन क्रांती पुरस्कृ त के ली होती. रशियन झारची संपत्ती मोठ्या
प्रमाणात रॉथशिल्ड्सने बळकावली आहे. झारचे त्या काळात ३५ मिलियन डॉलर्स,
रॉथशिल्ड्स बँक ऑफ इंग्लंड, तर ८० मिलियन डॉलर्स रॉथशिल्ड्स पॅरिस बँके त ठे वले
गेले. त्यांनी झारच्या वंशजांना त्याच्या पाडावानंतर, बँके तून त्याचा एकही पैसा काढू दिला
नाही. भारतातले शेवटचे गव्हर्नर माउंटबटन्स हे रॉथशिल्ड्सचे नातलग. त्यांनी झारच्या
वंशजांना काही मिळू नये यासाठी सगळी कायदेशीर युद्धे लढली. म्हणजे बघा, रशियन
क्रांतीबद्दल बोल्शेविकांनी रॉथशिल्डना प्रचंड प्रमाणात सोने स्वरूपात खंडणी दिलीच, पण
झारच्या प्रचंड ठे वी पण त्यांनी लाटल्या. झारच्या त्या लुटलेल्या संपत्तीचे आजच्या
काळातील मूल्य जवळपास ५० बिलियन डॉलर्स इतके आहे.
जगातले अनेक धार्मिक संघर्ष हे संपत्तीच्या सम्राटांनी पोसलेले असतात. आपल्याला
मात्र असे वाटते की आपल्या धर्मावर कडवी निष्ठा असणारे धर्मासाठीच भांडतात.
जगातल्या अनेक प्रदेशात (त्यात भारतही आहे) मुस्लीम, ख्रिश्चन आणि इतर धर्मीय
आनंदाने जगत असतात. धार्मिक संघर्षांची ठिणगी कधीतरी धर्माच्या पालन
करणाऱ्यांकडून पडत असेलही पण तिचे उग्र ज्वाळेत आणि मग प्रलंयकारी वणव्यात
रुपांतर करणारे संपत्तीचे सम्राट असतात. मध्यपूर्वेतले सारेच संघर्ष त्याचा प्रत्यय देतात.
एकोणिसाव्या शतकात पोप स्वतः रॉथशिल्ड्सकडून उसने पैसे घेई. रॉथशिल्ड्सने पोपच्या
हाताचे चुंबन घेतले असे एका पत्रकाराने अत्यंत घाबरत लिहिले आहे. (खरे तर उलटे
असते. पोप सर्वश्रेष्ठ असल्याने त्यालाच हा अधिकार आहे) जगभरच्या कॅ थलिक चर्चचे
सगळे आर्थिक व्यवहार रॉथशिल्ड्स पाहतात असे संशोधन ‘दि सिक्रे ट्स ऑफ फे डरल
रिझर्व हे अभ्यासू पुस्तक लिहिणाऱ्या अमेरिकन लेखकाने -यूस्तीस मलींसने (Eustice
Mullins) लिहून ठे वले आहे. आजच्या जगातली चर्चची बँकिंग आणि आर्थिक व्यवस्था
मोठ्या प्रमाणात रॉथशिल्ड्सच्याच पाशात गुरफटलेली आहे. या सगळ्याचे मोठे
आंतरराष्ट्रीय असे परिमाण आहे. धर्माच्या नावाने नुसत्याच आत्मगौरवाच्या आणि हजारो
वर्षांच्या इतिहासाच्या अस्मिता बोंबा मारणाऱ्यांनी कॅ थलिक लोकांचा हा गोरखधंदा नीट
उमजून घेतला पाहिजे.
लॉर्ड रॉथशिल्ड्सने त्याच्या 'The Shadow of a Great Man' या पुस्तकात २४ जुलै १८१४
ला डेविड रॉकफे लरने नाथन रॉथशिल्ड्सला पाठविलेले पत्र उद्धृत के ले आहे. त्याचा
सारांश असा ‘‘जोपर्यंत तुझे हे घराणे तुझ्या भावासोबत या पद्धतीने काम करीत राहील
तोपर्यंत तुला जगात कोणाचीही भीती नाही.’’
रॉथशिल्ड्सच्या घराण्यात झालेली अठरा लग्ने ही आपापसात होती. व्हिक्टर
रॉथशिल्ड्स जे. पी. मॉर्गन बरोबर काम करायचा आणि तो MI5 ब्रिटिश गुप्तचर यंत्रणेचा
महत्त्वाचा भाग होता. व्हिक्टर हा कम्युनिस्ट आणि के म्ब्रिजच्या अपोस्टल्स क्लबचा सदस्य
लॉर्ड रॉथशिल्ड्स हा सेसिल ऱ्होडसच्या ‘राउंड टेबल क्लब’चा मूळ सदस्य. हाच क्लब पुढे
‘कौन्सिल फॉर फॉरीन रिलेशन’मध्ये रुपांतरित झाला.
रॉथशिल्ड्स युरोपातून अमेरिके त आले ते खूप आधी अमेरिके च्या फर्स्ट आणि सेकं ड
बँके द्वारा. त्यांनी काही काळ थोडे दूर रहात अंदाज घेतला आणि मग त्यांना संधी चालून
आली ती १९१३ ला त्या संधीचे नाव होते फे डरल रिझर्व्ह बँक. तो सगळा इतिहास आपण
आधीच्या प्रकरणात पहिला. रॉथशिल्ड्सचा एजंट होता वॉरबर्ग. मॉर्गन आणि रॉकफे लर हे
आधी रॉथशिल्ड्सचे एजंट म्हणून वावरले आणि नंतर एकच होऊन बसले. मॉर्गन,
रॉकफे लर तसे आर्थिकदृष्ट्या मोठे होतेच पण रॉथशिल्ड्सचा आवाका आणि आर्थिक
समजाचा परीघ त्यांना नव्हता.
रॉकफे लर हे खरे तर मारोनो ज्यूज. रॉकफे लरचा मूळ धंदा म्हणजे अमली पदार्थ
विक्री. थोडे पैसे जमा करून तो तेल उद्योगात घुसला. रॉथशिल्ड्सशी संपर्क आल्यावर मात्र
त्याने मागे कधीच वळून पहिले नाही, इतका पैसा त्याला रॉथशिल्ड्सने पुरविला आणि
वसूल के ला. मग त्याने अमेरिके तील रेलरोड, पोलाद यात स्वतःला अजस्त्र के ले.
मॉर्गनआधीचे रॉथशिल्ड्सचे प्रतिस्पर्धी. शतक बदलताच मात्र रॉथशिल्ड्सने आर्थिक
बाजाराच्या माध्यमातून मॉर्गनशी संधान साधलेच. रॉकफे लरबद्दलही असेच घडले.
रॉथशिल्ड्सने वृद्ध झालेल्या जॉन. डी. रॉकफे लरला एकोणिसाव्या शतकात आर्थिक मदत
के ली होती. विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला मात्र ते एकमेकांना स्पर्धक म्हणून उभे
ठाकले. रॉथशिल्ड्सची मॉर्गन बँक आणि चेस मॅनहटन एकत्र आल्यावर मात्र ही स्पर्धा
संपली आणि त्यांनी जग वाटून घ्यायला सुरुवात के ली. नवीन स्थापन झालेली जे. पी.
मॉर्गन चेस रॉकफे लर चालविणार की रॉथशिल्ड्स असा एक संभ्रम तयार झाला होता. तो
तातडीने मिटविण्यात आला. मॉर्गनची माणसे त्या बँके च्या व्यवस्थापनाच्या पदावर
बसविण्यात आली. जे. पी. मॉर्गन चेस आता रॉथशिल्ड्सच्या पोलादी पकडीत आली होती.
अर्थात रॉथशिल्ड्स याशिवाय ही वॉलस्ट्रीटच्या अनेक गुंतवणूक बँकांच्या मागची आर्थिक
ताकद होतीच. ज्यात मॉर्गन स्टॅनले, कु न्ह लोएब आणि गोल्डमन सॅक्स ही सुद्धा
रॉथशिल्ड्सचीच अनौरस आणि जिवलग अपत्ये. आपण या सगळ्या गुंतवळीत कु टुंबांची
नावे मिसळतो तेव्हा तर या आर्थिक साम्राज्याला एक नवीनच धार येऊ लागते.
वॉलस्ट्रीटवरची काही मान्यवर नावे जसे स्चीफ्स वॉरबर्ग्स हे रॉथशिल्ड्सचेच नातलग.
अधिक तपशीलात न जातही याचा एक अर्थ समोर येतो आहे तो म्हणजे रॉथशिल्ड्स
वॉलस्ट्रीटवर आपला मगदूर, मजबूतपणे टिकवून आहेत आणि रॉथशिल्ड्स हाऊसच्या
विस्तृत साम्राज्याची दाट सावली फे डरल रिझर्व्ह आणि अमेरिकन सरकारवर कायमची
रेंगाळली आहे. जर कोणाला रॉथशिल्ड्सच्या ताकदीचा आणि प्रभावाची शंका असले
असेल, तर त्याने गोल्डमन सॅक्स अमेरिके च्या बाजारात आणि एकं दर अर्थकारणात किती
ताकदवान आहे ते बघावे. आजमितीला गोल्डमन सॅक्स आणि अमेरिकन ट्रेझरी यात एक
गुप्त असा फिरता दरवाजा आहे इतके ते एकवटेलेले आहेत. त्याची माणसे सारखी
एकमेकात मिसळत असतात. अमेरिके च्या ट्रेझरीवर काम करणारे बहुतेक सर्व सचिव हे
एके काळी गोल्डमन सॅक्सचे कर्मचारी होते इतके सांगितले तरी पुरे. वानगीदाखल काही
नावे रॉबर्ट रुबीन,लॉरेन्स समर्स, हेन्री पोल्सन.
काही वर्षांपूर्वी क्लिंटनच्या काळात मेक्सिकन पेसो कोसळत होता तेव्हा क्लिंटन
म्हणाला होता की अनेक अमेरिकन गुंतवणूकदार पेसोच्या घसरणीत पैसे गमावीत होते
म्हणून मेक्सिकोला तातडीने २० बिलियन डॉलर्सची मदत देण्यात आली नंतर कळले की
फे डरल बँके ने गुप्तपणे अमेरिकन काँग्रेसच्या परवानगी अथवा माहितीशिवाय आणखी २०
बिलियन डॉलर्स पाठविले होते.
हा अमेरिकन गुंतवणूकदार होता गोल्डमन सॅक्स, ज्याची मेक्सिकोत अब्जावधींची
गुंतवणूक होती ती सगळी असे के ले नसते तर पाण्यात गेली असती. अर्थात बिल क्लिंटन
आणि फे डचे हे कर्तव्य नव्हते का? आणि असेच हे सूत्रधार आपले काम करीत असतात.
आता मेक्सिकोत ४० बिलियन डॉलर्सची मदत येते आहे हे आधीच माहीत झाल्याने स्टॉक
आणि चलन ट्रेड करणारे ताबडतोब सावध झाले आणि त्यांनी यातूनही प्रचंड पैसा
कमविला. गोल्डमन सॅक्स आणि मॉर्गनने आपले घर भरून घेतले. या घटनेचा अजून एक
पदर आहे, तो म्हणजे हा पैसा मिळाल्यावर मेक्सिकन सरकारने स्वतःच्या चलनावरचा
ताबा सैल के ला म्हणण्यापेक्षा सोडून दिला. आता वॉल स्ट्रीटने मेक्सिकन पेसोचे
व्यवस्थापन आपल्या हाती घेतले आणि मग तो संथपणे वधारत गेला तो अजूनही चालूच
आहे. अर्थात या डीलमध्ये अमेरिका मेक्सिकन मालाचा प्रमुख आयातदार बनला (तेल,
कृ षी उत्पादने वगैरे) अमेरिके ची मेक्सिकोशी व्यापारतूट वाढू लागली. आधी अमेरिका
नेहमीच निदान मेक्सिकोशी व्यापारात सरप्लस अवस्थेत होता. आता हळूहळू हे सगळे
दोन देशात एकच चलन असावे, इकडे चालायला लागले. रॉथशिल्ड्स आणि गोल्डमन
सॅक्स यांनी यातून अमाप नफा कमविला.
‘फे डरल बँक ऑफ न्यूयॉर्क ’ पाच बँकांची मिळून बनली आहे. या पाचही बँका
ज्यांचा ५३ टक्के समभाग आहेत त्या, Nathan M. Rothschild Sons of London च्या नियंत्रणात
आहेत.
अमेरिके च्या फे डचा ताबा म्हणजे जगाचे नियंत्रण कारण डॉलर्स हे जागतिक चलन
आहे. फे डरल एक्सप्रेस ही कं पनी सुद्धा रॉथशिल्ड्सची आहे. त्यांचा कु रियर धंदा आणि
त्यातून त्यांनी के लेली हेरगिरी सर्वज्ञात आहेच. फ्रांकफु र्टचे स्टॉक मार्के ट डॉइश बोशशी
जोडले आहे. ती रॉथशिल्ड्सची कं पनी आहे. मेरील लिंच, फे डीलिटी इन्वेस्टमेंट, चिल्ड्रेन
इन्वेस्टमेंटफं ड ही सर्व रॉथशिल्ड्सची अपत्ये आहेत. अमेरिके च्या फे डरल रिझर्व्हच्या
चेअरमन्सची नावे नीट तपासली तर रॉथशिल्ड्सची त्यावरची पाशवी पकड लक्षात येईल.
रॉथशिल्ड्स रॉयटर असोसिएटेड प्रेस आणि युनायटेड प्रेस इंटरनशनल जिथून सर्व
जगाच्या बातम्या नियंत्रित, गठित आणि प्रसूत के ल्या जातात. हे जे बातम्यांचे फिडींग
असते ते एक सामान्यांवर चालविले जाणारे अमोघ शस्त्र आहे. ज्याचे परिणाम स्लो
पॉयझानिंग सारखे हळूहळू जाणवू लागतात. बातमी घडत असतेच पण तिच्यावरच
संस्कार म्हणजे तिचे अन्वयार्थ लावत ते प्रसूत करणे हे जास्त परिणामकारक असते.
एखाद्या गोष्टीची बातमी करणे हा एक मूलतः धंदा आहे. कारण त्या कौशल्याचा थेट
विक्रीशी म्हणजेच व्यापाराशी संबंध असतो. असणाऱ्या बातम्या लोकांनी कशा पद्धतीने
वाचाव्यात/पहाव्यात याचे आडाखेसुद्धा फार महत्त्वाचे असतात. निःपक्ष असे काही असते
असे मानणे म्हणजे आपण सत्यपालन करतो असे समजण्याइतके च भाबडे आणि बदमाश
आहे. मुळात निर्भीड आणि निःपक्ष या दोन भिन्न गोष्टी आहेत. खोटी बातमी सुद्धा
निर्भीडपणे सांगता येते.खरी बातमी निर्भीडपणे सांगायला जे धैर्य लागते ते खोट्या
बातमीला लागत नसल्याने ती जास्तच निर्भीडपणे सांगता येते म्हणून एका विशिष्ट हेतूने
प्रेरित असणारा मिडिया हा आजच्या काळातले भयानक वास्तव आहे आणि तो जगभर
रॉथशिल्ड्सच्या ताब्यात आहे असे म्हटले तर वावगे ठरू नये. रॉथशिल्ड्सचा बातमीला
असणारा स्पिन अथवा टच हा सध्या जगाच्या माध्यम विश्वात एक परिसस्पर्श मानला
जातो. रॉथशिल्ड्स के बल्स म्हणजेच देशोदेशींच्या सामान्य जणांना सत्यापासून दूर ठे वणे.
त्या जनतेच्या मनात एखाद्या राज्यकर्त्याविषयी (जे रॉथशिल्ड्सची मदत करीत नाहीत) ते
खलनायक असण्याची भावना तयार करणे. मध्यपूर्वेतील मुस्लीम हे सैतान आहेत असे
सांगत राहणे हे त्याचाच एक भाग आहे. आपण ह्या सगळ्याकडे भाबडेपणाने बघून
चालणार नाही.
गेल्या तीन दशकापासून रॉथशिल्ड्सच्या गोबेल्सनी त्यांची सत्ता कमी झाल्याची
जगभर हाकाटी लावली आहे. त्यांची ताकद कमी झाली आहे. हल्ली ते वाईनच्या उद्योगात
आहेत ते, मानववंशशास्त्र या विषयात रस घेत आहेत अस एक भाबडे चित्र सातत्याने उभे
के ले गेले आहे, वस्तुस्थिती मात्र बरोबर याच्या उलट आहे.
रॉथशिल्ड्स या घडीला खाझार साम्राज्याचे आरेखन करण्यात गुंतले आहेत. बाल्कन
‘टेकड्या ते सैबेरिया’ अशी त्याची रेंज आहे आहे. इथे लक्षात घ्या, आजचे बहुतांश ज्यू हे
मूळचे आठव्या शतकातले त्यांचा मूळ वंश मंगोल. मंगोल प्रदेश जुडाईझममध्ये रुपांतरित
झालेले. त्यांचे स्वतःचे असे कोणतेही भूभाग नाहीत. हे सर्व स्थलांतरित लोक. त्यांचे सारे
प्रेम त्या भूभागावर आहे.
आपण पाहणार आहोतच आता हे कोण? एक लक्षात घ्या.
वर उल्लेख के लेल्या थोरल्या आणि धाकट्या पातीबद्दलचा सविस्तर इतिहास आपण
सूत्रधार या खंडात बघणार आहोतच. इथे त्यांची गुंतवळ उलगडण्याचा प्रयत्न करणारी
काही मोजक्या घटनाक्रमावर असणारी त्यांची मातब्बरी इतकीच मांडणी आहे.
रॉथशिल्ड्स लीग ही एक अशी साखळी आहे ज्यात फक्त पैसा हाच मंत्र आणि तंत्र
आहे. देशोदेशींच्या सरकारांत, बँकात आणि खाजगी कं पन्यात यांनी आपली माणसे
घुसविली आहेत. मुद्दाम आर्थिक संकटे निर्माण करत आणि माध्यमांच्या प्रसारातून त्यात
लोकांच्या मनात भीती निर्माण करत लोकांची सारासार विचारशक्ती पूर्णपणे ताब्यात
घेतली जाते.
ए.डी.पी. नावाची अमेरिके तली सगळ्यात मोठी पे रोल कं पनी, ज्यात सरकारी आणि
खाजगी कं पन्यातील कर्मचारी-वेतनाची संपूर्ण माहिती आणि विवरण साठविलेले असते ती
रॉथशिल्ड्सच्या मालकीची आहेत, इतके सागितले तरी त्यांचे हात कु ठवर पोचले आहेत हे
सिद्ध होते.
लोकांच्या श्रमाचा पैसा किती आणि कु ठे आहे याची संपूर्ण माहिती हातात असताना
मग तो कु ठे गुंतवणे योग्य याचे सल्ले देणारे रॉथशिल्ड्सचे पाळलेले, बोलके पोपट,
माध्यमांच्या द्वारे तयार करून त्यावर डल्ला मारण्याचे अव्याहत काम हे सतत करत
असतात. मग तो सरळ यांच्याच हातात येतो. तंत्रज्ञान हे नीतीनिरपेक्ष असते याचा इतका
उफराटा फायदा कोणीही करून घेतल्याचे ऐकिवात नाही. तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने विकसित
झालेले जागतिकीकरण याला पैशाच्या हव्यासाने एक भीषण स्वरूप देत लोकांचा पैसा
आपल्याच ताब्यात ठे वण्याचा हा एक पातळयंत्री आराखडा आहे.या असल्या वातावरणात
तुम्हाला काहीही करायचे असेल तरी मग कर्जे घ्यावी लागतात. हा माहोलच इतका
भयानक आहे की मग राष्ट्रे राज्ये आणि नागरिक यांच्या सगळ्या समृद्धीची कागदपत्रे
बँकांनी किंवा अर्थ संस्थांनी लिहिलेली असतात. या गुंतवणूक बँका एखाद्या
टोळधाडीसारख्या आपल्या अर्थसंचिताचे विश्व उध्वस्त करून टाकतात. आपल्या
तडाख्याने काय नष्ट झाले आहे याचा विचार करणे त्यांचे काम नाही.
डोरोथी पारकर नावाच्या एका कवीने म्हटलंय, ‘‘देव, पैसा या संकल्पनेचा कसा
विचार करतो हे तुम्हाला शोधायचे असेल तर त्याने तो ज्यांना दिला आहे त्या माणसांकडे
पहा.’’
●●●
 प्रकरण पाच : युद्धे-महायुद्धे :
अर्थकारणाचे प्रभावी साधन
संघर्षाच्या पेरण्या आणि मानव जमातीवरील मळभ
मानवतेच्या मुखवट्या आडून सांस्कृ तिक बंध जोपासण्याचे देखावे करत आपल्या
अमलाखाली जग आणण्याच्या एका ठाम अजेंड्याकडे रॉथशिल्ड्सच्या गुन्हेगारी
सिंडिके टची अथक वाटचाल सुरु आहे. जगातील गेल्या दोनशे वर्षातील संघर्षाच्या मुलभूत
कारणांचा शोध घेतला तरी हे लक्षात येईल. संघर्ष बीजांची पेरणी, जोपासना आणि त्याच्या
अचूक उपयोगाच्या संधीची निर्मिती अशा तीन सूत्री छु प्या कार्यक्रमाची अतिशय कठोरपणे
अंमलबजावणी हेच या सूत्रधारांच्या म्होरक्याचे नेमके लक्षण आहे. इथे मला प्रेषित
इसायाच्या एका वचनाची आठवण येते- ‘‘जी माणसे सैतानाला देव, देवाला सैतान म्हणून
पुकारतात, अंधःकाराला प्रकाश आणि प्रकाशाला अंधःकार कडवटपणाला गोड आणि
गोडाला कडवट असे म्हणू शकतात त्यांच्यापुढे नतमस्तक झाले पाहिजे.’’ ( Isaiah 5:20 -
ख्रिस्तपूर्व आठवे शतक) रॉथशिल्ड्सच्या सगळ्या प्रवासाचे सारे सूत्र आणि सार यात आले.
मागील दोनशे वर्षात युरोपातल्या सर्व युद्धात रॉथशिल्ड्सचा हात, प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष
मदत, गुंतवणूक आणि स्वारस्य आहे त्यातली दोन तर महायुद्धात परावर्तीत व्हावी म्हणून
अतिशय मोठ्या खेळ्या खेळल्या गेल्या.
१८१२ साली ब्रिटिशांनी वॉशिंग्टन डीसीवर हल्ला के ला आणि त्या शहराची
राखरांगोळी के ली. या हल्ल्यात ब्रिटिशांना रॉथशिल्ड्सने सर्व आर्थिक मदत पुरविल्याचे
पुरावे आहेत. या घटनेनंतर के वळ तीनच वर्षांनी म्हणजे १८१५ साली रॉथशिल्ड्सने ‘बँक
ऑफ इग्लंड’वर कब्जा के ला. एखादे युद्ध, त्याकरता मदत आणि शेवटी मदत के लेल्या
देशाच्या पैशावरचा ताबा याचे पहिले सूत्र तिथे विणले गेले. ‘बँक ऑफ इंग्लंड’वर ताबा
मिळविल्यावर रॉथशिल्ड्स जगातील अनेक देशातल्या बँका गिळंकृ त करण्यास सुरुवात
के ली. नाणेनिधीच्या स्थापनेनंतर तर त्यांची पद्धती अगदीच सोपी झाली. विविध देशातल्या
भ्रष्टाचारी राजकारण्यांना शोधणे, त्यांना वश करून त्यांच्यामार्फ त त्या देशांना आंतरराष्ट्रीय
नाणेनिधीचे भरमसाट कर्ज घेण्यास भाग पाडणे, ते फे डता आले नाही की आपोपाप
हळूहळू त्या देशातल्या मध्यवर्ती बँका रॉथशिल्ड्सच्या अमलाखाली येत. जी राजकारणी
मंडळी याला नकार देत त्यांना पदच्युत करणे अथवा त्यांची हत्या घडवून आणणे. हे असले
काहीही घडू शकले नाही तर कोणत्यातरी मुद्दाम निर्माण के लेल्या धार्मिक, वांशिक संघर्षात
त्या देशाला खेचणे आणि मग अमेरिके सारख्या कळसूत्री बाहुल्याचा वापर करून त्या
देशात लष्करी कारवाई करणे याचा एक अत्यंत यशस्वी फॉर्म्युला त्यांनी निर्माण के ला.
मध्यपूर्वेत या गोष्टी त्यांनी सातत्याने के ल्या आणि करीत आहेत.
जगातील ऑल टाईम सगळ्यात प्रभावी अशा वीस बिझिनेसमनमध्ये मेयर अॅम्श्चेल
रॉथशिल्ड्सचा सातवा क्रमांक फोर्ब्ज मासिकाने २००५ साली दिला होता. त्याला
आंतरराष्ट्रीय फायनान्सचा जनक असेही ओळखले गेले. माध्यमे हातात असल्याने
मध्यपूर्वेतल्या अनेक स्थानिक लोकप्रिय असलेल्या नेत्यांना त्यांनी सातत्याने हुकु मशाह
आणि एककल्ली अशी प्रतिमा रंगवून ती सातत्याने लोकांच्या मनावर बिंबवित, सत्तापालट
के ले. सद्दाम, गडाफी, बशर असद अशा अनेक वर्षे तिथल्या लोकांवर राज्य करणाऱ्या
लोकांची, या आणि त्या कारणाने हत्या घडवून आणत सर्व मध्यपूर्वेला रॉथशिल्ड्सने एका
अतिशय अस्थिर आणि अंधःकारमय वर्तमानात ढकलले आहे.
येमेनपासून सुरू झालेल्या अरब राष्ट्रातल्या किंवा उत्तर आफ्रिके तल्या राष्ट्रांनी
बदललेल्या राजवटी या के वळ अत्याधुनिक माध्यमांच्या बळावर पोसल्या होत्या. तिथले
तेल हे एकच त्यांच्या अस्तित्वाचे मर्म आणि बलस्थान आहे. इराकच्या यशस्वी
पाडावानंतर मध्यपूर्व अस्थिर झाली हा योगायोग नाही तर तो सूत्रधारांच्या योजनेचा भाग
आहे. त्या लोकांना ते हवे होते का त्या लोकांना ते हवे असावे याचा एक विचारपूर्वक रचना
के ली गेली यामध्ये आधी काय नंतर काय याचा ठोस निर्णय घेता येत नाही.
अलीकडच्या काळात एकटे पडले गेलेले अथवा काहीतरी किल्मिष पसरवलेले
जगातील काही नेते बघा. रशियाचा पुतीन. इराणचा अयातुल्ला खोमेनी आणि महमूद
अहमदेनिझाद, व्हेनेझुएलाचा ह्युगो चावेझ आणि निकोलस माडूरो, बोलिवियाचा इव्हो
मोरालीस, नुकताच पायउतार के ला गेलेला (सीआयएच्या मदतीने) ब्राझिलचा डीलीमा
रौसेफ आणि फिलिपाईन्सचा रॉड्रीगो डूटर्टे या सगळ्यांचे नशीब मग ते पदच्युत, हत्या
अथवा एकटे पडणे असे काहीही असो -रॉथशिल्ड्सच्या एकजिनसी जगाच्या खलबतांनंतर
ठरत गेले. या सगळ्या लोकात आपल्या देशातल्या लोकांचे हित बघण्याची आणि असल्या
प्रभावाला अमान्य करण्याची इच्छा जस जशी तीव्र होत गेली तसे त्यांचे भविष्य बदलत
गेले. आजपर्यंत आलेली ही अस्थिरतेची साखळी जितके मागे जाऊ तितके आपल्याला
एका सूत्राचे आकलन करीत जाईल. मुळात युद्धाच्या मागची मानसिकता आणि त्याच्या
आखणीचे आर्थिक परिमाण नीट समजून घ्यायला हवे कारण त्या आर्थिक आखणीत
युद्धाचे यश असते आणि अतूट नफ्याचे गणितही. त्या अर्थाने युद्ध का के वळ घटनाक्रम
नाही, ती शौर्याची कहाणी वगैरे नाही. युद्धातले शौर्य देशप्रेम या गोष्टी सामान्य जनांना
मोहवतात आणि तिथेच त्याच्या पाडलेल्या फाश्यांकडे आपले दुर्लक्ष होते. युद्ध ही
अर्थकारणाची मुहूर्तमेढ करणारे हमखास यशस्वी असे तंत्र आहे. ते नीट पाहूयात.
 १९१७ साली रॉथशिल्ड्सच्या ब्रिटिश विंगने पहिल्या महायुद्धात अमेरिके ला
ब्रिटिशांच्या बाजूने उतरविण्याच्या बदल्यात आपल्याला पॅलेस्टाईन नावाचा भूभाग तोडून
द्यावा असे एक डील के ले. ब्रिटनच्या जर्मनीवरच्या विजयासाठी ते आवश्यक होते.
त्याकाळच्या ब्रिटिश परराष्ट्र सचिवाने आर्थर बाल्फोर याने एखाद्या कार्पोरेट पद्धतीसारखे
एका पानाचे पत्र बॅरोन रॉथशिल्ड्सला दिले. त्याचा मसुदा असा ब्रिटिश राजघराणे ज्यूंना
आपले राष्ट्रीय घर मिळावे आणि त्यासाठी सर्वतोपरी मदत करता यावी या उदात्त हेतूने
पॅलेस्टाईनच्या भूभागाला त्यांना देत आहे. हाच तो कु प्रसिद्ध बाल्फोर मसुदा. इथे मुळात
एक मेख अशी होती की पॅलेस्टाईन हे कधीच ब्रिटनच्या मालकीचे नव्हते. ते मूळचे
पॅलेस्टाईन-अरब जमातीचे होते, जे तिथे अनेक शतके राहत होते म्हणजे अगदी ‘ओल्ड
टेस्टामेंट’च्या काळापासून. जवळ पाच हजार वर्षानंतर रॉथशिल्ड्स नावाचा एक
झायोनिस्ट येतो आणि तो भूभाग बळकावतो हे अतार्किक होते, पण हीच त्यांची सत्ता,
प्रदेश हळूहळू पण निश्चितपणे बळकावण्याची पारंपरिक आणि विधिनिषेध नसणारी पद्धत
होती. मग त्यासाठी रक्तपात, प्रलोभने ही सगळी साधने होती. गेल्या काही शतकात या
झायोनिस्ट लोकांनी निरागस आणि आपल्या प्रदेशाशी आतड्याचा लगाव असणाऱ्या
निशस्त्र लाखो पॅलेस्टाईन लोकांना किड्यामुंग्यासारखे मारून टाकले आहे. वॉशिंग्टन,
लंडन आणि ब्रसेल्सवरच्या आपल्या आर्थिक मातब्बरीची निरंकु श सत्ता वापरीत त्यांनी
जगातल्या अनेक आपल्या मातीशी जोडलेल्या सामान्य माणसांना नेस्तनाबूत के ले आहे. ते
सगळे पडद्याआडून. वरवर मात्र तुम्हाला आम्हाला दिसतो तो धर्माचा वंशाचा किंवा
प्रादेशिक अस्मितेचा संघर्ष, पण त्यामागचे सूत्रधार मात्र आपल्या निश्चित अजेंड्यानुसार
आपली वाटचाल करीत आहेत आणि ते निःसंशय रॉथशिल्ड्स आहेत.
ज्युईश इंग्लिश इतिहासकार सायमन स्चामा लिहितो त्यानुसार ‘‘८० टक्के इस्त्रायल
हा रॉथशिल्ड्सच्या मालकीचा आहे. इ. सन सत्तरच्या आसपास तत्कालीन रोमन सम्राट
टायटसने नष्ट के लेले जेरुसलेमचे यहुदी मंदिर हा त्यांच्या संघर्षाचा मध्यबिंदू बनवत त्यांनी
तो देश निर्माण के ला.’’ म्हणजे भूतकाळातल्या एका पोकळीत निर्माण के लेली, वर्तमान
उध्वस्त करणारी एक व्यवस्था म्हणजे झायोनिस्ट. त्याला त्यांनी चाणाक्षपणे एक कधीही न
संपणारे धार्मिक अधिष्टान दिलेलं आहे.
संघर्षांचे वर्तमान
अर्थकारण आणि राजकारण यांच्या जुळणाऱ्या अथवा भंगलेल्या सांध्यावर आजचे
जग उभे आहे. अॅडम स्मिथच्या मुक्त व्यापाराच्या अर्थशास्त्राच्या सिद्धांताचे तीन तेरा
वाजवणारे सूत्रधार आणि त्यांच्या मुक्त व्यापाराच्या पाशात गुरफटलेले सामान्यजन या
गोंधळातच अजून एक शतक उलटून गेले आहे. स्वातंत्र्य, मुक्तता, सामाजिक आणि
आर्थिक न्याय यांनी या शतकात अनंत हेलकावे खाल्ले आणि अजूनही ते स्थिरावू नये
अशी कसबी कारस्थाने सुरू आहेतच. बाजार ही गोष्ट नेहमी शांततेच्या काळात व्यवस्थित
सुरु असते. काही लोकांच्या दृष्टीने शांतता नांदत असताना बाजारात काही राम नसतो.
एकदा का युद्ध सुरू झाले की मग बाजाराला जोर चढतो. एकदम कु ठूनसे बदमाश आणि
लालसी भांडवलदार उसळतात. बाजाराचा ताबा घेतात आणि मग सामान्य
गुंतवणूकदाराच्या हाती काहीही लागत नाही. तो युद्धासाठी त्याग करतो. जगातल्या सर्वात
मोठ्या बाजाराने आणि इतर नऊ महत्त्वाच्या बाजारांनी हे सतत अनुभवले आहे म्हणून
त्यात सरकारचा हस्तक्षेप अटळ ठरतो.
महायुद्धाच्या काळात हे अमेरिके त घडले होते. सरकार युद्धामागे खंबीर आर्थिक
मदत उभी करत असते. अशा वेळी सरकार हाच बाजारातील पैशाचा सगळ्यात मोठा
खरेदीदार असतो. सरकार मग बँकांकडून मोठ्या प्रमाणात पैसा उभा करीत चलनपुरवठा
वाढवते. इथे लक्षात येऊ लागते की युद्धाचा देशप्रेमाशी अथवा देशाच्या अस्तित्वाशी संबंध
थोडा आहे आणि तो एक मंदी नसणारा व्यवसाय आहे. त्याचा कच्चा माल हा देशोदेशींची
धोरणे आहेत. देशातल्या संघर्षाने युद्धाचा धंदा वाढीला लागतो. मग ते संघर्ष निर्माण करणे
कळीचे ठरते कारण शेवटी ते एका अर्थव्यवस्थेला जन्म देणारे आहे, जे आवश्यक आहे.
माणसांच्या वस्तू होण्याची प्रक्रिया इथे सुरू होते. मग युनायटेड नेशन्सच्या ठरावावर
माणूस म्हणून आपली फक्त नोंद असते. माणसांच्या वस्तू होण्याच्या प्रक्रियेचा युद्धाशी
फार जवळचा संबंध आहे. आर्थिक सूत्रधारांचे सूत्र सोपे आहे ज्या कारणाने नफा पदरात
पडतो ते कारण त्यांना चालते. त्याची परिणती हा विषय त्यांचा नाही. तो विषय चघळायला
अनेक विचारवंत विश्लेषक जगात आहेत. त्यांच्या परिषदा आहेत, मासिके आहेत. यातली
बरीच या सूत्रधारांनीच चालवली आहेत. ते त्यासाठी हवा तर पैसा सुद्धा उपलब्ध करून
देत आहेत. विचारवंतांनी चर्चा कराव्या, आपण नफ्याचे काम करावे इतकी स्वच्छ ही
विभागणी आहे.
तर आपण बघत होतो युद्ध नावाच्या व्यवसायाबद्दल अर्थशास्त्र काय सांगते?
पुरवठ्यापेक्षा मागणी वाढली की नफा वाढण्याही शक्यता असते. म्हणजेच शांततेपासून
जर अचानक युद्धात रूपांतर झाले की मग सुरुवातीच्या काळात प्रचंड नफा मिळवता येऊ
शकतो. आता जिथे शस्त्रे खाजगी कं पन्या बनवितात तिथे तर हे असे शांततेकडून युद्धाकडे
जाणे म्हणजे त्यांची चांदीच. परत या कं पन्या बाजारात आपले समभाग ट्रेड करीत
असतात. युद्धामुळे कं पनीला बरकत आली की त्या समभागांची किंमत वाढते. थोडे पुढे
जाऊन असे म्हणू की त्यांना जर हे माहीत असेल किंवा ते जर असे व्यवस्थित ठरवू शकत
असतील की आता शांततेचे अचानक युद्धात रूपांतर करायचे तर त्यानी ह्या नफ्याचे ही
प्रमाण ठरविले असणार. तितका मिळायची खात्री झाली की मग ते युद्धाच्या जवळ
सगळ्यांना नेऊन ठे वणार म्हणजे तशी पावले त्यांच्यासाठी कोणीतरी टाकायला सुरुवात
करणार. मग ती पावले कधीतरी पॉवेल यांची असतील जे युनोत शपथेवर सांगतात की
इराकमध्ये ‘वेपन्स ऑफ मास डिस्ट्रक्शन’ आहेत. मग अचानक इराकवर अमेरिका हल्ला
करते. ह्या पॉवेल महाशयांची विश्वासार्हता आहे म्हणून सूत्रधारांनी त्यांना हे सांगण्यासाठी
निवडले असणार. पॉवेल परराष्ट्रमंत्री पदावरून उतरल्यावर मग सावकाश एक पुस्तक
लिहितात आणि त्यात कबूल करतात की ही माहिती चुकीची होती. पण तोपर्यंत युद्ध संपत
आलेले, काही हजार टन शस्त्रे इराकवर ओतल्याने तितकी नवी मागणी निर्माण झालेली.
कारखाने जोरात. अमेरिकन फे डरल रिझर्वने पैसा छापून घेतला, दरम्यान युद्ध साहित्य
बनवणाऱ्या कं पन्यांचे समभाग मूल्य प्रचंड वाढलेले. त्यात प्रचंड नफा मिळालेला.
इराकमध्ये काही हजार निरपराध मेले तरी आर्थिक खेळियांनी या वेगवेगळ्या मार्गाने खूप
पैसा कमविला. हे खोटे वाटते तर काढून बघा त्या काळातील शस्त्र कं पन्याचे समभाग
खरेदी कोणी के ले? आणि नंतर के व्हा कोणी विक्री के ली? हेच रॉथशिल्ड्स, मॉर्गन,
रॉकफे लर आपले मातब्बर सूत्रधार दुसरे कोण? त्यातले काही लाच म्हणून युद्ध सुरू
ठे वण्यासाठी कोणाला तरी गेले असतील. बुश महाशय पुन्हा निवडून यावे म्हणून ज्या चर्चा
त्या वेळी अमेरिके त चालू होत्या त्या मी अतिशय जवळून अभ्यासल्या आहेत. माध्यमांचा
जनमतासाठी इतका भयाण उपयोग कोणीही करून घेतला नसेल. रोज नवा सर्व्हे
प्रकाशित व्हायचा. त्यात युद्धाचे ढग अमेरिके वर दाटले असल्याचे सांगितले जायचे. ‘अल-
कायदा’ अजून एक मोठा हल्ला करण्याच्या तयारीत आहे हे सुद्धा आवर्जून सांगितले
जायचे. तिथे एक टेरर अलर्ट नावाचे फॅ ड आहे, म्हणजे त्याचा रंग असतो पिवळा, नारिंगी,
लालभडक लाल. प्रत्येक रंगाची एक लेव्हल असते एक ते पाच अशी. ती गरज पडेल
आणि हेतूंचे कारण असेल तशी वाढविली जायची. आता पेंटागॉनच ते वाढवतो म्हणजे
कशी शंका घ्यायची? अमेरिकन सामान्य मतदार लोक बिचारे घाबरले. त्यांनी परत
युद्धखोर बुशला निवडून आणले. झाले. पॉवेलचे धडधडीत असत्य वदण्याचे श्रम कामी
आले. तो कदाचित सज्जन, सरळ त्यामुळे काम करायचे नाही म्हणून बाजूला झाला.
झाला तर झाला, आपले काम करून झाला ना! मग तो पुस्तक लिहो अथवा आणखी
काही करो. त्यात वेळ घालवायचा नाही. इतके नेमके हे धोरण असते. आपण मात्र झगडतो
आहोत तेच भारत-पाकचे प्रश्न घेऊन वर्षानुवर्षे. भारत-पाकचे युद्धखोर वातावरण कोणाचा
फायदा करून देते आहे हे सुद्धा आपल्याला कळत नाही. मग बिन लादेन सापडला का
नाही याची कारणे वेगळी. तो आत्ताच सापडून कसा चालेल? एकदा का पुरेसा पैसा वसूल
झाला की मग तो मेला तरी चालेल. बिन लादेनच्या प्रकरणात हे आपण सविस्तर पाहूच.
त्यात लक्षावधी नागरिक मेलेले, सद्दाम गेलेला, या सूत्रधारांनी प्रचंड पैसा कमाविलेला असे
सगळेच छान ठरल्याप्रमाणे. एकापाठोपाठ एक असे नियोजन करीत राहणे हाच व्यवसाय.
कधी ते छोटे लिबियाचे युद्ध असते तर कधी इराक वॉर तर कधी महायुद्धसुद्धा. माइंड वेल!
आफ्टर ऑल वॉर इज अ ल्युक्रे टीव्ह गॅरंटेड बिझिनेस!
आपल्याकडच्या समाजाकडे एकदा मला इथे दृष्टिक्षेप टाकायचा आहे म्हणजे आपण
किती भाबडेपणाने युद्धाकडे बघतो ते कळेल. आपल्या काही लोकांना देशाप्रेमांचा उमाळा
म्हणून सतत युद्ध करावेसे वाटते. काही सतत शांततेच्या मिरवणुका काढीत राहतात आणि
त्यांना हे मानवतावादी असल्याचे लक्षण वाटते. काही सतत वैचारिक माहिती देत असतात
आणि त्यांना हे जनभावना समंजस करण्यासाठी आवश्यक वाटते. काही निवृत्त लष्करी
अधिकारी सतत अनुभव सांगत असतात जणू यावरच अवलंबून पुढचे जगातले युद्ध
योजिले जाणार आहे. काही सतत याला धडा शिकवू, त्याला वठणीवर आणू अशा
आरोळ्या मारीत असतात कारण त्यांच्या अस्तित्वाचे तेच एक कारण असते. मुळात युद्धात
ज्याच्याकडे जास्त सैन्य तो जिंकतो, ज्याचे सैन्य अधुनिक तो जिंकतो, ज्याच्याकडे फौज
शूर तो जिंकतो, असे काही नसतेच. शत्रूच्या जवळ युद्धभूमीवर असणारे मरतात आणि
तंबूत बसून किंवा राजधानीत बसून आज्ञा सोडणारे पदके मिरवितात, यादव मारला जातो,
अब्दुल आयुष्यभरासाठी जायबंदी जखमी होतो, अमर घरी सुखरूप परततो आणि सिद्धू
बेपत्ता होतो तर मुरलीला कै द के ले जाते इतके च युद्धाचे रडगाणे नाही तर त्यापेक्षा युद्धे
घडविणारे काय योजतात त्याचे समीकरण असते इथे. एक नक्की मला सांगितले पाहिजे
की माझे म्हणणे युद्ध करणाऱ्या कं पन्यांनी नफा कमवू नाही असे नाही. त्यांनी चांगला
नफा कमावून चांगल्या दर्जाची शस्त्रे तयार करावी हे खरेच आहे. प्रश्न तो नाहीये. मला
म्हणायचे आहे, ते हे की, नफ्यासाठी शस्त्रे बनवायची वेळ काही लोक का आणतात ते
नीट समजावून घेतले पाहिजे. माझा विरोध आणि त्यापेक्षा वेध असलाच तर तो युद्धाच्या
आधी जे कार्यरत असते त्याचा आहे. स्वतःच्या कु टिल हेतूसाठी युद्धे घडविणारे आणि
त्यासाठी देश वगैरे काहीही न पाहणाऱ्या खेळियांच्या खलबतांकडे, त्यासाठी सगळ्या
गोष्टी राबविणाऱ्या या योजकांकडे मला तुम्हाला घेऊन जायचे आहे. आता याच
दृष्टिकोनातून आपण झालेल्या दोन्ही महायुद्धांकडे बघू. मी परत एकदा आखणीबद्दल
बोलतो आहे, परिणामाबद्दल अजिबात नाही. एकदा का आपण हे सगळे ठरविणाऱ्याच्या
भूमिके तून जगाकडे बघायला लागलो की वेगळाच पट उभा राहतो. गेल्या शंभर वर्षांचा
आपण त्या बाजूने आढावा घेऊयात. म्हणजे समजा बुश, चावेझ, पुतीन आणि
अहमदिनेजाद हे देशोदेशींचे तथाकथित धुरंधर सर्व एका मोठ्या खेळातले साथीदार आहेत
अथवा मोठ्या मांडलेल्या डावातले अचून जागेवर बसलेले मोहरे आहेत. असा विचार
आपण क्षणभर के ला तर? रोजच्या वर्तमानपत्रातून येणाऱ्या टीव्हीवर दाखविल्या जाणाऱ्या
सगळ्या ब्रेकिंग न्यूज या मुद्दाम के ल्या आहेत असे धरून चालले तर?
हे सगळे कोणीतरी पेरतो आहे हे सगळे राष्ट्रप्रमुख त्याच तालावर नाचता आहेत असे
मानले तर?
तुम्ही मला असे विचाराल की हे सगळे असे मानावे हे मी कशावरून सांगतो आहे?
नाही, मी आता हे लगेच याचे उत्तर देणार नाही, पण असे काही अलग-अलग तुकडे
तुमच्या समोर ठे वीन, ज्याची संगती लावताना एक असे जिगसॉ पझल तयार होईल
ज्यामुळे कदाचित हे समजणे तुम्हाला सोपे जाईल.
 आपल्यातल्या काही लोकांचा या आखणाऱ्या, घडवणाऱ्या विचारसरणीवर विश्वास
बसणे शक्य नाही त्यांच्यासाठी ही काही अवतरणे-
● ''World events do not occur by accident. They are made to happen...most of them are staged and
managed by those who hold the purse strings.'' -डेनिस हिली (Denis Healey) माजी ब्रिटिश
सैन्य अधिकारी.
● प्रत्यक्ष दिसणाऱ्या व्यक्तींशिवाय हे जग त्यामागील अदृश्य सूत्रधारांच्या हातात जास्त
खेळवले जाते. मी हे अत्यंत निर्भयपणे आणि काहीही न दडवीत सांगू इच्छितो की
आमच्या सगळ्यांमागे एक अशी शक्ती आहे जिच्यामुळे आम्ही आणि आमचे कर्तृत्व
आहे. रॉथशिल्ड्स हे एकं दरीतच जगातल्या मनी मार्के टचे नियंता आणि लॉर्ड्स आहेत.
-बेंजामिन डीस्त्रेली ब्रिटिश पंतप्रधान, १८४४.
● वस्तुस्थिती अशी आहे की, जगातील सत्ताकें द्राशी असणारे आर्थिक सूत्रच अँड्र्यू
जॅक्सन सत्तेवर आल्यापासून सरकारला आपल्या तालावर नाचवीत आहेत. -फ्रँ कलीन
रूझवेल्ट, अमेरिकन अध्यक्ष, १९३३.
● कोणती कळसूत्री बाहुली इंग्लंडच्या सूर्य न मावळणाऱ्या साम्राज्याच्या सिंहासनावर
बसविली गेली आहे, याच्याशी मला काहीही देणेघेणे नाही. जो ब्रिटिश पैशांचा ओघ
ताब्यात ठे वतो, तो मीच खरा या साम्राज्याचा सर्वेसर्वा आहे. -नाथन रॉथशिल्ड्स
● मला या (अमेरिकन अर्थकारणात) देशाकरता आवश्यक असणारे पैसे छापणे आणि
त्याचा पुरवठा नियंत्रित करणे ही कामे करू द्यात आणि मग त्याचे कायदे कोण करतो
याचे मला काहीही देणेघेणे नाही. -मेयर अम्श्चेल रॉथशिल्ड्स
● आमच्या स्वप्नातला समाज हा स्वतःचे भवितव्य आमच्या हातात सोपविणारा, असा
सालस आणि आज्ञाधारक आहे. आम्हाला ही माणसे अथवा त्यांची मुले तत्त्वज्ञानी,
शास्त्रज्ञ, लेखक, शिक्षक, कवी किंवा अक्षरांवर जगणारे तयार करायचे नाहीत.
आम्हाला प्रतिभावंत कलावंत, चित्रकार, संगीतकार किंवा वकील, डॉक्टर्स
समाजसुधारक, राजकारणी आणि प्रतिष्ठित असे कोणीही शोधून काढायचे नाहीत
आमचे लक्ष्य साधे आहे आम्ही मुलांना एकत्र करू आणि त्यांना त्यांच्या आईवडिलांच्या
चुकीच्या मार्गावरून दूर खेचू. -जॉन. डी. रॉकफे लर
● आपण एका अनियंत्रित अशा जगातल्या सगळ्यात मोठे सरकार चालवीत आहोत,
ज्याला काहीही मुक्त मत नाही जे बहुमतावर चालत नाही, तर ते काही मुठभर प्रभावी
लोकांच्या इच्छेवर आणि मतांवर सुरू आहे. उत्पादने आणि व्यापार क्षेत्रातील काही
मातब्बर मंडळी आज अमेरिके त अस्वस्थ आहेत. त्यांना अंदाज आला आहे की कु ठे तरी
एक ताकद आहे जी अदृश्य असूनही संघटित, जोडलेली, संपूर्ण दक्ष आणि व्यापक
असल्याने तिचा निषेध करताना मात्र ते आपले स्वर स्वतःच्या श्वासांच्यावर चढू देत
नाहीत. -वूड्रो विल्सन अमेरिकन अध्यक्ष
● Competition is a sin. Own nothing. Control everything. -जॉन. डी. रॉकफे लर.

तर युद्ध नावाच्या एका योजनाबद्ध प्रणालीला जन्माला घालण्याआधी,

अमेरिके सारख्या जगाच्या एका टोकाला असणाऱ्या मातब्बर आणि साधनसंपत्तीसमृद्ध
देशाला, त्या दीर्घकालीन कपट खेळात खेचण्यासाठी सूत्रधारांनी आधी आपली वीण
मजबूत के ली, पट विस्तृत के ले, समानधर्मी, समान शीलाच्या लोकांच्या विविध टोळ्यांना
एका घातसूत्रात गुंफले आणि मग एके क फार सावध आणि थक्क करणाऱ्या खेळी के ल्या.
तो कसा याचा एक अत्यंत विस्तृत आढावा आपण घेऊ. याआधी युद्धे झाली नाहीत असे
नाही, पण ती स्थानिक होती, त्यांचे पट, त्यांचे अवकाश छोटे होते फार फार तर एखाद्या
खंडापुरती. मुख्य म्हणजे ती बऱ्याच प्रतिक्रियावादी होती. तिच्या मागे मोठ्ठे आरेखन नव्हते.
आरेखन जे साऱ्या जगाला कवेत घेण्यासाठी के ले जाईल, आरेखन जे सगळ्या
मानवजातीच्या विध्वंसाचा, के वळ इच्छित नवनिर्मितीचा आणि उर्वरित सर्व मानवाच्या
नामशेषांचा अध्याय लिहायला घेईल.ही एक नवीनच प्रणाली जन्माला घालण्याचे आरेखन
होते. आपण हे नीट उमजून घेतले पाहिजे की असल्या विचारप्रक्रियेच्या अनुषंगाने युद्ध
नावाची दीर्घकाळ चालणारी प्रणाली उभी करणे हे सोपे नाही. त्यासाठी जागतिक
परिमाणाचे फार विस्तृत आकलन हवे, समोर असलेल्या, वर्तमान जागतिक पटाचा सखोल
अभ्यास हवा. त्यावरच्या मातब्बर आणि मजबूत मुखंडांना वश अथवा निर्वंश करण्याची
धमक हवी. संघर्षाचे एक सर्वव्याप्त आणि कधीच न थांबणारे व्यासपीठ एखाद्या
ऑलिम्पिकच्या ज्योतीसारखे जिवंत ठे वायला लागते. ते वेळ आल्यावर ती ज्योत
अचूकपणे उचित लोकांकडे सोपवता येईल अशी व्यवस्था, मग ती राजकीय असो वा
आर्थिक उभी करावी लागते. ती संघर्षाची ज्योत धगधगती राहील अशी सामाजिक,
धार्मिक सूत्रे उच्चारावी लागतात. त्याला लोंबकळत राहतील अशा बाहुल्या निर्माण कराव्या
लागतात.
आपल्या सूत्रधारांना नव्या जगाची उभारणी करायची असल्याने त्यासाठी विविध
युद्धांची अखंड साखळी उभी करताना त्याला मिळणारी संभाव्य आव्हाने लक्षात घेतली.
तत्कालीन, बाहुली असणारी पण तरीही स्वत:च्या महत्त्वाकांक्षा बाळगून असणारी ब्रिटन,
फ्रान्स, स्पेन, पोर्तुगीज ही सारी साम्राज्यवादी मंडळी या योजनेचा एकदिशेचा मार्ग बदलू
शकली असती. त्यामुळे त्यांच्या एकमेकांत असणाऱ्या गुंतागुंतीला आधी नीट सुरळीत
करावे लागणार होते. हे मोठे काम होते. ग्रेट ब्रिटनसारख्या राजवटींच्या आश्रयाने अनेक
धनपिपासू माणसे उभी ठाकली होती. जागतिक साधनसंपत्तीच्या साठ्यांवर त्यांचा डोळा
होता, या सगळ्यांची एक मोट बांधावी लागणार होती. सूत्रधारांनी ज्या अथकपणे आणि
निश्चित नेटाने हे काम के ले त्याला तोड नाही.
 मांडणी आणि उभारणी एकाच वेळेस करणे अवघड असते, पण सूत्रधारांनी मांडणी,
तोडफोड आणि उभारणी असे सगळे एकाच वेळी करत हे अजस्त्र पट बांधले आणि
युरोपपुरते असणारे आपले आर्थिक साम्राज्य पार अमेरिका, आफ्रिका, मध्यपूर्व आणि
आशिया अशा सगळ्या खंडात टप्प्याटप्प्याने पसरवत नेले.
विचार करा एक असा माणूस आहे, जो अत्यंत योजनाबद्ध रीतीने काम करतो. तो
चलाख आणि कपटी तर आहेच. तो या पृथ्वीतलावरून नेमकी माणसे हेरतो त्यांची एक
मोट बांधतो. या सगळ्या साट्यालोट्याचा एका व्यामिश्र असा प्रचंड अवकाश आणि पट
उभा करतो.त्याच्यासाठी सरकारे, कायदा सुव्यवस्था, लोकसंस्था, लोकांचे लोकांनी
लोकांसाठी चालवलेले राज्य वगैरे असले संके त चौकटी, तत्त्वे असे सगळे कवडीमोलाचे
आहे. काही मोजक्या बुद्धि-मान लोकाना तो मान देतो पण मानवजातीबद्दल त्याला
अजिबात करुणा नाही. तो काळासोबत आपल्या हिकमतीवर विकसित झालेल्या
मानवजातीची उपयोगी किंवा निरुपयोगी अशी विभागणी करतो. त्याला हे पक्के माहित
आहे, की राजेशाही असो किंवा लोकशाही असो, राजे आणि राजकारणी हे अमर्याद
हव्यासापोटी सतत भांडत राहतात. त्यामुळे युद्धे ही अपरिहार्य आहेत, त्याला हेही कळले
आहे की युद्धातून नफा मिळविताना के वळ पैसे उसने देऊन मिळवता येतो असे नाही तर
जिंकणाऱ्या सर्वांना आपले अंकित करून विविध पद्धतीने सवलती वसूल करूनही तो
मिळविता येतो आणि त्यामुळे जर असंतोष निर्माण झला अतर पुन्हा युद्धे करून तो
मिटविता येतो. धार्मिक परंपरा, राष्ट्रवाद, देशाभिमान असल्या गोष्टी त्याच्या सृष्टीने पोरकट
आणि क्षुद्र आहेत. असे काही नसतेच अशी त्याची घट्ट धारणा आहे. त्याची कोणतीही बाजू
असत नाही. त्याचा कोणताही पक्ष असत नाही. त्याला आज एकाला तर उद्या दुसऱ्याला
मदत करायला काहीही गैर वाटत नाही. बाजू भूमिका पक्ष ही नित्य बदलणारी गोष्ट आहे
आणि त्यात काहीही वावगे नाही यावर त्याची अखंड श्रद्धा आहे पण तो धार्मिक वगैरे नाही
जर अशा माणसाला किंवा अशा धारणेला सारे जग आपल्या पायाशी येऊन बसावे असे
वाटत असेल तर तो खालील गोष्टी त्याच्या आकलनाच्या सारांशात असती.
● युद्धे ही राष्ट्रे जगविण्याची अंतिम बाब आहे. जे राष्ट्र युद्धाच्या शक्यतांचा आव्हानानाचा

तोडीस तोड मुकाबला करू शके ल ते जिवंत राहील अन्यथा ते नष्ट होणे अपरिहार्य
आहे. त्या देशातले कायदे, नागरिकांचा सन्मान आणि उत्पादन, मनुष्यबळ-मूल्य,
गंगाजळीचे सार्वभौमत्व हे सारे दुय्यम आहे.
● एखादे राष्ट्र त्यामुळे युद्धाच्या तयारीसाठी किती कर्ज उभे करते यावर त्याचे मूल्यमापन

ठरायला हवे.
● एखाद्या राष्ट्राला युद्धात तयार राहायचे असेल तर त्याला शत्रू असायला हवे, तेही सशक्त.

जर असे शत्रू उपलब्ध असतील तर उत्तम पण दुर्दैवाने नसतील, तर ते उभे के ले गेले

पाहिजे. हवी ती मदत देऊन आणि शक्य तितक्या लवकर त्यांना मजबूत करणे
 आवश्यक आहे.हे त्यासाठी वेळप्रसंगी एखाद्या आक्रमक आणि हुकु मशाही प्रवृत्तीच्या
शोधात असायला हवे.
● एखादी राजवट युद्धासाठी लष्कराच्या खर्चासाठी कर्जे काढीत नसेल तर ती प्रगतीला

अडथळा आहे. अशा राजवटीला सत्तेवरून घालविण्यासाठी तिथले दुबळे विरोधी पक्ष,
बंडखोर यांना सर्व प्रकारचे पाठबळ द्यायला हवे. अशा राजवटीच्या प्रमुखांच्या हत्या
यासाठी प्रभावी उपाय आहे. त्या घडवून आणायला हव्या.
● एखादे राष्ट्र त्याच्या शत्रू राष्ट्रापेक्षा कधीही लष्करीदृष्ट्या मजबूत होता कामा नये कारण

तसे झाले तर समतोल बिघडून शांतता आणि सहजीवनाचा मार्ग ते स्वीकारतील आणि
त्यामुळे कर्जे कमी होतील.
● हार किंवा जीत अशा कोणत्याही ठाम निर्णयापर्यंत युद्धे पोहोचू नयेत. ते घातक आहे

शांततेचा जप करीत सातत्याने चालणारी युद्धे हा कृ तिआराखडा असायला हवा.

● वरील सगळे खोटे आहे आणि अशा अनेक कॉन्स्पिरसी थिअरी असतात हे लोकांना

सतत सांगत राहिले पाहिजे.

हे धोरण म्हणजे एक फँ टसी वाटू शकते. एखाद्या वैज्ञानिक कादंबरीसारखं, पण
आजपर्यंतच्या युद्धांची कारणे आणि परिणाम याचा लेखाजोगा मात्र असे काहीतरी
खरोखर अस्तित्वात आहे याबद्दल आपले एक मत बनवेल हे नक्की.
●●●
 प्रकरण सहा : यादवीनंतरची
अमेरिका (१८९० ते १९०४)
सूत्रधारांच्या झुंजी आणि समेट
एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला अमेरिकन मार्के ट्स हे बऱ्याच अंशी रोख्यांना
बांधलेले होते. (त्यावेळी त्यांना स्टॉक म्हणत असत) त्याकाळी जी काय गुंतवणूक बँकिंग
व्यवस्था होती ती सरकारच्या तुटीशी जोडलेली होती. अमेरिके तली यादवी युद्धापासून ते
१८९० पर्यंत, तिथे छोट्या प्रमाणावर उत्पादन करणारे कारखाने होते. बहुतांश उद्योगधंदे हे
भागीदारीतील होते. आज भारतात ज्याला SME (स्मॉल मिडीयम स्के ल एंटरप्राइज)
म्हणतात तसे चित्र होते. अमेरिके तील सर्वात मोठी इंडस्ट्री तेव्हा रेल्वे होती. त्यामुळे
सगळ्या गुंतवणूक बँका त्यावेळी या रेलरोडभोवती आणि सरकारच्या रोख्याभोवती कें द्रित
होत्या. अमेरिके तले पाहिले मोठे असे बँकिंग हाऊस हे तत्कालीन सरकारनेच निर्माण के ले,
जे. कू क नावाचा एक ओहायो राज्यातील व्यावसायिक जो राहायला मात्र फिलाडेल्फिया
राज्यात होता. तर हा जे. कू क आणि ओहायोतील एका रिपब्लिकन वर्तमानपत्राचा
संपादक असणारा त्याचा भाऊ हेनरी हे दोघेही, ओहायोचा सिनेटर सलमान चेसचे अत्यंत
जवळचे मित्र होते. १८६१ साली, जेव्हा अब्राहम लिंकनने अमेरिके चा कारभार हातात
घेतला तेव्हा, या कु कने चेसला ट्रेझरीचा सचिव करावे म्हणून खूप धडपड के ली. याशिवाय
त्याकाळी तब्बल एक लाख डॉलर्सची देणगी रक्कम जे. कू कने चेसच्या राजकीय
कारकिर्दीसाठी लावली. त्या सर्व उपकारांची परतफे ड चेसने जे. कु कला गुंतवणूक बँकर्स
म्हणून मान्यता देऊन के ली. या दोघांनी नंतर अमेरिकन काँग्रेसमध्ये असणारे रिपब्लिकनचे
बहुमत वापरत, अमेरिके च्या बँकिंग क्षेत्राचे रुपांतर, व्यावसायिक व्यवस्थेकडून,
वॉलस्ट्रीटच्या ताब्यात देणाऱ्या राष्ट्रीय बँकिंग व्यवस्थेकडे के ले. त्यातही एक मेख अशी
मारून ठे वली होती, की ह्या राष्ट्रीय बँका त्यावेळी, त्यांच्याकडे असणाऱ्या फे डरल
रोख्यांच्या विशिष्ट प्रमाणातच पतपुरवठा करू शकत असत आणि हे रोखे त्यांना के वळ जे.
कु ककडूनच विकत घ्यावे लागत. जे. कु क आणि कं पनी ही यादवी युद्धानंतरच्या
रिपब्लिकन काळात अत्यंत प्रभावशाली होती. त्यांची सरकारी रोखेव्यवहार करण्याची
मक्तेदारी अनेक वर्षे बिनदिक्कतपणे सुरू होती. पुढे १८७४ च्या आर्थिक संकटात ही
कं पनी जशी दिवाळखोरीत निघाली तशी त्यांचे प्रतिस्पर्धी ‘ड्रेक्सेल मॉर्गन अॅन्ड कं पनी’
उदयाला आली. १८७३ नंतरच्या काळात ‘ड्रेक्सेल मॉर्गन कं पनी’ (तिचे तरुण तडफदार
नेतृत्व म्हणजे खुद्द जॉन पियर पोंट मॉर्गन) ही अमेरिके तील मोठी गुंतवणूक फर्म बनली.
कु क रिपब्लिकनशी संबंधित होता तर जे. पी. मॉर्गन दोन्ही पक्षांशी सारखेच मधुर संबंध
ठे वून होता. त्यातल्या त्यात त्याची डेमोक्रॅ टिक लोकांशी दोस्ती होती. या डेमोक्रॅ टिक
पक्षाचा अजून एक आवडता माणूस म्हणजे युरोपातील अत्यंत प्रस्थापित असा तगडा
बँकर रॉथशिल्ड्स. या रॉथशिल्ड्स बँकिंग हाउसचा एक चालबाज दलाल म्हणजे ऑगस्ट
बेल्माउंट. हा अनेक वर्षे डेमोक्रॅ टिक पक्षाचा खजिनदार होता. यादवीनंतरच्या काळात
अमेरिके तील खाजगी बँकिंगचा अवकाश, दोन्ही राजकीय पक्षांच्या सहाय्यानेच कसा
विस्तारत होता हे यातून ध्यानात येईल.
याच सुमारास अमेरिके च्या राजकीय पटलावर एक नवाच डाव टाकला गेला.
मॉर्गनचा माणूस ग्रोवर क्लीव्हलँड हा अमेरिके चा अध्यक्ष झाला. हा बफे लोचा डेमोक्रॅ टिक.
याचा काळ १८८४ ते १८८८ आणि पुन्हा १८९२ ते १८९६. मूळ पेशा रेल्वेचा वकील. आता
याचा मॉर्गनला फायदा न होता तरच नवल. कारण जुन्या पेशात याचे मुख्य क्लायंट म्हणजे
मॉर्गनच्या पैशावर चालणारी न्यूयॉर्क सेंट्रल रेलरोड कं पनी. स्वतःच्या अध्यक्षपदाच्या
कालावधीतच हा न्यूयॉर्क च्या एका लॉ-फर्म (नाव- Bangs, Stetson, Tracey and MacVeagh ) चा
भागीदार बनला. ही फर्म आधी १८८० च्या सुमारास हाउस ऑफ मॉर्गनची अधिकृ त लॉ-
फर्म झाली होती. कारण, या फर्मचा ज्येष्ठ भागीदार चार्ल्स बी. ट्रेसीहा खुद्द जे. पी. मॉर्गनचा
मेव्हणा होता. नंतर १८८७ ला हा ट्रेसी मेल्यानंतर, क्लीव्हलँडचा जुना मित्र फ्रान्सिस लिंडे
स्टेट्सन (Stetson) हा त्या फर्मचा मोठा भागीदार झाला आणि जेपी मॉर्गनचा वैयक्तिक
अटर्नीसुद्धा (ही सध्या वॉलस्ट्रीटवरची Davis, Polk and Wardwell अशी फर्म आहे.) ग्रोवर
क्लीव्हलँडचे पूर्ण मंत्रिमंडळ हे मॉर्गनच्या माणसांनी भरलेले होते. मॉर्गन आणि सगळ्या
बँकर्सचे परराष्ट्र धोरणांवर अतीव लक्ष असल्याने ग्रोवर क्लीव्हलँडचा परराष्ट्र सचिव थॉमस
एफ. बायार्ड, जो ऑगस्ट बेल्माउंटचा जवळचा मित्र (या बेल्माउंटचा मुलगा बायार्डकडे
कामाला होता) क्लीव्हलँडच्या दुसऱ्या टर्ममध्ये परराष्ट्र सचिव झाला महत्त्वाकांक्षी रिचर्ड
ओल्ने. हा सुद्धा मॉर्गनच्या बॉस्टन आणि मेन रेलरोडचा बोर्ड सदस्य. नंतर यानेच जे. पी.
मॉर्गनला जनरल इलेक्ट्रिक कं पनी उभी करायला मदत के ली. ग्रोवर क्लीव्हलँडची युद्ध
आणि नौदल ही खाती सुद्धा मॉर्गन आणि इतर बँकर्सनी भरलेली होती. युद्ध सचिव होता
डनियल लामोंट. हा पूर्वी विल्यम सी. व्हिटनेच्या (William C. Whitney) चाकरीत होता तर
दुसरा नौदल सचिव हा अलाबामाचा काँग्रेसमन हिलरी अ हर्बर्ट. हा लेहमन ब्रदर्सच्या
न्यूयॉर्क मार्के टिंग फर्मचा संस्थापक मेयर लेहमनचा जवळचा मित्र. लेहमन ब्रदर्सही
गुंतवणूक कं पनी म्हणून अस्तित्वात आली याच काळात.
बँकर्स, अमेरिकन प्रशासन आणि परराष्ट्र धोरण यांची अभद्र युती जन्माला घातलेला
हा काळ. ग्रोवर क्लीव्हलँडच्या दुसऱ्या टर्ममध्ये म्हणजे १८९० पहिल्यांदा अमेरिके च्या
परराष्ट्र धोरणात अनोखा बदल झाला. अमेरिका तटस्थ न राहता आता जगाच्या सर्व
व्यवहारात नाक खुपसू लागली. या नव्या धोरणाच्या मुळाशी होते ते बँकर्स, ज्यांना या
देशाची आर्थिक ताकद जगाच्या पटलावर स्वतःच्या राजकीय आणि आर्थिक विस्तारासाठी
वापरायची होती. त्यांना जगभर जबरदस्तीने अनेक निर्यात परीघ उभे करायचे होते आणि
गुंतवणुकीचे तिसऱ्या जगातल्या सरकारांचे रोखे मोठ्या प्रमाणात खरेदी करून आपले
अनेक आउटलेट्स त्यांना जगभर उभारायचे होते. त्याचा सुरुवातीचा रोख होता तो लॅटिन
अमेरिके वर कारण तिथे ब्रिटनची मजबूत पकड होती आणि ब्रिटनवर पकड होती ती
रॉथशिल्ड्सची. अमेरिके च्या जगभरच्या विस्ताराला आणि मान्यतेला राजकीय
अजेंड्यापेक्षा आर्थिक नकाशाच्या आरेखनाचे परिमाण होते. एकाच वेळी ब्रिटनची
विस्तारत मदत घेताना, ब्रिटनच्या जगभरच्या आर्थिक आणि लष्करी साम्राज्याला मॉर्गन
आणि रॉथशिल्ड्सने मिळून सुरुं ग लावायला सुरुवात के ली आणि त्यासाठी वापरले गेले ते
अमेरिके चे परराष्ट्र धोरण. आपण जर १८९४च्या बँकर्स मासिकाचे अंक चाळले, तर हे
मनसुबे जागोजागी दिसतात. सूत्रधारांकडे संपूर्ण दशकाचा अजेंडा तयार होता. एका
ओळीत हे सार मांडायचे तर ‘‘जर, जर्मनी आणि इंग्लंडला हुसकावून आपण दक्षिण
अमेरिके चे मार्के ट बळकावू शकलो तर कोणत्याही गोष्टीच्या बदल्यात ती फार मोठी गोष्ट
मजल मारली असे होईल.’’
मॉर्गन बँकर्सचा दीर्घकालीन निकटवर्तीय आणि अमेरिके चा परराष्ट्र सचिव
(१८९५-१८९७) रिचर्ड ओल्नेने या आरेखनाची जाहिररित्या माहिती दिलीय. त्याचे शब्द
मोजके आणि थेट आहेत. ‘‘जॉर्ज वॉशिंग्टनचा जुना तटस्थपणा आता कालबाह्य झाला
आहे. आताचा काळ आपल्याला जगात प्रमुख नियंत्याची भूमिका निभावण्यासाठी साद
घालतो आहे. आपल्या आर्थिक हितासाठी आता जगाकडे- विशेषतः दक्षिण अमेरिके कडे,
आपले मार्के ट म्हणून आपण पाहायला हवे.’’
बँकर्सना दिल्या शब्दाला जागून, क्लीव्हलँड आणि रिचर्ड ओल्ने ही दुक्कल,
अमेरिके ची देश म्हणून असणारी ताकद वापरीत ब्रिटनला, लॅटीन अमेरीके च्या बाजारातून
हुसकावीत होते. त्याच्या जोडीला १८९४ मध्ये अमेरिके च्या नौदलाने रिओ डी जानेरो इथे,
युद्धबंदी करार मोडून, ब्रिटनच्या पाठिंब्यावर उब्या असणाऱ्या ब्राझिलियन बंडखोरांना
मोडून काढले. परत हे बंडखोर एकत्र येऊ नयेत म्हणून अमेरिकन नौदलाने इथे अनेक
महिने तळ ठोकला.
अमेरिका आता वेगाने हालचाली करू लागली. १८९३ ला सँटोडॉमिंगो (आत्ताचे
डॉमिनिकन रिपब्लिक) इथे अमेरिके ने फ्रान्सला सरळ करायचे ठरविले. ‘सँटो
डॉमिंगोइम्प्रुव्हमेंट’ कं पनी स्थापून न्यूयॉर्क च्या बँकर्सनी सँटो डॉमिंगो देशावर असणारे,
सगळे कर्ज एका डच कं पनीकडून विकत घेतले आणि त्याचबरोबर या डॉमिनिकन
सरकारचे कस्टम्सचे सर्व उत्पन्न मिळविण्याचा करार सुद्धा के ला. फ्रें च सरकार संतापले. हे
पाहून खबरदारी घेत अमेरिके न नौदलाला तिथे स्वतःची एक युद्धनौका तैनात करण्याचे
सुचविण्यात आले. पुढे असेच १८९५-९६ मध्ये व्हेनेझुला आणि ब्रिटिश सीमा वादात
अमेरिका ब्रिटनशी युद्ध करण्याच्या निर्णयाच्या अगदी जवळ आली होती. ही स्फोटक
परिस्थितीचा फायदा घेत चाळीस वर्षे सुरू असणारा सीमावाद एका निर्णायक क्षणी
संपवून, अमेरिके ला व्हेनेझुएलाच्या सोन्याच्या खाणीचे आमिष दाखवीत धूर्तपणे या वादात
ओढले गेले. असे दिसते की अध्यक्ष क्लीव्हलँड ब्रिटनच्या सततच्या धोक्याला कं टाळला
होता आणि त्याने पटकन युद्धाचा निर्णय घेऊन टाकला. त्याचा एक जवळचा मित्र
मिशिगनच्या डेमोक्रे टिक पक्षाचा प्रमुख डॉन डिकिन्सनने तर आर्थिक लाभाचा वाटेकरी
एकदाचा ठरविताना युद्ध अपरिहार्य आहे अशी चिथावणीची भाषा सुरू के ली. अमेरिका
आता अत्यंत निर्णायक क्षणांच्या टोकावर उभी होती. डिकीन्सन पुन्हा गरजला आम्हाला
आमच्या समृद्धीसाठी जगभरचे बाजार मुक्त व्हायलाच हवे आहेत. तातडीने ब्रिटनला एक
अत्यंत अपमानस्पद आणि अर्वाच्च्य भाषेतला खलिता धाडण्यात आला. त्याचे शब्द
अत्यंत जहाल होते. ‘‘युनायटेड स्टेटस ऑफ अमेरिका हा या प्रदेशातला सार्वभौम देश
आहे त्याला स्वतःच्या मर्जीप्रमाणे कोणतीही भूमिका घेण्याचा अधिकार आहे.’’ ब्रिटिशांनी
हे पत्र स्वीकारले नाही. अध्यक्ष क्लीव्हलँड संतापला आणि त्याने डिसेंबरला काँग्रेसमध्ये
जवळपास युद्धाचाच ठराव मांडला. ब्रिटिश आता मात्र चपापले. हे प्रकरण आपल्याला
महाग पडू शकते असे दिसताच शेपूट घालीत ते सीमा वादाच्या कराराला ते तयार झाले.
एकीकडे ब्रिटन आणि अमेरिका सरकारात अशी झुंज लावीत मॉर्गन आणि रॉथशिल्ड्स
आपले लाभ पदरात पडून घेत होते. कारण यातून व्हेनेझुलाला काहीही मिळाले नाही.
अमेरिके चा लॅटिन अमेरिके तला मार्ग निर्वेध झाला. इथे मॉर्गन आणि रॉथशिल्ड्सच्या
कार्टेलने एक मॉडेल उभे के ले आणि यशस्वी करून दाखविले. आता सूत्रधारांच्या बँकर्स
गँगने अमेरिके च्या दुसऱ्या शत्रूचा शोध सुरू के ला. लॅटिन अमेरिके तले पुढचे मोठे ठाणे होते
क्युबा. अमेरिकन नौदलाचा तरुण गरम रक्ताचा उपसचिव रूझवेल्टच्या नेतृत्वाखाली मग
तिथे एका घुसखोरीच्या तयारीला सुरुवात झाली. जे. पी. मॉर्गनने आपली संपूर्ण ताकद
यामागे लावली. १८९५च्या फे ब्रुवारीत क्युबाच्या स्वातंत्र्यासाठी मग तिथल्या बंडखोरांनी
स्पेनविरुद्ध अचानक बंड के ले. सूत्रधारांनी आखलेले गणित, अमेरिके च्या परराष्ट्र धोरणाचे
इंगित असण्याची हे सुरुवात होती. तिसऱ्या जगातल्या देशांना खेळवताना, त्यांच्यातलाच
मुळात अस्तित्वात नसणारा असा एक गट त्या देशात उभा करायचा आणि मग त्याच्यामागे
आपले बळ उभे करीत आपले हित जपत न्यायचे, हे मॉडेल अद्यापही बदललेले नाही.
क्युबात रिचर्ड ओन्लेचा एक जवळचा मित्र होता. त्याचे नाव एडविन अटकीन्स हा तिथला
लक्षाधीश साखर सम्राट आणि जे. पी. मॉर्गन अॅन्ड कं पनीचा एक भागीदार. १८९५ चा
हिवाळा दारावर उभा राहिला आणि ओन्लेच्या लक्षात आले की स्पेन, तिथे सुरू असणारी
क्युबन बंडाळी मोडू शकत नाहीये. फक्त फायदा हाच मूलमंत्र असणाऱ्या आर्थिक
सूत्रधारांनी लगेच धोरण बदलले. अमेरिके चे म्हणजे यांचेच, प्रचंड भांडवल क्युबात
असल्याने आणि क्युबा-अमेरिके तल्या भविष्यातल्या आर्थिक उलाढालीच्या शक्यता
लक्षात घेऊन अमेरिके ने आता अचानक बंडखोरांना उघड मदत करायला सुरुवात के ली.
याचा एक अर्थ स्पेनशी युद्ध पुकारणे असाही होता आणि त्या डावपेचाचे मर्मही तेच होते.
स्पेन-अमेरिके तला संघर्ष तीन वर्षे चालला. या युद्धामागे उभा होता एडविन अटकीन्स
आणि आपला तो रॉथशिल्ड्सचा सुप्रसिद्ध माणूस ऑगस्ट बेल्माउंट. रॉथशिल्ड्सच्या
बँकिंग स्वारस्याने या युद्धात गडद रंग भरला आणि ते निर्णायक होणे अपरिहार्य झाले.
इतक्या वर्षांचे स्पेनला पैसा पुरविण्याचे आपले करार रॉथशिल्ड्सने बेमुर्वतपणे, सटासट
मोडीत काढले आणि क्युबन बंडाच्या नावाने नवीन रोखे त्यांनी अंडरराईट के ले. इतके च
नाही तर त्यातल्या तोट्याची संपूर्ण जबाबदारीसुद्धा त्यांनी उचलली. याच दरम्यान, याच
मॉडेलची पडताळणी आशियात करण्यासाठी, अमेरिके ने आपला मोर्चा आशियाकडे
वळविला होताच. त्यांनी मनिला बंदर ताब्यात घेतले. ही पुढील अनेक वर्षे चालणाऱ्या
अमेरिका-फिलिपिनो बंडखोरांच्या छु प्या लढाईची नांदी होती. याबरोबर अमेरिके ने
आशियाच्या स्वमित्वाच्या दीर्घकालीन योजना बनवायला सुरुवात के ली. (मध्यंतरी म्हणजे
२०११ साली ओबामा, अमेरिकन फिलिपिनो संबंधांचे जे जुने संदर्भ ऐकवत होते त्याचा हा
संदर्भ आहे.)
या नव्या रचनेत पॅसिफिकच्या पलीकडे आपल्या आर्थिक लाभाचे गणित मांडताना
बँकर्सना असे लक्षात आले, की रशिया, जर्मनी आणि फ्रान्स यांनी चीनच्या सम्राटाला
अंकीत करून घेण्यासाठी अनेक आर्थिक आणि प्रादेशिक सोयी सवलतींची खैरात
चालविली आहे. सतत दूरच्या लाभावर लक्ष ठे वून असणाऱ्या, आर्थिक सूत्रधारांचे
अमेरिके ला दिलेले दूरदृष्टीचे सल्ले असे होते. एकतर अमेरिके ला आशियात पाऊल
टाकायला उशीर झाला आहे आणि एकाच वेळी जगात अनेक ठिकाणी स्वतःचे सैन्य
पसरत ठे वण्यापेक्षा अमेरिके ने आता ब्रिटनशी दोस्ती करावी. ब्रिटनने लॅटिन अमेरिके त
अमेरिके ला मोकळे मैदान सोडले आहे. आता अमेरिके ने आशियात ब्रिटनबरोबर भागीदारी
करावी. जेणेकरून दोघांना त्याचा लाभ होईल. हे सगळे समीकरण रॉथशिल्ड्सची ‘बँक
ऑफ लंडन’ आणि ‘अमेरिकन मॉर्गन’ यांच्या आर्थिक लाभाच्या युतीच्या डावपेचांचे होते
जे अमेरिका आणि ब्रिटनच्या राजकीय नेतृत्वाच्या गळी उरविण्यात ते प्रमाणाबाहेर यशस्वी
झाले. आशियातल्या अमेरिके च्या नव्या आक्रमक धोरणामागील या आर्थिक समीकरणाचा
डाव नुसता मुत्सद्देगिरीचा नाही तर हव्यासाचा होता. अमेरिके च्या उच्च आर्थिक स्तरावरील
कं पूत, ज्यात रॉकफे लरच्या नॅशनल सिटी बँके चा जेम्स स्टीलमन, जे. पी. मॉर्गनचा रेलरोड
तज्ज्ञ चार्ल्स कोस्टर, न्यूयॉर्क ची गुंतवणूक फर्म, बँक ऑफ कु न्ह लोएब अॅन्ड कं पनीचा
जेकब स्चीफ, रेलरोड बादशाह एडवर्ड हॅरीमन या सगळ्यांनी मिळून एक नवी कं पनी
‘अमेरिकन चायना डेव्हलपमेंट कं पनी’ (American China Development Company-ACDC) उभी
के ली. ह्या सगळ्या आर्थिक सूत्रधारांचे आशियाच्या विस्तृत प्रदेशात रेलरोड उभारण्याचे
स्वप्न होते. त्यामुळे अमेरिकन सरकारने म्हणजे आपल्या रिचर्ड ओन्लेने चीनवर –ACDC ला
रेलरोड सवलती देण्यासाठी सावकाश दबाव टाकायला सुरुवात के ली. त्यातला एक
रेलरोड पेकिंग ते हन्कोव असा, तर दुसरा मंचुरियन रेल्वेचा होता. यामागचे कारण रशियाने
चीनला मांचुरियाच्या प्रदेशात रेल्वे टाकण्यासाठी पटवून फ्रान्स-रशियाच्या बेल्जियम
सिंडिके टने चीनकडून पेकिंग-हकोव रेल्वे मार्गाचे काम मिळविले. आता कठोर पावले
उचलण्याची गरज होती. –ACDC च्या वकिलाने चीनमधील अमेरिकन हितासाठी रेलरोडचे
प्रारूप तयार करण्यासाठी एक समिती स्थापन के ली. तिचे नाव अमेरिकन एशियाटिक
असोशिएशन (American Asiatic Association) या फर्मने चीनच्या प्रदेशात अमेरिकन हितासाठी
तातडीने आणि आक्रमक धोरण राबवावे असे तिला निर्देश देण्यात आले.
१९०० मध्ये चीनमधल्या बंडखोरीला मोडून काढण्यासाठी युरोपातल्या सत्तांना मदत
के ल्यावर अमेरिके ने आता रशियाला मांचुरियातून हुसकावून लावायला सुरुवात के ली.
१९०४ मध्ये शेवटी त्यावेळचा अध्यक्ष रूझवेल्टने जपानला फू स लावत रशियावर हल्ला
करण्यास भाग पडले. जपान मग रशियाला दक्षिण मांचुरियाच्या प्रदेशातून हुसकावून
लावण्यात यशस्वी झाला. याचबरोबर रशियाचे चीनमधले सगळे आर्थिक सवलतींचे लाभ
संपुष्टात आणले गेले. अमेरिकन अध्यक्ष रूझवेल्टच्या लष्करी ताकदीच्या मागे दडून
मॉर्गनने कावेबाजपणे जपानला त्यांचे कोरिया आणि मांचूरियातले प्रभुत्व वाढविण्यास
मदत के ली. आता जपान हळूहळू अमेरिके चे त्या प्रदेशातील आर्थिक हित जपणारा
रखवालदार झाला. अध्यक्ष रूझवेल्ट हा सुरुवातीपासूनच मॉर्गनचा माणूस होता. त्याचे
वडील आणि काका दोघेही एके काळचे वॉलस्ट्रीटचे बँकर्स आणि मॉर्गनच्या
अधिपात्याखालीत रेलरोडचे महत्वाचे भागीदार होते. या रूझवेल्टचा सख्खा चुलतभाऊ
इम्लेन रूझवेल्ट हा न्यूयॉर्क च्या अनेक बँकांच्या बोर्डवर सल्लागार आणि संचालक होता.
यातल्या काही बँकांची नावे दखलपात्र आहेत. त्यामुळे अमेरिकन अध्यक्षाचे बँकांशी
असणारे थेट संबंध प्रकाशात यावे. यातली एक बँक म्हणजे ‘अॅस्टर नॅशनल बँक’ (Astor
National Bank) हिचा अध्यक्ष बेकर हा मॉर्गनचा पित्त्या. तो मॉर्गनच्या मालकीच्या फर्स्ट
नॅशनल बँक ऑफ न्यूयॉर्क (First National Bank of New York) सुद्धा प्रमुख होता.
सर्वसाधारणपणे, एकोणिसाव्या शतकात रिपब्लिकन हे अत्यंत खर्चिक, आणि
महागाईला पाठिंबा देणारे लोक होते आणि डेमोक्रॅ टिक पक्ष तसा मुक्त व्यापारी आणि
कष्टाळू लोकांचा पक्ष होता. १८९६ ला मात्र हे चित्र बदलले कारण त्या वर्षी विल्यम जेनिंग
ब्रायन नावाच्या एका उद्दाम आणि उच्चभ्रू माणसाला डेमोक्रॅ टिक पक्षाच्या अध्यक्षपदाचे
नॉमिनेशन मिळाले. मॉर्गननी ताबडतोब रिपब्लिकन पक्षाच्या उमेदवाराला-विल्यम
मेकें लीला संदेश पाठविला की जर रिपब्लिकन सोनेप्रमाण पद्धतीला मान्यता देतील तर
मॉर्गन त्यांच्या पाठीशी उभे रहायला तयार आहेत. हा सौदा वेगाने पूर्ण झाला. त्याआधी
१८९० साली मार्क स हन्ना हा रॉकफे लरचा शालेय मित्र आणि उद्योगपती रॉकफे लरबरोबर
विल्यम मेकें लीला दिवाळखोरीतून वाचविण्यासाठी पुढे आला होता. परतफे डीत विल्यम
मेकें लीने रिपब्लिकन पक्षावर रॉकफे लरचे प्रभुत्व बसविण्यास मदत के ली.
स्टँडर्ड ऑईल (Standard Oil) ही कं पनी मुळात क्लीव्हलँडला प्रमुख कार्यालय
असणारी आणि त्यामुळे त्याचा तसाही ओहायो राज्याच्या रिपब्लिकन पक्षाच्या
राजकारणावर मोठा प्रभाव होता. हाच हन्ना पुढे विल्यम मेकें लीचा मुख्य राजकीय
सल्लागार बनला आणिनंतर रिपब्लिकनच्या राष्ट्रीय समितीचा अध्यक्ष! मॉर्गनच्या
पाठबळावर विल्यम मेकें लीला रिपब्लिकन पक्षाचे नॉमिनेशन मिळाले. या तडजोडीत
मॉर्गनचा अजून एक खास माणूस गॅरट ए. हॉबर्ट (Garret A. Hobart) जो मॉर्गनच्या ‘लिबर्टी
बँक ऑफ न्यूयॉर्क ’सकट अनेक फर्मच्या संचालक मंडळावर होता त्याला उपाध्यक्ष
करण्याचे ठरले. पण हा गॅरट ए. हॉबर्ट १८९९ ला अचानक मरण पावला आणि मग योग्य
माणसाची शोधाशोध सुरू झाली. दरम्यान विल्यम मेकें ली हा अध्यक्षपदासाठी निश्चित
झाला होताच. अचानक मॉर्गनकडून उपाध्यक्षपदासाठी टेडी रूझवेल्टचे नाव पुढे आले.
विल्यम मेकें ली आणि आणि मार्क स हन्ना (Marks Hanna) दोघेही रूझवेल्टचे जबर विरोधक.
त्याला ते सामान्य आणि चाकरमानी दर्जाचा माणूस समजत असत. मॉर्गनच्या अशा अनेक
माणसांनी रूझवेल्टचे नाव नाकारूनही अखेर मॉर्गनचा भागीदार जॉर्ज पेकीन्सचे आग्रह
महत्त्वाचे ठरले आणि टेडी रूझवेल्टला उपाध्यक्षपदाचे नॉमिनेशन मिळाले. मेकें ली नाराज
होताच. यानंतर अचानक एक खळबळजनक घटना घडली. विल्यम मेकें लीची अकस्मात
हत्या झाली आणि मॉर्गनचा माणूस म्हणून टेडी रूझवेल्ट हा अध्यक्षपदाचा उमेदवार
ठरला. रूझवेल्टचा परराष्ट्र सचिव होता, त्याचा जुना मित्र एलीहू रुट. हा, एलीहू रूट जे.
पी. मॉर्गनचा खाजगी वकील. या रुटचा जो सहाय्यक सचिव तो रॉबर्ट बेकन. हा तर
मॉर्गनचा भागीदार. हाच बेकननंतर टेडी रूझवेल्टचा परराष्ट्र सचिव बनला. टेडीचा पहिला
नौदल सचिव पॉल मॉर्टन (Paul Morton) हा मॉर्गनच्या ताब्यातल्या अचीसन टोपेका अंड
सांता फी रेलरोडचा (Atchison, Topeka and Santa Fe Railroad) उपाध्यक्ष आणि परत त्याचा
सहाय्यक सचिव जे. पी. मॉर्गनचा जावई. असा सगळा गोतावळा मॉर्गनच्या हितसंबंधी
आणि नातलगांचा. रूझवेल्टचे सरकार हे असे हितसंबंधी आणि गोतावळ्याचे होते. या
वेळेपासून ते प्रत्यक्ष निवडणुकीपर्यंत ज्या अनेक कु टिल आणि के वळ स्वतःचे हित
बघणाऱ्या खेळ्या मॉर्गन आणि रॉकफे लर खेळले. या तपशीलवार नोंदी, अमेरिके च्या
राजकीय मुशीवर आणि परराष्ट्र धोरणांवर आर्थिक सूत्रधारांचे असणारे दाट सावट आणि
अनेक आंतरराष्ट्रीय पेचप्रसंगांच्या वेळी अमेरिका विचित्र का वागते याच्या कारणमीमांसेचे
विलक्षण आलेख चितारणाऱ्या आहेत. हे सगळे घडवण्याची एक पार्श्वभूमी आहे. ती सुद्धा
नीट पाहायला हवी.
 १९०३ साली रूझवेल्टने एक खोटी कोलंबिया क्रांती घडविली. त्यातून पनामा
नावाचे एक राज्य तयार झाले. ज्यांनी पनामा कालव्याचा प्रदेश अमेरिके च्या हवाली के ला.
याकरता अमेरिके ने त्याकाळी चाळीस मिलियन डॉलर्स या पनामा करारासाठी दिले होते ही
मदत दिली गेली कोणाला तर, जी जुनी पनामा कॅ नॉल कं पनी होती तिला, कारण ती
दिवाळ्यात निघाली होती. ही मुळातील फ्रें च कं पनी जिला पनामा कालव्याच्या
खोदकामाचे कं त्राट मिळाले होते. या पनामा कालवा कं पनीचा तरफदारी करणारा समूह
म्हणजे मॉर्गन समूह. ह्याचा एक संबंधित विल्यम नेल्सन क्रोम्वेल हा गृहस्थ रूझवेल्टचा
माणूस. हा थेट व्हाईट हाऊसमध्ये बसायचा. जिथून त्याने कोलंबिया क्रांती आणि नंतरचा
पनामा करार दोन्ही हाताळले होते. त्याआधी १९०० मध्ये जुन्या फ्रें च पनामा कॅ नॉल
कं पनीचे शेअर्स, एका अमेरिकन फायनान्शियल सिंडीके टने खरेदी के ले. हे सिंडीके ट
कोणाचे तर जे. पी. मॉर्गन आणि कं पनीचे. ह्या सिंडीके टमधली माणसे होती रॉकफे लर,
सेलीग्मन आणि कु न्ह आणि लोएब फर्म (Seligman and Kuhn, Loeb financial) समूह. या
सिंडीके टने पनामा कं पनीचे जवळपास २/३ शेअर्स आहे त्या किमतीला खरेदी के ले. इथे
टेडीचा मॉर्गन करता झालेला फायदा पहा. त्याने ती तथाकथित कोलंबिया क्रांती के ल्यावर
हे सगळे शेअर्स मॉर्गनने दुप्पट भावाने विकले. या सिंडीके टमधला एक माणूस अतिशय
भाग्यवान तो म्हणजे रूझवेल्टचा मेव्हणा डग्लस रॉबिन्सन. हा मॉर्गनच्या त्या अॅस्टर
नॅशनल बँके चा संचालक. त्या क्रॉमवेलला पनामाच्या नव्या सरकारचा आर्थिक सल्लागार
के ल्याबरोबर त्याने अमेरिके ने पनामा बंडखोरांसाठी दिलेल्या १० मिलियन डॉलर्समधून ६
मिलियन डॉलर्स तातडीने न्यूयॉर्क च्या एका रियल इस्टेट फर्मद्वारा फिरविले आणि त्या
फर्मचा मालक होता तोच डग्लस इ. रॉबिन्सन! हरामाचे पैसे पचत नाहीत असे
आपल्याकडे म्हणतात, तसे त्यानंतर काही काळातच मॉर्गन, रोके फे लर, कु न्ह अॅन्ड
लोएब आणि हरीमन या लोकात तंटे सुरू झाले. यातल्या कु न्ह अॅन्ड लोएब आणि
हरीमनने युनियन पॅसिफिक रेलरोडचा ताबा घेतला आणि इतर दोघे नॉर्थन पॅसिफिक
रेलरोडसाठी धडपडू लागले. अशा एकमेकांत आर्थिक ईर्षा पेटलेल्या असतानाच अचानक
जागतिक अशा आर्थिक युद्धाचे पडघम वाजू लागले होते आणि त्याचे कारण होते तेल!
रॉकफे लरची स्टँडर्ड ऑईल, जिची कच्च्या आणि अमेरिके बाहेरच्या तेलाच्या निर्यातीवर
हुकु मत आणि मक्तेदारी होती ते एकीकडे, तर ‘ब्रिटिश रॉयल डच शेल’ ही रॉथशिल्ड्सची
सह-कं पनी दुसरीकडे. तेलाची व्याप्ती रेलरोडच्या आर्थिक व्यवहारापेक्षा खूपच अवाढव्य
आणि दीर्घकालीन होती. अर्थात रॉथशिल्ड्स आणि मॉर्गन हे जुने जाणते दोस्त, पण गडी
उंचीवरच्या खेळ्या करणारे. त्यांच्यात समेट होताच. यातून मार्ग काढताना रूझवेल्टने
मध्यस्थी करताना मॉर्गनशी असणारा दोस्ताना आणि उपकार याला स्मरत रॉकफे लरच्या
स्टँडर्ड ऑईलचे विघटन हा मार्ग निवडला. गंमत अशी की त्यावेळी रूझवेल्टच्या या
हिंमतीची प्रचंड प्रशंसा अमेरिकन जनतेने के ली होती. त्यांना रूझवेल्ट हा खमक्या आणि
अमेरिकन जनतेची काळजी वाहणारा वाटला होता. भाबड्या माणसांच्या नशिबी सतत
फसवणूकच येत असते. कधी ती त्यांना कळत नाही तर कधी ती त्यांना खूप उशिरा कळते
इतकाच काय तो फरक! रॉकफे लरच्या तेल कं पनी विघटनाला अजून एक पदर आहे.
मेलन नावाच्या अजून एका तेलाच्या सम्राटाची गल्फ ऑईल नावाची कं पनी होती. ती
शेलची भागीदार होती. आता हे या विघटनाचे कामकाज पाहणारा वकील होता फिलंदर
नॉक्स. जो रूझवेल्टचा म्हणजे अमेरिकन सरकारचा अॅटर्नी जनरल होता. हा पूर्वीचा
मेलन-मॉर्गन अॅन्ड कं पनीचा वकील. त्यामुळे तो ही के स कशी लढणार होता हे स्पष्ट होते.
विघटनाच्या अटी कोणाच्या सोयीच्या? त्याचे निकाल कोणाच्या सोयीचे? आणि
सरकारकडून ते होत असल्याने कोणाचे जनमानसातील स्थान उंचावणार? या विविध
प्रश्नाचे एकच उत्तर कसे मिळेल, या चलाख डावापाशी हे सगळे वर्तुळ पूर्ण होते.
टेडी रूझवेल्टचा वारसदार विल्यम हॉवर्ड टाफ्ट हा ओहायोचा रिपब्लिकन. हा
रॉकफे लरच्या तंबूचा. त्याने आल्या-आल्या मॉर्गनवर सूड घ्यायचा म्हणून मॉर्गनच्या दोन
प्रमुख आणि मोठ्या फर्मस्वर ब्रेक अपचे दावे ठोकले. त्यांची नावे इंटरनॅशनल हार्वेस्टर
आणि युनायटेड स्टेट स्टील. आता हे सूत्रधारांच्या अर्थघराण्यातील युद्ध खुलेआम सुरू
झाले होते म्हणून मॉर्गनने पुन्हा नवा डाव रचत १९१२ साली एक नवीन राजकीय पक्ष सुरू
के ला. त्याचे नाव प्रोग्रेसिव्ह पार्टी. तिचा प्रमुख मॉर्गनचा पूर्वीचा साथीदार जॉर्ज पर्किंस. या
पार्टीचे लक्ष्य होते टेडी रूझवेल्टला परत अध्यक्ष म्हणून आणणे. मॉर्गनला खरे तर विल्यम
टाफ्टला पराभूत करून परत डेमोक्रॅ टिक पक्षाला सत्तेवर आणायचे होते. मॉर्गनच्या या
नवीन चालीने एक घडले की वूड्रो विल्सनचे निवडून येणे नक्की के ले. पहिल्यांदा
डेमोक्रे टिक अध्यक्ष निवडून आला होता. ही चाल मॉर्गन अतिशय धूर्तपणे खेळले. विल्सन
हा ही त्याचाच पंटर. विल्सन त्या आधी अनेक वर्षे मॉर्गनच्या म्युच्युइफ इन्शुरन्स कं पनीचा
बोर्ड मेंबर होता. विल्सनसुद्धा मॉर्गनच्या माणसांनी घेरलेला होताच. विल्सनचा जावई
विल्यम गिब्ज मक्डो (William Gibbs McAdoo) हा धंद्यात सपशेल अपयशी ठरला तेव्हा
त्याला जे. पी. मॉर्गननेच हात दिला होता. त्यांनी त्याला मग न्यूयॉर्क हडसन अँड मॅनहटन
रेलरोड (New York's Hudson and Manhattan
Railroad) चा अध्यक्ष बनविला होता. विल्सन अध्यक्ष झाल्यावर हा अर्थातच त्याच्या
प्रशासनात गेला. विल्सनच्या अध्यक्षपदासाठी ज्यांनी मजबूत पैसा पुरविला ती तीन माणसे
अशी. एक जॉर्ज हार्वे जो मॉर्गनच्या हार्पर अॅन्ड ब्रदर्स पब्लिशर्स (Harper Brothers publishers)
चा प्रमुख. दुसरा वॉल स्ट्रीटचा एक फायनान्सर आणि मॉर्गनचा असोसिएट थॉमस फोर्च्युन
रायन आणि तिसरा विल्सनचा कॉलेजमेट सायरस, त्याच इंटरनॅशनल हार्वेस्टरचा प्रमुख ही
सगळी मॉर्गनची माणसे. विल्सनच्या परराष्ट्र धोरणाचा खंदावीर होता कर्नल एडवर्ड मांडेल
हाउस. हा टेक्सासच्या गर्भश्रीमंत हाऊस कु टुंबातला. ह्या कु टुंबाचे उद्योग विशाल पसरलेले.
त्यात सर्वकाही म्हणजे स्थावर मालमत्तेचे व्यवहार, व्यापार, बँकिंग आणि रेलरोड. त्या
व्यवसायाचे मुख्य आर्थिक भागीदार परत मॉर्गनच. ह्या माणसाला प्रशासनात कधीही
अधिकृ त असा दर्जा अथवा पद मिळाले नाही. पण विल्सनच्या दोन्ही टर्म्समध्ये हाच सगळे
परराष्ट्रधोरण ठरवायचा. त्याला का अधिकारपद मिळाले नाही हे एक रहस्यच. इतके
असूनही १९१४ च्या सुमारास मॉर्गन साम्राज्य आर्थिक अडचणीत सापडत होते. मॉर्गनने
अनेक वर्षे रेलरोडचे काम के ले होते. आणि याच सुमारास रेलरोडचा एकं दरीतच व्यवसाय
उतरणीला लागत होता. मॉर्गन्स भांडवल बाजारात औद्योगिक शेअर्समध्ये इतके गुंतलेले
नव्हते. ह्या बाजाराला १८९० सालीच उठाव येऊ लागला होता आणि ‘कु न्ह अॅन्ड लोएब’
या फर्मने त्यांना शेअर बाजारातील गुंतवणुकीत खूप मागे टाकले होते. त्याच सुमारास
मॉर्गनच्या न्यू हेवन रेलरोड या कं पनीला दिवाळखोरी जाहीर करावी लागली आणि त्याचा
मॉर्गन समूहाला जवळपास चारशे मिलियन डॉलर्स इतका भयानक तोटा झाला. हे साल
होते १९१४ अत्यंत महत्त्वाचे साल आणि त्याकाळचे चारशे मिलियन डॉलर्स म्हणजे प्रचंड
रक्कम. इतका प्रचंड तोटा आणि त्याने जॉन पियरपोंट मॉर्गनचे आर्थिक साम्राज्य हादरले.
खुद्द मॉर्गन त्याच्या आधीच म्हणजे १९१३ ला मृत पावला होता आणि त्याचा मुलगा जे.
पी. मॉर्गन ज्युनिअर या उद्योगाचा मालक होता, त्याच वेळी युरोपात पहिल्या महायुद्धाचे
पडघम वाजू लागले. हे जणू वरदानच ठरले मॉर्गन समूहासाठी. देवानेच जणू त्यांची मदत
करायची ठरविली होती. खूप जुना ब्रिटिशांशी असणारा संबंध. रॉथशिल्ड्सचे मित्रत्व आणि
दोघांचे सामायिक आर्थिक हितसंबंध. मॉर्गनला आणखी काय हवे होते, ज्युनिअर मॉर्गनने
मग बडा दादा रॉथशिल्ड्सशी खलबते के ली. जे. पी. मॉर्गन अॅन्ड कं पनीने तातडीने ब्रिटिश
आणि फ्रें च सरकारांची भेटीची वेळ मागितली आणि रॉथशिल्ड्सच्या मदतीने त्यांना या
दोन्ही सरकारांच्या युद्धरोख्यांचे अमेरिके तील एकमेव वितरक म्हणून म्हणून जबाबदारी
मिळाली. जे. पी. मॉर्गन आता बँक ऑफ इंग्लंडचे आर्थिक एजंट बनले. म्हणजे दोन्ही
बाजूला सूत्रधार. रॉथशिल्ड्सचे छत्र असे सर्वस्पर्शी होते. मॉर्गनने पुन्हा पैसा उभा के ला
आणि अमेरिकन कं पन्यांना ब्रिटन आणि फ्रान्सला युद्ध साहित्य आणि दारूगोळा
विकण्यासाठी पुरविला. अत्यंत अल्प वेळात जे. पी. मॉर्गन या दोन देशांचे अधिकृ त युद्ध
खरेदीचे दलाल म्हणून नियुक्त झाले. एकीकडे अमेरिकन कं पन्यांना पैसा पुरविल्याने
त्यांना आपली गेलेली पत सावरता आली आणि दुसरीकडे त्यांच्या मदतीने ब्रिटन आणि
फ्रान्सचे युद्धाच्या खरेदीचे सगळे त्रास कमी झाले. सूत्रधारांच्या बलवत्तर नशिबाने त्याच
वेळी अमेरिका एका दुर्धर आर्थिक पेचप्रसंगात सापडली होती. बेरोजगार वाढला आहोत,
अनेक उद्योगधंदे के वळ ६० टक्के क्षमतेला काम करीत होते. नोव्हेंबर १९१४ ला युनायटेड
स्टीलच्या अँड्र्यू कार्नेगीने अध्यक्ष विल्सनला एक पत्र लिहिले. त्यात उद्योग आघाडीवर
चिंता असली तरी आपण युद्धासाठी निर्यात करायला सर्वतोपरी मदत करू असे आश्वासन
दिले. अचानक युद्धसामुग्रीचा व्यवसाय उसळला. लोखंड आणि पोलादाची निर्यात चार
पटीने वाढली. १९१४ ते १९१७ या फक्त तीन वर्षात त्यांचा नफा ७ टक्क्यांवरून थेट २९
टक्क्यांवर गेला. याने अतिशय उत्साहित झालेल्या मॉर्गनने १९१५ ते १९१७ या तीन वर्षात
सुमारे ३ बिलियन डॉलर्सचे कं त्राट ब्रिटन आणि फ्रांसशी के ले. के वळ दोन वर्षांपूर्वी अर्थ
संकटात असणारी अमेरिका, १९१५च्या फे ब्रुवारीत ग्रेट समृद्धीच्या तारेत बोलायला
लागली.
एका वर्तमानपत्राने तर तारतम्य सोडून लिहिलेही युद्धाने युरोप नामशेष होत असेलही
मात्र युद्धाने अमेरिके ने छानच समृद्धीचे बाळसे धरले आहे. १९१४ ला आर्थिक अरिष्टाने
ग्रासलेली मॉर्गन आता एकदम वृद्धीने बहरली होती. तिचे प्रतिस्पर्धी कु न्ह-लोएब मात्र या
झगमगाटापासून दूर होते. दोस्त राष्ट्रे युद्ध जिंकणार यात शंका नव्हती. जे. पी. मॉर्गन आणि
त्यांच्या सहयोगी कं पन्यांनी अमेरिके ला या युद्धात दोस्तांच्या बाजूने उतरविले होतेच.
अमेरिके च्या लोकशाही राष्ट्र म्हणून असणाऱ्या तटस्थपणाला आता पुरता सुरुं ग लागला
होता. एका ठिकाणी मॉर्गनने दर्पोक्ती के ली एकवेळ आम्ही अमेरिके ला युद्धात उतरवू
आणि काहीही करून दोस्तांना जिंकवू.
मॉर्गनच्या दर्पोक्तीत त्याचा अमाप नफा होता आणि रॉथशिल्ड्सशी असणाऱ्या घनिष्ट
संबंधांची गुर्मी होती. युरोपच्या सामान्य नागरिकाला जगायला मोताद करणाऱ्या युद्धाची ही
एक विलक्षण बाजू होती. सैन्य आपल्या मातृभूमीसाठी जिवाची बाजी लावून लढत होते
आणि सूत्रधार आपल्या अगणित संपत्तीची मोजदाद करत होते. आता त्यांच्या बाजूला
अमेरिके च्या अर्थव्यवस्थेचा कणा असणारी मध्यवर्ती बँक होती. त्या देशाच्या महागड्या
चलनाचे ते बादशहा होते आणि युद्धाच्या प्रचंड व्यापाराचे समीकरण होते.
पण युरोपच्या भूमीवर घडणाऱ्या या भीषण महायुद्धाचे कारण काय होते? अख्ख्या
युरोपला झुंजायला लावणाऱ्या असल्या विनाशकारी प्रलयाचे तार्किक काय होते?
त्यामागची सूत्रे कोणती होती? आणि त्या युद्धसूत्रांच्या उच्चारणासाठी तिथे काय घडवले
गेले? त्याचेही आकलन करून घ्यायला हवे.
●●●
 प्रकरण सात : मुक्काम युरोप, तेल
आणि पहिल्या महायुद्धाची
उभारणी
१९०० च्या सुरुवातीला युरेशियातल्या रचनेचे सर्व आयाम पहिल्या महायुद्धाच्या
पाश्र्वभूमीवर लक्षात घेताना हे तपासून पहावे लागेल की महायुद्धाला पोषक अशा
कोणत्या गोष्टी त्या काळात घडत होत्या त्या काळातील आर्थिक सभोवताल, उद्योगांची
रचना, कच्च्या व पक्क्या मालाच्या बाजारपेठा, राजकीय लालसा, इंग्रजांच्या महत्त्वाकांक्षा
आणि या सगळ्या पडद्यावर चितारलेले (युरेशियन - युरोपियन-अशियन) राष्ट्रातील संबंध.
तो आजच्यासारखा जागतिकीकरणाचा काळ नसल्याने राजकीय अर्थसत्ता आणि त्यांच्या
भौगोलिक राजकारणाचे आयाम हे सुद्धा तपासून पहावे लागतील. त्याकाळी राजकीय
डावपेच आणि प्रादेशिक विस्तार याला अनन्यसाधारण महत्त्व होते. त्यातून महासत्ता
जन्माला आल्या होत्या. गंमत अशी की अगदी १८९२ पर्यंत अमेरिका तत्कालीन
महासत्तांच्या उलाढालीत गणलीसुद्धा जात नव्हती युरेशियातील सर्व घडामोडीत अमेरिका
हा नगण्य देश. त्या तत्कालीन महासत्ता-ग्रेट ब्रिटन, झारचा रशिया, अॅस्ट्रो-हंगेरियन
साम्राज्य आणि जर्मनी. १८७१ साली फ्रान्सचा पराभव करून जर्मनी या लोकांच्या रांगेत
आला. त्याकाळी युरोपचे आजारी राष्ट्र असा ज्याचा परिचय होता ते तुर्कीचे ओट्टोमान
साम्राज्य म्हणजे या सर्व महासत्तांसाठी लचके तोडायचा आवडता भूभाग होता. स्वतःच्या
साम्राज्याविस्ताराची सगळी स्वप्ने त्या ओट्टोमानच्या प्रदेशावर नजर ठे वून ही मंडळी करीत
होती. ब्रिटिश साम्राज्याचा मात्र एकमेवाद्वितीय असा गवगवा होता. इतरांच्या
खच्चीकरणावर ते उभारलेले होते, त्यामुळे त्याचे पायाभूत सामर्थ्य काय दर्जाचे आहे हे
पहिल्या महायुद्धाच्या अंती जगाच्या लक्षात आले. १८१५ ला नेपोलियनच्या पाडावानंतर
जी व्हिएन्ना काँग्रेस भरली त्यात ब्रिटनने मोठ्या चलाखीने आणि आपल्या लष्करी
ताकदीचा बाऊ करीत स्वतःचे महत्त्व वाढवून घेतले आणि ते टिकविले. यावेळी त्यांनी
अजून एक अर्थकारण म्हणून अत्यंत महत्त्वाची गोष्ट के ली. या दबदब्याचा वापर करून,
जगातील सागरावर आपली हुकमत प्रस्थापित के ली. ज्यामुळे सागरामार्गे होणाऱ्या
व्यापाराचा संपूर्ण ताबा त्यांच्याकडे आला. आजही हाच त्यांच्या सत्तेचा गाभा आहे. एक
कफल्लक आणि कोणतेही उत्पादन न करणारे राष्ट्र असूनही त्यांचे चलन महागडे आहे
कारण ते आजही सागरी वाहतुकीचे ते चलन आहे. या धोरणामागे सूत्रधार रॉथशिल्ड्स
अत्यंत भक्कमपणे उभे होते. त्यामुळे ब्रिटिशांचा लष्करी चेहरा आणि रॉथशिल्ड्सच्या
व्यापाराची हुकु मत याचे एक अजोड समीकरण ब्रिटनबद्दल एक वेगळा दरारा घेऊन उभे
राहिले. ब्रिटिश जगभर तराजू घेऊन गेले असा जो प्रवाद आहे त्याचे धोरण आणि आरेखन
सगळे रॉथशिल्ड्सचे होते. यामुळे लंडन हा जगाच्या व्यापाराचा कें द्रबिंदू करण्यात ब्रिटिश
यशस्वी झाले. अर्थात हे सोपे नव्हते. जगातून याला विरोध झाला नाही असे नाही पण
ज्यावर सूर्य मावळत नाही असे साम्राज्य असल्याने, ब्रिटिश आरमार-लष्कराने तो
कठोरपणे मोडून काढला. अर्थकारण राजकारणाचे सुकाणू ठरण्याची ही सुरुवात होती.
लॉईड शिपिंग आणि बँकिंग सिंडीके टच्या पकडीतून व्यापार ताब्यात ठे वण्यासाठी त्यांनी
जगाच्या सागरी मार्गिका आपल्या पंखाखाली घेतल्या. ती ताकद समर्थ करावी म्हणून
रॉथशिल्ड्सच्या आर्थिक मदतीवर त्यांनी रॉयल नेव्ही बांधायला घेतली. सागर वाहतुकीच्या
मार्गिका ताब्यात ठे वतानाच त्यांनी ब्रिटिश मालाला संपूर्ण संरक्षण उभे करण्यासाठी सागरी
वाहतुकीचा विमा उतरविणे, सर्व कं पन्यांना बंधनकारक के ले. हा विमा सागरी चाच्यांकडून
होणारी लूट आणि युद्धसदृश्य गोष्टीसाठी असावा आणि तो लॉईड विमा सिंडीके टकडूनच
करण्यात यावा अशीही ताकीद दिली गेली. सर्व प्रकारची चाचेगिरी आणि त्यापासूनच्या
नुकसानीचा विमा या दोन्ही गोष्टीत ब्रिटिश तरबेज होते. आर्थिक ताकद, त्यातून सत्ता
आणि त्यासाठी लष्कराची उभारणी आणि या सगळ्यातून मिळणारे आर्थिक लाभ असे जे
चक्र ब्रिटिश/रॉथशिल्ड्सने निर्माण के ले ते अजोड असे आर्थिक आरेखन आहे. एकदा
सागरी वाहतुकीची जबाबदारी पूर्णपणे घेतल्यावर मात्र, सागरी व्यापाराची बिले आणि
पतकागदपत्रे लंडनच्या बँकांतून विनिमित करणे सगळ्यांना बंधनकारक करण्यात आले.
रॉथशिल्ड्सच्या ताब्यातील खाजगी बँक ऑफ लंडन मार्फ त आता सगळे व्यवहार होऊ
लागले. सोन्याचा व्यापार यांच्या ताब्यात होताच. सोने सर्व आर्थिक व्यवहारांसाठी तारण
म्हणून वापरण्याची प्रथा होतीच. म्हणजे सोने, विमा, बँकिंग आणि सागरी वाहतूक अशी
पक्की बांधणी झाल्यावर आता हवा तिथे आणि हवा तसा पक्का माल पाठवणे आता खूप
सुलभ होऊ लागले. हळूहळू लंडनच्या पकडीत जगाचा व्यापार एकवटू लागला आणि
लंडन जगाची आर्थिक राजधानी म्हणून प्रस्थापित झाली तर रॉथशिल्ड्स जगाचे बँकर्स
म्हणून. आज ब्रिटन उत्पन्न क्रमवारीत जगात खालच्या क्रमांकावर आहे पण तरीही त्यांचे
चलन तगडे आहे याचे मूळ आंतराष्ट्रीय आर्थिक व्यवहार ताब्यात ठे वण्याच्या या
पायाभरणीत आहे. थेट १८१५पासून जागतिक पत धोरणात अथवा पत राखण्यात स्टर्लिंग
पौंड या ब्रिटिश चलनाचा फार मोठा वाटा आहे. स्टर्लिंग शब्द आलाच मुळी स्टार या
शब्दावरून. जुन्या काळात ब्रिटिश चांदीच्या नाण्यावर एका ताऱ्याचे चिन्ह होते. सोन्याच्या
ठे वी सातत्याने वाढत गेल्याने ब्रिटिशांची पकड अधिक मजबूत होत गेली. सोन्यामुळे
आपली पत आणि आर्थिक ताकद दोन्ही अमर्याद वाढणार हे जसे चाणाक्ष ब्रिटिशांच्या
लक्षात आले तसे त्यांनी जगात जिथे कु ठे असेल तिथून सोने ब्रिटनला आणायला सुरुवात
के ली. ऑस्ट्रेलिया, आफ्रिका, भारत, कॅ लिफोर्निया सगळीकडून सोने चोरून, लुटून,
विकत घेऊन ब्रिटिश बँके त आणून ठे वण्यात आले. त्याचे साठे जागतिक अर्थकारणावर
पकड ठे वण्यास सहाय्यभूत ठरू लागले. चलनास सोनेप्रमाण ह्या हालचाली ब्रिटिशांनी
जगभर सोने लुटण्याच्या उद्योगाशी निगडित आहेत. जसे जगात सोन्याचे साठे सापडू
लागले तसे लंडनचे महत्व वाढू लागले. स्टीव्ह पिक्सले आणि सॅम्युएल मोंटेग्यू या
सोन्याच्या व्यापाऱ्यांना रॉथशिल्ड्सच्या ताकदीमुळे जगात मानाचे स्थान मिळू लागले.
दरम्यान रॉथशिल्ड्सने बँक ऑफ इंग्लंडला विशिष्ठ दर्जाची मागणी करून आता ते
बँके मार्फ त रॉयल मिंट रिफायनरी नावाची सोन्याची टांकसाळ चालवू लागले. यामुळे एक
फायदा असा झाल की ही बँक सोन्याच्या माध्यमातून आपली आंतरराष्ट्रीय देयके देऊ
लागली. १८१६ सालापर्यंत अशी परिस्थितीत आली की प्रत्येक आठवड्यात लंडनच्या
बंदरात सोन्याची जहाजे उतरू लागली. लंडनचे आता व्यापाराच्या शक्तिशाली कें द्रात
रुपांतर झाले होते. आता रॉथशिल्ड्सने इंग्लंडच्या सरकारमार्फ त नवा डाव टाकला. त्यांनी
सोनेप्रमाण स्टर्लिंग पौंडशी जोडून टाकले. दरम्यान १८७१मध्ये जर्मनीने फ्रान्सला हरविले.
त्यांचे ४३ मेट्रिक टन इतके प्रचंड सोनेलुटीत जर्मन राईशच्या साम्राज्याची घोषणा के ली.
त्याचा अनभिषिक्त सम्राट बनला बिस्मार्क . जर्मन चलन डॉइश मार्क ला आता लुटलेल्या
सोन्याचे पाठबळ मिळाले. तितके चलन बाजारात आल्याने जर्मनीची, तिथल्या उद्योगांची
वेगाने भरभराट सुरू झाली.
रॉथशिल्ड्सचे आणि त्याच्या पित्यांचे जास्त समभाग असणाऱ्या ईस्ट इंडिया कं पनीने
भारतातून काय प्रमाणात सोने लुटले याचा तपशील आपल्याला भिकारी करणारा तर
आहेच पण कदाचित अंतर्मुख करणारा असेल. (पुस्तक फोटो इंडिया जीडीपी) ब्रिटिश
येण्याआधी सात शतके भारतावर अनेक आक्रमणे झाली. अरेबिया, तुर्की, मध्य-आशिया,
अफगाणिस्तान आणि पर्शिया इथून आलेल्या इस्लामी घुसखोरांनी हा देश लुटूनही इथली
अर्थसत्ता मजबूत होती. तुघलक, खिलजी, लोधी औरंगजेब या सम्राटांनी धुमाकू ळ
घालूनही भारताच्या ग्रामीण अर्थव्यवस्थेची वीण उसवली नाही. मात्र ब्रिटिशांच्या अमानुष
आणि के वळ लुटीच्या उद्देशाने भारताचे सारेच कृ षी-उद्योग आणि समाजकारण जे
बिनसले ते अजूनही रुळावर आलेले नाही. एखादा महाकाय स्पंज भारताच्या समृद्धी
सागरात बुडवून त्याने भारताच्या सगळ्या अर्थव्यवस्थेच्या सगळ्या झऱ्यांना शोषून घेतले.
इथले उद्योग, शेती शिक्षण असे सगळे त्यांनी नासवून टाकले आणि जाताना भारताच्या
माथी फाळणीची भळभळती जखम मारून गेले. पुन्हा कधीही हा देश समृद्ध होऊ
शकणार नाही याची पाचर मारून गेले. इ. स. १७०० पासून ब्रिटिशांनी १९४७ पर्यंत जी
लूट के ली तिचा आकडा एका अंदाजानुसार २५० ते ३०० ट्रिलियन पौंड इतका प्रचंड आहे.
कोहिनूरची लूट यापुढे क्षुल्लक आहे.
 जहांगीरच्या सोनेतुलाच्या वेळी ब्रिटिश राजदूत सर थॉमस रॉ उपस्थित होता.
बादशाहचे त्याच्या सगळ्या अंगावरच्या सरंजामासकटचे वजन सुमारे २५० पौंड इतके
भरले. थॉमस यांनी असे नोंदून ठे वले आहे की हे खरेच सोने होते का? कारण त्यांच्या
येण्याचा हेतू अजून एक होता व्यापाराचा करार करण्याचा. आणि जहांगीरच्या दृष्टीने
इंग्लंड हा एक क्षुल्लक देश होता आणि त्यांच्याशी करार करणे त्याला कमीपणाचे वाटत
होते. त्या नंतर तीन वर्षांनी तो करार थॉमसच्या अथक प्रयत्नाने झाला. ऑगस्ट १६१८
मध्ये. हे ईस्ट इंडिया कं पनीचे भारतातील पदार्पण. अरबाने तंबूत उंटाला जागा करून
देण्यासारखे झाले आहे हे! पुढचा इतिहास आपल्याला ज्ञात आहेच.
बंगालच्या कु प्रसिद्ध दुष्काळाची घटना जमेस धरली तर ब्रिटिश राजवटीत
उद्भवलेल्या के वळ दुष्काळाच्या संकटात जीव गमावलेल्याची संख्याच तीन कोटींपर्यंत
पोहोचेल. दुष्काळ तर नैसर्गिक आपत्ती आहे, त्यात ईस्ट इंडिया कं पनीची काय चूक?
असा प्रश्न कोणालाही पडेल. प्रसिद्ध तत्त्ववेत्ते विल ड्युरान्ट या संदर्भात लिहितात.
‘‘भारतात आलेल्या महाभयंकर दुष्काळाच्या मुळाशी, निर्दयपणे के लेले शोषण,
साधनसंपत्तीची असंतुलित आयात आणि दुष्काळाच्या कालावधीतही, अत्यंत क्रू र
पद्धतीने के लेली महागडी कर वसुली होती. उपासमारीने तडफडून मरायला टेकलेले
शेतकरी कर भरू शकत नव्हते, पण सरकार मात्र मरणाऱ्या माणसांकडूनही करवसुली
करायला मागे पुढे बघत नव्हतं. १९४७ मध्ये इंग्रज निघून गेले तेव्हा त्यांची झोळी भरलेली
होती आणि आपल्या झोळीत मात्र शून्य होते. ज्यावेळी सिकं दर भारत सोडून गेला तेव्हा
अगदी उलट घडले होते.’’
भारताचे माजी पंतप्रधान आणि अर्थतज्ज्ञ डॉ. मनमोहन सिंग याच गोष्टी संदर्भात
म्हणाले होते की, ब्रिटिश सरकार विरोधात आपली तक्रार समर्थनीय आहे. १७०० साली
भारत एकटा जगातील २२.६ टक्के संपत्ती निर्माण करीत होता. पण १९५२ मध्ये हेच
प्रमाण घसरून ३.८ टक्क्यांवर आले होते. विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला, कधीकाळी
ब्रिटनच्या राजमुकु टातील हिरा असलेला भारत, दरडोई उत्पन्नाच्या निकषांवर जगातील
सर्वांत गरीब देश बनला होता. इंग्रजांनी आणि त्यांच्या लष्करी बळावर पोसलेल्या
रॉथशिल्ड्सच्या ईस्ट इंडिया कं पनीने दोनशे वर्षं भारताचे शोषण करून नेमके किती
नुकसान के ले? याबद्दल अनेकांनी अनेक अंदाज करण्याचा प्रयत्न के ला आहे. यातील,
अर्थशास्त्रज्ञ आणि पत्रकार मेहनाज मर्चंट यांनी के लेले संशोधन आणि अंदाज सर्वाधिक
प्रशंसनीय आहे. त्यांनी काढलेल्या अनुमानानुसार १७५७ ते १९४७ या काळात इंग्रजांकरवी
भारताचे झालेले आर्थिक नुकसान २०१५च्या फॉरिन एक्स्चेंजच्या हिशोबाने ३ लाख कोटी
डॉलर होते. जरा क्षणभर थांबून या रकमेचा अंदाज लावायचा प्रयत्न करा. याच्या तुलनेत
बिचाऱ्या नादिरशहाला दिल्ली लुटून १४,३०० कोटी डॉलर्सवरच समाधान मानावे लागले
होते. आता जिथे औद्योगीकरणाचा मुद्दा येतो तिथे ही गोष्ट लक्षात घेतली पाहिजे की इंग्रज
येण्याअगोदर देखील भारत जगातील एक मोठा निर्यातदार देश होता. रेशीम कापड,
मलमल, ताग, सोने, चांदी, धातू, हिरे, मसाले अशा वस्तूंवर रासायनिक प्रक्रिया करून,
त्याच्या विविध वस्तू बनवून त्यांची निर्यात मोठ्या प्रमाणावर भारतातून चालत असे. १९१८
सालच्या औद्योगिक समितीने, आपले भारताविषयी मत नोंदवताना असे म्हटले होते की,
आजच्या घडीला आधुनिक औद्योगिकरणाचा जनक म्हणून डांगोरे पिटणारी युरोपची
संस्कृ ती जेव्हा बाल्यावस्थेमध्ये होती, त्यावेळी भारतात प्रचंड श्रीमंत साम्राज्ये त्यांच्या
संपत्ती आणि दुर्मीळ कलाकु सरीसाठी प्रसिद्ध होती. त्याची भुरळ पश्चिमेच्या अनेक
व्यापाऱ्यांना पडलेली होती. भारताचे औद्योगिकरण आज असलेल्या युरोपच्या
औद्योगिकरणाच्या तुलनेत कु ठे ही कमी दर्जाचे कधीच नव्हते. दादाभाई नौरोजी यांनी
आपल्या Poverty and Un-British rule in India या पुस्तकात वर्णन के ले आहे, ‘‘इंग्रज जितके
वर्ष भारतात राहिले त्याच्या दर वर्षाला ४ लाख पौंड इतकी संपत्ती लुटून ब्रिटनला नेत
राहिले. जर ब्रिटिश नसते तर आज भारत महासत्ता म्हणून उदयास आलेला देश असला
असता. भारतात पैशाअभावी होणारा दुष्काळ राहिला नसता. ‘‘सुप्रसिद्ध अर्थतज्ज्ञ उत्सा
पटनाईक ज्यांनी भारत आणि ब्रिटिशांच्या वसाहत काळाच्या आर्थिक गोष्टींवर प्रबंध लिहून
कोलंबिया विद्यापीठाला सादर के ला. त्यात त्या म्हणतात १७५६ ते १९३८ या काळातील
या लुटीचा अंदाज तब्बल ४५ ट्रिलियन डॉलर्स इतक्या प्रचंड रकमेचा आहे.’’
बेल्जियम, स्वित्झर्लंडने ब्रिटनचे अनुकरण के ले. अजून एक सोन्याचा मातब्बर दादा
यात उतरायचा होता तो म्हणजे रशियन सम्राट झार. इथला ब्रिटिश पंतप्रधान आणि
खाणमालक सेसिल ऱ्होड्स. हा अत्यंत क्रू र, चलाख, घमेंडी आणि कारस्थानी माणूस.
त्याने ‘के प ते कै रो’ अशा आफ्रिके तल्या प्रदेशात निर्विवाद ब्रिटिश साम्राज्याची आखणी
के ली होती. सेसिल हा ऱ्होडेशियातील इंटरनॅशनल डायमंड इंडस्ट्रीचा संस्थापक, राणी
व्हिक्टोरिया आणि कै सर विल्यम सगळ्यांचा अत्यंत विश्वासू, रॉथशिल्ड्सशी संबंधित लॉर्ड
रॉसबेरीचा सहकारी. कमालीचा वर्णद्वेषी. ऱ्होड्स जन्माने ब्रिटिश त्यामुळे त्याने जे सर्व
कमविले ते आपल्या देशात काही गुपित संस्था आणि कॉलेजेसच्या स्कॉलरशिप यामध्ये
गुंतविले. त्याचे मर्म असे की उद्या सबंध जगावर ब्रिटिश राज्य करतील तेव्हा त्यांना बुद्धि-
मान माणसे आणि आणि गुप्तचर संस्थांचे जाळे लागेल. ऱ्होड्स अनेक वेळा हे बोलून
दाखवीत असे की ब्रिटिश जमात ही या पृथ्वीच्या पाठीवरची सगळ्यात उच्च वंशाची आणि
लायक जमात आहे. आणि जर तीच फक्त या जगात उरली, तर जगात युद्धांची गरज
काय? याचा अर्थ जगात स्वतंत्र असणाऱ्या देशांशी युद्धे करून ते देश संपवायला लागणार.
इथे सेसिल ऱ्होड्स आणि रॉथशिल्ड्स ही संपूर्ण मानवी सन्मानाला अर्थकारणासाठी
यःकश्चित ठरविणारी अभद्र युती जन्माला आली. सेसिलच्या हिरे आणि सोन्याच्या
साम्राज्याला आर्थिक हातभार आणि शिस्त लावण्यसाठी म्हणून नाथन रॉथशिल्ड्सने (जो
त्यावेळी ब्रिटिश बँकिंग साम्राज्य सांभाळीत होता) सेसिलशी संधान साधले. दक्षिण
ऱ्होडेशिया (सध्याचा झिम्बावे) आणि उत्तर ऱ्होडेशिया (सध्याचा झांबिया) ब्रिटिशांच्या
ताब्यात येण्यासाठी त्याने वाट्टेल ते मार्ग अवलंबिले. त्याने मोझॅम्बिक पोर्तुगीजांकडून
ओरबाडून घेतला तर बेल्जियमकडून झैरे. ब्रिटिशांचे नशीब फळफळले आणि रॉथशिल्ड्स
सेसिल युतीला अमानुष हत्त्यांचे रंग चढले ते खरे दक्षिण आफ्रिके त ट्रांसवालला सोन्याचे
साठे सापडल्यावर. पण तिथले मूळचे बोअर्स लोक मात्र ब्रिटिशांच्या जोखडातून मुक्त
होण्यासाठी धडपडत होते. सोन्याचे साठे दिसत असताना त्यांना हे असले राष्ट्रीय उठाव
वगैरे परवडणारे नव्हते, मग या लोकांच्या कत्तलीची आखणी करण्यात आली. १८९० ला
बोअर युद्ध सुरू झाले. जगातल्या सगळ्यात मोठे सोन्याचे साठे असणाऱ्या ट्रांसवालच्या
मालकीसाठी हे युद्ध छेडले जात होते. यात जगातले अनेक गुंतवणूकदार स्वारस्य ठे वून
होते. जर्मन, फ्रें च आणि ब्रिटिश. आफ्रिकन लोकांविरुद्ध अन्ग्लो-बोअर युद्धामुळे त्या
प्रदेशाचे दोन भाग झाले ऑरेंज फ्री स्टेट आणि ट्रांसवाल रिपब्लिक. अन्ग्लो-बोअर
युद्धातून जन्माला आले ते सेसिलचे डीबीअर्स डायमंड्स हे कॉर्पोरेशन. ऱ्होड्सने आपले
आयुष्य आफ्रिके त घालविले. ते सोन्याचे आणि हिऱ्याच्या खाणीचे मालकी हक्क घेताना
ब्रिटनने हे युद्ध अत्यंत अमानुषपणे जिंकले. तिथल्या लोकांची अत्यंत जंगली पद्धतीने
सर्रास कत्तल करण्यात आली. खरे तर या एकाच अघोर मनुष्यवधाच्या रानटी गुन्ह्यासाठी
ब्रिटिशांना सुसंकृ त माणसे म्हणण्याचा अधिकार कायमचा गमावला आहे. अर्थकारण
आणि युद्धे
यांच्या गडद समीकरणाची ही व्यापक सुरुवात होती. वसाहतवादाला
साम्राज्यविस्ताराबरोबर अर्थकारणाचे परिमाण मिळाले होते. सत्ता आणि पाशवी
दमनशक्तीमुळे येणारा ताबा हे सेसिलच्या अमानुष आयुष्याचे सार आहे. हिऱ्याच्या
मालकीआड येणाऱ्या मग कोणीही असो शक्तीविरुद्ध त्याने नेहमीच युद्ध छेडले. त्याच्या
या सगळ्या अवैध आणि अमानुष धंद्याला ब्रिटिश सरकारचा कृ तिशील पाठिंबा होता. त्या
देशातल्या वैध नागरिकांना हाकलून लावणे आणि श्रीमंतांना विकत घेणे हा त्याच्या धंद्याचा
नियम. बोअर-युद्ध या पुस्तकाचा विषय नाही, तरीसुद्धा आर्थिक लाभांसाठी जगात
आत्तापर्यंत ज्या कत्तली झाल्या, त्यात सर्वाधिक आघाडीवर ब्रिटिश आहेत याची नोंद
के लेली बरी. ब्रिटिशांच्या कृ त्याने हिटलरचे ज्यू शिरकाण अत्यंत फालतू वाटावे. आर्थिक
गुन्हे करताना लोकांना दारिद्र्यात ठे वणे वेगळे आणि जगण्याचे हक्क नाकारणे वेगळे.
ब्रिटिशांनी दोन्हीही अत्यंत अमानुषपणे के ले आहे याची साक्ष दक्षिण आफ्रिका आणि
भारत हे देश देतात.
रॉथशिल्ड्स हे या सगळ्या काळात ऱ्होड्सच्या पाठीमागे खंबीरपणे उभे होते. त्यांचे
आर्थिक गुंतवणूक, आर्थिक हितसंबंध यापेक्षाही जगात कोणाचे नियंत्रण राहावे यासाठी
रॉथशिल्ड्स आणि सेसिल काही योजना बनवीत होते असेही सामोरे आले आहे.
 जॉर्ज टाऊन विद्यापीठातील प्रोफे सर डॉ. कॅ रोल क्विग्ले (Dr. Carroll Quigley) यांच्या
संशोधनानुसार खालील माणसे ऱ्होडसच्या दृष्टीने उच्च लोकांसाठीच्या जगाच्या
निर्माणासाठी मित्र होती. नाथन रॉथशिल्ड्स, बरोन रॉथशिल्ड्स, सर हॅरी जॉन्स्टन, विल्यम
टी स्टेड, रेगीनल ब्रेट, व्हीस्कॉटइशर, आल्फ्रे ड मिलनर, व्हीस्कॉट मिलनर, आल्फ्रे ड ब्रेट,
आर्चिबाल्ड प्रीमरोज, अर्ल ऑफ रॉस्बेरी, आर्थर जेम्स बाल्फोर, लायोनेल कु र्टीस,
व्हीस्कॉट वॉलडार्फ अस्टर आणि लेडी अस्टर (Nathan Rothschild, Baron Rothschild; Sir Harry
Johnston; William T. Stead; Reginal Brett; Viscount Esher; and Alfred Milner, Viscount Milner;
Alfred Beit; Archibald Primrose, Earl of Rosebery; Arthur James Balfour; Lionel Curtis; Viscount
Waldorf Astor and Lady Astor. (Quigley, The Anglo-American Establishment, 311-313).
रॉयल मिंटच्या नाण्यांची तऱ्हा
१८७३ सालीच ब्रिटिश साम्राज्यावरचा सूर्य मावळायला सुरुवात झाली. तरीही लंडन
हे शहर जगाला अर्थपुरवठा करणारे शहर राहिले, याचे रहस्य काय? ब्रिटिश जसे मावळत
होते तशी अजून एक सत्ता उदयाला येत होती ती म्हणजे जर्मनी. मग जर्मनीने ब्रिटनला
हळूहळू पोलाद उत्पादन, अचूक यंत्रे, आधुनिक तंत्रज्ञानाने बनविलेली हत्यारे, रसायने,
इलेक्ट्रिक वस्तू, या सगळ्यात उत्पादनात मागे टाकले. १८८० साली जर्मनीच्या उद्योग
विश्वाचे नेतृत्व आणि पत पुरवठा दोन्ही बँकर्सकडे होते. बँक होती डॉईश बँक. या बँके चा
त्याच काळात तब्बल तीस वर्षे संचालक असणाऱ्या जॉर्ज व्हॉनला सिमेन्स ने बरोब्बर
हेरले की वसाहतवादाच्या लाटेचा फायदा उठवीत, आताच कच्च्या मालाची तातडीने
तरतूद करायला हवी आणि पक्क्या मालासाठीही बाजारपेठांचा शोध घेणे आवश्यक आहे.
आफ्रिका आणि आशियातील ब्रिटनचे प्राबल्य बघता जर्मन बँकर्सने आपला ताबा आणि
दबदबा असणाऱ्या ओटोमान साम्राज्यात विशेष आर्थिक विभाग निर्माण करायचे ठरविले.
त्यासाठी जे धोरण आखले गेले त्याचे नाव Penetration Pacifique (पॅसिफिक प्रदेशात
रुजवात). हे धोरण आर्थिक अवलंबित्वाला लष्करी ताकदीशी जोडणारे होते. सुरुवातीला
ह्या धोरणाचे फ्रान्स पिट्सबर्ग आणि लंडन येथे चांगले स्वागत झाले. पण त्याच्या फार
प्रतिक्रिया मात्र सावध होत्या. डॉइश बँके ने एक असाही प्रयत्न के ला की बर्लिन ते बगदाद
अशा रेल्वेच्या प्रकल्पात लंडन शहरातील बँकांना सामावून घ्यायचे. मुळात बर्लिन ते
बगदाद हा एक अतिशय महत्त्वाकांक्षी असा प्रकल्प होता, ज्याने मेसेपोटेमिया थेट
जर्मनीशी जोडले जाणार होते. यात एक मेख अशी होती की धूर्त जर्मन्सनी, आपण या
मार्गावरची सर्व जमीन त्यातल्या तेलासकट कब्जात घेतली आहे आणि आपल्या भूगर्भ
शास्त्रज्ञांनी त्या मार्गावरच्या मोसूल, कीरकु क आणि बसरा इथे तेल शोधून काढले आहे, हे
मात्र गुपितच ठे वले. ब्रिटिशांच्या नौदलाचे कोळशावरून तेलावर चालण्यासाठी रुपांतर
करणे ही एक दीर्घकाळ घेणारी आणि धोकादायक अशी गोष्ट होती कारण एकतर
ब्रिटनमध्ये त्याकाळात तेल नव्हते. दुसरे ब्रिटनने १९००च्या सुमारास पर्शियाच्या शहाकडून
तेलाबद्दल एक मोठे आश्वासन पदरात पडून घेतले होते. बगदाद-बर्लिन रेललिंक हा त्यांच्या
तेल सुरक्षेला लागणारा सुरुं ग होता. युरोपात जसजशी जर्मनीची ताकद वाढायला लागली
आणि ब्रिटिशांच्या अबाधित साम्राज्याला त्याचा एक निश्चित धोका निर्माण होऊ लागला
तसे ब्रिटनने रशिया आणि फ्रान्स, या जर्मनीच्या पारंपारिक दुष्मनाशी जुळवून घ्यायला
सुरुवात के ली. एकीकडे हे डावपेच लढविताना त्यांनी ओटोमानच्या साम्राज्याला सुरुं ग
लावण्यासाठी तिथल्या आखातातील तुर्कांशी संधान साधत, बाल्कनच्या टेकड्यांच्या आड
घुसखोरी, बंडखोरीची पिके घ्यायला सुरुवात के ली. या सगळ्यामुळे हा प्रकल्प धोक्यात
यायला सुरुवात झाली. जर्मनीचे मनसुबे काही कमी पडणारे नव्हते. बर्लिन-बगदाद रेल्वे
सोबतच जर्मनीने, १९००च्या सुमारास इंग्लंडला शह देण्यासाठी स्वतःचे नौदल उभारायला
सुरुवात के ली. १९१४ साली जी महायुद्धाची ठिणगी पडली आणि पुढे वणवा पेटला, त्या
पाठीमागच्या संरक्षण सिद्धतेच्या नेपथ्याची बेगमी ही अशी होती. असेही एक अनुमान
काढायला जागा आहे की आर्थिक सूत्रधारांना त्या काळी अतिप्रचंड असणाऱ्या ब्रिटिश
साम्राज्याचे वारसदार ठरविणे भाग होते. १९१४ साली भडकलेल्या या सत्तासंघर्षात तेलाचे
प्रत्यक्ष योगदान कमी असेल कदाचित, पण पुढच्या व्यवस्थेच्या विचाराचे मात्र बळ होते.
एकाच युद्धात या वारसदाराचा निकाल लागेल असे भाबडे डाव टाकले न जाता, अजून
एखादे युद्ध करण्याचे कारण, या युद्धामुळे मागे ठे वून जाता येईल, असे गणित सुद्धा धूर्त
सूत्रधारांनी मांडले असावे, असा संशय घ्यायला जागा आहे. संपूर्ण स्वामित्वाचे नवे जग
उभे करतांना संयम ठे वणे तार्किक होतेच. एकदा या युद्धामागाची अशी मांडणी करायला
घेतली की त्याच्या बीजांचे शोध वेगळ्याच ठिकाणी जाऊन पोचतात. ब्रिटनच्या अखंड
साम्राज्याचा अंत होताना, त्याचे तुकडे कोणाच्या पदरात पडावे याची धोरणी संरचना
एकीकडे, तर ज्याच्या लष्करी बळावर आपण उभे आहोत ते साम्राज्य कोसळताना,
स्वतःचे अस्तित्व मात्र चिरेबंदीच राहावे याचे मनसुबे आखण्याचे डावपेच हे दुसरीकडे असे
हे संघर्षाचे पैलू आहेत. तेल नावची निसरडी आणि निर्णायक माया या खेळात अजून
उतरली नव्हती, पण तिच्या विनाशकारी परिघाचा अंदाज, तिच्या अवाढव्य आर्थिक
ताकदीची कल्पना या काळात आर्थिक सूत्रधारांना येऊ लागली होती हे सुद्धा यातून स्पष्ट
होते आहे. बर्लिन ते बगदाद हा रेल्वे प्रकल्प झाला असता, तर कदाचित जगाचे नुसते
नकाशेच नाही तर, मित्रत्व आणि शत्रूत्वाच्या बांधकामाचे सगळे आयामही बदलले असते.
युद्ध सुरू होतानाचे पक्ष आणि युद्ध संपतानाचे पक्ष यांची ही संगीत खुर्ची काय सांगते?
के वळ आर्थिक ताकद असणाऱ्या कावेबाज माणसांनीच हा खेळ सुरू के ला हे मात्र इथे
लक्षात घ्यायला हवे. बर्लिन-बगदाद रेल्वेची आखणी आणि चर्चा ही एक बेसावध
करण्याची खेळी सुद्धा असू शकते. जे युद्ध सुरू करतात अथवा युद्धाच्या डावाची रचना
करतात त्यांच्या भात्यात अनेक बाण असावे लागतात आणि त्यासाठी सूत्रधारांनी किती
काळ हा संघर्ष चालावा, त्यांचे पक्ष कसे असावे, त्याची व्याप्ती आणि त्यांची परिणती
कशात व्हावी या सगळ्या गोष्टींचीही विलक्षण आखणी के ली असावी, असे मानायला
जागा आहे कारण पहिल्या महायुद्धाची कारणे आणि त्याच्या तोंडावर फे डरल बँके ची
अमेरिके त स्थापना आणि मग तोवर, अमेरिका नावाच्या दूरवर वसलेल्या लोकशाही आणि
आपल्या मस्तीत जगणाऱ्या राष्ट्राचे जागतिक संघर्षात उतरणे आणि मग सातत्याने ते
घडावे असेच परराष्ट्र धोरण बनणे या सर्व घटनांचे धागे-दोरे एकाच रंगाचे आहेत. ब्रिटिश
साम्राज्याच्या अंताची आखणी आणि अमेरिके च्या एकछत्री अंमलाची सुरुवात यात बरेच
काही साम्य आहे. म्हणजे एखाद्या साम्राज्याचा अंत आणि दुसऱ्याच्या समृद्धीची उभारणी
ह्या मागचे बोलविते धनी जर एकच असतील तर मग युरोपात विध्वंस करणारी दोन
महायुद्धे अशी लागोपाठ का झाली, याचे आकलन होऊ शकते. असा एकदा विचार करू
लागले की मग सूत्रधारांच्या खेळ्या, त्यांचे दृश्य रूप आणि अंतिम परिणाम याचा
विस्तृतपट दृश्यमान होतो. यांच्या नेपथ्याचा या दृष्टीने विचार करूयात.
१८०० च्या शतकाच्या सातव्या दशकापर्यंत लंडन व्यापाराचे सर्वोच्च शहर, लंडनचे
बँकर्स सर्वोच्च फायद्यात आणि ब्रिटिश साम्राज्य सर्वोच्च स्थानावर असे चित्र होते. सूर्य न
मावळण्याच्या वल्गना याच काळातल्या. १८७१ ला जर्मनीने के लेल्या फ्रान्सच्या
पराभवानंतर मात्र जर्मनी हे एक नवेच सत्ताकें द्र युरोपात उदयाला आले. इतके च नाही तर
त्याने अल्पावधीतच ब्रिटनच्या अव्वल स्थानाला हानी पोचवत औद्योगिक आणि तंत्रज्ञानात
आघाडी घेतली. त्यावेळीच तिकडे अमेरिका यादवीच्या जखमा चाटीत, त्यातून सावरत
स्वतःची अर्थव्यवस्था ठीक करण्यात गुंतलेली. तोपर्यंत जर्मनीने युरोपात अव्वल स्थान
पटकावले आणि तरणीताठी अमेरिका आणि पोलादी जर्मनी हे दोन देश प्रबळ राष्ट्रे म्हणून
जगाच्या पटलावर उभी ठाकली. एकीकडे ब्रिटन मंदीत होरपळत होते तर जर्मनी,
ब्रिटनच्या मुक्त व्यापाराच्या भूलभुलैयात न अडकता, आपली औद्योगिक भरभराट कशी
होईल याकडे बारकाईने लक्ष पुरवीत होते. अर्थात सूत्रधारांनी, जर्मनीला यासाठी लागणारी
आर्थिक रसद पुरवायला डॉईश बँके च्या माध्यमातून सुरुवात के ली होतीच. या अचूक,
अत्यंत लक्ष- कें द्रित धोरणाचा परिणाम व्यापक झाला. १८५०-१९१३ या कालखंडात
जर्मनीचे औद्योगिक उत्पादन पाच पटीने वाढले. दरडोई उत्पन्नात या काळात तब्बल २५०
टक्क्यांनी वाढ झाली. औद्योगिक कामगारांचे पगार दुपटीने वाढले. लोकांची क्रयशक्ती
प्रचंड वाढली आणि मग जर्मनीच्या एकं दरीत सामाजिक समृद्धीला धुमारे फु टू लागले. या
काळात कोळसा हेच ऊर्जेचे, इंधनाचे प्रमुख साधन होते. त्यावर वाहतूक आणि उद्योगधंदे
मुख्यतः आधारलेले होते. जर्मनीच्या वाढीचा वेग सांगणारे आकडे बोलके आहेत. १८९०
साली जर्मनीने ८८ दशलक्ष टन कोळसा उत्पादित के ला. ज्यावेळी ब्रिटनचे उत्पादन होते
१८२ दशलक्ष टन. १९१० पर्यंत जर्मनीने ब्रिटनला गाठले. स्वतःचे उत्पादन २१० दशलक्ष
टनांवर नेले, तेव्हा ब्रिटन २६४ दशलक्ष टनांवर थांबला होता. पोलाद हे जर्मनीच्या प्रगतीचे
बलस्थान होते. संशोधक गिलख्रिस्ट थॉमसच्या नवनव्या शोधांनी पॉवर (ऊर्जा) आणि
इलेक्ट्रिकल (विद्युत) उद्योगांना अशी काही ताकद दिली की जर्मनीने १८१० ते १९०० या
वीस वर्षांत, आपले पोलादाचे उत्पादन जवळपास १००० टक्क्यांनी वाढविले आणि
ब्रिटनला मागे टाकले. या महाकाय वाढीने जर्मन पोलादाची किंमतही १८६०च्या तुलनेत
के वळ एकदशांश इतकी खाली घसरली. १९१३ पर्यंत जर्मनी ब्रिटनच्या दुप्पट पोलाद
उत्पादित करू लागला. कोणत्याही राष्ट्राची आर्थिक भरभराट आत्मविश्वास आणि वरचष्मा
दोघांनाही जन्म देते. या प्रचंड उत्पादनाला न्याय मिळण्यासाठी मग जर्मनीने रेल वाहतुकीचे
जाळे उभारण्यास सुरुवात के ली. १८७० ते १९१३ पर्यंत जर्मनीतील रेल्वेमार्गांची लांबी
दुपटीने वाढली. १९१३ ला इलेक्ट्रिकल उद्योगात जर्मनीने मुसंडी मारीत आपला
आंतरराष्ट्रीय बाजारातला वाटा जवळपास जगाच्या मागणीच्या निम्म्यावर नेला.
त्यापाठोपाठ त्याच वर्षी, फार्मा, के मिकल फर्टिलायझर्समध्ये जर्मनी जगातला सगळ्यात
मोठा देश बनला. उद्योग वाढले, यंत्रांच्या सहाय्याने शेतीचे उत्पादन वाढले आणि मग
जर्मनीच्या लोकसंख्येने एकदम ४० दशलक्षांवरून ६७ दशलक्षांवर झेप घेतली. या सगळ्या
वाढीने डॉइश बँक ताकदवान बनली आणि तिचा बँकिंग उद्योग वारेमाप फोफावू लागला.
उद्योग आणि बँका परस्परपूरक होत बहरू लागल्या. जर्मनी औद्योगिकदृष्ट्या अत्यंत
पुढारलेला देश बनला. जगातील भांडवलाला आता अमेरिका आणि जर्मनीतील बाजार
खुणावू लागले. ही सगळी वर्षे अभियांत्रिकी युगाची होती. जर्मनी आपली तांत्रिक उत्पादने
आणि अभियांत्रिकीत ब्रिटनपेक्षा फार उजवा होता. तिकडे ताज्या अमेरिके तही बाजारावर,
दक्षिण अमेरिके तील आर्थिक बदलांचा अत्यंत लाभदायक असा परिणाम झाला.
युरोपातला जर्मनी आणि दूर खंडातील अमेरिका या दोन औद्योगिक शक्तींमुळे, आता
लंडनमधून पैसा बाहेर जायला सुरुवात झाली. उद्योजकांना आपल्या गुंतवणुकीवर मोठा
परतावा आणि पक्क्या मालाच्या बाजारपेठा या दोन देशात स्पष्टपणे दिसू लागल्यावर, ते
उगाच ब्रिटनमध्ये रेंगाळण्यास तयार होईनात. ब्रिटनमध्ये मर्चंट बँकिंग विकसित होत गेले,
मात्र अवजड नि छोटे अभियांत्रिकी उद्योग बंद पडू लागले. पोलाद, कोळसा यांच्या प्रक्रिया
उद्योगांनी जर्मनी-अमेरिके त वेग घेतला होता. ब्रिटन आता दृश्य अर्थव्यवस्थेकडून
(उद्योगधंदे) अदृश्य अर्थव्यवस्थेकडे (आर्थिक) जाऊ लागले. दलालीतील आणि अप्रत्यक्ष
व्यापारातील उत्पन्न वाढत गेल्याने ब्रिटनची आयात वाढत गेली. आता ब्रिटनचे सुकाणू
फिरून ते पैशाच्या व्यापारात गुंतत गेले. १८८३ ते १९१३ या तीस वर्षात ब्रिटनची आयात
८४ टक्क्यापर्यंत वाढली होती. मुक्त व्यापाराचे धोरण त्याला अजूनच प्रोत्साहन देत होते.
दलालीच्या व्यापाराच्या असामान्य अशा व्याप्तीने मात्र ब्रिटनमधील बँकर्सना मोठ्या
प्रमाणात अदृश्य पैसा मिळू लागला होता, पण दुसरीकडे कोळसा उत्पादनात एके काळी
आघाडीवर असणारा ब्रिटन आता मागे पडत चालला होता. म्हणजे, १८७० मध्ये इंग्लंडने
पोलादाचा ४९ टक्के जागतिक व्यापार हस्तगत के ला तो आता १९१२ पर्यंत १२ टक्के
इतका खाली आला, तर तांब्याच्या व्यापारात ३२ टक्के वरून १३ टक्के इतकी घट झाली.
लंडनचा आर्थिक व्यापार अमर्याद फोफावत असताना, देशांतर्गत व्यवहाराला चालना
देणारे उद्योगधंदे मात्र बंद पडू लागले. श्रमिक आणि अभियांत्रिकी प्रधान रोजगार घटू
लागला. ब्रिटन एक प्रकारे मंदीच्या खाईत कोसळू लागला. देशभर अस्वस्थता वाढू
लागली. कामगार, तांत्रिक कौशल्ये असणारा, समाजाचा मोठा हिस्सा बघता-बघता
एकदम रिकामा झाला. ब्रिटन उत्पादनांचे कें द्र असण्यापेक्षा दलालीचे जागतिक कें द्र झाले.
जगभराच्या व्यापारावर पाशवी आर्थिक पकड ठे वणारा ब्रिटन, खालावलेले देशांतर्गत
उत्पादन, आटणारे रोजगार यात एकदम हवालदिल झाला. उद्योगपतींची प्रतिष्ठा आता
दलालांनी हिसकावून घेतली. अर्थकारणाने राजकारणानंतर आता समाजकारणावरही मात
करायला सुरुवात के ली होती. १८७३ ची ब्रिटनची जगातली महासत्तेची जागा, सत्तावीस
वर्षानंतर म्हणजे आता एकोणविसावे शतक संपतांना हिरावली गेली. पहिल्या महायुद्धाची
बीजे या सत्तावीस वर्षात पेरली गेली असण्याची शक्यता आहे. एके काळी जगात
औद्योगिक संस्कृ तीची रुजवात करणाऱ्या ग्रेट ब्रिटनला बँकर्सच्या खेळ्यांनी, आर्थिक
दलालानी, हलाखीच्या आणि महायुद्धाच्या उंबरठ्यावर आणून ठे वले असे म्हटले तर ते
अतिशयोक्तीचे का व्हावे? एकीकडे असा हा समृद्धीचा ऱ्हास तर दुसरीकडे जर्मनीच्या
गगनचुंबी अशा औद्योगिक वृद्धीकडे घेतलेल्या झेपा! जगभरचे गुंतवणूकदार आता
जर्मनीतून मिळणाऱ्या अधिक परताव्याकडे जाऊ लागले. प्रचंड भांडवल आणि त्यापोटी
येणारी विस्ताराची उमेद. यामुळे दोन गोष्टी घडल्या एक आर्थिक ताकद वाढल्यावर
जर्मनीने ब्रिटनच्या रॉयल नेव्हिला शह देण्यासाठी स्वतःचे नौदल सशक्त करण्याचे ठरविले.
यामुळे जर्मनीला युद्धाच्या चकमकीच्या बिंदूपाशी येणे साहजिकच होते. दुसरी गोष्ट
आणखी मोठी ती म्हणजे बगदाद ते बर्लिन अशा अत्यंत महत्त्वाकांक्षी रेल्वेमार्गाची योजना.
इथे एका प्रश्न मात्र विचारला पाहिजे. तो म्हणजे जर्मनीला इतका बलवान बनविणारा
असला पैसा नेमका ओतला कोणी? युरोपच्या छाताडावर जर्मनीचे पाय रोवून उभे करणारे
हात कोणाचे होते आणि त्यांच्या या सूत्रसंचालनाची दिशा कु ठे नेमकी कु ठे जाणार होती?
एकोणिसावे शतक संपण्याअगोदरच ब्रिटिश मुत्सद्यांना आणि आर्थिक सूत्रधारांना
नवीन परदेशी धोरणाची, रॉयल नेव्हीच्या संपूर्ण नूतनीकरणाची आणि त्यासाठी हव्या
असणाऱ्या नव्या तंत्रज्ञानाची निकड भासू लागली. ही निकड त्यांना आणि त्यांच्या आर्थिक
मुखंडांना कोळशापासून तेलाकडे घेऊन गेली. नव्या ऊर्जेचा त्यांचा शोध पेट्रोलियमकडे
घेऊन जाऊ लागला. तेलाच्या भावी ताकदीचा सूत्रधारांना अंदाज आला. हे काळे सोने
होते. जगातील भूभागावर असणाऱ्या या काळ्या सोन्याचे क्षेत्र त्यांना खुणावू लागले.
त्यासाठी आर्थिक सूत्रधारांना अनेक ठिकाणच्या तेलाची शक्यता असणाऱ्या भूभागांचा
ताबा हवासा वाटू लागला. प्रत्यक्ष उत्पादन न करता दुसरीकडे उत्पादन करून त्याच्या
व्यापारावर आणि परत वाहतुकीवरही पैसा कमविणे सोपे तर होतेच पण संयुक्तिकही
होते. तेल, त्यावर चालणारी जगभरची वाहतूक आणि पुन्हा त्या काळ्या सोन्याचा व्यापार,
या सगळ्यावरचे नियंत्रण पुन्हा महासत्तेकडे घेऊन जाईल, याचा दुर्दम्य विश्वास त्यांना वाटू
लागला. आता अर्थकारणाच्या नव्या नेपथ्यरचनेला सुरुवात होत होती. तेलाचा शोध हे
नुसते नेपथ्य नव्हते तर जागतिक अर्थकारणाची आणि राजकीय भूभागांची संरचनाच
बदलणारी ती एक विलक्षण पाशवी ताकद होती. काही पडझड आणि काही उभारणी अशा
पारंपरिक मार्गाने हे न सुरू राहता, आता एकदम मालकी हक्क आणि त्याच्यावर अवलंबून
येणाऱ्या शतकातील नव्या जगाची रचना, इथपर्यंत व्याप्ती असणारी तेल ही झंझावाती
शक्ती होती. या सगळ्याला अगणित नफ्याचे अमर्याद परिमाण होते. सोन्याने आपल्या
मागच्या शतकाला झळाळी आणली होती आणि येणाऱ्या शतकात तेलावरून आपण
सगळ्यांची घसरगुंडी करू शकतो, याचा अदमास सूत्रधारांच्या चलाख मेंदूला आला! ‘सोने
ते काळे सोने’ असा हा दोन शतकांचा प्रवास आपल्या मुठीत असणे ही त्यांच्या दृष्टीने
काळाची गरज होती. तेल आणि सोने यात मूलभूत फरक होता. तेल ज्यांच्याकडे आहे
त्यापेक्षा ज्यांना ते उत्पादित करण्याचे तंत्रज्ञान येते, ते जास्त फायद्यात असणार होते.
म्हणजे तेल नुसते असून चालणार नाही तर ते उत्पादित करण्याची तंत्रविद्या अवगत हवी.
ज्ञान आणि हव्यास अशी एकत्र मांडणी जर आपण करू शकलो तर ती गोष्ट जगाला
आपल्या पायाशी आणून ठे वील याचा मतलबी अंदाज आर्थिक सूत्रधारांना आला. जुना,
भूभाग संबंधित वसाहतवाद गेला, आता येणारा नवा वसाहतवाद जगाला आर्थिक
गुलामीकडे वेगाने घेऊन जाणारा होता. आता तेलाच्या मालकी हक्कांसाठी खलबते सुरू
झाली. सगळी धोरणे त्याभोवतीच फिरणार हे अपरिहार्य होते. जसे दावे के ले जाऊ
लागले, आखाडे रंगू लागले तसे लक्षात आले की काळ्या सोन्याचे भूभाग
असे सहजासहजी मिळणार नाहीत, त्यासाठी सततचे संघर्ष आणि ते घडवण्यासाठीच्या
संरचना अशा दोन्ही बुलंद चौकटी लागतील. किंबहुना संघर्षातच संरचनेच्या आलेखाची
बीजे आहेत. त्यासाठी वर्तमानातला राजकीय सत्तांचा समतोल बघावा लागणार होता. इथे
एक महत्त्वाचे असे की, म्हणजे १८८२ साली पेट्रोलियम पदार्थ त्यांचा व्यापार हा अत्यंत
नवीन मुद्दा होता. तेलावर चालणाऱ्या ‘इंटर्नल कं बशन’ यंत्राची चाचणी अद्याप यशस्वी
व्हायची होती. हेही तितके च खरे की एका चाणाक्ष माणसाला मात्र याचा वास आला होता.
या शोधाने जगाचे संशोधन आणि उद्योग क्षेत्र अद्याप लडबडले नव्हते. पण तेल हे लष्करी
अनिर्बंध सत्तेसाठी आणि लष्कराच्या धोरणात्मक महत्त्वासाठी फार मोठी भूमिका बजावू
शकते याचा सुस्पष्ट अंदाज त्या माणसाला म्हणजे ब्रिटनच्या अॅडमिरल लॉर्ड फिशरला
आला होता. सप्टेंबर १८८२ मध्ये एका सार्वजनिक भाषणात तो गरजलाही, ‘‘पारंपरिक
कोळशावर चालणाऱ्या जहाजांचा वापर रॉयल नेव्हीने थांबविला पाहिजे. आता नवीन
इंधनाची गरज आहे. तेलाची ताकदच आता आपली जहाजे समुद्रावर समर्थपणे तरंगत
ठे वेल आणि त्याबरोबर सागरावरची आपली अनिर्बंध सत्ताही.’’ फिशर नुसता स्वप्नवत
बोलत नव्हता. तर त्याने कोळसा आणि तेल यावर चालणाऱ्या जहाजांचे फरक स्पष्ट
करायला सुरुवात के ली. कोळशावर चालणारे जहाज १० किलोमीटर वरून दिसते, तेलावर
चालणाऱ्या जहाजाचा असा अंदाज येत नाही. कोळशाचे इंजिन आपल्या पूर्ण वेग
गाठायला ३० मिनिटे घेते तर तेलाचे इंजिन मात्र ४ ते ९ मिनिटे. कोळशाच्या इंजिनाचे काम
करायला ५०० माणसे ५ दिवस काम करणे गरजेचे आहे. तेलाच्या इंजिनाने मात्र फारतर
१२ माणसे १० तासात ते काम करू शकतात. तेलाच्या जहाजाची चालण्याची आणि
फिरण्याची कक्षा कोळशाच्या जहाजापेक्षा चार पटीने जास्त आहे. कोणत्याही
युद्धनौके साठी हे सगळे मापदंड फार आवश्यक आहे.
फिशरच्या या सगळ्या दृष्टीमुळे ब्रिटनच्या उद्योग जगात खळबळ माजत असे.
जर्मनीने हे वाहन बनविले आहे या बातमीने हादरलेल्या ब्रिटिश सरकारने १९०४ साली
फिशरला ‘पहिला सी लॉर्ड’ हा किताब देऊन कोळशावर चालणाऱ्या इंजिनाचे तेलावर
चालणाऱ्या इंजिनात रूपांतर करण्याचे सर्व अधिकार देण्यात आले. ही सगळी विधाने
लॉर्ड फिशर करीत असताना १८८५ साली अभियांत्रिकीच्या बहरलेल्या धामधुमीत,
गोत्लेईब डाइमलर नावाच्या जर्मन अभियंत्याने तेलावर चालणारे पहिले-वहिले वाहन
बनविले होते. पुढे १९०६ साली, जर्मनीच्या अभियांत्रिकी झेपेतून अजून एक अद्भूत शोध
प्रकटला. जर्मन अभियंता रुडॉल्फ डीझेलने तेलावर चालणारे कं बशन इंजिन तयार के ले
आणि कोळशावर चालणाऱ्या यंत्रणांना एक नवीन संजीवनी मिळाली.
दरम्यान एकोणीसाव्या शतकाच्या अंताला, जर्मन उद्योग आणि सरकार जगभर
आपली उद्योगासाठी कच्चा माल शोधू लागले. त्यांना असे लक्षात आले की ब्रिटन आणि
फ्रान्सने जगातल्या देशांना फार मोठ्या प्रमाणात मांडलिक करून ठवले आहे. १८९४ ला
जर्मनीचा चान्सेलर लिओ वोन कॅ प्रिव्ही राईशटॅग या जर्मनीच्या संसदेला उद्देशून भाषण
करताना म्हणाला, ‘‘आपल्यासाठी पूर्वेकडचे हे मार्के ट म्हणून महत्त्वाचे आहे. जिथे जर्मन
भांडवलाची गुंतवणूक होऊ शकते आणि जिथून कच्च्या मालाचा सुरळीत पुरवठा होऊ
शकतो. धान्य आणि कापूस ह्या गोष्टीत जर आपल्याला स्वयंपूर्ण व्हायचे असेल तर हे
महत्त्वाचे आहे. ’’
डॉइश बँक आणि त्यावर अवलंबून साऱ्या उद्योगांनी हे ताबडतोब उचलून धरले.
याला लष्कराचेही पाठबळ लाभले. ओटोमान साम्राज्याचा सुलतान अब्दुल हमीदच्या
कर्जबाजारी असणऱ्या प्रदेशाकडे आता जर्मनीने आपला मोर्चा वळविला. पण या
सुलतानाला फ्रान्स आणि ब्रिटनच्या सावकारांनी इतके टाचेखाली ठे वले होते की त्याला
सगळा पैसा त्यांनी स्वतःच्या बँकांकडे वळविण्यास भाग पाडले होते. ओटोमानचे
सार्वजनिक कर्ज १९१ दशलक्ष पौड इतके होते, ते आता १०६ दशलक्ष पौंड इतके कमी
करण्यात आले. युरोपातील लोकांच्या ताब्यात असणारी, ओटोमान पब्लिक डेब्ट
अॅडमिनीस्ट्रेशन अशी एक संस्था स्थापन करून, तिला ताबडतोब कर्जे कमी
करण्यासाठीचे निर्णय घेण्याचे अधिकार देण्यात आले. याच कं पनीने पुढे मग ज्यांना
ओटोमानमध्ये गुंतवणूक करायची असेल, त्यांच्याकडून परवाना शुल्क वसूल करण्यास
सुरुवात के ली. थोडक्यात ब्रिटन आणि फ्रान्सने जर्मनीने ओटोमानशी त्याचे कर्ज
फे डण्यासाठी कोणतीही युती करू नये अथवा व्यापारसंबंध प्रस्थापित होऊ नये म्हणून ही
नाकाबंदी के ली. जर्मनी स्वतःच्या आर्थिक ताकदीने इतका निर्धास्त झालेला होता की त्याने
सुलतानाशी संधान साधत, त्यांची या कर्जातून आणि जाचातून मुक्तता करण्यासाठी हवी
ती मदत करण्याचे ठरविले. सुलतानालाही ते हवेच होते. ओटोमान साम्राज्याचा आर्थिक
प्रश्न, सतत ब्रिटनफ्रान्सच्या हितांशी लोंबकळत ठे वणे त्यालाही नको होतेच. त्याने आपले
दरवाजे जर्मनीला उघडे के ले. १८१८ला ओरिएन्टल रेल्वे ऑस्टि´यापासून बाल्कनला
वळसा घालून, बेलग्रेड आणि सोफियापासून ते कॉन्स्टॅटिनोपॉलला वळसा घालून,
बाल्कनच्या टेकड्यापर्यंत पोचली. यामुळे व्हिएन्ना ते पॅरिस आणि बर्लिनला ओटोमानचे
सरळ वाहतूक संबंध प्रथापित झाले. हा त्या काळाचा एक महत्त्वाचा टप्पा होता. १८९८
ला ओटोमानच्या सार्वजनिक बांधकाम व्यवस्थेला अनेक युरोपियन देशांकडून त्यांच्या
कं पन्याकडून ओटोमान रेल्वे बांधण्यासाठी प्रस्ताव आले. यात ऑस्ट्रो-रशियन सिंडीके ट
आणि फ्रें च आणि ब्रिटिश बँकर्सच्या प्रस्तावाचा पण समावेश होता. याशिवाय डॉइश बँके ने
पण एक प्रस्ताव पाठविला होताच. अनेक वाटाघाटी होऊन शेवटी फ्रें च आणि डॉइश बँके ने
फ्रें चांशी संधान साधीत एक संयुक्त प्रस्ताव दिला. २७ नोव्हेंबर १८९९ ला सुलतान अब्दुल
हमीदने डॉइश बँके ला बगदाद आणि पर्शियाच्या आखातापर्यंत रेल्वे बांधण्याचे एक कं त्राट
दिले. या कं त्राटात रेल्वेकरता आवश्यक ती सर्व गुंतवणूक; मग ती त्या प्रदेशाचा सर्व्हे
करण्यची असो वा रेल्वे मार्गाच्या अभ्यासाची आणि तो बांधण्याची असो, सर्व समाविष्ट
होते. या सगळ्याच्या बदल्यात डॉइश बँके च्या कार्ल हेल्फे रीच या अत्यंत धूर्त अधिकाऱ्याने
या रेल्वे मार्गाच्या दोन्ही बाजूला वीस किलोमीटरपर्यंत असणारी खनिजे आणि तेल यांचे
मालकी हक्कसुद्धा यात नमूद के ले. इथे जर्मनीने ब्रिटिशांवर एक धोरणात्मक विजय
मिळविला होता. एकदा हे मान्य झाले की ही रेल्वे कशी न्यायची याचा निर्णय ते घेणार
होते आणि जिथे खनिजे असतील तिथून ती गेल्यास जर्मनीच्या वाट्याला एक कधीही न
संपणारा फायदा येणार होता. बर्लिन-बगदाद रेल्वेद्वारा मेसोपोटींमियाच्या आखातात
असणारे अगणित तेल हस्तगत करणे ही एक अत्यंत मुत्सद्दी खेळी होती आणि यात
जर्मन्स प्रमाणाबाहेर यशस्वी झाले. यामुळे अगोदरच औद्योगिकदृष्ट्या प्रबळ झालेले
जर्मनी, आता तेलावर अवलंबून साऱ्या सागरी वाहतुकीच्या मजबुतीसाठी तयार झाले
होते. ओटोमानचे साम्राज्य काही छोटे नव्हते, ते पार प्रशियाच्या प्रचंड भूभागावर पसरलेले
होते. (परिशिष्टात नकाशा पाहा.) आलेप्पो ते सिनाई अशा सुएझ कालव्यापर्यंतच्या
प्रदेशावर रेल्वेच्या बाजूचा का होईना पण तेलाचा हक्क मिळविणे हे एक भलतेच यशस्वी
डावपेच होते. एक लक्षात घ्या, याच सुएझ कालव्यातून ब्रिटिशांचा भारतातला व्यापार होत
होता. जर्मनीच्या बर्लिन-बगदाद रेल्वेने ब्रिटनच्या आशियात राज्य करण्याच्या आणि
फ्रान्सच्या या आखातावर ताबा मिळविण्याच्या दीर्घकालीन मनसुब्यांचे थडगे उभारले
गेले. पहिले महायुद्धाचा उगम, के वळ समोर दिसणाऱ्या राजकीय कारणात नाही हे माझे
प्रतिपादन त्यामुळेच महत्वाचे आहे. ब्रिटन, फ्रान्सच्या आर्थिक धुरिणांना जर्मनीच्या डॉइश
बँके मागे असणाऱ्या चाणक्यांनी सपशेल धूळ चारली आणि ती ही दुसऱ्याच्या भूमीत
आणि त्यातून जगाची पुढची रचना त्यांनी निर्माण के ली, हे इथे लक्षात घेणे महत्वाचे आहे.
एका महायुद्धापूर्वी लागलेले हे पट आहेत. या खेळात अनेक आर्थिक ताकदीचे डावपेच
पणाला लागत होते. जर्मनीने विलंब न करता या रेल्वेचा करार पूर्ण के ला आणि ब्रिटन
हादरले. त्यांच्या काटशहाच्या हालचालींना सुरुवात झाली. त्यांनी १८९९ साली
कु वेतबरोबर एक ९९ वर्षांचा करार के ला, ज्यात त्यांनी या साम्राज्याला लष्करी आणि कर्जे
फे डण्यासाठी थोडी मदत देण्याचे मधाचे बोट लावले होते. १९०५ला मात्र ब्रिटिशांनी
पर्शियन तेलाचे सर्व हक्क विकत घेतले. लगेच १९०८ मध्ये तिथे तेलाचा अंश
सापडल्यावर, १९०९ मध्ये एक अँग्लो -पर्शियन कं पनी स्थापन करून त्यावर शिक्कामोर्तब
के ले. या कं पनीने विन्स्टन चर्चिलबरोबर (जो त्यावेळी पहिला लॉर्ड ऑफ अॅडमिरल होता)
पहिली महायुद्धाच्या काहीच दिवस अगोदर एक करार के ला; ज्यात रॉयल नेव्हीसाठी तेल
सुरक्षित करण्यची तरतूद होती. १९१२ ला चर्चिलच्या विनंतीवरून ब्रिटिश सरकारने अत्यंत
गुप्तपणे, या कं पनीत काही ताबा राहील इतके तिचे समभाग विकत घेतले. त्याचवेळी या
कं पनीने मुहाम्मारेहचा शेखबरोबर एक तेल रिफायनरी, तेलाचा डेपो आणि आबादानला
एक वाहतुकीसाठी बंदर उभारण्याचे वाटाघाटी के ल्या. हे मोक्याचे बंदर तिथे, शत-अल-
अरब या मोठ्या बंदराशेजारी उभारले जाणार होते. जर्मनीचा मेसोपोटींमियातला हस्तक्षेप
नियंत्रित ठे वून त्यांच्या कारवायांवर बारीक नजर ठे वणारे हे डावपेच होते. ब्रिटन समुद्रातून
जर्मनीला हा धोका उभा करीत होते, कारण बर्लिन-बगदाद रेल्वेमुळे जर्मन सैनिकांची
आणि युद्धसामुग्रीची ने-आण करणे जर्मन्सना सहज शक्य होणार होते. त्यामुळे ब्रिटिश
तेलखाणींना धोका होता. दुसरीकडे जर्मन संसदेने पुढील वीस वर्षांत जर्मन नौदलाला १९
युद्धनौका आणि २३ युद्धवाहिन्या बांधायची परवानगी दिली होती. त्याचाही धोका ब्रिटिश
तेल-खाणींना होताच. दरम्यान, १९०७ च्या हेग परिषदेत जर्मनीने ‘एअर वॉर फे अर वर’ची
बंदी सुरू ठे वण्याच्या ठरावाला कडाडून विरोध के ला. कौंटझेपलिनच्या नेतृत्वाखाली
महाकाय विमाने बनविणारे, जर्मनी हे युरोपातले पहिले राष्ट्र होते. तुर्क स्थानला जर्मनीचा
पाठिंबा होता इतके च नव्हे तर त्यांना युद्ध-प्रशिक्षण सुद्धा जर्मनीनेच दिले होते. जर्मनीच्या
एका इशाऱ्यावर ब्रिटनच्या सुवेझ कालव्यातील मोक्याच्या ठिकाणांना ते नामशेष करू
शकले असते, अशी त्यांची तयारीसुद्धा करून घेण्यात आली होती. या कारस्थानांना वेग
येत गेला आणि १९१३ ला अजून एक पाऊल पुढे पडले. जर्मन-तुर्क स्थानमध्ये युद्ध करार
झाले. जर्मनीचा सुप्रीम कमांडर जनरल लीमन वॉनसँडर्सला, जर्मन कै सरने तिथे पाठवून ते
करण्यास भाग पडले. यात त्याचे असणारे महत्त्व अधोरेखित होत होते. जर्मन गुप्तचर
खाते आता वेगाने कामाला लागले होते. जर्मनीचा परदेशी राजदूत बॅरॉन मॅक्सवॉन
ओपेनहेमने (हा एक पुरातत्त्ववेत्ताही होता) मेसोपोटींमियाचे सगळे भौगोलिक नकाशे
काळजीपूर्वक अभ्यासून त्या सगळ्या प्रदेशाचा उत्तम सर्व्हे तयार के ला होता. आता त्याचा
उपयोग होत होता. ब्रिटिश ह्या ओपेनहेमला धोकादायक गुप्तहेर म्हणून संबोधीत. एक
नोंद असेही सांगते की युद्ध सुरू होण्याच्या तोंडावर ह्या माणसाने कै सरला सांगितले जेव्हा
तुर्की लोक इजिप्तवर हल्ला करतील, तेव्हा भारत एका मोठ्या बंडाळीत होरपळत असेल
आणि हीच वेळ आहे इंग्लंडवर कोसळण्याची. इंग्लंडसाठी सगळ्यात काय जिव्हारी लागेल
तर त्याच्याच वसाहतीतून त्यांना होणारा विरोध. त्याने भविष्यकालीन असे धोरणात्मक
लिखाण के ले होते, ज्यात तुर्कीच्या नेतृत्वाखाली जे जिहाद युद्ध छेडले जाईल, त्याला
आपण संपूर्ण समर्थन के ले पाहिजे. कारण त्यातच ब्रिटन, फ्रान्स आणि रशियाच्या
वसाहतवादाचा नेमका अंत आहे. असे नमूद के ले होते.
हे सगळे वेगवेगळ्या पातळीवर जरी घडत असले तरी एक गोष्ट स्पष्ट के ली पाहिजे
की १८८० पासूनच सुरक्षा आणि व्यापाराच्या वेगवेगळ्या युत्या आणि आघाड्या सुरू
झाल्या होत्या आणि यात आर्थिक सूत्रधारांचा मोठा सहभाग होता. युरोपातल्या आर्थिक
सत्तेचा समतोल जसा ब्रिटनकडून जर्मनीकडे झुकत गेला तसे आर्थिक सूत्रधार युद्धाच्या
कुं डल्या मांडून बसले. त्यांनी पुढच्या आखणीला सुरुवातही के ली. एकीकडे ब्रिटन, फ्रान्स
आणि रशियासमोर जर्मनीच्या प्रगतीचे आणि समृद्धतेचे मोठे आव्हान उभे होते आणि
आणि त्या दबावाखाली येत ब्रिटन आणि फ्रान्सने एक करार के ला तो असा की ज्याद्वारे
त्यांनी इजिप्त, मोरोक्को, सुदान यांच्यावरच्या मालकी हक्कांचे आपापसातले तंटे
मिटविले. ते दोघे जर्मनीच्या आव्हानाला कसे संयुक्तपणे तोंड द्यायचे, याचा विचार करू
लागले. १९०५च्या रशिया-जपान युद्धात, ब्रिटनने जपानला मदत के ली म्हणून त्याच्याशी
शत्रुत्व घेणारी रशिया आता झटकन ते विसरली आणि तिने ब्रिटनशी अफगाणिस्तानाबद्दल
असणारा आपला वाद मिटविला. त्याचबरोबर पर्शियाच्या बाल्टिक समुद्राधुनीचा वादही
त्यांनी संपविला. झार आणि राजा एडवर्ड यांनी मग अँग्लो-रशियन युतीची घोषणा के ली.
जर्मनीच्या बलाढ्य आव्हानाचा अंदाज यायला या सर्व गोष्टी पुरेशा ठराव्यात. १९०८ च्या
सुरुवातीला चित्र उभे राहिले होते की जर्मनीविरुद्ध ब्रिटन, रशिया आणि काहीसा फ्रान्स.
काहीसा अशासाठी की एके काळचा हा जर्मनीचा शत्रू, त्याच्याबरोबर अॅस्ट्रो-हंगेरियन
करारात भागीदार होता. असो. ते काहीही असले तरी आता पक्ष निश्चित झाले होते.
एकीकडे इंग्लंड-फ्रान्स-रशिया तर दुसरीकडे जर्मनीचे अॅस्ट्रो-हंगेरियन साम्राज्य. इथे याची
नोंद करायला हवी की त्याआधी जर्मनीने रशियाशी एक करार के ला होता, ज्यात तिने
पर्शियातील रशियाचा अधिकार मान्य करीत, रशिया बर्लिन -बगदाद रेल्वेला विरोध
करणार नाही, याची हमी घेतली. जर्मनीला बर्लिन-बगदाद प्रकल्प कोणत्याही परिस्थितीत
पूर्ण करायचा होता. ती त्यांच्या राष्ट्रीय अस्मितेची बाब झाली होती. दरम्यान एक घटना
घडली. १९०८-९च्या काळात तथाकथित तुर्क बंडाळीने ओटोमानच्या सुलतानाला
पायउतार व्हावे लागले आणि ब्रिटन फ्रान्सला या प्रदेशात स्वतःचा राजकीय आणि लष्करी
मनसुबा पूर्ण करण्याची संधी चालून आली. बंडाळी करणाऱ्या संघटनांचे अनेक लोक
पॅरिस आणि इंग्लंडच्या विद्यापीठात शिक्षण घेत होते. मदतीमुळे तुर्क बंडखोर आणि
ब्रिटनचे संबंध उत्तम झाले आणि अँग्लो-तुर्क अशी एक नवीनच युती जन्माला आली.
यांनतर घडविण्यात आलेल्या १९१०-१२च्या तुर्की-बाल्कन युद्धाच्या तालमीने हे स्पष्ट के ले
की वरवर महाकाय दिसणारे ओटोमानचे लष्कर किती पुचाट आहे. कारण या युद्धात तुर्क
लोक जेमतेम स्वतःचे इस्तंबूल राखू शकले. मात्र या युद्धाने जर्मन आणि ब्रिटन या
महासत्तातील संघर्षाचा तोल थोडा हलला. ब्रिटनच्या गुप्तचरांनी प्रबळ कारवाया के ल्या
आणि त्यामुळे ब्रिटनच्या आघाडीला हे लक्षात आले की जर्मनीचे सामर्थ्य अफाट असले
तरी बाल्कनच्या युद्धभूमीवर ते फारसे प्रबळ नाहीत कॉन्स्टॅटिनोपॉलचे साम्राज्य आता
कोसळू लागले होते. तुर्क स्थानच्या यंग लोकांची क्रांती ही अशीच ब्रिटन आणि फ्रान्सच्या
डावपेचांचा भाग होती. तुर्क स्थानच्या सुलतानाविरुद्ध तिथल्या लोकांना हाताशी धरून
आणि त्याला यंग तुर्क असे गोंडस नामाधीनाम देऊन ब्रिटिश आणि फ्रान्सने अनेक पक्षी
एकाच दगडात मारले. त्यांचे स्वतःचे असे एक वजन मध्यपूर्वेत त्यामुळे प्रस्थापित झाले.
यंग ब्रिगेडने मग सुलतान आणि जर्मनी यांची बर्लिन-बगदाद रेल्वेची कागदपत्रे नाकारणे
ओघाने आलेच.
ओटोमानपटावरच्या चालींचे हे खाली नमूद के लेले विविध प्रकार बघण्यासारखे
आहेत.
● एकीकडे जर्मनीला ब्रिटन फ्रान्स विरुद्ध सर्वंकष अशा निकाली युद्धाला तयार करणे.
● ब्रिटिशांच्या अस्मितेला ठे च पोचावी म्हणून बर्लिन-बगदाद रेल्वेचा प्रभावी वापर करणे.
● ब्रिटिश मुत्सद्यांना आणि गुप्तहेरांच्या फौजांना बंडाळीसाठी कामाला लावणे.
ब्रिटिशांचा या भूभागातला म्होरक्या म्हणजे त्यांच्या लष्करी प्रशिक्षण कें द्राचा प्रमुख
मेजर आर. जी. डी. लाफन (Major R. G. D. Laffan) ने लिहिलेले एक पत्र म्हणजे ब्रिटिशांच्या
सगळ्या धोरणाचे एक विस्तृत दर्शन घडविणारे आहे. लाफन म्हणतो, ‘‘जर बर्लिन-बगदाद
प्रकल्प झाला तर एक प्रचंड मोठा प्रदेश, त्यातल्या विविध साधनसंपत्तीसकट आमच्या
हातून जाईल आणि जर्मनीच्या ताब्यात येईल. रशियन, त्यांच्या ब्रिटन आणि फ्रान्स या
जुन्या मित्रांपासून भौगोलिकदृष्ट्या तोडले जातील. जर्मन आणि तुर्किश सैन्याच्या टप्प्यात
आमचे इजिप्तमधील हितसंबंध आणि भारतातील आमचे अनिर्बंध साम्राज्य येईल.
अलेक्झांड्रीया बंदर आणि तुर्कीतले डार्डनइलेस हे मोक्याचे सागरी ठाणे जर्मनीला सागरी
सामर्थ्यात कु ठच्या कु ठे घेऊन जातील. बर्लिन-बगदाद रेल्वे म्हणून तर हाणून पाडली
पाहिजे. हवे तर घातपात करूनही कारण तुम्ही जर या प्रदेशाचा नकाशा नीट तपासला तर
लक्षात येईल की बगदाद ते बर्लिन या मार्गावर कितीतरी राष्ट्रे आहेत. जर्मनीपासून ते
अॅस्ट्रो-हंगेरियन साम्राज्य, बल्गेरिया, तुर्की. एका सर्बिया नावच्या छोट्या चिंचोळ्या पट्टीने
मोठ्या हिकमतीने बळकट जर्मन साम्राज्याला कॉन्स्टॅटिनोपॉल आणि सालोनिकाच्या
भूमीपासून दूर ठे वले आहे. सर्बिया हा खरा तर आपला आघाडीचा प्रदेश आहे. जर सर्बिया
नष्ट झाला तर बर्लिन-बगदाद रेल्वेच्या जर्मन झंझावातापुढे आपल्या साम्राज्याचा
पालापाचोळा होईल.’’
बर्लिन-बगदाद रेल्वेकरार अशा प्रकारे, जर्मनीच्या आर्थिक साम्राज्यवादाचा अश्वमेघ
चौखूर उधळणारा करार होता आणि त्यातच ब्रिटिशांच्या अस्ताची बीजे होती. ओटोमनचे
साम्राज्य आणि त्याचा सुलतान हा जवळपास जर्मनीच्या या विजयाची नांदी फिरविण्यास
सज्ज झाला होता आणि हेच आर्थिक सूत्रधारांना नको होते. त्यात त्यांचा काहीच फायदा
नव्हता कारण ते या व्यवहारातले कोणतेही दलाल नव्हते. हे परस्पर चालले होते आणि
त्यात त्यांच्या भविष्यातल्या तेल अंमलाला सुरुं ग लागण्याचा मोठ्ठा धोका होता.
ऑटोमनच्या साम्राज्यात तेलाचे प्रचंड साठे होते. सोन्याच्या व्यापारात मुबलक पैसा
कमावून बसलेल्या सूत्रधारांना आता मेसोपोटेमियातील तेलाच्या विहिरींतल्या काळ्या
सोन्याचे महत्त्व सगळ्यांपेक्षा अधिक समजत होते. भारतातून बावनकशी सोने लुटणारे
आता या काळ्या सोन्याच्या मालकीसाठी सज्ज झाले होते. जर्मनीच्या राजकीय विजयाचे
त्यांना काहीही सोयरसुतक नव्हते तर त्यांच्या हाताच्या इशाऱ्यावर खेळणाऱ्या ब्रिटिश
साम्राज्याच्या विस्ताराशी त्यांचे भविष्य घट्टपणे निगडित होते. कारण ब्रिटिश अत्याचारी
म्हणून बदनाम होणार होते आणि त्या गुलामांच्या देशातून येणारा पैसा मात्र त्यांचा होता.
या सगळ्या खेळात नुसती बर्लिन-बगदाद रेल्वे भुईसपाट झाली असे नाही तर जगाच्या
उत्कर्षाची हे एक मोठी संधी कायमची हुकली. ज्या संधीमुळे, भविष्यातले अनेक
युद्धप्रसंग, निरपराध नागरिकांची कत्तल, मध्यपूर्वेतल्या तेलाच्या विहिरींवर बसणारे
बांडगुळ हुकु मशहा आणि रक्ताळलेली, अस्वस्थ मध्यपूर्व असे सगळे विषय कदाचित
घडलेच नसते, ती मानवजमातीसाठीची देवदुर्लभ संधी मात्र निसटून गेली. एप्रिल १९१३
मध्ये इंग्लंड राजघराण्याने तुर्किश राजदूताला एक पत्र ब्रिटिशांचे अधिकृ त मत म्हणून दिले.
त्यात म्हटले होते, ‘‘ब्रिटिश सरकार ऑटोमनच्या सरकारबरोबर तातडीने मेसोपोटेमियाच्या
तेलाबद्दल पावले उचलेल. याबाबतच्या सर्व गोष्टींवर ब्रिटिशांचा ताबा राहील. हे मात्र
बघितले जावे.’’
त्याआधी म्हणजे १९०९ मध्ये ‘बँक ऑफ तुर्की’ स्थापली गेली. इंग्लंडचा राजा
एडवर्डच्या विनंतीनुसार लंडनचा मातब्बर बँकर अर्नेस्ट कॅ सल (Sir Ernest Cassel) याची ही
बँक. कॅ सलबरोबर होता ओटोमानचा अर्मेनियन नागरिक कॅ लुस्ते गुबेन्कीयन (Calouste
Gulbenkian). गंमत म्हणजे या बँके च्या संचालकांवर ओटोमानच्या नागरिकांपैकी कु णीही
नव्हते. नंतर ब्रिटिशांनी तुर्किश पेट्रोलियम कं पनी स्थापन के ली. जिचे ४० टक्के भाग परत
याच कॅ लुस्ते गुबेन्कीयनला देण्यात आले. कॅ लुस्ते गुबेन्कीयनयाचे एकच काम होते ते
म्हणजे सुलतानाकडूनसारख्या सवलती पदरात पडून घ्यायच्या त्याच वेळी ब्रिटिशांचीच
अँलो-पर्शियन ऑईल कं पनी मेसोपोटेमियाशी असणाऱ्या वादग्रस्त सीमा भागातील
तेलाचा हक्कासाठी सतत भांडत होतीच. तिसरा खिलाडी होता बगदाद रेल्वे कं पनी.
तिच्याकडेच खरे तर सुलतान अब्दुल हमीदने तेल उत्खननाचे हक्क दिले होतेआणि
ब्रिटिशांना ते कोणत्याही परिस्थिती बदलायचे होते.
ब्रिटिशांच्या एकापाठोपाठच्या जबर खेळींनी काही अंशी गारद झालेल्या, जर्मनीने
अखेर तोडगा काढायचे ठरविले. १९१२ आणि आणि अगदी युद्धाच्या कडेवर म्हणजे
१९१४ ला ब्रिटिश आणि जर्मन सरकारांच्या पाठिंब्याने तुर्किश पेट्रोलियम कं पनीची
पुनर्रचना करण्यात आली. तिचे भाग भांडवल वाढविण्यात आले. यातले अर्धे भाग गेले
अँग्लो-पर्शियन कं पनीला (ही गुप्तपणे ब्रिटिश सरकारच्या मालकीची) २५ टक्के गेले
अँग्लो-डच रॉयल, डच शेल ग्रुपला आणि २५.५ टक्के मिळाले. डॉइश बँक ग्रुपला (याच
एके समूहाकडे बगदाद रेल्वेलाईनच्या दोन्ही बाजूचे तेल उत्खननाचे अधिकार होते.) शेवटी
शेल अँग्लो-पर्शियन यांनी कॅ लुस्ते गुबेन्कीयनला स्वतःच्या भागांपैकी २.५ टक्के भाग
देण्याचे कबूल के ले. २८ जून १९१४ ला ऐतिहासिक करारात तुर्किश पेट्रोलियम कं पनीने
सुलतानाकडून तेलाच्या सवलती मिळविल्या. पण तेव्हा युद्ध भडकणार होते आणि या
कराराला मग काहीही अर्थ न उरता कारण ब्रिटिश फौजा लगेच संपूर्ण मेसोपोटेमियाचा
घास घेणार होत्या. त्यातून इराक नावाचा नवा देश जन्माला येणार होता. एखाद्या गोष्टीच्या
प्राप्तीसाठी कोणत्याही थराला जाण्याची तयारी असणाऱ्या सूत्रधारांची खेळी तयार होती
आणि या करारात सगळ्यांना गुंतवीत त्यांचे सगळे काही ठरले होते. यावेळचे त्यांचे अस्त्र
होते ब्रिटिश फौजा आणि लक्ष्य होते मेसोपोटेमियाचे तुकडे आणि भविष्यातल्या तेलाच्या
व्यापाराकडे संपूर्ण ताबा मिळवीत, ओटोमानच्या साम्राज्याचा अंत. आता सगळे दोर
बरोबर बांधले गेले होते. युरोपच्या भूमीवर होणाऱ्या पहिल्या महाकाय संघर्षाची रुजवात
झाली होती. युरोपचा संस्कृ तीचा कणा, तिथल्या अनेक छोट्या-छोट्या देशांच्या
विविधतेतले सौंदर्य, त्यांचे इतिहास भूगोल सारी काही एका झंझावातापुढे अस्ताव्यस्त
होणार होते आणि मध्यपूर्वेच्या मांडणीला सुरुवात होणार होती. हा फार व्यस्त आणि व्यग्र
कार्यक्रम होता आणि त्याला लागणारा सगळा पैसा सूत्रधार उभा करून ठिणगीच्या
घटिके ची आतुरतेने वाट बघत होते.
दरम्यान ब्रिटननंतर पैशाची जननी असणारी एक अजून खाण सूत्रधारांना सापडली
होतीच. तिथल्या पैशावर फे डरल बँके च्या निमित्ताने ताबा मिळवायच्या हालचालींनी जोर
पकडला होताच. म्हणजे रणांगण ठरले होते तसे धनांगण ही. युद्ध युरोप भोगणार होता
आणि पैसा व लष्कर अमेरिका! नंतरच्या सर्व नूतन मांडणीत अमेरिका उतरणे अपरिहार्य
होते. एका श्वापदाला जखमी के ले जाणार होते तर दुसऱ्या प्राण्याचे रक्ताला चटावलेल्या
श्वापदात रुपांतर होणार होते. रिंग मास्टर आता पूर्व आणि पश्चिम अशा दोन्ही भूभागांवर
आपली निर्विवाद सर्क स बेगुमानपणे भरवणार होते. काळाची गफलत किंवा सूड काहीही
म्हणा, पण अॅस्ट्रो-हंगेरियन राजपुत्र आर्च ड्युकच्या ज्या हत्येने महायुद्धाची ठिणगी पडली
त्या हत्येच्या दिवशीच ब्रिटिश, जर्मन आणि तुर्किश देशात या प्रदेशातील तेलाच्या
हक्काबद्दल समझोता झाला होता.
●●●
 प्रकरण आठ : मुक्काम अमेरिका -
पहिल्या महायुद्धापूर्वीचा घटनाक्रम
१७ सप्टेंबर १७९६ मध्ये अध्यक्ष जॉर्ज वॉशिंग्टनने आपल्या राष्ट्राला संदेश देताना
सांगितले होते, ‘‘आपण जगातल्या कोणत्याही देशाशी मित्रत्वाचे संबंध ठे वले पाहिजे पण
युरोपची लालसी महत्त्वाकांक्षा, हितसंबंध, जीवघेणी स्पर्धा यापासून अमेरिके ने स्वतःला दूर
ठे वलेले बरे.’’
१९१४ मध्ये मात्र हा सल्ला जुना झाला म्हणून फे कू न द्यावा तसे काहीसे लोकांनी
घडवून आणले.
पहिले महायुद्ध सुरू होण्यापूर्वी म्हणजे १९०९ साली अमेरिकन काँग्रेसच्या
करमाफीच्या एका चर्चेच्या वेळी नॉर्मन डोड नावाचा या समितीचा संचालक साक्ष देत
असताना, एक प्रश्न विचारला गेला होता.
‘‘लोकांचे संपूर्ण आयुष्य बदलून टाकण्यासाठी युद्धाशिवाय अजून काही उपाय आहे
का?’’
वर्षभर विचार करून उत्तर आले नाही. युद्ध हाच एखादी गोष्ट कायमची बदलण्याच्या
प्रभावी उपाय आहे. पुढचा प्रश्न होता अमेरिके ला युद्धात कसे ओढता येईल?
लोकांच्या सुखी आणि शांततापूर्ण जीवनासाठी काम करणाऱ्या समितीचे हे निष्कर्ष
आहेत! २५ ऑक्टोबर १९११ मध्ये विन्स्टन चर्चिल नावाचा चलाख माणूस ब्रिटिश
नौदलाचा प्रमुख म्हणून नेमला गेला. तर इकडे अमेरिके त अध्यक्ष वूड्रो विल्सनने फ्रँ कलीन
डेलानो रूझवेल्टची, अमेरिकन नौदलाचा उपसचिव म्हणून नेमणूक के ली.
अमेरिके च्या राजकीय आणि आर्थिक अवकाशात ज्या युद्धपूर्व हालचाली सुरू
होत्या, त्यांचा आढावा आपल्याला स्तंभित करतो.
१९०६ मध्ये अचानक रॉथशिल्ड्सने, रॉकफे लरच्या ऑईल कं पनीकडून स्पर्धा निर्माण होत
असल्याचे कारण देत, स्वतःची ऑईल कं पनी ‘रॉयल डच शेल’मध्ये विसर्जित के ली. याचे
खरे कारण त्यांना यातून आपली संपत्ती दडवायची हे होते कारण काहीही झाले तरी हा
रॉकफे लर त्यांचाच पित्या होता आणि महत्त्वाचे म्हणजे याचवेळी अमेरिके त मध्यवर्ती
बँके ची हालचाल सुरू झाली होती. जेकब स्चीफने न्यूयॉर्क चेंबर्समध्ये तडाखेबंद भाषण
ठोकीत याला वाट करून दिली.
 या जेकबबद्दल ‘ट्रुथ’ या मासिकाच्या डिसेंबर १९१२च्या अंकात आलेलं अवतरण
पाहा- ‘‘कु न्ह-लोएब अॅन्ड कं पनी (Kuhn, Loeb, and co) ह्या बँकिंग हाऊसचा प्रमुख जेकब
हा अमेरिके त खाजगी बँके साठी एक मोठी चळवळ चालवीत असून तो रॉथशिल्ड्सच्या
युरोपचा अमेरिके तील हितसंबंध जपणारा आर्थिक धोरणी आहे. हा रॉकफे लरशी संबंधित
असून त्याच्या स्टँडर्ड ऑईल कं पनीत त्याची गुंतवणूक आहे. तो हरीमन आणि गौल्ड्स
(Harrimans Goulds) या रेलरोड कं पन्यांचा एक निकटचा माणूस असून या लोकांची
अमेरिके त फार मोठी आर्थिक ताकद आहे.’’
वूड्रो विल्सन हा अमेरिकन अध्यक्ष निवडला गेला. काही दिवसातच त्याला एक
अश्के नाझी ज्यू सॅम्युअल उंटेरमायर (Samuel Untermyer) व्हाईट हाऊस इथे भेटायला आला.
झाले असे होते की हा विल्सन प्रिन्स्टन विद्यापीठात प्राध्यापक असताना त्याचे एका
सहकारी मित्राच्या बायकोबरोबर संबंध होते. ते जाहीर करण्याच्या धमकीवर त्या स्त्रीने
विल्सनकडे ४०,००० डॉलर्सची मागणी के ली होती. विल्सनकडे तेव्हा तितके पैसे नव्हते.
हा जो माणूस (सॅम्युअल उंटेरमायर) भेटायला आला होता, त्याने ते पैसे देण्याची तयारी
दाखविली. त्या बदल्यात त्याने विल्सनला अमेरिके च्या सर्वोच्च न्यायालयात एक जागा
भरताना आपल्या माणसाला ती मिळावी अशी अट घातली. विल्सनने ती मान्य के ली
आणि त्या नंतर तीन वर्षांनी ४ जून १९१६ रोजी लोईस डेम्बीत्झ ब्रंडेइस (Louis Dembitz
Brandeis) हा अश्के नाझी ज्यू अमेरिके च्या सर्वोच्च न्यायालयात नियुक्त झाला.
वूड्रो विल्सनने एक पत्र आपला राजकीय सल्लागार असणाऱ्या कर्नल एडवर्ड
मांडेलला लिहिले आहे, ‘‘अँड्र्यू जॅक्सनच्या काळापासून अमेरिके त काही आर्थिक
घटकांनी या सरकारचा ताबा घेण्याचे सातत्याने प्रयत्न चालविले आहेत आणि माझे
प्रशासन त्याला अपवाद नाही. जॅक्सनच्या काळातील बँका आता अधिक मोठ्या
प्रमाणावर या देशात पुन्हा एकदा तेच उद्योग करू पाहताहेत.’’
राजकीय वर्तुळात महत्त्वाच्या माणसांना काही आर्थिक दादा एका युद्धाच्या तयारीला
लागले आहेत याचा अंदाज येत होता. अमेरिकन परराष्ट्र सचिव विल्यम जेन्निंग ब्रयान
लिहितो, ‘‘बँकांचे हितसंबंध आता युद्धाच्या तयारीसाठी सरसावत आहेत. ३ ऑगस्ट
१९१४ रोजी रॉथशिल्ड्सच्या फ्रें च फर्मने न्यूयॉर्क च्या मॉर्गन कं पनीला साधारण १ बिलियन
डॉलर्सचे कर्ज उभारायला सांगितले आहे. ज्यातून बराच वाटा अमेरिकन मालाच्या फ्रें च
खरेदीसाठी अमेरिके त ठे वायला सांगितला आहे.’’
लुसियाना बोट बुडणे, हा प्रसंग अमेरिके ला युद्धात उतरविण्यासाठी कदाचित पुरेसा
नव्हता. हा किस्सा असा की, पहिल्या महायुद्धात युरोप होरपळत होता तेव्हा दहा पैकी नऊ
अमेरिकनांना आपण यात पडू नये असे वाटत होते, पण त्यासाठी मग अमेरिकन
प्रशासनात मोक्याच्या जागी काही लोक घुसवणे भाग होते. त्याचबरोबरीने माध्यमांत
विषारी प्रचाराचा जोर लावणे भाग होते. मग कोणीतरी चूक करायला हवी आणि त्यासाठी
जर्मनी निवडला गेला कारण पहिले महायुद्ध अक्षरशः जर्मन पराक्रमावर उभे होते.
अमेरिकन सरकार मात्र जनभावनेमुळे तटस्थ होते. खरे वाटणार नाही, पण हा
इतिहासातील एक महाभयंकर प्लॉट आहे. वूड्रो विल्सन, कर्नल एडवर्ड मांडेल, जे. पी.
मॉर्गन आणि इंग्लंडचा त्यावेळेचा अॅडमिरल चर्चिल यांची खलबते झाली. लुसियाना
(Lusitania) नावाची प्रवासी बोट जिच्यात एकू ण ११९५ प्रवासी होते आणि त्यांच्या वेळी
१९५ अमेरिकन होते, ती बोट जर्मनीने बुडवायची घोडचूक के ली तर बरे असे ठरले! मग या
बोटीला लष्करी सामग्रीने सज्ज करण्यात आले. या बोटीवर जे. पी. मॉर्गनने ६ मिलियन
डॉलर्सची शस्त्रात्रे भरली. प्रवाशांना याची काहीही कल्पना नव्हती. मुख्य म्हणजे हे सर्व
आंतरराष्ट्रीय कायद्याच्या विरुद्ध होते.
बोटीचा प्रवास ठरला आणि जर्मन गुप्तहेरांनी ते आपल्या सरकारला कळविले.
तातडीने धूर्त जर्मन सरकारने सावधगिरी म्हणून अमेरिके च्या पूर्व किनाऱ्यावरील सुमारे
पन्नास वर्तमानपत्रात ‘अमेरिकन लोकांनी या बोटीत प्रवास करू नये’ अशी ताकीद
असणारी जाहिरात देण्याचे ठरविले, पण अमेरिके च्या परराष्ट्रखात्याने हे कळताच सर्व
वर्तमानपत्रांना दमबाजी करून, त्या जाहिराती छापण्यापासून परावृत्त के ले. त्यामुळे ही
जाहिरात फक्त एकाच वर्तमानपत्रात छापून आली. या जाहिरातीचे स्वरूप असे होते :
‘‘जे प्रवासी अटलांटिक पार करून प्रवासाला जाण्याचे ठरवीत आहेत त्यांना समज
देण्यात येते की सध्या जर्मनी आणि ब्रिटनमध्ये एक युद्ध सुरू आहे आणि त्याच्या सीमा
ब्रिटनच्या समुद्रात खोलवर आहेत. त्यामुळे इथे येणाऱ्या प्रवासी जहाजाने हे स्वतःच्या
जबाबदारीवर त्या समुद्रात प्रवेश करावा. ही जहाजे शत्रुपक्षाची म्हणून कदाचित
जर्मनीकडून बुडविली जाऊ शकतात आणि तसे झाल्यास त्याची कोणतीही जबाबदारी
जर्मनीवर राहणार नाही.’’
जर्मन दूतावास वॉशिंग्टन : २२ एप्रिल १९१५
जर्मन नौदलाला ‘या युद्धात आधी गोळ्या घाला आणि नंतर प्रश्न विचारा’, अशा
सर्वसाधारण सूचना होत्याच. ७ मे रोजी ही बोट कोणत्याही संरक्षणाशिवाय निघाली. तिचा
प्रवास मार्गही अगदी जर्मनीच्या माहित असणाऱ्या पाणबुडीच्या ठाण्यानजिकचा. झाले,
जर्मनीच्या एकाच क्षेपणास्त्र तडाख्याने त्या बोटीवरच्या दारुगोळ्याने पेट घेतला आणि
तिला के वळ अठरा मिनिटात जलसमाधी मिळाली आणि सुमारे हजार लोक ज्यात स्त्रिया,
लहान मुले होते, ते रसातळाला गेले. त्यावेळी अमेरिके चा राजदूत, पेज हा जणू सर्व प्रवासी
वाचले, अशीच बातमी आल्यासारखा एका नियोजित डिनरपार्टीला गेला आणि तिथे मात्र
या शोकांतिके चे एके क टेलिग्राम येऊन थडकले. ते पेजने तिथेच वाचले. यावर अमेरिके त
संतापाची लाट उसळली आणि मग मात्र कर्नल मांडेल हाऊसने, अमेरिका याचा बदला
म्हणून, एका महिन्यात या युद्धात उतरणार असल्याचे अत्यंत आवेशाने जाहीर के ले.
 त्याच वेळी अजून एक गर्भश्रीमंत व्यावसायिक बर्नार्ड. एम. बरुच याने पिट्सबर्गला
लष्करी वातावरण तयार करण्यासाठी आणि युद्धाबद्दल लोकांची मानसिकता तयार
करण्यासाठी एक प्रशिक्षण शिबिर आयोजित के ले होते. जे. पी. मॉर्गन आणि त्याच्या
अराजकीय निकटवर्तीयांकडून अमेरिकन सरकारवर युद्धासाठी दबाव आणण्यासाठी प्रचंड
प्रयत्न सुरू करण्यात आले. त्याचवेळी एक नॅशनल सिक्युरिटी लीग स्थापण्यात आली.
जिला अमेरिके ला युद्धात उतरावे यासाठी जनमत तयार करण्याचे सांगण्यात आले. या
लीगच्या नावाने मोठा प्रचार सुरू करण्यात आला. ज्यात जर्मनीला इशारे देण्यात आले. जे
लोक शांततेच्या बाजूचे होते, त्यांना जर्मनीचे हस्तक, सैतानी माणसे, गद्दार आणि जर्मनीचे
हेर अशा शेलक्या विशेषणांनी संबोधण्यात येऊ लागले. त्यावेळी वर्तमानपत्रे हीच मोठी
माध्यमे होती. असला सततचा प्रचार, मोठ्या प्रमाणावर जनमत तयार करीत असल्याने
सामान्य अमेरिकन नागरिकाला आता असे वाटू लागले होते की अमेरिके ने या युद्धात
उतरावे कारण ती आपली नैतिक जबाबदारी आहे. पुढे दुसऱ्या महायुद्धातला हिटलरचा
प्रचारक गोबेल्स आपल्याला माहीत आहे. त्याने बहुधा असल्या उद्योगातूनच प्रेरणा घेतली
असावी असा हा विस्तृत प्रचार होता. या लीगमध्ये एक जो माणूस होता, त्याचे नाव
फ्रे डरिक आर काऊडर्ट (Frederic R.Coudert) हा वॉल स्ट्रीटवरचा ब्रिटन, फ्रान्स आणि रशियन
सरकारांचा अटर्नी. त्या लीगमधली इतर माणसे पाहिली तर युद्धाच्या सीमेवर अमेरिके ला
आणून ठे वण्यात कोणाचा हात होता हे स्पष्ट होईल.
● सायमन आणि डॅनियल गुगलहेम (Simon and Daniel Guggenheim)

● प्रख्यात म्युनिश्नस कु टुंबाचा टी कोलमन ड्यूपोंत (T. Coleman Dupont)

● मॉर्गनचा पूर्व भागीदार रोबर्ट बेकॅ न (Robert Bacon)

● कार्नेगी स्टीलचा प्रवर्तक

● यू. एस. स्टीलचा हेन्री क्लाय (Henry Clay)

● ज्याला मॉर्गनच्या हितासाठीचा परराष्ट्रमंत्री म्हटले जायचे, तो जज्ज गरी जॉर्ज डब्ल्यू.

पर्किन्स (Judge Gary George W. Perkins)

● पूर्वाध्यक्ष थिओडोर रूझवेल्ट (Theodore Roosevelt)

● दस्तुरखुद्द जे. पी. मॉर्गन (ज्युनिअर)

● अध्यक्ष टाफ्ट आणि रूझवेल्टच्या प्रशासनातील युद्ध सचिव हेन्री. एल. स्टीमसन (Henry

L. Stimson)
● मॉर्गनच्या कह्यातला वॉल स्ट्रीटचा अर्थतज्ज्ञ अजून एक स्टीम्सन
ज्यावेळी मॉर्गन आणि त्याचे आर्थिक हितसंबधी युद्धाचे नगारे वाजवीत होते, तेव्हा
तरीही काहीसा निरिच्छ असलेल्या वूड्रो विल्सनला युद्धात खेचणारे अजून काही
प्रभावशाली लोक होते. त्याचा परराष्ट्र सल्लागार कर्नल एडवर्ड हाउस आणि त्याचा पित्या
वाल्टर हिन्स पेज (Walter Hines Page) जो पुढे ब्रिटनला अमेरिके चा राजदूत म्हणून गेला. या
पेजचा मोठा मेहनताना याच मंडळींकडून दिला जात होता. हे जे कर्नल एडवर्ड हाउस
नावाचे गृहस्थ होते, ते प्रत्यक्षात आपण विल्सनचे अतिशय नेमके आणि विवेकी सल्लागार
असल्याचे दाखवीत असत, पण खरे तर अध्यक्ष विल्सनला ब्रिटिशांशी अश्लाघ्य अशी मैत्री
करायला यानेच भाग पाडले. अगोदर त्याने विल्सनला युद्धात ढकलले आणि नंतर
ब्रिटिशांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी वापरले. राजकीयदृष्ट्या बघता, इथेच, अमेरिके ची
महायुद्धात उतरल्यानंतरही स्वतःचे असे एक तटस्थ आणि न्यायाचे परराष्ट्रधोरण जगापुढे
मांडण्याची एक छान संधी या माणसामुळेच हुकली अशी इतिहासातील एक दुखरी नोंद
आहे. अयोग्य माणसे मोक्याच्या जागी असतील तर काय घडते, याचे हे एक बोलके
उदाहरण आहे. १९१६ ला या कर्नल हाऊसने अमेरिके च्या परराष्ट्र खात्याच्या फ्रं क एल
पोक नावाच्या अधिकाऱ्याला (हा नंतर मॉर्गनचा सल्लागार म्हणून काम करीत होता)
लिहिले, ‘‘प्रेसिडेंटना ब्रिटिशांच्या इच्छेविरुद्ध काही करू नये, म्हणून मार्गदर्शन करणे
अत्यावश्यक आहे.’’
याने ब्रिटिश पंतप्रधान ऑर्थर बल्फोर यांना अध्यक्ष विल्सनला कसे हाताळले पाहिजे
याचे सल्ले दिले. विल्सनसमोर आपण आपल्या समस्या अधिक अतिशयोक्तीपूर्ण पद्धतीने
सांगायला हव्यात आणि अमेरिकन मदतीची आपल्याला गरज आहे हे त्याला पटवून
द्यायला हवे. जर्मनीशी शांततेच्या कोणत्याही तडजोडी त्याने स्वीकारू नयेत. ते अमेरिकन-
ब्रिटिश मैत्रीला घातक ठरेल, अशी कान भरण्याची कामे या कर्नल हाऊसने अपूर्व अशा
निष्ठेने के ली
अमेरिका युद्धात उतरल्याबरोबर ब्रिटिशांनी आपला एक लायझनिंग अधिकारी व्हाईट
हाऊसमध्ये पाठविला आणि या कर्नल हाऊसने त्याला जे सल्ले दिले ते बघण्यासारखे
आहेत. ‘‘प्रेसिडेंटला जे ऐकायला आवडेल तेच बोल. त्यांच्याशी वाद घालू नये, त्यांची
मर्मस्थाने शोधून त्यावर वेळ येताच आपण प्रहार करूच, पण तुझे वर्तन मात्र अत्यंत नम्र
आणि हुजरेगिरीचेच असले पाहिजे.’’
या कर्नल हाऊसच्या प्रतापात पुढे पहिल्या महायुद्धाच्या तहाच्या अटी ठरविण्याचा
पण समावेश आहे.
त्यावेळचा अमेरिकन नौदलाचा उपसचिव होता फ्रँ क्लीन डेलानो रूझवेल्ट (हाच नंतर
दुसऱ्या महायुद्धाच्या वेळी अमेरिके चा अध्यक्ष होता.) त्याला अमेरिके ने युद्धात उतरायला
वेळ घ्यावा याचा अत्यंत संताप येत होता. रूझवेल्ट डेमोक्रॅ टिक पक्षाचा. अमेरिके ने
प्रशासनाने हक्कांसाठी आपले धोरण कु ठे न्यावे असा विषय लावून धरला. रिपब्लिकन
पक्षाच्या काही युद्धखोर लोकांसोबत जेवताना त्याने अमेरिकन प्रशासनाने हक्कांसाठी
आपले धोरण कु ठे न्यावे असा विषय लावून धरला. (या लोकांमध्ये थिओडोर रूझवेल्ट,
जनरल वूड, जे. पी. मॉर्गन आणि एलीह रूट ही माणसे होती.) रूझवेल्टचे कठोर दबाव
अखेर यशस्वी झाले.
 जवळपास १९५ अमेरिकन नागरिकांच्या हकनाक मृत्यूनंतरही, माध्यमांचे दबाव,
अध्यक्ष वूड्रो विल्सनचे सततचे इशारे आणि लोकांच्या संतप्त भावना असूनही या युद्धात
उतरण्यासाठी काँग्रेसची परवानगी मिळायला जवळपास दोन वर्षे लागली.हा अमेरिके च्या
तटस्थ धोरणाचा सबळ पुरावा आहे. कसा काळ असतो बघा, त्यावेळी अमेरिका
आजच्यासारखी युद्ध खुमखुमी असणारा देशच नव्हता. शेवटी १६ एप्रिल १९१७ रोजी
देवाच्या इच्छेला स्मरून आणि देशाच्या हाके चा सन्मान म्हणून अमेरिका युद्धात उतरली.
एक हजार निरपराध लोकांच्या मृत्यूमुळे मात्र काही लोकांना आपले स्थान गमवावे
लागले. परराष्ट्रमंत्री विल्यम जेनिंग ब्रयानने राजीनामा दिला. बोटीच्या कप्तानाला दोषी
ठरविण्यात आले आणि जगाच्या कल्याणासाठी अमेरिके चे भाबडे सैनिक, आपली घरे,
बायका, मुले मागे एकाकी सोडून, काहीही संबंध नसलेल्या शत्रूला मारण्यासाठी आणि
मरण्यासाठी युद्धभूमीकडे रवाना झाले. (जसे ते हल्ली नेहमीच जातात.)
हे सारे घडत असताना अमेरिकन माध्यमांवर रॉकफे लर आणि मॉर्गनची अत्यंत करडी
नजर होती. आयर्लंडच्या जवळ १९५ अमेरिकन लोकांना घेऊन बुडालेली ही बोट, हे या
गुलाम माध्यमांनी राष्ट्रीय प्रचारासाठी युद्धाच्या भावनात्मक पाठिंब्यासाठी ज्वलंत प्रतीक
बनविले. अमेरिके ची युद्धातील एन्ट्री ठरवल्याबरहुकु म घडून आली.
अमेरिकन काँग्रेसने एप्रिल ६, १९१७ रोजी अमेरिके ला युद्धात उतरण्याची परवानगी
दिली. ह्या पास झालेल्या ठरावाचे शब्द होते, ‘‘अमेरिके ने जगातील सर्व युद्धे समाप्त
करण्यासाठी आणि जग लोकशाही मार्गाने सुरक्षित करण्यासाठी या युद्धात भाग घ्यायचे
ठरविले आहे.’’
बैठकीत सामील असणारा ब्रिटिश अर्थतज्ज्ञ जॉन मायनर्ड के न्स (John Maynard
Keynes) म्हणाला, ‘‘या असल्या अपमानास्पद कराराने शांतता येणे अशक्य आहे.’’
या युद्धातून रॉकफे लरसारख्या युद्ध दलालांना २०० मिलियन डॉलर्सपेक्षा जास्त
फायदा झाला.
●●●
 प्रकरण नऊ : पहिले महायुद्ध आणि
उत्तररंग
इतिहास ही असामान्य गोष्ट असते पण जर तो खरा असेल तर! -लिओ टॉलस्टॉय.
युद्धे महागडी आणि विघातक असतात. महायुद्धे तर सगळ्याच देशांना त्याचे
परिणाम भोगायला लावतात. काही काळापुरता आलेला युद्धज्वर दीर्घकाळासाठी खूप
महागात पडतो. विकासाची सगळी गणिते पुन्हा मांडावी लागतात. युद्धाचा प्रथम परिणाम
हा महागाईत होतो. जगण्याचे स्तर झपाट्याने खाली येऊ लागतात. वस्तूटंचाई जाणवते.
युद्धाची किंमत मोजावी लागणे हे एक अरिष्ट असते. जिथे-जिथे युद्धे झालेली आहेत, तिथे
एकच गरज मोठ्या प्रमाणात आणि अपरिहार्य असते, ती म्हणजे पैसा. पुरातन काळात
स्पेन-पोर्तुगाल युद्धात के वळ आपल्या सैन्याला पोसण्यासाठी, त्या देशांना अमेरिके हून
सोने आणि चांदी आयात करावी लागली. युद्धाच्या किमती वसूल करण्याच्या नाना पद्धती
आहेत :
● एक पारंपरिक पद्धत म्हणजे युद्धाची किंमत करातून वसूल करणे. याचा परिणाम

ताबडतोब लोकांच्या खर्च करण्यावर आणि गुंतवणूक करण्यावर होतो.

● दुसरी पद्धत म्हणजे पैसा उसना घेणे, ज्यामुळे सरकार कर्जबाजारी होते. क्वचित सरकारे

दिवाळखोरीतही निघतात.
● युद्धाचा खर्च भरून काढण्याची तिसरी पद्धत म्हणजे नोटा छापणे. ज्यामुळे चलन

फु गवटा वाढतो.हा एक प्रकारचा देशाच्या अर्थव्यवस्थेवरील अप्रत्यक्ष करच.

पहिल्या महायुद्धाने सोनेप्रमाण सोडून देत विविध देशांनी अमर्याद प्रमाणात नोटा
छापल्या. म्हणून महागाई आणि चलन फु गवटा प्रचंड वाढला होता. याचे एक छोटे
उदाहरण म्हणून आपण सन १९७५ -२००२ दरम्यान चाललेल्या, अंगोला युद्धाचे. तिथल्या
यादवीमुळे, सरकारने इतक्या प्रमाणात नोटा छापल्या की शेवटी त्याला काहीच किंमत
उरली नाही आणि शेवटी एक वेगळीच हार्ड करन्सी तिथे उदयाला आली. एका बियरच्या
बाटलीसाठी तिथे वस्तूंची देवाणघेवाण होऊ लागली.
हे सगळे खरे असेलही पण आपण हे नीट समजून घेतले पाहिजे की युद्धे हा एक
हमखास बिझनेस आहे. त्याहून महत्त्वाचे म्हणजे ज्यांना फायदा उठवायचा असतो त्या
लोकांसाठी युद्धे हा अत्यंत खात्रीचा, नफे खोर धंदा आहे. त्या काळात देशांतर्गत उत्पादन
वाढते, कारण खर्च करण्यासाठी सरकारकडे पैसा असतो. देशाची अर्थव्यवस्था तेजीत
जाते. युद्ध दुसऱ्याच्या भूमीवर असेल तर युद्धाचा फायदा अमर्याद आहे.
युद्ध हा व्यवसाय हे आणि त्यात साचलेल्या शस्त्रांची पडून राहिलेली, साठवणूक
कमी करण्याचे सामर्थ्य आहे. जगातील शस्त्रे नष्ट होण्यासाठी युद्धासारखे दुसरे प्रभावी
उपाय नाहीत. युद्धे हा अर्थकारणाला गती देणारा एक भरवशाचा आणि निश्चित मार्ग आहे.
युद्धातील आर्थिक देवघेव त्यांचा काळ ठरविते. युद्ध थांबले तर त्यातून मिळणारा अमाप
पैसा अचानक बंद होऊ नये म्हणून ते सुरू राहावे यासाठी काही शक्ती सतत कार्यरत
असतात आणि हा व्यवहार अत्यंत निर्दयी, व्यावसयिक पद्धतीने घडतो. भारत-पाक युद्ध
आणि ताश्कं द करार हे त्यांचे भारताशी निगडीत उदाहरण आहे. बिन लादेन पकडला
गेल्यावर त्याच्यावर, किंवा तो आहे म्हणून खर्च होणारी सुमारे २ बिलियन डॉलर्सची
उलाढाल बंद पडणार असेल तर पर्यायी व्यवस्था होईपर्यंत तो सापडणे कोणाच्या तरी
हिताचे नसते, इतके हे साधे आहे. युद्धे आर्थिक परिणाम घडवतात की आर्थिक हितसंबध
युद्धास कारणीभूत ठरत आहेत, हे ठरविता येणे अवघड. आर्थिक पेचाचे पर्यवसान युद्धात
की युद्धाने आर्थिक पेचप्रसंग हे सुद्धा ठरविणे कठीण म्हणून युद्धांचा विचार करताना
भावनेपेक्षा अर्थकारण महत्त्वाचे असते. जर त्या अर्थकारणाला तुम्ही युद्ध के ल्याने नख
लागणार असेल, तरी देशाच्या अस्मिता वगैरे फालतू गोष्टी बाजूला ठे वून युद्ध होणार नाही
याचीही काटेकोर काळजी घेतली जाते. त्यामुळे ह्याला संपवू, त्याला संपवू अशा वल्गना
मास हिस्टेरिया निर्माण करण्यासाठी पुरतात पण त्याला आर्थिक समीकरणात कवडीची
किंमत नाही. असो.
युद्धे आणि आर्थिक बाबींची अशी बेमुर्वत सरमिसळ जर कोणी जगाच्या लक्षात
आणून दिलीं असेल तर ती पहिल्या महायुद्धाने.
पहिल्या महायुद्धात ब्रिटिश रॉथशिल्ड्सने ब्रिटिशांना आर्थिक मदत के ली तर जर्मन
रॉथशिल्ड्सने जर्मनांना, फ्रें च रॉथशिल्ड्सने फ्रें चांना. याच काळात रॉथशिल्ड्सनी तीन
प्रमुख वृत्तपत्र एजन्सीजवर कायमचा ताबा मिळविला.त्यात जर्मनीतली ‘वूल्फ’,
इंग्लंडमधील ‘रॉयटर’ आणि फ्रान्समधील ‘हवास’. वूल्फद्वारा त्यांनी जर्मन लोकांच्या
भावना युद्धाच्या बाजूने पेटविल्या. त्यामुळे एक अजून महत्त्वाची गोष्ट अशी घडली की
रॉथशिल्ड्स हे नाव माध्यमांच्या चर्चेत येणे बंद झाले.
पहिल्या महायुद्धात रॉथशिल्ड्स जर्मनीच्या बाजूने अत्यंत भक्कमपणे उभे होते,
कारण झार फ्रान्सच्या बाजूने होता.जर्मन युद्ध जिंकणार असाच रंग होता. गंमत अशी की
याच सुमारास अमेरिके त अध्यक्षपदाची निवडणूक होती आणि उमेदवार वूड्रो विल्सनची
घोषणा होती- ‘‘त्यालाच निवडून आणा जो तुमच्या मुलांना युद्धापासून दूर ठे वेल.’’
जर्मनीने शांततेची ऑफर दिलेली असतानाही अमेरिकन अध्यक्षाला सर्वोच्च
न्यायालयाच्या न्यायाधीशाने मानवतेच्या बाजूने युद्धात उतरण्याचा सल्ला दिला. (आठवते?
विल्सनला अश्के नाझी ज्यू सम्युएल उंटेरमायरने के लेली या न्यायाधीशाच्या नेमणुकीची
विनंती) एप्रिल ६, १९१७ रोजी अमेरिका या युद्धात उतरली.
रॉथशिल्ड्सने अमेरिके ला या युद्धात उतरवण्याच्या बदल्यात ब्रिटिशांकडून
पॅलेस्टाईनबद्दल लेखी आश्वासन मागितले होते ब्रिटिश परराष्ट्र सचिव ऑर्थर जेम्स
बाल्फोरने (Arthur James Balfour) त्याबद्दल रॉथशिल्ड्सला पत्र दिले. हे बाल्फोर डिक्लेरेशन
(Balfour Declaration) म्हणून इतिहासात प्रसिद्ध आहे. ते पत्र असे-
Foreign Office
November 2nd, 1917.
Dear Lord Rothschild,
I have much pleasure in conveying to you,on behalf of His Majesty's Government, the following
declaration of sympathy with Jewish Zionist aspirations which has been submitted to, and approved
by, the Cabinet.
His Majesty's Government view with favour the establishment in Palestine of a national home for the
Jewish people, and will use their best endeavours to facilitate the achievement of this object, it being
clearly understood that nothing shall be done which may prejudice the civil and religious rights of
existing non-Jewish communities in Palestine, or the rights and political status enjoyed by Jews in
any other country.
I should be grateful if you would bring this declaration to the knowledge of the Zionist Federation.
Yours sincerely,
Arthur James Balfour
अमेरिकन काँग्रेस सदस्य ऑस्कर कॅ ल्लावेने (Oscar Callaway) जे. पी. मॉर्गन हा
रॉथशिल्ड्सचाच माणूस असल्याचे आणि त्याने अमेरिकन माध्यमे विकत घेतल्याचे जे
प्रतिपादन के ले. ते असे आहे :
‘‘१९१५च्या मार्चमध्ये जे. पी. मॉर्गनच्या सर्व उद्योगातल्या म्हणजे पोलाद, जहाज
बांधणी आणि संलग्न इतर सर्व कं पन्यांनी एकत्र येऊन, अमेरिकन वृत्तपत्र जगातील
महत्त्वाची माणसे नोकरीला ठे वीत एक नवा माध्यमाचा उद्योग उभा करण्याचे ठरविले
आहे.’’
प्रचंड मनुष्य आणि संसाधन हानी होऊन हे युद्ध ११ नोव्हेंबर १९१८ रोजी संपले.
इतिहासकार वॉल्टर मिल्स लिहितो, ‘‘असल्या रक्तपातासाठी अमेरिके ला युद्धात
उतरविण्याचे कारण कोणालातरी अपेक्षित असणारी जगाची नवी रचना हे होते.’’
अत्यंत अपमानस्पद अशी व्हर्सायच्या शांतता कराराची बैठक सुरू झाली. आश्चर्याची
गोष्ट अशी की या बैठकीत भाग घेणारे काही लोक अत्यंत वेगळेच होते. जसे ब्रिटिश
इकॉनॉमिस्ट जॉन मायनर्ड के न्स, अमेरिकन फे डरल बँके चा चेअरमन पॉल वॉरबर्ग, पॉलचा
भाऊ मॅक्स वॉरबर्ग (जो जर्मन बँकिंग फर्म एम. एम. वॉरबर्ग अँड कं पनी ऑफ हॅमबर्गचा
प्रमुख होता आणि या बैठकीला पराभूत जर्मन सरकारचा प्रतिनिधी म्हणून हजर होता.)
 १९१९ मध्ये व्हर्सायला तहाची बोलणी सुरू झाली. या तहपरिषदेचा यजमान होता
एडमंड डी. रॉथशिल्ड्स. जर्मनीने किती खंडणी द्यायची यावर चर्चा सुरू असतानाच, तिथे
अचानक ११७ झायोनिस्ट लोकांचे एक शिष्टमंडळ पोचले आणि ब्रिटनने के लेल्या
वचनाबद्दल, बेफोर डिक्लेरेशनबद्दल, त्यांना आठवण देऊ लागले. जर्मन प्रतिनिधींचे डोळे
खाड्कन उघडले आणि अमेरिका या युद्धात का पडली हे त्यांना कळून चुकले. जर्मनीला,
या युद्धाला मदत करणारे रॉथशिल्ड्स आणखी कोणता डबलगेम करत होते हे लक्षात
आले. जर्मन्सना झायोनिस्ट लोकांच्या या डबलगेमची अत्यंत चीड आली. खरे तर जर्मनी
यावेळी ज्यूंना त्यांचे सगळे हक्क देणारा देश होता. वास्तविक पाहता जर्मन आणि ज्यू यांचे
संबंध तोपर्यंत अत्यंत मधुर आणि जिव्हाळ्याचे होते. तोपर्यंत, युरोपातला जर्मनी हा
एकमेव देश होता, जिथे ज्यूंवर कोणतेही बंधने नव्हती. १९०५ साली झारविरुद्ध झालेल्या
अयशस्वी उठावानंतर पळून आलेल्या हजारो ज्यूंना के वळ जर्मनीनेच आसरा दिला होता.
ब्रिटिश परराष्ट्र सचिव लॉर्ड कर्झन म्हणाला, ‘‘ही काही शांतता करार नाही, तर एक
वीस वर्षांचा सामंजस्य करार आहे. या कराराच्या ज्या शर्ती आहेत, त्या बघता त्यात नवीन
युद्धाची पेरणी स्पष्ट दिसते.’’ त्याने वर्षसुद्धा सांगितले १९३९. तो प्रेषित ठरला.
या युद्धात जर्मनीवर ज्या खंडणीच्या अन्यायकारक अटी लादल्या गेल्या त्याने तीन
गोष्टी घडल्या.
● जर्मनीच्या चलनाचा फु गवटा प्रचंड वाढला.

● जर्मनीतला मध्यमवर्ग नष्ट झाला. त्यामुळे सारासार विचार करणारे किंवा एकांगी भूमिका

नसणारे मोठ्या संख्येचे जनमत उरले नाही.

● महागाई आणि चलनफु गवटा कमी करणाऱ्या देवदूताचा शोध, युद्धाच्या असह्य अटींमुळे

रडकुं डीला आलेली जनता घेऊ लागली. तो त्यांना पुढे हिटलरमध्ये मिळाला.
इथेच रॉथशिल्ड्सने अजून एक डाव टाकला. त्यांनी स्वतःच निर्माण के लेल्या
युद्धापासून जग वाचावे म्हणून ‘लीग ऑफ नेशन्स’चा प्रस्ताव आणला, अर्थात याला
फारसा पाठिंबा मिळाला नाही आणि तो बारगळला.
पहिल्या महायुद्धातील अनेक बळींपैकी काही बळी, जुन्या आर्थिक तत्त्वं आणि
करारांचेही आहेत, हे नीट समजून घेतले पाहिजे.
आर्थिक घटना समजावून घ्यायच्या असतील तर त्या मागचे कार्यकारणभावाचे
गणित नीट लक्षात घ्यायला लागते.
रशियात रेड ज्यू झालेल्या, रशियन क्रांतीत रॉथशिल्ड्सने, जी झारची हत्त्या के ली.
त्यामागे अनेक हेतू होते. नंतर त्यांनी ‘लीग ऑफ नेशन्स’च्या माध्यमातून जगभर एकच
सत्ता आणण्याच्या प्रयत्न के ला. त्याला मात्र महायुद्ध आणि राष्ट्राराष्ट्रात नसणारा समन्वय
हे कारण देण्यात आले. कदाचित याचा एक डावपेच म्हणूनही जगावर युद्ध लादले गेले
असे अनेक इतिहासकारांचे मत आहे. आज इतक्या वर्षांनतर मागे पाहतांना एखादी
आखीव रचना असावी असे हे सर्व वाटते. म्हणजे रशिया डोळ्यापुढे ठे वून एक जे शक्यतेचे
चित्र उभे राहते, जे फारसे धूसर नाही.
जर्मन रॉथशिल्ड्सनी, १९१४ पासून तिथे युद्धाचे वातावरण तयार करीत लोकांना
चिथवले. इंग्लिश रॉथशिल्ड्सनी ब्रिटिश सरकारला उद्युक्त करीत परंतु बेल्जियम-फ्रें च
सीमेपर्यंत त्यांना मर्यादित करीत जर्मनांचा पराभव होणार नाही पण युद्धाची खुमखुमी मात्र
सुरू राहील अशी योजना के ली. जर्मन रशियाला पराभूत करीत नाही तोपर्यंत इंग्लिश
रॉथशिल्ड्सनी अमेरिकन सरकारला युद्धापासून दूर ठे वले. दरम्यान बोल्शेविक क्रांतीला
पैसा पुरवून झारच्या हत्येचे प्रयत्न सुरू ठे वले गेले. जर्मन्स मात्र रशियाला ताब्यात घेऊ
शकतील असे दिसताच, अमेरिके चे लष्करी प्यादे पटावर पुढे सरकविले गेले. जर्मन्स
एकसारखे एखाद्या कळसूत्री बाहुल्यासारखे मागे पुढे फु रफु रत राहतील. कोणीही कोणाचा
निर्णायक प्रभाव करणार नाही, कारण रशियावर स्वतःशिवाय कोणाचाही ताबा असता
कामा नये हा रॉथशिल्ड्सचा मूळ खेळ. रशियाचा पाडाव झाल्या-झाल्या युद्धाची खेळी
संपविण्याचे डाव सुरु झाले, जर्मनी खोलवर जखमी होईल, तिथले लोक अपमानस्पद
जिणे जगतील हे पाहणे मात्र आवश्यक होते.
म्हणजे बघा, नोव्हेंबर १९१७ मध्ये रशियन रॉथशिल्ड्स, जर्मनीशी शांतता करार
कार्याला तयार असतानाच, ब्रिटिश परराष्ट्रसचिव आर्थर बल्फोर एक पत्र लॉर्ड लायोनेल
रॉथशिल्ड्सला लिहितो आणि सांगतो की ज्यू त्यांच्या स्वतःच्या भूप्रदेशात वसू शकतात.
पुढच्याच महिन्यात ब्रिटिश फौजा, जेरुसलेम ताब्यात घेतात. युद्ध संपल्यानंतर लगेच
रॉथशिल्ड्स आपली कार्यालये ब्रिटन आणि अमेरिके त उघडतात आणि इतर अनेक देशात
अशीच तयारी सुरू करतात, जेणेकरून इतर देशांनी त्यांचा एकछत्री अंमल मान्य करीत
जावा. म्हणजे बघा, ज्यूंना त्यांच्या भूप्रदेशात वसविणे आणि सारे जग एकाच अंमलाखाली
आणणे हे त्यांच्या युद्ध धोरणांचाच प्रमुख भाग होता.
पहिल्या महायुद्धात विन्स्टन चर्चिल ब्रिटिश नौदलाचा प्रमुख होता. युद्ध सुरु
होण्याअगोदर काहीच दिवस त्याने स्वतःच्या जबाबदारीवर नौदलाला समुद्रात ढकलले.
जणू उद्या युद्ध सुरू झाले तर त्यांना तयार राहता यावे. आणि ऑक्टोबर १९१४ जेव्हा ते
युद्ध हरत होते, तेव्हा चर्चिलने त्यांच्या बचावाचे आदेश काढले होते. (Britannica, 1970, Vol. 5,
page 748) हे उद्योग जे त्याने के ले, त्याला रॉथशिल्ड्सचे पाठबळ नव्हते. त्यामुळे चर्चिलला
ताबडतोब त्या पदावरून हटविले गेले. यामागे रॉथशिल्ड्सचा माणूस, आर्थर बेल्फोरचा
हात होता.
अमेरिकन हिब्रयू मासिकात १० सप्टेंबर १९२० रोजी आलेला हा उल्लेख वाचा,
‘‘बोल्शेविक क्रांती ही ज्यूंच्या बुद्धि-मत्तेचा, त्यांच्या असमाधानाचा आणि योजनेचा उत्तम
अविष्कार होता, ज्यांना जगात एक नवीन रचना आणायची होती.’’
 विल्सनच्या इच्छेविरुद्ध तहाच्या अटी ठरविण्यात आल्या करार करताना रशिया,
हंगेरी आणि जर्मनीला अतिशय जाचक अशा गोष्टी सहन कराव्या लागतील असे पाहण्यात
आले. जर्मन राष्ट्राचा, लोकांच्या स्वाभिमानाचा तेजोभंग होईल असे मुद्दाम बघण्यात आले.
यामुळे एकदा का रशिया आणि जर्मनी या युद्धाच्या हलाखीतून सावरले की ते अपमानाचा
बदला घेण्यासठी दुसऱ्या युद्धाची तयारी सुरू करतील असे दूरदर्शीपणे बघण्यात मॉर्गन या
समूहाचा फार मोठा वाटा आहे कारण युद्ध हा त्यांच्यासाठी एक नुकसानीत नसणारा
आणि कोणीही जिंकले तरी प्रचंड अर्थप्राप्ती करून देणारा व्यवसाय होता. त्यामुळे एक
महायुद्ध संपवितानाच, पुढचे महायुद्ध निश्चित करण्यासाठी काही महत्त्वाची पावले
उचलली गेली होती. ही पाताळयंत्री योजना इथेच थांबली नाही तर घडलेल्या महायुद्धाने
पूर्व युरोपात जी एक निर्नायकी, पोकळीची अवस्था निर्माण झाली होती, तिचा फायदा
घेऊन मुद्दाम काही नवी छोटी छोटी राज्येसुद्धा निर्माण करण्यात आली. जी ब्रिटन आणि
फ्रान्स या दोन सत्तांचे ग्राहक अथवा बाहुले म्हणून काम करतील. ही राष्ट्रे मॉर्गन-
रॉथशिल्ड्स या समूहाची हस्तक असतील आणि त्याद्वारा जर्मन आणि रशिया या प्रबळ
देशांच्या जाणिवेत सतत एक स्वतःच्या सार्वभौम साम्राज्याचे लचके तोडल्याची जखम
भळभळत राहील आणि ते मानसिकदृष्ट्या खच्ची होतील. जर्मन आणि रशियन वंशाच्या
लोकांचे छोट्या राज्यात रुपांतर करून, त्यांना सतत तणावात ठे वले, तर जर्मनी आणि
रशिया त्यात गुंतून पडतील. मग आपली आर्थिक पकड आणखी मजबूत करता येईल हा
होरा त्यामागे होताच. या छोट्या-छोट्या राष्ट्रांना शक्य नसलेले आर्थिक स्वावलंबित्वाचे
आव्हान, त्यांच्यापुढे ठे वून ते कायम आपले गुलाम राहतील, असाही एक डाव त्यामागे
होता.
पोलंडचे पुरुज्जीवन करताना पूर्व प्रशिया पोलंडला जोडून जर्मनीचे आकुं चन
करण्यात आले. अॅस्ट्रो-हंगेरियन साम्राज्य संपूर्णपणे मोडून काढण्यात आले. या
सगळ्यामागे असणारे सूत्रधारांच्या डावपेचांचे आणि नातेसंबंधाचे पुरावे जगातील
महासत्तांना हतबल करणारे ठरले. आखणी किती नेमकी
तर, हे युद्ध संपण्याआधीच काही वर्षे फे डरल रिझर्व्ह नावाचा एक विळखा यांनी
अमेरिके च्या आणि पर्यायाने जगाच्या अर्थकारणाला घातला होताच. १९१३ मध्ये स्थापन
झालेली ‘फे डरल रिझर्व्ह’ ही रॉथशिल्ड्स, मॉर्गन, रॉकफे लर, कु न्ह लोएब यांच्या कु टिल
हितसंबंधाचे औरस अपत्य आहे. पॉल वॉरबर्गने फे डच्या स्थापनेत सिंहाचा वाटा उचलला.
पण मग त्याला त्याच्या जर्मनहिताच्या मतांची शिक्षा म्हणून बाजूला सारण्यात आले.
१९१४ मध्ये अध्यक्ष विल्सनने स्थापलेल्या फे डरल रिझर्व्हच्या पहिल्यावहिल्या बोर्डमध्ये
पॉल वॉरबर्ग होता पण त्यात एक रॉकफे लरचा विश्वासू फ्रे डरिक डेलानो (हा अध्यक्ष
रूझवेल्टचा सासरा), रॉकफे लरच्याच रेलरोडचा अध्यक्ष आणि मॉर्गन आणि रॉकफे लरशी
जवळीक असणारा, एक अलाबामाचा बँकर अशी सूत्रधारांची तीन माणसे सुद्धा होती.
म्हणजे वॉरबर्गला प्रभावी मत आणि फारसे महत्त्व ठे वले नव्हते. या लोकांच्या जोडीला
म्हणून अजून मॉर्गनची तीन खात्रीशीर माणसे होतीच, पण यापेक्षा महत्त्वाचा माणूस होता,
तो म्हणजे न्यूयॉर्क च्या फे डरल बँके चा गव्हर्नर ज्याची फे डरल रिझर्व्हच्या धोरणावर त्याच्या
मृत्यूपर्यंत (१९२८) पोलादी पकड होती, तो म्हणजे बेंजामिन स्ट्रॉन्ग. (१९२०च्या कु ख्यात
आर्थिक चौकडीतला एक). या माणसाचे सगळे व्यावसायिक आणि वैयक्तिक आयुष्य
फक्त आणि फक्त मॉर्गनसाठी वाहिलेले होते. या माणसाला हे पद देऊन मॉर्गनने
न्यूयॉर्क च्या आर्थिक साम्राज्यावर आपली मजबूत पकड कायम ठे वली.
स्ट्रॉन्ग हा युद्धाचा कडवा समर्थक. त्याचा गुरु म्हणजे डेव्हिडसन, ज्याने पडद्यामागे
कु टिल हालचाली करून मॉर्गनला ब्रिटन आणि फ्रान्ससाठी युद्ध सामुग्रीचा अधिकृ त आणि
एकमेव दलाल नेमून टाकले. स्ट्रॉन्गने आल्या-आल्या ‘बँक ऑफ इंग्लंड’बरोबर एका
साटेलोटे के ले जे १९२० पर्यंत कायम होते. म्हणजे आता ‘फे डरल रिझर्व्ह’, ‘न्यूयॉर्क ’
आणि ‘बँक ऑफ इंग्लंड’ ह्या परस्परांच्या दलाली करणाऱ्या बँका झाल्या. अमेरिका आणि
इंग्लंडच्या तथाकथित मुक्त लोकशाहीखाली ह्या असल्या विषवल्ली पेरून अमेरिका
इंग्लंडच्या सार्वभौम सत्तांना, ह्या खेळियांनी एक कचकड्याचे खेळणे करून टाकले. पुढे
‘बँक ऑफ इंग्लंड’चा प्रमुख बनला मॉटेग्यू नॉर्मन. आणि मग स्ट्रॉन्ग आणि मॉटेग्यू तो
जानी दोस्त झाले. यांची मैत्री, विविध हितसंबंधी गुंतवणूक बँकांची एक नवी साखळी
गुंफत होती. युरोप आणि अमेरिका खंडातला पैसा आपल्याच ताब्यात राहावा याची ही एक
चाणाक्ष चाल. वस्तुतः पहिल्या महायुद्धातून युरोपची जनता आणि ज्यांच्या जिवावर यांच्या
गमजा चालणार होत्या, ते गुंतवणूकदार के विलवाण्या धापा टाकीत होते. नॉर्मन आणि
स्ट्रॉन्ग यांच्या अभद्र युतीतून काय जन्माला आले असेल तर पैसा आणि क्रे डिटला
अमेरिके तील मार्के टमध्ये आलेले कृ त्रिम उधाण. इंग्लंडचे सोने अमरिके त येऊ नये यासाठी
हा सारा खटाटोप कारण ब्रिटनने युद्धानंतर गोल्ड बुलियन पद्धतीकडे जायचे ठरविले
होतेच. त्यामुळे युद्धामुळे घसरलेली ब्रिटिश पौंडची किंमत परत युद्धपूर्व पातळीवर येणार
होती आणि त्यासाठी सोने हवेच होते. जसा पौंड मजबूत होत जाईल तशी त्यांची निर्यात
स्वस्त होत जाईल, आणि जगाच्या बाजारात त्यामुळे पुन्हा इंग्लंडला आपले अव्वल स्थान
टिकवता येईल, पण ते करायचे तर अमेरिके त चलन फु गवटा व्हायला हवा.
म्हणजे बघा, पहिल्या महायुद्धानंतर जग संभ्रमात होते, युरोप मृतवत झाला होता.
जर्मनी इतक्या प्रचंड महागाईला पोचला होता की तिथे एका ब्रेडची किंमत २४००० डॉइश
मार्क्स होती, ब्रिटनची जगाच्या नेतृत्वाची सद्दी संपली होती, फ्रान्सने मात्र या हाराकिरीत
सावधपणे, आफ्रिका आणि अतिपूर्वेत काही भूभागांची मालकी घेतली होती. ओटोमान
साम्राज्याच्या पाडावानंतर मुस्लीम जग हादरलेले होते. चीन आणि भारताचे काय हा प्रश्नच
अजून अनाठायी होता. इथे आता भविष्यातल्या महासत्तांच्या समीकरणाची मांडणी सुरू
होणार होती, रशिया औद्योगिक आणि लष्करीदृष्ट्या अनेक मार्गांनी प्रगती करीत होता.
अमेरिका कोक रिचवत, जगाच्या वाटणीत भरभराटीला यायची स्वप्ने बघत होती.
अमेरिकन बाजार फोफावले होते. तिथल्या शेअर मार्के टचा फु गा प्रचंड फु गत होता.
मॉर्गन-नॉर्मन-स्ट्रॉन्ग या विषारी समीकरणाने हा द्रोह अमेरिके शी के ला आणि त्या
द्रोहकाळाच्या पाठोपाठ मग १९२९ चा अभूतपूर्व आर्थिक मंदीचा डाव ठामपणे रचला
जाऊ लागला.
●●●
 प्रकरण दहा : बोल्शेविक क्रांती
आणि झारचे शिरकाण
रॉथशिल्ड्स रशियावर चिडले होते. त्यांची कारणे दोन. एक, सेंट्रल बँके च्या विरुद्ध
झार उभा राहिला आणि याउपर जेव्हा अमेरिकन अध्यक्ष अब्राहम लिंकनने, तिथल्या
बँके ला बाजूला सारून सरकारकडून नोटा छापायचा निर्णय घेतला, तेव्हा झारने त्याला
संपूर्ण पाठिंबा दिला आणि त्याच्या मदतीसाठी युद्धनौकाही पाठविल्या. रॉथशिल्ड्सचा
झारवरचा हा राग कधीही गेला नाही. त्यामुळे त्यांनी चलाख आणि पाताळयंत्री ज्यूंना
कामाला लावले आणि रशियात झारच्या विरुद्ध विखारी प्रचार सुरू के ला. वास्तविक या
ज्यूंनी, महायुद्ध सुरू होण्याअगोदर काही वर्षे आधी म्हणजे १९०५ मध्ये रॉथशिल्ड्सच्या
पाठिंब्यावर काही झायोनिस्ट लोकांना चिथावत रशियात झारविरुद्ध बंड के ले होते. हे
कम्युनिझमच्या नावाने होते. ते फसले. मग मात्र ऐन महायुद्धाच्या धामधुमीत त्यांनी पुन्हा
एकदा झारवर लक्ष कें द्रित के ले. यावेळी त्यांचे मनसुबे मात्र पक्के आणि निर्णायक होते.
त्यांना यावेळी झारचा काटा काढीत, महायुद्धानंतरच्या नव्या जगाच्या रचनेत, त्याची
नैतिक लुडबुड अजिबात नको होती. झार हा रशियाच्या आर्थिक आणि राजकीय अवाढव्य
घोड्यावर मजबूत मांड असणारा राज्यकर्ता होता. यातून बोल्शेविक क्रांतीचा घाट घातला
गेला. बोल्शेविक क्रांतीचे वर्णन करताना ‘टाईम्स ऑफ लंडन’ लिहितो, ‘‘हिचे आगळे
वैशिष्ट्य असे की ही क्रांती झारविरुद्ध असूनही तिचे नेतृत्व रशियन नव्हते, या रक्तरंजित
क्रांतीत जवळपास ७५ टक्के ज्यू होते.’’
हे जे ज्यू होते, यांची नावेही अश्के नाझी पद्धतीची म्हणजे वेगळीच होती.
अमेरिकन सरकारच्या क्लासिफाईड दस्तऐवजात ८६१.००/५३९९ क्रमांकाचे एक
डॉक्युमेंट आहे, त्यानुसार जेकब स्चीफ्फ या पाताळयंत्री माणसाने फे लिक्स वॉरबर्ग,
आयझाक सेलीग्मन आणि इतरांच्या मदतीने पहिले महायुद्ध पेटलेले असताना रशियाच्या
झारला पदच्युत करण्याची योजना बनविली होती.
रशियाचा अमेरिके तील राजदूत बॅखमेतीएव्ह (Bakhmetiev) लिहितो, ‘‘रशियाच्या
रक्तरंजित क्रांतीनंतर तब्बल ६०० मिलियन रुबल्सचे सोने, न्यूयॉर्क मधील ‘कु न्ह-लोएब
अॅन्ड कं पनी’च्या बँके त १९१८ ते १९२२ या काळात पाठवण्यात आले .’’
 लिओन ट्रॉटस्कीचे मूळ नाव लेव्ह डेविडोविच ब्रॉनस्टेन (Lev Davidovich Bronstein. हा
मूळचा एका ज्युईश कु टुंबातला. या ट्रॉटस्कीला जेकब स्चीफने २० मिलियन डॉलर्सचे सोने
क्रांतीसाठी मदत म्हणून देऊ के ले. हे सोने वॉरबर्ग बँके त जमा करण्यात येऊन तिथून नंतर
स्टॉकहोम बँके त स्वीडन इथे पाठवले गेले. १९१८ ला वॉशिंग्टन डी.सी. सार्वजनिक माहिती
समितीकडे नोंद असणारे हे पत्र पहा :
''Stockholm, 21 Sept. 1917
Mr. Raphael Schilok Haparand,
Dear Comrade,
In conformity with a telegram from the Westphalian Rhineland
Syndicate, Max Warburg Co.'s Bank informs you that an account is opened for Comrade Trotsky's
enterprise...
- J. Furstenberg''
जेकब स्चीफने ट्रॉटस्कीच्या बंडखोरांच्या प्रशिक्षणाची सुद्धा जबाबदारी घेतली. त्याने
ट्रॉटस्कीला फे ब्रुवारी १९१६ मध्ये न्यूयॉर्क ला आणले. तिथल्या स्थलांतरित ज्यू लोकांशी
त्याची गाठ घालून दिली. त्यांचे रॉकफे लरच्या ‘स्टँडर्ड ऑईल कं पनी’च्या न्यूजर्सी इथल्या
आवारात प्रशिक्षण पूर्ण करण्यात आले. २७ मार्च १९१७ रोजी हे प्रशिक्षण घेतलेले तीनशे
कडवे ज्यू आणि ट्रॉटस्की यांना एस एस क्रिस्टीयानीयाफोर्ड (S. S. Kristianiafjord) या
जेकबने खास भाड्याने घेतलेल्या जहाजावरून रशियाला रवाना करण्यात आले. त्यांचे
एकच लक्ष्य होते, झारचे शिरकाण आणि लेनिनच्या नेतृत्वाखाली रशियात कम्युनिस्ट
राजवट आणणे. मात्र या प्रवासादरम्यान एक घटना घडली. पहिल्या मुक्कामाच्या ठिकाणी
म्हणजे कॅ नडाच्या हलीफॅ क्स, नोव्हा स्कोटिया (Halifax, Nova Scotia) या बंदरात ब्रिटिश
नौदलाच्या आदेशावरून त्यांना अटक करण्यात आली. याचे कारण त्यावेळी चालू
असणाऱ्या महायुद्धात रशिया आणि ब्रिटन अशी युती होती. रशियाला ही बातमी लागली
होती आणि त्यांनी ब्रिटिशांकडे ही मदत मागितली. ही बातमी वॉशिंग्टनला पोचताच एकच
खळबळ उडाली. रॉथशिल्ड्सचा माणूस आणि अमेरिकन अध्यक्षाचा सल्लागार
असणाऱ्या, कर्नल एडवर्ड हाउसने तातडीने वूड्रो विल्सनच्या कानाशी लागत ब्रिटिश
दूतावासाला तत्काळ ट्रॉटस्कीच्या सुटके चे फर्मान धाडायला भाग पाडले. (अमेरिके चा
गुप्तहेर सर विल्यम वाइजमनने हे काम के ले. हा नंतर कु न्ह लोएब अंड कं पनीत भागीदार
बनला.) रशियावर ताबा मिळविणे हे त्यावेळची सर्वोच्च गरज होती. त्यामुळे ट्रॉटस्की
सुटला. नुसता सुटलाच नाही तर त्याला अमेरिकन पासपोर्ट, ब्रिटिश वाहतूक विसा आणि
रशियन एन्ट्री परमिट देण्यात आले. ही सगळी कागदपत्रे उपलब्ध आहेत.
(संदर्भ - https://www.tapatalk.com/groups/russianimperialforum/leon-
trotsky-t500.html )
 असा माणूस ज्याला अनेक वेळा अटक झाली आहे, जो युद्धात अमेरिके च्या दोस्त
राष्ट्राचा देशद्रोही नागरिक आहे, त्याला अमेरिके चाच अध्यक्ष अमेरिकन पासपोर्ट देऊन
सोडतो, यापेक्षा सूत्रधारांच्या हुकु मतीचे आणखी काय पुरावे हवेत? याच कर्नल एडवर्ड
हाउसने याआधी रॉथशिल्ड्सच्या फायद्यासाठी अमेरिकन कापसाची खरेदी अत्यंत स्वस्त
भावात के ली होती.
स्टॅन मोंटेइथ (Stan Monteith) नावाचा एका संशोधक त्याच्या ‘प्रोटोकॉलस ऑफ द
एल्ड्रस ऑफ झायन’ (Protocols of the Elders of Zion) या नावाच्या प्रबंधात या कर्नल एडवर्ड
हाउसबद्दल लिहितो, ‘‘कर्नल हाउस हा विल्सनचा आणि फे डरल रिझर्व्हचा सल्लागार
होता. त्यामुळे त्याच्याकडे नव्या जगाच्या रचनेच्या आखणीची कागदपत्रे असणार हे स्पष्ट
आहे. खूप वर्षांनी उघड झाले की आधी कर्नल हाउस आणि नंतर बर्नार्ड बरुच हे विल्सनचे
दोन्ही सल्लागार ज्यू आणि रशियन्सची व्हाईट हाऊसमधील पेरलेली हुकु मी माणसे
होती.’’
दरम्यान, तिकडे लेनिनने के रेन्स्कीच्या लोकशाही समाजवादी रिपब्लिकमध्ये
शिरकाव के ला होता. ऑक्टोबर १९१७ ला जेव्हा क्रांती सुरू झाली तेव्हा लेनिन
स्वित्झर्लंडला होता. (लेनिन हा १९०५च्या फसलेल्या बोल्शेविक क्रांतीमुळे रशियातून
तडीपार झालेला) त्याने जर्मन हायकमांडशी रॉथशिल्ड्सच्या वॉरबर्ग बँके चा प्रमुख मॅक्स
वॉरबर्गद्वारा संपर्क साधत स्वतःला, बायकोला आणि इतर बत्तीस बोल्शेविक लोकांना,
जर्मनीतून स्वीडनला जाण्याची मुभा मागितली कारण स्वीडनला त्याला पुढच्या कामासाठी
पैसे मिळणार होते. तिथून त्याला एका बंदिस्त रेल्वेत बसवून पेट्रोग्रॅडला नेण्यात आले. तिथे
त्याला स्टॅलीन आणि ट्रॉटस्की येऊन मिळाले.
या लोकांना प्रचंड दंगली घडविण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर पैसा पुरविण्यात आला.
२४ जानेवारी १९२१ च्या ‘ज्युईश पोस्ट इंटरनॅशनल’च्या आवृत्तीत लिहिले आहे की
ब्लादिमीर लेनिन हा सुद्धा ज्यूच. गंमत अशी की हाच लेनिन एका ठिकाणी लिहून गेलाय,
‘‘देशात सेंट्रल बँके ची स्थापना म्हणजे राष्ट्राचे ९० टक्के कम्युनिस्ट होणेच.’’
ही रॉथशिल्ड्सने पैसा पुरविलेली ज्यू आणि उच्छाद मांडणारी बोल्शेविक जमात
यांनी मिळून रशियात सुमारे सहा कोटी ख्रिश्चन आणि ज्यू नसणाऱ्या माणसांची कत्तल
के ली अशी अधिकृ त नोंद आहे. या निरपराध लोकांच्या अमानुष कत्तलीचे बँकर्सच्या
सद्सदविवेकबुद्धीला जराही वाईट वाटलेले नाही.
बोल्शेविक यांना ‘रेड’ म्हणजे ‘लाल’ असेच म्हटले जायचे. (या पुस्तकात असणारी
रॉथशिल्ड्सची व्युत्पत्ती पहा.) मुळात रशियन क्रांती ही अनेकविध रक्तपात आणि दंगली
यांचे मिळून झालेले एक अमानुष शिरकाण आहे. १९०५ च्या रक्तपातात पुढच्या १९१७
च्या अंतिम क्रांतीची बीजे आहेत. त्याआधी, लेनिनचा एक भाऊ अलेक्झांडरला १८८७
साली रशियन सरकारने फासावर लटकवले होते. त्याच्यावर अलेक्झांडर झारच्या हत्येचा
प्रयत्न के ल्याचा आरोप होता.
रशियन जनरल अर्सिन डे गुलेवीच (Arsine de Goulevitch)
Czarism and the Revolution या पुस्तकात लिहितो, ‘‘जेकब स्चीफ्फ रॉथशिल्ड्सचा
निकटवर्तीय आणि कु न्ह-लोएबचा प्रमुख. त्याने रशियन क्रांतीसाठी २० मिलियन डॉलर्स
खर्च के ले .’’
'Gulag Archipelago, Vol-2,' या आपल्या खंडात लेखक अलेक्झांडर सोल्झ्हेनित्सीन
(Aleksandr Solzhenitsyn) लिहितो की, देशभरातल्या अनेक कॉन्सट्रशन कॅ म्पमधून लोकांना
ठार मारण्यात आले. तो या पुस्तकातल्या ७९ पानावर ही भयाण आणि अमानुष कत्तल
घडवून आणणाऱ्यांची नावेसुद्धा सांगतो.
उदाहरणादाखल, अरोन सोल्त्स, याकोव्ह रापोपोर्ट, लाझार कोगन, मत्व्हिए बर्मन,
जेनरीख यागोडा नाफ्टली फ्रे न्के ल (Aron Solts, Yakov Rappoport, Lazar Kogan, Matvei Berman,
Genrikh Yagoda, and Naftaly Frenkel) ही त्यातली काही नावे. हे सर्व ज्यूच आहेत.
नोंद अशी की याच अलेक्झांडर सोल्झ्हेनित्सीनला १९७०चे शांततेचे नोबेल आहे.
तर, ट्रॉटस्की ४ मे रोजी स्वीडनला जेकबने पाठविलेले पैसे घेत, फिनलंड मार्गे दाखल
झाला होता. त्याच्यापाठोपाठ यिद्दिश भाषा बोलत सुमारे आठ हजार ज्युईश क्रांतिकारी
जमा झाले. एक लक्षात घ्या, या क्रांतिकारकातील ८० टक्के लोक ज्यू होते. रेड आर्मीचे
प्रमुख ज्यू होतेच. त्यांनी पेट्रोग्रॅडला आल्या-आल्या प्रचार साहित्याचे वाटप सुरू के ले.
ट्रॉटस्कीने त्याला मिळालेल्या पैशातून शस्त्रे आणली होतीच. त्यांनी स्थानिक लोकांची एक
रेड आर्मी स्थापन के ली. त्या निष्पाप लोकांना भडकावून प्रशिक्षण देण्यात आले. त्यांनी
अगोदर तिथल्या जमिनदाराची कत्तल करीत त्यांची स्थावर मालमत्ता बळकावली. असले
फसवे यांचे जमिनदारी आणि शोषण व्यवस्थेविरुद्धचे प्रामाणिक लढे! रॉथशिल्ड्सच्या
आणि जेकबच्या आर्थिक पाठबळावर त्याने त्यावेळी तब्बल सुमारे पन्नास लाख लोकांची
कडवी फौज उभी के ली. लेनिन आणि ट्रॉटस्कीच्या अमानुष कत्तलींनी आणि क्रू र हत्यांनी
या काळातील रशियन इतिहासाची पाने ठासून भरलेली आहेत.
१९१७ मध्ये रॉथशिल्ड्सचा के रेन्स्कीच्या नावे फतवा निघाला. ट्रॉटस्कीने क्रांतीचा
बिगुल वाजविला आणि दंगली लुटालूट आणि शिरकाण करीत के रेन्स्कीकडून ७ नोव्हेंबर
१९१७ मध्ये सत्ता हस्तगत के ली. बोल्शेवियातले लोकशाही सरकार जाऊन तिथे आता
कम्युनिस्ट सरकार आले होते. सरकारमधील सगळ्यांची कत्तल के ली तरी के रेन्स्कीला
मात्र जिवंत ठे वण्यात आले. के रेन्स्की नंतर वॉलस्ट्रीटवरील बँकर्सच्या खाजगी मदतीवर
जगला. ज्युईशच्या बोल्शेविक ताब्यात घेण्याच्या मोहिमेतला के रेन्स्की हा एक टप्पा होता.
आत्ता ट्रॉटस्की लेनिनचा उजवा हात बनला होता. लेनिन आजारी असताना रशियावर
ट्रॉटस्कीचे राज्य होते. तो अनेक निरपराध लोकांच्या हालअपेष्टांना जबाबदार आहे. स्वतःचे
अनेक शत्रू स्वतः मारण्यात त्याला विकृ त आनंद मिळत असे. मेसोनिक ज्यू असणाऱ्या
ट्रॉटस्कीच्या अत्याचाराच्या अनेक विदारक कहाण्यांनी रशियातील कम्युनिस्ट दस्तऐवज
भरलेले आहेत.
झार निकोलस आणि त्याच्या कु टुंबीयांचे शिरकाण करण्यात आले. रॉथशिल्ड्स
कोणत्या थराला जाऊ शकतात याचा हा एक जगाला धडा होता. लेनिनने रशिया नावाच्या
अवाढव्य प्रदेशात साम्यवाद आणला. जिथे कोणी वंचित नसेल, कोणीही शोषण करणारा
आणि शोषित नसेल, कोणीही बेकार नसेल, सामान्य माणसांच्या रक्तावर पोसणारी
श्रीमंती जिथे नांदणार नाही. अशा एका आदर्शवत, स्वप्नातील राज्याची त्याने मुहूर्तमेढ
रोवली. तोपर्यंत जग ज्या पद्धतीने आर्थिक गोष्टींचा विचार करीत होते, त्याला रशियाने
एकदम छेद दिला. सुरुवातीच्या काळात प्रचंड औद्योगिक क्रांती करून आणि आघाडी घेत
रशियाने मार्क्सचे तत्त्वज्ञान यशस्वी होणार नाही, या अंदाजाला सुरुं ग लावला. जग
अचंबित झाले आणि रशियाच्या वेगाने इतके भयभीत झाले की त्यांनी या कडव्या
साम्यवादापुढे हिटलरच्या नाझीवादाला झुकते माप द्यायला सुरुवात के ली. नंतरची सत्तर
वर्षे हाच रशिया जगावर आपली आर्थिक आणि लष्करी दहशत ठे वून होता
१७ ऑगस्ट १९१७ रोजी रशियन राजघराणे म्हणजे निकोलस झार (दुसरा) आणि
त्याचे कु टुंबीय यांनी सैबेरियातल्या तोबोल्स्क इथे आसरा घेतला. २२ एप्रिल १९१८ रोजी हे
सर्वजण मॉस्कोत परतले.
●●●
 प्रकरण अकरा : ‘ग्रेट डिप्रेशन’ -
पेरलेल्या महामंदीची जागतिक
सावली
१९२९ ते १९३३ या काळात अमेरिकन अर्थव्यवस्थेवर आणलेले गंभीर संकट आणि
त्यात जागतिक अर्थव्यवस्थेची झालेली वाताहात, जिला ‘ग्रेट डिप्रेशन’ असे म्हणतात. या
भयानक घटनेशिवाय गेल्या शतकाचा आर्थिक इतिहास लिहिला जाऊच शकत नाही. या
आर्थिक हैदोसाने अजून एका महायुद्धाच्या बीजांना खतपाणी तर घातलेच, पण हे आर्थिक
संकट निस्तरताना अमेरिके ची झालेली ससेहोलपट, जगाला आर्थिक पाशांचे पडणारे
विळखे किती व्यापक असतात, राजकीय आणि सामाजिक जीवनाला कसे तकलादू
करून टाकतात हे दाखवून गेली. त्या काळातल्या अमेरिकन पिढीने जे दुःख भोगले, त्याची
आताच्या पिढ्यांना कल्पनाही येणार नाही.
१९२० सालच्या उंबरठयावर उधाणलेली आर्थिक तेजी आणि त्यानंतर येणारे ‘ग्रेट
डिप्रेशन (महामंदी)’ याचा प्रवास जितका चमत्कारिक आहे तितकाच तो आर्थिक बाबींचे
अनिर्बंध अवकाश अधोरेखित करणारा आहे अगदी तपशीलात गेले तर लक्षात येईल की
ही जगातल्या चार मध्यवर्ती बँकांची आणि त्यांच्या कर्णधारांची गुरफटलेली गोष्ट आहे. या
चारही खरे तर खाजगी बँका आहेत. ‘बँक ऑफ इंग्लंड’, अमेरिके ची ‘फे डरल रिझर्व बँक’,
फ्रान्सची ‘बँक डी फ्रान्स’, आणि जर्मनीची ‘राईश बँक’. जगाचे आर्थिक सुकाणू ज्यांच्या
हातात दिले गेले, ती ही चार माणसे कोण होती? तर अनाकलनीय आणि आजारी मेंदूचा
असा ‘बँक ऑफ इंग्लंड’चा मोंटेग्यू नॉर्मन (moantagu norman) , बँक ऑफ फ्रान्सचा अत्यंत
संशयी आणि विदेशींचा तिरस्कार करणारा एमिले मॉरीयू (emile morea) राईश बँके चा कर्मठ,
कमालीचा उर्मट, उद्दाम आणि तितकाच बुद्धि-मान पण कावेबाज असा हल्मार स्चाच्त
(Hjalmar Schach), आणि फे डरल रिझर्व्ह बँक ऑफ न्यूयॉर्क चा आत्यंतिक आंत्यछिद्री पण
वेगवान असा बेंजामिन स्ट्रॉन्ग (Benjamin strong).
एका टप्प्यावर, या असल्या चार वेगवेगळ्या प्रवृत्तींच्या आणि लकबीच्या माणसांकडे
जगाची आर्थिक सूत्रे आली कारण या चारही बँका मिळून जगाच्या व्यापाराचा मुख्य भाग
असणारे चलन यांच्या ताब्यात आले. या चारही घमेंडी माणसांनी पुढची दहा वर्षे अनेक
घटनांना जन्म दिला. स्वतःच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या प्रेमात पडून अनेक चुकीच्या गोष्टी
लोकांच्या माथी मारल्या आणि जागतिक अर्थकारणाच्या गळी अनेक अनिष्ट प्रथांना
उतरविले. त्या दशकातला इतिहास हा नुसता त्यांच्या करिअरचा आणि कर्तृत्वाचा इतिहास
नाही तर त्यांनी पेरलेल्या विद्वेषाच्या बीजांचाही दारुण इतिहास आहे.
पहिली महायुद्धानंतरचा तो विषण्ण काळ, ती जगभरची, पार दिशाहीन झालेली,
संपूर्ण विस्कटलेली आर्थिक घडी, ती युरोपच्या आणि त्यामुळे जगातल्या इतर
वसाहतीतील मानवी जीवनाची दुर्बोध, बधीर अवस्था आणि त्या सर्वांच्या पलीकडचा,
जगभर दाटून राहिलेला एक वंचितांचा, शोषितांचा आणि भरडल्या गेलेल्या प्रदेशांचा मूक
कोलाहल. असल्या अवाढव्य कारुण्याच्या पार्श्वभूमीवर या चौघांना कितीतरी काम
करण्याच्या अपूर्व अशा संधी होत्या आणि त्यांनी काय उद्योग के ले हे सगळे विचारात
घेताना आपण आतून कोलमडत जातो.
१९१८ ला संपलेल्या पहिल्या महायुद्धाचा सगळ्यात मोठा बळी ठरली ती जगाची
अर्थव्यवस्था. जगाचा भौगोलिक आणि आर्थिक नकाशा पार विस्कटला होता. जगाच्या
इतिहासात प्रथमच जगातल्या प्रमुख सत्ता एकमेकांशी, दोन गटात विभागल्या जात
झुंजल्या होत्या. या युद्धाने जागतिक नागरिक आणि त्यांचे हित अशी एक संकल्पना
जन्माला घातली. या युद्धाचे जसे जगाच्या आजच्या अवस्थेशी नाते आहे तसेच ते लोकांना
खेळविणाऱ्या ताकदीच्या सूत्रधारांच्या प्रस्थापित होण्याशीही आहे. प्रथमच जागतिक सत्ता
असा समोर आलेला विषय, त्यातून होणारे लाभ, राष्ट्रांच्या युत्या, परस्पर-विरोधाची कारणे,
काही राष्ट्रांचे अवलंबित्व अशा अनेक गोष्टींचे परिमाण समोर आले. या युद्धाने प्रचंड अशी
हानी करीत जगातल्या सत्तांचे ध्रुवीकरण के ले होते. या आधीच्या शतकात जगातल्या
आर्थिक शक्तींचे ब्रिटनमध्ये अथवा लंडनमध्ये मोठ्या प्रमाणात कें द्रीकरण झाले होते.
अर्थिक उलाढालीची पायाभूत यंत्रणा म्हणून सोन्याकडे पहिले जात होते. सोनेसाठे हे
आर्थिक व्यवहारांचे प्रमाण होते. महायुद्ध संपल्यावर मात्र हा ढाचाच हलला. आपण पहिले
की त्या अगोदरच्या शतकात जगाची अर्थयंत्रणा बऱ्याच प्रमाणात लंडनवर कें द्रित झाली
होती. जगातल्या एखाद्या देशाच्या अर्थकारणाची पत सोन्यावर ठरू लागली होती आणि
त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय व्यापाराला बऱ्यापैकी उभारी आली होती. मात्र पहिले महायुद्ध संपले
तेव्हा या अर्थयंत्रणेची पडझड सुरु झाली. जर्मनी पराभूत झाल्याने आणि ब्रिटन, फ्रान्स ही
राष्ट्रे, जेते असूनही युरोपातील बहुसंख्य देश दिवाळखोरीच्याच सावटात उभे होते. ह्या
सर्वच राष्ट्रांवर प्रचंड प्रमाणात कर्जे होती आणि महायुद्धाने के लेल्या राखरांगोळीत त्यांचे
आर्थिक भवितव्य अतिशय धूसर झाले होते. या तीनही राष्ट्रातील महागाईने अक्राळविक्राळ
स्वरूप धारण के ले होते आणि त्यांची चलने अक्षरशः मातीमोल किमतीची होती. युरोपभर
दाटून राहिलेल्या, असल्या निराश आणि धूसर पडद्यावर अमेरिका आणि तिची आर्थिक
ताकद मात्र ठळक आणि मजबूत दिसत होती. पुन्हा एकदा काळाची गफलत म्हणा अथवा
अतार्किकता, या तीन उद्ध्वस्त (ब्रिटन, फ्रान्स आणि जर्मनी) आणि चौथ्या प्रबळ
(अमेरिका) अशा देशांचे मात्र एका अजब निर्णयावर एकमत झाले. तो म्हणजे जगातले
आर्थिक निर्णय हे यापुढे खाजगी बँकिंग क्षेत्रावर सोपवायला हवे. युद्धाच्या धुमश्चक्रीपूर्वीच
हलक्या हातांनी आणि चोरपावलांनी, सूत्रधारांनी अमेरिकन काँग्रेसमध्ये फे डरल रिझर्व्हचा
कायदा संमत करून घेतला होता. हे सूत्रधार एका हाताने या बँके ची उभारणी करत
असताना, दुसऱ्या हाताने महायुद्धाचे डाव टाकण्यात गुंतले होते. हे दोन्ही हात मोकळे
झाले तेव्हा मग या खाजगी बँकांना सुकाणू देण्याच्या निर्णयाचे प्यादे पुढे सरकवले गेले.
अत्यंत अस्थिर आणि अशक्य संकटात असणाऱ्या परिस्थितीमुळे हा निर्णय घेतला गेला
आणि त्याने जगाच्या आर्थिक पुनर्स्थापनेचे सुकाणू या चार मोठ्या खाजगी बँकांच्या
प्रमुखांकडे आले. विवक्षित परिस्थिती आणि विलक्षण घाईघाईने घेतलेला निर्णय. या
निर्णयाचे कोणतेही मूल्यमापन झाले नाही. ज्या देशाच्या अर्थव्यवस्थेला आधार देण्यासाठी
असे ठरवले गेले त्या देशातल्या अर्थकारण समजणाऱ्या जाणकार लोकांना यात सामावून
घेतले, यावर सारासार चर्चा घडवली गेली असे काहीही झाले नाही.
असे काय झाले की युरोपातल्या एके काळी जग चालविणाऱ्या समर्थ राष्ट्रांच्या
सरकारांपुढे आर्थिक पायाभरणीसाठी बँकांवर भरवसा ठे वण्यावाचून पर्याय राहिला नाही.
त्यांना बँका ह्याच बायबल वाटू लागल्या. आता आपण निष्क्रिय आणि निकामी झालो
आहोत, आता बँकांना दिलेली स्वायत्तता आपल्याला या आर्थिक संकटातून बाहेर काढू
शके ल असे या राष्ट्रप्रमुखांना का वाटले? त्यामागे कोणी डावपेच लढविले होते? काय
कारणे होती त्याची?
ज्या युद्धाचे कधीही पुसता येणार नाहीत, असे राजकीय आणि सामाजिक परिणाम
झाले, त्या युद्धापश्चात जगाला सावरण्यासाठी चटके भोगलेल्या राष्ट्रांनी आणि खाजगी
बँके च्या कह्यात आलेल्या अमेरिके ने, परिस्थितीवर सामाजिक वीण मजबूत होईल असे
राजकीय तोडगे न काढता, के वळ आर्थिक धोरणाचे पत्ते पिसत राहणे हे दुर्दैवी आणि
अतर्क्य तर होते, पण बँकर्सच्या हातातले फासे आता खुळखुळू लागले आहेत याची ग्वाही
फिरविणारे होते. या असीमित ताकदीने फु लून जाताना, त्या बँकर्सनी कोणती धोरणे
राबविली आणि त्यांचे काय परिणाम आधीच जखमी झालेल्या जगाने भोगले, याचा
आढावा अस्वस्थ करणारा आहे. जागतिक असाध्य आजारावर उपचार करताना घेतलेले
निर्णय, किती तात्पुरत्या आणि उथळ विचाराने घेतले जातात याचा वेध आपल्याला चीड
आणतो.
ठरल्याप्रमाणे, पहिल्या महायुद्धानंतरच्या आर्थिक जगाची घडी बसविण्याचे काम या
चार मध्यवर्ती बँकांवर येऊन पडले आणि एका नव्याच पर्वाची ही सुरुवात होती तशीच ती
मॉर्गन - नॉर्मन - स्ट्रॉन्ग या नव्या लालसी युतीचीही रुजवात होती. एका नव्या आर्थिक
गुलामगिरीकडे जगाची मुकाट्याने वाटचाल होण्याची ही नांदी होती.
 या चार मध्यवर्ती बँकांचे जे प्रमुख होते त्यांनी अनेक निर्णय के वळ स्वतःच्या
अतार्किक पद्धतीने, प्रबळ अशा तात्कालिक अंतर्ज्ञानावर आणि एका माजोरड्या धुंदीत
घेतले.
काळाचा महिमा असा, की आज जसे जग बँकर्सच्या आर्थिक नाड्यावर पकड
असण्याच्या आणि दिशा देण्याच्या असामान्य क्षमतेवर विश्वास ठे वते आहे, तसेच १९२०
च्या या युद्धोत्तर पर्वात घडत होते. त्यांच्या निर्णयाला जशी आज निर्विवाद प्रतिष्ठा लाभते
आहे, तशीच त्याकाळी होती. परिस्थिती हाताळण्यासाठी दिल्या गेलेल्या त्यांच्या अनिर्बंध
सत्तेला, आज जागतिक खेडे असण्याच्या काळातही आव्हान दिले जात नाही. त्याची बीजे
त्या युद्धोत्तर असहाय्य काळात आहेत का? शिक्कामोर्तब कोणाचेही असो पण मुद्दलात,
सूत्रधारांच्या या चार माणसांनी ही सगळी कहाणी गिरविली आहे.
या चार माणसांच्या निर्णयांची, कृ त्यांची एक मोठी सावली त्या काळाच्या जागतिक
जीवनावर पडली होती. या लोकांची आयुष्ये, करिअर आपल्याला त्या काळाच्या जगाची
एक अशी खिडकी उघडून देते, ज्यातून डोकावल्यावर दिसणारे दृश्य असे आहे, की
शांततेसाठी म्हणून झालेल्या महायुद्धाची खोटी कहाणी, महायुद्धाच्या भयानक खर्चामुळे
करोडो सामान्य लोकांच्या आयुष्यावर लादले गेलेले आर्थिक चणचणीचे संकट, महागाई,
आर्थिक सूत्रधारांच्या पाशवी आकांक्षेने युरोपच्या जीवनप्रणालीचे झालेले मातेरे. या
कलंकित कालखंडावर या चार माणसांच्या आणि त्यामागे असणाऱ्या अदृश्य हातांच्या
सावल्या पडलेल्या दिसतात. यातला प्रत्येकजण आपल्या पद्धतीने आणि क्षमतेने या
काळाचे विश्लेषण करतो. नॉर्मन त्याच्या तथाकथित आतल्या आवाजाने भारलेल्या,
अव्यवहारी, स्वप्नाळू अवलंबितेने याकडे बघतो, तेव्हा भूतकाळात हरवलेला आणि त्या
काळातल्या जगाशी जोडणे आता शक्य नसणारा ब्रिटन आपल्याला दिसतो. आपल्या
देशावर झालेल्या युद्धाच्या खोल जखमावर फुं कर घालणारा फ्रान्सचा एमिले मात्र रास्तपणे
आपल्या किंचित निरपेक्ष पण हाडवैर जपणाऱ्या भूमिके ने याकडे बघतो. यातला बेन्जामिन
स्ट्रॉन्ग जो एका नव्या जगाचा प्रतिनिधी आहे, तो मात्र स्वत:च्या वेगवान कृ तीने भारलेल्या
मनोवृत्तीने, या निमित्ताने अमेरिके ची जगावर पकड बसविण्याचे ठरवतो आणि इतरांचे हे
सारे सुरू असताना आपल्या उद्दाम आणि तर्क शुद्ध आवाजात जर्मनी वेगाने नाशाकडे
चालल्याचे भाकित हल्मार स्चात्च करतो, तेव्हा त्याचा स्वर आपल्या देशातील
लोकभावनेची कै फियत मांडतो आहे असे वाटते.
इथे नमूद करायला हवे की या माणसांचे, इतके तुटपुंजे आकलन असूनही, सर्व
साम्राज्य अनिर्बंधपणे चालवून, या व्यवस्थेची एकांगी पद्धतीने वाट लावून, इतिहासाच्या
पानांवर परागंदा होणे हे खचितच बोचरे आहे. त्या काळात एखाद्या प्रेषिताच्या थाटात
वावरत जगातील सर्वोत्तम एकमेव संघ (The World's Most Exclusive Club) अशी बिरुदावली
मिरविणारे हे चार जण, काळाच्या ओघात पाचोळा होऊन गेले. आज लोकांच्या ते
स्मरणातही नाहीत.
१९२० हा तसाही एका संक्रमणाचा काळ होता, काळाच्या एका तुकड्यावरचा वेदनेने
भारलेला पडदा उठत होता, तसा येणाऱ्या काळाच्या दुसऱ्या खंडावर प्रकाश पडायला
सुरुवात होणार होती. रंगमंचावर मधोमध उभ्या होत्या, या चार खाजगी मध्यवर्ती बँका!
आपापल्या देशांच्या चलन-व्यवस्थेची मुळे मजबूत करत, अर्थव्यवस्था स्थिर ठे वण्यात ते
गुंतले होते. आर्थिक संकटाने घेरलेल्या जगाच्या अर्थकारणाचा थरथराट कमी करणे हे
त्यांचे प्रमुख काम होते. तो काळाचा तुकडा नेमका कसा होता याचाही थोडा आढावा
आपण घ्यायला हवा. गंमतीचा भाग असा की त्या काळातही (आजच्यासारखेच) लोक
बँके च्या एकू ण कारभारांवर संशय घेत होते. त्यावेळेच्या वर्तमानपत्रांचे रकाने बँकर्सची गुप्त
खलबते, त्यांची कारस्थाने यांनी भरलेली आढळतात. इतिहास नेहमी त्याच मार्गांवरून
चालत असतो का? एक फरक मात्र असा आहे ही बुलंद माणसे, आजच्या दृष्टीने एका
मागासलेल्या काळात होती. म्हणजे मीडियाचे घुसखोर आक्रमण नव्हते, तसेच जगही
इतके जवळ नसल्याने परस्परसंवाद हे निकडीचे आणि तातडीचे झाले नव्हते. आर्थिक
बाबींचे साक्षरपण अत्यल्प होते. साधने आणि संवादाची सामुग्री तुटपुंजी होती. न्यूयॉर्क हून
लंडनला एखादे पत्र जायला अंदाजे साताठ दिवस लागत. अगदीच तातडीचे काही असेल
तर ते के बलने पाठविले जाई. बँकिंग क्षेत्रात एखादी नाट्यमय घटना घडली तरी, या चार
लोकांचे एकमेकांशी संपर्क उशिराने होत असत. त्यांच्याच कशाला, सामान्य माणसाच्या
आयुष्याची लयही अगदीच संथ होती आजच्यासारखे लोक इकडून तिकडे खऱ्या-खोट्या
बातम्यांचे पंख लावून, लगेच उडत जात नसत. तो समुद्री प्रवासाचा सुवर्णकाळ होता.
शाही, आलिशान आणि मनपसंत अशा संथ गतीने जग संपर्कात होते. एकदा अमेरिके च्या
फे डरल बँके चा बेंजामिन, तीन महिने सुटी घेऊन युरोपला जाऊन आला तरी बँके च्या
कामावर फारसा परिणाम झाला नाही. त्याला कोणीही इतके दिवस कु ठे होता? असे
विचारले नाही. आज एक साधा कॉम्प्युटर प्रोग्रॅम लिहिणाऱ्या माणसाला एक तास सुद्धा
संपर्काच्या बाहेर जाऊन चालत नाही. म्हणजे ते एक स्थानिक बाबींनी घेरलेले मर्यादित
व्यामिश्र जग होते पण ते वेगळ्याच संकोचात जगत होते असे म्हणून हवे तर!
त्याच काळात जॉन मेनार्ड के न्स नावाचा एक ब्रिटिश अर्थतज्ज्ञ होता. त्याचे
अर्थजगतात घडणाऱ्या प्रत्येक बाबतीत स्वतःचे एक आग्रही मत असे. त्याच्या मतांवर
लोकांचे लक्षही असायचे. या चार सूत्रधारांनी कारभार
ताब्यात घेतल्यावर काहीही के ले की तो त्यावर तातडीने आणि अतिशय उग्रपणे लोकांना
त्याचे तपशील, परिणाम समजून सांगायचा. त्याच्या आक्रस्ताळेपणाकडे दुर्लक्ष करावे
लागायचे कारण तो मुद्याने अचूक असायचा. म्हणजे काय या चार लोकांच्या अनियंत्रित
मंडपाला के न्स नावाची जी एक झालर होती जी फारच मोलाची होती. एका बाजूला ही
चार दादा माणसे तर दुसऱ्या बाजूला के न्स नावाचा एक स्वतंत्र, श्रीमंत, पत्रकार, लेखक,
वाचक, वक्ता आणि बुद्धि-वादी डॉन असा हा विलक्षण सामना होता. या लोकांचे कारनामे
समजून घेण्याआधी त्या काळातील चलन-व्यवस्था समजून घेतली पाहिजे.
आपण पाहिले की त्या काळातील चलनाला सोने-प्रमाण होते. ज्या देशाकडे जास्त
सोने, तो देशचलनाच्या बाबतीत जास्त समृद्ध. अर्थात, प्रत्येक देशाच्या चलनाचे सोन्याशी
असणारे प्रमाण वेगवेगळे होते. जसे पौंड स्टर्लिंग म्हणजे सोन्याचे ११३ कण. कण हे माप
गव्हाच्या एका दाण्यावर बेतलेले. अमेरिकन डॉलर म्हणजे २३.२२ कण. जगातली सगळी
चलने स्वतःशी आणि एकमेकांशी याच सोन्याच्या प्रमाणात ठरत असत. जसे वरील
मापनाप्रमाणे एक स्टर्लिंग पौंड म्हणजे ४.८६ डोलर्स. सर्व प्रकारचा कागदी पैसा हा त्या
देशाकडे असणाऱ्या सोन्याच्या साठ्याच्या विशिष्ट प्रमाणात छापणे कायद्याने बंधनकारक
होते
आता हे गमतीशीर वाटेल, पण १९१३ साली सुमारे ३ बिलियन डॉलर्स इतके चलन हे
सोन्याच्या स्वरूपात साठवले होते. तेव्हा जगातला एकू ण चलन-व्यवहार हा १२ बिलियन
डॉलर्स इतकाच होता. त्यापैकी २५ टक्के सोन्याच्या स्वरूपात, १५ टक्के चांदीच्या
स्वरुपात आणि बाकी उरलेले
६० टक्के हे कागदी नोटांच्या स्वरूपात होते. जगातल्या प्रत्येक देशातल्या प्रत्येक बँके त
नागरिकांचे सोने तिथल्या व्हॉल्टमध्ये असायचेच, पण देशातले मुख्य सोने मात्र त्या
देशाच्या मध्यवर्ती बँके त असायचे. त्या देशातल्या अर्थव्यवस्थेतील पैशाचा ओघ, पत हे सर्व
त्या देशातील सोन्याच्या साठ्यावर ठरायचे. जेव्हा कधी चलनी नोटा छापायला परवानगी
दिली जायची, तेव्हा एका विशिष्ट प्रमाणात, त्या देशाच्या बँके त सोनेसाठा असणे आवश्यक
असे. हे नियम देशांतर्गत वेगवेगळे असत. जसे ‘बँक ऑफ इंग्लंड’ला पहिले त्र्याहत्तर
दशलक्ष पौंड्स हे मुक्तपणे छापायला परवानगी होती, पण त्यावर जेवढ्या किंमतीचे चलन
छापायचे असेल तेवढ्या प्रमाणात सोन्याचा साठा असणे अनिवार्य होते. अमेरिके च्या
‘फे डरल रिझर्व’ला मात्र जेवढे चलन असेल त्याच्या ४० टक्के किमतीचा सोन्याचा साठा
असणे बंधनकारक होते.
आता चलनात असणारा पैशाचा प्रवाह नियंत्रित करताना मध्यवर्ती बंका व्याजाचे दर
वर-खाली करीत असत. जेव्हा त्यांच्याकडील सोन्याचा साठा मजबूत असे तेव्हा त्यांचे
व्याजदर कमी, ज्यामुळे लोकांना पैसा उसना घेणे शक्य होत असे. जेणेकरून
अर्थव्यवस्थेत जास्त पैसा येई. जर सोन्याचा साठा कमी, तर व्याजदर जास्त होत असत
आणि पैशाचा प्रवाह आटत असे.
अशा पद्धतीने चलन-मूल्य सोन्याच्या विशिष्ट संख्येशी आणि छापण्याच्या कागदी
चलनाची एकू ण रक्कम सोन्याच्या साठ्याशी कायद्याने जोडली गेल्याने देशोदेशींच्या
सरकारांना एक शिस्त होती. कितीही मोठा, रोख पतपुरवठ्याचा प्रश्न उभा राहिला तरीही
ती सरकारे चलनमूल्याशी खेळू शकत नसत. महागाई आटोक्यात राहणे त्यामुळे शक्य
होई. सोने-प्रमाण पद्धतीशी निगडीत असणे हे त्याकाळी प्रतिष्ठेचे लक्षण मानले जाई.
१९१४ पर्यंत जगातील एकू ण ५९ देश सोने- प्रमाण मानत होते. हे सगळे इतके शास्त्रशुद्ध
असले तरी ‘तळे राखी तो पाणी चाखी’ या मूलभूत सूत्राप्रमाणे, ही सोने-प्रमाण पद्धत
काही विशिष्ट समूहाला फायद्याची ठरावी असेही हेतू यात होतेच. ब्रिटनची अर्थव्यवस्था
जगाची सुकाणू असल्याने तिच्या तब्येतीकडे अधिक लक्ष पुरवले जात असे. त्यामुळे जेव्हा
महायुद्धाने जगाचा आर्थिक डोलारा कोलमडला तेव्हा त्यावर उपाय शोधताना ही चार
माणसे नेमली गेली आणि त्यामागे पहिल्या महायुद्धाचा ब्रिटनचा तोटा भरून निघावा असे
प्राधान्याचे सूत्र होते कारण अमेरिका समृद्ध होतीच आणि एकदा का ब्रिटन यातून बाहेर
पडला की अमेरिका-ब्रिटनचे बँकर्स जगावर आपले आर्थिक साम्राज्य लादू शकतील. त्या
चार निवडलेल्या माणसांच्या तऱ्हा बघता हे हेतू स्पष्ट होतात.
त्यांनी जे काय उद्योग के ले त्याच्या सारांशाने तीन नोंदी मांडता येतात.
१. ​ ‘ग्रेट डिप्रेशन’कडे घेऊन जाणाऱ्या सर्व घटना या ब्रिटिश अर्थव्यवस्थेच्या
युद्धोत्तर मांडणीशी निगडीत आहेत.
२. ​ सोने-प्रमाण लादून, ब्रिटिश पौंडाचे मुद्दाम चलनमूल्य वाढवले गेले आणि
नंतर त्यावरचे दबाव कमी करण्यासाठी न्यूयॉर्क स्टॉक एक्स्चेंजमध्ये अवाजवी बुडबुडे
(speculation) करण्यात आले. असे स्पेक्युलेशन शक्य व्हावे म्हणून नॉर्मनने फे डरल बँके च्या
मदतीने धोरणे बदलली. यामुळे अमेरिके च्या अर्थव्यवस्थेत एक मोठ्या आकाराचा पण
खोटा असा बुडबुडा तयार झाला. जेव्हा हा बुडबुडा एका फु टण्याच्या अवस्थेला पोचू
लागला तसे नॉर्मनने ब्रिटिश बँके चे व्याजदर झपाट्याने खाली आणले. ब्रिटिश पैसा त्या
देशात गेला आणि वॉलस्ट्रीटवरच्या स्पेक्युलेशन करणाऱ्या बँकांच्या पायाखालची जमीन
हादरली. अमेरिके चे बाजार अचानक उद्भवलेल्या या भोवऱ्यात कोसळू लागले. अशा
पद्धतीने १९२९ ला नॉर्मनने हा बुडबुडा लादला आणि पुढे पंक्चर के ला.
३. ​ब्रिटिश सोने-प्रमाणावर असल्याने अमेरिके तली मंदी काही जाईना.
आता थोडे या चौघांविषयी. असे सांगितले जाते, की यातला नॉर्मन बऱ्याच वेळा
पत्रकारांना आपल्या गोंधळात टाकणाऱ्या अर्थ-धोरणांबद्दल उत्तरे द्यावी लागू नये म्हणून
नावे बदलून बोटीने प्रवास करीत असे. पहिल्या महायुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर आणि आर्थिक
दुरावस्थेच्या पटलावर या चार लोकांनी, जगाला सोने-प्रमाणाकडे लादण्याचा चुकीचा
निर्णय घेतला. जगातल्या कोसळणाऱ्या चलनांना आधार देण्यासाठी हे सातत्याने व्याजदर
कमी-जास्त करीत राहिले. शेअर बाजारचा सट्टा बिनदिक्कतपणे सुरू ठे वला. थोडक्यात
काय, तर त्यांनी एका महामंदीच्या परिस्थितीचा व्यवस्थित पाया घातला. कोणासाठी? एका
अर्थाने हा फॉर्म्युला त्यानंतर उद्भवलेल्या अनेक जागतिक आर्थिक संकटांशी समकालीन
ठरावा.
 यातला नॉर्मन हा अत्यंत तिरसट आणि लहरी होता. पुढे अनेक वर्षांनी अमेरिकन
‘फे डरल बँके ’चा चेअरमन अॅलन ग्रीनस्पॅनने जी स्वतःची एक प्रकारची, काहीशी दैवी
आणि रहस्यमय अशी प्रतिमा निर्माण के ली, तसेच नॉर्मनने तेव्हा के ले. या माणसाचे
मानसिक संतुलन बिघडलेले होते. तुम्ही अशा मोठ्या पदावर काम करता तेव्हा हे अत्यंत
घातक असते. गाडीच्या नशेत असणाऱ्या चालकासारखे आहे हे! बेबंद आणि बेदरकार,
पण गंमतअशी की तत्कालीन अमेरिकन लोक याच्या या बेबंद लहरीपणावर हुरळून जात
असत. कोणी याला धोरणाच्या कारणाबद्दल विचारले तर याचे उत्तर अत्यंत विचित्र असे,
‘‘मी कारणे शोधीत नाही, मी ती अंतर्ज्ञानाने जाणतो.’’ लहरीपणाला एक दर्प असणारा हा
माणूस अनेक विचित्र गोष्टींना महत्त्व देणारा होता. तो भिंतींशी वगैरे बोलत असे आणि हे
तो अभिमानाने मित्रांना सांगे.
बेंजामिन स्ट्रॉन्ग हा अमेरिकन बँकिंग जायंट जे. पी मॉर्गनचा माणूस. पहिले महायुद्ध
संपले, तेव्हा त्याला असे वाटून गेले, की तो आता जगावर, अमेरिके ची आर्थिक हुकमत
प्रस्थापित करू शकतो. हा सतत क्षयाने आजारी असे. त्यामुळे याचा बराचसा वेळ
कोलॅराडोच्या रॉकी पर्वतरांगात घालवावा लागे. त्याकाळी क्षयाच्या प्रतिजैविकाचा शोध
लागलेला नव्हता. हा या आजाराने महामंदीच्या अगदी आधी, म्हणजे १९२८ मध्ये मरण
पावला.
तिसरा शिलेदार स्चाच अतिशय बुद्धि-मान, संधिसाधू आणि तितकाच उद्दाम. पहिल्या
महायुद्धाचा परिणाम म्हणून जर्मनीवर जी अवाढव्य खंडणी लादली गेली, ती अत्यंत
अन्यायाची आहे असे याचे ठाम मत होते. जर्मनीच्या नागरिकाच्या भावनांशी याने आपली
तार कायम जुळवून ठे वली.
चौथा माणूस एमिले मात्र वेगळा! निदान इतर सगळे बँकर्स तरी होते, हा मात्र
सार्वजनिक अधिकारी. फ्रान्समधील एका छोट्या गावाचा महापौर. अस्खलित ग्रामीण
फ्रें च माणूस हे याचे व्यक्तिमत्व. याने इंग्लिश शिकायला नकार दिला आणि त्यावाचून
काहीही अडत नाही असे याचे मत. आंतरराष्ट्रीय अर्थकारण हे अँग्लो-सॅक्सन लोकांचे
कारस्थान आहे अशी याची धारणा (जी बहुतांशी खरीही होती)
हे अशासाठी सांगितले की यांच्या निर्णयप्रक्रियेच्या मुळाशी काही एक पार्श्वभूमी
आहे. त्यामुळे हे असे का वागले हे समजायला ही पार्श्वभूमी मदत करते. या चार मुखंडांनी
अधिकार प्राप्त झाले तसे बिनदिक्कतपणे, जग आर्थिक संकटात असतानाही चलन
विनिमय दर एकाच पातळीवर ठे वले, हे संकट सुरू असताना व्याजदर वाढवले. नॉर्मन
आणि स्ट्रॉन्ग यांनी सोने-प्रमाणाचा हट्ट लावून धरला. त्या काळातल्या काही अर्थतज्ज्ञांना
मात्र ही पद्धत मान्य नव्हती. त्याला कारणही होते; जगात एकतर सोन्याचे साठे मर्यादित
होते, सोनेपुरवठ्याचा काहीही अंदाज वर्तविणे शक्य नव्हते म्हणून जेव्हा जगातले सोन्याचे
साठे कमी होऊ लागले तशा, जगभर वस्तूंच्या किमती कोसळू लागल्या. सबंध जगातला
व्यापार निर्धास्तपणे चालू शके ल इतके सोने मुळात जगात नव्हतेच. त्याचे साठे फक्त
अमेरिका, ब्रिटन आणि फ्रांस इथे होते. जिथे याचे दुर्भिक्ष्य होते अशा उर्वरीत जगाला प्रचंड
व्याज देऊन ते विकत घ्यावे लागले. के वळ मोजक्या राष्ट्रांकडे असणाऱ्या सोन्याच्या
उपलब्धतेवर जगाचे चलनविनिमय ठरविणे हा आर्थिक गुन्हा होता. त्या देशांना निष्कारण
देशांतर्गत अन्न-वस्त्र-निवारा अशा मूलभूत गरजांकडे दुर्लक्ष करून, के वळ सतत सोने
साठवत राहावे लागले आणि त्यामुळे ते उध्वस्त झाले.
तत्कालीन काही तज्ज्ञांना, समाजातून निर्मिती होण्यावर अर्थव्यवस्था अवलंबून
असते, असे वाटत होते. त्यांना पतपुरवठ्याचे धोरण मर्यादित सोने साठ्याने ठरविणे
लबाडीचे वाटे. सोने-प्रमाण जे देश मूलतः काहीतरी संपत्ती (म्हणजे कृ षी-उद्योग यांच्यावर
अवलंबित) निर्माण करतात अशा शेतकरी, उत्पादक यांच्या मुळावर येऊ शकते. सोने-
प्रमाण पद्धतीने महागाई कमी झाली, पण एकं दर अर्थकारणाची नैसर्गिक बाब असणारी
तेजी आणि मंदी नियंत्रित करायला अथवा सहन करायला सोन्याचे प्रमाण पूर्णपणे असमर्थ
होते. कोणत्याही भांडवलशाही अर्थव्यवस्थेचे लक्षण असणारी तेजी आणि मंदी ही आवर्तने
म्हणजे नित्यनेमाची बाब आहे. मग ती कधी शेअर बाजारातून उगवते तर कधी
पतपुरवठ्याच्या धोरणांचे परिणाम असते. काही वेळा ती परकीय चलनाच्या आदान-
प्रदानाची लके र असते तर कधी आंतरराष्ट्रीय मालाच्या बाजारपेठे ची घुसळण असते. ती
कधी एखादा देश तर कधी देशांचा समूहच आपल्या सावटाखाली आणते. तत्कालीन
काळात नसेल, पण सद्यस्थितीत ती साऱ्या जगावर परिणाम करते.
या सगळ्या लोकांनी जगातल्या महसत्तांना सोने-प्रमाणावर आणले हे यांचे उर्मट
मागासलेपण आणि बौद्धि-क दिवाळखोरीचे उदाहरण! जॉन के न्सच्या जहरी शब्दात
सांगायचे तर ‘यांच्याकडे साऱ्या मानवजातीला, सोने-प्रमाणाच्या क्रु सावर बळी देण्याचे
अमानुष अधिकार होते आणि ते त्यांनी बेमुर्वतपणे वापरले.’
लॉर्डस् ऑफ फायनान्स (द बँकर्स हु ब्रोक द वल्र्ड) या आपलं पुस्तकात लियाकत
अहमद म्हणतो, ‘‘एकापाठोपाठ घेतलेल्या चुकीच्या आर्थिक निर्णयांचा एकत्रित परिणाम
म्हणजे ग्रेट डिप्रेशन. यापूर्वी इतक्या लागोपाठ आर्थिक घोडचुका कु णीही के ल्या नसतील,
हे बुद्धि-मता न वापरल्याचे वाईट परिणाम आहेत.’’
एखादा आर्थिक पेचप्रसंग हा अनेकदा अतिशय साध्या प्रकाराने सुरु होतो
गुंतवणूकदारांच्या के वळ उत्साहाने सुद्धा आर्थिक पेचप्रसंगाची बीजे रोवली जातात. मग
त्यात पतसंस्था उतरतात. त्यांच्या व्यवहारात मात्र एक हिशेब असतो, नफ्याची लालसा
असते, ओसंडून वाहणारा आत्मविश्वास मग कधी फाजील होतो ते कळत नाही. मग बाजार
वेगाने चढू लागतात. तेजीच्या आरोळ्या वाढू लागतात. अचानक एखाद्या भरधाव
जाणाऱ्या वाहनाला ब्रेक लागावा तसे काहीतरी रस्त्यात येते. एखादी दिवाळखोरी, एखादे
फसलेले आर्थिक धोरण, एकदम कोसळणारे एखाद्या कं पनीचे समभाग, एखादा आर्थिक
घोटाळा. एकदम वेगाच्या नशेने दिलेल्या आनंदात असणारे, सारे भानावर येतात.
बाजाराच्या बेलगाम उधळणाऱ्या वारूला लगाम लागतो. वाऱ्याशी स्पर्धा करणारे वेगवान
चित्र-दृश्य एकदम स्लो-मोशनमध्ये जावे तसे दिसते. एकदम बाजार उदास होतो,
गुंतवणूकदार हताश दिसू लागतो, परिणामी त्याची गुंतवण्याची इच्छा मारू पाहते. एकदम
निराशेच्या गर्तेत बाजार जातो. गुंतवणूकदार आपले पैसे काढून घेऊ लागतो. त्याने परत
बाजारावर अजून एक आघात होतो. तो खुरडत चालू लागते, बाजारातला पैसा कमी होत
जातो. परताव्याची हमी धूसर होते. मग बँका कर्जे देण्याचे नाकारतात आणि बँके त आपले
पैसे ठे वणारे घाबरून ते काढून घ्यायला बघतात. आता या सगळ्या उतार-चढावांच्या
चक्रात, जर लालसी गुंतवणूकदारांचे आणि चलाख सावकारांचेच फक्त नुकसान झाले
असते तर फार कोणी अश्रू ढाळणार नाही. हा परिणाम के वळ एकाच पतसंस्थेबद्दल,
एकाच बँके पुरता मर्यादित रहात नाही, तर एखाद्या ढकलगाडीसारखा तो एकमेकांवर
कोसळत जाणारा असतो. आर्थिक संस्था एकमेकांशी इतक्या निगडित असतात. त्यांनी
एकमेकांकडून अनेक वेळा आर्थिक रसद घेतलेली असते, त्यामुळे त्यांना एकमेकांच्या
प्रश्नातून मोकळे होता येत नाही म्हणून प्रत्येक आर्थिक संकट हे सगळ्या अर्थव्यवस्थेलाच
हादरवून सोडते. इथे नेमकी मध्यवर्ती बँके वर महत्त्वाची जबाबदारी येऊन पडते. आर्थिक
पेचप्रसंग, त्यामुले बिथरून गेलेले भोवताल, उद्योग जगत, बँका, गुंतवणूकदार, आर्थिक
कर्जे देणाऱ्या संस्था या सगळ्यांना आश्वस्त करण्याची जबाबदारी या खाजगी मध्यवर्ती
बँकांवर असते. ह्या बँका देशासाठी धोरणात्मक निर्णय घेणाऱ्या असल्याने त्यांच्याकडे
अनेक मार्ग असतात. त्या चलनी नोटा छापू शकतात, व्याजदराशी खेळू शकतात कारण
त्यांचे मुख्य काम हे देशातील लोकांचा आर्थिक बाजारावर, चलनावर असणारा भरवसा
कायम करणे हे असते. त्यांच्या असल्या वेळी के लेल्या कृ त्यावरूनच, लोकांचा
त्यांच्यावरचा विश्वाससुद्धा ठरतो. त्याकाळी हे सगळे घडले होते, अनेकवेळा हे सगळे घडत
असते. हे नित्य नियमाचे खेळ आहेत, ते अनेक वेळा खेळले जातात, खेळवले जातात.
त्यांचे कर्णधार बदलतात पण खेळ चालू असणे हे जिवंतपणाचे लक्षण मानले जाते.
वादळाच्या मध्यात राहून, बाजारातले खेळिया गुंतवणूकदारांना भुईसपाट करताना
बहुतांशी स्वतःची तुंबडी भरून घेत असतात.
बेंजामिन स्ट्रॉन्ग हा फे डरल बँके चा दादा. ज्या १४, वॉलस्ट्रीटवर असणारी बँकर्स
ट्रस्टची चौतीस मजली इमारत आहे, तिथेच बेंजामिनचे कार्यालय होते. हा बँकर्स ट्रस्ट बारा
वर्षात स्वतःची ठे व तीस पटीने वाढवीत अमेरिके च्या आर्थिक साम्राज्याचा एका बुलुंद
बुरुज बनला होता. १९१४ साली तब्बल दोनशे मिलियन डॉलर्सच्या ठे वी असणारा हा, ट्रस्ट
म्हणजे देशातील दुसऱ्या क्रमांकाची महत्त्वाची अर्थसंस्था होती. गॉडफादरमध्ये लेखक
मरिओ पुझो म्हणतो तसे 'Behind every success there is a crime' म्हणजे अचानक नावारूपाला
येणाऱ्या संस्थाविषयी जे एक संशयाचे, गूढतेचे वलय असते ते या ट्रस्टभोवतीही होतेच.
‘फे डरल बँक’ स्थापन होण्याच्या के वळ थोडे दिवस आधी, १९१२ साली, न्यूयॉर्क मधल्या
बँकर्सच्या वाढत्या प्रभावाबद्दल चौकशी करण्यासाठी एक समिती नेमण्यात आली होती.
तिच्या अहवालात असे आढळून आले की या बँकर्स ट्रस्टचे कागदोपत्री अनेक भागीदार
आहेत. मात्र फक्त तीन विश्वस्तांच्या हाती सर्व सत्ता एकवटली आहे. ते म्हणजे हेन्री
डेव्हिडसन, जॉर्ज के स आणि डॅनियल रीड (ही सगळीच मॉर्गनची माणसे-हेन्री डेव्हिडसन
मॉर्गनमधील भागीदार, जॉर्ज के स हा ‘व्हाईट अँड के स’मधील मॉर्गनचा मुख्य सल्लागार,
आणि डॅनियल रीड मॉर्गनच्या ‘यू.एस.स्टील’चा संस्थापक आणि कार्यकारी अधिकारी. या
इमारतीच्या पस्तिसाव्या मजल्यावर एक पेंट-हाउस फक्त जॉन पियरपोंट मॉर्गन या
साम्राज्याच्या प्रमुखासाठी राखीव असे बांधले होते, जेणेकरून लोकांना मॉर्गनच्या अनिर्बंध
सत्तेचे प्रकट दर्शन व्हावे. काळाचा महिमा असा इथे बसून मॉर्गनला न्यूयॉर्क मध्ये आपण
कसे आर्थिक जगताला खेळवितो याचा अनुभव घायचा मात्र राहून गेला. तो स्वतः कधीच
इथे राहू शकला नाही. तो ३१ मार्च १९१३ साली मरण पावला.
अमेरिका त्यावेळी सुद्धा जगातील सगळ्यात मोठा खरेदीदार होता आणि जगातील
अर्थव्यवस्था या खरेदीदारावर प्रचंड प्रमाणात अवलंबून होती. १९३० मध्ये महामंदीत
अमेरिकन आणि पर्यायाने जागतिक अर्थव्यवस्था व्यवस्था कोसळली. व्हर्सायचा करार हा
तशा अर्थाने कर्जबाजारीपणाची मुहूर्तमेढ रोवणारी ठरला कारण जरी पहिलं महायुद्ध
युरोपात झाले होते तरी त्याचे आर्थिक स्वरूप मात्र युरोपातील सर्व महत्त्वाचे देश
अमेरिके ला देणे लागत होते असे होते. जर्मनी सगळ्यात मोठा कर्जबाजारी देश होता. हे
इतके कर्ज कसे फे डायचे यावर युरोपाची पुढची दहा वर्षे खर्ची पडली आणि त्यामुळे
प्रगतीचा वेग मंदावत गेला. १९२०च्या दशकातले हे चार प्रमुख बँकर्स अर्थकारणातील
एका मूलभूत महाचुकीला जबाबदार होते कारण त्यांनी जगाला परत सोने-प्रमाणाच्या
जुन्या मार्गाने न्यायचे ठरविले होते. ब्रिटनने त्यांचे चलन हे श्रेष्ठ असल्याच्या वृथा
अभिमानापोटी त्याचे मूल्य प्रमाणाबाहेर वाढवून ठे वले आणि मग स्वतःचा माल कोणत्याही
देशाला विकण्याच्या परिस्थितीत ते राहिले नाहीत. प्रत्येक देशाच्या अर्थव्यवस्थेने सोन्याशी
संबंध जोडल्याने पैशाचा पुरवठा मंदावला. सोने-प्रमाण के ल्याने नोटा छापणे त्याच्याशी
निगडित होऊन बसले. पैशांच्या गरजेशी सोने साठ्याचा मेळ काही बसेना. त्यामुळे सोने
गरज नसताना अमेरिका आणि फ्रान्सला वाहत राहिले आणि जगाच्या पैशाची गरज कमी
लेखली गेली. मध्यवर्ती बँकांनी, अमेरिके त काही काळ व्याजदर कमी ठे वीत पैशाचा प्रवाह
वाहता के ला आणि जर्मनीला मजबूत कर्जाची गरज भासली. ह्या वरवरच्या उपायांनी मात्र
अमेरिके त शेअर बाजारात एक मोठा बुडबुडा तयार होऊ लागला आणि मग फे डरल
बँके ला जर्मनीला कर्जपुरवठा करायचा की देशातले शेअर बाजार चालू ठे वायचे याचा
निर्णय करणे अपरिहार्य झाले. जर्मनीला एकटे सोडत त्यांनी शेअर बाजारातील
स्पेक्युलेशन (सट्टा) कमी करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न के ला. या बुडबुड्यामुळे मात्र जर्मनीत
भयानक मंदीची लाट पसरली. सर्व जगातील पैसा आटत गेल्याने, जगात तुटवडा तर
आलाच पण त्याने अमेरिके लाही मंदीच्या तोंडावर आणून ठे वले. सर्वदूर आर्थिक क्षेत्रात
एका अविश्वासाचे वातावरण निर्माण झाले. या चार माणसांच्या नादानीच्या धोरणांचे हे
फलित होते. ज्यांच्यावर जगाची आर्थिक धुरा वाहायची जबाबदारी होती, त्यांना ती पेलता
आली आणि सक्षम नेतृत्वाच्या अभावी सगळे पांगळे झाले असल्याची जाणीव बळावली.
पहिले महायुद्ध संपले तेव्हा अमेरिका आणि ब्रिटनचे साहचर्य हे खरे तर युरोपातील
आर्थिक सूत्रधार आणि अमेरिके तील बँकांचे खेळिया यातले साटेलोटे होते. त्यांना सेंट्रल
बँकांची गरज होती कारण अशा आर्थिक संस्थांशिवाय ते युद्धोत्तर जगावर आपला प्रभाव
पाडूच शकले नसते.
महायुद्धाची पूर्व परिस्थिती, युद्ध काळ आणि युद्धाच्या समेटापासून ते युद्धोत्तर
कालापर्यंतचा हा प्रवास आपल्याला या खेळियांच्या आर्थिक ताकदीचा अंदाज देणारा
आहे. तसाच तो जगावरच्या प्रभुत्वाच्या मूळ स्त्रोतांना विकसित करताना, नवे जग
आपल्या मुठीत कसे राहील, या सूत्रधारांच्या आरेखनाचा आढावा घेणाराही आहे.
२९ ऑक्टोबर १९२९ या काळ्या मंगळवारने सगळे पार बदलून टाकले. त्या
दिवसाची सुरुवात बाजाराच्या अभूतपूर्व अशा कोसळल्याने झाली आणि ज्यामुळे एक
असे कधीही न पाहिलेले, कल्पिलेले, दृश्य अनुभवायला आले. अमेरिके च्या शेअर
बाजारातल्या भूतो न भविष्यति अशा हेलकाव्याचे महामंदीत रुपांतर व्हायला तीन वर्षे
लागली. सरकारने मुक्त बाजार व्यवस्था असल्याने काहीही हस्तक्षेप के ला नाही. बाजारात
हस्तक्षेप करणे म्हणजे साम्यवाद असले भयानक खूळ आर्थिक माफियांनी डोक्यात भरवून
दिल्याने अगोदर अमेरिका, मग युरोप आणि नंतर सर्व जगात आर्थिक संकटाची प्रचंड
वावटळ उठत गेली आणि त्यात जगाचे व्यवहार ठप्प झाले. त्यांनी जगाला आर्थिकदृष्ट्या
नेस्तनाबूत करून टाकले. याच काळात रशिया मात्र एक आदर्श असे आर्थिक मॉडेल
चालवीत होता. हार्वर्डच्या अथवा तत्सम कोणत्यातरी विद्यापीठातून डिग्य्रा करून आलेल्या
वीस-पंचवीस लोकांच्या पुस्तकी आर्थिक ज्ञानावर तो पोसला जाऊन, मंदीच्या फे ऱ्यात
सापडला नव्हता. तिथे कोणीही उपाशी नव्हते. कोणी आपल्या रोजगाराची चिंता करत
नव्हते. या ‘ग्रेट डिप्रेशन’ नावाच्या वावटळीने हिटलर, मुसोलिनी यांना मोठा हात दिला,
नाव दिले आणि नेतृत्वही दिले. लोक भयानक आर्थिक संकटांनी ग्रस्त होते, या नेत्यांचा
राष्ट्रवादाचा करिष्मा त्यांच्यासाठी जीवनाची आशा होती. इथे राष्ट्रवाद हा शब्द महत्त्वाचा
ठरू लागला. थर्ड राईश आता दृष्टिपथात होते. जर्मनीने बिस्मार्क च्या काळानंतर असा
कोणीच करिष्मा आणि पोलादी धारणा असणारा नेता पहिला नव्हता, जो त्यांच्या भावनेची
भाषा बोलत होता, त्यांच्या रागाचे निदान अचूक करत होता आणि त्यांच्या सन्मानाने
जगण्याची हमी देत होता. शेवटी जर्मनीला तिचा एक नेपोलियन मिळाला होता. हेल
हिटलरच्या मंत्रघोषात जर्मनी न्हाऊन निघत असतानाच, तिकडे रशियात एक नवा मल्ल
अंगाला तेल लावून उभा राहत होता. त्याचे नाव जोसेफ स्टालिन. ब्रिटन त्यांच्या
वसाहतीतल्या स्वातंत्र्य-संघर्षात धडपडत होते. त्यांच्या साम्राज्यावरचा सूर्य मावळण्याची
तयारी सुरू झाली होती. युरोपात फ्रें च त्यांच्या दुय्यम स्थानाची नकारघंटा वाजवण्यात
गुंतले होते. त्यामुळे युरोपने एका अटळ मूकपणे युद्धाच्या रस्त्यावर चालायला सुरुवात
के ली होती. एक असे युद्ध ज्याने जगाचा नकाशाच नव्हे तर चेहरा, चाल आणि चरित्र
सगळेच बदलणार होते. अमेरिका स्वतःच्या आर्थिक मॉडेलमुळे झालेल्या दिवाळखोरीच्या
जखमा चाटीत बसला होता. लक्षावधी अमेरिकन भुके ले आणि अस्वस्थ होते. व्यापारी
गव्हाची कोठारे जाळीत गव्हाच्या किंमती स्थिर राहाव्या म्हणून धडपडत होते.
अमेरिके तल्या जवळजवळ एक तृतीयांश बँकांना टाळे लागले होते. संधींचा देश असणारा
अमेरिका आता आशाहीन बनून स्वतःच्या जखमांवर पोकळ फुं कर घालीत बसला होता.
थोडक्यात काय तर, या चौघांनी के लेली घाण मग नंतर सत्तेवर आलेल्या युरोपातील
राजकीय नेतृत्वाने आपापल्या पद्धतीने उपसली. त्यातलेच एक नेतृत्व हिटलरचे.
१९३० च्या दरम्यान रॉकफे लरला जपानशी युद्ध हवे होते कारण ते जपानकडे तेल
आणि रबर उद्योगाचा सगळ्यात मोठा स्पर्धक म्हणून बघत होते. रॉकफे लरच्या धूर्त
नजरेसमोर, त्यावेळी चीनचे पेट्रोलियम पदार्थांचे प्रचंड मार्के ट होते आणि कोणत्याही
परिस्थितीत ते जपानच्या हातात जाऊ नये याची व्यूहरचना जपानला युद्धात
खेचल्याशिवाय पूर्ण होत नव्हती. अर्थात त्यावेळी रॉकफे लरने युरोपात मात्र कोणत्याही
हस्तक्षेपाची भूमिका घेतली नव्हती. त्यांचे आय. जी. फार्बेन सारख्या जर्मन फर्मशी अत्यंत
घनिष्ट संबंध होते.
मॉर्गन मात्र, ब्रिटन आणि फ्रान्सशी अत्यंत घनिष्ट असे आर्थिक संबंध ठे वून होते.
त्यांना अतिपूर्वेकडील व्यवसायात फारसे स्वारस्य नव्हते. एके काळचा मॉर्गनचा भागीदार
असणारा आणि युद्धकाळात अमेरिके चा जपानमधील राजदूत जोसेफ ग्य्रू याचे जपानशी
मधुर संबंधांचे आटोकाट प्रयत्न सुरू होते.
दुसऱ्या महायुद्धाकडे यामुळे एका युतीच्या धोरणाचे युद्ध अशा प्रकारे पाहायला हवे.
म्हणजे मॉर्गनला हवे तसे युद्ध युरोपच्या भूमीवर छेडले जात होते आणि रॉकफे लरला हवे
तसे, आशियाच्या भूमीवर!
अमेरिकन सत्तेच्या चाव्या कोणत्या पक्षाच्या हातात आहेत, यापेक्षा तिथे महत्त्व
असते ते कोणाची माणसे तिथल्या सरकारात घुसली आहे याला. त्या सरकारचे बँकिंग
आणि आर्थिक कनेक्शन काय, याला तिथे सगळे महत्व आहे. परदेशी धोरणाची सारी सूत्रे
नेल्सन रॉकफे लरचा एके काळचा सल्लागार हेन्री किसिंजर याच्या हातात गेली तसे
रॉकफे लरची पकड आणखी मजबूत झाली. तिकडे १९३१ सालच्या मध्यापर्यंत या
चौकडीतला, नॉर्मन हा एकच शिलेदार उरला. बेंजामिनचा १९२८ मध्ये क्षयाच्या दुखण्यात
मृत्यू झाला. एमिले निवृत्त झाला तर स्चाचने त्याच्याच तत्कालीन सरकारशी पंगा घेत
राजीनामा दिला आणि तो हिटलरच्या नाझी कॅ म्पात जॉईन झाला. त्यामुळे जगाच्या
आर्थिक उलाढालीचे, उचापतीचे सर्व ओझे आता, मूळचा कोळी असणाऱ्या, सतत
नाट्यमय आयुष्य जगणाऱ्या, डोक्यावर काहीशी रहस्यमय हॅट घालत गूढ पेहरावात
वावरणाऱ्या नॉर्मनवर येऊन पडले. ऑगस्ट १९३१मध्ये ब्रिटिश सरकारने एक प्रेस नोट
जारी के ली. ‘बँक ऑफ इंग्लंड गव्हर्नर’ अत्यंत ताणाखाली काम करीत असल्याने,
वैद्यकीय सल्ल्यानुसार त्या पदावर काम करू शकत नाही असे सांगण्यात आले. त्यावेळी
जागतिक अर्थव्यवस्था लोळण घेत होती. जगातल्या सर्व प्रमुख देशातील उत्पादन
जवळपास थंडावले होते. अमेरिका आणि जर्मनी या जगातील दोन प्रमुख देशातील
उत्पादनाची घट ही जवळपास चाळीस टक्के इतकी होती. डेट्रोईटच्या मोटारगाड्यांपासून
ते रुहरच्या कोळसा आणि पोलाद कारखान्यापर्यंत सगळे काही थंडावत होते. अमेरिके त
तब्बल ८० लाख, ब्रिटनमध्ये २५ लाख तर जर्मनीत ५० लाख असे बेकार लोक रस्त्यांवर
विमनस्कपणे हिंडत होते. या चार मोठ्या अर्थसत्तांपैकी एकटा फ्रान्सच काय तो, स्वतःचे
थोडेफार अस्तित्व राखून होता. जसे दिवस जाऊ लागले, तसे बेरोजगारीने मग हिंसात्मक
स्वरूप धारण के ले. अमेरिके त अर्कान्सास, ओक्लाहोमा आणि दक्षिण पश्चिम राज्यात
अन्नाच्या प्रश्नाने दंगलीचे रूप घेतले. ब्रिटनमध्ये कापड गिरण्या, खाणकामगार यांनी संपाचे
हत्यार उपसले, जर्मनीत तर अराजक माजले होते. सर्वत्र एक भयानक वातावरण होते. इथे
नाझी पक्षासाठी अनुकू ल वातावरण तयार झाले. निराशा आणि भवितव्याच्या भितीने
ग्रासलेल्या लोकांना हिटलरने नाझींच्या झेंड्याखाली एकत्र आणायला सुरवात के ली. दोस्त
राष्ट्रे, ज्यू, कम्युनिस्ट अशा शक्य त्या सगळ्यांवर त्याचे खापर फु टू लागले. याची परिणती
राईशटॅगमध्ये नाझींचे प्रभुत्व वाढण्यात झाली. पोर्तुगाल, ब्राझील, अर्जेन्टिना, पेरू, स्पेन
या विविध देशात उठाव झाले. या सगळ्याचा बँकांवर अतिशय विपरीत असा परिणाम
होऊ लागला. ’बँक ऑफ युनायटेड स्टेट्स’ दोनशे दशलक्ष, डॉलर्स इतक्या मोठ्या ठे वींसह
बुडाली. मे १९३१ मध्ये रॉथशिल्ड्सची ‘बँक ऑफ ऑस्टि´या’ दोनशे पन्नास दशलक्ष
डॉलर्स घेऊन बुडाली. पाठोपाठ जुलैमध्ये जर्मनीतील महत्त्वाची डॉइश बँक बुडाली. जर्मन
चॅन्सलर बृनिंगने बँक हॉलिडे जाहीर करताना, खातेदाराने किती पैसे बँके तून काढावे यावर
बंधने आणली. जर्मनीची परदेशी देणी गोठविण्यात आली. ज्या ब्रिटनने जर्मनीला खूप
जास्त रक्कम कर्जाऊ दिली होती, तिथे हे संकट पोचले. रॉथशिल्ड्सच्या ‘बँक ऑफ
इंग्लंड’ला, स्वत:चे राखीव सोने विकावे लागू नये म्हणून, अमेरिका आणि फ्रान्सकडून
सहाशे पन्नास दशलक्ष डॉलर्स इतकी रक्कम कर्जाऊ घ्यावी लागली. अर्थात हा या
संकटातही स्वतःचे आर्थिक सामर्थ्य टिकविण्याचा हा कावेबाजपणा होता. बेकारी वाढली,
मागणी घटली, शेतीमालाचे भाव कोसळले, उद्योग बंद पडले, आणि बँकाना टाळे लागले.
त्यावेळेच्या काही मान्यवर अर्थतज्ज्ञांचे, विश्लेषकांचे मतप्रदर्शन एक अभ्यास म्हणून
पाहणे महत्त्वाचे ठरेल.
 ‘‘आज आपण एका भयानक मोठ्या संकटाच्या गर्तेत आहोत, मॉस्कोमध्ये असेही
बोलले जात आहे की हे भांडवलशाही व्यवस्थेचे शेवटचे आचके आहेत, ज्यात सध्याची
जीवनव्यवस्था कोसळून पडेल.’’ - अर्थतज्ज्ञ जॉन मेनार्ड के न्स
‘‘१९३१ मध्ये जगातील सामान्य आणि तज्ज्ञ माणसांचे हे मत बनत चालले आहे की
पाश्चिमात्त्य समाज ज्या अर्थव्यवस्थेवर उभा होता, ती आता कु चकामी ठरत आहे’’ -
इतिहासकार अरनॉल्ड टॉयनबी.
दरम्यान ज्याला राजीनामा द्यायला भाग पाडले गेले असा आपला नॉर्मन या सगळ्या
घटना घडायच्या आधी आपल्या फ्रें च सहकारी बँके च्या प्रमुखाला एका पत्रात लिहितो
काही अतिशय मूलभूत बदल के ल्याशिवाय, भांडवलदारी यंत्रणा टिके ल असे मला वाटत
नाही आणि माझे हे मत भविष्यातल्या संदर्भासाठी नोंदले जावे, असा मी आग्रह धरीन.
असेही म्हणतात की त्याने पायउतार होण्यापूर्वी असेही सांगितले होते की परत एकदा
मध्ययुगीन बार्टर व्यवस्था येण्याची शक्यता असल्याने रेशन कार्ड व्यवस्था प्रस्थापित
करावी. नॉर्मनसारख्या तथाकथित बँक-तज्ज्ञाकडून, आर्थिक ज्ञान असणाऱ्या
प्रशासकाकडून हे मात्र अपेक्षित नव्हते. ज्याने आपल्या तद्दन बोलघेवड्या सहकाऱ्यांच्या
सोबतीने हा उत्पात घडवला, तो आता काहीही देणे-घेणे नसणाऱ्या एका पोपटपंची
करणाऱ्या विश्लेषकाच्या भूमिके त जाऊन बसला होता. पहिल्या महायुद्धानंतर आपल्या
नादान बाहुल्यांच्या हातात अर्थसूत्रे देऊन जगाच्या अर्थपरिघात गोंधळ घालणाऱ्या
सूत्रधारांचे या सबंध घटनेवर मौन होते. आपण हे का के ले आणि त्याची जबाबदारी
कोणाची याचे उत्तर न त्यांच्याकडे कोणी मागितले, ना त्यांनी याचे उत्तरदायित्व स्वीकारले.
ते आता शांतपणे, आणखी एका नव्या युद्धाच्या आखणीत गुंतून गेले.
●●●
 प्रकरण बारा : खळबळजनक
घटनांच्या पेरणीची दैनंदिनी
महामंदीची पेरणी, तिचे अवसानघातकी कोसळणे आणि दुसरे महायुद्ध यासाठीच्या
खलबतांचा मागोवा घेणारी १९२२ ते १९३८ या अत्यंत खळबळजनक दीड दशकाची
अमेरिके न दैनंदिनी अशी आहे-
● १९२१ - या वर्षात जेकब स्चीफ्फच्या आदेशानुसार (जो त्याने १९२०मध्ये आपल्या
मृत्यूच्या आधी दिला होता) ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’ची (CFR) स्थापना करण्यात
आली. बर्नार्ड बरुच (Bernard Baruch) आणि कर्नल एडवर्ड मांडेल हाउस (Edward Mandell
House )यांनी ती के ली. याचा उद्देश अमेरिके त चांगले राजकीय नेतृत्व तयार करणे,
जेणेकरून रॉथशिल्ड्सची सर्व कामे बिनधोक पार पडतील इतका सरळ होता.
रॉथशिल्ड्सने अशा प्रकारच्या कौन्सिलला ३० मे १९१९ रोजी पॅरिसला हॉटेल मॅजेस्टिक
इथे मान्यता दिलेली होती. एक हजार सदस्यसंख्या. त्यात अमेरिके तील अक्षरशः प्रत्येक
मोठ्या उद्योगातील किमान एकजण, अमेरिकन आणि आंतररष्ट्रीय बँकिंग उद्योगातील
महत्त्वाची माणसे असा सगळा तामझाम होता. या संस्थेला पैसा कमी पडू नये अशी चोख
व्यवस्थाही रॉथशिल्ड्सने या निवडीत के लेली होती. सीएफआरचे पहिले काम अमेरिकन
माध्यमे ताब्यात घेणे हे होते. हे काम जॉन डी. रॉकफे लर या माणसाला देण्यात आले. त्याने
तातडीने ‘लाईफ’ आणि ‘टाईम’सारखी मासिके , जी अमेरिकन वाचक वर्गात चोखंदळपणे
वाचली जात, ती ताब्यात घेतली. त्याने अजून एक गोष्ट के ली सॅम्युएल न्यूहाऊसला
(Samuel Newhouse) त्याने देशभरातील कोणती वृत्तपत्रे विकत घेता येतील आणि त्यांची एक
साखळी कशी बांधता येईल हे धोरण आखण्याचे काम दिले. युगेन मेयरला (Eugene Meyer)
वॉशिंग्टन पोस्ट हे वर्तमानपत्र तर ‘न्यूज वीक’ आणि ‘द विकली’ ही मासिके विकत
घेण्यास सांगण्यात आले. सी.एफ.आर.ला तातडीने रेडियो, टेलिव्हिजन आणि मोशन
चित्रपट उद्योग हेही ताब्यात हवे होते. हे काम कु न्ह-लोएब,. गोल्डमन सॅक्स, द वॉरबर्ग
आणि द लेहमन्स (Kuhn Loeb, Goldman Sachs, the Warburgs, and the Lehmanns) या विश्वासू
बँकर्सना देण्यात आले. रॉकफे लरने ज्या धडाडीने हे काम हाती घेतले, ते पहिले तर ही
माणसे लक्ष्यावर एखाद्या चित्त्याच्या जरबेने झडप घालतात हे लक्षात येते. हा सगळा पैसा
रॉकफे लर आणि रॉथशिल्ड्सचा होता.
● १९२३ मध्ये अमेरिकन अध्यक्ष वॉरन हार्डिंग ऑफिसमध्येच मरण पावला. त्यानंतर
कू लिज अध्यक्ष झाला. तोही शेअर बाजारात हस्तक्षेप न करण्याच्या बाजूचा होता.
● १९२४ मध्ये शेअर बाजारात अचानक तेजी सुरू झाली. बाकी अर्थकारण, सावकाश
सावरत असताना ही तेजी अनाकलनीय होती.
● १९२५ मध्ये उत्पन्नाच्या वरच्या स्लॅबमधला आयकर पंचवीस टक्क्यांनी कमी के ला गेला.
हा शतकातला किमान कर होता.
● १९२६ मध्ये एन. एम. रॉथशिल्ड्सने भूमिगत इलेक्ट्रिक रेल्वे कं पनी ऑफ लंडनसाठी
बक्कळ पैसा पुरविला.
● १९२८ मध्ये मे १९२८ ते सप्टेंबर १९२९ बाजारातील समभागांचे मूल्य सरासरी ४०
टक्क्यांनी वाढले. ही सुदृढता नसून के वळ सूज होती.
● १९२९ मध्ये अमेरिके त पैशाच्या पुरवठ्याला अचानक ब्रेक लावत, सूत्रधारांनी अमेरिकन
अर्थकारण मंदीच्या वाटेवर नेऊन ठे वले. ही आतापर्यंतची सगळ्यात मोठी मंदी होती.
● १९२९ मध्ये मंदीच्या ऐन काळात हर्बर्ट हूवर अध्यक्ष झाला. आता अमेरिके चे वार्षिक
दरडोई उत्पन्न फक्त ७५० डॉलर्स झाले होते. अर्ध्याहून अधिक अमेरिकन जगण्याच्या
किमान गरज पातळीखाली होते. औद्योगिक उत्पादनांची आधीच्या वर्षाच्या जवळपास
तिप्पट इन्व्हेटरी (साठा) पडून होता. ऑगस्टमध्ये मंदीला सुरुवात झाली शेअर बाजार
कोसळण्याअगोदर दोन महिने. या दोन महिन्यात उत्पादन वार्षिक वीस टक्के घसरले,
मालाच्या घाऊक किमती साडेसात टक्के तर उत्पन्न पाच टक्क्यांवर आले. शेअर बाजार
कोसळायला सुरुवात झाली.
● १९३० मध्ये अमेरिका मंदीत होरपळलेली असताना तिकडे रॉथशिल्डने ‘बँक ऑफ
इंटरनॅशनल सेटलमेंट’ ही बँक बसल, स्वित्झर्लंड इथे स्थापन के ली. या ठिकाणी तेहतीस
वर्षांपूर्वी जगातली पहिली झायोनिस्ट परिषद झाली होती. गुंतवणूकदारांनी २९ ऑक्टोबर,
काळा मंगळवार हा घातवार म्हणून शोक के ला. एक महिन्यात सुमारे १६ बिलियन डॉलर्स
हवेत गायब.
● १९३० च्या फे ब्रुवारीमध्ये. फे डरल रिझर्व्हने व्याजदर सहा टक्क्यांवरून चार टक्के इतके
खाली आणले. ट्रेझरी सचिव अँड्र्यू मेलन बाजार कोसळत असताना जाहीर करतो,
‘बाजाराने आपले प्रश्न स्वतः सोडवावेत. मनुष्यबळ आणि स्थावर मालमत्ता फुं कू न टाका.
किंमती आपोआप सावरतील. कमी क्षमतेच्या माणसांऐवजी हरहुन्नरी माणसांना काम
मिळेल.’ अमेरिके चे राष्ट्रीय ठोकळ उत्पन्न ९.४ टक्क्यांनी घसरले आणि बेकारी ३.२
टक्क्यांवरून एकदम ८.७ टक्के इतकी झेपावली.
● १९३१ मध्ये मंदीबद्दल सरकारकडून काहीही ठोस उपयोजना नाही. राष्ट्रीय ठोकळ उत्पन्न
परत ८.५ टक्के घसरले तर बेरोजगारी आता विक्रमी १६ टक्क्यांवर पोचली.
● १९३२ हे आणि पुढचे वर्ष अत्यंत वाईट असण्याचा अंदाज व्यक्त करण्यात आला. या
वर्षी राष्ट्रीय ठोकळ उत्पन्न विक्रमी १३.४ टक्क्यांनी खाली तर बेरोजगारी २३.६ टक्के
कधीही नाही इतकी. उद्योगांच्या समभागांनी १९३०पासून आपले एकू ण तब्बल ऐंशी टक्के
मूल्य गमाविले. १९२९ पासून दहा हजार बँका बंद झाल्या, म्हणजे बँकांच्या एकू ण
संख्येच्या ४० टक्के बँका मोडीत निघाल्या. राष्ट्रीय ठोकळ उत्पन्न आता ३१ टक्के खाली
आले. तब्बल एकशेतीस लाख अमेरिकन बेकार. आंतरराष्ट्रीय व्यापार दोन तृतीयांशाहून
कमी. जगाचे खरेदी इंजिन मोडकळीला आले. करवृद्धी किमान २५-६३ टक्के . अध्यक्ष
हूवरचा निवडणुकीत दारूण आणि सहज पराभव. रूझवेल्ट अध्यक्ष. अमेरिकन काँग्रेसवर
परत डेमोक्रे टचे राज्य.
● १९३३ मध्ये रूझवेल्टची पहिले शंभर दिवस योजना सुरू. परत मार्चमध्ये बँकिंग क्षेत्रावर
आघात. रूझवेल्टने बँक हॉलिडे जाहीर के ला. अर्थसंस्थाना बँका चालविण्यास बंदी.
रूझवेल्टच्या श्रीमंतांची संपत्ती, गरिबांना देण्याच्या कठोर उपाययोजनेने हादरलेल्या
अर्थसूत्रधार ड्यू पोंट आणि जे. पी. मॉर्गन फर्म यांनी एक लष्करी उठाव करून
रूझवेल्टला सत्तेवरून फे कण्याची आणि मुसोलिनीच्या धर्तीवर फॅ सिस्ट सरकार
आणण्याची योजना बनविली. या सगळ्या लोकांनी जनरल स्मेडली बट्लरला (Smedley
Butler) पाच लाखांची सैनिकी मदत, अमर्याद आर्थिक पाठबळ आणि माध्यमांची चोवीस
तास प्रचारयंत्रणा देऊ के ली. स्मेडली बट्लरने मात्र राष्ट्रप्रेम दाखवत या सगळ्या कटाची
माहिती काँग्रेसला दिली आणि योजना फसली. या दरम्यान, रूझवेल्टने अनेक योजना
आणि ठराव मंजूर करून घेतले (एकू ण १७ कायदे). राष्ट्रीय ठोकळ उत्पन्न घसरण थांबली,
पण बेकारी मात्र २५ टक्क्यांवर पोचली.
● १९३४ मध्ये काँग्रेसने बेलगाम अर्थसंस्थांना काबूत आणण्यासाठी, ‘सिक्युरिटी एक्सचेंज
कमिशन’ची स्थापना के ली. अर्थव्यवस्था रुळावर. राष्ट्रीय ठोकळ उत्पन्न सावरले. दर ७.७
टक्के . बेकारी आता २१ टक्क्यांवर स्थिरावली.
● १९३६ मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने ‘नॅशनल रिकव्हरी अॅडमिनिस्ट्रेशन’ अवैध ठरविले.
अमेरिकन काँग्रेसने देशाला रुळावर आणण्यासाठी अनेक कायदे मंजूर के ले. त्यात
महत्त्वाचे असे बँकिंग कायदा १९३५, आपत्कालीन मदत सुधारणा कायदा, राष्ट्रीय लेबर
रिलेशन कायदा आणि सोशल सिक्युरिटी कायदा हे कायदे आले. यामुळे वॉलस्ट्रीटच्या अर्थ
माफियागीरीला आळा. आता अर्थव्यवस्था रुळावर राष्ट्रीय ठोकळ उत्पन्न ८.१ टक्के तर
बेकारी २० टक्क्यांनी सुधारली. वरच्या वर्गाचा कर तब्बल ७९ टक्के के ला. ठोकळ उत्पन्न
१४.१ टक्के तर बेकारी १६.९ टक्के .
● १९३७ मध्ये अर्थतज्ज्ञांनी आतापर्यंतची वाढ ही सरकारचा खर्च वाढल्याने झाली असे
सांगितले. तूट वाढली. रूझवेल्टला आता तुटीच्या अर्थसंकल्पाची काळजी वाटायला
लागली. त्याने सरकारी खर्चांना कात्री लावली. देशात पुन्हा किंचित मंदीची लाट. तरीही
उत्पन्न ५ टक्क्यांवर तर बेकारी १४.३ टक्के .
● १९३८ मध्ये रूझवेल्टची राजकीय ताकद आता कमी होत चालली. उत्पन्न ४.५ टक्के
घसरले आणि बेकारी १९ टक्के .
● १९३९ मध्ये अमेरिके ने आता कर्जे घेऊन लष्करावर १ बिलियन डॉलर्स खर्च के ले.
१९३९ ते १९४१ या दोन वर्षात उत्पादन अचानक ५० टक्के वाढले. जगातली मंदीची लाट
आता कमी पण युद्धाच्या गोष्टी सुरू. रूझवेल्टने खरे तर खर्चाला कात्री लावीत
अर्थव्यवस्थेला सावरले होते, पण १९३६ मध्ये जेव्हा १४ टक्के वाढ झाली. तेव्हा तो थोडा
खर्चाकडे झुकला आणि मग दुसऱ्या मंदीला सुरुवात झाली. तिकडे युरोपात हिटलरने
पोलंडचा घास घेत दुसऱ्या महायुद्धाचे रणशिंग फुं कले.
या भयानक मंदीच्या अगदी आधी वॉलस्ट्रीटच्या सूत्रधारांनी ज्यात रॉकफे लर, मॉर्गन,
जो के नेडी, बर्नार्ड बरुच असे सगळेच होते. आपले शेअर्स भरभर विकू न ते सगळे पैसे
सोन्यात गुंतवून टाकले सुद्धा. हे कसे झाले तर नंतर असे बाहेर आले की फे डरल रिझर्व्हचा
प्रमुख पॉल वॉरबर्गने एक गुप्त संदेश यांना पाठविला. ज्यात येणाऱ्या मंदीची चाहूल स्पष्ट
के ली होती. उच्च अर्थतज्ज्ञांना हे तेव्हाही माहीत होते की फे डरल रिझर्व्हने ही मंदी
लोकांवर लादली आहे.
नोबेल विजेत्या मिल्टन फ्रे डमन यांचे हे उद्गार पहा, ‘‘फे डरल रिझर्व्हने चलन पुरवठा
कमी करून आणि १९२३ पासून अर्थव्यवस्थेतील चलन अभिसरण एक तृतीयांश इतके
कमी करून नक्कीच ही मंदी आणली आहे. त्यामुळे ग्रेट डिप्रेशन हा काही अपघात नाही
तर घातपात आहे ह्या आंतरराष्ट्रीय बँकर्सना स्वतःचा ताबा सिद्ध करण्यासाठी असहाय्य
परिस्थिती आणायची होती. ती काळजीपूर्वक घडविली आहे. युरोपातील काही उमराव
आणि आर्थिक सूत्रधार यांना शक्य तितक्या लवकर सोन्याचे साठे जे युरोपने अमेरिके कडे
महायुद्धामुळे गमवले होते, ते पूर्वस्थितीत आणायचे होते. त्यामुळे मंदी अपरिहार्य होतीच.’’
या मंदीत सामान्य लोकांचे, सुमारे ४० बिलियन डॉलर्सचे नुकसान झाले. लोक
अक्षरशः भिके ला लागले होते. अर्थात हे पैसे काही हवेत विरून गेले नाहीत तर ते या
सूत्रधारांच्या खिशात गेले आणि तिथून युरोपातील सोन्याच्या साठ्यात. यातला एक माणूस
जोसेफ के नेडी (अध्यक्ष के नेडीचा बाप)- ज्याची मिळकत १९२९ साली चार मिलियन
डॉलर्स होती, ती १९३५ ला एकदम शंभर मिलियन डॉलर्सवर गेली. या सगळ्या खेळ्या
सुरू असताना पत पुरवठा ३३ टक्क्यांनी कमी करायला ‘फे डरल रिझर्व्ह’ होतीच.
महामंदी हे सूत्रधारांचेच कारस्थान होते हे अगदी स्पष्ट होऊनही त्यांच्यावर कोणतीही
कारवाई करण्याची हिंमत नव्हती कारण त्यांच्या ताब्यात ‘फे डरल रिझर्व बँक’ होती म्हणजे
पर्यायाने अमेरिके चे चलन होते.
फोर्ट नॉक्सचे ( FORT KNOX) अक्षम्य आणि अगम्य गूढ
 ग्रेट डिप्रेशननंतर ५ एप्रिल १९३३ ला, अमेरिके चे तत्कालीन अध्यक्ष रूझवेल्ट यांनी
एक अध्यादेश काढला (अध्यादेश क्रमांक ६१०२) मंजूर के ला, ज्यात अमेरिकन
नागरिकांनी आपले सोने त्यावेळेच्या किंमतीवर सरकारला द्यायचे होते. अर्थात अपवाद
दुर्मीळ नाण्यांचा. नंतर त्यांनी हा कायदा आपण नीट वाचला नाही असे सांगून हात
झटकले. रूझवेल्टचा ट्रेझरी सचिव म्हणाला, ‘तज्ज्ञांना तसा कायदा हवा होता आणि
अध्यक्षांनी सही के ली.’
फे डरलने हे बेसिक किमतीला घेतलेले सोने नंतर वितळवले आणि ते नवीन तयार
के लेल्या कें टुकीच्या सोन्याच्या कोठारात (Vault) ठे वण्यात आले त्याचे नाव होते फोर्ट
नॉक्स. यानंतर सोन्याची अमेरिकतील किमत २० डॉलर्स प्रती औंस वरून ३५ डॉलर्स
इतकी वाढवण्यात आली. यामुळे अर्थव्यवस्था सुधारेल अशी धारणा होती. रूझवेल्टच्या
योजनेनुसार हे सगळे सोने गोळा करून, फे डरल बँके ला देऊन त्याला अमेरिकन डॉलर्सचे
अधिक चलन बाजारात आणायचे होते कारण तो सोने-प्रमाणाचा काळ होता. १९३३
पासून गोळा के लेले हे सोने, त्याची किंमत काळासोबत वाढत गेली. मग हे विक्रीला काढले
गेले, पण त्यात एक मेख अशी होती की त्यातले जे अमेरिके चे नाही असेच सोने विकायचे
होते. म्हणजे ज्यांनी ग्रेट डिप्रेशनच्या आधी शेअर्स विकू न सोने घेतले होते आणि लंडनला
पाठविले होते, त्यांचीच किंमत डबल झाली. मात्र अमेरिकन लोकांना काहीच लाभ झाला
नाही कारण ते विकता आले नाही. ही गोष्ट इथेच थांबत नाही तर दुसऱ्या महायुद्धाच्या
अंतापर्यंत फोर्ट नॉक्समध्ये जगाच्या एकू ण साठ्यापैकी ७० टक्के सोने होते, पण ते
हळूहळू काही वर्षात युरोपातील आर्थिक सूत्रधारांना विकण्यात आले. त्यानंतरच्या चाळीस
वर्षात वारंवार मागणी करूनही फोर्ट-नॉक्सचे ऑडिट नाकारण्यात आले आहे. असे
म्हणतात की १९४९ मध्ये हे सोने तब्बल ७०१ दशलक्ष औंस इतके होते. हे त्यावेळेच्या
जगातील सोन्याच्या एकू ण ६९.९ टक्के इतके प्रचंड होते. पुढे १९७२ पर्यंत यातले बहुतांश
सोने हे युरोपात गेले अशीही बातमी आली होती. अध्यक्ष निक्सनने त्याच्या कार्यकाळात
ह्या विषयावर पडदा टाकत असल्याचे जाहीर के ले. ड्युरेल नावच्या एका रिपब्लिकन
पक्षाच्या जागरूक सदस्याने यावर आक्षेप नोंदवला कारण त्याचा निक्सन वर अजिबात
विश्वास नव्हता. त्याने तब्बल एक हजार पत्रे लिहून याचा सतत पाठपुरावा के ला त्यानंतर
१९७४ च्या ऑगस्टमध्ये वॉटरगेट प्रकरणात निक्सन पायउतार झाला ड्युरेलने आपला
जुना मित्र विल्यम सॅक्स्बे, जो अमेरिके चा अटर्नी जनरल होता, त्याच्याद्वारा या प्रकरणाचा
पाठपुरावा सुरूच ठे वला होता. नंतर आलेल्या जेरॉल्ड फोर्ड या अध्यक्षाने मात्र याची
चौकशी हाती घेतली. त्यानंतर सहा आठवड्यात म्हणजे २३ सप्टेंबर १९७४ रोजी
अमेरिकन टाकसाळीचा संचालक मेरी ब्रूक्सने सहा काँग्रेसमन आणि एक सिनेटर
यांच्यासहित फोर्ट नॉक्सला भेट दिली. २८ एप्रिल १९३४ नंतर म्हणजे रूझवेल्ट काळानंतर
कोण्याही अमेरिकन अधिकाऱ्याने फोर्ट नॉक्सला दिलेली ही पहिली भेट होती. पण तरीही
ते ऑडिट न होता के वळ भेट इतपतच घडले. हे सोने कु ठे आहे याची रसभरित चर्चा अनेक
दिवस अमेरिके त चालू होती आणि आहे पण सरकारने अथवा फे डरल रिझर्व्हने यावर
कोणतीच प्रतिक्रिया दिली नाही.
त्यानंतर म्हणजे, १९८१ म्हणजे तत्कालीन अध्यक्ष रोनाल्ड रेगन यांनी या विषयाला
हात घातला आणि पुन्हा सोने-प्रमाण आणण्याचे ठरविले. त्यांनी एक समिती नेमली. सोने
आयोग हे तिचे नाव. रहस्यमय भाग असा की या आयोगाला अमेरिकन ट्रेझरीत सोनेच
नाही असे आढळून आले. खूप बोंबाबोंब झाल्यावर, फोर्ट नॉक्सचे सोने हे आता
अमेरिके च्या राष्ट्रीय बुडित कर्जासाठी (मुळात हे कर्जच क्रे डिट वापरून नसलेल्या पैशामुळे
आहे.) तारण म्हणून ठे वल्याचे फे डरल बँके ने जाहीर के ले. अशा तऱ्हेने सूत्रधारांच्या फे डरल
बँके ने या पृथ्वीतलावरील सोन्याचा सगळ्यात मोठा दरोडा घातला.
ग्रेट डिप्रेशनमधून बाहेर येण्यासाठी रूझवेल्टने काही वेगळे उपायही अवलंबिले.
एकोणसाठ वर्षांचा कॉर्नेल विद्यापीठातला कृ षी अर्थतज्ज्ञ जॉर्ज वॉरेन म्हणाला जर
वस्तूंच्या किमतींची घसरण ही ‘ग्रेट डिप्रेशन’शी निगडित असेल तर त्यातून बरे होण्यासाठी
किंमती वाढविणे हा उपाय असू शकतो. अध्यक्ष रूझवेल्टला हे पटले आणि त्याने डॉलर्सचे
मूल्य घटवायला सुरुवात के ली. सोने मुखंडांनी याला कडाडून विरोध के ला, पण त्याने तो
मानला नाही.
विचित्र वेळांची तितकीच विचित्र मागणी असते. त्यावेळचे निर्णय हे अतिशय
अतार्किक असतात कारण परिस्थितीच अतार्किक असते. देश अशा वेळी त्या देशातल्या
नेतृत्वाकडे आशेने पाहत असतो, या गर्तेतून सोडवील कोण अशी त्यांची अवस्था असते.
अमेरिके त महामंदीनंतर १९३३ ला निवडणुका झाल्या आणि त्यांनी फ्रँ कलीन रूझवेल्ट
नावाचा माणूस अध्यक्ष म्हणून निवडला. त्याचा पहिला निर्णय होता देशातील सर्व बँका
चार दिवस बंद करण्याचा. अर्थव्यवस्थेची नाडी त्याला नीट तपासून घायायचे होती,
त्यानंतर एक ‘न्यू डील’ची घोषणा झाली. इथे अमेरिके ने समाजवादाच्या दिशेने वाटचाल
नाही म्हणता येणार, पण अनपेक्षित असे एक छोटे पाऊल टाकले. या सरकारने स्वतःचे
पैसे आता रस्ते, मोठमोठे पूल, फ्रीवेज अशा सार्वजनिक गोष्टींसाठी खर्च करायचे ठरविले.
साधारण चार वर्षांपूर्वी एक भांडवलशाही देश असे करेल याची कोणीही भविष्यवाणी
के ली नसती. अर्थात या उपाययोजनेची फळे लगेच दिसू लागली. लोकांना मोठ्या प्रमाणात
रोजगार मिळू लागला आणि त्यांना वाटले की भांडवलशाहीचे ते सुनहरे दिवस आता
संपले. कोणाचा का कोंबडा आरवेना, उजाडले म्हणजे बस झाले की!
आजही अमेरिके त अब्राहम लिंकन आणि जॉर्ज वॉशिंग्टननंतर रूझवेल्टचे नाव
आदराने घेतले जाते. मुक्त बाजाराकडे भांडवलशाहीच्या प्रयोगशाळेने पाठ फिरविली.
राजकीय आघाडीवर शीतयुद्धाचे ढग जमले होतेच. भांडवलशाहीची मक्का असणाऱ्या
अमेरिके नेच नांगी टाकल्याने, आता जगभर समाजवाद हा एकमेव पर्याय आहे असे संदेश
जाऊ लागले. आर्थिक मोर्चावर सरकारचे सक्त असे पहारे असावे असे एक समीकरण
त्यामुळे रुजायला सुरुवात झाली होती. कार्ल मार्क्सने अॅडम स्मिथचा के लेला हा
कदाचित पहिला पराभव! सूत्रधारांचा हा तसा सगळ्यात अवघड कालखंड अर्थातच तो
फार काळ टिकला नाही कारण तोपर्यंत दुसऱ्या महायुद्धाचे ढग आणि धग दोन्हीही
जाणवायला सुरुवात झाली होती. युद्धावर पकड असणारे रूझवेल्टचे फार काळ चालू
देतील अशी परिस्थिती असणे शक्य नव्हते.
●●●
 प्रकरण तेरा : दुसऱ्या महायुद्धाची
उभारणी
युद्धांमुळे प्रदेशातील स्थावर मालमत्तेचे फार नुकसान होते शेते, उद्योग, शहरे नष्ट
अथवा कु चकामी होतात. त्यामुळे आर्थिक आघाडीवर दीर्घकालीन परिणाम होतात.
पहिल्या महायुद्धाचे नुकसान हे सुमारे ४००० बिलियन (४ ट्रिलियन) डॉलर्स इतके होते. जे
त्यावेळच्या फ्रान्स आणि बेल्जियमच्या सगळ्या उपलब्ध साधनसंपत्तीच्या पाच पट होते.
दुसऱ्याच्या अंगणात जी युद्धे खेळली जातात, त्यामुळे तुमचे नुकसान अल्प मात्र होते.
ब्रिटनने नेपोलियनशी के लेले युद्ध, पहिल्या महायुद्धातला जपान आणि दोन्ही
महायुद्धातली अमेरिका. या तिघांनी अल्प किमतीवर ही युद्धाची मजा चाखली. शिवाय
त्यांच्या प्रतिस्पर्ध्यांची ताकद खच्ची झाली हा फायदा वेगळाच.
युद्ध हा बिझनेस असल्याने, अमेरिके ने ‘ग्रेट डिप्रेशन’चे सगळे खड्डे दुसऱ्या
महायुद्धाने भरून काढले. म्हणजे उत्पादन वाढले, रोजगार वाढला, लष्करी खर्च वाढले,
देशभक्तीच्या नावावर नागरिकांनी तळमळीने कमी पैशावर काम के ले, त्यामुळे उद्योगांचे
उत्पादन आणि नफा वाढला. युद्धाने साठलेल्या पक्क्या मालाची ब्याद बऱ्यापैकी कमी
के ली. शस्त्रांची, उत्पादनांची ने-आण सुरू झाली. बरेच साठे कमी झाले त्यामुळे पडून
राहिलेली मृत उत्पादने पैसा देऊन गेली. अर्थव्यवस्थेला बरकत आली. अनेक प्रकारचे
तंत्रज्ञान विकसित करायला कारण आणि पैसा मिळाला.
जीपीएस नेविगेशन सिस्टीम, रडार, संगणक प्रगती हे सगळे तंत्रज्ञानाचे नवनवे शोध
फक्त युद्धांमुळे वेगाने शक्य झाले आहे. युद्धाशिवाय हे पैसे संशोधनावर खर्च के ले असते
तरी इतक्या लवकर रिझल्ट मिळाले असते का याचीही शंका आहे. पूर्वी बहुतेक सर्व युद्धे
प्रदेशासाठी लढली जायची. आर्थिक भूगोलाने मात्र याचेही आजकाल गणित बदललेय.
आता खनिजे, सकस जमीन आणि उद्या पाण्यासाठीही युद्धे होणार आहेत. व्यापार हा दुवा
आहेच. सोळाव्या शतकात पोर्तुगालने आशियाकरता जहाजांवरून तोफगोळे उडवीत-
सोडीत एक नवा सागरी मार्ग शोधला आणि व्हेनिसपासून मसाल्याच्या पदार्थांचा व्यापार
तोडला. व्हेनिसचा व्यापार तेव्हा मध्यपूर्वेतल्या खुश्कीच्या मार्गाने करीत असे. इथेच
युरोपचा आर्थिक कें द्रबिंदू बदलला आणि तो मेडीटेरीयन मार्गापासून दूर जात
अटलांटिककडे झुकला. इतिहासातल्या अशा गोष्टींनी नोंद ठे वणे अत्यावश्यक असते
कारण त्यावरच भविष्यातले आर्थिक डावपेच आणि त्यांच्या योजना ठरत असतात.
अर्थकारणाने युद्धाच्या हारजितीचे जुने संदर्भही पार बदलून टाकले आहेत. पूर्वी युद्धे
जिंकणे हे एका भावनेच्या, पराक्रमाच्या आणि परंपरेच्या आयामाने बघितले जाई. सिकं दर,
शिवाजी महाराज, चेंगीजखान, नेपोलियन हे योद्धे म्हणून इतिहासाला ज्ञात आहेत. कारण
त्यांच्या शौर्याने इतिहासाची पाने ओसंडली आहेत. आता युद्धे जिंकणे यापेक्षा आर्थिक
नुकसान किती झाले याचे गणित प्रभावी आहे. किंबहुना ती गणिते मांडूनच युद्धाच्या रचना
के ल्या जातात. त्यासाठी अर्थातच राष्ट्रप्रेम, अस्मिता, श्रेष्ठता वगैरे बाबी वापरल्या जातात
कारण त्यांचा जनमानसावर एक चांगला पगडा असतो. याउलट गेल्या शतकातील सारी
युद्धे पहा. त्यांची वरवरची कारणे सार्वभौमता, हुकु मशाही, क्रू रता, मानवी हक्कांचे उल्लंघन
ही असतील, मात्र त्यांचे मुलभूत तपशील हे फक्त आर्थिक आहेत. जगात अनेक
हुकु मशाही राष्ट्रे आहेत, पण जेव्हा इराकवर हल्ला होतो आणि तो खोट्या कारणाने होतो
तेव्हा त्याचे अंतस्थ हेतू आर्थिक असतात. लिबियाचा गडाफी हा तोवर मित्र असतो जोवर
त्याच्या आर्थिक नाड्या आवळता येतात, जेव्हा तो आर्थिक गुलामी नाकारतो तेव्हा तो
एकदम क्रू रकर्मा, अमानवी ठरतो.
अर्थात हे ही तसे नवे नाही, म्हणून ईस्ट इंडिया कं पनी आधी येते आणि मग तिला
संरक्षणाचे कोट उभे करायला ब्रिटिश लष्कर आणि राज्यपद्धती आणली जाते. सोळाव्या
ते एकोणिसाव्या शतकापर्यंत युरोपातल्या इंग्लंड, स्पेन पोर्तुगाल आणि फ्रान्स या सगळ्या
सरंजामशाही राजवटींनी आर्थिक लाभाचे गणित मांडूनच आपल्या वसाहती निर्माण
के ल्या. अगदी स्पष्ट शब्दात सांगायचे तर हे मूलतः दरोडेखोर आणि लुटारुच, पण त्यांनी
स्वत:भोवती लोकशाही व्यवस्था, सामाजिक सुधारणा, मानवी मूल्ये असे प्रतिमांचे मोठे
अवडंबर माजवीत, वर्षानुवर्षे जगातील अनेक देश आणि सामान्य लोकांना क्रू रपणे आणि
सर्रास लुटले.
दक्षिण आफ्रिके त सोने आणि इतर खनिजे होती, म्हणून तिथे रेल्वे बांधण्यात ह्यांनी
गुंतवणूक के ली. भारतात चहा, तांबे, सोने आणि कापूस होता आणि तो त्यांना इंग्लंडला
न्यायचा होता, म्हणून इथे काही वाहतुकीच्या, दळणवळणाच्या सुधारणा झाल्या. तुम्ही या
पार्श्वभूमीवर ब्रिटिशांनी भारतात के लेल्या सुधारणांचे प्रदेश एकदा डोळ्याखालून घाला ते
फक्त त्यांच्या कच्च्या मालाच्या (आणि तोही फु कट) वाहतुकीसाठी आणि त्यांना फायदा
व्हावा म्हणून के ले होते. आपण अजूनही त्यांना सुधारणेचे श्रेय देत असतो, त्यांनी
न्यायव्यवस्था आणली याचे श्रेय देत असतो, त्यांनी कारभार सुधारला याचे श्रेय देत
असतो. हे सगळे गुलामाच्या मानसिकतेचे लक्षण आहे. त्या काळात आपल्या देशात
ब्रिटिशांनी के लेल्या तथाकथित सोयी ह्या देश म्हणून गुलामीचे आणि समाज म्हणून
षंढपणाची स्मारके व प्रतीके आहेत.
 स्वतःच्या क्षमतेवर किमान विश्वास असणे हे आपल्याकडे आधी नव्हते असे नाही,
पण ते ब्रिटिशांनी एखाद्या रोगाच्या साथीसारखे आपल्या समाजमनात भिनवले हे मात्र
सत्य आहे. जर भारतात आर्थिक लाभाचे काहीच नसते तर ब्रिटिशांनी अथवा पोर्तुगीजांनी
इथे पायच ठे वला नसता. जसे डचांनी उत्तम आर्थिक परिस्थितीमुळे अनेक जहाजे बांधली
आणि मग या सागरी वर्चस्वाने त्यांना जागतिक व्यापारी बनवून टाकले. त्यातून निर्माण
झालेल्या अमाप संपत्तीने मग त्यांचे मोठे आरमार आणि सैन्य उभे के ले, ज्याद्वारे ते सलग
तीस वर्षे युद्ध करू शकले. आजही तो विक्रम आहे. प्रतिस्पर्धी नेस्तनाबूत झाल्यावर
डचांची नजर मग त्या-त्या देशांचा व्यापार बळकावण्यासाठी वळली. आर्थिक लाभ आणि
युद्धांची ही युती तेव्हापासून अभेद्य आहे. १६४८चे नेदरलँड्सचे तीस वर्षे चाललेले युद्ध,
१८१५चे ब्रिटिशांचे नेपोलियनशी झालेलं युद्ध आणि अमेरिके ने संपविलेले दुसरे महायुद्ध
या सगळ्यांनी त्याच्या विजेतेपणाबरोबर प्रचंड आर्थिक लाभ पदरात पडून घेतले आहेत.
नौदल साम्राज्याच्या आडून त्यांनी सागरी व्यापाराच्या सर्व दोऱ्या स्वतःच्या ताब्यात ठे वल्या
आहेत. नौदले ही मुख्यतः विशिष्ट व्यापार ताब्यात येण्यासाठी किंवा इतरांना तिथून
हुसकावून लावण्यासाठीच वापरली गेली. सतराव्या शतकात डचांविरुद्ध युद्ध का पुकारले
असे विचारले असता एक ब्रिटिश जनरल म्हणाला होता, ‘‘कारण काय आहे याला
आमच्या दृष्टीने काहीही महत्त्व नाही आम्हाला डचांपेक्षा जास्त व्यापार करायचा आहे.
बस्स!’’ अगदी अलीकडे, ब्रेटन-वूड परिषदेनंतर ज्या आंतरराष्ट्रीय आर्थिक संस्था निर्माण
झाल्या त्याआडून अमेरिके चा जगावरचा प्रभाव वाढला आणि त्यामागे दडून आर्थिक
सूत्रधारांनी आपले फायदे मिळविण्याची एक दीर्घकालीन व्यवस्था निर्माण करून घेतली,
असेच गेल्या साठ वर्षात दिसून आले.
एकोणिसाव्या शतकात अमेरिके च्या युद्धनौकांनी जपानच्या बंद अर्थव्यवस्थेला ती
मुक्त करण्यास भाग पडले. १९९०च्या दशकात कॅ नडा आणि रशिया ह्यांनी त्यांच्या
जवळच्या समुद्रातून इतर सगळी परदेशी मासेमारी जहाजे नौदलाचा वापर करून हाकलून
दिली. आता सगळीकडेच सागराच्या हद्दीवरून संघर्ष सुरू झाले आहेत. दक्षिण चायना
समुद्र आणि मालदीव ही त्याची नजीकची उदाहरणे.
हिटलरचा उदय, नाझीवादाची मुहूर्तमेढ अशा सगळ्या घटनांमागे या मंदीचा एक
अदृश्य असा हात होता, ज्याने पुन्हा परत एकदा सगळ्या गोष्टींच्या मुळाशी आर्थिक बाबी
असतात हेच सिद्ध के ले.
महायुद्धे राष्ट्रांच्या अस्मितांशी नव्हे तर तर जगाच्या अर्थकारणाशी निगडित असतात,
आणि त्यांचे विखार किती दाहक अनुभव देतात याचा धडा जगाला मिळाला. दुसऱ्या
महायुद्धाचा पट हा आर्थिक बाबींशी जास्त निगडीत होता आणि तरी ज्यांना असे वाटते की
दुसरे महायुद्ध हे के वळ हिटलरच्या महत्वाकांक्षेशी संबंधित होते ते एकतर त्यांच्या
साधेपणाचे अथवा सावधपणाचे पुरावे असू शकतात कारण हिटलरच्या आसुरी
आकांक्षेच्या मुळाशी एका असे आर्थिक परिमाण होते, जे बघता त्याच्याकडे फार पर्याय
होते असे वाटत नाही. म्हणजे पट तर छान लागला होता, ज्यात हिटलर निवडला गेला असे
म्हटले तर या महायुद्धाच्या कारणांचे आकलन झाले असे म्हणता येईल.
हिटलर
हिटलरची सगळी आर्थिक ताकद ही आय.जी.फार्बेन के मिकल कार्टेलकडून येत
होती. आय.जी.फार्बेन हा उद्योगसमूह सूत्रधारांचे बाहुले होता. आय.जी.फार्बेन हे
वॉलस्ट्रीटवरील कर्जातून उभे राहिले होते जी डेव्हस (Dawes) प्लान या नावाने मदत दिली
गेली. हा प्लान ही मॉर्गनची एक भन्नाट चाल होती. वॉलस्ट्रीटच्या भांडवल मदतीशिवाय
आय.जी.फार्बेन नसती आणि मग हिटलर आणि दुसरे महायुद्धही नसते. हेन्री फोर्डने
आपले सगळे जर्मन अॅसेट्स आय जी फार्बेनमध्ये विलीन के ले. या कार्टेलने अत्यंत
विषारी असा ‘झायक्लोन बी’ हा वायू तयार के ला, जो ज्यूंच्या हत्येसाठी गॅस चेंबर्समध्ये
वापरला गेला. म्हणजे रॉथशिल्ड्सच्या बाहुल्याने एक असे के मिकल कार्टेल उभे के ले की
ज्यामुळे लक्षावधी ज्यूंना मारणे सोपे गेले. अजून एक तपशील महत्वाचा आहे. जर्मन्स युद्ध
न करणे शक्य नव्हते कारण त्यांच्याकडे इंधनाचा तुटवडा होता. सूत्रधारांनी हा प्रश्न कसा
सोडवला पहा. जर्मनीने युद्ध हायड्रोजनरेशन (कोळशातून वायू तयार करणे) इंधनाच्या
वापराने सुरू के ले. हायड्रोजनरेशन पद्धती आय.जी.फार्बेनची देणगी आहे. अर्थात ही
विकसित करायला जर्मनीला तेलसम्राट रॉकफे लरच्या तेलकं पनीशी, याच्या संशोधनाचा
करार करावा लागला. म्हणजे या प्रकारच्या इंधनाचे सर्व हक्क रॉकफे लरकडे राहिले. इंधन
हिटलरला मिळाले आणि रॉकफे लरला आय.जी.फार्बेन द्वारे हिटलरला अप्रत्यक्ष मदत
करता आली. जर्मनीवर जी बॉम्बफे क झाली, त्यात कोणत्याही आय जी फार्बेनच्या
प्लांटला ओरखडाही उठला नाही.
विल्यम डोड या जर्मनीतील अमेरिकन राजदूताने अध्यक्ष रूझवेल्टला जे पत्र लिहिले
आहे त्याचा मसुदा असा आहे. सद्यस्थितीत जर्मनीत अमेरिकन कॉर्पोरेशन्सच्या
सबसिडीजचे अनेक महत्त्वाचे प्लांट आहेत. यातली प्रमुख कं पनी आहे आय.जी.फार्बेन ही
स्टँडर्ड ऑईलची सहकं पनी असून ती हायड्रोजनरेशन तंत्रज्ञानावर काम करते.
या आय.जी.फार्बेनची एक अमेरिकन होल्डिंग कं पनी होती तिचे नाव अमेरिकन
आय.जी.फार्बेन. हिचे बोर्ड मेम्बर्स म्हणजे पॉल वॉरबर्ग आणि जर्मन पोलीस गुप्तचर
संघटनेचा प्रमुख असणारा त्याचा भाऊ मॅक्स आणि रॉकफे लरचे काही आंतरराष्ट्रीय बँकिंग
कार्टेलचे म्होरके . (एड्सेल फोर्ड, चॅरीस मित्चेल आणि वाल्टर टीगल) या बोर्डवर
असणाऱ्या तीन जर्मन संचालकांना युद्धानंतर युद्धगुन्हेगार म्हणून शिक्षा झाली, रॉकफे लर
सारख्यांना काहीही झाले नाही.)
लेखक युस्तिस मूलीन्स (Eustice Mullins) लिहितो, ‘‘हिटलर अॅलन आणि जॉन
फॉस्टर ड्यूलेसला १९३३ मध्ये भेटला होता. हे जे ड्यूलेस भाऊबंद होते ते स्चीफ आणि
वॉरबर्गच्या कु न्ह लोएब कं पनीचे अधिकृ त प्रतिनिधी होते. ही कं पनी रॉथशिल्ड्स नेटवर्क चा
भाग होती. या कं पनीने जर्मनीला अल्प मुदतीची कर्जे दिली आणि त्यांच्या परतफे डीची ही
जबाबदारी घेतली. हिटलरला जर्मनीचा चॅन्सेलर होण्यासाठी जी आर्थिक कु मक लागेल
त्यासाठी ड्यूलेसने संपूर्ण तयारी दाखविली. जर्मनीचा मोठा उत्पादक म्हणजे ओपेल, जो
मॉर्गनचा मांडलिक होता. तिथली दुसरी मॉर्गनच्या अखत्यारीतली कं पनी म्हणजे ‘बेंडीक्स
एविएशन’. हिने हिटलरला ऑटोमॅटिक पायलट्स, एअरक्राफ्ट्स इन्स्ट—ुमेन्ट्स आणि
डिझेल इंजिन स्टार्टर्स. इत्यादींचा पुरवठा के ला. अमेरिके च्या पर्ल हार्बरवरचा घडवलेला
हल्ला (ज्यामुळे रूझवेल्टला युद्धात ओढले गेले) अशा प्रकारचे उद्योग करत दुसरे महायुद्ध
सूत्रधारांनी घडवून आणले.
असल्या अभद्र युत्यांची सुरुवात वूड्रो विल्सनच्या कार्यकाळात झाली होती. त्यावेळी
आखलेले असल्या साटेलोट्यांचे मार्ग इतके प्रशस्त होते की हिटलरच्या वेळी ते फक्त
आठवत सूत्रधारांना मार्गक्रमण करावे लागले. ही एक सिद्ध झालेली पद्धती होती, त्यामुळे
दुसऱ्या महायुद्धाचे आरेखन फार अवघड नव्हते. हे सारे पाहण्यासाठी आपल्याला थोडे
मागे जावे लागेल.
१९१४ मध्ये अमेरिकन लोकांना दोस्त राष्ट्रांना तब्बल २५ बिलियन डॉलर्स द्यायला
लावून त्यातला एकही पैसा परत आला नाही, पण त्यावर रग्गड व्याज न्यूयॉर्क च्या बँकर्सनी
कमावले. काहीही राजकीय अथवा आर्थिक भांडण नसताना अमेरिकन जर्मन्सच्या विरुद्ध
युद्धात उतरले. इथे गंमत अशी की जर्मन नागरिक सगळ्यात जास्त संख्येने असणारे
परदेशी राष्ट्र अमेरिका आहे. त्या काळात अमेरिकची जवळपास अर्धी लोकसंख्या जर्मन
वंशाची होती. वरवर नैतिक दबावाचा मुखवटा पांघरत युद्धात उतरलेली अमेरिका कोणत्या
दरवेशांच्या तालावर नाचत होती, हे आता गुपित राहिलेले नाही. एकट्या जे. पी. मॉर्गनने
तब्बल ४०० मिलियन डॉलर्स ‘लिबर्टी लोन’ म्हणून घेतले जे त्याने ग्रेट ब्रिटनला युद्धाची
मदत म्हणून दिले.
१९१५-१६ मध्ये तत्कालीन अध्यक्ष वुड्रो विल्सनने सूत्रधारांवर भरवसा ठे वला कारण
त्यांनीच त्याला व्हाईट हाऊसमध्ये बसवला होता त्यामुळे त्याने दोस्तांना कर्ज देण्यास
खळखळ के ली नाही, पण त्याचा सचिव विल्यम जेनिंग्स ब्रायन मात्र या व्यवहाराला
सातत्याने विरोध करत राहिला. त्याचे म्हणणे पैसा तुमची नैतिकता प्रतिबंधित करणारी
सगळ्यात वाईट गोष्ट आहे १९१७ पर्यंत मॉर्गन आणि कु न्ह-लोएब या टोळीने तब्बल दीड
बिलियन डॉलर्स दोस्तांकडे कर्ज म्हणून वळवले होते. वास्तविक हे सगळे अमेरिकन
नागरिकांचे पैसे. याचा टोळीने अमेरिके ला शांततेच्या नावाखाली युद्धात ओढले कारण
अमेरिका काहीतरी कारणाने जर्मनीविरुद्ध युद्धात उतरल्याशिवाय असले प्रचंड क्रे डिट
दोस्त राष्ट्रांना देऊच शकली नसती. रॉथशिल्ड्सना अजून एक भीती होती, ती म्हणजे
जर्मन्सची युद्ध चालू ठे वायची तयारी. जे आपण सुरू के ले त्याचा ताबा जर आपल्या
हातातून निसटला तर त्यातून होणारा फायदाही मिळणार नाही. रॉथशिल्ड्सच्या दलालांनी
(वॉरबर्ग आणि मक्स) खूप आर्थिक गोंधळ घालूनही जर्मन्स हटायला तयार नव्हते.
रॉथशिल्ड्सला हा अंदाज अनेक दिवसांपूर्वीच आला होता. त्यामुळे अमेरिकन अवजड
उत्पादक आणि दलाल प्रत्यक्ष युद्धात उतरण्याच्या एक वर्ष आधीच रॉथशिल्ड्स अनेक
गोष्टींची तयारी करत होते.
जर्नल ऑफ पॉलिटीकल इकॉनॉमीच्या (Journal of Political Economy) ऑक्टोबर १९१७
च्या अंकात स्पष्टपणे म्हटलेय, ‘‘या युद्धाचा फे डरल रिझर्व बँके च्या कामावर, खर्चावर
अकल्पनीय असा परिणाम झाला. ही सगळी प्रचंड मागणी उद्या येणार आहे याचा अंदाज
त्यांना होता म्हणूनच तर नाही ना, त्यांनी फे डरल रिझर्व्ह कायद्यात अशी तरतूद के ली की
अशा काळात या बँके ने सरकारचे वित्तीय दलाल म्हणून काम करावे?’’
मी जे सातत्याने सूत्रधारांचे खेळ म्हणतोय ते हेच. १९१३ रोजी ही बँक अस्तित्वात
आली आणि लगेच असा क्रायसिस येईल म्हणून त्याच वेळी कायद्यात तरतूद करण्यात
आली हे फार सूचक नाही? म्हणजे युद्ध वगैरे सगळे डाव मांडून झाले होते. के वळ हवी
होती त्याला रसद पुरविणारी बँकिंग यंत्रणा, जी या युद्धाला पैसा कमी पडू देणार नाही.
‘फे डरल रिझर्व्ह’ची कागदपत्रे तपासली तर असे लक्षात येते, की सूत्रधारांनी १८८७
पासूनच अमेरिके त मध्यवर्ती बँक यावी आणि तिने युरोपच्या युद्धाला पैसा पुरवावा असे
भविष्य वॉलस्ट्रीटच्या बदमाश भिंतीवर लिहून ठे वले होते.
एकदा पाळलेला पोपट बोलावा तसा अमेरिकन अध्यक्ष वूड्रो विल्सन १३ ऑक्टोबर
१९१७ ला बोलून गेला, ‘‘अमेरिकन बँकिंग राखीव निधीचा वापर युरोपियन दोस्त
राष्ट्रांवरचा आर्थिक बोजा कमी करण्यासाठी झाले पाहिजे हे अपरिहार्य आहे. असे करणे
ही आपली देशभक्तीच असल्याचा मी दावा करतो तो निलाजरेपणे असेही नमूद करतो की
महायुद्ध ही आर्थिक चढाओढीतून आलेली गोष्ट आहे.’’
त्याला सिनेटर मॅकु म्बरने विचारले की ‘‘आपण युद्धात भाग का घेतला? जर्मनीने
आपल्याविरुद्ध युद्ध पुकारले नसते आणि आपल्या नागरिकांविरुद्ध अन्याय के ला नसता
तर आपण या युद्धात सहभागी झालो असतो का?’’
विल्सन उद्गारला, ‘‘हो! तरी आपण युद्ध के ले असते. ’’
‘‘याचा अर्थ आपण हे युद्ध छेडले असतेच?’’
‘‘हो अगदीच!’’
ही प्रश्नोत्तरे अमेरिकन अध्यक्षाचे कळसूत्री बाहुले असणे स्पष्ट करतात. इथे ज्या
कारणासाठी फे डरल बँक अस्तित्वात आली तिच्या सुफळ संपूर्णतेचा प्रत्यय आपल्याला
येतो. सूत्रधारांनी अनेक वर्षापासून घडवत आणलेल्या लबाडीच्या कारस्थानाने अशा
पद्धतीने आपले कारस्थानांचे वर्तुळ पूर्ण के ले.
 विल्सनच्या १९१७च्या युद्धाच्या संदेशात म्हटले आहे, ‘‘आपल्या जगाच्या शांततेच्या
आशेला पालवी फु टावी अशी परिस्थिती आहे. ज्या काही अप्रतिम आणि आनंद देणाऱ्या
घटना रशियात घडत आहेत त्यामुळे आपल्याला एक आदरणीय लीग भागीदार मिळाला
आहे हे नक्की.’’
हे वक्तव्य रशियात कम्युनिस्टांनी मध्यमवर्गाच्या के लेल्या शिरकाणाबद्दल आहे हे
लक्षात घ्या. तिथल्या कम्युनिस्टांनी रशियन क्रांतीनंतर अमानुषपणे तिथल्या मध्यमवर्गाच्या
नागरिकांचे नृशंस हत्याकांड घडवले होते.
विल्सनचे हे बेशरम आणि मानवतेला काळिमा फासणारे उद्गार, ज्यांनी रशियात
क्रांती करून हे तब्बल ६६ दशलक्ष लोकांचे हत्याकांड घडवले त्या सूत्रधारांना म्हणजे
मालकांना, बँकर्सना खुश करण्यासाठी होते. त्यानंतर काही दिवसात बोल्शेविक क्रांतीतून
आलेले सरकार स्थिर होऊ शकत नाही असे कळल्यावर विल्सनने स्वत: आपल्या
अधिकारात तब्बल १०० मिलियन डॉलर्सची मदत आपला खास दूत एलीहू रूट सोबत
तिथे पाठविली.
कु न्ह-लोएब आणि टोळीचे रशियन युद्धातल्या गुंतवणुकीचे आर्थिक मदतीचे आणि
हत्याकांडाचे कारस्थान इतके विस्तृत आहे की तो एका स्वतंत्र पुस्तकाचा विषय व्हावा.
एक उल्लेख मात्र के ल्यावाचून राहवत नाही. आपल्या 'Czarism and the Revolution' या
पुस्तकात जनरल अर्सेने डी गुलेवीच (Gen. Arsene de Goulevitch) लिहितो, ‘‘अमेरिके तील
रशियन राजदूत बॅकमेटीव्हने सांगितल्याप्रमाणे बोल्शेविकने विजयानंतर तब्बल ६००
मिलियन रुबल्स किमतीचे सोने १९१८ ते १९२२ या काळात कु न्ह आणि लोएब यांच्या
खात्यात पाठवले .’’
अमेरिका युद्धात उतरल्याबरोबर अध्यक्ष विल्सनने तातडीने त्याच्या तीन माणसांना
महत्त्वाच्या खात्यांवर नेमले. पॉल वॉरबर्गला राष्ट्राच्या ‘बँकिंग सिस्टीम’चा ताबा दिला,
बरुचला ‘वॉर इंडस्ट्रीज बोर्ड’चा प्रमुख नेमला आणि त्याला अमेरिके तील प्रत्येक उद्योगाला
राष्ट्रासाठी उपयोगात आणण्याची अनिर्बंध सत्ता होती. युगेन मेयेरला ‘वॉर फायनान्स
कोर्पोरेशन’चा प्रमुख नेमला ज्यात युद्धासाठी कितीही पैसा उभा करण्याची मुभा दिली.
पॉलचा भाऊ मॅक्स वॉरबर्ग त्याचवेळी जर्मन गुप्तचर संस्थेचा प्रमुख होता.
म्हणजे कसे तर अहवालातील नोंद अशी-
‘‘पॉल वॉरबर्ग, न्यूयॉर्क . मूळ जर्मन नागरिक, १९११. कै झरने सन्मानित के ले १९१२
मध्ये आणि त्याच वर्षी फे डरल रिझर्व्ह बोर्डचा उपाध्यक्ष म्हणून नेमला गेला. जर्मनीने
दिलेला अगणित पैसा लेनिन आणि ट्रोटस्कीसाठी हाताळला. ह्याचा भाऊ मॅक्स वॉरबर्ग
त्यावेळी जर्मन जर्मनीच्या हेरगिरीच्या व्यवस्थेचा प्रमुख होता.’’
इथे मेख अशी की हा अहवाल आधीच तयार के ले असणार, पण त्यावरची तारीख
उशिराची म्हणजे १२ डिसेंबर १९१८ आहे. म्हणजे युद्धविरामानंतरची. त्यात पॉलने फे डरल
रिझर्व्ह बोर्डाचा मे १९१८ रोजी राजीनामा दिल्याचीही नोंद नाही. याचा अजून एक अर्थ
असा की तो त्याआधी लिहिलेला आहे. या फसवाफसवीचे कारण काय? जर हा अहवाल
आधी येता तर याचा भाऊ जर्मन हेरगिरीचा प्रमुख असल्याने, सगळेच उद्योग अडचणीत
आले असते.
२६ सप्टेंबर १९२० चा ‘न्यूयॉर्क टाइम्स’ आपल्या जेकब शिफच्या श्रद्धांजली स्फु टात
कु न्ह-लोएब कं पनीच्या संदर्भात नमूद करतो की महायुद्धाच्या काळात या कं पनीचे
सरकारशी घट्ट लागेबांधे होते असे दिसून आले इतके च नाही तर हेच लोक फे डरल रिझर्व्ह
बँकिंग पद्धती आणण्याच्या वेळेस झालेल्या अनेक परिषदात महत्त्वाचे होते हेही स्पष्ट
झाले आहे
१३ नोव्हेंबर १९१४ च्या ब्रिटिश पत्रकार मुत्सद्दी सर व्हेलेंटाईन चिरोलला लिहिलेल्या
पत्रात अमेरिके तील ब्रिटिश राजदूत सेसिल स्प्रिंग-राईसने लिहिलंय ‘न्यूयॉर्क टाइम्स’ हे
वर्तमानपत्र, जर्मनीचे संरक्षण कवच असणाऱ्या ‘कु न्ह-लोएब अँड स्चीफ’ कं पनीने
जवळपास आपल्या मालकीचे के ल्याची माझी माहिती आहे. याच कं पनीशी निकटचे संबंध
असणारा पॉल वॉरबर्ग हा हॅमबर्ग इथल्या मॅक्स वॉरबर्गचा भाऊ आहे. हाच फे डरल रिझर्व्ह
बोर्डचा सर्वेसर्वा आहे. अमेरिकन प्रशासनाची आर्थिक सूत्रे याच्या हातात आहेत. म्हणजे
ब्रिटिशांना याच्याशीच सगळे डील करावे लागते हे जवळपास जर्मनीशी थेट डील
के ल्यासारखेच आहे.
कर्नल गॅरीसन या सगळ्या हॅमबर्ग-अमेरिका कारस्थानाबद्दल आपल्या ''Roosevelt,
Wilson and the Federal Reserve Law'' मध्ये लिहितो ‘‘कु न्ह लोएब कं पनीच्या बँकिंग हाउस
द्वारा जर्मन कै झरच्या हातात एक अमर्याद ताकदीचे शस्त्र दिले गेले आहे, जे अमेरिकन
उद्योगांची आणि नागरिकांची भविष्ये ठरवीत होते.’’
विल्सनने अशा पद्धतीने जर्मन नागरिकांवर अमेरिकन प्रशासनाचा सारा आर्थिक
आणि युद्धाचा डोलारा सोपवावा हे खरे तर चमत्कारिक आणि त्याला स्वत:लाच असहाय्य
करणारे होते. हे तिघेही अत्यंत निर्घृण आणि थंड रक्ताचे इसम होते आणि त्यांनी
अमेरिके च्या सगळ्या सार्वभौम क्षमतेची थट्टा करत सूत्रधारांचे धोरण रेटले. यातल्या बर्नार्ड
बरुचचा इतिहास अधिक धूर्त आणि खुनशी होता. १८९६ साली याने अमेरिके तल्या सहा
प्रमुख तंबाखू कं पन्यांना जबरदस्तीने एकत्र करून एक कं पनी के ली. अशाच प्रकारे त्याने
अमेरिकन तांबे उद्योगाचा गळा घोटला. गुगेलहेम या अमेरिकन सचोटीच्या उद्योगपतीच्या
ताब्यात असणारा तांबे उद्योग याने नाना खटपटी करून करून बळकावला.
रॉथशिल्ड्ससाठी अमेरिकन रेल्वे ताब्यात घेताना त्याने स्चीफच्या हस्तकाला एडवर्ड
हॅरीमनला पकडले. पुढे याच हॅरीमनला हाताशी धरून बरुचने न्यूयॉर्क सिटी ट्रांझिट
सिस्टीम ताब्यात घेतली, जी त्यानंतर सतत आर्थिक चणचणीत चाललीय. १३ सप्टेंबर
१९३७ ला NYE समिती पुढे साक्ष देताना बर्नार्ड बरुच म्हणाला सगळी युद्धे ही मूलतः
आर्थिक असतात. इतकी राजकीय आणि धार्मिक भांडणे असतात तीच कारणे पुढे के ली
जातात.
‘न्यूयॉर्क र’ मासिकात सांगितले गेले की युद्धाच्या एके दिवसात बरुचने तब्बल
साडेसात लाख डॉलर्स कमावले. याचे कारण वॉशिंग्टन वर्तुळात एक गोष्ट पसरवली गेली.
अमेरिकन राजधानीच्या उच्चपदस्थ वर्तुळात बरुचने सांगितले की तो दोस्त राष्ट्रांच्या
सगळ्या युद्धखरेदीला मान्यता देणाऱ्या समितीचा सदस्य आहे. ते अर्धसत्य होते. वास्तविक
बरुच म्हणजेच ती समिती होती. तो युद्ध सामुग्रीची किंमत ठरवणाऱ्या समितीचाही सदस्य
होता जिने अमेरिकन करदात्यांचे अब्जावधी डॉलर्स वाया घालवले होते. सरकारने ज्या
किंमतीला सामुग्री खरेदी के ली, ती या पाताळयंत्री माणसाने ठरविली होती. ज्यात त्याने
अमाप पैसा कमावला. म्हणून NYE समितीसमोर बरुच निर्ढावलेल्या स्वरात म्हणाला की
अध्यक्ष विल्सनने मला जे अधिकाराचे पत्र दिले होते, त्यात योग्य वाटेल त्या उद्योगासाठी
कोणताही निर्णय घेण्याची पूर्ण परवानगी होती. युनायटेड स्टेट स्टीलचा अध्यक्ष गॅरीबद्दल
आम्हाला जरा प्रॉब्लेम होता आणि जेव्हा मी त्याला हे पत्र दाखवले, तो म्हणाला, हे नीट
करायला हवे आणि मग आम्ही ते सगळे व्यवस्थित के ले. समितीतल्या काँग्रेसच्या काही
सदस्यांना बरुचच्या उद्योगाबद्दल असणाऱ्या ज्ञानाबद्दल शंका होती. तो ना उद्योजक होता
ना कारखानदार. बरुचने समितीसमोर आपला व्यवसाय speculator (सट्टेबाज) असा
असल्याचे बिनदिक्कतपणे सांगितले. म्हणजे एका जुगाऱ्यासमोर अमेरिकन
उद्यमशीलतेचे दान सरकारने दिले असा याचा अर्थ होतो.
मेसन नावाच्या रिपब्लिकन सदस्याने २१ फे ब्रुवारी १९२१ अमेरिकन काँग्रेसला
सांगितले की बरुचने युद्धाच्या दरम्यान के वळ तांब्याच्या अफरातफरीत, आपले अनैतिक
अधिकार वापरून तब्बल ५० मिलियन डॉलर्स कमावले.
हिटलरचे बँकर्स
हिटलरचे सत्तेत येणे याचा रोमांचक इतिहास त्याचे जर्मनीवरचे अतोनात देशप्रेम वगैरे
सगळ्यांना माहीत असेल, पण त्यांना हे माहीत नसेल की हिटलरला सत्तास्थानावर
पोचण्यासाठी लागणारा बहुतांश पैसा पुरविणारी अमेरिकन फे डरल रिझर्व्ह बँक होती.
विश्वास बसत नाही? आता अमेरिके च्या बँकिंग आणि करन्सीच्या कमिटीवर अध्यक्ष म्हणून
वीस वर्षे काम के लेल्या लुईस या माणसाने लिहून ठे वलेले वाचा.
‘‘पहिल्या महायुद्धानंतर जर्मनी आंतराष्ट्रीय बँकर्सच्या जाळ्यात पुरता अडकला. या
बँकर्सनी जर्मनीला विकतच घेतले म्हणा हवे तर. त्यांनी जर्मनीतले उद्योग, जमीन आणि
सार्वजनिक सर्व जागा यांची मालकी घेतली होती. तिथल्या तत्कालीन सरकारला
आंतराष्ट्रीय जर्मन बँकर्सनी सबसिडी दिली होती आणि त्यांनी हिटलरला त्याच्या
प्रचारासाठी आणि हे तिथले बृनिंग सरकार उलथून टाकण्यासाठी सगळा पैसा पुरवला
होता. बृनिंगने त्यांच्या आज्ञा पाळायला नकार देताच, त्यांनी हिटलरला जर्मनांचा नेता
म्हणून लादायला सुरुवात के ली. अमेरिके च्या फे डरल रिझर्व्हने सुमारे ३० बिलियन डॉलर्स
जर्मनीत ओतले . ते कसे खर्च के ले गेले ही आणखी वेगळीच कहाणी आहे. अत्याधुनिक
घरे, मोठी तारांगणे, चकचकीत व्यायामशाळा, तरणतलाव, प्रशस्त सुळसुळीत रस्ते, नेटके
उद्योग हे सगळे अमेरिकन फे डच्या पैशांवर झाले . हे सगळे आमचे पैसे. फे डरल रिझर्व्हने
इतके पैसे तिथे ओतले की ते न मोजलेले बरे’’ - काँग्रेसमन लुईस टी मक्फाडेन. वीस वर्षे
बँकिंग आणि चलन समितीचा अध्यक्ष
आता रशियाचे कम्युनिस्ट असणे हे त्याच्यावर आर्थिक सूत्रधारांनी लादले आहे असे
जर विधान मी के ले तर कसे वाटेल?
प्रोफे सर मार्स काय म्हणतात बघा, ‘‘बोल्शेविक क्रांतीनंतर कम्युनिस्ट हुकु मशाही
आणणे हे जर्मनी आणि अमेरिके चे कृ त्य आहे. रशियाचे पवित्रीकरण करणे हे आद्य कर्तव्य
असल्यासारखे त्यांनी हे उद्योग के ले .’’
२३ फे ब्रुवारी १९४९ रोजी न्यूयॉर्क अमेरिकन जर्नलने लिहिले, ‘‘जेकब स्चीफ्फचा
नातू जॉन स्चीफ्फने आज कबूल के ले की तब्बल २० मिलियन डॉलर्स बोल्शेविक
क्रांतीसाठी रशियात ओतले गेले . न्यूयॉर्क च्या बँकिंग फर्मस् यात मोठ्या प्रमाणात सहभागी
झाल्या होत्या.’’
अमेरिकन काँग्रेसच्या दस्तावेजानुसार हाऊस बँकिंग कमिटी चेअरमन लुईस आपल्या
भाषणात म्हणतो, ‘‘सोव्हिएत सरकारला अमेरिकन खजिन्यातून फे डरल रिझर्व्ह बोर्डने
चेस बँक आणि गॅरंटी ट्रस्ट कं पनीद्वारा फं ड्स पुरविले गेले. सोव्हिएत सरकारची ट्रेडिंग फर्म
Amtorg, सोव्हिएत ट्रेड संघटनेचे ट्रेडिंग ऑफिस Gostorg आणि सोव्हिएत सोशालिस्ट
रिपब्लिकची राष्ट्रीय बँक यांची अकाउंटींगची पुस्तके उघडा आणि तुम्ही अमेरिके तून किती
प्रचंड पैसा तिथे गेला याच्या तपशिलाने हादरून जाल.’’
प्रोफे सर सुटन लिहितात, ‘‘१९२० मध्ये सोव्हिएतचा आर्थिक मदतनीस सहाय्यक
होता डब्ल्यू. अविरेल हॅरीमन (W. Averell Harriman) हा RUSKOM BANK शी संबंधितही होता.
RUSKOM BANK ही पहिली सोव्हिएत कमर्शियल बँक. ग्यारंटी ट्रस्टचा उपाध्यक्ष मॅक्स मे
ज्याच्यावर हॅरीमन आणि मॉर्गनची पूर्ण पकड होती, तो या RUSKOM BANK चा उपाध्यक्ष
झाला, पण याच वेळी अविरेल हॅरीमन, त्याचा भाऊ रोलंड हॅरीमन (Roland Harriman) हे
युनियन बँके द्वारा हिटलरला आर्थिक ताकद देण्यात गुंतले होते. कोणीही विवेकाने
वागणारा माणूस सोव्हिएत युनियन आणि हिटलर या दोघांनाही कसा काय पाठिंबा देऊ
शकतो?’’
वॉलस्ट्रीटने नाझी आणि कम्युनिस्ट दोघांनाही मदत का के ली याचे एक विवेचन पहा-
‘‘प्रथम रशिया आणि जर्मनी या दोन राजकीय शक्तींना एकमेकांविरुद्ध उभे करणे
गरजेचे होते. भांडवलशाहीला या दोघांचाही धोका होता. त्यांना मदत करण्यामागे
आंतरराष्ट्रीय काम्युनिझम वगैरे काही विषय नव्हता. रशिया आणि जर्मनीला आपल्या
पदराखाली घेणे इतका एकच साधा हेतू होता. ही त्यांची दुसऱ्या महायुद्धाची तैनाती फौज
होती. कित्येक वर्षांपासून संघर्षाच्या दोन्ही बाजूंना मदत करणे हे सूत्रधारांची सातत्याची
खेळी होती.’’
विन्स्टन चर्चिलने ब्रिटिश पंतप्रधान होण्याआधी, रशियात कम्युनिस्ट हुकु मशाही
बसविण्याचा आर्थिक सूत्रधारांचा एक जाणूनबुजून प्रयत्न सुरु चालू असल्याचे संके त दिले
होते. १८ फे ब्रुवारी १९२० च्या ‘लंडन संडे हेरॉल्ड’मध्ये त्याने लिहिले आहे-
‘‘पार स्पार्टाकस अॅडम वैनशाफ्टच्या काळापासून मग ते कार्ल मार्क्स असो,
ट्रोटस्की असो, कु न्ह असो की रोज लक्सेमबर्ग आणि इमा गोल्डमन असो, सगळ्यांची
असली कारस्थाने वाढवत नेलीय.’’ तो ठामपणे सांगतो. ‘‘एकोणिसाव्या शतकातील
प्रत्येक उठाव, गोपनीय चळवळी, आणि अगदी आताच्या रशियाविरुद्ध उठलेल्या प्रत्येक
दमनशक्तीच्या हालचालीत अमेरिका आणि युरोपातील महान शहरातील माफियांनी
रशियन लोकांना त्यांचे के स धरून फरफटत नेले आहे. ते लोक निःसंशयपणे ह्या खेळाचे
आणि असल्या महाकाय साम्राज्याचे रिंगमास्टर आहेत.’’
बोल्शेविक क्रांतीनंतर वॉलस्ट्रीटने हे कटाक्षाने पहिले की रशियात कम्युनिस्ट राजवट
प्रस्थापित व्हावी. प्रोफे सर सुटन लिहितात, ‘‘१ मे १९१८ ला रशियाचा अत्यल्प भाग
बोल्शेविकच्या ताब्यात होता. मात्र अमेरिकन आर्थिक दादांनी यात पडायचे ठरविले .
वॉलस्ट्रीटने यासाठी एक समितीच गठित के ली, ज्यात व्हॅक्यूम ऑईल कं पनीचा जॉर्ज
व्हालेन, खजिनदार तर जनरल इलेक्ट्रिकचे कॉफीन आणि ऑडीन, तसेच फे डरल
रिझर्व्हचा थॉम्प्सन बाल्टिमोर आणि ओहायो रेलरोडचा विलार्ड असे सगळे यासाठी एकत्र
आले . झारच्या काळात बोल्शेविक ही काही दखलपात्र राजकीय ताकद नव्हती.
रशियातल्या माणसांनी त्यांना अजिबात मोठे के ले नाही तर त्यांची जडणघडण युरोप आणि
अमेरिके तल्या आर्थिक दादांनी के ली. नोव्हेंबरपर्यंत लेनिन आणि ट्रोटस्की याला सामील
झाले . लाच, अपहरण, क्रू र हत्या आणि टोकाची पाशवी ताकद वापरीत या दोघांनी हे
सगळे रशियाच्या बोकांडी बसविले . आता रॉकफे लर आणि इतरांची रशियात एक वसाहत
निर्माण झाली होती. बोल्शेविकने सत्ता ताब्यात घेतल्यावर रॉकफे लरने तातडीने
रशियातील तेलखाणी बळकावल्या. १९२० मध्ये रॉकफे लरने ‘अमेरिकन-रशियन चेंबर
ऑफ कॉमर्स’ स्थापन करून रशियातील खनिज संपत्तीचा व्यापारही सुरू के ला होता.’’
चेस मॅनहटन बँके ने एक ट्रक्सचा कारखानाही रशियात सुरू के ला आणि त्यात
हळूहळू लष्करी वाहने तयार होऊ लागली. रणगाडे, रॉके ट लॉर्न्चर्स. इथे एक लक्षात घ्या,
अमेरिकन तंत्रज्ञानाने रशियात तब्बल ५ बिलियन डॉलर्स गुंतवून, कामा रिव्हर ट्रक
कारखाना उभा करून क्रे मलिनला लष्करीदृष्ट्या तयार के ले.
व्हिएतनाम युद्धाच्या वेळी तर अमेरिकन उद्योगपती रॉकफे लर, रशियाला रबर आणि
अॅल्युमिनियम कारखाने उभारायला मदत करीत होते, जेणेकरून त्यांना रशिया
व्हिएतनामला कम्युनिस्टांची रसद पुरवील याचा अंदाज होता.
‘न्यूयॉर्क टाईम्स’मध्ये १६ जानेवारी १९६७ रोजी प्रसिद्ध झालेला एका लेखाचे
शीर्षक बघा- 'Eaton Joins Rockefellers to Spur Trade with Reds' लेखक पेर्लोफने यात म्हटले
आहे, ‘‘रॉकफे लर टायकू न इटनशी दोस्ती करून रशियातले प्रकल्प बंद पाडीत आहेत.
चेसचे १, कार्ल मार्क्स स्क्वेअर या पत्त्यावरचे ऑफिस आता रशियन पोलादी पडद्याआड
धोकादायक पद्धतीने सक्रिय झाले आहे.’’
लेखक अलन (Allen) लिहितो, प्रोफे सर सुटन जून १९४४ मध्ये अमेरिकन
परराष्ट्रखात्याला अविरेल हॅरीमनने दिलेल्या एका रिपोर्टचा हवाला देऊन सांगतात-
‘‘स्टॅलिनने अमेरिके ने युद्धपूर्व आणि युद्धोत्तर काळात सोव्हिएत उद्योगाला देऊ के लेल्या
मदतीचे ऋण मान्य करायला हवेच. एका अर्थाने रशिया अमेरिके त उभारला गेला असेच
म्हणावे लागेल.’’
प्रोफे सर सुटन आपल्या खोलवर के लेल्या संशोधनात इशारा देतात, ‘‘हे असे सगळे
एकत्र येणे म्हणजेच नवीन जगाच्या रचनेचा डाव आहे. आपल्या ताब्यात असणाऱ्या
संघर्षाशिवाय ही रचना प्रत्यक्षात येऊच शकत नाही. जगात संघर्ष निर्माण करणे, त्यांचा
कु शलतेने उपयोग करून घेणे, हे ते यशस्वी तंत्र आहे. आंतरराष्ट्रीय बँकर्सनी नाझींना
दिलेली मदत, सोव्हिएत युनियनला दिलेले सहाय्य आणि अमेरिके च्या विरोधात उत्तर
कोरियाला दिलेले पाठबळ या सगळ्याचे एकच सूत्र आहे. न संपणारा संघर्ष व त्यातून
येणारा अमाप पैसा आणि यांच्या सहाय्याने जगाच्या नवरचनेच्या आपल्या उद्दिष्टाच्या
जवळ जात राहणे. ही एक निरंतर चालणारी प्रक्रिया आहे.’’
१९३० मध्ये जपानशी युद्ध करण्यसाठी रॉकफे लरने कं बर कसली होती आणि याचे
कारण त्यांना दक्षिण पूर्व आशियातल्या तेल आणि रबर उत्पादनात जपानशी जीवघेणी
स्पर्धा करावी लागत होती. रॉकफे लर फार पूर्वीपासून आशियातील चीन मार्के टवर आपल्या
पेट्रोलियम उत्पादनासाठी नजर ठे वून होते. मात्र युरोपात त्यांनी फार आक्रमक भूमिका
घेतलेली नव्हती. त्याचे कारण रॉकफे लर आणि मॉर्गन मात्र रॉथशिल्ड्स साम्राज्याद्वार,
ब्रिटन आणि फ्रांसशी आर्थिक जवळीक करून होते. त्यामुळे मॉर्गनचे युद्धाबद्दलचे सारे
लक्ष जर्मनीकडे होते. पूर्वीचा मॉर्गनचा भागीदार आणि आता अमेरिके चा जपानमध्ये
असणारा राजदूत जोसेफ ग्रेव, याला जपानशी शांततेचा तह असला तर हवाच होता.
दुसऱ्या महायुद्धाकडे पाहताना अशी एक मांडणी त्यामुळे करता येणे शक्य आहे, की
मॉर्गनचे युद्ध जर्मनीशी निगडित तर रॉकफे लरचे आशियाशी. त्याचबरोबर रॉकफे लर
लॅटिन अमेरिके तील हालचालींकडे लक्ष ठे वून होते. युद्धाच्या भयाने तिथल्या देशांची काही
समीकरणे बदलतील का हा मुद्दा त्यांच्यासमोर होता.
१९३३ उजाडले तसे अमेरिका मंदीत, तर युरोप आर्थिकदृष्ट्या स्वस्थ होऊ पाहत
होता आणि ३० जानेवारीला अडॉल्फ हिटलर नावाचा एक माणूस जर्मनीचा चॅन्सलर
झाला. पहिल्या महायुद्धानंतर जगाचे अर्थकें द्र लंडनहून न्यूयॉर्क ला हलले. १९२० ते १९३०
या काळात रॉथशिल्ड्सची जगाच्या अर्थकारणावरील पाशवी पकड थोडी हलली होती
आणि नेमका याच काळात अचानक हिटलरचा उदय व्हावा हे निव्वळ योगायोग नाहीत.
हिटलरने त्यापूर्वी अनेक वर्षे ज्यूंच्या विरुद्ध सातत्याने धोशा लावला होताच. त्याने सत्तेवर
आल्यावर अनेक ज्यूंची महत्त्वाच्या स्थानावरून हकालपट्टी सुरू के ली. ज्यूंनी त्याच्या या
धोरणाविरुद्ध जुलै महिन्यात अॅमस्टरडॅम इथे एक जागतिक परिषद भरविली. तिच्यात
हिटलरने हुसकावून लावलेल्या प्रत्येक ज्यूला सन्मानाने परत बोलवावे अशी आग्रही
मागणी के ली. हिटलरने हे तुच्छतेने धुडकावून लावले. प्रेसिडेंट विल्सनला ब्लॅकमेल
करणारा अश्के नाझी ज्यू सम्युएल उंटेरमायर हा या परिषदेचा अध्यक्ष होता. तो तातडीने
अमेरिके त परतला आणि त्याने रेडियोवर एक घणाघाती भाषण दिले. ते ‘न्यूयॉर्क टाईम्स’ने
७ ऑगस्ट १९३३ च्या अंकात छापले. या भाषणात त्याने के लेली काही विधाने अशी-
‘‘ज्यू हे जगाचे उच्चकु लीन लोक आहेत. आम्ही यापुढे जर्मनीने बनविलेल्या सर्व
वस्तूंवर बहिष्कार टाकू . मी जर्मनीवर टाकायच्या शांततापूर्ण आर्थिक बहिष्काराची घोषणा
करीत आहे. हिटलरला ताळ्यावर आणण्यासाठी जर्मनांची निर्यात थांबविली पाहिजे. दोन
तृतीयांश जर्मन्स उपाशी मरतील. यापुढे अमेरिके तील ज्यू आणि इतर सभ्य लोकांनी जर्मन
वस्तूंवर बंदी घातली पाहिजे. ‘मेड इन जर्मनी’ असे लिहिलेले एकही उत्पादन आम्ही या
देशात विकू देणार नाही. मग जर्मनांना भान आणि अक्कल येईल.’’
दरम्यान, १६ नोव्हेंबरला अमेरिकन अध्यक्ष रूझवेल्ट यांनी रशियात स्टॅलिनने
झायोनिस्ट बळावर स्थापलेल्या राजवटीला मान्यता दिली. मात्र त्यांनी हे करताना
कॉग्रेसला विश्वासात घेतले नाही. न्यूयॉर्क मध्ये जवळपास ८००० युक्रे नियन नागरिकांनी
रूझवेल्टच्या निर्णयाविरुद्ध निषेध नोंदविण्यासाठी मोर्चा काढला.
याचवेळी रूझवेल्टने अमेरिकन डॉलर्सच्या नोटांवर 'Novus Ordo Seclorum.' हे वाक्य
छापण्यास परवानगी दिली. (त्याचा रोचक असा तपशील सूत्रधार खंडात आहे.)
रूझवेल्टची आई ज्यू होती. रॉथशिल्ड्सच्या आदेशानुसार १९३४ साली अचानक
स्वीस बँके चे गुप्ततेचे कायदे बदलण्यात आले. आता जो बँक कर्मचारी बँके च्या खात्यांची
अथवा खातेदारांची माहिती देईल त्याला तुरुं गवासाची तरतूद करण्यात आली. या सगळ्या
वेगवान घटनांचा एकच अर्थ होता. रॉथशिल्ड्सच्या टेबलवर दुसऱ्या महायुद्धाच्या तयारीने
वेग घेतला होता. ह्याच वेळी स्विसमधील एडमंड डी रॉथशिल्ड्स मरण पावला.
एखाद्या अदृश्य भयासारखे, युरोपभर आता युद्धाचे वातावरण धुमसू लागले होते.
अजून ठिणगी पडली नव्हती पण एकं दर सगळीकडे, कसल्यातरी अनामिक भितीने, सारे
युद्धाची जणू वाट पाहत आहेत असा माहोल होता. एखाद्या दाटून आलेल्या गच्च
आभाळासारखे सारेच कोंडल्यासारखे झाले होते. अजून वाऱ्याची अजिबात हालचाल
नसली तरी पण कोणत्याही क्षणी सारे वाहून नेणारा भयानक पाऊस पडेल, असे दबा
धरून बसलेले वातावरण, सर्वदूर युरोपभर पसरलेले होते. सगळे वाट पाहत होते ती
घटिका एकदाची आली आणि सूत्रधारांना आणि हिटलरला हवी असणारी ती ठिणगी
पडली. तो दिवस होता ७ नोव्हेंबर १९३८. पॅरिस इथे इर्न्स्ट वॉम रॅथ (Ernst vom Rath)
नावाच्या कनिष्ठ जर्मन अधिकाऱ्याचा हर्शेल ग्रीन्सझ्पॅन (Herschel Grynszpan) या ज्यूने खून
के ला. जर्मनीत याची ताबडतोब संतप्त प्रतिक्रिया उमटली. दबा धरून बसल्याप्रमाणे
असणाऱ्या जर्मन लोकांनी तिथल्या ज्यूंविरुद्ध हिंसाचार सुरू के ला. जर्मनी लष्कर
सरसावले आणि त्यांनी ऑस्टि´या हा देश बळकावला. हिटलरचा तडाखाच इतका जबरी
होता की १३ मार्चला तो स्वतः जर्मन सैन्यासोबत तिथे पोचला आणि त्याने तिथे नाझी
राजवट स्थापन के ली. ऑस्टि´या जर्मन राजवटीचे एक राज्य बनले आणि व्हिएन्नातील
रॉथशिल्ड्चा कारभार आता अधिकृ तरित्या म्हणजे जगाला दाखवायला बंद झाला. ऑस्टि
´यातील जर्मनांनी हिटलरचे बाहू पसरत आनंदाने स्वागत के ले.
१९३९ साली आय.जी.फार्बेन या रसायने आणि पोलादाच्या अव्वल जर्मन
व्यावसायिकाने, जणू ठरल्याप्रमाणे, अचानक आपले उत्पादन कै क पटीने वाढवायला
सुरुवात के ली. हे सगळे युद्धसामुग्रीसाठीच होते. ही कं पनी रॉथशिल्ड्सच्या ताब्यातली
होती, हे इथे लक्षात ठे वले पाहिजे. इथेच या फार्बेनने ‘झायक्लोन बी’ हा विषारी वायू तयार
करायला सुरुवात के ली. पाठोपाठ १ सप्टेंबरला जर्मनीने पोलंड ताब्यात घेतला आणि
युद्धाची तुतारी फुं कली गेली. पोलंड अगोदर निवडायचे कारण रॉथशिल्ड्सचा कम्युनिस्ट
रशियाला असलेला भक्कम पाठिंबा आणि त्यामुळे ज्युईश कम्युनिस्ट अशी एक नवीनच
जमात तयार होऊ लागली होती. पोलंड कम्युनिस्ट होताच आणि जर्मनीने पोलंड
निवडताना रशियाला संदेश दिला होताच.
इथे थोडे थांबून, एका रोचक गोष्टीकडे मला तुमचे लक्ष वेधायचे आहे. हंसजूर्गेन
कोहलेर (Hansjurgen Koehler) या लेखकाने त्याच्या
''Inside The Gestapo'', या अत्यंत विलक्षण पुस्तकात हिटलरच्या आजीबद्दल के लेली एक नोंद
अशी- ‘‘एक छोटी मुलगी मारिया अना स्चीक्लगृबर (Maria Anna Schicklgruber) ही
हिटलरची आजी. ग्रामीण बेरकीपण आणि व्यवहारचतुरता असणारी ही बाई घरकाम
शोधीत व्हिएन्नाला आली. बरोन रॉथशिल्ड्सच्या भव्य प्रासादात तिला ते मिळालेही.
हिटलरचे अज्ञात आजोबा कदाचित तिला हे घर शोधून देऊन कु ठे तरी गायब झाले
असावेत!!’’
दुसरा एक लेखक वाल्टर लँगर (Walter Langer) त्याच्या 'The Mind Of Hitler' या
पुस्तकात(पान क्रमांक १०७) याला दुजोरा देतो, ‘‘अॅडॉल्फचे वडील अॅलोइस हिटलर हा
Maria Anna Schicklgrub चा बुद्धि-मान मुलगा. ही बाई बरोन रॉथशिल्ड्सच्या घरात
मोलकरीण म्हणून काम करीत होती. तिथे तिला दिवस गेले . हे मालकाला समजल्यानंतर
तिला तिथून बाहेर काढून देण्यात आले . तो मुलगा म्हणजे अॅलोइस हिटलर!’’ याचा अर्थ
गर्भारशी असतांना मारिया व्हिएन्नात राहत होती. हिटलर हा मुळचा रॉथशिल्ड्स होता का
याच्यावर अनेक पुस्तकात लिहिले गेले आहे पण त्याचे उत्तर बहुधा नाही असे आहे.
रॉथशिल्ड्सला या युद्धातून झालेला अमाप फायदा बघता त्याच्या आणि हिटलरच्या
संबंधाकडे अतिशयोक्तपणे बघायला मन कचरत नाही! असो.
तर १ सप्टेंबर, १९३९ ला जर्मनीने पोलंडवर आक्रमण के ले. हा दिवस दुसऱ्या
महायुद्धाची सुरुवात म्हणून ओळखला जातो, पण त्यानंतर सोळा दिवसांनी रशियानेही
कम्युनिस्ट पोलंडचा घास घेतला आणि हा चिमुकला देश रशिया आणि जर्मनी या दोन
बलाढ्य राष्ट्रांनी वाटून घेतला. त्यावेळी जगातल्या इतर देशांचा, १ आणि १७ सप्टेंबरबद्दल
काय प्रतिसाद होता? जर्मनीने पोलंडवर हल्ला के ला तेव्हा ब्रिटन आणि फ्रान्सने
जर्मनीविरुद्ध युद्ध जाहीर के ले, मात्र त्यांनी रशियाने अर्धा पोलंड गिळंकृ त के ला, तेव्हा
चकार शब्दही काढलेला नाही. सोव्हिएत आर्मीने पोलंडमध्ये घुसल्यावर सहा महिन्यातच
एक अमानुष कृ त्य के ले. त्यांनी पोलंडच्या अंदाजे वीस हजार लष्करी, गुप्तचर आणि
पोलीस अधिकाऱ्यांची अत्यंत अमानुषपणे रशियातल्या स्मोलेन्स्क नावाच्या गावाजवळ
जंगलात हत्या के ली. उरलेल्या अनेकांना सैनिकांना त्यांनी एका मोठ्या तराफ्यावर बसवून
समुद्रात बुडविले. मग स्टालिनच्या वृत्तीप्रमाणे हे कृ त्य जर्मनीने के ले, असे स्टॅलिनने
बिनदिक्कतपणे सांगायला सुरुवात के ली.
जेव्हा १९३० मध्ये अमेरिका ग्रेट डिप्रेशनच्या तडाख्यात सापडली होती तेव्हा जर्मनी
हिटलरचे स्वप्न पूर्ण करण्यसाठी नवी उभारी घेत होता. तेव्हा ब्रिटनच्या मदतीने सूत्रधारांनी,
हिटलर नावाचा राक्षस निर्माण के ला ही न पटणारी असली तरी वस्तुस्थिती आहे. कशी ते
पाहूयात.
इंग्लंडचा त्या काळातला प्लेबॉय राजा म्हणजे किंग एडवर्ड- आठवा (तोच ज्याच्या
नावाने अजूनही मुंबईत के ईएम इस्पितळ आहे. या भुक्कड लोकांची नावे द्यायला आणि
पुढची अनेक वर्षे सांभाळून ठे वायला आपलाच देश बरा सापडला!) या एडवर्डची
सहानुभूती ही जर्मनीच्या बाजूने होती असे एफबीआयच्या कागदपत्रात नमूद के ले आहे.
दोनदा घटस्फोट घेतलेल्या देखण्या वॅलेस सिम्पसनशी याचा विवाह झाला. ती अमेरिकन.
या अगोदर वॅलेस जर्मन राजदूत व्हॉन रीबेंट्रोपची (Von Ribbentrop) प्रेयसी होती. (हा व्हॉन
नंतर हिटलरच्या मंत्रिमंडळात परराष्ट्रमंत्री होता. इतिहासकार अँड्र्यू रॉबर्ट्सच्या (Andrew
Roberts) म्हणण्यानुसार उमद्या किंग एडवर्डचे जर्मनीशी अत्यंत घनिष्ट संबध होते. तो घरी
जर्मन बोलत असे आणि जर्मनी ही माझी मूळची भाषा (Muttersprache) आहे, असे तो
अभिमानाने सांगे. हा एडवर्ड अत्यंत बाहेरख्याली, रंगेल आणि अमेरिके न तरुणींबद्दल
विलक्षण ओढ असणारा. ह्या सगळ्या गोष्टींमुळे त्याच्या राज्यकारभार करू शकण्याच्या
क्षमतेबद्दल राजघराण्यात दाट शंका होती. डिसेंबर १९३६ मध्ये राजसत्तेचा त्याग के ल्यावर
हा एडवर्ड आणि त्याची प्रेयसी वॅलेस एका नाझी बोटीतून प्रवास करीत जर्मनीला ब्रेमन इथे
पोचले, तिथे त्यांची खूप नाचक्की झाली. गोबेल्स जरी म्हणाला, ‘‘हा माणूस आता राजा
नाही ही नामुष्की आहे’’ तरी नाझीना मात्र कसेही करून, ह्याला सत्तेत बसवून इंग्लंडचा
राज्यकारभार करता येईल असे नक्की वाटत होते. युद्ध सुरू होण्यागोदर फक्त चार महिने
आधी, म्हणजे मे १९३९ ला एडवर्डने, ब्रिटनने जर्मनीशी तह करावा असे जाहीर विधान
के ले. याचवेळी फ्रान्सचा घास घेण्याची संपूर्ण योजना हिटलरने तयार के ली होती आणि ती
कागदपत्रे ब्रिटनकडे पोचली कारण ती घेऊन जाणारे विमान, ब्रिटन गुप्तचरांच्या
माहितीच्या आधारे पाडले गेले. किंग एडवर्डने आपल्या मित्राला, हिटलरला या संपूर्ण
प्रकरणाची माहिती दिली. हिटलरने ताबडतोब सगळेच प्लॅन्स बदलले. एडवर्डने एका
जर्मन हेराद्वारा जुलै १९४० मध्ये हिटलरला एक असा संदेश पाठविला होता, की लंडनवर
जर सातत्याने बॉम्बवर्षाव के ला तर इंग्लंड शरण येईल. इतकी देशद्रोहाची कृ त्ये करूनही
एडवर्डला साधी अटक तर सोडाच पण त्याला सन्मानाने लिस्बनहून ब्रिटिश बहामाज
बेटांवर तिथला गव्हर्नर जनरल म्हणून पाठविण्यात आले. तिथे त्याने अमेरिकन एका
पत्रकाराला मुलाखतीदरम्यान सांगितले की हिटलर हा अतिशय थोर माणूस आहे आणि हे
त्याने अध्यक्ष रूझवेल्टच्या कानावर घालावे, जेणेकरून अमेरिका युद्धात ब्रिटनच्या बाजूने
उतरणार नाही.
एडवर्डचे हे उद्योग तेव्हा सुरू होते, जेव्हा चर्चिल अमेरिके ने युद्धात उतरावे म्हणून देव
पाण्यात घालून बसला होता. ब्रिटनमधील प्रेस टायटन्स म्हणून नावाजलेले रॉथरमेर आणि
बीव्हरब्रूक (Rothermere and Beaverbrook) हे पत्रकार फॅ सिझमचे अत्यंत पाठीराखे होते. हे
दोघे ज्यांचा सव्यसाची वगैरे म्हणून दरारा होता, ब्रिटनच्या ओसवॉल्ड मोस्ले या (Oswald
Mosley) ब्रिटिश युनियन फॉर फॅ सिस्टचा प्रमुखाला सगळी आर्थिक मदत करीत असत.
ह्याच रॉथरमेरने १९३३ मध्ये एक दर्पोक्ती के ली. तरुण आणि कणखर अशा जर्मनीच्या
नाझींनी युरोपचे कम्युनिझमपासून रक्षण के ले आहे. खरे तर ब्रिटनच्या उच्चभ्रू वर्गात
फॅ सिझमचा उदोउदो होताच कारण तो वर्ग स्वत: तसाच जगत होता. ब्रिटनमधला उचभ्रू
वर्ग हा भंपक होता. फार कशाला, चर्चिलनेसुद्धा मुसोलिनीचा फॅ सिझम असाच तर
वाखाणला होता. नाझींनी पोलंडचा घास घेण्याच्या फक्त तीन दिवस आधी, ब्रिटनचा
जर्मनीतील राजदूत हेंडरसनने जर्मनीशी युती करण्याचा प्रस्ताव ठे वला होता. १९४०
उगवले तेव्हाही ब्रिटन, मुसोलिनीच्या इटलीला अनेक वस्तू निर्यात करीत होता तर
जपानला तेल. अडॉल्फ हिटलरचा माणूस रुडॉल्फ हेस स्कॉटलंडच्या ड्यूक ऑफ
हॅमिल्टनला भेटायला आला, तेव्हाही त्याला ब्रिटनचे उमराव नाझींना पाठिंबा देत आहेत
हीच माहिती होती. अँग्लो-जर्मन फे लोशिपच्या सदस्यांनी ‘बँक ऑफ इंग्लंड’च्या
संचालकाना पटवून एक बँकिंग आणि इन्शुरन्स तसेच शेल, युनिलिव्हर या सगळ्या
प्रस्थापित मंडळींसमोर नाझींचा बादशाह हिमलरचे व्याख्यानसुद्धा ठे वले होते. किंग
एडवर्ड्सने प्रामाणिकपणे दाखविलेले देशद्रोहीपणाचे प्रताप आणि या एलिट वर्गाचे हे छु पे
उद्योग यात गुणात्मक काहीही फरक नाही. इटलीचा सर्वेसर्वा बेनीटो मुसोलिनी (Benito
Mussolini) एके काळी म्हणजे १९१७ मध्ये, ब्रिटन गुप्तचर खात्यात (M15) साठी दलाल
म्हणून शंभर पौंड आठवडा या वेतनावर काम करीत होता. (असल्या गोष्टी हे लोक
सातत्याने करत आले. यातले अलीकडचे उदाहरण सद्दामचे आहे. सद्दाम हुसेनला, त्याने
तेलाच्या व्यापार डॉलर्समध्ये करायला विरोध करू नये म्हणून अब्जावधी डॉलर्सची लाच
देण्यात आली होती)
अमेरिकन उद्योजक जर्मनीला जी युद्ध सामग्रीची मदत करीत होते ते रूझवेल्टला
माहीत तर होतेच मात्र, त्याचे अधिकृ त विधान असे होते की अमेरिका या युद्धात तटस्थ
राहील. याचवेळी रूझवेल्टने ‘आर्मी चीफ ऑफ स्टाफ’ म्हणून जनरल डग्लस मॅकॉर्थरच्या
(General Douglas Macarthur) जागेवर ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चा सदस्य जॉर्ज
मार्शलला नेमले. जर्मनीचे सगळे युद्धबळ, तेलाच्या पुरवठ्यावर अवलंबून होते. रुमानिया
ताब्यात घेईपर्यंत तो देश जर्मनीचा तेल पुरवठादार होता. ‘लाईफ’च्या १९ फे ब्रुवारी १९४०
च्या अंकात रुमानियन तेल टँकर्स, अमेरीकन तेल कं पनी आणि ब्रिटिश तेल कं पनीद्वारा
जर्मन रेल्वेसाठी जर्मनीतील हॅम्बर्ग आणि वूप्पर्टल इथे जात असल्याचे चित्र छापलेले आहे.
हे चित्र तेव्हाचे आहे जेव्हा जर्मनीने ऑस्टि´या, पोलंड गिळंकृ त के ले आहेत आणि तरी
ब्रिटिश आणि अमेरिकन कं पन्या जर्मनीला व्यवस्थित तेलपुरवठा करीत आहेत (त्या
चित्रात Essolube, and Shell या तेल कं पन्यांचे सिम्बॉल दिसतात) जर्मन हवाई दलाला तेल
कमी पडू लागले तसे रॉकफे लरच्या ‘स्टँडर्ड ऑइल कं पनी’ने अतिशय आत्मीयतेने हवे
तितके तेल दिले आहे. अमेरिके ने यात दखल दिलेली नाही किंवा त्यांच्या पाणबुड्यांनी
त्यांच्यावर हल्ले करून ते बुडविलेले नाहीत. युद्ध अगदी पेटलेले असताना, अमेरिकन
सरकारने त्यात पडावे म्हणून सगळे प्रयत्न सुरू असताना, अमेरिकन नागरिकांना त्यात
आपल्या देशाने पडू नये असेच वाटत होते. मात्र रूझवेल्टच्या १९४० साली निवडून
येण्यामागे अमेरिका युद्धात उतरणार हे स्पष्ट होते. अमेरिके ने युद्धात उतरण्याआधी पट
असा होता एकीकडे जर्मनी विरुद्ध दोस्त राष्ट्रे, तर दुसरीकडे जपान विरुद्ध चीन असे रण
पेटलेले होते. अमेरिके ला यातल्या कोणत्याही एका ठिकाणी अगदी सहज सामील होता
आले असते, पण अध्यक्ष रूझवेल्टचे दरवेशी सूत्रधार अजून होकार देत नव्हते. ऑगस्ट
१९४० मध्ये अमेरिके ने जपानचा पर्पल वॉर- टाईम कोड उकलला आणि अमेरिके ला
जपानच्या युद्धासंबंधी सुरू असणाऱ्या सर्व संदेशांची उकल झाली. जर्मन आणि
जपानमध्ये चाललेल्या पुढच्या सगळ्या चाली कळल्या. अमेरिके ने तातडीने जपानचे कोड
संदेश उकलता येतील अशी यंत्रे बनविली आणि ती जिथे दोस्तांचे तळ होते तिथे
पाठवण्यात आली, पण हे संदेश पर्ल हार्बरच्या लष्करी तळावर पाठवण्यात आले नाहीत.
२८ सप्टेंबर १९४० रोजी जपान, जर्मनी आणि इटली यांनी त्रिपक्षीय करार के ला. यात या
तिघांपैकी एकावर जरी कोणी हल्ला के ला तरी उरलेल्या दोघांनी त्या हल्ल्याविरुद्ध युद्ध
पुकारायचे असे एक कलम होते. हा करार अचानक कसा झाला आणि त्यासाठी या देशांना
कोणी भरीला पाडले या कळीच्या प्रश्नात, सगळी उत्तरे आणि युद्धाची दिशा दडलेली आहे.
हा करार झाला आणि सूत्रधारांनी अमेरिकन युद्धात उतरण्याचे मुहूर्त काढले. आता
अमेरिकन लोकांना तर युद्धात तटस्थ राहण्याचे वचन दिलेले पण मग जपान किंवा
जर्मनीने हल्ला के ला तर मात्र उतरणे हा त्याचा भंग नव्हता. म्हणजे स्वत:हून युद्धात न
उतरणे हे वचन प्रतिहल्ल्यासाठी लागू होणार नव्हते. आता रूझवेल्टच्या सल्लागारांचाही
प्रश्न सुटला कारण जपान-जर्मनीच्या तहाने, जपानशी युद्ध म्हणजे जर्मनीशी युद्ध हे
समीकरण सुद्धा जमले. म्हणजे जपान किंवा जर्मनीला हल्ला करण्यासाठी डिवचले
पाहिजे. आर्थिक सूत्रधारांनी आणि रूझवेल्टच्या सल्लागारांनी पॅसिफिकच्या रंगमंचावर
एक आगळी -वेगळी नेपथ्यरचना करायला सुरुवात के ली. अमेरिकन आरमाराची
पॅसिफिकमध्ये अचानक गस्त वाढली. अमेरिकन आरमाराची प्रचंड मोठी फळी तिथे
हलविण्यात आली. जेणेकरून जपानला कोणतीही रसद मिळू नये. मात्र पर्लहार्बरवर
काहीही संरक्षण व्यवस्था करण्यात आली नाही. अर्थात, हे सगळे करताना याला साजेशा
पद्धतीच्या विनंती, नौदलाच्या प्रमुख रिचर्ड्सनकडून येतील ही काळजी रूझवेल्टने घेतली
होती. पण हे पॅसिफिकचा कमांडर-इन-चीफ असणाऱ्या रिचर्डसनने स्वत:हून करण्याचे
नाकारले तेव्हा मात्र त्याने हे नौदल सचिव फ्रं क नॉक्सला तिथे पाठवले आणि त्याला
रिचर्ड्सनकडून हे करवून घ्यायला सांगितले, पण रूझवेल्टने लगेच नौदलप्रमुखाला
हलविले नाही, कारण रूझवेल्टच्या हालचालीमागचे सूत्रधारांचे कळसूत्र काय याचा
अदमास नौदलप्रमुख रिचर्ड्सनला आल्या असल्याचे रूझवेल्टच्या लक्षात आले. जर
रिचर्डसन या संदर्भात कु ठे काही बोलला तर रूझवेल्ट युद्ध नाकारण्याच्या स्टेट्समनच्या
प्रतिमेवर हा मोठ्ठा ओरखडा उमटू शकला असता. रूझवेल्टला जपानने हल्ला करायला
हवाय, पण त्यात आपले नाव ओढले जाऊ नये अशी त्याची इच्छा आहे, हे पॅसिफिकच्या
गोठवणाऱ्या लाटांवर चेहऱ्याच्या सुरकु त्या कमावलेल्या रिचर्ड्सनच्या लक्षात आले होते,
म्हणून तो बळीचा बकरा व्हायला तयार नव्हता. दबाव वाढू लागला तशी त्याने एकदा
रूझवेल्टची भेट घेऊन त्याला अशा पद्धतीने जपानच्या वाटेत आरमार उभे करणे हे
धोकादायक आहे, आपण युद्धाचे वातावरण तयार करत आहोत, सगळे आरमार असे उभे
के ल्याने हवाई बेटे उघडी पडली आहेत, असे सगळे समजावून सांगितले.
आता मात्र सूत्रधारांचा दबाव वाढतोय आणि आपण मात्र प्रतिमा आणि अमेरिके ला
युद्धात ओढण्याच्या कु टिल चाली यांच्यात भरडले जात आहोत हे रूझवेल्टच्या लक्षात
आले. त्याला आपण असाच विरोध करत राहिलो तर सूत्रधार कोणत्याही मार्गाने
अमेरिके ला युद्धात खेचतीलच पण मग आपण याची मोठी किंमत चुकवू हेही त्याला कळत
होते. त्याचा मुत्सद्दीपणा आता पणाला लागत होता. तिकडे समुद्रावर तणाव निर्माण झाले
होते. नौदल प्रमुख रिचर्ड्सनकडून युद्धाची ठिणगी पडत नाही आणि त्याला पर्ल
हार्बरसाठी पुरेशी मदतही दिली जात नाही आणि अमेरिकन सरकार सूत्रधारांच्या
इशाऱ्याकडे डोळे लावून बसले आहे अशी विचित्र परिस्थिती निर्माण झाली. रिचर्ड्सन
नुसताच विरोध करतोय असे नाही तर तो जबाबदारी घेत नाही असे लक्षात आल्यावर
त्याने, त्याला कमांडर-इन-चीफच्या जबाबदारीतून १९४१ च्या जानेवारी महिन्यात मुक्त
के ले. लक्षात घ्या, हे सगळे जपानने हल्ला करण्याअगोदर झाले आहे. रूझवेल्ट आपली
प्रतिमा आणि सूत्रधारांचे दबाव यात सापडले होता का? हे घडल्याच्या काही दिवसानंतर
म्हणजे नोव्हेंबरला रूझवेल्टने एका भाषणात मी या देशातल्या मात्यापित्यांना असा शब्द
देतो की तुमचा मुलगा युद्धावर जाणार नाही. ही आंतरिक इच्छा होती का बाह्य
शक्तीपुढचा हताशपणा हे जगाला कधीच कळले नाही. रूझवेल्टला जर्मनी जोशात चूक
करेल याची खात्री होती. २४ मार्च, १९४१ च्या रात्री डायनिंग टेबलवर रूझवेल्ट त्याच्या
अंतर्गत सचिवाला म्हणाला गोष्टी घडू लागल्या आहेत, जर्मनी लवकरच काहीतरी चूक
करील. त्याने जर्मनीला उचकवण्यासाठी एक प्रयत्न करून पहिला. त्यावेळी अमेरिकन
नौदल आपला गस्ती दलाचा आईसलंडचा मार्ग आक्रमित होते. सागरात अशी गस्ती दले
तैनात असतात. त्यांचे मार्ग ठरलेले असतात. या गस्तीदलात अनेक वाहने आवश्यक ती
शस्त्रे असे सारे काहीही असते. गस्ती-मार्गक्रमण करण्याच्या पद्धतीला ‘कॉन्व्होय रूट’
असे नाव आहे. रूझवेल्टने गस्ती दलांना त्या अम्रागाव्र असताना दूरवर दिसणाऱ्या एखाद्या
यू-बोटीवर (यू-बोट म्हणजे जर्मन पाणबुडी) ही हल्ला करावा अशी सूचना के ली. सगळे त्या
निर्णायक क्षणाची म्हणजे युद्धाला कारणीभूत प्रसंग घडविण्याची वाट पाहत होते. हिटलर
मात्र अत्यंत सावध होता. त्याने ह्या कोणत्याही गोष्टींची दखल घेतली नाही. रशियाविरुद्ध
युद्ध छेडायची त्याच्या मनाची तयारी होत असताना, त्याला अमेरिके शी काहीही वाकडे
करायचे नव्हते, तशा सूचनासुद्धा त्याने १९४१च्या जुलै अखेरीस आपल्या नौदलाला दिल्या
होत्या. त्याआधी, जर्मनीच्या बिस्मार्क युद्धनौके ने एप्रिल १९४१ मध्ये ‘हूड’ ही ब्रिटिश
युद्धनौका बुडविली. चर्चिलने रूझवेल्टला लिहिले हे कारण मिळाल्याने, आता अमेरिका
आमचे आभार मानेल.
अनेक घटना अविश्वसनीय आणि अतार्किक असतात. याचा अर्थ असा की त्यामागे
दैव असते. काहीतरी अंतःप्रवाह सातत्याने वाहत असतात. त्यांच्यामुळे घडणाऱ्या घटनांचे
तर्क शास्त्र सतत वर्क -इन-प्रोग्रेस म्हणतात, तसे असते. बऱ्याच लोकांना प्रत्येक गोष्टीला
‘एक अधिक एक बरोबर दोन’, असे पाहण्याची समज आणि सवय असते. १९३० साली,
कोणाला असे वाटले होते येणारे पुढचे दशक युरोपातील सगळ्या ज्यूंना नष्ट करण्याच्या
प्रयत्नांना वाहिलेले असेल? एक असे जग उभे करण्याचा प्रयत्न होईल ज्यात एक अख्खा
वंशच संपविण्याचे कारस्थान रचले जाईल. असे महायुद्ध घडेल ज्यात किमान साडेसात
कोटी लोक मारले जातील? २००० साली असे कोणाला वाटले होते की पुढच्या दशकात
पाश्चिमात्य सत्ता डळमळीत होतील?
 दुसऱ्या महायुद्धात हिटलर युद्ध हरत होता याची काही कारणे आणखी वेगळीच
होती. जर्मन्सना तेलाचा पुरवठा क्षीण होत चालला होता.हिटलरला हे जेव्हा लक्षात आले
त्याने रोमानियातील प्लोइस्टी (Ploie’ti) इथल्या तेलसाठ्यांवर लक्ष कें द्रित के ले होते. त्याने
१९३९ मध्ये प्लोइस्टी, १९४१ मध्ये पर्शियन तेल साठे आणि १९४२ मध्ये रशियातील
तेलसाठे ताब्यात घेण्याचे धोरण आखले. प्रत्यक्षात प्लोइस्टी तेलसाठे पुरेसे नसल्याचे
लक्षात आल्यावर रोमेलने ब्रिटिश-पर्शियन तेलसाठ्यांऐवजी सुएझ कालवा ताब्यात घेतला
आणि जॅपनीज फौजांनी रशियावर लक्ष कें द्रित न करता, दक्षिणपूर्व आशियावर हल्ला
चढवला. १९४२ च्या शेवटी हिटलर एल-अलामेईन आणि स्टालिनग्राडला युद्ध हरला
आणि त्याच्या झेपावलेल्या नाझी साम्राज्याची पिछेहाट सुरू झाली. हिटलर आता ब्रिटिश
पर्शियन तेलसाठा हस्तगत करू शकत नाही पाहिल्याबरोबर सूत्रधारांनी आपले पाठिंब्याचे
हात स्टॅलिनच्या खांद्यावर ठे वले. स्टॅलिनची घौडदौड सुरू झाली आणि त्याने अनेक तेल
साठे ताब्यात घेतले. जुलै १९४३ मध्ये मुसोलिनीला अटक झाली आणि दोस्तांनी जर्मनीला
बेचिराख करायला सुरुवात के ली. आता सूत्रधारांच्या मनात आपल्या ‘वन वर्ल्ड ऑर्डरसाठी
युनायटेड नेशन्सच्या निर्मितीची चाल घोळत होती. स्टॅलिनला त्यांनी पूर्व युरोपचे एका नवे
साम्राज्य त्याने उभे करावे, कारण ब्रिटिश आणि जर्मन साम्राज्ये उद्ध्वस्त झाल्यानंतर ती
पोकळी भरली जाणे आवश्यक होते. त्याला १९२५ साली रॉकफे लर स्टालिनच्या मागे
राहिल्याची पाश्र्वभूमी होतीच. रॉकफे लरने त्यानंतर १९३० मध्ये हिटलरच्या मागे उभे
रहात, पुन्हा जी कोलांटी उडी मारली ती अफलातून होती. रॉकफे लरने स्टॅलिनला आधी
बर्लिन ताब्यात घेण्याचा सल्ला दिला. अमेरिकन अध्यक्ष आयसेनहोवरने मोंटगोमेर्रीच्या
बर्लिनसाठी दोस्त राष्ट्रांनी फौजा पाठवाव्यात या तगाद्याकडे आश्चर्यकारकरित्या दुर्लक्ष
के ले. आपले बाहुले आयसेनहॉवर आणि रूझवेल्टच्या मदतीने रॉकफे लरने स्टालिनला
दोस्त राष्ट्रांच्या आधी बर्लिनमध्ये घुसवले. हिटलर बंकरमध्ये घुसला खरा पण त्याने त्याच्या
शरीरावर तत्काळ परिणाम झाला. काहीच दिवसात त्याला आजाराने गाठले. त्याने
आपल्या प्रेयसीशी (इव्हा ब्राऊन) लग्न के ले आणि दोघांनी आत्महत्या के ली. (तारीख ३०
एप्रिल १९४५) गोबेल्स आणि त्याच्या बायकोला अटक झाली.
हिटलरला आपल्याच बँकर्सनी (रॉकफे लर) वेगळा घरोबा के लाय हे कळलेच नाही
का? हिटलरचे बँकर्सशी असणारे संबंध लपून नव्हतेच आणि सूत्रधार एकाच वेळी हिटलर
आणि स्टालिन दोघांनाही अर्थपुरवठा करत होते. दुसऱ्या महायुद्धाच्या अनाकलनीय आणि
अनपेक्षित वळणांचे हे एक संक्षिप्त विश्लेषण असेही करता येऊ शकते. हिटलर आणि
स्टालिन दोघेही युरेशियन प्रदेशात स्वामित्व गाजवायला आतुरलेले होते त्यांच्या
महत्त्वाकांक्षा राक्षसी होत्या आणि त्यांना सगळ्या जगाला मुठीत ठे वायचे होते.
रॉकफे लरनी दोघांनाही सढळ पैसा पुरविला कारण त्या दोघांत जग हाकायची क्षमता होती.
रॉकफे लरने स्टालिनने जो पाठिंबा देऊ के ला त्या बदल्यात सोव्हिएत भूमीवरील तेलाच्या
साठ्यांचे लीजने हक्क घेतले. त्यांचा असा अदमास होता की हिटलर बाकीच्या
तेलसाठ्यांवर जप्ती आणेल आणि ते तेलसाठे लीजच्या ऐवजी त्यांच्या मालकीचे होतील.
हिटलर अशा वेगाने निघाल होता की त्याने ब्रिटनला अक्षरश: रडकुं डीला आणले होते,
त्यामुळे पर्शियन तेलसाठ्यांचेही गणित जमून गेले असते. एडनचे आखात, लाल समुद्र,
काळा आणि कास्पियन समुद्र आणि पर्शियन आखात या सगळ्या प्रदेशातील तेलाच्या
अमर्याद साठ्यांवर सूत्रधारांचे अगदी बारीक लक्ष होते आणि हिटलरसारखा झुंझार सेनानी
असल्यावर ते सगळे ताब्यात येणे सहज शक्य होते. हिटलरने पर्शियन गल्फ गिळंकृ त के ले.
बाकी काम करायला सूत्रधारांनी आपल्या दुसऱ्या माणसाला म्हणजे रूझवेल्टला दिमतीस
ठे वला होताच, पण जर्मनांनी धोरणात्मक माती खाल्ली. आजही अॅग्लो-पर्शियन
कं पनीकडे इराणच्या तेलाचे साठे आहेत. दुसऱ्या महायुद्धाचे अजून एक सत्तेचे परिमाण
आहे आणि ते आहे रॉकफे लर आणि रॉथशिल्ड्स यांच्यातील सत्ता समतोलाचे! या
महायुद्धाने १९३० पर्यंत रॉथशिल्ड्सच्या जागतिक अर्थकारणावर असणारा प्रभाव
ओसरू लागला होता कारण जगातील पहिल्या जागतिक बँके च्या म्हणजे ‘बँक ऑफ
इंटरनशनल सेटलमेंट’चा प्रमुख रॉकफे लरचा माणूस होता. त्यांनतर रॉकफे लरने तातडीने
अत्यंत वेगवान खेळ्या करत हिटलर आणि स्टॅलिन दोघांनाही आपल्या आर्थिक प्रभावात
बांधून टाकले होते. रॉथशिल्ड्सच्या एकछत्री अमलाला हा सुरुं ग होता आणि त्यामुळे यांचे
साटेलोटे त्यापुढच्या काळात सत्तेच्या समान वाटपात झाले. महायुद्धात कोट्यवधी
माणसांची निरापराध आयुष्ये उध्वस्त होत असताना सूत्रधारांचे डावपेच किती विलक्षण
होते पहा.
हिटलरने रोमेलच्या सल्ल्याविरुद्ध आणि करार असताना रशियाविरुद्ध २२ जून
१९४१ रोजी युद्ध पुकारले आणि इकडे अध्यक्ष रूझवेल्ट लगोलग अमेरिकन जनतेला
म्हणाला, ‘‘आम्ही रशियाला शक्य ती मदत करायला तयार आहोत.’’
अमेरिकन उद्योगांनी रशियाला तातडीने युद्धसाहित्य पुरवायला सुरुवात के ली.
हिटलरसारख्या शीघ्रकोपी आणि युद्धखोर माणसाला डिवचत, इतक्या साऱ्या सबबी
पुरवूनसुद्धा त्याचे अमेरिके विरुद्ध युद्ध न करण्याचे मनसुबे ठाम होते. त्याची एक युद्ध
आघाडी रशियाविरुद्ध सुरू होती. त्याला पोकळ होऊन जगभर पसरायला अजिबात
आवडले नव्हते. हिटलरच्या या मुत्सद्दीपणापुढे आणि सूत्रधारांच्या अतोनात दबावापुढे,
संपूर्णपणे घायाळ झालेल्या रूझवेल्टपुढे, आता जपानशिवाय पर्याय नव्हता, पण जपानही
अमेरिके शी युद्ध करावे या मताचा नव्हता. जपानी राजदूताने सातत्याने वॉशिंग्टनमध्ये
अमेरिके शी युद्धबंदी करार करावा म्हणून प्रयत्न सुरूच ठे वले होते. जपान सरकार असे
टोकाचे प्रयत्न करीत असताना मात्र जपानी लोकांच्या भावना मात्र सातत्याने काही अज्ञात
शक्तींकडून भडकावल्या जात होत्या. हिटलर- रशिया आपापसात भिडलेले. ब्रिटन
कमालीचे जखमी. दरम्यान युद्धाने भारलेल्या युरोपीय रंगमंचावर एक महत्त्वाची घटना
घडली. अचानक जर्मन चॅन्सेलरने ब्रिटनला तहाची ऑफर दिली. रॉथशिल्ड्सना हा
अनपेक्षित धक्का होता कारण त्यांचा पुरेसा पैसा अजून वसूल व्हायचा होता. त्यांनी एक
वेगळाच डाव टाकला. ब्रिटिश मुत्सद्दी जर्मनीच्या ऑफरचा अत्यंत गंभीर विचार करीत
होते. तेव्हा रॉथशिल्ड्सने ब्रिटिशांशी बोलणी सुरू के ली की असला अपमानस्पद तह
करण्यापेक्षा आपण अमेरिके ला या युद्धात उतरवू आणि जर्मनीचा पराभव करू. त्या
बदल्यात ब्रिटिशांनी आपल्याला पॅलेस्टाईनमधला त्यांच्या ताब्यात असणारा भूभाग द्यावा,
जो त्यांना ज्यूंच्या देशासाठी हवा आहे. युद्धातून पैसा वसूल झाल्यावर आता मध्यपूर्वेतली
समृद्ध खनिजे रॉथशिल्ड्सना खुणावत होतीच. ब्रिटिशांना काहीही करून युद्ध संपायला
हवे होते. त्यांच्यात ना इच्छाशक्ती उरली होती ना लष्करी बळ. ब्रिटिशांनी हे मान्य करताच
अचानक अमेरिके तील वर्तमानपत्रे जी आत्तापर्यंत जर्मनीच्या बाजूने होती, ती एकदम
जर्मनीविरुद्ध प्रचार सुरू करती झाली. जर्मनी रेडक्रॉसच्या नर्सेसची कत्तल करतो आहे.
लहान मुलांना हालहाल करून ठार मारतो आहे असे काहीही अतिरंजित लिहून यायला
लागले.
महत्त्वाचा वेळ वाया जाऊ लागला तसा निर्णय झाला. आता जपानची रसद
तोडण्याचे ठरले. तेल आणि पोलाद त्यासाठी निवडले गेले. अचानक अमेरिके ने जपानला
कच्चे पोलाद आणि तेल विकणे बंद के ले. जपान त्यावेळी चीनशी युद्धात गुंतलेला होता
आणि अमेरिके च्या या निर्णयाने त्याच्यावर अत्यंत दुर्धर प्रसंग ओढवणार होता कारण तो
अमेरिके वर पूर्णपणे अवलंबून होता. रूझवेल्टने असा निर्णय घेण्यामागे जपान चिडून
अमेरिके वरच हल्ला करील असे कोणाचे तरी आडाखे असणार. जपानची रसद
तोडल्यामुळे, जपान अमेरिके त पर्ल हार्बरवर हल्ला करण्याचे मनसुबे आखतो आहे असा
स्पष्ट संदेश रूझवेल्टपर्यंत काँग्रेसमन आणि युएन-युएसच्या हाउस कमिटीचा अध्यक्ष
असणाऱ्या मार्टिन डाइजने रूझवेल्टला दिला. मार्टिन डाइजने जपान करत असलेली
तयारी, त्यांनी बनवलेले नकाशे, तिथल्या अमेरिकन नौदलाच्या संदर्भात काही नोंदी असे
सगळे कागदपत्रांसाहित देऊनसुद्धा त्याकडे सपशेल दुर्लक्ष करण्यात आले. उलट त्यालाच
असली माहिती लोकांपर्यंत जाऊ नये म्हणून गप बसण्यास सांगितले गेले. पुढे १९६४ मध्ये
पत्रकार परिषद घेऊन हा सगळा तपशील त्याने अत्यंत उद्विग्न अवस्थेत जाहीर के ला.
माहीत असूनही आपण आपले आरमाराचे नुकसान आणि सैनिकांचे प्राण गमावले याने तो
व्यथित झाला होता. त्याने, ‘यातले कोणालाही काही खोटे वाटत असल्यास सांगा.
माझ्याकडे सज्जड पुरावे आहेत’, असेही ठणकावून सांगितले.
१७ मे १९५१ च्या ‘न्यूयॉर्क डेली’ने या महायुद्धासंदर्भात काही कागदपत्रे प्रसिद्ध
के ली आहेत. त्यात रिचर्ड सोर्ज (Richard Sorge) नावाच्या रशियन गुप्तहेराचे तब्बल बत्तीस
हजार शब्दांचे दस्तावेज आहेत. हा गुप्तहेर जपानमधील जर्मन दूतावासात घुसला आणि
जपानी सरकारला रशियावर हल्ला न करता अमेरिके वर करावा असे सल्ले देऊ लागला.
पुढे जेव्हा सोर्जने क्रे मलिनला ऑक्टोबर १९४१ मध्ये सांगितले की साठ दिवसांच्या आत
जपान अमेरिके वर पर्ल हार्बर इथे हल्ला करेल तेव्हा त्याला ही माहिती अमेरिके पर्यंत
पोहोचविली आहे, असे सांगितले गेले. रूझवेल्टने मात्र ही माहिती मिळूनही पर्ल हार्बरच्या
रक्षणार्थ काहीही तजवीज के ली नाही. आणि मग जपानने ७ डिसेंबरला अचानक हल्ला
के ला असे जाहीर करण्यात आले. रूझवेल्टला अमेरिकन लोकांना याचा धक्का पोहोचू
द्यायचा होता, जेणेकरून ते त्याच्या युद्धात उतरण्याच्या निर्णयाला दोष देणार नाहीत.
रूझवेल्टच्या ह्या असल्या दुसऱ्याकडून उसन्या घेतलेल्या मुत्सद्देगिरीचा अमेरिके ला
चांगलाच फटका बसला. २३४१ अमेरिकन सैनिक मारले गेले तर ११४३ कायमचे जायबंदी
झाले. अमेरिके ची दोनशेच्या वर विमाने नष्ट झाली आणि ६८ नागरिक मारले गेले.
अॅडमिरल रॉबर्ट थिओबॉल (Admiral Robert Theobo) हा जो रिचर्डसनच्या जागेवर पर्ल
हार्बरचा कमांडर-इन-चीफ म्हणून आला होता. त्याने आपल्या The Final Secret of Pearl
नावाच्या पुस्तकात लिहिले आहे, ‘‘अध्यक्ष रूझवेल्टने जपानला युद्धासाठी प्रवृत्त के ले .
आपले आरमार तिथे उभे करीत, जपानला युद्धासाठी आवश्यक ते वातावरण तयार के ले .
पर्ल हार्बरची यासाठी निवड जून १९४० मध्येच के ली गेली होती. रूझवेल्टला पर्ल
हार्बरच्या हल्ल्याची संपूर्ण माहिती आवश्यक त्या पुराव्यासकट किमान एकवीस तास
आधी दिली गेली होती. तरी त्याने काहीही के ले नाही त्यामुळे अमेरिके ची दुसऱ्या
महायुद्धातली एन्ट्री अगदी ठरल्याप्रमाणे झाली.’’
कोणी काहीही लिहो अथवा व्यथित होवो, सूत्रधारांच्या योजनेप्रमाणे जपानने प्रथम
हल्ला करणे आवश्यक होते. अमेरिका प्रतिहल्ला म्हणूनच युद्धात उतरायला हवी होती.
त्याची अनेक कारणे होती आणि ती धोरणात्मकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाची होती. जसे
युद्धानंतरच्या वाटाघाटीत अमेरिके ला महत्त्वाचे स्थान असणे सूत्रधारांच्या फायद्याचे होते.
त्यानंतर करावयाची नव्या जगाची रचना आणि तिला होणारा संभाव्य विरोध मोडून
काढण्यासाठी अमेरिकन लष्कराची अतोनात गरज होती. मध्यपूर्वेत तेलाचे मोठी उलाढाल
यापुढे होणार होती, ब्रिटिश सैन्याचे संपूर्ण खच्चीकरण झालेले असल्याने सूत्रधारांकडे
एकमेव तैनाती फौज होती ती म्हणजे अमेरिका. मध्यपूर्वेत ज्यूंच्या स्वतंत्र प्रदेशाची
आखणी पूर्ण झाली होती. त्यासाठी येणाऱ्या नव्या देशासाठी अनेक गोष्टी जागतिक
व्यासपीठावर पूर्णत्वास न्यायच्या होत्या. अमेरिके पुढे दाती तृण धरून उभी असणारी
अनेक राष्ट्रे जगात होती त्यांचा या नव्या राष्ट्राला आपोआप पाठिंबा मिळणे आवश्यक होते.
मान्यतेच्या इतरही अनेक बाबी त्यात समाविष्ट होत्या, त्यात अमेरिका मोठी मदत करू
शकली असती. जगात एका नव्या आर्थिक संरचनेचा परीघ उभा करायचा होता, जागतिक
संघटनांच्या नव्या रचनेची निर्मिती करायची होती. सोने- प्रमाण कायमचे संपवायचे होते. हे
सगळे घडवून आणायला अमेरिके शिवाय सूत्रधारांकडे एकही महत्त्वाचे परिणामकारक
साधन नव्हते आणि ज्याला दरारा म्हणतात, त्याने ते घडवून आणणारा, दुसरा एकही देश
नव्हता. त्यामुळे अमेरिके ने महायुद्धाला विराम दिला, तिने मानवतेच्या रक्षणासाठी हे सारे
के ले. प्रसंगी आपल्या सैनिकांचा बळी देऊन के ले असे एकदा ठसले की त्याचबरोबर
अमेरिके ला, जगाच्या कोणत्याही ठिकाणी होणाऱ्या संघर्षात प्रमुख मध्यस्थाचे स्थान
मिळणे अपरिहार्य होते आणि ते के वळ तिच्याबद्दल प्रचंड असे गुडविल आणि तिची
लष्करी दहशत असे एकाच वेळी निर्माण करूनच होणार होते. सूत्रधारांना अमेरिके ने या
शतकाच्या सुरुवातीला आपल्या चलनावरचा संपूर्ण ताबा दिला होता आणि त्याची
परतफे ड ते, हे शतक के वळ अमेरिके चे म्हणूनच ओळखले जाईल अशा व्यवस्थेच्या
निर्माणाने करणार होते. त्यामुळे कोणी काही विचार करो, पर्ल हार्बरच्या विषयाला नैतिक-
अनैतिक असले पैलू पाडत बसो, अमेरिके वर हल्ला के ला म्हणून अमेरिके ने प्रतिकार के ला
आणि मग अमेरिके ने त्यातून युद्ध थांबवले, जगात शांतता आणली असेच होणे अपेक्षित
होते. आणि झालेही तसेच.
आयबीएम आणि ज्यूंचे शिरकाण - एक अमानुष संगनमत
‘‘मी नव्याने सत्ता हातात घेतली आहे. मला माझ्या राष्ट्राला बलवान आणि जगातील
सगळ्यात प्रभावी राष्ट्र बनवायचे आहे. त्यासाठी मला काही अडथळे समोर दिसताहेत.
त्यातला एक म्हणजे काही विशिष्ट जमातीचे लोक. म्हणजे ज्यू वंशाचे. मी जसा-जसा
एके क देश पादाक्रांत करत जाईन तसा तसा त्या देशात असणाऱ्या या वंशाच्या लोकांना
बाजूला काढत जाईन. हे फार मोठे काम आहे. मी आणि माझे सक्षम सैन्य पूर्णपणे या
युद्धात गुंतलेले आहे. त्यामुळे असल्या नको असलेली माणसे मारायच्या, अत्यंत हीन
दर्जाच्या कामासाठी मला त्यांना वापरायचे नाही. हे फालतू काम आहे. ज्याचा मी तिरस्कार
करतो अशा वंशाच्या लोकांना मारायचे. माझी एकही गोळी मला या फडतूस लोकांसाठी
वाया घालवायची नाही. ती एके क गोळी फार किमती आहे. यांच्या आयुष्याला तेवढी
किंमत नाही. मला हे काम नीट आखून रेखून करण्यासाठी याचा एक प्रकल्प बनवायला
हवा आणि तो अत्यंत व्यवसायिक पद्धतीने पूर्ण करायला हवा. कोणती अशी कं पनी आहे
जी हे काम करू शके ल? अगदी संपूर्ण कार्यक्षमतेने आणि आवश्यक अशा कौशल्याने
म्हणून अशी एक व्यावसायिक कं पनी शोधली पाहिजे जगातील कोणत्याही देशातून ज्यांना
असल्या संख्याबळाचे प्रकल्पांचा अनुभव आहे त्यांची मातब्बरी आहे आणि ते अंतर्बाह्य
व्यावसायिक आहेत, कारण ज्यांना मी मारणार आहे, अशा लाखो, कदाचित करोडो
लोकांच्या अचूक नोंदी ठे वाव्या लागतील. या निमित्ताने एकही दुसऱ्या वंशाचा माणूस
मरून चालणार नाही. मला हा वंश सोडून इतर कोणालाही त्रास द्यायचा नाही. त्यामुळे
यात गोंधळ घालून चालणार नाही. याची रोजच्या रोज माहिती मिळाली पाहिजे. मला
कधीही नंतर कोणत्या देशातून नेमकी कोण आणि किती माणसे मारली गेली याचे हिशेब
देता आले पाहिजे. यासाठी जी कं पनी शोधू तिला तंत्रज्ञानाची पण माहिती हवी. त्यातही
नवीन तंत्रज्ञान निर्माण करण्याची क्षमता हवी. तंत्रज्ञान याचा महत्त्वाचा भाग आहे कारण
तंत्रज्ञान हे नीती-निरपेक्ष असते. तिथे भावनांचे खेळ नसतात. हा प्रकल्प माझ्यासाठी
मोलाचा प्राधान्याचा आणि अचूकतेने काम करण्याचा आहे. आधी ही सर्व माणसे (स्त्री,
पुरुष, वृद्ध, मुले असे सर्व त्यात आले) नीट मोजून, त्याच वंशाची आहेत हे सिद्ध करून
मगच मारली गेली पाहिजे आणि त्याची खात्री करून तसा अहवाल रोज जमा झाला
पाहिजे. जिवंत माणसांची कत्तल करण्याचा प्रकल्प.’’ ज्यूंचे शिरकाण हे इतके योजनाबद्ध
होते, त्याचा व्याप प्रचंड असल्याने ते खर्चिक, वेळखाऊ असून चालणार नव्हते. त्यासाठी
मौल्यवान असे प्रशिक्षित जर्मन मनुष्यबळ वापरून चालले नसते. ते ‘कॉस्ट इफे क्टिव्ह’
असणे अपरिहार्य होते. मानवी कत्तली सारख्या नृशंस कृ त्याचा इतका बारीकसारीक
विचार करून त्याचा प्रकल्प बनविणारा तो माणूस होता अॅडॉल्फ हिटलर आणि त्या
प्रकल्पात त्याच्या अटींवर काम करत त्याचे समाधान करणारी कं पनी होती इंडस्ट्रीयल
बिझिनेस कॉर्पोरेशन (IBM) ही अमेरिकन कं पनी!
आयबीएम या अमेरिकन महाकाय कं पनीचा साठ लाख ज्यूंच्या कत्तलीत संपूर्ण
सहभाग होता. म्हणजे अगदी त्या संपूर्ण मानवजातीला लज्जास्पद वाटणाऱ्या कत्तल
प्रकल्पाच्या सर्व टप्प्यांमध्ये आय बी एम गुंतलेली होती.
मुळात म्हणजे साठ लाख माणसांना जिवंत मारण्याचा असा एखादा प्रकल्प बनवला
जातो हेच किती विदारक! आपल्या कल्पनाशक्तीच्या बाहेर आहेत असले उद्योग, पण
सुमारे साठ लाख ज्यूंचे शिरकाण करण्यासाठी हिटलर ह्या हत्येची फार मोठी तयारी करत
होता. म्हणजे इतके लोक मारण्यासाठी लागणारा वेळ, स्वतःची अकु शल मॅनपॉवर, किती
जर्मन सैन्य या लोकांना कं ठस्नान घालण्याच्या व्यापात गुंतून पडेल आणि किती सैन्य
प्रत्यक्ष युद्धाला वापरत येईल याचा विचार तो करीत असताना या लोकांना मारण्यासाठी
एका अद्भुत गोष्टीची निर्मिती झाली. ती म्हणजे असंख्य माणसे एकाच वेळी अत्यंत
शांतपणे संपविण्याचे यंत्र म्हणजेच ते कु प्रसिद्ध गॅस चेंबर्स. मग त्याच्या तंत्रज्ञानाचा विचार
सुरू झाला. इतके लोक अतिशय अल्प वेळात मेले पाहिजेत म्हणजे त्याचा जगात बोभाटा
होईपर्यंत, ते मृत झालेले असतील त्यांची के वळ माती राहील आणि मग हे सगळे युद्धाच्या
एकं दर हिंसेत दडपले जाईल. कृ त्याची अमानुष प्रक्रिया, तंत्रज्ञानावर आधारित आणि
अभिनव के ल्यास त्या हत्याकांडाच्या पाउलखुणा उरणार नाहीत. म्हणून वेळ पैसा आणि
गोपनीयता या तीनही मुद्यावर तंत्रज्ञानाची मदत घेण अपरिहार्य दिसू लागल्यावर त्याने
कोणाला बोलावले असेल तर ‘इंडस्ट्रीयल बिझिनेस मशीन’ या (आयबीएम) या जगप्रसिद्ध
अमेरिकन कं पनीला. आयबीएमशी चर्चा सुरू झाल्या. एका चर्चेत खुद्द हिटलर सामील
होता. या चर्चेत मग तो प्रकल्प नीट आखण्यात आला.
हा व्यवहार के वळ तंत्रज्ञान इतपत थांबला नाही. या प्रकल्पाचे विविध टप्पे मांडले
गेले. त्यात वेगवगळ्या देशांतून ज्यू वंशाची माणसे शोधणे, त्यांना त्या समाजातून वेगळे
करून त्यांची तिथली ओळख नष्ट करणे, त्यांच्या मालमत्ता जप्त करून त्यांना अटक
करणे, त्यांना स्थलांतरित करणे, अशा कोणतीही ओळख परिचय नसलेल्या माणसांच्या
समूहाला एका अज्ञात ठिकाणी एकत्र आणणे आणि नष्ट करणे असे सहा टप्पे होते आणि
या प्रत्येक टप्प्यावर आयबीएमने सर्वार्थाने हिटलरला मदत के ली. हे एक व्यावसायिक
कं त्राट होते आणि आजच्या परिभाषेत, ते आयबीएमला आउटसोर्स के ले होते असे
म्हणायला काहीच हरकत नाही आयबीएम चा तत्कालीन अध्यक्ष थॉमस जे. वॅटसन याने
स्वतः हिटलरशी चर्चा करून हे फायनल के ले आणि यावर स्वतः शेवटपर्यंत देखरेख के ली.
एका अर्थाने ज्यूंना नष्ट करण्याच्या हिटलरच्या कु प्रसिद्ध प्रकल्पाचे सारे नियोजन
आयबीएम या अमेरिकन महाकाय कं पनीने अत्यंत व्यावसायिक पद्धतीने के ले. एडवर्ड
ब्लॅक नावाच्या एका अभ्यासू लेखकाने IBM and HOLOCAST नावाचे एक मती गुंग करणारे
पुस्तक लिहिले आहे. त्यात हा सगळा तपशील आहे
१९४१ मध्ये आयबीएमने एका डच कं पनीला, आपली सबसिडरी म्हणून स्थापन
करून, ‘ती कं पनी आणि नाझी’ असा करार के ला. आयबीएमने १९३९ मध्ये ही सगळी
प्रक्रिया, ‘जिच्यात मारायच्या माणसांची उचलबांगडी ते हत्या’ अशा सगळ्या टप्प्यांच्या
नोंदी व्यवस्थित व्हाव्यात आणि त्याचे रोजच्या रोज अचूक रिपोर्टिंग होत राहावे, यासाठी
गरजेनुसार स्वयंचलित असणारी अल्फाबेटिंगची यंत्रे बनविली. सगळ्यात आधी ती
पोलंडमधल्या ज्यूंसाठी वापरली गेली. यात पोलिश ज्यूंचे अपहरण आणि स्थलांतर या
कामासाठी विशिष्ट नोंदप्रक्रिया के ली जाई. एकदा हे झाले की मग पुढे त्यातल्या प्रत्येकाला
आयबीएमकडून ते जाणार असलेल्या छळ छावण्यांचा एक आणि जिथे प्रत्यक्ष विषारी
वायूंच्या चेंबरमध्ये त्यांना मारले जाणार होते त्याचा दुसरा, असे दोन कोड नंबर दिले जात.
या सगळ्या प्रक्रियेच्या टप्प्यांची एका धातूच्या कार्डवर विशिष्ट छिद्रे (पंच) पाडून नोंद के ली
जात असे आणि मग त्या व्यक्तीचे फोटो असणारे अंतिम पंच कार्ड बनवले जाई. हे सगळे
शेवटी एका सांख्यिकी तज्ज्ञाकडे जात असे. जो हे सगळे पुन्हा एकदा तपासून त्यावर
आयबीएमच्या निरीक्षणाची मोहर उठवून मगच तो अहवाल, थेट नाझींचा सगळ्यात
प्रभावशाली म्होरक्या हेन्रीच हिमलर आणि या हॉलोकॉस्ट प्रकल्पाचा मुख्य कार्यकारी
अधिकारी अॅडॉल्फ इचमनला नियमितपणे दिला जाई. आयबीएमचा अध्यक्ष थॉमस जे.
वॅटसनने यासगळ्या माणसे मारण्याच्या पण प्रभावी स्वयंचलित प्रक्रियेला आपली लेखी
मंजुरी दिलेली आहे. या असल्या माणुसकीला काळिमा फासणाऱ्या प्रक्रियेच्या पंच
कार्डांना जे नाव दिले होते ते सुद्धा फार सन्मानाने. त्यांना ‘हॉलेरिथ पंच कार्ड’ असे म्हणत.
ज्याचे नाव दिले तो हर्मन हॉलेरिथ आयबीएमचा संस्थापक होता. ज्याने ही अवाढव्य
कं पनी निर्माण के ली, त्याचे नाव असल्या उफराट्या अमानवी उद्योगाच्या पंच कार्डला दिले
जाणे हे सन्मानजनक की अपमानास्पद? हे त्याच्या ऋणमोचनपूर्वक स्मरणाचे मार्ग की
त्याला बदनाम करण्याचे?
 या कार्डांमध्ये जी पंच के लेली भोके असत, त्यात सगळी माहिती साठवली की मग हा
सगळा डेटा एका स्वयंचलित यंत्राने ज्याला टॅब्यूलेटिंग मशीन (tabulating machine) म्हणत
त्यात टाकला जाई. म्हणजे ही कार्ड्स एकदा का त्या मशीनमधून पुढे सरकली की, तो
सगळा डेटा वाचला जात असे. एका अर्थाने ही सिस्टीम एखाद्या पियानो वाजवण्यासारख्या
क्रियेची होती पण त्यातून ऐकू येणारे संगीत मात्र अमानुष अशा मृत्यूचे होते. आधी
लोकांचा मागोवा घेणारी खानेसुमारी करणारी ही हॉलेरिथ सिस्टीम नंतर आयबीएमनेच
आणलेल्या किंवा ज्यामुळे या कं पनीचे जगभर नाव झाले त्या संगणक प्रणालीत, हाच
अल्गोरिदम सर्रास वापरला गेला.
हिटलर प्रथम सत्तेत आल्यावर म्हणजे १९३३ पासूनच आय.बी.एम.ने आपली पंच
कार्ड तंत्रज्ञान पद्धती, त्यांचा ज्यू द्वेष कार्यक्रम वेगवान, संघटित आणि नेमका व्हावा
यासाठी वापरायला दिली. न्यूयॉर्क मधल्या आयबीएम मुख्यालयात हिटलरच्या या
प्रकल्पातील अनेक पैलू जसे प्रशिक्षण, सेवा आणि खानेसुमारी प्रक्रिया आणि या
सगळ्यासाठी काम करणारी यंत्रे आणि तंत्रज्ञानाचे वापर, या सगळ्यावर प्रत्यक्ष नियंत्रण
आणि देखरेख के ली जात असे. पुढे या कामाचा व्याप आणि दरदिवशीचा मृत्युदर प्रचंड
वाढला तसे मग हे तिच्या जर्मन उपकं पनी Deutsche Hollerith Maschinen Gesellschaft
(DEHOMAG) वर सोपविण्यात आले. त्या सब-कं त्राटी कं पनीने, आयबीएमच्या
मार्गदर्शनाखाली हे काम पोलंड, हॉलंड, फ्रान्स, स्वित्झर्लंड आणि इतर युरोपियन देशात
के ले. आयबीएमने विकसित के लेल्या तीन पंच कार्डसपैकी, दोन कार्ड्सचा उपयोग हा
वांशिक माहिती, वांशिक निवड यासाठी राईशच्या मुख्य कार्यालयात के ला गेला तर तिसरे
मुद्दाम मागणीनुसार तयार के लेलं कार्ड मात्र रिचर्ड कोर्हेरसाठी होते. डॉ. रिचर्डकोर्हेर हा
एक उच्च पदावरील नाझी सांख्यिकीतज्ज्ञ असून तो थेट हिमलरला रिपोर्ट करत असे.
हेन्रीच हिमलर आणि अॅडॉल्फ इचमन ही दोन हिटलरची अत्यंत विश्वासू आणि निकट
असणारी माणसे, त्याच्या ज्यूवंश-विच्छेदन कार्यक्रमाची सर्वेसर्वा आणि सूत्रधार होती
आणि हा कार्यक्रम हिटलरचा सगळ्यात महत्त्वाचा आणि अग्रक्रमाचा कार्यक्रम असल्याने
ती दोघे नित्यनेमाने डॉ. रिचर्डशी बोलत असत. या डॉरिचर्डचे अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे
त्याचा ज्युईश वंशाचा आणि त्यांच्या जगभर पसरलेल्या लोकसंख्येचा (डेटा आणि
डेमोग्राफ दोन्ही) असणारा सखोल अभ्यास. हे तीनही पंच कार्ड आयबीएमच्या DEHOMAG
या जर्मन सबसिडरीचे लोगो सन्मानाने मिरवीत असत आणि ही गोष्ट आयबीएमच्या
माहिती तंत्रज्ञान क्षमतेची जाहिरात करत होती हे आयबीएमला पक्के ठाऊक होते आणि
त्यांनी ते तसे घडू दिले.
१९३७ ला जगावर दुसऱ्या महायुद्धाचे काळे ढग जमल्याचे चित्र स्पष्ट होत
असतानाच लोकांना जर्मनांनी ज्यूंचे नृशंस हत्याकांड आरंभल्याची कु णकु ण लागली. त्याच
सुमारास हिटलरने आयबीएमचा अध्यक्ष वॅटसनला थर्ड राईशसाठी असामान्य सेवा के लेला
परदेशी नागरिक असा अत्यंत सन्मानाचा पुरस्कार दिला. हा के वळ त्याच्यासाठी निर्माण
के ला गेला असे म्हटले तरी अतिशयोक्ती होणार नाही. ह्या सन्मानाचे, एक अजोड पदक,
ऑर्डर ऑफ जर्मन इगल असे नामाधिमान आणि छातीवर लावण्यासाठी स्वस्तिकांनी
मढवलेला तारा असे स्वरूप होते. पुढे वॅटसनने जून १९४० ला पॅरिसवर बॉम्बिंग झाल्याने
तिथल्या लोकांचा क्षोभ अनावर झाल्याचे बघून मानभावीपणे ते पदक परत के ले. त्यामुळे
एक झाले, की आयबीएमला लोकांना सांगता आले की आमचा अध्यक्ष वॅटसनने, थर्ड
राईशशी असलेल्या आपल्या जवळिकीचा पुनर्विचार करायचे ठरवले आहे. त्यापाठोपाठ
१० जून १९४१ आयबीएमच्या न्यूयॉर्क कार्यालयातून एक पत्र प्रसिद्ध झाले, ज्यात म्हटले
होते की आयबीएमच्या मुख्यालयानेच आपल्या डच सबसिडरीला, १९४० मध्ये
हॉलंडमधल्या ज्यूंचा शोध घेण्याचे आणि त्यांना तिथून हाकलण्याचे आदेश दिले होते. इथे
गंमत अशी आहे की असल्या नैतिक पडझडीतून, स्वत:ची बाजू मांडण्याच्या अनेक
लटपटी-खटपटी ही कं पनी जेव्हा करत होती तेव्हाच तिकडे त्यांच्या वंशहत्येच्या प्रकल्पाचा
व्याप प्रचंडपणे वाढत होता. वेगवेगळ्या नावाने नवीन सबसिडरिज काढत आयबीएम
कसेबसे कामाची मागणी पूर्ण करत होती. त्याच काळात पोलंडमध्ये वॅटसनची एक
सबसिडरी सुरू झाली. आयबीएमच्या कामाचा परीघ नाझी भस्मासुराच्या युरोपातील
विजयापाठोपाठ मोठा होत गेला. फ्रान्ससकट युरोपातील सर्व देशात हॉलोकॉस्टची कामे
पसरत गेली.
आयबीएमचे छळ छावण्यांचे कोड हा पण एक अगाध प्रकार होता. आयबीएमने
ग्राहकांसाठी, एक खाते काढले. त्याचे नाव ‘हॉलेरीथ डिपार्टमेंट’. हे प्रत्येक छळछावणीत
होते, जिथे पंचकार्डची प्रक्रिया कै द्यांच्या संपलेल्या आणि उर्वरित संख्येशी तपासली जाई.
छळछावण्यांच्या कोडमध्ये आयबीएमने विविध छावण्यांना विशिष्ट क्रमांक दिले होते.
यामुळे एके काळी स्वत:च्या ठोस परिचयाचे जिणे सन्मानाने जगणारी आणि आता विविध
छावण्यात कै दी झालेली ही माणसे, आता के वळ आयबीएमच्या कोणत्यातरी क्रमांकाने
ओळखली जाऊ लागली आणि त्यांची खरी ओळख या पृथ्वीतलावरून कायमची पुसली
गेली. जसे ३ म्हणजे समलिंगी व्यक्ती, ९ म्हणजे समाज-विरोधी, १२ म्हणजे भटक्या. ही
कं पनी इतक्यावरच थांबली नाही तर त्यांचे मृत्यू सुद्धा के वळ क्रमांकांनी ओळखले जातील
अशी व्यवस्था आयबीएमने उभी के ली. क्रमांक ३ म्हणजे नैसर्गिक कारणांनी मृत्यू, ४
म्हणजे मारलेला, ५ म्हणजे आत्महत्या, ६ हा क्रमांक ज्या व्यक्तीसाठी विषारी वायूच्या
चेंबरमध्ये विशिष्ट पद्धत अवलंबवायची त्यांच्यासाठी राखीव ठे वण्यात आला होता.
आयबीएमच्या हुशार अभियंत्यांना प्रत्येक ज्यूंच्या मृत्यूंच्या कारणाचा वेगवेगळा क्रमांक
देणे हे सक्तीचे होते. त्यामुळे या ‘हॉलेरिथ कोड’ पद्धतीत ज्यूंच्या जगण्याला कवडीमोल
तर, मृत्यूला मात्र स्वतंत्र स्थान होते!
 हे नुसते क्लेशकारक नाही तर माणूस म्हणून सगळेच हक्क नाकारणारे आहे, म्हणजे
मृत्यू कोणत्याही कारणाने येऊ शकतो. नैसर्गिकपणे येऊ शकतो अथवा कोणी तुमचे
आयुष्य संपवू शकतो, पण मी आता कोण म्हणून मरतो आहे याचे संचित कोणीही हिरावून
घेत नाही. ‘मी के वळ एक क्रमांक म्हणून मरतो आहे, ज्याच्याशी माझा उभ्या आयुष्यभर
काहीही संबंध नव्हता. माझे जीवन संपते आणि त्याचबरोबर, ज्या परिचयाने मी आजपर्यंत
जगलो, तोही नष्ट होतो आहे’, याचे विदीर्ण करून टाकणारे कसले शल्य, या असंख्य,
निरपराध स्त्री-पुरुषांच्या मनात त्या शेवटच्या क्षणी घर करून राहिले असेल? मी अनामिक
म्हणून मरतो आहे याची आतडे कु रतडणारी बोच, ते कोणालाही सांगू शकले नाही; अगदी
एकमेकांनाही नाही. अजून एक म्हणजे एखादा ज्यू, जर काम करता-करता श्रमाने मेला
असेल तर वेगळा कोड, जर वायूच्या माऱ्याने मेला असेल तर वेगळा, असे क्रमांक दिले
जाऊन मग ते कार्ड छापले जायचे. त्यांची यंत्रे त्या पद्धतीने कॉन्फिगर के ली जायची. यावर
काम करणाऱ्या स्टाफला प्रशिक्षित के लेलं असायचे, पण काहीही करून प्रत्येक छावणीत
ही अत्यंत क्लिष्टपद्धती, दर पंधरा दिवसांनी त्यातल्या त्रुटींसाठी तपासली जायची आणि
कोणतीही चूक होणार नाही याची अतीव दक्षता घेतली जायची. नाझींच्या मृत्यूच्या
असल्या नोंदी, त्यासाठीचे कष्ट त्यांच्या ज्यू बद्दलच्या पराकोटीच्या तिरस्काराची
आपल्याला अस्वस्थ करणारी बोचरी जाणीव करून देतातच पण इतका अमानुष विचार
आयबीएम ही कं पनी करते, स्वेच्छेने हे कं त्राट घेते या पापाचे समर्थन करताच येत नाही.
असल्या क्लिष्ट आणि ज्यातून काय मानवांच्या हिताचे साधले गेले? अशा विफल यंत्रांच्या
पद्धतीसाठी आयबीएमने सातत्याने घेतलेले कष्ट कसे काय गौरवले जाऊ शकतात?
म्हणजे एकीकडे विकृ त नरसंहाराचे हिणकस प्रदर्शन मांडणारे नाझी तर दुसरीकडे
त्यांच्या असल्या कामात साथ देऊन त्यांचा नरसंहार प्रभावी आणि अचूक बनवणारी
आयबीएम, या शतकातल्या मानवजातीसाठी अत्यंत शरमेच्या बाबी आहेत. अशा कं पन्या
चालवणारे नफ्याचे व्यापारी हे एखाद्या नरभक्षक जनावरांच्या पातळीचे आहेत. दुर्दैव
इतके च की ते अजूनही मानाने मिरवत आहेत आणि त्यांच्यासाठी जगभरचे तथाकथित
शिक्षित लोक गुलाम व्हायला आजही धडपडत आहेत. नंतर मिळालेल्या काही
छायाचित्रावरून Dachau च्या ‘हॉलेरिथ बंकर’चे एक प्रातिनिधिक स्वरूप कळते. तिथे
किमान दोन डझन अशी मशीन्स होती. हॉलेरिथची ही छळछावणी काँक्रीटच्या पक्क्या
बांधकामात बसविली होती. प्रत्येक छावणीच्या बांधकामात वरून कितीही बॉम्बफे क
झाली तरी तग धरेल, असा विचार दिसतो. ज्यांना बॉम्बफे कीला दाद न देणाऱ्या नाझी-
बंकर्स बांधकामांची कल्पना आहे त्यांनाच हे कळू शके ल. त्यांच्या सगळ्या महत्त्वाच्या
इमारती आणि जागा असल्या दणकट आणि बुलंद तंत्राने बांधलेल्या होत्या. आजही
त्यातल्या काही इमारतींचे अवशेष आपल्याला हे इतके कसे आणि कशासाठी यांनी उभे
के ले असेल या मनाला छळणाऱ्या प्रश्नांची उकल होऊ देत नाहीत. एके काळी राख
झालेल्या जर्मनीच्या अचाट युद्धक्षमतेने अचंबित व्हावे की त्यांच्या क्रू र कारनाम्यांनी
शरमिंदे व्हावे याचा अस्वस्थ पेच पडत राहतो. या छळछावण्यात ठे वलेली आयबीएमची
सर्व यंत्रे आणि साधने, ही राईशच्या दृष्टीने सगळ्यात मौल्यवान संपत्ती होती. आयबीएमचा
अध्यक्ष वॅटसनने स्वत: जातीने लक्ष्य घालून आपल्या सर्व मशीन्सना हवे ते संरक्षण मिळेल
यासाठी जास्तीच्या आर्थिक रकमेची तरतूद के ली होती. असे खर्च आयबीएमच्या नफ्याचा
काही हिस्सा कमी करत होते. त्यामुळे अशा प्रत्येक खर्चाला वॅटसनची मंजुरी आवश्यक
होती आणि ती त्याने दिलेली आहे. याचे अजून एक कारण, त्याला नाझींकडून मिळणाऱ्या
व्यवसायावर आयबीएमकडून एक टक्का कमिशन मिळत होते.
पण मग आपल्या देशातील एक मोठी कं पनी असले उद्योग करते आहे याचा सुगावा
अमेरिकन सरकारला लागला नाही का? स्वत:च्या प्रतिमेची अनावश्यक काळजी वाहणारा
भंपक रूझवेल्ट असल्या शिरकाणात सामील असणारी अमेरिकन कं पनी या देशाची
प्रतिमा किती खराब करू शके ल याचे काहीच चिंतन करू शकला नाही का? सूत्रधारांनी
आयबीएमला पाठिंबा देणे हे सुद्धा एक ज्यू म्हणून आश्चर्यकारक आहे. पण आयबीएम
सारख्या कं पन्या त्यांच्याच तर पैशावर मोठ्या झाल्या. त्यांना मॉर्गन रॉकफे लरसारख्या
माफियांनी तर जगभर पोचवले. त्याकाळात आयबीएमचे समभाग कोणाकडे किती होते
त्याची माहिती काढली तर हे स्पष्ट होईल. सूत्रधारांच्या संरचनेत अमेरिकन महाकाय
कॉर्पोरेशन्स हा एक अविभाज्य हिस्सा आहे. एखाद्या ऑक्टोपससारखे आहे हे! (ते आपण
‘संरचना’ या भागात बघूच.)
सरकारच्या धोरणांबद्दल बोलायचे तर अमेरिकन सरकारचे हे दोन मेमो त्यांच्यातील
विसंगतीचे दर्शन घडवणारे पुरावे आहेत.
तारीख ३ डिसेंबर १९४१. म्हणजे पर्ल हार्बरवरच्या हल्ल्याअगोदर के वळ चार
दिवसांपूर्वीचा. यावेळी नाझींची युरोपात नरसंहार के ल्याबद्दल अगदी उघड नालस्ती होते
आहे १९४१ च्या याचदिवशी आयबीएमचा वरिष्ठ अॅटर्नी हॅरीसन अमेरिकन परराष्ट्र
खात्यात गेला आणि कं पनीच्या हिटलरशी असणाऱ्या घट्ट साटेलोट्यांबद्दल आपली हिचक
व्यक्त के ली. परराष्ट्र खात्याच्या मेमोत अशी नोंद आहे की या बेट्याला असे वाटतेय की
त्याच्या कं पनीला कधीतरी जर्मनीशी सहकार्य के ल्याबद्दल दोष दिला जाईल
दुसरा मेमो हा न्याय खात्याचा आयबीएमने शत्रूशी व्यवसाय के ल्याबद्दल फे डरल
ब्युरोकडून के लेल्या तपासासंबंधात आहे. आर्थिक युद्ध खात्याचा तपास प्रमुख हॉर्वड जे.
कार्टरने हा मेमो तयार के ला ज्यात आयबीएमचे हिटलरशी असणारे व्यवसाय संबंध
याबद्दल लिहिले आहे. कार्टर लिहितो हिटलरने आपल्या आर्थिक युद्धाने अमेरिके ला जे
के ले तेच आपल्या एका कं पनीने के ले आहे. म्हणजेच आयबीएम आणि नाझीत फारसा
फरक नाही. शेवटी कार्टर लिहितो, ‘‘एका आंतरराष्ट्रीय राक्षसाने जागतिक नागरिकत्व
धोक्यात आणले आहे.’’
 वॉटसन आणि त्याच्या कं पनीने नरसंहार घडवण्यात अत्यंत मोलाची भूमिका
बजावली हे आपण विसरता काम नये. ते त्यांचे अपराधित्व आहे. नरसंहाराचे जे करार
आहेत त्याच्या, आर्टिकल २ मध्ये नरसंहाराची व्याख्या करताना म्हटले आहे, ‘‘कोणतीही
जमात, जात, धर्म, समाज संपूर्ण अथवा अंशत: नष्ट करण्याच्या हेतूने के लेले कृ त्य.
आर्टिकल ३ म्हणते, त्याला शिक्षा ही दिलीच पाहिजे मग ते कोणीही असोत
राज्यकर्ते, घटनेचे निर्माते, सार्वजनिक व्यवस्थेतील अधिकारी अथवा व्यक्ती सगळ्यांना
शिक्षा अपरिहार्य असली पाहिजे.
आयबीएम आणि तिचा अध्यक्ष वॉटसन यांनी कोणत्याही मापदंड लावले तरी
नरसंहार के ला आहे.हा विषय विरोधाभासाचा अथवा राष्ट्रीय समाजवादाचा नाही. हे सगळे
के वळ अमर्याद पैशाचे गणित आहे आणि व्यवसाय हे त्यांचे आडनाव आहे.
अमेरिकन सरकारला ह्याबद्दल संपूर्ण माहिती होती. आयबीएम आणि हिटलरचे बारा
वर्षांचे साटेलोटे हे काही गुपित नव्हतेच मुळी.
आयबीएमच्या हिटलर बरोबरच्या बारा वर्षांच्या या संयुक्त भागीदारी प्रकल्पाची फार
रोचक माहिती एडवर्ड आपल्या पुस्तकात देतो. हे पुस्तक फे ब्रुवारी २००१ साली, म्हणजे
अजून एक भयानक कृ ष्ण कारस्थान (९/११) घडण्याआधी के वळ सात महिने, एकाच
वेळी चाळीस देशात प्रसिद्ध झाले. त्यासाठी एडवर्डने सात देशातील किमान २०,०००
कागदपत्रे धुंडाळली. आजपर्यंत म्हणजे गेल्या सतरा वर्षात आयबीएमने यातले काहीही
नाकारलेले नाही. माध्यमे आणि अनेक सामाजिक संस्थांनी विचारलेल्या अनेक प्रश्नांवर
आयबीएम के वळ शांत राहिलीय.
●●●
 प्रकरण चौदा : महासत्ता अमेरिके चे
दरवेशी आणि त्यांचे विलक्षण खेळ
जुन्या वसाहतवादी राजवटी अनेक दशके वसाहतींचे वेड जोपासत होत्याच, पण
नव्याने आलेल्या अमेरिके ला मात्र जगातल्या सर्वात जुन्या रशियन वसाहतवादाशी जुळवून
घ्यायचे नव्हतेच. दुसऱ्या महायुद्धादरम्यान जसजसा रशियन धाक वाढतो आहे असे
अमेरिके च्या लक्षात आले तसे जपानवर अणुबॉम्ब टाकू न अमेरिके ने दोन गोष्टी साध्य
के ल्या. एक जपान शरणागत झाला आणि दुसरे म्हणजे रशिया तातडीने चर्चेच्या टेबलावर
आला. सूत्रधारांना आशियात आपले पाऊल रुजवायचे होते कारण जगातील दोन तृतीयांश
लोकसंख्या आशियात होती आणि ती तुलनेने अत्यल्प क्रयशक्ती असणारी होते. ब्रिटनच्या
खिळखिळे झालेल्या साम्राज्याचे वसाहतीवर असणारे पाश आता विकल झाले होते. चीन,
भारतासारख्या देशांना आताच जर या परीघावर आणले नाही तर ते कोणत्या मार्गाने
जातील हे सांगता येणार नव्हते म्हणून आशियावर बारीक लक्ष ठे वता येईल असे अमेरिके चे
म्हणजे पर्यायाने सूत्रधारांचे स्थान तिथे बळकट करणे जरुरी होते. या अनुषंगाने, अमेरिकन
अध्यक्ष रूझवेल्टने महायुद्धाच्या जखमा ओल्या असतानाच रशियाच्या स्टालिनशी एक
डील के ले, ते होते कोरियाच्या विभागणीचे. कोरियाचे दोन्ही भाग उत्तर आणि दक्षिण अशा
प्रकारे दोन महासत्तांच्या कडेवर बसवून असहाय्य के ले गेले. यामागे दक्षिण आशियाच्या
भूभागावर नियंत्रण आणायचे गणित होते हे कळायला पुढे अनेक वर्षे जावी लागली.
दुसऱ्या शतकातला अलेक्झांडर काळातला प्लोटीनस नावाचा तत्ववेत्ता म्हणतो,
‘‘प्रत्येक उत्क्रांती ही घुसखोरीला जन्म देते.’’
फ्रे च १९४६ पासून इंडो-चायना प्रदेशातील कम्युनिस्ट राजवटीविरुद्ध लढत होते. युद्ध
निर्णायक होईना. १९५४ साली फ्रें च जनरल नावारेने सैन्याचे नेतृत्व हाती घेतले. पण त्याला
फ्रांसपेक्षा जास्त पाठिंबा दिला तो अमेरिके च्या परराष्ट्र मंत्र्याने. त्याचे नाव जॉन एफ
ड्यूलस. दोघात खलबते झाली आणि डेन-बेन फु (Dien Bien Phu) वर १३ मार्च १९५४ रोजी
निकराचा हल्ला चढविला गेला, पण गनिमी काव्याने लढत, व्हिएतनामी बंडखोरांनी
फ्रें चांची त्रेधातिरिपीट उडविली. के वळ सात आठवडे आणि तीन दिवसात डेन-बेन फु ला
येथे फ्रें चांचा दारूण पराभव झाला. खडबडून जागे होत, अमेरिके ने तातडीने या युद्धाच्या
परिणामात दखल दिली. हा प्रदेश अमेरिके च्या रडारवर आला तो तेव्हापासून. पुढे मग
सूत्रधारांच्या तालावर नाचणाऱ्या अमेरिकन कार्पोरेट जगताने बक्कळ पैसा उभा के ला.
के वळ लष्करी सल्लागाराच्या भूमिके त असणारी अमेरिका या युद्धात स्वतः पडली आणि
पुढे व्हिएतनाम युद्धाचा इतिहास सर्वज्ञात आहे. या घटनेचा जगातल्या सामाजिक
-राजकीय अवकाशावर कसा परिणाम झाला पाहा. या अकारण छेडलेल्या युद्धाने पुढे
दशकभर दक्षिण आशिया हा अमेरिकन लष्कराचा कुं टणखाना झाला. हे युद्ध अमेरिके च्या
सिक्रे ट सर्विसच्या नेतृत्वाखाली लढले गेले. एकीकडे अमेरिकन लष्कर व्हिएतनामी
बंडखोरांशी लढत होते आणि सीआयए मात्र दक्षिण आशियाची भूमी, अंमली पदार्थांच्या
तस्करीने पोखरून टाकीत होते. एखादा बाणच जणू लक्ष्य असावे म्हणून सोडला जावा,
तसे लोकशाहीच्या नावाखाली संघटित गुन्हेगारीची लागण, दक्षिण आशियात या युद्धाच्या
निमित्ताने के ली गेली. इथून आशियाचा नकाशा सांस्कृ तिकदृष्ट्या विस्कळीत व्हायला जी
सुरुवात झाली, त्याचे विकल झालेले तुकडे अजूनही जुळून येत नाहीयेत. तब्बल वीस
वर्षांच्या अमेरिकन लष्कराच्या आशियातील अस्तित्वामुळे दक्षिण आशिया हा प्रदेश,
हेरोईन आणि अफू च्या अमेरिके तल्या बाजारपेठे चा ७० टक्के इतका वाटा उचलणारा
पुरवठादार बनला. शस्त्रे आणि अमली पदार्थ अशा पद्धतीने हातात हात घालून
एकमेकांच्या मदतीला धावून येत असतात हे सुद्धा जगाने पहिले. म्हणून सतत आठ वर्षे
अफगाणिस्तानवर बॉम्बिंग होऊन सुद्धा तिथले एक टक्काही अफू चे पीक नष्ट कसे होत
नाही याचे उत्तर या शस्त्र-नशेच्या यशस्वी समीकरणात दडलेले आहे.
इथे अजून एक गोष्ट सांगायचा मोह होतो, तो म्हणजे याच सूत्रधारांनी एकोणविसाव्या
शतकात ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कं पनीद्वारे चीनची बाजारपेठ, भारतात पिकणाऱ्या अंमली
पदार्थांसाठी वापरली आणि अमेरिकन सरकारला हाताशी धरून एक खोटे युद्ध सुरू
ठे वले. दक्षिण आशियातल्या ड्रग उत्पादनाला एका बाजूला लष्करी संरक्षण देत, दुसरीकडे
अमेरिकन लोकांशी झोंबी करण्यात त्या अंमली पदार्थांचा वापर के ला. या दोन्ही
काळातील धोरणांचे परिणाम लोकांनी भोगले आणि काही मुठभर लोकांनी मात्र यातून
खोऱ्याने पैसा कमविला. अमेरिकन किंवा ब्रिटिश सरकारांच्या परवानगी, पाठिंब्याशिवाय
हे शक्य नव्हते हेही खरे!
इस्त्रायली गुप्तचर संस्था ‘मोसाद’ हेच तंत्र लेबनॉनमध्ये जेव्हा वापरते तेव्हा म्हणूनच
त्याचे आश्चर्य वाटत नाही. रॉबर्ट फिस्क नावाचा पत्रकार ११ डिसेंबर २००२ च्या
‘इंडिपेंडंट’मध्ये लिहितो, ‘‘मोसादने आरंभलेला अंमली पदार्थांच्या तस्करीला असणारा
स्थानिकांचा विरोध हे हिज्बोल्ला अतिरेक्यांच्या हल्ल्यामागचे सगळ्यात मोठे कारण
आहे.’’
गेल्या शतकातला सगळ्यात मोठा धोका कु ठला असेल तर कम्युनिझम आणि
कॅ पिटलिझम हे हातात हात घालून वावरताना दिसतात. या युतीचे पहिले टेस्ट ग्राउंड पुन्हा
चीनच आहे. जो देश आपल्या शेअर बाजारातील किंमती नियंत्रणाखाली ठे वतो आणि
स्वतःचे चलनमूल्य वाढू देत नाही. तो जागतिकीकरणाच्या गाडीचे इंजिन म्हणून गौरविला
जातो हे गौडबंगाल आकलनापलीकडले आहे किंवा हा फु गा कोणालातरी फु गवता येईल
तितका फु गवतो आहे आणि एक दिवस तो फु टून पुन्हा नवीन जगाची मांडणी जोर धरेल
असे भाकित करण्यास जागा आहे. असो.
दुसरे महायुद्ध संपले तेव्हा काय चित्र होते? तर रॉकफे लर आणि मॉर्गन एकत्र
येऊनही त्यांना फार काहीं आर्थिक हालचाली करत आल्या नाहीत. दक्षिण राज्यातील
टेक्सास, फ्लोरिडा आणि दक्षिण कॅ लिफोर्नियामधील राजकारणात उतरू इच्छिणाऱ्या
काऊबॉईजनी, पूर्व अमेरिके तील या आर्थिक मुखंडांविरुद्ध एक अघोषित स्पर्धा सुरू के ली.
ती होती राजकीय साठमारीची. या दोघांनाही मात्र शीतयुद्ध हवे होते. हे टेक्सन काऊबॉईज
कडवे राष्ट्रवादी आणि युरोपात काय आहे, याच्याशी काहीही देणेघेणे नसणारे होते. हे
राष्ट्रवादी आपले पाहण्याच्या विचाराने भारलेले असल्याने, रॉकफे लरच्या ताब्यात
असणाऱ्या चेस मॅनहटन बँक आणि वॉलस्ट्रीटवरील इतर बँकांनी, तिसऱ्या जगाला तसेच
कम्युनिस्टांना दिलेली कर्जे ही अमेरिकन करदात्यांच्या जिवावर उठली आहेत, त्यामुळे
त्यांना कोणत्याही परिस्थितीत बेलआउट देऊ नये अशा ठाम मताचे होते.
यावेळी अमेरिके तील राजकीय पक्ष कु ठला आहे, यापेक्षा कोणाचे आर्थिक आणि
बँकिंग लागेबांधे आहेत, याला फार महत्त्व होते. हेन्री किसिंजर आणि जॉन मॅक्लोय ही
रॉकफे लरची माणसे परदेशी धोरण आणि आर्थिक सत्ता आपल्या ताब्यात ठे वून होती.
डेव्हिड रॉकफे लर आणि किसिंजरने मुत्सद्दीपणे, जिमी कार्टरला इराणच्या शहाबरोबर
संधान बांधायला भाग पाडले ज्याचे पुढे अपमानास्पद अशा अमेरिकन नागरिक ओलीस
प्रकरणासारखे परिणाम झाले.
युरोपात झालेल्या महायुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर, चेस मॅनहटन बँके चा अध्यक्ष डेविड
रॉकफे लर अजून एका घटनाबाह्य अशा सत्ताकें द्राच्या मांडणीत गुंतला होता. ‘कौन्सिल
ऑफ फॉरिन रिलेशन’ आणि रॉकफे लर फाउंडेशनकडून आर्थिक रसद घेऊन त्याने
वाशिंग्टनला एका त्रिपक्षीय आयोगाची (ट्राय-लॅटरल कमिशन) स्थापन के ली. त्याचे काम
काय होते पाहा. अमेरिकन सरकारचे धोरण काय असावे यावर मंथन करणे. याला ‘स्कू ल
ऑफ स्टेटसमन’ असेही म्हटले जाऊ लागले. या घटनाबाह्य सत्ताकें द्राच्या लोकांनी
सदोदित अमेरिकन सरकारातील मोक्याच्या जागी राहात वेगवेगळ्या घटनांच्या मागे
आपली ताकद उभी के ली. यात जी माणसे होती, ती वेगवेगळ्या कं पन्यांचे प्रमुख, परराष्ट्र
धोरणाचे भाष्यकार, राजकीय नेते, अमेरिका, पश्चिम युरोप आणि जपानची आर्थिक आणि
परराष्ट्र धोरणांची मांडणी करणारे लोक. इथे एक गोष्ट लक्षात अशी घ्यायला हवी की अशा
प्रकारे दबावगट स्थापन करून त्याचे सरकारच्या परराष्ट्र धोरणावर प्रभाव पाडणारे गट
नेहमीच त्या देशाला स्वतःच्या फायद्यासाठी वेगळ्या उद्दिष्टांकडे घेऊन जातात. अमेरिके च्या
एकं दरच परराष्ट्र धोरणात जे कमालीचे बदल आढळतात किंवा अनाकलनीय असे विविध,
परस्परविरोधी प्रवाह दिसतात, त्याचे उगमस्थान अशा घटनाबाह्य सत्ता कें द्राच्या चिरेबंदी
बांधकामात आहे इतके लक्षात ठे वले तरी पुरे! दुसऱ्या महायुद्धानंतर अमेरिके च्या परराष्ट्र
धोरणांवर प्रभाव पडणारी आणि सर्व अध्यक्षांच्या आवडती अशी व्यक्ती कोणी असेल तर
तो होता जॉन. जे. मॅक्लोय. दुसऱ्या महायुद्धात या जॉनने अक्षरशः अमेरिकन युद्धखाते
चालविले असे म्हटले तरी चालेल. या माणसाने अनेक निर्णय स्वतःच्या बळावर घेतले
आणि त्याची अंमलबजावणी अध्यक्षांकडून बिनबोभाट करून घेतली. मॉर्गनच्या लॉयर
स्टीमसचा शिष्य असलेला जॉन, मॉर्गनच्या वर्तुळात सहज वावरत होताच पण दुसऱ्या
महायुद्धाच्या शेवटी जसे मॉर्गन साम्राज्य अस्ताचलास जाऊ लागले तसे याने शिताफीने
रॉकफे लर वर्तुळात महत्त्वाचे स्थान मिळविले. वॉलस्ट्रीटच्या एक कॉर्पोरेट लॉ-फर्ममध्ये तो
घुसला, जी रॉकफे लर आणि त्याच्या चेस बँके ला कायदेशीर सल्लागार म्हणून सर्व्हिस देत
होती. हा नंतर चेस बँके चा अध्यक्ष झाला. रॉकफे लर फौंडेशननचा संचालक झाला आणि
मग त्या ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चा १९५३ ते १९७० इतका प्रदीर्घ काळ अध्यक्ष
झाला.
ज्यावेळी ट्रुमन अमेरिके चा अध्यक्ष झाला तेव्हा हा जॉन मक्लोय नावाचा चलाख,
चक्क वर्ल्ड बँके चा अध्यक्ष होता आणि तिथून पुन्हा अमेरिकन प्रशासनात शिरत, तो
अमेरिके चा जर्मनीतला राजदूत बनला. हा जॉन के नेडीचा पण विशेष सल्लागार होता
आणि त्याचे खाते होते निःशस्त्रीकरणाचे. के नेडीच्या क्युबा संघर्षाच्या एका समितीचा तो
प्रमुख होता. ह्याचे अजून एक योगदान जग विसरूच शकणार नाही ते म्हणजे, यानेच
प्राध्यापक हेन्री किसिंजर या अत्यंत पाताळयंत्री आणि कु टिल माणसाचा शोध लावला
आणि त्याला रॉकफे लर समूहात आणला. याला त्यामुळे ‘मिस्टर एस्टॅब्लिशमेंट’ असेही
गंमतीने म्हटले जायचे. दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या अमेरिकन परराष्ट्र धोरणांवर बँकर्सचे
किती दाट सावट पडले होते, याची अनेक उदाहरणे आहेत. जॉन मक्लोयचा ग्राफ हे
त्यातले सर्वाधिक ठळक उदाहरण.
दुसऱ्या महायुद्धानंतर सूत्रधारांनी नवीन जगाची मांडणी करताना जशा युनायटेड
नेशन्स, वर्ल्ड बँक, आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी अशा आपल्या फायद्याच्या संस्थांची उभारणी
के ली. त्यांचा चेहरा मुद्दामच ‘बहुजन हिताय बहुजन सुखाय’ असा ठे वला तरी त्यांचे सारे
लगाम आपल्याच हाती राहतील याची पुरेपूर काळजी घेतली. पहिल्या आणि दुसऱ्या
महायुद्धाच्या दरम्यानच्या कालखंडात अमेरिके चे जगातील वर्चस्व निर्विवादपणे प्रस्थापित
झाले होते. त्यांच्या दूरदर्शी खलबतांनी मग आपले सारे लक्ष जगाबरोबर अमेरिकन
प्रशासनावर मांड ठोकण्यात कें द्रित के ले. यासाठी त्यांनी सारे मार्ग वापरले. त्यांनी अनेक
अमेरिकन अध्यक्षांना बसवले, हलवणे शक्य झाले नाही तिथे नामशेषही के ले. १९४५ ते
२००० अशा पंचावन्न वर्षांच्या या पाच दशकात त्यांनी अमेरिकन लोकशाही, प्रशासन
आणि सार्वभौमत्वाला आपले तैनाती माकड बनवून टाकले. आपल्या ताब्यातील बँका,
अर्थसंस्था आणि आंतरराष्ट्रीय संघटित आर्थिक शक्ती यांचा सुरेख मिलाप करत त्यांनी हवे
ते हवे तेव्हा साध्य करून घेतले. अमेरिकन सामान्य नागरिक बदलाची वाट पाहत राहिला.
अमेरिकन सैन्य विविध सीमांवर दुसऱ्या देशांसाठी तिसऱ्या जमातीसोबत प्राणपणाने लढत
आपले आयुष्य गहाण ठे वत राहिले. या दरवेशांनी अमेरिके च्या राष्ट्र म्हणून असणाऱ्या
अस्तित्वाचा आणि अमेरिकन समाजजीवनाचा कसा खुळखुळा के ला याचा वेध अंतर्मुख
करणारा आहे आणि उद्या प्रबळ होणाऱ्या दुसऱ्या कोणत्याही राष्ट्राला ‘सावध ऐका पुढल्या
हाका’ अशी जाणीव करून देणारा आहे. सूत्रधारांनी बरोबर ओळखले होते की अमेरिकन
प्रशासन ताब्यात ठे वणे म्हणजे मुळांना पाणी घालण्यासारखे आहे. फांद्या म्हणजे जगातील
इतर राष्ट्रे, त्यांना पोसणारे मूळ मजबूत असेल तर फांद्या हव्या तशा छाटता-वाढवता
येतील. तर बघूया ‘हेन्री ट्रुमन ते डोनाल्ड ट्रंप’ या अमेरिकन अध्यक्षांच्या प्रवाहपतित अशा
दीर्घ कालखंडाचा आढावा-
दुसऱ्या महायुद्धानंतरचा पहिला अध्यक्ष होता हेन्री ट्रुमन (१९४५-१९५३) अध्यक्ष
ट्रुमनचा पहिला संरक्षण सचिव जेम्स व्ही फॉरेस्टल (James V. Forrestal) हा मुळचा गुंतवणूक
बँकिंग क्षेत्रातल्या डीलोन रीड आणि कं पनीचा (Dillon, Read Co.) अध्यक्ष आणि
रॉकफे लरचा अत्यंत विश्वासू माणूस. दुसरा संरक्षण सचिव रॉबर्ट ए लोव्हेट (Robert A.
Lovett) हा तर त्या पदावर असतानाच रॉकफे लरच्या फौंडेशनचा विश्वस्त होता. विमान
दलाचा सचिव थॉमस के . फिन्लेटर (Thomas K. Finletter) हा वॉलस्ट्रीटवरचा एक मोठा लॉयर
आणि त्या कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चा बोर्ड सदस्य. ट्रुमनच्या प्रशासनातील रशिया,
ब्रिटन यांचे राजदूत आणि वाणिज्य सचिव ही सर्व माणसे गर्भश्रीमंत असल्याने सगळे डाव
के वळ पैशाने खेळणारी होती. ब्रिटनचा राजदूत लेविस डब्ल्यू. डग्लस (Lewis W. Douglas) हा
त्या जॉन मॅक्लोयचा मेव्हणा, हा सुद्धा ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चा बोर्ड सदस्य
आणि रॉकफे लर फौंडेशनचा विश्वस्त. अध्यक्ष हॅरी ट्रुमनला शीतयुद्ध काळातील रचना
करण्यास सर्व मदत करणारा पॉल एच. नित्झे (Paul H. Nitze) हा रॉकफे लरचा निकटवर्तीय
आणि डीलोन रीड आणि कं पनीचा उपाध्यक्ष. ट्रुमनने कोरियन युद्ध सुरू करताना देशांतर्गत
अर्थव्यवस्थेसाठी एक स्वतंत्र खाते सुरू के ले होते. त्याची जबाबदारी ज्यावर त्याने टाकली
तो चार्ल्स इ विल्सन (Charles E. Wilson) याला इलेक्ट्रिक चार्ली असे नाव होते कारण तो
मॉर्गनच्या जनरल इलेक्ट्रिक (GE) कं पनीचा अध्यक्ष होता. त्याचा सहाय्यक होता, सिडने जे
वेईनबर्ग (Sidney J. Weinberg) हा गोल्डमन सॅचचा बोर्ड सदस्य आणि दुसरा लुईस डी क्ले
(Lucius D. Clay) हा लेहमन ब्रदर्सचा संचालक.
ट्रुमननंतरचा अमेरिकन अध्यक्ष डी. आयसेनहॉवर (कालावधी १९५३ ते १९६१) याची
गोष्ट आणखीच वेगळी आहे. हा माणूस खरे तर कोलंबिया विद्यापीठाचा अध्यक्ष. त्याला
अध्यक्षपदासाठी तयार करण्याचा विडा उचलण्यात आला. त्याची खलबते करण्यासाठी
एक मेजवानी ठे वण्यात आली. त्यात मॉर्गन आणि रॉकफे लरच्या उच्च वर्तुळातील अनेक
महाभाग उपस्थित होते. रॉकफे लरच्या स्टँडर्ड ऑईल कं पनीचा अध्यक्ष, अमेरिके तली सहा
बड्या ऑईल कं पन्याचे अध्यक्ष आणि जे.पी. मॉर्गन (ज्युनिअर) हे उपस्थित होते. ह्या
मसलतीच्या मेजवानीचे यजमानपद होते ते डीलोन रीड अॅन्ड कं पनीकडे. तिचा संस्थापक
क्लॅरेन्स डीलोन जातीने हे महत्त्वाचे कार्य सांभाळत होता. या पार्टीच्या उपस्थितांकडे एक
नजर टाका. जे. पी. मॉर्गन बोर्ड आणि ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चा चेअरमन रसेल
बी. लेफिंगवेल, कु न्ह-लोएबच्या गुंतवणुक-बँकिंग फर्मचा भागीदार जॉन एम स्चीफ, चेस
मनहटन बँके चा संचालक आणि अर्थपुरवठा करणारा जेरेमिया मिल्बॅक आणि खुद्द जॉन
डी रॉकफे लर ज्युनिअर. (Russell B. Leffingwell, chairman of the board of both J.P. Morgan Co.
and the CFR (before McCloy); John M. Schiff, a senior partner of the investment-banking house of
Kuhn, Loeb Co.; the financier Jeremiah Milbank, a director of the Chase Manhattan Bank; and John
D. Rockefeller, Jr).हे सर्व राजकारणातले साटेलोटे करणारे मध्यस्थ. अध्यक्ष होण्याआधी
आयसेन हॉवरला एका अभ्यास गटामार्फ त ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’च्या कार्याचा
परिचय करून देण्यात आला. मग या ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’ अंतर्गत एक नवीन
गट निर्माण करण्यात आला. त्याचे नाव अमेरिकन असेंब्ली. त्याचा एकमेव उद्देश होता, डी.
आयसेन हॉवरला अध्यक्षपदासाठी तयार करणे आणि त्याचे नाव त्या पदासाठी
सगळीकडून घेतले जाईल, असे पाहणे. या ‘सिटीझन फॉर आयसेनहॉवर’ समितीचा नेता
आणि नंतर ज्याला आयसेनहॉवरने अमेरिके चा ब्रिटनमधला राजदूत म्हणून धाडले असा
जॉन हे. व्हिटनी (John Hay Whitney) हा सत्तरच्या दशकातल्या पहिल्या दहा धनाढ्य
माणसांपैकी होता. याचा चुलतआजा म्हणजे सिनियर जॉन डी. रॉकफे लरच्या स्टँडर्ड
ऑईल कं पनीचा संस्थापक भागीदार, ऑलिव्हर एच. पेन. (Oliver H. Payne) या व्हिटनची
स्वतःची, ‘जे. एच. व्हिटनी आणि कं पनी’ नावाची फर्म होती. अध्यक्ष रूझवेल्टच्या नंतर
आणि आयसेन हॉवरच्या आधी अध्यक्ष असणाऱ्या हॅरीट्रुमनने जेव्हा कोरियन युद्धाची
मांडणी के ली, तेव्हा एका तात्पुरते संरक्षण कार्यालय उघडले होते, त्याचा संचालक होता,
चार्ल्स विल्सन. हा आधी मॉर्गनच्या जनरल इलेक्ट्रिकचा अध्यक्ष होता. त्याचा आणखी एक
सिडनी वेइंबर्ग नावाचा, आतल्या गाठीचा पण सक्षम असा मदतनीस होता सिडनी. हा
गोल्डमन सॅक्सचा भागीदार होता आणि दुसरा लुसिअस क्ले, जो लेहमन ब्रदर्सचा
संचालक. अध्यक्ष ट्रुमनच्या काळात ज्याने अमेरिके ची जपानशी करार करून दिला होता,
तो परराष्ट्र सचिव म्हणजे जॉन फॉस्टर ड्यूलेस (John Foster Dulles) हा जॉननंतर आयसेन
हॉवरच्या काळात अमेरिके च्या परराष्ट्र धोरणाचा सर्वेसर्वा बनला. हा माणूस मुळात,
वॉलस्ट्रीटवरच्या सुलिव्हान आणि क्रॉमवेल (Sullivan Cromwell) या लॉ-फर्मचा भागीदार,
जी रॉकफे लरच्या ऑईल कं पनीचीसुद्धा कायदेशीर सल्लागार होती. याशिवाय हा
रॉकफे लर फौंडेशनचा तब्बल पंधरा वर्षे बोर्ड सदस्य होता आणि त्याच्याच हातात
अमेरिके च्या परराष्ट्र धोरणाचे सुकाणू दिले गेले, याचा नीट विचार करा. याचे अजून एक
खाजगी नाते आहे. ते म्हणजे हा माणूस जॉन डी. रॉकफे लरच्या (ज्युनियर) चुलत
बहिणीचा नवरा. आयसेनहॉवरच्या काळात जॉन फॉस्टर ड्यूलेसचा भाऊ, अॅलेन वेल्स
ड्यूलेस (Allen Welsh Dulles) सीआयए या अमेरिके च्या गुप्तचर संघटनेचा प्रमुख होता आणि
सुलिव्हान आणि क्रॉमवेल या कं पनीत भागीदारही होता. हा अॅलेन वेल्स ड्यूलेससुद्धा त्या
‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चा एक विश्वस्त आणि १९४७ ते १९५३ या काळातला
अध्यक्ष. त्याची बहीण इलिनॉर लंसिंग ड्यूलेस अमेरिके च्या परराष्ट्रखात्यात, अमेरिके साठी
जवळपास दशकभर जर्मनीचा कारभार बघायची. स्वतःच्या प्रशासनातील रॉकफे लरच्या
इतक्या खोल आणि विस्तृत संबंधाचा, कु ठे तरी समतोल साधण्यासाठी मग अध्यक्ष
आयसेनहॉवरने, स्वतःचा संरक्षण सचिव नेमताना मग, जे. पी. मॉर्गनच्या तीन माणसांना
संधी दिली.त्यातला एक जनरल मोटर्सचा अध्यक्ष आणि जे. पी. मॉर्गनच्या बोर्डचा सदस्य
चार्ल्स बी विल्सन (Charles B. Wilson) हा इंजिन चार्ली, दुसरा प्रॉक्टर आणि गॅम्बलचा
अध्यक्ष, नील एच. मॅके इलरॉय (Neil H. McElroy) आणि तिसरा म्हणजे, अमेरिकन नौदलाचा
आधी उपसचिव आणि मग सचिव झालेला, थॉमस एस. गेट्स. (Thomas S. Gates)
आयसेनहॉवरच्या काळात, १९५१ मध्ये इराणमध्ये मोहम्मद मोसाडेद या लोकनेत्याचे
सरकार आले आणि त्याने इराणच्या हितासाठी ब्रिटिशांच्या मालकीच्या अँग्लो-इराणियन
तेल कं पनीचे राष्ट्रीयीकरण करायचे ठरविले. हे कळताच सूत्रधारांनी आपले बोटे हलवली.
त्याबरोबर, नवीनच सत्तेवर आलेले आयसेनहॉवर प्रशासन सरसावले. तातडीने वर नमूद
के लेला, सीआयएचा संचालक अॅलन डब्ल्यू. ड्यूलेस या मोहम्मदच्या राजवटीला उलथून
टाकण्याची योजना बनवायला स्वित्झर्लंडला गेला. तिथे त्याने ब्रिटिश गुप्तचर संघटना एम
सोळा (M16) बरोबर अनेक खटपटी करत, इराणी बंडखोरांना तयार करायला आणि हवा
तसा पैसा पुरवायला सुरुवात के ली. १९५३ मध्ये एक उठाव झाला आणि मोहम्मदला
तुरुं गात डांबण्यात आले. इराणच्या शहाला पुन्हा सत्तेत आणायच्या हालचाली सुरू
झाल्या. एका दीर्घ वाटाघाटींना सुरुवात झाली आणि मग पुन्हा अँग्लो-इराणीयन कं पनीला
पूर्ववत खाजगी दर्जा बहाल करण्यात आला. हे करताना सूत्रधारांनी एक अत्यंत धूर्त बदल
के ला, तो म्हणजे त्या कं पनीचे भागभांडवल के वळ चाळीस टक्क्यांवर आणले आणि
उरलेले साठ टक्के स्वतःच्या गोतावळ्यातील अमेरिकन तेल समूहाला वाटले. (ज्यात न्यू
जर्सीची स्टँडर्ड ऑईल, तिचीच ऑफसेट कं पनी सोकोनी व्हॅक्युम आणि नवीन काढलेली
मोबिल (म्हणजे स्टँडर्ड ऑईल कॅ लिफोर्निया) गल्फ ऑईल आणि टेक्सॅको या कं पन्या
होत्या.)
आर्थिक हित, त्यातून राजकारण आणि त्यातून पुन्हा आर्थिक हित याचे एक व्यामिश्र
चित्र नेहमीच या आर्थिक सूत्रधारांच्या फायद्याचे ठरत आले आहे. इराणमधील युवकांना
भडकावूनसुद्धा मोहम्मद सत्तेला चिकटून राहिला असता तर इराणवरच्या हल्ल्याची
योजना तयार होती. के र्मीट रूझवेल्ट हा सीआयएचा हस्तक इराणच्या सगळ्या
ऑपरेशनची सूत्रे हलवत रॉकफे लरच्या, मध्यपूर्वेतल्या हिताची काळजी वाहत होता.
सत्तापालट झाल्यावर त्याला गल्फ ऑइल कॉर्पोरेशनचे उपाध्यक्षपद बहाल करण्यात येऊन
या घातक कामाची बक्षिसी देण्यात आली.
इराणच्या या यशस्वी उद्योगानंतर आयसेनहॉवर प्रशासनाचे लक्ष्य, आता ग्वाटेमाला
बेकडे वळले. त्याचे कारण तसेच होते. ग्वाटेमालात डाव्या विचारसरणीच्या जेकब
आर्बेंझच्या स्वतंत्र राजवटीने, देशातल्या २,३४,००० हेक्टर जमिनीचे राष्ट्रीयीकरण के ले.ही
जमीन तेव्हा अमेरिकन युनायटेड फ्रू ट कं पनीकडे होती. ही कं पनी अमेरिके त येणाऱ्या
एकू ण के ळ्यांपैकी साठ टक्के के ळी आयात करत असे. जेकब आर्बेंझ धाडसी वीर, तो
एवढ्यावर थांबला नाही, तर त्याने याच कं पनीची अजून १,७३,००० हेक्टर जमीन, जी
कॅ रेबियन किनाऱ्याला लागून होती, ती सुद्धा सरकारच्या ताब्यात घेण्याची घोषणा के ली.
त्याची मनधरणी करायचे. सगळे उपाय थकल्यावर, १९५३ च्या अखेरीस
आयसेनहॉवरने सीआयएला तिथे आर्बेंझविरुद्ध उठाव पेरण्याची अनुमती दिली. तिथल्या
ऑपरेशनचा प्रमुख नेमला गेला. वॉलस्ट्रीटचा कार्पोरेट लॉयर आणि सीआयएचा फ्रँ क
विस्नर (Frank Wisne) . फ्रँ कने मग ग्वाटेमालात घुसखोरीला सुरुवात के ली. अत्यंत कु टिल
अशा कारवाया आणि अमाप बळाचा वापर करीत त्याने जेकब आर्बेंझची राजवट उलथून
टाकली आणि तिथे एका लष्करी राजवटीची स्थापन के ली. सरकार बदलल्यावर लगेच,
जेकब आर्बेंझचा जमीन कायदा मोडीत निघाला आणि युनायटेड फ्रु ट्स कं पनीला ही
जमीन परत मिळाली. वर उल्लेखिलेल्या अॅलन ड्यूलेसचे या युनायटेड फ्रु ट्सशी आर्थिक
लागेबांधे होतेच तसेच, ग्वाटेमालातील अनेक साखर कारखान्यांशीसुद्धा, तो निकटचे
आर्थिक संबध ठे वून होता. या कारखानदारांना जेकब आर्बेंझमुळे परागंदा व्हावे लागणार
होते. युनायटेड फ्रु ट्सची इंटरनॅशनल रेल्वेजमध्ये पण बऱ्याच प्रमाणात भागीदारी होती,
कारण ही कं पनी युनायटेड फ्रु ट्सची उत्पादने ग्वाटेमालात वाहून नेत असे. अॅलन
ड्यूलेसचा मित्र आणि ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चा विश्वस्त असणारा व्हिटनी एच.
शेपर्डसन (Whitney H. Shepardson) जो याआधी इंटरनॅशनल रेल्वेजचा उपाध्यक्ष होता.
हितसंबंधाची ही लांबच लांब मायावी साखळी इथेच संपत नाही; या उठावाच्या वेळी
कार्यरत असणारा रॉबर्ट कटलर (Robert Cutler) नावाचा अमेरिकन अध्यक्षांचा राष्ट्रीय सुरक्षा
सल्लागारसुद्धा या जेकब आर्बेंझ विरोधात होता, याचे कारण तो युनायटेड फ्रु ट्सशी अगदी
निकटचा संबंधित होता. रॉबर्टचा बॉस टी. जेफरसन कू लिज (T. Jefferson Coolidge) हा
युनायटेड फ्रू टस्च्या बोर्डाचा अध्यक्ष होता. ‘युनायटेड फ्रू ट्स या बोस्टनच्या कं पनीचे अनेक
बोर्ड सदस्य, हे बोस्टनच्याच ‘फर्स्ट नॅशनल बँके ’च्याही बोर्डवर होते. या १९५४च्या
ग्वाटेमाला उठावाच्या काही दिवस अगोदरपर्यंत, जेकब आर्बेझच्या विरोधात अमेरिके चा
अंतर्गत सचिव जॉन मूर्स कॅ बोटचा (John Moors Cabot) भाऊ युनायटेड फ्रू टसचा कार्यकारी
प्रमुख (सीईओ) आणि फर्स्ट ‘नॅशनल बँक ऑफ बॉस्टन’चा बोर्ड सदस्य होता. बिचारा
आपल्या प्रदेशाचा विचार करणारा, स्वतंत्र राष्ट्रवादी जेकब आर्बेंझ आपल्या देशहिताच्या
साध्या कृ त्याने एका घातकी हितसबंधीयांच्या जाळ्यात घेरला गेला आणि संपला, पण इथे
लक्षात ठे वायचे ते हे की, त्याला हे सारे जाळे आपल्याभोवती गुंफले जाणार आणि त्यात
कदाचित आपली अखेर होणार हे माहीत असूनही, त्याने जी धाडसी पावले उचलली,
त्याची इतिहासात ठळक नोंद झालीच. ग्वाटेमाला घुसखोरी ही ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन
रिलेशन’ने आखलेल्या कारवायांची परिणती होती. या ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’ने
के लेली एक नोंद अशी आहे, ‘‘आपण तातडीने नेल्सन रॉकफे लरला भेटायला हवे, ज्याला
ग्वाटेमालातील आपल्या हिताची कल्पना आहे आणि तो अध्यक्ष आयसेनहॉवरला या
बाबतीत मागर्दर्शन करू शके ल.’’ या सगळ्या पार्श्वभूमीवर आर्थिक सूत्रधारांच्या
हितसंबधांचा एक जो नकाशा उभा राहतो तो पाहा :
स्वतः अध्यक्ष आयसेनहॉवर, अलन ड्यूलेस जॉन कॉबोट आणि फ्रँ क विस्नर ही सर्व
माणसे ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चे सदस्य आणि या ग्वाटेमाला उठावात भाग
घेणारेसुद्धा! म्हणजे नियोजन यांचेच आणि प्रत्यक्ष उठाव अंमलात आणणारेसुद्धा हेच!
अमेरिकन प्रशासनातील ग्वाटेमाला उठावात भाग घेणाऱ्या बारा लोकांपैकी तब्बल आठ
‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चे सदस्य. या उठावाचा सार्वजनिक अहवाल प्रसिद्ध झाला
तो १९५३च्या डिसेंबरमध्ये. हा अहवाल प्रसिद्ध करणारी संस्था आंतरराष्ट्रीय धोरण समिती
जिने काय करायचे हे ठरवलं अमेरिकन नियोजन मंडळाने. या समितीचा प्रमुख फ्रँ क
अल्टस्चुल (frankAltschul) जो स्वत:च ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चा उपाध्यक्ष आणि
चेस मॅनहटन बँके चा संचालक. देशाचा तमाम परराष्ट्र मामलाच अत्यंत घरगुती आणि
आर्थिक सूत्रधारांचे हित पाहणारा. यांच्यामुळे देशोधडीला लागले कोण, तर तिसऱ्याच
देशातले लोकनियुक्त सरकार आणि त्यांचा अध्यक्ष जेकब आर्बेंझ. या सगळ्याला परत ह्या
माणसांनी, विविध भंपक आंतरराष्ट्रीय परिसंवादात, पश्चिम गोलार्धाला असणारा
कम्युनिस्टांचा धोका आणि त्यांच्या कारवाया हाणून पडणारा उठाव असे गोंडस नावसुद्धा
दिले ग्वाटेमालाचा नवीन अध्यक्ष मिगुल यडीगोरास फ्युन्तेस (Miguel Ydigoras Fuentes) या
आपल्या चमच्याला तिथे बसवून आणि त्याचीच ढाल करत, सीआयएच्या उन्मादी
कारवायांना चालना देत, या पाताळयंत्री माणसांनी त्या देशाची, तिथल्या मानवी जीवनाची
संपूर्ण वाट लावून टाकली.
पुढे आयसेन हॉवरच्या या सगळ्या घाणेरड्या आणि हितसंबंधी पार्श्वभूमीवर, जॉन
एफ. के नेडी (कालावधी सन १९६१ ते १९६३) अध्यक्ष झाला तेव्हा त्यालाही घेरायला
सुरुवात झाली, पण के नेडी सावध आणि चलाख होता. त्याने आल्या-आल्या रॉबर्ट ए.
लोव्हेटकडे (Robert A. Lovett) आपला मोर्चा वळवला. के नेडीने रॉबर्टला तीन पर्याय दिले-
परराष्ट्र, संरक्षण किंवा ट्रेझरी. लोव्हेट थकला होता. त्याने आपल्याऐवजी, दुसऱ्या
माणसाची वर्णी लावायला सांगितली, त्याचे नाव डीन रस्क (Dean Rusk). हा माणूस तर खुद्द
‘रॉकफे लर फौंडेशन’चाच अध्यक्ष. त्याच्या नावाची शिफारस आली होती अजून एका जॉन
फॉस्टर ड्यूलेससारख्या मातब्बर माणसाकडून. के नेडीने मात्र हे करताना थोडे धाडस
दाखवीत, रॉकफे लर फाउंडेशनचा विश्वस्त असणारा दुसरा एक मोहरा चेस्टर बॉलेस
(Chester Bowles) याची परराष्ट्र सचिव पदावरून उचलबांगडी के ली.
संरक्षण सचिव पदासाठी के नेडीने रॉबर्ट एस. मॅकनामाराला (Robert S. McNamara)
निवडले. हा फोर्ड मोटार कं पनीचा अध्यक्ष.याच्यामागे पाठबळ उभे के ले ते गोल्डमन
सॅक्सच्या भागीदार असणाऱ्या सिडने जे वेईनबर्गने! (Sidney J. Weinberg) हा डेमोक्रे टिक
पक्षासाठी निधी उभारणारा तगडा खिलाडी. फोर्ड कं पनीचे लेहमन ब्रदर्सशी असणारे
लागेबांधे इथे तातडीने कामाला आले. के नेडीचा हवाई दलाचा सचिव होता युगेन झुके ट
(Eugene Zuckert.) हा मात्र पिट्सबर्गच्या एका छोट्या कं पनीच्या बोर्ड सदस्य साला तरी ही
कं पनीसुद्धा लेहमन ब्रदर्सच्याचा ताब्यात होती. अमेरिकन लष्कराचा सचिव झाला,
वॉलस्ट्रीटवरचा लॉयर सायरस वांस (Cyrus Vanc) , याची लाँ फर्म सिम्पसन थचर आणि
बार्लेट (Simpson, Thacher Bartlett) सुद्धा लेहमनचीच प्रतिनिधी कं पनी.
ट्रेझरी सचिव झाला सी डग्लस डीलोन (C. Douglas Dillon) हा मात्र अगदी हार्डकोर
डीलोन रीड आणि द रॉकफे लर फौंडेशनचाच माणूस. याचे आयसेनहॉवर बरोबर लागेबांधे
होते कारण हा आयसेनहॉवरच्या प्रशासनात तब्बल आठ वर्षे फ्रान्सचा राजदूत होता.
तरीही हा गुमान के नेडीच्या टीममध्ये आला. आपल्या राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार या अतिशय
महत्त्वाच्या पदावर, के नेडीने निवडले ते हार्वर्ड डीन मॅकजॉर्ज बंडी याला (Harvard Dean
McGeorge Bundy). हा सुद्धा रॉकफे लरचा माणूस. थोडक्यात काय तर जॉन के नेडीला सुद्धा
असलेल्या लोकांतून उडदामाजी काळे गोरे निवडण्याचाचा मर्यादित अधिकार होता कारण
के नेडीच्या प्रशासनात मोक्याच्या जागेवर जॉन फॉस्टर ड्यूलेसच्या नेतृत्वाखाली अॅलन
ड्यूलेस,सी डग्लस डीलोन आणि ख्रिस्तीयन हर्टर (Christian Herter) ही रॉकफे लरची माणसे
दबा धरून बसली होतीच.रॉकफे लर समूहाची अमेरिके च्या म्हणजे पर्यायाने, के नेडीच्याही
परराष्ट्र धोरणावरची चिवट पकड स्पष्ट दिसून आली, ती मात्र जेव्हा के नेडीने अॅलन
ड्यूलेसलाच सीआयएच्या प्रमुखपदी कायम ठे वले तेव्हा! याच अॅलन ड्यूलेसने के नेडीला
‘क्युबन’ प्रकरणात सीआयएने क्रियाशील भाग घ्यावा यासाठी गळ घातली. तिथे फिडेल
कॅ स्ट्रोची राजवट होती आणि फिडेलने अमेरिकन साखर कं पन्यांचे राष्टि´यीकरण करायचे
ठरविले होते. इथे हेही लक्षात घ्यायला हवे, की अॅलन ड्यूलेसची लॉ फर्म सुलीव्हन
क्रॉमवेल ही ‘फ्रँ सिस्को शुगर कं पनी’ आणि ‘मंटी शुगर कं पनी’ या प्रतिष्ठित आणि मोठ्या
अमेरिकन साखर कं पन्यांची कायदे सल्लागार होती, पण इतके च नाही तर लोएब ऱ्होड्स
गुंतवणूक बँके चा, जॉन एल. लोएब (त्याची पत्नी लेहमन बँकिंग समूहाची सदस्य होती)
याचे क्युबातल्या ‘अझूकॅ रेरा अटलांटिका डेल-गोल्फो’ (Azucarera Atlantica del Golfo) या
मोठ्या साखर कं पनीत खूप मोठे शेअर्स होते. याच कं पनीचा एक संचालक असलेल्या
लेहमनच्या माणसालाच, के नेडीने अमेरिके च्या आयात-निर्यात बँके चा प्रमुख म्हणून नेमले
होते.
पुढे क्युबन घुसखोरी फसली तेव्हा अॅलन ड्यूलेसला के नेडीने तातडीने सीआयएच्या
प्रमुख पदावरून हटवले. तिथे पश्चिम किनाऱ्यावरचा एक उद्योगपती जॉन ए. मॅकॉनला
(John A. McCone) नेमले गेले, जो यापूर्वी हॅरी ट्रुमनच्या प्रशासनात हवाई दलाचा तर
आयसेनहॉवरच्या प्रशासनात आण्विक ऊर्जा आयोगाचा प्रमुख होता. हा कॅ लिफोर्नियाच्या
‘बँक ऑफ लॉस एंजेलिस’ आणि रॉकफे लरच्या ऑईल कं पनीत बोर्ड सदस्य होता.
रॉकफे लरचा मिस्टर एस्टॅब्लिशमेंट म्हणून प्रसिद्ध असणारा जॉन जे मक्लोय के नेडीच्या
निःशस्त्रीकरण धोरणाचा विशेष सल्लागार होता.
के नेडीने रॉकफे लरच्याच युगेन ब्लॅकला (Eugene Black) वर्ल्ड बँके च्या प्रमुखपदी
कायम ठे वले. हा निवृत्त झाल्यावर सुद्धा नवीन आलेला जॉर्ज डी. वूड्स (George D. Woods)
हा पण रॉकफे लरचा माणूस होता, तरी जॉन के नेडीने त्याला शांतपणे येऊ दिले.
के नेडीच्या कार्यकाळातील दोन महत्त्वाच्या परराष्ट्र धोरणात क्युबाचा मिसाईल संघर्ष
आणि व्हिएतनाम युद्धाचे बळावलेले स्वरूप याची नोंद घ्यावी लागते. क्युबन मिसाईलच्या
वेळी के नेडीला एका अस्थायी गटाने Ex Comm आगाऊ सल्ला दिला, तर व्हिएतनाम
युद्धाच्या वेळी के नेडीने व्हिएतनामला जो राजदूत पाठविला, त्याचे नाव होते हेन्री कॅ बोट
लॉज. (Henry Cabot Lodge) हा माणूस आयसेनहॉवरच्या प्रशासनात अमेरिके चा युनोतला
राजदूत होता. के नेडीच्या आयुष्यातील शेवटचा निर्णय हा या हेन्री कॅ बोट लॉजला दिला
गेला, ज्यात त्याला सीआयएच्या मदतीने दक्षिण व्हिएतनामच्या अध्यक्ष लान्गो डीन
डीएमला (Ngo Dinh Diem) मारण्याचे आदेश होते.
अमेरिके त एके काळी ‘बाय मेटॅलिझम’ होता म्हणजे एका डॉलरला सोन्याचे २२.५
ग्रेन्स आणि चांदीचे ३१७ ग्रेन्स असे समजले जायचे. (१ ग्रेन म्हणजे ०.०६५ ग्रॅम्स) लोक
सोने आणि चांदीचे बार्स टांकसाळीत घेऊन यायचे आणि त्याबदल्यात सोने/चांदीची
डॉलर्सची नाणी घेऊन जायचे, पण रॉथशिल्ड्सनी इंग्लंडसारखे अमेरिके वरही सोने-प्रमाण
लादले. त्यांचे एकच धोरण होते. त्यांना सारे जग एकाच आर्थिक सूत्रात ओवायचे होते.
अमेरिकन अध्यक्ष जॉन के नेडी यांना मात्र फे डरल रिझर्व्ह आणि सोने प्रमाण कधीच रुचले
नाही. के नेडीला बँकिंगच्या या लोकांचे घटनाबाह्य सत्ताकें द्र मान्य नव्हते. त्यांनी ४ जून
१९६३ रोजी अध्यक्षीय आदेश क्रमांक-११११० काढला, ज्याद्वारे ४ जून ते २१ नोव्हेंबर
१९६३ या काळात अंदाजे ४.३ बिलियन डॉलर्स इतक्या किंमतीच्या नोटा अमेरिकन
कोषागाराने छापाव्यात असे स्पष्ट निर्देश होते. हे चलन-मूल्य चांदी प्रमाणावर आधारित
होते. अर्थात त्यांनी बाय मेटॅलिझम पद्धतीकडे पुन्हा जाण्याचा आपला इरादा स्पष्ट के ला.
या नोटांच्या मागे ‘फे डरल नोट’ या ऐवजी ‘ट्रेझरी नोट’ असे छापले होते. त्यांच्या हत्येनंतर
सत्तेवर आलेल्या आणि विमानात शपथ घेतलेल्या एकमेव अमेरिकन अध्यक्ष लिंडन
जॉन्सनने हा आदेश तातडीने रद्दबातल के ला. (अर्थात आजही तो अमेरिकन कायदा वैध
आहे ज्याद्वारे के नेडीने हा आदेश काढला आहोत)
के नेडी पर्वाचा अकाली घात
जॉन एफ. के नेडीच्या सगळ्या कारकिर्दीवर सीआयए नावाची एक लांबचलांब
सावली पडली होती. के नेडीच्या धीराच्या आणि दुर्दैवी कारकिर्दीचे मूल्यमापन, आपल्याला
सूत्रधारांच्या आणि व्हॅटीकनच्या कृ ष्ण्कृ त्यांचे दर्शन घडवते. आपण आता सूत्रधारांच्या
कह्यात असणाऱ्या सीआयए नावाच्या खतरनाक आणि अत्यंत प्रभावशाली साधनाकडे
जाऊ.
कें द्रीय गुप्तचर संघटना म्हणजे सीआयए नावाचा जगाच्या उरावर बसलेला भस्मासुर
अनेक वेळा अनेक अमेरिकन अध्यक्षांच्या हाताबाहेर गेला. सीआयएचा एक संस्थापक,
ज्याला ‘वाइल्ड’ असे म्हटले जायचे तो बिल डोनोव्हॅन आयरिश रोम कॅ थलिक होता. हा
अत्यंत कट्टरपंथी होता. त्याचा भाऊ व्हीन्सेंट हा डॉमनिकन धर्मगुरू होता. त्यामुळे
सीआयए मूलत: रोमन कॅ थलिक उच्चपदस्थांनी स्थापन के ली असे म्हणायला वाव आहे.
त्यामुळे तिचा पहिला प्रमुख हा कॅ थलिक अथवा व्हॅटिकन असणे भाग होते. खरे तर
अमेरिकन कॅ थलिक लोकांना काय चालते ते काही कळत नाही कॅ थलिक समाज वाईट
नाही, पण त्या अनुषंगाने, रोमची जी दादागिरी आणि लालसी पदांची जी उतरंड आहे ती
भयानक आहे. आणि त्यामुळे सूत्रधार आणि रोमन कॅ थलिक पुन्हा एकत्र आले. (जसे
टायटॅनिकच्या वेळी आले होते) आणि त्यांनी के नेडीला संपविले. या जेस्यूट लोकांनी नाझी
एसएसमधील (Nazi SS म्हणजे नाझी शुत्झ स्टाफमधील (SchutzStaffe) अर्थात हिटलर
आणि नाझी पक्ष यांच्या अखत्यारीत असणारी अत्यंत कडवी अशी निमलष्करी फौज 'SS'
हा सिम्बॉल SchutzStaffe या शब्दाचे लघुरूप आहे) अनेक उच्च पदस्थ अमेरिकन गुप्तचर
संघटनेत (सीआयए) घुसवले. याच लोकांना त्यांनी युरोपात ज्यूंना मारण्यासाठी वापरले
होते. हे लोक भयाण क्रू र आणि हृदयशून्य म्हणून ओळखले जायचे. हिटलरच्या दहशतीचे
हे प्रमुख कारण आहे.
त्यांच्यातीलही आणखी अंतस्थ वर्तुळातले विशेष लोक म्हणजे आईन्सात्झगृपेन
(Einsatzgruppen) हे रशियात घुसवले गेले तेव्हा जेस्यूट लोकांनी SS लोकांची मदत घेत आणि
ज्यूंच्या हकालपट्टीने पश्चिम रशिया शुद्ध करून घेतला. चाणाक्ष स्टॅलिनने हे आधीच
ओळखले होते. म्हणून त्याने आपले तब्बल चाळीस हजार लष्करी अधिकारी मारून
टाकले. रेड आर्मीच्या अनेक जनरल्सची निर्दयीपणे हकालपट्टी के ली. त्याला जर्मन
सैन्याच्या आक्रमणापुढे रेड आर्मीचा पराभव हवा होता कारण मग जर्मन्स पाठोपाठ SS
उतरतील आणि सबंध रशियातील ज्यूंना मारून रशिया शुद्ध करतील. आणि हे शुद्धीकरण
परस्पर झालेले त्याला हवे होते, कारण त्याच्या अधिकाऱ्यांनी इतक्या प्रमाणात आणि
वेगाने असले कृ त्य के ले नसते. त्याला ज्यूंचा अत्यंत तिरस्कार होता, पण काळाने घेतलेला
सूड असा की त्याची मुलगी स्वेतलाना एका ज्यूच्या, अलेक्सी कॅ पलरच्या प्रेमात पडली.
अमेरिके तील सीआयएमध्ये हेच SS दुसऱ्या महायुद्धानंतर घुसले. म्हणजे सीआयए
*
जणू व्हॅटीकनचा गुप्त असा हात बनली. सगळीकडे ‘माल्टा’ च्या शिक्क्याचे लोक बसवले
गेले. जेरुसलेमचे खोल ठसे असणारे माल्टाचे शिक्के . माल्टावर कॅ थलिकचा प्रचंड प्रभाव
होता. नंतरच्या काळात सीआयएचे बरेचसे संचालक ‘माल्टा’च्या शिक्क्याने येऊ लागले.
के नेडीला ह्या सगळ्या घुसखोरीचा प्रचंड राग होता. अमेरिकन लष्कराच्या आणि
सार्वभौमत्वाच्या हितासाठी असणारी सीआयए अशी घुसखोर लोकांची व्हॅटीकनच्या
तालावर नाचणारी संस्था हे त्याच्या काही पचनी पडेना. त्यात सीआयएने त्याचे क्युबात
ऐकले नाही. व्हिएतनाममध्ये सुद्धा अनेक गोष्टी अमेरिकन अध्यक्षांना डावलून के ल्या
गेल्या. म्हणजे बघा, या सगळ्या सूत्रधारांच्या अनिर्बंध पाशवी सत्तेपुढे किती आव्हाने एका
के नेडीने उभी के ली होती.
त्याने अगदी हिकमतीने सीआयएचे तत्कालीन स्वरूप बदलण्याचा प्रयत्न के ला,
व्हिएतनाम युद्ध अमेरिकन लष्कराच्या खांद्यावरून लढणाऱ्या व्हॅटीकनला चाप लावायचा
प्रयत्न के ला. त्याच्या या सगळ्यांच्या विरुद्ध उभे राहण्याच्या अखंड धडपडीमध्ये शेवटची
काडी ठरली, ती त्याने ‘फे डरल बँके ऐवजी अमेरिकन ट्रेझरी चलन छापेल’, हा काढलेला
अध्यक्षीय आदेश. आता के नेडीचा शेवट जवळ आला होता. के नेडी हा सूत्रधारांच्या
सगळ्याच गेम प्लानमध्ये बोचणारा काटा ठरू लागला होता. प्रश्न के वळ के नेडीच्या
हिंमतीचा नव्हता तर इतक्या कष्टाने उभे के लेलं साम्राज्य पोखरले जाऊ शकते याच्या
प्रत्ययाचा होता, कारण त्यांना आपला बाहुला असणारा अध्यक्ष असण्याची सवय होती.
सूत्रधार आणि कारस्थानी आता व्हॅटीकनला एकत्र आले (जसे टायटॅनिकच्या वेळी आले
होते) कदाचित त्याने चलनाच्या स्वमित्वाला हात घातला नसता तर तो फक्त पायउतार
झाला असता, मारला गेला नसता. के नेडी एका विपरीत अर्थाने समाजवादी आणि
साम्यवादी होता, ज्याला पोपच्या असल्या अनिर्बंध सत्तेचा तिटकारा होता. त्याची ताकद
ही की, त्याने तो लपवला नाही तर उघडपणे न घाबरता व्यक्त के ला. पोपच्या आणि
सूत्रधारांच्या ह्या अमानुष दादागिरीविरुद्ध के नेडी उभा ठाकला. किमान या एका गोष्टीसाठी
तरी अमेरिकन जनतेने त्याचे ऋण कायम जपले पाहिजे.
के नेडीच्या धडाक्यात सुद्धा त्याच्या नाकाखाली, सगळी अशीच घातक माणसे
घुसवण्यात आली होती. के नेडीचा राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार होता मॅकजॉर्ज बंडी. या
गृहस्थाचे सारेच विलक्षण. हा सीआयए आणि ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’शी संबंधित.
हा CFR मध्ये त्या अॅलेन ड्यूलसचा सहकारी. रॉकफे लरच्या फोर्ड फाउंडेशनचा (१९६६ ते
१९७९) हा प्रमुख होता म्हणजे सूत्रधारांच्या सगळ्या विश्वासू माणसांशी घट्ट जोडलेला.
सीआयएच्या अनेक गुप्त कारवाया आखणाऱ्या रिचर्ड बिस्सेलचा हा खास शिष्य. आपल्या
घरातली ही अक्षम्य घुसखोरी शक्य होईल तशी त्याने मोडून काढायचा निकराचा प्रयत्न
के ला. त्याने ह्या रिचर्डला घरी पाठवला. तो ‘बे ऑफ पिग्स’च्या घटनेनंतर ‘बे ऑफ पिग्स’
हे अमेरिके च्या परराष्ट्र अवकाशातले, एक काळे प्रकरण आहे सीआयए के नेडीने आपले
सारे बळ लावूनसुद्धा क्युबन बंडखोरांच्या मागे उभी राहिली नाही. फिडल कॅ स्ट्रोचे
कम्युनिस्ट सरकार उलथवण्यासाठीचे हे षड्यंत्र. यातल्या सगळ्या बंडखोरांना सीआयएने
ऐनमोक्याच्या क्षणी अजिबात मदत न के ल्याने ते बंड फु सके ठरले. फिडलवरचा हा हल्ला
साफ फसला आणि त्यात अमेरिके ची जगभर छी थू झाली. असल्या सगळ्या गुप्त
कारवायांचे संचालन करून प्रत्यक्ष अध्यक्षाशी डबलगेम करणाऱ्या रिचर्ड बिस्सेलला
के नेडीने तातडीने हाकलला. इथे के नेडीने सीआयएला आणि सूत्रधारांना आणि त्यांच्या
बगलबच्च्यांना वेसण घालण्याची हिंमत असण्याचा पुन्हा एकदा ठाम संदेश दिला.
के नेडींनी यानंतर एक खतरनाक पण खऱ्या अर्थाने ज्याला अमेरिकन समाजाच्या
भल्यासाठी धोका पत्करणे म्हणता येईल अशा प्रकारचा एक निर्णय घेतला.
त्यांनी आपल्या समृद्ध (?) राष्ट्राचे कर्जबाजारीपण कायमचे संपविण्यासाठी,
अमेरिकन अर्थव्यवस्थेला विळखा घालून बसलेल्या फे डरल रिझर्व्ह सिस्टीमचा शेवट
करण्याचे ठरविले. के नेडीला या पद्धतीचे धोकादायक परिणाम मनोमन समजले होते.
अब्राहम लिंकनचा बँकर्सनी घेतलेला बळी त्याच्या स्मरणात होता पण अमेरिके त लागणारा
पैसा छापून तो सरकारलाच कर्ज म्हणून देणारी ही बँक अंतिमतः सतत नफ्यात राहील
आणि अमेरिकन करदाते मात्र कर्जबाजारी होत जातील हे त्यांचे चकव्याचे गणित
के नेडीला अस्वस्थ करून गेले होते. हा जगातला एक सातत्याने सुरू असणारा आर्थिक
घोटाळा आहे हे इतर कोणत्याही राष्ट्रवादी माणसासारखे त्याच्या लक्षात आले आणि त्याने
यावर कारवाई करण्याचे स्पष्ट संके त दिले. ४ जून १९६३ रोजी त्याने एक अध्यक्षीय आदेश
(क्रमांक EO 11110 ) जारी के ला, ज्यात चलन छापणे आणि वितरीत करणे हे संपूर्ण
अधिकार अध्यक्षांना देण्यात आले. के नेडी इथेच थांबला नाही. त्याने अमेरिकन ट्रेझरीला
(कोषागाराला) ४ बिलियन डॉलरच्या अमेरिकन सरकारच्या अधिकृ त नोटा छापण्याचे
आणि फे डरल रिझर्व्हच्या तितक्या किमतीच्या नोटा रिप्लेस करण्याचे लेखी आदेशही दिले.
यानंतर, जेव्हा अधिक नोटा छापणे शक्य होईल तेव्हा आणि तसे फे डरल बँके च्या नोटा
रिप्लेस करून फे डरलचा कारभार बंद करण्याचे सर्व ते संके त यात होते. फे डरल आणि
इतर आंतररष्ट्रीय बँकांचा अमेरिकन लोकांवर आणि त्यांनी निवडून दिलेल्या सरकारवरचा
अंकु श हटविण्याचा ठाम आणि खमका निर्धारही त्यात होता. हे तर सरळसरळ
सूत्रधारांच्या गडाला सुरुं ग लावण्यासारखे होते. इथे लिंकन -अँड्र्यू जॅक्सन इतिहास पुन्हा
घडत होता असे एक क्षण वाटून गेले. के नेडीच्या ह्या जिगरबाज निर्णयाने त्यांची खऱ्या
अर्थाने अब्राहम लिंकनच्या अँड्र्यू जॅक्सन या दोन भूतपूर्व अध्यक्षांच्या धडाडीशी थेट नाळ
जोडली गेली. ह्या अध्यक्षांच्या आदेशाची गतिमान कार्यवाही सुरू झालेली असतानाच
इतिहासाच्या तीरावर पुन्हा एकदा तेच वळण आले. अमेरिके च्या ह्या दुसऱ्यांदा
अध्यक्षपदावर विराजमान झालेल्या देखण्या आणि स्वतंत्र मनोवृत्तीच्या अध्यक्षाला २२
नोव्हेंबर १९६३ रोजी दक्षिणेत डॅलस इथे गोळ्या झाडून मारण्यात आले. अजूनही त्या
हत्येचे गूढ उकललेले नाही आणि ते उकलले तरी हत्येच्या कारणांचा कधीही सुगावा मात्र
लागणार नाही. के नेडीच्या हत्येनंतर अमेरिके त भयानक खळबळ माजली, मॅकजॉर्ज बंडीने
आपली निष्ठा सूत्रधारांना वाहिली असल्याने, त्याने अत्यंत कु टिल पद्धतीने के नेडीच्या
हत्येवर पांघरून घातले. त्याने ओस्वाल्ड हा एकच संशयित असल्याचे संदेश पाठवले.
के नेडींच्या आकस्मिक मृत्यूत राष्ट्र बुडाले असतानाच दोन घटना घडल्या तातडीने.
एक म्हणजे के नेडी मारला गेला त्याच्या दुसऱ्याच दिवशी सीआयएचा प्रमुख जॉन
मॅकॉनव्हाईट हाऊसमध्ये गेला आणि त्याने के नेडीचा व्हिएतनाम युद्धाच्या फे रविचाराचा
मेमोरंडम (ज्ञापन) रद्द के ला आणि अमेरिका दुप्पट जोशाने युद्धात उतरली. दुसरी म्हणजे
के नेडीनंतर लिंडन जॉन्सन अमेरिके चा अध्यक्ष झाला. त्याने तातडीने डलास विमानतळावर
‘एअरफोर्स वन’ या विमानात अध्यक्षपदाची शपथ घेतली. विमानात शपथ घेतलेला हा
अमेरिके चा २४७ वर्षातला एकमेव अध्यक्ष. लिंडनने वॉशिंग्टनला पोचल्यावर पहिले काम
काय के ले असेल तर के नेडीचा नोटा छापण्याचा अध्यादेश मागे घेतला.
या दोन घटनांनी के नेडींची हत्या आणि त्याच्याशी या बँकर्सशी असणारा संबंध
अधोरेखित होतो इतके च नाही तर ही घटनांची साखळी एकाच योजनेचा भाग आहे असेही
लक्षात येऊ लागते. यामुळेच की काय पण त्यानंतर आलेला कोणीही अध्यक्ष मात्र अगदी
आजपर्यंत अमेरिकन लोकांच्या हिताची ही साधी गोष्ट करायला धजावलेला नाही. ज्या
कोणत्याही अध्यक्षाला अशी इच्छा झाली असेल किंवा भविष्यात होईल त्याला मात्र
लिंकन/के नेडीचा पाडाव समजून घ्यावा लागेल.
त्याच्या आपल्याविरुद्ध दंड थोपटण्याच्या हिंमतीचा राग पोप आणि सूत्रधारांच्या
मनातून गेला नाही. त्यांनी के नेडीला तो गेल्यावरही अनेक वर्षे, स्त्रीलंपट, चारित्र्यहीन
म्हणून अतिशयोक्तपणे रंगविला. त्याकाळात सीआयएकडे इतके प्रचंड फं ड्स होते, कारण
प्रत्यक्षात अमेरिकन लष्कराच्या खांद्यावरून, सीआयए व्हिएतनाम युद्ध लढत होती. त्यांनी
सगळी आधुनिक तंत्रज्ञान शस्त्रे, सामुग्रीसाठी सगळे पर्याय वापरून पाहिले. ते एक
प्रकारचे प्रायोगिक थिएटर होते म्हणा ना! के नेडीला सीआयएद्वारा कोणत्या हितसंबंधी
लोकांची घरे अखंडपणे, मिलियन डॉलर्सनी भरत होती, याची कल्पना होती. हे युद्ध म्हणजे
अमेरिकन करदात्यांच्या पैशावर देशभक्तीच्या नावाखाली राजरोसपणे मारलेला डल्ला
होता. त्याने अक्षरश: प्राणपणाने त्याला विरोध करण्याचा प्रयत्न के ला.
पुन्हा एक काव्यगत न्याय असा की के नेडीच्या जवळपास असणारे जे अगदी
हार्डकोर माल्टा होते म्हणजे पोपच्या साम्राज्याचे नेक पाईक होते-त्यांनी के नेडीला
यांच्याविरुद्ध जाऊ नकोस असे बजावले होते. पण त्याने दबाव झुगारून सदैव आपला
आतला आवाज ऐकला आणि तेच त्याचे मोठे पण आहे.
के नेडीच्या अकाली मृत्यूनंतर आलेल्या लिंडन जॉन्सनचे (कालावधी १९६३ ते
१९६९) परराष्ट्र धोरण व्हिएतनामी युद्धानेच भरलेले होते. व्हिएतनामच्या वाढलेल्या
संघर्षाची करडी दखल घेऊन सुद्धा त्या कारवाईबद्दल आर्थिक सूत्रधारांचे अजिबात
एकमत नव्हते. लिंडन जॉन्सन ह्या बाहुल्याचा सगळा काळच धन्यवाद होता. लिंडनने
हॉकीश रस्क, मॅकनामारा, मॅकोन आणि लॉज (Hawkish Rusk, McNamara, McCone, and
Lodge) या सगळ्यांना त्यांच्या-त्यांच्या पदावर कायम ठे वले. जुलै १९६५ मध्ये व्हिएतनाम
युद्ध टोकाला नेण्यासाठी एक महत्त्वाची बैठक झाली. यात स्वतः लिंडन, त्याचे परराष्ट्र
धोरण हाताळणारे सगळे अधिकारी, त्याचे तीन महत्त्वाचे गुप्त (अनधिकृ त) सल्लागार
म्हणजे अध्यक्षाच्या परराष्ट्र गुप्तचर धोरण मंडळाचा अध्यक्ष क्लार्क एम क्लिफोर्ड,
मॉर्गनच्या अखत्यारीत असणाऱ्या ‘जनरल इलेक्ट्रिक आणि ड्यूपोंट’चा अटर्नी ऑर्थर एच
डीन आणि रॉकफे लरच्या ताब्यातील सुलीव्हन-क्रॉमवेलचा भागीदार आणि ‘कौन्सिल फॉर
फॉरिन रिलेशन’चा संचालक आणि एकमेवाद्वितीय असा जॉन मक्लॉय (Clark M. Clifford,
the chairman of the President's Foreign Intelligence Advisory Board, and an attorney for the duPonts
and the Morgan-dominated General Electric Co.; Arthur H. Dean, a partner in Rockefeller-oriented
या सूत्रधारांच्या
Sullivan Cromwell and a director of the CFR; and the ubiquitous John J. McCloy)
महत्त्वाच्या पित्त्यांनी भाग घेतला. या बैठकीनंतर तातडीने एक अत्यंत विशेष अशी
उच्चस्तरीय समिती स्थापण्यात आली, जिचे प्रमुख काम लिंडनच्या आक्रमक परराष्ट्र
धोरणांसाठी लॉबिंग करणे हे होते. या समितीचा अध्यक्ष होता ऑर्थर एच डीन आणि इतर
प्रमुख सदस्य होते डीन अॅचेसन, वर्ल्ड बँके च्या प्रमुख पदावरून निवृत्त झाल्यावर चेस
मॅनहटन बँके चा संचालक झालेला युगेन ब्लॅक, डेव्हिड रॉकफे लर आणि‘ कौन्सिल फॉर
फॉरिन रिलेशन’चा अजून एक संचालक गॅब्रिएल हॉग (जो कौन्सिल ऑफ फॉरिन
रिलेशनचा संचालक होता) डेविड रॉकफे लर आणि– AT&T कं पनीचे दोन बोर्ड सदस्य,
विल्यम मर्फी आणि जेम्स आर किल्लन (Dean Acheson, Eugene Black, Gabriel Hauge, William
Murphy and James R. Killian)
यातला लक्षवेधी भाग असा की व्हिएतनाम युद्ध तीव्र करावे यासाठीच्या या ४६
जणांच्या विशाल समितीतले, १९ लोक हे खाजगी क्षेत्रातले प्रतिष्ठित व्यावसायिक, बँकर्स
आणि कॉर्पोरेट लॉयर्स होते. पुढे लिंडनला जेव्हा या युद्धासाठी पैसा उभा करायला
अमेरिकन नागरिकांवर कर वाढविण्याची गरज भासली तेव्हा त्याने अजून लॉबिंग
करण्यासाठी कॉर्पोरेट क्षेत्रातले तेरा व्यावसायिक निवडले. लिंडनच्या प्रशासनाचे एकमेव
वैशिष्ट्य हे होते की तिथे लेहमनच्या बँकिंग हाऊसच्या लोकांचा भरणा होता. लिंडनचा
पहिला परराष्ट्र उपसचिव जॉर्ज बॉल (George Ball) ह्याने व्हिएतनाम युद्धासंबंधी चाललेल्या
धरसोडीच्या धोरणामुळे राजीनामा दिला आणि तोही नंतर, लेहमन ब्रदर्समध्ये एक
महत्त्वाचा भागीदार बनला. लिंडनचा आर्थिक सल्लागार हा सुद्धा लेहमन समूहाचा
भागीदार होता. व्हिएतनामच्या युद्धाबद्दल सतत तीव्र भूमिका मांडणारा लिंडनचा एक
सहकारी अॅबेफोर्टास (Abe Fortas) हासुद्धा वॉशिंग्टनचा एक मोठा लॉयर आणि टेक्सास,
कॅ लिफोर्नियातील विमा कं पन्यांचा आणि फर्स्ट वेस्टर्न बँके चा एक संचालक होता. या
सगळ्या कं पन्यांचा या ना त्या कारणाने लेहमनशी संबंध होताच. १९६७ मध्ये हेन्री कॅ बोट
लॉज हा अत्यंत उद्दाम माणूस, व्हिएतनामचा राजदूत म्हणून निवृत्त झाला आणि मग
त्याच्या जागेवर ‘जॉन एल लोएब’ फर्मशी जवळीक असणाऱ्या एल्सवर्थ बंकर (Ellsworth
Bunker) नावाच्या एका बँकरला बसविले गेले. हा माणूस आयसेनहॉवरच्या राजवटीतही
अनेक देशात राजदूत होता, पण त्याची मुख्य ओळख म्हणजे तो ‘नॅशनल शुगर रिफायनिंग
कं पनी’च्या बोर्डवर होता. १९६५ मध्ये लिंडनने ‘डॉमनिकन रिपब्लिक’मध्ये जी प्रचंड
घुसघोरी के ली, त्यात याचा हात होता. डॉमनिकमध्ये एक यादवी युद्ध भडकले आणि त्यात
डाव्या विचारसरणीचा जोर वाढू लागताच, अमेरिके ने स्वतःच्या साखर उद्योगाला अजिबात
झळ पोहोचू नये म्हणून तिथे प्रखर हल्ला चढविला. तिथल्या बंडखोरांना शस्त्रे आणि पैसा
पुरविला आणि एका स्वतःच्या बाहुल्याला तिथे अध्यक्ष म्हणून आणला.
दरम्यान सूत्रधारांत आता व्हिएतनामवरून काहीशी फू ट पडायला लागली होती.
के नेडीने नेमलेला रॉबर्ट मॅकनामारा आता संरक्षण सचिव पदावरून उतरला होता आणि
त्याला आता वर्ल्ड-बँके च्या प्रमुखपदी आणण्याची हालचाल सुरू झाली होती. त्याच्या
जागी आता कडवा क्लार्क क्लिफोर्ड (Clark Clifford) आला. त्याने व्हिएतनाम परिस्थितीचा
आढावा घेतल्यानंतर त्यालाही हे युद्ध अनावश्यक वाटायला लागले. अर्थसूत्रधारांचा
युद्धाला अचानक सुरू आलेला तीव्र विरोध बघून लिंडन एकदम हादरला. त्याने एक-दोन
दिवसांची तातडीची बैठक बोलावली. तो दिवस होता २२ मार्च १९६८. वाईज मेन अशा
नावाने ओळखला जाणारा, त्याचा एक परदेश धोरणांवर काम करणारा सल्लागार समूह
एकत्र आला. या बैठकीत लिंडनला दिसले की अॅबेफोर्टास आणि जनरल मॅक्स्वेल टेलर
(General Maxwell Taylor) हे प्रखरपणे युद्धाच्या बाजूचे तर ऑर्थर डीन, कॅ बोट लॉज आणि
जॉन मक्लॉय आणि पूर्वीचा जनरल ओमरब्रॅडली (General OmarBradley) यांची (अर्थ
सूत्रधारांच्या निकटवर्तीय माणसांची) भूमिका तीव्र विरोधाची. व्हिएतनाम युद्धापासून
आर्थिक अथवा जागतिक समीकरणाचा तातडीने काहीही लाभ दिसत नसल्याने या
सूत्रधारांनी एक कडक संदेश लिंडनला पाठविला. त्यात म्हटले होते, ‘‘तुम्हाला हे कळणे
अपेक्षित आहे की आर्थिक समूह, त्यांना पाठबळ असणारे म्हणजे जवळपास सबंध
वॉलस्ट्रीट या युद्धाच्या विरोधात आहे, हे युद्ध आर्थिक व्यवस्थेला काहीही मदत करणारे
नाही आणि या युद्धाने आपला देश तरुण विरुद्ध पारंपारिक अशा गटात विभागला
जाण्याचा धोका आहे.’’
 मुळात यांच्या उपकारांखाली दबलेल्या लिंडनला या संदेशाचा अर्थ चट्कन कळला.
त्याने व्हिएतनामविरुद्धची लष्करी कारवाई मागे घेण्याची घोषणा करताना, आपण पुन्हा
अध्यक्षपदाची निवडणूक लढविणार नसल्याचेही जाहीर करून टाकले. लिंडनच्या एकं दर
कारभाराचा मेळ बघितला तर के नेडी का गेला याचे मागमूस लागू शकतात. के नेडी असता
तर अमेरिकन नागरिकांच्या हिताचे काय घडते याचे अस्वस्थ करणारे अंदाज बांधता येतात.
एखाद्या के नेडीचे असणे आणि नसणे यातले अंतर त्या देशापुरते संकु चित नाही तर त्याला
आंतरराष्ट्रीय किती मोठे परिमाण आहे याचे चुटपुट लावणारे दर्शन घडते आणि के नेडी
काय क्षमतेचा आणि धैर्याचा अध्यक्ष होता याचे चटका बसावा तसे भान येते. अर्थात
यानंतरही अमेरिकन पटावरचे सूत्रधारांचे फासे खुळखुळत राहिलेच म्हणा!
नंतर २० जानेवारी १९६९ रोजी आलेल्या रिचर्ड निक्सन (कालावधी १९६९ ते
१९७४) या अमेरिके च्या कावेबाज आणि वादग्रस्त अध्यक्षाची कारकीर्द मात्र के वळ
रॉकफे लरच्या सहीशिक्क्यानेच सुरू झाली आणि तशीच राहिली सुद्धा. त्याचा परराष्ट्र
सचिव विल्यम पी. रॉजर्स (William P. Rogers) वॉलस्ट्रीटचा लॉयर तर होताच, पण तो
रॉकफे लरच्या न्यूयॉर्क रिपब्लिकन पार्टीचा खंदा कार्यकर्ता होता. या पक्षाची एक थॉमस
डेव्ह्यू - रॉकफे लर अशी अंतस्थ ताकदवान विंग होती. यातला, थॉमस डेव्ह्यू १९४४ मध्ये
अमेरिकन अध्यक्षपदासाठी रिपब्लिकन पक्षाचा नॉमिनी म्हणून जाहीर झाला होता. थॉमस
डेव्ह्यू हा न्यूयॉर्क चा गव्हर्नर. त्या गव्हर्नरपदाची गंमत अशी की त्याने निवृत्त होण्याची इच्छा
प्रकट के ल्यावर एक दिवस त्याला चेस बँके चा अध्यक्ष असणाऱ्या रॉकफे लरच्या माणसाने
निरोप धाडला आणि इलेक्शनला उभे राहण्याचे जवळपास फर्मान सोडले. ह्याने ते निमूट
ऐकलेही. निक्सनच्या प्रशासनातील दुसऱ्या स्तरावरच्या सगळ्या महत्त्वाच्या
जागाही,आर्थिक सूत्रधाराच्या कोणत्या माणसांकडे कशा गेल्या याची यादी तर निव्वळ
सनसनाटी आहे.
परराष्ट्र उपसचिव होता इलियट एल रिचर्डसन (Elliot L. Richardson) हा Boston Brahmin
corporate law firm चा भागीदार आणि New England Trust Co. चा संचालक, Patterson, Belknap
Webb या अर्थसंस्थेचा भागीदार आणि रॉकफे लरचा अनेक वर्षांचा सहकारी जॉन एन. इर्विन
(John N. Irwin II) अमेरिके चा फ्रान्समधील राजदूत म्हणून नेमला गेला, युनियन कार्बाईड
कॉर्पोरेशनचा अध्यक्ष आणि बँकर्स ट्रस्ट कं पनी ऑफ न्यूयॉर्क चा संचालक के नेथ रश, हा
अमेरिके चा जर्मनीतील राजदूत होता. निक्सनने त्याला संरक्षण उपमंत्री नेमला. पुढे
परराष्ट्रमंत्री नेमला.‘ बोर्ग-वार्नर कॉर्पोरेशन’चा अध्यक्ष आणि ‘फर्स्ट नॅशनल बँक ऑफ
शिकागो’चा संचालक रॉबर्ट एस इंगरसोल (Robert S. Ingersol) हा अमेरिके चा
उपपरराष्ट्रमंत्री, हा Borg-Warner Corp. चा बोर्ड अध्यक्ष आणि First National Bank of Chicago.
चा संचालक. सहायक उप-सचिव पदी कु न्ह-लोएबचा भागीदार नॅथनियल सम्युएल्स
आणि आणि रॉकफे लरच्या International Basic Economy Corp चा संचालक. हे सगळे पत्ते
रॉकफे लरच्या कार्ड-डेकमधील. थोडक्यात काय, निक्सन रॉकफे लरच्या सल्ल्याने देश
हाकत होता. अर्थात प्रत्यक्ष अध्यक्ष रिचर्ड निक्सनवर आणि त्याच्या प्रशासनातील परराष्ट्र
धोरणावर ज्याची असामान्य हुकु मत होती, असा चलाख, जबरी माणूस म्हणजे हेन्री
किसिंजर. रिचर्ड निक्सनने त्याला राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार के ले काय आणि हळूहळू त्याने
सगळे प्रशासन, अमेरिके चे परराष्ट्र धोरण संपूर्णपणे ताब्यात घेतले काय हा सगळाच
मामला एखाद्या थरारक चित्रपटासारखा रहस्यमय आहे. किसिंजरच्या सूत्रधारांच्या
तालावर नाचवलेल्या धोरणाचे अमेरिके च्या आशियातील आणि मध्यपूर्वेतील
राजकारणावर अत्यंत दीर्घकालीन परिणाम झाले आहेत. किसिंजर हा जगप्रसिद्ध हार्वर्ड
स्कू लचा एक राजकीय तज्ज्ञ. वर सांगितल्याप्रमाणे जॉन जे मक्लोयने हेरला, ते आणि
सरळ ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’चा संचालक करून टाकला. रॉकफे लरच्या एका
परदेशी धोरणाच्या अभ्यासगटात हा संचालक झाला आणि मग पूर्ण दशकभर हा
रॉकफे लरचा परराष्ट्र धोरणासाठीचा वैयक्तिक सल्लागार होता. किसिंजर आणि रॉकफे लर
ही निक्सन-किसिंजरपेक्षा खतरनाक युती आहे. किसिंजर आणि रॉकफे लर हे कधीही
वेगळे करताच येणार नाही. या लोकांनी अमेरिके च्या परराष्ट्र धोरणात अनिर्बंध धुमाकू ळ
घातले आहेत. निक्सनच्या प्रशासनात प्रवेश करताना फक्त तीनच दिवस आधी
रॉकफे लरनेने याला ५० हजार डॉलर्स दिले. त्याचे कारण त्याच्या नवीन असणाऱ्या
पदावरचे आर्थिक ओझे कमी व्हावे. किसिंजरचे निक्सन- प्रशासनात जाणे सूत्रधारांना
वरदान ठरले.
१९६९-७० या दोन वर्षात निक्सन-किसिंजर या पाताळयंत्री दुकलीने गुप्तपणे,
कोलंबियावर आधी बॉम्बचा वर्षाव करून आणि नंतर आक्रमण करून व्हिएतनाम युद्धाची
धग जिवंत ठे वली. कोलंबियातल्या या घटनाक्रमांचे व्हिएतनाममध्ये खोलवर पडसाद
उठतील याचे सगळे काम पहिले ते, दक्षिण व्हिएतनामला अमेरिके चा राजदूत असणाऱ्या
एल्सवर्थ बंकरने. हा किसिंजरच्या पखालीतला बहिरी ससाणा, पण व्हिएतनाम
युद्धाशिवाय निक्सनच्या परराष्ट्र धोरणाचे अनेक आंतरराष्ट्रीय गंभीर परिमाण आहेत.
किसिंजरच्या काळात दक्षिण अमेरिकन उपखंडात एक भयाची सावली पडलेली होती.
तिथल्या छोट्या-छोट्या राष्ट्रांना किसिंजरच्या उत्पातांचा जीवघेणा धाक होता. तो तसा
होता याची अनके उदाहरणे आहेत. किसिंजरच्या आदेशानुसार, सीआयएने चिलीतल्या
लोकप्रिय अल्लेंडेच्या मार्क्सिस्ट सरकारविरुद्ध एक कट रचला. त्याचे कारण चिलीतले
सुमारे ८० टक्के तांब्याचे उत्पादन अमेरिके न कं पन्यांच्या हातात होते आणि चिलीचा हा
एक मोठा निर्यात व्यापार होता. अल्लेंडेने देशाला आपल्या खनिजाचा पहिला फायदा
देशाला व्हावा यासाठी चिलीच्या तांबे उद्योगाचे राष्ट्रीयीकरण करण्याचे ठरविले. किसिंजरने
तातडीने बनवलेल्या प्लॅननुसार, सीआयएने सुमारे एक मिलियन डॉलर्स तिथल्या
बंडखोरांना मदत आणि आणि अल्लेंडेचा निवडणुकीत पराभव करण्याच्या तयारीसाठी
पाठविले.
बहाद्दर अल्लेंडे त्याही परिस्थितीत निवडून आला. किसिंजर संतापला. त्याने
सीआयएच्या मदतीने अजून आठ मिलियन डॉलर्स इतकी प्रचंड रक्कम चिलीत पाठवून
कोणत्याही परिस्थितीत अल्लेंडे गेलाच पाहिजे असे फर्मान सोडले. या आठ मिलियन
डॉलर्सपैकी सुमारे दीड मिलियन डॉलर्स चिलीतल्या एका अल्लेंडेविरोधी वर्तमानपत्राला
देण्यात आले. त्याचे नाव El Mercurio हे वर्तमानपत्र ऑगस्टीन एडवर्ड्स (Augustin Edwards)
या उद्योगपतीच्या मालकीचे. हा एडवर्ड्स ‘पेप्सिको’ या अमेरिकन कं पनीचा उपाध्यक्ष
होता. या कं पनीचा मालक होता निक्सनचा निकटवर्तीय डोनाल्ड एम के नडल (Donald M.
Kendal). वॉशिंग्टनला हाके नडल, एडवर्ड्स आणि किसिंजर यांची एक ब्रेकफास्ट मिटींग
झाली. तिथे काळजीपूर्वक योजना ठरविण्यात आली. किती ठिकाणी बंडखोर आहेत?
त्यांचे सूत्रसंचालन कोण करेल? त्यांना प्रशिक्षण कोण देईल? लष्कराच्या फितुरीचे काय?
अशा सगळ्या बाबी काटेकोरपणे आखल्या गेल्या. सप्टेंबर १९७३ ला एका लष्करी
उठावात अल्लेंडेचे सरकार गेले आणि या El Mercurio वर्तमानपत्राचा एक अधिकारी
फर्नांडो लेनीझ (Fernando Leniz) हा नव्या सरकारमध्ये अर्थ, बांधकाममंत्री बनला. हा माणूस
रॉकफे लरच्या International Basic Economy Corporation च्या चिलीच्या बोर्डवर होता. एकीकडे
कम्युनिस्टांच्या पाठिंब्यावर अथवा त्या विचारसरणीने प्रभावित झालेल्या दक्षिण
अमेरिके तल्या राजवटीशी असले व्यवहार करत असताना किसिंजरने निक्सनला विश्वासात
घेऊन अजून एक धक्कादायक चाल खेळली. निक्सनने कम्युनिस्ट चीनला अचानक भेट
दिली आणि त्या देशाशी आर्थिक आणि परराष्ट्रसंबंध प्रस्थापित के ले. असे उफराटे पाऊल,
काहीही अंदाज न देता उचलणारा, निक्सन हा पहिला अमेरिकन अध्यक्ष ठरला.
अमेरिके तल्या आर्थिक सूत्रधारांच्या एका समूहाचे चीनच्या वाढीकडे आणि लोकसंख्येच्या
गणिताकडे बारीक लक्ष होते. त्यांनी निक्सनवर यासाठी दबाव आणला होता. त्याआधी
ज्या चाणक्यांनी मसलती के ल्या. ते म्हणजे के नडल, अमेरिकन उत्पादक संघाचा अध्यक्ष
गॅब्रीएल हॉग, वेस्टिंग हाउस कं पनीचा अध्यक्ष डोनाल्ड बर्नहॅम आणि चेस मॅनहटन बँके चा
अध्यक्ष खुद्द डेव्हिड रॉकफे लर. नवीन संबंध प्रस्थापित के लेल्या चीनचा पहिला राजदूत
होता डेव्हिड के इ ब्रूस. हा एक राजकीय मुत्सद्दी, संरक्षण तज्ज्ञ आणि गुप्तचर अधिकारी
सुद्धा! याने हेन्री ट्रुमनच्या प्रशासनात अनेक राजनैतिक पदे भूषविली होती. हा अमेरिकन
उद्योगपती आणि अमेरिके च्या कोषागाराचा सचिव असलेल्या अॅड्रयू डब्ल्यू. मेलॉनचा
जावई. हा अव्हिएल हॅरिमनचा जिगरी दोस्त. इंग्लंडमध्ये सलग आठ वर्षे अमेरिकन
राजदूत होता. हा एक विक्रम आहे. हा रॉथशिल्ड्स आणि रॉकफे लर दोघांचाही विश्वासू.
एक नोंद अशी आहे, हा चीनचा राजदूत असताना त्याचा कार्यकाल संपल्यावर, त्याची
जागा घेणारा होता टेक्सासचा एक तेल व्यापारी George H.W. Bush. या बुशचे जे तेलाचे
संबध होते, त्याचे कारण याचा बाप कनेक्टिकट राज्याचा सिनेटर प्रिस्कॉटबुश आणि
ब्राऊन ब्रदर्सचा भागीदार होता. हा चीनमधील अमेरिकन राजदूत होता.
आता वेगाने घटना घडू लागल्या. जुलै १९७३ रोजी डेविड रॉकफे लरने ‘ट्रायलॅटरल
कमिशन’ ही संस्था काढली. त्याचा उल्लेख आधी आलाय. ही संस्था म्हणजे ‘कौन्सिल
फॉर फॉरिन रिलेशन’च्या पुढचे पाऊल होते. ती जास्त वजनदार आणि प्रभावशाली
अशासाठी होती कारण तिचा अमेरिके च्या परराष्ट्र धोरणावर अत्यंत खोलवर, दीर्घकालीन
असा परिणाम झाला. या कमिशनने आपले काम फक्त अभ्यास गट अथवा अहवाल
इतके च मर्यादित न ठे वता (म्हणजे ते तसे ठे वायचे नव्हतेच) अमेरिकन शासनात आपली
माणसे घुसविण्यासाठी अत्यंत धोरणात्मक प्रयत्न के ले. तसे दबावतंत्र विकसित के ले.
ह्यांचा कळीचा माणूस म्हणजे जॉर्ज एस फ्रँ कलीन (George S. Frankli) आणि तो या संस्थेचा
सचिव होता. जॉर्ज हा डेव्हिडचा रूममेट आणि अतिशय विश्वासाचा. धूर्त हेन्री किसिंजर या
संस्थेच्या स्थापनेतला महत्त्वाचा दुवा होता.
निक्सनला वॉटरगेट या लाजिरवाण्या प्रकरणानंतर जावे लागले आणि मग
सूत्रधारांनी अध्यक्ष म्हणून नाव सरकवले ते जेरॉल्ड फोर्डचे (कालावधी १९७४ ते १९७७)
जेरॉल्डफोर्ड ७ ऑगस्ट १९७४ रोजी अध्यक्ष झाला. उपाध्यक्ष होता थेट नेल्सन रॉकफे लर.
त्यामुळे किसिंजरला परराष्ट्र-सचिव पदी कायम न ठे वणे हे काम त्याच्या हिंमतीबाहेरचे
आणि आवाक्याबाहेरचे होते. अमेरिकन प्रशासनातील परराष्ट्र धोरणासंदर्भातली सर्व
मोक्याची पदे सुद्धा कायमच राहिली. किसिंजरने आता फार वेगाने हालचाली के ल्या. त्याने
आपला सहाय्यक म्हणून रॉबर्ट इंगसोल याला नेमला, जो या कमिशनचा क्रियाशील माणूस
होता. ट्रायलॅटरल कमिशनचा सदस्य असणे आता अपरिहार्य व्हायला लागले, इतकी
त्यांची माणसे आतवर घुसायला सुरुवात झाली होती. या कमिशनचे सदस्य असणारे कु ठे
कु ठे घुसले याची काही उदाहरणे पाहा.
● ग्रेट ब्रिटनचा राजदूत इलियट रिचर्डसन

● चीनचा राजदूत जॉर्ज बुश (थोरला) पुढे हाच सीआयए संचालक आणि अमेरिकन

अध्यक्षही झाला.
● बुशनंतर सीआयएचा संचालक झालेला थॉमस गेट्स हा मॉर्गनच्या गॅरंटी ट्रस्टचा प्रमुख.

जे रॉल्ड फोर्डची कारकीर्द फारशी दखलपात्र नाही कारण त्याने सूत्रधारांचा गुलाम
असण्यापलीकडे फारसे काही के ले नाही.
१९७० च्या सुमारास ट्रायलॅटरल कमिशनने व्हाईट हाऊसमध्ये एक गव्हर्नर नेमण्याचा
प्रस्ताव दिला. तो होता जॉर्जियाचा जिमी कार्टर. खरे तर जॉर्जिया हे कोकाकोला कं पनीचे
साम्राज्य असणारे राज्य. या कं पनीचा अनेक दशके अमेरिकन आर्थिक राजकारणात
दबदबा. जिमी कार्टरच्या मागे कोका-कोला तनमनधनाने उभे होतेच. किंग आणि स्पॅल्डींग
(King Spalding) नावाची एक अवाढव्य प्रभावशाली लॉ- फर्म कोकाकोलाची कायदे-
सल्लागार आणि आर्थिक पाठबळ देणारी कं पनी. कोकाकोलाचा मालक मालक रॉबर्ट
डब्ल्यू. वूडरुफ (Robert W. Woodruff) याचा जॉर्जियाच्या राजकारणात सणसणीत दबदबा
होता. त्यामुळे जिमी कार्टरला आर्थिक प्रभावाच्या राजकारणात पाय ठे वणे हे फार कठीण
गेले नाही. जिमी कार्टरच्या डेमोक्रे टिक नामांकनातही काहीच अडचण आली नाही. ह्या
सगळ्या बहुराष्ट्रीय मस्तवाल कं पन्यांचे आर्थिक गट कसे मस्तपैकी विभागले होते हे पाहणे
महत्त्वाचे. ‘पेप्सिको’ ही कं पनी रिपब्लिकनची पाठीराखी तर ‘कोकाकोला’ ही डेमोक्रे टिक
पक्षाची. १९७१च्या सुमारास जिमी कार्टरची डेविड रॉकफे लरशी ओळख झाली. ही
ओळख करून देणारा होता ‘ट्रायलॅटरल कमिशन’चा संस्थापक सदस्य जे. पॉल ऑस्टीन
(J. Paul Austin) मजेचा भाग असा की, हा माणूस अनेक वर्षे मॉर्गन समूहाशी निगडित होता
आणि मॉर्गनच्या अनेक आर्थिक व्यवहारात याची गुंतागुंत होती. मात्र जिमी कार्टरच्या मागे
हा समर्थपणे उभा राहिला. अर्थ सूत्रधारांचे पक्षाशी काही देणेघेणे नव्हते. आपले बाहुले
होऊ शके ल असा माणूस या एकाच निकषावर त्यांनी अमेरिके ची धूळधाण के लीय. एकदा
त्यांनी कोणालाही निवडला की मग त्यांचे मीडिया तज्ज्ञ प्रतिमासंवर्धन सुरू करणार. त्या
प्रतिमा संवर्धनाचा त्या निवडलेल्या माणसाच्या कु वतीशी काहीही संबंध नाही. इथे
आवर्जून एक नोंद के ली पाहिजे ती ही, की कार्टरला पाठिंबा देणाऱ्यात होते अजून एक
गर्भश्रीमंत कु टुंब, ते म्हणजे डेव्हिड आणि स्मिथ हे गॅमब्रेल बंधू. यांची रॉकफे लरच्या इस्टर्न
एअर लाईन्स (Eastern Air Lines) मध्ये आर्थिक गुंतवणूक होती. या दोन भावांनी कार्टर
आणि रॉकफे लर हे संबंधांचे विश्व समर्थपणे उभे के ले. कार्टरला अजून एका महत्त्वाच्या
माणसाला भेटवण्यात आले त्याचे नाव हेडली डोनोव्हॅन (Hedley Donovan) हा जगप्रसिद्ध
‘टाईम’ मासिकाचा मुख्य संपादक. निर्भीड पत्रकारिता करणारा म्हणून सामान्य अमेरिकन
माणसांच्या मनावर गारुड असणारा हा हेडलीसुद्धा काव्यात्म न्यायाने ट्रायलॅटरल
कमिशनचा एक संस्थापक. रॉकफे लर आणि डोनोव्हॅन यांना जिमी कार्टरला भेटून आनंद
न होता तरच नवल! आता कार्टर आधी या ट्रायलॅटरल कमिशनचा एक सदस्य बनला.
एक प्रश्न इथे उभा राहतो की या पाताळयंत्री माणसांनी कार्टरसारख्या,
जॉर्जियासारख्या सनातनी राज्याच्या गव्हर्नरला, ज्याला काहीही परदेशी धोरणाचा
आवाका अथवा थांगपत्ता नव्हता, या कमिशनमध्ये का घेतले असेल? निश्चितपणे त्यांना या
गावरान माणसात आपले बाहुले असणारा उद्याचा अमेरिके न अध्यक्ष सापडला होता,
ज्याला परदेशी धोरणाचे ज्ञान नसणे हे हितकारकच होते! जिमी कार्टरने अर्थातच हे
आनंदाने स्वीकारले, त्याला लॉटरी लागली आणि या फायद्याच्या सौद्यात तो सूत्रधारांच्या
‘ट्रायलॅटरल कमिशन’च्या पायाशी ईमानाने गप्प बसून राहिला. कार्टरला आपल्या
अध्यक्षपदाच्या पेरणीसाठी काय हवे होते तर पैशापेक्षा जास्त असे माध्यमांचे लक्ष आणि
प्रचंड प्रसिद्धी! ‘ट्रायलॅटरल कमिशन’ने त्याला त्याबाबतीत अजिबातच निराश के ले नाही.
एकदा हे गणित पक्के झाल्यावर मग लेहमनकडून न्यूयॉर्क चा कार्टरला पाठिंबा मिळवणे
सोपे होते. तिथे लेहमनच्या पाठीमागे खंबीरपणे उभे राहायला होतेच सी डग्लस डीलोन
आणि सायरस वांस. तशा अर्थाने राष्ट्रीय राजकारणात नगण्य असणाऱ्या कार्टरच्या या
निवडणुकीच्या प्रवासात, म्हणजे त्याला अध्यक्षपदाचे नामांकन मिळावे म्हणून प्रचंड
प्रसिद्धी करण्यासाठी जो अमाप पैसा उभा करायला लागला त्यात सूत्रधारांचे टोळके
सामील झाले. त्यातले हमन ब्रदर्स, लोएब ऱ्होड्स आणि कं पनी आणि सगळ्यात कळीचा
माणूस Lehman Brothers, Loeb, Rhodes, Co. आणि सगळ्यात महत्त्वाचा म्हणजे वॉल्टर
रॉथशिल्ड्स. हे प्रमुख थैलीशाह सढळपणे खैरात करू लागले. कार्टरसारख्या अनोळखी
आणि सामान्य वकु बाच्या माणसाच्या निवडणुकीच्या निमित्ताने अनेक गोष्टी पणाला
लागल्या आणि सिद्धही झाल्या. ती एका व्यवस्थापन पुस्तकातील महत्त्वाची खेळी ठरावी.
हे एकत्रित मॉडेल, ज्यात ट्रायलॅटरल कमिशनची उपद्रवक्षमता आणि उपयुक्तता, लेहमन,
मॉर्गन आणि रॉकफे लरचे एकत्रीकरण आणि रॉथशिल्ड्सची अमेरिकन आर्थिक खेळातली
अधिकृ त एन्ट्री अशा तीन बहारदार गोष्टी जुळून आल्या.
जिमी कार्टरवर भाळलेल्या यशाने या नव्या खेळाचे फासे पडले होते, हा खेळ होता
अमेरिकन अध्यक्षाचे प्रशासन आता ट्रायलॅटरल कमिशनच्या धोरणांच्या मार्गाने प्रवास
करण्याचा! कु ठल्याही अडथळ्याशिवाय अमेरिके चे सार्वभौम प्रशासन आता ट्रायलॅटरल
कमिशनचा पुरस्कार करीत मार्गक्रमण करणार होते. जिमी कार्टरने सत्तेवर आल्या-आल्या
एकदम ऋणमोचनाचे जाहीर कार्यक्रम सुरू के ले. त्याच्या प्रशासनातील संरक्षण, ट्रेझरी,
परराष्ट्र, नौदल, हवाईदल इतके च नव्हे तर देशोदेशीचे राजदूत ही ट्रायलॅटरल कमिशनच्या
यादीतले होते. ती यादी मोठी असल्याने विस्तारभयास्तव इथे देणे शक्य नाही. तरी काही
नोंदी आवश्यक आहेत.
● उपपरराष्ट्रमंत्री- वॉरेन ख्रिस्तोफर - कोणताही मुत्सद्देगिरीचा पूर्वानुभव नाही.
(ट्रायलॅटरल कमिशन सदस्य)
● अर्थखात्याचा उपसचिव रिचर्ड कू पर- रॉकफे लर बँकिंग कॉर्पोरेशन बोर्ड संचालक.

● समुद्री कायद्याचा आणि कराराचा राजदूत- इलियट रिचर्डसन ट्रायलॅटरल कमिशन

सदस्य.
● अण्वस्त्र करारासंबंधीचा राजदूत- जेरॉल्ड स्मिथ (ट्रायलॅटरल कमिशन उत्तर अमेरिका

अध्यक्ष)
● अमेरिकन कोषागाराचा आंतरराष्ट्रीय संबंधाचा उपसचिव- फ्रे ड बेर्गस्टन (रॉकफे लर

फाउंडेशन सल्लागार)
● चीनचा राजदूत- लेओनार्ड वूडकॉक- रॉकफे लरचा माणूस - चीनशी राजनैतिक संबंध

प्रस्थापित झाल्यावर एका आठवड्याच्या आत चीनने कोका कोलाला आपले दरवाजे

पूर्ण उघडले.
● संरक्षणमंत्री- हॅरॉल्ड ब्राऊन- ट्रायलॅटरल कॉलेजचा अध्यक्ष - रॉकफे लरच्या ‘बँक ऑफ
न्यूयॉर्क ’चा संचालक.
● अमेरिकन कोषागाराचा सचिव- मिशेल ब्लूमेंथॉल - रॉकफे लर फौंडेशनचा विश्वस्त-CFR

संचालक
● फे डरल रिझर्व्हचा अध्यक्ष- पॉल वॉकर - डेव्हिड रॉकफे लरच्या आदेशाने नियुक्ती.
(रॉकफे लरचा हुकु मी एक्का)
● व्हाईट हाऊसचा राष्ट्रीय/आंतरराष्ट्रीय धोरण सल्लागार- हेडली डोनोव्हॅन (‘टाईम’चा

संपादक)
अध्यक्ष जिमी कार्टरने कोणाचेही, कोणतेही उपकार शिल्लक ठे वले नाहीत. म्हणूनच,
या पार्श्वभूमीवर कार्टर प्रशासनाच्या काळातील काही आंतररष्ट्रीय निर्णय तपासून पाहणे
गरजेचे आहे.
● पनामा कालवा कराराच्या वाटाघाटी- अध्यक्ष जिमी कार्टरने हा कालवा पनामाला देऊन,
सूत्रधारांचे ऋण फे डायचा एक नवाच आर्थिक आयाम घडविला. यामुळे आधी अमेरिकन
करदात्यांनी पनामाला देऊ के लेले लक्षावधी डॉलर्स वाया गेलेच आणि याउपर त्या
कालव्याची मालकी पनामाकडे गेल्याने त्याला मिळणाऱ्या उत्पन्नातून पनामा देश
वॉलस्ट्रीटवरच्या अनेक बँकर्सचे कर्ज फे डू शकला. लुटले गेले ते सामान्य अमेरिकन
करदाते आणि पैसा कमविला तो बँकर्सनी. या खेळाचा डाव कसा संपला बघा!
वॉलस्ट्रीटवरच्या तब्बल एकतीस बँकांना पनामाकडून एकू ण पैसे मिळाले ११५
मिलियन डॉलर्स. या विविध बँकांच्या बोर्डांवर होते ते ट्रायलॅटरल कमिशनचे सुमारे बत्तीस
सदस्य. हे अध्यक्ष जिमी कार्टरने देशाचे इतर अनेक प्रश्न प्रलंबित असताना त्याकडे दुर्लक्ष
करून, आपले पहिले कर्तृत्व गाजवून उपकारांची जाण अगदी आतून ठे वल्याचे स्पष्ट
दिसते आहे.
● इराणच्या शहाला (म्हणे) अत्यंत नाईलाजाने अमेरिके त दिलेला प्रवेश- अमेरिके च्या ह्या
निर्णयाने इराण ओलीस प्रकरण झाले आणि यात अमेरिके तील बँकातील इराणच्या
अब्जावधी डॉलर्सच्या ठे वी गोठवल्या गेल्या. या अत्यंत बेदरकार निर्णयामागचे अदृश्य हात
होते, खुद डेविड रॉकफे लर आणि हेन्री किसिंजर यांचे. हे सगळे घडण्याआधी इराणने चेस
मॅनहटन बँके तून आपल्या ठे वी काढून घ्यायचे दबावतंत्र राबविले होते, जे घडले असते तर
ही बँक अक्षरशः भिके ला लागली असती. ते दाबून टाकण्यात किंसिंजर आणि
रॉकफे लरला यश आले, ते के वळ अमेरिके च्या अध्यक्षाला आपल्या हातातील बाहुले
बनवून.
अमेरिके च्या परराष्ट्र धोरणावर सूत्रधारांच्या रेंगाळणाऱ्या सावल्या किती कराल
आहेत, याची ही मोजकी प्रकट उदाहरणे.
 किसिंजर असला पाताळयंत्री माणूस होता की त्याने १९७७ मध्ये प्रशासन सोडताना
तिथले, स्वतःचे खोलवर असणारे ठसे सहजासहजी पुसले जाणार नाहीत हे कटाक्षाने
पहिले. त्याने तातडीने ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’मध्ये आणि ट्रायलॅटरल
कमिशनमध्ये, मोक्याच्या जागा पटकाविल्या आणि तेही कमी पडेल की काय, म्हणून पुढे
तर तोच मॅनहटन बँके चा आंतरराष्ट्रीय संबंधाचा अध्यक्षच झाला.
जिमी कार्टर नंतर आला हॉलिवुडचा बेताज बेफिकीर रोनॉल्ड रेगन. रोनाल्ड रेगनने
ट्रायलॅटरल कमिशनच्या नावाने बोंबा मारीतच आपल्या निवडणूक प्रचाराचा नारळ
फोडला. मुत्सद्दी किसिंजर तेव्हापासूनच सावध झाला होता.त्याने अशा काही वेगाने
हालचाली के ल्या की रोनॉल्ड रेगनच्या पुढे अध्यक्ष असण्याच्या भूमिके त एकदम गहिरे रंग
भरले गेले. किसिंजरने रेगनची चहूबाजूंनी नाके बंदी करून ठे वली होती. आता रेगन
निवडून आला तरी, रेगनला खिशात घातल्याचा संदेश किसिंजरने सूत्रधारांना दिला होताच.
सूत्रधारांनी अजून एक हालचाल के ली रेगन बरोबर त्यांनी, ट्रायलॅटरल कमिशनच्या खंद्या
वीराची जॉर्ज बुशची (सिनियर) उपाध्यक्षपदी निवड के ली. बुश हा सूत्रधारांचा अधिक
कडवा माणूस. निवडून आल्यावर रेगनने आपल्या फिल्मी स्टाईलने डेविड रॉक फे लरच्या
निवासस्थानी जाऊन, त्याची गळाभेट घेऊन सगळे मतभेद संपविले.
रेगनचा ‘व्हाईट हाऊस’मधला पाठीराखा जेम्स ए. बेकी (James .­ Baker) मग पुढे जॉर्ज
बुशचा १९८० च्या निवडणुकीत प्रचारप्रमुख बनला. रेगन प्रशासनातील अत्यंत प्रभावशाली
कार्पोरेट कं पनी म्हणजे त्याच्या हॉलिवुडच्या राज्याची म्हणजे कॅ लिफोर्नियाची बेक्टेल
कॉर्पोरेशन. या कं पनीचा उपाध्यक्ष कॅ स्पर वेईनबर्गर (Caspar Weinberge) हा ट्रायलॅटरल
कमिशनचा आघाडीचा सदस्य. हा पुढे रेगन प्रशासनात संरक्षणमंत्री बनला तर ह्याच
कं पनीचा दुसरा एक उच्च अधिकारी जॉर्ज शुल्त्झ (George Shultz) हा परराष्ट्रमंत्री,
ट्रायलॅटरल कमिशनचाच, ऑर्थर एफ. बूम्स (Arthur F. Burns) हा जर्मनीचा राजदूत आणि
सरतेशेवटी, पॉल वॉकर हा फे डरल बँके चा अध्यक्ष. ही यादी पुढे लांबतच गेली. रेगन
त्यामामाने कचकड्याचा आणि धोरणाला कच्चा माणूस होता कारण तो नेहमीच रंगीबेरंगी
दुनियेत वावरलेला, पण त्याला खिशात घालणे अवघड होते कारण त्याला स्वतःची एक
लोकप्रियता होती, करिष्मा होता. राजकारणाचा अनुभव आणि राजकारण्यांचे ओझे या
दोन्हीपासून तो मुक्त होता. तो निवडून येण्याआधीच गळाला लागणे त्यामुळेच निकडीचे
होते. किसिंजरने देशांतर्गत राजकारणात के लेल्या या खेळ्या त्याच्या एकदर
व्यक्तिमत्त्वाला एक वेगळीच झळाळी देऊन जातात. त्याच्या चलाख जाळ्यात रेगन अगदी
अलगद अडकला. रेगनच्या नवखेपणाने, त्याच्या स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्वावर संपूर्ण मात के ली,
हे मात्र अमेरिकन जनतेचे दुर्दैव. एकदा या डावाची रचना हाती आल्यवर हा पुढे पुन्हा,
सिनेनट आर्नोल्ड श्वात्झेनझर याच्या बाबतीत राज्यस्तरावर खेळला गेलाय.
 रोनाल्ड रेगनने मोठा गाजावाजा करीत रॉकफे लर आणि मॉर्गनच्या साम्राज्याला
आव्हान देण्याच्या गोष्टी के ल्या.त्या सगळ्या नंतर वल्गनाच ठरल्या. त्याच्या त्या भोचक
नाकाखाली याच लोकाची अनिर्बंध सत्ता अव्याहतपणे सुरू राहिली. दुसऱ्या महायुद्धानंतर
जे द्विपक्षीय परराष्ट्र धोरण या लोकांनी चालू के ले होते, ते काहीही बदल न होता कायम
राहिले.
रेगनची तशा अर्थाने ज्याला पॉलिशिंग म्हणता येईल अशी कारकिर्द संपली. त्याची
नट म्हणून असणारी लोकप्रियता आणि त्याच्या नाकात सूत्रधारांनी वेसण घातल्यावर
उरलेली कारकिर्द यातले श्रेष्ठ काय? याचे उतर देणे अवघड आहे कारण थेट लोकांमधून
आलेला तो अध्यक्ष होता. हे दुर्मीळ होते. त्याला लोकांना बरोबर घेऊन के नेडीच्या पुढे
राजवट सुरू करता आली असती पण त्याच्या मानगुटीवर बसलेल्या सूत्रधारांच्या बुश
नावाच्या हस्तकाने त्या संधीचा फायदा करू दिला नाही. नंतर अर्थातच जॉर्ज एच. डब्ल्यू
बुश (कालावधी १९८९ ते १९९३) या पुढचा अध्यक्ष ठरलेला होता. तो त्यांचाच माणूस
होता. त्यामुळे अमेरिके च्या प्रशासनात खटपटी करण्यासारखे काहीच उरले नव्हते.
जॉर्ज बुश आणि रॉकफे लर यांची वंशावली एकाच धाग्यातून गुंफली गेली आहे. (बुश
आणि रॉकफे लर यांच्या कु टुंबाचे फोटो परिशिष्टात पाहा.) आपण जॉर्ज बुश सिनियर आणि
ज्युनिअर अशा बापलेकांच्या कारकिर्दीचा मागोवा या पुस्तकाच्या संरचना या भागात
पाहणार आहोत कारण बुश हे असे एकमेव घराणे आहे जे या सूत्रधारांच्या संरचनेचा भाग
होता. एखादे घराणेच जेव्हा कु टिल कारवायांची संरचना होऊन बसते तेव्हा
समाजजीवनाला फार मोठा धोका पोहोचतो. अमेरिकन इतिहासात ज्याला अध्यक्षीय
घराणे असे म्हणता येईल अशा तीन घराण्यांचा उल्लेख करता येईल. ते असे-
● एक अॅडम्स घराणे - जॉन अॅडम्स (१७९७ ते १८०१) दुसरा अध्यक्ष, त्याचा मुलगा

जॉन क्विन्सी अॅडम्स (१८२५ ते १८२९) सहावा अध्यक्ष

● दुसरे हॅरीसन घराणे - विल्यम हेन्री हॅरीसन (१८४१ ते १८४१, के वळ एक वर्ष) त्याचा नातू

बेंजामिन हॅरीसन (१८८९ ते १८९३) तेविसावा अध्यक्ष.

● तिसरे रूझवेल्ट घराणे - थिओडोर रूझवेल्ट (१९०१ ते १९०९) सव्विसावा अध्यक्ष. दोन

टर्म्स. त्याचा पुतण्या फ्रँ कलीन रूझवेल्ट (१९३३ ते १९४५) बत्तिसावा अध्यक्ष.
● चौथे बुश घराणे - जॉर्ज इच. डब्ल्यू बुश (१९८९ ते १९९३) एक्के चाळिसावा अध्यक्ष.

त्याचा मुलगा जॉर्ज डब्ल्यू. बुश (२००१ ते २००९) दोन टर्म्स. त्रेचाळिसावा अध्यक्ष.
बाप आणि बेटा दोघेही अध्यक्ष झाले असे हे के वळ दुसरे उदाहरण. यातले अॅडम्स
घराणे हे खूप आधीच्या काळात म्हणजे जेव्हा अमेरिका हे खऱ्या अर्थाने लोकशाही आणि
सार्वभौम राष्ट्र होते. सूत्रधारांची नजर त्यार्व अजून पडायची होती. तिथे फे डरल रिझर्व बँक
ही नव्हती, एक मुक्त आणि निकोप अर्थव्यवस्था तिथे बहरत होती, पण बुश घराणे मात्र
के वळ सूत्रधारांच्या खेळ्या आणि कारस्थानांची कडवट देणगी आहे. बुशचा आजोबा
प्रिस्कॉट बुश सिनेटर झाला तो क्षण अमेरिके च्या इतिहासातील कदाचित असा क्षण होता
की त्याने एक अशी साखळी जन्माला घातली, जिने अमेरिके च्या आणि जगाच्या सर्वच
स्वातंत्र्याचा संकोच के ला. एखादे घराणेच जेव्हा कु टिल कारवायांची संरचना होऊन बसते
तेव्हा समाजजीवनाला फार मोठा धोका पोहोचतो. म्हणून याचा विस्तार आपण संरचनेत
करणार आहोत.
दोन्ही बापलेक बुश यांच्यामध्ये उगवला तो बिल क्लिंटन. (१९९३ ते २००१)
क्लिंटनला दोन टर्म्स मिळाल्या आणि तो शतकपार होताना अमेरिके चा अध्यक्ष होता.
क्लिंटन फार सामान्य कु टुंबातून आला आणि त्याने मागासलेल्या राज्यातून झेप घेतली
असा एक मोठा प्रचार झालेला आहे त्यामुळे थोडी त्याची पार्श्वभूमी तपासली पाहिजे
कारण बोरीच्या झाडाला आंबे लागत नाहीत हे ग्रामीण शहाणपण आहे. रॉजर मॉरीस
आपल्या ‘पार्टनर्स इन पॉवर’ या पुस्तकात क्लिंटन परिवाराच्या लागेबांध्यांची सगळी
पोलखोल करतो. क्लिंटन ऱ्होडस स्कॉलर ऑक्सफोर्डला गेल असताना सीआयएने त्याला
हेरला. मुळात ही ऱ्होडस स्कॉलरशिप ही आफ्रिके तला हिरे माफिया सेसिल ऱ्होडसच्या
ट्रस्टची होती, असे स्कॉलर निवडून मग त्यातले हुशार हेरून सीआयए आणि ब्रिटिश
गुप्तचर संघटना त्यांना आपल्या जाळ्यात ओढत असत. इथे अजून एक नोंद करावीशी
वाटते की अर्कान्सास हे अमेरिके तील हिऱ्यांच्या खाणी असणारे एकमेव राज्य आहे.
सीआयएच्या कॉर्ड मेयर नावाच्या अधिकाऱ्याने त्याला सीआयएमध्ये भारती के ले. त्यानंतर
क्लिंटनच्या पूर्व युरोपच्या सगळ्या ट्रिप्सचा खर्च सीआयएने के ला. क्लिंटन अर्कान्सासचा
गव्हर्नर असताना पिट्सबर्गच्या मेलान कु टुंबीयांशी जवळीक साधून होता, त्यांचे एक
अल्युमिनियमचे कार्टेल होते. क्लिंटनच्या गव्हर्नरपदाच्या कारकिर्दीत अर्कान्सासने राष्ट्रीय
एकू ण उत्पन्नाच्या ९० टक्के अॅल्युमिनियम उत्पादित के ले. यातून त्याला अमाप पैसा
मिळाला. क्लिंटन आला तो अर्कान्सास या राज्यातून. हे राज्य अमेरिके तले मागासलेले
आणि आकारापेक्षा कमी लोकसंख्येचे. क्लिंटन आधी बराच काळ त्या राज्याचा गव्हर्नर
होता विथ्रोप रॉकफे लर. हा जॉन डी. रॉकफे लरचा नातू. रॉकफे लरच्या स्टँडर्ड ऑइल
कं पनीवर अनैतिक व्यवसाय के ल्याचे अनेक आरोप झाले. मोनोपोलीचे खटले भरले गेले
आणि ती कं पनी जॉनने अनेक छोट्या तुकड्यात विभागून टाकली. उदाहरणार्थ, स्टँडर्ड
ऑइल न्यू जर्सी एक्सोन (Exxon) स्टँडर्ड ऑइल इंडियाना झाली. अमोको (Amoco) स्टँडर्ड
ऑइल ओहायो ब्रिटिश रॉयलशी जोडून ब्रिटिश पेट्रोलियम झाली. बिल क्लिंटनच्या
आजीचे विन्थ्रोप रॉकफे लरशी जवळचे सबंध होते. क्लिंटनचा रेमंड क्लिंटन नावाचा काका
अर्कान्सासमधील बदनाम गुन्हेगारी टोळ्यांशी संबंधित होता. त्यानेच क्लिंटनच्या
आयुष्यातील पहिल्या निवडणुकीच्या प्रचाराचा खर्च के ला. अर्कान्सास हे राज्य आपल्या
बिहारसारखे म्हणजे सगळ्या गोष्टीवर मालकी हक्क धनदांडग्यांचा. तिथे अशा अनेक
टोळ्या होत्या ज्या तिथल्या सामान्य नागरिकांना सतत लुबाडत असत क्लिंटन तिथल्या
अशाच एका स्टीफन्स आर्थिक माफियाच्या आडोशाने वाढला. ही ‘स्टीफन आणि कं पनी’
म्हणजे वॉलस्ट्रीटवर रोखे विकणारे सगळ्यात मोठे दलाल होते. त्यांचे मुख्यालय लिटल
रॉक या अर्कान्सासमधल्या गावात होते, तिथे क्लिंटन नावारूपाला आला. या कं पनीच्या
बोर्डवर अर्थातच रॉकफे लर होते. या स्टीफन कं पनीचे साटेलोटे होते ते रोज ‘लॉ फर्मशी’.
रोज ‘लॉ फर्म’चे भागीदार हिलरी क्लिंटन आणि विन्सेंट फॉस्टर. या फर्मने आपली ‘बँक
ऑफ क्रे डिट अँड कॉमर्स इंटरनशनल’ (BCCI) आणि ‘बँकानाझीओनेल डेलावोरो’ (Banca
Nazionale Delavoro-BNL) या इटलीतल्या मोठ्या बँके शी कार्टेल के ले. ही जी BNL होती त्यात
व्हॅटीकनचा पैसा गुंतलेला होता. या BML च्या अटलांटाने इराकला ‘कृ षी क्रे डिट’ मालाच्या
नावाखाली तब्बल पाच बिलियन डॉलर्सची शस्त्रात्रे असलेले जहाज पाठवले. हे आले होते
बुश रॉकफे लरच्या अर्कान्सास इथल्या फर्मकडून, ज्याची संचालक आणि कायदेशीर
सल्लागार होती हिलरी क्लिंटन. क्लिंटन स्वतःचा टेफ्लोन मॅन असा कितीही गवगवा करत
असला तरी हे त्याला चिकटून गेलेच आहे. जॉर्ज बुशला आव्हान देताना १९९२ ला
क्लिंटनने आपले वॉलस्ट्रीट बँकर्स मित्र सावध तयार करून ठे वले होते. गोल्डमन सॅक्सचा
एक प्रमुख के न ब्रोडी याने क्लिंटनसाठी न्यूयॉर्क मधील हाय पॉवर बिझिनेसमन बरोबर एक
डिनर आयोजित के ले. खरे तर बँकर्स सिंडीके टचा उमेदवार बुश होता कारण तो त्यांचाच
माणूस. नुकतेच इराकला त्याने शरण आणले होते. क्लिंटनने बँकर्सच्या विरोधात
बोलायला सुरुवात करून आपले डेमोक्रे टिक पक्षाचे नामांकन आधी त्याने मजबूत के ले
आणि मग त्याच वॉलस्ट्रीटच्या काही गटांकडून प्रचंड पैसा उभा के ला. क्लिंटन तसा
जात्याच हुशार त्यामुळे त्याची प्रतिमा बुशच्या तुलनेत स्वतंत्र अशी होती एके काळी
गोल्डमन सॅक्सचा सहअध्यक्ष असणाऱ्या रॉबर्ट रुबिनला आपला आर्थिक सल्लागार
नेमला. रॉबर्टची व्हाईट हाउसला जाण्याची प्रबळ इच्छा आणि क्लिंटनचे अध्यक्षपदाचे
स्वप्न एकत्र झाले आणि क्लिंटन अध्यक्ष झाला. २५ जानेवारी १९९३ ला त्याने रुबिनला
अध्यक्षाचा आर्थिक सल्लागार नेमला. त्याने पुढची सहा वर्षे क्लिंटन आणि वॉलस्ट्रीटचे
संबंध सुरळीत के ले आणि पुन्हा क्लिंटनच्या कारकिर्दीचे सूत्रधारांच्या इच्छेनुसार सोने
झाले. रॉकफे लर सुरुवातीपासून क्लिंटनच्या बरोबर होताच. तो शिकलेला आणि चांगला
वक्ता असल्याने नेहमीचा उच्च उदात्त मूल्यांची भाषा करायचा, पण प्रत्यक्षात मात्र शोषण
करणाऱ्यांचा तो हस्तक होता. क्लिंटनची अध्यक्ष म्हणून असणारी कारकीर्द ही, मोनिका
लेवेन्स्कीच्या प्रकरणाने कु प्रसिद्ध आहे, पण त्याचा पूर्वेइतिहास तो वुमनायझर असल्याचे
सांगतो. त्याची अनेक प्रकरणे आहेत आणि त्याने ती बऱ्यापैकी तडजोडी करून मिटवली
आहेत पण त्याच्या वैयक्तिक आयुष्याशी आपले काही घेणे देणे नाही.
बुशनंतर अध्यक्ष झाला तो बराक ओबामा (कालावधी २००८ ते २०१६)
ओबामांची निवड त्यांचे अध्यक्ष होणे आणि त्यांनी आपल्या अमेरिकन समाजाला
भावनिक आव्हान करणे, याचे महत्त्वाचे गणित यशस्वी झाले ते जॉर्ज बुशच्या एका बेबंद
अशा बेदरकार कारकिर्दीने. बुशने ओबामा यांचा पाया घातला हे मात्र नक्की. ओबामा
यांना बुशने के लेल्या सगळ्या गोष्टीचा निचरा करावा लागला, मग ते परराष्ट्र धोरण असो,
सूत्रधारांच्या हातातले बाहुले बनून राज्यकारभार करणे असो अथवा अमेरिके च्या
जगातल्या प्लेसमेंटचा सारासार विचार असो. ओबामा यांचा सुरुवातीचा काळ अत्यंत
परीक्षेचा होता कारण ते लोकांच्या मनातील आशा जागृत करून आले होते. अमेरिके चे
आर्थिक आघाडीवर भयानक नुकसान झालेले होते. बुशच्या अरेरावीने अमेरिके च्या मित्र
राष्ट्रांना अगतिक आणि तटस्थ करून टाकले होते. जग आता कोण एकाचेच राहिलेच
नव्हते मुळी! तिकडे आशियात चीनने आपला दबदबा पार टोकाला नेऊन ठे वला होता
आणि रशियन अस्वलाला पुतीनच्या निमित्ताने पुन्हा जाग येत होती. अमेरिके ने आपले
स्थान उभे करायचे, देश आर्थिकदृष्ट्या सशक्त करायचा आणि शिवाय अमेरिकन
अरेरावीचा डंख ज्याची जगाला सवय झाली होती, तिथे थोडे समंजसपणाचे शिंपण
करायचे होते. शिवाय सूत्रधारांची पाशवी पकड होतीच! त्यातून लगेच सुटका होणार
नव्हती. प्रशासनात त्यांची माणसे बुशच्या बेबंद काळात सर्वदूर घुसली होती. ती शिरजोर
होती आणि त्यांचे स्थान बलदंड झाले होते. अमेरिके ची मोट बांधणे मग आपला देशाचा
अजेंडा राबवणे. इराकच्या युद्धाचे सारे दुष्परिणाम पुसून टाकणे. अमेरिकन
समाजजीवनावर आलेली काजळी दूर करणे अशी अनेक प्राधान्याची कामे होती, पण
ओबामांनी आपल्या कारकिर्दीची सुरुवात मोठ्या हिंमतीने के ली हे मात्र इतिहास लक्षात
ठे वेल. इतर कोणत्याही अध्यक्षाला इतक्या टफ विके टवर खेळायची वेळ आली नसावी.
शिवाय त्यांच्या डेमोक्रे टिक पक्षात काही सारे आलबेल नव्हते. क्लिंटनची असीमित
महत्त्वाकांक्षा होतीच त्यांच्या आडून होणारे सूत्रधारांचे शरसंधान होते. ओबामांनी सावकाश
पण दमदार पावले टाकली. त्यांच्या धारणेची तुलना के वळ के नेडीशी होऊ शकते. त्यांनी
कोणाच्याही दबावात न येता अमेरिके चा युद्धज्वर आधी उतरवला. नंतर त्यांनी ओसामा हा
विषय संपवला. ओबामा आणि ओसामा! एका अक्षराचा फरक असणारी ही नावे यापुढे
जगाच्या इतिहासात कायमची जोडली गेली आहेत. एका विवक्षित क्षणी नियतीने त्यांना
एका गोष्टीत बांधून टाकले. ओबामा नावाचा शिकारी जो जगातील सर्वशक्तिमान पण
भयगंडाने पछाडलेल्या राष्ट्राचा प्रमुख होता तर ओसामा नावाची शिकार, जो सीमा
नसणाऱ्या पण मोठ्या भूभागाचा प्रमुख होता, ज्याला राष्ट्रप्रमुखाचा दर्जा नव्हता पण तो
अशा एका जागतिक संघटनेचा स्वयंघोषित सम्राट होता, जिची जडणघडण, प्रवास हा
विद्वेषाच्या आणि हिंसेच्या राजकारणाचा इतिहास होता. ओसामा आणि ओबामा यांच्यात
नुसते नामसाधर्म्याचे नाते नाही. त्यांचे नाते एका अशा कहाणीचा भाग होता, जी काळाच्या
कागदावर आजही लिहून संपलेली नाही. ती नुसतीच रक्तरंजित नाही तर तिला अनेक
राष्ट्रांचे, अर्थसत्तांचे थरारक आणि अस्वस्थ पदर होते. तिच्या ओघवत्या प्रवाहांत अनेक
राजवटी, अनेक राष्ट्रप्रमुख, अनेक समूह हे ओढले गेले आणि जरी तिच्या पटकथेत
ओसामाच्या वधाने एक अनपेक्षित ठराव आला तरी ती आता कु ठे वळण घेते याबद्दल
अजूनही एक अनिश्चित अशी भीती होती कारण या मुक्कामाच्या आधी तिने जी वळणे
घेतली होती त्यांनी अनेक देशांना आपले परराष्ट्र धोरण बदलायला भाग पडले आणि
अनेक देशांच्या स्वत:च्या संसारात विष कालवले होते काही देशांना या कहाणीने प्रचंड
आणि विनासायास मदत मिळवून दिली, त्यांच्या पुढच्या आर्थिक विवंचना संपविल्या तर
काही राष्ट्रांचे खर्च प्रमाणाबाहेर वाढून त्यांच्या देशातल्या लोकांना निष्कारण रोजीरोटीसाठी
झगडावे लागले. काही बिनबुडाच्या पण मतलबी राष्ट्रप्रमुखांनी या कहाणीच्या प्रत्येक
प्रकरणागणिक आपली सिंहासने बळकट के ली तर काहींच्या बुडाला या कहाणीने अक्षरशः
चूड लावीत सततच्या भितीदायक वातावरणाशी सामना करायला भाग पाडले.काही वेळा
या कहाणीने जगातील अनेकांना आशेच्या, अभयाच्या काही प्रकरणात फसवी चित्रे
दाखविली असतीलही पण बऱ्याच वेळा तिने त्यांना चित्रपटातल्या हलत्या दृशांसारखे
सतत हेलावतही ठे वले. हे सगळे काहीही असो आणि ते काहीतरी आहेच आणि म्हणूनच
या कहाणीतला रस कमी झाला नाही. या कहाणीला म्हटले तर फार दूरवरचा असा आठशे
वर्षांचा इतिहास आहे. एक मात्र नक्की, काही माणसांना स्वत:च्या स्वप्नांचे असे कचकचीत
डंख झालेले असतात, जे त्यांच्या सर्व आयुष्याला पुरून उरतात. जर हे तुम्हाला खरे वाटत
नसेल तर जो माणूस एखाद्या श्रीमंत अरब सम्राटासारखे सुखासीन आयुष्य सहज भोगू
शकला असता, तो एखाद्या छु प्या, अनिश्चित, संपूर्ण जगाच्या द्वेषाचे कारण झालेल्या
कष्टप्रद आयुष्याला कवटाळतो याचे काय तार्किक कारण आपण देऊ शकतो? ओसामाचे
वडील हे ‘लादेन कन्स्ट´क्शन’ नावाच्या एक प्रचंड मोठ्या कं पनीचे सर्वेसर्वा, अरब
देशातल्या अनेक राजांचे निकटवर्तीय, प्रचंड पैसा, मानमरातब असणारे हे संपन्न कु टुंब.
ओसामाचे पाय मात्र या अगणित समृद्धीच्या लोळण घेण्यापाशी भांबावले. त्याने हे
नाकारले. त्याने त्याऐवजी स्वतःवर इनाम लावून घेण्याचे खडतर आयुष्य पत्करले. हा
इतका विरोधाभास फिल्मी दुनियासुद्धा दाखवू शके ल असे वाटत नाही. ओबामा मात्र अशा
विरोधाभासातला योद्धा नाही. ज्याचा वर्ण, ज्याचे पिढीजात अमेरिकन नसणे, ज्याची
अस्पष्ट मुस्लीम ओळख असे काहीही त्याला ‘व्हाईट हाऊस’ नावाच्या सामर्थ्यशाली
प्रासादाच्या पायऱ्या चढण्यापासून रोखू शकले नाही. असा एक के वळ काळाने नव्हे तर
स्वत:च्या अपरिमित कष्टांनी विलक्षण अधोरेखित के लेला अतिसामान्य अमेरिकी नागरिक
आहे. त्याचे हे स्थान प्राप्त करणे हे सगळेच ओसामासारखे अतार्किक नसेल पण त्याचे
स्वतःचे सामान्यपण नाकारणे एका वेगळ्याच अर्थाने जगाला स्तंभित करणारे, प्रेरणा
देणारे आहे. या दोघांनेही आपली प्रत्यक्षाहून उत्कट असणारी प्रतिमा उभे करणे त्यांच्या
असामान्य असे घडविण्याच्या वकु बाचे मजबूत पुरावे आहेत. अतिशय वेगळ्या
कारणासाठी त्यांचे आदर्शवत असणे हीच मुळात समकालीन दुर्मीळ गोष्ट आहे. वैयक्तिक
दृष्टीने पहिले तर या दोघांची जडणघडण हीच मुळात एका विपरीत परिस्थितीचे विलक्षण
दान आहे. मात्र काळाचा थक्क करणारा महिमा असा की त्यातल्या एकाची अखेर ही
दुसऱ्याच्या घडणीचा मोठा टप्पा आहे. खरोखर ही दोन माणसे दोन वेगळ्या जगाचे
प्रतिनिधी पण त्यांचे तसे असण्याचे जे पदर आहेत ते मात्र स्नेह आणि तिरस्कार,खुलेपणा
आणि खलबते, खेळ आणि रक्तरंजित खेळ, त्यातील कष्ट घेण्याची तयारी, स्वतःला
डावाला लावण्याचे कसब आणि आपल्या लोकांसाठी प्रेरणा देणारे असणे हे मात्र एका
आश्चर्यकारक साम्याचे लक्षण. तर या कहाणीतला एक नायक संपला तर दुसरा
सर्वशक्तिमान पदावरून पायउतार झाला. या निमित्ताने अतिशय साध्या कारणांकरिता
जगभरातील राजवटी उलथून टाकणारी अमेरिका सतत दहा वर्षे हतबल ठरलेली जगाने
पहिली. मुळात हे सर्व एखाद्या योजनेचा भाग असण्याची शक्यता आहेच, पण एक गोष्ट
मात्र खरी की अमेरिके नेच निर्माण के लेला ओसामा नावाचा राक्षस त्यांच्यावरच उलटला
इतके च नाही तर त्याने निर्मात्याला डंख मारतानाच जगाला एका मूलतत्त्ववादाची कडवी
ओळख करून दिली. आज मागे पाहताना काय जाणवते. अमेरिका नावाच्या एका दादा
राष्ट्रावर हल्ला झाला तो ओसामाच्या अधिपत्याखालील ‘अलकायदा’ या संघटनेने के ला.
अजूनही ओसामाने हल्ला के ल्याचे कोणतेही ठोस पुरावे सादर झालेले नाहीत. हे त्याचे
कृ त्य आहे की त्याला वापरला गेला, याबद्दलही संशयी वातावरण आहे, पण हे नक्की की
त्याने ह्या हल्ल्याचे समर्थन मात्र के ले. त्याने समर्थन के ले कारण त्याची आणि अमेरिके ची
दुष्मनी होती. त्याच्या अमेरिकाद्वेषाचे कारण अमेरिके शी असणारी त्याची एके काळाची
गाढ दोस्ती हे आहे, अमेरिके ने त्याला वापरून वाऱ्यावर सोडले हे आहे. त्याला अमेरिके ने
वापरले याचे कारण अमेरिका-रशिया यांच्या शीतयुद्धात आहे, रशियाने अमेरिके पासून दहा
हजार मैल दूर असणाऱ्या आणि स्वत:च्या सीमेला लागून असणाऱ्या अफगाणिस्तानावर
कब्जा मिळवायचा प्रयत्न के ला, तो घमेंडी अमेरिके ला सहन झाला नाही. तिने या विरुद्ध
उघडपणे काहीही न करता तिथल्या टोळ्यांना ते मुक्तिदूत असल्याचे भासवीत प्रचंड
प्रमाणात शस्त्रे पुरविली, त्यांच्याशी बोलणी करायला ओसामा नावाच्या एका उमद्या,
श्रीमंत घरातल्या, उच्चशिक्षित माणसाला हाताशी धरले आणि या सगळ्या गुंडांच्या मदतीने
अमेरिके ने स्वतःची लोकशाही आणि जगाच्या शांततेच्या माळा जपत तिथली रशियाची
घुसखोरी मोडून काढली, ती अफगाण लोकांच्या भल्यासाठी नाही तर स्वतःचे वर्चस्व सिद्ध
व्हावे यासाठी! ओसामा नावाचा माणूस त्यात नकळत ओढला गेला असेही झाले नाही, तर
त्याला पद्धतशीरपणे तिथे रुजविले गेले. पुढे रशियात ‘ग्लासनोस्त’ अवतरले आणि त्याने
अफगाणवरचा कब्जा सोडून दिला. आपले हेतू साध्य झाल्याने अमेरिके ने ताबडतोब
सगळ्या बंडखोरांना नाकारले. पाकिस्तानच्या ISI वर त्यांची काळजी घ्यायची जबाबदारी
टाकण्यात आली. पुढे त्यामुळे अस्वस्थ झालेला हा प्रदेश हा एका घातकी इतिहासाचा भाग
आहे आणि त्याचे जिवघेणे पडसाद इतिहासाची अल्प सावली असणाऱ्या भारताने
काश्मीरच्या दुःखाने भोगले आहेत. ओसामा मात्र या वापरून घेण्याच्या वृत्तीने दुखावला.
या दुखावण्याला एक पदर, तालिबान आणि अमेरिका यांच्या असल्याच नातेसंबंधांचा
आहे.एका वायूवाहिनीचा आहे एक मोठ्या कटाचा प्लॅन फसल्याचा आहे. तुमच्या
दुष्मनाची चीड ही अंतिमतः तुमच्याच फायद्याची करून घेता येते, या चलाख गणिताचा
आहे नेहमीच जगातील सत्तासमतोल स्वतःकडे झुकवून ठे वण्याच्या अमेरिकन वृत्तीने
आता ओसामाला मारले असेल पण त्या सगळ्या युद्धाची किंमत किती? याचा आढावा
अस्वस्थ करणारा आहे. अगदी ठरल्याप्रमाणे, सप्टेंबर २००१ पासून सुरू झालेल्या
ओसामाच्या शोधाने अफगाणिस्तान आणि इराक ही दोन युद्धे जगावर लादली, सद्दाम
नावाचा एका स्वतंत्र राज्यकर्ता नाहीसा झाला, साधारण दोन लाख सामान्य माणसे मेली,
सुमारे सहा हजार सैनिक प्राणास मुकले आणि पंधरा हजार जायबंदी झाले. साधारणपणे
पन्नास लाख कोटी रुपयांचा चुराडा झाला आणि एक कोटी नागरिकांच्या आयुष्यात
रोजच्या जगण्याचा बिकट प्रश्न उभा ठाकला. या माणसाला मारण्यासाठी जगाला फार
मोठी किंमत मोजावी लागली आहेच पण या माणसाला हवे तिथपर्यंत जगवण्यासाठी
आणि सांभाळण्यासाठी आपल्या शेजारच्या पाकिस्तान नावाच्या तद्दन नादान राष्ट्राने
स्वतःच्या नागरिकांच्या स्वस्थ आणि शांत आयुष्याची फार मोठी किंमत मोजली आणि
अजूनही मोजतोय. याशिवाय पाकिस्तानचे कायमसाठी एका दहशतवादी देशात रुपांतर
झाले. आता पाकचे भविष्य फारच धूसर झाले आहे, इतके की तो देश म्हणून जगाच्या
नकाशावर राहणार नाही कदाचित! ओबामाने आपल्या कालावधीत दक्षिण आशियात जे
वेगवेगळे करार करत आणले, व्हिएतनाम आणि फिलिपाइन्ससारख्या देशांना सातत्याने
बळ पुरविण्याची खेळी के ली आणि युद्धाचे सावट फिके करायला सुरुवात के ली. तेलाच्या
देशांतर्गत गरजेचे गणित बदलले आणि मग किंमतीचे अफलातून खेळ करत रशियाच्या
आर्थिक ताकदीचा फु गा फोडला. मध्यपूर्व आणि अमेरिका यांच्यातील संघर्षाला जी
धार्मिक किनार होती, ती काढून पुन्हा तो आर्थिक बाबींवर आणून ठे वला. त्यामुळे रशिया
आणि चीन यांच्याबरोबर आता पुढचे डावपेच चालतील. ओबामाचे येणे हे एका बदलाचा
अपरिहार्य भाग होता पण त्याने आपला सुरुवातीचा काळ बाहुल्याच्या थोडा पलीकडे
नेऊन ठे वला याचा खरे तर सूत्रधारांना त्रास झाला असणार! त्याने वेगळ्या पद्धतीने
युद्धाच्या शक्यता मिटवायला सुरुवात करणे हे ओबामांचे सगळ्यात मोठे उत्तर सूत्रधारांच्या
खेळ्यांना होते आणि तेच धोकादायक होण्याची चिन्हे दिसू लागली. अर्थात ओबामांनी
सारेच काही शांततेच्या नोबेल पुरस्काराला जागून के ले असेही नाही.
ओबामाने युद्धांचा पॅटर्न बदलला, त्याने युद्धाच्या दृश्य शक्यता मिटवत असल्याचे
दाखवत अनेक उद्योग पॅसिफिकच्या प्रदेशात के लेच. ‘कौन्सिल फॉर फॉरिन रिलेशन’च्या
म्हणण्यानुसार त्याने आपल्या शेवटच्या वर्षात म्हणजे २०१६ या सालात तब्बल २६,१७१
बॉम्ब टाकले. हे प्रमाण तीन बॉम्ब दर ताशी इतके भयानक होते आणि हे बरेचसे नागरी
वस्त्यांवर होते. त्याने ड्रोनचा प्रभावी वापर के ला. पाकिस्तानचा सीमावर्ती भाग आणि येमेन
हे मुख्य टार्गेट होते. ‘न्यूयॉर्क टाईम्स’ लिहितो त्याने दर मंगळवारी आपले टार्गेट निश्चित
के ले आणि ड्रोनच्या वापराने ते शेवटाला नेले. त्याने अमेरिकन विशिष्ट सैन्यदलाचे
ऑपरेशन जगात विशेषत: आफ्रिके त वाढवत नेले. त्याने लिबियाचे के लेले शिरकाण
कोणीच विसरणार नाही. सव्यसाची आणि संशोधक अमेरिकन पत्रकार जॉन पिल्गर
आपल्या लेखात आणि डॉक्युमेंटरीमध्ये ओबामावर असल्या हल्ल्यांवर कडक टीका करतो
तो म्हणतो, ‘‘ओबामाच्या असल्या कृ त्याने ‘इसीस’चा जन्म झाला आणि आफ्रिके पासून ते
युरोपपर्यंत स्थलांतराचे लोण पसरले . त्याने लोकशाहीने निवडून आलेला युक्रे नचा अध्यक्ष
पायउतार करून तिथे एक फॅ सिस्ट पपेट माणूस बसवला आणि रशियाची खोडी काढली.
नोबेल मिळाल्यानंतर त्याने ‘प्राग’ला के लेल्या भाषणात आपण अण्वस्त्र मुक्त जग निर्माण
करू असे तळमळीने सांगितलेले जगाने ऐकले पण प्रत्यक्षात मात्र त्याने अमेरिकन
अण्वस्त्रांची संख्या वाढवली आणि अनेक दीर्घकालीन अण्वस्त्र कार्यक्रम सुरू के ले .’’ जॉन
पुढे म्हणतो त्याने इतर कोणत्याही अध्यक्षापेक्षा जास्त अशा वॉचडॉग्स किंवा ज्यांना
व्हिसल-ब्लोअर असे म्हणतात अशा लोकांना आयुष्यातून उठवले. त्याने लोकांच्या गळी
उतरवलेल्या आशा (HOPE) आणि शांतता (PEACE) या शब्दांवर विश्वास ठे वून जागल्याचे
काम करणारे अनेक चळवळीतील जागरूक नागरिक थंड झाले, हीच एक काय ती
ओबामाची देणगी आहे. गुलामीच्या देशात असणारा तो एकमेव कृ ष्णवर्णीय अध्यक्ष होता
ही त्याची जमेची बाजू. पण इतर अनेक गोष्टीत तो इतर कोणत्याही अमेरिकन अध्यक्षापेक्षा
वेगळा नव्हता. ओबामाची चलाखी त्याच्या प्रतिमासंवर्धनात आहे. त्याने नोबेल नंतर
आपली एक प्रतिमा सतत जगापुढे ठे वली एका साध्या आणि अहिंसक माणसाची. (त्याने
आपल्या टेबलवर महात्मा गांधीची प्रतिमा ठे वली होती आणि तिचा प्रचार होईल असेही
लक्ष देऊन पाहिले.)
ओबामाच्या प्रतिमा आणि प्रत्यक्षाच्या वेगळ्या रूपातून सूत्रधार सावध झाले होते.
त्यांचे अमेरिकन अध्यक्षाचे शोध एकदम बदलले. अमेरिकन अध्यक्ष दिसायला का होईना
जगाच्या नजरेत शहाणा, सुरता झालाय आणि हळूहळू आपण पेटवलेल्या शेकोटीला थंड
करण्याचे मनसुबे रचतो आहे आणि आपली वेगळीच चूल पेटवतो आहे, ज्यातून त्याच्या
एका अर्थाने, मर्यादित चौकटीत, संघर्षांचे अवघड गणित सोडवू पाहतो आहे. हे
सूत्रधारांच्या कळसूत्राला थेट आव्हान देणारे होते. आता कोणीतरी बुशपेक्षा जास्त
माथेफिरू असा प्रमुख शोधल्याशिवाय ही शेकोटी पुन्हा पेटणार नाही याची सूत्रधारांनी
खातरजमा के ली. त्यांचा तो शोध ट्रंपमध्ये संपला अर्थात ट्रंप काही साव नव्हता पण
त्याच्यात आणि ओबामात एक फरक असा होता की तो नाटकी होता. त्याच्या चेहऱ्यावर
कोणतेही प्रामाणिक भाव नव्हते. तो उर्मट आणि कमालीचा बेमुर्वतखोर होता. ट्रंपचा लोक
तिरस्कार करतात तो त्याच्या वैयक्तिक स्वभावामुळे नाही तर तो अत्यंत मग्रूर आणि
बेफिकीरीने आपले मुद्दे रेटतो पण असा माणूस अध्यक्षपदी असणे हेच तर गरजेचे होते.
ट्रंप आपल्या प्रतिमेची अजिबात काळजी करत नाही तो कोणत्याही निर्णयाला तातडीने
येतो आणि त्याचे हे अंदाज ने येणे भल्याभल्यांना पेचात टाकते. त्याला सातत्याचे वावडे
आहे. एकदा सूत्रधारांनी संके त दिल्यावर मग अमेरिकन अध्यक्षपदाच्या प्राथमिक फे रीत
ट्रंप नावाच्या एका उपटसुंभ माणसाने जेव्हा थेट जॉर्ज बुशच्या भावालाच तुम्ही ९/११
घडवले असे तडाखे लगावले, तेव्हा सूत्रधारांचा गेमप्लान दृग्गोचर होऊ लागला. एक तर
असा आरोप बुशवर करणे हे साधे काम नव्हते आणि ते करण्याची हिंमत ट्रंपमध्ये येणे ही
गोष्ट, बाहेरून काहीतरी रसद असल्याशिवाय शक्य नव्हती. तिथे बुशचा संताप पराकोटीला
गेला आणि त्याने अध्यक्षपदाच्या सगळ्या उद्योगातून अंग काढून घेतले. तेही जाहीर करून
की तो रिपब्लिकन पक्षाचा कोणताही प्रचार करणार नाही. नवा अमेरिकन अध्यक्ष हा
जितका वावदूक असेल तेवढे संघर्षाच्या घटनांना पेटवायचे काम जलद होईल हा कयास
खरे ठरवत ट्रंप निवडून आले. त्यांच्या अध्यक्षपदापेक्षा एका मोठ्या खेळीचे ते कळसूत्री
बाहुले असावे असा एक प्रवाद आहे. ट्रंप यांचे अमेरिके च्या राजकारणातले पदार्पण जरी
आश्चर्यकारक नसले तरी त्यांची नॉमिनेशन ते प्रेसिडेंट ही झेप मात्र तोंडात बोटे घालायला
लावणारी आहे. या शतकात यापुढे होणाऱ्या संघर्षांच्या खेळीचे बिगुल ट्रंप यांच्या निवडीने
वाजले असे म्हणायला हरकत नाही. ह्या निवडणुकीदरम्यान म्हणजे सप्टेंबर २०१६ मध्ये
अटर्नी ग्रेगरी कै ग्न यांनी ट्रंप यांच्याविरोधात एक के स दाखल के ली. त्यात असे म्हटले होते
की, ‘‘डोनाल्ड ट्रंपला अध्यक्षीय निवडणुकीस उभे राहू दिले जाऊ नये. कारण तो ‘न्यू वर्ल्ड
ऑर्डर’चा सदस्य आहे. ट्रंपचे कु टुंब गेले दशकभर इल्युमिनिटीशी काही गोपनीय कृ त्यात
सहभागी आहे ज्याद्वारे अमेरिके त हुकु मशाही माणूस अध्यक्षपदी यावा. ट्रंपचे अध्यक्षपद
म्हणजे अमेरिके च्या लोकशाहीवरचा घाला आहे.’’
नोबेलविजेता अर्थतज्ज्ञ पॉल क्रु गमनने या निवडीनंतर जे म्हटले ते महत्त्वाचे आहे.
‘‘ट्रंप यांच्यासारखा माणूस निवडला जात असेल तर आपल्याला आपला देश कळत नाही
असा त्याचा अर्थ आहे. अमेरिका हे एक ‘फे ल्ड स्टेट’ आहे का? एका अपात्र, अज्ञानी
आणि उद्दाम माणसाला आपण अध्यक्ष बनवतो, याचा अर्थ आपल्या पलीकडे असणारे
कोणीतरी हे घडवून आणतो आहे.’’
ट्रंप यांच्या निवडीमागची कारणे लक्षणे आणि परिणाम याबद्दलची काही निरीक्षणे
आपल्याला त्यांच्या आणि सूत्रधारांच्या नात्याची खात्री पटवतात.
एक गोष्ट यातून अगदी स्पष्ट होतेय, ती म्हणजे कोणता राजकीय पक्ष सत्तेत आहे.
याला काहीही महत्त्व नव्हते. अमेरिके त कितीही द्विपक्षीय वगैरे राजकारणाचा डांगोरा
पिटला जात असला, तरी सूत्रधारांच्या पकडीतून त्यांची सुटका नव्हती. या बँकर्सपेक्षा
कोणीही महत्त्वाचा अथवा अधिकारी नव्हता. एक के नेडीचा काही अंशी अपवाद सोडला
तर ट्रुमनपासून ते क्लिंटनपर्यंतच्या या शतकातल्या सगळ्या अध्यक्षांनी आपण सूत्रधारांचे
पपेट असल्याचे सिद्ध के ले. ह्या काळाचा आपण वेध घेतला कारण हा तुलेनेने, शांततेचा
महायुद्धानंतरच्या शतक समाप्तीपर्यंतचा काळ आहे ज्यात अमेरिका जगाच्या सगळ्या
संघर्षात चालकाच्या भूमिके त राहिली. नवीन शतक मात्र वेगळ्याच वादळाने उगवले.
आतापर्यंतची अमेरिकन राजवटीची उभारणी अचानक कोलमडून गेल्यासारखी झाली, ते
आपण पुढील नंतर येणाऱ्या प्रकरणात पाहणार आहोत.
वरील प्रकरणात आपण अमेरिकन प्रशासनात आपली माणसे घुसविण्याच्या खेळ्या
आणि त्यातून अनिर्बंध सत्तेची उभारणी कशी के ली ते तपशीलवार पाहिले, यानंतर या
उभारणीवर काय घडवून आणले गेले? काय घटनाक्रम त्यामुळे शक्य झाला? ते पाहणार
आहोत पुढील प्रकरणात पन्नास वर्षांच्या दैनंदिनीच्या माध्यमातून.
(संदर्भ : Wall Street, Banks and American Foreign Policy - by Moray N Rothbard (Ludwig von
Mises Institute)
●●●
 प्रकरण पंधरा : जगाची नवरचना
करणाऱ्या पन्नास वर्षांची दैनंदिनी
भूतकाळ हा भविष्याचा प्रेषित असतो.
-लॉर्ड बायरन (प्रभावशाली ब्रिटिश कवी)
दुसऱ्या महायुद्धाच्या आसपास आणि त्यानंतर ५० वर्षांत घडलेल्या काही घटनांचा
हा मागोवा आपल्याला अंतर्मुख तर करेलच, पण या पाच दशकांनी पुढच्या शतकाच्या
शांततेचे धिंडवडे का उडवले असावेत याचेही आकलन करून देईल. या अवाढव्य
आकाराच्या घटनाशृंखलेचे मणी वर-वर अगदी सुटे भासत असले तरी त्यामागे एक सूत्र
कसे होते याचा शोध खेळियांच्या विचारधारेचा अदमास आपल्याला देतो. आपण त्या
नोंदींचा एक धावता आढावा घेऊ-
१९४२ - प्रीस्कोट बुशच्या (म्हणजे आपल्या युद्धखोर बुशचा आजोबा) कं पनीवर हिटलरला
मदत के ल्याबद्दल ‘ट्रेडिंग विथ एनिमी’ या कायद्याखाली बंदी घालण्यात आली.
१८ फे ब्रुवारी १९४३ रोजी झायोनिस्ट इझाक ग्रीन्बूम हा ज्युईश एजन्सी रेस्क्यू कमिटीचा
प्रमुख म्हणाला, ‘‘जर मला कोणी विचारले की, तुम्ही ज्यूंच्या सुटके साठी पैसा द्याल का?
तर माझे उत्तर त्रिवार नाही असे असेल. पॅलेस्टाईनमधली एखादी गायसुद्धा पोलंडमधल्या
सर्व ज्यू इतकी किमती आहे.’’
हे विस्मयकारक वाटले तरी ते तसे नाही कारण त्यांना अश्राप ज्यूंचे शिरकाण करून
त्यांना युरोपातून बाहेर वाळवंटात निर्माण होणाऱ्या इस्त्रायलमध्ये हाकलायचे होते. जगात
यापेक्षा सुरक्षित जागा दुसरी नाही हे त्यांच्या मनावर ठसवायला दुसरा काहीही उपाय
नव्हता.
६ नोव्हेंबर १९४४ रोजी मध्यपूर्वेतले निवासी ब्रिटिश मंत्री लॉर्ड मोयनेची कै रो इथे
हत्या करण्यात आली. हल्लेखोर होते ज्यू अतिरेकी संघटनेचे सदस्य. हिला स्टर्न गँग असे
म्हटले जायचे आणि तिचा प्रमुख होता भावी इस्त्रायलचा पंतप्रधान यीत्झ्हक शमीर,
ज्याच्यावर पॅलेस्टाईनच्या ब्रिटिश राजदूताची हत्येच्या प्रयत्न के ल्याचाही आरोप होता. याच
शमीरने पुढे युनोच्या मध्यपूर्वेतल्या प्रतिनिधीचीही Count Folke Bernadotte हत्या के ली. या
प्रतिनिधीचा गुन्हा काय, तर त्याने हिटलरच्या छळ छावणीतून सुमारे २१००० ज्यूंची
यशस्वी सुटका के ली; जे झायोनिस्टच्या विरोधातले कृ त्य होते.
 याच वर्षी २२ जुलैला युद्धाच्या धामधुमीत ब्रेटनवूड परिषदेत रॉथशिल्ड्सच्या
पुढाकाराने किंवा दबावाने नाणेनिधी आणि वर्ल्ड बँक या दोन नव्या आंतरराष्ट्रीय आर्थिक
संस्था स्थापन करण्यात आल्या. लिबियात गडाफीच्या पाडावाआधीच सेंट्रल बँक स्थापन
करण्यात का आली या प्रश्नाचे उत्तर इथे आहे.
ब्रिटिशांनी जगावर लादलेली सोनेप्रमाण पद्धत काय किंवा पुढे दुसऱ्या महायुद्धानंतर
ब्रेटनवूडस् नंतर आलेली नाणेनिधी आणि वर्ल्ड बँके ची पद्धत काय, या सगळ्या कागदी
संपत्ती निर्माण करण्याच्या आणि त्या द्वारे जगावर नियंत्रण ठे वण्याच्या पद्धती होत्या.
ब्रेटनवूड्सनंतर या सूत्रधारांना सोनेप्रमाण पद्धतही बदलून अशी एक पद्धत आणायची
होती, ज्यात अनेक देश एका विकृ त-सोनेप्रमाण पद्धतीला बळी पडतील. म्हणजे त्या
देशांनी आपली गंगाजळी ही डॉलर्स किंवा पौंडस्मध्येच ठे वायची. सोनेप्रमाण हे नुसते एक
निमित्त होते. १९२०च्या सुमारास जगातले बरेच देश आपल्या ठे वी या पौंडस् मध्ये ठे वीत
होते आणि फक्त ग्रेट ब्रिटनला पौंडस् सोन्याच्या बदल्यात छापायचा अधिकार होता. याचा
अर्थ लक्षात घ्या. सगळे देश सोन्याऐवजी पौंडस्साठी धडपड करतील आणि पौंड म्हणजेच
सोने असे यांनी ठरवून टाकल्यामुळे पौंडस्चे मूल्य तात्पुरते का होईना सोन्यासारखे झाले.
या खेळाचा एक अर्थ असाही होता की, जेव्हा ब्रिटन पौंडस्चा फु गवटा होईल तेव्हा त्याला
इतर देशांना सोने विकावे लागेल याची भीती नाही, मात्र इतर देश पौंडस्ची गंगाजळी
मजबूत ठे वण्यासाठी सारखे आपल्या देशातील चलनफु गवट्याला सामोरे जात राहतील.
१९४५ म्हणजे दुसऱ्या महायुद्धाची अखेर. जर्मनीवर हल्ले करताना आय.
जीफार्बेनच्या कोणत्याही कारखान्यावर बॉम्बहल्ले करण्यात आले नाहीत. नाझींच्या युद्ध-
गुन्ह्याबद्दल जो लवाद नेमण्यात आला, त्याच्या अहवालातून जर्मनीला युद्धादरम्यान
अमेरिके तून जी मदत झाली, तिचे सर्व उल्लेख वगळण्यात आले आहेत. रॉथशिल्ड्सने
पहिल्या महायुद्धानंतरचा लीग ऑफ नेशन्स, स्थापन्याचा प्रयोग फसल्यावर आता
युनायटेड नेशन्सचा डाव मांडला. दुसऱ्या महायुद्धाने अमेरिके चे बुडीत कर्ज ५९८ टक्के
वाढले, जपानचे १३४८ टक्के , फ्रान्सचे ५८३ टक्के आणि कॅ नडाचे ४१७ टक्के . हे आकडे
ऐकले की तुम्हाला काय वाटते? हे चांगले की वाईट? ज्यांना थोडेफार आर्थिक तारतम्य
आहे, त्यांना हे आकडे ऐकल्यावर अस्वस्थ वाटेल, पण फे डरल बँके साठी हे आकडे म्हणजे
जणू सुमधुर संगीत आहे. या युद्धात अमेरिका सुपर पॉवर म्हणून सिद्ध झाली, तरी त्यांच्या
खर्चाने त्यांच्या राष्ट्रीय ठोकळ उत्पन्नाच्या १२३ टक्क्यांची कमाल मर्यादा गाठली.
युद्ध संपल्यावर शीतयुद्ध सुरू झाले. शस्त्रस्पर्धा सुरू झाली त्यामुळे पैसा प्रचंड
प्रमाणात लागू लागला. उसनवारी वाढली. आता या सूत्रधारांना जगावर राज्य करता येईल
असे वाटू लागले. त्यांनी फटाफट पत्ते पिसायला सुरुवात के ली.
१. युरोपियन नाणेनिधी युनियन आणि NAFTA.
२. वर्ल्ड बँके ला आणि नाणेनिधीला आणि जोडीला GATT (सध्या WTO ) यांना बरोबर
घेऊन जागतिक अर्थव्यवस्था मध्यवर्ती करायला सुरुवात झाली.
२२ जुलै १९४६ रोजी एक अश्के नाझी ज्यू डेव्हिड बेन गुरियनने (भावी इस्त्रायलचा
भावी पंतप्रधान) मेनाचेम बेगीनला (हाही पुढे इस्त्रायलचा पंतप्रधान झाला)
पॅलेस्टाईनमधल्या किंग डेव्हिड हॉटेलवर अतिरेकी हल्ल्याचे आदेश दिले. यात ९१
लोक(२८ ब्रिटिश, ४१ अरब, १७ ज्यू आणि ५ इतर) मरण पावले, जे बहुतांश सामान्य
नागरिक होते. हा बेगीन उद्दामपणे उद्गारला, ‘‘मी आधुनिक दहशतवादाचा उद्गाता आहे.’’
हे समजायला मदत व्हावी म्हणून एक नोंद : ही त्यावेळची कोणत्याही दहशतवादी
हल्ल्यात झालेली सगळ्यात मोठी मनुष्यहानी होती. (त्यानंतर हा आकडा ओलांडला गेला
तो ४० वर्षांनी, जेव्हा पॅन-अमेरिके चे विमान बॉम्बहल्ल्यात पाडले गेले, ज्यात १०३ प्रवासी
होते)
१९४७ मध्ये ब्रिटिशांनी पॅलेस्टाइनचा ताबा युनोकडे दिला आणि १५ मे १९४८ रोजी
युनोने या भूमीची दोन राष्ट्रात वाटणी के ली. एक झायोनीस्ट आणि दुसरे अरब. युनोला
असा कोणताही अधिकार नव्हता. त्यावेळी ज्यूंकडे असणारी के वळ ६ टक्के जमीन
एकदम ५१ टक्क्यांवर नेऊन ठे वली गेली.
१९४८ च्या वसंतात रॉथशिल्ड्सने अध्यक्ष हॅरी ट्रुमनला त्याच्या निवडणूक
प्रचारासाठी २ मिलियन डॉलर्सची देणगी दिली. ही कदाचित इस्त्रायलला मान्यता देण्याची
बक्षिसी असू शकते. इस्त्रायल पॅलेस्टाइनजवळचे एक सार्वभौम राष्ट्र होतेच, अर्ध्या तासात
ट्रुमनने त्याला अमेरिके ची मान्यता आणि पाठिंबा जाहीर के ला. इस्त्रायलला मान्यता देणारे
अमेरिका हे पहिले राष्ट्र. इस्त्रायलचा झेंडा फडकला आणि त्याबरोबर त्यावरच निळ्या
रंगातला षटकोनसुद्धा (हा रॉथशिल्ड्सच्या लाल षटकोनाचा निळा अवतार). १९ एप्रिल
१९४८च्या पहाटे १३२ ज्यू अतिरेक्यांनी (नेतृत्व बेगीन आणि शमीर) देईर यासीन इथे
सहाशे निष्पाप माणसांची झोपेत निर्घृण हत्या के ली.
१ ऑक्टोबर १९४९ रोजी माओत्से तुंगने रिपब्लिक ऑफ चायनाची घोषणा के ली.
त्याला आर्थिक पाठबळ पुरविणारे होते रॉथशिल्ड्स. अमेरिके चा पूर्व ट्रेझरी अधिकारी
सोलोमन् अॅडलेर, जो पूर्वाश्रमीचा रशियन हेरही होता. रशियाच्या झारने ज्याला तुरुं गात
डांबले होते, त्या ज्युईश बोल्शेविकचा मुलगा इस्त्रायेल एप्सटेईन (Israel Epstein) आणि
दुसरा फ्रँ क को (Frank Coe) जो रॉथशिल्ड्सच्या नाणेनिधीचा प्रमुख अधिकारी होता. या दोन
रॉथशिल्ड्सच्या एजंट्सनी माओला आर्थिक मदत के ली अशी नोंद आहे.
१९५१ मध्ये मोसाद या इस्त्रायली गुप्तचर संघटनेची स्थापना झाली. तिचा मोटो असा
आहे, ''By Way Of Deception, Thou Shalt Do War.'' यानंतर तीन वर्षांनी तेलअवीवमधल्या
अमेरिकन राजदूताच्या कार्यालयात आणि लष्करी मुख्यालयात छु पे मायक्रोफोन्स आणि
टेलिफोन टेप्स बसवल्याचे आढळून आले.
 १९५७ मध्ये जेम्स डी रॉथशिल्ड्स मरण पावला. इस्त्रायलच्या Knesset या संसद
भवनाच्या बांधकामासाठी याने सर्व आर्थिक मदत के ली आणि त्यावेळी तो म्हणाला होता,
‘‘ही इमारत इस्त्रायलच्या अस्तित्वाचे स्मरण जगाला कायम देत राहील.’’
'Tales of the British Aristocracy' या पुस्तकात अशी नोंद आहे, ‘‘ज्यूंनी ब्रिटिशांना
गुंडाळून ठे वले आहे. ज्यूज आणि लॉर्डस् (उमराव) हे इतक्या जवळ आहेत की आता
ब्रिटिश देशाला ज्यूविरुद्ध, ब्रिटिश उमरावांना ठे च पोचविल्याशिवाय कोणतीही भूमिका
घेता येणे शक्य नाही.’’
फ्रे डरिक मॉर्टन त्याच्या 'The Rothschilds' या पुस्तकात लिहितो,
‘‘ते जरी उद्योग, व्यापार, खाणी आणि पर्यटन अशा अनेक कॉर्पोरेशन्स ताब्यात
ठे वून असले तरी कोणावरही रॉथशिल्ड्स असे नाव नाही. ह्या सगळ्या खाजगी भागीदारी
असल्याने त्यांना आपल्या सर्व उद्योगांचे, कोणतेही एकत्रित हिशोब प्रकाशित करण्याची
अथवा आर्थिक व्यवहारांचे तपशील देण्याची गरज नाही आणि ते देणार नाहीत.’’
ही वृत्ती म्हणजेच रॉथशिल्ड्स आहेत. स्पर्धा संपविणे आणि स्वतःची एक सार्वभौम
जागतिक घराणेशाही प्रस्थापित करणे हे त्यांचे ध्येय आहे.
१९६३ मध्ये अमेरिकन अध्यक्ष जॉन एफ. के नेडीनी ११११० क्रमांकाचा एक
अध्यादेश सही करून जारी के ला. यात अमेरिकन सरकारला फे डरल रिझर्व्हकडे न जाता
चलन छापण्याचे अधिकार बहाल करण्यात आले होते. यानंतर सहा महिन्याच्या आत २२
नोव्हेंबर १९६३ रोजी के नेडीची हत्या झाली. (हा लिंकननंतरचा याच कारणासाठी गेलेला
दुसरा बळी). के नेडी हत्येच्याच दिवशी डॅलस विमानतळावर विमानात शपथ घेऊन नंतर
आलेल्या लिंडन जॉन्सनने तातडीने हा आदेश फिरविला. (परिशिष्ट : छायाचित्र पाहा) या
हत्येअगोदर याच के नेडीने, इस्त्रायलचे पंतप्रधान डेव्हिड बेन गुरीयनला अमेरिका
इस्त्रायलला अण्वस्त्रधारी राज्य म्हणून कधीही परवानगी देणार नाही हे ठणकावून
सांगितले होते.
नंतर म्हणजे ५ फे ब्रुवारी १९९९ रोजी ‘इस्त्रायल आणि बॉम्ब’ या अन्वर कोहेनच्या
(Avner Cohen) पुस्तकाच्या समीक्षेत एका इस्त्राएली वर्तमानपत्राने असे लिहिले आहे,
‘‘अमेरिकन अध्यक्ष के नेडींच्या हत्येने अमेरिके चे इस्त्रायलवर कार्यरत असणारे सर्व
दबावगट निष्प्रभ झाले आहेत. के नेडी असते तर इस्त्रायलकडे अण्वस्त्रे असती का याबद्दल
शंका आहे.’’
इस्त्रायलने NUMEC (Nuclear Materials and Equipment Corporation) या अमेरिकन
कं पनीकडून अवैधरित्या एनरीचड युनेरीयम मिळविले. (जे वैधरित्या मिळवूनसुद्धा आज
इराणवर प्रचंड आर्थिक बंधने टाकण्यात आली आहेत.)
१९६७ मध्ये अरबांना झायोनीस्ट ज्यू पॅलेस्टाइनवर करीत असलेल्या अत्याचाराचा
संताप आला आणि सीरिया, इजिप्त आणि जॉर्डन यांनी इस्त्रायलच्या सीमेवर सैन्य
आणले. इस्त्रायलने अचानक त्यांच्यावर हल्ले करून इजिप्तकडून गाझा आणि वेस्ट बँक
आणि जॉर्डनकडून जॉर्डन नदी बळकावली. इथेच इस्त्रायलने अमेरिके च्याच यु.एस.एस
लिबर्टी या युद्धनौके वर अचानक हल्ला के ला आणि त्याचा आळ मात्र इजिप्तवर येईल
असा प्रचंड प्रचार करीत, अमेरिके ला या युद्धात ओढले. या हल्ल्यात ३४ अमेरिकन सैनिक
मारले गेले आणि १७४ जायबंदी झाले. सुमारे दीड तास चाललेल्या या हल्ल्यातून
वाचलेल्या अमेरिकन सैनिकांनी देशाच्या हितासाठी या हल्ल्याबद्दल कु ठे ही काहीही
वाच्यता करू नये अशी तंबी त्यांना अमेरिकन सरकारकडून देण्यात आली होती.
रॉथशिल्ड्सच्या ताब्यातील एकाही माध्यमात या कृ त्याबद्दल अर्थातच फारशी दाखल
घेतली गेली नाही आणि अमेरिके सारख्या बलदंड राष्ट्राने आपले सैनिक मारण्याच्या या
कृ त्याचा इस्त्रायलला कधीही जाब विचारला नाही.
या नंतर ९ जून १९६७ रोजी इस्त्रायलने सीरियाकडून गोलन टेकड्या बळकावल्या.
१९७० मध्ये सिनेटर हेन्री जॅक्सनसाठी काम करणारा अश्के नाझी ज्यू रिचर्ड पर्ल
एफ.बी.आय.कडून पकडला गेला. इस्त्रायलला काही महत्त्वाची कागदपत्रे पुरविल्याचा
त्याच्यावर आरोप होता. ह्या हेरगिरीनंतरही त्याला सोडून देण्यात आले. तिकडे ब्रिटिश
पंतप्रधान एडवर्ड हीथने लॉर्ड व्हिक्टर रॉथशिल्ड्सला त्याच्या धोरणांचा प्रमुख म्हणून
नेमला. त्यानंतर ब्रिटनचा युरोपियन समूहात प्रवेश झाला.
गॅरी अॅलन (Gary Allen) त्याच्या None Dare Call It Conspiracy ह्या पुस्तकात लिहितो-
‘‘आंतरराष्ट्रीय बँकर्स असणारे रॉथशिल्ड्स यांच्या सर्व कृ त्यांवर नेहमीच पांघरून
टाकले जाते, हे लोकांच्या लक्षात आले आहे. ज्यूंची खलबते करणारी एक संस्था आहे.
तिचे नाव The Anti-Defamation League (ADL) आहे आणि तिचे काम इतके च की,
रॉथशिल्ड्सविरुद्ध कु ठे ही काहीही, बोलले अथवा लिहिले गेले की लगेच त्याचा प्रत्यवाय
करायला उभी ठाकते. या रॉथशिल्ड्सनीच खरे तर हिटलरला आर्थिक मदत के ली होती.’’
१९७९ मध्ये इस्त्रायल-इजिप्त युद्ध-कराराद्वारे अमेरिके ने इस्त्रायलला तीन बिलियन
डॉलर्स देऊ के ले. हे का आणि कशासाठी याच्या हिशोबाचे उत्तरदायित्व मात्र कोणाचेही
नाही.
१९८० मध्ये जागतिकीकरणाला सुरुवात झाली. खरे तर आंतरराष्ट्रीय
खाजगीकरणाची सुरुवात करण्याचे सारे श्रेय रॉथशिल्ड्सला जाते. जगातील देशात
असणारी विविध सार्वजनिक मालमत्ता ताब्यात घेण्यासाठी, जागतिकीकरणाचा प्रभावी
उपयोग करण्याची योजना त्यांनीच मांडली. वेगवेगळ्या क्षेत्रातील अमेरिकन कॉर्पोरेशन्स,
ज्यात रॉथशिल्ड्स, मॉर्गन आणि रॉकफे लरचे खोल आर्थिक हितसंबंध गुंतलेले होते. त्यांनी
जगातली विविध स्थावर मालमत्ता- जमीन, पाणी, खनिजे असे नैसर्गिक स्त्रोत -
जागतिकीकरणाच्या नावाखाली ताब्यात घेण्याची एक योजना बनविली.
जागतिकीकरणाच्या नावाखाली या बहुराष्ट्रीय कं पन्यांनी काय हैदोस घातला आहे अथवा
घालीत आहेत, ते एका वेगळ्या प्रकरणात आहेच.
१९८० मध्ये ब्रिटिश सरकारची मालमत्ता खाजगी के ल्याने त्यांच्या समभागांच्या
किमती भरमसाठ वाढल्या होत्या. तेव्हा त्यांनी भरपूर पैसे कमविले. मात्र या जाणूनबुजून
लादलेल्या मंदीच्या काळात त्या कोसळल्यावर अत्यंत पडेल किमतीला विकत घेत
रॉथशिल्ड्स परत मालामाल झाले. नाथनने नेपोलियनच्या काळात जे के ले ते पुन्हा १८०
वर्षांनी घडले इतके च.
१९८५ मध्ये अमेरिके तल्या NBC, CBS, and ABC या तीनही प्रमुख टीव्ही चॅनेल्समध्ये
रॉथशिल्ड्सची प्रचंड गुंतवणूक आहे असे उघडकीला आले. न्यूयॉर्क टाईम्सने माहिती
दिल्याप्रमाणे एफबीआयकडे अशा किमान बारा घटनांची नोंद आहे, ज्यात अमेरिकन
सरकारी अधिकाऱ्यांनी इस्त्रायल दुतावासाला माहिती पुरविली आहे आणि ज्याची चौकशी
झालेली नाही. MILCO नावाच्या कं पनीचा मालक रिचर्ड स्मिथवर अण्वस्त्रासाठी लागणारी
टायमिंग यंत्रे इस्त्रायलला पुरविल्याबद्दल आरोपपत्र ठे वण्यात आले होते, पण त्याच्यावर
काहीही कारवाई झाली नाही. एन. एम. रॉथशिल्ड्स अँड सन्सने ब्रिटिश सरकारला, ब्रिटिश
वायू कं पनीचे खाजगीकरण करण्यास फर्मावले. त्यांनी ब्रिटिश सरकारला सरकारच्या
मालकीचे ब्रिटिश स्टील, ब्रिटिश कोल, ब्रिटिश प्रादेशिक वीजमंडळे आणि ब्रिटिश पाणी
महामंडळ यांच्या खाजगीकरणाचे सल्ले दिले आणि त्याच्या पाठपुराव्याची जबाबदारी
ज्याच्यावर टाकण्यात आली, तो ब्रिटिश संसदेचा सदस्य, नॉर्मन लॅमोंट हा रॉथशिल्ड्सचा
बँकर होता.
१९८७ मध्ये एडमंड डी रॉथशिल्ड्सने वर्ल्ड कॉन्झरवेशन बँक काढली. हिचे काम
तिसऱ्या जगातील कर्जे स्वतःकडे ट्रान्स्फर करून त्या देशातील जमीन बँके कडून लिहून
घ्यायची हे होते. हे म्हणजे सरळसरळ हवेतून निर्माण के लेल्या पैशावर देशोदेशींच्या स्थावर
मालमत्ता ताब्यात घेण्याचे प्रबळ षडयंत्र. इथे एक नोंद करणे महत्त्वाचे आहे की, त्यावेळी
तिसऱ्या जगाकडे एकू ण पृथ्वीच्या जमिनीपैकी ३० टक्के जमीन होती.
१९८९ मध्ये हे वर्षच अत्यंत खळबळजनक. रशियात पेरीस्त्राईका आणि ग्लास्त्नोस्त
अवतरले. जोसेफ स्टॅलिनच्या मुलीचा नवरा बोरीस येल्त्सिन रशियाचा पंतप्रधान झाला.
त्यांनी कम्युनिस्टांच्या अनेक मालमत्ता ताब्यात घेतल्या. रशियातील सुमारे सात लाख ज्यू
परागंदा झाले आणि इस्त्रायलच्या आसऱ्याला आले. याचा एक परिणाम पूर्व युरोपातील
अनेक कम्युनिस्ट राजवटी संपुष्टात आल्या. कम्युनिस्ट विचारसरणी आणि राज्ये यांचा
सूत्रधारांना होणारा उपयोगही आता संपला होता.
१९९१ मध्ये इराकने कु वेतवर आक्रमण के ले आणि अमेरिके ने त्या युद्धात हस्तक्षेप
के ला. युद्ध थांबवले. कु वेतमधून मायदेशी परतणाऱ्या इराकी सैनिकांवर अमेरिका आणि
ब्रिटनने अमानुष बॉम्बहल्ले करीत सुमारे दीड लाख इराकी सैनिकांचे शिरकाण के ले.
युद्धतह करून मायदेशी परतणाऱ्या एखाद्या देशाच्या सैनिकांना ठार मारणाऱ्या अमेरिकन
सरकारची लोकशाही राष्ट्र म्हणून गणना कशी करावी? ह्या सगळ्यांना लष्कराची
बुलडोझर्स् वापरून तातडीने पुरून टाकण्यात आले. (त्यातले काही अर्धमेले, जिवंत होते)
या नरसंहाराचा दिवस कोणता तर Day of Purim, (पवित्र दिवस) हा इतिहासात ज्यूंनी
बॅबिलोनवर विजय मिळविलेला विजयाचा दिवस.
६ ते ९ जून बिल्डरबर्ग परिषद बाडेन-जर्मनी इथे भरविण्यात आली. त्यात डेव्हिड
रॉकफे लरने जे आत्मगौरवाचे भाषण के ले त्यातला काही भाग- ‘‘आम्ही वॉशिंग्टन पोस्ट,
न्यूयॉर्क टाईम्स टाईम मासिक आणि इतर मोठ्या नियतकालिकांचे आभार मानतो. ते या
परिषदेला आले , त्यांनी आमचे भेदाचे गणित ४० वर्षे गुप्त ठे वले याबद्दल तर विशेष ऋण.
जर आम्ही हे करताना लोकांच्या डोळ्यापुढे आलो असतो तर आमची योजना आम्हाला
पार पाडता आली नसती. आता मात्र जग अत्यंत उच्च अभिरुचीचे आणि अत्याधुनिक
झाले आहे. त्याची आता एकछत्री जगाकडे वाटचाल सुरू झाली आहे. जगातील देशात
जुन्या गोष्टी मागे पडून आता बुद्धि-मान लोकांची आणि बँकर्सची सार्वभौम सत्ता ही
प्राधान्याची बाब झाली आहे.’’
१९९२ मध्ये फे डरल रिझर्व्हचे पूर्व चेअरमन पॉल ए वॉकर हे युरोपियन बँकिंग फर्म
जे. रॉथशिल्ड्स वूफे नसोन आणि कं पनीचे (J. Rothschild, Wolfensohn and Co) अध्यक्ष बनले.
सेम्युर हर्ष या युनोच्या अत्यंत निरपेक्ष आणि प्रामाणिक निरीक्षकाचा अहवाल सांगतो,
‘‘अवैध गुप्तचर माहिती प्रचंड प्रमाणात LAKAM कडून (इस्त्रायलची गुप्तचर संघटनेचे एक
युनिट. हे नाव हिब्रू भाषेतल्या शास्त्रीय मध्यस्थ ब्युरोचे आहे- a secret Israeli intelligence unit,
a Hebrew acronym for Scientific Liaison Bureau ) इस्त्रायली गुप्तचर खात्यात वहात होती,
जिचा स्पेशल कोड होता JUMBO . या कागदपत्रांवर हा कोड आहे, ती तुमच्या अमेरिकन
कं पन्यांनी अजिबात बघायची नाहीत, असे अत्यंत स्वच्छ आणि कडक आदेश होते.
वॉलस्ट्रीट जर्नलच्या माहितीनुसार इस्त्रायल एजंट्स नि Recon Optical Inc ची अत्यंत गुप्त
अशी कामेर सिस्टीम चोरली.’’ अनेक अहवालात नमूद असल्याप्रमाणे इस्त्रायलने
अमेरिकन तंत्रज्ञान चीनला विकल्याच्या नोंदी आहेत.
जेन डिफे न्स विकलीत २८ फे ब्रुवारी १९९६ रोजी छापून आल्याप्रमाणे, ‘‘आत्तापर्यंत
गुप्तचर खात्याने हे सांगितले नव्हते की, अमेरिकन तंत्रज्ञान हे चोरून इस्त्रायलकडून
चीनला जात आहे. पण आज मात्र हे सत्य आहे. चीनने हवाई क्षेत्रात घेतलेली आघाडी हेच
सिद्ध करीत आहे. १६ सप्टेंबर १९९२मध्ये ब्रिटिश पौंड घसरला, ज्यावेळी रॉथशिल्ड्सचा
अमेरिकन एजंट जॉर्ज सोरोसने स्पेक्युलेशन सुरू के ले . त्याने पौंड विकत घेऊन ते डॉइश
मार्क्सच्या बदल्यात विकले . याचा अर्थ घसरलेल्या चलनात कर्ज फे डून मधला वाटा
खिशात घालायचा हा त्याचा डाव होता. त्यामुळे ब्रिटिश चॅन्सलरने व्याज दर वाढवले , ते
एका दिवसात तब्बल ५ टक्के इतके . यामुळे ब्रिटन वेगाने मंदीकडे वाटचाल करू लागला.
हा चॅन्सेलर होता नॉर्मन लॅमोंट. हा रॉथशिल्ड्सचा खास माणूस.’’
१९९३ मध्ये नॉर्मन लॅमोंटने ब्रिटिश सरकारची नोकरी सोडून परत एन. एम.
रॉथशिल्ड्स अॅन्ड सन्समध्ये संचालकपद घेतले. त्याचे दिलेले कार्य पूर्ण झाले होते.
अॅम्श्चेल रॉथशिल्ड्स ४१ वर्षांचा असताना, पॅरीसमधील हॉटेल ली ब्रिस्टोल इथे,
त्याच्या खोलीत टॉवेलच्या फास आवळून मरण पावला. फ्रें च पंतप्रधान जॅक शिराकने
पोलिसांना चौकशी न करण्याचे आदेश दिले, तर अश्के नाझी ज्यू रुपर्ट मर्डोक याने
आपल्या ताब्यातील वाहिन्यांना हृदयविकाराने मरण पावल्याची बातमी द्यायला सांगितले.
ही हत्या होती आणि ती रॉथशिल्ड्सच्या हस्तकांनी के ली कारण हा तरुण रॉथशिल्ड्सच्या
दृष्टीने पुरेसा खुनशी अथवा चलाख नव्हता. इतक्या कमी वयात मरण पावलेला हा एकमेव
रॉथशील्ड्स आहे.
१२ मे १९६६ रोजी युनायटेड नेशन्सची राजदूत आणि अश्के नाझी ज्यू मॅडलीन
अल्ब्राइटला CBSN च्या ‘६० मिनिट्स’ या कार्यक्रमात विचारले गेले, ‘‘इराकमध्ये
अमेरिके ने घातलेल्या बंधनांनी सुमारे ५ लाख लहान मुले मृत्युमुखी पडली आहेत. हे
हिरोशिमापेक्षा जास्त आहे. कोणाच्यातरी आर्थिक सत्तेसाठी असल्या आर्थिक बंधनांची ही
किंमत योग्य आहे?’’
क्षणात बाई उद्गारल्या, ‘‘होय ही किंमत वर्थ आहे.’’
तिला या उद्गारांची बक्षिसी मिळाली. सूत्रधारांचा आवडता बाहुला असणाऱ्या अध्यक्ष
बिल क्लिंटनने के वळ सात महिन्यात तिला आपली परराष्ट्रमंत्री म्हणून नेमले.
●●●
 प्रकरण सोळा : तेल नावाचे
कळसूत्र
तेल सापडून तशी सुमारे शंभर वर्षे झाली. मात्र गेल्या ५ दशकाइतके , तेलाच्या
अफाट ताकदीभोवती साऱ्या जगाचे राजकारण कधीच फिरलेले नाही. ते एक नैसर्गिक
साधन आहे जे कधीतरी संपणार आहे. असले सारे ज्ञान असूनही त्याची जगाच्या सत्ता
समतोलावर आज विलक्षण पाशवी अशी पकड आहे. काळे सोने असे त्याचे नामकरण
अत्यंत समर्पक आहे. जे मागच्या शतकात सोन्याने के ले ते या शतकात तेल करीत आहे.
अमेरिके च्या जिओलॉजीकल सर्व्हेनुसार पृथ्वीच्या पोटात साधारण ३.३ ट्रिलियन
बॅरलस् इतके तेल असण्याचा अंदाज आहे. (१ ट्रिलियन म्हणजे एकावर बारा शून्ये).
त्यातले आत्तापर्यंतच्या इतिहासात १ ट्रिलियन तेल उपसले गेले आहे. जगभराचा विचार
करता तेलाचे साठे असे आहेत. (सर्व आकडे अंदाजे)
❖ ​व्हेनेझुला ​- ​३००,८७८ दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​सौदी अरेबिया ​- ​२६६,४५५ दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​कॅ नडा ​- ​१६९,७०९ दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​इराण ​- ​१५८,४०० दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​इराक ​- ​१४२,५०३ दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​कु वेत ​- ​१०१,५०० दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​संयुक्त अरब अमिरात ​- ​९७,८०० दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​रशिया ​- ​८०,००० दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​लिबिया ​- ​४८,३६३ दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​अमेरिका ​- ​३९,२३० दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​नायजेरिया ​- ​३७,०६२ दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​कझाकिस्तान ​- ​३०,००० दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​चीन - ​२५,६२० दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​कतार ​- ​२५,२४४ दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​ब्राझील ​- ​१२,९९९ दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​अल्जेरिया ​- ​१२,२०० दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​अंगोला ​- ८,२७३ दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​इक्वेडोर ​- ​८,२७३ दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​मेक्सिको ​- ​७,६४० दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​अझरबैजान -​७,००० दशलक्ष बॅरलस्
❖ ​पश्चिम युरोप ​-​१७ बिलियन बॅरलस्
❖ ​आशिया ​- ​४० बिलियन बॅरलस्
❖ ​उत्तर आफ्रिका ​- ​५५ बिलियन बॅरलस्
❖ ​सहारा आफ्रिका ​- ​५७ बिलियन बॅरलस्
❖ ​उत्तर अमेरिका​-​५९ बिलियन बॅरलस्
❖ ​पूर्व युरोप ​-​७४ बिलियन बॅरलस्
❖ ​व्हेनेझुएला ​-​७९ बिलियन बॅरलस्
❖ ​पर्शियन आखात ​-​७४३ बिलियन बॅरलस्
संदर्भ - worldatlas.com - २३ ऑक्टोबर २०१८
तेल बॅरलमध्ये मोजले जाते कारण पहिल्यांदा जे तेल उपसले गेले (१९व्या शतकात
अमेरिके त पेनिसिल्वानिया इथे) ते विकण्यासाठी बॅरलमध्ये मोजले गेले. ४२ गॅलन म्हणजे
एक बॅरल (१ गॅलन म्हणजे ३.८ लिटर्स, याचा अर्थ १ बॅरल म्हणजे १५९.६ लिटर्स)
त्यावेळेच्या प्रमाणांप्रमाणे १ बॅरल म्हणजे ४२ गॅलन होते आणि तेच चालू राहिले. अजून
एक गंमत म्हणजे 'bbl' हे एकक बॅरलकरिता नाही तर ब्ल्यू बॅरलकरिता आहे कारण
त्यावेळच्या तेलाची मक्तेदारी असणाऱ्या रॉकफे लरच्या स्टँडर्ड तेल कं पनीने तेलासाठी
निळ्या रंगाची पिंपे वापरली होती.
आजची तेलाची भूक लक्षात घेता साधारण १.१ ट्रिलियन इतका नक्की माहिती
असणारा तेलसाठा आजच्या जगाच्या अर्थकारणाची चाळीस वर्षांची गरज भागवू शकतो.
एका वेगळ्या अर्थाने पाहिले आणि जर आजच्यासारखे तेल उत्पादन सुरूच ठे वले तर
युनायटेड अरब अमिरात, इराक आणि कु वेत या तीनच देशांकडे शंभर वर्षे पुरेल इतके तेल
आहे. युनायटेड अरब अमिरात आणि कु वेत अमेरिके चे मांडलिक होते आणि आहेत.
इराक, लिबियावर अमेरिके द्वारे सूत्रधारांनी ताबा मिळविला आहे. त्यांनी ताब्यात घेतला
आहे. यातला अजून एक महत्त्वाचा भाग असा की तेल शुद्धीकरणाची क्षमता गेली २५ वर्षे
एकाच पातळीवर राहिली आहे. जगात आजमितीला २२६ तेल आणि वायू कं पन्या आहेत.
सध्या जे तेल मिळते आहे ते दिवसेंदिवस अधिक दाट चिकट अशा स्वरूपातले आहे. असे
तेल सापडणे सोपे असले तरी त्याच्या उत्खननाचा आणि वाहतुकीचा आणि त्यातून वायू-
डिझेल तयार करण्याचा खर्च खूप जास्त आहे.
जगाच्या ठोकळ उत्पन्नात (जीडीपी) १ टक्के वाढ होते तेव्हा साधारण दर दिवशी ५
लाख बॅरलस् तेलाची मागणी वाढते असे लक्षात आले आहे. याउलट सातत्याने तेलाची
किंमत जर ५ टक्क्यांनी वाढत राहिली तर जगाच्या उत्पन्नात ०.३ टक्क्यांची वजा होते.
म्हणजे १० टक्के किमती वाढल्या तर साधारण जागतिक जीडीपीची अर्धा टक्का वाढ
कमी होते.
वरील सर्व माहिती ही काळानुसार संदर्भ असणारी आहे; हे सगळे आकडे बदलू
शकतात. मुळात ह्या पुस्तकाचा विषय तेल असा नाही तर तेलाच्या अनुषंगाने आपल्या
सूत्रधारांनी जगाला जे ओलीस ठे वले आहे, त्याबद्दल आहे.
दरम्यान तेलाच्या सुरुवातीच्या काळातील काही नोंदी अशा आहेत-
● जॉन डी रॉकफे लरने पेनिसिल्वानियन तेल खाणीत संशोधन सुरू करून लवकरच
(१८८०) त्याच्या हाती जवळपास संपूर्ण अमेरिकन तेलाचे भविष्य एकवटले होते.
● लुडविग नोबेल (हाच तो सुरुं गाचा शोध लावणाऱ्या आल्फ्रे ड नोबेलचा भाऊ) याला
त्याच्या बापाने कॉके शस पर्वतराजीत (सध्याचा अझरबैजानमधील बाकू प्रदेश)
पाठवले. लुडविगचा बाप हा शस्त्रास्त्रांचा उत्पादक होता. रशियाच्या इम्पिरियल
लष्कराला तो शस्त्रे पुरवीत असे. कॉके शस पर्वताच्या उत्तरेला विपुल असणाऱ्या
अक्रोड वृक्षांच्या लाकडांचा बंदुकीचे दस्ते बनविण्यासाठी उपयोग होत असे. लुडविग
गेला खरा, पण परतताना त्याने तेल सवलतींचे परवाने आणले.
● रॉथशील्ड्स बँकिंग हाऊसने रशियन तेल खाणीत लक्ष द्यायला सुरुवात के ली. ते साल
होते १८७०. पण त्यांच्या अधिकृ त तेलाच्या कं पनीचे नाव कॅ स्पियन ब्लॅकसी तेल
उद्योग आणि व्यापार कं पनी (Caspian-Black Sea Oil Industry and Trade Company) स्थापन
व्हायला मात्र १६ मे १८८३ उजाडले. सहा मिलियन गोल्ड रुबल्स आणि २५ मिलियन
फ्रँ क या सुरुवातीच्या भांडवलावर रॉथशिल्ड्सने त्यांच्या भविष्याची बेगमी करायला
सुरुवात के ली. नोबेल ब्रदर्स आणि रॉथशिल्ड्स ब्रदर्स यांनी या धंद्यात असे पाऊल
टाकले अशी नोंद आढळते. १८८८ पर्यंत रॉथशिल्ड्सच्या कं पनीने १६ मिलियन पूड्स
इतके के रोसीन निर्यात के ले होते. हे रशियाच्या एकू ण निर्यातीच्या ५८.६ टक्के होते.
पूडस हे रशियन मापन होते. एक पुड्स म्हणजे साधारण चाळीस रशियन पौंड.
आजच्या हिशोबाने हे १६.३८ किलोग्रॅम किंवा ३६.११ पौंडस होते.
● १९०३ साली रॉथशिल्ड्स आणि नोबेल या दोघांनी एक साटेलोटे के ले. म्हणजे स्पर्धा न
ठे वण्याची रॉथशिल्ड्स मूळ प्रवृत्ती तेव्हापासून आहे. या कार्टेलने रशियन प्रदेशात
ठिकठिकाणी वेअर हाउसेस उभारली. त्यांची संख्या तब्बल २००० इतकी होती आणि
त्यात तब्बल २७६.५ मिलियन पूडस इतका साठा होता.
● हाऊस ऑफ रॉथशिल्ड्सने लंडन, पॅरिस, व्हिएन्ना इथे मजबूत झालेल्या व्यवसायातून
आलेल्या पैशांतून तेलाच्या मोजक्या म्होरक्यांमागे आर्थिक पाठबळ उभे करायला
सुरुवात के ली. जसे-
● ​ अमेरिके त रॉकफे लर.
 ● डच आणि इंग्लिश राजघराण्याची अतिपूर्वेकडे असणाऱ्या तेलाचा ताबा
मिळविण्यासाठी चालेलेली धडपड जिने पुढे रॉयल डच शेल ही कं पनी
बनविली.
● ​ रशियातले तेलसाठे ताब्यात घेणारे तिथले राजघराणे.
एकदंरीत रॉथशिल्ड्सने चाणाक्षपणे आपल्या आर्थिक साम्राज्याच्या जोरावर या नव्या
काळ्या सोन्याकडे आपला मोहरा वळविला होताच. नेहमी दोन कडव्या प्रतिस्पर्ध्यांची झुंज
असली की तिसरा टपकतोच. पर्शियन आखातात तेल सापडल्यावर ब्रिटिश राजघराण्याने
ज्या वेगाने हालचाली के ल्या तेव्हाच रॉकफे लर, डेटर्डीग यांच्यामध्ये तेलाच्या किमतीवरून
युद्ध भडकण्याची शक्यता लक्षात घेऊन ब्रिटिश राजघराण्याच्या महत्त्वाकांक्षेला चाप
बसला. डेटर्डीग चलाख असल्याने या झगड्यात आपला बळी जाण्यापेक्षा त्याने तातडीने
लंडनचा लॉर्ड सॅम्युअलशी संधान साधले. या लॉर्डचा शिपिंग उद्योग होताच. वाचकांसाठी
अजून एक माहिती इथे देणे क्रमप्राप्त आहे की, जोसेफ स्टॅलिन त्याच्या राजकीय
कारकीर्दीच्या आधी तेलउद्योग कामगारांच्या संघटनेचा प्रमुख होता. त्याचे त्या निमित्ताने
सध्याच्या अझरबैजानमधील बाकू प्रदेशात सतत येणेजाणे असे. रशियन राज्यक्रांतीमुळे
मात्र रशियन तेल जगाच्या बाजारापासून अनेक वर्षे दूर राहिले.
रॉथशिल्ड्स आणि नोबेल यांचे संयुक्त तेल उत्पादन रशियात सुरू होते तेव्हा
रॉकफे लरने अमेरिके तल्या तेलावर आपली हुकू मत ठे वली होती. १९१० पर्यंत अमेरिका
जगाला लागणारा ६०-७० टक्के तेल पुरवठा करीत होती. सूत्रधारांची अमेरिके वर आर्थिक
पकड होऊ घातली होती. म्हणजे फे डरल रिझर्व्हचे कारस्थान आता अंतिम टप्प्यात
पोचणार होते. मग जो देश आपल्या ताब्यात येतोय, तिथल्या तेलाला हात लावण्यापेक्षा
तेलाचा इतरत्र शोध सुरू झाला. आधी दक्षिण अमेरिके कडे लक्ष गेले. मेक्सिकोत १८६९
मध्येच तेल सापडले होते. आता त्याच्यावर अधिक लक्ष देऊन १९११ मध्ये मेक्सिकोने
पहिल्यांदा तेल निर्यात सुरू के ली. दरम्यान रॉथशिल्ड्सने मार्के स सम्युएल नावाच्या ब्रिटिश
व्यापाऱ्याकडून तेल वाहतुकीचे पहिले टँकर्स बनवले कारण त्यांची नजर आता तेलाच्या
जागतिक तेल वाहतूक नेटवर्क ताब्यात असण्याकडे गेली.
१९०७च्या सुमारास इराणमध्ये तेल सापडल्यावर, ब्रिटिश सोने खाण मालक आणि
पर्शियन शहा यांनी एका संयुक्त कं पनीची स्थापना के ली. हीच ती अँग्लो पर्शियन कं पनी.
रॉथशिल्ड्सच्या ताब्यात बँक ऑफ इंगलंड होतीच. त्यांनी तातडीने ब्रिटिश सरकारवर या
कं पनीचे ५१ टक्के समभाग खरेदी करण्याची सक्ती के ली. १९१४ मध्ये हा व्यवहार
करण्यात आला. त्याचा ब्रिटिश सरकारला पहिल्या महायुद्धात रॉयल नेव्हीला लागणाऱ्या
तेलासाठी मोलाचा उपयोग झाला. हीच कं पनी १९५४ मध्ये बनली ब्रिटिश पेट्रोलियम.
तेव्हा अमेरिके त तेलाच्या टेक्सासमधील उत्खननानंतर गल्फ ऑइल, टेक्साको अशा नवीन
कं पन्या सुरू झाल्या. रॉकफे लर अमेरिकन तेलाचा अनभिषिक्त सम्राट होता त्यामुळे त्याचा
दरारा असा होता की, जगात कु ठे ही तेल सापडले तरी त्याची किंमत मेक्सिकोच्या
आखातात ठरू लागली. पहिल्या महायुद्धानंतर तेलाचे महत्त्व ऊर्जेचा महत्त्वाचा स्त्रोत असे
प्रस्थापित झाले. इराकमध्ये तेल सापडले, ते साल होते १९२७. पहिले महायुद्ध संपले तेव्हा
म्हणजे १९१९ पर्यंत ब्रिटन जगाला लागणारे ५० टक्के तेल नियंत्रित करत होता. कारण
ज्या नव्या ठिकाणी तेल सापडत होते, ते भूभाग ब्रिटनच्या अधिपत्याखाली होते. म्हणजे
अमेरिकन आखातात रॉकफे लर तर पर्शियन आखातात रॉथशिल्ड्स अशा वाटण्या झाल्या
होत्या. स्थानिक सरकारे म्हणजे ब्रिटिश आणि अमेरिकन लोकनियुक्त सरकारे मात्र
देशांच्या हितासाठी अनेक उपाय करत होती. पहिल्या महायुद्धानंतर ब्रिटन, फ्रान्स, डचांनी
अमेरिकनांना तेल नियंत्रणापासून दूर ठे वले. याला उत्तर म्हणून अमेरिकन काँग्रेसने एक
कायदा करून बाहेरच्या देशांना अमेरिकन तेलसाठ्यापासून दूर ठे वण्याचा निर्णय घेतला.
१९२४ मध्ये टेक्सास, ओक्लोहोमा आणि कॅ लिफोर्नियात मोठे तेलसाठे सापडले
आणि हे तेल इतक्या जास्त प्रमाणात होते की, तेल कं पन्यांना त्यांची किंमत, किमान जास्त
ठे वण्यासाठी फार कष्ट पडत. पण आता अमेरिकन धरतीवर तेलाची भीती संपली होती.
दुसऱ्या महायुद्धाने अनेक मूलभूत ढाचे बदलले, त्यातला एक तेलाचा. तंत्रज्ञानाच्या
असामान्य शोधांनी तेलाला एकदम मौल्यवान धातूपेक्षा मोठे परिमाण दिले. महायुद्धातल्या
प्रचंड वापराने तेलाचे इतके दिवस साठवणीचे वाटणारे अतिरिक्त साठे संपले. दुसऱ्या
महायुद्धात एकू ण ६-७ बिलियन बॅरल अमेरिकन उत्पादित तेल दोस्त राष्ट्रांनी वापरले.
आता मात्र अमेरिके ला पुन्हा तेलाची काळजी सतावू लागली होती. आता अमेरिके चा
आर्थिक ताबा सूत्रधारांकडे आला होता. दुसऱ्या महायुद्धानंतर अमेरिका हे एकच प्रबळ
राष्ट्र उरले होते. तो संबंध करिष्मा आता जगभरचे तेलसाठे ताब्यात घेण्यासाठी वापरला
जाण्याचे धोरण रॉथशिल्ड्स रॉकफे लर यांच्या कार्टेलने राबवायला सुरुवात के ली. पर्शियन
आखातातले तेल आता आपल्या ताब्यात ठे वायला हवे असे तीव्रपणे वाटू लागले. तोपर्यंत
पर्शियन आखातात तेलाचे अमर्याद साठे सापडले होते. अमेरिके च्या परराष्ट्र धोरणात आता
तेलसमृद्ध आखाती प्रदेश ठळकपणे दिसू लागला. अमेरिके चे बहुतांश परराष्ट्र धोरण आता
आखाती देशांभोवती घिरट्या घालू लागले. आता अमेरिके तही तेल वापर अव्वाच्या सव्वा
वाढला होता. १९५० साली तर जगाच्या फक्त ६ टक्के तेल उत्पादित करणारा अमेरिका
जगाच्या एकू ण तेलापैकी एक तृतीयांश इतके तेल फस्त करत होता. परदेशी तेल स्वस्त
होते, मुबलक होते.
नोव्हेंबर १९९९ मध्ये एक्सोन कॉर्पोरेशन आणि मोबिल कॉर्पोरेशन (पूर्वीची स्टँडर्ड
ऑईल, न्यूयॉर्क आणि स्टँडर्ड ऑईल न्यू जर्सी) यांचे एकत्रीकरण झाले. हे जगातील अत्यंत
महाकाय असे मर्जर होते. यामुळे रॉकफे लरच्या हातात तेलाचे उत्पादन बऱ्यापैकी
एकवटले. विसाव्या शतकाच्या अगोदर अझरबैजान ही तेल कं पनी जगातले अर्धे तेल
उत्पादन करीत होती.
ओपेक युग
दुसऱ्या महायुद्धानंतर जगाच्या मागणी आणि पुरवठा या अवकाशात अनेक गोष्टी
घडल्या. आशियातला ब्रिटिशांचा अधिकार संपला. भारत
आणि चीनसारखे महाकाय लोकसंख्येचे देश स्वतंत्र झाले. तिथे स्वतंत्र सरकारे आली.
त्यांच्या गरजा बदलल्या. तिथल्या समाजाची डेमोग्राफी (लोकसंख्याशास्त्र) बदलली.
त्याबरोबर तेल आणि वायू यांच्या मालकी हक्कांच्या लढाया बदलल्या. हा मोठा
धोरणात्मक बदल होता. त्यामुळे रॉथशिल्ड्स आणि तेलाच्या कार्टेलचे परिमाणही
कमालीचे बदलले. तेलाच्या मालकी हक्काबद्दल मध्यपूर्वेतले देश सजग झाले. आपल्या
देशात उत्पादित होणाऱ्या तेलासारख्या मौल्यवान संपत्तीच्या ताकदीचा अंदाज त्यांना येऊ
लागला. आपले अधिकार अधोरेखित करण्यासाठी आणि इतर देशातल्या व्यापाऱ्यांनी
(रॉथशिल्ड्स आणि रॉकफे लर) आपल्या खनिज संपत्तीला बटीक बनवू नये यासाठी त्यांनी
प्रयत्न सुरू के ले. त्यातून ओपेकचा (OPEC- Organization of the Petroleum Exporting Countries)
जन्म झाला. तेल उत्पादन, तेलाची किंमत आणि तेलाच्या सवलती यांचे एक ठोस धोरण
ठरविण्याची ही वेळ होती. ओपेकचे संथापक देश होते व्हेनेझुला, इराक, इराण, सौदी
अरेबिया आणि कु वेत. हे साल होते १९६०. पहिले दशक जडणघडण करण्यात निघून गेले.
१९७०च्या आसपास, मात्र लिबियाचा कर्नल मुहम्मद गडाफी आणि अरब-इस्त्रायल युद्धाने
ओपेकच्या स्थानाला गदागदा हलवले. या देशांकडे त्यावेळी जगाच्या ८१ टक्के तेलाची
मालकी होती. हा एक अत्यंत ताकदवर असा राजकीय आणि आर्थिक दबावगट बनला.
एकदा का सूत्रधारांच्या साम्राज्याला, एकछत्री अंमलाला कोणी आव्हान दिल की मग
त्यांच्या अस्तित्वाच्या आणि कळसूत्री बाहुले नाचवण्याच्या खेळाला सुरुवात होते.
ओपेकच्या बाहेरही तेलाचे अनेक मोठे साठे होते. त्यात उत्तरी समुद्र तटावर जे ब्रिटन, नॉर्वे,
डेन्मार्क जर्मनी यांच्या अखत्यारीत होते; तर कॅ नडा तेलसाठा तसेच दक्षिण अमेरिके तील
तेलसाठ्यात मेक्सिको आणि ब्राझील हे प्रमुख होते. सूत्रधारांच्या दृष्टिकोनातून
अमेरिके साठी ओपेक हा धोक्याचा इशारा होता त्यामुळे अमेरिके चे या राष्ट्रांशी असणारे
राजनैतिक संबंध नेहमी तेलाच्या परिघात बघितले गेले. हे रॉथशिल्ड्स आणि रॉकफे लरच्या
एकछत्री अंमलाला थेट आव्हान होते. ओपेकची देश सदस्य संख्या वाढत गेली. त्यात
आजमितीला अल्जेरिया, अंगोला, इक्वेडोर, लिबिया, नायजेरिया हे देश पण सामील झाले
आहेत.
१९७० पर्यंत अमेरिका त्याच्या तेलाच्या गरजेसाठी आखाती देशांवर अवलंबून होता.
१९७० मध्ये जे तेलसंकट आले त्यामुळे तेलाचा इतरत्र शोध सुरू झाला. तेलाचे भाव
अचानक कोसळले. या अचानक तेल किमती कोसळण्यात सुद्धा इराकच्या कु वेतवरच्या
आक्रमणाची बीजे आहेत. वाचकांच्या आत्तापर्यंत हे लक्षात आले असेल की, रॉथशिल्ड्स
जगातल्या शेअर बाजारातल्या कमोडिटीजच्या किमतीवर वर्चस्व ठे वून असतात. मुळात
युरोप-अमेरिके च्या बाजारात जी एक सुसूत्रता आहे, म्हणजे व्यवसाय एखाद्या आर्थिक
शिस्तीने आणि नफ्याच्या ठाम गणितांनी बांधलेले असतात, तेव्हा ते मॅन्यूप्युलेट करणे सोपे
असते. कारण त्यासाठी एक धागा तुमच्या हातात यावा लागतो आणि तो आला की मग
सारे त्याबरहुकू म घडविता येते. भारतासारख्या विस्कळीत बाजारात हे शक्य नाही.
विविधता हे या अर्थाने खरेच फार मोठे बलस्थान आहे. असो. तर यासाठी होलसेलमधले
पेट्रोलियम पदार्थांच्या व्यापाराचे उदाहरण पाहुयात. आधीच सांगितले आहे की, हा काळ्या
सोन्याचा व्यापार आहे, अत्यंत मौल्यवान आणि जगाच्या अर्थव्यवस्थेसाठी अत्यंत
परिणामकारक असणारा. अमेरिके चा अध्यक्ष रूझवेल्ट असतानाची गोष्ट. याची प्रतिमा
अत्यंत कठोर अशी, मात्र हा अंतस्थ रॉकफे लरशी जवळीक असणारा. रॉकफे लर म्हणजे
रॉथशिल्ड्सचा दोस्त आणि भागीदार. रॉकफे लरकडेच अमेरिके न तेल उद्योगाची सारी सूत्रे
होती. त्याच्या स्टँडर्ड ऑइल कं पनीद्वारा त्याला गुंतवून न घेता, बहुतांशी पेट्रोके मिकल
आणि पेट्रोफॉर्मास्युटीकलच्या उद्योगाची सूत्रेही स्वतःच्या ताब्यात ठे वून होता. एकदा
रूझवेल्टने याच्या उद्योगावर कारवाई करण्याच्या मिषाने म्हणे हातोडा घातला. त्या प्रहाराने
स्टँडर्ड ऑईलचे म्हणे तुकडे पडले, म्हणजे अनेक छोट्या-छोट्या उद्योगात ती विभाजित
झाली. म्हणजे स्टँडर्ड ऑईल कें टुकी, स्टँडर्ड ऑईल ओहायो, स्टँडर्ड ऑईल कॅ लिफोर्निया,
मोबिल इ. अर्थात या सगळ्या कं पन्या तरीही रॉकफे लरच्याच. म्हणजे काय, काहीच
बदलले नाही. कोटाचे खिसे वाढले इतके च. असली धूळफे क करत तेल उद्योगाचे साम्राज्य
परत याच माणसाच्या हातात राहिले. उलट ते आता विस्तारत गेले. पुढे जेव्हा नेल्सन
रॉकफे लर अमेरिके चा उपाध्यक्ष झाला तेव्हा त्याच्या संपत्ती विवरणात हे स्पष्ट झाले की,
त्यावेळी के लेले हे विघटन संपूर्णपणे ‘रॉकफे लर फॅ मिली कॉर्पोरेशन’ या नावाने
रॉकफे लरच्या कु टुंबियाकडे वळविण्यात आलेले होते. म्हणजे आपल्या अंबानींनी
सरकारच्या मक्तेदारीच्या नियमाला गंडा घालण्यासाठी आपल्याच अनेक छोट्या-छोट्या
कं पन्या काढायच्या आणि त्याची मालकी आपल्याच कु टुंबियांकडे वळती करायची. परत हे
सगळे झाले ते देशाच्या अध्यक्षाच्या साक्षीने, एकाधिकारशाही मोडून काढण्याच्या नावाने.
यामुळे रूझवेल्ट म्हणे एकदम कठोर म्हणून अमेरिकन जनतेत लोकप्रिय झाला. हे
लोकशाहीचे एक बेगडी समाधान!
●●●
 प्रकरण सतरा : मध्यपूर्वेतील
व्यामिश्र ताणतणाव
सुमारे ५ शतके इस्त्रायल हे ओटोमान साम्राज्याचा भाग होता. पहिल्या महायुद्धानंतर
ब्रिटनने त्याचा ताबा घेतला. लीग ऑफ नेशन्सने ब्रिटनच्या ताब्यात असणाऱ्या भूभागाचा
तथाकथित पॅलेस्टाइन नावाचा उल्लेख असणारा एक ज्युईश ठराव पास के ला. त्या
आधीच्या ओटोमानच्या साम्राज्यात हे कधीच अस्तित्वात नव्हते. ह्या संघर्ष पेरण्या
करण्याच्या खेळ्या होत्या. इतिहासात डोकवायचेच झाले, तर हे नामाभिधान ब्रिटिशांनी
रोमन साम्राज्यातून उचलले आहे. ज्यूंनी रोमन साम्राज्याविरुद्ध जुडाह इथे इसवी सन १३२
ते १३५ मध्ये मोठा उठाव के ला. त्यांचा नेता होता सायमन बार कोखबा. (SimonBar
Kokhba). हा तिसरा अयशस्वी उठाव होता. यात ज्यूंची रोमनांनी कत्तल के ली. या
बंडखोरीनंतर दुसऱ्या शतकातला रोमन सम्राट हाड्रीयनने त्यांना कायमची अद्दल घडावी
म्हणून त्या भूभागाचा फिलीस्टाइन असा प्रथम उल्लेख के ला आणि ज्यूंना जेरुसलेमला
जायची कायमची बंदी घालण्यात आली. मध्यपूर्वेत काळाच्या ओघात संघर्ष पेरणीनंतर हा
भूभाग- नॉन-बेडोईन (non-Bedouin) अरबांसाठी असणारी वसाहत होऊन बसला आहे.
म्हणजे रोमन सम्राटाने हे वसविले तेव्हा त्याचा अरबांशी, त्यांच्या जमातीशी सुतराम संबंध
नव्हता, पण नंतर मात्र हे सातत्याने अरब-ज्यू संघर्षाचे प्रतीक होऊन उरले आहे. पुढे
ब्रिटनच्या बोळ्याने दूध पिणाऱ्या सौदी अरेबियाचा राजा- एमिर फै झलने १९१९ मध्ये या
विस्थापित ज्यूंच्या मध्यपूर्वेत तथाकथित मायदेशी परतण्याच्या चलाख प्रस्तावाला मान्यता
दिली. ब्रिटनने जॉर्डीनियन आणि पॅलेस्टीयन असल्या मुळात नसलेल्या अरब राष्ट्रीय संज्ञा
निर्माण के ल्या. अर्थात ब्रिटिश वसाहतीतील काही अरबांना इस्त्रायलच्या प्रस्थापनेचा
सुगावा लागल्याने अथवा अरबी कु ळाचे भान आल्यामुळे म्हणा, हे मान्य नव्हते. त्यात
मोहम्मद अमीन-अल-हुसैनी या मुळच्या जेरुसलेमला जन्मलेल्या नेत्याच्या पॅलेस्टीयन
वसाहतीसाठी झगडणाऱ्या माणसाने अमीन-अल-हुसैनी (ग्रँड मुफ्ती) अशी एक संघटना
स्थापन के ली आणि आपल्या मागण्यासाठी तातडीने याविरुद्ध उग्रवादी कारवाया सुरू
के ल्या.
१९३०च्या सुमारास वाहणाऱ्या वाऱ्याचे बोट पकडत या मुफ्तीने नाझींशी आणि
इटलीच्या मुसोलिनीशी जुळवून घ्यायला सुरुवात के ली. त्याने डबल एजंटची जोखीम
पत्करली असे म्हणा हवे तर. हिटलर-मुसोलिनी या जोडीने १९३६-३९ च्या काळात ब्रिटिश
साम्राज्याविरुद्ध आणि पर्यायाने इस्त्रोलधार्जिण्या धोरणाविरुद्ध, सर्वार्थाने मजबूत पाठबळ
पुरविले. या एका ताणलेल्या संघर्षात ब्रिटिशांनी कसेबसे मुफ्तीच्या बंडखोरांना ठे चले,
तेव्हा तो आपले कु टुंब, ब्रिटिशांच्या ताब्यात असणाऱ्या पॅलेस्टाईनमध्ये सोडून जर्मनीच्या
आश्रयाला गेला.
ब्रिटिश साम्राज्याला १९२० ते १९४७ पर्यंत पॅलेस्टाईनवर संपूर्ण अधिकार होते.
त्यावेळेचा पॅलेस्टाईन म्हणजे आजचा संपूर्ण इस्त्रायल, गाझा अधिक वेस्ट बँक असे सगळे
होते. अचानक ज्यू लोकांचे आपल्या पवित्र भूमीकडे प्रयाण वाढले आणि त्या प्रदेशात
तणाव सुरू झाला. पहिल्या महायुद्धादरम्यान ब्रिटिश सत्तेने अरब देशांना ओटोमानच्या
साम्राज्याविरुद्ध (जे जर्मनीचे दोस्तराष्ट्र होते) चिथावणी दिली. त्यांनी असे के ल्यास त्यांना
पॅलेस्टाईनसकट स्वतंत्र प्रदेश बहाल करण्यासाठी ब्रिटन साथ देईल असे सांगण्यात आले.
यात आणखी क्लिष्टता आणत ब्रिटन आणि फ्रान्स यांनी करार करून ओटोमान
साम्राज्याचा तुकडा अरबांना देण्याचे ठरवण्यात आले. १८८५ च्या बर्लिन परिषदेत जसे
युरोपियन साम्राज्याचे काही भूभाग बेबंदपणे कापून आफ्रिके तील काही राष्ट्रे निर्माण
करण्यात आली तसेच हे डील होते. असे करताना ठिकठिकाणी घराणेशाही, हुकू मशहा
आणि इतर नेतृत्व उभे करण्यात आले. जेणेकरून हा ताबा शेवटी मध्यस्थ म्हणून फ्रान्स
किंवा ब्रिटनकडेच राहील. (भारत आणि पाकिस्तानचे तुकडे हाही यापेक्षा वेगळा विषय
नाही, पण भारताकडे तेल नाही. सोने अगोदरच लुटून नेले. शिवाय भारताची समाज म्हणून
परंपरा आणि संस्कृ तीची सावली इतकी लांबलचक आहे की तिला गुंडाळणे शक्य नाही.)
हे सगळे कळसूत्री बाहुले निर्माण करून तिथे आपलेच शेवटचे शब्द पाळले जातील
असेही पाहिले गेले. अमेरिके नेही आपला लचका तोडला. सीआयएने इराणमधील
लोकप्रिय सरकार खाली खेचत १९५३ मध्ये इराणच्या तेलाचे राष्ट्रीयीकरण करू
पाहणाऱ्या इराणच्या लोकप्रिय आणि पस्तिसाव्या पंतप्रधानाला - मोहम्मद मोसाडेह -
पदच्युत करून तिथे धर्मांध शहाची जुलमी क्रू र राजवट आणली. यामुळे पुढे इराणमध्ये
रक्तरंजित इस्लामिक क्रांती झाली.
पॅलेस्टाइन ही परमेश्वराने आपल्याला दिलेली भूमी आहे, यावर सर्व ज्यूंची अगाध
श्रद्धा आहे. सूत्रधार नेमके या श्रद्धेचा उपयोग त्या संघर्षात करून घेतात. याच
संकल्पनेभोवती झायोनिस्ट चळवळीची १८८० साली स्थापना के ली गेली. त्यांचा मुद्दा
असा की, पॅलेस्टाइनला जाऊन आपला वंश वाढविणे हे आपले आद्य कर्तव्य आहे.
आपल्या परमेश्वराप्रती असणाऱ्या निष्ठेचा तो पुरावा आहे. इस्त्रायल नावाचे झायोनीस्ट
राज्य निर्माण करणे हे नुसतेच अन्यायकारक नसून, ती एका चोरीच्या, दडपशाहीच्या आणि
क्रू रतेच्या हेतूंची पेरणी आहे. जेमतेम ८०१९ चौरस मैलाचा बेकायदेशीर आणि मुद्दाम
निर्मिलेला प्रदेश म्हणजे इस्त्रायल. हाच मध्यपूर्वेततील सगळ्या राजकीय, सामाजिक,
लष्करी संघर्षाच्या खेळ्यांचे मूळ कारण होऊन बसला आहे. अनेक देशांच्या परराष्ट्र
धोरणांचा काहीही कारण नसताना हा प्रदेश मध्यबिंदू होऊन राहिला आहे.
इस्लाममध्ये जिहाद नावाची धार्मिक युद्धाची संकल्पना जुनी, पण मृत होती. तिला
अमेरिके ने अत्यंत हिणकस पद्धतीने जिवंत के ले. पाकिस्तान आणि अफगणिस्तानातील
काही मुठभर माथेफिरूं नी, १९७९ मध्ये रशियापुरस्कृ त बाबर करमालच्या विरुद्ध कु रबुर
सुरू के ली, तेव्हा अमेरिके च्या सीआयएला हा जिहाद मंत्र बरोब्बर स्मरला. सीआयएने मग
ही संधी दवडली नाही. त्याने ज्यांना खरोखर इस्लामचे काहीच ज्ञान नव्हते आणि
इतिहासाच्या कु ठल्याही गल्लीत ती कधीही शिरली सुद्धा नव्हती, अशा अनेक कोवळ्या
आणि बेलगाम मुस्लीम तरुणांना सगळ्या प्रकारची मदत पुरवायला सुरुवात के ली. ही
मुजाहिद्दीन बंडाची सुरुवात होती जिला इस्लामने नाही तर, सीआयएने जन्माला घातले
आणि मजबूत पोसले. ही ओसामा बिन लादेनच्या जन्माची सुरुवात आणि सार आहे. तो
असाच सद्दामसारखा सीआयएचा आवडता तरुण. त्याच्या शिक्षणाचा अमेरिके ने बरोब्बर
उपयोग करून घेतला. त्याने हे सगळे अर्धवट ज्ञानाने लढणाऱ्या आणि कोणाशीही वैर
नसणाऱ्या तरुणांचे सळसळणारे युद्ध संघटीत के ले. त्याला सीआयएने अक्षरशः उडत्या
विमानातून डॉलर्सने भरलेल्या गोण्या, बंदुका, पिस्तुल्स; इतके च नाही तर शोल्डर
मिसाईलसारखी अस्त्रे टाकत मोठे के ले. या भरकटलेल्या पण कडव्या मुस्लीम तरुणांना
वारेमाप शस्त्रे पुरवीत जे दुष्टचक्र उभे राहिले, त्याचे नाव अल-कायदा आहे. दरम्यान ज्या-
ज्या वेळी सूत्रधारांच्या ताब्यात असणाऱ्या कु वेतच्या तेलसाठ्याला बळ देण्याचे डावपेच
रचले गेले, तेव्हा-तेव्हा अमेरिकन सैन्याने सौदी अरेबियात मुक्काम ठोकला आणि मग त्या
तथाकथित पवित्र भूमीवरून अमेरिकन सैन्य कधीच माघारी गेले नाही. तिथले राजघराणे
अमेरिके च्या तालावर नाचू लागले. बुश आणि सौदी अरेबियाच्या राजघराण्याचा असाच
एक अविश्वसनीय आणि घातक असा दोस्ताना आहे. रशियाला अफगाणिस्तानातून
हाकलण्यात आले होते. आता ओसामा आणि त्याच्या गरम डोक्याच्या टोळक्याचा उपयोग
संपला होता. एका शिक्षित मुलाला, अमेरिके ने शस्त्रागार सांभाळणाऱ्या, मस्तवाल,
बाहुबली असणाऱ्या जमीनदारात बदलून टाकले होते. त्याच्या हातातील काम संपले आणि
त्याच्याकडे दुर्लक्ष होऊ लागले तसे त्याचे लक्ष आपल्या मातृभूमीकडे वळले. तिथला
अमेरिके चा हस्तक्षेप त्याला सहन होईना. ओसामाच्या रशियातील गुंतण्याच्या काळात,
त्याच्या देशात बरेच बदल झाले होते. त्याच्याकडे शस्त्रे होती, तरुण डोकी होती मग काय
त्याच्या खांद्यावर अमेरिके ने ठे वलेल्या शोल्डर मिसाईलची तोंडे त्याने अमेरिके कडे
वळविली. हे सद्दामसारखेच परिवर्तन किंवा जागेवर येणे होते.
या एका अमानुष, कजाग आणि कपटी खेळीने अरबांच्या प्रदेशात जे नरसंहार
झालेत आणि चाललेत त्याची जबाबदारी मात्र आपण नेहमीच अमेरिका, रशिया अशा
कळसूत्रांवर टाकत असतो. हे आपले अज्ञान! इस्त्रायल नावाच्या आवर्तात अरब देशांची
समृद्धी आणि जगण्याची हजारो वर्षांची परंपरा एखाद्या पाचोळ्यासारखी उडून जाताना
आणि त्यांची देश, संस्कृ ती म्हणून असणारी ओळख, कोसळलेल्या दगड-मातीच्या
ढिगाऱ्यासारखी मातीमोल होताना, जगाने गेल्या पन्नास वर्षांत पाहिले आहे. त्याची जी
बेगमी रॉथशिल्ड्सने के ली ती अरबांच्या आणि पर्शियन लोकांच्या जगण्याचे वाळवंट करते
आहे. गेल्या पन्नास वर्षातल्या अरबांच्या भूमीतल्या संघर्षाकडे नुसती नजर टाकली तरी ही
शापभूमी असल्याची खात्री पटते.
इस्लामच्या तुलनेने कमी असणाऱ्या पण प्रागतिक अशा आधुनिक राजकीय
प्रवाहाला ठे च पोचावी म्हणून रॉथशिल्ड्सच्या यंत्रणेने खोट्या इस्लामचा (Wahabism and
Salafism) प्रचार सौदी आणि गल्फच्या आखातातील आपल्या बाहुल्यांद्वारे इतका प्रचंड
के ला की; तोच इस्लामचा खरा चेहरा म्हणून जगापुढे गेल्या काही वर्षात सातत्याने आला.
जगातल्या तब्बल तीन अब्ज इतक्या मोठ्या संख्येने असणाऱ्या आणि अशिक्षित
असणाऱ्या इस्लामी जनतेला याचे अजूनही आकलन झालेले नाही. गोंधळाची अवस्था
समाजाला नेहमीच चुकीच्या दिशेने घेऊन जाते. सारासार विचार करण्याचा विवेक तिने
गमावलेला असतो. मध्यपूर्वेतील रॉथशिल्ड्सचा प्लान तयार आहे. त्याची पहिली पायरी
आहे, ती म्हणजे तिथे गोंधळ, अराजक, कायद्याची पायमल्ली आणि छोटी छोटी युद्धे अशी
भयानक परिस्थिती निर्माण करून आधी तिथली लोकसंख्या भयाने परागंदा करणे. यामुळे
स्थलांतरितांचा लोंबकळता प्रश्न तयार होऊन तिथे आणि उत्तर आफ्रिके मध्ये एका अस्थिर
आणि अविश्वासाचे वातावरण दीर्घकाळ तयार करणे. युरोपात त्यामुळे सातत्याने होणारे
शरणार्थी लोकांचे आगमन, त्या देशांच्या अस्थिर होणाऱ्या अर्थसत्ता आणि त्यातून या
शरणार्थींना दिली जाणारी अमानुष वागणूक याचा एक सततचा संघर्ष सुरू राहणे. या
सगळ्यातून मग तो प्रदेश बेचिराख व्हायला सुरुवात झाली की मग नाईल ते युफ्रिटीसच्या
खोऱ्यात एका ग्रेटर इस्त्रायलची निर्मिती.
१९९० च्या दशकात बनविलेल्या योजनेप्रमाणे अनेक घटना घडत गेल्या. आधी
अमेरिका जी त्या काळापर्यंत कधीही स्वतःहून युद्धात उतरली नव्हती ती अचानक एका
घटनेने मध्यपूर्वेत दशकभर तळ ठोकू न बसली. इराक ही सद्दामची मजबूत पकड असणारी
मोठी वसाहत अस्थिर झाली. त्याचबरोबर इतर छोट्या राजवटींना लोकउठावातून आणि
इतर प्रश्नांतून अस्थिर के ले गेले, या विरुद्ध जनमत संघटीत करू शकण्याची क्षमता
असणारे नेतृत्व मारले गेले.
तुमचा विश्वास बसणार नाही, पण अनेक वर्षांपूर्वी रॉथशिल्ड्सने मध्यपूर्वेत आपलेच
साम्राज्य असावे, ही बाब त्यांच्या झेंड्यावर अधोरेखित करून ठे वली आहे. रॉथशिल्ड्सच्या
झेंड्याचे नीट निरीक्षण के ले तर पांढऱ्या रंगाच्या पार्श्वभूमीवर (भ्रम म्हणून पांढरा रंग
शांततेचा आहे) एक वर आणि आणि एक खाली अशा दोन निळ्या पट्ट्या आहेत, एक
नाईल तर दुसरी युफ्रिटीसचे प्रतिनिधित्व करते. मध्यभागी आहे त्याला स्टार ऑफ डेव्हिड
असे म्हणतात, तो प्रत्यक्षात 'Star of Remphan' * आहे. (चित्र १४ पहा)
९/११ होण्याआधी मध्यपूर्वेच्या आसपास असणारे इराण, लिबिया, इराक आणि
सुदान या देशातल्या मध्यवर्ती बँका स्वतंत्र होत्या. त्यांच्यावर रॉथशिल्ड्सचा काहीही ताबा
नव्हता. २००३ मध्ये अफगणिस्तान आणि इराकचा पाडाव झाल्यावर आणि २०११ मध्ये
लिबिया आणि सुदान गिळंकृ त के ले गेले. त्यानंतर तिथल्या बँकावर आपले वर्चस्व
प्रस्थापित झाल्यावर इराण हा एकच शक्तिशाली देश उरला आहे. आता इराणच्या
मध्यवर्ती बँके त प्रचंड सोने आहे, जसे पूर्वी रशियन झारकडे होते.
इराण हा पर्शियन देश आहे. अरब राष्ट्रांचे पाडाव तुलनेने सोपे होते. पर्शियन प्रदेश
आणि समाज हा व्यूहात्मकदृष्ट्या कमालीचा मुरब्बी आहे आणि आता त्यांनी आण्विक
ताकद प्राप्त के ल्यानंतर अधिकच शक्तिशाली बनला आहे. इथे रॉथशिल्ड्सला नेमकी काय
बीजे पेरायची असतील? इराणच्या तेल साठ्याची अभिलाषा का युद्धातून होणाऱ्या प्रचंड
फायद्याचे गणित का तिसऱ्या महायुद्धाच्या बेगमीचे संके त? यातून जर इराणची बँकिंग
व्यवस्था ताब्यात आली तर त्या संपूर्ण प्रदेशात कोणीही उरणार नाही, जो इस्त्रायली
प्रदेशाच्या प्रस्थापनेसाठी विरोध करेल? का ही सगळीच मोट एका धाग्यात बांधायची
आहे? उत्तर काळच देऊ शके ल, पण त्याचे बीजरोपण मात्र सुरू झाले आहे. गंमत अशी
की, ही सगळी एके काळी कॉन्स्पीरसी थेअरी म्हणून तथाकथित विद्वानांनी हेटाळणी
के लेली गोष्ट गेल्या काही वर्षात वस्तुस्थिती म्हणून सामोरी येते आहे हे नाकारता येत नाही.
जगातले थिंकटँक्स आणि स्वतंत्र सरकारे आता या निष्कर्षाशी झपाट्याने येऊन पोहोचत
आहेत हे मात्र नक्की.
न्यू जर्सीच्या जेनी एनर्जी (Genie Energy, Ltd) अफे क (Afek) या उपकं पनीने उत्तर
इस्त्राएलच्या प्रदेशात तेल उत्खननासाठी परवानगी मागितली. तिथे खूप मोठ्या प्रमाणात
तेल असल्याचा दावा त्यांनी के ला आहे. ही कं पनी गोलन टेकड्याच्या प्रदेशात आपले
कार्यालय चालवते. हा इस्त्रायलने सीरियाचा बळकावलेला भूभाग आहे. आंतरराष्ट्रीय
कायद्यानुसार हा अतिक्रमित भूभाग आहे. इतके करून ही कं पनी थांबली नाही, तर त्यांनी
दुसऱ्याच दिवशी एका संस्थेची Strategic Advisory Board (SAB) घोषणा के ली, ज्यावर रुपर्ट
मर्डोक, डिक चेनी आणि लॉर्ड जेकब रॉथशिल्ड्स यांची नेमणूक करण्यात आली. यात
अमेरिकन प्रशासनातील अनेक मातब्बर अधिकारी सदस्य म्हणून घेण्यात आले. याच जेनी
इस्त्रायल होल्डिंग्स लिमिटेड या कं पनीच्या अध्यक्षाने तातडीने एक फतवा काढला. त्याचा
मसुदा असा- या प्रदेशातून अरब आणि जुदेह लोकांना तातडीने हाकलून लावले पाहिजे.
इस्त्रायलच्या राजकीय व्यवस्थेत असणाऱ्या अरबांना ताबडतोब निष्कासित के ले पाहिजे.
 इस्त्रायलची लोकसंख्या ८३ लाख आहे. त्यात असणारे अरब के वळ १८ ते २० टक्के
आहेत. त्यातले अगदीच तुरळक इस्त्रायलच्या राजकीय व्यवस्थेचा भाग आहेत. इस्त्रायल
हा दक्षिण सीरियाचा शेजारी. इस्त्रायलच्या संसदेने सीरियाला शत्रू राष्ट्र म्हणून जाहीर
के लेले आहे. दोन्ही देशात कोणताही व्यापार नाही. १९६७ पर्यंत गोलन टेकड्या हा
सीरियाच भाग होता. तो ६ दिवसांच्या युद्धात इस्त्रायलने जिंकला पुढे १९८१ पर्यंत तो नो
वॉर झोन होता. पण १९८१ ला युनोच्या ठरावाला धुडकावत इस्त्रायलने तो हस्तगत के ला.
सीरियाने उघडपणे पॅलेस्टाइनला पाठिंबा दिलाय. इस्त्रायलने मात्र सीरियाविरुद्ध
उघडपणे काहीही न करता सातत्याने त्यांच्यावर छु पे हल्ले सुरू ठे वले आहेत. गोलन
टेकड्या परिसरात मुबलक पाणीसाठा आहे. तिथे नुकतेच काही तेल आणि वायू-साठे
सापडलेत.
रोमन साम्राज्याने इ. स. ७०च्या आसपास जेरुसलेमचे मंदिर नष्ट के ले आणि तिथून
ज्यूंना हाकलून लावले. इथे या पुढील दोन हजार वर्षांच्या संघर्षाची रुजवात झाली.
इजिप्शियन समाज गतानुगतिक आहे, काळाच्या लाटेवर वरखाली होतो, पण हा
समाज पुन्हा आपली जुनी स्थिती प्राप्त करत असतो. ते त्याचे पिरामिडच्या काळापासून
वैशिष्ट्य आहे. लादेनच्या अल कायदातून स्फू र्ती घेऊन अल नुस्त्र फ्रं ट, बोको हराम या
संघटना स्थापन झाल्या. गेल्या वीसेक वर्षात या संघटनांनी अफगाणिस्तान, पाकिस्तान,
इजिप्त, येमेन, इथियोपिया, सोमालिया, सुदान, नायजेरिया, इंडोनेशिया, सीरिया, इराक,
फ्रान्स, अमेरिका इत्यादी देशांत हिंसा माजवली आहे. फार माणसे मारली आहेत.
मारलेल्या माणसांत बायका-मुलं आहेत, ज्यू-ख्रिस्ती आहेत, मुस्लीम आहेत. एक सर्वंकष
हिंसा मध्यपूर्वेत चालू आहे आणि तिचे कोणतेही ताण सूत्रधारांच्या मनावर येत नाहीत की
त्यांच्या पुढच्या खेळ्यांना इतक्या प्रचंड मानवी हत्यांचे शिव्याशाप बिलगत नाहीत.
एक नोंद -
दुसरे महायुद्ध संपल्यावर ट्रुमनला याची पेरणी करायला सांगितली गेली. ती अशी
होती-
कम्युनिझम आणि धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र्वादाविरुद्ध, आखाती उजव्या शक्ती आणि
राजेशाही यांच्यात संघर्ष उभा राहावा म्हणून अमेरिके ने नेहमीच मुस्लीम ब्रदरहूड या
कडव्या संघटनेच्या नेत्यांचे थेट व्हाईट हाऊसमध्ये स्वागत के ले आहे. उदारमतवादी म्हणून
लौकिक मिरविणाऱ्या जिमी कार्टर यांनी तर बिगिन्यू ब्रेन्झेस्कीला राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार
म्हणून नेमला, तो थेट पोलंडच्या राजघराण्यातील होता. अफगाणिस्थानातील डाव्या
सरकारच्या विरोधात जेहादी दल उभे करण्याचा सल्ला याचाच. कारण त्याशिवाय रशिया
या संघर्षात उतरणार नाही याची सूत्रधारांना खात्री होती. सूत्रधारांच्या आदेशानुसार
अमेरिकन अध्यक्ष रोनाल्ड रेगन यांनी अफगाण मुजाहिद्दीनच्या नेत्यांचे स्वागत करताना
‘‘स्वतंत्र राष्ट्र म्हणून जन्माला येताना जी मानसिकता अमेरिके ची होती तशीच
मुजाहिद्दीनची आहे’’ असे बेदरकार उद्गार काढले होते. मागचे कशाला, नुकतेच कै रो
विद्यापीठात ओबामांनी जे भाषण के ले त्याला मुस्लीम ब्रदरहूडचे नेते पहिल्या रांगेत बसले
होते.
तेल आणि मध्यपूर्वेतील सत्ता समतोल
वास्तविक तेल आधीपासूनच मध्यपूर्वेत होते, पण त्याच्याबदल विलक्षण आकर्षण
निर्माण झाले ते मात्र दुसऱ्या महायुद्धानंतर. विल्यम फाउलर नावाचा लेखक लिहितो,
‘‘तेल त्या काळी हेअर ऑईल, बूट ग्रीज आणि मुतखडा बरा करण्यासाठी वापरले जाई.’’
मध्यपूर्वेतील गेल्या १५ वर्षांत झालेली आणि अजूनही थोड्या प्रमाणात सुरूच
असणारी युद्धे, खरंतर २० वर्षांपूर्वी आखली गेली होती असा अभ्यासकांचा दावा आहे.
त्यामागे कोणतेही जुलमी राजा, क्रू र सत्ताधीश असली कारणे नव्हती; तर होता के वळ
तेलासारख्या दांडग्या काळ्या सोन्याचा हव्यास. त्यानंतर मध्यपूर्वेतल्या सगळ्या
राजकारणावर तेलाचा जो दाट आणि विस्तृत तवंग पसरलाय तो अद्यापही गेलेला नाही.
अगदी पहिल्या महायुद्ध पूर्वकाळापासून आपण पहिले की, तेल हेच मध्यपूर्वेचे बलस्थान
आणि मर्मस्थान दोन्हीही आहे. तेलाचा सगळा कारभार नीट समजून घेतल्याशिवाय हे
काही लक्षात येणार नाही. तेल आणि सूत्रधार यांचे जवळचे नाते मागच्या शतकातल्या सोने
आणि सूत्रधार यांच्यासारखेच आहे. रॉकफे लर तर अमेरिके तल्या तेल साम्राज्याचे अध्वर्यू
होते. जगातील तेलाचा व्यापार हा रॉथशिल्ड्सच्या हातात आहे. तेल विक्रीतील मक्तेदारी
के वळ रॉथशिल्ड्स घराण्याची आहे. रॉथशिल्ड्ना तेलाच्या प्रत्येक बॅरल विक्रीमागे दलाली
मिळते हे लक्षात घेतले पाहिजे. त्यामुळे जगात जिथे तेल आहे तिथे यांचे वर्चस्व आहे हे
नक्की. मध्यपूर्व ही तेलाची सर्वोत्तम आणि मुबलक अशी उत्पादन भूमी आहे. तेल
मध्यपूर्वेत उत्पन्न होत असले तरी त्याचा व्यापार मात्र जगात फक्त दोन ठिकाणी करायला
परवानगी आहे. एक लंडन आणि दुसरे न्यूयॉर्क . असे का? आपल्या देशात पिकणाऱ्या
मालाचा व्यापार असा तिसऱ्या ठिकाणी का व्हावा? उद्या भारताने पिकविलेल्या बासमती
तांदळाचा व्यापार जर फक्त लंडन, पॅरीस अथवा न्यूयॉर्क इथेच होऊ लागला तर कसे
वाटेल? पण हे तेलाच्या बाबतीत आहे. म्हणजे तेलाचे दलाल ठरवले आहेत तिथेच. परत
तोही उत्पादक देशांच्या चलनात नाही तर तिसऱ्या चलनात म्हणजे डॉलर्समध्ये. असे का?
ते ज्यांच्या देशातले पीक त्यांच्या चलनात का नाही? नेहमी इतर देशांच्या चलनावरची
डॉलर्सची कु रघोडी कायम ठे वण्याचे तर हे षडयंत्र नाही? माझ्या उत्पादनाच्या विक्रीचे,
त्याच्या चलन विनिमयाचे अधिकार दुसऱ्यांना का? हे कोणी ठरविले? याची सगळी उत्तरे
रॉथशिल्ड्सच्या व्यापारावरच्या पाशवी पकडीत आणि अमेरिकन सरकारवर असणऱ्या
जरबेत दडलेली आहेत. तेलाची सर्व करारपत्रे ही NYMEX ला (न्यूयॉर्क मर्कं टाईल
एक्स्चेंज) निगोशिएट होतात. हे सर्व करार डॉलर्समध्ये असतात. जगात तेलाचा सर्व
व्यापार मग तो नॉर्वे ते नेदरलंड, ब्रिटन ते बर्म्युडा अथवा बहारीन ते बांगलादेश कु ठे ही होऊ
दे; त्याचे व्यवहार चलन हे मात्र अमेरिकन डॉलर्सच आहे. तेल आणि अमेरिकन डॉलर्सचे हे
साटेलोटे जगाच्या अर्थकारणाचे भौगोलिक राजकारणावर प्रभुत्व सांगणारा एक मूलभूत
आयाम आहे. हा एक आर्थिक भूगोल आहे. तेलाच्या भडकलेल्या किमतींनी नेहमीच
अमेरिकन व्यापारातील तूट लपविली आहे. पेट्रोडॉलर्सचे हे हितसंबंधी राजकारण सुरू
झाले ते सत्तरच्या दशकात. इथे एक लक्षात घ्यायला हवे की, अर्थशास्त्राचे सामान्य नियम
अमेरिके ला लागू नाहीत. याचे कारण डॉलर्स या चलनाला दिलेले आंतरराष्ट्रीय परिमाण. ते
सगळ्यात जास्त व्यापार होणारी वस्तू असल्याने जगाचा दोन तृतीयांश व्यापार आज
अमेरिकन डॉलर्समध्ये आहे. जगातल्या मध्यवर्ती बँकांची परकीय चलनाची जवळपास ७०
टक्के गंगाजळी डॉलर्स या चलनात आहे. आज घडीला असे सांगण्यात येते की, अमेरिके ने
कायमच्या व्यापार तुटीत राहावे म्हणून किमान तीन ट्रिलियन डॉलर्स आंतराष्ट्रीय बाजारात
चलनात आहेत. तेलाच्या डॉलरीकरणाने हे शक्य झाले आहे. यामुळे अमेरिकन
अर्थकारणाचा डोलारा सांभाळला जातो. जगातील जे देश आज तेल आयात करतात
त्यांना डॉलर्स मोजावे लागतात. जे तेलाची निर्यात करतात त्यांच्याकडेही आलेले
अब्जावधी डॉलर्स राखीव चलनात ठे वावे लागतात. हे सगळे पेट्रोडॉलर्स अमेरिकन
अर्थकारणात गुंतवले जातात. अमेरिका यातून अजून डॉलर्स छापू शकते- हे मूलतः
आय.ओ.यु. या स्वरूपातले असतात. यातून त्या देशाच्या कर कपाती, युद्धज्वराचे खर्च,
महागाईची काळजी न करता के लेली आयात हे सगळे चालत असते. तुमचे चलन जर
जागतिक असेल तर त्याचे अवमूल्यन हा तुमच्याकडे या खेळातला शेवटचा उपाय
असतोच, ज्यामुळे इतर देश तुमच्या अर्थकारणावर आलेला भार सोसत राहतात, हा तुमचे
चलन जागतिक असल्याचा किमान फायदा आहेच.
झाले असे की, तेल उद्योगाची सुरुवातच मुळी अमेरिके त टेक्सास इथे झाली. त्यामुळे
तिचे विनिमयाचे चलन डॉलर्स असणे अगदी अपरिहार्य होते. मग तेल उत्पादन, त्याची
पुरवठा साखळी, वाहतूक हे सगळेच डॉलर्स याच चलनात होत गेले. त्यातून परत तेल
न्यूयॉर्क ला ट्रेड होत असल्याने ते सोपेही होते. मग आले युरोपियन देशांचे चलन युरो.
त्याच्या आगमनात तेलाच्या व्यापारात डॉलर्सच्या मक्तेदारीचा सहचर होण्याची एक भीती
दाटलेली होती. झाले असे की, तो युरो आल्यावर एकदम प्रस्थापित झालाच नाही. (का
होऊ दिला नाही?) तो सुरुवातीला कोसळला. बाजार सावध झाले आणि मग युरोची
डॉलर्सचा सहचर होण्याची आशाही कोसळली. त्याची तेलावरची हुकू मत प्रस्थपित झालीच
नाही. मध्यंतरी युरो मजबूत झाला तेव्हा पुन्हा तेलाच्या आशा पल्लवीत झाल्या होत्या.
सद्दामनेही मग आपल्या खेळी सुरू के ल्या. इराकी तेल त्याने काही प्रमाणात युरोत ट्रेड
के लेही. अमेरिकन बँकर्सच्या डॉलर्सच्या वर्चस्वाला शह देण्याच्या या चालीला काही
युरोपियन राष्ट्रांनी, आपले जुने हिशोब चुकविण्यासाठी खतपाणी घातलेही. २००० च्या
ऑक्टोबरमध्ये जेव्हा युरो आपल्या निम्नत्तम पातळीवर पोचला होता, तेव्हा ही खेळी
सद्दामकडून खेळविण्यात आली. यालाही आर्थिक हिशोबाचे एक परिमाण आहेच. कारण
यानंतर युरो एकदम ३० टक्के वधारला. कोणीतरी आपले युरोमुळे झालेले आधीचे
नुकसान भरून काढले. यामुळे युनोच्या इराकमधील अन्नासाठी तेल या कार्यक्रमासाठी
सुद्धा परस्पर पैसा उभा राहिला, हा एक वेगळाच लाभ. याला जोडून मग जॉर्डन या दुसऱ्या
तेल उत्पादक राष्ट्राने आपले इराकबरोबरचे द्विपक्षीय व्यापार युरोत करून घेतले.
सद्दामच्या धाडसात परस्पर हात धुणारे काही कमी नव्हते. त्या काळातल्या ओपेक
परिषदेत इराणचे राजदूत जावेद यार्जाने एक मार्मिक विधान के ले होते. ‘‘मध्यपूर्व आणि
युरोपातील द्विपक्षीय व्यापार वाढला तर तेलाचा व्यापार युरोत होणे शक्य आहे. यामुळे
युरोपातील गुंतवणूक मध्यपूर्वेत यायलाही सुरुवात होईल. युरोची स्थिरता आणि ब्रिटन
आणि नॉर्वेने युरोत समाविष्ट होणे मात्र जरुरी आहे.’’ असल्या सूचक वक्तव्याला एक
किनार अशी होती की, युरोप हा मध्यपूर्वेतल्या तेलाचा मोठा खरेदीदार आहे. मध्यपूर्वेतले
४५ टक्के तेल युरोपात जाते. यामुळे युरोचे महत्त्व वाढले असते तर अमेरिके च्या वर्चस्वाला
खीळ बसली असती. पूर्वी समुद्रात डॉलर्स नावाचे एकच मोठे जहाज होते, ते बुडते तर
त्याच्या भोवऱ्यात अनेक छोटी छोटी जहाजे (देश आणि चलने) ओढली गेली असती.
त्यामुळे डॉलर्सची दादागिरी मुकाट सहन करण्यावाचून अनेक बंडखोर खलाशांना पर्याय
नव्हता. मात्र युरो जसा उभा राहू लागला, तसे अजून एक मोठे जहाज समुद्राच्या पाण्यावर
आले. आता या जहाजावरून त्या जहाजावर उड्या घेणे अगदी सोपे झाले. युरोच्या वाढीत
अशा अनेक खेळींची नांदी होती. आंतरराष्ट्रीय खेळी अशा गुंतागुंतीच्या असतात. या
राजकीय हिकमतीची किंमत मात्र सद्दामला एकट्याला चुकवावी लागली. अमेरिके च्या
कॉन्सील फॉर फॉरीन रिलेशन या पाताळयंत्री संस्थेचा युसुफ इब्राहीम म्हणतो, ‘‘सौदी
आज ओपेकमध्ये तेल किमतीवर बऱ्यापैकी ताबा ठे वून आहेत. इतर देश आता युरोचे बोट
धरून तेल व्यापार करू पाहताहेत, याने अमेरिकन अर्थकारणाला एक मोठा धक्का बसू
शकतो’’ नंतर सौदीतल्या अमेरिकन राजदूताने अमेरिकन काँग्रेसला सांगितले,
‘‘अमेरिके शी सौदीचे असणारे ऐतिहासिक संबंध आणि सौदीची आपल्याशी निष्ठा यामुळे
आज तेलव्यापार डॉलर्समध्ये शक्य झाला आहे. म्हणून आपण नोटा छापून तेल विकत
घेऊन शकतो. हा फायदा इतर कोणत्याही देशाला नाही. आज युरोच्या अस्तित्वाने आणि
आपल्या बिघडत जाणाऱ्या मध्यपूर्वेतील हितसंबंधाने जर उद्या सौदीने विचारले की, आम्ही
अमेरिके वर मेहेरबान का व्हावे? तर ते अगदी साहजिक आहे आणि त्याने फार मोठा प्रश्न
निर्माण होऊ शकतो.’’ हे सगळे बाजूला ठे वून इतिहासाच्या नजरेतून पहिले, तर जी
साम्राज्ये असतात ती निर्यातीच्या वारूवर स्वार असतात. ती अमेरिके सारखी आयातीच्या
मागे लागत नाहीत. हा नवाच पायंडा आणि त्यात असणारे डॉलर्सचे योगदान हे नीट
समजून घेतले पाहिजे. युरो जन्माला आला तेव्हा हार्वर्डचा नावाजलेला अर्थतज्ज्ञ मार्टिन
फे ल्डस्टीन (Martin Feldstein) म्हणाला होता, ‘‘जगात कु ठे ही जर एकत्रित चलन तयार होत
असेल तर ते डॉलरला चिंता करायला लावील. याच्या काळजीचा परीघ हा जगातील
लष्करी समतोल बिघडवण्याइतका विस्तारीत होऊ शकतो.’’ इथे लक्षात घ्या. हा माणूस
ग्रीनस्पॅननंतर फे डचा अध्यक्ष म्हणून रांगेत होता. विशाल पटावर हे सारे पहिले तर मात्र तेल
हा एक मुद्दा आहे असे लक्षात येते. सध्या चीन आणि रशियाच्या मध्यवर्ती बँका आपला
युरोचा राखीव साठा वाढविण्यासाठी दबा धरून बसल्या आहेत. आज चीनची फक्त ५
टक्के परकीय चलनाची गंगाजळी युरोत आहे आणि त्याचवेळी त्याचा युरोपशी असणारा
व्यापार एकू ण व्यापाराच्या २० टक्के आहे. मध्यपूर्वेची परकीय चलनाची गंगाजळी ७००
बिलियन डॉलर्स आहे मात्र युरो अत्यल्प आहे. अमेरिका बुशच्या अॅक्सीस ऑफ
एव्हिलशी जुळवून घेईल तर डॉलर्सचे साम्राज्य डबघाईला येईल हे नक्की. तेलासारखे
काळे सोने युरोच्या मुशीत वाढू लागले आणि डॉलर्ससारखा युरोवर सूत्रधारांचा पगडा
बसला तर तेही अमेरिके चे बोट सोडून देतील का? बघायला हवे.
मध्यपूर्वेतील आपल्या साम्राज्याला मदत करणाऱ्या तिथल्या हुकू मशहांना पाठबळ
देऊन सतत सत्तेत राहतील हे बघणे, मध्यपूर्वेतील भरकटलेल्या तरुणांना शस्त्र व्यापार,
मादक पदार्थांच्या व्यवसायात गुंतविणे, त्या भरकटलेल्या तरुणांकडून अतिरेकी कृ त्ये घडू
लागली की मग त्या सबंध मुस्लीम जमातीलाच सैतान असल्याचे प्रसारमाध्यमातून जगभर
पसरविणे. या सगळ्यामुळे अस्थिर होणारा तो भूभाग मग भलत्याच गोष्टीकडे लक्ष ठे वीत
असल्याने, आपला तेलाचा व्यापार निर्वेध चालू राहील याची आखणी करणे, असल्या
सगळ्या गोष्टी हातात प्रसारमाध्यमे असल्याने सहज शक्य होतात. जगाचे एक मत तयार
करता येते. मध्यपूर्वेतील मुस्लीम समाज हा असा भरकटला आहे. तिथे तेल नसते तर तो
कदाचित मागासलेला असता, हलाखीत असता पण अतिरेकी कृ त्ये करणारा झाला असता
का? याचा शोध अस्वस्थ करणारा आहे. या जोडीला इराणसारखा देश धार्मिक अधिष्ठान
बाळगीत यांच्याच धोरणाला एका प्रकारे पाठिंबा देतो आहे असे विचित्र दृश्य समोर येते.
रॉथशिल्ड्स तेल खूप आधी आणि खूप मोठ्या प्रमाणात खरेदी करतात. याशिवाय तेल
वाहतूक-व्यवसायावर रॉथशिल्ड्सचे जबर नियंत्रण आहे अथवा तो व्यवसाय संपूर्णपणे
रॉथशिल्ड्सच्या मालकीचा आहे. म्हणजे जगभरच्या समुद्रातून हिंडणारे तेलाचे अजस्त्र
टँकर्स आणि जमिनीवरच्या तेलाच्या प्रचंड पाईपलाईन्स आज रॉथशिल्ड्सच्या मालकीच्या
आहेत. म्हणजे तेलाचे उत्पादन, विक्री आणि त्याचे जगभरचे चलनवलन सगळे एकाच
सूत्रधाराच्या हाती एकवटले आहे. तेल व्यवसायाची एकू ण उलाढाल किती आहे हे
सुरुवातीला तक्त्यात दाखविले आहे. तेल उत्पादक देशांचा नकाशाही (परिशिष्टातील चित्र)
तुम्हाला आजच्या जगातील आर्थिक सत्ताकें द्राची माहिती करून देईन. त्यावरून तुमच्या
एक गोष्ट ध्यानात येईल की आज ज्याचे तेलावर प्रभुत्व त्याचे जगावर आर्थिक प्रभुत्व.
सद्दाम का गेला? कझाकिस्तानात अमेरिके चे लष्करी तळ का आहेत? का आहे इराण-
अमेरिका संघर्ष? नेहमी कोणत्याही संघर्षात, जो तेलाच्या प्रदेशात असतो, तिथे ब्रिटिश,
अमेरिका, फ्रान्स यांचे एकमत का असते? जणू एकाच राष्ट्राचा भाग असल्यासारखे हे सर्व
देश एकत्रच का लढतात? नाटो वगैरे ही धूळफे क आहे. मुळात यांचे हितसंबध जपणारी जी
आर्थिक ताकद आहे तिची ही इच्छा असते का? का विपरीत अर्थाने ही सार्वभौम राष्ट्रे एका
ठरावीक आर्थिक सूत्रधारांच्या इशाऱ्यावर हलत राहतात? त्यात त्या देशांचे कोणते हित
जपले जातेय? त्यांचे लोकशाही मार्गाने वगैरे निवडून आलले राज्यकर्ते शरणागत का
आहेत? काही विद्वान लोकांना ही कोणीतरी नियंता असणारी गोष्ट पसंत किंवा पचनी
पडत नाही कारण त्यांना असे वाटते की, जगाचे सूत्र एकाकडे असणे शक्य नाही आणि
दुसरे असे कोणीतरी आहे असे वाटणे हा मानवी स्वभावाचा रंजक भाग आहे. मित्रांनो,
फक्त तेलाचे आणि प्रसार माध्यमांचे हे विश्व बघितले तरी याचा अंदाज येतो की, जगात
आपल्या समजुतीच्या आणि आवाक्याच्या पलीकडे काय चालले आहे? आपण तेलाचे
अजूनही भिकारी म्हणजे तुटपुंजे ग्राहक आहोत.
सप्टेंबर २०१८ च्या आकडेवारीनुसार भारताची तेलाची आयात अशी आहे-
भारताची तेलाची एकू ण आयात २०१८-२०१९ या वर्षात २२० दशलक्ष टन इतकी
आहे आणि त्यासाठी आपण तब्बल ५ लाख सहासष्ट हजार कोटी रुपये खर्च करतो. एका
अंदाजानुसार २०१९-२०२० मध्ये हीच आयात किमान २२८ दशलक्ष टन इतकी होईल
आणि आपले आठ लाख ऐंशी हजार कोटी रुपयांचे परकीय चलन खर्ची पडेल. हे
अशासाठी सांगितले, आपले तेलावरचे अवलंबित्व आपल्यासाठी शोकात्म सौदा ठरू
शकतो कारण तितके आपले राष्ट्रीय हित गहाण पडण्याच्या शक्यता वाढतात.
तेलाच्या सारीपाटावर रशिया हा एक महत्त्वाचा खेळिया आहे. दुसऱ्या महायुद्धानंतर
रॉथशिल्ड्सना याची कल्पना आलेली आहे. पुतीन आणि त्याचा कं पू यांचे वैयक्तिक
हितसंबंध तेलाच्या व्यवहारात खोलवर गुंतलेले आहेत. इतके च कशाला, रशियाच्या गेल्या
दहा वर्षातील राष्ट्रीय उत्पन्नाची वाढीत तेलाचा सिंहाचा वाटा आहे. रॉथशिल्ड्स
इस्त्रायलमागे पहाडासारखा उभा असतो त्यामुळे अमेरिका इराणला कोणत्याही किमतीवर
अण्वस्त्र संपन्नता मिळू देणार नाही. अण्वस्त्रबंदी करारावर इराणने सही करणे हे महत्त्वाचे
नाहीच आहे. कारण इराण हा त्यांच्या कोणत्याही समीकरणात बसत नाही. मुळात इथे हे
नीट ध्यानात घेतले पाहिजे की, अरब आणि पर्शियन यांच्यात खूप फरक आहे. पर्शियन
लोक कधीही कोणाचेही मिंधे होणार नाहीत. अरबांना खरीदले जाऊ शकते, हे जसे
अमेरिके ने वारंवार सिद्ध के ले आहे; तसेच पर्शियन कधीच अमेरिके च्या काय कोणाच्याच
खांद्यावर विश्वासाने
मान टाकणार नाहीत हेही अनेकवार सिद्ध झाले आहे. अणुऊर्जाविषयक जागतिक संस्थेचे
(अॅटोमिक एजेन्सी इंटरनॅशनल) अधिकारी इराणच्या अणुकार्यक्रमांबद्दल चर्चा करीत
आहेत, तरीही अमेरिके चे समाधान का होत नाही? असा प्रश्न इराण सरकार विचारते आहे.
 इराक युद्धाच्या वेळी सद्दाम हुसेन आपल्याकडे संहारक अस्त्रे (वेपन्स ऑफ मास
डिस्ट्रक्शन) नसल्याचे ठामपणे सांगत होता. पण डेव्हिड के ली या ब्रिटिश संशोधकाच्या
‘अस्त्रे आहेत’ असे सिद्ध करणाऱ्या अहवालाचा दाखला देऊन अमेरिके ने हल्ला के लाच.
नंतर या ब्रिटिश संशोधकाने आत्महत्या के ली याची आठवण ठे वली पाहिजे. अमेरिके ने
ज्यावेळी युनोत त्याचा दाखला दिला, तेव्हाच त्याचा मृत्यू निश्चित झाला होता. हत्या की
आत्महत्या इतकाच पर्याय त्याच्यापुढे होता. इराकवरच्या हल्ल्याचे दडपण कायम ठे वताना
अमेरिके च्या दोन अत्याधुनिक विमानवाहू महाकाय नौका अब्राहम लिंकन यु.एस.एस.
आणि जेम्स टाऊन इराणलगतच्या होर्मुझ सामुद्रधुनीची उद्दाम फे री करून आल्या. या
दोन्ही निमीटस् दर्जाच्या आक्रमक नौका आहेत. इराणने ‘होरमुझमधील हस्तक्षेपाला
जशास तसेच उत्तर मिळेल’ असे म्हटले होते. इराणच्या मागे मुस्लीम मूलतत्त्ववाद्यांचे मोठे
पाठबळ आहे. त्यामुळे जोपर्यंत मुस्लीम आणि इतर जग असा संघर्ष आखला जात नाही,
तोपर्यंत इराण मुस्लीम धर्माचा त्रास देणारी गोष्ट म्हणून उपयोग करील हे सूत्रधारांना माहीत
आहे. जगात जवळपास २.५ अब्ज मुस्लीम आहेत. एकतर यातले बहुसंख्य अडाणी आणि
मागासलेले आहेत. त्यांच्यापासून आर्थिक लाभ नाही. त्यामुळे त्यांचा असलाच तर
न्युईसंस आहे. सद्दाम असा नव्हता, तो आधुनिक होता. अमेरिके चा एके काळचा डार्लिंग
होता. मुस्लीम जगतापासून तुटलेला होता. ‘तुम्ही तुमची चलने आणा आणि तेल घेऊन
जा’ असे सांगणारा एकाच माणूस मध्यपूर्वेत झाला, तो म्हणजे सद्दाम हुसेन आणि त्याची
फार भयंकर किंमत त्याने दिली. त्याचा देश अजूनही देतो आहे. अमेरिके ने इराकवर युद्ध
डागण्याअगोदर सहा महिने आधी सद्दामने तेलाच्या बदल्यात डॉलर्सच्या ऐवजी युरो
स्वीकारायची तयारी दाखविली. ते साल होते २०००. हे सूत्रधारांच्या डॉलरच्या जागतिक
साम्राज्याला आव्हान होते. सद्दाम तर दादा माणूस होता. तो ओपेकच्या सभेत हाती गन
घेऊन याची घोषणा करायला कचरत नव्हता. त्याच्या या पवित्र्याने सूत्रधारांची झोप उडत
होती. डॉलरला जर असे दुसरे प्रमाण लाभले तर अमेरिकन अर्थव्यवस्थेपेक्षा आपले काय
होईल यामुळे त्यांची गाळण उडाली. ओपेकने हे मान्य करू नये म्हणून भयानक वेगाने
खलबते सुरू झाली. त्यात अनेक वचने त्या राष्ट्रांच्या राष्ट्रप्रमुखांनी दिली आणि दुसरीकडे
सद्दामच्या पाडावाची योजना बनविली गेली. हे सगळे आखले जात असताना अमेरिके त
सत्ताबदल करणे महत्त्वाचे होते. तिथे असा माणूस येणे आवश्यक होते, जो आपला अजेंडा
राबवील. त्यासाठी बुशची निवड झाली. बुशने आल्या आल्या नव्या जगाच्या रचनेची
घोषणा के ली. (त्याचे संदर्भ इतरत्र आहेत). मग घडले (?)९/११. एक सुवर्णसंधी चालून
आली. जर सद्दाम ही चलनाची घोषणा करायला ९/११ पर्यंत थांबता तर कदाचित पुढचा
रस्ता वेगळाच असता. कालाय तस्मै नमः! सद्दामचा पाडाव करताना इराकच्या तेलाचाही
मोठा हिशोब मांडला गेला होता. कारण इराक हा तेलाचा दुसरा मोठा प्रदेश आहे.
अमेरिके ने इराकच्या तेल फिल्डभोवती कायमचे लष्करी तळ प्रस्थापित के ले आहेत.
सद्दामला पकडल्यावर, तातडीने अगदी युद्धाची धग आणि गदारोळ सुरू असताना आणि
अमेरिकन सैनिक मरत-मारत असतानाच सर्वप्रथम काय सुरळीत सुरू झाले असेल, तर
तिथून तेल वाहून नेत इस्त्रायलच्या सीमेवर पाठवले गेले. रॉथशिल्ड्स एजंट बुश-चेनीने
इराकचा ताबा घेतल्याबरोबर, रॉथशिल्ड्सने तेलवाहिन्या बांधायला घेतल्या आणि इराकचे
तेल इस्त्रायलमधून इस्त्रायली - लेबनॉन समुद्रीसीमेवर तिथे उभ्या असणाऱ्या
रॉथशिल्ड्सच्या तेल-टॅँकर्सद्वारा चीनला पुरवठा सुरू करण्यात आला. यातून आलेला पैसा
इस्त्रायलच्या बँकात भरण्यात आला. इराकच्या भ्रष्ट राजकारण्यांना यातून मलिदा दिला
जातो. तेही गप्प आहेत. हे अर्थातच फु कट होते आणि याचे इराकच्या जनतेला कोणतेही
पैसे मिळालेले नाहीत. हे आजपर्यंत अव्याहतपणे चालू आहे. चीन हा मागच्या दहा वर्षात
तेलाच्या व्यापारात हुकमी एक्का बनला आहे. या तेलावर रॉथशिल्ड्सला कमिशन मिळते.
यात मिळणारा नफा हा तेल अवीवच्या बँकात ठे वला जातो. चीनमधल्या तेलकं पन्यात
रॉथशिल्ड्सची भागीदारी आहेच. चीनमध्ये तसे अत्यल्प तेल आहे. पण त्यांचे रॉथशिल्ड्स
आणि इस्त्रायलशी तेलाच्या व्यापाराचे एक संगनमत गेल्या दशकात तयार झाले आहे.
सध्या चीन, रॉथशिल्ड्स आणि इस्रायलची जगाच्या तेल व्यापारावर पाशवी पकड आहे.
२००३पासून चीन आणि अत्यल्प प्रमाणात भारतात रॉथशिल्ड्स आणि त्यांच्या बँकिंग
बगलबच्च्यांनी काही छद्मी तेल कं पन्या आणि काही तेलशुद्धीकरण कं पन्याही सुरू के ल्या
आहेत. चीनची राष्ट्रीय तेल कं पनी ही वस्तूतः रॉथशिल्ड्सचीच छु पी कं पनी असून ती
जगभर तेल पुरवठा करत असते. अमेरिका वॉर ऑन टेररच्या नसत्या उद्योगात गुरफटलेली
असताना इकडे इस्त्रायलचे आणि चीनचे एक नवेच कार्टेल तेलाच्या क्षितिजावर उगवले
आहे आणि ते सध्या जगाचे तेल अर्थकारण चालवते आहे. म्हणजे व्यवहार बघा, तेल
कोणाचे तर इराकचे, त्याला संरक्षण देण्यासाठी तिथे कोण गाडले गेले आहे तर अमेरिकन
सैन्य, ते आणले जाते कु ठे तर इस्त्रायलच्या ताब्यातील लेबनॉनच्या बंदरात, तिथले अजस्त्र
तेल टँकर्स जहाजे कोणाची तर रॉथशिल्ड्सची, तिथून ते जाते कु ठे तर चीनमध्ये, चीन
आणि रॉथशिल्ड्स मिळून ते जगाच्या बाजारात पाठवितात. त्यावरची मलाई कोण खाते तर
रॉथशिल्ड्स आणि आपली तेलाची गरज काही अंशी भागवणारा चीन. काय धंदा आहे हा?
(परिशिष्टातील चित्र पाहा.)
अमेरिकन निवृत्त जनरल वेस्ली क्लार्क एका मुलाखतीत असे म्हणाले होते, ‘‘इराक
विरुद्धचे युद्ध अतिशय घिसाडघाईने सुरू करण्यात आले असे त्यावेळी आपल्याला वाटले .
मला धक्का बसला, नंतर जेव्हा मला कळले की कोणीतरी अमेरिके च्या मदतीने
मध्यपूर्वेतील किमान सात देशांच्या राजवटी बदलण्याची एक योजना आखली होती. हे
सात देश होते इराक, लिबिया, लेबनॉन, सीरिया, सोमालिया, सुदान आणि इराण.’’ त्यांची
ही मुलाखत २७ मार्च २००७ ची आहे. आज अकरा वर्षांनंतर काय चित्र आहे? तर ह्याच
क्रमाने सगळ्या ठिकाणी या ना त्या कारणाने अस्थिरता आणली जाऊन त्यातल्या बहुतांश
राष्ट्रांचे राष्ट्रप्रमुख निजधामाला पाठवले गेले आहेत. अजून सोमालिया आणि सुदानपर्यंत
हात पोचण्याची आता लगेच गरज नाही. ह्या मुलाखतीत त्यांनी हे पण सांगितले होते की,
‘‘९/११च्या घटनेनंतर, दहा दिवसात त्यांना बोलावून सांगण्यात आले होते की, आपण
इराकवर हल्ला करणार आहोत. इराकचा काहीही संबंध नसताना याचे कारण काय असे
त्यांनी कोलीन पॉवेल यांना विचारल्यावर त्याला काहीही उत्तर नव्हते.’’ पुढचा इतिहास
सगळ्यांना माहीत आहे. या सात देशात काय साम्य आहे? ते तेलाच्या सावलीतले आहेत हे
एक. दुसरे ज्ञात नसलेले एक साम्य असे आहे की, हे सातही देश बँक ऑफ इंटरनॅशनल
सेटलमेंटचे सदस्य देश नाहीत. ज्या देशात तेलासारखी संसाधने आहेत तिथे जर त्या
देशाची स्वतःची मध्यवर्ती बँक असेल तर रॉथशिल्ड्स, मॉर्गन आणि रॉकफे लर यांनी
चालविलेल्या बँकांना त्या देशाच्या बँके मार्फ तच जावे लागते. त्या देशातल्या बँका सार्वभौम
असल्याने त्या नियमाप्रमाणे साहजिकच त्या देशांचे हित ध्यानात घेऊन व्यवहार करतात.
हे जेव्हा अडचणीचे होत तेव्हा हे देश अस्थिर के ले जातात असे मध्यपूर्वेतले एक सिद्ध
झालेले सूत्र आहे. त्यामुळे दोष मुसलमानांचा नाही, त्यांच्या इस्लाम धर्माचा तर अजिबात
नाही, तर त्यांच्याजवळ असणाऱ्या ह्या अमूल्य साधन संपत्तीचा आहे.
आपण हे सारे थोडे तपशिलात पाहू-
लिबिया
लिबियाचा इतिहास मोठा मनोरंजक आहे. १९५१ मध्ये लिबिया हा जगातील अत्यंत
गरीब म्हणजे दारिद्र्यरेषेखाली जगणारा देश होता. मात्र नाटोच्या लिबियातील
घुसखोरीआधी, लिबियन माणसे आफ्रिके तल्या इतर कोणत्याही देशापेक्षा जास्त सुखी
जीवन जगत होते. लिबियात आजही घर हा मूलभूत हक्क होता. तिथे नवीन लग्न
झालेल्या जोडप्याला सरकारतर्फे ५०,००० डॉलर्स घरासाठी दिले जात. तिथे सगळ्यांना
वीजपुरवठा मोफत होता. चक्रम असला तरी कर्नल मुहम्मद गडाफीने सत्तेवर आल्यावर
अशी एक घोषणा के ली होती, की प्रत्येकाला त्याचे स्वतःचे घर मिळणे हे सरकारचे कर्तव्य
असेल. ती त्याने पाळली. गडाफी सत्तेवर येण्याआधी ८० टक्के लिबियन अशिक्षित होते.
नंतर शिक्षण मोफत झाले आणि साक्षरता ८३ टक्क्यांवर पोचली. तिथे आरोग्य सेवा
मोफत होती. तिचा दर्जा कोणत्याही विकसनशील देशापेक्षा उत्तम होता. जर एखाद्याला
हवे असणारे शिक्षण तिथे उपलब्ध नसेल किंवा आरोग्याचा एखादा प्रश्न तिथे सोडविला
जात नसेल तर त्या नागरिकाला परदेशी जाऊन ते शिक्षण अथवा ती आरोग्यसेवा घेण्याचा
अधिकार होता, ज्याचे पैसे सरकार देत असे. तिथे मिळणारे सर्व कर्ज इस्लामी धर्माप्रमाणे
व्याजमुक्त होते. एखाद्या नागरिकाला जर गाडी खरेदी करायची असेल तर सरकार
त्यासाठी अर्धे पैसे देत असे आणि तेही व्याजमुक्त. जर एखाद्याला तिथे शेती करायची
असेल तर त्याला सरकारच्या योजनेप्रमाणे त्याला लागणारी जमीन, घर, बियाणे
सरकारतर्फे मोफत दिले जात असे.
 १ जुलै २०११ रोजी त्रिपोलीच्या ग्रीन चौकात सुमारे १७ लाख लोक (त्रिपोलीच्या
लोकसंख्येच्या ९५ टक्के तर संपूर्ण लिबियाच्या लोकसंख्येच्या एक तृतीयांश) नाटोच्या
बॉम्बवर्षावाचा निषेध करण्यासाठी जमले होते. लिबियाची सेंट्रल बँक ही सरकारच्या
मालकीची होती. (आपल्या रिझर्व्ह बँके सारखी). अमेरिका, लंडनप्रमाणे ती एखाद्या
आर्थिक सूत्रधारांच्या मालकीची नव्हती. ती मोफत पैसे वाटत नव्हती. १९९० साली पॅनाम
१०३च्या बॉम्बहल्ल्याप्रकरणी लिबियावर आरोप ठे वण्यात आला होता. काही लिबियन
नागरिकांना अटक करण्यात आली. नंतर असे सिद्ध झाले, की त्यांनी लिबियाविरुद्ध साक्ष
द्यावी म्हणून त्यांना प्रचंड प्रमाणात रक्कम लाच म्हणून दिली गेली होती. (सुमारे ४
मिलियन डॉलर्स) कर्नल गडाफीने ज्याक्षणी गोल्ड आफ्रिकन दिनार हे चलन आणायचा
मनसुबा जाहीर के ला, तेव्हा फ्रान्सचे अध्यक्ष सारकोझी यांनी एक तातडीने जाहीर निवेदन
दिले. त्यात लिबियामुळे मानवाच्या आर्थिक सुरक्षेला धोका असल्याचे म्हटले होते.
वास्तविक पाहता, एखाद्या देशाने आपले स्वतःचे चलन बदलल्याने असे कोणते मानवी
मूल्यांचे नुकसान होणार होते? बरं तो फ्रान्सचे चलन बदलत नव्हताच, तो के वळ आफ्रिकन
देशांचे मिळून एकच चलन असावे, म्हणजे त्यांचे व्यवहार सुकर होतील इतके च म्हणत
होता. (अशाच पद्धतीचा ठराव सार्क च्या एका परिषदेत आपल्या अटलबिहारी वाजपेयींनी
आणला होता. तो म्हणजे सार्क देशांचे एकच चलन असावे आणि त्याची किंमत त्यांना
द्यावी लागली) कर्नल गडाफीकडे सुमारे १५० टन सोन्याचा साठा होता. या माणसाकडे
असा एक निःसंशय करिष्मा होता, त्याच्या पुढाकाराने जर, आफ्रिकन देशांचे म्हणजे
जवळपास २०० मिलियन लोकांचे एकच चलन झाले असते तर तो डॉलरच्या
अर्थव्यवस्थेला एक फार मोठा धोका ठरला असता. अमेरिके चा नव्हे तर या आर्थिक
सूत्रधारांचा जो डॉलरगेम आहे तो आपण वर बघितला आहेच. ज्यांनी तेल के वळ
डॉलर्समध्ये व्यापारीत होईल असे पाहिले, त्या सूत्रधारांनी चालवलेल्या मध्यवर्ती बँका
सोन्याचे आफ्रिकन दिनार अशी एक चलन करण्याची ही चाल कधीही मान्य करणार
नव्हत्याच.
कर्नल गडाफीकडे एक अंगभूत बेमुर्वतपणा होता. तो सद्दामच्या तोडीचा नव्हता
कदाचित, पण त्याला आपल्या लोकांच्या कल्याणाची एक हळवी किनार होती. म्हणून
गडाफीने गोल्ड आफ्रिकन दिनार या विषयावर आफ्रिकन देशांचे एकमत करण्यासाठी दोन
परिषदाही भरविल्या होत्या. एक १९९६ साली तर दुसरी २००० साली. इतके च नाही, तर
३० मार्च २००९ मध्ये कतारला दोहा इथे भरलेल्या मध्यपूर्वेतल्या परिषदेत, आफ्रिकन
युनियनचा प्रमुख या नात्याने त्याने सर्व मुस्लीम राष्ट्रांना आपले स्वतःचेच गोल्ड दिनार हे
चलन असण्याचे भावनिक आवाहनही के ले. तो म्हणाला, ‘‘आपण डॉलर अथवा युरोची
भलामण कशासाठी करायची? आपल्या देशातील जी संसाधने आहेत ती आपण
आपल्याच चलनात का नाही विकायची? आपण हे सर्व आपल्या मालकीच्या गोल्ड
दिनारमध्ये विकू शकतो. ज्या देशांना हवे ते झक मारत घेतील. गरज त्यांची आहे, आपली
नाही आणि आपल्याकडे हीच वेळ आहे या युरो आणि डॉलर्सच्या दादागिरीला लगाम
घालायची.’’ त्याच्या या कृ त्याने जगाचा आर्थिक नकाशाच बदलला असता. कारण
आफ्रिकन देशांनी गडाफीचे आवाहन मान्य के ले असते तर कर्जावर जगणाऱ्या आणि त्यात
बुडालेल्या बँकानी चालविलेल्या अमेरिकन आणि युरोपातील अर्थव्यवस्थेवर भीषण
परिणाम झाले असते. त्याचा सगळ्यात जास्त धोका बँकर्सना म्हणजे, सूत्रधारांना होता.
सूत्रधारांचे हात तातडीने हलले. कळसूत्राच्या दोऱ्या खेचल्या गेल्या. लिबियात बंडखोरीला
प्रचंड मदत देण्याचे ठरले. सीआयए आणि ब्रिटिश गुप्तचर संघटनेला मोसादच्या मदतीने
सूत्रे सोपविली गेली. कधी नाही ते लिबियाच्या गल्ल्यात बंडखोरीचे पिक येऊ लागले.
प्रत्येक देशात काहीतरी समस्या असतातच आणि त्यांच्यावर जगणारी माणसेही असतात.
तिथल्या बंडखोरांनी ज्याक्षणी तिथे त्या देशाच्या मध्यवर्ती बँके ला बदलून, रॉथशिल्ड्सची
सेंट्रल बँक आणण्याचे मान्य के ले, तेव्हा खरी तर गडाफीसाठी धोक्याची घंटा वाजली. त्या
काळातील सर्व प्रसारमाध्यमांची कात्रणे जर आपण पहिली तर याच मुद्याला प्रसिद्धी
दिलेली दिसते. रॉथशिल्ड्सच्या हातातच जगातला बराचसा मिडिया आहे. त्यामुळे
बंडखोरांच्या या तथाकथित आधुनिक भूमिके वर चर्चा, परिसंवाद, विश्लेषण आणि ब्रेकिंग
न्यूजची त्यांनी नुसती बहार उडवून दिली होती. जणू काय लिबियात त्यांची बँक येणे
म्हणजे जगाचा आर्थिक चेहरामोहरा बदलणारी क्रांतिकारी घटना होती. १९ मार्चला
संध्याकाळी झालेल्या एका गुप्त बैठकीनंतर लिबियन बंडखोरांनी जाहीर के ले की, ते एका
नवीन तेल कं पनीची स्थापना करीत आहेत आणि सेन्ट्रल बँक ऑफ बेंगाझी (Central Bank
of Benghazi) या बँके ला देशाच्या आर्थिक धोरणासंबंधी सर्व व्यवहारांचे अधिकार देण्यात
आले आहेत. बँक ऑफ लिबियावर मात्र एका गव्हर्नरची नियुक्ती के ली जाईल. नवीन
बँके च्या या वेगवान स्थापनेने मात्र काही काळ जगातील अनेक विश्लेषकांना आणि
अर्थतज्ज्ञांना अचंबित के ले. कारण जो देश यादवीच्या आणि नरसंहाराच्या उंबरठ्यावर
उभा आहे, तो अशा प्रकारच्या गोष्टींना कधीच प्राधान्य देत नाही. रॉबर्ट वेन्झेल (Robert
Wenzel) नावाचा अर्थ पत्रकार Economic Policy Journal मध्ये लिहितो, ‘‘याचा एकच अर्थ
आहे तो म्हणजे या फु टकळ बंडखोरीमागे मातब्बर आणि अभ्यासू अशी एक यंत्रणा आहे.
तेलाच्या आणि पैशाच्या एखाद्या मोठ्या व्यवहारासाठी फु टकळ बंडखोरांना खेळणे म्हणून
वापरले जात आहे.’’ हे अगदी खरेच होते. कारण जगाच्या इतिहासात प्रथमच एखाद्या
बंडखोरांनी सत्ता ताब्यात येण्याआधी एकदम एखाद्या सेंट्रल बँके ची घोषणा करावी, हे
काही आगळेच घडत होते. राजकीय सत्ताबदल होण्याआधीच्या या आर्थिक रचनेचे
त्यामुळेच फार मोठे आश्चर्य व्यक्त के ले गेले. याचबरोबर जगातल्या आर्थिक सूत्रधारांची
मजल कु ठवर पोहोचली आहे याचे एक थक्क करणारे दर्शनही जगाला झाले.
 लिबियातल्या बंडखोरांनी, तथाकथित जुलमी गडाफीविरुद्ध उठाव के ला आणि
त्यांनी हे युद्ध जिंकण्याआधीच, त्रिपोलीला एक नवीन सेंट्रल बँक स्थापना करण्यात आली.
हा एक योगायोग असू शकतो काय? ही बँक संपूर्णपणे रॉथशिल्ड्सच्या मालकीची आहे.
रॉथशिल्ड्स हे पैसा हवेतून तयार करतात आणि लोकांना तो घेताना भरमसाठ व्याज आणि
अटी लादतात. त्यामुळे हा पैसा फे डण्यासाठी कधीच पैसे पुरत नाहीत. कर्जदार गुलामीत
ढकलला जातो. खरे तर तोपर्यंत अमेरिका अथवा फ्रान्सप्रमाणे कर्नल गडाफीने आपल्या
लोकांना असे गुलाम बनवू देण्याचे नाकारले. लिबिया हा कर्जमुक्त देश होता. तिथले
नागरिक कोणाचे काहीही देणे लागत नव्हते. एका सार्वभौम राष्ट्राविरुद्ध नाटोने के लेल्या
बॉम्बिंगमागे नेमके कोण आहे? वास्तविक लिबियन नागरिकांकडे जे होते, ते अमेरिका
आणि युरोपातल्या अनेक राष्ट्रांच्या नागरिकांकडेही नव्हते ही वस्तुस्थिती आहे. लिबियाची
युनोत सादर झालेली आकडेवारी सांगते, की नाटोच्या हल्ल्यात साधारण ४०,०००
लिबियन निष्कारण मारले गेले. जे मेले ते सुटले. कारण नंतर उरलेले एका खाजगी बँके चे
कायमचे गुलाम झालेले होते.
इराक
१९८९ साली जेव्हा आखाती तेलाची जागतिक मागणी प्रचंड वाढली तेव्हा अमेरिकन
ऊर्जा खात्याने अचानक एक गाळण उडविणारा अहवाल प्रकाशित के ला. त्यात म्हटले होते
की, सद्दामने अणुबॉम्ब बनवायला सुरुवात के ली आहे आणि त्याने यासाठी अमेरिकन
तंत्रज्ञान चोरल्याची शक्यता आहे. अमेरिके नेच त्याला मदत के लीय का? पण यावर जास्त
वादात न पडता अमेरिकन सरकारने जाहीरपणे हे चालू देणार नसल्याचे सांगितले. नोव्हेंबर
१९८९ मध्ये इराकने अणुचाचणी के ल्याची अफवा उठविण्यात आली आणि घाईघाईने
सीआयएने आपल्या संचालकाला कु वेत सरकारच्या भेटीला पाठवून कु वेतला आवश्यक ते
सर्व सहाय्य करण्याचे आश्वासन दिले. या वेळेस इराकची आर्थिक ताकद काहीशी कमी
झाली होती आणि अमेरिके ने म्हणजे तिच्या खांद्यावरून सूत्रधारांनी हा डाव साधला.
इराकने कु वेतवर आक्रमण के ले तेव्हा सीआयएच्या आणि कु वेती सुरक्षा अधिकाऱ्यांच्या
बैठकीची ही नोंद इराकी सैन्याला मिळाली आणि सद्दामने ती संतापाने फडफडवत ऑगस्ट
१९९०च्या अरब शिखर परिषदेत कु वेतच्या परराष्ट्र मंत्र्याला दाखवली.
त्यावेळचे अमेरिके चे संरक्षणमंत्री डिक चेनी आणि उपसचिव पॉल वूल्फवित्झ यांनी
जाहीर के ले की अमेरिकन सरकार कु वेतची पाठराखण करेल. (हे दोघेही नंतरच्या बुश
प्रशासनात होते) त्यांनी तातडीने अमेरिका-कु वेतचा संयुक्त लष्करी सराव १९९१च्या
उत्तरार्धात घडवूनही आणला.
सद्दाम इराण-इराक युद्धानंतर आर्थिकदृष्ट्या खचला होता. त्याने कु वेतकडून प्रचंड
कर्ज घेतले होते. त्याचा दावा असा होता की कु वेतला इराणच्या आक्रमणापासून इराकने
संरक्षण दिले आहे, त्यामुळे हे सगळे कर्ज माफ के ले जावे. हे तब्बल १७ बिलियन डॉलर्सचे
कर्ज माफ करायला कु वेतने नकार दिल्याने सद्दाम भडकला. त्याने कु वेतवर आपल्या
तेलसाठ्यातील किमान १२ ते १४ बिलियन डॉलर्सच्या किमतीचे तेल ८०च्या दशकात
तिरपे खोदकाम करून चोरल्याचाही आरोप के ला.
फे ब्रुवारी १९९० मध्ये सद्दामने अमेरिके चा पर्शियन अखातातातील हस्तक्षेप खपवून
घेतला जाणार नाही असा दम भरला. अमेरिके ला इथे घुसू दिले तर ते तेलाची किंमत,
उत्पादन आणि वितरण असे सारेच नियंत्रित करतील अशी भीतीही बोलून दाखविली.
सद्दाम अत्यंत साहसी आणि एकदा मनावर घेतल्यावर तातडीने पावले टाकणारा होता.
त्याने पॅन-अरब सैन्याची बांधणी करण्याचे ठरविले. जर अरबांनी एकत्रित ताकद उभी
के ली नाही तर इस्रायलला त्याने बळकावलेल्या प्रदेशातून बाहेर काढणे कठीण होईल असे
एक भविष्यच त्याने बोलून दाखवले. पॅलेस्टाईन राज्याचे भावनिक आवाहनही त्याने के ले.
अमेरिके ने यावर गोंधळात टाकणारा प्रतिसाद दिला. एप्रिल १९९० मध्ये अमेरिके ने
व्हाईट हाऊसच्या एका बैठकीत इराकबद्दलचे आपले धोरण बदलण्यावर भर दिला.
त्यावेळी अमेरिकन राष्ट्रीय सुरक्षा परिषदेचा कार्यभार रॉबर्ट गेट्स या रॉकफे लरच्या
हस्तकाकडे होता. त्यानेही विचार बोलून दाखविला आणि अमलात आणण्यावर भर दिला.
हे एकदम वेगळेच परिमाण होते. त्यानंतर मे महिन्यात एकीकडे अमेरिकन कृ षी खात्याने
इराकला देऊ के लेले ५०० मिलियन डॉलर्सचे कर्जवितरण सुरक्षा एजन्सीने थांबवले तर
दुसरीकडे बुश (सिनियर) प्रशासनाने आपल्या इराकमधील राजदूताला म्हणजे एप्रिल
ग्लास्पीला (April Glaspie) २५ जुलैला सद्दामची भेट घ्यायला सांगून आपले सद्दामशी
काहीही वाकडे नाही असा संदेश दिला. इतके च नाही तर अरब राष्ट्रांच्या सीमेवरील
संघर्षात अमेरिका कोणताही हस्तक्षेप करणार नाही अशी ग्वाही दिली. एप्रिल ग्लास्पीने
सद्दामला सांगितले, अमेरिके चे इराक-कु वेत संघर्षावर काहीही म्हणणे नाही. सद्दामने हा
आपल्यासाठी ग्रीन सिग्नल समजला आणि त्याने कु वेतवर रुमैला तेलसाठ्यांवर आपला
हक्क सांगत आक्रमण के ले. खरे तर त्यावेळी रुमैला तेलसाठ्यापैकी ९० टक्के साठे
इराककडेच होते. सद्दामने उरलेल्या १० टक्के साठ्यांसाठी हे भांडण उकरले. २५ जुलैच्या
एप्रिल ग्लास्पीच्या बैठकीनंतर २ ऑगस्टला सद्दामने आपले सैन्य कु वेतच्या सीमेवर
हलवले.
२५ जुलैची बैठक ग्लास्पी, सद्दाम आणि जॉन के ली (मध्यपूर्वेतील अमेरिकन
सहाय्यक सचिव) यांच्यात झाली. याचा अर्थ सिनियर बुशने गल्स्पीला अगदी सरळ
बळीचा बकरा बनविले. पुढे ग्लास्पीने आपल्या असल्या चर्चेला आणि अमेरिके च्या अशा
कोणत्याही ग्वाहीला नाकारले आणि तिने अमेरिकन दूतावासातील आपली नोकरी सोडून
सार्वजनिक आयुष्यातून निवृत्ती पत्करली.
२ ऑगस्टमध्ये सद्दामने कु वेतला आपले १९ वे राज्य म्हणून जोडण्यासाठी आक्रमण
के ले. त्याच दिवशी अचानक म्हणजे ठरल्याप्रमाणे सुरक्षा परिषदेने सद्दामने कु वेतमधून
बाहेर पडावे असा ठराव के ला. सगळीकडे सूत्रधारांची माणसे होतीच आणि हा सगळा पट
त्यांनीच तयार के ला होता त्यानंतर चारच दिवसांनी इराक आणि कु वेतवर तेलाची विक्री
करण्याचे निर्बंध लादण्यात आले. रॉकफे लरचे हस्तक सचिव जेम्स बेकर आणि डिक चेनी
सौदीला तातडीने पोचले आणि तिथला राजा किंग फहादला सद्दाम यानंतर सौदीवर
आक्रमण करणार असल्याची माहिती असल्याचे ठोकू न दिले. त्याच्या मनात असले विष
कालवल्यावर त्यांनी अमेरिकन सैन्याला सौदीच्या रक्षणासाठी सौदीच्या भूमीवर उतरू
द्यावे अशी विनंती के ली. खरे तर या दरम्यान सीआयएच्या काही प्रामाणिक गुप्तचरांनी
बुशला इराक सौदीवर आक्रमण करणार नाही असे सांगितले होते. तो रिपोर्ट बुशने
लपवला, कारण सूत्रधारांच्या योजनेप्रमाणे इराकचा तेलाचा ताबा दृष्टिपथात होता.
एक गोष्ट अगदी स्पष्ट होती, सौदी अरेबिया आणि कु वेत-इराक बरोबरीने या युद्धाची
सगळ्यात जास्त किंमत चुकविणार होते. जर्मनी आणि जपान यांनाही काही झळ पोचणार
होतीच. सौदीने १६.८ बिलियन तर कु वेतने १६ बिलियन, जर्मनीने ६.६ बिलियन आणि
जपानने १३ बिलियन डॉलर्स इतकी किंमत चुकविली. या युद्धात अमेरिके ला एकही डॉलर
खर्च आला नाही. याचे कारण हे युद्ध ऑपरेशन डेझर्ट शील्ड या स्कीमखाली लढले गेले. या
युद्धाचा एकू ण खर्च ६१ बिलियन डॉलर्स इतका आला. अमेरिका, सौदी अरेबिया आणि
इतर अरब देशांची एक आघाडी सद्दामला ताब्यात आणायला के ली गेली. ७ ऑगस्टमध्ये
अमेरिकन सैन्य इराकमध्ये जिथे उतरविले गेले, तिथे इजिप्त, मोरोक्को आणि सीरिया
यांचेही सैन्य अमेरिके च्या साथीने उतरले. सद्दामने ओलीस ठे वलेल्या अमेरिकन नि
युरोपियन लोकांच्या मानवी ढाली करायला सुरुवात के ली, तेव्हा रॉथशिल्ड्सचा एक हस्तक
आणि भूतपूर्व ब्रिटिश पंतप्रधान एडवर्ड हिथ सद्दामशी बोलणी करायला तिथे पोचला.
अमेरिके ने या सर्व राष्ट्रांच्या तुलनेत साधारण ७ बिलियन डॉलर्स इतकी अप्रत्यक्ष
किंमत चुकविली. १० ते १९ ऑगस्टच्या दरम्यान इराकने हा आखाती पेच प्रसंग
सोडविण्यासाठी तीन पर्याय सुचविले.
इराक कु वेतचा ताबा सोडून देईल जर-
● इस्त्रायलने वेस्ट बँक आणि गाझापट्टीतून आपले अतिक्रमण मागे घेतले सीरियाने
लेबनॉनला मुक्त के ले.
● आखातातून अमेरिकन सैन्याने माघार घेऊन तिथे युनोचे सैन्य ठे वले आणि इराकला
रुमैला येथील तेलसाठ्यांचा ताबा दिला.
हा सरळ सरळ सूत्रधारांच्या अधिकारावर हल्ला होता आणि इथे सद्दामने आपली
कबर खणली. अमेरिके ने या सगळ्या सूचनांकडे दुर्लक्ष के ले आणि आपले सैन्य सौदी
अरेबियात वाढवायला सुरुवात के ली. बुशचा संदेश अगदी स्पष्ट आणि उद्दाम होता,
विनाशर्त सद्दामने सैन्य मागे घ्यावे. ताबडतोब हालचाली सुरू झाल्या. अमेरिके ने
सूत्रधारांच्या मदतीने युनोचे इराक युद्धाला अधिष्ठान आधीच मिळविले होते. त्यांनी तसा
ठरावच २९ नोव्हेंबरमध्ये के ला. अमेरिके ने सुरक्षा परिषदेच्या इतर सदस्यांना पाठिंब्याच्या
बदल्यात आर्थिक पॅके ज दिले.
रशियाला तब्बल ६ बिलियन डॉलर्सचे सहाय्य दिले गेले. कोलंबिया, इथिओपिया
आणि झैरेला यांना वर्ल्ड बँक आणि नाणेनिधीद्वारा सढळ हस्ते कर्जे दिली गेली. चीनच्या
तिआनमेन चौकातल्या नृशंस घटनेनंतर त्या देशावर जी बंधने घातली गेली होती ती सैल
झाली. चीनच्या राजदूताला व्हाईट हाऊसमध्ये बोलावून चीनसाठी असणारा वर्ल्ड बँके चा
अडकवलेला पतपुरवठा सुरळीत करण्याचे वचन दिले गेले. या उलट येमेनने या हल्याला
विरोध के ला म्हणून त्याला मिळणारे ७० मिलियन डॉलर्सची अमेरिकन आर्थिक मदत रद्द
के ली गेली. सूत्रधारांच्या हस्तकांनी आपली सगळी यंत्रणा कामाला लावून हे घडवून
आणले. सगळे असे ठाकठीक झाल्यावर मग युनोने इराकसाठी सैन्य मागे घेण्याची एक
अंतिम मर्यादा घातली. सद्दामने न ऐकल्यास त्याने युद्धाला तयार राहावे असे
निःसंदिग्धपणे कळविण्यात आले. युनोच्या ठरावापाठोपाठ अमेरिकन काँग्रेसमध्ये मतदान
घेण्यात आले. अमेरिकन लोकांचा असल्या घुसखोरीला विरोध असतानाही साम-दम-दंड-
भेद असे सर्व मार्ग सूत्रधारांनी बिनदिक्कतपणे वापरले आणि ५२ विरुद्ध ४७ असे मतदान
होऊन ठराव मंजूर करून घेतला. जनरल श्वार्झकॉफच्या नेतृत्वाखाली या युद्धाची सूत्रे
देऊन त्याच्या दिमतीला असणाऱ्या सैन्याची संख्या दुप्पट करत तब्बल ५ लाख ५० हजार
सैनिक तिथे पाठवण्यात आले. नाव होते ऑपरेशन डेझर्ट स्टॉर्म!
ऑपरेशन डेझर्ट स्टॉर्मची सुरुवात झाली १७ जानेवारी १९९१ मध्ये. पहिल्यांदाच
स्मार्ट बॉम्ब्स वापरून बगदाद आणि आसपासची विमानतळे, अध्यक्षीय प्रासादे, तेल
कारखाने, वीज कें द्रे यांना लक्ष्य करण्यात आले. कु वेतच्या सीमेवर उभे असणाऱ्या
सद्दामच्या रिपब्लिक गार्डसवर अमानुषपणे बी ५२ चे बॉम्बहल्ले करण्यात आले. समुद्रातून
तब्बल १०० क्रु झ मिसाईल्स डागण्यात आले. सद्दामने स्कड मिसाईल इस्त्रायलवर डागत
याचे प्रत्युत्तर दिले. रॉथशिल्ड्सच्या तळपायाची आग मस्तकात गेली. सहा आठवड्याच्या
भयानक धुमश्चक्रीने इराकचे हवाई दलाचा निःपात करण्यात अमेरिके न संयुक्त लष्कराला
यश आले. इराकचे आकाश ताब्यात आल्यावर इराकच्या बहुतांश पायाभूत संरचनेवर हल्ले
करण्यात अमेरिके ने मागेपुढे पाहिले नाही.
सगळीकडून कोंडले गेल्यावर सद्दामने आपले हुकमी अस्त्र काढले. पर्शियनच्या
आखातात ३० मैल लांबीच्या आणि १० मैल रुं दीच्या प्रचंड जमिनीवर ५ टँकर्समधून तेल
सांडून दिले.
अल कायदा आणि सद्दाम यांच्यात काही संबंध आहेत, ही चेनी रम्सफिल्ड टोळीने
उठवलेली अफवा होती. ओसामा बिन लादेनला सद्दामचा तिरस्कार होता. त्याच्या अल
कायदाने सद्दामची हत्या करण्याचे किमान दोन प्रयत्न के ले होते. इराक युद्धामुळे ते खरे तर
एकत्र यायचा धोका निर्माण झाला होता म्हणून अमेरिके ने आपले सारे लक्ष ओसामावरून
काढून सद्दामवर कें द्रित के ले. याचे महत्त्वाचे कारण तेल असले तरी सद्दाम हा लादेनपेक्षा
जास्त चलाख आणि वेगवान होता. मात्र दोघांचा शत्रू एकच असल्याने तो लादेनला आश्रय
देण्याची शक्यता निर्माण व्हायच्या आत अमेरिके ने सद्दामचा खात्मा के ला. त्याच वेळी
पाकिस्तानच्या मुशर्रफ नावाच्या घातकी अध्यक्षावर लादेनला एकाच ठिकाणी स्थानबद्ध
करून ठे वण्याची कामगिरी सोपविली. बुश-मुशर्रफच्या या समझोत्याने मात्र दक्षिण
आशियातला दहशतवाद फोफावला.
इराकचे युद्ध आणि हैफा तेल वाहिनी
येल्त्सिनचा प्रधानमंत्री चेर्नोमीरदीन, जो डेव्हिड रॉकफे लरचा भागीदार होता. त्याने
लुक ऑईल के वळ २९४ डॉलर्सला रॉकफे लर्सला विकू न टाकली (त्याचे १९९३ मधील
मूल्य ३.४ बिलियन डॉलर्स इतके होते.) १९९७ मध्ये त्यांनी एक २३ वर्षांचे ३.७ बिलियन
डॉलर्सचे कं त्राट के ले. ज्यात इराकमधील बसरापासून ७४ किमी उत्तरपश्चिमेला विस्तृत तेल
साठे असणाऱ्या अल-कु र्नाह (Al-Qurnah) जीर्णोद्धाराचा समावेश होता.
फे ब्रुवारी २००३ मध्ये सद्दामने हा व्यवहार रद्द के ला. लुक ऑईलच्या उपाध्यक्षाने डील
अजूनही वैध असल्याचा दावा करून जो कोणी हे तेलक्षेत्र ताब्यात घेईल, त्याच्यावर
तब्बल २० बिलियन डॉलर्सचा गुन्हा दाखल करण्याचा इशारा दिला. त्याही पुढे जात जे
तेल टँकर्स इराकी प्रदेशात तेल वाहतूक करतील त्यांना जप्त के ले जाईल असा दमही
भरला. (लुक ऑईलच्या करारानुसार तिला अर्धा हिस्सा, इराकला पाव आणि रशियन
सरकारच्या एजन्सीजला उरलेला पाव हिस्सा असे ठरले होते. रशियाला जवळपास ६६७
मिलियन टन इतके तेल मिळूनही-ज्याची किंमत तब्बल २० बिलियन डॉलर्स होती-
इराकला रशियाचे शस्त्रांचे ८ बिलियनचे कर्ज फे डावेच लागणार होते) पुतीनचे सगळे
आडाखे तेलाची किंमत १९ डॉलर्स प्रती बॅरलच्या खाली येणार नाही, यावर बेतलेले होते.
प्रत्यक्षात इराक युद्धाच्या धामधुमीत तेलाचे दर प्रती बॅरल ३४ डॉलर्सवरून २४ डॉलर्सवर
उतरले आणि ते वेगाने घसरू शकले असते. आता जर इराकने ओपेकमधून काढता पाय
घेतला तर तो ओपेकच्या किमतीच्या कार्टेलला धोका करू शकला असता. अल्प काळाचा
विचार करता अमेरिका आणि ब्रिटनला इराकी तेलाचे उत्पादन तातडीने सुरू व्हायला हवे
होते. इराकमध्ये नंतर सत्तेवर येणारे सरकार आपले पपेट असल्याने ते इराकी तेलाचे
खाजगीकरण करतील आणि सद्दामने करार के लेल्या लुक ऑईलसारख्या रशियन आणि
फ्रें च कं पन्यांना जे जवळपास ४० बिलियनचे कं त्राट दिलेले होते, त्यासाठी पुन्हा परवाना
घ्यावा लागेल हा डाव होता.
अमेरिके ने जेव्हा इराकमधील युद्ध संपल्याचे ३० एप्रिलला जाहीर के ले, तेव्हा
त्याचबरोबर आपले सौदीतले लष्करी तळ पण सोडणार असल्याचे सांगितले, जी मूलतः
बिन लादेनची मागणी होती. खरी गोष्ट अशी होती की, सौदीतले लष्करी तळ वहाबी
चळवळीने धोकादायक ठरू लागले होते.
 (वहाबी झम पवित्र मुस्लिमांची एक चळवळ होती, जी १७४४ ला सुरू झाली, जेव्हा
संस्थापक मोहम्मद बिन अब्दुल वहाबच्या मुलीने रियाधचा राजपुत्र मोहम्मद बिन सौदशी
विवाह के ला. त्या दिवसापासून सौदीच्या राज घराण्याने वहाबी आणि त्यांच्या अतिरेकी
कल्पनांना खतपाणी घातले.)
अमेरिके च्या या घोषणेचे रशियाने तातडीने स्वागत के ले. सौदी हा जगातील सगळ्यात
जास्त तेलसाठे असणारा देश आहे. सप्टेंबर २००३ मध्ये सौदीच्या राजपुत्राने अब्दुल्लाहने
रशियाला भेट दिली. पुतीनने त्याचे जंगी स्वागत के ले. त्यांच्या बैठकीला जगातील सर्वात
मोठ्या तेल निर्यातदारांचे प्रतिनिधी पण हजर होते. रशियन-सौदी करार झाला, त्यात सौदी
तेलक्षेत्रात रशियन तेलवाहिनी टाकण्याचे ठरले. आता रशियाला जगातील सगळ्यात
मोठ्या तेलसाठ्यात प्रवेश मिळाला होता.
सौदीने अमेरिके त के लेल्या गुंतवणुकीतील अब्जावधी डॉलर्स आता रशियाकडे
वळवले. रशियाचा इराकी तेलावर काहीसा संपलेला हक्क सौदीच्या तेलाने भरून आला.
आता रॉकफे लरच्या बाजूने रशिया, सौदी तर रॉथशिल्ड्सच्या बाजूने PNAC , अमेरिका,
ब्रिटन, इराक अशी नवी समीकरणे उभी राहिली.
पण जून २००४ मध्ये सौदीला आपण अमेरिकाधार्जिणे राहावे असे वाटू लागले. तशी
एक घटना घडली. रियाधमध्ये ओलीस असणाऱ्या अमेरिकन नागरिकाच्या शिरच्छेदानंतर
पाश्चिमात्य तेलतज्ज्ञ आपले तेलक्षेत्र सोडून जातील अशी भीती सौदीला वाटू लागली.
तातडीने सौदी प्रवक्त्याने अमेरिकत पत्रकार परिषद बोलावून या घटनेला जबाबदार
असणाऱ्या अल-कायदाच्या ४ लोकांना गोळ्या घातल्याचे जाहीर के ले.
अर्थात रशियाने इराकला पूर्णपणे सोडून दिले नव्हते. पुतीनने डिसेंबरमध्ये एक नवा
डाव टाकला. इराकवर असणाऱ्या रशियन कर्जापैकी अर्धे कर्ज माफ के ल्याचे त्याने जाहीर
के ले. या बदल्यात रशियन कं पन्याना काही सवलती मिळाव्यात असेही त्याच श्वासात
सांगून टाकले. लुक ऑईलला आता अपूर्ण राहिलेले ३.७ बिलियनचे पश्चिम अल-कु र्नाह
डील पुन्हा मिळाले. अनेक रशियन कं पन्याना इराकी तेलक्षेत्रात खोदाईचे काम मिळाले.
या सगळ्या तपशिलावरून हे अगदी सुसप्ष्ट होते की इराक युद्ध हे के वळ आणि
के वळ तेलाच्या आसपास घडलेले होते. अमेरिकन सैन्य जसे बगदाद सोडून निघाले तसे
इराकमधून इस्त्रायलपर्यंत एक तेलवाहिनी खोदण्याचे निश्चित झाले आणि तिथून ते
अमेरिके ला कसे न्यायचे हे वाशिंग्टन आणि तेल अवीव ठरवतील असेही ठरले (संदर्भ :
संडे ऑब्जरव्हर २० एप्रिल २००३). ब्रिटिशांनी १९३५ साली बांधलेली मोसुल तेल क्षेत्रातून
थेट हैफापर्यंत असणारी जुनी तेलवाहिनी पुन्हा एकदा बांधण्याचे ठरले. ब्रिटिशांचा
पॅलेस्टाईनमधील हुकम संपल्यावर १९४८ साली ती बंद करण्यात आली होती. तेव्हा ती
इराकच्या उत्तर तेलक्षेत्रातून पॅलेस्टाईन आणि पुढे सीरिया ला जाण्यासाठी बांधली होती.
नव्या समीकरणांनी सीरियाचे मार्ग बंद झाले आणि इस्त्रायलचा ऊर्जा प्रश्न संपला.
 अध्यक्ष बुश सिनियरने १९९० च्या दशकात तब्बल ३ लाख इराकी तरुणांना
कं ठस्नान घालण्याचे आदेश दिले होते. त्यात तो न्यू वर्ल्ड ऑर्डरचा उल्लेख करतो. अमेरिका
युद्धापासून मागे हटणार नाही हे लक्षात येताच सद्दामने पुन्हा संपर्क करत कु वेतमधून सैन्य
मागे घेण्याची तयारी दाखविली, पण बुश-चेनी दुकलीने तिकडे अजिबात लक्ष न देता
त्यांच्या सैनिकांवर अमानुष हवाई हल्ले करून त्यांना मारून टाकले.
ज्याला इंग्लंडचा फादर ऑफ कॉमन्स म्हटले जायचे तो टॅम डॅलीयल म्हणाला होता,
डिक चेनीभोवतालच्या मूठभर लोकांनी एका महान देशाच्या सरकारला ओलीस ठे वलेय.
व्हॅनीटी फे अरला दिलेल्या एका वादग्रस्त मुलाखतीत त्याने बुशच्या मध्यपूर्वेच्या धोरणांवर
अत्यंत कडक शब्दात ताशेरे ओढले. बुशचे मध्यपूर्व धोरण मूठभर ज्यू लोकांच्या इच्छेपाशी
गहाण पडले आहे. पेंटगॉनचे सल्लागार रिचर्ड पेर्ले, उप-संरक्षण सचिव पॉल वूल्फवित्झ,
अध्यक्षांचा प्रेस सचिव अॅरी फ्लेइस्चर या सगळ्यांनी अमेरिकच्या धोरणाला घेरले आहे.
यांनीच टोनी ब्लेअरच्या धोरणांचे पण स्वामित्व घेतले आहे. त्याच्याभोवती असणारे लॉर्ड
लेवी, पीटर मँडेलसन आणि जॅक स्ट्रो यांचे कोंडाळे ज्यूंच्या परंपरेचे आहे. या सगळ्यांचे
ज्युईश असणे हा योगायोग नाही. पण या पेक्षाही महत्त्वाचे आहे, ते त्यांचे सूत्रधारांशी
असणारे निकट संबंध. PNAC ही सूत्रधारांच्या प्रेरणेने आणि धोरणाने स्थापन झालेली
संघटना. ती त्यांच्या वन वर्ल्ड ऑर्डरची एक बिनीची संघटन रेखा.
सद्दाम असे म्हणाला होता की, अमेरिके चे इराकवरील आक्रमण हे अनेक लढायांची
जननी ठरेल असा अजेंडा आहे. हे त्या हुकू मशहाच्या आत दडलेले द्रष्टेपण होते. सद्दाम
अमेरिके चा दोस्त होता आणि दोस्ताला सगळ्या चालींची माहिती असते. सद्दाम
सीआयएचा एके काळचा ब्ल्यू आयीड बॉय म्हणजे पित्तू होता. नंतर त्याची अमेरिके ने
सोयीने हिटलर अशी संभावना के ली, पण तो मेड इन अमेरिका हा शिक्का असलेला नेता
होता. तो सत्तेवर येण्यापूर्वीपासून अमेरिके चाच हस्तक होता. त्याला रक्तपाताचे स्वातंत्र्य
होते, कारण तेव्हा इराककडून इराणचा काटा काढायचा होता. सद्दाम पुढे फोफावत गेला
पण त्याला अमेरिके ने कधीही आवरले नाही. अमेरिके ने आपले मंत्र गिळले आणि तो
बाटलीतून बाहेर येत महाकाय होत गेला. त्याला शस्त्रे पुरवून अमेरिका त्याचा अहंकार
कु रवाळीत राहिली, पण जेव्हा त्याने कु वेतवर फणा उगारला तेव्हा त्याला पुन्हा बाटलीत
बंद करायचा मंत्र अमेरिका विसरून गेली होती. सद्दामच्या निमित्ताने आणलेली वॉर ऑन
टेरर ही एक भंपक घोषणा होती, इराकच्या युद्धाला लागणाऱ्या कार्यकारणभावाची.
वस्तुतः वॉर ऑन टेरर हा मध्यपूर्वेवर संपूर्ण वर्चस्व मिळवायचा प्लान होता, तो संपूर्ण
यशस्वी झाला नाही; पण त्याने मध्यपूर्वेला बऱ्यापैकी अस्थिर के लं. एकापाठोपाठ
मध्यपूर्वेतले देश, तिथल्या लोकांचे आयुष्य विस्कळीत होत गेले आणि इस्त्रायल मात्र
मजबूत होत गेला. तेल, लष्कर, स्थानिक बंडखोर हुकमशाहच्या बाजूने आणि विरुद्ध धर्म
असे सगळे डावपेच इथे मुक्तहस्ताने वापरले गेले. तिथे के वळ इस्त्रायलला मातब्बरी हवी
म्हणून कोट्यवधी लोकांचे आयुष्य मातीमोल झाले. अमेरिका एखाद्या सुपारी घेतलेल्या
गुंडासारखी वापरली गेली आणि अमेरिकन करदाते या सगळ्याची किंमत मोजत राहिले.
म्हणून हे लक्षात ठे वले पाहिजे की, अमेरिके चे तब्बल १५ वर्षे चालेलेले इराक युद्ध
सूत्रधारांचे बाहुले असणाऱ्या बुश II आणि १९८९ ते १९९३ दरम्यान संरक्षणमंत्री असणारा
अमानवी डिक चेनी यांच्या आदेशांचे फलित आहे.
ऑपरेशन डेझर्ट स्ट्रोर्ममध्ये भाग घेणाऱ्या एका लष्करी अधिकाऱ्याने म्हणजे मायके ल
टी मॅकफे रसन याने इराक युद्धावर के लेली एक नोंद बुश-चेनीच्या अमानुष उद्योगांचे भीषण
दर्शन घडवणारी आहे.
तारीख - १६ जानेवारी २०११ - स्टार-लेजर (लष्करी नोंदवही)
बरोबर २० वर्षांपूर्वी मी अरेबियन वाळवंटाच्या सारेच ओलसर रुक्ष करून टाकणाऱ्या
प्रदेशात मुक्कामी होतो. २४ व्या इंफं ट्रीचा मी कप्तान होतो, जी इराकमध्ये अतिक्रमण
करण्याच्या तयारीत तिथे दाखल झाली होती. १६ जानेवारी १९९१ रोजी इराकला
कु वेतमधून हुसकावून लावण्याचे ते युद्ध सुरू झाले . मला स्पष्ट आठवते, आमच्यातील
किती जण यातून वाचतील? किती जखमी होऊन अथवा सुखरूप घरी परततील? मी
माझ्या बायकोला पाच वर्षाच्या मुलाला परत भेटू शके न का? अशा अनेक प्रश्नांनी माझ्या
मनात घर के ले होते. मला अक्षरश: हे विचित्र वाटते आहे की, नव्या शतकाची अकरा वर्षे
उलटून गेली तरी आम्ही तिथेच आहोत. मी १९९२ मध्ये लष्करातील काम सोडले आणि
नंतर इराकच्या घटनांकडे फारसे लक्ष दिले नाही. पण मला एक नक्की माहीत आहे,
आमच्या फौजांचे इराक ऑपरेशन कधीच संपले नाही. तसे धोरणही नव्हते.
ऑपरेशन सदर्न वॉच हे ऑगस्ट १९९२ मध्ये सुरू झाले , ज्याचे मुख्य काम दक्षिण
इराकवर नो फ्लाय झोन प्रस्थापित करणे हे होते. आणि ते अधिकृ तपणे २००३ पर्यंत
संपले नाही. त्यानंतर १९९४ मध्ये ऑपरेशन व्हिजीलंट वॉरियर आणि १९९६ मध्ये डेझर्ट
स्ट्राईक सुरू के ले गेले आणि यामुळे उत्तर इराकवरही हवाई बंदी आणली गेली. १६
डिसेंबर १९९८ला चार दिवसांचे अखंड बॉम्बिंगचे ऑपरेशन डेझर्ट फॉक्स लादले गेले .
२००१च्या उन्हाळ्यात न्यूयॉर्क मध्ये अमेरिके ने लादलेल्या आर्थिक निर्बंधामुळे जवळपास ५
लाख इराकी मुले मरण पावल्याचे बॅनर फडफडले होते. ते बघून मला माझ्या जबाबदारीची
जाणीव झाली. अस्वस्थ वाटू लागले . मग काय ९/११ घडले आणि मग इराक युद्धाचे
अगदी अधिकृ त बिगूल वाजवले गेले . त्यानंतर अमेरिकन सैन्याने पुढची दहा वर्षे इराकवर
सतत भयानक प्रमाणात बॉम्ब वर्षाव के ला. आजही असंख्य अमेरिकन लोकांना असेच
वाटते की इराकवरचे आपले आक्रमण हे २० मार्च २००३ ला सुरू झाले . ती भाबडी आणि
खोटी समजूत आहे. त्याच वर्षी डिसेंबरमध्ये मी लष्करी कु टुंबांच्या एका शांततेच्या
शिष्टमंडळाद्वारे, बगदादमध्ये पाऊल टाकले . ते शहर मृत्यूच्या तडाख्यात सापडलेल्या
अनेक निरपराध नागरिकांच्या दुःखाने भरलेले होते. एके काळच्या मोठमोठ्या आणि
आलिशान अशा इमारतींच्या कोलमडलेल्या सागाड्यांच्या आणि ढिगाऱ्याच्या अवकाशात,
तिथले के विलवाणे नागरिक पाणी, वीज अशा अनेक मूलभूत गोष्टींना वंचित झालेले होते.
बॉम्बिंग जोरात सुरू होते. अजूनही त्यांच्यात वांशिक दंगली सुरू झाल्या नव्हत्या, पण
अनेक स्त्रिया आणि मुले मात्र अत्यंत भयप्रद अशा चेहऱ्यांनी तिथे वावरत होते.
आम्ही इराकी मानवी हक्क चळवळीतील लोकांना भेटलो, ज्यांनी इराकच्या
लक्षावधी निरपराध लोकांचे गाऱ्हाणे मांडले . एक पन्नाशीचा माणूस म्हणाला की, इराकच्या
दुःखांना अमेरिकन जबाबदार आहेत. १९६८ साली कट करून सत्तेत आलेली सद्दाम
हुसेनची बाथ पार्टी ही अमेरिकन पाठिंब्यामुळेच आली. त्याने आम्हाला १९९१ च्या
इराकच्या कु वत घुसखोरीचा दाखला देत सांगितले की, त्यानंरचे तब्बल एक दशक आम्ही
अमेरिकन लोकांची दादागिरी सहन के ली. त्यानंतर २००३ साली अमेरिके ने आमच्या
देशावर काहीही कारण नसताना के लेले राक्षसी आक्रमण, अमेरिके नेच सत्तेवर बसवलेल्या
एका हुकू मशहाला नेस्तनाबूत करण्यासाठी के ले . अमेरिकनांनी आमच्या देशात अशा
प्रकारे गेली काही दशके , हवा तसा नंगानाच चालवला आहे, असे तो अत्यंत घृणेने
म्हणाला. माझ्या त्या भेटीत मला अनेक इराकी नागरिकांच्या अमेरिके बद्दल अशाच
भयानक आणि शाप देणाऱ्या भावना ऐकू आल्या, जाणवल्या. आपण सद्दामला सत्तेत
आणले , पाठिंबा दिला. त्याने आपल्या हितसंबंधांचे रक्षण के लेच पाहिजे असे आपल्या
धोरणात होते. मात्र या सगळ्याची इराकी जनतेने काहीही संबंध नसताना भयानक किंमत
मोजली. त्याच्या जाण्याने इराक देश म्हणून कोलमडला. आज तिथला बेरोजगार दर
चाळीस टक्क्यांवर गेलाय, तो देश विजेविना जगतोय, साधे शुद्ध पाणी त्यांना मिळत नाही.
जिथे घनघोर युद्ध झाले , अमर्याद बॉम्बिंग झाले अशा फालुजाहसारख्या भागात तर यामुळे
प्रमाण वाढलेल्या युरेनियमच्या हवेतल्या कणांनी जन्माला येणाऱ्या प्रत्येक इराकी मुलात
काहीतरी व्यंग अथवा दोष आहे. या जोडीला तिथे आपल्यामुळे वांशिक दंगली उसळल्या,
त्यात त्या एकमेकांत असणारे सामाजिक सौहार्दही संपले . आपण सतत तिथल्या मानवी
जीवनाला गिळंकृ त के ले आहे.
चाळीस वर्षांचा हा घाणेरडा हस्तक्षेप आणि वीस वर्षांचे अमानुष युद्ध आता थांबलेच
पाहिजे. प्रत्येकाला आपले भागधेय ठरवण्याचे जन्मजात स्वातंत्र्य आहे. ते हजारो मैल
असणाऱ्या आणि काहीही संबंध नसणाऱ्या कु ठल्यातरी सत्तेला कोणीही दिलेले नाही.
आज तरी आपण ते इराकी जनतेला देणे लागतो. त्यांना आपण खूप भोगायला लावले
आहे याचे पापक्षालन ओबामांनी करावे.
(नेवार्क , न्यू जर्सीचा नागरिक असणाऱ्या मायके लने आपले पुढील सारे आयुष्य के वळ
शांततेसाठी वाहून घेतले आहे.)
इराकच्या युद्धाकडे एखाद्या तेल कं पनीचे आणि लिबियाकडे बँकिंग सत्तेचे मर्जर
अॅन्ड अॅक्विझीशन असे बघितले की मग सगळे संदर्भ बदलतात. मानवी आयुष्य फार
नगण्य झाले आहे याची खात्री पटते.
पर्शियाचे इराण-इराक असे तुकडे करणारा लॉरेन्स, वाळवंटातून उंट हाकत
सीरियापर्यंत पोहोचला होता, तोच मुळी सौद राजे आमीर हुसेनइब्न अली आणि त्यांच्या
चार मुलांच्या सहकार्याने! (आज सिरियात घनघोर यादवी सुरू आहे.) लॉरेन्स ज्या
सीरियापर्यंत आला, तिथली यादवी तेलासाठी आहे. लिबियानंतर रॉथशिल्ड्सचे हात आता
तिथे पोचले होते. लॉरेन्सनंतर एकदम रॉथशिल्ड्सची टोळी. फरक इतकाच आहे, की ही
इतिहासाची विपरीत पुनरावृत्ती आज मात्र राजे सौद अल फै सल आणि अलवाहीद बिन
तलाल अल सौद यांच्यासारख्या सत्ताधारी शेखांच्या सहकार्याने होताना दिसते. जोडीला
आहे अमेरिकन विमानवाहू नौकांचे सहकार्य. अर्थात इतिहासात जरतरला काही महत्त्व
नसते. पण गंमत म्हणून विचार करा. जर लॉरेन्सने मध्यपूर्वेचे वाळवंट ऑटोमान
अरबांकडून काबीज के ले नसते तर ब्रिटिश-अमेरिकनांच्या हाती तेल लागले नसते. ते
बहुधा जर्मनांच्या हाती लागले असते. नंतर सोकॅ ल या अमेरिकी कं पनीला अरबी तेल
गवसले, ते प्रामुख्याने जर्मन तंत्रज्ञान-वैज्ञानिक अभियंते यांच्या प्रयत्नातून. तेल आधीच
उपलब्ध असते तर जर्मन + ओटोमान विरुद्ध तुर्की + अरब असा संघर्ष झालाच नसता.
नंतरचे दुसरे महायुद्ध झाले नसते आणि महायुद्धानंतर १९४८ साली ‘ज्यू स्टेट’ इस्त्रायल
देखील जन्माला येऊ शकले नसते. सगळे ज्यू पोलंड आणि जर्मनीतच राहिले असते. ज्यूंचे
धर्ममत आणि इस्लामी धर्माग्रह यांच्या भूतकालीन विद्वेषामुळे आज मध्यपूर्वेत जे घडते
आहे ते कधीही घडले नसते. कै रोमधील अल-अजहर विद्यापीठाचे (मुस्लिमांचा जागतिक
थिंक टँक) विद्वान असो की जेरुसलेममधील आधुनिक विचारांचे ज्यू शास्त्री, दोघांनाही या
पॅलेस्टाइनभोवती फिरणाऱ्या काही शतके पुराण्या धार्मिक संघर्षांची, नेमकी कारणमीमांसा
(लॉजिक) काही देता येत नाही. सरतेशेवटी दोघेही कु राण-ए-शरीफ आणि होली बायबलचे
संदर्भ देतात. त्यामुळे हे सगळे घडू नये अशा इच्छा जास्त ताकदवर होत्या कारण त्यात
जगावरच्या ताब्याची एक छु पी गोष्ट होती, जिने बाकी सगळ्या गोष्टींना जर-तर असे भ्रांत
स्वरूप आणून दिले.
इराण
इराणची इस्लामिक क्रांती ही इराण देशामध्ये १९७८-७९ दरम्यान घडलेली एक
महत्त्वपूर्ण घटना होती. इराणी जनतेने के लेल्या ह्या क्रांतीदरम्यान १९२५ सालापासून चालू
असलेली पेहलवी घराणेशाही बरखास्त के ली गेली व मोहम्मद रझा पेहलवी ह्या इराणच्या
शेवटच्या शहाचे राजतंत्र संपुष्टात आले. ह्या राजतंत्राऐवजी इराणमध्ये इस्लामिक
प्रजासत्ताकाची स्थापना करण्यात आली. १९६३ पासून देशाबाहेर हकालपट्टी झालेल्या
रुहोल्ला खोमेनीने १ फे ब्रुवारी १९७९ रोजी पुन्हा इराणमध्ये प्रवेश के ला. ११ फे ब्रुवारी रोजी
तेहरानमध्ये झालेल्या चकमकीत बंडखोरांनी विजय मिळवून शहाची सत्ता संपूर्णपणे
संपुष्टात आणली. डिसेंबर १९७९ मध्ये रुहोल्ला खोमेनीची इस्लामिक अयातुल्ला (सर्वोच्च
पुढारी) ह्या पदावर नियुक्ती करण्यात आली. घाबरलेल्या पेहलवीने १६ जानेवारी १९७९
रोजी देशामधून पळ काढला. अमेरिकन सरकार रॉकफे लर कु टुंबाशी इराणच्या शाहची
अमेरिके त व्यवस्था करण्याबद्दल किसिंजरशी बोलणी करत असल्याचे या विकीलिक्स
के बल रिलीजमध्ये सांगण्यात आलेय. त्याचबरोबर त्यांच्या चर्चेत मेक्सिको, बहामाज्
आणि शक्य असेल तर अर्जेन्टिनाचाही इराणच्या शहाला आसरा देण्यासाठी उपयोग करता
येईल असा संदर्भ आहे. जर रॉक फे लरने ही व्यवस्था के ली तर त्याच्या इराणमधल्या
सगळ्या हालचालींची आणि स्वारस्याची माहिती गोपनीय ठे वण्यात येईल असे किसिंजर
मान्य करतात.
इराण आणि सौदी अरेबियाला मुस्लीम जगाचं नेतृत्व हवंय. ते मिळवण्यासाठी दोघेही
पश्चिमी देश, रशिया इत्यादींचे पाठिंबे मिळवत असतात. सूत्रधारांच्या राजकारणाचा भाग
म्हणून अमेरिका-रशिया सतत आपल्या भूमिका बदलत कधी या गटाला तर कधी त्या
गटाला पाठिंबा देतात, दोघांमधलं वितुष्ट टिकवून ठे वतात. इराण-सौदीचे नेतृत्व आणि
जनताही गोठलेल्या कालबाह्य इस्लामी विचारांत अडकलेली आहे. आधुनिकता,
सभोवतालचं जग, उद्याचं जग या बद्दल एकू णच मुस्लीम समाजात औदासीन्य, अज्ञान
आणि दुरावा आहे. त्यामुळे गाढवासारख्या लढाया करत मुस्लीम समाज स्वत:चं आणि
जगाचं नुकसान करत असतात.
काही काळापूर्वी इराण आणि सौदी अरेबिया यांनी आपसातले राजनैतिक संबंध
तोडले. दूतावास बंद करावेत, राजदूतांनी आपापल्या देशात परत जावं असे आदेश दोन्ही
देशांनी काढले. सौदीनं अल निम्र या शिया पुढाऱ्याचा के लेला शिरच्छेद हे या घटनेचं
तात्कालिक कारण होते. सौदीचे म्हणणे होते की, अल निम्र सौदी हिताच्या विरोधात भाषणं
करत होते, हिंसेला चिथावणी देत होते, सौदीविरोधात इतर देशांनी (इराणनं) कारवाई
करावी असं सुचवत होते. सौदीने त्यांच्यावर देशद्रोहाचा आरोप ठे वला होता. इराणचे
म्हणणे आहे की, अल निम्र हे सहजीवनाचे पुरस्कर्ते होते, ते चिथावणी वगैरे देणाऱ्यांपैकी
अजिबात नव्हते, ते सौदीतल्या अल्पसंख्य शियांच्या हक्कासाठी लढत होते. निम्र यांच्या
शिरच्छेदानंतर तेहरानमधल्या इराण्यांनी सौदी दूतावासावर अग्नीगोळे फे कले, दूतावासावर
हल्ला के ला. निम्र यांचा शिरच्छेद आणि राजनैतिक संबंध तोडणे या घटना निमित्तमात्र
आहेत. इराण आणि सौदी यांच्यातले वितुष्ट कित्येक शतकापासून चालत आलेले आहे.
इराण आणि सौदी हे आजच्या स्वरूपात देश नव्हते, नेशन स्टेट्स नव्हते, तेव्हापासून इराण
(शिया पंथाचा नेता) आणि सौदी (सुन्नी पंथाचा नेता) यांच्यात वैचारिक आणि सामरिक
लढाया चालत आल्या आहेत. इराण, सौदी आणि जगभरचे मुस्लीम प्रदेश यामधे दोन्ही
पंथाच्या लोकांनी एकमेकांचे लाखो लोक मारले आहेत. महंमदांनी इस्लाम स्थापला आणि
पसरवला. महंमद अरब होते. त्यांचे साथीदार अरब होते. अरबी भाषा आणि संस्कृ तीही
महंमदांच्या इस्लामचा अविभाज्य घटक होती. पर्शियन-इराणी लोकांनी इस्लाम स्वीकारला
(त्यातही जबरदस्ती कितपत होती याचा तलाश घ्यायला हवा) परंतु त्यांना अरब वर्चस्व
नको होतं. यातूनच संघर्षाला अरब विरुद्ध पर्शियन असाही एक पैलू चिकटला.
पहिल्या महायुद्धापूर्वी इराण आणि सौदी अरेबिया हे समाज या ना त्या इस्लामी
साम्राज्याचा भाग होते. पांथिक आणि वांशिक मतभेदांसह दोन्ही पंथ साम्राज्यात नांदत
होते. पहिल्या महायुद्दानंतर जगभरची साम्राज्ये कोसळली आणि देश सुटे झाले. तिथून
नेशन स्टेट्सना स्वत:चं एक स्वतंत्र आर्थिक आणि राजकीय अस्तित्व प्राप्त झालं. तेल
हाताशी आल्यानंतर मध्यपूर्वेतल्या मुस्लीम देशांचं रूप आणखीनच पालटलं. सौदी किंवा
इराण के वळ देश न राहता त्या त्या विभागातले दादा होण्याच्या प्रयत्नात लागले. शिया-
सुनी आणि अरब-पर्शियन या पलीकडं जाऊन देश म्हणून ते एकमेकांच्या स्पर्धेत उतरले.
त्यांनी आपापले गट तयार के ले. इराणने सीरिया, इराक, लेबेनॉन इत्यादी आखाती देश
आपल्या गटात ओढले. सौदीने दोहा, कतार, कु वैत, बहारीन, अमिराती इत्यादी देश
आपल्या तंबूत खेचले. इजिप्त, पाकिस्तान, इंडोनेशिया इत्यादी मुस्लीम देश वंशाच्या आणि
संस्कृ तीच्या हिशोबात ना फारसी ना अरब. त्यांनी स्वत:चे स्वतंत्र तंबू उभारले. इजिप्तचे तर
म्हणणेच वेगळे. त्यांचे म्हणणे की त्यांची संस्कृ ती पर्शियन, अरब यांच्यापेक्षा कीती तरी
आधीची, म्हणून वेगळी आणि श्रेष्ठ.
जगभरात १२० कोटी मुसलमान. १४ कोटी शिया आणि उरलेले सुन्नी. सुन्नी मंडळीही
नाना वंश, संस्कृ ती आणि भाषांत विभागलेली. भारत, पाकिस्तान, इंडोनेशिया इत्यादी
ठिकाणी कित्येक सुनी गट शियांशी जुळवून घेत असतात, मारामाऱ्या करत नाहीत. परंतु
आखात, पश्चिम आशियात मात्र ते एकमेकांचे गळे चिरत असतात. सध्या येमेनमधे दोन
गटांमधे धुमश्चक्री चालू आहे. एका गटाला इराण शस्त्र पुरवते, दुसऱ्याला सौदी अरेबिया.
सीरियात असद यांच्या सरकारला इराण शस्त्रे, पैसा पुरवते आणि असदला विरोध
करणाऱ्या गटांना सौदी, दोहा, कतार शस्त्रे पुरवतात. आयसिसला अरब देशांचा पाठिंबा
आहे. इराकमध्ये सरकार कोणाचेही असले तरी शिया आणि सुनी यांचे टोळी सैन्य गेली
वीस वर्षं एकमेकांशी लढत आहेत.
सीरिया, इराकमधे सुनी अल्पसंख्य आहेत. तिथली सरकारे त्यांना छळत असतात.
त्याबद्दल सौदी अरेबिया तक्रारी करते. सौदी, बहारीन इत्यादी ठिकाणी शिया अल्पसंख्य
आहेत, त्यांना तिथले सत्ताधारी सुन्नी छळत असतात. इराण त्याबद्दल तक्रारी करत असते.
एकू णात असा हा चिखल आहे, जो बाहेरच्या शक्तींना पूरक आहे. त्याचा फायदा या
तेल समृद्ध परिसरात सूत्रधारांनी न उठवला तरच नवल!
यीनॉन आराखडा आणि भविष्यातील मध्यपूर्व
१४ एप्रिल २०१८ रोजी एमन्युएल मॅक्रोन या रॉथशिल्ड्सच्या इन्वेस्टमेंट बँकरने- जो
एक वर्षाअगोदर फ्रान्सचा अध्यक्ष बनला - फ्रें च मिडियाला सांगितले की, आम्ही अध्यक्ष
डोनाल्ड ट्रंपला सीरियात थांबायला सांगितले आहे. ‘यात आम्ही कोण?’
 आता मॅक्रोन हा भरमसाठ वेतन असणारा रॉथशिल्ड्सचा एजंट आहे आणि तोच
फ्रान्सचा अध्यक्ष बनला आहे म्हटल्यावर, हा प्रश्न फार आवश्यक ठरतो. मॅक्रोन म्हणतो,
‘‘१० दिवसाआधी अध्यक्ष ट्रंप म्हणत होता की, अमेरिके ने सीरियातून बाहेर पडले पाहिजे;
पण मी तुम्हाला खात्री देतो की, आम्ही त्याला पटवून दिले आहे की, तुम्ही सीरियात थांबणे
आवश्यक आहे.’’ ही जी वाक्ये आहेत ती सांगतात की, रॉथशिल्ड्स हाच पडद्यामागचा
सूत्रधार आहे; ज्याने सीरिया आणि सालीसबरी इथे विषारी वायूचे हल्ले घडवले म्हणून
सगळा मिडिया सुद्धा रशिया आणि सीरियाच्या विरुद्ध उभा आहे.
रॉथशिल्ड्स असल्या गोष्टीत का रस घेताहेत? कारण सीरियन फौजा युद्ध जिंकत
होत्या. दुसरे कारण त्यांची गोलन टेकड्यांच्या जवळ असणाऱ्या इस्रायलच्या मालकीच्या
तेल क्षेत्रात गुंतवणूक आहे. हे सगळे तेल क्षेत्र खरे तर सीरियाच्या मालकीचे आहे, ते
इस्त्रायलने बळकावले आहे. जर सीरियाचे त्यांच्या योजनेप्रमाणे तुकडे झाले तर त्यांना हवे
आहेत. जर सीरिया बळकट झाला तर ह्या तेल क्षेत्रावर ताबा मिळवण्याची शक्यता आहे
बिझिनेस इनसायडरचा मायके ल के ली लिहितो, ‘‘इस्त्रायलने गोलन टेकड्या १९६७
च्या युद्धात सहा दिवसाच्या युद्धात काबीज के ल्या आणि १९८१ मध्ये आपल्या प्रदेशाला
जोडून घेतल्या. आजही गोलन टेकड्या ह्या सीरियन आधिपत्याखालील प्रदेश आहेत असे
आंतरराष्ट्रीय कायदा मानतो. असे असले तरी इथे तेल खोदण्याचे सर्वाधिकार एके काळचा
अमेरिकन उपाध्यक्ष डिक चेनीच्या कं पनीला देण्यात आले होते. जी न्यूयॉर्क बाजारात
नोंदवलेल्या जेनीएनर्जी या कं पनीची सबसिडरी आहे. जेकब रॉथशिल्ड्स आणि रुपर्ट
मर्डोक हिचे समभागधारक आहेत. या १५३ चौरस मैलाच्या प्रदेशात हे तेल खोदकाम
डिसेंबर २०१४ मध्ये सुरू झाले आहे. याचे भौगोलिक स्थान वादग्रस्त ठरू शकते.’’
पण अमेरिका, फ्रान्स यांचा या सीरियाविरुद्धच्या अनैतिक युद्धाशी काय संबंध आहे?
मक्रोन अगदी मोकळेपणाने सांगतो की, याचा फ्रान्सच्या राष्ट्रीय हिताशी काहीच संबंध
नाही, पण सगळे स्वारस्य हे झायोनिस्ट साम्राज्याशी आहे. जेकब रॉथशिल्ड्स हा जेनी
एनर्जीच्या सल्लागार बोर्डावर सुद्धा आहे, हीच कं पनी आपल्या सबसिडरीद्वारा सीरियाच्या
तेल समृद्ध गोलन हाईटस बळकावून, त्यात तेल उत्खनन करत आहे.
अमेरिका सीरियात उतरली ती इसिसविरुद्ध. आता इसिस तिथे नसताना का आपले
सैन्य तिथे ठे वून आहे? इस्त्रायलचा अमेरिके वर प्रचंड दबाव आहे. त्यामुळे ट्रंप सातत्याने
उलटसुलट विधाने करत आहेत. आज अमेरिके ने सीरियातला पूर्वेकडचा भाग का आपल्या
ताब्यात ठे वला आहे? जॉर्डन सीमेवर का अमेरिकन सैन्यतळ आहे? तिथे २०१४ साली
लोकशाही मार्गाने निवडून आलेले असाद सरकार आहे? त्याच्या नरडीला का नाख लावले
जात आहे? हे सगळे आंतरराष्ट्रीय नियमांच्या विरुद्ध आहे तरी अमेरिका का करतेय?
कोणाच्या सांगण्यावरून? सूत्रधारांच्या इस्त्रायलसाठीच्या धोरणांवरून हे ठरते आहे.
१९८२ चा यीनॉन आराखडा. यानुसार इस्त्रायलचे संपूर्ण स्वामित्व आणि मातब्बरी
मध्यपूर्वेत आली पाहिजे. ग्रेटर इस्त्रायलचा हा प्लान आहे. इजिप्तमधल्या नदीपासून ते
युफे रटसपर्यंत असा हा भूभाग इस्त्रायलचा असायला हवाय. त्यानुसार इराक हा सगळ्यात
मोठा अडथळा होता तो गेल्याशिवाय मध्यपूर्वेचे बाल्कनायझेशन शक्य नव्हते. आधी
इराकचे तीन तुकडे करायची योजना होती, एक कु र्दिश राज्य आणि उरलेली दोन अरब राष्ट्रे
(एक शिया आणि दुसरे सुन्नी). याचे पहिले पाऊल होते इराण-इराक युद्ध, जे घडवले गेले.
पण सद्दाम चलाख खेळ्या करत अमेरिकन अध्यक्षांचा ताईत बनला. प्लान लांबला. इराक
सोबत इजिप्त, लेबनॉन आणि सीरियाचे पण तुकडे करण्याची योजना होती. त्यापुढे तुकडे
पडायचे असे देश प्लानमध्ये आहेत, ते म्हणजे इराण, तुर्की, सोमालिया आणि पाकिस्तान.
आता आपल्या लक्षात येईल, ९/११, त्यानंतर इराकवर काहीही कारण नसताना
हल्ला, गडाफीची गच्छन्ती, त्यानंतर इजिप्त, ट्युनिशिया, जॉर्डन आणि बहारीनमध्ये
अचानक उद्भवलेले विद्रोह, अरब स्प्रिंग नावाची मध्यपूर्व अस्वस्थ करणारी चळवळ आणि
सध्या सीरियातले युद्ध. एकापाठोपाठ एक मुस्लीम राष्ट्रे दफनभूमीत रूपांतरीत होत आहेत
आणि हे सगळे त्या-त्या वेळेस ठरल्याप्रमाणे चालले आहे. सध्या तुर्की अध्यक्ष एर्दोगान
२०१६ च्या एका उठावातून बचावल्यानंतर त्यांच्या विरुद्ध जे चालले आहे ते सगळे याचे
निदर्शक आहे. हे सगळे विद्रोह तार्किकदृष्ट्या अजिबात पटण्यासारखे नाहीत. कारण
याआधी अनेक वर्षे ही राष्ट्रे हुकू मशहाच्या राजवटीत जगलेली आहेत. उत्तर आफ्रिका
आणि मध्यपूर्व अत्यंत अस्थिर आणि अनिश्चित अवस्थेत आहेत. हे सावट त्यांच्या
सगळ्यांच्या आयुष्यावर अजून काही वर्षे कायम राहील. यात सीरियाच्या युद्धनिमित्ताने
एक पॉज आला आहे असे म्हणा. पण सध्याचा कालखंड अत्यंत कळीचा आहे. कोणत्याही
महत्त्वाच्या प्रकल्पात एखादा अत्यंत अडचणीचा टप्पा (crucial phase) असतो ना तसा.
सीरियाच्या पाडावानंतर पुन्हा एकदा यीनॉन आराखड्याला वेग दिला जाईल.
ज्याने हा यीनॉन आराखडा प्रसिद्ध के ला तो खलील नख्लेह म्हणतो, ‘‘याचे मूलभूत
तत्त्व या मध्यपूर्वेचे छोट्या-छोट्या अरेबियन राज्यात रूपांतर करणे हे आहे.’’ धक्कादायक
बाब अशी की, याच प्लानचा एक भाग इस्लामिक स्टेटचा उदय हाही आहे. इस्लामिक स्टेट
हे यांनीच सोडलेलं पिल्लू आहे. तिचे मुख्य काम एकत्रित आणि प्रचंड अरबी भूभागाचे
छोट्या-छोट्या तुकड्यात रूपांतर करणे हे आहे. त्यांना सगळा पैसा आणि शस्त्रे पुरविली
जाताहेत. आज मध्यपूर्वेतल्या इस्लामिक स्टेटसारखी कोणतीही मुस्लीम संघटना इतकी
विभागलेली नाहीये. तिने अनेक देशातल्या छोट्या-छोट्या भूभांगावर कब्जा मिळवलाय.
जसे- इराकचा काही भाग, सीरियाचा एक तुकडा. तिने इजिप्तमध्ये असाच विद्रोह के ला.
येमेन, पाकिस्तान आणि अफगाणिस्थान इथे तिने शिरकाव के लाय. अनेक देशातल्या
फु टीर संघटना हिच्याबरोबर जोडल्या जाताहेत. जसे- अल्जेरीयातील जुंड-अल-
काहील्फाह, पश्चिम आफ्रिके तली बोको हर्राम, फिलिपिन्समधील अबू सय्याफ, गाझा
पट्टीत शेख ओमर हदीद ब्रिगेड. आता इस्लामिक स्टेटच्या प्रभावाने मध्यपूर्वेतल्या सर्व