7/18/2020

18 July 2020

यूपीएससीची तयार : जमातवादाची

सम ा

चंपत बो व
े ार

UPSC ा मु पर त
े ील सामा अ यन पेपर १ म े सामा जक सम ा या घटकाअंतगत जमातवाद हा मु ा समा व
केलेला आहे.

वसाह तक काळापासून ते आजतागायत जमातवाद ही भारतातील एक मुख सामा जक सम ा असलेली दसते. ातं ो र
काळातही या सम न
े े आप ा देशातील स ृ तक व वधतेला मोठा धोका नम ण केलेला आहे. या मु य़ा ा तयार साठ
व ा नी थमत: जमातवादाची मूळ संक ना क धारणा समजून ावी. त ंतर सामा जक ि येतील कोण ा पोकळ तून
जमातवादी जा णवा नपजतात, तसेच जमातवाद हा बहु वध स ृ तक, सामा जक घटक वर कसा भाव टाकतो, हे पाहावे.

या सामा जक मु य़ावर वृ प े आ ण नयतका लक म े तसेच इतर मा म तून व ष

े णा क लेख स होतात. वसंत
पळशीकर य चे ‘जमातवाद’ या शीषकाचे मराठ तील पु क या संदभ त उपयु आहे. तसेच इं जीतून तयार करणा या

1/4
7/18/2020

व ा ना राम आहुजा य ा Social Problems या पु कामधून ही सम ा समजून घेता येईल. मु पर त

े या सम व
े र
जमातवादा ा पासंबंधी थेट वचारले जाऊ शकतात िकं वा जमातवादाला शून जाणा या मु य़ वर वचारले जाऊ
शकतात. उदा. सामा जक स ाव, सामा जक ऐ , सामा जक वीण, सामा जक स ह त
ु ा, सामा जक ुवीकरण इ ादी. कारण हे
सव मु े वतमानात भारतीय समाज व त
े उप त आहेत.

Communalism या संक नेला मराठ त ‘जमातवाद’ अथवा ‘स दा यकता’ असेही श योग वापरले जातात. धा मक
मूलत वाद या अंगानेही जमातवादाचा अ ास केला जातो. सवसामा ची ढ ि यता, धमभोळे पणा य चा आप ा हतासाठ
फायदा घेऊन एखादा राजक य िकं वा धा मक समुदाय दुस या धा मक समुदाया व धम ा आधारावर संघष कर ास वृ
होतो ते ा जमातवादाचा ज होतो. ातून धम चे राजकारण आकार घेत.े थोड ात, जमातवाद णजे दोन समुदाय म े
धम ा आधाराने संघष नम ण होणे होय.

जमातवाद समुदाया ा धा मक व स ृ तक अ तेवर भर देतो. क

े धा मक समुदायाचे हतसंबंध व भ असतात, िकं बहुना
पर र वरोधी असतात. प रणामत: एका व श धा मक समुदायाला आप ा हतसंबंधाची जपणूक करायची टले तर दुस या
धा मक समुदायावर मात कर ा शवाय पय य नसतो. ‘धम’ या घिटता ा आधारे सामा जक हतसंबंध जपता येतात, असे स गून
ासाठ जमातवाद धम ा आधारे संघटन कर ाचा य करतो. जमातवाद हा बहु वध सं ृ ती झाकोळू न टाकत असतो.
वश स ृ तक घटक ा हतसंबंध चे राजकारण क न स ृ तक बहु वधते ा समपकतेबाबत च उभे केले जाते.

वसाह तक शासना ा कूटनीतीतून आ ण ा इ तहासलेखनातून ज ाला आलेली स दा यकतेची सम ा ही रा -रा

बन ा ा ि येत असले ा भारतासमोर ल मु अडथळा बनून रा हली. ातं चळवळ पासून हंद-ू मु ीम ऐ ाचा मु ा
वारं वार ऐरणीवर आलेला दसतो. फाळणी ा अनुभवानंतर नेह ं नी जमातवादाला शह दे ासाठ व वधतेतच भारताची सं ृ ती
लपलेली असून ातूनच एकता नम ण करणे श अस ाचे स गतले. पुढ ल काळात जमातवाद आ ण राजकारण य ची
सर मसळ होऊ लाग ाने या सम च
े े नराकरण करणे शासना ा आवा ाबाहेर गेल.े जमातवाद ही सम ा केवळ सामा जक
न राहता ती राजकारणावर कुरघोडी क लागली. ातून तचे राजक य सम त
े प तर झाले. हे ल ात घेता जमातवाद आ ण
राजकारण य ा आंतरसंबंधावर येऊ शकतात.

शासनसं े ारा जमातवादी ि येला ग जार ातून जमातवादाची सम ा अ धका धक बळकट होत जाते. प रणामत: सामा जक
लोकशाही अडचणीत येत.े सामा जक मने दुभंगन
ू समाजाची घडी व टू लागते. जमातवादा ा सम च
े े सामा जक आ ण
राजक य संदभ पाहता ातील गुत
ं ागुत
ं समोर येत.े व भ समुदाय तगत लोकशाही जा णवा ज ा शवाय रा ाची अखंडता
अबा धत राहू शकत नाही. ामुळेच जमातवादाचा मु ा आंत रक सुर स
े मोर एक मोठे आ ान उभे करतो. या संदभ तही
वचारला जाऊ शकतो.

जमातवादी ि येने सं वधानकृत नाग रक ना दान केले ा ‘भारतीय’ या ववेकपूण रा ीय अ तेसमोरच च उप त

के ाचे दसते. यातून आप ा सं वधानाने दलेली ओळख पुसट क न ाऐवजी समाजातील ना स दा यक ओळख
दे ाचा य होतो. ‘आपण आ ण ते’ अशी समाजाची वगवार केली जाते. सामा जक ताणा ा न मतीतून संशयाची आ ण
श ु ाची भावना उपजते. एकमेक कडे पाह ाचे ि कोनही स दा यक बनू लागतात. इ तहास आ ण स ृ तक तीक चा
आधार घेऊन, भाव नकतेला आवाहन क न लोक ना दुस या धा मक समुदाया वरोधात कृ तस केले जाते.

2/4
7/18/2020

खु ा आ थक धोरण ि येतील वसंगतीमुळे प रघावर फेकले ा समाजघटक म े ‘सापे वं चततेची जाणीव’ तयार होऊन
सामा जक तुटलेपण येऊ लागते. असे नाराज समाज घटक दो ी बाजूंनी जमातवादी ि येत ओढले जातात िकं वा ा ि येचे
बळ ठरतात. वाढ ा बेरोजगार मुळे संसाधन ची कमतरता आ ण ातून इतर ची संसाधने बळकाव ाची ि या जमातवादा ा
उदयाला कारणीभूत ठरते. मा हती तं ाना ा काळात क्- ा मा मा ा वापरातून आप ा कृ तकाय म ना सहमती
मळवत जमातवाद आपले भरणपोषण करतो.

जमातवादामुळे सामा जक स ह त
ु ाआणअभ ातं ही घटना क मू े पायदळ तुड वली जातात. पर र ा
सं ृ ती वषयी आदर आ ण आपले मत पणे म ड ास आडकाठ येत.े सामा जक स ह त
ु े ा वृ ीसाठ अ सं ाक ना
व ासात ावे लागते. रा -रा ा ा अखंडतेसाठ सामा जक लोकशाहीचे वातावरण नम ण कर ाची जबाबदार शासनसं ा
आ ण नागर समाज य ना ावी लागते. याउलट व भ समुदाय म े पर र वषयी संशयी वातावरण नम ण झाले तर सामा जक
आ ण राजक य ि या दूिषत होऊन अस ह त
ु ा वाढ स लागते, ातून अ भ ची गळचेपी होते.

जगभरातील बात चे लेटे अपडे स हवे आहेत? सब ाइब करा

इमेल आयडी येथे भरा सब ाइब करा

लोकस ा आता टेली ामवर आहे. आमचं चॅनल
े (@Loksatta) जॉइन कर ासाठ येथे क करा आ ण ता ा व
मह ा ा बात ा मळवा.

ता ा बात साठ लोकस ाचे मोबाईल अॅप डाऊनलोड करा.

First Published on July 9, 2020 1:15 am

Web Title: Upsc Exam Preparation Upsc Exam 2020 Zws 70

Share

आणखी मह ा ा बात ा
महा वकास आघाडीच ठरलं! वधान प रषद नवडणूक बन वरोध होणार

3/4
7/18/2020

१२ मे पासून मय दत माग वर रे े धावणार; उ ापासून करता येणार तक ट आर ण

ग ा आ ण नवी नोकर वाचा भ ाट मराठ वनोदLoksatta

Undo

4/4