Module-V Social Empowerment

सामाजिक सक्षमीकरण

1.सामाजिक सक्षमीकरण म्हणजे काय?

 सामाजिक सक्षमीकरण म्हणजे समाजातील सर्व घटकांना त्यांच्या जीवनावर समान नियंत्रण आणि महत्त्वाचे निर्णय घेण्याची संधी
. समाजातील सर्व घटकांना समान रीतीने सशक्त के ल्याशिवाय राष्ट्राची प्रगती कधीही चांगली होऊ शकत नाही.
 स्वायत्तता आणि आत्मविश्वासाची भावना विकसित करण्याची आणि सामाजिक संबंध आणि संस्था आणि प्रवचने
बदलण्यासाठी वैयक्तिकरित्या आणि सामूहिकपणे कार्य करण्याची प्रक्रिया म्हणून समजले जाते जे गरीब लोकांना वगळतात आणि त्यांना
गरिबीत ठेवतात.
 एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनातील वेळ, संस्कृ ती आणि डोमेननुसार सशक्त होण्याच्या धारणा बदलतात:
o खालच्या जातीतील व्यक्ती जेव्हा वेगवेगळ्या सामाजिक आणि आर्थिक गटातील स्त्री-पुरुषांचा समावेश असलेल्या सार्वजनिक सभेत
त्याला/तिला न्याय्य सुनावणी दिली जाते तेव्हा त्याला सशक्त वाटते.
o एखाद्या पुराणमतवादी घरातील स्त्रीला तिच्या घरातील पुरुषाने सोबत न घेता एकटीने बाहेर जाण्याची परवानगी दिली तर तिला सशक्त
वाटते.
o एका ट्रान्सजेंडरला नोकरी दिली जाते तेव्हा तिला सशक्त वाटते.

Why do we need social empowerment?

2.सामाजिक सक्षमीकरणाची गरज

 सामाजिक सक्षमीकरणामुळे योग्य नोकरी मिळते आणि त्यामुळे बेरोजगारी आणि कमी रोजगाराच्या घटना कमी होतात.
 सामाजिक सशक्तीकरणामुळे समाजातील वंचित घटकांविरुद्ध निर्माण झालेल्या सामाजिक हिंसाचारात घट होते . जर एखाद्याला
सामाजिकदृष्ट्या सशक्त के ले गेले, तर त्यांना ते उपभोगणारे अधिकार आणि त्यांनी बजावलेली कर्तव्ये माहित आहेत
 भ्रष्टाचाराच्या बाबतीत सामाजिक सशक्तीकरण देखील फायदेशीर आहे कारण लोक शोषक वर्ग समजून घेतात आणि लाच देण्यास प्रतिबंध
करतात ज्यामुळे शेवटी भ्रष्टाचार कमी होतो.
 सामाजिक सक्षमीकरण हा गरिबी कमी करण्याचा एक मार्ग आहे . जेव्हा लोक सशक्त होतात तेव्हा ते ज्ञानाचा योग्य दिशेने वापर
करतात आणि त्यांची गरिबी कमी करतात जे राष्ट्रीय विकासासाठी देखील खूप महत्वाचे आहे.
 सशक्तीकरणाचा मुख्य फायदा म्हणजे त्यांचा समाजाचा सर्वांगीण आणि सर्वसमावेशक विकास होईल . लोक कमावणारे पैसे के वळ त्यांना
किं वा त्यांच्या कु टुंबालाच मदत करत नाहीत तर समाजाच्या विकासातही मदत करतात .

3. Specific sections for whom social empowerment is the life blood:

विशिष्ट विभाग ज्यांच्या साठी सामाजिक सक्षमीकरण हे महत्वाचे आहे:
 अनुसूचित जमाती
 महिला
 अनुसूचित जाती
 अल्पसंख्याक
 ग्रामीण लोकसंख्या
 ज्येष्ठ नागरिक
 अपंग व्यक्ती
अनुसूचित जमाती
 अनुसूचित जमाती 30 राज्ये/कें द्रशासित प्रदेशांमध्ये अधिसूचित आहेत आणि अनुसूचित जमाती म्हणून अधिसूचित वैयक्तिक वांशिक
गटांची संख्या सुमारे 705 आहे .
 2011 च्या जनगणनेनुसार देशातील आदिवासी लोकसंख्या एकू ण लोकसंख्येच्या 8.6% ( 43 कोटी ) आहे. तथापि, त्यापैकी
89.97% ग्रामीण भागात आणि 10.03% शहरी भागात राहतात . यापैकी 1.57 टक्के (सुमारे 1.32 दशलक्ष) आदिम
आदिवासी गटातील (PTGs) आहेत .
  अनुसूचित जमाती (ST) लोकसंख्या ही भारतातील विविध प्रदेशात विखुरलेल्या विषम गटाचे प्रतिनिधित्व करते. भाषा, सांस्कृ तिक
पद्धती, सामाजिक-आर्थिक स्थिती आणि उपजीविके च्या पद्धतीमध्ये फरक लक्षात येतो.
 एसटी लोकसंख्येच्या दोन तृतीयांशपेक्षा जास्त लोकसंख्या फक्त देशातील सात राज्यांमध्ये कें द्रित आहे , उदा. मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र,
ओरिसा, गुजरात, राजस्थान, झारखंड आणि छत्तीसगड. 3 राज्ये (दिल्ली NCR, पंजाब आणि हरियाणा) आणि 2 कें द्रशासित
प्रदेश (पुदुचेरी आणि चंदीगड) मध्ये ST लोकसंख्या नाही , कारण कोणतीही अनुसूचित जमाती अधिसूचित नाही.
 मूलभूत सुविधांचा अभाव- 2011 च्या जनगणनेच्या आकडेवारीवरून असे दिसून आले आहे की आदिवासी लोकसंख्येमध्ये नळाचे
पाणी, स्वच्छता सुविधा, ड्रेनेज सुविधा आणि स्वच्छ स्वयंपाक इंधनाची उपलब्धता खूपच कमी आहे.

आदिवासी समाजाची आवश्यक वैशिष्ट्ये अशी आहेत:

 आदिम वैशिष्ट्ये
 भौगोलिक अलगाव
 वेगळी संस्कृ ती
 सामाजिक-आर्थिकदृष्ट्या मागासलेले
 मोठ्या प्रमाणावर समुदायाशी संपर्क साधण्यास लाजाळू

आदिवासींना भेडसावणारी समस्या

 जंगलाशी संबंधित समस्या – आदिवासी समाजाची उपजीविका जंगलावर आधारित आहे. शिकार करणे, गोळा करणे, शेती स्थलांतरित
करणे हे त्यांचे पारंपारिक हक्क त्यांनी उपभोगले , परंतु आधुनिक सरकारच्या आगमनाने, वन संरक्षणाच्या नावाखाली एसटीची हालचाल
थांबली ज्यामुळे अस्तित्वाचा प्रश्न निर्माण झाला. शिवाय, त्यांच्या जमिनी विविध सरकारी संस्था आणि खाजगी क्षेत्राकडू न कमी मोबदला
म्हणून घेतल्या जातात.
 दारिद्र्य आणि शोषण - आदिवासी लोकसंख्येचे त्यांच्या निष्पापतेमुळे शोषण के ले जाते आणि त्यांना गरिबीच्या शिखरावर ढकलले
जाते . ते अनादी काळापासून जंगलात राहत आहेत, पण सरकारच्या निर्बंधानंतर अनेकजण बंधू मजूर बनले आणि त्यांचे शोषण
झाले. भारतात, 52 टक्के ST दारिद्र्यरेषेखालील (BPL) श्रेणीतील आहेत आणि त्यापैकी 54 टक्के लोकांकडे दळणवळण आणि
वाहतूक यासारख्या आर्थिक मालमत्तेमध्ये प्रवेश नाही (जागतिक बँक, 2011).
 साक्षरता दर – ईशान्येकडील आणि बेट प्रदेशातील जमातींमध्ये साक्षरता तुलनेने जास्त आहे परंतु ते उच्च गळती दर असूनही
आणि बालमृत्यू दर देखील उत्तर-पूर्व प्रदेशात एक समस्या आहे.
 आरोग्य समस्या - PVTGs अनेक आरोग्य समस्यांनी ग्रस्त आहेत जसे की अॅनिमिया, मलेरिया; गॅस्ट्रो-आतड्यांसंबंधी
विकार; गरिबी, पिण्याच्या पाण्याचा अभाव, खराब स्वच्छता, आरोग्य सेवेचा अभाव, अंधश्रद्धा आणि जंगलतोड यामुळे सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची
कमतरता आणि त्वचा रोग.
 शेती - शेतीवरील अवलंबित्व, नैसर्गिक आपत्ती, पीक अपयश, जमिनीवरील कमी प्रवेश आणि रोजगाराचा अभाव इत्यादी घटक घटक
मध्य प्रदेश आणि छत्तीसगड सारख्या राज्यांमध्ये गरिबीचे कारण आहेत.
 बेरोजगारी - बेट प्रदेशातील आदिवासींमध्ये बेरोजगारीचे प्रमाण जास्त आहे . ST ला सक्तीचे स्थलांतर , शोषण , औद्योगिकीकरणामुळे
होणारे विस्थापन यासारख्या समस्यांना सामोरे जावे लागत आहे , ज्यामुळे नैसर्गिक संसाधनांवरचा ताबा गमावला जातो आणि कामाच्या
नवीन पद्धती आणि जीवन जगण्यासाठीच्या संसाधनांचा सामना करण्यास ते असमर्थ असतात.
 बेसलाइन सर्वेक्षणांचा अभाव -भारतीय मानवशास्त्रीय सर्वेक्षणाने 75 PVTG चे निरीक्षण के ले आहे, PVTG म्हणून घोषित
के ल्यानंतरही सुमारे 40 गटांसाठी बेसलाइन सर्वेक्षण अस्तित्वात आहेत. आधारभूत सर्वेक्षणांच्या अभावामुळे कल्याणकारी योजनांच्या
प्रभावी अंमलबजावणीमध्ये अडथळा निर्माण होतो.
 कालबाह्य यादी -भारतीय मानवशास्त्रीय सर्वेक्षणाचे निरीक्षण आहे की PVTG ची यादी आच्छादित आणि पुनरावृत्ती होत
आहे. उदाहरणार्थ, सूचीमध्ये एकाच गटाचे समानार्थी शब्द आहेत जसे की ओडिशातील मँकिडिया आणि बिरहोर, जे दोन्ही एकाच गटाचा
संदर्भ देतात.
 MFP वर अधिक अवलंबित्व - लघु वन उत्पादन (MFP) हे वनक्षेत्रात राहणाऱ्या आदिवासींसाठी उपजीविके चे प्रमुख साधन
आहे. MFP शी संबंधित बहुतेक व्यापार हे असंघटित स्वरूपाचे राहिले , ज्यामुळे संकलित करणार्‍यांना कमी परतावा आणि मर्यादित
मूल्यवर्धनामुळे जास्त अपव्यय झाला .
 तंत्रज्ञानाची निम्न पातळी - जमातींकडे तंत्रज्ञानाची पातळी कमी आहे जी आधुनिक काळासाठी योग्य नाही. उदाहरणार्थ, ते अजूनही
स्थलांतरित लागवडीचा सराव करत आहेत जे पर्यावरणासाठी समस्याप्रधान आहे.
  त्यांची ओळख हरवून बसणे – आजकाल, जमाती त्यांच्या आदिवासी पट्ट्यातून बाहेर पडत आहेत आणि वाढत्या प्रमाणात बिगर
आदिवासी लोकसंख्येमध्ये सामील होत आहेत ज्यामुळे ते त्यांची आदिवासी संस्कृ ती, सामाजिक संस्था, भाषा इत्यादी गमावत आहेत.
महिला
 महिला सबलीकरण हा गेल्या काही दशकांमध्ये जगभरातील विषय बनला आहे. युनायटेड नेशन्ससह अनेक आंतरराष्ट्रीय संस्था आणि
एजन्सींनी लैंगिक समानतेवर महत्त्वाचा मुद्दा म्हणून भर दिला.
 असे मानले जाते की स्त्रिया सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय क्षेत्रात समानतेचा दावा करण्यासाठी आणखी प्रतीक्षा करू शकत
नाहीत . समानतेच्या साराचे खूप विस्तृत फायदे आहेत ज्याचा संपूर्ण राष्ट्राला आनंद घेता येईल.
 असे म्हटले जाते की "महिलांचे सक्षमीकरण हे एकट्या नैतिकदृष्ट्या आवश्यक नाही तर देशासाठी आर्थिकदृष्ट्या देखील महत्त्वाचे आहे .
"
 भारतातील एकू ण लोकसंख्येपैकी महिलांचे योगदान ४८.३७% आहे (२०११ च्या जनगणनेनुसार).

महिलांना भेडसावणारी समस्या

 कौटुंबिक हिंसाचार आणि हुंडाबळी मृत्यू - हुंड्यामुळे होणारे मृत्यू हे विवाहित महिलांचे मृत्यू आहेत ज्यांची हुंड्याबाबतच्या वादातून पती
आणि सासरच्या मंडळींकडू न सतत छळ आणि छळ करून हत्या के ली जाते किं वा आत्महत्या करण्यास प्रवृत्त के ले जाते , ज्यामुळे
महिलांचे घर त्यांच्यासाठी सर्वात धोकादायक ठिकाण बनते. असणे महिलांना त्यांच्या कु टुंबाकडू न सर्वाधिक जोखमीचा सामना
करावा लागतो . महिलांवरील गंभीर गुन्ह्यांच्या सर्व नोंदवलेल्या के सेसपैकी सर्वात जास्त 36% प्रकरणे "पती आणि नातेवाईकांकडू न
क्रू रता" अंतर्गत होती.
 नोकऱ्यांचे गुलाबी रंगीकरण – महिलांना बहुतेक फक्त "पिंक कॉलर जॉब्स" साठी योग्य मानले जाते, जसे की शिक्षक, परिचारिका,
रिसेप्शनिस्ट, बेबीसिटर, लेक्चरर इ. यामुळे त्यांना इतर क्षेत्रातील संधी नाकारल्या जातात.
 लवकर विवाह – विशेषत: मुलींचे, त्यांच्या संधी कमी करतात, त्यांना सक्षम बनवण्याची संधी नाकारते.
 मुलींनी पोषण आणि आरोग्य सेवेमध्ये, विशेषतः ग्रामीण भागात वेळेवर हस्तक्षेप करण्यास नकार दिला. त्यामुळे भारतीय
मुलींमध्ये कु पोषण आणि अशक्तपणाचे प्रमाण जगात सर्वाधिक आहे.
 शिक्षण - ते नाकारले जाते, आणि काही प्रकरणांमध्ये परवानगी दिली असली तरी, घरातील कामामुळे मुलीला वेळेच्या कमतरतेमुळे वर्गांना
उपस्थित राहता आले नाही.
 काचेची छत - भारतातील महिलांना स्टिरियोटाइप, मीडिया-संबंधित समस्या, अनौपचारिक सीमा यासारख्या कृ त्रिम अडथळ्यांचा सामना
करावा लागतो, ज्यामुळे त्यांना त्यांच्या संस्थेमध्ये व्यवस्थापन-स्तरीय पदांवर जाण्यापासून रोखले जाते.
 महिलांच्या राजकीय सहभागाचा अभाव - भारतीय संसदेत सध्या 11.8% महिला प्रतिनिधित्व आहे आणि राज्यांच्या विधानसभांमध्ये
फक्त 9% आहे. 73 व्या घटनादुरुस्ती कायद्यानुसार पंचायतीच्या 33% जागा महिलांसाठी राखीव ठेवणे बंधनकारक असले तरी
. "सरपंच पाटी" चा प्रसार .
 पितृसत्ताक समाज आणि लिंगभेद à पितृसत्ताक समाज म्हणजे पुरुषप्रधान समाज आणि लिंगभेद म्हणजे जेव्हा एका लिंगाला इतरांपेक्षा
प्राधान्य दिले जाते . शिक्षणातही भेदभाव दिसून येतो कारण पुरुष मुलांना चांगली शाळा मिळते, तर मुलींना समान विशेषाधिकार मिळत
नाहीत.
 बेरोजगारी - स्त्रियांना असमान वागणूक हे तिच्या संपूर्ण अस्तित्वात बेरोजगारीच्या तरतूदीचे वैशिष्ट्य आहे. जरी महिलांना साधारणपणे
कमी मोबदला मिळत असला तरी अनेक उद्योगांमध्ये त्यांना प्राधान्य दिले जात नाही.
 डिजिटल साक्षरतेतील अंतर – भारतातील डिजिटल लिंग अंतर खूप मोठे आहे, कारण भारतातील एकू ण आवडीच्या वापरकर्त्यांपैकी एक
तृतीयांशपेक्षा कमी म्हणजे 29% महिला आहेत.
 जागतिक स्तरावर विकसनशील देशांमध्ये, इंटरनेट वापरणाऱ्या महिलांची संख्या पुरुषांपेक्षा १२% कमी आहे .

अनुसूचित जाती
  अनुसूचित जाती या देशातील अशा जाती/वंश आहेत ज्यांना अस्पृश्यतेच्या जुन्या प्रथेमुळे उद्भवलेल्या अत्यंत सामाजिक, शैक्षणिक आणि
आर्थिक मागासलेपणाचा त्रास होतो आणि पायाभूत सुविधांच्या अभावामुळे आणि भौगोलिक अलिप्ततेमुळे काही इतर , आणि ज्यांचा विशेष
विचार करणे आवश्यक आहे. त्यांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी आणि त्यांच्या वेगवान सामाजिक-आर्थिक विकासासाठी.
 घटनेच्या कलम 341 च्या कलम 1 मध्ये समाविष्ट असलेल्या तरतुदींनुसार या समुदायांना अनुसूचित जाती म्हणून अधिसूचित करण्यात
आले . कलम 341(1) – भारताचे राष्ट्रपती , राज्यपालांशी सल्लामसलत के ल्यानंतर , "जाती, वंश, जमाती किं वा जाती किं वा
वंशांमधील गटांचे भाग, ज्यांना अनुसूचित जाती मानल्या जातील" निर्दिष्ट करू शकतात.

अनुसूचित जातीची समस्या

 अनुसूचित जातींना पिण्याचे पाणी, मंदिरात प्रवेश, सार्वजनिक वाहतूक, स्मशानभूमी इत्यादी अनेक मूलभूत सुविधांपासून वंचित ठेवण्यात
आले होते . अनेक बदल करण्यात आले आहेत, परंतु सामाजिक अपंगत्व अजूनही कायम आहे हे एक कठोर वास्तव आहे.
 बहुसंख्य आणि समाजातील इतर घटकांकडू न अनुसूचित जातीच्या मानवी हक्कांचे उल्लंघन होत आहे . त्यांना हाताने सफाई
करणे , बंधपत्रित मजूर म्हणून काम करणे इत्यादी गोष्टी करण्यास भाग पाडले गेले , ज्यामुळे त्यांच्या मूलभूत मानवी हक्कांचे उल्लंघन झाले.
 परंपरेने, हिंदू अनुसूचित जातीसाठी शिक्षण नाकारतात जे अजूनही कायम आहे. त्यांना शैक्षणिक संस्थेत भेदभावाची वागणूक दिली जात
आहे
 बर्‍याच वेळा, अनुसूचित जातींना मंदिरात प्रवेश नाकारला जातो कारण त्यांना अजूनही अस्पृश्य मानले जाते (गांधीजींनी त्यांना "हरिजन"
म्हणून संबोधले) . या अपंगत्व सामान्यतः ग्रामीण भागात दिसतात आणि बहुतेक शहरी भागात दिसत नाहीत.

अल्पसंख्याक
 "अल्पसंख्याक" या शब्दाची भारतीय राज्यघटनेत कु ठेही योग्य व्याख्या के लेली नाही . परंतु अनेक गटांना अल्पसंख्याक दर्जा बहाल
करण्यात आला आहे.

भारतातील अल्पसंख्याकांना भेडसावणाऱ्या समस्या

 जातीय तणाव आणि दंगलीची समस्या :
o जेव्हा जेव्हा जातीय दंगल आणि तणाव निर्माण होतो तेव्हा अल्पसंख्याकांचे हित धोक्यात येते. 1960 नंतर सामाजिक अशांततेची
संख्याही वाढू लागली.
o त्यामुळे, जातीय दंगलींची तीव्रता आणि वारंवारतेसह, अल्पसंख्याकांचा व्यवस्थेवरील विश्वास उडत चालला आहे आणि सरकारला
त्यांच्यावरील विश्वास पुनर्संचयित करणे खूप कठीण आहे.
 ओळखीची समस्या :
o सामाजिक-सांस्कृ तिक पद्धती, इतिहास आणि पार्श्वभूमीतील फरकांमुळे , अल्पसंख्याकांना अस्मितेच्या मुद्द्याशी झगडावे लागते.
o त्यामुळे बहुसंख्य समाजाशी समायोजनाचा प्रश्न निर्माण होतो .
 सुरक्षेची समस्या :
o समाजाच्या इतर भागांच्या तुलनेत भिन्न ओळखी आणि त्यांची लहान संख्या त्यांच्या जीवनाबद्दल, मालमत्तेबद्दल आणि कल्याणाविषयी
असुरक्षिततेची भावना विकसित करतात.
o समाजातील बहुसंख्य आणि अल्पसंख्याक समुदायांमधील संबंध ताणले जातात किं वा फारसे सौहार्दपूर्ण नसतात तेव्हा असुरक्षिततेची ही
भावना तीव्र होऊ शकते.
 नागरी सेवा आणि राजकारणात प्रतिनिधित्व नसल्याची समस्या :
o धार्मिक अल्पसंख्याकांसह सर्व नागरिकांना समानता आणि समान संधी भारतीय राज्यघटनेत दिल्या आहेत, सर्वात मोठा अल्पसंख्याक
समुदाय, म्हणजेच मुस्लिम, मूलभूत मानवी कारणाच्या या सुविधांचा लाभ घेत नाही. त्यांच्याकडे दुर्लक्ष झाल्याची भावना त्यांच्यामध्ये
आहे.
 अलिप्ततावादाची समस्या:
o काही भागातील काही धार्मिक समुदायांनी मांडलेल्या काही मागण्या इतरांना मान्य नाहीत. यामुळे त्यांच्यात आणि इतरांमधील दरी वाढली
आहे (उदा., काश्मीरमधील काही मुस्लिम अतिरेक्यांमध्ये असलेली फु टीरतावादी प्रवृत्ती आणि त्यांची स्वतंत्र काश्मीर स्थापन करण्याची
मागणी इतरांना मान्य नाही)
 भारतातील मुस्लिमांमध्ये शिक्षण आणि रोजगार :
 o शिक्षण क्षेत्रात मुस्लिमांचा सहभाग तुलनेने कमी आहे परंतु अलिकडच्या वर्षांत त्यात सुधारणा झाली आहे.
o मुस्लिमांचा उच्च शिक्षणातील सहभाग हा विशेषतः गरीब कु टुंबातील देणग्या आणि शिक्षणातील मुस्लिमांचा सहभाग निश्चित करण्यात
महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
o मुस्लिम प्रामुख्याने स्वयंरोजगारात गुंतलेले आहेत आणि नियमित कामगार म्हणून त्यांचा सहभाग विशेषत: शहरी भागातील तृतीयक क्षेत्रात
इतर सामाजिक-धार्मिक समुदायांच्या तुलनेत कमी आहे.

ग्रामीण लोकसंख्या
 भारतातील बहुसंख्य लोकसंख्या अजूनही ग्रामीण भागात राहते आणि गांधीजींच्या "भारत एका खेड्यात राहतो" या ओळीचे हे उत्तम
उदाहरण आहे.
 स्थलांतराला बरीच वर्षे झाली असली तरी अजूनही जवळपास ६५% लोकसंख्या गावात राहते . ताज्या जनगणनेनुसार, देशाच्या
लोकसंख्येपैकी जवळपास 70% लोक ग्रामीण भागात राहतात, जिथे स्वातंत्र्यानंतर प्रथमच, लोकसंख्येच्या एकू ण वाढीच्या दरात
झपाट्याने घट झाली आहे

ग्रामीण लोकसंख्येला भेडसावणारी समस्या

आर्थिक घटक सामाजिक घटक आरोग्य घटक

● उच्च निरक्षरता दर
● नैसर्गिक आपत्ती जसे की दुष्काळ,
पूर इ. कीटकांचे आक्रमण. ● अपुऱ्या पायाभूत सुविधा

● मातीचा ऱ्हास 9 लहान आणि ● अकु शल मजूर ● कु पोषण उच्च MMR आणि IMR
खंडित जमीन-धारणा
● लिंग अंतर ● खराब आरोग्य जागरूकता खराब
● यांत्रिकीकरणाचा अभाव स्वच्छता
● स्त्री शिक्षणावर निषिद्ध
● मान्सून अपयशी खतांचा ● आरोग्य सुविधांमध्ये नगण्य गुंतवणूक
अवैज्ञानिक वापर ज्यामुळे माती ● बालविवाहाचे प्रमाण
नापीक होते
● स्त्री भ्रूणहत्या
● अपुऱ्या स्टोरेज सुविधा
● उच्च बेरोजगारी


ज्येष्ठ नागरिक:
 2011 च्या जनगणनेनुसार , भारतात 8 दशलक्ष ज्येष्ठ नागरिक (वय 60 वर्षांपेक्षा जास्त) आहेत. 1960 च्या 42 वर्षांच्या
आयुर्मानात 65 वर्षे वाढ होऊन ही संख्या आगामी काळात लक्षणीयरीत्या वाढण्याची अपेक्षा आहे .
 2000 ते 2050 या काळात भारताची लोकसंख्या 55% वाढेल असा अंदाज आहे.
 तथापि, 60 वर्षे आणि 80 वर्षांवरील लोकसंख्या अनुक्रमे 326% आणि 700% ने वाढेल. ६० वर्षांपेक्षा जास्त वय असलेल्या
ज्येष्ठ नागरिकांची टक्के वारी भारतात २०१५ मध्ये ८% वरून २०५० मध्ये १९% पर्यंत वाढण्याची अपेक्षा आहे.
 लोकसंख्येमध्ये झपाट्याने वाढ होत असल्याने, सरकार अनेकदा परिणाम कमी करण्यासाठी तयार नसतात, याचा परिणाम ज्येष्ठ
नागरिकांच्या सामाजिक-आर्थिक आणि आरोग्य स्थितीवर होतो.

भारतातील ज्येष्ठ नागरिकांसमोरील आव्हाने:

 डिजिटल निरक्षरता: कु टुंबातील वृद्ध सदस्यांना संवादाची आधुनिक डिजिटल भाषा समजण्यास असमर्थता, वृद्ध आणि तरुण सदस्यांमध्ये
संवादाचा अभाव आहे. त्यांना डिजिटल योजनांचा लाभ मिळण्यातही अडचण येत आहे.
  वृद्धांचे ग्रामीणीकरण: 2011 च्या जनगणनेनुसार , 71 टक्के वृद्ध ग्रामीण भारतात राहतात. शहरी वृद्धांपेक्षा ग्रामीण वृद्धांमध्ये उत्पन्नाची
असुरक्षितता, दर्जेदार आरोग्य सेवेचा पुरेसा प्रवेश नसणे आणि अलगाव यासारख्या समस्या अधिक आहेत .
 स्थलांतर आणि त्याचे परिणाम: तरुण लोकांच्या स्थलांतरामुळे, वृद्ध लोक एकटे किं वा फक्त त्यांच्या जोडीदारासह राहतात आणि त्यांना
सामाजिक अलगाव, दारिद्र्य आणि संकटाचा सामना करावा लागतो.

अपंग व्यक्ती:
 अपंग व्यक्ती (PwDs) त्यांच्या दैनंदिन जीवनात कलंक आणि तडजोड के लेल्या प्रतिष्ठेचा अनुभव घेतात. 2011 च्या जनगणनेनुसार,
68 कोटी अपंग व्यक्ती आहेत आणि ते देशाच्या एकू ण लोकसंख्येच्या 2.21 टक्के आहेत, परंतु जागतिक आरोग्य
संघटनेनुसार , जगातील 15% लोकसंख्येला कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपाच्या अपंगत्वाचा सामना करावा लागतो.
 अपंग पुरुषांचे प्रमाण 56% आहे, आणि अपंग स्त्रिया उर्वरित 44% आहेत. यामध्ये व्हिज्युअल, श्रवण, भाषण, लोकोमोटर आणि
मानसिक अपंग व्यक्तींचा समावेश आहे.
 भारतीय राज्यघटना सर्व व्यक्तींची समानता, स्वातंत्र्य, न्याय आणि प्रतिष्ठेची हमी देते आणि अपंग व्यक्तींसह सर्वांसाठी सर्वसमावेशक
समाज अनिवार्यपणे अनिवार्य करते. त्यामुळे, दिव्यांग व्यक्तींना सक्षम बनवण्याची प्राथमिक जबाबदारी राज्य सरकारांवरही आहे.
 भारत आशिया पॅसिफिकमधील अपंग लोकांचा पूर्ण सहभाग आणि समानता या घोषणेवर स्वाक्षरी करणारा देश आहे.

अपंग विभागाद्वारे समस्या भेडसावत आहे

 अलगीकरण:
o अपंग व्यक्तींना सामोरे जावे लागलेले सर्वात मोठे आव्हान म्हणजे ते सामान्य नसतात असा समाजाचा गैरसमज आहे. ऐतिहासिकदृष्ट्या
त्यांची दया आली आहे, दुर्लक्ष के ले गेले आहे, त्यांची बदनामी के ली गेली आहे, अगदी संस्थांमध्येही लपवून ठेवले आहे.
 भेदभाव:
o अपंग लोकांमध्ये इतर लोकसंख्येप्रमाणे काही क्षमता, गरजा आणि स्वारस्ये असतात. तरीही, काही महत्त्वाच्या क्षेत्रात भेदभाव कायम
राहिला. काही नियोक्ते अपंग लोकांना घेण्यास किं वा प्रोत्साहन देण्यास नाखूष होते; काही जमीनदारांनी त्यांना जमीन भाड्याने देण्यास
नकार दिला; आणि न्यायालये कधीकधी त्यांना त्यांच्या मुलांच्या ताब्यासह मूलभूत अधिकारांपासून वंचित ठेवतात. अलिकडच्या
दशकात, या परिस्थितीत कायदे आणि सार्वजनिक वृत्तींमध्ये बदल करून काही सकारात्मक बदल झाले आहेत.
 पायाभूत सुविधा:
o वाहनांच्या डिझाइनशी संबंधित समस्या (प्लॅटफॉर्म स्तरावरून वाहनांच्या उच्च आणि विसंगत पायऱ्या, विशेषतः सार्वजनिक वाहतुकीमध्ये),
सार्वजनिक आणि खाजगी इमारती अपंग-अनुकू ल असल्याच्या योग्य तरतुदींशिवाय बांधल्या जात आहेत. सार्वजनिक इमारतींमध्ये
अपंगांसाठी अनुकू ल शौचालये, पायऱ्या आणि इतर मूलभूत पायाभूत सुविधांचा अभाव ही अजूनही भारतातील एक मोठी समस्या आहे.
 मर्यादित देखरेख क्षमता:
o अपंग व्यक्तींचे सक्षमीकरण विभाग (DEPwD) हा राष्ट्रीय स्तरावर PwD च्या समस्यांसाठी नोडल विभाग आहे ज्याच्या अनेक
योजना आहेत. तथापि, यापैकी बर्‍याच योजनांमध्ये फारच कमी वाटप आहे आणि वाटप के लेली संसाधने पूर्णपणे वापरली जात
नाहीत. विभागातील देखरेख क्षमता देखील मर्यादित आहे जे एक मोठे आव्हान आहे कारण अनेक योजना स्वयंसेवी संस्थांच्या माध्यमातून
राबविण्यात येतात.

4.Social Empowerment through five year plan:

पंचवार्षिक योजना (FYPs) हा देश स्वातंत्र्यानंतर असंख्य समस्यांनी ग्रासलेला असताना विशेषत: उपेक्षित वर्गांना वर आणण्याचा एक उत्तम मार्ग
आहे.
-- कृ षी आणि उद्योगावर लक्ष कें द्रित के लेली पहिली आणि दुसरी योजना अनुसूचित जाती आणि जमातींना प्रोत्साहन देणारी होती जिथे त्यांना
रोजगार आणि अन्न सुरक्षा मिळू शकते.
--5 वी योजना - 20 कलमी कार्यक्रमाच्या दारिद्र्य निर्मूलन कार्यक्रमांनी व्यापक स्वरूपात समावेशाचा पैलू प्रदान के ला आहे.
--8 वी योजना 73 व्या आणि 74 व्या दुरुस्तीचा वापर करून ग्रामीण आणि शहरी स्थानिक विकासामध्ये SC ST च्या समावेशासाठी उत्प्रेरक
ठरली. विभागांच्या उत्थानासाठी हे खूप मोठे योगदान आहे कारण यामुळे महिलांचा समावेश झाला आणि त्यांना निर्णय घेण्याच्या क्षमतेसह सक्षम
के ले गेले.
--दहाव्या पंचवार्षिक योजनेत (2002-07) अनुसूचित जातींच्या सामाजिक-आर्थिक विकासासाठी बहुआयामी दृष्टीकोन स्वीकारला आहे, ज्यामध्ये
हे समाविष्ट आहे:
1. शैक्षणिक विकासाद्वारे सामाजिक सक्षमीकरण;
2. उत्पन्न आणि रोजगार वाढवण्याच्या मार्गांद्वारे आर्थिक सक्षमीकरण;
3. संरक्षणात्मक कायद्यांच्या प्रभावी अंमलबजावणीद्वारे संरक्षण आणि हाताने सफाई इत्यादीसारख्या व्यवसायांचे निर्मूलन.
--11 वी योजना - "समावेशक वाढ" ही संकल्पना औपचारिकपणे सुरू करण्यात आली आणि आर्थिक सुधारणांच्या फायद्यांसह अनुसूचित जाती
आणि जमातींना शिक्षण, राहणीमान, आरोग्य आणि पोषण या बाबतीत खूप फायदा झाला आहे.
--12 वी योजना - सीमांत समाजांची असुरक्षितता कमी करण्याचे उद्दिष्ट आहे.
1989 मध्ये स्थापन करण्यात आलेले राष्ट्रीय अनुसूचित जाती वित्त आणि विकास महामंडळ (NSFDC) विविध उत्पन्न देणारे उपक्रम
राबवण्यासाठी लाभार्थ्यांना आर्थिक आणि इतर सहाय्य पुरवते.
मुख्य प्रवाहात विकासात सहभागी होण्यासाठी एसटींना मदत करण्यासाठी, सरकारने 1976 मध्ये अनुसूचित जातींसाठी आदिवासी उपयोजना
नावाची स्वतंत्र विकास योजना तयार के ली. त्यानंतर 1978 मध्ये अनुसूचित जातींसाठी विशेष घटक योजना तयार करण्यात आली.
सर्व योजनांमध्ये त्यांच्या तरतुदींमध्ये अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींचे कल्याण समाविष्ट के ले आहे, जसे की स्किल इंडिया,
शहरी सुविधा ग्रामीण भारतापर्यंत नेणे इ.
मूल्यमापन:-
1) अनुसूचित जातींचा दशकीय साक्षरता दर 1961 मधील 10.3% वरून 2011 मध्ये 66% झाला आहे. तर अनुसूचित जातींचा साक्षरता दर
1961 मध्ये 8.53% वरून 2011 मध्ये 59% झाला आहे. परंतु तरीही अनुसूचित जातींच्या साक्षरता दरातील अंतर आणि एसटी आणि
सर्वसामान्य लोक अजूनही कायम आहेत
2)आरोग्य आणि पोषण स्थिती ही अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती सरकारच्या प्रमुख चिंतेपैकी एक राहिल्यास. बालमृत्यू दर (IMR),
बालमृत्यू दर आणि माता मृत्यू दर सामान्य लोकसंख्येपेक्षा तुलनेने जास्त आहेत.
३) दारिद्र्यरेषेखालील लोकसंख्येच्या टक्के वारीत घट होऊनही, अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींमधील दारिद्र्य खूप जास्त आहे. अखिल
भारतीय आधारावर अनुसूचित जातींमधील ग्रामीण गरिबीची पातळी ४७.४% आहे जी सरासरी लोकसंख्येपेक्षा लक्षणीयरीत्या जास्त आहे.
विविध योजना, धोरणे आणि कार्यक्रमांमुळे सामाजिक-आर्थिक निर्देशकांमध्ये लक्षणीय सुधारणा झाली आहे, यात शंका नाही, परंतु तरीही
मागासलेल्या समुदायांना मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी आपल्याला आणखी पुढे जावे लागेल.

5.Government’s initiatives for empowerment:

भारतातील सामाजिक सक्षमीकरण उपक्रम

आपल्या समाजातील विविध गटांना प्रयत्‍न आणि सशक्त करण्यासाठी प्रशासन बहुआयामी दृष्टिकोन वापरत आहे. भारतातील प्रमुख सामाजिक
सक्षमीकरण उपक्रम खालील गोष्टींशी संबंधित आहेत:

 महिला सक्षमीकरण
 गरीब आणि उपेक्षित वर्ग
 ज्येष्ठ नागरिकांचे सामाजिक सक्षमीकरण
 वेगळ्या दिव्यांगांसाठी
 अनुसूचित जमातींचे सामाजिक सक्षमीकरण

1. सामाजिक सक्षमीकरण उपक्रम – महिला सक्षमीकरण

महिला सक्षमीकरण ही महिलांना त्यांचे अधिकार वापरण्यास आणि पुरुषांच्या बरोबरीने समानता प्राप्त करण्यास सक्षम करण्याची प्रक्रिया
आहे. थोडक्यात, हे स्त्रियांना पुरुषांपेक्षा चांगले जीवन जगण्याची परवानगी देणारी संधी देण्याबद्दल आहे.
  बेटी बचाओ, बेटी पढाओ (BBBP): BBBP ही भारत सरकारची एक मोहीम आहे ज्याचे उद्दिष्ट जागरूकता निर्माण करणे आणि
कल्याणकारी सेवांची कार्यक्षमता सुधारणे आहे, विशेषत: मुलींसाठी असलेले शैक्षणिक अधिकार.
 प्रधानमंत्री मातृत्व वंदना योजना (PMMVY): PMMVY हा महिला आणि बाल विकास मंत्रालयाद्वारे चालवला जाणारा एक
मातृत्व लाभ कार्यक्रम आहे, जो रोख प्रोत्साहनाच्या स्वरूपात वेतनाच्या नुकसानीची अंशतः भरपाई प्रदान करतो जेणेकरून स्त्री आधी
आणि नंतर पुरेशी विश्रांती घेऊ शके ल. पहिल्या जिवंत मुलाची डिलिव्हरी.
 वन-स्टॉप सेंटर योजना: वन-स्टॉप सेंटर (OSC) हा भारत सरकारच्या महिला आणि बाल विकास मंत्रालयाचा एक उपक्रम
आहे. OSC जानेवारी 2014 मध्ये लाँच करण्यात आले. घरगुती हिंसाचार, लैंगिक अत्याचार आणि पाठलाग यांच्‍या बळींना सेवांचे
सर्वसमावेशक पॅके ज प्रदान करण्‍याचा उद्देश आहे.

2. गरीब आणि उपेक्षित घटकांसाठी सामाजिक सक्षमीकरण उपक्रम

समाजातील गरीब आणि उपेक्षित घटकांना भेडसावणाऱ्या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी सामाजिक सक्षमीकरण उपक्रम महत्त्वपूर्ण भूमिका
बजावतात. सामाजिक बहिष्कार, दारिद्र्य आणि बेरोजगारी यांवर मात करण्यासाठी या विभागांना संधी आणि संसाधने प्रदान करून त्यांचे उत्थान
आणि सक्षमीकरण करण्याचा या उपक्रमांचा उद्देश आहे. गरीब आणि उपेक्षित लोकांसाठी येथे काही प्रमुख सामाजिक सक्षमीकरण उपक्रम आहेत:

 प्रधानमंत्री जन धन योजना (PMJDY) : सर्वात गरीब घटकांना बँकिं ग सुविधा देण्यासाठी, औपचारिक वित्तीय सेवांमध्ये प्रवेश
सुनिश्चित करण्यासाठी आणि आर्थिक समावेशनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी सुरू करण्यात आलेली योजना.
 प्रधानमंत्री मुद्रा योजना (PMMY): एक योजना जी व्यक्तींना त्यांचे छोटे व्यवसाय सुरू करण्यासाठी किं वा विस्तारित करण्यासाठी कमी
किमतीचे कर्ज देते, ज्यामुळे उद्योजकता आणि आर्थिक स्वावलंबनाला चालना मिळते. PMMY मध्ये शिशु (रु. 50,000/- पर्यंत),
किशोर (रु. 50,001/- आणि रु. 2 लाख दरम्यान), आणि तरुण (रु. 2 लाख आणि 5 लाखांच्या दरम्यान) अशा तीन श्रेणी
आहेत .
 स्किल इंडिया मिशन: उद्योगाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी आणि रोजगारक्षमता सुधारण्यासाठी विविध कौशल्य विकास कार्यक्रमांद्वारे
युवकांचे कौशल्य वाढवण्याचे उद्दिष्ट असलेले मिशन. आपल्या देशातील तरुणांना विविध उद्योगांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी प्रशिक्षित
करण्यासाठी 2015 मध्ये स्किल इंडिया मिशन सुरू करण्यात आले. प्रधानमंत्री आदर्श ग्राम योजना (PMAGY) ही एक प्रमुख
योजना आहे ज्याचा उद्देश मूलभूत सुविधांसह आदर्श गावांचा विकास करणे आहे.
 प्रधानमंत्री आदर्श ग्राम योजना (PMAGY): मुलभूत सुविधांसह आदर्श गावे विकसित करण्यावर लक्ष कें द्रित करणारी प्रमुख योजना,
सर्वांगीण विकास सुनिश्चित करणे आणि उपेक्षित समुदायांसाठी जीवनमान सुधारणे.
 बेटी बचाओ बेटी पढाओ (BBBP) योजनेंतर्गत शिष्यवृत्ती: शिष्यवृत्ती विशेषतः कमी उत्पन्न असलेल्या कु टुंबातील मुलींच्या शिक्षणाला
चालना देण्यासाठी, त्यांना आर्थिक सहाय्य प्रदान करण्यासाठी आणि त्यांच्या शैक्षणिक व्यवसायांना प्रोत्साहन देण्यासाठी डिझाइन के लेले
आहे.

3. ज्येष्ठ नागरिकांसाठी सामाजिक सक्षमीकरण उपक्रम

ज्येष्ठ नागरिकांचे सामाजिक सक्षमीकरण ही भारतातील प्रमुख समस्या आहे. वृद्ध लोकांच्या वाढत्या संख्येमुळे, ते शक्य तितके त्यांचे स्वातंत्र्य आणि
प्रतिष्ठेचा आनंद घेतील याची खात्री करणे महत्वाचे आहे. सरकारने ज्येष्ठ नागरिकांना आर्थिक सहाय्य देण्यासाठी विविध योजना सुरू के ल्या आहेत,
परंतु त्यांना सन्मानाने जीवन जगण्यासाठी या पुरेशा नाहीत. या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी, आम्ही सामाजिक सशक्तीकरण तुम्हाला कमी
पैशात चांगले जगण्यात कशी मदत करू शकते यावर चर्चा करू:

 अटल पेन्शन योजना: ही योजना खाजगी कं पन्या किं वा विमा कं पन्यांनी ऑफर के लेल्या (६५ वर्षे वयाच्या) पेक्षा कमी वयात सेवानिवृत्तीचे
लाभ प्रदान करते. हे रोजगार मिळवणे आणि निवृत्तीवेतन प्राप्त करणे दरम्यान प्रतीक्षा कालावधीची खात्री देते; EPFO कायदा 2006
(कर्मचारी भविष्य निर्वाह निधी संघटना) अंतर्गत नोंदणीकृ त कोणत्याही संस्थेमध्ये 15 वर्षे सेवा पूर्ण के ल्यानंतर तुम्हाला ते लगेच मिळेल.
  राष्ट्रीय वायोश्री योजना: पूर इत्यादीसारख्या आपत्कालीन परिस्थितीत कर्तव्यावर असताना आजारपणात किं वा दुखापतीच्या वेळी
झालेल्या आरोग्यसेवा खर्चासाठी आर्थिक सहाय्य प्रदान करणे हा या कार्यक्रमाचा उद्देश आहे , जर ते सदस्य म्हणून 1 मार्च 2017
पासून ते 31 डिसेंबर 2020 पर्यंत सतत काम करत असतील. .
 प्रधानमंत्री वय वंदना योजना: ही योजना मधुमेह मेल्तिस प्रकार II, दमा, इत्यादी सारख्या जुनाट आजारांमुळे होणाऱ्या वैद्यकीय
खर्चासाठी आर्थिक सहाय्य प्रदान करते. आजारपणामुळे तुम्ही काम करू शकत नसल्यास रोख पेमेंट सारखे प्रोत्साहन देखील प्रदान
करते.

4. सामाजिक सक्षमीकरण उपक्रम – अपंग गट

सामाजिक सक्षमीकरण हा सामाजिक क्षेत्राचा एक प्रमुख घटक आहे, ज्याचा उद्देश अपंग लोकांसाठी संधी वाढवणे आहे. यात विविध प्रकारच्या
क्रियाकलापांचा समावेश आहे आणि 1990 च्या दशकाच्या मध्यापासून ते अनेक देशांमध्ये विकास प्रक्रियेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.

सामाजिक सशक्तीकरण म्हणजे अपंग लोकांना शिक्षण, रोजगार आणि स्वतंत्र जीवन याद्वारे त्यांची पूर्ण क्षमता साध्य करण्यासाठी सक्षम करणे. ही
संकल्पना आरोग्य सेवा, कायदेशीर हक्क (गृहनिर्माण), उद्यान किं वा जलतरण तलाव, वाहतूक सेवा इत्यादींसारख्या विविध क्षेत्रांमध्ये लागू करण्यात
आली आहे.

5. अनुसूचित जमातींसाठी सामाजिक सक्षमीकरण

अनुसूचित जमाती लोकांचा एक विषम समूह आहे. ते स्वतःला भारतातील सर्वात वंचित, असुरक्षित आणि मागास समुदाय म्हणून परिभाषित
करतात. एसटी लोकसंख्येपैकी निम्म्याहून अधिक दलित आहेत. राष्ट्रीय अनुसूचित जाती/जमाती आयोगाच्या चौकशी अहवाल क्रमांक 6-2001
मध्ये अनुसूचित जमाती 9 व्या स्थानावर आहेत, तसेच मागासवर्गीय यादीत 12 व्या स्थानावर आहेत. अनुसूचित जमाती समुदाय प्राचीन
काळापासून जागतिकीकरणामुळे प्रभावित झाले आहेत, त्यांना युद्धामुळे जबरदस्तीने स्थलांतर करण्यासह विविध प्रकारच्या विस्थापनांना सामोरे
जावे लागले आहे.

Communalism:
Meaning and concept of Communalism:
जातीयवाद म्हणजे काय?
धार्मिक बहुलवादातून उदयास आलेली विचारधारा, आणि ती एक सामाजिक धोका मानली जाते. सांप्रदायिकता हे एक साधन म्हणून देखील
परिभाषित के ले जाऊ शकते जे विविध धर्मांच्या उपस्थितीत, एखाद्या राज्यात राजकीय लाभ मिळविण्यासाठी वाढविले जाते.
चर्चेचा मुद्दा म्हणून, जातीयवादाशी संलग्न मुद्दे आहेत:
 हे राष्ट्रीय अखंडतेला धोका आहे
 हे राज्यातील राजकीय आणि सामाजिक तणावाचे उत्प्रेरक आहे
 यामुळे देशातील लोक, समुदायांचे गट किं वा राज्यांचे गट यांच्यात फू ट पडते
 हे एका धर्माच्या, श्रद्धा, मूल्ये इत्यादींच्या प्रतिस्पर्ध्याशी संलग्न आहे.
 सक्रिय शत्रुत्व किं वा इतरांच्या धर्म आणि विश्वासांबद्दल विरोध यामुळे समाजात अनेकदा समस्या निर्माण होतात

सांप्रदायिकतेचे प्रकार -
'जातीयवाद' ही संकल्पना एक विषय असली तरी; कधीकधी ते सोपे करण्यासाठी, ते तीन प्रकारे परिभाषित के ले जाते:

1. राजकीय जातीयवाद
2. सामाजिक जातीयवाद
3. आर्थिक जातीयवाद
या तीन प्रकारच्या सांप्रदायिकतेचे थोडक्यात वर्णन खाली दिले आहे.
 जातीयवादाचा प्रकार जातीयवादाचे वर्णन

राजकीय जातीयवाद राजकारणाच्या क्षेत्रात टिकू न राहण्यासाठी, नेते समाजात फू ट पाडण्याच्या कल्पनेला
अप्रत्यक्षपणे प्रोत्साहन देतात. यामुळे राजकीय सांप्रदायिकतेला जन्म मिळतो जेथे
लोकांचे विविध संच राजकीय ओळी आणि विचारधारांमध्ये विभागले जातात.

सामाजिक जातीयवाद जेव्हा समाजाच्या श्रद्धा त्यांना वेगवेगळ्या गटांमध्ये विभागतात आणि एकमेकांमध्ये
शत्रुत्व निर्माण करतात, तेव्हा ते पुढे सामाजिक सांप्रदायिकतेकडे जाते.

आर्थिक जातीयवाद लोकांच्या किं वा समुदायांच्या गटांच्या आर्थिक हितसंबंधांमधील फरक, ज्यामुळे
समाजात आणखी संघर्ष होतो, याला आर्थिक जातीयवाद असे म्हटले जाऊ शकते.

जातीयवादाचे परिमाण
भारतीय समाजशास्त्रज्ञ, टीके ओमन यांनी सांप्रदायिकतेच्या सहा आयामांचा उल्लेख के ला आहे ज्याची यादी खाली दिली आहे:

1. आत्मसात करणारा
2. कल्याणकारी
3. रिट्रीटिस्ट
4. सूड
5. फु टीरतावादी
6. फु टीरतावादी
या जातीयवादाच्या परिमाणांची वैशिष्ट्ये खालील तक्त्यामध्ये दिली आहेत:
जातीयवादाचे परिमाण जातीयवादाच्या परिमाणांची वैशिष्ट्ये

आत्मसात करणारा TK Ooman याचे एक परिमाण म्हणून वर्णन करतात जेथे एक लहान धार्मिक
गट किं वा गट एका मोठ्या धार्मिक गटात समाकलित किं वा आत्मसात के ले जातात

कल्याणकारी जेव्हा एखादा समुदाय एखाद्या विशिष्ट समुदायाच्या कल्याणासाठी किं वा चांगल्यासाठी
कार्य करतो तेव्हा तो कल्याणवादी जातीयवादाकडे नेतो

रिट्रीटिस्ट जेव्हा एखादा समुदाय आपल्या सदस्यांना राजकारणात भाग घेण्यास किं वा
राजकारणापासून दूर राहण्यास प्रतिबंधित करतो, तेव्हा ते मागे हटणाऱ्या
जातीयवादाला कारणीभूत ठरते.

सूड जेव्हा, शत्रुत्वात, एक समुदाय दुसर्‍या समुदायाच्या लोकांना इजा करतो किं वा इजा
करतो तेव्हा त्याला प्रतिशोधात्मक जातीयवाद म्हणतात.

फु टीरतावादी जेव्हा वेगळ्या ओळखीची मागणी किं वा लोकांचा समूह एखाद्या मोठ्या समूहापासून
वेगळे होण्याची मागणी करतो तेव्हा त्याला अलिप्ततावादी जातीयवाद म्हणतात.

फु टीरतावादी स्वतंत्र राजकीय ओळख असण्यासाठी, लोकांचा समूह एखाद्या राज्य किं वा
राष्ट्रापासून अलिप्तपणाची मागणी करू शकतो, ज्यामुळे अनेकदा अलिप्ततावादी
जातीयवाद होतो.
2.Histrocity of Communalism
भारतातील जातीयवाद
 राजकीय तत्त्वज्ञान म्हणून सांप्रदायिकतेचे मूळ भारताच्या धार्मिक आणि सांस्कृ तिक विविधतेमध्ये आहे.
 धार्मिक आणि जातीय अस्मितेच्या आधारावर समुदायांमध्ये फू ट, मतभेद आणि तणाव निर्माण करण्यासाठी राजकीय प्रचाराचे साधन म्हणून
याचा वापर के ला जातो ज्यामुळे जातीय द्वेष आणि हिंसाचार होतो.
 प्राचीन भारतीय समाजात विविध धर्माचे लोक शांततेने एकत्र राहत होते.
 धर्मनिरपेक्षतेची संकल्पना देणारे बुद्ध हे कदाचित पहिले भारतीय पैगंबर होते.
 दरम्यान, अशोकासारख्या राजांनी शांतता आणि धार्मिक सहिष्णुतेचे धोरण अवलंबले.
 मध्ययुगीन भारताने भारतात इस्लामचे आगमन पाहिले आणि महमूद गझनीने हिंदू मंदिरांचा नाश करणे आणि घोरचा हिंदू, जैन आणि बौद्धांवर
के लेला हल्ला यासारख्या अधूनमधून हिंसाचाराच्या घटना घडल्या.
 धर्म हा लोकांच्या जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग होता, पण त्यात जातीयवादी विचारसरणी किं वा जातीय राजकारण नव्हते.
 अकबर आणि शेरशाह सूरी सारख्या राज्यकर्त्यांनी देशभरात प्रचलित असलेल्या विविध संस्कृ ती आणि परंपरेबद्दल सहिष्णुतेचे धार्मिक धोरण
अवलंबले.
 तथापि, औरंगजेबासारखे काही सांप्रदायिक राज्यकर्ते इतर धार्मिक प्रथांबद्दल सर्वात कमी सहिष्णु होते.
 ब्रिटीश वसाहती प्रभाव आणि भारतीय सामाजिक स्तरांच्या प्रतिसादामुळे ही आधुनिक घटना म्हणून उद्भवली आहे.
जातीयवादामागील कारणे
आधुनिक भारतात सांप्रदायिकतेचा उदय आणि वाढ होण्यास कारणीभूत ठरलेल्या प्रमुख घटकांमध्ये हे समाविष्ट आहे:
 ब्रिटीश साम्राज्यवाद आणि त्यांचे "फाटा आणि राज्य करा"चे धोरण .
 रखडलेली शेती, आधुनिक औद्योगिक विकासाचा अभाव आणि रोजगाराच्या अपुऱ्या संधींमुळे तरुण आणि महत्त्वाकांक्षी मध्यमवर्गीय
तरुणांमध्ये निराशा आणि असंतोष आहे, ज्याचा राजकीय संधिसाधूंनी गैरफायदा घेतला आहे.
 हिंदू आणि मुस्लिम पुनरुत्थानवादी चळवळी
 भारतीय इतिहासाचा सांप्रदायिक आणि विकृ त दृष्टीकोन, शाळा-महाविद्यालयांमध्ये शिकवला जात असल्याने जनतेमध्ये सांप्रदायिक भावना
वाढण्यात आणि वाढण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.
 मुस्लिमांमध्ये अलिप्तता आणि अलगाव.
 जातीयवादी आणि मूलतत्त्ववादी पक्षांचा उदय.
3.Recent Incidents:
सांप्रदायिक हिंसाचाराची अप्रतिम प्रकरणे
कलम ३७० अंक:
ऑगस्ट 2019 मध्ये, भारताच्या कें द्र सरकारने भारतीय राज्यघटनेचे कलम 370 रद्द के ले, जे जम्मू आणि काश्मीर राज्याला स्वतःचा कायदा
करण्यासाठी विशेष दर्जा देते. या व्यवस्थेने राज्य कायदे बनवण्याची सरकारची शक्ती मर्यादित के ली. याव्यतिरिक्त, त्याला स्वतःचे संविधान आणि
स्वतःचा ध्वज ठेवण्याची परवानगी दिली, परंतु राज्याला सुरक्षा आणि परराष्ट्र व्यवहारांचे निर्णय घेण्याची परवानगी दिली नाही.

कें द्र सरकारने राज्यात सैन्य पाठवले आणि राज्यव्यापी लॉकडाऊन लागू के ले. या निर्णयामुळे राज्यभरात व्यापक निषेध आणि हिंसाचार झाला,
परिणामी अनेक मृत्यू झाले.
नागरिकत्व सुधारणा कायदा (CAA) मुद्दा
हा कायदा नुकताच कें द्र सरकारने संमत के ला आहे ज्यामध्ये 31 डिसेंबर 2014 रोजी किं वा त्यापूर्वी कागदपत्राशिवाय (पासपोर्ट आणि
व्हिसा) कोणीही भारतात प्रवेश के ला असेल आणि तो अफगाणिस्तान, पाकिस्तान किं वा हिंदू, शीख, बौद्ध, जैन, ख्रिश्चन किं वा पारशी निर्वासित
असेल. बांगलादेशला स्थलांतरित म्हणून वागवले जाणार नाही.
कायद्याच्या कलम २ नुसार, सतत सहा वर्षांच्या वास्तव्यानंतर, अशा व्यक्तीला नैसर्गिकीकरणाद्वारे भारतीय राष्ट्रीयत्व प्रदान के ले जाईल.
हा कायदा अजूनही वादात आहे कारण तो या राज्यांतील मुस्लिमांना असे अधिकार देत नाही. देशभरात या कायद्याच्या विरोधात धार्मिक निदर्शने
करण्यात आली. नवी दिल्लीला सर्वाधिक फटका बसला असून अनेक लोकांचा मृत्यू झाला आहे.
भारतातील जातीय हिंसाचाराच्या प्रमुख घटना
 सांप्रदायिक हिंसा ही एक अशी घटना आहे जिथे दोन भिन्न धार्मिक समुदायांचे लोक एकत्र येतात आणि द्वेष आणि शत्रुत्वाच्या भावनांनी
एकमेकांवर हल्ला करतात.
 भारताच्या फाळणीत मोठ्या प्रमाणात रक्तपात आणि हिंसाचार झाला जो 1949 पर्यंत चालू राहिला.
 कोणत्याही निवडणूक स्पर्धेपेक्षा हिंदू आणि मुस्लिम विडी उत्पादक यांच्यातील आर्थिक स्पर्धेमुळे जबलपूर दंगलीने देशाला हादरवून सोडले
तेव्हा 1961 पर्यंत कोणताही मोठा सांप्रदायिक त्रास झाला नाही.
 1960 च्या दशकात - विशेषत: भारताच्या पूर्व भागात - राउरके ला, जमशेदपूर आणि रांची - 1964, 1965 आणि 1967 मध्ये,
ज्या ठिकाणी तत्कालीन पूर्व पाकिस्तानमधील हिंदू निर्वासित स्थायिक होत होते तेथे दंगलींची मालिका सुरू झाली.
 सप्टेंबर १९६९ मध्ये अहमदाबादमध्ये झालेल्या दंगलीने देशाची सद्सद्विवेकबुद्धी हादरली. इंदिरा गांधींच्या डाव्या विचारसरणीला प्रखर
विरोध दर्शवण्यासाठी जनसंघाने मुस्लिमांच्या भारतीयीकरणाचा ठराव संमत के ला हे उघड कारण होते.
 एप्रिल 1974 मध्ये, मुंबईच्या वरळी शेजारच्या चाळीत किं वा सदनिके त हिंसाचार झाला, त्यानंतर पोलिसांनी दलित पँथर्सच्या रॅलीला
पांगवण्याचा प्रयत्न के ला, जो शिवसेनेशी संघर्षामुळे हिंसक झाला होता.
 फे ब्रुवारी 1983 मध्ये, बांगलादेशातील 4 दशलक्ष स्थलांतरितांना मतदानाचा अधिकार देण्याच्या इंदिरा गांधींच्या निर्णयानंतर, आसाम
आंदोलनादरम्यान 1983 मध्ये वादग्रस्त राज्य निवडणुका घेण्याच्या निर्णयाचा परिणाम म्हणून नेल्ली येथे हिंसाचार झाला. दुसर्‍या
महायुद्धानंतरचे सर्वात वाईट पोग्रोम म्हणून त्याचे वर्णन के ले गेले आहे.
 ऑक्टोबर 1984 मध्ये इंदिरा गांधींच्या हत्येनंतर शीखविरोधी दंगली उसळल्या ज्यात दिल्ली, उत्तर प्रदेश आणि भारताच्या इतर भागांमध्ये
4000 हून अधिक शीख मारले गेले.
 दरम्यान, मुंबई-भिवंडी दंगल शिवसेनेने भडकावली, जेव्हा शिवसेनेने आपले अपील गमावलेल्या शिवसेनेचे राजकीय भवितव्य पुनरुज्जीवित
करण्यासाठी हिंदुत्वाच्या बँडवॅगनवर उडी घेतली.
 1985 मधील शाहबानो वाद आणि बाबरी मशीद-रामजन्मभूमी वाद ऐंशीच्या दशकात जातीयवादाची तीव्रता वाढवण्याचे शक्तिशाली साधन
बनले.
 डिसेंबर 1992 मध्ये उजव्या विचारसरणीच्या पक्षांनी बाबरी मशीद पाडली तेव्हा जातीय हिंसाचाराने तीव्रतेला स्पर्श के ला.
 यानंतर स्वातंत्र्योत्तर भारतातील सर्वात भीषण दंगल झाली - मुंबई, सुरत, अहमदाबाद, कानपूर, दिल्ली आणि इतर ठिकाणी.
 2002 मध्ये, गुजरातमध्ये जातीय दंगली घडल्या जेव्हा गोध्रा येथे ट्रेन जाळल्यामुळे हिंसाचार उसळला होता.
 मध्ययुगीन सुफी संत सय्यद चिश्ती रशिदुद्दीन यांचा दर्गा (मंदिर) हटवण्याच्या नगरपरिषदेच्या निर्णयामुळे मे 2006 मध्ये वडोदरा येथे
दंगल झाली.
 सप्टेंबर 2013 मध्ये, उत्तर प्रदेशात मुझफ्फरनगर जिल्ह्यात हिंदू आणि मुस्लिम समुदायांमधील संघर्षांसह अलीकडील इतिहासातील
सर्वात वाईट हिंसाचार झाला.
 2015 पासून, मॉब लिंचिंग भारतात मोठ्या प्रमाणात प्रचलित आहे कारण जवळपास 90 लोक मारले गेले आहेत.
 सोशल मीडिया आणि अफवांच्या वापराने समाजाचे धार्मिक धर्तीवर ध्रुवीकरण होत असल्याने याला निर्मित जातीय हिंसा म्हणता येईल.

Can Communalism be eradicated from the Indian society completely

way forward?
जेव्हा एखादा विशिष्ट धार्मिक गट इतरांच्या खर्चावर स्वतःचे हितसंबंध वाढवण्याचा प्रयत्न करतो तेव्हा समाजात जातीयवाद उद्भवतो.
स्वातंत्र्याच्या ७० वर्षांनंतरही भारतात जातीयवाद का कायम आहे हे पुढील बाबी स्पष्टपणे दर्शवतात-:
1) राजकीय घटकांमध्ये धर्म आधारित राजकारण, जातीय हिंसाचाराचे राजकीय औचित्य, आंदोलनांना पाठिंबा यांचा समावेश होतो.
2) आर्थिक घटकांमध्ये अल्पसंख्याक धार्मिक समुदायांचा एकतर्फी विकास, अपुरी संधी यांचा समावेश होतो.
3) कायदेशीर घटकांमध्ये विविध समुदायांसाठी विशेष कायदे, समान नागरी संहितेचा अभाव यांचा समावेश होतो.
4)सामाजिक घटकांमध्ये बेरोजगारी, गरिबी, निरक्षरता, समाजविरोधी घटक, जमीन विवाद, मास मीडियाद्वारे चुकीची माहिती यांचा समावेश होतो.
5) प्रशासकीय घटकांमध्ये समन्वयाचा अभाव, पोलिसांचा अतिरेक आणि निष्क्रियता यांचा समावेश होतो.
6)आंतरराष्ट्रीय घटकांमध्ये अस्थिरतेचे वातावरण निर्माण करण्यासाठी सांप्रदायिक संघटनांना आर्थिक सहाय्य समाविष्ट आहे.

जातीयवादाच्या समस्येशी लढण्यासाठी सरकारने पुढील पावले उचलावीत:-

१)शासन अल्पसंख्याक गटांसाठीच्या धोरणांचा आढावा घ्यावा जेणेकरून त्यांना शिक्षण आणि रोजगाराच्या क्षेत्रात योग्य संधी मिळू शकतील.
2)शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये वैज्ञानिक धर्तीवर मूल्याभिमुख शिक्षण देण्यावर लक्ष कें द्रित के ले पाहिजे.
3) आर्थिक विकास, औद्योगिकीकरण आणि कामगार वर्गाच्या वाढीसाठी GST सारख्या सुधारणा आणणे ही काळाची गरज आहे ज्यामुळे आपोआप
जातीयवाद कमकु वत होईल.
4) विविध सांप्रदायिक गटांतील व्यक्तींना आणून शांतता समित्या स्थापन के ल्या जाऊ शकतात.
5) भक्कम पोलीस आणि लष्कराचा हस्तक्षेप.
6)सांप्रदायिक प्रेसवर बंदी घातली पाहिजे. कलम 19 च्या वाजवी निर्बंध कलमाखाली मीडियावर तपासा.
7) धर्मनिरपेक्ष मूल्यांना कार्यक्षम बनवण्यासाठी जनप्रबोधनाची गरज आहे.
8)समाजातील प्रत्येक घटकाशी व्यवहार करण्यासाठी समान नागरी संहिता असावी

शेवटी जातीयवादाचा समूळ उच्चाटन आपल्या समाजाने के ल्याशिवाय करता येणार नाही. तरच आपण राष्ट्राची एकता आणि अखंडतेसाठी समान
बंधुभावाचे ध्येय गाठू शकतो.

Secularism
Meaning and concept of Seculsrism:
 धर्मनिरपेक्ष" या शब्दाचा अर्थ धर्मापासून "वेगळे" असणे किं वा कोणताही धार्मिक आधार नसणे.

 धर्मनिरपेक्ष व्यक्ती अशी आहे जी आपल्या नैतिक मूल्यांना कोणत्याही धर्माचे बंधन देत नाही. त्याची मूल्ये ही त्याच्या तर्क शुद्ध आणि
वैज्ञानिक विचारांची उपज आहेत.
 धर्मनिरपेक्षता म्हणजे धर्माला जीवनाच्या राजकीय, आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृ तिक पैलूंपासून वेगळे करणे, धर्म ही पूर्णपणे
वैयक्तिक बाब आहे.
 त्यात राज्याला धर्मापासून वेगळे करणे आणि सर्व धर्मांना पूर्ण स्वातंत्र्य आणि सर्व धर्मांच्या सहिष्णुतेवर भर देण्यात आला.
 हे सर्व धर्मांच्या अनुयायांसाठी समान संधी आणि धर्माच्या आधारावर कोणताही भेदभाव आणि पक्षपात न करण्याबाबत देखील आहे.
Secularism through the vantage point of Indian Constitution
धर्मनिरपेक्षता आणि भारतीय राज्यघटना
 धर्मनिरपेक्षतेच्या सर्व मूलभूत तत्त्वांचा राज्यघटनेतील विविध तरतुदींमध्ये स्पष्ट समावेश आहे.
 'धर्मनिरपेक्ष' हा ब्द 1976 च्या चाळीसाव्या घटना दुरुस्ती कायद्याने (भारत एक सार्वभौम,
समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही, प्रजासत्ताक आहे) प्रस्तावनेमध्ये जोडला गेला .

o घटनात्मकदृष्ट्या भारत हा धर्मनिरपेक्ष देश आहे ज्याला कोणताही राज्य धर्म नाही या वस्तुस्थितीवर जोर
देण्यात आला आहे. आणि हे की राज्य सर्व धर्मांना मान्यता देईल आणि स्वीकारेल, कोणत्याही विशिष्ट
धर्माची बाजू घेणार नाही किं वा त्यांचे संरक्षण करणार नाही.
 कलम 14 कायद्यासमोर समानता आणि कायद्यांचे समान संरक्षण प्रदान करते, तर कलम 15 धर्म, वंश,
जात, लिंग किं वा जन्मस्थानाच्या आधारावर भेदभाव प्रतिबंधित करून धर्मनिरपेक्षतेच्या संकल्पनेला शक्य
तितक्या व्यापक प्रमाणात वाढवते.
 कलम 16 (1) सार्वजनिक रोजगाराच्या बाबतीत सर्व नागरिकांना समान संधीची हमी देते आणि धर्म, वंश,
जात, लिंग, वंश, जन्मस्थान आणि निवासस्थानाच्या आधारावर कोणताही भेदभाव के ला जाणार नाही याचा
पुनरुच्चार करते.
 कलम 25 'विवेक स्वातंत्र्य' प्रदान करते, म्हणजेच सर्व व्यक्तींना विवेकाचे स्वातंत्र्य आणि मुक्तपणे धर्माचा
दावा, आचरण आणि प्रचार करण्याचा अधिकार समान आहे.
 अनुच्छेद 26 नुसार , प्रत्येक धार्मिक गट किं वा व्यक्तीला धार्मिक आणि धर्मादाय हेतूंसाठी संस्था स्थापन
करण्याचा आणि देखरेख करण्याचा आणि धर्माच्या बाबतीत स्वतःचे व्यवहार व्यवस्थापित करण्याचा अधिकार
आहे.
 कलम २७ नुसार , राज्य कोणत्याही नागरिकाला कोणत्याही विशिष्ट धर्माच्या किं वा धार्मिक संस्थेच्या
संवर्धनासाठी किं वा देखभालीसाठी कोणताही कर भरण्याची सक्ती करणार नाही.
 कलम 28 विविध धार्मिक गटांनी चालवलेल्या शैक्षणिक संस्थांना धार्मिक शिक्षण देण्याची परवानगी देते.
 कलम 29 आणि कलम 30 अल्पसंख्याकांना सांस्कृतिक आणि शै क्षणिकअधिकार प्रदान
करते.
 कलम 51A म्हणजेच मूलभूत कर्तव्ये सर्व नागरिकांना एकोपा आणि समान बंधुभावाच्या भावनेला प्रोत्साहन
देण्यासाठी आणि आपल्या संमिश्र संस्कृ तीच्या समृद्ध वारशाचे मूल्य आणि जतन करण्यास बांधील आहेत.
Comparisions of models:
सेक्युलॅरिझमचे भारतीय विरुद्ध पाश्चात्य मॉडेल

गेल्या काही वर्षांत, भारताने धर्मनिरपेक्षतेची स्वतःची अनोखी संकल्पना विकसित के ली आहे जी धर्मनिरपेक्षतेच्या समांतर पाश्चात्य संकल्पनेपेक्षा
मूलभूतपणे भिन्न आहे:

 धर्मनिरपेक्षतेच्या पाश्चिमात्य मॉडेलनुसार, “राज्य” आणि “धर्म” यांची स्वतःची स्वतंत्र क्षेत्रे आहेत आणि राज्य किं वा धर्म दोघांनीही
एकमेकांच्या बाबतीत हस्तक्षेप करू नये.
 अशा प्रकारे, धर्मनिरपेक्षतेच्या पाश्चात्य संकल्पनेसाठी धर्म आणि राज्य पूर्णपणे वेगळे करणे आवश्यक आहे.
 तथापि, भारतात, धर्म आणि राज्य यांच्यात कायद्यात किं वा व्यवहारात कोणतीही 'पृथक्करणाची भिंत' अस्तित्वात नाही.
 भारतात, राज्य आणि धर्म दोन्ही कायदेशीररित्या विहित आणि न्यायिकरित्या सेटल के लेल्या पॅरामीटर्समध्ये एकमेकांच्या प्रकरणांमध्ये
परस्परसंवाद आणि हस्तक्षेप करू शकतात आणि अनेकदा करू शकतात.
 दुसऱ्या शब्दांत, भारतीय धर्मनिरपेक्षतेला राज्याच्या कारभारातून धर्म पूर्णपणे हद्दपार करण्याची आवश्यकता नाही.
 पाश्चात्य मॉडेलनुसार, राज्य धार्मिक समुदायांद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या शैक्षणिक संस्थांना कोणतेही आर्थिक सहाय्य देऊ शकत नाही.
 दुसरीकडे, भारतीय मॉडेलने व्यस्ततेची सकारात्मक पद्धत निवडली आहे.
 भारतात, राज्य सर्व धार्मिक अल्पसंख्याकांना त्यांच्या स्वतःच्या शैक्षणिक संस्था स्थापन करण्याचा आणि देखरेख करण्याचा अधिकार
प्रदान करते ज्यांना राज्याकडू न मदत मिळू शकते.
 पाश्चात्य मॉडेलमध्ये, धर्म कायद्याच्या मर्यादेत काम करत नाही तोपर्यंत राज्य धर्माच्या बाबतीत हस्तक्षेप करत नाही.
 दुसरीकडे, भारतीय धर्मनिरपेक्षतेमध्ये, राज्य धर्मात हस्तक्षेप करेल जेणेकरून त्यातील वाईट गोष्टी दूर होतील.
 भारताने सती किं वा विधवा जाळणे, हुंडा, पशू आणि पक्ष्यांचे बळी, बालविवाह आणि दलितांना मंदिरात प्रवेश करण्यापासून रोखण्याच्या
प्रथांविरुद्ध कायदा लागू करून हस्तक्षेप के ला आहे.
 धर्मनिरपेक्षतेच्या पाश्चिमात्य संकल्पनेत, धर्म पूर्णपणे खाजगी क्षेत्रात सोडला जातो आणि सार्वजनिक जीवनात त्याला कोणतेही स्थान
नाही.
 पाश्चात्य मॉडेल धर्माच्या आधारावर कोणत्याही सार्वजनिक धोरणाचा मसुदा तयार करण्यास प्रतिबंधित करते; राज्य आपल्या
नागरिकांच्या धार्मिक कार्यांपासून आणि प्रथांपासून पूर्णपणे दूर आहे.
 भारतात, राज्याचे धार्मिक बंदोबस्त, वक्फ बोर्ड इत्यादी विभाग स्थापन करण्याचे धोरण आहे. या मंडळांच्या विश्वस्तांची नियुक्ती
करण्यातही त्यांचा सहभाग आहे.
Gandhiji on Religion:
गांधीवादी दृष्टीकोन
"मी एका धर्माचा विकास करण्याचे कोणतेही स्वप्न स्वीकारत नाही, म्हणजे संपूर्ण हिंदू किं वा संपूर्ण ख्रिश्चन किं वा संपूर्ण मुस्लिम, परंतु मला तो
पूर्णपणे सहिष्णू असावा आणि त्याचे धर्म एकमेकांच्या बरोबरीने काम करतात" - महात्मा गांधी

गांधीजी म्हणाले की, धर्म हा खाजगी आणि कर्मचा-यांचा विषय आहे. ते पुढे म्हणाले की धर्मात नैतिक तत्त्वांचा संच आहे जो पुरुषांना जगण्याच्या
योग्य मार्गावर नेतो
त्यांनी सर्व धर्मांना समान मानले आणि म्हणूनच "सर्व धर्म समभाव" (सर्व धर्मांची समानता) ही संकल्पना लोकप्रिय के ली. रामकृ ष्ण आणि
विवेकानंदांनी मुळात ही संकल्पना पाहिली.
गांधीजींनी हिंदू धर्मातील सर्व प्रथा डोळ्यांवर पट्टी बांधून स्वीकारल्या नाहीत, तर भारतीय संस्कृ तीचे धर्मनिरपेक्ष मूल्य टिकू न राहावे यासाठी त्यांनी
उदारमतवादी विचारांच्या आणि आधुनिकतेच्या प्रिझममध्ये त्याकडे पाहिले.
समाजातील खालच्या जातीला (हिंदू धर्माने मंजूर वर्ण व्यवस्थेचा परिणाम) आणि स्त्रियांना अपमानित करणाऱ्या कोणत्याही धार्मिक प्रथांना त्यांनी
कडाडू न विरोध के ला.
धर्मनिरपेक्ष राज्याची गांधींची दृष्टी ही अशी जागा आहे जिथे धार्मिक मूल्ये आणि प्रवचन जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांमध्ये, सार्वजनिक तसेच खाजगीमध्ये
जपले जाते आणि त्यांचा आदर के ला जातो, परंतु ज्यामध्ये कोणत्याही एका धर्माला इतरांवर वर्चस्व गाजवण्याची परवानगी नाही.Indian
Philosopy on Secularism:

भारताच्या इतिहासातील धर्मनिरपेक्षता

 धर्मनिरपेक्ष परंपरा भारताच्या इतिहासात खूप खोलवर रुजलेल्या आहेत. भारतीय संस्कृ ती विविध आध्यात्मिक
परंपरा आणि सामाजिक चळवळींच्या मिश्रणावर आधारित आहे.
 प्राचीन भारतात, संतम धर्माला (हिंदू धर्म) मुळात विविध आध्यात्मिक परंपरांचे स्वागत करून आणि त्यांना एका
सामान्य मुख्य प्रवाहात समाकलित करण्याचा प्रयत्न करून सर्वांगीण धर्म म्हणून विकसित करण्याची परवानगी
होती.
 चार वेदांचा विकास आणि उपनिषद आणि पुराणांचे विविध विवेचन हिंदू धर्माच्या धार्मिक बहुलतेवर
स्पष्टपणे प्रकाश टाकतात.
 सम्राट अशोक हा पहिला महान सम्राट होता ज्याने ख्रिस्तपूर्व तिसऱ्या शतकाच्या सुरुवातीला घोषणा के ली की,
राज्य कोणत्याही धार्मिक पंथावर खटला चालवणार नाही.

o त्याच्या 12 व्या रॉक एडिक्टमध्ये, अ(काने केवळ शो सर्व धर्म पंथांच्या

सहिष्णुतेसाठीच नव्हे तर त्यांच्याबद्दल अत्यंत आदराची भावना विकसित करण्याचे आवाहन के ले.
 भारतीय भूमीवर जैन, बौद्ध आणि नंतर इस्लाम आणि ख्रिश्चन धर्माच्या आगमनानंतरही , धार्मिक सहिष्णुता
आणि विविध धर्मांच्या सहअस्तित्वाचा शोध सुरूच होता.
 मध्ययुगीन भारतात, सुफी आणि भक्ती चळवळी विविध समुदायांच्या लोकांना प्रेम आणि शांततेने एकत्र बांधतात.
 ख्वाजा मोईनुद्दीन चिस्ती, बाबा फरीद, संत कबीर दास, गुरु नानक देव, संत तुकाराम आणि मीरा
बाई इत् या दी या चळवळींचे प्रमुख दिवे होते.
 मध्ययुगीन भारतात, धार्मिक सहिष्णुता आणि उपासनेचे स्वातंत्र्य अकबराच्या नेतृत्वाखाली राज्य चिन्हांकित
के ले . त्यांचे मंत्री म्हणून अनेक हिंदू होते, त्यांनी जबरदस्तीने धर्मांतर करण्यास मनाई के ली आणि जिझिया
रद्द केला .
 o त्यांच्या सहिष्णुतेच्या धोरणाचा सर्वात ठळक पुरावा म्हणजे त्यांनी 'दीन-ए-इलाही' किं वा दैवी श्रद्धेची
घोषणा के ली, ज्यात हिंदू आणि मुस्लिम दोन्ही धर्माचे घटक होते.
o हे विषयांवर लादले गेले नव्हते हे यावरून स्पष्ट होते की त्याचे काही अनुयायी होते. यासोबतच
त्यांनी 'सुलह-इ-कुल' किं वा धर्मांमधील शांतता आणि एकोपा या संकल्पनेवर भर दिला.
o पूजागृहाच्या 'इबादत खाना' मध्ये झालेल्या धार्मिक वादविवादांची मालिकाही त्यांनी प्रायोजित के ली
आणि या वादविवादांमध्ये ब्राह्मण, जैन आणि झोरास्ट्रियन यांच्यातील धर्मशास्त्रज्ञांचा समावेश होता.
 अकबराच्या आधीही, बाबरने हुमायुनला "धार्मिक पूर्वग्रह दूर करा, मंदिरांचे रक्षण करा, गा यीं चे र क्ष ण क
आणि या परंपरेत योग्य न्याय द्यावा" असा सल्ला दिला होता.
 भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतूनही धर्मनिरपेक्षतेची भावना बळकट आणि समृद्ध झाली, जरी ब्रिटिशांनी फू ट पा डा
आणि राज्य करा या धोरणाचा अवलंब केला .

o या धोरणानुसार ब्रिटिशांनी 1905 मध्ये बंगालची फाळणी के ली .

o 1909 च्या भारतीय परिषद कायद्याद्वारे मुस्लिमांसाठी स्वतंत्र मतदारांची तरतूद करण्यात आली होती, ही
तरतूद भारत सरकार कायदा, 1919 द्वारे काही प्रांतांमध्ये शीख, भारतीय ख्रिश्चन, युरोपियन आणि
अँग्लो-इंडियन्ससाठी विस्तारित करण्यात आली होती.
o 1932 चा रॅमसे मॅकडोनाल्ड कम्युनल अवॉर्ड, स्वतंत्र मतदारांसाठी तसेच अल्पसंख्याकांसाठी जागांचे
आरक्षण प्रदान के ले गेले, अगदी निराश वर्गासाठी भारत सरकार कायदा, 1935 अंतर्गत
प्रतिनिधित्वाचा आधार बनला.
 तथापि, भारतीय स्वातंत्र्य चळवळ सुरुवातीपासूनच धर्मनिरपेक्ष परंपरा आणि आचाराने वैशिष्ट्यीकृ त होती.

o भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीच्या सुरुवातीच्या काळात, सर फिरोजशाह मेहता, गोविंद रानडे,

गोपाळ कृष्ण गोखले यांसारख्या उदारमतवाद्यांनी राजकारणात धर्मनिरपेक्ष
दृष्टिकोनाचा अवलंब केला .
o 1928 मध्ये ऐतिहासिक नेहरू समितीचे अध्यक्ष म्हणून पंडित मोतीलाल नेहरू
यांनी तयार के लेल्या राज्यघटनेत धर्मनिरपेक्षतेवर अनेक तरतुदी होत्या: 'भारताच्या कॉमनवेल्थसाठी
किं वा कॉमनवेल्थमधील कोणत्याही प्रांतासाठी कोणताही राज्य धर्म नसावा. , प्रत्यक्ष किं वा अप्रत्यक्षपणे,
कोणत्याही धर्माला प्राधान्य देणे किं वा धार्मिक श्रद्धा किं वा धार्मिक स्थितीमुळे कोणतेही अपंगत्व लादणे.
o गांधीजींचा धर्मनिरपेक्षता धार्मिक समुदायांच्या बंधुत्वाच्या बांधिलकीवर आधारित होता आणि
त्यांचा आदर आणि सत्याचा पाठपुरावा यावर आधारित होता, तर जे.एल. नेहरूंचा
धर्मनिरपेक्षता ऐतिहासिक बदलाच्या प्रगतीशील दृष्टिकोनासह वैज्ञानिक मानवतावादाच्या
बांधिलकीवर आधारित होता.
 सध्याच्या परिस्थितीत, भारतीयांच्या संदर्भात, धर्माला राज्यापासून वेगळे करणे हा धर्मनिरपेक्षतेच्या
तत्त्वज्ञानाचा गाभा आहे.
भारतीय धर्मनिरपेक्षतेचे तत्वज्ञान
 'धर्मनिरपेक्षता' ही संज्ञा 'धर्म निरपेक्षता' या वैदिक संकल्पने शसाधर्म्य आहे, म्हणजे
धर्माप्रती राज्याची उदासीनता.
 धर्मनिरपेक्षतेचे हे मॉडेल पाश्चात्य समाजांनी स्वीकारले आहे जेथे सरकार धर्मापासून पूर्णपणे वेगळे आहे (म्हणजे
चर्च आणि राज्य वेगळे करणे).
 धर्मनिरपेक्षतेचे भारतीय तत्त्वज्ञान "सर्व धर्म समभाव" शी संबंधित आहे (शब्दशः याचा
अर्थ असा आहे की सर्व धर्मांनी अनुसरण केलेल्या मार्गांचे गंतव्यस्थान
एकच आहे, जरी मार्ग स्वतः भिन्न असू शकतात) म्हणजे सर्व धर्मांचा समान आदर.
 विवेकानंद आणि महात्मा गांधी यांसारख्या व्यक्तिमत्त्वांनी स्वीकारलेल्या आणि प्रचारित के लेल्या या
संकल्पनेला 'सकारात्मक धर्मनिरपेक्षता' असे म्हटले जाते जे भारतीय संस्कृतीचे प्रबळ
आचार प्रतिबिंबित करते.
 भारताला अधिकृ त राज्यधर्म नाही. तथापि, भिन्न वैयक्तिक कायदे - विवाह, घटस्फोट, वारसा, पोटगी
यासारख्या बाबींवर व्यक्तीच्या धर्मानुसार बदलते.
 भारतीय सेक्युलॅरिझम हा स्वतःचा अंत नाही तर धार्मिक बहुलतेला संबोधित करण्याचे एक
साधन आहे आणि विविध धर्मांचे शांततापूर्ण सहअस्तित्व प्राप्त करण्याचा प्रयत्न के ला आहे.
Threats on the Secular Spirits:
धर्मनिरपेक्षतेला धोका
 भारतीय राज्यघटनेने राज्य हे सर्व धर्मांप्रती पूर्णपणे तटस्थ असल्याचे घोषित के ले असताना, आपला समाज
धर्माच्या आहारी गेला आहे.
 धर्म, जात आणि वंश यासारख्या आदिम अस्मितेच्या आधारे मतांची जमवाजमव
करणाऱ्या धर्म आणि राजकारणाच्या मिश्रणाने भारतीय धर्मनिरपेक्षता धोक्यात आणली आहे.
 सांप्रदायिक राजकारण सामाजिक जागेचे सांप्रदायिकीकरण करून, अल्पसंख्याकांविरूद्ध मिथक
आणि रूढीवादी कल्पना पसरवून, तर्कशुद्ध मूल्यांवर आक्रमण करून आणि विभाजनवादी वैचारिक प्रचार आणि
राजकारण करून चालते.
 कोणत्याही एका धार्मिक गटाचे राजकारण के ल्याने इतर गटांचे स्पर्धात्मक राजकारणीकरण होते , ज्यामुळे
आंतर-धार्मिक संघर्ष निर्माण होतो.
 जातीयवादाचे एक प्रकटीकरण म्हणजे जातीय दंगली . अलिकडच्या काळात जातीयवाद हा
भारतीय राजकारणाच्या धर्मनिरपेक्ष फॅ ब्रिकसाठी मोठा धोका असल्याचे सिद्ध झाले आहे.
 अलिकडच्या वर्षांत हिंदू राष्ट्रवादाच्या उदयाचा परिणाम केवळ गायींची कत्तल
आणि गोमांस खाण्याच्या संशयावरून जमावाने हत्या करण्यात आली आहे.
 या व्यतिरिक्त, कत्तलखाने सक्तीने बंद करणे, 'लव्ह जिहाद' विरोधात मोहिमा, पुनर्परिवर्तन किं वा घरवापसी
(मुस्लिमांना हिंदू धर्म स्वीकारण्यास भाग पाडणे) इत्यादी समाजातील जातीय प्रवृत्तींना बळकटी
देतात.
 इस्लामिक कट्टरतावाद किंवा पुनरुज्जीवनवाद शरिया कायद्यावर आधारित इस्लामिक
राज्य स्थापन करण्यास प्रवृत्त करतो जे धर्मनिरपेक्ष आणि लोकशाही राज्याच्या संकल्पनांशी थेट संघर्ष करते.
 अलिकडच्या वर्षांत ISIS सारख्या गटांकडू न मुस्लिम तरुणांना प्रेरित आणि कट्टरपंथी बनवण्याच्या
भटक्या घटना घडल्या आहेत, जे भारत आणि जगासाठी अत्यंत दुर्दैवी आहे.