P.

G Diploma in Counselling and Psychotherapy

1st Year (Semester II)
Paper IV: Counselling Skills and Practices

Unit III: Application of Core Counselling Skills.

I. समपु देशनाचे प्रकार

मनष्ु य जटिल आहे, कमीत कमी साांगायचे तर, तयाांच्या मानटसक आटि भावटनक समसयाांमध्ये तयाांना
मदत करण्याचे मागग आहेत, परांतु टवटवध प्रकारचे समपु देशन सपष्ट श्रेिींमध्ये टवभागले जाऊ शकतात.
तर, समपु देशनाचे तीन मख्ु य प्रकार कोिते आहेत? सायकोडायनाटमक, मानवतावादी आटि
वतगनातमक दृटष्टकोन सवागत सामान्य आहेत आटि प्रतयेक टभन्न वैयटिक उपचाराांना समर्गन देतात.
समपु देशक बऱ्याचदा यापैकी एका पद्धतीवर लक्ष कें टित करतात, परांतु काही वेळा सवागत प्रभावी र्ेरपी
एकत्र ठे वण्यासाठी टवटवध पद्धतींमधील टभन्न पैलू एकत्र करतात.

सायकोडायनाटमक टकांवा मनोटवश्ले षिातमक

सायकोडायनाटमक टकांवा सायकोअॅनाटलटिक तांत्राांचे मळ ू पापा सायको अनाटलटससमध्ये आहे,
टसग्मांड फ्रायड, जरी ही पद्धत अनेक दशकाांमध्ये टवकटसत झाली आहे. मख्ु य कल्पना अशी आहे की
एखाद्याची समसया समजनू घेण्यासाठी, समपु देशकाने प्रर्म तया व्यिीचे मन एक्सप्लोर करिे आटि
समजनू घेिे आवश्यक आहे. यात फि भावना आटि भावनाचां ा समावेश नाही तर अवचेतन आटि
बेशद्ध
ु ावसर्ेत दडलेल्या गोष्टींमध्ये डुबकी मारिे देखील समाटवष्ट आहे, जसे की भतू काळातील (आटि
शक्यतो टवसरलेले) आघात आटि सांभाव्य नकारातमक सांघिना आटि ्ावव्ह शोधिे जे आजच्या
समसयाांवर प्रभाव िाकू शकतात. सायकोडायनाटमक समपु देशनाचा उद्देश रुग्िाांना तयाांच्या मनाच्या
आटि व्यटिमत्त्वाच्या टवटवध पैलांबू द्दल जागरूक होण्यास मदत करिे आटि तयाांच्या छुप्या प्रेरिा
ओळखनू मानटसक सतां ल ु न गाठिे.
• वतगिक
ू समपु देशन

1
• वतगिक ू देण्याटपण्याच्या टवकार टकांवा टचतां ाग्रसत हल्ल्यासां ारख्या अवाांटछत वागिकु ीशी झांजु िाऱ्या
रुग्िाांसाठी आहे. या पद्धतीसह, असे मानले जाते की एखाद्या व्यिीचे वतगन तयाच्या वातावरिाद्वारे
टनधागररत के ले जाते आटि जोपयंत रुग्िाला बळकिी देिारे टकांवा प्रोतसाहन देिारे वातावरि आहे
तोपयंत समसया कायम राहील. भतू काळातील टशक्षिाचे परीक्षि करिे ही वतगिक ू समपु देशनाची
गरुु टकल्ली आहे कारि जर वतगन टशकले असेल, तर ते टशकले जाऊ शकत नाही टकांवा तयामळ ु े टवचार
जातो. वतगिक ू सल्लागार रुग्िानां ा वतगनातील बदलासाठी मागगदशगन करण्यासाठी टवटवध प्रकारच्या
समपु देशन र्ेरपी वापरू शकतात, परांतु वटच्छत पररिाम सारखाच असतो.
मानवतावादी समपु देशन
समपु देशनाचा मानवतावादी प्रकार या गृहीतावर आधाररत आहे की प्रतयेक व्यिी अटद्वतीय आहे
आटि तयाला भावटनक आटि मानटसकदृष्ट्या वाढण्यास जागा आहे. जीवनातील घडामोडींवर लक्ष
कें टित करण्याऐवजी, मानवतावादी पद्धती रुग्िाला तया घिनाचां ा कसा अनभु व येतो आटि तया
अनभु वाांमळु े तयाांना कसे वािते याचे परीक्षि के ले जाते. या प्रकारच्या समपु देशनामध्ये, रुग्िाला
जीवनातील घिनाांवरील तयाच्ां या प्रटतसादाचां ा तयाच्ां यावर कसा पररिाम होऊ शकतो हे लक्षात घेण्यास
मदत करिे हे ध्येय आहे. मानवतावादी समपु देशक रूग्िाांना तयाांच्या समसयाांवर कायग करण्यासाठी
आटि तयाांचे सवतःचे टनराकरि शोधण्याचे कौशल्य देतात समपु देशनाचे हे तीन मख्ु य प्रकार सवागत
प्रटसद्ध असले तरी, आिखी एक प्रकार आहे जो सहसा समपु देशकाद्वां ारे टनयि ु के ला जातो. अशावेळी
समपु देशनाचे चार प्रकार कोिते? क्लायांि-कें टित समपु देशन शीषग पध्दतींच्या सचू ीमध्ये जोडले जाऊ
शकते: क्लायिां -कें टित समपु देशन, जे मानवतावादी समपु देशनाचा एक भाग आहे, या टवश्वासावर
अवलांबनू आहे की जीवनातील अडचिींचा सामना करण्यासाठी आपल्या सवांकडे आधीपासनू च
आवश्यक सांसाधने आहेत. या प्रकारच्या समपु देशनात, ग्राहक तयाांच्या सवतःच्या भावना आटि
टवचाराचां ा तज्ञ असतो, समुपदेशक नाही. समपु देशकाची भटू मका रुग्ि काय म्हित आहे हे सपष्ट करिे
आटि प्रटतटबांटबत करिे, प्रश्न टवचारिे टकांवा रुग्िासाठी काहीही अर्ग लाविे नाही.

वतर लोकटप्रय समपु देशन पद्धती

समपु देशनाच्या या मख्ु य प्रकाराांव्यटतररि, वतर तीन पद्धती आहेत ज्या सामान्यतः वापरल्या जातात.
समपु देशनाच्या सहा पद्धती काय आहेत? समपु देशकाद्वां ारे सवागत जासत वापरल्या जािाऱ्या पद्धती
मनोटवश्ले षिातमक, मानवतावादी आटि वतगनातमक आहेत, वर विगन के ल्याप्रमािे, परांतु सांज्ञानातमक,
बाधां कामवादी आटि प्रिालीगत देखील आहेत.सज्ञां ानातमक समपु देशन सज्ञां ानातमक समपु देशन, जसे
की ररअॅटलिी र्ेरपी आटि सवीकृ ती र्ेरपी, रुग्िाच्या टवचाराांना वासतवाशी सांरेटखत करण्याचा उद्देश

2
आहे. असे मानले जाते की जेव्हा टवचार आटि वासतटवकता समक्रटमत नसतात तेव्हा यामळ ु े मानटसक
आटि भावटनक अडचिी येतात. तर सांज्ञानातमक समपु देशक टवचार करण्याच्या पद्धतींना आव्हान
देतात आटि तयाांना वासतटवकतेनसु ार आिण्याचा प्रयतन करतात जेिेकरुन रुग्ि तयाच्ां या समसयावां र
अचक ू उपाय शोधू शकतील.

कन्सरक्शटनसि समपु देशन

बाधां कामवादी समपु देशन या टवश्वासावर आधाररत आहे की ज्ञान हे के वळ वासतटवक घिनाांपेक्षा सवतः
घिनाचां े एक तयार के लेले आकलन आहे, या अर्ग-टनधागरि प्रटक्रयेमध्ये लोकाचां े टवचार, भावना आटि
वतगन आकार घेतात. कन्सरक्शटनसि समपु देशक क्लायांिला सवतःचे, तयाांचे नातेसांबांध आटि जगाच्या
या समसयाप्रधान रचना बदलण्यास मदत करतात.

पद्धतशीर समपु देशन

पद्धतशीर समपु देशन असे गृहीत धरते की टवचार भावना आटि वतगन सामाटजक प्रिालींद्वारे तयार
होतात आटि प्रभाटवत होतात. सामाटजक दबावाांवर लक्ष कें टित के ल्यामळ ु े पद्धतशीर सल्लागार
एखाद्या व्यिीच्या तयाांच्या कुिुांबातील आटि वतर सामाटजक नेिवकग मधील तयाांच्या भटू मके शी
सबां टां धत असलेल्या अडचिी पाहतात. समपु देशन र्ेरपीचे हे टवटवध प्रकार काहींवर आधाररत आहेत
टभन्न टवश्वास प्रिाली, तया सवांचे ध्येय एकच आहे: लोकाांना मात करण्यास मदत करिे समसया आटि
आव्हाने आटि तयानां ा अटधक पररपिू ग जीवन जगण्याची परवानगी देिे. समपु देशकाकडे तयाच्ां या
वैयटिक दृटष्टकोनात कोिती पद्धत सवागत योग्य आहे हे टनवडण्याची क्षमता असते आटि शैली, तसेच
जे तयाांच्या ग्राहकाांच्या लोकसांख्येला सवोत्तम सेवा देते

II. समपु देशन प्रटक्रया आटि िप्पे

म्हिजे उपदेश टकांवा आलेल्या सल्लार्ीकडून एखादी कृ ती करून घेिे असे नाही या प्रटक्रयेतील
पटहला घिक समपु देशक असतो. ज्यास मानवी टवकासाबाबतीत पररपिू ग ज्ञान असते व बदलतया
पररटसर्तीतनू आलेल्या व्यटिचे अपेटक्षत ध्येय तयाला प्राप्त करून द्यावयाचे असते. समपु देशकाचा
व्यिीसवातांत्र्य, व्यिीसन्मान यावर पिू ग टवश्वास असतो. सांवादकौशल्याने सल्लार्ीस आपलेसे
करण्याचे कसब तयाने प्रयतनपवू गक अवगत के लेले असते. समपु देशन प्रटक्रयेतील दसु रा घिक सल्लार्ी

3
असतो. ज्याला टनिगयासांबांधी, वागिक ू ीसांबधां ी अर्वा वतयादीबाबतीत समसया असते व तो ती समसया
सोडटवण्यासाठी समपु देशकाकडे आलेला असतो. म्हिनू प्रटक्रयेची सरुु वातच सल्लार्थयागने समसयेचे
कर्न करिे, समपु देशकाने एकाग्रतेने ऐकिे, सल्लार्ीला प्रेररत करिे व आतमटवश्वास वाढटविे अशी
असते. र्ोडक्यात, आलेल्या सल्लार्ीला अनेक सत्रामधनू (बैठकीतनू ) सवतः व वतराांबाबतची
अांतदृगष्टी प्राप्त करून देिे, नकारातमक भावनाांचे व्यवसर्ापन कसे करावे हे माटहती करून देिे, या गोष्टी
समपु देशन प्रटक्रयेत समाटवष्ट आहेत. प्रसततू प्रकरिात समपु देशन प्रटक्रया सरू ु असताना आवश्यक
घिक कोिते, प्रटक्रयेच्या पायऱ्या, पररदृश्यातमक टचत्र उभे करिे व समपु देशक म्हिनू कोि व्यिी
कायग करतो ? याचा आढावा आपि घेिार आहोत.
समपु देशन प्रटक्रयेतील आवश्यक घिक (Essential Factors in Counselling Process) :
समपु देशन ही अतयांत गांतु ागांतु ीची प्रटक्रया असनू यात सल्लार्ीच्या समसया समजनू घेिे, तया सोडटविे,
सल्लार्ीला सवतःबद्दल जािीव करून देिे, तयाचा आतमटवश्वास वाढटविे ही समपु देशनाची प्रमख ु
उद्दीष्ट्ये आहेत व ही सवग उद्दीष्ट समपु देशन प्रटक्रयेच्या माध्यमातनू साध्य करता येतात. म्हिनू समपु देशन
प्रटक्रयेत टवटशष्ट कालावधीत घडून येिाऱ्या ज्ञात घिनाचां ा क्रम अटभप्रेत असतो. यशसवी व
पररिामकारक समपु देशन अमक ू एका कालावधीतच घडून येईल असे टनटितपिे साांगता येत नाही.
कारि काही वेळेस तयाला ४५ ते ५० टमटनिाांचा अल्प कालावधी परु े सा ठरतो. मात्र काही वेळेस
समपु देशनासाठी अनेक बैठकी घ्याव्या लागतात, मग हे काही मटहने अर्वा वषगभरदेखील चालू असते.
समपु देशन प्रटक्रयेची व्याख्या करताना "आलेल्या सल्लार्ीची समसया ओळखनू ती सोडटवण्याच्या
टदशेने उपाययोजना सचू टविे म्हिजे समपु देशन प्रटक्रया होय. " टकांवा "सल्लार्ी व्यिीचे व्यटिमत्त्व
योग्य तया टदशेने टवकटसत होण्यासाठी घडत असलेले साततयपिू ग बदल म्हिजे समपु देशक प्रटक्रया
होय.' समपु देशन प्रटक्रयेसाठी आवश्यक असिारे घिक पढु ीलप्रमािे आहेत.

समपु देशन प्रटक्रयेतील आवश्यक घिक :

१) समपु देशनाची जागा समपु देशकाने आपले टक्लटनक ज्या टठकािी सरू ु के लेले असेल तयाटठकािी
सल्लार्ीला मानटसक शाांतता प्राप्त व्हावी, बाहेरच्या गोंगािापासनू ती जागा दरू असावी, व सयू ोग्य
प्रमािात अांतगगत सजावि असावी अशी अपेक्षा असते. खेळती हवा, परु े सा प्रकाश असल्यास
सल्लार्ीला आरामदायक वािते. परु े सा प्रकाश नसेल तर समपु देशकाला सल्लार्ीच्या चेहऱ्यावरील
हावभाव समजिार नाही व सल्लार्ीला देखील समपु देशकाचा चेहरा सपष्टपिे टदसिार नाही. तसेच
बैठक व्यवसर्ादेखील आरामदायक असावी, समपु देशक व सल्लार्ी याच्ां या हाता-पायाचा एकमेकानां ा
सपशग होईल अशी नको, तर दोघात ठरावीक अांतर राहील, दोघाांचे बोलिे सपष्टपिे एकमेकाांस ऐकायला
4
येईल याप्रकारे िेबलची माडां िी असावी. र्ोडक्यात समपु देशनाची जागा सल्लार्ीला प्रसन्न,
आनांददायी वािेल अशी असावी.
२) समपु देशनातील गप्तु ता समपु देशकाकडे येण्यास सल्लार्ीला टभती का वािते? या प्रश्नाचां े उत्तर
सल्लार्ीला सारखे सारखे वािते की, माझ्या खाजगी जीवनातील गोष्टी मी समुपदेशकाला साांगिार
आहे, तया वतराांना माटहत झाल्यास माझी नाचक्की होईल. म्हिनू आलेल्या सल्लार्ीच्या मनातील ही
टभती समपु देशकाने दर करिे व तयाला आश्वाटसत करिे की, तू टदलेली सवग माटहती गोपनीय राटहल.
हाच दृष्टीकोन समोर ठे वनू समपु देशनाची जागा एकाांतात, सरु टक्षत टठकािी असण्यामागचे कारि हे
पि आहे. सल्लार्ींच्या परवानगीटशवाय कोितयाही माटहतीची वाच्यता समपु देशकाने कोठे ही करू
नये असा व्यावसाटयक दडां क टवटवध मानसशास्त्रीय सांघिनाांनी घालनू टदलेला आहे. ऐवढेच नाही तर
नाव न घेता एखाद्या सल्लार्ीच्या माटहतीची चचाग वतरत्र करिे हे देखील चक ू ीचेच आहे. गप्तु ता टकती
असावी अर्वा नसावी या बाबत तज्ज्ञामां ध्ये दमु त असले तरी सल्लार्ीच्या व्यटिगत सवातांत्र्यावर व
चाररत्र्यावर कोठे ही टशतोोोंडे उडिार नाहीत याची दक्षता समपु देशकाने घेतली पाटहजे.
३) सल्लार्ीच्या भावनाचां े तदनभु तु ीयि ु आकलन : तदनभु तू ीमध्ये एक व्यिी दसु ऱ्याला समजनू
घेण्याचा प्रयतन करते. समपु देशनात समपु देशक सल्लार्ी व्यिीच्या टठकािी सवतःला कल्पनू तयाचे
अनभु व काल्पटनक दृष्ट्या सवतःमध्ये अनभु वतो. आलेल्या सल्लार्ीच्या भावना, टवचार, अडचिी,
समपु देशकाने नीि समजनू घेतल्या नाहीत तर समपु देशन व्यवटसर्त होिार नाही. तदनभु तू ी टवटवध
प्रकारे व्यि करता येते. उदाहरिार्ग टनशब्द राहिे, सल्लार्ीच्या भावना शब्दबद्ध करिे, सल्लार्ीच्या
म्हिण्याचा अर्ग नीि समजनू घेिे वतयादी. रॉजसगच्या मते, सल्लार्ी व्यिीचा राग, भीती व गोंधळ ह्या
भावना सवतः च्या आहेत असे समजनू घेताना सवतःचा राग, भीती व गोंधळ ह्या भावनाांना कोितयाही
प्रकारे धक्का पोहचू देऊ नये. यावरून तदनभु तू ी म्हिजे अनकु रि नाही, टकांवा सहानभु तू ी देखील नाही.
सहानभु तू ीमध्ये दसु ऱ्याचे अनभु व काल्पटनक रीतीनेच अनभु वले जातात. मात्र तद्नभु तू ीमध्ये दसु ऱ्याच्ां या
भावनानभु वाची आांतरीक अनभु तू ी असते. म्हिनू समपु देशन प्रटक्रयेतील हा फारच महत्त्वपिू ग घिक
सागां ता येईल.

४) सल्लार्ीशी सकारातमक नाते प्रसर्ाटपत करिे समपु देशनात समपु देशक व सल्लार्ी याांच्यातील
नातेसबां धां ाांना टवशेष महत्त्व असल्यामळ
ु े समपु देशकाला सवतःच्या गिु दोषाचां ी देखील जाि असावी.
उदा. समपु देशकाच्या मनात एखाद्या धमागटवषयी, जातीटवषयी अर्वा मानवजातीटवषयी ठाम पवू गग्रह
असतील तर के स हाताळताना पवू गग्रह दृष्टीकोन सवच्छ करावा लागेल. आपल्या सीमारे षाचां ी जािीव
समपु देशकाला असावी, तरच सल्लार्ीशी जवळीकता टनमागि होईल. समपु देशनात एकमेकाांचा

5
सहवास जसजसा वाढत जाईल, तसतसे नाते टवकटसत होत जाते यात दोघाचां ेही सहकायग अपेटक्षत
आहे. सल्लार्ीशी सकारातमक नातेसांबांध प्रसर्ाटपत करताना समपु देशकाची सांवेदनशीलता,
सवां ादकौशल्य, मदतीची वच्छा या पैलनांू ा टवशेष महत्त्व आहे. काही वेळेस एखादा सल्लार्ी एकागां ी
टवचार करिारा, अहक ां ारी असतो अशावेळेस नाते तयार होण्यात अडचिी येतात. मात्र अटधकचे
कौशल्य वापरून अडचिी सोडटवता येतात.
५) समपु देशकाचा प्रामाटिकपिा : समपु देशन सरू ु असताना अर्वा समाजात वावरताना
समपु देशकाच्या वागण्यात, बोलण्यात दाांटभकपिा, खोिेपिा टदसता कामा नये. पिू गपिे अकृ टत्रम
बागिे, मनाचा सच्चेपिा व सल्लार्ीला समजनू घेण्याच्या वृत्तीमळ
ु े समपु देशन यशसवी होऊ शकते.
जी समपु देशकात प्रमाटिकपिा हा गिु नसेल तर समपु देशन प्रभावी होत नाही. जाितेपिी
अजाितेपिी समपु देशकाने कुठलाही मख ु विा, नािकीपिा धारि करता कामा नये. 'आतनू एक व
बाहेरून एक अशी वृत्ती असलेल्या समपु देशकावर सल्लार्ीचा टवश्वास बसत नाही. समपु देशक हा
सवतःशी व सहार्ीशी समुपदेशकाच्या प्रामाटिकपिाला समपु देशनात टवशेष सर्ान आहे. म्हिनू
६) सल्लार्ीचा टबनशतग (टवनाअि) टसवकार: "सल्लार्ीला कोितीही अि न घालता गिु दोषासटहत
टसवकारिे म्हिजे टबनशतग टसवकार होय." रॉजसगच्या मते, समपु देशनात टबनशतग टसवकृ ती तत्त्वाांना
टवशेष महत्त्व आहे. दैनांटदन जीवनातील काही सामाटजक सांबांध सशतग असतात. परांतू समपु देशनातील
सल्लार्ी व समपु देशक याच्ां यातील सांबधां टबनशतग असतात. सल्लार्ीने अशाच पद्धतीने बागले
पाटहजे, तरच तो मला मनापासनू आवडेल असा दृष्टीकोन समपु देशकाने ठे वल्यास ते टनरूपयोगी होईल.
सल्लार्ीच्या सकारातमक भावनाचां ा तसेच नकारातमक भावनाचां ा देखील टसवकार दशगटवला पाटहजे.
समपु देशकाने सवतःची गरज आहे म्हिनू नव्हे तर सल्लार्ीला देखील सवतांत्र व्यिीमत्त्व आहे टनिगयाचे
सवातांत्र्य आहे, तयाला सवतः च्या भावना, अनभु व आहेत या टवचाराांनी गेले पाटहजे. तरच
समपु देशनातील प्रभाटवता टिकून राहते.
७) सल्लार्ीचे कतगव्य समपु देशनात सल्लार्ीच्या समसयेची माटहती करून घेिे, तयातनू मागग
काढण्यास सल्लार्ीला साह्य करिे व टवटवध पयागय सचू टविे ही जशी समपु देशकाची जबाबदारी येऊन
पडते. तशीच सल्लार्ीची देखील जबाबदारी असते की, आपली समसया व तयाला अनसु रून हवी
असलेली सांपिू ग माटहती मोकळे पिाने समपु देशकाला साांगिे, तयातून मागग काढण्याटवषयी
समपु देशकाशी चचाग करिे, तयातील योग्य वािेल असा पयागय टनवडिे व तो आचरिात आििे ही
सवग सल्लार्ीचे कतगव्य होय. समसया सोडटवण्यासाठी सल्लार्ीचे लहान-सहान प्रयतनदेखील मोलाचे
सहकायग करतात. हे प्रयतन करीत असताना सवतः बाबत असलेल्या अपेक्षा, समजतू ी यात देखील
बदल करण्यास भाग पडेल व अशावेळेस ताि-तिाव, टचांता टनमागि होऊ शकतात. तयालादेखील
सामोरे जाण्याची तयारी सल्लार्ीची असावी, तरच समपु देशनाचे फटलत प्राप्त होऊ शकते.
6
८) समपु देशकाची सहनशीलता समपु देशन सरू ु असताना, सल्लार्ी काहीवेळेस मनातले सागां तच
नाही, गप्प असतात टकांवा 'हो' टकांवा 'नाही' अशीच उत्तरे देतात. काहींना रडायला येते तर काही उच्च
सवरात (मोठ्या आवाजात) बोलतात. एखादा सल्लार्ी एकदा बोलायला सरुु वात के ली की र्ाबां ायला
तयारच नसतो. अशा पररटसर्तीत कौशल्याने खांबीरपिे समोरच्या व्यिीला हाताळावे लागते.. म्हिनू
समपु देशकाने नेहमी सहनशील व सांयमी असिे गरजेचे असते.

समपु देशन प्रटक्रयेतील पायऱ्या (Stages of the counselling Process) :

येर्े प्रटक्रया हा शब्दच समपु देशन काय असेल याचा टनदेशक आहे. तरीदेखील खालील
आराखड्यातून समपु देशन प्रटक्रया िप्प्या-िप्प्याने कशी सरकत जाते हे लक्षात येईल.म्हिजेच
सरुु वातीला आवश्यक यांत्रिा उभी करिे, समपु देशक व सल्लार्ी याांच्यात योग्य सांबांध प्रसर्ाटपत
करिे, सल्लार्ीला सवतःची जािीव करून देण्यास व समसयेचे कर्न करण्यास मदत करिे, समसयेला
अनसु रून माटहतीचे सांकलन, अर्ागची आटि समसयेची टनटिती करिे, सल्लार्ीच्या साह्याने ती
टनवारण्यासाठी टवटवध पयागयाचां ा टवचार करिे व कायगवाहीसाठी एक पयागय टनटित करिे, कृ ती
आराखडा अांमलबजाविी आटि शेविी पररिामाचे मल्ु यमापन व परू क उपाय योजना करिे. यातून
सल्लार्ीसमोर एक टचत्र उभे के ले जाते टक, 'तो' टकांवा 'ती' तयाच्या जीवनात कोठे आहेत आटि
तयाच्या सद्यःटसर्तीतील अडचिी कोितया आहेत. "Where the Client is in his or her life,
and Clarify the clients current difficulties." अडचिीतनू मागग काढण्यासाठी समपु देशन
प्रटक्रयेच्या प्रमख
ु तीन पायऱ्या आहेत. तया पढु ील प्रमािे:
प्रर्म पायरी सल्लार्ीशी सांबांध प्रसर्ाटपत करिे व प्रारांभीक खल
ू ेपिा (To develop Relationship
& Initial Disclosure) : सरुु वातीला समपु देशक व सल्लार्ी एकमेकाांबाबत अनटभज्ञ असतात.
सल्लार्ीकडून कौिुांटबक, शालेय माटहती भरून घेतल्यानतां र जेव्हा प्रतयक्ष सांवादाला सरुु वात होते
तेव्हा सल्लार्ी सवतःबाबतची खाजगी माटहती साांगण्यास िाळािाळ करतो. हॅक्कटन (Hackney)
आटि कॉरटमअर (Cormier 2001) याच्ां यामते सल्लार्ी दोन प्रकारच्या भावना प्रकि करतो. पटहली
भावना मला मदतीची गरज आहे. "I know I need help." परांतु तयाचप्रसांगी तयाला असेही वािते
की, (दसु री भावना) मी या टठकािी यायला नको होते. "I wish I weren't here." सल्लार्ीला या
प्रकारच्या टद्वधा म नःटसर्तीतनू बाहेर काढण्याचे आव्हान समपु देशकासमोर असते. आपली कौशल्य,
कसब पिाला लावनू समपु देशक सल्लार्ीच्या मनातील भीती घालवतो व तयाला बोलते करतो. प्रर्म
सत्रात जर समपु देशक अयशसवी झाला तर प्रर्म भेि टनरर्गक ठरू शकते.

7
काकग ह्यफू (१९७३) आटि वगन (२००२) याच्ां यामते, समपु देशन प्रटक्रयेचे यश हे समपु देशक
सल्लार्ीच्या बोलण्याकडे कृ तीकडे टकती काळजीपवू गक लक्ष ( अवधान) देतो यावर अवलांबनू असते.
सल्लार्ीचे खचु ीवर बसिे, तयाच्या चेहऱ्यावरील हावभाव, नेत्रसपां कग , याचा सक्ष्ु म अभ्यास समपु देशक
करीत असतो. या व्यटतररि शब्दाांच्या पलीकडच्या काही गोष्टी असतात. जसे आवाजातील चढ उतार,
चळ ु बळू , श्वासोच्छवासातील चढउतार, नजर चोरिे, सांकोचिे वतयादीचा समपु देशक योग्य अर्ग
लावण्याचा प्रयतन करतो. कारि पढु ील पायऱ्या ह्या ह्याच टनरीक्षिावर, अभ्यासावर अवलबां नू
असतात.म्हिनू या प्रर्म भेिीला टकांवा सत्राला टवशेष महत्त्व प्राप्त असते. समपु देशनात समपु देशकाचा
सल्लार्ीवर टवश्वास तसेच टवश्वासपिू ग ( उतसाही वातावरि असिे गरजेचे असते. हे वातावरि
टनटमगतीसाठी समपु देशकात खालील गिु वैटशष्ट्ये असावीत, असे कॉल रॉजसग (१९५१) याांनी
साांटगतले. ते म्हिजे, तदनभु तू ी / समवेदनता (Empathy) तदनभु तु ी म्हिजे सल्लार्ीच्या हृदयात
टशरून तयाच्या बोलण्याचा / वागण्याचा आशय समजनू घेिे होय. दसु ऱ्याचां े भावनानभु व आपलेच
समजिे असा तयाचा अर्ग होय. खरे पिा / अकृ टत्रमता (Congruence or Genuineness) : यात
समपु देशकाने कुठलाही मख ु विा धारि न करता सल्लार्ीशी सवां ाद वा अशी अपेक्षा असते. टबनशतग
टसवकार ( Unconditional Positive regard): म्हिजेच समपु देशकाच्या वागण्यातनू टकांवा
बोलण्यातनू "तू माझ्या मनाप्रमािे वागला तरच मी तझु ी दखल घेईन." असा चक ु ीचा सांदश
े जायला
नको. म्हिजे कोितीही अि न घालता समपु देशकाचां े सल्लार्ीशी वागिे आपल ु कीचे, आदराचे
असावे.या गिु वैटशष्याांव्यटतररि सांपिू ग समपु देशन प्रटक्रयेत समपु देशकाचा ठामपिा
(Concreteness) हा देखील तेवढाच महत्त्वाचा गिु आहे हे Egan ने सपष्ट के ले. सल्लार्ीच्या
जीवनातील योग्य ते सपष्टपिे साांटगतले पाटहजे. या बरोबरच समपु देशकाचा प्रभावी सांवाद, पनू टवगधान
हे देखील वातावरिातील उतसाह, टिकवनू ठे वण्यास साह्यभतू ठरतात.
वरील सपां िू ग चचेतनू एक गोष्ट टनटित होते की, प्रर्म भेिीतनू सल्लार्ी व समपु देशक सभां ाषिातून •
सल्लार्ीच्या टठकािी हा सांदश े गेला पाटहजे की, समपु देशक मला समजनू घेिारा, माझ्या ध्येयापयंत
पोहोचविारा आहे. याची पक्की खात्री सल्लार्ीला झाली, तरच तो पढु ील भेिीत ( दसु ऱ्या
पायरीसाठी) उतसाहाने सहभागी होईल.

टद्वतीय पायरी समसयेचे टनदान व सखोल टवश्ले षि (In-depth Exploration) : प्रर्म पायरीतील
सांवाद, एकमेकाांना समजनू घेिे, याचे रूपाांतरि दसु ऱ्या पायरीत झालेले असते. • तयामळ
ु े सल्लार्ीला
आपल्या समसयेची व अपेक्षाची सपष्ट जािीव झालेली असते. तयाचे प्रटतटबांब सल्लार्ीच्या प्रतयक्ष
सटक्रयतेतनू दृश्यसवरूपात टदसू लागते. म्हिनू या पायरीत सल्लार्ीच्या समसयेचे टनदान आटि
टवश्ले षि हेच उद्दीष्ट असते. तेवढ्यासाठी सल्लार्ी व्यटतररि ज्या ज्या लोकाांची गरज भासते
8
तयाच्याशी सवां ाद साधला जातो. या िप्प्यात समपु देशक सल्लार्ीला तयाच्या टवचाराचां ी प्रटतटक्रया
देण्याची व वागण्याच्या पद्धतीटवषयी टवश्ले षि करण्यास साांगतो व तो सवतःदेखील टवश्ले षि करतो.
यातनू सल्ला र्ीला ममगदृष्टी प्राप्त होते व सल्लार्ी समसयेला धैयागने तोंड देण्यास सज्ज होतो. सल्लार्ी
व समपु देशक याांच्या नातयात सरु टक्षतता आलेली असते. सल्लार्ीला समपु देशक तयाची टद्वधाटसर्ती,
अपरू े प्रयतन व टनिगयात ठामपिा नसण्यामळ ु े काय होऊ शकते हे टनदशगनास आिनू देतो. वतगनात
करावयाचे आव्हानातमक बदल कोिते ? तयासाठीच्या उपाय योजनादेखील, समपु देशक सल्लार्ीला
सचु टवतो. मात्र तया उपाययोजना टसवकाराव्या, नाकाराव्या टकांवा तयात काही सधु ारिा सचू ावाव्या याांचे
पिू ग सवातांत्र्य सल्लार्ीला असते. वगन (२००२) याच्ां या मते प्रर्म पायरीवर समपु देशकाचां े
सल्लार्ीबाबतचे अवधान महत्त्वाचे आहे. तर टद्वतीय पायरीवर समपु देशकातील ततपरता,
तातकाटलकता (Immediacy) हा गिु धमग फार महत्त्वाचा आहे. कारि सल्लार्ीमध्ये ज्या काही
उिीवा आहेत याची कल्पना समपु देशकाला आलेली असते. म्हिनू उपाययोजना सचू टवताना ततपरता
तीन प्रकारे दशगटवता येते.
(अ) समपु देशन सबां धां टवषय ततपरता वगनच्या मते, समपु देशक सल्लार्ीसोबत सांवाद साधत असताना
सहजररतया टवचारू शकतो की, या िप्प्यापयंत जे काही समपु देशन झाले आहे या बाबत आपि
समाधानी आहात की नाही? यातनू टवश्वास टिकून राहतो.
ब) टवधान टवषय ततपरता समपु देशन सरूु असताना समपु देशक जे टवधाने करतो तयाकडे सल्लार्ीचे
बारकाव्याने लक्ष आहे की नाही, नसेल तर ते सल्लार्ीच्या लक्षात आिनू टदले जाते. सल्लार्ीच्या
बोलण्यातील असपष्टता, अयोग्यता याची देखील सपष्ट कल्पना टदली जाते.
क) भावनाटवषय ततपरता वगनच्या मते, समपु देशनात, समपु देशकाच्या व सल्लार्ीच्या भावनाांना
टवशेष महत्त्व आहे. उदाहरिार्ग आपली समसया समपु देशनाच्या काही सत्रातच टनकाली टनघेल अशी
भावना समपु देशक जेव्हा व्यि करतो तेव्हा सल्लार्ीला टदलासा टमळतो व आशेचे टकरि टदसतात.
तयातनू तो देखील आपल्या भावना व्यि करतो. र्ोडक्यात या ततपरतेतनू सल्लार्ी व समपु देशक
याच्ां या भावनानभु वाांचे आदानप्रदान होते.
वरील प्रकारे समपु देशकाच्या ततकाटलक प्रटतटक्रयाांनी सल्लार्ीला बल टमळत असले तरी सवयींचा
भाग म्हिनू सल्लार्ीच्या चेहऱ्यावर काही प्रमािात भावटनक ताि-तिाव टदसतोच. तेवढ्यासाठी
समपु देशक िीकाकाराची भटू मका न घेता सामांजसयाच्या भटू मके तून सल्लार्ीला प्रेररत करतो. दोघाचां े
समसयेबाबत एकमत होिे ही समपु देशनातील धनातमक बाजू म्हिली जाते. समसया आहेत याची नीि
तपासिी व टवश्ले षि करून वेगवेगळ्या प्रकारच्या माटहतीचे सक ां लन के ले जाते. सल्लार्ीचा जीवन
वटतहास (Clients life History) जीवनातील घडामोडी, यामध्ये समसयेचा तपशील सापडतो.

9
समसयेचे टवश्ले षि करताना सल्लार्ीच्या वतगनाचे टनररक्षि करिे, वतराक ां डून प्राप्त माटहतीचा आधार
घेिे, काही वेळेस प्रमाटित चाचण्याांच्या द्वारे टमळालेले टनष्कषग उपयोगात घेतले जातात. या सांपिू ग
प्रटक्रयेतनू बाहेर पडल्यानतां र सल्लार्ी व समपु देशक उद्दीष्ट्य साध्यतेसाठी कृ ती आराखडा व समसयेचे
टनराकरि या पार्रीकडे वािचाल करतात.

तृतीय पायरी समसया टनराकरि कृ ती ( Commitment to Action) :

या टतसन्या व शेविच्या िप्प्यात सल्लार्ीने सवतःची समसया सवतःच सोडटवण्याची जबाबदारी
टसवकारावी अशी अपेक्षा असते. वरील दोन्ही पायऱ्यामां धनू समसयेटवषयी माटहती सल्लार्ीला
टमळालेली असते, ती का टनमागि झाली याची देखील कल्पना तयाला आलेली असते. या िप्प्यात फि
सवतःच्या मयागदा व बलसर्ाने ओळखनू कृ ती करावयाची असते. तयासाठी समपु देशक योग्य ती मदत
करतो. एकदा कृ ती आराखडा टनटित झाल्यानतां र सल्लार्ी आपल्या नवीन वतगनाला समपु देशकाच्या
मदतीने सरू ु वात करतो. दोन्ही टमळून प्रार्टमक बदलाांना हातळतात. जन्ु या सवयी अांगवळिी पडलेल्या
असल्यामळ ु े नवीन बदल ततकाळ टदसनू येत नाहीत. िप्प्या-िप्प्याने बदल घडून येताना काहीवेळेस
यश प्राप्त होते तर काही वेळेस अपयश येते. अशावेळेस टनराश न होता मागगक्रमि करीत राहिे टकती
आवश्यक आहे हे समपु देशक सल्लार्ीला पिवनू देतो.
साराश ां रूपाने टतसऱ्या पायरीवर अटां तम टनिगय घेिे व तशी कृ ती करिे हे टनटित के ले जाते.
सल्लार्ीदेखील नवीन गोष्टींना सवीकार दशगटवतो व तसा प्रयतन करतो. नवीन बदलाांना सामोरे जाताना
कोिताही ताि येिार नाही व पररिामकारकता टिकून राहील याच टदशेने समपु देशक सल्लार्ीला
प्रेररत करतो तयाचा उतसाह टिकवनू ठे वतो. सल्लार्ीला नवीन बदल व नवीन कृ ती या बाबत समाधान
वािले, मनाची सांपिू गतः तयारी झाली असे वािले की, समपु देशक समपु देशन प्रटक्रया र्ाांबवतो, टतला
टवराम देतो.

समपु देशन प्रटक्रयेतील पररदृश्यातमक तीन िप्पे (Three Stages of Counseling in Perspective):
वरील तीनही पायऱ्या सम्मीलीत करून सल्लार्ी व समपु देशकाने तयाचे मानसटचत्र अनभु वल्यास |
समसयेसांबांधीची अवासतव वच्छा, आकाांक्षा आटि समसयेला अनसु रून टदशा टम ळाल्यावर प्राप्त
झालेली ममगदृष्टी, तयार के लेला टवकासातमक कृ ती आराखडा ह्या बाबी नजरे समोर येतात. म्हिजेच
तीनही पायऱ्यावर लक्ष िाकल्यास प्रतयेक पायरीवर सल्लार् व समपु देशकाची भटू मका (Role) कशी
राटहली हेच दृश्यातमक रूपाने समोर येते. प्रतयेक अभ्यासकाने तसे मानसटचत्र पढु ील मद्दु े अभ्यासताना
उभे करावयाचे आहे.
10
अ) प्रारांभीक पायरीतील पररदृश्य : या िप्प्याचे टचत्र डोळ्यासमोर आिले असता सल्लार्ी व्यटिची
भटू मका प्रर्म सर्ानावर तर समपु देशकाांची दय्ु यम सल्लार्ी पातळीवर टवचार करता तयाचा टक्लटनक
मधील प्रवेश, आपल्या बाबतची प्रार्टमक माटहती भरिे तदनतां र आपल्या खाजगी जीवनातील
माटहती अपररचीत व्यिीसमोर (समपु देशकासमोर) माांडिे. मात्र ती देताना देखील सावधटगरी
बाळगिे. हळूहळू समसयेला अनसु रून आपले टवचार, भावना आटि वतगिक ू कशी आहे हे साांगिे
असे पररदृश्य उभे राहते. तर सम पदेशकाच्या पातळीवर टवचार करता सल्लार्ीला अतयतां
काळजीपवू गक ऐकिे तयाांचा टवश्वास सांपादन करिे, तयाची अतयावश्यक गरज कोिती आहे आटि
दसु ऱ्या िप्प्यातील समपु देशनासाठी सल्लार्ीची मानटसक तयारी कशी आहे याची चाचपिी असे टचत्र
उभे राहते.
ब) टद्वतीय पायरीतील पररदृश्य :या िप्प्यात समपु देशकाांची भटू मका प्रर्म सर्ानावर तर सल्लार्ीची
भटू मका दय्ु यम सर्ानावर येते कारि परसपरावरील टवश्वास उांचावलेला असतो. समसयेचे ममग
समपु देशकाांना समजलेले असते. सल्लार्ी समसया, तयाटवषयीची सांभ्रमावसर्ा, तयाच्या वतगनातील
टवसगां ती ह्या बाबी समपु देशक सल्लार्ीच्या लक्षात आिनू देतो. सल्लार्ीला नवीन दृष्टीप्राप्त करून
देण्याचा प्रयतन समपु देशक करतो. येर्े समपु देशकातील तद्नभु तू ी, ततपरता, ठामपिा, भटू मका वठटविे
ही गिु वैटशष्ट्ये अटधक पररिाम करतात. शेविी समपु देशक व सल्लार्ी दोन्ही टमळून सवगसमावेशक
असा समसया टवश्ले षिाचा आटि उपचाराचा तिा तयार करतात.
क) तृतीय पायरीतील पररदृश्य: या पररदृश्यात सल्लार्ी व समपु देशक या दोन्हींच्या भटू मका समन्वयी
( सारख्या) असतात. पटहल्या दोन िप्प्यात प्राप्त झालेल्या माटहतीमळ ु े सल्लार्ीस या करिे व
वतगिक ु ीत पयागयी बदल सचू टविे. मात्र हे बदल पेलवतील ऐवढे आटि सल्लार्ीला शक्य आहे अशी
धारिा असलेलेच असतात. समपू देशक देखील अशा परीवतगनीय पररटसर्त टनमागि होिाऱ्या टचांतेवर
मात कशी करावी, मनाची दृढता कशी टिकवनू ठे वावी यासाठी योग्य भटू मके तनू मदत करतो.
साराांशरूपाने या सांपिू ग पररदृश्यातनू असे टनटित होते की, जोपयंत समसया सपष्टपिे माांडली जात नाही
तोपयंत समसया सोडटवण्यासाठीचे ध्येय टनटित करता येत नाही व ध्येय जो पयंत टनटित होत नाही
तोपयंत पररिामकारक कृ ती आराखडा तयार करता येत नाही.

11
समपु देशनाचे कायग कोि करू शकतो ? (Who Work as a Counsellor ?) : सध्या शैक्षटिक
सांसर्ेमध्ये ( तांत्रटशक्षि) अर्वा सांगिक प्रटशक्षि कें िामध्ये Counsellor व Counselling या
प्रकारच्या शब्दाचा वापर सरागस करताना टदसनू येतात. मात्र हे Counselling म्हिजे मानसशास्त्रीय
समपु देशन नव्हे. व्यावसाटयक समपु देशन म्हिनू काम करिान्या सम पदेशकाची शैक्षटिक पात्रता
म्हिजे तयाने मानसशास्त्रातील पदव्यत्तु र पदवी (M.A. In Counselling Psychology) मान्यताप्राप्त
टवद्यापीठातनू प्राप्त करिे आवश्यक आहे टकांवा समुपदेशन मानसशास्त्रातील पदव्यत्तु र पदटवका (P.G.
Diploma in Counselling Psychology) पातळीचे टशक्षि घेिे आवश्यक आहे. अमेररकन
मानसशास्त्रीय सघां िनेने मानसशास्त्रीय पदव्यत्तु र पदवी समपु देशन क्षेत्रात पदापगि करण्यासाठी अटनवायग
के ली आहे. काही मानसशास्त्रीय सांघिनाांनी के वळ पदव्यत्तु र पदवी अर्वा पदव्यत्तु र पदटवका पात्रता
समपु देशन क्षेत्रात काम करण्यास परु े शी नाही तर समपु देशकाने टकमान शैक्षटिक पात्रता म्हिजे उच्च
टवश्वटवद्यालयीन पदवी (Ph.D) असली पाटहजे असे तया सघां िनाचां े मत आहे
व्यावसाटयक मानसशास्त्रीय सांघिनाांच्या मते, समपु देशकाने पदव्यत्तु र सतरावरचे टशक्षि प्राप्त के ल्यानांतर
कटनष्ठ समपु देशक म्हिनू सरुु वातीस टवटशष्ठ क्षेत्रात काम करावयास पाटहजे. या प्रकारच्या
समपु देशकाांना NBCC (National Board of Certified Counsellors) या मांडळाकडून प्रमािपत्र
टदले जाते. टवटवध देशाांमध्ये मानसशास्त्र मांडळ टकांवा असोटसऐशन आहेत. जसे British
Association for Counselling and Psychotherapy (BACP), United Kingdom
Counsil for Psychotherapy (UKCP), ऑसिेटलयात Psychotherapy and Counselling
Federation of Australia (PACFA) अशी मांडळे आहेत. या मांडळानां ी समपु देशन मानसशास्त्रात
टशक्षि घेिाऱ्या टवद्यार्थयांनी टकांवा व्यावसाटयकाांनी टकती मटहन्याचे मानसशास्त्रीय
समपु देशनासांबांधीची प्रटशक्षि घ्यावे याची टनयमावली तयार के ली आहे.
शैक्षटिक पात्रतेप्रमािेच समपु देशक म्हिनू काम करण्यासाठी समपु देशनाचे टवटवध टसद्धातां , तयाचां े
व्यवहारातील उपयोजन या सांबांधीचे ज्ञान व अनभु व समपु देशकाला असावे. समपु देशनातील टवटवध
पद्धतीचा तांत्राचा वापर कसा करावा हे प्रटशक्षिातनू टशकवले जाते. अशाप्रकारचे प्रटशक्षि व ज्ञान
असेल तरच ती व्यिी समपु देशक म्हिनू पात्र असते. वरील ताांटत्रकबाबी व्यटतररि समपु देशक म्हिनू
जी व्यिी कायग करण्यास वच्छुक आहे टतच्यात खालील व्यिीगत व व्यावसाटयक गिु असावेत.
व्यटिगत गिु : आकषगक व्यटिमत्त्व, वतराचां े ऐकून घेिारा कोिताही दरु ाग्रह न ठे विारा, टवनोदीवृत्ती,
प्रामाटिकपिा, सहनशीलता, भावटनक टसर्रता, जीवनानभु वी, टजज्ञासपु िा व योग्य टशष्टाचार
पाळिारा असावा. व्यावसाटयक गिु : उतकृ ष्ट सांवाद कौशल्य, टचटकतसक वृत्ती, मानसशास्त्रीय
टसद्धाांताचे पररपिू ग वे उपयोटजत ज्ञान आटि दृष्टी, योग्य टनिगयक्षमता, सवतःच्या मयागदाांची जािीव,

12
उद्दीष्टाबां ाबत ससु पष्टता, नैटतकतेचे व वेळेचे भान राखिारा व वसतूटनष्ठतेला धरून चालिारा वतयादी.
साराांश : या अगोदर आपि पटहल्या प्रकरिात समपु देशन मानसशास्त्राचे सवरूप समजनू घेतले व
दसु ऱ्या प्रकरिात समपु देशन सरू ु असताना समपु देशकाची नैटतकता, सल्लार्ीच्या बाबतीत तसेच
टनिगय घेताना व मल्ू यमापनात टकती महत्त्वाची आहे हे पाटहले. मात्र या प्रकरिात समपु देशन प्रटक्रयाच
सांपिू गतः जािनू घेण्याचा प्रयतन के ला. समपु देशकाच्या प्रमाटिकपिातनू आटि सल्लार्ीच्या
कतगव्यातनू प्रटक्रया टवकसीत होत जाते. प्रारांभीक पायरी, टद्वतीय पायरी व तृतीय पायरी या क्रमाने
समपु देशनाचे चलटचत्र पढु े सरकत जाते. शेविी जोपयंत सल्लार्ीकडून समसया सपष्टपिे माांडली नाही
तेवढीच सपष्टपिे ती समपु देशकाला उमजत नाही तोपयंत समपु देशनाचे फटलत शन्ु य आहे, हे टनटित
होते. प्रकरिाच्या अांटतम भागात समपु देशन कोि करू शकतो, तयाची शैक्षटिक पात्रता काय असावी,
तया बरोबच समपु देशकात कोिती गिु वैटशष्ट्य असावीत याचे सपष्टीकरि के ले आहे. तसेच तांत्रटशक्षि,
सगां िक प्रटशक्षि कें ि वतयादी टठकािी वापरला जात असलेल्या Counsellor व Counselling शब्द
मानसशास्त्रीय समपु देशनाशी टनगडीत नाही हे मानसशास्त्राच्या टवद्यार्थयांना सपष्ट होिे आवश्यक होते
हे लक्षात येते.

समपु देशन प्रटक्रयेचे िप्पे(As per English Nots)...........

शब्द प्रटक्रया समपु देशनाच्या साराबद्दल अटधक सवां ाद साधण्यास मदत करते प्रटक्रया ही कालातां राने
घडिाऱ्या घिनाांचा एक ओळखण्यायोग्य क्रम आहे. सामान्यतः प्रटक्रयेत प्रगतीशील िप्प्याांचा अांतभागव
असतो. उदाहरिार्ग, तिु लेला पाय यासारख्या गांभीर शारीररक दख ु ापतीसाठी उपचार प्रटक्रयेत
ओळखण्यायोग्य िप्पे आहेत. तयाचप्रमािे, मानवी टवकासाच्या प्रटक्रयेत जन्मापासनू ते मृतयपू यगत
ओळखण्यायोग्य िप्पे आहेत. या प्रटक्रयेतील िप्पे सवग मानवाांसाठी समान असले तरी, या प्रतयेक
िप्प्यात जे घडते ते प्रतयेक व्यिीसाठी वेगळे असते. समपु देशनामध्ये कोितयाही कॉम प्लेि क्रमामध्ये
घडिाऱ्या िप्प्याांचा अांदाज लावता येिारा सांच असतो. सरुु वातीला, समपु देशक आटि क्लायांिने सांपकग
सर्ाटपत के ला पाटहजे, "क्लायांि तयाच्या आयष्ु यात कुठे आहे ते एकत्र पररभाटषत के ले पाटहजे आटि
क्लायिां च्या सध्याच्या अडचिी सपष्ट के ल्या पाटहजेत. यशसवी झाल्यास, क्लायिां वैयटिक वाढीसाठी
एक साधन म्हिनू समपु देशन वापरण्यास वचनबद्ध आहे. हा िप्पा आहे. तयानांतर सांभाषि जे
सखोलतेकडे जाते क्लायिां च्या गरजा आटि वच्छा तयाच्या टकांवा टतच्या परसपर जगाच्या सदां भागत
समजनू घेिे आटि समसयाांचे परसपर सवीकायग टनदान करिे. शेविी, सहभागी बदलाच्या उटद्दष्टाांवर
सहमती दशगवतात आटि ओळखलेली उटद्दष्टे पिू ग करण्यासाठी कृ ती योजनाांची रचना आटि
अमां लबजाविी करतात. जेव्हा एखादा क्लायिां एखाद्या समपु देशकाकडे येतो तेव्हा एखाद्या समसयेवर

13
चचाग करण्यासाठी जो अगदी टवटशष्ट आटि तल ु नातमक आहे (जसे की दोनपैकी कोिती नोकरी
सवीकारायची), िप्प्याांचा सांपिू ग क्रम एकाच सत्रात पिू ग के ला जाऊ शकतो. याउलि, जेव्हा एखादा
क्लायिां अतयतां व्यतयय आििारा त्रासदायक टकांवा दीघगकाळ टचांता असलेल्या समपु देशकाकडे येतो
(जसे की एकल पालक म्हिनू कसे जगायचे टकांवा खाण्याच्या टवकाराचा सामना कसा करायचा हे
टशकिे), अनेक सत्राांमध्ये िप्पे पिू ग के ले जाऊ शकतात. एकदा सांबांध प्रसर्ाटपत झाला आटि सखोल
शोध घेतला गेला की, सहभागी प्रतयेक समसयेची व्याख्या करतील टकांवा अटधक पिू गपिे समसया
माांडतील आटि समसयाांचे टनराकरि करण्यासाठी उटद्दष्टे टवकटसत करतील. पढु े, क्लायांि आटि
समपु देशक बदलासाठी कृ ती योजना तयार करतात जे क्लायिां करतो आटि नवीन पररटसर्तीनसु ार
बदलतो. आतील मख ु पृष्ठावरील आकृ ती प्रतयेक िप्प्यावर क्लायांि आटि समपु देशकाच्या कामाकडे
टवशेष लक्ष देऊन समपु देशन प्रटक्रयेचा सांपिू ग ग्राटफक साराांश प्रदान करते, ते मध्यवती बािाांनी
टचन्हाटां कत के लेल्या उतपादनाचे परसपर टवकास देखील करते.
पटहला िप्पा: प्रारांटभक प्रकिीकरि हवा समपु देशनाच्या सरुु वातीस, समपु देशक आटि ग्राहक सहसा
एकमेकानां ा ओळखत नाहीत. कदाटचत क्लायिां ने समपु देशकाला सामदु ाटयक टशक्षि कायगक्रमात,
टनवासी हॉलमध्ये कॅ म पसु वरील सादरीकरिात टकांवा हायसकूलमधील गि मागगदशगन सत्रात पाटहले
असेल, परांतु बहुतेकदा समदु ाय समपु देशन आटि मानटसक आरोग्य सांसर्ाांमध्ये, क्लायांि आटि
समपु देशकाला काही नसते. पटहल्या समपु देशन सत्रापवू ी सपां कग साधा. कदाटचत समपु देशकाकडे
ग्राहकाटवषयी काही मल ू भतू माटहती वनिेक फॉमग टकांवा शाळे च्या रे कॉडगमधनू गोळा के लेली आहे.
कारि कोितयाही सहभागीला तयाचां ी चचाग शेविी कोिती टदशा घेईल हे आधीच माटहत नसल्यामळ ु े,
क्लायांि कदाटचत टचांता उघड करण्याबद्दल उतसक ु आहे कारि तयाला टकांवा टतला खात्री नसते की
समपु देशकाला प्रकिीकरि कसे प्राप्त होतील. Hackney and Cormier (2001) समपु देशनाच्या
सरुु वातीला ग्राहकाच्ां या भावनाच्ां या दोन सचां ाचे विगन करतात: "मला माटहत आहे की मला मदत हवी
आहे" आटि "मला वािते की मी येर्े नसतो". तयाांचे विगन समपु देशकासोबतच्या तयाांच्या सरुु वातीच्या
भेिीत ग्राहकानां ा अनेकदा जािविारी टद्वधाता मल ू तत्त्वे चागां ल्या प्रकारे कॅ प्चर करते. समपु देशनाच्या
पटहल्या िप्प्यातील समपु देशकाचे एक मख्ु य कायग म्हिजे ग्राहकाची भीती दरू करिे आटि सवतःला
प्रोतसाटहत करिे. प्रकिीकरि क्लायांिद्वारे प्रामाटिकपिे सवतः ची प्रकिीकरि न करता, समपु देशन हा
एक ररकामा उपक्रम आहे. Carkhuff (1973) आटि Egan (2002) दोघेही समपु देशनाच्या प्रारांभी
एक महत्त्वाचा सल्लागार वतगन म्हिनू उपटसर्त राहण्याचे विगन करतात. उपटसर्त राहिे म्हिजे
क्लायिां च्या शब्दावां र आटि कृ तींकडे काळजीपवू गक लक्ष देिे होयः एखादी व्यिी पटवत्रा, चेहयागवरील
हावभाव, डोळ्याांचा सांपकग आटि अगदी क्लायांिच्या सापेक्ष खचु ीद्वारे उपटसर्त राहिे दशगवते.
उपटसर्त राहण्याचा एक भाग म्हिनू , समपु देशक तयाांच्या मौटखक सांदश े ाांमध्ये समाटवष्ट नसलेल्या

14
सामग्री आटि भावनाच्ां या सक ां े तासां ाठी ग्राहकाच्ां या वतगनाचे टनरीक्षि करतात. लक्षिामां ध्ये
चकचकीतपिा, आवाजाचा सवर, रांगाची लाली, श्वासोच््वासाच्या लयीत बदल, डोळ्याांचा सांपकग
राखण्यात अपयश वतयादींचा समावेश असू शकतो. आम्ही समपु देशनाच्या सरुु वातीच्या प्रकिीकरि
िप्प्याचा एक भाग म्हिनू उपटसर्त राहण्याच्या वतगनाचा समावेश करतो कारि जेव्हा क्लायांि आटि
समपु देशक याांच्यात प्रर्म सांपकग होतो तेव्हा ते सरू ु होते परांतु समपु देशन प्रटक्रयेच्या सवग िप्प्याांमध्ये ते
महत्त्वाचे असते.समपु देशनाच्या सरुु वातीच्या प्रकिीकरिाच्या िप्प्यात, समपु देशनाच्या तयाच्ां या
अपेक्षा आटि समपु देशकाच्या ग्रहिक्षमतेबद्दलच्या तयाांच्या समजाांवर आधाररत क्लायांि तयाांच्या
वैयटिक टचतां ा आटि ज्या सदां भागमध्ये ते उद्भवले आहेत ते सपष्ट करायचे की नाही हे ठरवतात
जेिेकरून समपु देशकाला वैयटिक अर्ग समजू शके ल आटि क्लायांिने तयाांना टदलेले महत्त्व जुन्या
समपु देशन साटहतयाने पटहल्या िप्प्याचे विगन "समसयेची व्याख्या" असे के ले आहे, परांतु अशी सांज्ञा
प्रारांटभक प्रकिीकरि प्रटक्रयेचे सार आटि क्लायिां च्या सटक्रय टनिगयाचे विगन करण्यात अपयशी ठरते.
टवश्वासाहग नातेसांबांध आटि क्लायांिकडून ठोस खल ु ासा न करता, या दोन्ही गोष्टी टमळटवण्यासाठी वेळ
लागतो, समपु देशक कोितयाही समसया अचक ू पिे पररभाटषत करण्यासाठी क्लायिां बद्दल परु े से
टशकिार नाहीत.क्लायांिच्या प्रकिीकरिास प्रोतसाहन देण्यासाठी, समपु देशकाने क्लायांिवर टवश्वास
वाढविारे आटि क्लायांिला सवतःचे प्रकिीकरि करण्यास प्रोतसाटहत करिारे वातावरि देिे
आवश्यक आहे. तयाांनी समपु देशनासाठी आिलेल्या समसयाचां े टनराकरि करण्यासाठी वापरण्यासाठी
सांसाधने. कालग रॉजसग (1951) याांनी या टवश्वास-प्रोतसाहन पररटसर्तींचे विगन मदत नातेसांबांधाची
वैटशष्ट्ये म्हिनू के ले:
1. सहानभु तू ी दसु ऱ्याचा अनभु व समजनू घेिे, जसे की तो आपला सवतःचा आहे, तयाटशवाय "जैसे
र्े" गिु वत्ता गमाविे
2. एकरूपता टकांवा अससलपिा तुम्ही टदसता तसे असिे, कालातां राने ससु गां त असिे. नातेसबां धां ात
टवश्वासाह
3. टबनशतग सकारातमक आदर-तमु च्या काळजीसाठी अिी न ठे वता तमु च्या क्लायिां ची काळजी घेिे
("मला पाटहजे तसे तम्ु ही के ले तर मला तमु ची काळजी असेल" असा सांदश े िाळिे) जे समपु देशक
प्रतयक्षात सहानभु तू ीशील, दयाळू आटि तयाांच्या क्लायांिसाठी खल ु े वाितात तेच ग्राहकाांना हे गिु
दाखवू शकतील. कोिीही हे गिु कृ तीत आिण्याची भटू मका म्हिनू घेऊ शकत नाही. क्लायांिशी
सहानभु तू ी, प्रामाटिकपिा आटि काळजी प्रभावीपिे सांवाद साधण्यासाठी, समपु देशकाने क्लायांिला
अर्गपिू ग शब्दामां ध्ये प्रटतसाद देिे देखील टशकले पाटहजे. दसु ऱ्या शब्दातां सागां ायचे तर, मदतीची प्रेरिा
आटि शाटब्दक कौशल्य या दोन्ही यशासाठी आवश्यक आहेत. या िप्प्यावर, सवागत वारांवार येिाऱ्या
प्रटतसादाला रीसिेिमेंि, पॅराफ्रेटसांग टकांवा अदलाबदल करण्यायोग्य प्रटतसाद म्हिनू सांबोधले
15
जाते.समपु देशक लक्ष कें टित ठे वतोक्लायिां काय म्हित आहे आटि क्लायिां तयाच्या टकांवा टतच्या
आयष्ु यातील घिनाांशी जोडलेला अर्ग यावर लक्ष द्या जेव्हा एखादा क्लायांि म्हितो, "जेव्हा माझे पती
रात्रीच्या वेळी तयाच्या गतां व्य टकांवा वेळापत्रकाबद्दल मला काहीही न सागां ता बाहेर जातात, तेव्हा मला
असे वािते की मला तयाच्यावर ओरडायचे आहे," एक सामान्य सल्लागार प्रटतसाद असू शकतो
"तम्ु हाला वेळेबद्दल खपू राग येतो. जेव्हा तझु ा नवरा बाहेर जातो आटि तो कुठे जात आहे टकांवा कधी
परत येईल हे सागां त नाही." असे टवधान क्लायिां ला साांगते की टतच्या टवधानाची सामग्री आटि भावना
ऐकल्या गेल्या आहेत. योग्य सवरात व्यि के ल्यास, अगदी सरळ पनु रावृत्ती देखील क्लायांिकडे लक्ष
देऊ शकते आटि टतच्या कठीि पररटसर्तीची खरी काळजी घेऊ शकते. Egan (2002) ने आिखी
एक अि जोडली जी सांपिू ग समपु देशन प्रटक्रयेत प्रासांटगक आहे:
4. ठोसपिा क्लायांिच्या जीवन पररटसर्तीचे विगन करण्यासाठी सपष्ट भाषा वापरिे सांटदग्ध टवधाने
सोडविे आटि क्लायिां ला तयाच्या आयष्ु यात काय घडत आहे ते अचक ू पिे टचटत्रत करिारी विगने
शोधण्यात मदत करिे हे समपु देशकाचे कायग आहे. ठोसपिा क्लायांिला तयाच्या टकांवा टतच्या जीवनात
सपष्ट अतां दृगष्टी वाढवते आटि समपु देशकाला तयाच्या टवटशष्टतेची पिू ग जािीव प्रदान करते.क्लायिां चा
अनभु व. खालील उदाहरि एका क्लायांिच्या टवधानाला टदलेल्या ठोस समपु देशकाच्या प्रटतटक्रयेचा
एक असपष्ट, क्लायांिसह टवरोधाभास करते मी अशा प्रकारे जगनू कांिाळलो आहे, परांतु मला असे वािते
की माझ्या वृद्ध वटडलाचां ी काळजी घेण्यापासनू मी बाहेर पडू शकत नाही. हे सवग सदांु र वािते हताश
आटि माझ्या गरजाांची कोिीही पवाग करत नाही,
सल्लागार A: तम्ु ही तमु च्या पररटसर्तीमळ
ु े उदास वाित आहात.
समपु देशक B: तमु च्या वटडलाांची काळजी घेण्याची जबाबदारी तुम्हाला र्कून गेली आहे आटि
तम्ु हाला एकिे असमटर्गत आटि पयागयाांटशवाय वािू लागले आहे.
समपु देशक B चा प्रटतसाद अटधक ठोस आहे कारि तो क्लायिां ला सागां तो की टतचे शब्द तांतोतांत
ऐकले गेले आहेत.
समपु देशक A चा प्रटतसाद टकतीही क्लायिां च्या टवधानानां ा टदला जाऊ शकतो आटि या ग्राहकाच्या
अनन्य टचांतेशी कोितयाही टवटशष्ट प्रकारे सांबांटधत नाही.
समपु देशनाच्या सरुु वातीच्या प्रकिीकरिाच्या िप्प्यात अिी उपटसर्त असल्यास, क्लायांिना
मोकळे पिाने बोलण्यास आटि तयाांच्या समसयाांबद्दल टवसतृतपिे साांगण्यास प्रोतसाटहत के ले जाईल.
मल
ू तः समपु देशक जेव्हा या मागागनी सांवाद साधतात तेव्हा ते काय करत आहेत हे ग्राहकाांना या
नातेसबां धां ात सटक्रय सव सधु ारिा करण्याची तयाचां ी प्रवृत्ती वापरण्याची परवानगी देते. गेल्सो आटि
कािगर (1985) समपु देशनातील या मदु द्य् ाचा उल्लेख "कायगरत आघाडी" ची सर्ापना म्हिनू करतात.
16
प्रटक्रयेत, क्लायिां फि समपु देशकाला समसया काय आहे हे सागां त नाहीत, ते जीवनातील टचतां ेचे
पररमाि सपष्ट करण्यास सरुु वात करतात, तयाांच्या समसयेचा आटि तयाांच्या जीवनाच्या वतर भागाांशी
असलेल्या सांबधां ावां र पनु टवगचार करतात आटि सल्लागाराची मदत करण्याची क्षमता टवचारात घेतात
आटि समर्गन बदल. दसु ऱ्या शब्दाांत, क्लायांि तयाांच्या कल्पना आटि भावना दसु -यापयंत
पोहोचवण्याचा प्रयतन करत असताना, ते अटधक वैयटिक समज देखील टमळवतात आटि
समपु देशनाच्या आधी अघल ु नशील वाििाऱ्या समसयेमध्ये बदल करण्याच्या शक्यताबां द्दल जागरूक
होतात. (धडा 3 समपु देशनाच्या प्रारांटभक प्रकिीकरि िप्प्याचे तपशीलवार टवश्ले षि सादर करते,
उदाहरिासाठी के स सामग्रीसह. क्लायिां च्या टचतां ेच्या पररिामी तपशीलासह प्रकिीकरि िप्प्यात
क्लायांि आटि समपु देशकाच्या कायागच्या सांटक्षप्त पनु रावलोकनासाठी आतील मख ु पृष्ठ देखील पहा.
उतपादक कायग सांबांधाांची सर्ापना.)
मायके ल लॅम्बिग आटि तयाच्ां या सहकाऱ्याचां े सश ां ोधन (2001, 2002) समुपदेशनाच्या पटहल्या
िप्प्याचे महतव सपष्ट करते. तयाांचे कायग असे सटू चत करते की क्लायांि पटहल्या तीन सत्राांमध्ये टनिगय
घेतात की या टवटशष्ट समपु देशकासह समपु देशन तयानां ा बदलासाठी तयाचां े लक्ष्य गाठण्यात मदत करे ल
की नाही. ते हा टनिगय मख्ु यतवे उपचारातमक यतु ी तयार करण्याच्या समपु देशकाच्या
पररिामकारकतेवर, अनन्य लोक म्हिनू तयाांच्यामध्ये खरा सवारसय व्यि करण्यासाठी आटि
वेदनादायक आटि सवां ेदनशील समसयाांवर चचाग करण्याची अडचि कमी करिाऱ्या सवां ाद शैलीवर
आधाररत घेतात. जेव्हा ग्राहक पटहल्या काही सत्राांमध्ये समपु देशकाकडे सकारातमक टवचार करत
नाहीत, तेव्हा ते तयाचां े ध्येय गाठण्याआधीच समपु देशन सोडण्याचा धोका असतो. कृ तज्ञतापवू गक, या
सांशोधनातून असेही टदसनू आले आहे की ज्या समपु देशकाांना
याची जािीव आहे की ग्राहक समपु देशनाने समाधानी वाित नाहीत ते या ग्राहकाांना टिकवनू
ठे वण्यासाठी तयाचां े वतगन बदलू शकतात आटि तयाांना समपु देशनातनू यश अनभु वण्यास मदत करू
शकतात. येर्े एक सावधटगरीची नोंद आवश्यक आहे. जरी आमचा सपष्टपिे टवश्वास आहे की
समपु देशन हा बदलासाठी एक शटिशाली हसतक्षेप आहे, परांतु समपु देशन भेिीची वेळ ठरविाऱ्या
प्रतयेक व्यिीसाठी तो सवोत्तम पयागय असेलच असे नाही. एज्यु cation टकांवा समर्गन गि, उदाहरिार्ग,
टवटशष्ट क्लायांिच्या टचांतेसाठी अटधक उपचारातमक असू शकतात. नव्याने टवधवा झालेल्या व्यिीला
वैयटिकररतया समपु देशन करण्यापेक्षा जोडीदाराच्या हानीचा सामना करिाऱ्या वतराच्ां या समर्गन
गिाचा अटधक फायदा होऊ शकतो. काहीवेळा क्लायांि तयाांच्या समसयाांना मानसशास्त्रीय म्हिनू
पररभाटषत करतात जेव्हा खरे तर वतर घिक पायावर असतात. क्लायिां शारीररक समसयाच्ां या लक्षिाचां ा
मानसशास्त्रीय म्हिनू चक ु ीचा अर्ग लावू शकतात. उदाहरिार्ग, जे वृद्ध ग्राहक तयाांच्यासाठी टलहून
टदलेल्या औषधाांचे दष्ु पररिाम अनभु वत आहेत तयाांना समपु देशनापेक्षा वैद्यकीय सेवेतील बदलाांचा

17
तवररत फायदा होण्याची शक्यता जासत असते. अतयतां त्रासात असलेल्या टकांवा मनोटवकाराची लक्षिे
अनभु वत असलेल्या क्लायांिसाठी, उतपादक समपु देशन होण्यापवू ी सायकोरॉटपक औषधाांची पर्थये
आवश्यक असू शकतात. समपु देशकाला हे समजू शकते की समपु देशन प्रटक्रयेच्या सिेज 1 टकांवा सिेज
2 मध्ये समपु देशन अयोग्य आहे. गोंधळात िाकिाऱ्या टकांवा गांतु ागांतु ीच्या पररटसर्तीत काळजीपवू गक
मल्ू याांकन समपु देशक आटि क्लायांिला दसु ऱ्या सांसाधनाचा सांदभग योग्य आहे की नाही हे टनधागररत
करण्यासाठी आवश्यक डेिा प्रदान करे ल.
वतर कारिाांसाठी समपु देशन नेहमीच योग्य नसते. क्लायांि आटि समपु देशकामध्ये टवसांगत व्यटिमत्त्व
टकांवा मल्ू ये असू शकतात (कोरी कोरी, आटि कॅ लनन, 2002; गोल्डसिीन, 1971), क्लायिां च्या
अडचिी समपु देशकाच्या मदतीच्या कौशल्याच्या पलीकडे असू शकतात टकांवा क्लायांिच्या
अडचिींना टवशेष हसतक्षेपाची आवश्यकता असू शकते (उदा., अनाचार टकांवा रासायटनक
अवलांटबतवाच्या बाबतीत). अशा पररटसर्तीत, रे फरल देखील समपु देशकासाठी योग्य पयागय आहे.
समपु देशकाच्या बाजूने, रे फरलसाठी समाजातील काही वतर व्यिी टकांवा सांसाधने क्लायांिसाठी
अटधक उपयि ु असू शकतात याची प्रामाटिक पावती आटि या ससां ाधनाांशी सपां कग साधण्यात
क्लायांिला मदत करण्याची वच्छा या दोन्हीची आवश्यकता असते. प्रभावी रे फरलसाठी
समपु देशकाकडे तयाांच्या सेवाांच्या व्याप्ती आटि गिु वत्तेबद्दलच्या ज्ञानासह समदु ायातील
ससां ाधनाटां वषयी अचक
ू माटहती असिे आवश्यक आहे. एखाद्या अनोळखी व्यिीला ज्याची पात्रता
अज्ञात आहे अशा व्यिीला आपली गोष्ट साांगिे खपू कठीि असल्याने, एजन्सीमध्ये वैयटिक सांपकग
आटि टवटशष्ट लोकाचां ी नावे असिे क्लायिां साठी सक्र
ां मि सोपे करू शकते. समपु देशकाने हे ओळखिे
महत्त्वाचे आहे की तयाच्या कायागलयात प्रवेश करिारी प्रतयेक व्यिी समपु देशन सेवाांसाठी योग्य
उमेदवार असेलच असे नाही.

दसु रा िप्पा: सखोल शोध

समपु देशनाच्या दसु ऱ्या िप्प्यात, क्लायिां ने तयाच्या टकांवा टतच्या जीवनातील टचतां ेबद्दल अटधक
सपष्टपिे समजनू घेतले पाटहजे आटि आशा आटि टदशा देण्याची एक मजबतू भावना तयार के ली
पाटहजे. या उदयोन्मख ु टउद्दष्टाांचा समसयाांचा शेवि म्हिनू टवचार करिे उपयि ु रूटहक आहे. म्हिजेच,
जसजसे समसया अटधक पिू गपिे समजल्या जातात, क्लायिां ला कोितया टदशेने जायचे आहे ते देखील
सपष्ट होते. या िप्प्यावर, उटद्दष्टे तांतोतांत पररभाटषत के लेली नाहीत आटि तयाांच्यापयंत पोहोचण्याची
साधने अद्याप टभन्न आहेत, परांतु वटच्छत बदलाच्या पॅिनगची रूपरे षा उदयास येत आहे.टदशाटनदेशाची
नवीन भावना तयार करण्यास सल ु भ करिारी प्रटक्रया प्रारांटभक प्रकिीकरि िप्प्याच्या अिींवर तयार

18
होते आटि तया पटहल्या िप्प्यात टनमागि के लेला टवश्वास आटि ग्राहक प्रटतबद्धता कायम ठे वल्यासच
ते शक्य होते. परांतु उपचारातमक यतु ी सरुु वातीच्या तुलनेत कमी कमजोर आटि नाजक ू बनली आहे,
तयामळ ु े समपु देशक क्लायिां चा ताि सहन करण्यायोग्य मयागदपे लीकडे न वाढवता कृ ती आटि
टिप्पण्याांच्या टवसतृत श्रेिीचा वापर करू शकतो. समुपदेशकाद्वारे सखोल आतम अन्वेषि समजले जाते
आटि प्रटक्रयेत तयाचा सटक्रय सहभाग अटधक टदसनू येतो.
समपु देशकाच्या सहानभु तू ीपिू ग प्रटतसादामां ध्ये आता पवू ीच्या सत्रातील सामग्री समाटवष्ट आहे आटि
टवचार करण्याच्या आटि प्रटतसाद देण्याच्या जन्ु या पद्धतींच्या असमाधानकारक सवरूपाबद्दल
क्लायिां च्या जागरूकतेवर अटधक लक्ष कें टित के ले आहे. अशी प्रगत-सतरीय सहानभु तू ी टवधाने
क्लायांिला खात्री देतात की समपु देशकाला तयाच्या टकांवा टतच्या जगाची समज आहे आटि अजून
सखोल अन्वेषिासाठी प्रोतसाहन टमळते. ते क्लायांिची पवू ी बेशद्ध ु असलेल्या समसयाांबद्दल
जागरूकता आटि पवू ी वेगळ्या टकांवा यादृटच्छक म्हिनू अनभु वलेल्या समसयामां धील सबां धां ाांबद्दल
अांतदृगष्टी देखील वाढवतात. उदाहरिार्ग, या प्रकरिाच्या आधी सादर के लेल्या के स सिडीमध्ये, र्ाड,
जो तयाच्या पालकाांप्रती असलेल्या तयाच्या जबाबदाऱ्याबां द्दल सघां षागत होता, तयाच्या सवातांत्र्य आटि
अवलांटबतवाच्या सपष्टपिे परसपरटवरोधी वच्छाांवर लक्ष कें टित करिाऱ्या टवधानाांनी मदत के ली. तयाची
समसया ही एक उतकृ ष्ट तरुि प्रौढ सांघषागची एक टवशेष बाब होती आटि समपु देशक उच्च पातळीच्या
सहानभु तू ीने सवां ाद साधण्यास सक्षम होते कारि टतला माटहत होते की असे सघां षग अनेक तरुि
लोकाांसाठी टकती महत्त्वाचे आहेत.जसजसे नाते अटधक सरु टक्षत होत जाते, तसतसे समपु देशक
क्लायिां ला तयाचे ध्येय आटि वतगमान वतगन याच्ां यातील टवसगां तींबद्दलची टनरीक्षिे शेअर करण्यास
सरुु वात करतो. या टवधानाांना सहसा सांघषग म्हितात. र्डच्या बाबतीत खालील सामांजसयपिू ग टवधान
के ले गेले. "तम्ु ही म्हिता की तम्ु हाला सवातांत्र्याची वच्छा आहे, तरीही तुम्ही दररोज सांध्याकाळी घरी
र्ाबां ता आटि जेव्हा तम्ु हाला खरोखर टमत्रासां ोबत राहायचे असेल तेव्हा सपां िू ग सध्ां याकाळ टतर्ेच
राहता. तम्ु हाला वािते की तम्ु ही सर्ाटपत कराल? तम्ु हाला अशा प्रकारच्या सवातांत्र्याची अपेक्षा आहे?"
व्यापकपिे सागां ायचे तर रचनातमक सघां षग क्लायिां ला तयाच्या टकांवा टतच्याबद्दल बाह्य दृश्य प्रदान
करतो वतगन, सल्लागाराच्या टनरीक्षिाांवर आधाररत. समपु देशकाची छाप सवीकारण्यास नाकारण्यास
टकांवा सधु ारण्यास क्लायांि सवतांत्र आहे. टकांबहुना, प्रभावी समपु देशक ग्राहकाांना समपु देशकाची समज
आटि क्लायिां ची जागरुकता याच्ां यातील "टफि" वर सटक्रयपिे टवचार करण्यास आटि चचाग करण्यास
प्रोतसाटहत करतात. समपु देशकाचे टवधान कसे वापरायचे याचा टवचार करण्याच्या प्रटक्रयेत, क्लायांि
सवतःबद्दल • नवीन आव्हानातमक आटि पररष्कृ त टवचाराांवर पोहोचतो आटि समपु देशक क्लायिां च्या
गरजा आटि उटद्दष्टाांबद्दल तयाच्या टकांवा टतच्या छापाांचे सपष्टीकरि देतो. (रचनातमक सांघषागच्या
र्ीमवरील वतर टभन्नता प्रकरि 4 मध्ये सादर के ल्या जातील.) तातकाळ हा सल्लागाराच्या वतगनाचा

19
आिखी एक गिु आहे जो समपु देशनाच्या दसु ऱ्या िप्प्यात महत्त्वाचा ठरतो. वगन (2002) च्या
मते,तातकाटलकतेची व्याख्या तीन वेगळ्या प्रकारे करता येते. प्रर्म ते समपु देशन सांबांधाच्या
प्रगतीबद्दलच्या सामान्य चचेचा सदां भग घेऊ शकतात, प्रश्न जसे की "समपु देशन प्रटक्रया आपल्यासाठी
समाधानकारक मागागने प्रगती करत आहे का?" या श्रेिीत येतात. दसु रे , तातकाळ कोितयाही टवधानाचा
सांदभग देते ज्यामध्ये समपु देशक क्लायांिच्या टवधानाांवर तयाच्या टकांवा टतच्या काही तातकाळ प्रटतटक्रया
क्लायिां ला सागां तो टकांवा क्लायिां ला समपु देशकाबद्दलचे वतगमान टवचार उघड करण्यास सागां तो.
उदाहरिार्ग, एक समपु देशक जो म्हितो, "तमु च्या वटडलाांबद्दलच्या माझ्या टिप्पिीबद्दल तमु च्या
प्रटतटक्रयेबद्दल मी आियगचटकत आहे, तेव्हापासनू तम्ु हाला माझ्याशी सपां कग साधण्यात अडचि आली
आहे" टकांवा "मला समजले की तमु च्याबद्दलच्या माझ्या टचांतेने तम्ु हाला खरोखरच सपशग झाला आहे.
पतनीच्या आजारपिातही तातकाळ प्रटतसाद वापरला जातो. टतसरा प्रकारचा तातकाळ प्रटतसाद हा एक
सव-समावेशक टवधान आहे जो सध्याच्या आहारासाठी समपु देशकाचा वैयटिक प्रटतसाद व्यि करतो.
"तम्ु ही फि काही समपु देशन सत्राांमध्ये जे काही के ले तयाबद्दल मी आियगचटकत झालो आहे" सवतःचा
समावेश असलेल्या प्रटतसादाचे उदाहरि आहे. असा प्रटतसाद अनेकदा प्रामाटिकपिा तसेच तातकाळ
सांवाद साधतो
तातकाळ प्रटतसाद अनेकदा तमु च्या ऐवजी या शब्दाने सरू ु होतात जेिेकरून समपु देशकाकडे सामग्री
ओळखता येईल, ग्राहकाशी नाही. तातकाळ प्रटतसाद उघडपिे समर्गन टकांवा सामना के ला जाऊ
शकतो. जेव्हा तयाांचा सामना होतो, तेव्हा समपु देशक वतर लोकाांशी कसे वागतात हे समजनू घेण्यासाठी
समपु देशक समपु देशन सत्रात क्लायिां च्या वतगनाचे टनरीक्षि करतात आटि नतां र तयातील काही
टनरीक्षिे क्लायांिसोबत शेअर करतात. अशा ततकाळ प्रटतसादाचे हे एक उदाहरि आहे: "तुम्ही टनिगय
िाळत आहात आटि असहायपिे वागता आहात असे टदसते. जेव्हा तुम्ही असे करता, तेव्हा मला
तमु चे टनिगय तमु च्यासाठी घ्यायचे आहेत. "जर क्लायिां ने पष्टु ी टदली की असे टदसते एक अचक ू
टनरीक्षि असू द्या, "तम्ु ही तमु च्या वटडलाांसोबत असेच करत आहात असे तम्ु हाला वािते का, जरी
तम्ु ही असे म्हिता की तयानां ी तम्ु हाला काय करावे हे सागां ण्याचा प्रयतन करिे र्ाबां वले असेल?"
तातकाळ प्रटतसाद सवोत्तम कायग करतात जेव्हा उपचारातमक यतु ी वतकी मजबतू असते की क्लायांिची
शक्यता नसते टवधानाांचा अतयाटधक गांभीर टकांवा अवासतव आधार म्हिनू अर्ग लावा. दसु ऱ्या
िप्प्यापयंत समपु देशनाचा फोकस क्लायिां वर सपष्टपिे असल्यामळ ु े , समपु देशक क्लायिां च्या समसयाांना
अटधक सोप्या बनवण्याच्या टकांवा क्लायांिला साांगेल की, "मी जसे करतो तसे करा. के ले."
समपु देशकाच्या जीवनातील घिनाचां ा ग्राहकाच्या टचतां ेशी र्ेि सबां धां असल्यास शेअर के ला जाऊ
शकतो. असे सव-प्रकिीकरि समपु देशक आटि क्लायांि याांच्यात मानवी सांबांध प्रसर्ाटपत करण्यात
मदत करू शकते आटि क्लायांिला सटू चत करू शकते की टवटशष्ट टचांतेचा सामना करण्यासाठी तो

20
टकांवा ती एकिा नाही. समपु देशकाने अशाच पररटसर्तीचा कसा सामना के ला याबद्दल काही माटहती
क्लायांिच्या समाधानाशी ससु ांगत असली तरी, समपु देशकाने क्लायांिच्या पररटसर्तीतील फरक
शोधण्यात काळजी घेतली पाटहजे आटि क्लायिां ला समपु देशकाचा अनभु व वापरण्याची परवानगी
टदली तरच तयाला टकांवा टतला सपष्ट टदसले.
अजग समपु देशनाचा दसु रा िप्पा वारांवार भावटनकदृष्ट्या तिावपिू ग बनतो, कारि क्लायांिला नेहमीच्या
वागिक ु ीच्या अपरु े पिाचा सामना करावा लागतो आटि वटच्छत उटद्दष्टे प्राप्त करण्यासाठी पररटचतानां ा
अपररटचताांसाठी सोडून देण्याचा सांकल्प के ला पाटहजे. हे तिावपिू ग कायग काळजीवाहू नातेसांबांधात
उत्तम प्रकारे पिू ग के ले जाते ज्यामध्ये हे सपष्ट होते की समपु देशक क्लायिां च्या भतू काळातील वतगनावर
िीका करत नाही. ग्राहकाांना सध्याच्या पररटसर्तींवरील तयाांच्या प्रटतसादाांमध्ये काय असमाधानकारक
टकांवा प्रटतकूल वािते ते अटधक पिू गपिे समजनू घेण्यास मदत करिे आटि कोितया प्रकारचे प्रटतसाद
अटधक फायद्याचे असू शकत याची जािीव करून देिे यावर जोर टदला जातो.दसु -या िप्प्यात,
समपु देशक आटि क्लायांि समसया (चे) परसपर सवीकायग मल्ू याांकन आटि टनदानासाठी येतात.
मल्ू यमापन ही माटहती गोळा करण्याची आटि गृहीतक चाचिीची प्रटक्रया आहे ज्याचा पररिाम
क्लायांिचा वटतहास, जीवन पररटसर्ती आटि सामर्थयग टवचारात घेिाऱ्या समसयेचे टनदान होते. टनदान
हे प्रामख्ु याने समपु देशन सत्रात सादर के लेल्या मदु द्य् ाांचे काळजीपवू गक टवश्ले षि करून टनटित के ले
जाते, परांतु तयात बऱ्याचदा वतगिक ू टनरीक्षिे, वतराक ां डून टमळालेला डेिा याचां ाही समावेश असतो.
क्लायांिशी कनेक्ि के लेले, आटि शैक्षटिक, कररअर टकांवा व्यटिमतव व्हेररएबल्सवर लक्ष कें टित
करिाऱ्या प्रमाटित चाचण्यामां धील टनष्कषग. एकदा टनदान सर्ाटपत झाल्यानतां र, समपु देशक आटि
ग्राहक टतसऱ्या िप्प्यावर जाऊ शकतात, बदलासाठी टवटशष्ट उटद्दष्टे ओळखिे आटि तया उटद्दष्टाांची
अांमलबजाविी करण्यासाठी कृ ती योजनाांची टनवड करिे. लक्षात घ्या की प्रटक्रयेच्या या भागामध्ये
समपु देशक छाप सामाटयक करतो परांतु क्लायिां च्या सहकायागटशवाय आलेल्या टनदानाची घोषिा करत
नाही. डांकन, हबल आटि टमलर (1997) याांनी मानटसक आरोग्य व्यावसाटयकाांच्या टनदानाच्या
उच्चारावां र क्लायिां ची नकारातमक प्रटतटक्रया उद्धतृ के ली: "माझ्या वतर र्ेरटपसिनी मला कधीच
टवचारले नाही की मला कशावर काम करायचे आहे... तयाांना असे वािते की ते काही सवगशटिमान
शिी आहेत. टकांवा काहीतरी. हे र्ाांबण्यासारखे आहे, मी देखील कोिीतरी आहे" (पृ. 28, मळ ू मध्ये
टतयगक).(समपु देशनाच्या सखोल अन्वेषिाच्या िप्प्याच्या टवसतारासाठी प्रकरि 4 पहा. सिेज 2 मधील
क्लायांि आटि समपु देशकाच्या कामाच्या पनु रावलोकनासाठी आतील मख ु पृष्ठ देखील पहा ज्यामळ
ु े
क्लायिां च्या समसयाचां े परसपर मल्ू याकां न होते.)

21
टतसरा िप्पा: कृ तीची वचनबद्धता
समपु देशनाच्या टतसऱ्या आटि अांटतम िप्प्यात, क्लायांिने ठरवले पाटहजे की मागील दोन िप्प्याांदरम्यान
उद्भवलेली कोितीही उटद्दष्टे कशी पिू ग करावीत, क्लायिां च्या जीवन पररटसर्तीच्या सदां भागत टचतां ा
पररभाटषत आटि सपष्ट के ल्या आहेत. समपु देशन प्रटक्रयेद्वारे ओळखल्या गेलेल्या उटद्दष्टाांच्या पतू गतेशी
तयाचे सवतःचे वतगन कसे सांबांटधत आहे यावर क्लायांिने टवचार के ला आहे तया समसया कमी
करण्यासाठी क्लायिां कोिती, काही असल्यास, उघड कृ ती करु शकतो हे ठरविे बाकी आहे. जर
कोितीही कृ ती सटू चत के ली गेली नाही, तर समपु देशनाचा टतसरा िप्पा क्लायांिची वचनबद्धता
वाढटवण्यावर लक्ष कें टित करू शकतो की तयाने टकांवा टतने टदलेल्या पररटसर्तीत शक्य टकांवा वष्ट
सवगकाही के ले आहे. सामान्यतः, टतसऱ्या िप्प्यात ग्राहक टनवडू शकतील अशा सांभाव्य पयागयी कृ ती
अभ्यासक्रम (टकांवा टनिगय) ओळखिे आटि पररिामाांच्या सांभाव्यतेच्या दृष्टीने यापैकी प्रतयेकाचे
मल्ू याक ां न करिे समाटवष्ट आहे. तद्वतच, समपु देशकाच्या प्रोतसाहनाने क्लायिां द्वारे कृ तीचे टवटवध
अभ्यासक्रम टवकटसत के ले जातात, जरी ते समपु देशकाला बहुतेक पररटसर्तीत मान्य असले तरी,
क्लायिां ने दल ु गक्ष के लेल्या शक्यता सचु विे. कृ तीचे सभां ाव्य अभ्यासक्रम आटि सबां टां धत पररिामाचां े
मल्ू यमापन क्लायांिला प्राप्त करू वटच्छत उटद्दष्टे आटि क्लायांिच्या मल्ू य प्रिालीनसु ार के ले जाते. एकदा
कृ ती योजना टनवडल्यानांतर, समपु देशकाच्या सांपकागत असताना ग्राहक सहसा काही नवीन वतगन
करण्याचा प्रयतन करतो) समपु देशक आटि क्लायिां एकटत्रतपिे बदल प्रटक्रयेच्या सरुु वातीच्या चरिाचां े
टनरीक्षि करतात. जन्ु या वतगनाची सवय असल्यामळ ु े आटि नवीन वतगनामळ ु े तातकाळ पररिाम टमळू
शकत नाहीत म्हिनू अनेकदा क्लायिां ला नवीन पद्धतींनी वागण्यासाठी प्रबळ करिे आवश्यक आहे.
टवशेषत: जेव्हा टउद्दष्टाांमध्ये परसपर सांबांध सधु ारिे समाटवष्ट असते, वतर पक्ष सांबांध सहसा ग्राहकाच्या
नवीन वतगनास तवररत प्रटतसाद देत नाहीत आटि हे टनराशाजनक असू शकते. जर क्लायांिने ठरवले की
कोितयाही नवीन कृ तीची आवश्यकता नाही, तर टनिगय असा असू की "मला दसु ऱ्याच्या वागण्याने
वतके असवसर् होण्याची गरज नाही." अशा पररटसर्तीत, जेव्हा "रे ड फ्लॅग" अनभु व येतात तेव्हा
मजबतु ीकरि प्रटक्रया क्लायिां च्या भावना चागां ल्या प्रकारे व्यवसर्ाटपत करण्याच्या क्षमतेस समर्गन
देते.र्ोडक्यात, टतसरा िप्पा म्हिजे टनिगय घेण्याची आटि कृ ती करण्याची वेळ. क्लायांि सांभाव्य
टक्रयाांचा टवचार करतो आटि नांतर प्रयतन करण्यासाठी काही टनवडतो. समपु देशक नवीन वतगनाचा
प्रयतनकरण्यासाठी समर्गन देतो आटि क्लायिां ला नवीन वतगन टकांवा वासतटवकतेच्या नवीन
सांकल्पनाांच्या पररिामकारकतेचे मल्ू याांकन करण्यात मदत करतो कारि ते तिाव कमी करण्याशी
सबां टां धत असू शकतात. जेव्हा क्लायिां समाधानी असतो की नवीन वतगन टकांवा नवीन रचना
समाधानकारकपिे कायग करत आहेत, समपु देशन आहे (कृ तीच्या वचनबद्धतेबद्दल अटधक

22
तपशीलासाठी धडा 5 पहा, आटि कृ ती िप्प्यातील वचनबद्धतेमध्ये क्लायिां आटि समपु देशकाच्या
कामाच्या ग्राटफक साराांशसाठी आतील मख
ु पृष्ठ पहा.)

III. वत्तृ वटतहास

के स सिडीची व्याख्या सवग उपलब्ध माटहतीचा सांग्रह म्हिनू के ली जाते सामाटजक, शारीररक,
चररत्रातमक, पयागवरिीय, व्यावसाटयक जे एका व्यिीला सपष्ट करण्यात मदत करण्याचे वचन देते. के स
सिडी म्हिजे डेिा सक ां लनाच्या सवग उपलब्ध साधनाच्ां या आटि तांत्राच्ां या मदतीने माटहतीचा
सवगसमावेशक सांग्रह सांपिू ग व्यिीचा अभ्यास करण्याचे हे सवागत महत्त्वाचे तांत्र आटि सवोत्तम पद्धत
आहे. याचा उद्देश सकारातमकपिे आटि आतमटवश्वासाने साांगण्याचा आहे की, शक्य टततक्या
माटहतीचे सवग स्त्रोत िॅप के ले गेले आहेत आटि तयाांच्याकडून सवग प्रकारचा डेिा गोळा के ला गेला
आहे. के स सिडीमध्ये व्यिीबद्दलची ही माटहती वतकी व्यवटसर्त आटि एकटत्रत के ली जाते की ती
व्यिी पि व्यिीचे टनरीक्षि करिे का आवश्यक आहे? कारि तयाला काही समसया आहे. के स
सिडीमध्ये अभ्यासलेली समसया ही आजारपिाची समसया नाही. आजारपिाच्या समसया पररभाटषत
के ल्या जातात आटि तयाांची कारिे वैद्यकीय व्यवहारात देखील शोधली जातात. पि तो के स टहसरी
आहे. के स टहसरी म्हिजे एखाद्या आजाराने, सामाटजक टकांवा मानटसक त्रासाने ग्रसत असलेल्या
व्यिीच्या वटतहासाची नोंद. एखाद्या के सच्या वटतहासात वसतुटसर्ती देखील वसतुटनष्ठपिे गोळा के ली
जाते परांतु मलु ाच्या टवकासाटवषयी तयाच्ां या आधारे कोिताही अर्ग लावला जात नाही: के स सिडीमध्ये,
एक सांपिू ग व्यिी म्हिनू व्यिीबद्दल मत बनवले जाते. तो काय आहे हे तयाला कशामळ ु े बनवले आहे
याचे सपष्टीकरि टदले जाते आटि सल्लागार या टनष्कषागच्या प्रकाशात व्यिीसाठी काय चाांगले आहे
हे सागां तात.
के स सिडी, फि गांभीर समसया सोडवण्यासाठी वापरला जात असल्याने, तयाची व्याप्ती मयागटदत आहे.
के स सिडीमध्ये फि वतगनाच्या तया पैलांवू र लक्ष कें टित के ले जाते ज्याांना टनदान आटि उपचार
आवश्यक असतात.के स सिडीच्या मागे नेहमीच टवकासातमक दृटष्टकोन असतो. समपु देशकाांना के वळ
समसयेचे टनदान करण्यात आटि योग्य उपाय सचु वण्यातच रस नाही, तर तयाला अटधक चाांगले
समायोजन घडवनू आिण्यातही रस आहे, ज्याचा टवषय आहे अशा व्यिीचे योग्य समायोजन
करण्याच्या उद्देशाने तपशीलवार के स सिडी आयोटजत के ला जातो. तपास, समपु देशन व्यिीच्या
टवकासाच्या आटि योग्य वाढीच्या सभां ाव्य मागांची योजना करण्यासाठी सामर्थयग आटि कमकुवतता,
क्षमता आटि अपांगतव शोधते.
के स टहसरी हा मळ
ु ात वैयटिक क्लायांि टकांवा गिाशी सांबांटधत माटहती असलेली फावल सांदटभगत करतो.
23
मानसोपचार, मानसशास्त्र, आरोग्यसेवा आटि सामाटजक कायग या क्षेत्रासां ह व्यावसाटयक ससां र्ाांद्वारे के स
वटतहासाची देखरे ख के ली जाते. खालील माटहती के स वटतहासाच्या दोन सवरूपाच्या व्याख्या, के स
वटतहासातील मल ू भतू सामग्री आटि प्रारांटभक के स वटतहास फावल्सची माटहती कशी टमळवली जाते
याबद्दल र्ोडक्यात चचाग करते.के स वटतहासाची औपचाररक व्याख्या

 मेररयम वेबसिर टडक्शनरीनसु ार, के स वटतहासाची औपचाररक व्याख्या म्हिजे नोंदी (टकांवा
फावल्स) ज्यात ग्राहकाांच्या वातावरिाशी आटि सेवाांच्या वटतहासाशी सांबांटधत माटहती असते.
ही माटहती टचत्रि आटि के स टवश्ले षिाच्या उद्देशाने टवटवध क्षेत्रात उपयि
ु आहे.
 कॉटलन्स वटां ग्लश टडक्शनरी के स वटतहासाची काहीशी अशीच व्याख्या प्रदान करते. हा स्रोत
साांगतो की के स टहसरी ही भतू काळातील समसया टकांवा क्लायांिने अनभु वलेल्या घिनाांच्या
नोंदी असतात. ते पढु े म्हितात की के स वटतहास बहुतेकदा औषध, मानसशास्त्र आटि
समाजशास्त्र यासारख्या क्षेत्रातील व्यावसाटयकाद्वां ारे वापरला जातो.
के स वटतहासामध्ये समाटवष्ट असलेली टवटशष्ट माटहती के स वटतहासामध्ये समाटवष्ट असलेल्या
माटहतीचा प्रकार रे कॉडग राखिाऱ्या ससां र्ेच्या आधारावर बदलू शकतो. उदाहरिार्ग, एखाद्या वैद्यकीय
टक्लटनकला तयाच्या क्लायांिबद्दल सखोल वैद्यकीय माटहती तयाांच्या के स वटतहासामध्ये समाटवष्ट करिे
आवश्यक असताना, सामाटजक कायगकतयांना फि अटधक सामान्यीकृ त वैद्यकीय माटहती समाटवष्ट
करण्याची आवश्यकता असू शकते (जर काही असेल तर तयाऐवजी, तयानां ा अटधक सखोल माटहतीची
आवश्यकता असू शकते. क्लायांिचा सेवाांचा वटतहास, क्लायांि तपासिे टकांवा क्लायांिचा समावेश
असलेली समपु देशन सत्रे यासारख्या गोष्टींशी सबां ांटधत कोितयाही पररटसर्तीत, वटतहासात समाटवष्ट
असलेल्या काही सामान्य प्रकारची माटहती खालीलप्रमािे आहे.
 मलू भतू साांटख्यकीय डेिा (क्लायांिचे नाव, वय, टलांग, पत्ता, फोन नांबर, व्यवसाय, वैवाटहक
टसर्ती आटि क्लायिां आयडी क्रमाक ां )
 उपटवभागात सादर के ले
 क्लायांिचा सेवाांचा वटतहास
 ग्राहकाच्या प्रकरिाशी सांबांटधत तपास
 तपास पररिाम
 पवीचे आटि सध्याचे उपचार आटि / टकांवा समपु देशन सत्रे

24
  आजाराचां ा वटतहास
 तक्रारींचा वटतहास आटि तयाचां े टनराकरि
 रे फरल्सचा वटतहास

माटहती गोळा करण्यासाठी वापरल्या जािाऱ्या सामान्य पद्धती

प्रारांटभक के स वटतहास फावल्ससाठी माटहती गोळा करण्यासाठी मल ू त: तीन पद्धती वापरल्या जातात.
सलाईड शेअर म्हिनू ओळखल्या जािाऱ्या वेबसाविवर, डॉक्िर सरु भी टसांग याांनी या पद्धतींची चचाग
के ली कारि तया वैद्यकीय क्षेत्राशी सांबांटधत आहेत. तर्ाटप, या समान पद्धती वतर फील्डवर देखील
लागू के ल्या जाऊ शकतात. डॉ. टसगां याच्ां या मते या पद्धती म्हिजे मल
ु ाखती आटि प्रश्नावली (आटि
दोघाांचे सांयोजन). या प्रतयेक पद्धतीचे र्ोडक्यात विगन खालील टवभागाांमध्ये आढळू शकते.

 मल ु ाखती - प्रर्मच ग्राहकाांची मल

ु ाखत घेऊन, ससां र्ा ग्राहकाच्ां या टचतां ा आटि जीवनशैलीशी
सांबांटधत मल
ू भतू माटहती गोळा करू शकतात. क्लायांिने ततसम सांसर्ाांच्या सेवा वापरल्या
आहेत की नाही हे देखील ते टनधागररत करू शकतात आटि तयाच्ां याकडे असल्यास, ते
क्लायांिना तयाांच्या के स वटतहासात जोडण्यासाठी ही माटहती तयाांच्यासाठी प्रटसद्ध करण्यास
प्रोतसाटहत करू शकतात.
 प्रश्नावली मानकीकृ त प्रश्नावली समोरासमोर मल ु ाखती दरम्यान टवचारले जािारे अनेक प्रश्न
टवचारतात. हा दृष्टीकोन ज्या सांसर्ाांकडे ग्राहकाांशी बसनू सांभाषि करण्यासाठी कमी वेळ आहे
तयाांच्यासाठी उत्तम आहे. या पद्धतीचा तोिा असा आहे की काही समसयाांकडे दल ु गक्ष के ले जाऊ
शकते.
 सयां ोजन या दोन पद्धती एकत्र करिे हा के स वटतहासासाठी डेिा गोळा करण्याचा कदाटचत
सवोत्तम मागग आहे. जेव्हा सांसर्ा एकटत्रत दृष्टीकोन वापरतात, तेव्हा क्लायांि तयाांचे वटतहास
पिू गपिे सपष्ट करण्यास सक्षम असतात आटि आवश्यक माटहतीकडे दल ु गक्ष करण्याची शक्यता
कमी असते. ग्राहकाांना दजेदार सेवा प्रदान करण्यासाठी सांपिू ग के स वटतहास राखिे ही एक
महत्त्वाची बाब आहे. सपां िू ग के स वटतहास अनेक वेगवेगळ्या क्षेत्रातील ससां र्ाांना आता आटि
भटवष्यात ग्राहकाांना सेवा देण्याचा सवोत्तम मागग टनधागररत करण्यात मदत करू शकतो.

25
के स सिडी करण्यात अडचिी:
के स सिडी करिे सोपे नाही. हे खपू टक्लष्ट आटि वेळ घेिारे आहे. के स सिडी तयार करिारी व्यिी
कुशल नसल्यास ते खपू व्यटिटनष्ठ देखील होऊ शकते. प्रतयेक मल ु ासाठी सांपिू ग के स सिडी तयार करिे
देखील वगागत व्यवहायग नाही. तयाांचा अभ्यास करण्याच्या उद्देशाने टशक्षक एक टकांवा दोन प्रकरिे घेऊ
शकतात. समपु देशकाला तयाांचा अभ्यास करण्याच्या उद्देशाने अटधक प्रकरिे तयार करण्याची
आवश्यकता असू शकते. समपु देशकाला अटधक के स सिडी करण्याची आवश्यकता असू शकते परांतु
तयाने नकळत रें गाळिाऱ्या चक
ु ाांपासनू सावध राहावे.ते खालीलप्रमािे आहेत:
 के स सिडी अांतगगत समसयेमध्ये प्रवेश के ला पाटहजे अभ्यास ते वरवरचे नसावे. पालकाांशी सांपकग
साधावा.वैद्यकीय अटभप्राय मागवावा. व्यिीच्या सपां कागत आलेल्या सवांशी सपां कग
साधावा.अभ्यास एकतफी नसावा.
 सवग सांभाव्य तपशील एकत्र के ले पाटहजेत आटि अगदी नाही टकरकोळ तपशीलाकडे दल ु गक्ष
के ले पाटहजे.ग्राहकानां ा दजेदार सेवा प्रदान करण्यासाठी सपां िू ग के स वटतहास राखिे ही एक
महत्त्वाची बाब आहे.
 सपां िू ग के स वटतहास अनेक वेगवेगळ्या क्षेत्रातील सांसर्ाांना आता आटि भटवष्यात ग्राहकाांना
सेवा देण्याचा सवोत्तम मागग टनधागररत करण्यात मदत करू शकतो

***

26