िब. के .

िबलार् कला िवज्ञान व विणज्य महािव ालय (

वाय )
क याण, िबझनेस अथर्शा तर्
(मंबई िव ापीठाशी
संलग्न) अथर्शा तर् िवभाग-
MA. ि द ीय वषर्

संशोधन िवषय : “गरा् मपंचायत आिण

गरा् मीण िवकास” संशोधक

दयानंद िकसन भसारा
अथर्शा तर् िवभाग - MA. ि द ीय वषर्
PRN NO: 2018016400153295

मागर्दशर्क
डॉ. महादेव सर (MA, M.PHIL, PHD)
ाध्यापक व अथर्शा तर् िवभाग मखु
िब. के . िबलार् कला िवज्ञान व विणज्य महािव ालय (
वाय ) क याण
 ितज्ञापतर्

मी कु . दयानंद िकसन भुसारा र्क घोिषत करतो िक, मी गर् ामपंचायत आिण
ितज्ञा पवू गर् ामीण िवकास

हा संशोधन अहवाल डॉ. महादेव यादव सर यांच्या मागर् दशर्नाखाली मी वतः तयार
के लेला असनू या

संसोधानासाठी वापरण्यात आलेले संदर्भ ोत वेळोवेळी तपासनू संशोध

त्याचा योग्य िनदर्स ततु न

के लेला आहे.

िदनांक :

कु . दयानंद िकसन

भुसारा रोल नं : 417

PRN NO: 2018016400153295

 मागर्दशर्कांचे
माणपतर्

मािणत करण्यात येते िक, कु . दयानंद िकसन भुसारा गर् ामपंचयात आिण
गर् ामीण िवकास या

िवषयावर िब. के . िबलार् कला, िवज्ञान व विणज्य महािव ालय ( वाय ) क याण,
िबझनेस अथर्शा तर्

िवभागात एम. ए ि दतीय वषर् पद य र पदवीसाठी संशोधन क प माझ्या र् के ला

मागर् दशर्नाखाली पणू आहे.

संशोधन क प त्यांनी वतः के त्यासाठी वापरले या संदर्भाचा

त लेला असनु तर् ोतांचा योग्य िनद शन
त
ु

या क ेकरण्यात आलेला आहे.

पामळु

िदनांक :

मागर् दशर्क : डॉ. महादेव यादव सर ( अथर्शा तर् िवभाग )

 ऋणिनद शक

ततु संशोधनासाठी मला ज्या यक्तीचे सहकायर् व मागर् दशर्न िमळाले

त्यांच्या बदल कृ तज्ञता

यक्त करणे माझे कतर् ये आहे. माझे मागर् दशर्न डॉ. महादेव यादव सर
यांनी मला संसोधन करण्यासाठी वेळोवेळी सहकायर् व ोत्साहन िद या बदल व

संसोधानाच्या सवोत परी मागर् दशर्न के याबदल मी यांचे ऋणी आहे. संशोधनासाठी
आव यक असलेली मािहती उपल ध करु िद याबदल िविवध गर् ंथालय व तेथील

कमर्चाऱ्यांचा मी ऋणी आहे. तसेच सवार् त महत्वाचे हणजे संसोधानाठी आव यक

असलेली संगणक कक्ष वेळोवेळी उपल ध करुन िद याब ल मी अथर्शा तर् िवभागाचे

ऋणी आहे.
 अनु मिणका

शीष क
मांक
1 ऋणिनद श:

2 ामपंचायत आिण ामीण िवकास

ावना

3 भारतातील पंचायत राज व था

पंचायत राज व था इितहास

पंचायत राज थेचे मह

पंचायत व थेची भूिमका

4 पंचायती राज

ामपंचायत

ामसभा
िज ा प रषद

5 पंचायती राज सिम ा मािहती

अशोक मेहता सिमती

जी. ी. के .राव सिमती

यल.यम.िसंगवी सिमती
थंगॉन सिमती
गाडगीळ सिमती

6 73 िव घटना दु� ी
रा घटनेत कर आलेला बदल
घटना दु ी च मु
 सव सामा माणसाला िवकास काम व िनयोजन सहभाग देणारा
कायदा

7 ामीण िवकास
वणा
ामीण सम ांची जाणीव
ामीण समाजातील अथ व था
ामीण समाजातील अथ व था ची वैिश
उपयोजन
मू मापन

8 ामीण िवकासातील सरकारी योजना

9 पालघर िज ा प रषद ामीण िवकास

वणा

पालघर िज ा अंतग त राबवले ा जाणा या योजना

इतर योजना

10 ामीण िवकासाची उि
11 समारोप
12 संदभ सुची
13 वली सव ण आिण शवली सव नाची नावे
सं शोधणाची गरज :-
पंचायत राज व था िह नेह ं नी थापन के ली. िज गावपातळीवर िवकास
घडवून आण ाचे काम करते. यावर अनेक सिम ांनी आपले अहवाल देखील
िदले. परं तू बदल ा काळानुसार ामीण भागात झालेला िवकास तपास ासाठी व -
आणखीन ामीण भागात कोण ा ामीण े ात िकती ट ापय त िवकास हो ाची आव
कता आहे याचा आढावा घे ासाठी या क संशोधनाची गरज भासते.

संशोधनिच उिद े :-
1. ामीण भागाम े िकती माणात िवकास झाला आहे हे तपासणे ?

२. ामीण िवभागाम े सरकार ारे कोण ा योजना राबिव ा जातात हे तपासणे

3. ामीण िवकासासाठी सरकारकडू आख ा गेले ा सव योजनाचा सिच पात अ

ास करणे.

4. पंचायत व थे अतग त सरकार ारे ािमनिवकास कशा कारे के ला जातो हे अ

ासने.

5. मिहला सद ांना ामीण िवकासा ा योजनाबाबत िकतपत मािहती आहे हे अ

ासने.

6. पंचायत राज ची भूिमका अ ासने

7. ामीण दा र िनमा ण हो ाची करणे

8. पालघर िज ा अतग त कोण ा योजना राबिव ा जातात ाचा अ ास करणे .

9 . इतर योजनाची थोड ात अ ास करणे .

संशोधनिच परे षा आणी व प ती :-
ुत संशोधणाम े त संकलसाठी ाथिमक आणी ि तीय ो ाचा वापर कर ात
आला आहे.

याम े . मुलाखत , वली , इंटरनेटवरील सं त् वेबसाईट , आणी िवषयांचे

जानकर इ. ि तीय ोतात संदभ ,
पु के , ंथ आणी वत मान प इ.

अ ासाची ा ी :-
हा क मी िज ा पालघर अतग त के ळवे गाव ( रोठे गाव ) येथून करत आहे.

उपल सािह ाचे पुण िवलोकन :-

1. ामीण समजा आणी िवकास : ाचाय डॉ. संभाजी देशाई

2. इिडयन पोलोिट : ए. म. ल ुमीकांत

3. पंचायतराज : आवळे मनोज

4. थािनक रा स था : पाटील वा भा

5. ामीण िवकास : क ार िसहं

 ामपं चायत आिण ामीण िवकास

� ावना
:-
भारत हा खे ांचा देश णून ओळखला जातो. ाचीन
काळापासून भारतीय सामािजक संसाने आतपशा, संभु डू ब आिण
पंचायत हे तीन मुख आधार आहेत. शासना ा संदभा त भा
ीश पंचायतीराजे एक िवशेष मह आहे. भारताचे पुनिनमा ण
पंचायती ा पुन: थापनेमुळे शंय होईल, असे गांधीजीचे मत
होते. भारताम े पंचायती मह
ाचीन काळापासून आहे. याचे माण आपणांस ऋ ेद व अथ
वेदातून िमळते. पंचायत
व था ाचे ेय राजा पृ याना िदल आहे. ामीण आता ा
करतांना पंचायत राज शासन
व था तो मह पूण ठरते. पंचायतराज व थेत मजबुती आग
ा ा ीने 43 वी घटनादु� ी िवधेयक फाय ाचे ठरते.
हे िवधेयक संमत हो ासाठी पुढील भूमी मह ाची ठरते
मानव हा समाजि य ाणी आहे ाला समाजात शहावयास
आवडते आिण अशा समाजाने आप ा समाज वहाराचे िनयोजन
यािग िनयं ण करावे असे ही ाला
ाभािवकपणे वाटते. भ ी आिण थािनक समाज यामधील बंधाचा पाया
मु े भाविनक असतो बौ ीक नसतो. च िवचारवंत सोने असे
णले आहे की ीचे च र िकं वा समाजाचे अ आदर,
ा आिण नैितक अंत: ेरणा यािशवाय असंभव िनय आहे आिण
यािशवाय असंभविनय आहे आिण णूनच थािनक शासन हे एक
नैसिग क शासन आहे. असे णले जाते. आिण ते भारतीय ामीण
समाजाचे एक मुख साधन आहे.
 भारत हा खे ांचा देश आहे गावांचा िवकास व गती वरच
भारताचा िवकास व गती
अवलंबून आहे. गांधीजीनी टले आहे की जर गाव न झाले
तर भारत न होईल, भारतीय संिवधानातील िनमा ांनाही त ाने
पुण आशान होते. ामुळे ांनी लोकशाहीला वा िवक
प दे ासाठी व ाला थायी बनिव ासाठी ामीण व थेत पया
माणात ल िदले. संिवधाना ा ५० ा कलमात संदभा त रा
ामपंचायतीना मह देईल. व काही अिधकार बहाल करील अशी
तरतूद कर ात आली. व ुतः भारतात ामपंचायतीचा इितहास
अितशय ाचीन आहे. काही माणात पंचायतीची मता या काळात कमी
होती मा या सं ा िशकू न रािह ा हो ा. ातं चळवळी
ा काळात महा ा गांधी ां ा भाषणान व इतर सािह ीक
लेखणातून असे करीत असते की संसदीय शासन प ती ही अयो
आहे. कारण ा ा मते भारताचे दश न मुठभर शहराम े न े तर
ते सात लाख खे ांम े आहे. ेक खेडे लोकस ाक
िकं वा पूण स ािधि त पंचायत रा ाय चे असेल तर ास
यंपूण ावे लागेल, आिण ातं ो र कालखंडात सव
रा ांनी िवक ीकरणाचे कायदे के ले पािहजेत. आिण
ानुसार थािनक राज सं थां ा अिधकारात वाढ होईल.
१९५१-५२ पासून रा भर सामुिहक िवकास योजनांचे काय
म सु� झाले. १९५३ अशी रा ीय िवकास योजना हाती घे ात आली व
खेडयातील जनतेचे व पूण समाजाचे ात उप मिशलत दाखवून
आ िव ास साध ाचा य करावा व शासनाने अशा य ांचे
ागत क�न ांना उ ेजन असा हेतू या सव योजनांम े
होता. ा हेतू ा अनुषंगाने हया योजनेला िकतपत यश
िमळाले हयाः मु मापन कर ासाठी १९५७ साली बलवंतराय मेहता
यां ा अ तेखाली एक सिमती िनयु कर ात आली.
बलवंतराय मेहता समीतीने आपला अहवाल क ाला सादर के ला व
ात थािनक िहतसंबंधाक ल पुरिवणारी तसेच
थािनक लोकां ा इ े माणे व गरजे माणे पैशाचा य होतो
की नाही अश पाहणारी
थािनक पातळीवरील यं णा जोपय िनमा ण करीत नाही तोपय
िवकास काय माम े सहभाग हो ास थािनक लोकांना उ ाह
वाटणे श च नाही. ानुसार बलवंतराय मेहता सिमतीने िज
ा प रषद ॉक िकं वा गटपातळीवर पंचायत सिमती व
ामपातळीवरील
ामपंचायत प दत सुचिवली १९५८न� देशातील अनेक रा ांनी या
यं णेचा ीकार
कर ास ारं भ के ला. राज थानने सव थम हा योग सु के ला.
 महारा ाने महारा िज ा प रषद व पंचायत सिमती अिधिनयम
१९६२ नुसार
पंचायत रा ाची सुरवात के ली. १९८७-८८ ला राजीव गांधीनी
देशातील पंचागत रा ाला नवे वळण दे ाचा पय त के ला.
ासंबंधी घटनादु� ी िवधेयक संसदेत मांडले. परं तू
ावेळी ते मंजूर होऊ शकले नाही. परं तु थािनक समाजाचा
राजिकय सहभाग वाढला पािहजे िवकास
ि येत समाजाचा पुढाकार झाला पािहजे आिण ासाठी ख ा
अथा ने स ा िमळावी ही भावना सतत बाढतच गेली. संसदे ा २२
िडस बर १९९२ संसद अिधवेशनात वरील घटना दु त वः ाला मंजूर
िमळू न ात अमलबजावणी १९९३ पासून कर ात आली.
७३ ा घटनादीनुसार पंचायत राज व थे ा या
अथा िन घटना क दजा ा झाला. आिण ामीण
नेतृ उमा�ण ये ास [पंचायत राज व थेमुळे चालना
िमळाली. ामीण भागाम े गे ा दोन ने तीन दशकात जो िश
णाचा चार झाला ातून जी पीढ़ी ामीण कु टू ंबातून अ ात
आली ती िपढी थािनक रा ा राजकारणात िशरली व
ातून बरे च थािनक समाजातील नेतृ रा रापय जावून
पोहचले. पंचायत रा ा ा राजिकय ि ने हे एक यशच णावे
लागेल. एके काळी राजिकय ा अगदीच अ शू असले ा
ामीण जनतेचा ठीकाणी आज राजकीय आ िव ास िनमा ण झाला
हे ल ण
ागताह मानावे लागेल. आपली थती सुधार ाची मता व साम
आप ा अंगी आहे हा आ िव ास आिण ातून येणारी मह
ाकां ा ामीण समाजाम े िनमा ण झाली. यामधून आणखी
एक गो घडू न आली ती णजे वाढती अपे ांची ांती िवकास
काया संबंधीचे िनण य
शासन आिण जसेजसे ामीण जनते ा डोळयासमोर होतांना
िदसले तशा ां ा अपे ाही वाढत गे ा ा
अपे ा पुण कर ासाठी आपणच इतरां शी धा के ली
पाहीजे. अशी ई ा के वळ ने ाम ेच नाही तर खेडयापाडयात
समाजात िनमा ण झाली ातूनच
िवकासाला गती िमळत आहे. याच ांतीची दुसरी एक बाजू णजे
लोकांम े सामािजक जाणीव अिधकच ग होत असून अ ृ ता, उ
िनचता े किन असा भेदभाव व काही वगा ची िपळवणूक इ.
गो ी ामीण जीवनातून कमी होवू लाग ा आहेत काय ात
अश असलेले प रवत न पंचायत रा ा ा योगामुळे संथ
गतीने का असेना हे ामीण
समाजाम े सु�
झाले आहे.
पंचायत राज णजे िवक ीकरण, ब रीय शासन व थे
ा पाने व मागा ने
िवक ीकरण आिण ा िवक ीकरणातून िवकास पंचायत रा व
था णजे सव सामा माणसा ा हाती स ेची सु े येणे होय.
ांचा गरजा गावात पूण होणे कारण नसतांना रा
रावर हेलपाटया खावे लागणे बंद होणे, पंचायत राज णजे
ामपंचायत रावरच जा ीत जा लोकािभमुख व पारदश क काम होण
होय. िवक ीकरणाचे त आिण िवकास काया चा तपशील या दो ी
बाबतीत आप ा ामीण थािनक शासन सं थांनी भरीव योगदान
िदले व देशातील लोकशाही बळकट कर ास थेट हातभार लावला
आहे. ७३ ा घटनादु� ीने पंचायत राज व थांम े
मिहलांना सद रावर व अिधकारी रावर तेहतीस टके आर ण दे
ात आले होते ते आता ५० ट े पय दे ात आले आहे. या
मुळे दे शा ा इितहासात थमच एव ा मो ा सं ेने
ामीण समाजातील या राजकीय
िनण य ि येत सहभागी झा ा आहेत बास 'मौन ांती'
असे टले जाते पंचायत राज
व थाही आिथ क िवकास व सामािजक ाय थािपत कर ाचे साधन
आहे. योजना बनवून व ताचे मिहला सबलीकरण घडवून आणत
आहेत. मिहलां ा पंचायत राज
व थेतील सहभागामुळे खेडयातील वातावरण बदलते आहे.
ां ावरील असलेली सामािजक बंधने िशिथल होत आहेत.
मिहला व उपेि त वगा ना पंचायत राज व थेत आर ण
िमळते ामुळे ांना एक सामािजक ओळख ां ात
राजिकय चेतना िनमा ण झाली आहे. ते राजिकय, आिथ क व
सामािजक जीवनाचा मु वाहात येत आहेत. पंचायत राज व थे
ा मा मातून देशात समतावादी समाजरचना थािपत होत आहे.
पंचायत राज व थेने ामीण समाजातील कमकु वत वगा ची
िवशेषतः अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती व
मिहलां ा हजारो
वषा पासून दबले ा श शाली मु क न समतावादी
समाजरचनेला ो ािहत के ले
आहे.
ामीण समाजाची सवा गीण गती करणे आिण नागरीकांनी
लोकशाहीचे मह जाणून ात
आपला वाटा उचलने णजे ामीण पुन रचना होय व लोकांचे जीवनमान
उंचावणे हे
पुन रचनेचा ेय आहे हया काया त पंचायत राज योजनेचे
मह फार आहे. जसे सामा जनते ा दारात ातं ांची
गंगा, नागरीकतेचा पुण िवकास व जनजागृती व नोकरशाहीचा
अंत, थािनक िवकासाची संधी, मनोवृ ीत प रवत न, ामीण नेतृ
ाचा िवकास पंचायत राज योजनेमुळे झाला व ामीण लोकजागृत
झाले आिण या िवभागात नवीन नेतृ उदयास आले.

थोड ात असे णता येईल की पंचायत राज योजनेमुळे

ामीण नेतृ ाचा िवकास झाला मा ामीण पुनिनमा णात ती
अपयशी ठरली कारण ामीण नेतृ हेही इतर नेतृ ा माणे
संकु िचत िवचाराचे, ाथ , हीत त र आहे. नेते आिण काय कत
यांना ामीण समाजािवषयी फारशी तळमळ िदसून येत नाही.
परं तू असे असले तरी पंचायत राज
व थामुळे ामीण समाजात आमुला बदल झालेला आहे. तो
लोकां ा राजिकय सहभागातून िदसून येतो आहे. कारण ब
सं ेत ामीण समाजात राहणारा समुदाय जोपय त
अ पणे राजिकय े ात सहभाग नोदिवत नाही तोपय
देशाची लोकशाही शासन व था थर शासन व था णून अ ी ात
येऊ शकत नाही. ते आज ामीण लोकां ा सहभागाने श
होत आहे असे नमुद करावेसे वाटते.
भारतातील पंचायत राज
व था

� ावना
:-

ि िटशपूव कालीन भारतातील ामीण समाज यपूण व समृ

होता. ेक गावात
यंशासनाचे अ होते. समाजाचे िविवध वहार व ांचे
िनयमन ब ाच माणात
िवक ीकरण त ा ा आधारावर चालत होते. भौगोिलक मया दा
आिण दळणवळण साधना ा अभावामुळे ामीण भागा ा शासनावर
राजाचे िनयं ण नस ामुळे
ामीण समाज मो ा माणावर ाय होता. तसेच पारं प रक
राजस ांनीही देखील
ामीण भागातील वहाराचे िनयम थािनक अिधकारी व सं थाकडे
सोपिवले होते. मा
ि िटशां ा आगमनानंतर हे िच बदले, ि िटशांनी
स े ा क ीकरणाला मह िद ामुळे
ामीण समाजाची ाय ता धो ात आली. ामीण जीवनात ि
िटशां ा ह ेपामुळे
ामाचे ावलंबी जीवन संपु ात आले. ि िटशा ा आिथ क
धोरणामुळे गावाची ाय ता आिण ावलंिब न झाले. प
रमाणत: ामीण जीवन आिण ामीण नेतृ ाला आहोटी लागली.
ामुळे ातं पूव काळात ि िटश राजवटी आिण ातं ो
र काळात भारत सरकारने पंचायतराज व थेचे बीजारोपण कर ाचा
य के लेले आहेत. ुत संशोधन लेखात पंचायतराज सं थाची
िनिम ती, िवकास आिण आव कतेचा आढावा घेतलेला आहे.

पंचायतराज सं थाचा इितहास भारतात ाचीन काळापासून

पंचायतराज सं था आढळू न येतात. ाचीन काळी ेक खेडे
यंशािसत व आिथ क ा ावलंबी होते. भारतात वैिदक
काळापासून ामसभा अ ात अस ाचे िदसून येते.
ामसभेचे नोद ऋ ेदात के लेली आढळते. ऋ ेदातील
ामसभेत गावातील सव ीचा समावेश होता.
गावातील लोक झाड िकं वा देवळात ामसभा भरवत व ामसिम ांची
देखील िनवड करत
असत. महाभारतातील शांितपवा त पंचायतराज व थेचे वण न
के लेले आहे. शांितपवा त
ाम व थेचे तीन र मांडले आहेत आिण िविवध पदािधका
ाचा उ ेख आहे. दहा गावचा मुख दश क, बीस गावाचा मुख-ि
वशाधीर, शंभर गावाचा मुख शतपाल, हजार गावाचा मुख- सह ापती
आिण गावाचा मुख ामीण इ ादी पदािधका ािवषयी सिव र मािहती
िदलेली िदसते. मौय व गु ●काळातही पंचायतराज सं थाचे अ
होते. शु नीतीत राजाने दरवष ामतपासणी करावी हा राजाला सदा
िदलेला आहे. मौय , गु आिण चौल राजवटी ा काळात पंचायतराज
सं थेचे हो ा. चौल राजानी पंचायतराज
थापनेस उ ेजन िदलेले होते. मनु, कौिट , मेगा थनीज
लेखनात पंचायतराज सं थाब ल मािहती िदलेली िदसते.
मोगलकाळात देखील पंचायतराज व था अ ात अस ाचे
िदसून येते. मोगलकाळात कोतवाल नावा ा अिधका ामाफ त
पंचायतराज व था चालत होती.
ि िटश राजवटी ा काळात ामाची ाय ता न कर ाचा य
के लेला असला तरी ांनीच •भारतात आधुिनक पंचायतराजचा पाया
घातलेला िदसतो. ि िटश राजवटी ा काळात १८६७ साली म ाम
शहरासाठी नगरपािलके ची थापना क न पंचायतराजचा
ारं भ के लेला िदसतो ानंतर मुंबई, म ास, कलक ा
येथे मेयर कोटा ची थापना के ली. १८४२ म े बंगाल नगरपािलका
कायदा संमत के ला.

म े नगरपािलका कायदा, १८७० म े लॉड मेयोचा ठराव, १८८२

म े लॉड
रपनचा ठराव इ ादी पंचायतराज ा िवकासासाठी िविवध कायदे
मंजूर के लेले होते. लॉड
रपन ा ठरावात पंचायतराज सं थाना ापक अिधकार दे ाची
भूिमका अस ामुळे
ांना थािनक रा सं थेचे जनक
मानले जाते.
 भारतीय पंचायतराज शासन की जड़े य िप ाचीन है, पर ु
उनकी वत मान
संरचना पूव के ि िटश शासन की देन है।' भारतात पंचायतराज
व थे ा पायाभरणी कर ासाठी िविवध कायदे, िनयम आिण
अिधिनयम के लेले आहेत. ातं आंदोलनाचे नेते महा ा
गांधीनी देखील पंचायतराज व थेला ापक अिधकार दान कर
ाची मागणी के ली होती. महा ा गांधी ा मते, थािनक सं था
ावलंबी अस ा पािहजे तरच ा गावातील िकं वा
खेडयातील लोकां ा जा ीत जा गरजा तेथील थािनक रा
सं थेने भागिव ा पािहजेत, ासाठी लागणारे अिधकार व
साधनसामु ी ा ा थािनक सं थाना कायदयाने वेळावेळी
िदली पािहजे. महा ा गांधीनी के ले ा पंचायतराजब ल
ा मताचा समावेश घटने ा ३ माग दश क त ात क न
घटनाकारांनी अ पणे पंचायतराजला मा ता िदलेली
िदसते. चाल स मेटकाफ यांनी १९३० साली ामीण सं थाब ल
िलिहताना पुढील िनरी ण नोदिवलेले आहे की, भारतात सव काही न
झाले. परं तु ामीण सं था न झा ा नाहीत, राजकीय स ा एका
पाठोपाठ आ ा व लयाला गे ा, ांती मागुन ांत झा ा.
िहंदू , पठाण, मोगल, शीख, इं ज हे रा कत एका मागोमाग होऊन
गेले पण ामीण सं था अिवचल रािह ा भारत राजकीय आिण
सामािजक या चंड उलथापालथी झाले ा असला तरी ामीण सं
थावर ांचा भाव पडलेला िदसून येत नाही.
पंचायत रा व थेचा
इितहास :-

पंचायत राज व े या मुळाचा शोध यावयाचा झा यास भारतात अगद

ाचीन काळापासनू पंचायती अ त वात अस याचे दसते. अथा त आज या पंचायत राज प
तीपे ा याचे
व प खप
ू च वेगळे
होते.
गावातील शार, अनुभवी, आदरणीय अशी पंचमंडळ असायची. गावातील चावडी
सार या साव ज नक ठकाणी रोज सकाळ ही मडळ बसायची आ ण गावातील लोकां या अडचणी
समजावन ू घेऊन माग दश न करावयाची. गावाम ये काही वाद, भांडणे झा यास याम ये ल
घालन
ू सोड वणे, गावचा वकास हो यासाठ योजना आखणे, गावाचा कारभार चाल वणे,
गावाचा कर गोळा क न राजाला खंड वसल ू ी देणे इ. कामे ही पंचमंडळ पार पाडीत असत.
गावात यांना फार मान होता. गावकरी यां या श दाबाहे र जात नसत.

मौया या काळाम ये तर यांना ामशासनाचा अ धकार होता. व या ीने

ा पंचायती खप ू च वक सत झाले या हो या. सन ८०० ते १००० या दर यान बोल घरा या
या इ तहासातील एकल येथील चौदा शळा ख या ामपंचायती या नद शक आहेत. आज
या ामपंचायती करीत असलेली व वध गाव वकासाची कामे या ामपंचायती या वेळ
करीत हो या. ामपंचायतीची
नवडणक ू दरसाल होत असे व सव सभासद लोक नयु त असत. यां यावर सरकारी अ धका
यांची देखरे खीसाठ नेमणकू होई. ामपंचायतीकडे वतः या नधी असायचा. याय
नवाडे ही पंचायत करी, फाशीची श ा व चतच अंमलात येई. देवळात नंदाद प
लावणे अगर पंचायतीस अमुक इत या गाई पुर वणे या गो ी श ा हणन
ू देत असत.

भारतात अनेक सा ा ये आली होती. बाहे न आले या मोगलांनी ही प त

वकारली. भारता सार या खंड ाय खेडया पा ात वखुरले या देशाला वक त
शासनाचीच ज री होती.
यामुळेच ही प त अनेक वष टकू न होती. यातन ू च खेडी वयंपण
ू बनत होती. ामीण
कारागीर, क करी यांना पोट भर याकरीता वसाय मळत होता.

शवाजी महाराजां या काळात ामपंचायतीची प त चोहीकडे चालू होती. तीच

रयते या सोयीची वाट याव न महाराजांनी कायम ठे वली. रयतेला याय मळव यासाठ
लांब कु ठे जावे
लाग ू नये हणन
ू गावातील पंचांनीच फु कट याय दयावा हे अ भ ेत होते. छ पती या
काळात
ामपंचायती पव ू माणे चालू हो
या.

ट शां या आगमनानंतर यांनी मा आप या आप या वाथा साठ गावग ांची

चाल ू
व ा मोडीत काढून तलाठ पोलीस पाट ल यां यापासन
ू ते कले टर पय त
नोकरशाहीची फौज
नमा ण के ली. १८८२ साली लॉड रपनने मया दत व पात ा नक वराज सं ेचा
काय म अंमलात आणला. परं तु आरो य आ ण ाथ मक सोयी सु वधा पुरतेच यांचे उ मया
दत होते.
याम ये वरा याचा मागमस
ू ही न हता. याच काळात तालुका लोकल बोड , ज हा लोकल
बोड व काही मोठया गावात ामपंचायती ापन झा या. या ा नक वरा य सं
ा वातं य ा ती नंतरही काही काळ चालू हो या.

देशा या वातं य सं ामा या काळात देशा या पुनु ापनाचा व नव

नमा णाचा
वचार सु झाला. याम ये गाव वकासा या ीने वचार होणे वाभा वक होते. महा मा गांध
नी
वातं य सं ामा या काळात खडयाकडे जा याचा माग दाख वला आ ण ाम वरा याची
क पना मांडली होती. यामुळे ा नक वरा य सं ांना नवा मुलभत
ू आ ण ापक
अथ मळाला. १५ ऑग ट १९४७ रोजी भारताला वातं य मळाले आ ण घटना स मतीची
ापना झाली. वातं य
लढयात लोकांनी उराशी बाळगले या येयात ाम वरा य हे स ू यामुळे देशाची
होत.े घटना होत
असताना ामपंचायतीचा वतं तसरा स असावा अशी सच ू ना मांड यात आली. या सच
ू नेला
घटना स मतीतील काही लोकांनी वरोध के ला. भारतीय समाज व ा जाती व
े या उतरं डीवर आधारीत अस यामुळे तथाक थत उ वग य जात ना पंचायत व ेत
पंच हणनू
ान मळत असे. तसेच गांवातील उ जातीय लोकच नण य घे याम ये मह वाची भ ू
मका
बजावत असत. अशा रतीने या पण ू व ेम ये या आ ण तथा क थत खाल या जात ना
कोणतेही ान न हते. ही व ा समानतेवर आधारीत नाही असे डॉ. बाबासाहे ब
आंबेडकरांचे
हणणे होते. यामुळे यांचा या व ेला वरोध होता. यामुळे ामपंचायती या
तस या राची
 व ा अंमलात ये यासाठ काही काळ थांबावे लागेल कारण ामपंचायतीचा वापर
समाजातील
हत संबंधी व ीमंत लोक क न घेतील व सव सामा य लोकांवर व दलीतांवर अ याय होईल
अशी भीती त कर यात आली. तरीस ा घटना स मतीने सामा जक उ हणनू ‘रा ये,
ामपंचायत संघट त करतील व यांना ा नक वरा य सं ा हणन ू काम कर यास
आव यक अ धकार देतील’ असे चाळ सा ा माग दश क स ू ात नमद
ू के ले.
पंचायतराज व थेचे
मह :-

पंचायतराज व थेचे मह - पचायतराज सं था लोकशाही ा

पाठशाळा मान ा जातात. भारतात लोकशाही िवक ीकरण लोकि य कर
ासाठी भारताचे पिहले पंत धान पंिडत नेह यांनी
'पंचायतराज' ही श रचना चारात आणली. भारतात पंचायतराज
व थेची मूलभूत संरचना सव रा ात एकसमान िदसून येतात.
परं तु रा ांनी आपआप ा प र थतीचा िवचार क न आव क
फे रफार के लेले आहेत. पंचायतराज व था रा शासना ा
िनयं णाखाली काय करीत असतात. पंचायतराजची िनिम ती रा
कायदयाने झालेली िदसून येते. ७३ ा घटनादु ीने
पंचायतराज संक नेला घटना क मा ता दान के लेली आहे.
आधुिनक काळात क ाणकारी रा संक नेमुळे
पंचायतराज संक नेचे मह वाढलेले आहे. पंचायतराज सं
थेचे मह िवशद करताना डी. टॉकिवले णतात की, थािनक शासनसं
था तं रा ाची एक महान श ी असते. रा ाने
तं सरकारची िनिम ती के ली असली तरी थािनक सं थािशवाय नाग
रकांत ातं ाची भावना िनमा ण होऊ शकत नाही. थािनक
शासन नाग रकांत सामािजक काया ब ल जबाबदारीची भावना िनमा
ण करते. पंचायतराज व था लोकांम े उ रदािय , जबाबदारीची
भावना, नवनेतृ िनिम तीसाठी उपयु मानली जात अस ामुळे
जगातील ब सं देशात पंचायतरा ाची थापना के ली जात आहे.
पंचायतराज व थेचे मह
िवशद करतांना महा ा गांधी सांगतात की, मी पंचायतराज
सं थांना सामािजक सं था
मानतो. जाती थाचे वच , वत मान शासनाचा कु भाव आिण जनतेची वाढती
उदािसनता
िकं वा िनर रता या कारणामुळे या सुंदर सं थांचे पिव व
भाव न होत आहे. ८ महा ा गांधीनी पंचायतराज व थेचे मह
िवशद के लेले असले तरी या सं थाम े िशरले ा
दोषाकडेही आपले ल वेधलेले आहे हे दोष भावीकाळात न के
ािशवाय पंचायतराज
व थेला उ ल भिवत नाही याची जाणीव ठे वणे
गरजेचे आहे.
पंचायत राज व थे ा मा मातून खरीखुरी
लोकशाही अ ात येते. पंचायत राज व थेत िनवडू न
आलेले ितिनधी हे थािनक जनते ा मतदाना ा प
दतीतून िनवडू न येतात. परं तु मह ाची बाब ही आहे की,
िनवडू न आले ा ितिनधीचा जनतेशी सात ात थेट
संपक व संबंध येत असतो. ातून थािनक जनतेचे अ र
ा
िनयं ण वा जरब या ितिनधीवर असते. िनवडू न आलेले
ितिनधी व जनता यांचा िनयिमत थेट संपक अस ामुळे व
ितिनधीची पूण पा भूमी मािहती अस ामुळे ांना कधीही
जाब
िवचा शकते. तसेच लोकांना र ा सहभागी पंचायत राज व
थे ा मा माI तून होता येते व लोकशाही (Direct Democracy) व
सहभागी लोकशाही (Par cipa ve Democ racy) या संक ना पंचायत राज व
थे ा मा मातून मूत पात येतात. रा व दे शा ा
पातळीवरील ाितिनधीक लोकशाही (Representa ve Democracy) पंचायत
राज व थे ा मा मातून लोकशाहीत अ ात येते.
पंचायत राज व था लोकशाही सु ढ करते. िव ास वाढिवतो.

सॅ ूअल हंिट टनने 'Moderniza on' वर बंध

िलहीला. या बंधा ा शेवटी आधुिनकीकरणाबाबत शंका वा सम
ा वत वली आहे. आधुिनकीकरणामुळे नाग रकांम े
जागृतता िनमा ण होते व ां ा सहभागा ा बाबतीत
राजकीय व थेत माग ा वाढतात.
ामुळे ांना व थेत कसे सामावून ावयाचे हे
िनमा ण होतात व ामुळे व थेवर
ामपंचायत व थेची
भूिमका

ामीण समाज िवकासातील पंचायतराज व थेची भूिमका :

ि टीशकालपूव
थती भारत हा खेडयांचा देश आहे. खेडयां ा िवकासावरच
भारताची गती िवसंबून आहे. ामीण िवकास ही िविवध पैलू
असलेली संक ना आहे. यात ामीण भागातील मानवी संसाधना
ा िवकासािशवाय उपल नैसिग क साधन संप ी शेती आिण
शेती संबंिधत वसायांचा िवकास आिण • सामािजक सुिवधा
यांचा समावेश होतो. ामीण भागातील दुब ल घटकातील
लोकांचे सोडिवणे णजे ामीण समाजाचा िवकास होय. या दुब
ल घटकांत ामु ाने लहान व सीमांत शेतकरी,
भूिमहीन शेतमजूर, ामीण कारागीर, अनुसूिचत जाती-
जमातीतील लोक अिथ क सामािजक या कमकु वत घटक यांचा
समावेश होतो. थोड ात, समाजातील सव पु�षांचा सवा गीण
िवकास सा करणे णजे ामीण िवकास होय. असा सवा िगण
िवकास सा कर ासाठी भारतात पुरातन काळापासवून वेगवेगळया
राजकीय व थांनी वेगवेग ा उपाय योजना के ा हो ा.
ामीण पूव पासून पंचायत व था िनमा ण के ाचे िनदश
नास येते. शांतीपव , वैिदक, बौ द, मौय गु आिण म युगात
ामीण ाय िनवाडयासाठी पंचायत िस द होती. अशा
पंचायतीलाच मराठयां ा राजवटीत थािनक रा सं था
संबोिधले गेले. अबुल फजल ा औन-ए-अकबरी या ंथातही थािनक
रा सं थेचा उ ेख आढळतो. दि ण भारतात सापडले ा काही
िशलालेखाव न हे िस द होते की, ाचीन काळी गांव हे
यंशािसत होते. पंचायती माफ त गावचा कारभार चालिवला जात होता.
पंचायत ख-या अथा ने गावाचे स ाक होते. ेक गांव
हे ात छोटे गणरा होते. गावा ा जनतेकडू न
ामपंचायत संघटीत होत
 पंचायतीला शासकीय तसेच ाियक अिधकार असत. मोगल
काळापय त
भारतातील
ामीण

शासन व था िवकिसत आिण व थत होती. मा , या काळा ा उ

राधा त मोगल सरदारांनी जनतेवर अनेक कर लादू न ांची
वसूली के ामुळे पंचायतीचे मह आिण अिधकार कमी होऊ
लागले होते. ि टीशकाळ : ि टीश काळ ख या अथा ने
ामपंचायती ा -हासाचा ठरला. स ेचे क ीकरण होऊन रा
सं था जवळ जवळ नामशेष झा ा. आपली स ा ढ कर ा ा
उ े शाने ामपंचायती ा अिधकारांचे ह ांतरण सरकारने
नेमले ा अिधकारी वगा कडे के ले गेले. करवसुली
आिण ायदान हो काय पंचायतीकडू न काढू न घेतली. संर णाची
जबाबदारी पोिलस िवभागाकडे सोपिव ाने पंचायती अिधकारहीन झा
ा, ा िवघटीत होऊ लाग ा, तरीही, भारतात आज आढळणा या
थािनक रा सं थांना इं जांचीच दे ण णता येईल. ि टीश
सरकारनेच १६८७ म े म ास महानगरपािलका ही पिहली थािनक रा
सं था थापन के ली.
१६७२ म े लॉड मेयोने थािनक रा सं थांबाबत पिहला कायदा
के ला. मा थािनक
रा सं था आ ात आ ा नाहीत. १८८२ ला लॉड रपनने व रल
कायदा पास क�न
थािनक रा सं थांची मु त मेढ रोवली. तेथून पंचायतराज
िवकासाला चालना िमळाली.

ातं ो र कालखंड ातं िमळा ानंतर ामीण

समाजाचा वेगाने िवकास घडवून आण ा ा उ े शाने भारत
सरकारने िवकास योजना सु� के ली. मा या योजनेला अपेि त
यश िमळू शकले नाही. जनतेने पुरे से सहकाय न िद ा ती
अपयशी ठरली. या योजने ा अपयशाचे मु मापन कर ासाठी क
ीय रावर काय म मू ांकन संघटना
| िनमा ण कर ात आली. या संघटनने िवकास योजना ही भारतीय
जनतेचे सहकाय िमळवू शकली नस ाने, ती लोकांची चळवळ
बनू शकत नस ाचा िन ष काढला. ामीण
िवकासासाठी िनमा ण कर ात आले ा समाज िवकास योजना
व रा ीय िव ार सेवा यांना
आलेले अपयश ल ात घेवून या योजनांचा अ ास कर
ासाठी बतरण मेहता यां ा अ तेखाली एक सिमती िनयु
के ली गेली. या सिमती ा िशफारशी ा आधार
िनरिनरा ा रा ांम े पंचायत रा ाचा
पाया घातला गेला.

बलवंतराय मेहता सिमतीने लोकशाही िवक ीकरणाची जी ि रीय

व था सुचिवली ा
व थेलार पंचायत रा हे संबोधन ा झाले. १९५९ म े राज थान
या घटकरा ातून पंचायत रा हे संबोधन ा झाले. १९५९ म े
राज थान या घटकरा ातून पंचायत राज व थेला ारं भ झाला.
नंतर इतर रा ांनी ही व था कारली. अशी व था
कारणारे महारा हे नववे रा आहे. पंचायत रा ांची िनिम
ती करतांना ब सं रा ानी ि रीय योजना कारली, परं तु
काही रा ांनी ि रीय तर काहीनी चार
रीय व था िनमा ण के ली. मेहता सिमतीने सुचिव ा
माणे ायपंचायतीची थापना कर ास काही रा ांनी ितकू
लता तर काहीनी अनुकु लता दश िवली.

पंचायतराज ा प र ण व पुनमू ांकनासाठी वसंतराव

नाईक, बॉगीरवार, पी. बी. पाटील, अशोक मेहता, के . संथानम डॉ.
एम. एम. िसंघवी सार ा िविवध सिम ा वेळोवेळी थापन के
ा गे ा. ांनी पंचायत राज व थेचे अवलोकन क�न या
व थे ा बदलासाठी मह ाच योगदान िदले. पंचायतराज व
थेचा घटना क बदल
णजे २४ एि ल १९९४ ला ७३ वी घटना दु� ी झाली. या दु�
ीने पंचायतराज
व थेला संिवधािनक दजा िमळू न ामीण िवकासा ा
राजकारणाचा माग मोकळा के ला.
ामुळे राजकारणाचे सू ामीण िवकासाभोवती िफ लागले.
या दु� ीने पंचायतराज
व थेला अिधक ाय ता दान के ली गेली. पंचायतराजचे
थािनक नेतृ उदयाला
येवून ते ामीण समाज िवकासाला तसेच रा ीय आिण
ादेिशक राजकारणा ा मु
वाहाशी जोड ाला सहा भूत
ठरले.

पंचायत राज व थेमुळे ामीण समाज िवकासाला ब-

यापैकी गती िमळाली. रा ीय आिण ादेिशक राजकारणाचे
ल ामीण समाजाकडे वळले, ग रबी हटावची घोषणा िकया रोजगार
हमी योजना या ामीण िवकासा ा राजकारणाचा एक भाग होता.
पंचायत राजकडे स ेचे ह ांतरण झा ामुळे जनता
ामीण िवकासाबाबत सजग झाली.
ामीण समाजाचे आरो , पाणी, िश ण, िवज, कृ िष व इतरी े
ां ा िवकासासाठी िकं वा
िविवध सुिवधा िमळवून दे ासाठी ामीण िवकासाचे
राजकारण आकार घेत गेले. ७३ ा घटना दु� ीने पंचायत
राजची आिथ क थती सुधार ासाठी अनेक उपाय योजना के ा.
ामीण िवकास योजना राबिव ासाठी मोठया माणावर आिथ क मदत
िदली गेली.

१९८० नंतर जवळपास सव च राजकीय प ांनी ामीण िवकासाकडे

जाणीवपूव क ल
िद ाचे यास येते. १९८० ला ामीण रोजगार काय म तर १९९३
ला ामीण भूिमहीन रोजगार हमी काय म सु� के ले गेले.
यािशवाय जवाहर रोजगार योजनेचा एक भाग णून घरकू ल
बांधकाम आवास योजना राबिव ात आली. ामीण शै िणक
िवकासासाठी १९९४ ला िज ा ाथिमक िश ण काय म तसेच रा
ीय सा रता िमशन काय म राबिव ात आले. दहा ा पंचवािष क
योजने ा मसु ा ारा दा र य िनमू लन मोिहम राबिव ाचे
ठरले. या मोिहमेअंतग त संपूण ामीण रोजगार योजना जाहीर
के ली गेली, तर बाजपेयी पंत धान असतां ना ामीण सडक
योजना काया त ामीण र ांचा िवकास साध ाला चालना
िमळाली. २००१ ला क ाने आ ािसत रोजगार योजना व जवाहर ाम
समृ दी योजना राबिव ास सु�वात के ली. ेक ामीण बेरोजगाराला
काम िमळावे यासाठी संपूण ामीण रोजगार योजना राबिव ाचेही क
ाने ठरिवले. या योजन तग त जलसंवध न, पाणलोट े
िवकास, आवष ण वण े िवकास तसेच एका क पिडक जिमन असे
काय म देशभर राबिवले जावू लागले. गावक-यां ा सि य
सहभागातून ामीण िवकासाची ि या वाढीस
लाग ासाठी २००२-०३ ला यशवंत ाम समृ दी योजना सु� झाली.
शेतक-यांसाठी
जल राज योजना आखली गेली. यािशवाय ाम यंरोजगार योजनाही क
ाने राबिव ाचे ठरिवले. ामीण भागातील दा र य िनमू लनासाठी
िनम ल ाम योजना, तंटामु योजना, संपूण ता अिभयान,
संत गाडगेबाबा ता अिभयान, तांडा सुधार योजना राबवून
ामीण िवकासाला गती आणली. ात अिधक भर णून हगणदारी मु
गांव, हात धुवा अिभयान अशा काय मातूनही ाम िवकासाला
हातभार लागला. क सरकार ा व रल
िविवध योजना ाम िवकासाला सहा भूत ठर ा. िवकास हे मुख
उि समोर ठे व ामुळे गे ा पास वषा त भारतातील ामीण
जनतेचा ब-यापैकी, सामािजक, शै िणक, राजकीय, आिथ क, शारी रक,
कृ िषिवषयक, आरो िवषयक िवकास झा ाचे िदसून येते.
 पंचायतीराज :-

( 1 )
ामपंचायत

( 2 )
ामसभा

( 3 ) िज ा
प रषद

( 4 ) पंचायत
सिमती

( 1 )
ामपंचायत :-

मंगई ामपंचायत फायदा १९५८ नुसार ामपंचयात

संघिटत के ा जातात.
ामपंचायतीत िकमान ७ आिण कमाल १७ सद असतात. आिण
ांना ामपंचायत सद अथवा पंच असे टल जातं. ाम
पंचायत थापन कर ासाठी गावाची लोकसं ा
िकमान ५०० असावी लागते. ामपंचायतीचे सद आप ापैकी
एकाची सरपंच • णून आिण अ एकाची उपसरपंच णून िनवड
करतात. सरपंच व उपसरपंच याचा काय काल पाच वषा चा असतो.
ा.प. चे दैनंिदन काम पार पाड ासाठी िज ा प रषद
ामसेवकाची नेमणूक करते. ामपंचायतीचा वषा तून एकू
ण १२ बैठका होतात. ामपंचायतीचे सद आपला राजीनामा
सरपंचाकडे सुपूद करतात, सरपंच आपला राजीनामा पंचायत
सिमती ा सभापतीकडे सुपूद करतात, अिधकारांचा दु�पयोग
िकं वा कत पारपाड ात दाखिवलेली असमथ ता या कारणाव न
रा शासन िज ा प रषदेशी स ामसलत क न संबंिधत
ामपंचायतीस िवसिज त िकं वा काही कालावधीसाठी • क�
शकते.
 ामपंचायत ही थािनक शासनाची मूलभूत सं था अस ामूळे
थािनक रातील िविवध
कारचे काय पार पाडणे ामपंचायतीस

अिनवाय आहे. ( 2 ) ामसभा :-

थािनक पातळीवरील लोकांची संघटना णजे ' ामसभा'

होय. ७३ ा घटना दु� ीने आज ा पंचायत राज व थेत
ामसभेला अितशय मह ाचे थान ा क न
िदले आहे. ामसभे ा वषा तून िकमान चार सभा
आमंि त कर ाचे बंधन सरपंचावर असते. ामसभा ही
ामु ाने गावासंबंधी ा ांची चचा कर ाचे
ासपीठ आहे
ाम थांना िविवध िवषयांवर आपली मते व त ारी कर
ाची संधी िमळते.
ामपंचायतीचे अंदाजप क व िहशेबाचा अहवाल इ. सार ा आिथ
क बाबीना मंजूरी देणे,
िवकासा क योजना व उप मांना मंजूरी देणे इ ादी
ामसभेची काय आहेत. स बर १९९९ म े नरिसंहराव सरकारने
संसदे ा दो ी सभागृहात पंचायत राज घटनादु� ी
िवधेयक मांडलं संमत क न घेतलं. २४ एि ल १९९३ पासून ७३
वी घटनादु� ी अंमलात आली. या घटनादु� ीमुळे पंचायत राज
सं थांना घटना क दजा िमळाला. पंचायत राज या
ि रीय योजने मूळे खरोखर खेडयांचा िवकास साधला जात
आहे.

( 3 ) िज ा प रषद :-

मुंबई महानगर व उपनगरे वगळू न महारा ात ३३ िज ा प

रषद आहेत. लोकांनी
िनवडू न िदलेले ितिनधी आिण पदिस द सद यांची
िमळू न िज ा प रषद बनते.
िज या ा क ेत येणा या सव पंचायत सिम ांचे सभापती िज
ाप रषदेचे पदिस द सद
असतात. िज ाप रषदे तील िनवा िचत सद सं ेचा १/३ जागा
मिहलांसाठी राखीव २७
ट े जागा इतर वगा साठी (नाग रकांचा मागास वगा साठी) राखून
ठे वले ा असतात.
िज ा प रषदेचा काय काळ पाच वषा चा असतो. िज ा प
रषदे ा सव साधारण सभे ा बैठका तीन मिह ातून एकदा
होतात. िज ा प रषदेचे अ व उपा या दो ी पदािधका
यांची िनवड िनवा िचत सद ांमधुन अडीच वषा ा
मुदतीसाठी होते. मु काय कारी अिधकारी हे िज ा शासन
यं णेचा मुख असतात. ते भारतीय शासन सेवेतील अिधकारी
असतात. िज ा प रषदेचे काय िविवध सिमतीमाफ त के ले
जाते. ात
थायी सिमतीला अ ंत मह ाचं थान आहे. पंचायत सिमती आिण
ामपंचायती ा कामावर देखरे ख व िनयं ण ठे व ाचा
अिधकार िज ा प रषदे ला असतो. रा शासनाकडू न िज
ा प रषदेला अनुदान िमळते. रा िव आयोगाने िनि त के
लला आिथ क उ ातील वाटा िज.प.स.िमळतो. िज ा प रषद े
ात गोळा के ले ा जमीनी महसूलातील ७० ट े वाटा िज ाप
रषदेला ा होतो.

( 4 ) पंचायत
सिमती :-

महारा ातील पंचायत राज व थेतील दुसरा घटक णजे

पंचायत सिमती होय. पंचायत सिमतीत साधारणत: ७५१०० खे ांचा
समावेश असतो ामीण भागाचा िवकास
ावा णून िज ा िवकास गट िनमा ण के ले आहेत. सद
ा भागातील पा मतदारांकडू न
पणे िनवडले जातात. पंचायत सिमतीची मुदत पाच वषा ची
असते. सभापती म उपनाती हे पंचायत सिमतीचे सद असतात
ांची मुदत अडीच वषा ची असते. पंचायत सिमतीचे सभापती
पंचायत सिमती ा बैठकांचे अ थान भूषिवतात गटिवकास
अिधकारी पंगायत सिमती शासनाचा मुख असतो ामीण िवकासाशी
िनगडीत असलेले गोती, पशुसंवध न,
िश ण, आरो आिण पाणीपुरवठा सारखे िवषय पंचायत सिमती ा
अख ा रत येतात
पंचायत सिमतीला उ ाचा तं साधने नाहीत. िज ा प रषद
पंचायत सिमतीला वािष क
अनुदान देते. भोगीरवार सिमती ा िशफारशीनुसार सरपंच
सिमतीची थापना कर ात आली आहे. या सिमतीचे पदिस द अ
पंचायत सिमतीचे उपसभापती असतात. तर सिचव िव थार अिधकारी
असतात.
पंचायती राज सिम ा मािहती

1) अशोक मेहता सिमती

2) जी. . के .राव.सिमती
3) एल. यम.िसंगवी सिमती
4) थंगॉन सिमती
5) गाडगीळ सिमती

1) अशोक मेहता सिमती :-

िडस र, १९७७ म े जनता सरकारने अशोक मेहता

यां ा अ तेखाली पंचायती राज सं थांसंबंधी सिमती
िनयु के ली. िडस बर, १९७७ सिमतीने ऑग , १९७८ म े
आपला अहवाल सादर के ला व देशातील दुब ल होणा या पंचायती
राज सं थांना साम वान कर ासाठी १३२ िशफारशी के ा.
यातील मु िशफारशी पुढील माणे

(१) पंचायती राज णालीतील ि रीय प तीऐवजी ि रीय प ती

असावी. िज ा
रावर िज ा प रषद आिण ाखाली १५,००० ते २०,००० एकू ण
लोकसं ा असले ा
खे ां ा गटाची मंडल पंचायत असावी. (२) िज ा
हा रा राखाली लोक ितिनधीचं े पय वे ण असलेला िवक
ीकरणाचा पिहला ट ा असावा.

(३) िज ा प रषद ही काय कारी सं था असावयास हवी आिण िज

ा रावरील
िनयोजनासाठी ितला उ रदायी बनिव ात यावे. (४) पंचायती ा
िनवडणुकांत सव रांवर राजकीय प ांचा अिधकृ त सहभाग
असावा.
(५) ांचा तःचा िनधी उभार ासाठी पंचायती राज सं थांना कर
आकारणीचा अिधकार
अिनवाय पणे दे ात यावा. (६) सामािजक आिण आिथ क ा
िवपरीत प र थतीत असले ा गटांसाठी िदलेला िनधी
ात ां ासाठीच खच होत आहे याचे परी ण कर ासाठी
िज ा रावरील सं थेने िनयिमतपणे सामािजक परी ण
करावे, तसेच
िविधमंडळा ा सद ां ा
सिमतीने तपासणी करावी.

(७) रा सरकारने पंचायती राज सं था िवसिज त क न तःकडे

े अिधकार घेऊ नयेत. काही अप रहाय कारणामुळे पंचायती राज
सं था िवसिज त के ास, ानंतर ६ मिह ां ा आत
िनवडणुका घे ात

(८) ाय पंचायती िवकास पंचायतीपासून वेग ा ठे व ात

या ात. ां ा मुखपदी अह ता ा ायाधीश असावा. (९)
रा ा ा मु िनवडणूक अिधका याने रा ा ा मु
िनवडणूक आयु ाबरोबर िवचारिविनमय क न पंचायती राज
सं थां ा
िनवडणुकांचे आयोजन क न
िनवडणुका ा ात.

(१०) िवकास कामे िज ा प रषदेकडे ह ांत रत कर

ात यावीत. सव िवकास कम चा यांनी िज ा प रषदे ा
िनयं णाखाली आिण पय वे णाखाली काम करावे.

(११) पंचायती राज णालीला जनतेचा पािठं बा िमळिव ासाठी यंसेवी

सं थांनी मह ाची भूिमका बजावावी.

(१२) पंचायती राज सं थां ा कामकाजावर ल ठे व ासाठी रा

मंि मंडळात पंचायती राज मं ी िनयु करावा. + (१३)
लोकसं े ा माणात अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत
जमातीसाठी जागा आरि त असा ात.
(१४) पंचायती राज सं थांना घटना क मा ता ावी. ामुळे
ांना आव क तो दजा
(मा ता आिण थान) िमळे ल आिण कायम पी व सात ाने काय करता
ये ाची शा ती
िमळे ल. काय काल संप ापूव जनता सरकार पड ामुळे
अशोक मेहता सिमती ा
िशफारशीवर क ीय रावर कोणतीही कृ ती कर ात आली नाही;
परं तु अशोक मेहता सिमती ा काही िशफारशी िवचारात घेऊन
पंचायती रा ाचे पुन� ीवन कर ासाठी कना टक, पि म बंगाल
आिण आं देश या रा ांनी उपाययोजना के ली.

2) जी. . के .राव सिमती :-

ी. ी. के . राव सिमती िनयोजन आयोगाने १९८५ म

े जी. ी. के . राव यां ा अ तेखाली ामीण ि
वकास आिण दा र य िनमू लन काय म यासाठी
व थेबाबत सिमती थापन के ली. िवकास ि या हळू हळू
पंचायती राज पासून दू र जात असून ि येचे कारण - दुब
लं हत आहे शा ा आहेत आिण 'मुळािशवाय रोप' अशी ांची
अव था झाली आहे. ामुळे पंचायती राज णालीचे पुन�
ीवन क न ती अिधक साग वान कर ासाठी सिमतीने खालील
िशफारशी के ा.

(१) लोकशाही िवक ीकरणा ा योजनेम े िज ा रावरील

िज ा प रषद ही सं था अ ंत मह ाची आहे. िनयोजनासाठी
आिण िवकासासाठी िज ा हे यो एकक असून सव िवकास काय
मा ा व थापनासाठी िज ा प रषद ही मु सं था असावी सव काम
ा रावर हाताळले जावे.

(२) ामीण िवकास काय माचे िनयोजन, अंमलबजावणी आिण

देखरे ख याबाबत िज ा आिण ा खाल ा रावरील राज सं
थांना मह ाची भूिमका दे ात यावी.
((३) भावी िवक ि त िज ा िनयोजनासाठी रा रावरील काही
िनयोजन काय िज ा
रावरील िनयोजन सं थांकडे त रत
कर ात यावीत.

(४) िज ा िवकास आयु ाचे पद िनमा ण कर ात

यावे. तो िज ा प रषदेचा मु काय कारी अिधकारी णून काम
करील िज ा रावरील सव िवकास िवभाग ा ा अिधकार े
ात असतील.

(५) पंचायती राज सं थां ा िनवडणुका िनयिमतपणे घे

ात या ात. देशातील अकरा रा ांत एका िकं वा अिधक
रावरील घेणे बाकी आहे, असे िनदश नास आले.
शासना ा िवक ि त णाली ा योजनेम े सिमतीने
थािनक िनयोजन आिण
िवकासाम े पंचायती राजला मुख भूिमका िदली. या बाबतीत
जी. ी. के . राव सिमतीचा अहवाल (१९८६), भाग रीय
िनयोजनाबाबतचा दांतवाला सिमतीचा अहवाल (१९७८) आिण िज ा
िनयोजनाबाबतचा हनुमंतराव सिमतीचा अहवाल (१९८४) यापे ा िभ
आहे. मूलगामी िवक ि त रयोजन िज ा रावर कर ात
यावे, असे दो ी सिम ांनी सुचिवले होते. िज ा
िनयोजन सं था िज ािधका ा ा िकं वा मामा ा
हाताखाली असावी, असे हनुमंतराव सिमतीने टले होते. जरी
िवक ि त िनयोजना ा ि येम े पंचायती राज सं थांचा
सहभाग असावयास हवा असे सिमतीने टले असले तरी दो ी
ा पांम े
िवक ि त िनयोजनाम े िज ािधका ाची भूिमका मह
ाची असणे सिमतीस अपेि त होते. िज ा रीय सव िनयोजन
आिण िवकास कामांम े िज ािधकारी सम यक असावा, अशी
िशफारस सिमतीने के ली होती. अशा कारे , िवकास शासनाम
े पंचायती राजला मोठी भूिमका देऊन िज ािधका ाची
भूिमका कमी कर ाची िशफारस करणा ा चलवंतराय मेहता
सिमती, भारतीय शासिनक सुधारणा आयोग, अशोक मेहता सिमती आिण
अखेर बी. ही के . राव सिमती यांपे ा हनुमंत राव सिमती
ा िशफारशी वेग ा ठरतात.
3) यल.यम.िसंगवी सिमती :-

इ. स. १९८६ म े राजीव गांधी सरकारने एल. एम. िसंघवी

यां ा अ तेखाली लोकशाही व िवकास यांसाठी पंचायती राज
सं थांचे पुन� ीवन सिमती िनयु के ली.या सिमतीने पुढील
िशफारशी के ा

(१) पंचायती राज सं थांना घटना क मा ता व संर ण दे ात

यावे. यासाठी भारतीय रा घटनेत न ा करणाचा कर ात यावा.
यामुळे ांची ओळख (अ ) आिण अखंडता उ ंिघली जाणार
नाही. पंचायती राज सं थां ा िनयिमत, मु व ा
िनवडणुकांची शा ती िमळ ासाठी घटना क
तरतुदी कर ात या ात. (२) खे ां ा गटासाठी
ाय पंचायत थापन कर ात यावी.

(३) ामपंचायतीचे अ िटकिव ासाठी खे ांचे पुनस

घटन कर ात यावे. (सिमतीने
ामसभेचे मह अधोरे खत के ले व ामसभा ही
लोकशाहीचे तीक अस ाचे नमूद के ले.)

(४) ामपंचायतीकडे अिधक आिथ क

संसाधने असावीत.

(५) पंचायती राज सं थां ा िनवडणुका, ांचे िवसज

न आिण ां ा कामकाजाबाबत ा
इतर ंबंधी िववाद सोडिव
बाबीस
ं
(4) थंगॉन सिमती :-

िज ा िनयोजनासाठी िज ाम े राजकीय व शासकीय

संरचना यांचे अ यन कर ासाठी १९८८ म े पी. के . चंगर
यां ा अ तेखाली संसदे ा िवचार िविनमय सिमतीची
उपसिमती थापन कर ात आली. पंचायतीराज प ती समथ बनवावी,असे
या सिमतीने सुचिवले. सिमतीने खालील िशफारशी के ा

(१) पंचायतीराज सं थांना घटना क मा ता िमळावी.

(२) ाम, भाग व िज ा पंचायत अशी पंचायतीराजची ि

रीय व था असावी. (३) िज ा प रषद ही पंचायतीराज व थे
ा क थानी असावी.

(४) पंचायतीराज सं थांना ५ वषा चा ठरावीक काय काल असावा.

(५) सं था िवसिज त अस ाचा कमाल कालावधी सहा मिह ांपे ा
अिधक नसावा.

(६) िनयोजनासाठी रा रावर िनयोजन मं ा ा अ तेखाली

िनयोजन व सम य सिमती थापन करावी. िज ा प रषदांचे अ
सिमतीचे सद असावेत.

(७) पंचायतीराजसाठी िवषयांची तपशीलवार सूची बनिव ात

यावी व ती रा घटनेत समािव करावी.

(८) लोकसं े ा आधारावर तीनही रांवर जागांचे आर ण

असावे. मिहलांसाठीसु ा आर ण असावे.

(९) ेक रा ात रा िव आयोग थापन करावा. हा आयोग

पंचायतीराज सं थांना दे ात येणा या िनधीचे िनकष व माग
दश क त े ठरवील.
(१०) िज ािधकारी हाच िज ा प रषदेचा मु काय कारी अिधकारी
असावा. गाडगीळ
सिमत
ी

5) गाडगीळ
सिमती :-

काँ ेस प ाने १९८८ म े ी. एन. गाडगीळ यां ा

अ तेखाली धोरण व काय म सिमती थापन के ली. 'पंचायतीराज सं था
सवा िधक भावी कशा होतील' या ावर िवचार कर ासाठी ही सिमती
थापन कर ात आली होती. या संदभा त सिमतीने खालील
िशफारशी
के ा

(१) पंचायतीराज सं थांना घटना क

दजा िदला पािहजे.

(२) ाम, भाग व िज ा पंचायत अशी पंचायतीराजची ि रीय

व था असावी. (३) पंचायतीराज सं थांना ५ वषा चा ठरावीक काय
काल असावा.

(४) पंचायती ा ित ी रांवरचे सद थेट मतदान प

तीने िनवडले जावेत. (५) अनुसूिचत जाती,
अनुसूिचत जमाती व मिहला यां ासाठी आर ण असावे.

(६) पंचायतीराज सं थांवर सामािजक-आिथ क िवकासाची योजना

आख ाची व ांची अंमलबजावणी कर ाची जबाबदारी सोपवावी.
यासाठी रा घटनेम े िवषयाची सूची दे ात यावी.

(७) पंचायतीराज सं थांना कर व शु आकार ाचे, संकलन कर

ाचे आिण वाटपाचे अिधकार दे ात यावेत. (८) पंचायतीना
िनधी दे ासाठी रा िव आयोग थापन करावा.
 73 िव घटनादु ी

दे शा ा िवकासा ा ीने पंचायत रा ाचे मह

ओळखून ाला आप ा राजकीय काय मात मह ाचे थान दे
ाचा िनण य भारताचे माजी पंत धान राजीव गांधी यांनी
घेतला. दा र य रे षेखालील लोकांसाठी क सरकार ा योजना रा
सरकार ारे व
ां ा सहभागानेच राबिवणे श होते. पंचायत राज व
थेिवषयी रा सरकारे उदािसन होती. देशातील लोकशाही व थेम
े “पंचायत राज व थेला” ाय सं था णून थान दयावयाचे
असेल तर ा ा मुलभूत व थेची तरतूद असणारी घटना
दु� ी कर ाचे न ी ठरले. ासाठी ६४ वे घटना दु�
ीचे िवधेयक लोकसभेपुढे मांड ात आले.
लोकसभेने ते १८८९ ा ऑग म े मंजूर के ले. परं तु
कॉं ेस या स ाधारी प ाला रा सभेत ब मत नस ामुळे
ा िवधेयकाला रा सभेची मंजूरी िमळाली नाही. ानंतर
ांनी ते िवधेयक पू ा दुस यांदा १९९० ा स बर मिह
ात ी.पी.िसंग यां ा नेतृ ाखालील रा ीय आघाडी
सरकारने लोकसभेत मांडले. परं तु िबलावर चचा हो ापूव
च रा ीय आघाडी सरकार कोसळले व लोकसभा बरखा झाली.
ामुळे हे िवधेयक आपोआप बारगळले.
ानंतर ते िवधेयक पी. ी.नृिसंहराव सरकारने स बर १९९१
म े लोकसभेत ितस यांदा मांडले. ाला २२ िडस बर १९९२
रोजी मंजूरी िदली. आिण दुस याच िदवशी णजे २३
िडस बर १९९२ रोजी रा सभेने ते
मंजूर के ले.
 त हेने क सरकारने पंचायत रा प तीला बळकट करणारी ७३
वी घटना दु� ी के ली. रा पतीनी ा दु� ीला २० एि ल १९९३
रोजी मा ता िदली आिण भारतात ितची अंमलबजावणी २४ एि ल १९९३
पासून सु� झाली. क सरकारने रा सरकारांना पंचायती रा प
ती सु� कर ाकरीता कायदे कर ास सांिगतले.
लोकसभेने ७३ वी व ७४ वी घटना दु� ी कायदा के ला.
रा घटनेत कर ात आलेला बदल :-

७३ ा घटना दु� ी कायदयाने “पंचायती” या िशष

काखाली “भाग ९-अ” हा नवा भाग रा घटनेम े समािव कर ात आला
आहे. ाम े कलम २४३ ते कलम २४३-ओ अशी कलमे समािव के
लेली आहेत. यािशवाय या कायदयाने रा घटनेला ११ वे प रिश जोडले
असून ाम े पंचायत राज सं था ा अिधकार क ेत येणा या
िवषयांची मािहती
िदली आहे.
७३ ा घटना दु� ीने पंचायत रा ांची थापना कर
ाचे बंधन ेक रा ावर घातले आहे. ामुळे पंचायत रा
ाची थापना ही आता रा ाची “घटना क जबाबदारी” ठरली आहे. रा
घटने ा २४३-बी या कलमा ये रा ाम े ाम, म व िज ा
रावर पंचायतीची थापना करता येईल. मा ा रा ांची लोकसं
ा वीस लाखांपे ा कमी असेल अशा रा ात म रावरील
पंचायतीची थापना के ली नाही तरी चालेल, अशी सवलत दे ात
आली आहे.

घटना दु ीचा मु :-

पंचायत रा सं थांना घटना क दजा ा क न देणे

हा ७३ ा घटना दु� ी कायदयाचा मु उ े श होता. या
घटनादु� ीमुळे पंचायत रा सं थांना घटना क संर ण
िमळाले आहे. याचाच अथ असा की, क सरकार आिण रा सरकार
यां ा माणे पंचायत रा ालाही रा घटनेची मा ता िमळाली
आहे. या घटनादु� ीमुळे रा सरकारे आता पंचायत रा सं
थां ा बाबतीत पूव माणे ह ेप व मनमानी क शकत नाहीत.
पंचायत रा सं थां ा िनवडणूका घेणे िकं वा ांना
अिधकार देणे या गो ी आता रा
सरकार ा मज वर पूव माणे अवलंबून राहीले ा नाहीत. ब
याचशा वेळा रा ाम े
शासन करणा या राजकीय प ांना िनवडणूक घे ाकरीता अनुकू
ल प र थती नस ास,
थािनक रा सं थां ा िनवडणुकीना मुदतवाढ देऊन
िनवडणुका पुढे ढकल ा जात असत. महारा ात एके काळी
िनवडणुकीना मुदतवाढ देऊन िज ा प रषद, पंचायत
सिमती व ामपंचायती ा िनवडणुका त ल १२ वषा नंतर घे
ात आ ा हो ा. आता दर पाच वषा नी िनवडणुका घे
ाचे बंधन घाल ात आले आहे. घटना दु� ीमुळे रा
घटनेम े
ाकाही तरतूदी असतील ांचे पालन करणे रा
सरकारांना बंधनकारक आहे.

सव सामा माणसाला िवकास काम व िनयोजनात

सहभाग देणारा कायदा :-

२४ एि ल १९९३ या िदवसापासून ७३ वी घटना दु� ी अंमलात

आली. यामुळे भारतातील सव रा ात गावपातळी, िज ापातळी
आिण या दो ीमधील तालुका िवकास गट पातळी अशी ि रीय
पंचायत रा प ती सु� झाली. महारा ाम े १९५८ ा मुंबई
ामपंचायत अिधिनयमाने आिण १९६१ ा महारा िज ा प रषद
व पंचायत सिमती कायदयाने ती अगोदरच सु� झाली होती. ७३ ा
घटना दु� ीने ास घटना क दजा
िमळाला
आहे.
थािनक रा सं थांना आप ा े ात सामािजक ाय आिण
आिथ क िवकासा ा काय मात िनण य घे ाचे आिण
अंमलबजावणी कर ाचे अिधकार या घटना दु� ीने
िदले. लोकांना आप ा ितिनधीक सं थे ा मा मातून
अिधकार िद ास ते िवकासा ा
णजेच समाज प रवत ना ा कामात सहभागी होतील. ांनी तः
िनण य घेत ामुळे उ र दािय ाची भावना िनमा ण होईल,
सामुदाियक कामांना चालना िमळे ल आिण ामीण भागात ापक
माणात थािनक नेतृ ाचा उदय होईल असा या घटना दु� ीचा उ े श
आहे. दे शा ा शासन व थेम े हा मह ाचा ट ा असून
ामुळे थािनक रा सं थांना घटना क दजा ा
झाला.
 या घटना दु� ीतील कलम २४३ अ ये गावकारभारात लोकांचा
सहभाग वाढावा या
हेतूने ामसभेचे आयोजन करणे हे ामपंचायतीचे सरपंच,
उपसरपंच व ामसेवक यां ावर बंधनकारक के लेले आहे.
गावा ा िवकासाची िदशा व िवचार क सरकारातील तसेच रा
सरकारातील रा क ा पे ा गावातील थािनक गावकरी, ी,
पु�ष अिधक चांग ा प तीने क शकतात यावर या कायदयाने
िश ामोत ब के ले.
 ामीण िवकास

� ावना
:-
सव जगभर शहरांचा सतत िवकास होत असूनसु दा
जागितक लोकसं ेपैकी
ामीण भागात राहणा यांचे माण १९५० म े ७९% पे ा थोडे
अिधकच होते. भारतात १९६९ म े ८२% लोक ामीण भागात राहत होते. तर
१९७१ म े माण ८०.१% होते. साहिजकच आिथ क िनयोजना ारा रा ीय
िवकास साध ासाठी ामीण िवकास अ ंत आव क ठरतो आिण
णूनच ामीण सम ांचे प नौटपणे समजावून ा
सोडिव ाचे कसोशीने य करावे लागतात.

भारतासार ा िवकसनशील रा ांना तर ामीण िवकासाची

गरज फारच ती तेने भासते. परं पराि य ामीण जनतेला आधुिनक
शा ीय ीकोन पटवून देऊन ितला आिथ क
िवकासा ा मागा वर श ितत ा लवकर आण ाचे य
शासनाला करावे लागतात. आिथ क िवकासा ा आड येणा या सामािजक
ढी चालीरीती यांचे ामीण जीवनातील वच कमी ावे, णून
िश णा ा व दळणवळणा ा आड येणा या सामािजक ढी व चालीरीती
यांचे ामीण वच कमी ावे, णून िश णा ा दळणवळणा
ा सोयी भरपूर
माणावर पुरवून ामीण जनतेला िवकासो ुख के ानंतरच
ामीण िवकासाचे पाऊल पुढे पडू शकते. भारतातील ामीण
िवकासाचा इितहास पािह ास असे आढळते की, भारत हा खेडयांचा
देश आहे. तीथ े े व राजधा ांची िठकाणे हीच काय ती मोठी
शहरे असायची, बाकी सव खेडी एकोिणसा ा शतकात भारतातील औ
ोिगकीकरणाला सु वात झाली. इं ंडमधील कारखानदारीमुळे
येथील परं परागत उ ोग बसले, बेकार शहरात नोकरीधंदा शोधायला
जाऊ लागले, पण तेथेही उ ोगांची वाढ फारशी न झा ाने बेकार
कारिगरांना
शेतीकडे वळावे लागते. भारतातील शहरीकरणाचा वेग बराच मंद
आहे. ामीण िवकासा ा
सम ेचे प िविवध
आहे. १) आिथ क
वसायांचा िवकास,
२) िश ण, आरो वगैर सार ा सामािजक गरजांचा व
सुिवधांचा िवकास,
३) सां ृ ितक, सामािजक आिण वैचा रक
ीकोनांत बदल घडिवणे.

ामीण िवकास हा भारताचा सु वातीपासूनच अ ंत मह ाचा

िवषय राहीला आहे. िकं ब ना ामीण िवकासािशवाय देशाचा
िवकास होणे अश आहे कारण भारतातील ६५ ितशत लोक हे ामीण
भागात राहतात. साहिजकच संपूण देशाचा िवकास साधायचा असेल
तर ामीण भागाचा िवकास साधम म ा ठरते. भारतासार ा
िवकसनशील देशात िवकास श ाची अनेक वेळा दीघ चचा
होते. समाजशा अथ त आिण िनयोजनकार यांनी िवकासाची
िविवध कारे प रभाषा मांडली आहे. काही ा मते
िवकास णजे सामािजक बदल, काहाँ ा मते
आधुिनकीकरण तर काही ा मते जीवनाची गुणव ा उंचाव १
णजे िवकास होय, गोरे (१९७३) यां ा मते, िवकासाम े
के वळ भौितक बाढ अपे ीत नसून िवकासाम े आिथ क,
सामािजक, सां ृ ितक, राजकीय या सव बदलांचा अंतभा व
आहे. रॉजस यांनी समाजामधील व रा ामधील ब तेक लोकांम
े
गती पवून आण ा ा ीने सामािजक बदलांकरीता
सहभागाची ि या णजे िवकास अशी परीभाषा मांडली आहे.
रॉजस यांची प रभाषा अिधक समप क वाटते ाचे कारण
णजे ां ा प रभाषेत ांना िवकास हवा आहे
ां ा िवकासा ा ि येतील सहभागला मह आहे.
 भारता ा संदभा त ामीण िवकासाची ऐितहासीक पा भूमीचा
आढावा घेतला
असता ामीण िवकासाचा ख या अथा ने गतीमान िवचार हा ातं
पूव काळातच झाला. १९२१ म े पं. बंगाल मधील ीिनके तन क
, १९२६ चे डॉ. े र यांचे ामीण िवकास काय १९३३ ची बडोदा
योजना, ानंतर ा काळात ातं ानंतर १९५१ मधील भूदान
व
ामदान सार ा चळवळी १९५२ ची सामुदाियक िवकास योजना इ.
अनेक लहानमो ा योजना देशात राबिव ा गे ा. पंचवािष क
योजनामधील ाधा ाचा िवषय कृ षी व ामीण
िवकास हाच राहीला. महारा शासनाने दे खल ामीण िवकास हा
िवषय डो ासमोर ठे वून अनेक योजना, काय म राबिवले परं
तु तरी देखील ामीण िवकासाची अपे ीत संक ना
ात उतरली नाही. हे एक वा व आहे. ामीण भागातील सम
ांचा िवचार करता दा र , बेरोजगारी, पाणी टंचाई, अ ता,
अनारो यासार ा अनेक सम ा ा
कषा ने जाणवतात. ात ा ात शु पाणी व छता को वधी
या संदभा त आजपय यँ
�पये खच क न दे खील सुटला नाही.

ामीण सम येची जाणीव :

ामीण भागाकडे व वशेषतः शेती या वप ाव ेकडे एको णसा ा

शतका या अखेरीस दादाभाई नवरोजी रमेशचं द वगैर नी देशाचे व रा यक या चे
ल वेधले या काळात काळ आयोगही नेमले गेले पण शेती व एकं दर ामीण ांचा
अ यास कर याचे प तशीर य न १९२४ साली नेमले या रॉयल क मशन ऑन ॲ क चर
ा आयोगाने के ले याचा अहवाल १९२९ साली तयार झाला
रा ीय चळवळ चे नेत ृ व करीत असता म गांध नी खे ांची द शा ओळखून
त णांना
खे ाकडे चला असा आदेश दला ामीण वकासासाठ ामो ोगांचे पुन
ीवन हा माग
यांनी सुच वला व चरखा हे के वळ याच न हे तर सम रा ीय चळवळ चे तीक बन वले
यां या
य नांमुळे ामीण ांचा अ धक प तशीर अ यास सु झाला १९३५ साली भारतीय
रा ीय काँ ेसने नेमले या रा ीय नयोजन स मतीने शेती ामीण उ ोग खे
ातील श ण आरो य वाहतक ू व दळणवळणा या सोयी अशा व वध ांचा अ
यास के ला भारतीय कृ षअथ शा सं ा इं डयन सोसायट ऑफ ॲ क चरल
इकॉनॉ म स ही सं ा मुंबईला ापन झाली
तने व वध ामीण ांचा अ यास सु के ला य कृ ती या े ात म गांध
या सेवा ाम आ मा या व बंगालम ये क ववय रव नाथ ठाकू रांनी शां त नके तनला
सु के ले या ी नके तन या ाम वकासक ाचा उ लेख करायला हवा म ासम ये
फरका वकास योजना सु झाली होती बडोदे सं ानाने ामीण वकासाचे वतं
खाते सु के ले होते काही न मशनरीही ामीण
वकासाचे काम करीत असत टश ह ानातील ां तक सरकारांची शेती
श ण आरो य सहकार वगैरे खाती ामीण वकासाचे काही काय म हाती घेत असत

ामीण समाजातील अथ व
था :-

ातं पूव काळातील ामीण अथ व थेचा िवचार करता,

ाकाळात ि टीशांनी
ापार कर ा ा उ े शाने भारतात आपले पिहले पाऊल
टाकले. भारतातील ब तांश लोकसं ा ामीण भागात क ीत
असून ां ा उदरिनवा हाचे साधन कृ षी, कृ षीपूरक
वसाय, ह ोग हे होते. ि टीशां ा आगमनानंतर
भारतीय ामीण अथ व था
खळ खळी झाली. ि टीशांनी भारतातून क ा माल इ ंडला
पाठवायचा आिण ा क ा मालाचे पांतर प ा मालात क
न भारतातील जनतेला सु वाती ा काळात कमी
िकं मतीला िवकू न नंतर जा िकं मतीला िवकू लागले.
देशी व ु िवदेशातील व ुं ा तुलनेत
िटकू शक ा नाहीत आिण हळू हळू ामीण अथ
व था कोलमडू न पडली.

कृ षी, ह ोग, लघुउ ोगांचा ास होत गेला. याचा प

रणाम बेरोजगारां ा सं ेत बाढ़ झाली. इ.स. १६०० म े ि
टीशांनी थापन के ले ा ई इंिडया कं पनी ा मा
मातून भारतात करवसुलीची यं णा सु के ली. इ.स. १७३३ म े ई
इंिडया कं पनीला न ाने
िमळिवले ा वसाहतीचा कारभार पाह ासाठी सव कायदेशीर
परवानगी दे ात आली.

इ.स. १७५७ म े झाले ा ासी ा लढाईनंतर ि

टीशांनी भारतातील अनेक
ातांत नवाबांची नेमणूक के ली. नवाबाची नेमणूक कर
ामागचा मु उ े श ामीण भागातील शेतक यांकडू न
शेतसारा, िब ी कर व इतर िनरिनरा ा करांपासून सरकारला
उ ा क न देणे हा होता. या आिण अनेक पा ा
शोषणातून भारतातील
ामीण व नागरी भागातील लोकांची िपळवणूक सु के ली. याचा • प
रणामी ि टीशांनी आप ा मायदेशी इ.स. १७६० म े औ ोिगक
ांतीस सु�वात के ली. ि टीशां ा या
ाथ पणामुळे भारतीय अथ व थेत ह ो ोगांचा ास, दा
र आिण बेरोजगारीत वाढ, शेतीची अधोगती यामुळे नैरा ाचे
वातावरण िनमा ण झाले. ि टीशांनी चालिवले ा आिथ क व
राजकीय लुटी ा िवरोधात इ.स. १९८७१ म े दादाभाई नौरोजी
यांनी आिथ क
िनःसारणाचा िस ांत मांडला. दादाभाई नौरोजी यांनी ि
टीशांनी चालिवले ा अमानुष अशा आिथ क शोषणािव
"Poverty and Unbritish Rule in India" या पु कात सिव र असे वण न
के ले आहे.

ि टीशांनी वसाहती थापन करीत हळु हळु भारतावर

आपले रा कर ास सु वात के ली. •ि टीश राजवटीपुव भारताला
सोने की िचिडयाँ ची उपमा िदली जात होती. कारण भारतीय अथ व
था िवशेषत: ामीण अथ व था जी ह ो ोगांसाठी जग
िस होती. ह कला क व ु या भारतातून चीन, इंिजन, इ ंड,
इटली, ा , डे ाक , ीस या दे शांम े पाठिव ा जात
हो ा. या ह कला ा • मोबद ात देशाला सोने, चांदी या मौ
वान धातु ा पाने मोबदला िमळत होता. जागितक ापारी
क णून भारतीय अथ व थेकडे पािहले जात होते. परं तु ते
सव ि टीशांनी ह गत के ले.
ातं ो र काळात देखील ७० ट े पे ा अिधक
लोकसं ा ामीण भागात कृ षी आिण कृ षीपुरक वसाय, ह ो
ोग, लघुउ ोग यावर आपला उदरिनवा ह करीत असे. परं तु
दे शा ा आिथ क िवकासात औ ोिगक े ाची भुमीका मह
ाची मानून सन १९५६, १९८०, १९९१ म े औ ोिगक धोरण जाहीर के ले.
औ ोिगकीकरणा ा मा मातून मो ा माणात नागरी भागात पायाभूत
सुिवधा, रोजगार, उ नात वाढ होऊन लोकां ा राहणीमानात वाढ
झाली. ाचवेळे स मा ामीण भागात औ ोिगकीकरणा ा
अभावामुळे
व कृ षी ा मागास पामुळे दा र , गरीबी, अ ान, पायाभूत
सुिवधांचा अभाव,
बेरोजगारी मो ा माणात वाढ
झाली.

टले जाते की, भारताचे दोन भाग पडतात. 'एक इंिडया

आिण दुसरा भारत'. इंिडया औ ोिगकीकरणामुळे झालेले प
रवत न दश िवते तर भारत ािमण अथ व थेतील ह ो ोग, कृ
षी यावर अवलंबून असणा या लोकांचे दा र , गरीबी, बेरोजगारी
दश िवते.

पू महा ा गांधीजीनी सांिगत ा माणे खे

ाकडे चला कारण ामीण भागातच खरी अथ व था िटकू न आहे
असे िदसते.

ामीण अथ व
थेचे वैिश

भारतातील सवा िधक ामीण भागात एकवटलेली आहे. कृ षीला

ामीण अथ व थेचा २००८-०९म े अमेरीके सार ा महास ा असणा-
या रा ाला जागतीक मंदीने भेडसावून सोडले. ाचवेळी
भारतातील ब याचशा कं प ा देखील बंद पड़ा आिण भारताला देखील
मंदी सहन करावी लागेल अ वाटत असतांना या ामीण अथ व थेने
देशाला मंदीची झळ सु दा बसू िदली नाही, हे एक िवशेष आहे.
अशा ाम अथ व थेला मा अनेक सम ांनी
ासलेल
े
िदसते.

१) नागरीकरणाचे आकष
ण :-

शहरी झगमगाटीमुळे ामीण भागातील ब तांश लोक शहरी भागाकडे

थलांतरीत होत आहेत. खेडी ओस पडत चालली आहेत. याचा प रणाम
नागरी भागात मा लोकसं ेचे क ीकरण होत आहे. एक वेळ ामीण
भागात एकवटलेली लोकसं ा आज शहराकडे धाव घेतांना
िदसत आहे. याचा ामीण अथ व थेवर िवपरीत प रणाम होत आहे.
२) उ ोगांचे क ीकरण -म तांश उ ोग नागरी भागात अस
ामुळे ामीण लोकसं ा
रोजगारासाठी शहराकडे धाव घेत आहेत. याच बरोबर या उ ोगां ा
फ नागरी भागातील अ ामुळे नागरी आिण ािमण भागात आिथ क
िवषमतेची दरी बाढत आहे.

३) कृ षी�धान अथ व
था :-

भारतीय अथ व था कृ षीवर अवलंबून आहे. मा कृ

षीचे प ल ात घेता, मा ून पज ावर अवलंबून, परं
परागत तं ान, भांडवलाची कमतरता, यो िश ण
िश णाचा अभाव या कारणांमुळे कृ षी करणे परवड ासार
ा राहीले नाही. ामुळे बरीचशी शेतजमीन नागरीकरणासाठी, उ
ोगांसाठी शेतक यांनी िव ी कर ास सु वात के ली ही
एक िचंतेची बाब आहे.

४) शेतक
यांचे अ :-

औ ोिगकीकरणा ा या ि येत व उदारीकरण, जागतीकीकरणा

ा मा मातून देशात मो ा माणात कायापालट होत आहे. परं तु
यात शेतक यांचे अ धो ात आले आहे. सावकारांकडू न
होणारे शोषण, वाढ ा िकं मती, रासायिनक खतांचा अितरी
वापर, भांडवलाची कमतरता, मा ून पावसाची अिन ीतता, म
थांची साखळी या सव कारणांमुळे उ कमी आिण खच जा
आशा अव थेत शेतक यां ा आ ेहतेचा वाढ झाली आहे.
५) बेरोजगारी

नागरी भागात िश ण, पिश णा ा सोयी उल असतात. ामीण भागात

िवशेषतः कृ िष े ात हंगामी बेरोजगारी ामीण बेरोजगार,
छु पी बेरोजगारीला सामोरे जावे लागते. अिधकािधक लोकसं ा
कृ िषवर अवलंबून अस ामागचे मुख कारण रोजगारांसाठी
कृ षीकडू न अपे ा. परं तु ामीण भागात बेरोजगारीचे माण
सवा िधक आहे.

६) शेतमजूर –

कृ षी ा मशागतीपासून ते पीक कापणी, मळणी पय त िविवध

कारची कामे पूण करावी लागतात. या सव कामासाठी यं सामु ीचा
वापर करणे. शेतक यांना परवडत नाही. प रणामी ते
शेतमजूरां ा मदतीने ही कामे परं तु हंगामी रोजगार
अस ामुळे शेतमजूर देखील रोजगारा ा शोधाथ शहराकडे
धाव घेतो. एका रा ातून दुस ा रा ात जातो. प रणामी
शेतमजुरांअभावी ब याचवेळे स आलेले कृ षी उ ादन /
माल जागेवरच सडू न जातो.

७) नैसिग क साधनसामु ीचा वापर –

उ ोगा ा उभारणीमुळे िनसगा ला काही अंशी धोका

िनमा ण झाला आहे. जसजसे औ ोिगकीकरण वाढत गेले तसतसे
नैसिग क साधनसामु ीचा अितरी वापर होऊन ऋतु च ावर याचा
िवपरीत प रणाम झाला आहे.

८) आिदवासी जनजातीचे अ धो ात –
 ा डोगर, पव तरांगा, द या खो यात आिदवासीचे
उदरिनवा हाचे िठकाण होते.
अशा ब याच िठकाणी नागरीकरण होऊ लागले. ामीण अथ व थेतील
एक भाग मानला गेलेला आिदवासी. िनसगा ा साि ात रा न
जंगल संर ीत करणे व यामुळे व ा ांचे संगोपन
होत होते. परं तु जंगलतोडीमुळे ना व ाणी ा जंगला
ािठकाणी राहीले नाही ते आिदवासी तः ा अ ासाठी ते
शहराकडे आले.
वरील सव मु ां ा / सम ांचा अ ास के
ास असे िदसते की, या ामीण अथ व थे ा
िवकासासाठी पु ा एकदा शासनाला य करावे लागणारे आहे.
ामीण भागातून नागरी भागाकडे होणारे थलांतर थांबवावे
लागणार आहे. यासाठी पुढील उपाय योजना म ा ठरणार आहेत .
उपाययोजना :-

1)नागरी आिण ामीण यातील िवषमता कमी करणे.

२) कृ षीला थम ाधा देणे.

3) कृ षीला जलिसंचन िवषयक सुिवधा उपल क न देणे.

4) ामीण भागातील सावकारी बंद करणे.

५) रा ीयकृ त बँका ा ामीण भागात शाखा िव ार करणे

६) शेतक यांना यो असे िश ण देणे.

७) ामीण भागातून होणारे थलांतर थांबिवणे.

८) आिथ क िवषमतेची दरी दुर करणे.

९) रोजगार िवषयक संधी ामीण भागात उपल क न देणे.

१०) नैसिग क साधनसामु ीचा यो वापर करणे.

११) उ ोग आिण कृ षी यांना समान ाय देणे.

१२) कृ षी उ ादीत मालाला यो भाव िमळवून देणे.

आ थक वकास :

व वध वसायांचा अभाव व ब सं य नाग रकांचे कमी उ प ही ामीण अथ व

ेची मु य ल णे होत शेती हा तेथील मु य वसाय ामीण भागातील सु ८५ माणसे
शेतीवर अवलंबन ू आहे त शेतीवरील लोकसं येचा भार वाढला असन ू याचा उ पादन
मतेवरही वपरीत प रणाम होत आहे बकारी व वशेषतः अध बेकारीचे माण या
वसायात जा त आहे शेतज मनीचे वाटप अ तशय वषम माणात झालेले आहे यामुळे भू
महीन शेतमजरू व छोटे शेतकरी यांचे माण वशेष असन ू यांचे उ प अ तशय कमी आहे
शेतीचे तं परं परागत प तीचे असनू उ पादन मता कमी आहे
बगरशेती वसायांपक ै सुतार लोहार चांभार मांग इ शेतीधं ाला परू क असन
ू
कुं भार तेली को ी हावी धोबी हे ापं चक सेवा पुर वणारे आहे त शहरात वाढत असले
या आधु नक कारखादारी या ध मुळे हे वसाय मोडकळ स आले आहे त साह जकच
यांचे उ प फार कमी आहे यां यापैक काहीजणांचे वसाय आधु नक तं ाना या साहा
याने सु र करणे श य आहे इतरांना मा नवेच वसाय ावे लागणार आहे त
शेती वकासासाठ जमीनसुधारणा व जल सचन हे काय म मो ा माणावर व
जलद गतीने अंमलात आण याची गरज आहे शेती कफायतशीर होऊ लागली क आधु नक
तं ाचा वापर कर याकडे शेतकरी आक षत होतो शेतीवरील लोकसं येचा भार कमी कर
यासाठ अ य
वसाय व उ ोगधंदे वाढ व याची गरज
आहे
शेती आ ण इतर वसाय यां या वकासाला गती मळ यासाठ आ थक सेवांचे जाळे
नमा ण कर याची गरज आहे वाहतक ू आ ण दळणवळणाची साधने वीजपुरवठा
बाजाराची सोय तां क सेवा यांचा वकास करणे यासाठ आव यक आहे
समह
ू वकास योजना :

ामीण वकासाचे हे व वध हाताळ यासाठ सरकार या वेगवेग या खा

यांमाफ त आखले या योजनांना पंचवा षक योजनांत ान दे यात आले पण व वध खा
यां या योजना व काय म यां या अंमलबजावणीत अ धक चांगले संयोजन हावे ामीण
भागावर याचा आव यक
या माणात प रणाम हावा आ ण मु य हणजे या काय मां या अंमलबजावणीत ा
नक जनतेला सहभागी हो याची संधी उपल क न ावी या हे तन ू े समह
ू वकास
योजनेचा कोण प ह या पंचवा षक योजनेतच वीकारला गेला सु आठ ते स र हजार
लोकसं या असले या
देशाचा एक वकासखंड मानावयाचा वकास काय म अंमलात आण यासाठ गट
वकास अ धकारी व या या नेत ृ वाखाली शेती पशुपालन सहकार समाज श ण यां यासाठ
एके क
व तार अ धकारी एक अवे क इतका सेवकवग येक खंडासाठ पुरवावयाचा र ते शाळां
या इमारती तालमी पकां या पा याची योजना समजामं दरे वगैरे ा नक वकासाचे क प
हाती १
१ १
यावयाचे यां या खचा पैक काही भाग ( /३ ते / ० ा नक जनतेने मदाना या
पाने
ावयाचा असे या योजनेचे थोड यात व प होय शेतीसुधारणेसाठ रा ीय व तार सेवा
योजना अंमलात आणली गेली या योजनेनुसार येक वकास खंडात दहा ामसेवक
पुर वले जात शेतक यांना शेतीचे नवे तं शक वणे सुधा रत बी बयाणे वाटणे खतांचा
वापर करावयास
शक वणे ही ामसेवकाची कामे
होत

समहू वकास योजनेची सु वात २ ऑ टोबर १९५२ रोजी झाली १९५५ ५६ अखेर
१
भारता या / ३ ामीण भागांना ही योजना लागू कर यात आली स या योजने या
अखेरीस ही
योजना सव ामीण भागांत चालू झाली या योजनेवर प ह या पंचवा षक योजनेत ४६·२
कोट व स या योजनेत १८९ कोट खच झाले तस या योजनेत ३०५·३ कोट ची
तरतद ू कर यात आली होती चौ या योजनेत या काय मांवरील भर कमी कर यात
आला रा य सरकारां या योजनांत या काय मासाठ ८४·६९ कोट ची तरतदू कर यात आली
आहे
समहू वकास योजनांचे मू यमापन नयोजन मंडळा या काय म मू यमापन संघटनेमाफ त
दरवष के ले जाई
मू यमापन :

समहू वकास योजनेबाबत सु वाती या काळात लोकांत बराच उ साह दसन

ू आला पण
नंतर या काळात तो ओसरला ा नक वकास काय मात मदाना या पाने जनतेचा
सहभाग ही क पना फारशी वहाय ठरली नाही चौ या योजनेनुसार या क पांचा सव खच
सरकार कवा
ा नक सं ा यांनीच सोसावा असे ठर व यात आले आहे शेतीसुधारणे या
काय मांनाही अपे े माणे यश आले नाही जल सचना या काय मांना या योजनेत पुरेसे
ान दले न जाणे हे एक मुख कारण होय
या योजने या संदभा त एक असाही कोण मांडला जातो क तीत उ पादनवाढ पे
ा समाजक याण काय मांवर अ धक भर दला गला हे काय म ामीण भागाला
पेलावयाचे असले
यांचा भरपरू उपयोग क न यावयाचा असला तर थम यांची आ थक ती सुधारली पा हजे
यांचे उ प वाढले पा हजे हणनू ामीण वकासा या योजनांत समाजक याण काय मांना
कमी मह व ावे तसेच शेती व अ य वसायांची उ पादन मता वाढ व यावर जा तीत
जा त भर
ा
वा
पंचायत रा यानुसार ा नक पातळ वर लोक त नध या हातात स ा आलेली
अस याने या ांचा वचार क न नण य घे याची ाथ मक जबाबदारी यांची आहे असेही
मानले जाते
ामीण वकासा या े ात महारा रा याने व वध काय म हाती घेऊन काया
वत के ले आहेत १९६२ पासन ू रा यात ज हा प रषदा ापन झा या वक करणा
या त वानसु ार लोकशाही अ ध त सं ांना उ ेजन देणे व लोकांना ा नक तसेच
शासक य वहारांत सहभागी हो यास अ धका धक व ृ करणे हे ज हा प रषदांचे
मु य उ आहे ज हा पातळ वर सरकार करीत असलेली बरीचशी कामे आता ज हा प
रषदांकडे सोप व यात आली आहे त व यासाठ पुरेसा नधीही यांना पुर व यात येतो
महा मा गांधी ज मशता द या कालावधीत उ कृ वधायक आ ण सवा गीण वकासकाय
करणा या गावांना उ ेजन दे या या हे तन ू े महारा शासनाने पंचायत स मती ज हा
वभाग व रा य पातळ वर उ कृ ठरणा या ाम पंचायत ना पा रतो षके दे याची एक
योजना काया वत के ली तीमुळे ामसुधारणे या कामाला चांगलाच वेग मळाला सामू
हक वकास काय म अंमलात आणन ू ामीण अथ व ेवर न त प रणाम घडवन ू
आणला आहे चौ या पंचवा षक योजने या सु वातीस सामू हक वकास गटांची एकू ण सं या
४५३ होती तस या योजनेत ४० जमाती वकास गटही सु कर यात आले सकस आहार योजना
१९७० ७१ पय त एकू ण ८८ गटांना लाग ू कर यात आली होती व हरी खणन ू व नळा ारे प
या या पा याची सोय कर यासाठ ामीण पाणीपुरवठा योजना अंमलात आणली आहे ज
हा प रषदा आपाप या े ातील ओ लतांची कामे हाती घेऊन पार पाडतात तस या
पंचवा षक योजनाकाळात यांनी एकू ण १ ७८७ छो ा पाटबंधा यांची कामे हाती
ै १९७० ७१ अखेर १ ६७७ कामे पण
घेतली यांपक ू झाली होती आ ण यांमुळे १३ ००० हे ज
मनी या ओ लताची सोय झाली ठाणे व ना सक ज ांत पालेमोड नमू लन योजना थम
अंमलात आणन ू पुढे ती सव आ दवासी गट आ ण छो ा आ दवासी समह ू ांना लाग ू कर
यात आली आ ण यामुळे आ दवासी लोकां या सावकारांकडून होणा या पळवणुक स
बराच आळा बसला क सरकारचा या व बालवगा तील मुलांसाठ संयु त काय म आ ण
या व मुलांसाठ खास सकस आहार या दो ही योजनाही महारा शासनाने १९७o–७१ म ये सु
के या आहेत अशा रीतीने ामीण वकासाचे सव कष य न रा यात चालू आहेत
 ामीण िवकाससातील सरकारी
योजना :-

२०११ ा जनगणनेनुसार भारता ा एकु ण १२१ कोटी लोकसं

ेपैकी ८३.३१ कोटी
(६८.८४%) लोक ामीण भागात राहतात. ामीण भागाम े उदरिनवा
हाचे मुख साधन
णजे शेती आहे. ातं ा ीनंतर दे शाचा ामीण
िवकास कर ा ा ीकोनातून पिह ा योजनेम े शेतीवर
भर देवून १९६० कोटी �. खच कर ात आले होते. ानंतर नव
ा पंचवािष क योजनेम े कृ षी व ामीण िवकासावर भर दे
ात आला. यासाठी ९,४१.०४० कोटी �पये खच कर ात आले.

भारताम े िविभ पंचवािष क योजनांम े ामीण िवकासा

ा ीकोनातुन िविभ योजना सरकारने सु� के ा. ामुळे
ामीण भागाचा िवकास जलद गतीने झालेला िदसुन येतो.
ामीण भागातील दा र य व बेरोजगाराची सोडव ासाठी सरकारने जे
काय म राबिवले ातले मुख काय म णजे पाच ा
योजनेम े ामीण भागातील युवकांना
यंरोजगारासाठी िश ण देणे (TRYSEM), िकमान
गरजां चा काय म, बाल क ाणासाठी बाल िवकास योजना (ICDS)
सु� कर ात आले. सहा ा योजनेम े एका क ामीण
िवकास काय म (IRDP), रा ीय ामीण रोजगार काय म (NREP)
ामीण भुमीहीन रोजगार हमी योजना (RIEGP), ामीण भागातील मिहला व
बालिवकास (DWCRA) काय म सु� कर ात आला. सात ा
योजनेम े इंिदरा आवास योजना, दशल िवहीरीची योजना
(MWS) हा काय म ामीण भागात िसंचन सुिवधांचा िवकास कर
ासाठी सु� के ला. आठ ा योजनेम े िनध न मिहलां
ा िव ीय गरजा पूण कर ासाठी रा ीय मिहला कोष थापन कर
ात आला. तसेच पंत धान रोजगार योजना, म ा आहार योजना, गंगा
क ाण योजना जी शेतक यांना भुपृ जल व भुजलाचा िवकास कर
ासाठी िव ीय मदतीची योजना होती. नव ा योजनेम े कृ षी
िवमा योजना, ी
सा रता वाढिव ासाठी क ुरबा गांधी िश ण योजना, शहरातील
यां ा िवमा
संर णासाठी राजराजे री मिहला क ाण योजना, जे
नागरीकांसाठी अ धा पुरिव ासाठी अ पुणा योजना सु�
कर ात आली. १ एि ल १९९९ म े IRDP TRYSEM, DWCRA,
SITRA, GKY, MWS या योजनांचे एक ीकरण क�न ामीण
भागातील गरीबी व बेरोजगारी न कर ासाठी ण जयंती ाम
यंरोजगार योजना चालू कर ात आली. तसेच सम आवास योजना,
जवाहर समृ ी योजना, अं ोदय अ योजना,
धानमं ी ामसडक योजना ही देशातील सव खेडेगावांना
बारमाही र ाशी जोड ासाठी तसेच ाम रावर शा त मानवी
िवकास सा कर ासाठी धानमं ी ामोदय योजना, संपूण
ामीण रोजगार योजना (SGRY), िश णाचा िव ार कर ासाठी
सव िश ा अिभयान सु� कर ात आले. दहा ा योजनेम े
सामािजक सुर ा ायोिगक योजना, बंदेमातरम योजना, रा ीय
कामासाठी अ योजना, रा ीय ामीण रोजगार हमी योजना सु� कर
ात आली. खे ाकडे एक पाऊल हे धोरण कार ासाठी भारत
िनमा ण योजना सु� कर ात आली.
ब रल िविभ योजनां ा मा मातुन देशाचा आिथ क व
ामीण िवकास मो ा
माणावर झालेला आहे. कृ षीचे उ ादन वाढू न लोकांचे उ
वाढले आहे. अ धा ा ा बाबतीत देश यंपूण झाला. ामीण
भागातील यांचा िवकास होवून खेडे हे शहराशी जोडले गेले.
ण जयंती ाम यंरोजगार योजने ा मा मातून बचत गटाची
चळवळ तळागाळात पोहोचली. यामुळे ी सबलीकरण मो ा माणावर
घडू न आले. ामीण भागातील खयांचे उ वाढू न ा ा
राहणीमानात वाढ झाली. सव िश ा अिभयानामुळे िश णाचा सार मो
ा माणावर झाला. इंिदरा आवास योजनेमुळे अनुसुिचत
जाती-जमाती ा अ ंत गरीब लोकांना िवनामू गृहबांधणी
श झाली. एका क ामीण िवकास काय मामुळे दा र य रे
षेखालील लोकांचे उ वाढले. भारत िनमा ण योजनेमुळे
ामीण भागाम े जलिसंचन, र े, िवज, पाणीपुरवठा,
गृहबांधणी व दू रसंचार यांचा फार मो ा माणावर
िब ार होवून ामीण िवकास
घडू न आला.
गे ा ६७ वषा त सरकारी योजनांमुळे देशाचा िवकास मो
ा माणावर झालेला असला तरी
या योजनांपैकी ब याच योजना आपले िनयोिजत उि े सा क�
शक ा नाहीत, ामुळे
ा बंद कर ात आ ा. ब याचशा -योजना ा दा र य रे
षेखालील लोकांसाठी हो ा पण
ाचा लाभ हा ीमंत लोकांनीच घेतलेला िदसतो.
ामुळे पािहजे ा माणात दा र
िनमु लन होवू शकले नाही. दे शाम े ातं ा
ीनंतर राबिव ात आले ा सरकारी योजनांम े जरी ुटी
अस ा तरीही ांनी िदशा ा आिथ क, सामािजक, सां ृ
ितक
िवकासात मोठी भर घातली आहे. अ धा ा ा बाबतीत देशाला
यंपूण ता िमळवून देवून दा र य िनमु लनाचे, मो ा
माणावर रोजगार वाढिव ाचे काम के ले आहे.
 पालघर िज ा प रषद

िज ा ामीण िवकास यं णा

ाव
ना

िज ा ामीण िवकास यं णा, पालघर काया लयामाफ त

िविवध के रा पुर ृ त योजनांची अंमलबजावणी करणेत
येते. सदरचे काया लय हे एक ाय सं था असून सं था नोदणी
अिधिनयम १८६० नोदणी मांक महा/951/15/ठाणे, िदनांक 26 जुन
2015 अ ये हे काया लय सहा क सं था िनबंधक, ठाणे देश
ठाणे यांचेकडे नोदणीकृ त आहे.

िज ा ामीण िवकास यं णा काया लयामाफ त राबिवणेत

येणार् या योजनांम े
ामु ाने महारा रा ामीण जीवनो ती अिभयान योजना,
इंिदरा आवास योजना ( धानम ी आवास योजना), इ ादी मह
ाकां ी योजनांचा समावेश होतो. िज याम े दा र य रे
षेखाली असणार् या कु टुंबांकरीता क ाणकारी योजना राबिव
ाचे काय या काया लयामाफ त करणेत येते. ामीण भागातील दा
र य रे षेखाली असणार् या कटुंबांचे दा र य िनमु लन
क�न ांचे जीवनमान उंचाव ाकरीता िज ा ामीण िवकास
यं णा काया लय किटब द् आहे.

रा शासन शेतक यां ा क ाणासाठी िविवध योजना

राबिवत असते. या योजनांबरोबरच पालघर िज ा प रषदही
सेस िनधीमधून शेतक यां ा उ तीसाठी काही िविवध
योजना राबिवत आहे. िज ातील शेतकरी बंधूपय त या
योजना
 पोहोचा ात, असा िज ा प रषद पालघरचा मानस आहे. या
योजनांचा आढावा या
लेखा ारे घे ात आला आहे.
पालघर िज ाची ओळख सागरी, नागरी व डोगरी िज ा
अशी असली तरी
ामु ाने इथला वसाय शेती आहे.
ामुळे इथ ा शेती िवकासासाठी िज ा
शासनाबरोबरच िज ा प रषद पालघरही य शील आहे.
िज ा प रषदेमाफ त राबिव ात येणा या काही
मुख योजना शेतक यांसाठी लाभदायक ठरतील.
1) इंिदरा आवास
योजना:-

उ ेश
:-

1.दा र य रे षेखालील बेघर लोकांना िनवारा

उपल क�न देणे

2. उि ांचे 60 % अनुजाती / जमातीसाठी व 40% इतर लाभाथ

तसेच 15 %
अ सं ा क लाभाथ व 3 % अपंग
लाभाथ ना राखीव

3. घरकु लाम े शौचालय, िनधू र चुली

बसिवणे आव क

4 . घरकु ल बांधकामासाठी लाभा ा कडे त:ची

जागा असणे आव क

5. ा लाभाथ कडे त:ची जागा उपल नाही अशा लाभाथ ना त:ची

जागा संपािदत करणे कामी ित लाभाथ ित गुंठा �. 20,000/-
इतके अनुदान उपल क�न दे ात येते.

योजनेचा
तपशील :-

1. लाभाथ दा र य रे षेखालील कु टू
ंबातील असावा.

2. लाभाथ िनवड दा र य कु टू ंब गणना स णा ा आधारे

तयार के ले ा कायम
�पी ित ा
यादीतून करावी.

3.यापूव सदर योजनेचा लाभ

घेतलेला नसावा.
4. नैसिग क आप ी, अपंग, प र क ा, घट ोटीत, माजी
सैिनक व यु दात वीरगती
ा झाले ा ा कु टू
ंबांची ाधा माने िनवड.

अनुदान व
फायदे :-

1.सदर योजनेतंग त क शासनाकडू न 60 % अनुदान व रा

शासनाकडू न 40% अनुदान ा होते क शासना ा माग दश क
सूचनांनुसार घरकु लांची िकं मत र म �. 7,0,000/- िनि
त कर ात आलेली आहे. र म �. 70,000/- पैकी नवीन घरकु ला
ा बांधकामासाठी अनुदान उपल क�न दे ात येते याम े *
�.42000/- क शासन
िह�ा 60% * �.28,000/- रा शासन 40% * �. 25,000/- रा अित र
अनुदान घरकु लाची र म :- 95,000/- . * � 5000/-लाभाथ िह�ा *
एकू ण घरकु लाची िकं मत र म �पये :- 1,00,000/-

4.घरकु लाचे बांधकाम कमीत कमी 269 चौरस फु ट े फळ.

िवतरणाचा तपशील खालील माणे

5.घर मंजुर करताना पिहला ह ा �.

35,000/-

िलंटल ले लपय त बांधकाम झा ानंतर

दुसरा ह ा �. 35,000/-

घरकु ल बांधकाम पुण झा ानंतर

अंितम ह ा �. 25,000/-

लाभा ा ना िनधी ां ा बँक खा ाम े रा शासनाकडू

न थेट ऑनलाईन जमा कर ात येते.
2) रमाई आवास
योजना:-
उ ेश
:-

1.रा ातील दा र य रे षेखालील अनुसूिचत जाती

व नवबौ द घटकांतील लोकांचे राहणीमान
उंचावणे व ा ा िनवा-याचा सुटावा णून ामीण
भागाम े ां ा
त: ा जागेवर अथवा क ा घरा ा िठकाणी प
े घर बांधून देणे.

2. अनुसूिचत जातीमधील जे अपंग लाभाथ दा र य रे षेखाली

नाहीत, ांचे अपंग 40% पे ा अिधक आहे व वािष क उ
एक लाखापय त आहे अशा अपंग लाभा ा ना घरकु लाचा लाभ
देणे.

3. घरकु लाम े शौचालय, िनधू र चुली

बसिवणे आव क

4 . घरकु ल. बांधकामासाठी लाभा ा कडे त:ची जागा

असणे आव क.

योजनेचा
तपशील :-

1. लाभाथ अनुसूिचत जातीतील दा र य रे षेखालील

कु टू ंबातील असावा.

2. जे अपंग लाभाथ दा र य रे षेखाली नाहीत, ांचे अपंग

40% पे ा अिधक असावे व वािष क उ एक लाखापय त असावे.

2. लाभाथ िनवड दा र य कु टू ंब गणना स णा ा आधारे -

तयार के ले ा कायम
�पी ित ा
यादीतून करावी.
3.यापूव सदर योजनेचा लाभ घेतलेला नसावा.

अनुदान व फायदे :-

1.सदर योजनेतंग त रा शासनाकडू न 100% नवीन

95,000/-
अनुदान ा
घरकु ला ा बांधकामासाठी अनुदान उपल क�न
दे ात येते याम े
* लाभाथ िह�ा �. 5000/-

* अशी घरकु लाची एकु ण िकं मत र म �पये

1,00,000/-
*घरकु लाचे बांधकाम कमीत कमी 269 चौरस फु ट े
फळ.
िवतरणाचा तपशील खालील माणे

* घर मंजुर करताना पिहला ह ा �. 35,000/-

िलंटल ले लपय त बांधकाम झा ानंतर दुसरा ह ा

�. 35,000/-
घरकु ल बांधकाम पुण झा ानंतर अंितम ह ा �.
25,000/-

लाभा ा ना िनधी ां ा बँक खा ाम े रा शासनाकडू न

थेट ऑनलाईन जमा कर ात
येते.
3) शबरी आिदवासी घरकु ल
योजना:-
उ ेश
:-

1.रा ातील दा र य रे षेखालील अनुसूिचत जमाती घटकांतील

लोकांचे राहणीमान उंचावणे व ा ा िनवा-याचा सुटावा
णून ामीण भागाम े ां ा त: ा जागेवर अथवा क
ा घरा ा िठकाणी प े घर बांधून देणे.

2. अनुसूिचत जमाती मधील जे अपंग लाभाथ दा र य रे षेखाली

नाहीत, ांचे अपंग
40% पे ा अिधक आहे व वािष क उ एक लाखापय त आहे अशा
अपंग लाभा ा ना घरकु लाचा लाभ देणे.

3. घरकु लाम े शौचालय, िनधू र चुली

बसिवणे आव क.

4 . घरकु ल बांधकामासाठी लाभा ा कडे त:ची जागा

असणे आव क.

योजनेचा
तपशील :-

1. लाभाथ अनुसूिचत जमातीमधील दा र य रे षेखालील

कु टू ंबातील असावा.

2. जे अपंग लाभाथ दा र य रे षेखाली नाहीत, ांचे अपंग

40% पे ा अिधक असावे व वािष क उ एक लाखापय त असावे.

2. लाभाथ िनवड दा र य कु टू ंब गणना स णा ा आधारे -

तयार के ले ा कायम
�पी ित ा
यादीतून करावी.
3.यापूव सदर योजनेचा लाभ घेतलेला नसावा.

अनुदान व फायदे :-

1.सदर योजनेतंग त रा शासनाकडू न 100% नवीन

95,000/-
अनुदान ा
घरकु ला ा बांधकामासाठी अनुदान उपल क�न
दे ात येते याम े
* लाभाथ िह�ा �. 5000/-

* अशी घरकु लाची एकु ण िकं मत र म �पये

1,00,000/-
*घरकु लाचे बांधकाम कमीत कमी 269 चौरस फु ट े
फळ.
िवतरणाचा तपशील खालील माणे

* घर मंजुर करताना पिहला ह ा �. 35,000/-

िलंटल ले लपय त बांधकाम झा ानंतर दुसरा ह

ा �. 35,000/-
घरकु ल बांधकाम पुण झा ानंतर अंितम ह ा �.
25,000/-

लाभा ा ना िनधी ां ा बँक खा ाम े रा शासनाकडू न

थेट ऑनलाईन जमा कर ात
येते.
4) राजीव गांधी ामीण िनवारा
योजना - 2
उ ेश
:-

1. दा र य रे षेवरील बेघर लोकांना िनवारा

उपल क�न देणे.

2) वािष क उ .96,000/- पे ा कमी असणे

आव क

1. घरकु ला म े शौचालय, िनधू र चुली

बसिवणे आव क.

योजनेचा
तपशील :-

1. लाभाथ िनवड
ामसभेमाफ त.

2. लाभाथ बेघर
असावा.

3. यापूव सदर योजनेचा लाभ

घेतलेला नसावा.

4. नैसिग क आप ी, अपंग प र ा, घट ोटीत, माजी सैिनक व

यु दात वीरगती ा झाले ां ा कु टू ंबांची
ाधा माने िनवड

.अनुदान व
फायदे :-

1. बँके माफ त �.90,000/- कजा ऊ र मेवरील ाजाची र म भर

ाची हमी शासन (गृहिनमा ण िवभाग) घेणार आहे. संबंिधत
गृहिनमा ण े िवकास मंडळ मु ािधकारी यांचेकडू न
संबंिधत लाभधारकांना िज यातील अ णी बँके कडू न
�.90,000/- पय त घरकू ल बांधणीसाठी कज िमळवून दे ासाठी
सव तोपरी मदत व माग दश न दे ात येते .
बांध ात येणारे नवीन घरकू लाचे कजा ची र म परतफे ड
हमी णून घरकू ल तारण
राहील. कज वसूली संबंिधत िज ा प रषद व संबंिधत
बँक सम याने राहणार आहे.

2. एकू ण 750 चौ. फु ट े फळाचा भुख्◌ं ड िज ािधकारी

यांनी उपल क न देणेचा आहे.

3. सदर योजनेत �.10000/- लाभाथ :िह�ा / मदान �पात. एकू ण

घरकु लाची
िकं मत
�.1,00,000/-

इतर
योजना

1)कृ षी शै िणक
सहल :-

कृ षी तं ानिवषयक अ यावत गतीची मािहती व फळे /िपकां

ा लागवड प तीची मािहती शेतक यांना देवून रा ातील
िविवध कृ षी संशोधन क ांना तसेच शेतीवर आधा रत उ
ोगधंदे, ि या क इ ादीना भेटी देणे आिण
ा ि कां ा मा मातून शेतक यांना कृ षीिवषयक िश
ण देणे हा या योजनेचा मुख हेतू आहे. यासाठी शेतक
यांची शै िणक सहल कृ षी िव ािपठे व ाची े े
येथे आयोिजत कर ात येते.

2)50 ट े अनुदानाने जल उपसा िसंचन

साधनांचा पुरवठा :-

िपकांना संरि त पाणी िद ास उ ादनाम े मो ा माणात

वाढ होते. उपल ओढे , नाले, िविहरी, नदी, यासार ा जल
ोतामधून िसंचनाक रता पा ाचा उपसा कर ासाठी
िडझेल इंिजन, पेट ो के रोसीन इंिजन, इले ीक मोटार
पंपसंच, एचडीपीई पाईपचा
शेतक यांना पुरवठा क�न ां ा उ ात वाढ कर
ासाठी आव क सािह 50 ट े
अनुदानाने शेतक यांना उपल
क�न दे ात येते.

3)नैसिग क आप ीमुळे अचानक उ वणा या िकड

रोगाचे िनयं ण :-

सुधा रत कृ षी अवजारांचा व यंचिलत/मनु चिलत कापणी व मळणी

यं ांचा पुरवठा शेतात लागवड होणा या िपकांवर मजुरी ा

खचा त व वेळे ची बचत करणारी िविवध सुधा रत

कृ षी अवजारे उपल आहेत. ांचा वापर के ामुळे
शेती ा उ ात वाढ होते. यासाठी शेतक यांना 50 ट े
अनुदानाने सुधा रत कृ षी अवजारे दातेरी िवळे , गवत
कापणी यं े, कडबाकु ी यं े, रोटरी िटलर, रोटा ेटर इ ादी
उपल क�न दे ात येतात. भात कापणी व मळणीची कामे वेळे
त करणे आव क असते. कापणी के लेले भात व अ
िपकांची शा शु प तीने मळणी के ाने दाणे व प ढा
याचे गुणो र वाढिव ास मदत होते. सव शेतकरी याचा लाभ घेऊ
शकतात.

4)िवजे ा शेतक यांसाठी बि

साची तरतूद करणे :-

पीक धा दरवष खरीप, र ी व उ ाळी हंगाम अशा तालुका/ि

ज ा/रा पातळीवर घे ात येतात. पीक धा मधून भाग घे
ासाठी शेतक याला ो ािहत करणे व ासाठी सहा भूत अथ
सहा या योजनेतून दे ात येते. तालुका पातळीवरील तीन
िवजे ा शेतक यांना एकू ण 10 हजार �पयां ा बि साची र
म दे ात येते. या योजनां ा अिधक मािहतीसाठी पंचायत
सिमतीचे कृ षी अिधकारी/िव ार अिधकारी (कृ षी )अथवा कृ
षी
िवकास अिधकारी, िज ा प रषद पालघर, या काया लयाशी
संपक साधावा. दू र नी
.02525-27722 असा आहे. िशवाय रा ातील ेक िज ा प
रषदेमाफ तही या योजना राबिव ात येतात.
5)ताडप ी
पुरवठा :-

ताडप ीचा उपयोग शेतक यांना धा सुकिवणे, मळणीसाठी जागा

तयार करणे, अवेळी पावसापासून कापणी झाले ा िपकाचे संर
ण करणे आदी कामाक रता होतो. शेतक यांना अनुदानाने ताडप ी
उपल क�न िद ाने ां ा उ ात वाढ होते. यासाठी
या योजन तग त ताडप ी 50 ट े अनुदानाने पुरवठा कर ात
येते.सव शेतकरी या योजनेचा लाभ घेऊ शकतात.

6)बचत गटा ा शेती वसायास

चालना देणे :-

िज ातील ामीण भागाम े मिहला बचत गटाची चळवळ मो ा

माणात उभी राहत आहे. शेतीम े काम करणा या नोदणीकृ त बचत
गटांना सुधा रत अवजारे , उपसा जलिसंचन साधने, पीक संर
ण अवजारे अनुदानावर पुरवठा क�न ांना यंपूण कर ास
या योजने ारे मदत होत आहे. ेक िज ा प रषद गटातून
एका बचत गटास
�पये 30,000/- चे मया िदत
सहा दे ात येते.

7)नैसिग क आप ीमुळे अचानक उ वणा या िकड

रोगाचे िनयं ण :-

पालघर िज ा हा ख रपांचा िज ा असून िविवध िपकावर

वातावरणा ा बदलामुळे ब याच मो ा माणावर िकड रोग आढळू न
येतात. िकड रोगाचे यो आिण भावी िनयं ण क�न शेतक यां
ा शेतीचे पया याने उ ाचे नुकसान रोखणे, उ ादन
आिण उ ादकता वाढिवणे आव क आहे. िकड रोग िनयं ण
कर ासाठी ामु ाने फॅ ारे ट, मोना ोटोफॉस,
मॅलेिथऑन, डायमेथोएट, काब न डायझीन इ ादी
िकटकनाशके /बुरशीनाशके 50 ट े अनुदानावर शेतक
यांना आव कतेनुसार या
योजनेअंतग त उपल क�न दे ात येतात.
ामीण िवकासाची उि े :-

1) ामीण भागात कु टुंबातील ौढ सद ांना 100 िदवस

रोजगार पुरिवणे
2) ामीण भागात ग रबी दू र करणे.
3) ाम िवकासासाठी उ ादक मालम ा िनमा ण करणे.
4) पंचायती राज व था स म करणे.
5) अकु शल रोजगाराची पूत ता करणे.
6) सामािजक पायाभूत सोयी सुिवधा उपल करणे
समारोप :-
ातं ानंतर क व रा सरकारने ामीण मानवी
िवकासासाठी शासकीय योजना राबिव ाने २०१०-११ पय त देशात ामीण
भागात २१.९% लोकसं ा दा र रे षेखालील जीवन जगत आहेत.
भारतीय जनते ा सरासरी आयु मानात वाढ णजे ६७ वष झालेली
आहे याचा अथ ातं ापासुन आजपय त ६६ वषा त आयु मानात
दु टीने वाढ झाली आहे. हे ल ात घेऊन १२ वी पंचवाष क
योजनेत जनते ा जीवनमानाचा दजा उंचाव ासाठी सा झाले
ा िवकासापे ा जा वेगाने सव समावेशक व पया वरणीय
ा शा त िवकास साध ाचा य करणे गरजेचे आहे.

ामीण भागा ा िवकासासाठी िविवध योजना राबिव ा गे

ा परं तू नंतर ब याच योजना बंद झा ा तर काही िविवध
योजनांम े िवलीनीकरण कर ात आले. असे जरी असले तरी
ाथिमक रावर ामीण भागाचा िवकास हा या योजनांमुळे च
झालेला आहे हे नाकारता येणार नाही. णून ामीण भागा ा
िवकासासाठी या योजनांचे िवशेष मह आहे. कारण बचत
गटां ा सं ेत वाढ झाली, ंयरोजगारात वाढ, राहणीमाना ा
दजा त वाढ, रोजगारात वाढ झालेली आहे.
Q 1. (1\Jtllill CfJ ? When was the Maharashtra Panchayat
State established?
25responses

•1 ll 1960 I 1 May 1960

e 1 ll 1961 / 1 May 1961
•1 ll 1962 I 1 May 1962
e 1 ll 1965/ 1 May 1965

Q 2. tfi\Jl =t:ll' rcrn lH<ftcw'l-fffifTO cfR ? Panchayat

Rajya Yojana was f1 rst adopted by which two states in India?
25responses

e I Rajasthan
e I Maharashtra
· / Gujara t
e / Delhi
Q 3. ll14i!ll:lffil1 f¢cfttr lct>d ld? How many members can there be in a
Gram Panchayat?
25responses

e 19 n I 7 to 10

e \9 1.9 f 7 to 17
·o C.../ 10to 15
e C... ol15to20

Q 4. Rlct>l'tllti<Si£fi f.iuf<l tTUTCfiTuRft? Who is the final arbiter of village

development?
25responses

e >;IJl1 I Gram Panchayat

e IGramsevak
e I Sarpanch
e >;IJl1 '1./T I Gram Sabha
Q 5. ll14i!ll:l<fti!l 1\JLICf> lfl.fR ............ .Oversees the day-to-day running of the Gram
Panchayat.
25responses

e m$r
ISarpanch
e IGramsevak
e l.:l'l'fffi IGram
Sabha e tRf /Punch

Q 6. t5 IOl:JRll61 cr:r 3Rf!Ct"ffiTI(f? What is the minimum age to become

a Gram Sabha member?
25responses

• l/18
ex 121
ex 123
• 125
Q 7. lOltil l d · '<u11£l)@LJj'{"JI61 f¢cfi \ifl1Tlxmftq 3R1<"11(f? What percentage of seats
are reserved for women in 'Panchayat Raj' in Maharashtra?
25responses

•x\9%127%
• 0%/30%
• %133%
•(,o%150%

Q 8. 'l-fR(ffd' l0Jfficli"'''{"ll61 .................... 11£l) xmftq \ifT1TT ?Are there reserved seats for women
in India in ....................?
25responses

e I Lok Sabha
e IState Legislature
e ti<rl'tm rrul I Panchaya.t Raj
Sanstha
e INone of this
Q 9. LtT.r <lcHT\if tlC'11CGiflC:"1f @ffi<:'Jqct>1 tlc'il "<'*<ft ?Panchayat Raj system
got constitutional status with which of the following amendments?
25responses

e 19 fcl >.JZ"'I '!i&ft /73 vs.

Amendment e \9¥ fcltlc11!i'<'«fil 74
vs. Amendment e \9 fcltlc'11!i'<'«fi I
72 v. Amendment 19¥ e
fcll:lc115'<'«l1174 vs. Amendment

*lfA<flill
Q 10........... <lfqTS\f cl dxll:l 11*1'11 ? .......... Balwantrai
Mehta Committee was established by the Central Government this year?
25responses

e t..V 1952
• (,'Is" /1954
• t.,\9/ 1957
• t., / 1959
 िन ष
मी हा क ामपंचायत आिण ामीण
िवकास यावर के ला आहे. मी या क ातुन
गावितला िवकास आिण गावत राबिव ा जाणा या
योजनांचा तसेच पालघर िज ा अंतग त
कोण ा योजना राबिव ा जातात याचा देखील या
क ात मी मांडणी के ली आहे. गावाम े
कोण ा वष आिण कोण ा नेतृ ाखाली कोण
ा योजना रािब ा गे ा आहे याची देखील
मांडणी मी या क ातून के ली आहे.
संदभ सूची :-

1) ामीण समाज आिण िवकास :- �ाचाय , डॉ.

संभाजी देसाई
2) इंिडयन पोिलटी :- एम ल ीिमकांत
3) पंचायतराज :- िकशोर लवटे
4) https://palghar.gov.in yojna
5) बी.के .िबला महािव ालयात ंथालय
6) इंटरनेट वरील िवषयासंबंधी वेबसाईटव

https://palghar.gov.in

https://mahades.maharashtra.gov.i

n https://mr.wikipedia.org

https://www.majhagaav.com

https://mr.vikaspedia.in

https://vishwanath.marathi.gov.in

https://www.gkexams.com