Machine Translated by Google

उ मा य मक अ यास म
मानववं ा

वग अकरावी

के रळ सरकार

ण वभाग

रा य ै णक सं ोधन आ ण ण प रषद एससीईआरट

के रळा
Machine Translated by Google

रा गीत

जन गण मन अ धनायका जया हे भरत भा य

वधाता.
पंज ाब सध गुज रात मराठा वड उ क ा
बंगा व य हमाच यमुना गंगा
उच ा ज ाधी तरंगा तवा सुभा नाम जागे तवा
सुभा असी मागे घे तवा जाया गाथा.

जन गण मंग ा दयका जय हे भरत भा य

वधाता.
जया तो जया तो जया तो जया
जया जया तो

ेज

भारत माझा दे आहे. सव भारतीय माझे बांधव आहेत.

म ा मा या दे ावर ेम आहे आ ण म ा या या समृ आ ण वै व यपूण वार ाचा अ भमान आहे.

यासाठ पा हो यासाठ मी सदै व य न ी राहीन.

मी माझे पा क क आ ण सव वडी धारी ना आदर दे ईन आ ण

सवा ी सौज याने वागेन.

माझा दे आ ण मा या ोकांसाठ मी माझी भ त ा करतो. यांचे

क याण आ ण समृ यातच माझा आनंद आहे.

ारे तयार
रा य ै णक सं ोधन आ ण ण प रषद एससीईआरट
पूज ापुरा त वनंतपुरम के रळ

वेबसाइट www.scertkerala.gov.in ई मे scertkerala@gmail.com

फोन फॅ स टायपसे टग आ ण
े आ उट SCERT © ण वभाग के रळ सरकार

दजदार कागदात छाप यासाठ gsm नका ा थो नो हाइट

Machine Translated by Google

य का यांनो

टे ट कौ स ऑफ ए युके न रसच अँड े नग एससीईआरट के रळने उ मा य मक

व ा यासाठ मानववं ा ाती प ह े पा पु तक आण े याचा खूप आनंद आ ण अ भमान आहे.
उ मा य मक तरावर हा अ यास म सु झा यापासून आ ही मानववं ा ासाठ व त अ यास म
आ ण पा पु तक सेटअप कर याचा य न करत आहोत. आ ही अ यास म तयार क क ो तरी
मानववं ा ासाठ एवढ वष पा पु तक तयार क क ो नाही.

मानववं ा ाती हे पा पु तक उ मा य मक तरावरी या वषयाचे कआण कणा यांचे

द घकाळचे व पूण करणारे आहे.

मानववं ा ही तु नेने अ कडी ाखा आहे. हे एक वाढणारे व ान आहे जे सव ठकाणी

आ ण सव वेळ मानवां ी वहार क न जगात बद घडवून आण याचे उ ठे वते. हे सामा यतः
मानवतेती सवात वै ा नक व ानाती सवात मानवतावाद मान े जाते. मानववं ा मानवा या
ोधात आहे आ ण ते े ीय काया ारे मानवी जीवनाचे द तऐवजीकरण करते. हणूनच जगाती येक
भाग याम ये मानवाची ोकसं या आहे ती मानववं ा ांचे े योग ाळा आहे. हे मानवते ा एक
मोठा धडा कवते क ब सां कृ तक से टगम ये इतर ोकांची जीवन ै जी आप या ा आ ेपाह वाटू
कते ती व वातावरणा ी जुळ वून घेण े असू कते. अ ा कारे मानववं ा ोकांना वां क
कोनापे ा सां कृ तक सापे तावाद कोन घेऊ न अ धक सहन ी हो यास मदत करते.

हे पा पु तक हणजे के रळ रा यात आ ण बाहेरी मानववं ा ाती सराव कआण

त ां या ट मचा एक त य न आहे. या सवाचे आ ही आभार मानतो. वग सांभाळणारे कआण
वषय कणारे व ाथ पु तकात द े या इनपुटचा जा तीत जा त उपयोग करती अ ी आ ा आहे.

तु हा सवाना य ाची ुभे ा.

डॉ पीए फा तमा संचा क

एससीईआरट
के रळ
Machine Translated by Google

पा पु तक वकास संघ
सद य
बाबू ए.पी सजीवन एन
HSST मानववं ा GHSS HSST मानव ा GHSS आवळा
मुझ प ं गगड क ूर कु ोथ को झकोड
ेमराजन के ी ता बी
HSST मानववं ा कदं बूर HSST मानववं ा GHSS पा ा
एचएसएस कदं बूर क ूर क कयानगड क ूर
ी ता के .आर वनोदन नं दयाथ
HSST मानववं ा GWHSS HSST मानववं ा GHSS
चे कु ू क ूर चे ोरा वरम क ूर
नारायणन पी. ही
HSST मानववं ा टागोर
मेमो रय एचएसएस वे ोरा क ूर

त
ा.डॉ.सी.जी. सैन खान कनाटक
व ापीठा या मानववं ा वभागाचे माजी मुख धारवाड क ूर व ापीठा या
मानववं ा वभागाचे मुख ा.डॉ.एस. ेगरी

ा.डॉ.एस. ही. ह मणी कनाटक

व ापीठा या मानववं ा वभागाचे मुख धारवाडचे
ा.डॉ.ए.चे ापे म पाँ डचेरी व ापीठा या मानववं ा वभागाचे

मुख ा.

डॉ ब रामचं न
मानववं ा ाचे सहायक ा यापक
क ूर व ापीठ
डॉ एन ुभा
इं जीचे सहयोगी ा यापक
यु न ह सट कॉ े ज त वनंतपुरम

क ाकार
जे सोमण
क ा क नवृ जीएचएसएस अ वकारा त वनंतपुरम

ै णक सम वयक डॉ. पीए अ न कु मार

सं ोधन अ धकारी एससीईआरट
के रळ
Machine Translated by Google

यु नट १

मानववं ा सादर करत आहे ०७

यु नट २

सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

साम ी

यु नट

जै वक मानववं ा ाची मू त वे ७६

यु नट ४

पुरात व मानववं ा ाची मू त वे १२५

एकक
भा षक मानववं ा ाची मू त वे

यु नट

ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध १९७

यु नट

राजक य संघटना

यु नट

आ थक संघटना २६३

यु नट ९

धा मक संघटना

यु नट

ोक ा ीय मानववं ा ३१७
Machine Translated by Google

या पा पु तकात वापर े े च ह

याक ाप

ु क गो ी

तुमची गती तपासा

आयसीट संबं धत उप म
Machine Translated by Google

यु नट

मानववं
प रचय क न दे त आहे
ा मानववं ा १
साम ी

मानववं ा ाचा मी अथ आ ण नसग

प रचय
· ु प ी आ ण ा या
· जैव सामा जक व प

· तु ना मक एका मक आ ण टो रया या वाटे वर

सम नसग
· एक े व ान हणून मानववं ा

II मानववं ा ा या मुख ाखा

· जै वक मानववं ा
· सामा जक सां कृ तक मानववं ा
· पुरात व मानववं ा
· भा षक मानववं ा

III मानववं ा ाची ासं गकता

· क रअर या संधी
· उपयो जत मानववं ा
· या मानववं ा च . मोहनदास करमचंद गांधी

IV मानववं ा आ ण इतर वषयांमधी संबंध े न नता ची राजधानी मा रट् झ बग येथे रा ी या

सुमारास पोहोच
· मानववं ा आ ण जै वक
या ानकावर अंथ णाची सोय कर यात आ होती. एक
व ान
रे वे सेवक आ ा आ ण म ा वचार े क म ा एक पा हजे
· मानववं ा आ ण सामा जक व ान
का . नाही मी हणा ो मा याकडे एक आहे . तो नघून
ही उ प ी आ ण वकास
गे ा. पण पुढे एक वासी आ ा आ ण याने म ा वर
मानववं ा
खा पा ह े . याने पा ह े क मी रंगीत माणूस आहे.
· मानवी कु तूह आण
यामुळे तो अ व झा ा. तो बाहेर गे ा आ ण एक दोन
मानववं ा ीय अ वेषण
अ धका यांसह पु हा आत आ ा.
· उ प ी आ ण वकास
मानववं ा
· भारतीयांची वाढ आ ण वकास ते सगळे ग प बस े तेव ात सरा अ धकारी मा याकडे
मानववं ा आ ा आ ण हणा ा च सोबत हॅन या ड यात जावे .
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

पण मा याकडे फ ट ासचे तक ट आहे मी हणा ो.

याने काही फरक पडत नाही स या ा पु हा जोड े . मी सांगतो तु ही हॅन या ड यात जावे .

मी तु हा ा सांगतो म ा डबनम ये या ड यात वास कर याची परवानगी होती आ ण मी यातच जा याचा आ ह

धरतो .

नाही तू जाणार नाही अ धकारी हणा ा . तु ही हा डबा सोड ा पा हजे नाहीतर तु हा ा बाहेर ढक यासाठ म ा
पो स हवा दारा ा बो ावावे ागे .

हो तु ही क कता. मी वे े ने बाहेर पड यास नकार दे तो.

हवा दार आ ा. याने माझा हात धर ा आ ण म ा बाहेर ढक े . माझे सामानही बाहेर काढ े . मी स या ड यात
जा यास नकार द ा आ ण े न वाफे वर गे . मी जाऊन वे टग मम ये बस ो माझी हॅ बॅग मा याजवळ ठे व आ ण सरे
सामान जथे आहे तथे सोड े . याची जबाबदारी रे वे अ धका यांनी घेत होती.

तो हवाळा होता आ ण द णआ के या उ दे ात हवाळा ती थंड असतो.

मा रट् झ बग उं चावर अस याने थंडी अ यंत कडा याची होती. माझा ओ हर कोट मा या सामानात होता पण माझा पु हा अपमान
होऊ नये हणून तो माग याची हमत होत न हती हणून मी थरथर कापत बस ो. खो त ाईट न हती. म यरा ी या सुमारास
एक वासी आ ा आ ण या ा मा या ी बो ायचे होते. पण मी काही बो या या मन तीत न हतो.

मी मा या कत ाचा वचार क ाग ो. मी मा या ह कांसाठ ढावे कवा भारतात परत जावे क अपमानाची पवा
न करता टो रया ा जावे आ ण के स संपवून भारतात परतावे माझी जबाबदारी पूण न करता भारतात परत जाणे याडपणाचे
ठरे . म ा या ासा ा सामोरे जावे ाग े ते वरवरचे होते रंग पूव हा या खो रोगाचे के वळ एक ण. मी य अस यास
रोग मुळ ापासून न कर याचा य न के ा पा हजे आ ण येत ास सहन करावा ागे . रंग पूव ह काढू न टाक यासाठ
आव यक अस े या मयादे पयतच मी चुक चे नवारण करणे आव यक आहे.

हणून मी पुढची उप ेन टो रया ा जा याचा नणय घेत ा.

गांधीज या आ मच र ातून

महा मा गांध ना द णआ के त आ े या कटू अनुभवांपैक हा एक अनुभव होता. या करणात याने रंगा या फरकाचे
गु व के े यामुळे भेदभाव झा ा. भारतीय संदभात अ ृ यतेची था हा भेदभावाचा सवात वाईट कार होता
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

तकानु तके च त. या दो ही करणांम ये भेदभावाचा आधार दोन ेण ीती ोकांमधी फरक आहे एक रंगा या आधारावर आ ण
सरा जाती या आधारावर. मानवी जीवनात जीवना या व वध े ांम ये अनेक फरक असू कतात काही खो वर ज े े आ ण काही
के वळ सवयीमुळे . सव फरकांमुळे असे वतना मक तसाद आ ण त या होऊ कत नाहीत. भेदांमुळे च मानवी समाजात व वधता येते.
आप या दै नं दन जीवनात आप या सवाना अनेक फरकांचा सामना करावा ागतो. ब तेक दा ोक मानवी व वधता वीकार यास आ ण
यांचे कौतुक कर यास तयार नसतात.

मानवी जीवना या येक े ात आपण व वधता

अनुभवतो. व वध रा ांम ये आ ण सं कृ त म ये
मानवी जीवना या व वध पै ूं म ये णीय बद
आहेत.

तु ही तुम या आयु यात कधीही

कोण याही कारचा फरक कवा फरक अनुभव ा
आहे का
अंज ीर. . अ नवारा आ ण कप ांम ये व वधता

अ ा भ तेवर तुमची त या कवा तसाद कसा होता

Beals and Hoijer यांनी यां या Introduction to Anthropology या पु तकात अ ा भ तेची काही उदाहरणे
द आहेत.

• आ टकचे ए कमो के वळ मांस आ ण मासे यां यावरच जगतात.

• मे सकन भारतीय तृण धा ये आ ण भा यांवर अव ं बून असतात.
• पूव आ के ती बेगांडाम ये ध आ ण याची उ पादने ही झरी आहे परंतु प मआ के ती ोकांसाठ ते कमी मान े जाते.

• मासे हे अनेक अमे र डयन जमात चे मु य अ आहे परंतु यू मे सको आ ण ऍ रझोनाचे नवाजो आ ण अपाचेस ते मानवी
वापरासाठ अयो य मानतात.
• मे सकन भारतीयांसाठ कु याचे मांस अ त य वा द मान े जाते.

खा पदाथा या संयोजनातही फरक आहेत.

• ऑथ डॉ स यू मांस आ ण धज य पदाथ एक करत नाहीत.

• ए कमो समु ाती अ आ ण ज मनीतून मळणारे मांस एक करत नाहीत.

• खा या या येत भ ता आहेत टे ब ाचार कवा ाचार.

९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

याच माणे पेहराव आ ण दा ग यांम येही फरक दसून येतो.

• काही ऑ े यन आ ण अंदमान जमाती न न फरतात. फरक आहे

मानवतेचे सार.
फरक हा अपघात आहे

• पूव आ याती बायंडा सारखे इतर मानेपासून

ज माचा आ ण हणून तो कधीही नसावा

े ष कवा संघषाचे ोत हा. द

घो ापयत पूण पणे कपडे घात े े असतात.
फरकाचे उ र हणजे याचा आदर करणे.
हे आहे क मानवांम ये ारी रक व प यात सवात मू भूत आहे
सां कृ तक प ती भाषा आ ण जीवन ै या संदभात
ांततेचे त व व वधतेचा आदर.
व वधता आहे. खरे तर अ ी व वधता आप या समाजा ा
आ ण सं कृ ती या स दयात भर घा ते. मानववं ा एक
त हणून मानवी व वधतेचे समथन करते कारण हे एक जॉन म आय र राजकारणी नोबे ांतता

वा तव आहे याचे कौतुक आ ण वीकार करणे आव यक पुर कार वजेता ोक ाही पुर कार गांधी

आहे. मानववं ा ाची चौक ी ांतता पुर कार ज.

ज ासू मनाने व वधता. व वधता ही सां कृ तक आहे हे

अधोरे खत करते तर जै वक ा आपण एका जातीचे
आप े धम भ असू कतात भ भाषा आहोत.
असू कतात भ रंगाची वचा असू कते
मानववं ा पृ वीवरी सवात बु मान
परंतु आपण सव एकाच मानव जातीचे आहोत.
जाती होमो से पय स से पय स या जै वक आ ण
सां कृ तक व तेचा आ ण फरकांचा अ यास कर यात
कोफ अ ान घा नयन मु स वे संयु रा महास चव वार य आहे. मानववं ा जैव सामा जक नसगासह
नोबे ांतता पुर कार वजेते ज. एक वेगळ त हणून मानवा ा ोध याची संधी
दान करते

सम आ ण एका मक ीकोनातून नसग आ ण मानववं ा हा द थम

सं कृ ती. या घटकाम ये आपण मानववं ा ाचे अ◌ॅ र टॉट ने तयार के ा होता
व प आ ण वै समजून घेऊ न याचा अथ ीक त व
ा या ा ती आ ण याची उ प ी आ ण
वकासासह ासं गकता समजून घेऊ .
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

I. मानववं ा ाचा अथ आ ण व प

तु ही तुम या आधी या वगाम ये मानवी जीवना या व वध पै ूं ब

अ यास के ा असे . जीव ा ात जै वक उ प ी उ ांती आ ण भ ता
यांचा अ यास के ा गे ा. व वध सामा जक व ान वषयांम ये खा सवयी
व ास णा पो ाख प ती राजक य व ा इ याद या ीने
सां कृ तक फरकांवर चचा कर यात आ . परंतु मानवा या अथपूण
आक नासाठ जै वक आ ण सामा जक दो ही वै ांचे एका मक प तीने
व े षण करणे आव यक आहे.

मानववं ा या पै ूं क डे एका अ तीय आ ण सम ीकोनातून पाहते.

मानववं ा ाचा अथ आ ण ा येचे ान तु हा ा इतर संबं धत वषय
आ ण ाखांपे ा मानववं ा कसे वेगळे आहे हे ओळख यास मदत करे .

अंज ीर . ऍ र टॉट
मानववं ा ाची ुप ीआण ा या

वेगवेग या वषयांचे ुप ा ीय अथ चौकट त द े े आहेत. हे सव वषय दोन ीक द एक क न यांची

नावे काढ याचे दाखवते. याती येक दाचा व अथ आहे आ ण या दांचे संयोजन वषया ा यो य अथ दे ते.
ु प ी ा ानुसार मानव ा हा द दोन ीक द अँ ोपॉस हणजे मानव आ ण ोगोस हणजे अ यास कवा
व ान या दोन ीक दांपासून बन ा आहे. अ ा कारे मानववं ा हे मानवाचा अ यास कवा व ान हणून समज े
जाऊ कते.
काही वषयांचा ुप ा ीय अथ

मानस ा सायको ोगो

समाज ा सामा जक ोगो
इको ॉजी ओइकोस ोगो
स मानववं ा ांनी द े या काही ोक य ा यांचे
भू व ान भू ोगो
परी ण करा
मानववं ा मानववं ोगो
मानव ा हे माणसाचे ा आहे
AL Kroeber

मानव ा हा मनु य आ ण या या कायाचा अ यास आहे मे ह जे ह क वट् स

मनु या या व वध पै ूं चा अ यास करणा या सव व ानांपैक मानववं ा हे असे आहे जे मनु या या एकू ण अ यासा या
सवात जवळ येते ाइड कहोन

खा ा या दे ख ी तपासा

मानव ा हणजे मानवा या भौ तक सामा जक आ ण सां कृ तक वकासाचा आ ण पृ वीवर दस यापासून या वागणुक चा

वै ा नक अ यास एम जेक ब आ ण बीट टन
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

मानववं ा हे इतर वषयांपे ा अनेक बाबतीत वेगळे आहे. समजून घेण े

मानववं ा ाची खा वै े तु हा ा याचे वेगळे पण जाण यास मदत करती .

वरी ा यांचे व े षण करा आ ण मानवा या

अ यासात मानववं ा हे इतर वषयांपे ा कसे वेगळे
आहे ते ओळखा. यावर एक नोट तयार करा.

मानववं ा हे सामा जक ा
आहे का कारण ते मानवा या
सामा जक जीवनाचा अ यास करते

मानववं ा हे जै वक ा आहे
या जैव सामा जक नसग कारण ते मानवा या जै वक पै ूं चा अ यास

मानववं ा करते

ह क वट् सने द े या ा येत माणूस या दाचा अथ मानवा ा जै वक जीव असा होतो आ ण काय हणजे
सं कृ ती . मानववं ा स य कवा जै वक घटक तसेच मानवा या सामा जक सां कृ तक घटकांचा अ यास करते.
मानववं ा मानवी उ प ी उ ांती आ ण भ ता यांसार या जै वक घटकांचा तसेच समाज सं कृ ती इ याद सामा जक
सां कृ तक घटकांचा अ यास करत अस याने दो ही घटक ततके च मह वाचे आ ण संबं धत आहेत. ते जै वक आ ण सामा जक
व ानाची सामा य त वे वीकारते आ ण वापरते. जैव सामा जक व ान मान े जाते . असं हण ं जातं क

जीव ा जीवां या अनुवां क ारी रक आ ण

ारी रक पै ूं वर क त करते.

मानववं ा हे व ानांम ये सवात मानवतावाद आ ण

मानवतेम ये सवात वै ा नक आहे. मानस ा ामु याने मानवा या मान सक
सं ाना मक वतनावर क त करते.

तु ना मक एका मक आ ण सम नसग मानववं ा हे जैव

सामा जक व ानापे ा अ धक आहे. यात इतरही अनेक वै े अथ ा भौ तक संसाधनांचे उ पादन वतरण आ ण

आहेत. व ापन तपासते.

बॉ सम ये द व े या साम ीचे परी ण के यास हे होते

क व वध वषय मानवा या कोण याही एका व पै ू ी इ तहास भूतकाळाती घटनांचे वणन सादर करतो.
संबं धत आहेत. परंतु मानववं ा सरीकडे मानवी जीवनाचा
संपूण वचार करते.
रा य ा मानवा या राजक य जीवना ी संबं धत
आहे.
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

ब तेक दा ोकांना असे वाटते क मानववं ा जीवा म

मागारेट या डायरीती एक अक
आ ण गैर औ ो गक आ ण गैर पा मा य सं कृ त चा अ यास करतात जो
एक चुक चा समज आहे. व तुतः मानववं ा ही एक तु ना मक आ ण
मीड स मानववं ा
एका मक ाखा आहे जी सव समाज ाचीन आ ण आधु नक तसेच साधे आण े कायकता
आ ण गुंतागुंतीचे परी ण करते. हे एक सम व ान हणून दे ख ी मान े
जाते कारण ते संपूण मानवी प र त चा अ यास करते भूतकाळ वतमान
माच रोजी पहाटे एक बोट ओफू न
आ ण भ व य तसेच जीव ा समाज भाषा आ ण सं कृ ती.
आ आ ण वां क ाभा या वचारांनी भुरळ
पड मी बोट ने परत जा याचा नणय घेत ा
फू ट . मीटर रांगेची बोट... मी ठरव े क ती
महाग पण आनंददायी असे . यामुळे आ ही काही
नऊ सामोआन ोकां या ता यासह भर उ हात
नघा ो. मु समु ाने आजारी हो या पण मी डबाबंद
यां याती मानवांना समजून घे यासाठ
व तूं या एका प वीवर डोके टे क व े आ ण...
संपूण ता मानववं ा द घका न गहन े ीय काय आयो जत क न
मोक या समु ात तीन तास चा याचा आनंद
वां क तपासणी या अ तीय प तीचा अव ं ब करतात.
ु ट ा. बोट या अ ा कॉक े मधून पा ह यास
सूज भावी आहे. द

मानववं ा एक े व ान

पयटक आ ण मानववं ा सं ोधक यां यात फरक आहे.

पयटक हा एक जाणारा माणूस आहे जो कोण याही व ै णक सामोआने जप के े आ ण ओरड े ...

हेतू वाय गो ी पाहतो. परंतु एक मानववं ा ोताकडू न व सनीय
आ ण वैध डेटा गोळा कर या या उ े ाने सं ोधनासाठ एखा ा ठकाणी म ागा औपचा रक भेट दे ण ारी पाट चे संपूण
भेट दे तो. तु ही इतर अनेक फरकांची याद क कता. मानववं ा आचरण मोहक होते. माझे दोन साथीदार माझे
मानवी सामा जक जीवन आ ण सं कृ ती हाताळतात हणून ते े ीय काय बो णारे मुख होते काय ै ने बो त होते. यांनी

प ती ा मु य मह व दे तात. सव भाषणे के भेटव तू वीकार या आ ण

वखुर या माझे जेवण तयार के े . आ ण हे आनंद
साथीदार होते. माझे कपडे धुवाय ा गे े ते हाही
एकाने कपडे ने े तर स याने उकु े ..

मानववं ा वदे ी काही थो ा

सं कृ त चा पयटक आहे अडचणी हो या. एकदा मी सकाळ मा या जा यात
का डास मार े आ ण सवानी उदारपणे जेवण के े .

मीड
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

फ वक हा मानववं ा ीय सं ोधनाचा कणा आहे मानववं ा डेटा संक त कर यासाठ मह वपूण

तं ांपैक एक हणून सहभागी नरी णाचा वापर करतात. भौ तक आ ण जै वक ा ांना योग कर यासाठ योग ाळे ची
आव यकता असते. परंतु मानववं ा ांसाठ े ही योग ाळा आहे याम ये ोक आ ण सं कृ ती आढळतात अ ा
कोण याही ठकाणाचा समावे होतो.
फ वक हे मानववं ा ाचे दय आ ण आ मा आहे कारण ते े व ान आहे. ही अ ी ती आहे जथे मानववं ा ांची
ारी रक उप ती अ नवाय मान जाते. हे वतः या इं यां ारे घटनांचे नरी ण कर यास मदत करते. फ वक दर यान
एक मानववं ा ेतात जातो या ोकां ी या ा संवाद साधायचा आहे यां याबरोबर राहतो यांची मूळ भाषा कतो
तो अ यासात अस े या घटनांचे नरी ण करतो आ ण यांची प त ीरपणे न द करतो. समाजाती सव घटना एकाच वेळ
पाहता येत नाहीत अ यासता येत नाहीत हे खरे आहे. ते येईपयत सं ोधका ा ती ा करावी ागते. फ वक दर यान
मा हती गोळा कर यासाठ सं ोधक मु ाखत के स टडी वं ावळ ... इ याद इतर तं ांचा दे ख ी वापर क कतो.

आपण क पना क कता क संपूण जग

मानववं ा ांची योग ाळा बनत आहे

तुमची गती तपासा

१. र जागा यो य र या भरा. a सायको

ोगो मानस ा मानवी मनाचा अ यास मन अ यास

b .......... .......... मानववं ा ......... ..........

अ यास

. खा त ा मानववं ा ाचे व प आ ण वै द वते. र े पूण करा.

वै े नसग

मानववं ा जै वक उ प ी उ ांती
.......... व ान
मानवाची भ ता आ ण सामा जक सां कृ तक वै े
.................................................................... ................................ सम व ान

मानववं ा थेट संवादा ारे डेटा गोळा करतात

.......... व ान
नरी ण आ ण इतर प त नी ोक

. नसग आ ण वै े ात घेऊ न मानववं ा ाची वतःची ा या तयार करा.

Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

II. मानववं ा ा या मुख ाखा

मानववं ा ाचे व प आ ण अथ आपण आधीच तपास े आहे. याव न मानववं ा हे सवागीण ा अस याचे
होते. याचे सम व प समजून घे यासाठ मानववं ा ाती मुख े े ाखा जाणून घेण े मह वाचे आहे.
मानववं ा ाची जी ाखा मानवी जै वक वै ांचे परी ण करते त ा जै वक मानववं ा हणतात.

सामा जक सां कृ तक मानववं ा मानवी जीवना या सामा जक आ ण सां कृ तक वै ांचे परी ण करते.
मानववं ा ीय वार य अस े े आणखी एक े हणजे मानवा या ागै तहा सक सं कृ तीचा अ यास जो पुरात व
मानव ा ा या अंतगत येतो. भा षक मानववं ा भाषा च हे आ ण मानवी संवादाची वै े यां या अ यासावर क त
करते. अ ा कारे मानववं ा ा या ा तीम ये खा द े या चारही मुख ाखांचा समावे आहे

. जै वक मानववं ा . सामा जक सां कृ तक मानववं ा

. पुरात व मानववं ा . भा षक मानववं ा

. जै वक मानववं ा

तु ही खा ांची उ रे दे ऊ कता का

ोकां या वचे या रंगात फरक का असतो

संतती यां या पा कांसारखीच का दसते

मानवाची उ ांती क ी होते

या ांची उ रे मळव यासाठ मानवी उ ांती आ ण प रवतनाचा अ यास के ा पा हजे.

जै वक मानववं ा मानवांमधी भौ तक फरक आ ण बद समजून घे याची संधी दे ते. जै वक मानववं ा ही
मानववं ा ाची ाखा आहे जी मानवांना जै वक जीव मानते. नावा माणेच ते मानवा या जै वक आ ण ारी रक वै ांचा
अ यास करते. जै वक मानववं ा मानवा या उ प ी आ ण उ ांती या अ यासाने सु होते आ ण यां या व वधतेचे व े षण
करते. हे वेगवेग या भौगो क आ ण पयावरणीय से ट जम ये राहणा या व वध मानवी ोकसं ये या जैव सामा जक पांतराचे
परी ण करते. जै वक मानववं ा ा या व वध ाखांचे ान आप या ा मानवी उ ांती आ ण भ ते ी कसे वागते याचे परी ण
कर यास मदत करे .

पॉ ोका बायो ॉ जक ए ोपो ॉजीची ा या असे ा आहे याचे उ मानवतेचा या या भागांम ये आ ण

उव रत नसगा या संबंधात संपूण पणे अ यास करणे आहे .

मानवी उ ांतीचा कोणताही अ यास कर यासाठ ाइमेट्स या सद यांची समज आव यक आहे.

ाइमेटो ॉजी हणजे जवंत आ ण नाम ेष झा े या ा यांचा अ यास. ाइमेटम ये मानव वानर

१५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

माकडे आ ण prosimians. ाइमेट्स या जीवा म पुरा ाचे व े षण क न मानवी उ ांतीचे वेगवेगळे ट पे समजू कतात. या
संदभात मानवी जीवा म ा आप या ा मदत करते.

मन पॅ े ओ टो ॉजी कवा पॅ ओएन ोपो ॉजी मन पॅ े ओ टो ॉजी वेगवेग या ट याती मानवी सांगा ा या जीवा म
पुरा ांचा अ यास करते आ ण या ारे मानवा या उ ांती इ तहासाची पुनरचना करते. हे आधु नक मानव आ ण यांचे पूवज यां याती
वा न त कर यासाठ वेगवेग या ट याती जीवा मांचे वग करण आ ण तु ना कर यास मदत करते.

मानवी आनुवं क उ ांती क ी काय करते हे समजून घे यासाठ आनुवं कतेची यं णा जाणून घेण े मह वाचे आहे. मानवी
आनुवं क ही जै वक मानववं ा ाची ाखा आहे जी वारसा आ ण भ ते ी संबं धत आहे.

फॉरे सक मानववं ा मानवांमधी

आकृ त ा ीय आ ण अनुवां क भ ता जै वक
र पे ी
मानववं ा ांना गु हेगार अपघात गा ा या पे ी

आ ण नैस गक आप चे बळ इ याद
ओळख यास मदत करतात.
र ाचे डाग हाड

अ ा े ाती व ष े मानववं ा ा ा वीय

के स
अ म ा पे ी
फॉरे सक मानववं ा हणतात. अंज ीर .

फॉरे सक तपासणीसाठ वापर या जाणा या

कर यासाठ फॉरे सक मानववं ा ागू के रीरा या. अवयवां
े जाते पो स च आे ण
ानइतर
फौजदारी आ ण कायदे
ा धकरणां ारे फॉरे ीरसक
बाबमानववं
ी संबं धत
ा समांनयां
ा खूचेननराकरण
झा े यांचे अव ेष बेप ा करणे कवा आप म ये मरण पाव े या ोकांचे अव ेष ओळख यासाठ बो ाव े जाते. डीएनए मूळ
अस े े के स र ाचे डाग वीयाचे थब रीराती व वचे या पे ी अ म ा या पे ी बोटांचे ठसे सांगा ाचे अव ेष इ याद या
व े षणाव न फॉरे सक मानववं ा अ ा ना ओळखू कतात. काही व तं ांसह ते पी डतांचे वय ग आ ण इतर
आकृ तबंध वै े दे ख ी ओळखू कतात.

. सामा जक सां कृ तक मानववं ा

सामा जक सां कृ तक मानववं ा हणजे मानवी समाज

मानवी ोकसं या एका ी संवाद
आ ण सं कृ तीचा अ यास. हे सामा जक आ ण सां कृ तक समानता
साधून यांची सं कृ ती तयार करते
आ ण फरकांचे वणन व े षण ा या आ ण ीकरण दे ते.
सामा जक सां कृ तक मानववं ा सामा जक सं ां या अ यासा ी
सरा आ ण एकांतात नाही
संबं धत आहे जसे क कु टुं ब ववाह नातेसंबंध
वु फ पी IX
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

धम आ थक सं ा राजक य संघटना कायदा आ ण अ ा सं ांमधी संबंध. सामा जक सां कृ तक मानववं ा हणजे

व वध कार या ोकांमधी संबंध आ ण जीवन प त चा अ यास. हा अ यास मानववं ा ीय तं ाचा वापर क न े ातून
य तपासणी ारे गोळा के े या त यांवर आधा रत आहे.

रॅड फ ाउन यांनी सामा जक मानववं ा हे समाजाचे नैस गक व ान अ ी ा या के आहे. सामा जक

सां कृ तक मानववं ा सं कृ ती ा एक मुख यं णा हणून समजून घे याचा य न करते या ारे मानव यां या वातावरणा ी
जुळ वून घेतो. ते या या उ प ीचा वकासाचा आ ण व वधतेचा अ यास करतात कारण ते काळानुसार बद ते आ ण ोकांम ये
कट होते.

सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाम ये व वध उप े े उदयास आ आहेत यायोगे सं कृ ती या सव

प रमाणांम ये एकू ण समजून घे यात योगदान द े आहे. अ ी काही उप े े खा माणे आहेत.

अ कौटुं बक मानववं ा हे व वध सं कृ ती आ ण समाजाती कु टुं बांचा तु ना मक अ यास करते. हे कु टुं बाची उ प ी

याचे व प आ ण व वध समाजाती काय यांचा अ यास करते.
ववाह हा कौटुं बक आधार आहे आ ण हणूनच कौटुं बक मानववं ा व वध कार या ववाह जोडीदार मळ व याचे
माग आ ण व वध समाजांम ये ववाह पेमटचा दे ख ी अ यास करते.

b आ थक मानववं ा सं कृ ती या सव पै ूं चा जवळचा संबंध आहे. सामा जक संघटनेत आ थक याक ाप मह वाची

भू मका बजावतात. कधीकधी आ थक े ाती अचानक बद ामुळे इतर े ां या संरचनेत आ ण कायाम येही आमू ा
बद होतो. आ थक मानववं ा पूव सा र अ गोळा करणा या अथ व ेपासून आधु नक औ ो गक
अथ व ेपयत या मानवी समाजां या आ थक संघटनेचा अ यास करते.

c राजक य मानववं ा समाजात च त अस े ासक य रचना दे ख ी ोकां या जीवना या प त ना आकार

दे या या मागाना मह वाची भू मका बजावते. सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची ाखा जी सरकारचे कार आ ण
व प रा य तसेच रा य वहीन राजक य संघटना नयम आ ण नयम तसेच री त रवाज आ ण कायदे ाआण
ब ीसांसह तबंधांचे व प इ याद ी संबं धत आहे त ा राजक य हणून ओळख े जाते. मानववं ा ड धमाचे
मानववं ा अ ौ कक आण ी संबं धत ा आ ण था समूहा या सं कृ ती ा आकार दे यासाठ
मह वपूण भू मका बजावतात. अ ौ कक घटकां ी संबं धत ा आ ण था आ ण वधी आ ण काय द न इ याद

मानववं ा ीय अ यासा या या व ेष े ा या क ेत येतात.

e पयावरणीय मानववं ा पयावरणीय मानववं ा मानव पयावरण आ ण सं कृ ती यां याती आंतरसंबंधांचा

अ यास करते. ोकां या सं कृ ती ा आकार दे याम ये पयावरणाची भू मका मह वाची असते. सं कृ ती आ ण पयावरणाचे
नाते ा नकांचे

१७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

पयावरणा ी अस े या यां या नातेसंबंधाचा कोन इ याद चा अ यास पयावरणीय मानववं ा ात के ा जातो.

f वै क य मानववं ा वै क य मानववं ा मानवां या जैव सां कृ तक आक ना ी आ ण आरो य आ ण रोग यां या

संबंधाती यां या काया ी संबं धत आहे. वै क य मानववं ा ाम ये आरो य आ ण रोग उपचार आ ण तबंधा मक
उपाय यासंबंधी या ा नक समजुती या काही पै ूं चा अ यास के ा जातो.

g वकास मानववं ा हे उप े क याण गती आ ण वकासा या ीने मानवी समाजा या काही मू भूत सम यांना
संबो धत करते याचा अं तम उ े मानवांसाठ सुर तता आ ण स य उपजी वका सु न त करणे आहे. हणून
दा र य
् असमानता मानवी क याण सामा जक याय मानवी वकास आ ण पयावरणीय ा तता हे या
े ायझे न अंतगत मु य चता बनतात.

. पुरात व मानववं ा

पुरात व मानववं ा मानववं ा ाची एक ाखा आहे जी पयावरणा या संबंधात भूतकाळाती सं कृ त ी संबं धत
आहे. हे मानवी सं कृ तीची उ प ी आ ण वकास तपासते.
हा वषय पुरात व ा ा या ापक े ातून घेत ा गे ा आहे. पुरात व हा द दोन ीक दांपासून बन ा आहे अरखाइओस
हणजे ाचीन आ ण ोगो हणजे अ यास.
हणून पुरात व ा हणजे भूतकाळाती मानवी याक ापांचा अ यास. यूएसए म ये ती मानववं ा ाची एक ाखा
मान जाते तर युरोपम ये ती एक वतं ाखा हणून वक सत झा आहे पुरात व ा . पुरात व मानववं ा पूव
इ तहासा ी संबं धत आहे. पूव ऐ तहा सक सं कृ त नी े ख नाचा उपयोग के ा नाही. पूव ऐ तहा सक का खंड मानवी
इ तहासा या पे ा जा त आहे आ ण पुरात व मानववं ा ा या अ यासाचा आधार आहे.

पुरात व ा मानवाने सोड े अव ेष मातीची भांडी इतर सा ह य तसेच मानव वन ती आ ण ाणी यांचे
अव ेष तपासतात. सांगा ाचे अव ेष आ ण यांची साम ी पुरात व मानव ा ा ा मानवी भूतकाळाची पुनरचना कर यास
मदत करते. या या पुनरचनेसाठ इ तहासकार ामु याने भूतकाळाती खत न द वर अव ं बून असतात. पण े ख नाचा ोध
ाग यापूव चा काळ हा इ तहासपूव काळ मान ा जातो. पुरात व मानववं ा ांना या काळाती कागदप े आ ण भौ तक
अव ेषांम ये रस आहे. पुरात व मानववं ा सां कृ तक आ ण जै वक अव ेष ोध यासाठ साइट उ खनन करतात. या
अव ेषां या सापे आ ण प रपूण वया या तारखेसाठ वेगवेग या प ती अव ं ब या जातात.

कोण याही ावहा रक टोका वाय ाना ा कोणतेही

मानववं ा ाचे जैव सामा जक व प
औ च य नाही. येक वै ा नक ाखे ा पंख ागू आहेत.
द वणारा त ा को ाज पो टर तयार करा.
समाज हा आ मा आहे यातून मानववं ा सा ह य गोळा
करतात

१८
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

यांची त वाढवा. यांनी याच े ात आप े ान सामा जक उपयोगासाठ परत ठे व े .

मानववं ा एकाच वेळ कतात आ ण कवतात. हे कणे कवणे के वळ वगापुरते मया दत नाही. ोक कु ठे ही
राहतात आ ण काम करतात तथे हे घडू कते. खरे तर मानववं ा हा जीवनाचा एक भाग आहे.

. भा षक मानववं ा

मानवतेचे सवात व वै हणजे याची बो याची

मता. तीका मक सं ेषणा या वापरात मानव एकटा नाही. म ये न ो
अमे रका
अ यासातून असे दसून आ े आहे क काही इतर ा यांनी के े े
आवाज आ ण हावभाव व ेषत वानर मानवी भाषणा या आ के तून अमे रके त वे
तु नेत काय क कतात तरीही इतर कोण याही ा याने करणा या न ो ोकांनी वत ा पूण पणे नवीन
तका मक सं ेषणाची णा मानवांइतक ज ट वक सत भाषा वीकार . आज द अमे रकन
के े नाही. मानवी भाषांचा अ यास करणा या मानववं ा ा या न ो इं जी बो तात तर यां या पूवजांना यां या
ाखे ा भा षक मानववं ा हणतात. आ कन न ो भाषे वाय काहीही मा हत नाही.

भाषा या भौगो क ती कवा हवामाना या

भाषा ोकांना यांची सं कृ ती जतन आ ण एका तीचे उ पादन नसतात ते पूण पणे सामा जक
पढ कडू न स या पढ कडे सा रत कर यास अनुमती दे ते. आहेत.
याती भाषे या अ यासातून

ा तकाती भाषा ा भाषांचे वणन आ ण से टग मानववं ा समजू कतात क ोक

वग करण कर यात गुंत े होते आ ण यां या समानता वतः ा आ ण यां या सभोवता चे जग कसे पाहतात.
आ ण असमानते या आधारावर कु टुं बे आ ण उप
कु टुं बांम ये वग कृ त होते. या वषया ा भाषा ा न हे
तर भाषा ा हणून संबोध े गे े मानववं ा ीय भाषा ा दे ख ी मानवी
व तु ती समजून घे यासाठ मह वपूण योगदान दे ऊ
कते. भा षक मानववं ा हे माग ोध याचा य न
करते याम ये भाषा एकमेक ांपे ा समान कवा भ आहेत. भा षक मानववं ा वेगवेग या सं कृ त म ये
आढळ या माणे सं कृ ती आ ण बो याचे नमुने अ भनयाचे नमुने वाग याचे आ ण सं ेषण कर या या प त ी
संबं धत भाषेचे मूळ व प अथ आ
संरण
चनावकास यांचाा अ भाषां
मक भाषा यास चकरतात.
ा ाकरणा भा मक
षकनमुमानववं
ना ा ा या े ांम ये संरचना मक
भाषा ा सामा जक भाषा ा आ ण ऐ तहा सक भाषा ा यांच सं ाकृसमावे होतो.
तीत सामा जक वतन
सामा जक भाषा ा

ऐ तहा सक भाषा ा मूळ तु ना आ ण वग करण

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

III. मानववं ा ाची ासं गकता

मानववं ा जसे आपण आधी पा ह े मानवी जीवना या सव े ांचा समावे आहे. वाय मानववं ा ीय
समज मानवी जीवना या व वध तरांवर ागू के जाऊ कते. मानववं ा ाम ये आपण सव काळ ठकाणे आ ण कारां या
मानवांचा अ यास करतो. हणूनच मानववं ा अगद एकाक सा या आ दवासी समुदायां या जीवनाचे परी ण कर यास
उ सुक आहेत यांचा अ यथा यो य वचार के ा जात नाही. मानववं ा ाचे मह व स व तरपणे पा या.

मानववं ा ाचे ण व ा याना सवागीण कोन

मानववं ा एक जबरद त
बाळग यास स म करते. हे नैस गक आ ण सामा जक व ानांचे व वध भर यासाठ व च पणे फट
े सामा यक करते. मानववं ा ाचे भौगो क े जाग तक आहे. आहे
पण काळा या ीने तो भूतकाळाती ाखो वषापयत व तारतो. हे उदारमतवाद गरज
उ ांतीवाद आ ण ऐ तहा सक बद ांचे परी ण करते आ ण आप या ण हे माणसा या ानाचे तुक डे
सामा यक भ व याची चता सामा यक करते. मानववं ा ा या कर याऐवजी जोड याचा य न करते. हे
अ यासामुळे व ा याचा बौ क वैय कआण ावसा यक वकास कव े जाऊ कते जेण ेक न माणसा या

हो यास मदत होते. सवात र या भूतकाळाची आ ण तरीही

आज या जीवना ी जवळचा संबंध समजून
घेता येई .
अनोळखी समाजां या सं कृ ती आ ण जीवन ै या अ यासाचा एक भाग
अस े या मानववं ा ीय अ यासामुळे व ा याम ये गंभीर वचार आ ण
कौ ये वक सत होतात. मानववं ा ॉस सां कृ तक ीकोन मागारेट मीड
ो सा हत करते. हे वतः ा एका मानवी कु टुं बाचा भाग हणून पाह याची
परवानगी दे ते.

मानववं ा ाचे व ाथ मानवतेचे सां कृ तक जै वक पयावरणीय आ ण ऐ तहा सक आधार समजून घे यास उ सुक
असतात. सवसमावे क कोन आ ण तु ना मक प ती ागू के यामुळे होणारे आ म चतन एक व तृत जाग तक य दान
करते. हे वां क क वाद टाळ यास मदत करते वतःची सं कृ ती इतरांपे ा े आहे असा ीकोन आ ण जग या या इतर
मागाचा वीकार कर यास अ धक खु े आहे. व ाथ जाग तक नाग रक हणून वक सत होतात यां या सभोवता या
जगा वषयी जाग कता यां याती समानता फरक आ ण इतर ोक कवा गटांसह असमानता. अ ा कारे मानववं ा ीय
अ यास व ा याना वैय क ान आ ण आ म जाग कतेम ये मदत करतात

जे णाचे मू भूत उ आहेत.

मानववं ा ा या व ा याना मौ खक आ ण े ख ी सं ेषण पर र कौ ये सम या सोडवणे सं ोधन आ ण गंभीर

वचारसरणीचे ण द े जाते जे व वध क रअरम ये य वी हो यासाठ आव यक असतात. ही कौ ये क रअर या
ग त ी तेम ये व चकता दान करतात आ ण आयु यभर क यासाठ पाया तयार करतात कारण रोजगारा या यता सतत
बद त असतात. मानववं ा दे ख ी जगाब अ धक जाणून घे यास मदत करते. हे जाग तक सा रता इतरांना
संवेदन ी ता दान करते
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

सं कृ ती आ ण चौकट या बाहेर वचार कर याची संधी. थोड यात मानववं ा ही एक मह वाची ाखा आहे जी
समाजा या गरजेनुसार वतःची वाढ कर यास मदत करते. मानववं ा एखा ा ा वेगवेग या सामा जक
जबाबदा यांसाठ सुस करते हणून ते क रअर या व तृत संधी दे ख ी दान करते. मानववं ा ा या व ा यासाठ
काही संधी खा द या आहेत.

मानववं ा ात क रअर या संधी

ऑ सफड ड नरीनुसार क रअरचा संदभ आहे जीवन कवा इ तहासा ारे अ यास म कवा गती
उपजी वका आ ण वतःची गती कर याचा माग आ ण वैय क गती आ ण जीवनाती य . चबस ट् वट एथ
स युरी ड नरी दे ख ी याचा अथ हणून वसाय कवा वसायाती गतीचा संदभ दे ते. अ भयंता ासक कवा
राजकारणी कवा अगद कवी हो याआधी ने ीकोन आ ण ीकोन सवागीण बन े पा हजे. अ ा साठ
जगाती कोणतीही गो परक नाही आ ण कोणताही माग अवरो धत कवा बंद नाही. ही गरज पूण कर यासाठ
मानववं ा ही सवात यो य त आहे हे अगद बरोबर ात आ े आहे. मानववं ा जसे आप या ा मा हत
आहे एक संपूण वषय आहे. सां कृ तक सापे तावाद ीकोनातून ते सांसा रक क पनांक डे दे ख ी जाते. मागारेट मीड
यां या मते मानववं ा ाची मू भूत मू ये हाणपणासाठ आव यक आहेत. जग यासाठ ते मू भूत आहे.
मानववं ा ाचा पाया अस याने व ा याचे क रअरचे पयाय व तृत आ ण खु े असतात.

आ दवासी क याण सं ा सं ा आ ण मानववं ा ीय सव ण ऑफ इं डया AnSI म ये अ यापन आ ण

सं ोधन.

सरकारी आ ण गैर सरकारी सं ांचे सामुदा यक वकास क प आ ण मानव वकास वभाग आ ण व वध

जाग तक सं ां या सं ा UNESCO UNICEF WHO World Bank आ ण ILO हे मानववं ा ा या
व ा या या क रअर े ांपैक काही आहेत.

भारतीय मानववं ा सव ण AnSI आता मो ा सं येने ावसा यक मानववं ा आ ण व ानांसह

जगाती सवात मोठ मानववं ा ीय सं ा हणून वक सत झा आहे.
अनेक मानववं ा ांना वयंसेवी सं ांम ये क रअरचे पयाय सापडतात जे भारतीय समाजा या सव वभागां या
क याणासाठ आ ण वकासासाठ काम करत आहेत. मानववं ा क याणकारी काय मां या अंम बजावणीत
सरकारचा एक भाग हणूनही काम करतात.

मानववं ा अनुसू चत जाती आयु काया यात तैनात आहेत आ ण

अनुसू चत जमाती भारत सरकारचे समाज क याण वभाग आ ण रा य सरकारे भारताचे र ज ार जनर काया य
रा य मा हती वभागांचे गॅझ े टयर वभाग इं दरा गांधी रा ीय क ा क आ ण मं ा य

२१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आ दवासी करणांचे. दे ाती मुख सं हा यां ी संबं धत मानववं ा दे ख ी आहेत. भोपाळ येथी इं दरा गांधी
रा ीय मानव संक ना य IGRMS म ये मानववं ा ा या व ा यासाठ क रअर या संधी आहेत. हे म ये भारतीय
मानववं ा ीय सव णातून वेगळे के े गे े
होते. IGRMS आता सं कृ ती मं ा या या
अंतगत आहे आ ण आंतररा ीय तरावर
मानववं ा हा एक व वषय आहे
मानवजातीचे रा ीय सं हा य हणून
याम ये क रअर या मो ा संधी आहेत
ओळख े जाते याचा मानववं ा ा ी
थेट संबंध आहे. हे समुदाय आ ण सं हा ये
यां याती पर रसंबंध नमाण कर यासाठ
एक सु वधा दे ण ारे हणून काम करते. को काता येथी भारतीय सं हा य आ ण नवी द येथी रा ीय सं हा यात
मानववं ा ांची नयु कर यात आ होती. चे ई येथी सरकारी सं हा य मुंबईती स ऑफ वे स सं हा य
अहमदाबादमधी गुज रात व ा पठ सं हा य या सवाम ये मानववं ा काम करतात आ ण ह र ारजवळ गु कु
कांगरी व ापीठ सं हा यात मानववं ा ाचा एक वभाग आहे. स युरो ऑफ इ हे टगे न दे ख ी गु हे ोध यात
अ धका यांना मदत कर यासाठ फॉरे सक मानववं ा ांची नयु करते.

मानववं ा हे क रअरपे ा अ धक आहे.

तो जीवन जग याचा एक माग आहे. मी जे काही
करतो यात मी एक मानववं ा आहे े ट
मानववं ा चांग या व पो षत अध वाय नी मानववं ा ाचे ा यापक
आंतर व ा ाखीय सं ांम ये दे ख ी गुत
ं े े आहेत. भारतीय
व ान काँ ेस असो सए न इं डयन नॅ न साय स अकादमी
वै ा नक आ ण औ ो गक सं ोधन प रषद CSIR इ याद म ये
पुढ मानववं ा ाचा भाग आहे. भारतीय तं ान सं ा IIT इं डयन इ ट ूट ऑफ मॅनेज मट ारे मानववं ा
दे ख ी कायरत होते. IIM को काता येथे तसेच हैदराबाद उदयपूर येथी ासक य कमचारी महा व ा य आ ण इतर
त सम सं ा. के रळ इ ट KIRTADS
ूट फॉर रसच को
े नग
झकोड
अँड डेकेहरळपमट
इ टटडीज
ूट फॉर
ऑफ ोके ु अ◌ॅका
डसंमट्नस
ोधन
अँे ड
संन ेKILA
ा देू ख ी सार
ाइवसवध
या
पदांवर मानववं ा ांची नयु करतात. मानववं ा ांना भारतीय सामा जक व ान सं ोधन प रषद ICSSR
अंतगत न अ धक सं ोधन सं ांम ये नयु मळते जी भारता या व वध भागांम ये आहे.

सु वधांचा अभाव आ ण मंद वकास दर असूनही व वध सं ांम ये काम करणा या ावसा यक त

मानववं ा ां या सं येत भारत हा युनायटे ड टे ट्स ऑफ अमे रकानंतर स या मांक ावर आहे. मानववं ा मो ा
सामा जक राजक य संदभाम ये वैय क मानवी जीवन समजून घे यासाठ आ ण मानवी सम यांचे नराकरण कर यासाठ
ै णक आ ण उपयो जत सं ोधन करतात. मानववं ा ै णक आ ण उपयो जत दो ही अनेक ांम ये गुंत े े आहेत
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

आ ण गटांसाठ धोरण तयार करणे आ ण व क करणे यासाठ जाग तक रा ीय आ ण सामुदा यक प रणाम

अस े या समका न सम या.

समका न जगा या संदभात मानववं ा ीय वार य अस े या इतर काही े ांम ये पयावरणीय बद पयावरणीय
ा तता ोब वा मग पाणी आ ण जमीन संसाधने जैव व वधता मानववं ीय ँ ड के प आरो य आ ण पोषण संसगज य
रोग उदा. HIV एड् स आरो य यांचा समावे होतो. काळजी धोरण संसाधनांचा हास आ ण काळ जैव औषध वैक पक
वै क य प ती आरो य सेवा वे ासाठ अडथळे वय ग वं वग जाग तक करण जाग तक अथ व ा सावभौम व
ा स रा वाद ांतर आ ण डाय ोरा ा त वकास इ.

संपूण मानववं ा वभागांसह भारतात चाळ स न अ धक व ापीठे आहेत. भारताती अनेक रा यांम ये
अंडर ॅ युएट आ ण उ मा य मक तरावर मानववं ा दे ख ी कव े जात आहे.

मानववं ा ीय
ान आ ण ीकोन यांचा उपयोग
मानववं ा ाती क रअर या संधी द वणारा
समाजा या हतासाठ के ा पा हजे
त ा नोट पॅ े ट तयार करा.

उपयो जत मानववं ा

ागू के े ा दअ कडी मूळ नाही. या सु वाती या काळात डीजी टन यांनी आप या भाषणात

याचा वापर के ा होता. परंतु ते ामु याने या उ राधात आ ण या सु वातीपासून वापर े जाते. उपयो जत
मानववं ा हे फ मानववं ा ा या न कषा या ावहा रक उपयोगांचा संदभ दे ते. भारताती भावी ासनासाठ
अ ा अ यासाचा प त ीर वापर या सु वाती ाच ात आ ा. ट ई ट इं डया कं पनी या संचा क याया याने
असा औपचा रक नणय घेत ा क अ ा ानाचा दे ा या भ व याती ासनासाठ खूप उपयोग होई रॉय . या
क पनेनुसार वां क सव ण कर यासाठ ा सस बुक ानॉन यांची नयु कर यात आ .

उपयो जत मानववं ा हणजे मानववं ा ीय ान डेटा ीकोन स ांत आ ण समका न सामा जक

सम या ओळख यासाठ मू यांक न कर यासाठ आ ण सोडव या या प त चा वापर. या ाखे या सव उप े ांनी ा ती
ागू के आहे. ते व ेष मानववं ा ीय ानाने मानवजातीची सेवा करतात.

मानवांवर प रणाम करणा या समका न सम या ओळख यासाठ आ ण यांचे नराकरण कर यासाठ

उपयो जत मानववं ा मानववं ा ीय ीकोन वापरते. जंग तोड ही अ ीच एक सम या आहे.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

मानववं ा ा या चार उप े ां या ागू ा तीचे परी ण क या.

जै वक मानववं ा जै वक मानववं ा ाचे ान ागू कर यासाठ मो ा माणात े ापतात. ते

मानववं ा ाचे ान कपडे पाद ाणे आ ण फ नचर डझाइन कर यासाठ आ ण यं साम ी कृ म अवयव इ याद
डझाइन कर यासाठ वापरतात. मानवी अ व ान सेरो ॉजी आ ण आनुवं कता यावरी डेटाचा वै क य उपयोग
आहे. ते रोग सं ोधन आहार आ ण पोषण आरो य नयोजन पुनरचना मक या अनुवां क समुपदे न आ ण
युज े न सम ये दे ख ी योगदान दे तात. जै वक मानववं ा ाचे इनपुट दे ख ी गु हेगार आ ण गु हेगारी ओळख यासाठ
फॉरे सक चाच यांम ये मदत करतात.

सामा जक सां कृ तक मानववं ा मानवी सामा जक सम यांब अ यास करतात. ते कामगार ववाद
अ पसं याक सम या समुदाय वकास क प आ थक वकास योजना तणाव कमी कर यासाठ उ ोगाती घषण
इ याद समजून घे यासाठ योगदान दे ऊ कतात. हे मानवी संबंधांचे उपचारा मक व ान बन े आहे. यांना सं कृ ती या
मू यांसह ोकांचे मनोवै ा नक गुण धम समजतात आ ण संद भत उपाय सुचवू कतात. तेथे मो ा सं येने बा एजंट्स
आहेत जे नेहमी या जीवन ै त बद कर याची धमक दे तात. एक मानववं ागू केा े े सखो
मुख कौे याचा अ यास करतो
आ ण सामा जक व ेचे संतु न पुनसच यत कर याचा य न करतो. ारंभी सांमानववंकृ तक मानववं
ा ा ाची मुख
मता ा नक ोकां या ासनाम ये मानववं ा ीय ानाचा वापर णहोता. गु ाती वं परंपरागत घटक वं ाचे
आरो य सं कृ ती
मह व मानवी समाजात णाची भू मका इ याद अ यास क न मानववं ा वतः ा उपयु बनवू कतात.
कु टुं ब नयोजन काय म
समुदाय वकास काय म
गु हे आ ण गु हेगारां या सम या

कामगार सम या
औ ो गक आ ण हरी सम या
सं कृ ती संपक सम या

पुरात व मानववं ा सं हा यां ारे ोकांना सामा य मा हती आ ण ण दे तात जेथे उ खनन साम ी ारे
सापड े या मानवी सं कृ तीची पुनरचना सावज नक यासाठ खु ठे व जाते. हे भूतकाळाब चे ान वाढवते यावर
आप े अ त व अव ं बून आहे.

भा षक मानववं ा वदे ी भाषां ी संबं धत अनेक ावहा रक हेतू पूण करतात. भा षक मानववं ा
गहन साठ प ती आ ण सा ह य सुधारतात

२४
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

मो ा सं येने परदे ी भाषांम ये सूचना. काही भा षक मानववं ा सरकारी सं ाआण ा नक ोकांसोबत गायब
होत अस े या भाषांचे द तऐवजीकरण कर यासाठ काम करतात.

कृ ती मानववं ा

सो टॅ स या अमे रकन मानववं ा ाने थम कृ ती मानववं ा ही संक पना वापर . कृ ती मानववं ा

ेवट सामा जक सम यां ी वतः ा गुंतवून घेतात आ ण कृ ती या संदभात अ यास समजून घेतात. मानववं ा सम या
यां या वत या हणून वीकारतात आ ण चाचणी आ ण ुट प ती ारे पुढे जातात.

अ◌ॅ न ए ोपो ॉजीची प त पूण पणे नक कवा ायो गक आहे. कृ ती मानववं ा व चतच वतः ा
के वळ नरी क हणून ठे वतात. मानवी सम या सोडव यासाठ ते वतः या जबाबदा या ओळखतात. यामुळे ते सुटेपयत
तग ध न राहतात. सम या सोडव या या मागाने कृ ती मानववं ा नवीन स ांत आ ण सामा य मानववं ा ा ा
मा य अस े े न कष तयार क कतात.

तुमची गती तपासा

. खा त ा पूण करा

. मानववं ा ा या सम व पावर एक प रसंवाद पेपर तयार करा

. मानववं ा ाचे ान जेथे ागू के े जाऊ कते अ ा मह वा या े ांचे परी ण करा.

वरी सूचीब े े पणे सू चत करतात क मानववं ा ांना मानवी जीवना या जवळजवळ सव े ांम ये
सामी करणे आव यक आहे. हे दे ख ी पणे दसून येते क मानववं ा हे मानवां ी संबं धत ब तेक इतर वषयां ी
संबं धत आहे. मानववं ा इतर वषयां ी कसे संबं धत आहे हे खा े तपासते.

२५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

IV. मानववं ा आ ण इतर वषयांमधी संबंध

मानववं ा ाचा नैस गक व ानात समावे करावा क सामा जक व ान हा वाद आहे यावर
मानववं ा ांम ये मतभेद आहेत. सु वाती ा उ ांतीवादा या भावाखा हे नैस गक व ान मान े जात असे.
अनेक मानववं ा ांना हे झा े े नाही क ते मानववं ा ा ा नैस गक व ान मानतात क सामा जक व ान.
मा नॉ क पो ं डम ये ज म े े ट मानववं ा हणतात क सं कृ ती हे मानवा या जैव मान सक गरजा पूण
कर याचे साधन आहे. अ ा कारे यां या मते मानववं ा हे नैस गक व ान आ ण सामा जक व ान यां याम ये
उभे आहे.

मानववं ा आ ण जै वक व ान

मानववं ा हे मानवाचे व ान आहे. परंतु जीव ा मानवासह सव सजीवांचे परी ण करते. दो ही वषय
उप ी उ ांती आनुवं कता भ ता आ ण मानवा या ारी रक आ ण ारी रक वै ांचे व े षण करतात. चा स
डा वन ा दो ही वषयांचे जनक मान े जाते.

पण हे वषय अनेक बाबतीत वेगळे आहेत. जीव ा हे जै वक व ान मान े जाते तर मानववं ा हे जैव
सामा जक व ान मान े जाते. जीव ा मानवा ा जै वक अ त व मानते परंतु मानववं ा मानवा या जै वक आ ण
सामा जक वै ांचा वचार करते.
जे हा जीव ा योगांना मह व दे ते ते हा मानववं ा फ वक ा मह व दे ते.

आप या ा मा हत आहे क मानववं ा ाचा वषय मानवी व वधता आहे. याम ये मानवी उ ांती आ ण
वकासा या कोनातून जै वक व वधता खूप मह वाची आहे.
जै वक भ तेचा फोकस जै वक मानववं ा ाती पाच व ेष ची एक करतो.

मानवी पॅ ओन ोपो ॉजी जीवा म न द नुसार उ ांती

मानवी आनुवं क

मानवी वाढ आ ण वकास मानवी जै वक

अनुकू ता माकडे वानर आ ण इतर गैर
मानवी ाइमेट्सची उ ांती वतन आ ण सामा जक जीवन.

या ची मानववं ा जै वक मानववं ा इतर े ां ी जोडतात जीव ा ाणी ा भू व ान रीर ा

रीर ा औषध आ ण सावज नक आरो य. ऑ टयो ॉजी हाडांचा अ यास पॅ ओएन ोपो ॉ ज टना मदत करते जे
मानवी पूवजांना ओळख यासाठ आ ण रीर ा ाती बद ांचे चाट तयार कर यासाठ कवट दात आ ण हाडे तपासतात. एक
पॅ े ओ न ोपो ॉ ज ट अ यास करतो

२६
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

मानवी उ ांतीचा जीवा म रेक ॉड. मानवी उ ांती या जै वक आ ण सां कृ तक पै ूं ची पुनरचना कर यासाठ ते अनेक दा
पुरात व ा ां ी सहयोग करतात जे क ाकृ त चा अ यास करतात. व वध कारची साधने यांचा वापर करणा या
पूवजां या सवयी चा रीती आ ण जीवन ै यांची मा हती दे तात.

आनुवं क मानववं ा जै वक मानववं ा ाती एक े भ तेची कारणे आ ण सा रत करते. कोण याही

या जीवनकाळात जै वक वै े नधा रत कर यासाठ पयावरण आनुवं कतेसह काय करते. उदाहरणाथ उं च
अस याची अनुवां क वृ ी अस े या ोकांचे बा पणात यो य पोषण न झा यास ते हान असती .

मानवी वाढ आ ण वकासाचे े रीरावर वातावरणाचा भाव आ ण ते कसे वाढते आ ण प रप व होते याचा तपास करते.
ाणी ा ासह मानववं ा हे ाइमॅटो ॉजीचे े सामा यक करते.

ाइमेट्सम ये आमचे जवळचे नातेवाईक वानर आ ण माकडे यांचा समावे होतो. ायमॅटो ॉ ज ट यां या
रीर ा आ ण रीर व ान उ ांती वतन आ ण सामा जक जीवनाचा अ यास करतात ब तेक दा यां या नैस गक
वातावरणात. ाइमॅटो ॉजी पॅ ओन ोपो ॉजी ा मदत क कते कारण ाइमेट वतन सु वाती या मानवी वतनावर आ ण
मानवी वभावावर का टाकू कते. ा तकाती ब तेक काळ ोक य औषध कवा ोक औषध ही संक पना
वै क य वसायी आ ण मानववं ा दोघांनाही प र चत आहे. हा द जगा या व वध भागांती आ दवास या आरो य
प त चे वणन कर यासाठ यां या वां क वन त वषयक ानावर व ेष भर दे ऊ न वापर ा गे ा.

ोक औषधाची संक पना ा तका या पूवाधात ावसा यक मानववं ा ांनी ोक य उपचार करणा यांची
भू मका आ ण मह व आ ण यां या व औषध प त चा ोध घे यासाठ जा या प ती औषध आ ण धम यां याती
सीमांक न कर यासाठ हाती घेत .

मानववं ा आ ण सामा जक व ान.

व वध सामा जक ा े मानवा या आ ण समाजा या व वध पै ूं चा वेगवेग या कारे अ यास करतात.

मानववं ा हे मानवाचे व ान आहे. मानववं ा मानवी जीवनाचा सव काळ ान आ ण कार यांचा अ यास करते.
हणूनच मानववं ा ीय अ यासासाठ ऐ तहा सक तु ना मक आ ण आंतर वषय व े षण अप रहाय आहे. हे आहे
क मानववं ा इ तहास समाज ा मानस ा रा य ा अथ ा आ ण इतर अनेक सामा जक व ानांमधून
मह वपूण ान ा त करतात.

मानववं ा आ ण इ तहास

इ तहास हा भूतकाळाती सामा जक जीवनाचा अ यास करतो. भूतकाळाती सं कृ ती आ ण समाजाचे व े षण

कर यासाठ ते खत द तऐवजांचा अव ं ब करते. हे मानव कसे जग े आ ण वेगवेग या समाजात यांचे जीवन कसे भ
होते याचे परी ण करते. मानववं ा मानवा या सामा जक जीवना ी दे ख ी संबं धत आहे.

२७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ते कसे जग े का ांतराने यांचे जीवन कसे बद े आ ण यांनी कु टुं ब राजक य व ा इ याद सार या व वध सामा जक
सं ांना क ा कारे ज म द ा याचे परी ण के े आहे. अ ा कारे मानववं ा आ ण इ तहास या दो ह म ये खूप
सा य आहे.

तथा प वतं ाखा हणून इ तहास आ ण मानववं ा अनेक बाबतीत भ आहे.

मानववं ा हे जैव सामा जक ा आहे तर इ तहास हे सामा जक ा आहे. जे हा इ तहास भूतकाळा ी संबं धत
असतो ते हा मानववं ा सव काळाती मानवां ी संबं धत आहे. याच माणे जे हा इ तहास घटनांचे कारण आ ण
प रणाम तपासतो ते हा मानववं ा या घटने या सामा जक सां कृ तक पै ूं चे व े षण करते. वाय जे हा इ तहास
यम डेटा वापरतो ते हा मानववं ा सहभागी नरी णा ारे गोळा के े या ाथ मक डेटा ा मह व दे ते.

मानववं ा आ ण समाज ा

समाज ा हे मानवी समाजाचे व ान आहे. हे सामा जक सभोवता या मानवी वतनाचा अ यास करते. अ ा
कारे हे होते क समाज ा आ ण मानववं ा हे वषय ब याच माणात सामा य आहेत. समाज ा आण
मानववं ा यांचा एकमेक ांवर खूप भाव आहे. उदाहरणाथ खम या समाज ा ा या मतांनी मा नॉ क आ ण
रॅड फ ाउन सार या मानववं ा ां या स ांतांवर खूप भाव टाक ा होता. होबे यांनी असे हट े आहे क
समाज ा आ ण सामा जक मानववं ा यां या ापक अथाने एक आ ण समान आहेत . AL Kroeber एक
अमे रकन मानववं ा समाज ा आ ण मानववं ा यांना जु या ब हणी मानतात. ेट टनम ये सामा जक
मानववं ा ही समाज ा ाची ाखा मान जात असे.

तथा प या या पारंपा रक अथाने दोन वषयांमधी अ यास ीकोन ीकोन आ ण अ भमुख ता या े ा या

ीने समाज ा आ ण मानववं ा यां यात अनेक फरक आहेत. मानववं ा द घ का ावधीत गहन े ीय
कायासह थेट सं कृ तीचा अ यास करते. परंतु समाज ा मु यतः यम ोतां ारे समाजाचा अ यास करते.

मानववं ा ीय अ यास मो ा माणात गुण ा मक असतात तर सरीकडे समाज ा ीय अ यास मा ा मक असतात.

मानववं ा ीय अ यास दे ख ी नसगात सम आहे कारण ते सामा जक आ ण जै वक दो ही पै ूं चा अ यास करते तर
समाज ा मानवा या सामा जक पै ू चे परी ण करते.
आज तथा प व ेषतः भारतीय संदभात समाज ा ाने सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाती अनेक घटक आ मसात
के े आहेत.

मानववं ा आ ण मानस ा

सामा जक मानववं ा आ ण मानस ा मानवी वतना ी संबं धत आहे. सामा जक मानववं ा समाज
आ ण सं कृ ती ी संबं धत आहे याम ये भाग आहेत. आप याकडे सामा जक मानववं ा ाची एक ाखा हणून
मानस ा ीय मानववं ा आहे. हे मानवी सं कृ ती आ ण वतन यां याती संबंध तपासते. मानस ा वैय क वतनावर
क त करते.

२८
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

हे ोक व ेरणांना कसा तसाद दे तात याचे परी ण करते. सामा जक मानस ा सामा जक वातावरणात वैय क
वतनाचा अ यास करतात. सामा जक मानववं ा मानवी समाज सामा जक सं ा आ ण गट यांचाही अ यास करतात.
मानस ा आ ण मानववं ा यां याती संबंध यां या मु य ाखांम ये दे ख ी पा ह े जाऊ कतात हणजे. सामा जक
मानस ा आ ण सामा जक सां कृ तक मानववं ा .

तथा प मानस ा वैय क वतना ी संबं धत आहे तर मानववं ा सामू हक वतनावर क त करते. हे
समाजाती सद यांमधी पर र संबंधांचे व े षण करते. जे हा मानस ा नक योगांना मह व दे तात ते हा
सामा जक मानववं ा फ वकवर मो ा माणात अव ं बून असतात. मानस ा या भावना भावना आ ण
ेरणा यावर व ेष दे तात. सामा जक मानववं ा सामा जक सं ांचे व े षण कर यासाठ या सामा जक
संबंधांचा अ यास करतात.

मानववं ा आ ण रा य ा

दो ही वषयांम ये अनेक समान वै े आहेत. सामा जक मानववं ा आ ण रा य ा दो ही मानवा या

सामा जक जीवनाचे परी ण करतात. रा या या संघटना आ ण याक ापांसंबंधी त ये रा य ा मानववं ा ात योगदान
दे ते तर सामा जक मानववं ा रा य वहीन समाजातून रा या या उ प ीचे ान रा य ा ा ा योगदान दे ते.

जे हा मानववं ा रा य आ ण रा य वहीन समाजाती सरकारां या व पाचा अ यास करते ते हा रा य ा

के वळ रा य व ेती सरकारां या सं ा मक व पांचा अ यास करते.
वाय जे हा रा य ा समाजा या राजक य जीवना ी संबं धत आहे ते हा मानववं ा संपूण सामा जक जीवना ी
संबं धत आहे.

मानववं ा आ ण अथ ा

सामा जक मानववं ा आ ण अथ ा मानववं ा जवळजवळ सव

यांचा जवळचा संबंध आहे. दो ही वषय मानवा ा सामा जक आ ण जै वक व ानां ी

सामा जक ाणी मानतात. दो ही वषयांम ये चे संबं धत आहे.

आ थक जीवन तपास े जाते. आ थक व ेती
कोणताही बद या बद यात समाज आ ण
सं कृ ती या इतर पै ूं म ये बद घडवून आणतो.
हणून सं कृ ती या अ यासासाठ आ थक व ेची दे ख ी अंत ी आव यक आहे. तथा प जे हा अथ ा के वळ ोकां या
आ थक जीवना ी संबं धत आहे ते हा मानववं ा संपूण सामा जक सां कृ तक जीवना ी संबं धत आहे. अथ ा
आधु नक गुंतागुंती या समाजां या आ थक जीवना ा मह व दे ते तर मानववं ा ांना सा या अथ व ेत आ ण आधु नक
अथ व े ी याचा उ ांती संबंध यात रस असतो.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आपण मानववं ा आ ण सामा जक आ ण

जै वक व ान यां याती इतर अनेक समानता
आ ण फरक ोधू आ ण एक तु ना मक त ा
तयार क .

तुमची गती तपासा

. जोडी ोधा
a मानस ा मानवी वहाराचा अ यास मानस ा ीय मानववं ा बी. इ तहास सामा जक
व ान मानववं ा

. मानववं ा आ ण इतर सामा जक आ ण नैस गक व ान यां याती फरक द वणारे ीपेर चाट.

. मानववं ा ा या व तेचे परी ण करा यामुळे ते इतर वषयांपे ा वेगळे होते.

V. मानववं ा ाची उ प ी आ ण वकास

मानववं ा हा वषय जरी नवीन अस ा तरी जगा या ै णक े ात याचे मह वाचे ान आहे. आज

जगाती जवळपास सव स व ापीठांम ये हे कव े जाते. वाय मानववं ा ासना या व वध तरांवर
कायरत आहेत. अ यापन आ ण सं ोधनाची वतं ाखा हणून मानववं ा वक सत हो यास बराच वेळ ाग ा.

जरी मनु या ा सांसा रक घटनांब जाणून घे यास उ सुक ता अस तरी मानवी जीवनाचे प त ीर व े षण फार
उ राने झा े . मानववं ा या वषयाने जगात आ ण भारतात याची स ती क ी मळव याचे आपण येथे
परी ण क .

मानवी कु तूह आ ण मानववं ा ीय उ खनन

मानवा या अ त वाची चौक ी आ ण मानव जीवनाची रह ये जाणून घे याची ज ासा जे मानववं ा ीय

वचार बनवते ते मानवतेइतके च जुने आहे. तथा प मानवतेचे रह य उ गड याचे प त ीर य न पा मा य जगात आ ण
ाचीन भारताती वै दक सा ह यात ीक त ववे यां या काळापासून दसून येतात. एका अथाने आपण सव मानववं ा
करतो कारण याचे मूळ कु तूह या साव क मानवी गुण ात आहे. आ हा ा वतःब आ ण इतर ोकांब जवंत
तसेच मृतांब येथे आ ण जगभराती ोकांब उ सुक ता आहे. नंतर ोक इतर सं कृ त ब वचार क ाग े
जसे क धमातरण अ त समुदायांचे ासन इ.
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

मानववं ा हा वषय वेगवेग या का खंडात कसा वक सत झा ा याचे

परी ण करा.

जाग तक मानववं ा ाची उ प ी आ ण वकास

आपण नुक तेच मानववं ा ाती अथ आ ण व वध े ां ी

प र चत झा ो आहोत. याची व तृत आ ण वै व यपूण ा ती हे या या
अ तीय वै ांपैक एक आहे.
परंतु मानववं ा ाची ा ती या या वकासा या सु वाती या ट यात
इतक व तृत होती असे तु हा ा वाटते का
मानववं ा हा तु नेने एक नवीन वषय आहे आ ण या वषयाची उ प ी
आ ण वाढ तकानु तके झा आहे. मानवी जीवन समजून घे याचा
Fig. . A Hundred Years of
कोणताही य न मानववं ा ीय आक नाचा प रचय मान ा जाऊ कतो.
Anthropology चे मुख पृ
जगात आ ण भारतात मानववं ा ाचा वकास वेगवेग या ट यात खा
चचा करतो.

जगात मानववं ा ा या वकासाची न द कर याचे वेगवेगळे य न के े गे े आहेत. यापैक ट के पे नमन यांचे

योगदान उ े ख नीय आहे. तो मानववं ा ा या वकासाचे चार का खंडात वग करण करतो. यांनी यां या हं ेड इयस
ऑफ ए ोपो ॉजी या पु तकात या वग करणांचा ताव मांड ा आहे.

. सू ीकरण का ावधी पूव मानववं ा ा या इ तहासाती हा प ह ा आ ण द घ काळ आहे. हे ीक

इ तहासकार त व आ ण नसगवाद यां या काळापासून व तार े े आहे. पे नमन हेरोडोटस ईसापूव यांना
प ह ा मानववं ा मानतात. या ा ीक एथनो ाफ चे जनक दे ख ी मान े जाते. याने जगभर वास के ा आ ण
या यासाठ पूण पणे परक य अस े या वं आ ण चा रीत ब सं ोधन के े . हेरोडोटसने खा माणे काही
वचार े

वडी कु टुं बाचे नैस गक मुख आहेत क आई

मानवी जात या वकासासाठ आ ण सारासाठ कती वेळ ावा ागे

अ ा कारे हेरोडोटसने व वध सां कृ तक ट यांमधी ोकांब मो ा माणात त ये गोळा के . यांनी के वळ

सं कृ ती या उ प ीब च सां गत े नाही तर बो या जाणा या भाषा भौ तक कार भौ तक सं कृ ती ववाह आ ण
घट ोट सामा जक कायदे था इ याद चे वणन के े .

ोटागोरस ईसापूव हा आणखी एक ीक त व आहे याने मानव आ ण सं कृ ती या ानात योगदान द े आहे.

यां या मते माणूस हे सवाचे मोजमाप आहे

३१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

गो ी . सापे तावादाचा स ांत मांडणारे ते प ह े होते. यांनी उ ांती योजना दे ख ी सादर के जी व वध सामा जक
वै े क ी अ त वात येतात हे करते. या काळाती आणखी एक ीक व ान हणजे सॉ े टस
ईसापूव . येक समाजा ा काही साव क मू यांनी मागद न के े जाते असे यांचे मत होते. यांनी ामु याने सामा जक
वचारांचे ता वक पै ू मांड े . े टो बीसी सया ीक वचारवंताने रा य ववाह ण इ याद ब
क पना मांड या. यां या मते सामा जक नयं णाबाहेरी मानव हे ाणी आहेत आ ण खरोखरच समाज ा
सामा जक ाणी बनवतो. े टो माणेच अ◌ॅ र टॉट ईसापूव यांनी दे ख ी रा य आ ण मानवांब चे
यांचे मत मांड े . फं न आण चर समानता याती फरक यांनी पणे समजून घेत ा होता. याव न हे
होते क याने वटवाघळांचे वग करण स तन ा यांम ये के े होते आ ण प यांसह नाही आ ण हे चे वग करण स तन
ा यांम ये के े होते आ ण मा ांम ये नाही. अॅ र टॉट चा असा व ास होता क रा य मानवाचे वतन ठरवते. कायदा
आ ण याय नसे तर मानव हा सव ा यांपे ा वाईट असे आ ण माणूस हा सामा जक ाणी आहे असेही यांनी मांड े .

म ययुगीन काळात व वध वासी आ ण ोधकांनी यांना भेट े या ोकांब तप ी ह े . यापैक माक

पो ो १२२४ १३१३ आ ण वा को दा गामा १३९७ १४९९ यांनी मानववं ा ावरी ाना या समृ साठ खूप
योगदान द े .
ा तकात ा सस बेक न आ ण थॉमस हॉ स यांनी समाजा या अ यासासाठ वेगवेगळे स ांत मांड े . जॉन
ॉकने आ धभौ तक पाया दान के ा यावर मानववं ा ांनी सं कृ तीची यांची औपचा रक ा या तयार के .
जमन त ववे ा इमॅ युए कांट १७२४ १८०४ यांनी १७८९ म ये मानववं ा हे पु तक ह े याने मनु याची ाणी
उ प ी सू चत के आ ण असा न कष काढ ा क मानवी ान मानवपूव तीतून येते.

१६ ा तकात मानव जाती या व वध जात ब जाणून घे याची खूप उ सुक ता होती. म ये व यम

हाव यांनी र ा भसरणाचे ा य क के े आ ण उवेनहोक या सू मद का या ोधाने अ यासाचे एक नवीन जग
उघड े . वेसा असने माणसाची वानरा ी तु ना कर याचा य न के ा होता. तसेच मानवी रीराचे व े दन कर याचा
य न के ा. म ये का नयसने यांचे स ट मा नॅ युरे हे पु तक का त के े याम ये यांनी ाणी ा ीय
वग करणात मानवा या समावे ा वषयी पणे नमूद के े आहे.

ाआण ा तकात न म नर नी न वचारसरणी या सारासाठ आ ण ोकांचे न

धमात पांतरण कर यासाठ जगभरात वास के ा. यांनी धमातराचा य न सु भ कर यासाठ मूळ ोकां या
सं कृ तीचा अ यास के ा. वसाहतवादा या काळात ट ासकांनी ा नक ोकांवर यांचा कारभार सु भ
कर यासाठ अनेक अ यास के े . एडगर थ टन भारताती जाती आ ण जमाती व यम ु क उ र प म ांताती
जमाती आ ण जाती हे रयर ए वन नेफ ाचे त व ान आ ण जॉन रसे यांनी मानववं ा ात व वध गटां या
सं कृ तीवर व वध अ यास क न मह वपूण योगदान द े . भारत.
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

. अ भसरण का ावधी या काळात मानवा या जै वक आ ण सामा जक पै ूं या उ प ीब भ

भ मते वेगवेग या दे ांती व ानांनी के . यापैक का मा स १८१८ १८८३ चा स ाय १७९७ १८९५
व यम मथ १७६९ १८३९ यांचे योगदान मह वाचे आहे. मा सने ं ा मक या ही इ तहासाची चा णारी हणून
वीकार . पुरात व ा ा या े ात आण म ये एबे ह येथे बाउचर डेपथ यांनी ाव े े चकमक
अवजारांचे ोध म ये सट अचेउ येथे डॉ. रगो े टचा ोध या काही नवीन घडामोडी आहेत. म ये
डसे डॉफ येथे नअँडरथ या ोधाने मानवी उ ांतीब एक नवीन ीकोन द ा. जे स चड यांनी म ये
या या द नॅचर ह ऑफ मॅन आ ण म ये फ जक ह ऑफ मॅन या पु तकात मानवजाती या जात ब या
त यांचे वग करण आ ण प त ीरीकरण के े . यांनी रंग के स उं ची आ ण व पाती फरक ता वत के ा आ ण
वां क वग करणाचे नकष तपास े .

या सव वचारांचे अ भसरण चा स डा वन या The Origin of Species या पु तका या का नाने पूण झा े .

या पु तकात यांनी यांचा स य उ ांतीचा स ांत मांड ा जो डा वनवाद या नावाने स आहे. या पु तका या
का नानंतर वै ा नक तपासणीवर आधा रत मानवाची भौ तक उ ांती ा पत झा . अ ा कारे मानव आ ण
समाजा या उ प ीब के े े वाद ववाद ओ र जन ऑफ ीसीज या का नाने संपु ात आ े .

. रचना मक का खंड या काळात मानववं ा अनेक व ापीठांम ये एक वतं ाखा हणून सु

झा े . म ये ऑ सफड व ापीठात आ ण म ये क ज व ापीठात मानववं ा वभाग सु कर यात
आ ा. ईबी टाय र जे स े झर हे ी मेन आ ण ए एच मॉगन यांसार या व ानांचे वै ा नक सं ोधन आ ण का ने
याच काळात बाहेर आ . मानववं ा पूव इ तहास सामा जक मानववं ा आ ण भौ तक मानववं ा
यासार या मानववं ा ा या व वध ाखा दे ख ी वक सत झा या.

इं ं ड जमनी आ ण अमे रका यां या तर ा स आ ण इतर काही दे ांम ये मानववं ा ीय सं ोधने

भरभराट स आ होती. ा समधी ए म खम या योगदानामुळे ा सम ये मानववं ा ोक य हो यास मदत
झा . अमे रकन जन ऑफ फोक ोर बु े टन ऑफ द रॉय ए या टक सोसायट ऑफ ेट टन अँड
आय ड आता मॅन हणून ओळख े जाते इ याद काही मह वाची जन सही याच काळात सु झा . या जन सम ये
मो ा माणात मानववं ा ीय े ख का त झा े . या जन म ये वसाहती ासकांनी यांचे अहवा आ ण पेपसही
का त के े होते. एडगर थ टन रसे आ ण इतरांसार या ट अ धका यांनी के े या सं ोधनांमुळे भारताती
मानववं ा ीय परंपरे या वाढ स मदत झा .

. टक पी रयड १९०० नंतर पे नमॅनने या का ावधीत मानववं ा ा या वकासात मह वपूण योगदान

द याने हा काळ द व यासाठ टक हा द वापर ा. या काळात काही मह वा या घडामोडीही घड या. ची
पह खुच

३३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

टनमधी हरपू व ापीठात म ये सामा जक मानववं ा सु झा े . याचे अ य सर जे स े झर होते.

भारताती प ह ा मानववं ा वभाग म ये क क ा व ापीठात सु झा ा. म ये मुंबई व ापीठा या
समाज ा वभागात सामा जक मानववं ा हा वषय सु कर यात आ ा.

या काळात मानववं ा ाती व वध वचारां या ाळांची ापना झा .

फं न कू ऑफ थॉट चर कू ऑफ थॉट कू ऑफ ड यूज न आ ण क चर आ ण पसनॅ ट कू हे मुख
आहेत. या काळाती े ख क संक पना ा या आ ण सं कृ ती या व वध पै ूं चे स ांत मांड यात व ेष होते. उदाहरणाथ
बी.के . मा नो वक यांनी ॉ अँड आय ँ डसमधी यां या े ीय मो हमेवर आधा रत यांची काय णा ची क पना मांड .
रॅड फ ाउन यांनी अंदमान बेटवा सयां या अ यासावर आधा रत यांचा सामा जक संरचनेचा स ांत या काळात ा पत के ा.
याच माणे AL Kroeber Ruth Benedict Margaret Mead Clark Wissler सार या अमे रकन व ानांनी जाग तक
मानववं ा ाचे न ीब घडव यात वतःची भू मका बजाव .

जगा माणेच भारतात मानववं ा ाचा वकास अ त य संथ गतीने झा ा. मानवा वषयी असीम कु तूह सामा यक
करणारा एक वषय हणून मानववं ा ाचा भारतातही भरभराट झा ा.

भारतीय मानववं ा ाची वाढ आ ण वकास

भारताती मानववं ा ीय वचार आ ण अ यासा या वकासाचा माग संथ पण र होता. बासू रॉय यांनी भारतीय
मानववं ा ा या वकासा या पुढ ट यांचे वणन के े आहे तर काही इतर मानववं ा या का खंडा या का ावधीब
यां या मतांम ये भ आहेत.

. न मतीचा ट पा

या काळात मानववं ा ीय अ यासाचा भर आ दवास या जीवनावर आ ण

भारताती यां या चा रीत या व वधतेवर होता. जमाती आ ण जात वरी अनेक
व को का त झा े . वां क अहवा ां तर डा टन बुकॅ नॉन आ ण ॉड बॅडेन
पॉवे यां या महसू अहवा ांनीही या काळात भारता या सामा जक सां कृ तक
पर तीचे परी ण के े .

म ये सर व यम जो स यांनी ए या टक सोसायट ऑफ इं डयाची

ापना के होती ती या काळात मह वाची खूण होती.
म ये ही बंगा ची ए या टक सोसायट बन . तोपयत सोसायट ने आप े जन
अंज ीर . सर व यम जो स
नय मतपणे का त कर यास सु वात के .

३४
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

पयत इं डयन अँ ट वेरी का त झा . यात मानववं ा ीय आवडीचे अनेक े ख होते. म ये बॉ बे या

अँ ोपो ॉ जक सोसायट ने आप े जन का त के े . हे प ह े जन होते के वळ मानववं ा ासाठ .

या ट यात इतर काही वैय क य नही सु कर यात आ े . एचएच र े यांनी म ये बंगा या जमाती
आ ण जात वरी अहवा का त के ा. नंतर ते भारताती जनगणना ऑपरे सचे मुख बन े . याच काळात पीप
ऑफ इं डया हा क पही सु झा ा. रस े ने वां क सव णासाठ जनगणना कायात एक वतं ाखा वक सत के .

जन स या का नाने भारताती मानववं ा ीय कोनाचा सार कर यास मदत के .

म ये एससी रॉय यांनी मुंडा आ ण यांचा दे हा मोनो ाफ का त के ा . बहार आ ण ओ रसा रसच सोसायट चे
जन म ये सु झा े . आधी सां गत या माणे बॉ बे यु न ह सट या समाज ा वभागात म ये
मानववं ा हा वषय सु कर यात आ ा. डी.एन. मजुमदार यां या मते म ये न मतीचा ट पा संप ा. तथा प
ए .पी. व ा यासाठ हा का ावधी पयत वाढ ा.

. वधायक ट पा

क क ा व ापीठा या पद ु र णा या अ यास मात मानववं ा म ये आ े . भारतीय

मानववं ा ाचे णेते ए के अनंतकृ ण अ यर आ ण आर चंदा या ट यात या वभागात सामी झा े .

या काळात आणखी एक उ े ख नीय पाऊ हणजे म ये एससी रॉय

यां या संपादक याखा मॅन इन इं डया जन चे का न. म ये
क क ा येथे वी इं डयन साय स काँ से आयो जत कर यात आ होती
आ ण भारताती मानववं ा ही मु य थीम होती. इं डयन साय स काँ ेस
असो सए न आ ण ट असो सए न यां या संयु स ात भारताती
मानववं ा ा या गतीचा आढावा घे यात आ ा. भारताती मानववं ा ीय
सं ोधनांचा हा प ह ा आढावा होता. म ये हे रअर ए वनने द बायगा
हे पु तक का त के े . या पु तकात यांनी आ दवास ना एकटे सोड े पा हजे
आ ण यांना मु य वाहापासून र एकांतात वक सत होऊ ावे असा ताव
मांड ा होता. म ये मानववं ा ीय सव ण ऑफ इं डयाची ापना
च . भारतीय मानववं ा ीय
क न संपूण मानववं ा ीय सं ोधन सं ेची गरज पूण झा . बी.एस. गुहा
सव ण को काता
हे क क ा येथे या सं ेचे प ह े संचा क होते. म ये द व ापीठात
मानववं ा वभाग उघड यात आ ा.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

. व े षणा मक ट पा

डी.एन. मजुमदार साठ हा ट पा म ये सु झा ा आ ण आजपयत चा ू आहे.

सुर जत स हा यां यासार या पूव या मानववं ा ांनी या ा अ कडचा ट पा हट े . तोपयत भारतीय मानववं ा ांनी
परदे ी मानववं ा ां ी नय मतपणे संवाद साध यास सु वात के . अनेक कारची सहयोगी कामे हाती घे यात आ .
वाय या काळात पूव त समाजां या वणना मक अ यासातून ज ट समाजां या व े षणा मक अ यासाकडे बद झा ा.

परदे ाती काही मानववं ा सं ोधनासाठ भारतात आ े . यां या कायानी भारताती मानववं ा ीय
सं ोधनांना गती द . यांनी अ यास े गावे स झा . या जनगणने ारे या द कात मो ा सं येने गाव
अ यास मोनो ाफ का त कर यात आ े होते. याती प ह ा घाघरा हा ए पी व ाथ यांनी के े ा अ यास होता. या
अ यासांमुळे नवीन संक पना आ ण क पना नमाण हो यास मदत झा . ए पी व ाथ बीके रॉय बमन आरएम माखन झा
पीके म ा के एस सग ट एन मदान यां या कामांचा उ े ख करावा ागे .

या काळात काही मानववं ा ांनी यांचा अ यास कर यासाठ वेगळ सं ोधन प ती वक सत के . याम ये ट सी
दास परम समाजाचा अ यास कर यासाठ वं ावळ वापरणे एनके बोस भारतीय मं दरां या तारखेसाठ वापर े जाणारे
अवका ीय वतरण तं सं कृ ती ऐ तहा सक सम यां या अ यासात मानवी भूगो ाचा वापर तसेच सामा जक बद ांचा अ यास
कर यासाठ कौटुं बक इ तहासाचा वापर यांचा समावे आहे. अबन सटस च ोपा याय आ ण मुख ज सामा जक बद ाचा
अ यास कर यासाठ आकडेवारीचा वापर इरावती कव संबंध अ यासासह समा व के े े मजकू र व े षण आ ण ए पी
व ाथ प व संकु ांचा अ यास कर यासाठ प व क टर आ ण सेगमट या संक पनांचा वापर क न .

. मू यमापनाचा ट पा ते आ ापयत

अ कड या काळात मानववं ा ाची नवीन े े आ ण या े ांमधी व वध उप े े उदयास येत आहेत. वै क य

मानववं ा धम वकास अ यास आ ण मानस ा ीय अ यासांम ये वार य अ धक आहे. भारताती
मानववं ा ां ारे अ आ दवासी ओळख एका मता ु त होत चा े सं कृ ती आ ण नयोजन ब औ ो गक
मानववं ा ाचा उदय क आ दवासी ोकसं या ा ावर वाढ े ा भर आ ण ड एका मक अ यास यासंबंधी अनेक
ोध नबंध का त के े आहेत. आ दवासी दे . कृ ती सं ोधन सामा जक मानस ा ीय सं ोधन आ ण ोक कथा सं ोधन
संरचना आ ण नेतृ व आ ण धमाचे मानववं ा यांचा अ यास याम ये मह वपूण योगदान द े गे े आहे.

३६
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

LP व ाथ यां या दात सांगायचे तर भारतीय मानववं ा ाचा वास अजूनही चा ू आहे . ट आण

अमे रकन मानववं ा ां या भावाखा आ ण यां या सहकायाने ते खूप पुढे गे े आहे. अथात ापक ीकोनातून ते
भारतीय समाज ा ावर आणखी काही काळ भाव टाकत राहती . मानववं ा ाचा उगम थोडा उ रा झा ा. पण आज
जगभरात ती एक मह वाची त बन आहे. जवळपास सवच नामां कत व ापीठांम ये हा वषय अ धक मह व दे ऊ न
कव ा जातो. काही पा ा य दे ांम ये मानववं ा ीय सं ां तर मानववं ा ांची इतर व वध े ांम ये
नयु के जाते. अ ा कारे मानववं ा एक मह वपूण ान ाप े े आहे आ ण आधु नक जगात एक उ कृ
ासं गकता आहे.

वसाहतवाद आ ण भारतीय मानववं ा ाचा वकास या वषयावर चचास ाचा ोध नबंध

तयार क या . पा पु तकासोबत तु ही पु तके वेब सार या इतर ोतांचा दे ख ी अव ं ब
क कता
संसाधने इ.

तुमची गती तपासा

. ट के पे नमन यांनी ता वत के यानुसार जगाती मानववं ा ा या वकासाचे व वध ट पे कोणते आहेत.

. खा मह वा या वषाची वेळ ाप कानुसार मांडणी करा आ ण याती ासं गकतेब हा

भारतीय मानववं ा ाचा वकास. १७७४ १९१२
१९४५ १९२० १९१९ १९३९ १९२१

च ा सारां ा

या दाचाच अथ आहे मानववं ा हणजे मानवाचा अ यास. परंतु मानवां ी संबं धत इतर वषयांपे ा ते अनेक
बाबतीत वेगळे आहे.

सामा जक व ान वषय सामा जक पै ूं चे परी ण करतात आ ण जै वक व ान हे मानवा या जै वक वै ां ी

संबं धत आहे तर मानववं ा मानवा या जै वक आ ण सामा जक वै ांचे व े षण करते. हणून मानववं ा
हे जैव सामा जक व ान मान े जाते. या नही अ धक ते मानवांचे सम ीकोनातून परी ण करते. सव ठकाणचे
सव कारचे आ ण सव काळाती मानव मानववं ा ा या क ेत येतात. मानवी जीवन आ ण सं कृ तीचे परी ण
कर या या य नात मानववं ा े आधा रत प तीचा अव ं ब करतात.

वषय वेगवेग या ाखांम ये वभाग े ा आहे. सामा जक सां कृ तक मानववं ा मानवी समाज आ ण सं कृ तीचा
अ यास करते. जै वक मानववं ा उप ी उ ांती तपासते

३७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आ ण मानवांम ये फरक. याम ये ाइमेट्स ी संबं धत ाइमेटो ॉजी र गटां ी संबं धत सेरो ॉजी आ ण फॉरे सक
मानववं ा यासार या व वध े ांचा समावे आहे.
पुरात व मानववं ा सरी ाखा मानवा या ागै तहा सक सं कृ त चे परी ण करते. सरी ाखा भा षक
मानववं ा मानवी सं कृ तीचा भाग हणून मूळ उ ांती आ ण भाषां या भ तेचे परी ण करते.

मानववं ा ाचे वेगळे वै हणजे याचे सम व प. हे जगाती सव ठकाणी मानवां ी संबं धत आहे आ ण ते
भूतकाळाती ाखो वषापासून आजपयत या मानवी उ ांती आ ण सां कृ तक वकासाचा मागोवा घेते.

मानववं ा व वध ण आ ण सं ोधन सं ा व वध सरकारी आ ण गैर सरकारी सं ा सं हा ये आ ण समाज

क याण वभागांम ये गुंत े े आहेत.

मानववं ा हे जैव सामा जक ा अस याने ते अनेक जै वक आ ण सामा जक ा ां ी संबं धत आहे.

मानववं ा जीव ा ा ी खूप संबं धत आहे. दोघेही मानवाची उ प ी आ ण उ ांती यांचा अ यास करतात.
मानववं ा हे समाज ा इ तहास अथ ा आ ण रा य ा यासार या अनेक सामा जक ा ां ी दे ख ी
संबं धत आहे.

मानवी अ त वाची चौक ी आ ण मानवी जीवनाती रह यांब ची उ सुक ता मानववं ा ीय वचारां या वकासास
कारणीभूत ठरते. ट के पे नमन यांनी मानववं ा ाची उ प ी आ ण वकास चार का खंडात वग कृ त के ा आहे जसे
क सू ा मक अ भसरण रचना मक आ ण गंभीर का ावधी.

भारताती मानववं ा ीय वकासाचे व वध ट पे फॉम ट ह ट पा रचना मक ट पा व े षणा मक ट पा आ ण

मू यमापन ट पा हणून वग कृ त के े गे े .

कणारा खा मता दाखवतो

मानववं ा ाचा अथ आ ण ा या ओळखा आ ण याचे व प आ ण ा ती न द करा.
अँथॉर ॉजी या मुख ाखांम ये फरक करा आ ण यांची ा ती न त करा.
मानववं ा ा या मह वाची ंसा करा आ ण या या उपयोगाची े े ओळखा.
मानववं ा इतर ाखां ी संबं धत करा आ ण याचे आंतर वषय व प च ांसह ा पत करा.

मानवी कु तूह ाचा प रणाम हणून ोधां या उदाहरणांची याद करा.

एक त हणून जाग तक मानववं ा ा या वकासाम ये वेगवेग या का खंडाती मुख भूमी च हे ओळखा.

भारतीय मानववं ा ा या वकासाती व वध का खंडाती मुख भूमी च हे ओळखा.

३८
Machine Translated by Google

एकक मानववं ा ाचा प रचय

मू यमापन आयटम

. वषम आयटम ोधा आ ण याचे समथन करा.

a सेरो ॉजी एथनो ाफ ऑ टयो ॉजी पॅ े ओ टो ॉजी बी. आ थक

मानववं ा यायवै क मानववं ा राजक य मानववं ा कौटुं बक
मानववं ा .
मानववं ा ा या व वध ाखा द वणारा ोचाट काढा. जोडी ोधा. a ऑ टयो ॉजी हाडे
सेरो ॉजी बी. इ तहासपूव सं कृ तीचा अ यास पुरात व

भाषा आ ण सं कृ ती यां याती संबंधांचा अ यास ..

. तुम या वगात झा े या वाद ववादात काही व ा यानी असा यु वाद के ा क मानववं ा हे मानवते या संयोजनात
समा व अस याने ते एक सामा जक व ान आहे. इतर काह नी असा यु वाद के ा क मानववं ा मानवी उ प ी
आणउ ांती ी संबं धत आहे ते पूण पणे जै वक व ान आहे. तुमचे मत काय आहे स करा.

. खा द े वष भारताती मानववं ा ा या वकासा ी संबं धत आहेत.

ऐ तहा सक टाइम ाइनम ये वषाची या या संबं धत मह वासह व ा करा.

. मानववं ा ा या व ेष वै ांचे परी ण करा यामुळे ते इतरांपे ा वेगळे होते

त
. मानववं ा ाचा अथ ा ती आ ण वषयाचे परी ण करा.
. तंभ A B आ ण C व त जुळ वा.

ए बी सी

a सू ीकरण का ावधी चा स डा वन ो अंड बेटवासी

b अ भसरण का ावधी ऍ र टॉट ट मानववं ा

c रचना मक का ावधी मा नॉ क ीक त व

d गंभीर का ावधी ईबी टाय र जात चे मूळ

Machine Translated by Google

यु नट

सामाजकजक
सामा सां कृसां
तककृमू तक
भूत मु भूत गो ी
मानववं ा मानववं ा

साम ी

I. अथ आ ण ा ती · ट आ ण
अमे रकन परंपरा
प रचय
II. सं कृ तीची संक पना
· सं कृ तीची ा या
तु ही तुमची मातृभाषा कु ठू न घेत
· सं कृ ती vis a vis स यता

· भौ तक आ ण अभौ तक सं कृ ती

तु ही खाय ा कसे क ात
III. सं कृ ती ी संबं धत संक पना · एथनोक आ ण तु ही पूज ा कराय ा कसे क ात
सां कृ तक सापे तावाद · इ मक आ ण ए टक क चर · क चर
े ट आ ण क चर कॉ े स · सं कृ ती
हे सव ज माने वार ाने मळा े े नसतात परंतु
एखा ा या कु टुं बातून समवय क गटांक डू न ाळांमधून
· संवधन
कवा इतर सामा जक गटांक डू न क े े आ ण मळव े े
· सं कृ तीचा ध का
असतात. ाळे त पाऊ ठे व यापूव कवा समाजात
· सं कृ ती मागे
मसळ यापूव च आपण आप या कु टुं बाकडू न अनेक गो ी
IV. समाजाची संक पना · अथ आ ण
ा या · सं कृ ती आ ण समाज ·
कतो. आपण सवजण आपाप या कु टुं बातून या गो ी
समुदाय · सं ा कत अस ो तरी आप या उपासने या प ती आपण
कोण या कारचे खा पदाथ पसंत करतो पेहरावाची
· संघटना प त सेट मट पॅटन आ ण आप याम ये फरक असू
· गट कतो.
V. भू मका आ ण ती
असेच

· ा त के े आ ण व णत ती
हे मतभेद आप यात का आहेत
सहावा. सामा जक संरचना आ ण सामा जक सं ा

VII. एथनो ाफ आ ण ए नॉ ॉजी

· मानववं व ान या भ जीवन प ती आपण आप या कु टुं बातून

एथनो ा फक टडीजचा सं त इ तहास समाजातून आ ण समाजातून कतो.
· मानववं ा
मानववं ा कु टुं ब समुदाय समाज आ ण धम यांचा
सामा जक सं ा हणून अ यास करतात.
या सं ां या भू मके चाही ते अ यास करतात
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

जीवना या व प ती क या या येत खेळ ा जे स यापे ा भ आहेत. माणूस हणून आपण सव समाजात

राहतो येक ाची व जीवन ै असते या ा आपण सं कृ ती हणतो. हणूनच सं कृ ती वाय मानवी समाज नाही
आ ण समाजा या अनुप तीत सं कृ ती य नाही. तरीही संक पना समाज आ ण सं कृ ती अमूत व पा या आहेत.
या घटकाचा अ यास के यावर आप या ा समाज आ ण याची सं कृ ती काय आहे याचे च मळे .

I. सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाचा अथ आ ण ा ती

मानववं ा ाची ाखा जी सामा जक सं ा आ ण मानवी जीवनाती सामा जक आ ण सां कृ तक पै ूं या

अ यासा ी संबं धत आहे त ा सामा जक सां कृ तक मानव ा हणून ओळख े जाते. ा तका या सु वातीपयत
सामा जक सां कृ तक मानववं ा हा द ोक य न हता. आ दम ोकां या आ ण यां या सं कृ ती या अ यासात
रस असणारा जवळजवळ येक जण नृवं ा हणून ओळख ा जात असे. टनम ये मानववं ा ीय अ यासाचे
मु य क सामा जक संबंध कवा सामा जक रचना होते. परंतु अमे रके त सु वाती या मानववं ा ांनी सं कृ ती कवा
जीवनप ती समजून घे यास मह व द े . दो ही दे ांम ये सामा जक मानववं ा आ ण सां कृ तक मानववं ा
वषय हणून व ापीठे आहेत. ट आ ण अमे रकन दो ही परंपरांचा भाव अस े या भारतात सामा जक सां कृ तक
कवा सामा जक आ ण सां कृ तक कवा सामा जक सां कृ तक मानववं ा हा द अ धक माणात वापर ा जातो.
हणून सामा जक सां कृ तक मानववं ा ा या अ यासाचे मु य सामा जक संरचना आ ण सं कृ ती या दो ह वर
आहे.

तथा प वेगवेग या ठकाणी फारसा फरक न पडता या ा सामा जक मानववं ा सां कृ तक मानववं ा सामा जक
सां कृ तक मानववं ा सामा जक आ ण सां कृ तक मानववं ा कवा सामा जक सां कृ तक मानववं ा असे
जवळजवळ एकमेक ां ी संबोध े जाते. तरीही मानव जगभर कसा जगतो यावरी हे सव अ यास समका न सं कृ ती
आ ण समाजांमधी समानता आ ण फरकां ी संबं धत आहेत.

सामा जक सां कृ तक मानववं ा ा या काही ा यां ी प र चत हो यास मदत होई

तु ही याची ा ती समजून या.

ा या

प ड टन या मते सामा जक मानववं ा समका न आ दम समुदायां या सं कृ त चा अ यास करतात .

चा स व नक यांनी सामा जक मानववं ा ाची ा या सामा जक वतनाचा अ यास व ेषतः सामा जक

व प आ ण सं ां या प त ीर आ ण तु ना मक अ यासा या कोनातून अ ी के आहे.

एनसाय ोपी डया टा नका सामा जक मानववं ा ाची ा या मानवी समाजां या तु ना मक अ यासात
गुंत े े सामा जक व ान हणून करते.

४१ ४१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

Beals आ ण Hoijer यांनी यां या Introduction to Anthropology या पु तकात असे नमूद के े

आहे क सां कृ तक मानव ा मानवा या सं कृ त चा उगम आ ण इ तहास यांची उ ांती आ ण वकास आ ण
मानवी सं कृ तीची रचना आ ण काय णा येक ठकाणी आ ण काळाती आहे .

एमजे हसको वट् स यांनी यां या मॅन अँड हज व स या पु तकात नमूद के े आहे क सां कृ तक मानववं ा
मानवाने नैस गक प र ती आ ण सामा जक प र तीचा सामना कर यासाठ कोण या प ती तयार के या आहेत आ ण एका
पढ पासून चा रीती क ा क या जातात टकवून ठे व या जातात आ ण ह तांत रत के या जातात. पुढ यासाठ .

वरी ा यांचे व े षण करा तयक भागावर क त क न सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची वै े

ोधा.

हा पूव सा र तसेच आधु नक समाजांचा अ यास आहे

हा समाजा या रचना आ ण कायाचा अ यास आहे

आपण सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाचा अ यास का करतो उ र अगद आहे.

सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाचे मु य उ मानवी वतनाती व वधता समजून घेण े आ ण याचे कौतुक
करणे आ ण ेवट मानवी वतनाचे व ान वक सत करणे हे आहे. हे जगभराती वेगवेग या ोकां या तु ने ारे ा त होते.

सव मानववं ा सहमत आहेत क काही सामा जक सां कृ तक वै े साव क आहेत. याचा अथ ते सव

सं कृ त म ये जवळजवळ सामा य आहेत. याम ये कौटुं बक ववाह नातेसंबंध आ थक संघटना राजक य संघटना धा मक
संघटना सामा जक नयं ण इ याद चा समावे आहे. सामा जक सां कृ तक मानववं ा ामु याने सामा जक संबंधांचा
अ यास कर यासाठ सं कृ ती या या साव क पै ूं वर क त करतात. या सामा जक सं ांचा उगम आ ण वकास कसा
झा ा याचा ते अ यास करतात. भूतकाळापासून आजपयत या सं ांम ये झा े या बद ांचाही ते अ यास करतात.

तु ही आधी क या माणे सामा जक सां कृ तक मानववं ा ात अनेक उप े े आहेत. ही सव व ेष े े एकमेक ां ी

जवळू न संबं धत आहेत. उदाहरणाथ आप या समाजात कु टुं बाती आ ण समाजाती इतर सद यां या मदतीने आ ण
स ामस त क न ववाहाची औपचा रकता के जाते.
यात नणय घेण े धा मक मा यता आ ण समारंभ आ थक दा य व इ याद चा समावे असू कतो.
हणून ववाह सं ेचे ान कौटुं बक धम आ थक आ ण राजक य सं ा इ याद ी अस े या संबंधां या मा हती वाय
अपूण असे . या सव पै ूं चा पर रसंबं धत प तीने सामा जक सां कृ तक मानववं ा ात अ यास के ा जातो. या या
व ेष े ां ारे सखो कोन.
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

आपण आधी ात घेत या माणे मानवा या सामा जक आ ण सां कृ तक पै ूं चा अ यास करताना समाजावर कवा
सं कृ तीवर कवा दो हीवर भर द ा जातो. हे टन आ ण अमे रके त कमी अ धक माणात एक ीकोन कवा परंपरा बन
आहे.

ट आ ण अमे रकन परंपरा

सु वाती ा द े या सामा जक सां कृ तक मानववं ा ा या ा या जर तु ही काळजीपूवक वाच या असती तर

तुम या ात येई क काही व ानांनी सामा जक मानववं ा हा द वापर ा आहे तर काह नी सां कृ तक मानववं ा
हा द वापर ा आहे. समान कवा समान पै ू हाताळ यासाठ यांनी भ ीषके का वापर आहेत हे जाणून घे यासाठ
तु हा ा उ सुक ता अस पा हजे. याच माणे तु हा ा सामा जक मानववं ा सां कृ तक मानववं ा तसेच
सामा जक आ ण सां कृ तक मानववं ा या ीषकाची पु तके दे ख ी भेटती

च . व वध मानववं ा ीय परंपरा द वणारी पु तके

यां या कोनाती साम ीम ये काही फरक आहे का हे जाणून घे यात तु हा ा रस असे
आ ण हे फरक कसे अ त वात आ े .

तुम या ाय रीत कवा इंटरनेट ाउ झग ारे उप अस े या यापैक काही पु तकां या मजकु राचे
परी ण करा आ ण या पु तकां या वषयात आ ण यां या कोनात काही फरक आहे का ते वतःच
ोधा आ ण तसे अस यास काय यावर गटांम ये चचा करा आ ण सादरीकरणासाठ चचा नोट तयार करा.

मानववं ा हा एक मोठा आ ण वै व यपूण वषय आहे याचा वेगवेग या रा ांम ये वेगवेग या प तीने अ यास
के ा जातो. सामा जक मानववं ा हा द ेट टन आ ण इतर रा कु दे ांम ये ोक य आहे. ते सामा जक रचना
आ ण सामा जक संबंधां या अ यासावर भर दे तात. यां यासाठ सं कृ तीपे ा समाज मह वाचा आहे. मानवी समाजा वाय
सं कृ ती अ त वात नाही. हणून यांनी सामा जक मानववं ा ही सं ा वापर . रॅड फ ाऊन ड यूएचआर र हस
मा नॉ क इ हा स चाड आ ण इतर अनेक ट मानववं ा ांनी यां या े ख नात सामा जक मानववं ा हा द
वापर ा. यांनी सामा जक संबंधां या अ यासावर क त के े

४३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

जसे क कु टुं ब ववाह नातेसंबंध आ थक सं ा राजक य

इ हा स चड मानववं ा ाचा
संघटना इ.
इ तहास हताना हतात

सरीकडे अमे रकन मानववं ा ांचा असा व ास टनम ये ऑ सफडम ये १८८५

पासून हा वषय सामा जक मानववं ा कवा
होता क सं कृ ती हा मानवी अ त वाचा सवात मह वाचा पै ू
ए नॉ ॉजी न हे तर मानव व ान या नावाने कव ा
आहे. सं कृ ती ही मानवी समाजा ा वेगळ बनवते. ते सं कृ तीची
जात होता. म ये क जम ये आ ण म ये
उ प ी वकास आ ण व वधतेचा अ यास करतात आ ण ते
ं डनम ये याची सु वात झा . परंतु सामा जक
वेगवेग या समाजात प ान प ा कसे सा रत के े जाते. मानववं ा हे ीषक वापरणारे प ह े व ापीठ
यां यासाठ सं कृ तीम ये समाजाचा समावे होतो आ ण हणून चेअ र म ये सु झा े .
ते सां कृ तक मानववं ा हा द वापरतात. वर नमूद
के े या ए र सन आ ण ह क वट् स या ा येव न हे होते.

ोत सामा जक मानववं ा
यापूव टन या भावामुळे भारतातही सामा जक
एसए दो ी आ ण पीसी जैन
मानववं ा ही सं ा वापर जात होती.
मा भारतीय भूमीत अमे रकन मानववं ा ां या भावामुळे या संदभाती भारतीय ीकोन बद ा होता. भारतीय
मानववं ा ां या ात आ े क भारतीय संदभात समाज आ ण सं कृ ती वेगळे करणे य नाही. हणून यांनी
सामा जक आ ण सां कृ तक मानववं ा या दो ही वापरांचे सं े षण करणारे द वापर यास ाधा य द े .

सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाचा मु य फोकस सं कृ ती आ ण समाजाचा अ यास आहे. या संक पनांची
स व तर मा हती असणे आव यक आहे. आपण आधी पा ह े आहे क आप या सवा या सार याच मु ां या संगोपना या
प ती एकाच कारचा नवारा आ ण समान आहारा या सवयी नाहीत. या सवाम ये गे या काही वषात बद झा े आहेत.
पण ा यांचे उदाहरण या. मु ां या संगोपना या प ती नवारा आ ण ा यां या खा या या सवय म ये काही बद झा ा
आहे का नाही. असे का आहे मानवा ा ाणी जात पे ा वेगळे काय बनवते उ र आहे. ही जीवनप ती
सं कृ ती माणसांना ा यांपे ा वेगळ बनवते.

सं कृ ती बद त आहे. यामुळे माणसा या वाग यात आ ण जीवनप तीत बद घडू न येतात. सं कृ ती ही संक पना
सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाती अ यासाचा मु य वषय आहे.

II. सं कृ तीची संक पना

जीवनाचा एक सामा य माग मानवांना इतर ा यांम ये अ तीय बनवतो. तथा प सव मानवी समाजांम ये सामा य
जीवन ै नाही. ही सं कृ ती आहे जी मानवांना मानवेतर आ ण वतः मानवांम ये भ करते. सं कृ ती हा द वेगवेग या
अथाने वापर ा जातो.
वै ा नक सं ा हणून सं कृ ती हणजे समाजा या जीवनप तीची सव वै े जसे क अ उ पादन पो ाख राह या या
सवयी अ ाधा य क ा वा तुक ा आ ण े आ उट.

४४
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

फ फाम ण णा ा मू ये क ा आ ण सा ह य. अ ा कारे सं कृ ती हा द सव मानवी वतन ा दक आ ण गैर मौ खक आ ण सव

मानव न मत उ पादने भौ तक आ ण गैर भौ तक वतनाची बेरीज आहे .

सं कृ ती या ा या तु हा ा संक पना चांग या कारे समजून घे यास मदत करती .

सं कृ ती या ा या

M. J Herskovites या मते सं कृ ती हा पयावरणाचा मानव न मत भाग आहे

थ बेने ड ट या मते सं कृ ती ही सामा जक जीवनाची साम ी नाही तर ती सामा जक जीवनाची व ा आ ण संघटना आहे .

ॉन ॉ का र मा नो क या दात सं कृ तीम ये वार ाने मळा े या क ाकृ ती व तू तां क या क पना सवयी आ ण मू ये

यांचा समावे होतो.

सं कृ तीची प ह मानव ा ीय ा या एडवड बनट टाय र यांनी द होती. या यासाठ सं कृ ती . हे एक ज ट संपूण

आहे याम ये ान ा क ा नै तकता कायदा चा रीती आ ण समाजाचा एक सद य हणून मनु याने आ मसात के े या इतर कोण याही
मता आ ण सवय चा समावे होतो.

ा यांचे व े षण करा आ ण सं कृ तीची वै े ोधून काढा

सं कृ ती गुंतागुंतीची आहे

सं कृ ती मानवाने नमाण के आहे

सं कृ तीम ये भौ तक आ ण गैर भौ तक पै ू असतात

सं कृ ती मानवी गरजा पूण करते

सं कृ ती ही नेहमीच समाजाची असते ची नसते

सं कृ तीम ये अनुकू नाचा दजा असतो

सं कृ ती सावभौ मक आहे ती सव मानवी समाजांम ये अ त वात आहे

सं कृ ती क जाते ती वं परंपरागत नसून संवधन ये ारे ा त होते

सं कृ ती संपकातून सं कृ ती इतर ठकाणी पसरते

कोणतीही सं कृ ती क न कवा े नसते

.

४५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

वरी चचव न आपण पा ह े क सव मानवी ोकसं ये ा सं कृ ती आहे.

सं कृ ती वाय जगात कोणताही समाज नाही. परंतु काही सं कृ ती इतरांपे ा तां क ा अ धक गत आहेत. काही
सं कृ ती यां या उपजी वके साठ पूण पणे नसगावर अव ं बून असतात तर काही इतर अ उ पादनासाठ सवात आधु नक
तं ानावर अव ं बून असतात. काही सा र आहेत तर काही नाहीत. वणमा े या प रचयाने मानवी जीवना या सव े ांम ये
उ े ख नीय बद घडवून आण े . काही व ान व ेषत सु वाती या मानववं ा ांनी या ा सं कृ ती या वकासाचा
ट पा मान ा. यांनी या ा स यता हट े .

सं कृ ती vis a vis Civilization

तु ही तुम या मागी वगात अनेक स यतेचा अ यास के ा आहे.

सधू सं कृ ती
.
.

या स यते या काळात जीवनाची वै े काय आहेत

गृह नमाण ेनेज व ास .. ..

ती या काळाती ोकांची जीवनप ती आहे. फ आपण असे हणू कतो क व समाजाची जीवन ै ही
सं कृ ती आहे. काही व ान सं कृ ती ा स यतेपासून वेगळे करतात आ ण स यते ा सं कृ ती या वकासाचे खर मानतात.
यां यासाठ हरांमधी नागरी सामा जक सं ा ही स यता द वते. याचा अथ तो ा नक राजे कवा ासकांसार या
नॉन नातेज गटांवर आधा रत आहे. हे पारंपा रक समाजा या नातेसंबंधा या व आहे जथे कु टुं ब वं आ ण कु ळ
समाजा या सद यांवर भाव टाकतात.

ईबी टाय र ए एच मॉगन आ ण इतरांसार या उ ांतीवा ांनी स यता हा सं कृ तीचा वक सत ट पा मान ा. यां या मते
रानट पणा रानट पणा आ ण स यता या वकासा या तीन ट यांतून समाज पार पड ा होता. वणमा ा आ ण े ख ना या
आ व काराने स यता द व जाते. सव मानवी समाजांम ये सं कृ ती आहे आ ण स यता ही सं कृ तीचे एक प आहे.

स यता आ ण सं कृ ती या संदभात गटांम ये खा मु ांवर चचा करा.

कोणतीही सं कृ ती क न कवा े नसते

सं कृ ती साव क आहे

तसे अस यास स यते ा सं कृ तीचे वक सत व प मानणे यो य नाही.

तुमचे न कष एक करा आ ण वगात सादर करा.

४६
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

आपण पा ह े आहे क सं कृ तीत पो ाख दा गने घर इ याद यमान व तू आ ण ान ा नै तकता नयम

चा रीती मू ये इ याद अ य व तूंचा समावे होतो. याव न असे दसून येते क काही सां कृ तक घटक े णीय आहेत
आ ण काही नाहीत. वणमा ा ोधणे हे स यतेचे वै आहे. सं कृ ती या यमान व तूंम ये वणमा ा समा व करता
येई का होय जे हा ते ह े जाते ते हा ते यमान असते. पण ते तीक हणून ओळखणा यांनाच साथ ठरते. इतरांसाठ
हे के वळ काही अथहीन आकृ या आहेत के वळ च हे आहेत. यामुळे ती सं कृ तीची य व तू मानता येत नाही. सं कृ ती या
यआणअ य घटकांचे ान आप या ा सं कृ ती ा सवसमावे कपणे समजून घे यास मदत करे .

भौ तक आ ण अभौ तक सं कृ ती

सं कृ तीत भौ तक आ ण गैर भौ तक दो ही पै ूं चा समावे होतो. सं कृ तीचे जे पै ू दसतात यांना भौ तक सं कृ ती

हणतात. मा नो क या मते भौ तक सं कृ ती ही सं कृ तीचे भौ तक पै ू आहे. यात घर घरगुती व तू वाहने पेहराव
दा गने र ता े वाहतुक ची साधने इ याद चा समावे होतो.

सं कृ तीचे जे पै ू दसत नाहीत ते अभौ तक सं कृ ती आहेत. याम ये ान ा मू ये धम सामा जक सं ा

त व ान क पना इ याद चा समावे होतो. ते ोकां ी जवळ या संवादातूनच समजू कतात.

तुम या ाळे ी जोड े या भौ तक आ ण गैर भौ तक घटकांची याद करा आ ण एक त ा

सारणी तयार करा.

तुमची गती तपासा

. तंभ व त जुळ वा

ए बी

सामा जक मानववं ा भारतीय परंपरा

सां कृ तक मानववं ा ट परंपरा

सामा जक सां कृ तक मानववं ा अमे रकन परंपरा

III. सं कृ ती ी संबं धत संक पना

आ ही पा ह े आहे क व ास णा सं कृ तीचा एक मह वाचा भाग आहे. वेगवेग या सं कृ त म ये व वध कार या

व ास णा अ त वात आहेत. या व ास णा चा उगम झा ा आहे आ ण

४७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

एका व सं कृ ती या जाग तक यात वक सत. हे इतर सं कृ त ना ागू होणार नाही.

खा संभाषणे पहा. कोणाचा कोन बरोबर आहे

ोक

. खूप वा द

वरी वधानांमधून तु हा ा कोणते न कष मळती

ोक सहसा यां या वत या सां कृ तक मानकांसह इतर सं कृ त चा याय कर याचा य न करतात. यामुळे ब सां कृ तक से टगम ये अनेक
सम या नमाण झा या आहेत. जातीय हसाचार आ ण सां कृ तक संघष हे या मनोवृ ीचे प रणाम आहेत. मानववं ा ाने नेहमीच इतर सं कृ त ना
यां या वतः या सां कृ तक मानकांसह याय दे या या वरोधात समथन के े आहे. याचा प रणाम मानववं ा ाती दोन स सां कृ तक
संक पनांम ये झा ा वां क क वाद आ ण सां कृ तक सापे तावाद.

वां क क आ ण सां कृ तक सापे तावाद

एथनोसे झम ही वतः या सं कृ तीत अस े या मानदं ड आ ण बचारा ज मनीवर बसून

मू यांवर आधा रत इतर सं कृ त चा याय कर याची वृ ी आहे. आप हाताने खातोय
तो डाय नग टे ब वाप कत नाही आ ण चाकू
सं कृ ती ही जीवनप ती आहे आ ण इतरांची ही व च आ ण नरथक
आ ण का ाने जेवू कत नाही
आहे असा वचार क न ब तेक ोक मोठे होतात. हे मु य वे कारण आहे
क इतर सं कृ त चा याय कर यासाठ आपण वतःची सं कृ ती मानतो. या
वृ ी ा वां क क हणतात.

आता आप या ा मा हत आहे क आ दम अस य असं कृ त आ ण यासार या सं ा

मानववं ा ांनी दे ख ी वं क त अथाने वापर या हो या. कारण अ ा वां क त

४८
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

वसाहती या काळात इतर सं कृ त या अ यासावर वृ ीने वच व गाजव े . आप े जीवन भाषा आ ण सं कृ ती इतरांपे ा े

मानणा या इं जांना वसाहत चे सुसं कृ त बनवणे हे पांढ या माणसांचे ओझे आहे असे वाट े .

सां कृ तक सापे तावादाची वृ ी वां क क वादा या व आहे काही जण एथनो र े ट हझम हा द

वापरतात . हे या क पनेवर आधा रत आहे क येक सं कृ ती या या
वतः या मानकांम ये समज पा हजे. सं कृ ती या ा आ ण मू यांचा
वधी ु ते या आधारावर वापर इतर सं कृ त चा याय कर यासाठ के ा जाऊ नये. सां कृ तक
ोकां या ह येचे तु ही समथन क सापे तावादाची क पना अ ी आहे क कोणतीही सं कृ ती क न कवा े
कता का नाही. एक इतरांपे ा चांग े नाही. येक सं कृ तीत वतनाची वतःची व
प त असते. हणून येक सं कृ तीचा याय या या वतः या नयम आ ण
मू यां या आधारावर के ा पा हजे. सां कृ तक वृ ी

सापे तावादाचा उ े सां कृ तक व वधतेचा आदर करणे आ ण यांचे कौतुक करणे.

सापे तावादाची वृ ी इतर सं कृ ती कू न मै ी क न जेवण वाटू न वाचन क न

वक सत करता येते.
पु तके संगीत ऐकणे आ ण इतर सं कृ त या
फरकांची ं ा क न. मानवतेसाठ
स अ ृ यता असू कते
मानववं ा ाचे सवात मह वाचे आ ण
या आधारावर परवानगी द आहे

मौ यवान योगदान हणजे सां कृ तक सां कृ तक सापे तावाद सापे तावादा या आधारावर

सापे तावादाची संक पना. ूण ह या था या य आहे का

वरी संभाषणांचे परी ण करा आ ण

तुम या गटांम ये खा मु ांवर चचा
करा

भारतासार या ब जातीय सां कृ तक वातावरणात

सां कृ तक सापे तावाद भू मका घेण े य आहे का

कती र सां कृ तक सापे ता आ ण उ ं घन

मानवी ह क हातात हात घा ू न जातात

तुमचे न कष आ ण न कष काय आहेत

अहवा ा या व पात सादर करा.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

येक सं कृ ती आप ा आ ण मू ये चांग आ ण सरळ मानते. उदाहरणाथ अ ृ यता ूण ह या आ ण त सम इतर था एखा ा आती

ने मूळ वाईट मान े नाहीत. पण इतर सं कृ त ची धारणा वेगळ असू कते. याव न असे दसून येते क आती या ा सं कृ ती मानतो ते

बाहेर या या समजापे ा वेगळे असू कते.

मानववं ा हा फरक समजतात कारण ते इतर सं कृ त चा अ यास करतात. ए मक आ ण ए टक या संक पनांचा अ यास क न सं कृ तीची ही दोन

ये समजू कतात .

Emic आ ण Etic सं कृ ती

ोक यां या वतः या सं कृ तीब काय वचार करतात ते इ मक आहे आ ण बाहेरचा माणूस या या वतः या सं कृ ती वाय इतर सं कृ तीब
काय वचार करतो ते इ टक आहे. ए मक हा द आती ोक काय करतात आ ण यां या वतः या सं कृ तीब समजतात. यात ोकांचा वा तवाकडे

पाह याचा कोन आ ण ते का करतात आ ण ते कसे करतात याचे ीकरण समा व आहे.

खा उदाहरणांव न emic आ ण etic यांचे नरी ण करा

ए मक य ए टक य

रीरातून काढ े नखे आ ण के स मोक या जागेत टाकू नयेत अ ी नखे आ ण के स न काळजीपणे फे कणे हे अ व तेचे नाही आ ण ते

ा नक समजूत आहे कारण का या जा साठ याचा वापर क न अ पदाथाम ये मसळे अ ी याची ठळक बाजू असू कते.

संबं धत चे नुक सान हो याची यता असते.

ह कु टुं बांम ये वडी घराम ये नारळाचा तुक डा अधा उघडू दे त नारळाचा अधा भाग उघडा ठे व यास नारळ कोरडा होई आण

नाहीत कारण मृ यू या संगी के े जाते. नारळासाठ अयो य होई

वापर

तु हा ा माहीत आहे का

Emic आ ण Etic हे द भाषात के ननाथ पाईक यांनी तयार के े होते. हे फोने मक आ ण व या मक दांमधून घेत े गे े आहे.

सां कृ तक मानववं ा आ ण नृवं ा नेहमीच सहभागी नरी णा ारे सं कृ तीचे एक ए मक य काढ याचा य न करतात. वां क

सं ोधनाम ये सं ोधक ा नक ोकां या आती ोकां या सं कृ ती या कोनाची तु ना बाहेरी ी कर याचा य न करतो. त या या या

वतः या सं कृ तीचा अथ आ ण मह व आ ण एखा ाची धारणा या वषयी ा नक ोकांचे मत

Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

बाहेरचे ोकही ततके च मह वाचे. ा नक वधाने धारणा ेण ी आ ण मते वं ा ांना सं कृ तीत कसे काय करते हे समजून घे यास मदत करतात. याच

वेळ ए टक य इतर ीकरणांक डे इ मक या ारे रंगीत न होता व तु न मागाने पा कते. वाय इ मक य एखा ा व व ासा या प े या

तक ु तेचे तनधवक कते याची आत या ोकांना जाणीव नसते. एखा ा या अ यासात सवसमावे क हो यासाठ सं ोधकाने या दो ही मतांचा

उपयोग के ा पा हजे.

तु हा ा ात अस े या ा नक समजुती आ ण था एक त करा

आ ण या समजुती आ ण थांचा ए मक आ ण ए टक अथ ोधा.

प व गाय या संक पनेची
ए मक आ ण ए टक ये
तु ही मटे रय आ ण नॉन ब अ यास के ा आहे

भौ तक सं कृ ती. तु ही आता तुम या वगाती भौ तक आ ण गैर भौ तक सां कृ तक

भारताती ोकांचा समूह गाय ना
घटकांची याद कर यास स म असणे आव यक आहे. या घटकांची अथपूण प तीने मारत नाही कवा खात नाही कारण ते गाय प व
आणखी कती वभागणी करता येई तुमचा वग संपूण पणे घेऊ न याती सव घटकांची
मानतात.
याद कर याचा य न करा. याम ये बच डे क टे ब खुच खडू खडक कवणे अ यंत गरज असतानाही ते गुरे मारत नाहीत कवा
वकत नाहीत. ाखो भुके या आ ण कु पो षत
कणे मै ी आदर भावना इ याद चा समावे असे .
ोकांमुळे गा ची मोठ ोकसं या ामीण
भागात आ ण र यांव न मु पणे फरताना
आपण पा कतो.
तु ही या घटकांची पुढ अथपूण यु नट् सम ये वभागणी क कता का उदाहरणाथ

जर डे क आणखी वभाग ा गे ा असे तर ते याचे उपयोग मू य आ ण अथ गमावू

कते. सां कृ तक घटकांना सं कृ तीचे सू म पै ू हणून सवात हान अथपूण यु नट् सम ये प व गाय ही संक पना य ात प रसं ेत
अनुकू भू मका बजावते. भारतीय आ थक
वभाग े जाऊ कते. हणून सं कृ ती या सवागीण आक नासाठ सं कृ ती या सवात
व ेम ये गुरेढोरे अ यंत आव यक आहेत जथे
हान आ ण अ वभा य एककाचा अ यास अप रहाय आहे. गुरे नांगर आ ण गा ा ओढतात गुरांचे खत खत
आ ण इंधन हणून वापर े जाते. या सवासाठ
गाय चे संर ण करणे आव यक आहे. गा ब ची
अ हसेची कवण असंघ टत धमाची पूण आ ा
क चर े ट आ ण क चर कॉ े स दे ते अ यंत गरजेम येही मौ यवान संसाधन न
क नये.
सं कृ ती या सवात हान आ ण अ वभा य यु नट ा सं कृ ती वै

हणतात. हे सं कृ तीचे सवात हान काया मक एकक आहे. जर ते आणखी वभाग े गे े

तर अथ कवा काय होणार नाही. सां कृ तक वै भौ तक कवा गैर भौ तक असू कते.

भौ तक वै ांम ये घर रे डओ मोबाइ फोन घ ाळ रद न फ नचर कपडे आ ण

दा गने आ ण गैर भौ तक गुण धमाम ये व ास समा व आहेत मा वन हॅ रस पासून पांत रत. गायी
डु कर यु े आ ण जा गार सं कृ तीचे कोडे

५१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

मू ये ान संक पना तीके हावभाव जाग तक ये चा रीती परंपरा ह तांदो न अ भवादन पायाचा
आ ीवाद चुंबन मूत वर पाणी पडणे वज वंदन अनवाणी चा णे इ.

सं कृ तीचा एक अथपूण भाग तयार कर यासाठ मो ा सं येने सां कृ तक वै े एक त होतात यांना सं कृ ती

संकु हणतात. एक सां कृ तक वै नरथक असे जर ते सं कृ ती या संकु ापासून वेगळे के े गे े . उदाहरणाथ
खडू सां कृ तक वै हणून जर तो वग णाचा एक भाग असे तरच मह वाचा आहे. जे हा ते वगापासून वेगळे
के े जाते आ ण ेती या प र तीत ठे व े जाते ते हा ते नरथक होई . ाळा कु टुं ब धम कारखाना ेती इ याद
सं कृ ती संकु ाची उदाहरणे आहेत. वयंपाकघर हा सं कृ ती संकु मान ा तर टो ह भांडी म सर ाइंडर कु कर ज
चाकू काच थाळ अ बनव याचे आ ण जतन कर याचे ान हे सव सं कृ तीचे वै आहे.

कौटुं बक धम ववाह इ याद ना सां कृ तक संकु हणून घेण ा या सां कृ तक वै ांची याद
करा आ ण ते एका त या या व पात सादर करा.

कौटुं बक भू मकांम ये गुंत े मु े वडी आई कवा भावंड अ ा वेगवेग या भू मका साकारताना तु ही पा ह े च

असती . या मु ांनी हा खेळ कु ठू न क ा हा एक कारचा रो
इ मटे न आहे. यांनी यांचे आई वडी कवा कु टुं बाती इतर सद यांना
सं कार येसाठ कु टुं ब
हे मू भूत सामा जक एकक आहे वेगवेग या भू मकांम ये पा ह े आहे. मु े आप या मो ांचे अनुक रण
करतात. याच माणे आपण आप या कु टुं बाती अनेक गो ी नकळत
आ मसात के या आहेत.

तु ही ाथना आ ण वधी कर याची प त क ी क ात

तु ही समाजाती इतर सद यां ी कसे वागाय ा क ात

नातेवाईकांना संबोध याची प त तु ही कु ठू न क ात

पा कांचे नरी ण करणे आ ण यांचे अनुक रण करणे

..........................

..........................
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

सं कार

सं कार हणजे या येचा संदभ आहे

या ारे एखाद वतः या सं कृ तीचे जीवन
आ ण वतन कते. ती ा या सं कृ तीचा स य
सहभागी हो यास मदत करे . समाजात अ त वात
अस े े नयम आ ण मू ये क तरच एखाद
समाजात सहभागी होऊ कते. एक मू
ौचा य ण नातेवाईकांना संबो धत कर याची
प त नातेवाईक अट कु टुं बाती वडी धा यां ी
वाग याची प त या या या या समजुती आ ण
प ती कते. अंज ीर . संवधन

अनुक रण आ ण नरी ण क न तची सं कृ ती. अ ा

कारे समाजाती वडी धा यांचे अनुक रण क न मु े
येक ची भू मका वडी आई आजी इ याद
भू मकांचे ान ा त करतात... सम यांना कसे त ड ावे
इतरां ी सहकाय कसे करावे इतरांचे वागत कर याची
प त. आत य ाचार आ ण वृ ांची काळजी क ी
यावी हे कु टुं बातूनच द े जाते. संवधनाची या
ज मापासून सु होते आ ण मृ यूनंतरच संपते. कु टुं बाकडू न
मू भूत वतन क यानंतर समाजात वे करते.
जे हा एखा ा ा या या त या जीवनात येक
वेळ नवीन प र त चा सामना करावा ागतो ते हा
एखा ा ा या या त या मू भूत णावर आधा रत
वतनाचे पुढ धडे कावे ागतात. एखा ा ौढ ा
अंज ीर . संवधन दे ख ी आप या वसाया ी कसे सामोरे जावे जोडीदारा ी
सासर या ोकां ी कसे संवाद साधावा हे समजून घेण े
आव यक आहे. हणून सं कार ही नरंतर या आहे. संवधना या मुख एज सीम ये पा क कु टुं बाती सद य वडी
समवय क गट आ ण समाज यांचा समावे होतो.

कधीकधी एखाद इतर सं कृ ती वे े ने कवा अ न े ने कते. उदाहरणाथ आ दवासी मु ांना वहार

कर यासाठ यांची वतःची भाषा कवा बो अस तरी संपकात असताना ते इतर सं कृ त ची भाषा कतात.
याच माणे एखा ा ा नवीन प र तीत ोकां ी संवाद साधताना सरी भाषा क याची स के जाते. या
दो ही करणांम ये मूळ सं कृ ती कदा चत

५३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

इतर सं कृ ती या भावामुळे बद होतात. सं कृ ती बद ा या या ये या अ यासात मानववं ा रस घेतात.

संवधन

संवधन हणजे इतर सं कृ ती ी सतत संपक साध यामुळे एखा ा या सं कृ तीत होणारे बद . जे हा एक सं कृ ती इतर
सं कृ त वर वच व गाजवते ते हा हे घडते. हे जाणूनबुज ून कवा चुकू न घडू कते. उदाहरणाथ पा ा य सं कृ ती या सतत
संपकामुळे भारतीय सं कृ तीत बद झा े आहेत. याच माणे भारताती आ ण इतर आ दवासी सं कृ त म येही गैर आ दवासी
सं कृ त या संपकामुळे ापक बद होत आहेत.

गे या द कांती राजक य आ ण तां क बद ांमुळे जगभराती अ त आ दवासी ोकसं या यांची ओळख गमावत
आहे. संवधनाचे व वध कार आहेत जसे क deculturation आ ण transculturation.

Deculturation ही या आहे या ारे सं कृ ती इतर सं कृ त या संपकामुळे आप सां कृ तक ओळख

गमावते. अनेक आ दवासी सं कृ ती बा सं कृ त या वच वाखा आप ओळख गमावत आहेत.

ा सक चरे न ही व वध सं कृ त मधी सां कृ तक वै ांची दे वाणघेवाण कर याची या आहे. इं जी

भाषेचा अव ं ब करणारी भारतीय सं कृ ती आ ण आयुवदाचा अव ं ब करणारी युरोपीय सं कृ ती ही ा सक चरची
उदाहरणे आहेत.

तु हा ा माहीत अस े या प र त मधून संवधन deculturation आ ण transculturation ची

उदाहरणे ोधा. संवधना या या उदाहरणांची याद करा आ ण ती तुम या वगात सादर करा.

क चर ॉक
अ ापर तीची क पना करा जे हा तु हा ा व च भाषा फू ड पॅटन हाउ सग पॅटन आ ण व वास णा सह
पूण पणे भ सं कृ तीचा सामना करावा ागतो. सम या कधीकधी साधी कवा घातक असू कते. अ ा प र तीत तु हा ा
कोण या सम यांना सामोरे जावे ाग याची यता आहे याची याद करा

संवादाची सम या

अ ाची सम या

५४
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

अ ापर तीम ये भौ तक सं कृ ती खा पदाथ पो ाख प ती

मानववं ा ांना े ात
क पना संक पना व ास था इ याद म ये व च पणा असू कतो. एखा ा
सं कृ तीचा ध का बसतो का
अप र चत प र तीब या संपूण भावनांना सं कृ तीचा ध का हणता येई .
क चर ॉक हा मान सक कवा सामा जक वकृ ती आहे जे हा ोक प ह यांदाच
व च सां कृ तक प र तीचा सामना करतात ते हा अनुभवतात. ही परके पणाची ब हया समाजाची माझी प ह छाप वासाची होती.
पक े े आ ण सडणारे आंबे के ळ आ ण आवडी या
भीतीदायक भावना आहे. यामुळे समायोजन सम या उ वू कतात. जे हा एखा ा
फळांचे परक य वास आ ण फळां या मा ांचे झुरके जे मी
ा स या सं कृ तीत राह यास भाग पाड े जाते जेथे सापाचे मांस नय मत
यापूव कधीही पा ह े न हते.
अ पदाथ हणून वत रत के े जाते ते हा या व या संबंधात तो
सां कृ तक ध का असे . नवीन प र त ी जुळ वून घे याची मता म ये
तां ळ का या सोयाबीनचे आ ण न ओळखता
भ असते. वं क त ोक सं कृ ती या ध यांना अ धक सामोरे जातात. सरीकडे येण ारे मांस यांचे व च म ण होते
सां कृ तक सापे वा ांना नवीन प र ती ी जुळ वून घेण े आ ण सं कृ ती या म ा एक ओटचे
वचेचे तरंगणारे तुक डे. .
ध यातून बाहेर पडणे सोपे वाटू कते. जाडे भरडे पीठ सूप आ ण टोमॅटोम ये गोमांस जभेचा
पातळ टू आठवतो. एका जेवताना मा ाचे डोके वखुर े े
डोळे अजूनही चकट े े होते पण व चतच मा याकडे
टक ावून पाहत होते . हळू हळू वास आवाज
संवेदना आ ण चव म ा प र चत होत गे .

सां कृ तक सापे तावादा या यां या कोनासह व वध सं कृ त चा ोध

पांत रत कॉनरॅड फ प
घे याचा य न करणारे मानववं ा दे ख ी सं कृ तीचा ध का अनुभवतात.
कोटक असॉ ऑन पॅराडाईज सो

ाझ यन गावात बद

तु ही तुम या आयु यात कधी सं कृ तीचा ध का बस ा आहे का

एक खाते हा.

जीवना या सव े ात व ेषतः गे या द कात ापक तां क गती झा आहे. तु ही पा ह े असे क जु या पढ ाही या नवीनतम
तं ाना ी जुळ वून घे यापासून र राहता आ े नाही. मोबाई फोन इंटरनेट वाहतूक आ ण इतर आधु नक सु वधांमुळे ोकां या एका वगाचे जीवन
अ धक सोयी कर झा े आहे. असे अस े तरी काही ोक यां या पारंपा रक समजुती आ ण जीवन ै बद ाय ा तयार नाहीत. उदाहरणाथ असे
ोक आहेत जे रोगा या अ ौ कक कारणांब यांचे व ास बद यास नाखूष आहेत.

हे असे का होते मानववं ा ांचे असे मत आहे क सं कृ ती या भौ तक पै ूं या तु नेत सं कृ तीचा गैर भौ तक पै ू खूप हळू बद तो.

सं कृ ती अंतर

WF Ogburn यांनी यां या सो चज या पु तकात क चर ॅ ग ही संक पना मांड .

यां या मते व ास मू यांसह सं कृ ती या गैर भौ तक पै ूं या तु नेत

५५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

नै तकता इ. भौ तक सं कृ ती अ धक वेगाने बद ते. स या दात गैर भौ तक भाग नेहमी भौ तक भागा या मागे असतो.
सा ह याती बद ांचा दर आ ण अभौ तक सं कृ ती यां याती अंतरा ा क चर ॅ ग असे संबोध े जाते.

व ान आ ण तं ाना या झपा ाने वकासामुळे आप या भौ तक सं कृ तीत आमू ा बद झा े . आ ही र ते रे वे

वमानतळ धरणे मोठमोठ घरे इ याद बांध े आहेत. आता आ ही अ याधु नक इ े ॉ नक उपकरणां या संपकात आ ो आहोत.
भारतात गे या वषाम ये भौ तक सं कृ तीचा बराचसा भाग प मेक डू न घेत ा गे ा आहे आ ण भारताती अनेक हरे भौ तक
सं कृ ती या नवीनतम पै ूं चा अव ं ब कर यात पा ा य हरां ी धा करत आहेत. फॅ न पेहराव क ाकृ ती सु ोभीकरण क ा
आ ण मनोरंज न यांसार या े ात सं कृ ती खूप वेगाने बद त आहे. तथा प धा मक ा आ ण सां कृ तक मू यां या े ात बद ाची
गती खूपच मंद आहे. सं कृ ती या या दोन पै ूं मधी बद ांमधी अंतर आपण नेहमीच अनुभव े आहे. या ा क चर ॅ ग हणतात.

तुमची गती तपासा

. खा जुळ वा

ए बी

सं कृ तीचे य पै ू सं कृ तीचे वै

सं कृ तीचे सवात हान काया मक एकक सां कृ तक सापे तावाद

सं कृ तीती ा मू ये आ ण नै तकता सं कार

वतःची सं कृ ती े मानणे Deculturation

एक मू नातेसंबंधा या अट कते वं क

अथ व ा वक सत झा तरी म ह ां या तीत बद होत नाही

अभौ तक सं कृ ती

येक सं कृ तीची वतःची मू ये असतात भौ तक सं कृ ती

सं कृ ती या संपकामुळे आ दवासी ोकांची मूळ सं कृ ती न झा सं कृ ती मागे

. वषम ोधा आ ण याचे समथन करा.

कु टुं ब कामगार संघटना राजक य प व ाथ संघटना

. खा सं कृ ती गुण धम आ ण सं कृ ती संकु वाप न जो ा तयार करा.

वडी ेती ाथना ॅ क बोड ाळा सक से धम कु टुं ब

५६
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

आ ही सं कृ ती या व वध पै ूं चे परी ण के े आहे जी सामा जक सां कृ तक मानववं ा ा या म यवत

थीमपैक एक आहे. सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाचा आणखी एक मह वाचा वषय हणजे समाज. समाजा या
संक पने ा वेगवेग या संदभात वेगवेगळे अथ आहेत. समाज हणजे काय हे तु ही तुम या पूव या वगात क े असे .
ग रजन सहकारी सं ा ध सं ा आ दवासी समाज के रळ समाज नागरी समाज इ याद व वध कार या सं ांब
तु ही आधीच ऐक े आहे. एक ा मानवा ा समाज आहे का नाही मुं या ांडगे आ ण मधमा यां या सोसायट आहेत.
मग मानवी समाज आ ण इतर जीवांम ये आढळणारे समाज यां यात काय फरक आहेत समाज हा द आपण आप या
दै नं दन जीवनात या संक पनेचा नेमका अथ जाणून न घेता वापरतो. घटका या या भागात आपण समाजा या संक पने ी
संबं धत व वध पै ूं चे परी ण क .

IV. समाजाची संक पना अथ आ ण

ा या

समाज हा नी बन े ा असतो.
काही सामा यक वतना या आधारे ते
एकमेक ां ी संवाद साधतात. हे मधी
नातेसंबंधांचे जाळे आहे. तर समाजाचे सार हे
सामा जक नाते आ ण सामा जक वतन आहे.
हे सामा जक वतन सद यांनी सामा यक के े
या ा सं कृ ती हणून ओळख े जाते. अ ा
अंज ीर . मधमा या आ ण मुं यांचा समाज
कारे समाज अ ा ोकांचा बन े ा आहे
जे सामा यक व ास मू ये आ ण याक ापां या आधारावर संवाद साधतात.

मया दत अथाने मधमा या आ ण मुं यां या गटा ा समाज हणूनही संबोध े जाऊ कते कारण ते व
सामा यक वतना या आधारे पर र संवाद साधणारे सद य बन े े असतात. परंतु ा यांमधी समाज हा वभावाने
सहज आहे जो भौ तक गरजा आ ण पुन पादना या मू भूत गरजा पूण कर यासाठ तयार झा ा आहे.

मानवी समाजात गटाम ये पुन पादना ारे सद यांची नयु के जाते.

व चत संगी सद यांची गु ाम गरी ांतर द क कवा वजय या ारे भरती के जाते.

सरीकडे कामगार सहकारी सं ा ध सहकारी सं ा इ याद ावसा यक कवा सेवा सं ांमधी सद यांची
पुन पादना ारे भरती के जात नाही.
ते मया दत येये अस े या काही नी बन े े आहेत.

५७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

थोड यात मानवी समाजाची मू भूत वै े खा माणे सारां त के जाऊ कतात

याचा एक न त दे आहे
याची एक सं कृ ती आहे

हा कायम व पी वतं आ ण एका मक गट आहे

पुन पादना ारे सद यांची भरती के जाते

मॅ हर आ ण पेज यां या मते समाज हणजे सामा जक संबंधांचे जाळे .

रा फ टन या मते समाज हा चा संघ टत समूह आहे. सं कृ ती हणजे क े या तसादांचा एक संघ टत
गट व समाजाची वै े.

एसएफ नदा या दात सं कृ ती ही ोकांची जीवनप ती आहे तर समाज हा एक संघ टत पर रसंबं धत

चा एक त समूह आहे जे द े या जीवन ै चे अनुसरण करतात.

येक समाज हे वतना या मा णत प ती या संचा ारे नयं त के े जाते. या

मा णत वतन समाजाती सद यां या याक ापांवर नयं ण ठे वते.

सं कृ ती आ ण समाज

सं कृ ती आ ण समाज या दांचा वारंवार वापर के ा जातो. सो या भाषेत समाज नेहमीच ोकांचा बन े ा

असतो आ ण यांची वाग याची प त हणजे सं कृ ती. समाज ही सं कृ ती नसून ती सं कृ ती असते. सरीकडे सं कृ ती ही
समाजाची न मती आहे. हे भौ तक पै ू तसेच ोक सामा यक के े या क पना अथ आ ण ानाचा संदभ दे ते. सं कृ ती ही
सामा य परंपरा सामा यक करणा या ोकां या रीरा ी संबं धत आहे. समाज आ ण सं कृ ती या एकाच ना या या दोन
बाजू आहेत. एकावर स यावर भर दे ण े हे मानववं ा ाती दोन परंपरांचे वै आहे हणजे ट परंपरेचे
सामा जक मानववं ा आ ण अमे रकन परंपरेचे सां कृ तक मानववं ा जे तु ही आधी क ात.

समाज आ ण सं कृ तीची वै े ओळखणारा त ा तयार करा आ ण तो वगात सादर करा.

समाज आ ण समुदाय सहसा समानाथ द वापर े जातात. उदाहरणाथ भारतीय समाज समुदाय चनी समाज
समुदाय आ दवासी समाज समुदाय इ. तथा प दो ही सं ा संबं धत अस या तरी या भ आहेत आ ण यांचा वेगळा अथ
आहे. समाज या दाचा ापक अथ आहे तर समुदाय हा द मया दत अथ आहे. उदाहरणाथ आपण अमे रके त ा यक
झा े या भारतीय समुदायाब बो तो पण भारतीय द वापरा

५८
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

भारताती सव ोकां या सामू हक अ त वाचा उ े ख करताना समाज. म याळम भाषेत समुदाय या दाचे भाषांतर
समुदयम् आ ण समाज या दाचे समोहम आ ण सं कृ ती या दाचे सं कारम असे भाषांतर के े जाते.
म याळममधी या त ही सं ांम ये सामू हकता सू चत करणारे समान वण आहेत.

समुदाय

मॅ हर आ ण पेज या मते समुदाय हणजे हान कवा मोठा समूह याचे सद य अ ा कारे एक राहतात
क ते सामा य जीवनाची मू भूत ती सामा यक करतात. ही एक छोट सां कृ तक व ा आहे आ ण तचे सद य
यां या समुदाय सद य वातून यांची वैय क ओळख मळवतात. जात आ ण जमात ही समाजाची काही उदाहरणे आहेत.
जमात सारखे काही समुदाय समान भौगो क सीमेवर राहतात आ ण समान आ थक संसाधने सामा यक करतात. सव
ोकांम ये वचार वचार वचारधारा आ ण याक ापां या सामा य कारणांम ये सामुदा यक भावनांची भावना असते.

याक ाप

एक त ा तयार करा समाज आ ण समुदायाची वै े वेगळे करा.

तु हा ा ाळांम ये नकष आ ण नयमानुसार वागावे ागे . याच माणे समाजाचा एक सद य हणून तु हा ा

नकष आ ण मू यां ारे मागद न के े जाते. समाज कु टुं ब ववाह धम आ ण इतर अनेक सामा जक सं ां ारे या
नयमांची आ ण मू यांची अंम बजावणी करतो.

सं ा कु टुं ब ही सं ा आहे

समाजात अ त वात अस े या वतना या मा णत प ती ारे ा सत

अस े या सं कृ ती या पै ू ा सं ा हणतात.
रॅड फ ाउन या मते सं ांम ये सभासदां या वतनाची सामा जक मा यता
असते. हे समाजात अ त वात अस े या नकष आ ण मू यां ारे मागद न के े
जाते.

कु टुं ब ही सामा जक सं ा आहे. कु टुं बाती सद यांम ये वाग याचे वेगवेगळे नयम असतात. नयमापासून
वच नास परवानगी नाही कवा वीकार जात नाही. समाजाती येक ची ती आ ण भू मका दे ख ी या
सं ा मक वतना ारे नयं त के जाते.
ववाह आ थक सं ा राजक य संघटना नातेसंबंध इ याद इतर सामा जक सं ा आहेत.

मानववं ा कौटुं बक ववाह नातेसंबंध इ याद सामा जक सं ांचा सां कृ तक वै क हणून अ यास
करतात. एखा ा समाजाची सं कृ ती समजून यायची असे तर व वध सं ा आ ण याती पर र संबंधांचा अ यास
के ा पा हजे. सव सं ा एकमेक ां ी नग डत आ ण एक त आहेत.

५९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

या सामा जक सं ां तर येक समाजात वेगवेगळे गट अ त वात आहेत यांना संघटना हणून ओळख े जाते.

असो सए न

तु ही कोण याही संघटनेचे नाव ऐक े आहे का

तु ही कोण याही असो सए नचे सद य आहात जसे क व ाथ संघटना माजी व ाथ संघटना नवासी संघटना............ इ.

पो स संघटना क संघटना इ याद इतर काही संघटना आहेत.

असो सए न एक गट आहे

हे सव एका व उ े ाने तयार के े गे े आहे.

असो सए न हणजे व उ े कवा उ ां या संचाने तयार के े या चा समूह. ते
तु नेने हान आ ण ा नक आहेत. असो सए नचे सद य यां या गरजा पूण कर याचा
य न करतात या कु टुं बासार या सामा जक सं ां या क ेत येत नाहीत. येक
असो सए न या सद यांसाठ वतनाची वतःची व मागद क त वे असतात.
असो सए न या मह वा या वै ांम ये खा गो चा समावे आहे

संघटना व हेतूसाठ तयार के या जातात सद य व ऐ क आहे हा

एक ता पुरता गट आहे एकदा य सा य झा यानंतर ते वखुर े जाऊ

हैसूरमधी म या असो सए न हैसूरमधी म या ना जे हा
कते
गरज असते ते हा यांना मदत कर याचा य न करते. ते आप
मूळ सं कृ ती टकवून ठे व यासाठ के रळचे सण साजरे कर यासाठ
पुढाकार घेतात.

हे एका व े ापुरते मया दत नाही ते सव सद यांसाठ

वतनाची सं हता दान करते.

अरब दे ांम ये का ा के रळ आट हस असो सए न म याळ ोकांना एक आण याचा आ ण

आधु नक काळात संघटना के रळ क ा आ ण सं कृ ती ा ोक य कर याचा य न करते.
आ ण गटां या ह कांसाठ

ढ यासाठ अनुकू साधने आहेत.

समाज समुदाय सं ा आ ण असो सए नची वै े वेगळे करणारे ड जट सादरीकरण तयार करा.

६०
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

गट

असो सए न माणे समान आवड अस े या एक येऊ न वेगवेगळे गट तयार करतात. संघटना गटांपे ा
भ आहेत.

तु ही या गटांम ये सद य आहात यांची नावे हा.

खेळ गट के ट फु टबॉ टे नस इ.

कु टुं ब

समान हतसंबंध अस े या एक येऊ न गट तयार क कतात. SF Nadel यांनी नय मत

आ ण तु नेने कायम व पी नातेसंबंधात उ या अस े या चा सं ह हणून समूहाची ा या के आहे.

काही गटांम ये सव सद य समोरासमोर असतात आ ण एकमेक ां ी संवाद साधतात. या कारचा गट ाथ मक

गट हणून ओळख ा जातो. उदाहरणाथ कु टुं ब ा नक ब नाटकांचा समूह आ दवासी व ती कवा गावाती
समुदाय.

काहीवेळ ा वसाय राजक य सं नता वसाय इ याद वर आधा रत समाजात मो ा माणावर सामा जक
सं ा तयार के या जातात. ते यम गट असतात . यम गटाती सव सद य एकमेक ांना ओळखत नसू कतात. पण ते
समान येय ात घेऊ न याचे सद य बनतात. े ड यु नयन ावसा यक संघटना राजक य गट आ ण धा मक गट ही
यम गटांची काही उदाहरणे आहेत.

गट दे ख ी संबंधांवर आधा रत असू

कतो. जर एखा ा गटाती सद य र ा ारे
कवा ववाहा ारे संबं धत असती तर या ा
नातेवाईक गट हणून ओळख े जाते.
कु ळ वं आ ण कु ळ ही नाती आहेत
गट

व वध गटांम ये कु टुं बा ा साव क

आ ण कायम व पी मान े जाते. एक जी
ए

६१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

एका गटाचा सद य कु टुं ब वं कु ळ जात आ ण धम यासार या इतर अनेक गटांचा सद य असू कतो.

हा पर रसंबंधच समाज टकवतो. समाजाचे काय कवा काय हणजे यामधी व वध सं ा संघटना आ ण गट
यांचे काय कवा काय करणे.

वरी त याचे व े षण करा आ ण न कष काढा आ ण वगात सादर करा.

तुमची गती तपासा

१ सं ा आ ण संघटना यां यात फरक करा.

समाज आ ण सं कृ ती या वै ांसह टे ब भरा.

समाज सं कृ ती

........................................................ ........................................................

........................................................ ........................................................

V. ती आ ण भू मका

एखाद एखा ा असो सए नचा कवा गटाचा कवा सं ेचा सद य अस याने या समूहात याचे ान
असते. एखा ा या पदा या अनुषंगाने एखा ा ा काही कत े दे ख ी पार पाडावी ागतात. सामा जक संबंध समजून
घे यासाठ ची पदे आ ण कत े तपासावी ागतात.

घरात तु हा ा काही कत े पार पाडायची आहेत. ते काय आहेत पण ाळे त असताना प र तीनुसार तुमची
कत े बद ू कतात ते काय दाखवते प र ती आ ण तीनुसार कत े कवा भू मका बद तात.

समाजात जे ान ापते या ा दजा हणतात.

कत जे एखा ा या तीनुसार पार पाडावे ागते ती भू मका आहे. एखा ा चे ान हे ठरवते क या ा
कोणती कत े पार पाडावी ागतात. एखाद घरात वडी मु गा पती कवा भाऊ असू कते. तो अ धकारी
कामगार कवा या या घराबाहेर काम करणारा मजूर असू कतो. या या वेगवेग या पदां ी संबं धत काही कत े पार
पाडणे अपे त आहे.

६२
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

ती दे ख ी रँ कग सू चत करते. हे इतर पदां या संबंधात एखा ा या रँ कगचा संदभ दे ते.

उदाहरणाथ ने याची मवारी नेहमी गटा या ीष ानी असते. सामा जक ती त ेने ओळख पा हजे. उदाहरणाथ
ाळा कवा महा व ा यात ाचाय आ ण व ा याची ती वेगळ असते.

भू मके वाय दजा नाही आ ण दजा वाय भू मका नाही. येक तीत संबं धत भू मका असते. एकाच ती ी
संबं धत कत ां या संचा ा भू मका हणतात.

ती व णत आ ण सा य

सामा यत तीचे दोन कार असतात एक ज माने एखा ा ने ाप े ा असतो आ ण सरा वतः या
य नाने ाप े ा असतो. एखा ा ने ज मतः जो दजा ा त के ा आहे या ा ए ाइ ड टे टस हणतात आ ण
एखाद वतः या य नाने जी ती ा त करते या ा ा त ती असे हणतात.

भारताती इतर रा यां या तु नेत के रळमधी म ह ांची ती तु नेने उ आहे. याची व वध कारणे
असू कतात.
म ह ां या तीती बद यां या भू मके तून कसा त ब बत होतो यावर गटांम ये चचा करा. चचवर
आधा रत सादरीकरणासाठ एक ट प तयार करा.

तुमची गती तपासा

. ाळा कु टुं ब आ ण क ा बचे मुख अस े या काची भ ती आ ण भू मका द वणारा त ा तयार करा.

. उदाहरणांसह दोन कारची ती द वणारा त ा तयार करा.

६३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

सहावा. सामा जक संरचना आ ण सामा जक सं ा

तु हा ा चर हा द मा हत आहे याचा अथ एकमेक ां ी संबंध अस े या भागांची व ा. ऑटोमोबाई

इं जनची रचना काय आहे ती भागांची व ा आहे. आप या रीराची रचना हणजे अवयवांची मांडणी. याच माणे
सं ा एखा ा यं ाती भाग कवा रीराती अवयव हणून समाजात मांड या जातात. याचा अथ सं ा समाजाती
घटक आहेत. वेगवेग या सामा जक सं ांम ये ची मांडणी के जाते. याचा अथ सामा जक सं ेती भाग
आहेत.

ऑटोमोबाई इं जनमधी याक ापांची व ा ही याची सं ा आहे. याच माणे समाजाती

आ ण सं ां या याक ापांची व ा सामा जक सं ा बनवते. समाजाची काय णा समजून घे यासाठ सामा जक
रचना आ ण सामा जक संघटना यांचा अ यास अप रहाय आहे.

सामा जक रचना रचना ही भागांची मब मांडणी आहे. वगा या

रचनेत खड या दरवाजे भती काळे फ क बच डे क
इ याद ची मांडणी असते.
सामा जक संरचनेचे घटक मानव
समाजाचे मू भूत घटक असतात. आहेत. रचना ही सं ा मक र या प रभा षत
ते एकमेक ां या संबंधात वेगवेग या सं ा आ ण गटांम ये आ ण नयमन के े या नातेसंबंधाती ची
व त के े जातात. समाजा या मू भूत सं ांम ये कु टुं ब व ा आहे
ववाह नातेसंबंध आ थक सं ा राजक य संघटना इ याद चा
समावे होतो. थोड यात सामा जक रचना हणजे या सामा जक रॅड फ ाउन रचना आ ण
सं ांमधी ची एकमेक ां ी संबंध अस े व ा. या आ दम समाजाती काय
व ांमुळे समाजाचे कामकाज सुरळ त चा यास मदत होते.

सामा जक सं ा वग खो क ी काय करते क आ ण व ा याची कत े क ी आयो जत के जातात

अ यास म वेळ ाप क सं ांचे नयम आ ण कायदे यां या आधारे व ाथ क यां या एक त सं े ारे एक वग
क आ ण मु य काय.

सामा जक संघटना हा एक माग आहे या ारे समाजा या व वध भागांचे उप म आयो जत के े जातात.

समाजाती आ ण गटां या याक ापांची मांडणी ही सामा जक सं ा आहे. अ ा कारे सामा जक रचना ही
वेगवेग या सामा जक सं ांमधी ची व ा असते तर सामा जक सं ा ही या सं ां या याक ापांची
व ा असते.

६४
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

खा रचना आ ण संघटना ोधा आ ण वगात याचे सादरीकरण करा

a एक कु टुं ब b एक कारखाना c राजक य संघटना

VII. एथनो ाफ आ ण ए नॉ ॉजी

समाज आ ण सं कृ तीची संक पना आ ण याती व वध घटक जसे क सं कृ तीचे गुण धम सं कृ ती संकु ती
भू मका संघटना समुदाय गट इ. वर चचा के आहे. तु हा ा मा हती आहे क सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची
म यवत थीम समाज आ ण सं कृ तीचा अ यास आहे. समाज आ ण सं कृ ती या या ापक अथाने समजून घे यासाठ
मानववं ा सा या समाजांवर अव ं बून होते. यांनी या समाजां या जीवनप तीचा अ यास के ा आ ण सां कृ तक
समानता आ ण सां कृ तक व वधता समजून घे यासाठ यांची इतर समाजां ी तु ना के . यापूव मानववं ा ाती
ब तेक अ यासांचे वग करण वां क ा आ ण नृवं व ान अंतगत के े गे े होते.

मानववं व ान

एथनो ाफ हे एका व काळाती व सं कृ तीचे साधे आ ण सम वणन आहे. एथनो ाफर ोकां ी थेट
संवाद साधून डेटा गोळा करतो.
वसाहती प ती पेहराव खा या या सवयी आ थक याक ाप राजक य सं ा कु टुं ब ववाह नातेसंबंध ा था
वधी चा रीती इ याद चा वां क अ यासात तप ी वार अ यास के ा जातो. एथनो ा फक अ यास ही सु वातीपासूनच
सामा जक मानववं ा ाची ाथ मक चता होती.

एथनो ा फक अ यासासाठ दोन कारचे डेटा आव यक आहेत प रमाणवाचक आ ण गुण ा मक.

प रमाणवाचक डेटाम ये ोकसं या ी पु ष गुण ो र घरांचा आकार व वध कार या गृह उपकरणांची सं या आ ण
आकार उ पा दत पकांचे माण उ प वापर े या सा ह याचे माण इ याद चा समावे असतो. गुण ा मक डेटाम ये ा
भावना ान कौटुं बक सामा जक नेटवक ववाह नातेसंबंध धा मक व ास था आ ण जीवन च वधी इ याद ी
संबं धत डेटा समा व आहे. वां क ा ाती डेटा सं ह ामु याने े ीय कायावर आधा रत आहे. एथनो ा फक फ
वकम ये अ यासाधीन ोकां या जवळ या संपकात राहणे समा व आहे. सं कृ ती या सव पै ूं चा संबंध अस याने
वां क ा ाने एकमेक ां या संबंधात संपूण सामा जक जीवनाचा अ यास के ा पा हजे. वां क सं ोधनाम ये सं ोधक
सहसा हान मो ा समाजांची नवड करतो.

एथनो ा फक टडीजचा सं त इ तहास

एथनो ा फक अ यासाची सु वात हेरोडोटस या काळापासून के जाऊ कते

६५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

सामा जक सां कृ तक मानववं ा ांनी पूव सा र समाजां या अ यासात व ेष रस का दाखव ा

सु वातीचे ब तेक मानववं ा आ दम कवा पूव सा र समाजां या अ यासात गुंत े े होते. हे ामु याने सा या
तं ानासह जवंत ोकां या अ यासा ारे आधु नक समाजा या वकासाचे माग समजून घेण े होते. पूव सा र समाज अ सा र समाजांपे ा भ
आहेत. अ सा र हे े ख नात वे अस े या ऐ तहा सक ोकांचे समका न आहेत.

सरीकडे पूव सा र असे आहेत जे ऐ तहा सक ोक कवा मु य वाहाती ोकसं ये या आधी कवा यां यापासून र राहतात. ऐ तहा सक
समाजां या तु नेत पूव सा र कवा तथाक थत आ दम ोक यां या तं ानात आ ण भौ तक संप ीम ये तु नेने सोपे होते. ते सं येने हान
होते एकसंध होते तु नेने वेग या ठकाणी राहत होते आ ण बाहेरी जगा ी यांचा फारसा संपक न हता. तथा प स या मानववं ा पूव
सा र कवा सा र साधे कवा ज ट ामीण कवा हरी समाज वचारात न घेता सव कार या समाजांचा अ यास करतात.

रे तक BC. हेरोडोटसने वेगवेग या ठकाणी वास के ा आ ण ोकां या पे ा

जा त वेगवेग या गटांना भेट े आ ण यां या सं कृ तीचे वणन के े . यांना ीक तु हा ा माहीत आहे का
एथनो ा फक अ यासाचे जनक मान े जाते. हेरोडोटस हा ीक वां क ा ाचा
जनक आहे

माक पो ो को ं बस वा को डी गामा आ ण इतरांनी ाआण ा

तकात ोधा या काळात तयार के े या वासवणनांमधून युरोपीय नस े या
दे ाती गम कोप यांम ये राहणा या ोकांची अ त आ ण व ण मा हती समोर
आ . जग.

न म न यांनी यां या धमातरा या येत जगा या व वध भागांती ोकां या व वध सं कृ त चा अ यास के ा.

ा तका या ेवट वै ा नक वां क अ यास सु झा े . ईबी टाय र यांनी सं कृ ती समजून घे यासाठ फ वक

सु के े . थम हाताची मा हती गोळा कर यासाठ तो युनायटे ड टे ट्सम ये एक वष आ ण मे सकन ोकांम ये सहा म हने रा ह ा.
जरी तो खरा फ वकर नस ा तरी याने अचूक ता सु न त कर यासाठ या या व ा यानी गोळा के े या डेटाची पडताळणी
के . ए एच
अमे रके या मॉगनने अमे रके ती इरो वॉइस जमात मधी े ीय कायावर आधा रत ग ऑफ इरो वॉइस हे पु तक
का त के े . यांनी अनेक इरो वाइस ोकां या मु ाखती घेत या आ ण यांचे नृ य कार धा मक ा चा रीती आ ण परंपरा
भाषा भौ तक सं कृ ती सरकारचे व प कु टुं ब सं ा इ याद ब मा हती गोळा के . मूळ भाषेब ते अन भ होते हणून यांनी
एका भा याची मदत घेत .ए पाकर या या संपूण अ यासात.

दर यान युरोपीय ासकांनी यां या वसाहत म ये स यता आ ण रा य कर या या य नात यां या वसाहत मधी
ोकांचा अ यास कर याचा य न के ा. या संदभात द का ट् स अँड ाइ स ऑफ साउथ इं डया या एडगर थ टन यांचे योगदान
उ े ख नीय आहे. अनेक मानववं ा

६६
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

ट ांनी यां या वसाहत या मूळ सं कृ तीचा अ यास

कर यासाठ नयु के े होते. ा तका या
सु वातीस WHR
न ा एक ट सामा जक मानववं ा
ता मळनाडू ती न गरी टे क ांवरी टोडा जमातीचा
अ यास कर यासाठ भारतात आ े . यांचा मोनो ाफ
द तोडा १९०६ म ये का त झा ा. १९०६ १९०८
दर यान WHR र हसचे व ाथ रॅड फ ाउन यांनी
अंदमान नकोबार बेटावरी आ दवास म ये े ीय काय
के े आ ण यांचे द अंदमान आय ँ डस हे पु तक
म ये का त झा े . म ये मुंडा अँड
अंज ीर. . मा नॉ क ॉ अंड बेटवा सयांम ये फ वक करत आहे
दे अ र कं या ीषकाने मुंडा जमातीवरी वां कता
SC ने का त के होती.

रॉय. भारतीय जमातीचा एथनो ा फक अ यास करणारे ते प ह े भारतीय व ान होते. हणून एससी रॉय यांना भारतीय
नृवं व ानाचे जनक मान े जाते.

तथा प ॉन ॉ कॅ र मा नॉ क यांनी एथनो ा फक अ यासा या कोनात मह वपूण बद आण ा. यांनी

ॉ अँड बेटा या जमात म ये तीन वष सघन े ीय काय के े . याने एकू ण सहभागी नरी णाची प त वापर
आ ण संपूण अ यासात मूळ भाषेचे पा न के े . मानववं ा ा या े ीय कोनाती हा एक मह वाचा ब होता आ ण
हणूनच यांना मानववं ा ाती े ीय काय परंपरेचे जनक हणून ओळख े जात असे.

ो अँड आय ँ डसमधी े ीय कायावर आधा रत यांचे पु तक म ये द आग नॉट् स ऑफ वे टन पॅ स फक

या नावाने का त झा े . याने एथनो ा फक अ यासात एक नवीन सु वात के . ते हापासून मा नो क या प तीचे
अनुसरण क न जगभराती व वध व ानांनी मो ा माणात वां क अ यास का त के े .

धो यात अस े या सं कृ त चे द तऐवजीकरण कर या या सु वाती या मानववं ा ां या सरावा ा सॅ हेज

एथनो ाफ कवा तातडीची एथनो ाफ असे हणतात.

के रळम ये व वध जाती आ ण जमात वर वेगवेग या व ानांनी एथनो ा फक अ यास के ा. म ये का त

झा े या ए .के . आनंदकृ ण अ यर यांचा कोचीन या जाती आ ण जमाती हा अ ा कारचा सवात प ह ा अ यास होता . नंतर
यांना म ये क क ा व ापीठात मानववं ा ा या प ह या वभागाचे मुख हणून आमं त कर यात आ े . यांना
सव वडी मान े जाते. भारतीय मानववं ा . यांचा मु गा ए के कृ ण अ यर यांनी ावणकोर ाइ स अँड का ट् स या
कामाची न मती के आ ण यांचा नातू बा ा र नम हा पुढे सु ठे व यासाठ तसरा ठर ा.

६७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

मानववं ा ाची ही परंपरा. के रळमधी वां क अ यासा या अ कडी काही उदाहरणांम ये राज मीचा क पा ा मु ु कु बा चा
अ यास समा व आहे. A. अ य पनचा इराव आ ण क चर चज हा अ यास पीआरजी माथूरचा के रळ या मॅ प ा फ रफो स चा
अ यास आ ण आनंद भानूचा चो नाइकन के ह मेन ऑफ के रळ चा अ यास.

तुमची गती तपासा

१. र जागा यो य र या भरा.

व ानाचे नाव समाजाचा अ यास के ा पु तक का त

WHR न ा ................................... तोडा

रॅड फ ाउन अंदमान बेटावरी जमाती ...................................

................................... ो अंड बेटवासी ...................................

SCRoy ................................... मुंडा आ ण यांचा दे

A. अ य पन ................................... इराव आ ण सं कृ ती बद ते

तुम या वतः या जाती समुदायाची वां क रचना तयार करा. तु ही खा सूचनांचा वापर क कता आ ण
पर ात द े या एथनो ा फक री पोट् सचे सं त के चेस पा कता.

समुदायाचे एथनो ा फक ोफाइ

I. अ यासासाठ समाजाचे नाव आ ण े समुदायाचे नाव याचे

समानाथ दआण ुप ी स याचे वतरण मातृभाषा इतर भाषा
बो या जातात

II समुदायात वे करणे
ा नक सरकारी अ धका यांची परवानगी
समाजाती ये ांचे सहकाय

६८
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

३ सामा य मुख मा हती दे ण ारे

III एथनो ा फक तप ी

१ खा या या सवयी मु य अ पेये धू पान इ. २

सामा जक समाजाती मुख सामा जक वभाग गट आ ण यांची ेण ीब मवारी कोणती आहे या उप वभागांची मु य
काय कोणती आहेत
३ ववाह सं ा ववाहाचे नयम काय आहेत नाचे वय वधूची कमत ंडा. नानंतर राह याचा नयम. घट ोटासंबंधीचे
नयम कौटुं बक पॅटन कु टुं बाचे कार व प कु टुं बाती वारसाचे नयम उ रा धकार प ती आंतर कौटुं बक संबंध
४ समाजात आ ण समाजाबाहेर.

५ जीवन च वधी अ ज म आ ण नावे क ी द जातात ब क ोराव ा क ववाह ड मृ यू आ ण ई इतर

कोण याही काया या संगी अव ेवर कोणते मुख वधी पाळ े जातात. वधी काम गरीम ये अ कडे न दव े े कोणतेही
मह वपूण बद .

आ थक याक ाप मुख संसाधने कोणती आहेत समुदायाचा वसाय अ पारंपा रक ब ाथ मक आ ण क उपकं पनी.
माकर णा ापाराचे कार व तु व नमय इ. आ यदाता ाहक संबंध जजमानी णा कवा इतर कोण याही
कारचे सामा जक आ थक पर राव ं बन बद जे वातं यानंतर व वध आ थक वसायांम ये आ े आहेत.

७ सामा जक नयं णाची यं णा समाजाती पारंपा रक आ ण वैधा नक प रषदा आ ण ादे क संघटना सभा काय आहेत अ ा
प रषदा ादे क संघटनांची रचना आ ण काय. ा आ ण पुर काराचे कार.

८ धा मक गुण धम समुदाय या धमाचा दावा करतो याचा उ े ख करा. मु य कु टुं ब कु ळ गाव आ ण ादे क दे वता काय
आहेत मुख प व क े तीथ तीथ े े कोणती आहेत. वधी त ांची भू मका. यां या ी संबं धत मुख सण आ ण मह व
कोणते समाजा या धा मक संघटनेत बद .

९ इंटरक यु नट के ज पारंपा रक के ज आ ण आधु नक के ज.

१० वकास काय मांचा भाव सा रता आ ण ण आरो य प याचे पाणी रोजगार आ ण वयंरोजगार दळणवळण वीज
आ ण इतर कोणतेही मापदं ड.

IV समाजा या जीवन आ ण सं कृ ती ी संबं धत मह वाची इतर कोणतीही नरी णे.

V े ख न अहवा अहवा ात

खा मु े यो य र या घेत े पा हजेत
ीषक आ ण उप ीषक

सम येचे वधान अ यासाची उ े

सम ये ी संबं धत अ यासाचे वणन

प त गट नवडीचे े नमुने व गृ हतक अ यासासाठ वापर े

तं े डेटाची सं ा वणन आ ण व े षण आ ण प रमाणवाचक डेटाचे सादरीकरण टे ब आ े ख छाया च े इ.

६९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

न कष
मजकु राचे संदभ

पर

सां कृ तक मानववं ा ाचे आव यक एआरएन ीवा तव pp

वां क ा

ए नॉ ॉजी हणजे वं आ ण सं कृ त चा तु ना मक अ यास. टनम ये सामा जक मानववं ा पूव एथनॉ ॉजी हणून ओळख े
जात असे. मानववं ा यां या वतरणा या आधारावर ोकांचे वग करण करतात. हे ोकांक डे क ा कोनातून पाहते. ए नॉ ॉजी ा
ऐ तहा सक अ यास असेही हणता येई . ते वां क ा ापे ा वेगळे आहे. एथनो ाफ ा ाथ मक डेटा आ ण ोकां ी जवळचे नाते आव यक
असताना वां क ा ा ा ोकां ी थेट संवाद आव यक नाही. ए नॉ ॉजी वेगवेग या वां क अ यासांवर आधा रत असू कते. वां क ा ाची
मह वाची वै े खा माणे सूचीब के जाऊ कतात

ए नॉ ॉजी कथा आहे

नृवं ा ऐ तहा सक आहे

वां क ा तु ना मक आहे

हे नृवं व ानावर आधा रत असू कते.

ते ाथ मक डेटावर आधा रत असणे आव यक नाही.

हे वेगवेग या वेळ आ ण वेगवेग या ठकाणी सं कृ त चा अ यास करते.

आता तु ही एथनॉ ॉजी आ ण एथनोग रॅफ या साम ी ी प र चत आहात. दो हीमधी फरक द वणारा त ा तयार करा.

च ा सारां ा

मानववं ा ाची ाखा जी सामा जक सं ा आ ण मानवी जीवनाती सामा जक आ ण सां कृ तक पै ूं या अ यासा ी संबं धत आहे
त ा सामा जक सां कृ तक मानव ा हणून ओळख े जाते.
काही व ानांनी सामा जक मानववं ा हा द वापर ा आहे तर काह नी सां कृ तक मानववं ा हा द वापर ा आहे.
सामा जक मानववं ा हा द ेट टन आ ण इतर रा कु दे ांम ये ोक य आहे. अमे रके त सां कृ तक मानववं ा
ोक य आहे. भारतात सामा जक सां कृ तक मानववं ा हा द च त आहे.
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

सं कृ तीची प ह मानव ा ीय ा या एडवड बनट टाय र यांनी द होती. या यासाठ सं कृ ती . हे एक

जट संपूण आहे याम ये ान ा क ा नै तकता कायदा चा रीती आ ण समाजाचा एक सद य हणून मनु याने
आ मसात के े या इतर कोण याही मता आ ण सवय चा समावे होतो.

काही व ान सं कृ ती ा स यतेपासून वेगळे करतात आ ण स यते ा सं कृ ती या वकासाचे खर मानतात. सं कृ तीत भौ तक

आ ण गैर भौ तक दो ही पै ूं चा समावे होतो.

मानववं ा ाती दोन स सां कृ तक संक पना वां क क आ ण सां कृ तक सापे तावाद.
एथनोसे झम ही वतः या सं कृ तीत अस े या मानदं ड आ ण मू यांवर आधा रत इतर सं कृ त चा याय कर याची वृ ी आहे.
वां क क वादा या व सां कृ तक सापे तावादाची वृ ी आहे.

Emic आ ण Etic या संक पनांचा अ यास क न सं कृ तीचे दोन कोन समजू कतात. ोक यां या वतः या सं कृ तीब
काय वचार करतात ते इ मक आहे आ ण बाहेरचा माणूस या या वतः या सं कृ ती वाय इतर सं कृ तीब काय वचार
करतो ते इ टक आहे.

सं कृ ती या सवात हान आ ण अ वभा य यु नट ा सं कृ ती वै हणतात. सं कृ तीचा एक अथपूण भाग तयार

कर यासाठ एक तपणे एक तपणे मो ा सं येने सं कृ ती वै ांना सं कृ ती संकु हणतात.

सं कार हणजे या येचा संदभ आहे या ारे एखाद या या वतः या सं कृ तीची जीवन ै आ ण वतन कते.

संवधन हणजे इतर सं कृ ती ी सतत संपक साध यामुळे एखा ा या सं कृ तीत होणारे बद .

क चर ॉक हा मान सक कवा सामा जक वकृ ती आहे जे हा ोक प ह यांदाच व च सां कृ तक प र तीचा सामना

करतात ते हा अनुभवतात. वं क त ोकांना सं कृ तीचा ध का बसतो. सं कृ ती या भौ तक आ ण अभौ तक पै ूं मधी
बद ांमधी अंतरा ा सं कृ ती अंतर हणतात.

समाज ही सं कृ ती नसून ती सं कृ ती असते. सरीकडे सं कृ ती ही समाजाची न मती आहे.

समुदाय हणजे हान कवा मोठा याचे सद य अ ा कारे एक राहतात क ते सामा य जीवनाची मू भूत ती सामा यक
करतात.

सं ांम ये सभासदां या वतनाचा सामा जक मा यता अस े ा नमुना समा व असतो. हे समाजात अ त वात अस े या
नकष आ ण मू यां ारे मागद न के े जाते. कु टुं ब ववाह आ ण धम या सं ा आहेत.

७१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

असो सए न हणजे व उ े कवा उ ां या संचाने तयार के े या चा समूह.

असो सए न माणे समान आवड अस े या एक येऊ न वेगवेगळे गट तयार करतात. संघटना गटांपे ा भ आहेत. ाथ मक
आ ण मा य मक गट आहेत.

एखाद एखा ा असो सए नचा कवा गटाचा कवा सं ेचा सद य अस याने या समूहात याचे ान असते. एखा ा या
पदा या अनुषंगाने एखा ा ा काही कत े दे ख ी पार पाडावी ागतात. एखा ा चा ज मतःच जो दजा ा त होतो या ा
ए ाइ ड टे टस हणतात आ ण एखा ा ने वतः या य नाने ा त के े ा दजा ा त हणून ओळख ा जातो.

ती.

सामा जक रचना हणजे समाजाती ची मांडणी. समाजाती आ ण गटां या याक ापांची मांडणी ही सामा जक सं ा
आहे.

एथनो ा फक अ यास ही सु वातीपासूनच सामा जक मानववं ा ाची ाथ मक चता होती. हा सं कृ तीचा वणना मक अ यास आहे.

ए नॉ ॉजी हणजे वं आ ण सं कृ त चा तु ना मक अ यास.

कणारा मता दाखवतो

सामा जक सां कृ तक मानववं ा ा या अथाचे व े षण करा आ ण ट अमे रकन आ ण भारतीय परंपरांचे कौतुक करा.

सं कृ तीचा अथ आ ण ा या ओळखा तची वै े आ ण घटक करा आ ण सं कृ ती ा स यतेपासून वेगळे करा.

सं कृ ती ी संबं धत व वध संक पनांम ये फरक करा आ ण यांचा वापर न त करा.

समाजाची संक पना सं कृ तीपासून वेगळे करा आ ण समाजा ी संबं धत व वध सं ा आ ण संक पना रेख ाटणे.

भू मका आ ण ती या संक पनांची पडताळणी करा आ ण दै नं दन जीवनाती पर तीम ये यां या वापराचे कौतुक
करा.

सामा जक संरचने या अथाचे व े षण करा आ ण सामा जक सं ेतून याचे वणन करा.

ए नॉ ॉजी आ ण एथनो ाफ मधी फरक ओळखा आ ण ऑटो एथनो ाफ हा.

७२
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

मू यमापन आयटम

. ाय रीम ये काही पु तकांची मांडणी करताना ंथपा ाने तु हा ा वचार े सामा जक मानववं ा सां कृ तक
मानववं ा आ ण सामा जक सां कृ तक मानववं ा इ याद सार या पु तकांम ये समान साम ी का आहे
तु ही त ा कसे समजावून सांगा या फरकांब मानववं ा ा या व वध परंपरां या आधारे हे करा.

. सं कृ ती साव क आहे असे तु हा ा वाटते का सव सं कृ त म ये आढळणारे वै क घटक ओळखा

जगा या

. तुम या प रसराती सां कृ तक वै े ओळखा आ ण यांची व वध सां कृ तक संकु ांम ये मांडणी करा आ ण
दो हीमधी संबंध करा.

. समाजाचे काय हणजे सामा जक सं ांचे काय हे कु टुं ब ववाह इ याद व वध सामा जक सं ां या व े षणावर
आधा रत करा.

. कु टुं ब ही एक सामा जक सं ा आ ण ाथ मक गट आहे या वधानावर आधा रत समथन करा

सं ा आ ण गटाब तुमचे ान.
. मानववं ा ाती एथनो ा फक अ यासासाठ े ीय काया या वकासाती मुख वळण द वणारी टाइम ाइन
तयार करा.

. ऑटो एथनो ाफ तयार करा.

. दोन यो य ीषकाखा खा अट चे वग करण करा

वणना मक वां क वतरण तु ना मक अ यास े ीय काय एक सं कृ ती यम डेटा मोनो ाफ दोन कवा

अ धक सं कृ ती.

९. तुम या वगात समाज आ ण सं कृ ती या संक पना या वषयावर मंज ुषा धा आयो जत कर यासाठ
व तु न आ ण यांची उ रे तयार करा.

७३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

पर

टोडाची सं त वां कता

तोडा ही एक खेडूत जमात आहे जी द ण भारताती न गरी टे क ांम ये राहते. बडागा कोटा
कु ं बा आ ण इ ा या इतर चार जमात सह तोडा तेथे राहतात. ते उं च गोरे ांब आ ण अ ं द नाक काळे हरी के स
अस े े ांब डोके आहेत. तोडा हा द टुं ा या नावाव न तयार झा ा आहे तोडांचे प व वृ . तोडा ोकसं येची
सं या मक सं या खूपच कमी आहे आ ण यां या संर णासाठ सरकारने काही मह वा या उपाययोजना के या आहेत.

भौ तक सं कृ ती टोडस खेडूत अथ व ेचे उ कृ उदाहरण सादर करतात. यांना कार कवा ेती मा हत नाही आ ण
फ ह ी पाळतात. ते ह ी या धापासून तूप चीज ोणी दही असे व वध पदाथ बनवतात. ही उ पादने अं तः वत
वापरतात आ ण बाक ची ेज ार या आ दवासी समुदायांना वक जाते कवा दे वाणघेवाण के जाते.

म वभागणी येक कु टुं ब मो ा सं येने ह चे पा नपोषण कर यात गुंत े े आहे. घराती नर जनावरे नय मतपणे
ेतात घेऊ न जातात. सकाळ या वेळ म ह ांना न ष अस यामुळे ध ाळे त वे द ा जात नाही जमाती या
सामा जक धा मक जीवनात ध अप रहाय आहे. दवसातून दोनदा ध काढ े जाते सकाळ वकर आ ण सं याकाळ .
ह ी दोन कार या असतात काही सामा य मान या जातात आ ण इतर प व असतात. सामा य ह ची दे ख भा
वैय क कु टुं बाकडू न सामा य वापरासाठ के जाते तर प व ह ी व ेष ेडम ये ठे व या जातात. प व ह ीचे ध
दे वांना अपण के े जाते.

अ तोडे हे पूण पणे ाकाहारी आहेत. यांचा आवडता पदाथ हणजे धात उकड े ा भात. ते दही चुर े े ध आ ण
साधे ध दे ख ी पसंत करतात. ते मु य जेवण हणून भा या आ ण हरवी पाने घेतात. बळ द े या ह चे मांस प व
मान े जाते हणून ते वा षक सणांम ये ते घेतात. तोडा समाजाती ी पु ष दोघेही दा चे सन करतात. दो ही
गांम ये धू पानाची सवय दे ख ी असते.

पार रकता तोडां या बाजारपेठा ही खरे तर आजूबाजू या ोकांची घरे आहेत.

बडागा सारखे ेज ारचे समुदाय यांना धा या बद यात कृ षी उ पादने पुरवतात कोटा ोक माती आ ण ोखंडापासून
बनव े व वध भांडी आ ण इ ा आ ण कु ं बा यांचा पुरवठा करतात कार गोळा करणारे गट मध फळे कं द भा या
यांसारखी व वध वन उ पादने आणतात.
इ.

व ती तोडा गावात मांडू नावा या दहा ते बारा झोप ा आहेत. झोप ा दोन कार या असतात. प ह ा कार अधा
बॅर आकाराचा असतो. झोपडी दोन भागात वभाग े असते आत

७४
Machine Translated by Google

एकक सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाची मू त वे

खो आ ण बाहेरची खो . आती खो वक ॉप हणून वापर जाते जथे म ह ांना वे नाही. बाहेरची खो

राह यासाठ आ ण घराती इतर कामांसाठ आहे. स या कारची झोपडी आकारात बॅर नाही. याचा आकार गो ाकार
असून तो दगडापासून बन े ा आहे. प व ह ी ठे व यासाठ या कार या झोपडीचा वापर के ा जातो.

पो ाख तोडा हे साधे ोक आहेत. नर पांढ या कमर कापडाची ांब प वापरतात जी कं बर झाकू न खां ावर टाकावी
ागते. हा यांचा पारंप रक पेहराव आहे.
काहीवेळ ा ते यां या रीराचा वरचा भाग झाक यासाठ ोरफु कापड वापरतात. या जवळजवळ संपूण रीर
झाक यासाठ ांब जाड कापड वापरतात. ते ांब के स ॅ टम ये ठे वतात. ते कानात े नॉज रग नोज पन इ याद दा गने
वापरतात. तोडा या त सुई कामगार आहेत.

सामा जक सं ा तोड हे अंतप नी आहेत ववाह संबंध के वळ जमातीम येच होतात. टोळ ची दोन उप वभागांम ये वभागणी
के गे आहे या ा मोएट हणतात टाथरो आ ण तेव ओ .
या दोन भागांपैक येक पु हा अंत ववा हत आहे. थरथरोळचे सद य वतः ा तेव ओ पे ा े समजतात.

कु टूं ब टोडस हे ब प ीय कु टुं बाचे द न करतात. एक ी त या अनेक पती आ ण मु ांसह सहसा अ ा कारचे कु टुं ब
बनवते. पती भाऊ असू कतात कवा नसू कतात.
मु े यां या आई नंतर ओळख जातात.
Machine Translated by Google

यु नट

बायो ॉ जक मू भूत त वे जीव ा ा या मू भूत गो ी

मानववं ा मानववं ा

साम ी

I. जै वक मानववं ा ाचा अथ आ ण
ा ती
प रचय
II. मानवी उ प ी आ ण उ ांतीचे स ांत · पृ वीवरी जीवनाचा
उदय · उ ांतीचे पूव चे स ांत · स य उ ांतीचे स ांत ·
ॅ मा कझम · डा वनवाद · नओ डा वझम · उ ांतीचा सथे टक आप यापैक ब तेक जण राजा सॉ ोमन या मनोरंज क कथे ी
स ांत. प र चत आहेत याने चतुराईने दोन यांमधी वाद सोडव ा
आ ण दो ही मु आप े अस याचा दावा के ा. जे हा राजाने
मु ाचे दोन तुक डे कर याचा आ ण येक ी ा अधा भाग
दे याचे आदे द े ते हा वा त वक आई त या ह काव न
पायउतार झा . मु ाने जगावे अ ी तची इ ा अस याने
III. मानवी उ ांती · ाणी
तने ते मू स या ा दे याचे मा य के े . यामुळे हा या
सा ा याचे वग करण · ा यां या रा यात मानवाचे
राजाने खरी आई ोधून काढ .
ान · मानव आ ण वानर यां याती संबंध · ारं भक
हो म नड् स आ ण मानव · होमोसे पय सचे ारं भक व प

IV. मानवी आनुवं क ·

आनुवं कता आ ण फरकांची मू भूत त वे ·
मडे चा वारसा नयम · पे ी वभागणी आ ण
यांचे अनुवां क मह व V. मानवी भ ता · मानवी
वं

· वां क वग करणासाठ नकष

· जगाती मुख यती
·र गट
· ABO आ ण Rh
·र गट ओळख
·र सं मण
· वारसा नमुना
अंज ीर . क ाकारा या क पनेत राजा ोमन या दरबारात मातृ व
· ABO आ ण Rh असंगतता
नपटाराव न वाद.
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

आधु नक काळात अ ा कारे वाद सोडवता येती असे तु हा ा वाटते का

एका करणात म ह यांचा मु गा चचत होता. एका त णीने एका पु षा व कायदे ीर ढाई सु के याने
बाळा ा ज म द यानंतर दोन दवसांत पळवून ने े . या ने आ ण या या कायदे ीर र या ववा हत प नीने हे बाळ
आप े अस याचा दावा के ा. तथा प णा या या न द व न असे दसून आ े आहे क या म ह े ने गु हा दाख के ा
आहे तीच खरी आई आहे. वाद सोडव यासाठ सव याया याने डीएनए ोफाइ ग तं ानाचा अव ं ब के ा आ ण
जोडपे या चकाकता आ ण मु ाची चाचणी घे याचे आदे द े.

तु ही तुम या आधी या वगात DNA आ ण RNA ब आधीच अ यास के ा आहे. डीएनए सोबतच इतरही
अनेक घटक आहेत जे एखा ा ा स यापासून वेगळे करतात. हणून आप या ा मा हत आहे क मानवा या जै वक
भ तेवर आनुवं क घटक आ ण वातावरणाचा प रणाम होतो.
मानवाचे जै वक उ प ी आ ण उ ांती तप ी वार जाणून घे याबरोबरच या या जै वक भ ता समजून घेण े मनोरंज क
असे . जै वक मानववं ा ावरी हे एकक उ ांतीचे व वध स ांत आनुवं कते ी संबं धत संक पना आ ण भ ता
तपासून मानवी जीवनाती ही सव े े समजून घे यास मदत करे .

I. जै वक मानववं ा ाचा अथ आ ण ा ती.

आपण पूव क ो आहोत क माणूस हणून आप या ा ब याच गो ब उ सुक ता असते.

तु हा ा मा हती आहेच मानववं ा कु तूह ा या या ांना संबो धत करते जे सव मानवांब चता करतात. आप या
जै वक वभावा ी संबं धत असे पुढ माणे आहेत.

मानवाची उ प ी क ी झा यांचा उगम कोठे झा ा

आपण वानर आ ण माकडांसह इतर ाणी जीवां ी संबं धत आहोत का
संतती यां या पा कांपे ा वेगळ का दस
माणसं एकमेक ांपासून इतक वेगळ का दसतात
मानवी भ ता आ ण व वधतेचा आधार काय आहे
सव मानवांम ये काही समान आहे का

वर द व या माणे आ ही अनेक ांसह पुढे जाऊ कतो. हे काही आहेत यां या ी जै वक मानववं ा
संबं धत आहे मानवी जाती या या संपूण तेम ये ोध याचा य न करत आहे.

जै वक मानववं ा या ा भौ तक मानववं ा दे ख ी हणतात मानवा या जै वक वै ांचा अ यास

करते. जै वक मानववं ा जै वक उ प ी उ ांती आ ण मानवा या भ ते या अ यासा ी संबं धत आहे. जै वक
कोनातून मानवी जीवनाचा भूतकाळ वतमान आ ण भ व य यांचा तु ना मक अ यास कर यात रस आहे. हे व वध
भौगो क आ ण व वध ठकाणी राहणा या व वध मानवी ोकसं ये या जै वक पांतराचे व े षण करते.

७७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

पयावरणीय े े. जै वक मानववं ा या या व े षणात आ ण न कषाम ये वै ा नक पुरावे ोधते. येत ते

जीव ा ाती काही सामा य त वे वापरते आ ण रीर ा रीर व ान ूण ा ाणी ा जीवा म व ान इ याद या
न कषाचा वापर करते.

या कार या प त ीर अ यासासाठ आतम ये े ायझे नची अनेक े े आहेत

खा माणे जै वक मानववं ा

पॅ ओन ोपो ॉजी

मॅटो ॉजी

मानवी आनुवं क

फॉरे सक मानववं ा

सेरो ॉजी

डमटो फ स

ए ोपोमे आ ण ॅ नओमे

पॅ ओपॅथॉ ॉजी

जैव पुरात व

यूरो मानववं ा

बायोमे डक मानववं ा

याआधी आपण जै वक मानववं ा ा या या व ेष े ांचा थोड यात आढावा घेऊ या

पुढे जात आहे.

पूव मानवी पॅ े ओ टो ॉजी हणून ओळख े जाणारे पॅ े ओ एन ोपो ॉजी हे मानवी उ प ी आ ण उ ांतीचा
अ यास आहे व ेषत जीवा म रेक ॉडम ये कोर े े आहे. पा े ओ मानववं ा ांना जीवा म पुरा ांवर आधा रत
मानवा या उ ांती चरणांची पुनरचना कर यात रस आहे.
ते पुरात व ा आ ण भूगभ ा ांसोबत काम करतात जगा या अनेक भागांती जीवा म अव ेष ोधून काढतात.
ऑ टयो ॉजीचे ान यांना मानवी उ ांतीचा माग समजून घे यासाठ आ ण आप या पूवजांपासून ते होमो से पय सपयत या
वं ा या संभा रेषा ओळख यासाठ या अव ेषांचे परी ण मोजमाप आ ण पुनरचना कर यास मदत करते.

ाइमेटो ॉजी हणजे ाइमेट्सचा अ यास या गटात ो स मअ स वानर माकडे आ ण मानव यांचा समावे
होतो. हे मानवेतर ाइमेट्सचे वतन मानवांसारखे कसे आहे यावर क त करते. या ाइमेट्स आ ण मानवांमधी
समानता आ ण फरक पडताळू न पाह यासाठ मानवेतर ाइमेट्स व ेषत माकड आ ण वानर यां या रीर ा ाचा अ यास
के ा गे ा आहे.
या कारचा अ यास मानव आ ण यां याती उ ांती संबंध ोध यात मदत करतो

७८
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

माकडे वानर आ ण मानव यां याती उ े ख नीय समानतेमुळे चे नवीन े

मानवेतर ाइमेट्स.
जै वक
मानवी आनुवं क हणजे जनुक ांची रचना आ ण कृ ती मानववं ा

आ ण पा कांपासून ऑफ गपयत या गुण ां या वार ा या

पॅ ओपॅथॉ ॉजी हा पुरातन काळाती रोगाचा
नमु यांचा अ यास.
अ यास आहे. हे मानवी सांगा ा या अव ेषांमधी
फॉरे सक मानववं ा मानववं ा ीय ीकोनातून रोग आ ण जखमां या खुण ा अ यासते. या न अ धक
हाडे कवा ममीफाइड सॉ ट ट यूमधी रोगजनक
कायदे ीर बाबी हाताळते. हे ऑ टयो ॉजी पॅ ओपॅथॉ ॉजी
त वर क त करते. हे पौ क वकार
पुरात व ा आ ण आधु नक मानवी अव ेषांची ओळख
उं चीमधी फरक कवा का ांतराने हाडां या
कर यासाठ कवा एखा ा या मृ यू या आसपास या आकार व ानावर क त करते ारी रक खापत
घटनां या पुनबाधणीसाठ आ ण कायदे ीर हेतूंसाठ इतर
झा याचा पुरावा कवा बायोमेकॅ नक ताणतणावांचा
मानववं ा ीय तं ांचा वापर आहे.
पुरावा.

सेरो ॉजी हा र गटांचा ा ीय अ यास आहे. हे

इ.
ा मा सीरम आ ण इतर रेडसे ए झाई सचा अ यास करते.
सराव म ये हा द सामा यतः सीरममधी ऍ ट बॉडीजची नदान जैव पुरात व ा हणजे मानवी अ व ान कवा
ओळख द वतो. सेरो ॉ जक चाच या फॉरे सक दे ख ी पुरात व ा ासह मानवी हाडांचा अ यास यांचे
वापर या जातात व ेषत पुरा ा या तुक ा या बाबतीत. संयोजन हणजे मानवी हाडे यां या पुन ा ती या
ाना ी संबं धत आहेत आ ण भूतकाळाती मानवी
ोकसं या समजून घेण े.
डमाटो फ स हणजे बोटां या तळवे पायाची बोटे
आ ण तळवे यां यावरी वचे या कडांचा अ यास. फगर टचे
नमुने के वळ फॉरे सक तपासणीतच वापर े जात नाहीत तर दोन
ोकसं येमधी फरक जाणून घे यासाठ ते अनुवां क दे ख ी यूरो मानव ा हणजे मानवी म उ ांती
आ ण सं कृ तीचा यूरो ॉ जक अनुकू न आ ण
आहे.
पयावरणाचा अ यास.
मानववं ा ही सांगाडा आ ण जवंत मानवांवर
मोजमाप घे याची प त ीर क ा अ यास आहे.
जैव वै क य मानववं ा जै वक आ ण वै क य
मानववं ा उप े ाती ीकोन समा व
ॅ नओमे ही ए ोपोमे ची उप ाखा आहे जी करते. हे ामु याने आरो यावरी ॉस सां कृ तक
ॅ नअ स या मापना ी संबं धत आहे. कवा जैव सां कृ तक वतणूक आ ण
ए पडे मयो ॉजीक ीकोनां या सम
एक करणा ारे वै क य सराव आ ण जैव वै क य
जै वक मानववं ा ाती यापैक येक व े व ान सुधार याचा य न करते. एक ै णक
मानवा या जै वक पै ूं या आक नात योगदान दे ते. वषय हणून याचा मानवी जीव ा ा ी जवळचा
संबंध आहे.
मानवा या मह वा या जै वक पै ूं म ये स ांतां ी संबं धत
अस े या गो चा समावे असे

७९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

मानवी उ ांती मानवी आनुवं कता आ ण मानवी भ ता. स व तर परी णासाठ स याचे यु नट या येक पै ू वर
क त करते.

जै वक मानव ा ा या व वध ाखा द वणारा त ा तयार करा.

तुमची गती तपासा

. जोडी ोधा. a र ाचा

अ यास सेरो ॉजी हाडांचा अ यास ........................ बी. जीवा मांचा अ यास
पॅ े ओ एन ोपो ॉजी ाइमेट्सचा अ यास ..................

. र जागा यो य र या भरा. अ जै वक
मानववं ा या ा ............. ची वै े हणूनही ओळख े ............... चा अ यास करते ...............
जाते.

b फगर ट् सचा अ यास हणून ओळख ा जातो ...............

II. मानवी उ प ी आ ण उ ांती स ांत

मानवी मना ा नेहमीच उ े जत करणारा सवात मह वाचा मानवी उ प ी आ ण गंत ानाचा आहे. आपण
कोठू न आ ो आ ण आपण कोठे जात आहोत
आधु नक पा यंटो ॉ जक पुरावे आ ण वै ा नक घडामोड नी मानवी भूतकाळाची पुनरचना क न या ांची उ रे
ोध याचा य न के ा. उ ांती या स ांतांवर आधा रत पुरा ांसह आ ही आम या उ प ीकडे परत येऊ क ो. मानवाची
उप ीआणउ ांती समजून घे यासाठ आप या ा थम पृ वीवरी जीवना या उदयाकडे ावे ागे .

पृ वीवरी जीवनाचा उदय

तु ही तुम या आधी या वगाम ये व ा या सु वाती या काही मू भूत गो चा आ ण पृ वीवरी जीवना या

न मतीब अ यास के ा असे . पृ वी हा सूयाभोवती फरणा या हांपैक एक आहे. असे मान े जाते क पृ वीची न मती
सुमारे द वषापूव झा . एका स ांतानुसार सुपरनो हा नावा या ता या या ोटाने ते सूया या गु वाकषण
े ात फे क े जाते. पृ वी या आयु या या अ या का ावधीपयत पृ वीवर कोणतेही जीवन न हते.

सुमारे द वषापूव पृ वीवर जीवसृ ी ोटो ाझम ोटोझोआ या पात पाणी आ ण ज मनी या भेट या
ठकाणी दसून आ . पृ वी या उ ांती या वेळ च त अस े या अनेक भौ तक रासाय नक प र त मुळे जीवनाची
उ प ी अजै वक पदाथापासून झा आहे असे मान े जाते.
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

उ ांतीचे पूव चे स ांत

जीवना या उ प ीची वेळ जाणून घे याबरोबरच जीवनाची उ प ी क ी झा हे जाणून घेण े दे ख ी ततके च

मह वाचे आहे. जीवना या उ प ीब वेगवेगळे स ांत मांड े गे े . उ ांती या या पूव या स ांतांचे परी ण क या.

उ ू त उ प ीचा स ांत अॅ र टॉट डेमो टस आ ण थे स सार या ीक त ववे यां या मते जीवनाची उ प ी नज व

पदाथापासून कवा नज व व तूंमधून उ ू तपणे झा आहे.

दै वी सृ ीचा स ांत ॅन भ ू फादर सु े ज यांनी हा स ांत मांड ा.

बायब या जु या करारा या उ प ीनुसार जग अ ौ कक ने नमाण के े गे े . या दवसांत पृ वीवरी वन ती
ाणी आ ण मानवासह सव सृ ी नमाण झा याचा स ांत करतो. सव जाती दे वाने वैय क र या नमाण के या
अस याने स ांत पूवजां या व पातून नवीन जात या उ प ीची क पना वीकारत नाही.

अनंतकाळचा स ांत हा एक ऑथ डॉ स स ांत आहे. व ा या सु वातीपासूनच काही जीव आधीच पा क होते असा
व ास आहे. ते जीव अजूनही अ त वात आहेत आ ण काही नवीन पां तर भ व यातही ते जवंत राहती . या
स ांतानुसार मूळ पे ा त आहेत आ ण ते आपोआप जतन के े गे े आहेत.

हायरसचा स ांत काही ा ांचा असा व ास होता क जीवसृ ी या उदयास ारंभी हायरस जबाबदार होता. हायरस
सजीव आ ण नज व व पांम ये सं मणका न अव ा धारण करतात. नसगाने वषाणू नज व आहे परंतु जे हा तो
जवंत यजमाना या रीरा या पे ीम ये पोहोचतो ते हा तो जवंत अस यासारखे वागतो. हणून असे मान े जाते क अ ा
ा याची जीवना या उदयात भू मका असू कते.

कॉ मक ओ र जनचा स ांत र टरने हा स ांत वक सत के ा आ ण थॉमसन हे महो ट् झ वॉन टगेम आ ण इतरांनी

या ा पा ठबा द ा. या स ांताने असे सां गत े क थम जीवन बीज इतर हांवरी वै क कणां ारे वा न ने े गे े . या
व ानां या मते पृ वी या वातावरणातून वास करणा या उ का पडांम ये ूण आ ण बीजाणू असतात यांची हळू हळू वाढ
होऊन व वध कारचे जीव वक सत होत गे े .

य कवा आप ीचा स ांत च भूवै ा नक जॉजस कु हयर यांनी हा स ांत मांड ा. याचे नरी ण व वध जीवां या
जीवा म अव ेषांवर आधा रत होते. यां या मते पृ वी ा वेगवेग या वेळ गंभीर नैस गक आप ना सामोरे जावे ाग े या
दर यान अनेक ा यां या जाती न झा या. पण येक वेळ जे हा पृ वी एक महान नंतर ा यक झा

८१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आप ी ाणी तु नेने उ फॉम प र ती पुन त दसू ाग े . यां या मते बद ांमागे आप ची मा का जबाबदार

होती जथे पूव या सजीवां या संचाची जागा ज ट संरचनां या नवीन ा यांनी घेत . या या योजनेनुसार कोर मो क
आण टे यन प ह या ट यात दसू ाग े . यानंतर थम वन ती यानंतर मासे आ ण सरपटणारे ाणी आ े . यानंतर
प ी आ ण स तन ाणी दसू ाग े आ ण ेवट या ट यात मानवाचा उदय झा ा.

या स ांतां या कमतरतांब तु हा ा काय वाटते

यापैक कोण याही स ांताती ताव ठोस पुरा ावर आधा रत आहेत का
यांना काही ा ीय आधार आहे का

वर उ े ख के े े पूव चे स ांत व ानांनी वीकार े नाहीत कारण यांना वै ा नक आधार न हता. परंतु नंतर या
स ांतांनी व वध पुरा ांवर आधा रत स य उ ांती या घटना कर याचा य न के ा. पुढ भागात यांचे परी ण
क या.

स यउ ांतीचे स ांत

उ ांती हा द थम इं त व हबट े सरने जीवनाती ऐ तहा सक वकासाचा अथ ाव ा. या संदभात

मानवी जै वक उ ांती जीवना या उ प ीपासून सु झा . ोटो ाझम या प ह या य वी न मतीने जीवसृ ीची सु वात
के आ ण नरंतर वकास ज ट तेक डे पुढे गे ा आ ण व वध कार या उ ांत जीवन कारांना ज म द ा.

उ ांती या स ांताम ये हे सवमा य स य आहे क भूतकाळापासून वतमानापयत आ ण वतमानापासून भ व यातही

जीवां या व पात बद होत असतात. ाणी आ ण वन त चे हे नवीन आ ण भ जात म ये पांतर झा यामुळे जीवनाचे
व वधीकरण झा े . व वधीकरणाची ही या आपण आप या जीवनकाळात पा कत नाही. ते साधेपणाकडू न ज ट तेक डे
आ ण एक पतेक डू न वषमतेक डे जाते. उ ांती ही एक या आहे यामुळे अनेक प ांम ये पसर े या ोकसं येम ये
अनुवां क बद होतात.

प ह े जवंत अ त व अ यंत सू म आ ण एकको क होते. जसजसा वेळ नघून गे ा तसतसे ब तेक एकको क य
पांचे ब से यु र व पात पांतर झा े . यासोबतच पृ वी या भू पयावरणातही सतत बद होत गे े . प रणामी सा या
जीवांचे पांतर अ यंत गुंतागुंती या जीवांम ये झा े . बद ाची ही या स य उ ांती हणून नयु के गे आहे.

व ान सहमत आहेत क उ ांती हा नवीन जीवना या उ प ीचा मह वाचा घटक होता.

पण यांनी ते वेगवेग या कारे मांड े . स य उ ांतीब सवसमावे क य मळ व यासाठ आपण या येक ाचे तप ी वार
परी ण क या.

८२
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

ॅ माकवाद

जीन बॅ ट ट डी ामाक १७४४ १८२९ हे च जीव ा होते.

पृ वीवरी सव जीवन हे उ ांतीवाद बद ाचे उ पादन आहे हे थमच कोणी
ओळख े . ामाकने आप या आयु याचा सु वातीचा काळ वन त ा हणून
घा व ा. यानंतर वया या ा वष यांनी ाणी ा ाकडे व ेषत अपृ वं ी
ा यां या अ यासाकडे वळव े . या या इ हट ेट्सवरी व तृत अ यासाने
ाणी ा ीय वग करणाचा आधार तयार के ा. अपृ वं ी आ ण पृ वं ी यां याती
फरक ओळखणारे ते प ह े व ान होते. या या प त ीर अ यासा या प रणामी
या ा खा ी पट क जाती र नसून या पूव अ त वात अस े या
जात पासून ा त झा या आहेत. या सव क पना एक त क न यांनी यां या
फ ॉसॉफ झू ॉ जक या पु तकात उ ांतीचा स ांत मांड ा या ा
ॅ मा कझम हणून ओळख े जाते.
अंज ीर. . जीन बॅ ट ट ामाक

ामाकचा असा व ास होता क ा यांम ये दसणारे स य बद पयावरणा या भावामुळे होतात. यां या मते
जे हा वातावरण बद ते ते हा ा यांना यां या रीराची रचना दे ख ी बद णे आव यक आहे. काही पयावरणीय प र तीत
जीवांना रीरा या काही अवयवांचा अ धक वापर करावा ागतो. यामुळे रीरा या संरचनेत बद होऊ कतात. यांनी असे
तपादन के े क अ ी बद े वण ही जीवांम ये भ ता आहेत. ही वै े संततीम ये सं मत होती . ॅ माकने
खा माणे दोन भ कायदे हणून या क पना मांड या.

i वापर आ ण न पयोगाचा नयम ामाक या मते सजीव रीरावर पयावरणीय घटकांचा भाव पडतो आ ण ेवट ही घटना
सजीवां या सभोवता या वातावरणा ी जुळ वून घे यास सु वात करते. गरजेनुसार रीरा या काही भागांचा
अ धका धक वापर के ा जाऊ कतो. यामुळे या भागांम ये काळा या ओघात अ धक वकास कवा बद दसून
येतात तर रीराचे इतर भाग यांची फार ी गरज नसते ते सतत या वापरामुळे कमकु वत होतात कवा ीण होतात.
अ ा कारे ॅ माकने असा यु वाद के ा क जर एखादा अवयव सतत या ी असे तर तो जा तीत जा त
माणात वक सत होई आ ण याचा गैरवापर हास होऊ कतो.

ii अ ध हत वणाचा वारसा उ ांती हा जीवां या पयावरणा ी जुळ वून घे याचा प रणाम आहे. जीवां या जीवनकाळात
नमाण झा े े बद आनुवं क होतात आ ण संतती ारे वार ाने मळती . अ ा कारे अ ध हत वणा या वार ाचा
स ांत सांगते क सव बद जे जीव

८३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

पयावरणा ी जुळ वून घेताना या या जीवनकाळात मळ व े े पदाथ आपोआप पुढ या पढ त सं मत होतात आ ण

यामुळे ते आनुवं कतेचा एक भाग बनतात.

या या स ांताचे समथन कर यासाठ ामाकने अनेक उदाहरणे द . सवात उ े ख नीय गो जराफां या ांब मान
आ ण उं च पुढ या पायां ी संबं धत आहे. ॅ माक या मते जराफचे पूवज वाजवीपणे ांब मान आ ण पुढचे हात अस े े सामा य
ाणी होते.
ते यां या जग यासाठ गवत आ ण झाडी वन त वर अव ं बून होते. परंतु काही पयावरणीय कारणांमुळे अचानक पानां या वन त या
कमतरतेमुळे जराफांना उं च झाडां या पानांवर अव ं बून राहावे ाग े आ ण यासाठ यांना मान आ ण पुढचे हात पसरावे ाग े . या
अवयवां या सतत ताण यामुळे स या या जराफाची मान ांब आ ण ांब हातपाय बन े .

स या उदाहरणात यांनी नमूद के े क बदके उडू कत नाहीत कारण

यांचे पंख कमकु वत झा े जे हा यांनी उडणे बंद के े . पु हा जे प ी ज य
वातावरणात रा ाग े यांनी जग या या वजयातून हळू हळू जाळ दार पाय
मळव े . ामाकने इतर उदाहरणे दे ख ी उ त के जसे क साप आ ण काही
अंज ीर . . ामाक या मते मान आ ण पुढचे
गुहेत राह याचे कार. हे सव बद प ान प ा एक त आ ण वं ानुगत मान े
हात सतत ताण याने जराफांम ये अवयवांची
गे े . उ ांती झा .

तु हा ा असे वाटते क एका पढ ती सव गुण व ेष पुढ पढ म ये सं मत होती

ॅ मा कझमची ट का

ॅ माक या स ांतावर अनेक कोनातून ट का झा होती. ब तेक व ानांनी हा स ांत मा य के ा नाही. जमन ा
ऑग ट वेझ मन यांनी यां या योगां ारे ा त के े या वणा या वारसा स ांता या सारावर ट का के याम ये एकवीस प ांपासून
उं दरां या ेप ा काप या गे या. सव प ांमधी सव ेपूट नस े या उं दरांनी ेप ांसह यांची संतती नमाण के . हणूनच तो
न कषापयत पोहोच ा क पयावरणीय घटकांचा रीरा या पे वर भाव असू कतो परंतु पुन पादक पे म ये बद हो याचा
दावा करणे पुरेसे नाही.

जोपयत पुन पादक पे म ये बद घडत नाही तोपयत जीवाचे वण वार ाने मळत नाहीत. वेझ मन या मते ा याचे रीर
दोन भागांनी बन े े असते. जम ाझम जम पे ी आ ण सोमाटो ाझम रीरा या पे ी . फ ती पा े

८४
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

जे जम ाझमम ये त आहेत ते वार ाने मळती . या योगां या प रणामी अ ध हत वणा या वार ाचा ॅ मा कयन नयम
या या उ ांतीचा आधार गमाव ा. परंतु स य उ ांती ी संबं धत त ये ोध याचा य न सु च रा ह ा. चा स डा वन या
या े ाती वार याने नवीन ोधांना ज म द ा. पुढे तो उ ांती या त वाचा आधार बन ा.

स यउ ांतीचा कोणताही अ यास डा वन या स ांता या परी णा वाय अपूण असे सामा यतः डा वनवाद हणून
ओळख ा जातो.

डा वनवाद

चा स रॉबट डा वन हे ट जीव ा होते यांचा

जम फे ुवारी रोजी ुबग इं ं ड येथे झा ा. एचएमएस बीग या
वासासाठ या ा त ण नसग ा या पदावर नामांक न मळा े होते. याच
जहाजातून चा स डा वनने जगभर वास के ा. डसबर रोजी बीग
वरी वास सु झा ा आ ण डा वनने अट ां टक महासागराती अनेक
बेटांना गॅ ापागोस बेटांसह पॅ स फक महासागराती काही बेटे द ण
अमे रके या कना यावरी अनेक ठकाणांना भेट द आ ण ेवट ऑ टोबर
रोजी पाच वषानी परत ा. .

या वासादर यान डा वनने वन ती ाणी आ ण भेट द े या ठकाणां या

भूगभ ा ाची न द घेत . यांनी व वध जात चे सजीव आ ण जीवा म नमुने
यांचे व तृत सं ह दे ख ी के े . म ये तो आप ा स ांत हीत होता
जे हा अ े ड रसे वॉ े सने या ा एक नबंध पाठव ा याम ये समान क पना
अंज ीर . . चा स रॉबट डा वन
वणन के होती यामुळे या दोघां या स ांतांचे व रत संयु का न
कर यात आ े .

म ये यांनी ऑन द ओ र जन ऑफ ीसीज बाय नॅचर स े न या पु तकात उ ांतीचा स ांत मांड ा .

डा वनने असा यु वाद के ा क जु या जात मधून नवीन जाती वक सत झा या आहेत आ ण यांनी प रवतन येमागी
कायप तीचे वणन के े . डा वनचा उ ांतीचा स ांत खा पाच त वांवर आधा रत आहे

जीव जगू कती यापे ा जा त संतती नमाण करतात.

जीवांना जग यासाठ सतत संघष करावा ागतो.
एका जातीती जीव वेगवेगळे असतात.
यां या पयावरणास अनुकू अस े े जीव जगतात जे जीव जवंत
राहतात ते पुन पा दत होती आ ण यांचे जनुक पुढ या पढ कडे पाठवतात.

८५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

यापैक येक त व खा के े आहे.

अ तउ पादन ोकसं येची सं या वाढव यासाठ सव जात म ये अ धका धक संतती नमाण कर याची वृ ी असते.
उदाहरणाथ सॅ मन एका हंगामात अंडी तयार करतो ऑय टर या एका ॉ नगमधून त ब
अंडी मळू कतात एक सामा य गो अळ Ascaris lumbricoides एका दवसात सुमारे
अंडी घा ते. ह ी सवात मंद जनन करणा यांपैक एक अस याचे दसूचान सयेडा
ते वनयांचे आयु य सुमारे ंभर
वष आहे. स य जनन वय तीस ते न वद वष चा ू असते या दर यान एक माद सहा प े ज मा ा घा ू कते.
डा वनने गणना के क ह चा स रॉबटवषानं
या एका जोडीपासून सु वात क न या दराने पुन पादन डा वनत र हा
या या पा कांचा पाचवा मु गा हणून
ह ी होई . याच माणे एका फळाम ये अनेक बया नमाण होतात. ही सव व वध जात म ये जा त उ पादन हो या या
ज मा ा आ ा. यांचे ाथ मक ा ेय ण ुज बरी येथे
यतेची उदाहरणे आहेत. हे चंड उ पादन जात चे अ त व सु न त कर यासाठ आहे.
झा े . बा पणात या ा अ यासात फारसा रस न हता पण
प यांची कार कर यात आ ण कु यांना मार यात या ा
खूप रस होता. याचे वडी आण क या ा बु म ेत
सरासरीने कमी मानत.

ाळे त असतानाही यांनी ग णत आ ण रसायन ा ात काही

माणात रस दाखव ा होता. यांचा बराचसा वेळ प ी
पाह यात क टक गोळा कर यात गे ा. १८२५ म ये
डा वन ा वै क ा ाचा अ यास कर यासाठ ए डनबग ा
पाठव यात आ े पण वकरच यांनी हा अ यास म बंद
के ा. यानंतर या या व ड ांची इ ा होती क याने चच
जाती मो ा सं येने नमाण होत अस या तरी व जीवाची ऑफ इं ं डम ये पा पदासाठ तयार हावे.

ोकसं या कमी अ धक माणात र राहते.

यामुळे डा वन ा क ज ा पाठव यात आ े .
क जम ये कत असताना यांनी काही नामवंत ा ां ी
अ त वासाठ संघष डा वनने असा दावा के ा क नसगात सतत
मै ी के जसे क वन त ा डॉ.
अ त वासाठ संघष चा ू आहे याम ये फ सवात यो य
च टके . डा वनची ही समज काही अं ी या या थॉमस हे स ो आ ण भूगभ ा सेडग वक.

मा स या ोकसं ये या त वावरी नबंधा या वाचनाने आ डॉ. हे स ो या मै ीने डा वनचे आयु य पूण पणे बद ू न टाक े .

होती. अ तउ पादनाचा प रणाम हणून जीवांम ये अ त वासाठ

संघष आहे. ची सं या मोठ अस याने अ नवारा सोबती
इ याद साठ धा आहे. डा वन या मते अ त वासाठ संघष खा माणे व वध कारचा असू कतो

a इं ा े स फक इं ा जाती संघष एकाच जातीचे सद य अ नवारा आ ण जोडीदारासाठ आपापसात

संघष करतात.
b आंतर व आंतर जाती संघष वेगवेग या जात चे सद य जग यासाठ ढा दे ऊ कतात. एका
जातीती सद य अ हणून इतर जात या इतर सद यांची कार क कतो. उदाहरणाथ वाघ ेळ
आ ण हरणाची कार करतो मांज राची कार करतो उं द र वगैरे.
डा वन या हण यानुसार ा यां या सा ा यात एक जाती सहसा इतरां या कार हणून उभी असते

८६
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

जाती जी पणे अ त वासाठ संघष द वते. इतर करणांम ये एकच जाती वेगवेग या जात ारे अ हणून
वापर जाऊ कते. हरण मळ व यासाठ वाघ आ ण सह भांडू कतात.

c पयावरणीय संघष व वध जात चे जीव भूकं प पूर काळ इ याद पयावरणीय धो यां ी संघष करतात. पयावरणा ी उ म
जुळ वून घेण ा या जातीच जवंत राहती .

डा वनचा असा व ास होता क संघष ही नरंतर या आहे आ ण ती जग याचा माग आहे.

जीवना या समान गरजांवर अव ं बून अस यामुळे एकाच जाती या सद यांम ये संघष हा मुख असतो.

भ ता भ ता ही एखा ा जीवाची पा कां या पढ पासून वच त हो याची वृ ी आहे.

डा वनने नरी ण के े क व वधता ही एक साव क घटना आहे जी एकाच जाती या सद यांम ये रचना काय रीर व ान
वतन इ याद या ीने पा ह जाते. या भ ता पयावरणाती अनुकू तेसाठ खूप मह वाची भू मका बजावतात. काही भ ता
अनुकू मान जातात आ ण इतर तकू आहेत. तकू भ ता अस े े जीव जग या या संघषात सहज पराभूत होतात.
का ांतराने ते जगातून र होतात. सरीकडे पयावरणा या दाबां ी जुळ वून घे यास उपयु असणारे बद द घकाळ टकतात.
फायदे ीर वै ांचे नवीन गुण भ व याती प ांपयत पोहोचव े जातात.

सवाय ह ऑफ द फटे ट अ त वासाठ चा संघष सवात यो य या अ त वाकडे नेतो.

जे हा एखा ा भागात बरेच जीव असतात ते हा ते अ आ ण कदा चत नवारा यासार या संसाधनांसाठ धा करतात
उदाहरणाथ झाडे आ ण गुहा. डा वन ा असे आढळू न आ े क जे जीव यां या वातावरणास अ धक अनुकू आहेत कवा अ धक
अनुकू आहेत ते जग याची यता जा त आहे. जे अयो य आहेत यांना काढू न टाक े जाई . हयात अस े या जाती कमी
जुळ वून घेण ा या जात पे ा अ धक संततीचे पुन पादन करती .

नैस गक नवड हयात अस े या पुढ पढ ा ज म दे तात. य वी बद पुढ प ांपयत सा रत के े जातात. भावी

पढ म ये फायदे ीर गुण धमाचा संचय हळू हळू जात म ये बद घडवून आणतो. अ ा कारे ागोपाठ येण ा या प ा यां या
वातावरणा ी अ धक चांग या कारे जुळ वून घेतात. जसजसे वातावरण बद ते तसतसे पुढ अनुकू न घडतात. नैस गक
नवड चे ऑपरे न अनेक प ांसाठ घडते. प रणामी रीरात आणखी बद घडतात. अखेरीस एक नवीन जाती वक सत
होऊ कते. वाय भ ते या एका गटासह ोकसं येचे काही सद य एका कारे पयावरणा ी जुळ वून घेऊ कतात तर इतर
भ भ ते या संचासह वेग या कारे जुळ वून घेतात कवा भ वातावरणा ी जुळ वून घेतात. अ ा कारे एकाच व ड ोपा जत
सा ातून दोन कवा अ धक जाती नमाण होऊ कतात.

८७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

जीव नेहमीच यांचे अ त व टकवून ठे व यासाठ धडपडत असतात कारण नसग यो य चे अ त व ठरवतो. नैस गक नवडी ारे
जतन के े े अनुकू गुण धम हळू हळू जात या वै ांम ये बद घडवून आणतात आ ण यामुळे उ ांती होते.

नैस गक नवडीची उदाहरणे

. गॅ ापागोसचे फच

गॅ ापागोस बेटांचे फच नैस गक नवडीचे

उ कृ उदाहरण दे तात. फच या काही जात ना
हान जाड चोच असतात. यांना बया फळे आ ण
क या खा याची सवय आहे. इतर काह ना ांब
सरळ चोच असतात.

यांचा उदर नवाह ामु याने फु ां या अमृतावर

होतो. जर पयावरणीय ती अचानक बद तर

काही वै े इतरांपे ा अ धक अनुकू असू

कतात.
अंज ीर . डा वनचे फच

. पतंगाती औ ो गक मे ा नझम

इं ं ड या व वध भागात पतंगां या ोकसं येम ये झा े े बद हे नैस गक नवडीचे उ म उदाहरण आहे. औ ो गक करणापूव

झाडांचे खोड ह के होते आ ण ह या रंगाचे पतंग ाब य होते. गडद रंगाचे पतंग दे ख ी उप त होते परंतु यांची सं या मया दत
होती. औ ो गक करणाचा प रणाम हणून षणामुळे झाडांची खोडी काळ पड . यामुळे ह या रंगाचे पतंग प यांना अ धक
यमान होतात आ ण यामुळे यां या भ कांनी ते खा े . याचा प रणाम हणून ा तका या ेवट सामा य ह या रंगा या
पतंगांची जागा का या जातीने जवळजवळ पूण पणे घेत .

नैस गक नवडी ारे जात या उ प ीचा स ांत हा उ ांतीवाद वचारांम ये एक मोठ गती मान ा जातो. डा वनने
जीव ा ीय उ ांती या आधु नक समजाम ये सजीवां या व पाती भ तेचे द तऐवजीकरण क न आ ण नैस गक नवडीची मु य
या ओळखून योगदान द े . तथा प एको णसा ा तकाती ब तेक ा ां माणे या ा आनुवं कता कवा व गुण धम
एका पढ कडू न स या पढ कडे कसे जातात हे समज े नाही. या या स ांताम ये आधु नक जनुक ा ाचे ान न हते. तथा प
उ प रवतन स ांताने जीवांमधी फरकांची कारणे के .

८८
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

नओ डा वनवाद

भ ता क ी अ त वात आहे हे डा वन प त ीरपणे क क ा नाही. डच वन त ा गो डी हरीज

यांनी म ये उ ांतीचा उ प रवतन स ांत मांड ा. या स ांतानुसार नवीन जाती पूव या जात मधून नैस गक
नवडी ारे वक सत होत नाहीत तर जीवा या जीनोटाइपम ये अचानक आनुवं क बद ांमुळे वक सत होतात. ची वै े
या ा याने उ प रवतन हट े . यां या मते उ प रवतन हे भ तेचे मु य कारण आहे यामुळे नवीन जाती तयार होतात.
उ प रवतन स ांताने पयावरणीय भ तांपासून आनुवं क फरक वेगळे के े जे डा वन ा या या नैस गक नवडी या स ांताम ये
समज यात अपय आ े .

उ प रवतन स ांत आ ण डा वनचा नैस गक नवडीचा स ांत अनुवां क वाह

यांचे एक करण हणजे यू डा वनवाद असे हट े जाते.

जीन वे सीमधी या क बद के वळ
योगायोगाने घडतात यांना अनुवां क वाह
हणतात.
उ ांतीचा सथे टक स ांत मो ा ोकसं येम ये अनुवां क वाहाचा भाव खूपच कमी असतो
परंतु तो हान ोकसं येम ये मोठा असतो.
डा वनवाद या या मूळ व पात उ ांतीची यं णा
आ ण नवीन जात ची उ प ी समाधानकारकपणे कर यात
जनुक ांचे पुनसयोजन
अय वी ठर ा. डा वन या क पनांम ये अंतभूत कमतरता होती
जीन कॉ बने न या फे रबद ा ा जीन रकॉ बने न हणतात.
पुनसयोजनामुळे जीन पू म ये नवीन जनुक संयोजन जोड े जात
भ तेचे ोत आ ण आनुवं कतेचे व प याब तेचा
अस याने ते उ ांतीचे घटक मान े जाते.
अभाव. वसा ा तका या म यभागी उ ांतीची वा त वक यं णा
तपास यासाठ सव कारचे ान अनुवां क पयावरणीय
भौगो क आकृ त ा ीय पॅ े ओ टो ॉ जक इ. वापर यावर
ा एकमत झा े होते.

उ ांतीवरी अ ा सहमतीम ये नैस गक नवड जनुक ांचे पुनसयोजन पुन पादक अ गाव उ प रवतन ांतर संक रीकरण
आ ण अनुवां क वाह यांसार या घटकांचा समावे होतो. या घटकांसह व वध संदभाती उ ांती भावीपणे के गे .

उ ांतीचा सथे टक स ांत मागी सव तावांना टाकू न दे त नाही उ ट ते यांना अं तः मह वाचे मानते. हणून
उ ांती या या स ांताम ये आप या ा नैस गक नवड उ प रवतन मडे यन त वे अनुवां क वाह जनुक ांचे पुनसयोजन आ ण
ोकसं या आनुवं क यासार या व वध संक पनांचे एक ीकरण आढळते . परंतु हे ात घेण े मनोरंज क आहे क आधु नक
अनुवां क उ प रवतन स ांत या या मूळ व पात मा य करत नाही

८९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

De Vries ने ता वत के या माणे. स या उ ांती ही एक ज ट या अस याचे दसते याम ये अनेक ज ट कारांचा समावे

आहे.

याक ाप

. आपण सृ ीवाद आ ण उ ांतीवादाब अ धक मा हती जसे क पु तके इंटरनेट इ याद व न संक तक आ ण सृ वाद
व उ ांतीवाद या वषयावर चचा क .

. स यउ ांती स ांत आ ण मानवांचे भ व य या वषयावर प रसंवाद आयो जत करा.

तुमची गती तपासा

. जोडी ोधा a. जात ची

उ प ी डा वन फ ॉसॉ फक ाणी ा ................ बी. उ प रवतन स ांत गो डी ीज

नैस गक नवड ...............

. वषम आयटम ोधा

a वापर आ ण वापर नैस गक नवड अ तउ पादन भ ता ब. अ ध हत वण अ त वासाठ

संघष सतत वापर आकारात बद

. स यउ ांती या व वध स ांतांपैक सवात वै ा नक स ांत ओळखा.

तुमचे उ र स करा.

आ ही उ ांती ी संबं धत व वध यांवर चचा के आहे. मानववं ा ाची मु य चता मानव आहे. यामुळे उ ांती या
येक येने मानवा या उ ांती आ ण न मतीम ये कसे काय के े हे तपासणे मह वाचे आहे.

III मानवी उ ांती

मानव ही उ ांतीची न मती आहे. मानवी उ ांती जीवना या उ प ी ी आ ण पृ वीवरी या या वकासा ी घ न पणे
संबं धत आहे. उ ांतीब बो याची था आहे अ मबापासून मानवापयत कारण अमीबा हा जीवनाचा सवात सोपा कार आहे.
परंतु य ात वषाणूसारखे अनेक जीव आहेत जे अ मबा या आधीचे आहेत. स य रेण ूंमधून एक पे या जात ची उ प ी ही
उ ांतीची सवात गुंतागुंतीची पायरी होती. ोटोझोआपासून मानवापयतचा वेळ कदा चत तो तेवढाच वापर ा असे . हणून मानवाची
उ ांती क ी झा याचे परी ण कर यासाठ ा यां या सा ा याती इतर जात चे ान आ ण यांचे फाय ोजे नक ान दे ख ी
मह वाचे आहे. जीवांचे वग करण वेगवेग या कारे के े जाते. याचे परी ण क या.
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

ा यां या सा ा याचे वग करण

का नयस वीडनमधी उपसा ा येथी व ापीठाती वन त ा ाचे ा यापक वग करणाचे जनक

हणून ओळख े जाते. यांनी पद सं ांचा प रचय क न वन ती आ ण ा यांचे प त ीरीकरण आ ण वग करण
के े . यानुसार येक वन ती आ ण ा या ा एक वं ाचे नाव आ ण जातीचे नाव द े गे े . याने मानवांना होमो
से पय स होमो ही जीनस आ ण से पय स ही जाती हणून संबोध े . ा यां या सा ा याती जीवांचे वग करण
खा माणे आहे.

त ा. . . ाणी सा ा याचे वग करण

ा यां या रा यात मानवाचे ान

पृ वीवरी सजीवांचे दोन रा यांम ये वग करण के े आहे वन ती सा ा य आ ण ाणी सा ा य. ाणी

सा ा यात मानव हा सवात वक सत ाइमेट आहे.

ा यांचे रा य ोटोझोआ आ ण मेटाझोआ अ ा दोन उपरा यांम ये वभाग े े आहे.

ोटोझोआम ये एकको क य जीवांचा समावे होतो. ते अ गक मा यमातून पुन पादन करतात

९१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

पुन पादन हणजे पे ी वभाजना ारे उदा. अ मबा . उप रा य मेटाझोआ याम ये मानव संबं धत आहेत
यात अनेक पे ी आहेत आ ण गक पुन पादनाचे वै आहे.

मेटाझोआम ये कॉडाटा आ ण नॉन कॉडाटा या दोन फ स असतात. कॉडट याचा मानव संबं धत आहे
या याकडे म पासून सु होणारी पृ ीय म ासं ा असते. हे ाइन कॉ मसह ह ते. पाठ या तंभाती
अंतगत हाडाचे भाग मानवांना उप फ म क े काम ये ठे वतात.

कॉडटचे वग करण वेगवेग या वगाम ये के े जाते यापैक मानव स तन ा यां या अंतगत येतात. पृ वं ीयांम ये
स तन ाणी सवात वर या ानावर असतात.
ते उबदार र ाचे असतात आ ण रीराचे तापमान र ठे व यास स म असतात.
यां याकडे दातांचे दोन संच आहेत पणपाती आ ण कायम व पी जे सॉके टम ये ए बेड के े े आहेत. दात
वेगवेग या कारचे असतात हेटरोडॉ ट जसे क इ सझर कॅ नाइ स ीमो ास आ ण मो स. स तन ा यांना
तन असतात आ ण माता यां या बाळाचे यां या वतः या धाने पोषण करतात. स तन ा यां या मा ा
ज मानंतर के वळ प ांनाच खाय ा घा त नाहीत तर यां या संतती ी सामा जक संबंध दे ख ी ा पत
करतात. सामा जक संबंध ा पत कर याचा हा गुण मानवी उ ांतीचा एक मै ाचा दगड आहे.

स तन ाणी कवा स तन ाणी हा वग पु हा ोटोथे रया मेटाथे रया आ ण युथे रया या तीन उप वगात वभाग ा
गे ा आहे याती ेवट याम ये मानवासह नाळे या ा यांचा समावे आहे. यापैक न ज म े या त णांचा
वकास मातृ गभात होतो. ज मापूव गभा या वकासादर यान गभाचे पोषण कर यासाठ आईकडे े सटा असते
थेट माते या र वाहातून े सट े ट ारे.

अंज ीर . ाइमेट इ हो यु नरी ोत रॉजर

े वन मन इ हॅ युए न एक स च प रचय पृ.

९२
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

उप वग Eutheria पु हा वेगवेग या मांम ये वभाग े गे े आहे यापैक ाइमेट्स ीष ानी ठे व े े आहेत

कारण या दाचा अथ प ह ा आहे. मानवा ा Primates या माने ठे व े आहे. पमेट्स ऑडरची काही वै े
खा माणे आहेत रीरा या आकारा या माणात म मोठा असतो. अगोदर नद के े या बाबीसंबंधी
बो ताना आक न कर याची मता

वक सत बोटे नखे आ ण पायाची बोटं

व चक पुढचा हात वरोध कर यायो य अंगठा

कमी के े ा कॅ नाइ स म यवत ठे व े या

फोरमॅन मॅ नम ॉ ने टझमम ये उ े ख नीय

घट ताठ आसन मो ा पाया या बोटां या

वरोधाभासीपणाचे नुक सान डोळे कवट या पुढे
त आहेत.

एका वेळ एकच अप य ज मा ा घा याची यांची वृ ी असते.

यां याकडे प रप वताची द घकाळ वाढ आहे.

ाइमेट ऑडर दोन उप ऑडरम ये वभाग गे आहे ो समी आ ण अँ ोपोइ डया.

Tupiforms Tree Shrews Tarsiforms Tarsiers म े या Lumeriforms Lemur
Madagascar आ ण Lorissiforms Lorise of Africa and Asia यांचा समावे उप ऑडर prosimii
म ये के ा आहे. वानर आ ण माकडांसह मानवांचा समावे अँ ोपोइ डया या उपसमूहात होतो. हे समोर त डोळे
ट रयो को पक ी आ ण हाडां या डो या या सॉके ट ारे वै ीकृ त आहे.

उप ऑडर ए ोपोइ डयाम ये तीन सुपर

फॅ म आहेत सेबोइ डया ओ व
माकड .
Cercopithecoidea यू व माकड
आ ण Hominoidea. माकडांसह मानव
हे सुपर फॅ म Hominoidea मधी
आहेत.
ते ेपट आ ण गा या अनुप ती ारे
द व े जातात
अंज ीर . Hominoidea skeletons ची तु ना
पाउच दातांची उप ती सुधा रत
ो ण सरळ तीसाठ अनुकू इ.

सुपर फॅ म Hominoidea म ये Pongidae Hylobatidae आ ण Hominidae या तीन कु टुं बांचा समावे

होतो. ओरंगु न चपांझ ी आ ण नावाचे मोठे वानर

९३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

गो र ाचा समावे प गीडे कु टुं बात आहे तर ग बनचा समावे हाय ोबॅ टडे कु टुं बात आहे. नाम ेष झा े या आ ण
सजीवांसह मानव हे हो म नडे कु टूं बात येतात जे अनुना सक पू उ या मांस अनुना सक खोबणी ं बर व हाडांची
हनुवट खरी ताठ मु ा आ ण कमी रीरावर के स ारे वै ीकृ त आहे.

Hominidae कु टुं बात ऑ ो ो पथेक स अ ड पथेक स आ ण होमो यांसार या भ वं ांचा समावे आहे. मानवाचा
समावे होमो वं ात होतो.

होमो वं ाम ये हॅ ब स इरे टस आ ण से पय स सार या व वध जात चा समावे होतो. मानवा ा से पयन मान े

जाते. ही जाती पुढे होमो से पय स नएंडरथॅ े सस आ ण होमो से पय स से पय स या उप जात म ये वभाग
गे आहे. अ ा कारे ारी रक ा आधु नक मानवा ा वै ा नक ा होमो से पय स से पय स हणून ओळख े
जाते.

ाणी कग डोमचे फ ोजे नक वग करण आ ण यात मानवाचे ान द वणारा त ा तयार करा.

हे आहे क ारी रक व पात मानवाचे वानरां ी जवळचे सा य आहे. परंतु जे हा आपण हो म नडे कु टुं बात
समा व होतो ते हा माकडांचा समावे हाय ोबॅ टडे कवा प गडे कु टुं बात होतो. अ ा कारे वरी वग करण हे पणे
करते क मानवाम ये माकडांम ये अनेक गो ी सा य आहेत तर वानरां ी अस े या फरकांमुळे आपण भ जाती बनतो.
आपण मानव आ ण वानर यांचे तु ना मक व े षण क या.

मानव आ ण वानर यां याती संबंध

वानर हे मानवाचे सवात जवळचे नातेवाईक आहेत. आधु नक आ ण

नाम ेष झा े े वानर आ ण मानव जे सुपर कु टुं ब Hominoidea अंतगत येतात
यांना Hominoids हणून ओळख े जाते. हाय ोबॅ टडे गबन या तीन
कु टुं बांम ये यांचे वग करण के े जाते.
प गडे चपांझ ी गो र ा आ ण ऑरंगुटान आ ण हो म नडे मानव . प गीडे
कु टुं बाचे त नधी महान वानर हणूनही ओळख े जातात. आधु नक वानरांम ये
ग बन ओरांग उटान चपांझ ी आ ण गो र ा यांचा समावे होतो.

अंज ीर . गबन
गब स हे हान अब रय ाणी आहेत यांची उं ची व चतच तीन
फु टांपे ा जा त असते. यां या म ची मता कमी असते. ते अ यंत वक सत ह युअ द वतात. ौढ चे वजन
क ोपयत जाऊ कते. ॅ नय मता ते सीसी यू बक सट मीटर पयत असते. हातांची असाधारण ांबी यांना
ेक ए नम ये मदत करते.

९४
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

झाडा या फांद पासून फांद वर डो याची ही मता आहे. रीर का या ोकरी

के सांनी झाक े े आहे पण चेह यावर के स दसत नाहीत. ड जट सू
दो ही हात आ ण पायांसाठ आहे. वरी वणाचा वचार क न
व ानांनी असे सुचव े आहे क गबन मानवी वं ा या थेट रेषेपासून खूप र
आहे.

बो नओ आ ण सुमा ा येथे राहणारे ओरांग उटा स गबन ी जवळचे

संबं धत अस याचे दसते. ओरांग उटा स दे ख ी वन तज य असतात परंतु
यां या हा चा गब सपे ा कमी असतात कारण यांचा आकार आ ण रीराचे
वजन जा त असते. ौढ नराची उं ची फु टांपे ा जा त असते आ ण वजन
क ो ते क ो दर यान असते. रीर ा सर तप करी के सांनी झाक े े अंज ीर . ओरंगुटान
आहे. ॅ नय मता cc ते cc पयत असते. उ ॅ नय मतेने
थोडी अ धक बु म ा द . ते व वध कारचे चेहयावरी भाव तयार कर यास
स म आहेत. या ा याचे ड जट सू आहे. कु ी आकाराने मोठ असतात.

चपांझ ी हा ओरांग उतान पे ा जा त मानवासारखा आहे. ौढ नराची

सरासरी उं ची फू ट आ ण वजन सुमारे क ो असते. वचेचा रंग काळा ते
तप करी दर यान बद ू कतो. ॅ नय मता cc ते cc दर यान
अंदाजे आहे जी गबन आ ण ऑरंग उटानपे ा जा त आहे. यांना नयं ण आ ण
बु म ेसह अनेक याक ाप कव े जाऊ कतात. ते साधने वापर यास
दे ख ी स म आहेत.

चपांझ ना चांग े वक सत टोकदार कु याचे दात असतात.

जरी यांचे मानवी रीरा ी सा य अस े तरी ारी रक वै े मु य वे अंज ीर . चपांझ ी
गो र ासारखेच आहेत. हे मा य के े गे े आहे क आधु नक चपांझ ी माणसा या
वं ा या थेट रेषेत उभे नाहीत.

सव ाइमेट्सम ये गो र ा हा सवात मोठा आहे.

ौढ नर सरासरी साडेपाच फू ट असतो. यांचे वजन सुमारे क ो आहे.
ॅ नय मता सीसी ते सीसी दर यान असते जी चपांझ ी ा कमी
अ धक माणात समांतर चा ते. ते ब तेक वेळ ज मनीवर घा वतात आ ण
अंज ीर . गो र ा

९५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

सहसा चार अंगांनी चा णे. छाती आ ण चेहरा वगळता रीर का या के सांनी झाक े े आहे.
गो र ाचा चेहरा जवळजवळ सपाट आहे आ ण थोडा उं च अनुना सक पू आहे. चेह याचा आकार माणसांसारखा असतो तर नाक इतर
वानरांसारखेच असते. इतर वानरां माणे ओठही खूप पातळ असतात. गो र ा सव ाइमेट्सम ये सवात ब वान आहे. तु ही ाणीसं हा यांना
भेट द असे आ ण वानरां या ारी रक वै ांचे नरी ण के े असे . वानरांना मानवांपे ा वेगळे बनवणारी वै े कोणती आहेत

ारी रक रचने या बाबतीत मानव काया मक बाब म ये दे ख ी वानरांपे ा खूप वेगळा आहे. उदाहरणाथ मानव अचूक ताठ मु े ने
पाद चा तात.
वानरांम ये पाद चा णे हे अधूनमधून अध ताठ आसनात असते. वानरांमधी अंगठे खूपच हान असतात म चा आकार खूप मोठा
असतो तसेच ज ट कॉ टक रचनेसह मानवांम ये वक सत होतो जो वानरांम ये आढळत नाही. माणसा ा उ ार कर याची ताकद आहे.

घटक आहेत का ते तपासा

तु ही तयार के े या तु ना मक त याम ये खा
समानता समा व आहेत.

मानवांम ये सा य आ ण

वानर

यां यापैक कोणा ाच ेपूट नाही.

वम फॉम अप ड स मानव आ ण वानरांम ये

आढळते.
यां याकडे समान कारचे र आहे.

गभा य आ ण े सटाची रचना सारखीच असते.

अंग ाचा वरोध.

दोघेही सवभ ी आहेत.

दो ही जाती ट रयो को पक ी ारे

वै ीकृ त आहेत. अंज ीर. . मानवी आ ण महान वानरांची कवट
द वणारे तु ना मक च

९६
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

खा त ा मानव आ ण वानर यांचे तु ना मक च दे ई .

वै े मानवी चपांझ ी गो र ा ओरंग उतान

ब सवात कमी सव ब सव ब सव ब
ॅ नय मता
cc cc cc cc

जा त नाही जा त नाही जा त नाही

कपाळ चांग े वक सत
वक सत वक सत वक सत

अनुना सक पू चांग े उठव े अनुप त अनुप त अनुप त

अनुना सक हाडे हान आ ण ं द हान आ ण सपाट ांब उप त ांब

हनुवट अनुप त अनुप त अनुप त

कॅ नाइन हान मोठा खुप मोठे मोठा

टोकदार ती ण टोकदार ती ण टोकदार ती ण

कवट या पाय या ी
फोरमॅन ठे व े ठे व े ठे व े
आधीपासून ठे व े े
magaum मागे मागे मागे

त ा. . मानव चपांझ ी गो र ा आ ण ओरंग उतान यां या कवट ची तु ना

फाय ोजे नक त याम ये आ हा ा असे आढळू न आ े क हो म नडे कु टुं बात अ ड पथेक स ऑ े ो पथेक स आ ण होमो या तीन
वं ांचा समावे आहे. आ ही अ ा पूव या नमु यांचे जीवा म पुरावे तपासून मानवी उ ांती ोधतो. यामुळे मानवा या उ ांती माची
पुनरचना कर यासाठ पॅ े ओ टो ॉ जक पुरावे मह वाचे आहेत. मानवी उ ांती आ ण ी हो म नड व पांचे उ ांती मानवी उ ांती या
समथनाथ आकषक पुरावे सादर करतात. येथे मानवी उ ांती या व वध ट यांचे त न ध व करणा या सु वाती या हो म नड् सचे परी ण
क या.

मानव आ ण वानर यां याती समानता आ ण फरक द वणारा को ाज चाट कवा सादरीकरण पॉवर पॉइंट
तयार करा.

वकर हो म नड् स आ ण मानव

१८७१ म ये डा वनने द डसट ऑफ मॅन हे पु तक का त के े याम ये याने मानवा या उ ांतीब

तप ी वार वणन के े . मानवाची उ ांती आणखी काही आ दम व पांतून झा अस याचे यांनी नरी ण के े . या या
मते मानवांचे सामा य पूवज के साळ ेपट चौकोनी चार अंगांचे होते ब धा व यजीवां या सवयी अस े े . तो सामा य
पूवज वक सत झा ा होता

९७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

गम भूतकाळाती सू म जीवांपासून. अ ड पथेक स प ह े

मानवी उ ांतीची सु वात ब धा अ न द आब रय ाइं बग पाद वानर
ाइमेटपासून झा या ा आपण वानर हणतो.
म ये टम हाईट या नेतृ वाखा सं ोधकां या
पथकाने इ थओ पया या अरा मसमधून जीवा म ोध े . ते
सवात जुने हो म नड असू कतात.
पॅ े ओ टो ॉ जक पुरावे द वते क मानवी उ ांती जाती ा द े े नाव रॅ मडस होते आ ण ते ऑ े ो पथेक सपे ा
आ या आ ण आ के त कु ठे तरी घडते. हे दोन खंड युरोपपे ा वेगळे होते.
जा त जीवा म दाखवतात. उ र अमे रके ती इओसीन यात वानर सारखी दं त च क सा पाद ोकोमो न आ ण
एकं दर हो म नड सारखा सांगाडा आहे.
युगापासून सव ाइमेट्स गायब झा याचे पुरावे दाखवतात.
वाय द ण अमे रके त फ ॅ ट राईन माकडांचे वच व होते. माणसांनी जु या जगातून न ा जगात वे के ा. हणून काही
ोक असा यु वाद करतात क मानवाची उ प ी थम आ याम ये झा आहे तर काही ोक असा यु वाद करतात क
आ का हे मानवांचे ज म ान आहे. अजून एक तक असा आहे क उ ांती कोण याही खंडापुरती मया दत न हती. वेगवेग या
ठकाणी वेगवेग या ओळ चे पा न के े . तथा प डा वन आ के ा मानवजातीचा पाळणा मानतो. LSBLeaky आ ण याची प नी
Marry Leaky यात paleantologists या मताचे समथन करतात.

मानव हा पृ वीवरी सव जीवांम ये सवात ेरक उ ेज क तभावान आ ण अपवादा मक आहे. उ ांती या काळात
मानव हा एकमेव ाणी आहे याने जीवन सं कृ ती नमाण कर याची आ ण टकवून ठे व याची मता ा त के . जै वक रचना
मानवांसाठ अ तीय यांना सं कृ ती वक सत कर यास मदत के . सं कृ ती हीच स य उ ांतीची न मती आहे. सं कृ तीने
मानवा ा पयावरणा ी जै वक ा जुळ वून घे याची मता द . ताठ आसन पाद गती हातांचे पकड काय आ ण
टरीओ को पक ी यासार या जै वक बद ांनी मानवांना उ ार आ ण इतर सामा जक सां कृ तक वतन वक सत कर यास मदत
के .

द वषापूव जग े या ायओ प थ स सना वानर आ ण मानव दोघांचे पूवज मान े जाते. यात ायो पथेक स रामा पथेक स
आ ण गगांटो पथेक स या जात चा समावे आहे.
ायओ पथेक स आ ण गगांटो पथेक स यांचा समावे प गीडे कु टुं बात होतो आ ण रामा प थकसचा समावे हो म नडे कु टुं बात होतो.
जीवा म कं का या अव ेषांवर आधा रत मानवी उ ांती द वते क ते ऑ ा ो प थ स स पथेकॅ ोपाइ स नअँडरथ स आ ण
ो मॅगनॉन या चार मह वा या ट यांतून गे े होते. असे मान े जाते क सुमारे द वषापूव ओसीन युगात ऑ े ो पथेक स
नावाचा प ह ा नःसं य हो म नड पृ वीवर दस ा होता याने धा ताठ आसन के े होते.

ऑ े ो पथे स स ऑ े ो पथे स स हो म नड उ ांती या प ह या ट याचे त न ध व करतात.

ऑ े ो प थ स स अनेक बाबतीत वानरांसारखे असतात. ते हान म चे के स मो र दात आ ण चेहयावरी रोग नदान ारे
द व े जातात. यांची ॅ नय मता ते आहे

९८
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

सीसी भ कमपणे बांध े े सु ा ऑ बट पू मोठे जबडे कपाळ नसणे आ ण इतर अनेक वै े वानरांसारखी
दसतात. तथा प ते वानरांपे ा वेगळे आहेत कारण यां याकडे े पत कु यांचा अभाव आहे खा द ेने फोरमॅन मॅ नम
आ ण व ता रत आ ण व ता रत इ यम. ऑ े ो पथेसीनम ये ऑ े ो पथेक स आ कनस ऑ े ो पथेक स अफरे सस
ऑ े ो पथेक स बोईसी आ ण ऑ े ो पथेक स रोब टस सार या व वध जात चा समावे होतो.

ऑ े ो पथेक स आ कनस ऑ े ो पथे सन जीवा माचा प ह ा ोध द ण

आ के ती ऑ े यन रीर ा ाचे ा यापक रेमंड डाट यांनी म ये
ाव ा होता. द णआ के ती त ग जवळ ावसा यक खाणीतून यांनी
एक चांग े जतन के े े जीवा म ोध े . या जीवा मा ा ऑ े ो पथेक स
आ कनस असे नाव दे यात आ े . ही जाती त ग चाइ कवा त ग बेबी
हणूनही ओळख जाते कारण हे जीवा म टांगमधून सापड े या मु ाचे होते.
ो. डाटने याची कपा मता cc अस याचा अंदाज के ा आहे.
याव न यांचा म चपांझ ीपे ा मोठा अस याचे सू चत होते. फोरेमेन मॅ नम या
अंज ीर . . त ग मु ाचे जीवा म
तीवर आधा रत कवट चे मोठे छ जेथे पाठ चा कणा वे करतो डाटने
असा दावा के ा क ऑ े ो प थकस आ कनस ब धा पेड होता. डाट या मूळ ोधापासून ऑ े ो पथेक सचे इतर
ेक डो जीवा म सापड े आहेत थम द णआ के त आ ण उ रा के नया इ थओ पया आ ण टांझ ा नयाम ये. जसजसे
ते ोध े गे े तसतसे अनेक ांना व वध व आ ण सामा य नावे द गे परंतु या सवाना ऑ े ो प थ सन एकच वं
मान े गे े .

ऑ े ो पथेक स अफरे सस ऑ े ो पथेक स अफरे ससचे जीवा म पुरावे डोना जोहानसन यांनी म ये उ र
इ थओ पया या अफार वाळवंटाती हदर साइटवर ोध े होते. याचे वय अंदाजे द ते म अम वषापूव होते.

ऑ े ो पथेक स अफरे सस हा एक
ताठ पेड ाणी होता. डोना चा
ोध वै ा नक ा ऑ े ो प थकस
अफरे सस हणून ओळख ा जातो
युसी हणून स झा ा. यात हान
कपा cc आ ण कु याचे मोठे दात
होते. ु सीची कवट

अंज ीर . ऑ े ो पथेक स अफर सस

अंज ीर . . ु सी

९९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आधु नक चपांझ ीसारखे दसते. युसी हा चा करताना बाय पेड होती आ ण

ती . ते फू ट उं च होती.

होमो हॅ ब स होमो हॅ ब सचे जीवा म डॉ. क यांनी म ये पूव

आ के ती ओ ु वाई येथे ोध े होते. अव ेष कवट वर या जब ाचे आ ण
खा या जब ाचे भाग आहेत. झजां ोपस आ ण होमो हॅ ब स हे समका न
त नधी आहेत परंतु होमो हॅ ब स हे अ धक गत कार मान े जातात.
क या मते होमो हॅ ब स हे होमो से पय ससारखे दसते. परंतु काही
ा ांचा असा यु वाद आहे क होमो हॅ ब स आकृ ती . होमो हॅ ब स
ऑ े ो पथे सनचा एक कार आहे जो तु नेने गती ी ऑ े ो पथेक स
हणून ओळख ा जाऊ कतो.

होमो एगा टर

होमो एगा टर ही होमोची एक नाम ेष जाती आहे जी . द ते . द वषापूव पूव आ ण द णआ के त

े टोसीन या सु वाती या काळात राहत होती.
द णआ के ती पॅ े ओ टो ॉ ज ट सट जॉन ट रॉ ब सन यांनी १९४९ म ये द णआ के त प ह यांदा एका नवीन हो म नडचा ोध
ाव ा. यांनी या ा ते ां ोपस कॅ पे सी असे नाव द े . म ये के नया या तुक ाना सरोवरात होमो एगा टरचा संपूण सांगाडा
पॅ े ओ टो ॉ ज ट कामोया क यू आ ण अ◌ॅ न वॉकर यांनी ोध ा होता. यांनी . द वष जु या जातीचे नाव तुक ाना बॉय असे
ठे व े . आ ही मानवी आवाज हणून काय ओळखू वापरणारा होमो अगा टर हा ब धा प ह ा हो म नड होता. उ म वक सत म आ ण
ारी रक मता अगा टर या भा षक कवा तीका मक सं ेषणाचा वापर सुचवतात.

Pithecanthropines मानवी उ ांतीचा सरा ट पा Pithecanthropines ारे द व ा जातो. याम ये होमो

इरे टस जावा मॅन पे कग मॅन आ ण होमो हायडे बग सस सार या व वध नमु यांचा समावे आहे.

होमो इरे टस या सु वातीस होमो इरे टसचे प ह े जीवा म इरे ट एप

मनु य जावा या उ णक टबंधीय बेटावर डच ा आण करी डॉ टर यूज ीन
डु बॉइस यांना सापड ा. हे जीवा म जावा मॅन हणून स आहे. म ये यांनी
या जीवा मा ा Homo erectus कवा Pithecanthropus erectus असे
नाव द े .
डे टग द वते क ते . द वष जुने आहे. यानंतर वेगवेग या काळात
वेगवेग या दे ातून अनेक ोध ाव े गे े आ ण ते वेगवेग या नावांनी ओळख े
जातात जसे क पथेकॅ ोपस सना ोपस चीन अट ां ोपस उ र आ का
टे ा ोपस द णआ का इ याद . हे सव होमो नावा या एकाच जातीचे प
आहेत. इरे टस आ ण माणसा ी जवळचे सा य दाखवते.
Fig. . होमोइरे टस
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

पथेकॅ ोपस इरे टस कवा होमो इरे टस खा वै े द वते.

ॅ नय मता सीसी पयत असते

Homo Heidelbergensis ही
मोठा आ ण ं द चेहरा
Homo वं ाची एक नाम ेष जाती
हनुवट अनुप त आहे आहे जी आ का युरोप आ ण प म
आ याम ये कमान वषापूव
उदासीन अनुना सक पू मो र दात
राहत होती आ ण वषापूव ची असू कते. हे
आकारात कमी होतात. आ के ती होमो से पय स आ ण युरोपमधी

ंट र सचा खराब वकास. नअँडरथ सचे थेट पूवज अस याची यता आहे.
हेड बग ससचे जीवा म पुरावे प ह यांदा जमनीती
ं द आ ण सपाट अनुना सक हाड.
हाइडे बगजवळ म ये ओटो कोएटे नसॅक यांनी
क चत े पत कॅ नाइ स. ोध े होते. यां या मृतांना दफन करा. काही त ांचा
असा व ास आहे क होमो हायडे बग ससने या या
चेह या या खा या भागात ो नॅ थझम. वं ज होमो नअँवडरथॅ
प ेा त
ससके सार
े . या भाषेचे आ दम
म चा आकार वाढतो आ ण रीराचा आकार कमी होतो.

होमो इरे टसची कवट जाड ांब आ ण ं द असते कपा

मता cc या दर यान असते. णीयरी या होमो इरे टस
कवट कमी कपाळावर अस े या होमो से पय सपे ा वेगळ आहे जे
यां या पुढ या ोबचा खराब वकास सू चत करते. यां याकडे मोठा ं द
चेहरा आ ण उदासीन अनुना सक पू आहे. होमो इरे टसचा पो ट ॅ नय कं का आधु नक मानवासारखा आहे. होमो इरे टस या
म चा आकार ऑ े ो पथेक सपे ा जा त वाढ े ा दसून येतो. हे ऑ े ो पथे स स या पट आ ण आधु नक मानवा या दोन
तृतीयां आहे. सव जीवा म अव ेषांम ये जाड हाडे कमी कपाळ समांतर दं त कमानी आ ण हनुवट नस े वै पूण वै े

आहेत. होमो इरे टस व hominid मु ा आ ण फ काही वानर सारखी वै े मू त मानवी उ ांती या ट याचे तनधव
करतात. हे नएंडरथ आ ण आधु नक होमो से पय सचे पूवज आहे.

नअँडरथ नअँडरथ ा ब याचदा ारं भक होमो से पय स हणून

संबोध े जाते. नएंडरथ चा ट पा नएंडरथ मानव मनु या ारे

द व ा जातो जो होमो इरे टस आ ण आधु नक मानव यां या
दर यान या काळात युरोप उ र आ का आ ण आ या या काही
भागांम ये राहत होता. म ये जमनीती नएंडरथ हॅ
डसे डॉफजवळ येथे काही हाडांसह कवट ची टोपी सापड . पद

अंज ीर . नएंडरथ जीवा म

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

म ये आय र रीर ा व यम कग यांनी नअँडरथ

नएंडरथ चे काय झा े
मानव मनु य थम तयार के ा होता. यानंतर युरोप या वेगवेग या
भागांम ये मो ा सं येने कं का अव ेषांचे ोध ाव े गे े आ ण या
नअँडरथ स आ ण आधु नक मानव
सवानी सामा य वणाची चांग सं या द व . या सामा य वणा या
गे या वषापासून युरोपम ये एक होते.
आधारे ते नएंडरथ मॅन या सामा य नावाखा एक के े नएंडरथ सचे काय झा े साधारणपणे तीन उ रांचा
जातात. असे मान े जाते क नएंडरथ मानव युरोप उ र वचार के ा गे ा आहे. सव थम यांनी आधु नक

आ का आ ण आ या या काही भागांम ये सुमारे ते मानवांम ये पर रसंवाद के ा आ ण आंतर जनन

करणा या ोकसं येमधून अ तीय नएंडरथ वै े
वषापूव राहत होता.
हळू हळू गायब झा . सरे ते आधु नक मानवांनी मार े .

नएंडरथ मानव मनु य व ेषतः थंड प र ती ी जुळ वून घेतो. असे तसरे आधु नक मानवां ी धमुळे ते नाम ेष हो या या
मान े जाते क नएंडरथ मानव मनु य कार गोळा करणे आ ण मागावर गे े .

ेती करीत असे. यांनी अ न आ ण दगडी ह यारे वापर . नएंडरथ

मानव मनु य गटात राहतो आ ण ा यांची वचा कपडे हणून वापरत असे. नएंडरथ माणसा या मह वा या वै ांम ये
सुमारे cc ते cc अ ी मोठ कपा मता मध या ब वर कवट ची जा तीत जा त ं द प रणामी कवट बॅर
आकाराची हनुवट नसणे चेहयाचा रोग नदान उ या कपाळाची अनुप ती म चा आकार मोठा. मोठे जबडे आ ण दात आ ण
मॅ स ा अन ॅ ट नग.

ो मॅ नॉन ो मॅ नॉन हा द ा स या ो मॅ नॉन टे क ांव न

आ ा आहे जथून पाच मानवी सांगा ांचे अव ेष सापड े आहेत.
यात दोन ौढ पु ष एक ी एक अभक आ ण वृ पु ष यांचा सांगाडा
आहे. प ह ा ोध म ये ु ई ाटट यांनी ाव ा. ो मॅ नॉन
मानवाने दगड आ ण हाडांची साधने तयार के . यांनी सुंदर गुहा च ेही
काढ होती.

ो मॅ नॉनची कवट मोठ आ ण भ आहे. कपा ाची मता

सीसी आहे. कपाळ ं द आ ण म यम उं च आहे. डोके हान ं द
आ ण सपाट चेहया ी संबं धत आहे. अनुना सक हाडे जा त आहेत.
मॅ स री दे च हां कत ो नॅ थझम द वतात. असे मान े जाते क
वषा या उ ांती येनंतर ो मॅगन आधु नक मानवाम ये अंज ीर . ो मॅ नॉन जीवा म
बद े गे े .
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

इंटरनेट वेब साईट् सव न जीवा म

पुरा ांची छाया च े गोळा क न एक च CD अ बम
कवा ारं भक हो म नड् स आ ण मानवां या उ ांतीवर
ड जट सादरीकरण तयार करा.

होमो से पय सचे ारं भक व प

ो मॅ नॉन जीवा म अव ेष होमो से पय सची

पह जाती अस याचे मान े जात होते. परंतु इतर काही
जीवा मां या अव ेषां या ोधानंतर ही गृ हतक फे टाळ यात
आ . या जीवा म अव ेषांम ये मो ा सं येने होमो
से पय सची वै े दसून येतात. न ाने सापड े या काही
जीवा म अव ेषांना ं डनची कवट वानकॉ बे मनु य
आण मा ी मनु य अ ी नावे दे यात आ आहेत.

ं डन कवट हा जीवा म पुरावा म ये म य ं डनमधून

सापड ा. या ा े डी ऑफ उड् स असेही हट े जाते
अंज ीर . . हो म नड् सची उ ांती
कारण ती ५० वषा या म ह े ची होती. जरी ही कवट
नएंडरथ मानव माणसाची अनेक वै े सादर करते तरीही ती नएंडरथ मानव माणसापे ा ो मॅगन मानव
माणसा या जवळ अस याचे दसते. कवट ची ॅ नय मता सीसी हणून मोज गे आहे जी आज या इं जी
म ह ांपे ा सीसी कमी आहे. ही ं डनची कवट अ पर ाइ टोसीन या ठे व मधून येते.

वानकॉ बे मनु य वानकॉ बे मानव मनु याचे जीवा म अव ेष दर यान इं ं डमधी कट येथी वानकॉ बे
येथे सापड े . फॉम आ ण वै ांम ये हाडे आधु नक इं जी म ह ांसाठ जवळजवळ समान आहेत. ॅ नय मता
cc आहे जी आधु नक कवट या समानता द वते. मह वपूण अपवाद हणजे उ े ख नीय जाडी आ ण ओसीपीट
हाडांची मोठ ं द .

द मा ी मॅन म ये ो. हेन यांना भूम य सागरी कनारप वरी मा ी गावात ोटे डेस एनफं ट् स नावा या
गुहेतून दोन सांगाडे सापड े .
यापैक एक सांगाडा ३० वषा या म ह े चा आ ण सरा सुमारे १५ वषा या बाळाचा होता. दो ही कव ा ांब अ ं द आ ण
उं च आहेत. माद या कवट ची ॅ नय मता असते
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

cc मु ाची कवट cc आहे. कपाळ सरळ आ ण चांग े वक सत आहे तसेच काही माणात फु गवटा आहे.
चेहरा ं द आहे ते गा ा या हाडां या खा अ ं द आहे. सु ा ऑ बट ज अ यंत कमी वक सत आहेत. क ा मो ा
आ ण आयताकृ ती आहेत. हनुवट खराब वक सत झा आहे आ ण चेहयाचा रोग नदान च हां कत आहे. हे न ोइड वै
आहे. दात मोठे आ ण ठळक असतात. दं तवै ेऑ े यन आ दवास सारखी असतात परंतु ब सं य वै े ने टोस ी
आपु क द वतात.

मा ी माणूस आधु नक न ो ी तु ना करता येतो. ो. सो ास आ ण बौ े यांनी द णआ के या बु मेन ी

मा ीचे मजबूत सा य दाखव े आहे. काह चा असा व ास आहे क ो मॅ नन आ ण मा ी हे दोन भ नस े े
वां क गट होते यात अनेक भ सामा य वै े आहेत.

Homo Sapiens Sapiens Homo Sapiens Sapiens हे ारी रक ा आधु नक मानवांचे वै ा नक नाव आहे. ते
वेगवेग या पयावरणीय प र तीत ा यक झा े आहेत आ ण व गुण धम ा त के े आहेत. कवट चे दोन भाग
असतात कपा आ ण चेहरा. ॅ नय मता cc ते cc दर यान असते. कपाळ फु ग े आहे आ ण सु ा
ऑ बट ज कमी होत आहे. ीची ट रयो को पक आहे. कॅ नाइ स आकाराने कमी होतात.

मो ा पायाचे बोट आणखी वरोधक नाही. हात पायांपे ा हान आहेत. व ट तंभा ा चार व असतात. रीर कमी
अ धक माणात के सहीन असते. यां यात उ ार मांड याची ताकद आहे. या व ेष गुण ांनी मानवा ा ा यां या रा यात
सव ान द े .

अंज ीर . मानवी उ ांतीचा क

तुमची गती तपासा

१. मानवी उ ांतीचे व वध ट पे ओळखा . रेमंड डाट ने

ोध े या जीवा माचे नाव सांगा.
खा वै ांची याद करा

ऑ ा ो पथेक स होमोइरे टस नअँडरथ मन ोमॅ नॉन

आतापयत आपण मानवी उ ांती या येती पॅ े ओ टो ॉ जक पुरा ांब चचा के आहे. आप या ा

मा हत आहे क आजचा मानव ाचीन काळापासून खूप पुढे गे ा आहे
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

hominoids. तरीही सु वाती या मानवांची ब तेक वै े आप याकडे आहेत. प ान प ा ही वै े क ी सा रत झा . ही व तु ती जाणून

घे यासाठ आप या ा आनुवं कतेचे आक न आव यक आहे.

IV मानवी आनुवं क

आनुवं कता ही जीव ा ाची एक ाखा आहे जी आनुवं कता आ ण भ ता हाताळते. जनुक ा हा द ीक द gen व न आ ा
आहे याचा अथ उ प करणे कवा वाढणे होय. हा द व यम बेटेसन यांनी म ये तयार के ा होता. मानवी आनुवं कता हा मानवी आनुवं कता
आ ण भ तेचा अ यास आहे. असे आढळू न आ े आहे क संतती यां या पा कांसारखी असते. व मानवी ोकसं येती काही सामा य
समानता आ ण आपापसात फरक दे ख ी द वतात.

पा कां या वणा या वार ामुळे समानता नमाण होते. मानवाती काही उपजत पा े जै वक ा प ान प ा सं मत होतात. मानवी आनुवं क
त वां ी संबं धत आहे जे पा क आ ण यांची संतती यां याती समानता आ ण एकाच जाती या मधी फरक करतात.

अनुवां कतेम ये जी स हणून ओळख या जाणा या वेग या काया मक यु नटची या समा व असते जी पा कांक डू न संततीपयत सा रत
के जाते आ ण एखा ा या वणा या वकासावर नयं ण ठे वते. वण कवा गुण धम एखा ा जीवाची आकारा मक ारी रक आ ण ारी रक
वै े द वतात. जनुक ांमधी फरकांमुळे वणाची व वधता नमाण होते. आनुवं क हे वारसा आ ण भ तेचे व ान आहे. जी सची रचना संघटना
सार आ ण काय आ ण यां याती फरकांची उ प ी यां या ी संबं धत व ान हणून याची ा या के जाऊ कते .

आनुवं कता आ ण भ तेची मू भूत त वे

जीवांम ये पुन पादनाचे सवात मह वाचे वै हणजे येक नवीन या या पा कां ी जवळचे सा य बाळगते. मु े यां या पा कांसारखी
अस तरी ती एकसारखी नसतात. ते यां या पा कांपे ा व वै ांम ये भ आहेत. यामुळे सव संतती सारखी नसतात. ते आपापसाती मतभेद
दाखवतात.

संतती कवा हान मु ांची यां या पा कांसारखी वृ ी या ा आनुवं कता हणतात. आनुवं कतेची ा या एका पढ पासून सजीवां या
ागोपाठ प ांपयत वै ांचे सं मण हणून के जाऊ कते. संतती या यां या पा कांपासून आ ण आपापसात भ हो या या वृ ी ा भ ता
हणतात. एका पढ कडू न स या पढ कडे सा रत होणा या व वधतांना वं परंपरागत व वधता हणतात. परंतु बा घटकांमुळे नमाण होणा या
भ तांना गैर आनुवं क भ ता हणतात. ते सा रत होत नाहीत. भ ता हा नसगाचा नयम आहे आ ण प रवतन ी ता ही सव सजीवांची वै े
आहेत.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आनुवं कता आ ण भ तेची मू भूत त वे ेगोर मडे यांनी पुढे मांड .

यांनी नद नास आणून द े क वै ांचा वारसा व कारकां ारे चा व ा जातो या ा नंतर जी स हट े गे े .
जी स हे जीवाचे आनुवं क एकक आहेत. सव जीवांम ये आनुवं क गुण धम पा कांक डू न संततीम ये सा रत के े जातात.
जनुक ांची खा माणे तीन मुख काय आहेत.

. यां याकडे व डु के नची मता आहे आ ण ते आनुवं क आहेत.

. उ प रवतना या मागाने अधूनमधून बद हो यास ते संवेदना म असतात.

. ते से या कायासाठ आव यक अस े सव मा हती घेऊ न जातात.

जी स नर आ ण माद दो ही गेमेटमधी गुण सू ांवर त असतात. यामुळे गुण सू वं परंपरागत गुण वा न नेतात
आ ण सा रत करतात. गुण सू वतः DNA Deoxyribonucleic acid आ ण RNA Ribonucleic acid या दोन
रासाय नक पदाथानी बनते. अ कडी ायो गक पुरा ांव न असे दसून आ े आहे क डीएनए ही अनुवां क साम ी आहे.

मडे चा वारसा कायदा

ेगोर मडे १८२२ १८८४ आनुवं क चे जनक यांचा ज म उ र

मोरा वया ऑ या येथे झा ा जो स या चेक ो ो हा कयाचा एक भाग आहे.
म ये मठा या बागेत मडे ने अनुवां कतेची मू भूत त वे कट कर यासाठ
योगांची मा का सु के . ेगर मडे चा बागेती मटारवरी योग हा
अनुवं ा ा या अ यासाती एक उ म भू च ह मान ा जातो.

मडे ने वाटाणा वन त मधी सात वरोधाभासी गुण धमा या वार ाचा अ यास
के ा. येक वै ासाठ फ दोन पे होते. झाडे एकतर उं च कवा हान
असतात. मडे ने उं च आ ण हान वन त चे ु जात चे संक रत के े . यांची
संतती प ह या पढ ती सव उं च होती जी F पढ हणून नयु के जाते.

मडे ने नंतर F पढ ची न मती कर यासाठ F पढ या वन त चे जनन के े . या

पढ म ये हान वन ती पु हा दसू ाग या. अंज ीर . ेगर मडे
हजारो F पढ म ये येक तीन उं च झाडांमागे अंदाजे एक हान वन ती होती.

इतर सहा गुण ांसह समान प रणामांव न मडे ने न कष काढ ा क जरी एक बळ फॉम संक रीत इतर फॉम ा
मुख वटा घा ू कतो परंतु रेसे स ह न झा ा नाही. अनुवां क गुण धम नंतर या प ांम ये अप रव तत व पात दसून
येती कारण अनुवां क वै े वतं एकके हणून वार ाने मळतात. मडे ने ोधून काढ े क आनुवं कता वेग या
कणां ारे कवा नधा रत के जाते
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

यु नट् स हे कण कवा एकक जी स हणून ओळख े जातात. जी स गुण सू ांम ये त असतात. गुण सू ांची मांडणी जो ांम ये
के जाते. मानवाम ये गुण सू े असतात यांची जो ांम ये व ा के जाते येक जोडीती एक व ड ांक डू न
आ ण सरा आईकडू न असतो.

मडे यन आनुवं कता दोन काय ांवर आधा रत आहे पृथ करणाचा कायदा आ ण वतं वग करणाचा कायदा.

पृथ करणाचा नयम असे सांगतो क अ◌ॅ े स आनुवं कतेचे एकक जो ांम ये म ये अ त वात आहे.
गेमेट्स या न मती दर यान जो ा वभ के या जातात जेण ेक न गेमेटम ये येक कारची फ एक जोडी असते.

वतं वग करणाचा कायदा असे सांगतो क एका जोडी या जनुक ांचे पृथ करण इतर जोडी या जनुक ां या पृथ करणावर
भाव पाडत नाही. एकसमान गुण सू ां या एका संचावरी जनुक ा या जो ा इतर गुण सू ांवर जनुक ां या जो ां या वतरणावर
भाव पाडत नाहीत मेयो सस दर यान ते वतं पणे एकमेक ांपासून वेगळे होतात आ ण या कपणे गेमेट्सम ये एक के े
जातात.

पे ी वभाग आ ण यांचे अनुवां क मह व

से हे सव कार या जीवनाचे मू भूत एकक आहे. मुळ ात दोन कार या पे चा थेट आनुवं कते ी संबंध असतो
somatic पे ी आ ण गक पे ी. रीर व वध कार या व ेष ऊत चे बन े े आहे याम ये को वधी दै हक पे चा समावे
आहे याम ये मरण पाव े या ोकां या जागी सतत न मती के जात आहे. गक पे ी सोमा टक पे सार याच असतात
परंतु रीरा या संरचना मक रचनेत कोणताही भाग घेत नाहीत. ते पु षां या वृषणात आ ण यां या अंडा यात उ वतात आ ण
यांचे काय पा कांक डू न संततीम ये जीवन आ ण आनुवं क गुण धम सा रत करणे आहे.

सव जीवांम ये आनुवं कतेचा क ब हा क क असतो जो पे ी या म यभागी त असतो आ ण पातळ परमाणु पड ा ारे

साइटो ाझमपासून वभ होतो.

याउ ट मानवी गक पे ी कवा गेमेट्स मेयो सस या ये ारे तयार होतात दोन स ग पे ी वभाजन जे गुण सू ां या
के वळ अ या सं येसह पे ी तयार करतात . मेयो सस गक पुन पादनासाठ तयार हो यासाठ अनुवां क साम ीचे माण
अ यावर कमी करते. गभधारणेदर यान जे हा दोन गक पे ी एक जोड या जातात ते हा ते गुण सू ांसह एक नवीन जीव
पुन पा दत करतात. मेयो सस आ ण गक पुन पादनादर यान मडे चे पृथ करण आ ण वतं वग करणाची त वे काय
करतात.

तुमची गती तपासा

. आनुवं क चा जनक हणून ओळख ा जातो

. एखा ा जीवाचे आनुवं क एकक ओळखा

. डीएनए आ ण आरएनए व तृत करा

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

V. मानवी भ ता

मानवाचा वभाव अनेक बाबतीत वै व यपूण आहे. मानवी भ ता ारी रक वै े भाव नक आ ण मान सक
फरकां या संदभात असू कते. मह वाचे नरी ण कर यायो य वै ारी रक घटकां या ीने आहे. अ ा भौ तक
वै ां या आधारे आपण मानवाचे व वध जात म ये वग करण क कतो.

मानवी वं

यत हा द व वध अथासह वापर ा जातो.

काहीवेळ ा हे चनी र यन अमे रकन इ याद सार या जीव ा ीय वार ा ारे सा रत होणा या व नरी ण
कर यायो य ारी रक वै ांम ये सामा यक के े या चा
रा ीय वाचे समानाथ हणून घेत े जाते. स या अथाने ते
सं ह हणून रेसची ा या के जाते.
आय वं जमन वड इ याद समान भाषा बो णा या
ोकां या समूहा ा ागू होते. वं हा द काही वेळ ा
सामा य नवास ान इ तहास परंपरा भाषा आ ण धम यां यामुळे ब याच काळासाठ एक बांध े या या
कोण याही गटाचा संदभ दे ते.
परंतु वं ाचा सवात अ स अथ
ारी रक आहे. यतीची संक पना रंग चेह याची वै े आ ण उं चीम ये खो वर ज े आहे. ही वै े नसगात
आनुवं क आहेत जी एका पढ कडू न स या पढ कडे सा रत के जातात.

पॅ े ओ टो ॉ जक पुरा ांनुसार संपूण मानवी जात चे मूळ समान आहे आ ण या सव होमो से पयन आहेत.
आनुवं कता आ ण वातावरणामुळे मानवा या भौ तक वणाम ये फरक आढळतो. भौ तक वणा या आधारे मानवाचे व वध
जात म ये गट के े जातात. जगात ु वं नावाची कोणतीही गो नाही. वं ां या म णाची या फार पूव पासून सु
झा . मानवी वं ांचे वग करण के वळ ारी रक वै ां या आधारावर के े जाऊ कते आ ण कोण याही कार या
मान सक कवा बौ क े ते या कवा क न ते या संबंधात नाही. मन आ ण सं कृ ती या पूव वकासाची आंत रक मता
येक जातीम ये समान माणात आढळते. हणून वं ांमधी फरक सां कृ तक फरक कवा बु म ेवर आधा रत नाही.

वं न त करताना भौ तक वण तपास े जातात. भौ तक वण दोन कारचे असतात

१. अन त ारी रक वै े हे साधन वाप न मोज े जाऊ कत नाही. हे फ नरी ण के े जाऊ कते. उदा.
वचा के स आ ण डो यांचा रंग.
. न त ारी रक वै े हे साधन वाप न मोज े जाऊ कते. उदा. उं ची नाक चेह याची रचना इ याद . नैस गक र या
या वै ांनुसार मानवाचे वग करण के े जाते. वां क वग करणासाठ वापर या जाणा या व वध नकषांचे
परी ण क या.
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

वां क वग करणासाठ नकष

वां क वग करण वां क नकष हणून संद भत व अनुवां क वै ां या आधारावर के े जाते. वां क वग करणासाठ
मु य नकषांम ये वचेचा रंग आकार के सांचा रंग आ ण रंग चेह याची रचना नाकाची रचना डो याचा रंग डोके उं ची आ ण र गट यांचा
समावे होतो.

. वचेचा रंग मानव वचे या रंगांम ये खूप वै व य दाखवतात. वचेचा रंग वचेम ये अस े या मे े नन रंग ा या माणात नधा रत के ा
जातो. एखा ा म ये अस े या मे े ननचे माण आनुवं क वै आहे. वचे या रंगा या मु यतः तीन छटा मानवाम ये आढळतात
पांढरी वचा युक ोड स पवळ वचा झथोड स आ ण काळ वचा मे ानोड स .

. के सांचा फॉम रंग पोत के स हे वं ा या वग करणासाठ वापर े जाणारे

सवात सोयीचे आ ण आकषक वण आहे. वं ांचे वग करण के े आहे

के सांचे व प के सांचा रंग आ ण के सांचा पोत यावर आधा रत. फॉम या

आधारावर के सांचे वग करण ताण े े गुळ गुळ त नागमोडी ं द नागमोडी
अ ं द नागमोडी कु रळे ोकरी इ. रंगा या आधारावर के े जाते. रंगा या
आधारावर के सांचे रंग ा या माणामुळे गडद तप करी काळे असे
अंज ीर . के सांचे कार
वग करण के े जाते. सोनेरी के स ह का तप करी ा सर रंग इ.

संरचने या आधारावर के सांचे वग करण खडबडीत के स म यम के स बारीक के स इ.

. चेहरा मानवांम ये चेहयाचा नद ांक चेहयाचा रोग नदान आ ण हनुवट या वकासा या

माणात णीय फरक दसून येतो. चेहयावरी नद ांक ाचे सू आहे

चेहयाचा नद ांक चेह याची ांबी चेह याची ं द X .

चेहयावरी नद ांक ा या आधारे चेहयाचे व तृत चेहरा े टो ोसो पक म यम चेहरा
मेसो ोसो पक आ ण अ ं द चेहरा युरी ोसो पक म ये वग कृ त के े जाते. फे य
ो नॅ थझम हणजे चेह या या फॉरवड ोजे नची ड ी. जे हा चेहरा कोणताही फॉरवड
ोजे न द वत नाही ते हा या ा ऑथ ना थझम हणतात.

अंज ीर . नाकाचे कार

. नाक नाकांचे वग करण अनुना सक नद ांक आ ण अनुना सक पु ा या आधारे के े जाते. अनुना सक नद ांक खा माणे मोज ा
जातो

अनुना सक नद ांक नाकाची ं द नाकाची ांबी X

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

अनुना सक नद ांक ा या आधारावर नाकांचे वग करण ं द नाक म यम नाक आ ण

अ ं द नाक. अनुना सक पु ा या आधारावर याचे हान म यम आ ण ांब असे वग करण के े जाते.

े टो हनी अ ं द नाक ७०

मेसोर हने म यम नाक ७० वर

Platyrrhine ं द नाक वर

. डोळा डो या या रंगा या आधारावर याचे वग करण नळा डोळा गडद तप करी

डोळा तप करी डोळा आ ण राखाडी डोळा असे के े जाते. आकृ ती . डो याचे कार
या तर ए पकॅ क फो आ ण नॉन मँगो ॉइड डोळा ारे वै ीकृ त मगो ॉइड
डोळा आहेत.

. ओठ. ओठां या जाडी या आधारावर ते पातळ म यम जाड आ ण फु गीर हणून

न दव े जाते.

. कान काना या रचनेतही फरक दसून येतो. हान काना या ोबसह हान आ ण

गो ाकार मोक या काना या ोबसह ांब आ ण अ ं द आ ण दोघांमधी म यवत .

अंज ीर . ओठांचे कार

. हेड फॉम डोके हे मोजता ये याजोगे वण आहे आ ण हेड इंडे स कवा सेफॅ क इंडे स या आधारावर याचे वग करण अ ं द डोके

डो कोसेफॅ क म यम डोके मेसोसेफॅ क आ ण व तृत डोके ँक ायसेफे क म ये के े जाते. सेफॅ क इंडे स या गणनेवर
आधा रत हे वग करण के े जाते. सेफॅ क इंडे स डोके ं द डो याची ांबी X .र गट र गट हे एक वै आहे जे
सतत राहते आ ण वातावरणाचा प रणाम होत नाही. र गटांचे चार कार आहेत. A B AB आ ण O. येक यतीत हे र गट अस े े
ोक आढळतात परंतु यां या सद यांचे माण वं ानुसार भ असते. या घटका या ेवट आपण हे तप ी वार कू .

. उं ची उं ची या आधारावर मानवाचे पाच गटांम ये

उं ची पु ष ी
वग करण के े जाते ते हणजे अ त य हान हान
या खा खूप हान ४७
म यम उं च आ ण खूप उं च. आधु नक माणसाची सरासरी
उं ची आहे. तथा प एक सामा य ेण ी पु षांसाठ हान ५० ५३ ४ ८ ४ ११

ते आ ण म ह ांसाठ ते पयत
म यम ५४ ५७ ५० ५३
बद ते.
उं च ५ ८ ५ ११ ५४ ५६

खूप उं च आण आ ण या न अ धक

त ा . मानवी उं चीचे वग करण

Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

तुम या प रसराती कमान सद यांमधी न तआणअन त वै ांचा तप ी गोळा करा

आ ण यावर अहवा तयार करा.

वर नमूद के े या नकषां या आधारे संपूण मानवजातीचे वग करण खा सादर के या माणे व वध वां क

गटांम ये के े आहे

जगाती मुख यती मापनाचे मानक तं आ ण मानवाती व वध ारी रक णां या वां क मह वा वषयी न त
ान नसताना व वध व ानांनी वग करणा या व वध योजना तयार के या आहेत. सवात सामा यपणे ओळख े जाणारे
वग करण हणजे न ोइड मंगो ॉइड आ ण कॉके सॉइड या तीन मुख वं ांचा समावे आहे यांना पुढे उप समूहांम ये
वभाग े गे े आहे.

. न ोइड रेस न ोइड रेस मूळ तः आ के त आढळतात.

तप करी ते काळ तप करी वचा अ त य ं द आ ण सपाट नाक कमी नाकाचा पू मजबूत
ॉ नॅ थझम तप करी ते काळे के स के सांचा खडबडीत पोत ोकरीचे के स रीरावर थोडेसे
के स तप करी ते तप करी काळे डोळे इ याद वै े आहेत. आ कन न ोइड आ ण
ओ नक ने ॉइडम ये वभाग े गे े आ ण ते पु हा इतर अनेक गटांम ये वभाग े गे े .

अंज ीर . न ोइड
. मंगो ॉइड रेस मंगो ॉइड रेस पव या तप करी कवा ा सर तप करी वचेचा रंग ं द
आ ण सपाट चेहरा तप करी ते तप करी काळे के स खडबडीत पोत आ ण के सांचा सरळ
कार तप करी ते गडद तप करी डोळा म यम उं ची ं द आ ण सपाट चेहरा ारे वै ीकृ त
आहेत. मुख गा ा या हाडांसह. मंगो ॉइड पु हा म य मंगो ॉइड नॉदन मंगो ॉइड द णी
मंगो ॉइड आ ण अमे रकन मंगो ॉइड अ ा अनेक कारांम ये वभाग े े आहेत. ते
ामु याने आ या आ ण अमे रके त आढळतात.

. कॉके सॉइड रेस कॉके सॉइड रेस युरोप पॅ े टाईन इराण उ र भारत ब ु च तान अंज ीर . मंगो ॉइड

इ याद म ये आढळतात. फकट ा सर पांढरा ते ऑ ह तप करी वचेचा रंग म यम ते

उं च नागमोडी आ ण सरळ के स गडद तप करी यांसारखी वै े आहेत. के सांचा रंग
ह का नळा ते गडद तप करी डो यांचा रंग आ ण उ अनुना सक पू .

कॉके सॉइड रेस पुढे भूम यसागरीय नॉ डक आ ण अ पाइन यांसार या अनेक वां क
गटांम ये वभाग या गे या आहेत.

अंज ीर . कॉके सॉइड

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

जगाती व वध वां क गटांचे ड जट ेझ टे न अ बम तयार करा. पा पु तकाती

सा ह याबरोबरच इतर पु तके आ ण इंटरनेटची संसाधने यासाठ वापर जाऊ कतात.

वं आ ण वं व े ष जरी मानवाचे व वध वां क गटांम ये वग करण के े गे े अस े तरी आप या ा मा हत आहे क

कोणतीही जात स यापे ा े कवा क न नाही. पण असा काही कारचा भेदभाव आहे. द णआ के त रंगा या
आधारावर यांनी के े या भेदभावाब प ह या यु नट या सु वाती ा गांधीज चे आ मच र ा मक वणन तु हा ा आठवत
असे .

वं वाद हा असा व ास आहे क एक वं इतरांपे ा े आहे आ ण भेदभावपूण कृ यां ी आ ण क न वं ा या

वृ ी ी संबं धत आहे. काही वं ांचे ोक वतः ा इतरांपे ा े समजतात. ब धा वं वादाची क पना पंधरा ा तकात
उ व जे हा काही ीक व ानांनी मानवजाती ा दोन गटांम ये वभाग े सुसं कृ त आ ण रानट . स ीक त ववे ा
अ◌ॅ र टॉट नेही दोन गट सुचव े एक गट वभावाने मु आहे आ ण सरा कोणता मु नाही गु ाम . म यम वयात
वेगवेग या अ धका यांनी े वं ांची यांची गृहीते मांड आहेत. यामुळे े व व क न ता ही संक पना नकळतपणे
ोकां या मनात जव गे . जै वक मानववं ा ीय कोनातून वण े ष ही एक सां कृ तक घटना आहे या ा
कोणताही अनुवां क आधार नाही.

मानववं ा कवा जीव ा ांनी स या कोण याही जातीती सव मानवांना एका जाती होमो से पय स
से पय सचे वग कृ त के े आहे. स या दांत असे हणायचे आहे क मानवी वं ांमधी फरक फार मोठा नाही जरी ते तसे
दसत अस े तरी हणजे काळ व पांढरी वचा. हे ा पत आहे क जगाती सव मानवजात म ये जनन होऊ कते
कारण यां यात बरेच सा य आहे. सव यत म ये . समान अनुवां क साम ी सामा यक के जाते याचा अथ
असा आहे क वं ाची वभागणी मु य वे न आहे आ ण मूळ यती दे ख ी कदा चत के वळ परक वणने होती
आ ण आणखी काही नाही.

च ा महा मा गांधी ने सन मंडे ा अ ाहम कन आ ण मा टन यूथर कग यां या कायातून वण े षाब

अ धक तप ी गोळा क या.
इनपुटवर आधा रत वं आ ण वं वाद या वषयावर एक े ख से मनार पेपर तयार करा.

तुमची गती तपासा

. जोडी ोधा अ
कॉके सॉइड ऑ ह कन मगो ॉइड .......... ब न ोइड
तप करी काळा डोळा कॉके सॉइड ............... ...
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

. र बॉ स भरा

े टोराइन

म यम नाक

. खा नमु यात जगाती मुख वं ां या भौ तक वै ांची तु ना द वणारा त ा तयार करा.

वण कॉके सॉइड न ोइड मंगो ॉइड

आतापयत आ ही एक भ ता हणून यतीब चचा के . वेगवेग या ोकसं येती र गटांम येही अ ी

सामा य घटना अस याचे तु हा ा आढळ े आहे का काही व र गट अस े या ोकांना व भागात वतरीत
के े जाते. अ ा कारे र गट दे ख ी मानवी ोकसं येम ये भ ता हणून काय करते. मानवी ोकसं येम ये हे व ेष
कारचे ऊतक कसे वत रत के े जाते हे ोधणे मनोरंज क असे .

र गट

र गटा या अ यासा ा भौ तक मानववं ा ात व ेषतः

ोकसं ये या अनुवां कतेम ये मह वाची भू मका असते. र हे मानवी
रीराती एक व ेष कारचे ऊतक आहे आ ण ते दोन काय करते. थम
ते फु फु सातून रीरा या इतर भागांती ऊतकां या से यु र घटकांपयत
ा पे ी RBC
ऑ सजन घेऊ न रीरा ा पोषण पुरवते. सरे हणजे ते टाकाऊ पदाथ
व ेषत काबन डाय ऑ साइड काढू न टाक यास मदत करते. चयापचय
यांमुळे ते रीरात जमा होते.

या वाय या व ऊतीम ये परक य आ मणक याचा ना कर याची

मता आहे जसे क बाहे न आत वे करणारे व वध हा नकारक
जीवाणू. पांढ या पे ी WBC

र वपदाथ संयोजी ऊतक आहे याम ये दोन घटक असतात

र ा मा आ ण र कण. र कणांम ये RBC WBC आ ण
े ट े ट्सचा समावे होतो. र ा या ा माम ये ो टग ोट न
फाय नोजेन आ ण सीरम असे दोन घटक असतात. जर आपण टे ट
ूबम ये र ाचा नमुना घेत ा आ ण तो ए साठ ठे व ा
े ट े ट्स

अंज ीर . र ऊती
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

अँट कोआगु ं टसह बराच काळ आ ही र कॉपस स हणून ओळख या जाणा या असं य न ं बत कणांनी भर े ा
ह का पवळा व ा मा ोधू कतो. ा र कण RBC कवा ए र ोसाइट् स सामा यतः नळ या तळा ी र
होतात आ ण वर पांढरे र कण WBC कवा युक ोसाइट् स सोडतात. पण टे ट ूब या वर या बाजू ा ा मा
े यरसह फकट पव या वपदाथाचा जा तीत जा त भाग तयार होतो.

ा माम ये अ यु मन ो यु न फाय नोजेन अ ी

तीन मु य थने असतात. फाय ोनोजेनम ये काही व ेष वै े
आहेत यामुळे ते संपूण र गोठ यास कारणीभूत ठरते. र ा या
ा माम ये आढळणारे इतर पदाथ हणजे अ मनो अ◌ॅ सड साखर
मीठ चरबी इ.
ा मामधून को यु े टग आ ण को यु े ब घटक काढू न टाक यास
व ा त होतो. वपदाथा ा सीरम हणतात याम ये
फाय न यापुढे आढळत नाही.

जे हा जे हा मानवा या र ात कोणताही वदे ी रेण ू ोट न

अंज ीर . र ाचे घटक
टोच ा जातो ते हा र या वदे ी पदाथा ा काढू न टाक यासाठ
कवा न भावी कर यासाठ त या दे ते. अ ा वदे ी पदाथाना तजन हणतात. तजन वन ती कवा ाणी
थने कवा वषाणूज य कवा जवाणू वष असू कते. र ाम ये अ ा तजन दस यासाठ तसाद हणजे अँट बॉडी
नावा या सया ोट न रेण ूचे उ पादन. अँट बॉडीज ा मा पे ारे तयार होतात. त पड आ ण तजन यां याती
पर रसंवादामुळे तजनचे व प बद ते यामुळे ते र ातून न कवा काढू न टाक े जाऊ कते.

ABO र गट णा म ये का ँ ड टे नरने मानवाचे र गटां या संदभात तीन गट के े जे नंतर ट

आ ण डेक ा टे ो यांनी द व या माणे चार झा े . तथा प तजनांची उप ती कवा अनुप ती यावर आधा रत गट
A B AB आ ण O या अ राने द व े जातात.

मानवा या RBC म ये दोन तजन असतात हणजे तजन A

आण तजन B. र ा या सीरमम ये दोन त पडे असतात जसे क त पड
a आण त पड b. आरबीसी याम ये अँट जेन ए ए ु ट नेट असते आ ण
र ा या सीरमम ये त पड a असतो. तजन बी अस े े आरबीसी त पड
बी अस े या र ा या सीरम ी एक त होते. यापैक

अंज ीर . का ँ ड टे नर
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

दोन तजन एखा ा या पे ीम ये एक असू कतो कवा दो ही कवा एकही नसू कतो. अ ा कारे संपूण
मानवी ोकसं या RBC म ये तजनां या उप ती या संदभात चार ेण म ये ओळख जाऊ कते. आरबीसीम ये
तजन ए अस े या ा ए गट हणून संबोध े जाते आरबीसीम ये बी तजन अस े या ा बी गट हणून
संबोध े जाते. RBC म ये तजन A आ ण तजन B दो ही अस े या ा AB गट हणतात. RBC म ये A आ ण
B दो ही अँट जे स अनुप त अस यास O गटाती आहे.

आरएच घटक तजन डी म ये ँ ड ट नर आ ण वेनर यांनी आरएच घटक ोध ा.

यांनी दाखवून द े क जर रीसस माकडाचे र ससा ा टोच े तर सीरम मळू कतो. स ाचे व सीरम व मानवी
र एक करते.
र ा या या नवीन सं ाहक घटका ा आरएच फॅ टर असे संबोध े जाते.

आरएच फॅ टर हा एक कारचा तजन ोट न आहे जो थम रीसस माकडां या र ात सापड ा. नंतर असे

दसून आ े क काही माणसां या र ातही हा घटक असतो. जर र ाम ये आरएच फॅ टर असे तर तो आरएच पॉ झ ट ह
हणून गटब के ा जातो आ ण जर अनुप त असे तर तो आरएच नकारा मक असतो. आरएच फॅ टर अनुवां क
आहे आ ण हणूनच आरएच नकारा मक आई आ ण आरएच पॉ झ ट ह व ड ांना आरएच पॉ झ ट ह बाळ असू कते.

र गट ओळख

ात र ा या सीरमम ये र ाचा थब टाकू न एखा ा चा र गट ओळख ा जाऊ कतो. र गट ओळख

चाचणी ा ए ु टने न चाचणी असेही हणतात.
Aggluination हणजे RBC चे एक येण े. अँट ए आ ण अँट बी असे दोन कारचे ड सीरम आहेत. जर र ाती
आरबीसी फ अँट ए अँट सीरमने एक त होत असती तर र गट ए असे . जर आरबीसी फ अँट बी अँट सीरमने
एक त होत असती तर र गट बी असे . जर आरबीसी अँट ए दो हीम ये एक त होत असती तर आ ण अँट बी
र सीरम र गट AB असे . जर दो ही र ा या सीरमम ये एक ीकरण होत नसे तर र गट O असे . या वाय
आरएच घटक ओळख यासाठ अँट आरएच र सीरम अँट डी वापर ा जातो. जर अँट आरएच ड सीरम अँट
डी सह ए ु टने न झा े तर र गट आरएच पॉ झ ट ह असे आ ण जर अ◌ॅ ु टने न अँट आरएच ड सीरमसह
होत नसे तर र गट आरएच नगे ट ह असे .

. ाथ मक सामुदा यक आरो य क े कवा कोण याही वयंसेवी सं ां या मदतीने तुम या ाळे त

र गट ोध बर आयो जत करा.

र सं मण र सं मण हे र ाचे माण पुनसच यत कर यासाठ र ाचे इं ा हेनस इंज े न आहे. र सं मण सुर त

असते जे हा दा याचा गट आ ण
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ा तकता आधी ओळख े जातात. दाता आ ण ा तक याचा र गट समान अस यास र गोठणे र गोठणे होत नाही.

मी र दान के यास म ा काही नाही.... कोणताही नरोगी ौढ दर ३

नुक सान होते का म ह यांनी र दान क कतो. र दान क न
आपण एक जीव वाचवू कतो.

एबी ुपम ये त पड नस यामुळे एबी गटाती कोण याही गटाती र

वीका कतात. हणून AB गटाती ना साव क ा तकता हणतात.
O गटाती ना RBC म ये A आ ण B दो ही अँट जन नसतात परंतु र ा या
सीरमम ये a आ ण b दो ही अँट बॉडी असतात. ते कोण याही गटाती सद यांना
र दे ऊ कतात. यामुळे O र गटा या ना साव क र दाता हणून
ओळख े जाते. हा संबंध आकृ ती . म ये द व ा आहे.

तुमची गती तपासा.

. . आकृ तीचे परी ण करा आ ण खा सारणी

यो य र या पूण करा.
अंज ीर. . र सं मणाचे च ा मक तनधव

र ा या ा ा त करा
RBC म ये र गट तजन सीरमम ये अँट बॉडी र ते पासून र
ए अँट बी ओ ए

बी बी बी एबी
एबी ूय O A B AB
ओ ओ

. टे ब म ये द े या डेटावर आधा रत र गट ोधा.

अ ात र तजन अँट बॉडी गट ओळख ा

नमुना
१ ए अँट बी

बी वरोधी ए

एबी ूय

ूय अँट ए आ ण अँट बी
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

र गटांचे अनुवां क व प र गटाचा आनुवं क नमुना आता पूण पणे ात आहे. ोमोसोममधी तीन जनुके हणजे
A B आ ण O ही या र गटाती फरकांसाठ जबाबदार असतात. असे दसते क A आ ण B कारात समान
अभ असते तर O हे A आ ण B दो हीम ये अधोगती असते. हे दे ख ी ात येते क या जनुक ां या अंतगत
म णाने सहा भ जीनोटाइप तयार होतात. परंतु फे नोटाइप O हे अधोगती अस यामुळे आप या ा र गटांचे फ चार
फे नोटाइप आढळतात. ए बी एबी आ ण ओ या चार र गटां ी संबं धत चार कारचे जीनोटाइप
जीनोटाइप AA आहे
AO तर. जीनोटाइप
र गट
गटBAकडेा
जीनोटाइप BB BO र गट AB कडे जीनोटाइप AB आ ण र गट O कडे जीनोटाइप OO आहे. हे त ा . म ये द े
ए एए एओ
आहे.
बी बीबी बीओ

एबी एबी

ओ ओओ

त ा . फनोटाइप आ ण जीनोटाइप

आता आपण हे ोध यास स म असा क र गट पा कांक डू न संततीपयत कसे वार ाने मळतात. खा काही सम या
आहेत यात तु हा ा मु ांचे संभा र गट ोधणे आव यक आहे. तु ही खा द े या उदाहरणाचा संदभ घेऊ कता.

सम या जर पा कांचा र गट A आ ण O असे तर यां या मु ांचा र गट कोणता असे

गट अ x गट ओ
जीनोटाइप आ ण फे नोटाइप
AA AO x OO
यता १ यता AO x
AA x OO OO AO AO
AO AO AO AO OO OO AAOO माण.
एएए ए A O
माण. A

च ा खा सम यांचे परी ण क या आ ण येक पा कांना संभा संतती ोध याचा य न

क या
सम या पा क AXB
सम या पा क BXO

पा कांपासून संततीपयत र गटांची वारसा प त आता सव ात आहे. तु हा ा मा हत आहे का क काही र गट

अस े या मध ा ववाह काही आजारांना कारणीभूत ठरतो हे व र गटां या वसंगतीमुळे होते.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ABO असंगतता ABO र गटा या फे नोटाइप आ ण रोगांमधी संबंध ोध यात अनेक सं ोधकांनी रस घेत ा. जरी
यांना कोणताही थेट संबंध सापड ा नाही परंतु वसंगततेची याद द व . सुसंगतता कवा असंगतता पा कां या
फे नोटाइप या जुळ णी या आधारावर ठरव गे . सुसंगत वीण होमो े स फक कवा वीणसाठ यो य असे संबोध े
जात असे तर वसंगत वीण हेटरो े स फक असे हट े जाते हणजे वीणासाठ यो य नाही कारण यामुळे काही रोग
सुसंगत वसंगत
होऊ कतात. टे ब . म ये सूचीब के े या दो ही प र त म ये व वध संयोजन य आहेत.
वीण वीण
MALE होमो व वषम व

FEMALE FEMALE

O O A B AB ूय

ए A AB ओ बी

बी बी एबी ओ ए

एबी एबी ओ ए बी

याच माणे आरएच फॅ टर दे ख ी काही कारची त ा . . ABO सुसंगतता आ ण असंगतता

वसंगती नमाण करतो.

आरएच वसंगतता जे हा आरएच पॉ झ ट ह पु षा ी न झा यामुळे आरएच नगे ट ह आई आरएच पॉ झ ट ह गभ

घेऊ न जाते ते हा आरएच पॉ झ ट ह गभाती आरएच तजन नाळे क डे आ ण ेवट आई या र ात जातो. यामुळे
मातां या र ात त पड तयार होतो. गभापासून मातेक डे र ा भसरण खूप मंद अस याने माते या र ात त पड तयार
हो यास बराच वेळ ागतो. परंतु जे हा आई आरएच पॉ झ ट ह र अस े ा सरा गभ घेऊ न जाते ते हा आरएच
त पड अस े े मातेचे र गभा ा पाठव े जाई . जे हा हे त पड नाळे तून गभाकडे जाते जे आरएच पॉ झ ट ह
असते ते हा गभा या ा पे ी न कर यासाठ व रत त या होते. यामुळे गभा ा हेमो ाइ टक रोग होतात. या
ती ा ए र ो ा टो सस फे टा स हणतात.

सामा यतः पा ह े या ABO र गटां या तर मानवी ोकसं येम ये च त इतर काही गट आहेत.
यापैक काही खा माणे आहेत.

MNS णा ABO र गटां या ोधानंतर तीस वषानी म ये ँ ड टे नर आ ण े हन यांना MNS णा

हणून ओळख जाणारी आणखी एक र गट णा सापड . यात M आ ण N या दोन तजनांचा समावे
असतो. या दोन तजनांम ये नैस गक त पडे नसतात. ते सव मानवां या ा पे म ये असतात. जे हा एखा ा
या ा पे ी M तजन द वतात ते हा र गट M हणून नयु के ा जातो. याच माणे N तजनची
उप ती र कारांना N हणून च हां कत करते आ ण जे हा M आ ण N दो ही असतात ते हा र गट असे हणतात.
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

MN. M आ ण N तजन ततके च बळ आहेत. एकाच र ात ए बी एबी आ ण ओ घटकांसह एम आ ण एन घटक एकाच

वेळ अ त वात असतात यांचा कोणताही संबंध नसतो.

म ये सगर आ ण रेस यांना S हणून ओळख े जाणारे आणखी एक तजन सापड े . हे व ेषतः M N
कवा MN र गट अस े या म ये आढळते. M आ ण N तजनां या वपरीत S तजनाम ये त पड दे ख ी
असतो. M N आ ण S तजन एकमेक ां ी खूप जवळचे आ मीयता द वतात आ ण MNS णा या नावाने ओळख े
जातात.

बॉ बे ड ुप हा एक मळ र गट आहे जो बॉ बेम ये डॉ. वाय.एम.बडे यांनी म ये थम ोध ा होता. मळ बॉ बे

फे नोटाइप अस े या र O म ये उप त अस े या एच तजन तजन करत नाहीत. ते यां या ा
र पे म ये A तजन कवा B तजन बनवू कत नाहीत कारण A तजन आ ण B तजन H तजनापासून बन े े
असतात. या कारणा तव बॉ बे फे नोटाइप अस े े ोक एबीओ र गटा या कोण याही सद या ा आरबीसी दान क
कतात परंतु ते एबीओ र गट णा या कोण याही सद याकडू न र घेऊ कत नाहीत. बॉ बे फे नोटाइप अस े या
ोकांक डू नच ते र घेऊ कतात.

तुम या ाळे त उप अस े या ह युअ ॅ बची सु वधा अस े या अ◌ॅ नमे न मू हीम ये र गट

न त करा आ ण र दाना या यता जाणून या.

तुमची गती तपासा

. क पना करा क तुमचा म जो AB र गटाचा आहे या ा र सं मणाची गरज आहे. या ा त ा मळू कणारे
र गट ोधा आप े पु ीकरण करा
उ र

. वडी आ ण आईचा र गट O आहे. यांचा संभा र गट ोधा

आकृ यां या मदतीने संतती.
. A B आ ण AB र गटांचे तजन आ ण त पड द वणारी त ा तयार करा.

जै वक मानववं ा ाचे ान मानवा या दै नं दन जीवनात खूप उपयु ठरे . या ाना या वापराब खा चचा
के आहे.

जै वक मानववं ा अनु योग

जै वक मानववं ा ांचा वै क े ात णीय उपयोग आहे. रीराची रचना आ ण रोग यां याती संबंध व
रोग आनुवं क कवा सामा जक सां कृ तक आहे क नाही हे जै वक मानववं ा ांसाठ अजाचे काही े आहेत.
रोगांची कारणे आ ण उपचारांम ये कोण या सामा जक प र त चा समावे असू कतो हे नधा रत कर या या य नात
अनेक दे ांमधून रोगांवरी डेटा गोळा के ा जातो.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

डीएनए फगर टग ही बायोटे नॉ ॉजीची

अ कडी गती आ ण उ े ख नीय काम गरी
आहे.
एखा ा या डीएनएची तु ना के साती
डीएनए ी र ा या थोड या कवा वीया या
थबा ी के जाऊ कते. फॉरे सक
मानववं ा या े ात मह वपूण योगदान
दे तात.
याच माणे संर ण े आ ण उ ोगांम ये जै वक
मानव ा ीय ान ागू के े जाते.

अंज ीर . . जै वक मानववं ा अनु योग

च ा सारां ा

जै वक मानववं ा हे मानववं ा ाती मुख े ांपैक एक आहे. हे मानवाचा उदय आ ण या या

उ ांतीचा अ यास करते. हे समका न मानवी ोकसं या एकमेक ांपासून क ी आ ण का वेगळ आहे याचा
दे ख ी अ यास करते. जै वक मानववं ा ा या वषयाम ये मानवी उ प ी वाढ उ ांती रीर ा मानवी
आनुवं कता मानवी भ ता मानवी वं र गट इ याद चा अ यास समा व आहे. जै वक मानववं ा ा या
मुख उप े ांम ये पॅ े ओ एन ोपो ॉजी पॅ ओपॅथॉ ॉजी जैव पुरात व मानवी अ व ान यांचा समावे
होतो. मानवी जीव ा ाइमॅटो ॉजी मानवी आनुवं क यायवै क मानववं ा सेरो ॉजी
डमाटो फ स मानववं ा यूरो मानववं ा आ ण जैव वै क य मानववं ा .

स यउ ांतीचा स ांत मांडणारे च जीव ा ॅ माक हे प ह े होते. पुढे अनेक स ांत उदयास आ े
परंतु सवात वीकाय एक हणजे चा स डा वनचा.

चा स डा वनने जात या उ ांतीसाठ नैस गक नवडीची यं णा ता वत के . नैस गक नवड ही

ोकसं येती फरकावर अव ं बून असते.
जै वक बद ांचे चार ोत हणजे अनुवां क पुनसयोजन उ प रवतन अनुवां क वाह आ ण पुन पादक
अ गाव.
मडे चे आ ण यानंतरचे जेने ट समधी सं ोधन आ ण डीएनए आ ण आरएनएची रचना आ ण कायाची इतर
समज आ हा ा जै वक यं णा समजून घे यास मदत करते या ारे गुण एका पढ तून स या पढ कडे जाऊ
कतात.
कोणताही जवंत ाइमेट हा मानवाचा थेट पूवज नस ा तरी आ ही इतर जवंत ाइमेट्ससह समान उ ांती
इ तहास सामा यक करतो. आम या जवळ या नातेवाईकां या वतणुक ी आ ण ारी रक वै ांचा अ यास
के याने आ हा ा न कष काढ यास मदत होऊ कते.
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

आ दम उ ांती. व मानवी वै ांचा अ यास के याने आप या ा हे समज यास मदत होऊ कते क ाइमेट्स या
रेषा यामुळे मानवा ा चपांझ ी आ ण गो र ाकडे नेण ा या रेषेपासून र का फां ा फु ट या.

ाइमेट्ससाठ कोणतेही वै अ तीय नाही. तथा प ाइमेट्स रीरा या आकारा या माणात तु नेने मोठा म
पूवा मीचा हात व चक हात अंगठा वक सत बोटे आ ण नखे टरीओ को पक ी त णांची द घ प रप वता आ ण
सामा जक जीवनावर उ माणात अव ं ब व यासारखी अनेक वै े सामा यक करतात. कणे

ऑडर ाइमेट्सम ये मानव उप ऑडर अँ ोपोइ डया सुपर फॅ म हो मनोइ डया फॅ म हो म नडे जीनस होमो आ ण
से पय स या जात ी संबं धत आहेत.

जीवा म तु ना मक रीर ा आ ण वतन आ ण ाचीन वातावरणाचे ान आप या ा के हा कोठे आ ण कसे ाइमेट्स

उदयास आ े आ ण वै व यपूण झा े याची पुरे ी क पना दे ते.

द वषापूव जग े या ायओ पथे सन ा मानव आ ण वानर या दोघांचे पूवज मान े जाते. सवात जुने हो म नड
ऑ े ो प थ सन सुमारे द वषापूव आ के त दस े . ऑ ॅ ो प थ सनपासून होमोरे टस आ ण नंतर नएंडरथ
मनु यापयत जात चा वारसा आ ण नएंडरथ ते ो मॅ नॉन आ ण आधु नक होमो से पय सपयतची उ ांती मानवी
उ ांतीचा माग द वते. होमो इरे टस सुमारे . द ते . द वषापूव उदयास आ े ा युरोप आ ण
आ याम ये राहणारा प ह ा हो म नड होता आ ण आग वापर यास कणारा नएंडरथ हा ब धा ारं भक होमो
से पय स हणून ओळख ा जातो जो युरोप उ र आ का आ ण काही भागांत राहत होता. सुमारे ते
वषापूव या का ावधीत आ याती . .

ो मॅ नॉनचे जीवा म पुरावे म ये ु ई ाटट यांनी ा स या ो मॅ नॉन टे क ांव न ोध े होते. ो मॅ नॉन

माणसाने दगड आ ण हाडांची साधने तयार के . ो मॅ नॉन ोकांनीही सुंदर गुहा च े काढ होती.

मानवी अनुवां कता मानवी आनुवं कता आ ण मानवी भ ते ी संबं धत आहे. आनुवं कता आ ण फरकांची मू भूत
त वे ेगर मडे यांनी मांड होती यांनी असे नद नास आण े क वै ांचा वारसा काही घटकां ारे चा तो या ा
नंतर जी स हट े गे े .

जी स ोमोसो सवर नर आ ण माद दो ही गेमेट्सम ये त असतात जे यामधून DNA Deoxy ribonucleic acid
आ ण RNA रबो यू क अ◌ॅ सड या दोन रासाय नक पदाथानी तयार होतात.

भौ तक वणा या आधारे मानवाचे व वध जात म ये वग करण के े जाते.

मानवी ोकसं येचे सवसाधारणपणे वग करण ामु याने तीन जात म ये होते हणजे न ोइड मंगो ॉइड आ ण कॉके सॉइड.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

वं वाद हा असा व ास आहे क एक वं स यापे ा े आहे आ ण भेदभावपूण कृ यां ी आ ण क न वं ा या

वृ ी ी संबं धत आहे. जै वक मानववं ा ीय कोनातून वण े ष ही एक सां कृ तक घटना आहे या ा कोणताही
अनुवां क आधार नाही. मानववं ा कवा जीव ा ां ारे स या कोण याही जातीती सव मानवांचे वग करण
एका जातीचे हणजे होमो से पय स से पय स हणून के े जाते.

र गटा या अ यासा ा जै वक मानववं ा ात व ेषतः ोकसं ये या अनुवां कतेम ये मह वाची भू मका आहे.
RBC म ये तजनां या उप ती या संदभात संपूण मानवी ोकसं येचे वगाम ये वग करण के े जाऊ कते.
याम ये A B AB आ ण O यांचा समावे आहे.

एबी ुपम ये कोणतेही त पड नस यामुळे एबी गटाती कोण याही गटाती र वीका कतात आ ण
हणूनच यांना साव क ा तकता हणतात. O गटाती कोण याही गटाती सद यांना र दे ऊ कतात आ ण
हणूनच यांना साव क र दाता हणून ओळख े जाते. जर र ाम ये आरएच फॅ टर असे तर ते र आरएच
पॉ झ ट ह हणून गटब के े जाते आ ण जर ते अनुप त असे तर ते आरएच नगे ट ह असते.

कणारा मता दाखवतो

जै वक उ ांतीचे अनेक स ांत ओळखा आ ण स य उ ांती या स ांतां या वै ा नक व पाचे मू यांक न आ ण
ंसा करा
ाइमेट्सम ये मानवाचे ान ोधा मानव आ ण वानर आ ण ेण या वै ांची तु ना करा आ ण मानवी उ ांतीचे
जीवा म पुरावे व त करा
मानवी आनुवं कतेची मू भूत त वे ओळखा मडे या वारसा काय ाची ंसा करा आ ण पे ी वभाजनाचे
अनुवां क मह व सांगा
मानवी ोकसं येची वां क वै े ओळखा आ ण अनुकु भ ता हणून वं ांचे नरी ण करा

मानवी भ तेचा घटक हणून र गट ओळखा आ ण र गटाची सुसंगतता आ ण असंगतता वेगळे करा

मू यमापन आयटम

१. खा सूचनां या मदतीने स य उ ांती या स ांतावर एक प रसंवाद पेपर तयार करा

सवाय ह ऑफ द फटे ट अ त वासाठ संघष भ ता जा त उ पादन.

अ ब अ ध हत वणाचा वारसा वापर आ ण गैरवापर स ांत
उ प रवतन अनुवां क वाह ोमोसोम वकृ ती c
Machine Translated by Google

यु नट जै वक मानववं ा ाची मू भूत मा हती

. ा यां या सा ा यात मानवाची फ ोजे नक ती द वणारा वाह त ा तयार करा. a चाटम ये ऑडर सब
ऑडर सुपर फॅ म फॅ म वं जाती यांचा समावे असावा

इ.

b ाइमेट्स आ ण होमो से पय सची चार मु य वै े हा.

. तुम या नरी णावर आधा रत सहा वै े तयार करा जी मानवांना माकडापासून वेगळे करतात.
. खा द े या पयायांमधून रका या जागा भरा.

ए बी सी

ऑ े ो पथे सन द णआ का
.................................

पथेकॅ ोपस ................................. .................................

डसे डॉफ
................................. .................................

ुई ाटट
................................. .................................

रचड बी. क ा स रेमंड डाट ो मॅ नॉन जमनी नआंदरथ जावा यूज ीन डु बोइस

. वषम आयटम ोधा आ ण तुम या उ राचे समथन करा.

ऑ े ो पथेक स नअँडरथ पथेकॅ ोपस रामा पथेक स
अ ब नएंडरथ ाय पथेक स रामा पथेक स अ ड पथेक स.

. चोरीनंतर पो स नरी का ा घटना ळाव न चाकू मळतो. मानववं ा ाची कोणती ाखा पो सांना गु हेगार
ओळख यास मदत करे

७. तीन मुख वं ांत खा द े सहा वां क वै े वतरीत करा अ म यम रीराचे के स c

रीराचे तुटपुंज े के स इ वचेचा पांढरा रंग b गडद तप करी वचेचा रंग d रीराचे

हान के स f वचेचा पवळा रंग

. ांबी आ ण ं द या नद ांक ावर आधा रत मानवी कवट चे तीन वग करण हा.

a ांब डोके b c ....................

ं द डोके .................... मेसोसेफॅ क
....................
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

. र गटां या अ यासावर क त करणा या मानववं ा ा या ाखेचे नाव सांगा.

. खा त ार नमु यांची एक त त या द वते. र गट ओळखा आ ण येक र गटाती ए ु टने न

त या करा. र सं मणाचे आकृ तीब त न ध व काढा.

ड अँट सीरम ए अँट सीरम बी अँट सीरम डी ुप ओळख ा

नमुना

१ ..................... ..................... .....................

.....................

.....................

.....................

...... त या नाही द वते त या द वते

. ीरोगत ी ा त या प ह या सूतीनंतर Rh वरोधी स घे याचा स ा दे तात.

कारण काय असे ही स त ा पुढ गरोदरपणात क ी मदत करे

. दोन जोड यांचे र गट खा द े आहेत. यां या संततीचे जीनोटाइ पक आ ण फे नोटाइ पक र गट आकृ ती या

मदतीने करा.

a AB XO b AX AB

. क पना करा क तुमचे वडी AB र गटाचे आहेत. आप का नपर तीत या ा कोण या र गटाचे र मळू
कते तुमचे उ र स करा.

. खा ू न ABO र गटाचा यो य जीनोटाइप नवडा

a O A B AB b. OO AA BB AB AO BO c. A B AB

. र गट A B आ ण AB चे तजन आ ण त पड द वणारी त ा तयार करा.

Machine Translated by Google

यु नट

पुरात व ा ा या मू भूत गो ी पुरात व ा ा या मू भूत गो ी

मानववं ा मानववं ा

साम ी
I. पुरात व मानव ा ाचा अथ आ ण ा ती · पुरात व मानव ा
आ ण पूव इ तहास II. भूगभ य वेळ के · पृ वीची न मती
प रचय

तु हा ा आता हे चांग े च ठाऊक आहे क काही

मानववं ा ांना मानवी जीवा म रेक ॉड डीएनए आ ण
· भूवै ा नक युग युग का खंड युग
एक जाती हणून मानव कसा उ ांत झा ा आ ण
III. पुरात व ा ाती मू भूत संक पना · साधन
· क ाकृ ती
बद ा याब वार य आहे. इतर काही मानववं ा
· जागा · एक ीकरण
यां या संबं धत चा रीती वागणूक आ ण जीवन ै
· उ ोग · परंपरा समजून घे यासाठ जगभराती समुदायांम ये म हने कवा
· सं कृ ती · सं कृ ती संकु वषापयत एक राहतात. इतर काही मानववं ा
IV. युगीन णा · पाषाणयुगाची यांचे सं ेषणाची साधने हणून भाषे या
पहाट ाचीन का खंड · दगडी साधने
तीका मकतेवर तची उ प ी तसेच त या अंत न हत
टायपो ॉजी · दगडी साधन तं ान · दगडी
सुपर चस आ ण सामा जक काय आ ण सां कृ तक
साधन परंपरा
घटकांवर क त करतात. पु हा आप या पूवजांनी काय
V. पाषाणयुगाती जीवन आ ण सं कृ ती · पुरातन के े आ ण ते कसे जग े हे ोध यासाठ काही
का खंड खा चा म य आ ण वरचा मानववं ा भूतकाळाती सं कृ त चे ाचीन अव ेष
उ खनन करतात. पुरात व ा ाचे काम थकवणारे
· मेसो थक का ावधी
असते. परंतु पुरात व ोधामुळे मानवी सं कृ ती ी संबं धत
नवपाषाण का खंड
रह ये उ गडती .
· भारताती पाषाणयुग ·
मेगा थक सं कृ ती ·
के रळमधी मेगा थक पुरावे VI. डे टग प ती

· सापे डे टग
· प रपूण डे टग पुरात व ोध अनेक दा अपघाती होते. पुरातन
VII. पुरात व सं ोधनाती आधु नक ड बाळ हणून स अस े या होमो से पय स या बाळाचा
ोध हाही असाच ोध होता.

पुरातन बाळ म यभागी एक जीवा म आहे

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

े टोसीन. द ण भारताती ता मळनाडू मधी

व ु पुरम ज ाती ओ ाई येथी के रळ ऑ टोबर रोजी द ण भारताती
ता मळनाडू मधी व ु पुरम ज ाती ओ ाई येथे
व ापीठा या इ तहासाचे यूज ीसी सं ोधन ा
आ ण पुरात व वभागाचे डॉ. राज न यां या फे री टम ये एक सं यत जीवा म सापड ा. फे र टसह
जीवसृ ीचे अ त व स कर यासाठ ते होते
नेतृ वाखा ट मने याचा ोध ाव ा.

ए स रे कॅ नग D D आ ण कॅ नग इ े ॉन माय ो कोपी SEM

मानवी उ ांती अव ेत ओ ाई मानवी जीवा म यासार या व वध रे डओ ॉ जक प त या अधीन. करणाने थमच
याचे नाव ॅ टराइट बेबी आहे हे होमो फे र टम ये ा णज य जीवा म अस याचे ओळख े . यानंतर D कॅ नग
से पय सचे आहे पुरातन आ ण हे भारताती ागू के े गे े आ ण फे र टमधी मानवी कपा वेगळे क क े.
नमदा जीवा मा या पुढे सरे सवात जुने मानवी यानंतर D कॅ नग या सहा याने ेक डो तमा घे यात आ या याने ते
जीवा म आहे. ओ ाईमधी मानवी जीवा म मानवी बाळाची कवट हणून ओळख े . हे पुढे D सॉ टवेअ रने कॅ न के े
मह वपूण आहे कारण ते मानवी उ प ीचे पुरावे गे े याने तीन ीवा या क े काची ओळख पटव

आ ण हो म नड उ ांती या कथेत भारताचे मह व

दे ते.

कवट सह. नंतर कवट ची व वध वै े तप ी वार समजून घे यासाठ

SEM ागू के े गे े
जीवा म ॅ नय हाडांची रचना र वा ह या झ या ऊती म या
ते मानवी जीवा म आहे क नाही हे
ऊती आरबीसी इ याद चे प रपूण व प रेक ॉड के े आहे. हे फे र टमधी
तपास यासाठ नवीनतम तं ानाचा वापर जीवा मांचे एक व ण कार द वते. या संदभात कवट या आत
कर यात आ ा. अ याधु नक तं ानाचा वापर कोण याही सू म जीवांची अनुप ती णीय आहे. एक ते एक तु ना
क न जीवा माचे वय दे ख ी न त के े गे े . कर यासाठ SEM अंतगत मानवी गभा या कवट ची तपासणी के गे
पुरात व ा ा या कामात भूतकाळाती आ ण हे स के े गे े क अंतः ा वत जीवा म मानवी मु ाचे आहे.
मानवांनी सोड े या सा ह याचा काळजीपूवक
खोदकाम उ खनन कवा ोध यासह फ वकचा
समावे असतो.
या साम ीम ये हाडे दात आ ण के स कपडे जीवा म हाडांची तारीख काढणे कठ ण अस याने या मॅ सम ये ते
क ा वयंपाकाची भांडी इमारती ेआण सापड े या मॅ सचे वय ोध याचा य न के ा गे ा. थम यु मनेसे स
भूतकाळाती मानवांनी बनव े े कवा वापर े े डे टगसाठ े नयमवर तंतोतंत क हर करणारे फे र े ट घेत े गे े आहे.
फे री टची . द वष वष TL तारीख पणे
इतर सा ह य समा व आहे. हे पुरात व
याचे वय म य े टोसीन द वते आ ण तीच का गणना मानवी जीवा माचे
मानववं ा ांना भूतकाळाती सं कृ त ची
अंदाजे वय हणून घेत जाते राज न एट अ . .
पुनरचना कर यास मदत करती .

तु हा ा मा हती आहे क पुरात व

मानव ा ही मानववं ा ाची ती ाखा आहे ोत राज न पी को ी पी आ ण सदा वन एस . होमो से पय स

जी ाचीन मानवांनी सोड े या अव ेषां ारे पूव आ कक बेबी फॉ स ऑफ द मड े टोसीन. ाचीन आ या

ऐ तहा सक सं कृ तीचा अ यास करते. DOI http dx.doi.org . aa.

Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

तु ही कधी खा गो चा वचार के ा आहे आ ण उ र ोधायचे आहे का

पृ वीची न मती आ ण सं कृ ती पृ वीवर क ी नमाण झा प ह े साधन कोणी बनव े आ ण ते थम कोठे

दस े ोकांनी दगडाची साधने कधी वक सत कर यास सु वात के प ह े क ाकार आ ण च कार कोण होते
मानवाने ेती कधी सु के आ ण ती सव थम कोणी सु के पुरात व ा भूतकाळाती व तूंची तारीख क ी
दे ऊ कतात ॅ टराइट खडकांपासून बन व े े छ ीचे दगड आ ण इतर मो ा मारक संरचना कोणी बांध या
के रळम ये ही मेगा थक मारके का मुब क आहेत

पुरात व मानववं ा ा या मू भूत गो ी संपक साध या या येत हे एकक कू न तु हा ा या ांची

उ रे मळती . आपण पुरात व मानववं ा ा या अथ आ ण ा तीपासून सु वात क या.

I. पुरात व मानववं ा ाचा अथ आ ण ा ती

पुरात व हा द दोन ीक दांपासून बन ा आहे अरखाइओस हणजे ाचीन आ ण ोगो हणजे

अ यास. हणून पुरात व ा हणजे भूतकाळाती मानवी याक ापांचा अ यास. अमे रके त ती मानववं ा ाची
ाखा मान जाते तर युरोपम ये ती वतं ाखा हणून वक सत झा आहे.

पुरात व मानव ा भूतकाळाची पुनरचना कर याचा य न

मानवा या उ ांतीम ये
करते. अ धक पणे सांगायचे तर पुरात व मानव ा
भौ तक वातावरण
भूतकाळाती सं कृ तीची उ प ी वाढ आ ण वकासाचा अ यास भूगो हवामान
करते. भूतकाळाची पुनरचना कर यामागे इ तहासकार आ ण वन ती ाणी इ याद ची
पुरात व ा ांचा हेतू सारखाच आहे. परंतु इ तहास हा भूतकाळाती भू मका तु हा ा मा हती
खत न द वर आधा रत असतो. खत द तऐवजात के वळ आहे का

मागी पाच हजार वषाचा समावे आहे कारण वणमा ाचा ोध

सुमारे वषापूव झा ा. पुरात व ा भौ तक अव ेषांपासून
ाचीन भूतकाळाची पुनरचना क न मानवा या इ तहासाती उव रत
का ावधी ा पूरक आहे.

पुरात व मानववं ा ाखो वषापूव या मानवी भूतकाळाती घटनांची पुनरचना कर याचा य न करतात.
पुरात व ा भूतकाळात वापर या जाणा या तं ानाब सांगते आ ण ोकांनी मागे सोड े या साधनांचे व े षण
क न. ही साधने ोकां या आ थक याक ापांब कमी अ धक माणात च दे ती .

पुरात व मानववं ा भूगभ य युगां ारे पृ वीची न मती जीवनाचा उदय आ ण उ ांती समजून घे याचा य न
करते. हा अ यास मया दत आहे
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

हवामान भूगो आ ण सं कृ तीचा अ यास. मानवी उ ांतीत भौ तक वातावरणाने मह वाची भू मका बजाव .

संभाषणा ारे पुरात व आ ण मानववं ा

मानववं ा आ ण पुरात व ा यां याती संबंध ओळखणे आव यक आहे. पुरात व ा आ ण मानववं ा यां याती
खा संभाषण तु हा ा दोघांमधी संबंध आ ण फरक ओळख यास मदत करे .

मानववं ा तु हा ा मा हती आहे मानववं ा हा काळ आ ण अवका ाती मानवांचा सम आ ण वै ा नक अ यास आहे.
मानववं ा ीय ीकोनातून पुरात वीय पै ूं म ये वार य अस े पुरात वीय मानव ा बनते.

पुरात व ा अगद तसे. पुरात व ा हणून आ ही भूतकाळाती समाज आ ण सं कृ त चा यां या भौ तक

अव ेषां ारे वै ा नक अ यास करतो. आ ही मानवी सं कृ तीची उ प ी आ ण वकास द तऐवजीकरण करतो आ ण
करतो. आ ही पूव ऐ तहा सक आ ण ऐ तहा सक अ ा दो ही समाजांचा सां कृ तक इ तहास उ ांती मानवी
वतन आ ण पयावरणाचा अ यास करतो.
अ ा कारे पुरात व ा भूतकाळाती मानवी जीवन आ ण सं कृ त या पुनरचने या येत मानववं ा ीय ीकोनातून
समृ होतात.

मानववं ा तुमचे हणणे बरोबर आहे. जे हा आपण पुरात व मानववं ा हणतो ते हा ते मानववं ा ा या व तृत
उप े ाचा संदभ दे ते जे व ु त सं कृ त या अ यासा ी संबं धत आहे. पुरात व ा ीय मानववं ा ांचे वार य सं कृ त ब या
चौक ी या प कडे जाऊ कत नाही तर पुरात व ा एक पाऊ पुढे जातात आ ण पुरात व ळां या ोध जतन आ ण
संवधनाम ये व ेष वार य दाखवतात आ ण

मारके

पुरात व ा होय. खरं तर खत न द या वकासापूव मानव अ त वात होता. पुरात व ा खत भाषा अ त वात
ये यापूव या काळापासून फार पूव चे अ वेषण करते. हणून या ा अनेक दा पूव ऐ तहा सक पुरात व हणून संबोध े जाते.

मानववं ा पण वां क पुरात व ा दे ख ी आहे.

पुरात व ा होय तुमचे हणणे बरोबर आहे. यांना समका न पूव सा र समाजांम ये वार य आहे यां याम ये रा न आ ण ते
काय करतात आ ण ते ज मनीत काय सोडतात ते जागेचा वापर कसा करतात आ ण काय मागे सोडत नाहीत हे मानववं ा ां माणेच
रेक ॉड करतात. अ ा कारे आपण असे हणू कतो क पुरात व ा मानववं ा ा या सम ीकोनाचा भाग आहे.

मानववं ा वेग या प तीने सांगायचे तर पुरात व ा या या ापक े ात एक त के यावरच मानववं ा खरोखरच

सम बनते.
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

पुरात व ा याचा अथ असा क मानववं ा ांनी पुरात व ा ांसोबत जवळू न काम के े पा हजे आ ण
याउ ट ाचीन काळापासून आजपयत या मानवी सं कृ त चे आक न आ ण ोध घे यात.

मानववं ा यात ंक ा नाही. पुरात व मानववं ा ासह या या सव ाखांम ये एक त के यावरच मानववं ा

सम बनते.

याक ाप

वर द े या संभाषणातून या वषयी तुमचे न कष काय आहेत

पुरात व आ ण मानववं ा यां याती संबंध.

तु ही यावर चचा क कता आ ण ते तुम या वगाम ये यो य र या सादर क कता एकतर पो टर तु ना मक त या

कवा चचा नोट या व पात.

वरी संभाषण बघून तु ही आता समजून घे या या तीत असा

पुरात व मानववं ा ाचे व प. एक एक क न तप ी पा .

आपण पूव इ तहासाब बो त आ ो आहोत. पुरात व मानववं ा ाती पूव इ तहासाचे मह व तु हा ा माहीत आहे
का पूव ऐ तहा सक सं कृ त नी े ख नाचा उपयोग के ा नाही. हा का ावधी मानवी इ तहासा या पे ा जा त आहे आ ण
पुरात व मानववं ा ा या अ यासाचा आधार आहे. अनेक वेळ ा पुरात व आ ण पुरात व मानववं ा एकमेक ांना बद ू न
वापर े जाते.

भूतकाळाती घटना के हा घड या
मानवी उ ांती या इ तहासाती खा का ानु मक घटनांचे
हे न द कर यासाठ स या या
परी ण क या. हे आप या ा पूव इ तहासा या अ यासाचे मह व
वषा या आधी हे मु यतः पुरात व
समज यास मदत करे . भू व ान आ ण इतर वै ा नक वषयांम ये वापर े
जाणारे टाइम के आहे. AD आ ण BC चा
स याचा वापर न धमा ी संबं धत आहे.
मानवी पूवजांची उ प ी सुमारे द वषा या बीपीम ये झा . ब सां कृ तक जगात हे यो य नाही. BP हे सं ेप
आधी ेझ ट द व यासाठ वापर े जाते.
पुरात व ा ांनी हे वष वतमान हणून
भाषा धम क ा संगीत पौरा णक कथा पाकक ा खेळ आ ण नवड े . जरी रे डओकाबन डे टगचा ोध
वनोद यासह मानवी वतन सुमारे वषा या बीपीम ये या द का या उ राधात ाग ा अस ा तरी
उ व े. या द कात रे डओकाबन डे टग वहाय
झा हे ात घेऊ न ही तारीख वापर जाते.
होमो से पय सचे आगमन

यूरे याम ये वषाम ये बी.पी.

ऑ े याम ये सुमारे वष बी.पी.

अमे रके त सुमारे वष बी.पी.

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

हवाई इ टर बेट मादागा कर आ ण यूझ ी ं डम ये AD आ ण

इ.स .

होमो से पय स सुमारे वष बीपी या आसपास कारी गोळा करणारे हणून जग े .

होमो से पय सने बीपी सुमारे वष ेती कर यास सु वात के .

BP सुमारे वषा या आसपास पृ वीवर े ख न कट झा े हणजे मानवाने तु नेने अ कडेच खत
भाषेची मता ा त के .

पूव इ तहासा या अ यासा या मह वाबाबत कोणते न कष काढता येती

तुमची गती तपासा

. पुरात व हा मानववं ा ाचा आव यक भाग कसा आहे

. पूव इ तहासा या अ यासाचे मह व तपासा

. वां क पुरात व ा हणजे काय

पृ वीची उ प ी आ ण इ तहासपूव आ ण ऐ तहा सक का खंडात मानवाने कती गती के हे समज या वाय

मानवी पूव इ तहासाचा अ यास अपूण असे .

पृ वीची न मती

पृ वी या न मती ी संबं धत आहे

सौर यं णे या न मतीसह. सूयमा े ची न मती सुमारे

४.६ अ ज वषापूव सु झा आहे.

२४ तासां या घ ाळातून पृ वीची न मती

पहा. या का प नक घ ाळात तासांचा का ावधी
मोजणे डायनासोर स तन ाणी आ ण मानव
घ ाळा या उ ांती या ओळ त ेवटचे असती .
खा मा हती ा फक तासां या घ ाळात
जीवनाची उ प ी आ ण उ ांती पाहतो. तासां या
घ ाळाची ही साध य पृ वी या आयुमाना ी संबं धत
काही ीकोन मळ व यासाठ उपयु ठरे . या
घ ाळात म यरा ी पृ वीची न मती
द वते.

अंज ीर . . का प नक घ ाळात पृ वीची न मती

Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

या का प नक घ ाळाकडे बारकाईने पा ह यास असे दसून येई क पृ वी या द घ इ तहासात म यरा ी एक

म नट सतरा सेकं दात मानव दस ा. डायनासोर रा ी वाज या या आधी पृ वीवर भटकत होते. पृ वीचा उदय
आ ण पृ वीवरी इतर जीवांची उ प ी ोध यासाठ तु ही हे मा हती ा फक पा कता. पूव इ तहास समजून घे यासाठ
पृ वीवरी भौ तक रासाय नक आ ण जै वक या आ ण उ पादनांचा अ यास पुरात व ा ात अ यंत आव यक आहे.

पृ वी या अ यासा ा
II. भौगो क वेळ के भू व ान हणतात

ांड आ ण पृ वीची न मती क ी झा हे तु हा ा चांग े माहीत

असे . पृ वी या इ तहासाचा अ यास आ ण पूव ऐ तहा सक का खंडात
मानव कोण या का ावधीत वक सत झा ा याचे आक न पुरात व ा ात
खूप मह वाचे आहे. या अथाने पृ वीवरी भौ तक रासाय नक आ ण
जै वक या आ ण उ पादनांचा अ यास भू ा पुरात व ा ांना खूप
मदत करतो.

पृ वीचा पूव चा इ तहास समजून घे यासाठ पृ वीवरी खडका या थरांचा अ यास मह वाचा आहे. हा अ यास
ॅ ट ाफ हणून ओळख ा जातो. पॅ े ओ टो ॉ ज ट पुरात व मानववं ा भूगभ ा आ ण इतर ा ांना
खडका या थरां या न मती या अ यासात रस आहे.
पृ वी या इ तहासात वेगवेग या का खंडात वेगवेग या कारचे खडक तयार होतात.
भूवै ा नक टाइम के ही का मानुसार मोजमापाची एक मह वाची णा आहे जी ॅ ट ाफ चा काळा ी संबंध ठे वते.

वै क ढगात वायू आ ण धूळ जमा झा यामुळे हांची न मती झा असा सवसाधारण करार आहे. खगो ा ांचे
मत आहे क व सुमारे अ ज वषापासून अ त वात आहे. ब यन रे डओमे क डे टगचा
पुरावा द वतो क आप या पृ वीचे सापे वय जथे आपण आता राहतो सुमारे . अ ज वष आहे. पृ वीवरी जीवनाची
उ प ी सुमारे अ ज वषापूव झा . पृ वीचा संपूण इ तहास का मानुसार आयो जत के ा जाऊ कतो. या ा भूवै ा नक
टाइम के असे हणतात.

भूवै ा नक युग युग का ावधी युग

भूवै ा नक टाइम के ॅ ट ाफ ी संबं धत आहे. हे गाळा या आ ण त रत वा ामुख ी या खडकां या

अ यासासाठ वापर े जाते. भूगभ य काळ गाळा या खडकां या न ेपाने सु झा ा. अ ा खडकाचा सवात जुना तर सुमारे
. अ ज वषापूव तयार झा ा होता. जगाती सवात जुने खडक कॅ नडाम ये आढळतात.

ा ांनी पृ वी या इ तहासा ा वेगवेग या आकारां या वेगवेग या ेण म ये वभाग े आहे. भौगो क काळाचा

सवात मोठा उप वभाग इरास हणून ओळख ा जातो. तथा प काही भूगभ ा इऑन ा भूगभ य काळाचा सवात मोठा
वभाग मानतात.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

पृ वी या न मती या सु वातीस तरीकृ त खडकांना ज म दे यासाठ EONS

गाळ कडक झा ा. सु वाती या खडकांम ये जीवनाचे पुरावे पूण पणे अनुप त काही भूगभ ा Eons हा भूगभ य
होते. हणून या कार या खडकांना अझोइक खडक हणतात हणजे नज व काळाचा सवात मोठा वभाग मानतात.

खडक. या का खंडात जीवनाचा कोणताही मागमूस नस यामुळे भूगभ ा . ते . अ ज वषापूव अ त वात अस े े हेडन हे
अझोइक ा युग मानत नाहीत. प ह े युग होते. आ कयन ोटे रोझोइक आ ण फॅ नेरोझोइक
हे इतर युग आहेत.

येक युगाम ये अनेक का खंड समा व असतात. का खंड पु हा युगांम ये वभाग े जातात.
सवात जुने का ावधी सामा यतः भूगभ य टाइम के या तळा ी आ ण सवात अ कडी का ावधी ीष ानी द व ा जातो. भूगभ ा ीय
टाइम के मधी का खंडासंबंधी भूगभ ा ांम ये मतभेद आहेत. आधु नक भूवै ा नकांनी भूगभ य का खंडाचे खा माणे पाच युगांम ये
वभाजन के े आहे

१. आ कओझोइक द ते द वषापूव .
ोटे रोझोइक द ते द वषापूव .
पॅ े ओ झोइक द ते द वषापूव . मेसोझोइक द
ते द वषापूव आ ण . सेनोझोइक द वषापूव ते आ ापयत

या येक युगा ा या या सवात वै पूण जीवनाचे नाव द े गे े आहे. युगां या हान उप वभागांना पी रयड् स हणतात . असे चार

का खंड आहेत. ते आहेत

टे ब . ४.१ जओ ॉ जक टाइम के जओ ॉ जक सोसायट ऑफ अमे रका २०१२ ारे दान के े या डेटावर आधा रत ोत
www.geosociety.org
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

ाथ मक मा य मक तृतीयक आ ण चतुथा का ावधी. का खंडाती उप वभागांना Epochs असे े ब के े जाते.

वरी त याम ये प ह या युगा ा आ कओझोइक हट े जाते जेथे जीवनाचे ाथ मक व प थम पुरात वीय गाळा या
न ेपांम ये दसून आ े . सरा युग ोटे रोझोइक हणून ओळख ा जातो जो ी कॅ यन युगा ी संबं धत आहे . तस या युगा ा
पॅ े ओ झोइक हणतात जे सहा युगांम ये वभाग े े आहे. ते कॅ यन ऑड व यन स ु रयन डे हो नयन काब नफे रस आ ण
प मयन आहेत.

पॅ े ओ झोइक युगाती ेवटचे पाच युग ऑड व यन ते प मयन पयतचे ाथ मक का खंड हणून वग कृ त आहेत. ाथ मक
काळ हा मा ांचे युग आ ण ाचीन जीवन हणून ओळख ा जातो. चौथा युग मेसोझोइक आहे याचे वग करण ाय सक जुरा सक
आ ण े टा सयस या तीन युगांम ये के े गे े आहे . मेसोझोइक का खंडाती हे तीन युग यम का खंड हणून वग कृ त आहेत.
सेनोझोइक नावा या ेवट या युगाचे दोन मुख का खंडात वग करण के े जाते तृतीयक आ ण चतुथा . तृतीयक का खंडात
पॅ ओसीन इओसीन ऑ गोसीन मायोसीन आ ण ओसीन या पाच युगांचा समावे होतो. पॅ े ओ सीन युगात आ दम े मुरॉइड् स
आ ण टा सओइड् स सार या ाचीन ाइमेट्सचा उदय झा ा.

े ए नआण ु हए न
हमनद

े इ टोसीनम ये े ए न नावा या मो ा हवामानाती चढउतारांचे सा ीदार होते.

हे चढउतार वारंवार अंतराने वारंवार होत होते. यामुळे जमीन आ ण पा या या न ेपाम ये ने द पक बद घड े . हमनद कवा
बफा या व तुमानाने झाक े ती कवा हमनद कवा बफा या व तुमानाने पृ वी झाक याची या हणजे े ए न.
पृ वी या इ तहासात पृ वी या पृ भागा या आ ण वातावरणा या तापमानात द घका न घट झा होती प रणामी खंडाती
बफाचे आवरण ुवीय बफाचे आवरण आ ण पवतीय हमनद यांची उप ती कवा व तार झा ा.

हा काळ हमयुग हणून ओळख ा जातो. हे उ र आ ण द ण गो ाधात व तृत बफा या चादर ची उप ती द वते.
द घका न हमयुगात थंड हवामाना या वैय क आघातांना हमनद चे का खंड हणतात आ ण अधूनमधून उ ण का ावधी ा
आंतर हमा या हणतात. अ ा कारे आपण अजूनही हमयुगात आहोत याची सु वात े टोसीन युगा या सु वातीस झा .
ेवटचा हमयुग हा स या या हमयुगाती सवात अ कडी हमयुगाचा काळ होता जो ाइ टोसीन युगात घड ा होता.
हो ोसीन युग हा स याचा आंतर हमा य आहे. म य युरोपाती चार हमनद चे भाग तीन आंतर हमा ी अस े े गु झ
मडे रस आ ण वम अ ा वेगवेग या नावांनी ओळख े जातात.

म
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

वए न

े टोसीन युगादर यान अनेक हजारो वष मुब क पावसाचा व ता रत का ावधी होता. पावसाचे चार मुख
ट पे न दव े गे े . येक ट या ा ु हय पी रयड हणतात आ ण तो हमनद या का ावधी ी संबं धत
असतो. इंटर ु हय पी रयड दोन ु हय पी रयड् स सार या आंतर हमनद का खंडात दसून येतो. तु नेने कमी पाऊस
पड यासाठ इंटर ु हय का ावधी च हां कत के े जातात. ु हय आ ण इंटर ु हय का ावधी या प रणामी त ाव
आ ण न ांम ये पा या या पातळ त वाढ आ ण घट न दव जाते. पूव आ के ती ु हय भाग वेगवेग या नावांनी ओळख े
जातात जसे कागेरन कामा यन कांज ेरन आ ण गॅ यन तीन आंतर ु हय पी रयडसह.

इओसीन युगात हान ॉ स मअ सची वपु ता ात आ . हणूनच या युगा ा ो स मअ सचा सुवणयुग असे संबोध े जाते.

ऑ गोसीन युगात ो ओ पथेक स आ ण पॅरा पथेक स सारखे आ दम मानववं ीय वानर दसू ाग े .

मायोसीन युगादर यान माकडे आ ण मानववं ीय वानर पूवजां या सा ापासून र गे े . या युगादर यान ायओ पथेक स
वा पथेक स आ ण ोक सु सह व वध कारचे माकडे दस े . या युगा या ेवट काही वानरांनी पाद चा सह ताठ मु ा ा त के
होती.

तृतीयक का खंडाती ेवटचा युग ओसीन आहे. या का खंडात स या या मानववं ीय वानरां या पूवजां या खुण ा ात
आ या. दगडाची साधने वापरणा या प ह या हो म नडचे अ त या युगात अ त वात होते.

सेनोझोइक युगाचा चतुथा का ावधी दोन युगांम ये वभाग े ा आहे े टोसीन आ ण हो ोसीन. ाइ टोसीन हमनद आ ण
वए नसाठ स आहे . होमो इरे टस नएंडरथ स आ ण ो मॅ नॉन सार या आधु नक मानवांचे ारं भक प या युगात वक सत
झा े . हणूनच मानवांना े टोसीन ाणी मान े जाते आ ण े टोसीन युग हे मानवाचे युग मान े जाते. होमो से पय स या उ ांतीचा हा
छोटा का ावधी उ े ख नीय आहे. या युगात टोन टू सं कृ ती पूण वक सत झा .

हो ोसीन हणजे अ कडी हा चतुथा का खंडाती ेवटचा युग आहे. हा का खंड ेवट या हमनद या ेवट या
ट यापासून आज या दवसापयत व तारतो. समका न होमो से पय स से पय स कवा व वध वं ांचे ारी रक ा आधु नक मानव या
युगात वेगाने जगभरात पसर े . ती सां कृ तक बद ात आ े आ ण मानवाने स यता कडे गती के .
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

वेगवेग या भूवै ा नक का खंडात अ त वात अस े या जीवसृ ी या तमा रेख ा च े गोळा करा आ ण

अ बम तयार कर यासाठ का मानुसार यांची मांडणी करा. यो य ीषके आ ण वणने ा. तु ही इंटरनेट
ोतांक डू न तमा गोळा क कता आ ण सादरीकरण कवा सीडी अ बम तयार क कता.

तुमची गती तपासा

१. ............ भूगभ ा ाची एक ाखा आहे जी खडका या थरांचा आ ण थरांचा अ यास करते
. पृ वीवरी भौ तक रासाय नक आ ण जै वक या आ ण उ पादनांचा अ यास हणतात
............

. भूवै ा नक टाइम के या सवात ांब भागा ा ............ हणतात.

. मानवांना े टोसीन ाणी का मान े जाते

पुरात व मानववं ा ा या सवसमावे क आक नासाठ एखा ाने

पुरात व ा ा ी संबं धत मू भूत सं ा आ ण संक पनांचा अ यास के ा
पा हजे. काही सामा यतः वापर या जाणा या दांचा पुरात व ा ात व ेष
अथ आहे. उदाहरणाथ मानववं ा ाती सं कृ तीची संक पना ही सं कृ ती या
पुरात व ा ीय संक पनेपे ा वेगळ आहे याची चचा या वभागात नंतर
के जाई .

आता आपण पुरात व ा ा ी संबं धत अ ा अट आ ण संक पनांचा वचार

के ा पा हजे यामुळे आप या ा पूव इ तहास समजून घे यास मदत होई Fig. . ाइमेट्सचे वै पूण अंगठे

जे ाचीन मानवां या अव ेषांवर आधा रत आहे.

III. पुरात व ा ाती मू भूत संक पना

पुरात व ा ाती एक साधन ही एक मह वाची संक पना आहे. आधु नक काळात आपण व वध कारची साधने वापरतो.
दगडाची ह यारे ही मानवी इ तहासाती सवात ाचीन कारची साधने होती. सह

तुम या अंग ाचा आ ण इतर बोटांचा उपयोग काय मानवा ा वरोधाभासी अंगठा असतो. ही वरोधकता
माणसांना अंग ा या टोकापासून बोटां या टोकापयत अचूक पकड अस े या छो ा व तू हाताळ यास क ी मदत
करते वरोधाभासी अंगठे अंक ांना व तू पकडू आ ण हाताळू दे तात आ ण ते ाइमेट्सचे वै आहेत. वरोधाभासी
अंगठा हा मानवा या उ ांतीचा एक मह वाचा ट पा होता. हे साधन नमाण होते याने मानवांना खरोखरच इतर
जीवांपासून वेगळे के े . हणून साधनांनी आप जाती प रभा षत के . आ ण जर साधने आप जाती प रभा षत करतात तर तो
आप ा अंगठा आहे याचे आपण आभार मान े पा हजे.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ेतीची ओळख साधनांची जागा यां क साधनांनी घेत . नॅनो टे नॉ ॉजी या वकासामुळे साधने आकाराने सू म बनू ाग .

साधन हणजे काय ते आ टफॅ टपे ा वेगळे कसे आहे

हे असे काही आहेत जे आप या ा अनेक दा ग धळात

टाकतात. या ग धळांचे उ र ोध यासाठ पुरात व ा ा ी संबं धत
मह वा या सं ा आ ण संक पनांचे परी ण क या.

साधन साधन हाताळ याची मता हे के वळ मानवाचे कौ य नाही.

काही इतर जीव एक ना एक कारे साधने वाप न आढळतात.

उदाहरणाथ कॅ फो नयाती समु ओटस समु ा या तळापासून

मो क ॅ क कर यासाठ दगड वर आणतात. याच माणे का ा
आ ण तारांचा वापर क न मोठमोठे वानर आढळतात. बचावासाठ
ते नच खडे टाकू कतात. परंतु या सव ा यांम ये साधने अंज ीर. . . आधु नक मानवांनी वापर े साधने
बनव याची कवा तयार कर याची यो य मा हती आ ण मता नसते.
माणसे अंत ी कौ य आ ण बु ने साधने बनवतात आ ण वापरतात. मानवांम ये साधने बनव यासाठ आ ण वापर यासाठ हाता या
उ ांतीबरोबरच म ची उ ांती झा . अ ा कारे साधन ही एक व तू आहे जी व ेषत एखा ा व हेतूसाठ मानवांनी डझाइन के े
आ ण वचारपूवक बन व आहे.

उदाहरणाथ हाताची कु हाड धनु य आ ण बाण इ. ही व हेतूंसाठ काळजीपूवक तयार के े साधने आहेत.

आ टफॅ ट आ टफॅ ट ही एक व तू आहे जी मानवा या काया ारे

सुधार जाऊ कते कवा नाही परंतु अ व च ह वापरतात.

हे एक ऑ जे ट आहे जे पूण पणे तयार के े े साधन असू कते

कवा नसू कते. उदाहरणाथ पुतळा एक क ाकृ ती आहे परंतु
साधन नाही. याच माणे सव साधने क ाकृ ती आहेत. नैस गक र या
ा त के े ा दगड कवा गारगोट ही एक पयावरणीय व तु ती
आहे. मानवाने यात सुधारणा के यावरच ती क ाकृ ती बनते.
Fig. . चाकू दगड आ ण धातू

सव क ाकृ ती ही साधने नसतात परंतु सव साधने क ाकृ त या ेण ीत येतात.

साइट पुरात व ा ाती एक साइट एका व जागेचा संदभ दे ते जथे साधने आ ण क ाकृ ती सापड या आहेत. जे हा संपूण जागा
मो ा े ाम ये वराम न दे ता क ाकृ ती तयार करते ते हा एक मोठा े एक साइट मान ा जातो.
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

असब े ज असब े ज हा एका दे ाती पूव ऐ तहा सक क ाकृ त चा सं ह आहे. हा साइट या एका न त तरावरी
पूव ऐ तहा सक क ाकृ त चा सं ह आहे.

उ ोग उ ोग हणजे उ पादन याक ाप. पूव ऐ तहा सक दवसां या एका मानवी समूहाने तयार के े या कवा
वापर े या कोण याही क ाकृ त ना उ ोग हणतात. साइटवर समान वया या क ाकृ ती एक करणे या ा उ ोग हणतात.
काहीवेळ ा व साइटवर अनेक उ ोगांचे पुरावे असू कतात. अ ा कारे आपण दगड उ ोग हाड उ ोग
माय ो थक उ ोग इ याद सार या अ भ वाप कतो.

परंपरा जर व साधनांचा समूह का ांतराने सतत सापड ा तर या ा साधन परंपरा हणता येई . परंपरेम ये गती
आ ण साधन कारां या द े या संचाम ये बद यांचा समावे असतो. ही एक साधन बनव याची प त आहे.
Acheulian Levalloisian आ ण Aurignacian सार या सं ा. व वध परंपरांची नावे द वा.

सं कृ ती पुरात व ा ात सं कृ तीचा अथ ापक काळाती परंपरा आहे. हे एकाच गटाती ोकांनी बनव े या
उ ोगांचे एक ीकरण आहे. उ ोगां तर सं कृ ती समूहाती क ा दफन था इ याद इतर घटक दे ख ी द वते.
सं कृ ती या बाबतीत आपण या अव ेष सोड े या ोकांसह अव ेषांचा वचार करतो. उदाहरणाथ जे हा आपण
पॅ े ओ थक सं कृ ती मेसो थक सं कृ ती कवा नओ थक सं कृ ती वापरतो ते हा आपण यां या संबं धत कायासह
ोकांचा वचार करतो.

क चर कॉ े स हे भौगो क े ाती साइट् स या

टरम ये एका सं कृ ती या अंतगत अस े या
परंपरां या समूहाचा संदभ दे ते. उदाहरणाथ भारताती
सोन सं कृ ती संकु जेथे मया दत भौगो क े ात
परंपरांचा समूह कट झा ा आहे.
Fig. . .एक पुरात व ळ जथे साधने आ ण क ाकृ ती सापडतात

तुमची गती तपासा

. टू आ ण आ टफॅ टसह यो य र या भरा परंतु सव

a सव ........... नाही ........... ........... या ेण ीत येतात ...........

b ............... ही एक व जागा आहे जथे साधने आ ण क ाकृ ती सापड या आहेत.

. संमे न आ ण उ ोग वेगळे करा
. पुरात व आ ण मानववं ा ाती सं कृ तीत फरक करा

आपण मानवी सां कृ तक गती आ ण वकासाचा अ यास कसा क कतो यासाठ आप या ा पूव
ऐ तहा सक पुरात व का खंडाचे काही ट यांम ये वग करण करावे ागे . ते आपण पा ह े आहे
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

व वध साधने क ाकृ ती परंपरा आ ण उ ोग पूव ऐ तहा सक काळात आहेत. अ मयुगानंतर तं ान आ ण उपकरणे

बन व याचे सा ह य बद े . पुरात व ा ांनी मानवी भूतकाळाचे व वध ट यात वग करण के े . हे वग करण ोकांनी
बनव े या आ ण वापर े या साधनां या आधारे के े आहे.

IV. तीन वय णा

पूव इ तहासाचा संपूण का खंड तीन युगांम ये

वभाग े ा आहे. हे का खंड पुरात व ा ात एक तपणे
तीन युग णा हणून ओळख े जातात. डे माक
पुरात व ा सीजे थॉमसन १७८८ १८६५ यांनी तीन
युगांम ये पूव ऐ तहा सक पुरात व का खंडाचे वग करण
वक सत के े होते आ ण ते जगाती प ह े क ाकृ त चे
वग करण होते.

यात पाषाणयुग कां ययुग आ ण ोहयुग यांचा समावे

होतो. वग करणा या तीन युग णा ने असा यु वाद के ा
अंज ीर . . काही eoliths
क तीन वेगवेग या तं ाना ारे पाषाण युगापासून ोह
युगापयत कां य युगापयत एका रेषीय प तीने गती के गे . तथा प या तीन वयोगटाती वग करणांम ये यां या कमतरता
आहेत कारण काही सं कृ ती कधीही रेख ीय गती ारे वक सत होत नाहीत. याऐवजी काही सं कृ ती पाषाणयुगातून थेट
ोहयुगात गे या. वाय काही पाषाणयुगीन सं कृ ती अजूनही वेग या भागात अ त वात आहेत. तथा प ही वग करणे मानवी
सां कृ तक गती आ ण वकासाचा अ यास कर यासाठ उपयु माग दान करतात. नंतर स या डॅ न पुरात व ा वस
यांनी पाषाण युगाचे े ीय अनुभवा या आधारे पॅ े ओ थक मेसो थक आ ण नओ थक का खंडात वग करण के े .

चा ू अस े या वभागांम ये आ ही अ मयुगाती सां कृ तक वकासावर क त क . तु ही तुम या खा या

वगाती पाषाणयुग आ ण याती सं कृ त ब आधीच काहीतरी अ यास के ा आहे. आता आपण साधने आ ण अवजारां या
कारांब तप ी वार अ यास क . पूव ऐ तहा सक ोकां ारे वापर े े आ ण यांनी साधने आ ण अवजारे तयार
कर यासाठ वापर े े तं ान. अ मयुगीन ोकांचे जीवन आ ण सं कृ ती दे ख ी या वभागात तपास जाई .

पाषाण युगाची पहाट ाचीन का खंड

मानव अ तीय ाइमेट्स आहेत. जरी इतर अनेक ाइमेट्स आ ण काही इतर गैर मानवी ाइमेट्स साधने बनवतात
आ ण वापरतात फ मानवच अनेक कारची साधने बनवतात आ ण वापरतात.
मानव इतर साधने बनव यासाठ दे ख ी साधनांचा वापर करतो. हा व गुण धम मानवांना एक अ तीय बनवतो
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

ाइमेट सवात जुने साधन वापरकत आता हो म नड् स हणून ओळख े जात होते जे मानवाचे सवात जवळचे पूवज आहेत.

पाषाण युग हा पूव ऐ तहा सक काळाचा संदभ आहे जे हा ोकांनी दगडांची ह यारे बनव .
या वाय ाकू ड हाडे व इतर सा ह याचाही अवजारांसाठ वापर के ा जात असे. पाषाण युग अ र ः पुरापाषाण काळापासून
सु होते. तथा प काही पूव या अ धका यांनी पूवपाषाण का खंड या ा पाषाणयुगीन कवा पाषाण युगाची पहाट
असेही हणतात अ त व स कर याचा य न के ा.
याच वेळ हे वग करण अनेक पूव इ तहासकारांनी वीकार े े नाही. ईओ थक सं कृ तीत दगडांवर थोडेसे काम के े गे े
आहे. कधीकधी या दगडांवर काम के े गे े आहे क नाही हे ठरवणे फार कठ ण आहे. ीक द इओस हणजे पहाटे ची ीक
दे वी आ ण थोस हणजे दगड. हणून इओ थ हणजे पाषाण युगाची पहाट. इओ थवर मानवी हाताने काम के याचा
कोणताही पुरावा नाही. वाय कोण याही मानवी सांगा ासोबत इओ थ सापड े नाहीत. काह चा असा व ास आहे
क इओ थक सं कृ तीचे साधन नमाते ी े टोसीन कवा ओसीन या उ राधात राहत होते. हणजेच टोसीन
युगा या सु वाती या काळात इओ स उप त असू कतात. पण हे सव अनुमानांवर आधा रत आहेत. पाषाणयुगाती
सं कृ त वरी अनेक अ यासातून असे दसून आ े आहे क जर इओ स मानव न मत अवजारे बनवायची असती तर ती
पाषाणयुगाती सवात ाचीन काळाती पुरात वका न साधनांम ये ठे व पा हजेत.

तुमची गती तपासा

. रका या जागा यो य र या भरा

अ पूव ऐ तहा सक पुरात व का खंडाचे तीन युगांम ये वग करण ारे वक सत के े गे े . तीन वया या वग करणानुसार
सवात आधीचे वय होते आ ण

नंतर आ े .

. आपण पाषाण युगाची पहाट पूवपाषाण का खंड कवा पाषाण युग हणू कतो का का

पाषाणयुग मु य वे तीन का खंडात वभाग े गे े आहे जसे क पॅ े ओ थक मेसो थक आ ण नओ थक. या

काळात व वध कारची दगडी ह यारे पूव ऐ तहा सक ोकांनी बनव आ ण वापर . यांनी वेगवेग या कारची दगडी
अवजारे तयार कर यासाठ वेग या प ती आ ण तं ांचा अव ं ब के ा आहे. अ ी साधने बनव यासाठ वापर े जाणारे तं ान
का ांतराने सा या ते अ धक ज ट ै त गती करत आहे. दगडी अवजारां या पुरा ा या आधारे आपण आता दगडी
साधनां या टायपो ॉजी तं ान आ ण आकार व ान घटकांवर चचा क .

टोन टू टायपो ॉजी

पाषाण युगाती ोकांक डू न व वध कारची दगडी ह यारे मो ा माणावर वापर जात होती. आधार
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

या वग करणात ामु याने ही साधने बनव यासाठ ोकांनी अव ं ब े े तं ान आहे.

तर तं ाना या आधारावर दगडी साधनांचे तीन कारांम ये वग करण के े जाऊ कते. ते कोर टू स े क टू स आ ण
े ड टू स आहेत. आ ही येक साधन कारावर तप ी वार चचा क .

. मु य साधन कार

खडकाचा तुक डा कवा गारगोट कवा नो ू े कग क न दगडा या उपकरणात आकार द ा जाऊ कतो.
े कग हणजे मूळ खडका या क कातून दगडावर कवा खडकावर स या कठ ण खडका या साहा याने हार करणे. अ ा
पर तीत अ त दगडी कणांना े स हणतात.
या े स ा मूळ साधन परंपरेत टाकाऊ पदाथ हणून हाताळ े जाते. े स व ग के यानंतर मु य खडक खडे कवा
नो ू ा कोर कवा कोर टू हणतात. कोर टू स दोन कारची असतात एक सग ए कोअर टू स आ ण सरे बाय
फे य कोअर टू स. मु य साधने मु यत कमी पाषाण का खंडात आढळतात. हात कु हाडी या परंपरेत मु य साधन
सं कृ त चा समावे होता.

सग ए कोर टू सग ए कोर टू स क टग एज या एका बाजू ा उदा. हे कॉ टर कवा दो ही बाजूंना

उदा. चॉ पग टू े कग क न बनव े जातात आ ण ते ामु याने ख ांवर बनव े जातात.
क ाकृ ती कवा जओफॅ ट् स

एक महान चूक

या द का या उ राधात
बाय फे य टू बाय फे य टू स ब तेक कोरवर
बनव े जातात आ ण प रघभोवती े कग क न बनव े जातात. प ह या पॅ ओन ोपो ॉ ज टपैक एक ु ईस
क यांनी दावा के ा क कॅ फो नयाती
हे अ धक कवा कमी टोकदार आहे आ ण या या वर या आ ण
कॅ को ह स नावा या जागेत मानवी साधने आहेत.
खा या पृ भागावर काम के े जाते. ते कोर आ ण मो ा दो ही
हा दावा अ व ासाने पूण के ा गे ा कारण उ र
े सवर बनव े जातात आ ण खा या पुरातन का खंडाती अमे रके त सु वाती या मानवांचा कोणताही पुरावा
हाता या कु हाडी या परंपरेचे मुख घटक आहेत.
सापड ा नाही. ती यावी ाग

. े क टू कार
गंभीरपणे कारण दावा क तर कोणीही
कोर टू या बाबतीत नो ू हे साधन बनते तर े स के ा न हता.
कचरा उ पादने मान े जातात. तथा प जे हा े सचे हे तुक डे टू क या वनंतीव न पॅ ओन ोपो ॉ ज टचा
एक गट साइटवर भेट ा.
बनव यासाठ वापर े जातात ते हा यांना े क टू स हणतात.
याचा प रणाम काय झा ा क थत साधने नैस गक
कोर हा े क टू चा आधार आहे. पण फरक या या उ पादनात
व तू हो या मानवाने बनव े या नाहीत.
ात येतो.

ोत Vance Haynes The Calico Site Artifacts

काहीवेळ ा मोठे े स पुढ े कगसाठ कोर हणून द े
or Geofacts Science Ember
जातात. Carol R कडू न घेत े े
मे वन ए बर आ ण पीटर एन पेरे ीन मानववं ा
पी.
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

. े ड टू चे कार

े ड टू स खूप चांग े बनव े े े स आहेत. हे एकसारखे ांब समांतर बाजूचे े स खास तयार के े या
कोरांपासून वेगळे के े जातात. े डची साधने पातळ आ ण ांब असतात. े ड टू ची ांबी ं द पे ा पट आहे.

तुमची गती तपासा

. े क कोर आ ण े डने यो य रका या जागा भरा.

अ दगडी साधनांचे वग करण साधने साधने आ ण साधने म ये के े जाऊ कते.

b हाताची कु हाड हे साधन आहे.

. कोर हा े क टू चा आधार आहे. कसे

. े क टू स आ ण े ड टू समधी फरक ओळखा.

साधन तं ान

अ मयुगात वेगवेग या वेळ े कगसाठ व वध प ती वापर या गे या आहेत. डायरे ट प यू न प त कवा

ॉक ऑन ॉक प त अ य ता वा प त नयं त प यू न प त आ ण ाइं डग आ ण पॉ ग प त या
दगडी युगाती ोकांनी साधन तयार कर यासाठ वापर या जाणा या मह वा या प ती हो या.

a डायरे ट प यू न प त कवा ॉक ऑन ॉक प त
डायरे ट ो ारे े कग ा डायरे ट प यू न हणतात. हे
पूण पणे ॉक ऑन ॉक ड हाईस आहे. तीन वेगवेग या
कारचे तं वेगळे के े गे े आहेत. यांना एन ह टोन
टोन हातोडा तं आ ण स डर हातोडा तं ान हणतात.
ए ही टोन टे नॉ ॉजीम ये ए ही नावा या मो ा र
दगडावर गा या ा मा न काही चंड साधने तयार के
गे . दगड हातोडा तं ात दगडाचा ढे कू ळ हाताने धर ा
जातो. सरीकडे यो य आकाराचा खडा ायकर हणून अंज ीर . . डायरे ट प यू न प त
नवड ा जातो. ढे कू ळ काही व ठकाणी वारंवार मार ा
जातो. स डर हॅमर तं हे दगड हातोडा तं ाचा एक वक सत कार आहे. तं ात बोटा या कु नयं णासह एक
ा ध का बसतो.

b अ य ता वा प त म यवत साधना या मदतीने अ य े कग तं हे या अ य ता वा प तीचे वै

आहे. हे म यवत साधन आहे
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

काहीसे छ ीसारखे. हे एका व ब वर ठे व े े आहे जथून े क वेगळे के े जाणे अपे त आहे. डायरे ट प यू न
प ती या तु नेत या तं ासाठ कु बोटांवर अ धक नयं ण आव यक आहे. पाषाणयुगाती साधन नमाते अ य
प यू न प तीवर मो ा माणात अव ं बून होते कारण ते जा त वाया न जाता मो ा माणात े सआण े ड तयार
क कतात.

पंचाचा वापर े स तयार कर यासाठ के ा जात अस याने

या ा पं चग तं हणतात. ये या ेवट बासरीयु कोर
सोड ा जात अस याने या ा ू टग तं दे ख ी हणतात.

c नयं त ता वा ाची प त नयं त ता वा हणजे

संयम आ ण कौ याचा समावे अस े या दाबाने उडणे.
येथे दगड कवा हाडांपासून बनव े या यो य उपकरणा या
मदतीने गा या या काही न त ब पासून हान े स
काढ े जातात. या प तीसाठ खूप अचूक ता आव यक आहे.
अंज ीर . अ य प यू न प त
या प ती ारे बारीक अ याधु नक उपकरणे तयार के जाऊ
कतात. टू स या क टग एज म कर यासाठ नयं त प यू न प ती ागू होतात.

d ाइं डग आ ण पॉ गप त ाइं डग आ ण पॉ ग
प त कु हाडी हेड आ ण अ◌ॅडझे हेडसाठ गुळ गुळ त
चेहयावरी क टग धार बनव यासाठ अ त वात आ . या
कारची साधने ाकू ड कोरीव काम कर यासाठ व ेषत
बोट कवा नवास ाना या बांधकामासाठ आहेत.

ही नवीन प त नओ थक काळात चांग वक सत झा

होती. े कग के यानंतर संपूण पृ भाग आ ण क टग धार
एका मो ा वाळू या दगडा या ॅ बवर घासणे आव यक
अंज ीर . . े र े कग या दोन प ती हान े स दाब याऐवजी
आहे. वाळू चा वापर अपघषक हणून के ा जाऊ कतो. दाब यासाठ ाकडी उपकरण कवा एंटरचा वापर के ा गे ा.

तुमची गती तपासा

. पूव ऐ तहा सक ोकांचे मह वाचे साधन बन व याचे तं ान चार म ये वग कृ त के े आहे. ते आहेत अ ..................
ता वा प त ब अ य ता वा प त आ ण ड ................. आ ण ................... प त.
................. प त c ...................

. अ◌ॅ ह टोन टोन हातोडा तं आ ण स डर हातोडा तं ान हे .................. प तीचे व वध कार आहेत.

Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

. Axehead आ ण Adze head ................ का ावधीचीसाधने आहेत.

. ाइं डग आ ण पॉ ग प ती................. का ावधीत चांग वक सत झा .

. वणनाती प त ची नावे सांगा a अ या मदतीने गा या या

काही ठरा वक ब पासून हान े स काढ े जातात
दगड कवा हाडापासून बन व े े यो य उपकरण.
b इंटर मी डएट टू एका व ब वर ठे व े े आहे जथून े क वेगळे के े जाणे अपे त आहे .

दगडा या साधनापासून सामा य खडक कसा वेगळा करता येई

नद या पा ाती इतर खडकांवर आदळू न कवा खडकाळ टे क डीव न खा ोटू न नैस गक र या खडक उडू कतात.
नैस गकरी या ढासळ े ा खडक हणून मु य साधनाचा वचार कर यासाठ पुरात व मानववं ा तीन भ वै े ोधतात.

. थम साधन यो य कार या खडकापासून बनवावे ागे . खडक flakable असणे आव यक आहे

आ ण टकाऊ.

. सरे हणजे पुरात व मानववं ा प ीय े कग ोधतात. प ीय े कग उ वते जे हा दगडा या दोन बाजूंनी एक

क टग धार तयार कर यासाठ े कग होते. नैस गक या दगडा या एका बाजू ा दोन े स ठोठावू कते.

. तसरे हणजे पुरात व मानववं ा रीट चग ोधतात. रट चग ते हा होते

ते पु हा ती ण कर यासाठ व मान साधनातून अ त र े स काढ े जातात.

या तर पुरात व मानववं ा हे साधन कोण या संदभाम ये सापड े आहे ते दे ख ी तपासतात. दगडी

अवजारां या व पा या सवसमावे क आक नासाठ आप या ा दगडी साधनां या परंपरांचा वचार करावा ागे .

टोन टू परंपरा

दगडी अवजारां या पुरा ां या आधारे पाषाणयुगीन दगडी अवजार बनव याची परंपरा चार भागात वभाग जाऊ
कते. ते हे कॉ टर का पग परंपरा हात कु हाडी परंपरा े क परंपरा आ ण े ड परंपरा आहेत. हँड अ◌ॅ स परंपरेत कोर टू
क चस असतात आ ण े क टू परंपरेत े क टू क चर असतात.

. चॉपर चॉ पग परंपरा

आ याती काही दगडी साधन परंपरा ब धा नंतर या ाइ टोसीन युगाती ढोबळपणे काम के े या गारगोट
हे कॉ टर टू स ारे वै ीकृ त आहेत. हे खरे बायफे स साधन आहे जरी नंतर या हाता या कु हाडीसारखे बारीक काम के े नाही.
हाता या कु हाडीने या या संपूण पृ भागावर काम के े जाते
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

टोकदार ट प आ ण गो ाकार बट एंड. चॉ पग टू ची क टग धार सरळ नसते. गारगोट कवा दगडा या तुक ातून एकच सरळ कवा व क टग धार आहे.

. हात कु हाडी परंपरा

हाता या कु हाडी या परंपरेत ी चे यन सं कृ ती चे यन या तीन सं कृ त चा समावे होतो

कवा अबे ह यन सं कृ ती आ ण अचेउ यन सं कृ ती.

a ी चे यन सं कृ ती ही सु वातीची सं कृ ती इं ं डमधी

ोमर जंग ा या प ं गातून ोध गे . म ये ही.

कॉमनने या ा ी चे यन हट े

सं कृ ती हे कॉ टर ड स ॅ पस इ याद सह सामा यतः अ यंत

ू ड कारचे हात कु हाड मु य न कष हणून गोळा के े गे े

आहेत. हे कॉ टर ही गारगोट ची साधने आहेत. यास अ नय मत अंज ीर . . हाता या कु हाडीचे व वध कार.

क टग कडा आहेत आ ण दगडा या एका बाजूने े स काढू न

टाक या ारे तयार के े गे े . या सं कृ तीचे भूगभ य वय ारं भक े टोसीन युग आहे. प म युरोप आ ण आ के त ही सं कृ ती वाढ . या परंपरेसह या

सं कृ तीचे कोणतेही न त त न ध व आढळ े नाही. तथा प काही पुरात व ा ांना असे वाटते क या सं कृ तीसाठ ऑ े ो पथे सन जबाबदार असू

कते.

ब चे यन कवा अबे ह यन सं कृ ती पूव या सं कृ तीचे नाव चे स मधी साइटव न चे यन असे ठे व े गे े .

उ र ा स. नाव

Abbevilleian कडू न घेत े होते

ा समधी अबे व े साइट.

हे ामु याने चेहयावरी कोर टू क चर

आहे. मु यतः क या हाताची कु हाड ही या

कारची मह वाची साधने आहेत जी खा या

पाषाणयुगात आढळतात.

हाताची कु हाडी आहेत अंज ीर . . अबे ह यन कारची हाताची कु हाड

एकतर सह उ पा दत

दगड हातोडा कवा ए ही टोन तं ानासह. डायरे ट प यू न प त कवा ॉक ऑन ॉक तं वापर यात आ े . हाता या कु हाड वाय े सवर

चाकू दे ख ी या सं कृ तीत आढळतात. खा या पाषाणयुगाती बायफे य कोर टू सं कृ तीची ही प ह परंपरा असू कते.
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

c Acheulian सं कृ ती Acheulian सं कृ ती
पॅ े ओ थक का खंडाती उपकरणे बनव या या परंपरेचा
सवात मोठा का ावधी ापते. मु य न कष ा समधी सट
अचे येथी सो मे हॅ म ये सापड े . खा या म यम
आ ण वर या अ यु यन सां कृ तक म आहेत. Acheulian
hand axe परंपरा ही चेह याची कोर टू सं कृ ती आहे.
या Acheulian सं कृ तीचे भूवै ा नक वय म यम ाइ टोसीन
आहे. Acheulian Levalloisian कॉ े सआ का
आ ण आ याम ये खा या आ ण म यम पा ाओ थकसह
आढळतात.
अंज ीर . . Acheulian हात कु हाड.

. े क परंपरा

े क टू परंपरा ही मध या पॅ े ओ थक काळाती मुख साधन परंपरा आहे. यात खा या पुरापाषाण

का खंडाती ॅ टो नयन आ ण मध या पुरापाषाण का खंडाती े हॅ ोइ सयन आ ण माउ टे रयन यांचा समावे होतो.

a ॅ टो नयन सं कृ ती ॅ टो नयन ही प ह ेक
टू सं कृ ती आहे. ॅ टो नयन हे नाव इं ं डमधी ॅ टन
ऑन सी येथी साइट ी संबं धत आहे. ॅ टो नयन
साधनांसह काही मु य साधने दे ख ी आढळतात. हाता या
कु हाडी या उ पादकांनी ॅ टो नयन वै ांसह काही
कचरा े स तयार के े . पण खरे ॅ टो नयन े स
अंज ीर . . ॅ टो नयन साधने
हे कॉ टरसार या कोरमधून आ े .

या सं कृ तीचे भूवै ा नक वय कमी ाइ टोसीन आहे. हे भारतासह प म युरोप आ का प मआणद णआ याम ये

मो ा माणावर वतरीत के े जाते. या सं कृ तीचा वाहक हणून कोणताही न त मानवी गट द व ा जाऊ कत नाही.
तथा प नअँडरथ स कदा चत ॅ टो नयन सं कृ तीसाठ जबाबदार होते.

b Levalloisian सं कृ ती Levalloisian हे नाव

ा समधी Levallois Perret नावा या साइट ी संबं धत
आहे. ही े क परंपरेची े क टू सं कृ ती आहे.
Levalloisian सं कृ तीचे तं बरेच वेगळे आहे. ॅ टफॉम
आ ण कोर काळजीपूवक तयार करणे आहे
अंज ीर . . Levalloisian साधने
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आव यक थम कोर तयार के ा जातो जो कासवा या पाठ सारखा दसतो. मग या कासवा या गा यापासून े क वेगळा के ा
जातो. थेट हारा या प रणामी कासवा या गा यापासून े क चे वभाजन होते.

c माउ टे रयन सं कृ ती माउ टे रयन सं कृ ती मध या पुरापाषाण का खंडा ी संबं धत आहे. ोअर पॅ े ओ थक आ ण

मड पॅ े ओ थकमधी फरक ामु याने टायपो ॉ जक कोनातून आहे. हँड ए सेस आ ण े क टू स हे ोअर
पॅ े ओ थकम ये उप त होते तर कोअर टू क चसचे पूण पणे े क टू क चरम ये पांतर झा े आहे. ा समधी े
माउ टयरचे रॉक आ य ान हे मॉ टे रयन सं कृ तीचे ठकाण आहे. हे ामु याने हात कु हाडी वाय े क टू क चर आहे.

अंज ीर . . माउ टे रयन साधने

IV. े ड परंपरा

अ पर पॅ े ओ थकम ये सु झा े या े ड टू या
परंपरेत पे रगॉ डयन ऑ र ना सयन सो ु यन आ ण
मॅ डा े नयन सं कृ ती या चार सं कृ त चा समावे आहे.

अंज ीर . . . े ड बनवणे अ पर पॅ े ओ थक काळात एक

a पे रगॉ डयन सं कृ ती पे रगॉ डयन सं कृ तीचे नाव ध कादायक ॅ टफॉम तयार कर यासाठ दगड े क के ा जातो
ा समधी पे रगॉड या एका जागेव न दे यात आ े आहे. नंतर ांब समांतर बाजूचे े स बाजूंना मार े जातात आ ण ती ण
धारदार े ड दे तात.
पे रगॉ डयन टू स ही रेझ रसारखी धार अस े चकमक ची
े ड असतात. कार नी याचा वापर चाकू हणून के ा असावा. सु वाती या अ पर पॅ े ओ थकमधी खा या पे रगॉ डयन
सं कृ तीत वपु मोठे व ब दसतात यांना चॅटे पेरो नयन ब हणतात. वरचा पे रगॉ डयन सरळ ब द वतो या ा
े हे टयन ब हणतात. पे रगॉ डयन सं कृ तीचे भूवै ा नक युग े ट े टोसीन आहे.

अंज ीर . . पे रगॉ डयन साधने

Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

b ऑ र नॅ यन सं कृ ती ऑ र ना सयन सं कृ तीचे नाव द ण ा समधी ऑ र नाक हणून ओळख या जाणा या रॉक

आ य ानाव न दे यात आ े आहे. हाडांचा भा ा ब छ ी छ पाडणारे आ ण बाण सरळ करणारे हणूनही मो ा
माणावर वापर के ा जात असे. या सं कृ तीचे भूवै ा नक वय वर या ाइ टोसीन आहे आ ण या सं कृ तीसाठ ो मॅ नॉन
जबाबदार आहेत. ऑ र ना सयन सं कृ ती संपूण युरोपम ये सापडते. हे आ का आ ण भारतातही आढळते.

अंज ीर . ऑ र ने सयन टू स

c Solutrean Culture Solutrean सं कृ तीचे नाव ा समधी Solutre येथे अस े या जागेव न दे यात आ े
आहे. सो यु यन टू स कमी अ धक पातळ आ ण सपाट असतात. े हस कवा बन एंड ॅ पस साइड ॅ पस पॉइंट्स
आ ण बोन टू स सार या पूव या साधनांसह ो र पॉइंट्स सारखी साधने अ त वात होती. म य युरोपम ये सो यु यन
सं कृ तीचे वतरण मया दत आहे. या सो यु यन सं कृ तीसाठ ो मॅ नॉन जबाबदार असू कतो.

अंज ीर . . सो यु रयन साधने

d मॅ डा े नयन सं कृ ती मॅ डा े नयन सं कृ तीचे

नाव ा समधी ा मॅडे न या रॉक े टरव न दे यात आ े आहे. मॅ डा े नयन सं कृ ती हा पॅ े ओ थक काळाती
ेवटचा ट पा आहे. हे हाडे आ ण अँट र साधनां या वपु तेसाठ यात आहे. याम ये ॅ पर हेड काटे री ब आ ण
भा ा मासे आ ण हातो ासाठ हापू स यांसार या साधनांचा समावे आहे. ठरा वक मॅ डा े नयन साधने ांब आ ण
समांतर बाजू या े डची अवजारे आहेत. या सां कृ तक का खंडात अ पर पॅ े ओ थक क ाने पूण समृ गाठ .
मॅ डा े नयन सं कृ तीचे भूवै ा नक युग उ े टोसीन युगा या अं तम भागा ी संबं धत आहे. मॅ डा े नयन सं कृ तीसाठ
ोकांचा चॅ स े ड गट जबाबदार असावा.

अंज ीर. . . मॅ डा े नयन साधने

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

कोर टू े क टू आण े ड टू पासून व वध कारची टोन टू स वणनासह काढा आ ण च ाचा

अ बम तयार करा.

तुमची गती तपासा

. तु ही सामा य खडका ा दगडी साधनापासून वेगळे कसे करता

. प ीय े कग हणजे काय

ही. पाषाण युगाती जीवन आ ण सं कृ ती

. पाषाण का खंड

पह पूव ऐ तहा सक सं कृ ती पुरापाषाण हणून ओळख जाते. ीक द पॅ ओस हणजे जुना आ ण

थोस हणजे दगड. तर पॅ े ओ थक हणजे जुना पाषाणयुग. पुरापाषाण का खंड तीन ट यात वभाग े ा आहे. ते
ोअर पॅ े ओ थक मड पॅ े ओ थक आ ण अ पर पॅ े ओ थक आहेत. युरो पयन पुरापाषाण सं कृ तीचा म
आ कन आ ण आ याई पुरापाषाण सं कृ त पे ा वेगळा आहे. युरो पयन पॅ े ओ थक सं कृ ती संपूण े टोसीन युगाची
होती जी खा या म यम आ ण वर या ेण म ये वभाग गे आहे. युरो पयन पॅ े ओ थक का खंडाचे अंदाजे वय
वष BP ते वष BP दर यान आहे. साधन परंपरा आ ण सं कृ तीची उ ांती आ ण वकास हे कोर
टू सपासून े ड टू सपयत े क टू स ारे न दव े जाते. पाषाणयुगात जीवन आ ण सं कृ ती क ी उ ांत झा हे काळा या
ओघात होमो से पयन से पय सची सां कृ तक गती समजून घे यासाठ खूप उपयु ठरे . खा या म यम आ ण वर या
पाषाण का खंडाती मेसो थक आ ण नओ थक का खंडाती जीवन आ ण सं कृ तीची गती तपासूया.

a ोअर पॅ े ओ थक का ावधी

सुमारे द वष आ ण द वषापूव सु झा े या हवामानाती बद ांमुळे आ कन सवानासार या

मोक या जागा नमाण झा या आ ण आ कन पावसाची जंग े कमी झा . या बद ांमुळे ाउं ड हग ाइमेट्सना
पदवादा ी जुळ वून घे यास मदत झा . सवाना या उं च गवतांमधून फरताना भ क आ ण कार पाह याची हो म नडची
मता कदा चत यामुळे वाढ असे . पादवाद यांना अ पदाथ वा न नेण े ह तांत रत करणे आ ण साधने वापरणे
इ याद साठ हात मोकळे कर यास मदत करतो. दगडी अवजारांचा वापर हे सं कृ तीचे ण मान े जाते. सवात जुनी दगडी
अवजारे पूव आ के त सापडतात. होमो जात या काळापूव पूव आ के ती व वध ठकाणी दगडाची अवजारे सापड
अस तरी ब तेक मानववं ा मानतात क ते ऑ े ो पथे स स नसून होमो हॅ ब स आ ण होमो डॉ फे सस
यांसार या होमो जात या सद यांनी थम दगडी अवजारे बनव होती. यांचा म यापे ा तु नेने मोठा cc
असतो
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

ऑ े ो पथे स स cc . यां याकडे ा आ ण तु नेने ांब हात आहेत आ ण ते अं तः जंग होते. ते

सुमारे . द वषापूव दसू ाग े . कोर टू स चॉपस आ ण े ससह सवात जुनी दगडी साधने स ओ ु वाई
घाटा या अगद तळा ी सापड . हा खा चा ाइ टोसीन सा ह य सु वाती या हो म नड् स या जीवन ै ब मह वाची
मा हती दे तो.

होमो इरे टसची संपूण सं कृ ती हो म नड उ ांतीचा सरा ट पा ब तेक वेळ ा ोअर पॅ े ओ थक हणून
ओळख ा जातो. . द वष ते वष बीपी या क ाकृ ती आ ण साधने ब तेक होमो इरे टस ारे तयार के
गे आहेत. या काळाती काही साधने होमो इरे टस तर हो म नड् स ारे तयार कर यात आ याचे दसते. . द
वषा या बीपीपासून एक द वषा न अ धक काळ बीपीपयतची अ यु यन साधने खूप समान आहेत. होमो इरे टस हा
एकमेव हो म नड आहे जो हा संपूण का ावधी ापतो. हणून होमो इरे टस हे मु यतः अ यु यन सं कृ तीसाठ जबाबदार
आहे. याच माणे होमो इरे टस या सु वाती या व पात चे यन कवा अ◌ॅबे ह यन सं कृ ती दे ख ी योगदान दे त होती.
Acheulian साधने जु या जगा या सव भागात मो ा माणावर आढळतात.

काही Acheulian साइट् सवर मो ा गेम कारचा पुरावा आहे. काही त ांचा असा यु वाद आहे क मो ा
खेळ ाची उधळप के गे असावी. मानवी सं कृ ती या इ तहासाती आणखी एक मह वाचा ट पा हणजे अ नीचा वापर.
अ नीचे पूव चे पुरावे खा या पुरापाषाण का खंडात आढळतात. होमो इरे टसने आगीचा वापर क न ा यांची कार
के असे समज े . फायर ाइ ह हे एक तं आहे जे आजही समका न कारी आ ण गोळा करणारे वापरतात. यांनी
उ णतेसाठ आग नयं त कर यास क े . कॅ साइट् सचे पुरावे अ यु यन साइट् सव न न दव े जातात. काही
झोप ांम ये कामाची जागा आ ण म यवत चू अस याचे सां गत े जाते.

b म य पाषाण का खंड

म यम पाषाणयुग हा खा या पाषाणापासून मु यतः साधन कारांपे ा वेगळा आहे. हाता या कु हाडी कवा
बाईफे स मध या पा ाओ थक या ेवट बद े गे े . या काळात मु य साधन सं कृ त चे े क टू क चरम ये पांतर
झा े आहे. जरी ॅ टो नयन आ ण े हॅ ॉइ सयन े क टू सं कृ त चा वकास ोअर पॅ े ओ थक दर यान झा ा
अस ा तरी मध या पॅ े ओ थक काळात ती आणखी वक सत झा . या वाय ोटो माउ टे रयन आ ण माउ टे रयन ही
साधनेही याच काळात वक सत झा . मॉ टे रयन सं कृ ती मु य साधनांची पूण अनुप ती द वते. तथा प ा समधी
सु वाती या मॉ टे रअन तरावर े समधी हान हात कु हाड Mousterian टू ससह सापड े . आ के ती या
काळाती उपकरणे अ◌ॅ यु यन हणून ओळख जातात.

होमो इरे टस ते होमो से पय स मधी सं मणाचे म य पॅ े ओ थक दे ख ी सा ीदार होते. सां कृ तक का खंड

युरोपमधी नएंडरथ स ी दे ख ी संबं धत आहे आ ण वष ते वष बी.पी. अनेक ांम ये होमो से पय स
आढळू न आ े आहेत
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

जु या जगाचे काही भाग आ का आ या आ ण युरोप. यापैक काही होमो से पय स युरोपमधी नअँडरथ सपे ा पूव चे
रा ह े असावेत. आ के साठ म यम पाषाणयुग हा द म यम पाषाण युगाऐवजी वापर ा जातो.

युरोप आ ण आ के ती ब तेक उ खनन के े या म य पाषाणका न गृह ळे गुहा आ ण रॉक आ य ानांम ये

आहेत. हणून आपण असे हणू कतो क नएंडरथ स मु यतः गुहा कवा रॉक आ य ानांम ये राहत होते. तथा प
युरोपम ये ओपन एअर साइट् स सापड या आहेत. प म र या या स मो दो हा साइटवरी काही र हवासी नद
खो याती घरांम ये ाकू ड आ ण ा यां या कात ाने झाक े े राहत होते. ांडगा को ाचे पंज े नस े े सांगा ाचे
पुरावे आढळू न आ े क ा यांचे कातडे कपडे बनव े गे े होते. यांनी हान मोठे ाणी प ी आ ण गोळा के े े मासे अ ा
व वध कारची कार के .

नअँडरथ स हे प ह े मानव होते यांनी यां या मृतांना हेतुपुर सर दफन के े . हे Le Moustier येथे झा े
आहे जेथे वषा या मु ाचा सांगाडा या या डो याजवळ एक सुंदर ै ती दगडी कु हाडीने सापड ा होता.

c अ पर पॅ े ओ थक काळ

जु या पाषाण युगा या ेवट या भागा ा उ पाषाणयुग असे संबोध े जाते. हे संपूण पुरापाषाण का खंडाचा
अंदाजे वा भाग ापते. अ पर पॅ े ओ थक का खंड सुमारे पासून आहे

वष BP ते वष
BP. जरी आयुमान कमी अस े तरी
पूव ऐ तहा सक मानवांनी या काळात
मोठ सां कृ तक गती के .

आ के त हा सां कृ तक काळ
नंतर या पाषाण युग हणून ओळख ा
जातो आ ण कदा चत खूप पूव सु
झा ा असावा. अंज ीर . . अ पर पॅ े ओ थक हाडांचे दात हॉन ODK टू स.

अ पर पॅ े ओ थक काळात अ धक व दगडांची साधने बन व गे आ ण या ा े ड टू स असे हणतात.

अ पर पॅ े ओ थक काळात हाताची कु हाडी आ ण े क टू स े ड टू सने बद े . अ पर पॅ े ओ थकचे आणखी एक
वै हणजे हाडां या साधनांचा प रचय. चकमक आ ण खडका तर हाडे दे ख ी उपकरणे बनव यासाठ साम ी
हणून वापर जात होती. ह तदं त गे हाडे दात आ ण गे यांचा उपयोग अवजार बनव यासाठ के ा जात असे. हणून
या सं कृ ती ा ऑ टयोडो टोके रे टक बोन टू थ हॉन ओडीके सं कृ ती असे संबोध े जाते.
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

वर या पाषाण सं कृ तीने गुहा क े ची सु वात दे ख ी द व . अ पर पॅ े ओ थक या े ड टू परंपरेत

ऑ र ने यन सो यु यन आ ण मॅ डा े नयन या तीन साधन सं कृ त चा समावे आहे. यापैक ऑ र ने यन पु हा
चॅटे पेरो नयन ोअर ऑ र ने यन खरे ऑ र ने यन म य ऑ र ना सयन आ ण ेवे टयन अपर ऑ र ने यन म ये
वभाग े े आहे. नंतर काही व ानांनी मॉ टे रयन आ ण ऑ र ने सयन सं कृ ती या दर यान पे रगॉ डयन हणून ओळख या
जाणा या उ पॅ े ओ थक सं कृ तीचे अ त व ात घेत े .

अ पर पॅ े ओ थक का खंडाती जीवनप ती पूव या जीवन ै माणेच हो या.

ोक ामु याने कारी गोळा करणारे आ ण म मार होते जे हान गटांम ये राहत होते. यांनी उघ ावर कातडीने
झाक े या झोप ांम ये आ ण गुहा आ ण खडकां या आ य ानांम ये आप छावनी के .

अंज ीर . ेनमधी अ तामीरा गुहेती बायसन प टग आ ण भारताती भीमबेटका रॉक प टग तथा प वर या पाषाण

युगात क े या उदयाने वै ीकृ त आहे. अ पर पॅ े ओ थक क े म ये गुहे या भती आ ण दगडी ॅ बवरी

च क ा आ ण कोरीव कामाची साधने सजावट या व तू आ ण हाडे ंकू कवच आ ण दगड यां यापासून बनव े े वैय क
दा गने यांचा समावे होतो. इ तहासपूव क े चा नेहमीचा वषय हणजे या काळाती ाणी. या ा यां या आकृ या च े
कोरीव काम आ ण पांम ये च त के या आहेत. परंतु अ पर पॅ े ओ थक क े चे सवात मह वाचे वै हणजे संपूण
याचा अभाव. अ पर पॅ े ओ थक काळाती क ा परंपरा गुहा क ा आ ण गृह क ा म ये वभाग जाऊ कते.
गृहक े म ये दगड हाडे ंकू ह तदं ती आ ण या काळाती गो आकारा या पांवर कोरीव काम आ ण कोरीव काम
क न े पत के े या सव कार या व तूंचा समावे होतो. ै ब डझाई समधी व भौ मतीय व पां तर
मानवी आकृ यां या अनेक कोरीवकामांचा समावे गृह क ाम ये के ा जातो. े यां या भतीवरी क ा मक न मती नसगात
र आहे आ ण यांना भ च कवा गुहा क ा हणतात. ब तेक पुरात व ा मानतात क अ पर पॅ े ओ थक काळात
मानवी ोकसं या मो ा माणात वाढ . धनु य आ ण बाण भा ा फे कणारा आ ण हँड म ये बसवता ये याजो या हान
बद यायो य े डसारखे इतर मह वाचे नवीन ोध थमच दस े .

१५१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

तुमची गती तपासा

. र जागा यो य र या भरा

अ आगीचे पूव चे पुरावे ............... का ावधीत ात आ े आहेत.

b अ पर पॅ े ओ थक .............. क े या उदयाने वै ीकृ त आहे. c ............... हे प ह े मानव होते यांनी

यां या मृतांना हेतुपुर सर दफन के े .

ड म य पॅ े ओ थक का ावधी दे ख ी युरोपमधी नएंडरथ स ी संबं धत आहे

. पूवपाषाण का खंडाती हवामानाती बद ांचा जीवनावर कसा प रणाम झा ा.

. प ह े दगडी ह यार कोणी बनव े असावे

. अ यु यन सं कृ तीसाठ कोण जबाबदार होते

. ोअर पॅ े ओ थक काळात जीवन वध चे संके त काय आहेत

. खरे कवा खोटे हा

अ मु य साधन सं कृ त चे मध या पुरापाषाण का खंडात े क टू क चरम ये पांतर झा े आहे.

b अ पर पॅ े ओ थक काळात मानवी ोकसं या मो ा माणात वाढ .

. मेसो थक का ावधी

मेसो थक कवा माय ो थक युग हे हो ोसीन युगाचा भाग आहे. मेसो थक का खंड BC हणून गण ा गे ा
आहे आ ण तो ाचीन पाषाण काळा या तु नेत मानवी इ तहासाती एक सं त का ावधी होता. युरोपमधी मेसो थक का खंडाचा
का ावधी BP आ ण BP दर यान मान ा जातो. काही पुरात व ा दावा करतात क ते बीपी ते बीपी
दर यान आहे. या काळात काही नॉन थक नवक पना कर यात आ या. माय ो थ हे मेसो थक युगाचे वै पूण साधन होते. ही
साधने आकाराने हान आहेत हणजेच ते फ इंच कवा या नही कमी आकाराचे आहेत. धनु यबाणाचा ोध ाग ा आ ण
मातीची भांडी सु झा .

मेसो थक युरोपमधी दगडी साधनांचे कार अ झ यन टाडनोइ सयन ऑ यन मॅ े मो सयन कचन कचन मडन कवा
एटबो े आ ण कॅ नयन असे वग कृ त के े गे े आहेत. मेसो थक का खंडातही पयावरणात बरेच बद दसून आ े . वातावरणाती
तापमानात झपा ाने वाढ झा याचे दसून आ े . मॅम स रेन डअस ोकरी गडा यांसार या थंड हवामानात आढळणारे ाणी माघार घेतात
कवा मरण पावतात. यां यानंतर नवीन जाती आ या.

हवामानाती बद ामुळे ोकांना यां या आहारात बद करणे भाग पड े . मेसो थक ोकांनी यांचे मासे े फ आण
पा याती प ी यासार या व तूंक डे वळव े . अ गोळा कर या तर मासेमारी आ ण गोळा करणे जोड े गे े . जरी अ पर
पॅ े ओ थक ोकांनी थमच धनु य आ ण बाणाचा ोध ाव ा अस ा तरी याचे भौ तक पुरावे ब तेक मेसो थक काळात सापड े .
१५२
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

तुमची गती तपासा

र जागा यो य र या भरा.
. ...................
युगाती वैमेसो पूथक
ण साधने होती.
. मेसो थक का खंडाती मह वाचा वकास हणजे ोधाचा ापक सार
...................
. नवपाषाण का खंड

नओ थक हा ीक द आहे याचा अथ नवीन पाषाण युग आहे. ेतीचा ोध ाग यापासून ते हरी सं कृ ती या

उदयापयत या का खंडा ा नवपाषाण युग कवा नवीन पाषाणयुग असे संबोध े जाते. हा का ावधी अंदाजे BP ते
BP पयत टक ा. पुरापाषाण आ ण नओ थक साधने आ ण अवजारे यां याती फरक अगद होता.
पुरापाषाण काळाती साधने आ ण अवजारे नसगात अप र कृ त होती कारण ती के वळ े कग ारे बन व गे होती.

तथा प नओ थक दगडाची साधने आ ण अवजारे े कग पे कग ाइं डग आ ण पॉ क न बन व गे .

नओ थक का खंडात मानव अ गोळा करणा यांऐवजी अ उ पादक बन ा. ही. गॉडन चाइ यांनी या बद ा ा
नवपाषाण ांती असे संबोध े .

वसा ा तकाती मानववं ा ांनी पाळ व वन ती आ ण ा यां या संदभात नओ थक युगाची ा या

के . यांनी मातीची भांडी आ ण धातूची अनुप ती दे ख ी मोज . या वेळे पयत मानवाचा जै वक वकास कमी अ धक
माणात पूण झा ा होता. मानवा या सां कृ तक नवक पनां या मतेव न हे होते. कार आ ण एक त अथ व ेने
पॅ े ओ थक काळाती मानवांना बैठ जीवन ै जग यास भाग पाड े . अ उ पादनामुळे अ ाची उप ता सु न त
झा . अ ा या वाढ व उप तेमुळे ोकसं येची ज द वाढ झा जी कायम व पी व तीत ा यक झा . नओ थक
सं कृ ती काही हजार वषा या का ावधीत खूप वेगाने वक सत झा .

ब धा यांनीच ेतीची क ा सु के . जे हा माणूस कारी ा जायचा ते हा या जंग ातून जंग वन ती

आ ण फळे गोळा करत असत. यांनी थमच न दव े क ज मनीवर पडणा या बया वन त म ये वाढ या यापासून बया
पु हा उप होऊ कतात. यानंतर सतत चाच या आ ण ुट क न यांनी ेतीची क ा आ मसात के . ेतीचा प रणाम
हणून ोकसं या वाढ चा वेग वाढ ा र जीवन सु झा े याने नवपाषाण जीवनाती मह वपूण घडामोड चा माग
मोकळा के ा. माती या भां ांचा ापक वापर वणकाम उ ोगा या चाका या वकासाचा ोध घरे बांधणे बोट चे उ पादन
सामा जक संघटना वक सत करणे आ ण सं कृ तीचा वकास या काळात सु झा ा.

१५३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

नओ थक र हो यू न या वषयावर से मनार पेपर तयार करा आ ण तो तुम या वगात सनेट करा.

तुमची गती तपासा

भीमबेटका
१. पुरातन पाषाण आ ण नओ थक साधनांमधी मुख जाग तक वारसा ळ
फरक द वा. भीमबेटका खडक आ य ान आहेत
. नओ थक ांती हणजे काय म य दे ाती रायसेन ज ात आहे. हे पुरात वीय काळाती
पुरात व ळ आहे. सवात ाचीन मानवी याक ाप व न
. यो य रका या जागा भरा. ओळख े जातात

अ ............ नवपाषाण
ही सं ा नमाण
ांती के .
हाताची कु हाड हर आ ण गारगोट या साधनांसह असं य
दगडांची साधने.
येथे ऑ डटो रयम रॉक े टर
भारताती पाषाणयुग
भीमबेडका सुमारे वष जुना आहे. भीमबेटकाची खडक
आप या दे ा या व वध भागांतून अनेक पूव ऐ तहा सक क ा वेगवेग या का खंडात वग कृ त के गे आहे यात
ळे ओळख गे आहेत. याव न असे दसून येते क उ पुरातन का खंड मेसो थक चा को थक ारं भक
आप याकडे ाचीन पाषाण काळापासून समृ सां कृ तक परंपरा
ऐ तहा सक म ययुगीन इ. भीमबेडका घो षत कर यात आ ा.
आहे. अनेक ठकाणां न उ खनन के े या व वध पूव ऐ तहा सक
सा ह य दफन संरचना मक अव ेष ाणी आ ण मानवी हाडे रॉक
आट आ ण सवात मह वाचे हणजे दगडी ह यारे आम या समृ म ये जाग तक वारसा ळ.
सां कृ तक वार ाचे उदाहरण दे तात. भारताती पाषाणयुगाची
सु वात पाषाणयुगापासून झा .
म य भारताती नमदा खो याती होमो इरे टसचे अव ेष भारतात ते वषापूव या म यम
ाइ टोसीनपासून मानवी जीवनाची उप ती द वतात. भीमबेटका गुहा क ा ही सवात जुनी ात अ मयुगीन क ा आहे
जी मानवा या प ह या कायम व पी व ती ी संबं धत आहे. भारता या व वध भागांम ये सापड े मेगा थक मारके हे
आप या समृ सां कृ तक वार ाचे आणखी एक उदाहरण आहे. या भागात आपण भारता या पूव इ तहासाकडे दे ऊ .

भारताती पाषाण का खंड

भारता या व वध भागांतून पुरापाषाण काळाती साधने सापड होती. हे ात घेत े जाऊ कते क भारताती
भीमबेटका आ ण म य दे ाती हथनोरा आ ण ता मळनाडू या व ु पुरम ज ाती ओडाई येथून पुरापाषाण काळाती
सांगा ांचे अव ेष सापड े आहेत.

१५४
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

एकसारखे साधन न मती तं आ ण साधनां या आप ा सां कृ तक वारसा जप याची गरज

व पात समानता हा द ण भारतीय पुरात वका न आहे. आ ही काय क कतो
सं कृ त चा एक मह वाचा पै ू आहे. फॉम आ ण तं इं ं ड
आणआ के त सापड े या साधनांसारखेच आहे. भीमबेडका माणेच असं य पुरात व ता कक ळे आ ण
इतर अनेक इमारती आ ण मारके आप े व रत वेधून घेतात
कारण अ ा सां कृ तक वार ांना ना हो याचा धोका आहे.
भारता या व वध भागात सापड े या मह वा या पुरापाषाण
उपकरणांची खा चचा के आहे.

सां कृ तक वार ात भौ तक सं कृ ती जसे क इमारती

मारके भू ये पु तके क ाकृ ती आ ण क ाकृ ती गैर भौ तक
सोन सं कृ ती सोन नद या खो याजवळ पंज ाब या आता सं कृ ती जसे क ोककथा परंपरा भाषा आ ण ान आ ण
पा क तानम ये वा क टे क ांज वळ ू ड े स नैस गक वारसा सां कृ तक ा मह वपूण भू यांसह समा व
आहे. आ ण जैव व वधता . आप या दे ा या महान सां कृ तक
सापड े . हे मो ा माणात गारगोट साधने े क टू स
आ ण नैस गक वार ाचे जतन करणे हे येक नाग रकाचे कत
आण े ड टू स ारे वै ीकृ त आहे. अ◌ॅबे हे यन आहे. मानववं ा आ ण पुरात व मानववं ा सां कृ तक
अ यु यन कॉ े सची उप ती न दव गे . या ा वारसा जतन कर यास सव ाधा य दे तात.

सोन उ ोग असे हणतात जो खडे आ ण े सने तयार

होतो. नमदा खोरे स तन ा यां या अव ेषांसाठ आ ण
मानवी क ाकृ त साठ ही स आहे. नमदा समुहाम ये
अॅबे हे यन अ◌ॅ यु यन काराचे मोठे े सआण
हाताची कु हाड सापड .

म ास सं कृ ती म ासजवळ प वरम येथी पुरातन पाषाणका न उपकरणे जुनी आ ण नवीन पाषाणयुगाची साधने
दाखवतात. म ासजवळ सापड े साधने यां या
नमदा मानव टायपो ॉजी या आधारावर नमदा आ ण सोन यां या ी
समीकरण के गे आहेत. म ास उ ोगाने अ यु यन
म ये म य दे ाती म य नमदा कारची साधने तयार के . मो ा माणात हर कोर
खो याती एका जीवा म कवट चा ोध भारतीय उपखंडाती
आण े स दे ख ी सापड े आहेत. हे अ रामप कम
ते वषापूव या म य े टोसीन या ेवट या
काळाती मानवी सांगा ा या अव ेषांचा प ह ा वै ा नक ा
आ ण वडाम राई जवळ आहे. हा उ ोग म ास उ ोग
रेक ॉड के े ा पुरावा दान करतो. हणून ओळख ा जातो.

भारतीय भूवै ा नक सव णाचे डॉ. अ ण सोना कया यांना

वाय आं दे ाती ने ोर ज हा आ ण
ु हय उ प ी या जाड चतुथा गाळा या ज मनी या पृ भागावर
गुज रातमधी साबरमती खो यातून दगडी अवजारांची
उघड झा े े जीवा म आढळ े आ ण नमदा नद या उ र तीरावर
जमा झा े या जीवा म रेवम ये अंतभूत आहे. हे हथनोरा गावाजवळ मा का सापड .
आ ण हो ंगाबाद हरा या ई ा येस सुमारे कमी अंतरावर नंतर या काळात भारता या व वध भागांतूनही
आहे. के नेथ एआर
माय ो थक उ ोग सापड ा.

के नेडी

१५५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

भारताती मेसो थक का खंड

माय ो थ हे मेसो थक काळाती व ण साधने आहेत. सांक या हणतात भारतात मेसो थक हा द

ेवट या पाषाण युगाचा आहे. काही माय ो थक साधने नओ थक सं कृ तीचा भाग अस याचे नंतर स झा े . हैसूरजवळ
गरीम ये ही रने माय ो थ ज त के े . A. अ य पन यांनी त मळनाडू मधी त ने वे येथी काही मेसो थक क ाकृ त चे
वणन के े आहे. यात े स े ड काप याचे साधन आ ण ब यांचा समावे आहे. साबरमती खो यात आणखी एक माय ो थक
उ ोग सापड ा आहे. या उ ोगा या वर या थरांम ये माय ो स हाताने बनव े या भांडी ी संबं धत होते. ब सं य भारतीय माय ो थ
हे साधे े स असतात यांना पु हा होत नाही. भारतातून आतापयत ात अस े े सवात जुने मानवी सांगाडे मेसो थक तराव न
आ े आहेत.

याक ाप

. मानववं ा ाचे व ाथ या ना याने तु ही तुम या प रसराती पुरात वीय ा मह वा या ठकाणा ा भेट

दे ऊ कता आ ण वारसा जतन कर यासाठ यांचे वेधून ा नक वरा य सं ांसमोर सादर
कर यासाठ अहवा तयार क कता.

. तु ही तुम या ाळे ती हे रटे ज सं हा यासाठ पुरात व सां कृ तक ा मह वाचे सा ह य गोळा क कता.

भारताती नओ थक का खंड

टोन से ट् स अ◌ॅडजेस छ ी प स फॅ के टस रग टोन हातोडा टोन आ ण ं ग टोन ही भारताम ये आढळणारी

मह वपूण नओ थक साधने आहेत. नओ थक व तूंचा प ह ा ोध म ये उ र दे ात ाग ा. बहार ओ ड ा बंगा आण
आसाममधूनही से ट आ ण इतर क ाकृ ती सापड या आहेत.

खरी नओ थक सं कृ ती दे ख ी ेती आ ण ा यांचे पा न ारे च हां कत आहे.

असे पुरावे भारतात जवळपास उप नाहीत. पॉ से ट् स बोन एव स आ ण पॉ का या रंगाची भांडी दे ख ी भारता या व वध
भागातून सापड . भारतीय नओ थक ळांची द ण पूव आ याई नओ स ी तु ना के यास असे दसून येते क भारताती
नओ थक का खंडाती उपकरणांचे कार द ण पूव आ याम ये जवळजवळ सतत वतरण होते.

मेगा थक सं कृ ती

नओ थक का खंडा या उ राधात अवाढ मारके उभार याची था ोक य झा .

मो ा आकारा या दगडावर बांध े या या महान रचने ा मेगा थ हणतात. ीक द मेगास हणजे ेट आ ण थोस हणजे दगड.
या महान संरचनांनी अं यसं कार कवा पंथा या उ े ाने काम के े .
पुरापाषाण काळाती ोकांपे ा वेगळे नओ थक ोकांनी दफन वध ना मह व द े .

१५६
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

अंज ीर . . मेगा स मे हीर ॉम े च आ ण डो मेन

ब तेक महागॅ थक मारके नसगात उप अस े या दगडी तुक ांनी बनव े आहेत. यापैक काही
क चत आकाराचे आहेत इतर अस य आहेत. मेगा थक मारके वेग या कारे वग कृ त आहेत. हे वग करण दगडी बांधां या
सं ये या आधारे के े जातात. ते आहेत मो ा एक दगडी खांबापासून बनव े े मे हीर ॉम े च मे हीरचे वतुळ.
Dolmen Dolmen हा द Dol हणजे टे ब आ ण पु ष हणजे दगड कवा खडक या दोन दांपासून बन ा
आहे. हे उ या दगडी ठोक यांनी बन े े आहे जे टे ब टॉप सार या छता या ॅ ब ा आधार दे तात. मेगा थ जगभर
आढळतात. BP या आसपास युरोपम ये याची भरभराट झा .

मेगॅ स थम नओ थकम ये आढळ े परंतु कां ययुगातून ोहयुगा या उ राधापयत चा ू रा ह े .

भारताती मेगा थक पुरावे

पंज ाबचे मैदान गंगा खोरे
राज ानचे वाळवंट आ ण उ र
गुज रातचे काही भाग वगळता
संपूण भारतात मेगा थ
आढळतात. ते पक पीय
भारतात व ेषत के रळ
ता मळनाडू कनाटक आ ण आं
दे रा यांम ये क त आहेत.

अंज ीर . . छ ीचा दगड अ रय ूर सूर के रळ.

ोत भारतीय पुरात व सव ण के रळ

१५७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

पक पीय भारताती मेगा थक मारक ोहयुगात

अ रअ ूर हे दफनभूमीवर दगड
BP पासून उभार े गे े असे मान े जाते आ ण यांचे
टोपी क सार या मो ा छ ीने
ू पणे सेप अं यसं कार आ ण नॉन सेप मारक
झाक े े मेगा थक ठकाण आहे.
मारकांम ये वग करण के े जाऊ कते. ते एकतर मोठमो ा येथे सहा छ ीचे दगड एका गटात उभे आहेत.
दगडांनी कवा का या आ ण ा रंगा या व तूंनी बांध े े दर यान यात पुरात व ा बी.के .
आहेत. ोखंडी साधने आ ण अवजारे यांचा एकसंध गट दे ख ी थापर यांनी उ खनन के े े मारक पुरात व

मेगा थक मारकां ी संबं धत आहे. एकापे ा जा त ची वभागा या अंतगत होते.

हाडे सापड यामुळे ते ब तेक सामू हक दफन आहेत.

अ रय ूर या ॅ टराइट टे क ा सुमारे मीटर

पयत वाढतात. अ रय ूरमधी आणखी एक संदभ
चं ो सवम या का ात १५ ा तका या

डो मेन कारची मेगा थक रचना ब तर म य दे सु वातीचा आहे.

आ ण आसामम ये आढळते.
म य भारत आ ण आसामम ये काही पॅसेज कबरी सापडतात.
म हर कार के रळ ओ रसा आ ण आसामम ये आढळतो. ॉम े च कार ही के रळ आ ण ता मळनाडू ची खा सयत आहे. या
भागात काही व कारचे मेगा थ आढळतात. ते टोपी क ड टोन बॅरो के न आ ण पट सक आहेत.

टो प क के रळम ये ोक य आहे. हे हँड वाय छ ीसारखे दसते. हणून या ा हॅट टोन कवा अ े ा
टोन हणतात. ड टोन के रळम येही ोक य आहे . हा एक मोठा घुमटा या आकाराचा दगड आहे याचा सपाट चेहरा
ज मनीवर आहे. बॅरो संपूण द ण भारतात आढळतो. हे फ मातीचे ढगारे आहेत. के न बॅरोसारखे आहे परंतु दगडाने
बन े े आहे.
हा कार ओरांवांम ये छोटानागपूरम ये आढळतो. पट सक ही एक कारची थक रचना आहे जी ख ड् यात वतुळा या
व पात ठे व जाते.

पक पीय भारताती मेगा थक मारकां ी संबं धत मातीची भांडी का या आ ण ा रंगाची आहेत. मेगा थक
मारकांम ये सापड े या काही ोखंडी व तूंम ये सपाट से ट बाणांचे डोके ूळ त वारी भा ा आ ण अणकु चीदार टोके
वेज ेस ब क सक से आ ण कु दळे यांचा समावे होतो.
काही कबर मधून अनेक पतळ व तूही सापड या.

के रळमधी मेगा थक पुरावे के रळम ये सापड े या मेगा थक मारकांचे दहा ेण म ये वग करण के े आहे. ते आहेत
. मे हीर . टोन अ ाइनमट . सी ट . डो मेन . ॅ टराइट डोम . ॅ टराइट चबर . अं े ा टोन कु ड क . हॅट
टोन . हरो टोन आ ण .क दफन.

१५८
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

मेगा थक मारकांची च े गोळा करा आ ण ड जट ी सडे न तयार करा.

मेगा थक सं कृ ती मृत झा े नाही आ ण तचे घटक अजूनही पूव सा र ोकांम ये अ त वात आहेत
जमाती पक पीय भारताती मेगा थक अव ेषांमधून पु कळ ोखंडी व तू
सापड या आहेत. आयानी भारतात ोह आण े असा तक आहे. कदा चत वड
हे मेगा थचे बांधकाम करणारे होते यांनी आयाकडू न ोखंडाचा वापर मेगा थचे
वीकार ा होता. पण आ मण करणा या आयाचा यांना मोठा फटका बस ा. बांधकाम करणारे
असे तवाद आहेत क वड ोक ां तकारक माग वीकार यास मंद होते कोण होते

यामुळे आयाना यांचे ारं भक े व ा त झा े . तथा प मेगा सची न मती

अ ाप एक रह य आहे. आय कवा वड कवा इतर कोणताही गट मेगा थचे
नमाते होते क नाही याची आ हा ा खा ी नाही. डॉ. के आरयू के नेडी २००२
यां या मते मेगा थक सं कृ तीचा वदे ी वकास अगद आहे. कोण याही मेगॅ थक संरचनेत कोणतेही परदे ी
घटक आढळत नाहीत.

तुमची गती तपासा

१. यो य रीतीने
भरा पुरापाषाण काळाती सांगा ांचे अव ेष भारतात म य दे
.............. म य दे ातून ...............
सापड े आहेत आ ण . खरे क खोटे हणा आ ण समथन करा अ ............... ता मळनाडू चा ज हा.

मेगा थक ही मृत सं कृ ती नाही.

सहावा. डे टग प ती

पुरात व सं ोधनाती क ाकृ ती कवा पुरात व अव ेषां या वयाब अचूक मा हती मळवणे हे एक मुख काय
आहे. सां कृ तक भूतकाळाची ा या आ ण पुनरचना कर यात एक मू भूत घटक हणजे क ाकृ त चे वय आ ण इतर
संबं धत सां कृ तक अव ेषांची गणना करणे. का माची ापना कर याचे दोन प दती आहेत सापे डे टग आ ण
प रपूण डे टग कवा का ग णत डे टग. सापे डे टग प ती पुरात व अव ेषांसाठ अचूक तारखा ा पत करत नाहीत.
प रपूण कवा ोनोमे क डे टग प त वै ा नक ा भूतकाळाती सां कृ तक अव ेषां या अचूक आ ण अचूक तारखा
ा पत करते.

१. सापे डे टग प ती

डे टग या काही प ती हणजे ॅ ट ाफ ो रन व े षण मवारी आ ण परागकण

व े षण च ा काही सापे डे टग प त वर चचा क या.

१५९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

a ॅ ट ाफ

ॅ ट ाफ ही तरांची सुपर पो झ न या त वावर आधा रत आहे. सुपर पो झ नचा नयम सांगतो क गाळाचे थर
एका वेळे या माने जमा के े जातात. तळा ी अस े े थर सवात जुने असती आ ण वरचे तर सवात हान असती . याचा
अथ अबा धत प र तीत सवात जुने तर थम जमा के े जातात आ ण सवात नवीन तर ेवट जमा के े जातात. याच माणे
सवात खा या तरावर सापड े े पुरात व सा ह य सवात जुने असे तर सवात वर या तरावर सापड े े सा ह य अ कडी
असे . तथा प काही भूवै ा नक याक ाप जसे क भूकं प आ ण वा ामुख ीचा उ े क थर कवा ॅ टमम ये सापड े या
पदाथाची ती बद तात. हे साम ी या डे टगवर वप रत प रणाम करे आ ण हणूनच वैक पक डे टग प त ची आव यकता
आहे.

b ो रन व े षण

ो रन हा फकट पव या अ यंत त या ी वायू या व पात एक धातू नस े ा घटक आहे.

पृ वीवर पड े हाडे झरपणा या पा यात वरघळ े े ोरीन ोषून घेतात आ ण प रणामी र ोर अपेटाइट तयार
होतात. हणून जीवा म जतके जुने असे ततके ो रनचे माण जा त असे .
ही प त प रपूण का मानुसार वय दे ऊ कत नाही कारण ो रनचे माण मातीपासून भ असते. परंतु ही प त याच
साइटवर आढळ े या हाडां या साम ी या सापे डे टगसाठ यो य आहे.

c मवारी

मातीची भांडी बनव याचे तं ान फार पूव पासून मानवा ा माहीत न हते. सामा यतः मातीची भांडी ेती या प त या
ठकाणी आढळतात जे हा कार करताना आ ण ोकांना गोळा करताना हे व चतच द त के े जाते. हाताने तयार के े
भांडी आकार आकार पृ भाग फ न आ ण सजावट म ये भ आहेत. क ाकु सरीची ै वेळ ोवेळ बद त गे . हणून
सरॅ म सचा वापर बयाच काळापासून कोठे होता या वषयी काही व न कषावर पोहोचणे य आहे. या ारे मातीची भांडी
सापे वय ा पत के े जाऊ कते.

d परागकण व े षण

परागकण हे सू म कण असतात यात नर पुन पादक पे ी असतात फु ां या अँथरमधून बाहेर पडतात. हे परागकण
आकाराने खूप हान असतात आ ण तु नेने फु ां या रोपांमधून परागकणांचा एक छोटासा भाग सोड ा जातो. परंतु हे परागकण
काही व पर तीत बरेच टकाऊ असतात. ते कु जून पांतर झा े े वन तज य पदाथ सरपणासाठ याचा वापर होतो
त ाव चख आ ण वाळवंट माती म ये संर त राहतात. येक कार या झाडा ा परागकणांचा वतःचा आकार ओळखता
येतो. वृ परागकणांचे व े षण डपॉ झट या न मती या का ावधीत व े ा या झाडाची रचना त ब बत करते. कु जून
पांतर झा े े वन तज य पदाथ सरपणासाठ याचा वापर होतो या आधी या तराचा अ यास क न एखा ा ा वन ती
प तीम ये एका का ावधीपासून सया का ावधीत झा े े बद ोधून काढता येतात. परागकण व े षण दे ख ी ोध यासाठ
उपयु आहे
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

हवामान बद . युरोपमधी हमनद नंतर या वनसंवधना या ट यांची पुनरचना कर यातही ते उपयु ठरते. हे समज े जाते क बच झाडे थम आ

यानंतर अनु मे पाइन आ ण ओक. यामुळे परागकण धा यांसह एक कारचे सापे डे टग य आहे. परागकण नओ थक साइट् समधी कृ षी

याक ापांचे पुरावे दे ख ी दे तात.

तुमची गती तपासा

र ानांची पुरती करा

. एकमेक ां या संबंधात पुरात व अव ेष आ ण तर डे टगची णा आहे

हणतात ...............

. ॅ ट ाफ म ये सवात खा या तरावर आढळणारी पुरात व साम ी ............ असे तर सवात वर या तराम ये आढळणारी साम ी असे .
............वा े .

. प रपूण डे टग प ती

ड ो ोनॉ ॉजी रे डओ काबन प त पोटॅ यम आग न प त आ ण थम यु मनेसे स प त या काही प रपूण डे टग प ती आहेत. च ा या

प त चे तप ी वार परी ण क या.

a ड ो ोनो ॉजी झाड दरवष या या खोडावर नवीन थर तयार करते. वा षक तरांची मोजणी क न झाड तोड यावर याचे वय कती आहे हे सहज

कळू कते. रगांची ं द आ ण रगांमधी सापे अंतर का ांतराने हवामानाती फरक द वते. उदाहरणाथ काही अंग ा जाड दसतात तर काही पातळ

असतात. भरपूर पज यमाना या वषाम ये झाड अ धक पोषक ओ ावा इ. ोषून घेते आ ण झाडा या क ा ं द होतात. याच माणे काळा या काळात

झाडां या क ा अ ं द होतात. एखा ा े ाती सव झाडे सार याच प तीने भा वत होत अस याने रग म सामा य पॅटनचे अनुसरण करतात. दोन

े ांमधी वृ रग तरांची तु ना क न दोन े ांमधी हवामानाती फरक ओळखता येतो. मा याची प त कचकट असून त कमचा यांची

गरज आहे.

हाताळणी रेक ॉ डग आ ण अनु माचा अथ ाव याचा अनुभव आ ण प रपूण तारखे ा नणय घे याची मता आव यक आहे. ड ो ोनॉ ॉजी सव

कार या झाडांना सव कार या वातावरणात ागू करता येत नाही. याच वातावरणाती नमुना वापर ा जाऊ कतो.

b रे डओ काबन प त रे डओ काबन डे टग ही डे टगची एक अ त य मौ यवान आ ण मो ा माणावर वापर जाणारी प त आहे. हे करणो सग

काबन या य दरा या मोजमापावर आधा रत आहे या ा काबन C हणून ओळख े जाते. म ये व ाड एफ बी यांनी काबनचा रे डओ

स य अणू ोध ा. काबन या घटकाम ये काबन काबन आ ण काबन असे तीन सम ा नक असतात. प ह े दोन सम ा नक कमी अ धक

माणात र असतात आ ण काबन

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

अ रआणअ र आहे. ते रे डओ स य करण आ ण बद दे ते. सव सजीव पदाथाम ये ठरा वक माणात काबनचे

करणो सग व प असते C . सामा यतः जीवांम ये C चे माण अंदाजे आहे. करणो सग काबन वन त ारे
हवेतून ोष े जाते आ ण नंतर वन ती खाणारे ाणी वापरतात. जीव मे यानंतर तो यापुढे रे डओए ट ह काबन घेत नाही.
काबन र आ ण संथ गतीने य होतो. या दराने काबनचा य होतो या ा अधजीवन असे हणतात. C चे अध
आयु य ± वष आहे. दनां कत के े जाणारे सा ह य योग ाळांम ये अ त य उ तापमानात जाळ े जाते आ ण
अचूक काबनम ये कमी के े जाते आ ण ते मोज े जाते. या प तीचा वापर क न चामडे के स कापड कोळसा ाकू ड
आ ण हाडे यांसार या व तू दनां कत के या जाऊ कतात.

रे डओ काबन प त तो ांपासून मु नाही. सव थम वषा न अ धक काळ द घ का ावधी क हर करणे

य नाही. सरे हणजे रे डओ काबनची पातळ सामा यत स या या वातावरणा या संदभात मोज जाते परंतु पूव
रे डओकाबनची समान पातळ होती क नाही याची आ हा ा खा ी नाही.

c पोटॅ यम आग न प त ही प त रे डओ काबन प ती या त वाचे दे ख ी पा न करते. पोटॅ यम चे करणो सग

प येथे वापर े जाते याचा य दर ात आहे. वघटनानंतर ते आग न आ ण कॅ यम तयार करते. यामुळे
पोटॅ यम आग नचे गुण ो र एखा ा ठे वीती ख नजे आ ण खडकांची तारीख न त कर यासाठ मोज े जाऊ कते.

ते थेट जीवा म नमु यांची तारीख दे त नाही. करणो सग पोटॅ यमचे अध आयु य द वष आहे. वष
कवा या न अ धक अस े या साइट् स या बाबतीत हे चांग े काय करते. यामुळे ही प त खूप जुनी पूव ऐ तहा सक
सा ह य तारीख कर यासाठ खूप उपयु आहे. खूप जुनी पुरात व ळे या प तीनं द. ही प त दे ख ी कमतरतांपासून
मु नाही. डे टगची ही प त पोटॅ यम समृ द अस े या खडक आ ण गाळांवर ागू के जाऊ कते. अ ा कारचे खडक
फ वा ामुख ी या भागातच उप आहेत. आता तु हा ा मा हती आहे क पोटॅ यम आग न प त द णआ के या
साइटवर का ागू के जाऊ कत नाही तर पूव आ के त चांग े प रणाम मळतात.

d थम यु मनेस स प त ही प त मातीची भांडी आ ण ख नजां ी संबं धत आहे.

थम यु मनेसे स हा माती या भां ांमधून उ स जत होणारा का आहे जो मोजता येतो. ाउं ड अप पॉटरी सुमारे
ड ी से सअस गरम के यास एक कारचा का बाहेर येतो.
ही घटना चकणमाती आ ण आजूबाजू या मातीम ये अस े या युरे नयम आ ण पोटॅ यम सार या धातू या घटकां या
करणो सग भावाचा प रणाम आहे. मातीची भांडी मूळ गरम करताना भूगभ य थम यु मनेसे स बाहेर काढ े गे े . परंतु
मातीची भांडी र नैस गक करणो सगा या संपकात रा ह याने ते थम यु मनेस सची मता पु हा जवंत करते.

या थम यु मनेस सचे मापन क न माती या भां ांचे वय ठरवता येते.

Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

तुमची गती तपासा

र ानांची पुरती करा

. डे टग जीवा मांची प त याम ये वा त वक वय मोज े

जाते असे हणतात
...............
म ये पा याखा पुरात व
. प रपूण डे टग प त दे ख ी ओळख जाते ............... भारत
हणून
डे टग.
भारता ा कमी ांबीची कनारप बेटे
.C चे अध आयु य आहे ............... ± आण चौरस कमी ादे क पाणी आ ण
............... वष. चौरस कमी व ेष आ थक े आहे. दे ाती
व तीण ज े पा याखा सां कृ तक वारसा समृ
VII. पुरात व सं ोधनाती आधु नक ड आहे. पा याखा पुरात व ा ाचे मह व सहा ा
पंचवा षक योजनेत वकर ात आ े . भारताती
पा याखा पुरात व ा ाची सु वात पासून झा
हवाई सव ण रमोट से सग आहे. दे ाती समु ाबाहेरी ोधांमुळे या वषया ा खूप
ोक यता मळा आहे.
हवाई सव ण हा ादे क सव णाचा कार आहे.
हे एअर ा ट फु गे कवा पतंगां ी सं न कॅ मेरा वाप न
आयो जत के े जाते. मो ा कवा ज ट साइटचे त मॅ पग
म ये भारतीय पुरात व सव ण ASI म ये अंडरवॉटर
करणे य आहे. हवाई सव ण पुरात व खणा या तीचे
आ कओ ॉजी वग UAW ची ापना या वषया या
द तऐवजीकरण कर यास मदत करते. ए रय फोटो ाफ वकासा या द ेने एक मोठे पाऊ आहे. या या
तर ते इ ारेड ाउं ड भेदक रडार हरी ांबी आ ण ापनेपासून UAW अरबी समु आ ण बंगा या उपसागरात
थम ाफ वापरते. काही पुरात व ा पुरात व सव णात पा याखा पुरात व अ यास कर यात स यपणे त
मेट डटे टर हे एक भावी साधन मानतात. पा याखा आहे.
पुरात व ा ाती ादे क सव णात रमोट से सग उपकरणे
जसे क मॅनोमीटर साइड कॅ न सोनार कवा सब बटण सोनार
वापरतात. रमोट से सग उपकरणे संभा पुरात व ळांची
उं ची आ ण ान ोध यात मदत करतात. UAW याम ये गुंत े आहे पा याखा ठकाणे आ ण
ाचीन जहाजांचे द तऐवजीकरण ावसा यक
पुरात व ा त ण सं ोधक आ ण व ा याना ण
व वध पै ूं वर चचा कर यासाठ आ ण पा याखा
सां कृ तक वार ाची जाग कता आ ण संर ण कर यासाठ
चचास आयो जत करणे.
ाउं ड स ह

आधु नक पुरात व क पाची सु वात अनेक दा

ादे क सव णाने होते. ादे क सव ण ोत भारतीय पुरात व सव ण साइट
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

दे ात पूव अ ात साइट ोध याचा य न आहे. पूव या पुरात व ा ांनी सव णाचा फारसा सराव के ा न हता. यांना
मु य वे मारक ळांची ठकाणे ोध यात आ ण यमान वै ांचे उ खनन कर यात रस होता.

सवात सोपी सव ण तं हणजे पृ भाग सव ण. यात पृ भागावर दसणा या क ाकृ त चा ोध घे यासाठ पायात
कवा यां क उपकरणां या सहा याने भाग जोडणे समा व आहे. आ ही ज मनीखा दफन के े या कवा वन त नी वाढ े या
साइट् स कवा वै े ोधू कत नाही.

संगणक य मॅ पग

पुरात व ा ा ा नका ा बनव याचे कौ य आ मसात करावे ागते. नका ां या सहा याने ोध आ ण उ खनन हा
पुरात व सं ोधनाचा अ वभा य भाग आहे. नका ा तयार कर यासाठ पूव या पुरात व ा ांनी कं पास मोज यासाठ टॅ प
ासक आ ण पे स यांसारखी साम ी वापर .

ज पुरात व अंतगत

पा याखा पुरात वाचा अ यास पा याखा के ा जातो. पा याखा साइटवर वे करणे आ ण काम करणे या
अडचण मुळे ही एक कमी वक सत ाखा आहे. ही ाखा सु वाती ा जहाज तोडणा यांनी वक सत के े या कौ यआण
साधनांमधून उदयास आ . पुरात व ा ाची ही ाखा भूतकाळाती मानवी जीवन आ ण समु मोहाने आ ण न ांख ा
सं कृ त चा अ यास करते.
पा याखा आण य साइट् समधी सं ोधने पूरक आहेत कारण दो ही मानवी जीवना ी संबं धत आ थक भौगो क
सामा जक राजक य आ ण इतर अनेक घटकांचा वचार करतात. पूव इ तहास ऐ तहा सक पुरात व सागरी पुरात व
मानववं ा यासह व वध वषयांती त ांचा समावे क न एक ब अनु ासना मक ीकोन ज पुरात व ा ाखा
आहे. भारताने आप या ांब कनारी े ाचे मह व जाण े आहे आ ण भारतीय पुरात व सव णात पा याखा पुरात वासाठ
वतं ाखा ापन के आहे.

तुमची गती तपासा

र ानांची पुरती करा

१. ............... हे सव वर या खा प यां या नजरेतून एकू ण वै ांचा अ यास कर यासाठ के े जातात.

. पा याखा पुरात वाचा अ यास के ा जातो ...............

च ा सारां ा

पुरात व मानववं ा मानववं ा ाची ती ाखा आहे जी भूतकाळाती सं कृ त ी संबं धत आहे. पुरात व हा द
दोन ीक दांपासून बन ा आहे अरखाइओस हणजे ाचीन आ ण ोगो हणजे अ यास. पुरात व मानववं ा
पूव इ तहासा ी संबं धत आहे.
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

पूव ऐ तहा सक सं कृ त नी े ख नाचा उपयोग के ा नाही. पूव ऐ तहा सक का खंड मानवी इ तहासा या
पे ा जा त आहे आ ण पुरात व मानववं ा ा या अ यासाचा आधार आहे.

पृ वी या न मतीचा अ यास आ ण पूव ऐ तहा सक का खंडात मानव कोण या का ावधीत वक सत झा ा याचे

आक न पुरात व ा ात खूप मह वाचे आहे. पृ वीचा संपूण इ तहास का मानुसार आयो जत के ा जाऊ
कतो या ा भूवै ा नक टाइम के हणतात. भौगो क काळाचा सवात मोठा उप वभाग इरास हणून
ओळख ा जातो. येक युगाम ये अनेक का खंड समा व असतात. का खंड पु हा युगांम ये वभाग े जातात.
आ कओझोइक पॅ े ओ झोइक मेसोझोइक आ ण सेनोझोइक हे चार युग आहेत. युगां या हान उप वभागांना
पी रयड् स हणतात. असे चार का खंड आहेत. ते ाथ मक मा य मक तृतीयक आ ण चतुथा का ावधी आहेत.
का खंडाती उप वभागांना Epochs असे े ब के े जाते.

सेनोझोइक नावा या ेवट या युगाचे दोन मुख का खंडात वग करण के े जाते तृतीयक आ ण चतुथा .
तृतीयक का खंडात पॅ ओसीन इओसीन ऑ गोसीन मायोसीन आ ण ओसीन या पाच युगांचा समावे
होतो. तृतीयां का खंडा ा एज ऑफ मॅम स असे नाव दे यात आ े आहे.
सेनोझोइक युगाचा चतुथा का ावधी दोन युगांम ये वभाग े ा आहे े टोसीन आ ण हो ोसीन. होमो इरे टस
नएंडरथ स आ ण ो मॅ नॉन सार या आधु नक मानवांचे ारं भक प या युगात वक सत झा े . हणूनच
मानवांना े टोसीन ाणी मान े जाते आ ण े टोसीन युग हे मानवाचे युग मान े जाते.

साधन क ाकृ ती असब े ज उ ोग ळ परंपरा आ ण सं कृ ती या पुरात व मानव ा ाती मह वा या

संक पना आहेत. साधन ही एक व तू आहे जी व ेषत एखा ा व हेतूसाठ मानवांनी डझाइन के े आण
वचारपूवक बन व आहे. आ टफॅ ट ही एक व तू आहे जी मानवा या काया ारे सुधार जाऊ कते कवा
नाही परंतु अ व च ह वापरतात. पुरात व ा ाती साइट हणजे व जागा जथे साधने आ ण क ाकृ ती
सापड या आहेत. असब े ज हा एका दे ाती पूव ऐ तहा सक क ाकृ त चा सं ह आहे. पूव ऐ तहा सक
दवसां या एका मानवी समूहाने तयार के े या कवा वापर े या कोण याही क ाकृ त ना उ ोग हणतात.
साधनांचा व गट का ांतराने सतत सापड ा तर या ा साधन परंपरा हणता येई . पुरात व ा ात सं कृ ती
हणजे ापक काळाती परंपरा. क चर कॉ े स हणजे भौगो क े ाती साइट् स या टरमधी एका
सं कृ ती या अंतगत परंपरांचा समूह.

पूव इ तहासाचा संपूण का खंड तीन युगांम ये वभाग े ा आहे अ मयुग कां ययुग आ ण ोहयुग.
पाषाणयुगाती पहाट हे इओ थक हणून ओळख े जाते. तं ाना या आधारे दगडी साधनांचे तीन कारांम ये
वग करण के े जाऊ कते. ते आहेत कोर टू स े क टू स आ ण े ड टू स. कोर टू स दोन कारची असतात
एक सग ए कोअर टू स आ ण सरे बाय फे य कोअर टू स. मु य साधने मु यत कमी पाषाण
का खंडात आढळतात. हात कु हाडी या परंपरेत मु य साधन सं कृ त चा समावे होता. कोर टू या बाबतीत द

१६५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

नो ू हे साधन बनते तर े स हे टाकाऊ पदाथ मान े जातात. े ड टू स खूप चांग े बनव े े े स आहेत.

दगडी उपकरणे तयार कर यासाठ व वध उपकरणे बन व या या तं ानाचा अव ं ब के ा जातो.

डायरे ट प यू न प त कवा ॉक ऑन ॉक प त अ य ता वा प त नयं त प यू न प त आ ण
ाइं डग आ ण पॉ ग प त या मह वा या प ती हो या. पाषाणयुगाती दगडी अवजार बनव याची परंपरा चार
भागात वभाग जाऊ कते.
ते हे कॉ टर का पग परंपरा हात कु हाडी परंपरा े क परंपरा आ ण े ड परंपरा आहेत. चॉपर चॉ पग टू
उ ोगाची वै पूण साधने हे कॉ टर होती. हात कु हाडीची परंपरा पुढे तीन सं कृ त म ये वभाग गे आहे
जसे क ी चे यन सं कृ ती चे यन कवा अ◌ॅबे ह यन सं कृ ती आ ण अचेउ यन सं कृ ती. े क टू परंपरा
ही मध या पॅ े ओ थक काळाती मुख साधन परंपरा आहे. हे खा या पुरापाषाण का खंडाती ॅ टो नयन
आ ण मध या पुरापाषाण का खंडाती े हॅ ोइ सयन आ ण मॉ टे रयनम ये वभाग े गे े आहे. अ पर
पॅ े ओ थक या े ड टू परंपरेत पे रगॉ डयन ऑ र ना सयन सॉ यु यन आ ण मॅ डा े नयन सं कृ ती या चार
सं कृ त चा समावे आहे.

होमो इरे टस या संपूण सं कृ ती ा ोअर पॅ े ओ थक हणतात. या काळात कोअर टू स आ ण े क टू सचा

मो ा माणावर वापर कर यात आ ा. मेसो थक काळात मु य साधन सं कृ त चे े क टू क चरम ये पांतर
झा े आहे. पूव ऐ तहा सक मानवांनी उ पुरातन का खंडात सां कृ तक गती के . या काळात े डची अ धक
व ेष साधने आ ण हाडांची साधने बनव गे . माय ो थ हे मेसो थक युगाचे वै पूण साधन होते.
नओ थक काळात मानव अ उ पादक बन ा.

भारता ा एक मजबूत आ ण समृ पूव इ तहास आहे. सोन सं कृ ती म ास सं कृ ती आ ण भ बेडका ही याची

काही उदाहरणे आहेत. भारता या व वध भागांम ये सापड े मेगा थक मारके हे आप या समृ सां कृ तक
वार ाचे आणखी एक उदाहरण आहे.

का माची ापना कर याचे दोन प दती आहेत सापे डे टग आ ण प रपूण डे टग कवा का ग णत डे टग.
ॅ ट ाफ ो रन व े षण मवारी आ ण परागकण व े षण या काही सापे डे टग प ती आहेत.
ड ो ोनॉ ॉजी रे डओ काबन प त पोटॅ यम आग न प त आ ण थम यु मनेस स प त या काही नरपे
डे टग प ती आहेत. ए रय स ह रमोट से सग आधु नक उपकरणांसह ाउं ड स ह कॉ युटर एडेड मॅ पग
आ ण अंडर वॉटर आ कयो ॉजी हे पुरात व उ खननाती आधु नक ड आहेत.
Machine Translated by Google

यु नट पुरात व मानववं ा ाची मू भूत मा हती

कणारा मता दाखवतो

. पुरात व मानववं ा ाचा अथ आ ण ा ती ओळखा पुरात व ा ापासून ते वेगळे करा आ ण अ यासा या इतर
े ां ी आ ण इतर व ानां ी अस े या संबंधांची ंसा करा.

. भूगभ य युगां ारे पृ वीची न मती आ ण पृ वीवरी जीवनाचा उदय याती व वध घटकांची परेषा काढा.

. पुरात व ा ा ी संबं धत अट आ ण संक पना ओळखा आ ण येक एकापासून वेगळे करा

सरा

. तीन वय णा ओळखा आ ण संबं धत व साधन आ ण तं ान ोधा

पाषाण युग.

. व वध पाषाण युगां ी संबं धत सं कृ ती आ ण जीवन व प ओळखा आ ण मेगा थक का खंड इतर का खंडापासून

वेगळे करा.

. क ाकृ त या सापे का माचे सीमांक न करा आ ण सापे आ ण मधी फरक करा

डे टग या प रपूण प ती.

. पुरात व सं ोधनाती नवीनतम घडामोडी ओळखा.

मू यमापन आयटम

. वषम आयटम ोधा आ ण याचे समथन करा.

अ ी चे न डो मेन एबे हे यन अ यु यन ब माय ो स

े स हँड ए सेस टोन े ह र c काबन प त ॅ ट ाफ

परागकण व े षण ो रन व े षण ड चे न ॅ टो नयन अचेउ यन े इ टोसीन. e चॉपर

हाताची कु हाड ेड े स

. जोडी ोधा.
a मानवी भूतकाळ इ तहास b प रपूण पूव इ तहास ................................

डे टग काबन . खा पुरात व साम ीचे सापे डे टग ....................

न न पाषाण म य पाषाण उ पाषाण मेसो थक नओ थक आ ण मेगा थक का खंडात वग करण करा.

सा ह य माउ टे रयन े क टू ऑ र ने यन े ड आ ण पॉइंट्स मातीची भांडी छ ीचे दगड माय ो स अ यु यन

हँड ए स.

. नवपाषाण का खंड हा मानवा या सां कृ तक उ ांती या मह वा या ट यांपैक एक मान ा जातो. नओ थक

का खंडाती पाच मह वाची वै े द वा आ ण करा.

१६७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

५. खा द े या पयायांमधून रका या जागा भरा आ ण यो य उदाहरणे ा अ मानववं ा ाती सं कृ तीचे

सवात सोपे एकक हणजे उदाहरण ................................. ........................

b पुरात व मानववं ा ाती सं कृ तीचे सवात सोपे एकक आहे ........................

उदाहरण........................

. वकासा या ट यांनुसार खा पुरात व साम ीची मांडणी करा.

सा ह य माउ टे रअन े क टू ऑ र ने यन े ड आ ण पॉइंट्स पॉटरी अं े ा टोन माय ो स अ यु यन

हँड कु हाड

पुरात व ट पे सा ह य

. मेगा थक .
नओ थक

. मेसो थक

. अ पर पॅ े ओ थक .
म य पुरापाषाण
. ोअर पॅ े ओ थक

. खा सा या ते ज ट माची मांडणी करा.

संमे न सं कृ ती क ाकृ ती उ ोग

. पूव ऐ तहा सक पुरा ाचे ठकाण द व यासाठ वापर े ा द ओळखा.

पयाय संमे न उ ोग साइट सं कृ ती े यर

. अ पर पॅ े ओ थक मड पॅ े ओ थक आ ण अंतगत टे ब म ये खा व ा करा
ोअर पॅ े ओ थक का खंड.

a Acheulian टू परंपरा c क े चा b माउ टे रयन टू d

उदय. e धनु य आ ण बाण g होमो पो ट अ यु यन टू . f ेक
इरे टस साधने. h नअँडरथ स.
Machine Translated by Google

यु नट

भा षक
मानववं ा

साम ी

I. भा षक मानववं ा भा षक मानववं ा आण
भाषा ा भाषा आ ण सं कृ तीचा अथ आ ण ा ती

II. मानवी सं ेषण भा षक सं ेषण च हे च हे

आ ण भाषा भाषा आ ण ारी रक बद ांची

मुख वै े
अंज ीर . हे न के र आ ण ऍनी सु हन

आ ही व हरी या घरा या वाटे ने चा त गे ो हनीसक या

सुगंधाने ते झाक े े होते.

III. भाषेचे संरचना मक भाषा ा गुण धम

कोणीतरी पाणी काढत होते आ ण मा या के ने माझा हात
नळ खा ठे व ा.
IV. भाषे या उ प ीचे ऐ तहा सक भाषा ा
स ांत एका हातातून थंड वाह वाहत असताना तने स या हाताम ये
पाणी हा दउ ार ा थम हळू हळू नंतर वेगाने. मी ांत उभा
V. भाषा संपादन
रा ह ो माझे संपूण त या बोटां या हा चा वर क त
सहावा. गैर मौ खक सं ेषण
कायने स स
झा े . अचानक म ा काहीतरी वसर यासारखं धु याची जाणीव
ॉ से म स जाणव परत आ े या वचारांचा रोमांच आ ण कसे तरी
ोने म स भाषेचे रह य मा यासमोर उ गड े . ते हा म ा मा हत होते क
हॅ ट स wat er हणजे मा या हातातून वाहत अस े अ त थंड
VII. पॅरा भाषा व तू. या जवंत दाने मा या आ या ा जागृत के े या ा
का आ ा आनंद द ा मु करा हणून
आठवा. भाषेचे नुक सान आ ण पुन ीवन
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आ ही घराकडे परत ो मी के े या येक व तू ा जीवनाचा थरकाप वाटत होता.

कारण मा याकडे आ े या व च नवीन याने मी सव काही पा ह े .

हे न के र या अमे रकन राजक य कायक याचे खाते आहे जी बीए पदवी मळवणारी प ह मूक ब धर आ ण अंध
होती. आयु या या सु वाती या काळात ताप आ याने ती आंधळ आ ण ब हरी झा . येथे ती भाषा वचार कसे त ब बत
करते ते करते.

के रळमधी स समाजसुधारक े ख क आ ण अ भनेते ही.ट .भ ा थ र पड यांनी यां या कानीरम कनवुम या आ मच र ात

अ ीच प र ती कथन के आहे. तो म याळम भाषा हाय ा आ ण वाचाय ा खूप उ रा क ा. एका मु या मदतीने याने
म याळम अ रे क . एके दव ी या ा एक कागद मळा ा जो गूळ झाक यासाठ वापर ा जात होता. या वतमानप ाती एक
वा य यांनी कसेतरी वाच े . यांनी वाच े े ते प ह े म याळम वा य होते. तो एक अ त य रोमांचकारी अनुभव हणून याचा उ ेख
करतो.

वरी उदाहरणे भाषेचे मह व पणे द वतात.

भाषेची अ ी अनाक नीय तु ही कधी अनुभव आहे का तु हा ा भाषे या काही मयादा आढळ या का तुम या
ुपम ये ेअ र करा.

आपण सवानी आप या बा याव ेत आप या सभोवता या व वध व तू द व यासाठ व वध कारचे आवाज काढ े

होते. आम या संवादाचा तो सु वातीचा माग होता. नंतर भाषा आ मसात के यानंतर आमचा संवाद अ धक व आ ण अचूक झा ा.
माणूस हा सामा जक ाणी अस याने सामू हक जीवन जग यासाठ समाजाती सद यांमधी संवाद मह वाचा आहे. हणून समाजात
आपण वतः ा करणे आ ण इतरांचे ऐकणे मह वाचे आहे.

आपण आप या क पना आ ण भावना इतरांसोबत क ा ेअ र क

ाणी आप यासारखे संवाद साधतात का

मानवी संवाद क ामुळे व होतो

भा षक संवादाचा उगम कसा झा ा

हे काही मनोरंज क मु े आहेत यांची आपण भा षक मानववं ा या यु नटम ये चचा क . मानववं ा ाचे एक
मह वाचे े बनवणा या सं कृ तीचा अ यास भाषेचे व वध प रमाण समजून घेत या वाय अपूण राही कारण भाषा हा सं कृ तीचा
अ वभा य भाग आहे.
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

I. भा षक मानववं ा ाचा अथ आ ण ा ती
भा षक मानववं ा

भा षक मानववं ा ोक व सं कृ तीत
भा षक मानववं ा आ ण याचे भ मानववं ा ीय
भाषा क ी वापरतात यावर क त करतात.
भाषा ा हा द स या व वध मागानी समज ा जातो. भा षक
भा षक मानववं ा सहसा अ खत न वळ
मानववं ा ही मानववं ा ाची एक ाखा आहे जी मानवा या बो या जाणा या कवा त डी भाषा अस े या
जै वक तसेच सां कृ तक पै ूं ी संबं धत भाषे या अ यासा ी ोकांसह कवा फार कमी ोक बो तात अ ा
संबं धत आहे. भाषांसह काय करतात. भा षक मानव ा ीय
कायाम ये पूव ची अ खत भाषा ह याचा माग
हे व सं कृ त या संबंधात भाषेची रचना तचा वापर मूळ वक सत करणे समा व असू कते

वकास आ ण वग करण तपासते. भा षक मानववं ा भाषेचा

सामा जक जीवनाचा अ वभा य पै ू हणून अ यास करतात कारण
ती संवादाचे आ ण सामा जक पर रसंवादाचे ाथ मक मा यम
काही भा षक मानववं ा मृत भाषांची
आहे या वाय मुख सामा जक सं ा कु टुं ब कायदा राजकारण
पुनरचना कर यात मा हर आहेत भाषा आता
आ ण अथ व ा कोण याही समाजात काय क कत नाहीत.
वापरात नाहीत आ ण जवंत भाषां ी यांचा संबंध
भाषा हे समाजकारणाचेही मह वाचे मा यम आहे. ऐ तहा सक भाषा ा हणून ओळख ा जाणारा
अ यास .

भा षक मानववं ा आ ण भाषा ा

कायप ती या संदभात भा षक मानववं ा ऑ डओ आ ण ह डओ रेक ॉ डग तं ाना या वापरासह

फ वक ारे द घका न सहभागी नरी णाची वां क तं े एक करतात. या प तीचा वापर क न भा षक
मानववं ा भाषा आ ण मानवी सं ेषणाची इतर णा सं कृ ती ी क ी संबं धत आहेत हे तपास यास स म
आहेत. भाषा आ ण इतर सं ेषण णा संबंध वचारधारा वग ग आ ण वां क ओळख क ी त ब बत
करतात याचे भा षक मानववं ा दे ख ी व े षण करते. डे हॅथवे हाय स यात अमे रकन भा षक
मानववं ा नरी णानुसार भा षक मानववं ा हणजे मानव ा ा या संदभात भाषण आ ण भाषेचा
अ यास . सारां भा षक मानववं ा हा भाषेचा सां कृ तक संसाधन हणून अ यास आ ण सां कृ तक
सराव हणून बो णे मान े जाते.

सरीकडे भाषा ा भाषेची उ प ी वकास आ ण वग करण यांचा अ यास करते. भाषा ा ब तेक दा
खत भाषांवर क त करतात आ ण वेगवेग या भाषांचे वणन कर यात आ ण वेगवेग या भाषांमधी समानता
आ ण फरक समजून घे यासाठ यांना वेगवेग या भाषा कु टुं बांम ये आ ण उपप रवारांम ये गटब कर यात रस असतो.
ा तकापयत या अ यासाचा क ब ा ीय भाषा होता आ ण ानाची ही ाखा फ ॉ ॉजी हणून ओळख
जात असे.

१७१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

जरी भाषा ा आ ण भा षक मानववं ा हे अनेक पै ू सामा यक करतात तरीही भा षक मानववं ा

इतर अनेक बाब म ये भ आहे. भा षक मानववं ा मानववं ा ीय ीकोनातून भाषांचा अ यास करते यासाठ
ते व मानववं ा ीय प ती वापरते. हे सं कृ ती या व वध पै ूं या संबंधात भाषेची उ प ी वकास आ ण वग करण
तपासते . परंतु भाषा ा भाषांचा अ यास पर से भाषा हणून आ ण संवादाचे मा यम हणून करते. हे सं कृ तीचा वचार
न करता भाषेची उ प ी वकास आ ण अमूत भाषेत वग करणाचा अ यास करते . वाय भाषा ा मानववं ा ीय
प त ना कमी मह व दे ते.

तुमची गती तपासा

. भाषा ा आ ण भा षक मानववं ा ाची व वै े ओळखून र े पूण करा

भाषा ा भा षक मानववं ा

भाषेची उ प ी वकास आ ण वग करण यांचा ........................................................

अ यास करते
........................................................ भाषे या अ यासासाठ एथनो ा फक तं एक
करते
........................................................ ........................................................

. भा षक मानववं ा मानववं ा ा या इतर ाखांपे ा कसे वेगळे आहे ते तपासा.

भाषे ारे संवाद हा भा षक मानववं ा ाचा म यवत वषय अस याने भाषेब अ धक जाणून घेण े आप यासाठ
मह वाचे आहे.

भाषा नस े या जगाचा तु ही कधी वचार के ा आहे का

च ा वेगवेग या गटांम ये बनू आ ण भाषा वर हत जग या थीमवर भू मका मांडू.

अ ा जगात आप या ा आढळे क मानवी जीवन आज आपण जगतो तसे नसते. भाषा हे के वळ संवादाचे
मा यम नसून सं कृ ती या वकासासाठ आ ण सारासाठ सवात मह वाचा घटक आहे हेही होते. स या दांत
भाषा हे सं कृ तीचे वाहन आहे.

१७२
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

भाषा ही मानक अथासह च हांची एक णा आहे. हे

मा नॉ क एक पो जम
मानवाने वक सत के े े सवात व चक आ ण ा बौ क
ट अँ ोपो ॉ ज ट यांनी एथनो हा
साधन आहे. द वापर ा
दै नं दन जीवनात काय के े जात आहे ते कर याची भाषा या या सु वाती या े ख नात भाषा ा एका
त या ीकस ा परवानगी दे ते. एथनो ाफ सं कृ तीचे वणन वां क भा षक स ांताची नतांत गरज आहे ा नक
आयो जत कर यासाठ मानववं ा ांना अ यासाचा वषय ोकांम ये आ ण वां क अ यासा या संदभात भा षक
अस े या ोकां ी संवाद साधणे आव यक आहे. तो संवाद अथपूण सं ोधना या मागद नासाठ एक स ांत
कर यासाठ ा नक भाषेचे ान मह वाचे ठरते. हणून सं कृ त चे .
वणन आ ण या ारे सां कृ तक मानववं ा ाचा प रणाम के वळ
भाषे या वा तवानेच य आहे. भाषेचा वेगवेग या कारे सं कृ ती ी
संबंध असतो. च ा या संबंधाचे तप ी वार परी ण क या.

भाषा आ ण सं कृ ती

भाषेची रचना आ ण साम ी ब याच माणात सं कृ तीवर भाव टाकते. आपण असे हणू कतो क भा षक व वधता
ही सां कृ तक व वधतेचा प रणाम आहे. ओ हरटन ट ब न स अमे रकन मानववं ा यां या मते दां या
सं येत झा े वाढ ही सां कृ तक गुंतागुंत द वते. भाषा सां कृ तक प र ती त ब बत करते. मु ा या समाजीकरण
येवरही भाषेचा भाव पडतो. ोकांची ती यांचे राहणीमान यांचे वातावरण आ ण उदर नवाहाचा माग भाषां ारे
समजू कतो. भाषा आ ण सं कृ ती यां याती संबंध आ ण यांचा पर रांवर कसा भाव पडतो याचा अ यास एथनो
भाषा ा या उप ाखा अंतगत के ा जातो. पारंपा रक नैस गक वातावरणाची भाषा क ी त ब बत करते हे ते तपासते.
वां क भाषा ा अ यासाधीन गटा ी यां या संवादात च त सामा जक सां कृ तक प र ती समजून घे यास
कतात. सं कृ ती आ ण भाषा यां याती संबंध पुढ प र णातून चांग या कारे समजू कतात

े े

a भाषेचा मानवी वचारांवर भाव पडतो हे ात घेण े मह वाचे आहे क भाषा काही माणात ोक जगाकडे पाह याचा
आ ण वचार कर या या प ती ा आकार दे ते. सं कृ तीचा थेट संबंध मानवी वचारां ी असतो. काही भाषात असेही हणतात
क भाषा य ात वचार ठरवते.
ते वतन आ ण सं कृ ती ाही आकार दे ते. या कोना ी संबं धत संक पने ा भा षक नधारवाद असे हणतात. हे
मानववं ा एडवड स पर अमे रकन भाषा ा आण ांझ बोआसचे व ाथ आ ण यांचे व ाथ आ ण अमे रकन
भाषा ा बजा मन हॉफ यां या सं ोधना ी संबं धत आहे. यां या सं ोधना या आधारे यांनी स पर हॉफ गृहीतक
ता वत के े याम ये यांनी ता वत के े क भाषा मानवी वचार कसे ठरवते. उदाहरणाथ एखा ा भाषेत इं जीम ये
वापर या माणे नो द व यासाठ कोणताही द नस यास या सं कृ तीत वाढ े

१७३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

बफाचा वचार क कत नाही कारण ते इं जीम ये न हत आहे. अ ा कारे भा षक नधारवाद या भाषेचा ताव
दे तो काही माणात आपण आजूबाजू या जगाब कसा वचार करतो हे ठरवते. वचारप ती बद क या
समाजाची सां कृ तक प र तीही यानुसार बद ते.

b भाषा सामा जक भू मका आ ण ती द वते तुम या ा नक भाषेत एखा ा चा मृ यू द व यासाठ

वेगवेगळे द असू कतात. या सं ांचा वापर जात ग वय आ ण सामा जक तीनुसार बद ू कतो.

व वध समुदाय वग आ ण जात म ये वापर या जाणा या ववाह घर इ याद द व यासाठ व वध ा नक

सं ा ोधूया आ ण भा षक भ तेचा दको अहवा तयार क या.

जात ग आ ण वगावर अव ं बून वेगवेग या गटांम ये भाषे या वापराम ये काही फरक तुम या ात आ ा
आहे का

याच माणे वेगवेग या धा मक पंथाती वेगवेग या जपानम ये नर आ ण माद एकाच

दासाठ वेगवेगळे द वापरतात
सं ा वापरतात. हे ात ठे वणे मह वाचे आहे क भाषा वेगवेग या
समाजाती सद यांक डू न बो या जातात. सव समाजांची वतःची
संक पना पाणी द व यासाठ नर
व सं कृ ती असते. यामुळे व वध समाजाती वापरतात
मझू द वापरतो तर माद ओ हया द वापरते .
या संभाषणात वन उपसग o जोड यासाठ
ग वय वग जात आ ण वां कता यासार या सामा जक वापरतात.
ेण वर आधा रत भाषा. सामा जक भाषा ा भाषा आ ण समाज
यां याती संबंधांचा अ यास करते. हे सामा जक ेण ी भाषणा या ी चॉप ट ससाठ ओहसी हणतात तर पु ष
वापरावर कसा भाव पाडतात याचे परी ण करते. अ ा कारे ते यासाठ हसी वापरतात .
बो या या वां कते ी संबं धत आहे. हे व वध सामा जक
यू इं ं ड हरा या अ यासात जॉन फ र यांनी नमूद
संदभाम ये भाषणाती फरका या सां कृ तक आ ण उप सां कृ तक के े क औपचा रक मु ाखत म ये मु े गायन आ ण
नमु यांचे परी ण करते. मासे पकडणे या दांम ये ेवट उ ार याची यता
असते परंतु अनौपचा रक संभाषणात यांनी स गन
आण फ न हट े . वाय ही घटना सामा जक
सामा जक भाषा ा ा या आवडीचे आणखी एक े
वगा ी संबं धत अस याचेही यांनी नमूद के े .
हणजे भाषेचे स माननीय व प . हे ीकसमधी सामा जक खा या दजा या कु टुं बाती मु ांपे ा उ दजा या
तरावरी फरक कर यासाठ वापर े जातात. सामा जक कु टुं बाती मु ांचा ेवट कमी हो याची यता कमी
असमानता आ ण पदानु म कायम ठे वणा या समाजांम ये हे होती.

सामा य आहे. के रळ या सरंज ाम ाही समाजात ांतीय रा यकत

जनमी नाडू वझी इ याद ना वेगवेग या दांनी अ भवादन के े
जात असे. उपसग हणून वापर या जाणा या सं ा या या तीन
पांपैक एक आहेत. भारतात सामा यतः या नावासोबत
ी हा उपसग वाप न ोकांचे वागत के े जाते. कधी नम कार ोत ए बर आ ण ए बर p

१७४
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

आपण गांधीजी इं दराजी इ. वापरतो या माणे जी यय

के रळमधी बो
वापर या या व पात असू कतो .
भजी गु इ या द पदांनी नाव बद णे हा तसरा कार आहे.
ादे क वचारां या आधारावर
के रळची तीन बो म ये वभागणी
कर यात आ आहे उदा. द ण म यआण
सामा यतः याया याती यायाधी ांना स मानाने तुमचा
उ र. द णेक डी बो
स मान असे संबोध े जाते. परंतु जर यायाधी ांना उ पदवी
असे तर युअ र ॉड प या दाचा वापर क न या पदा ा
जे नेय कारा ता ु यात आ ण द णेक डी
आदराने संबोध े जाई . राजा राणी कवा स ाट महारानी यांना भागात बो े जाते
महाम हम हणून संबोध े जाते. परंतु राजा राणी या दजापे ा व म ज हा या यासाठ स आहे
कमी अस े या ासका ा हज तचे महाम हम हणून संबोध े ता मळ भाव. उ रेक डी
जाते. वरी सव उदाहरणे सामा जक भू मका आ ण भा षक या उ र भागात च त बो
क ूर क ड भाषे या खुण ा दाखवते
यां याती संबंध पणे द वतात
भाव. मध बो
के रळ या इतर सव भागांम ये च त अस े या
वापर
सं कृ त दांचे मो ा माणात म ण आहे. याच
सामा जक भाषा ा दे ख ी बो चा अ यास करते. वेळ भाषेने अरबी प यन पोतुगीज डच आ ण
बो भाषा हे वेगवेग या दे वसाय कवा सामा जक वगाती इं जी यांसार या गैर भारतीय भाषांमधून द
भाषेचे वेगवेगळे प आहेत. स या दांत हा उ ार दसं ह घेत े आहेत.

कवा वा यांमधी भा षक फरक आहे जो एकाच भाषेत भ असू

कतो.
यामुळे म याळमम ये वत चे एक सं म पा गुंत े
आहे जे ते दे ाती इतर भाषा आ ण सा ह यापे ा
उदाहरणाथ के रळम ये बो या जाणा या म याळम भाषे या
वेगळे आहे.
वेगवेग या बो आहेत. तुम या भाषेती फरक ओळखणे तु हा ा
मनोरंज क वाटे . आपण हे ात घेत े पा हजे क तां क ा
सव बो भाषा आहेत.
ोत ए. ीधरमेनन. के रळचा सां कृ तक
वारसा. पृ.
मातृभाषेती स माननीय पे आ ण बो चा
त ा कवा दको तयार क या.

c सं कृ तीचा भाषे या मू भूत दसं हावर भाव पडतो सव भाषांम ये रंग भ ता कर याचे वेगवेगळे माग असतात.
ब तेक दा काही मू भूत द हे द व यासाठ वापर े जातात. इं जीम ये काही मू भूत रंगांचे त न ध व करणारे द
पांढरे काळा ा हरवा नळा पवळा तप करी गु ाबी जांभळा आ ण राखाडी आहेत. ते मूळ रंग द आहेत. मूळ
रंगीत दात एकच मॉफ असतो. हे एखा ा व रंगाचे प द वू कत नाही.

जे हा ोकांना नावे वचार जातात ते हा या सं ा सामा यत थम नामां कत सं ा असतात

१७५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

रंग. वाय भाषे या अनेक भा षकांना या दा या म यवत अथा ी सहमत असणे आव यक आहे. रंगांसाठ मू भूत
दांची सं या समाजानुसार भाषा ते भाषा बद ते. ब न आ ण के मू भूत रंग सं ा सू चत करतात क
सां कृ तक ज ट तेसह मू भूत रंगीत दांची सं या वाढते. अ धक ज ट समाजांना मो ा सं येने मू भूत रंगीत दांची
आव यकता असू कते कारण यां याकडे अ धक सजव े या व तू आहेत या भावीपणे रंगाने ओळख या जाऊ कतात.

सव भाषांम ये मु य दसं ह असतो. यावर सं कृ ती आ ण पयावरणाचा भाव पडतो.

उदाहरणाथ ए कमो व वध कारचे बफ आ ण वारे वेगळे क कतात. हणून यां याम ये हे नो आ ण वारे
द व यासाठ वेगवेग या सं ा आहेत. हणून आपण असा अंदाज ावू कतो क मू भूत दसं ह सं कृ ती आ ण
पयावरणाचा भाव आहे. समाज जतका गुंतागुंतीचा असे ततका या या भाषेचा एकू ण दसं ह मोठा.

d भाषा सां कृ तक च हे सामा यक कर यास मदत करते सं कृ तीचे एक वै हणजे सामा यक सरावाचे व प.
समाजात ही वाटणी सु न त कर यासाठ आप या ा भाषेचे मा यम आव यक आहे. आप या सं कृ तीती ाआण
था आपण भाषेतून कतो.

e भाषा हे सं कार आ ण सं काराचे मा यम आहे भाषा आप या ा आप या सं कृ तीचे व वध पै ू क यास मदत करते.

आप या सं कृ तीचे सामा य नयम आ ण नकष सामा यक क न आपण वागणे आ ण सामा जक संवादात सामी होणे
कतो. भाषा ोकांना एक आणते आ ण द े या समाजात सामा य ान तयार कर यास मदत करते. इतर सं कृ त ची
वै े आ मसात कर यासाठ आ हा ा मा यम भाषा आव यक आहे.

f भाषा ही सं कृ तीचे वाहन आहे आधी सां गत या माणे भाषा भाषा हे सं कृ तीचे वाहन आहे
थोड यात सं कृ ती या वाहकाचे काय पूण करते. भाषे या मा यमातूनच
पा क आ ण वडी यांची जीवन ै यां या मु ांपयत आ ण पुढ या
पढ ती पयत पोहोचवतात. ती सं कृ ती एका पढ कडू न स या
पढ कडे आ ण एका सं कृ तीतून स या सं कृ तीकडे घेऊ न जाते.

अ ा कारे सां कृ तक उ ांती सार इ याद या भाषे ारे सु भ होतात.

तुमची गती तपासा

. भाषा आ ण सं कृ ती यां याती संबंधांचे व े षण करा.

. जोडी ोधा
a समाज आ ण सं कृ ती यां याती संबंध सामा जक भाषा ा भाषा आ ण वचार यां याती
संबंध .................

१७६
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

. स पर हॉफ हायपो थ सस भाषेती संबंध कसे तपासते याचे व े षण करा

आ ण वचार.
. तुमची मातृभाषा भूमीची सं कृ ती क ी त ब बत करते ते ोधा.

II. मानवी सं ेषण

आधी पा ह या माणे भाषा बो आण खत हे आप े संवादाचे ाथ मक मा यम आहे. आप या ा मा हत

आहे क ाणी दे ख ी वेगवेग या कारे संवाद साधतात. ब तेक मानववं ा सहमत आहेत क मानवेतर ाइमेट्स
आवाज आ ण हा चा ारे सं ेषण कर या या काही मता मानवां ी सामा यक करतात. पण आप भा षक मता
वक सत करणे यांना य नाही.

ा यां या संवादाची काही खास वै े तु ही ओळख असती . तुम या नरी णाव न हे स होई क मानवी
संवाद हा अनेक बाबतीत वै पूण आहे. च ा यापैक काही तपासूया.

नवीन अथ सं ेषण कर यासाठ गैर मानव यां या वनी यु नट् स एक क कत नाहीत.

याउ ट मानवी भाषेत समान वनी एक के े जाऊ कतात आ ण पु हा एक के े जाऊ कतात आ ण भ
अथ तयार करतात. उदाहरण हणून p t c आ ण a या इं जी अ रांनी द व या जाणा या वन चा वतःचा
कोणताही अथ नसतो. परंतु यांचा उपयोग pat tap cat apt act tact pact इ याद अथपूण द तयार
कर यासाठ के ा जाऊ कतो. हवाईयन भाषेत फ वनी यु नट् स फोन स आहेत यात वन चे व वध संयोजन आ ण
वन या संयोगाने तयार झा े या द ा न अ धक दांचा समावे अस े े जवळजवळ द आहेत. कोणतेही
अथ नस े े फोनेम एक के े जाऊ कतात आ ण ोकांना पा हजे तत या अथपूण यु नट् स तयार कर यासाठ पु हा एक के े
जाऊ कतात. ाइमेट्स आ ण इतर ा यांम ये ही मता नसते.

ोत रेमंड कू पन आ ण तोफर आर. ारे मानववं ा एक जाग तक ीकोन.

Decruse P.

इतर ाणी आपापसात कसे संवाद साधतात याचे नरी ण क या आ ण संबं धत च े आ ण े ख न क न मानव
आ ण मानवेतर संवादाती फरक यावर अ बम कवा सादरीकरण तयार क या. आयसीट

भा षक सं ेषणाची मु य वै े

. उ पादकता

मानवी भाषा मुळ ात व चक आ ण सजन ी असतात. अगद हान मु े दे ख ी यापूव कधीही न ऐक े

वा ये तयार क कतात. आपण वेगवेगळे वचार अथ आ ण अनुभव क कतो

१७७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

वेगवेग या प त नी. सरीकडे ा यां या सं ेषणा या आवाजात

थोडे फरक आहेत आ ण ते सुधार यासाठ कमी संवेदन ी आहेत.

मानवी भाषांम ये अनेक संदे भावीपणे सं ेषण

कर याची मता आहे. धोकादायक प र तीब सं ेषण
कर यासाठ गबन व आवाज काढू कतो. परंतु प र ती
अ धक धोकादायक आहे हे कर यासाठ या यासाठ एकच
पयाय हणजे तोच आवाज अनेक वेळ ा मो ा आवाजात पुनरावृ ी
करणे. परंतु उ पादकतेसाठ मानवी भाषेची मता ती अ धक
अंज ीर . भाषा ा चपांझ ी कवत आहेत ोत बाबरा डी
काय म बनवते.
म रचे सां कृ तक मानववं ा

अंज ीर. . प र ती बद त असताना भाषे या वापरात बद

असे आपण हणू कतो

म ा तकडे हा चा दसत आहे

म ा तथे वाघ दसतो

वाघ मदत करा
पर ती बद ते हणून मदत इ.

. व ापन

े ीय अ यास आ ण योग ाळे या योगांनी हे स के े आहे क मानवेतर ा या या आवाजाचा अथ व कार या

उ ेज ना ी जवळू न संबं धत आहे. अ ा कारे एक गुरगुरणे कवा कचाळणे

१७८
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

चपांझ ी धमक वाय होणार नाही. याच माणे पोपट व वध दांचे अनुक रण कर यास कू कतात. परंतु ते एका
दाचा पयाय कवा व ापन क कत नाहीत. व ापनाची मता अ यंत अमूत संक पना वाप न एकमेक ां ी
संवाद साध यास मदत करते. एक चपांझ ी आज रा ी वाघ येत आहे कवा का वाघाने ह ा के ा असे संवाद
साध यास स म होणार नाही. याऐवजी ते स या या वेळ अनुभव े या कोण याही गो ीब क कते. परंतु
मानव भूतकाळात घड े या आ ण भ व यात घड याची यता अस े या प र तीब संवाद साधू कतो. मानवी
भाषे या या मते ा व ापन हणतात. मानवांम ये भाषा ोक आ ण घटनां या संदभासह व ा पत डोमेन वापरतात
या कदा चत भूतकाळात अ त वात नसती कवा भ व यात कधीही अ त वात नसती .

. मनमानी

दांचा ते त न ध व करत अस े या व तू कवा अमूत च हां ी कोणताही संबंध असणे आव यक नाही.

इं जीम ये सं यांचा संदभ दे यासाठ आपण एक दोन तीन हणतो. तर हद त आपण यांना द व यासाठ ek do
then वापरतो. यामुळे सं या द व यासाठ
नयु मू
केळ तः यो य
े जातात. द नाहीत. अ ा कारे वेगवेग या दांना वैरपणे अथ

आ हा ा असे आढळ े आहे क भाषेत आ ही व तूंना च हे कवा अथ नयु करतो आ ण संदे

पोहोचव यासाठ याक ाप करतो. भाषेत वापर या जाणा या च हे आ ण च हां या अथावर एकमत असणे ही भावी
संवादासाठ पूव आव यकता आहे. अ ा कारे भाषे या अ यासासाठ च हे आ ण च हे तपासणे आव यक आहे.

च हे च हे आ ण भाषा
च हे आ ण च हे
सं ेषणाम ये तीन घटकांचा समावे होतो एक सं ेषक
च हे ही अथाची अ नयं त एकके आहेत. परंतु
संदे आ ण ा तकता. च हे थेट ठोस ारी रक याक ाप कवा व तूं ी
सं ष
े ण ते हाच घडते जे हा सं ेषणकता आ ण ा तकता संदे संबं धत आहेत. अनेक मानवेतर ाणी च हे कू
द े या संदे ावर सामा य समजूतदारपणे पोहोचतो. हे संदे कतात .उदाहरणाथ कु ा प या या पा या ी
तीका मक अ भ आहेत. आ ही या च हांना काही सामा य घंटा वाजव याचा संबंध जोडू कतो.
अथ नयु करतो. भाषा ही संवादाची एक णा आहे. हे वनी
आ ण कवा जे र वापरते. ते काही नयमांनुसार एक के े
जातात. अ ा सामा यपणे मंज ूर के े े नयम या वनी आ ण परंतु च हे कोण याही ठोस व तू कवा ारी रक
जे र ा अथ दे तात. अ ा कारे हे वनी आ ण जे र भाषेत हा चा ी संबं धत नसतात. च हाचा अथ नेहमी
दसत नाही. उदाहरणाथ आप या रा वजाती
वापर े च हे आहेत. उदाहरणाथ
तीन रंग तीका मकपणे भ मू ये करतात.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

रडणे हा द तीक आहे. हे वन चे संयोजन आहे या ा आपण कृ तीचा अथ नयु करतो. जे हा जे हा आ हा ा या ये ी

संवाद साधायचा असतो ते हा आ ही या वनीचे संयोजन वापरतो. अ रे कवा पी ही भाषेती च हे आहेत. ही च हे वन चे
कट करण आहेत. भाषेत वापर े वराम च हे आ ण इतर च हे दे ख ी आप या ा च हांचा अथ यो य र या समज यास मदत
करतात.

त व ांनी बयाच काळापासून ओळख े आहे क व वध कारचे च हे आहेत. इमॅ युए कांट यांनी यां या मानववं ा
ॉम अ ॅगमॅ टक पॉइंट ऑफ १७९८ या पु तकात वैर आ ण नैस गक च हे ओळख . भा षक वनी द वणारी अ रे
अ नयं त वन चे उदाहरण असती . व अ राचा आकार आ ण याचा आवाज कवा आवाज यां या गुण व ेम ये कोणताही
आव यक संबंध नाही. समान वनी स या भाषेती भ अ रां ारे द व ा जातो. एक अ र भाषा समुदायाती आवाज द वते.
तो आवाज एखा ा समुदाया ारे संमे ना ारे नयु के ा जातो. यामुळे ते एक अ नयं त ण आहे. सरीकडे जे हा धूर
ोकाचे े फळ आ ण
आप या ा अ नीब सावध करतो ते हा च ह नयमानुसार ा पत के े जात नाही परंतु वारंवार घडणा या नैस गक घटने या
वे नकचे े
ानाने. च ह धूर आ ण याचा अथ अ नी यां यात कारण आ ण प रणामाचा संबंध आहे. धूर असे तर आग या व ासावर
आधा रत धूर पाहणा या ने अंदाज ाव ा क तो जवळपास या आगीतून आ भाषे त गुंत े हीे म चचे हेभाग
ा असावा. नैसओळख
गक चयाची
हे आहेत. पण
या म ये सु झा . पॉ ोका च यूरोसजन
भा षक च हे अ नयं त आहेत.
आ ण मानववं ा यांनी असामा य वकार अस े या
नुक याच मृत झा े या णा या म ची तपासणी के .
या ा बो जाणारी भाषा समजू क होती आ ण
या ा त ड कवा जभेचे कोणतेही अपंग व न हते. पण
या ा ना पूण वा य बो ता आ े ना खत व पात
आप े वचार मांडता आ े . तो फ उ ा रत आवाज काढू
क ा तो हणजे टान हा उ ार जो या या नावा माणे
वापर ा जाऊ ाग ा. जे हा ोकाने टॅ न या म चे
वव े दन के े ते हा या ा डा ा नकृ ंट
कॉट सम ये एक मोठ जखम आढळ . यानंतर ोकाने
इतर आठ णांचा अ यास के ा या सवाना यां या डा ा
पुढ या गो ाधाती जखमांसह समान भाषेची कमतरता
होती. यामुळे याने याचे स वधान के े क आ ही
डा ा गो ाधाने बो तो यामुळे या ा या गो ाधा या
पुढ भागा या मागी भागात भाषा क चे अ त व
ओळख यास मदत झा . हे आता ोका हणून ओळख े
जाते
आपण आधी चचा के या माणे भा षक सं ेषण
मानवांसाठ अ तीय आहे.
उ ांती ारे व वध ारी रक बद ांमुळे आ हा ा हे य
मळव यात मदत झा आहे. आ हा ा बो यास मदत
करणा या अ तीय ारी रक वै ांचे परी ण क या.
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

भाषा आ ण ारी रक बद
े हे खरं तर म चे प ह े े होते जे व काया ी
संबं धत होते या करणात भाषा
अ कडी ोधात मानवांम ये तथाक थत भाषा जनुक
FOXP ओळख े गे े आहे. मानवाती हे जनुक इतर
ाइमेटपे ा वेगळे आहे. हे बो या जाणा या भाषेसाठ आव यक
दहा वषानंतर का वे नक या जमन यूरो ॉ ज टने अस े या त डा या आ ण वरयं ा या बारीक हा चा कर यास
म चा आणखी एक भाग ोधून काढ ा हा भाग भाषा
मदत करते. काही ा एक भाषा जनुक ा या क पने ी
समज यात गुंत े ा आहे डा ा टे ोर ोब या
मागी भागात. या ोकांना या ठकाणी घाव होता ते
सहमत नाहीत.
बो ू कत होते परंतु यांचे बो णे अनेक दा वसंगत यां या मते भाषेची मता ही एकामागोमाग होत अस े या
असायचे आ ण काही अथ नसायचा. ते हापासून उ ांतीचा प रणाम आहे.
वे नक या नरी णाची पु ी अनेक दा झा आहे. म या
डा ा गो ाधात ॅ टर स कस या ा स वयसचे मानवी उ ांतीब उ े ख करताना म या
फ र हणूनही ओळख े जाते भोवती धावताना एक आकारमानात वाढ हो याबरोबरच हो म नड् सची उ ांती झा
कारचा यूर ू प असतो जो बो जाणारी भाषा
अ ी चचा आहे.
समजून घे याम ये आ ण नमाण कर यात गुंत े ा
सेरे कॉट सम ये बद हे का ांतराने झा े या बद ांपैक
असतो असे यूरो ा आता मा य करतात . या
ू प या पुढ या टोका ा ोकाचे े आहे जे सहसा एक आहे. हा भाग मृती आ ण तीका मक आ ण सां कृ तक
भाषे या उ पादना ी कवा भाषा आउटपुट ी संबं धत मतां ी संबं धत आहे.
असते. स या टोका ा अ धक व ेषतः वर या मानवी म डा ा आ ण उज ा अ ा दोन गो ाधात वभाग े ा
पो ट रयर टे ोर ोबम ये वे नकचे े आहे जे
आहे. डावा गो ाध भा षक मते ी संबं धत व ेष काय नयं त
संबं धत आहे
करतो. म चे हे े ोकाचे े हणून ओळख े जाते. हे वनी
कवा उ ारां या न मती ी आ ण ाकरणा या मते ी संबं धत
आहे.

डा ा गो ाधाती वे नकचे े दे ख ी भा षक मते ी संबं धत

आहे. हे द आ ण वा यांचा अथ कवा भाषेचे दाथ समजून
घे या या मते ी संबं धत आहे. म चे हे क ऐक यासाठ आ ण
वाच यासाठ मह वाचे आहे.

मानवा तर इतर कोण याही ा याम ये

ारी रक वै े नाहीत जी भाषण न मतीसाठ यो य
आहेत. मानवी आवाजाचे अवयव फु फु स पवन पाइप
आ ण वरयं यांना जोडणारी एक अ नय मत नळ तयार
करतात. वरयं हा आवाज बॉ स आहे याम ये होक
कॉड् स असतात. आणखी एक मुख र अवयव घ ाची
पोकळ आहे. हा जभे या माग या आ ण वरयं ा या
मधी वरयं ाचा भाग आहे. हे अनुना सक पोकळ म ये
अंज ीर . ोकाचे े फळ आ ण वे नकचे े फळ
व तारते.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

वरयं फु फु सात हवा धारण करते आ ण याचे का न नयं त करते. हे वर इं ये जीभ ओठ आ ण नाक यां या ी
संबंध जोडू न भाषण तयार करतात. अनुना सक पोकळ ओठ आ ण जीभ कोण याही वेळ हवेचा वाह नयं त क
कतात कवा थांबवू कतात. हे आप या ा वर आ ण ंज न आवाज काढ यास मदत करते.

आपण भा यवान आहोत क वक सत म आ ण सुधा रत

वरयं ा या बाबतीत चपांझ ी आ ण आधु नक
वर इं ये नाहीतर आप या ा भाषा बो ता आ ण
मानव यां याती मु य फरक हणजे वरयं ाची वापरता येण ार नाही.
खा ची ती आ ण प रणामी मानवांम ये वर या
वरमागाची ांबी वाढणे. हा बद उ ांती या
मा यमातून झा याचे हट े जाते. यामुळे मानवा ा
भाषा बो ता आ आहे.

अथात या जै वक बद ांमुळे आ हा ा बो ाय ा मदत झा . परंतु व वनी आ ण वनी नमु यांना

सामा यपणे नयु के े ा अथ भा षक संवादासाठ दे ख ी अप रहाय होता. येथे भा षक संवादाचे च
मळ यासाठ आपण भाषे या गुण धमाचा वचार क .

III. चर भाषा ा

या भाषेचे अ ाप व े षण के े गे े नाही अ ा भाषेचा अथ मानववं ा कसा क कतो जगात अ ा

ेक डो अन धकृ त भाषा आहेत. वणना मक भाषा ा कवा संरचना मक भाषा ा अ ा भाषांचा अ यास करते आ ण
यां या वै ांचे व े षण करते. या कायात नयम आ ण गुण धमा या आधारावर भाषा स या भाषेपासून वेगळ करणे
मह वाचे आहे. यात वापर े े वनी वेगळे क न कवा व वनी कर यासाठ वापर या जाणा या च हांचे
व े षण क न हे करता येते.

भाषेचे गुण धम

आ ही नमूद के े आहे क व वध ाणी वेगवेगळे अथ द वणारे वनी फोन वापरतात. पण मानवी भाषेत व
आवाजा ा काही अथ नसतो. उ ट वेगवेग या वन या सम वयानेच अथपूण द कवा वा य बनते.

. फोने स

येक मानवी भाषेत ते वनी फोन यु नट् स असतात. या वनी एककांना फोने स हणतात. हा द ीक
द फोन हणजे वनी याव न आ ा आहे. अ ा कारे भाषेचा वनी नमुना हे त या वै ांपैक एक आहे. फोनेम
हे वनीचे एकक आहे जे व भाषेती अथ वेगळे करते. इं जी म ये अ रे आहेत परंतु पे ा जा त मह वपूण
वनी आहेत याचे अनेक संयोजन दाचा अथ बद ू कतात. उदाहरणाथ इं जीम ये बट आ ण पट मधी फरक
हा आवाज फरक कवा b आ ण p मधी व या मक फरकाने ओळख ा जातो आ ण या ारे
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

अथ म ये बद . भाषेती वनी प तीचा अ यास फोने ट स फोनो ॉजी नावा या अ यासा या ाखेअ ंतगत के ा जातो. हे
भाषे या व वन ची प त ीर ओळख आ ण वणन आहे.

. मॉफ म

सहसा वन चा अथपूण संच तयार कर यासाठ वनी इतर वनीसमवेत एक के े जातात. ब याचदा या अथपूण
वन मधून आपण या ा द हणतो ते बनवतात. द अनेक हान अथपूण एककांचे बन े े असू कतात. अथपूण
वनी या या संयोगा ा मॉफम हणतात. अ ा कारे फोने सची व ा ही एक मॉफ म बनवते. हे मॉफ ॉजी आहे जे
भाषेती मॉ फ सचा अ यास करते. ोक सहसा बो तात ते हा दांम ये वराम दे त नाहीत. जर आप या ा आप भाषा
मा हत नसे तर एखादे वा य हे वन या सतत वाहासारखे वाटे . जे हा आपण तो हतो ते हाच आपण एक द
स यापासून वेगळे करतो. द हा के वळ वनीचा एक अ नयं त म असतो याचा अथ असतो. व भाषा मा हत
नस यास आ ही वतं यु नट हणून द ऐकणार नाही .

या माणे फोनेमम ये एक कवा अ धक फोन वनी असू कतात याच अथासह एक कवा अ धक मॉ स
अथासह भाषेचे सवात हान एकक मॉफ म बनू कतात.
उदाहरणाथ अ न त मधी उपसग इन आ ण अ मधी उपसग अन हे मॉ स आहेत याचा अथ नाही असा
होतो. जरी काही द एक मॉ फ स अस े तरी बरेच द मॉ फ स या संयोजनावर तयार के े जातात. उदाहरणाथ गाय
हा एकच मॉफ म अस े ा द आहे परंतु गाय या दात दोन अथपूण एकके आहेत. मूळ गाय आ ण यय s चा
उ ार z हणजे एकापे ा जा त.

. वा यरचना

भाषा ही एक मु णा अस यामुळे आपण पूव ऐक े े अथपूण आवाज काढू कतो. पण येक भाषेत
वा चार आ ण वा ये बनव याचे काही नयम असतात.
या नयमांना वा यरचना हणतात. हे नयम ठरवतात क एखादा वषय यापदा या आधी कवा नंतर असावा कवा एखाद
व तू यापद इ.चे अनुसरण करते. हे नयम आपण सहसा ाळांमधून कतो.
परंतु मु ांना ाळे त जा यापूव यापैक बरेच मा हत असतात.

. दाथ

सम ट स हणजे भाषेती च हे द वा ये आ ण वा यां या अथाचा अ यास. भा षक मानववं ा भाषे या

अथावर क त करतात कारण ती वेगवेग या समाजाती ा आ ण वचारां या नमु यां ी संबं धत आहे. संक पना
आ ण सं ां या अथाचा अ यास कर यासाठ वतं े वक सत झा े आहे जसे क नातेसंबंधा या सं ा आ ण इतर
सां कृ तक घटना.
हे व ेष े एथनो सेम ट स हणून ओळख े जाते. एथनो अथ ा हे सं ाना मक मानववं ा ा ी फारसे संबं धत
नस यास.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

तुमची गती तपासा

. जोडी ोधा
a भाषेती मॉ फ सचा अ यास आकृ त ा च हे द इ याद चा अथ अ यास
.

b वन चा अथपूण संच मॉफ म भाषेती नयम भाषेची वै े करा यामुळे ती इतर .

. ा यां या सं ेषण ै पे ा वेगळ आहे.

. मानवांमधी ारी रक बद ांचे व े षण करा यामुळे आ हा ा बो यास मदत झा .

. भाषे या गुण धमाचे परी ण करा आ ण ते वेगवेग या भाषांम ये कसे काय करतात याचे व े षण करा.

आ हा ा आढळ े क वणना मक भाषा ा एका व भाषे या सव वै ांवर क त आहे.

परंतु आपण हे ात घेत े पा हजे क सवसाधारणपणे भाषांम ये व वध बद झा े आहेत. भाषे या सवसमावे क ीकोनासाठ
भाषांमधी बद ांचे ान याच भाषे या पूव या आ ण नंतर या व पांमधी फरक इ याद दे ख ी मह वाचे आहेत. या अ यासाचे
े आपण येथे प र चत क .

IV. ऐ तहा सक भाषा ा

या काळाती भाषे या वापराचे वेगळे पण तपास यासाठ जुनी वतमानप े आ ण नयतका के

एक त क या. भूतकाळाती आ ण वतमानाती भा षक वापराम ये फरक करा आ ण एक
त ा कवा अहवा तयार करा.

इं जी सं कृ त ॅ टन ीक जमन जुने इं जी
वडी पतर पेटस पतीर वाटर फॅ डर

आई मातर मेटर मतीर बडबड मोडर

भाऊ भाथरा े टर े टर ुडर ॉडोर

तीन ाया ेस ेस ेई ी

ा धरा बर ए र ोस रॉट वाचा

फू ट पाडा पेडीस पोडोस गडबड फोट

त ा इंडो युरो पयन भाषांमधी दांचा तु ना मक त ा.

ोत रेमंड कू पन आ ण टोफर. आर डी ू स मानववं ा एक जाग तक ीकोन पी

का ांतराने वापर दरचना मांडणी आ ण इतर अनेक भा षक घटकांम ये झा े े बद ोधणे मनोरंज क ठरे . भा षक
वै े असू कतात
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

कधीकधी बद या सामा जक प र तीचे व े षण कर यास मदत करते. ऐ तहा सक भाषा ा या े ा या अ यासा ी

संबं धत आहे. ऐ तहा सक भाषा ा हणजे उ प ीचा अ यास आ ण का ांतराने भाषेती बद आ ण व वध
भाषांमधी ऐ तहा सक संबंध.

ऐ तहा सक भाषा ा समका न क या भाषांचा अ यास क न भूतकाळाती भाषां या अनेक वै ांची

पुनरचना क कतात. हे एकाच मातृभाषेतून आ े े आहेत.
या भाषा ेक डो कवा हजारो वषापासून वतं पणे बद त आहेत. मूळ भाषा ोटो भाषा हणून ओळख जाते. एकाच
आ भाषेतून नमाण झा े या भाषांचा समावे भाषा प रवारात होतो. भा षक कु टुं बे वेगवेग या भाषां या व या मक
आण पा मक वै ांवर वनी आ ण द आधा रत असतात.

ऐ तहा सक भाषा व ानाचे े पासून सु झा े . या काळात सर व यम जो स यांनी जगाती व वध

भाषांमधी काही समानता ओळख . यांनी सुचव े क सं कृ त ीक ॅ टन जमन आ ण इं जीम ये भा षक समानता
आहे. हे या सव भाषांचे समान पूवजांचे मूळ सू चत करते. असे मान े जात होते क या सव भाषा एकाच कु टुं बाचा भाग
आहेत इंडो युरो पयन. ते काही दआण ाकरण दे ख ी सामा यक करतात. उदाहरणाथ ी हा इं जी द
सं कृ तम ये े स ॅ टनम ये े स ीकम ये ाय आ ण जमनम ये ेई असा आहे. अ ा कारे व ान सामा यतः सहमत
आहेत क इंडो युरो पयन भाषा सुमारे ते वषापूव बो या जाणा या एका भाषेतून ा त झा या आहेत.
इंडो युरो पयन भाषे या या व ड ोपा जत व पा ा ोटो इंडो युरो पयन पीआयई हणतात. ोटो इंडो युरो पयन भाषा
कु टुं बात समा व अस े या भाषा चाटम ये द या आहेत.

चाट ५.१ ोटो इंडो युरो पयन भाषा कु टुं ब ोत http andromeda.ratgers.edu
njlynch language.html

१८५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

भाषे या उ प ीचे स ांत

भाषे या उ प ीब वेगवेग या समजुती आ ण स ांत आहेत. पुरे ा पुरा ांअ भावी भाषे या उ प ीब न कषापयत
पोहोचणे भाषा ा ांना पूव कठ ण वाट े होते. परंतु आज आम याकडे अनुवां क डेटासह अ धक पुरावे आहेत. पुरात वा या
न द नुसार नअँडरथ सार या पुरातन मानवांम ये तं का वकास आ ण भा षक संवादासाठ आव यक ारी रक वै े होती. परंतु
नअँडरथ स या भाषे या वापराबाबत मतभेद आहेत.

असे गृहीत धर े जाते क जे र क यु नके न जे र ारे सं ेषण सु वाती ा सु झा े . पुढे ती बो या जाणा या भाषांम ये
बद . जग यासाठ साधने वापर यासाठ हात सोडणे मह वाचे होते. हणून पूव या काळ हाता या हावभावांऐवजी मानव
संवादासाठ आवाजाचा वापर क ाग ा. हात सोड याबरोबरच यामुळे मानवांना अंधारात बो ता आ े . यांना भूतकाळाती
घटनांब ही संवाद साधता आ ा.

पण माणसाने भाषा कधीपासून वापराय ा सु वात के हे माहीत न हते. यतो पाषाणयुगात होमो से पय ससोबत याची
उ ांती झा होती. भाषे या स ा उ प ी ी संबं धत काही स ांत खा माणे आहेत.

. बो वाह स ांत असे हट े जाते क भाषण हणजे कु यां या भुंक याचे अनुक रण आ ण
इतर ाणी.

. पूह पूह स ांत भाषण हे वेदनादायक या वयंच त उ सजनातून घेत े जाते.

भावना

. डग ड ग स ांत वनी आ ण संवेदना यां या सुसंवादाने भाषण

हळू हळू वक सत के े जाते.
ज मा या वेळ मानवी मन असे
असते असे जॉन ॉकने मांड े
. यो हे हो स ांत त डा या मजबूत नायूं या येमुळे ासाचे नयमन एक कोरी पाट टॅ यु ा रस . हान
क न वनी नमाण झा ा. मु े सवयीमुळे भाषा कतात. बीएफ कनरने हे
गृ हतक पुढे वक सत के े .

. हावभाव स ांत मानवांनी यांची जीभ एकाच यीत हावभाव आ ण

यांनी ता वत के े क हान मु ांनी स त
मु ा सह वापर .
तसादा ारे भाषा कावी. रेने डेक ाटसने
हळू हळू भाषा वक सत हो यास मदत झा .
वरोधाभासी कोन मांड ा. यां या मते मानवी
. तारारा .बूम दे ये स ांत भाषण हा आनंदा या अ भ चा प रणाम मनाती ज मजात क पना कवा रचना भाषा
आहे. पूव या माणसांना जे हा कारीचे मोठे खेळ मळत असत क यासाठ आधार दे तात. नंतर हे ओळख े
ते हा यांनी आनंदाचे वेगवेगळे आवाज काढ े . तो हळू हळू गे े क मानवाम ये कोणतीही भाषा आ मसात
बो याचा आधार बन ा. कर याची मता आहे.

१८६
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

मानवी अभकं बो याची मता घेऊ न ज मा ा येतात. परंतु इं जी कवा म याळम सारखी व भाषा
बो यासाठ ते पूव ो ाम के े े नाहीत. सं कार येतून आपण आप सं कृ ती कतो. याच माणे एखा ा
व भाषे या संपकात आ यानंतर आपण याचे वनी आ ण पे कतो. भाषे या संपादनाबाबत वेगवेग या व ानांनी
वेगवेग या क पना मांड या आहेत.

V. भाषा संपादन

भाषे या संपादनाबाबत वेगवेगळ मते आहेत. अमे रकन भाषा ा नोम चॉ क यांनी सव वीकार या गे े या
तावांपैक एक ताव मांड ा होता . नोम चॉ क ोक ाकरण कसे आ मसात करतात याचे परी ण करतात. ब तेक
ोक भाषेचे नयम सांगू कत नाहीत. परंतु समज याजोगे वा य तयार कर यासाठ ते या नयमांचा वापर करतात.
चॉ क या मते सव मु े हे ज ट नयम सहजपणे आ मसात करतात. ाकरणाचे नयम क े नस े तरी अथपूण वधाने
तयार कर यात यांना कोणतीही अडचण जाणवत नाही. अ ा कारे चॉ क ने असे सुचव े आहे क मानव ज मत च पूव
वायर अस े या म ने ज मा ा येतो यामुळे भाषा आ मसात होते. चॉ क या ी वाय रग ा यु न हस ामर हणतात.
साव क ाकरण मॉडे माणे काम करते. मानवी मनाचे साव क ाकरण मु ा ा कोणतीही भाषा आ मसात कर यास
आ ण यापूव कधीही न ऐक े वा ये तयार कर यास मदत करते.

मानववं ा ांनी पूव गृहीत धर े होते क भाषा वेगवेग या भागात बद ू

कतात. चॉ क ने असेही मत मांड े आहे क भाषे या संपादनासाठ एक गंभीर अंज ीर . Noam Chomsky
का ावधी आहे. हा ज म आ ण ता य सु हो या या दर यान भाषे या संपादनाचा
का ावधी आहे. या काळात भाषा संपादन हाय ाच हवे. या काळात मु ांना भाषा नोम चॉ क हे अमे रकन
अवगत नसे तर ते कधीच आ मसात क कणार नाहीत. कवा ते फ त या भाषा ा आ ण त व आहेत.
ाथ मक व पात भाषा कू कतात. यांचा ज म डसबर रोजी
झा ा. यां या प रवतना मक जनरे ट ह ाकरणा या
स ांताने सं ाना मक आ ण भा षक व ान बद े.
चॉ क या भा षक स ांताचा आधार हा आहे क
भाषे या संरचनेची मू भूत त वे मानवी मनावर
जै वक ा नधा रत के जातात. हणून ते
परदे ी भाषा क याची काळजी क
अनुवां क र या सा रत के े जाते. तो असा
नका. कोणतीही भाषा क यासाठ आप ा
म तयार के े ा असतो. यु वाद करतो क सव मानव समान अंत न हत
भा षक रचना सामा यक करतात.

१८७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

चॉ क चा असा व ास आहे क मानवी म म ये भाषा क यासाठ अनुवां क र या ो ाम के े े ू ट् स

कवा मॉ ू असतात. हे मु ांना या या त या वाढ चा भाग हणून भाषा क यास स म करते. मानवी भाषा सवात
मो ा वै व येत आढळतात परंतु चॉ क चे मत आहे क या भ पे ा अ धक समान आहेत. एका का प नक प र तीत
पृ वी ा भेट दे ण ारा मंगळाचा भाषा ा वचार करे क सव मानव मानवी भाषे या वेगवेग या बो बो तात.

तुमची गती तपासा

. तंभ A B आ ण C व त जुळ वा

ए बी सी

साव क ाकरण ोटो भाषा ऐ तहा सक भाषा ा

भाषा कु टुं बे जे क यु नके न म चे बो या जाणा या भाषेचे पूव वाय रग

भाषेची उ प ी आ ण बद नोम चॉ क क येची भाषा

. भाषे या ऐ तहा सक वकासाचा मागोवा या. .

भाषे या उ प ीसंबंधी व वध स ांतांची याद करा.

. भाषा संपादना या येचे व े षण करा.

सहावा. गैर मौ खक सं ेषण

भा षक संवादा तर आपण संदे दे यासाठ आप या रीराचे अवयव दे ख ी वापरतो. चेह यावरी हावभाव हावभाव
रीराची हा चा इ. इतर कार या सं ेषणाम ये सामी आहेत या ा गैर मौ खक सं ेषण हणतात.

आता आपण सामा जक संवादाचे एक उदाहरण नवडू या आ ण ते माइम ामा या व पात वगात मांडू. या
कार या संवादाचे फायदे आ ण मयादा ोधा आ ण अहवा तयार करा.

गैर मौ खक सं ेषण हणजे मौ खक कोड कवा द संदे न वापरता नर नरा या मागानी संदे पाठवणे आ ण ा त करणे.
याम ये हावभाव आ ण रीराची भाषा कवा मु ा चेह यावरी हावभाव डो यांचा संपक इ याद ारे सं ेषण समा व आहे.
नर नरा या समाजांम ये गैर मौ खक संवाद भ असतो. या कार या सं ेषणाम ये समा व अस े मह वाची े े खा माणे
आहेत.
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

. Kinesics याम ये रीरा या भाषेचा अ यास समा व

असतो. रीरा या वेगवेग या हा चा ारे आपण वेगवेगळे
सन पाठवू कतो.
कने स सचा अ यास रीरा या हा चा आ ण गैर
मौ खक सं ेषणाम ये वापर या जाणा या जे र ी संबं धत
आहे. रीरा या व वध हा चा खा द या आहेत.

अ चेहयावरी हावभाव सं ोधकांचा अंदाज आहे क

मानव चेहयावरी भाव वापरतात. याती अनेक
अभ चे वेगवेग या प र तीत वेगवेगळे अथ आहेत.
एक मत सामा यतः आनंदाची कवा मै ीची अ भ
अंज ीर . गैर मौ खक सं ेषण
मान जाते. पण काही संदभात तो अपमान होई .

b हावभाव आपण वेगवेग या कारे गो कडे नद क

कतो. हे बोट डोळे हनुवट कवा डोके वाप न असू कते.
काही समाजांम ये डोके वर आ ण खा ह वणे हणजे
होय आ ण बाजू ा टू साइड हणजे नाही . पण इतर काही
सं कृ त म ये प र ती अगद उ ट आहे. अ ा कारे
हावभाव हा अ भ चा भाग हणून रीरा या कोण याही
व भागा या जाणीवपूवक हा चा चा संदभ दे तो.

अंज ीर . चेहयावरी हावभाव

c मु ा मु ा एखा ा व पर तीत क ी उभी
आहे हे द वते. वेगवेग या सामा जक आ ण वैय क
पर तीत आप ती वेगळ असे . एखा ा ची
मु ा या या आ म व ासाची पातळ सहभाग ऊजा पातळ
आ ण संवादाती इतर अनेक पै ू करते. भू मका
कधीकधी सामा जक ान भू मका ती आ ण सां कृ तक
भेद दे ख ी सू चत करते. काही सं कृ त म ये उदाहरणाथ
कोणीतरी खां ावर कु बड क न चा त आहे मान वाकवून
कवा खा पाहत आहे.

आकृ ती . जागे या वापराती फरक

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ड वाकणे वाकणे हा गैर मौ खक संवादाचा एक मह वाचा कार मान ा जातो. जपानम ये वाकणे हे सादरीकरण करताना
अ भवादन कर याचा हावभाव आहे. हे आदराचे ण आहे. काही सं कृ त म ये डोळे खा ठे वून वाकणे व ास द वते.

. ॉ से म स व वध समाजाती ोक संवाद साधताना जागा क ी समजून घेतात आ ण वापरतात याचा अ यास आहे.
साधारणपणे आपण आप या जवळचे नातेवाईक आ ण म यां या जवळ उभे असतो.
सं कृ ती ग सामा जक से टग आ ण वैय क पसंतीनुसार अंतर बद ते.

. ोने म स हणजे गैर मौ खक सं ेषणाम ये वेळे या वापराचा अ यास. संपूण सं कृ त म ये गैर मौ खक सं ेषण येत
वेळे ची धारणा मह वपूण भू मका बजावते.
यात व ीरपणा ती ा कर याची तयारी इ. वेळे चा वापर जीवन ै दै नं दन काय म बो याचा वेग हा चा आण
ोक कती वेळ ऐक यास तयार आहेत यावर प रणाम क कतो. वेळे चा वापर तीचे सूचक हणून दे ख ी के ा जाऊ
कतो. उदाहरणाथ ब तेक कं प यांम ये बॉस या या कायवाही या म यभागी मी टगम ये यय आणू कतो. पण बॉस ा
भेट यासाठ सरासरी कामगारा ा अपॉइंटमट यावी ागे . व वध सं कृ त चा वेळ या कारे सं ेषणावर प रणाम होऊ
कतो.

. हॅ ट स हा ाचा समावे अस े या गैर मौ खक संवादाचा कोणताही कार आहे. संपूण जगात हॅ टक था खूप भ
आहेत. काही दे ांम ये ोक गा ावर एक चुंबन घेऊ न एकमेक ांना अ भवादन करतात परंतु इतर काही दे ांम ये गा ावर दोन
चुंबन घेण े ही ुभे ा दे याची प त आहे. ा दक अ भवादनासह ह तांदो न हा अ भवादन कर याचा सवात सामा य माग
आहे.
मठ मारणे हा हॅ टकचा आणखी एक कार आहे. सं कृ ती ग वय वग जात आ ण धम यानुसार आपण हॅ ट सम ये फरक
ोधू कतो.

काही वेळ ा इतरांचे वेध यासाठ यांना हाक मार याऐवजी आपण काही आवाज काढतो. भाषे या व पात
नसून वनीचा वापर दे ख ी आप या ा संवाद साध यास मदत करतो. च ा या कार या सं ेषणाचे तप ी वार परी ण
क या.

VII. पॅरा भाषा

पॅरा ँ वेज म ये मॉ ु े न आ ण हे रए नवर आधा रत संवादाचा समावे होतो

आवाज येथे वनी हा भाषेचा गुण धम हणून वापर ा जात नाही.
भाषेत वापर या माणे या वन ना कोणतीही च हे नाहीत.
अ ा कारे पॅरा भाषेत हसणे कु रकु रणे फु ारक मारणे जांभई दे ण े उसासे येण े
इ याद वरांचा समावे होतो. पॅरा भाषेम ये काय सां गत े जाते ऐवजी कसे
सां गत े याचा वचार के ा जातो.

परभाषेत आवाजाचा वापर दोन असू कतो

कार प ह ा आवाज गुण व े ी संबं धत आहे. हे अंज ीर . जांभई आ ण गळफास हणून काय करते

१९०
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

ीकर या आवाजाची पा भूमी वै े. याम ये पच रज प कं ो रदम कं ो ोट स कं ो टे ो इ याद चा

समावे आहे. मादक चे अ भाषण हे व पर त म ये आवाज कसा बद तो याचे उदाहरण आहे. दांचा
झपा ाने वापर वाढ या खेळ प सह हे सू चत करते क व ा या करणाब खरोखर उ सुक आहे. सरे उदाहरण हणजे
होक ायझे न. पा भूमी वै ांऐवजी हे वा त वक ओळख यायो य आवाज आहेत.

रडणे ओरडणे कु जबुज णे आ ण जांभई दे ण े ही वरांची उदाहरणे आहेत.

त डातून हवेचा अचानक आ ण ती ण इनहे े न हणजे ास . हे आ य ध का कवा तर काराची

भावना द वू कते. उसासे जांभई आ ो इ याद दे ख ी व भाव नक आ ण ारी रक ती
द वतात. एक उसासा खो आ ण व ेषतः ऐकू ये यासारखा असतो त डातून कवा नाकातून हवा
सोडणे. हे व ेषतः काही नकारा मक प र ती या तसादात आराम यासार या सकारा मक भावनांना सं ेषण करते.

च ा व वध सं कृ त म ये इतर कारचे परभा षक उपयोग ोधून काढू आ ण अहवा तयार क

पूव या काळाती अनेक सां कृ तक था खूप बद या आहेत हे आपण जाणू कतो. यापैक काही पूण पणे
गायब झा े आहेत. भाषांम ये असा बद तुम या ात आ ा का तु हा ा तुम या मातृभाषेत काही बद आढळ ा का
म याळम वाचव या या मो हमा आहेत. ब तेक दा हा बद इतर भाषांना द े े जा त मह व आ ण यानंतर मातृभाषेक डे
होणारी अवहे ना यामुळे होते. पण जाग तक कृ त जगात जाग तक भाषेसाठ ही ओरड झा आहे.

मानववं ा ाचे व ाथ या ना याने आ ही ु त होत चा े या भाषा ओळख या या कामा ी संबं धत आहोत

कारण भाषेती कोणताही बद या बद यात संबं धत सं कृ तीवरही प रणाम करतो. आ ही द तऐवजासाठ सकारा मक
ीकोन वक सत करणे आ ण य अस यास ते जतन कर यासाठ य न करणे अपे त आहे. ांझ बोआस अ ग य
अमे रकन मानववं ा यांनी नाम ेष हो या या मागावर अस े या भाषा आ ण सां कृ तक परंपरां या द तऐवजीकरणाची
वक के . हा उप म सॅ हेज ए ोपो ॉजी अंतगत स य के ा आहे. ु त होत चा े या भाषांमधी अंत ी या
संदभात तु हा ा मदत क कते. च ा याचे तप ी वार परी ण क या.

आठवा. भाषेचे नुक सान आ ण पुन ीवन

जगभरात न अ धक भाषा वतरीत के या आहेत. परंतु याती मो ा सं येने भाषा का ांतराने ोप

पाव या. भा षक बद ाची कदा चत सवात ा हणजे एका समाजाचे स या समाजावर वच व. पाच े वषाची
युरोपीय वसाहत हे असेच एक उदाहरण होते. ब याच करणांम ये परक य राजक य नयं णामुळे भा षक हास कवा भाषा
पूण पणे नाही ी झा आहे.

१९१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

येक भाषे या व ु ततेमुळे अ तीय सां कृ तक ऐ तहा सक आ ण पयावरणीय ानाचे अप रवतनीय

नुक सान होते. येक भाषा ही जगा या मानवी अनुभवाची अनोखी अ भ असते. अ ा कारे कोण याही
एका भाषेचे ान भ व याती मू भूत ांची उ रे दे यासाठ गु क असू कते. येक वेळ जे हा
एखाद भाषा मरते ते हा मानवी भाषेची रचना आ ण काय मानवी ागै तहा सक आ ण जगाती व वध
प रसं ां या दे ख भा ती नमुने समजून घे यासाठ आप याकडे कमी पुरावे असतात. सवात मह वाचे
हणजे या भाषा बो णा यांना यांची मूळ वां क आ ण सां कृ तक ओळख न झा यामुळे यां या भाषेचे
नुक सान होऊ कते बनाड हे .

असा अंदाज आहे क गे या वषात सुमारे भाषा नाम ेष झा या आहेत. प म युरोपम ये कृ षी सा ा यां या
व तारामुळे ेक डो भाषा ोप पाव या. या सा ा यां या ासकांनी जक े या ोकांवर यांची भाषा ाद .

रोमन सा ा या या व तारादर यान अनेक आ दवासी भाषा ोप पाव या. यांची जागा ॅ टनने घेत . जे हा को ं बसने
अमे रके चा ोध ाव ा ते हा वेगवेग या मूळ अमे रकन ोकांम ये पे ा जा त भाषा अ त वात हो या. परंतु या
भागावरी ॅन आण ट ां या आ मणामुळे याती ब तां ा नक भाषा ोप पाव या. यु महामारी कवा स चे
आ मसात करणे यासारखे वेगवेगळे घटक या ा कारणीभूत असू कतात. आज बो या जाणा या भाषांची सं या
सा ापयत न यावर येई असा मानववं ा ांचा अंदाज आहे.

च ा गट बनवू आ ण प रसराती वां क अ पसं याक गटां ारे बो या जाणा या भाषांचे

द तऐवजीकरण क या.

वां क अ पसं याक गटांम ये ज म े मु े आता ाळा कवा कामा या ठकाणी यां या पूवजांची भाषा वापरत
नाहीत. ज ट समाजांम ये एकच सामा यतः सामा यक के े भाषा क याची आ ण सराव कर याची वृ ी असते. मा हती
तं ानाची भरभराट इंटरनेटचे ोक यीकरण आ ण से फोनमधी घु संदे यामुळे इं जी या एकाच सामा य भाषेचा
जाग तक सार होतो. हे व वध वां क पा भूमीती ोकांना संवाद साध यास मदत करते. पण इतर भाषाही ोप पाव याचा
धोका आहे. आज इंटरनेट साम ी के वळ मया दत भाषांम ये अ त वात आहे.

ु त होत चा े या भाषा राख यासाठ आ ण वाढव यासाठ इंटरनेट हे खरोखरच एक ा साधन आहे.
युने कोने भा षक आ ण सां कृ तक व वधता सु न त कर यासाठ काही सकारा मक पाव े उच आहेत. इंटरनेटवर
ब भा षकतेचा चार हा यापैक एक आहे. ड जट ड हाईड कमी कर यास मदत झा .
UNESCO या घटनेत मू भूत त व हणून भाषा व वधतेची दे ख भा आ ण ा तता समा व आहे

१९२
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

याय काय ाचे रा य आ ण मानवी ह क आ ण जगाती ोकांसाठ पु ी के े या मू भूत वातं यांसाठ

साव क आदर राख यासाठ ण व ान आ ण सं कृ ती या मा यमातून रा ांम ये सहकाय वाढवून
ांतता आ ण सुर ततेसाठ योगदान दे ण े. वं ग भाषा धम असा भेद न करता संयु रा ां या
चाटर ारे UNESCO सं वधान क म .

ोत भाषा वैधता आ ण धो यात द तऐवज UNESCO काय मावरी आंतररा ीय त ां या बैठक त

सादर
ु त ाय भाषांचे संर ण पॅ रस माच

भा षक मानववं ा भा षकतेचा पुर कार

करतात. सामा य भाषा वापर याबरोबरच ा नकांना येक भाषेचे ु त हो यापासून संर ण करणे आ ण हरव े या
यांची वतःची भाषा वापर यास ो सा हत के े पा हजे. भाषांचे पुन ीवन करणे हे आप े कत आहे कारण कोणतीही
एखाद भाषा जवंत ठे वायची असे तर या भाषेत े ख क भाषा ही सामा जक आ ण सां कृ तक असते.
हाय ा हवेत. ा नक भा षकांना यां या वतः या भाषेत
मा म ा.
ह यास ो सा हत के े पा हजे.

वन साठ व ेष अ रे तयार कर यासाठ संगणक क

बोड पु हा कॉ फगर क न असे मजकू र तयार के े जाऊ
कतात.

कोणतीही भाषा ोप पावणार नाही आ ण सव भाषा भ व याती प ांसाठ टकू न राहती आ ण टकू न
राहती याची जबाबदारी आपण सवजण सामा यक करतो. आपण भाषेची व वधता का मजबूत के पा हजे याचे कारण
खरेच एका नावाजो व ड ांनी पकड े आहे

जर तु ही ास घेत नाही तर हवा नाही.

तु ही चा त नसा तर पृ वी नाही.
जर तु ही बो ा नाही तर जग नाही.

पीबीएस ट ही नावाजो व ड ां या दांतून यामामोटोने के े ा अथ

म े नयम सरीज ायब वजडम अँड द मॉडन व ारे आयो जत
डे हड मेबरी ु ईस मे रोजी सा रत

तुमची गती तपासा

१. परभाषे ा भाषेपासून वेगळे करा

१९३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

. सं ेषणाचे वेगवेगळे गैर मौ खक संके त ओळखा आ ण सां कृ तक फरकांनुसार बद ांचे परी ण करा.

. धो यात आ े या भाषांना पुन ी वत कर या या गरजेसाठ तुमचे यु वाद सूचीब करणारी एक नोट तयार
करा.

च ा सारां ा

भा षक मानव ा हणजे सामा जक जीवनाचा भाग हणून भाषेचा अ यास. ते भाषा सां कृ तक संसाधन
हणून आ ण बो णे ही सां कृ तक था मानते. भा षक मानववं ा मानववं ा ात वापर या जाणा या
प ती आ ण तं े वापरतात. भा षक मानववं ा ा या ा तीम ये भाषेची रचना तचे गुण धम भाषा आ ण
भाषा कु टुं बांची उ प ी आ ण उ ांती यांचा समावे होतो.

भाषेचा मूळ दसं ह थेट संबं धत गटा या सं कृ ती ी संबं धत असतो. हे अगद आहे क भाषा काही
माणात ोकांची वचारसरणी आ ण यांचे जाग तक कोन ठरवते. भा षक नधारवादाची ही संक पना एडवड
स पर आ ण बजा मन हॉफ यां या सं ोधना ी संबं धत आहे. यां या तावा ा स पर हॉफ गृहीतक असे नाव
दे यात आ े आहे. भाषा दे ख ी सामा जक भू मका आ ण ती ी संबं धत आहे. एखाद व भाषा वापरणारे
ोक ती सामा जक ती ग आ ण वगानुसार वेग या प तीने वाप कतात. भाषा ही सां कृ तक च हे
सामा यक कर यासाठ आ ण पढ पासून पढ पयत सं कृ ती सा रत कर याचे मा यम हणून दे ख ी काय करते.
संवधन संवधन आ ण सां कृ तक सार या येचाही भाषेवर भाव पडतो.

मानवी संवादा या वै ांपैक एक हणजे उ पादकतेची मता. इतर ा यांपे ा वेगळा माणूस प र तीनुसार
संवादा या ै त आव यक बद क कतो. ते दांना वेग या वेळ आ ण प र तीत व ा पत दे ख ी
क कतात. आपण भूतकाळ वतमान आ ण भ व याती घटनांब बो ू कतो तर ाणी फ वतमानाब
संवाद साधू कतात.

भा षक सं ेषणात वापर या जाणा या च हांना साव क अथ नसतो.

परंतु येक च हा ा व समाजां ारे अथ नयु के ा जातो. वेगवेग या जै वक बद ांमुळे आ हा ा भाषा
वापर यास मदत झा . मानवी म म ये बद घडू न आ े आ ण वरां या अवयवांमुळे आप या ा बो ता आ े .

संरचना मक भाषा ा भाषे या गुण धमा ी संबं धत आहे जसे क फोनेम मॉफ म वा यरचना इ याद . सरे
े हणजे ऐ तहा सक भाषा ा जे भाषे या ऐ तहा सक उ ांती आ ण ती एकमेक ांपासून क ी बद ते याचे
परी ण करते. ऐ तहा सक भाषा ा सव भाषांना यां या वं ा या आधारावर वेगवेग या भाषा कु टुं बांम ये
वग कृ त करतात.

१९४
Machine Translated by Google

एकक भा षक मानववं ा ाची मू त वे

आपण भाषा क ी आ मसात करतो हे भा षक मानववं ा दे ख ी तपासते. नोम चॉ क या अमे रकन

भाषा ा ाने वै क ाकरणाची आप क पना मांड . यां या मते भाषा आ मसात कर यासाठ मानव
ज मत म पूव वायड असतो.

संवादाचे मह वाचे अ ा दक मा यम हणजे दे हबो चेह यावरी हावभाव हावभाव डो यां ी संपक इ.
हळु हळणे कु रकु रणे हांफ णे जांभई इ याद वरीकरण पॅरा भाषे या ेण ीत येतात.

सव जवंत भाषांचे द तऐवजीकरण करणे आ ण ु त होत चा े या भाषांचे मूळ ोधून यांचे पुन ीवन करणे
ही काळाची गरज आहे. अ ा कारे भा षक पै ूं चे ान अस े या मानववं ा ाचा व ाथ मानवी जीवनप ती
आ ण सं कृ तीचा न ा ीकोनातून आक न क के .

कणारा मता दाखवतो

भा षक मानववं ा ा या वै ांची भाषा ा ा ी तु ना करा आ ण भाषा आ ण सं कृ ती यां याती संबंधांचे

मू यमापन करा
मानवा या भाषा संपादन मतेचे व े षण करा नोम चो क या योगदानाचे मू यांक न करा आ ण भाषे या संरचनेचे
व े षण करा.
भाषेचा वकास ओळखा का ानु प भाषेती बद ांचे परी ण करा आ ण भाषे या संरचनेचे व े षण करा

ु त होत चा े या भाषेचे र ण कर याची आ ण हरव े या भाषे ा पुन ी वत कर याची गरज ात येते का

गैर मौ खक सं ेषण आ ण परभा षकतेची वाढती ा ती ओळखा आ ण समका नपर तीत गैर मौ खक
संवादाची भू मका करा
मानवा ा बो यात आ ण मानवी संवादा या व तेचे व े षण कर यास मदत करणा या ारी रक बद ांचा
याय करा.

मू यमापन आयटम

. वषम आयटम ोधा

अ बंगा उ इं जी हद
ब Kinesics Gasps Haptics Proxemics

. जोडी ोधा आ ण यावर एक ट प तयार करा

a भाषा आ ण सं कृ ती यां याती पर र भावाचा अ यास जातीय भाषा ा

भाषा आ ण समाज यां याती संबंधांचा अ यास ........................

१९५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

b पर तीनुसार भाषेत बद कर याची मता उ पादकता वेगवेग या प र तीत भाषा वापर याची
मता c. धूर ........................

नैस गक च ह

वणमा े ती अ रे ........................

d भाषेती वनी एकक वनीचा अथपूण फोनेम

संच ........................

e भाषेती च हे द इ याद या अथाचा अ यास मॉ फ स या संयोजना ी दाथ

संबं धत नयम ........................

. खा समूहा या भाषेचा अ यास के या वाय

a सं कृ तीचा अ यास थ आहे यावर हान टपा हा. ट पणीचे मू यांक न करा आ ण तुमचा तसाद
करा.

b भाषा ा या या ा ती आ ण कायप तीम ये भा षक मानववं ा ापे ा वेगळे कसे आहे ते तपासा

c मानवांमधी व वध ारी रक बद ांचे व े षण करा जे आ हा ा स म करतात

बो णे
d भाषा हा मानवी वचारांचा एक मह वाचा नधारक घटक आहे . या संक पने ी संबं धत व ानांना
ओळखा आ ण यां या तावांचे परी ण करा. e तुम या फ े ह न र णां या आधारे एखा ा
भाषे या बो भाषा सां कृ तक फरक कसे त ब बत करतात याचे व े षण करा.

f ऐ तहा सक भाषा व ानाची ा ती आ ण मह व तपासा यु न हस जनरे ट ह

g ामर या संक पने ी संबं धत व ान ओळखा आ ण या संक पने या मू भूत घटकांचे परी ण करा.

. खा वषयावर नबंध तयार करा

a भा षक मानववं ा ा या अ यासा या ासं गकतेवर एक प रसंवाद पेपर तयार करा याची ा ती

कायप ती आ ण भाषेचे पुन ीवन कर यासाठ चे उपयोग यावर का टाका.

१९६
Machine Translated by Google

यु नट

ववाह
कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

प रचय
साम ी

सां कृ तक मानववं ा आ थक सं ा
मी न
राजक य संघटना धा मक संघटना आ ण कु टुं ब यासार या
· ववाहाची ा या
· ववाहाचे कार
व वध सामा जक सं ां ी संबं धत आहे. यापैक कु टुं ब हे
· ववाहाची काय सवात हान आ ण मू भूत सामा जक घटक आहे.
· ववाहाची उ प ी आ ण उ ांती कु टुं बात सद यांमधी व वध संबंधांचा समावे होतो. हे
· ववाहाची साव कता एकतर ववाह कवा र ा या ना यावर आधा रत असू
· ववाहाची साव क ा या
कते. एका सामा जक घटका या न मतीसाठ
· ववाहाचे नयम
कु टुं बा माणे ववाह हा मू भूत घटक बनतो.
जोडीदार मळव याचे माग
· ववाहाची दे यके

II कु टुं ब
· कु टुं बाची ा या भ राज ानचा आ दवासी समूह म ये प व सणा या
· कु टुं बाचे व प
वेळ त ण पु ष आ ण या एका खांबा ा कवा झाडा या
· कु टुं बाची काय
भोवती नाचतात या या वर नारळ आ ण गुळ ाचा तुक डा
· कु टुं बाची साव कता
· कु टुं बाची साव क ा या
बांध ा जातो. या नतकांची आती रग बनवतात आ ण
पु ष बा रग बनवतात. बाहेरी वतुळाती एक त ण
III कू ळ
जे हा म ह ा नतकां या आती वतुळात वे करतो आ ण
· ा धकरणाचे नयम
· नातेवाईक गट गूळ खा यासाठ आ ण नारळ फोड यासाठ खांबावर कवा
झाडावर चढतो ते हा ची चाचणी सु होते. म ह ा
IV नातेसंबंध
नतक त णा या य नांना या ा खा खेचून झाडू या
· नातेसंबंधाचे कार
· नातेसंबंध च हे आ ण सं ेप
काठ ने मा न याचे कपडे आ ण के स फाडू न तकार
· नवासाचे नयम क कतात.
· नातेसंबंधाची पदवी
· नातेसंबंध दाव
· नातेवाईक वतन
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

जर त णाने म ह ा नतकां या तकारावर मात के आ ण गूळ

ऑनर क ग ना या नावाखा सगळे
खा यासाठ आ ण नारळ फोड यासाठ खांबा या कवा झाडा या
मा यावर पोहोच यात य मळव े तर या ा कोण याही म ह ा
नतकांना आप ा जोडीदार हणून नवड याचा अ धकार आहे आ ण ऑनर क ग या एका करणात एका
वष य मु ची त या दोन भावांनी एका द त मु ा या ेमात
त ा ताबडतोब घेऊ न जा.
पड यामुळे तची ह या के याचा आरोप आहे. दोघा भावांनी
आप बहीण गोमथी ह या त डात अ◌ॅ सड ओत े आ ण त ा
व ापेरी गावात राह या घरी फा ी द . ाम ासक य
वरी उदाहरण हे राज ान या भ ांम ये जोडीदार
अ धका यां या त ारीव न यांना अटक कर यात आ याचे
मळव या या प तीचे उदाहरण आहे. वधू नवड याचे असेच इतर पो सांनी सां गत े . या दोघांनी आप या ब हणीची ह या
माग भारतीय रा यांती व वध समुदायांम ये च त आहेत. के याची कबु द याचे यांनी सां गत े . पो सांनी द े या

एक ा के रळम ये भूतकाळात व वध जाती आ ण समुदायांम ये मा हतीनुसार गोमथी हे त वगदापुरम या मु गन या ेमात

पड े होते जो फ ोसे सग यु नटम ये काम करत होता.
वेगवेग या था हो या. तु ही के रळमधी नंबु धरी ा ण म ये
वे प ती सवात ये ा ण पु ष आ ण ा ण ी
यां याती ववाह यासार या व वध कार या ववाहांब ऐक े
असे . नायर नंबू थरी संबंधम ा ण पु ष आ ण नायर
ीमधी ववाह था क टु क याणम एके काळ के रळ या काही दवसांपूव ती या या घरी गे होती आ ण तथे या या
कु टुं बासह रा ह होती.
नायरांम ये च त अस े ा एक औपचा रक ववाह याम ये
त या वाग यामुळे रागाव े े तचे भाऊ मु गन आ ण सुद ाईमुथू
मामा भाची ा ॉके ट था घा ू न प व धागा बांधतात आ ण
त वगडापुरम येथे गे े आ ण त ा घरी परत ये यास वृ के े
पांडवचारम दोन कवा अ धक भावांसह ीचे न के रळ या आ ण नंतर तची ह या के असे पो सांनी सां गत े .
काही जाती समूहांम ये च त जे पूव अ त वात होते. व वध
सं कृ त म ये ववाहा वषयी या संक पना आ ण ा वेगवेग या
आहेत. भारताचे वै पूण असे अर मॅरेज हे युरोपम ये गम ेस ट ऑफ इं डया स टे
आहे जेथे ेम हा ववाहाचा आधार आहे. याच माणे ववाहानंतर
ा यक हो याचा नयम दे ख ी समाज समुदाय आ ण दे ांम ये बद तो. उदाहरणाथ के रळ या मु मांम ये जोडपे
एखा ा दे ात वधू या पा कांसोबत कवा इतर काही भागात वरा या कु टुं बासोबत ा यक होतात. ववाहा या व वध
पै ूं मधी कठोरता जसे क सां कृ तक ु ता राखणे काही सां कृ तक गटांम ये ववाहा या नयमांचे उ ं घन
के याब वतः या नातेवाईकांना हसाचारास कारणीभूत ठरते. जा तअंतगत ववाह गाव ब हगत ववाह इ याद सार या
ववाहा या नयमांचे उ ं घन के याब भारता या व वध भागांतून अ ा अनेक ऑनर क ग या घटना न दव यात
आ या आहेत.

धा मक गटांम ये जात कवा कु ळ गो बाहेर न करणे अजूनही पाप कवा न ष मान े जाते. याचा प रणाम
अनेक दा एकतर सहभागी सद यांना ब ह कृ त कर यात कवा यांना मार यात होतो.

१९८
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

अनेक प र त म ये दं ग आ ण जातीय अ ांतता होऊ कते. या सव गो ी द वतात क ववाह ही एक साधी या

नसून यात जोडीदाराची नवड नयम आ ण व नयम आ ण नवास प ती यासार या ज ट यांचा समावे होतो.
तथा प एक सं ा हणून ववाह सव समाजांम ये एक ना कोण या व पात अ त वात आहे. यामुळे ते सां कृ तक
साव क आहे. खा जाणून घेण े मनोरंज क असे

ववाह कसा वक सत झा ा
एखा ाने न का करावे

कती भागीदार असावेत

जोडीदार नवडीचे नयम काय आहेत

मी न

साधारणपणे ववाह ही सं ा हणून मानवांमधी गक संबंधांचे

नयमन करते. हे ी पु षां या म ना ा सां कृ तक मा यता आ ण
Patrilocal नवास ान
सामा जक मा यता दे ते.
ह कु हमा यीन दे ाती
पवतांम ये समाजात पु षांचे वच व
हे ा पत स य आहे क येक मानवी समाज सवात सो या ते च त आहे. राह याचा मु य पॅटन हणजे Patrilocal
सवात ज ट नाची सं ा आहे. Residence. एकदा जोड यांचे न झा े क
म ह ांना पती आ ण या या कु टुं बाती इतर
तथा प या या व प आ ण व पाबाबत ॉस सां कृ तक भ ता सद यांसोबत राह यास भाग पाड े जाते. ववाह
साधारणपणे पा कांनीच ाव े आहेत.
अ त वात आहे. ववाहा या व वध ा या या भ ता कट करतात.

हणून ववाहाची सवसमावे क समज हो यासाठ आप या ा ववाहा या

व वध ा यांचा वचार करावा ागे .

ववाहाची ा या एक साव क सं ा

याम ये नवासी सहवास आ थक सहकाय आ ण वभ कु टुं बाची न मती समा व आहे जीपी मड क अमे रकन
मानववं ा

एखाद ी आ ण एक कवा अ धक यां याती संबंध जे दान करते क संबंधां या नयमां ारे तबं धत नस े या
पर तीत ी ा ज म े या मु ा ा पूण ज माचा दजा द ा जातो सामा जक तरासाठ या या समाजाती सामा य सद यांना
सामा य ह क कॅ थ न गॉफ ट मानववं ा .

एक कवा अ धक पु षांचे एक कवा अ धक यां ी संबंध हणून जे था कवा काय ाने ओळख े जाते आ ण
यु नयनम ये वे करणा या प ां या बाबतीत आ ण यातून ज म े या मु ां या बाबतीत काही अ धकार आ ण
कत े यांचा समावे होतो वे टरमाक फ न मानववं ा .
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ववाह हणजे पु ष आ ण ी यां याती एक म न आहे जसे क ी ाजम े मु े दो ही पा कांची

कायदे ीर संतती हणून ओळख जातात मानव ा ाती नोट् स आ ण .

वरी ा येचे बारकाईने परी ण के यास ववाहाची काही वै े दसून येती .

ववाहाची वै े ववाह ही एक
साव क सं ा आहे.
हे जै वक आ ण मान सक गरजा पूण करते.
हे आ थक सहकाय सु न त करते.
हे कु टुं बा या दै नं दन जीवनात सहकाय ा पत करते.

या ा यांचे व े षण करा आ ण ववाहा या इतर वै ांची याद कर याचा य न करा आ ण

याची ा या तयार करा.

एखा ा दे ात सं कृ तीत जातीम ये आ ण जगा या वेगवेग या

भौगो क दे ात पसर े या एकाच समूहातही ववाह बद तो. साह जकच
वेगवेग या समाजांम ये यां या ा आ ण इतर सां कृ तक प त नुसार
नाचे वेगवेगळे कार असतात.

ववाहाचे कार

साधारणपणे नाचे दोन कार आहेत हणजे एकप नी व आ ण ब प नी व जे सामा यतः जगभर पा ह े जाते.
येथे ववाहाचे व प ववाहात सामी अस े या जोडीदारा या सं येवर अव ं बून असते. खा त याम ये ववाहाचे
व वध कार आ ण उप कार द े आहेत.

आपण येक उप फॉम तप ी वार पा .

Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

एकप नी व एकप नी व हा ववाहाचा एक कार आहे याम ये एखा ा ा द े या वेळ एकच जोडीदार असतो. याचे
दोन उप फॉम आहेत सी रय मोनोगॅमी आ ण नॉन सी रय मोनोगॅमी.

a मक एकप नी व हा एकप नी वाचा एक उप कार आहे

याम ये ा एकापाठोपाठ अनेक जोडीदार असतात.
उदाहरणाथ म े याती म य जंग ाती सेमां स
वतः ा एका प नीपुरते मया दत ठे वा. घट ोट कवा
प नीचा मृ यू झा यास सेमांग पु हा पु हा न करतो आ ण
एकप नीक जीवन जगतो. b नॉन सी रय मोनोगॅमी हा
एकप नी वाचा एक उप कार आहे याम ये एखा ा
ा आयु यभर एकच जोडीदार असतो.

ब प नी व ब प नी व हा ववाहाचा एक कार आहे याम ये

एखा ा ा कधीही अनेक जोडीदार असतात. ब प नी वाचे
तीन उप कार आहेत ब प नी ब प नी आ ण ब प नी व. अंज ीर . ब प नी

a ब प नी व हा ब प नी वाचा उप कार आहे याम ये पु षा ा कधीही अनेक बायका असतात.

नागा बैगा आ ण ग ड या काही जमाती आहेत या ब प नी पाळतात. ब प नी दोन कारात अ त वात आहेत
सोरॉर पॉ नी आ ण नॉन सॉरर पॉ नी.

सॉरोर पॉ नी हा ब प नीचा एक कार आहे याम ये एका पु षा या अनेक बायका ब हणी असतात. अंदमान
पसमूह क न कर आ ण के रळमधी उर जमात ारे सोरोर ब ववाह पाळ ा जात होता.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

नॉन सोरोर पॉ नी हा पॉ नीचा आणखी एक कार

ब प नी व का
आहे याम ये पु षां या अनेक बायका ब हणी नसतात.
द ण पॅ स फकमधी वाई या
समाजाचा दजा मेज वानी या मा यमातून
b ब प नी व ब प नी व हा ब प नी वाचा उप कार आहे याम ये ा त होतो. या मेज वा यांम ये डु क राचे मांस हे मु य पदाथ
ी ा कोण याही वेळ अनेक पती असतात. म ह ांची आहे. यामुळे वाईने डु कर पा ना ा त ेची जोड
कमतरता हे ब प नी थेचे एक कारण हणून के े . द आहे. वाई समाजात म ह ा डु क रांना पाळ यासाठ
ागणारे अ पाळतात. यामुळे पु ष अनेक बायका
ठे व यास ाधा य दे तात. अ ा कारे जरी अनेक बायका
असणे हे वतःच वाईम ये दजा दे त नस े तरी
ब प नी व दोन उप व पात दसू ाग े बंधु व ब प नी
ब प नी वामुळे डु क रां या कळपांम ये होणारी वाढ ही
अॅडे फक ब आं ी आ ण नॉन ातृक ब आं ी नॉन मा कासाठ त ेची बाब आहे.
अ◌ॅडे फक पॉ एं ी .

बंधु व ब प नी व हा ब प नी वाचा एक कार आहे याम ये एका

म ह े चे अनेक पती भाऊ असतात ए बर आ ण ए बर पासून पांत रत
मानववं ा पृ

मे वन गो ट न यांनी अ यास के ा नॉन े टरन पॉ ए ी ही एक कारची पॉ ए ी आहे याम ये पती

यानंतर आ े े तबेट भाऊ नसतात. उ र दे ाती न गरी टे क ा आ ण घासाती टोडा
बंधु व ब प नी व. ते नेपाळ या यू जमाती एके काळ बंधुभाव आ ण बंधु व नस े या ब प नी वाचा सराव
कॉनरम ये राहतात समु सपाट पासून
करत असत.
फू ट उं चीवर.
ागवडीयो य जमीन मळ आहे ब तेक कु टुं बांक डे एक
एकरपे ा कमी जमीन आहे. कु टुं बाती ेती आ ण ब प नी व ब प नी व हा ब प नी वाचा एक उप कार आहे याम ये
जनावरांची वभागणी टाळ यासाठ ते बंधु व ब प नी वाचा पु षा ा अनेक बायका असतात आ ण ी ा कोण याही वेळ अनेक
सराव करतात.
पती असतात.
आप जमीन आपापसात वाटू न घे याऐवजी आ ण
हे ब प नी व आ ण ब प नी वाचे सहअ त व दाखवते.
येक ाने प नी घे याऐवजी भाऊ बायको वाटू न कु टुं बाची
ेती जपतात. अ ा कारे ब प नी वा या सरावामुळे
दा र य
् त ा स ा मया दत संसाधने इ याद कारणांमुळे ववाहाचे
खा यासाठ त डाची सं या कमी होते आ ण यामुळे हे वेगवेगळे कार असू कतात.
ब सं य कु टुं बाचे जीवनमान जा तीत जा त वाढते.
ववाहाचे इतर कार

सामू हक ववाह आ ण का प नक ववाह यासारखे ववाहाचे

इतर कार आहेत.

ए बर आ ण ए बर मानववं ा पृ
सामू हक ववाहा ा सह ववाह असेही हणतात.
हा ववाहाचा एक कार आहे याम ये अनेक पु ष आ ण यांना पती
आ ण प नी असतात. एक कार
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

ववाहा या या कारा ा काही व ानांनी ब प नी व हणून संबोध े आहे. उ र अ ा काती ए कमो हे या कार या
ववाहाचे उदाहरण आहे.

का प नक ववाह हा ववाहाचा एक कार आहे याम ये ारी रक र या उप त नस े या या च हा ी ववाह ॉ सी

प तीने के ा जातो. द णआ के ती युअ रमधी भूत ववाह हे का प नक ववाहाचे उदाहरण आहे. ना या या
कारात एक ी मृत पु षा या भावा ी न करते. मृत माणसाचा भाऊ ॉ सी बनतो आ ण या या वतीने ी ी न
करतो. या संघातून ज मा ा आ े मु े मृत माणसा या आ याचे वैध अप य मान े जाती

ववाहा या व वधतेवर एक सादरीकरण तयार करा आ ण ते वगात सादर करा.

तुमची गती तपासा

१. ववाहाची उ प ी आ ण उ ांती ोधा

. खा सामू हक ववाह पूण करा

ए कमो का प नक ववाह

. दो हीमधी फरक
ब प नी आ ण ब प नी sororal
आ ण non sororal polygyny बंधु व आ ण
नॉन ातृ व ब प नी मा का आ ण नॉन सी रय
एकप नी व

. एक जोडीदार एकप नी व एका धक जोडीदार ..

बॉ सम ये द े या चुक ची आ ण ए कमो या व ास वाचा . या प र ती माणे पतृस ाक पतृस ाक समाजात

ी आ ण पु ष यां याती वैवा हक संबंधांब अनेक सं कृ ती व समजुती आहेत.

एखा ाने न का करावे या ा काही काय पूण करावी ागतात. ववाहा ारे कोणती काय पूण होतात

च ा तपासूया.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ववाहाची काय
सायबे रयाती चुक ची हणतात क एखा ा पु षा ा याने
मार े या खेळ ाचे मांस आ ण कातडे घा यासाठ अ
ववाहाची काही मुख काय खा
जव यासाठ आ ण कपडे बनव यासाठ ीची आव यकता
द आहेत. असते आ ण हणून एक ी आ ण पु ष एक होतात. आ टक महासागराती
कॅ नडा या बॅ फन ँ ड बेटावरी ए क मो इनुइट पु षाने न के े कारण
जै वक काय यांना मो ा बोट चा वा ा ागतात तर पु षांना बोट चा वा ा
आ थक काय ागतात.

सामा जक काय

जै वक काय

इतर जात माणेच मानवाने वतःचे एम .सूयनारायण सामा जक मानववं ा ाचा प चरचय . पृ चु.क ची ोत
पुन पादन कर यासाठ सोबती करणे आव यक
आहे. से स ही माणसा या मू भूत गरजांपैक
एक आहे. ववाहा या बंधनातून वीण पुन पादन आ ण मु ांचे संगोपन नयं त के े जाते. यामुळे मु े हो याचे मान सक
समाधानही मळते.
पुन पादना ारेच मानवी जात ची तकृ ती तयार के जाते. यासाठ ी पु ष यां यात र म न आव यक आहे.
अ ा कारे ववाह एक जै वक काय करते.

आ थक काय

ववाहामुळे आ थक सहकायासाठ यो य वातावरण मळते. एक ाने उपजी वके ची व ा करणे मानवा ा य

नाही. ववाह हा सम या सोडव याचा एक माग आहे. ववाह सं ा कु टुं बाती सद यांमधी कामा या ताणाची सम या
सोडवते. ववाह अ ा कारे सद यांमधी मांचे वभाजन सु भ करते. ही ववाह सं ा ी आ ण पु ष यां यात आ थक
सहकाय आण या या व पात आ थक काय करते.

सामा जक काय

न हे नेहमीच नवीन नाती मळव यासाठ असते. ववाहा ारे के वळ जोडीदारच नाही तर जोडीदारा या ब तेक
नातेवाईकांना वतः या नातेवाईक गटात जोड े जाते. ववाह सं ा ी नातेसंबंध तयार करते आ ण एखा ा या
नातेवाइकांना स या नातेवाइकां या गटा ी जोडते.
यामुळे सामा जक संबंधांचे जाळे ं दाव यास मदत होते.

ववाह हणजे जै वक गरजा पूण कर यासाठ जर होय कोणताही पु ष कोण याही ी ी ववाह क कत
नाही. तथा प हे य नाही कारण समाजाने ठरवून द े े जोडीदार नवड याचे काही नयम आ ण नयम आहेत.
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

जनन आ ण बा संगोपन बाबत अव ं ब व मानव तसेच मानवेतर जीवांम ये दे ख ी दसून येते. हे अव ं ब व कसे
हाताळ े जाते काही ा यांम ये बाळा या ज मानंतर माद पु ष जोडीदारा या मदती वाय एकाच वेळ वतः ा आ ण यां या
बाळांना खाय ा घा ू कतात. यां यात र वीण नाही. या ा यां या जात ना आहार दे याची कोणतीही सम या नाही
ज मानंतर यांना कायम व पी वीण आव यक नसते. ज मानंतर गेच वासरांसारखी यांची बाळं यां या आईसोबत वास क
म बार े हॉन ब स अंडी घा यासाठ
कतात कवा बबून आ ण कांगा ं माणे माता या बाळांना घेऊ न जाऊ कतात.
वतःचे घरटे बन व यास स म नाहीत.

हणून यांना जनन हंगामात अंडी

घा यासाठ मो ा पोकळ अस े झाडे आढळतात.
या जातीने यां या अंडी आ ण संततीचे भ कांपासून
संर ण कर यासाठ अनुकू न हणून मो ा झाडांम ये
अ ा घर ांना ाधा य द े . ही जाती एकप नी आहे
पुढे जा याचा अथ यांचा एकच जीवनसाथी आहे. तेच घरटे
वषानुवष जोडी वापरतात. माद हॉन ब त या व ेपासून
बनव े या समटने याचे वे ार बंद क न पोकळ त
याउ ट बाळा या ज मानंतर माद हॉन ब वतः ा कवा आप या
वतः ा क डू न घेते. ती नंतर तीन कवा चार अंडी घा ते
बाळा ा ध पाजू कत नाही. यामुळे यांना काही संगी आई आ ण बाळाची आ ण त या उ ाणा या पसांची संपूण वकृ ती सु
काळजी घे यासाठ जोडीदाराची गरज असते. हणून र वीण एक करते. घर ाचे वे ार एक अ ं द छ राखून ठे वते
या ारे माद अ घेते आ ण घर ातून म मू पु हा
अनुकू न आहे. नर हॉन ब अ गोळा करतो आ ण घरटे पाहतो. हयाम ये
ह वते. फे नर आ ण हान मु ांसाठ ागणारे सव अ
अ धक वाचा. नर आणतो. एक जबाबदार पती आ ण व ड ां माणे तो
यांची काळजी घेतो. अ घेऊ न ये याचा संके त हणून
नर झाडा ा ठोठावतो. या छ ातून अ पदाथ माद कडे
हॉन ब समधी कायम व पी वीण नाते यां यासाठ कसे उपयु जात आहेत. माद आ ण संतती कवा अंडी भ कांनी न
ठरते के यास नर हॉन ब अ घेत नाही आ ण तो उपा ी
मरतो.
इतर ा यांम ये द घकाळ टकणा या अ ाच कार या भाव नक
बंधांची उदाहरणे तु ही पा कता का

मानवांम ये व ेषतः मानवी उ ांती या सु वाती या काळात

माद ना सूतीनंतर अ गोळा कर याची सम या होती. अ गोळा करणा या
सं ांम ये आई यां या अभकांसह गोळा करणे आ ण कार करणे
यासार या कठोर कामात गुंतू कत नाही. अ ा प र तीत त ा
नर हॉन ब ा ा काही झा े तर माद हॉन ब
जोडीदाराकडू न र आ ण सतत मदतीची आव यकता असते. अ ा कारे ॉकअपम ये घरटे मरे . नर आ ण माद हॉन ब मधी
अ ा सामू हक जीवनासाठ र वीण मह वाची ठरते. या र वीण भाव नक बंध हे पती प नी या ना या माणे आहे.
पर तीमुळे सु वाती या काळापासून मानवांम ये ववाह सं ा ापन
झा . अ ा कारे ववाह एक सं ा हणून या या वकासा या व वध
ट यांतून बद घडवून आण ा आहे आ ण स या या व पात वक सत
झा ा आहे. सूतीनंतर या अ ा या सम येने मानवांना ए

अंज ीर . हॉन ब
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

तु नेने र ी पु ष बंधन जे काळा या ओघात ववाह सं ेत पांत रत झा े .

ववाहाची उ प ी आ ण उ ांती

या उ प ी आ ण उ ांतीब मानववं ा ांम ये मतभेद आहेत

मानवांम ये एक सं ा हणून ववाह. आपण खा ांचे परी ण क या.

सव समाजात ववाह असतात का

सु वाती या माणसांचे न होते का

नाची सु वात कधी झा

सव मानवी समाजात न कोण या ना कोण या व पात अ त वात आहे. ब तेक मानववं ा सहमत आहेत
क नाची सं ा हळू हळू एका ट यातून स या व पात वक सत झा . ववाहाचा सवात जुना कार हणजे ी पु ष
यां याती गक संबंध. एकप नी वा या स या या ट यावर पोहोच यासाठ ते वेगवेग या ट यांतून हळू हळू वक सत होत
गे े .
तथा प हे ात घेत े जाऊ कते क काही व ानांनी ता वत के े या ववाहा या उ ांतीचे ट पे कोण याही पुरा ावर
आधा रत नसून ते के वळ ऐ तहा सक अनुमान आहेत. ए एच मॉगन हा अमे रकन मानववं ा ववाहा या उ ांतीचा
पुढ म सुचवतो.

गक संभोग समूह ववाह ब प नी व एकप नी व

गक संबंध मॉगन या मते मानवी जीवना या सु वाती या काळात ववाहाची कोणतीही औपचा रक सं ा न हती. परंतु
गक संबंधांबाबत समाजाती सद यांम ये कोणतेही बंधन न हते. असे मान े जाते क तेथे एक अ नयं त ाणी सारखी
गक अराजकता अ त वात असावी. गक संबंधांवर कोणतेही बंधन नस यामुळे कु टुं बात व ड ांचा दजा आ ण भू मका
संबं धत न हती.

सामू हक ववाह सामू हक ववाह हा ववाहा या उ ांतीचा पुढचा ट पा होता. काही करणांम ये कु टुं बाती सव भावांनी
स या कु टुं बाती सव ब हण ी ववाह के ा. हे सामू हक ववाहाचे उदाहरण आहे. तथा प इतर गटाती ी गक
संबंध ठे व यावर नबध होते. सामू हक ववाहानंतर ब प नी व होते याम ये एकाच वेळ अनेक जोडीदार असू कतात.
एकप नी व हा ववाहा या उ ांतीचा नवीनतम ट पा आहे जथे एखा ा ा द े या वेळ एकच जोडीदार असतो.

थोड यात पूव ी पु ष एक राहत असत आ ण एकमेक ां ी गक संबंध ठे वत असत. का ांतराने पु ष संर क
आ ण अ गोळा करणारे बन े तर यांचे काम फ मु ांना ज म दे ण े आ ण यांचे संगोपन करणे इतके च मया दत रा ह े .
नंतर आंतर गट संघषामुळे ौढ ी पु षांची जोडी अस े े यु नट अ त वात आ े . द
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

रीती रवाज आ ण नयमांमुळे बंध मजबूत झा े यामुळे ववाहा ा मानवी समाजात सं ा मक व प ा त होऊ द े .

आपण सुर तपणे असा न कष काढू कतो क ववाह सं कृ ती व आहे. ववाहाचा उ े समाजानुसार
बद तो आ ण ववाह सं ा सव समाजात आढळते. यामुळे ववाह ही एक साव क सं ा आहे.

ववाहाची साव कता

नाची सं ा जवळपास सवच समाजात अ त वात अस तरी त या ी संबं धत चा रीती वेगवेग या आहेत.
तथा प एखा ाने न कसे करावे कोणी कोणा ी न करतो एखाद एका वेळ नक ीक कते या
ांची उ रे समाजानुसार बद तात. भारताती धा मक समुदाय जाती आ ण जमाती ववाहाचे नयम आ ण
री त रवाजांचा एक ज ट समाज सादर करतात. दाखव े च े आकृ ती . याती काही वै े दाखवतात.

वत या सं कृ तीती च े च े अहवा इ याद एक त क न ववाह समारंभां या व वध

सां कृ तक भ तेवर अ बम तयार करा.

आकृ ती . व वध समुदायांमधी ववाह समारंभ ोत Google images

ववाहाची साव क ा या

ववाह ही एक साव क सं ा आहे हे जाणून घेत यावर तु ही ववाहाची साव क ा या ोधू कता का
मड कने द े या ववाहा या ा यांचे व े षण क या
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

से मन आ ण कॅ थ न गफ. या ा या सव समाजांना ागू आहेत असे तु हा ा वाटते का

के रळ या पारंपा रक नायर सार या समाजाचे पुरावे आहेत जे संबंदम कारचे न करतात. यां याम ये पती प नी वेगळे
राहत असत.
यां यात आ थक सहकाय नाही आ ण ते वभ कु टुं बाचा आधार बनत नाहीत. नायरांमधी ववाह असा व ण आहे
क साव क मान या जाणा या या ा यांम ये ते फारसे बसत नाही.

तुमची गती तपासा अरे ववाह साव क

आहे

खा गो ी पूण करा

१. नंबू थरी वे ववाहा या साव क ा येवर

पोहोचणे य आहे का
नायर .

. नाची ा या सांगा साव क ा या दे ण े

य आहे का

. तु ही ना ा अ
साव क सं ा याची साव कता सांगा

. ववाहा या कोण याही सहा वै ांचा उ े ख करा.

नाचे नयम

ववाहाचे नयम ट ह आ ण ेफ र य म ये वग कृ त के े जाऊ कतात. हे एका त याम ये के े जाऊ

कते
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

a ट ह नयम मागद न करतात क एखाद कोणा ी नक कते. हे ना या करा आ ण क नका याचा संदभ दे ते. हे
Exogamy आ ण Endogamy या व पात असू कते

एंडोगॅमी हा नयम आहे जो समूहाती सद यांना जात जमाती आ ण धमाम ये ववाह कर यास भाग पाडतो. सव जमाती
आ ण जाती समूह अंत ववा हत आहेत. याचा अथ व आ दवासी ओळख अस े ा पु ष या याच आ दवासी गटाती
ी ी ववाह करतो.

एंडोगॅमीचा सराव कर यामागी कारणे आहेत

ोक यां या वतः या गटा ा ाधा य दे तात कारण गट कमी अ धक माणात समान ारी रक वै े द वतो.

गटांमधी उ आ ण न न दजा या संक पना धमाती

फरकांमुळे नयम आ ण मू यांम ये फरक होतो.

Exogamy हा ववाहाचा सामा य नयम आहे जो एखा ा ने

एंडोगेमीचे एक अ यंत उदाहरण हणजे
या या नातेवाईक कवा े ाबाहेर न कर याचा आ ह धरतो.
भारताती जा त व ा जी
कु टुं ब कु ळ आ ण वं हे काही ब हग गट आहेत आ ण उ र
औपचा रकपणे म ये र कर यात
भारतीय ोकसं येम ये गावाती ब ह ववाह हा नयम आहे. आ . जाती हे तरीकृ त गट आहेत यात
ए सोगॅमी सराव कर याची न त कारणे आहेत नातेवाईक गटाती सद य व ज म आ ण आजीवन द े जाते. भारतीय जातीचे
सद यांना र ाचे नातेवाईक मान े जाते. यामुळे समूहाती पाच वग कवा वणाम ये वग करण के े आहे.

सद यांमधी ववाह हा भाऊ ब हणीती ववाह मान ा

येक ा ा इतर चार या तु नेत रँक के े जाते आ ण या
जातो. ेण ी संपूण भारताम ये व तार या जातात. येक वणाम ये
मो ा सं येने पोटजाती जाती समा व असतात यात
येक दे ाती ोकांचा समावे होतो जे आंतर ववाह
क कतात.
छो ा गटाती जवळ या नातेसंबंधामुळे आकषण न होते.
ावसा यक े ायझे न अनेक दा एका जातीपासून
स या जाती ा वेगळे करते. समाजाम ये कृ षी कामगार
ापारी कारागीर पुज ारी आ ण सफाई कामगार यांचा
b ाधा य नयम ववाहा या अ धमा य नयमानुसार एखा ा
समावे असू कतो.
ने ववाहासाठ नातेवाईकां या इतर ेण पे ा अ ृ य वणाम ये अ ा पोटजात चा समावे होतो यांचे
नातेवाईकां या व ेण ना ाधा य दे ण े अपे त आहे. वं वधी ती आ ण ावसा यक ती इतक अ ु
समांतर चु त भाऊ अथवा बहीण ववाह चु त भाची मान जाते क उ जातीचे ोक अ ृ यां ी अनौपचा रक
ववाह काका भाची मो ा ब हणीची मु गी ववाह संपक दे ख ी अप व मानतात. आंतरजातीय गक
संबंधांमुळे उ जाती या जोडीदारासाठ वधी अ ु ता येते
े हरेट आ ण सॉरोरेट ही ाधा यपूण ववाहांची उ म
या समजुती अंतः ववाह टकवून ठे व यासाठ मह वा या
उदाहरणे आहेत.
आहेत.

ॉस क जन मॅरेज हणजे या चु त भाऊ ब हण चे आईवडी

आहेत यां यात होणारे न ोत कॉनरॅड फ प कोटक पी
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

बंधू आ ण भ ग ननो. एखा ा या ॉस चु त भावांम ये एका बाजू ा या या व ड ां या ब हणीची मु े पैतृक ॉस चु त भाऊ

अथवा बहीण आ ण स या बाजू ा या या आई या भावाची मु े मातृ चु त भाऊ अथवा बहीण यांचा समावे होतो.

समांतर चु त भाऊ ववाह हणजे समान गा या भावंडां या मु ांमधी ववाह. याम ये भावां या मु ांमधी ववाह आ ण ब हण या
मु ांमधी ववाहाचा समावे आहे.

सॉरोरेट ही एक था आहे या ारे पु षा ा या या मृत प नी या ब हणी ी न करणे बंधनकारक आहे. सॉरोरेट हा द ॅ टन द

सॉरर हणजे बहीण याव न आ ा आहे.

े वरेट ही एक था आहे या ारे ी ा त या मृत पती या भावा ी न करणे बंधनकारक आहे. जर वधवेने त या पती या धाक ा
भावा ी पुन ववाह के ा तर या ा क न े वरेट हणतात.
जर वधवेने त या पती या मो ा भावा ी पुन ववाह के ा तर या ा व र े हीरेट हणतात. Levirate या दाचा उगम ॅ टन द
Levir हणजे भाऊ या दापासून झा ा आहे.

काका भाची मो ा ब हणीची मु गी न ही एक था आहे या ारे मु गी त या मामा ी आई या भावा ी न करते.

पारंपा रक भारतात ववाहासंबंधी इतर काही नयम होते ते खा माणे

हायपरगेमी अनु ोमा ही अ ी प र ती आहे याम ये उ सामा जक गटाती पु षा ा खा या सामा जक गटाती ी ी न

कर याची परवानगी द जाते. या व ेत माणूस आप जात सामा जक दजा कवा कमकांडाची ु ता गमावत नाही. हायपरगेमीचे
घटक स या वेग या व पात कट झा े आहेत.

हायपोगॅमी त ोमा ही अ ी प र ती आहे जथे उ सामा जक गटाती ी न न सामा जक गटाती पु षा ी न करते. या

व ेत ी ा तची मूळ जात सामा जक दजा हरवतो आ ण त ा धा मक ा अप व मान े जाते. यामुळे त का न च त
सामा जक राजवट ने यावर मयादा आण या हो या.

अनाचार न ष जवळ या नातेवाईकांमधी सवात साव क तबं धत गक संबंध आहे. यात वडी मु गी आई मु गा
आ ण भाऊ बहीण यां याती वीण तबं धत आहे. अ ा ाथ मक नातेवाइकांमधी गक संबंधांवर बंद घा या ा अनाचार न ष
हणतात. पारंपा रक समाजात अनाचार न ष उ ं घनामुळे नसगाकडू न ा होते. अनाचार न ष ाचे कोणतेही उ ं घन हा गु हा
मान ा जातो आ ण गु हेगारा ा कठोर ा द जाते.

आप या समाजाती ववाहाचे नयम तपासा आ ण यावर एक त ा अहवा तयार करा.

Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

तुमची गती तपासा

१. अ एंडोगॅमी आ ण
ए सोगॅमी ब े वरेट आ ण सॉरोरेट क
हायपरगॅमी आ ण हायपोगॅमी ड समांतर

चु त भाऊ अथवा बहीण ववाह यां याती

फरक ओळखा

. एंडोगॅमी आ ण ए सोगॅमी सराव कर यामागी कोणतीही दोन कारणे सांगा

. ववाहा ारे पूण झा े या कायाचे परी ण करा

. तुम या े ाती ववाहाचे व वध कार ोधा आ ण या ववाहाचा सराव करणा या गटाचे परी ण करा. चचा नोट तयार
करा आ ण वगात सादर करा.

भारतात ववाह सामा यतः वडी धा यां ी स ामस त क न कवा समाजा या मा यतेने के े जातात. नासाठ
सामा जक मा यता आव यक होती. नयम कवा नयमांचे उ ं घन करणा यांवर दं डा मक कारवाई के जाई . वेगवेग या
समाजात जोडीदार नवड याची प त वेगळ असते. वाय गे या काही वषात यात बरेच बद झा े आहेत. वेगवेग या
समाजात च त अस े ा जोडीदार मळव या या वेगवेग या मागानी जाऊ या.

जोडीदार मळव याचे माग

जोडीदार मळवणे हणजे जोडीदाराची नवड या प तीने के जाते. ही प नी कवा पती ोध याची कवा
मळव याची या कवा प त आहे. सव समाजात जोडीदार नवडीची प त एकसारखी आहे का तु हा ा काही फरक
जाणव ा आहे का च ा या वषयावर चचा क या. काही समाजांम ये ोक यांचे भागीदार नवड यास मोकळे असतात
परंतु इतर काही समाजांम ये ना वतः न भागीदार नवड यास तबं धत के े जाते. यांचे आईवडी आ ण नातेवाईक
यां याकडू न न ाव े जाते.
वय आ ण वैय क गुण ांचा वचार के याने काही वेळ ा जोडीदारा या नवडीवर प रणाम होतो.
जोडीदार नवडीचे व वध माग च त आहेत.

वाटाघाट ने जोडीदार मळवणे

दे वाणघेवाण क न जोडीदार मळवणे

चाचणी ारे जोडीदार मळवणे

पळू न जाऊन जोडीदार मळवणे

ोबे न ारे जोडीदार मळवणे

घुसखोरी क न जोडीदार मळवणे

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

कॅ चर क न जोडीदार मळवणे
म णपूर या कु यांम ये जर एखा ा
सेवे ारे जोडीदार मळवणे मु ा ा मु गी आवडत असे तर
मु चे पा क या मु ा ा मु सोबत
वाटाघाट ारे जोडीदार मळवणे हे सव कार या समाजांम ये दसून यां या घरी अनेक आठवडे राहाय ा
येते. हे सा या तसेच गुंतागुंती या समाजातही दसून येते. वाटाघाट म ये दे तात जेण ेक न यांना एकमेक ां या बाजूने उभे
राह याची संधी मळे . जर मु गा आ ण मु गी
थांनुसार द घ यांचा समावे होतो एकतर मु चे पा क कवा
एकमेक ांचा वभाव समजून घेतात आ ण मु या
मु ाचे पा क ताव ठे वतात. ही था आसाममधी पुरम कु क मुंडा पा कांना ते यो य वाट े तर ते आप या मु चे या
होस आ ण बैगांम ये पसर े आहे. मु ा ी न कर याचा नणय घेतात. जर यांना ते
अयो य वाट े तर ते वेगळे होतात आ ण मु गा मु या
पा कांना भरपाई हणून रोख र कम दे तो. अ ा कारे
ोबे न ारे जोडीदाराची नवड नापूव जोडीदारास
समजून घे यास मदत करते.

दे वाणघेवाणी ारे जोडीदार मळवणे हे वाटाघाट ारे जोडीदार

नवड यासारखेच आहे याम ये ववाहाची दे यके बद ू न वरा या
ब हणी कवा म ह ा नातेवाईक अस े या यां या बद यात द
जातात. मे े ने या आ ण ऑ े याम ये पु षाची बहीण या या प नी या भावा ा दे ऊ के जाते.

चाचणी ारे जोडीदार मळवणे येथे मु ा ा या या आवडीचा जोडीदार नवड यासाठ याचे धैय आ ण ौय हे गुण स
करावे ागतात. रामाची कथा सीता वयंवर हे या कार या ववाहाचे उ म उदाहरण आहे. येथे रामाने सीता मळव यासाठ
यंबक धनु य तोड े . अ ी था आता म य भारताती भ ांम ये मो ा माणावर आहे.

पळू न जाऊन जोडीदार मळवणे जोडीदार नवड याचा हा कमी अ धक माणात च त माग आहे या ारे
वडी धा यांची आ ा न मानतात आ ण वतःचा जोडीदार नवडतात. पळू न जा याम ये सहसा पळू न जाणे नंतर ना ा
मा यता मळे या आ ेने दवस कवा म हने कवा अगद वष वाट पाहणे समा व असते. ओरांज नांम ये ववाह हा कार
ोक य आहे.

ोबे न ारे जोडीदार मळवणे हा असा ववाह आहे जेथे वधू ा ना या काही दवस आधी वधू या घरी राह याची परवानगी
द जाते. यात मु या पा कां या संमती वाय मु या वतः या संमतीचा समावे आहे. अ यथा ते वेगळे होतात आ ण
स या प र तीसाठ मु ाने मु या पा कांना रोख र कम दे ऊ न नुक सान भरपाई ावी ागते. अ ी जोडीदार मळव याची
प त कु क समाजात आढळते.

घुसखोरी क न जोडीदार मळवणे येथे मु गी एका मु ा ा तचा जोडीदार हणून वीकार यास भाग पाडते.
जे हा एखाद मु गी नक इ त नस े या मु ावर ेम करते ते हा ती वतः या या घरात घुसते आ ण घर यां या
परवानगी वाय तथे रा ागते. मु ा कठोर वागणुक ा सामोरे जावे ागते त ा अनेक दा मारहाण के जाते बाहेर
काढ े जाते आ ण अ नाकार े जाते परंतु तने नकार द ा.
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

तची इ ा सोडू न ा आ ण ेवट ती मु ाची कायदे ीर प नी हणून वीकार गे . बरहोर आ ण हो या जमात म ये हे

दसून येते.

कॅ चर क न जोडीदार मळवणे येथे मु गा जबरद तीने मु ा घेऊ न जातो आ ण त या ी न करतो. हे ारी रक कॅ चर

आ ण सेरेमो नय कॅ चरचे दोन कार आहे. फ जक कॅ चर करताना मु गा अ ी प त अव ं बतो या ारे तो मु ा
जबरद तीने पळवून नेतो आ ण त या ी न करतो. समारंभपूवक कॅ चर करताना एक मु गा अ ी प त अव ं बतो
या ारे तो मु या कपाळावर नाचे च ह ावून आ यच कत करतो. ख रया आ ण बह रांम ये समारंभपूवक क जा के ा
जातो. आ का मे े ने या आ ण चीनम येही मॉक कॅ चरचा सराव के ा जातो.

सेवे ारे जोडीदार मळवणे सेवे ारे जोडीदार मळवताना जो मु गा एखा ा मु ी न कर यास इ ु क आहे परंतु वधूची
कमत दे यास असमथ आहे तो त या पा कांची यां या आ थक कायात जसे क ेती कवा प ुपा नासार या व
का ावधीसाठ सेवा कर यास इ ु क आहे. कवा नानंतर. हे दे ख ी एक अरज मॅरेज आहे. याम ये मु गा आ ण मु चे
पा क वधू या कमती ा पूरक हणून मु ा या सेवेचे व प आ ण का ावधी याब एकमेक ां ी बो णी करतात. अ ी
था म णपूर या एमो पुरम आ ण च कु क ज जपानमधी ए कमो आ ण ऐनसम ये ोक य आहे.

जोडीदार नवड याचे वेगवेगळे माग दाखवणारे सादरीकरण तयार करा आ ण ते वगात सादर करा

बॉ सम ये द े ा घरगुती हसाचार काय ाचा उतारा

वाचा. हा कायदा ंडा था कवा ववाहा ी संबं धत अ ा कोण याही
कौटुं बक हसाचारापासून म ह ांचे संर ण
आ थक वहारांना तबं धत करतो. आपण अनेक सं कृ त म ये
कायदा
वधू आ ण वर यां या कु टुं बांम ये व वध कारचे आ थक वहार
ोधू कता. याचे व प आ ण कार वेळ ोवेळ आ ण समाजानुसार
बद ू कतात. अ कड या वषात वधू आ ण वर यां या हा कायदा संसदे ने ऑग ट म ये मंज ूर के ा आ ण ऑ टोबर

पासून अंम ात आण ा. हा कायदा ामु याने प नी ा घरगुती

कु टुं बांमधी अ ा आ थक वहारांमुळे अनेक दा घरगुती हसाचार
हसाचारापासून संर ण दे यासाठ होता.
होतो. ना या आ थक पै ूं चा तप ी पा या.

पती कवा याचे नातेवाईक. घरगुती

हसाचाराचा समावे आहे क नाही

ारी रक गक ा दक भाव नक कवा आ थक. म ह ा कवा

त या कु टुं बाकडू न ं ाची मागणीही या अंतगत येते.

Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ववाह दे यके ववाह हा कु टुं बाचा आधार असतो.

ंडाप तीमुळे कु टुं ब आ ण ववाह या
दोह चे काय कमी होते असे आपण हणू
नाची दे यके ना या आधी नंतर
कतो का
कवा ना या वेळ होतात. ही दे यके ंडा कवा
वधू या कमती या व पात आहेत.

ंडा ंडा हणजे वधू या कु टुं बाकडू न वरा ा कवा वरा या कु टुं बा ा दे ण े अ नवाय आहे. ं ात व तू कवा पैसा कवा
दो हीचा समावे होतो. महागडे दा गने कपडे आ ण इतर उपयु सा ह य वधू या कु टुं बाकडू न वरा ा कवा वरा या कु टुं बा ा
अनेक दा द े जाते. हे समाजाती वधूचे व ेष ान द वते. भारतात ंडा प तीची था कोण या ना कोण या व पात
च त आहे जरी ती कायदे ीर र या तबं धत आहे. या व ेमुळे अनेक दा वधू जाळ या या कवा ंडाबळ या घटना
घड या आहेत.

वधू संप ी

वर कु टुं बाकडू न वधू या पा कांना पैसे दे याची था ब तेक समाजांम ये सामा य आहे. या थे ा वधू संप ी असे
हणतात या ा पूव वधू कमत हणून संबोध े जात असे.

छोटानागपूरचे ओरा स वधू आ ण त या नातेवाईकांसाठ कपडे घेतात.

द णआ के चे युअ र गुरे घेतात.

नाग भाता या टोप या घेतात.

वधू संप ी हे समाजाती ी या त ेचे तीक आहे.

याक ाप

न दे यके आ ण याचे सामा जक आ ण आ थक प रणाम यावर चचा करा आ ण एक अहवा

तयार करा.

घट ोट आ ण ववाह वघटन

ववाह नेहमीच व काया या पूतते ारे द व ा जातो. भागीदारांपैक एकाने स या जोडीदारा ती जबाबदारी
पार पाड यात अय वी झा यामुळे कवा इतर नातेवाइकां या गटामुळे काही वेळ ा ववाह वघटन होऊ कतो. ववाह
जोडीदारांमधी घट ोटामुळे कु टुं बे वरघळ जातात. घट ोटाची या सं कृ तीनुसार बद ू कते.

अ कडी ड हे उघड करतात क आधु नक समाजात घट ोटाचे माण वाढत आहे. एक सामा जक सम या हणून आपण
घट ोटाची कारणे आ ण नंतरचे प रणाम ोध े पा हजेत.
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

घट ोटा या सम येचे गांभीय जाणून घे यासाठ प रसराती सव ण करा. गोळा के े या

मा हती या आधारे एक अहवा तयार के ा जाऊ कतो आ ण प रसंवादा या व पात सादर
के ा जाऊ कतो.

आता तु हा ा मा हत आहे क ववाह हे समाजाने मंज ूर के े े ी आ ण पु ष यां याती एक म न आहे. ही सव

समाजात दसणारी सं ा आहे. हे याचे व प नयम आ ण ववाह पेमटम ये बद ते. ब याच मानववं ा ांनी ववाहाची
ा या के आहे परंतु सव समाजांसाठ यो य अस े या साव क ा येपयत पोहोचणे अ य आहे. ववाहामुळे कु टुं बाची
न मती होते.

तुमची गती तपासा

१. ंडा आ ण वधू संप ी यात फरक करा.

. तुम या समाजात च त जोडीदार मळव या या व वध प त ची याद करा.

एक सामा जक सं ा हणून ववाह सामा जक समूहीकरणाचा आधार बनतो. ववाहाची काय कु टुं बा या न मतीतून
पूण होतात. हे समाजाती व वध ठकाण या आ ण वगाती ोकांना एक करते. अ ा कारे नमाण झा े े नाते
सामा जक समूहा ा हणजेच कु टुं बा ा ज म दे ते.

II कु टुं ब

बॉ सम ये द े े इ ाय कबुट्झ णा चे उदाहरण वाचा. कबुट्झ हा इ ाय मधी एक सामा जक गट आहे.

समूहाती सद य सहकारी आ ण सहयोगी जीवनासोबत भाव नक जोड सामा यक करतात. परंतु ते नातेसंबंधा या आधारावर
तयार होत नाहीत. आप या समाजात नातेसंबंधा या आधारे बन े या समूहा ा कु टुं ब हणतात. इ ाय कबुट्झ हे एक
कु टुं ब आहे असे तु हा ा वाटते का इ ाय कबुट्झ कु टुं बापे ा काय वेगळे आहे तुम या े ाती आ ण कबुट्झ मधी
कु टुं बाम ये काय फरक आहेत या ांची उ रे दे यासाठ आपण कु टुं बाचा अथ आ ण ा या पा .

कु टुं ब हे मानवी समाजाचे मू भूत सामा जक एकक आहे. कु टुं बाचे व प आ ण रचना समाजानुसार बद त असते.
मुळ ात कु टुं ब हे एक सामा जक आ ण आ थक एकक आहे याम ये पा क आ ण यांची मु े असतात. कु टुं बाती सद यांचे
काही ह क नयम आ ण कत े आहेत. कु टुं बाती पर र संबंध कु टुं बा ा एक टकाऊ सामा जक घटक बनवतात.
कु टुं बाती सद य सहसा एकाच घरात राहतात. यातून मु ांना क याचे वातावरण मळते. अ ा कारे कु टुं ब ही एक
साव क सं ा आहे जी सव समाजांम ये अ त वात असते परंतु तचे व प आ ण कार भ असतात.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

कु टुं बाची ा या
इ ाय कबुट्झ णा
ववाहा माणेच कु टुं बाचीही ा या अनेक
इ ाय कबुट्झ ही संयु ेतीम ये
मानववं ा ांनी के आहे. च ा वेगवेग या ा यांमधून
गुंत े सामू हक आहे. समते या
जाऊया.
समाजवाद त वानुसार एक राहणा या ोकांचा हा एक
छोटा समाज आहे. कबुट्झ या येक सद या ा समान
कु टुं ब हा एक सामा जक समूह आहे जो सामा य नवास
मान े जाते. ते सवा या भ यासाठ एक काम करतात.
आ थक सहकाय आ ण पुन पादना ारे वै ीकृ त आहे. इ ाय ोकसं येपैक एक हान ट के ोक
यात दो ही गांचा समावे आहे यापैक कमान दोन कबु झम ये राहतात. एका अ यासातून असे दसून आ े
सामा जक र या मा यता ा त गक संबंध ठे वतात आ ण आहे क ववाहांपैक के वळ ववाह कबुट्झ या
एक कवा अ धक मु े वतःची कवा द क घेत े एकाच गटाती मु ांमधी होते. या पैक आयु या या
प ह या सहा वषात कोणाचेही संगोपन के े गे े नाही.
आहेत जॉज पीटर मड क एक अमे रकन मानववं ा . तथा प मानववं ा ांनी या भावा या वैधतेवर ट का
जाग तक एथनो ा फक नमुना . के आहे क बा पणाती समीपता वतःच सामा जक
नयमां या अ त वा वाय गक टाळू कत नाही. याचा
अथ कु टुं बा या नमा याम ये सामा जक नकष मह वाची
भू मका बजावतात.
सवसाधारणपणे कु टुं ब हा ववाह आ ण ववाह करारावर
आधा रत एक समूह आहे याम ये पा क वाचे ह क
आ ण कत े पती प नी आ ण मु ांसाठ समान
नवास ान आ ण पती प नीमधी पर र आ थक
दा य व यांचा समावे आहे व यम यूटन ट फ स ग समानता सां दा यक जीवनप ती आ ण
अमे रकन मानववं ा . समाजीकरणा या इतर येत मु ांचे सं कार झा े .
कबु झम ये औपचा रक णही द े गे े . कबुट्झ
यांना म ह ांना कृ षी े आ ण औ ो गक े ात यांचे
काम सु ठे व याची संधी ायची होती. तसे सामुदा यक
ण हे ीमु या द ेने प ह े पाऊ आहे. यांनी
कु टुं ब हा वैवा हक संबंध पा क वाचे ह क आ ण
सां दा यक बा गृहे तयार के जथे मु े यांचा ब तेक
कत े सामा य नवास ान आ ण पा क आ ण मु े वेळ क यात खेळ यात आ ण झोप यात घा वती .
यां याती पर र संबंधांवर आधा रत एक गट आहे पा कांनी दवसाती ते तास कामानंतर आ ण
रॉबट एच ोवी अमे रकन मानववं ा . रा ी या जेवणापूव मु ांसोबत घा व े . बा गृहांम ये
त प रचा रका आ ण क काळजी घेण ारे होते.

वरी ा येव न झा े या कु टुं बा या

वै ांची याद करा.

सामा य व ती

भाव नक संबंध
.
.
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

कु टुं ब हा के वळ चा सं ह नाही. ती ारे तयार होते

जे जै वक आ थक आ ण सामा जक ा एकमेक ां ी संबं धत आहेत
इ ाय कबुट्झ ा कु टुं बा या वै ांपासून काय वेगळे करते
कबुट्झ म ये तु हा ा पा क मु ाचे कोणतेही नाते आढळते का

आ हा ा मा हत आहे क कु टुं बे यां या आकार रचना आ ण रचनांम ये भ असतात. कु टुं बाचे खा वग करण
पहा.

कु टुं बाचे व प

ढोबळपणे दोन कारची कु टुं बे आहेत ना भक कु टुं ब आ ण संयु कु टुं ब.

यू यर फॅ म यू यर फॅ म हे मोनोगॅमस फॅ म हणूनही ओळख े

जाते . हे एकप नी ववाह एक पु ष आ ण एक ी यां याती ववाहा या
प रणामी तयार झा े आहे. अ ा कारे वभ कु टुं बात ववा हत पु ष आ ण
यांची संतती अस े ी असते. काही करणांम ये यां यासोबत अ त र
रा कतात. वभ कु टुं ब वेगवेग या नावांनी ओळख े जाते ाथ मक
कु टुं ब मू भूत कु टुं ब वैवा हक कु टुं ब आ ण ाथ मक कु टुं ब.

संयु कु टुं ब संयु कु टुं ब हणजे दोन कवा अ धक वभ कु टुं बांचे एक ीकरण.
हे ववाह तसेच पा क मु ां या नातेसंबंधातूनही असू कते. सं म कु टुं ब दोन
कारचे असते ब प नीक आ ण व ता रत कु टुं ब.
अंज ीर . वभ कु टुं ब
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

a ब प नीक कु टुं बात ब वचन आ ण ब वचन अ ा दोन कवा अ धक वभ

कु टुं बांचा समावे होतो. अ ा कारे ते अनु मे ब प नी कु टुं ब आ ण
ब प नी कु टुं ब तयार करतात. i ब प नी कु टुं ब हे एका पु षाने एकापे ा
जा त यांसोबत के े या नाने तयार होते. तो माणूस आप या
बायका आ ण मु ांसोबत राहतो. उदा अंदमानी क न कर. ii ब प नी
कु टुं ब हे एक कारचे ब प नीक कु टुं ब आहे जे एका ी या
एका न अ धक पु षां ी ववाह क न तयार होते. ती त या
सव पती आ ण मु ांसह एक राहते. उदा न गरी टे क ांचे

तोडस.

च . तोडा ी आ ण तचे पती ोत en.wiki.org

b व ता रत कु टुं बात दोन कवा अ धक वभ कु टुं बे असतात जी पा क मु ा या नातेसंबंधाने तयार होतात. ववाहानंतर या
नवास ानावर अव ं बून व ता रत कु टुं ब पतृ ानीय कु टुं ब मातृ ानीय कु टुं ब अवांकु ोक कु टुं ब आ ण
ानी कु टुं बात वभाग े गे े आहे. i
पतृ ानीय कु टुं बात पता पु ा या नातेसंबंधातून नमाण झा े या दोन कवा अ धक वभ कु टुं बांचा समावे
होतो. यात आई वडी यांची मु े मु ांची प नी आ ण यांची मु े यांचा समावे होतो.

ii मातृ ानीय कु टुं बात आई मु या नातेसंबंधा या प रणामी दोन कवा अ धक वभ कु टुं बे असतात. यात
पा क यां या मु मु चे पती आ ण मु े यांचा समावे होतो. iii ोक व ता रत कु टुं बात
पतृ ानीय आ ण मातृ ानीय कु टुं बां ारे बन े े दोन कवा अ धक वभ कु टुं ब असतात.

iv अ हॅ यु ोक कु टुं बाम ये दोन कवा अ धक यू यर फॅ म असतात या ारे तयार होतात

मामा आ ण ब हणी या मु ाचे नाते.

संयु व वभ कु टुं बां या गुण दोषांबाबत मतभेद आहेत. या मु ावर वाद.

संयु कु टुं ब व वभ कु टुं ब या वषयावर वाद ववाद आयो जत करा.

Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

का ांतराने कु टुं बात व वध आकार आ ण वै े मळवणे आ ण गमावणे बद त आहे. आ थक आ ण सां कृ तक

वकासा या स या या ट याने कु टुं बा या सं ेसमोर काही नवीन आ हाने पो ट के आहेत. ब तेक पारंपा रक संयु कु टुं बे हान
वभ कु टुं बात बद आहेत. कु टुं बा या रचनेत बद झा े अस े तरी कु टुं बा या कायात फारसे बद झा े े नाहीत. रचनेत
बद होऊनही कु टुं ब एक सं ा हणून जगभर अ त वात आहे.

कु टुं बा ा नवासी सहवास आव यक अस याने नानंतर या वा त ाबाबत काही नयम आहेत. जोडपे ब तेक दा
वरा या पा कांसोबत राहतात.
परंतु नवासाचा कार सं कृ तीनुसार भ असतो. च ा यांचे परी ण क या.

तुमची गती तपासा

. व वध कु टुं बांचे व े षण करा आ ण व वध कार आ ण नवासी कार ोधा

तुम या े ाती कु टुं ब

. दो हीमधी फरक

वभ आ ण संयु कु टुं ब

ब प नीक आ ण व ता रत कु टुं ब

ब प नी आ ण ब भुज कु टुं ब

पतृ ानीय आ ण मातृ ानीय कु टुं ब

Avunculocal आ ण amitalocal नवास ान

तु हा ा मा हती आहे क समाजाचे मूळ घटक कु टुं ब आहे. तसे अस यास ते वाणांपासून उ वते
काय. आता कु टुं बा या कायाब चचा क या.

कु टुं बाची काय

ववाहा माणेच कु टुं बाची दे ख ी व काय आहेत याचे खा माणे वग करण के े जाऊ कते

आ थक काय

जै वक काय

मानस ा ीय काय

ै णक काय
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आ थक काय कु टुं बाची काही आ थक काय पार पाडायची असतात. हे या अ नवारा आ ण व यासार या
ाथ मक गरजांची काळजी घेते. कु टुं बाती सद यांम येही माची वेगळ वभागणी दसून येते. ब तेक मानवी समाजात
पु ष घरगुती े ा या बाहेर काम करतात तर या मु ांची काळजी घेण े घरगुती कामे इ याद नय मत कामे करतात.
मा या ग आधा रत वभाजनाब तुमचे मत काय आहे पु ं गी आ ण ी गी अ ी काही कामे आहेत का याचे
प रणाम काय आहेत ते साव क आहे का या ा काही पा व य आहे का तुम या समका न समाजा या नरी णातून
तुमचा अनुभव काय आहे

मआण गक यायाचा ग आधा रत वभाग या वषयावर वाद ववाद आयो जत करा.

जै वक काय मु ांची न मती हे कु टुं बाचे ाथ मक जै वक काय आहे.

इडु क ज ाती मुथुवन जमातीम ये
कु टुं ब एक पु ष आ ण ीसाठ एक समान नवास ान दान क न अ ववा हत मु ा मु साठ वतं वस तगृहे
जै वक एकक हणून काय करते जथे जै वक गरजा पूण होतात. होती.

कवा वषाची दो ही मु े यनगृहाचे सद य बनतात

आ ण रा ी संबं धत वस तगृहात झोपू ागतात. न होईपयत
ते तथेच रा ागतात. मु ां या यनगृहा ा चावडी आ ण
मानस ा ीय काय कु टुं ब आप या सद यांना सुर ा दान करते. हे
मु या यनगृहा ा थना वेडू हणतात. मुथुवनांम ये
कु टुं बाती वृ आ ण आजारी चे संर ण आ ण काळजी घेते. हे यनगृह यां या था आ ण परंपरा सा रत कर यात
ना भाव नक आधार दे ते. क न सद यांना यां या आयु याती मह वाची भू मका बजावते.

मह वा या घटनांम ये यां या वडी धा यांना मागद क कवा स ागार

मळतात.
परंपरा वृ ांपासून ौढांपयत आ ण ौढांक डू न मु ांपयत
ै णक काय कु टुं बच मु ाची काळजी घेते. संगोपनाचा का ावधी पोहोच या. वस तगृह णा ही एक कारची ाळा हणून
समाजानुसार बद तो. हानपणापासूनच समाजाती चा रीती अ त वात आहे जथे दो ही गाती मुथुवन त णांना यांची
परंपरा हे मू हळू हळू कू ागते. कु टुं बात आई वडी आ ण इतर वैवा हक आ ण सामा जक कत े क ी पार पाडायची तसेच
कु ळाची व ा कतात. ही वस तगृहे मु यतः मुथुवन मु ांना
वडी धारी मंडळ मु ा ा यां या समाजाती सव नयम आ ण मू ये
सामा जक ण दे यासाठ आहेत.
कवतात.

हणून मु ाचे सामा जक करण आ ण णात कु टुं ब मह वपूण

भू मका बजावते. आधु नक काळात कु टुं बाचे ै णक काय अ याव यक ए पी व ाथ भारताती मानववं ा ाचा
आहे कारण सामा यतः अनेक समाज वघातक कृ ये वाढत आहेत. उदय सो साय स ओ रएंटे न वॉ यूम पृ .
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

बद या जाग तक करणा या जगात कु टुं बाची भू मका या वषयावर चचास तयार कर यासाठ
मास मी डयाचा भाव आ ण बा ोषणा या सम या अपंग मु ांक डे पाह याचा ीकोन
इ याद ब इंटरनेट आ ण पु तकां ारे मा हती गोळा करा.

तुमची गती तपासा

. कु टुं बाची काय तपासा

सव कु टुं बे एकसमान आहेत असे तु हा ा वाटते का
तुम या कु टुं बा या आ ण तुम या ेज ा या या रचनेत तु हा ा काही फरक दसतो का

सव कु टुं बांचा आकार समान आहे का

कु टुं बाची साव कता

ना माणेच कु टुं ब हे दे ख ी एक सां कृ तक साव क आहे. कु टुं ब ही संक पना जगाती सव समाजात अ त वात
आहे. सव समाजांम ये पा क मु ांचे सामा जक गट असतात परंतु कु टुं बाचे व प आ ण आकार समाजानुसार बद तो.
वाय समाजातही व वध कारची कु टुं बे अ त वात आहेत. कु टुं बांची रचना वेगवेगळ असते. कु टुं बाचे व प
कायम व पी आ ण ता पुरते असते. कु टुं ब ही सं ा हणून कायम व पी असते पण या या संघटना मक ीने ते णभंगुर
असते. कु टुं बाची सं ा कधीच संपत नाही जरी यात बद झा े तरी.

आधी सां गत या माणे वेगवेग या व ानांनी कु टुं बा या वेगवेग या ा या द या आहेत. या सव ा या

वेगवेग या मानवी ोकसं येती सव कु टुं ब गटांना ागू होतात असे तु हा ा वाटते का याचे परी ण क या.

कु टुं बा या साव क ा या

तु हा ा मा हत आहे क कु टुं ब हे सावभौ मक आहे या अथाने ते सव समाजांम ये आ ण सव सं कृ त म ये पा ह े

जाऊ कते. जर कु टुं ब साव क असे तर कोणती ा या साव क मान जाऊ कते आ ण सव समाजांना ागू होते
ा या आठवूया.

आपण मड कची ा या साव क मानू कतो क ट फ सची ा या

या ा या ववाह समान नवास पुन पादन आ ण पा क आ ण मु े यां याती पर र संबंधांना मह व दे तात. तु हा ा
असे वाटते का क एखा ा गटा ा कु टुं ब हणून गण े जा यासाठ हे एकमेव नकष आहेत के वळ काही कु टुं बे वरी नकष
पूण करतात. उदाहरणाथ के रळ या पारंपा रक नायरांम ये संबंदम संबंध सामा य नवास ान आ ण आ थक सहकाय
अनुप त आहे आ ण कु टुं ब तयार करणे अ नवाय नाही.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

यामुळे सव समाजाती कु टुं बांना ागू होणारी साव क ा या य नाही हे होते. हणून व ानांनी सां कृ तक
पर ती आ ण सामा जक प त नुसार वेगवेग या ा या द या आहेत.

कु टुं बाची सव वै े समा व क न याची नवीन ा या तयार करा.

तुमची गती तपासा

. कु टुं बाची ा या करा. कु टुं बासाठ साव क ा या करणे य आहे का

. कु टुं बा या कोण याही सहा वै ांचा उ े ख करा.

. कु टुं ब ही एक साव क सं ा आहे असे तु हा ा वाटते का याची साव कता सांगा

कु टुं बाची सं ाअ कडची नाही. आप या ा माहीत आहे क सां कृ तक वकासा या आधी या ट यात सामा जक गटबाजी
नातेसंबंधांवर आधा रत होती. मानवा ा यां या मू भूत गरजा पूण कर यासाठ सामू हक जीवन अप रहाय अस याने यांनी मांची
साधी वभागणी क न असे गट तयार के े . परंतु आज आपण पा कतो क कु टुं ब या या व पात अ धक ज ट आ ण वै व यपूण
आहे.

भ कु टुं ब सद य एक समान वं सामा यक क कतात. ते रमोट कॉमन पूवजांक डू न संबंध ोधू कतात. अ ी भावना
यांना वेगवेग या कु टुं बांचा एक मोठा गट तयार कर यास मदत करते. नातेवाइकां या नातेसंबंधाती अ ा मो ा गटाचे आ ण ते
यां यात आ ही भावना क ा कारे सामा यक करतात याचे परी ण क या.

III कू ळ

वं ज गट हा एक कायम व पी सामा जक एकक आहे याचे सद य असे मानतात क यांचे पूवज समान आहेत. याचे
सद य व ास ठे वतात ते सामा यक करतात आ ण या सामा य पूवजांचे वं ज आहेत. हा समूह कायम राहतो जरी याचे सद य ज म
आ ण मृ यूने बद तात.
वं ाचे सद य व ज मानुसार ठरव े जाते आ ण ते आजीवन असते. वं ाचे गट वारंवार ब हग असतात.

जे नयम येक ा व आण न त नातेसंबंधा ी सं न करतात यांना वं ाचे नयम हणतात. असे नयम
समाजानुसार वेगवेगळे असतात. च ा येक नयमाचा तप ी वार वचार क या.
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

पतृवं ीय वं जे हा वं के वळ पु ष रेषे ारे ोध ा जातो ते हा

या ा पतृवं ीय वं हणतात. हेरी वं पूव नायजे रयाती याकोम ये
मा म ेची वभागणी पॅ नय मा म ा
आ ण मातृवं ीय मा म ेम ये के जाते.
मातृवं ीय वं जे हा वं ोध ा जातो पॅ नेज कडे जमीन सार या ा त उ पादक संसाधनांची
मा क आहे तर मातृवं ाकडे प ुधन सार या उपभो य
के वळ ी रेषे ारे या ा मातृवं ीय वं हणतात.
मा म ेची मा क आहे. कायदे ीर ा कमकु वत

उभयवं ीय वं काही समाजांम ये पु ष कवा यां ारे

यांचा वं ावळ चा वा दाखव यास मोकळे असतात. काही ोक
एका पढ त आई ी तर स या पढ त व ड ां ी जोड े े असतात.
या वं ाम ये सद यांना यांचे सद य व नवड याचे वातं य आहे.
matrilineal line काही अ धक आहे
पतृवं ीय रेषेपे ा धा मक बाबतीत मह वाचे. हेरी वं ा ारे
याको ा व ड ां या पतृवं ीय गटाकडू न चर यासाठ जमीन
आ ण आई या मातृवं ीय गटाकडू न काही धा मक व ेषा धकार
मळू कतात.

रेख ीय कवा हेरी वं हेरी वं ाम ये वं एकाच वेळ

व ड ां या पतृवं ीय गट आ ण आई या मातृवं ीय गटातून ोध ा
मानववं ा हॅ व ँ ड पृ
जातो. या णा म ये वं काही उ े ांसाठ मातृवं ीय आहे आ ण
इतरांसाठ पतृवं ीय आहे.

ा धकरणाचे नयम

भ कु टुं बे वेगवेग या म वां ारे नयं त के जातात. जगाती ब तेक समाजांम ये ही ापणारा
ये पु ष सद य असतो. तो सामा य इ े नुसार सद याचे नयं ण आ ण नयमन करतो. यामुळे तो या घरा याचा अ धकार
मान ा जातो. कु टुं बाती अ धकारा या आधारावर याचे पतृस ाक आ ण मातृस ाक म ये वग करण के े जाऊ कते.

पतृस ाक कु टुं ब या व ेम ये अ धकार पतृप ावर न हत आहे. वडी कवा पती कु टुं बाती याक ाप नयं त
करतात.

मातृस ाक कु टुं ब या णा म ये अ धकार आई कवा प नी या हातात न हत आहे आ ण ती नाव आ ण वारसा ी

रेषे ारे सा रत के ा जातो. सव अ धकार ये म ह ां या हाती आहे.

कु टुं ब हे ना याती गटाचे उदाहरण आहे हे आपण आधीच पा ह े आहे. परंतु नातेसंबंधा या आधारे आणखी काही
मोठे गट तयार होतात. या गटांचे सद य वैवा हक ना यानुसार कवा र ा या ना यानुसार संबं धत असतात. कु टुं बा तर
इतर काही नातेवाईक गट खा माणे आहेत.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

नातेवाईक गट

नातेवाइकांचा समूह हणजे नातेवाईकांचा समूह. सवात सोपा नातेवाईक

गट हणजे कु टुं ब

वं वं हा एक वं समूह आहे आ ण तो वेगवेग या कु टुं बांनी बन े ा आहे.

वं ाम ये साधारणपणे पाच ते सहा प ांचे पूवज समा व असतात. येथे सद य
सामा यक नवास ान सामा यक क कतात कवा क कत नाहीत. वं एक
ब हग एकक आहे.

वं ाचा पूवज कधीच पौरा णक कवा पौरा णक नसतो आ ण याचे सद यां ी अंज ीर . कन ुप परॅ मड
संबंध पणे ा पत के े जातात. उदा पतृवं मातृवं तरवाद.

कु ळ जे हा नवीन सद य वं ाम ये ज मा ा येतात ते हा याचे सद य व वं संसाधनांना समथन दे यासाठ खूप मोठे होते. हे एकाच कु ळांतगत हान
वं ांम ये वभाग े जाते. कु ळ हणजे वं ापे ा मोठा एक ीय नातेवाईक गट. येथे सद य सामा य पूवजांचे वं ज असावेत परंतु वं ावळ चे वे न द
के े े नाहीत. सद य वं ावळ सारणी ारे यांचे वा त वक वं संबंध द त क कत नाहीत.

वं एक पौरा णक पूवज आहे. ती मानव वन ती ाणी कवा नज व व तू असू कते. कु ळे वभावाने ब हग असतात हणजेच ववाह जोडीदार
नेहमी दोन भ कु ळांमधून येतात. कु ळा या नावा ी संबं धत व ाणी कवा वन ती ा अ हणतात

टोटे म

ॅ दोन कवा अ धक कु ळे ॅ बनवा. हणून हा एक वं ाचा वं मोठा आहे. ॅ चे सद य सामा य पूवजां ी यांचे वं ावळ चे संबंध दाखवू कत
नाहीत जरी यांचा सामा य पूवजांवर ढ व ास आहे. ॅ ए सोगॅमस असू कते कवा नसू कते. ॅ हा द ीक दापासून बन ा आहे
याचा अथ भाऊ असा होतो.

Moiety हा सवात मोठा एकरेख ीय नातेवाईक गट आहे याचा प रणाम वं ा या आधारावर समाजाचे दोन भागांम ये वभाजन झा े . कु ळे आ ण ॅ
माणे येक भागाचे सद य समान पूवज मानतात परंतु अचूक वा न द क कत नाहीत. Moieties साधारणपणे ब हग आहेत.

जमाती जमात हा एक गी अंतजात वं ाचा गट आहे. यात अनेक बँड वं कु ळे असतात. जमातीचे सद य सामा य पूवजापासून वं ज अस याचा
दावा करतात.
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

तुमची गती तपासा

. अ धकारा या आधारावर कु टुं बाचे वग करण के े जाऊ कते ते सवात मोठे आण

एकरेख ीय वं गट आहे

. व वध कु टुं बांचा बन े ा साव क वं गट हणजे

. वं ापे ा मोठा यु न नय वं ाचा समूह आहे.

. तंभ A आ ण B बरोबर जुळ वा.

ए बी

पतृवं ीय वं एकाच वेळ व ड ां या आ ण आई या दो ही वं ा या गटातून

े सग

मातृवं ीय वं एका पढ ती व ड ां या वं ाचा आ ण स या पढ ती

आई या वं ाचा ोध

अं ब न व ड ां या नातेवाईक गटाकडू न े सग

हेरी कू ळ माता नातेवाईक गटाकडू न े सग

आपण आधी पा ह या माणे कु टुं ब हा मू भूत सामा जक समूह आहे. पण ते इतर गटांपे ा अनेक बाबतीत
वेगळे आहे. कु टुं बाचे सवात मह वाचे वै हणजे सद यांमधी गहन भाव नक जोड. हे यां याती संबंधां या
कारामुळे आहे. कु टुं बाती सव सद य एकतर र ा ारे कवा ववाहा ारे संबं धत असतात. अ ा कारे एक सामा जक
सं ा हणून कु टुं बाचा अ यास सद यांमधी नातेसंबंधांचे कार तपास यानंतरच पूण होई . याचे परी ण क या.

IV नातेसंबंध

कु टुं ब हा जवळ या नातेवाईकांचा समावे अस े ा समूह आहे आ ण हे नातेवाईक नातेवाईक हणून ओळख े जातात.
नातेसंबंध हणजे र कवा ववाहा ारे मधी नाते. नातेसंबंध मोज याची ही एक प त आहे. समाजात एक
सामा य ौढ दोन भ वभ कु टुं बाती आहे.
या कु टुं बात एखा ाचा ज म झा ा आ ण याचे संगोपन झा े या कु टुं बा ा वृ ीचे कु टुं ब हणून ओळख े जाते आ ण
या कु टुं बात ववाह संबंध ा पत होतात या ा संततीचे कु टुं ब हणून ओळख े जाते.

सव समाजात ोक व वध कार या बंधनांनी गटांम ये एक बांध े े असतात. याती सवात साव क आ ण

सवात मू भूत बंधने जी पुन पादन आ ण ज मजात मानवी मो हमेवर आधा रत असतात या ा नातेसंबंध
हणतात डीएन मजुमदार भारतीय मानववं ा
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

कु टुं बात पती प नीचे नाते हे वडी आई आ ण मु ांसारखे नसते. पती प नी हे ववाहाने नातेसंबं धत असतात परंतु
वडी माता आ ण मु े हे र ा या ना याने संबं धत असतात. अ ा कारे कु टुं बात दोन मू भूत कारचे नाते समा व आहे.

ना याचे कार

नातेसंबंध कवा नातेसंबंध सामा यत दोन ापक ेण म ये वग कृ त के े जातात एकसंध संबंध आ ण आ मीय
संबंध.

वैवा हक संबंध नातेसंबंध जर र ाने संबं धत असती तर या ा वैवा हक संबंध हणतात. पा क मु ांचे नाते तसेच
भावंडांमधी नातेसंबंध हणजेच समान पा कांची मु े कॉ सॅ व नय र े न प अंतगत येतात. द क घेत े या मु ा ा
वसंत ऋतूम ये जै वक ा उ पा दत मान े जाते. तर असे मू हे Consanguineal kin असते.

अ फ़न र े न प जे हा नाती नाने संबं धत असतात ते हा या ा अ फ़न र े न प हणतात.

वैवा हक नातेसंबंधातून नमाण झा े या नातेवाईकांना Affinal kins हणतात. पती प नी आ ण यांचे नातेवाईक यां याती
नातेसंबंध अ फ़न ना यात येतात. नातेसंबंध मोज यासाठ आ ही मानववं ा ाती व वध च हे आ ण सं ेप
खा माणे वापरतो

नातेसंबंध च हे आ ण सं ेप

ही च हे जगभराती मानववं ा ां ारे मा णत आ ण साव कपणे वापर जातात. जे हा ही च हे

चाट या व पात द व जातात ते हा या ा वं ावळ चा त ा हणतात.
अहंक ार ही अ ी आहे या ारे नातेसंबंध बुडतात.

आपण वभ कु टुं बाचा वं ावळ चा त ा पा .

Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

आकृ ती . हे द वते क वभ कु टुं बाती सद य एकमेक ां ी कसे

संबं धत आहेत. राजूने वीणासोबत न के े आ ण यांना वनू
नावाचा मु गा आ ण मनी नावाची मु गी आहे

अंज ीर . वभ कु टुं ब

अंज ीर . संयु कु टुं ब

आकृ ती . संयु कु टुं ब द वते. इथे अहं सॅममधून नातं ोध ं जातं. याने ट ना ी न के े . यांना
इरीन आ ण मरांडा नावा या जु या मु आहेत. सॅमचे वडी थॉमस यांनी आप या प ह या प नी रोझ ा
घट ोट द यानंतर ए झाबेथ ी न के े . ट् वक ही सॅमची बहीण आहे जने जमी ी न के े . थॉमसचे
वडी जोसेफ आ ण आई मॅरी हयात नाहीत.
नातेसंबंधा या च हां माणेच मानववं ा नातेसंबंध द व यासाठ काही मा णत सं ेप वापरतात. येथे
अहं हा संदभ ब आहे याव न नातेसंबंध ोध े जातात.
बॉ सम ये सामा यतः वापर े जाणारे सं ेप ोधा.

नवासाचे नयम

नवास हणजे नव ववा हत जोडपे जथे राहतात ते ठकाण. नानंतर नव ववा हत जोडपे एका घरात राहतात.
हे वधू या बाजूने तसेच वरा या बाजूनेही असू कते. नवास ाना या आधारावर कौटुं बक कार ओळख े जाऊ
कतात. नवास ान व वध कारचे असू कते जसे क
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

Patrilocal Virilocal नवास ान

Matrilocal Uxorilocal नवास ान

ा नक नवास ान

नओ ोक नवास ान

Avunculocal नवास ान

अ मत ोक नवास

मातृ पतृ ानी नवासी

पतृ ानी नवास ानात ववाहानंतर प नी पती या घरी राहते. या ा व र ोक नवास ान असेही हणतात. परंतु मातृ ानी नवास ानात
पती ववाहानंतर प नी या घरी राहतो. या ा uxorilocal नवास ान असेही हणतात. नव ववा हत जोड या ा नव ववा हत जोड या ा कु ठे राहायचे आहे

हे ठरव याचे वातं य ानी नवास ान दे ते मग ते पतीचे नातेवाईक असो क प नी या नातेवाईकासोबत. इतर काही करणांम ये जोडपे दो ही बाजू ा
यां या जवळ या नातेवाईकांसोबत राहत नाहीत. याऐवजी ते वतःचे वेगळे घर बनवतात. या कार या नवास ाना ा नव ा नक नवास हणतात.
avunculocal नवास ानात नव ववा हत जोडपे प नी या मामाकडे आईचा भाऊ राहाय ा जातात. जे हा नानंतर जोडपे पती या व ड ां या
ब हणीसोबत राहतात या ा अ मता क नवास ान असे हणतात. काही समाजात सु वाती ा पती प नीसोबत त या घरात राहतो. काही काळानंतर
सहसा प ह या मु ा या ज मानंतर तो प नीसह या या वतः या घरी परततो. या कार या नवास ाना ा मातृ पतृ ानीय नवास हणतात.

तुमची गती तपासा

. तंभ A आ ण B जुळ वा

ए बी

Matrilocal जोडपे प नी या मामा या घरी राहतात

अवन यु ोक जोडपे त या पती या घरी राहतात

पॅ ोक जोडपे पती या व ड ां या ब हणीकडे राहतात

ोक जोड या ा प नी आ ण पती या नातेवाईकांसोबत राह याचे वातं य आहे

अ मता ोक जोडपे या या प नी या घरी राहतात

Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

. नातेसंबंध च हे वाप न खा गो ी करा अ एकप नी व ब

ब प नी c ब प नी d
सोरोरेट ई

च चु तउधळणे
भाची ववाह g काका भाची ववाह h

समांतर चु त भावाचा ववाह

. कमान तीन प ांचा समावे अस े या तुम या कु टुं बाचा वं ावळ चा त ा तयार करा आ ण ववाह आ ण कु टुं बाचे
कार ओळखा.
. नातेसंबंधाची ा या
५. करा Consanguineal आ ण affinal kinship म ये फरक करा

मागी पानावर द े या आकृ ती . म ये कु टुं बाती सद यांचे नाते थेट आ ण जवळचे आहे. पण आकृ ती . म ये
सॅम आ ण जॉज यां याती संबंध फारसे जवळचे आ ण थेट नाहीत. हणून कोण याही कु टुं बात आपण खा नमूद के या माणे
नातेसंबंधां या व वध तरांचे नरी ण क कतो.

ना याची पदवी

नातेसंबंधाची पदवी हणजे र कवा ववाहा या मा यमाने एखा ाचा

य कवा अ य री या कती माणात संबंध आहे. नातेसंबंधाचे अं ाथ मक
नातेवाईक यम नातेवाईक आ ण तृतीयक नातेवाईक हणून ओळख े जाऊ
कतात.

ाथ मक नातेवाईक जर एखाद थेट अहंक ारा ी संबं धत असे तर ती तो

अहंक ाराचा ाथ मक नातेवाईक आहे. च ा आकृ ती . चे परी ण क या.
आकृ तीत अ हा अहंक ार आहे. B आ ण C हे याचे ाथ मक नातेवाईक
आहेत. B हे ाथ मक नातेसंबंध आहे आ ण C हे याचे ाथ मक नातेसंबंध
आहे. अ ा कारे एखा ाचे वडी हे एखा ाचे ाथ मक नातेसंबंध आहेत आ ण
एखा ाची प नी ही याची ाथ मक नातेसंबंध आहे.
अंज ीर. . ना याचे अं

यम नातेवाईक अहंक ारा या ाथ मक नातेवाईका ारे अहंक ारा ी संबं धत कोणतेही नातेवाईक हे याचे तचे यम
नातेवाईक आहेत. येथे E आ ण D ही यम नाती आहेत. E हे यम नातेसंबंध आहे आ ण D हे यम नातेसंबंध आहे.

तृतीयक नातेवाईक अहंक ारा या यम ना या ारे अहंक ारा ी संबं धत कोणतेही नातेवाईक हे याचे तचे तृतीय
नातेवाईक आहेत. G आ ण F ही तृतीयक नाती आहेत. G हे तृतीयक नातेसंबंध आहे आ ण F हे तृतीयक संबंध आहे.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आम या वतः या कु टुं बाचा ाथ मक यम आ ण तृतीयक नातेवाईक द वणारा वं ावळ त ा

काढा.

आपण सव नातेवाईकांना एकाच प तीने संबोधतो का

नातेवाईकांना संबो धत कर यात काही फरक आहे का

खा द व या माणे कु टुं बाती भ नातेवाईकांना द व यासाठ भ सं ा वापर या जातात हे आप या ा आढळू कते.

ना याची सं ा

आपण नातेवाईकांना संबो धत कर यासाठ वापर या जाणा या वेगवेग या सं ा पा या. नातेसंबंधा या अट हे े ब आहेत
नातेवाईकांना ागू के े े नाव कवा पद. याचे तीन वेगवेग या कारांम ये वग करण करता येते.
१. वापरा या प तीनुसार वग करण
. भा षक संरचनेनुसार वग करण
. अनु योगा या ेण ीनुसार वग करण

वापरा या प तीनुसार वग करण

वापर या या प तीनुसार नातेसंबंधा या अट चे वग करण प या या अट म ये के े जाते आ ण

संदभ अट .

एखा ा ा थेट कॉ कर यासाठ प याची सं ा वापर जाते. ते ु गुम ये अ ाचे उदाहरण त मळ म याळमम ये अ मा

टम ऑफ रेफ र स हणजे तु ही एखा ा ब बो त असताना यांना कसे संबो धत करता. एखा ा ब

तस या ी बो यात नातेवाईक नयु कर यासाठ याचा वापर के ा जातो. उदाहरणाथ पारंपा रक के रळ समाजात
काही या यां या पती ा पती न वापरता मु ांचे पता हणून तस या म ये संबोधत. ते ु गूम ये व ड ां या ब हणी ा
मेन ा असे संबोध े जाते परंतु अ ा असे संबोध े जाते.

भा षक संरचनेनुसार वग करण

भा षक रचनेनुसार नातेसंबंधा या सं ा ाथ मक ु प आ ण हणून वग कृ त के या आहेत

वणना मक कार.

ाथ मक पदाम ये एक अप रवतनीय द असतो. उदाहरणाथ वडी कवा आई .

Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

ु प सं ा हे ाथ मक सं ा आ ण को ाचे संयुग व प आहे. हे इं जी द जसे क grandfather sister

in law stepson इ याद सारखे आहे. आजोबा या सं ेम ये वडी ही ाथ मक सं ा आहे आ ण ड हा व
ना याचा अथ नस े ा को आहे. पण ड आ ण फादर एक के यावर या ा एक अथ ा त होतो.

वणना मक सं ा वी ड द farbror व ड ांचा भाऊ सारखी आहे जी व नातेवाईक द व यासाठ दोन

कवा अ धक ाथ मक सं ा एक करते. म याळममधी अ म मा आ ण अ ाचन ही वणना मक सं ांची काही उदाहरणे
आहेत.

अनु योगा या ेण ीनुसार वग करण

अजा या ेण ीनुसार नातेसंबंधा या अट चे वग करण डनोटे ट ह आ ण ा स फके टरी टमम ये के े जाते.

नद क सं ा के वळ एका वगाती नातेसंबंध द वते. उदाहरणाथ इं जीम ये वडी आई पती आ ण प नी हे

एकच नाते द वणारे द आहेत.

वग करणा मक सं ा ही दोन कवा अ धक नातेसंबंधां या ेण ना ागू होते.

आजोबा चु त भाऊ काका आ ण काकू हे नातेवाईकां या एकापे ा जा त ेण ीसाठ वापर े जातात. चु त भाऊ अथवा
बहीण हा द व ड ां या ब हणीची मु े आई या भावाची मु े इ याद अनेक नातेसंबंधांना द व यासाठ वापर ा जातो.

कु टुं बाती नातेसंबंध पर वे यां या व कु टुं बाती भू मके नुसार आ ण तीनुसार बद ू कतात. काही
नातेवाईक एकमेक ां ी ह के ण ेअ र कर याचा य न करतात तर काही इतरां ी अंतर ठे वतात. तु ही तुम या कौटुं बक
से टगम येही असे नातेसंबंध वतन पा कता.

ना याची वागणूक

सव समाजात व नातेवाइकां ी नातेसंबंधाचे वतन समान नसते. ब तेक वतन सं कृ ती ब आहे आ ण हणून
समाजानुसार बद ते. अ ा व वध कार या वतनातून जाऊ या.

टाळणे जगभराती अनेक समाजांम ये एकमेक ां ी संबं धत सून सासू सासरे धाक ा भावाची प नी इ याद ी
एक कारचे अंतर पाळतात. उदाहरणाथ एक पु ष या या ी संबंध टाळतो. पारंपा रक नयमांनुसार सून. याच प तीने एक
ी आप या जावयाची उप ती टाळ याचा य न करते. आ ण या या धाक ा भावाची प नी यां यात असे नाते
असते.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

वनोद करणारा संबंध हे टाळ या या ना या या अगद व आहे. काही नातेवाइकां या ना याती गंमती ीर नातेसंबंधातून
कमा ची ओळख के जाते. जे अ ा ना यात असतात ते वेगवेग या कारचे वनोद क न एकमेक ांना चडवतात. पु ष
आ ण या या प नी या धाक ा ब हण म ये ी आ ण त या पतीचे धाकटे भाऊ चु त भाऊ ब हणी आजी आजोबा आ ण
नातवंडे इ याद म ये वनोद नाते असते.

Avunculate काही मातृवं ीय समाजात मामा व ड ांची अनेक कत े वीकारतात. याचा पुत या आ ण भाची या या
अ धकाराखा राहतात. यांना मामा या मा म ेचा वारसा मळतो. मे े ने याचे ो अँड बेटवासी अ ा कारचे वतन दाखवतात.

Amitate हा वापर avunculate सारखाच आहे आ ण पतृवं ीय ोकांम ये आढळतो. इथे व ड ां या ब हणी ा खूप आदर
आ ण मह व आहे. ती त या भा यासाठ आईपे ा जा त आहे आ ण आयु याती अनेक घटनांम ये त यावर तचा अ धकार
बजावते. पॉ ने यन ट गा हे नातेसंबंध वतन द त करते.

कौवाडे ही एक व ण था आहे याम ये पतीने गभधारणे या येचे आ ण मु ा या क याणासाठ प नी ा सां गत े या

सव वतनाचे अनुक रण करणे आव यक आहे. पती न य जीवन जगतो आ ण मु ा या ज मा या संदभात प नीने पाळ या
जाणा या व याचे अनुक रण करतो. तोडा उरळ आ ण नयाद यांसारखे आ दवासी समुदाय ही था पाळत असत.

तं भारताती अनेक ामीण समाजांम ये सनातनी कवा काही परंपरांचा एक भाग हणून एखा ा या पती ा त या मु ाचे
वडी हणून संबोधणे कवा संबोधणे सामा य आहे. या वापरा ा Tecknonymy हणतात. मेघा याती खासी याचा सराव
करतात.

याक ाप

आम या कु टुं बात पाळ या जाणा या व वध कार या नातेसंबंधांचे परी ण करा आ ण एक अहवा

तयार करा आ ण वगात सादर करा

तुमची गती तपासा

१. तुम या कु टुं बात वापर या जाणा या नातेसंबंधा या अट ओळखा आ ण यांना वापर या या प ती आ ण अनु योगा या
ेण ीनुसार वग कृ त करा.

. एक व नातेसंबंध वतन याम ये पती दर यान न य जीवन जगतो

प नी या गभधारणेचा का ावधी .
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

. एक व नातेसंबंध वतन याम ये एखाद त या पती ा त या मु ाचा पता हणून संबोधते.

आहे .

. दो हीमधी फरक
Amitate आ ण avunculate

वनोद आ ण टाळ याचा संबंध

च ा सारां ा

ववाह हा सामा यतः पु ष आ ण ी यां यात सामा जक ा मा यता ा त गक आ ण आ थक संबंध आहे. ववाह या या
व पात आ ण नयमांम ये मो ा माणात बद तो आ ण यात व तृत समारंभाचा समावे असू कतो आ ण समाजांम ये आ ण
समाजांम ये बद तो

ववाहाचे वेगवेगळे कार आ ण उप कार हणजे एकप नी व ब प नी आ ण ब प नी.

ववाहा या आ थक घटकाम ये वधूची संप ी आ ण ंडा यांचा समावे होतो. वधू संप ीम ये वर कवा याचे कु टुं ब वधू या
कु टुं बा ा पैसे कवा व तू दे तात. ंडा हणजे वधू या कु टुं बाकडू न वरा या कु टुं बा ा व तू कवा पैसे दे ण े.

नाचे नयम ोकांना सांगतात क ते कोणा ी नक कतात आ ण कोणा ी क कत नाहीत. ए सोगॅमी या नयमांनुसार
एखा ा या वतः या नातेवाइकां या कवा समुदाया या बाहेर न करणे आव यक आहे तर एंडोगॅमी या नयमांम ये पु षाने
एखा ा या गटात न करणे आव यक आहे. काही समाज ॉस क जन आ ण समांतर चु त भाऊ अथवा बहीण ववाह तबं धत
करतात तर काही समाज अ ा ववाहास परवानगी दे तात कवा परवानगी दे तात.

कु टुं ब सव समाजात अ त वात आहे परंतु याचे व प आ ण रचना भ आहे. वभ कु टुं ब संयु कु टुं ब ब प नी कु टुं ब
ब प नी कु टुं ब आ ण ब प नी कु टुं ब यांसारखे कु टुं बाचे वेगवेगळे कार आ ण उप कार आहेत.

कु टुं बाची आ थक ै णक सामा जक जै वक इ याद सारखी अनेक काय आहेत. नवास ानाचे वेगवेगळे कार आहेत जसे क
पतृ ानीय नवास ान मातृ ानीय नवास ान ा नक नवास ान अवनकु ोक नवास ान अ मता कआण
नव ोक नवास ान.

नातेसंबंध हणजे र आ ण ववाहा ारे मधी नाते. नातेसंबंधाचे दोन कार आहेत affinal ना ारे आ ण
consanguinal र ा ारे . जे नयम येक ा व आण न त नातेसंबंधा ी सं न करतात यांना वं ाचे नयम
हणतात. ते पतृवं ीय वं मातृवं ीय कू ळ अभय वं आ ण हेरी वं आहेत. अनेक नातेवाईक गट आहेत. नातेवाइकांचा समूह
हणजे नातेवाईकांचा समूह. हे नातेवाईक गट हणजे कु टुं ब वं कु ळ फॅ आ ण मोएट .
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

मू यमापन आयटम

. वषम आयटम ोधा आ ण तुम या उ राचे समथन करा

a जमात धम े वं वं b ब प नी व ब प नी व
अंतःप नी व ब प नी व c अंतः ववाह अनाचार न ष
एकप नी व ब हगामी d वडी काका आई मु गी ई काका भाची
वडी पुतणे काकू

. तुम या कु टुं बाचा आ ण तुम या ेज ार या कु टुं बाचा वं ावळ चा त ा काढा आ ण ओळखा

कु टुं ब कार वं आ ण वं कार

. तु ही अ कडेच सहभागी झा े या ववाहाचे व े षण क न पुढ गो ी ोधा

जोडीदार नवडीचे माग आ ण वैवा हक नवास.

नाचे नयम

. ववाह आ ण कु टुं ब ही सं ा साव क आहे असे तु हा ा वाटते का करणे.

. ब प नी आ ण ब प नी यात काय फरक आहे उदाहरणासह तुम या उ राचे समथन करा.

. खा साठ नातेसंबंध च हे हा अ ववाह क मृत पु ष

ब वं

ड दोन ब हणी

७. ववाहाचे व वध कार द वणारा ो चाट तयार करा. कोणतेही दोन कार नवडा आ ण एक सं त नोट तयार
करा.

. खा कु टुं बाचे व वध कार आहेत. नातेसंबंध च हे वाप न येक ेण ीसाठ यो य आकृ ती काढा आ ण समजावून
सांगा अ ब प नी कु टुं ब ब वभ कु टुं ब क ब ववा हत कु टुं ब

९. तीन प ांचा समावे अस े या कु टुं बाचा वं ावळ चा त ा तयार करा आ ण खा मांक दे ऊ न ओळखा अ
ाथ मक यम आ ण तृतीयक नातेवाईक ॉस चु त समांतर चु त भाऊ MBH आ ण अहंक ाराचे FZH
Machine Translated by Google

यु नट ववाह कु टुं ब आ ण नातेसंबंध

. अ फ़न आ ण वैवा हक संबंधांम ये फरक करा.

. ब ह ववाहाचे सामा जक मह व तपासा

. के रळ ोक जोडीदार मळ व याचे नवीन माग अव ं बत अस याचे वृ पेपर क टगव न दसून येते. पारंपा रक
जोडीदार नवड दे ख ी च त आहे. तुम या े ात च त अस े ा जोडीदार मळव या या मागाची याद
करा आ ण करा

. खा नातेसंबंध क सां युइन आ ण अ◌ॅ फन नातेवाईकांम ये व त करा

काका प नीचा भाऊ सासरा प नी पती मु गा मु गी व ड ांची बहीण पुत या सासू बहीण प नीचा भाऊ

कणारा मता दाखवतो

ववाहाचे साव क व प ओळखा.

पूव सा र समाज आ ण आधु नक समाजांम ये जोडीदार नवडीचे व प नयम आ ण प त यांची तु ना करा.

कु टुं बा या कायाचे मू यांक न करा आ ण याचे वै क व प ओळखा.

व वध कार या कु टुं बांम ये फरक करा आ ण समका न समाजाती बद या कु टुं बाची रचना ओळखा.

नातेसंबंधाचे कार ओळखा नातेसंबंधा या सं ांचे वग करण करा आ ण तुम या वतः या कु टुं बाचा वं ावळ चा
त ा काढा.

नातेसंबंधा या वतनाचे व वध कार आ ण वं आ ण अ धकाराचे नयम ओळखा.

Machine Translated by Google

यु नट

संघटना
राजक य
७
साम ी

I. राजक य संघटनेचा अथ आ ण ा ती • राजक य प रचय

मानव ा • स ा आ ण अ धकार
यानोमामी हा एक आ दवासी समूह आहे जो
हेनेझ ुए ा आ ण ाझी या दोन रा रा यांम ये राहतो.
II राजक य व ेचे कार • रा य आ ण ते बागायतदार कारी आ ण गोळा करणारे आहेत.
रा य वहीन • समतावाद आ ण अ
यानोमामीम ये फ नेतृ वाचे ान हे गाव मुख ाचे असते.
समतावाद • क कृ त आ ण व क कृ त
याचा अ धकार अ यंत मया दत आहे. जर एखा ा मुख
माणसा ा काहीतरी करायचे असे तर याने उदाहरण
III राजक य व ेचा वकास • बँड • जमाती •
आ ण मन वळवून नेतृ व के े पा हजे. उदाहरणाथ जर
मुख पद • रा य
या ा मेज वानी या तयारीसाठ एखादे ठकाण व
करायचे असे तर याचे सहकारी ाम या ा आराम
दे ती या आ ेने याने वतःच ती साफ कराय ा सु वात
IV सामा जक नयं ण यं णा • सामा जक के पा हजे. या ा आदे जारी कर याचा अ धकार नाही.
नयं ण औपचा रक आ ण अनौपचा रक • सामा जक
तबंध सकारा मक नकारा मक
औपचा रक अनौपचा रक गावात संघष नमाण झा यावर या ा म य हणून
V थागत कायदा • ोत
बो ाव े जाई . वाद घा णा याचे समाधान झा े नाही
नसग • आ दम कायदा
आ ण आधु नक कायदा तर मुख माणूस काहीही क कत नाही. तो फ
VI पूव सा र समाजांम ये ववाद नपटारा • पुरावा समा यांम ये प ह ा आहे. जे हा एखादा गट गाव मुख ावर
पथ अ नपरी ा • ा खट ा वेअ र ग असमाधानी असतो ते हा याचे सद य सोडू न जाऊ
कतात आ ण नवीन गाव ोधू कतात. ोत कॉनराड
फ प कोटक मानववं ा मानवी व वधतेचा ोध
भरपाई • ांततापूण
आ ण हसक मा यम .

यानोमामी ाम मुख ा या वरी वणनाव न असे

दसून येते क औपचा रक राजकारणी कवा राजक य
काया ये नस े या समाज
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

राजकारण दे ख ी आहे. राजकारण हे राजकार यांचे े आहे मग ते औपचा रक असो वा अनौपचा रक.
यां या य नांना नेतृ व कवा सावज नक सेवा असे संबोध े जाते. नेते नणय घेतात आ ण याची अंम बजावणी कर याचा
य न करतात. मानववं ा ांना अ ा राजक य संघटनांम ये तसेच जाग तक आ ण तु ना मक ीकोन अस े या आधु नक
राजक य णा म ये रस आहे.

मानवा या सामू हक आ ण सहकारी सामा जक जीवनासाठ कु टुं ब ववाह आ ण नातेसंबंध यासार या सामा जक
सं ांची भू मका आपण पा ह आहे. समाजात सु व ा राख यासाठ राजक य संघटना ही अ ा सं ांपैक एक आहे.

• सामा जक सुर ा सु न त करणा या ांततापूण सामा जक जीवनासाठ कोणती मह वाची गरज आहे असे तु हा ा वाटते

•
जर तु हा ा नेहमी इतरांक डू न ह याचा धोका असे तर तु ही नीट जगू कता का

साह जकच समाज व ा सु न त कर यासाठ ोकांना यां या वतनाचे आ ण कृ तीचे नयमन करावे ागते.
याचा प रणाम कायदे बनवणे याची अंम बजावणी करणे आ ण याचे नणय घे यात येते. जरी सव समाजांम ये औपचा रक
कायदे ीर सं हता याय व ा आ ण काय ाची अंम बजावणी करणारी यं णा नस तरी सव समाजांक डे सामा जक
नयं णाची काही साधने असतात. ांतीपूण सामा जक जीवनासाठ ही मू भूत गरज आहे.
यामुळे सामा जक सुर ा सु न त होते. हे वतन राजक य संघटना बनव यासाठ एक सं ा मक व प बन े .

आज आपण नाग रकांचे क याण सु न त कर यासाठ ववादांचे नराकरण कर यासाठ रा य णा कायदे ीर सं हता
आ ण काय ाची अंम बजावणी चांग वक सत के आहे. हे एकाएक वक सत झा े े नाही तर हळू हळू ये ारे वक सत
झा े आहे.

व वध कार या राजक य व ा तचा उ ांत वकास सामा जक यावर चचा क या

नयं ण यं णा आ ण व वध सं कृ त म ये ववाद मटव याचे साधन.

तुम या ाळे त मु या यापकाचे काया य नाही अ ा प र तीची क पना करा याच माणे जर समाजात नेतृ व कवा
सामा जक नयं ण यं णा अ त वात नसे तर काय होई
यातून अराजकता आ ण अराजकता न तच होई . हणून येक समाजात नयम आ ण नयमांची एक णा असते जी
ोकां या वतनावर नयं ण ठे वते. कोण याही सं े या सुरळ त कामकाजासाठ अ ा राजक य व ा आव यक असतात. हे
समजून घे यासाठ आप या ा मानववं ा ीय कोनातून राजक य संघटनांचा अथ आ ण ा ती पहावी ागे .

I. राजक य संघटनेचा अथ आ ण ा ती

सा या समाजात कु टुं ब बँड कवा जमात जसे क असे सद यांवर नयं ण ठे वते. परंतु आधु नक समाजात सामा जक
नयं ण खत आ ण अ खत अ ा दो ही काय ां ारे येते. हे जबरद तीने कवा ांतते या मागाने वापर े जाते. कायदे रा य
कवा या या अवयवां ारे पा रत के े जातात यांना ोकांवर नयं ण ठे व यासाठ कायदे ीर आ ण अ धकार असतात.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

राजक य संघटना हणजे समाज या कारे अंतगत सामा जक सु व ा राखतो आ ण ेज ार या गटांसोबत याचे
वहार नयं त करतो. समाज व ा राख यासाठ आ ण सामा जक वकृ ती कमी कर यासाठ समाज वापरतो. येक
सोसायट म ये वतरीत आ ण ा पत के े त या सद यां या वतनाचे सम वय आ ण नयमन कर यासाठ वापर
जाते. राजक य संघटना समाजात स ेचे वतरण आ ण ा पत कर या या प ती ी संबं धत आहे.

राजक य मानववं ा

राजक य मानववं ा सव कार या समाजां या राजक य घडामोड ी संबं धत आहे मग ते पूव त असो
वा आधु नक. याती मुख फोकस े ांम ये राजक य ासन कायदा सरकार आ ण ेचे नयम समा व आहेत.
याय मंज ुरी गु हा याया य आ ण खट ा ही इतर काही े े अ यासतात.

राजक य मानववं ा हे राजक य णा चा औपचा रक आ ण अनौपचा रक राजक य सं ांचा ॉस

सां कृ तक अ यास आहे.

राजक य मानववं ा या बॅनरखा

मानववं ा द े या समुदाया या मानववं ा आ ण राजक य ा ांना राजक य
राजक य संघटनेचे व े षण करतात. व ा आ ण संघटनां या अ यासात रस आहे.

रा य ा ाची त वे मानववं ा ांना

समाजा या राजक य संघटनेचा अ यास
कर यास मदत करतात. मानवी ोकसं येचे राजक य वतन समजून घे यासाठ दो ही वषयांम ये
सामा यक कर यासाठ सामा यक अनेक त वे आहेत. मानववं ा ीय ीकोन जाग तक आ ण
तु ना मक अस याने राजक य ा ांना व वध सं कृ त मधी राजक य संघटना अ धकार
आ ण कायदे ीर णा चा ऐ तहा सक वकास आ ण उ ांती समजून घे यास मदत होई .
सामा जक सु व ा राख यासाठ काही कवा एज सी इतरांना नयं त कर यासाठ
आ ण अ धकार दे ऊ न नवड या पा हजेत.
परंतु मानववं ा ीय वार य जाग तक आ ण
तु ना मक आहे.

तु ही तुम या रा य ा ा या वगाम ये रा य ा ा या व पाचा अथ आ ण

ा तीचा अ यास के ा आहे. आता आपण रा य ा आ ण राजक य
मानववं ा यां याती फरक तपासूया आ ण ते त या या पात मांडू.
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

याम ये कोण नणय घेते

तुमची घरे

तुझ ी ाळा

तुमचा समवय क गट
...................................

...................................

अ ा नणय घे यास स म का असतात यां यात काही व गुण असू कतात

कवा .

अ ा चे पा न का के े जाते यांना तसे काम कर याचा अ धकार असू कतो.

स ा आ ण अ धकार याती फरक तपासूया.

स ा आ ण अ धकार

राजक य संघटनेची सवात मह वाची आव यकता हणजे कायदे ीर . राजक य सं ांना राजक य स ेची
म े दारी असते. ा कर या या आ ण भीती नमाण कर या या मते ी संबं धत आहे. रा य कायदा मोडणा यांना
ा करते. समुदाय या या सद यांनी चूक के यास यांना ा दे ख ी करतो. जे हा एखाद त या या या इ े ची
पवा न करता तचा याचा भाव स या वर वापरते ते हा या ा हणतात. जे हा एखाद तचा याचा
भाव स यावर वापरते जो वे े ने याचा वीकार करतो या ा आपण अ धकार हणतो.

सी राइट म स या मते अ धकार हणजे नणय घे याचा अ धकार आ ण इतरां या वतनावर भाव टाक याची
मता यां या इ े नुसार कवा संबं धत या इ ेव .

तु ही तुम या सभोवता ची आ ण अ धकाराची उदाहरणे दाखवू कता का

ा धकरण पारंपा रक अ धकार क र माई ा धकरण आ ण कायदे ीर ा धकरणाम ये वग कृ त के े जाऊ कते.

आ दवासी सरदार कवा राजा यांचे पा न यां या हाताखा ोक करतात. तो वीकार ा जातो कारण तो पारंपा रक
अ धकार आहे. असाधारण गुण अस े अनेक दा या यावर व ास ठे वणारे ोक पाळतात. ते क र माई अ धकार
द वते .
कायदे ीर अ धकार औपचा रक आहे आ ण कायदा याचे व ेषा धकार प रभा षत करतो. यामुळे म ये नसून ती या
पदांवर आहे यात असते. जे हा तो याने ते ान गमाव े ते हा दे ख ी गमाव जाते.

ा धकरणाचा राजकारणा ी जवळचा संबंध आहे. ासनात नणय घेण े खूप मह वाचे आहे. मु ां या संगोपना या
संदभातही नणय कु टुं बात घेत ा जातो
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

घर बांधणे ेती कवा ण. कु टुं बाती काही सद य या नणयांवर नयं ण ठे वतात.

आजोबा वडी आई आ ण मोठा भाऊ यांची हे सामा जक अ धकाराचे उदाहरण आहे.

गाव कवा समाज मुख आ दवासी मुख राजा आ ण नवडू न आ े े अ य यांना नणय घे याचा अ धकार आहे.
ते सरकार ी संबं धत इतर ोकां या नणयावर भाव टाकू कतात. आधु नक काळात ही स ा रा य आ ण सरकारम ये
राहते.
यांना ही अ धकार आ ण काय ा ारे ा त होते. रा याची कवा दे ख ी पो स आ ण सै या या
पाने होते. ा दे याचा कायदे ीर अ धकार फ रा या ा आहे.

राजक य व े या वकासावर सामा जक आ थक वकासाचा काही प रणाम झा ा का

कारी गोळा करणारे आ ण कृ षी समाज यां याम ये अ त वात अस े या राजक य व ांम ये काही फरक आहे
का

सामा जक आ थक सं ा आ ण राजक य व ांचा वकास यांचा न तपणे जवळचा संबंध आहे. कार करणे
अ गोळा करणे आ ण ेती करणे अ ा सा या सोसाय ा कु टुं ब वं आ ण नातेसंबंध यां या ारे आयो जत के या गे या.
या संघटनांचे मुख मुख मोठा माणूस कवा नेते होते. ते ोकमाग आ ण चा रीत ारे नयं त आहेत. कृ षी धान
समाजांम ये दे ां या व तारासह समुदायांचा आकार वाढ ा. नंतर मुख ां या जागी राजे ाही वक सत झा . ेतीती
अतर उ पादन ापाराचा व तार आ ण वाहतुक चा वकास यामुळे जगभरात मोठ सा ा ये नमाण झा . या
समाजांम ये राजक य आ ण नयं ण णा चे व प सरंज ाम ाही कवा राजे ाही होते. औ ो गक सामा जक
व े या वकासामुळे समाजाचे तरीकरण झा े आ ण वातं य समानता आ ण वादा या वचारसरणीचा उदय झा ा.
या वचारधारा ोक ाही राजक य व े या वकासास कारणीभूत ठर या आ ण नंतर रा याची न मती झा .

अनेक समाजांम ये हान समुदायां ारे बँड कवा गाव राजक य उप म आयो जत के े गे े . अ ा सोसाय ांमधी
अ धकार संरचनेत कोणतेही क करण समा व न हते. असे कोणतेही राजक य अ धकार न हते यां या अ धकार े ात
एकापे ा जा त समुदायांचा समावे होता. इतर समाजांम ये राजक य याक ाप पारंपा रकपणे कधीकधी ब ा नक
गटा या वतीने आयो जत के े जात होते परंतु ीष ानी कायम व पी अ धकार न हते. तरीही इतर समाजांम ये राजक य
याक ाप ब धा पारंपा रकपणे ब फोक ादे क गटां या वतीने आयो जत के े जात होते आ ण ीष ानी क कृ त
कवा सव राजक य अ धकार होते. आधु नक जगात तथा प येक समाज काही मो ा क कृ त राजक य व ेत
समा व के ा गे ा आहे.
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

पारंपा रक अ धकार क र माई अ धकार आ ण कायदे ीर अ धकाराची उदाहरणे ोधा. तु ही वेबव न

पारंपा रक क र माई आ ण कायदे ीर अ धका यां ी संबं धत या तमा दे ख ी गोळा क
कता आ ण सादरीकरण क कता.

तुमची गती तपासा

१. यो य र या भरा अ

जे हा एखाद त या त या इ े ची पवा न करता स या वर तचा याचा भाव वापरते ते हा या ा हणतात.

..........................

ब जे हा एखाद तचा तचा भाव स यावर वापरते ते हा आपण ते वे े ने वीकारतो

कॉ करा ...................................

. अ धकाराचे कार ओळखा अ

आ दवासी मुख कवा राजाचे पा न समाजाती सद य करतात ब असाधारण गुण अस े या

चे पा न ोक करतात क काय ानुसार एखा ा चे पा न के े जाते आ ण याचा आदर

के ा जातो

II. राजक य णा चे कार

राजक य व ा हणजे समाज सामा जक व ा क ी राखते आ ण सामा जक वकृ ती क ी कमी करते याचा
संदभ दे ते. मानववं ा पूव सा र समाजां या राजक य व ेचे दोन ेण म ये मू यांक न कर याचा य न करतात जसे
क रा य संघटना अस े ा समाज आ ण रा य संघटने वाय समाज. हणजे रा य समाज आ ण रा य वहीन सं ा आहेत.
टे ट े स सोसाय ांना ए सफॅ स सोसायट असेही हणतात.

२४१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

रा य आ ण रा य वर हत राजक य व ा

रा य राजक य व ा रा य हे एक वाय राजक य एकक आहे याम ये अनेक समुदायांचा समावे होतो.
क कृ त सरकार आहे याम ये कर गोळा करणे पु षांना कामासाठ कवा यु ासाठ आ ण ड साठ आ ण कायदे ागू
कर याची आहे. रा य ासनामाफत आप े काय पार पाडते. रा याम ये एक ज ट क कृ त राजक य रचना आहे
याम ये वधान कायकारी यायपा का इ याद सार या कायम व पी सं ांचा समावे आहे. रा यांम ये सरकार पो स
द आ ण सै य यांसार या भौ तक चा वापर क न म े दारी कायम ठे व याचा य न करते. आधु नक रा रा ये आ ण
मुख रा ये ही रा य व ेची उदाहरणे आहेत.

रा य वहीन राजक य व ा रा य वर हत राजक य व ा ही संघ टत नाही.

येथे कायदे ह े े नाहीत आ ण ते परंपरा आ ण री त रवाजां या त डी सारावर आधा रत आहेत. यात वैय कह क
आ ण व ेषा धकारांपे ा सामू हक जबाबदारीची जाणीव आहे. ेची प त तबंधा मक आहे जी के वळ एखा ा
ाच नाही तर आरोपी या कोण याही नातेवाईकांना द जाऊ कते. पुरावे के वळ सा ीदारा या उप तीवर आधा रत
नाहीत तर पथ आ ण परी ां या प तीवर आधा रत आहेत. रा य वहीन राजक य व ेती जीवना या सव े ांम ये
जा आ ण धम यांची मह वाची भू मका आहे. बँड आ ण आ दवासी राजक य संघटना हे रा य वहीन राजक य व ेचे
उदाहरण हणून घेत े जाऊ कतात.

समतावाद आ ण गैर समतावाद समाज रा य वहीन समाज द

Nuer
आ ही आधु नक ोक ाहीवर व ास ठे वतो आ ण असा
इ हान चड यांनी अ यास े े
दावा करतो क समाजाने समानते या आधारावर काय के े
द णी सुदानचे युअ र हे रा य वहीन समाजाचे उ कृ
पा हजे. तथा प आप समानतेची भावना कारी समाजा या उदाहरण आहे. ते भटके ोक आहेत जे ामु याने
जवळही नाही. गुरांवर अव ं बून असतात. जरी ते हान ा नक
यांनी समतावाद राजक य व ा कायम ठे व जथे समुदायांम ये राहत अस े तरी येक चे मो ा
जीवना या सव े ात समानता होती. अ आ ण संप ीसह दे ात वखुर े या इतर ोकां ी संबंध आहेत.

सा ह य सवाम ये सामा यक के े गे े . अ धकार ाद यासाठ

कोणताही सव नेता न हता कवा कोणताही जबरद ती नणय
घेत ा गे ा नाही. या कार या समाजांना असेफॅ स असेही
संबोध े जाते हणजे डोके नस े ा समाज . ब तेक
गोळा करणा या सं ा आ ण साधे बागायतदार हे समतावाद
समाज आहेत आ ण या ारे acephalous आहेत.
येक युअ रची या या त या पतृवं ीय नातेवाइकांसाठ
कत े आ ण वचनब ता आहेत परंतु इतर गटां ी
कार दे ख ी जोड े े आहे.
अनेक युअ र वं एक मळू न एक उपकु ळ बनवतात
आ ण अनेक उपकु ळे एक कु ळ बनवतात. अ ा कारे
युअ र गट यां या दे ात एकता नमाण करतात. अ ा
कारे एकू ण युअ र समूह हा रा य वहीन समाज आहे.

समतावाद नस े या समाजात समाजाती सद यांवर ोत दो ी एसए आ ण जैन पीसी पृ

नयं ण ठे व यासाठ नेते असतात.

Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

या कार या समाजा ा सेफ स सोसायट असे हणतात. जमाती आ ण बँड वगळता सव समाजांना समतावाद
नस े या समाज हणून संबोध े जाते. अ त र साठवणूक आ ण खाजगी मा म ेने एक नवीन सामा जक व ा
नमाण के या ा समतावाद समाज हणतात. नवाह अथ व ेने समतावाद समाज नमाण के ा तर अ त र
उ पादनाने पूण वेळ राजक य कायात गुंत यासाठ पुरेसा वेळ मळ याचा माग मोकळा के ा. वभ नेतृ व हा समतावाद
नस े या समाजांसाठ आणखी एक मह वाचा नकष आहे.

क कृ त आ ण वक त राजक य व ा

क करण ही या आहे जथे सं ेचे अ धकार आ ण काही हातात असते. खा या तरावरी सव

मह वाचे नणय आ ण कृ ती ीष व ापना या मा यते या अधीन आहेत. क करणा या फाय ांम ये वसाया या सव
पै ूं वर घ पकड ठे व याची सं ेची मता समा व आहे.

वक करण हे व ापन आ ण सं े या सव तरांवर अ धकारांचे एक प त ीर त नधी मंडळ आहे.

वक करणाचा एक फायदा असा आहे क नणय घेण े ज द होते. वक करणाचा उ े वकासाची फळे ोकसं ये या
तळागाळापयत योजना आ ण अंम बजावणी या मागाने पोहोचव याचा आहे. याचा अथ ा नक संसाधनांचा भावीपणे
वापर के ा जातो आ ण वा त वक ाभाथ ओळख े जाऊ कतात. याचा अथ असा आहे क खा या तरावरी
व ापकांना मौ यवान अनुभव मळ व याची आ ण अ धक वक सत कर याची संधी आहे कारण तेथे वाढ यास
अ धक जागा आहे.

अंज ीर . ामसभा

भारताम ये भारतीय सं वधाना या ७३ ा तीनुसार पंचायतराज व ा ागू कर यात आ . के रळम ये

जानके यसू नाम ोकांचे नयोजन ारे राजक य स ेचे वक करण झा े आहे. तळागाळापयत पोहोचणारे नणय
घे यात ामसभा मह वाची भू मका बजावते.

२४३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

तुम या प रसराती ामसभे ा भेट ा आ ण तेथी कामकाजाची न द करा आ ण ामसभे या

बैठक चा अहवा हा. सहभाग ची कॉम पो झ न मी टगची या चचा के े े मु े आ ण
घेत े े नणय कळवावे ागतात.

वक करण व क करण या वषयावर चचा करा

तुमची गती तपासा

१. स ेचा अ धकार काही हातात क करण

सव तरांवर स ेचे अ धकार ................................

. अ रा य आ ण रा य वहीन
राजक य व ा ब समतावाद आ ण अ समतावाद
समाज यां याती फरक ओळखा

III. राजक य व ेचा वकास

असे मान े जाते क सरकारचे सवात जुने व प कु टुं बातून वक सत झा े .

राजक य संघटना तयार झा जे हा एखादा नेता ोकांना आ ा ाय ा दस ा आ ण सामा य ोकांना दे ख ी वरोधी
गटां या ह यांचा तकार कर यासाठ संर ण मळावे अ ी इ ा होती. ता पुरते नेतृ व आ ण संघटना कायम व पी
आणपर तीनुसार अ धक वै व यपूण बन े . राजक य एकक सामा यतः याचे आकार रचना आ ण इतर सामा जक
वै ां या आधारावर वग कृ त के े जाते. बँड टोळ मुख पद आ ण रा य यासार या अनेक समाजां या मो ा
माणावर ादे क एक करणापयत पोहोच यासाठ हे हान माणात ा नक वाय तेपासून सु होते.

मानववं ा ए मन स हस ने राजक य संघटनांचे चार कार कवा तर सूचीब के े बँड टोळ

मुख पद आ ण रा य.
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

आपण वेगवेग या तरावरी राजक य व ेची उ प ी आ ण वकास तपासूया.

बँड

काही समाज अगद हान आ ण सामा यतः भट या ोकां या गटाने बन े े होते.

या येक गटा ा पारंपा रकपणे बँड हणतात आ ण राजक य ा वाय आहे. बँड संघटनेत ा नक गट कवा समुदाय हा
सवात मोठा गट आहे जो राजक य एकक हणून काय करतो.
बँड हे सामा यत हान गट असतात यांची ोकसं या १०० कवा या न कमी असते. येक हान बँडने मोठा दे
ाप ा आहे यामुळे ोकसं येची घनता कमी आहे. बँडचा आकार अनेक दा हंगामानुसार बद तो. बँड तुटतो कवा द े या
वातावरण वेळ आ ण ठकाणी उप अ संसाधनांनुसार गटब के े जाते. उदा. अ सं ाहकाकडे बँड संघटना हो या
आ ण बँड हवा यात हान असतात जे हा अ संसाधने जा त उप नसतात आ ण ोधणे कठ ण असते. फोरे जग बँड
आ ण अ धकारा या बाबतीत समतावाद आहेत. यां याकडे औपचा रक काय ाचा अभाव आहे परंतु यां याकडे
सामा जक नयं ण आ ण ववाद नपटारा कर या या प ती आहेत. उ हा यात जे हा मो ा गटा ा पुरेसा अ मळतो ते हा
प ट् या मो ा असतात. एआर रॅड फ ाउन ट मानववं ा यांनी न दव े क अंदमानी ोकांम ये बँडचे सद य
दहा ते तीन े ोक होते.

जरी तेथे मन अं का न धा मक त होते तरी यांना समाजात थोडेसे ान द े गे े आहे. बँडम ये राजक य
नणय घेण े हे सामा यतः अनौपचा रक असते. येक बँडचा अनौपचा रक हेडमन असू कतो. तो सवात नपुण कारी कवा
धा मक वध म ये सवात नपुण असू कतो. या सव गुण ांसह एक कवा अनेक असू कतात यांनी
कौ य चांग भावना आ ण माणुसक या समाजा या ओळखी ारे दजा ा त के ा आहे. नेतृ व हे स ेतून नाही तर
ंसनीय वैय क गुण ांमुळे नमाण होते.

टोळ

टोळ हा बँडपे ा राजक य संघटनेचा एक ज ट कार आहे. हा एक राजक य गट आहे याम ये अनेक बँड कवा
वं गट आहेत येक ाची भाषा आ ण जीवन ै समान आहे आ ण एक वेगळा दे ाप े ा आहे. हे गट कु ळा या
संरचने ारे जोड े े असू कतात याम ये ब तेक ोक सामा य पूवजां या वं ाचा दावा करतात. अनौपचा रक नेतृ व हे
आ दवासी संघटनेचे वै आहे. या आ दवासी समाजांम ये नातेसंबंध सामा जक सं ेची मू भूत चौकट दान करतात
याम ये नातेसंबंधाती वडी धारी मंडळ भाव पाडतात नेतृ वासाठ व वय सेट. बँड सोसाय ां या व आ दवासी
संघटना अस े या सं ा सामा यतः अ उ पादक असतात. ेती आ ण प ुपा न हे साधारणपणे कार आ ण गोळा
कर यापे ा जा त फ दायी असतात. आ दवासी समाजाती ोकसं येची घनता सामा यतः जा त असते आ ण जीवन
जग याची प त कारी टो यांपे ा जा त असते. हेडमन कवा

२४५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आ दवासी मुख हा आ दवासी संघटनेचा नेता असतो. या पदासाठ ची पा ता हणजे मेहनती आ ण उदार उ कृ कारी ेतकरी
आ ण चांग वैय क कौ ये असणे.

मोठा माणूस
आप या समाजात
काही बागायतदार गटांम ये आढळणारी राजक य नेतृ वाची सरी व ा मो ा माणसाची
हणजे मोठा माणूस. मोठा माणूस गावाती मुख असतो परंतु इतर गावाती अनेक बरोबरी आहे का
समथकांसह. तो ोकांना मेज वानीचे आयोजन कर यास वृ करतो. मे े ने यन
बेटा या अनेक भागात आ ण इतर ठकाणी अ ा पु षांना मोठा माणूस हणतात. ते
यां या तीचे वार ाने मळा े या संप ी या ऐवजी यां या वैय क म वाचे
ऋणी आहेत.

मुख पद

चीफडम हे जमात आ ण रा य यां याती म यवत राजक य एकक आहे. हे जमातीपे ा मोठे एकक आहे. चीफडॉमची
काही औपचा रक रचना असते जी एकापे ा जा त समुदायांना राजक य यु नटम ये समाक त करते. औपचा रक संरचनेत
मुख ासह कवा या वाय प रषद असू कते परंतु सामा यतः एक मुख या ा इतरांपे ा उ दजा कवा अ धकार
असतो. संघटने या मु य वा या तरावरी ब तेक सोसाय ांम ये एकापे ा जा त ब सामुदा यक राजक य एकक कवा मुख पद
असते येक ाचे अ य ज हा मुख आ ण उ तरीय मुख असतात.

आ दवासी समाजां या तु नेत मु य वे अस े या समाजांची ोकसं या अ धक दाट असते आ ण यांचे समुदाय अ धक ायी
असतात आ ण यांची आ थक उ पादकता जा त असते.

चीफडॉमम ये मुख ा या अ य तेख ा एक प रषद असावी याचे ान आनुवं क असते आ ण सामा यतः कायम
असते. चीफडॉ स ही रँक सोसाय ा आहेत आ ण मुख आ ण याचे कु टुं ब जा त त ेचा वापर करतात. मुख व तूंचे पुन वतरण
क कतो सावज नक मां या वापराचे नयोजन आ ण नद क कतो धा मक समारंभांचे पयवे ण क कतो आ ण
मु य वा या वतीने थेट करी याक ाप क कतो.
ब याच चीफडॉमम ये ोकांना यांची आ ा पाळ यास भाग पाड याचे साम य मुख ाकडे न हते. ोक मुख ा या इ े नुसार
वागती कारण मुख ाचा आदर के ा जात असे आ ण ब तेक दा या ा धा मक अ धकार होते.

उ र अमे रकन भारतीयांम ये दोन कारचे मुख आढळतात यु मुख आ ण ांतता मुख . यु मुख हा कराचा
मुख असतो जो के वळ यु ात काय करतो तर ांतता मुख हे अंतगत आ दवासी संबंधांवर दे ख रेख कर यासाठ नागरी रा यपा
असतात.

रा य

रा य हे एक वाय राजक य एकक असते याम ये या या दे ाती अनेक समुदायांचा समावे असतो.
कर गोळा कर यासाठ कामासाठ कवा यु ासाठ मसुदा तयार कर यासाठ आ ण काय ांची अंम बजावणी कर यासाठ सावभौम अ धकार
अस े े क कृ त सरकार आहे. यानंतर रा यांम ये एक ज ट क कृ त राजक य रचना असते

२४६
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

याम ये वधीमंडळ कायकारी आ ण या यक काय आ ण मो ा नोकर ाहीसह कायम व पी सं ांचा समावे आहे.
रा यांम ये सरकार ारी रक या वापरात म े दारी कायम ठे व याचा य न करते. ही म े दारी सामा जक
नयं णा या औपचा रक आ ण व ेष साधनां या वकासाम ये दसून येते जसे क पो सद करी सेवा सै य इ.
एखा ा समाजाची रा य संघटना असते जे हा ती एक कवा अ धक राजक य एककांची बन े असते जी रा ये असतात.

एका रा यात एकापे ा जा त समाज समा व असू कतात. हा वजय कवा औप नवे क नयं णाचा प रणाम
आहे आ ण व वध समाज आ ण सं कृ ती अस े या दे ावर क कृ त सरकार ादतो. रा य सोसाय ा सामा यतः सधन
ेती ारे सम थत असतात.

सं ेचा या मोड समुदाय आकार सामा जक वतरणाचे मुख कार

कार नवाह भ ता

बँड अ गोळा करणे हान समतावाद पार रकता

व तृत

टोळ ेती हान समतावाद पार रकता

हर डग
व तृत मोठा मानां कत पार रकता आ ण
मुख पद सघन हे डग समुदाय पुन वतरण

ेती
रा य गहन हरे आ ण जात आ ण बाजार
ेती हर वग दे वाणघेवाण

टे ब . . व वध राजक य संघटनेची वै े

तुमची गती तपासा

१. व वध कारची राजक य व ा द वणारा परॅ मड तयार करा . गाव मुख

आ ण मो ा माणसा या राजक य भू मका क ा वेग या असतात .
मु य व आ ण रा य यां याती मुख समानता आ ण फरकांची याद करा.
. खा वै े ओळखा अ बँड ब जमात क मु य व ड रा य.

IV. सामा जक नयं ण यं णा

मास मी डयाम ये हसाचार आ ण आ मकतेची खाती आपण अनेक दा पाहतो. थॉमस हॉ सने असा यु वाद
के ा क मानव ज मजात हसक आहे. या या व जेज े रौसो यांनी असा यु वाद के ा क पूव सा र समाज
ांतता य होते. मानववं ा ांनी हसा तपास आगळ क

२४७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आ ण यु सां कृ तक ा पार के े जाते आ ण ता वत के े क

मानव ज मजात आ मकता ठरव यासाठ सां कृ तक घटक अ धक मह वाचे आहेत.
आ मक
असतात का
सामा जक सु व ा राखणे हे राजक य संघटने या मु य
कायापैक एक आहे. अ ी व ा राख यासाठ येक समाजात वेगवेगळ यं णा अ त वात असते. सा र समाजाती हसाचार
आ ण आ मकता रोख यासाठ ववाद मटव यासाठ वापर या जाणा या अ ा यं णेतून जाऊ या.

तुम या प रसरात झा े या वादावर तोडगा काढ यासाठ तुम या गटांम ये खा मु ांवर चचा करा.

• सम या आ ण वाद ांततेने सोडवता येतात का

• हसा कमी कर यासाठ आ ण ांततापूण जग नमाण कर यासाठ कोणती पाव े उच जाऊ कतात

• या बाबतीत ांततेचे ण आप या ा क ी मदत क कते

सामा जक नयं ण औपचा रक आ ण अनौपचा रक

सामा जक नयं ण ही या आहे जी यो य सामा जक व ा राख यास मदत करते. सामा जक नयं ण सामा जक
आ ण राजक य यं णांचा संदभ दे ते जे वैय क आ ण गट वतन नयं त करते.
हे राजक य संघटनेचे मह वाचे काय आहे. पूव सा र समाजां या बाबतीत कायदा अ खत आहे जो ा नक था आ ण परंपरां ारे
मंज ूर के ा गे ा आहे. हे कायदे प ान प ा त डी सा रत के े जातात. अ ा कारे आ दम काय ा ा ढ आ ण परंपरांचा
आधार आहे. सामा जक नयं णाचे दोन मू भूत कार आहेत जसे क नयं णाचे औपचा रक मा यम आ ण नयं णाचे अनौपचा रक
मा यम.

रा य समाजाती सरकार आ मकता हसाचार आ ण इतर अनेक कायदा आ ण सु व े या सम यांवर काय ाची
अंम बजावणी याया यां ारे नणय आ ण सरकारी काया ये पो स आ ण सै य यां या ारे नयमांची अंम बजावणी या ारे
वचार करते. हे सामा जक नयं ण यं णेचे औपचा रक मा यम आहेत. सामा जक नयं णा या औपचा रक मा यमांम ये समाजात
अराजकता नमाण होऊ नये हणून सरकारने ागू के े या बा नबधांचा समावे होतो.

या तर समाजात अ त वात अस े े सामा जक नयम आ ण मू ये सामा जक सु व ा राख यात मह वाची

भू मका बजावतात. पूव सा र समाजांम ये थागत कायदे नै तक मू ये आ ण सामा जक नबध सामा जक नयं णाचे अनौपचा रक
मा यम हणून काय करतात. हे सामा जक नयम आ ण मू ये प ान प ा समाजीकरणा या ये ारे सा रत के जातात.

हणून अनौपचा रक अथ

२४८
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

सामा जक नयं णाम ये अंतगत नयम आ ण मू यांचा समावे होतो. अ ा कारे सामा जक नयं ण हणजे कोणतेही नयं ण एकतर औपचा रक कवा
अनौपचा रक जे समूहा ारे के े जाते.

सामा जक नयं ण यं णा ओळखा आ ण तुम या समाजाती सामा जक नयं णा या औपचा रक आ ण अनौपचा रक मा यमांचे

वग करण करा.

सामा जक मा यता

मंज ुरी ही एक सामा जक आहे जी वतनाची प त मंज ूर कवा नाकारते.

सामा जक नबधांसाठ चे उपाय हणजे सूचना मन वळवणे आ ण ो साहन. सोसायट म ये सभासदां या काही उप मांना मंज ुरी आ ण काही नापसंतीची
मागणी होऊ कते. उदाहरणाथ ववाह नयमांचे उ ं घन के याने समाजाती सद यांची नापसंती होऊ कते. नकारा मक मंज ूरी सामा जक नयमांचे
उ ं घन करत आहे यामुळे ा आ ण सकारा मक मंज ूरी सामा जक र या मा यता ा त वतनास पुर कृ त करते. पुर कार सकारा मक मंज ुरी आ ण
ा नकारा मक मंज ुरी सामा जक प र त म ये वतन नयं त करतात.

मंज ूरी एक समाज समाक त कर यासाठ दे ख ी सेवा. औपचा रक कायदे ीर सं ा नस े या समाजांम ये जसे क याया य मंज ुरी
अनेक दा थेट ाद जातात. यात उपहास करणे ं यु करणे खापत करणे मा म ा ज त करणे कवा गु हेगार कवा संबं धत गटा या सद याची
ह या करणे समा व असू कते. ए कमोम ये उदाहरणाथ स या पु षाची बायको चोरणा या पु षासाठ यो य ा हणजे जखम नी बनव े या
गळ गा यात यांची थ ा करणे.

माणूस

सकारा मक मंज ुरी

सकारा मक मंज ुरी हणजे व कार या वतनाची ंसा. सामा जक नयमांचे पा न करणा या चा आदर के ा जातो. यांचे सामा जक
ानही उं चाव े . काह चा असा व ास आहे क पूवज आ ण इतर आ या मक ाणी चांग या आचरणाने स होतात. सकारा मक मंज ुरी या आनंददायी
गो ी आहेत आ ण आ ही ते क कतो कवा ोकांना ट न अंदाज ावता ये याजोगे फॅ न माणे वाग याचा य न क कतो. सां दा यक मेज वानी
दे ण े सकारा मक मंज ूरी मान े जाऊ कते.

आ दम काय ात सकारा मक मंज ुरी सामा यतः मा यता ा त ढ आ ण परंपरांवर आधा रत आहेत यात कु ळाती पु ष कवा गावकरी कवा आ दवासी
समाजाती सद यांना एक बांध यासाठ एक त घटक आहेत.

नकारा मक मंज ुरी

ोक आप या ा ास दे त अस यास यां या ी न बो यापासून यांना मारहाण कर यापासून तु ं गात टाक यापयत या अनेक नकारा मक

तबंधांचा वापर आपण आप या समाजात क कतो. अं तम नकारा मक मंज ूरी कदा चत एखा ा ा मारणे आहे. नकारा मक मंज ुरी समाजात च त

अस े या वना कारी आ ण वघटनकारी घटकां ी संबं धत आहे.

२४९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

उदाहरणाथ जर एखा ाने अनाचार न ष कवा कु ळ ब हग पणाचा भंग के ा कवा टोटे मक े चा अपमान के ा तर व ड ांची प रषद ा दे ऊ न
ही या थांबव याचा य न करते.

औपचा रक मंज ुरी

औपचा रक मंज ूरी हे वतरीत कर यासाठ अ धकृ त व ोकांसह पणे प रभा षत ब ीस कवा ा हणून संबोध े जाते. गु हेगारी
याय णा या काय ां ारे ागू के े े सामा जक नयम हणून दे ख ी याचा संदभ घेऊ कतो. हे ोकांना काय ाचे पा न कर यास ो सा हत करते.
उदा. दं ड कवा कारावास यासार या गो ारे सरकारी सं ां ारे ागू के े े कायदे नयम कायदे .

अनौपचा रक मंज ुरी

म ये अस े सामा जक मू ये ही अनौपचा रक सामा जक नयं णाची उ पादने आहेत याचा वापर व ढ नयम आ ण अ धक
गो ारे समाजा ारे के ा जातो. समाजीकरण आ ण सं कारा ारे यां या समाजाची मू ये अंतभूत करतात. पारंपा रक समाज आप या सद यांचे
सामा जक करण कर यासाठ या या परंपरागत सं कृ तीत अंतभूत अस े या अनौपचा रक सामा जक नयं णावर अव ं बून असतो.

अनौपचा रक नबधांम ये ा उपहास उपहास आ ण नापसंती यांचा समावे होतो यामुळे समाजा या सामा जक नयमांक डे
भरकटते. अ यंत करणांम ये मंज ूर म ये सामा जक भेदभाव आ ण ब ह कार समा व असू कतो. अनौपचा रक नयं णाचा सहसा वर अ धक
भाव पडतो कारण सामा जक मू ये आंत रक बनतात अ ा कारे या म वाचा एक पै ू बनतात.

अंतगत नयं ण हा सामा जक नयं णाचा एक कार आहे जो आपण वतःवर ादतो. उदाहरणाथ औपचा रक काय मा ा जाताना तु ही
कॅ युअ पो ाख घा णे नवडू कत नाही. हे प रधान कर या या वरोधात नयम आहे हणून नाही तर आपण औपचा रक प र तीत कपडे घा याचे
माण आंत रक के े आहे.

तुम या प रसरात दसत अस े या आ ण वगात उप त अस े या सकारा मक आ ण नकारा मक मंज ुरीब मा हती गोळा करा

तुमची गती तपासा

. औपचा रक आ ण अनौपचा रक मंज ुर म ये फरक करा. उदाहरणे ा.

. सामा जक नयं णा या औपचा रक आ ण अनौपचा रक मा यमांम ये फरक करा.

. ोकां या वतनाचे नयमन कर यासाठ सकारा मक आ ण नकारा मक मंज ूरी क ी मदत करते ते तपासा.
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

V. थागत कायदा

कायदा हा समाजाचा एक भाग आहे आ ण या समाजा या संरचने ी काया मकपणे संबं धत आहे. हा समाजासाठ
आव यक अस े ा आचार नयम आहे. ादणे ा धकरणा ारे के े जाते आ ण सोसायट या सव सद यांनी वीकार े आहे.
आ दम कायदा मो ा माणात द े या समाजा या चा रीती आ ण प त वर आधा रत होता. मजुमदार आ ण मदन यांचे
असे मत आहे क आ दम काय ात त वांचा संच असतो जो एखा ा दे ात राजक य आ ण सामा जक संघटना राख यासाठ
बळाचा वापर कर यास परवानगी दे तो. आ दम कायदा कु ळ आ ण फॅ संघटनेवर आधा रत आहे. आ दम काय ात दं ड
भरपाई सां दा यक मेज वानी इ याद व पात ा द जाते. काय ाचा भंग हा के वळ एक च नाही तर संपूण
आ दवासी समाजा ा भा वत करतो हणून घेत े जाते.

क टमरी ॉचे ोत

समाजात सुरळ तपणे काय कर यासाठ व वध सामा जक नयं ण यं णा अ त वात आहेत.

या यं णा या या सद यांवर नयं ण ठे वतात यामुळे सामा जक सु व ा राख जाते. अ ा था काय ाचे ोत ढ
सामा जक सं ा जनमत धम आ ण सामा जक पंचायत म ये आढळतात.

री त रवाज सुसं कृ त समाजां माणे पूव सा र समाजांम ये दे ख ी यां या वैय क आ ण सामा जक जीवनाचे
नयमन कर यासाठ एक कवा इतर कारचे कायदे असतात. या काय ांचे अनेक ोत आहेत. पूव सा र समाजांम ये
सामा जक था हा एक मह वाचा ोत आहे. मानवी अ त वा या संघषात काही मानवी वतन हा नकारक तर काही उपयु
आहेत. हा नकारक वतन हे सामा जक अ त वासाठ अनुकू नसतात आ ण यांना समाज वरोधी मान े जाते.

एखा ा ा हा नकारक वतन सोडावे ागे आ ण उपयु गो चा अव ं ब करावा ागे . या सामा जक चा रीती अ नवाय
मान या जातात कारण यांची अव ा करणा या ा समाजाकडू न उपे त कवा ा द जाते. थेचा भंग के यास
ेची व ा हळू हळू वक सत होत आहे हळू हळू था सामा जक कायदा बन या. अ ा रीतीने सा या तसेच आधु नक
समाजाती ब तेक कायदे थेनुसार आहेत. सामा जक चा रीती एका पढ कडू न स या पढ कडे सोपव या जातात.

सामा जक संघटना साधारणपणे येक सा या समाजात सामा जक संघटना असते.

ब तेक सामा जक सं ांम ये सरदार कवा नेता सव ान धारण करतो आ ण सोसायट सद यांवर नयं ण ठे वतो. या
सरदारा ा कवा ने या ा पुरेसे अ धकार द े जातात जरी यांना संपूण जमाती या हता या व काहीही कर याची
परवानगी नाही. ब तेक करणांम ये सरदाराचा आदे हा कायदा असतो आ ण येक ी पु षा ा याचे पा न करावे
ागते.

जनमत सा या समाजात जनमत हे खूप मह वाचे असते. एखा ा ा ा दे यात जनमताचा मह वाचा वाटा
असतो. अ ा कारे सावज नक मत काय ा या व पात ी पु षां या कृ त वर नयं ण ठे वते.

२५१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

धम सा या समाजातही धम हा जीवनाचा भाग आहे. हे वतनाची एक सं हता दान करते याचे उ ं घन दं डनीय कवा
सामा जक व े या व मान े जाते. धमा ी नग डत नयम आ ण नयमांचे पा न हे काय ा माणेच अ नवाय आहे आ ण
सामा यतः कोणीही यांचे अव ा कर यास धजावत नाही.

सामा जक पंचायत सा या सोसाय ांम ये सामा जक पंचायती अ त वात आहेत या समाजाती वर नयं ण
ठे वतात आ ण पर र ववाद मटवतात. पंचायतीचा नणय हा कायदा मान ा जातो आ ण तो न पाळ यास आरोपी ा ा
होते. ही ा मु यतः संपूण गावा ा मेज वानी दे या या व पात असते आ ण जोपयत आरोपी मेज वानी दे त नाही तोपयत
या या कु ळाती ोकांक डे के े जाते.

थागत काय ाचे व प

इतर कोण याही सामा जक सं ां माणे कायदा हा समाजाचा एक भाग आहे. समाजा या रतेसाठ हा संपकाचा
नयम आहे .अ धकाराने ाद ा जातो आ ण समाजाती सव सद यांनी वीकार ा आहे. सा या समाजात ोकांचे मत कवा
ोक ाही ये ारे आ े ा नणय आरोप वर ाद ा जातो. समुदाय कवा प रषद याया य हणून काम करतात. अ ा था
आजही भारतीय खे ांती व वध भागांती अनेक समुदायांम ये च त आहेत.

परंपरागत कायदा खा वै े द वतो.

हे नातेसंबंधावर आधा रत आहे कारण सा या समाजाती ब तेक सद य र ाने संबं धत आहेत आ ण सामा यतः
नातेसंबंध नयम काय ा माणे पाळ े जातात.

याचा संबंध नै तकता आ ण जनमता ी आहे

हे गु ा ा टॉट् सपासून वेगळे करत नाही. गु हेगारी ही आधु नक काय ात रा याने न ष के े कृ ती आहे अ याचार
ही के वळ या वैय क क याणाची कृ ती आहे. आधु नक काय ात गु हा हा दं डनीय गु हा आहे तर अ याचार
नाही.

हे सकारा मक आ ण नकारा मक मंज ुरी ारे सम थत आहे.

ते ढ वर अव ं बून असते कारण कायदा आ ण था एकमेक ांवर अव ं बून असतात.

सामा जक याय राखणे ही सामू हक जबाबदारी आहे. सा या सोसाय ात सगळे च पो स असतात.

पथ आ ण अ नपरी े या आधारावर गु हा ठरव ा जातो.

गु हेगारीचा हेतू कवा हेतू तपास ा जातो.

२५२
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

थागत काय ा या वरी व पाचे परी ण के यावर आ दम कायदा आ ण आधु नक काय ाम ये काही समानता आ ण
फरक आहेत. आधु नक काय ा ा सवसमावे कपणे समजून घे यासाठ एखा ा ा च त काय ांक डे ावे ागे .

आ दम कायदा आ ण आधु नक कायदा

आ दम काय ांम ये नातेसंबंधांवर जा त जोर दे यात आ ा आहे. अंतगत आ ण बा अ ा दो ही सम या नातेवाईक

गटां ारे हाताळ या जातात. गु हेगारांना ा कर याचा आ ण वाद मटव याचा अ धकार कु ळाती व ड ांना आहे. आधु नक
कायदा यापे ा पूण पणे वेगळा आहे. आ दम कायदा नै तक त वां ी सुसंगत आहे आ ण ोकां या मतात ज े ा आहे. सा या
समाजात सावज नक मतांचा ोकां या जीवनावर जोरदार भाव पडतो.

आधु नक काय ाचे मूळ थागत काय ात अस े तरी काय ाची अंम बजावणी अंम बजावणी आ ण सामा जक याय
राख या या बाबतीत अनेक बद झा े आहेत. आ दम कायदा आ ण आधु नक कायदा यां याती फरक ोध यासाठ खा
त याचे परी ण करा. कायदे त ाकडू न मा हती गोळा के यानंतर तु हा ा टे ब पूण करावा ागे .

आ दम कायदा आधु नक कायदा

च त कायदा खत कायदा

नणयासाठ एक प रषद ज हा याया य उ याया य दवाणी याया य आ ण

फौजदारी याया य यांसार या व वध प रषदा.

पथ आ ण अ नपरी े या व पात चाचणी ारी रक तपासणी आ ण सा ीदारा या उ ट ांचा

वापर क न चाचणी

काय ा या अंम बजावणीसाठ सव सद य पो सांसारखे व ेष अ धकारी काय ा या

जबाबदार आहेत अंम बजावणीसाठ जबाबदार असतात.

याय हा जनते या मतावर आ ण प रषदे या नणयावर सं वधान आ ण काय ावर आधा रत

आधा रत असतो

दं ड भरपाई सां दा यक मेज वानी ा दं ड भरपाई तु ं गवास भांडव बाहेर

इ. या व पात ा. काढणे नवासन या व पात ा .

आ दम काय ात ा नाही तर संपूण कु टुं बा ा फ गु हेगारा ाच ा होते

ा आहे

.................................................... ..... .................................................... .

२५३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

• आप या आधु नक काय ाचे मूळ थागत काय ात कती आहे ते ोधा. वरी त याचे परी ण के यानंतर
तु ही तुम या प रसराती कायदे ीर वसायी व क ाची मु ाखत घेऊ कता के स कसे दाख करावे
याया यांचे अ धकार े खट ा पुरावा आ ण ा. तुम या न कषाची गटांम ये चचा करा आ ण ते तुम या
वगात सादर करा.

• च ा यावर चचा क या फा ी या ेवर बंद घात पा हजे का हे मानवी ह कां या वरोधात आहे का

आप याकडे कायदा का आहे थागत कायदा असो क आधु नक कायदा हे ामु याने सामा जक सु व ा राख यासाठ
आहे. मानव हा ज मजात हसक नसतो असे मानववं ा ांचे मत आहे. सां कृ तक उ ांतीचा प रणाम हणून सामा जक वकृ ती
उदयास आ . ॉस क चर एथनो ा फक पुरावे असे द वतात क आधु नक तरीकृ त समाज आ दवासी समाजांपे ा हसाचारा ा
अ धक बळ पडतात. बागायती जमाती आ ण कारी जमात या तु नेने असे दसून आ े क आ दवासी समाज कारी संक क
बँडपे ा अ धक हसाचारा ा बळ पडतात. तथा प सव सं कृ त म ये एका कवा स या व पात ववाद उ वतात या सवाम ये
अ ा सम यांचे नराकरण कर यासाठ अंतगत सां कृ तक यं णा असते. सां कृ तक उ ांती या काळात ववाद नपटारा यं णेत बद
झा े आहेत. पूव सा र समाजाती ववाद नपटारा तपासूया.

सहावा. पूव सा र समाजाती ववादांचे नराकरण

तंटे मटव याबाबत सोसाय ांम ये खूप तफावत असते. पुरावे

गोळा कर यापासून ते ा दे यापयत या यां या मा के नंतर
यायाची ापना के जाते.

याय ासनासाठ अपराधीपणाची ापना नेहमीच मह वाची असते.

भारतीय खे ांम ये आपण समाजात च त अस े या परंपरागत
काय ां या आधारे ा नक र या एक के े े न कू म आ ण उ कू म
काय पा कतो. या सामा जक संमे ने ववादांचे नराकरण करतात
कवा सावज नक चाचणीनंतर ा दे तात.

अंज ीर . न टु कू म

सा या समाजात यायाधी हे वतःच ोक असतात. यायाधी एक वृ नातेवाईक असू कतो जेथे वडी मंडळाची
ापना के जाते आ ण ते यायाधी बनवतात. अ धकृ त एखा ा खट याची सुनावणी कर यासाठ एक येतात आ ण
नका दे तात. ब तेक करणांम ये आरोपी या यावरी व आरोप नाकारतात. जोपयत याचे नद ष व स होत नाही तोपयत
या ा दया येत नाही. यामुळे नवा ात मू त दोन भाग असतात पुरावा आ ण ा.

२५४
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

पुरावा

या ये ारे एखा ा ची नद षता कवा अपराधीपणा ा पत के ा जातो या ा सा या समाजात पुरावा

हणतात आ ण उ ट तपासणीत न णात असा कोणताही यायाधी कवा फयाद सापडत नाही. यामुळे अचूक त ये
मळ व यासाठ ोकांना अ त नैस गक आधारावर अव ं बून राहावे ागते. तथा प पुरावे सेट कर याचे दोन मु य माग हणजे
पथ आ ण परी ा

खोटे न बो याची पथ हणजे दे वा या नावाने द े े वचन. असे हट े जाते क जर एखा ा ने सादर के े े

त य खोटे स झा े तर या ा दे वाकडू न ा होई . वे े ने वतःचा अपराध कबू कर यास भाग पाड याचे हे एक
तं आहे .सामा यतः पापी अ ौ कक ोधा या भीतीने आप ा अपराध पवत नाही.

छोटानागपूर या ओरो स आ ण मुंडांम ये एखा ा ा पुरावे सादर कर यापूव वाघा या कातडीवर कवा वाघा या
जब ावर बसून पथ घे यास सां गत े जाते. वाघाने मार े जा या या भीतीने दोषी खोटे बो याचे धाडस करत नाही.
तसेच आधु नक काय ातही सा ीदारा ा सा दे यापूव पथ यावी ागते.

अ नपरी ा ही अ ौ कक नयं णाखा आरोपी ा धोकादायक कवा वेदनादायक चाचणीसाठ सादर क न

अपराधीपणा कवा नद षपणा न त कर याची या आहे. पूव सा रांम ये अ ा चाच या सहसा आग कोळसा आ ण
पा याने के या जातात. उदाहरणाथ ओरा सम ये जळ या कोळ ाचा तुक डा चोरीचा सं य अस े या दोन पु षां या तळहातावर
ठे व ा जातो. जर यापैक एका ा तळहातावर गरम कोळसा सहन करता आ ा तर तो नद ष मान ा जातो तर सरा दोषी
मान ा जातो.

काय ाची अंम बजावणी करणा या अ धका यांनी गु हेगारी ा पत कर यासाठ अव ं ब े या थड

ड ी मेथड वर आताही मी डया रपोट् स येत आहेत.
हे मानवी ह कांचे उघड उ ं घन आहे का
दे ा या काय ाची जाणीव नस यामुळे असे होते का
आ ही काय क कतो तुम या गटांम ये यावर चचा करा आ ण तुम या वगात सादर करा.

पूव सा र तसेच आधु नक समाज दोष ना ा होई याची खा ी करतात. या साठ

ेसाठ ही व वध समाजात व वध प ती अव ं ब या जातात.

गु हेगारी हणजे दै वी व ेचे कवा नयमांचे उ ं घन आहे असे ब तेक आ दवासी ोक मानतात.
हणून असे मान े जाते क गु हेगार आहे या ा यो य ा द पा हजे जेण ेक न तो तो वाईटापासून मु होई .
त ोधा वाय ेचा आणखी एक आधार आहे

२५५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

नुक सान भरपाई. दं डा या व पात ा ही सहसा या त वावर आधा रत असते.

सामू हक जबाबदा यांचे त व हे सा या समाजाचे आणखी एक मह वाचे वै आहे. या त वानुसार गु हा के े या ा
ा द जातेच असे नाही तर याचे कु टुं ब कु ळ आ ण ा नक गट यांनाही ा होऊ कते. उदाहरणाथ मृ यूदंडाची
ा खुनासाठ आहे पण खून करणा या ा ही ा द जाऊ कत नाही.

या या जागी या या कौटुं बक गटाती कवा कु ळाती इतर काही सद यांना मार े जाऊ कते कारण गट एकमेक ां या
गु हेगारी कृ यासाठ एक तपणे जबाबदार असतो.

काही भागात काही समाजकं टकांक डू न नै तकता पो सग के जाते हे तुम या ात आ े आहे

का या घटनांक डे तु ही कसे पाहता तुम या गटात चचा करा आ ण तुम या वगात सादर करा.

चाचणी

सवसाधारणपणे एखा ा ा ा सुनाव यापूव चाचणीचे काही ाथ मक व प आढळते.

या चकाकता आ ण तवाद दोघेही यांची करणे मुख आ ण व ड ां या प रषदे समोर मांडतात जे यांचे काळजीपूवक
ऐकतात आ ण कधीकधी यांना उ ट करतात.

काही समाजांम ये ा हणून वेगवेग या कार या ारी रक खापती के या जातात. गु हेगाराचे त ड काळे
क न या ा गाढवावर बसवून संपूण गावात नेऊ न याचा जाहीर अपमान के ा जातो. अमे रकन जमात म ये अ व ासू
प नी ा पा यात बुडवून मृ यूची ा द जाते. युगांडाती काही जमात म ये तु ं गवासाची तरतूद आहे परंतु जर गु हा
खूप गंभीर असे तर गु हेगारा ा मृ यू होईपयत खांबा ा बसव े जाते.

Oraons कु ळांम ये जेथे ब ह ववाह अ त वात आहे सद याने इतर कु ळांमधून आप ा जोडीदार नवड ा पा हजे.
या नयमांचे उ ं घन झा यास या ा ामप रषदे समोर खट यासाठ हजर के े जाते. ब ह कृ त करणे ही नेहमीची
ा आहे.

वेअ र ग भरपाई सुसं कृ त समाजां माणे ब तेक सा या सोसाय ांम ये गु ामुळे झा े या नुक सानाची
भरपाई दे याची तरतूद असते. गु ाचे गांभीय आ ण तो भर याची गु हेगाराची मता यावर अव ं बून दं ड रोख व पात
कवा कारात कवा दो ही व पात आकार ा जाऊ कतो. काही मूळ अमे रकन ोकांपैक काही गु हेगारांची मौ यवान
मा म ा न क न भरपाई मा गत जाते. सामोआन जमातीम ये गु हेगारा ा काही मौ यवान भेटव तू भरपाई हणून
ा ा ागतात. इतर काही जमात म ये भरपाई संपूण गावा ा मेज वानी या पात द जाते.

२५६
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

जर तुम या म ांम ये मतभेद असती तर तु ही काय करा

तुम या प रसराती वाद कसे मटव े जातात

सव मतभेदांची करणे पो सां या कवा याया यां या ह त ेपाने नका नघतात का

वाद मटव यासाठ तुम या प रसरात कोणती यं णा च त आहे

या ांची उ रे आप या ा वाभा वकपणे असा न कषापयत पोहोचवती क येक समाजात वेगवेग या

कार या ववाद मटव या या यं णा असतात. पूव सा र समाजांम ये ांततापूण आ ण हसक अ ा दो ही हेतूंसाठ व
यं णा हो या.

ववादांचे नराकरण कर याचे ांततापूण आ ण हसक मा यम

मानव हा ज मजात हसक नसतो हे आपण आधीच पा ह े आहे. हसेक डे एक अ ध हत वतन हणून पा ह े जाते.
सा या सोसाय ांम ये यांची वतःची ववाद मटव याची यं णा असते या ारे ब तेक ववाद ांततेने मटव े जातात.
अ तउ पादन बाजार खाजगी मा म ा वसाहतवाद आ ण जाग तक करणा या आगमनाने हसा यु आ ण आ मकता
ती झा .

व तीचे ांत साधन

आधु नक औ ो गक रा यांम ये करकोळ वाद आ ण समाजात उ वू कणा या अ धक गंभीर संघषाना सामोरे

जा यासाठ पो स याया य आ ण दं ड णा यासार या औपचा रक सं ा आ ण काया ये आहेत. या सव सं ा
सामा यतः सं हताब काय ांनुसार काय करतात. अनेक सोसाय ांम ये संघषाना सामोरे जा यासाठ अ ा व
काया यांची आ ण सं ांची कमतरता असते. यां याकडे कमान काही ववाद हाताळ याचे ांततापूण नय मत माग
आहेत. याम ये टाळणे सामुदा यक कृ ती वाटाघाट आ ण म य ी माफ पथ परी ा आ ण नणय यांचा समावे
आहे.

टाळणे

याम ये ववादाचे प कार वे े ने एकमेक ांना टाळत अस यास ववाद मटव याचे साधन
कवा भावना ांत होईपयत वेगळे रा ह यास हसा टाळता येऊ कते. हणून आपण आप या दै नं दन
फॉरेज स व ेषतः हे तं वापर यास आवडतात. ोक इतर बँडम ये जाऊ जीवनातही टाळाटाळ करतो
कतात कवा छावणी या व टोकांना यांचे नवास ान ह वू का

कतात. जे हा संघष खूप ती होतो ते हा बद णारे बागायतदार दे ख ी

वेगळे होऊ कतात.

समुदाय या

साम य ा कू म ाही नेते नस े या सो या समाजांम ये सामू हक कृ ती सामा य आहे. अनेक इनुइट सोसाय ा
वारंवार सामुदा यक कृ ती ारे ववाद सोडवतात. कु टुं ब

२५७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ब तेक बाबतीत वाय मान े जाते. यांचा असा व ास आहे क आ मे एखा ा चे भ वत ठरवू कतात. प रणामी
ोक न ष ां या ज ट णा म ये यांचे दै नं दन काय पार पाडतात.

वाटाघाट आ ण म य ी

ब याच संघषाम ये ववादाचे प वाटाघाट ारे वतःच तोडगा काढू कतात. कधीकधी ववाद मटव यासाठ
बाहेरी कवा तृतीय प ाचा वापर के ा जातो. पूव आ के ती नुएर खेडूत आ ण बागायती ोकांम ये बब ा वचे या
मुख नावा या अनौपचा रक म य ां या मदतीने समुदायाती ववादांचे नराकरण के े जाते. तो माणूस राजक य मुख
नसून म य आहे. याचे ान आनुवं क आहे. गुरे चोरीसारखे करकोळ वाद बब ा कातडी मुख ा या नद नास
व चतच येतात. ते नंतर आ ण तेथे सहभागी प यां या वत या खाजगी मागाने सेट के े जाती . खुनासार या मो ा
गु ांवर बब ा या कातडीचा मुख वत कारवाई करे आ ण दोष ना ा होई . पी डते या कु टुं बापासून संर ण
कर यासाठ या ा मु यासोबत राह याची परवानगी द जाई . दर यान या काळात मुख पी डते या नातेवाईकां ी
वाटाघाट आ ण म य ी करे आ ण भांडण टाळ यासाठ नुक सान भरपाई या मागाने वाद मटवे .

मायाचना

सामंज यपूण नातेसंबंध पुनसच यत कर याची इ ा दे ख ी औपचा रक मायाचना क कते.

माफ ही फरकावर आधा रत आहे. दोषी प माफ मागतो. द ण पॅ स फक या फजी ोकांम ये व ेषत एका खे ात
सामंज य आ ण पर र सहा याची मजबूत नी त आहे. जे हा एखाद एखा ा उ दजा या ा खवते ते हा
नाराज आ ण इतर गावकरी टाळू ागतात आ ण अपरा याब ग पा मा ागतात. जर गु हेगार गावा या मताब
संवेदन ी असे तर तो सोरो हणजे आ मसमपण नावाचा माफ चा समारंभ करे . समारंभात अपराधी तचे याचे डोके
झुक वतो आ ण ग प राहतो तर म य बो तो टोकन भेट दे तो आ ण अपमा नत ना मा मागतो. माफ व चतच
नाकार जाते.

पथ आ ण अ नपरी ा

पथ हणजे एखा ा दे वते ा जे काही बो ते या स याची सा दे यासाठ बो ावणे. अ नपरी ा हे आरोपी ा

अ ौ कक नयं णाखा अस े या धोकादायक कवा वेदनादायक चाच यांम ये सादर क न दोषी कवा नद ष ठरव यासाठ
वापर े जाणारे एक साधन आहे.

नणय

नणय हणजे जे हा तृतीय प यायाधी हणून काम करतो आ ण ववा दत प ांना वीकारावा ागे असा नणय
घेतो. नणय एक यायाधी ांचे एक पॅने एक त ण कवा राजक य एजंट ारे मान े जाऊ कते. ववाद ांततेने
सोडव यासाठ आप ा समाज सं हताब कायदा आ ण याया यांवर जा त अव ं बून असतो.

२५८
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

तुम या े ात झा े या ा नक ववाद नपटा याचा के स इ तहास हा याम ये याचे नराकरण होईपयत या संपूण
येचा समावे आहे.

तोड याचे हसक साधन

जे हा संघष सोडव याचे नय मत भावी पयायी माग उप नसतात कवा समाधानकारक नसतात ते हा ोक हसाचाराचा
अव ं ब करतात. काही समाज मधी हसाचारा ा प र तीनुसार यो य मानतात. जे हा समुदाय ज हा कवा रा यासार या
राजक य घटकांम ये हसाचार होतो ते हा आपण या ा यु हणतो.

वैय क हसा

हसक वतन वतः वतन नयं त कर याचा य न कर यासाठ वापर े जाते. काही समाजांम ये एखा ा ने मा म ेवर
अ त मण के यास ते गु ाचे समथन कर यासाठ मान े जाते.

भांडण

भांडण ही कु टुं बे कवा नातेवाइकां या गटांमधी वारंवार होणारी ु वाची ती आहे. हे सहसा यां या गटाती सद या व
के े या गु ाचा बद ा घे या या इ े ने े रत होते. अपराधी गटाती कोण याही सद याची ह या यो य सूड मान जाते कारण संपूण
नातेवाईक गट जबाबदार मान ा जातो.

छापा टाक ा

छापा मारणे हा बळाचा अ पका न वापर आहे जो मया दत उ े सा य कर यासाठ नयो जत आ ण संघ टत के ा जातो. हे
उ सहसा इतर ब तेक वेळ ा ेज ार या समुदाया ी संबं धत व तू ाणी कवा इतर कार या संप ीचे संपादन असते.

छापा मारणे व ेषतः खेडूत समाजात च त आहे यात गुरेढोरे उं ट कवा इतर ा यांची कमत असते आ ण कळपाती
चोरी ारे वाढव या जाऊ कतात. छापे अनेक दा ता पुरते नेते कवा सम वयकांक डू न आयो जत के े जातात. ोकांना पकड या या
उ े ाने छापेमारी दे ख ी के जाऊ कते आ ण काहीवेळ ा ोकांक डू न पैसे घेत े जातात. बायका हो यासाठ यांना पकडणे अगद
सामा य आहे.

मो ा माणावर संघष कवा यु

मो ा माणाती संघषाम ये मो ा सं येने आ ण आ मण आ ण संर णा या धोरणां या दो ही बाजूंचे नयोजन

समा व असते. आपापसात मो ा माणात यु ाचा सराव के ा जातो

२५९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

सधन ेती कवा औ ो गक करण अस े या समाज. या समाजांक डे व ेष सै य करी नेते रणनीतीकार इ याद ना
मदत कर यासाठ पुरेसे गत तं ान आहे.

• दे ांमधी संघष आ ण यु वाढत आहेत क कमी होत आहेत

• आपण आप या सम या क ा सोडवू कतो

• वाद ांततेने सोडवता येती का क हसा नेहमीच आप यासोबत राही

वरी गो वर गटांम ये चचा करा आ ण हसक मु ांततापूण जाग तक व ेसाठ व सूचना ा.

च ा सारां ा

• राजक य संघटना हणजे समाज या कारे अंतगत सामा जक सु व ा राखतो आ ण ेज ार या गटांसोबत

याचे वहार नयं त करतो. समाज व ा राख यासाठ आ ण सामा जक वकृ ती कमी कर यासाठ समाज
वापरतो. राजक य मानववं ा हे राजक य णा चा औपचा रक आ ण अनौपचा रक राजक य सं ांचा
ॉस सां कृ तक अ यास आहे.
हे सव कार या समाजां या राजक य घडामोडी हाताळते मग ते आ दम असो वा आधु नक.
• व वध कार या राजक य णा म ये रा य राजक य व ा आ ण रा य वहीन राजक य व ा यांचा समावे
होतो. रा यांम ये पो सआण करासार या ारी रक चा वापर क न सरकार म े दारी राख याचा य न
करते. रा य वहीन राजक य व ेत कायदे ह े जात नाहीत.
ते परंपरा आ ण री त रवाजां या त डी सारावर आधा रत आहेत.
• सा या पूव सा र समाजात कु टुं ब बँड आ ण जमात ोकां या वतनाचे नयमन करतात. बँड कारची राजक य
संघटना अस े या समाज अगद हान सामा यतः भट या जातीवर बन े े असतात.

• आ दवासी संघटना अस े या सं ा बँड संघटनांसार याच असतात. परंतु ते अ उ पादक आहेत आ ण

ोकसं येची घनता जा त आहे.
• ब समुदाय राजक य एककांना एक त करणारी औपचा रक ा धकरण संरचना अस याम ये मु य व संघटना
आ दवासी संघटनेपासून पुढे जाते.
• टोळ आ ण बँडमधी राजक य संघटना सामा यतः टे ट े स हणून ओळख जाते.
• रा ये सामा यत वग तरीकरण सघन ेती उ ोकसं येची घनता उ दजाचे आ थक आ ण इतर
व ेषीकरण ारे वै ीकृ त आहेत.

• रा या या राजक य व ेम ये कायदे अंम ात आण े जातात आ ण याया ये पो स सरकारी

काया ये इ याद व ेष एज सी ारे याय राख ा जातो.
Machine Translated by Google

यु नट राजक य संघटना

राजक य व ेत ढ वाद कायदे नै तक मू यांना अ धक मह व द े जाते.

•
ोकां या वतनाचे नयमन कर यासाठ सकारा मक आ ण नकारा मक मंज ुरी या पात थागत कायदा वापर ा
जातो. मंज ुरी ही सामा जक आहे जी वतनाची प त मंज ूर करते कवा नाकारते. आधु नक गुंतागुंती या रा य
समाजातही आपण ववाद नपटारा कर याचे ांततापूण माग पा कतो जसे क टाळणे वाटाघाट म य ी इ.
जथे ा नक नेते मह वाची भू मका बजावतात. सा या समाजात गु ाची ओळख पथ आ ण अ नपरी े ारे के
जाते जेथे आधु नक समाजां माणेच नका चाचणी आ ण पुरा ावर आधा रत असतो.

• जे हा संघष सोडव याचे नय मत भावी कवा पयायी मा यम उप नसतात ते हा ोक हसाचाराचा अव ं ब

करतात. समाजाती म ये आ ण समुदायांम ये हसा होऊ कते. राजक य घटकांम ये होणा या हसाचारा ा
यु असे संबोध े जाते.

क े े हे कर याची मता दाखवतात

राजक य मानववं ा रा य ा ापासून वेगळे करा राजक य संघटनेचा राजक य अथ आ ण ा या ओळखा

आ ण स ा आ ण अ धकार या संक पनांम ये फरक करा.

राजक य व ेचे कार ओळखा आ ण रा य आ ण रा य वहीन समतावाद आ ण गैर समतावाद क कृ त आ ण

वक त राजक य व ेम ये फरक करा.
बँड आ ण रा य पातळ व न राजक य व ेचा वकास ओळखा.
सा या सोसाय ांम ये सामा जक नयं ण यं णा कतपत अ त वात आहेत याचे मू यमापन करा.

आ दम कायदा आ ण आधु नक कायदा यांची तु ना करा.

पूव सा र समाजाती ववाद नपटारा यं णा ओळखा आ ण ंसा करा.

मू यमापन आयटम

. तुम या े ाती ा नक ववाद नपटारा यं णेचे उदाहरण घेऊ न ओळखा

a सम या b सहभागी

c घेत े े नणय

. ववाद नपटारा यं णा रा य आ ण रा य वहीन अ ा दो ही समाजांम ये आढळतात. तु हा ा माहीत अस े या अ ा

चार कार या यं णांची याद करा.

२६१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

. खा द े या पयायांचा वापर क न रका या जागा भरा

नद क रा य व ा टे ट े स स टम

a काय ाचे व प . b पुरावा c ा

.

d नातेसंबंध . .

आरोप ना पुर कृ त के े जाते के वळ थागत कायदा जा आ ण धमा या ा ततेवर आधा रत सा ीदाराची उ टतपासणी े खी
कायदा वै ा नक आ ण ता कक ीकरण पथ आ ण अ नपरी ा यावर आधा रत आरोपी आ ण नातेवाईकांना ब ीस द े जाते

. खा राजक य व ांचे वग करण करा आ ण यांचे रा य व ा आ ण रा य वहीन व ा असे करा.

मु यपद टोळ रा य बँड

. खा त ा पूण करा

सं े या या मोड समुदाय आकार चे सामा जक मुख पे

नवाहाचा कार भेदभाव वतरण

बँड ..................... हान ..................... पार रकता

टोळ ..................... हान समतावाद .....................

..................... व तृत गहन वण मोठा पार रकता आ ण

कृ षी समुदाय ..................... पुन वतरण

रा य ................... हरे आ ण जात आ ण वग .....................

हर

. परंपरागत कायदे काय आहेत असे काही कायदे आप या समाजात आहेत का सह करा
उदाहरणे.

. पंचायती राज णा ागू के याने सव ोकांना नणय घे यात सहभागी हो यास मदत झा का तुम या े ाती
ामसभे या सभेचे उदाहरण दे ऊ न करा.
Machine Translated by Google

यु नट

आ थक
संघटना

साम ी
प रचय
I. आ थक संघटना
· अथ आ ण ा या दररोज सारमा यमे जगभराती ग रबी आ ण
· अथ ा आ ण आ थक
काळा या बात या दे तात.
मानववं ा
भारतासह जगा या व वध भागांतून उपासमारीने मृ यूची
II. पूव सा र ारं भक अथ व ा न द होत आहे. स या टोका ा अ धा य उ पादनात वाढ
· उ पादन आ ण कु ज े या अ धा यांचा ना झा या या बात याही
· उपभोग येतात. ाखो ोक अजूनही दा र य
् रेषेख ा जगतात तर
· वतरण a पर र
अ पसं याक ोक व ासी जीवन जगतात.
b पुन वतरण c
बाजार

ही वषमता का आहे
III. आ थक वकासाचे ट पे · कार आ ण गोळा
करणे · प ुपा न ीमंतीतही ाखो ोक उपासमारीने का मरतात

· ांत रत ागवड
· ेती हे संसाधनां या असमान वतरणामुळे कवा
· औ ो गक अथ व ा संसाधनांची कमतरता कवा संसाधनांवर नयं ण
नस यामुळे असू कते. भारताने ह रत ांती ारे अ
उ पादन आ ण ेत ांती ारे ध उ पादन वाढव े .

या ांत चा इ प रणाम झा ा आहे का

भारताने दे ांतगत बाजारपेठ खु के आहे

पासून जाग तक अथ व ेसाठ .
बद या प र तीत ग रबांची ती काही
माणात सुधार आहे का
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

मया दत संसाधनांसह उ पादन

वाढ व यासाठ आ ण व तू आ ण सेवांचे
वतरण आ ण वापर नयं त कर यासाठ
मानवांनी एक संघ टत णा वक सत
के आहे. आ थक याक ापांची ही
संघटना मानवांम ये एक नयमन यं णा
हणून काय करते.

येक ात समाजाची आ थक जीवनाची

एक कारची संघटना असते.

मागी करणांम ये तु ही कु टुं ब

ववाह नातेसंबंध आ ण राजक य संघटना
यासार या व वध सां कृ तक व ां ी अंज ीर . संप ता आ ण ग रबी

प र चत आहात. या सव सामा जक सं ा मानवाने यां या गरजा भागव यासाठ नमाण के या आहेत. परंतु मानवाचे
अ त व सु न त करणा या सवात मह वा या गरजेब तुमचे काय मत आहे यात ंक ा नाही ते अ नवारा आ ण
व आहे. आपण या गरजा क ा पूण क यासाठ मानवा ा एक येऊ न काम करावे ागे .

हणून अ आ ण इतर मू भूत गरजा ोध यासाठ सामू हक याक ाप मानवी जग यासाठ खूप मह वाचे आहेत.
जगभराती माणसे आ थक याक ाप हणून ओळख या जाणा या अ ा कार या याक ापांम ये गुंततात. सव
समाजांम ये आ थक याक ाप एका व कारे आयो जत के े जातात अ कसे गोळा करावे अ उ पादन
कर यासाठ कोण या तं ानाचा अव ं ब करावा आ थक संसाधने सद यांम ये क ी वाट जाऊ कतात कवा
अतर व तू क ा वत रत के या जाऊ कतात. जे हा आ थक घडामोड चे सं ा मक व पात पांतर के े जाते
ते हा आपण या ा आ थक संघटना हणतो. सां कृ तक सं ा हणून आ थक सं ा सव समाजाती या याक ापांचे
नयमन करते.

तु हा ा मा हती आहे क ववाह सं ा कु टुं ब राजक य सं ा इ याद आ थक सं े ी संबं धत आहेत.

उदाहरणाथ एक सं ा हणून ववाह हे म वभागणी सद यांमधी आ थक सहकाय इ याद ारे पार पाड यासाठ
एक आ थक काय आहे. याच माणे इतर सव सं ा आ थक याक ापां ी संबं धत आहेत. याव न असे दसून येते
क आप या सां कृ तक जीवनाचे सव पै ू थेट आ थक याक ापां ी संबं धत आहेत. तर तो आप या सामा जक
जीवनाचा कणा आहे.

I. आ थक संघटना

कार गोळा करणा या समाजाची आ थक संघटना यापे ा वेगळ असते

२६४
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

कृ षी समाज. परंतु या जगाती सव समाजांम ये आ थक सं ा आहेत मग ते आ दवासी ेतकरी कवा हरी असोत. परंतु आप या
आ थक जीवनात काळानु प आमू ा बद झा े आहेत हे आप या ा माहीत आहे. मानववं ा ाचे व ाथ हणून आप या आ थक
जीवनाब या या सु वातीपासून ते समका न काळापयत अ धक जाणून घेण े आप यासाठ मह वाचे आहे. हणून या यु नटम ये
आपण आ थक संघटना तची ा ती उ ांतीचे ट पे उ पादना या प ती आ ण व वध समाजांम ये वतरण या वषयी चचा क .

अथ आ ण ा या

आप या जग यासाठ कमान मू भूत गरजा तरी पूण करा ा ागतात. अ ही मानवा या सवात मह वा या मू भूत गरजांपैक
एक आहे. आ ही ते आम या आजूबाजू ा गोळा करतो कवा हाताने तयार करतो. परंतु जे हा आपण मानव सामा जक जीवन जगतो ते हा
आप या ा समाजाती सव या गरजा पूण करा ा ागतात. यासाठ संसाधनांचा सम यायी प तीने वापर करावा ागे उ पादने
सव म ये वतरीत करावी ागती आ ण संपूण या सामा जक कारणासाठ आयो जत करावी ागे . अ ा कारे उ पादन
संक न वतरण आ ण उपभोग समतो पणे सु न त कर यासाठ आ थक संघटना आव यक आहे. अ यथा याची प रणती ग रबी आ ण
काळात होई . आ थक सं ेचे व ं त च मळ व यासाठ व वध मानववं ा ांनी द े या काही ा या पा .

आ थक संघटनेची ा या मानवी वतन हणून के जाऊ कते या ारे व तूंचे उ पादन वाटप वतरण वापर आ ण वापर
के ा जातो होबे आ ण
वणकर

आ थक संघटना ही एक कारची सामा जक या आहे. याम ये व वध कार या मानवी सेवेचा एकमेक ां ी आ ण व तूंसह
अ ा कारे संयोजन समा व आहे क ते द े े काम पूण करतात रेमंड फथ

आ थक संघटनेम ये मानवी नातेसंबंधांची संघटना आ ण दै नं दन जीवनाती जा तीत जा त गरजा मळव यासाठ मानवी
य नांचा समावे होतो कमान य न खच क न. मया दत प र ती ी जुळ वून घेऊ न जा तीत जा त समाधान मळव याचा
य न के ा जातो. हणजे संघ टत रीतीने अमया दत समा ती मजुमदार आ ण मदन

या ा येम ये ात घेत े या आ थक संघटने या वै ांची याद क आ ण एक अनोखी ा या तयार क .

मानवी वतनाचा समावे होतो

२६५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

व तू आ ण सेवांचे उ पादन वतरण आ ण वापर यां या ी

संबं धत आहे.

येक कारची आ थक सं ा व नयमांनुसार

आ थक संसाधने ज मनीसह मानवी सहकाय म वभागणी या
ीने तं ान साधने आ ण ान आ ण भांडव इतर व तूं या
न मतीसाठ वापर या जाणा या व तू आ ण क पना यांचा वापर
करते. कवा अ धकार आ ण दा य वे. परंतु भ समाज यांचा
वेगवेग या कारे वापर करतात.

सा या अथ व ेत ही सं ा समाजाती ये ांक डू न या अंज ीर . आ थक संघटनेचे घटक

समाजाती ढ आ ण मू यांचा वचार क न के जाते. येथी
जनतेचे क याण हेच मु य य आहे. परंतु ज ट आधु नक समाजांम ये भांडव दार कवा उ ोजकांची मोठ भू मका असते.

यांचा मु य हेतू नफा कवा वत चा फायदा असे .

तुमची गती तपासा

. सामा जक जीवनात आ थक संघटनेची ासं गकता तपासा.

. आ थक संघटनेचे घटक कोणते आहेत

तु ही अथ ा ाती आ थक सं ांब अ यास के ा असे . साह जकच तु हा ा मानववं ा ाती या या

ासं गकतेब ंक ा येई . आपण आधी चचा के या माणे मानववं ा हे एक सम व ान आहे जे मानवी जीवना या सव पै ूं चे
परी ण करते. यां याम ये आ थक याक ाप खूप मह वाचा आहे. परंतु मानववं ा आ थक जीवनाचे वेग या कोनातून
व े षण करते. आ थक मानववं ा आ ण अथ ा यां या उपचारांम ये कसे वेगळे आहे ते पा या.

अथ ा आ ण आ थक मानववं ा

के रळ या व वध भागांती आ थक घडामोड ची काही उदाहरणे खा द आहेत

१. पन पाय कवा कु रीक याणम उ र म बारम ये च त अस े एक णा जे हा सभासदांना याची नतांत गरज

असते ते हा मो ा माणात पैसे गोळा के े जातात.
. न हाऊस वा मग समारंभ इ याद संगी म आ ण नातेवाईकांनी द े आ थक मदत कवा भेटव तू.

२६६
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

. धा मक उ सव आयो जत कर यासाठ समाजाती सद यांक डू न आ थक योगदान.

या उप मांम ये के वळ आ थक वहार होतो का

याचा काही अंत न हत सामा जक प रणाम आहे का

या कार या पर रसंवादांचा अथ ा ात अ यास के ा जातो क नाही

वरी करणांम ये आ थक वहारा तर काही सामा जक आ ण सां कृ तक घटक दे ख ी आहेत. भेटव तू

आ ण योगदान दे ण े सद यांम ये सामा जक आ ण भाव नक जोड वाढवते. आप या सां कृ तक जीवनाचाही तो भाग बनतो.
अथ ा ात या बाबी तपास या जात नाहीत.

अ ा कारे आ थक मानववं ा समाजा या सां कृ तक जीवनाचा भाग हणून

आ थक याक ापांचे व े षण करते. हे मानवी समाजा या अगद सु वातीपासून या
सवागीण आ ण उ ांती या ीकोनातून आ थक वहार हाताळते. परंतु अथ ा हे एक
सामा जक ा आहे जे समका न समाजा या संप ीचे उ पादन वतरण आ ण वापर
यां या ी संबं धत आहे. आ थक मानववं ा ापक ऐ तहा सक भौगो कआण
सां कृ तक ा तीम ये मानवी आ थक वतन कर याचा य न करते. मानववं ा ाचे
उप े हणून याचे मूळ ट मानववं ा ोन ो कॅ र मा नॉ क पासून सु
होते.

अंज ीर . बीके मा नो क

आ थक मानववं ा सु वाती ा पूव सा र आ ण ेतकरी समाजां ी संबं धत होते परंतु आज औ ो गक समाज

दे ख ी याची चता बन ा आहे. सरीकडे अथ ा ाची ा ती के वळ अ धक ज ट आ ण तां क ा गत समाजां या
आ थक याक ापांभोवती फरते. आ थक मानववं ा के वळ पूव सा र आ ण ेतकरी समाजां या अंतगत ग त ी ते ी
संबं धत नाही तर रा ीय कवा जाग तक अथ व ेम ये या समाजांचा सहभाग दे ख ी ोधतो. आ थक मानववं ा
अनेक दा ापक अथ व ेती पूव सा र समाजांचे य कवा अपय कर याचा य न करते. कोणताही पूव सा र
समाज आता ापक आ थक व ेपासून अ त रा ह े ा नाही. जाग तक कृ त जगात ब रा ीय उ पादने अगद गम
पूव औ ो गक समाजांम ये वतरीत के जातात. ब रा ीय कं प यांनी ा नक वां क संसाधने आ ण ानाचा वापर के याची
उदाहरणे आता वारंवार घडत आहेत. स या या जगाती आ थक व ांनी ळ आ ण काळा ा मागे टाक े आहे. यामुळे
आ थक मानववं ा ाची ा ती अनेक बाबतीत व तार आहे.

तुमची गती तपासा

१. अथ ा आ ण आ थक मानववं ा वेगळे करा आ थक

. मानववं ा ाची ा या करा

२६७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

पूव सा र आ ण ारं भक आ थक णा चा अ यास हा आ थक मानववं ा ाती एक मह वाचा भाग आहे.

अ ा अ यासांमुळे आ हा ा आधु नक आ थक णा सह आ थक संघटनेची उ प ी वकास आ ण उ ांती समजून
घे यात मदत होई . तु ही या ांची उ रे दे ऊ कता का सु वाती या मानवा ा यांचे अ कसे सापड े यांनी
कोण या कारचे तं ान वापर े यांनी गटाम ये संसाधनांचे वतरण कसे के े या ांची उ रे दे यासाठ आप या ा
पूव सा र समाजा या आ थक जीवनाचे तप ी वार व े षण करावे ागे .

II. पूव सा र ारं भक अथ व ा

पूव सा र अथ व ा संपादन आ ण उपभोग त वावर आधा रत होती.

तेथे कोणतेही उ पादन न हते फ सं ह आ ण वापर अ त वात होता. कमी माणात तां क ान आ ण व ेषीकरणाचा
अभाव या अथ व ेचे वै आहे. संसाधनांचा वापर कर यासाठ ोकांनी सो या तं ांचा ोध ाव ा. ते हंगामी अ
पुरवठा आ ण वाहतूक आ ण दळणवळणाती मयादा आ ण टोरेज सु वधेची अपुरीता यां या ी पूण पणे जुळ वून घेत होते.
पूव या आ थक घडामोडी ामु याने नसगावर अव ं बून हो या. आ थक घडामोडी अगद सो या हो या. म वभागणी
वय आ ण ग यावर आधा रत होती. वैय क मा म ेची संक पना पूण पणे अ ात होती कवा सु वाती या ट यावर
होती.

पूव या अ उ पादक अथ व ेची आ थक संघटना वर नमूद के े या अ संक न करणा या सा या

अथ व ेपे ा वेगळ होती. साधी अथ व ा के वळ संसाधने गोळा करणे आ ण वापरणे यावरच वहार करते. पुरे ा
अ पुरव ा या उप तेसह ते मूळ तः संप समाज होते. यामुळे या काळात गुंतागुंतीची वतरण व ा च त
न हती. पूव या सा या समाजां या आ थक व ा समजून घे यासाठ उ पादन उपभोग आ ण वतरण या तीन भ
घटकांचे व े षण करावे ागे .

उ पादन

ारं भक अ उ पादक सं ां या आ थक संघटना नवाह

कार या हो या.
उ पादन हा व तू आ ण सेवां या न मती ी संबं धत
यांनी उ पादन उपभोग अथ व ेचा अव ं ब के ा. अ फ
याक ापांचा ठोस संच आहे. तं ान भौ तक साधने
यां या वापरासाठ तयार के े गे े . यां यासाठ उ पादन हणजे आ ण सां कृ तक ान उ पादनाती एक मह वाचा
जमीन पाणी वन ती ाणी आ ण ख नजे यांसार या घटक आहे
सभोवता या व तू मळव याची या.

अ पुरवठा ा नक पातळ वर उप संसाधने आ ण यांचा वापर कर या या ोकां या मते ी संबं धत होता.

ाहकोपयोगी व तूंचे उ पादन के वळ ता काळ गरजा पूण कर यासाठ होते. कु टुं ब आ ण नातेवाईक गट उ पादनाचे मा क
होते. ते यां या आ थक गरजांम ये वयंपूण होते. यामुळे या समाजांम ये ापार व ा वक सत झा नाही.

२६८
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

सु वाती या अथ व ेत कु टुं ब हे उ पादनाचे एकक होते. कु टुं बाती सव सद य मग ते पती प नी आई वडी

कवा मु े असोत यांनी मळू न उ पादन यु नट तयार के े . मजुरांचे वाटप आ ण अ ोध याबाबतचे नणय कौटुं बक
पातळ वर घे यात आ े . ते सहसा यांना खरोखर आव यक अस े े उ पादन करतात. परंतु नंतर जे हा अ त र
उ पादन सु के े गे े ते हा अ त र उ पादन इतर सद यांम ये वत रत कर यासाठ नवीन यं णा वक सत के गे .

कु टुं ब वयंपूण अस े तरी यांना इतर घराती चेही सहकाय ाभ े . यांनी ा नक पातळ वर बनव े या
साधनांचा वापर के ा. यांची मु े व ेषत मु े यां या गुराढोरांसह जंग ात चराय ा जात असत तर मु यां या आई
आ ण ब हण सोबत मुळे खोद यासाठ कवा ाकू ड गोळा कर यात मदत करत असत. ये आ ण त णांनी
दे ांतगत उ पादनाची धुरा तयार के . ते ेत तयार करणे पेरणी करणे कापणी करणे कवा करकोळ वनोपज गोळा
करणे मासेमारी आ ण कार करणे यासार या वनकायात गुंतत असत. यामुळे सा या समाजात अ उ पादनाम ये
आसपास या उप संसाधनांचाही समावे होतो. अ ा कारे सु वाती या अथ व ेत कु टुं बाने मह वपूण भू मका
बजाव आ ण ते वाय एकक हणून कायरत होते.

उपभोग

उपभोग हणजे ाहकांक डू न व तू आ ण सेवांचा थेट वापर.

सा या अथ व ेती उपभोग कौटुं बक तरावरी ोक ाही व ेचे व प कट करतात. मुळे आ ण फळे आ ण
कारीचे खेळ यांसारखी वन उ पादने कु ळाती सद यांनी कवा गावक यांनी एक तपणे वाटू न घेत . मा मु य
कारी कवा मुख ांना जा त वाटा मळत असे. सामा यतः सु वाती या अथ व ेम ये उपभोगाचा ोक ाही नमुना
ओळख ा जाऊ कतो. पुढे उ पादन आ ण वापर कमी अ धक माणात संतु त होते. यांना उ पादनात नफा
मळव याची इ ा न हती. नसगा या ोषणासाठ यांनी ा नक पातळ वर तयार के े साधी साधने आ ण अवजारे
वापर .

वतरण

ा नक गटाम ये कवा व वध ा नक गटांमधी व तू आ ण सेवांची दे वाणघेवाण वतरण हणून ओळख

जाते. आकृ ती . दाखवते क आ दवासी समुदाय कार क न गोळा के े े मांस कसे वाटू न घेतो. कार के यानंतर
आ दवासी गटाचे सद य मांस वेगवेग या भागांम ये एक करतात आ ण येक वाटा सद यांम ये वत रत करतात.
कारी आ ण गोळा करणा यांम ये सहसा मोठा माणूस कवा नेता अ ा वतरणासाठ पुढाकार घेतो. कार के े े
मांस समाजाती सद यांम ये समान वाटू न घेत े जाते. त सम वतरण यं णा खेडे समाज कवा ामीण सोसाय ांम येही
आढळू न आ . सा या अथ व ेत समाजात या य वाटप हे माण आहे.

२६९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

अ वाटप आ ण अ त र उ पादनाचे वतरण

सामा यत समतावाद समाजांम ये आढळते या सं ांम ये
सद यांना कमी अ धक समान दजा असतो .

के रळमधी खे ाती समुदायांम ये आपण कापणी या

हंगामात समान कार या वतरण यं णा पा कतो.

कापणी के े पके म आ ण नातेवाईकांम ये वाट

जातात. याच माणे सद यांम ये व तू आ ण सेवांची
दे वाणघेवाण होई . आधु नक कॉ े स सोसाय ांम ये
सावज नक वतरण क े जसे क मावे टोअस नीथी अंज ीर . आ दवासी वतरण णा ोत
टोअस आ ण वेण ी टोअस हे जीवनाव यक व तूंचे कॉनराड फ प कोटक
यो य कारचे वतरण सु न त कर यासाठ असतात. पूव
औ ो गक कवा सा या समाजांम ये आढळणारी वतरण णा आधु नक आ थक व ेपे ा पूण पणे भ आहे.

अ ा कारे आ ही समजतो क वतरण णा सव

ऑ े याती कार म ये जे हा
कार या समाजांम ये च त आहे. का पो ानी आ ण पॉ एखादा ाणी मार ा जातो ते हा याचे
बोहानन या अमे रकन आ थक मानववं ा ांनी वतरणा या मांस कारीचे कु टुं ब आ ण इतर
कवा दे वाणघेवाणी या तीन वेगवेग या प ती ओळख या. ते नातेवाईकांम ये वभाग े जाते.

पर र पुन वतरण आ ण बाजार व नमय आहेत. बराती येक ा वाटा मळतो. भागाचा
आकार कारी ी अस े या या नातेसंबंधा या
व पावर अव ं बून असतो. सामा यतः जर ाणी

a पार रकता पर र वहार हणजे पै ाचा वापर न करता कांगा असे तर डावा मागचा पाय कारी या
भावाकडे जातो ेपूट या या व ड ां या भावा या
व तू आ ण सेवांची दे वाणघेवाण कर याचा कार. ही
मु ाकडे कं बर आ ण चरबी या या सास याकडे फासळ
दे वाणघेवाण एकाच कार या यु नट् सम ये घडते जसे क या या सासूक डे पुढची पाय या या व ड ांची धाकट
कु टुं बे नातेसंबंध गट कवा ा नक गट. हे बहीण या या प नीचे डोके आ ण आत ांमध े आ ण
म ये कवा समान दजा या गटांम ये पर र दे ण े कारी ा र .

आ ण घेण े आहे. हे तीन कारात वभाग े जाऊ कते

सामा यीकृ त संतु त आ ण नकारा मक.

ोत Haviland. मानववं ा ाचा प रचय

पृ

i सामा यीकृ त पार रकता सामा यीकृ त पार रकता हणजे व रत परतावा कवा कोण याही परता ाची अपे ा
कर याचा जाणीवपूवक वचार न करता भेटव तू. पा क व चतच यां या मु ां या गरजा पूण करतात आ ण
यां याकडू न पर र वाग याची अपे ा करतात. ब तेक समुदाय
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

कारी आ ण गोळा करणारे सामा यीकृ त पार रकता द वतात. जवळ या नातेवाईकांम ये सामा यीकृ त
पार रकता उ वते. सहभागी आ थक ीने सामा यीकृ त पार रकतेचा वचार करणार नाहीत. उदाहरणाथ
होपी भारतीयांम ये पीक अय वी झा यास कवा कार आ ण गोळा कर यात अय वी झा यास ेज ार या
कु टुं बां ारे अ आ ण इतर गरजा भेटव तू हणून पुरव या जातात.

ii संतु त पार रकता ही दोन प ांमधी मा ाची दे वाणघेवाण आहे एकतर ता काळ कवा थो ा वेळ ात. वैय क
संबंध वक सत कर यापे ा ते व तूं या वतरणा ी संबं धत आहे. समान मू याम ये व रत तपूत करणे एखा ाचे
थेट कत आहे. तरच समाजबांधव कायम राही . वाढ दवस आ ण त सम इतर संगी भेटव तू दे ण े हे याचे
उदाहरण आहे. ते व तु व नमय मूक ापार आ ण औपचा रक दे वाणघेवाण या व पात असू कते.

व तु व नमय व तूं या थेट दे वाणघेवाणी ा व तु व नमय हणतात. व तु व नमयाम ये येक प सव कृ वहार

मळव याचा य न करतो. सापे क सापडेपयत दोघेही वाटाघाट क कतात आ ण येक ा ा डी म ये चांग े
य मळा याब समाधान वाटते. सापे मू याची गणना के जाते आ ण बा तः उदासीनता दाखवूनही समुहाती
ए सचजेस या अ धक संतु त व पा या तु नेत सामा यतः ती ापार हा नयम असतो. उदाहरणाथ भारताम ये
न गरी टे क ांमधी कोटा आ ण ेज ार या तीन ोकांम ये संतु त पर र वहार कवा व तु व नमय अ त वात
होता. कोटा या दे ाती संगीतकार आ ण ोहार यां या ेज ार या टोडा सार या जमात ना साधने आ ण वधी संगी
संगीत पुरवत असत. या बद यात तोडा तूप आ ण हैस अं य वधीसाठ अपण के . धा यासाठ कोटा बडगा
ेतक यांसोबत ापार करत असे.

मूक ापार काही आ कन समाजांम ये मूक ापार कवा मूक ापाराची न द के गे आहे. हा व तु व नमयाचा
एक व ेष कार आहे याम ये ा दक संवाद होत नाही. म य जंग ाती सेमांग आ ण सकाई जमाती जरी एकमेक ांना
ू मानतात यां या वन उ पादनांची दे वाणघेवाण करतात. वहारादर यान ते स या प ा ा कधीच दसत नाहीत.
सेमांग आप ा मा नेहमी या ठकाणी ठे वतात आ ण नघून जातात. जे हा सका ना दे ऊ ळ सापडते ते हा ते यांना जे
काही दे वाणघेवाण क इ तात ते बद तात. नंतर सेमांग जंग ात जा यापूव सामान घे यासाठ परत येतात.

समारंभीय दे वाणघेवाण ापार समारंभा या व पात दे ख ी होऊ कतो जसे क ो अंड बेटवा सयांम ये कु ा
दे वाणघेवाण होते. हा एक कारचा संतु त पार रकता आहे.

ो अँड आय ँ डसची कु ा रग कु ा रग हे व तु व नमय णा वर आधा रत एक ज ट ापार उपकरण आहे. या

णा म ये मे े ने यन समुदाय व वध व तू आ ण क ाकृ त चे उ पादन कर यात आ ण यां या उ पादनांची दे वाणघेवाण
कर यात व ेष आहेत. ो अंड बेटे यू गनी या पूव कना यावर आहेत आ ण समु ापासून एकमेक ांपासून वभ
आहेत. यापैक काही बेटे आहेत

२७१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

हान आ ण खडकाळ आ ण हणून ते वतः या र हवा ांसाठ

पुरेसे अ तयार कर यास अ म आहेत. परंतु हे समुदाय सौ ावा
ह तक ा मातीची भांडी बनवणे ड गी बांधणे आ ण दगड े
क टगम ये तां क ा व ेष आहेत. इतर काही बेटे याम
मवा
तारो आ ण डु कर उ प करतात. हणून सव ो अंड
समुदायांनी एक योजना वक सत के आहे या ारे या सवाना
यां या व तूंची दे वाणघेवाण कर याची समान संधी मळू कते.
या णा म ये दोन कार या धा मक व तू एका रग या
जवळ या स कटम ये एका बेटाव न स या बेटावर सतत
फरत असतात. ा कवचापासून बनव े ा ांब हार
सौ ावा घ ाळा या द ेने वास करतो तर पांढ या
कवचाचा ेस े ट मवा घ ाळा या व द ेने वास
करतो. यापैक एक कवा अ धक दा ग यांचा ताबा माणसा ा
स या बेटावरी या या ापार भागीदारांपैक एका या घरी
अंज ीर. . कु रगमधी ापाराचे रेख ा च
मोहीम आयो जत कर यास अनुमती दे तो.
त न ध व. A B C आ ण D वेगवेग या बेटांचे त न ध व करतात

मो हमेचा उ ब हणजे मौ यवान कु ाचे दा गने औपचा रकपणे दे ण े.

मो हमेती येक सद या ा या या ापार भागीदाराकडू न एक कवच अ ं क ार मळतो आ ण नंतर या चा पा णे
हणून दोन कवा तीन दवस बेटावर राहतो. भेट दर यान आव यक व तूंची खरेद व ही होते. iii नकारा मक पार रकता
हा एक कारचा दे वाणघेवाण आहे याम ये एखाद काहीतरी मळ व याचा य न करते काहीही नसताना कवा
या या आदे ापे ा कमी मू यासाठ . हे ब धा अनोळखी ोकांम ये कवा ूंम ये वापर े जाते. गुंत े या प ांचे वरोधी
हतसंबंध आहेत आ ण यांचा जवळचा संबंध नाही. नकारा मक पार रकतेचा एक अ यंत कार हणजे बळजबरीने
काहीतरी मळवणे.

आपण आप या सभोवता या सामा यीकृ त संतु त आ ण नकारा मक पर र संबंधांची उदाहरणे गोळा

क आ ण गटांम ये चचा क आ ण अहवा सादर क .

तुमची गती तपासा

१. व तु व नमय णा पासून सामा यीकृ त पार रकता वेगळे करा

२७२
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

. कु ा ए सचजम ये मा ाचा वाह ओळखा आ ण

या प यारमु म
करा
वायनाडचे कु र चयन

b पुन वतरण काही संगी व तू क य एज सी ारे गोळा वायनाड या कु र यांचे प यारमु म

के या जातात. यानंतर गरज अस े या इतरांना ते वत रत के े हे जगाती ात संयु कु टुं ब प त पैक एक आहे. ते
जाते. तुम या प रसरात अ ी काही दे वाणघेवाण व ा च त वायनाड या ा यक कृ षी जमाती आहेत. ज मनीवर
यांची जातीय मा क होती. एकर जमीन सामुदा यक
आहे का आप यापैक बरेच जण आव यक अ धा य तयार
मा क ची होती. या ज मनीतून मळा े संसाधने एक
करत नाहीत. अ सा ह य कसे मळवायचे आ ही ते कानांमधून क न कु टुं बाती सद यांम ये पुन वतरण कर यात
खरेद क कतो. भारताती रे नग णा सव ोकांना आ .
यां या आ थक व वधतेक डे क न अ पुरवठा सु न त
करते. या उ े ासाठ भारतीय अ महामंडळ FCI आप या
दे ा या व वध भागातून अ धा य गोळा करते. नंतर ए सचज
स टम या नेटवक ारे ते रा या या व वध भागांम ये याच
पुन वतरण करते. अ ा प ती सा या अथ व ेतही च त हो या. च ा याचे तप ी वार परी ण क या.

पुन वतरण हणजे यानंतर या वतरणा या उ े ाने व कवा सं े ारे व तू कवा मांचे संक न. ही
एक मह वाची यं णा आहे याम ये क कृ त नयं ण सामा यतः राजक य व पाचे असते. सोसायट या व तू आ ण
सेवा एका क कृ त ब कडे वाहतात आ ण या क य एज सी ारे पुन वतरण के या जातात.

पुन वतरण ासक य आधा रत आ ण पोट ॅ च आधा रत पुन वतरणम ये वग कृ त के े जाऊ कते. पुन वतरण
हे सोसायट या सद यां या वै क असू कते कवा ासक य क सद यांना अ धका यांना व तू आ ण सेवा दे यास
भाग पाड यासाठ एजंट्सचा वापर करते हणून ते अनै क असू कते. i ासक य आधा रत पुन वतरण आधु नक
सरकारी णा म ये सव ोकांक डू न कर गोळा के े जातात एकतर आयकर व कर ायाम कर इ याद व पात
आ ण सामा य वापरासाठ पुन वतरण के े जाते. ासक य आधा रत पुन वतरणाम ये व तू आ ण सेवांची हा चा
ासक य क ाकडे होते आ ण अ धका यां ारे सामा य फाय ासाठ पु हा वाटप के े जाते.

ii पोट ॅ च आधा रत पुन वतरण पॉट ॅ चम ये मुख कवा यजमान या या सद यांम ये पुन वतरणासाठ सा ह य जमा
करतात. अमे रके या उ र प म कनारप या वा युट भारतीयांम ये पोट ॅ च समारंभ हा दे ख ी
पुन वतरणाचा एक कार आहे. यात यजमानांचे व ेषा धकार आ ण त ा पु ी आ ण वाढव या या उ े ाने
संप ीचे वधी द न आ ण अ तथ म ये व तूंचे वतरण समा व आहे. व वध कार आहेत

२७३
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

पॉट ॅ चचे जसे क युनर पॉट ॅ च आ ण हाउस ब ग पॉट ॅ च. अं यसं कारा या भां ात जे हा एखा ा मुख ाचा
मृ यू होतो ते हा वारसा ा मृत मुख ा या घराचा वारसा मळतो. मुख ा या घरावर याचा दावा मा णत कर यासाठ
वारस उघडपणे अं यसं कार पॉट ॅ च दे तो. या पॉट ॅ चसाठ तो व प ाती सद यांना आमं त करतो आ ण
मेज वानीने यांचे मनोरंज न करतो. पा णे मृत मुख ासाठ टोटे म खांब कोरतात आ ण उभे करतात. यानंतर वारस
अ तथ ना मा म ा वतरीत करतो. येथे संप ीचे संचय होत नाही. आधु नक समाजांम ये पोट ॅ चची घटना असामा य
नाही. ना या काळात काही पा क पोट ॅ च या ये ारे यांची आण त ा द त करतात. यांनी जमा
के े या चंड संप ीचे ते भ मेज वानी आ ण मनोरंज न काय मां या पात ोकांम ये पुन वतरण करतात याची
यांना तपूत ची अपे ा नसते.

याक ाप

ा नक ठकाणा न तप ी गोळा क न आधु नक पोट ॅ चेसवर एक त ा अहवा तयार क या.

तुमची गती तपासा

१. रे स ो सट आ ण पुन वतरण मधी फरक ओळखा

. ासक य पुन वतरण आ ण पोट ॅ च आधा रत याती फरकाचे व े षण करा
पुन वतरण

आकृ ती . पहा आ ण तेथे च त व नमय णा ोधा. इथे धज य पदाथ वेगवेग या ोकांना वत रत के े

जात अस े तरी यात पै ांचा वहार होतो. या कारची दे वाणघेवाण पुन वतरण आ ण आधु नक बाजारपेठेती सं मणा या
ट यावर अस े या समाजांसाठ वै पूण आहे. आधु नक समाजात ब तेक व तू आ ण सेवांची दे वाणघेवाण पै ासाठ
के जाते. अ ा कारे व तूंचा पुरवठा आ ण या माग या एक तपणे पूण के या जातात. ही ए सचजची बाजार
व ा आहे.

अंज ीर . ध सं ा पुन वतरण क आधु नक बाजारपेठ.

२७४
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

c बाजार

या ा मनी ए सचज कवा कम य ए सचज असेही हणतात. अ गोळा कर या या अथ व ेत बाजार

अ त वात नाही कारण जे काही उ पा दत के े जाते ते फ यां या दै नं दन गरजा भागव यासाठ वत रत के े जाते.
सा या अ उ पादक अथ व ांम ये दे ख ी नय मत बाजारपेठ न हती कारण ते के वळ यां या उदर नवाहा या गरजा
भागव यासाठ उ पादन करतात. तथा प जे हा अ उ पादक अथ व ा नवाहापासून अ त र उ पादनात बद ते
ते हा बाजार णा चा उगम होतो. येथे उ पादक नय मतपणे मा ाचे उ पादन करतात आ ण यांची व करतात. हे
वतरण यं णेचे अ धक वक सत प आहे. बाजार व नमय पै ा ी संबं धत आहे. व तू आ ण सेवां या खरेद व साठ
हे व नमयाचे मा यम आहे. सा या अथ व ेती बाजारपेठ आधु नक अथ व ेसारखी नसते. आधु नक बाजारपेठेत
मॉ नटरी वहार धा आ ण म े दारी यांचा समावे होतो. परंतु सा या अथ व ेत दे ख रेख ी या वहारापे ा
सामा जक आ ण सां कृ तक कायाना मह व द े जाते.

तु हा ा नय मत बाजार आ ण सण कवा हंगामी बाजार यात काही फरक जाणव ा का

आ थक वहारां तर अ ा सण बाजारांचे इतर सामा जक संबंध काय आहेत

आधु नक बाजारपेठेतून आप या ा व वध कार या व तू मळू कती यात ंक ा नाही. पण सण कवा हंगामी

बाजार हे सामा जक संमे नाचे ठकाण होते. अ ा मेळ ा ां ारे ोक आप े नाते अ धक ढ करतात. वा त वक अ ा
बाजारपेठा ही सां कृ तक संवादाची ठकाणे आहेत. पूव सा र समाजाती या बाजार णा वेगवेग या कार या असू
कतात यात ता पुरती बाजारपेठ प रधीय बाजार आ ण कायम बाजार यांचा समावे होतो.

i ता पुरता बाजार काही सोसाय ांम ये व तू आ ण सेवां या वहारासाठ ता पुर या नवा यांची व ा के जाते.
येथे यांनी व तूंची दे वाणघेवाण के आ ण आव यक व तू खरेद के या. या ा आठवडी बाजार असेही
हणतात. कायम व पी बाजारपेठ आ यानंतर काही आ दवासी आ ण ामीण भाग वगळता या कार या
बाजारपेठा जवळपास नाही ा झा या आहेत जथे अ ा बाजारपेठा अजूनही अ त वात आहेत.

ii प रघीय बाजार नवाह अथ व ेत कोणतेही अ त र उ पादन नस यामुळे

सामा यतः उ पादन बाजारात येऊ कत नाही. परंतु व चत संगी काही
उ पादने बाजारात येऊ कतात. अ ा ती ा पे रफे र माकट
हणतात. ही अ ी जागा आहे जथे ोक ग पा मारतात मै ीचे
नूतनीकरण करतात आ ण नातेवाईकांना भेटतात.

पे रफे र माकट ा पे रफे र हणतात कारण यांचा समाजा या

उ पादनाचा एक छोटासा भाग असतो. अंज ीर . ता पुरता बाजार

२७५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

iii कायम व पी बाजार हे असे ठकाण आहे जथे पै ाचा वापर क न व तू आ ण सेवांची दे वाणघेवाण कर याची
व ा चा ते. कायम बाजारपेठेत पैसा ापार सु भ करतो. हे न वळ ावसा यक व नमय आहे. हे सा या
वापरासाठ नाही तर नफा मळ व यासाठ नद त के े आहे.
कायम व पी बाजारपेठेत जा तीत जा त नफा मळ व यासाठ व तू बाजारात आण या जातात आ ण वक या
जातात. ता पुर या कवा हंगामी बाजारा या बाबतीत अनुप त अस े या कायम व पी बाजारपेठे ारे आ ही
कधीही व तू आ ण सेवांची दे वाणघेवाण क कतो. येथे एखा ा ा व तू वक यासाठ आ ण आव यक
व तू खरेद कर यासाठ बाजारा या दवसाची वाट पहावी ागते. व तू आ ण सेवांचे मू य पुरवठा आ ण
मागणी या नयमां ारे नधा रत के े जाते. बाग नग हे कायम बाजाराचे वै पूण वै आहे. याम ये ाहक
थेट उ पादन प तीवर भाव टाकतात. आज बँक चेक े डट काड आ ण डे बट काड इ े ॉ नक मनी
ा सफरसाठ पूण पणे वीकार े जातात.

पूव सा र समाजाती व वध कार या वतरण

व े ी आपण प र चत झा ो अस याने याचे
च मळ व यासाठ वतरणाचा त ा तयार करणे सोपे
होई .

सा या सोसाय ांम ये च त अस े या व वध कार या वतरण णा चे ड जट सादरीकरण

आपण तयार क या.

आ ही सा या पूव सा र समाजां या अ तीय वै ांमधून गे ो आहोत व ेषतः यांचे उ पादन उपभोग

आ ण वतरण णा . आता आपण सा या अथ व े या वै ांचे परी ण क या.

सा या अथ व ेची वै े
मॉ के इकॉनॉमी
च नाचा ापक वापर नाही
नय मत बाजाराचा अभाव
सामुदा यक आधार
त ांची अनुप ती
न या या हेतूंची अनुप ती आ ण मा म ेची क पना

२७६
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

सापे रता आ ण मागास े पणा

.
इ.

सा या पूव सा र अथ व ेब च मळ व यासाठ आणखी काही वै े जोडू न याद पूण क या.

थोड यात सा या अथ व ेत उ पादनाची प त पारंपा रक वदे ी आ ण सं कृ ती ी संबं धत आहे. यांचा

समाज आ ण सं कृ ती एक आ थक एकक बनते. तर कधी कधी ते कामगार उ पादक उ ोजक तसेच ाहकही असतात.
वतरण व तु व नमय आ ण पर र व नमया ी जोड े े आहे. अ नवारा इ याद जीवना या मू भूत गरजा पूण
कर यासाठ ते उदर नवाहासाठ कठोर प र म करतात.

तुमची गती तपासा

. सु वाती या सो या अथ व ेची वै े तपासा

. वतरणाचे व वध कार द वणारा त ा तयार करा

सामा जक सां कृ तक मानववं ा जसे आपण आधी क ो व वध सामा जक सां कृ तक सं ां या उ प ी

उ ांती आ ण भ ते ी संबं धत आहे. आ थक संघटना ही यापैक एक आहे.
पूव सा र अथ व ेब आपण आधीच चचा के आहे. परंतु आप या ा माहीत अस े आधु नक आ थक व ा
पूव या कारांपे ा खूपच वेगळ आहे. हे बद सां कृ तक उ ांतीचे प रणाम आहेत आ थक याक ापां या व वध
ट यांतून जातात.
पुढ भागात आपण अथ व े या मह वा या ट यांचे परी ण क .

के रळमधी काही आ दवासी समुदायां या आ थक याक ापांचे परी ण क या.

काही समुदाय यां या उपजी वके साठ के वळ अ संक नावर अव ं बून असतात. उदाहरणाथ न ांबूरचे चो नाईकन हे
अ गोळा करणारे आहेत जे के वळ करकोळ वन उ पादनावर MFP अव ं बून असतात. वायनाड या मु ु कु बा आ ण
कु र य यांसार या इतर काही जमाती अ उ पादना या ेतीम ये गुंत े या आहेत. अ पाडी या कु ं बासार या जमाती
ांत रत ेतीसार या आ दम कृ षी प तीत गुंत े या आहेत. भारताती काही इतर आ दवासी समुदाय आहेत जसे क
न गरीचे तोडस आ ण का मीरचे गु र हे प ुपा नात गुंत े े आहेत. इतर काही जमाती आहेत यांना ेतमजूर
आ दवासी कारागीर आ ण औ ो गक कामगार मान े जाते.

आ दवासी भारताती या वसायांचे जवळू न व े षण के यास असे दसून येते क व वध आ दवासी गट यां या
आ थक वकासा या वेगवेग या ट यांवर आहेत. असे मानववं ा मानतात

२७७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

अ संक न ते अ उ पादन या सं मण येतून ोक अथ व े या आ ण उपजी वके या व वध ट यांतून गे े

आहेत. आ थक वकासा या या व वध ट यांचे तप ी वार परी ण क या.

आ थक वकासाचे III ट पे

आ दवासी अथ व ा ही मो ा माणात नवाह करणारी अथ व ा आहे. अ सं ाहक आ ण अ उ पादक

आहेत. अ संक नाम ये अ गोळा करणे कार करणे आ ण मासेमारी यांचा समावे होतो. प ुपा न प ुपा न
आ दम ेती टं ग ेती आ ण र ेती हे अ उ पादन करणारे नवाह काय आहेत.

नवाह अथ व ेचे वग करण अ संक न आ ण अ उ पादन

अथ व ेत के े जाऊ कते. अ संक न अथ व ा अ गोळा करणे
कार करणे आ ण मासेमारी अथ व ेत वभाग जाते. अ गोळा करणारे
आण कारी एक घेत े जातात आ ण यांना चारा हणून ओळख े जाते.

कार आ ण गोळा करणे चारणे

अंज ीर. . कार कर यात गुंत े े

कार आ ण अ गोळा करणे ही उदर नवाहाची सवात जुनी प त
बु मेन
आहे. अनेक समका न आ दम समूह अजूनही यां यावर टकू न आहेत. अ
गोळा कर याची अथ व ा खा फळे आ ण भा या कं द आ ण व य ा यांची कार कर या या नवाह तं ानावर
आधा रत आहे. ते कारी आ ण गोळा करणारे हणून ओळख े जातात के रळाती चो ानाईकन अंदमानी गे
जरावा सेमांग आ ण ए कमोचीगोळाकार
करणारे
करतात.
आ ण चारा करणारे. अ ा ोकांची जवंत उदाहरणे समा व आहेत

२७८
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

अ गोळा करणारे हे जगा या ोकसं ये या सुमारे चारा चारा हणजे नसगात उप अस े े अ

. आहेत आ ण ते गोठ े या आ टक टुं ा वाळवंट आ ण फळे भा या नट ाणी मासे एकतर गोळा क न
मासेमारी क न कवा कार क न ोधणे आ ण
घनदाट उ णक टबंधीय जंग ांम ये राहतात. भारतात ते ामु याने
गोळा करणे. होमो से पय स या अ त वापासून
द ण भारतात आ ण अंदमान बेटांवर आढळतात. यात यानाडी अ त वात अस े ही सवात जुनी आ थक व ा
चचू गे आ ण जरावा यांचा समावे होतो. आहे.

के रळम ये चो नई कन कादर आ ण क टु नाईकन हे चारा काढ यात गुंत े े आहेत.

अ गोळा करणारे फळे मुळे काजू बया कं दांची टरफ े आ ण मध यांसारखी वन उ पादने गोळा करायचे. यांनी
ंकू खा खेच यासाठ आक ा खांबाचा ोध ाव ा. खा यायो य मुळे आ ण कं द मळ व यासाठ माती खोद यासाठ
खोदकाम काठ वापर जात असे. भृंग सुरवंट टोळ आ ण सरडे यांसारखे छोटे ाणीही अ ासाठ जम े होते. मध हा
खा पदाथाचा आणखी एक मह वाचा सं ह आहे.

कार आ ण गोळा करणा या समाजात पु ष

कार कर यात मा हर असतात तर या अ गोळा
कर यात पारंगत असतात. कार कर या या हेतूने ते धनु य
आ ण बाण आ ण भा े वापरतात. कारी या काही
ांम ये कु हाड त वार चाकू आ ण हारपून यांचा समावे
होतो प ी आ ण ाणी पकड यासाठ ते व वध सापळे
दे ख ी वापरतात.

कारची वै ेआण
गॅद रग इकॉनॉमी

साधे तं ान वन ती गोळा कर यासाठ आ ण

ा यांना मार यासाठ वापर जाणारी साधने आ ण
साधने सहसा कमी असतात. जंग ातून अ गोळा
कर यासाठ खोद याची काठ आ ण संक न अंज ीर. . कारीसाठ वापर े फे कणारी साधने

टोप वापर जाते. धनु य आ ण बाण भा े

आ ण बूमरँग कारीसाठ वापरतात.
जवळपास सव कारी समाजात सापळे आ ण मृ यू या ख ड् यां या साहा याने कार के जाते.
कार कर या या सवात सामा य प ती हणजे मारणे आ ण पाठ ाग करणे.

भट या अ गोळा करणारी अथ व ा ही भट या आ ण अध भट या ारे वै ीकृ त आहे कारण जंग

वाळवंट आ ण टुं ा या व वध भागात अ आ ण पा या या ोधात काय के े जाते.

सवात कमी ोकसं येची घनता हे कमी ोकसं ये या घनते ारे दे ख ी वै ीकृ त आहे.

२७९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ब तेक करणांम ये संपूण जमातीची एकू ण ोकसं या काही हजारांपे ा जा त नसते.

हान आकार आ ण वयंपूण ा नक गट हा हान आकाराचा आ ण वयंपूण आ थक एकक आहे. हा नेहमीच एक हान
भट यांचा समूह कवा काही अध भट या व ती आहे याम ये ते चा समूह असतो.

म वभागणी या अथ व ेत म वभागणी गावर आधा रत आहे. ब याच

समाजात पु ष कार कर यात गुंत े े असतात आ ण या ब तेक वेळ ा

एक जम यासाठ गटात जातात याचा अथ मुळे आ ण कं द खोद यासाठ
काठ ने खोदणे समा व असते.

अ ध ेष आ ण ापाराची अनुप ती अ गोळा कर या या अथ व ेत

कोणतेही अ ध ेष नसते. यां या गरजा पूण के यावर यां याकडे व चतच काही
अतर क उरते याचा वापर ते व तु व नमय दे वाणघेवाण कवा
ापारासाठ क कती .

मासेमारी

मासेमारी हा कारीचा एक कार आहे. या दो ही उदर नवाहाचे उप म कमी

अ धक माणात एकाच वेळ सु झा े असावेत.
परंतु पयावरणा या अडचण मुळे काह नी मासेमारीचा अव ं ब के ा तर काह नी कार अंज ीर . मासेमारीचे सापळे

कर यात कवा ज मनीतून अ गोळा कर यात गुंत े . आणखी एक कारण नद नास

आणून द े क जे हा ज मनीची संसाधने मळ झा ते हा ोकांनी यांचे मासेमारीवर क त के े असावे. उघ ा हातांनी पकडणे
हा मासे पकड याचा सवात ाचीन कार आहे. हे यां यासाठ समाधानकारक नस यामुळे यांनी इतर उपकरणांचा वचार के ा आ ण
मासेमारीसाठ व वध कारचे सापळे आ ण जाळ वापर यास सु वात के .

समका नम मार ोकांम ये अ त वात अस े या ा नक मासेमारी तं आ ण ानाचे तप ी गोळा करा.

ाचीन आ ण आधु नक मासेमारी तं ां ी तु ना करा आ ण एक े ख तयार करा आ ण सादर करा.

तुमची गती तपासा

१. कार गोळा कर या या अथ व ेची वै े ओळखा

. अ गोळा करणारी अथ व ाआण कार करणारी मासेमारी अथ व ा यात फरक करा.

हे आहे क अ गोळा कर याची अथ व ा के वळ उप संसाधनांवर अव ं बून असते

Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

प रसरात. हे अगद वाभा वक आहे क जे हा ोकसं या वाढते

टोडस हे भारताती प ुपा नाचे उ कृ
ते हा उप संसाधनांची मागणी वाढते कारण ोत वतःच उदाहरण आहे. ते ता मळनाडू या
मया दत असतात. यामुळे मानव इतर संसाधनांचा ोध घेऊ ाग ा. न गरी टे क ांम ये राहतात. यांना
यातून अखेरीस नवीन व तूंचे उ पादन सु झा े . यासाठ अ धक ना कार मा हत आहे ना ेती आ ण
फ ह ी पाळतात.
ऊजा तां क सुधारणा अ धक ज ट संघटना आ ण संबंध
आव यक आहेत. ह ी या धापासून तूप चीज ोणी दही असे व वध
पदाथ बनव े जातात. ही उ पादने अं तः वतःच
वापर जातात. उव रत ेज ार या समुदायांसह वक े
कवा दे वाणघेवाण के जाते. धज य पदाथा या
आता आपण आ थक व े या उ ांती या इतर ट यांची बद यात तोडस दै नं दन जीवनासाठ आव यक
अस े या व वध गो ी घेतात. येक कु टुं ब मो ा
ओळख क न घेऊ . या अव ेत मानवाने वन ती आ ण ा यांचे
सं येने ह चे पा नपोषण कर यात गुंत े े आहे. नर
पाळ व पा न कू न काही नैस गक यांवर अ धक नयं ण सकाळ नय मतपणे जनावरांना ेतात घेऊ न जातात
मळव े . उदर नवाहाचे मुख साधन हणून अ संक नाची जागा आण या यां या मु ांची काळजी घेण े प याचे
अ उ पादनाने घेत . अ उ पादनाचे वग करण प ुपा न पाणी आणणे जंग ातून इंधन गोळा करणे इ याद
घरगुती कामे करतात. धावर या करणे जसे क
ांत रत ेती आ ण ेतीम ये के े जाऊ कते.
उकळणे मंथन करणे दही करणे हे के वळ पु ष करतात.

प ुपा न

प ुपा न हा अ संक न आ ण अ उ पादन यां याती

ोत इं ाणी बसू रॉय मानववं ा
सं मणका न ट पा आहे. हे ा यांचे पा न क न उदर नवाहाचे द टडी ऑफ मॅन पी
तं ान आहे. हा एक कारचा पयावरणीय अनुकू न आहे जो
कार मासेमारी कवा कृ षी याक ापांसाठ यो य नस े या भागात आढळतो. प रणामी र हवासी प ुधन जनना ी
जुळ वून घेतात आ ण भटके जीवन जगतात. परंतु यापैक ब तेक ोक ेज ार या ग तहीन कृ षी गटा ी व तु व नमय संबंध
ठे व यास बांधी आहेत.

आ या आ ण आ के ती रखरखीत आ ण अध
ु क दे ात व वध समुदाय ा यांची काळजी आ ण
पाळ यात गुंत े े आढळतात.
यांनी काही ाणी पाळ े जे ज द जनन क कतात.
प ुपा क के वळ ा यांचे मांसच खातात असे नाही तर
ा यां या उ पादनांचाही वापर करतात.

अंज ीर . तोडा येथी बफे ो कॉ े स

२८१
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

प ुपा क कृ षी गटा ी चांग े संबंध ठे वतात कारण ते गत या भागात राहतात. यांनी यां या उ पादनांची ेज ार या
कृ षीत ां ी दे वाणघेवाण के . प ुपा क यांचे कळप नवीन चर यासाठ जमीन आ ण पा या या ोधात ह वतात. न गरीचे
तोडा का मीरचे गु र महारा ाचे नंद वा ा हे भारताती पारंपा रक प ुपा क होते. आ के चा युअ र आ ण यू गनीचा े बागो
ही जगाती खेडूत समुदायांची काही ा ीय उदाहरणे आहेत.

प ुपा नाचे व प गटानुसार भ असते. यापैक काही गत प ुपा न द वतात. इतर या वसायावर ाथ मक
अव ं ब व द वतात. गरजां या व पावर आ ण मढपाळां या व तीवर अव ं बून वेगवेग या दे ात पाळ व ाणी वेगवेगळे असतात.
गुरेढोरे म ा े या गाढवे घोडे याक आ ण ह चा समावे आहे.

खेडूत अथ व ेची वै े हान ोकसं या

खेडूत गट आकाराने हान आहेत आ ण पाळ व ा यां या अ संसाधनां या ोधात एका ठकाणा न स या ठकाणी जातात.

जनावरांचे पा न पोषण या भागात पाऊस ेतीसाठ यो य नाही तेथे प ुपा न हा जग याचा एकमेव वसाय आहे.
प ुपा क यां या उपजी वके साठ ा यां या पा नावर अव ं बून असतात. तोडस ह ी या पाळा गुज र मागी म ा
Tschembago मागी डु क रांना.

अध भट या खेडूत ोक यां या पाळ व ा यांसाठ अ ा या ोधात एका ठकाणा न स या ठकाणी जातात. ते हंगामी
भटके असतात चांग या चरासाठ मो ा दे ात यां या कळपांसह फरतात.

ा स म स हे प ुपा ना या कारांपैक एक आहे. याम ये ोकसं येचा एक भाग कळपांसह हंगामी फरतो तर सरा भाग
घरात राहतो.

तुमची गती तपासा

. खेडूतांची अथ व ा कार गोळा कर या या अथ व ेपासून वेगळे करा

. खेडूत अथ व ेची वै े ओळखा

जे हा मानवी ोकसं या आणखी वाढ ते हा यांनी यां या नवाह प तीत बद कर यास भाग पाड े . मानवाचे ान े
दे ख ी गती करत आहे याने पयावरणातून अ गोळा कर याऐवजी ते तयार कर याचा माग मोकळा के ा. अ ा कारे मानवाने
ेतीचा ारं भक कार वक सत के ा.

ांत रत ेती

ांत रत ेती हा ेतीचा सवात ाचीन कार आहे याम ये ागवडीचे े

Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

ज मनीची सुपीकता कमी झा यामुळे ते एका ठकाणा न स या ठकाणी ह व े जाते. पयावरणीय बद ां ी जुळ वून घेण े हे मानवी
समाजाचे एक मह वाचे अनुकू न धोरण आहे. हा एक कारचा फ ो पादन आहे. फ ो पादन आ ण ेती हे दोन कारचे म ागत आहेत
आ ण एक स यापे ा वेगळा आहे. फ ो पादनात यं साम ी आ ण साधनांचा सखो वापर होत नाही. ते खोदणे आ ण खोद यासाठ
का ा यासारखी साधी साधने वापरतात. ांत रत म ागतीम ये नांगर खत आ ण सचना या तं ाचा वापर न करता सा या साधनांसह

ेतात मो ा माणावर म ागत के जाते. ांत रत ागवड व ेषतः उ णक टबंधीय आ ण उपो णक टबंधीय झोनम ये के जाते.
एका ॉटवर स ग तीन कवा चार वष ागवड के जाते आ ण यानंतर ागवड इतर काही भूख ंडांवर के जाते. जुनी ते
वषापयत ब यापैक द घ का ावधीसाठ रकामी ठे व जाते जेण ेक न माती पु हा सुपीकता मळवू के . हा का ावधी फॉ ो का ावधी
हणून ओळख ा जातो.

अंज ीर . ांत रत ागवड

ांत रत ेतीम ये ोकांचा एक गट ेतीसाठ एक व भूख ंड नवडतो. सु वाती ा यांनी झुडुपे झाडे काप आण
ॉट साफ के ा. नंतर यांना वाळवा आ ण राख करा.
पाऊस पड यानंतर ते काठ कवा कु दळा या सहा याने मातीची म ागत करतात. वेगवेग या पकां या बया पावसा या या ारंभी फे क या
जातात या हवा या या आगमनाबरोबर काढणीसाठ तयार होतात. आ दवासी भारतात सुमारे ोक ही ेती करतात. ते तां ळ
बाजरी नारळ ऊस के ळ आ ण भा यांचे उ पादन करतात.

ांत रत ागवडी ा सामा यतः ॅ आ ण बन ागवड हणतात. या ा वडन अ◌ॅ ीक चर असेही हणतात. भारताती
वेगवेग या दे ात झुम द हया पोडू आ ण बेवार अ ी वेगवेगळ नावे आहेत. व वध ठकाणी समुदायांम ये वेगवेग या नावांनी ओळख
जाणारी ेती खा माणे.

ग ड द हया

बैगा बेवार

ख डस पोडू

नाग आ ण कु क झुम

के रळम ये पुनम या नावाने ओळख े जाते

ांत रत ागवडीची काही वै े खा द आहेत. आपण ते पूण क कता

बद या ागवडीची तुमची समज.
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

ागवडीचे नैस गक व प

ेतात फरणे

जमीन व कर यासाठ अ नीचा वापर

.

तुमची गती तपासा

१. ांत रत ागवडीची वै े ओळखा

. प ुपा न आ ण ांत रत ेती याती समानता आ ण फरक काय आहेत

बद या ागवडीमुळे जसे आपण जाणतो पुरे ी

अ संप ी मळत नाही. ोकसं ये या वेगवान वाढ मुळे
साह जकच ोकांना इतर पयाय ोध यास भाग पाड े .
वाय मो ा ोकसं ये या गटासाठ भट यांचे जीवन
कठ ण होते. याच माणे पकां या संर णासाठ यांना
व ठकाणी ा यक हावे ाग े .

या सव घटकांमुळे अखेरीस आ थक जीवनाची एक नवीन

व ा झा हणजे ेती.

ेती अंज ीर . नांगरणी

सधन आ ण कायम व पी ागवडीचा माग ही

मानवी इ तहासाती ांती आहे. र ागवडीनंतर गावांचा वकास झा ा. नांगरा या साहा याने ेती आ ण खतांचा वापर
आ ण सचनामुळे नद खो यात ेतीची भरभराट झा . यांनी बा ग मका धान इ याद पके घेत आ ण पुढ
हंगामासाठ बयाणे साठव े . ागवडी या सुधा रत येसह तां क साधने हळू हळू सुधारत गे . नांगरा या ोधाचा संबंध
नांगर काढ यासाठ आव यक अस े या मो ा ा यां या पाळ या ी जोड ा जाऊ कतो. या उपकरणा ारे ज मनीवर
सतत चर कवा वा ह या तयार के या जाऊ कतात. यामुळे बयाणे पेरणे सोपे झा े .

साधारणपणे दोन कारचे नांगर वापर े जातात

जगा या वेगवेग या भागात. ते आहेत

a भारतात आढळणारा साधा व नांगर.

अंज ीर . अ भारतीय नांगर ब चतुभुज नांगर
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

b चतुभुज नांगर चीन म य आ ण आ नेय आ याती इतर भागात आढळतो.

ेतीचे काय के वळ नांगरा या वापरापुरते मया दत नाही. व ेष अवजारांची मा का यात गुंत े आहे. ज मनीची
म ागत के यानंतर ेत समत कर यासाठ े ह रची आव यकता असते. हे सहसा सपाट आयताकृ ती ाकडी फळ
असते जी ा यां या जोडी ा जोड े असते. ओढणी या वेळ नांगरणी ग े फोड यासाठ पुरेसा दबाव टाक यासाठ
यावर उभा असतो. यानंतर पेरणी होते. ेतकरी हाताने बी पेरतो. खत न मती आ ण सचन वेळे त के े जाते. कापणीसाठ
वळा वापरतात.

ेतीची वै े
र जीवन

सवा धक ोकसं येची घनता

कायम व पी ामीण व हरी व ती

जट आ थक संसाधने
जट तं ान
वय आ ण गा या आधारावर म वभागणी
ज मनीची मा क
पूण वेळ राजक य नेतृ व

भारताती काही आ दवासी जमाती जे ेती करतात यात बैगा भ भुईया े पचा ओराओ स संथा आण
कु र चयन यांचा समावे होतो. प म युरोप को रया जपान म य आ या आ ण द ण अरे बयाती गम भागाती
ोकही नांगर ेतीसाठ ओळख े जातात.

ा े य व तुसं हा यासाठ ेती आ ण संबं धत आ थक उप मांसाठ पूव वापर यात आ े साधने

आ ण अवजारे गोळा क आ ण याचे द न भरवू.

कृ षी े ाती अ कडी वकास

यां क करण आ ण ापारीकरणानंतर सधन ेतीम ये खूप बद झा ा. बाजारपेठेसाठ अ धका धक उ पादन

कर याचा जगभरात ड आहे. जनावरां या मजुरांची जागा ॅ टर ट र आ ण इतर यं साम ीने घेत आहे. संक रत बयाणे
मो ा माणावर वापर े जाते. कृ षी वसाय उघड ा गे ा आहे आ ण फाम ब रा ीय कं प यां ारे चा व े जातात.
जाग तक करण आंतररा ीय ापार आ ण वपणन दे ते. सरते ेवट आधु नक औ ो गक सोसाय ा माकट फॉरे जग
सोसाय ा बनत आहेत.

२८५
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

वृ ारोपण ेती वृ ारोपण ेतीम ये एका कु टुं बा या कवा

कॉप रे न या हातात उ पादनाची साधने भा ाने घेत े या
मजुरांचा वापर आ ण मोनो पीक उ पादनासह ज मनीची
एकवट े मा क समा व असते.

वृ ारोपण णा काही अ यंत दयनीय काय प र ती

द त करते. युरोपमधी काही पूव या वसाहत म ये
उ पादनाची वृ ारोपण प त अजूनही मुख आहे. ी ं के त
वृ ारोपण े या या सक रा ीय उ पादनात GNP
सवात मोठे योगदान दे ण ारे आहे. के रळची नवी पढ ेतीकडे अंज ीर . यां क कापणी
पाठ फरवत अस याचे बो े जात आहे. अनेक समका न
कृ षीवा ांनी यांचे नगद पकांक डे वळव े .

खा पदाथासाठ ेज ारी रा यावर अव ं बून राहावे ागते. अ ीच ती रा ह तर के रळचे भ वत काय असे चचा
करा.

याक ाप

नगद पीक सं कृ ती हानी क वरदान या वषयावर चचा क या.

औ ो गक ेती औ ो गक ेती उ पादन मो ा माणावर यं े खते आ ण ेती या आधु नक तं ां या वापरावर

आधा रत आहे. मानवी आ ण ा यांचे म व चतच वापर े जातात. हे ामु याने कॉप रेट ारे के े जाते आ ण उ पादने
के वळ बाजारपेठेसाठ असतात. ब याचदा अ पकांची ागवड औ ो गक कारणांसाठ दे ख ी के जाते आ ण याचा
इंधनात पांतर कर यासाठ दे ख ी वापर के ा जातो. कृ षी भांडव दार अ ा कं प यांचे मा क असतात ते पूण पणे
भा ाने घेत े या मजुरांवर अव ं बून असतात.

नवाह याक ाप या ा असे सु ा हणतात वै े

चारा कार संक न ग त ी ता नैस गक संसाधनांचा वापर

प ुपा न हर डग भटके पणा आ ण ा स म स

टं ग म ागत ॅ बन वडन कोरडी ेती ागवडीखा ेत फरवणे

ेती सधन ेती र जीवन

औ ो गकता कारखाना उ पादन भांडव ाही उ पादनाचा

औ ो गक उ पादन
समाजवाद नमुना

२८६
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

एक त ेती एक त ेती हा औ ो गक ेतीचा एक कार आहे याम ये जमीन तं ान आ ण उ पा दत व तूंवर

गैर खाजगी नयं ण समा व आहे. र या आ ण पूव युरोप चीन टांझ ा नया इ थओ पया आ ण नकारा वा यासार या
ठकाणी व वध कार या सामू हक कृ षी व ा वापर या गे या आहेत. कृ षी याक ाप सामुदा यकपणे के े जातात
आ ण उ पादने सामा य फाय ासाठ असतात. या ा सामू हक ेती असेही हणतात.

औ ो गक अथ व ा

आधु नक अथ व े ा औ ो गक अथ व ा हणतात. हे इं ं डमधी अठरा ा तका या म यात औ ो गक

ांतीचे उ पादन होते. यापूव कृ षी ांती झा होती यामुळे उ पादन वाढ े होते चंड अ ध ेष आ ण नफा होता. यामुळे
औ ो गक ांती झा . औ ो गक ांती हणजे उ पादन येत यां क ारे मॅ युअ पॉवर बद णे. उ पादन के वळ
माणातच नाही तर गुण व ा आ ण व वधतेतही वाढ े . औ ो गक ांतीपूव औ ो गक उप म कौटुं बक पातळ वर चा व े
जात होते. कारखाना चा व यासाठ कु टुं बांनी आप संसाधने गोळा कर यासाठ हात जोड े . क ा मा साधने आ ण
तं ान आ ण भांडव व तूं या न मतीसाठ अ धक नधीची आव यकता होती.

प रणामी उ पादन आ ण वतरण व ेत मह वाची भू मका बजाव यासाठ अनेक सं ा पुढे आ या. याम ये
व पुरवठा सं ा वपणन सं ा आ ण वाहतूक आ ण दळणवळण णा यांचा समावे आहे. ेवट ते अ धक गुंतागुंतीचे
कौ या भमुख आ ण भांडव क त झा े .

औ ो गक अथ व ेची वै े

गत उ पादन तं ान

बाजारासाठ अ त र उ पादन आ ण उ पादन

ण कौ य आ ण व ेषीकरणावर आधा रत म वभागणी

बाजार आधा रत व नमय आ ण च नाचा ापक वापर

आयात आ ण नयाती ारे आंतररा ीय वपणन

खाजगी मा म ेची उप ती आ ण नफा हेतू

गत वाहतूक आ ण दळणवळण व ा

बँ कग आ ण ई कॉमसची उप ती

आधु नक तं ान आ ण मानव न मत प र तीमुळे उ पादनाची व ा आ ण गुण व ाच नाही तर उ पादन संबंधही

बद े आहेत. आधु नक औ ो गक व ेने कं प या कॉप रे न ेअ र माकट ब रा ीय कं प या बँक ांना ज म द ा आहे

२८७
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

आ ण उ ोगपती आ ण कामगारांचे संघटन.

वक सत तं ानाने के वळ अथ व ेवरच न हे तर सं कृ ती
आण म वावरही भाव टाक ा आहे. उ पादन
व ेने अमानवीकरण नमाण के े आहे. माणसांपे ा
यं ा ा अ धक मह व द े गे े आहे.

कामगार एखा ा या नैस गक वातावरणापासून उ पा दत

के े या व तूंपासून आ ण यां या ी जोड े या संबंधांपासून
अ त असतो. हे समायोजन ा पत कर या या येत अंज ीर . टॉक माकट

मानवी वतन दे ख ी यां क बन े आहे. एक साव क यं

सं कृ ती उदयास आ आहे याम ये ोकांचे म व समान मनोरंज नाची साधने समान कपडे आ ण जवळजवळ समान
खा पदाथ आहेत.

आधु नक अथ व ेती मा म े या संक पनेत जमीन घर घरगुती व तू वाहने यं े आ ण दा गने यांचा समावे
होतो. भांडव ाही अथ व ेत मोठे बद झा े आहेत.
स या या कॉप रे नम ये मो ा माणात भागधारक आहेत यां या भांडव ावर महामंडळ चा ते. परंतु यापैक ब तेक
कं प याचे काय यांची उ पादन व ाआण व ापन णा याब अन भ राहतात.

औ ो गक व ेती मांची वभागणी गुण व ा कौ य ण ण आ ण वैय क यो यतेवर आधा रत

असते. औ ो गक करण ण आ ण कौ याने वसाय हळू हळू वसायात बद ा आहे. यात डॉ टर अ भयंता
प रचा रका आ ण क इ याद चा समावे आहे. आधु नक वसायां या ग तमान आ ण धा मक व पामुळे कु टुं बाची
रचना वभ बन आहे.

आधु नक अथ व ेत दे वाणघेवाण प तीत णीय बद झा े आहेत. तं ानाचा वकास आ ण चंड उ पादन

ए सचजचे ावसा यक पांतर करते. च न येथे व नमयाचे मा यम हणून काम करते. याचे मानक मू य आहे.

आंतररा ीय आ ण अंतद ीय ापार च ना ारे नयं त के ा जातो. आधु नक औ ो गक व ेत बाजारपेठे ा अ त य

मह वाचे ान आहे. बाजाराचे अ त व एकापे ा जा त व तू वकणा यां या अ त वावर अव ं बून असते. नवीन बाजारातून
कामगार उपभोगासाठ व तू आ ण ावसा यक सेवा उप आहेत.

अ ा कारे औ ो गक अथ व ेने तं ान आ ण उजवर आधा रत आ थक व े ा ज म द ा आहे. या

णा चे वै मोठे उ पादन मोठ सं ा उ वक सत तं ान हरे आ ण च न आहे.
Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

तुमची गती तपासा

१. पारंपा रक ेतीपासून औ ो गक ेती वेगळे करा.

. औ ो गक अथ व े या वै ांचे परी ण करा

च ा सारां ा

आ थक संघटना ही मानवी कृ तीची रचना आहे या ारे व तूंचे उ पादन वतरण आ ण सेवन के े जाते. येक
कारची आ थक सं ा आ थक संसाधनांचा वापर करते जसे संसाधने मानवी सहकाय तं ान आ ण भांडव .

आ थक मानववं ा हे सामा जक सां कृ तक मानववं ा ाचे एक उप े आहे जे आ थक सं े ी संबं धत

मानवी वतना या अ यासा ी संबं धत आहे. नवाह कारावर आधा रत ारं भक अथ व ा यांनी उ पादन
उपभोग आ ण वतरण अथ ा ाचे पा न के े .

सु वाती या अथ व ेत कु टुं ब हे उ पादनाचे एकक होते. कु टुं बाती सव सद य उ पादन येत गुंत े े होते.
अवजारे आ ण साधने सामा यतः वदे ी बन व जात असत. सु वाती या अथ व ेती उपभोगामुळे
कौटुं बक तरावर ोक ाही व ेचे व प दसून आ े . वतरण यं णा पर र पुन वतरण आ ण बाजार
आहेत.

पार रकता हणजे पै ाचा वापर न करता दे ण े आ ण घेण े. ते तीन कार आहेत सामा यीकृ त पार रकता
संतु त पार रकता आ ण नकारा मक पार रकता. सामा यीकृ त पार रकता हणजे व रत परतावा न दे ता
भेट दे ण े. संतु त पर र कवा व तु व नमय म ये ताबडतोब व तूंची दे वाणघेवाण करतात. नकारा मक
पार रकता ही दे वाणघेवाण कर याचा एक कार आहे याम ये द े े ू यातून काहीतरी मळव याचा य न
करते.

पुन वतरण हणजे नंतर या वतरणा या उ े ाने म यवत ब म ये व तू कवा म जमा करणे. हे ासक य
आधा रत पुन वतरण आ ण पोट ॅ च आधा रत पुन वतरण म ये वग कृ त के े जाऊ कते.

बाजार कवा ावसा यक दे वाणघेवाण पुरवठा आ ण मागणी या त वावर आधा रत आहे. जे हा अ गोळा
करणारी अथ व ा इतक काय म बनते क ती नवाहाप कडे अ ाचा पुरवठा करते ते हा असे घडते. येथे
उ पादकांनी बाजारासाठ अ तयार के े आ ण पै ाचा वापर क न दे वाणघेवाण के . बाजार सोसाय ा
हणजे पै ाचे वच व अस े या कमती आ ण मजुरीचे नयमन के े जाते आ ण पुरवठा आ ण मागणी या चा
प रणाम होतो.

आ थक वकासाचे ट पे अ संक न आ ण अ उ पादन अथ व ांम ये वभाग े े आहेत. अ गोळा करणे

कवा चारा करणे व वध कारचे असू कते जसे क गोळा करणे कार करणे आ ण मासेमारी. ही सवात जुनी
आ थक व ा आहे याम ये मनु य अ मळव यासाठ व य वन ती आ ण ा यांवर अव ं बून असतो.
अ कडी चारा अव ं बून

२८९
Machine Translated by Google

इय ा अकरावीसाठ पा पु तक मानववं ा

सवात जा त मासेमारी यानंतर गोळा करणे आ ण कार करणे.

अ उ पादन अथ व ेचे वग करण प ुपा न ांत रत ेती आ ण र ेतीम ये के े जाऊ कते. प ुपा न ही
ा यांना पाळ व कर याची या आहे. हे साधारणपणे कमी पावसा या भागात आढळते. प ुपा कांचा क भट यांचा
असतो यां या गरजा ोध यासाठ ापारावर अव ं बून राह यासाठ संबं धत कु टुं बांचा समावे अस े े छोटे समुदाय
असतात.
ांत रत ेती हा मानवी समाजा या आ थक वकासाचा आणखी एक मह वाचा ट पा आहे. येथे ते तु नेने सो या साधनांनी
ेती करतात आ ण ज मनी या सुपीकते या कमतरतेमुळे ागवड एका ठकाणा न सरीकडे बद ते. सघन ेती हे खत
आ ण सचन यांसार या तं ां ारे वै ीकृ त आहे. ते मो ा ोकसं येची घनता आ ण ज ट राजक य संघटनेसह बैठे
जीवनाचे समथन करतात. औ ो गक करणानंतर कृ षी अथ व ेत खूप बद झा ा.

औ ो गक ेती एक त ेती कॉप रेट ेती हे अ कड या ेतीती ड आहेत. अ ावर आधा रत ेती कमी झा आण
याची जागा नगद पकांनी घेत .

औ ो गक अथ व ा तं ान आ ण ऊजा यावर आधा रत आहे. हे मोठे उ पादन मो ा सं ा उ वक सत तं ान

हरे आ ण च न ारे वै ीकृ त आहे.
औ ो गक अथ व ेत बाजारा ा मह व आहे. वक सत तं ानाने मानवी सं कृ ती आ ण म वावर भाव टाक ा
इथे माणसापे ा यं ा ा मह व आहे. मनु य आप े नैस गक मानवी गुण गमावून यां क बनतो.

कणारा मता दाखवतो

आ थक संघटनेचा अथ आ ण ा या ओळखा आ ण अथ ा आ ण आ थक मानववं ा वेगळे करा

सु वाती या आ थक णा या वै ांचे मू यांक न करा आ ण उ पादन वापर आ ण वतरणा या ीने ते ओळखा

आ थक वकासा या व वध ट यांचे कौतुक करा आ ण याचे अनु मक माने वग करण करा

मू यमापन आयटम

१. आ थक संघटना प रभा षत करा.

. अथ ा आ ण आ थक मानववं ा याती फरक ओळखा.
. मा नो क ने ॉ अंड बेटवा सयांम ये या दे वाणघेवाण णा चा अ यास के ा ते ओळखा.

. एका त याम ये खा म ावा आ ण या येक ाम ये यो यतेने फरक करा

Machine Translated by Google

यु नट आ थक संघटना

उदाहरणे पुन वतरण नकारा मक बाजार वतरण पर र सामा य संतु त .

. खा द े या गो ची मवारीत मांडणी करा आ ण कोणतीही एक बाब करा.

ेती चारा प ुपा न ांत रत ेती
. सु वाती या अथ व ेचे वै साधे तं ान त ांची अनुप ती इ. सु वाती या अथ व े या इतर वै ांची याद
करा.
७. पीक नकामी झा यास होपी इं डय स परतीचा वचार न करता ेज ार या कु टुं बांना अ आ ण इतर व तू पुरवतात. येथे नमूद
के े पर रता ओळखा.
इतर कार या पार रकतेची याद करा आ ण करा.

. ो अंड बेटवासीयांम ये आढळणारी कु ाची दे वाणघेवाण ............... पार रकतेची आहे.

९. उ रप म भारतीयांम ये आढळणारा पॉट ॅ च समारंभ हा एक कारचा वतरण आहे.

वतरणाचा कार ओळखा तुम या प रसराती

पोट ॅ चची उदाहरणे ा . आ थक वकासाचे वेगवेगळे ट पे

या वषयावर से मनार पेपर तयार करा

फू ड गॅद रगपासून आधु नक औ ो गक अथ व ेपयत .

. आ थक वकासाचे वेगवेगळे ट पे द वणारा परॅ मड काढा . जोडी ोधा a नाग b अ गोळा करणे c

ांत रत ेती कु ं बा
झुम गड ................................

चो नाईकन ेती ................................

प ुपा क ................................

. औ ोगीकरणानंतर ेतीम ये झा े या बद ांचे परी ण करा . खेडूत समाजा या वै ांची याद

करा. खेडूत समाज कसे वेगळे आहेत ते तपासा

कृ षी समाज

. कु ा हे मे े ने यन समाजा ारे सराव े या औपचा रक दे वाणघेवाणीचे एक मह वाचे उदाहरण आहे. ही दे वाणघेवाण व ा या

समाजात क ी चा ते यां या सामा जक रचनेत याचे मह व काय आहे

. आ थक वकासाचे उ ांतीचे ट पे सां कृ तक उ ांती द वतात. तु ही या वधाना ी सहमत आहात का करणे.

Machine Translated by Google

यु नट

संघटना
धा मक
९
साम ी

I. धमाचा अथ आ ण ा या
प रचय

II. धमाचे घटक

स मे सकोमधी अ◌ॅ टे क या आ दवासी
III. धा मक त
समूहाचा मानवी ब दानावर व ास होता.
IV. धमाची उ प ी • अॅ न मझम यां या े नुसार मानवी र आ ण दयाचा नैवे दे ऊ न

• अ◌ॅ नमे टझम यां या दे वाची पूज ा करावी. ब दानानंतर अ◌ॅ टे क दय

• मनाईझम • खात असे आ ण ब दान द े या माणसाचे र यायचे.
ब गावाद • ब तेक बळ यु कै द कवा गु ाम आहेत.
नसगवाद
• टोटे मझम

• पूवजांची पूज ा

V. प व आ ण अप व संक पना
गु ामां तर काहीवेळ ा त ण पु ष या आ ण अगद

सहावा. व य
हान मु ांनाही बळ हणून पकड े गे े . यांना वेद नावा या
दगडावर ठे व े होते. पुज ा याने छाती उघड आ ण दय
VII. धमाची काय
बाहेर काढ े जे अजूनही धडधडत अस याचे दसत होते. हे
आठवा. जा • अथ
नंतर दे वा ा होमापण कर यात आ े . रीर गुंडाळ े होते
आण ा या • जा चे घटक • जा चे
कार

IX. जा धम आ ण व ान

अंज ीर . अ टे क मानवी य
Machine Translated by Google

यु नट धा मक संघटना

पव ाना या स या बाजू ा खा . कवट ड े रॅक वर ठे व जाई . ड े रॅक म ये एक ाखा न अ धक कव ा

अस याचे न दव े गे े . ोत मा वन हॅ रस कॅ नब स अँड क स द ओ र जन ऑफ क चर पी

मानवी ब दानाची अ ीच उदाहरणे सारमा यमांम ये आपण पा ह आहेत. मानवी य आजही कोण या ना
कोण या व पात होत आहेत. या था काही व ासां ी संबं धत आहेत.
धा मक े चा भाग हणून प ुबळ अजूनही मो ा माणावर च त आहेत.

तुम या समाजात अ ा कारचे याग तुम या ात आ े का तुम या क पना ेअ र करा.

अ ौ कक ी संबं धत अ ा कार या ा आ ण वतन सव आढळतात. ॉस सां कृ तक अ यासातून असे

दसून आ े क अ ौ कक आण वर व ास मानवी सं कृ ती या सु वातीपासून अ त वात आहे. काही संगी
ोकांनी जा या प त ारे अ ौ कक वर भाव टाक याचा य न के ा परंतु इतर काही संगी यांनी या अ ौ कक
ची उपासना के . यामुळे यांना एक कारचे मान सक समाधान मळा े . पूव सा र मानवां या अ ा समजुती सं ा मक
व पात सं हताब के या गे या.

हे धमाचे सवात ाचीन व प बन े .

धम सामा जक नयं ण सामा जक एकता आ ण बद ा ा चा ना दे ऊ कतो. हे ोकांना बद या प र ती ी

जुळ वून घे यास मदत करते. धा मक ा आ ण था वेगवेग या का खंडात बद आ ण बद घडवून आणत आहेत.
समका न धा मक वृ म ये वाढती धम नरपे ता आ ण धा मक मू त ववादाचा पुनरागमन या दो ही गो चा समावे होतो.
या करणात आ ही धा मक संघटने या उ प ी आ ण उ ांतीसह व वध पै ूं चा ोध घेत आहोत.

I. धमाचा अथ आ ण ा या

धम हा द मूळ द religio पासून आ ा आहे याचा अथ एक बांधणे आहे आ ण धम य ात ते करतो.

ाचीन काळापासून मानवी वचारांवर याचा सवात खो भाव आहे. मानववं ा धमाकडे ऐ तहा सक आ ण उ ांती या
ीकोनातून पाहते या या मूळ आ ण वकासाकडे जाते. ते धमाकडे काया मक ीकोनातून दे ख ी पाहते या या समका न
प ती आ ण अ भ चा ोध घेते.

पुरात व ा ांनी पुरातन होमो से पय स कवा नएंडरथ स ी संबं धत धा मक व ास आ ण था यांचे पुरावे ोध े

आहेत जे वषापूव चे आहेत. धम हा एक सां कृ तक सावभौ मक आहे जरी व ा आ ण था एका
समाजापासून स या समाजात णीयरी या बद तात. उदाहरणाथ काही धम सव सव ा सव या
उपासनेवर आधा रत आहेत तर इतर अनेक दे वता आहेत. दे वता नस े े इतर काही धम आहेत. सव धमाची एक अंत न हत
ा आहे. हणजेच धा मक था कवा पाळ या या यो य काम गरीमुळे व फायदे मळती आरो य द घायु य मु े
भौ तक क याण कारीत य पाऊस चांग पके यु ात वजय इ.