1

हिमालयाच्या पायथ्याशी एक छोटे से राज्य िोते. राजाचे नाव शुद्धोधन व राणीचे - मिामाया. राजा, राणी कततव्यदक्ष
व प्रेमळ िोते. प्रजा गुण्यागोवविंदाने व आनिंदाने रिात िोतो. राणीने बाळाला जन्म हदला. मोठ्या आनिंदाने व उत्सािाने
राजपुत्राचे स्वागत झाले. राजज्योततष्याने राजपुत्राची किंु डली मािंडली. अभ्यास करून सािंगगतले.
" राजा, तुमचा पुत्र अलौककक आिे . तो चक्रवती सम्राट िोईल ककिंवा इतका मिान अध्यात्त्मक अगधकारी मिापुरुष
िोईल की समाजात व अध्यात्त्मक क्षेत्रात क्रािंती घडवून आणेल." राजाला दस
ु रा पयातय कािी रुचला नािी.
राजाने ठरवले राजपुत्राला कडेकोट बिंदोबस्तात ठे वायचे. धमत-अध्यात्मशास्त्र कानावरिी पडू द्यायचे नािी. शस्त्रास्त्र व
राजनीतीमध्ये राजपुत्राला पारिं गत करायचे. यथावकाश शशक्षण पूणत झाले. वववाि झाला. एका गोड बाळाचा जन्मिी
झाला. राजपत्र
ु राजभोगात रमला. कडेकोट बिंदोबस्त थोडा हिला झाला.
एकेहदवशी राजपुत्र राज्याची िालिवाल जाणन
ू घेण्यासाठी फक्त सारथ्याला घेऊन राजवाड्याबािे र पडला.
रस्त्यावरून जाताना त्याला एक म्िातारा माणस
ू हदसला. त्या माणसाचे दात पडलेले िोते. िात -पाय थरथरत िोते .
काठीच्या आधाराने कसाबसा चालत िोता. राजपुत्र सारथ्याला ववचारले " याची अशी अवस्था का झाली?" सारथी
म्िणाला. म्िातारपणामळ
ु े . प्रत्येक मनष्ु याचे वय वाित जाते तो िळू िळू म्िातारा िोत जातो. व एके हदवशी त्याची
अशी अवस्था िोते. कािी वषातनिंतर माझी अवस्था अशीच िोणार आिे . आणखी कािी वषातनिंतर मिाराजािंची अवस्था
अशी िोईल व आणखी कािी वषाांनी तम
ु ची पण अवस्था अशीच िोईल. राजपुत्र ववचारात पडला.
थोडे अिंतर पुिे गेल्यावर एक अिंत्ययात्रा दृष्टीस पडली. राजपुत्राने ववचारले. िे काय आिे ?
सारथ्याने रथ बाजूला घेतला. रथातूनच अिंत्ययात्रेला नमस्कार केला आणण म्िणाला. िा माणूस मरण पावला आिे .
अिंत्यसिंस्कारासाठी त्याला घेऊन चालले आिे त. राजपुत्राने मत्ृ यू कधीच पहिला नव्िता.
सारथ्याने राजपुत्राला मत्ृ यू म्िणजे काय िे समजावून सािंगगतले.
राजपुत्राला मत्ृ यू म्िणजे काय ते समजले. मत्ृ यूचे दशतन झाले. दशतन म्िणजे जाणणे. मत्ृ यूदशतनाचा राजपुत्राच्या
मनावर खोलवर पररणाम झाला. वैराग्य आले. वववेक जागत
ृ झाला. ज्ञानाची ओि लागली. राजपत्र
ु ाने साधनेचा मागत
धरला. व तो मक्
ु त झाला.

या राजपत्र
ु ाला सारे जग गौतम बद्ध
ु म्िणन
ू ओळखते.

मत्ृ यल
ू ा जाणन
ू घेतल्याने एव्ििा मोठा लाभ िोऊ शकतो.

1
 2
मत्ृ यू का येतो ?

जे उपजे ते नाशे , नाशे ते पुनरवप हदसे --- सिंत ज्ञानेश्वर

या ववश्वाचे कािी तनयम आिे त जे सवत ववश्वाला पाळावे लागतात. अशा

तनयमािंपैकी िा एक तनयम आिे . जे तनमातण िोते ते नष्ट िोते. या ववश्वात ज्या ज्या गोष्टी तनमातण झाल्या, िोत आिे त
व िोतील त्या नाश पावल्या, नाश पावत आिे त व नाश पावतील.
मानवी दे ि तनमातण िोतो म्िणन
ू त्याला शेवटिी आिे . ज्याला आरिं भ आिे त्याला शेवट आिे . म्िणन
ू मत्ृ यू येतो.

मत्ृ यू कधी येतो ?

मत्ृ यू कधीिी लवकर येत नािी ककिंवा उशशरािी येत नािी. मत्ृ यू नेिमीच ज्यावेळी यायला पाहिजे त्यावेळीच येतो.
या जन्मीचे प्रारब्ध सिंपले कक मत्ृ यू येतो.

प्रारब्ध म्हणजे काय ?

जे कमत पक्व िोऊन फळ दे ण्यास शसद्ध झालेले असते त्या कमातला प्रारब्ध असे म्िणतात. प्रारब्ध या शब्दाला एक
नकाराथी ककिंवा असिायतेची छटा आिे . पण तसे असण्याची कािी गरज नािी. सेनापतीने सैन्याला हदलेली आज्ञा िी
जशीच्या तशी कािीिी बदल न करता अिंमलात आणायची असते. सैतनकाला आज्ञेत बदल करण्याचा अगधकार
नािी. तसे केल्यास त्याला शशक्षा िोते. प्रारब्धाचे स्वरूप तसे नािी. प्रारब्ध म्िणजे परमेश्वर नावाच्या सेनापतीने
आपल्याला सैतनक समजून केलेली आज्ञा नािी. नसते. प्रारब्धात कािी हठकाणी तनवड करण्याचे स्वातिंत्र्य हदलेले
असते. सत्गुरुिंच्या कृपेचा आधार घेत वववेकाचा वापर करून, श्रेयस तनवड करत आपले प्रारब्ध आपल्याला बदलता
येते. िी मानवी जन्माची सवातत मोठी उपलब्धी आिे . इतर दे िामध्ये उदािरणाथत वनस्पती, प्राणी या जन्मात
िी उपलब्धी नािी.

हििंद ू ज्ञान परिं परे तील कमत शसद्धािंत िा एक मल

ू भत
ू शसद्धािंत आिे . कमत म्िणजे कृती. सवतसाधारणतः कमातची प्रकक्रया अशी
असते. प्रथम मनात ववचार येतो. त्याला भावनेची जोड शमळाल्यास कृती करण्याच्या इच्छे ला बळ शमळते. बद्ध
ु ी तनणतय दे त.े
निंतर प्रत्यक्ष शरीराकडून कृती घडते. म्िणजे कमत अनेक पातळीवर घडते. िी कृती स्थल
ू पातळीवरील कायत (action ),
ककिंवा मानशसक पातळीवरील भावना ककिंवा वैचाररक पातळीवरील तरिं ग असतात. त्याला कमत असे म्िणतात. कमत
झाले म्िणजे त्याचे फळ शमळतेच. इिंग्रजीत याला cause effect relationship म्िणतात.

2
कािी कमातचे फळ लगेच शमळते त्याला कक्रयमाण कमत म्िणतात. कािी कमातचे फळ कािी काळानिंतर शमळते त्याला
सिंगचत कमत म्िणतात. या सिंगचत कमाततील जे कमत फळ दे ण्यायोग्य झाले असते त्याला प्रारब्ध म्िणतात. प्रारब्ध
म्िणजे कुणी माझ्यावर लादलेले ओझे नािी. मी या जन्मात ककिंवा या पव
ू ीच्या जन्मात, जे जे केले - स्थल
ू ,
भावतनक, वैचाररक पातळीवर, त्यापैकी कािी कृतीचा पररणाम या जन्मात मी अनभ
ु वणार आिे . त्यालाच प्रारब्ध
म्िणतात. िे प्रारब्ध सिंपले की मत्ृ यू येतो.

माझे कमम कुठे साठवलेले असते ?

परु ाणात गचत्रगप्ु त नावाची एक व्यत्क्तरे खा रिं गवलेली आिळते. सगळ्या मत्यत जीवािंचा हिशोब ठे वण्याचे काम या
गचत्रगुप्तािंकडे असते. प्रत्यक्षात असे कािी नसते. सामान्य माणसाला समजायला सोपे जावे म्िणून तशी व्यत्क्तरे खा तयार
केली आिे .

प्रत्यक्षात प्रत्येकाच्या कमातचा हिशोब िा त्या त्या जीवाच्या गचत्तावर शलहिलेला असतो. गचत्त म्िणजे सध्याच्या भाषेत
मेमरी गचप. त्यात िोलोग्राफीक पद्धतीने सवत कमत साठवले असते. ज्याला बोली भाषेत आपण आठवणी ककिंवा
सिंस्कृतमध्ये सिंस्कार म्िणतो.
ज्यािंची ध्यानात गती आिे ते -- आपल्या गचत्तावरील आठवणी/सिंस्कार पािून, माझ्या आयुष्यात आत्ता िे का घडत
आिे , कोणत्या कमातचे फळ आिे िे शोधू शकतात. समजावन ू घेऊ शकतात.

प्रारब्ध कोण ठरवते ?

प्रारब्ध - मी ठरवतो म्िणजे प्रत्येक जीव ठरवतो. जन्म घेण्या अगोदर मी माझ्या सत्गुरु बरोबर बसून, कुठल्या
कमातची फळे पुिील जन्मात भोगायची ते ठरवतो व त्याप्रमाणे योग्य ते आई वडील इतर नातेवाईक, प्रदे श इत्यादीिंची
तनवड करतो. यालाच life plan असेिी म्िणतात. मीच माझे जीवन कसे जगायचे िे ठरवलेले असते व त्या अथातने
मीच आिे माझ्या जीवनाचा शशल्पकार.

प्रारब्धा कडे " घ्यायचे अनुभव " ककिंवा "शशकायचे धडे" या दृत्ष्टकोनातून िी पािता येते. यामध्ये असिायतेची
(helplessness ) भावना नसते. तर आत्म्याच्या उत्क्रािंतीसाठी िा अनुभव घेणे गरजेचे आिे म्िणून िा अनुभव घ्या
असा गशभतताथत असतो व या अथातने " प्रारब्ध भोगन
ु च सिंपवावे" असे सिंत म्िणतात.

पण प्रारब्धा मध्ये बदल घडवन

ू आणण्याची शक्यता (possibility ) असते. मी धडे शशकलो तर तेच तेच अनभ
ु व
परत परत माझ्या आयुष्यात येत नािीत. पोिायला शशकल्यावर पाण्याला घाबरण्याचा अनभ
ु व माझ्या आयष्ु यात पन्
ु िा येत
नािी

प्रारब्धात बदलाची शक्यता आिे म्िणूनच साधनेला मित्व आिे . कारण साधनेमळ
ु े च कोणते धडे शशकायचे आिे त व कसे
शशकायचे आिे त िे समजते.

मत्ृ यच
ू ी भीती का वाटते ?
3
१) परम पूज्य परमििं स ओम मालतीदे वी म्िणतात
" जन्माला आल्यापासन
ू मत्ृ यच
ू ा अनभ
ु व नािी तर मग त्याची भीती का? भीतीचे कारण असे की माणूस ककतीतरी
वेळा मेलेला आिे . ती भीती त्याच्या स्मत
ृ ीत ताजी आिे असे म्िटले जाते. मरताना शेवटी जी स्मत
ृ ी रािते तीच गती
िोते. ह्या शरीरावर अत्यिंत प्रेम केलेले असते. ते सोडताना जे दःु ख िोते ती स्मत
ृ ी आपल्या बरोबर येते आणण
आपणाला मत्ृ यच
ू ी भीती वाटते. " (सिंववतधारा पान क्र ३८)
म्िणजे आपल्या गचत्तावर पव
ू त जन्मातील मत्ृ यच्
ू या आठवणी साठवलेल्या आिे त. त्या आठवणीिंमळ
ु े मत्ृ यच
ू ी भीती
वाटते.
२) मत्ृ यू कधी व कसा येणार िे मािीत नसते. या अतनत्श्चतते मुळे भीती वाटते.
३) मत्ृ यूची भीती िी बऱ्याचदा मत्ृ यूच्या समयी िोणाऱ्या वेदनाची भीती, असिायता, दस
ु ऱ्यावर अवलिंबून रािावे
लागेल याची भीती, आप्त स्वकीयािंच्या ववयोगाचे दःु ख ....... इत्यादीिंतूनिी तनमातण झालेली असते.

मत्ृ यू म्िणजे काय िे जर नीट समजून घेतले तर मत्ृ यूची भीती तनघून जाते.

4
 3

मत्ृ यु समयी नक्की काय घडते ?

मरण पावलेला माणूस, "मत्ृ यु िोताना असे असे घडते िे सािंगू शकत नािी" त्यामुळे सवत सामान्य जनास मत्ृ यु एक
गूि असते.

पण अनेक सिंत मिात्म्यािंनी दे िात असताना मत्ृ यच ू ा अनभ ु व घेतला व त्याववषयी शलिून ठे वले आिे . हििंद ू ज्ञान
परिं परे तील अनेक ग्रिंथात मत्ृ यवू वषयी माहिती हदली आिे . ततबेहटयन बौध्द परिं परे त ततबेहटयन बक
ु ऑफ डेड नावाचा
एक ग्रिंथ आिे त्यात मत्ृ यूचा खप
ू तपशीलवार अभ्यास केलेला आिे . परम पूज्य स्वामी शशवानिंद सरस्वती यािंनी
मरणोत्तर जीवन नावाचा एक ग्रिंथ शलहिला आिे . जगभर या ग्रिंथाचा अभ्यास केला जातो व मत्ृ यू या ववषयावर वर तो
प्रमाण ग्रिंथ मानला जातो. परम पूज्य परमििं स ओम मालती दे वीिंनी दे िात असताना प्रत्यक्ष मत्ृ यूचा अनुभव घेतला
िोता. त्या ववषयावर त्यािंच्याशी प्रत्यक्ष चचात करण्याचे भाग्य मला लाभले आिे . त्यािंनी त्यािंच्या अनेक ग्रिंथातून मत्ृ यू
च्या अनेक अिंगावर (aspects ) प्रकाश टाकला आिे .
याशशवाय अशािी कािी व्यक्ती आिे त ज्या मत्ृ यूच्या दारातून परत आल्या. त्यािंनी त्यािंचे अनुभव शलिून ठे वले आिे त.
या सवाांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करून मत्ृ यू समयी काय घडते ते पािू.

मत्ृ यू समयी वेदना होतात का ?

नािी. मत्ृ यस
ू मयी त्या व्यक्तीस कोणत्यािी वेदना जाणवत नािीत.
पण गरुड पुराणात असे म्िटले आिे की ७२००० इिंगळ्या एकाच वेळी चावल्या तर जेवढ्या वेदना िोतील तेवढ्या
वेदना मत्ृ यूसमयी िोतात. िे खोटे आिे का ?
िो. गरुड पुराणातील िे ववधान खोटे आिे . असे स्वामी शशवानिंद सरस्वती म्िणतात.
मत्ृ यूची भीती वाटून जन सामान्यािंनी सदाचाराने रिावे या उद्देशाने गरुड पुराणात असे म्िटले आिे असे स्वामीजीिंचे
मत आिे .
" मत्ृ यसमयी वेदना जाणवत नािीत " िे ववधान कािी जणािंना घक्कादायक वाटते, कािी जणािंना वाचन
ू बरे वाटते. -
मत्ृ यूची भीती कमी िोते. कािीिंना अववश्वास वाटतो. म्िणून प्रथम त्यावरच थोडे बोलू.
मत्ृ यसमयी वेदना जाणवत नािीत िे ववधान कुणी केलिंय ?
परम पूज्य स्वामी शशवानिंद सरस्वती, सिंस्थापक Divine Life Society Rihikesh. वैद्यकीय शशक्षण घेतलेले
डॉक्टर. ३०० पेक्षा जास्त ग्रिंथाचे लेखक. शसद्ध, सिंत, मिात्मा, मिापुरुष. यािंनी Bliss Divine या ग्रिंथात िे ववधान
केलय. िा ग्रिंथ लोकािंना फारसा मािीत नािी म्िणून तुमच्या सिंदभातसाठी त्यातील प्यारे ग्राफ जसाचा तसा खाली दे तो.
Bliss Divine या ग्रिंथात, Death या प्रकरणात स्वामी जी म्िणतात.
Death Pangs

5
There is no pain at the time of death. Ignorant people have created much horror and
terror regarding death. In the Garuda Purana and the Atma Purana, it is described that
the pangs of death are tantamount to the pain caused by the stings of 72,000 scorpions.
This is mentioned only to induce fear in the hearers and readers, and force them to work
for Moksha. In spiritualism, there is unanimous report from the enlightened spirits that
there is not even a bit of pain during death. They clearly describe their experiences at
death and state that they are relieved of a great burden by the dropping of this physical
body, and that they enjoy perfect composure at the time of separation from this physical
body. Maya creates vain fear in the onlookers by inducing convulsive twitchings in the
body. That is her nature and habit. Do not be afraid of death pangs. You are immortal,
Amara.
(Bliss Divine by Swami Sivananda, published by Divine Life Society)

स्वामीजी म्िणतात मत्ृ यूसमयी ककिंगचतिी वेदना िोत नािीत.

मत्ृ यस
ू मयी कािीवेळा शरीराची अचानक िालचाल, हिसके, jarks, तडफड िोताना हदसते. आजब
ू ाजल
ू ा असणाऱ्यािंच्या
मनात भीती तनमातण करण्यासाठी "माया" तशी पररत्स्थती तनमातण करते. तो मायेचा खेळ आिे .

परम पूज्य परमििं स ओम मालतीदे वीिंनी (ओम आई ) मत्ृ यूचा अनुभव घेतला िोता. "कोणा एकाची साधनगाथा"
(प्रकाशक ओम मालती तपोवन ) या ग्रिंथामध्ये पान क्र ३९ -४० वर त्याचे वणतन आिे . त्यात कुठे िी वेदनेचा उल्लेख
नािी.
सदर प्यारे ग्राफ तुमच्या माहिती करता दे तो.
" मी दिा वाजेपयांत नीट काम केले. निंतर न्िाऊन घेतले. मनात म्िटले कक मेल्यावर लोकािंनी धरून न्िायला
घालायचे, तर आपण आधी शगु चभत
ूत का असू नये? आपणाला मत्ृ यू मािीतच आिे . मग दे वापि
ु े बसले. कािी केल्या
ध्यान लागेना. दशतनिी िोईना सवत जोवनच माझ्यावर रुसले िोते. तेवढ्यात एकदम अत्यिंत थकवा जाणवू लागला.
अिंथरुणावर पडले. तसे सवाांग शत्क्तिीन भासू लागले. पडल्या पडल्या मी तसाच मत्ृ यच
ू ा शोध घेऊ लागले. ववचार
आला,तो कसा बरे िोत असावा? त्याबरोबर काय काय जात असावे? त्यावेळी काय काय घडत असेल?
तेवढ्यात शरीराकडे लक्ष गेले. पािते तो पायिी िलववता येईनातिं. पायावर माशा बसल्या िोत्या त्यािंची सिंवेदनािी
कळत नव्िती. तसेच िातिी गार व शत्क्तिीन भासू लागले. छातीपासन
ू डोक्यापयांत सिंवेदना मात्र कळत िोत्या.
तेवढ्यात असे वाटले की िी मल
ु गी आई झोपली म्िणन
ू शाळे ला जाईल आणण कुणालाच आपण मेलेले कळणारिी नािी
! पिा ककती मख
ू त कल्पना िोती िी ! असो. पण त्याच अवस्थेत मल
ु ीला अत्यिंत क्षीण स्वरात डॉक्टरीण बाईंना
बोलवायला पाठववले. अथातत ततला ती भेटलीच नव्िती. मला में द ू बगधर भासू लागला. मग मी गुरु, दे वी, दे व सवातना
प्राथतना केली की शेवटचा क्षण तेविा गोड करा. तन तेवढ्यात मला तेज पुिंज असे समथत तेविे हदसले. मग मात्र मला
कािीच आठवत नािी."
(पान क्र ३९-४० कोणा एकाची साधनगाथा, ओम मालतीदे वी प्रकाशक ओम मालती तपोवन )
तुमच्या लक्षात आले असेल की यात वेदनेचा कुठे च उल्लेख नािी. पण मत्ृ यू प्रकक्रयेचे मात्र वणतन आिे .

मत्ृ यस
ू मयी वेदना न जाणवण्याचे एक logical कारण आिे ..

6
आपल्याला वेदना जाणवतात ज्ञानेंहियािंच्या माध्यमातून. म्िणजे त्वचेला कापले तर स्पशत ज्ञानेंहियािंच्या माध्यमातून
वेदना िोते. जेंव्िा लोकल anesthesia हदला जातो तें व्िा त्याहठकाणची सिंवेदना कळत नािी, वेदना िोत नािी.
मत्ृ यच्
ू या अगोदर एक एक करत सवत ज्ञानेंहिये काम करणे थािंबवतात. त्यामळ
ु े कुठल्याच सिंवेदना िोत नािीत. अथातत
वेदना जाणवच
ू शकत नािीत.
याववषयी प पू ओम मालतीदे वी म्िणतात
" मरतेसमयी जीवात्मा िा शरीराला सोडून जाणार िे सवत इिंहियािंना कळते. म्िणन
ू शरीरात पािुणा म्िणन
ू
आलेला रोग प्रथम बािे र जातो. मग िळू िळू सवतच इिंहिये या शरीराला सोडून जातात. " ( पान क्र १२०, हृदय स्पशी
- ओम मालतीदे वी, प्रकाशक ओम मालती तपोवन)

मला वाटते मत्ृ यूच्या वेळी वेदना िोत नािी िे तुम्िाला पटले असेल.

7
 4

मत्ृ यू िी एक प्रकक्रया (process) आिे . िी प्रकक्रया कािी क्षणात पूणत िोऊ शकते ककिंवा त्याला कािी हदवस िी लागू
शकतात. िी प्रकक्रया दोन पातळीवर घडते -
शारीररक , स्थल
ू पातळीवर - जी कािी वेळा इतरािंना प्रत्यक्ष पािायला शमळते
मानशसक पातळीवर - मनामध्ये कािी घडते जे इतरािंना हदसत नािी. पण मरणासन्न व्यक्तीच्या मनात कािीतरी
चालले आिे िे इतरािंना जाणवत रािते.

प्रथम शारीररक पातळीवर, सवत साधारणतः, काय घडते ते पािू.

मानवी दे ि िा पिंच मिाभूतािंनी तयार झालेला आिे . जन्म िोतो तें व्िा आकाश तत्व प्रथम कायातला लागते व पथ्
ृ वी
तत्व अवतरीत (manifest ) झाल्यानिंतर दे ि तयार िोण्याची प्रकक्रया पूणत िोते. मत्ृ यूच्या वेळी िी प्रकक्रया exactly
reverse direction मध्ये िोते. म्िणजे पथ्
ृ वी तत्व जल तत्वात रूपािंतररत िोते. जल अग्नी तत्वात, अग्नी वायू
तत्वात, वायू आकाश तत्वात रूपािंतररत िोत जाते.
तुम्िाला वाटे ल मी िी ग्रिंथातील theory सािंगतोय. िी थेअरी नािी. िे प्रत्यक्ष घडते. िॉत्स्पटल, वद्ध
ृ ाश्रमात काम
करणाऱ्यािंना ववचारा. ते सािंगतील.
आता िे घडताना शरीरात काय िोते ते सािंगतो म्िणजे तुम्िाला समजेल. िी सवत लक्षणे प्रत्येकात हदसतील असे नािी.
कािी हदसतील, कािी हदसणार नािीत. असे का ? तर प्रत्येकाचा वपिंड तनराळा त्याप्रमाणे expressions तनराळी.
मत्ृ यू प्रकक्रयेचा कालावधी प्रत्येकाचा वेगवेगळा असतो त्याप्रमाणे दृश्य स्वरूप बदलते. पण िोबळ मानाने सवत
साधारणतः िी लक्षणे हदसतात.
१) पथ्
ृ वी तत्वािंचे जल तत्वािंमध्ये रूपािंतर िोते.
या काळात : शरीरास खप ू थकवा जाणवतो. उभे रािू शकत नािी. िातात कािी धरू शकत नािी. शरीर खूप जड
झाल्यासारखे वाटते. गाल आत जातात. दातावर काळे हदसू लागतात. डोळे उघडण्यास त्रास िोतो. शरीरातील प्रवािी
पदाथातवरील ताबा सट
ु तो. डोळे कोरडे पडायला लागतात. नाक वािायला लागते. तोंड व घसा गचकट िोतो. शरीरातील
सिंवेदना कमी िोऊ लागतात.
२) जल तत्वािंचे रूपािंतर अग्नी तत्वात िोऊ लागते.
नाक व तोंड पण
ू प
त णे कोरडे पडते. पाय व िात गार पडू लागतात. श्वास थिंड लागतो. श्वास नाका-तोंडातन
ू सरु
ु िोतो.
लोकािंना ओळखणे कमी िोऊ लागते.
३) अग्नी तत्वािंचे वायू तत्वात रूपािंतर िोते.
श्वास घेणे अवघड जाते. धाप लागते. घशातून आवाज येऊ लागतो. श्वास छोटा िोतो व उच्छवास दीघत िोतो. भास
िोऊ लागतात. एका क्षणी श्वास थािंबतो. पण यावेळीिी हृदय ककिंगचत उष्ण असते. आरोग्य शास्त्रानुसार या वेळी त्या
व्यक्तीस मत
ृ घोवषत केले जाऊ शकते.

8
४) वायू तत्वािंचे आकाश तत्वात रूपािंतर िोते.
याचे कोणतेिी लक्षण शरीरात हदसत नािी.

िे वाचताना कदागचत तम्

ु िी थोडे अस्वस्थ झाला असाल. िे का वाचतोय ?, याचा काय उपयोग ? इत्यादी ववचार
मनात आले असतील.
आपल्या गचत्तावर पव
ू ज
त न्मीच्या मत्ृ यच्
ू या आठवणी, त्याचे दःु ख असते. त्या आठवणी जाग्या िोतात म्िणन
ू िी
अस्वस्थता येते. आपण मत्ृ यवू वषयी वाचताना, बोलताना अस्वस्थ िोतो.
मत्ृ यच
ू े सत्य स्वरूप जाणून घेणे आवश्यक आिे . अज्ञानात भीती असते, ज्ञानातन
ू तनभतयता येते. अिंधारातील दोरीला
साप कधीपयांत समजू? जोपयांत साप समजू तोपयांत. जोपयांत प्रकाश नािी तोपयांत. तसेच मत्ृ यू या घटनेचे आिे .
एकदा का त्याचे ज्ञान झाले कक िसतमुखाने, ईश्वर स्मरणात आपण त्याला सामोरे जाऊ. या जन्मीचे व पुिील
जन्मीचेिी कल्याण करून घेऊ.
समाधीत त्स्थर िोण्यासाठीिी भीती नष्ट िोणे गरजेचे असते. भीतीमध्ये सवातत मोठी भीती मत्ृ यूची असते. ती भीती
सोडून दे ण्यासाठी मत्ृ यूचे ज्ञान आवश्यक आिे .

मानशसक पातळीवर काय घडते ते पािू.

मत्ृ यप
ू व
ू ी बिुतेक सवातनाच आपला मत्ृ यू जवळ आला आिे याची आतन
ू जाणीव िोते. पथ्
ृ वी तत्वािंचे जल तत्वात
रूपािंतर सुरु िोते, त्याच सुमारास ज्ञानेंहिये िळू िळू एकेक करून काम करणे थािंबवतात. त्याच वेळी मनात वेगवेगळे
ववचार भावना यािंची गदी व्िायला सुरुवात िोते.
१) आपला परतीचा प्रवास सुरु झाला याची जाणीव िोते.
एक प्रकाश, प्रकाश ककरण ककिंवा ज्योत हदसू लागते. अततशय हदव्य व प्रखर प्रकाश असतो. खप
ू भीती वाटते. तो
प्रकाश आपल्याला िानी पोिोचवेल असे वाटत रािते. असे वाटणे चक
ु ीचे व घातक असते. तरी तसे वाटते. तो इतका
प्रखर असतो की बऱ्याचदा त्याकडे पािणे टाळले जाते.
वस्तुतः या प्रकाशाबरोबर राहिलो ककिंवा त्याच्या बरोबर एकरूप झालो तर पुिचा प्रवास सुखकर व जलद िोतो.
साधकाने िा प्रकाश म्िणजे माझे सत्गुरू आिे त ककिंवा माझ्या मदतीसाठी एखादे सिंत, मिात्मा आले आिे त असे
समजून त्याबरोबर राहिले पाहिजे. तर त्याचा पुिचा प्रवास जलद िोईल.
पण बिुतेकािंना िे माहित नसते त्यामुळे घाबरून त्या प्रकाशाकडे बघणेिी टाळतात व मध्येच दस
ु ऱ्या ततसऱ्या पायरीवर
अडकून राितात.
२) जर प्रकाशाला टाळले गेले ककिंवा त्यापासून नजर दरू केली तर : पूणत झालेल्या इच्छा आठवून आनिंद िोऊ लागतो
व त्यानिंतर अपूणत राहिलेल्या इच्छा आठवून दःु ख िोऊ लागते. ज्ञानेंहिये काम करत नसल्याने मनाच्या माध्यमातून
या इच्छाची तीव्रता खप
ू जाणवते. वेगवेगळ्या हदशेने या इच्छा मनाला अथातत त्या व्यक्तीला ओिू लागतात. कािी
जण याच अवस्थेत राितात व पुिे जाऊ शकत नािीत. जन्म मरणाच्या फेऱ्यामध्ये गुिंतून पडतात.
३)कािी जणािंची इच्छािंची तीव्रता िळू िळू कमी िोते व अपराधी भावना, लाज शरम इत्यादी भावना मनाचा ताबा
घेतात. आयुष्यात केलेल्या चक
ु ा आठवतात. त्यामुळे अपराधी वाटते. असे वागायला पाहिजे िोते तसे करायला पाहिजे
9
िोते वगैरे ववचार येतात. त्या जुन्या आठवणी व काय करायला पाहिजे िोते नको िोते या चक्रात माणूस गुरफटून
जातो. कािी जण याच अवस्थेत राितात व पि
ु े जाऊ शकत नािीत. जन्म मरणाच्या फेऱ्यामध्ये गिंत
ु न
ू पडतात.
४) थोडेजण मागची त्स्थती पार करतात. त्यािंना आयष्ु यातील दःु खद प्रसिंग आठवतात. वेदना - शारीररक वेदना व
मानशसक वेदना झालेले सगळे प्रसिंग डोळ्यासमोरून झरझर एखाद्या कफल्म प्रमाणे जाऊ लागतात. या वेदनािंमध्ये
बिुतेकजण गिंत ु न
ू पडतात. पि ु े जात नािीत.
५) जे थोडे पि
ु े जातात त्यािंच्या डोळ्यासमोर अिंधार पसरतो. मोठ्या बोगद्यामध्ये शशरलो आिे आणण िा अिंधार आता
कधीच सिंपणार नािी असे वाटू लागते. या अिंधारात कािी थािंबतात.
६) जे अिंधारातिी चालत राितात त्यािंचा अिंधार सिंपतो. आयुष्यातील आनिंदाचे प्रसिंग आठवतात. सत्कृत्ये आठवतात.
खप
ू आनिंद व समाधान वाटते. या आनिंदातच कािी थािंबतात. तर कािी पुिे जात राितात.
७) जे जीव वरील सिािी प्रकक्रया ककिंवा पायऱ्या पार करतात ते जलद गतीने प्रवास करत कमातनरू
ु प योग्य त्या "लोकािं "स
पोिोचतात.
या मानशसक पातळीवरील प्रवासाचे वणतन वेगवेगळ्या धमतग्रिंथात, वेगवेगळी रूपके वापरून केलेले आिे . समजायला
सोपे जावे म्िणन
ू जाणीवपूवक
त मी त्या रूपकािंचा व त्या शब्दाचा वापर टाळला आिे .

जर व्यक्ती नेिमी प्रेमाने सातत्याने नाम स्मरण करत असली तर पहिल्या पायरी पासूनच नाम आधार दे ते.
त्यापुिच्या इच्छा, भावना इत्यादीिंच्या ओिाताणीतिी पुिे वाटचाल िोत रािते. नाम मनाला स्थैयत दे ते. या ववचार
भावनािंच्या वादळात नाम दीपस्तिंभाचे काम करते.

जर व्यक्ती सातत्याने ध्यान साधना करत असेंल, मनाशी मैत्री झाली असेल, साक्षीभावाने पािण्याची सवय असेल तर
ववचार-भावनािंमध्ये वाित जात नािी. या आठवणी आिे त. या भावना आिे त. मी त्याकडे पाित आिे . याची जाणीव
रािते व पुिचा प्रवास िोत राितो.
िे च इतरिी साधना पद्धती बाबत म्िणता येईल.
मित्वाचा मद्द
ु ा िा कक : ववचार, भावना, आठवणी यािंना गचटकून न रािणे. िा एक शसनेमा आिे - माझ्या आयष्ु याचा
शसनेमा. मी त्यापासन
ू वेगळा आिे . त्स्थर आिे . िे ज्याला जमते तो िा प्रवास जलद व सिज रीतीने पण
ू त करतो.

या प्रवासात पुन्िा माझ्या कमातचे गाठोडे माझ्या खािंद्यावर असतेच बरिं का !

10
 5

मत्ृ यू जाणन
ू घेणे खरोखरच इतके महत्वाचे आहे का ? इतके महत्वाचे असते तर आपल्या धममग्रंथात ते आलेच असते
ना ! तसे काही ददसत नाही.

मौणखक परिं परे ने िजारो वषाांपासून चालत आल्यामुळे, सध्या उपलब्ध असलेल्या, पुराणात बऱ्याच गोष्टी अशा आिे त
ज्यावर ववश्वास ठे वणे अवघड आिे . मान्य आिे . म्िणून पुराणातले सिंदभत दे त नािी.
हििंद ू ज्ञान परिं परे तील ज्ञानाचा मूळ स्रोत आिे - वेद . वेद याचा अथत ज्ञान. या ज्ञानाची पररसीमा म्िणजे उपतनषद.
प्रथम वेद अवतरले. निंतर ब्राम्िणे शलहिली गेली. ब्राह्मणातील तत्वज्ञानाचा मित्वाचा भाग - म्िणून आरण्यके
शलहिली गेली. या सवत ज्ञानाचे सार उपतनषदामध्ये मािंडले गेले आिे .
उपतनषदािंमध्ये ज्ञान आिे . त्या ज्ञानाची अनुभूती घेण्यासाठी - साधनापद्धती, ववद्या आिे त. या ववद्येच्या
अभ्यासातून मनाची कक्षा ववस्तारून साधनेमध्ये मोठी झेप घेता येत.े नराचे नारायणात रूपािंतर िोण्याचा मागत
उपतनषदािंमध्ये दाखवला आिे .

एकूण १०८ उपतनषदे आिे त. त्यापैकी १२ उपतनषदे मित्वाची समजली जातात.

या मित्वाच्या उपतनषदािंपैकी कािीिंमध्ये मत्ृ यूची चचात, मत्ृ यूनिंतरचा प्रवास याची माहिती आिे .
कठोपननषद :
यातील नगचकेताची गोष्ट प्रशसद्ध आिे . नगचकेताच्या वडडलािंनी म्िाताऱ्या व भाकड गायी दान केल्या. धमतशास्त्रानुसार
िे चक
ू आिे . िे नगचकेताच्या लक्षात आल्यानिंतर त्याने वडडलािंना ववचारले. " माझे दान कुणाला करणार ? " तुम्िी
चक
ु केली आिे असे वडडलािंना डायरे क्ट कसे सािंगणार म्िणून नगचकेताने वडडलािंना indirectly असे सुचवले.
त्याकाळातील ती पद्धत असावी.
वडडलानीकािीच उत्तर हदले नािी. परत नगचकेताने ववचारले. उत्तर नािी. ततसऱयािंदा ववचारले. वडडलािंना राग आला.
ते म्िणाले " तुझे दान मत्ृ यूला करतो." िे ऐकून नगचकेत घरातून बािे र पडला ते थेट यमराजाच्या घरी गेला.
यमराज घरी नव्िते. नगचकेत यमराजाच्या घरासमोर तीन हदवस व तीन रात्री वाट पिात राहिला.
यमराज आल्यानिंतर त्यािंना नगचकेत त्याची वाट पाित आिे िे कळले. नगचकेत अततथी आिे . अततथीला तीन हदवस
ततष्ठत रािावे लागले, म्िणन
ू यमराजानी तीन वर हदले..
नगचकेत पहिला वर मागतो. मी इथन
ू परत गेल्यावर माझे वडील माझ्याशी नीट बोलतील वागतील असे करा. यमराज
मान्य करतात.
दस
ु रा वर - अमत
ृ त्व कसे प्राप्त करायचे याचे ज्ञान द्या. यमराज ज्ञान दे तात.

11
ततसरा वर : मनुष्य मेल्यानिंतर त्याचे काय िोते याचे ज्ञान द्या. यमराज म्िणतात या ज्ञानाऐवजी दस
ु रे कािीतरी
माग. तल
ु ा मी मल
ु े, नातविंड,े पश,ु ित्ती, घोडे, सिंपत्ती, दीघतआयष्ु य इत्यादी दे तो पण िे ज्ञान मागू नकोस. नगचकेत
ज्ञानाचा आग्रि धरतो. पुिे यमराज िे ज्ञान नगचकेतास दे तात. या ज्ञानाववषयी िे उपतनषद आिे .

ईशावास्योपननषद
ईश्वराचे स्वरूप जाणन
ू घेणे िा या उपतनषदाचा मख्
ु य उद्देश आिे . तरीसद्ध
ु ा यात आत्मित्येनत
िं र काय िोते याचे वणतन
आिे . मत्ृ यव
ू र मात करत अमत
ृ त्व कसे प्राप्त करायचे याववषयी श्लोक आिे त.

छांदोग्य उपननशब्द

या उपतनषदािंची सुरुवात एका कथेने िोते. मिषी उद्दालकािंना एक मुलगा असतो, त्याचे नाव श्वेतकेतु. श्वेतकेतु ज्ञानी
व ववद्वान असतो. तो वेगवेगळ्या ववद्वत सभेत, राज दरबारात वाद वववाद करत असे. पुिे तो प्रवािण जैवली
नावाच्या राजाच्या दरबारात जातो. आगत स्वागत झाल्यावर राजा कािी प्रश्न ववचारतो. तुम्िी शास्त्राध्ययन केले का
? शशक्षण पूणत झाले का ? वगैरे. श्वेतकेतु म्िणतो. माझे शशक्षण पूणत झाले आिे . तुमच्या प्रश्नािंची उत्तरे द्यायला
तयार आिे . त्यावर राजा ५ प्रश्न ववचारतो.
१) मत्ृ यू निंतर माणूस कुठे जातो ?
२) पुनजतन्म घेणारा मनुष्य कोणत्या लोकािंतून येतो ?
३) ज्या मागातने आत्मा प्रवास करतो त्याववषयी तुला काय माहिती आिे ?
४)परलोकात कधीच माणसाची गदी िोतानािी याचे काय कारण आिे ?
५) िोमात हदल्या जाणाऱ्या ५ आिुत्या कोणत्या ?

या प्रश्नावरून तुमच्या लक्षात आले असेल, या उपतनषदात मत्ृ यूनिंतरच्या प्रवासाची चचात आिे .

योग ् वशसष्ठ मध्ये मत्ृ यू व निंतरचा प्रवास याची माहिती आिे .

भगवत गीता मत्ृ यूच्या वेळची अवस्था व त्यानिंतरचा जन्म याववषयी माहिती दे ते.

मत्ृ यूववषयी माहिती करून घेणे मित्वाचे आिे . आपल्या धमतग्रिंथात मत्ृ यूला मित्वाचे स्थान हदले आिे . मत्ृ यू व
त्यानिंतरचा प्रवास याची सखोल चचात आपल्या धमतग्रिंथात आिे िे शसद्ध करण्यासाठी एव्ििे references ,मला वाटते,
पुरेसे आिे त.

िा ववषय लोकवप्रय नािी त्यामुळे कीततन, प्रवचन, व्याख्यान, सत्सिंग यात या ववषयाला प्रवेश नसतो िे मात्र खरे .

12
 6

मत्ृ यू प्रकक्रयेत शारीररक पातळीवर काय िोते ते आपण पाहिले. मानशसक पातळीवर काय घडते ते पाहिले. प्राणमय
कोषात कािी घडामोडी घडत असतात त्या आपण पािू.

आपण श्वास घेतो तें व्िा िवेवर स्वार िोऊन प्राण (ऊजात) शरीरात येतो. प्राणाचे स्थल
ू रूप श्वास असते तर सूक्ष्म रूप
चैतन्य (जीवनशक्ती) असते. शरीरात प्राण (ऊजात) वािून नेणाऱ्या नशलका (energy tubes) असतात. यालाच
नाड्या म्िणतात. या स्थल
ू रूपाने (physically) अत्स्तत्वात नसतात. पण अध्यात्म शास्त्रामध्ये यािंचे अत्स्तत्व व
कायत याचे वणतन आिे .
मत्ृ यूसमयी या नाड्या आक्रसतात. ऊजेची गती कमी िोते. श्वास थािंबतो. याचवेळी जीवात्मा मन, प्राण,
पिंचमिाभूतािंचे सूक्ष्म रूप (तन्मात्रा) याच्यासि स्थल
ू शरीर सोडतो. प्राण बािे र नेण्याचे कायत उदान वायू करतो.
यावेळी जीवात्म्याने सूक्ष्म शरीर धारण केलेले असते.
परमपूज्य परमििं स ओम मालती दे वी म्िणतात. " सवत प्राणाचा मुख्य धनिंजय प्राण आिे .ज्याप्रमाणे एखादा
मनुष्य घर सोडून दस
ु ऱ्या जागी रािावयास जातो तें व्िा सारे बारीक सारीक सामान टे म्पोत भरतो. तरी एकदा पुन्िा
घरात जाऊन कािी राहिलें नािी ना िे पाितो. त्याचप्रमाणे त्या माणसाची शेवटची त्स्थती िी पुिच्या गतीची
मालमत्ता असल्याने धनिंजय प्राण िे सवत गाठोडे बािंधन
ू ते जीवात्म्याबरोबर पाठवायला ववसरत नािी. िी जबाबदारी
धनिंजय प्राणाची आिे ." ( पान क्र १२१, हृदय स्पशी - ओम मालती दे वी, प्रकाशक - ओम मालती तपोवन)

जीवाच्या बरोबर जो आत्मा असतो त्याला जीवात्मा म्िणतात. बोली भाषेत माणूस मेला असे आपण म्िणतो त्या
वेळेला त्या माणसात असलेला आत्मा, त्या माणसाचे मन (यात गचत्त, बद्ध
ु ी अििं कार सवत आले) , प्राण व तन्मात्रा (
म्िणजे पिंच मिाभत
ू ािंचे सूक्ष्म रूप ) एविे सगळे एकत्र बािे र पडतात. या सगळ्यािंचे शमळून एक सक्ष्
ू म शरीर तयार
िोते. िे सक्ष्
ू म शरीर वायू रूप असते.

वायू त्जतका िलका तततका वर जातो. त्याचप्रमाणे सूक्ष्म शरीर त्जतके िलके तततके उिं च जाते. सूक्ष्म शरीर िलके
ककिंवा जड कशामुळे िोते? मत्ृ यूच्या वेळचे ववचार, कमत - स्मत
ृ ी, वासना इच्छा इत्यादीिंमुळे. आपल्या पथ्
ृ वीच्या
वातावरणात वेगवेगळे थर असतात. त्या थरािंना "लोक" असे म्िणतात. सूक्ष्म शरीर धारण केलेला जीवात्मा िलका
ककिंवा जड असेल त्याप्रमाणे वेगवेगळ्या थरात ककिंवा लोकात राितो, प्रवास करतो.

परम पूज्य परमििं स ओम मालतीदे वी म्िणतात.

" मरणोत्तर जीवन िे दीघत आिे . मत्ृ यू िे या जीवनाचे प्रवेशद्वार आिे . मेल्यानिंतर मनुष्य सिंपत नसतो, मात्र तो दृश्य
रूपात हदसत नािी इतकेच. मरताना माणसाबरोबर स्मत
ृ ी, वासना, इच्छा, शलिंगदे िाची जाणीव रािते आणण िे सवत
सक्ष्
ू म दे िामध्ये ववद्यमान आिे . असा तो अवकाशात भरकटत राितो. क्षणैक आपल्या आप्तािंना हदसतो. कधी

13
स्वप्नामध्ये येऊन आपली इच्छा व्यक्त करतो. असा बराच काळ भरकटत राितो. व मग त्याच्या पूवस्
त मत
ृ ी िळूिळू
नष्ट िोत जातात. त्याने केलेल्या कमातचे फळ त्याला भोगावेच लागते. "
(पान क्र . १००, सिंववतधारा - ओम मालती दे वी, प्रकाशक - ओम मालती तपोवन)

बऱ्याच जणािंना िा प्रश्न पडला िोता - मत्ृ यू निंतर माणूस कुठे जातो व तो असतो तर हदसत का नािी ?.
मत्ृ यूनिंतर माणूस वायुरूप असतो, म्िणून हदसत नािी. तो पथ्
ृ वीवरील वातावरणात - अवकाशात असतो.

प्रेतलोक
मरणानिंतर, आपण स्थल
ू शरीर सोडले आिे याची जीवात्म्याला जाणीव नसते. कािी वेळा आपल्या नातेवाईकािंना
त्याला सािंगावेसे वाटते, सािंगायचा प्रयत्न करतो पण बोलणे नातेवाईकािंपयांत पोिोचत नािी. पण मत
ृ दे िाजवळ
असणाऱ्या व्यक्तीचे बोलणे, ववचार त्याला समजतात. याला मुच्छातवस्था असेिी म्िणतात.
कािी वेळाने जीवात्म्याला स्थल
ू दे ि सोडल्याचे लक्षात येते. या अवस्थेत असणाऱ्या जीवात्म्याला " जीवात्मा
प्रेतलोकात आिे " असे म्िणतात.
आपण बोली भाषेत मत
ृ शरीरास प्रेत म्िणतो. शास्त्रात मात्र स्थल
ू दे ि सोडलेल्या जीवास प्रेत म्िणतात.
वासनामळ
ु े जीव प्रेतावस्थेत घोटाळत राितो. त्याने आसक्ती सोडावी व पि
ु ील प्रवासास लागावे म्िणन
ू हििंद ू धमातत
अिंत्येष्टी सिंस्कार करतात. म्िणजे गचतेला अग्नी दे ण्याअगोदर कािी मिंत्र म्िणतात. कािी ववधी करतात. ह्या ववधी
अगोदर गरु
ु जी सिंकल्प करतात. िा सिंकल्प असतो " अमक
ु (इथे मत
ृ व्यक्तीचे नािंव घेतात) प्रेतस्य प्रेतत्वतनवत्ृ या
उत्तमलोक प्राप्त्यथत "
मत
ृ दे िाच्या जवळपास जीवात्मा असतो त्याच्यासाठी िे मिंत्र असतात. या अवस्थेतून जीवात्म्याने बािे र पडावे व
पुिच्या प्रवासाला लागावे, उत्तम लोकात जावे िा सिंकल्प असतो.

वपतल
ृ ोक
जीवात्मा वेगवेगळ्या थरातन
ू प्रवास करत, मरण पावताना असलेल्या शेवटच्या अवस्थे नस
ु ार, केलेल्या कमातनस
ु ार
- पव
ू त जन्मीच्या स्मत
ृ ी कमी िोत िोत, वपतल
ृ ोकात पोिोचतो. वपतल
ृ ोकातिी कािी कमत भोग भोगावे लागतात. इथे
रािून, कमत फळ भोगन
ू सिंपल्यानिंतर जीवात्मा पन्
ु िा जन्म घेतो.

परमपज्
ू य परमििं स ओम मालतीदे वी म्िणतात.
" मत्ृ यन
ू िंतर सामान्यािंच्या मते ती व्यक्ती या जगातन
ू तनघन
ू गेली व ततचा आपला कोणत्यािी प्रकारे सिंबिंध नािी.
परिं तु अध्यात्त्मक अज्ञानामळ
ु े आपल्याला िे माहित नसते की मत्ृ यन
ू िंतर िी एक जीवन असते. मत्ृ यन
ू िंतर
वपतल
ृ ोकातील वपतरािंची अन्नाची वासना अतप्ृ त असते. ती तप्ृ त न झाल्यास मत
ृ मनुष्य अन्नमय कोशामध्ये प्रवेश
करून वासना दे िात कफरत राितो. व त्याची मागणी तशीच अतप्ृ त राहिल्यामुळे त्या व्यक्तीच्या पुिील वपियािंना
वेगवेगळ्या प्रकारे त्रास भोगावा लागतो. श्राद्ध केल्यास वपतर शािंत व समद्ध
ृ िोतात. आपल्या मुलाबाळािंना आशीवातद
दे तात.
जर वेळेअभावी शास्त्रोक्त पद्धतीने श्राद्ध करणे अशक्य असेल तर एखाद्या गरजू, भुकेल्या माणसाला पोटभर जेवायला
घालून त्याचा आत्मा तप्ृ त करावा आणण त्याचा आशीवातद घ्यावा. कािी लोकािंमध्ये वपत ृ पिंधरवड्यात वपतरािंसाठी

14
अन्नदान केले जाते. सवत धमातत वेगवेगळ्या पद्धतीने िी प्रथा रूि आिे . पण पक्ष व श्राद्ध या दोन्िी गोष्टी प्रत्येकाने
आपापल्या कुवतीनस
ु ार का िोईना पण कराव्यातच असे माझे सािंगणे आिे . "
(पान क्र २७ व २८, कालाय तस्मै नमः - ओम मालती दे वी, प्रकाशक ओम मालती तपोवन )
वपत ृ लोकाची कािी वैशशष््ये आिे त.
१) वपत ृ लोकातील जीवात्म्यािंचा व त्जविंत माणसािंचा सिंबिंध येऊ शकतो. मत
ृ व्यक्ती स्वप्नात आली व कािी सािंगगतले
, मागतदशतन केले िा अनभ
ु व खप
ू जणािंना येतो.
२) वपतल
ृ ोकातील जीवात्म्याना (यािंनाच पीतर असे म्िणतात) अन्न खाण्याची इच्छा असते. पण स्थल
ू दे ि नसल्याने
प्रत्यक्ष जेवता , खाता येत नािी. जर आपण वपतरािंचे स्मरण करून, कुणा व्यक्तीला जेऊ घातले तर वपतरािंना अन्न
खाल्ल्याचे समाधान शमळते व ते आशीवातद दे तात. वपतरािंच्या नावाने कुणाला जेऊ घातले तर ते अन्न प्रत्यक्ष
वपतरािंना शमळत नािी पण वपतरािंना मानशसक समाधान शमळते. या मानशसक समाधानासाठी त्याचे स्मरण व जेऊ
घालण्याची कृती आवश्यक आिे .
३) वपतरािंची अन्नाची इच्छा अपुरी राहिली तर ते वपत ृ लोकािंतून खाली - त्जविंत माणसािंच्या जगात येतात व आपली
इच्छा पूणत करण्याचा प्रयत्न करतात.
४)वपत ृ लोक म्िणजे कािी कमत फळ भोगण्यासाठी असलेली ट्रान्सीट लाउिं ज आिे असे म्िटले तरी चालेल. इथे कायम
स्वरूपी रािता येत नािी.

बऱ्याच जणािंना शिंका येते की मी इथे पथ्

ृ वीवर कुणाला जेऊ घातले तर वपतरािंना कसे शमळते?
वपतरािंना स्थल
ू दे ि नसतो त्यामुळे खाऊ शकत नािीत. मागील प्रकरणात आपण पाहिले की मत्ृ यू घडतो त्यावेळी
जीवात्मा मन, बुद्धी, गचत्त, अििं कार, प्राण व तन्मात्रा घेऊन दे िाबािे र पडतो. अन्न खावे अशी इच्छा मनात असते.
पण स्थल
ू दे ि नसल्याने खाता येत नािी. ऋषी मुनीिंनी यावर उपाय शोधला. स्मरण करून, सिंकल्प करून, भोजन
(अन्न दान) करावे म्िणजे इच्छा पूणत िोईल. वपतरािंचे समाधान िोईल.

15
 7
आपण मागे पाहिले माणसात असलेला आत्मा, त्या माणसाचे मन (यात गचत्त, बुद्धी अििं कार सवत आले) , प्राण व
तन्मात्रा ( म्िणजे पिंच मिाभूतािंचे सूक्ष्म रूप ) एविे सगळे एकत्र बािे र पडतात. या सगळ्यािंचे शमळून एक सूक्ष्म शरीर
तयार िोते. िे सूक्ष्म शरीर वायू रूप असते.

वायू त्जतका िलका तततका वर जातो. त्याचप्रमाणे सक्ष्

ू म शरीर त्जतके िलके तततके उिं च जाते. आपल्या पथ्
ृ वीच्या
वातावरणात वेगवेगळे थर असतात. त्या थरािंना "लोक" असे म्िणतात. सक्ष्
ू म शरीर धारण केलेला जीवात्मा िलका
ककिंवा जड असेल त्याप्रमाणे वेगवेगळ्या थरात ककिंवा लोकात राितो, प्रवास करतो.

स्वर्म :
ृ वीच्या वातावरणाचा सवातत वरचा थर ककिंवा पट्टा. िा प्रकाशमान आिे .
स्वगत िािी एक लोक आिे . स्वगत म्िणजे पथ्
आपल्या पण्
ु य कमातचे फळ भोगण्यासाठी जीवात्मा येथे पोिोचतो. परु ाणामध्ये स्वगातचे वणतन फारच अलिंकाररक भाषा
वापरून केलेले आिळते. इथे गिंधवत गायन करतात. अप्सरा नत्ृ य करतात. इथे तिान-भक
ू , रोग-व्याधी कािी नसते.
पण राग-द्वेष, दे व- असरु सिंघषत, इिंिाची इिंिपद हटकवण्यासाठी धडपड असते. पण्
ु य कमत सिंपेपयांतच या लोकात
रािता येते.
परम पज्
ू य स्वामी शशवानिंद सरस्वती मिाराज म्िणतात " स्वगत एक मानशसक लोक िै ! जीवात्मा यिााँ त्जस भोग कक
कामना करता िै , वि भोग-पदाथत उसे तरु िं त शमल जाता िै ! स्वगतलोक भल
ू ोक कक अपेक्षा अगधक सुखद िै ! "
(पान क्र ९५, मरणोत्तर जीवन और पन
ु जतन्म - स्वामी शशवानिंद सरस्वती , प्रकाशक हदव्य जीवन सिंघ )

स्वगातत फक्त पुण्यकमातची फळे भोगण्यासाठी जीवात्मा जातो. ते सिंपले कक पुिील प्रवास म्िणजे सिंगचत कमत सिंपले
नसले तर वपतल
ृ ोक. व वपतल
ृ ोकातून पुन्िा पथ्
ृ वीवर.
जर सिंगचत कमत सिंपले असले तर ब्रम्ि लोक. जन्म मरणाच्या फेऱ्यातन
ू कायमची सट
ु का.

वेदािंतामध्ये स्वगातला ववशेष मित्व हदलेले नािी. स्वगत िे तात्परु ते तनवास स्थान आिे .

नरक :

पुराणािंत नरकाची दे खील रसभरीत वणतने आिे त. वेगवेगळ्या प्रकारचे नरक त्याची नावे - रौरव, मिारौरव, किंु भीपाक
इत्यादी. यात पापकमातची शशक्षा म्िणून उकळत्या तेलात टाकतात. ववववध प्रकारे छळ करतात असे वणतन केले आिे .
प्रत्यक्षात स्थल
ू दे ि नसल्याने छळ िोऊ शकत नािी. लोकािंनी चुकीचे कमत करू नये, त्याची भीती वाटावी म्िणून
बिुधा असे वणतन केले असावे.

परम पूज्य परमििं स ओम मालतीदे वी म्िणतात

16
कािी ग्रिंथामध्ये व्यक्तीस किंु भीपाकीिं घातले, डाग हदले वगैरेसारखे वणतन वाचावयास शमळते. तथापी मत
ृ व्यक्तीस
दे िच नसल्याने दे िदिं ड कसा िोणार ? त्यामळ
ु े वरील वणतन योग्य वाटत नािी. मात्र मत
ृ व्यक्तीस मानशसक यातना
भोगाव्या लागतात. दे ि नसतो पण खाण्याची इच्छा जाणवते. अशावेळी त्याला फार दःु ख िोते.
(पण क्र १००, सिंववतधारा - ओम मालतीदे वी, प्रकाशक ओम मालती तपोवन)

थोडक्यात : स्वगत आिे - आपण सत्कमत करत आिोत तसेच करत रािू. आणण एके हदवशी ततथे भेटू.

17
 8

आतापयांत जे पाहिले पाहिले त्यातील मित्वाच्या मुद्द्याची उजळणी करू या.

१ ) या जन्मीचे प्रारब्ध सिंपले कक मत्ृ यू येतो.
२) मत्ृ यसमयी वेदना जाणवत नािीत.
३) ह्या शरीरावर अत्यिंत प्रेम केलेले असते. ते सोडताना जे दःु ख िोते ती स्मत
ृ ी आपल्या बरोबर येते आणण म्िणून
आपणाला मत्ृ यूची भीती वाटते. आपल्या गचत्तावर पूवत जन्मातील मत्ृ यूच्या आठवणी साठवलेल्या आिे त. त्या
आठवणीिंमुळे मत्ृ यूची भीती वाटते.
४) मत्ृ यू प्रकक्रयेत शारीररक पातळीवर, मानशसक पातळीवर व प्राणमय कोशामध्ये घटना घडतात. त्यापैकी साधक
म्िणून मानशसक पातळीवरील घटना जास्त मित्वाच्या आिे त.
५) शेवटची त्स्थती, शेवटचा भाव, शेवटचा ववचार माझी पुिची गती ठरवतो.
६) नामस्मरण सातत्याने करून नाम मनाच्या सवयीचा एक भाग करावा. म्िणजे मत्ृ यू प्रकक्रयेत मला नाम आधार
दे ईल.
७) ध्यानामध्ये प्रकाशाशी मैत्र करावे. म्िणजे शेवटच्या अवस्थेत जेंव्िा प्रकाश हदसेल तें व्िा मला त्याची भीती
वाटणार नािी. मी त्याबरोबर रािू शकेन. एकरूप िोऊ शकेन.
८) जीवनातील पूवी घडून गेलेल्या घटनािंकडे व सध्या घडत असणाऱ्या घटनािंकडे साक्षीभावाने पािण्याचा प्रयत्न
करावा. आजवरच्या आयुिंष्याचे शसिंिावलोकन करून त्यातील भावतनक गुिंता सोडवावा. िा exercise वारिं वार करत
रािावा. म्िणजे मत्ृ यू प्रकक्रयेत मी जेंव्िा माझ्या आयष्ु याचा शसनेमा पािे न तें व्िा त्यात गरु फटणार नािी.
९) िा मनष्ु यदे ि आिे तोपयांतच मयातहदत कमत स्वातिंत्र्य आिे . साधना करून उन्नती िोण्याची शक्यता आिे . एकदा का
िा दे ि सोडला कक इतरािंच्या मदतीवरच अवलिंबन
ू रािावे लागते. स्वतःच्या िातात कािीिी रिात नािी. इतर लोक -
प्रेत, वपत,ृ स्वगत इत्यादी - िे फक्त कमतफळ भोगण्यासाठी आिे त. कतत्ुत वाला / प्रयत्नाला ककिंगचतिी जागा नािी. या
दृष्टीने िा मनष्ु य दे ि अततशय अततशय अततशय मित्वाचा आिे .
११) मत्ृ यन
ू िंतर वपतल
ृ ोकातील वपतरािंची अन्नाची वासना अतप्ृ त असते. ती तप्ृ त न झाल्यास मत
ृ मनष्ु य अन्नमय
कोशामध्ये प्रवेश करून वासना दे िात कफरत राितो. व त्याची मागणी तशीच अतप्ृ त राहिल्यामुळे त्या व्यक्तीच्या
पुिील वपियािंना वेगवेगळ्या प्रकारे त्रास भोगावा लागतो. श्राद्ध केल्यास वपतर शािंत व समद्ध
ृ िोतात. आपल्या
मुलाबाळािंना आशीवातद दे तात.
जर वेळेअभावी शास्त्रोक्त पद्धतीने श्राद्ध करणे अशक्य असेल तर एखाद्या गरजू, भुकेल्या माणसाला पोटभर
जेवायला घालून त्याचा आत्मा तप्ृ त करावा आणण त्याचा आशीवातद घ्यावा.

अजन
ू कुठले मद्द
ु े तम्
ु िाला मित्वाचे वाटतात ? जरूर शलिा. त्यासाठी खाली कोरी जागा सोडली आिे .

18
 9
मत्ृ यन
ू ंतर मदत
मत्ृ यन
ू िंतर स्थल
ू दे ि नसतो त्यामळ
ु े ती व्यक्ती हदसत नािी. पण ती आपल्या अवती भोवतीच असते. ऋषी
मुनीिंनी मत्ृ यूचा व त्यानिंतर घडणाऱ्या सवत गोष्टीिंचा अभ्यास केला. त्या अभ्यासातून कािी ववधी, सिंस्काराची रचना
केली. िे सिंस्कार जीवन पद्धतीचा एक भाग झाले. या सिंस्कारातून जीवात्म्यास पुिील प्रवासामध्ये मदत शमळते.

१) अंत्यसंस्कार
मत
ृ ाच्या शरीराचा शेवट सन्मानाने करणे व जीवात्म्यास पुिच्या प्रवासास मदत करणे. या २ उद्देशाने हििंद ू धमातत
अिंत्यसिंस्कार करतात. त्याला " अिंत्येष्टी" असेिी म्िणतात. अिंत्येष्टीचा शब्दाशा अथत " अिंततम यज्ञ "

एखाद्या घरात मत्ृ यू घडतो. घरातले लोक दःु खाने मानशसक पातळीवर अत्स्थर झालेले असतात. इतरजण - शमत्र
शेजारचे पुिे िोऊन अिंत्यसिंस्काराची व्यवस्था बघतात. प्रत्यक्ष सिंस्कार करणारी व्यक्ती त्यात असून नसल्यासारखी
असते. दःु ख, नातेवाईकािंच्या प्रततकक्रया, आलेली जबाबदारी यामळ
ु े भािंबावलेली असते. िे ववधी पण थोडेसे ववगचत्र
हदसतात, वाटतात. गरु
ु जी सािंगतात तसे यािंत्रत्रकतेने ववधी केले जातात. या ववधीमागचा उद्देश व अथत थोडक्यात
ू घेऊ. म्िणजे िे ववधी िोताना बघण्याची वेळ आली ककिंवा दद
समजावन ु ै वाने करण्याची वेळ आली तर उद्देश/अथत
माहित असल्याने मन लावन
ू श्रद्धा पव
ू क
त पािता, करता येईल .

अिंत्येष्टी म्िणजे अिंततम यज्ञ. यज्ञात जसे वेद गातयले ककिंवा म्िटले जातात तसेच अिंत्येष्टी मध्येिी वेदािंतील मिंत्र
म्िटले जातात. सािंगायचा िे तू िा की अिंत्येष्टी एक मित्वाचे व पववत्र कमत आिे . दिनापासन
ू सवपिंडी श्राद्धापयांत जे मिंत्र
म्िणतात, ज्या कािी कक्रया, श्राद्ध, दान इत्यादी केले जाते त्या सगळ्याचा उद्देश " आता इकडील लक्ष सोडा आणण
पुिील प्रवासास लागा" असे सािंगणे आिे . त्या जीवात्म्याला वारिं वार जाणीव करून हदली जाते की " तुम्िी आता या
लोकातील नािी. तुमचे वडील, आजोबा, पणजोबा ज्या मागातने गेले त्या मागातने तुम्िी जा. कमातनुसार तुम्िाला गती
प्राप्त िोईल. तुम्िी केलेल्या कमातनुसार ज्या लोकात तुमचे स्थान असेल त्या लोकात पोिोचाल. तुम्िाला मागतदशतन
व्िावे, मागातत मदत व्िावी म्िणून तुमच्याकरीता दान-धमत, श्राद्ध-पक्ष आम्िी करत रािू"

स्मशानात जे ववधी केले जातात त्यातील कािी ववधी डोक्यात अनेक प्रश्न तनमातण करणारे असतात. मत
ृ शरीरावर
सातूच्या वपठाचे वपिंड (गोळे ) ठे वणे, पाण्याने भरलेला माठ खािंद्यावर घेऊन प्रदक्षक्षणा घालणे, तो फोडणे इत्यादी. िे
का करतात. मला मािीत नािी. म्िणजे समाधानकारक उत्तर माहित नािी.

मिा योगी अरवविंद यािंनी वेदािंचा ववशेष अभ्यास करून त्यािंचा गूिाथत शोधला िोता. त्याववषयावरील एका लेखात योगी
अरवविंद म्िणतात. ऋषी मुनीिं मिंत्र म्िणून व प्रतीकात्मक कृती करून वेगवेगळ्या पातळीवर ( cosmic level) बदल
घडवायचे. स्मशानातील वरील ववधीिंचा, मत्ृ यनिंतरच्या प्रवासाशी घतनष्ठ सिंबिंध असावा असा माझा अिंदाज आिे . त्या
प्रतीकात्मक कृती व त्यासोबत म्िटले जाणारे मिंत्र (िे ऋग्वेदातील मिंत्र आिे त) जीवात्म्यास मोठी मदत करत असावेत
असे मला वाटते.
19
२) जप, प्राथमना

मत्ृ यूनिंतर पहिले १० हदवस जीवात्मा घर व नातेवाईक यािंच्या अवती भोवती कफरत असतो. स्थल
ू दे ि नािी, आपल्या
लोकािंना हदसत नािी, सिंवाद नािी इत्यादी गोष्टी सवयीच्या झालेल्या नसतात. पुिच्या प्रवासाला जाण्यासाठी
मानशसक तयारी झालेली नसते. म्िणून त्या १० हदवसात मिामत्ृ युिंजय मिंत्राचा जप, भगवत गीता ककिंवा इतर
धमतग्रिंथािंचे वाचन, पठण करावे. त्याने जीवात्म्यास मोठी मदत शमळते.
कुणाच्या घरात मत्ृ यू झाल्यास सािंत्वनासाठी जाण्याची पद्धत आिे . कसे गेले ? आता पुिे काय करणार ? वगैरे जुजबी
प्रश्न झाल्यानिंतर काय बोलायचे िा मोठा प्रश्न असतो. अशावेळी जर आपण " त्यािंना सद्गती लाभो म्िणून
मिामत्ृ युिंजय मिंत्राची एक माळ जप करतो" असे सािंगून जप केला तर जास्त चािंगले असे मला वाटते.
अशा प्रसिंगी मत्ृ यूची माहिती दे णारी िी पुत्स्तका दे ऊ शकतो.

आमचा गचिंचवडला एक सत्सिंगी पररवार /ग्रुप आिे . पररवारातील कोणाकडे मत्ृ यू झाल्यास आम्िी सगळे जण त्यािंच्या
घरी, पहिल्या १० हदवसात जातो व मिामत्ृ युिंजय मिंत्राचा एक माळ जप करतो. सगळे एकत्र, त्या घरातील लोकािंच्या
सोयीने जातो. इतर गप्पा नािी, खान-पान नािी. जीवात्म्यास सद्गती द्यावी अशी सद्गुरूिंना प्राथतना करतो आणण
जप करतो . याचा त्या घरातील वातावरणावर तनत्श्चत पररणाम िोतो. शािंतता येते. असा अनेक जणािंचा अनुभव
आिे .

बऱ्याचदा सवत नातेवाईक त्या १० हदवसात एकत्र रिातात. त्या काळात सवातनी एकत्रत्रतपणे जास्तीत जास्त जप
केल्यास मत
ृ ात्म्यास खरी मदत िोईल. माझ्या तोंडाने जप िोत असल्याने माझी शुद्धी िोईल ते तनराळे .

३) श्राद्ध व पक्ष
श्रद्धायुक्त अिंतःकरणाने केलेले कमत म्िणजे श्राद्ध. आधीच्या भागात आपण श्राद्ध का करावे िे पाहिले. श्राद्ध केल्याने
वपतरािंची अन्नाची वासना पूणत िोते. मत
ृ ात्म्यास शािंतता व गती शमळते.

श्राद्ध कोण करु शकतो? ज्याचे वडील मरण पावले आिे त ती व्यक्ती. इतरािंचे काय ?

२००४-५ सालची गोष्ट आिे . परमपूज्य परमििं स ओम मालतीदे वीिंच्या (ओम आई) दशतनाला गेलो िोतो. ओम आई
म्िणाल्या " पक्ष पिंधरवड्यात अन्न दान करत जा." मी म्िटले " माझे वडील आिे त." ओम आई म्िणाल्या "
अन्नदानाला कािी िरकत नसते." मी " बर " म्िणालो.

पुण्यातील मिंडईजवळ स्वामी समथातचा मठ आिे . ततथे रोज अन्नदान िोते. मी ततथे जाऊन अन्नदानासाठी दे णगी
हदली. मला वाटले आईच्या आज्ञेचे पालन झाले. मी ओम आईंना कािीच सािंगगतले नािी. अशी २ वषे गेली.
एकेहदवशी दशतनाला गेलो असता ओम आईनी ववचारले. "अन्न दान करतोस ना? " मी म्िणालो िो. आणण काय
करतो ते सािंगगतले.
ओम आई म्िणाल्या " म्िणजे पावती फाडतोस. अन्न दान नािी करत." मग त्यािंनी मला काय काय करायला
पाहिजे ते सगळे समजावन
ू सािंगगतले.
20
स्वतःच्या घरात मुगाच्या डाळीची णखचडी शशजव. तुझ्या वपतरािंसाठी आिे , तुझ्या घरात शशजवलेल्या अन्नाला मित्व
आिे . िे अन्न माझे आजोबा पणजोबा खाणार आिे त िा भाव पाहिजे. भुकेल्या माणसाला तू स्वतःच्या िाताने वाि.
णखचडी, त्याची एक वेळची भक
ू भागेल एव्ििी, त्यावर साजक
ू तप
ू . तप
ु ाने अन्नाची शद्ध
ु ी िोते, एक बिंद
ु ीचा लाडू,
दक्षक्षणा म्िणन
ू १-२ रुपये. त्याच्या पाया पड . ती व्यक्ती तझ
ु े आजोबा पणजोबा, आजी, पणजी आिे असे समज .
आशीवातद घे. बिंद
ु ीचा लाडू ववकत आणला तरी चालेलिं.
त्या वषी प्रत्यक्ष अन्न दान केलिं. दे ताना त्या व्यक्तीच्या डोळ्यात पाहिले आणण आतमध्ये कािीतरी झालिं. "कािीतरी"
िोण्याचा अनभ
ु व अनेकािंना आला.
ओम आईंना सगळिं सािंगगतलिं.
ओम आई म्िणाल्या " अक्षय तत
ृ ीयेला पण करत जा. "
त्या वषाांपासून, पक्ष पिंधरवड्यात व अक्षय तत
ृ ीयेला अन्नदान सुरु झाले.

श्राद्ध ववधीमध्ये वपत ृ पूजन व ब्राह्मण भोजन असे दोन मित्वाचे भाग आिे त. या पद्धतीने अन्नदान करूनिी तेच
घडते अशी माझी समजूत आिे .

माझ्या डोक्यावर वडडलािंचे छत्र आिे . गेली १० वषे सद्गरू

ु िं ना प्राथतना करून, वपतरािंचे स्मरण करून अन्नदान करतो.
िे सगळे करण्यात ववलक्षण आनिंद शमळतो. माझ्या मािीतीत ५०-६० कुटुिंबे या पद्धतीने दरवषी अन्नदान करतात.
एखाद्या सणाची वाट पिावी तशी वपतप
ृ क्षाची वाट पाहिली जाते. कुटुिंबातले सगळे सदस्य -अगदी लिान पोरिं टोर
सुद्धा आनिंदाने एकत्रत्रतपणे अन्नदानासाठी जातात. " बाबा जेवणार का मावशी जेवणार का" एक जण ववचारतो ,
दस
ु रा कागदी डडश दे तो, णखचडी, तुप, लाडू, दक्षक्षणा डडशमध्ये वािलिं जातिं. मग सगळिं कुटुिंब त्या "बाबाच्या"
"मावशीच्या" पाया पडतिं . दे णाऱ्याचे डोळे ओले िोतात.

21
 10

मत्ृ यूनंतर मदत

अजून एका पद्धतीने मत
ृ व्यक्तीस मदत करता येते.
मत्ृ यूनिंतर ककतीिी काळ लोटला असो, आपण त्याचे नातेवाईक असो वा नसो, कुठल्यािी गावात /दे शात आपण असो
, तरीिी मत
ृ व्यक्तीस मदत करता येते. खप
ू सोपी प्रोसेस आिे .
१. दे वघरात ककिंवा सद्गुरुच्या प्रततमेसमोर बसावे.
२. सद्गुरूिंना प्राथतना करावी. मत
ृ व्यक्तीचे नाव घेऊन सद्गुरूिंना प्राथतना करावी “ ........ यािंना सद्गती द्यावी िी
आपल्या चरणी प्राथतना.”
३. मिामत्ृ यिंज
ु य मिंत्राचा जप करावा - १ माळ .
४. जप पण
ू त झाल्यावर पन्
ु िा एकदा सद्गतीसाठी प्राथतना करावी. सद्गरु
ु प्रतत कृतज्ञता व्यक्त करावी. " माझ्या
प्राथतनेला सदगरु
ु आपण प्रततसाद दे त आिात. त्यासाठी मी कृतज्ञ आिे . "
असे दररोज २१ हदवस, न चक
ु ता करावे.
जर या २१ हदवसात तम्
ु िाला प्रवास करावा लागला तर दस
ु ऱ्या गावी अगदी प्रवासात केला तरी चालेल. त्यावेळी
डोळ्यासमोर सद्गरू
ु ची प्रततमा आणन
ू प्राथतना करावी. जर अनग्र
ु हित नसाल तर सद्गरू
ु ऐवजी आपल्या कुलदे वतेला
प्राथतना करावी.
खप
ू सोपी पण अततशय effective प्रोसेस आिे . मी अनेकवेळा िी प्रोसेस अनेकजणा साठी केली आिे .
िी प्रोसेस प्रत्येकाला जमते. यात कते करववते सद्गुरू आिे त, माझ्या क्षमतेवर कािीच अवलिंबून नािी. जप का
करायचा ? तर िे माझ्या बाजूने टाकलेले एक पाऊल आिे मग सद्गुरू ९९ पाऊले पुिे येतात व प्राथतनेला प्रततसाद
दे तात. सगळिं कािी तुम्िीच करा. मी फक्त प्राथतना करतो असे चालत नािी.

मी मन लावन
ू जप केला तर माझी गचत्त शद्ध
ु ी िोते िा आणखी एक फायदा.

जे तनयशमत ध्यान, नामस्मरण करतात, त्यािंना आतून लक्षात येते. प्रत्येकाचा वपिंड तनराळा, साधनेची अवस्था
तनराळी त्यामुळे कळण्याची पद्धत िी तनराळी. पण मदत िोते िे नक्की. िा सवाांचा अनुभव आिे .
कािी जणािंना गेलेली व्यक्ती हदसते. कुणाला कािी तनरोप शमळतो . कुणाला कृतज्ञतेची भावना जाणवते. व्यक्ती
मरण पावली तें व्िा वद्ध
ृ िोती, त्या व्यक्तीची तरुण वयातील प्रततमा हदसते. कुणाला ओझे उतरल्यासारखे वाटते.
कुणाला अचानक बिंद खोलीतिी गार िवेची आल्िाददायक अशी झुळूक जाणवते. कुणाला कािीच कळत नािी पण बरे
वाटते. अशा वेगवेगळ्या मागातने आपली प्राथतना पोिोचतेय िे कळते.
अथातत कािी कळण्यासाठी आपण िा प्रोसेस करत नािी. मत
ृ व्यक्तीस मदत व्िावी एव्ििाच िे तू असतो.

त्या जीवात्म्याचा पन
ु जतन्म झाला असेल तर ?

22
आपण सद्गुरूिंना प्राथतना करतो. जे कािी " करायचे" आिे ते सद्गुरू करतात. सद्गुरू सवतज्ञ आिे त. जर पुनजतन्म
झाला असेल तर सद्गरू
ु कदागचत त्याला नवीन जन्मात मदत करतील. प्राथतना वाया जाणार नािी.

श्राद्धाच्या सिंदभाततिी कािी जणािंना िा प्रश्न पडतो. मी वपतरािंच,े वडील, आजोबा, पणजोबा याना वपिंड दान करतो. जर
त्यािंचा पन
ु जतन्म झाला असला तर वपिंड कोण स्वीकारे ल? अशा वेळी स्वतः ववष्णू येऊन वपिंड स्वीकारतात असे म्िटले
जाते.

23
 11
महा मॄत्युजय मंत्राचा अथम
ॐ त्र्यम्बकिं यजामिे
सुगत्न्धिं पुत्ष्टवधतनम ्
उवातरुकशमव बन्धनान ्

मत्ृ योमक्ष
ुत ीय मामत
ृ ात ् ॥
.

प्रत्येक मिंत्राची उपास्य दे वता असते. त्या उपास्य दे वतेचे रूप व कायत याचे वणतन प्रथम असते व त्यानिंतर त्या
मिंत्राचा िे त,ू उद्देश ककिंवा प्राथतना असते . उदािरणाथत

शान्ताकारिं भुजगशयनिं पद्मनाभिं सुरेशिं

ववश्वाधारिं गगनसदृशिं मेघवणत शुभाङ्गम ् ।
लक्ष्मीकान्तिं कमलनयनिं योगगशभध्यातनगम्यम ्

वन्दे ववष्णुिं भवभयिरिं सवतलोकैकनाथम ् ॥

यामध्ये प्रथम ववष्णूच्या रूपाचे व कायातचे वणतन आिे . निंतर ववष्णूला विंदन व प्राथतना आिे .

ववष्णूचा दस
ु रा मिंत्र पािू.

उग्रिं वीरिं मिाववष्णू ज्वलन्तम सवततो मुखिं नशृ सिम शभषणम भििं मॄत्युममॄत्यु नमाम्यिम
यामध्ये ववष्णूच्या उग्र रूपाचे वणतन आिे व त्यानिंतर विंदन आिे .

दे वतेचे रूप व कायत पािून मिंत्राचा िे तू काय आिे , मिंत्र कशासाठी आिे िे समजू शकते.

ॐ त्र्यम्बकिं यजामिे
सुगत्न्धिं पुत्ष्टवधतनम ्
उवातरुकशमव बन्धनान ्

मत्ृ योमक्ष
ुत ीय मामत
ृ ात ् ॥

प्रस्तुत मिंत्राची उपास्य दे वता आिे रुि.

24
त्याच्या रौि रूपाचे वणतन पहिल्याच शब्दात केले आिे . तीन नेत्र असणारा. ततसऱ्या नेत्राचे कायत सिंिार करणे, नष्ट
करणे िे आिे . ततसरा नेत्र िा ज्ञान चक्षु म्िणन
ू िी ओळखला जातो.

दस
ु रा शब्द आिे सग
ु त्न्धिं.

योगसाधना करत असता शरीराची शद्ध

ु ी ववशेषतः शरीरातील पथ्
ृ वी तत्वाची शद्ध
ु ी पण
ू त (शसद्ध) झाली कक योग्याच्या
शरीरातन
ू (शरीराला) सग
ु िंध येतो. (सिंदभत : आकाशात पतततिं तोयिं - ओम मालतीदे वी)

सग
ु त्न्धिं शब्दातन ु रूप ककिंवा शद्ध
ू दे वतेचे िे शद्ध ु ी करणारे रूप अशभप्रेत आिे . सुगत्न्धिं शब्दाला आणखी एक आयाम
आिे . गिंध येणे िे ज्ञान इिंहियाचे कायत आिे . वायव
ू र स्वार िोऊन गिंध नाकातन
ू आतमध्ये प्रवेश करतो. अलोपगथक
मेडडकल सायन्स नुसार गिंध में दत
ू ील मध्य भागास सिंवेहदत करतो. ज्यातून भीती , आक्रमकता व वेदनासारख्या
भावना उद्दीवपत िोतात. इथे गिंधास सु जोडलेला आिे . कदागचत सु - गत्न्धिं शब्दातून याच भावनािंची शुद्धी अपेक्षक्षत
असेल

पुष्टीवधतनम - पालनपोषण करणारे रूप.

त्र्यम्बकिं यजामिे सुगत्न्धिं पुत्ष्टवधतनम ्

याचा अथत

सिंिार करण्याची क्षमता असणारी, ज्ञान दे णारी, सुगिंधी, शुद्ध असलेली व शुद्धी करणारी, पालन-पोषण, पुष्ट
करणाऱ्या दे वतेची मी पूजा करतो. म्िणजे दे वतेच्या रूपाचे वणतन त्याच्या कायाततून "ज्ञान, सिंिार, शुद्धी व पालन "
यातून केले आिे .

ककिंवा रुि या दे वतेकडून" सिंिार, शुद्धी व पालन " िे कायत अपेक्षक्षत आिे .

ववववध मिंत्राचा अभ्यास केला तर तुमच्या लक्षात येईल कक िे मिान ऋषी, मन्त्रकते दे वतेच्या रूपाचा व कायातचा
ववलक्षण मेळ घालतात व मिंत्रातून अपेक्षक्षत कायतिी साधतात. असो. प्रस्तुत मिंत्रामधील पुिचा भाग आिे : ज्याप्रमाणे
वाळूक (काकडी सदृश फळ. ) वपकल्यानिंतर वेलीपासून वेगळे िोते त्याप्रमाणे मत्ृ युपासून मुक्त करून अमत
ृ
अवस्थेस पोिोचव. िा या मिंत्राचा उद्देश आिे ककिंवा कायत आिे .

सिज मुक्त कर, कोणतीिी धडपड, प्रयत्न, तडफड ककिंवा वेदना नकोत िे सािंगण्यासाठी वालुक चे उदािरण घेतले
आिे . यातील मित्वाचे शब्द आिे त मत्ृ यू , आणण अमत
ृ .

मत्ृ यू म्िणजे प्रत्यक्ष स्थल

ू दे िाचा मत्ृ यू इथे अशभप्रेत नािी. इथे मत्ृ यू शब्दातून मत्ृ यूची भीती व मत्ृ यूची ओि दशतवली
आिे . जन्मापासूनच मत्ृ यूची भीती प्रत्येकास असते. या भीतीमध्ये मला इजा - दख
ु ापत िोईल, मी आजारी पडेन,
वेदना िोतील, मला व्याधी िोईल, माझी प्रततमा खराब िोईल इत्यादी शभतीिंचा समावेश िोतो. या भावना शरीरात रोग,
व्याधी व वेदना तनमातण करतात .

25
अमत
ृ म्िणजे काय ?

जे कधीिी नष्ट िोत नािी, जे अववनाशी आिे , तनत्य आिे ते "अमत

ृ ". िे आत्मतत्वाचे वणतन आिे

उवातरुकशमव बन्धनान ्

मत्ृ योमक्ष
ुत ीय मामत
ृ ात ् ॥

याचा अथत

वाळूक ज्या सिजतेने वेलीच्या बिंधनातन

ू मक्
ु त िोते त्या सिजतेने मत्ृ यच्
ु या भीतीपासन
ू मला मक्
ु त कर आणण आत्म
दशतन घडव. मत्ृ यच
ू ी भीती व मत्ृ यच
ू ी ओि या भावनािंचा सिंिार करून, मनाची शद्ध
ु ी (कारण भावना मनात असतात)
करून पालन पोषण, वाि वद्ध
ृ ी कर व आत्मतत्वाप्रत पोिोचव असे या मिंत्रातून मागगतले आिे .

थोडक्यात :

ज्ञान दे णारी, सिंिार करण्याची क्षमता असणारी, सुगिंधी, शुद्ध असलेली व शुद्धी करणारी, पालन-पोषण, पुष्ट
करणाऱ्या दे वतेची मी पूजा करतो. वाळूक ज्या सिजतेने वेलीच्या बिंधनातून मुक्त िोते त्या सिजतेने मत्ृ युच्या
भीतीपासून मला मुक्त कर आणण आत्म दशतन घडव.

िा अथत समजन
ू घेऊन, रुिाच्या रूपाचे स्मरण करत जर या मिंत्राचा जप केला तर तो जास्त फलदायी िोईल .

टीप : मला जो अथत समजला तो असा आिे . तोच अथत एकमेव आिे असा माझा दावा नािी.

26
 12
आत्मित्या व अपघाती मत्ृ यू या ववषयावर खप
ू प्रश्न असतात म्िणून िा ववषय पािू .

प्रश्न : आत्महत्या केलेला जीव घरचयांना त्रास दे तो का ? जयांचयामळ

ु े आत्महत्या केली असते त्यांना त्रास दे तो का ?
आत्महत्या पाप आहे का ? जर पररस्स्थती तशी असेल व आत्महत्ये शशवाय पयामयच नसेल तर त्याला पाप कसे
म्हणता येईल ?

उत्तर :
पण्
ु य व पाप या सिंकल्पना बाजल
ू ा ठे वू या. जो कमत करतो तो त्याचे फळ भोगतो िे सत्य. मग ते पण्
ु य कमत असो वा
पाप कमत असो.
आत्मित्या का करू नये िे पहिल्यािंदा पािू.
आत्मित्या करणारी व्यक्ती तनराश, वैफल्यग्रस्त, दःु खी , असिाय (िे ल्पलेस) अशा त्स्थतीत मत्ृ यूला जवळ करते.
जी शेवटची त्स्थती असते तीच पुिील गती असते. जीवात्मा तनराश, वैफल्यग्रस्त, दःु खी, असिाय या भावनािंच्या
जाळ्यात अडकतो. व असिाय त्स्थतीत खप
ू काळ भटकत राितो. मत्ृ यूच्या वेळची घटना, भावना पुन्िा पुन्िा
अनुभवत राितो. त्या त्स्थतीतून जीवात्मा लवकर बािे र येऊ शकत नािी.
म्िणून आत्मित्या करू नये.

जो दःु ख भोगतो, जो पररत्स्थतीला तोंड दे तो त्यालाच त्याच्या यातना समजू शकतात म्िणून मी त्यावर कािी
बोलणार नािी. माझी त्या जीवाला सिानुभूती आिे . पण आत्मित्या िा कािी चािंगला पयातय नािी िे नक्की.

जीवात्मे त्रास दे त नािीत. ते तुमचे लक्ष वेधन

ू घेण्याचा प्रयत्न करत असतात. त्यािंना मदत िवी असते म्िणून ते
स्वप्नात येतात ककिंवा हदसतात. आपले नातेवाईक मदत करतील अशी त्याना आशा असते म्िणून त्यािंच्याकडे
जातात. पण नातेवाईकािंना कळत नािी. त्यािंना त्रास वाटतो.
त्जविंत असतानाच आपण स्वतःस मदत करू शकतो, उन्नती करून घेऊ शकतो. मेल्यावर स्वतःला मदत करू शकत
नािी. इतरािंच्या मदतीवरच अवलिंबून रािावे लागते.
िी मदत हििंद ू धमाततील मत्ृ यूनिंतर केल्या जाणाऱ्या ववधीमधन
ू उदा अिंत्येष्टी, हदवस करणे, श्राद्ध पक्ष यातून शमळते.

अपघाती मत्ृ यू बाबतीत काय घडते ?

आजारी पडून मत
ृ िोणाऱ्या व्यक्ती बाबतीत मानशसक तयारीस थोडा वेळ शमळतो. अपघाती मत्ृ यूमध्ये ती शक्यता
नसते. याचा पररणाम मानशसक पातळीवर जास्त िोतो. अचानक धक्का बसतो व बऱ्याच वेळा काय िोतिंय याचा
अथतबोध िोई पयांत मत्ृ यू प्रकक्रया पूणत िोते.
तनयशमत साधना असेल, मत्ृ यूववषयी माहिती असेल तर अशािी त्स्थतीत व्यक्ती मानशसक पातळीवर त्स्थर िोऊन
सद्गती प्राप्त करून घेऊ शकते.

27
अपघातानिंतर कािी वेळा व्यक्ती बेशुध्द अवस्थेत (कोमा मध्ये) जाते. डॉक्टर मिंडळीिंच्या मते त्यावेळी त्या व्यक्तीला
कािी समजत नािी ककिंवा कळत नािी. पण वस्तत्ु स्थती पण
ू प
त णे वेगळी असते. त्या व्यक्तीला सवत कािी, डॉक्टसत
नातेवाईक यािंचे बोलणे, त्यािंचे ववचार, आजब
ू ाजल
ू ा घडत असणाऱ्या घटना इत्यादी, समजत असते. िे खप
ू आश्चयत
जनक वाटते.
िे कसे घडते याचे उत्तर वेदान्त दे तो.
परम पज्
ू य स्वामी शशवानिंद सरस्वती मिाराज पािण्याची कक्रया कशी घडते यावर म्िणतात.
According to western medical science, light vibrations from outside strike the ratina and
an inverted image is formed there. These vibrations are carried through optic tract and
to the optic thalamus to the centre of vision in the occipital lobe of the brain in the back
part of the brain. There a positive image is formed. Then only one does see the object in
front of the one.
The vedantic theory of perception is that the mind comes out through the eye and
assumes the shape of the object outside. It is only the individual mind that sees the
objects outside.

( Page no 22, Daily Readings by Swami Sivananda, Publisher Divine Life Society)

स्वामी शशवानिंद सरस्वती म्िणतात

वेदािंताच्या मते मन डोळ्यािंच्या माध्यमातून बािे र येते. जी वस्तू आिे त्या वस्तूचा आकार धारण करते. त्यामुळे ती
वस्तू आपल्याला हदसते.
अद्वैत तत्वज्ञान परिं परे मध्ये आहद शिंकराचायातच्या खालोखाल स्वामी ववद्यारण्यािंचे नाव घेतले जाते. स्वामी
ववद्यारण्य यािंचा पिंचदशी नावाचा एक ग्रिंथ आिे . त्यात सवत उपतनषदािंचे सार व वेदािंत अततशय सुिंदर रीतीने मािंडला
आिे . त्यातील एका श्लोकात म्िटले आिे . मातीचा घडा हदसतो तें व्िा दोन घडे असतात- एक मातीचा आणण दस
ु रा
मनाचा. मातीचा घडा मनास समजतो आणण मनाचा घडा आत्म्यास.
िे जसे हदसण्याचे आिे तसेच इतर बाबतीतिी िोते.
कोमामध्ये असणाऱ्या व्यक्तीचे मन काम करत असते त्यामुळे त्याला सगळे समजत असते. त्याचा उपयोग करून
आपण कोमातील व्यक्तीशी सिंवादिी साधू शकतो.

कोमामध्ये असलेल्या व्यक्तीस ततचे नातेवाईक मदत करू शकतात. मरणासन्न व्यक्तीस कशी मदत करता येते िे
आपण पुिच्या भागात पािू. मरणासन्न व्यक्तीस ज्याप्रमाणे मदत करता येते त्याप्रमाणे कोमामध्ये असणाऱ्या
व्यक्तीस मदत करता येत.े व अपघातात मत्ृ यू िोऊनिी सदगतीचा लाभ िोऊ शकतो.

28
 13
पव
ू ी आपल्याकडे एक प्रथा िोती. वद्ध
ृ मिंडळी वाराणसीला (काशी) जाऊन रािायची. त्यािंची श्रद्धा िोती कक काशीमध्ये
मत्ृ यू आला तर मोक्ष शमळतो. काशी मध्ये एखादी व्यक्ती मत्ृ यप
ु िंथाला लागली कक भगवान काशी ववश्वनाथ स्वतः
येऊन त्या व्यक्तीच्या कानात रामनाम सािंगतात अशी दिं त कथा आिे . मत्ृ यस
ू मयी स्वतः ववश्वनाथाने रामनाम
सािंगगतल्याने मोक्ष शमळतो अशी श्रद्धा िोती .

काशीला मत्ृ यू झाल्यावर मोक्ष शमळतो का नािी मला मािीत नािी. पण मत्ृ यस
ू मयी दे वाचे नाम मुखात, मनात असले
तर सद्गती शमळते िे नक्की.
अगदी दे वाचे नािंव शक्य झाले नािी. पण जर आनिंदात, शान्ततेत मत्ृ यू झाला तरी बरे च कािी शमळवता येईल. ह्या
आनिंदासाठी व शािंततेसाठी कािी छो्या गोष्टी करता येतील.

मरणासन्न व्यक्तीस मदत

१) जागा
आजकाल बिुतेक मत्ृ यू िॉत्स्पटल मध्ये िोतात. आजूबाजूचे पेशिंट, नसत डॉक्टर अशी परकी माणसे, िॉत्स्पटल मधील
तो ववशशष्ट वास यामुळे एक प्रकारची भीती वाटते. पण प्रत्येकाला आपल्या घरात सुरक्षक्षत वाटते. त्यामुळे शक्य
असल्यास, डॉक्टरािंच्या सिंमतीने, जर घरी िलवता आले तर जास्त चािंगले. पडल्या पडल्या सिज हदसेल, नजरे स
येईल अशा हठकाणी सद्गुरूिंचा ककिंवा इष्ट दे वतेचा फोटो लावावा. जशी आवड असेल तसा फोटो लावावा. खोलीत
उदबत्ती, धप
ू लावावा. सुगिंधी फुले ठे वता आली तर अतत उत्तम. िॉत्स्पटल मधला औषध, इिंजेक्शन, कफनेल चा
वास नाकात बसलेला असतो. त्यावेळेस िा बदल खप
ू च छान वाटतो. उत्साि दे तो.
२) त्या व्यक्तीची आवड पािून सिंगीत, स्तोत्रे, मिंत्र पठणािंची सीडी लावावी. त्या व्यक्तीची आवड मित्वाची. रे डडओ
आवडत असेल तर खश ु ाल रे डडओ लावावा. आतातरी दे वाचे नाव घ्या म्िणन ू दे वाचे नाव त्यािंच्या गळी उतरवायचा
प्रयत्न करू नये. अध्यात्माची कुणालाच बळजबरी करू नये. मरणासन्न व्यक्तीला तर अत्जबात करू नये.
३) ज्यामळ
ु े त्या व्यक्तीचे मन शािंत रािील, सख
ु द वाटे ल असे सवत करावे. आवडते पदाथत, आवडते सिंगीत, शसनेमे
इत्यादी.
४) प्रत्येक व्यक्तीला तनरपेक्ष प्रेम व आधार िवासा वाटतो. अशा काळात तर त्याची फारच आवश्यकता असते.
मरणासन्न व्यक्तीस भरपूर प्रेम द्या. तुमच्या वागण्या, बोलण्यातून, स्पशाततून नजरे तून प्रेम व्यक्त करा.
स्पशातची एक वेगळी भाषा आिे . स्पशाततून तनरपेक्ष प्रेम व्यक्त िोऊ द्या.
५) मत्ृ यूच्या दारी असलेली व्यक्ती भावनािंच्या हििंदोळ्यावर ...... कधी दःु खी , कधी भयभीत, कधी गचडलेली,
रागावलेली, कधी असिाय अशी या टोकापासून त्या टोकापयांत झुलत असते.
गत आयुष्यातील अनेक घटना आठवत असतात. त्याचे पररणाम मनावर व शरीरावर िोत असतात. दबलेल्या भावना
वर येत असतात. भावना व्यक्त िोणे िी त्या व्यक्तीची त्यावेळची एकमेव गरज असते.

29
त्यावेळी तुम्िी शािंतपणे फक्त ऐकून घ्या. कोणतािी सल्ला दे ऊ नका, ववद्वत्ता दाखवू नका. कािीतरी भारी - थोर
असे सािंगण्याचा प्रयत्न करू नका. ककिंवा एखादा श्लोक, ओवी , अभिंग असे कािीिी सािंगत बसू नका. फक्त ऐका.
त्यावेळी फक्त तम
ु च्या प्रेमळ अत्स्तत्वाची (loving presence ) गरज असते. त्या व्यक्तीला ऐकणारा कान िवा
असतो.
६) शक्य असेल तें व्िा त्या व्यक्तीला सत्य सािंगावे. बिुतेक वेळा त्यािंना ते समजलेले असते. त्यािंना आतन
ू िी मत्ृ यच
ू ी
जाणीव झालेली असते.
७) कुठल्या नात्यात दरु ावा ककिंवा कटुता तनमातण झालेली असली तर ती दरू करण्याचा प्रयत्न करावा. योग्य तो सिंवाद
साधन
ू , बोलून कटुता सिंपवण्याचा प्रयत्न करावा.

आणखी एका प्रकारे मदत करता येते. त्याची सगळी गोष्ट सािंगतो.
माझ्या शमत्राचे वडील िॉत्स्पटल मध्ये ऍडशमट िोते. वय बरे च िोते. आजारिी बळावले िोते. डॉक्टरािंनी कल्पना हदली
- आता थोड्याच हदवसाचे सोबती आिे त. माझ्या शमत्राचा मला फोन आला. मी भेटायला गेलो. शमत्र म्िणाला बाबा
कािीतरी सािंगायचा प्रयत्न करत आिे त असे वाटतेय. ओठ िलतात पण तोंडातन
ू शब्द बािे र येत नािीत. िातवारे
करतात पण कािी अथत लागत नािी. सगळे नातेवाईक येऊन गेले. कुणाला कािी कळले नािी. बघा तम्
ु िाला कािी
समजतिं का.
मी मिामत्ृ यिंज
ु य मिंत्राचे कवच स्वतः भोवती करून खोलीत शशरलो. ऑत्क्सजन ची नळी, सलाईन िोते. नजर अत्स्थर
िोती. कािीतरी िातवारे चालू िोते. मल
ु गा, सन
ू , नात शेजारी उभे िोते. मी त्यािंच्या पायापाशी, सरळ डोळ्यात पािता
येईल अशा बेताने उभा राहिलो. मी अततशय प्रेमाने पाित त्यािंच्याशी " आतन
ू ", एकिी शब्द न उच्चारता सिंवाद
करायला सुरुवात केली.
तुमचे वडील, आजोबा , आई, आजी ज्या मागातने व ज्या हठकाणी गेलेत त्याच रस्त्याने व त्याच हठकाणी तुम्िाला
जायचे आिे . यात अवघड कािी नािी.
बाँकेत कॅशशयर च्या खोलीत शशरलो कक आपण कॅशशयर असतो. मग ४ तास रक्कम घेतो दे तो.
हिशोब दे ऊन, रक्कम ठे ऊन खोलीबािे र, पडलो कक आपण कॅशशयर नसतो. मग ती रक्कम आपली नसते त्याची
जबाबदारी आपल्यावर नसते. कॅशशयरची भूशमका सिंपली की आपण घरी जातो. तसेच िे आिे . इथले व्यविार सिंपले.
आता बािे र पडायची, घरी जाण्याची वेळ झाली. तुम्िी तुमच्या जबाबदाऱ्या पार पाडल्या आिे त. तुमची इथली
भूशमका सिंपली आिे . समजतय ?
ते माझ्याकडे एकटक पािात िोते. समजले म्िणून मान िलवली. सिंवाद सुरु झाल्याबरोबर त्यािंचे िातवारे थािंबले िोते.
शभरशभरणारी, अत्स्थर नजर त्स्थर झाली.
मी मनातल्या मनात मिा मत्ृ युिंजय मिंत्राचा जप केला.
माझ्या शमत्राच्या लक्षात आले, कािीतरी घडले.
मी खोलीबािे र आलो. शमत्राला सगळा सिंवाद सािंगगतला.
शमत्राचे वडील धाशमतक ककिंवा अध्यात्त्मक मागाततले नव्िते. त्यािंनी बाँकेत नोकरी केली िोती म्िणून
बाँकेतल्या उदािरणाने मत्ृ यू समजावून सािंगगतला. वाडवडील ज्या मागातने गेले त्याच मागातने आपल्याला जायचे आिे िे
ऐकून बिुधा त्यािंच्या मनातील भीती कमी झाली असावी. म्िणून शािंतता आली असेल. अत्स्थरता सिंपली असेल.

30
त्याच रात्री ते गेले. गेल्यावरिी त्यािंच्या चेिऱ्यावर शािंत भाव िोते.

असा सिंवाद साधन

ू प्रत्येकजण मरणासन्न व्यक्तीस मदत करू शकतो.

यानिंतर पुिच्याच महिन्यात असाच दस

ु रा प्रसिंग घडला. माझा एक गुजराथी शमत्र आिे . कॉलेजपासूनचा.त्याच्या
वडडलािंचे एक कक्रहटकल ऑपरे शन झाले पण यश आले नािी. डॉक्टरािंनी कल्पना हदली. शमत्राने सगळ्या नातेवाईकािंना
कल्पना हदली. गावातले, परगावचे नातेवाईक येऊन भेटून गेले. मी आणण माझी बायको स्नेिा भेटायला गेलो.
मिामत्ृ युिंजय मिंत्राचे कवच केले.
शमत्राचे वडील, औषधाच्या प्रभावाखाली ग्लानीत असल्यासारखे िोते. डोळे शमटलेले िोते. शमत्राच्या आईने व शमत्राच्या
बायकोने त्यािंना मी आल्याचे सािंगगतले. त्यािंनी ककिंगचत डोळे उघडल्यासारखे केले व परत बिंद केले. काकािंचा व्यवसाय
िोता. वेगवेगळ्या कापडी वपशव्यािंतून माल नेताना , आणताना त्यािंना मी पाहिले िोते.
मी पायाशी उभा राहिलो. स्नेिा कॉटच्या कडेला काकािंचा िात िातात घेऊन उभी राहिली. मी त्यािंच्याशी " आतून"
सिंवाद सुरु केला.वपशवीत माल भरून दे तो. वापरून वापरून वपशवी जुनी िोते, फाटते. आपण शशवतो. वापरतो. परत
फाटते. मग आपण वपशवी फेकून दे तो. नवीन वपशवी घेतो. तसेच िे आिे . शरीरात रोग िोता. आपण शशवून दरु
ु स्त
करण्याचा प्रयत्न केला. पण जमले नािी. आता िी वपशवी टाकून नवीन घेण्याची वेळ आली.
तुमचे वडील, आजोबा , आई, आजी ज्या मागातने व ज्या हठकाणी गेलेत त्याच रस्त्याने व त्याच हठकाणी तुम्िाला
जायचे आिे . यात अवघड कािी नािी. मिा मत्ृ युिंजय मिंत्राचा जप केला.
शमत्राच्या वडडलािंनी डोळे उघडले. ककिंगचत िसले. क्षीण आवाजात ववचारले " कधी आलात ? औषधाने सारखी झोप
येते. तुमचा धिंदा काय म्िणतो ? बरा आिे ना ? टे न्शन नािी ना ? "
शमत्राची बायको आश्चयातने उडालीच. ती म्िणाली गेल्या २ हदवसात इतके नातेवाईक आले. कुणाशी एक शब्द बोलले
नािीत. आणण तुमची सगळी चौकशी करतायेत.
मग थोडिं इकडचे ततकडचे बोलणे झाल्यावर शमत्राचे वडील म्िणाले " तम्
ु िी सािंगगतलेलिं माझ्या लक्षात आलय. आता
कािी टे न्शन नािी. तम
ु च्या धिंद्याचा टाइम आिे . जा, नीट धिंदा करा."
माझ्या बायकोकडे बघन
ू म्िणाले " आता कािी काळजी नािी. "
पि
ु े १५-१६ हदवस िॉत्स्पटल मध्ये िोते. निंतर ते गेले.

निंतर महिनाभर वेगवेगळ्या पररगचत अपररगचत मरणासन्न व्यक्तीशी सिंवाद साधला. कािी अध्यात्म मागातवर
चालणारे िोते, कािी जण धाशमतक िोते. कािी या दोन्िी कॅटे गरी मध्ये न बसणारे िोते. मिामत्ृ यिंज
ु य मिंत्र व सिंवाद
यातून मरणाच्या दारात असणाऱ्या अनेक जीवािंना शािंतता लाभली. शशत्रबरातून माझे अनुभव share केले. प्रोसेस
शशकवली.
मी व आमचा पुण्यातील ग्रुप (२५ -३० जण) गेले ५ वषे िा प्रोसेस करतोय. शेकडो व्यक्तीिंना मदत झाली. कधी
जवळच्या नातेवाईकािंना करायला सािंगतो. भेटायला म्िणून जातो. मदत करतो. प्रत्येक वेळी एक feeling मात्र न
चक
ु ता येते. - समाधानाचे, मनापासून आशीवातद शमळाल्याचे.
- कसे करायचे ते तुम्िालािी सािंगतो.. सोपे आिे . प्रत्येकाला जमते.

31
१) िॉत्स्पटल मध्ये जाण्यापूवी मिामत्ृ युिंजय मिंत्राचे कवच स्वतः भोवती करायचे. प्रत्यक्ष खोलीत ककिंवा ICU / CCU
मध्ये जाण्यापव
ू ी पन्
ु िा एकदा कवच करायचे.
कवच का करायचे?

िॉत्स्पटल मघ्ये रोगी व त्यािंना भेटायला येणारी लोक असतात. सगळे च दःु खात असतात. त्या भावनािंचा मला त्रास
िोऊ नये. मी त्स्थर रािावे. बऱ्याचदा मरणासन्न माणसाची अवस्था पािून आपल्याला वाईट वाटते. अशा भावनामध्ये
मी वािून जाऊ नये. मी शािंतपणे सिंवाद साधावा. सिंवाद साधताना सोपे जावे म्िणन
ू कवच करावे.

अन्य प्रसिंगातिी मिामत्ृ यज

िंु य मिंत्राच्या कवचाचा उपयोग जरूर करावा. उदा. दवाखान्यात पेशिंटला भेटायला
जाण्यापूवी, स्मशानात जाण्यापूवी, अनोळखी हठकाणी रािण्या-झोपण्यापूवी, परगावी- िॉटे लमध्ये राितो, त्यावेळी
खोलीत शशरण्याअगोदर कवच करावे.

कवच कसे करायचे?

मिंत्र म्िणत अशी कल्पना करावी कक मी स्वतःला मिंत्राच्या स्पिंदनािंमध्ये गुिंडाळत आिे . लिान बाळाला कसे दप
ु ्यात
गुिंडाळतो तसे. पायापासून सुरुवात करायची व नखशशखान्त स्पिंदनात गुिंडाळायचे. खप
ू छान फीशलिंग येते. खप
ू
सुरक्षक्षत वाटते.

२) मरणासन्न व्यक्ती बरोबर प्रत्यक्ष दृष्टी शमळवता आली तर चािंगले. पण प्रत्येकवेळी ते शक्य िोईलच असे नािी.
कािी वेळा तर ICU बािे र उभे रािूनिी प्रोसेस केली आिे . त्या व्यक्तीकडे अततशय प्रेमाने पिात आतन
ू सिंवाद सरु
ु
करायचा.
३) त्या व्यक्तीला समजेल असा, सोप्या भाषेत मत्ृ यूचा अथत समजून सािंगायचा. कुठलेिी तत्वज्ञान नको, मोठे शब्द
नको. साधा, सोपा व हृदयात पोिोचेल असा सिंवाद करायचा.
४) " वडील, आजोबा , आई, आजी ज्या मागातने व ज्या हठकाणी गेलेत त्याच रस्त्याने व त्याच हठकाणी तुम्िाला
जायचे आिे . यात अवघड कािी नािी." िे आवजून
त सािंगायचे.
५) मिा मत्ृ युिंजय मिंत्राचा जप करायचा.ककमान २१ वेळा. मिंत्राची एक माळ करता आली तर जास्त चािंगले.

तम
ु च्या लक्षात आले असेल. या प्रोसेस मध्ये आपण त्या व्यक्तीला कोणतेिी आश्वासन दे त नािी. तम्
ु िी बरे िोताल.
तम्
ु िाला मोक्ष शमळे ल वगैरे कोणतेिी आश्वासन नािी. आपण फक्त मत्ृ यू िी प्रकक्रया सोप्या भाषेत सािंगतो व तम
ु चे
वाडवडील ज्या मागातने, जसे गेले तसे तम्
ु िाला जायचे आिे एव्ििे च सािंगतो. पण त्या व्यक्तीला खप
ू मोठी मदत िोते
कारण ज्या ववषयाची कािी माहिती नसते तो ववषय समजतो. त्याची भीती कमी िोते.
मिा मत्ृ युिंजय मिंत्र िा ऋग्वेदातील मिंत्र आिे . या मिंत्रामागे ऋषी मुनीिंची शक्ती आिे , सिंकल्प आिे .
आपण वपढ्यानवपढ्या िा मिंत्र म्िणत आलेलो आिोत. ह्या मिंत्राचा पररणाम त्या व्यक्तीच्या अिंतमतनावर पडतो. व
आिंतररक पातळीवर त्याला मदत िोते. या मिंत्राचा अथत स्वतिंत्रपणे हदला आिे .
सोपे आिे ना?

32
जरूर करा. जमेल तशी मदत करा. एका घाबरलेल्या, असिाय जीवाला धीर दे णे, मदत करणे एक मोठे सत्कृत्य
आिे .

हा प्रोसेस केल्याने मत्ृ यू येतो का ?

नािी. िा प्रोसेस केल्याने कुणाचािी मत्ृ यू लवकर िोत नािी ककिंवा उशशरािी िोत नािी. प्रारब्ध सिंपल्याशशवाय
कुणाचािी मत्ृ यू िोऊच शकत नािी. वरील दोन उदािरणामध्ये एक गि
ृ स्थ त्याच रात्री गेले तर दस
ु रे १५
हदवसािंनी गेले. प्रारब्धानुसार मत्ृ यू येतो. या प्रोसेसने त्या व्यक्तीस मत्ृ यल
ू ा सामोरे जायला मदत िोते. मत्ृ यूची
भीती कमी िोते.

33
 14

मत्ृ यू एक शत्क्तशाली (powerful) घटना आिे . यात पररवततनाची (transformation) मोठी ताकद आिे .
ततबेहटयन बुद्ध परिं परे त असे म्िणतात. " जर आयुष्यभर साधना करून, प्रयत्न करून आत्म साक्षात्कार
झाला नािी तर मत्ृ यूची वाट पिा. मत्ृ यू तुम्िाला आत्म साक्षत्कार दे ऊन जाईल."

पण त्यासाठी मत्ृ यू प्रकक्रयेत " जागत

ृ ”, “सावध" “aware” असणे आवश्यक. मत्ृ यू प्रकक्रयेत सावध रािण्यासाठी
नेिेमी सावध रािण्याचा अभ्यास करावा लागतो. सावध रािणे म्िणजे " माझ्या मनात िे ववचार आिे त. शरीरात या
सिंवेदना िोत आिे त. समोर घडणाऱ्या घटनेचा माझ्यावर काय पररणाम िोतोय याचे भान असणे. मी शरीर नािी. मी
मन नािी. मी यापेक्षा वेगळा आिे . मी साक्षी भावाने िे सवत पािात आिे . याची सदोहदत जाण असणे.
सावध रािणे समजायला सोपे आिे पण करायला अततशय अवघड असते.

२) मत्ृ यूकडे एक घटना ककिंवा अचानक घडणारी घटना म्िणून पाहिले जाते. प्रत्यक्षात मत्ृ यू एक प्रकक्रया (process )
आिे . िी प्रकक्रया दररोज घडत असते. आपण दररोज थोडे थोडे मरत असतो ककिंवा दररोज थोडे थोडे मत्ृ यूच्या जवळ
जात असतो. आणण िे जन्मल्या क्षणापासून घडत असते. मी तत्वज्ञान सािंगत नािी, मी वस्तुत्स्थतीचे वणतन करत
आिे .
३)तुमच्या आयुष्यातील दःु खाचे १० प्रसिंग सािंगा म्िटले की ताबडतोब २५ प्रसिंग आठवतात पण आनिंदाचे ५ प्रसिंग
सािंगा असे म्िटले तर २ सुद्धा लगेच आठवत नािीत.
िी मनुष्य स्वभावाची गिंमत आिे . दःु खद प्रसिंगाची आठवण लक्षात ठे वण्याची आवड प्रत्येकात असते. नकाराथी
ववचार मनात वारिं वार घोळत राितात. ददत भरी गाणी खोलवर रुतून बसतात, एकटे असताना िमखास आठवतात.
सगळ्या नकाराथी ववचारािंशी, दःु खाशी बािंधन
ू ठे वणाऱ्या वत्ृ तीला " मत्ृ यूची ओि " (death urge) म्िणतात.
िी मत्ृ यूची ओि कमी जास्त प्रमाणात प्रत्येकात असते. डेथ अजत लिानपणापासून असते पण teen age (पौगिंड
अवस्थेत) मध्ये जास्त हदसून येते. िी जेंव्िा वािते तें व्िा depression येत,े कािी वेळा माणूस बिंडखोर िोतो.
सगळ्या दतु नयेवरचा राग वागण्यातून बोलण्यातून हदसून येतो.

मत्ृ यूच्या ओिीमुळे क्षमते एव्ििे यश शमळत नािी. माणूस स्वतःला मागे ओितो.
शरीरात रोग तनमातण िोण्याचे मित्वाचे कारण मत्ृ यूची ओि असते.
व्यायाम करणे चािंगले आिे िे प्रत्येकाला मािीत असते पण ककती जण तनयशमत व्यायाम करतात ? व्यायाम न
करण्याचे कारण आळस नसून मत्ृ यूची ओि िे आिे . कोणते अन्न खाल्ल्याने मला त्रास िोतो, िे प्रत्येकाला मािीत
असते. पण वारिं वार त्याच अन्ना कडे ओिले जातात? मत्ृ यूच्या ओिीने.

34
या मत्ृ यूच्या ओिीमुळे कुणीिी लवकर मरत नािी. प्रारब्ध सिंपल्याशशवाय मत्ृ यू येतच नािी.
मत्ृ यच्
ू या ओिीमळ
ु े काय घडते ?
मनात दःु ख व शरीरात रोग आणण वेदना यािंची तनशमतती िोते. म्िणजे मत्ृ यच्
ू या ओिीने मी माझ्या अडचणी वािवतो .
मत्ृ यच्
ू या ओिीवर मात कशी करायची ?
मनाकडे लक्ष द्यायचे. मनात कोणते ववचार आिे त िे वारिं वार तपासत रािायचे. जर नकाराथी ववचार असतील तर
त्याची गरज आिे का ? िे पािायचे. आिे त्या पररत्स्थतीचा स्वीकार करून त्याला creative response कसा दे ता
येईल याचा ववचार करून नकाराथी ववचार कािून टाकायचे.
दःु खद आठवणी मनात असतील तर " िे घडून गेले आिे . ती फक्त आठवण आिे ." असे म्िणून ती आठवण मनातून
कािून टाकावी.
मनाला कायम "उद्योग" आवश्यक असतो. नकाराथी, तनरथतक ववचारािंमध्ये गुिंतू नये म्िणून जप करत रिावा

जसे जसे वय वािते तशीतशी मत्ृ यूची ओि वाित जाते. म्िणून शसतनयर शसटीझन - मनािंकडे, ववचारािंकडे जरा जास्त
लक्ष द्या.

35
 15

आज मी तुमच्याबरोबर शसक्रेट शेअर करणार आिे . एक परम सत्य. प्रत्येक मत्ृ यू िे परम सत्य िळिळीत पणे समोर
आणतो . आणण प्रत्येकजण सोयीस्कर रीतीने त्याकडे पाठ कफरवतो. हदसून न हदसल्यासारखा करतो.

कळायला लागल्या पासन

ू आपण आजब
ू ाजल
ू ा घडणारे मत्ृ यू पािात असतो. क्वगचत प्रसिंगी आपल्या जवळच्या
माणसाचा मत्ृ यू िोतो. व्यक्ती जवळची असो अथवा लािंबची, प्रत्येक मत्ृ यू आपल्याला सिंदेश दे त असतो. " सगळिं
सोडून दे "

खप
ू वषाांपूवीची गोष्ट आिे . स्वामी गचदानिंद सरस्वती (हदव्य जीवन सिंघ, ऋवषकेश ) आपल्या सिंन्यासी शशष्यासमवेत
बसले िोते. एक ज्येष्ठ सिंन्यासी म्िणाले " स्वामीजी शरीरात व्याधी आिे त, त्रास िोतो." स्वामीजी म्िणाले " तुमचे
म्िणणे खरे आिे . व्याधी आिे त. पण तुम्िी सोडून दे त नािी म्िणून त्या आिे त. " शशष्य गप्प बसले. स्वामीजीिंनी
पण कािी स्पष्टीकरण केले नािी.

िी गोष्ट वाचल्यावर मला प्रश्न पडला, अजन

ू काय सोडून द्यायचे राहिले असेल ? सन्यास घेताक्षणी घर, दार,
सिंसार, पव
ू ातश्रमीचे नाव, सगे सोयरे सगळे च सोडलेले. काय सट
ु ले नसावे ?
भत
ू काळ, दःु खद अनभ
ु व, प्रसिंग, घटना, कुणी दख
ु ावलिं , कुणी अपमान केला, मी कुणाला दःु ख हदले, कुणाचा
अपमान केला, अपराधी भावना , कतत्तृ वाच्या आठवणी, शमळालेले मान - मरातब. ? ? ? काय सट
ु ले नसावे ?
शशवाय िे ज्येष्ठ सिंन्याशी. म्िणजे गचत्त शद्ध
ु ी चे सवत मागत अवलिंबले असणार.

सिंन्याशाची िी पररत्स्थती, आपण सिंसारी आपले काय ? आत, बािे र सारे च घट्ट धरून ठे वलेले.

अिंतःकरण व आत्मा िा मानवी अत्स्तत्वाचा गाभा आिे . मन,बुद्धी, गचत्त आणण अििं कार यािंनी शमळून अिंतःकरण
िोते. जन्मोजन्म अिंतःकरण आत्म्यासमवेत कफरत असते. गचत्तावर सगळ्याच स्मत
ृ ी असतात. पण त्रास दे तात
त्याच स्मत
ृ ी ज्यात मी गिंत
ु लेला असतो. सोडून द्यायचे आिे ते िे गिंत
ु लेपण. प्रत्येक मत्ृ यू मला आठवण करून दे तो
माझ्या गिंत
ु लेपणाची.
माझ्या नावावर असलेले घर मला त्रास दे त नािी. िे घर माझे आिे , िे घर माझ्या मालकीचे आिे िी भावना, िा
समज मला घरात गिंत
ु वतो, बिंधनात टाकते. घर सोडून द्यायची आवश्यकता नािी, त्याप्रती असलेली माझेपणाची
भावना, मालकीची भावना सोडून दे णे गरजेचे आिे .

माझा अपमान केला गेला. त्यात अपमान करणाऱ्या व्यक्तीने कृती काय केली िे माझ्यासाठी मित्वाचे नसते. त्याच्या
ू मी उतरलो असेन का? माझी प्रततष्ठा, माझी प्रततमा, इतरािंना काय वाटले असेल ? ह्या गोष्टीिंचा मी
व इतरािंच्या नजरे तन
ववचार करत राितो आणण त्या प्रसिंगात अडकत राितो. ज्याने अपमान केला त्याचा राग, द्वेष, सुडाची भावना मला
36
जाळत रािते.

मत्ृ यू मला सािंगतो " ज्या ज्या गोष्टीना माझे माझे म्िणून तू कवटाळून बसला आिे स, त्या सगळ्या गोष्टी सोडून
दे ."

माझ्या आजूबाजूला िोणारा प्रत्येक मत्ृ यू मला सािंगतो, आठवण करून दे तो - सोडून दे . ( Let Go )

श्रध्येय ववमलाजी ठकार यािंनी एका प्रवचनात गोष्ट सािंगगतली िोती. ववमलाजीना एक भक्त भेटले., म्िणाले. "
पिंचवीस वषाांपासून आनिंदमयी मााँ कडे जातोय. पण माझे कािी झाले नािी." ववमलाजी म्िणाल्या " िे मााँ ना सािंगा,
मला नको. "
पुिे ६-७ महिन्यािंनी ववमलाजी आनिंदमयी मााँ कडे असताना ते भक्त आले. ववमलाजी मााँ ना म्िणाल्या " िे
भक्त म्िणत िोते, २५ वषाांपासून आपल्याकडे येतात पण कािी घडलिं नािी. " मााँ नी अत्यिंत करुणेने त्यािंच्याकडे
पाहिले आणण म्िणाल्या " तुम्िाला काय सािंगगतले िोते ? िातपाय तोडून टाका आणण इथेच पडून रिा . बाबा इथेच
मरून जा. बाबािंना मरता नािी आलिं तर काम कसिं िोणार ? अजूनिी मरा ना बाबा ! "
ते भक्त मााँ मााँ म्िणत राहिले;

मिान सिंत श्री आनिंदमयी मााँ यािंनी खप

ू सोप्या भाषेत परम सत्य सािंगगतले. सोडून द्या. मेल्यावर सगळे सोडावे
लागते. माझी इस्टे ट, सन्मान, मान मरातब सगळे सोडून द्यावे लागते अगदी माझी ओळख सुद्धा सिंपते. या शरीराला
एक "बॉडी " म्िणून सगळे ओळखायला लागतात. तसे सगळे सोडून माझ्याकडे या म्िणजे मी कािी दे ऊ शकेन.

आजूबाजूला घडणारा मत्ृ यू दरवेळी मला िे च सािंगतो. " कशासिी धरून ठे वू नको. सोडून दे ! Let Go "

37
 16
शंका समाधान

प्रश्न १
मत्ृ यूनिंतर भूत वपशाच्चिं कसे िोते ? ते त्या योनीत ककती काळ राितात? त्यािंना मुक्ती शमळते का ?
उत्तर :
मत्ृ यूनिंतर कािी जीवात्म्याची वासना अतप्ृ त असते, ववशेषतः अन्नाची. असे जीवात्मे वासना पुरी करण्यासाठी इकडे
ततकडे भटकत राितात. त्यानाच भूत वपशाच्चिं म्िणतात. साधक िे शब्द वापरत नािीत कारण ते त्यािंचे सत्य रूप
नािी. त्यािंचे सत्य रूप – जीवात्मा. नातेवाईकािंनी केलेलिं श्राद्ध पक्ष प्राथतना यािंची मदत शमळाली तर त्यािंना गती
शमळते. कािी वेळा सिंत, मिात्मे यािंचे त्यािंच्याकडे लक्ष गेल्यास त्यािंना गती शमळते. ककती काळ राितात िे सािंगता
येत नािी. मुक्ती शमळत नािी, गती शमळते. मनुष्य दे िात साधना करूनच मुक्ती शमळू शकते. इतर कोणत्यािी
योनीत िी शक्यता उपलब्ध नािी.
प्रश्न २ :
लिानपणी मत्ृ यू आलेल्या जीवाला गती शमळते का ? त्यािंचे पुिे काय िोते ? कारण त्यािंना िे िी समजत नसेल कक
आपण मरतोय. भ्रण
ू ित्या झालेल्या जीवािंचे पि
ु े काय िोते ?

उत्तर
मत्ृ यन
ू िंतर भ्रण
ू , लिान आणण मोठे , सवातचा प्रवास सारखाच असतो. लिानाच्या खािंद्यावर या जन्मातील कमातचे
गाठोडे नसेल ककिंवा लिान असेल पण पव
ू त जन्मीचे कमत असतेच. लिानािंच्या शरीराचे वय कमी असते. पण मन आणण
गचत्त दोन्िी पण
ू त क्षमतेने काम करत असते. त्यामळ
ु े त्यािंना सवत समजते.
प्रश्न : काळी जाद ू करून आलेला मत्ृ यू त्या जीवाला त्रासदायक ठरतो का ?
उत्तर : िो. भावनािंमध्ये अडकून रािण्याची शक्यता जास्त असते. िे कमतफळ भोगण्याचाच भाग आिे .

38
39