1

घटक - १
मानसशााचा इतहास आण मानसशाीय
वानाबाबत चकसक वचार – I

घटक रचना
१.० उये
१.१. मानसशा हणजे काय ?
१.१.१. मानसशााचा उगम : मानसशा या वानाचा जम
१.१.२. मानसशाीय वानाचा वकास
१.१.३. समकालन मानसशा
१.१.४. मानसशााचा मोठा वाद: नसगतः व संगोपनवाद
१.१.५. मानसशाातील वलेषणाया तीन मख
ु पातया
१.१.६ मानसशााया उपशाखा :
१.१.७ शेवट: मरण आण गण
ु वाढवणे
१.२ सारांश
१.३ ेणी वीकारता
ृ न
१.४. संदभ

१.० उये

 मानसशा हणजे काय ?, हे या करणात समजावन

ू घेणे.
 मानसशााया सवातीया
ु वकासातील महवाचे टपे पट करणे.
ं वलेषण कसे करता येईल, हे
 तीन ववध पातयांवर वतन पटकरण कवा
समजावन
ू घेणे.
 मानसशााया उपशाखा समजावन
ू घेणे.

१.१ मानसशा हणजे काय ?

मानसशाात, वतन आण मानसक यांचा वैानक पतींनी अयास

ं यत कती
केला जातो. वतन हणजेच सवच बाय कवा ृ आण तया, जसे क
बोलणे, चालणे, चेहयावरल भाव इयाद. मानसक या हणजे मानसक
 2
ं यत-अयत कती
वपाया सवच कारया अंतगत कवा ृ जसे वचार करणे, भाव,
मरण इयाद.

मानसशाात मानव आण यांया वतनाचा पतशीरपणे, काळजीपव

ू क
आण नयंत वातावरणात अयास केला जातो हणन
ू मानसशाा वषयास
वैानक मानले जाते. मानसशाातील नकषाचे परण आण फेर-परण करणे
शय आहे . संशोधनातील नवनवीन नकषाया आधारे मानसशाातील सांतांचे
पनलखन
ु  केले जाते. तरह, मानसशा हे इतर मलभत
ु ू शाे जसे भौतकशा आण
रसायनशा यांसारखे नाह. भौतकशा, रसायनशा या मलभत
ु ू शाांमये
नरपे (पण
ू ) तयांबाबत कथन करणे शय असते परं तु मानसशााचा अयास
वषय मानवी वतन आहे . वतनाबाबत यती भनता दसन
ू येतात यामळे
ु यती
एखाया परिथतीत कशा पतीने वतन करे ल, याबाबत शंभर टके, बनचक
ू भाकत
करणे शय नाह. तरह, या वषयात शाीय पतींचे तंतोतंत पालन होत असयाने
मानसशााला वान हणन
ू संबोधले जाते.

मानसशा वषयाची चार येये आहे- वतनाचे वणन करणे, वतनाची मीमांसा
करणे, वतन पहा
ु केहा होणार याबाबत कथन करणे आण वतन नयंणात आणणे,
हणजेच वतन बदलाबाबतीत भाकत करणे.

१.१.१. मानसशााचा उगम : मानसशा या वानाचा जम

आपण कोण आहोत ? या नाने मानसशा वषयाची सवात

ु झाल.
वचार, भावना आण कृती कशा नमाण होतात?, आपण सभोवतालचे वातावरण आण
लोकांशी कसे जळवन
ु ू घेतो?, आपण कशा पतीने वचार, भावना आण तया
यत करतो?, तसेच सभोवतालची परिथती आण लोकांचा आपण कसा वचार
करतो? याचा अयास मानसशाात स
ु झाला. जेहा आपण कोण आहोत? हा न
मानवाने नमाण केला त हा मानसशा या वानाचा जम झाला. वतःबल आण
सभोवतालया जगाबलचा िजासपणा
ू हा मानवी थायीभाव आहे . इ.स. ३०० वषापव
ू
ीक वातववाद वचारवंत आण तववेता अ◌ॅरटोटल याने अययन, मती
ृ ,
ेरणा, भावना, संवद
े न आण यितमव यांवषयी वषयी मते मांडल. जड अन
खायानंतर वायू कोप (गस
ॅ ) ची वती
ृ वाढते आण यातन
ू आपणाला झोप
आयासारखे वाटते. यातन
ू नमाण झालेल उणता दयाया सभोवातल गोळा होऊन
यितमवाचे उगमथान बनते, असे मत याने मांडले. आज अ◌ॅरटोटलचे वचार
जर हयापद वाटत असले तर ते दखलपा आहे त. मानसशााया थापनेपयत
तववेयांकडन
ू मानवी वतनावषयी वचार मांडणी सच
ु होती. मानसशााची
थापना, हणजेच डसबर १८७९ साल वहे म वंट
ू (Wilhelm Wundt) यांनी जमनी
येथील लपझंग शहरात पहल योगशाळा थापन केल. वहे म वंट
ू यांनी वशट
उपकरण वकसत कन तया काळाचे मापन केले. काय समजले याची जाणीव
 3

कन घेयास लोक जात वेळ घेतात, असे वहे म यांया लात आले, उदा. या
उपकरणावारा लोक बेलचा आवाज ऐकयानंतर याला तया दे याकरता कती
वेळ घेतात याचे मापन करयात आले. लोकांना सांगयात आले क, तह
ु बेलचा
आवाज ऐकयानंतर लवकरात लवकर तया (आवाज ऐकू आयावर तो
ऐकयाबाबत तया दे यासाठ एक कळ/बटन दे यात आलेले असते) यावयाची
आहे . लोकांकडन
ू ह तया एक सेकंदाया एक दशमांश इतया कमी वेळात दल
जाते. जर लोकांना सांगतले क जेहा तहाला
ु वाटे ल क तह
ु बेलचा आवाज ऐकला
असेल तरच तया यावयाची आहे , तेहा लोक एक सेकंदाचा वसावा भाग इतका
वेळ तया दे याकरता घेतात. वंट
ू यांयाकडन
ू मनाया अणंच
ू े (atoms) मापन
करयाचा यन करयात आला. यावारा मानसक याया जलद आण साया
यांचा अयास करयात आला. यानंतर लगेचच आधनक
ु मानसशा
वानातील वचार वाहातील दोन शाखांमये वभागले गेले. या दोन शाखा हणजे (i)
रचनावाद (structuralism) आण (ii) कायवाद (functionalism) होय.

रचनावाद (Structuralism):
वहे म वंट
ू यांचा शय एडवड टचनर (Edward Titchener) याला मनाची
रचना अयासयात ची होती. याने लोकांना आमनवेदनावारा व-तबंबत
आमपरण आण अनभवां
ु चे व यांया घटकांचे कथन करयास शकवले. लोक
एखाया गलाबाकडे
ु पाहतात, मेोनोम (मानसशाीय उपकरण) या उपकरणाचा ताल
ं एखाया पदाथाचा गंध कवा
ऐकतात कवा ं चव घेतात. या सव अनभवां
ु या घटकांचे
नवेदन करणे याबाबत लोकांना शण दे यात आले. अनभवातन
ु ू होत असलेले वेदन,
यातील तमा, भावानभव
ु इयाद लगेचच नदवयास सांगतले. पढे
ु वंट
ू याने या
अनभवां
ु ना परपरांशी जोडयाबाबत दे खील सांगतले. परं त,ु पढे
ु ददु वाने असे लात
आले क आमनवेदन पती दोन कारणांमळे
ु फारशी ववसनीय ठरल नाह-
अ) याकरता चतरु आण बोलके (शद सामय असलेल)े लोक आवयक असतात.
ब) या तंातील नकष यती आण अनभव
ु परवे भन असतात.

हणजेच, यतीनठ वपामळे

ु आमनवेदन पती ह फार वीकारयात आल
नाह आण यासोबतच रचनावादाचे अितव दे खील राहले नाह. ववध साया
भागांमधन
ू मनाची रचना समजावन
ू घेणे हणजे मोटारया (कार) छोया भागांमधन
ू
संपण
ू मोटार समजावन
ू घेणे होय. ह रचनावादाची कायपती होती.

कायवाद (Functionalism):
तव व मानसशा वयम जेस (William James) हे चास डावन
यांया उांतीवादाया सांतातन
ू अतशय भावत झाले, यांनी असा वचार केला
क, ‘मानवी वचार आण भावना यांयात उांती होते असे गहत
ृ धरले तर जात
उपयत
ु होईल.’ उदा. मदवारा
ु वचार केले जातात, परं तु न असा आहे क असे का
 4

घडते?. जेस असे गहत

ृ धरतात क जळवन
ु ू घेयाया वतीमळे
ृ ु वचार करयाची
मता वकसत होते. आपया पव
ू जांना यांचे अितव टकवयाकरता
परिथतीशी जळवन
ु ू यावे लागले. परिथतीशी जळवन
ु ू घेताना यांना वचार करावा
लागला. वचार हे मद ू वारा केले जातात. याचमाणे, बोधािथतीमळे
ु भतकाळ
ू लात
ठे वणे, वतमानाशी जळवन
ु ू घेणे आण भवयाचा वचार करणे इयाद काय दे खील
शय झाल आहे त. वयम जेस, कायामक वचार करणारे त होते. यांनी भावना,
मती
ृ , इछाशती, सवय आण घटनानहाय बोधािथतीवर ववेचन करयाचा यन
केला आहे .

वयम जेस हे दोन गोटंकरता परचत आहे त, यांनी केलेले लखाण

आण एका ी वयाथनीला केलेले मागदशन. हावड  या अयांचा वरोध न
जमानता
ु , तसेच याकाळी महलांना मतदानाचा हक नहता तरह वयम जेस
यांनी १८९० साल मेर हायटन किकस
ॅ (Mary Whiton Calkins), या ी
वयाथनीला पदवीधर परषदे त सहभागी कन घेतले. परणामी किकस
ॅ हने वेश
घेतयावर सव वयाथ (पष
ु ) शणातन
ू बाहे र पडले. अशाह परिथतीत जेस
यांनी तला एकटला शकवले. परणामतः किकस
ॅ हने इतर पष
ु वयायापेा
अधक गण
ु मळवन
ू हावड  ची पी.एच.डी. मळवयाया सव पाता पण
ू केया, पं तु
तरह हावड  वयापीठाकडन
ू अिजत पदवी तला नाकारयात आल. याऐवजी, तला
हावडश
 ी संलन रडिलफ
ॅ महावयालय या ीयांकरता असणाया
महावयालयातील पदवी दे ऊ करयात आल. किकस
ॅ हने असमानतेया
वागणकला
ु वरोध केला आण पदवी नाकारल. यानंतर, किकस
ॅ ह मती
ृ संबं धत
काम करणार असामाय संशोधका आण १९०५ साल अमेरकन मानसशा
संघटना (APA) ची पहल महला अय बनल.

यानंतर मागारेट लाय (Margaret Floy), ह वॉशबन वयापीठ येथून

पहल महला मानसशा, पी.एच.डी. पदवी धारक बनल. तने ‘ायांचे मन’ हे
भावशाल पतक
ु लहले, तसेच १९२१ साल अमेरकन मानसशा संघटनेची
(APA) ती दसर
ु महला अय बनल, परं तु वॉशबन येथे तला दे खील दरवाजे बंद
करयात आले. मागारेट लाय हचे पी.एच.डी चे संशोधन, वंट
ु यांनी यांया शोधपकेत
काशत केले. परं तु ती टचनर यांनी थापन केलेया कोणयाच ायोगक
मानसशा पष
ु संघटनेची सदय बनू शकल नाह. परं तु सयाचे च भन आहे .
१९९६ ते २०१२ या कालाखंडाचा वचार केला असता या कालाखंडात अमेरकन
मानसशा संघटनेया (APA) १६ पैक ८ अय या महला होया. यनायटे
ु ड टे ट,
कनडा
ॅ , यरोप
ु मधील बयाच मानसशाातील डॉटरे ट या आता महलांनीच
मळवलेया आहे त.
 5

हे ी होट (Henry Holt) हे यवसायाने काशक, वयम जेस यांया

लखाणाने भावत झाले आण यांनी ‘मानसशा नवीन वान’ यावर पायपतक
ु
लहयाची संधी दे ऊ केल. वयम जेस यांनी या लखाणाकरता सहमती दशवल
आण १८७८ साल लखाण स
ु केले. यांनी हे पतक
ु दोन वषात पण
ू होईल या कपनेने
लखाणाची सवात
ु केल परं तु यात यांना हे पतक
ु पण
ू करयास १२ वषाचा
कालावधी लागला आण “Principles of psychology” या नावाने हे पतक
ु कशत
करयात आले. शत लोकांना या पतकाने
ु मानसशााची ओळख कन दल.
शतकाहन
ू अधक काळ या पतकाची
ु तेजिवता आण अभजातपणा टकन
ू
असयाबाबत लोकांना आचय वाटत आहे .

१.१.२. मानसशाीय वानाचा वकास

१९२० ते आजपयत मानसशा कशा पतीने वकसत होत आहे , हे आपण
पाहू. सवातीया
ु काळात, अनेक मानाशाांचा ववास होता क ववातील येक
गोटची तलना
ु करता यतीला सवात जात ान जर कशाचे असेल तर ते
वतःबाबतचे होय. सवच माहती वतःत असयाकारणाने आपणाला वतःबाबत
अधकाधक ान असते. याबाबतची पडताळणी करयाकरता, वंट
ू आण टचनर यांनी
आंतरक वेदन, तमा आण भाव यांया अयासावर ल कत केले. वयम जेस
यांनी बोधमन आण भावना यांना जाणन
ू घेयाकरता आमनवेदन तंाचा वापर केला.
हणनच
ू सवातीया
ु काळातील मानसशाांनी मानसशााची याया ‘मानसक
जीवनाचे वान’ अशी केलेल दसन
ू येत.े

वतनवाद (Behaviourism):
१९२० साल जॉन बी. वसन
ॅ (John B. Watson) आण बी.एफ. िकनर (B. F.
Skinner) यांनी आमनवेदन पती नाकारल. मानसशा वषयाची ‘मानसशा
हणजे नरण करता येयाजोया वतनाचा शाीय अयास’ अशी नयाने याया
केल. वानाला नरणाचा आधार असतो, असे यांचे मत होते. आपण वेदन, भाव
ं वचार यांचे नरण क शकत नाह हणनच
कवा ू याचा अयास मानसशाात
करता येणार नाह. याऐवजी, ववध परिथतींत लोकांकडन
ू दया जाणाया
तयांचे नरण केले जावू शकते, याया नद घेतया जावू शकतात, हणन
ू
फत नरण करता येयाजोया वतनाचा शाीय अयास मानसशाात केला जावू
शकतो. १९६० पासन
ू बयाच मानसशाांकडन
ू वतनवाद हा मानसशा वषयातील
मख
ु वचार वाह असयाचे माय करयात आले.

ाइड यांचे मानसशा (Freudian Psychology):

याकाळातील भावी वचार वाह हणजे समंड ाइड (Sigmund Freud)
यांचे मानसशा होय. १९४० साल, समंड ाइड यांनी बायावथेतील अबोध वचार
या, भावनक तया आण यांचा वतनावर असणारा भाव यावर भाय केले.
 6

१९०० मये वतनवायांनी तकालन मानसशााची याया नाकारल,

यांमाणे १९६० या दरयान मानसशााया इतर दोन समहां
ू नी तकालन
मानसशााची याया नाकारल.

मानवतावाद मानसशा (Humanistic Psychology):

ाईड यांचा टकोन आण वतनवाद यातन
ू मानवी वतन समजावन
ू घेयात
मयादा असयाचे मानवतावाद मानसशा काल रॉजस (Carl Rogers) आण
अाहम मालो (Abraham Maslow) यांना आढळन
ू आले. पव
ू बायावथेतील मती
ृ
(ाईड यांनी सचवले
ु ं
ल) कवा अभसंधत तया अययन (वतनवायांनी
सचवले
ु ल) यावर ल कत करयापेा ात परिथतीक/वतमान घटकांवर ल
कत करयावर मानवतावायांनी भर दला. परिथतीजय घटक हणजे असे जे
यतीतील ेम, वीकार यांची पत
ू करतील, आण असे घटक जे मानवी वकासाला
पोषक आण मयादा आणणारे असतील. पव
ू बायावथेतील अनभव
ु आण अभसंधत
तया यांना टाळन
ू मानवतावायांनी वकासावर परमाण करणाया
वतमान/परिथतीक घटकांवर अधक ल दले.

बोधनक मानसशा (Cognitive Psychology):

१९६० या दरयान मानसशाांया एका समहाने
ू तकालक वचारणाल
व बंड केले. यातनच
ू जमलेया वचारधारे ला बोधनक ांती मानले जाते. या
समहाकडन
ू ू मानसक या आण माहती साठवण कशी होते, याबाबतचे महव
मांडयात आले. आपण संवद
े न कसे करतो? माहती कशा पतीने लात ठे वल जाते?,
यावर शाीय पतीने बोधनक मानसशाात शोध लावयात आले. मानसक या
होत असताना, म द ू यांचा सम
ृ असा अयास बोधानक चेतावान या
अंतवयाशाखेत करयात आला. यामळे
ु वतःला नवीन पतीने जाणन
ू घेणे आण
नैराय (Depression) सारया आजारांवर उपचार करणे सहज शय झाले.

या ऐतहासक पावभमीतन
ू ू मानसशााची नवीन याया समोर आल ती
हणजे ' मानसशा हे वतन आण मानसक यांचा अयास करणारे शा होय'.
यावन आपण असे हणू शकतो क, नरणामक वतन, आंतरक वचार, भावना,
आण मानसक यांचा अयास करणे हा मानसशा वषयाचा हे तू बनला. आपण
मानसशााया यायेचे वलेषण कया.

वतन : वतन हणजे काहह जे ायाकडन

ू घडते. मनय
ु ायाबाबत कोणतीह कती
ृ ,
कदाचत हाय, आळस, अयास करणे, बोलणे पळणे इयाद यांचे नरण करणे,
नद घेणे शय आहे .
 7

मानसक या: हे अंतगत संवेदनम अनभव

ु आहे त यावारे वतानाबाबतचे तक
काढता येतात. जसे,वेदन, संवेदन, वन, वचार, ा अथवा भाव या कारया या
यांचा वतनावर परमाण होत असतो.

शा: मानसशा हणजे फत न वचारणे आण उतरे मळवणे नसन
ू नकष
काढयाचे शा आहे .

१.१.३ समकालन मानसशा:

जीवशा आण तवान यातन
ू मानसशा या वानाचा उगम झाला
आहे . वहे म वंट
ू हा तव आण मानसशा होता, वयम जेस हा अमेरकन
तव होता, ाईड हा वैयकय यावसायक होता, इहान पलोव
ॅ हा शररशा
होता, याचमाणे बालकांचे नरण करणारा त जीन पयाजे हा वीस जीवशा
होता, यांया योगदानातन
ू मानसशााचा उगम झाला. मॉट न हं ट (Morton Hunt) यांनी
१९९३ साल वरल सवाना “मनाचा मगे
ॅ लेन” अशी उपाधी दल. फडनड मगे
ॅ लेन(१४८९-
१५२१) या स पोतग
ु ीज खलाशाने खप
ू काह ठकाणे शोधन
ू काढल, या
ठकाणांबाबत याया यरोपयन
ु सहकायांना दे खील माहत नहते. या
मानसशाांनी रोमांचक शोध लावले, अनोळखी वषयांची माहती वाढवल. यांया
संशोधनांनी मानसशाात पथदश काम केले. नवीन ेाची ओळख कन दल तसेच
नवीन मानसशाांना संशोधनाची वाट दे खील कन दल.

मॉट न हं ट यांया कायातन

ू बयाच दे शांमये वेगवेगया ेांमये
मानसशा स
ु झाले. आजह ववध दे शांत लोक, मानसशा हणन
ू कायरत
आहे त. आज आंतरराय मानसशा वानाची शाखा ७१ दे शांमये कायरत आहे.
अबानया ते झबावे राांमये या शाखेचे सदय आहे त. चीन मये, वयापीठ
तरावरल पहला मानसशा वषयाचा वभाग १९७८ साल थापन झाला आण
२००८ पयत मानसशााचे २००० वभाग वयापीठ तरावर थापन झालेले आहे त.
याशवाय, आंतरराय तरावरल काशन, एकत सभा, महाजाल (इंटरनेट) वरल
सवधा
ु , वभन दे शांमधील समवयामक काय, यांमळे
ु मानसशा वषय झपायाने
आण आंतरराय तरावर वाढत आहे . आज मानसशा वषय फत ववध ठकाणी
वाढत नाह तर यातील अयासमात नसपेशी पासन
ू आंतरराय संघषापयत वषय
हाताळले जात आहे त.

१.१.४ मानसशााचा मोठा वाद: नसगतः व संगोपनवाद:

मानसशाांना सातयाने एक मोठा श पडत आहे , तो हणजे मानवी
गणवशे
ु ष हे जमजात असतात क जीवनानभवातन
ु ू वकसत होतात. लेटो (इ. स. पव
ू
४२८-३४८) यांनी चारय, बमता
ु आण काह वैशये ह अनवं
ु शावारा असतात
असे तपादन केले. याऐवजी, आपया मनातील येक गोट सभोवतालया जगातन
ू
 8

आपया ानेयांवारे आपया मनात येते असे अ◌ॅरटॉटल (इ. स. पव

ू ३८४-३२२)
यांनी तपादन केले. दसया
ु शदांत, म दत
ू साठलेल कोणतीह माहती, संवेदना, भाव हे
बाय जगाबाबत असलेया अनभवां
ु वर अवलंबन
ू असतात.

१६०० मये जॉन लोके (John Locke) यांनी दे खील मन हा कोरा कागद असतो,
यावर अनभव
ु लहले जातात असे तपादन केले आहे . रे ने डेकाट (René Descartes)
हा मा या वचारांशी सहमत नहता, याया मते काह कपना या नैसगकच असतात.
दोन शतकांनत
ं र, डेकाट यांया मतांना नसगवाद चास डावन यांया कायाचा
आधार मळाला.

ं नैसगक
नैसगक नवड या चास डावन यांया संकपनेने आंतरक कवा
घटकांना महव दले. एकाच जातीतील ववध ायांमये असलेया भनता
नैसगक नवड येतन
ू होत असयाचे यांनी तपादन केले. हणजेच, नसगतः
असे गणधम
ु नवडले जातात जे ायाला वशट परवेशात जगयासाठ आण
पनन
ु मतीसाठ मदत करतात. चास डावनया सांतातन
ू फत ायांया
शाररक रचनेचे पटकरण (पांढरे केसाळ वीय
ु अवले) मळालेले नाह तर
ायांया वतनाचे (वासना आण ोध हे भावनक अभयतीशी नगडीत आहे त)
दे खील पटकरण मळालेले आहे . डावन यांया उांतीवादाया सांतातन
ू २१ या
शतकातील मानसशााची तवे पढे
ु आल. आजह नसगतः आण संगोपन वषयीची
चचा हे मानसशाातील महवाचे अयास वषय बनले आहे त. मानसशा हे
जीवशा आण अनभव
ु यांचे सापेतः योगदान लात घेऊन नवनवीन न नमाण
करत आहे त:
1. मनयाणी
ु एकसारखे कसे आण का आहे त? हे आपया जीवशाीय आण
उांती इतहास यामळे
ु तर नाह ना?
2. आपण मानव वभन कसे आण का आहोत ? आपया वभन परवेशामळे
ु च तर
नाह ना?
3. वभनता आण वेगळे पणा दसन
ू येतात. ते जनकय
ु घटकांमळे
ु ं
कवा
परिथतीमळे
ु तर नाह ना?
4. लंग भनता या जैवक कारणांमळे
ु आहे त क नमत सामािजक परवेशामळे
ु
आहे त?
5. मलां
ु चे याकरण (grammar) हे मलतःच
ू आहे क अनभवातन
ु ू वकसत झाले आहे ?
6. यितमव आण बीमते
ु तील फरक अनवं
ु शामळे
ु आहे त क परिथतीमळे
ु
आहे त?
7. लगक वतन हे जैवक भावामळे
ु क परिथतीया मागणीमळे
ु यत होते?
8. नैराय,या सारया मानसशाीय आजारांवर म द ू वकती
ृ हणन
ू क वचार वकती
ृ
हणन
ू उपचार हावा ?
 9

‘नसगाने दलेया दे णगीनसार

ु संगोपन काय होते (Nurture works on what
nature endows)’, या वचारधारे ने नसगतः आण संगोपन यातील वाद समकालन
वानाने सोडवला आहे . दसया
ु शदांत, नसग आपणाला जैवकया शकयासाठ
व जळवन
ु ू घेयासाठ अनेक मता बहाल करतो. नसगाने ठरवलेले असते क ह
दे णगी कशा पतीने वाढे ल, वकसत होईल. यासोबतच, येक मानसशाीय घटना
(वचार, भावना दे खील) ह जैवक घटना सा
ु असते. उदा. नैराय ह म द ू आण वचार
या दोहशी संबं धत असणार वकती
ृ आहे .

१.१.५ मानसशाातील वलेषणाया तीन मख

ु पातया:

जैवमनोसामािजक टकोन (Biopsychosocial Approach):

आपण येकजण एक गंत
ु ागंत
ु ीची यवथा आहोत, जी मोया सामािजक
यवथेचा भाग आहे . सम
ू पातळीवर, आपण नससंथा आण शरर अवयव
यांसारया लहानलहान भागांनी बनलेलो आहोत. हे अवयव दे खील लहान यंणांनी जसे
पेशी, रे णू आण अणू यांनी बनलेले आहे त. या अनेक तरय यंणा ववध परपर परक
ू
वलेषणाया पातया सचवतात
ु कारण येक गोट इतरह दसया
ु गोटशी संबं धत
आहे . या सव पातयांना एक ठे वयास जैवमनोसमािजक टकोन हटले जाते.

जैवक घटकामये परिथतीशी जळवन

ु ू घेयासाठचे गणधम
ु नसगतःच
नवडणे, परिथतीला तसाद दे याकरता जनकय
ु रचना, म द ू यंणा आण
संेरकांचा (हामस) भाव यांचा वचार होतो.

मानसशाीय घटकामये शकलेल भीती आण अपेा, भावनक तया,

बोधनक या आण संवद
े ानक पटकरणे इयादंचा समावेश होतो. जैवक आण
मानसशाीय घटक या दोन गोट वतन आण मानसक या नमाण करतात. या
मानसक या ववध सामािजक सांकतक
ृ परिथतीमये, जसे इतरांया
ु ु बयांया अपेा, समाज आण संकती
उपिथती, कटं ृ , मांचा भाव, इतर समह
ू
आण सार मायमांचा भाव यातन
ू यत होतात. या येक तरावरल वतन मानवी
वतनाचा टकोन बहाल करतो. या तीनह पातया या-या तरावर समजन
ू
घेतयास मानवी वतनाचे टकोन लात येतात.

यातील येक पातळी वतन आण मानसक या याची एक वलण

जाणीव कन दे त.े अजनह
ू यातील येक पातळी वतःत अपण
ू आहे . मानसशा
ववध टकोन दे तात आण यातन
ू ववध न नमाण करतात आण येक
टकोनात मयादा आहे त. उदा. आपण ‘राग’ याकडे येक टकोनातन
ू कसे पाहतो,
हे अयासू या.
 10

• चेतावैानक टकोनातन
ू पाहणारा यती रागाला जबाबदार असलेया म द ू
यंणेवर (circuits) ल कत करे ल.

• उांतीवाद हे राग जीवांना जगयाकरता कसा उपयत

ु राहला यावर ल कत
करतील.

• वतन जनकय
ु संशोधक हे अनवं
ु श आण अनभव
ु यांचा लोकांया वतीं
ृ वर कसा
परमाण करतात, याचा अयास करतील.

• मनोगतीक टकोनाचे अयासक अबोध वैर कशा पतीने यत होते. याचा
अयास करतील.

• वतनवाद टकोन मानणारे हे रागाला वाढवणारे बाय घटक शोधयाचा यन

करतील.

• बोधनक टकोनाचे अयासक ात परिथती कशा पतीने रागावर परमाण

करते आण राग कसा वचारांवर परणाम करतो, हे पाहतील.

• सामािजक-सांकतक
ृ टकोनाचे अयासक हे ववध सामािजक-सांकतक
ृ
परिथती अनसार
ु रागाची अभयती कशा पतीने भन आढळन
ू येत,े याचा
अयास करतील.

तरह हे सव टकोन मानवी वतन वषयी पण

ू च दे त नाहट. रकाना १.१ मये
महवाचे टकोन, अयास वषय, मानसशााया उपशाखा आण टकोनाबाबत
सारांश दे यात आलेला आहे .
तंभ १.१ मानसशाातील वतमान टकोन:- (डेिहड मायस नसार
ु )

टकोन कायक नमना

ु न हा टकोन
उपयोगात
आणणाया
मानसशाातील
उपशाखा

चेतावान म द ु आण रतातील रसायने ह जैवक;

(Neuroscience) शररावारा भावना, भाव व ेरणा यांयाशी बोधनक;
ृ आण वेदनक कशी जोडलेल आहे त ? चकसा
मती
अनभव
ु कसे घेतले वेदना वषयी संदेश
जातात. हाताकडन
ू म दपय
ू त कशा
पतीने पाठवले
जातात?
 11

उांतीवाद गणवशे
ु षांची उांती वतन शैलंवर जैवक;
(Evolutionary) नैसगक नवड कशा कसा परणाम वैकासक;
पतीने जनकां
ु चे करते? सामािजक
अितव वाढवतात.

वतनाचे ु े आण आपला बमता

जनक ु , लगक यितमव;
जननशा परवेश ृ , नैराय येयाची वैकासक
यती वती
(Behaviour भनतांवर कशा शयता हे
genetics)
पतीने भाव मानसशाीय गणवशे
ु ष
टाकतात. कती माणात
जनकां
ु या भावातन
ू
आण कती माणात
परवेशाया भावातन
ू
असतात?

मनोगतक अबोध इछा आण अतत ृ इछा आण चकसामक;

(Psychodynamic) संघष कशा पतीने बायावथेतील आघात समपदे
ु शन;
वतनावर परणाम कशा पतीने यितमव
(springs) करतात. यितमव गणवशे
ु ष
आण वकती
ृ यांचे
पटकरण दे ऊ
शकतात?

वतनवाद नरणजय आपण वशट उीपक चकसा;

(Behavioural) ं
तया आपण कसे कवा परिथतीला समपदे
ु शन;
शकतो. घाबरणे कसे शकतो? औयोगक-संघटन
याचमाणे वजन कमी
करणे, धपान
ु सोडणे
यांसारखे वतन बदल
करयाचे भावी माग
कोणते?

बोधनक माहतीचे आपण माहतीचा वापर बोधनक;

(Cognitive) सांकेतीकरण, लात ठे वयासाठ, तक चकसा;
या, साठवण, करयासाठ, समपदे
ु शन;
आण यनयन समया सोडवयासाठ औयोगक-संघटन
आपण कसे करतो. कसा करतो?
 12

सामािजक- परिथती आण मानवी कटं

ु ु बाचे सदय वैकासक;
सांकतक
ृ संकती
ृ नसार
ु वतन एकसारखे कसे असतात? सामािजक;
(Social-cultural) आण वचार कसे परवेशीय घटकानसार
ु चकसा;
बदलतात. आपण वेगवेगळे कसे समपदे
ु शन
असतो?

१.१.६ मानसशााया उपशाखा :

काह मानसशाांनी मलभत
ु ू कारचे संशोधन कन यातन
ू मानसशाीय
ानसामीची बांधणी केल आहे . उदा. जैवक मानसशा म द ू आण मन
यांयामधील संबध
ं वकसत करतील, वैकासक मानसशा वकासातील उदर ते
थडगे या दरयानया वतन आण मता यांचा अयास करतील, बोधनक
मानसशा आपणाला गोटंचे संवेदन कसे होते आण समया कशा पतीने
सोडवतो यांचा अयास करतील, यितमव मानसशा सापेतः िथर
वपातील यितमव गणवशे
ु ष अयासतील, सामािजक मानसशा इतरांचा
आपयावर पडणारा भाव आण इतरांवर आपला पडणारा भाव याचा अयास
करतील, समपदे
ु शन मानसशा सेवाथला ासदायक असलेया वचार आण
भावना यांना काळजीपव
ू क ऐकन
ू घेतील आण सामािजक-सांकतक
ृ मानसशा
ववध संकतीं
ृ मधील मानवी मये
ु आण वतन यांमधील फरकांचा अयास करतील.

काह मानसशा मलभत

ु ू संशोधनात कायमन आहे त. उपयोिजत
संशोधनात परिथतीजय समया हाताळया जातात जसे औयोगक मानसशा
ं
कमचार नवडणे कवा शण कायम वकसत करणे इयाद काय करतात.
तथाप, मानसशा वषयाया सवच उपशाखांची उये सारखीच आहे त, ती हणजे
मानवी वतन आण यामागील मानसकता यांना पट करणे होय.

मानसशाातील वशट शाखा खालल माणे.

जैवक मानसशा (Biological psychology) : मानसशााया या शाखेत म द ू

काय आण वतन यांमधील संबध
ं शोधयाचा यन केला जातो. भावना, वचार आण
वतन यांवर म दचा
ू कसा भाव पडतो, मानव आण ायांमधील नससंथा आण
चेतापारे षक यांचा अयास जैवमानसशा करत असतात. चेतावान आण मलभत
ु ू
मानसशा यांचा मलाप हणजे जैवक मानसशा होय. म दया
ू वशट भागात
झालेल इजा ह चेता-काय आण वतन यांवर कशा पतीने परणाम करते याचाह
अयास या शाखेत केला जातो. तसेच औषधी आण इतर अमल पदाथ म द ू आण वतन
यांवर कशा पतीने परणाम करतात याचा दे खील अयास या शाखेत केला जातो.
 13

वकासामक मानसशा (Developmental psychology): जीवनभरात मानवी मता,

वतन यात कसा बदल घडत जातो याचा अयास या शाखेत केला जातो. जीवन
कालखंडात वाढ, बदल आण वतनातील िथरता यात कसा बदल घडतो याचा शाीय
अयास या शाखेत केला जातो. हा बदल शाररक, बोधनक, यितमव आण
सामािजक वकास या टने पाहला जातो. अनवं
ु श आण पयावरणाचा वकासावर
होणारा परणाम दे खील या शाखेत अयासला जातो उदा. वयानप
ु वकास,
पयावरणानप
ु वकास (age construct, cohorts) इयाद होय.

बोधनक मानसशा (Cognitive psychology): आपण ान कसे संपादन करतो,

वचार कसा करतो आण समया कशा सोडवतो याचा अयास या शाखेत केला जातो.
अवधान, भाषा उपयोग, मती
ृ , संवेदन, समया परहार, सजनशीलता
ृ आण वचार
करणे या मानसक या यात अयासया जातात. बोधन ह संकपना मानसक
यांशी जोडल जाते. ान मळवणे, आकलन करणे हे मानसक यांमये
अपेत आहे . वचार करणे, समजन
ू घेणे, लात ठे वणे, नणय घेणे आण समया
सोडवणे असेह यात अभेत आहे . या सव म दया
ू उच तरावरल या आहे त,
यात भाषा, कपना करणे, संवेदन आण नयोजन दे खील समावट आहे . या सवाचा
अयास या शाखेत केला जातो.

यितमव मानसशा (Personality psychology): गणवशे

ु षांचा वतनावर होणारा
परणाम या शाखेत अयासाला जातो. यितमवाचा अयास आण यती भनता
यांचा अयास यितमव मानसशा या शाखेत केला जातो. मानसशाीय
भावांमळे
ु यती भनता कशा दसन
ू येतात याचा दे खील शाीय अयास या शाखेत
केला जातो.

सामािजक मानसशा (Social psychology): इतरांमळे

ु यती वतन कसे भावत
होते याचा अयास या शाखेत केला जातो. इतरांया वातवक, कापनक आण
अभेत उपिथतीतन
ू लोकांया वचार, भावना आण वतनावर कसा भाव पडतो याचा
शाीय अयास या शाखेत केला जातो.

सामािजक-सांकतक
ृ मानसशा (Socio-cultural psychology): बाय सामािजक
आण सांकतक
ृ भावातन
ू यती वतनावर कसा भाव पडतो याबाबत ह शाखा
ु ु ब, परं परा,
अयास करते. वांशकता, लंग, लगक टकोन, धम, सामािजक दजा, कटं
संकती
ृ , रायव इयाद घटकांचा या शाखेत अयास केला जातो.

औयोगक व संघटनामक मानसशा (Industrial and organisational

psychology): कामाया ठकाणी असलेले वतन आण वतन बदल यांकरता
मानसशाीय तवांचे उपयोजन करणे, याचा अयास या शाखेत केला जातो. कमचार
नवड, शण कायम, काय नवतन
 , नेतव
ृ , ेरणा आण काय समाधान, तणाव
 14

कमी करणे, ाहक वतन, सांकतक

ृ भनता, जागतककरण, तंान इयाद
वषयांचा यात अयास केला जातो. औयोगक संथा आण कारखाने येथील मनोधैय,
उपाद वाढ याकरता मानसशाीय संकपना आण पतींचा वापर तसेच उपादत
वतंच
ू ा आराखडा, यंणा उपयोजन यावर या शाखेतन
ू काय केले जाते.

अभयांक मानसशा (Engineering psychology): मानवी वतन आण मता

यांचे हे शा आहे , या शाात यंणा आण तंान यांची आखणी करणे आण
उपयोजन करणे यावर काय केले जाते. मानसशाीय मता आण मयादा यांचा
उपयोग कन उपकरणे आण परवेश यांयाशी मानवी समायोजन यावर या ेातन
ू
काय केले जाते. एकंदरत यंणेचे काय उं चावणे आण सहजता आणणे हा मख
ु उेश
या शाखेचा आहे .

चकसामक मानसशा (Clinical Psychology): बौक, भावनक, जैवक,

मानसशाीय, सामािजक आण वतन वसमायोजन, अमता आण अवाय यांना
समजावन
ू घेणे, यांचे वलेषण करणे, कथन करणे, यांना दरू करणे आण तबंध
करणे या कारचा अयास या शाखेत केला जातो. मोया माणातील लोकसमह
ू ,
जीवनातील येक अवथा, ववध संकती
ृ आण येक सामािजक-सांकतक
ृ
तरावर या शाखेचे उपयोजन दसन
ू येत.े मानवी अनकलता
ु ु , यितगत भाव आण
समाधान यांया वीकरता
ृ या शाखेकडन
ू यन केले जातात.

मानसशा आण सहायभत

ू यवसाय (Psychology and helping professions):
ववाह आनंद कसा करता येईल, चंता आण नैराय मत
ु कसे राहता येईल, आण
मलां
ु चा नकोप वकास कसा करता येईल यांसारखे दै नं दन न दे खील मानसशा
वषयातन
ू हाताळले जातात.

समपदे
ु शन मानसशा (Counselling psychology): शैणक, यावसायक आण
वैवाहक जीवनातील समयांशी कशा पतीने जळवन
ु ू घेता येईल यासाठ समपदे
ु शन
मानसशा लोकांना मदत करतात. मानवी यितगत आण सामािजक काय
सधारणा
ु करयासाठ दे खील या शाातन
ू मदत केल जाते. वैयकय ेापेा कमी
पण गंभीर वपाया समया समपदे
ु शन मानसशा सोडवयाचा यन करतात.

मनोचकसा/मानसोपचार (Psychiatry): मनोचकसक/मानसोपचार त हे

वैयकय यावसायक असतात, ते नैराय, चंता वकती
ृ यांसारया अनेक मानसक
आजारांवर औषधे दे ऊन उपचार करतात.

सकारामक मानसशा (Positive Psychology): माट न सेलमन (Martin

Seligman) आण याचे सहकार यांनी मानवी बलथाने आण मता यावर आपले
संशोधन कत केले. सकारामक भावना, सकारामक चारयामक गणवशे
ु ष आण
 15

याकरता यनशील संथा यांया वकासावर सकारामक मानसशाातन

ू भर
दे यात येतो. मानसशााने चांगले जीवन, अथपण
ू जीवन जगयाकरता सहाय
करणे, यावर ल दले पाहजे. सकारामक मानसशा हे मानवी जीवनाया धनामक
घटकांवर ल दे णारे शा आहे , आनंद, आशावाद, सामािजक या जोडले जाणे,
वकसत होणे यावर हे शा अधक ल दे त.े लोकांना अथपण
ू आण परपण
ू जीवन
हवे असते. वतःत चांगले असेल याची वी
ृ , ेम, काय आण खेळ यांना जवणे ह
मानवी इछा असते, असे या शाातन
ू मानले जाते.

समह
ू मानसशा (Community psychology): सवाकरता आरोयदायी असे
सामािजक आण भौतक वातावरण समह
ू मानसशा वकसत करत असतात. उदा.
शाळे त गंड
ु गर समया असेल तर ते बदयाचा यन करतील. काह मानसशा
वयायाना ते ाथमक मधन
ू मायमक शाळे त जाताना येणाया तणावाशी जळवन
ु ू
(साधक वतन) घेयाकरता शण दे तील. शाळा आण सभोवतालचे वातावरण
याठकाणी छळ यांसारया कारांना बढावा कसा मळतो आण याचे तबंधन याचा
दे खील समह
ू मानसशा अयास करतात.

याय-सहायक मानसशा (Forensic Psychology): गहे

ु गाराया यायनवाडा
येत मानसशााची तवे आण पतींचा उपयोग करयाचे काय याय-सहायक
मानसशा करत असतात. साीदाराची ववासाहता, बचाव पाची मनःिथती
आण भवयातील धोके यांचे परण दे खील ते करतात. याय-सहायक
मानसशा आरोपीची गहा
ु करत असताना मानसकता काय होती?, याचा
मानसशाीय अयास करत असतात. या अयासाचा उपयोग गहे
ु गार संबं धत याय
येत केला जातो. ससद ववेक बीचे
ु परण करणे, सा दे ताना योयता मापन,
गहा
ु पहा
ु घडयाचा धोका, साीदाराची ववासाहता, मालमतेची नासधस
ू आण
फसवणकचे
ु परण, तसेच घटफोट सारया करणात मलाचा
ु ताबा घेणे बाबत
परण करणे, कोटात सा दे याची तयार आण सा दे णे, ववध मागानी ात
झालेया माहतीतील पडताळा आण सारखेपणा पाहणे, मानसक आजार आण
गहे
ु गारचे मानसशा वषयी पोलसांना सला दे णे, कोट यंणेसमोर येत असलेया
मानसक आरोय संबं धत करणात वकलांशी चचा करणे, धोकादायक परिथतीत
ं आघातातन
कवा ू बचावलेया लोकांसाठ सधारणा
ु कायम इयाद उपम हे त
करत असतात.

थोडयात, मानसशा हा अनेक शाखांशी संबं धत असणारा वषय आहे .

मानसशा वैयकय शण संथा, कायदा महावयालये, धमशााचे शण
दे णाया सेमनर या ठकाणी शकवयाचे काम करतात. ते णालये, कारखाने आण
कॉपरे ट कायालयांत दे खील काम करतात. ऐतहासक पांचे मानसशाीय वलेषण,
आण भाषेचा मनो-भाषक अयास या सारया अंतरवयाशाखीय वषयांचा
अयासह ते करतात.
 16

म द,ू वने, मती

ृ , नैराय आण आनंद या वषयी मानसशाांनी चांगलेच
ान ात केले आहे . संवेदन, वचार करणे, भाव आण कती
ृ यांना समजन
ू घेयाकरता
मानसशा आपणाला मदत करते.

मानसशााची बलथाने आण मयादा:

आधनक
ु संकतीवर
ृ दे खील मानसशााचा भाव दसन
ू येतो.
मानसशाातील फलते अवगत केयाने लोकांमये बदल घडन
ू येत आहे त. नैतक
अधःपतन हे मानसक आजारास जबाबदार असते (अंधःकारमय कालखंडातील एक
वचार), अशी धारणा आता राहलेल नाह. परणामतः मनोणांना शा करणे,
वाळीत टाकणे हे उपचार आता राहलेले नाहत. याचसोबत, महला पषां
ु पेा कमी
असतात अशी भावना दे खील आता संपटात
ु आलेल आहे . लहान मलाना
ु आता अजाण
समजन
ू दल
ु त केले जात नाह. याबाबत मॉट न हं ट (Morton Hunt) यांचे नरण
असे आहे क, ानाया परणामातन
ू अभवतीत
ृ बदल घडत आहे आण यातनच
ू
वतन बदल घडत आहे . पढे
ु मॉट न असे हणतात एकदा का आपणाला लात आले क,
आपले शरर मनाशी कसे जोडलेले आहे , मलां
ु चे मन कसे वकसत होते, संवेदना कशा
वकसत होतात, मती
ृ कशा पतीने काय करतात, जागतक तरावर लोक कसे भन
आहे त मग आपया वचार करयाया शैल दे खील आपोआपच बदलतील.

तथाप, मानसशा वषयाला अनेक मयादा आहे त. मानसशा वषय पढल

ु
नांची उतरे दे त नाह-
आपण का जगतो ?
मी काहतर का करायला पाहजे ?

आययाला
ु ृ ू दे खील नट क शकत नाह ?
असे काह येय आहे का, याला मय
मानवी संवेदन, वचार, भाव आण कृती याबाबाबतची आपल जाणीव
मानसशा अजनह
ू सखोल करत आहे . यातनाच
ु आपले जीवन सम
ृ आण टकोन
ं दावत आहे .

या करणाया समातीपव
ु आपण मतीवाढ
ृ आण परेतील गणवाढ
ु , या
वयायाया टने महवाया वषयांवर बोलणार आहोत.

१.१.७ शेवट: मरण आण गणु वाढवणे (Close -up: Improve your
Retention and Grades):
बयाचदा वयायाची धारणा असते क नवीन शकलेले चांगले लात
ठे वयासाठ, या कारांची वारं वार उजळणी करणे गरजेचे असते, जसे क वाचन आण
फेरवाचन करत राहणे. परं तु मतीशी
ृ संबं धत काय करणारे संशोधक हे ी रोझेगर
(Henry Roediger) आण जे कारपक (Jeffrey Karpicke) यांया २००६ मये
मांडलेया मतानसार
ु आपयाला जे साहय लात ठे वायचे आहे याया उजळणी
 17

सोबतच, ते कती माणात लात राहले आहे याचे आम-परण करणे दे खील
ं
ततकेच महवाचे आहे . यालाच परण परणाम कवा ं
उजळणी परणाम कवा
चाचणी-समावट अययन असे हणतात. यांनी २००८ साल संशोधनातन
ू दाखवन
ू
दले क, मलां
ु नी वाहल (एक भाषा) मधील ४० शदांचे अथ फत पाठ कन
शकयाऐवजी व-परण करत पाठ केले असते तर ततयाच कालावधीत अधक
माणात ते शकू शकले असते.

नवीन माहतीवर भव

ु मळवायचे असेल तर याबाबतया माहतीचे
सयपणे संकरण होणे आवयक आहे . आपला म द ू नायं
ू माणे िजतका सराव कराल
ततका बलशाल बनत जातो. लात ठे वावयाचे साहय वतःया शदांत लात
घेतले, याची चांगल उजळणी केल, मग आठवले आण फेर उजळणी केल तर ते
अधक लात राहते असे बयाच अयासांमधन
ू लात आले आहे .

‘SQ3R’ अयास पतीत याच तवाचा समावेश करयात आला आहे . SQ3R
मये ५ अवथा समावट आहे त-Survey (सवण
 ), Question (न वचारणे), Read
(वाचन करणे), Retrieve (आठवणे) आण Review (उजळणी करणे).

सवण
 हणजे या अयास साहयाचा अयास करायचा आहे यावर नजर
फरवणे, अगद एखाया पामाणे. मय
ु शीषक, वाचन साहय कशा पतीने
जळवले
ु आहे याबाबत पाहणी करणे होय. दसरे
ु , शकयाकरता असलेया साहयावर
न वचारणे, ते साहय शकयाची उटे लात घेणे आण यांची उतरे शोधणे
येथे अपेत असते. जर आपण यन कनह उतरे दे ऊ शकलो नाह तर ते अपयश
साहय शकयासाठ उपयतच
ु ठरते. याचे मख
ु कारण हणजे जर वाचक वाचन
करयापवच
ू याला संबं धत ेात काय येते हे समजू शकला, याला काय-काय
शकावे लागेल हे समजू शकला तर ते फाययाचेच ठरते. वाचकाला काय येत नाह हे
समजते, काय शकले जाईल हे समजते आण यातन
ू शकणे सलभ
ु बनते.

तसर या हणजे सय वाचन हणजे वाचन करत असतानाच नांची
उतरे मळवणे होय. येक बैठकत, तहाला
ु न थकता िजतके समजेल/आकलन
होईल, ततकेच वाचन करा. सयपणे आण चकसकपणे वाचन करा. न वचारा,
टपणे (नोस) काढा आण तमया
ु वतःया कपना वकसत करा.

चौथी या हणजे करणाची मय

ु कपना आठवन
ू पहा. वतःला तपासन
ू
पहा. यातन
ू तहाला
ु काय आण कती येते हे समजेल आण आणखी भव
ु
मळवयाकरता अजनह
ू काय करावयाला हवे, याची जाणीव होईल. वतःला तपासन
ू
पाहणे दे खील तहाला
ु शकयाकरता मदत करे ल आण शकलेल माहती अधक
पक लात राहल. भावीपणे शकयासाठ वारं वार वतःला तपासन
ू पहा.
 18

पाचवी या हणजे पाठाचे पनरावलोकन

ु करणे. तह
ु काढलेल टपणे एकदा
वाचा आण तहाला
ु संपण
ू पाठाचे आकलन होईल. तहाला
ु कोणया संकपनांना पहा
ु
वाचयाची आवयकता आहे , या पहा
ु लहन
ू ठे वा.

SQ3R या अययन तंाबरोबरच इतर तंे तमची

ु अययन मता वाढवतील.
ती तंे हणजे –

अयासाया वेळेचे वाटप करणे: अवकाश (वेळेचे अंतर) ठे ऊन केलेला अयास एकत
केलेया अयासापेा लात ठे वयासाठ नेहमीच उपयत
ु ठरतो. एकाच बैठकत पाठ
कन अयास करयाऐवजी तो वेगवेगया सांत, योय वेळेचे अंतर ठे ऊन केयास,
अयास साहय अधक लात राहते. बरे च वयाथ हच चक
ू करतात. ते परेया
आधी सवच अयास साहय पाठ करतात आण साहय लात ठे वयात ददु वाने चक
ू
करतात. अयास साहय बरे च दवस, लहान लहान भागांमये लात ठे वणे फाययाचे
ठरते. एकाच वेळी संपण
ू साहयाचे वाचन कन लगेच दसया
ु साहयाकडे वळणे
नेहमी घातक ठरते. सवच वषयांचा अयास वतंपणे केयाने अयास साहय दघ
काळ लात राहते आण फाजील आमववास (संपण
ू करण एकाच बैठकत लात
ठे ऊ शकता) नमाण होऊ दे त नाह.

चकसक वचार करयास शकणे: तह

ु ं
घर वाचन करत असाल कवा वगात
अययन करत असाल, तेहा इतरांची गहतक
ृ े आण मये
ु लात या. यांया
ं पपाती वचारांचा आधार काय आहे , ते लात
वधानांना असलेया िटकोनांचा कवा
या. लोकांनी यांया गहतकां
ृ ना परावा
ु /आधार काय दला आहे याचे मयां
ु कन करा.
यांया गहतकां
ृ ना शाीय आधार आहे क ते केवळ अंदाज आहे त ते पहा. लोकांया
नकषाचे मयां
ु कन करा आण पयायी पटकरणे आहे त का? याचा नवडा करा.

वगातील माहती सयपणे परवतत करणे: तासकांमधील मख

ु कपना आण उप-
कपना यांना बारकाईने ऐकन
ू या. तासाया वेळी आण यानंतर न वचारा. वगात
मळालेया माहतीचे सय संकरण करा, यामळे
ु तहाला
ु माहती समजणे आण
चांगया रतीने लात ठे वणे शय होईल. तमची
ु वतःची माहती वतःया शदांत
तयार कन ठे वा. तहाला
ु माहत असलेले आण वाचलेले यांमये संबध
ं लावा.
समजलेले इतरांशी बोला.

अत-अययन- अत-अययनातन
ू माहती व मरण अधक वाढते, असे लोकांचे
हणणे आहे . परं तु यातह फसगत होयाची शयता आहे . यामळे
ु आपयाला खप
ू
माहती आहे अशी भावना नमाण होऊ शकते. तसेच तेच साहय पहा
ु -पहा
ु
अयासयाने ते एकसमान भासते व आपयाला ते येते असा अनेकदा म नमाण होऊ
शकतो. अययनातील भावीपणा पाहयासाठ, आठवन
ू पाहयाचा सराव आण
वतःचे ान पनःपहा
ु ु तपासन
ू पाहयासाठ अधक वेळ यावा.
 19

मती
ृ त एलझाबेथ बोरोक (Elizabeth Bjork) आण रॉबट बोरोक
(Robert Bjork) यांनी २०११ मये माहती साठवन
ू ठे वणे आण गण
ु वाढवयाकरता
पढल
ु सचना
ू दल आहे:

“माहती हण करयावर कमी आण आठवयावर अधक वेळ या, जसे
वाचन झायावर लगेचच वाचलेले आठवन ं मांसोबत
ू सारांश पात तयार करा, कवा
बसन
ू एकमेकांना यावर न वचारा. काह कतीतन
ृ ू वतःला तपासन
ू पहा- अशी कती
ृ
यातन
ू तहाला
ु फत माहतीया सादरकरणाऐवजी माहती आठवणे, नमाण करणे
ु
(तमया शदांत) गरजेचे असेल. यातनच
ू तमचे
ु अययन दघकाळ आण लवचक
(पाहजे या पतीने आठवता येणे) वपाचे होईल.”.

१.२ सारांश

लात ठे वयाचे मे

ु :
इ.स.पव
ू ३०० वषापव
ू ॲरटॉटल याने अययन, मती
ृ , ेरणा, भावना, संवद
े न
आण यितमव यांबाबत सांत मांडले. मानसशा वान हणन
ू लपझंग
वयापीठात १८७९ साल उदयास आले.

रचनावाद आण कायवाद हे मानसशाातील पहले वचार जमाला आले.

वहे म वंट ं मनाचे अण-ू रे णू याबाबत चचा केल.
ू याने मनाचे घटक कवा

वंट
ू यांचा वयाथ एडवड टचनर याने आमनवेदन पतीचा उपयोग कन
मनाया घटकांचा अयास केला परं तु आमनवेदन पतीया यतीनठ वपामळे
ु
या पतीला वचारवंतांकडन
ू वीकारयात आले नाह. वलंयम जेस या तववेयाची
वचार आण भावना यांची काय अयासयात ची होती, यातनच
ू कायवाद वकसत
झाले.

चास डावन यांनी ववध मानवी वतनाची परिथतीशी जळवन

ु ू घेयाची
काय या वषयी चचा केल.

१८९० मये जेस यांची पहल महला वयाथनी मेर हटोन ह मतीशी
ृ
संबं धत संशोधका बनल तसेच ती अमेरकन मानसशा संघटनेची पहल महला
अय बनल. मागारेट लाय, वाशबन ह मानसशा वषयातील पहल पी.एच.डी.
धारक बनल, तने ‘ायांचे वतन’ यावर पतक
ु लहले.

हे ी होट यांनी वयम जेस यांना पतक

ु लखाणाकरता करारब केले.
जेस यांनी ‘Principles of psychology’ हे पतक
ु लहले, याकरता यांना १२ वष
लागल.
 20

ारं भक काय करणारे त हे मानसशााची ‘मानसक जीवनाचे वान’

अशी याया करत परं तु जॉन वसन
ॅ यांनी मानसशा हे नरण करता येयाजोया
वतनाचे शा हणन
ू याया केल. समंड ाइड यांनी १९४० मये अबोध वचार
या बाबत वचार मांडले, काल रॉजर आण अाहम मलो
ॅ यांनी सय पयावरणीय
भावाला महव दले.

मानसशाांया दसया
ु गटाने बोधनक ांती वषयी पव
ू या वचारांना
वरोध दशवला. यांनी मानसक यांना महव दले. बोधनक चेतावान या
आंतरवयाशाखीय अयासातन
ू ‘म द ू या आण यामागील मानसक या’ यांना
महव ात झाले. यामळे
ु आजह आपण मानसशााची याया ‘वतनाचे आण
मानसक यांचे शा’ अशी करतो. तवान आण जीवशा यांमधन
ू समकालन
मानसशााचा उगम झाला आहे . वंट
ू हा तववेता आण जेस हा शररत हे
अमेरकन तववेते होते.

ाइड हा शररत, इवान पावलोव हा रशयन मानसशा (पेशाने

वैयकय यावसायक). जीन पयाजे हा जीवशा होता. आजचे मानसशा हे
ववध राांचे नागरक आहे त. ७१ राांचे नागरक आज मानसशााया
आंतरराय परषदे चे सदय आहे त.

‘नैसगक क संगोपन’ या मोया नाला मानसशा सामोरे जात आहे .

आजचे मानसशा जीवशा आण अनभव
ु यांया सापे योगदानाबल अधक
उकल करयाचा यन करत आहे त. नसग गणवशे
ु ष नवडयाचे काय करतो यामळे
ु
ायाला ात परिथतीत जगणे आण पनपादन
ु करणे शय असते. या वषयीच
आपण संपण
ू करणात चचा केल आहे . मानसशाात तीन पातयांवर वतन
समजावन
ू घेणाया टकोनास जैवमनोसामािजक असे हटले जाते. अनवां
ु शकता,
पव
ू िथती, म द ू यंणा यांचा अयास जैवक टकोनातन
ू केला जातो. अययन, भीती,
अपेा, भावना इयादंचा अयास मानसशाीय टकोनातन
ू केला जातो आण
ु ु ब, समाज, धामकता यांचा अयास सामािजक टकोनातन
कटं ू केला जातो हे तीन
जैवमनोसामािजक िटकोनाचे घटक होत.

मानसशाातील उपशाखा या आधनक

ु टकोनांशी जोडया गेलेया आहेत
इतर ेांमाणेच मानसशा वषयाची दे खील काह बलथाने आण मयादा आहे त.
घटकाया अखेरस मती
ृ मये माहती कशा पतीने धारण केल जाऊ शकते आण
परेतील गणवी
ु ृ , यावर काह मे
ु दे यात आलेले आहे त.
 21

१.३ ेणी वीकारता

ृ न

१. मानसशााया उगमथानांवषयी टप लहा.

२. मानसशााचे वप आण उगम पट करा.
३. मानसशाातील ऐतहासक आण मोठे न काय आहेत?
४. मानवी वतन वलेषणाया ववध पातया पट करा.
५. मानसशााया ववध उपशाखा आण यांचे ववध टकोनांशी संबध
ं पट
करा.

१.४ संदभ

th
1) Myers, D. G. (2013).Psychology.10 edition; International edition.
New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013
2) Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology.(Indian sub-
continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India)
pvt ltd.


 22

घटक - २
मानसशााचा इतहास आण मानसशाीय
वानाबाबत चकसक वचार - II

घटक रचना

२.० उये
२.१ मानसशा वानाची गरज
२.१.१. पचात ट वती
ृ : मला सव माहत आहे ह धारणा
२.१.२. अत आमववास
२.१.३. याहकपणे घटना समजन
ू घेणे
२.१.४. वैानक टकोन: िजासा, संशयवाद आण नता
२.१.५. चकसक वचार
२.२. मानसशा न कसे वचारतात आण नांची कशी उतरे दे तात?
२.२.१. शाीय पती
२.२.२ वणन
२.२.३. सहसंबध
ं
२.२.४. योग
२.२.५. दै नं दन जीवनातील सांियकय तक
२.२.६. लणीय फरक
२.३. मानसशा वषय बाबत वारं वार वचारले जाणारे न
२.४. सारांश
२.५ न
२.६. संदभ

२.० उये

या घटकाचे वाचन केयानंतर, तहाला

ु पढल
ु गोट समजणार आहे :
 मानसशा वानाची गरज का आहे .
 मानवी वतन समजावन
ू घेताना आपण काय चका
ु करतो.
 ववध शाीय पती काय आहे त आण सांियकय तक कसे केले जातात.
 23

२.१. मानसशा वानाची गरज

आपया माहती असलेया येक बाबीचे पटकरण मानसशा वषयातन

ू
दले जाते, अशी एक धारणा आहे . अंतानाया अयासाला दे खील मानसशाात
थान आहे . मानवी वतनाची आपल अंतान आण समज नेहमीच बरोबर असू शकते
असे नाह परं तु तरह महान लोक यांया अंतानांमये ववास ठे वतात उदा. स
चास (२०००), यांया मते ‘आपया येकाया मनात खोलवर दडपलेया, जागत
ृ
अशा ेरणा असतात, या ेरणांना योय माग दयास यातन
ू खप
ू चांगले मागदशन
मळू शकते.’ अमेरकेया माजी राायांनी इराक याया
ु नणयाबल सांगतले
क, ते एक धाडसी खेळाडू आहे त, आण यांचे नणय आंतरक ेरणेवर अवलंबन
ू
असतात. आज मानसशा हे वान अंतानाचा दे खील अयास करते. या
अयासातन
ू असे लात आले आहे क, आपले वचार, मती
ृ आण अभवती
ृ या
मनाया दोन पातयांवर, हणजेच बोध आण अबोध मन यावर काय करतात. खरे तर,
असे असतानाह काह अंतानामक नणय चक
ु चे होऊ शकतात. जीवनातील तीन
बाबींमळे
ु आपण पणू पणे अंतानावर अवलंबन
ू राहू शकत नाह, या हणजे, पचात
ट वती
ृ अथात गतकाळातील अनभवां
ु वन धारण केलेल मते, नणय घेयातील
अत-आमववास आण याहकपणे घटना ओळखयाची वती
ृ होय.

२.१.१. पचात ट वती

ृ : मला सव माहत आहे ह धारणा (The
Hindsight Bias: I Knew of all along Phenomenon):
एखादा परणाम पाहयावर आपयाला तो आधीच माहत होता आण हे
होणारच होते, अशी यत करयाची वती
ृ हणजे पचात ट वती
ृ होय. यालाच
मला माहत होते, असा अनभव
ु हणन
ू पाहले जाते. केटया खेळात संघाया
कतानाला िजंकयाचे ेय आण हरयास दोष दला जातो. केट सामना, य ं
ु कवा
नवडणक
ू संपयावर, परणाम येणे अपरहायच आहे आण यानंतर लोक परणामांची
ं मला
चचा करतात. यांची ठरलेल वधाने असतात, ‘पहा मी हे च सांगत होतो कवा
माहत होते क हे च होणार आहे .’

वातवकतेया व परणाम साधारण तकाया आधारे , समथनीय

पतीने पट करयाची लोकांमये खप
ू मता असते. तसे करयात यांना खप
ू
उसाह असतो. उदाहरणाथ, एका समहाती
ू ल अया सदयांना सांगयात आले क,
मानसशाांना असे लात आले आहे क वेगळे राहयाने परपरांतील रोमटक
ँ
आकषण कमी होते. य यती नजरे समोन गेयास डोयातनह
ू जाते. असे का घडत
असावे?. सदयांना या बाबत कपना करयास सांगतले. बहधा
ु सवच लोकांनी हे खरे
असयाचे माय केले. यात काहह आचय नाह. आता, समहातील
ू इतर अया
सदयांना ‘वभतपणातन
ू रोमटक
ँ आकषण वाढते’, असे सांगयात आले, य
यती समोर नसयाने दयाची गती वाढते. हे खरे आहे का? यावर सदयांना कपना
 24

करयास सांगतले. या असय परणामांवर लोकांनी कपना केल आण हे च सय

असयाचा नकष मांडला. केवळ यवहार ानावर आधारत दोन परपर वरोधी
नकष काढले जातात, तेहा समया येत.े या कारया घटनांशी संबं धत आठवणी
आण यावर लोकांची मते/पटकरणे मानसशाीय संशोधनाची गरज अधोरे खत
करतात. लोक वशट पतीने कसे आण का वागले याबाबतचे न चकया
ु दशेला
घेऊन जाऊ शकतात. यवहार ानातन
ू फत काय झाले हेच समजते, काय घडेल हे मा
समजू शकत नाह.

गतकाळातील अनभवां
ु वन धारण केलेल मते, यावर ववध दे शांमये मल
ु े
आण ौढांवर कमान १०० अयास करयात आले आहे त. काहवेळा आपले तक बरोबर
तर काहवेळा चक
ू ठरतात. आपण सवच वतनाचे नरक असतो. मानसशाीय
संशोधनातील बरे च नकष यापव
ू दे खील पाहलेले असतात. उदाहरणाथ, ेमातन
ू
आनंद मळतो असा बयाच लोकांचा ववास असतो. ेमामळे
ु आपण इतरांशी संलन
असयाची गरज पण
ू होत असयाने तेह बरोबर आहे . परं तु आपला तक नेहमीच बरोबर
असेल असेह नाह. उदाहरणाथ, ‘अत परचयात अवा’ अशी चलत हण आहे .
यानसार
ु ेमात अत परचयामळे
ु नेहमीच आनंद मळाले असेह नाह. तसेच, वन
भवयाबाबत अवगत करतात हे कदाचत खरे ह असले तर नेहमीच सय नाह. कारण,
घटनांचे परणाम नेहमी ववध परिथतीजय घटकांवर अवलंबन
ू असतात. तसेच, म द ू
ाव संदेश (म द ू ाव आपया भावना आण मती
ृ नयंत करतात), तणावाचा
आजारांशी लढयाया मतेवर होणारा परणाम, हे घटक दे खील तेथे परणाम करत
असतात.

२.१.२. अत आमववास (Overconfidence):

आपल अशी धरणा असते क, आपण जे करतो यापेा आपणाला अधक
माहती आहे . यामळे
ु च, आपण दलेया उतराबाबत जर कणी
ु न नमाण केला तर
आपण ते उतर बरोबर असयाबाबत अधकच ठामपणे (ववास) बोलतो. याचे सवात
उतम उदाहरण हणजे, रचड गोरसन (Richard Goranson) यांनी १९७८ साल
दलेला अर पनर
ु चना वषयीचा योग होय. या योगात यांनी लोकांना वकळीत
मळारां
ु चा समह
ू दला आण यांना ठक करयास सांगतले. उदाहरण पढल
ु माणे :

WREAT – WATER
ETRYN – ENTRY
GRABE – BARGE

वर दलेल वकळीत मळारे

ु ठक करयाकरता तहाला
ु कती सेकंद
लागल?, या मळारां
ू ना ठक करयासाठ, यातन
ू अथपण
ू शद नमाण करयासाठ.
तमया
ु पवा
ु नभावाचा
ु परणाम झाला का? उतरे माहत असयाने आपयाला
 25

आमववासपण
ू वाटते. तहाला
ु याचे उतरे मळवयाकरता फत १० सेकंद लागले
असतील, परं तु वातवक उतरे मळवयास एखायाला ३ मनटे लागतात.

आपण ववध कारया वतनाचा असा अंदाज घेऊ शकतो का? हा न आहे .
वयायाचे नरण केयास हे लात येते क असा अंदाज घेणे नेहमीच शय नाह.
ं यबे
फलप टलक (१९९८, २००५) यांनी दण आकेचे भवय कवा ु क कनडापासन
ॅ ू
वभत होईल का? यावर २७००० तांचे अंदाज घेतले. यात असे लात आले क,
तांना कथन करताना यावर ८० टके ववास होता. असे असताना यातील ४०
टयांहू नह कमी कथन बरोबर दसन
ू आले.

२.१.३. याहकपणे घटना समजन

ू घेणे (Perceiving Order in
Random Events):
जगाबाबत समजावन
ू घेयाकरता आपण वाभावकच उसक
ु असतो. वले
ॅ स
टहस यांनी यालाच ‘मबतेचा आहपणा’ असे हटले आहे . आपण नेहमी
अथपण
ू आकती
ृ समजावन
ू घेयात इछक
ु असतो. अगद उदाहरण यावयाचे झायास,
ं
लोक झाडे, भाजीपाला कवा चं यात मानवी चेहरा शोधतात. तसेच ीड पनीर
सडवचवर
ँ कमार
ु मेरचा चेहरा पाहतात. याचमाणे, लोक यािछक (वकळीत)
माहतीत दे खील अथपण
ू ता पाहतात. याचे कारण हणजे यािछक माहती दे खील
नेहमीच वकळीत असते असे नाह (फाक आण इतर, २००९, नकारसन, २००२,
२००५). खया यािछक आकतीतबं
ृ धात आण वारं वार आलेया मळारां
ु त दे खील
लोकांना यांया अपेेप
े ा अधक पनरावती
ु ृ दसन
ू येतात. लोक या पनरावतीं
ु ृ चेच
अधक वणन करतात. याकारचे च आपणाला मायमांत दे खील दसते. खप
ू ठपके
(टंब) असलेया रे षा दाखवन
ू तहाला
ु यात च दसते का?, असा न वचारला
जातो. उदाहरणादाखल आणखी हणजे, २०१० या वव चषक पधत
 जमन
ं
ऑटोपस, पॉल याला दोन खोके दाखवयात आले. येक खोयात शपले आण
राय वज होता. येक यनात या ायाने एका खोयाची नवड करणे अपेत
होते. खोयाची नवड हणजे, ते खोके या दे शाचे तनधव करते तो दे श िजंकणार
असे अपेत होते. पॉल या ऑटोपस ने आठ यनांपक
ै  आठह वेळा उजया बाजया
ू
खोयाची नवड केल. यातन
ू जमनीचा ७ खेळांमये आण पेनचा अंतम सामयात
वजय होणार असयाबाबत याने कथन केले. आता या कारया घटना असामाय
असयाची उदाहरणे आहे त. आपण या कारया घटनांमये सामाय घटना
घडयाकरता यन करतो. लात घेयाजोगी महवाची गोट हणजे गतकाळातील
अनभवां
ु वन धारण केलेल मते, अतआमववास आण यािछक घटनांमये ेणी
शोधणे यातन
ू आपण अंदाजापेा अधक अंतान मळवयाचा यन करतो. या
अनभवां
ु वरल शाीय अयास आपयाला अंतान मळवताना होणारा ‘भास’ आण
समजणार ‘वातवता’ यांमये फरक करयास शकवतो.
 26

२.१.४. वैानक टकोन: िजासा, संशयवाद आण नता (Curiosity,

Skepticism And Humble):
वैानक दट
ु कोनाचे ‘िजासा’, ‘संशयवाद’ आण ‘नता’ असे अंग आहे त.
वानाला िजासेची दशा असते. िजासा अथात दशाभल ं होऊ न दे ता
ू न करता कवा
एखाद बाब समजन
ू घेयाची उकट इछा होय. कोणयाह कपना ववात न रमता
नाया खया उतराजवळ जायाकरता वैानक दटकोनाची
ु आवयकता असते.
याकरता, संशोधनात संशयखोर वती
ृ दे खील असणे आवयक आहे .

संशयवाद याचा येथे अथ, ‘दघकाळ चकसक असणे’ असा नाह तर ‘सवच
उतरे लात घेयाची तयार असणे’ असे अपेत आहे . पॉलश मधील एक चलत
हण, "निचतपणे ववास ठे वयासाठ आह संशयापदपणे ारं भ करणे आवयक
आहे ", संशयवादाला योयरया दशवते. मानसशा एक शा हणन
ू , वतन
ववाला िजास,ू संशयखोरपणे न वचारतात जसे, तहाला
ु नेमके काय हणायचे
आहे ? तहाला
ु हे कसे माहत आहे ? संशयखोर वचारांमळे
ु मानसशाांना मानवी
वतनाचे वणन करणारे उतम उतर नवडयाची संधी मळते. उदाहरणाथ, भवयकार
जमपकेवरल हदशेया आधारे एखाया यतीचे भवय वतवू शकतात का? ती
उदासनतेवर वयतक
ु ं प उपचार पती (इलेिक शॉक) उपय
ु त आहे का?
मानसशा अशा कारचे न यांची उतरे वानातन
ू तपासतात. संशयखोर
वचारांया आधारे यातील पहया नाचे उतर ‘नाह’ असे तर दसया
ु नाचे उतर
‘होय’ असे ात होते..

शाीय िटकोनाचा उपयोग कन घेताना केवळ िजासा आण संशयखोर

वती
ृ उपयोगात येत नाह तर नता दे खील असावी लागते. ‘नता’ हणजे वतःकडन
ू
चका
ु होयाया शयतांची जाणीव, नवीन टकोन आण आचय वीकारयाचा
मतपणा
ु होय. वानातील इतहासकारांया मते िजासा, संशयखोर वती
ृ आण
ृ ु आधनक
नता या तीन अभवतीमळे ु वान अधकच गतीशील बनले आहे . खप
ू
धामक लोक वान हे धोयाचे मानतात. परं त,ु वैानक ांतीचे नेत,े आयझक
ॅ
यटन
ू आण कोपनकस यांसारखे शा अतशय धामक होते, ते असा वचार करत
क "दे वाला ेम दे णे आण याचा समान करयासाठ दे वाया कायाची पण
ू शंसा
करणे आवयक आहे ’ (टाक 2003). तथाप, इतर शा, यांया अहं भाव आण
पव
ू कपनांशी चटकन
ू होते परं तु यांची िजासा, संशयवाद आण नता यातन
ू माहती
मळवयातील वतनठता
ु टकवयात ते यशवी ठरले.

२.१.५. चकसक वचार (Critical Thinking):

अंधपणे तक आण नकष न वीकारणाया वचारांना चकसक वचार असे
हटले जाते. खरे तर, चकसक वचार हे आंतरक मये
ु , तपासन
ू पाहलेले परावे
ु आण
नकष यांचे वलेषण करतात. बातमीप वाचताना, संवाद ऐकताना आण चकसक
वचार करताना, चकसकांकडन
ू वचार करायला लावणारे न वचारले जातात.
 27

इतर शाांमाणे चकसक वचारवंत नेहमीच काह न वचारतात जसे,

तहाला
ु कसे कळले? यतीची वैयितक धोरण काय आहे ?, नकष आंतरक
भावनांवर आहे त क यांना काह आधार आहे ? परावा
ु कारण-परणाम या नकषाचे
ं कारण-परणाम संबध
समथन करतो का? कवा ं आहे का? इतर काह पटकरण आहे
काय?

चकसक वचार वैानकांना पपातीपणा पासन

ू दरू राहयास मदत
करतात. एक घटना ववध टकोनांमधन
ू समजन
ू घेतल जाते. पव
ू  मांडलेया
कपना, मते यांना आहान दले जाते. अशा पतीने, चकसक वचार वतनावषयी
स गहतकां
ृ ना आहान दे त.े उदाहरणाथ, जागतक तापमानवाढमळे
ु उतर
अमेरका आण पव
ू कनारपी येथे कडक थंडी पडल आहे, असे पयावरणवायांनी सन
२०१० मये कथन केले. अशा परिथतीत चकसक वचारवंत याचा परावा
ु मागू
शकतात. पवीवर
ृ खरोखर तापमानवाढ होत आहे का? धवावरल
ृ बफाची आवरणे
वतळत आहे त का? वनपतींचे नमने
ु बदलत आहे त का? चकसक वचारवंत नेहमी
अशा पतीचे नकषाना आधार दे णारे परावे
ु पाहतात.

२.२. मानसशा न कसे वचारतात आण नांची कशी उतरे

दे तात?

मानसशाांया वैानक टकोनाला शाीय पतींचा आधार असतो.

शाीय पतीत कपनांचे नरण आण वलेषण या वारा व-सधार
ु करयाची
या असते. शाीय पतींवारा मानवी वतनाचे अथ शोधयाचा यन केला जातो.
परायाया
ु आधारे कपना आण सांत यांचे परण केले जाते. कपना आण
सांत यांना परायाचा
ु आधार मळायास यांना वीकारले जाते, अयथा यात
सधारणा
ु ं नाकारणे घडते.
करणे कवा

२.२.१. शाीय पदती (Scientific Method):

शाीय पतींबाबत बोलयापव
ू , सांत संकपना हणजे काय हे समजावन
ू
घेणे आवयक आहे . वानात, सांतांची तवे पट करतात, जी तवे नरणांचे
संघटन आण वतन/घटनांचे कथन करतात. वेगवेगळी तये संघटत कन सांत
सोया पतीने मांडले जातात. सखोल समजलेल तवे एकमेकांशी जोडन
ू यातील
सारांश मांडयाचे काम सांत करतात. उदाहरणाथ, ‘झोपेया अभावाचा मतीवर
ृ
होणारा परणाम’ याचा वचार क. झोपेचा अभाव यावर खप
ू नरणे नदवयात
आल आहे त. उदाहरणाथ, झोपेया चकया
ु सवयी असलेल मले
ु वगात उतर दे ऊ
शकत नाह, ते परेत चांगल गणवता
ु दाखवत नाह. हणन
ू , चांगल झोप मतीत
ृ
सधार
ु घडवन
ू आणते, असा नकष काढता येतो. हणजेच, झोप आण आठवयाचे
 28

तव यावरल संशोधन सारांश पाने, ‘झोपेया अभावाचा मतीवरल

ृ परणाम’ या
बाबत तय सांगते.

हणजेच, झोपेचा अभाव मतीवर

ृ परणाम करतो हे च दसन
ू येत.े तरह सवच
सांतांचे परण हावे. चांगला सांत तपासन
ू पाहयाजोगे कथन करतो, यालाच
अयपगम
ु असे हणतात. अयपगम
ु आपणाला सांत सधार
ु आण सांत कथन
करयाची संधी दे तात. अयपगम
ु हणजे ‘तपासन
ू पाहयाजोगे कथन’ होय.
ं
संशोधनातील नकष कथन वीकारतात कवा नाकारतात. उदाहरणाथ, झोपेचा
मतीवर
ृ होणारा परणाम यावरल सांत तपासन
ू पाहयासाठ, चांगल राीची झोप
झालेया आण कमी झोप झालेया लोकांची अययन साहय आठवयाची मता
तपासन
ू पाहल जाईल.

काहवेळा आपया सांतामळे

ु नरणात पपातीपणा येऊ शकतो. कारण
आपयाला जे पाहणे अपेत असते, कदाचत तेच शोधले जाते. या कारचा
पपातीपणा नयंत करयासाठ मानसशा संशोधनातील या (procedures)
आण संकपना (concepts) यांया यामक याया सचवतात
ु , उदाहरणाथ भक
ु े ची
याया ‘खायाशवाय काह तास राहणे’ अशी करता येईल, दानशरपणा
ू मळे
ु पैशाचे
योगदान मळते. या कारया यामक यायांमळे ं
ु इतरांना यासारखे कवा हे च
संशोधन दसरे
ु सहभागी, नराळे साहय आण वेगळी परिथती घेऊन करणे शय
होते. या तीन गोटंना बदलनह
ू सारखे परणाम दसन
ू आयास, नकष/उतरांची
ववसनीयता वाढते. काळजीपव
ू क शद रचना कन याया केया जातात, यामळे
ु
तेच संशोधन दसया
ु लोकांना घेऊन यांयावरल नरणे घेऊन केले जाऊ शकते.
शेवट, सांत खालल बाबींमळे
ु उपयत
ु आहे असे हणू शकतो.

(१) आम-नवेदन आण नरणे यांचे संकलन करणे.

(२) सांतामळे
ु भाकत करणे शय होते. कणीह
ु सांताचे परण कन याची
उपयोिजतता पाहू शकतो. उदाहरणाथ, लोक दघकाळ झोपयास यांची आठवयाची
मता वाढते? हे तपासन
ू पाहणे.

माहत असलेया तयांचे संकलन आण कथनामकता वाढवयासाठ,

संशोधक सांताचे फेरलेखन करतात. संशोधन लेखनात सधारणा
ु आण पयाथ
ृ
लेखन केले जाते.

यती अयास, नैसगक नरण, सवण

 या शाीय पतींचा उपयोग
कन मानवी वतनाचे नरण आण पटकरण केले जाऊ शकते. याहक नमना
ु
नवड करयामागची मीमांसा दे खील केल जाऊ शकते. या आधारे च अयपगम
ु तपासणे
आण सांतांचे लेखन शय झाले आहे .
 29

२.२.२ वणन (Description):

मानवी वतनाचे नरण आण वणन करयासाठ मानसशा यती
अयास, नैसगक नरण, आण सवण
 यांचा वापर करतात. यावसायक
मानसशा या तंांचा वतनठ
ु आण पतशीर उपयोग कन वतनाचे वणन करत
असतात.

a) यती अयास पती (Case Study Method):

यती अयास पती ह एक जनी
ु पती आहे . यतीतील सय, तय लात
घेयासाठ सखोल यती-अयास करयाची ह परण पती आहे . म द ू आण
याया ेांशी संबं धत पव
ू झालेले सखोल अयास हे म दती
ू (मदला
ू झालेल इजा) व
यानंतर म द ू कायात झालेला ास यावन करयात आले आहे त.

चंपांझी या ायांवर झालेले काह अयास यांची समजन

ू घेयाची आण
भाषा वषयीची मता स करतात. जीन पयाजे याने यायाच मलां
ु चा अयास कन
बोधानक वकास वषयीचा सांत मांडला. सखोल यती अयासातन
ू काय होऊ
शकते, हे समजते आण पढल
ु अयासाला दशा दे खील दल जाते.

तथाप, यती-अयास पतीला मयादा आहे त. उदाहरणाथ, अयासक

यती जर अकायम असेल तर अशा यतीया अयासातन
ू दशाभल
ू होऊन चकचे
ु
नकष काढले जाऊ शकतात. असे नकष दशाभल
ू क शकतात. यती-अयासातन
ू
ं
सवसाधारण नकष कवा साधारण तवे काढले जावू शकत नाह. एक यती-
अयासातन
ू फलदायी कपना सचवया
ु जातात, परं तु तय असलेले, सवसाधारण
सय शोधयासाठ आपयाला इतर संशोधन पती वापन नांची उतरे शोधणे
आवयक आहे .

ब) नैसगक नरण (Naturalistic Observations):

परिथतीत हतेप न करता, यात बदल न करता नसगतः दसन
ू येणाया
वतनाचे नरण करणे हणजे नैसगक नरण होय. नैसगक नरणातन
ू वतनाचे
पटकरण मळत नाह. नैसगक नरण फत वतनाचे वणन करते. नैसगक
नरणातन
ू होणारे वतनाचे वणन अधक सवतर वणन करणारे असू शकते.
उदाहरणाथ, मानव फत हयारांचा उपयोग करतात अशी मायता होती, परं तु चंपांझी
सा
ु काहवेळा वाळ सारया टे काडात काठ सरकवतात आण काठला लागलेल
वाळवी खातात. हे वाभावक नैसगक नरण आहे . या कारया वाभावक
नैसगक नरणातनच
ू पढे
ु ायांया वचार करणे, भाषा आण भावना यांचा अयास
स
ु झाला. या कारया अयासातनच
ू , चंपांझी आण बबन
ू सा
ु कशा कारे
फसवतात हे लात आले. याचकारे , मानवाबाबत दे खील काह रचना नरणे ह
नैसगक नरणातनच
ू पढे
ु आलेल आहे त. उदाहरणाथ, लोक एकटे असताना िजतके
 30

हसतात यापेा ३० पट अधक लोकांसोबत असताना हसतात. हसताना आपया १७

नायंम
ू ये बदल घडतो, डोळे वफारतात आण १७ मलसेकांदांया वरांया
मालकेतन
ू सेकंदाया १/५ इतया वेळेत आवाज नघतो.

मथस
ॅ मेहल (Matthias Mehl) आण जेस पेनेबकर (James Pennebaker)
यांया २००३ या अयासात मजेशीर उदाहरण दसन
ू येत.े मानसशााची ओळख हा
वषय अयासणारे वधाथ दै नं दन जीवनात काय बोलतात आण काय करतात, याचा
यांनी अयास केला. टे सास वयापीठातील ५२ वयायावर हा अयास करयात
आला. वयायाना चार दवस परधान करयासाठ एक पा दे यात आला, यावर
रे कॉडर बसवयात आला होता. वयायाया जागेपणीया येक १२.५ मनटात ३०
सेकंदांचे अशा पतीने रे कॉडग करयात आले. अयासात नरणाया कालावधीत
वयायाया जीवनातील येक अया मनटांचे १०००० इतया संयेने रे कॉडग
ात झाले. ात रे कॉडगनसार
ु २८ टके वेळ वयाथ इतरांशी बोलताना आण ०९
टके वेळ संगणकावर काम करताना दसन
ू आले.

वयायाया मनात काय चालले आहे , याचा अयास नेवाडा वयापीठात

करयात आला. याकरता वयायाना बीप आवाज करणारे उपकरण दे यात आहे .
दै नं दन काय करत असताना हे यं बीप असा आवाज दे ई. आवाज ऐकयाया णी
वयायानी यांया मनात काय चालले आहे ते लेखी नदवायचे. या अयासात पाच
कारचे आंतरक अनभव
ु दसन
ू आले, आतला आवाज, आंतरक सांकेतक वचार, भाव
आण वेदनक जाणीव इयाद होय.

नैसगक नरण पतीवार रॉबट लेवन (Robert Levin) आण आरा

नोर झायन (Ara Norenzayan) यांना ३१ दे शांतील जीवन शैलतील वेगाचा तलनामक
ु
अयास करता आला. चालयाची गती, सावजनक घयाळासोबत अचकता
ू , पोटातील
काय करयाची गती इयाद हणजे जीवन शैलतील वेग होय. या अयासात जपान
आण पिचम यरोप
ु येथे जीवनशैल गतमान दसन
ू आल आण आथक या कमी
गतमान दे शांमये ह गती कमी आढळल. थंड वातावरणात रहात असलेया लोकांची
जीवनशैल गतमान दसन ृ ू होयाची शयता
ू आल आण यांची दय वकाराने मय
अधक दसन
ू आल. तथाप. नैसगक नरण ह पती घटनांचे फत वणन क
शकते परं तु या घटना तशाच का घडतात याचे पटकरण मा मळत नाह.

क) सवण
 पती (The Survey Method):

यती-अयास आण नैसगक नरण पती यांया तलने

ु त सवण

पतीचा वापर बयाच ठकाणी दसन
ू येतो. सवणात
 अयास सखोल नसतो. सवण

पतीत लोकांना यांचे वतन आण मत यत करयास सांगतले जाते. सवणात

 31

लगक सवयी पासन

ू राजकय मते इयाद पयत काहह न वचारले जातात. अलकडे
करयात आलेल काह सवणे
 आण यातील नरणे पढ
ु ल माणे.

• नया अमेरकनांनी आदया दवशी काळजी आण तणावापेा आनंद आण

मौज यांचा अनभव
ु जात घेतयाचे नदवले (गलोप
ॅ , २०१०).

• कने
ॅ डीयन लोकांनी ऑनलाईन पतीने झालेया सवणात
 , ते इलेॉनक
संवादाचे नवीन मायम वापरत असयाचे नदवले. यांनी २००८ या तलने
ु त
२०१० मये ३५ टके कमी ई-मेल ात झायाचे सांगतले.

• २२ दे शांमधील, येक पाच पैक एका यतीने पवीवर

ृ परहवासी येतात
आण ते मानवी प घेऊन आपयातच रहात असयाचा ववास यत केला.

• अयाम आपया दै नं दन जीवनात महवाचे असयाचे ६८ टके लोकांना

माय आहे . परं तु या नाचे उतर, न कशा पतीने वचारला आहे आण
तया दे णारे कोण आहे त, यावन बदलते.

शदांचा परणाम (Wording Effect): नातील शदांमये अगद लहान बदल दे खील
खप
ू मोठा परणाम घडवन
ू आणतात. उदाहरणाथ, ‘कर’ असा शद वापरयाऐवजी
ू वाढ’ असा शद वापरयास आण ‘कयाण’ असा शद वापरयाऐवजी
‘महसल
‘गरजंन
ू ा मदत’ असा शद वापरयास लोकांकडन
ू अधक वीकारला केला जातो. या
कारचे शद वापरयास लोकांया तया बदलतात.

उदाहरणाथ, २००९ मधील एका राय सवणात

 चार पैक तीन अमेरकन
ं खाजगी वमा घेयाचे वातंय लोकांना असावे असे
लोकांनी, सावजनक वमा कवा
मत नदवले. तर दसया
ु सवणात
 बयाच अमेरकन लोकांनी संघराय सरकार
नयंत सावजनक वमा घेयास, जो खाजगी वयाशी पधा करणारा होता, यास
तकल
ू मत दशवले. येथे शद रचनेमळे
ु लोकांया मतांमये बदल घडन
ू आला होता.

यािछक नमना
ु नवड (Random sampling): सवण
 पतीत संपण
ू समटचे
तनधव करणारा नमना
ु असणे आवयक असते. सवणात
 नवडलेया येक
समट पयत पोहोचणे नेहमीच शय नसते. हणन
ू , यािछक नमना
ु नवड पती
वापरल जाते. नमना
ु नवडीत, नेहमीच पव
ू ह रहत नमना
ु नवड आण पट नकष
काढयाचा यन असतो. याकरता ातनधक नमना
ु नवड हा चांगला पयाय असतो.
यािछक नमना
ु नवड पतीवारा ातनधक नमना
ु नवड शय असते, कारण येथे
समटतील येक घटकाला संबं धत अयासात नवडले जायाची समान संधी मळत
असते. मोया माणातील ातनधक नमना
ु नवड नेहमीच चांगल असते.
 32

संशोधनातील नरणे लात घेताना सवणाचा

 चकसक अयास आण
नमना
ु संया यांना लात घेणे आवयक असते. सवणात
 मोया नमयापे
ु ा, मोया
ातनधक नमयाची
ु नवड करणे आवयक असते.

२.२.३. सहसंबंध (Correlation):

एक वतन दसया
ु वतनाशी संबध
ं ीत असयाचे नैसगक नरण दशवते.
आपण याला यांचा सहसंबध
ं आहे असे हणतो. सहसंबध
ं गणां
ु क, संयाशाीय
मापन असन
ू याची दोन परवतके परपरांशी कशी संबं धत आहे त, हे समजावन
ू घेयास
मदत करते. उदाहरणाथ, बमता
ु आण शाळे तील गण
ु यांचा खप
ू जवळचा संबध
ं आहे .

वतारत आलेखाया आधारे सहसंबध

ं गणां
ु क दाखवता येतो. पढल
ु
वतारत आलेख ववध कारचे सहसंबध
ं दशवतात. आलेखावरल येक बंद ू दोन
परवतकांवरल मये
ु दशवतो.
आकती
ृ २.१ धनामक, ऋणामक आण शय
ू सहसंबंध

पण
ू धनामक सहसंबध
ं (Perfect positive correlation): पण
ू धनामक सहसंबध
ं ह
खपच
ू ं घट झायास दसयाह
वरळ गोट आहे , यात एक परवतकात वाढ कवा ु
ं घट होते. उदाहरणाथ उं ची आण वजन
परवतकात याचवेळी सममाणात वाढ कवा
यात धनामक सहसंबध
ं आहे .
पण
ू ऋणामक सहसंबध
ं (Perfect negative correlation): पण
ू ऋणामक सहसंबध
ं ह
दे खील खपच
ू वरळ गोट आहे , यात एक परवतकात वाढ होताना दसया
ु परवतकात
याचवेळी घट होत जाते. उदाहरणाथ, बमता
ु आण शाळे त अपयश होय.

शय
ू सहसंबध
ं (Zero correlations): जेहा दोन परवतके परपरांशी संबं धत नसतात
तेहा शय
ू सहसंबध
ं दसन
ू येतो. उदाहरणाथ, उं ची आण बमता
ु यांचा सहसंबध
ं
होय.

सहसंबंध आण कायकारणभाव (Correlation & Causation):

सहसंबध
ं फत दोन परवतकांमधील अंदाज पट करतो, यामळे
ु संबध
ं ांचे
वप लात येत.े दोन संबं धत परवतकांमये कारण परवतक कोणता आण
परणाम परवतक कोणता हे समजत नाह, ह सहसंबध
ं पतीतील मोठ मयादा होय.
 33

उदाहरणाथ उच व-आदरचा खनता या समयेशी नकारामक सहसंबध

ं
आहे , परं तु यातन
ू व-आदर हे च खनतेचे कारण आहे , असे हणता येत नाह. या
लोकांचा व-आदर कमी आहे, या लोकांमये खनता होयाचा धोका अधक असतो.
दोन परवतकांमये सहसंबध
ं असयाची पातळी काहह असल तर आपणाला यात
एक दसयाचे
ु कारण आहे , हे ठामपणे सांगता येत नाह. उदाहरणाथ, ववाह झायाचा
कालावधी आण पषां
ु ना टकल पडणे यात सहसंबध
ं आहे . परं तु याचा अथ असा नाह
क, पषां ं टकल पडलेले पष
ु या टकल पडयास ववाह जबाबदार आहे कवा ु चांगले
पती असतात. थोडयात सहसंबध
ं ाची पातळी कायकारणभाव यत क शकत नाह.

२.२.४. योग (Experimentation):

ायोगक पत ह दोन घटकांया दरयान कारणे आण परणाम यांचा संबध
ं
थापत करयास मदत करते. यामळे
ु च आपण अधक अचक
ू भाकत क शकतो.
ू आले आहे क या मलां
उदाहरणाथ, इंलंडमधील बयाच अयासांत असे आढळन ु ना
शशु अवथेत तनपान दे यात आले ती मले
ु बाटलने गायीचे दध
ु दे यात आलेया
मलां
ु या तलने
ु त बमान
ु असतात, असे संशोधनांती लात आले आहे . तनपान आण
बाटलने दध
ु पलेया मलां
ु ची तलना
ु करणारे तीन ववध अयास करयात आले आण
हे अयास तनपान घेतलेले मले
ु चांगल असयाचे सांगतात येथे न असा आहे क
मातेया दधातन
ु ू मळणाया पोषक यांचा म द ू वकासावर परमाण होतो का? अशा
नाचे उतर मळवयाकरता संशोधक, कारण आण परणाम यांचा संबध
ं
पाहयाकरता योग करतात.
ं दोन घटकांचा परणाम शोधन
योगात एक कवा ू काढयाकरता संशोधक
१. संशोधकांना ची असलेया घटकात बदल घडवतात, आण
२. इतर घटकांना नयंत करतात.

संशोधक नेहमी 'ायोगक गट' नमाण करतात, यात सहभागींना वशट

शण दले जाते आण 'नयंत गट' नमाण करतात, यात संबं धत शणाचा
अभाव असतो. इतर फरकांचा परणाम नयंत करयाकरता संशोधक यतां
ु ना
(सहभागींना) यािछक पतीने दोन परिथतींमये वभागतात. यािछक पतीने
वभागणी केयास दोनह समह
ू वय, अभवती
ृ , चारय इयाद घटकांवर सारखेच
बनतात आण यांचे मळ
ू अयास वषयावर परणाम कमी होतात. उदाहरणाथ, शशु
अवथेतील मलां
ु या दधपान
ु वषयीया तलने
ु त, एक समह
ू तनपान घेतलेया
मलां
ु चा आण दसरा
ु समह
ू बाटलने दध
ु यायलेया मलां
ु चा यायतरत सवच घटक
नयंत केले जातात. परणामतः संशोधनातन या वकासासाठ तनपान
ू ‘बमते
ु
चांगले असते’ या नकषास समथन मळते.
 34

ायोगक पती ह सवण  पतीहन

ू भन असते. सवणात
 नसगतः
घडणाया संबध
ं ांना शोधन
ू काढले जाते तर योगांमये परणाम करणाया घटकांना
नयंत कन अयास केला जातो.

योग करताना संशोधक, कोणया समहाला

ू कोणया कारचे शण मळे ल,
याबाबत नेहमी अनभता ठे वतात. अयासात काहवेळा सहभागी आण संशोधक या
दोहना दे खील कोणया समहाला
ू कोणया कारचे शण दले जाईल, याबाबत
गोपनीयता पाळावी लागते. योगावर लेसबो परणाम (सचनां
ू चा भाव) होवू शकतो, हा
परणाम टाळयाकरता असे केले जाते.

योगाचे यश परवतके या संकपनेवर अवलंबन

ू असते. तीन कारची
परवतके योगात महवाची असतात. ती हणजे वतं, परतं आण तटथ परवतके
होय.

वतं परवतक (Independent Variable):

ं अनेक
योग ह एक संशोधन पती आहे . या पतीत योगकता एक कवा
ं
परवतकाचा (वतं परवतक) अवलंब करतो आण याचा वतन कवा मानसक
यांवर होणारा परणाम अयासतो. ायोगक पती, योगकयाला एक घटकाचा
ं यात बदल घडवयासाठया वातावरण नमतीची
इतरांवर भाव पाडयासाठ कवा
संधी दे त.े या घटकात बदल घडवला जातो, यास वतं परवतक असे हटले जाते.
योगकता या घटकाला वतंपणे बदलवू शकतो, हणन
ू यास वतं परवतक हटले
जाते. वतं घटक हणजेच वतं परवतक होय, यात वाढ अथवा घट योगकता
वतंपणे घडवन
ू आणू शकतो.

परतं परवतक (Dependent Variable):

परतं परवतक हा वतं परवतकाचा परणाम आहे . परतं परवतक हा
वतं परवतकाचा परणाम हणन
ू चचला जाऊ शकतो. वतं आण परतं या
दोनह परवतकांया कायामक याया करयात आलेया आहे त. या यायांमये
वतं परवतक नयंत करणे आण परतं परवतकाचे मापन करणे, या कती
ृ पट
करयात आलेया आहे त. ‘काय हणावयाचे आहे ?’ याचे उतर या याया दे तात
आण नाया अचकते
ू मळे
ु इतरांना दे खील या संशोधनाची कपना करता येत.े

तटथ परवतके (Confounding Variables):

वतं परवतकाया परणामातन
ू जे परणाम आपणाला अपेत आहे त, या
परणामांवर परणाम करणाया घटकाला तटथ परवतक हणतात. या परवतकांना
सहयोगी, मयथी परवतके या नावाने दे खील ओळखले जाते. तटथ परवतकांचा
परणाम घालवयाकरता योगकता यतां
ु ं
ची दोन कवा अधक समहां
ू मये
यािछक पतीने वभागणी करतो. हणजे तटथ परवतकांची आपोआपच दोन
गटांमये वभागणी होते.
 35

थोडयात, परवतक हणजे असे काहह जे ववध कारे बदलते (बालकांचा

पोषक आहार, बमता
ु ं काहह- जे शय आण तािवक आहे असे मयादेत
कवा
असलेले काहह). वतं योगाचे आयोजन, परतं परवतकाचे मापन आण तटथ
परवतकांचे (परवतकांचा भाव कमी करयाकरता यािछक पतीने ववध
समहामये
ू टाकणे) नयंण हणजेच योग होय. सामािजक उपमांया मापनाकरता
योग उपयोगी ठ शकतात उदाहरणाथ, जर पव
ू बायावथेत शालेय कायम दले तर
मलां
ु चे शालेय यश सधारयास
ु मदत होते.

२.२.५. दै नंदन जीवनातील सांियकय तक (Statistical Reasoning in

Everyday Life):
दत मये फत डोयांनी दसन
ू येत नसलेल वैशये संयाशाामधील
साधने वापन स करता येतात. उदाहरणाथ, मायकेल नॉट न (Michel Norton) आण
डन
ॅ एरल (Dan Ariely) यांनी एका संशोधनात अंदाज बांधला (फ़त डोयांनी दसन
ू
येणारा) होता क, २० टके लोकांकडे दे शातील ५८ टके संपती असते य ५५२२
लोकांचे मते मागवन
ू लात आले क, २० टके लोकांकडे दे शातील ८४ टके संपती
असते. यामळे
ु केवळ अधवट माहतीने कोणयाह नणयापयत पोहोचू नये. संशोधनात
येकाला संयाशााची मदत होत असते.

दत वणन (Describing Data):

संशोधकाने दत गोळा केयावर याचे मापनीय आण अथपण
ू मांडणीकरता
संघटन आण संतीकरण करावयाचे असते.

कय वतीं
ृ चे मापन:
सवात सोपी पत हणजे नरणांना तंभालेख पतीने मांडणे. कय
वती
ृ पती वापन दत संत करणे. कय वतीतन
ृ ू आपणाला एक अंक ात
होतो, जो संपण
ू दताचे तनधव करत असतो. कय वतीं
ृ चे मापन खालल तीन
कारे केले जाते.

१. मयमान (Mean): मयमान हणजे गणतीय सरासर होय. हे काढयासाठ सव

नरणांची बेरज कन नरणांया एकण
ू संयेने या बेरजेला भागले जाते.

२. मयगा/मयांक (Median): मयगा हणजे नरणांचा मयबंद ू होय. जर सव

नरणांची जात पासन
ू कमी अशी उतरया माने मांडणी केल तर नमी
नरणे मयगाया खाल असतात तर नमी नरणे मयगाया वर असतात.

३. बहलक
ु (Mode): वतरणात वारं वार दसन
ू येणारे नरण हणजे बहलक
ु होय.

कय वतीया
ृ मदतीने दतला संत करता येत.े परं तु दताचे वतरण
एका बाजने
ू वर तर दसया
ु बाजने ं यात टोकाची नरणे
ू खाल, व रे षीय कवा
 36

असयास कय वतीतन

ृ ू दताचे खरे च पट होत नाह. कारण या टोकाया
नरणांचा ‘मयमान’ या कय वतीवर
ृ परणाम होतो. उदाहरणाथ, जर तह
ु
एका वगातील ५० वयायाया गणां
ु चा मयमान काढत आहात आण यातील ५
वयायाना १०० पैक १०० गण
ु मळालेले असतील तर याचा परणाम गणां
ु या
बेरजेवर आण सरासरवर दे खील होतो. हणजेच काह वशट गण
ु /नरणे हे
मय/सरासरवर परणाम करतात.

मयगा दे खील नरणांचे संपण

ू चण करणार नाह उदाहरणाथ, भारतातील
७८ टके लोक दारय रे षख
े ाल राहतात. येथे दे खील आपण जर मयगा लात
घेतल, ५० टके लोक मयागाया खाल आण ५० टके लोक मयागाया वर
दशवले आण मयाया आधारे लोकांया उपनाबाबत भाय केले तर ते ठक होणार
नाह. कारण २२ टके लोकांकडे रााया एकण
ू उपनाहन ू अधकाधक संपती
आहे . हणजेच, येथे दे खील काह वशट गणु /नरणे हे मयागावर परणाम
करतात.

बहलक
ु दतमये दसन
ू वारं वार येणार नरणे दशवतो. थोडयात, फत
कय वतीं
ृ चे मापन कन आपणाला दत बाबत संपण ू भाय करता येणार नाह.
याकरता, दाताचे चरण दे खील माहत असणे आवयक आहे .

चरण मापन (Measures of variation)

वर दशवयामाणे, कय वतीत

ृ , एकच संया बरच माहती दे त असते.
याचमाणे, चरण मधन
ू आपणाला दत मये कती माणात फरक आहे , हे लात
घेयास मदत होते. यातन
ू आपणाला ववध ातांक कती सारखे आहे त तसेच
यांमये कती फरक आहे हे लात येत.े दतात, कमी चरण असताना काढलेल
सरासर ह अधक चरण असलेया सरासरहन
ू अधक ववासाह असते.

चरणाची मापने (The measures of variability):

१. वतार (Range) – दतातील सवात लहान नरण आण सवात मोठे नरण
यांमधील फरक हणजे वतार होय. वतार आपणाला दतमधील चरणाबाबत
साधारण अंदाज दे तो. अथात, काह टोकाची नरणे उचतम आण ननतम
गणां
ु कामधील फरक वाढवू शकतात.

२. माण वचलन (Standard deviation): नरणांमये कती माणात वचलन

झाले आहे , हे मोजयाचे आणखी एक तं हणजे माण वचलन होय. नरणे
बंदत आहे त क वखरले
ु ल हे आपणाला माण वचलनावारा समजू शकते.
माण वचलनया मापनामळे
ु आपणाला दलेले नरण मय
ू आण मयमान
यांमधील फरक समजन
ू घेयास मदत होते.
 37
आकती
ृ २.२ माण वचलन

ं लांब आहे त हे लात आयास आपण

नरणे सरासरपेा भन आहे त कवा
माण वचलनाचा अथ चांगयाकारे समजावन
ू घेऊ शकतो. उदाहरणाथ, बयाच
लोकांचे उं ची-वजन, बमता
ु गणां
ु क, शाळे तील गण
ु या ातांकावर फरक दसन
ू
येतात. या वपाचे ातांक बेल (वरल आकतीमाणे
ृ ) आकाराचे वतरण नमाण
करतात. यात जातीतजात नरणे सरासर जवळ दसन
ू येतात तर फार थोडी
नरणे टोकांकडे दसन
ू येतात. या वतरणाला बेल आकाराचे वतरण दे खील हटले
जाते.

उपरोत आकती
ृ २.२ मधन
ू दे खील दसन
ू येते क, जवळजवळ ६८ टके
नरणे मय आण यालगतया १ माण वचलन (दोनह बाजंच
ू े) यात आहे त
हणजेच ६८ टके लोकांना बमता
ु चाचणीवर १०० कडन
ू अथात मयाकडन
ू पाहले
असता १५ अधक आण वजा गण
ु अथात, १००+१५=११५ आण १००-१५=८५ इतके गण
ु
आहे त. तर ९६ टके नरणे मय आण यालगतया २ माण वचलन (दोनह
बाजंच
ू े) यात आहे त हणजेच ९६ टके लोकांना बमता
ु चाचणीवर ३० अधक आण
वजा गण
ु अथात, १००+३०=१३० आण १००-३०=७० इतके गण
ु आहे त.

२.२.६. लणीय फरक (Significant differences):

केवळ नमयां
ु वरल नरणांया आधारे आलेया फरकाया समटवर
सामायीकरण आपण कसे क शकतो? एका समहावरल
ू सरासर (उदा. तनपान
घेतलेल बालके) दसया
ु समहावरल
ू सरासर (बाटलने दध
ु घेतलेल बालके) पेा वेगळी
ह केवळ सरासरतील फरकामळे
ु नसतील, तर कदाचत तो फरक योगायोगाने नमना
ु
हणन
ू नवडलेया बालकांया फरकामळे
ु दे खील असू शकेल. येथे आपयापढल
ु
आहान हे आहे क, दसन
ू आलेला फरक हा योगायोगाने नवडलेया दतामळे
ु नाह हे
आपण ववासाने कसे सांगू शकतो. याकरता, आपणाला ववसनीयता आण याची
लाणीय पातळी पाहणे आवयक आहे . ‘दसन
ू आलेला फरक ववसनीय आहे . हे केहा
 38

लात घेतले जाते?’ ‘अयासात नवडलेया नमयावन

ु काढलेला नकष ववासाह
आहे का, हे आपण केहा ठरवू शकतो?'. अशा परिथतीत, पढल
ु तीन तवे लात घेणे
आवयक आहे .

अ. वशट नमयापे
ु ा ातनधक नमना ु नेहमीच चांगला असतो (Representative
samples are better than bias samples).

नकषाचे सामायीकरण, अपवादामक नरणांऐवजी ातनधक नमयावन

ु
केले जाते. समटतन
ू यािछक पतीने नमना
ु नवडन
ू संशोधन करणे नेहमीच
शय नसते, हणन
ू समटतन
ू कोणता नमना
ु कार संशोधनात नवडला आहे ये
नेहानी लात ठे वणे महवाचे आहे .

ब. कमी परवतनीय नरणे ह जात परवतनीय नरणांपेा अधक ववासाह

असतात (Less variable observations are more reliable than more variable
observations).

कमी परवतनीय नरणे ह जात ववासाह असतात कारण जात परवतन

दसन
ू आयास तो परणाम इतर (तटथ) परवतकांचा दे खील असू शकतो.

क. जात नरणे ह कमी नरण संयांप े ा अधक चांगल (More number of

case are better than fewer number of cases).

जात नरणांवन काढलेल सरासर ह कमी नरणावन काढलेया

सरासरपेा चांगल असते. थोया नरणांवन नकषाचे सामायीकरण हे
अववसनीय असते.

फरक केहा लणीय असतो (When the Difference is Significant)

संयाशाीय चाचणीया आधारे नरण केलेया फरकांची लणीयता
पाहता येत.े जर अयासासाठ दोन कारचे नमने
ु असतील - एक नमना
ु ियांचा आण
एक नमना
ु पषां
ु चा - आण दोह नमयां
ु या आलेया गणां
ु कात जर फार कमी चरण
असेल आण जर वापरालेलेला ातनधक नमना
ु मोठा असेल तर या दोह नमयां
ु ची
आलेल सरासर ह ववसनीय मानल जाते. आण दोह नमयां
ु मधील सरासरचा
फरकह ववसनीय मानला जातो. उदाहरणाथ, आपण लंग भनता आण आमकता
यांचा अयास करतो. याकरता आपण एकसारया (कमी भनता असलेले) ी आण
पष
ु यांचे समह
ू नवडतो आण तरह दोन समहां
ू या सरसरत मोठा फरक पाहतो तेहा
या समहां
ू मये खरोखरच फरक आहे असे ववासाने माय करतो. हणन
ू जेहा दोन
ववासाह असलेया नमयां
ु या सरसरत फरक मोठा असतो, तेहा या फरकास
सांयकय या लणीय फरक मानले जाते. हणजेच दसन
ू आलेला फरक फत
योगायोगाने नाह, असा अथ नघतो.
 39

दोन समहां
ू या नरणांमधील फरकाची लणीयता पाहताना मानसशा
फार सम
ू वचार करतात. यामळे
ु मानसशाातील नकष हे िजथपयत नरणे
घेयात आल तथपयतच मांडल जातात. नरणांमधील फरक लणीय आहे आण
तो फत योगायोग नाह इथपयतच संयाशाीय लणीयता कथन करते. परं तु
नरणे/परणाम याचे महव मा संयाशाीय तंांवारा मळत नाह.

२.३ मानसशा वषयाबाबत वारं वार वचारले जाणारे न

मानसशा वषयाबाबत वारं वार वचारले जाणारे न पढलमाणे
ु आहे त:

योगशाळे त होणारे योग दै नं दन जीवनावर काश टाकतात का?

योगकता योगशाळे तील योग, साया आण वातववाद पतीने करयाचा

यन करत असतात. योगकता दै नं दन जीवनातील वैशये अनप
ु आण नयंत
करयाचा यन करत असतात. यात योगकता नयंत वातावरणात मानसशाीय
िथती नमाण करत असतो.

योगकयाचा मळ
ू हे तू वातवक परिथती नमाण करणे हा नसन
ू सैांतक
तवे तपासन
ू पाहणे हा असतो (मक
ू , १९८३). उदाहरणाथ, आमकतेवषयीया
अयासात, वजेचा झटका दे याकरता बटन (कळ) दाबयाचा नणय घेणे, हे एखाया
यतीला मारयासारखे नाह परं तु दोह कतीं
ृ मागील (आमकता आण वजेचा
झटका हे नकारामक अनभव
ु ) तव मा सारखीच आहे त. या कारचे संशोधन
परणामाची तव सांगते. दै नं दन जीवन पट करणार फलते समजयास यातन
ू
मदत होते.

आमकतेवर योगशाळे त झालेल संशोधने मानसशा खया जीवनातील

हंसाचारशी जेहा जोडतात तेहा ते आमक वतनाया सैांतक तवाचे उपयोजन
करत असतात. या कारची तवे योगशाळे त झालेया संशोधनाया आधारे मांडलेल
असतात. योगशाळे तील अनेक संशोधनांया आधारे ह तवे आपणाला लात घेता
येतील, या संशोधनांमधन
ू वशट वतनावर ल कत करयाऐवजी मानवी वतन
पट करणार सामाय तवे शोधन
ू काढयावर भर दला जातो.

वतन यतीया संकती

ृ आण लंग यावर अवलंबन
ू असते का?
जोसेफ हे ीच, टहन हे न आण नोरे झायन (२०१०) यांनी पाचाय
शत, औयोगक, ीमंत आण लोकशाह संकतीं
ृ चा अयास केला, यातील बरे च
घटक १२ टके मानवतेचे प दशवतात. या कारचे अयास लोकांबल सामायपणे
बोलतात का? एका पढकडन
ू दसया
ु पढकडे कपना आण वतन यांचे संमण केले
जाते, यालाच संकती
ृ असे हटले जाते. या सांकतक
ृ संमणाचा आपया अनेक
घटकांवर परणाम होतो, जसे तपरता, ववाहपव
ू संबध
ं ांबल अभवती
ृ , शाररक
 40

ठे वण, औपचारक-अनौपचारक राहयाची वती

ृ , ने संपक ठे वयाची शयता, संवाद
साधतानाचे अंतर इयाद.

या फरकांया आधारे , एका समहाकरता

ू खरे असलेले दसया
ु समहाकरता
ू
दे खील खरे असेलच असे आपण हणन
ू शकतो का? आपण सव मानव आहोत हे जैवक
अधठान सांगते परं तु आपण सव लोक भन सामािजक परिथतीत वकसत होत
असतो. काह नरणे सवसमान आहे त परं तु सवच नाहत. उदाहरणाथ डीसलेिझया,
वाचन दोष, मद ू काय दोष या कारया समया ववध संकतीतील
ृ लोकांमये दसन
ू
येतात, हे झाले साय आण ववध संकतीं
ृ मये संवादात भाषक ववधता दसन
ू
येतात. तरह सवच भाषांमये याकरणाची तवे दसन
ू येतात.

ववध संकतीं
ृ मधील लोक एकाकपणाया भावानेबाबत भन दसन
ू
येतात. आपण काह पैलव
ंू र एकसारखे असतो परं तु बयाच पैलव
ंू र भन कारचे असतो.

मानसशा ायांचा अयास का करतात आण, मानव व ाणी यांया संरणासाठ

संशोधन करणाया संशोधकांनी कोणया नैतक मागदशक तवांचे पालन करावे?
मानसशा अनेक कारणांकरता ायांचा अयास करतात. यातील काह कारणे
पढल
ु माणे:
अ. ववध कारचे ाणी कसे शकतात, वचार आण वतन कसे करतात याचा
शोध घेतला जातो. याकरता, मानसशाांना ाणी आकषत करतात.
ब. मनय
ु आण ाणी काह समान जैवक वैशये धारण करतात. ायांवरल
अयासाचा मानावांवरल उपचार शोधयाकरता उपयोग होतो.
क. उं दर आण माकडे यांसारखे ाणी आण मानव यांमये अययन घडन
ू
येयाची या सारखीच आहे . ायांवरल योगातन
ू अययनामागील
चेतापेशीय यंणा समजावन
ू घेणे शय आहे .

तथाप, बयाच पशु संरण गटांचा असा ववास आहे क वैानक

अयासासाठ जनावरांचा वापर करणे नैतकरया योय नाह. रॉजर
उलरच(१९९१)यांया मते ाणी आण मानव यांयात केवळ साधय आहे हणन
ू
यांचा उपयोग संशोधनाकरता होणे हे काह समथनीय नाह. नैतकतेया आधारावर
संशोधनात उपयोगात येणाया मानवेतर ायांया संरणाची काळजी संशोधनकयाने
घेणे आवयक आहे .

मानवी कयाणाला ायांया तलने

ु त ाधाय दे णे योय आहे का?
एस सारया आजारावर उपचार शोधयाकरता माकडाला एच.आय.ह.
बाधत करणे चांगले आहे का? मानव इतर मांसाहार ायांमाणेच या ायांचा
उपयोग करतात हे चांगले आहे का? अथात, या नांची उतरे संकतीसापे
ृ  आहे त.
 41

जर मानवी जीवनाला ायाय दले तर ायांया वायाबल काय.

सरकार यंणांकडन
ू नरनराळी मागदशक तवे दे यात आल आहे त. टश
मानसशा संघटना, नैसगक जीवन परिथती आण इतर सहचर ायांचा सहवास
मळावा हणन
ू काह मागदशक तवांचा वचार करतात (ल, २०००).

अमेरकन मानसशाीय संघटनेने दलेया मागदशक सचना

ू ‘वाय,
आरोय आण मानवतेची वागणक
ू ’ इयादंचा परकार
ु करतात जेणेकन ायांया
वेदना, आजार आण यांना होणारा ादभा
ु व कमी होईल (ए.पी.ए.२००२).

यरोपयन
ु संसदे ने दे खील ायांची काळजी आण नवास वषयी माणत
मानके निचत केल आहे त (वोगेल, २०००). ायांवरल संशोधन दे खील ायांकरता
सहायकार ठरत आहे त. ओहओ या संशोधक समतीने कयात
ु दे खील तणाव नमाण
करणारे संेरक (hormone) पाहले आहे . यांनी कयातील
ु तणाव कमी करयाकरता,
याला हाताळयाची आण कौतक
ु करयाची तंे वकसत केल आहे त. ायांची
काळजी आण यवथापन यात सधारणा
ु घडवन
ू आणयाकरता दे खील काह संशोधने
सहाय करत आहे त. ायांसोबतचे नेहपण
ू नाते कट करणे, चंपांझी, गोरला, आण
इतर ायांची उलेखनीय बमता
ु याकडे ववध योगांमधन
ू तदअनभतीपव
ु ू ु क
आण संरणामक टकोन वकसत होत आहे त.

मानवावर योग करताना मागदशक तवे:

अमेरकन मानसशाीय संघटना यांनी संशोधकांकरता काह तवांचा आह केला आहे

1. संभाय सहभागी यतीची योगाकरता सहमती यावी.

2. आघात आण अवथता पासन

ू लोकांचे संरण करावे.

3. येक सहभागीची माहती गोपनीय ठे वल जावी.

4. फसवणक
ू आण तणाव यांचा वापर अगद तापरता
ु , गरजेचा आण समथनीय
असेल तेहाच करावा. उदा. यताला
ु एखाया योगाबाबत, योगापव
ू
माहती असयास चालणार नाह अशाच परिथतीत संशोधक सहभागीला
अपेत उतरे दे णार नाह.

5. संशोधनात सहभागी यतींना संशोधन या पण

ू झायानंतर पण
ू पणे
संशोधन समजावन
ू सांगावे.

6. बहते
ु क वयापीठांमये आता संशोधनात नैतकता जपयासाठ यांया
वतःया समया आहे त. या समया सव संशोधन तावांवर वचार
वनमय करतात आण सहभागींया सरे
ु ची काळजी घेतात.
 42

मानसशा मयाधिठत
ू नणयातन
ू मत
ु आहे का (Is Psychology free of value
judgments)?

मानसशा हा वषय मयाधिठत

ू नणयातन
ू मत
ु नाह. यतीने काय
अयासले आण कसे अयासले, यावर यांची मये
ु ं
परणाम करतात. उपादन कवा
मनोधैय यांचा संबध
ं कसा आहे ? लंग भनता आण भेदभाव यांचा अयास हावा का?
अनपालन
ु आण वातंय यांचा अयास हावा का? या कारया अयासांत मये
ु
तयांवर परणाम करतात, हेच लात आले आहे .

मानसशाांया वतःया पव

ू कपना नरणांवर परणाम करतात.
एखाया गोटचे वणन करताना वापरलेले शद दे खील मये
ु दशवतात. उदाहरणाथ,
वशट वतनाचे वणन करताना दे खील एक यती ताठर असा शद योग करे ल तर
दसर
ु यती यालाच वतन सातय हणन
ू पाहल. एक यती वतनाचे वणन ेतन
ू
करे ल तर दसर
ु यती यालाच करता हणन
ू पाहल. मलां
ु ना कसे वाढवावे, आयय
ु
कसे जगावे, जीवनात परपण
ू ता कशी आणावी, याबाबत यावसायक नणय दे खील
मयां
ु मधन
ू दले जातात.

मानसशा सवच नांची उतरे दे त नाहत, परं तु अययन कसे वाढवले

जाते याचा अयास मा ते करतात. य
ु , लोकसंया वाढतन
ू गहे
ु गार तसेच कौटंु बक
संघष यांसारखे न कसे हाताळावेत?, यावर ते ल दे तात. या कारचा अयास
अभवती
ृ आण वतन यावारा केला जातो. मानसशा जीवनातील सवच महान
नांबाबत बोलत नाह परं तु महवाया नांकडे ल दे त.े

२.४ सारांश

आपया आंतरक भावना दसया

ु कशाह पेा अधक महवाया आहे त, असे
आपणाला नेहमीच वाटते. अंतानातन
ू आपण मानवी वतन समजावन
ू घेयाचा यन
करतो. पचात बी
ु वती
ृ , नणय घेयातील फाजील-आमववास आण
याहकतेतन
ू घटनांचे म समजन
ू घेयाची वती
ृ , हे तीन अनभव
ु आपणाला आपण
केवळ अंतानवर वसंबू नये असे सचवतात
ु .

हे मला सव माहत होते, या अनभवला

ु पचात बी
ु वती
ृ असे हणतात. यात
आठवणींमये माद असतो. आपण जे सांगतले, केले आहे , यापेा अधक माहत
आहे असे वाटणे हणजे अतआमववास होय. अत आमववासाया अनभवात
ु ,
बरोबर असयापेा अधक आमववास आपण धारण करतो.

यािछक पतीने घटनाम समजावन

ू घेणे, यातनच
ू जगातील घटनांना
अथ ात कन दे णे, हा आपला नैसगक भाव आहे .
 43

िजासा, संशयवाद आण नता या गोट वैानक िटकोनाचा भाग आहे त.

वैानक िजासेतन
ू न वचारताना हे तीन घटक दसन
ू येतात. समजन
ू घेणे आण
अाताचा शोध घेणे याची जर आवड असेल, संशयवादातन
ू वेगया दशेने शोध जात
असेल तर यातन
ू दे खील सयाबाबत (वैानक शोध) पटकरण मळयाची दाट
शयता असते. शाीय टकोन ठे वयाकरता िजासा, संशयवाद आण नता या
गोट आवयक आहे त. वतःया असरतते
ु ची जाणीव आण आचय दे खील
वीकारणे हे नतेतनच
ू घडते. शाीय टकोनातन
ू यती चाणापणे वचार करते.

चकसक वचारांमधन
ू गहत
ृ गोटंचे परण होते, आंतरक मये
ु आण
परावे
ु तपासल जातात. मानसशा शाीय पतीने न नमाण करतात आण
याची उतरे मळवतात. कपनांना नरण आण वलेषण या पतींनी सधारत
ु
नेयाची ह या आहे .

शाीय पतीचे तीन महवाचे घटक आहे त: सांत, अयपगम

ु (नकषाची
पव
ू कपना) आण संकपनांया कायामक याया होय. सांत हे नरण आण
वतन यांचे एकीकरण आण यामागील तवे पट करतात. सांत वेगवेगळी तये
सोया पतीने मांडयाचे काय करतात. चांगले सांत तपासन
ू पाहता येयाजोगी
कथनामकता नमाण करतात, यालाच अयपगम
ु असे हणतात. शाीय पतींमळे
ु
ं यात सधारणा
आपणाला सांत नाकारणे कवा ु करयाची संधी मळते. शाीय पती
सांतांना आधार दे णारे नकष कोणते आहे त, हे सांगतात. तसेच, कोणते नकष
सांतांना आधार दे त नाहत, वेगळे नकष दशवतात, हे दे खील सांगतात.
नकषामधील वेगळे पणा तपासयासाठ मानसशा, यांची संशोधने कायामक
यायांसहत दे तात, जेणेकन काह अयास पहा
ु पहा
ु केले जावू शकतील.

आमनवेदनामक नरणे संकलत कन यातन

ू मांडलेले सांत उपयत
ु
ठरतात. या सांतांना कथनामकता दसन
ू येत.े या कथनामकतेचा उपयोग कन
घेऊन सांत आण यांची य उपयोिजतता तपासल जावू शकते. वतन आण
नरण पट करयासाठ मानसशा वणनामक पतीचा उपयोग करतात. या
या नरण पतीने पतशीरपणे केया जातात.

यितमवातील गोट उघड करयासाठ यती अयासातन

ू यतीचा
सखोल अयास केला जातो. सखोल यती अयास पती काहवेळा वशट
यितमवाची उकल करणार असते परं तु यातन
ू आलेया नकषाचे सामायीकरण
करणे शय नाह.

नैसगक नरण पतीत वतनाचे नैसगक िथतीत नरण नदवले जाते.

नैसगक नरणातन
ू वतनाचे पटकरण (वतन असेच का घडले) मळत नाह.
नैसगक नरणातन
ू दै नं दन जीवनाचे फत चण (वणन) मळते. या पतीमये
संशोधकाचे परिथतीवर नयंण नसते.
 44

 ू अनेक यतींचा वरवरचा अयास केला जातो. सवणातन

सवणातन  ू
लोकांना यांचे वतन आण मते यत करयास सांगतले जाते. सवणात
 शद
रचनेचा दे खील उतरे मळयावर परणाम होताना दसन
ू येतो. शदांमधील सम
ू बदल
दे खील लोकांया तयांवर परणाम करतात.

यािछक नमना
ु पतीने नवडयात आलेया करणांमधन
ू (केसेस) आपण
दै नं दन वचारांच/े कपनांचे सामायीकरण करत असतो. परं तु वचारांचे चांगले
सामायीकरण करयाकरता उकट
ृ नमना
ु घेणे आवयक आहे . अयासात
समटतील येकाचा अयास करणे शय नाह, हणन
ू नकष काढयाकरता
ातनधक नमना
ु नवडला जातो.

सहसंबध ं अधक परवतके कती माणात बदलत

ं हे संयकय तं दोन कवा
जातात, हे सांगते. हणन
ू यातील एक नरण दसया
ु नरणंबाबत कथन करते.
सहसंबध
ं गणां
ु क आलेखाया (scatter plots) आधारे दे खील दशवला जातो. सहसंबध
ं ाचे
चण करयाकरता आलेख काढले जातात. दोन परवतकांमये तीन कारचे सहसंबध
ं
दसन
ू येतात: परपण
ू सकारामक सहसंबध
ं , शय
ू सहसंबध
ं आण परपण
ू नकारामक
सहसंबध ं कमी होत असयास यात
ं होय. दोनह नरणांची ेणी सोबतच वाढत कवा
धनामक सहसंबध
ं असतो. दोन नरणे परपर वरोधी पतीने (एक वाढत असताना
दसरा
ु ं उतरत असयास यात ऋणामक सहसंबध
उतरत जातो) वाढत कवा ं असतो.
एक सहसंबध
ं गणां
ु क आपयाला दोन गोट परपरांशी कोणया पातळीवर संबं धत
आहे हे पट कन जगाला अधक पटपणे पाहयास मदत करतो.

सहसंबध
ं आण कायकारण यांमळे
ु आपणाला कथन करयास मदत मळते.
दोन परवतके परपरांशी कशा पतीने संबं धत आहे त, हे समजयास मदत होते. दोन
परवताकांमधील सहसंबध
ं हा यांमधील कायकारण स करत नसतो, हे लात
यावयास हवे. सहसंबध
ं गणां
ु कमळे
ु दोन परवतकांमधील कारण-परणाम संबध
ं ांची
शयता दसते परं तु यातन
ू तो कारण-परणाम संबध
ं स करता मा येत नसतो.

योगात संशोधक ‘कारण आण परणाम’ संबध

ं नयंत करतात. संशोधनात
आवयक परवतकांचे नयमन करणे, अनावयक परवतके िथर करणे यातन
ू कारण
आण परणाम संबध
ं नयंत केले जातात. ायोगक आण नयंत असे गट नमाण
कन हे नयंण आणले जाते. संशोधन कयाला ची असलेया परवतकांचा (वतं
परवतक) अवलंब ायोगक गटावर केला जातो तर नयंत गट ची असलेया
परवतकापासन
ू दरू ठे वला जातो, नयंत गट सामाय िथतीतच राहतो. वतं आण
परतं परवतक यांशवाय कोणताह योग अपण
ू आहे. वतं परवतक वतंपणे
बदलत असतो तर परतं परवतक ायोगक परिथतीया भावातन
ू बदलत असतो.
तटथ (िथर) परवतके योगाया परणामांवर परणाम क शकतात.
 45

दताचे वलेषण करयाकरता सांियकय तकाचा उपयोग होतो. कय

वती
ृ आण चरण या संयकय मापनांया आधारे दतावर चचा केल जाते.

मय, मयगा आण बहलकु या कय वती

ृ होत. अपवादामक गणां
ु काने
अनमान
ु काढले जातात. मय हणजे नरणांची सरासर, मयगा हणजे असा
गणां
ु क याया खाल ५० टके नरणे आण वर ५० टके नरणे दसन
ू येतात तर
बहल
ु क हणजे नरणांमये जातीतजात वेळा येणारा गणां
ु क होय.

दतात कती माणात चरण आहे , हे चरण मापनातन

ू समजते. दतात
ं कती वेगळे पणा आहे हे चरणातन
कती सारखेपणा आहे कवा ू समजते. कमी चरण
असलेया दताची सरासर जात चरण असलेया दताया सरासरहन
ू अधक
ववासाह असते.

दतातील सवात कमी आण सवात जात नरणांमधील फरकास ेणी

असे हटले जाते. एक नरण दसया
ु नरणापासन
ू कती वेगळे आहे हे पाहयाचे
सवात उपयत
ु ं
मापन हणजे माण वचलन होय. नरणे कती बंदत कवा
पांगलेले आहे त, हे माण वचलनामधन
ू समजते. सामाय वतरण व वन माण
वचलनचा अथ समजू शकतो. गणवशे
ु षांचे आलेखीय वतरण हणजेच सामाय
वतरण व होय. उं ची, वजन आण बमता
ु या गणवशे
ु षांचे वतरण, सामाय
वतरण व मये दसन
ू येत.े जेहा नवडलेला नमना
ु हा ातनधक वपाचा
असतो, तेहा यातन
ू दसन
ू आलेले नरणातील फरक ववसनीय मानले जातात.
नमयात
ु नरणांची संया िजतक अधक ततके चरण कमी माणात दसन
ू येत.े

जेहा नरणांमधील फरक हा नवळ योगायोगाने नसतो तेहा तो फरक

लाणीय मानला जातो. योगशाळे त केलेले योग दै नं दन जीवनातील घटनांचे वणन
क शकतील का?, हा मानसशा वषयास नेहमीच वचारला जाणारा न आहे .
यती वतन हे संकती
ृ आण लंगभनता यांवर अवलंबन
ू असतो का? हा दसरा
ु न
होय. या यतरत मानसशा ायांचा अयास का करतात? ायांवर संशोधन
करया संबं धत काह तािवक मागदशक तवे आहेत का? या नांची उतरे
टपणांमये (नोस) दे यात आलेल आहे त. अमेरकन मानसशाीय संघटनेने
दलेया मनय
ु सहभागी (यत
ु ) यती सरतते
ु या मागदशक तवांना दे खील
वसन चालणार नाह.

२.५ न

१. अंतान हणजे काय आण आंतरक भावना लात घेताना होणाया ववध
मादांवर चचा करा.
२. वैानक टकोन हणजे काय पट करा
 46

३. ायोगक पतीची वैशये काय आहे त?

४. दै नं दन जीवनात सांियकय तकाची आवयकता काय आहे ?
५. टपा लहा
a. शाीय पती
b.यती अयास पती
c. सवण
 पती
d.सहसंबध
ं पती
e. कय पतींचे मापन
f. चरणचे मापन
g.वतन, संकती
ृ आण लंग
h.मानव आण ाणी यांवर संशोधन करयाकरता तािवक मागदशक तवे

२.६ संदभ

th
1) Myers, D. G. (2013). Psychology.10 edition; International edition.
New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013
2) Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology.(Indian sub-continent
adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) Pvt. Ltd.


 47

घटक - ३
मनाचे जीवशा - I

घटक रचना

३.० उये
३.१ तावना
३.२ चेता संेषण
३.२.१ नसपेशी
३.२.२. या मता
३.२.३. नसपेशी संवाद कसा साधतात
३.२.४. चेतापारे षक आपणावर कसा भाव टाकतात
३.२.५. अमल पदाथ आण इतर रसायनांचा चेतापारे षकांवर होणारा परणाम
३.३ नससंथा
३.३.१. कय नससंथा
३.३.२. सीमावत मजासंथा
३.४ सारांश
३.५ न
३.६ संदभ

३.० उये

या करणाचे वाचन केयानंतर तहाला

ु पढल
ु गोट समजणार आहे त–
 शरराची जैवक काय समजन
ू घेणे का महवाचे आहे
 नसपेशीची रचना आण काय
 कय आण सीमावत नससंथा

३.१ तावना

जर यापवया
ू घटकात आपण, मानसशा हे मनाचा अयास करणारे शा
आहे , मानव आण ायांया वतनाचा अयास करणारे शा आहे , हणन
ू शकले
असाल. तर च तववेता डेकाट स (Descartes) यांचे स वाय आहे , ‘I think,
 48

therefore I am.’ आपण जमाला येऊन शांत राहू शकत नाह, शरराशवाय वचार क
शकत नाह, हे च सय आहे . आपले संपण
ू वतन, वचार, भावना आण इछा या जैवक
कायाचा परपाक आहे . शरराशवाय आपण हसणे, ेम करणे, अयास करणे, आमक
बनणे हे यत क शकत नाह. आपल जनक
ु े , म द,ू दसणे, तत या सवच
शरराशवाय असच
ू शकत नाह.

ाचीन तववेयांनी शररात मनाचे थान शोधयाचा यन केला आहे . लेटो
यांनी मन हे डोयात असते असा बरोबर उलेखह केला आहे , हणजेच म दत
ू होय.
ॲरटॉटल याला मा मनाचे थान दयात आहे असे वाटले. मनाचे थान म दत
ू आहे ,
ते ेमात पडणाया दयात नाह हे आधनक
ु वानाने स केलय.

१८०० या सवातीस

ु , ांझ गाल (Franz Gall) याने मजातंतशा
ू हणजेच
डोयाया कवटया आकारावन माणसाचा वभाव इ. ठरवयाचे शा
(phrenology) ह संकपना सचवल
ु , हे शा हणजे डोयाची कवट व अडथळा यांचा
अयास होय. कवटवरल वया यतीया मानसक मता आण गणवशे
ु ष सांगू
शकतात, असा ांझ गाल यांचा ववास होता. परं त,ु संशोधनातन
ू असे स झाले क,
ं यितमवाबाबत तक
कवटवर असलेया वयाया आधारे यतीया मता कवा
करणे शय नाह. परं तु वतनाया ववध घटकांवर मदचे
ू नयंण आहे , हे दे खील
नाकान चालणार नाह. मजातंतशा
ू (phrenology) फाययाचे ठरले, कारण यामळे
ु
म दया
ू वशट भागाचा वशट कायाशी संबध
ं असतो याकडे संशोधकांचे ल गेले.
परणामतः जीवशा आण मानसशाीय घटनांमये संबध
ं शोधयावरल संशोधन
स
ु झाले आण यातनच
ू जीवशा, वतन आण मन यांमधील परपर संबध
ं शोधला
गेला. उदाहरणाथ, आपण सव एका यंणेचे भाग हणन
ू बनलो आहोत, जे अनेक लहान
लहान यंणेने बनलेले आहेत. सम
ू पेशींनी शरराचे अवयव बनलेले आहे त. या
अवयवांमळे
ु पचन संथा, रताभसरण आण माहती संकरण सारया यंणा बनया
ु ु ब आण समाजाचा भाग
आहे त. या यंणा मोया यंणेया भाग आहे त- यती कटं
आहे . हणन
ू आपण जैवमनोसामािजक यंणा आहे त. वतन समजावन
ू घेयाकरता
आपणाला जैवक, सामािजक आण मानसशाीय यंणा कशा काय करतात आण
समवय साधतात हे पाहावे लागेल.

3.2 चेता संेषण ( NEURAL COMMUNICATION)

चेता संेषण हणजे नससंथेया दोन नसपेशी मधील कोणयाह कारचे

संदेश (signal) वहन होय. हणन
ू , सवथम आपण नसपेशी हणजे काय आण या
संदेश वहन कशा पतीने करतात हे पाहू.
 49

३.२.१ नसपेशी (Neuron):

नसपेशी ह नससंथेचे मलभत
ु ू काय करणारे एकक आहे. नसपेशी या ववध
आकार आण आकारमानाया असतात. तथाप, नसपेशींना पेशी शरर (cell body),
शखातंतू (dendrites), मयअ
ु /अतंतू (axon) आण समापछ
ु (synaptic
terminals) हे भाग असतात. आकती
ृ ३.१ मये दाखवयामाणे शखातंतू हे तंतसारखे
ू
आण पेशी शररापासन
ू नघालेले असतात. अतशय पातळ, मायोमीटर जाडीचे आण
अनेक वासारया
ृ शाखा नघालेले असतात. शखातंतू माहतीचे हण करतात आण
ती पेशी शरराकडे पाठवतात. पेशी शरराया दसया
ु बाजला
ू मय
ु अतंतू आहे जो
दघ अंतरापयत जातो.. आकती
ृ ३.२ पहा.

आकती
ृ ३.१

आकती
ृ ३.२

तलने
ु त मयअ
ु हा पेशी शररापासन
ू खप
ू लांब हणजे काह फट
ु अंतरापयत
असतो. काह अतंतू मायलन शथ सारया अवयवाने अछादत (covered) असतात.
 50

मेद यत
ु उतींया अतंतला
ु असलेया अछादनाने अतंतू मधील संदेश वहनाची
गती वाढते. ह रचना घरातील वयत
ु वाह वाहन
ू नेणाया वयतु तारांसारखीच
असते. या वयतु तारा लािटक सारया पदाथाने अछादत असयाने, वयतु
वाह इतर जात नाह आण गती कायम राहते. अछादत मायलन शथ अंदाजे २५
वषपय
 त चांगले राहते. मायलन शथ जोपयत नसपेशीला (अतंत)ू अछादत करत
राहते, तो पयत नससंथेची तक शखातंत
ंु या करणे आण व नयंण चांगले राहते.
मायलन शथचा ास होऊ लागयास, अनेक छ, सरकया
ु ु पडू लागतात आण संदेश
वहनाची गती कमी होत जाते याचबरोबर नायंव
ू रल नयंण कमी होत जाते.

अनेक नसपेशींना एकच अतंतू असतो, परं तु तो अतंतू अनेक शाखांमये

वभागलेला असतो. इिछत नसपेशींमधील संदेश हा अतंतू घडवन
ू आणतो. अतंतू
संदेशाचे वहन, अतंतू , समापछ
ु यांयाकडन
ू दसर
ु ं नायू कवा
नसपेशी कवा ं ंथी
अशा पतीने करत असतो. अतंतू समापछाकडील
ु संदेशाचे वहन इतर नसपेशींचे
ं उती पयत पोहोचवतो (like a radio transmitter). हणन
शखातंतू कवा ू , शखातंतू
ऐकतात आण अतंतू बोलतो असे आपण हणू शकतो. आकती
ृ ३.३ पहा.

जेहा आपया वेदनयांकडन ं जवळया नसपेशींकडन

ू कवा ू शखातंतू संदेश
हण करतात, ते वयत ं रासायनक संदेश असतात, हे संदेश नासावेग वारा
ु कवा
पाठवतात यालाच या मता असे हणतात, हा अपसा वयत
ु वाह असतो तो
अतंतू वारा वाहत होतो. संशोधक मदया
ू या मलसेकंद आण संगणकाया
या ननोसे
ॅ कंद मये मोजतात. हणजेच, आपला म द ू संगणक पेाह जात
गंत
ु ागंत
ु ीचा आहे , छोया छोया तया पार पाडताना मा म द ू संगणकहन
ू कमी
गतीने काम करतो.

आकती
ृ ३.३

यावेळी नसपेशी आराम करत असते त हा ती नसपेशी दस

ु या नसपेशीकडे
नसावेग पाठवत नाह. परं तु यावेळी ती वयत
ु भारत असते (या नसपेशीत नसावेग
 51

असतो). पेशीया आत एक व पदाथ असतो, यात वयत

ु भारत कण असतात यांना
आयन असे हणतात. पेशीया बाहे रल बाजस
ू दे खील व पदाथ असतो. या बाहे रल
वात सोडयम चे आयन असतात. पेशीया आतील आयन ऋण भारत आण पेशीया
बाहे रल आयन धन भारत असतात. वयत
ु संभायता या भारत कणांमये असणाया
फरकावर नधारत असतो. पेशी भितका या व पदाथ झरपू शकणाया वपाया
असतात. यामळे
ु काह कण या पेशी भतीकांमधन
ू बाहे र जावू शकतात तर काह कण
पेशी भतीकांमधन
ू आताह जावू शकतात. पेशी जेहा िथर असते तेहा पेशी
भतीकांची छ खप
ू छोट असतात आण बाहे रल बाजस
ू असलेले धन भारत सोडयम
आयन हे आकाराने खप
ू मोठे असतात. पेशी जेहा आराम करतात तेहा या िथतीस
वांतीची मता असे हटले जाते. बाहे रल बाजस
ू धन भारत आयन आण आतील
बाजन
ू ऋण भरत आयन असतात. दोनह वजातीय भार एकमेकांकडे आकषत होतात.
यामळे
ु पेशी भतीकांपाशी सोडयम आयन चे जाळे तयार होते.

३.२.२. या मता (Action Potential):

जेहा पेशींना बळ असे ेरण इतर पेशीकडन
ू मळते (पेशी शखातंतू जेहा
सय बनतात), तेहा पेशी भितका यांचे वशेष दरवाजे, एकामागन
ू एक असे
उघडतात. ते दरवाजे सोडयम आयन ला पेशीत येऊ दे तात. यामळे
ु पेशीया आतील
बाजस
ू धनभार आण बाहे रल बाजस
ू ऋणभार नमाण होतो. यातनच
ू पेशी शरराया
जवळ असलेया अतंतू जवळ वयतभारां
ु चे यावतन स
ु होते, ह सवात
ु पहला
दरवाजा जेथे उघडला जातो तेथन
ू ह शंख
ृ ला वपात अतंतू पयत होत जाते. या
वयत
ु भारांया यावतनास या मता असे हटले जाते कारण आता वयत
ु
मता ह शांत दसयाऐवजी सय झालेल असते. दसया
ु शदांत, जेहा भतीकांचे
दरवाजे उघडले जातात याच णी पेशी आतन
ू धन भारत आण बाहे न ऋण भारत
झालेया असतात हणजेच या मता होय. येक या मता ह सेकंदाचा
हजारावा भाग इतया वेळात होत असते. पेशीत फायबर कोणया काराचे आहे त,
यावन नसावेग वहन करयाची गती कमीतकमी २ मैल त तास पासन
ू
जातीतजात २७० मैल त तास इतक बनते. या मता पण
ू झायावर, पेशी
भितका धन सोडयम आयन यांना पेशीया बाहे र घालवन
ू दे तात आण एक एक करत
दरवाजे बंद करतात. दरवाजे बंद करयाची या पढल
ु या मता दरवाजे पहा
ु
उघडेपयत असते. पहा
ु एकदा पेशी आतन
ू ऋण आण बाहे न धन भारत होऊन
वांतीची मता धारण करते. वांती कालावधीस आगमनामक कालावधी असे
दे खील हटले जाते. थोडयात, आपण असे हणू शकतो क, पहला दरवाजा उघडतो
आण वयत
ु भार या दरवाजापयतच जातो. मग पढचा
ु दरवाजा उघडला आण वयत
ु
भार या दरवाजापयतच जातो. या दरयान, पहला दरवाजा बंद होतो आण पेशीचा भार
मळ
ू िथतीत येतो. हणजेच, पेशीया आतील बाजस
ू ऋण आण बाहे रल बाजस
ू धन
बनतो. या मता ह पेशीया लांबीपयत दरवाजे उघडयाची शंख
ृ ला आहे .
 52

आकती
ृ ३.४

ं
येक नसपेशी ह शेकडो कवा हजारो इतर नसपेशींकडन
ू ात संदेशाचे,
यातील गंत
ु ागंत
ु ीचे गणन करणार आण नणय घेणार सम
ू अशी यंणा आहे . यातील
बरे च संदेश हे नसपेशींची याशीलता वाढवणारे आण बरे च संदेश हे नसपेशींची
याशीलता नयंीत करणारे आहे त. जर उतेजक संदेश नयंत संदेशांइतकेच आले
ं समामय
तर कमाल तीता कवा ु दसन
ू येईल, हे एकत संदेश (उतेजक आण
नयंत) या मता घडवन ू आणतील. हे बहमत ु िजंकते, असे हटयासारखे आहे .
जेहा उतेजक संदेश नयंत संदेशांप
े ा जात असतील तेहा या मता दसनू
येईल. जेहा नसपेशी कोणताह संदेश दे णार नाह, तेहा ती संपण
ू -काहच नाह अशी
कती
ृ असेल. चेतापेशी एकतर संदेश संपण ं काहच संदेश
ू ताकदनशी पाठवतील कवा
दे णार नाहत. उपनाचा तर समामयाहन
ु ू अधक करणे हणजे चेता संदेशांची
तीता वाढवणे नहे . तथाप. ती उीपन अधकाधक नसपेशींना संदेश वहनाकरता
उतेिजत करे ल. हे संदेश वहन खप
ू वेळा आण अत जलद असे असेल. परं तु याचा या
मतेया ताकत आण गतीवर परणाम होणार नाह. आकती
ृ ३.४ पहा.

३.२.३. नसपेशी संवाद कसा साधतात (How Neurons Communicate):

आपया नसपेशी परपरांशी आण संपण
ू शररात संवाद कसा साधतात. जर
तह
ु आकती
ृ ३.१ या शेवटया बाजला
ू पाहले तर तमया
ु असे लात येईल क,
अतंतला
ु अनेक शाखा आहेत यांना सीमापछ
ु हटले जाते. संदेश ात करणाया
नसपेशीचे शखातंतू आण संदेश पाठवणाया नसपेशीचे समापछाचे
ु टोक परपरांना
पश करत नाह. एका नसपेशीचे अतंत,ू समापछ
ु हे ाहक नसपेशी पासन
ू
मजाबंध वारा वेगळे असतात. एका नसपेशीया समापछचे
ु टोक दसया
ु नसपेशीया
 53

हण कापासन
ू (शखातंत)ू एका इंचाया हजारावा भाग इतया अंतरावर असते. दोन
नसपेशींमये इतके अंतर असताना या परपरांमये संदेशवहन कसे करते?

आकती
ृ ३.५

अतंतया
ु येक समापछकडे
ु छोटा दरवाजा असतो, येथे याचे उतर आहे .
या दरवाजांना मजाबंध कडील दरवाजा अथवा सीमापछचे
ु टोक असे हणतात.
मजाबंधया दरवाजाजवळ अनेक पटका
ु ु /फोड सय रचना असतात. यात
/पया
रासायनक व असतो याला चेतापारे षक असे हटले जाते. जेहा या मता या
मजाबंध जवळ असलेया पटकां
ु पाशी पोहोचतात, तेहा या या पटकां
ु मधील रसायन
(चेतापरे षके) वतात. एका सेकंदाचा दहा हजारावा भाग, इतया वेळात ह रसायने
ाहक नसपेशीया ाहकांपाशी जातात. ाहक नसपेशीया शखातंतवर
ू सम
ू ाहके
असतात. या ाहकांचे वशट आकार असतात. या आकारांमळे
ु वशट चेतापारे षक या
ाहकांकडन
ू हण केले जाऊ शकतात. अगद वशट कलपाकरता
ु ू वशट चावी होय.
चेतापरे षक सम
ू मागका उघडन
ू दे तात आण वयत
ु भारत कण पेशीत शरतात.
उतेजक आण नयंत चेतापेशी संदेश पाठवयाकरता तयार होतात. अतरत
ठरलेले चेतापरे षक संदेश पाठवणार नसपेशी पहा
ु शोषन
ू घेते या येला पहा
ु ात
करणे (reuptake) असे हटले जाते.आकती
ृ ३.५ पहा.
 54

३.२.४. चेतापारे षक आपणावर कसा भाव टाकतात (How

Neurotransmitters influence us):
चेतापारे षकांचा आपया वचार, अवमनकता आण अयानंदाची िथती,
अमल पदाथ सेवन आण उपचार आण बयाच कायावर भाव असतो, असे
संशोधनांमधन
ू दसन
ू आले आहे . तथाप, येथे आपण चेतापारे षकांचा भाव आण भावना
यांवर होणारा भाव पाहणार आहोत. वशट चेतापारे षकाचा वशट वतन आण
भावनेशी संबध
ं दसन
ू येतो. तथाप, चेतापारे षक यंणा ह एकट काय करत नाह तर
चेतापारे षक कोणया ाहकांना उीपत करतात यावर दे खील ते अवलंबन
ू असते. उदा.
असेटलकोलन (Acetylcholine) हा चेतापारे षक अययन आण मती
ृ कायात
महवाची भमका
ू बजावतो. तसेच हा चेतापारे षक येक कारक नसपेशीं (मद ू आण
मजारजू ते शरर दरयान) आण अथीनायंम
ू ये संदेश वाहकाची भमका
ू
बजावतो. जेहा ACh हे आपया नायू पेशी ाहकांपाशी वते, तेहा नायू आकंु चन
पावतात. जेहा भल
ू दलेया िथतींमये ACh चे वाहन थोपवले जाते, तेहा नायंच
ू े
आकंु चन होत नाह तेहा शरराला अधागवायू झायासारखे होते.

वेदना आण जोमदार यायाम केयावर आपया शररातन

ू मोफ न सारखेच
अनेक कारचे चेतापारे षक रे णू वले जातात. धावपटचे
ू कसब, अ◌ॅयपं
ू चर नंतर
वेदनाशामक परणाम, आण काह गंभीररया जखमी झालेया लोकांना येणारा
वेदनापेा वेगळा अनभव
ु याचे उतर इंडोफ न या वयात आहे . हणजेच, इंडोफन
वेदना कमी कन सकारामक भावना वाढवतात.

३.२.५. अमल पदाथ आण इतर रसायनांचा चेतापारे षकांवर होणारा

परणाम (Impact of Drugs and Other Chemicals on
Neurotransmitters):
जेहा म दमये
ू चंड माणात हे रोईन (heroin) आण मोफ न (morphine)
सारखे अफजय
ु अमल असतात तेहा मदकडन
ू ू नैसगकरया तसम गणधम
ु
असलेले रसायन नमती थांबवल जावू शकते. जेहा बाहे न अमल पदाथ घेणे
थांबवले जाते, तेहा म दत
ू या रसायनाची कमतरता नमाण होऊन यतीत कमालची
ं
अवथता नमाण होते. तसम रसायनांची नमतीच कमी कन नसग मोठ कमत
चकवायला
ु भाग पाडतो. अमल पदाथ आण इतर रसायने याया भावातन
ू
मजाबंधाजवळ होणाया म द ू संबं धत रासायनक यांवर परणाम होतो.
नसपेशीकडन ं नयंत होते.
ू रसायनांचे वणे अत वाढते कवा

पडीत रे णंच
ू ी (Agonist molecules) रचना चेतापारे षक सारखी असू शकेल
यामळे
ु ते ाहकांशी जोडले जातात आण चेतापारे षकांकडन
ू अपेत परणाम साय
करतात. काह काह आफजय
ु अमल पदाथ पडीत रे णू माणेच असयाने ते, उीपन
आण समाधान सारखे तापरते
ु परमाण वाढवतात.
 55

वरोधक (Antagonists) रे णू दे खील ाहकांशी जोडले जातात परं तु यांचा

परमाण चेतापारे षकांचे काय थोपवणे असे असते. बोटलन
ु (Botulin), एक वषार य
अयोय पतीने केलेया अनातन
ू बनू शकते, जे ACh ला थोपवन
ू अधागवायू सारखा
आजार नमाण करते. बोटलन
ु चे छोटे इंजेशन- बोटे स-चेहयावरल नायंन
ू ा बधरता
आणन
ू सरकया
ु ु कमी क शकते. वरोधक रे णू नैसगक चेतापारे षकांसारखेच असतात
जे ाहक ेांवर नयंण मळवन
ू परणाम रोखू शकतात. परं तु ते ाहकांना उपत
करयाइतपत सारखे नसतात. हे हणजे असे आहे क, परदे शातील नायाचा (मा
ु )
भारतीय नायाइतकाच आकार आण आकारमान आहे , नाणे व यंात (coin box)
तंतोतंत बसेल पण यं चालवू शकणार नाह. यरेु र (Curare), एक वषार पदाथ
शकार यांया बाणाया टोकाला लावतात, हा पदाथ ACh या ाहक ेाला बंद
कन टाकतो, यामळे
ु ाणी अधागवायू झायासारखा होतो.

३.३. नससंथा (THE NERVOUS SYSTEM)

सभोवतालया जगातील आण शररातील उतींकडन

ू माहती घेणे, यावर
नणय घेणे, माहती पहा
ु पाठवणे आण शररातील उतींना आदे शत करणे हाच
जगयातील आशय/गाभा आहे . सवकाह आपया शररातील नससंथा मळे
ु होते. चला
पाहू या, आपल नससंथा कशी काय करते. आपया शररातील गतमान,
वयतरासायनक
ु संेषण यंणा हणजे नससंथा होय. सीमावत आण कय
नससंथा अनेक नसपेशींनी बनलेल आहे . नसपेशी या वयत
ु तारांमानेच आहे त.
नसपेशींचे मय
ु अतंतू एखाया मोळी/जडी
ु माणे एक आहे त, ते कय नससंथेला
वेदानक ाहके, नायू आण ंथींशी जोडतात. आपल नससंथा ढोबळमानाने दोन
भागांमये वभागलेल आहे . आकती
ृ ३.६ आण आकती
ृ ३.७ पहा.
आकती
ृ ३.६

३.३.१. कय
 नससंथा {The Central Nervous System (CNS)}
कय नससंथा ह म द ू आण मजारजू यांनी बनलेल आहे . कय
नससंथा ह शरराची नणय घेणार यंणा आहे . म द ू आण मजारजू हे दोनह
नसपेशींनी बनलेले आहे त, कय नससंथा अितव टकवयासाठची काय तसेच
वचार, भावना आण वतन यांचे नयमन करते.
 56

म द ू (Brain): वचार करणे, भावना आण कती

ृ या मानवी कती
ृ म द ू मळे
ु च शय आहे त.
एकया म दत
ू ४० अज नसपेशी आहे त. यातील येक पेशी अंदाजे १०,००० इतर
पेशींशी जोडलेल आहे. म दतील
ू नसपेशी काय गटानसार
ु वभागलेया आहे त यालाच
चेतापेशींचे जाळे असे हटले जाते. शेजायाशी जोडले जाऊन लोकांचे जसे जाळे बनते
याचमाणे नसपेशी इतर जवळया पेशींशी जोडया जाऊन जाळे तयार होते,
यांमधील संवाद अधक लवकर आण जलद होतो. चेतापारे षकांचे वणे एक
करणाया पेशी एकच जोडया गेलेया असतात. उदाहरणाथ, हायोलन वाजवयास
शकणे, पाचाय भाषा बोलणे, गणतीय समया सोडवणे हे पेशींचे जाळे अधक
मजबत
ू करतात.

आकती
ृ ३.७

मजारजू (The Spinal Cord): मजारजू हा सीमावत मजासंथा आण मद ू

यांना जोडणारा दहेु र माहती महामाग आहे . मजारजया
ू आतील भाग हा राखाडी
रं गाचा तर बाहे रल भाग पांढया रं गाचा दसतो. मजारजचा
ू आतील भाग नसपेशींया
पेशी शरराने बनलेला आहे तर बाहे रल भाग मय
ु अ आण नसांनी बनलेला आहे .
मजारजचा
ू बाहे रल भाग हा संदेश वाहका हणन
ू आहे, जो शरराकडन
ू संदेश घेऊन
म द ू पयत पोहोचवतो आण म दने
ू घेतलेले संदेश शरराया भागाकडे पोहोचवतो.

नसपेशींचे तीन कार पडतात- वेदनेयांकडन

ू मजारजू कडे संदेश वहन करणाया
वेदनक नसपेशी होत. मजारजु कडन
ू नायू आण ंथींकडे संदेश वहन करणाया
कारक नसपेशी आण वेदनक नसपेशी आण कारक नसपेशी यांना जोडणाया तसेच
मजारजू, मद ू यांमये सहयो गी काय करणाया सहयोगी नसपेशी होय.
 57

तीेप (The Reflex): तीेप हणजे उपकाला अनलू

ु न दलेल वायत
तया होय. आपला मजारजू कशा पतीने काय करतो याचे तीेप हे उदाहरण
होय. मजारजू चा आतील भाग, खरे तर हा एक कारचा नसपेशी शरराने बनलेला मद ू
आहे . मजारजू हा आतील भाग अतजलद तीेप, जीवनदायी तीेप तया
घडवन
ू आणतो. एकल मजा तीेप माग हा एक वेदनक नसपेशी आण एक कारक
नसपेशीने बनलेला असतो आण तो अंतरनसपेशीने संवाद साधत असतो. उदा.
गढयाला
ु झटयाचा तसाद, अगद उबदार शरर स
ु ा दे ऊ शकते.

दसरा
ु नसपेशीय माग दःख
ु तीेप नमाण करतो. योतीला आपया बोटांचा
पश होतो आण उणतेने उपत झालेया नसपेशीय या वेदानक नसपेशी वारा
मजारजू या आंतर-नसपेशींपयत पोहोचतात. या मजारजू मधील आंतर-नसपेशीं
कारक नसपेशी उपीत कन तो नसावेग हातांया नायंप
ु यत तया पोहोचवतात.
दःख
ु तीेप मजारजू पयत पोहोचन
ू पहा
ु माघार येतो आण उणतेपासन
ू आपण
हात मागे दे खील घेतो. वेदनांचा अनभव
ु मदपय
ू त पोहोचन
ू म दकडन
ू ू हात मागे घेयाचा
नणय घेयाया आत, आत ह तीेप या पण
ू होते. हणनच
ू हात झटकन मागे
घेयाची या ह ऐिछक नसते तर ती सहजच/वायत पतीने घडलेल असते.

जर म दकडे
ू आण मदकडन
ू ू माहतीचे वहन मजारजू माफत होते तर न
असा पडतो क, मजारजया
ू वरया भागाला गंभीर इजा झायास काय होईल ? मग
म द ू आण मजारजू यात कोणताह संपक राहणार नाह. वातवक पाहता अशावेळी,
तमचा
ु म द ू शरराया संपकात राहणार नाह, मजारजया
ू इजा झालेया भागाया
खालल शरराया भागातील सव वेदने आण ऐिछक हालचाल आपण गमावन
ू बस,ू
संशोधनातन
ू मा असे स झाले आहे क, अगद मदया
ू एखाया काला इजा
झायावरह आपण तया दे यास सम असतो. उदाहरणाथ, गोडटन (२०००)
यांना संशोधनात दसन
ू आले क, जेहा लोकांया लगक ताठरता नमाण करणाया
म द ू काला इजा झालेल, यांया कमरे खालल भागास अधागवायू झालेला असतानाह
यांनी लगक उपानास अनलू
ु न जननेिय ताठरता करयाची मता (साधा
तीेप) दशवल.

३.३.२. सीमावत मजासंथा {The Peripheral Nervous System

(PNS)}:
शरराया ववध भागांकडन
ू आलेल माहती गोळा करणे आण म दकडन
ू ू
घेतलले नणय शरराया ववध भागांकडे पाठवणे या कारचे काय सीमावत
मजासंथा करते. सीमावत मजा संथेचे दोन भाग आहे त: कायक मजासंथा
आण वायत मजासंथा.
 58

कायक मजासंथा (Somatic nervous system):

अथी आण नायंच
ू े ऐिछक नयंण या संथेकडन
ू केले जाते. वेदन
इंयांकडन
ू माहती कय मजा संथेकडे पाठवणे आण शरराया नायंक
ु डन
ू
(नायू अथींना जोडलेल आहे त) माहती कय मजा संथेकडे पाठवणे या कारची
काय करणाया नसपेशी पासन
ू कायक मजासंथा बनलेल आहे . कायक संथेमळे
ु च
लोकांना यांचे शरर हालवणे शय होते. उदा. जेहा लोक चालतात, वगात हात
उचलतात, फलां
ु चा गंध घेणे, चांगले च पाहणे हे सव कायक संथेमळे
ु च शय होते.

वायत मजासंथा (Autonomic nervous system):

सीमावत मजासंथेचा कायक भाग वेदन आण ऐिछक नायू यांचे
नयमन करतो तेहा या संथेचा वायत मजासंथा हा भाग शररातील इतर अवयव,
ंथी, शररातील इतर अनैिछक नायू यांचे नयमन करत असतो. दयाची पंदने,
पचन, आण ंथी संबध
ं ीत कृती वायत मजासंथेमळे
ु च नयंत केया जातात.
साधारणपणे वायत मजासंथा वतःच वतःचे काय करते हणनच
ू तला वायत
मजा संथा असे हटले जाते.

वायत मजासंथा दोन भागांनी/कारांनी बनलेल आहे -

 सहानभावी
ु मजासंथा (the sympathetic nervous system) आण
 परसहानभावी
ु मजासंथा (parasympathetic nervous system)

सहानभावी
ु मजासंथा (The sympathetic nervous system):
मजारजू तंभाया मयभागी, छातीया पंजयाया वरपासन
ू कंबरे पयत
सहानभावी
ु मजासंथेचे थान आहे . शरर उीपन आण उजा वाढ ह काय सहानभावी
ु
मजासंथेचे दसन ं आहानामक काहतर (उदा साप
ू येत.े जेहा धोकादायक कवा
दसणे) दसते तेहा आपल सहानभावी
ु मजासंथा दयाया ठोयांची गती, रतदाब
यात वाढ करते आण पचनाचा वेग कमी करते. रतातील साखरे चे माण वाढवते
आण घाम वारा शरर थंड करते. यामळे
ु आपण सतक आण कती
ृ करयास तयार
होतो. दय महवाया नसलेया अवयवांकडील, जसे वचाकडील रत परवठा
ु कमी
करते, काहवेळा अगद म दकडील
ू रतपरवठा
ु दे खील कमी करते. रताला नायंक
ू डे
जायापव
ू भरपरू ऑिसजनची आवयकता असते, हणन
ू फफसे
ु ु अतरत काय
करतात (वासोछवासाची गती वाढते). तणावजय परिथतीशी लढताना, अनाचे
पचन आण याय पदाथाचे शररातन
ू उसजन होणे गरजेचे नसते, यामळे
ु या या
थांबवया जातात. लाळ कोरडी पडते, लघवीला जायाची इछा मंदावते. परं तु यती
खपच
ू घाबरलेल असेल तर मा मल-म
ु शररातन
ू बाहे र टाकले जाते.

खरे तर, सहानभावी

ु मजासंथेला ‘लढा आण माघार या’ असे हटले जाते
कारण या यंणेमळे
ु मानव आण ायांना सवच कारया परिथती हाताळणे शय
 59

होते. तणावाशी सामना करणे हे मख

ु काय सहानभावी
ु मजासंथेचे असते. यतीया
भावनांशी सहानभावी
ु पती ह संथा काय करते. राग, अत आनंद, अत उतेजनेची
िथती या या भावना होत. ती भावना दे खील तणावपण
ू असतात आण सहानभावी
ु
संथा यांयाशी संबं धत काय करते.

आकती
ृ ३.८

आकती
ृ ३.८ मये सहनभावी
ु आण परसाहानभावी
ु मजासंथेतील फरक
दाखवयात आला आहे .
 60

परासहानभावी
ु मजासंथा (The parasympathetic nervous system):
परिथतील धोका/ तणाव टळयानंतर परासहानभावी
ु मजासंथा काय
करते. सहानभावी
ु मजासंथेया कायाहू न हे काय व परणाम साधतात. दयाया
ठोयांची गती कमी करणे, रतातील साखरे चे माण कमी करणे, डोयांया बाहलचे
ु
आकंु चन, पचनसंथा आण उसजन काय पहा ु स
ु करणे या कारची काय धोका
टळयानंतर परासहानभावी
ु मजासंथेकडन
ू केले जाते.

दै नं दन जीवनात, सहानभावी

ु आण परासहानभावी
ु मजासंथा या
एकतपणे शरर अंतगत िथती योय राखयाकरता काय करतात. दसया
ु शदांत,
तणावजय परिथती संपयानंतर शररातील काय सामाय तरावर ठे वयाचे काय
या संथा वारा केले जाते.

जर सहानभावी
ु ं माघार या यंणा असे हणणार असू
मजासंथेला लढा कवा
तर परासहानभावी
ु मजासंथेला खा-या आण आराम करा यंणा हणावे लागेल.
परासहानभावी
ु ं
या भागाया नसपेशी मजारजू या वरती आण खाल कवा
सहानभावी
ु मजासंथेया बाजंन
ू ा असतात. सहानभावी
ु मजासंथेला तया
दे यायतरत परासहानभावी
ु मजासंथा आणखी काय करते. दै नं दन जीवनातील
अतशय सामाय अशा या परासहानभावी
ु मजासंथेकडन
ू पार पाडया जातात.
नयमत आण सामाय वसन आण पचन संथेचे नयमन परासहानभावी
ु
संथेकडन
ू केले जाते. लोक दवसातील बराच भाग खाणे, झोपणे, पचन आण उसजन
यांमये घालवतात. परासहानभावी
ु संथा याकरता सय असते.

आपल गती तपासन

ू पहा
टपा लहा
a.) मानवी जीवशा अयासयाचे महव
b.) नसपेशीची रचना
c.) या मता
d.) चेतापारे षकांचा भाव
e.) सीमावत मजासंथा
f.) कय मजासंथा
g.) वायत मजासंथेचा सहानभावी
ु वभाग
h.) वायत मजासंथेचा परासहानभावी
ु वभाग

३.४ सारांश

या घटकात, मानवी जैवक भागाचे महव याने सवात

ु केल. बोधनक भाग हा
जैवक भागांशी वणला गेलल
े ा असयाचे आपण हटले. जैवक भागाबल बोलताना
 62

घटक - ४
मनाचे जीवशा - II

घटक रचना
४.० उये
४.१ तावना
४.२ अंतःावी ंथी संथा
४.३ म द ू : अयासयाची साधने
४.३.१ म द ू गाभा रचना
४.३.२ म द ू कवच

4.3.3 वभत मद ू गोलाध; मदतील

ू उजवा आण डावा फरक
४.४ समारोप – हात ाधाय
४.५ तमची
ु गती तपासन
ू पहा
४.६ सारांश
४.७ न
४.८ संदभ

४.० उये

या घटकाचे वाचन केयावर तहाला

ु पढल
ु गोट समजणार आहे त–
 आपया शरराची काय आण वतन यांवर भाव पाडणाया ंथींची भमका
ू
समजावन
ू घेणे.
 म दची
ू रचना आण मदया
ू ववध भागांची काय समजावन
ू घेणे.

४.१ तावना

या पवया
ू घटकात, आपण नसपेशी चा अयास केला. या घटकात आपण
अंतःावी ंथी- नससंथेशी जोडलेला शरराची वाढ आण काय पार पाडयात
महवाची भमका
ू बजावणाया ंथींया समचय
ु याबाबत पाहणार आहोत. यापवच
ू
 63

आपण डेकाट स, च तववेता यांचे स वाय “I think, therefore I am” याबाबत
उलेख केला आहे . आपया शररात अतशय गंत
ु ागंत
ु ीचा म द ू नावाचा अवयव असया
कारणाने आपले अितव अतशय गतमान बनलेले आहे . इतर ायांहू न आण
सहजवृ ती यांवर वेगळे ठे वयाचे काम आपला मद ू करतो. म दमळे
ू ु आपण केवळ
परवेशाशी जळवन
ु ू घेणे आण िजवंत राहणे साय करत नाह तर वचार करणे, मतीत
ृ
माहती साठवणे, ान इयाद नमती मदमळे
ू ु च शय आहे त. दरट
ू , कपना करणे,
नयोजन, तंान वकसत करणे हे केवळ म दमळे
ू ु च शय झाले आहे . मदमळे
ू ु झालेला
तंानामक वकास फत आपया पेा बळ ायांवर वजय मळवणे इतपत
नाह तर इतर हांपयत वास करयाकरता दे खील उपयत
ु ठरलेला आहे . हणन
ू
आपण अंतःावी ंथी संथा आण म दचे
ू काय हे पाहणार आहोत.

४.२ अंतःावी ंथी संथा (THE ENDOCRINE SYSTEM)

अंतःावी ंथी नससंथेशी जोडल गेलेल संथा आहे . चयापचय, वाढ आण
वकास यांचे नयमन करणे, उतींया कायाचे नयमन, लगक या, पनपादन
ु , झोप,
भाव इयादंचे नयमन अंतःावी ंथी वारा केले जाते.

पयशका
ु ंथी, कंठथ ंथी, उपकंठथ ंथी, अधवक
ृ (अँीनल) ंथी,
पनेल ंथी, वादपं
ु ड, अंडाशय (ीयांमये) आण अंडकोश (पषां
ु मये) यांनी
अंतःावी ंथी बनलेल आहे . अंतःावी ंथी शररातील जवळजवळ येक अवयव
आण पेशी यांवर परणाम करते. ंथींमधन
ू संदेश वहनाकरता रसायने वल जातात
यांना संेरके हटले जाते. संेरकांचे रतवाहाबरोबर वहन होऊन ते इतर उती, म द ू
यांया पयत पोहोचतात. संेरके म द ू पयत पोहोचतात आण यांचा भाव लैगक
इछा, अन आण आमकता यांसारया वतीं
ृ वर होताना दसन
ू येतो. काह संेरके
रचनामक या चेतापारे षक सारखेच आहे त. यामळे
ु आपण असे हणू शकतो क
अंतःावी ंथी आण नससंथा या परपरांशी संबं धत आहे त. परपरांशी संबं धत
असयाने यामये सारखेपणा असनह
ू या संथांमये सम
ू फरक आहे . उदाहरणाथ,
नससंथेत संदेशांचे वहन सेकंदाया काह भागात होते तर अंतःावी संथेत संदेशाचे
वहन रत वाहयांवारा होत असयाने ंथी ते संबं धत उतींपयत या येला काह
सेकंद लागतात. संदेश वहनाचा कालावधी पाहता असे हणयासारखे आहे क,
नससंथेवारा संदेश वहन एसएमएस करयासारखे आहे तर अंतःावी संथेवारा
संदेश वहन पोटाने टपाल पाठवयासारखे आहे.

तथाप, अंतःावी वारा पाठवया जाणाया संदेशांचे परणाम हे चेता

संदेशांया परणामांहू न दघ वपाचे असतात. यामळे
ु च, जेहा आपण अवथ होतो
तेहा शांत होयास जात वेळ लागतो. जेहा आपण एखाया संकटाला सामोरे जातो
तेहा मपं
ू डांवर असलेया अधवक
ृ ंथीतन
ू एपीनेन आण नॉर-एपीनेन
 64

(अँीनलन आण नॉर- अँीनलन) वते. या संेरकांया वयातन

ू दयाची गती,
रतदाब, रतातील साखर यात वाढ होते, यातनच
ू आपणाला संकटाशी लढयाकरता
उजा ात होते. परं तु परिथतील संकट संपयावर मा, काह वेळापव
ू अनभवले
ु ले
संेरके आण उीपन शथल होत जाते.

सवात भावी असलेल ंथी हणजे पयशका

ु ंथी होय. डाळी एवढा आकार
असलेया या ंथीचे थान म द ू गायात आहे . हायपोथलामस
ॅ या म दया
ू भागाकडन
ू या
ंथीचे नयंण केले जाते. पयशका
ु ंथीकडन
ू शाररक वाढ घडवन
ू आणणार संेरके
आण ऑिसटोसीन सारखी संेरके तवल जातात. ऑिसटोसीन या संेरकामळे
ु
जम दे ताना गभाशयाचे अकंु चन, बालसषा
ु ु करताना दध
ु नमती आण भावनोकटता
असे अनभव
ु येतात. ऑिसटोसीन या भावातन
ू जोयांची नमती, समह
ू एकीकरण
आण सामािजक ा या भावना वाढस लागतात. एका योगातन
ू असेह दसन
ू आले
क, या लोकांना ऑिसटोसीन हंु गवले गेले या लोकांनी इतरांया तलने
ु त पैशांया
करणात अनोळखी यतींवर अधक ववास यत केला होता. (कोसफेड आण
इतर, २००५).

इतर ंथी मधन

ू वणाया संेरकांचे नयमन दे खील पयशका
ु ंथीवारा
केले जाते. यामळे
ु आपण असेह हणू शकतो क, पयशका
ु ंथी ह हायपोथलामस
ॅ
वारा नयंत होणार धान ंथी आहे . उदारणाथ, तणावजय परिथती
हायपोथलामस
ॅ वर परणाम करते, हायपोथलामस
ॅ पयशका
ु ंथीला संेरके वयास
आदे शत करतो, यातनच
ू अधवक
ृ (अँीनल) ंथी कॉट सॉल ाववते आण यातन
ू
रतातील शकरे त वाढ होते.

आकती
ृ ४.१

आकती
ृ ४.१ नससंथा आण अंतःावी संथा यांमधील संबध
ं दशवते

पनेल ंथी (The Pineal gland): पनेल ंथीचे थान दे खील मदत
ू , मदया
ू
पावभागात आहे . मेलाटोनीन नावाचे संेरक या ंथीकडन
ू वते. जैवक लयबता
(circadian rhythm), थकयाची जाणीव नमाण करणे आण शररातील तापमान
नयमन करणे इयादचे नयमन मेलाटोनीन वारा केले जाते. दसया
ु शदांत, ना
आण जागत
ृ अवथा चाचे नयमन मेलाटोनीन वारा केले जाते.

कंठथ ंथी (The Thyroid Gland): फलपाख

ु आकाराचे या ंथीचे थान मानेया
खालया बाजला
ू आहे . शररातील चयापचयाची गती, शररातील ऑिसजन चे उीपन
आण उजा यांचे नयमन या ंथीतील संेरकाया वयातन
ू केले जाते. मलां
ु मधील
 65

हाडांची वाढ, म द ू तसेच नससंथेचा वकास यात दे खील या संेरकाची भमका

ू महवाची
आहे . रत दाब, दयाची पंदने, नायंच
ू े काय आण पनपादन
ु यांना नयंणात
ठे वयात दे खील कंठथ ंथी महवाची भमका
ू बजावते.

उपकंठथ ंथी (Parathyroid Gland): या ंथीवारा किशयम

ॅ आण हाडे
चयापचयाचे नयमन केले जाते. रतातील किशयम
ॅ आण हाडांशी संबं धत चयापचय
याचे नयमन दे खील उपकंठथ ंथीवारा केले जाते.

वादपं
ु ड (Pancreas): वादपं
ु डाकडन
ू पचन आण संेरक यांचेशी संबं धत काय केले
जाते. बहःावी (exocrine pancreas), हा वादपं
ु डाचा भाग पचनास पोषक एझीम
ावयाचे काम करतो. अंतःावी (endocrine pancreas) हा वादपं
ु डाचा भाग
इसलन
ु आण लकोजे
ु न यांना ावयाचे काय करतो. या संेरकांमळे
ु रतातील
लकोज
ु या पातळीचे नयमन केले जाते.

४.३ मद
 :ू अयासयाची साधने (THE BRAIN: THE TOOLS OF
DISCOVERY)

ाचीन काळी वैानकांकडे िजवंत मानवी म द ू अयासयाची साधने उपलध

नहती. याकाळी मत
ृ मानव आण ायाया म दचे
ू वछे दन कन म द ू कायाचा
अयास केला जाई. परं तु मत
ृ म दचा
ू अयास कन मदतील
ू ववध भागांया कायाचा
अयास करणे नवळ अशय होते.

सवातीया
ु डॉटर आण मानसशा यांया वैयकय नरणांनी म द ू
आण मन यात काहतर संबध
ं आहे , हे शोधन
ू काढले होते. उदाहरणाथ, मदया
ू एका
बाजला
ू झालेल इजा शरराया दसया
ु बाजला ं अधागवायू सारखी िथती
ू बधरता कवा
नमाण करते. शरराची उजवी बाजू म दया
ू डाया बाजला
ू आण डावी बाजू शरराया
उजया बाजला
ू जोडलेल असयाचे यातन
ू दसन
ू आले. म दया
ू पावभागास झालेया
इजेचा ट मतेवर परमाण झालेला दसन
ू येतो. मदया
ू डाया अखंडास इजा
झायास वाचादोष उपन झालेला दसन
ू येतो असे अनेक नरणांमधन
ू दसन
ू आले
आहे .

तथाप, आज िजवंत म दचा

ू अयास करयाकरता ववध तंे वकसत झाल
आहे त. यातील काह तंे पढल
ु माणे. –
म द ू वछे दन/खोल जखम आण वयत
ु उीपन (Deep Lesioning and
Electrical Stimulation):

म दया
ू ववध भागांना जाणीवपव ं मानवी
ू क इजा कन याचा ाणी कवा
मतांवर होणारा परमाण अयासणे, हे एक तं आहे . दसरे
ु तं हणजे, म द ू भागाला
 66

इजा करयाऐवजी म दचे

ू वशट क वयत
ु वाह वारा उपत करणे आण याचे
परणाम पाहणे होय. म द ु भागाला इजा करणे अथवा वयत
ु उीपन या दोनह गोट
एकाच पतीने केया जातात. ायाया म दचा
ू अयास करयाकरता रबर आवरण
असलेल व टोकाकडील भाग उघडा असलेल वयत
ु तार/वायर शयेवारा म दत
ू
सोडल जाते. मदतील
ू उती अथवा म द ू पेशींना इजा (म द ू वछे दन/म द ू जखम) पोहोचवन
ू
अयास करावयाचा असयास ती वयत
ु वाह वारा ह इजा केल जाते. यालाच मद ू
वछे दन/खोल जखम हटले जाते. तािवक या या कारचे संशोधन फत
ायांवरच (काह दे शांत) करणे शय आहे .

योगशाळांमधील संशोधनांमधन
ू असेह दसन
ू आले क, म दया
ू एका भागास
इजा केयास भक
ु े ची भावना मंदावते याउलट म दया
ू दसया
ु भागास इजा केयास
भक
ु े ची भावना अधक नमाण होते.

संशोधकांना जर मदचा
ू वशष भाग उपत करावयाचा असेल तर हलकासा
वयत
ु वाह वयत
ु तार/वायर वारा वशट नसपेशी पयत पोहोचवला जातो. या
वयत
ु वाहातन
ू नसपेशीला संदेश ात झाला आहे अशी परिथती म दत
ू नमाण
होते. याला म दचे
ू वयत
ु उीपन हटले जाते. आजकाल, चेतावैानक रासायनक
आण चंब
ु कय मायामांवारा दे खील मद ू भागात उीपन नमाण करत आहे त.

हसणे, ववध आवाज ऐकणे, डोयाचा भाग हलवणे, पडतो आहोत असा भास,
आपण शरराया बाहे र आहोत असा भास इयाद अनभवां
ु चे ायक योगशाळा
संशोधनांतन
ू दाखवयात आले आहे .

आज, वैानक वशट नसपेशी मधील संदेशाचे वाचन करयात दे खील

यशवी होत आहे त. उदाहरणाथ, आधनक
ु सम
ू -इलेोड (वयत
ु तारे चे सम
ू टोक)
वशट तयेस मांजराया म दत
ू कोणया भागात माहती पोहोचलेल आहे , याचे
तंतोतंत नदान क शकतात. अजावधी नसपेशींमधील आवाज, वशट कती
ृ करत
असताना वापरया जाणाया उजचे
 मदतील
ू रं गमय ेपण याचा दे खील संशोधक
अयास क शकतात.

ई.ई.जी. (इलेोइसेफेलोाम) { The EEG (Electroencephalogram)}:

मानसक कती
ृ होताना ववध वयत
ु , चयापचय आण चंब
ु कय संकेत
नमाण/उसिजत होत असतात यांचा वैानकांना मद ू कायाचा अयास करताना
उपयोग होत असतो. िजवंत म दचा
ू अयास करयासाठ या संकेतांचा उपयोग करणे हा
अतशय सरत
ु पयाय आहे . अजावधी नसपेशी नयमत वपात म द ू पठावर
ृ
वयत
ु वपाया लहर नमाण करत असतात. या वयत
ु लहरंचा अयास
वैानकांकडन
ू इलेोइसेफेलोाम (electroencephalogram/EEG) वारा केला
जातो. ई.ई.जी. हे उपकरण या वयत
ु लहरंचे वाचन करते. शॉवर घेताना असते तशा
 67

पतीची एक टोपी असते, या टोपीत अनेक इलेोड असतात. इलेोड जेल या
सहायाने म दभोवती
ु लावन
ू संशोधक मद ू लहरंचे मापन करतात. इलेोड हे लहान
धातया
ू चकती सारखे असतात जे कवटया वचेवर थेट जोडले जातात. समवपाचे
ू
इलेोड वयत
ु तारांना जोडलेले असतात. या तारा पेन सारया दसणाया
उपकरणाला जोडलेया असतात. आण हे पेन आलेख कागदावर ठे वलेले असतात. सम
ू
इलेोड वयत
ु या शोधतात आण यातन
ू पेन सय उपकरण आलेख कागदावर
ं लहर उमटवीतात. या लहर ववध मानसक िथती जसे ने ची
हलयाशा रे षा कवा
िथती, फेफरे , म दत
ू गाठ इयाद सारया िथतीत वेगवेगया दसन
ू येतात. या लहर
वाचन, लेखन आण बोलणे सारया यांमये म दचा
ू कोणता भाग सय आहे याचे
दे खील नदान करयास मदत करतात.

पी.ई.ट (पोझीोन इमशन टोमोाफ) {PET (Positron emission

tomography)}:
पोझीोन इमशन टोमोाफ (PET) हे तं िजवंत म दत
ू नसपेशींची तमा
पाहयाची संधी दे त.े म दया
ू येक भागात होत असलेला रासायनक उजचा
 , साखरे चा
वापर यांवन म द ू यांची तमा पी.ई.ट. या उपकरणावारा आपणास ात होते. या
यतीया म दचा
ू वैानकांना अयास करावयाचा आहे , या यतीया शररात
करणोसग लकोज
ु इंज
े शन वारा सोडले जाते. म दपे
ू शी हे करणोसग लकोज
ु
शोषतात, संगणकाकडन
ू या पेशी हे करणोसग लकोज
ु शोषतात यांना शोधन
ू
यांची तमा पडयावर (screen) दाखवल जाते. यतीला तापरता
ु करणोसग
लकोज
ु ात झायावर याया म दतील
ू सय नसपेशी भारत होतात. या पेशींकडन
ू
यामा करणे सारत केल जातात. पी.ई.ट यं या यामा करणांना यांया
तीतेनसार
ु ववध रं गांवारा पडयावर दशवतो. म दया
ू या ठकाणी
अतयाशीलता आहे या ठकाणी पांढरा रं ग दसतो तर या ठकाणी म दपे
ू शींची
याशीलता नसते या ठकाणी नळा रं ग दसन
ू येतो. या पतीने ववध तीतेया
या करताना म दची
ू याशीलता संगणकावारा दाखवल जाते. पी.ई.ट यंावारा
ं वन पाहणे यांसारया यांमये
गणतीय गणन, चेहयाया तमा पाहणे कवा
म दची
ू सयता म दचा
ू अतयाशील भाग संगणकावारा दाखवला जाते.

एम.आर.आय (मने
ँ टक रे सोनंस इमेिजंग) {MRI (Magnetic Resonance
Imaging)}:
यतीचे डोके ती चंब
ु कय े असलेया यंात ठे वले जाते. चंब
ु कय े
म दतील
ू अणंन
ु ा संरेखीत करते. यानंतर रे डीओ तरं ग काह अणंच
ु े तापरते
ु थानांतरण
घडवन
ू आणतो. जेहा हे अणू पहा
ु वतःया केत येतात तेहा यातन
ू काह संकेत
(signal) नमाण होऊन ते लहर वारा, म दया
ू सवतर तमा नमाण करतात.

मलसेकंदांमये जेहा अनेक तमा घेतया जातात, तेहा या तमा म द ू

ववध उपकांना कशा पतीने तया दे तो हे दाखवतात. यामळे
ु मानसशाीय
 68

आजारात आढळन
ू येणारे ववध म दया
ू कायामक आण रचनामक म द ू दोष
संशोधकाला अयासता येतात. संगीतकारांया डाया गोलाधात सरासरपेा मोठे
चेतापेशीय े संशोधकांना एम.आर.आय या संशोधनातन
ू दसन
ू आले आहे . तसेच
छनमनक णांमये एम.आर.आय.या मदतीने संशोधकांना मदतील
ू पोकळींचे
मोठे े आण यात म द ू ाव (सी.एस.एफ) अधक असयाचे आढळन
ू आले आहे .

एफ.एम.आर.आय (कायामक मने ँ टक रे सोनंस इमेिजंग) {fMRI

{Functional Magnetic Resonance Imaging)}:
कायामक मने
ँ टक रे सोनंस इमेिजंग या उपकरणाया मदतीने म दया
ू
कायामक आण रचनामक बाबींचा अयास करता येऊ शकतो. सय असलेया
म दया
ू भागांमये रत वाहत असते. सेकंद पेाह कमी कालावधी करता काढयात
आलेला एम.आर.आय पाहन ू संशोधक सांगू शकतात क म दचा
ू कोणता भाग सय
झालेला आहे , यात रत जात माणात वाहत झालेले आहे . उदाहरणाथ, जेहा
यती एखाया चाकडे पहात असते तेहा कायामक मने
ँ टक रे सोनंस इमेिजंग यं
रत वाह मदया
ू पावखड
ं ाकडे वाहत झालेले दशवतो कारण पावखंड हा य
वपाया माहतीचे संकरण करयात सय असतो. म दया
ू बदलया यांवन
काढलेया चांवन आपयाला म द ू याया कायाचे कशा पतीने वभाजन करतो
याचा अयास करता येतो. उदाहरणाथ, कायामक मने
ँ टक रे सोनंस इमेिजंग हे सांगू
शकते क वेदनांचा अनभव
ु , नाकारले जाणे, रागावलेला आवाज ऐकयावर, भीतीदायक
गोट पाहयावर, लगक या उपत झालेया िथतीत म दचा
ू कोणता भाग
सय दसन
ू येतो. दसया
ु अयासात, १२९ लोकांना वाचन, खेळणे, गाणे हणणे
सारया ववध कारया आठ कती
ृ करयास दे यात आया. यांनी या कती
ृ करत
असताना यांया म दचा
ू कायामक मने
ँ टक रे सोनंस इमेिजंग वारा अयास करयात
आला. या अयासात सहभागी लोक म दचा
ू आलेख काढताना कोणया म दशी
ू संबं धत
कती
ृ करत होते, याबाबत जवळजवळ ८० टके चेतावैानकांनी बरोबर अंदाज वतवले
होते.

यामाणे समदश
ू न जीवशात आण दबण
ु खगोलशाात सहायभत
ू
ठरते याच माणे उपरोत उपकरणे मानसशाांना म द ू अयासात मदत करत
आहे त.

 ू गाभा रचना (Older Brain Structures):

४.३.१ मद
मानव आण ायांया मता यांया म द ू रचनेवन ठरतात. आदम
ायांमये, म द ू रचना खप
ू साधी आण जगयासाठची मलभत
ु ू काय नधारत
करणार दसन
ू येत.े अगत सतन ायांमये, जगयासाठया कायाबरोबरच
भावना आण मतीची
ृ काय पार पाडयाईतपत मद ू रचना दसन
ू येत.े मानवासारया
गत सतन ायात, अतशय गत म द ू रचना दसन
ू येत,े या म द ू रचनेतन
ू मोया
 69

माणावर माहतीचे संकरण करणे शय आहे . इतर कायाबरोबरच टकोन

नमतीचे काय दे खील मानवी म दतन
ू ू पार पाडले जाते.
म द ू गायावर नवीन मद ू (मद ू कवच/सेरेबेलम) वकसत झायापासन
ू मानवी
म दची
ू गंत
ु ागंत
ु वाढत गेल आहे . पवी
ृ बाबत आपण जर खोल खोदत गेलो तर आपणाला
लात येईल क, मळ
ू खडकावर नवीन भय
ु तयार झाले आहे . यामाणेच आपण जर
खोल गेलो, तर गतकाळातील जीवामांचे अवशेष पाहू शकतो, या कारचे काय
आपया पव
ू जांनी केले आहे . याचमाणे, आपण म दया
ू खोलवर गेलो तर मजाकंधचे
घटक आपया पव
ू जांया मदचे
ू काय कशा पतीचे होते याबाबत समजू शकेल.

चला तर आपण म द ू गायाचा अयास क आण यानंतर म दया

ू वरया
भागाचा, नवीन म द ू संथेचा अयास क या.

म दक
ु ं ध (The Brainstem):
म दक
ू ं ध हा म दचा
ू सवात जना
ु आण आतील भाग आहे . लंबमजा (medulla
oblongata), सेतू (pons), आण मय मितक (midbrain) यांनी मळन
ू म दक
ु ंध
बनलेला आहे .

लंबमजा (The medulla oblongata): लंबमजा हा मदक

ू ं धचा खालल अधा भाग
आहे , तो मजारजू पयत जातो. याचा वरल भाग सेतू (pons) पयत दसन
ू येतो.
मजाबंध ची सवात
ु मजारजू पासन
ू होते आण कवटया भागात गेयावर याचा
थोडा आकार वाढतो. थोडा आकार वाढलेया ठकाणाला मयांग/लंबमजा (medulla)
हटले जाते. (आकती
ृ ४.२ पहा) मयांग येथे दय, वसन, वमन, रतवाहया-कारक
यांचे क आहे , येथून दय पंदने, वसन आण रतदाब यांचे नयमन केले जाते.
आपणाला दय पंदने आण वसन यांचे नयमन करयाकरता वकसत म द ू आण
सजग मन यांची आवयकता नसते. मजाकंध याची काळजी घेत असतो.
मयांग/लंबमजा हे असे क आहे जेथून संपण
ू शररातील उजया भागातील नसा
डाया भागात आण डाया भागातील नसा उजया भागात जातात, यामळे
ु डावा म द ू
शरराची उजवी बाजू नयंत करतो तर उजवा म द ू शरराची डावी बाजू नयंत करतो.

आकती
ृ ४.२
 70

सेतू (The Pons): लंबमजा (medulla oblongata) आण मयम द ू यांमये सेतचे
ू
थान आहे . सेतू हणजे मयांगया वरल बाजस
ू थोडासा जात आकार वाढलेला भाग
होय. इंजी शद pons हा लटन
ॅ मधन
ू घेयात आला आहे, याचा इंजीत अथ bridge
आण मराठत सेतू असा होतो. म दचा
ू खालचा आण वरचा भाग यांना जोडयाचे काय
करणारा हा भाग सेतू हणन
ू ओळखला जातो. झोप आण वन यांचे नयंण,
उतेजनेची िथती, शरराया उजवी आण डावी बाजू यांचे समवय करयाचे काय
सेतकडन
ू ू केले जाते.

मय म द/ू मयमितक (The midbrain): मय म द ू हा म दचा

ू छोटा भाग आहे . मय
म द ू य, ाय आण कारक यंणा वषयी माहती सारणाचे काय करतो. म दक
ु ं ध चा
हा पढचा
ु भाग आहे . या भागाला इजा झायास ती कधीह भन न येणार आण
अपंगव आणणार आहे . आघात, छनमनकता आण पाकसन सारया आजारांचा
संबध
ं या भागाशी दसन
ू येतो.

चेताेपक (The Thalamus):

म दक
ू ं धया लगेचच वर चेताेपकाचे थान आहे . दोन अंडी असलेया
आकारात याचे थान आहे . गंध वगळला तर इतर सवच वेदनयांकडन
ू चेताेपकाकडे
माहती येत.े चेताेपक ह माहती उच तरय म द ू भागाकडे पाठवतो. उच तरय
म दकडन
ू ू पाहणे, ऐकणे, चव घेणे आण पश इयाद संबं धत माहतीचे संकरण केले
जाते. म दया
ू या भागाला इजा झायास, वेदनक वपाया माहतीचे संकरण होणार
नाह आण गधळ नमाण होईल.

जालरचना बंध (The Reticular Formation):

 71
आकती
ृ ४.३

मजाकंधात, कानांया मये, लंबमजा, कंध यांचा गाभा आण मयमद ू

पयत जालरचना यांचे थान आहे . मजारजू कडन
ू चेताेपकापयत बोटांया
आकाराची गंत
ु ागंत
ु ीची अशी जालरचना बंध ची रचना दसन
ू येत.े (आकती
ृ ४.३ पहा)
जालरचना बंध कडन
ू उीपन, अवधान, ना आण जागत
ृ च यांचे नयमन केले जाते.
जालरचना बंध परिथतीतील असंबं धत उपकांमधन
ू योय उीपक नवडयाचे काय
करतो. सतत बदल न होणाया (महवाची नसलेल) माहतीला मलतः
ू यामळे
ु टाळयाचे
काय होते आण माहतीत बदल घडयास लगेचच ती लातह घेतल जाते. उदाहरणाथ,
सतत फरणाया पंयाया आवाजाकडे सोयीकर दल
ु  होते तर पंखा बंद पडयास
तकडे सहजच लह जाते.

उच ेणीतील ायांमधील मलभत

ु ू काय आण मदचा
ू अतशय जना
ु भाग
हणन
ू यांचे संरण करणे महवाचे आहे . जालरचना बंध ला इजा झायास कोमासारखी
ं मय
िथती कवा ृ ू होवू शकतो. जालरचना बंध ला कमी इजा झायास थकवा, लगक
उीपनात बदल होणे आण ना चात बाधा येणे इयाद समया उवतात.

अनमितक
ु (The cerebellum):
कवटया खालया बाजला
ू , सेतया
ू मागे आण मय
ु म दया
ू खाल
अनमितकचे
ु थान आहे . अनमितक
ु छोया म दस
ू ारखा दसतो. अनमितक
ु
हणजे छोटा म द ू होय. अनमितक
ु हा मळ
ू म दचा
ू भाग आहे . अनमितक
ु फत
मनयात
ु दसतो असे नाह. उांतीया टने वचार करता, हा मदचा
ू अतशय
पहयापासनचा
ू भाग आहे . वैानकांया मते अनमितक
ु हा ायांमये मानव
नमतीया आधीपासन
ू दसन
ू येतो. अनमितक
ु हा एकण
ू मदया
ू १० टके
 72

आकाराचा परं तु ५० टके हन

ू अधक मद ू नसपेशी या भागात दसन
ू येतात. ौढांमये
अनमितक
ु चे वजन साधारण १५० ाम दसन ू येत.े
आकती
ृ ४.४

अनमितकची
ु काय (Functions of Cerebellum):
• वेळेबाबत तक करणे, भावनांचे नयमन करणे.
• वनी आण पोत यांमये भेद करणे.
• वायत हालचालंमये समवय (जलद गतीने होणाया हालचाल जसे चालणे, सरू
मारणे, चकाम, नय
ृ करणे, टं कलेखन, एखादे वाय/संगीत वाजवणे, आण
बोलणे)- यात हालचालंया दरयान वेळ आण नायंच
ू ी याशीलता यांवर
नयंण मळवणे.
• शरराचा समवय साधणे- लोक आरामात उभे राहतात आण बसू शकतात कारण
अनमितक
ु शररातील अगद सम
ू नायंच
ू े नयंण करतो आण यामळे
ु आपण
खचवर
ु न पडता बसू शकतो. अनमितक
ु मळे
ु लोकांना यांया आसनिथती,
नायंच
ू ी सहजता आण समवय याबाबत सजगपणे वचार करयाची आवयकता
नसते.
• अशािदक अययन आण मती
ृ शय होते.
• शकलेया तत या, कौशये आण सवयी या येथे साठवया जातात
आण यामळे
ु सहजच वायतपणे या घडतात.
• भावनक तया दे यात दे खील याचे योगदान महवाचे आहे.

अनमितकला
ु इजा झायास, चालणे, उभे राहणे, शरराचा समवय राखणे
ं हतांदोलन सारया कती
कवा ृ करयात समया येतात. तडात चमचा घालणे दे खील
जमत नाह. हालचालंत दे खील झटके आण अत यन दसन
ू येतील. नय
ृ करणे,
गटार वाजवणे शय होणार नाह. मयाचा अनमितकवर
ु परणाम होत असयाने
 73

अशा िथतीत यतीला चालणे, गाडी चालवणे शय होत नाह. अनमितकाला
ु इजा
झायास शरराचा थरकाप होणे, अंतराचे भान न राहणे या समया नमाण होतात.
तसेच, यतीला जलदगतीने या करणे शय होत नाह. बोलयात तोतरे पणा आण
अनयंत ने हालचाल होताना दसन
ू येतात.

कनार संथा/लंबक यंणा (The Limbic System):

म दक
ू ं ध हा म दचा
ू सवात जना
ु भाग तर म दकवच
ू /मितक गोलाध हा सवात
अलकडचा आण उचया करणारा भाग आहे . म दचा
ू जना
ु आण अलकडचा भाग
यांमये लंबक यंणाचे थान आहे . या संथेचे नाव लटन
ॅ Limbus यापासन
ू घेयात
आलेले आहे , याचा अथ कनारा/सीमा असा होतो. म द ू वषयी म दक
ू ं धया बाजला
ू
कनारा/सीमा नमाण करणे असा अथ घेतला आहे . कनार संथेचे तीन भाग आहे त-
बदमाकार/अमडला (amygdale), अधचेताेपक (hypothalamus), आण अवमीन
ृ ४.४ पहा).
(hippocampus). (आकती

बदमाकार/अमडला (Amygdala):
अवमीन या जवळ बदामया +आकाराचा ककसारखा अवयव हणजे
बदमाकार/अमडला होय. भावनक तया, संेरकांचे वणे, घटना-
आमचारयामक मती
ृ यांचेशी संबं धत याचे काय आहे . संशोधकांनी
बदमाकार/अमडला याचा संबध
ं आमकता आण भीती यांयाशी असयाचे दे खील
शोधन
ू काढले आहे . वेदानयांकडन
ू उचम दकडे
ू जाणार माहती थम
बदमाकार/अमडलाकडे जाते. यामळे
ु धोकादायक परिथतीला चटकन तया
दे तात. अगद धोकादायक परिथतीचे भान येयापवच
ु , काय होणार समजयापवच
ू
तया (शाररक) दल जाते.

बदमाकार/अमडला याला इजा झायास आमक आण भीतीचे वतन लोप

पावते. (Kluver & Bucy 1939). मांजरावर केलेया संशोधनात असे लात आले क,
बदमाकार/अमडला या अवयवाया वशट भागास वयत
ु उदपन दयास अगद
शांत असलेले मांजर आमक बनते तर दसया
ु वशट भागास उीपन दयास
भीतीची भावना नमाण होते.

अधचेताेपक (Hypothalamus):
अधचेताेपक हा म दचा
ू अतशय छोया आकाराचा (बदामाया आकार
एवढा) परं तु भावी अवयव आहे . अधचेताेपक हा चेताेपकाया खालया बाजस
ू
असतो आण हा कनार संथा/लंबक यंणेचा भाग आहे . चेताेपकाया खालया
बाजस
ू हणन
ू अधचेताेपक हणन
ू याचा उलेख होतो. अधचेताेपक नससंथा
आण अंतःावी ंथी संथा यांना पयशका
ु ंथीया मायमातन
ू जोडयाचे काय
करतो. अधचेताेपक याचे थान पयशका
ु ंथीया वरया बाजस
ू आहे . पयशका
ु
 74

ंथीतील संेरकांचे वणे उीपन दे ऊन वाढवणे अथवा नयंत करणे सारखे काय
अधचेताेपक करतो. शररातील सवच ंथींया कायाचे नयमन पयशका
ु ंथीकडन
ू
होत असते आण पयशका
ु ंथीया कायाचे नयमन अधचेताेपकाकडन
ू होत असते.

अधचेताेपकाची काय: (Functions of the hypothalamus):

अधचेताेपक खालल बाबींचे नयंण करते:
• शरराचे तापमान,
• तहान,
• भक
ू आण वजन नयंण,
• थकवा,
• ना च,
• लगक या,
• भावना,
• पालकव आण एखायाशी ओढ (attachment) वतन वषयी महवाचे पैल,ू
• जम दे णे,
• रत दाब आण दय गती
• पाचक ाव नमती,
• शररातील रस (bodily fluids) नयमन

शररातील ववध भागांकडन

ू संदेश म दकडे
ू जात असतात, यात समवय
साधला जात नसेल तर तसा संदेश अधचेताेपकास दे तात. याला तसाद हणन
ू
अधचेताेपक योय संेरक ाववन
ू योय तो संदेश शरराकडे पाठवतो.

शररातील तापमान 98.6°F इतके राखले जाणे हे याचेच उदाहरण आहे .

शररातील तापमान खप
ू वाढयाचा संदेश अधचेताेपकास ात झायास, तो
शररास घाम येयाबाबत आदे श दे ईल. जर तापमान खप
ू थंड असयाचा संदेश ात
झायास, शररातील तापमान वाढवयाकरता अधचेताेपक शररास आदे शत
करे ल.

ओस आण मनर (१९५४) यांनी अधचेताेपक वषयी अपघाताने

महवपण
ू माहती शोधन
ू काढल. ते एका योगाकरता उं दराया जालरचना (reticular
formation) मये एक इलेोड बसवत होते परं तु अनवधानाने तो अधचेताेपक मये
बसवला गेला. यामळे
ु असे लात आले क उं दराला या ठकाणी इलेोडने उपत
केले होते याच ठकाणी तो पहा
ु पहा
ु जाई. हणजे, या संशोधकांनी असे क शोधन
ू
काढले होते जे आनंददायक बस दे ईल. यासोबतच पढल
ु अनेक संशोधनांमधन
ू यांना
आनंद दे णार अनेक क अधचेताेपक मये सापडन
ू आल. इतर संशोधकांनी या
आनंद कांना बीस क हणन
ू दे खील संबोधले. अधचेताेपक मये इलेोड
जोडलेया उं दराला जेहा पेडल दाबयास (दे यात आलेले उट) सांगतले आण
 75

याकरता इलेोड वारा उीपन दे यात आले तेहा उं दराकडून पेडल दाबयाची या
अतशय जलद गतीने केल गेल- कमीवेळा एका तासात ७००० वेळा-तरह उं दर
थकयाचे दसन
ू आले नाह. इतकेच नाह तर या उीपनामळे
ु उं दराकडन
ू वयत
ु वाह
भरत भंत दे खील पार करयात आल, जी भंत भक
ु े लेला उं दर दे खील अन
मळवयाकरता पार करत नाह.

खरे तर, डोपामाइन संबं धत बीस यंणा आण जेवण, पाणी पणे आण
लैगक या यांनत
ं र मळणारे समाधान यांचे क (ठकाण) अधचेताेपक या
अवयवावर वेगवेगया ठकाणी असयाचे ायांवरल संशोधनातन
ू दसन
ू आले आहे .
न असा आहे क, आपण हे संशोधन मनयाबाबत
ु दे खील लागू क शकतो का? तर
उतर होय असे आहे . मनयाला
ु दे खील लंबक क आहे . एका संशोधनात, चेतासजन
यांनी हंसक असलेया एक णाया म दतील
ू वशट ेात एक इलेोड बसवला.
या इलेोड वारा उीपन दयास हलकेसे समाधान मळत असयाचे णाने
सांगतले. मा, पव
ू झालेया संशोधनात या कारया उपानातन
ू उं दराने िजतके
उीपन दशवले ततके या णात दसन
ू आले नाह. इतर संशोधनांत दे खील डोपामाइन
संबं धत बीस णाल माणे परणाम दसन
ू आले.

संशोधकांया मते अमल पदाथ सेवन वकती

ृ जसे मयासती, अमल पदाथ,
बंग भधाभाव
ू वकती
ृ या समाधान आण वाय दे णाया नैसगक म द ू यंणेतील
कायदोषातन
ू उवतात. लोकांना जेहा जनकय
ु कारणांमळे
ु समाधान मळवयात
ं
समया येतात तेहा ते हरवलेले समाधान कवा नकारामक भावनांपासन
ू सटका
ु
मळवयासाठ काहह करयास तयार होतात.

अवमीन (Hippocampus):
ीक भाषेत सम
ु कनायाला Hippocampus हटले जाते. Hippocampus
ला मराठत अवमीन हटले जाते. अवमीन हे सम
ु कनायासारखे दसते. अप
मतीतील
ृ माहती दघ मत
ृ ीकडे पाठवणे, फरयाकरता सभोवतालया
परिथती/अवकाश वषयीची माहती गोळा करणे याकारया कायात अवमीनची
भमका
ू अतशय महवाची आहे . बोधनक/सजग मतीं
ृ वर संकरण कन ती माहती
दघ मतीत
ृ साठवयाचे काय अवमीन करत असतो. शया, इजा यांमळे
ु ाणी
अथवा मनयाने
ु अवमीन हा अवयव गमावयास घटनांवषयी नवीन मती
ृ
(अलकडचे अनभव
ु ) नमाण करणे शय होत नाह. वावथे
ृ त अवमीन ासाया
परणामातन
ू मती
ृ समया उवयास असे लोक ते कठे
ु राहतात, चावी कठे
ु ठे वल आहे
आण यासारखेच थान वषयी माहती आठवयात समया अनभवतात
ु .

 ू कवच (The cerebral cortex):

४.३.२ मद
 76

मानवी कवट उघडन

ू आत पाहयास, म द ू मोया आकाराया अोड सारखा,
वया (घया) असलेला एक अवयव हणन
ू दसन
ू येतो. वया असलेला हा भाग हणजे
म द ू कवच होय. म द ू कवच या भागाया खाल मितक/मोया म दचे
ू थान आहे .
मितक हा म दचा
ू सवात मोठा भाग आहे . एकण
ू म दया
ू ८५ टके वजन मोया
म दचे
ू दसन
ू येत.े मितक हा दोन गोलाधानी बनलेला आहे . या गोलाधाना
नसपेशींया अनेक तंतन
ंू ी बनलेया जाड अशा भागाने जोडलेले आहे याला महासंयोजी
पंड (corpus callosum) हटले जाते. म द ू कवच हे अतशय पातळ असे आवरण
मितक या दोनह गोलाधाना झाकते, जशी झाडाची साल याया बं
ु यावर आवरण
करते. म द ू कवच पी हे पातळ आवरण नसपेशींया परपर जोडलेया जाळीने बनलेले
असते. करया आण सफेद रं गाचे म द ू कवच दसन
ू येत.े दोनह गोलाध नसपेशींया
अतंतू वारा मदया
ू इतर भागांशी जोडलेले असतात. २० ते २३ दशल नसपेशींनी
आण जवळजवळ ३०० अज मजाबंध मळन
ू मद ू कवच बनलेले आहे .

या दशल पेशींना आधार पेशी (glial cells/glue cells) यांनी आधार दलेला
असतो. आधार पेशी या नससंथेया उतेिजत न होणाया अशा आधार पेशी असतात.
या पेशी नसपेशीपेा नऊ वेळा जात असतात आण या कोयामाणे दसतात. या
पेशी नसपेशींना आधार दे तात आण नसपेशींचे पोषण आण नगा राखयाचे काम
करतात. नसपेशी या राणीमाशी आण आधार पेशी या कामकर माशा असतात असे
एखादा हणू शकतो (आकती
ृ ४.५ पहा).

आकती
ृ ४.५

नसपेशींना महवाची घटकये परवयाबरोबरच

ु अतंतव
ंु र मायलन चे
आवरण, चेतापेशींना इतर पेशींशी संबध
ं नमाण करयास मागदशन, तसेच आयन
आण चेतापारे षक यांमये वाढ इयाद कारची काय या आधार पेशी करतात आधार
पेशी या वाहक नसयाने या नसपेशीं दरयान वयतरोधचे
ु काय करतात आण चेता
 77

संदेश नको या ठकाणी जाऊ दे यास मजाव करतात. आधार पेशी आपया अययन
आण वचार येत दे खील महवाचा भाग नभावतात. नसपेशींशी संवाद (chatting)
साधन
ू आधारपेशी या माहतीचे वहन आण मती
ृ या यांमये दे खील सहभाग घेतात.
जर आधार पेशी या चेता संदेशाचे (action potentials) वहन करत नसया तर यांना
बरच महवाची काय पार पाडावी लागतात. खरे तर, आधार पेशी शवाय, नसपेशी चांगले
काय क शकत नाह.

उच ेणीतील (complex) ायांया म दत

ू , आधार पेशींची संया नसपेशींया
तलने
ु त पाहता वाढलेल असते. अबट आईटाईन यांया मय
ृ ू पचात, यांया म दचे
ू
वछे दन करयात आले आण असे लात आले क, याया म दत
ू नसपेशींची संया
सामायपेा जात अथवा खप
ू मोठ नहती परं तु आधार पेशींची संया मा
सरासरहन
ू अधक होती.

आकती
ृ ४.६

आकती
ृ ४.७
 78

म द ू कवच हे मोया माणात वया (highly wrinkled) असलेले आहे . या

वयामळे
ु च म द ू जात सम आहे कारण यामळे
ु च पठभागाचे
ृ े वाढते आण
यातील नसपेशींची संया वाढलेल असते. बेडू क सारया ायात छोया आकारात
म द ू कवच आहे परं तु यावर खप
ू अशा वया नाहत. जसजसे आपण ायांया
अधेणीत वरवर सरकतो, मद ू कवच चा भाग वतारत झालेला आण यावर अधक
अधक वया असलेले पाहतो. म द ू कवचाचा जसजसा वतार होत जातो, ायाची
जळवन
ु ू घेयाची मता वाढत जाते आण जनकय
ु नयंण कमी होत जाते. मनय
ु
आण इतर सतन ायांमये वतारत मद ू कवच आहे , यांची अययन आण
वचार करयाची मता दे खील उच कारची आहे . म द ू कवचाचे गंत
ु ागंत
ु ीचे काय
मनय
ु ायाला वेगळे ठरवते. बदलया काळानसार
ु , मानवी म द ू कवच
मतीकभवन (corticalization) या कं वा मद ू कवचावर वया पडयाया
येतन
ू जात आहे . बदलया काळानसार
ु मानवी म दने
ू दघ ानाचे संचयन केयाने
ह या घडत आहे . हणनच
ू , म दवर
ू िजतया माणात वया ततके तह
ु चाणा
आण बमान
ु अधक.

ं वयाया आधारे चार

येक म द ू गोलाधावरल कवच हे यावरल खाचा कवा
खंडांमये वभागलेले आहे (आकती
ृ ४.६ पहा). अखंड, पावखंड, मयखंड, आण
कंु भखंड हे चार खंड होत. अखंड म दया
ू पढल
ु /अ भागाकडन
ू स
ु होतो आण म दया
ू
 79

वरया भागापयत जातो. अखंड कपाळाया मागील बाजस

ू आहे . मयखंड म दया
ू
मयभागी आहे . पावखंड म दया
ू मागील बाजस
ू आण कंु भखंड कानांया वरया
बाजस
ू आहे त. (ववध खंडांचे थान आकती
ृ ४.७ मये पहा) या चारपैक येक खंड
ववध काय पार पाडतो आण बरच काय ववध खंडांया परपर आंतरयेतन
ू पार
पाडल जातात. उदाहरणाथ, अखंड हा तक करणे, कारक कौशये, उच पातळीवरल
बोधनक काय, आण भाषा अभयत करणे यांयाशी संबं धत आहे . मयखंड हा पश
वषयी वेदनक माहती जसे दाब, पश आण वेदना यांयाशी संबं धत आहे . कंु भखंड ला
इजा झायास मत
ृ ी, वाचा संवेदन आण भाषक कौशये यांयाशी संबं धत समया
येतात. य उीपक आण माहती यांचे पटकरण करयाकरता पावखंड महवाची
भमका
ू बजावतो. पावखंडास इजा झायास वतू ओळखणे, रं ग ओळखणे आण शद
ओळखणे यांसारया कायात समया येतात.

कारक मितक बायक/कारक म द ू कवच क (Motor Cortex):

कारक काय : १८७० मये शररत/चकसक गताव
ु थओडोर श
(Gustav Theodor Fritsch) आण एडवड हिझग (Eduard Hitzig) यांनी एका जागा
असलेया कयावर
ु योग केला. म द ू कवचावरल एका कावर इलेोड वारा वयत
ु
ु ू खप
उीपन दले असता कयाकडन ू अनैिछक कती
ृ झाया या कालाच आपण कारक
मितक बायक (motor cortex) हणन
ू आज पाहतो. यासोबत यांना असेह लात
आले क, याच कावर ववध ठकाणी उीपन दयास शररातील ववध नायं
ू या
अनैिछक हालचाल होतात. ऐिछक हालचालंचे नयोजन, नयंण आण
अंमलबजावणी यांचे कारक मितक बायक क शोधन
ू काढयासाठ पढल
ु योग
स
ु झाला. नायंक
ू डे पाठवयात येणारे संदेश कारक मितक बायककडे नमाण
होतात. पयासाठ पाणी घेणे, सकाळी झोपेतन
ू उठणे यांसारया सवच ऐिछक नायू
हालचाल होयाकरता कारक मितक बायक कच जबाबदार असते. वैानकांया
असेह लात आले क, शरराया काह भागांया हालचालंना तंतोतंत नयंण
आवयक असते. तड आण बोटांया हालचाल नयंत करयाकरता मोया
माणावर म द ू कवच े आवयक असते. जोस डेलगडो
ॅ (Jose Delgado) या पनश
ॅ
चेतावैानकाने णाया डाया मितक बायक कास उीपन दले आण उजया
हाताची मठ
ु बनवयाची या घडवन
ू आणल. पढया
ु वेळी णाया याच कापाशी
उीपन दे यात आले आण हाताची मठ
ु उघडयास सांगतले. तेहा णाला यन
कनह हाताची मठ
ु उघडता आल नाह. याचा अथ कारक मितक बायक चे
अनैिछक हालचालंवर दे खील नयंण असते. गस (१९९६) यांनी एका माकडावर
योग केला. या योगात असे दसन
ू आले क, कारक मितक बायक चे मापन
केयास माकड हातांची काय हालचाल करणार हे १/१० सेकंद आधीच कथन करता येऊ
शकते. याचाच अथ हालचालंमागील हे तू आण नयोजन यात दे खील कारक मितक
बायक ची भमका
ू महवाची असते. या कारया संशोधनांमधन
ू वैानक म द-ू
संगणक समवय (interface) यावर काय करयाकडे आकषत झाले. सवातीचे
ु
 80

माकडांवर ‘म द ू नयंत संगणक’ (संगणक वारा म द ू या नयंत करणे) यावरल
योग यशवी झाले. या कारचे संशोधन अधागवाय,ू अंगछे द, वाचादोष इयाद
बाबींसाठ वरदान ठ शकते. अशाच एका संशोधनामये हे आढळन
ू आले क,
अधागवायू झालेया यतीला केवळ मानसकरया टह नयंत क शकतो,
संगणकाया नवर आकार काढू शकतो आण िहडओ गेम खेळू शकतो (होचबग
आण सहकार, 2006).

वेदक काय (Sensory Funtion):

मितक ेावरल मयखंडचा अभाग, आण कारक ेाया समांतर
मागील बाजस
ू वेदक क आहे . यालाच वेदक मितक बायक हटले जाते. आपण या
काया वरल उतींना उपत केयास यतीकडन
ू कणीतर
ु याया खांयाला पश
केला आहे असे सांगतले जाईल तर या काया बाजने
ू असणाया उतींना उीपन
दयास यतीला चेहयावर काहतर असायाचा भास होईल. डोयांकडन
ू ात य
वपाची माहती पावखंडावरल य मितक कावर ात होते. जर तमया
ु
डोयाया मागील बाजस
ू जोरात आघात झाला तर तह
ु अंध होवू शकता. या भागाला
उीपन दयास तह
ु खर काश आण ववध रं ग असयाचे पहाल. (आकती
ृ ४.८
आण ४.९ पहा) ाय मितक क चे थान कंु भखंड येथे, कानांया वरया बाजस
ू
आहे . ाय मितक या काकडे माहती कानांकडन
ू ात होते. ाय पतीची
माहती घमटाकार
ु /चाकार पतीने, उजया कानाकडील माहती डाया कंु भखंड कडे
तर डाया कानाकडील माहती उजया कंु भखंड कडे पाठवल जाते.

आकती
ृ ४.८
 81

आकती
ृ ४.९

शरराया वशट भागाकरता मितक चा कती भाग उपयोगात येईल हे

शरराया या भागाया संवेदनशीलतेवर अवलंबन
ू असते. उदाहरणाथ, आपले
अतीसंवेदनशील ओठ बोटांप
े ा अधक मितकची जागा यापतील.

सहचय े (Association Areas):

मितक मधील नसपेशींनी मळन
ू सहचय े बनलेले आहे . मदला
ू ात
होणार वेदनक माहती, जतन मती
ृ , तमा आण ान यांमये संबध
ं नमाण
करयाचे काय सहचय ेाचे आहे . म दला
ू ात होणाया वेदनक मत
ृ ीला अथ दे याचे
काय सहचय ेाकडन
ू केले जाते. याचा अथ सहचय ेाकडन
ू वेदनक माहतीला
पट करणे, संकलत करणे आण यावर कती
ृ करणे इयाद काय- वचार करयाचा
महवाचा भाग हणन
ू - केल जातात वेदनक आण कारक ेामाणे, सहचयामक
ेाचे काये
  पाहणे शय नाह. ववध ायांमये जसजसा म दचा
ू आकार वाढत
आहे तसतसे मितकचे सहचायामक े टकेवारत वताराने वाढत आहे .

चारह म दखं
ू डांमये सहचय े दसन
ू येत.े तक करणे, नयोजन आण नवीन
मतीं
ृ वर या करणे इयाद काय अखंड कडन
ू केल जातात. गंत
ु ागंत
ु ीया मानसक
या उच तरावरल सहचय काकडन
ू पार पाडया जातात, यांचा संबध
ं कोणया
वशट वेदनाशी नसतो. भाषा, वचार आण नयोजन या सारया उच तरावरल
मानसक या या वशट वेदनक माहतीशी संबं धत नसतात. मती
ृ , भाषा,
 82

अवधान आण अयािमक अनभव

ु हे म दया
ू ववध ेांमधील एकत यांया
परणामातन
ू अनभवास
ु येतात. ाथना करणे आण यान धारणा सारया अयािमक
िथतींमये ४० पेा जात ववध म द ू े सय असतात. हणजेच म द ू ेांया
समवयातन
ू मानसक अनभव
ु नमाण होतात.

ृ आहे तशी राहू शकते, बमता

अखंडाला इजा झालेया लोकांची मती ु
चाचणीवर चांगले अंक ात क शकतात आण कौशये दे खील चांगल राहू शकतात
परं तु यांना कौशयपण
ू उटांकरता नयोजन मा करता येणार नाह.

अखंडाला इजा झायास यतीचे यितमव आण काह गोटंमधील

ं
संकोच कवा तबंधामक िटकोन बदलू शकतात. उदाहरणाथ, फनीस गेज या
रे वेमागावर काम करणाया कमचायाचे करण पाहया
ू . १८४८ साल, फनीस याला एक
अपघात झाला, यात लोखंडी सळई याया गालात घसन
ु ू कवटया वरया भागातन
ू
बाहे र आल. या अपघातात फनीसया म दचा
ू अखंड गंभीररया दखावला
ु गेला. तरह
यानंतर तो लगेचच बसू आण बोलू शकला. लवकरच कामावर परतला. परं तु
अपघातानंतर मा तो मैीपण
ू , मतभाषी राहला नहता. या अपघातानंतर, तो
शीकोपी, उमट आण अामाणक बनला होता. याया मानसक मता आण मती
ृ
आहे तशाच राहया होया परं तु यितमव मा बदलले होते.
दसयाह
ु अखंड तीत/दखावले
ु या यती-अयासात याच कारचे
परणाम पाहायला मळाले. अखंड तीत झालेया लोकांमये भडतपणा,
संवेदनशीलता आण नैतक तक कमी झालेले दसन
ू आले. यांची नैतकता वतनापासन
ू
भरकटलेल दसन
ू आल.

आईनटाईन यांया म दत
ू मयखंडातील सहचय े मोठे आण असामाय
आकाराचे होते. गणतीय आण अवकाश तकमता यांकरता हे े जबाबदार आहे.
उजया कंु भ खंडातील सहचय े आपणाला चेहरे ओळखयास मदत करते. या ेास
जखम आण अपघाताने इजा झायास अशी यती चेहयावरल वैशयांचे वणन
करणे, लंग भनता आण वय ओळखणे इयाद क शकेल परं तु यती ओळखणे
शय होत नाह.

म द ू लवचकता (The Brain’s Plasticity):

म द ू लवचकता हणजे जीवनभर बदलयाची म दची
ू मता होय. अनवां
ु शक
घटकाबरोबरच यती रहात असलेला परवेश, यतीया कती
ृ हे घटक म द ू
लवचकतेवर परणाम करत असतात.

म द ू लवचकता ह म दत
ू घडन
ू येत असते:
१. जीवनाया सवातीला
ु : जेहा अपरपव म द ू वतःचे संघटन करत असतो.
 83

२. म दला
ू दखापत
ु झायास: म दकडन
ू ू गमावया गेलेया कायाची भरपाई करणे आण
उवरत म दची
ू कायमता वाढवणे.
३. ौढ झायानंतर: जेहा जेहा नवीन काहतर शकले आण लात ठे वले जाते.

लवचकता आण म द ू इजा (Plasticity and brain injury):

म दला
ू इजा झायास दोन गोट होतात -

१. दखावले
ु या नसपेशींची पनन
ु मती होत नाह. तमया
ु वचेवर काप/इजा झायास
या वचेवरल पेशी पहा
ु नमाण होतात आण जखम भन येते परं तु नसपेशींया
बाबतीत असे घडत नाह. जर मजारजला
ु इजा झाल तो तटला
ु तर यती
कायमची अधागवायू त बनते.

२. म दया
ू वशट ेाकडन
ू वशट काय होणे हे पव
ू नधारत आहे . जर नवजात
यतीत चेहरा ओळखयाचे, कंुभखंडातील े तीत झाले तर यानंतर तो
कधीच चेहरे ओळखू शकणार नाह.

तथाप, या खन परिथतीत एक चंदेर आशावाद आहे . काह नसपेशीय उती

या तीला उतर हणन
ू फेररचना क शकतात. वर उलेखलेया माणे, म द ू सतत
बदलणारा आहे , तो नवनवीन अनभव
ु आण अपशा दघ
ु टना यांयाशी जळवन
ु ू
घेयासाठ नवनवीन माग तयार करत असतो. लहान मलां
ु मये, गंभीर तीनंतरह मद ू
लवचकता नमाण होते. परं त,ु पनन
ु मती करता ववध खेळ/उपम यांवारा
नसपेशींना उपत करणे आवयक असते.

तबंध-ेरत उपचारतं (Constraint-Induced Therapy):

म दला
ू नकसान
ु झालेल मले ं
ु कवा दखापत
ु झालेया ौढ यित या
लोकांमधील हतकारक नैपय
ु सधा
ु राकरता तबंध-ेरत उपचारतं वापरले जाते. या
उपचार तंावारा म दपे
ू शींया जायाची पहा
ु बांधणी केल जाते. या उपचार तंात
त यतीकडन
ू णाला आह केला जातो क, यांने चांगया पतीने काय
ं
करणाया शरराया अवयवाचा वापर करयाऐवजी जे अवयव (हात कवा पाय)
चांगया रतीने काय करत नाह यांचा उपयोग करावयाचा आहे . यामळे
ु म दकडन
ू ू या
अवयवांना हलवयाची नवीन णाल वकसत होते. उदाहणाथ, ५० वष वयाया
सजनला म द ू आघाताचा सामना करावा लागला. यात याचा डावा हात अधागवायत
ू
बनला. उपचाराया वेळी या णाया चांगया हातांऐवजी डावा दखावले
ु ला हात वापन
याला टे बल वछ करयास सांगतला. स
ु वातीला णाला हे काय अशय वाटले.
यानंतर हळहळ
ू ू णाकडन
ू तो हात कशा पतीने हालावला जातो हे काय आठवन
ू केले
गेले. यानंतर णाकडन
ू याच डाया हाताने लेखन करणे, टे नस खेळणे इयाद या
केया जावू लागया. म दकडन
ू ू केल जाणार काय तीततेमळे
ु थांबल होती परं तु
 84

योय शणानंतर या कायाचे आपोआप म दत

ू चांगया भागाकडे थानांतर झाले होते
(डोईग, २००७).

अंधव आण कणबधरता यात वापरयात न आलेले मद ू े इतर कायाकरता
वापरले जाते असेह संशोधनातन
ू लात आले आहे . जर अंध यती ेललपी
वाचयाकरता याया एका बोटाचा उपयोग करत असेल तर याया म दतील
ू पश
वेदन करता असलेले म द ू े (मितक) आपोआपच वतारत होईल. इतर लोक
पाहयाकरता िजतया ेाचा वापर करतील ततकेच े हे लोक पश वेदनाकरता
वापरतील. कणबधीर लोकांमये परसारय ट का असते याचे उतर दे खील मद ू
लवचकतेमधन
ू मळते. जे लोक बोलयाकरता फत संकेतांचा वापर करतात, यांया
ऐकयाकरता वापरात येणाया ेाला, कंु भखंडाला, कोणतेह संकेत ात होत नाहत.
अशावेळी, हे लोक य माहती हण कन या माहतीवर संकरण करतात

याच माणे, जर डाया गोलाधात म द ू गाठ (यमर

ु ) झायाने भाषादोष उवला
तर उजवा गोलाध भरपाई करतो. जर बोटाला शया झाल तर मितकया या
भागाला या बोटाकडन
ू माहती ात होत होती तो म द ू भाग आता शेजारया बोटाकडन
ू
माहती मळवतो, शेजारचे बोट अधक संवेदनशील बनते.

चेता-उपती (Neurogenesis):
म द ू जर उपलध असलेया उतींचे फेर संघटन कन दत
ु होत असतो तर
काहवेळा हे काय नवीन म द ू पेशी नमाण कन दे खील केले जाते. या येला चेता-
उपती असे हटले जाते. नसपेशींची संया ह निचत असते आण म द ू
परपवतेनत
ं र या पेशींमये तकती
ृ होत नाह अशी धारणा कयेक कालावधी पासन
ू
होती. परं तु १९९० मये, मानव आण उं दर, पी आण माकड सारया ायांया म दत
ू
चेता-उपती होत असयाचे दसन
ू आले आहे . या नयाने नमाण होत असलेया
नसपेशी म दत
ू खोल क थानी नमाण होऊन म दया
ू इतर भागाकडे थानांतरत
होतात. तेथे या शेजारल नसपेशी सोबत संबध
ं थापत करतात. धान टे म पेशी
(Master stem cells) या कोणयाह म दपे
ू शी वकसत क शकतात असे मानवी गभात
लात आले आहे . म दतन
ू ू टे म पेशी घेऊन या कमरया
ृ वकसत करयाचा यन
करयात आला तेहा पेशी वभाजन या वारा मोठा भाग बनलेला दसन
ू आला. जर
टे म पेशी मानवी म दत
ू तीत भागात सोडया तर वतःहन
ू या पेशींचे या ठकाणी
यारोपण होईल. या संशोधनाने म द ू तीत णांमये नवीन आशावाद नमाण
केला आहे . तथाप, या येवर अनेक वतन, पयावरण, औषधीशा आण
जैवरासायनक घटक परणाम करतात. उदाहरणाथ, यायाम, झोप, तणावरहत परं तु
उतेजन दे णारा परवेश, आहार इयाद घटक नैसगक रया चेता-उपतीवर परणाम
करतात. पळणे, शण, योग यांसारखे दयरताभसरण संबं धत यायाम दे खील
चेता उपतीला उपयोगी ठरतात. आहारात दे खील मदचे
ू आरोय आण चेता-उपती
 85

महवाची भमका
ू ठरते. अत या केलेल साखर आण अतया या केलेलं
अन म दवर
ू हानकारक (वपरत) परमाण करतात, ते टाळावयास हवे. लबे
ू र, ीन
चहा, मसाले आण हळद हे चेता उपती ला पोषक ठरतात. यान धारणेया भावातन
ू
म दया
ू ववध ेांत यावरल करडे य (े-मटर
ॅ ) यात वाढ झालेल दसन
ू येत.े
यान धारणेतन
ू अवमीन आण म द ू उपती यावर दे खील यान धारणेचा चांगला
परमाण झालेला दसन
ू येतो.

4.3.3 वभत मद  ू गोलाध; मदतील

 ू उजवा आण डावा फरक (Our
divided brain; right-left differences in the intact brain)

वभािजत म द ू (Split Brain):

उपरोत चचत
 आपण पाहले आहे च क, आपया म दचे
ू दोन सारखे दसणारे
गोलाध आहे त- डावा गोलाध आण उजवा गोलाध जे वेगवेगळी काय पार पाडतात. कॉपस
कलोजम
ॅ सारया नसपेशीय तंतन
ंू ी हे दोन गोलाध एक जोडले गेलेले आहे त. दोन
गोलाधामये संदेश वहनाचे काय कॉपस कलोजम
ॅ माफत होत असते. एका संशोधनात,
डॉटरांकडन
ू आपमाराची समया (seizures) असलेया णाया म दतील
ू कॉपस
कलोजम
ॅ हा अवयव काढन
ू टाकला. या शयेया परणामातन
ू seizures थांबले होते
आण म द ू दभं
ु गनह
ु यितमवात कोणताह बदल झालेला दसन
ू आला नाह.

कॉपस कलोजम
ॅ काढन
ू टाकयाचा परणाम अयासयासाठ आणखी अनेक
योग करयात आले. या योगांतन
ू हे लात असे आले क-
अ) दभं
ु गलेले म द ू असलेया णांना जेहा फत डाया य ेाला तमा
दाखवयात आल तेहा यांना पहले याचे नाव सांगता आले नाह. या कारचा
अनभव
ु तीन टयात पट करता येईल: (१) डाया य ेाने तमा पाहयावर या
तमेची माहती फत मदया
ू उजया भागाकडे पाठवयात आल; (२) बयाच
लोकांया बाबतीत, वाचा नयंण क हे डाया म दत
ू असते; आण (३) म दया
ू दोन
गोलाधामधील संवाद थांबवयात आला. हणन
ू , णाला याने उजया म दने
ू काय
पाहले हे सांगता आले नाह.

ब) दभं
ु गलेले म द ू असलेले ण अनोळखी/गढ
ू वतला
ू यांया फत डाया हाताने पश
करत असतील, आण यांया म दया
ू उजया य ेाकडे या वतबल
ू कोणतेह
संदभ मळत नसतील तर अशावेळी ण यांया उजया म दला
ू काय समजते याबाबत
काहच सांगू शकणार नाह. या कारचा अनभव
ु तीन टयात पट करता येईल: (१)
येक गोलाधात शरराया व बाजचे
ू (डावा गोलाध असेल तर उजवी बाज)ू पश
ानाचे क असते (2) बयाच लोकांया बाबतीत, वाचा-नयंण क हे म दया
ू डाया
बाजस
ू असते; आण (३) म दया
ू दोन बाजंम
ू धील (गोलाध) संवाद हा तबंधत
असताना अशा वेळी वाचा-नयंण क हे म दया
ू उजया बाजस
ू असते. अशा
 86

परिथतीत योय पश ान हवे असेल तर उपकास पश दे खील उजयाच हाताने
हावयास हवा.

क) गझे
ॅ नगा आण पेर (Gazzaniga and Sperry) यांचे दभं
ु गलेला/वभािजत म द ू
वरल संशोधन आज अतशय महवाचे (legendary) ठरत आहे. वभािजत मद ू
लणसमह
ू असलेया णात डावा हात आण पाय नयंत करत असलेला उजवा
गोलाध डाया गोलाधाहू न वतंपणे काय करतो आण यतीची तकनठ नणय
घेयाची या दे खील वतंपणे चालते. डाया गोलाधकडन ू तकनठ येय
गाठयाकरता आदे श दले जातात तर उजया गोलाधाकडन
ू अबोध इछांमधन
ू
आलेया संघषमय इछा पण
ू होयाचा यन केला जातो, थोडयात यातन
ू दभं
ु गलेले
यितमव यत होते. वभािजत मद ू शया झालेया काह लोकांमये डावा
आण उजवा म द ू यांया कायात अनयंत वतंता अनभवावयास
ु मळाल. मग,
ण डाया हाताने सदरा (शट )चे बटन काढे ल तर उजया हाताने तेच बटन लावले
जाईल. दसया
ु णाया बाबतीत, उजया हाताने फळीवरल सामान काढले जाईल तर
डाया हाताने ते परत फळीवर ठे वले जाईल. पेर (१९६४) हणतो, या कारची
शया (म द ू वभाजन) लोकांना दोन मनांमये वभाजते. दोनह म द ू वतंपणे
एकाच वेळी ववध आकया
ृ समजू शकते, आण सचनां
ू चे पालन करते.

ड) गझे
ॅ नगा यांया संशोधनातन
ू उजवा गोलाध अनमान
ु काढयात कमी पडतो.
याउलट, वकसत डावा गोलाध अनमान
ु काढयात अतशय कशल
ु आहे . डाया
म दकडन
ू ू ववध परिथतींत (अनेक बाबी एक असताना) अथपण
ू काय आहे हे शोधन
ू
काढले जाते, वकळीत/गधळाया परिथतीत योय म काय हे शोधन
ू काढले जाते.
घडणाया गोटंचे वलेषण कन घटना तशीच ‘का’ याचे उतर डावा गोलाध मळवन
ू
दे तो. जेहा दोन मन संघषात असतात, यावेळी डावा गोलाध न समजलेया गोट तक
कन समजन
ू घेयाकरता यन करतो असे गझे
ॅ नगा यांनी संशोधनातन
ू मांडले आहे.
उदाहरणाथ, जर ण उजया गोलाधाने दलेल चालयाची आा पाळल तर डाया
गोलाधाला चालयास सवात
ु का केल हे माहत नसते. तरसा
ु णाला तो का चालतो
आहे असे वचारले तर ‘मला माहत नाह’ असे सांगयाऐवजी डावा गोलाध मी घरात
कोक घेयासाठ’ जात आहे असे सधारत
ु उतर दे ईल. यातन
ू आपया वतनास
अनलू
ु न डावा गोलाध लगेचच वचार करतो, वतनाची मीमांसा करतो हे च स होते.

म द ू एकसंघ असयास उजया-डायातील फरक (Right-Left Differences in

the Intact Brain):
वशट काय करयासाठ वशट भाग असलेला असा सम म द ू आहे असे
मत मायस यांनी दभं
ु गलेला म द ू असलेले आण एकसंघ म द ू असलेले या लोकांवरल
संशोधनातन
ू मांडले. हणन
ू आपण डोयांनी (कोणयाह उपकरणाशवाय) दोनह
गोलाधाचे नरण केले तर ते सारखेच दसतात. तथाप, या गोलाधाकडन
ू वेगवेगळी
 87

काय एक केयास समता (संपण

ू ) अनभवावयास
ु येत.े एकसंघ असलेया लोकांमये
दे खील डावा आण उजवा म द ू यांया मानसक मतांमये फरक आढळन
ू येतो.

डावा गोलाध The left hemisphere: भाषा मतेकरता डावा गोलाध हा उजया
गोलाधाहू न अधक जबाबदार दसन
ू येतो. डाया गोलाधात गंग
ु ी आणणारे औषध
इंजेशन वारा टोचयास बोलयाची मता जाते. सांकेतक भाषेने संवाद साधणाया
लोकांया बाबतीत दे खील हेच घडते. ऐकू येत असलेले लोक डाया गोलाधाचा उपयोग
बोलया वषयी माहतीचे संकरण करयाकरता करतात तर कणबधीर लोक डाया
गोलाधाचा उपयोग सांकेतक भाषा वषयी माहतीचे संकरण करयाकरता करतात.
डाया गोलाधास त/इजा झायास, कणबधीर यतीची सांकेतक खणा
ु करयाची
मता लोप पावेल जसे बोलणाया यतीची बोलयाची मता लोप पावते.

भाषेचा शदशः अथ दे याचे काय डावा गोलाध चांगया कारे करतो, उदा. पाय
या मख
ु शदाबरोबर डावा गोलाध टाच या शदाला बरोबर ओळखेल.

उजवा गोलाध The right hemisphere: उजवा गोलाध हा अनमान

ु काढयात चांगला
आहे . उदा. पाय, रडणे आण काच हे शद एक येतात तेहा उजवा गोलाध यातन
ू
कापलेले असाच अथ काढे ल. उजवा गोलाध आपणाला पढ
ु ल गोटंकरता मदत करतो

अ) व-जाणीव वकसत करणे.

ब) बोलयात अथपण
ू ता येयाकरता आवाजात चढउतार आणणे.
या ेात त (खराबी) नमाण झायास पढल
ु दोष नमाण होऊ शकतात:
१. अधागवायू झालेया पायांना हलवयाबाबत आह बनणे.
२. इतरांचे यांयाशी असलेले संबध
ं ठरवणे जड जाते उदाहरणाथ, वैयकय
ु ु बीय मानतात.
यावसायक (डॉटर, नस) यांना दे खील ते कटं
३. आरयात वतःलाच ओळखू शकत नाह
४. वतःया शरराचे अवयव इतरांया मालकचे आहे त असे घोषत करणे उदाहरणाथ,
हे हात माया पतीचे आहे त.

थोडयात, आपण सामाय यतीत डावा गोलाध आण उजवा गोलाध यात
तलना
ु क शकतो.

डावा म द ू भावी असलेले लोक (Left Brain people):

१. संवेदन सारखी उये पण
ू करताना उजवा मद ू कायरत असतो आण भाषा वषयक
उये पण
ू करताना डावा मद ू कायरत असतो.
 88

२. डावा म द ू भावी असलेले लोक तकनठ, शािदक सचनां

ू ना तया दे णारे ,
नयंत, पतशीर, सरळ सचनां
ू चे पालन करणारे असतात. गोटंकडे पाहन
ू ,
तकनठ वचार करत आण मवार पतीने ते समया सोडवतात.
३. डावा म द ू भावी असणारे लोक न सोडवताना याद करयास ाधाय दे तात. ते
दघकालन वेळापक करणे आण दै नं दन नयोजन करणे पसंत करतात. संकेत
लात घेणे, शद लात ठे वणे आण गणतीय समया सोडवणे यात यांना
कोणतीह अडचण येत नाह.
४. चकसक वाचक असतात.
५. भाषेया आधारे ते वचार करतात आण लात ठे वतात.
६. बोलणे आण लहणे याला ाधाय दे तात.
७. बहवध
ु पयाय असलेया चाचया सोडवयास ाधाय दे तात.
८. भावना नयंत असतात.
९. ेणीब अधकाराला महव दे तात.
१०. खप
ू बोलतात.
११. कारण आण परणाम पतीने पाहतात.
१२. पव
ू मळवलेल आण स
ू ब माहतीवर गोट लात घेतात.

उजवा म द ू भावी असलेले लोक (Right Brain People):

१. उजवा मद ू भावी असलेले लोक एखाया बाबीया पण

ु वाकडन
ू याया लहान लहान
भागांकडे अशा पतीने माहतीचे संकरण करतात. पहयांदा आशय समजावन
ू
सांगतयाशवाय यांना संपण
ू यायान समजणे अवघड जाते.

२. रं गावषयी संवेदनशील असतात. ते ेणीबता समजन

ू घेयाकरता रं गांचा वापर
करतात.

३. याया भमका
ू ठाम असतात. खया वतंन
ू ा पाहणे, अनभवणे
ु आण पश करणे
पसंत करतात. उजवा म द ू भावी असलेले लोक सवकाह नजरे त सामावन
ू ठे वयाचा
यन करतात. ते कतीशील
ृ सचनां
ू चे अनपालन
ु करतात.

४. यांना लखत वपाया गोट शकयास अडचण येयाची शयता असते. काय
हणायचे आहे ते यांना समजते परं तु याकरता योय शद सापडत नाहत.

५. ते शदांना यांया संदभासह पाहणे आण ववध से

ू कशी काय करतात हे पाहणे
पसंत करतात. शणातन
ू , याशलतेतन
ू ते चांगयाकारे शकतात.

६. यांना एयाया गोटचे अंतान (मम) पटकन कळते. समयेला योय उतर
यांना माहत असते परं तु ते उतर कसे आहे हे मा यांना समजत नाह. न
मंजषे
ु त (quiz) दे खील योय उतर काय असेल याचे यांना अंतान (मम) कळते
 89

आण ते याबाबत बयाचदा बरोबरह असतात. ते रचना (पटन

ॅ ) लात घेतात,
यतीनठ तक करतात आण समया सोडवतात.

७. म दचा
ू उजवा भाग एकसमानता आण अथ यावर ल कत करतो. एखाद बाब
बरोबर आहे असे वाटले तर तसे सांगतो दे खील.

८. दशा सांगताना, ते हातांचा वापर करतात आण ठकाणांची नावे दे खील सांगतात.

४.४ समारोप – हात ाधाय (CLOSE-UP - HANDEDNESS)

यतीकडन
ू हातांचा उपयोग करताना यती कोणया हाताने काय करयास
ाधाय दे ते यावन हात ाधाय ठरते. ाधायाया हाताने यतीकडन
ू चांगले
काय केले जाऊ शकते तर ाधाय नसलेया हाताने काय केयास ततके चांगले काय
होत नाह. ाधाय हात याचे तीन कार दसन
ू येतात. उजवा ाधाय हात, डावा
ाधाय हात आण दोनह हातांनी ाधायांनी काय करणार यती. जवळजवळ ९०
टके लोकांचा उजवा हात ाधायाचा असतो तर १० टके लोकांचा (जात कन पष
ु )
धाय हात डावा दसन
ू येतो हे सवत
ु आहे . फारच थोडे लोक आहे त जे दोनह हातांचा
वापर भावीपणे करतात, उदा. ते लखाण उजया हाताने आण खाणे डाया हाताने क
शकतात. उजया हाताने काय करणारे लोक वाचा संबं धत माहतीचे संकरण मदया
ू
डाया गोलाधात करतात आण यांचा डावा गोलाध उजया गोलाधाहून थोडासा मोठा
असतो. डावा हात ाधायाचा असणारे थोडेसे वेगळे असतात. यातील बरे च वाचा
संबं धत माहतीचे संकरण डाया गोलाधातच करतात परं तु काह वाचक माहतीचे
संकरण उजवा गोलाध आण दोनह गोलाध यांमये केले जाते.

उजवा हात ाधायाचा असयाचे सवच मानवी संकतीं

ृ मये दसन
ू आले आहे
अगद माकडे आण चंपांझी सय माकडांमये दे खील. खरे तर, उजवा ाधायाचा हात
असणे हे संकती
ृ नमाण होयाया आधीपासन
ू दे खील दसन
ू आले आहे . उदा. १० पैक
९ शशु यांया उजया हाताचा अंगठा चोखताना दसन
ू येतात. मानव आण इतर
ायांमये उजया हाताचे ाबय असयाची सावकता जनक
ु े आण जमपव
ू घटक
जबाबदार असयाचे सचत
ू करतात.

डावा हात ाधायाचा असणे हे चांगले नाह अशी लोकांची धारणा आहे . उजवा
ाधायाचा हात चांगला क डावा यावरल संशोधने म नकष दशवतात. वाचन
अमता, वावडे (एलज), अधशशी असलेले बरे च लोक डावखरेु असतात. याउलट,
जादगार
ु , गणतीय त, यावसायक बेसबॉल खेळाडू, केट खेळाडू, कलाकार आण
वातवशारद
ु यातील बरे च डावखरेु असयाचे स झालेय. इराण मये झालेया
संशोधनात वयापीठ वेश परत डावखरेु असलेया वयायानी सवच वषयांत
छान काय केले (नोझयन आण सहकार, २००३). थोडयात, उजवा हात ाधायाचा
असणे डावखरेु असयापेा चांगले असते असे हणणे अवघड आहे .
 90

४.५ तमची
ु गती तपासन
ू पहा (CHECK YOUR PROGRESS)

टपा लहा
अ) म दक
ू ंध
ब) पयशका
ु ंथी
क) हायपोथलमास
ॅ ॅ
ड) एम.आर.आय आण एफ.एम.आर.आय
इ) म दकवच
ु साहचयचे महव
फ) म द ू लवचकता
ग) हातांचे ाधाय

४.६ सारांश (SUMMARY)

या घटकात आपण पाहले क येक मानसशाीय गोट जीवशाीय दे खील

असते. आपण अंतःावी ंथी संथेचा परणाम पाहला. अंतःावी ंथी संथा
शाररक वाढ, आहानांना सामोरे जाणे आण ववध भावना यांवर परमाण करते.
आपण मद ू आण यातील जटलता पाहल आहे . म द ू समजावन
ू घेयाकरता आपण
ई.ई.जी., एम.आर.आय., पी.ई.ट या तंांचा अयास केला आहे .

म द ू गाभा हा म द ू कंध, चेताेपक, जालरचना बंध, लहान म द ू यांनी बनलेला

आहे . नवीन मद ू आण जना
ु म द ू यांया भागांमये लंबीक यंणा आहे . लंबीक यंणा
ह अमडला, अधःचेताेपक, आण अवमीन यांनी मळन
ू बनलेल आहे . नवीन म द ू
हा म दचा
ू उच भाग, म द ू आवरणाचा/कवचचा आहे . मद ू आवरण हे दोन गोलाध आण
चार खंड यांनी मळन
ू बनलेला आहे . महासंयोजी पंड या दोन गोलाधाना जोडयाचे काम
करतो. दोनह गोलाधाची काय भन वपाची असल तर ते परपरांना अनप
ु काय
करतात आण एक भाग तीत झायास दसरा
ु भाग या भागाची काय पार पाडतो.
हणजे म द ू कायात लवचकता दसन
ू येत.े अखंड दखावला
ु गेयास यितमवात
काय बदल होतो यावर दे खील आपण वाचन केले आहे . मद ू वभाजनातन
ू फेफरे सारया
तार दे खील थांबू शकतात. म द ू वभाजनातन
ू लोकांना येणाया समया वषयी आपण
अयास केला तसेच उजवा गोलाध आण डावा गोलाध यांमधील फरक पाहला.
घटकाया शेवट हातांचे ाधाय वतनावर कशा पतीने परणाम करते हे दे खील
पाहले. याचा अथ डावखरेु लोक उजवा ाधाय हात असलेया लोकांहू न कसे भन
आहे त हे पाहले. मला आशा आहे आपणास अत
ु अशा मदबल
ू माहती रं जक वाटल
असेल.

४.७ न
 91

घटक - ५
अययन - १

घटक रचना
५.० उये
५.१. तावना
५.१.१ अययन
५.१.२ अययनाची वैशये
५.१.३. अययनाचे कार
५.२ अभजात अभसंधान
५.२.१ इवान पहलॉह
ॅ यांया योगावारा अभजात अभसंधान समजावन
ू घेणे
५.२.२ पहलॉहचे
ॅ योगदान
५.३ साधक अभसंधान
५.३.१ िकनर यांया योगावारे साधक अभसंधान समजावन
ू घेणे:
५.३.२ िकनरचे योगदान
५.४ अभजात आण साधक अभसंधानातील भेद
५.५ सारांश
५.६ न
५.७ संदभ

५.० उये:

या घटकाचा अयास केयानंतर तह

ु पढल
ु बाबींशी अवगत होणार आहात :
 अययनाची याया आण वैशये.
 अययन संबं धत ववध सांतांबाबत मख
ु पैलू
 अययनाया ववध सांतांमधील फरक करणे

५.१. तावना:

अययन ह सवात महवाची मानवी मता आहे . कदाचत तह

ु अययन
हणजे नकयाच
ु होणाया परेपव
ू काय करायला हवे, तास संपयावर वगातन
ू बाहे र
ं सरावातन
पडताना मळवलेले ान, कवा ू तह
ु ात केलेले कौशय या पतीने
पहात असाल; परं तु हे बदल अययनाचा एक घटक आहे त. खरे तर, अययन फत
 92

आपण काय ान मळवले आण वतन आमसात केले हे पट करत नाह. तर
अययन हे यापक माणात सामािजक या सयोय
ु आण अयोय वतन आण
यामागील वभन मानसशाीय या पट करते. अययनामळे
ु बदलास सामोरे
जायाकरता आवयक भावी शैल नमाण होयास मदत होते. गरम असलेया
टोहला हात न लावणे, शाळे पासन
ू घरापयतचा रता शोधणे, भतकाळातील
ू मदत
ं
केलेले कवा असहकायशील लोक ओळखणे, इयाद अययनामळे
ु च शय होते.
अनभवातन
ु ू न शकयास आयय
ु खपच
ू अपण
ू आण अम बनेल.

ववध सामािजक आंतया पट करणे; संदध परिथतीत महवाचे,

वहताचे नणय घेणे; फायदे आण तोटे यांचे योय गणत कसे मांडणे; इयाद
अययन तवांया अयासामळे
ु शय होते. आपण या या गोटंचा वचार करतो
आण जे जे करतो, ते अययनामळे
ु च शय आहे . बोल भाषा, वचार, अभवती
ृ ,
समजती
ु (धारणा), येय, समायोजन-असामायोजन, आण यितमव वैशये
इयादंमये अययन महवाची भमका
ू बजावते. या करणातन
ू आपण अययन कशा
कारे मानसक यांमये महवाची भमका
ू बजावते, हे पाहणार आहोत.

५.१.१ अययन :
ं
कबल (Kimble) यांया मते अययन हणजे, ”सरावाया परणामातन
ू
यती वतनात होणारा सापेतः कायम वपाचा बदल.” थोडयात, अययन हणजे
सराव आण अनभव
ु यांया परणामातन
ू यतीतील ानात वा वतनात सापेतः
िथर वपाचा होणारा बदल होय.

याखेतील महवाचे घटक:

ं वाईट वपात वतन बदल.
1) अययन हणजे चांगया कवा
2) सराव आण अनभव
ु यातन
ू बदल घडन
ू येतो.
3) वाढ आण परपवता यांया परणामातन
ू होणाया बदलास अययन हणत
नाह.
4) बदल हा सापेतः िथर वपाचा आण दघ काळ दसणारा असयास
अययन हणता येईल.
5) जोपयत नवीन परिथती नमाण होत नाह, तोपयत अययनाया
परणामातन
ू झालेला वतन बदल दसन
ू येत नाह.

५.१.२ अययनाची वैशये:

1) अययन हे आययभर
ु सातयाने होणारे मानवी वतनातील िथयंतर आहे

2) अययन हे यतीया अयत बमता

ु आण इतर मतांवर अवलंबन
ू असते
 93

3) एखादे येय/काय शकयाकरता आवयक कमान मतेशवाय अययन होणे

शय नाह. जर येयाचे वप गंत
ु ागंत
ु ीचे असेल, तर उच वपाया मतांची
गरज भासते.

4) अययन हे कालसापे, वैकासक असते. अययन परपवतेशी दे खील संबं धत

असते. यतीची परपवता हा दे खील अययनाचा महवाचा घटक आहे .

5) अययनाकरता परिथतीजय घटक जसे संधी आण सवधा

ु या महवाया
असतात.

ं वीकत
6) शकलेले योय कवा ृ असतेच असे नाह. यती चांगया-वाईट सवयी
शकत असते. अययन हे नेहमीच अभयतीजय असतेच, असे नाह. अभवती
ृ
आण भावना दे खील शकलेया असतात.

7) अययनात यती सामािजक, भावनक आण बौक या सहभागी असते.

आवड आण अययन यांमये धनामक संबध
ं आहे . या गोटंमये यतीला
अभची असते, या गोट यती अधक चांगया कारे शकते. बयाच मलां
ु ना
खेळ खेळणे हे गणतीय वगमळ
ू शोधयापेा आवडीचे वाटते हणन
ू ते खेळ लवकर
शकतात.

8) बीस/बलनातन
ू अययन सहज घडते. शेप
े ा बसांसाराया बलानातन
ू
अययन जात भावी बनते.

9) अययन नेहमी उली असते. ह उटे नरण करता येयाजोया

वतनातन
ू यत होतात.

हणनच
ू , अययन ह जीवनातील एक महवपण
ू या आययाबरोबर
ु आण
आययाची
ु या हणन
ू पाहले जाते. अययन ह संकपना यापक आहे आण ती
मानवी जीवनात अनेक कारे पोहोचल आहे . यती जीवनाया येक णी काहतर
शकत असते

५.१.३. अययनाचे कार :

रोबट गाने (१९८५), यांया मते अययनाचे ०८ कार आहे त.
i) संकेत अययन ii) उीपक अययन
iii) शंख
ृ ला iv) शािदक साहचय
v) बहवध
ु भेबोधन vi) संकपनांचे अययन
vii) तवांचे अययन viii) समया परहार

अययन संकपना अयासयाकरता मानसशा या या कतीं

ृ चा वचार
करतात यांना पढल
ु चार वभागांमये वगकत
ृ करता येते :
 94

1) अभजात अभसंधान
2) साधक अभसंधान )
3) बहवध
ु तया अययन
4) बोधनक अययन

या करणात आपण फत पहया दोन वभागांबल चचा करणार आहोत.

अभसंधान कारात उीपक-तया साहचयावर भर दे यात आलेला आहे . इतर दोन
वभाग जटल परिथतीत दसन
ू येतात. जटल परिथतीत आपणाला उीपक-
तया असे पटपणे परिथतीबाबत मांडता येत नाह.

५.२ अभजात अभसंधान (Classical Conditioning):

२० या शतकाया सवातीला

ु , रशयन शररत इहान पहलॉह
ॅ (१८४९-
१९३६) हे कयाया
ु पचन संथेचा अयास करत होते; तेहा यांना वतन वषयक रोचक
अनभव
ु आला : दै नं दन संशोधनाया कामकाजानंतर पहलॉह
ॅ हे यांया
योगशाळे तील तंाला (कमचार) बेल वाजवन
ू इशारा दे त. हा इशारा योगशाळा
तंाने कयाला
ु अन यावे याकरता असे. बेल वाजयानंतर योगशाळा तं
कयाला
ु येऊन अन दे त असे. एक दवस पावलोव यांनी वतः कुयाकरता अन
आणले आण यांया असे लात आले क, अन मळयापवच
ू कयाने
ु लाळ गाळणे
स
ु केलेले होते. यावन पहलॉह
ॅ यांना जाणीव झाल क, आपयाला अन मळणार
असे समजतात कयाचे
ु लाळोपादन होते; हणजेच योगशाळा तं दसताच,
याया दसयाचे अन मळणार या अनभवाशी
ु साहचय होते.

५.२.१ इवान पहलॉह

ॅ यांया योगावारा अभजात अभसंधान
समजावन
ू घेणे:
याच येचा सवतर अयास पहलॉह
ॅ यांनी यांया सहकायासोबत स
ु
केला. पहलॉह
ॅ यांनी कयावर
ु अनेक योग केले, यात येक यनात अन
दे याआधी बेलचा आवाज ऐकवयात आला. अगद पतशीरपणे बेलचा आवाज,
यानंतर ठरावक वेळेने अन दे णे आण लाळोपादन कती माण झाले हे पाहणे, असा
योगम होता. सवातीला
ु ं
अन पाहयानंतर कवा याचा गंध घेतयानंतर
कया
ु कडन
ू लाळोपादन होत असे, परं तु नंतर काह यनांनत ु ू अन
ं र मा कयाकडन
व बेलया आवाजात सहचय नमाण झायाने बेलचा आवाज ऐकयानंतर लगेचच
लाळोपादन होवू लागले.

पहलॉह
ॅ यांनी शोधलेया मलभत
ु ू साहचयामक अययन येला अभजात
अभसंधान असे हटले आहे . यात तटथ उपकासोबत (बेल) वतः करता नैसगक
तया नमाण करयाची मता असणारा उीपक (अन) सादर करावयाचा असतो.
 95

असे दोन उीपक वारं वार सादर केयाने यांयात सहचय नमाण होते. आण सहचय
नमाण झायावर तटथ उपकाकडन
ू दे खील वतःकरता नैसगक उपकामाणे
तया मळवल जाते.

खालल आकती
ृ मांक ५.१ मये ‘बेल आण अन’ दसत आहे त. अभजात
अभसंधानात उीपक आण तया सांगताना वशट संकपना वापरया आहे त.
या संकपना पढल
ु तयात दया आहे त.

तता ५.१ : अभजात अभसंधान संकपना, उीपक आण वैशय

संकपना उीपक वैशय
अनभसंधत अन या उपकात नसगतः वतः करता तया
उीपक (US) मळवयाची मता असते
अनभसंधत अन करता अन पाहयानंतर नैसगक रया लाळ नमती होते
तया (UR) लाळोपादन
अभसंधत बेल हा उीपक नैसगक उपकासोबत वारं वार सादर केला
उीपक (CS) जातो
अभसंधत बेल करता अन या नैसगक उपकासोबत बेल हा उीपक वारं वार
तया (CR) लाळोपादन सादर झायास, अन या उपकाकरता होणारे
लाळोपादन बेल याकरता दे खील नमाण होते

आकती
ृ मांक ५.१ चे नरण करा. च मांक १. : अभसंधान नमाण
होयापव
ू , अनभसंधत उीपक (US) नसगतः वतः करता अनभसंधत तया
मळवत आहे . च मांक २. अभसंधान नमाण होयापव
ू , अभसंधत उीपक-बेल
(CS), तटथ उीपक करता कोणतीह तया मळालेल नाह. च मांक ३.
अभसंधान नमाण करताना, अभसंधत उीपक-बेल (CS) आण अनअभसंधत
उीपक-अन (US) यांना एकापाठोपाठ सादर करयात आले. कयाने
ु अन पाहताच
लाळोपादन, अनअभसंधत तया-UR) दल. च मांक ४. अभसंधान नंतर,
अनअभसंधत उपक-बेल (US) वाजवताच कयाकडन
ु ू लाळोपादन, अभसंधत
तया-(CR) दल गेल.

उांतीया टने अभसंधान फायदे शीर आहे कारण यामळे

ु यतीत
चांगया आण वाईट घटनांया परणामांचे भाकत/अपेतता करयाची मता
वकसत होते. कपना कया क, ाणी पहयांदा अनाचा गंध घेतात, यानंतर
अनाचे सेवन करतात आण यानंतर आजार पडतात. जर यतीकडन
ू अनाचा गंध
(CS) आण अन (US) यात सहचय वकसत झाले, तर यती लगेचच अनाचा
नकारामक परणाम लात घेईल, आण अन सेवन करणार नाह.
 96
आकती
ृ ५.१ : बेल चा आवाज आण का
ु (अभजात अभसंधान)

अभजात अभसंधान ापात (model) मलभत

ु ू संकपना:
पहलॉह
ॅ यांनी अभजात अभसंधानात चार मलभत
ु ू संकपना शोधया:

1) अभसंधत उीपक (CS): मलतः

ू असंब उीपक याचे अनअभसंधत
उपकासोबत सहचय नमाण केयास, यातन
ू अभसंधत तया नमाण होते.

2) अभसंधत तया (CR): अभसंधत उपकास यावयाया अययनाजत

(शकलेल) तयेस अभसंधत तया असे हणतात.

3) अनभसंधत उीपक (US): जो उीपक कोणयाह अभसंधानाशवाय-

नैसगकरया आण आपोआपच- वतः करता तया मळवतो.

4) अनभसंधत तया (UR): अनभसंधत उपकास मलतः

ू दल जाणार
तया, जसे अन पाहयानंतर तडात लाळ उपन होणे.

अभसंधान या (Conditioning Process) :

पहलॉह
ॅ आण यांचे सहकार यांनी सहा मख
ु अभसंधत या
सांगतया : संपादन, वलोपन, उफत
ू पनन
ु माण, सामायीकरण, भेदबोधन आण
उचेणी अभसंधान.

(१) संपादन/नमाण (Acquisition): अभसंधत उीपक (बेल) आण अनअभसंधत

उीपक (अन) यांमधील सहचय हणजे ‘संपादन’/’नमाण’ होय. सोया शदांत,
अभसंधत उीपक (बेल) आण अनअभसंधत उीपक (अन) यांया एकत वारं वार
सादरकरणातन
ू सहचय नमाण होते, सहचयानत
ं र अभसंधत उपकास तया
(बेल पाहन
ू लाळोपादन) नमाण होते.
 97

(२) वलोपन (Extinction): अभसंधत उपकासोबत (बेल) अनअभसंधत उीपक

(अन) सलग काह वेळा सादर न केयास बेल करता नमाण होणारे लाळोपादन
(अभसंधत तया) लत
ु होऊ लागते. दस
ु या शदांत, अभसंधत उीपक (बेल),
एकटाच सादर केयास नमाण झालेल अभसंधत तया (बेल करता
लाळोपादन) हळहळ
ू ू लत
ु होवू लागते. यास वलोपन असे हणतात.

(३) उफत
ू पनन
ु माण (Spontaneous Recovery) : अभसंधत तयेचे (बेल
करता लाळोपादन) वलोपन झायावर, पहा
ु अगद एकदा जर अभसंधत
उपकासोबत (बेल) अनअभसंधत उीपक (अन) सादर केला असता यताकडन
ु ू
पहा
ु अभसंधत तया (बेल करता लाळोपादन) दल जाऊ लागते. थोडयात,
तयेया वलोपनानंतर तया पहा
ु नमाण झायास यास उफत
ू
पनन
ु माण असे हणतात.

(४) सामायीकरण (Generalization): दोन भन अभसंधत उपकांना (दोन

वेगवेगळे बेलचे आवाज) एक सारखीच अभसंधत तया (बेलकरता लाळोपादन)
दे यास शकवयास, यताकडन
ु ू या दोन उपकांचे सामायीकरण घडते.
यताला
ु दोन उपकांमये भेद करता येत नाह. सामायीकरणास उांतीया
टने लणीय महव आहे . आपण जर लाल रं गाचे फळ खाले आण यामळे
ु आजार
पडलो, तर जांभया रं गाचे तसेच फळ खाताना नकच पहा
ु पहा
ु वचार क. जर ह
दोन फळे भन वपाची असतील, यांचे घटक भन असतील, तरह नकारामक
घटकांचाच वचार क.

(५) भेबोधन (Discrimination): दोन सारखी वैशये असलेया पण संपण

ू तः
सारया नसलेया अभसंधत उपकांना (दोन वेगवेगळे बेलचे आवाज) भन
तया दे याची वती
ृ (लाळोपादन आण वजेचा झटका) नमाण केयास या
सहचयास भेबोधन असे हणतात. उदा. एका बेलया आवाजास अन दे णे आण
दसया
ु बेलया आवाजास वजेचा झटका दे णे यातन
ू दोन आवाजांमये भेबोधन
नमाण केले जावू शकते. यतीकडन
ू दोन सारया संवेदत होणाया पण कायामक
या भन असलेया उपकांमये फरक करणे यावारे शकवले जावू शकते.

(६) उचेणी अभसंधान (Second Order Conditioning): सयिथतीत अभसंधत

उीपक (बेल) नयाने होऊ घातलेया अभसंधत उपकाकरता (आणखी एखादा
तटथ उीपक) अनअभसंधत उीपक हणन
ू काय करतो. या कारया अभसंधान
येस उचेणी असे हणतात. उदा. बेल या उपकास लाळोपादन ह तया
ात झायावर बेल वाजवयापव
ु दवा लावयास काह यनांनत
ं र बेल या
उपकास मळणार तया काश या उपकास दे खील मळू लागते.
 98

अभजात (पहलॉह
ॅ णत) अभसंधान वषयक नयम :
अभजात अभसंधानात तीन मख
ु नयम आहे त. या नयमांबल संपण
ू माहती पढल
ु
माणे.

(१) उपनाचा नयम (Law of Excitation) : पव

ू चा अभसंधत उीपक (CS-बेल) हा
अनभसंधत उपकासोबत (UCS-अन) जोडला गेला असेल तर अभसंधत
उपकास (बेल) उपकाचे गणधम
ु ात होतात. हणजेच, यात अभसंधत
तया (लाळोपादन) नमाण करयाचे गणधम
ु ात होतात, यास उपनाचा
नयम असे हणतात.

(२) आंतरक वलोपनाचा नयम (Law of Internal Inhibition): जेहा अभसंधत

उीपका सोबत अनअभसंधत उपक वारं वार सादर होत नाह, तेहा आंतरक
वलोपन नमाण होते. आंतरक वलोपन पढल
ु काह परिथतीमयेच घडते. (i)
वलोपन (अन दले गेले नाह), (ii) दरं गाई (अन उशराने दले गेले), (iii) अभसंधत
वलोपन (तया लत
ु पावल) आण (iv) भेबोधनामक वलोपन (दोन अभसंधत
उपाकांमये भेद करता न आयाने). जर अभसंधत उीपक वारं वार सादर केला गेला
नाह तर अभसंधत तया हळहळ
ू ू लत
ु होतात. या घटनेस ायोगक वलोपन असे
हणतात. दसया
ु कारात, दोन सारया उपकांपक
ै  (बेलचे आवाज-ंग, िलक) एक
उीपक (ंग) वारं वार सादर केला पण दसरा
ु उीपक (िलक) नाह तर दसया
ु
उपकाचे वलोपन घडते. यास वभेदत वलोपन असे हणतात. हणन
ू या नयमाचे
समह
ू वलोपन हे वैशय आहे . या वलोपनाचे कारण अभसंधत सहचयात आहे .

(३) बाय वलोपनाचा नयम (Law of External Inhibition): या नयमानसार

ु
उपकातील अमला
ु बदलातन ं वलोपन यांमये
ू अभसंधानाया उीपन कवा
फरक होवू शकतो. येथे वलोपन आंतरक घटकांमळे
ु न घडता बाय घटकांमळे
ु घडयाने
याला बाय वलोपन असे हटले जाते. उदा. योग कयाया नयंणा बाहे रल बदल
जसे अनावयक उीपक नमाण होणे, अथात बेल आण अन यांमये एखादा आवाज,
बेलया आवाजातील बदल वगैरे.

५.२.२ पहलॉहचे
ॅ योगदान (Pavlov’s legacy):
बहते
ु क मानसशा सहमत आहे त क अभजात अभसंधान हा
अययनाचा एक मलभत
ू ू भाग आहे . जर आपण आजया अितवात असणाया
बोधामक या आण जीवशाीय ानाया आधारे पहलॉहचा
ॅ सांत पडताळन
ू
पाहला तर पहलॉहचे
ॅ वचार अपरेु वाटतात. परं तु आपण जर पहलॉहया
ॅ पढचा
ु
वचार करत असू तर आपयाला हे वसन चालणार आण क आपण याया
खांयावर उभे राहनू पढचा
ु वचार करत आहोत. पहलॉहचे
ॅ काम इतके महवाचे का
राहले? जर याने आहाला शकवले असते क जया
ु कयां
ु ना नवीन यया
ु शकवता
 99

येतात, तर याचे योग फार पवच

ू लोक वसरले असते. आपण याचा वचार का करावा
क कयाला
ु आवाज ऐकवन
ू लाळोपादानासाठ अभसंधत करता येईल? या शोधामये
पहया थानावर असणाया महवाया बाबी: इतर अनेक तयांना इतर अनेक
अीपकांबाबत अभजात अभसंधानत केले जावू शकते-खरे तर वाट झ (१९८४) यांया
मते येक जातीमये (गांडु ळे , मासे, की
ु , माकडे ते लोक) याची चाचणी केल गेल
आहे आण यानंतरया अयासातन
ू हे स झाले आहे क कयावर
ु केलेया योगातन
ू
जे नयम समोर आले ते मानवासह सव कारया जातींवर लागू आहे त. पहलॉहया
ॅ
कायावारे आपया हे लात आले क अययनासारया यांचा वापर वतनठ
ु
पतीने केला जावू शकतो. उदाहरणाथ डॉटर अभजात अभसंधानाचा वापर णांना
ं साखरे या गोया दे ऊन सहज
बर करयासाठ करतात. णांना साखरे चे पाणी कवा
बरे करता येते कारण णांना वाटते क यांया डॉटरांनी यांना योय औषध दले
आहे .

अशाकारे अभजात अभसंधान हा एक माग आहे यामळे

ु सव ाणी
आपया वातावरणाशी जळवन
ु ू घेयास शकतात. दसरे
ु हणजे, पहलॉह
ॅ ने आपयाला
हे दाखवन
ू दले क अययनाया या वतनठ
ु पतीने कशा अयासया जाऊ
शकतात. याला या गोटचा अभमान होता क याया पतीमये कयाया
ु मनात
ं अंदाज हा यतीनठ पतीने अयासाला
काय चालले आहे याबल नणय कवा
गेला नाह. लाळे चा तसाद हा यबक
ू सटमीटरमये मोजला गेला. पहलॉह
ॅ या
यशाने एक वैानक या सचवल
ु यामळे
ु मानासाशााचे अयासक
योगशाळे तील यांया मायमांतन
ू मानवी वतनाया गंत
ु ागंत
ु ीया नांचा
वतनठ
ु पतीने अयास क शकतील. याया या योगामळे
ु तो वतनवाद आण
वतन मानसशााचा एक णेता ठरला.

५.३ साधक अभसंधान (Operant Conditioning):

एडवड एल. थॉनडाईक (१८७४-१९४९) या मानसशााने थम

साधक अभसंधानाचा पतशीर अयास केला आहे . थॉनडाईक (१९९८) यांनी ‘कट
ू पेट'
(puzzle box) चा वापर केला, यात मांजरला ठे वयास ती सटका
ु कन घेयाचा यन
करे ल. पहया यनात मांजर सटका
ु कन घेयासाठ भंतीवर ओरखडणे, चावणे
इयाद कारचे यन करते, जे नरथक असतात. या यनात मांजरकडन
ू चकन
ु ू , एक
कळ दाबल जाते आण मांजर कट
ू पेटया पाहे र पडते. यावेळी मांजरला बीस पात
एक मासा दे खील मळतो. पहा
ु मांजरला कट
ू पेटत ठे वले जाते. यावेळी दे खील
मांजरकडन
ू अनावयक हालचालवारे कट
ू पेटया बाहे र येयाचा यन होतो, आण
अचानक अपेत असलेल कळ दाबल जाते, आण मांजर बाहे र पडते. मांजरला पहा
ु
बीस वपात एक मासा मळतो. अशा अनेक यनांतन
ू मांजर योय तयेतन
ू
वतःची सटका
ु कन घेयास शकते. मांजराया वतनातील या कारचे बदल पाहन
ू
 100

थॉनडाईक यांनी परणामाचा सांत वकसत केला, समाधानकारक परणाम

मळायास तीच तया वशट परिथतीत वारं वार घडते, याऐवजी
असमाधानकारक परणाम मळायास वशट तया पहा
ु घडयाची शयता
कमी होते (थॉनडाईक, १९११). यशवी तया हा ‘परणामांया ानाचा’ आशय आहे ,
कारण ते समाधानकारक असतात, अनभवातन
ु ू येतात आण यामळे
ु च वारं वार घडतात.
अपयश आण असमाधानकारक अनभव
ु दे णाया तया कमी वेळा नमाण होतात
ं बंद होतात. तया दे ताना यतीला समाधान वा असमाधान मळत असते.
कवा
समाधान हे अपेत असलेया बसातन
ू मळते तर असमाधान हे अपेत बस न
मळायाने नमाण होते. या संकपनांना पढे
ु ‘बलन’ असे संबोधले गेले.

५.३.१ िकनर यांया योगावारे साधक अभसंधान समजावन

ू घेणे:
साधक अभसंधान यास काहवेळा यापारामक अभसंधान दे खील हटले
जाते. या कारची संकपना बी.एफ.िकनर यांनी मांडल. भावी वतनवाद
मानसशा बी.एफ.िकनर (१९०४-१९९०) यांनी थोनडाईक यांची संकपना संपण
ू तः
वकसत केल आण यापारामक अभसंधान बाबत संपण
ू तव वषद केले. िकनर
यांनी संपण
ू ायोगक परिथती नमाण केल, यात यापारामक कटपे
ू ट (सवत
ु
िकनर यांनी तयार केलेल पेट) चा समावेश होता, यावारा अययन ह संकपना
पतशीर अयासल जावू लागल. िकनर यांची पेट (यापारामक अभसंधान पेट)
ची रचना अशी करयात आल क, यात एखादा करतडणारा
ु ं पी
ाणी (उं दर) कवा
आरामात बसू शकेल आण या पेटत एक तराफा/कळ अशी बसवयात येईल क
पेटतील ाणी याला दाबन ं पाणी मळवू शकेल. या
ू आरामात वतः करता अन कवा
ायाया तया नदवयाकरताची दे खील सोय असेल. िकनर यांया योगातील
मलभत
ु ू बाबी थोनडाईक यांया मांजरावरल योगासारयाच दसन
ू येतात. िकनर
यांया पेटत उं दर ठे वयात आला, अपेत असयामाणेच पेटतील उं दर पेटत
दडदड
ु ू ु ू धावू लागला. उदर पेटमये पायाने ओरखडणे, वास घेणे आद कती
ृ क लागला.
याचवेळी उं दराकडन
ू पेटतील कळ चकन
ु ू दाबल गेल आण उं दराला अन ात झाले.
याला एक यन मानू यात. पढल
ु यनात मा, उं दराला पेटतील कळ दाबयाकरता
वेळ कमी लागला. हळहहळ
ू ू पेटतील कळ दाबने आण वतः करता अन मळवणे
याकरताच कालावधी अधकच कमी होत गेला. उं दर िजतया कमी वेळात कळ दाबत
असे ततया जलद रतीने याला अन ात होई. ‘परणामाचे ान’ यात सांगतया
माणे, उं दराने या कतीतन
ृ ू अन मळे ल ती कती
ृ शकन
ू वारं वार करयाचा यन
केला आण या कतीतन
ृ ू अन मळत नाह ती कती
ृ थांबवल गेल.
आकती
ृ ५.२. िकनर यांची ायोगक पेट
 101

बलनाया (वतनास अनसन

ु बीस/शा) परणामातन
ू ायाया वतनात
कसा परणाम होतो, याचा तपशीलवार अयास िकनर यांनी केला आण यापारामक
अभसंधानाची या ववध संकपनांया आधारे पट केल.

बालनाचे कार:
िकनर यांनी बलन ह संकपना अधक पट केल, याया वापरातन
ू
अपेत यती वतन ढ होत जाते यास ‘धन बालन’ आण याया वापरातन
ू
अनपेत वतन कमी होत जाणे यास ‘ऋण बलन’ अशी वषय मांडणी केल. बलन
दे णे अथवा काढन
ू घेणे याया आधारे दे खील धनामक आण ऋणामक बलन असे
कार पट करता येतात.

१) धनामक बलन: यताकडन

ु ू अपेत तया दयावर याला धनामक
बलन दले जाते, यातन
ू अपेत वतनाचे ढकरण होते. उदा. मलाचे
ु याने घरातील
काम केयाबल कौतक
ु करणे ‘धनामक बलन’ आहे . असे केयाने याया काम
करणे या अपेत वतनात वाढ होते.

२) ऋणामक बलन: यताकडन

ु ू अनपेत वतन घडत असयास, लाभ काढन
ू
घेतला जातो अथवा ासदायक उीपक सादर केला जातो. परणामतः, अनपेत वतन
टाळयाचा यताकडन
ु ू यन होतो यालाच ‘ऋणामक बलन’ असे हणतात. उदा.
मलाने
ु सांगतलेले काम न केयास वचारणा करणे हे ऋणामक बलन आहे . यायोगे
आपण काम न करणे हे अनपेत वातन कमी करयासाठ तो यन करतो. योय
बलनामळे
ु भवयातील अपेत वतन घडवन
ू आणले जाते.

ऋणामक बलन आण शा यामधील भेद:

धनामक व ऋणामक बलन अपेत वतनाची संभायता वाढवते. याउलट,
शा वशट वतन होयातील संभायता कमी करते. धनामक शा चकया
ु
 102

तयेची शयता कमी करते. कारण यात चकया

ु तयेनत
ं र यतीला अय
उपकाला सामोरे जावे लागले. तर ऋणामक शा चकची
ु तया मळयाची
शयता कमी करते, कारण यात यतीकडन
ू ती तया घडयास लाभ काढन
ू घेतला
जातो. भावंडांमधील कोडे सोडवयाया पधत
 एखादा मलगा
ु हरयास याला
पधनं
 तर खोल वछ करावयास लावणे ह धनामक शा होय तर चांगले गण
ु न
मळायाने घरातील संगणक बंद केला जाईल ह ऋणामक शा होय.

बलन (वतनाचे ढकरण करणारा) आण शा (वतनाचे वलोपन करणारा)

यांत फरक असला तर काह परिथतींमये बलन धनामक आहे क ऋणामक हे
ठरवणे अवघड आहे . उहायाया दवसांमये थंड वायाची झळक
ु ू धनामक बलन
(कारण यामळे ं ऋणामक बलन (यामळे
ु थंड हवा मळते) कवा ु गरम हवा नघन
ू जाते)
यात काय हे ठरवणे अवघड आहे . दसया
ु शदांत, बलन हे दोनह धनामक वा
ऋणामक असू शकते. एखाद यती दोनह कारणांसाठ सगारे ट ओढते कारण यामळे
ु
याला समाधान मळते हे धनामक बलन आहे आण नकोटन मळवयाची
शररक उकटता भागल जाते हे नकारामक बलन आहे .

बलन आण शा हे परपर वरोधी नाहत हे दे खील लात यावयास हवे.
वतन बदल करता धनामक बलन हे शेपेा अधक भावी असते. धनामक
बलनामळे
ु यती वा ायाला अधक छान वाटते. बलनामळे
ु धनामक संबध
ं
वकसत होयास मदत होते. शािदक कौतक
ु , मायता, समान दे णे आण आथक
लाभ हे दै नं दन जीवनात धनामक बलन हणन
ू अधक भावी ठरतात. याउलट,
शा यतीया वतनात फत तापरते
ु बदल घडवतात कारण यातन
ू शा दे णाया
यतीशी नकारामक, वपरत वपाचे संबध
ं बनतात. शा दे णार यती या
परिथतीतन
ू नघन
ू गेयावर नको असलेले/चकचे
ु वतन पहा
ु घडू लागते.

तता ५.२ : धनामक आण ऋणामक बलन आण शा कशा पतीने वतनावर भाव
टाकते

साधक पटकरण फलत उदाहरण

अभसंधानमधील
बालन संकपना
धनामक बलन समाधानकारक वतनाचे वयायाला परेत ‘अ’ ेणी
उीपक सादर ढकरण मळायास बीस दे णे
ं
करणे कवा वाढते
वाढवणे
ऋणामक बलन असमाधानकारकता वतनाचे वेळेवर गहपाठ
ृ पण
ू केयाने
कमी करणे वा ढकरण शा होयाया शयता कमी
घालवणे करणे झायास आपण वेळेवर गहपाठ
ृ
पण
ू क लागतो
 103

धनामक शा असमाधानकारक वतन वगात बेशत वागयास

उीपक सादर कमकवत
ु / वयायाला अधक गहपाठ
ृ दे णे
करणे वा वाढवणे शथल
होवू
लागते
ऋणामक शा समाधानकारक वतन शांत न राहयास मलां
ु कडन
ू
उीपक कमी करणे कमकवत
ु / संगणक काढन
ू घेणे
वा घालवणे शथल
होते

बलन हे वतन ढकरणास मदत करते, तर शा ह वतनाचे वलोपन

घडवयास मदत करते. बलके आण शा यांचे ववध कारचे परणाम आहे त. ते
खालल माणे :

ाथमक बलके : अन, पाणी, आण उबदार पश हे नैसगक रया समाधान दे णारे
आहे त.

ाथमक शा : वेदना आण अतशय थंड/ उण तापमान हे नैसगक असमाधान
दे णारे आहे त.

दयम
ु बलके : पैसा, गतमान वाहने, चांगले गण
ु हे समाधान दे तात कारण यांचे
ाथमक बलकांसोबत सहचय नमाण झालेले असते.

दयम
ु शा : चांगले गण
ु न मळणे आण सामािजक दल
ु तता हे असमाधानकारक
आहे त कारण यांचे सहचय ाथमक शां/वेदना यांचेसोबत नमाण झालेले असते.

दयम
ु बलके आण शा यांना अभसंधत बलके आण शा असेह
हणतात कारण ते अभजात अभसंधानातन
ू नमाण झालेले असतात. वातव
जगातील बलके हे सातयपण
ू नसतात; ते अंशतः (or intermittent) बलन ेणीया
वपात— अशी ेणी यात तयांना काहवेळा बलन ात होते तर काह वेळा
नाह- नमाण होतात. सातयपण
ू बलनाया तलने
ु त अंशतः बलन ेणीवारा
सवातीचे
ु अययन हळहळ
ू ू होते, परं तु नंतर मा अशा अययनाचे लवकर वलोपन
होत नाह. कारण यात येक तयेस बलन मळालेले नसयाने अययनाथला
आता आपयाला योय तयेस बीस मळत नाहये, हे ठरवयास वेळ जातो
आण तोपयत शकलेल तया सच
ु राहते. चार कारया अंशतः बलन सारणी
पढल
ु तता ५.३. मये दया आहे त
 104

बालन सारणी (Reinforcement Schedules):

अंशक बलन दोन घटकांवर अवलंबन
ू असते, बलन यावयाचा आहे अशा (i)
तयांमधील वेळ (interval) आण (ii) तयांची संया (ratio). याचसोबत
बलन िथर (fixed) वपात दले जाते क ते परवतनीय (variable)असते, हे दे खील
महवाचे असते.

तता ५.३. बलन सारणी.

बलन सारणी पटकरण दै लं दन जीवनातील उदाहरण

िथर-गणोतर
ु ठरावक संयेत अपेत कारखायातील कमचायांना
सारणी तया दयानंतर बलन ठरावक संयेत उपादन नमाण
दले जाते केयास मोबदला दला जातो.

परवतनीय- सरासर परं तु अनपेत एकण

ू तयांशी सरासर
गणोतर
ु सारणी संयेत तया दयानंतर माणात बलन दले जाईल पण
बलन मळते. संया निचत कोणया यनास हे निचत
नसते नसते. उदा. लॉटर तकटे

िथर-कालांतर ठरावक कालावधी पण

ू कमचायांना दले जाणारे वेतन
सारणी झायानंतरच बालन दले
जाते

परवतनीय- वशट कालावधी पण

ू मेसेज वाचताना यती कतीवेळा
कालांतर सारणी झायानंतर बलक दला वोईस-मेल तपासन
ू पाहलं हे
जाईल, परं तु तो कालावधी सांगता येत नाह
अनिचत असेल

िथर-कालांतर सारणीत एक निचत कालावधी पण

ू झायावरच बलन
दलेच जाते उदा. एक मनट िथर कालांतरण सारणीत येक मनट पण
ू झायावर
यताला
ु /ायाला बलन मळतेच, येक मनटाला ायाने अपेत तया
यावी असे अपेत असते. िथर-कालांतरण सारणीमये बलन ात झायानंतर
ायाची तया मंदावते आण पढल
ु तया मळयाया वेळी हणजेच एक
मनटानंतर पहा
ु तया दल जावू लागते (बरे च वयाथ परेया वेळी याच
पतीने अयास करतात). परवतनीय कालांतर सारणीत बलन ठरावक कालावधी
पण
ू झायावर दला जातो परं तु यानंतर दसयां
ु दा बलक कती कालावधी नंतर यावा
हे निचत राहणार नाह. उदा. तह
ु तमचे
ु ई-मेल तपासता तहाला
ु आलेला मेसेज हा
बलनाचे काम करतो. सरासर येक ३० मनटांनत
ं र हे बलन घेतले जाते पण
बलन मा अनिचत असते.
 105

कालांतरण बलन सारणी ह हळहळ

ू ू परं तु िथर वपाया तया नमाण
करते. िथर-गणोतर
ु सारणी मये एका निचत संयेत तया दयावरच बलन
ात होते. उदा. उं दराने २० वेळा तया दे याकरता दलेल कळ दाबयास
ं
बलन(अन) दले जाईल, कवा वेयाने १० उपादने वकयानंतरच याला
ेरणाभता/बोनस दला जाईल. ायांना ववध अंशक बलन सरणीतनच
ू शण
दले जाते, ायांना ववध अंशक बलन सारणींचा वापर कन वशट वतन
शकवले जाते. यानंतर ायाकडन
ू चांगया कारे तया दल जावू
लागयानंतरच याला बलन दले जाते. परवतनीय गणोतर
ु सारणी मये बलके
कोणया तयांनत
ं र दले जातील हे निचत नसते पण एकण
ू तयांपक
ै  कती
ं
तयांना बलन मळे ल हे मा निचत केलेले असते. लॉटरची तकटे कवा
जगाराचे
ु यं हे याबाबतचे उतम उदाहरण असू शकेल. उदा. जगाराया
ु यंात सरासर
२० वेळा िजंकयाचा ोाम टाकला जावू शकतो परं तु कती यनानंतर िजंकयाची
शयता येईल हे मा निचत नसते. गणोतर
ु सारणीवारा तया मळवयाची
शयता वाढल जावू शकते कारण यात िजतया तया वाढतील ततया माणात
बलन वाढते.

साधक अभसंधान वारा जटल कारचे वतन नमाण करणे (Shaping):

तह
ु एखादा मनोरं जक खेळ पहात आहात, यात ाणी- का
ु , घोडा, डॉिफन-
यांनी छान खेळ दाखवला. यात शकाने डॉिफनला इशारा दला आण डॉिफन
पायाया अगद तळापयत गेला. याने नाकाने रंग उचलल, पायाबाहे र हवेत उं च उडी
मारल, पहा
ु पायाया तळाशी सरू मारला, नाकाने दसर
ु रंग उचलल, आण दोनह
रंग शकाकडे दया. ायाने या कारचे कसब शकले होते. साधक
अभसंधानाया तवांया आधारे ते ायाला शकवयात आले होते. परं तु जटल
कारचे वतन हे साया उीपक-तया वतनाहन
ू भन असते. जटल कारया
वतनात बलन कशा कारे दले जावू शकते ?

बलन सारणीचा साधक वतनात उपयोग कन घेणे, हा एक माग आहे.

आतापयत आपण सातयपण
ू बलन सारणीबाबत (Continuous Reinforcement
Schedule) चचा केल आहे . यात अपेत तया मळायास येक यनात
बलन मळते; उदाहरणाथ जेहा-जेहा का
ु वशट तया दे तो तेहा-तेहा याला
बकट मळते. सातयपण
ू बलनातन
ू अययन लवकर घडन
ू येत.े पण बलन न
मळायास ततयाच जलद गतीने ते लत
ु होते, वसरले जाते. ायाकडन
ू येक
तयेस बलन मळयाची सवय जडते आण जेहा हे बलन याला मळत नाह
तेहा लगेचच तया थांबतात, ह सातयपण
ू बलन सारणीतील अडचण आहे .
 106

५.३.२ िकनरचे योगदान (Skinner's legacy):

बी. एफ िकनर वसाया शतकाया उतराधात सवात ब
ु मान मानसशा
हणन
ू ओळखले जात होते. यांनी वारं वार आहाने हे नदशानात आणन
ू दले क
बाहे रल भावांमळे
ु वतन आकार घेत.े यांया मते, अंतगत वचार आण भावना वतन
घडवयास कारणीभत
ू ठरत नाहत. यांनी लोकांना इतरांया वागणकवर
ु भाव
टाकयासाठ साधक अभसंधान तवांचा वापर करावा असा सला दला. यांया मते
आपयाला हवे तसे वतन नमाण करयासाठ बसे दे याचे तं वापरले पाहजे.

िकनरया मते बाहे रल परणाम असेह कोणयाह नयंणाशवाय लोकांचे

वतन नयंत करतात. तर मग मानवी उनतीसाठ या परणामांचे योय कारे
उपयोजन का क नये? घरे , शाळा आण तंु गांमये वापरलेया दं डापेा बलके जात
चांगल नाह का? आण जर आपण हे वीकारायला तयार आहोत क आपया
इतहासाने आपयाला आकार दला आहे, तर याच वचाराया आधारे आपण आपया
भवयाला आकार दे ऊ शकत नाह का? असे अनेक न िकनर यांनी साधक
अभसंधानाची आवयकता सांगताना उपिथत केले केले. आज ववध परिथतींमये
साधक अभसंधान तंे भरपरू माणात वापरल जातात. बालन तंे शाळा, यवसाय
आण घरामये सा
ु आज आवयक वतन नमाण करयासाठ सहज वापरल जातात.

५.४ अभजात आण साधक अभसंधानातील भेद

आपण पाहलेच आहे क, अभजात आण साधक अभसंधान या दोहमये

सहचयामक अययन दसन
ू येत,े यात दोन घटकांमये संबध
ं वकसत होतो. येक
अययन या नवीन वपाचे वतन नमाण करते. बलन अययनथया वतनावर
अवलंबन
ू असते का ? याबाबत साधक आण अभजात अभसंधान या दोहमये थोडा
फरक आहे . अभजात अभसंधानात अययनाथला बलन आपोआपच ात होत
असते. अययनाथ तटथ उपकाला तया दे वू लागतो. तर साधक अभसंधानात,
अययनाथला बलन मळवयाकरता योय तया यावी लागते. या दोन
पतींमये आणखी एक फरक हणजे अभसंधान पतीतन
ू नमाण होणारा वतनाचा
कार होय. अभजात अभसंधानात जे वतन कायमच अपेत आहे , याचाच वचार
होतो. साधक अभसंधान पतीत वतन शकलेह जावू शकते अथवा शकलेया वतनात
वलोपनह घडवन
ू आणणे अपेत असते. आपयाला यताकडन
ु ु ) एखाद
ू (का
तया घडू नये वाटत असेल तर शेचा वापर केला जावू शकतो. थोडयात, साधक
अभसंधानात अययनाथ सयपणे परिथतीत या करत असतो जसे, एखादे
वतन टाळणे; याऐवजी अभजात अभसंधान ापात अययनाथ फत ात
परिथती शकन
ू घेतो जसे, तया यत होणे. अभजात आण साधक अभसंधान
हे सारखेच आहे त पण ते काह मयां
ु वर भन आहे त. दोनह अभसंधान, वतन बदल
आण वशट कती
ृ शकवयाकरता ववसनीय आहे त.
 107

५.५ सारांश

या घटकामये आपण अययन ह संकपना, अययनाची वैशये आण

अययनाचे कार हे सवातीला
ु अयासले. यानंतर आपण पहलॉह
ॅ यांया
योगातन
ू अभजात अभसंधान सांत वशद केला. अभजात अभसंधानात आपण
मलभत
ु ू संकपना आण ववध नयम यांचा दे खील अयास केला. साधक
अभसंधानाशी संबं धत ववध घटक पट करयात आले. साधक अभसंधानात
आपण धनामक बलन, ऋणामक बलन, धनामक शा आण ऋणामक शा
इयाद घटकांचा अयास केला. साधक अभसंधानवारा संदध/गंत
ु ागंत
ु ीया वतनाचा
दे खील अयास या करणात केला आहे . बलनाचे कार (ाथमक बलन, दयम
ु
बलन, ाथमक शा, दयम
ु शा) आण बलन सारणीचे कार जसे निचत-
गणोतर
ु बलन, परावत-गणोतर
ु सारणी, निचत—कालावधी सारणी, आण
परावत-कालावधी सारणी इयाद अयासले. करणाया शेवट अभजात अभसंधान
आण साधक अभसंधान यांमधील फरक पाहला.

५.६ न

अ) अययन हणजे काय ? सवतर चचा करा.

ब) पावलोव यांया योगातन
ू अभजात अभसंधान सांत पट करा ?
क) िकनर यांया योगातन
ू साधक अभसंधान योग पट करा ?
ड) अभजात अभसंधान वषयक ववध संकपनांवर चचा करा ?
इ) साधक अभसंधान वषयक ववध संकपनांवर चचा करा ?
फ) अभजात अभसंधान आण साधक अभसंधान सांतांमये फरक काय आहे ?

५.७ संदभ

अययनाकरता पतक
ु :
th
Myers, D. G. (2013).Psychology.10 edition; International edition.
New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint 2013.

संदभाकरता पतक
ु े:
th
1. Feldman, R.S. (2013). Understanding Psychology. publications
11edi. New York: McGraw Hill
2. B. B. (2012). Psychology: An Introduction. 11th edi. New York:
McGraw-Hill Publications.
3. Schachter, D. L., Gilbert, D. T., & Wegner, D. M. (2011).
Psychology. New York: Worth Publishers.

 108

घटक - ६
अययन - II

घटक रचना

६.० उये
६.१ तावना : जैवक, बोधनक, आण अययन
६.१.१. अभसंधानावरल जैवक नबध
६.१.२ अभसंधानावरल बोधनक भाव
६.२ नरणातन
ू अययन
६.२.१ तबंब आण म दमये
ू घडणारे अनकरण
ु
६.२.२ नरणामक अययनचे उपयोजन
६.२.३ चकसामक वचार : मायमांमधील हंसाचाराचा वतनावर भाव पडतो का?
६.३ सारांश
६.४ न
६.५ संदभ

६.० उये

य वयाथ, यापवया

ू करणातील आठवणी ताया करयाकरता,
तहाला
ु अययनाचे वप, अययनावर परणाम करणारे घटक, साधक व
यापारामक अभसंधान आण या घटकांचा मानवी वतनाशी असणारा संबध
ं याबाबत
कपना आल असेलच. या घटकात तह
ु अययनाया बोधनक टकोना वषयी
पाहणार आहात. या करणातन
ू तह
ु पढल
ु मे
ु समजावन
ू घेणार आहात.

 जीवशा, बोधन आण अययन यांचा संबध

ं .
 हंसाचारावरल जैवक बंधने आण अभसंधानावर असलेला बोधनक भाव.
 नरणामक अययन.
 हंसाचाराचा आमकतेवर होणारा परणाम.
 109

६.१ तावना : जीवशा, बोधन आण अययन

(INTRODUCTION: BIOLOGY, COGNITION, AND
LEARNING)

या पवया
ू करणात, आपण अभजात अभसंधान आण साधक अभसंधान
यांवषयी सवतर पहले आहे . यात आपण पहले आहे च क, वतनवाद असे मानतात
क वतन बदल हा अययनाचा परपाक आहे . वतनवाद बाय घटनांचा यतीया
तयांवर परणाम होतो यावर ल दे तात. याउलट, बोधनक मानसशा,
अययन ह य/थेट मोजता न येणार आंतरक या मानतात. बोधनक
मानसशाांया मते वशट परिथतीला तया दे याकरता यतीया
मतांमये बदल घडन
ू येतो. वतन बदल हे फत आंतरक बदलांचे तबंब असते.
वशेष बाब हणजे वतनवाद आण बोधनक टकोन या दोहनी वंट
ू यांया
रचनावादाला वरोध केला आहे . वहे म वंट
ू , यांनी यरोप
ु मये १८७९ साल ायोगक
मानसशा वषयात पहल योगशाळा थापन केल, यांना मानसशा वषयातील
मलभत
ु ू घटक शोधयात ची होती - भौतक शा वषयातील अणू वषयक सांता
माणेच बोध मनाया समा
ू तीसम
ु भागांचे यांना वशेषण करावयाचे होते. बोध
मनाया अगद सम
ू घटकाचे वलेषण कन मानसशा वषयाला दे खील
भौतकशाा माणे आदराचे थान नमाण करता येईल, असे वंट
ू यांना वाटत होते. वंट
ु
यांनी यांया यतां
ु ना ‘आमनवेदन’ हे तं शकवले. या तंावारा यत
ु
वतःतच नरण कन अत वेगवान व सम
ू भाव आण वेदन याबाबत अनभव
ु मांडू
शकेल असे यांना शण दले. पढल
ु दोन भागांमये आपण जीवशा आण बोधन
कशा पतीने अयनावर परणाम करते यावर सवतर चचा करणार आहोत.

६.१.१. अभसंधानावरल जैवक नबध (Biological constraints on

conditioning):

जॉन बी. वटसन

ॅ यांया ेरणेतन
ू वतनवाद या शाखेचा जम झाला. वटसन
ॅ हे
इवान पवलोव
ॅ यांया कायातन
ू खप
ू भावत झालेले होते. बोधिथतीया मलभत
ु ू
घटकांचे वलेषण करयाया वंट
ू यांया यनात वतनठता
ु नाह, असे वटसन
ॅ यांचे
मत होते. वटसन
ॅ यांनी असे मत मांडले क, वतनाचाच वतनठ
ु अयास होऊ शकतो.
वतनात उीपक आण तया या घटकांचे नरण वतनाचा अयास करयासाठ
केले जाऊ शकते.

चास डावन यांया सांतानंतर सवच वैानक असे गहत

ृ धरत होते क,
सवच ायांचा उांतीचा इतहास एकसारखाच आहे आण हणन
ू यांयात दसणे
आण काय करयाया पती सारयाच आहे त. उदाहरणाथ, पावलोव आण वस
ॅ न
यांनी अययनाचा नयम सवच ायांमये सारखाच मानला. हणन
ू च एखाया
यतीने कबतराचा
ु ं मानवांचा अयास केयास या अयासात वशेस फरक केला
कवा
 110

जात नसे. शवाय, एखाद नैसगक तया नैसगक उपकाशी सारयाच पतीने
ं
अभसंधत होईल असे मानले जात असे. अययन वषयाचे संशोधक ेगर कबले यांनी
१९५६ साल असे घोषत केले क, “ाणी क शकेल अशी कोणतीह कती
ृ अभसंधत
होऊ शकते आण ... जे ाणी जाणू शकतात ते सव तसाद जीवनातील कोणयाह
उतेजनास अभसंधत केले जाऊ शकतात".

पंचवीस वषानत ं
ं र, कबले (१९८१) यांनी नपणे उलेख केला क ‘पाचशे’
शाीय संशोधनांमधन
ू याचे वधान खोटे ठरले. अयाहू न अधक वतनवाद यांना
लात आले क, ायांची अभसंधत होयाची मता याया जैवकते मये बांधल
गेल आहे . येक ायाचा पव
ू वभाव हा याया अितवाया टने सहचय
(अभसंधान) नमाण करयास बनलेला आहे . ात परवेश हाच संपण
ू जबाबदार नाह.

जॉन गासया हे ‘सवच कारची सहचय ह चांगया कारे शकलेल असतात’

या वचारधारे स वरोध करणारे संशोधक होते. गासया आण रोबट कोएलंग (१९६६)
यांना करणोसगाचा योगशाळे तील ायांवर होणारा परणाम अयासयाकरता
संशोधन स
ु असताना असे नदशनास आले क, करणोसग असणाया खोलत उं दरांनी
लािटक बाटलतील पाणी पयाचे टाळले. याचे उतर शोधयाकरता ‘अभजात
अभसंधान दोषी असू शकते का?’ असा न उपिथत झाला. तक असाह उपिथत
झाला क, कदाचत उं दराने करणोसग (US) मळे
ु भावत होऊन लािटक चवीया
पायाचे (CS) आजारपणाशी (UR) सहचय नमाण केले असेल? या अयासाची
पडताळणी करयासाठ, गासया आण रोबट कोएलंग यांनी योगातील उं दरांना
ं संकेत (CS) दला आण नंतर मळमळ आण उलट नमाण
वशट चव, दे खावा कवा
करणारे करणोसग/औषधी (US) दले.

या अयासातन
ू पढे
ु दोन आचयकारक नकष नघाले: एक, वशट गंध
चाखयानंतर अगद कयेक तासांनी थकवा आयानंतर दे खील उं दरांनी तो गंध
टाळला. हणजेच ‘US कडन
ू लगेचच CS चे अनसरण
ु केले पाहजे’, अभसंधानातील या
नयमाचे येथे उलंघन झालेले दसन
ू आले. आण दोन, थकलेया उदरांकडन
ू चव
टाळणे स ं आवाज ऐकणे नाह. हणजेच कोणताह
ु झाले पण याकडे पाहणे कवा
संवेदत होणारा उीपक अभसंधत उीपक असू शकतो, या वतनवायांया कपनेला
वसंगत असे हे वतन आहे . परं तु हे नरण अनकल
ु ू आहे , कारण उं दरांकरता अन
ओळखयाची सोपी पत हणजे चव घेणे होती. (जर नवीन अन घेऊन ाणी थकला
असेल तर तो यानंतर अन टाळयाचा यन करे ल).

मानव ाणी सा

ु , इतर ायांमाणे नवीन सहचय शकयास जैवक या
तयार असतात. जर तह
ु दषत
ु मटण खाऊन चार तासांनी खपच
ू आजार पडलात तर
तमया
ु मनात मटण टाळयाची शयता नमाण होईल परं तु हे टाळयाचे वतन मा
मटण खायाशी संबं धत उपाहारगह ं
ृ (हॉटे ल), थाळी, ठकाण, सोबत असलेले लोक कवा
 111

यावेळी ऐकलेले संगीत वषयी दसन

ू येणार नाह. याउलट, पी, खराब अन मळालेले
ठकाण टाळयाचा दे खील यन करतील (नकोलस आण इतर, १९८३). ायांमये
जळवन
ु ू घेयाकरता सहचय शकयाची वती
ृ असते.

अययना सारया संकपनेया अयासात जैवक मयादांचा शोध घेत

असताना वलेषणाचे दोन तर लात येतात, जैवक आण बोधनक होय. शवाय
आपण अययन कायाशी संबं धत महवाचा सांत लात घेतो: अययन यतीला
तया परवेशाशी जळवन
ु ू घेयास सम बनवते, हणजेच लाणीय घटना जसे अन
ं वेदना यांसारया उपकांशी आपण जळ
कवा ु वन
ू घेतो. हणन
ू CS चे US शी सहचय
थापत करयाची जैवक वती
ृ ठन तकाळ अनसरण
ु होते: अनसरणाची
ु कारणे
बयाचदा (नेहमी नाह) परणाम दशवतात. अनसरण
ु अपवादांवर दे खील काश टाकते.
यतीतील परणामांचा भाव दशवयाची मता कारणांचा लगेच मागोवा/शोध घेत
नाह- दषत
ु अन खायानंतर लगेचच कमजोर नमाण होणे- ायाला जळवन
ु ू
घेयाचा फायदा दे त.े तथाप, काहवेळा, आपले पवा
ू नमान
ु आपयाला गोट लात
आणन
ू दे तात. उदाहणाथ, जेहा केमोथेरपी या उपचारानंतर कमान तासभर उलया
आण मळमळ यांत वाढ होते, तेहा कसर
ॅ या णात चीकसालयातील य,
आवाज आण गंध यांयाशी संबं धत मळमळ (काहवेळा चंता) नमाण करणारे
अभजात वपाचे अभसंधान नमाण होते (हॉल, १९९७). चकसालयाया
तागहात
ृ (वेटंगम) थांबलेले असताना, परचारका (नस) पाहयास मळमळ
सारया अभसंधत भावना वाढतात (बरश
ु आण कारे , १९८६; दवे, १९९२). सामाय
िथतीत, अशा भावना नमाण करणाया उपकाशी जळवन
ु ू घेतले जाते.

शवाय, साधक अभसंधानात मयादा आहे त. माक वीन असे हणतात क,
ु
“डकराला गायन शकवयाचा यन क नका. तमचा
ु वेळ जाईल आण डकराला
ु
दे खील ास होईल”. जैवकया वती
ृ असलेले वतन आपण शकू आण लात ठे वू
शकतो, उदा., वजेया धयापासन
ू दरू राहयासाठ पंख फडफडवणे आण अन
मळवयासाठ टोचा मारणे या गोट तह
ु कबतराला
ु शकवू शकता. कारण पंख
फडफडवणे आण टोचा मारणे हे कबत
ु राचे नैसगक वतन आहे . असे असतानाह तह
ु
याला वजेया धयापासन
ू वाचयासाठ टोचा मारणे आण अन मळवयासाठ
पंख फडफडवणे नाह शकवू शकत. हणन
ू ायांमये अययन वषयक सहचय
शकयाकरता जैवक या ते नसगतःच कशाशी जळवन
ु ू घेतात, हे पाहणे महवाचे
ठरते.
६.१.२. अभसंधानावरल बोधनक भाव (Cognition’s influence on
conditioning):
बोधनकता सारखी मानसक संकपना नाकान पवलो
ॅ व आण वसन
ॅ यांनी
बोधनक या (वचार, संवेदन, अपेा) आण ायांया अययन मतेवरल
जैवक बंधने यांना कमी महव दले आहे.
 112

बोधनक या (Cognitive Processes):

वतनवायांचे सवातीला
ु असे मत होते क, उं दर आण का
ु यांचे अययन
म द ू वरहत यंणेतन
ू दे खील शय आहे , हणजे बोधन ह या लात घेयाची
गरज नाह. परं तु रॉबट रे कोला आण अ◌ॅलन वगनर (१९७२) यांनी ाणी
घटनेबाबतया अंदाजावन दे खील शकू शकतो, असे मत मांडले. उं दर जर वजेचा
झटका बसणार याचा अंदाज बेलया आवाजावन, आण नंतर बेलचा आवाज येणार
याचा अंदाज दयाया काशावन बांधू शकत असेल तर तो बेलया आवाजाला
भीतीची तया दे ईल, पण तीच तया दयाया काशाला दल जाणार नाह.
जर येकवेळी दयाया काशानंतर बेलचा आवाज आला तर यातन
ू नवीन माहती
वाढवल जाणार नाह; बेलया आवाजातच अधक अंदाज करयाची/कथनामकतेची
शयता असेल. कथनामकता असलेले सहचय (बेलचा आवाज आण वजेचा झटका)
िजतके अधक, ततक अभसंधत तया अधक बळ असेल. ायाला
अनभसंधत उीपक कसा येणार याबाबतची जाणीव असयास, अपेत काय आहे हे
लात घेतले जाते. अभजात अभसंधान आधारत उपचार बोधनाकडे दल
ु  करतात, हे
पढल
ु योगावन समजते. उदाहरणाथ, मयासत यतींना उपचारात मयासोबत
मळमळ नमाण करणाया औषधी दे यात आया. यातन
ू मय आण कमजोर यात
सहचय नमाण होईल का? अभजात अभसंधानात जर फत उपकांमये सहचय
नमाण होयाची या असेल तर आपण तसे हणू शकतो आण काह माणात तसा
परणामह (मय आण कमजोर) नमाण होईल. तथाप, औषधी मळे
ु मळमळ होत
आहे , मयामळे
ु नाह याची णाला जाणीव झायास ‘मय आण कमजोर’ यात
सहचय राहणार नाह. हणन
ू , अभजात अभसंधानात दे खील, अभसंधत उीपक-
अनभसंधत उीपक यांमधील सहचयच महवाचे नाह तर यासोबत येणारे वचार
वशेषतः मानवाया बाबतीत महवाचे ठरतात.

उं दरांया कट
ु (maze) मये चालयाया योगांमधन
ू बोधनक यांचा
परावा
ु पढे
ु आला आहे . या योगांमये, टोलमन यांया योगात भक
ु े लेया उं दराला
कटमये
ु चालयाकरता ठे वयात आले, कटमये
ु योय माग शोधयास बीस (अन)
मळयाची कोणतीह योजना (यवथा) नहती. संशोधकांकडन
ू दसया
ु योगात
ु
(तलनाम क समह
ू ) कट
ु पण
ू केयास उं दरांना शेवट बीस दे याची योजना होती, याचा
दे खील अयास करयात आला. नकषामये असे लात आले क, बीस योजना
नसलेया उं दरांकडन
ू कट
ु पण
ू केयानंतर, बोधनक नकाशा (मानसक नकाशा)
वकसत करयात आला होता. उं दरांना कोणतेह बीस न दे ता कट
ु पण
ू करयाचे १०
यन घेयात आले. यानंतर कटया
ु शेवटया टोकाला अन ठे वयात आले. जेहा
उं दरांना कटया
ु शेवटया टोकाला अन आहे याची जाणीव झाल, यांयाकडन
ू
तलनामक
ु समहातील
ू (यांना पहयापासन
ू अन बीस हणन
ू मळाले होते)
उं दरांइतयाच जलदपणे कट
ु पण
ू करयात आले. यालाच सत
ु अययन (latent
learning) असे हणतात सत
ु अययन हणजे अययन घडते परं तु जोपयत गरज
 113

नाह तोपयत ते वतनात दसन

ू येत नाह. यातील महवाचा म
ु ा हणजे तयांमये
सहचय नमाण करयापेा अधक शकणे आवयक असते, जेथे बोधन दसन
ू येत.े

६.२. नरणातन
ू अययन (LEARNING BY
OBSERVATION)

वशेषतः मानव ायांमये, नरणामक अययन (अनकरण

ु ) हे
इतरांया वतनाया नरणातन
ू होत असते. बँडू रा आण यांचे सहकार यांनी
‘अनक
ु रण’ यावर संशोधन केले आहे . संशोधकांनी योगातील मलां
ु ना तीन वतन
परिथती पैक येक एक परिथती दाखवल जसे आमक असलेले, आमक
नसलेले आण कोणतीह िथती नाह अशा परिथती. यानंतर मलां
ु ना अनेक कारची
खेळणी असलेया खोलत सोडयात आले. यांना मनोरं जक खेळयांसोबत काहच
मनटे खेळयास दे वन
ू ती लगेच काढन
ू घेयात आल. खेळणी काढन
ू घेयाया
कतीतन
ृ ू बँडू रा यांनी मलां
ु मये वैफयतता नमाण केल. मग मलां
ु ना ‘बोबो डॉल’
दे यात आल. जर तमचा
ु तक असेल मलां
ु नी यांनी पाहलेया वतन िथतींचे अनकरण
ु
केले तर तह
ु बरोबर आहात. पाहलेया परिथतीत मॉडेल कोण होते, मॉडेल मलगा
ु
होता क मलगी
ु , पाहणारा यत
ु (योगातील मले
ु ) मलगा
ु होता क मलगी
ु या सव
गोटं गौण ठरया आण या यतां
ु नी आमक परिथती पहल, या सवच
यतां
ु नी आमक पतीने बोबो डॉलशी वतन केले. आमकता पाहलेया यत
ु
मलां
ु नी बोबो डॉलला ठोसा लगावणे, लाथा घालणे, हातोयाने मारणे यांसारखे वतन केले.
यातन
ू बँडू रा आण यांचे सहकार यांनी हे च दाखवन
ू दले क, या मलां
ु नी इतरांया
नरणातन
ू आण अनकरणातन
ु ू नवीन वतन शकले होते.

नरणामक अययन हे ाणी आण मनयाला

ु उपयत
ु आहे कारण या
कारचे अययन कोणयाह कारचे घातक वतन न करता शकले जाऊ शकते.
‘सापाला माकडे घाबरत आहे त’ हे वतन पाहनू दे खील इतर माकडे सापाला घाब
लागतात, अगद योगशाळे त वाढलेल यांनी कधीह यात साप पाहलेले नहते ती
दे खील (कक
ु आण मनेका, १९९०). नरणामक अययनाचे महव सांगताना बँडू रा
असे हणतात क, एखादा ाणी जर फत यन आण माद (थेट अनभव
ु ) यांया
परणामातनच
ू शकत राहला तर मानवाची जगयाची शयता दे खील कमी होत
जाईल. यामळे
ु च, केवळ थेट अनभवातील
ु यश आण अपयश यांया परणामातन
ू
मलां
ु ना पोहणे, तणांना वाहन चालवणे आण नवया वैयकय वयायाना
शया (ऑपरे शन) शकवणे योय ठरणार नाह. संभाय चका
ु खप
ू महाग आण
घातक असतात, याऐवजी, शकाकडन
ू नरणामक अययनातन
ू शकणे अधक
चांगले/सरत
ु असते (बँडू रा, १९७७, प.ृ २१२) आपण नेहमी आपयासाखेच असलेया,
यशवी, कौतकापद
ु लोकांकडन
ू शकयाचा यन करत असतो.
 114

आकती
ृ ६.१: नरणातन
ू अययन: अँीव मेटझोफ यांया योगशाळे त १४
महयांचा मलगा
ु दरचवाणीवर
ू पाहलेयाचे अनकरण
ु करत आहे . वरया
चात, मलगा
ु पढे
ु झकला
ु आहे आण आनंदाने एक ौढ यती खेळणी ताणत
आहे असे पाहतोय. मधया चात, मलाला
ु खेळणी दल आहे . खालया चात
मलगा
ु खेळणी ताणत आहे , जे ौढ यतीकडन
ू केले गेले याचे अनकरण
ु कन
पाहत आहे .

६.२.१. तबंब आण मदमये

 ू घडणारे अनकरण
ु (Mirrors and
imitation in the brain):
१९९१ ला पमा, इटल येथे उण दवसांत, जेवणानंतर योगशाळे तील
माकडावर संशोधन होणार होते. संशोधकाने माकडाया कारक म द ु कवचावर डायोड
बसवले, म दया
ू अखंडावरल या भागातन
ू नयोजन आण हालचाल नयंत केया
जातात. उदाहरणाथ, यवथा अशी होती क माकड जेहा तडात शगदाणा टाकेल तेहा
उपकरण बझ आवाज करे ल. या दवशी, एक संशोधक पहा
ु योगशाळे त दाखल
झाला, याया हातात आईसम कोन होता आण माकड या संशोधकाकडे एकटक
पहात होते. जेहा संशोधकाने आईसम कोन खायासाठ वतःया तडाकडे नेला,
तेहा उपकरणाने बझ असा आवाज केला- जसे काह तध माकडाने याच पतीची
हालचाल केल आहे (लकल
ॅ , २००६; लाकबोनी, २००८). िजओकोमो रझोली यांया
नेतवाखाल
ृ संशोधकांना दे खील यापव
ू , यत
ु ं
माकडांमये इतर माकडांना कवा
 115

मनयाला
ु तडात शगदाणे टाकत असताना अशाच पतीची नरणे दसन
ू आल
(२००२, २००६). अखेरस या थक झालेया शाांनी असा अनमान
ु केला क हे अात
कारया चेतापेशीमळे
ु होते: तबंब चेतापेशी, यांया या अनसरण
ु आण
नरणामक अययनास चेतावैानक आधार दे तात. आपण तबंब चेतापेशी
बाबत सवतर पाहू.

तबंब नसपेशी (Mirror neurons):

म दया
ू अखंडातील नसपेशींना काह कती
ृ ं
करताना कवा इतरांना कती
ृ
करताना पाहन
ू नसावेग पाठवले जातात. यामळे
ु म दत
ू नमाण होणाया नसपेशीय
तमांमळे
ु इतरांचे अनकरण
ु आण तदअनभतीकरण
ु ू होणे शय होते. जेहा
माकडाकडन ं अू गाळणे होते, तेहा या नसपेशींकडन
ू काहतर पकडणे, धरणे कवा ू
नसावेग पाठवला जातो. माकड इतरांना तशीच कती
ृ करताना पाहते तेहा दे खील तसेच
नसावेग पाठवले जातात. इतर माकडे काहतर करत असतात तेहा तबंब नसपेशी
वारा यत
ु माकाडाकडन
ू तसे पाहले जाते.

हे फत माकडायाच बाबतीत होते असे नाह. मानवात दे खील अगद

बालपणी अनकरणातन
ु ू वतनाला आकार ात होतो. जमानंतर लगेचच, मोयांनी
जीभ बाहे र काढयास बाळ लगेचच याचे अनकरण
ु करते वयाया ८ ते १६ या
महयात, शशंक
ु डन
ू नवनवीन हालचालंचे अनकरण
ु केले जाते (जोस, २००७).
वयाया १२ या महयात, ौढ िजकडे पाहतात तकडे बालक पाहू लागतात (क
ू आण
मटझोफ, २००५). वयाया १४ या महयापासन ृ ६. १ पहा) मले
ू (आकती ु दरचवाणी
ू
वरल कतीं
ृ चे अनकरण
ु क लागतात (मटझोफ, १९८८, मटझोफ आण मरु, १९८९,
१९९७). मले
ु पाहतात आण मले
ु कती
ृ करतात.

माकडामाणेच मनयात
ु दे खील तबंब चेता यंणा असयाचे म दया
ू
ववध भागांया PET तमा कन
ॅ मधन
ू दसन
ू आले आहे . ह यंणा तदअनभती
ु ू
आण अनसरण
ु घडवन
ू आणते (लाकोबोनी, २००८). केवळ इतरांया कती
ृ पाहयावर,
आपया म दत
ू आतनच
ू उीपन घडन
ू येत,े हे उपन आपणाला इतरांया अनभ
ु वांची
अनभती
ु ू दे त.े तबंब चेतापेशी मलां
ु मधील ‘सहानभतीया
ु ू भावनेत’ आण ‘इतरांया
मानसक अवथेची कपना करयाया मतेत’ वाढ करतात. आममन लोकांमये
अनकरणशीलता
ु कमी असयाचे आण तबंब चेतापेशींची याशीलता कमी
असयाचे दसन
ू येत.े यालाच "तटक
ु तबंब" (broken mirrors), असे हटले जाते
(रामचंन आण ओबेरमन, २००६; सेजू आण इतर., २००७; वलयस आण इतर.,
२००६).

तथाप, आपयापैक बयाच जणांत, तबंब चेतापेशी भावनांमये बदल

घडवन
ू आणतात. आपण इतरांया भावना लात घेतो. मानसक उपनातन
ू यांना
 116

काय वाटत असेल असा भाव अनभवतो

ु . चेहयावरल हसू पाहन
ू आया पाडणे हे आया
पाहन
ू आया पाडयापेा अधक अवघड असते (डंबग आण इतर., २०००, २००२).
इतरांना जांभई दे ताना पाहन
ू आपण दे खील जांभई दे तो, इतर हसताना हसतो. चपट
पाहताना, एखायाया पायावर वंचू चढताना पाहन
ू आपले पाय कडक होतात; उकट
भावनक चंबु न य पाहताना,आपले ओठ दे खील हालचाल करतात. जवळया
यतीया वेदना पाहन
ू , आपया चेहयावर याच भावना तबंबत होतात. परं तु
फत आपला चेहरा नाह, आकती
ृ ६.२ मये दाखवयामाणे आपला म द ू दे खील तसेच
अनभवतो
ु . fMRI (Functional MRI) या आलेखात, रोमटक
ँ पाट नरने कपना केलेया
भावनक वेदनांमळे
ु दसया
ु पाट नरलाह खरोखरच याच वेदना होत असयाचे
अनभवले
ु या काह मितक आलेखीय कती
ृ दसन
ू आया (संगर आण इतर., २००४).
मानसक या उपत करणाया अनभवां
ु माणेच कापनक वाचनातन
ू दे खील
म दतील
ू कती
ृ उपत झालेया दसन
ू येतात (मार आण ओटले, २००८). थोडयात,
आपया मदतील
ू तबंब चेतापेशी ती सामािजक वभाव दशवतात.

ृ ६.२: वेदना सहानभती

आकती ु ू

६.२.२ नरणामक अययनाचे उपयोजन (Applications of

Observational Learning):
नरणामक अययनातन
ू आपण शकलो क, नरणामक अययनास
धनामक आण ऋणामक अशा दोनह बाजू आहे त. धनामक अययनाया,
सहकायशील तमेतन
ू धनामक परणाम दसतात. असे परणाम आमक नसलेले
आण सहकायशील वपाचे दसन
ू येतात. याउलट, समाज वघातक तमेतन
ू
ऋणामक परणाम दसन
ू येतात. अशा उपानातन
ू कौटंु बक हंसाचार आण
मलां
ु मधील हंसाचार यांसारया समया दसन
ू येतात. याबाबत आपण सवतर पाहू.
 117

सहकायशील वतन (Pro-Social Behaviour):

सहकायशील (धनामक, सहकाय करणारे ) तमांचा सहकायशील परणाम

दसन
ू येतो. मलां
ु ना वाचनाकरता ेरत करयासाठ, यांयाकरता वाचन करा आण
यांया आजबाजला
ू ू पतक
ु े आण पतकां
ु चे वाचन करणारे लोक असू या. मलां
ु नी
धमाचा अयास केला पाहजे असे वाटत असेल तर यांयासोबत धमाचरण करा,
धामक सकारामक चचा करा. जे लोक अहंसा, अनप
ु वागणकचे
ु उदाहरण दे तात ते
इतरांमये तसेच वतन सचत
ू क शकतात. महामा गांधी यांनी भारतात आण माट न
यथर
ु ं (य.ू ) यांनी अमेरकेत मोठा अनयायी
कग ु वग नमाण केला होता. यांनी
आपापया राांमये सामािजक बदलाकरता अहंसा या कतीचा
ृ अनकरणशीलते
ु तनू
मोठा भाव नमाण केला. पालकव ह फार भावी तमा आहे . यतीचे शद आण
कती
ृ या परपरांना अनप
ु असतात तेहा अशा तमा अधक भावी बनतात.
काहवेळा, तमा बोलतात एक आण करतात दसरे
ु च. बरे च पालक ‘मी काय सांगतो ते
कर, काय वागतो तसे नाह’ या तवाने वागताना दसन
ू येतात. मले
ु दोनह पतींनी
वागतात असे योगांचे नकष आहे त (रस आण गसे
ृ क, १९७५; रटन, १९७५). ढगी
तमा समोर असयाने यत
ु ढगी लोकांसारखेच वागतात आण तसेच कथन
करतात.

समाज वघातक वतन (Anti-Social Behaviour):

नरणामक अययनाचे समाज वघातक परणाम असू शकतात. अपमान
करणाया पालकांची मले
ु आमक असू शकतात, पनीला मारहाण करणाया पषां
ु चे
वडील दे खील पनीला मारणारे होते, हे आपणाला अयासातन
ू समजते (टथ आण
इतर, २०००). काह टकाकारांया मते, आमकता पालकांया गणसां
ु ु मधन
ू संमत
होते. माकड या ायाया बाबतीत हे पयावरणीय असू शकते, हे आपणाला माहतच
आहे . एका सातयाने चाललेया अयासात, माकडांना यांया लहानपणीच आईपासन
ू
वेगळे करयात आले होते, यांयामये अधक आमकता वाढे ल अशी परिथती होती
यातन
ू ते अधकच आमक बनले, असे लात आले (चामोव, १९८०). दरचवाणी
ू हा
आपयावर भाव पाडणारा सवात सोपा माग आहे . या अययनात अनकरण
ु शीलता
महवाची भमका
ू बजावते. दरचवाणी
ू आण अययन यांमये धनामक संबध
ं आहे .
दरचवाणी
ू हे नरणामक अययनाचे भावी मायम आहे . दरचवाणी
ू पाहन
ू
धमकावणे हा इतरांवर नयंण मळवयाचा भावी माग आहे , असे मले
ु शकू
शकतात. फकट
ु आण सहज मळणारे लगक सख
ु नंतरया काळात कोणतेह दःख
ु
ं आजार न दे ता केवळ समाधान दे त,े पष
कवा ु कणखर आण ीया कोमल असायात
इयाद सव दरचवाणी
ू मधनच
ू शकले जाते.
 118

६.२.३ चकसामक वचार: मायमांमधील हंसाचाराचा वतनावर भाव

पडतो का? (Thinking critically about: Does viewing media
violence trigger violent behaviour?)

अमेरकन मले
ु दररोज सरासर ४ तास व यापेा जात वेळ दरचवाणी
ू
पाहतात, आण ३ पैक २ कायम आमकता असलेले पाहतात. साधारणपणे, वय वष
१२ पयत, अमेरकन मलां
ु नी सरासर ८,००० खन
ू आण १,००,००० हंसाचार यत
ु कती
ृ
पाहलेया असतात. याचबरोबर या मलां
ु नी हंसामक चपट, िहडीयो गेम, आण
वातवदश िहडीयो गेम, हंसाचार असलेल गाणी आण च पाहलेल असतात. (हे ी
जे. कैसर फमल फडेशन, २००३; शले
ू नबग, २००७; कोयने आण आचर, २००५),
महवाचे हणजे भारत दे श दे खील याला अपवाद नाह.

आपणाला हे ऐकन
ू अिजबात आचय वाटणार नाह क, हंसाचारास वारं वार
सामोरे गेयाचा आमक वतनावर परणाम होतो. यासाठ अतशय लात येयाजोगा
आण सपट
ु असा परावा
ु आहे : लोक, मले
ु िजतके हंसक चलच पाहतात ततके ते
आमक असयाची शयता असते (अंडरसन आण इतर, २००३; कंटोर आण इतर,
२००१). सगारे ट पणे आण कसर
ॅ होणे; अयास करणे आण शैणक गण
ु ात
करणे याचा िजतका घनठ संबध
ं आहे ततकाच हंसक दरचवाणी
ू मालका पाहणे
आण आमक वतन यांचा संबध
ं आहे . लोक िजतके हंसक पाहतात ततके ते आमक
असतात. लोक िजतके हंसक दरचवाणी
ू वरल कायम पाहतात ततक यांची
आमकता वाढते, हे अतशय सपट
ु आहे .

हंसक वपाचे दरचवाणी

ू कायम पाहणे आमकता वाढवते हे खप
ू
पट आहे परं तु हंसक िहडीयो गेस बल काय?. या कारचे खेळ लोकय आण
अधक हंसक असतात. तण या कारचे खेळ खेळयात तासनतास रमलेले असतात,
यातील बरे च तण टोकाया आमक वतनात गंत
ु लेले असतात. या खेळांमये सहभागी
यतीला हंसक पााची भमका
ू यावी लागते, ह भमका
ू पाांमये शोधावी लागते.
हंसक वतन करणारा खेळाडू पडीत यतीला शोधन
ू मान टाकयाचे उट पण
ू
करत असतो. पडीत यतीला मान टाकयाया वतनास बोनस आण पढल
ु टयात
ला खेळयाची संधी या कारची बीस योजना असते. पहा
ु एकदा, उतर अगद पट
आहे- आमक िहडीयो खेळांमधन
ू आमकता वाढस लागते. अंडरसन आण बशमन
ु
(२००१) यांनी ३५ संशोधनांचा अयास मेटा-वलेषण (उच कारची संशोधन पती)
पतीने केला. यात िहडीयो खेळांचा आमकतेवर होणारा परणाम अयासयात
आला. मेटा वलेषण करता नवड केलेया अयासांमये (i) ायोगक आण
सहसंबध
ं ामक अयास समावट करयात आले होते. (ii) अयास ी आण पष
ु या
दोहवर योगशाळे त आण ेीय परिथतीत करयात आलेले होते. या अयासाचे
वलेषण केयानंतर नकष असा होता क, हंसक कारचे िहडीयो गेम वारं वार
 119

पाहयास/खेळयास यतीत आमक वचार, आमक भावना, मानसक उीपन

(रतदाब, दय पंदने) तसेच आमकता यांची वाढ होते. याचमाणे, िहडीयो खेळ
िजतके जात माणात खेळले जातात ततके सहकायशील वपाचे वतन कमी होत
जाते.

तथाप, अनकरणशीलता
ु जर आमकता वाढवत असल, तर याचे धनामक
परणाम दे खील आहे त. संशोधनातन
ू असे लात आले आहे क, मले
ु नरणामक
अययनातन
ू जसे आमक वतन शकतात तसेच ते सहकायशीलता वपाचे वतन
दे खील शकू शकतात (सेयमोर, योशदा आण डोलन, २००९).

६.३ सारांश

या घटकात आपण जीवशा, बोधन आण अययन या घटकांमधील संबध

ं
अयासला आहे . अययन हे नवीन वतनाचे महवाचे प आहे . अययनातन
ू नवीन
सहचय नमती आण वतनात कायमवपी बदल घडन
ू येतात. बोधन आण अययन
या दोन संकपना एक केयास बोधनक अययनाची याया नमाण होते. यती
ं ायाला ात झालेया अनभवाया
कवा ु परणामातन
ू माहती संकरण पतीत
बदल घडतो. दसया
ु शदांत, गत अनभवां
ु मळे
ु , घटनांचे संदभ आण अथ बदलतात.
नवीन सहचय नमाण होतात आण ते भवयात उपयोगात आणयाकरता मतीत
ृ
साठवले जातात. अथातच, आपले बरे चसे अययन हे बोधनक ववधतांया
परणामातन
ू आहे . अथातच, आपण हा पाठ वाचत असताना तमयात
ु बोधनक
अययन होत आहे .

आपण थोडयात नरणामक अययन वषयी चचा केल आहे . जॉन बी.
वटसन
ॅ यांनी वतनामक मानसशा हा वचार वाह सचवला
ु आहे . ते वतः इवान
पावलोव यांया कायातन
ू भावत झालेले होते. यांनी वंट
ू यांया बोधिथतीचे तया
मलभत
ु ू घटकांमये वभाजन कन वलेषण करयाया यनावर न उपिथत
केला. वटसन
ॅ यांनी अयासात वतनठ
ु ता सचवल
ु आण वटसन
ॅ यांया मते फत
वतन यात नरण करता येयाजोगा उीपक आण तया यांचा अयास करणे
उचत राहल. मस
ॅ वदायमर यांनी मानसशाातील बोधनक हा वचार सचवला
ु .
वदायमर यांया मते वंट
ू यांनी मानसशााची सम
ू /अणू वपात मांडणी करयाया
यनात मानवी अनभवां
ु ची वातवकता गमावल आहे असे वाटते.

इतरांया वतनाचे नरण कन होणाया अययनास नरणामक

अययन असे हणतात. नरणामक अययन हे ाणी आण मनय
ु यांना उपयत
ु
आहे कारण यात कोणयाह कारया घातक वतनात थेट सहभागी न होता ते शकले
जाते.
 120

करणाया शेवट आपण हंसाचाराचा आमकतेवर होणारा परणाम यावर

चचा केल आहे . हंसाचार वारं वार पाहयाचा आमक वतनावर परणाम होतो, असे
हटले तर आचय वाटायला नको. लोक, अगद मले
ु सा
ु मायमातन
ू िजतके अधक
हंसक चण पाहतील, ततके ते अधक आमक बनतील (अँडरसन आण इतर,
२००३; कंटोर आण इतर २००१). दरचवाणीवरल
ू हंसकता पाहणे ह आमकता
वाढवते, हे अगद पट आहे . अनपण
ु दे खील आमकता वाढवते, याचा दे खील
आमकता वाढवयावर धनामक परणाम होतो. संशोधनातन
ू असे लात आले आहे
क, मले
ु आमक वपाचे वतन नरणामक अययनातन
ू दे खील शकतात, तसेच
नरणामक पतीने ते सहकायशील वतन दे खील शकू शकतात (सेयमोर, योशदा
आण डोलन, २००९).

६.४ न

अ) जीवशा, बोधन आण अययन यांमधील संबध

ं पट करा.
आ) बोधनावर अभसंधानाचा होणारा परणाम पट करा.
इ) म दतील
ू तबंब नसपेशी आण अनकरण
ु शीलता पट करा.
ई) सहकायशील वतन हणजे काय?
उ) समाज वघातक वतन हणजे काय?
ऊ) नरणामक अययन पट करा
ऋ) नरणामक अययनाचे उपयोजन पट करा.
ऌ) ट.ह/दरूचवाणी वरल हंसक वतनाचा आमकतेवर होणारा परणाम पट
करा.

६.५ संदभ
th
 Myers, D. G. (2013).Psychology.10 edition; International
edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint
2013.

 Baron, R. A., & Kalsher, M. J. (2008). Psychology: From

Science to Practice. (2nd ed.). Pearson Education Inc., Allyn
and Bacon

 Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology.(Indian sub-

continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) pvt
ltd.
rd
 Ciccarelli, S. K., & White, J. N. (2012). Psychology.3 edi. New
Jersey: Pearson education.

 121

घटक - ७
मती
ृ –१
घटक रचना

७.० उेश
७.१ तावना
७.२ मतीचा
ृ अयास
७.३ मती
ृ ची ापे
७.३.१ संगणक कायशीलता आण मानवी मती
ृ
७.३.२ जोडणी
७.३.३ रचड अटकसन आण रचड शन यांचे 'ीतरय ाप'
७.४ मती
ृ नमती
७.४.१ संकेतीकरण आण वयंचलत या
७.४.२ संकेतीकरण आण यनशील या
७.५ सारांश
७.६ न
७.७ संदभ

७.० उये

हा वभाग वाचया नंतर तहाला

ु पढल
ु वषयाची सखोल माहती मळे ल -
 मरणशती या वषयावरल अयासाचे महव.
 मती
ृ कशी नमाण होते आण आठवणी कया साठवया जातात.
 मरणशतीत कयाकारे सधार
ु आणले जाऊ शकतात.

७.१ तावना

मती
ृ ह मानवी जीवनाचा मळ
ू घटक असन
ू मतीशवाय
ृ जगणं अशय आहे .
अगद आपलं जीवत राहणे हे दे खील आपया गोट लात ठे वयाया मतेवर
अवलंबन
ू आहे . जसे क, आपण कोण आहोत, बाकचे कोण आहे त, आपले भतकाळातील
ू
अनभव
ु , आपले पयावरणातन
ू मळवलेले कौशय, काय सरत
ु आहे ? कठया
ु गोट
असरत
ु आहे त, इयाद. या मती
ृ नसया तर आपण दसयां
ु चे नहे तर वतःचे
ातबंब दे खील ओळखू शकणार नाह. रोजची ठकाणे, रोजची माणसे अनोळखी वाटू
 122

लागतील. साधारण जीवनह जगणं हे अशय होऊन जाईल. आपण आपल मती
ृ
आययातील
ु येक णी, जाणीवपव ं अजाणतेपणे वापरतो. उदाहरणाथ, या
ू क कवा
णी शद लहताना, मी लहानपणी शकलेल अरे , शद, यांया अथाचा वापर करत
आहे. माझा म द ू कत आहे परं तु मी या णी फार जाणीवपव
ू क या गोटंचा वचार
करत नाह. तरह मी न चकता
ु यविथतपणे लेखन करत आहे. चला तर, या
चताकषक वषयाबल अधक जाणन
ू घेऊया.

७.२ मतीचा
ृ अयास (STUDYING MEMORY)

डेवड मायस (२०१३) यांया नसार

ु मरणशती ह सातयाने माहतीचा साठा
आण पना
ु ती कन सधारते
ु .

बरन
ँ यांनी दलेया याकरणानसार ृ ह म दची
ु , "मती ू माहती साठवयाची
आण नंतर पना
ु ती करयाची मता आहे."

सकरे ल आण मेयर (२००८) यांया मते "मती

ृ ह एक अशी सय योजना
आहे यामळे
ु आपया इंयांमधन
ू माहती गोळा कन, याची नपण
ु रचना कन,
यात आवयक ते फेरबदल कन साठवता येते आण नंतर या माहतीची साठवणीतन
ू
पना
ु ती करता येत.े "

मानसशा अययन तपासयासाठ आण या वारे मतीया

ृ भावी भमका
ू
जाणून घेयासाठ पढल
ु तीन मागाचा अवलंब करतात:

१. आठवणे (Recall): या येमये पव ं कपनांची

ू शकलेल माहती, वचार कवा
पना
ु ती केल जाऊ शकते, जी आपया जाणीवपव
ू क वचारांमये नसन
ू आपया
मतीमये
ृ ं रत जागा भरयावरल न
असते. उदाहरणाथ, परेत नबंध कवा
आपण आपया मरणशतीचा वापर कन सोडवतो.

२. ओळख (Recognition): पव

ू शकलेल माहती ओळखता येणे हणजेच ओळख,
उदाहरणाथ परेत अनेक पयाय उतरांमधन
ू नवड करयास सांगतले असताना तह
ु
फत अचक
ू पयाय ओळखयाचा यन करता. हणजेच तह
ु उतर ओळखयाचा
यन करता. ओळखणे हे आठवयापेा सोपे असते.

३. पन
ु राययन (Relearning): दसयां
ु दा वाचलेल माहती लवकर समजते असे
हणतात यालाच पनरअय
ु ् यन असे हणतात. आपया मतीत
ृ कती माहतीचा साठा
आहे हे समजन
ू घेयाचा चांगला पयाय हणजे पनरअय
ु ् यन. उदाहरणाथ, परेसाठ
पहयांदा कठलाह
ु धडा पाठ करताना आपयाला दोन तास लागतील पण तोच धडा
काह दवसांनत
ं र पहा
ु पाठ करताना कमी वेळ लागेल याचे कारण हणजे तो धडा
 123

आपया मतीत
ृ आधीपासन
ू आहे . आपण फत या धयाचे पनरअय
ु ् यन करत
आहोत.

मती ं मरणशतीला समजयाचे बरे च यन मानसशा बयाच

ृ कवा
वषापासन
ू करत आले आहेत. जसे शाररक आण नैसगक घटनांचा (दय रोग,
अपघात, वेदना, इ.) आपया मरणशतीवर होणारे परणाम. मेयर (२०१३) यांया
लात आले क म द ू ोकचे अनेक ण आधी सारखेच मनमळाऊ आण चांगया
यितमवाचे होते तसेच ते सहजपणे जया
ु दनचयमाणे
 कामाला लागतात. परं तु
यांना नवीन मती
ृ नमाण करणे जमत नाह. अशा यतींसाठ आपण जेवणात काय
ं नवीन यतींची नावं लात ठे वणे दे खील कठण होते. काह ण आपला
जेवलो कवा
भतकाळह
ू वसन जातात.

आणखी एका चतवेधक संशोधनातन

ू असे नदशनास आले आहे क िजथे
बयाच लोकांना नवीन गोट आमसात करायला भरपरू कट करावे लागतात तथेच
काह यती सहजपणे नवीन माहती आमसात करतात, तेह एकदा ऐकन ं
ू कवा
वाचन ं
ू . याशवाय ह माहती सरळ कवा उलट दे खील मरण होणे शय आहे.
ं आकडेच नहे तर अशा यतींना ते ठकाण
संशोधनात हे ह आढळले आहे क अंक कवा
आण तो ण ह आठवतो िजथे यांना ह माहती थम आढळल (जसे क, ठकाण,
घातलेले कपडे).

ककले आण सहकार (२०१०) यांचे एका संशोधनामये, साधारण मती

ृ
असलेया यतींना २८०० छायाचे येक ३ सेकंदा पयत दाखवयात आल. यात
असे आढळन
ू आले क या यतींना ८२% अचकपणे
ू ती ओळखता आल. दसया
ु एका
योगात, मशेल (२००६) यांना असे आढळले क वखरले
ु या वपात दाखवलेल
चेह माणसे १७ वषानत
ं रह अचकपणे
ू ओळखू शकतात.

दररोज आपण असंय तमा, आवाज, वनी, वाद, वास, ठकाणे, चेहरे
इयाद वषयी अनभव
ु घेत असतो यावन न उवतो क आपया म दने
ू अनभवां
ु या
या वशाल ेांमधन
ू माहती कशी नवडावी आण ती कशी साठवावी? तसेच इतक
जनी ं आठवणी कशा नमाण होतात आण
ु माहती ह कशी लगेच आठवता येते कवा
साठवया जातात? या सगया नांची उतरे तहाला
ु पढया
ु भागात मळतील.

७.३ मती
ृ ची ापे (MEMORY MODELS)

मतीची
ृ नमती आण कशी होते आण मती
ृ पना
ु त कशी केल जाते याचे
पटकरण करयासाठ मानसशाांनी मती
ृ ची अनेक ापे वकसत केले आहे त.
या भागात आपण 'माहती संकरण ाप' या बल बोलणार आहोत.
 124

माहती संकरण ाप (Information Processing Models):

महवाचे तीन माहती संकरण ापे पढल
ु माणे:
१. संगणक कायशीलता आण मानवी मती
ृ Computer functioning and human
memory
२. जोडणी (Connectionism)
३. रचड अटकसन आण रचड शन यांचे 'ीतरय ाप' (Richard Atkinson &
Richard Shiffrin’s Three Stage Model).

७.३.१ संगणक कायशीलता आण मानवी मती

ृ (Computer
functioning and human memory):

मानवी मती
ृ आण संगणकाची कायमता समान आहे हे गहत
ृ धन पढल
ु
ाप तयार केले आहे त. एका संगणकामाणेच मनयाचा
ु म द ू माहती गोळा करतो,
यावर कती
ृ कन ती नंतर समजन
ू घेतो आण जेहा जेहा गरज असते तेहा ती
माहती पनन
ु द शत करतो. ह या ३ भागात केल जाते-

१. संकेतीकरण (Encoding): माहती आपया म दला

ू समजेल अशा कारे साठवल
जाते.
२. साठवण (Storage): माहती अशा ाकारे साठवल जाते क नंतर ती सहजपणे
आठवता येईल.
३. पना
ु ती (Retrieval): हणजेच माहती पहा
ु मरणात आणणे. ह माहती याच
वपात आठवल जाते या वपात ती साठवल होती (सांकेतक भाषेत).

जर संगणक आण मनयामये

ु तलना
ु केल असल तरह संगणक कायशीलता आण
मानवी मती
ृ यांयामधे काह फरक आहे त-

१. आपया आठवणी संगणकामाणे शदाश: नसतात, या अधक अपट आण

ं अथ लात घेऊन
ू असतात. संगणक माहतीची साठवण याची भावना कवा
नाजक
करत नाह.
२. मानव अनेक ोतांमधन
ू एकाच वेळी माहती साठवयाचा यन करतो. या येला
"समांतर संकरण" असे हणतात, हणजेच अनेक दशामधन
ू येणार माहती,
कळत नकळत साठवल जाते. तसेच दसरकडे
ु , संगणक एकावेळी एकाच माहतीवर
या करतो आण हणनच
ू मानव हा एकावेळी संगणकापेा जात माहती वर
ल दे ऊन मरण क शकतो.
३. संगणकामये एकदा साठवलेल माहती वषानवष
ु  तशीच रहाते. परं तु मानवाया
नवीन आठवणी जया
ु आठवणींना बदलत राहतात. मानव सतत यांची काह
संहत माहती काढन
ू टाकत असतात आण नवीन माहतीवर येत असताना काह
अधक माहती जोडत असतात.
 125

७.३.२ जोडणी (Connectionism):

दसरे
ु ाप हणजेच 'जोडणी (Connectionism)' या ापाया मते आपया
आठवणी या आपया म दया
ू मजासंथेतील गंत
ु लेया शरांया जायांमळे
ु शय
होतात. येक वेळी आपण काह नवीन शकतो तेहा म दया
ू या जायामये ती
माहती साठते आण या जायांमये तहाला
ु बदल दसन
ू येतात. माहती िजतक
समजत जाते ततकेच हे जाळे मजबत
ू बनत जाते.

७.३.३ रचड अटकसन आण रचड शन यांचे 'ीतरय ाप'

(Richard Atkinson & Richard Shiffrin’s A Three-Stage
Model):

अटकसन आण शन (१९६८) यांचे ीतरय ाप' हे सवात महवाचे

आण सवात स ाप आहे. यांया मते माहती म दत
ू पक होयापव
ू ती तीन
टयांमधन
ू जाते. ते तीन टपे पढल
ु माणे आहे त:

संवेदनासंबध
ं ीची मती
ृ (Sensory Memory): नवीन माहती पहयांदा आपया
इंयाना पोहोचते. आपल इंये ह माहती काह णांसाठ यांया जवळ ठे वतात.

अपकालन मती
ृ (Short Term Memory): सेसर मेमर मधन
ू काह माहती पढे
ु
अपकालन मतीमये
ृ सांकेतक भाषेत साठवल जाते.

दघकालन मती
ृ (Long Term Memory): शेवट या माहतीवर कया झायानंतर
ती पढे
ु दघकालन मतीमये
ृ साठवल जाते. ह माहती इतक पक असते क जेहा
पाहजे तेहा आपण या माहतीची पना
ु ती क शकतो.

आकती
ृ ७.१

वयंचलत या

महवाया
माहतीकडे ल
माहतीचे संवेदन सराव
ककरण


संकेतन
दघ
बाय संवेदनासंबंधी अपकालन
कालन
घटना ची मती
ृ मती
ृ मती
ृ

पना
ु ती
 126

दहेु र माग मती

ृ (Dual -Track Memory): अटकसन आण शन यांचे ाप हे
माहती साठवयावर महव दे त.ं परं तु काह मानसशा या मताचे आहे त क,
आपला म द ू एकाच मागावर नाह तर दहेु र मागावर चालतो. काह माहती आपया
नकळतपणे अपकालन मती
ृ मधन
ू दघकालन मतीमये
ृ साठवल जाते. या
कयेवर आपण पढे
ु सवतरपणे बोल.ू

आपण अटकसन आण शन यांचे ाप थोडयात पहले होते. चला आता
थम आपण वरल ाप सवतरपणे बघया
ू :

संवेदनासंबंधीची मती
ृ (Sensory Memory):

याला 'संवेदन नदणी (sensory register)' असेह हणतात. हा सवात पहला

आण महवाचा पडाव आहे. माहती आपयाजवळ आपया ५ संवेदनशील
अवयवांमधन
ू (डोळे , नाक, जीभ, वचा आण कान) गोळा केल जाते. ह माहती १ ते २
सेकंदापयत राहते. हा वेळ फार कमी वाटत असला तर परेु सा असतो. या वेळात पढल
ु
या स
ु होते. परं तु ह या पण
ू होयासाठ महवाचे आहे क आपण जाणीवपव
ू क
ल दलं पाहजे. नाहतर ह माहती हरवन
ू जाते.

संवेदनासंबध
ं ी मतीमळे
ृ ु माणसे माहती जवळ नसतानाह ती माहती काह
णापयत मळवू शकतात. उदाहरणाथ बाजारातन
ू चालत असताना तमया
ु बाजंन
ू ी
कोणी ओळखीची यती गेल आण तह
ु मागे वळन
ू बघे पयत ती यती जर नघन
ू
गेल तरह तह
ु डोळे मटून या यतीचे च अधा एक सेकंद पाहू शकाल. दसया
ु
शदात, तमया
ु संवेदनासंबध
ं ी मतीवर
ृ या यतीचे ठसे काह णासाठ राहन ू
जातात. हे ठसे तहाला
ु कठलह
ु माहती अखंड कारे पाहणे सोपे करतात. या कायामळे
ु
तहाला
ु ं माहती तकया
वतू कवा ु तकयामये
ु न दसता चलत वपात दसतात.
हणनच
ू आपयाला चपट चालताना दसतो. नाहतर चपट फत थांबलेया
छायाचांया वपात दसले असते.

ं
जर या येला 'संवेदन नदणी' कवा 'संवेदनासंबध
ं ीची मती
ृ ' असे
हणतात, तर या येमये अनेक नदंचा उपयोग केला जातो. येक संवेदने साठ
वेगवेगया नद असतात. या संवेदनासंबध
ं ी मतीमधया
ृ माहतीवर जाणीवपव
ू क ल
दले तरच या माहतीचे पांतर अपकालन मतीमये
ृ होते. संवेदनासंबध
ं ीची मती
ृ चे
दोन महवाचे कार आहे त. ते हणजे-

अ) तमा मती
ृ (Iconic Memory):

ं
तमांना आयकॉन कवा चह असे हणतात. संवेदन नदणी या
मायमातन
ू तमा मतीमये
ृ माहती साठवल जाते. तमा मतीतील
ृ आठवणी
अचक
ू असतात परं तु १/१० सेकंदा साठच असतात.
 127

जॉज परलंग (१९६०) ने तमा मतीचे

ृ अितव आण याती
दाखवयासाठ एक योग केला. योगाया सहभागींना एका पडयासमोर बसयास
सांगयात आले होते, यामये ९ अरे (तीन रांगेत तीन अरे ) १/२० सेकंदासाठ
दसतात. सादरकरणानंतर सहभागींना अरे एका वशट कारे आठवयास सांगतले
होते. परलंग नऊ अरे सादर केयानंतर लगेच एका मोया आवाजाचा वापर
सहभागींना कोणती ओळ आठवायची हे दशवयासाठ करायचे. उच वनी हणजे
पहल ओळी. मयम वनी हणजे मधल ओळ आण हळू वनी हणजे सवात
शेवटची ओळ. वनसह आठवयास सांगतया वर माणसांना १००% अरे आठवल
तर वनीवना आठवयास सांगतयावर यांना फत ५०% टके अरे आठवल.

तथाप असे आढळन

ू आले सहभागींना लगेच अरे वचारल तर यांना
सरासर सगळी अरे आठवता आल. फत ०.५ सेकंदाया वांतीनंतर वचारयावर
सहा अरे आठवल आण १.० सेकंदाया अंतरानंतर फत चार अरे आठवता आल.
हणजेच यांया संवेदनासंबध
ं ी मतीमये
ृ सव ९ अरे काह णासाठ उपलध
असतात.

ब) तवनी मती
ृ (Echoic Memory):

आवाजाचे मनात उठणारे ठसे हणजे 'इको'. तवनी मती

ृ ह एक
संवेदनासंबध
ं ी मती
ृ आहे जी कठयाह
ु आवाजाला १ ते २ सेकंदासाठ तमया
ु मतीत
ृ
ठे वते. उदाहरणाथ तह
ु ट. ह. पाहत असताना तमया
ु आईने काह न वचारला तर
तह
ु ट. ह. थांबवन
ू आईला वचारता क 'ती काय हणाल?' यावेळी तह
ु हे
वचारता याच वेळेस तहाला
ु लगेच तमया
ु आईने हटलेले शद तसेया तसेच
आठवतात. तवनी मती
ृ ह माहती नघन
ू गेयावरह ३ ते ४ सेकंदासाठ तथेच
राहते. तवनी मती
ृ माहती तोपयत धन ठे वते जोपयत तह
ु याचा अथ लावू
शकत नाह.

संवेदनेसब
ं ध
ं ी मतीचे
ृ महव हणजे:

o संवेदनेसब
ं ध
ं ी मती
ृ , शेकडो माहतीमधन
ू गरज पडणार माहती काह णापयत
धन ठे वते.
o बयाच दशांमधन
ू येणाया माहती मधन
ू , संवेदनेसब
ं ध
ं ी मती
ृ तहाला
ु ठरवायला
वेळ दे ते क कठया
ु माहती वर ल यावा.
o ृ ु आपण माहती न थांबता पाहू शकतो, तसेच तवनी मतीमळे
तमा मतीमळे ृ ु
आपण माहती परत परत ऐकन
ू शद ओळखू शकतो.
 128

अपकालन मती
ृ {Short Term Memory (STM)}:

आपण पाहलेया हजारो यमान आण वणवषयक संवेदनांमधन

ु फत
काह संवेदना अपकालन मतीमये
ृ जमा होतात. अपकालक मती
ृ काह
णासाठ, थोडी माहती साठवन
ू ठे वते. या माहतीवर जर ल दलं नाह तर ह माहती
हरवन
ू जाते.

वना तालम, अपकालन मतीमधील

ृ माहती फत २ ते ३० सेकंदापयत राहू
शकते, लॉईड पीटरसन आण मागरेट पीटरसन यांनी केलेया योगामये हे च दशवले
आहे. सहभागींना तीन यंजनांचे गट दाखवले गेले जसे क, CHJ, HYO, FGP. या
यंजनांची तालम न हावी हणन
ू यांना १०० पयतचे आकडे ३ अंक सोडन
ू , उलया
दशेने आठवयास सांगतले. योगातील सहभागींची वेळो वेळी तपासणी केल. ३
सेकंदा नंतर वचारयावर, यांना अध शद आठवत असन
ू , १२ सेकंदानंतर
वचारयावर, ते जातीत जात शद वसन गेले होते. हणनच
ू माहतीची तालम
फार महवाची आहे .

अपकालन मतीमये
ृ ७, कमी जात २ (७ +/- २) इतक माहती राहू शकेल.
जर यविथत ल दले असेल तर ५ ते ९ इतक माहती राहू शकेल. ह मता वय
आण दसया
ु घटकांवर अवलंबन
ु आहे. लहान मलां
ु या आण वयकर यतींया
तलने
ु त तणांमये कायरत मती
ृ कमी असते. हणजेच तणांनी जात ल दे ऊन
कठलह
ु गोट केल पाहजे. तथाप, जहा कोणतेह अडथळे नसतात आण एका वेळी
एकाच कामावर ल कत केले जाते त हा सव वयोगटातील लोक चांगले आण अधक
कायम काय क शकतात.

कायरत मती
ृ (Working Memory):

कायरत मती ृ आण अपकालन मती ृ या बहतेु कवेळा एकमेकांऐवजी

समान अथाने वापरया जाणाया संा आहे त. तथाप, या दोघांत अप असा फरक
आहे . कायरत मती
ृ ह अपकालन मती
ृ मये असणाया तापरया
ु संचयत
माहतीया सय, सावधगरची हाताळणी होय. कायरत मती
ृ सय असते. कायरत
मती
ृ हे दशवते क अपकालन मती
ृ केवळ माहती साठवलेला एक डबा नसन
ू ती
एक सय णाल आहे जी येणाया माहतीवर कोणयाह णी ल कत करते.

कोवन (२००८) यांया मते, कायरत मती

ृ आपल बमता
ु दशवते, आपया
ल दे याया मतेवन असे समजते क यांची कायरत मती
ृ चांगल असते तेच
दसयां
ु पेा जात एका असतात.
 129

अ◌ॅलन बडल
ॅ आण सहकार (२००१, २००२) यांनी अटकसन आण शन
यांया अपकालन मतीला
ृ वरोध केला. बडल
ॅ आण हच (१९७४) यांनी
अपकालन मतीचा
ृ पयाय हणन
ू कायरत मतीची
ृ नमती केल. यांया मते
अटकसन आण शन हे आपया अपकालन मती
ृ वारे आपया म दचे
ू काय
फार सहजपणे सोया पतीचे असयाचे दशवतात. यामळे
ु असे आढळते क, आपला
म द ू फार कमी यांया मायमाने माहती साठवतो.

आकती
ृ ७.२

Visuo-spatial scratch pad

संवेदनासंबधी ल दघकालन
कय

माहती
ची मती
ृ कायाकार मती
ृ

बडल
ॅ आण हचया मते कायरत मती
ृ ह माहती फत थोया वेळासाठ
जपन
ू ठे वत नसन
ू , यावर सय या करते. तमचा
ु म द ू या नवीन माहतीला जया
ु
माहतींशी जोडन
ू समजन
ू घेयाचा यन करतो. उदाहरणाथ गणताचा न
सोडवताना, तह
ु न मनातया मनात लात ठे वयाचा यन करता. णानंतर
तह
ु तोच न वसन जाता. हणजेच न सोडवयापयत तो तमया
ु कायरत
मतीत
ृ असतो. न सोडवन
ू झायावर तह
ु याचे पहा
ु पहा
ु पाठांतर करयाऐवजी
तो वसन जाता. तसेच, जर तहाला
ु कठले
ु ह उतर परेसाठ लात ठे वायचे असेल,
तर तह
ु याचे पाठांतर पहा
ु -पहा
ु करता. तेहा ह माहती तमया
ु कायरत
मतीमधन
ृ ू दघकालन मतीत
ृ जाते. (See आकती
ृ ७.२)

बडलया
ॅ मते कय कायकार मती
ृ हा कायरत मतीचा
ृ सवात महवाचा
घटक आहे. 'कय कायकार’ मती
ृ ठरवते क कठया
ु माहतीवर ल यावे. कय
कायकार एक णालसारखे काय करते जी मती
ृ या साठवणी ऐवजी ल दे याया
यावर नयंण करते कारण ल नसयास माहती हरवन
ू जाते.

परो
ॅ आण सहकार (२०११) यांनी जाणकारांना दाखवन
ू दले क माहती
ऑनलाइन उपलध असयास ती माहती लात ठे वयासाठ लोकं कमी मेहनत
करतात. कोणी हणू शकतो क, गगल
ू मळे
ु लोक सराव कन माहतीची साठवण करणे
टाळतात आण मोबाईल फोनमळे ु ु ब आण मांचे फोन नंबर लात ठे वयाची
ु कटं
सवय हरवत चालल आहे .
 130

दघकालन मती
ृ {Long Term Memory (LTM)}:

एटकसन आण शन तावत 'मट-टोअर मती

ृ ापचा' अंतम
टपा हणजे दघकालन मती
ृ (LTM) आहे. LTM ची मता अमयादत आहे असे
हणतात. जर आपयाला कोणतीह माहती आठवता आल नाह तर ती माहती हरवल
नसन
ू , आपण याचा सराव केला नाह हणन
ू उपलध नसते. LTM मये संकेतीकरण
साधारणपणे शदाथासब
ं ध
ं ी (अथ) आण दयसं
ु बधं ी (सच) असू शकतो तसेच ते
वनवषयक (अकौिटक) दे खील असू शकते.

दघकालन मतीचे
ृ तीन कार आहे त:
• यामक मती
ृ
• अथ मती
ृ
• घटना मती
ृ

यामक मती
ृ (Procedural memory): गोट कशाकारे कराया हे जाणन
ू
घेयाची जबाबदार यामक मतीची
ृ आहे. यात शाररक (कारक) कौशयह
समावट आहे. ह मती
ृ आंतरक पातळीवर, वयंचलत आण उघोषीत आहे.

अथपण
ू मती
ृ (Semantic memory): या मती
ृ मये जगावषयी माहती, शदांया
अथाबल तसेच सामाय ानाबल माहती यांची साठवण केल जाते. आपण या
मतीमळे
ृ ू भाषा समजू शकतो.

घटना मती
ृ (Episodic memory): आपया जीवनातील अनभवां
ु ची माहती गोळा
करयासाठ ह मती
ृ जबाबदार आहे . यात जागक वचारांचा आण घटनांचा समावेश
आहे . उदा. तमचा
ु ं
महावयालयातला पहला दवस कवा तमया
ु ववाहाबाबतची
मती
ृ .

पढया
ु टयात आपण LTM चा आणखीन वतत
ृ अयास करणार आहोत.
आपल गती तपासा:
थोडयात टप लहा:

अ) माहती या ापाची संगणक आण जोडणी संदभातील टकोनाशी

तलना
ु
ब) संवेदनासंबध
ं ीची मती
ृ
क) अपकालन मती
ृ
ड) कायरत मती
ृ
 131

७.४ मती
ृ नमती (BUILDING MEMORIES)

७.४.१ संकेतीकरण आण वयंचलत या (Encoding and

Automatic Processing):

तय आण अनभव

ु जे आपण जाणीवपव
ू क समजतो आण घोषत करतो ते
पट मतीं
ृ चा (explicit memories) भाग आहे त आण यास उघोषीत मती
ृ
(declarative memory) असे हणतात.

आपण जी माहती नकळतपणे साठवतो ती अयय मतीं

ृ चा (implicit
memories) भाग आहे आण यास 'अ-उघोषीत’ मती
ृ (non-declarative memory)
असे हणतात. आपया अयय मतीं
ृ मये खालल मतीं
ृ चा समावेश होतो.

अ) यामक मती
ृ (Procedural memory): या मये व: कौशय जसे क पोहणे,
कार चालवणे, खाणे, कबोड इयाद टाइप करणे यासारया मतीं
ृ चा समावेश होतो.

ब) उतेजाकांमये असणारा ‘अभजात अभसंधान सहयोग’ (Classically

conditioned association among stimuli): उदाहरणाथ, जेहा आपण
दं तवैयाया िलनकला भेट दे तो तेहा आपयाला भीती वाटते कारण आपण एक
दं तवैयाया िलनीकला वेदनादायक लसह नकळतपणे जोडतो. दसरं
ु उदाहरण
हणजे एक सवासक
ु वास जो आपयाला आपया आवडया ठकाणाची आठवण
कन दे तो.

नरणांतन
ू हे लात आले आहे क लोक काह माहती ल न दे ता सा
ु
हण करतात. माहतीया यांसाठ मेहनत यावी लागते पण काह या, यन,
वेळ आण अनभवानसार
ु ु , वयंचलत होतात. अनेक कौशय लोक अशाच कारे
नकळतपणे शकलेले असतात. उदाहरणाथ, जाणन
ू बजन
ु ू यन न करता आपण
खालल बाबींया माहतीबाबत या करतो:

• जागा: आपण अनेकदा एकाच ठकाणी बसन

ू एखाद पायपतक
ु वाचतो. नंतर
जेहा माहती आठवयाचा यन करतो तेहा आपण या थानाचा वचार करतो
आण आपयाला ती माहती आठवते. याचमाणे आपण एखाया यतीस
दशानदश
 दे त असतो तेहा आपया डोयासमोर या रयाया नकाशाचे च
उभे राहते. आणखी एक उदाहरण हणजे एखाया खोलतन
ू चालत आयावर या
खोलत असणाया ववध गोट कठे
ु आहे त हे आपया डोयासमोर सहज चत
होते.
 132

• वेळ: आपण अनपेतपणे दवसात घडलेया गोटंचा म लात ठे वतो. नंतर

जेहा आपयाला असे वाटते क आपण आपल काह वतू कठे
ु तर वसरलो, तेहा
आपण या दवशी काय केले याची मवार पहा
ु तयार करतो.

• वारं वारता: एखाद गोट कती वेळा घडते याचा यनपव

ू क मागोवा न ठे वता दे खील
एखाद गोट कती वेळा घडल आहे यची आपयाला जाणीव असते. उदा.
आपयाला कळतं क एखादा भकार आपयासमोन पाच वेळा येऊन गेला आहे .

आधी नमद
ू केयामाणे, आपला म द ू ‘दहेु र संकरण’ वापर करतो. एक
संकरण आपोआप अनेक नयमीत तपशीलांचा संह करते तर दस
ु रे संकरण
यनशीलपणे माहतीवर ल कत करते. तर आता आपण यनशील या
पाहूया.

७.४.२ संकेतीकरण आण यनशील या (Encoding and Effortful

Processing):

वयंचलत या इतया सहजतेने होतात क या बंद करणे कठण असते.
उदाहरणाथ, आपण सकाळी ५ वाजता वयंचलतपणे जागे होतो, जर आपण अलाम
ं यन न करता
लावयास वसरलो तरह. वयंचलत येत ल न दे ता कवा
गोट सचे
ु तनपणे घडतात. तथाप, यनशील येस जागत
ृ या आवयक आहे.
एखाया गोटचे अययन होयास पकळ
ु यन आण वचार करावा लागतो
जेणेकन अयायानातन ं
ू मळालेल माहती साठवता येईल. बयाच नवीन कवा
गंत
ु ागंत
ु ीया कायाकरता पण
ू पणे ल कत असणे आवयक आहे आण उसाहपण
ू
येचा वापर करावा लागतो. एकदा एखादे काय आपण यनपव
ू क शकळो क, ते
वयंचलत येचा एक भाग बनते. उदाहरणाथ, कार चालवयाबल शकयाचा
वचार करा; सवातीला
ु चालक टयरंग हलला गहनपणे पकडतात आण पढे
ु
रयावर संपण
ू ल दे तात. परं तु अनभव
ु आण सरावाने चालक आमववासाने
सहजपणे कार चालवू लागतो. ते याया वयंचलत मतीचा
ृ भाग बनते. आण या
वयंचलत येमळे
ु नंतर तो वाहन चालक वाहन चालवताना इतर गोटह सहज क
ं सह-वाशांशी गपा मारणे इ.
शकतो जसे, गाणी लावणे, फोन वर बोलणे कवा

हे इतर कौशयांबल पण खरे आहे. जसे क एक नवीन भाषा वाचायला,

ं
लहायला, कवा बोलायला शकणे, केट खेळणे, शाररक कसरती इयाद. याचे
मलतव
ू असे आहे क जेहा काय नवीन असेल तेहा मतीमये
ृ साठवयासाठ सलभ
ु
यांचा वापर करणे आवयक आहे. एकदा ते आपण यविथत शकलो क आपण
वयंचलत येचा उपयोग करतो आण या कायाला जाणीवपव
ू क यन न करता
ते येत.े
 133

यनशील यांची तंे (Effortful Processing Strategies):

आपया मतीकडे
ृ नवीन माहती पाठवयासाठ पायपतकां
ु मधन
ू एक
नवीन संकपना शकयाएवढच मेहनत करावी लागते. ायोगक अयासातन
ू असे
दसन
ू आले आहे क नवीन मती
ृ बनवयाची आपल मता वाढवयासाठ अनेक
तंांचा वापर केला जाऊ शकतो. जर ह तंे भावीपणे वापरल गेल तर ती टकाऊ
आण वेशयोय मतीं ृ ना जम दे तात. आपण काह तंे पाहू याचा वापर नवीन
माहती लात ठे वयासाठ केला जाऊ शकतो.

१. वभाजन/खंडीकरण (Chunking):

जॉज मलर यांनी वभाजन/खंडीकरण ह संकपना पहयांदा १९५० मये

अपकालन मती
ृ वाढवयासाठ वापरल. उपलध माहतीपैक एकाच कारया
माहतींचे छोटे -छोटे गट तयार कन अपकालन मत
ृ ीची कवत
ु वाढवयाची या
हणजे वभाजन/खंडीकरण होय. दसया
ु शदात सांगायचे तर, वभाजन/खंडीकरण
हणजे एक अशी या यामये एकाच कारया छोया-छोया माहतीया
वभागांना एक कन मोया माहतीचे संकरण करणे होय. एका माहतीया
गटांमये साय असते आण एका गटाया माहतीचा दसया
ु गटातील माहतीशी संबध
ं
असतो. यामळे
ु छोया-छोया माहतीचे मोया माहतीमये पांतरण करणे सोपे
जाते. वभाजन/खंडीकरण हे सामायतः इतके नैसगकरया होते क आपयाला
काळात दे खील नाह. परं तु जेहा आपण वैयितकरया अथपण
ू पतीने माहतीया
गटांचे वभाजन जाणीवपव
ू क करतो तेहा आपण सवतम माहती लात ठे वू शकतो.

वभाजन/खंडीकरण पढल
ु बाबींवर आधारत असू शकते:
• भाषेचा नमना
ु - उदाहरणाथ RATSHOELACE या माहतीला अथपण
ू पतीने
RAT SHOE LACE या माणे वभािजत करता येईल. एखादा परछे द ववध
ं वायांमये वभािजत कन लात ठे वता येतो. एखादे गाणे आपण
वायांश कवा
कडयात वभािजत करतो, सगळी कडवी पाठ झायावर आपण ते गाणे पण
ू गातो.
ं
खरे दया सामानाची याद भाया, फळे कवा धाय यावर आधारत लहान
गटांमये खंडत कन आपण लात ठे ऊ शकतो.
• जात आकडे, ३ -३ या गटात लात ठे ऊ शकतो. हे च आपण सवसाधारणपणे फोन
नंबर लात ठे वताना करतो. १० अंक फोन नंबर - ८०८२८९२९८८ - हा ८०९ २८९ २९
८८ असं लात ठे वणं सोपं पडतं.

या तंाचा परेु परू वापर करयासाठ सराव हा सवात महवाचा घटक आहे .
आपया मतीत
ृ असलेया माहतीशी नवीन माहती जोडणे हे नवीन गोट शकणे
आणखी सोपे करते. अशीच आणखी एक कया हणजे ‘मतीसहायक
ृ े'
 134

२. मतीसहायक
ृ े (Mnemonics):

ाचीन काळातील सचे ववान आण वते लोक मतीसहा

ृ यकांचा वापर
मोठे धडे आण भाषणे लात ठे वयासाठ करायचे. मतीसहाय
ृ के मती
ृ ला मदत
करणारे ववध घटक आहे त जसे क छायाचे, नकाशे, 'खण
ु -शद' (peg – words)
इयाद. आपण अमत
ू शदांप
े ा चे आठवयात चांगले असतो. आपल कमती
ृ ह
आपयाला आपल माहती लात ठे वयास फार मदत करते. मनयाचा
ु म द ू अचंबत
ं
करणार, वैयितक, भौतक कवा आपयाला जवळची असणार माहती अधक
ं जवळची नसलेल माहती
चांगया कारे लात ठे वतो. तसेच ठोस नसलेल कवा
ं
साठवयास आपयाला कठण पडते. आयार संा, यमक, कवा लयबता हे
मतीसहायकां
ृ चे कार आपयाकडन
ू अनेकदा वापरले जातात.

ं वायामधील पहया
आयार संा (Acronym) हे एखाया नावातील कवा
अरांना घेऊन आहे. OCEAN हे 'बग ५' या चाचणीतील ५ यतीमवाचे गणधम
ु
दशवणार आयार संा आहे (Openness, Conscientiousness, Extraversion,
Agreeableness and Neuroticism बनवले शद असतात.. जसे क UNICEF ह ‘The
United Nations Children’s Fund’ ची आयार संा).

ं
यमक या हणी आहे त यातील अंतम शद सारखेच ऐकू येतात कवा
जळतात
ु . यमक लात ठे वणे फार सोपे असते कारण ते वनी संकेतीकरणाया
मायमाने आपया म दमये
ू वशट माहतीसाठ लात ठे वले जातात. उदाहरणाथ:-
“ऐकावे जनाचे करावे मनाचे”.

खण
ु -शद या पतीत आपण िटपाने नवीन शद आधीपासन
ू
मतीसहायकावारे
ृ अंकाबरोबर साठवलेया माहतीशी जोडतो, खण
ु -शद हे शद
ं वशट पतीने आठवयाचे सोपे तं आहे. खण
एका रांगेत कवा ु शद हणजे एक
मानसक खंट
ु  आहे िजयावर तह
ु वाटे ल तशी नवीन माहती अडकवू शकता. आपण
माहती साठवयासाठ अनेक कारचे खण
ु -शद एकपणे वाप शकतो जसे, यमक,
अंक, आकती
ृ , आण अरे . उदाहरणाथ अंक लात ठे वयासाठ आपण यांना एका
यमक असणाया शदाबरोबर जोडन
ू लयब पतीने लात ठे वतो जसे, एक- केक,
दोन-फोन, तीन-पन इ.

३. अधेणी (Hierarchies):

अधेणी ह सांकेतकरणासाठ माहती संघटत करयाची एक पत आहे.

जेहा कठण माहती मोया संकपनांमये आण पढे
ु वग आण उपवगामये
वभािजत केल जाते, याला अधेणी पती असे हणतात. आपण जर का अधेणी
पतीने संकपनांचे सांकेतीकरण केले असेल तर आपयाला या लगेच आठवणे सोपे
 135

जाते. उदाहरणाथ आपण आता जे मे

ु अयासात आहोत यांची अधेणी आकती
ृ ७.३
मये पहा.

गॉडन बोवर आण सहकार (१९६९) यांनी एक योग केला यामये यांनी
अनेक शद एकदा यािछकपणे आण एकदा खनजे, ाणी, कपडे आण वाहतक
ू
यासारया ेयांमये तत
ु केले. येक शद एक मनटासाठ सादर केला गेला. या
योगातन
ू यांना असे आढळन
ू आले क, यािछकपणे सादर केया गेलेया
शदांप
े ा ेयांमये शदांचे सादरकरण केयास सहभागी चांगया कारे लात ठे वू
शकतात.

आकती
ृ ७.३

संकेतीकरण आण यनशील या

संवेदनासंबंधीची मती
ृ अपकालन आण यनशील यांची
कायरत मती
ृ ची मता तंे

वभाजन/खंडीकरण मतीसहायक
ृ े अधेणी

४. वतरत सराव (Distributed Practice):

३०० पेा जात योग हे दशवतात क, वतरत सराव हा एकाच वेळीस
भरपरू सराव करयापेा फार चांगला आहे. वतरत सराव केयास तह
ु माहती फार
वेळा नंतरह अचकपणे
ू लात ठे ऊ शकता. याला अंतर भाव (spacing effect) असे
हणतात. याचा शोध सवात पहले जमनीया हरमन एबंगहौस यांनी १८०० मये
लावला.

माहती लात ठे वयासाठ आपण २ कारया सरावाची मदद घेतो - एक

सराव आण वतरत सराव

एक सराव (Mass practice): एकाच वेळेस भरपरू माहती लात ठे वयाचा यन
करणे हणजेच "एक सराव" होय. यामये सराव सा दरयान वांतीची वेळ फारच
कमी असते. एक सरावामळे
ु जलद वेगवान अयास होतो आण यामळे
ु
 136

आमववासाची भावना उपन होऊ शकते. परं त,ु हरमन एबंगहौस (१८८५) यांया
मते, जे पटकन लात ठे वतात, ते ततयाच लवकर वसरतात सा
ु .

वतरत सराव (Distributed Practice): या कारया सरावात सराव सामये एक

सरावाया तलने
ु त थोडी जात वांती घेतल जातो. या पतीत अयास होयास फार
वेळ लागतो. या काराचा वापर करणारे लोक वतःला बयाचदा कमी कायम असयाचे
समजतात. परं तु ते सय नसते.

वतरत सराव जात यश मळवन

ू दे तो. थोया थोया वेळाने परं तु
सातयाने केलेला अयास हा जात यश मळवन
ू दे णारा असतो. उदा. समान गणव
ु ता
असणार दोन मलं
ु , परेसाठ अयास करत आहे त. परं तु एक मलगा
ु परेया सहा
महने आधी पासनच
ू रोज एक तास असा अयास स
ु करतो, तर दसरा
ु परेया
आदया राी राभर अयास करतो. साहिजकपणे जो आदया राी अयास स
ु करतो,
याला कमी लात राहणार आण कमी गण
ु येणार.

तथाप, मती
ृ चे संशोधक हर
ॅ बाहरकया मते आपण रोज अयास
करयाची गरज नसते. यांनी असे हटले आहे क अयासादरयान वांतीचा काळ
जेवढा जात ततकेच माहती दघकालन मतीमये
ृ जायाची या चांगल. होते.
आण कमी सांचा सराव सा
ु परेु सा होतो. एखाया माहतीचा परेु सा अयास झाला क
पहा
ु याचा अयास करणे यथ ठरते. यापेा नंतरया सांमये परपण
ू झालेया
अयासाचे केवळ पनरावलोकन
ु करणे योय होय. हा सराव काह दवसांया अंतराने
केयास अधक चांगला असे ते सचवतात
ु . परेया लगेच आधी अयास करयापेा
काह महने आधी अयास कन योय तेवया वांतीसह ववध सांत अयास
केयास छान अयास होतो असे ते हणतात.

खरं तर, हर ु ू बातील तीन सदयांनी मळन

ॅ बाहरक आण याया कटं ू ९
वषाचा एक मोठा अयास केला. यांचा नकष असा होता क, आपण अयास
छोयाया कालावधीमये करयापेा काह महयांमये थोया थोया अंतराने केला
तर माहती जीवनभर लात ठे वू शकतो.

परणाम तपासणी (Testing Effect): वतरत सरावाचा एक भावी माग हणजे सतत
सराव. हे नर रोगस आण जे कारपके (२००६) यांनी सतत सराव बरोबर वतःची
परा घेणे याला "परणाम तपासणी” असे हटले आहे . यांया मते सराव करताना
नांची उतरे दे याने माहती चांगया पैक लात राहते.

संकरणाया पातया (Levels of Processing):

मती
ृ संशोधकांचा ववास आहे क आपण ववध तरांवर शािदक
माहतीवर या करतो आण या येची गहनता दघकालन मती
ृ भावत करते.
येचे तर उथळ आण खोल असू शकते. आपण हे तर थोडयात पाहया
ू .
 137

उथळ संकरण (Shallow Processing): कोणतीह माहती वरयावर लात ठे वणे

ं ऐकू येतात.
याला उथळ संकरण असे हणतात. उदा. शद जसे दसतात कवा

खोल संकरण (Deep Processing): शदांचा अथ जाणन

ू यांना समजन
ू घेणे हणजेच
खोल संकरण होय. यात ामयाने
ु खालल बाबींचा समावेश होतो.
• शदांचे अथ लावणे
• नवीन माहती आधीपासन
ू असलेया माहतीबरोबर जोडणे
• नवीन माहतीला वतःया आययाबरोबर
ु आययातील
ु
ं आययातील
यतींबरोबर कवा ु काह घटनांबरोबर जोडणे

संकरण जेवढे खोल (अधक अथपण

ू ), ततकेच माहतीचे धारण अधक
चांगले होईल. फगस ेक आण एडेल तलिहं
ु ग (१९७५) यांनी माहती आठवयाया
ववध कारया येया भावांची तपासणी करयासाठ एक योग केला.
सहभागींना असे शद दे यात आले होते जे एकतर इंजी मोया अरात (दे खावा)
ं इतर शदांसह (आवाज) कवा
लहले गेले होते कवा ं वायात (अथपण
ू ) मांडलेले होते.
या अयासातन
ू हे दसन
ू आले क, अथाने (अथामक) मांडलेया शदयोगाचे ान हे
ं आवाजासह मांडलेया शदापेा जात चांगया कारे
उथळ येपेा (दे खावा) कवा
होते. याचा अथ असा आहे क धडे न समजता केवळ पाठांतर केयास ती माहती दघ
काळापयत टकवन
ू ठे वता येत नाह. दघ काळ टकवन
ू ठे वयासाठ आपण या
सामीचा अयास करत आहात याचा अथ समजन
ू घेणे आवयक आहे आण
आपयाकडे आधीपासन
ू असलेया इतर माहतीशी तचा संबध
ं लावणे आवयक आहे .

माहती वैयितकरया अथपण

ू करणे (Making Material Personally
Meaningful):

ं
हमन एबंगहौस यांया मते (१९५०-१९०९) जी माहती अथहन आहे कवा
आपया अनभवाशी
ु िजचा संबध
ं नाह अशी माहती लात ठे वणे हे फार कठण आहे.
अथपण
ू माहती लात ठे वणे १० पटने सोपे पडते. एबंगहौस यांचा असा ववास आहे
क अथ नसलेया माहतीला शकयासाठ जर दहा पट यन लागत असतील तर या
तलने
ु त अथपण
ू माहती शकयास केवळ एक पट एवढे च यन लागतात.

वेन वकेलेन (१९७७) असे हणतात क, ''जहा आपण नवीन माहतीचा
वचार करतो त हा ती माहती आपण आपया मतीमये
ृ आधीपासन
ू असणाया
माहतीशी नट जोडन
ू समजन
ू घेतयास ती माहती आपयाला अधक चांगया कारे
समजते.

कठलह
ु माहती लात ठे वणे लोकांना त हा सोपे पडते जेहा ती माहती
यांया वैयितक जीवनाशी संबं धत असते. माहती जेवढ यितगत तेवढ ती
आठवणे सोपे. याला व-संदभ भाव (self-reference effect) असे हणतात. समॉन
 138

आण जॉसन, (१९९७) यांया अयासानसार

ु व-संदभ भाव दण दे शात अधक
माणात दसन
ू येतो.

व-संदभ भावाची तीन पटकरण असू शकतात:

१. वतःशी जोडलेल माहती हणजेच खासगी माहती आपया मनात आधी पासन
ू
असते आण हणन
ू ह माहती खोलपणे मनात बसते.
२. माहती वैयितक असते तेहा आपण यायावर जात ल दे तो आण हणनच
ू ती
लात राहते.
३. आपयात खास यंणा असते जी खासगी माहती लात ठे वणं सोपे करते.

आपल गती तपासा:

थोडयात टप लहा:

अ) माहतीची वयंचलत या

ब.) माहतीची यनशील या
क.) वभाजन/खंडीकरण आण मतीसहा
ृ यके
ड) अधेणी आण वतरत सराव
इ) उथळ संकरण आण खोल संकरण

७.५ सारांश

या वभागाची सवात
ु आपण मानवी मतीचे
ृ महव समजन
ू घेयाने केल.
मतीशवाय
ृ , आपण एक सामाय जीवन जगू शकत नाह आण आपले मानव णन
ू
अितव दे खील धोयात येईल. आपले संपण
ू  शण मतीवर
ृ अवलंबन
ू असते. आपण
काय आण कती शकलो हे जाणन
ू घेयासाठ मानसशाांनी वापरलेया तीन
पती आपण पाहया. या तीन पतीं हणजे आठवणे, ओळखणे आण पन
ु राययन.
संशोधनातन
ु असे समजन
ू आले आहे क ओळखणे हे आठवयापेा सोपे आहे .
याचमाणे, पन
ु राययन करताना आपयाला पवया
ू यनांपेा कमी वेळ लागतो.

पढे
ु आपण तीन माहतीया यांचे ाप पाहले - एकाने मानवी मतीची
ृ
तलना
ु संगणकाया कायमते बरोबर केल. दसयाने
ु हे पट केल क कसे
मतकामधील नसांचे जाळे हे संगणकामधील वेगवेगया भागांशी जोडलेया तारांपेा
भन आहे त. जेहा आपण काह नवीन शकतो तेहा आपया म दतया
ू
मजातंतम
ंू ये बदल होतात. दसया
ु शदांत सांगायचे तर, हे ाप सांगते क मानवी
मती
ृ संगणकांप
े ा अधक गतमान आहे. तसरे ाप आठवणी कशा नमाण होतात
हे समजन
ू घेयासाठचे सवात लोकय ाप आहे. हे हणजे एटकसन आण
शन यांचे "ीतरय ाप". या ापाया अनसार
ु आपयात तीन कारया मती
ृ
 139

णाल आहे त - थम संवेदनामक मती

ृ , जी पयावरण पासन
ू माहती ात करयाचा
वेश बंद ू आहे. माहती ात करयाचे हे काय जाणीवपव ं
ू क पातळीवर कवा
नकळतपणे होऊ शकते. जर माहतीवर परेु से ल दले गेले असेल तर ह माहती
अपकालन मतीमये
ृ साठवल जाते. तसेच जर अपकालन मतीमये
ृ पढे
ु या
केया गेया तर ती माहती दघकालन मतीपय
ृ त जाते.

आपण संवेदनासंबध
ं ीया मतीं
ृ वर सवतरपणे पट केले क माहती सव
पाच इंयांमधन
ू ात केल जाते आण आपयाकडे येक इंयांमधन
ू माहती
साठवयासाठ मतीचे
ृ वेगवेगळे वभाग आहे त. या पैक सवात मख
ु हणजे तमा
मती
ृ - यमान वपात डोयांना ात झालेल माहती आण तवनी मती
ृ -
वणवषयक उतेजनांया वपात कानावारे मळवलेल माहती. या नंतर आपण
अपकालन मती
ृ आण कायरत मतीवर
ृ चचा केल, यात आपण अपकालन
मतीया
ृ मतेवर जोर दला, जी एका वेळी सरासर फत ७ घटक लात ठे वू शकते
आण ते सा
ु केवळ २ ते ३० सेकंदांसाठ. हा कालावधी ात झालेल संवेदनासंबध
ं ीची
माहती कोणया कारची आहे यावर अवलंबन
ू असतो.

कायरत मती
ृ ह अपकालन मतीच
ृ आहे , परं तु कायरत मती
ृ लात घेत
असताना आपयाला हे तय समजन
ू यावे लागते क अपकालन मती
ृ ह केवळ
माहती ात करयाचे कायच नाह तर ती माहती दघकालन मतीपय
ृ त
पोहोचवयाचे काय ह करते. पढे
ु या माहतीचा अथ समजन
ू ती माहती दघकालन
मतीमये
ृ असलेया जया
ु माहती बरोबर होते.

पढे
ु , आपण मती
ृ नमाण करयावषयी बोललो जेथे आपयला असे समजले
ं यनशील यांवारे होऊ शकते. वयंचलत
क संकेतीकरण वयंचलतपणे कवा
या यामक मतीमये
ृ ं अभजात अभसंधान संघटनांया मायमातन
कवा ू
होते. ह या थान, वेळ आण वारं वारता याने भावत होत असते.

यनशील यांवारे माहती लात ठे वयासाठ काह जाणीवपव

ू क यन
केले जातात आण या साठ वापरल जाणार तंे हणजे वभाजन/खंडीकरण,
मतीसहायक
ृ े , अधेणी आण वतरत सराव आहे त.

आपण संकरणाया पातळीवर दे खील चचा केल. आपण माहतीया अथाकडे

ल न दयास उथळ येस सामोरे जातो, आण जेहा आपण माहतीया अथाकडे
ल दे ता तेहा सखोल येस सामोरे जातो. संशोधनातन
ू असे दसन
ू आले आहे क
माणसे जेहा खोल या वापरतात आण माहती व-संदभाने आमसात करतात
तेहा माहतीची धारणा अधक चांगल होते, हणजेच यांना यांयाशी संबं धत
माहती अधक चांगयापैक लात राहते.
 140

७.६ न

१. ऍटकसन आण शन यांया ीतरय ापाचे वणन करा.

२. अपकालन मत
ृ ी आण कायरत मतीचे
ृ तपशीलवार चचा करा.
३. वयंचलत या आण यनशील येतला फरक सांगा. काह यनशील
येची तंे कोणती आहे त जी आपयाला नवीन माहती लात ठे वयास मदत
करतात?

७.७ संदभ
th
1) Myers, D. G. (2013). Psychology.10 edition; International
edition. New York: Worth Palgrave Macmillan, Indian reprint
2013

2) Ciccarelli, S. K. & Meyer, G. E. (2008). Psychology. (Indian sub-

continent adaptation). New Delhi: Dorling Kindersley (India) Pvt.
Ltd.


 141

घटक - ८
मती
ृ - II
घटक रचना

८.0 उीटे
८.१ तावना
८.२ मतीची
ृ साठवण
८.२.१ म दमये
ू माहती साठवणे
८.२.२ अमडाला, भावना, आण मती
ृ
८.२.३ चेतासंधी बदल
८.३ पन
ु ती: माहती आठवणे
८.४ वमरण
८.४.१ वमरण आण वी-माग मन
८.४.२ वमत
ृ ीची कारणे
८.५ मती
ृ नमतीतील ट
ु
८.५.१ चकची
ु माहती आण कपना याचे परणाम
८.५.२ ोत मतं
ृ श
८.५.३ खर आण खोट माहती पारखणे
८.५.४ बालकांची यदश मती
ृ
८.५.५ दय
ु वहारया दडपलेया क रचलेया आठवणी?
८.६ मती
ृ सधारणे
ु
८.७ सारांश
८.८ न
८.९ संदभ

८.0 उीटे

हा वभाग वाचया नंतर आपण समजू शकाल क;

• म दमये
ू कती कट आण अय आठवणी संहत केया जातात
• पना
ु ती ची या
• वमरणाची कारणे
• मती
ृ सधारयाची
ु तंे
 142

८.१ तावना

मागील वभागात, आपण नमद

ू केले क मतीचा
ृ अयास करणे महवाचे
ृ ु भतकाळात
आहे कारण आपण आपया मतीमळे ू या गोट घडया यांयाशी जोडले
जातो आण आपया जीवनाया कथेची नमती करतो. मळात
ु एक यती हणन
ू
आपण आपया दघकालन मतीमये
ृ संहत केलेया अनभवा
ु पासन
ू वतःला साय
केले आहे त. एटकसन आण शन यांनी यांया ‘ीतरय ापा’ मये असे
ृ ू माहती दघकालन मती
हटले आहे क आपया अपकालन मतीमधन ृ मये जाते.
हणजेच माहती तया शेवटया पडावापयत पोहोचते. हणन
ू दघकालन मतीचे
ृ
महव समजणे ततकेच महवाचे आहे. चला तर आपण थोडयात पाहया
ू दघकालन
मरणशतीची वैशये काय आहे त. दघकालन मती
ृ मये, आठवणी कधीकधी
संपण
ू जीवनासाठ साठवया जातात, याची मता अमयादत आहे, परं तु माहती
साठवणे आण माहती पना
ु त करणे आपया म दतील
ू 'यरूल चर’ या बदलावर
वर हणजेच चेतातंत
ू या बांधणीया बदलावर अवलंबन
ू असते. हे शाररक बदल
साधारणपणे कायम असतात. असे कधीह होत नाह क एखाद यती हणते क मी
माया आययात
ु आणखी काह शकू शकत नाह. जर माणसे कधीह लहानपणातील
आठवणी आठवू शकल नाहत, तर याचा अथ आठवणी मतीमये
ृ उपलध नाहत असे
नसन
ू या मतीपय
ृ त पोहोचयात काह अडचणी आहे त असे आहे. अशा अडचणी अनेक
कारणांमळे
ु असू शकतो. परं तु हे लात ठे वणे महवाचे आहे क आठवणी तथेच
आपया मतीमये
ृ असतात.

दघकालन मती
ृ चे अनेक कार आहे त. जसे क कट मती
ृ (explicit
memories), अंतभत
ू आठवणी (implicit memorie), णदप आठवणी (flash bulb
memories), इयाद. दघकालन मरणशतीया थोडया परचयानंतर, आपण
माहतीवर या करत असताना आण दघकालन मती
ृ साठवयावर कोणया
ं या आठवणी कठे
कारचे शाररक बदल घडतात तसेच ती माहती कवा ु साठवया
जातात ते पाहयाू . पढे
ु आपण माहती पना
ु त करयासाठ ववध तंांवर चचा तसेच
मती
ृ कशी सधारल
ु जाऊ शकते या वषयावर बोल.ू

८.२ मतीची
ृ साठवण (MEMORY STORAGE)

८.२.१ म दमये
ू माहती साठवणे (Retaining Information in the
brain):
ारं भी, लोकांना असे वाटायचे क दघकालन मती
ृ रत खोलसारखीच
असते जी आठवणींनी भरत जाते. लोक असे समजत होते क दघकालन मती
ृ कडे
लवचकता नाह आण तची मता मयादत असयामळे
ु नवीन माहती भरयासाठ
 143

जनी
ु माहती बाहे र टाकणे आवयक आहे. पण नंतर, मानसशाांनी असे शोधले क
आपल दघकालन मती
ृ लवचक असते आण यामये माहती साठवयाची अमयाद
मता असते.

तथाप, आपण माहती वाचनालयामधया पतकां

ु माणे साठवत नाह,
हणजे आपण आपया आठवणी म दया
ू कोणयाह एका जागेवर साठवत नाह,
याऐवजी या संपण
ू म दमये
ू साठवया जातात. ह माहती साठवताना म दमधील
ू
बयाच भागांशी संवाद साधला जातो. आठवणी म दया
ू कोणयाह एका ठरावक
थानावर साठवया जात नाहत हे दशवयासाठ, काल लाशले (१९५०) यांनी एक
योग केला यात यांनी उं दरांना एका चयहा
ू तन
ु बाहे र कसे यावे यावर शत केले.
नंतर याने शया कन यांया म दया
ू मजाकंधाचा एक तकडा
ु काढला आण
यांया आठवणींची पहा
ु तपासणी केल. यांना असे आढळले क उं दरांया म दचा
ू
कठलाह
ु लहान भाग काढन
ू टाकला तरह, उं दर नेहमी चयहातन
ू ु बाहे र पडायचा माग
यांयात असलेया आंशक मतीया
ृ मदतीने शोधन
ू काढत होते.

यामधन
ू हे सचत
ू होते क मती
ृ संचय करताना म दचे
ू ववध भाग संवाद
साधतात. खरं तर, म दचे
ू वेगवेगळे भाग वेगवेगया कारया आठवणी संहत
करयात सय असतात. आपण पढे
ु अय आण कट मतीं
ृ साठ कोणते भाग
सय आहे त ते पाहू.

अ) कट मती
ृ णाल: अखंड आण अवमीन (Explicit Memory System:
The Frontal Lobes and Hippocampus)

ं उघोषत मती
कट कवा ृ ह एक मय
ु कारची दघकालन मानवी मती
ृ
आहे. ह सय, कथा, शदाचा अथ, पवचे
ू अनभव
ु आण संकपना या जाणीवपव
ू क
लात ठे वया जाऊ शकतात इयाद बाबी संहत करते. या या संचयत
करयाया कामात अखंड आण अवमीन यांचा समावेश होतो.

अखंड (The Frontal Lobes):

अखंड हे कायरत मतीसाठ

ृ फार महवाचे आहे त. डावे आण उजवे अखंड हे
ववध कारया आठवणींचे संमण करतात. शािदक सामी लात ठे वताना डावा
अखंड सय असतो, उदाहरणाथ जेहा आपण पासवड आठवतो आण ते कायरत
मतीमये
ृ साठवन
ू ठे वतो तेहा आपण डाया अखंडाचा वापर करत असतो.

सांकेतक साहयाची पनन

ु मती करताना आपण उजया अखंडाचा वापर
करतो. उदाहरणाथ आपण एखाया पाटतील य पहा
ु ं चकलाबल
आठवतो कवा
वचार करत असतो, तेहा आपण आपया डाया अखंडाचा वापर करत असतो.
 144

अवमीन (Hippocampus):

अवमीन हा एक लहान, व नसलेला मजासंथेचा कबंद ू आहे जो येक

कंु भखंडात असतो. हा नवीन आठवणी आण भावनक तसादांया नमतीचे महवाचे
काय करतो. हा पाच इंयांमधन
ू येणाया माहतीचे झटपट मयां
ू कन करतो आण
ं वगळावी हे ठरवतो. म दसाठ
माहती साठवावी कवा ू , तो संगणक मधया "सेव बटण"
या समतय
ु आहे . अयासांमधन
ू असे समजले आहे क, नामांकत तमा आण
संगांची कट मती
ृ अवमीनया मायमातन
ू दल जाते. यामळे
ु , अवमीनला इजा
झायास कट मती
ृ आठवयामये अडथळा नमाण होतो. मनयामाणे
ु च
पयांयाह म दमये
ू अवमीन असतो. हे आढळन
ू आले आहे क पांचा अवमीन
अबाधत असेल तर ते शेकडो ठकाणी अन संचयत क शकतात आण काह
महयानंतरह ते अचकपणे
ू अन लपवलेया ठकाणी जाऊन ते अन शोधू शकतात.
परं तु अवमीनला हानी झाल असेल तर यांना ह ठकाणे आठवत नाहत (कामल
आण चग
ँ , २००१). शेटलवथ (१९९३) यांना असे आढळले क 'नटकर
ॅ ' नावाचा पी
कयेक महयानंतरह सहा हजार पयत लपवलेले बयाणे शोधन
ू काढू शकतो.

मानवांया बाबतीत असे आढळन

ू आले आहे क, जर यांया डाया
अवमीनला हानी पोहोचल असेल तर माणसे शािदक माहतीचे मरण क शकत
नाहत,. परं तु डाया अवमीनया हानीमळे
ु यांना य रचना आण थान लात
ठे वयात कोणतीह अडचण येत नाह. तसेच उजया अवमीनला हानी पोहोचल
असयास य रचना आण थान-थळांची आठवण करयात अडथळे येतात.
अवमीनया कामाशवाय आपण कठे ं
ु आहोत कवा आपण कठे
ु राहतो हे दे खील
आठवणार नाह.

संशोधनामये हे दे खील आढळले आहे क वशट कारया मतीमये

ृ
अवमीन याया ववध उपेांमधन
ू महवाची भमका
ू नभावते. उदाहरणाथ,
अवमीनचा मागचा भाग थानक मतीं
ृ या येत समावट आहे . लंडनया टसी
ॅ
चालकांवर केलेया सशोधनामये असे आढळन
ू आले आहे क मोया शहरांया
रयांया जायांमये टसी
ॅ चालवताना अवमीनया मागील भागाचा वकास फार
झालेला आढळन
ू आला आहे (मॅगवयर आण सहकार, २००३ अ). आणखी एका
अयासाने असे नदवले आहे क जेहा लोक नावांना चेहयांशी जोडतात तेहा अवमीन
सय असते (जेह आण सहकार, २००३). तसेच अवमीनमधील दसरा
ु भाग त हा
सय असतो जेहा लोकं ेीय मत
ृ ीसाधकांचा (spatial mnemonics) वापर करतात
(मॅगवयर आण सहकार, २००३ ब). याचे कारण हणजे डावा अवमीन हा वतिथती
ु ,
संग, शदांया मतीमये
ृ अधक सहभागी असतो तर उजवा भाग थानक/ेीय
मतीमये
ृ अधक सहभागी असतो.
 145
ं
आठवणी कायमवपी अवमीनमये संहत केया जातात. घटना कवा
कायम (जसे क गंध, अनभव
ु , वनी आण थान) दघकालन मतीमये
ृ
पाठवयापव
ू दघकालन संचयनासाठ अवमीनमये अप काळासाठ ठे वया
जातात. उदाहरणाथ, से आण सहकार (२००७) यांना एका योगात असे दसन
ू आले
क जर एखाया उं दराचे अवमीन काह चवट पदाथाचे थान जाणन
ू घेतयाया तीन
तासांनत
ं र काढन
ू टाकले तर ते शया केयानंतर अन शोधयात सम राहणार
नाह कारण याया अवमीनला माहती म दया
ू इतर अवयवांपयत पाठवायला परेु सा
वेळ मळत नाह. परं तु जर शया ४८ तासांनत
ं र कायात आल तर उं दर अचकपणे
ू
थान लात ठे वू शकतो.

मतीया
ृ बयाच कया आपण झोपलेलो असताना घडतात. गाढ झोपेया
दरयान, अवमीन भवयात माहती पना
ु त होयासाठ यावर या स
ु करतो.
इतर अयासात असे दसन
ू आले आहे क नवीन कायानत
ं र आठ तासाया शांत
झोपेमळे
ु दसया
ु दवशी माहतीची पना
ु ती करणे सोपे पडते. अगद एक तासाची
डलक
ु वशट कायावर आपले दशन सधा
ु शकते. संशोधकांनी झोपे दरयान
एकाचवेळी याकलाप लय दशवणार अवमीन आण म दचे
ू मजापेशी पाहले आहे त,
जे दशवते क यांयामये जणू संवाद साधला जात आहे त (यटन
ू आण सहकार,
२००७). याचे कारण हणजे आपण राी झोपतो तेहा आपला म द ू दवसातील घटनांची
पनरावती
ु ृ करतो. अवमीन आण मजापेशी या पनरावती
ु ृ या मायमाने आठवणी
एकमेकांना सांगतात आण हे च अनभव
ु मजापेशीया मायमांनी दघकालन
मतीमये
ृ हतांतरत करतात. या येला माहतीचे ढकरण (consolidation) असे
हणतात. आठवणी बळकट करयाबरोबरच, झोप नवीन माहती एकत करयात
मदत क शकते, यामळे
ु सजनशील अंतट नमाण होते. एका योगात, संशोधकांनी
झोपेत नवीन माहती कशी जया
ु माहती बरोबर एकजीव होऊन आपया म दत
ू
शाररक बदल कन आणते हे दशवले आहे.

ब) अय मती
ृ णाल: अनमितक
ु आण आधार गडीका (Implicit
Memory System: The Cerebellum and Basal Ganglia)

अय मतीला
ृ काहवेळा सतावथे
ु तील मती
ृ , वयंचलत मती ं
ृ कवा
'अ-उघोषत मती
ृ ' असे हटले जाते. आधी नमद
ू केयामाणे, या मती
ृ मये येये
कौशये आण सवयी, सशत संघटन, ाथमकरण आण आकलनामक अययन यांचा
समावेश आहे. जर आपण आपले अवमीन आण अखंड गमावले तरह, आपण
अंतभत
ू मतीमळे
ृ ु अनेक याकलाप क शकतो.

वयंचलत मती
ृ (Non declarative memory) ह कायमतेतन
ू यत
केल जाते. ह मती
ृ अनभवातन
ु ू नमाण होते. येथे सवयी आण ाधाये नमाण होतात
जी सजग मरणापयत पोहचू शकतील. जर ह मती
ृ भतकाळातील
ू घटनांनी आकार
 146

घेत असल, तर ती आपया वतमान वतणकवर

ु आण मानसक जीवनावर परणाम
करते. उदाहरणाथ, लडॉस (१९९६) याने मितक तत असलेया एका णाचे
अनभव
ु नदवले. या णासाठ वरत मती
ृ तयार करणे शय नहते. दररोज डॉटर
तला हात मळवन
ू वतःचा परचय कन दे त असत. एके दवशी जेहा डॉटरांनी
तयाबरोबर हतांदोलन करयाकरता हात पढे
ु केला तेहा डॉटरांनी हातात लपवलेल
टाचणी तला टोचल. णाने पटकन हात मागे घेतला. दसया
ु दवशी, जेहा डॉटर
वतःचा परचय कन दे यास परत आले, तेहा तने आपला हात मळवयास नकार
दला परं तु ती सांगू शकल नाह क ती हात मळवयास नकार का दे त आहे. याला
अभजात अभसंधान असे हटले जाते.

अनमितक
ु , अभजात अभसंधानामये फार महवाचे आहे. अय
मतीं
ृ या नमती आण संचयनामये अनमितक
ु खप
ू महवपण
ू भमका
ू बजावतो.
अनमितक
ु ला हानी झायास माणसे काह 'कंडशन रलेसेस' हणजेच शकवलेले
तेप वकसत क शकत नाहत, जसे क वायु चा आवाज ऐकन
ू घाबन डोळे
मटणे. (यम
ू अ◌ॅड शोग स, १९९६). याचमाणे जेहा संशोधकांनी सशांया
अनमितकामधील
ु ववध मागाया कायाला शया कन वकळीत केले, तेहा
ससे डोळे मटयासारखा साधा तसाद शकू शकले नाहत. असेह नदवले गेले क
अनमितक
ु खराब झायास, वयंसेवी शाररक हालचाल मंद आण असहाय होतात.
यांनी हे पट होते क हे अनमितक
ु अय आठवणींया नमतीमये एक
महवपण
ू भमका
ू बजावते.

अय मती
ृ ची उपसंच, यामक मती
ृ (procedural memory),
आपयाला अनेक रोजया शाररक हालचाल करयास सम बनवते. जसे क, वचार
न करता चालणे आण बाईक चालवणे. अय आठवणी मोया माणात यामक
वपाया असतात. यामक मती
ृ ामयाने
ु अनमितक
ु आण आधार
गडीका यावर अवलंबन
ू असतात. आधार गडीका हे शाररक हालचाल आण
कौशयाया आठवणींमये अंतभत
ू असलेया खोल बीया
ु संरचना आहे त.
अनमितक
ु हे आपया शाररक हालचाल आण कौशय सध
ु रवयाचे महवाचे काय
करतं. जसे क चकला, केट, पोहणे, इयाद. या भागाला झालेल हानी आपले
कौशयं कमी क शकते.

आधार गडीका मजाकंधाकडन

ू माहती ात करते, परं तु यामक
अययनाया जागकतेसाठ मजाकंधाला ती माहती परत करत नाह. उदाहरणाथ,
एकदा आपण बाईक कशी चालवावे हे शकलो क, आपण हे कौशय कधीह वस
शकत नाह. हे फत आधार गडीकामळे
ु शय होते.
 147

अभाकय मतीं
ृ श (Infantile amnesia):

अय मती
ृ ह बायावथेपासन ू ौढवापयतच टकनू राहू शकते, यात
कौशये आण शकवलेया तसादांचा समावेश असतो. तथाप, कट मतीृ जसे क
लहानपणीया आठवणी, बहते
ु क लोकांयासाठ ३ वषापासन
ू स
ु होतात. जमापासन
ू ३
वषाचे होई पयत न आठवणाया मतीला
ृ अभाकय मतीं
ृ श असे हणतात.
उदाहरणाथ, बोअर आण सहकार वारा आयोिजत केलेया योगात (२००७), ३
वषाया मलां
ु ना यांया आईया मदतीने यांया आठवणी वचारयात आया. ते ७
वषाचे झायावर यांना या आठवणींपक
ै  फत ६०% आठवणी आठवया, मरण
करता आया आण ९ वषाचे झायावर फत ३५% आठवणी मरण करता आया. या
योगातन
ू हे स होते क आपण जसे जसे मोठे होतो तसे आपयाला तीन वषाचे
असतानाया आण या आधीया मती
ृ आठवणे कमी कमी होत जाते.

न उवतो क, या अभाकावथेतील आठवणी अपयाला का आठवत नाहत.

मानसशाांया मते हे दोन कारणांमळे
ु होते –

1) संकेतीकरण (Encoding): काह मनोवैानकांनी असे हटले आहे क

बालपणातील सपट
ु मती
ृ भाषेया संपादनानसार
ु वकसत होतात, कारण शद
आण संकपना वापरयाया मता मती
ृ धारण करयात मदत करतात. असे
गहत
ृ धरले जाते क भाषक कौशयांचा वकास केयानंतर, या गोटंना तडी
वपात संकेतांक केलेले नाह अशा गोट आठवणीतन
ु हरवया जातात. आणखी
एक पटकरण असे आहे क लहान मले ं भावना या वपात माहती
ु तमा कवा
समजतात आण साठवतात. ौढवामये, आपया भाषेतील आठवणींया
मतीं
ृ ना, बालपणीया साठवलेया मतीमये
ृ वेश मळवयासाठ योय ते
संकेत दे ऊन या पना
ु त करता येत नाहत.

2) अवमीन: अवमीन, याचा कट आठवणींमये एक महवाचा भाग आहे, तो

म दया
ू परपव होयाया येतील म दची
ू शेवटची रचना आहे.

ं ४ वषापेा लहान असलेल

3) आकलन: इतर मानसशा असे मानतात क ३ कवा
मले
ु योय रतने संदभासह माहतीचे आकलन करत नाहत हणन
ू ती नीट
साठवल जात नाह.

८.२.२ अमडाला, भावना, आण मत

ृ ी (The Amygdala, Emotions,
And Memory):

ह एक सामाय बाब आहे क आपण भावनक माहती साधारण माहतीपेा

चांगया कारे लात ठे वतो. भावनक मतीमये
ृ सवात जोरदार सहभागी असलेला
 148

म दचा
ू भाग 'अमडाला' आहे. न उवतो क ती भवनांना मितकाने गहन मती
ृ
बनवयाचे कारण काय? मानसशा हणतात.

1. भावनांया ताणामळे
ु हामसमये वाढ होऊ शकते, जी मती
ृ नमतीवर भाव
ं इतर) या मजबत
टाकते. ऊवाधर भावना (ताण संबं धत कवा ू आठवणी नमाण
करतात. तणाव संेरके आपया शररात लकोस
ु नमाण करतात, जे आपयाला
कोणयाह परिथतीला सामोरे जायासाठ अधक ऊजा दे तात. एक कारे ,
भावनांमये काह महवपण
ू घडले आहे हे म दला
ू तणाव संेरकाया नमतीमळे
ु
समजते.

2. या संेरकामळे
ु अमडालामये याकलाप स
ु होतात जे आपया अखंडामये
आण आधार गडीकामये मती
ृ नमाण करयाची या वाढवयासाठ आण
मतीं
ृ ना 'महवाचे' हणन
ू लात ठे वयासाठ उतेिजत करतात. अमडाला
घटनांया भावनामक महवामाणे यांची पाहणी कन यासंदभातील म दया
ू
भागाशी याचा संबध
ं पाहतो. अमडाला आपया भावनांया आकलनावर होणाया
पराभवासाठ जबाबदार असयाचे दसन
ू येत.े हे आपले ल भावनामक टने
महवपण
ू माहतीवर कत करते. काह वशट घटनांमळे
ु आपया म दमये
ू
दसया
ु महवाया घटनांची मती
ृ वकळीत होते. परणामी, आठवणी अधक
संवेदनेसह आण भावनामक तपशलांसह संहत केया जातात. हे तपशील
मतीमये
ृ जलद, अनपेत मरणशती नमाण क शकतात.

3. भावनांना काय कारणीभत

ू आहे याची जाणीव नसताना दे खील या भावना
कायमवपी मनयामये
ु असतात. उदाहरणाथ, एका योगात, यांया
अवमीनला हानी पोहोचलेल आहे (यामळे
ु ते नवीन कट मती
ृ तयार क शकले
नाहत) अशा णांना एक दःखी
ु चपट आण यानंतर एक आनंद चपट
दाखवयात आला. पाहणीनंतर, यांना जाणीवपव
ू कपणे चपट आठवता आला
नाह, परं तु दःखी
ु ं आनंद भावना तशाच राहया. (फेनटन आण सहकार,
कवा
२०१०).

4. तणावत घटना खप
ू दघकालन आठवणी बनवू शकतात. वशेषत: बलाकार,
घरगती
ु आग, दहशतवाद आमण इयादसारया अयंत लेशकारक इह टमळे
ु
भयानक संग पहा
ु पहा
ु वारं वार दसू लागतात. जेस मगॉफ
ॅ (१९९४) यांनी असे
हटले क ती भावनक अनभवामळे
ु ु मजबत
ू , अधक ववासाह मती
ृ तयार
होतात. अशा मती
ृ आपयाला जगयासाठ दे खील मदत करतात, कारण मती
ृ
भवयाचा अंदाज लावतात आण भवयातील धोयाबल अपयाला सचत
ू
करतात.
 149

5. णदप मती
ृ (Flashbulb memories): या अयंत भावनक घटनांया आठवणी
असतात. या घटनांमये ९/११ दहशतवाद हला, भक
ू ं प, सनामी
ु , बलाकार, य
यतीची वाईट बातमी इयादंसारया ासदायक मतीं
ृ चा समावेश असू शकतो.
याचमाणे यात आनंददायी मती
ृ सा
ु असू शकतात या माणसे अचकपणे
ू
आठवू शकतात. सामायतः लोक अचकपणे
ू खालल बाबी आठवू शकतात.

• ठकाण (जेहा घटना घडल तेहा ते होते)

• चालू याकलाप (ते काय करत होते),
• वतःया भावना (यांया भावनांचा भाव),
• सदे श वाहक (बातमी कोणी पसरवल)
• इतरांचा भाव (इतरांना कसे वाटले)
• परणाम (या घटनेचे महव)

णदप मती
ृ ह एका छायाचासारखी मतीमये
ृ नदल जाते. ती अशा
कारे नदल जाते क जणू मद ू आा दे तो, "हे टपन
ू या". लोक पटपणे आण उच
आमववासाने यांना परत आठवत असतील. तथाप, आपण पहा
ु पहा
ु यावषयी
ं
लहले नाह कवा यावर चचा केल नाह तर, या आठवणी चकया
ु माहतीया
वपात वकत
ृ होऊ शकतात. यामळे
ु , णदप आठवणी वाटतात ततया अचक
ू
नसतात.

८.२.३ चेतासंधी बदल (Synaptic Changes):

माणसे जेहा मती

ृ नमाण करतात तेहा यांया नसपेशी इतर नसपेशीमये
चेतासंधीमधन
ू चेतापारे षक सोडतात. या येया पनरावती
ु ृ मळे
ु , दघकालन
भावसंवेदन (LTP अथात long-term potentiation) होऊ शकतो, हणजेच हे संकेत
अधक कायमतेने पाठवले जातात. याची याया “चेतासंधीया कायमतेमये उच
वारं वारतेया उतेजनानंतर पव
ू चेतासंधीया नसपेशीमये होणार दघकालन वाढ”
अशी दल गेल आहे .

चेतासंधी बदलामळे
ु संकेत पाठवयाया पातळीमये घट होऊन आकलक
(receptor) चेतापारे षकांची संया वाढते. दस
ु -या शदात, नसपेशी पवया
ू माहतीया
आधारे वेगया कारे तसाद दे ऊन जया
ु माहतीवर आधारत वतणक
ू दशवू
शकतात, आण मजातंत
ंू या पेशींची आण चेतासंधीची ह वलनशीलाता आपया
मतीं
ृ चा पाया आहे . या नसपेशी एक काम करतात या एक बांधया जातात. याचा
अथ, पनरावती
ु ृ जोयांवारे , रचनामक आण रासायनक बदल घडतात जे कायम
चेतासंधीचे मजबत
ू मंडल तयार करतात.
 150

LTP संपण
ू म दमये
ू उवतो. परं तु अवमीनमये LTP चे माण जात
असते आण याची शकयामये व आठवणींमये एक महवपण
ू भमका
ू आहे असे
मानले जाते. अनेक योगांनी हे स केले आहे क मतीसा
ृ ठ LTP हा भौतक आधार
आहे. उदाहरणाथ:

1) LTP ला अवरोध करणार औषधे अययनामये हतेप करतात. लंच

आण टबल
ु (१९९१).

2) एका योगात, उं दर यांना यांचे LTP वाढवयासाठ औषध दे यात आले
यांना नेहमीया तलने
ु मये चयहातन
ू ु नघणे थोडे सोपे पडले (सिहस,
१९९४)

3) एका योगात जेहा उं दरांना असे रासायनक इंजेशन दले गेले यामळे
ु
LTP या संरणास अनरोध
ु होईल, तेहा उं दरांची मती
ृ वरत नट झाल
(पाताकोवा आण सहकार २००६). LTP घडयानंतर, जर म दम
ू ये वयत
ु ्
वाह चालू केला, तर तो जया
ु मतीला
ृ अडथळा आणणार नाह, परं तु
सयाया मती
ृ नट करे ल. खनमनक झालेया लोकांना वयत
ु
ं
झटयांचा उपचार करताना कवा कोणालाह डोयावर जोराचा मार बसतो
तेहा नेमके हे च घडते. उदाहरणाथ, फटबॉल
ु ं
खेळाडू कवा बॉसस यांना
तपयावारे फटका बसन
ू टे थोया वेळासाठ अचेतन होतात आण फटका
बसयापव
ू नेमके काय झाले हे आठवत नाह. (यानल
 आण लंच, १९७६)

4) काह औषधे बनवणाया कंपया मरणशती वाढवयाया औषधांचे

ं
उपादन करतात. ह औषधे अझायमरया आजाराने त असलेले कवा
सौय बोधानामक कमजोर यामळे ं
ु नंतर अझाइमस रोग होतो, कवा
यांची वयोमानानसार
ु मरणशती कमी कमी होत आहे अशी माणसे ह
औषधे वापरतात. ह मरणशती सधारयासाठची
ु औषधे दोन कारची
असतात:

 लटामे
ू ट नावाचे चेतापारे षक वाढवणारे औषधे

 अशी औषधे जी CREB ची नमती वाढवतात. CREB हे एक थने

आहे यामळे
ु LTP या वाढते. CREB चे वाढलेले उपादन काह
इतर थनांचे उपादन वाढवयास हातभार लावते जे चेतासंधीचे
पनः
ु पांतरण करतात आण अपकालन मतीं
ृ ना दघकालन
मतीं
ृ मये पांतरत करयास मदत करतात. जे ण ह औषधे
घेतात यांया अययनात सधारणा
ु दसन
ू येत.े
 151

आकती
ृ ८.१

आकती
ृ ८.२

तथाप, असे काह माणसे आहे त जे मती

ृ टाळयासाठ औषधे घेणे इिछतात.
ह ती माणसे आहे त जी आघातद अनभवां
ु मधन
ू गेल आहे त आण या घटनांया
आठवणींमये जायाची इछा नाह. ोेनॉलॉल हे एक असे औषध आहे जे मती
ृ पसन
ु ू
टाकयास मदत करते. योगात असे आढळन ं
ू आले क अपघात कवा बलाकार
यांसारया घडलेया घटनांना बळी ठरलेया लोकाना घटना घडयानंतर लगेचच १०
दवस ह औषधं दे यात आल तेहा यांनी तीन महयांनत
ं र तणावाची कोणयाह
कारची चहे दशवल नाह.
 152

खालल आकती
ृ मतीचे
ृ कार आण आण म द ू कशा कारे याया दहेु र
णालमये मतीं
ृ ची साठवण करतो या दोघांयाह संकेतीकरणाचा सारांश दशवते.
(च ८.१ आण च ८.२ पाहा)

८.३ पन
ु ती: माहती आठवणे (RETRIEVAL: GETTING
INFORMATION OUT)

मती
ृ धारणेचे उपाय (Measures of Retention):

मती
ृ धारणेचे तीन उपाय आहे त - आठवणे, ओळखणे आण पनाराययन
ु .
माहती मरण करयापेा माहती ओळखणे सोपे आहे. आपल माहती ओळखयाची
मती
ृ ह भावीरया त
ु आण वशाल आहे आपला पनारायाय
ु करयाचा वेग सा
ु
हे दशवतो क आपण कती अययन केले आहे . हमन एबंगहॉसने अथ नसलेया
शदांया यादचे पाठांतर करयाचा आपया अययनाया योगांमये हे दाखवन
ू दले
आहे . याला असे आढळले क पहया दवशी जर अधक वेळ अथ नसलेया
अरांया पाठांतराचा सराव केला तर दसया
ु दवशी यांना ती आठवयासाठ कमी
सरावाची गरज लागते. शािदक माहतीचे अत अययन आपयाला या माहतीची
पना
ु ती करयास सहजता नमाण कन दे त.े माहती काह दवसांया कालावधीत
वतरण कन पाठांतर केल तर ती आपया मतीत
ृ अजन
ू नीट पैक तची जागा
नमाण करते.

पना
ु ती संकेत (Retrieval Cues):

सामायतः माहतीची पना

ु ती ह एक साधी या समजल जाते. जी
माहती दघकालन मती
ृ मये साठवल गेल आहे , ती जेहा पाहजे तेहा पना
ु त
केल जाऊ शकते. परं तु यात हे शय नाह. दघकालन मतीमये
ृ माहती
संगणकामधील फाइलंसारखी लावलेल नसन
ू ती माहतींया जायात अडकलेल
असते. मतीमये
ृ असणार माहती इतर अनेक माहतीशी जोडल गेलेल असते. एक
माहती पना
ु त करताना आपयाला या माहतीबरोबर असलेया भावना, संदभ
आण आठवणी मदत करतात.

पव
ू शकलेल माहती लात ठे वयाची शयता सधा
ु शकणार एक या
हणजे पना
ु ती संकेत होय. पना
ु ं शद जे
ती संकेत हणजे असे उतेजक कवा
आपयाला लात ठे वलेल माहती आठवयास मदत करतात (गोडटन, २०११).
पन
ु ाती संकेत हे अशी मरणप आहे त जे आपयाला दघकालन मती
ृ ये एखाद
माहती शोधयामये मागदशन करतात.
 153

आपयाकडे असलेया अधक पना

ु ती संकेतांमळे
ु , आपयाला संचयत
मतीमधन
ृ ू माहती शोधणे अधक सोपे वाटते. जेहा माहती नीटपणे साठवलेल
असते, तेहा याची पना
ु ती सहजपणे शय असते. पना
ु ती संकेत बाय असू
शकतात जसे क थान, रं ग, वनी जे आपयाला वशट आठवणी पना
ु त करयास
मदत करतात. उदाहरणाथ, ववध हंद चपटात आपण बाहे रल पना
ु ती संकेटं चा
वापर पाहतो (जसे क, वशट आकाराचा मोती बांगडी, बालपणी शकलेले गाणे
इयाद) यांचा उपयोग माहतीला मरणात आणयासाठ केला जातो. पना
ु ती
संकेत अंतगत दे खील असू शकतात. जसे क उदासीन भावना, यामळे
ु आपयाला
आपया जीवनात घडलेया काह ददु वी घटनेची आठवण होते.

ाथमकरण (Priming):

पना
ु ती ह आपया म दया
ू संघटना सय करयाया मतेमळे
ु भावत
होते. जसे एका कोयाला आपया जायात होणाया हालचालंवन समजते क
याया जायात कोणीतर अडकले आहे आण तो याया दशेने चालू लागतो, तसेच
ाथमकरण आपयाला आपया मनातया संकपनांजवळ नेत.े आपया मनात एका
कपनेवारे दसर
ु कपना जवळ येते आण असेच हे वचारांचे वाह चालू राहतात.

ाथमकरणाला "अय मती

ृ " आण "मतहन
ृ मती
ृ " असे हटले
जाते कारण ती आपयावर नकळतपणे भाव करते. ाथमकरण ह एका अय
मतीचा
ृ ं घटनेया दशनामळे
परणाम आहे यात एका वतू कवा ु दसया
ु ं
वतू कवा
घटनेवर परणाम होतो. ाथमकरण आपया वागणकवर
ु भाव टाकते. उदाहरणाथ,
जोल आण टपल
ॅ (२००९) यांना आपया अयासात हे आढळले क या डच मलां
ु ना
सांतालॉजशी संब
ं ीत वतंू दशत केया गेया ती मले
ु इतरांपेा अधक चॉकलेटं
यांया म मैणींबरोबर वाटत होते. याचे कारण हणजे सांतालॉज दयाळपणाशी
ू
संबं धत आण उदारता या गणासाठ
ु स आहे आण याया वतंम
ू ळे
ु मलां
ु ना याच
गणां
ु ची आठवण आल.

ाथमकरणाचे भाव नेहमी सकारामक नसतात. आपया जीवनातया

अनेक अनभवां
ु मळे
ु आपया मनात अनेक पपाती आण अनबं
ु ध असू शकतात जे
आपया नवडींवर परणाम करतात. उदाहरणाथ, होस (२००६) यांना आपया
अयासात असे आढळन
ू आले क, पैशा संबं धचे शद दशत केलेया सहभागींना
दसया
ु यतींना मदत करयास सांगतले असता ते मदत करयाची शयता कमी
असते. एरल (२००९) यांनी या नकषाचे पटकरण असे केले क, अशा करणांमये,
पैसे आपयातील मदत करयाया सामािजक आदशाप
े ा भौतकवाद आण व:
कतपणा जागत
ृ करते.
 154

संदभ-आधारत मती
ृ (Context-Dependent Memory):

मतीतील
ृ अनबं
ु धाया जायातील एक महवपण
ू भाग हणजेच संदभ.
मतीची
ृ पन
ु ाती ह सहजपणे होते जेहा आपण ती याच संदभात पन
ु ात करत
या संदभात आपण ती साठवल आहे . उदाहरणाथ, वयायानी परेचा अयास या
ठकाणावर बसन
ू केला, या ठकाणावर बसन
ू परा दे णे यांना सोपे पडते. साीदार
जेहा गहया
ु या घटनाथळी परत जातात तेहा यांना घडलेला अपराध अधक
चांगया कारे आठवतो. वयाथ टे शनरया दकानावर
ु आयावर याला कदाचत
काय हवे आहे हे आठवत नसेल, पण जेहा तो घर येतो आण परत आपया
अयासाया टे बलवर बसतो, तेहा याला आठवत असेल क याला दकानातन
ु ू एक
वशट पेिसल वकत यायची होती.

जेहा लोकं यांया जया

ु शाळे ला भेट दे तात तेहा यांना अशा आठवणी
आठवतात या यांना वाटत होते क ते वसरले आहे त. यातन
ू हे समजन
ू येते क अनेक
वषाया कालावधीनंतर लोकं जेहा यांया जया
ु ं घराला पहा
शाळे ला कवा ु भेट दे तात
तेहा ते आठवणींचा 'परू' अनभ
ु वतात. जेहा एखाद यती वेगवेगया संदभातील
माहतीसह नवीन ठकाणे वातयासाठ जाते, तेहा या नवीन वातावरणातल माहती
जया
ु आठवणींमये हतेप क शकते आण परणामी आपण जनी
ु माहती “वस”
शकतो. तथाप, आधीया थानावर परत आयावर, ासंगक माहतीची उपिथती ह
जया
ु आठवणी पनस
ु य करते, यामळे
ु आपण बरे च वष अनपिथत
ु असनह
ू
आठवणी मतीत
ृ येतात. योगांवन असे दसन
ू आले आहे क परचत संदभ 3
महयांया बाळांमये ह आठवणींना सय क शकतो.

िथती - आधारत मती

ृ (State- Dependent Memory):

जसे संदभ-आधारत मती

ृ एका यतीया अंतगत परिथतीवर अवलंबन
ू
असते तसेच िथती-आधारत मती
ृ ह यतीया बाय वातावरण आण िथतीवर
अवलंबन
ू असते. आपया आठवणी फत बाय संदभाशी जोडलेया नसतात तर या
ं
बनताना कवा साठवताना आपण असलेया भावनामक िथतींशी ह जोडता येऊ
शकतात.

िथती - आधारत मती

ृ ह एक अशी बाब आहे यावारे मती
ृ पना
ु त
करणे सवात सम असते जेहा एखाद यती याच चेतनेया अवथेत असते जशी
ती मती
ृ नमाण करताना होती. मयासंबध
ं ी ितथी-आधारत मत
ृ ी मनयाबरोबरच
ु
जनावरांस दे खील घडते असे ात आहे. मयधंद
ु त माणसे यांनी जे काह केले ते
वसन जातात, यांना काय घडले ते पढया
ु वेळी जेहा ते मयधंद
ु त असतील तेहा
आठवते. उदाहरणाथ, औषधांया भावात असलेया उं दरांना चयह
ू ामधन
ू बाहे र
येयाचा माग शकवला. परं तु असे आढळन
ू आले क, औषधांया भावात नसताना या
 155

उं दरांना बाहे र यायचा रता आठवत नाह. तसेच औषध पहा

ु दयावर यांना ते
अययन पना
ु त करता आले आण ते यशवीरया चयहातन
ू ू बाहे र पडयाचा
माग शोधू शकले.

ं
याचमाणे, चांगया कवा वाईट घटनांबरोबर जाणवणाया भावना, या
पना
ु तीचे संकेत असतात (फडलर आण सहकार २००१). हणन
ू , आपण हणू शकतो
क आपया आठवणी या मन ससं
ु गत (mood-congruent) असतात. "मन ससं
ु गत
मती
ृ ' तेहा घडते जेहा आपयाला वतमान मनःिथतीया संदभात जया
ु आठवणी
येतात. जसे क, जेहा आपण आनंद असतो तेहा आपयाला आनंद संग लात
येयाची अधक शयता असते. जर आपण खन मनःिथतीत असाल, तर आपयाला
भतकाळातील
ू इतर वाईट घटनांया आठवणी येऊ शकतात. संशोधकांनी हे दाखवन
ू दले
आहे क जेहा लोक हषभरत मनःिथतीत माहती लात ठे वतात, संमोहनाया
ं दवसाया सकारामक घटनांमळे
मदतीने कवा ु , तेहा ते जगाला अतशय सकारामक
टने पाहतात. ते वतःला सम आण परणामकारक हणन
ू पाहतात आण इतरांना
हतकारक हणन
ू मानतात आण ते सामायतः जगाया भवयाबल आशावाद
असतात. या पना
ु ती भावामळे
ु आपयाला हे पट करयास मदत मळते क
ं आपल मनःिथती का टकन
आपला वभाव कवा ू राहते. जेहा आपण आनंद असतो,
तेहा आपयाला आनंद गोट आठवतात आण यामळे
ु आपण जगाला एक आनंद
ठकाण हणन
ू पाहतो आण ह आपया आनंद मनाची िथती दघ राहते आण
जहा आपण द:ु खी असतो तहा नेमके याया उलट बाबी घडतात.

वरल पटकरणामळे
ु हे पट होते क आपल मनःिथती आपले वचार
रं गवतात. जेहा आपयाला आनंद वाटते, तेहा आपण आनंद वचार करतो. आपण
यावेळीस एक चांगले जग पहातो. आपल मनःिथती खन असते, तेहा आपले वचार
एका वेगया मागावर जातात. आपया मनात वाईट गोट हणजे नकारामक घटना
घर करतात. आपले नातेसब
ं ध
ं बघडतात, आपल व-तमा डळमळते, भवय उवल
वाटत नाह आण इतर लोकांया वागणक
ू आपयाला भयानक वाटतात. जसे नैराय
वाढू लागते, आठवणी आण अपेा कमी होतात. असे आढळन
ू आले आहे क उदासीन
असताना लोकांना यांचे पालक नकारामक आण दं डामक वभावाचे असयाचे
आठवतात. परं तु उदासीन नसताना मा लोकांना आपले पालक खप
ू सकारामक
असयाचे आठवतात (लेवसन आण रोसेनबॉम, १९८७).

याचमाणे बोनटन आण सहकार (१९९१) यांनी नदवले क कशोरवयीन

मल
ु ा-मलं
ु चे आपया पालकांबलचे मत हे वेळो-वेळी यांया मन:िथतीमाणे बदलत
राहते. यांया योगातील कशोरवयीन मले ं उदास िथतीत होती,
ु जेहा नराशेत कवा
तेहा यांनी आपया पालकांना अमानष
ु हणन
ू नदवले आहे आण जेहा ते आनंद
होते तेहा यांनी आपया पालकांना दे वदत
ू हणन
ू नदवले आहे . यावन हे दसते क
 156

वातवकतेची आपल धारणा आपया बदलया मन:िथतीवर अवलंबन

ू असते.
आपया मन:िथतीमाणे आपण आपले नणय, मती
ृ , परिथतीचे अथ बदलतो.
ं उदासीन मन:िथतीत असतो तेहा आपयाला
उदाहरणाथ, जेहा आपण वाईट कवा
आढळन
ू येते क सगळी माणसे आपयावर ल ठे वत आहे त. तेहा आपयाला असे ह
वाटते क ते आपयाला वेषाने पहात आहे त आण आपण या यतींना टाळू लागतो.
दसरकडे
ु , जेहा आपण चांगया मनःिथतीत असतो आण आपयाकडे एक यती
सतत पाहत असेल, तेहा आपण या वागणकला
ु ं कतहल
रसकता कवा ु ू असे समजू
लागतो आण आपयाला अधक चांगले वाटते हणन
ू आपण या यतीबरोबर
संभाषण दे खील चालू क शकतो.

मक िथती भाव (The serial Position Effect):

ाथमकरण आण संदभ सचना

ू हे च फत माहती पन
ु ातीचे घटक नाहत.
मक िथती भाव हणजे सचीया
ू सवाती
ु या आण शेवटया माहतीया आधारे
संपण
ू माहती पना
ु त करयाची वती
ृ होय. हे थयता परणाम (सचीया
ू
सवातीतील
ु माहती) आण आवत परणाम (यादया शेवट असलेल माहती) यामळे
ु
होते. मती
ृ चे संशोधक पट करतात क थयता परणाम घडतो कारण पव
ू
वाचलेया माहतीला अपकालन मतीमये
ृ वतारत होयासाठ अधक वेळ आण
संधी मळते तसेच कायरत मतीमये
ृ  ु दघकालन मतीत
कमी पधमळे ृ संहत
होयाची उच शयता या माहतीजवळ असते. दसरकडे
ु , आवत परणाम घडतो कारण
ं समजन
नंतर वाचलेया कवा ू घेतलेया माहतीची तालम अजनह
ू कायरत मतीत
ृ
चालू असते आण हणनच
ू ती माहती पना
ु तीसाठ सहज उपलध असते.

आपल गती तपासा:

संत टपा लहा:

अ) कट मती
ृ
ब.) अय मती
ृ
क.) चेतासंधी बदल
डी) अभाकय मतीं
ृ श
इ) पना
ु ती संकेत
 157

८.४ वमरण (FORGETTING)

लोकांना असे सहसा वाटते क म द ू असा असावा जो माहती असणाया सती

ृ
कधीह वसरणार नाह. असे झाले तर काहह लात ठे वयाची आवयकता नाह. न
उवतो क ह खरोखर एक चांगल कपना आहे का? खरं तर, संशोधनातन
ू असे दसन
ू
येते क वमतीचे
ृ वतःचे काह फायदे आहे त. आपयाजवळ जे काह आले या
सगया गोट आठवणीत राहया, तर आपण महवाया आठवणींना ाधाय दे ऊ
शकणार नाह. जर आपला म द ू येक माहती वेग-वेगळी साठवायला लागला तर
आपयाला आकिमकपणे वचार करणे आण माहतीमये संबध
ं नमाण करणे फार
अवघड होऊन जाईल. जर आपण काहच वस शकलो नाह तर आपयाला वतमान
उतेजनांवर कदाचत ल कत करणे अशय होऊन जाईल कारण आपया अनाहत ू
आठवणी जसे क नराशजनक आण ासदायक मतीं ृ सारया मरणात येत राहतील.
ृ हा वातंयाचा एक कार आहे ." (खलल िजान).
"वमती

८.४.१ वमरण आण वी-माग मन (Forgetting and the two-track

mind):

हे खरे आहे क वसरयाचे आपले काह फायदे आहे त जे आपण वर नमद

ू केले
आहे त, परं तु वतिथती
ु अशी आहे क काह लोकांसाठ मतीं
ृ श यांया
जीवनशैलवर कायमवपी परणाम क शकतो. उतरकालक मतं
ृ श
(anterograde amnesia) आण पव
ू कालन मतं
ृ श (retrograde amnesia) हे दोन
गंभीर मतीं
ृ शाचे कार आहे त.

उतरकालन मतं
ृ श (anterograde amnesia): याचा अथ एखाया
वशट तारखेपासन ं कट मती
ू नवीन दघकालन, उघोषत कवा ृ नमाण करयास
ं म दया
असमथता होय. सामायत: अपघाताची तारख कवा ू शाये नंतर नवीन
ृ ू दघकालन मतीमये
माहती अपकालन मतीमधन ृ हतांतरत करयास
असमथता नमाण होवू हाकते. याचमाणे म दला
ु दखापत
ु , भवानी झटका, ती
डोकेदखी
ु यांमळे
ु सा
ु हे होऊ शकते.

पव
ू कालन मत
ृ ंश (retrograde amnesia): इजा होयापव ं रोगाया
ू कवा
सवातीपवची
ु ू माहती न आठवता येणे यालाच पव
ू कालन मतं
ृ श असे हणतात.
पव
ू कालन मतं
ृ श असणाया यती यांया भतकाळा
ू चे मरण क शकत नाहत.
दखापतीया
ु आधी दघकालन मतीमये
ृ साठवलेया जया
ु आठवणी यांना आठवत
नाहत. पण ते नवीन आठवणी नमाण कन दघकालन मतीमये
ृ ठे वयास सम
असतात. सामायतः हा मतीं
ृ श यितया संपण
ू आययासाठ
ु नसतो. सदमा
(१९८३) नावाया एका हंद चपटामये ीदे वीने पव
ू कालन मृ तंश असलेया
णाची भमका
ू नपण
ु तेने केल आहे.
 158

उतरकालक मतं
ृ शाचे एक उदाहरण हणजे, दतरच (२०१०) यांनी
हे नर मोलायसन (एच.एम.) या णाची माहती दल. एच.एम. ला िजहा सारखे फस
(सीझर) यायला लागया तेहा डॉटरांनी असा दावा केला होता क याया आजाराला
थांबवयासाठ म दची
ू शया आवयक आह. म द ू शया केयानंतर, एच.एम.
मये गंभीर उतरकालक मतं
ृ श वकसत झाला. याला जर नवीन मती
ृ तयार
करता येत नहया, तरह याची कायरत मती
ृ आण यामक मती
ृ अखंड होती.
तो आपया बालपणातील बहते ु क गोट आठवू शकत होता. याला याचे नाव आण
कौटंु बक इतहास माहत होता. तो बमान
ु होता आण रोजचे कोडे सोडवायचा. परं तु तो
रोज िजतके जलद काह घडायचे ततयाच जलदपणे ती घटना वसरायचा. याला
वतःया वयाचे भान नहते. या यतींशी याची नकतीच
ु ओळख झाल या
यतींची नावे तो वसन जायचा आण नाव वसरयाबल यांची माफ मागायचा.
याचे डॉटर कॉकन (२००५) हणाले "मला एच.एम. १९६२ पासन
ू माहत आहे आण
याला अजनह
ू माहत नाह क मी कोण आहे". संभाषणादरयान तो समारे
ु २०
सेकंदांसाठ काहतर लात ठे वू शकत असे. वचलत झायास मा, तो जे बोलला होता
ं नकते
कवा ु च काह घडले ती माहती तो गमावन
ू बसत असे. यामळे
ु ट.ह.चा रमोट
कसा वापरायचा हे याला कधीच शकता आले नाह.

याचमाणे 'ऑलहर यास' यांनी िजमीया करणाची नद केल. िजमी

उतरकालक मतं
ृ शाने त होता. १९४५ मये वयाया १९ या वषपासन
ू
हणजेच इजा झायानंतर कती काळ गेला आहे याची याला काहच कपना नहती.
तो ४९ वषाचा असताना डॉटरांनी याला याचे वय वचारले तेहा याने १९ असे
सांगतले. डॉटरने यायापढे
ु आरसा ठे वला आण याला काय दसतेय असे वचारले?
िजमीला आरशामये वतःला पाहयावर धका बसला आण तो कावराबावरा
ं
झाला. याला वाटू लागले क हे एक वाईट वन कवा वनोद आहे. परं तु जेहा याचे
ल खोलया बाहे र खेळणाया काह मलां
ु वर कत केले गेले जेहा तो शांत झाला
आण ते जे घडले ते पण
ू पणे वसरला. याहन
ू अधक आचयजनक होते जेहा यास
यांनी याची खोल सोडल आण थोयाच मनटांनत
ं र जेहा ते परत आले तेहा िजमी
डॉटरांना पव
ू भेटलेले असयाचे याला काहच आठवले नाह.

एच.एम., िजमी आण यांयासारया इतर णांबलची एक अशी अजब

माहती हणजे ते अशािदक कती
ृ शकू शकतात. ते शौचालयापयत जावू शकतात, परं तु
जर कोणीह यांना शौचालय कठे
ु आहे हे सांगयास सांगतले तर ते यांना सांगू
शकणार नाहत. ते आरशात तबंब वाचू शकतात, ठोकयांचे कोडे (jigsaw puzzle)
सोडवू शकतात आण इतर अनेक िलट काय कौशयाने क शकतात. यांना समजत
नाह क ते या सगया गोट कशा कारे करतात. याचा अथ हणजे यांया
वयंचलत येची मता अखंड आहे आण ते नवीन आठवणी अंतभत
ू पणे तयार क
शकतात. परं तु यांची कट मती
ृ हरवन
ू जाते यामळे
ु ते ह नवीन कौशय
 159

जाणीवपव
ू क आठवयात अम बनतात. ह उदाहरणे पट
ु दे तात क आपयाकडे
म दू या दोन वेगया णाल आहे त या म दया
ू ववध भागांकडन
ू नयंत केया
जातात.
८.४.२ वमतीची
ृ कारणे (Reasons for Forgetting):

अयशवी संकेतीकरण (Encoding Failure):

पव
ू चचा केयामाणे, जे काह सांकेतक न करता दघकालन मतीमये
ृ
साठवले जाते ते आपयाकडन
ू पहा
ु आठवणे शय होत नाह. बयाचदा आपण लोकांना
असे हणताना ऐकतो क जसे वय वाढत जाते, तसे आपण अधक गोट वसरायला
लागतो. संशोधनाया अयासात असेह दसन
ू आले आहे क जसे आपले वय वाढते तशी
आपल संकेतीकरण करयाची कायमता कमी होते. ौढ यतींना जेहा माहती
तत
ु केल जाते तेहा या माहतीचे सांकेतक भाषेत पांतर करायला यांना
तणांप
े ा अधक वेळ लागतो. तरह वयाया कठयाह
ु पडावात आपण कठल
ु
माहती ठे वायची आण कठया
ु माहतीवर दल
ु  करायचे याबल फार नवडक असतो.
उदाहरणाथ, आपण आपया जीवनात अनेक नाणी पाहल आहे त, आपण यांचा आकार
आण रं ग सहजपणे आठवू शकतो. परं त,ु तेच जर मी तहाला
ु वचारले क यावर
कोरलेले च आण माहती अचकपणे
ू ं एका खया आण खोया नायामये
सांगा कवा
फरक सांगू शकाल का? तर बहते
ु क लोकांना हे करणे कठण पडेल. परं तु एक नाणे संहक
खया आण बनावट नायाला वेगळे क शकेल आण यावर काय कोरलेले तपशील ह
अचकपणे
ू सांगेल. याचे कारण असे क एक नाणे संहकाने यनशील येवारे या
सगया बारक गोट याया दघकालन मतीमये
ृ साठवया आहे त. यन न
केयास, अनेक संभाय मतीं
ृ ची नमती राहन
ू जाते.

माहती संहाचा हास (Storage Decay):

खप
ू वेळा आपयाला यनशीलपणे साठवलेल माहती आठवत नाह,
उदाहरणाथ, आपण गेया वष आपया परेसाठ वशट अयासाची सामी शकला
असाल आण परेत यशवीरया ती माहती पना
ु त केल असेल. परं तु जर मी
तहा
ु ला हे पहा
ु आठवयाबल सांगतले तर ह शयता आहे क आपण ती माहती
आता आठवू शकणार नाहत. काळानसार
ु मती
ृ नट होत जाते. संचयत केलेया
आठवणींचा अयास करयासाठ एबंगहॉस (१८८५) यांनी एक अथ नसलेया शदांची
याद पाठ केल. २० मनटांपासन
ू ३० दवसां पयत यांनी पनराययन
ु केले. यांया
लात आले क सवातीला
ु आपण जलद रतीने माहती वसरतो परं तु नंतर कालांतराने
ह माहती आपण हळहळ
ू ू वसरायला लागतो. हर
ॅ बहरक (१९८४) यांनी पनश
ॅ शाळे त
शकणाया वयायासोबत असाच योग केला. यांना असे आढळले क नकते
ु च शाळा
संपलेया मलां
ु या तल
ु नेत जे ३ वषापव
ू शाळे तन
ू उतीण झाले होते, यांना शाळे त
शकलेया माहतीपैक फत थोडीफार माहतीच आठवता येत होती. परं तु या वेळी (३
 160

वष संपयानंतर) यांना जे आठवत होते ते यांना २५ वषानी दे खील आठवता येणार
होते. मा ते जे वसरले होते ते पण
ू पणे वसरले होते. वसरणे हळहळ
ू ू होयाचे कारण
हणजे - आपल वातव मती
ृ हळहळ
ू ू धसर
ू होणे.

याचमाणे मतीचा
ृ हास आणखी काह कारणांमळे
ु होतो. ती कारणे हणजे -
अ) काह मतीं
ृ ना कधीच संकेतन केलेले नसते, उदा. कदाचत आपण नायाया
ं जर दले असेल तर इतकेच क ती माहती
तपशीलाकडे कधीह ल दले नाहत, कवा
आपया कायरत मतीपय
ृ त पोहचेल. परं तु आपण या माहतीचा सराव न केयास ती
दघकालन मतीमये
ृ साठत नाह.

ब) काह मती
ृ सांकेतक कन साठवया असया तरह यांचा हास होऊ शकतो जर
ं यांचा कधीह पनरायाय
यांचा कधीह वापर केला नाह कवा ु कन पहा
ु साठवण
केल नाह तर.

क) काह आठवणी आपण पना

ु त करयास सम नसतो.

अपयशी पना
ु ती - िजहा यय-वत
ृ (Retrieval Failure – Tip of the
Tongue):
अ) अनेकदा आपण माहती वसन जातो कारण या नट होत नसन
ू आपयाला या
पना
ु त करायला जमत नाहत. उदाहरणाथ, तहाला
ु १५ वषापव
ू आवडणारे गाणे जे
तह
ु ं गायलात नाह याचे बोल आठवणे अवघड पडेल.
नंतर कधी ऐकले नाह कवा
तहाला
ु असे वाटे ल क या गायाचे बोल तमया
ु िजभेवर आहे त परं तु ते तहाला
ु आता
आठवत नाह. तह
ु याची चाल गणगण
ु ु ू शकाल परं तु या गायाचे शद आठवणार
नाहत. मा, या णी जर तहाला
ु कोणी या गायातले सवातीचे
ु काह बोल सांगतले
तर तहाला
ु पढचे
ु बोल सहजपणे आठवतील. यालाच " िजहा यय-वत
ृ " असे
हणतात.

ब) अयशवी पना
ु ती टाळयासाठ, आपण माहती लात ठे वताना काह सचनां
ू या
ं संकेतांया मदतीने माहती लात ठे ऊ शकता. जसे क माहतीला चांबरोबर
कवा
ं गाणी, आयारे , इयादंचा वापरह करता येऊ शकतो.
जोडणे कवा

हतेप (Interference):

काह वेळा हतेपामळे

ु पना
ु तीत समया उवते. जया
ु आण नवीन
आठवणी एकमेकांशी गंत
ु ू शकतात, यामळे
ु नवीन आठवणी संहत करणे आण
जया
ु आठवणी पना
ु त करणे अवघड होते. हतेप दोन कारचे असतात:

उतरली हतेप (Proactive Interference): जेहा नवीन माहती शकताना

आधीची माहती हतेप करते, याला उतरली हतेप हणतात. तमया
ु कडे
 161

आधीया शकांया अनेक ठळक आठवणी आहे त आण या आठवणींमळे

ु नवीन
ं
शकांचे नाव लात ठे वणे अवघड होते. कवा जर आपण बयाच कालावधीनंतर
आपया ईमेल खायावर आपला पासवड बदलला, तर जया
ु संकेतशदाची मती
ृ नवीन
पासवड लात ठे वयात हतेप क शकते.

पव ं
ू ली हतेप (Retroactive Interference): जेहा नवीन माहती, गोट कवा
शकणे आधीया असलेया आठवणींया संहण आण पना
ु तीमये हतेप
करतात तेहा याला पव
ू ली हतेप असे हणतात. उदाहरणाथ, जर आपण एखाया
जया
ु गायाया चालवर एक नवीन गीत ऐकले असेल, तर आपयाला जया
ु गायाचे
शद आठवयात ास होऊ शकतो. अयासांमधून असे नदशनास आले आहे क आठ
तासांया झोपेपव
ू सादर केलेल माहती पव
ू ली हतेपापासन
ू संरत असते कारण
हतेप होयाची शयता झोपी गेयामळे
ु कमी होऊन जाते. जॉन जेनकस आण
काल डेलनबाक (१९२४) यांनी एका योगात हे थम शोधले होते. यांनी दोन यतींना
ं
अथ नसलेले शद लात ठे वयास सांगतले आण राी ८ तासांया झोपे कवा
जागरणा नंतर आठवयाचा यन करयास सांगतले. हा कार अनेक दवसांसाठ
यांनी चालू ठे वला. यांना असे आढळन ं इतर
ू आले क जे लोकं जागरणे करत होते कवा
दै नं दन कामकाजामये गंत
ु ले होते ते सची
ू जात वेगाने वसरत होते. तसेच जे लोकं
सची
ू वाचन
ू लगेच झोपन
ू जात होते यांना हे अथहन शद अचकपणे
ू आठवत होते. हे
कटपणे दशवते क "वसरणे हे जया
ु माहतीची छाप आण संघटनांया नट
झायामळे
ु इतके होत नाह िजतके ते नया मतीया
ृ हतेप आण तबंध यामळे
ु
होते." काल डेलनबाक (१९२४).

याचा अथ असा नाह क झोपयापवया

ू काह सेकंदापवच
ू आपण मतीमये
ृ
माहतीची नदणी करावी. अशी माहती नीट पैक संकेतांक होत नाह. संशोधनातन
ू असे
दसन
ू आले आहे क झोपयावर आपया आजबाजला
ू ू जोरात चालू असणाया
आवाजाची जर आपया कानांनी थोडी नद घेतल तरह आपयाला या माहतीची
मती
ृ फार थोडी असते (वड
ू आण सहकार, १९९२). दोह कारया हतेपांमये,
माहतीत िजतक अधक समानता ततके अधक हतेप घडतात.

ेरत वमरण (Motivated Forgetting):

समंड ॉइड यांनी या संकपनेचा शोध लावला. यांनी असे सचवले
ु क आपण
काह मतीं
ृ ना जाणीवपव
ू क दडपतो. या सती
ृ ासदायक असतात, वीकारता येयास
ं दोष भावना नमाण करणाया असतात.
कठण असतात, लाजवणाया असतात कवा
अशा मत
ृ ींपासन ं
ू व संकपनेचे संरण करयासाठ आपण अनवधानाने कवा
जाणीवपव
ू कपणे अशा वचारांना दडपयाचे यन करयास ेरत होतो. यामळे
ु
ं खजीलपणा कमी होऊ शकतो. मा या आठवणी कधी
आपयाला वाटणार चंता कवा
कधी वतःहन ू मनात काह संकेतांमळे ं कोयातर उपचारा दरयान मनात येऊ
ु कवा
शकतात. ेरत वमरण हे वत:चे संरण यं हणन
ू वापरले जाते.
 162

सी. टहारस
ॅ व इलयट ऍरसन (२००७) हे पट करतात क मती
ृ एक
"अववसनीय, वयंसेवा करणाया इतहासकार" सारखी आहे. उदाहरणाथ, रॉस आण
सहकायांना (१९८१) यांया योगांवन असे आढळन
ू आले क जेहा काह लोकांना
दात घासयाया फाययांबल सांगीतले गेले तेहा या लोकांनी, यांना फायदे
सांगतले नाहत, अशा लोकांपेा, पढचे
ु दोन आठवडे जात वेळा दात घासले.

वसाया शतकातील मानासशाांमये ेरत वमरण ह संकपना

अयंत लोकय होती पण आज अनेक संशोधकांना वाटते क ह या वचतच
घडते. जाणीवपव ं मती
ू कपणे तटथ माहती कवा ृ वसरणे शय आहे आण सोपे
दे खील आहे , परं तु जेहा माहती भावनक असते तेहा ती वसरणे सोपे नसते. हणन
ू
आपण या अयंत दःखदायक
ु अनभवां
ु ना वस इिछतो ते अनाहतपणे
ू आठवणींमधे
राहतात.

८.५ मती
ृ नमतीतील ट
ु (MEMORY CONSTRUCTION
ERRORS)

मती
ृ केवळ वसरलच नाह तर ती रचलह जाते. मती
ृ तंतोतंत नसते.
आपण आपया भतकाळातील
ू तक आपया संहत केलेया माहतीया आधारे
करतो. याच बरोबर आपण नंतर काय कपना केल, नवडले, बदलले, अपेत केले,
पनन
ु ं ऐकले याचाह समावेश आपया भतकाळातील
माण केले कवा ू तकावर होतो.
आपण नेहमी आपल मती
ृ आपण जसे संकेतांक केले तसेच आठवयाचा यन करतो.
आपण येक वेळी जया
ु आठवणींना, नवीन आठवणींशी थोडे फार बदलतो. मती
ृ
संशोधक याला 'पनर
ु चना' असे हणतात. आपल मती
ृ जर अचक
ू आण चलचा
सारखी वाटत असल तरह यात फेरफार आण अगद किपत कथा दे खील असते.
जोसेफ लडोस (२००९) यथायोय सांगतात, "तमची
ु मती
ृ केवळ तम
ु या शेवटया
मतीमाणे
ृ च चांगल आहे. आपण िजतया कमी वेळा ती वापरतो, ती ततया मळ
ू
वपात राहते.

८.५.१ चकची
ु माहती आण कपना याचे परणाम (Misinformation
and Imagination Effects):

चकया
ु माहतीचे परणाम (Misinformation Effect):
सामायत, असे मानले जाते क लोकांची दघकालन मती
ृ , घटना जशा
घडया व यामाणे यांनी या अनभवया
ु याच माणे साठवन
ू ठे वते. पण हे सय
नाह. यात, संशोधकांना असे आढळन
ू आले आहे क दघकालन मती
ृ टं
ु या खप
ू
ं आठवणी सहजपणे बदलता येऊ शकते.
वाहात असते आण यातील माहती कवा
 163

चकया
ु ं
माहतीचे परणाम हणजे एखाया घटना कवा कायमानंतर आपया
मतीमये
ृ होणाया चकया
ु माहतीचा समावेश. या परणामामळे
ु आपया
दघकालन मतीत
ृ दशाभल
ू करणार माहती वाढत जाते. उदाहरणाथ, एलझाबेथ
लोटस आण जॉन पामर (१९७४) यांनी २०००० हन ू अधक सहभागींवर २०० हनू
अधक योग केले. सहभागींया वेगवेगया गटाना, एका कार अपघाताचा िहडओ
दाखवयात आला आण यानंतर िहडओमये यांनी जे काह पाहले होते यावषयी
न वचारले गेले.

असे आढळन
ू आले क नांची उतरे ह वचारलेया नानसार
ु बदलत गेल.
या सहभागींना वचारले गेले क, "जेहा दोन गाया एकमेकांवर आदळया तेहा
गाया कती वेगाने धावत होया?" या नावर लोकांनी गायांचे वेग फार जातं होते
असे सांगतले. तथाप, दसया
ु गटाला वचारयात आले क,"जेहा दोन गायांची
टकर झाल तेहा गाया कती वेगाने धावत होया?" यावर लोकांनी गायांचे वेग
पहया गटाने सांगतले यापेा कमी असयाचे सांगतले. तसेच एका आठवयानंतर
जेहा यांना पहा
ु वचारयात आले क दघ
ु टनेया ठकाणावर फटले
ु या काचा होया
क नाह? यावर, यांनी यांया ारं भक मलाखतीत
ु "आदळया" शद ऐकला होता
यांयापैक अधक लोकांनी या ठकाणी काचा असयाचे सांगतले. खरं तर
िहडओमये कठलह
ु तटले
ु ल काच दशवलेल नहती. आकती
ृ ८.३ पहा.

आकती
ृ ८.३

इतर अनेक योगांमधन

ू चकया
ु माहतीमळे
ु आपया मतीवर
ृ होणाया
परणामांची पट
ु करयात आल आहे . जर आपयाला दशाभल
ू करणार माहती
दशत केल गेल तर आपण चकची
ु माहती लात ठे वतो. संशोधकांनी असे हटले क
याचा परणाम नंतरया वागणक
ू आण िटकोनावर भाव टाकू शकतो. कारण
आपयाला माहती नसते क आपयाला चकची
ु माहती तत
ु करयात आल आहे,
आपयाला मळालेया मोया सय माहतीमधन
ू थोडीशी चकची
ु माहती वेगळी
करणे अशय असते.
 164

रत मती
ृ भरणे (Filling Memory Gaps):

आपया आठवणी चकया

ु माहतीमळे
ु च नहे तर आपया रत जागा
भरयाया वभावामळे
ु दे खील भावत होतात. एखायाला आपया बालपणीचे कसे
सांगताना आपण अंदाजे गहत
ृ धन रत मती
ृ भरयाचा यन करतो. बयाच वेळा
एखाद कथा पहा
ु -पहा
ु सांगतयामळे
ु , आपण तीच कथा वातवक मती
ृ हणन
ू
वीकारतो.

यारोपत चकया
ु आठवणी (Implanted False Memories):

एखाया घटनेया पट धारणामळे

ु आपया मनात चकया
ु आठवणी घर
क शकतात. एका योगात, वयापीठातील वयायाना असे सचवले
ु गेले क ते
लहान असतानां खराब अंयाचे सलाड खायानंतर ते आजार पडले होते. हे
समजयानंतर, यांयापैक बयाच जणांनी अंयाचे सलाड आण सडवच
ँ खाणे बंद
केले आण ४ महयानंतर सा
ु खाले नहते (गेरेस आण सहकार २००८).

कपना करणे (Imagining):

अितवात नसलेया कती

ृ आण घटनांचा वारं वार वचार केयाने चकया
ु
आठवणी तयार होऊ शकतात. उदाहरणाथ, एलझाबेथ लोटसया दसया
ु एका
अयासात, लोकांना यांया बालपणी घडलेया घटनेचे तपशील वचारले. ह घटना
हणजेच यांचे शॉपंग मॉलमये हरवणे (जे कधी घडले नहते). हे च समोर मांडताना
बहते
ु क लोकांना असे वाटले क ह घटना खरोखरच घडल होती; हणजेच यांनी या
घटनेची यारोपत मरणशती मळवल होती. एका अयासात गर ॅ आण
सहकायानी (१९९६) वयापीठातील वयायाना वचारले क काह वशट
ं बोटावरल
बालपणीया घटनांची कपना करा, जसे क हाताने खडक तोडणे कवा
वचेचे नमने
ु तपासणीसाठ दे णे. यांना असे आढळन
ू आले क चार पैक एका
वयायाने नंतर या नमद
ू केलेया घटना जणू खरे च घडयात असे नमद
ू केले.

कपना वी
ृ (Imagination Inflation):

एकदा आपयाला चकची

ु मती
ृ मळायानंतर आपण अधक कपनामक
तपशील जोडत असतो. उदाहरणाथ, एका योगात, संशोधकाने एक कौटंु बक
अबममधील फोटो बदलन
ू यातील काह सदयांना हॉट एअर बलनची
ू सवार घेत
असताना दशवले. या मलां
ु मये फयातील
ु वासाया मतीचे
ृ यारोपण केले, या
मलां
ु नी या घटने संबध
ं ी आणखी कपनामक गोट वाढवया. अनेक दवसांनत
ं र
यांची मलाखत
ु घेयात आयानंतर यांनी आपया चकया
ु आठवणींचे आणखी
तपशील सांगतले.
 165

न उवतो क या चक

ु या माहतीचा आण कपनाशतीचा भाव कसा
होतो. गोसालवीस आण सहकार (२००४) यांनी पट केले क चक
ु या माहतीवर
कपनारय परणाम घडत असतात, कारण आपण या घटनांची कपना क लागतो
आण यामळे
ु आपया मितकामये या सय होतात. हणनच
ू कपनाशल
घडलेया गोट नंतर अधक परचत वाटतात आण परचत गोट अधक वातवक
वाटतात. अधक पटपणे आपण या गोटची कपना क शकतो, या आपया
आठवणीमये घर करतात. असे हणणे चकचे
ु नाह क मनयाचा
ु म द ू फोटो शॉपंग
सॉटवेअर सारखा असतो.

८.५.२ ोत मतं

ृ श (Source Amnesia):

बयाचदा असे घडते क आपयाला अशा यती दसतात यांना आपण

ं कठन
ओळखतो पण कसे कवा ु ू ते आठवयास आपण समथ असतो. जीन पयाजे
नावाचे एक स मानसशा, यांना मोठे झायावर आचय वाटले क यांया
लहानपणाची एक ठळक आठवण – यात यांना यांया आयाने यांचे अपहरण
होयापासन
ू रोखले होते - ती पण
ू पणे खोट होती. यांनी ह मती
ृ यांया आया कडन
ू
ऐकलेया कथांवन नमाण केल. एका यतीची मती
ृ अचक
ू असू शकते परं तु या
गोटचा ोत माहती नसयास ती यती या गोटला वतःया अनभवां
ु वर कत
क शकते. अशी माहती आपया लहानपणीया आठवणींमधन
ू , अनभवातन
ु ू ,
चपटातन
ू , पतकातन
ु ू , पाहलेया वनातन ं
ू कवा आपया भाऊ-बहणींबरोबर
घडलेया घटनांमधन
ू नमाण होऊ शकते. हे सगळे मतं
ृ शाचे ोत आहे त. हा ोत
मतं
ृ श अनेक चकया
ु आठवणींचे मळ
ू आहे .

कठलह
ु ु ू , केहा आपया मतीत
माहतीचा कसा, कठन ृ समावेश झाला हे
आठवयाचे असामय हणजे ोत मत
ृ ंश. आपया कट मती
ृ या
अकायमतेमळे
ु या कारचे मतं
ृ श होतात. गायक आण लेखकांमये या कारचे
मतं
ृ श सामायपणे आढळन
ू येतात. यांना वाटते क एखाद कपना यांया
वत:या कपनेतन
ू आलेल आहे, जी खरं तर यांनी यापव
ू वाचलेया, ऐकलेया
ं पाहलेया गोटंपासन
कवा ू अनवधानाने यांया मनात येत.े

ोत मत
ृ ंशाया मदतीने आपण 'डेजा हू' (déjà vu) ह संकपना
पटपणे समजू शकतो. काह वेळा आपयाला असे वाटते क आपण अनभव ु करत
असलेल घटना पव ं आपण ती होत असताना पाहल आहे.
ू कधीतर घडल आहे कवा
डेजा हू ह च संकपना आहे याचा अथ "आधीच पाहलेले" असा होतो. डेजा हू ची
सवसाधारण परभाषा " पव
ू नधारत पण अजाण अशा भतकाळासह
ू वतमान अनभवाची
ु
अनचत
ु छाप.” अशा कारे करता येईल.
 166

याला आपण ोत मत

ृ ंश हणन
ू पाहू शकतो. ह एक अशी आठवण आहे जी
ृ ू आहे परं तु ती आपयाला दघकालन ततीमये
वतमान संवेदनाम मतीमधन ृ
असयासारखे वाटते. हे सहसा सशत
ु , वास करणाया, ीमंत, उदारमतवाद आण
ं
कपनारय तणांना (१५ ते २५ वष वयाचे) होते, वशेषतः जेहा ते थकलेले कवा
तणावात असतात. संशोधन असे दशवते क हे साधारणपणे संयाकाळी उशीरा होयाची
ं आठवयाया शेवट होयाची अधक शयता असते. डेजा हू अनभव
कवा ु करणारे
लोकं अनेक वेळा असा वचार करतात क "मी पहयांदा अनभव
ु करत असलेया या
ं ते याला पनज
परिथतीला मी कसं ओळखू शकतो?" कवा ु माबरोबर जोडतात ("मी
माया पवया
ू जीवनात याचा अनभव
ु ं
घेतला असेल") कवा ते असा वचार क
शकतात क यांयाकडे पव
ू गामी / पव
ू ान आहे ("मी अनभव
ु करयापवच
ू हे माझा
मनात आले").

अलन ाउन आण एलझाबेथ माश (२००९) यांनी डेजा हू या संकपनेला
समजयासाठ योगशाळे त एक योग केला. यांया परणामये यांनी एका
संगणकाया नवर एक चह सहभायांसमोर एका लश
ॅ सह दशत केले, यानंतर
ं कठले
ववध समान चंहे , वेगळी चहे कवा ु ह चहे दाखवले नाह. जेहा एक लश
ॅ
नंतर समान चह दाखवले गेले, तेहा सहभायांनी या चहाला या योगाआधी
पहयासारखे सांगतले. असे हणणे चकचे
ु नसेल क अयापेा जात सहभागींनी
डेजा हू अनभवला
ु . कठलह
ु परचत माहती यापव
ू कोठे आढळल आहे हे अपट
असयास ती डेजा हला
ू ोसाहत क शकते.

डेजा हची
ू कारणे (Reasons for Déjà vu):

१. ाउन आण माश यांनी डेजा हू हा दहेु र आकलनाचा एक कार असयाचे पट
केले आहे . कठयाह
ु माहतीवर णभर ल दे ऊन दल ु  केयास आपयाला ती
माहती परचयाची वाटते. ाऊन हणाले क, "आजया वचलत समाजात ह कपना
करणे सोपे आहे. असा वचार करा क तह
ु एका नवीन संहालयात गेले आहात. तथे
तह
ु तम
ु या मोबाइल फोनवर बोलत असताना कलाकती
ृ बघतया. फोन ठे वयावर
तहाला
ु असे वाटे ल क तह
ु इथे बयाच काळापव
ू येऊन गेले आहात.

२. अपमाराने (epilepcy) त असलेया णांचा अयास कन, चेताभषक त

(neurologists) मानतात क डेजा हू हे कंु भ खंडामधील (temporal lobes) येमळे
ु
उवते. तोफर मौलन आण ओ'कॉनॉरने चार णांचा अयास केला जे अनेक
वषापासन
ू डेजा हनेू त आहे त. या णांनी अनोळखी लोकांचे वागत जया
ु मां
ं वतप
सारखे केले, यांना टह पाहयात कवा ृ वाचयात काहच रस नहता कारण
यांना खाी होती क ते सवकाह यांनी आधीच पाहलेले होते. हा अयास हे सचव
ु तो
क डेजा हू हा कंु भ खंडामये होणाया सझरचा परणाम आहे . अवमीन
 167

(Hippocampus) आण कंु भ खंड हे सजग माहती साठवयासाठ जबाबदार आहे त.

जेहा आपले अवमीन, अ खंड (frontal lobe) आण कंु भ खंड एकजटपणे
ू काम करत
नाहत तेहा आपयाला माहती, याचा ोत, माहती नसला तरह परचयाची वाटते
आण आपण या माहतीचा अथ लावयाचा परेु परू यन करतो.

८.५.३ खर आण खोट माहती पारखणे (Discerning True and False
Memories):
चकया
ु ं चकया
आठवणी कवा ु मरणशतीमळे
ु सातयाने खया वाटणाया
खोया आठवणी नमाण होतात. खोया आठवणींमळे
ु अनेकदा यदश साीदार
चकची
ु माहती सांगतात. संमोहनामये अनेकवेळा नीटपैक न वचारलेले न खोया
उतरांची नमती क शकतात. जसे क "आपण मोठा आवाज ऐकला का?"

लोकांचे सयाचे मत यांया पवया

ू अनभवां
ु या आठवणीं भावत करतात.
मफरं
ॅ ॅ यांड आण रॉस (१९८७) यांनी वेळोवेळी लोकांया ेम संबध
ं ांची तपासणी केल.
या लोकांना सया अधक ेमात असयासारखे वाटले, यांनी यांचे पवचे
ू अनभव
ु
सा
ु वाढवन
ू चढवन
ू सांगतले. तसेच यांचे सायाचे नाते तटले
ु यांना यांचे पवचे
ू
अनभव
ु अतशय वाईट वाटू लागले. याचमाणे 10 वषापव
ू मारजआना
ु ं लगक
कवा
वषयांवर यांचे काय मत होते असे वचारयावर लोकांनी यांया सयाया वचारांची
नद केल. यांना १० वषापव
ू चे यांचे मत आठवले नाह.

८.५.४ बालकांची यदश मती

ृ (Children’s Eyewitness Recall):

मानसशाांया समोर येणारा एक चतवेधक न हणजे, मलां

ु चे
यदश वणन कती ववसनीय आहे . मलां
ु या साीबलया ववासाहतव
े र,
यांया अवकसत अ खंड आण मती
ृ मतेमळे
ु नेहमीच न केला जातो. सेसी
आण क
ु (१९९३, १९९५) यांनी या संकपनेचा सखोल अयास केला आहे. १९९३ आण
१९९५ मये, शाररकया योय बाहयां
ु चा वापर कन यांनी 3-वषाया मलां
ु ना
वचारले क बालरोगतांनी या बाहयां
ु ना कठे
ु पश केला. ५५% मलां
ु नी असे चकचे
ु
सचत
ू केले आहे क यांनी बाहयां
ु ना यांया खाजगी भागांमये पश केला. एका
वेगया योगात, सेसी आण क ु (१९९९-२००४) यांना असे आढळनू आले क सचक ू
न वचारयास बहतेु क लहान मले
ु आण बरच मोठ मले ु दे खील खोया घटनांची
नद करयास ेरत केले जाऊ शकतात, जसे क चोर शाळे मधनू अन चोरतो.

दसया
ु एका अयासात, सेसी आण क
ु यांनी मलां
ु ना एक काड उचलयास
सांगतले. यावर वेगवेगया गोट होया. जसे क तम
ु या हाताया बोटांवर उं दर
पकडयाचे जाळे लागले, यामळे
ु तहाला
ु हॉिपटलमये घेऊन जायात आले. एकदा
काड उचलयावर, एका ौढ यतीने या मलां
ु ना ते वाचन
ू दाखवले आण हणाला
ु वचार करा, आण हे कधी तम
"खराखरा ु या बरोबर घडले का मला सांगा". वारं वार
 168

मलां
ु ना मलाखती
ु दरयान बयाच वातवक आण कापनक घटनांबल वचार
करयास सांगतले. १० आठवयांनत
ं र, एका नवीन यतीने यांना तेच न वचारले
आण ५८% ३ वषाखालल मलां
ु नी यांया ऐकलेया कथा वन अनभवले
ु या एका
ं यापेा अधक घटनांबल अचक
कवा ू तपशीलासह खोया कथा तयार केया. कारण
कथा अगद पट आण अचक
ू वाटत होया हणन
ू , मानसशा वातवक आण
किपत मतीं
ृ मये फरक सांगू शकत नहते आण तसेच काह मलां
ु ना दे खील हा फरक
समजला नाह.

याचमाणे, दसया
ु एका योगात, जेहा केवळ कोणालातर असे बोलताना
ऐकले क एका जादग
ू ाराचा ससा पळन
ू गेला आहे , तेहा ७८% मलां
ु नी यांया वगामये
ससा पाहला असे वधान केले.

या अयासामधन
ू न असा उवतो क, आपण लहान मलां
ु वर यदश
हणन
ू ववास ठे ऊ शकतो का? याचे उतर 'हो' आहे, जर मलां
ु ना तटथपणे न
वचारले, तर मले
ु सहसा काय आण कसे घडले व कोणी केले ते अचकपणे
ू आठवतात.
मले
ु वशेषत: अचक
ू असतात जर यांनी मलाखतीपव
ु ू एखाया मोया माणसाशी या
वषयावर चचा केल नसेल तर. तसेच जेहा यांना तटथपणे, दशादशक नसणारे
न वचारले जातात तेहा ते खर उतरे दे तात.

८.५.५ दय
ु वहारया दडपलेया क रचलेया आठवणी? (Repressed or
Constructed Memories of Abuse?)
बयाच मानसोपचार ताया मते बायावथेतील लगक अयाचारामळे
ु
दडपलेया मती
ृ नमाण होतात. परं तु इतर मानसशाांया मते अशा आठवणी
तयार केया जाऊ शकतात.

मायसने सांगतले क जेहा वयकर लोकांना यांया लहानपणी यांयावर

झालेला बाल दय
ु वहार आठवतो तेहा दोन कारया दघ
ु टना घडतात-

१) सहवासात आलेया लोकांवर ववास न करणे: आपया ासदायक गोट लोकांना

सांगताना ते सहसा ववास ठे वत नाहत.

२) नरपराधी यतींवर खोटे आरोप करणे: बाल अयाचाराया मती

ृ हळहळ
ू ू
खोदयाचा यन करताना, चकसक संमोहन, औषधं आण मागदशनत कपनांचा
वापर करतात आण अशाकारे आठवणी शोधयाचा यन करतात. ण या तंांया
भावाखाल धोकादायक यतीची तमा बनवू शकतात आण पढ
ु े ती तमा अधक
कटपणे वकसत होते. ण रागवतो, तध होतो आण शोषणकयाला धैयाने तड
ं यावर सनावणी
दे यासाठ कवा ु करयास तयार असतो. आरोपीह ततकाच तध
असतो आण तीपणे ती घटना घडयाचे नाकारतो.
 169

जर चकसकांकडे सय उघडकस आणयाचा चांगला हे तू असतो तर ते

अनवधानाने चकया
ु आठवणीं उजागर करयात कारणीभत
ू ठरतात जे नपाप ौढांना
हानीकारक ठरते. मनोचकसकांनी "मती
ृ काय" तंानाचा वापर, जसे क
मागदशनत कपना, संमोहन आण वनांचे वलेषण यांया आठवणी पना
ु त
करयासाठया वापरावर टका केया आहे त. अशा तंांचा वापर कन मतीं
ृ या
नमतीमळे ु ु बे उवत होतात आण तटतात
ु अनेक कटं ु . दसरकडे
ु , उपचारकयानी या
समीकांवर पीडतांया मानसक छळाला आण मलां
ु चा वनयभंग करणाया
यतींना मदत केयाबल आरोप लावला आहे. मानसशाांमधील हे मती
ृ य
ु
संपवयाकरता यावसायक संथेने खालल माणे सावजनक नवेदन जार केले
आहे.

जे लोकं गैरवतत त मलां

ु या संरणासाठ आण चकचे
ु नसलेया
आरोपींचे संरण करयासाठ, वचनब आहे त ते खालल मयां
ु शी सहमत आहे त -

१. लगक शोषण होते: हे अयासकांना माय आहे पण " उतजवव संोम" अथात हे
शोषण दशवणार कोणयाह लणांची सची
ू नाह या आधारे लगक अयाचाराला
बळी पडणाया लोकांना ओळखता येईल.

२. अयाय होतो: कधीकधी अपराधी मत

ु फरतो आण नपाप यतींना आरोपी
ठरवयात येत.े

ं कदाचत
३. वसरायला होते: यती सहज लात ठे वयासाठ फार लहान असेल कवा
याया/तया अनभवाचा
ु अथ समजला नसेल.

४. पना
ु त केलेया आठवणी सामाय असतात: सचवयावर
ु , जया
ु आठवणी मरण
करणे हे फार सामाय असते. परं त,ु जेहा या वत:हन
ू आठवया जातात तेहा या
अधक ववसनीय असतात.

५. वयाया तसया वषापव

ू घडणाया गोटंची मरणशती अववसनीय असते.

ं औषधांया भावाखाल सापडलेया आठवणी, वशेषत: अववसनीय

६. संमोहन कवा
असतात. संमोहनाअंतगत, लोकं आपया आठवणींमये सव कारया सचना
ू
अंतभत
ू करतात, "गत आयय
ु " या आठवणीह.

ं
७. आठवणी, वातवक कवा खोया, भावनामकरया दःखदायक
ु असू शकतात,
यामळे
ु दोषारोप करणारा आण आरोपी दोघांना मानसक तणावाबरोबर शाररक
तणाव होयाची शयता असते.
 170

रचड मकनल
ॅ आण एक गेरेऐस (२००९) यांनी असे हटले आहे क
बालपणी लगक अयाचाराचा बळी ठरलेले यांया अयाचाराची आठवण दडपन
ू ठे वत
नाहत, ते फत या वचार आण भावनांना थांबवतात आण अशा मतीवर
ृ दल
ु 
करतात जेहा
• अनभव
ु वच असतात, ासदायक असयाऐवजी अवथ आण गधळात
टाकणारे असतात.
• ं केवळ काह वेळा घडलेले असते.
गैरवतन फत एकदाच कवा
• बळी पडलेया यती वतःहन ं या घटनेची
ु या आठवणी टाळयासाठ कवा
मती
ृ उपलध नसयामळे
ु घटनेचा जात वचार करणे सोडन
ू दे तात.

८.६ मती
ृ सधारणे
ु (IMPROVING MEMORY)

या धयाया शेवट आपण पाहया

ू क मती
ृ सधारयासाठ
ु मतीचे
ृ ान कसे
वापरले जाऊ शकते, जेणेकन तह
ु तमया
ु परेसाठ योय कारे तयार क
शकाल.

अ) अयास वारं वार करावा (Study Repeatedly): कोणतीह माहती नीटपैक लात
ठे वयासाठ याचा वतरतपणे सराव करावा. थोया वांतीचा लाभ या जसे क
महावयालय आण कायालयात असतो. वास करणे, लंच ेक घेणे इयाद वपात
वांती घेणे गरजेचे आहे . थॉमस लड
ँ ओअर (२००१) हणतात क वशट गोट आण
ं
आकडेवार लात ठे वयासाठ, आपण जे काह नाव कवा नंबर लात ठे वयाचा
यन करत आहात याचा सराव करावा, यानंतर थोडी तीा करावी, पहा
ु सराव
करावा आण थोडी अधक तीा कन मग पहा
ु सराव करावा. माहती
गमावयाशवाय िजतक तीा शय असेल ततकच तीा करावी. आपया कती
लात राहले आहे हे नधारत करयासाठ माहतीची पना
ु ती कन पहा. कठण
माहतीचा थोडाच सराव केला तर थोडीच माहती पना
ु त करता येईल. सराव आण
वयं केलेल चाचणी सयपणे अयास करयास मदत करते. एकाच वेळीस भरपरू
माहती जमा करताना घोकंपी करयाचा यन टाळा आण नयमत अयास स
थापन करा.

ब) साहय अथपण
ू बनवा (Make the Material Meaningful): तह
ु हे पना
ु ती
संकेतांचे जाळे तयार कन क शकता. संकपना आपया वतःया जीवनात लागू
करा, तमा तयार करा, माहती समजन
ू या आण संघटत करा, जे तहाला
ु
आधीपासन ं
ू माहत आहे कवा अनभवले
ु ले आहे ते माहतीशी नगडीत करा आण
दसयां
ु नी लहलेया शदांचा वचार कन पना
ु ती करयाऐवजी वतःया
शदांमये ते लहा. पव
ू चे ान आपयाला नवीन माहती समजन
ू घेयास मदत करते
तसेच आपल मती
ृ ह सधारते
ु . यामळे
ु एखाया वषयाबल आपयाला िजतके
 171

माहत आहे ततके नवीन, संबं धत तये जाणन

ू घेणे सोपे होईल. आपण काय शकत
आहात याची जाणीव करणे हे आपया शणासाठ आवयक आहे. जर माहती
महवाची नसल तरह या पतीचा वापर केयास या माहतीची पना
ु ती करताना
आपया जवळ संकेत असतात जे माहती पना
ु त करयास मदतीचे ठरतात. नावं
लात ठे वताना आपण नावांया अथाकडे दल
ु  करतो. परं तु जर आपण या अथाचा
वापर केला आण यास या यतीशी जोडले, तर ते नाव आपण सहजपणे लात ठे वू
शकतो.

क) पना
ु ती संकेत सय करा (Activate retrieval Cues): मानसकया आपया
मळ
ू शणाची परिथती आण मनःिथती पहा
ु तयार करा. माहती शकलेया
परिथतीत पना
ु त करणे सोपे पडते.

ड) मतीसहाय
ृ कांचा वापर करा (Use Mnemonic Devices): माहतीला खण
ु -शदाने
(peg words) जोडा. ववध चांचा वचार कन कथा नमाण करा. सवात चांगले
मतीसहायक
ृ ं नावयाचा वापर
तेच असतात यात सकारामक तमा, वनोद कवा
ं वनोदाचा वापर
केलेला असतो. माहती लात ठे वयासाठ आपण यमक, गाणे कवा
क शकतो. माहतीया वभाजनाचा (Chunking) वापर कन माहती संेप मये
लात ठे वा.

इ) हतेप कमी करा (Minimize interference): झोपयापव

ू अयास करा. एका
वषया नंतर लगेच दसरा
ु वषय क नका. उदाहरणाथ, इंजी, हंद, मराठ वगैरे
वषयांचे एका पाठोपाठ एक अयास करणे टाळा.

फ) परेु शी झोप (Adequate Sleep): परेु शी झोप या जेणेकन उठयावर तहाला
ु
ताजेतवाने वाटे ल. आधी नमद
ू केयामाणे, झोपेत असतांना म द ू दघकालन
मतीमये
ृ माहतीची पनर
ु चना आण एकाता करतो. झोपेचा अभाव या येस
अडथळा आणतो आण माहती दघकालन मती
ृ मये साठवल जात नाह.

ग) आपले वतःचे ान तपासा (Test Your Own Knowledge): आपया वत: या
ानाची चाचणी करा, पनरावती
ु ृ करयासाठ आण आपयाला काय माहत नाह हे
समजयासाठ हे आवयक आहे . आपया माहती ओळखयाया मतेमळे
ु चकचा
ु
आमववास ठे ऊ नका. पना
ु तीची चाचणी आठवयाया येया मदतीने करा.
सराव चाचया या.
 172

आपल गती तपासा:

थोडयात टपा लहा:

अ) वमरण आण वी-माग मन
ब) अयशवी संकेतीकरण, माहती संहाचा हास आण अपयशी पना
ु ती
क) हतेप आण ेरत वमरण
ड) चकची
ु माहती आण कपना याचे परणाम
इ) ोत मतं
ृ श
फ) बालकांची यदश मती
ृ आण दडपलेया /रचलेया आठवणी
ग) मती
ृ सधारयाची
ु तंे

८.७ सारांश

या वभागामये, आपण मानवी मतीचे

ृ कामकाज समजन
ू घेणे का महवाचे
आहे याबल बोललो. मतीया
ृ साठवणीवर चचा करत असताना, आपण हणालो क
दोन कारया मती
ृ आहे त - कट आण अय. म दमये
ू , अखंड आण अवमीन
कट मतीया
ृ नमती मये एक मख
ु भमका
ू नभावतात. जर अवमीनया डाया
बाजला
ू इजा झाल तर आपयाला शािदक माहती लात ठे वणे कठण पडू शकते परं तु
अवमीनचा मागील भाग सरत
ु असयामळे
ु आपण थानक माहती नीट पैक
लात ठे ऊ शकू. अवमीन हे नंतरया पना
ु ती यांसाठ आपण झोपेत असताना
माहती एका करते.

अनमितक
ु आण आधार गडीका हे अय मतीसाठ
ृ जबाबदार
असतात. अय मतीमये
ृ कौशये आण सवयी, अभसंधत केलेले संघटन,
ाथमकरण आण संकपनामक शण यांचा समावेश आहे. अभाकय मती
ृ ंश हा
अय मतीचा
ृ भाग आहे. जमापासन
ू ३ वषाचे होई पयत न आठवणाया मतीला
ृ
अभाकय मतीं
ृ श असे हणतात. या कारया मतं
ृ शामये यामक मती
ृ
तशीच राहते परं तु यांया आठवणी नाह. अमडाला भावनांया मतीसाठ
ृ जबाबदार
आहे. भावनक आठवणी आपया मतीत
ृ साया आठवणींपेा अधक चांगया रतीने
साठवया जातात. हणन
ू आपण तीन तासांया चपटाचे तपशील लात ठे वू शकतो,
 173

परं तु एका तासांया यायानाया बाबत असे होत नाह. णदप मती
ृ या अयंत
भावनक घटनेया आठवणी असतात आण कोणयाह सचना
ू ं कारणाशवाय
कवा
लात येऊ शकतात. या आठवणी सखद
ु ं अय असू शकतात. हे दे खील आढळन
कवा ू
आले आहे क आपण वारं वार समान माहतीया सामोरे आयास आपया म दत
ू
चेतासंधी बदल घडतात आण हे बदल मती
ृ सधारयास
ु ं आठवणी
आण माहती कवा
साठवयास दे खील मदत करतात. एकदा आठवणी साठवया नंतर पढल
ु न आहे क
आपया आठवणी कशा संहत झाया आहे त क नाह आण जर झाया आहे त तर
या कशा पना
ु त करायात. हे समजयाया तीन पती आहे त. ते हणजे आठवणे,
ओळखणे आण पनराययन
ु . पना
ु ती संकेतांया मदतीने आठवणी पना
ु त करता
येतात. ाथमकरण, संदभ-आधारत मती
ृ , िथती-आधारत मती
ृ आण मक
िथती भाव हे माहती पना
ु तीया टने आपण अयासले आहे .

पढे
ु , आपण वमरण काय आहे आण लोक आधीपासनची
ू संचयत माहती
कशी वसरतात हे पहले. मानसशा असे हणतात क आहे क आपला म द ू
संगणकामाणे काम करत नाह, तर यापेा अधक सम आहे. आपयाकडे वी-
माग मन आहे त जे एकाच वेळी काय करतात. यानंतर आपण दोन कारया
मततं
ृ शाबल बोललो - उतरकालन मतं
ृ श आण पव
ू क
 ालन मतं
ृ श.
दखापत
ु ं संबं धत आजार झायास दोह कारचे मतं
, झटका कवा ृ श होऊ शकतात.
पव
ू कालन मतं
ृ शामये इजा होयापव ं
ू कवा रोगाया सवातीपवची
ु ू माहती
आठवता यतीला आठवता येत नाह. उतरकालक मतं
ृ श याचा अथ एखाया
वशट तारखेपासन ं कट मती
ू नवीन दघकालन, उघोषत कवा ृ नमाण करयास
असमथता होय. वसरयाची काह करणे हणजे अयशवी संकेतीकरण, माहती
संहाचा हास, अपयशी पना
ु ती, हतेप आण ेरत वमरण.

यायतरत आपयामये मती

ृ नमतीतील ट
ु जशा क चकची
ु माहती
आण कपना याचे परणाम आण ोत मतं
ृ श या आढळतात. न असे उवतात
क खया आण खोया आठवणींमये कसे फरक करायचे?, आपण बालकांया
यदश मती
ृ वर कती ववास ठे वावा?. याचमाणे बाल शोषणाया मत
ृ ी
ं कतपत नमाण केलेया आहे त हा दे खील न उभा राहतो.
कतपत दडपलेया कवा

शेवट, आपण मती

ृ कशी सधारावी
ु याबल चचा केल. मती
ृ सधारयाया
ु
अनेक पती आहे त. आपण यापैक काह नमद
ू केया- पनरावती
ु ृ , अथपण
ू माहती
नमाण करणे, पना
ु ती संकेत तयार करणे, मतीसहायकां
ृ चा वापर करणे, हतेप
कमी करणे, परेु शी झोप आण पना
ु ती पतीचा वापर कन आपया वतःया
ानाची चाचणी करणे.