श्रीमन् मध्वाचार्य ..

||माध्व संप्रदार्||
( आचार, विचार आवि संचार )
संकलन = सौ. मृदुला विजर् हब्बु
प्रास्ताविक_

(१)

प्रत्येक प्राविमात्राची सारखी जी धडपड चालू असते त्यामागे एकच उद्दे श असतो आवि तो म्हिजे सुख
वमळिण्याचा! प्रथम र्ा सुखाची कल्पना मर्ायवदत स्वरूपाची असते, म्हिजे घर दार जमीन-जुमला मुलं-
बाळं िगैरे! पि हे सिय वमळाल्यािरही मािसाला आिखी काहीतरी हिे असते ते म्हिजे वचरं तन शांती
आत्मिक समाधान िगैरे! पि त्या अपेक्षेबरोबरच मािसाला र्ाचीही जािीि झालेली असते की अशा
प्रकारच्या वचरं तन समाधानाचा आनंद वमळवििे मात्र आपल्या स्वतः च्या एकट्याच्या हातात नाही. हे
सिय वनर्ंवत्रत करिारी कुिीतरी अज्ञात शक्ती आहे आवि आपि वतच्या आधीन आहोत. ही जािीि
हीही काही निीन नव्हे कारि अनावदकालापासून र्ा शक्तीचा शोध घेण्याचा प्रर्त्न चालू आहे . र्ा शोध
घेिा-र्ांपैकी ज्ांना अशी खात्री होती की र्ा सिय प्रश्ांची उत्तरे िेदांतूनच वमळू शकतील त्या सिाांचे
प्रमुख होते भगिदितार बादरार्ि श्रीिेदव्यास "अथातो ब्रह्मवजज्ञासा" अशी सुरुिात करून परमेश्वर,
ब्रम्ह, अथिा दु सरे काहीही नाि द्या पि त्या शक्तीचे स्वरूप जािून घ्यार्चा आवि समजािून द्यार्चा
प्रर्त्न र्ा महर्षींनी आपल्या ब्रह्मसूत्रांतून केला. ही ब्रह्मसूत्रे आवि त्यांच्या जोडीला आलेली भगिद्गीता
आवि उपवनर्षदे ही त्रर्ी, िेदव्यासानंतर झालेल्या आवि िेदांिर विश्वास ठे िून परमेश्वर वकंिा ब्रह्माचे
रहस्य उलगडून सांगिाऱ्र्ा सिय धमायचार्ाांच्या विचारांचे मूळ ठरली. र्ालाच प्रस्थानत्रर्ी असे म्हितात.
अशाप्रकारे र्ा त्रर्ीिर विसंबून, वतचाच आधार घेऊन ज्ा भारतीर् विचारिंतांनी विचार मांडले
त्यामध्ये परस्पराशी मूलभूत विरोध असिारे तीन आचार्य मुख्य आहेत ते म्हिजे श्रीशंकराचार्य ,
श्रीमध्वाचार्य आवि श्रीरामानुजाचार्य! र्ामध्ये कालक्रमाने पवहले तर श्रीमध्वाचार्य अगदी अलीकडचे.
इतर दाशयवनकांच्या विचारातल्या त्रुटी ि उवििा पाहून वनदोर्ष आवि सिाांना पेलिारा असा एक निा
विचार मांडण्याचा त्यांनी प्रर्त्न केला. त्यांच्या ि त्यांच्या लगेच नंतरच्या काळात त्यांचा हा विचार
भारतभर सुदूर पसरला आवि त्यांना अनुर्ार्ीही वमळाले पि नंतरच्या काळात त्यांच्या परं परे त आलेले
सिय पीठाधीश प्रचारक हे अवधक प्रमािात कनायटकप्रांतातीलच होते. भार्षेची अडचि, प्रिासाच्या
सोर्ीची कमतरता आवि प्रचारकी थाटाचे िाड् मर् वनमायि करण्याबद्दलची उपेक्षा र्ामुळे गेल्या शंभर
दोनशे िर्षाांच्या काळात मध्वाचार्य र्ांचा विचार आवि अनुर्ार्ी फक्त कनायटकातच मोठ्या प्रमािात
रावहले.

(२)
अगदी शेजारी असूनही महाराष्ट्रात मात्र मध्वाचार्ाांची अनुर्ार्ी परं परा फार थोडी रावहली. जे काही
माध्व रावहले त्यापैकी वकत्येंकािर, सहिासामुळे इतर विचारांचा एिढा पगडा पडला की ते आपली
परं परा विसरून गेले. त्यांच्या आचार विचारात गोंधळ वनमायि झाला हे असेच चालत रावहले तर सामान्य
मराठी मािसाला िेदांताच्या र्ा शाखेचा पररचर्च राहिार नाही. आवि जे स्वतः ला मध्वाचार्ाांचे
अनुर्ार्ी म्हिवितात त्यांना संप्रदार्ाच्या मूलभूत गोष्ट्ी सुद्धा कळिार नाहीत. म्हिून मूलभूत मावहती
संक्षेपाने दे ण्याचा हा एक प्रर्त्न आहे .
संप्रदार् म्हिजे कार्? िारकरी संप्रदार्, नाथ संप्रदार् हे शब्द जसे आपि िापरतो, तसाच माध्व
संप्रदार् हाही शब्द िापरला जातो. अगदी मुळात पावहले तर संप्रदार् हा शब्द एका विवशष्ट् प्रकाराच्या
विचारप्रिालीला लागू होतो पि तो रुढ मात्र वजथे एखाद्या विवशष्ट् प्रकारची "दीक्षा" घेऊन (माळ म्हिा,
मुद्रा म्हिा) एखादा विचार स्वीकारला जातो वतथेच असतो. म्हिून अद्वै त िेदांताचा संदभायत संप्रदार्
शब्द फारसा िापरला जात नाही. पाररभावर्षक अथायने ज्ांना संप्रदार् म्हटले जाते ते दहा आहेत
पद्मपुरािात मात्र ढोबळ अथायने चार संप्रदार् प्रितयकांचा उल्लेख आहे तो असा--
अत: कलौ भविष्यत्मि चत्वार: संप्रदावर्न: |
श्रीमध्वो रुद्रमनका: िैष्णिा: वक्षतीपािना: ||
(संप्रदार् शब्दाचा इतर तपशील शब्दकल्पद्रु म भाग ५ पान 283 िर पहा, अशाच आशर्ाचा श्लोक
भविष्यपुरािाच्या भक्तीमहात्म्यात आहे.)
तर अशा परं परे ने एकाने दु सऱ्‍र्ाला उपदे श ि दीक्षा दे त चालत आलेला माध्व संप्रदार्ाची ओळख
करून घ्यार्ची असेल तर थोडासा क्रम बदलून र्ा संप्रदार्ाचा आचार आधी समजािून घेतला पावहजे
कारि आचार:परमो:धमय : असे म्हितात. म्हिजे धमाय मध्ये आचाराला फार महत्त्व आहे माध्व
संप्रदार्ही त्याला अपिाद नाही, वशिार् सध्याच्या महाराष्ट्रात जे माध्व मताचे लोक आहेत त्यांनाही
आपि नेमके कार् करार्चे हे माहीत नसते, म्हिून इथे प्रथम आचाराची मावहती दे ऊन त्या तशा
विवशष्ट् िागण्यामागची भूवमका स्पष्ट् केली जािार आहे .

(३)

विवशष्ट् प्रकारचे विचार मनात पक्के रुजण्यासाठी त्याला अनुकूल, पोर्षक असा आचार म्हिजेच
आचरि, सातत्याने करत राहािे लागते म्हिून धमायत आचाराला फार महत्त्व आहे . माध्व िेदांतातही
एक विवशष्ट् विचार मनात रुजिे हे अगदी आिश्यक आहे आवि म्हिूनच त्याला पोर्षक अशी
आचाराची बैठक परं परे ने चालत आलेली आहे . सामान्य मािसाने रोजच्या जीिनात अगदी सकाळी
उठल्यािर दात घासण्यापासून ते रात्री झोपेपर्ांत इतकेच नव्हे तर स्त्रीसंगापर्ांत कसे, कोित्या भािनेने
ि जबाबदारीने िागािे तसेच विशेर्ष प्रसंगी कसे िागािे, कार् करािे र्ाचा विचार सनातन िैवदक धमायचे
इतका इतर कोित्याही धमायने केलेला नसेल. र्ालाच वनत्य-नैवमवत्तक आचार असे म्हितात.
वनरवनराळ्या स्मृतीग्रंथांच्या आचाराध्यार्ात वकंिा अनेक प्रकरिात र्ा सिाांची तपशीलिार मावहती
वमळते. मध्वाचार्ाांचा िेदांत काही िैवदक धमायपासून िेगळा नाही, त्यामुळे माध्व संप्रदार्ाचा आचार र्ा
स्मृवतग्रंथात सांवगतलेल्या आचारापासून वभन्न आहे असे नव्हे पि मूलभूत जो विचार आहे त्यानुसार इतर
सांप्रदावर्कांच्या आचारापेक्षा काही विवशष्ट् प्रसंगी िेगळे पिा मात्र वनवित आहे आवि तोच प्रामुख्याने
लक्षात घ्यार्ला हिा!
वनत्यआचार :-प्रातः स्मरि-- माध्व सांप्रदावर्काचा वदनक्रम सुरू व्हार्ला हिा तो प्रातः स्मरिाने !
प्रातः स्मरि करार्चे म्हिजे सकाळी अंथरुिातून उठल्यािर प्रथम भगिंताचे स्मरि करािे:-
हरे राम हरे राम राम राम हरे हरे
हरे कृष्ण हरे कृष्ण कृष्ण कृष्ण हरे हरे
हा मंत्र म्हिािा नारार्िाचे नारार्ि नारार्ि असे 108 िेळा नामस्मरि करािे. त्यानंतर
समुद्रिसने दे वि पियतस्तन मत्मिते ||
विष्ठामूत्र कफोत्सगयम् अपराधं क्षमस्व मे ||
हा श्लोक म्हित पृथ्वीला नमस्कार करािा. वदिसाभरात जे काही वनत्यनैवमवत्तक कृत्य आपल्या हातून
होिार ते केिळ परमात्म्याच्या आज्ञेनेच आवि त्याला समवपयत करण्याच्या भािनेने करीत आहोत ही
जािीि ठे िून पुढील श्लोक म्हिािेत,
प्रात:कालावदकं कमयवनत्यनैवमवत्तकािकम् |
केशिाराधनाथायर् कररष्येSहं तिाज्ञर्ा||
नमोSस्तुतात्मत्वकादे िाविष्णुभक्तीपरार्िा : |
धमयमागे प्रेरर्िु भिि: सिय एि वह||
प्रात:प्रभृवत सार्ािं सार्ावद प्रातरं तथा |
र्त्करोवम जगन्नाथ तदस्तु ति पूजनम् ||
अशा प्रकारचे प्रातः स्मरि झाल्यािर शौच मुखमाजयन कसे करािे र्ाचाही विधी आचारात सांवगतलेला
आहे, पि तो आता कालबाह्य झाला आहे म्हिून त्याचा फारसा तपशील इथे दे त नाही.

(४)
माध्व संप्रदार्ात घरात तुळस असण्याला विशेर्ष महत्त्व वदलेले आहे . तुळशीचे दशयन पापक्षर् करिारे
असते तुळशीची माती कपाळािर वतलकाप्रमािे लािून घेिे हे विष्णू भक्‍तीचे वनदशयक आहे म्हिून
सकाळी तुळशी (िृंदािना) चे दशयन घ्यािे थोडे पािी घालािे ि नंतर ती माती कपाळािर गंधाप्रमािे
लािून घ्यािी. त्यानंतर शक्य असेल तर गार्ीचे दशयन घ्यािे, प्रत्यक्ष दशयन शक्य नसेल तर गाईच्या
वचत्राला नमस्कार करािा. पुढे दे िघरात जाऊन दे िाचे दशयन घ्यािे--
रमादे वि नमस्तेSस्तु स्वभतायसह शावर्वन |
मुंचबाहुलतापाशात् स्वावमनं भक्तित्सलम् ||
उवत्तष्ठोवत्तष्ठ गोविंद उवत्तष्ठ गरुडध्वज |
उवत्तष्ठ कमलाकाि त्रैलोक्यं मंगलं कुरु ||
हे दोन श्लोक म्हिून लक्ष्मीनारार्िांना उठण्यासाठीप्राथयना करािी. वनरांजन ओिाळू न दे िाची आरती
करािी ि शक्य असेल तर प्रात:स्मरिासाठी म्हिून संप्रदार्ात चालत आलेली स्तोत्रे तोंडाने म्हितच
स्नानाची तर्ारी करािी. र्ा स्तोत्रात विशेर्षतः दवधिामनस्तोत्र आवि भागित पुरािाच्या आठव्या स्कंधात
आलेले गजेंद्रमोक्षाचे आख्यान (अध्यार् 1 ते 4 ) र्ांचा समािेश असतो.
स्नान:- स्नान शक्यतो नदीच्या िाहत्या प्रिाहातच करिे अवभप्रेत असते. तथावप सिाांनाच ते शक्य नसते
म्हिून जमल्यास विवहरी, तलाि अशा वठकािी, घरात नळाच्या पाण्याने वकंिा प्रकृती स्वास्थ्यासाठी
आिश्यक असेल तर गरम पाण्याने करािे. परं तु गरम पाण्याने स्नान करताना बादलीत आधी थोडे गार
पािी घेऊन मग त्यात गरम पािी वमसळािे. पुन्हा थोडे गार पािी घालािे. कुठे ही स्नान करत असलो
तरी आपि गंगेच्या पाण्यात आवि तेही दे िांच्या ि गुरू ं च्या आज्ञेने करीत आहोत असे समजािे. स्नान
करत असताना कमीत कमी पुढील श्‍लोक तरी म्हिािेत--
गंगा गंगेवत र्ो ब्रूर्ात र्ोजनानां शतैरवप |
मुच्यते सियपापेभ्यो विष्णुलोकं स गच्छवत ||
नंवदनी नवलनी सीता मालती च मलापहा |
विष्णुपादाब्जसंभूता गंगा वत्रपथगावमनी ||
भागीरथी भोगिती जान्हिी वत्रदशेश्वरी |
द्वादशैतावन नामावन र्त्र र्त्र जलाशर्े |
स्नानकाले पठे वन्नत्यं तत्र तत्र िसाम्यहम् ||
(जर स्नान गार पाण्याचे असेल तरच अध्याय स्नानानंतर स्नानाचा एक भाग असलेले तपयि करािे.)

(५)
स्नान आवि सोिळे :-
स्नान हे केिळ स्वच्छ होण्यासाठी अथिा टिटिीत, तजेलदार िाटण्यासाठी असते असे नव्हे तर ते एक
आपले वनत्यकृत्य आहे म्हिून करािर्ाचे असते. त्यामुळेच त्याला िेळेचेही बंधन आहे .वदिसभर प्रिास
होिे, सकाळी स्नान झालेले नसिे अथिा तसेच काही विशेर्ष कारि नसेल तर उगाच रात्री-अपरात्री
स्नान करू नर्े. ज्ाची मुंज, सोडमुंज झालेली आहे अशाने कधीही पूिय कपडे काढू न नग्न स्नान करू
नर्े. महाराष्ट्रातील अनेक माध्वसांप्रदावर्कांच्या मनात सुद्धा सोिळ्याबद्दल गोंधळ होतो. स्नान झाले की
आपि सोिळ्यात झालो अशी कल्पना असते ती चुकीची आहे .स्नान केल्याबरोबर लगेच कोित्याही
टॉिेल,पंचाने (जो सोिळ्यात नसतो, वकंिा ज्ाला स्नाना आधी स्पशय केलेला असतो ) अंग पुसले तर तसे
करिारा ओिळ्यातच होतो. म्हिून आपि स्नान करण्यापूिी जो इतरांनी कुिीतरी स्वतः बरोबर वभजिून
घेऊन मग िाळिला असेल, वकंिा आपिच जो आदल्या वदिशी सोिळ्यात असताना िाळत घातला
असेल असाच पंचा स्नान झाल्यािर अंग पुसण्यासाठी घ्यािा वकंिा अंग पुसार्चा पंचाही आपि आं घोळ
करताना आपल्या बरोबर वभजिून घ्यािा ि मग तोच घट्ट वपळू न त्याने अंग पुसािे. स्नानानंतर करािर्ची
कृत्ये म्हिजे पूजा-अचाय िगैरे, करताना सुद्धा हाच वनर्म लक्षात घ्यािा. एक तर आपि स्नान करताना
आपल्याबरोबर ओला करून घेतलेला अगर आधी सोिळ्यात असलेल्या व्यक्तीने िाळत घालून
िाळिलेला पंचा, धोतर नेसूनच धमयकृत्य करािे. स्नान सुद्धा जर आपि साठिलेले पािी घेऊन केलेले
असेल तर ते सोिळ्यात होत नाही म्हिून स्नानाने शरीर वभजल्यािर मग ज्ाने आधी स्नान केले आहे जो
सोिळ्यात आहे त्याच्याकडून एक - दोन तांबे तरी सोिळ्याचे पािी आपल्या अंगािर घ्यािे म्हिजे
आपि खऱ्र्ा अथायने सोिळ्यात होतो. हे शक्य नसेल तर वनदान स्नान संपल्यािर शेिटी िाहते नळाचे
का होईना िेगळे पािी अंगािर घ्यािे.
मुगटा वकंिा कद:-
महाराष्ट्रात मुगटा वकंिा कद र्ा नािाने ओळखले जािारे रे शमी िस्त्र सोिळ्यात मोडते, पि ते लग्न,
मुंज अशा विशेर्ष सोिळ्यात नसलेल्या समारं भास चालते. रोजच्या जेििास चालते. पूजा अचेसाठी रोज
ते नेसार्चे असल्यास ते नेसून जेिू नर्े. कुठल्याही िस्त्रािर जेिि अथिा मलमूत्र विसजयन झाले की
पुन्हा ते िस्त्र सोिळ्यात िापरता र्ेत नसते म्हिून अशा िेळी वनदान िस्त्र बदल करािा. जे िस्त्र अखंड
आहे, फाडून वशिलेले वकंिा एकमेकांना जोडलेले नाही असेच िस्त्र सोिळ्यात चालते म्हिून बवनर्न,
शटय , पार्जमा वकंिा सोिळ्याची चड्डी हे सोिळ्यात दे िधमायच्या कृत्यात िापरू नर्ेत, वनदान श्राद्ध-पक्ष
विशेर्ष व्रतिैकल्ये दे िपूजा र्ािेळी तरी अशा रीतीने सोिळ्यात व्हािे. तसेच शुभकार्ायत कधीही एक
िस्त्र असू नर्े म्हिून अंगािर दु सरे उपरिे िगैरे घ्यािे र्ासाठीच एखादे जानिे अवधक घालण्याचीही
पद्धत आहे. तर अशा प्रकारे जे सोिळ्यात असेल असेच िस्त्र पूजा अचाय करताना नेसािे. तसेच असे
धमयकृत्य करताना आपि सोिळ्यात आहोत र्ाचे भान ठे िून चटकन् कुठे ही म्हिजेच िस्त्रधागा,ओली
भांडी, ओले पदाथय र्ांना वशिू नर्े. तसेच दात कोरिे, नखे कुरतडिे, तोंडात बोट घालिे िगैरे चुकूनही
करू नर्े.

(६)
स्नान करून, र्ा प्रकाराने शुवचभूयत होऊन सोिळ्यात झाल्यािर माध्वाने प्रथम काही करार्चे असेल तर
गोपीचंदन नाम मुद्रा - धारि ज्ाच्या अंगािर गंध िगैरे नाही, अशाचे तोंड स्मशानाप्रमािे अपवित्र आहे
असे म्हितात. म्हिून गंध लािल्यावशिार् कधीही राहू नर्े.( इतकेच कार् पि स्नान झाल्यािर दे िघरात
र्ेऊन बसे पर्ांतचा काळही तसा जाऊ नर्े र्ासाठी स्नान झाल्याबरोबर लगेचच पाण्याचीच बोटे
नामासारखे गंधाप्रमािे लािािीत असा प्रघात आहे .) थोडक्यात म्हिजे गोपीचंदन लाििे हे स्नानानंतर
चे प्रथम कतयव्य!
गोपीचंदन म्हिजे कार्? तर धुरकट वकंिा वपिळसर रं गाची एक प्रकारची, एकजीि केलेली मातीची
पुडच ! द्वारका, श्रीरं ग, श्रीकूमय, तुलसीिन इत्यादी वठकािी वजथे वजथे श्रीकृष्णाच्या पार्ाचा स्पशय झाला
अशी पवित्र मृवत्तका एकत्र करिे म्हिजेच गोपीचंदनाची माती. खरे पाहता अशा विवशष्ट् वठकािची
माती एकत्र करून शाळीग्रामाच्या तीथायत ती वमसळू न कालिून तीनदा गार्त्री मंत्र म्हिून ती
अवभमंवत्रत करािी. गोपी चंदनाची विशेर्ष मावहती गोपीचंदन उपवनर्षदात आहे . सोर्ीचे म्हिून
गोपीचंदनाचे जे खडे विकत वमळतात ते हातािर उगाळू न त्यात एकदा नारार्िमुद्रा अंवकत करािी
आवि त्याचे आपल्या शरीरािर 12 वठकािी नाम लािािेत. त्यािेळी श्रीकेशिार् नमः , श्री नारार्िार्
नमः इत्यादी 12 मंत्र क्रमाने म्हिािेत.
डाव्या हातािर उगाळलेले गोपीचंदन उजव्या हाताच्या पवहल्या बोटाने (तजयनीने) प्रथम कपाळािर
लािािे. नाकापासून केसापर्ांत एकदा उभा पट्टा ओढािा, ि नंतर त्यामधून कोरडे बोट वफरिािे म्हिजे
ते सत्मच्छद्र ि दं डाच्या आकाराचे म्हिजे "||" असे होते. त्यािेळी श्रीकेशिार् नमः म्हिािे.नंतर ह्रदर्ािर
मध्यभागी गोल कमळाच्या आकाराचे पुंडर लािािे त्यािेळी श्री नारार्िार् नमः म्हिािे. त्यानंतर पोटािर
मध्यभागी उभा वदव्याच्या आकाराचा, गळ्यािर चार बोटे रुंदीचा चौकोनी, नंतर पोटािरील उभ्या
नामाशेजारी उजव्या कुशीिर तसाच एक, छातीिर उजव्या बाजूला खांद्याकडे गेलेला एक िेळूच्या
पानांच्या आकाराचा, तसाच उजव्या खांद्यािर, त्यानंतर डाव्या बाजूलाही पोटािर, छातीिर ि दं डािर
तीन नाम तसेच काढािेत. वशिार् पाठीिर एक चौकोनी ि मानेिर एक आर्ाताकार असे 12 नाम
धारि करािेत. र्ािेळी क्रमाने पुढील श्रीमाधिार् नमः िगैरे म्हिािे. तसे कृष्णपक्षात पुढील बारा नािे
उच्चारािीत. र्ाप्रमािे नाम लािल्यािर मग त्यािर मुद्रा लािाव्यात.

(७)
एकूि पाच मुद्रांपैकी पवहल्या चार मुद्रा म्हिजे विष्णूच्या हातातली चार आर्ुधे चक्र, शंख, पद्म आवि
गदा ! पाचिी नाममुद्रा. अंगािर लािण्यापूिी र्ा मुद्रांची पूजा करून, चक्र मुद्रेला
१) चक्रमुद्रा:-
ॐ सुदशयन महाज्वाल कोटीसूर्य समप्रभ |
अज्ञानांधस्य मे वनत्यं विष्णोमायगां प्रदशयर् ||
२)शंखमुद्रा:-
पांचजन्य वनजध्वांत ध्वस्तपातकसंचर् |
त्रावह मां पावपनं घोरं संसाराियिपावतनम् ||
३)पद्ममुद्रा:-
संसारभर्भीतानां र्ोवगनाम् अभर्प्रद |
पद्म हस्तत्मस्थतं विष्णो: पावह मां सियतो भर्ात् ||
अशी
४) गदामुद्रा:-
दै त्यशोवितवदग्ांगे कौमोदवक गदे हरे : |
वभंवद वभंवद तमोंSतस्थं त्वां नमावम पुनः पुनः || अशी गदामुद्रेला ि पाचव्या
५) नाममुद्रा:-
नाममुद्रे नमस्तुभ्यं त्वदवकंत तनुहयरे:|
प्रसादावद्वष्णुलोके वह वचरं स्थास्थावम वनिृयत:||
अशी प्रत्येकी प्राथयना करािी आवि त्या मुद्रापैकी प्रथम चक्र:- उजव्या कानवशलािर डोळ्यांच्या बाजूला
एक, छातीिरील नामा भोिती तीन, पोटािरील तीन नामा पैकी मधल्या नामािर पाच, त्याच्या बाजूच्या
(उजव्या) नामािर दोन, उजव्या स्तनािर तीन, उजव्या दं डािरील नामािर दोन, डाव्या खांद्यािरील
नामाच्या मुळाशी एक, कानाच्या मुळाशी आवि गळ्यािर 1.
शंख:- डाव्या कानवशलािर, डाव्या डोळ्याला मागे एक, पोटािरील तीन नामा पैकी डाव्या कडे च्या
नामािर दोन, डाव्या छातीिर तीन, डाव्या दं डािरील नामािर दोन आवि उजव्या दं डािरील नामाच्या
मुळाशी एक ि कानाच्या मुळाशी एक.
गदा:- कपाळािर एक, पोटािरील डाव्या बाजूच्या नामािर ि डाव्या स्तनािर एकेक आवि डाव्या
खांद्यािर नामाच्या मुळाशी दोन.
पद्म:- पोटािरील नाम ि दोन्ही स्तनांिर एकेक आवि उजव्या खांद्यािर नामाच्या मुळाशी दोन.
नाममुद्रा:-सिय नामािर एकेक.

(८)
अशा क्रमाने ि संख्येने लािाव्यात ि 'नमो मुद्राभ्य:' असे म्हिािे. हा तपशील जरी त्मिष्ट् िाटला तरी
सिर्ीने हे अगदी सोपे होते.र्ा मुद्रा उडु पी िगैरे वठकािी वमळतात अगदी जमले नाही तरी एखादी
नाममुद्रा तरी वमळिािी आवि ती प्रत्येक नामािर लािािी मुद्रा जिळ नसतील तर िरचे श्लोक तरी
म्हिािेत ि "नमो मुद्राभ्य:" म्हिून प्राथयना करािी. अंगािर भगिंताच्या मुद्रा आवि गळ्यात तुळशीची
माळ ही िैष्णिांची प्रमुख लक्षिे आहेत. म्हिून गळ्यात तुळशीच्या मण्यांची माळ नामधारिा नंतर
अिश्य धारि करािी त्यािेळी,

तुलसीकाष्ठसंभूते माले कृष्णजनवप्रर्े |

कंठे त्वां धारवर्ष्यावम कुरु मां विष्णुिल्लभम् ||
हा श्लोक म्हिािा.

संध्यािंदन:- संध्यािंदन हे सिाांना अपररहार्यच आहे . त्याला माध्व संप्रदार्ही अपिाद नाही. खरे पाहता
वत्रकाल संध्या करािी तथावप सध्याच्या जीिनाच्या बदललेल्या िेळापत्रकात रोज वत्रकाल संध्या जमिे
शक्य नसेल तर वनदान सकाळ-संध्याकाळ वकमान पक्षी रोज सकाळी स्नान होताच त्यािेळी स्नानानंतर
तरी वनत्य संध्या करािीच. संध्येत माजयन, अघमर्षयि, अघ्ययप्रदान, गार्त्री जप ि उपस्थान हे विधी
असतात. त्यातही अघ्ययप्रदान ि गार्त्रीजप हे अगदी अपररहार्य आहे . तीन अघ्ये दे िे ि वकमान दहा
िेळा गार्त्री मंत्र जप करिे हे फक्त काही वमवनटांचे काम आहे . कारि 'कुर्ायदन्यं न िा कुर्ायन्मैत्रो
ब्राह्मि उच्यते' असे िचन आहे. माध्वां च्या दृष्ट्ीने विशेर्ष म्हिजे अघ्यय दे ताना "सूर्ाांिगयत
लक्ष्मीनारार्िार् नमः इदमघ्यां समपयर्ावम" असे म्हिािे तसेच शेिटी "अनेन प्रातः संध्यािंदनाख्येन
कमयिा तेन श्रीसूर्ायिगयतलक्ष्मीनारार्ि: प्रीर्ताम्" असे म्हिून पािी सोडािे. संध्येचा विस्तार करार्चा
म्हिजे गार्त्री मंत्राबरोबर नारार्ि मंत्राचा, गुरू ं नी वदलेल्या विवशष्ट् मंत्राचा ि इतर मंत्राचा न्यासपूियक
अवधकावधक जप करिे होर्.
संध्येतला महत्त्वाचा भाग गार्त्री जप. पि तो कसा करािा हे समजून घ्यािे. जप र्ाचा अथय पाप विनाश
होऊन जन्म बंधनातून मुक्त होिे. जप करताना तोंडाची हालचाल व्हािी पि शब्द बाहेर र्ेऊ नर्ेत.
माध्व मताप्रमािे गार्त्री म्हिजे सूर्ोपासना नव्हे तर गार्त्रीत परमात्म्याचा हर्ग्रीि अितार असतो.
अवनरुद्ध- प्रद् र्ुम्न- संकर्षयि- िासुदेि ही विष्णूची चतुमूयती वतथे असते म्हिून,
" ध्येर्:सदा सवितृमिलमध्यिती नारार्ि: सरवसजासनसवन्नविष्ट्:|
केर्ुरिान् मकरकुिलिान् वकरीटी हारी वहरण्मर्िपु: धृतशंखचक्र:||
असे ध्यान करूनच गार्त्री जप करािा. जप करताना माळ धरािी, बोटांच्या पेरािर जप मोजािा वकंिा
हात जोडािेत पि जानिे धरून मात्र जप करु नर्े.

(९)
दे िपूजा:- वनत्याची दे िपूजा हे एक असे धमयकृत्य आहे की ज्ामुळे माध्वांचे इतरांपासूनचे िेगळे पि
जाििते. विशेर्षतः महाराष्ट्रात वजथे माध्व संप्रदार्ाची परं परा लुप्त होत चालली आहे वकंिा इतर
सांप्रदावर्कांच्या सहिासामुळे माध्वही आपली पद्धत विसरले आहेत अशा वठकािी तरी दे िपूजेची
पद्धत समजािून घेिे फार महत्त्वाचे आहे.
दे ि पूजा कशी करार्ची र्ापूिीही माध्वांच्या घरात कोिते दे ि असिे महत्त्वाचे आहे हे समजािून
घ्यार्ला हिे. शावलग्राम (विशेर्षतः सुदशयन म्हिून ओळखली जािारी शावलग्रामची जात.) विष्णुपाद,
(श्रीक्षेत्र गर्ा र्ेथे असलेल्या श्रीविष्णूच्या पदवचन्हांची प्रवतकृती.) स्वतः चे आराध्यदै ित (वकंिा कुलदै ित)
उदाहरिाथय-- श्रीराम, श्रीकृष्ण, िेंकटे श, पांडुरं ग वकंिा नरवसंह र्ासारख्या आपल्या घरच्या मुख्य
दे ितेची मूती, लक्ष्मी, रुत्मििी, पद्मािती, अशी दे िीची मूती,हनुमान, गरुड, शेर्ष र्ांच्या मूती, शंख,
घंटा,टीकाचार्य (जर्तीथय) श्रीराघिेंद्र स्वामी र्ांच्या वकंिा आपल्या अन्य गुरू ं च्या पादु का, प्रवतमा वकंिा
िृंदािने र्ावशिार् घरोघरी परं परे ने पूजा होत असलेल्या काही प्रवतमा असतात. विवशष्ट् मूती असतात
पि त्याच्यासाठी त्या त्या घराण्यात चालत आलेले जे वनर्म असतील ते पाळू न, (उदाहरिाथय पंचामृत
पूजाच हिी, पुरिाचाच नैिेद्य हिा.) र्ा प्रवतमा पूजा विवशष्ट् प्रसंगी कराव्यात. पि वनत्याच्या पूजेत मात्र
िर सांवगतलेले वकमान दे ि असािेत.
पूजेसाठी जी भांडी िापरार्ची त्यांना उपकरिी असे म्हितात. (म्हिजे ताम्हि, तां ब्या,पळी,भांडे,
वनरांजन िगैरे.) ही स्वतः च्या शक्तीप्रमािे शक्यतो चांदीची िापरािीत वकंिा तांब्याची वकंिा वपतळे ची,
पि स्टीलची कधीही िापरू नर्ेत. तसेच दे ि कधीही उघड्यािर ठे िू नर्ेत. दे ि त्यांच्या त्यांच्या
िगायप्रमािे वनरवनराळ्या संपुष्ट्ात अथिा तांब्याच्या नाहीतर वपतळे च्या डब्यात ठे िािेत. र्ा डब्या मग
कृष्णावजनाच्या समळीत गुंडाळू न बांधुन ठे िाव्यात. अशा प्रकारच्या दे िाच्या पेट्या हल्ली वमळतीलच
असे नाही, पि नाही वमळाल्या तर साधी लाकडी पेटी करून घेऊन ि त्या पेटीला कृष्णावजनाचा
तुकडा बसिािा. परं तु दे ि उघड्यािर, नुसते मांडून कधीही ठे िू नर्ेत. दे ि पेटीत ठे िलेले असले
म्हिजे फार सोिळ्याचा प्रश् उद्भित नाही. पूजा करताना पाटािर वकंिा आसनािर बसािे. दवक्षिेकडे
तोंड करून बसू नर्े. स्नान झाल्यािर काडीपेटीला स्पशय करू नर्े. उदबत्तीला स्पशय करू नर्े, एकतर
उदबत्ती आधीच लािून ठे िािी. धूपासाठी वनखारे घ्यािेत. दे ि पुसण्यासाठी एकच िस्त्र सिाांना िापरू
नर्े. दोन तीन िेगिेगळी िस्त्रे ठे िािीत. ती फाटकी, उं दरांनी झुरळां नी कुरतडलेली कुठल्यातरी भडक
रं गांची असू नर्ेत तर पांढरी, केशरी वपिळी अशी असािीत. पूजेसाठी विशेर्ष माहात्म्य तुळशीचे.
शावलग्रामासाठी तरी तुलसीदले िावहली जातील असे पहािे. फुलांमध्ये ज्ांना सुिास नाही ि जी भडक,
उग्र लाल रं गाची आहेत अशी फुले पूियपिे िज्य समजािीत. जवमनीिर पडलेली, ज्ाचा आधी
कुिीतरी िास घेतला आहे अशी वकंिा चोरून गोळा केलेली फुले िापरू नर्ेत. हार, माळा िगैरे पािी
वशंपडून मगच घ्यािेत. र्ा ि अशा प्रकारच्या इतर काही गोष्ट्ी केिळ माध्वसंप्रदार्ातच नव्हे तर
सिाांसाठीच अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत, म्हिून त्या र्ेथे मुद्दाम नमूद केल्या आहेत.

( १० )
दे िपूजेची पद्धत:- दे िपूजेला सुरुिात करण्यापूिी पाण्याचे पाच कलश, वकंिा वनरवनराळी छोटी भांडी
भरून घ्यािीत. ही िेगिेगळी भांडी वकंिा कलश भरून घेण्याचा उद्दे श एिढाच की आधी संकल्प,
आचमन र्ासाठी घेतलेलेच पािी पुन्हा दे िाच्या अवभर्षेकासाठीही िापरले जाऊ नर्े तसेच दे िांमध्येही
श्रेष्ठता - कवनष्ठता, तारतम्य असते हे लक्षात घेऊन, सिय दे िांना एकाच समान दजायने िागिू नर्े.
प्रथम र्षोडशोपचार पूजेचा संकल्प करािा. दे िाची पेटी उघडताना,
िार्िा र्ा ही दशयते मे सोमा अरं कृता: |
तेर्षां पावह शृधी हिम् || हा मंत्र म्हिािा. दीप प्रज्ववलत करािा,स्थलशुद्धी करण्यासाठी "अपसपांतु ते
भूता र्े भूता भूवमसंत्मस्थता सिेर्षामविरोधेन पूजाकमय समारभे" हा मंत्र म्हिािा. पूजा करण्यासाठी
अवधकार लागतो तो प्राप्त व्हािा र्ासाठी ब्रम्हापारग् स्तोत्र म्हिािे. एकदा घंटानाद करून मग दे ि
पूजेसाठी बाहेर काढािेत. दे ि ठे िण्यासाठी वनरवनराळी ताम्हिे घ्यािीत. सिय शावलग्राम, विष्णु, नरवसंह,
राम अशा प्रवतमा विष्णुपाद हे (श्रेष्ठ) दे ि एका ताम्हिात ठे िािेत. दु सऱ्र्ा ताम्हिात दे िींचे टाक,
लक्ष्मीच्या प्रवतमा िगैरे ठे िाव्यात. मारुतीची प्रवतमा एका ताम्हिात तर दु सऱ्‍र्ा एकात गरुड,शेर्ष, रुद्र
र्ांच्या मूती िगैरे ठे िािेत. आिखी एखाद्या ताम्हिात आपल्या गुरू ं च्या पादु का, िृंदािने िगैरे ठे िािे,(
र्ातला महत्त्वाचा भाग एिढाच की घंटेपासून ते मुख्य प्रवतमेपर्ांत सिय काही एकाच ताम्हिात ठे िून
एकदम पािी ओतिे र्ाला पूजा म्हििे चुकीचे आहे . ) इतकी ताम्हिे ि पसारा जमत नसेल तर
शावलग्राम, बाळकृष्ण, विष्णूप्रवतमा एिढे तरी िेगळ्या ताम्हिात ठे िािेत नंतर एखाद्या छोट्याशा
ताटलीत, नाहीतर त्या त्या दे िांच्याच संपुष्ट्ाच्या झाकिीत ठे िून इतर दे िांना िेगिेगळे स्नान घालािे.
दे िाला अवभर्षेक करण्याचा प्रकार असा की, प्रथम शावलग्रामावद दे िांना पािी घालािे. मुख्य दे िाला
घातले जािारे हे पवहले स्नान(अवभर्षेक) वनमायल्य वनघून जाण्यासाठी असते म्हिून र्ाला वनमायल्य
विसजयन वकंिा वनमायल्यावभर्षेक म्हितात. र्ािेळी अम्भृिीसूक्त म्हिािे. हे वनमायल्य तीथयच इतर सिय
दे िदे ितांना ि वपतरांना पािन करिारे असते म्हिून र्ा तीथायचा थोडा भाग वपतरांच्या तपयिासाठी
बाजूस काढू न ठे िािा ि उरलेल्या तीथायने िेगिेगळ्या ताम्हिात ठे िलेल्या दे िांना, गुरू
ं ना, अवभर्षेक
(स्नान) घालािे. त्याचा क्रम असा, प्रथम शंख, घंटा, मारुती,गरुड,शेर्ष, रुद्र िगैरे, इतर टाक िगैरे,
गुरुंच्या पादु का िृंदािने िगैरे...

( ११ )
कधी कधी वनमायल्य अवभर्षेक हा आधीच करून, नंतर काही िेळाने, सािकाशीने मुख्य पूजा केली
जाते. नंतर पुन्हा मुख्य पूजेचा संकल्प करािा. त्यापूिी प्रथम आपि ज्ा वठकािी दे िाची पूजा करीत
आहोत तो सुिियमंडप आहे अशी कल्पना करून मनात त्याचे ध्यान करािे. पूजेच्या संकल्पानंतर, दोन
कलशांची पूजा करािी, त्यात तुलसीपत्रे टाकािीत, त्यािर हात ठे िून "कलशस्य मुखे..." हा प्रवसद्ध मंत्र
म्हिािा कलशामध्ये भागीरथी इत्यादी नद्यांचे आवि अज िगैरे 101 कलश दे ितांचे आिाहन करून
पूजन करािे. नंतर शंखात पािी घेऊन त्यािर तुळशीपत्र गंध, फूल िाहून शंखाची पूजा करािी. र्ानंतर
पूजेसाठी जे 5 छोटे कलश भरून घेतले असतील त्यांची पूजा करािी. हे पाच कलश शावलग्रामावद जे
मुख्य दे ि असतील त्या दे ितांची र्षोडशोपचार पूजा करताना, अघ्यय, पाद्य, आचमन, स्नान, मधुपकय र्ा
पाच िेगिेगळ्या उपचारां साठी िेगिेगळे पािी िापरता र्ािे र्ासाठी भरलेले असतात. र्ा पाच कलशात
लक्ष्मी, सरस्वती, शांती,िरुिानी ि ब्रम्हा अशा दे ितांचे अत्मस्तत्व असते. र्ा सिय प्रकारात पाण्याच्या
भांड्यांचा पसारा वदसत असला तरी त्यामागचे एक मुख्य तत्त्व लक्षात घ्यािे ते म्हिजे आपि
आचमनाला घेतलेले पािी, वनमायल्य विसजयनासाठी घेतलेले पािी ि दे िांच्या विविध उपचारांसाठी
(उदा.पार् धुिार्चे पािी ि आचमनाचे पािी ) घेतलेले पािी एकच असू नर्े.( आपि आपल्या रोजच्या
व्यिहारातही हात पार् धुण्याचे पािी वपण्यासाठी घेत नाही र्ा अनुभिािरून ही र्ोजना पटू शकते. )
म्हिून मूळ तथ्य जािून घेऊन शक्तीनुसार र्ोग्य तो पसारा मांडािा. शक्य नसेल तर मुख्य
कलशातीलच पािी िेगिेगळ्या प्रसंगी, पुन्हा पुन्हा स्वतंत्रपिे घ्यािे. हेच तत्व गंधावद उपचार िस्तू
िापरताना लक्षात घ्यािे. शंख, घंटा, कलश र्ांना लािलेले गंधच पुन्हा मुख्य दे िांना लािू नर्े. त्यासाठी
गंध काढतानाच दोन वठकािी िेगिेगळे काढािे ि शेिटी थोडे गंधाचे केिळ पािी काढू न िेगळे
ठे िािे,( र्ास स्वादोदक म्हितात.) गंधानंतर अक्षत उघाळािी. अक्षत ही कस्तुरी वतलकाची प्रतीक
असते. हळकुंड उगाळू न त्यात िाळिलेल्या केळाच्या सालीची जाळू न तर्ार केलेली पूड कालितात
म्हिजे ती केशरी रं गाची अक्षर तर्ार होते.
र्ाप्रमािे शंख,कलश पूजनानंतर पंचामृताच्या भांड्याची पूजा करािी. घंटेची, समईची पूजा करािी.
पूजेसाठी घेतलेली सामग्री शुद्ध ि पवित्र व्हािी र्ासाठी "अपवित्र: पवित्रोिा" हा श्लोक म्हिून त्या
संभारािर पािी वशंपडािे. आवि त्यानंतर शावलग्रामाला स्पशय करून पूजेला सुरुिात करािी.
शावलग्रामाला िैष्णि, माध्व संप्रदार्ामध्ये अत्यंत महत्त्व आहे . जे कोिी आपल्या हाताने रोज
शावलग्रामाला स्पशय करतात त्यांच्या हाताला हात लािािा अशी इच्छा इं द्रादी दे िही करतात म्हिून असे
पुण्य प्राप्त होण्यासाठी,
शावलग्रामवशलास्पशां र्े कुिांवत वदने वदने |
िांछंवत करसंस्पशय तेर्षां दे िा: सिासिा: ||
हा मंत्र म्हित शावलग्रामाला स्पशय करािा.
त्यानंतर मुख्य दे ितेची र्षोडशोपचार पूजा करािी.
( १२ )

र्षोडशोपचार पूजा:-
कुिाचेही आवतथ्य आगत-स्वागत करार्चे तर त्यासाठी आपि जे जे करतो त्याला उपचार असे
म्हितात. दे िाच्या पूजेबाबत असेच सोळा उपचार ठरिलेले आहेत. म्हिून र्ा पूजेला र्षोडशोपचार पूजा
असे म्हितात. ज्ा मुख्य दे ितेची आपि पूजा करिार त्या दे ितेचे मनात प्रथम वचंतन करिे र्ास
(ध्यान), मग त्या दे ितेला पूजेसाठी वनमंत्रि दे िे र्ाला (आिाहन), बसार्ला आसन दे िे र्ास (आसन),
पार् धुिार्ला पािी दे िे हात धुिार्ला पािी दे िे हेच (पाद्य, अघ्यय) वनमायल्य जाण्यासाठी स्नान,
पंचामृतस्नान, अवभर्षेक स्नान, िस्त्र, र्ज्ञोपिीत, गंध, फूले, धूप, दीप, नैिेद्य, आरती, प्रदवक्षिा इत्यादी.
अशा प्रकारचे हे िेगिेगळे सोळा उपचार आहेत. र्ा प्रत्येक उपचारांसाठी स्वतंत्र मंत्र आहेत ते ते मंत्र
म्हिून ते ते उपचार करािर्ाचे असतात. ते शक्य नसेल तर पुरुर्षसूक्ताचा एक एक मंत्र घेऊन
त्यानुसार सोळा मंत्रांनी सोळा उपचार करार्चे असतात. विष्णू, व्यंकटे श, नरवसंह, राम, पांडुरं ग अशी
कोितीही आपली आराध्यदे िता असेल तर पुरुर्षसूक्त र्ाप्रमािे उपर्ोवजता र्ेते. र्ा सिय दे ितांना मुख्य
अवभर्षेक करताना शक्य असेल तर पिमान म्हिािे, वकंिा पुरुर्षसूक्त म्हिािे. लक्ष्मीची पूजा असेल तर
र्ा वठकािी श्रीसूक्ताचा िापर करािा आवि असे कुठलेही िैवदक मंत्र र्ेत नसतील तर श्रीविष्णिे नमः ,
श्रीिेंकटे शार् नमः , श्री नरवसंहार् नमः अशा नाममंत्राने (नाि हेच मंत्र) हे उपचार करािेत, पि काहीच
करार्चे नाही अशी टाळाटाळ करू नर्े. (तसेच शावलग्रामाच्या, विष्णूच्या पूजेस तुलसीअचयन ते अत्यंत
महत्त्वाचे. शक्यतो विष्णुसहस्त्रनाम पाठ असािे ते म्हित म्हित तुलसी िहाव्यात. तेिढ्या तुलसी
नसतील तर नुसते स्तोत्र म्हिािे आवि तेिढे ही शक्य नसेल तर श्री केशिार् नमः पासून चोिीस नािे
उच्चारून तुलसी िहाव्यात.) र्ा पद्धतीने अवभर्षेक झाल्यािर सिय दे ि पुसून जागेिर ठे िािेत. दे व्हाऱ्र्ात
दोन - तीन (पार्ऱ्र्ा सारख्या) एकाहून एक अवधक उं चीच्या अशा बैठका असाव्यात. अगदी उं चािर
टोकाला विष्णू, शावलग्राम इत्यादी दे ि ठे िािेत. त्यानंतर थोड्या खालच्या पार्रीिर लक्ष्मी िगैरे दे िता
नंतर मारुती गरुड, शेर्ष, गिपती िगैरे,मग गुरुंच्या प्रवतमा, बाजूला शंख, घंटा अशा क्रमाने दे ि
मांडािेत. फुले िगैरे आधी विष्णूला िाहून मग इतरांना िहािीत. (वनवर्षद्ध फुले शक्यतो टाळािीतच)
धूपारतीसाठी उदबत्ती िापरू नर्े. शक्यतो प्रज्ववलत कोळशाचाच अग्नी घ्यािा आवि त्यािर चंदनाची
पूड, धूप वकंिा केशरी गंध घालािे ि धूपारती करािी.हाच कोळसा पाण्यात वभजिून तो स्वतः च्या
अंगािर गंधािर अंगारा म्हिून लािािर्ाचा असतो. दीप (वनरांजन) शक्तीप्रमािे अनेक वनरांजने
लािािीत. फक्त एक िात असू नर्े नाहीतर तूपात वभजिलेल्या तीन िातींने आरती ओिाळािी

( १३ )
नैिेद्य:- र्ा संप्रदार्ाची नैिेद्य पद्धत थोडीशी िेगळी आहे . विशेर्षतः महाराष्ट्रात राहिाऱ्र्ांना ती विशेर्ष
जािििारी आहे. कारि "नैिेद्याचे ताट िाढार्चे" ही महाराष्ट्रातील सियसामान्य पद्धत आहे . परं तु
आपि खात असलेले पदाथय , नेसत असलेले िस्त्र, उपभोगत असलेले िैभि, आभरि, अलंकार,
फुलासारखे शोभादार्क पदाथय, र्ातले काहीही परमेश्वराला अपयि केल्यावशिार् स्वतः िापरू नर्े हा
मूळ वसद्धांत मनात धरूनच, माध्वसांप्रदावर्कामध्ये, केलेला सियच्या सिय स्वर्ंपाक नैिेद्यासाठी दे िापुढे
ठे िला जातो. नैिेद्य करण्यापूिी मध्यभागी पाण्याचे चौकोनी मंडल करािे. त्यािर रांगोळी घालािी. ि
मग त्यािर मुख्य भाताचे भांडे ठे िािे. आग्नेर् कोपऱ्र्ात भक्ष्य पदाथय, िार्व्य कोपऱ्र्ात भाज्ा, ईशान्य
कोपऱ्र्ात खीर ि नैऋत्य कोपऱ्‍र्ात आमटी, िरि,सूप िगैरे पदाथय ठे िािेत. भात आवि खीर र्ामध्ये
तुपाचे भांडे ठे िािे. दे िांच्या उजव्या हाताला आिखी एक चौकोनी मंडल करून त्यािर वपण्यासाठी
सुगंधी पािी, दही, दू ध, फळे , तांबूल, चटण्या, कोवशंवबरी िगैरे कोरडे पदाथय ठे िािेत. त्यानंतर नैिेद्य
समपयि करािा, तो करताना ओम् म्हित सिय पदाथायिर तूप घालािे. तुलसीपत्र घालािे. नंतर शंखात
पािी भरुन घ्यािे त्यािर हात ठे िून ओम् नमो नारार्िार् नमः असे आठ िेळा म्हिून ते पािी हातािर
घेऊन "सत्यं त्वतेन पररवर्षंचावम" म्हित अन्नाभोिती वफरिािे र्ािेळी शक्य असेल तर धेनु,शंख, चक्र,
ताक्ष्यय, वगरी, ि शवश अशा सहा मुद्रा दाखिाव्यात. (र्ा मुद्रांचा अथय असा की अन्नात विर्ष असल्यास नष्ट्
व्हािे (ताक्ष्यय - गरुड) र्ात 'अमृताचे स्वरूप र्ािे र्ासाठी(धेनु) हे अन्न पवित्र व्हािे (शंखमुद्रा) र्ा अन्नाचे
संरक्षि व्हािे (चक्रमुद्रा) र्ांची िृद्धी व्हािी (र्ासाठी वगरीमुद्रा), ि हे पुरेसे थंड व्हािे र्ासाठी (शशीमुद्रा)
र्ा सिय मुद्रा म्हिजे विवशष्ट् प्रकारची बोटांची रचना सिर्ीने करता र्ेते पि ते शक्य नसेल तर मनात
तसे वचंतन करािे.
" महालक्ष्मी समेतस्य विष्णो ते दवक्षिे करे |
आपोशनं दीर्मानं वपब दे ि रमापते ||
सुधारसं सुविपुलं आपोशनवमदं ति |
गृहाि त्वं सुरश्रेष्ठ र्थेष्ट्मुपभुज्ताम् ||
असे म्हिून एक पळीभर पािी दे िाला आपोशन म्हिून ताम्हिात सोडािे. "ओम्
अमृतोपस्तरिमवस"असे म्हिून नंतर आपि म्हितो तेच ओम प्रािार् स्वाहा िगैरे पाच मंत्र म्हित
शंखाने ताम्हिात पािी सोडािे. आराध्य दे ितेला जेिताना मध्ये वपण्यासाठी म्हिून जे पािी सोडािर्ाचे
(मध्ये प्राशनाथे पानीर्ं समपयर्ावम) ते नैिेद्यासाठी ठे िलेल्या पाण्यातून सोडािे. र्ाप्रमािे नैिेद्य करीत
असताना मनात समपयि बुद्धी ठे िािी इतर कोितेही मंत्र आले नाही तरी--
नैिेद्य गृह्यतां दे ि भत्मक्तं मे अचलां कुरु |
ईत्मितं च िरं दे वह परत्र च परां गवतम् ||
एिढा तरी मंत्र म्हिािा. ( नैिेद्यातही आपि दे िाला जेिार्ला घालत नसतो तर त्याची दृष्ट्ी आपल्या
अन्नािर पडािी हीच अपेक्षा असते )
नैिेद्य आवि द्वादशस्तोत्र:- नैिेद्याचा आवि श्रीमध्वाचार्य र्ांनी रचलेल्या द्वादशस्तोत्राचा फार जिळचा
संबंध आहे. म्हिून नैिेद्याची िेळी द्वादशस्तोत्राचा एखादा तरी अध्यार् म्हिािा.
अशा रीतीने नैिेद्य समपयि केल्यािर आराध्य दे ितेला हात तोंड धुण्यासाठी म्हिून, (हस्तमुख प्रक्षालनं
समपयर्ावम) साधे पािी दोन पळ्या सोडािे नंतर तांबूल फळे दवक्षिा र्ािर पािी सोडून ते सिय समवपयत
करािे.

( १४ )
आरती:- आपल्याकडे प्राकृत आरत्यांचा पसारा खूप मोठा आहे . त्या सिय आरत्या म्हिू नर्ेत असे
नाही, परं तु "वश्रर्े जात:" इत्यादीचे आरतीचे म्हिून जे िैवदक मंत्र आहेत ते आधी म्हिािेत वनदान,
जर्वत हरररवचंत्य:सियदेिैकिंद्य:
परमगुरुवभयष्ट्ािात्मप्तद: सज्जनानाम् |
वनत्मखलगुिगिाियिो वनत्यवनमुयक्तदोर्ष:
सरवसजनर्ोSसो श्रीपवतमायनदो न: ||
हा श्लोक तरी म्हिािा. आरती करताना प्रथम ते ताट, वनरांजन शंखािर ठे िून मग आरतीला सुरुिात
करािी. (कारि शंखामध्ये महालक्ष्मीचे िास्तव्य असते अशी धारिा आहे आवि प्रत्यक्ष लक्ष्मीच आरती
करते आहे असे समजून आपि ती वफरिार्ची.) गाभाऱ्‍र्ात असिाऱ्र्ा परमात्म्याचे, विवशष्ट् मूतीचे
आपादमस्तक व्यित्मस्थत दशयन व्हािे हाही आरतीचा एक महत्त्वाचा उद्दे श आहे . आरती कोित्या
अिर्िािर वकती िेळा वफरिािी र्ाचेसुद्धा वनर्म आहेत, पि तो तपशील जरी बाजूला ठे िला तरी
एिढे खरे की दे ितेच्या सिाांगािरून तीनदा तरी वफरिािी, विशेर्षतः तोंडासमोर धरली म्हिजे
परमात्म्याच्या मुखाचे सूक्ष्म दशयन होते. र्ाप्रमािे मुख्य दे ितेला ओिाळल्या नंतरच मग इतर प्राकृत
आरत्या म्हिार्च्या झाल्या तरी आधी विष्णू,लक्ष्मी अशा क्रमाने गिपतीपर्ांत र्ािे. आधी गिपतीला
ओिाळू न मग तीच आरती पुढे मुख्य दे ितेला ओिाळू नर्े. प्राकृत आरत्या म्हिताना सुद्धा उगाचच
सरवमसळ आवि त्मखचडी होिार नाही र्ाचेही भान ठे िािे. त्यानंतर मंत्रपुष्ांजली िहािी.
शंखोदक:- आपल्याला भूत-प्रेतावद दू दय शयनाचा त्रास होऊ नर्े. र्ासाठी मंत्रपुष् झाल्यािर शंखात
स्वच्छ पािी भरािे. त्यात तुलसीपत्र घालािे. ि 'ओम् नमो नारार्िार्' असे म्हिून शंख दे िाभोिती तीन
िेळा आरती प्रमािे ओिाळािा ि हे पािी िेगळ्या छोट्या भांड्यात तीथायजिळ ठे िािे र्ालाच शंखोदक
असे म्हितात. (दे िाचे तीथय घेण्यापूिी हे पािी अंगािर वशंपडून घेऊन मग तीथय घ्यािे.)
अशा रीतीने मुख्य दे ितेची पूजा झाल्यािर लक्ष्मी, हनुमान, गरुड,शेर्ष,रुद्र, गुरु र्ा सिाांना गंध फूल
िाहािे. नैिेद्यातला थोडासा भात िेगळा काढािा. मग पुन्हा लक्ष्मीला नैिेद्य दाखिािा. थोडा भात खीर
र्ांचा नैिेद्य िार्ुदेिांना(मारुतीला) दाखिािा. तसेच थोड्या थोड्या भाताचे दोन नैिेद्य काढू न ते गरुड,
शेर्ष ि सनकावदक दे िांना दाखिािेत. वकंिा सोर्ीचे म्हिून मुख्य नैिेद्य झाल्यािर एका पानात
िैश्वदे िाचा भात काढू न त्याच पानात हे िेगिेगळे दोन नैिेद्य काढण्याची पद्धत आहे .हे नैिेद्य खरे पाहता
शेर्ष रुद्र ि सनकावदकांचेच असतात. मुख्य भांड्यात श्रीविष्णूचा प्रथम नैिेद्य झाल्यािर त्यािरच तीथय
तुळशीपत्र टाकून आधी लक्ष्मीचा ि नंतर िार्ुदेितेचा नैिेद्य दाखिला जातो. र्ाप्रमािे सनकावदकांचा
नैिेद्य झाल्यािर मग आपले गुरू ं ना (ज्ांची िृंदािने पूजेत आहेत त्यांना) नैिेद्य दाखिािा र्ासच
हस्तोदक असे म्हितात.िैश्वदे ि करिे असेल तर तो रमा नैिेद्य झाल्यािर करािा. काकबली बाहेर
ठे िार्चा तो मात्र हस्तोदकानंतर ठे िािा. तुळशीचा नैिेद्य आवि गाईसाठी गोग्रास हाही असतो, तो
हस्तोदकापूिी काढािा. नैिेद्याचा हा एिढा विस्तार िाटत असला तरी सिर्ीने हे सिय सहज जमिारे
आहे. वततक्यातूनही हे सिय जमिार नसेल तर, सिय पदाथाांचा संपूिय नैिेद्य दाखििे नंतर पुन्हा तीथय
टाकून तोच नैिेद्य रमादे िी ि पुन्हा मुख्यप्रािास (मारुतीस) दाखिािा नंतर दोन वठकािी छोटे छोटे
नैिेद्य शुक सनकावदक र्ांचे ि एक गुरुचा काढू न ते त्या क्रमाने दाखिािेत एिढे तरी करािे.

( १५ )
रमा नैिेद्य दाखिताना,
"रमाब्रह्मादर्ो दे िा: सनकाद्या: शुकादर्:|
लक्ष्मीकािप्रसादोSर्ं सिे गृह्णािु िैष्णिा:||
हा मंत्र म्हिािा, तर गुरू ं चा नैिेद्य दाखिताना,
"र्वतहस्ते जलं दद्यात् भैक्ष्यं दद्यात् पुनजयलम् |
तदन्नं मेरुिा तुल्यं तज्जलं सागरोपमम् "||
हा मंत्र म्हिािा.
पूजा नैिेद्य झाल्यािर पुन्हा दे ि पेटीत बंद करून ठे िािेत. र्ािेळी िावदराज स्वामींनी रचलेली
दशाितारस्तुवत म्हिािी, जेव्हा पूजा अवजबात शक्य नसेल तेव्हा, तंत्रसार, पद्यमाला र्ा ग्रंथांचे पारार्ि
करािे. हे सिय झाल्यािर तीथाांची जी भांडी असतील त्यांची गंध लािून पूजा करािी. मग जे श्रेष्ठ,अवतथी
असतील त्यांना तीथय द्यािे ि शेिटी स्वतः घ्यािे.
तीथायमध्ये एक शावलग्रामावद दे िांच्या अवभर्षेकाचे असेल ते मुख्य तीथय एका मोठ्या पंचपात्रात वकंिा
गडूत ठे िािे.ि दु सऱ्‍र्ा पात्रात मुख्यप्रािाचे तीथय ठे िािे. आिखी एखाद्या लहान पात्रात िर
सांवगतल्याप्रमािे तर्ार केलेले शंखोदक ठे िािे. ( र्ावशिार् इतर कोित्याही दे ितांचे तीथय घेऊ नर्े. श्री
शंकर, गिपती, सूर्य इत्यावद दे ितां ची तीथे ही तीथे नव्हेत,तर ती वनमायल्ये आहेत म्हिून ती घेऊ नर्ेत
हा वनर्म केिळ माध्व संपदार्ातच आहे असे नव्हे तर सियच पंथांनी मान्य केलेला आहे . ) तीथय घेताना
प्रथम शंखोदक अंगािर वशंपडािे, मग मुख्य तीथय तीनदा घ्यािे.( त्यािेळी तोंडाचा आिाज करू नर्े.) ि
एकदा मुख्य प्रािाचे घ्यािे. दे िाला िावहलेले गंध आपल्या अंगािर नाम लािले असतील त्यािर
लािािे.धूपासाठी घेतलेल्या अग्नीचा कोळसा भांड्याच्या काठािर उगाळू न त्याची रे घ सिय नामािर ि
कपाळािर लािािी ि ि कपाळािरच अंगाराच्या खाली अक्षदे चा वटळा लािािा. तीथायनंतर पुरुर्षांनी
दे िाला िावहलेले तुळशीपत्र खािे, कानात ठे िािे. तर सुिावसनींनी दे िाची फुले प्रसाद म्हिून घेऊन
स्वतः ला अलंकृत करािे. तीथय घेताना,
प्रथमं कार्शुद्ध्यथां वद्वतीर्ं धमयसाधनम् |
तृतीर्ं मोक्षमाप्नोवतय एिं तीथय वत्रधा वपबेत् ||
असे म्हिािे, तर अंगारा लािताना,
विष्णोरं गारशेर्षेि र्ोंगावन पररमाजयर्ेत् |
दु ररतावन विनश्यंवत व्याधर्ो र्ात्मि खिश:|| असे म्हिािे.
अक्षत ही जेििाची वनदशयक असते. जेव्हा नैिेद्य-प्रसाद घेतलेला नसतो त्यािेळी ती लािू नर्े, म्हिूनच
एकादशीला ती लािू नर्े. (अक्षत म्हिजे कस्तुरीचा वटळा तो लाििे म्हिजे एक प्रकारचे नटिे.
एकादशीला असे सिय िज्य असते म्हिून एकादशीला फक्त अंगारा लािािर्ाचा असतो.) अशारीतीने
जेििापूिी तीथय घ्यािे आवि जेिि करािे. कामाच्या िेगिेगळ्या िेळा असतील, बाहेर जािे लागत
असेल तर पूजा झाल्याबरोबर तीथय घेऊन अंगारा - अक्षत लािािी आवि प्रसाद म्हिून काहीतरी
नैिेद्याचा भाग भक्षि करािा.

( १६ )
जेिताना पानाभोिती पािी वफरिून वचत्राहुती स्वतः च्या परं परे ने दोन वकंिा चार घालाव्यात.
आपोशनासाठी हातािर पाण्याबरोबर तीथयही घ्यािे .कोिी श्रेष्ठ आपल्या पंक्तीला असतील तर त्यांना
"अनुज्ञा द्या" म्हिािे. त्यांनी "श्रीहररप्रसादोSस्तु" म्हिून परिानगी वदल्यािर भोजन सुरू करािे.
नैिेद्यासाठी दे िापुढे जे पािी ठे िलेले असेल त्यातले पािी आपल्या वपण्याच्या पाण्यात ओतून घ्यािे
जेिताना शक्यतो बोलूच नर्े. आिश्यक असेल तेिढे च बोलािे. भगिंताचे नामस्मरि करािे. रोजचे
जेििही शक्यतो सोिळ्याने जेिािे. (मात्र हेच सोिळे पूजेसाठीही िापरू नर्े.) नाहीतर साधे स्वच्छ
धोतर नेसून, वनदान बाहेरचे अंगािरचे कपडे काढू न, हात-पार् धुऊन (विशेर्ष प्रसंगी वनदान, श्राद्ध
पक्षाचे िेळी तरी ) पानािर, पत्रािळीत जेिािे. अधांतरी टे बलािर जेिू नर्े, पाटािर वकंिा आसनािर
बसािे. आसने,पाट िेगिेगळी असािेत. (सिाांचे एकच असू नर्े.) जेििाला प्रारं भ भातापासूनच करािा.
िैश्वदे ि फक्‍त भाताचाच होऊ शकतो म्हिून भाताच्याच वचत्राहुती ठे िाव्यात. (पोळी िगैरे नव्हे )
संध्याकाळी िैश्वदे ि नसतो म्हिून संध्याकाळच्या जेििात वचत्राहुती ठे िार्च्या नसतात. जेिताना उष्ट्े,
खरकटे , र्ाचे भान ठे िािे. इतरांना हात लागेल उष्ट्े होईल असे िागू नर्े.
जेिि झाल्यािर हात धुऊन पुन्हा दोन पळ्या तीथय घ्यािे. दे िाला िावहलेले तुळशीपत्र खािे ि त्यािेळी,
भोजनांनिरं विष्णोरवपयतं तुलसीदलं |
भक्षिात् पापवनमुयक्तं चांद्रर्िशतावधकम् ||
इदमन्नं पवित्रं स्यात्पानीर्ं चावतपािनम् |
भुक्तपीतविशुद्ध्यथांहरे : पादोदकं वपबेत् ||
असे म्हिािे.

अशा प्रकारचे सकाळचे आत्मन्हक झाल्यािर सार्ंकाळी शक्यतो संध्या करािी, (नाहीतर अघ्ययप्रदान
गार्त्रीजप एिढे तरी करािे) संध्याकाळची दे िाची पूजा म्हिजे श्रीकेशिार् नमः िगैरे चोिीस नािे
म्हित दे िाला तुळशी िहाव्यात. फळे , दू ध असा नैिेद्य दाखिािा. दे िापुढे बसून संध्याकाळचे िेळी
रामरक्षा, श्रीनारार्िपंवडताचार्य र्ांनी रचलेली वशिस्तुती म्हिािी. दे िाला प्रदवक्षिा घालाव्यात. र्ािेळी
गोपीगीत, भ्रमरगीत, िेिुगीत इत्यादी स्तोत्रे म्हिािीत.
रात्रीचे जेिि हेही शास्त्रोक्त कतयव्य आहे म्हिून सौम्य आहार घेऊन ते करािे. पि पियकाळ,
वनवर्षद्धकाळ ि मातावपतरांचे श्राद्ध अशा वदिशी रात्री जेिू नर्े. अशा प्रकारे सियसाधारिपिे माध्वाची
वदनचर्ाय असािी असे अवभप्रेत आहे.
स्त्रीर्ांनीही शौच,शुद्धी सोिळे -ओिळे र्ाची विशेर्ष काळजी घ्यािी. दे ि, गुरु िंदन, वनत्यनेमाने
करािे.ऊभे कुंकू लािािे. तुळशीची पूजा करािी.विशेर्ष प्रसंगी बालकृष्ण, गौरी र्ां ची पूजा करािी. तीथय
घेतल्यावशिार् जेिू नर्े. आपल्या िागण्याचेच अनुकरि आपली मुले करिार र्ाची जािीि ठे िून घरात
दे िधमय पाळला जाईल र्ाची काळजी घ्यािी.
श्रीमध्वाचार्ाांनी रचलेले द्वादशस्तोत्र,भागित पुरािातील गोपीगीत, िेिुगीत,िावदराज स्वामींनी
वलवहलेली रौप्यपीठस्तुवत, व्यंकटे शस्तोत्र अशासारखी स्तोत्रे म्हिािीत ि आपल्या मुलांनाही म्हिार्ला
वशकिािीत.

( १७ )
संप्रदार्ातील महत्वाचे वदनविशेर्ष:-
वहंदू धमायने सांवगतलेले सियच सि उत्सि माध्वांना साजरे करार्चे असतात, पि त्यातही दसरा हा
श्रीमध्वाचार्य र्ांचा जन्मवदिस (जर्ंती) म्हिून तर,मध्वनिमी (माघ शुद्ध॰ ९) हा वदिस श्रीमध्वाचार्ाांनी
बवद्रकाश्रमाला प्रर्ाि केले तो वदिस म्हिून विशेर्ष उत्साहाने साजरे करािेत. र्ावशिार्
श्रीमन्मध्वाचार्ाांचे ग्रंथ विशद करून सांगिारे श्रीटीकाचार्य (जर्तीथय) र्ांची पुण्यवतथी (आर्षाढ कृष्ण ॰
५) श्री राघिेंद्र स्वामींची पुण्यवतथी (श्रािि कृष्ण॰ २) आपि राहतो त्या गािी जर एखाद्या स्वामींचे
िृंदािन असेल तर त्यांची पुण्यवतथी, श्रीहनुमज्जर्ंती, रामनिमी, नरवसंहजर्ंती इत्यादी वदिस महत्त्वाचे
म्हिून लक्षात ठे िून अिश्य साजरे करािेत.
तप्तमुद्राधारि :-
तप्त मुद्रा घेिे हा आपल्या सांप्रदावर्क दीक्षेचा एक भाग आहे . म्हिून ज्ा ज्ा िेळी आपल्या वपठाचे
पीठाधीश आपल्या गािी र्ेतील त्यािेळी त्यांची आपल्या घरी पादपूजा करून त्यांच्याकडून तप्तमुद्रा
घ्याव्यात. तप्तमुद्रा दे ण्याचा अवधकार त्यांच्या वशिार् इतरांना नसतो, म्हिून इतरांकडून वकंिा स्वत:
तापिून मुद्रा घेऊ नर्ेत. तसेच मुद्राग्रहि हा एक संस्कार आहे .( प्रदशयनाची बाब नव्हे म्हिून एका िेळी
जशा वदल्या जातील तशाच घ्याव्यात. मुद्दाम चांगल्या उठाव्यात म्हिून एकाच वदिशी पुन्हा पुन्हा घेऊ
नर्ेत. ) मुद्रा नेहमी जेििापूिी घ्याव्यात. शक्य असेल तर एकादशीला मुद्रा घ्याव्यात. मुद्रा घेिे म्हिजे
पुरुर्षांनी अग्नीिर तापिलेल्या चक्र मुद्रेचे तीन, ि शंख मुद्रेचे दोन ठसे आपल्या शरीरािर उठिून घेिे.
वििावहत त्मस्त्रर्ांनी हातािर बांगड्यांच्या जागी एकेक शंख ि चक्र मुद्रा घ्यार्ची असते, तर मुंज न
झालेली मुले, ि िर्ात न आलेल्या मुली र्ांनी एकच चक्र मुद्रा घ्यार्ची असते. अवििावहत कुमाररकांना
मुद्रा नसतात. ज्ांना माहीत नाही वकंिा ज्ांनी पावहले नाही अशांना हा प्रकार अघोरी िाटे ल, परं तु
सिर्ीने त्यात काही त्रासदार्क िाटत नाही. त्या दे िाऱ्‍र्ां च्या हाताची गती, तपिर्ाय , श्रद्धा इत्यादी सियच
गोष्ट्ी त्यात अंतभूयत असतात. म्हिूनच तप्त मुद्रेने अपार् झाल्याचे एकही उदाहरि आज आज पर्ांत
घडले नाही. तरीही आपल्या घरात नव्याने र्ेिाऱ्र्ा सुना, लहान मुले र्ांना कधीही जबरदस्तीने मुद्रा
घ्यार्ला लािू नर्े. कारि त्यामुळे श्रद्धा तर राहत नाहीत उलट घृिा ि भीती वनमायि होते म्हिून
स्वतः च्या उदाहरिाने इतरांना पटिून द्यािे ि मग स्वेच्छेने त्यांना प्रेररत करािे.

माध्वांची तीथयक्षेत्रे:-
भारतातले प्रत्येक तीथयक्षेत्र पूज्च असले तरी, बद्रीनारार्ि, गर्ा, द्वारका ही क्षेत्रे अशी आहेत की र्ा
वठकािी एकदा तरी जाऊन र्ािेच. त्याबरोबरच उडु पी (वजथे श्रीमध्वाचार्ाांनी कृष्णमूतीची प्रवतष्ठापना
केली आहे.) र्ा कृष्णाची पूजा करण्यासाठी मध्वाचार्ाांनी आठ वशष्यांची स्थापना केली असून र्ातील
प्रत्येक पीठाधीश क्रमाक्रमाने दोन - दोन िर्षे पूजा करीत असतात. पाजक( श्रीमध्वाचार्ाांचे जन्मस्थान)
हे गाि उडु पी जिळच आहे. मळखेड गुलबगाय जिळ हे गाि आहे (वतथे जर्तीथाांचे िृंदािन आहे .)
मंत्रालर् तुंगभद्रे च्या काठी हे गाि आहे वतथे श्री राघिेंद्रस्वामींचे िृंदािन आहे . र्ावशिार् नरवसंह,
व्यंकटे श, विठ्ठल, हनुमान र्ांची वनरवनराळ्या प्रांतातील दे िालर्े माध्वांच्या दृष्ट्ीने अवतशर् महत्त्वाची
अशी आहेत. र्ासाठी िावदराजस्वामींचा "तीथयप्रबंध" ग्रंथ आपिास विशेर्ष मागयदशयक ठरे ल.
 ( १८ )

इतर व्रते ि माध्व:-

(वशिरात्र, हररतावलका िगैरे व्रते,) िर सांवगतल्याप्रमािे माध्वसंप्रदार्ामध्ये उपिासाची कल्पना स्पष्ट्
असल्यामुळे वशिरात्र, हररतावलका सारखे उपिास करार्चे नसतात. पि र्ाचा अथय असा नव्हे की र्ा
संप्रदार्ाचे शैिांशी िैर आहे .माध्वसंप्रदार्ात वशिरात्रीला पुरिपोळी खातात हे सत्य आहे , र्ात
उपहासाचा भाग नाही. उलट त्या वदिशी माध्वांनी श्रीशंकरास अवभर्षेक करािा, रुद्र स्वाहाकारादी
करून शंकराचे दशयन घ्यािे. मात्र उपिास करु नर्े. हररतावलकेच्या वकंिा िटसावित्रीच्या वदिशी घरची
परं परा असेल त्याप्रमािे र्ा पूजा अिश्य कराव्यात पि उपिास करू नर्े. दे िाला नैिेद्य करािा ि तो
आपि खािा.केिळ वशिरात्रीचा उपिास न करण्याने माध्व हे वशिशत्रू होत नाहीत. उलट श्रीमन्
नारार्िपंवडताचार्य र्ांनी केलेली वशिस्तुती संप्रदार्ात म्हटली जाते. हेच नारार्िपंवडताचार्य एकदा
रामेश्वराला गेले असताना,र्ाच पूियग्रहदू वर्षत पिामुळे म्हिा वकंिा हा "माध्व िैष्णि" आहे म्हिून तेथील
पुजाऱ्‍र्ां नी त्यांना दे िाचे दार उघडून वदले नाही. त्यािेळी नारार्िपंवडताचार्य र्ांनी ही वशिस्तुती रचली
आवि मोठ्या आनंदाने म्हटली, त्या िेळेस त्या मंवदराचे दरिाजे आपोआप उघडले गेले अशी
आख्यावर्का प्रवसद्ध आहे.
खंडोबा, भैरोबा, र्ल्लम्मा, तुळजाभिानी अशी काही वपढ्यान् वपढ्या घराण्यात चालत आलेली
कुलदै िते वकंिा ग्रामदै िते असतील तर त्यांचा अनादर कधीही करू नर्े. ते ते सि-उत्सि अिश्य
करािेत, पि पूजा नैिेद्य तीथय ई.बाबत जे मूलभूत वनर्म आधी सांवगतले आहेत ते पाळािेत. दे िामध्ये
असिारे तारतम्य तर-तम भाि त्यांच्यातील परस्परांचा दजाय हे कधीही विसरू नर्े. गिपती, गौरी
इत्यादी व्रतांच्या बाबतीत भोितालच्या लोकांचे संस्कार आपल्यािर कळत - नकळत पररिाम घडित
असतात म्हिून अशा बाबतीत विशेर्ष जागरूक असािे. नैिेद्याचा, आरतीचा क्रम सोिळे - ओिळे
र्ाबाबत गोंधळू न जाऊन अशा कोित्याही दे िता विष्णूच्या बरोबरीने लेखू नर्ेत. ( नात्मस्त नारार्ि समं
न भूतो न भविष्यवत ) अन्य कोित्याही दे ितेची पूजा केली तरी, त्या दे ितेच्या अंतर्ाय मी असिारा
"लक्ष्मीनारार्ि" प्रसन्न होिो असाच संकल्प प्रत्येक पूजेच्या िेळी मनाशी करािा.

निरात्र:-
बहुतेक माध्वांच्याकडे श्रीव्यंकटे शाचे, लक्ष्मी नरवसंहाचे वकंिा तुळजाभिानीचे निरात्र असते. निरात्रात
दे ि उघडे ठे िण्याची पद्धत महाराष्ट्रात आहे . पि माध्वसंप्रदार्ात जर तुळजाभिानीचे िगैरे निरात्र
असेल तर तेिढे च दे िीचे टाक िगैरे उघडे ठे िािेत. श्रीिेंकटे श, लक्ष्मी नरवसंह िगैरे दे ितांची निरात्र
असतील तर, निरात्र आहे म्हिून दे ि उघडे ठे िण्याची आिश्यकता नाही. घरची पद्धत असेल
त्याप्रमािे वदिे ठे िािेत. मुख्य आराध्य दे िां ना पंचामृतावद स्नान करुन, रोज दे ि बंद करूनच ठे िािेत.
गौरी, गिपती, दसरा, वदिाळी, तुळशीचे लग्न, इत्यादी घरच्या पद्धतीने साजरे करािेत फक्त र्ा सिय
उत्सिांमध्ये त्या त्या प्रसंगातल्या उत्सि दे ितेची श्रीविष्णू पेक्षा आपल्या आराध्य दे िते पेक्षाही अवधक
समजून उपासना करू नर्े हेच महत्त्वाचे.

( १९ )
पूज् ग्रंथ:-
श्रीमध्वाचार्ाांनी वलवहलेल्या सिय ग्रंथांच्या संग्रहाला सियमूल ग्रंथ असे म्हितात. माध्वां नी शक्यतो ते
आपल्या संग्रही ठे िािेत. श्रीमध्वाचार्ाांचे द्वादशस्तोत्र, अिुभाष्य हे ग्रंथ तरी घरी असािेत. त्यांचे पारार्ि
करािे. त्याचबरोबर श्रीमद्भागित महापुराि हेही श्रीकृष्णाचे ग्रंथरूप शरीर असल्याने तेही अत्यंत पूज्
मानले जाते. माध्व परं परे तील 'श्रीविजर्ध्वजतीथय' र्ांनी वलवहलेली टीका आवि गृहीत धरलेला पाठ हाच
अवभप्रेत आवि अवधकृत समजला जातो. म्हिून श्रीविजर्ीध्वजी पाठाचेच भागित शक्यतो घरी असािे.
माध्वाने जास्तीत जास्त िेळा भागित िाचािे, ऐकािे वनदान चार श्लोकात ग्रवथत केलेले चतु:श्लोकी
भागित तरी िाचािे. श्रीमध्वाचार्ाांनी ब्रह्मसूत्रािर वलवहलेल्या अनुव्याख्यानाची श्रीजर्तीथय र्ांनी
वलवहलेली वटप्पिी श्रीमन्नार्सुधा म्हिून प्रवसद्ध आहे . भारतातील सिय िेदांत ग्रंथात हा ग्रंथ अत्यंत श्रेष्ठ
समजला जातो. र्ाला "िेदांताचा ज्ञानकोश" म्हितात. र्ा श्रेष्ठ ग्रंथाची प्रत घरी असािी. निरात्रात
सरस्वती पूजेत त्याची पूजा करािी. तसेच श्रीभगिद्गीता, विष्णुसहस्रनाम र्ाचाही िाचता र्ेिे इतका
पररचर् असािा. श्रीजर्तीथयस्तुवत, श्रीराघिेंद्रस्तोत्र द्वादशस्तोत्र, अच्युताष्ट्कम्, र्ासारखी स्तोत्रे ज्ात
संग्रवहत केली आहेत असे "स्तोत्रमहोदधी" नािाचे संग्राह्य स्तोत्र पुस्तक आहे ते जिळ बाळगािे. र्ातील
स्तोत्रांचा कुटुं बातल्या सिाांना पररचर् असािा. भगिद्गीता, महाभारत, भागित अशा प्रवसद्ध ग्रंथांच्या
बाबतीत श्रीमध्वाचार्ाांनी रचलेले तात्पर्यवनियर् िाचूनच अथय करािेत. इतर पूज् ग्रंथात श्रीमध्वविजर्,
मविमंजरी, िार्ुस्तुवत हे असािेतच.

श्राद्धपक्ष:-
श्राद्धपक्ष हे अपररहार्य आहेत. रोज वपतृतपयि करािे तसेच श्राद्धपक्ष न चुकता करािे. श्राद्धपक्षामध्ये
अन्नदान हे अत्यंत महत्त्वाचे म्हिून त्याची टाळाटाळ करून दू ध, केळी िगैरे पद्धतीने श्राद्ध
"उरकण्याचे" करू नर्े. माध्वांच्या श्राद्ध पद्धतीत वपंडदानाला महत्त्व नाही असे नाही, पि कधीतरी
गर्ाश्राद्ध करािे. गर्े सारख्या वठकािी वपंडदान केले असेल तर नंतरचे घरी केले जािारे श्राद्धे
वपंडदानावशिार् ब्रम्हापयि पद्धतीने करता र्ेतात. माध्वांच्या श्राद्ध पद्धतीत ब्राह्मिांच्या पादप्रक्षालनाला
फार महत्त्व आहे . तसेच िसू, रुद्र, आवदत्य र्ा त्रर्ीचा उच्चार िस्वंतगयत प्रद् र्ुम्नरूप, रुद्रांतगयत
संकर्षयिरुप,ि आवदत्यािगयत िासुदेिरुप असा करार्चा असतो. ब्राह्मिपूजेपूिी तीथयपूजेची पद्धत आहे,
तसेच ब्राम्हिा बरोबरच एक पान हस्तोदकाचे म्हिून मांडून ब्राह्मिाचे जेिि सुरू होण्यापूिी त्याचा
नैिेद्य दाखिािर्ाचा असतो र्ा िेळी "र्वतहस्ते" हा मंत्र म्हिािा.
दोन, तीन वकंिा पाच ब्राम्हिांपेक्षा श्राद्धाचा अवधक विस्तार करू नर्े. वपंडदान (चटश्राद्ध) असेल तर
दोन िेगिेगळे स्वर्ंपाक करून नैिेद्य करण्याची पद्धत असते मात्र िैश्वदे ि एकदाच करार्चा असतो.

( २0 )
एकादशीचे श्राद्ध:-
एकादशीलाच श्राद्ध करण्याची महाराष्ट्रात इतर संप्रदार्ात पद्धत आहे . पि एकादशीला नैिेद्य नसतो,
आपल्यालाही प्रसाद घेता र्ेत नसतो, म्हिून एकादशीलाच श्राद्ध करण्याची माध्वसंप्रदार्ात पद्धत
नाही. एकादशीचे श्राद्ध शास्त्रशुद्ध नाही. म्हिून एकादशीचे श्राद्ध द्वादशीला सकाळी करािे. तसेच
कुिाच्याही वनधनानंतर 13 व्या वदिशी मावसक वनिृत्ती श्राद्ध चटािर छोटी-छोटी सतरा-अठरा पाने
मांडून करण्याची महाराष्ट्रातील पद्धत आहे, परं तु माध्वसंप्रदार्ात मावसकवनिृत्ती श्राद्ध 12 व्या वकंिा
13 व्या वदिशी प्रत्यक्ष ब्राह्मि बसिून, नेहमीच्या श्राद्धासारखेच केले जाते, आवि तेराव्या वदिशी
उदकुंभ श्राद्ध तेरा चांगले, िैवदक ब्राह्मि जेिार्ला बसिून केले जाते, र्ालाच िैकुंठसमाराधना
म्हितात. िैकुंठसमाराधनेला चांगले विद्वान ब्राह्मि मुद्दाम बसितात, त्यांनाच दान वदले जाते. सोर्रे ,
जािई, इतर जिळचे नातेिाईक र्ा श्राद्धास बसिण्याची पद्धत आहे . पि तो फक्त आचार आहे .
मावसक वनिृत्ती श्राद्ध झाले असले तरी िर्षयश्राद्धापर्ांत दरमहा त्या वतथीला संकल्प करून ब्राह्मि भोजन
घालािे. कुठल्याही कार्ायचे समपयि करताना श्रीकृष्णापयिमस्तु असेच म्हिािे. श्राद्धावद कृत्यात,
कुठल्याही शांवतकृत्यात " तत्स्वरूपी जनादय न: प्रीर्ताम्" असे म्हितात. ते संप्रदार् विरुद्ध आहे .म्हिून
"तदिर्ायमी श्रीमज्जनादय न: प्रीर्ताम्" असे म्हिािे. धमयकार्ायतील अवग्न आिाहन, अवग्नपूजन इत्यादी
वठकािी श्राद्ध-पक्ष िगैरे साठी संप्रदार्ानुसार उपलब्ध असलेल्या पोथ्याच शक्यतो िापराव्यात. घरात
कुिाच्या वनधनानंतरच्या दहा वदिसात गरुडपुरािातला प्रेतखंड िाचािा.र्ात गरुड आवि भगिान
विष्णू र्ांच्या संिादातून मृत्यूनंतरच्या अिस्थांची ि औध्वयदेवहक कृत्यांची मावहती वदली आहे . िैष्णि
पुरािात र्ाला फार महत्त्व आहे .
 पंचांग:-
माध्वसांप्रदावर्कांनी, उत्तरादीमठाधीश र्ांच्या आज्ञेने प्रकावशत होिारे सूर्यवसद्धाि पंचांग, ( वकंिा
अन्य काही माध्वपीठे प्रकावशत करत असतील तर त्यांचे) च िापरािे.
इतर सिय संस्कार सिाांमध्ये सारखेच असले, मूलभूत मंत्र एकच असले तरी संप्रदार्ातील तत्त्वाला
अनुसरून जे आिश्यक असेल ते लक्षात घेऊन िेगळे पि अिश्य पाळािे. त्यानुसार प्रकावशत केलेले
ग्रंथ िापरािेत वकंिा संप्रदार्ातील पुरोवहतांचा सल्ला घ्यािा.
िस्तुतः िर चचाय केलेल्या र्ा गोष्ट्ी निीन नाहीत, िैवदक धमायिर विश्वास ठे िून आचरि करिाऱ्र्ा
सिाांच्या घरात परं परे ने त्या चालत आलेल्या असतात पि हल्ली एकत्र कुटुं ब पद्धती नष्ट् होत चालली
आहे, र्ोग्य संस्कार करिारी िृद्ध वपढी नाहीशी होत आहे , श्रद्धाळू तरुिांना काही करािे अशी इच्छा
असली तरी, कार् आवि कसे करािे? हे मावहत नाही म्हिून हे सारे वििेचन....!!!

( २१ )
आत्तापर्ांत केलेल्या सिय वििेचनात निीन असे काही नसले तरी, थोडक्यात माध्व संप्रदार्ातील लोकांनी
कार् करािे ि कार् करू नर्े र्ाचे संवक्षप्त वििरि:-
कार् करािे:-
१) नाममुद्रा लाििे.
२) अंगारा अक्षद लाििे.
३) श्रीमध्वाचार्ाां चे ग्रंथ, आचार विचार, परं परा समजािून घेिे.
४) महाभारत, श्रीमद्भागित इत्यादी ग्रंथांचा श्रीमध्वाचार्ाांना अवभप्रेत असलेला अथय त्यांच्या ग्रंथातून
समजािून घेिे.
५)तप्तमुद्रा धारि करिे, पद्धतीनुसार पूजा श्राद्धपक्ष करिे. ि विशेर्षतः मृत व्यक्तीच्या नािाआधी कै.न
वलवहता िै. असे वलहािे.
कार् करू नर्े:-
१) सिय दे ि एकाच ताम्हिात घेऊन पूजा करिे.
२) ताटात अन्न काढू न नैिेद्य िाढिे.
३) एकादशीला जेिि करिे.
४)संकष्ट्ी, सोमिार (वकंिा इतर कोिताही िार) वशिरात्र, असे उपिास करिे.
५) रुद्राक्ष धारि करिे.
६)संप्रदार्ा बाहेरच्या कुिाचेही वशष्यत्व पत्करिे वकंिा अनुग्रह घेिे.
७) ज्ाला शास्त्रीर् आधार नाही अशी व्रतिैकल्ये करिे.
८) अशास्त्रीर् पद्धतीचे असे नव्या पद्धतीचे अवग्नहोत्र िगैरे करिे.
९) अंगारे धुपारे बाबा बैरागी र्ांच्या मागे लागिे.
१०) व्यत्मक्तपूजा वकंिा विभूती पूजेच्या आहारी जािे.
११) पुरुर्षांनी स्वतः पूजा न करता घरातील त्मस्त्रर्ांना पूजा करार्ला लाििे.
१२) भस्मधारि वकंिा कुंकिाचे इत्यावद गंध लाििे.

र्ावठकािी माध्वसंप्रदार्ानुकुल असिारे "आचार" र्ा विर्षर्ीचे संवक्षत वििरि संपूिय झाले असून आता
र्ा संप्रदार्ातील "विचार" हा विर्षर् अभ्यासूर्ात....
|| माध्व संप्रदार् ||
( प्रकरि २ - विचार )

(१)
मागील प्रकरिात आपि असे पावहले की माध्वसंप्रदार्ात रूढ असलेला आचार आवि त्यातील
िेगळे पिाने इतरांच्या आचारापेक्षा ठळकपिे उठून वदसतो र्ा िेगळे पिाचे कारि असे की, र्ा सिय
आचाराच्या आखिी मागे एक विवशष्ट् प्रकारची िैचाररक बैठक आहे . आवि ही बैठक म्हिजे
मध्वाचार्ाांनी केलेल्या िेदांत विचारांचे सार आहे . माध्वसंप्रदार्ात सांवगतलेला, र्ापूिीच्या प्रकरिात
आपि पावहला तो आचार पाळिे अत्यंत महत्त्वाचे असले तरी त्या आचाराचे जे ममय आहे ते ममय, विचार
समजल्यावशिार् लक्षात र्ेिार नाही. आचाराचे महत्त्व अवजबात कमी नसले तरी विचार, तत्त्वज्ञान
समजल्यावशिार् त्याचे केलेले अिडं बर अत्यंत हास्यास्पद आवि पावहजे तसे फळ न दे िारे होईल
म्हिून आपि आता मध्वाचार्ाांनी नेमके कोिते तत्वज्ञान मांडले ते थोडक्यात ि सोप्या शब्दात पाहू.
श्रीमन्मध्वाचार्ाांचा अितार झाला त्यािेळी बुत्मद्धमान आवि सुवशवक्षत लोकांिर जबरदस्त प्रभाि पडलेला
होता तो बौद्ध तत्विेत्यांना वपटाळू न लािून त्मस्थर झालेल्या श्रीशंकराचार्ाांच्या अद्वै त तत्त्वज्ञानाचा! िेदांत
कार् तो श्रीशंकराचार्ाांचाच!! खरे पाहता बौद्ध आक्रमिापासून िैवदक धमायचे शंकराचार्ाांनी पुरेसे
संरक्षि केले असताना, पुन्हा श्रीमध्वाचार्ाांना निीन विचार मांडण्याची कार् आिश्यकता होती ? तर
मध्वाचार्ाांना आपल्या स्वतः च्या विद्यागुरू ं पासून सिाांचाच असा अनुभि आला की त्यांना वमळालेले
ज्ञान, वशकविले गेलेले वनष्कर्षय एकदम अर्ोग्य ि नको तेच आहेत. िेदांचा, पुरािांचा ि अन्य धमयग्रंथांचा
जो अथय त्यांना सांवगतला गेला आहे त्या विचारांनी आिोन्नती साधण्याची तर सुतराम शक्यताच नाही,
पि पदरात पडे ल ते मात्र अध:पतन!म्हिूनच ज्ांची सन्मागायने जाण्याची इच्छा ि र्ोग्यता आहे
अशांचीही वदशाभूल होऊ नर्े म्हिून त्यांना आपला स्वतंत्र विचार प्रखरपिे मांडािा लागला. अशी
गरज वनमायि होण्याचे मुख्य कारि श्री शंकराचार्ाांचे अद्वै त तत्त्वज्ञान हेच मुख्य कारि होते, म्हिून
साहावजकच आचार्ाांच्या हल्ल्याचे प्रमुख लक्ष शंकराचार्ाांचा अद्वै त िेदांत हे च होते.
श्रीमन्मध्वाचार्ाांच्या िेदांत विर्षर्क विचारांकडे पवहले म्हिजे एक प्रमुख मुद्दा लक्षात र्ेतो तो म्हिजे
त्यांचा िेदांत हा आपल्या रोजच्या अनुभिापेक्षा िेगळा नव्हता. "मी व्यािहाररक साधा प्रापंवचक मािूस,
मला नकोस सांगू िेदांत!" आम्ही अजून संन्यास नाही घेतला िेदांताचे आचरि करार्ला!!" असे आपि
सामान्य बोलण्यात जेव्हा म्हितो त्यािेळी आपली अशी ठाम समजूत असते की िेदांतातील विचार,
कल्पना र्ा रोजच्या व्यिहारात अंमलात आिता र्ेिाऱ्र्ा नसतात आवि अशी ठाम समजूत पि
होण्याचे तरी कारि कार् तर िेदांत म्हिजे फक्त, "अहम ब्रह्मात्मस्म" हेच शांकर तत्त्वज्ञानाच असे
आपले समीकरि होर्! पि मध्वाचार्ाांनी नेमके कार् केले असेल तर ते हे की, व्यािहाररकतेच्या प्रत्यक्ष
अनुभिाच्या वनकर्षािर हे प्रस्थावपत वसद्धांत मोडून काढले.

(२)
"अहम् ब्रह्मात्मस्म" म्हिजे आपि प्रत्येक जीि आवि तो परमािा (ब्रह्म वकंिा श्रेष्ठ शक्ती काहीही म्हिा)
एकच आहोत. जीि आवि ब्रह्म र्ांचे ऐक्य आहे असे समजिे हे श्रीमध्वाचार्ाांना मान्य नव्हते. ज्ा
ब्रम्हसूत्रां च्या आधारािर सिय िेदािाचा पार्ा रचला गेला ती िेदव्यासांनी रचलेली ब्रह्मसूत्रे जीि आवि
ब्रह्म र्ांचे ऐक्य न दाखिता भेदच, एकमेकातले िेगळे पिच कसे दाखितात हे श्रीमन् मध्वाचार्ाांनी
ब्रह्मसूत्रांिर एकच नव्हे तर दोन भाष्य वलहून दाखिले. श्रीमध्वाचार्ाांच्या मते जीि असंख्य आहेत त्यांची
गिनाच करिे शक्य नाही. ते आपापल्या पाप-पुण्यानुसार अनेक जन्म घेत वफरत असतात. ते स्वतः चे
भविष्य स्वतः ठरिू शकत नाहीत. त्यांची शक्ती मर्ायवदत असते. ते अत्यंत पराधीन ि दु बळे असतात.
त्यांच्यािर पूिय वनर्ंत्रि असते ते परमात्म्याचे ! जीि जे कांही भोगतो, अनुभितो ते सिय श्रीनारार्िाच्या,
विष्णूच्या इच्छे ने ि आज्ञेने ! हे साधे आपल्या रोजच्या अनुभिाचे उदाहरि जरी आपि घेतले, तरी
आपल्याला असेच वदसत असते की, प्रत्येकाला सुख पावहजे असते पि ते वमळत नाही. आवि त्याचं
कारि हे सिय विश्व, त्याचा व्यिहार हा आपल्या हातात नसतो. हे सिय चाललर् ते दु सऱ्र्ा कुिाच्या
(परमात्म्याच्या) शक्तीने चालले आहे आवि म्हिूनच, आपि आपल्याला पावहजे तसे सगळे च घडिू
शकत नाही. हाच विचार साध्या ि सोप्या शब्दात मांडताना मध्वाचार्य आपल्या द्वादशस्तोत्रात म्हितात,
"र्वद नाम न तस्य िशे सकलं कथमेि तु वनत्यसुखं न भिेत्" ||
विष्णू सिोत्तमत्व:-
अशा रीतीने आपल्या रोजच्या अनुभिाने जेव्हा आपल्याला हे पटते की आपि अगदी पराधीन आहोत,
आपले सुखदु :खावद भोग दु सऱ्र्ा कोित्यातरी समथय शक्तीच्या इच्छे नेच चाललेले आहेत. तेव्हा
स्वाभाविकपिे हाच प्रश् उद्भितो की, ही शक्ती कोि ? हा सियसमथय दे ि कोिता? भारतामध्ये अनेक
उपासना पद्धती आज अत्मस्तत्वात आहेत. कोिी गिपतीला प्रमुख दे ि मानतात म्हिून ते गािपत्य!
कोिी शक्तीला (चंडीकेला) सिेसिाय मानतात म्हिून ते शाक्त ! अशाप्रकारे अनेक दे िांच्या संभ्रमात
असिाऱ्र्ा लोकांना श्रीमदाचार्ाांनी र्ोग्य मागयदशयन केले आवि "अवग्निै दे िानामिमो विष्णु: परम:"
अशासारख्या िेदिचनांपासून ते सिय पुरािांतले ि शास्त्रातले गीता ि उपवनर्षदातील आधार दे ऊन एक
गोष्ट् सुस्पष्ट्पिे वसद्ध केली की विष्णू (नारार्ि) हाच सियश्रेष्ठ दे ि आहे . सिोत्तम दे ि आहे . आपल्या
विष्णुतत्त्वविवनियर् र्ा ग्रंथात श्रीमध्वाचार्ाांनी सिय उपलब्ध प्रमािांचा परामर्षय घेऊन सिय दे िांच्या मध्ये
विष्णू हेच श्रेष्ठ आहे हे दाखितानाच, त्याविरुद्ध जी मते आहेत ती सिय तकयसंगत पद्धतीने खोडून
काढली आहेत.

(३)
विष्णू हा सियश्रेष्ठ दे ि आहे, असे म्हितानाच तो वनगुयि - वनराकार आहे त्याचे स्वरूप सांगता र्ेत नाही
अशा प्रकारचा जो विचार आहे , तोही मध्वाचार्ाांनी खोडून काढला आवि "परमािा केिळ श्रेष्ठ अशा
कल्याि िगैरे गुिांनीच पररपूिय आहे आवि कुठल्याही प्रकारच्या दोर्षांचा, त्याच्यामध्ये लिलेशही नाही"
हेही आग्रहाने प्रवतपादन केले. मध्वाचार्ाांनी वलवहलेल्या बहुतेक सिय ग्रंथांच्या प्रारं भी वनदोर्ष आवि
गुिपररपूिय अशा परमात्म्याचे स्मरि करूनच मंगलाचरि केलेले आहे तेही र्ाच साठी!
आपल्या धमायने तर अनेक दे ि मानले आहेत मग त्यांच्या मध्ये जर एकटा विष्णूच सियश्रेष्ठ ठािे
गुिपररपूिय मानला तर, मग इतर दे ितांचे स्थान कार् ? असा प्रश् साहवजकच उभा राहतो. म्हिून
धमयग्रंथांच्याच आधारे श्रीविष्णु पासून प्रारं भ करून ते अगदी सामान्य जीिांपर्ांत प्रत्येकाचे स्थान ि
पार्री ठरिली. ऋजु, तात्मत्वक, अतात्मत्वक असे दे िांचे गट तीन गट पडतात, त्यात विष्णु नंतर लक्ष्मी
नंतर ब्रह्मदे ि - िार्ुदेि इत्यादी क्रमाने दे िांची गिना होते. हे सिय दे ि आपल्या खालच्या पार्रीच्या
दे िापेक्षा श्रेष्ठ असले तरी शेिटी ते पराधीनच! म्हिजे विष्णुच्याच आधीन! अगदी लक्ष्मी सुद्धा सियज्ञानी
असली इतकेच नव्हे तर विष्णुच्या सामथ्यायबद्दलचे वतचे ज्ञान इतर सिाांपेक्षा अवधक असले तरी ते
सिांकर्ष ि सियव्यापी नाही
वतचे ज्ञान, स्वातंत्र्य हे सिय विष्णुच्याच आज्ञाने ि इच्छे ने प्राप्त होिारे !
जीिांच्या बाबतीत, िर सांवगतल्याप्रमािे गिना करता र्ेिे अशक्य आहे तरीही जीिांचे तीन विभाग
केले जातात.
१) मुक्ती र्ोग्य (कधी तरी ज्ांना मुक्ती वमळिार आहे,) २) वनत्य संसारी( जे जन्म-मरिाच्या फेऱ्र्ातून
सुटिार नाहीत पि अधोगतीलाही जािार नाहीत,) आवि ३) तमोर्ोग्य( जे कार्म नरकातच पडिार
आहेत असे.) सिय जीिांच्या मध्ये श्रेष्ठ कोि तर मुख्यप्राि िार्ुदेि( मारुती )म्हिूनच हरर: सिोत्तम:
आवि िार्ु: जीिोत्तम: हा असा त्यांच्या र्ा विचार मंथनाचा वनष्कर्षय सांवगतला जातो. श्रीमन् मध्वाचार्ाांनी
मांडलेल्या र्ा पार्ऱ्‍र्ा एकूि 32 असून, तारतम्यस्तोत्र म्हिून प्रवसद्ध असलेल्या पाच श्लोकांच्या
स्तोत्रात र्ा सिाांचा क्रम सांवगतलेला आहे. हे स्तोत्र सकाळी वकंिा पूजेच्या िेळेस म्हिािे अशी पद्धत
आहे. र्ा तारतम्य स्तोत्रािर संपूिय वििेचनािक असे तारतम्यसंग्रह नािाचे श्रीबादरार्िाचार्य कट्टी र्ांचे
कानडी पि उमजी प्रल्हाद कृष्णाचार्य र्ांच्या संस्कृत टीप्पिीसह पुस्तक आहे त्या प्रत्येक कक्षेत
र्ेिाऱ्‍र्ा सिाांचा संग्रह केला आहे. त्याचबरोबर ते ते पद वमळिण्यासाठी वकती तपिर्ाय करािी लागते
िगैरे तपशीलही वदलेला आहे .

(४)
पंचभेद :-
जीि आवि ब्रम्ह (परमािा) हे एक असिे शक्यच नाही र्ा मूळ वसद्धांतातूनच श्रीमध्वाचार्ाां नी पृथ्वीिर
असिाऱ्र्ा सिय चराचर सृष्ट्ीत स्पष्ट्पिे भेद मानलेला आहे . त्यांच्या मते,
१) जीि आवि ईश्वर (विष्णु) परस्पर वभन्न आहेत ते एक असूच शकत नाही.
२) जड िस्तू आवि सजीि प्रािी हे ही परस्पर वभन्न आहेत.
३) र्ा जड िस्तू र्ाही परमात्म्यापासून िेगळ्या आहेत म्हिजेच त्या ब्रह्म नव्हे .
४) जड वदसिाऱ्र्ा र्ा िस्तू परस्परांपासून िेगळ्या आहेत आवि,
५) सिय सजीि प्रािी हे ही परस्परांपासून वभन्न आवि स्वतंत्र आहेत. कोित्याही दोनात भेद असण्याचे
मुख्य कारि म्हिजे विरुद्ध धमय. सिाांच्या सामथ्यायत, र्ोग्यतेत िेगळे पिा हाच भेदाचे मूळ होर्...
जीिेशर्ोवभयदा चैि जडजीिवभदा तथा |
जडे शर्ोजयडानां च जीिभेद: परस्परम् ||
पंचभेदा इमे वनत्या: सिायिस्थासु सियदा | |हा त्याचा संग्रह (म.ता.वन.)
द्वै तिाद:- पृथ्वीिर असंख्य जीि िािरतात ,मािसामािसांमध्ये िेगळे पि असते. इतकेच नव्हे तर एका
सारखा हुबेहूब दु सरा मािूस वदसला तर आपि आिर्ायने थक्क होतो एिढी आपल्याला परस्परांच्या
िेगळे पिाची सिर् झालेली आहे. सिाांनी एकाच प्रकारचा प्रर्त्न केला तरी प्रत्येकाला सारखेच फळ
वमळत नाही हा आपला अनुभि असतो. एकाच िेळी जन्मलेले, एकाच प्रकारची कुंडली असलेले जीि
सारखंच आर्ुष्य भोगतील असे नाही. असा हा आपला साियवत्रक अनुभि! म्हिूनच सुख-दु ः ख,
िंश,संपत्ती आर्ुष्य, लींग, र्ोवन र्ाबाबतीत कुिीही एक दु सऱ्र्ा सारखा असूच शकत नाही आवि
प्रत्येक जीि स्वतः मध्ये काहीच बदल करू शकत नसतो. तो पराधीन, म्हिजे परमात्म्याच्या आधीन
असतो. स्वतंत्र कार् तो परमािा ि बाकी सिय त्याच्या आधीन, म्हिजे परतंत्र. हा मूलभूत विचार हे एक
वत्रकालाबावधत सत्य आहे. (हे तात्पुरते म्हिून भागत नाही.) हे पटिून दे ण्यासाठीच श्रीमध्वाचार्ाांनी र्ा
चराचर सृष्ट्ीचं गूढ उकलण्यासाठी स्वतंत्र आवि परतंत्र अशी दोनच तत्त्व मान्य केली. आपल्या
तत्वसंख्यान र्ा ग्रंथात प्रारं भीच ते म्हितात,
स्वतंत्रं परतंत्र च वद्वविधं तत्त्ववमष्यते | स्वतंत्रो भगिान विष्णु...'
अशाप्रकारे मूलभूत दोन तत्त्वे गृवहत धरून त्या आधारािर आपल्या िेदांत विचारांचा पसारा त्यांनी
मांडला म्हिून त्यांच्या तत्त्वज्ञानाला द्वै तिाद, द्वै तवसद्धांत, वकंिा द्वै तिेदांत असे म्हितात.

(५)
तारतम्य विचार आवि आचार:-
मागच्या प्रकरिात माध्वां च्या दै नंवदन आचार पद्धतीचा जो िेगळे पिा आपि पावहला त्याची संगती ही
तारतम्याची कल्पना समजल्यािर उलगडते. दे िाची पूजा करताना दे ि ठे िण्याच्या पद्धती, अवभर्षेक,
तीथय, नैिेद्य र्ा सिय पद्धतींमध्ये "विष्णुसिोत्तमत्त्व "हा विचार प्रमुख आहे आवि तो कुठे ही विसरला जाऊ
नर्े इतका कटाक्षाने, काटे कोरपिे पाळण्यात ही आलेला आहे .
जगत् सत्यत्व:-
अथायत विष्णुचे श्रेष्ठत्व' आपले कवनष्ठत्व िगैरे तत्वे आपि मानली तरी वकती मर्ायदेपर्ांत? कांही
व्यिहारापुरतेच, कारि ज्ा जगातील सुखदु ः खांच्या अनुभिािर आपि हे ठरििार हे जगच मुळात
कुठे खरे आहे ? असं कोिी म्हिेल, कारि िेदांत म्हिजे शांकरिेदाि; आवि त्यातील विचारांच्या
प्रभािामुळे सिाांनाच असं िाटतं की आपि पाहतो ही सिय मार्ा आहे , भ्रम आहे , हे जग, सृष्ट्ी िगैरे
काहीच खरं नाही, म्हिूनच हा गैरसमज दू र करण्यासाठी श्रीमध्वाचार्ाांच्या तत्वज्ञानातील आिखी एक
महत्त्वाचा मुद्दा विचारात घ्यार्ला हिा, आवि तो म्हिजे जगत् सत्यत्व ! आपि ज्ात िािरतो, जे
अनुभितो ते जग खऱ्र्ाखुऱ्र्ा अथायने (परमाथायने) खरे च आहे , र्ात भ्रम, मार्ा िगैरे काही नाही हे
पटविण्यासाठी श्रीमध्वाचार्ाांनी शांकरमतािर कडाडून हल्ला चढविला. हे जग असत्य आहे असं
म्हिार्ला कोिताही प्रबळ पुरािा नाही असे म्हिून श्रीमध्वाचार्ाांनी त्याविरुद्ध जग सत्य आहे हे
पटविण्यासाठी अनेक पुरािे वदले. सिायत महत्त्वाचे म्हिजे आपला अनुभि . आपल्या ज्ञानेंवद्रर्ांनी
आपिाला र्ा जगाचे अत्मस्तत्व जाििते, हा सिायत प्रबळ असा प्रत्यक्षाच पुरािा. र्ाविरुद्ध ही मार्ा आहे
हे वसद्ध करण्यासाठी मात्र कोिताही, प्रत्यक्ष असा पुरािा नाही. समजा, प्रत्येक्षाने पटलेले जगाचे
खरे पि चुकीचेही असेल म्हिून कुिी तकायच्या आधारे ते वमथ्यात्व वसद्ध करार्ला जाईल तर त्याचेही
खंडन श्रीमध्वाचार्ाांनी प्रखरपिे केलेले आहे . मार्ािादी लोकांनी र्ासंदभायत मांडलेले जे
अनुमान,'विमतं वमथ्या दृश्यत्वात्' र्ातल्या 'दृश्यत्व' ( वदसण्यामुळे) र्ा कारिामुळेच (हेतु) हे जग सत्य
आहे असे मांडताना मध्वाचार्ाांनी 'वमथ्यात्वानुमान खंडन' वलहून 'वमथ्या' र्ा शब्दाचे अवभप्रेत अथय
कोिकोिते होऊ शकतील ि त्यात 'जगाचा' समािेश कसा होत नाही हे समथयपिे दाखिून वदलेले
आहे. 'मार्ािादखंडन' ि इतर अनेक ग्रंथात त्यांनी र्ा मुद्यािर अनेक प्रकारे र्ुत्मक्तिाद केला आहे .
शास्त्रीर् पद्धतीने खंडन करताना काही वठकािी उत्तम िाक्चातुर्य ही दाखिले आहे , उदाहरिाथय:
मार्ािादींना उद्दे शून ते म्हितात," खोटे पिा (मार्ािीपिा) ही तरी गोष्ट् तुमच्या दृष्ट्ीने खरी आहे का?
तसं असेल तर काही तरी खरं आहे, हे तुम्ही मान्य केल्यासारखे झाले! म्हिजे ते तुमच्या वसद्धांत
विरुद्धच! बरं तो "खोटे पिा" हेही खरं नाही, असं म्हित असाल, तर आमच्याच मताला पुष्ट्ी वमळते!
कारि जगाचा खोटे पिा खरा नाही असं म्हित तुम्ही जगाचा खरे पिाच मान्य करता "!!
जग हा आभास वकंिा भ्रम आहे र्ािर त्यांचा एक वबनतोड र्ुत्मक्तिाद असा की, आपल्याला ज्ा
पदाथाांचा भास वकंिा भ्रम होतो त्या कुठे तरी, कधीतरी ख-र्ा असतात ि आपि पावहलेल्या असतात.
जग सियस्वीच खोटे असते तर त्याचा भास ही झाला नसता.
र्ाप्रमािे प्रत्यक्ष ि अनुमानावशिार् "विश्वं सत्यं"," सत्यं ज्ञानमनिंब्रह्म.." अशासारखी अनेक िैवदक ि
पौराविक िचने ि दाखले दे ऊन श्रीमध्वाचार्ाांनी, शब्द र्ा प्रमािाचाही आधार घेऊन जगत सत्यत्व
वसद्ध केले आहे.

(६)
अशा रीतीने, विष्णु हाच सियश्रेष्ठ दे ि आहे, हे अनुभिाला र्ेिारे जग खरे च आहे आवि र्ा जगात
िािरिारे जीि परस्परांपासून आवि परमात्म्याच्यापासूनही वभन्न आहेत र्ा विचारांबरोबरच आिखी
एक महत्त्वाचा विचार श्रीमध्वाचार्ाां नी मांडला, तो म्हिजे जीिांमधील उच्च-नीचता! र्ा विश्वात िािरिारे
जीि अक्षरशः असंख्य आहेत. ते परस्परांपासून वभन्न आहेत इतकेच नव्हे तर आपापल्या पाप-पुण्याच्या
संचर्ाप्रमािे, कमी अधीक र्ोग्यतेनुसार विवशष्ट् स्थानाला प्राप्त झालेले असतात. िरचेिर दु ष्कृत्ये
करून, पापाचरि करून सदै ि नरकातच त्मखतपत पडािे अशी आपत्ती काही जीि ओढिून घेतात, तर
सत्कृत्ये करून, तपाचरि करून, परमात्म्याच्या अनुग्रहाला पात्र होऊन काही जीि "ब्रम्हा" चं पद
वमळिण्याच्याही र्ोग्यतेचे ठरतात. चांगली शास्त्रे, चांगले विचार, उत्तम गुरु हे अशा सद्वतयनी जीिां ना
र्ोग्य मागयदशयन करून अपेवक्षत रस्त्याला लाितात तर त्याउलट ज्ा जीिांचा उद्धार अवभप्रेत नाही, जे
सदै ि नरकातच त्मखतपत पडिार आहेत त्यांना अज्ञान, विपरीत ज्ञान, ि मोह वनमायि व्हािा अशी ईश्वरी
र्ोजना असते म्हिून सिय जीि कधीही र्ोग्यतेच्या एका समान पातळीिर र्ेऊच शकत नाहीत.
मोक्ष
अशी पररत्मस्थती असल्यामुळे आपली स्वतः ची उन्नती वकंिा उद्धार करण्यासाठी प्रर्त्न करण्याची संधी
जीिाला फार थोड्या प्रसंगी वमळते. मानि जन्मातच ही संधी प्रामुख्याने वमळते ही वजिाची उन्नती
र्ालाच मोक्ष असे म्हितात. मोक्ष म्हिजे कार्? मोक्षाचे स्वरूप नेमके कसे असते? र्ाबद्दलही भारतीर्
िेदांत परं परे त अनेकांनी अनेक विचार मांडलेले आहेत. श्रीमध्वाचार्ाांच्या मते मोक्ष वकंिा मुक्ती म्हिजे
दु सरे -वतसरे काही नसून जीिांना (त्यांच्या त्यांच्या र्ोग्यतेनुसार) स्वरूप दे ह प्राप्त झाल्यानंतर होिारा
सुखाचा अनुभि!

प्रत्येक जीि हा अत्यंवतक आवि वचरं तन सुखासाठी धडपडत असतो हा सिाांचाच अनुभि आहे , त्या
दृष्ट्ीने त्याला मोक्ष वमळिे म्हिजे पावहजे ते सुख र्ोग्यतेप्रमािे उपभोगार्ला वमळिे ही मोक्षाची कल्पना
सुसंगत िाटते. तसेच अविद्या, मार्ा न मानिे, जगाचे सत्यत्व मानिे र्ा पाश्वयभूमीिर मोक्षाची ही कल्पना
पटिारी िाटते. मोक्ष म्हिजे "दु सरं काही अगम्य शब्दात मांडलं जािार" असं मानलं तर सियसामान्य
जीिही मोक्षासाठी का धडपडतो र्ाचं समपयक उत्तर दे ता र्ेिार नाही. श्रीमध्वाचार्ाांनी मात्र सिय ग्रंथाचे
अिलोकन करून मोक्ष म्हिजे स्वतः ची सुखाची अनुभूती हा साधा वसद्धांत दृढ केला.
असा हा " आनंदाचा अनुभि" अशा प्रकारचा मोक्ष वमळिार्चा असेल तर मानिजन्म हीच एक मोठी
संधी आहे हे आपि िर पावहले. तरी पि प्रश् उरतो तो हा की, मानि जन्मात तरी तो वमळिार्चा
कसा? तर त्याच्यासाठी श्रीमद् आचार्ाांनी सांवगतलेली वत्रसूत्री "ज्ञान -भक्ती- िैराग्य" अशी आहे .

(७)
ज्ञान:-
केिळ भक्ती वकंिा केिळ िैराग्य र्ांनी मोक्ष वमळे लच असे नाही, कारि क्ववचत प्रसंगी ही भक्ती वकंिा
िैराग्य अस्थानीही असण्याची शक्यता असते म्हिून र्ोग्य त्या प्रकारच्या ज्ञानालाच मोक्षाच्या दृष्ट्ीने
महत्त्व आहे. कारि एखादा िेडासुद्धा सुख-दु ः ख काहीच कळत नसल्याने विरक्त असू शकतो. हे र्ोग्य
ज्ञान म्हिजेच विष्णूला सियश्रेष्ठ दे ि मानिे, तो वनदोर्ष ि गुिपररपूिय आहे . सिय जीि त्याच्याहून वभन्न
आहेत हे जािून घेिे, तसेच सिय दे ि ि जीिही परस्परांहून वभन्न आहेत इतकेच नव्हे तर ते सिय त्या
एका परमात्म्याच्या वनर्ंत्रिाखाली आहेत. आपल्याला जरी िाटत असले की आपि स्वतंत्र आहोत
िाटे ल ते करू शकतो तरी ते तसे नाही. आपल्याला िाटिारे हे स्वातंत्र्य "दत्त स्वातंत्र्य" आहे . िाटे ल
तेव्हा केव्हांही भगिान विष्णू हे आपले स्वातंत्र्य काढू न घेऊ शकतो म्हिून आपि परतंत्रच आहोत.
त्याचा अनुग्रह कृपाप्रसाद झाल्यावशिार् आपल्याला दु सरा तरिोपार् नाही. अशाप्रकारचा वनिर्
आपल्या मनािर वबंबिे हेच खरे ज्ञान! र्ा ज्ञानाच्या प्रवक्रर्ेत जे अडथळे असतील ते आपि दू र केले
पावहजेत. र्ा वसद्धांताविरुद्ध जे ज्ञान असेल ते "विपरीत ज्ञान" आहे . िेद, शास्त्र - पुरािे इत्यादी पासूनही
जेव्हां अशा प्रकारचे "विपरीत ज्ञान" उलगडून दाखिले जाईल त्यािेळेस हा भ्रम आहे हे जािून तशा
वनष्कर्षायपासून सािध रावहले पावहजे. काही िेळा िरिर पाहता असे "विपरीत ज्ञान" दे िारे वनष्कर्षय
आपातत: बरोबरही िाटार्ला लागतात. पि ते अथय खरे नव्हेत. केिळ अज्ञानी ि तमोर्ोग्य जीिांना भ्रम
वनमायि करिारे आहेत हे लक्षात घ्यार्ला हिे. कारि स्वतः मध्वाचार्ाांनीच,
त्रर्ोSथाय : सियिेदेर्षु दशाथाय : सियभारते | विष्णो:सहस्त्रनामावप वनरं तरशताथयकम् ||
असे म्हटले आहे ि अशा प्रकारचे अनेक अथय दाखिण्याचे बुत्मद्धिैभि आपल्या चररत्रातील कांही
प्रसंगातून त्यांनी स्पष्ट् केले आहे. तर थोडक्यात अशा प्रकारचे वन:संशर् ज्ञान होिे वकंिा प्राप्त करून
घेिे हे मानिी जीिनाचे मुख्य उवद्दष्ट् असले पावहजे. र्ासाठी धमयग्रंथांचीही त्यांनी सदागम ि दु रागम
अशी विभागिी केली आहे ि दु रागमापासून दू र राहार्ला सांवगतले आहे .

(८)
 भत्मक्त:-
असे मूलभूत ज्ञान प्राप्त झाल्यािरच मािूस भक्तीकडे िळतो कारि त्या परमात्म्याला संतुष्ट्
करण्यासाठी भक्ती वशिार् दु सरा पर्ायर् नसतो. पि भक्ती म्हिजे नेमकं कार्?
र्ा प्रश्‍नाचे उत्तर दे ताना मध्वाचार्य म्हितात की, भत्मक्त म्हिजे अपार स्नेह - आत्यंवतक प्रेम ! अथायतच्
भगिंताबद्दल असिारी ही अत्यंवतक ओढ, आपल्या प्रपंचात असिाऱ्र्ा आपल्या नातेिाईकांबद्दल वकंिा
इष्ट् वमत्रांबद्दल असिाऱ्र्ा प्रेमासारखी असता कामा नर्े, कारि त्यात आदराची, वकंिा सियश्रेष्ठत्वाची
भािना असिार नाही. "भक्ती" र्ा शब्दात र्ेिाऱ्र्ा परमात्म्यािरील स्नेहबंधात एक गोष्ट् अत्यंत
महत्त्वाची; ती ही की, हा आपल्यापेक्षा श्रेष्ठ, सिोत्तम, आपला वनर्ंता, आपि ज्ाच्या आधीन आहोत
असा आहे असे ज्ञान असिे ि ते अनेक, शेकडो अडथळे आले तरी अविचवलत राहिे. भक्तीची अशा
ज्ञानाच्या पाश्वयभूमीिर वनवित स्वरूपाची व्याख्या केल्यामुळे अन्य कोित्याही दे िांची िा एखाद्या
विभूतीची भक्ती, ही भक्ती ठरूच शकिार नाही. कारि अन्य कोिी भगिान विष्णूवशिार् श्रेष्ठ असूच
शकत नाही. म्हिूनच मागील " आचार " र्ा प्रकरिात इतर दे ि - गुरु, इत्यादींची उपासना, त्यांना
वकती मर्ायदेपर्ांत श्रेष्ठ समजून करािी र्ाचा वनदे श केला आहे . आवि कार् करू नर्े र्ात अनुग्रह घेिे,
गुरूं च्या मूती दे िात ठे ििे िगैरे गोष्ट्ींचा मुद्दाम वनदे श केला आहे . भत्मक्तची व्याख्या मध्वाचार्य,
माहात्म्यज्ञानपूियस्तु सुदृढ:सियतोSवधक: | स्नेहो भत्मक्तररवत प्रोक्तः तर्ा मुत्मक्तनय चान्यथा ||
अशी दे तात.
उत्तम ज्ञान प्राप्त झाल्यानंतरही भगिंताची भक्ती करार्ची ही कोित्या प्रकारे र्ाचा उल्लेख अनेक
धमयग्रंथातून आला आहे. त्याचे सार म्हिून भागितात भक्तीचे नऊ प्रकार सांवगतले आहेत ते असे,
श्रििं (भगिंताचे गुिगान ऐकिे), कीतयनं (उच्चार करिे, िियन करिे) विष्णो: स्मरिम् (नामस्मरि
करिे) पादसेिनम् (सेिा करिे) अचयनं (पूजा करिे) िंदनं (नमन करिे), दास्यम् (स्वतः ला दासानुदास
समजून िागिे) सख्यम् (तन्मर् होऊन भक्ती करिे), आिवनिेदनम् (स्वतः चे ममत्व विसरून त्याला
शरि जािे.)
र्ाप्रमािेच शारीररक, िावचक, मानवसक असेही भक्तीचे प्रकार आहेत. र्ा शारीररक भक्तीमध्येच
"अंकनभक्ती" हा प्रकार र्ेतो.अंकन म्हिजे भगिंताची वचन्हे अंगािर धारि करिे, रोज गोपीचंदनाचे
नाम लािािेत, गंध - मुद्रा धारि कराव्यात, तुळशीची माळ धारि करािी, तीथयप्रसाद घ्यािा िगैरे जो
आचार माध्वांना अपररहार्य म्हिून सांवगतला आहे त्याचे कारि "अंकनभक्ती" करािी हेच आहे .
प्रसंगी "तप्तमुद्रा" घेऊन स्वतः ला श्रीविष्णूच्या वचन्हांनी अंवकत करिे हाही अंकन भक्तीचाच उत्कट
प्रकार ! तप्तमुद्राधारि कसे शास्त्रशुद्ध आहे र्ाबद्दल स्वतंत्र चचाय अनेक आहेत. संप्रदार्ात नेहमी
उद् धृत केले जािारे जे ऋग्वेदातील िचन आहे ते "अतप्ततनूनयतदामोश्ुते" असे आहे . पं. जनादय नाचार्य
संदीकर, लातूर र्ांनी वलवहलेल्या "तप्तमुद्राधारिाची आिश्यकता" र्ा छोट्या पुत्मस्तकेत त्याचा
तपशीलिार विचार आहे .

(९)
अंकन भक्ती प्रमािेच नामकरि हाही भक्तीचा एक प्रकार, म्हिून कुिालाही हाक मारताना, सहज
उल्लेख करताना भगिंताचे नामस्मरि व्हािे र्ासाठी आप्तेष्ट्ांची, इतकेच कार् स्थळांची, इमारतींची
नािे ठे ितानासुद्धा, ती भगिंताचे स्मरि करून दे िारी असािीत असे पहािे हा संकेत पडून गेला आहे.
घरात दे िावदकांचे फोटो लाििे, काही िचने वभंतीिर दशयनी भागी वलवहिे हे सुद्धा भक्ती
िाढिण्यासाठी,दृढ होण्यासाठीच!
भक्ती कशी करािी हे जसे सांवगतले आहे तसेच कार् केले असता परमात्म्याचे िैर ओढिून घेतले जाते
र्ाचाही अनेक वठकािी उल्लेख आलेला आहे . त्यात, " भगिान विष्णुला इतर दे िावदकांत कवनष्ठ वकंिा
बरोबरीचा मानिे, तारतम्य न मानिे, अज्ञान वकंिा विपरीत ज्ञान हेच खरे ज्ञान समजिे, भगिंताची
वनंदा करिे वकंिा त्याच्या भक्तांची वनंदा करिे इत्यादी अनेक गोष्ट्ींचा समािेश होतो." मागील
प्रकरिाच्या शेिटी ' माध्वांनी कार् करू नर्े' र्ाखाली ज्ा गोष्ट्ींचा उल्लेख केला आहे त्या ि तशा इतर
गोष्ट्ी अशाच अज्ञान िाढििाऱ्र्ा म्हिजे पर्ायर्ाने भगिंताचा द्वे र्ष करण्यासारख्या आहेत म्हिून त्या
मुद्दाम हट्टाने करू नर्ेत असा माध्वसंप्रदार्ाचा वसद्धांत आहे . अशा प्रकारच्या दोर्षांपासून दू र असलेली
शुद्ध भक्ती हीच फक्त मोक्ष वमळिून दे ऊ शकते.
िरील सिय विचार म्हिजे मध्वाचार्ाांनी मांडलेल्या िेदांत विचारांचे अगदी संवक्षप्त सार होर्. र्ावशिार्
जे इतर अनेक विर्षर् उदाहरिाथय- िेद कुिी मािसांनी वलवहलेले आहेत का परमेश्वराने वदलेले आहेत?
शब्दांपासून अथिा िाक्यापासून आपल्याला अथय कळतो त्यामागचा मूलभूत वसद्धांत कोिता?
(शाब्दबोध प्रवक्रर्ा), चराचर सृष्ट्ीची मूलभूत तत्वे कोिती? ज्ञान होण्याची प्रवक्रर्ा कोिती? आभाि,
संशर्, अज्ञान इत्यादी मानािे का नाही? इत्यादी, विर्षर्ांिर कोित्याही, निीन तत्त्वज्ञान सांगिाऱ्र्ा
दशयवनकाने आपला मूलभूत वसद्धाि मांडिे आिश्यक, अवभप्रेत असते. त्या सिय विर्षर्ािर
मध्वाचार्ाांनी आपले स्वतंत्र विचार मांडलेले आहेत. (शंकराचार्ाांनी र्ाबाबत स्वतंत्र ग्रंथ अथिा विचार न
मांडता "व्यिहारे भाट्टनर्:" म्हिून मीमांसकाचेच वसद्धांत स्वीकारले आहेत.) ते सिय दशप्रकरि म्हिून
प्रवसद्ध असलेल्या दहा ग्रंथांपैकी काही ग्रंथात आलेले आहेत. तसेच "मध्ववसद्धांतसार" नािाचा संस्कृत
ग्रंथ "पद्मनाभ - सुरर" र्ांनी वलवहलेला शके १८८५ मध्ये कुंभकोिहून प्रवसद्ध झाला आहे र्ात सिय
मुद्द्यािरची मते उत्तमररतीने संग्रवहत केलेली आहेत. त्याचबरोबर जर्ंतीवनियर्, र्वतप्रििकल्प
(संन्याशाचा आचार), र्मकभारत (अनुप्रास र्ुक्त प्रासावदक रचनेत महाभारताची कथा), गीता तात्पर्य
वनियर्, महाभारत तात्पर्य वनियर् अथिा भागित तात्पर्य वनियर् इत्यादी अनेक ग्रंथ वलहून मध्वाचार्ाांनी
आपला िेदांत विचार प्रत्यक्ष आवि अप्रत्यक्षपिे दृढमूल केला आहे .

( १० )
हे सिय प्रवतपादन करताना त्यांनी प्रत्यक्ष, अनुमान आवि शब्द (ग्रंथ) एिढी तीनच प्रमािे मान्य केली
आवि इतर दाशयवनकांनी स्वीकारलेली इतर प्रमािे (अथिा एकच वकंिा दोन पुरेत हा विचार) कशी
अनािश्यक ि चुकीची आहेत हे पटिून वदले. र्ा प्रमािांच्या ि स्वतः च्या बुद्धीसामथ्यायच्या जोरािर सिय
िेद, पुरािे, उपवनर्षदे , ब्रह्मसूत्रे इत्यादी िैवदक िांमर् एकट्या श्रीहरीचेच श्रेष्ठत्व िियन करून, गुिगान
कसे करतात हे उत्तम रीतीने दाखिून वदलेले आहे .
श्रीमध्वाचार्ाांनी वलवहलेल्या र्ा विस्तृत ग्रंथसंभाराचा, विचारांचा संपूिय आढािा घेिे इथे अवभप्रेत नाही.
म्हिून तात्मत्वक चचेचा, खंडन-मंडनाचा भाग सोडून केिळ, त्यांचा िेदांत म्हिजे कार्? र्ाची आपि
थोडक्यात ओळख करून घेतलेली आहे. हा विचार एकदा पूियपिे समजला म्हिजे मागच्या "आचार"
प्रकरिात सांवगतलेल्या प्रत्येक वक्रर्ेच्या मागची वकंिा विवधवनर्षेधांच्या मागची भूवमका िेगळे सांगार्ची
गरज उरत नाही. ज्ामुळे श्रीहरीचा अनुग्रह, कृपा होईल ते ते सिय ग्राह्य ि त्याचा रोर्ष ओढिून घेईल ते
ते सिय (आचार असो िा विचार असो) त्याज् हा त्यातला गाभा आहे . विविध वठकािी विखुरलेल्या र्ा
मध्वतत्त्वज्ञानाचे सार एकवत्रतपिे थोडक्यात लक्षात र्ािे, म्हिून मध्व मताची सिय प्रमुख तत्वे एकत्र
केलेला "मध्वमतीर् प्रमेर्स्तोत्र" म्हिून प्रवसद्ध असलेला एक श्लोक नेहमी उद् धृत केला जातो तो असा,
श्रीमन्मध्वमते हरर: परतर: सत्यं जगत् तत्त्वत:
वभन्ना जीिगिा: हरे रनुचरा: नीचोच्चभािंगता: |
मुत्मक्तनैजसुखानुभूवत: अमला भत्मक्ति तत्साधनम्
अक्षावदवत्रतर्ं प्रमािमत्मखलाम्नार्ैकिैद्यो हरर: ||
हा श्लोक वकंिा र्ाहीपेक्षा लहान असा,
विश्वं सत्यं हरर: कताय जीिोन्य: परमाथयत: |
िेदा: सत्यं प्रमािं च इत्येिं व्यासमतत्मस्थवत: ||
हा श्लोक तरी स्वतः ला माध्व म्हिििाऱ्‍र्ांनी ि दु स-र्ांना माध्व वसद्धांत म्हिजे कार्? हे समजािून दे ऊ
इत्मच्छिाऱ्र्ांनी अिश्य पाठ करून ठे िािा ि रोज म्हिािा.
र्ावठकािी माध्वसंप्रदार्ावभप्रेत असिारे "विचार" प्रकरि इथे पूिय झाले असून, र्ानंतर र्ा संप्रदार्ाची
परं परा ि प्रसार र्ासंबंधीची मावहती "संचार" र्ा प्रकरिात पाहिार आहोत. तूतय अधयविराम;