|| संस्कृत साधना ||

अनक्र
ु मणिका माझी आवडती सुभाचिते - कांिन होनावर ...... ३६

अर्थवचै ित्र्य आचि चवनोदी सुभाचिते- शीतल गोखले ६ माझी आवडती सुभाचिते - चदपाली ओक......... ३८

सुभाचित गंगा- श्रेया अचभचित सरनाईक ..........८ माझी आवडती सुभाचिते - श्वेता सचिन पोरवाल . ४०

सुभाचितानां लोकचियता।- माधवी िोशी ........ १० माझी आवडती सुभाचिते - श्वेता सचिन पोरवाल . ४१

नम्रता:- वैष्िवी बोरगावकर ................... १२
े ा हिे .............. १३
स्वभावो दरु चतक्रमः - डॉ सुमध
शेिं न कारयेत्।- भैरवी देशपांडे ................. १५
सुभाचिते आचि व्यचिमत्व-यद्रच्ृ छा ............. १७
वि बदलते देर नहीं लगती।-चवशाखा रािे ...... ४३
माझ्या आवडीिे सुभाचित- अनुराधा देहाडराय .... ४४
संगती नाम..... चित्रा देशपांडे ................... ४६
"सौविाथचन सरोिाचन"-स्वाती पोतदार .......... ४८
परोपकार हाि धमथ-स्वाती नाचनवडेकर ......... ५०
अर्ाथसह सुभाचिते-ऋतुिा देशपांडे .............. ५२

धनािा चवचनयोग- अनु्चिता कदम .............. १९ रसवैचवध्य - सुलभा दास........................ ५४

रािा भतहथ ृ रींिी सुभाचिते- संिीवनी गोळे ........ २१

माझी आवडती सुभाचिते- श्रद्धा मुनगंटीवार ...... २३

सुभाचितसुगंध- चमताली मंदार केतकर ........ २५

भागवता मधील सुभाचिते- अशोक चवनायक िोशी

............................................... २७

माझी आवडती सुभाचिते -अंिली गोंधळे कर ..... २९

अर्थपूिथ सुभाचिते - मोचहनी मंडलेकर ............ ३०

आवडती सुभाचिते- विाथ चविय देशपांडे.......... ३२

सुभाचित श्लोक- रोचहिी पांडे ................... ३४

सुभाचित श्लोक आचि त्यांिे अष्टाक्षरीत भावार्थ .. ३४

वं दे सं स्कृ तम् . .. १
 || संस्कृत साधना ||

अंक निनमि ती मार्ि दर्ि ि सनमती

मा.वर्ाि जी माडर्ळ
ू कर
मुख्य संपादक

श्रेया सरिाईक र्ीतल र्ोखले माधवी जोर्ी अर्ि िा कुलकर्णी

संस्कृत नवभार् प्रमुख अनतथी संपादक संपादक संपादक

वं दे सं स्कृ तम् . .. २
 || संस्कृत साधना ||
संपादकीय: कृ तज्ञतेने प्रत्येक भाषेची सेवा करणे आवश्यकच!
बरार् नवलंब झाल्यािंतर संस्कृतर्ा सभ ु ानर्त नवर्ेर्ांक
की, जो र्ुभारं भार्ा नवर्ेर् अंक आहे, तो आपल्या हाती
देतािा मला अनतर्य आिंद होतो आहे. प्रार्ीि भारतार्ी
भार्ा संस्कृत होती. संस्कृत ही अिेक भार्ांर्ी जििी
आहे, हे वास्तव आहे. आपल्या भारताला जी संस्कृती आहे
नकंवा जो सुसस्ं कृतपर्णा आहे, त्यार्ाही संस्कृत या
र्ब्दार्ी घनिष्ठ संबंध आहे. कारर्ण या संस्कृतीला जे
पनहल्यांदा ज्ञाि देण्यात आले ते संस्कृतमधि ू र् देण्यात
आले.
सुभानर्ते ही संस्कृत सानहत्यार्ा अनवभाज्य घटक आहे.
सुभानर्तांिा जर्ाला तत्त्वे, िीती नर्कवली. सभु ानर्तांमध्ये
केवळ ज्ञाि देर्णे एवढार् हेतू िव्हता. तर त्याद्वारे आर्ार-
नवर्ारांर्े महत्त्व लोकांिा समजावि ू सांर्ण्यात आले.
सुसंस्कृतपर्णा हा र्ब्द त्यातिू र् जन्माला आला. आपल्या
देर्नहताच्या देर्भक्तीच्या, िैनतक, सुंदर जीविपद्धतीर्ी,
मयाि दांर्ी भारतीय उच्र्तम संस्कृतीर्ा थेट संबंध आहे.
मिाच्या र्द्धु , निकोप, पनवत्र, मंर्लमय वाढीसाठी
आपल्या संस्कृतीर्ा आधार घेर्णे र्ैर िाहीर्. संस्कृतीला
संस्कृत भार्ेपासि ू दरू करर्णे कदानप र्क्य होर्णार िाही.
वं दे सं स्कृ तम् . .. ३
संस्कृत भार्ेतले श्लोक अत्यंत सद ुं र असतात. त्यांर्ी
ृ ामध्ये, छं दामध्ये केलेली
रर्िा कोर्णत्या तरी उत्तम वत्त
असते. आनर्ण म्हर्णि
ू र् ते र्ेय असतात. संस्कृतच्या
पठर्णािंतर खपू आिंद नमळतो; परं तु दहावीिंतर
संस्कृतर्ा अभ्यास होतर् िाही.
खरे तर संस्कृतमध्ये जे ग्रंथ आहेत, त्या ग्रंथांमध्ये केवढे
तरी मोठे ज्ञािभांडार साठवलेले आहे. म्हर्णि ू कोर्णतेही
राजकारर्ण मिात अनजबात ि आर्णता संस्कृत भार्ेर्ा
सर्ळयांिी आदर केला पानहजे. संस्कृत भार्ा ही काही
कोर्णा एकार्ी भार्ा िाही. तसे म्हर्णाल तर ही
वेदरर्िाकारांर्ी, वानल्मकी ऋर्ींर्ी नजतकी आहे
नततकीर् र्ीता सांर्र्णाऱ्या यादवराज श्रीकृष्र्णार्ी भार्ा
आहे हेही लक्षात घेतले पानहजे.
एखादी भार्ा आनदवासींर्ी आहे. ती कमी र्टांमध्ये बोलली
जाते. ठरानवक जमातीमध्येर् बोलली जाते, असे जरी
असले तरीही त्या भार्ेर्ा तेवढार् आदर व्हायला पानहजे.
आनर्ण त्या भार्ेतील सानहत्यार्ा अभ्यासही झाला
 || संस्कृत साधना ||
पानहजे. कारर्ण सानहत्य हे त्या संस्कृतीर्ा आरसा असते.
त्यासाठी आपर्ण प्रत्येक भार्ेर्ा आदर केला. म्हर्णिू र्
जिमंर्लिे नहंदी, मराठी, इंग्रजी आनर्ण आता संस्कृत या
भार्ेमध्ये अंक काढायला सुरुवात केली आहे. यािंतरही
आर्णखी एखादी भार्ा निवडली जाईलर्! आनर्ण त्याद्वारे
एक छोटासा समहू करूि त्या भार्ेर्ी सेवा केली जाईल.
त्या भार्ेर्े संवधि ि करण्यासाठी र्ासि खंबीर आहे, असे
मािले तरी आपर्ण आपला खारीर्ा वाटा या सेवेद्वारे
उर्लावा हा हेतू आहे. दरमहा संस्कृत अंक काढण्यार्ा
आनर्ण तो र्ालवण्यार्ा प्रयत्ि केला जाईल.
आज आपर्ण उदि म ू धले र्ेर तेवढ्यार् कौतुकािे ऐकत
असतो. नकंवा उदि ू मधल्या र्झला यादेखील आपर्ण मोठ्या
तल्लीितेिे ऐकत असतो. असेर् िाते प्रत्येक भार्ेर्ी
आपले जोडले र्ेले पानहजे.
भार्ा वेर्वेर्ळया असतात तसे भार्ांर्ी वत्त ृ ी वेर्ळी असते.
आनर्ण जर िेमका नवर्ार केला तर संस्कृत भार्ेर्ी वत्त ृ ी ही
मला दैवी वाटते. ही िेहमीर् काहीतरी उत्तम नर्कवर्णारी
अर्ी र्ुरुभार्ासुद्धा मला वाटते. ही देवतांर्ी भार्ा आहे हे
पटावे, इतकी ही संद ु र भार्ा आहे. या भार्ेर्ी सानहत्यसंपदा
एवढी मोठी आहेर्; पर्ण ही रनसकांर्ी देखील भार्ा
आहे. त्या रनसकतेति ू आपर्ण नकत्येक नपढ्यांिा जमर्णार
िाही असे मंत्रमुग्ध करर्णारे सानहत्य आपर्ण संस्कृत मधि ू
वार्तो आहोत, अभ्यासत आहोत. आनर्ण एक वेर्ळा
अिुभव अिुभवतो आहोत.
संस्कृतमधल्या एकेका श्लोकामध्ये एकेका पुस्तकार्े
ज्ञाि सामावले असते. आपल्याला सर्ळयात प्रार्ीि ग्रंथ
म्हर्णि
ू ऋग्वेद ठाऊक आहे की, जो मल ू तः संस्कृत
भार्ेतिू र् नलनहला र्ेला होता, यार्ी मानहती नमळते. त्या
ऋग्वेदाला अिन्य साधारर्ण असे स्थाि आहे. आपर्ण
देवतांर्ी आळवर्णी करत असतािा जी स्तोत्र, जे मंत्र
म्हर्णतो, ते संस्कृतमधि ू असतात. त्यार्ा अथि
समजल्यािंतर ते अनधक आवडू लार्तात. आपल्या
वं दे सं स्कृ तम् . .. ४
संस्कृतीमध्ये वेद आहेत. र्ारी वेद आपल्याला ठाऊक
असर्णे आवश्यक आहे. कारर्ण यांच्या अभ्यासाति ू
ज्ञािवद्ध
ृ ी होते. काही धमाां च्या सानहत्यार्ा उर्म
संस्कृतमध्येर् आहे. उदा. बौद्ध धमाि मधले काही प्रार्ीि
सानहत्य हे संस्कृतमधि ू आहे.
र्नर्णत आनर्ण नवज्ञािाला जवळर्ी वाटर्णारी भार्ा देखील
संस्कृत आहे असे म्हटले जाते.
कोर्णतेही सानहत्य पटकि कालबाह्य होऊ िये या दजाि र्े
असावे असे मािले जाते. संस्कृतमधले ग्रंथ असे पटकि
कालबाह्य होर्णारे िाहीत. परं तु आपर्ण ज्या पद्धतीिे
आपल्या धमाि मध्ये उत्तम नवर्ारांिी छाि प्रर्ती करत
जातो, नकतीदा काही बदलही करत जातो, तसे बदल
होर्णार यामध्ये काहीही र्ैर िाही हे आधी आपल्याला पटले
पानहजे. कारर्ण पररनस्थतीिस ु ार काही बदल अपेनक्षत
आनर्ण अपररहायि असे असतातर्! असे बदल आपर्ण प्रत्येक
र्ोष्टीत करीत जायला हवे. संस्कृत आत्मसात
करण्याच्यादृष्टीिे आपल्या नवर्ारात बदल करर्णे
आवश्यक आहे. यासाठी सुद्धा आपल्याला अभ्यास
करण्यार्ी आवश्यकता आहे. एकोनर्णसाव्या र्तकामध्ये
जी कार होती ती २२ व्या र्तकामध्ये खपू बदललेली आहे.
पर्ण त्या कार या केवढ्या तरी जपि ू ठे वल्या जातात आनर्ण
त्यार्ी नकंमतही खपू जास्त असते.
आज जातीयवादाच्या भोवऱ्यात अडकूि पडूि संस्कृत
भार्ेर्ा नतरस्कार करर्णारे पुष्कळ लोक आहेत. ही संख्या
नदवसेंनदवस वाढते आहे. पर्ण असे असले तरी यार्ी काळजी
करण्यार्े कारर्ण िाही. कारर्ण जी अनभजात भार्ा, त्यातलं
ज्ञाि इतकी परकीय आक्रमर्ण सोसि ू ही नटकूि रानहलं
आहे ती भार्ा अमर आहे. म्हर्णि ू र् संकुनर्त नवर्ारांिी या
भार्ेकडे पाहर्णाऱ्या लोकांबद्दल आपर्ण नवर्ारर् करू िये,
हेर् उत्तम!
संस्कृत भार्ा ही जर्ी देवांर्ी भार्ा आहे तर्ीर् ती
दािवांर्ीही भार्ा होतीर्. श्रीकृष्र्णािे संस्कृतमधि
ू र्ीता
 || संस्कृत साधना ||
सांनर्तली, त्यार्वेळी दुयोधिदेखील संस्कृतमधि ू र्
बोलत असेल िा? ह्या र्ोष्टी समजावि ू घेऊि त्या व्यापक
दृष्टीिे सवि र् भार्ांकडे पाहायला पानहजे.
क्षिश: किशश्चैव चवद्या अर्ं ि साधयेत ।
क्षिे नष्टे कुतो चवद्या ? किे नष्टे कुतो धनम् ।।
अथाि त, आपर्ण प्रत्येक क्षर्णाक्षर्णांर्ा उपयोर् ज्ञाि
प्राप्तीसाठी करीत असतो. आनर्ण अर्दी पै-पैर्ा उपयोर्
आपर्ण काटकसरीिे बर्तीसाठी केला पानहजे. या दोन्ही
र्ोष्टी जर आपर्ण नवसरलो तर िा आपल्याला ज्ञाि, िा धि
नमळर्णार!
आपल्याला जर वेळेर्ा, क्षर्णांर्ा उपयोर् समजतो. तर एका
महाि ज्ञािसंपन्ि अर्ा भार्ेला नवसरूि कसे र्ालेल?
पवू ीच्या काळी जे जे काही ग्रंथ झाले ते बहु तांर्ी संस्कृत
भार्ेति
ू र् झाले हे नवसरूि र्ालर्णार िाही. रामायर्ण,
महाभारत, र्ारही वेद अर्ा ज्ञािभांडारावर, त्या
संस्कृतीवर, त्या नवर्ारांवर, त्या ज्ञािावर आपर्ण २२ व्या
र्तकापयां त आलो आहोत नकंवा पोहोर्लो
आहोत. यापढ ु र्ा सर्ळा प्रवास, सर्ळी वाटर्ाल ही
आपल्याला ज्ञाि आनर्ण अिभ ु वाद्वारे र् करावी लार्ेल.
आपर्ण कृतज्ञता म्हर्णि
ू या भार्ेर्ी आनर्ण प्रत्येकर् भार्ेर्ी
सेवा करीत आहोत. पवू ी इंग्रजीला नवरोध करर्णारे लोक
होते. ती र्ोऱ्या लोकांर्ी भार्ा नतरस्काराला कारर्णीभत
झाली होती. आज त्या नतरस्कारार्ी नकंमत आपल्याला
मोजावी लार्ते आहे. इंग्रजी भार्ा ि येण्यामुळे आज अिेक
तरुर्ण आपल्या परदेर्ी िोकरीला मुकत आहेत. नर्वाय
काल नतरस्कार केलेली इंग्रजी ही भार्ा आज जर्ार्ी
भार्ा झाली आहे, हे नवसरूि र्ालर्णार िाही.
वं दे सं स्कृ तम् . .. ५
असे असले तरी देखील परदेर्ामध्ये मात्र संस्कृत भार्ेर्ा
अभ्यास वाढतो आहे, आकर्ि र्ण वाढते आहे, हळूहळू त्यांच्या
नवद्यार्थयाां पयां त संस्कृत भार्ा पोहोर्वली जात आहे.
भारतीय संस्कृतीर्ी नतकडे ओळख व्हावी, यार्ा प्रयत्ि
केला जात आहे. आनर्ण यार्वेळी भारतामधि ू मात्र त्यार्ा
प्रयोर्-उपयोर्-महत्त्व लक्षात आर्णि ू देण्यासाठी नवर्ेर्
प्रयत्ि करावे लार्त आहेत.
कानलदास, बार्णभट्ट, पानर्णिी, वानल्मकी, र्ीता, र्ार्णक्य
अर्ी िावे या नपढीच्या नवस्मत ृ ीमध्ये जाऊि पडली आहेत.
त्यांर्े जे सानहत्य आहे त्यार्े वैनर्ष्ट्य असे आहे की,
प्रत्येक वार्र्णाऱ्याला त्यार्ा अथि वेर्वेर्ळा जार्णवतो.
म्हर्णिू कोर्णीतरी सांनर्तलेला अथि आनर्ण आपल्याला
समजलेला अथि यामध्ये जे अंतर आहे ते अंतर
संपवण्यासाठी ते सानहत्य आपल्याला त्यार् भार्ेमधि ू
वार्ता यायला हवे. हा अर्दी सामान्य नियम आहे. यार्ा
अथि , ती भार्ा आधी आपल्याला समजायला हवी आनर्ण तो
अथि आधी आपल्याला समजायला हवा. अथाि साठी इतरांवर
अवलंबि ू राहावे लार्ू िये.
अर्ा पररनस्थतीत वारं वार निदर्ि िास येर्णारा भार्ाद्वेर्
सवि प्रथम संपवण्यासाठीर् सा. जिमंर्लर्े व्यासपीठ आहे
असे मािायला हरकत िाही. हे व्यासपीठ कृतज्ञांर्े
व्यासपीठ आहे. संस्कृत भार्ेबद्दल वाटर्णारा आदर, प्रेम,
कृतज्ञता व्यक्त करण्यार्ा एक ठोस प्रयत्ि म्हर्णजेर् हा
नवर्ेर्ांक!
ू
एकंदरीत हे पाऊल खपू सकारात्मक आहे. मी जिमंर्ल
संस्कृत टीमला आनर्ण नवर्ेर्ांकात लेख नलनहलेल्या
प्रत्येक व्यक्तीला कृतज्ञतेिे प्रर्णाम करतो.
जय नहंद !
जिमंर्ल हे," ई साप्तानहक" मुद्रक, प्रकार्क, संपादक अ‍ॅड. वर्ाि माडर्ूळकर B.SC,.LL.M .M.B.A. यांिी,सा.जिमंर्लर्े मालक नर्रीर् कुलकर्णी यांर्ेकरीता 'सई' बार्णेर,
पुर्णे - ४११०४५ (महाराष्र) येथि
ू प्रकानर्त केले. या अंकात प्रनसद्ध झालेल्या मजकुरार्ी संपादक, संपादक मंडळ, मालक सहमत असतीलर् असे िाही. सवि वादनववाद पुर्णे
न्यायकक्षेच्या अधीि.(सहयोर्: - महाराष्र पत्रकार संघ) फोटो सौजन्य र्ूर्ल
 || संस्कृत साधना ||

अर्थवैचचत्र्य आणण ववनोदी सुभावषते- शीतल गोखले

सवि र् सुभानर्ते उपदेर् करर्णारी असतात असे िाही
.काहींमध्ये अथि वनै र्त्र्य नदसते व िमि नविोद साधलेला
नदसतो .अर्ी काही सुभानर्ते माझ्या वार्िात आलेली पुढे
देत आहे.
स्पश
ृ चन्नमां मुह्यचत चनद्रया हररः।।
खरे तर हलाहल हे (भयंकर)नवर् िसि ू लक्ष्मी(रमा)हेर्
खरे नवर् आहे कारर्ण असे पहा, नवर् नपऊि सुद्धा नर्व
सुखािे जार्ा राहतो.

(१)-पावथतीमौिधीमेकामपिां मग ृ यामहे। (नवर्ावर मात करूि सावध असतो)परं तु लक्ष्मीला िुसता

शलू ी हलाहलं पीत्वा यर्ा मत्ृ युंियोऽभवत।् । स्पर्ि करूि नवष्र्णू मात्र झोपेच्या मच्ू छे त र्ेला (संपत्तीर्ी
धुंदी देवांिाही जर्णू अटळ आहे)
पावि तीं िाम एकाम्अपर्णाां और्धीं (वयं)मर्
ृ यामहे
(अन्वेर्र्णं कुमि ः)यतः र्ल
ू ी(र्ल
ू ं धारयनत इनत अथवा का शैल-पुत्री चकमु नेत्र-रम्यम्।
र्ल
ू वेदिया पीनडत:)िाम र्ङ्करः हलाहलं पीत्वा यथा शुकाभथकः चकं कुरुते फलाचन।।
मत्ृ युंजयः अभवत्| मोक्षस्य दाता स्मरिेन को वा।
गौरी-मुखं िुम्बचत वासुदव े ः।।
ज्यायोर्े हालाहल नवर् नपऊिही र्ंकरािे मत्ृ यवू र जय
नमळवला अर्ा पावि ती िावाच्या पर्णि नवहीि और्धीच्या येथे पनहल्या तीि ओळींमधील प्रश्ांर्ी उत्तरे र्वर्थया
आम्ही र्ोधात आहोत र्ंकर पावि तीच्या िावांमधील ओळीत आहे.
ू कवीिे मजेर्ीर रर्िा केली आहे.
अथाि र्ा श्ले र् साधि का शैल-पुत्री--गौरी
चकमु नेत्र-रम्यम्--मुखम्
हालाहलं नैव चविं चविं रमा। शुकाभथकः फलाचन चकं कुरुते--िुम्बचत
िनः परं व्यत्ययमत्र मन्यते।। स्मरिेन एव मोक्षस्य दाता कः--वासुदवे ः(कृष्िः)।
चनपीय िागचतथ सुखन े तचशशवः।

वं दे सं स्कृ तम् . .. ६
 || संस्कृत साधना ||

या प्रकारच्या रर्िेला समस्यापत

ू ी म्हर्णतात. र्वर्थया
ओळीतील अथाि िरू ु प पनहल्या तीि ओळी रर्ावयाच्या
असतात.

मजेदार सुभानर्ते. (क्रमर्ः)

व्यानधग्रस्तांिा बरे करूि लोकसेवा करर्णारे वैद्य/डॉक्टर
हे खरे तर समाजात मान्यवर ठरतात परं तु तटु पुंज्या
ज्ञािावर या व्यवसायार्ा बाजार मांडलेल्यांवर रर्लेले हा
नमनश्कल श्लोक पहा.

चितां िज्वचलतां दृष्ट्वा वैद्यो चवस्मयमागतः।

नाहं गतो न मे भ्राता कस्येदं हस्तलाघवम्?

िज्वचलतां चितां दृष्ट्वा वैद्यः चवस्मयं

आगतः,(यतः)अहं न गतः न मे भ्राता (ततः)इदं
हस्तलाघवं कस्य?

पेटलेली नर्ता पाहू ि डाॅ‍ॅ.ला आश्चयि वाटले की

(रोग्याकडे )मी (और्ध द्यायला)र्ेलो िाही नकंवा (प्रार्ण
घ्यायला)माझा भाऊ यमराज ही र्ेला िाही तर मर्
(रोग्याला मारण्यार्े )हे हस्तकौर्ल्य कोर्णार्े बरे ?

संस्कृत भार्ा इतकी समद्ध ृ आनर्ण सुस्पष्ट आहे की

नतच्यात एखादा अिुस्वार,अधि वर्णि नकंवा पर्ण ू ि वर्णि ही
र्ब्दार्ा अथि कोठल्या कोठे िेऊि ठे वतो!

श्लोकः श्लोकत्वमायाचत यत्र चतष्ठचन्त साधव:।

लकारो लुप्यते यत्र तत्र चतष्ठन्त्यसाधवः।।
यत्र साधवः चतष्ठचन्ि तत्र श्लोकः श्लोकत्वम् आयाचत
(चकन्तु)यत्र लकारः लुप्यचत (शोकत्वं) तत्र असाधवः
चतष्ठचन्ि।।

जेथे सज्जि असतात तेथे श्लोकाला श्लोकत्व(अथि पर्ण ू ि

ता/पानवत्र्य) येते परं तु जेथे(श्लोक या र्ब्दातील)ल र्ा लोप
होतो (र्ोक)तेथे दुजिि असतात. दुजििांच्या सानन्िध्यात
पानवत्र्य कोठूि येर्णार?
शीतल गोखले

वं दे सं स्कृ तम् . .. ७
 || संस्कृत साधना ||
सुभावषत गंगा- श्रेया अभभजित सरनाईक
जिमंर्ल संस्कृत र्ौरव नवभार्ार्े हे पनहलेर् वर्ि आहे. या
वर्ाि तील हा दुसरा नवर्ेर्ांक....!
काही तांनत्रक अडर्र्णीमुळे हा अंक उनर्रा प्रकानर्त
होतोय त्याबद्दल क्षमस्व.
संस्कृत सभ ु ानर्त नवर्ेर्ांक प्रकानर्त करतािा
आम्हाला नवर्ेर् आिंद होत आहे. संस्कृत सुभानर्ते हा
फक्त भारतार्ार् िाही तर जार्नतक वारसा आहे. सुभानर्ते
म्हर्णजे मुक्तक काव्य. सुभानर्तांर्ी मुख्य वैनर्ष्ट्ये म्हर्णजे
ती आर्यघि असतात. सारर्भि असतात. उत्तम
मिोनविोदि करतात. जीवि मल्ू यांर्ा संदेर् देतात. अर्ी
हजारो सुभानर्ते भारतात संस्कृत कवींद्वारे नलनहली र्ेली
आहेत. या सभ ु ानर्तांमध्ये आपल्याला भारतीय संस्कृतीर्े
मिोज्ञ दर्ि ि घडते.
अिेक सुभानर्ते ही अत्यंत सुटसुटीत व सोपी असतात.
उदाहरर्णाथि
पथ्ये सचत गदातथस्य भेिि ग्रहिेन चकम्|
पथ्ये असचत गदातथस्य
भेिि ग्रहिेन चकम्।
वं दे सं स्कृ तम् . .. ८
यात फक्त एका अक्षरार्ा फरक आहे. पर्ण त्यािे पर्ण ू ि अथि
बदलतो. र्दाति म्हर्णजे रुग्र्ण. भेर्ज म्हर्णजे और्ध. पर्थय
पाळले असता और्धांर्ा काय उपयोर्?
पर्थये पाळलीर् िाहीत तर मर् और्धांर्ातरी काय
उपयोर्?
राचत्रगथचमष्यचत भचवष्यचत सुिभातम्
भास्वानुदष्े यचत हचसष्यचत पङ्किश्रीः ।
इत्र्ं चवचिन्तयचत कोशगते चिरे फे
हा हन्त हन्त नचलनीं गि उज्िहार ॥
अत्यंत सद ंु र असे हे सभ
ु ानर्त आहे. कमळफुलाच्या आत
बंद असलेला भ्रमर (नद्वरे फ) म्हर्णजेर् भुंर्ा असा नवर्ार
करतो की रात्र लवकरर् संपेल. सद ंु र सकाळ होईल. सय ू ि
उदयास येईल. कमळांर्ा समहू प्रस्फुररत होईल.
कमळाच्या आत अडकलेला तो भुंर्ा असा नवर्ार करत
होता की तेवढ्यात अनतर्य दुःखदायक घडले की, अरे रे
! त्या कमनलिीला एका हत्तीिे उखडूि फेकले. खरं र्
मािवी जीवि सुद्धा नकती क्षर्णभंर्ुर आहे. हा आर्ा
निरार्ेर्ा खेळ आहे. प्रयत्ि तर मिुष्य करतोर्. पर्ण
भाग्य कधी कधी साथ देत िाही. कमनलिीत अडकलेला
 || संस्कृत साधना ||
भुंर्ा पहाट होण्याच्या सुंदर आर्ेवर आहे. पर्ण हत्ती
अर्ािक नतथे येतो नि िेमकी तीर् कमनलिी उखडूि
फेकतो. त्यामुळे भुंग्याला मरर्ण येते. मिुष्य जीविातही
अिेक संधी केवळ दुभाि ग्य आड आल्यािे र्ालल्या
जातात.
पढु र्े एक सुभानर्त महाभारतातील उद्योर् पवाि तील
आहे.पवू ी राजाला जितेकडूि कर जमा करावा लार्ायर्ा.
पर्ण कवी म्हर्णतो की, राजािे कर्ाप्रकारे कर जमा
करावा? जेर्णेकरूि राज्यकारभारही िीट र्ालेल आनर्ण
प्रजानहतही पर्ण साधले जाईल.
पुष्पं पुष्पं चवचिन्वीत मल
ू च्छेदं न कारयेत् । मालाकार
इव आरामे न यर्ा अङ्गारकारकः ॥
ज्याला कोळसा हवा आहे तो झाडाला बुंध्यापासि ू समळ ू
िष्ट करतो नकंवा कापतो. परं तु र्ांर्ला माळी मात्र
ज्याप्रमार्णे झाडाला एकेक फुल येईल त्याप्रमार्णे ते र्ोळा
करतो. तर्ार् प्रकारे राजािे प्रजेकडूि फार त्रास ि देता
कर र्ोळा करूि घ्यावा.
पुढर्े सुंदर सुभानर्त पहा.
िगचत चवचदतम् एतत् काष्ठम् एकाचस नूनम्।
तद् अचप ि चकल सत्यं कानने वचधथतो अचस
नवकुवलयनेत्रापाचि सङ्गौत्सवे अचस्मन्
मुसल, चकसलय ते तत्क्षिाद यद् न िातम्।
एक सुंदर स्त्री उखळामध्ये धान्य कांडत असतािा नतच्या
हातातील मुसळ पाहू ि कवी म्हर्णतो, " अरे मुसळा, तू
अर्दी कोरडे आनर्ण र्ुष्क लाकूड आहेस हे सर्ळयांिा
ठाऊक आहे. तू जंर्लात वाढलेला रािर्ट आहेस हेही
अर्दी खरे र् आहे. कारर्ण ताज्या कमळासारख्या सद ुं र
िेत्रांच्या या सद
ुं रीच्या कोमल हातांर्ा स्पर्ि तुला झाला ही
मोठी आिंदार्ी र्ोष्ट आहे. तरीदेखील अरे , अरनसका
तुझ्या अंर्ावर क्षर्णात रोमांर्ही उठलेले िाहीत .
वं दे सं स्कृ तम् . .. ९
खरोखरर् अर्ी हजारो सुभानर्ते आपल्याला आिंनदत
करतात. मिार्ी उत्तम मिोरं जि तर होतेर् पर्ण या सवि
कवींच्या प्रनतभेर्ेसद्ध
ु ा फार फार कौतुक वाटते आनर्ण
अनभमाि वाटतो. या संस्कृत र्ौरव अंकाच्या निनमत्तािे ही
सुभानर्त- र्ंर्ा घरोघरी पोहोर्वतािा आम्हाला अत्यंत
आिंद होत आहे. यामध्ये पन्िासच्या आसपास अिेक
लेखकांिी आपले योर्दाि नदले. काही कारर्णािे ज्यांर्े
लेख या अंकात प्रकानर्त झाले िाहीत ते आम्ही लवकरर्
प्रकानर्त करर्णार आहोत.
हा नवर्ेर्ांक तयार करतािा आदरर्णीय नर्तल र्ोखले
यांर्ी खरोखरर् खपू मोलार्ी मदत झाली. मी संस्कृत
र्ौरव नवभार्ार्ी संपर्ण ू ि र्मू आदरर्णीय र्ीतल र्ोखले,
आदरर्णीय माधवी जोर्ी, आदरर्णीय अर्ि िा कुलकर्णी,
आदरर्णीय मंजश्र ु ी रहाळकर यांर्े खपू खपू आभार मािते.
त्यार्प्रमार्णे समहू ाच्या मुख्य संपादक आदरर्णीय वर्ाि
माडर्ळ ू कर म‍ॅडम यांिी एवढी उत्तम संधी सवि लेखकांिा
प्राप्त करूि नदली त्याबद्दल खपू खपू धन्यवाद .!
अंकार्े इतके सुंदर मुखपष्ठ
ृ व एकूर्णर् अंकार्ी निनमि ती
केल्याबद्दल आदरर्णीय नर्रीर् कुलकर्णी सरांर्े धन्यवाद !
ू ि जिमंर्लर्ी टीम पदोपदी सोबत आहे यार्ी मला
संपर्ण
ू ि कल्पिा आहे. या सवाां र्े सुद्धा आभार.
पर्ण
लेखकांर्े, वार्कांर्े आनर्ण नहतनर्ंतकांर्े आभार.
लवकरर् पुन्हा भेटूया िवीि नवर्ेर्ांकासह !
आमच्या फेसबक ु पेजला भेट द्या.नतथे लाईक आनर्ण कमेंट
करायला नवसरू िका. जिमंर्ल पेज तसेर् संस्कृत
र्ौरव नवभार्, जिमंर्ल वार्क समहू , महाराष्र नबट्स
इंग्रजी नवभार्, िादलहरी,जिलहरी सवि नठकार्णी आपर्ण
भेट देऊि आमच्या संपकाि त राहू र्काल..
पुनः चमलामः।
- श्रेया अचभचित सरनाईक
जिमंर्ल मुख्य संघटक
जिमंर्ल संस्कृत र्ौरव नवभार् प्रमुख
 || संस्कृत साधना ||
सुभावषतानां लोकवप्रयता।- माधवी िोशी
काव्यप्रकार्े आलङ्काररकः मम्मटः काव्यप्रयोजिानि
कनथतवाि्। प्रनतभावाि् कनवः नकमथां काव्यं रर्यनत तथा
सहृदयः वार्कः नकमथां काव्यं पठनत?
काव्यं यर्सेSथि कृते व्यवहारनवदे नर्वेतरक्षतये।
सद्यः परनिवि तृ ये कान्तासनम्मततयोपदेर्युजे।। (का. प्र. 1.
2)
कनवः कीनतां , धिं, व्यवहारज्ञािं, पुण्यं, परमािन्दं र् प्राप्तुं
काव्यं रर्यनत। वार्कः अनप तदथि मेव काव्यं पठनत। र्ास्त्रं
पनठतंु जिािाम् उत्सक ु ता ि भवेत् प्रायः नकन्तु काव्यं
(वाङ्मयं) पनठतुं जिाः इच्छनन्त। तेि व्यवहारज्ञािं
सलु भतया, रञ्जकतया र् भवनत। यथा –
दृचष्टपत
ू ं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं िलं चपबेत्।
सत्यपत ू ां वदेत् वािं मनःपूतं समािरे त्।।
काव्यस्य अनन्तमं र् प्रयोजिम् अिन्यसाधारर्णम्। कनवः
वार्काि् उपदेर्ं कति म ु ् इच्छनत। नकन्तु उपदेर्ः नह
मखू ाि र्णां प्रकोपाय ि र्ान्तये। इनत सः जािानत। परोपदेर्े
पानण्डत्यं ि इच्छनत सः। नकन्तु जिनहतं, लोककल्यार्णं र्
इच्छनत। अतः सः काव्येि उपदेर्ं करोनत। काव्यर्त-
वं दे सं स्कृ तम् . .. १०
उपदेर्ः ि उपदेर्वत् र्ष्ु कः, िीरसः वा। ि वा तत्र
उपदेर्कति ःु अहङ्कारः दृश्यते। यथा नप्रया कान्ता उपदेर्ं
करोनत तथा काव्ये उपदेर्ः भवनत। कान्तायाः यथा
नवश्वासः तथा कवेः नवश्वासः यत् तयोः वर्िम् अस्माकमेव
नहताय कनथतम् अनस्त। कान्तायाः उपदेर्ः इव काव्यर्त-
उपदेर्ः अनप कोपाय ि भवनत। उपदेर्ः अनस्त इत्यनप यथा
ि ज्ञायते तथा उपदेर्ः नक्रयते इत्येतत् वैनर्ष्ट्यम्।
कान्तायाः र्ब्दाः अथाि ः वा ि प्रधािाः। सा मधुरं वर्िं
वदनत येि रनसकः अनभमुखः भवनत। तथा कनवः रसपर्ण ू ां
वर्िं नलखनत येि रनसकाः तेि उपनदष्टं कतां ु प्रवत्त ृ ाः
भवनन्त। यथा –
तैलाद्रक्षेत् िलाद्रक्षेत् रक्षेत् चशचर्लबन्धनात्।
मूखथहस्ते न दातव्यमेवं वदचत पुस्तकम्।।
कवेः जीविनवर्यकाः नवर्ाराः, तस्य दृनष्टकोर्णाः र्
सभु ानर्तेर्ु प्रकनटताः भवनन्त। मािवता, भत ू दया,
परोपकारः, दािं, सुजिता इत्यादीिां र्ुर्णािां संस्कारः
वार्केर्ु सवु र्िैः भवनन्त। योग्यायोग्यं कथं द्रष्टव्यं, नकं
करर्णीयं नकं र् ि करर्णीयम् इनत बोधः रोर्कतया भवनत।
यथा -
आत्मनः िचतकूलाचन परे िां न समािरे त्।
 || संस्कृत साधना ||

कवेः अिुभवः, तस्य समाजनिरीक्षर्णं र् तस्य काव्येर्ु अनस्मि् जर्नत यत् यत् अनस्त तत् सवि म् अनप ईश्वरस्य
प्रनतनबनम्बतं भवनत। काव्ये कनथतानि उदाहरर्णानि निवासस्थािम्। तस्य रक्षर्णं मािवस्य कति व्यम्। तस्य
अस्माकं जीविे अनप द्रष्टु ं र्क्यन्ते। अतः रोर्क-उदाहरर्णैः नविार्ं कतां ु मािवस्य अनधकारः िानस्त। प्रार्णवायुः, जलम्,
सुवर्िानि संस्मरर्णीयानि भवनन्त। यथा – अन्िम् इत्यादयः िाम निसर्ेर्ण प्रदत्ता सम्पनत्तः। मािवेि
तस्य उपयोर्ः कृतज्ञतया, त्यार्पवू ि कं र् करर्णीयः। लोभेि
वनाचन दहतो वह्े ः सखा भवचत मारुतः। परधिस्य अपहारः ि करर्णीय़ः।
स एव दीपनाशाय कृशे कस्याचस्त सौहृदम्।। सुभानर्तािां िानस्त अनवर्यः िाम। तत्त्वज्ञािं, राजिीनतः,
अथि र्ास्त्रं, सदार्रर्णं, हास्यनविोदाः, प्रहेनलकाः, सवि मनप
जिाः सुलभतया वत्त
ृ बद्धानि सभु ानर्तानि अनस्त सुभानर्तेर्ु। सुभानर्तानि जीविस्य सवाि नर्ण क्षेत्रानर्ण
कण्ठस्थीकुवि नन्त। कण्ठस्थीकरर्णेि र् सुभानर्तर्तं स्पर्
ृ नन्त। अतः सुभानर्तानि, सक्त ू यः सवेभ्यः जिेभ्यः
व्यवहारज्ञािम्, उपदेर्ं वा आजीविं स्मरनन्त। जिाः रोर्न्ते।
पनण्डतबुद्धयः संस्कृतसुवर्िािां तेर्ां मातभ
ृ ार्या अिुवादं भारतीयसंसद्भविे सुभानर्तमेतत् नलनखतम् अनस्त।
कृत्वा संस्कृतेतरजिेर्ु सभ
ु ानर्तरसास्वादं नवतरनन्त।
अयं चनिः परो वेचत गिना लघुित े साम।्
चकमप्यचस्त स्वभावेन सुन्दरं वाप्यसुन्दरम।् ै कुटुम्बकम।् ।
उदारिररतानां तु वसुधव
यदेव रोिते यस्मै भवेत् तिस्य सुन्दरम्।।
एतेि भारतीयािां नवश्वबन्धुत्वं सुव्यक्तं भवनत।
देर्कालम् अतीत्य सवि त्र सदैव सुभानर्तािां समपि कता एवं सुभानर्तािां सबु ोधयुक्तता, रञ्जकता, सौंदयां ,
भवनत। अतः आधुनिककाले अनप सुभानर्तािां महत्त्वम् सरसत्वं, र्ेयता, देर्कालातीतता, नवर्यवैनवध्यं र् एतानि
अबानधतम् एव। यथा - अिन्यसाधारर्णानि वैनर्ष्ट्यानि। अतः एव
यावत्भूमण्डलं धिे सशैलवनकाननम्। संस्कृतसुभानर्तानि लोकनप्रयानर्ण।
तावचिष्ठचत मेचदन्यां सन्तचतः पुत्रपौचत्रकी।। डॉ. माधवी दीपक िोशी
(श्रीदुगाथसप्तशती ५४)
अनस्मि् सुभानर्ते मािववंर्सातत्याथां पवि तािाम्
अरण्यािां र् महत्त्वमेव प्रनतपानदतम्। आधुनिककाले
स्वाथि परायर्णः, लोभग्रस्तः मािवः सुखसुनवधािां
नवकासाथां पवि तखििम्, अरण्यकति िं र् करोनत। नकन्तु
पयाि वरर्णस्य एतादृर्ः नविार्ः तस्य एव वंर्स्य नविार्ाय
कारर्णं भवेत्।
विं नह रक्ष्यते व्याघ्ैः व्याघ्ाि् रक्षनत काििम्।।
अरण्यािां नविार्ेि व्याघ्नसंहादीिां नहंस्रप्रानर्णिां नविार्ः
भवनत। नकन्तु तेर्ां नविार्ेि सजीवािाम् अन्िर्ख ं ृ ला
िष्टा भवनत। तेि सवेर्ामेव नविार्ः भवेत्।

ईशावास्यचमदं सवं यचत्कञ्ि िगत्यां िगत।्

तेन त्यिेन भुञ्िीर्ाः मा गध
ृ ः कस्यचस्वद् धनम्।।

वं दे सं स्कृ तम् . .. ११
 || संस्कृत साधना ||

नम्रता:- वैष्णवी बोरगावकर

सज्जिांर्ेही असेर् आहे िा! नवद्वत्ता, पैसा, सन्माि अर्ा

नमचन्त फचलनो वक्ष ृ ाः नमचन्त गुचिनो िनाः। कोर्णत्याही र्ोष्टीिे र्ांर्ला मार्णस ू हु रळूि जात िाही.
शुष्ककाष्टश्च मूखाथश्च न नमचन्त कदािन। सुख व दुःख दोन्ही मध्ये मिार्ा समतोल राखण्यास तो
वक्ष
ृ हे पर्थृ वीर्े वैभव. आपले अन्िदाते. आपले संरक्षर्ण यर्स्वी होतो. महत्त्वार्े म्हर्णजे तो सदैव िम्रतेिे वार्तो.
करर्णारे . स्वतः ऊि पावसात उभे राहू ि इतरांिा सावली त्यार्े वार्र्णे, बोलर्णे याति
ू मादि व डोकावत असते.
देर्णारे . आजबू ाजल ू ा नहमनर्खरे असली तरी एवढ्या त्यामुळे अर्ी व्यक्ती सवाां च्या आवडीर्ी असते नतला सवि त्र
उं र्ीवरही ताठ मािेिे नहमवर्ाि वार्ी झुंजत वर्ाि िवु र्ि उभे माि नमळतो म्हर्णि ू र् म्हर्णतात
असलेले वक्ष ृ म्हर्णजे संन्यस्त जोर्ीर्. वक्ष
ृ ार्ी पािं, फुलं, One of the greatest victories you can gain over others
खोड सवि र् र्ोष्टी कामाच्या. कायम सवाि त जास्त is to beat him at politeness.
आकर्ि ि ू घेर्णारी र्ोष्ट म्हर्णजे फळांिी लदबदलेला वक्ष ृ . (Josh Billings)
देिाऱ्याने देत िावे वाळलेले लाकूड आनर्ण मुखि व्यक्ती मात्र कधीर् वाकत
घेिाऱ्याने घेत िावे िाहीत, कोर्णापुढे झक ु े
ु त िाहीत.अर्ा व्यक्तींिा इतरांपढ
घेता घेता एक चदवस झुकर्णे म्हर्णजे स्वतःर्ा अपमाि वाटतो नकंवा आपले
देिाऱ्यािे हात घ्यावे... महत्त्व संपेल अर्ी त्यांिा भीती वाटत असावी, जी
दािर्रू व्यक्ती कडूि दाि घेता घेता एक नदवस आपर्णही अिाठायी असते. कारर्ण कोर्णतेही असो, अर्ा व्यक्ती
त्यार्ा दातत्ृ वार्ा र्ुर्ण घ्यावा, असा या ओळीर्ा अथि . हा झुकत िाहीत हेर् खरे .
अथि वक्ष ृ ांच्या बाबतीतही पर्ण ू ि लार्ू होतो. मार्णसाकडूि याति ू आपर्ण एवढे नर्कूया की, Treat everyone with
कधीही कोर्णतीही अपेक्षा ि रर्णाऱ्या वक्ष ृ ाकडूि बरं र् politeness even though they are rude not
काही नर्कण्यासारखं आहे. वक्ष ृ जेंव्हा फळांिी डवरूि because they are nice but because you are.
जातो त्यावेळी तो सुंदर नदसतो. ऐश्वयाि िी झुकूि जातो.
'देता नकती घेर्ील या दो करांिी' अर्ी मार्णसार्ी अवस्था वैष्िवी बोरगावकर
होते.

वं दे सं स्कृ तम् . .. १२
 || संस्कृत साधना ||

स्वभावो दुरवतक्रमः - डॉ सुमेधा हषे

ह्यावर आधाररत एक संस्कृत सुभानर्त आहे...

भावार्थ: मूळ स्वभाव बदलणे कठीण असते .
स्वभाव =स्व+भाव
प्रत्येक व्यनक्त ही जन्मतःर् अिुवंनर्क र्ुर्णदोर् (आई
वनडलांर्े ( दोन्ही पररवाराकडूि)) घेऊि जन्माला येते.
पर्ण प्रत्येकार् स्वतःर्ं असं एक जर् असते. प्रत्येकार्ी
जडर्णघडर्ण वेर्वेर्ळया वातावरर्णात झाली असते,
वेर्वेर्ळे संस्कार झाले असतात.
प्रत्येकाला आलेले कटू -र्ोड अिुभव, नमत्र-मैनत्रर्णी,
नर्क्षर्ण, आनथि क नस्थती ह्या सवाां च्या समन्वयाति ू पररस्थीती िुसार तो दबला जाऊ र्कतो पर्ण वेळ येतार्
व्यनक्तर्ा स्वभाव बितो जातो, घडत जातो. त्यार्ी
पायाभरर्णी लहाि वयापासि ू र् र्ालू होते.
आधी िमद ू केल्याप्रमार्णे अिुवंनर्कतेिे आलेला स्वभाव
तर असतोर् पर्ण योग्य संस्कार झाले, पोर्क वातावरर्ण
नमळाले, योग्य मार्ि दर्ि ि नमळाले तर स्वभावातले दोर्
लहाि वयात नियंत्रंर्णात येऊ
र्कतात. पर्ण असे झाले िाही तर तेर् दोर् मिुष्याच्या
मिात पाय रोवतात आनर्ण तोर् त्यार्ा स्वभाव बितो.
स्वभावो नोपदेशने शक्यते कतुथमन्यर्ा ।
सुतप्तमचप पानीयं पुनगथच्छचत शीतताम् ।।
भावार्थ: केवळ उपदेश करून अर्वा सल्ला देऊन
स्वभाव बदलत नसतो. िसं पाण्याला गरम केल्यावर
ते गरम तर होत पि काही वेळाने (स्वतःच्या
गुिधमाथनुसार) परत र्ंड होऊन िातं. चकती समपथक
सुभाचित आहे.
एखाद्याला नकतीही समजाविू सांनर्तले, उपदेर् नदला तरी
काही काळाकरता त्यार्ा थोडाफार पररर्णाम होतो नकंवा
मळ
ू स्वभाव परत वर उफाळूि येतोर्.
स्वभाव हीर् व्यनक्तर्ी खरी ओळख होऊि जाते. अमक ू
व्यनक्त असा, तमक ू तसा असं म्हर्णण्यार्ा प्रघात आहे.
म्हर्णजेर् काय व्यनक्तच्या स्वभावािस ु ार त्यार्ी ओळख
निमाि र्ण होते आनर्ण त्याच्या र्ुर्णदोर्ांर्े मल्ू यमापि केले
जाते. आयुष्यभर आपला स्वभाव आपली साथ सोडत िाही.
व्यनक्तर्ा जसा स्वभाव असतो तर्ीर् संर्त तो निवडतो,

वं दे सं स्कृ तम् . .. १३
 || संस्कृत साधना ||

सम स्वभावाच्या व्यनक्तबरोबरर् तो मैत्री करतो, रमतो.

ह्यावर प्रकार् टाकर्णारे समपि क सभ
ु ानर्त आहे...
व्याघ्रः सेवचत काननं ि गहनं चसंहो गुहां सेवते
हंसः सेवचत पचिनीं कुसुचमतां गध्रृ ः श्मशानस्र्लीम् ।
साधुः सेवचत साधुमव े सततं नीिोऽचप नीिं िनम्
या यस्य िकृचतः स्वभाविचनता केनाचप न त्यज्यते ॥
अथाि त:
जसे वाघाला घिदाट अरण्यात, नसंहाला र्ुहेमधे, हंसाला
ू ि उमललेल्या कमल पुष्पापार्ी अि् नर्धाडाला
संपर्ण
स्मार्ािात वास्तव्य करर्णे आवडते तसेर्
सत्पुरुर्ाला र्ांर्ली संर्त तर िीर्, कपटी मिुष्याला
तर्ार् वाईट संर्तीत रहार्णे आवडते. म्हर्णजेर् काय तर,
मळू स्वभाव ( जन्मजात स्वभाव) बदलू र्कत िाही.
यः स्वभावो चह यस्याचस्त स चनत्यं दरु चतक्रमः
श्वा यचद चक्रयते रािा तत् चकं नाश्नात्युपानहम।् ।
भावाथि :
एखाद्यार्ा स्वभाव बदलर्णं अत्यंत नक्लष्ट काम आहे. जसं
श्वािाला राजा जरी बिवलं तरी तो त्याच्या मळ ू
स्वभावाप्रमार्णे पादत्रार्णं र्घळत बसर्णं थांबवर्णार आहे
का???
स्वभाव मिुष्याच्या व्यनक्तमत्वार्ा आरसार् असतो आनर्ण
त्यावरूिर् त्यार्ी पात्रता ठरवली जाते.
े ा हिे
डॉ सुमध

अर्ार् अथाि र्ं अजि

ू एक सद
ुं र सुभानर्त आहे...

काकः पिवने रचतं न कुरुते हंसो न कूपोदके

मूखथः पचण्डतसंगमे न रमते दासो न चसंहासने ।
कुस्त्री सज्िनसंगमे न रमते नीिं िनं सेवते
या यस्य िकृचतः स्वभाविचनता केनाचप न त्यज्यते ॥

भावाथि : कावळा पद्मविात (कमळांच्या विात) रमत

िाही, हंस नवहीरीच्या पाण्यात नवहार करू र्कत िाही
आनर्ण मख ू ि , अज्ञािी मार्णसाला ज्ञािी, पंनडतांच्या
सहवासात आिंद नमळू र्कत िाही.
त्यार्प्रमार्णे सेवकाला राजा बिवले, नसंहासिवर बसवले
तर तो त्यार्ा आिंद घेऊ र्कत िाही ( रूबाब दाखवू
र्कत िाही) आनर्ण वाईट, र्ंर्ल स्त्री सज्जिांच्या,
र्ाररत्र्यवाि व्यनक्तंच्या सहवासात ि रमता तर्ार् िीर्
स्वभावाच्या व्यनक्तंबरोबर मैत्री पसंत करते.
अथाि त जो मिुष्यार्ा जन्मतः स्वभाव असतो त्यार्ा तो
त्यार् करू र्कत िाही आनर्ण स्वतःच्या स्वभावािुरूप
सहवासर् त्याला आवडतो, तर्ार् संर्तीत रहार्णे तो
पसंत करतो.
एखाद्याला बदलायर्े नकतीही प्रयत्ि केले तरी 'मळ ू
स्वभाव जाई िा!'

वं दे सं स्कृ तम् . .. १४
 || संस्कृत साधना ||
शेषं न कारयेत्।- भैरवी देशपांडे
े ं व्याचधशेिं िाचननशेिं तर्ैव ि|
ररपुशि
पुनः पुनः िवधथन्ते तस्माच्छेिं न कारयेत् II
देववार्णी संस्कृत, वेद वार्णी संस्कृत... असे कुठलेही ज्ञाि
िसेल जे संस्कृत भार्ेत उपलब्ध िाही. अिेक
धमि ग्रंथांति
ू , पुरार्णाति
ू , इतर सानहत्य
प्रकाराति ू पेरलेली सुभानर्ते म्हर्णजे तर जर्णू काही
संस्कृत भार्ेतील अलंकारर्... या मौनत्तक मालेति ू एक
नवर्ार मांडण्यार्ा हा अल्प प्रयत्ि.
वरवर बघता साधे सरळ सोपे तत्त्वज्ञाि सांर्र्णाऱ्या या
र्ब्दांर्ी मिाला खरीखुरी भुरळ पडली ती 'पुिः पि ु ः
प्रवधि न्ते' या र्ब्दांमुळेर्. आपल्या आयुष्यात ‘पुि:पुिः
प्रवधि न्ते' हा अिुभव आपर्ण नकतीदा तरी घेत असतोर्.
पुन्हा पुन्हा त्यार् त्या र्कु ा आनर्ण तेर् ते नवर्ार सामान्य
मार्णसाला नकती घट्ट धरूि ठे वतात, र्रु फटूि ठे वतात.
अिेकदा ह्या दुष्ट र्क्राति ू आपल्याला निश्चयर्क्तीच्या
जोरावर बाहेर पडावे लार्ते.
हे सुभानर्त वार्तािा सहज आठवली ती घरात एके जार्ी
वाळवी नदसल्यावर ती समळ ू िष्ट व्हावी यासाठी असर्णारी
माझी स्वत:र्ी धडपड. कारर्ण पुन्हा तेर्, मी जार्णत होते
वं दे सं स्कृ तम् . .. १५
वाळवीर्ा असर्णारा 'पुिः पि ु ः प्रवधि न्ते' हा र्ुर्णधमि ! ररप,ू
व्याधी आनर्ण अग्िी यांर्ेही काहीसे असेर्. पुि: पुि:
परति ू येर्णे... संधी नमळतार् प्रज्वनलत होर्णे, डोके वर
काढर्णे या साऱ्यात हे पटाईत.
र्त्रू , रोर् आनर्ण अनग्ि या नतघांर्ा लवलेर् उरला तरी ते
पुिः त्रासार्े कारर्ण ठरतात म्हर्णि ू र्त्रुर्ा िार् करतािा,
रोर्ावर उपाय करतािा आनर्ण अनग्ि नवझवतािा तो
नकंनर्तही नर्ल्लक राहर्णार िाही हे तपासर्णे र्रजेर्े ठरते.
र्त्रू मर् तो देर्ाबाहेरर्ा असो नकवा देर्ांतर्ि त... मिातला
असू दे नकंवा मिाबाहेरर्ा त्याला कायमर्े संपवर्णेर्
कधीही उत्तम. काही नठकार्णी माफ करर्णे, सोडूि देर्णे हे
आपल्यार् नहताच्या आड येवू र्कते. जरी र्त्रर् ू ा िायिाट
करण्यासाठी साम, दाम, दंड, भेद हे उपाय सांनर्तले
जातात तरीही येथे र्त्रर् ू ा िायिाट म्हर्णजे त्याला संपवि ू
टाकर्णे त्याच्यार्ी यद्धु करूि निवां र् करर्णे असे अपेनक्षत
िाहीर्, तर र्त्रच्ू या मिातील र्त्रत्ु व भाव संपनवता येर्णे
जास्त अनभप्रेत आहे. मिातले र्त्रुत्व संपले की पुन्हा युद्ध
प्रसंर् उद्भवर्णार िाही हे ध्यािात ठे वर्णे व त्यािस ु ार पावले
उर्लर्णे कधीही इष्ट ठरते.
पंर्महाभत ू ांमधील अग्िी तत्त्व हेदेखील असेर्, जरासे जरी
नर्ल्लक रानहले तर पुिश्च सवि र्क्तीनिर्ी पेटूि उठतं.
वारं वार नवध्वंस करू र्कर्णारे . एक नठर्णर्ी योग्यवेळी
 || संस्कृत साधना ||

थोडीर्ी हवा नमळतार् सारे राि भस्मसात करण्यार्े कवि चे नाि काव्य रचना
सामर्थयि ठे वते हे आपर्ण सारे र् जार्णतो. वेळोवेळी विांमध्ये
लार्र्णाऱ्या वर्णव्याच्या मुळार्ी बहु तेक वेळा एक नठर्णर्ीर्
असते. क्रोध हा देखील अग्िीसारखार् असतो. मिात महाऋषि वाल्मीकि रामायण
नर्ल्लक रानहला तर कधी तरी नठर्णर्ी पडूि सारे
भस्मसात करर्णारा. म्हर्णि ू र् यार्ा नवलय होतािा
मिातील सवि र्ाठी सुटूि नवकार, नवर्ाद समळ ू िष्ट महाऋषि वेदव्यास महाभारत
होवि ू नर्त्त र्ांत व्हायला हवेर्. म्हर्णजेर् क्रोधाच्या
नठर्णर्ीर्ा पलटवार होर्णार िाही.
अश्वघोि बुद्धचररत,सौंदययनंद
रोर् अथाि तर् व्याधी यांर्ाही स्वभावधमि असार् आहे. आज
कोरोिा ह्या रोर्बद्दल जरी बोलायर्े झाले तरी आपल्याला
नदसतेय की संपर्ण ू ि जर् हे एकनत्रतपर्णे 'पि
ु ः पि
ु ः प्रवधि न्ते'
िालिदास िुमारसंभव, रघुवंशम
हार् अिुभव घेतंय. कोनवडर्ा समळ ू िायिाट होवू ि
र्कल्यार्ार् हा पररर्णाम आहे. व्याधींर्े काही अवर्ेर्
र्रीरात रानहले की काही काळािंतर पुन्हा तोर् त्रास
भारषव किरातार्ुन
य ीयम ्
व्हायला लार्तो आनर्ण मर् आपर्ण म्हर्णतो दुखण्यािे
पुन्हा डोकं वर काढलं, त्यात काहीर् िवल िाही. वरील
सुभानर्तामधील नतन्ही घटक हे आपापल्या
श्रीहिय नैिधीयचररतम ्
स्वभावधमाि िुसार वार्तात. ह्यांर्ा समळ ू िायिाट झाला
िाही तर हे िक्कीर् की ते आपला घात करायला मार्े पुढे
पाहर्णार िाही. हे एक कायमर्े ध्यािात ठे वण्यार्े
माघ लशशप
ु ाि वध
नत्रकालाबानधत सत्य आहे.

आता जरावेळ या नतन्ही घटकांकडे रूपकं म्हर्णि ू बघू या.

आपले र्त्र,ू आपल्यातला अग्िी आनर्ण आपली सवाि त जि पाणणनन र्ंबवती षवर्यम
ु ी
व्याधी जर का कुठली असेल तर ती आहे काम, क्रोध, लोभ,
मोह, मद आनर्ण मत्सर हे र्निप.ू केवळ अध्यात्म साधिेच्या
मार्ाि िेर् आपर्ण यांर्ा समळ
ू िायिाट करू र्कतो आनर्ण िात्यायन स्वर्ायरोहणाम
र्ेवटी अमल्ू य आनत्मक, मािनसक र्ांततेर्ा उपभोर् घेवू
र्कतो. प्रस्तुतच्या सुभानर्ताति ू मला हेर् महत्त्वार्े
सांर्ावेसे वाटते. अखेर हे समजि ू घेवि
ू त्याप्रमार्णे रत्नािर हरर षवर्यम
वार्ण्यार्ी बुद्धीर् तर मार्णसाला इतर जिावरांपासि ू
वेर्ळा आनर्ण नवर्ेर् दजाि देते. र्ेवटी आपापलं आयुष्य
िेमकं कसं जर्ायर्ं हे ज्यािे त्यािे ठरवायला हवं हेर् पतंर्लि महानंद िाव्य
सत्य आहे. भैरवी देशपांडे

हरर लसंह प्रयार् प्रशस्स्त

वं दे सं स्कृ तम् . .. १६
 || संस्कृत साधना ||
सुभावषते आणण व्यविमत्व-यद्रृच्छा
1. नकं वाससा तत्र नवर्ारर्णीयाः वासः प्रधािं खलु
योग्यतायाम्॥
पीतांबरं वीक्ष्य दधौ स्वकन्यां िमाथम्बरं वीक्ष्य चवंिं
समुद्रः॥
अथि : कपड्यावर काय अवलंबि ू असते? तर बरं र् काही
असते.पीतांबर िेसलेल्या नवष्र्णलू ा समुद्रािे आपली मुलर्ी
नदली आनर्ण र्ामडं र्ंड
ु ाळलेल्या र्ंकराला नवर् नदले.
आपर्ण जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला पनहल्यांदा भेटतो तेव्हा
सवि प्रथम त्यार्े बाह्यरुप बघतो.एखाद्या व्यनक्तबद्दल
जार्णिू घेतािा काय बघाव यावर अिेक मते असले तरी
१०० पैकी ९० लोक िवीि व्यनक्तला भेटतािा सवि प्रथम
त्यार्े कपडे,र्पला यार् र्ोष्टी बघतात हे मान्य
करतील.एक अत्यंत साधस उदाहरर्ण घेऊया. एकदा एक
व्यनक्त आपल्या नखष्यात १००० रुपये घेऊि र्ेला.प्रथम
तो धुळीिे माखलेल्या मळक्या कपड्यानिर्ी भाजी
आर्णायला र्ेला तेव्हा भाजीवाल्यािे त्याला भाज्यािा हात
लावण्यास िकार नदला.दुसऱ्यावेळेस तो व्यनक्त अर्दी
सुटबटु ात बाजच्ू या भाजीवाल्याकडे भाजी घ्यायला र्ेला
तर यावेळेस भाजीवालार् त्या व्यक्तीला साहेब,साहेब
करत त्याच्याकडूि भाजी घेण्यासाठी आग्रह करू
वं दे सं स्कृ तम् . .. १७
लार्ला.या दोन्ही प्रसंर्ात तो भाजीवाला ज्याप्रकारे
वार्ला त्यार्प्रमार्णे समुद्र पीतांबर िेसलेल्या नवष्र्णु आनर्ण
र्ामड र्डुं ाळलेल्या र्ंकरसोबत वार्ला.
2. यत्र ववद्ववज्जनो नास्ति श्लाघ्यित्राल् पधीरवप |
चनरस्तपादपे देशे एरण्डोऽचप द्रुमायते ||
अथि :ज्या नठकार्णी नवद्वाि लोक िाहीत त्यानठकार्णी कमी
बुद्धी असर्णारा मार्णस
ू देखील स्तुतीला पात्र ठरतो. जसे
[मोठे ] वक्ष
ृ िसलेल्या प्रदेर्ात एरं डसद्धु ा वक्ष
ृ म्हर्णि
ू
नमरवतो.
मिष्ु य प्राण्याला स्तुती अनतनप्रय आहे आनर्ण ती
नमळवण्याकररता अिेकवेळा तो आपल्यापेक्षा कमजोर
व्यक्तींर्ा समहू निवडतो आनर्ण स्तुतीला पात्र
ठरतो.अश्याप्रकारच्या वार्ण्यािे आपर्ण कधीर् प्रर्ती
करू र्कत िाही आनर्ण अनतर्हािपर्णाच्या डबक्यात
अटकूि राहू र्कतो. खळखळत्या पाण्यासारख राहायर्
असेल तर प्रर्ती आवश्यक आहे आनर्ण प्रर्तीसाठी
बुनद्धमाि लोकांर्ी संर्त.
3. नष्टं द्रव्यं लभ्यते कष्टसाध्यम्, नष्टा चवद्या
लभ्यतेऽभ्यासयुिा |
 || संस्कृत साधना ||

नष्टारोनयं सप
ू िारै ः सुसाध्यम् नष्टा वेला या गता सा कवि चे नाि काव्य रचना
गतैव ||

अथि :[खपू ] कष्ट करूि र्ेलेली संपनत्त नमळवता हरर लसंह प्रयार् प्रशस्स्त
येते.[नवसरल्यामुळे] र्ेलेली नवद्या अभ्यास करूि [पुन्हा]
नमळवता येते.तब्बेत खराब झाली तर र्ांर्ले उपर्ार
करूि ती सुधारता येते.पर्ण वेळ [वाया] घालवला तर तो प्रवर सेन सेतुबंध
र्ेला तो र्ेलार्. [वेळ वाया घालवर्ण टाळावं].

आयष्ु यभर कष्ट करूि जमवलेली संपनत्त र्मावली तरी रामायणमंर्री, भारत
पुन्हा मेहितीिे आपर्ण ती संपनत्त नमळवू र्कतो.नवसर छे मेंद्र
मंर्री
पडला असला तरी सराव आनर्ण एकाग्रतेिे नवद्या परत
नमळवता येते.त्यार्प्रमार्णे योग्य डॉक्टरच्या उपर्ारािे,
ध्यािधारर्णेिे तब्येत सुधारता येते.पर्ण तुम्ही
षवल्हड़ षवक्रमाअंिदे वचररत्र
धिवाि,बलवाि आनर्ण बनु द्धमाि असले तरी हाताति ू
निसटलेली वेळ तम्ु ही पुन्हा नमळवू र्कत िाही.
िल्हड़ रार्तरं गर्णी
यद्रच्ृ छा

अलभनंद िादं बरी सार रामचररत

पद्म र्ुप्त नवसहसाचररत्र

िुमार दास र्ानिीहरणम

वं दे सं स्कृ तम् . .. १८
 || संस्कृत साधना ||
धनाचा ववननयोग- अनु्वप्रता कदम
1 दानं भोगो नाशचस्तस्रो गतयः भवचन्त चविस्य|
यो न ददाचत न भुङ्िे तस्य तत
ृ ीया गचतभथवचत।।
धिार्ा नवनियोर् तीि प्रकारे होऊ र्कतो, दाि, उपभोर्
नकंवा िार्. जो मार्णस ू पैसा दाि करीत िाही नकंवा
स्वतःही पैश्यार्ा उपभोर् घेत िाही, त्याच्या पैश्यार्ा मात्र
िार् होतो.
हे माझे अत्यंत आवडते सभ
ु ानर्त आहे कारर्ण त्यार्ी प्रनर्ती
जार्ोजार्ी येते.
माथेरािला एकदा आम्ही र्ेलो असतांिा एक पडीक
बंर्ला पानहला. त्या बंर्ल्यांबद्दल र्ौकर्ी केली तेंव्हा
कळले की एका पारर्ी र्हृ स्थािे खपू वर्ाां पवू ी तो बंर्ला
घेऊि ठे वला होता. कालांतरािे त्या र्हृ स्थार्ा आनर्ण
त्यांच्या पत्िीर्ा देहांत झाला. त्याला मुलेबाळे िव्हती.
त्यांर्ा बंर्ला असा दुरावस्थेत होता, कारर्ण त्यांच्या
स्वतःच्या आयुष्याच्या र्ेवटी ते र्हृ स्थ स्वतः बंर्ल्यात
राहू र्कत िव्हते आनर्ण मरर्णोत्तर एखाद्या परोपकारी
संस्थेसाठी दािपत्र सद्ध ु ा त्यांिी केले िव्हते.
वं दे सं स्कृ तम् . .. १९
त्यांच्या बंर्ल्यात अडकलेल्या पैर्ार्ा िुसता िार् झाला
होता.
अर्ी उदाहरर्णे पानहली की लक्षात येते की पैसा नमळवर्णे
नजतके अवघड आहे, नततकेर् तो योग्य प्रकारे खर्ि करर्णे
सुद्धा आहे.
म्हर्णिू प्रत्येक व्यक्तीिे आपल्या पैर्ार्ा आपर्ण कसा
उपयोर् करावा यार्ा नवर्ार केला पानहजे. एकतर आपल्या
पैर्ार्ा मिसोक्त उपभोर् घ्यावा, आपल्यार् मुलाबाळांिा
द्यावा नकंवा आपल्या आवडीच्या एखाद्या र्ांर्ल्या संस्थेला
दाि करावा.
2) यस्याचस्त चविं सः नरः कुलीनः
सः पचण्डतः सः श्रुतवान् गुिज्ञः।
स एव विा सः ि दशथनीयः,
सवे गुिाः काञ्िनमाश्रयचन्त
या सुभानर्तार्ा अथि सद्ध
ु ा एकदम पटण्यासारखार् आहे.
समाजात सर्ळीकडे आपर्ण पहात आलो आहे की जे लोक
श्रीमंत असतात त्यांिा सवि प्रकारे माि नमळतो.
सामान्य लोकांिा श्रीमंत लोक कुलीि, र्हार्णे , र्र्ण
ु ी,
बोलण्यात हु र्ार, सद
ुं र वाटतात.
 || संस्कृत साधना ||

ते खरोखरर् तसे िसले तरी तसा आभास निमाि र्ण

व्हायला त्यांच्याकडील पैसा हे परु े से कारर्ण आहे. अर्यनयत्वाणििानर्ायन ् भोर्ानाप्नोनत
कारर्ण, सवि र्ुर्ण धिाच्या आश्रयास असतात. ज्याच्याकडे पुष्ििान ्।
धि, त्याच्याकडे सवि र्ुर्ण आहेत असे वाटते.
न हह सवयपररत्यार्मन्तरे ण सि
ु ी
3) सत्यम् ब्रूयात चियं ब्रूयात न ब्रूयात सत्यम्
भवेत ्।।अर्ायत –
अचियम्
चियंि नानतृ म् ब्रूयात एिा धमथः सनातनः
र्र्ातीि अनेि वस्तच्
ू या संििनाने आपण
र्ोड आनर्ण खरे बोलावे
कटु, सत्य असले तरी बोलू िये. भोर्ाचा क्षणणि आनंद घेवू शितो, परं तू
र्ोड परं तु खोटे बोलू िये िरा आनंद हा िेवळ त्यार्ातच आहे .
ही आपली जि ु ी रीत आहे.

अनु्चिता कदम

स्वर्ायहदिामः िृत्वाषप पुण्यं िमयषवधानतः।

प्राप्य स्वर्ं पतत्यािु भूयः िमय प्रचोहदतम ्।।
तस्मात्सत्संर्मं िृत्वा षवद्याभ्यासपरायणः।
षवमुक्तसंर्ः परमं सि
ु लमच्छे द्षवचक्षणः।। िामो िोभस्तर्ा क्रोधो दम्भष्चत्वार
इत्यमी।
अर्ायत ् – स्वर्ायहद िी प्रास्प्त िी िामना से
महाद्वाराणण वीचीनां तस्मादे तांस्तु वर्ययेत ्।।
पुण्यिमय िरिे स्वर्य प्राप्त िरने िे उपरान्त
भी शीघ्र ही िमय प्रेररत होिर पुनः मत्ृ यु िोि
में गर्रना पड़ता है । अतः षवद्वान ् वह है र्ो िाम, िोभ, क्रोध, दं भ ही नरिाची महाद्वारे

आिियण िा त्यार् िरे , षवद्याभ्यास िरते रहे असल्याने त्यांचा त्यार् िरणे इष्ट .

एवं सत्संर् िरिे परमसुि िी अलभिािा रिे।

वं दे सं स्कृ तम् . .. २०
 || संस्कृत साधना ||

रािा भतृथहरींची सुभावषते- संिीवनी गोळे

राजा भति हृ री एक महाि कवी होते. संस्कृत सानहत्यातील भति हृ री म्हर्णतात, अधम, िीर्, कनिष्ट प्रकारर्े लोक,
एक नवख्यात तत्त्वनर्ंतक होते. अवंती-उज्जैिीर्ा राजा काहीतरी अडर्र्णी उपनस्थत होतील या भीतीिे कायाि ला
होते. ज्यार्े िावे नवक्रमसंवत ओळखले जाते, त्या सम्राट हातर् घालत िाहीत. मध्यम प्रकारर्े लोक (आरं भर्रू ),
नवक्रमानदत्यार्े वडील बंधू होते. िीनतर्तक, र्ंर् ृ ारर्तक, कायाि र्ा आरं भ तर करतात पर्ण अडर्र्णींिी बेजार होऊि
वैराग्यर्तक या र्तकत्रयीद्वारे त्यांिी संस्कृत मध्येर् सोडूि देतात. कायि तडीस िेत िाहीत. परं तु उत्तम
सानहत्याला अलंकृत केलेले आहे. भारतीय जिमािसावर, प्रतीर्े लोक नकतीही अडथळे , अडर्र्णी आल्या, नकतीही
या र्तकत्रयीतील सभ ु ानर्तांर्ी अनमट छाप आहे. राजा संकटं आली, तरी त्यावर मात करूि ते कायि पर्ण ू ि त्वास
भति हृ रींिी िीनतर्तकांतील सभ ु ानर्तांति
ू र्ेकडो िेतात.
वर्ाां पवू ीर् समाजार्े निरीक्षर्ण करूि समाजातील नवद्वाि,
धैयिवाि, सज्जि, दुजिि, परोपकारी इत्यादी लोकांच्या सामान्य लोक सुरूवाति टाळतात ।
स्वभावार्े, वार्र्णक ू ीर्े अर्क ू वर्णि ि केलेले आहे, जे िे मध्य ते, सुरू करून त्यिून िात
सद्यनस्थतीतही तंतोतंत लार्ू पडते. राजा भति हृ रींिी चवघ्नांनी ना हरत उिम लोक ।
केलेल्या मािवी स्वभावाच्या िेमकेपर्णार्े मला िेहमीर् आरं चभले सकळ कायथ चसद्धीस नेत ॥
कुतहू ल वाटत आले आहे. त्यार्साठी मला त्यांर्ी सुभानर्ते
आवडतात. २)
आरम्भगुवव ं क्षचयिी क्रमेि
१) लघ्वी पुरा वचृ द्धमती ि पश्चात् ।
िारभ्यते न खलु चवघ्नभयेन नीिै: चदनस्य पव ू ाथधथपराधथचभन्ना
िारभ्य चवघ्नचवहता चवरमचन्त मध्या: । छायेव मैत्री खलसज्िनानाम् ॥ -
चवघ्नै: पुन: पुनरचप िचतहन्यमाना: (उपिाती)
िारब्धमुिमिना: न पररत्यिचन्त ॥ - (वसंतचतलका)

वं दे सं स्कृ तम् . .. २१
 || संस्कृत साधना ||

या पद्यात सज्जि व दुजििांर्ी मैत्री ही सावलीसारखी
असते हे स्पष्ट केलेले आहे. नदवसाच्या पनहल्या भार्ातील
आनर्ण दुसऱ्या भार्ातील आपली सावली सय ू ाि च्या बदलत्या
नस्थतीमुळे वेर्वेर्ळी असते. प्रथम मोठी मर् लहाि होत
जाते. तर माध्यान्हीला आपली सावली आपल्या पायार्ीर्
असते. त्यािंतर सय ू ि जसा मावळतीकडे झुकतो तर्ी
आपलीर् सावली हळूहळू लांबीिे वाढत जाते. दुष्ट
ृ ीच्या मार्णसांर्ी केलेली मैत्रीही नदवसाच्या पनहल्या
प्रवत्त
भार्ातील सावलीसारखी असते. प्रथम मोठी, तर िंतर
कमी कमी होत जाते. सुजिांर्ी केलेली मैत्री मात्र
नदवसाच्या दुसऱ्या भार्ातील सावलीसारखी असते. प्रथम
लहाि, तर िंतर वाढत जाते.
उत्तम नवद्या असेल तर मिुष्य वेर्वेर्ळे उद्योर् करू र्केल
ज्यामुळे भरपरू धिप्राप्ती होईल आनर्ण धिाच्या माध्यमाति ू
वेर्वेर्ळया भोर्ांर्ा उपभोर् घेता येईल. नवद्येमुळे व्यक्तीला
प्रनसद्धी नमळते, मािसन्माि नमळतो. यामुळेर् कवी
म्हर्णतात की प्रत्येकािे नवद्या नमळवलीर् पानहजे.
चवद्या ही असते स्वरूप मनुिा, ही झाकली संपदा
ही अध्यापक चशक्षकांस, सुख दे, दे भोग दे ही यशा ।
चवद्या बंधु ििू चवदेश चफरता, चवद्या महा देवता
चवद्या पज्ू य नप
ृ ांसही, पशुि तो मािूस चवद्येचवना ॥
संिीवनी नरें द्र गोळे

छाया सकाळी पडते, घटे िी

मैत्री खलांिी घटते पुढे ती ।
माध्याचन्ह छोटी, पसरे पुढे िी तस्मादात्माक्षरः शुद्धो ननत्यः सवयर्तोअव्ययः।
मैत्री तशी वाढत सज्िनांिी ॥ उपालसतव्यो मन्तव्यः श्रोतव्यष्च मुमुक्षुलभः।।
अर्ायत ् – अतः मोक्षालभिािी र्नों िो अक्षर,
३)
शुद्ध, सनातन, सवयव्यापी, अव्यय आत्म तत्त्व
चवद्या नाम नरस्य रूपमचधकं िच्छन्नगुप्तं धनं
चवद्या भोगकरी यश:सुखकरी चवद्या गुरूिां गुरू: । िा ही गचन्तन, मनन, श्रवण व अनुसन्धान
चवद्या बन्धुिनो चवदेशगमने चवद्या परं दैवतं
िरना चाहहए।
चवद्या रािसु पूज्यते न चह धनं चवद्याचवहीन: पशु: ॥ -
(शादल ूथ चवक्रीडीत)
त्यर्न्ते दःु िमर्ाय हह पािने न च ते सि
ु ाः।
या पद्यात भति हृ री म्हर्णतात, नवद्या हेर् मिुष्यार्े सवोत्तम
स्वरुप आहे आनर्ण नवद्यानवहीि मिष्ु य पर्स ु माि असतो. दःु िेन चागधर्म्यन्ते नािमेिां न गचन्तयेत ्।।
त्यामुळे प्रत्येकािे नवद्या नमळवलीर् पानहजे. नवद्या हे
मिष्ु यार्े रूपर् असते. ि नदसर्णारी व सरु नक्षत अर्ी ही अर्ायत ् – धन व्यय िरते समय बड़ा दःु ि होता
संपत्ती आहे. नवद्या उपभोर् देर्णारी, कीती व सुख देर्णारी है । उसिी रक्षा में भी सुि नहीं है व उसिी
आहे. नवद्या ही र्रू ु आहे. सवि श्रेष्ठ र्ुरू आहे.
ु ं र्ी र्रू
परदेर्ांत, परक्या नठकार्णी र्ेल्यावर भावासारखी आहे. प्रास्प्त में भी बड़ा िष्ट होता है , इसलिये धन
नवद्या श्रेष्ठ दैवत आहे. नवद्या राजेलोकांमध्ये सद्ध
ु ा पजू िीय िो प्रत्येि अवस्र्ा में दःु िदायि समझो व
मािली जाते. धि मात्र िाही. नवद्यानवहीि व्यक्ती
पर्ुसमाि असते. उसिे नष्ट होने पर गचन्ता नहीं िरनी चाहहए।

वं दे सं स्कृ तम् . .. २२
 || संस्कृत साधना ||

माझी आवडती सुभावषते- श्रद्धा मुनगंटीवार

३) दचध मधुरं मधु मधुरं

माझी आवडती सुभानर्ते-- द्राक्षा मधुरा सुधाचप मधुरैव |
१) तस्य तदेव चह मधुरं
संतोिामतृ तप्त
ृ ानां, यत्सुखं शाचन्तरे वि | यस्य मनो यत्र संलननम् ||
न ि तद्धनलुब्धानाचमतश्रेतश्च धावाताम ॥
अथि -- दही र्ोड आहे, र्हद र्ोड आहे, अंर्ुर र्ोड आहे
अथि --संतोर् अमत ृ ासमाि आहे. संतोर्, तप्तृ ीमुळे व्यक्तींिा आनर्ण अमत ृ पर्ण र्ोड ( मधुर ) आहे, पर्ण मिुष्यासाठी
जी सुखर्ांती नमळते, ती सख ु र्ांती धिाच्या ( पैर्ाच्या ) सवाि त मधुर पदाथि तर तोर् आहे. ज्यात त्यार् मि
मार्े धावर्णाऱ्याला नमळत िाही. ( आजच्या या धावपळीच्या लार्लेलं असतं. (जो पदाथि मिुष्याला आवडतो तो त्याला
जीविात मिुष्यािे सुख समाधाि र्मावले आहे. र्ोड लार्तो. )
मिुष्याला सुख र्ांती हवी असेल तर नमळे ल त्यात
समाधाि मािले पानहजे.) (४) मा कुरु धनिनयौवनगवं
हरचत चनमेिात्काल: सवं।
२) अबन्धुरबंधत
ु ामेचत नैक्टयाभ्यास योगत:| मायामयचमदमचखलं चहत्वा
यात्यनभ्यासतो दूरात्स्नेहो बंधि
ु ु तानवम् || ब्रह्मपदं त्वं िचवश चवचदत्वा॥

अथि --वरर्ेवर भेटल्यािे (दरू र्ा ) परका पर्ण भाऊ होतो.
उलट दरू रानहल्यािे व एकमेकांर्ी ि भेटल्यािे
भावाभावार्े प्रेम कमी होत जाते . ( िातं नटकवायर्ं असेल
तर एकमेकांकडे जार्णे, येर्णे ठे वले पानहजे. )
संपत्ती, सत्ता, तारुण्य यांर्ा अहंकार करू िये .काळ
क्षर्णाधाि त हे सवि नहरावि ू िेतो म्हर्णि ू या मायारुपी
जर्ताला त्यार्ि ू ज्ञािाच्या आधारे ब्रह्मपद नमळनवण्यार्ा
प्रयत्ि करावा .(संपती, सत्ता ,पद सौंदयि हे क्षर्णभंर्ुर आहे
.या मोहमायेत ि फसता ब्रह्मज्ञाि नमळनवण्यार्ा प्रयत्ि
करावा.)

वं दे सं स्कृ तम् . .. २३
 || संस्कृत साधना ||

(५) अफलस्याचप वक्ष ृ स्य छाया भवचत शीतला। यर्ा गचत्तं तर्ा वाचो यर्ा वाचस्तर्ा
चनगुथिोsचप वरं बंधु: यः पर: पर एव सः॥
कक्रयाः !
अथि -- ज्याप्रमार्णे फळ ि देर्णाऱ्या वक्ष
ृ ार्ी सावली र्ीतल र्
असते .त्यार्प्रमार्णे आपला भाऊ जरी र्ुर्णहीि असेल तरी गचत्ते वागच कक्रयायांच साधुनामेक्रूपता !!
र्ांर्लार् असतो कारर्ण परका तो परकार् असतो
.(आपला भाऊ र्ुर्णवाि िसला तरी प्रेम,माया तर तो देतोर्
िा.) अनाहूतः प्रषवशनत अपष्ृ टो बहु भािते !

आजच्या या धावपळीत मार्णस ू मार्णसाच्या दरू जात आहे , अषवश्वस्ते षवश्वलसनत मूढचेता नराधमः !!
प्रत्येकार्ी सुखार्ी कल्पिा वेर्ळी असली तरी त्या एकार्
अंनतम ध्यासासाठी मिुष्य हा कुठलाही थराला जाऊ
र्कतो हे आज आपर्णा सवाि िा नदसतर् आहे, म्हर्णि ू र् ह्या स्वभावो नोपदे शेन शक्यते ितुम
य न्यर्ा !
पार् सुभानर्तामधि ू मी साधे नदसर्णारे पर्ण अमल्ू य
तत्वज्ञाि नवर्द केले आहे. सुतप्तमषप पानीयं पुनर्यच्छनत शीतताम ्
!!
श्रद्धा मुनगंटीवार
िड् दोिाः पुरुिेणेह हातव्या भूनतलमच्छता

आसनं शयनं यानपररधानर्ह

ननद्रा तद्रा भयं क्रोधः आिस्यं दीघयसूत्रता
ृ ाहदिम ्।
वांछत्यहोअनतमोहे न सस्ु स्र्रं स्वयमस्स्र्रः।। !! !!

अर्ायत ् – अहो ! कितना आश्चययपूणय है कि मानव द्वौ अम्भलस ननवेष्टव्यौ र्िे बद््वा दृढां
अत्यन्त मोह िे िारण स्वयं अस्स्र्र गचत्त लशिाम ् !
होिर आसन (बैठने िी सि
ु द व्यवस्र्ा), धनवन्तम ् अदातारम ् दररद्रं च
बबस्तर, वाहन, पररधानव र्ह
ृ ाहद भोर्ों िो अतपस्स्वनम ् !!!!
सुस्स्र्र मानिर प्राप्त िरना चाहता है ।

वं दे सं स्कृ तम् . .. २४
 || संस्कृत साधना ||

सुभावषतसुगंध- नमताली मंदार के तकर

इत्यादींमुळे होर्णारा असतो.

*सौविाथचन सरोिाचन चनमाथतंु सचन्त चशचल्पनः |* या र्ोष्टी कवीच्या प्रनतभेच्या बीजांति ू निमाि र्ण झाले
*तत्र सौरभचनमाथिे ितुरश्चतुराननः ||* ली पष्ु पे मािली तर त्यांच्या सर् ु ंधामुळे हा आिंद नि
माि र्ण होतो.
जर्ात असे अिेक नर्ल्पकार आहेत की, जे सव ु र्णाि र्ी र्लु ाब, र्ाफा, केवडा इत्यानद फुलांर्ा सर् ु धं , ती
उत्तम कमलपुष्पे निमाि र्ण करण्यात निपुर्ण आहेत. अ फुले ज्या पररसरात फुलतात त्या
र्दी हु बेहुब , लांबिू पाहर्णाऱ्याला पररसरातील प्रदेर्ांत दरवळतो. म्हर्णजे त्यालाही प्रदे
वाटावे की ही खरीर् आहेत. पर्ण िैसनर्ि क कमलपु र्ार्ी मयाि दा असते.
ष्पातील सुर्ंध मात्र त्यांिा त्यात निमाि र्ण करर्णे र् तसेर् ज्या ऋतत ू नकंवा काळात ही फुले फुलतात,
क्य िाही. ते कौर्ल्य फक्त ब्रह्मदेवार्े. हा सुर्ंध आ त्या काळार्ीही या सुर्ंधाला मयाि दा असते.
िंददायक असतो. तो मार्णसाला र्ुंर् करतो. मािवी सुभानर्तांच्या सुर्ंधाला मात्र अर्ी कोर्णतीही मयाि दा
कृनतला मयाि दा असतात, नवर्ारांिा मात्र अर्ा मयाि दा िसते. तो देर्कालातीत असतो.
मािवत िाहीत. हजारो वर्ाां च्या परं परे िे र्ालत आलेली
सुभानर्ते यार्ी साक्ष देतील ,
*अपारे काव्यसंसारे कचवरे कः ििापचतः |* आनर्ण म्हर्णि ू र् अर्ा जुन्या सभ ु ानर्तांतील नवर्ारांर्ा
*यर्ाऽस्मै रोिते चवश्वं तर्ा वै पररवतथते ||* सर् ु ंध आपल्याला आजही घेता येतो.
जीविात मार्णसािे कसे वार्ावे
या उनक्तला अिस ु रूि प्रनतभासंपन्ि कनव आपल्या प्र हे सांर्र्णारी अिेक सभु ानर्ते आहेत.
नतभेिे काव्यसंसारात स्वतःला हवे तसे जर् निमाि र्ण *'परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडिम् |'*
करतो , ते त्याला आनर्ण वार्कालाही आिंद देते. हा र्ांर्ल्या र्ोष्टींमुळे पुण्यसंर्य होतो.
आिंद कवीिे आपल्या लेखिात सांनर्तलेली तत्त्वे, प्र वाईट कृत्यांमुळे पापार्े वाटेकरी व्हावे लार्ते. भर्वा
नतपादि केलेले नसद्धांत आनर्ण त्यात मांडलेले नवर्ार ि व्यासांिी एका ओळीत सांनर्तलेल्या ह्या नवर्ारार्ा

वं दे सं स्कृ तम् . .. २५
 || संस्कृत साधना ||

सुर्धं आपर्ण आजही घेत आहोत. ण्यात येत आहे. लग्ि, मुंजी, वाढनदवस अर्ा निनमत्ता
यार्े कारर्ण स्पष्ट आहे ,या नवर्ारांच्या िे आपर्ण भेट म्हर्णि ू पष्ु पर्च्ु छ देतो, त्याऐवजी एक
पाठीमार्े अिुभव असतो. नकंबहु िा तसा अिुभव अिे एक रोप भेट द्यावे. िवीि बालक जन्माला आले की
कांिा आलेला असतो आनर्ण त्या कुटुबं ािे िवीि झाड लावावे
पुढेही तसार् अिुभव येत रानहल्यामुळे तो अिुभव सु आनर्ण त्या बाळाबरोबर त्यालाही ममतेिे वाढवावे.
भानर्तांत मांडला जातो आनर्ण तो अजरामर होतो म्ह
र्णि
ू र् प्रत्येकाच्या मिावर त्यार्ा ठसा उमटल्यानर्वा *तस्मात् तडागे सिक्ष ृ ा: रोप्या: श्रेयोऽचर्थना सदा|*
य राहत िाही. *पुत्रवत्पररपाल्याश्च पुत्रास्ते धमथत: स्मत ृ ा:|*

महाभारतातील या सभ ु ानर्तात वक्ष

ृ ांिा आपले पुत्र मािले
*छायामन्यस्य कुवथचन्त चतष्ठचन्त स्वयमातपे |* आहे. कल्यार्णार्ी इच्छा असलेल्या प्रत्येकािे तलाव नकंवा
*फलान्यचप परार्ाथय वक्ष
ृ ाः सत्पुरुिा इव ||* पार्णी असलेल्या नठकार्णी वक्ष
ृ लावावेत आनर्ण मुलांप्रमार्णे
त्यांर्ी काळजी घ्यावी. इथे असेही वाटते की ज्यांिा मुले
िाहीत त्यांिी दु:खी ि राहता वक्ष
ृ ांिा आपले पुत्र मािावेत.
सज्जि नकंवा सत्परु ु र् िेहमीर् दुसऱ्यार्े नहत कर कुटुंबातील सदस्यार्े दुदैवािे निधि झाले तरी त्याच्या
ण्यात र्ढूि र्ेलेले असतात. दुसऱ्यावर आठवर्णी निनमत्त झाड लावावे आनर्ण त्यार्े जति
उपकार करण्यास कायम तत्पर असतात. त्यासाठी उ करावे. पयाि वरर्ण रक्षर्णासाठी हा सुभानर्त सर् ु ंध
त्तम उदाहरर्ण म्हर्णजे वक्षृ होत. सवाां च्यार् मिात दरवळत राहावा!
ते स्वतः उन्हात तापतात
आनर्ण जो कोर्ण खाली बसेल त्याला सावली देतात. चमताली मंदार केतकर
वक्ष
ृ ाला फळं येतात
पर्ण तो स्वतः ती फळं कधीर् खात िाही.
ती दुसऱ्या जीवांिा अपि र्ण करतो.
म्हर्णि
ू र् वक्ष
ृ हे खरोखर सत्पुरुर् म्हटले पानहजेत.
वक्षृ बाहू पसरूि आपल्यासाठी पावसार्ी प्राथि िा कर
तात. आपल्या मुळांिी पायाखालील जमीि घट्ट धरूि
ठे वतात.
जनमिीर्ी धपू थांबवतात. वातावरर्णातील प्रदर् ू र्ण टाळ
ण्यासाठी प्रयत्ि करतात.
अिेक अमल्ू य और्धे देतात. उदात्तता, भव्यता आनर्ण
निमि लता ही तर त्यांर्ी ठे वर् आहे.
पर्ण 'सवाां र्ी समाि वार्र्णक ू '
हा त्यांच्या जीविाति ू नमळर्णारा संदेर् आहे.
म्हर्णिू मार्णस ू जसा आपल्या मुलांर्ी वार्तो तसेर्
त्यािे झाडांर्ीही वार्ले पानहजे.
आता ' एकतरी झाड जर्वा '
अर्ी मोहीम मोठ्या प्रमार्णावर सरकारकडूि राबनव

वं दे सं स्कृ तम् . .. २६
 || संस्कृत साधना ||
डॉ. माधवी दीपक िोशी
भागवता मधील सुभावषते- अशोक ववनायक िोशी
तिै धनुस्त इिवः स रर्ों ह्यास्ते,
सोहं रर्ी नपृ तयो, यत आननचम्त,
सवं क्षिेन तद्भुदसदीशररिं ,
भस्मन्हुतं कुहकराचव्िवोप्त्मुष्याम्-----
(1-15-11श्रीमद् भागवतम् सुभाचितम्)
भर्वाि श्रीकृष्र्ण निजधामास र्ेल्यािंतर धिुधाि री
अजि िु ार्ा पराजय झाला. आपली बाजु जेष्ठ युनधष्टरास
सांर्तािां तो म्हर्णतो, संग्रामाच्या वेळी राजे लोक ज्याला
िमस्कार करत असत, तेर् र्ांडीव धिुष्य,तेर् बार्ण, तोर्
अग्िीिे नदलेला नदव्य रथ,तेर् अश्व, तोर् मी रथी पर्ण हे
सवि सानहत्य श्रीकृष्र्णार्ा नवयोर्ािंतर एका क्षर्णात व्यथि
झाले. भस्मामध्ये केलेले हवि मायावी पुरुर्ापासुि
नमळनवलेल्या वस्तु नकंवा उखर म्हर्णजे खा-या जनमिीत
पेरलेले धान्य ज्याप्रमार्णे व्यथि होतात
त्याप्रमार्णे श्रीकृष्र्णार्े अनधष्ठाि िाहीसे झाल्याबरोबर
माझे सवि सामर्थयि फुकट र्ेले.
वं दे सं स्कृ तम् . .. २७
ज्याप्रमार्णे राखेत टाकलेली तुपार्ी आहु ती, कपटािे
केलेली सेवा नकंवा रे ताड मरुभम ु ीत पेरलेले बीज रुजत वा
अंकुरत िाही तसे भर्वाि श्रीकृष्र्णावार्ुि हे सवि र्ुन्यवत
झालेले आहे.
सुभानर्त म्हर्णजे एक नवर्ार- तानत्वक तर्थय िेमकेपर्णािे
सामान्यांपुढे मांडर्णे. ह्या आहाण्यात- सुत्रात महारथी
र्नक्तमाि श्रीकृष्र्णसखा अजि ि ु आपली आत्मपीडा कथि
करत असतािां र्स्त्रात्र- साधिे निःष्प्रभ ठरण्यामार्े
समथि अनधष्ठािार्ा अभाव हे महत्वार्े निनमत्त असल्यार्े
नवर्द करतो.
हा अजि ि ु नवलाप अर्दीर् अिाठायी िाही. कारर्ण अद्यावत
तंत्रनवद्या प्रभावी असली तरी त्यार्ी योग्य नदर्ा-र्नत
नियंनत्रत करण्यासाठी मार्ि दर्ि क –र्ुरु र्रजेर्ा असतो.
हीर् समथाि र्ी पाठराखर्ण होय. हार् अजि ि ु ार्ा नवलाप.
प्रत्येकाला आपल्या कमाि र्ी वांनछत फलप्राप्ती अपेनक्षत
असते ज्यात काहीही र्ैर िाही. मात्र केवळ इच्छा- अपेक्षा
परु े श्या िाहीत , त्यासाठी प्रयास नजतके र्रजेर्े आहेत
नततकेर् मोल मार्ि दर्ि कार्े आहे. कमि फलावर अंनतम
नियंत्रर्ण परमात्म्यार्े असले तरी श्रीमद् भर्वद्गीतेत
कमि नसध्दीसाठी पार् घटक र्रजेर्े असल्यार्ी ताकीद
नदलेली आहे जी पढ ु ील प्रमार्णे आहेत ( अध्याय 18-14)–
 || संस्कृत साधना ||

- (1) कमाि र्े स्थाि( र्रीर) (2) कताि (3)साधिे (4) योग्य
प्रयत्ि (5) परमात्म्यार्े अनधष्ठाि ही ती पार् कारर्णे होत.
जी आपल्या दैिंनदि जर्ण्यात अिुभवाला येतातर्.
व्याचमश्रेिवे वाक्येन बुचध्दं मोहयसीव मे |
तदेकं वद चनचश्चत्य येन श्रेयोह्माप्नुयाम् ||
श्री गीता ----- अ.3 श्लोक ||2||
र्ीतेर्े अध्ययि पुरेसे आहे. इतर फोलकट पसारा
निरुपयोर् आनर्ण कस्पट होय.
ह्या सुभानर्तांर्ा अन्वय समजर्णे ह्यासाठी उपयुक्त ठरर्णारे
आहे की अिेकदा पयाि य असतात, त्याद्वारे उजवे- डावे,
श्रेयस – प्रेयस म्हर्णजेर् तानत्वक वव्यावहारीक भेद
जार्णण्यार्ी प्रज्ञा असली तरी प्राज्ञा िसते.
ह्यासाठी भर्वंतार्े अनधष्ठाि सवि तोपरी मािल्या जाते.
र्ुभम् भवत.ु
अशोक चवनायक िोशी

तुमच्या संनदग्ध बोलण्यामुळे माझी बुध्दी र्ोंधळूि र्ेली

आहे.म्हर्णुि यापैकी कोर्णती र्ोष्ट माझ्यासाठी सवि
दृष्टीिीं श्रेयस्कर आहे ते कृपया निनश्चतपर्णे मला सांर्ा.
महारथी अजि ि ु ार्े क्लैब्य दुर करतािां भर्वाि श्रीकृष्र्णािे
श्रीमद्भर्वद्गीतेच्या माध्यमाति ु जर्ण्यार्े मार्ि आनर्ण
समस्यांर्े निवारर्ण करण्यार्े कसब नर्कवण्यार्ा प्रयत्ि
केला आहे. जी एक संपुर्णि जीविनवद्या आहे. ते नववेर्ि
सुरु असतािां इतर कुर्णाही सवि साधारर्ण सवि ग्राही
अिुयायाप्रमार्णे भांबावलेल्या अजि ि ु ार्ी अवस्था होती.
त्यामुळे अजि ि ु ार्ी हतार् पच्ृ छा होती की तम्ु ही
सांनर्तलेल्या पाऊलवाटा र्ोंधळात भर टाकर्णा-या
असल्यािे मला िेमका एक खात्रीर्ा मार्ि सांर्ण्यार्ी
कृपा करावी.

खरे तर,मुळातर् श्रीर्ीतेर्स्वरुप अिैकांनतक

असल्यािे कति व्याकति व्याच्या र्ोंधळािे भ्रनमत झालेल्या
अजि िु ासारखीर् आपली व्यथा-अवस्था असते. साक्षात वेद
व्यासािीं असे म्हटले आहे की हे मार्ि “: सुक्ष्माथि न्याययुक्तं
” नकंवा “ अिेक समयांनन्वत” आहेत. अथाि त जे येथे आहे
तेर् इतरत्र आहे आनर्ण जे इथे िाही ते इतरत्र असर्णार िाही.
म्हर्णजेर् र्ब्द वेर्ळे असले तरी र्ंतव्य तेर् आहे. हे
प्राथनमक रहस्य समजू इनच्छर्णा-या प्रत्येकासाठी ह्या
प्रश्ाद्वारे अजि ि
ु ाच्या माध्यमातुि वार्ा फोडली आहे.
ह्या वादार्ी सांर्ता अर्ी करता यईल “ र्ीता सुर्ीता
कति व्या नकमन्यैः र्ास्त्रनवस्तरै ः “ म्हर्णजेर् एकल्या

वं दे सं स्कृ तम् . .. २८
 || संस्कृत साधना ||

माझी आवडती सुभावषते -अंिली गोंधळे कर

पयाि वरर्णार्ा नवर्ार करतािा अन्ि,पार्णी जपि ू वापरर्णं

भािासु मुख्या मधुरा चदव्या गीवाथि भारती।
तस्यां ही काव्यं मधुरं तस्मादचप सुभाचितम्।।
सवि भार्ांमधे संस्कृत ही प्रमुख भार्ा आहे, ती र्ोड आहे,
सुंदर आहे, ती देवभार्ा आहे. यातील काव्य मधुर आहे
तसेर् सभ ु ानर्ते ही सुंदर आहेत.
सवि भार्ांर्ा उर्म संस्कृतमधि ू आहे असं समजलं जातं .
भारतीय भार्ांच्या बाबतीत हे खर आहे. जमि ि भार्ा आनर्ण
संस्कृत मध्येही बरर् साम्य आहे.
२- अचप स्विथमयी लंका न मे लक्ष्मि रोिते ।
िननी िन्मभचू मश्च स्वगाथदचप गरीयसी ।।
राम लक्ष्मर्णाला म्हर्णतात, मला ही लंका सोन्यार्ी असली
तरी आवडत िाही. आई आनर्ण जन्मभम ू ी स्वर्ाि पेक्षा सद्ध
ु ा
श्रेष्ठ आहेत.
उच्र्नर्नक्षत युवानपढी जास्त पर्ार, उच्र्पद, पानश्चमात्य
जीविर्ैलीर् आकर्ि र्ण अर्ा वेर्वेर्ळया कारर्णांसाठी
परदेर्ात स्थानयक होतात म्हर्णि ू अर्ी सुभानर्ते र्ालेय
जीविापासि ू मुलांच्या मिावर ठसली पानहजेत.
३ - पचृ र्व्यां त्रीचि रत्नाचन िलमन्नं सुभाचितम् ।
मुढै: पािािखण्डेिु रत्नसंज्ञा चवधीयते ।।
या पर्थृ वीवर पार्णी, अन्ि आनर्ण सुभानर्ते ही तीि रत्िे
आहेत. पर्ण मुखि लोक दर्डाच्या तुकड्यांिा रत्ि
म्हर्णतात.
, वाया ि घालवर्णं हे सर्ळयांच्या लक्षात आर्णि ू देण्यार्े
काम हे सुभानर्त करते. या दोन्ही र्ोष्टी मौल्यवाि आहेत
व असे र्ांर्ले नवर्ार देर्णारी सुभानर्तं ही रत्िा सारखीर्
मौल्यवाि आहेत.
४ - सुखमापचततं सेव्यं द:ु खमापचततं तर्ा ।
िक्रवत् पररवतथन्ते द:ु खाचनि सुखाचनि ।।
जीविामध्ये येर्णाऱ्या सुखार्ा आिंद घ्यावा तसेर् दु:ख ही
स्वीकारावे. सख ु आनर्ण दु:ख ही र्क्राप्रमार्णे एका मार्े एक
येत राहतात. जीविात कोर्णतीर् नस्थती कायम रहात
िाही. दु:ख आले म्हर्णि ू निरार् होऊ िये, आर्ावादी रहावे
आनर्ण सुखात असतािा उद्यार्ी काळजी ि करता आिंद
घ्यावा.
५ - अज्ञान चतचमरांधस्य ज्ञानांिन शलाकया ।
िक्षुरूचन्मचलतं येन तस्मै श्री गुरवे नम: ।।
अज्ञािरूपी अंधारािे अंध झालेल्या मार्णसार्े
डोळे ज्ञािरूपी अंजिािे उघडर्णाऱ्या र्रू ु ला माझा
िमस्कार असो.
जीविाकडे डोळसपर्णे बघण्यार्ी क्षमता - दृष्टी र्रू ु र्
देऊ र्कतात.आज समाजाला अर्ा र्ुरूर्ी र्रज आहे.
अर्ा र्ुरूपुढे मी ितमस्तक आहे.
अंिली गोंधळे कर

वं दे सं स्कृ तम् . .. २९
 || संस्कृत साधना ||

अर्थपूणथ सुभावषते - मोहहनी मंडलेकर

जर समाजासाठी केला तर ती व्यक्ती महाि होते. यार्े

संस्कृत भार्ा ही र्ोड व स्वर्ीय भार्ा आहे. भर्वद्गीता ही
श्रीकृष्र्णािे अजि ि
ु ाला संस्कृत मधि ू सांनर्तली आहे.
ू ि जीविार्े तत्वज्ञाि त्यात आहे. हे तत्वज्ञाि
अथि पर्ण
सामान्यांिा समजण्यासाठी ज्ञािेश्वर महाराजांिी
ज्ञािेश्वरी नलनहली.
मनू ति मंत उदाहरर्ण म्हर्णजे आपले पवू ि राष्रपती श्री अब्दुलजी
कलाम होय. अर्ा ज्ञािी व्यक्ती नविम्र व र्ीलवाि
असतात . नविम्रता व र्ीलवािता हा मानर्णक कांर्ि योर्
असतो. अर्ी व्यक्ती सवाां िा हवीहवीर्ी वाटते .म्हर्णतात
िा ,जो आवडतो सवाां िा, तोनर् आवडे देवाला"

अर्ार् प्रकारे संस्कृत मधील उत्तम सभु ानर्ते निवडूि
त्यार्े नववेर्ि करण्यार्ी संधी आपर्ण लोकांस देऊि एक
र्ांर्ला उपक्रम राबवला आहे; त्याबद्दल आपले र्तर्ः
धन्यवाद.
मला आवडलेले पनहले सुभानर्त म्हर्णजे
||नरत्वं दुलथभं लोके,चवद्या तत्र सुदुलंभा||
||शीलंि दल ु थभं तत्र चवनयस्तत्र सुदलु थभ:||
नवद्यारुपी िाण्यार्ी दुसरी बाजू म्हर्णजे र्वि .
स्वानभमाि असावा पर्ण अहंकार िसावा. नवद्येच्या
प्राप्तीसाठी कष्टार्ी व प्रयत्िांर्ी र्रज असते. अर्ाप्रकारे
नमळवलेली नवद्या नटकनवण्यासाठी र्ीलवाि असावे लार्ते.
र्ीलार्े रक्षर्ण नवियािे होत असते. "नवद्या नवियेि र्ोभते
"-हेर् खरे आहे. नवद्येर्ा र्वि झाला तर मार्णस ू उन्मत्त होतो
व तेर् ज्ञाि त्याला रसातळाला िेते. यार्े उदाहरर्ण म्हर्णजे"
रावर्ण" होय .रावर्ण ज्ञािी, बलवाि असि ू ही र्ीलवाि
िसल्यािे स्वतःच्या नविार्ास कारर्णीभत ू ठरला.

अथि -----र्ौऱ्यांर्ी लक्ष योिीति

ू नफरल्यािंतर आत्म्याला मला वाटते नवद्या प्रयत्िािे नमळवता येते; र्ील
मिष्ु यदेह नमळतो. मार्ील योिीत काहीतरी सत्कमि जार्णीवपवू ि क लोभाला बळी ि पडता नवकनसत करायर्े
घडल्यािे िरदेह नमळतो. या िरदेहाला म्हर्णजे मार्णसाला असते, आनर्ण नविय अंर्ात बार्णवावा लार्तो. त्यार् मुळे
बुद्धीर्े, बोलण्यार्े वरदाि असते. याच्या साह्यािे मार्णस
ू दािव ते मािव व मािव ते देव असा प्रर्तीर्ा स्तर र्ाठता
आध्यानत्मक प्रर्ती करूि परमेश्वर प्राप्ती करूि घेऊ येतो यार्े उत्तम उदाहरर्ण म्हर्णजे आजर्े र्ास्त्रज्ञ
र्कतो.ही नवद्या जार्णीवपवू ि क अभ्यासावी लार्ते. ,संर्ोधक श्री. रघुिाथ अिंत मार्ेलकर जी आहेत.
नमळालेल्या ज्ञािार्ा उपयोर् स्वतःसाठी तर होतोर् पर्ण तो अिेकांसमोर आपला आदर्ि त्यांिी निमाि र्ण केला आहे.

वं दे सं स्कृ तम् . .. ३०
 || संस्कृत साधना ||

अर्ा आधुनिक दैवी मार्णसाला नविम्र अनभवादि करूि हे

नववेर्ि संपवते. सवयसाम्यमनायासं सत्यवाक्यं च भारत।
मला हे सभ ु ानर्त आवडले ,कारर्ण मिुष्य म्हर्णि ू
जन्मल्यािंतर आपला सवाां र्ीर्ण नवकास होण्यासाठी ननवेदष्चाषवगधत्सा च यस्य स्यात ् स सुिी
नवद्येर्े व नर्लार्े काय महत्त्व आहे हे येथे सांनर्तलेआहे.
यर्ा खननं खचनत्रेि नरो वायथचधगच्छचत
नरः।।
तर्ा गुरुगतां चवद्यां शुश्रूियाचधगच्छचत।
अथि -----"प्रयत्िे वाळूर्े कर्ण रर्नडता तेलही र्ळे "- असे जे
म्हटले जाते त्यार्ा प्रत्यय देर्णारे वरील सभ ु ानर्त होय.
प्रयत्ि हे असे रत्ि आहे की ज्यामुळे यर् जरूर नमळते. या
अनवरत प्रयत्िांिा योग्य वेळ, जार्ा व नदर्ा नमळाली तर
सुयर् िक्की नमळते. योग्य संधीर्ा नवर्ारपवू ि क वापर
केल्यास अनधकतर फळ नमळते.
षवमिमनतरमत्सरः
कुदळीिे सतत खर्णत राहर्णाऱ्या मार्णसाला नवनहरीर्े
पार्णी जरूर नमळते. तेर् खर्णर्णे अर्क ू व योग्य नठकार्णी
असेल तर यर् लवकर नमळते. ती व्यक्ती यर्स्वी बिते व प्रिान्तष्िुगचचररतोअणििसत्त्वलमत्रभूतः।
या व्यक्ती बद्दल म्हर्णता येईल की -"तो नजथे हात लावतो
नतथे सोिे निमाि र्ण करतो"-श्री वामिराव पै म्हर्णतात िा षप्रयहहतवचनोअस्तमानमायो वसनत सदा
"तर्ू आहेस तुझ्या जीविार्ा नर्ल्पकार"यार्े उत्तम
उदाहरर्ण म्हर्णजे आपले माििीय पंतप्रधाि श्री मोदीजी हृहद तस्य वासुदेवः।।
आहेत. ते जे कायि हाती घेतात ते प्रयत्िपवू ि क, निष्ठे िे पर्ण ू ि
करतात. योग्य वेळी योग्य कायि निवडण्यार्ी त्यांर्ी
अभ्यासू वत्त ृ ी ठळकपर्णे नदसि ू येते.
नवद्यार्थयाि िे सद्ध
ु ा नर्क्षकार्ी निष्ठे िे सेवा केली तर
त्यांर्े सवि ज्ञाि तो नमळवू र्कतो .हा नवद्याथी फक्त
ज्ञािनपपासू असर्णे आवश्यक आहे. ज्ञाि देर्णारा नर्क्षक
असो नकंवा अध्यात्म देर्णारा र्ुरू असो तो आपल्या जवळील
सवि ज्ञाि देण्यास तत्पर असतो. जसा जल देर्णारा ढर्
आपल्याजवळील सवि जल धरर्णीला अपि र्ण करतो तसेर् 20. (यस्यां रात्रयां व्यतीतायां न
नर्क्षक नकंवा र्रू ु देखील आपल्या जवळील सवि ज्ञाि
नवद्यार्थयाां िा, नर्ष्याला देण्यार्ी तयार असतात. ह्यावेळी किंगचच्छुभमाचरे त ्।)
मला र्. नद. माडर्ळ ू करांर्ी कनवता आठवते--" देर्णाऱ्यांर्े
तदै व वन््यं हदवसलमनत षवद्याद्
हात हजारो, दुबळी माझी झोळी" ज्ञाि प्राप्त करूि
घेण्यासाठी र्ुरूर्ी सेवा कर्ी करावी व सुयर् कसे प्राप्त षवचक्षणः।
करूि घ्यावे ; असा आर्य असलेले हे सभ ु ानर्त मला
आवडले. धन्यवाद. अनवाप्तेिु िामेिु मत्ृ युरभ्येनत मानवम ्।।
मोचहनी मंडलेकर

वं दे सं स्कृ तम् . .. ३१
 || संस्कृत साधना ||
आवडती सुभावषते- वषाथ वविय देशपांडे
संस्कृत भार्ा मािवाला घडवते. नतच्यावर संस्कार
करते. समुपदेर्ि करते .म्हर्णि ू र् संस्कृत भार्ेर्ा
अभ्यास बालपर्णापासि ू तर प्रौढत्वापयां त करायला हवा!
संस्कृत श्लोक, सुभानर्त, कथा
आपल्याला जीविानवर्यीर्े धडे नर्कवि ू जातात. जीवि
जर्ण्यार्ी पद्धती कर्ी असावी ते सांर्ि ू जातात.
िीनतमत्तेर्े पाठ देतात. संस्कृत भार्ा नर्कत असले की
संस्कार वर्ि करायर्ी र्रज िाही. खालील श्लोकावरूि
हे नसद्ध होते.
पुस्तकस्र्ा तु या चवद्या, पर हस्त गतम् धनम्
कायथ काले समुत्पन्ने ,न सा चवद्या न तद् धनम्
अथि : पुस्तकात असलेली नवद्या आनर्ण दुसऱ्याच्या जवळ
असलेले धि ,कामाच्या वेळी कधीर् उपयोर्ी पडत िाही.
र्ालेय जीविात आपल्या सवाां िार् बऱ्यार् वेळा आलेला
अिुभव …..
पुस्तकामध्ये एखादं प्रकरर्ण असतं आपल्याला नदसतं.
आपर्ण वार्ायर्ा कंटाळा करतो आनर्ण मर् िेमके परीक्षेत
त्यार् प्रकरर्णावर प्रश् नवर्ारला जातो. ते प्रकरर्ण
डोळयासमोर येतं आनर्ण मर् नवर्ार करतो आपर्ण ते वार्लं
असतं तर?... अर्ाप्रकारे पुस्तकात असलेली नवद्या त्या
वेळी उपयोर्ी पडू र्कत िाही.
वं दे सं स्कृ तम् . .. ३२
परहस्ते र्तम् धिम् ...यार्ी जोरदार र्ोष्ट मला
आठवते. आमच्या ओळखीर्े एक र्हृ स्थ होते,अनत
धिाढ्य !त्यांिा एकुलता एक मुलर्ा होता. परं तु मुलावर
नवश्वास िाही. मर् त्यांिी आपल्या िातेवाईक आनर्ण दोस्त
लोकांिा नमळूि रस्ट बिवले आनर्ण या रस्टच्या
परवािर्ीिेर् पैसे खर्ि करता येईल अर्ी तरतदू करूि
ठे वली. त्यांच्या परवािर्ीनर्वाय मुलाला एकही पैसा
नमळर्णार िव्हता. कालांतरािे ते र्हृ स्थ वारले. सवि पैसे
रस्टच्या हातात. त्या मुलाला र्रज असली तरी ते पैसे देत
िव्हते .त्यार्े हाल व्हायला लार्ले. कालांतरािे
त्या मुलार्ं लग्ि झालं. मात्र पुढे या जोडप्याला इतर
र्ोष्टींसाठी असू द्या पर्ण खाण्या नपण्या साठी सद्ध
ु ा पैर्ार्ी
कमतरता भासू लार्ली. रस्टी पैसे द्यायला तयार िाही.
र्ेवटी दोघेही अन्िपाण्यावार्ि ू आजारी पडले आनर्ण
देवाघरी र्ेले. दुसऱ्यांच्या हातात असलेले पैसे कामार्े
वेळी उपयोर्ात पडत िाही. हेर् खरे .
चपबचन्त नद्य: स्वयमेव नाभ्भ:
स्वंय न खादचन्त फलाचन वक्षृ ा:
नादचन्त सस्यं खालू वाररवाहा:
परोपकाराय सतां चवभूतय: ll
 || संस्कृत साधना ||

िदी स्वतःर्े पार्णी पीत िाही. वक्ष

ृ आपले फळं स्वतः खात मटेररयल साठी जे पैसे नमळतात त्यातील अधे पैसे लोभी
िाही. आकार्ातील मेघ स्वतः नपकवलेले धान्य खात मार्णसे स्वतःसाठीर् हपाडतात आनर्ण उरलेल्या पैर्ात
िाही. सत्पुरुर्ांर्े जीवि परोपकार साठीर् असते. कसेतरी काम करूि ठे वतात. अर्ावेळी बांधकाम धडाधड
आधुनिक काळात या सवाां र्े उत्तम उदाहरर्ण म्हर्णजे पडत जाते. मालमत्तेर्े िुकसाि तर होतेर् पर्ण नकत्येक
बाबासाहेब आमटे हे होत. आपल्यामधील सेवा आनर्ण दया जीव जातात .कल्पिेपलीकडर्े िुकसाि होतांिा
यांच्या योर्े कुष्ठरोग्यांिा बरे करण्यार्ा वसा त्यांिी नदसते. हेर् पैर्ाच्या लोभािे काम करर्णारे िीर् लोक
घेतला होता.आिंदविार्ी निनमि ती केली .कुष्ठरोग्यांिा होत .
आत्मनिभि र होण्यासाठी निरनिराळे उद्योर् काढूि नदले मात्र श्रेष्ठ लोक समाजात माि नमळवतात. त्यांिा
.बऱ्या झालेल्या कुष्ठरोर्ार्े संसार थाटूि नदले आनर्ण धिार्ा लोभ िसतो. समाजात ते मािािे राहतात. भत ू पवू ि
स्वतः एखाद्या तपस्या प्रमार्णे निररच्छपर्णे जीवि जर्ले. पंतप्रधाि लालबहादुर र्ास्त्रीजी हे श्रेष्ठ व्यक्तीर्े उत्तम
उदाहरर्ण आहे. पंतप्रधाि असिू सुद्धा त्यांर्ी राहर्णी अर्दी
हस्तस्य भि ू िम् दानम् साधी होती. धिार्ा अनजबात लोभ केला िाही. देर्ासाठी
सत्यम् कंठस्य भि ू िम् अखंड झटले.समाजात त्यांर्े अत्यंत मािार्े स्थाि आहे.
श्रोतस्य भूििम् शास्त्रम् अर्ी ही संस्कृत भार्ा आम्हाला जीवि कसे
भि ू िै: चकम् ियोिनम् जर्ायर्े नर्कवते. जीविार्े पाठ देते. अर्ा संस्कृत
भार्ेला माझे िमि.
हातार्े भुर्र्ण दाि, र्ळयार्े भर् ू र्ण सत्य बोलर्णे, कािार्े विाथ चविय देशपांडे
भर्
ू र्ण र्ास्त्र ऐकर्णे ...असे असतािा अन्य भर् ू र्णांर्ी
(अलंकारांर्ी) काय आवश्यकता आहे. आज ह्या ननवषृ त्तः िमयणः पापात ् सततं पुण्यिीिता।
पररनस्थतीत अर्ा सभ ु ानर्तांर्ी फारर् आवश्यकता आहे.
कारर्ण असे की,आज लोक अवयवांर्े मुख्य कायि सद्वषृ त्तः समुदाचारः श्रेय एतदनुत्तमम ्।।
नवसरूिर् र्ेले आहेत. म्हर्णि ू मला हे सुभानर्त फारर्
आवडते .तसेर् अजि ू एक सुभानर्त मार्णसाच्या
स्वभावार्े र्ुर्ण आनर्ण अवर्र्ण
ु अधोरे नखत करते.

अधमा धन चमच्छचन्त
धनम् मानम् ि मध्यमा:
उिमा मान चमच्छचन्त
मानो ही महिाम धनम्

अथाि त: िीर् लोक फक्त धिार्ी आर्ा करतात.

यदा सवं पररत्यज्य र्न्तव्यमविेन ते।
मध्यम् लोक धि आनर्ण माि या दोन्हींर्ी इच्छा
करतात.मात्र श्रेष्ठ लोक सन्मािार्ी अपेक्षा करतात
.सन्माि हार् त्यांिा मल्ू यवाि असतो. अनर्े किं प्रसक्तस्त्वं स्वमर्ं
समाजात आपल्याला धिार्ा लोभ असलेले िीर् लोक
बरे र् नदसतात. त्या लोकांिा पैर्ार्ा लोभ सुटत िाही. नाननु तष्ठलस।।
उदाहरर्ण द्यायर्ेर् म्हटले तर सावि जनिक बांधकामात

वं दे सं स्कृ तम् . .. ३३
 || संस्कृत साधना ||

सुभावषत श्लोक- रोहहणी पांडे

धमं यो बाधते धमो न स धमथः कुधमथकः, अचवरोधािु यो

धमथः स धमथः सत्यचवक्रमः ।
सुभावषत श्लोक आणण त्यांचे इतरांच्या धमाि ला जो
नित्य ठरतो बाधक
अष्टाक्षरीत भावार्थ धमि िव्हे कुधमि तो
अश्या वत्त
ृ ीर्ा साधक

धमि खरा तोर् आहे

आलस्यं चह मनुष्यािां शरीरस्र्ो महान् ररपुः ।
करे सवाां र्ा आदर,
नाचस्त उद्यमसमो बन्धुः कुवाथिो नाव सीदचत ।।
नववेकािे धमि धारा
करू आपर्ण स्वीकार
रर्ः शरीरं पुरुिस्य रािन् - आत्मा
मार्णसाच्या र्रीरात
चनयन्तेचन्द्रयाण्यस्य िाश्वाः।
एक र्ुप्त र्त्रू राहे
तैरिमिः कुशली सदश्वैः दान्तैः सुखं याचत रर्ीव धीरः
िाव आळस हो त्यार्े
तोर् प्रत्येकात आहे रथ हा देह जार्णावा
बुद्धी सारथी सांर्ाती
िाही उद्योर्ा समाि सवि इंनद्रयांर्े घोडे
बंधू साऱ्या या जर्ात, नकती वेर्ात धावती
नक्रयार्ील नित्य होता
दुःख िाहीर् राहत बद्ध
ु ी कौर्ल्य संयम
अश्व इंद्रीय लर्ाम,
देह रथ होई सुखी
ओ3म्
प्राप्ती आिंद आयाम

वं दे सं स्कृ तम् . .. ३४
 || संस्कृत साधना ||

न िोरहायंन रािहायं भ्रातभ ृ ाज्यं न ि भारकारर ।

व्यये कृते वधथते एव चनत्यं चवद्याधनं सवथधनिधानम् ॥

र्ोर र्ोरी िा करतो

राजा घेऊि जाईिा
भाऊ वाटा ही मार्ेिा
यार्े ओझे ही होईिा

नकती खर्ि ले तरीही

वद्ध
ृ ी याच्यामध्ये होते,
ज्ञािरुपी धि जर्ी
नकती श्रेष्ठ हो ठरते.

अनाहूतः िचवशचत अपष्ट ृ ो बहु भािते

अचवश्वस्ते चवश्वचसचत मूढिेता नराधमः ॥

वथ
ृ ा बडबड अनत
अिाहु त कुठे जार्णे
िको तेव्हा नवश्वासर्णे
हीर् मुखाां र्ी लक्षर्णें

उद्यमेन चह चसध्यचन्त कायाथचि न मनोरर्ैः।

न चह सुप्तस्य चसंहस्य िचवशचन्त मुखे मग
ृ ा:।

राजा जंर्लार्ा जरी

नतथे भुकेला झोपला
प्रार्णी मुखी जात िाही
त्यार्े पोट भरण्याला

फक्त नक्रयेमुळे होते

साध्य सारे या जर्ात
फक्त इच्छा करुिीया
काही िाहीर् घडत
रोचहिी पांडे

वं दे सं स्कृ तम् . .. ३५
 || संस्कृत साधना ||

माझी आवडती सुभावषते - कांचन होनावर

माझी आवडती सुभावषते - हदपाली ओकमाझी आवडती सुभावषते -

कांचन होनावर

माझी आवडती सुभावषते - हदपाली ओक

रात्री आपला संदेर् वार्ला “नसद्ध व्हा” ह्या दोि र्ब्दांिी नवद्येिे मार्णसाला नविम्रता, नविम्रतेिे योग्यता व
माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन पोरवालमाझी आवडती सुभावषते
व “जिमंर्ल संस्कृत " ह्या संस्थेर्े अथि र्नभि त र्ीर्ि कािे योग्यतेिे धि प्राप्त केल्यास ते धमाि ला आनर्ण सुखाला
तर मिाला भल ू विू टाकले. “माझी आवडती सुभानर्ते" कारक ठरते.
- हदपाली ओकमाझी आवडती सुभावषते - कांचन होनावर
नवर्य आवडला व सकाळी ब्राह्ममुहूताि वर नलहायला "मल्लापरू ” माझे जन्मस्थाि, हे किाि टक राज्यातील
खरोखरर् नसद्ध झाले. पर्ण सभु ानर्तरत्िभांडारामधि ू पार् निसर्ि रम्य, आनर्ण मािनसकदृष्ट्या परू क असे अनतर्य
सुभानर्ते निवडतांिा खरोखर मिाला आवर घालावा छोटेसे र्ाव. र्ार मंनदर व पनवत्र र्ुरुमठ. आमच्याघरी

माझी आवडती सुभावषते - हदपाली ओकमाझी आवडती सुभावषते -

लार्ला. अर्ा र्ोष्टी आवडायला १)जन्मस्थाि २) सारखे दाि-धमि होत असे. संस्कारपाया भक्कम
जन्मदाते ३) स्वसमाज ४) स्वदेर् ५) स्वेच्छा महत्वार्ी, झाल्यामुळे ह्या सुभानर्तात सांनर्तल्या प्रमार्णे पुढे नर्क्षर्ण,

कांचन होनावर
असो. िोकरी व जीवि सुखी समाधािी होत र्ेले.

२)नरस्याभरिम् रूपं रूपस्याभरिम् गुि:

‘सुभानर्त’ म्हर्णजे
| गुिस्याभरिम् ज्ञानं ज्ञानस्याभरिम् क्षमा ||
सु = सुंदर, भानर्त = कनथत.
माझी आवडती सुभावषतेस-ुंदरहदपाली
कमीत कमी सानहनत्यक र्ब्दात ज्ञािी पुरुर्ांिी रर्ि ू ओक
रूप हा मार्णसार्ा दानर्िा, उत्तम र्ुर्ण हा र्ांर्ल्या
मािवाला जीविार्ा अलौनकक संदेर् देर्णार काव्य म्हर्णजे
रूपार्ा दानर्िा, ज्ञाि हा र्ुर्णांर्ा दानर्िा आनर्ण
सुभानर्त! माझ्या साठी सवि र् मल्ू यवाि. आपल्या
क्षमार्ीलता हा ज्ञािांर्ा दानर्िा आहे.
माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन पोरवालमाझी आवडती सुभावषते
नियमािुसार मी निवडलेली पार् सभ ु ानर्ते अथि व
कारर्णासनहत खाली िमदू करीत आहे.
“रूपा पेक्षा र्ुर्ण, र्ुर्णा पेक्षा ज्ञाि आनर्ण ज्ञािापेक्षा क्षमा”
१)चवद्यां ददाचत चवनयं, चवनयात् याचत पात्रताम् | - हदपाली ओक महत्वार्ी आहे. क्षमेला आभरर्ण म्हटले आहे कारर्ण ही
सद्गुर्णामध्ये एक आहे, जी मि:र्ांती देते ,ज्यामुळे स्वतःर्ा
पात्रत्वात् धनमाप्नोचत, धनात् धमं तत: सुखम् ||
जीवि उद्दे र् सफल होतो व अन्याय करर्णाऱ्यांमध्ये क्रमािे
बदल आर्णू र्कतो, देवार्ी कृपा प्राप्तः होते हा माझा
माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन पोरवाल
अटल नवश्वास. कारर्ण बाबा-आई रात्री झोपण्या आधी,

वं दे सं स्कृ तम् . .. ३६
 || संस्कृत साधना ||
आम्हा मुलांिा र्ीताप्रेसच्या “कल्यार्ण” मधल्या र्ोष्टी
रोज वार्ि ू अथि सांर्ायर्े आनर्ण तेव्हा ‘क्षमा’ ह्या
र्ब्दार्े महत्व सांर्त असे, व स्वतः पाळत ही असत . हे
बाळकडू स्वत: मी आयष्ु यभर पाळले , मुलं-बाळं ,
िातवंडापयां तही पोहर्वले. राज्यानभर्ेकाच्या नदवर्ीर्
विवासाला पाठवर्णारी कैकेयी आदर्ि परू ु र् श्रीरामाला
माते समाि होती.
३) भािासु मुख्या मधुरा चदव्या गीवाथि भारती |
ततोSचप काव्यं मधुरं तस्मादचप सुभाचितम् ||
सवि भार्ांमध्ये र्ीवाि र्ण (संस्कृत) भार्ा हीर् मुख्य, मधुर
आनर्ण स्वर्ीय होय ,त्यातील काव्य मधरु , आनर्ण त्या
काव्यातही त्यातील सद ुं र वर्िे अनतर्य मधुर,
जीविोपयोर्ी आहेत.
इथे सांनर्तल्या प्रमार्णे संस्कृत भार्ेर् महत्व कळले. माझा
समाज “ नर्त्रापरू सारस्वत” ज्यांर्ी र्ुरुपरम्परा आहे.
पज्ू य एकादर् र्ुरुकडूि नमळालेल्या मौल्यवाि
आदेर्ािुसार “ संस्कृत” अभ्यास सुरु केला. सभ ु ानर्तांिी
तर अक्षरर्: वेडर् लावले. खारीर्ा वाटा समजि ू मधुर
संस्कृत भार्ेर्े प्रर्ार प्रसार-कायि र्ालू ठे वले. मुलाला
आवजि ि ू संस्कृत नवर्य घ्यायला लावला, दहावीत
भर्वद्गीतेर्ा पंधरावा अध्याय पाठ करूि स्पधेत भार्
घ्यायला लावले आनर्ण दोन्ही वेळा पनहला आला व सोिेरी
पदके नमळवली. मी भर्वद्गीतेतल्या निवडक श्लोकांवर
अनभवार्िे करायर्ी नहम्मत केली, अत्यािंद अिुभवला.
४) स्ववीयं य: समाचश्रत्य समाव्हयचत वै परान् |
अचभतो युध्यते शत्रून् स वै पुरुि उच्यते ||
जो स्वत:च्या र्क्तीवर (बळावर) अवलंबि ू राहू ि इतरांस
आव्हाि देतो आनर्ण ि नभता जो र्त्रर्
ू ी लढतो तोर् खरा
पुरुर्.
हे सुभानर्तर् स्फूती देर्णारे व स्वदेर्ार्ा अनभमाि वाटर्णारे
आहे. उदा - महाराष्रार्े र्रू वीर नर्वाजी, नकत्तरू र्ी
वं दे सं स्कृ तम् . .. ३७
र्ेन्िम्मा झांसीर्ी रार्णी लक्ष्मीबाई, स्वातंत्र्यवीर सावरकर
आनर्ण आत्तार्े आपले प्रधाि मंत्री.
५) को देश: काचन चमत्राचि क: काल: कौ व्ययागमौ |
कश्चन् का ि मी श... : सशिी: इचत चिन्त्यम् मुहुमथहु ु :
||
आपला देर् कोर्णता?नमत्र कोर्ण?
काळवेळ कोर्णती?आवक जावक नकती? आपर्ण
कोर्ण?आपली र्क्ती काय? ह्यार्ा पुि:पुि: नवर्ार करावा
भारतातल्या किाि टक राज्यात कािडी नर्क्षर्ण घेऊि,
लग्िािंतर मी संतांर्ी भम ू ी असलेल्या महाराष्रात
पोहोर्ले.स्वेच्छे िे मराठी नर्कले.मिार्े श्लोक,
ज्ञािदेवांर्े व इतर संतांर्े अभंर् र्ात मुलांिा नर्कवत
रानहले. नर्न्मयािंद, श्री रनवर्ंकरांर्ी नर्बीरे , श्री र्ंकर
अभ्यंकरांर्ी १८ नदवस भर्वद्गीतेवरर्ी प्रवर्िमानलका
येथे निष्ठे िे हजर रानहले. आता प्रत्येक अक्षर महाभारत
सांर्ू र्कर्णाऱ्या संस्कृत भार्ेतील सभ
ु ानर्तांवर नलहायर्ी
जी संधी स्वीकारली ती एक सेवा म्हर्णि ू ! कृष्र्णापि र्ण
करीत आहे. आनर्ण सानत्वक नवर्ारांच्या सभ ु ानर्तकारांिा
जन्म नदलेल्या माझ्या भारतमातेला कोटी-कोटी प्रर्णाम
करूि, माझ्या प्रत्येक नवर्ाराला साथ नदलेल्या माझ्या
नद.पतीला स्मरूि हा लेख पाठनवत आहे . सभ ु ानर्ते
काआवडली ह्या नवर्यावर नलहायर्ा प्रामानर्णक प्रयत्ि
केला, धन्यवाद.
कांिन होनावर
 || संस्कृत साधना ||

माझी आवडती सुभावषते - हदपाली ओक

माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन पोरवालमाझी आवडती सुभावषते

- हदपाली ओक

माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन पोरवाल

2 - अचतपररियात् अवज्ञा संततगमनात् अनादरो
माझी व संस्कृत सुभानर्तांर्ी ओळख बालपर्णापासि ू र्ी. भवचत।
संध्याकाळी खेळूि घरात आल्यावर र्ुभक ं रोनत, पाढे व
माझी आवडती सुभावषते – माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन
मलये चभल्लपुरंध्री िंदनतरुकाष्ठचमंधनं कुरुते ।।
संस्कृत पाठांतर ही नित्यार्ी र्ोष्ट. आधी घरातली मोठी अथि - अनतपररर्यािे अवज्ञा होते, (कुर्णाकडे ) एकसारखे
भावंड़ं व िंतर र्ाळे त नर्कनवलेल्या सभ ु ानर्तांर्ा हात
पोरवालमाझी आवडती सुभावषते - हदपाली ओक
र्ेल्यािे अिादर होतो. (जसे ) मलय पवि तावरील नस्त्रया
धरूि आर्रर्ण केल्यामुळे आयुष्य समद्ध ृ झाले, वैर्ाररक र्ंदिाच्या लाकडांर्ा उपयोर् इंधि म्हर्णि
ू करतात.
पररपक्वता आली. र्ाळे त नर्कनवलेले 'पनृ थव्यां त्रीनर्ण तात्पयि - कुठल्याही र्ोष्टीर्ा अनतरे क टाळावा. बोलर्णे
रत्िानि जलमन्िं सुभानर्तं' हे मिावर कोरले र्ेले. वार्र्णे मयाि दर्ील असावे. एखाद्यार्ी पररर्य देखील
माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन पोरवालमाझी आवडती सुभावषते
जर्तांिा समाजात कसे वार्ावे काय काळजी घ्यावी यार्ा मयाि नदत असावा. म्हर्णजे अपमाि होत िाही. समाजात
वस्तुपाठर् सभ ु ानर्तांति
ू नमळत र्ेला. अिेक वावरतांिा हे लक्षात ठे वले.
- हदपाली ओक
सुभानर्तांति ू आवडलेली फक्त पार् सुभानर्तं निवडर्णे तसे
अवघडर्. पर्ण आयुष्याला योग्य नदर्ा व यर् देर्णारी मला 3 - सुखार्व िेत् त्यिेत् चवद्या, चवद्यार्व िेत् त्यिेत
आवडलेली पार् सुभानर्तं मी येथे नवर्ारात घेर्णार आहे. सुखम्।
1- उपाध्यायान् दशािायथ आिायाथिां शतं चपता। सुखाचर्थनः कुतो चवद्या, कुतो चवद्याचर्थनः सुखम् ।।
सहस्रां तु चपतन
माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन पोरवाल
ृ ् माता गौरवेिाचतररच्यते ।।
अथि - दहा उपाध्यायांपेक्षा श्रेष्ठ एक आर्ायि , आर्ायाि पेक्षा
अथि - ज्याला सुख हवे आहे त्यािे नवद्येर्ा त्यार् करावा
ज्याला नवद्या हवी आहे त्यािे सुखार्ा त्यार् करावा.
र्ंभरपट नपता श्रेष्ठ , नपत्यापेक्षा सहस्त्रपटीिे माता सुखासीि व्यक्तीला नवद्या कर्ी प्राप्त होईल (व)
र्ौरवर्ाली असते. नवद्यार्थयाि ला सख
ु (ऐर्ाराम) कसे नमळर्णार? नवद्याजि ि
माझी आवडती सुभावषते – माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन
तात्पयि - हे सुभानर्त र्ुरु माता व नपता यांर्े श्रेष्ठत्व सांर्ते. करतांिा सुखार्े आकर्ि र्ण त्यार्ि ू कष्टपवू ि क नवद्या प्राप्त
सभ ु ानर्ते आत्मीयतेिे नर्कवर्णाऱ्या, तोंडपाठ करूि करावी हे नवद्यार्थयाि र्े कति व्य . ह्या सभ
ु ानर्तातील संदेर्
घेर्णाऱ्या नर्क्षकांर्ी मी ॠर्णी आहे. आज पन्िास पोरवाल मला खपू मार्ि दर्ि क ठरला.
वर्ाि िंतरही सभ ु ानर्तं मुखोद्गत आहेत. आई वडीलांिी
केलेल्या सुसंस्कारांर्े छत्र आजही त्यांच्या पश्चात माझ्या 4 - रे रे चातक! सावधान मनसा वमत्र। क्षणं श्रुयताम्
नर्रावर आहे, त्यांर्ी सेवा करण्यार्े भाग्य मला लाभले.
माझी आवडती सुभावषते।अम्बोदा
– सुनबहवोsवप
ेत्रा िोशी
सस्ति गगने सवेsवप नैतादृषााः ।।

वं दे सं स्कृ तम् . .. ३८
 || संस्कृत साधना ||

केनर्द् वनृ ष्टनभरादि यनन्त धरनर्णं र्जां नन्त केनर्द् वथृ ा । यं यं

पश्यनस तस्य तस्य मा ब्रहू ी दीिं वर्ः।।
अथि - 'हे र्ातका! नमत्रा क्षर्णभर लक्षपवू ि क ऐक. आकार्ात
अिेक मेघ असतात, परं तु सवि र् जलाद्रि
िसतात. (त्यातले) कांहीर् भनू मर्ी तहाि भार्वतात.
कांही अकारर्ण र्जि िा करतात. तू नदसेल त्याच्याकडे
यार्िा करू िकोस.
तात्पयि - र्रजंि ू ा मदत करर्णारे कमीर् असतात. वल्र्िा
करर्णारे र् जास्त. आत्मनवश्वासािे मार्ि क्रमर्ण कर,
कोर्णावर नवसंबि ू राहू िको. उलट र्रज असेल तेंव्हा
आपर्णर् मदतीर्ा हात पुढे करावा हे तत्त्व मी पाळले.
5 - नितरां िीर्ोs स्मीनत त्वं खेदं! कदानप मा कृता:।
अत्यंत सरसहृदयो यतः परे िां गुिग्रहीताचस।।
अथि - इतरांपेक्षा आपर्ण िीर्(खोल) आहोत असा खेद
(नवनहरी) तू करू िकोस. (कारर्ण) तझ्ु याकडे असलेल्या
र्ोड हृदयािे (पाण्यािे) तू लोकांर्े दोर आपल्याकडे
ओढूि घेतेस.
तात्पयि - ही अन्योक्ती सामान्य बाह्यरूप असर्णाऱ्याला
आत्मनवश्वास देर्णारी आहे. अत्यंत कृर्, सावळया व
साधारर्ण रूप असलेल्या मला खपू क्लेर्कारक अिभ ु व
आले. परं तु ह्या सुभानर्तांति ू संदेर् घेऊि मी माझ्यातील
अंतस्थ र्ुर्णांर्ा नवकास करण्यार्ा प्रयत्ि केला.
पररर्णामतः मी इतरांच्या कौतुकार्ा नवर्य झाले, व
नवद्यावार्स्पती पदवी प्राप्त करूि एक यर्स्वी व
नवद्याथीनप्रय प्राध्यापक म्हर्णि
ू पार् वर्ाि पवू ी निवत्तृ झाले.
अिेक नवद्वािांिी असंख्य सुभानर्तं प्रार्णी, पक्षी,
मिुष्यस्वभाव यावर रर्ि ू समाजाला सन्मार्ाि ला
लावण्यार्े प्रयत्ि केले. त्यातील संदेर् आपल्यात
उतरनवर्णे हे आपले कति व्य आहे.

चदपाली ओक

वं दे सं स्कृ तम् . .. ३९
 || संस्कृत साधना ||

माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन पोरवाल

माझी आवडती सुभावषते – माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन

पोरवाल

माझी आवडती सुभावषते – सुनेत्रा िोशी

आहे हे सध्या आपर्ण माििीय पंतप्रधाि मोदींजींच्या
चवपचद धैयथमर्ाभ्युदये क्षमा , भार्र्णात पाहतोर् आहोत. सभा नवद्यार्थयाां र्ी असो वा
सदचस वाक्पटुता युचध चवक्रमः ।
वि बदलते देर नहीं लगती।-ववशाखा रािेमाझी आवडती सुभावषते –
यशचस िाचभरुचिव्यथसनं श्रुतौ,
नवदेर्ातील राज्यकत्याां र्ी मोदीजी आपल्या वाकर्ातय
सर्ळयांिा आपलेसे करतात.
ु ाि िे

िकृचतचसद्धचमदं चह महात्मनाम् ।।
माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन पोरवाल
सुभानर्त कत्याि िे जरी क्षमार्ीलता हा उत्तम र्र्ण ु
अथाि त प्रनतकूल पररनस्थती असतािा त्या पररनस्थतीला सांनर्तला असला तरी यद्ध ु ात तो वज्यि आहे हे ठामपर्णे
सामोरे जाण्यार्े धैयि, समद्ध ृ ी असतािा क्षमार्ीलता, सांनर्तले आहे यद्ध ु ात पराक्रमर् हवा हे जार्णीवपवू ि क
सभेमध्ये वाकपटुत्व, युद्धात पराक्रम, यर्स्वी होण्यार्ी सांनर्तले आहे. त्रास देर्णाऱ्या अहंकारी र्त्रल ू ा क्षमा
माझी आवडती सुभावषते – माझी आवडती सुभावषते - श्वेता सचचन
रुनर्, श्रुती म्हर्णजेर् वेद अभ्यासार्ी र्ोडी हे
महापुरुर्ांमध्ये असर्णारे प्राकृनतक र्ुर्ण आहेत.
करण्यासारखी र्क ू िाही.
साधारर्णपर्णे व्यसि ही अत्यंत वाईट बाब समजली जाते.
पोरवाल
हे सुभानर्त मला खपू र् आवडतं कारर्ण या एकार् कारर्ण व्यसि म्हर्णजे सहसा वाईट र्ोष्टींर् जसे की
सुभानर्तात यर्स्वी नकंवा महाि होण्यार्ा जर्णू मंत्रर् धम्र
ू पाि, मद्यपाि, जुर्ार इ.र्े वाटर्णारे आत्यंनतक
सांनर्तला आहे. आयुष्यात अिेकदा नवपरीत पररनस्थती आकर्ि र्ण. असे असतािा सुभानर्तकार म्हर्णतात की
निमाि र्ण होते. त्यावेळी खर्ि ू ि जाता पररनस्थतीसोबत वेदांर्ा अभ्यास करण्यार्े व्यसि मात्र सवोत्तम
माझी आवडती सुभावषते – सुनेत्रा िोशी
दोि हात करण्यासाठी धैयि हा एकमेव र्ुर्ण प्रधाि ठरतो.
सध्याच्या बेभरवर्ाच्या करोिा काळात अिेकांिा त्यांच्या
होण्यासाठी असर्णारा र्ांर्ला र्ुर्ण आहे. वेदांर्ा अभ्यास
करूि मिुष्य मोक्षप्राप्ती साठी सांनर्तलेल्या तीि
िोकऱ्या, रोजर्ार र्मवावा लार्ला , काहींिा त्यांर्े ै ी एक म्हर्णजे ज्ञािमार्ाि वर येतो आनर्ण त्याच्या
मार्ाां पक
नजवलर् र्मवावे लार्ले. त्यात ज्यांिी आपले मािनसक आयुष्यार्ं कल्यार्ण होत.
वि बदलते देर नहीं लगती।-ववशाखा रािेमाझी आवडती सुभावषते –
धैयि नटकवि ू पररनस्थतीर्ा सामिा केला, त्यांिा आता आयष्ु यात येर्णाऱ्या अवघड ते संपन्ि काळात कसे राहावे
यर्ार्ी नकरर्णं नदसू लार्ली आहेत. अिेकांिी धैयाि च्या हे सांर्र्णारे हे सभ ु ानर्त मिापासि ू आवडते. ज्यावेळी
सुनेत्रा िोशी
बळावरर् िवीि वाटा र्ोखाळूि त्यात यर् संपादि केले. कठीर्ण काळ असतो त्यावेळी धैयि नटकवण्यार्ी प्रेरर्णा
समद्धृ ी, संपनत्त असतािा र्वाि िे फुलि ू ि जाता क्षमावाि नमळते.ह्या सुभानर्ताति ू मला प्रर्ंड सकारात्मक ऊजाि
असर्णं हे मला वाटत की खरोखर फार महत्त्वार्ं पर्ण नमळते आनर्ण सवि नस्थतीत मार्ि दर्ि ि करर्णारे सत्र
ू र्वसते.
नततकंर् कठीर्ण आहे. सभेमध्ये वाकपटुत्व नकती महत्वार्े
वि बदलते देर नहीं लगती।-ववशाखा रािे
श्वेता सचिन पोरवाल

वं दे सं स्कृ तम् . .. ४०
 || संस्कृत साधना ||

माझी आवडती सुभावषते – सुनेत्रा िोशी

वि बदलते देर नहीं लगती।-ववशाखा रािेमाझी आवडती सुभावषते –

सुनेत्रा िोशी

वि बदलते देर नहीं लगती।-ववशाखा रािे

कमी होत िाही. तसेर् महाि व्यक्तींर्े कायि हे त्या
माझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा देहाडरायवि बदलते देर नहीं
खरे तर कोर्णती सुभानर्ते आवडती आहेत हे सांर्र्णे
र्ेल्यावर सुध्दा स्मरर्णाति ू जात िाही. पर्ण अर्ा व्यक्ती
समाजात खपू कमी प्रमार्णात असतात. काही लोक
म्हर्णजे तुमर्े कोर्णते मुल आवडते आहे असे सांर्र्णे नजतके
लगती।-ववशाखा रािेमाझी आवडती सुभावषते – सुनेत्रा िोशी
कठीर्ण नकंबहु िा अर्क्य आहे त्याप्रमार्णेर् आहे... कारर्ण..
कालांतरािे बदलतात. पर्ण काही प्रनतकूल पररनस्थतीत
देखील आपले कायि करत राहतात. आनर्ण त्यांच्या कायाि र्ा
सुभानर्ते... ही आपल्या आयुष्यात एका मार्ि दर्ि काप्रमार्णे
सुर्ंध दरवळत राहतो...अर्ा महाि व्यनक्तंच्या फोटोला
काम करतात. जसा कुंभार मातीला हातािे आकार देतो
सुध्दा आपर्ण र्ंदिार्ा हार घालतो. मला हे सुभानर्त या
वि बदलते देर नहीं लगती।-ववशाखा रािेमाझी आवडती सुभावषते –
तसेर् ही सुभानर्ते तुमच्या अंर्भत
ू र्ुर्णांिा, कलांिा आनर्ण
नवर्ारांिा आकार देतात. र्ुकलेल्या वाटसरूला रस्ता
साठी आवडते की त्यामुळे आपल्याला जीविात इतरांच्या
आयुष्यात आिंदार्ा सुर्ध ं देण्यार्ी नर्कवर्ण यातिू
सुनेत्रा िोशी
दाखवावा इतक्या सहजपर्णे ती जीविार्े तत्वज्ञाि सांर्त
नमळते. तसेर् आपर्ण सहज आढळर्णारी झाडे होण्यापेक्षा
असतात आनर्ण जर्ायला नर्कवत असतात... जसे की..
र्ंदिवक्ष
ृ व्हावे अर्ी प्रेरर्णा नमळते.
त्याप्रमार्णेर् हे अजि
ू एक सुभानर्त...
सुभगा सुलभारोहाः फलैः पुष्पैश्च भचू िताः
वि बदलते देर नहीं लगती।-ववशाखा
िायन्ते तरवो देशे न तु िन्दनपादपः ||
यर्ा खनन् खचनत्रेरािे
ि नरो कायाथचधगच्छचत
तर्ा गुरुगतां चवद्यां शुश्रुिरु चधगच्छचत ||
अथाि त... सदुं र सहजपर्णे वाढर्णारी तसेर् फुलाफळांिी
लर्डलेली झाडे ही नठकनठकार्णी आढळूि येतात. परं तू
माझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा देतसेहर्ाडरायवि
सतत र्ुरुंर्ी सेबदलते देरर्नहीं
अथाि त... सतत खर्णत रानहले तरर् नवनहरीर्े पार्णी प्राप्त होते
र्ंदिवक्ष
ृ मात्र सर्ळीकडे आढळूि येत िाही...
वा केली तरर् ुरुंकडील सवि ज्ञाि
तसेर् सवि साधारर्ण लोक हे सर्ळीकडेर् नदसतात. पर्ण
लगती।-ववशाखा रािे जनमिीतील पार्णी नमळर्णार िाही पर्ण सतत
प्राप्त होते... खरे र् आपर्ण दोि पार् फुट खोदले तर
महाि व्यनक्तमत्व जी र्ंदिासारखी नझजि ू समाजासाठी
आपल्याला
नकंवा देर्ासाठी सतत आजीवि कायि रत असतात. अर्ी
खोल खर्णत रानहलो तर मात्र पार्णी लार्ेल. आनर्ण ते
मार्णसे खपू कमी प्रमार्णात आढळतात. र्ंदि ज्या प्रमार्णे
िेहमीसाठी नटकेल. तसेर् र्ुरुंर्ी सेवा केली म्हर्णजे र्ुरु
नकतीही घासले तरी त्यार्ा सुर्ंध तसार् राहतो. कुठे ही
माझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा देहाडराय
जे नर्कवतात त्याकडे िीट लक्ष नदले त्यांिी सांनर्तलेला

वं दे सं स्कृ तम् . .. ४१
 || संस्कृत साधना ||
र्हृ पाठ वेळेत केलात आनर्ण तुमर्ी ज्ञाि प्रानप्तर्ी ओढ
तळमळ असेल तर र्रू ु सध्ु दा त्या नर्ष्याला त्यांच्या कडे
असलेले संपर्ण ू ि ज्ञाि देतात. र्ेवटी र्ांर्ल्या नर्ष्यामुळे
र्ुरुंिा ही माि नमळतो. पुरार्णात इनतहासात र्ुरु नर्ष्यार्ी
अर्ी अिेक उदाहरर्णे आपल्याला सापडतात. पवु ीच्या
काळी र्ुरुकुल पद्धती होती. त्यामुळे जो नर्ष्य र्ुरुंच्या
अनधक जवळ राहू ि त्यांर्ी सेवा करायर्ा साहनजकर्
त्याला र्ुरूंर्ा अनधक सहवास लाभायर्ा. र्ुरुंिा पर्ण
त्यार्ी ज्ञाि नमळनवण्यासाठी असलेली तळमळ नदसायर्ी.
कािावर र्ार र्ांर्ल्या र्ोष्टी अनधक पडायच्या आनर्ण
त्याति ू जास्त नर्कायला नमळायर्े. द्रोर्णार्ायि आनर्ण
अजि ि ु हे र्ुरुनर्ष्य िाते सर्ळयांिा सुपररर्ीत आहे .
अजि ि ु ासारखी ज्ञािनपपासा असेल आनर्ण र्रु ु वर श्रध्दा
असेल तर नर्ष्याच्या आयष्ु यार्े सोिे होते. मर् यर्ार्ा
मार्ि आपोआप उलर्डत जातो..मर् ते ज्ञाि आध्यानत्मक
असो की वेज्ञानिक असो.. .
हे सुभानर्त म्हर्णजे आयुष्यात ध्येयप्राप्ती कर्ी करूि
घ्यावी यार्ी र्ुरुनकल्ली आहे.हे सुभानर्त आवडण्यार्े
कारर्ण म्हर्णजे जे र्ुरुकडूि नर्कायर्े ते मी पर्ण ू ि श्रद्धेिे
आनर्ण सातत्य आनर्ण कष्ट करुि नर्कण्यार्ा मंत्र जार्णला.
जर हे करण्यार्ी तयारी असेल तर यर् तुमर्ेर् आहे...फक्त
त्यासाठी ज्ञािनपपासु असर्णे आवश्यक आहे. र्ुरुर्ी सेवा
केल्यािे ज्ञािार्ा अखंड झरा लाभतो हे निनश्चत... .
आता पुढर्े सुभानर्त सांर्ण्याआधी एक र्ोष्ट.... एक राजू
िावार्ा मुलर्ा असतो. त्यार्ी परीक्षा जवळ आली आहे.
पर्ण अजि ू र्ार नदवस आहेत. िंतर करु अभ्यास असे तो
म्हर्णतो. आई खपू म्हर्णते अरे अभ्यास करुि घे मर् खेळ.
पर्ण हा ऐकेल तर िा.
असे करता करता र्ेवटी पेपरर्ा नदवस उजाडतो.
घाईर्डबडीत पुस्तक वार्तो आनर्ण त्यामुळे त्या नवर्यात
कमी र्ुर्ण नमळतात. आनर्ण नहरमुसतो. आता पश्चाताप
करूि काय फायदा आहे? यावरूि आठवले एक सभ ु ानर्त.
श्वः कायथमद्य कुववत पव ू ाथण्हे िापराचण्हकम्
न चह िचतक्षेत मत्ृ युः कृतमस्य न वा कृतम्||
वं दे सं स्कृ तम् . .. ४२
अथाि त.. उद्या करायर्े असलेले काम आज आनर्ण दुपारिंतर
करायर्े असलेले काम सकाळी करावे कारर्ण आपले काम
झाले नकंवा िाही झाले यार्ी मत्ृ यू वाट बघत िाही...
तेव्हा कुठलेही काम मिात येतार् करर्णे हे योग्य. आपर्ण
िेहमी कुठलेही काम लर्ेर् ि करता पुढच्या योजिा
आखण्यात मग्ि असतो. पर्ण आपल्याला पुढर्ा नकती
काळ हातात आहे हे कुठे मानहत असते? तर मर् बनघतलेत
हे सुभानर्त नकती अथि पर्ण ू ि आहे. आनर्ण म्हर्णि
ू र् मला ते
आवडते.
अर्ी अिेक सभ ु ानर्ते आहेत.
जसे की आपल्याला िटायला सजायला खपू आवडते.
अंर्ावर निरनिराळे धातर् ु े दानर्िे. पर्ण त्यामुळे आपले
फक्त बाह्यरूप खुलते.तुम्ही खपू छाि तयार होऊि जर
एखाद्या कायि क्रमात र्ेलात. नतथे तम ु र्ी छाि नदसता
म्हर्णि
ू तारीफ होईलही. पर्ण मर् तुम्हाला काही बोलायला
सांनर्तले तर तम्ु हाला त्या नवर्यार्े ज्ञाि िसेल तर तत..
पप.. होर्णार तेव्हा तुमर्े सवाां देखत हसे होईल. त्यावेळी
त्या सुंदर नदसण्यार्ा काय उपयोर्? तेव्हा हे खालील
सुभानर्त वार्ा...
हस्तस्य भिू िं दानं सत्यं कण्ठस्य भि ू िम्
किथस्य भिू िं शास्त्रं भि
ू िैः चकं ियोिनम् ||
अथाि त.. दाि हार् खरा हातार्ा दानर्िा आहे. खरे बोलर्णे
हा र्ळयार्ा दानर्िा आहे तर नवनवध नवर्यांर्े ज्ञाि हा
कािांर्ा दानर्िा आहे. तेव्हा इतर दानर्न्यांर्ी काय
र्रज? ..आपर्ण कुर्णाला काही दाि नदले तरर् आपले हात
त्या व्यक्तीला सुंदर वाटतील. कािांिी ज्ञाि ऐकूि ग्रहर्ण
केले तरर् कािांर्ा उपयोर्. कारर्ण ते ज्ञाि तम्ु हाला
जर्ात िाव, नकती नमळवि ू देर्णार असते. आनर्ण सत्य वर्िे
तुमच्या आवाजाति ू बाहेर पडली तर तेर् तुमच्या र्ळयार्े
भुर्र्ण ठरतील..
काय मर् पटते िा?
तर अर्ी ही अथि पर्ण ू ि सुभानर्ते आपल्या आयुष्याला अथि
देतात.
सौ सुनत्रे ा िोशी
 || संस्कृत साधना ||

वि बदलते देर नहीं लगती।-ववशाखा रािे

माझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा देहाडरायवि बदलते देर नहीं

लगती।-ववशाखा रािे

माझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा देहाडराय

आपदतं हसचस चकं द्रचविान्ध मूढ असेल तर तर त्याला िड निघेल अर्ी मदत

संगती नाम..... चचत्रा देशपांडेमाझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा

लक्ष्मी: चस्र्रा न भवतीचत चकमत्र चित्रम्?
एतान् िपश्यचस घटान् िलयन्त्र िक्रे
करावी.कुर्णाच्याही पररनस्थतीर्ं हसं करू िये .िाव, बोट
दाखवत नहर्णवू िये .उलटपक्षी जर्ी जमेल तर्ी आनर्ण

देहाडरायवि बदलते देर नहीं लगती।-ववशाखा रािे

ररिा भवचन्त भररता भररताश्च ररिा : जेवढी जमेल तेवढी मदत करावी.
सत्कायि , सत्कमि करीत आयष्ु य
अथि :- संपत्तीिे अंध झालेल्या मख ू ाि , संकटात सापडलेल्या घालवावे.नदवसभराति ू जरातरी आपल्या मार्णुसकीला
मिष्ु याला तू का बरे हसत आहेस ? अरे , लक्ष्मी कधी जपत पण्ु यकमि करायला नमळालं तर संधी सोडू िये .आज
माझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा देहाडरायवि बदलते देर नहीं
कोर्णाकडे कायम िाही .यात िवल ते कसले ?
रहाटर्ाड्याच्या र्ाकावर असलेले हे घडे तू पाहतर् आहेस
िर्ीबािे लक्ष्मीपती बिला असाल तरी एक नदवस ती
जार्णार आहे हे नवसरू िये.कधी कुर्णार्ं िर्ीब खल ु ेल

पुन्हा ररकामे होत आहे.

लगती।-ववशाखा रािे
की ररकामे असलेले हे घडे पाण्यािे भरले जात आहे आनर्ण आनर्ण ती व्यक्ती र्भि श्रीमंत होईल ते सांर्ता येत
िाही..आधीर्ा धिाढ्य व्यक्ती निधि ि होईल हे ही सांर्ता
हे मिुजा, कधीही तू कुठल्या र्ोष्टीर्ा र्वि येर्णार िाही. झाडाला येर्णारी पालवी कालांतरािे नपकलं
करू िको . ज्या प्रमार्णे नदवसरात्र हे र्क्र र्ालते तसर् ू र्ळे ल नकंवा काही कारर्णािे तुटेल ………
पाि म्हर्णि
माझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा देहाडराय
भाग्य दुभाि ग्य हे ही प्रत्येकाच्या िर्ीबी येतर् असतं .आज आज फूललेलं फूल उद्या जसं कोमेजर्णारर् … आज सद ुं र
श्रीमंत म्हर्णिू जर्ात नमरवत असलास त्या श्रीमंतीत धष्टपुष्ट देह कधी मातीत नमसळे ल हे सांर्ता येत िाही
लोळत असतांिा जर िौकर नकंवा इतर लोकांिा सतत तसर्ं सौख्यांिे ,धिािे भरलेले घडे ररकामे होतील ..
कमी लेखत असर्ील तर एक लक्षात ठे व की वेळ ही आनर्ण ररकामे घडे ओसंडूि वाहत असतांिा नदसतील ..
कायम संगती नाम..... चचत्रा देशपांडेमाझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा
राहत िाही.लक्ष्मी अनतर्य र्ंर्ल कारर्ण हे ि थांबर्णार कालर्क्र आहे..,….. . िा कुर्णा
असते.म्हर्णताति “ वक्त बदलते देर िही लर्ती “ नतर्ा कळले , िा कुर्णासाठी थांबले
पाय कधी एका नठकार्णी थांबत िाही.नतला िाराज करू देहाडराय उर्ा िको माज ,कैक इथे रं र्ले र्ांजले
िये नकंवा श्रीमंतार्ा माज करू िये . तसेर् जर कुर्णी
अपेक्षेिे मदत मार्त असेल,अडर्र्णीत •चवशाखा रािे

संगती नाम..... चचत्रा देशपांडे

वं दे सं स्कृ तम् . .. ४३
 || संस्कृत साधना ||

माझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा देहाडराय

संगती नाम..... चचत्रा देशपांडेमाझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा

देहाडराय

संगती नाम..... चचत्रा देशपांडे

सुखस्यानन्तरं दु:ख दु:खस्यानन्तरं सुखम् | असा आहे की दु:ख उर्ाळत बसतो. सुख उर्ाळत िाही.
"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदारसंगती नाम..... चचत्रा
न चनत्यं लभते द:ु खं न चनत्यं लभते सुखम्||
जीवि सुख व दु:ख ह्यांर्ा सुंदर नमलाप आहे.
म्हर्णि
ू सख ु पाहता जवापाडे दु:ख पवि ताएवढे असे वाटते.
तेर् तेर् दु:ख उर्ाळत बसले की ते मोठे भासते.

माडर्ळ
देशपांडेमाझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा देहाडराय
प्रत्येकाच्या आयुष्यात सुख दु:ख असर्णारर्. र्.नद.
ू करांिी ही कल्पिा आपल्या र्ीताति ू फार सुरेख
सुख मग ृ िळ आहे द:ु ख चविारात आहे
सुख भासते भासते दु:ख वाटते वाटते
मांडली आहे. सुख चवकत चमळते द:ु ख फुकटि येते
एक धागा सुखािा, शंभर धागे दु:खािे सुख मानुनी पुरते दु:ख करुनी वाढते
संगती नाम..... चचत्रा देशपांडेमाझ्या आवडीचे सुभावषत- अनुराधा
िरतारी हे वस्त्र मानवा तुचझया आयुष्यािे सुख हे नमर्थया आहे क्षर्णैक आहे क्षर्णभंर्ुर आहे ह्यार्े
सुखामार्िू दु:ख व दु:खामार्ि ू सुख येतेर्. परन्तु भाि ठे वले की दु:खही नललया पेलले जाते. मिुष्य स्वभाव
सुख दु:ख ह्या सापेक्ष कल्पिा आहेत. व्यनक्तपरत्वे सख
दु:खाच्या कल्पिा व्याख्या नभन्ि आहेत. ह्या मिाच्या
देहाडराय
ु असा आहे की आमच्याकडे जे आहे त्यात सुख िाही व जे
िाही त्यात सुख आहे. As a rule man is fool
संकल्पिा आहेत. आपल्या मिरुपी पाण्यावरर्े बुडबड ु े Wanting hot when it is coolWanting cool
आहेत. एखाद्याला सख ु देर्णारी र्ोष्ट दुसऱ्याला when it is hot Always wanting what is not
संगती नाम..... चचत्रािगीदेश
सुखदायक असेलर् असे िाही. सुख ही मािनसक सवय सवथपां
सुडखे ी असा कोि आहे
आहे. ती लावि ू घेर्णे आपल्यार् हातात आहे. महार्ड्या चविारे मना तचू ि शोधून पाहे
लाखो रुपयांच्या वस्तु म्हर्णजे सुख की छोट्या छोट्या जर्ात सुखी कोर्णीर् िाही. परन्तु सुखदु:खात जो नस्थरबुद्धी
र्ोष्टीति ू नमळर्णारा आिंद म्हर्णजे सुख. तुम्ही स्वतःला
"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदारसंगती नाम..... चचत्रा देशपांडे
असतो त्यास दु:खाच्या प्रसंर्ीं खेद होत िाही व आिंदाच्या वेळी तो
नजतके सुखी समजाल नततके तुम्ही सुखी रहाल. सख ु हर्ोल्हानसत होत िाही. सुखदु:खे समे कृ त्वा लाभालाभौ
म्हर्णजे काय? आपल्या र्ेहेऱ्यावर हसु फुलनवर्णाऱ्या र्ोष्टी जयाजयौ सुख दु:ख लाभ हािी जय पराजय होतर् राहर्णार. सुख
दु:खात ज्यार्ी वृत्ती सारखीर् असते तीर् व्यक्ती सकारात्मक
म्हर्णजे सुख. प्रत्येक पावलार्नर्णक आपल्या आयुष्यात
दृष्टीकोि अंनर्कारुि प्राप्त पररनस्थतीवर मात करु
"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार
येर्णारे आिंदार्े क्षर्ण म्हर्णजे सुख. दु:ख हे नत्रकालाबानधत
सत्य आहे. मिुष्यार्ा देह काम क्रोध माया मत्सर ह्यांिी
र्कते. सकारात्मक दृष्टीकोि ठे वा, जीविदृष्टी बदला. नर्ंतामुक्त
जीवि जर्ा. त्यामुळे मेंदुवरर्ा तार्ण वाढर्णार िाही. र्रीराला व्याधी
भरलेला आहे व हेर् दु:खार्े कारर्ण आहे. मिुष्य स्वभाव जडर्णार िाही हेर् खरे सुख. अनुराधा दे हाडराय

"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती४४पोतदारसंगती नाम..... चचत्रा देशपांडे

वं दे सं स्कृ तम् . ..
 || संस्कृत साधना ||

क्रमाांक कवि का नाम रचनाएां

1. शद्र
ु ि मच्छिटीिम

प्रनतज्ञायुर्ंधरायण, स्वप्नवासवादात्तम,
2. भात प्रनतमाननाटिम, अलभिेि नाटिम, अषवमारिम,
बािचररतम, पंचरातरम,उरुभंर्म दत
ू घटोत्िच

अलभज्ञान शािंु तिम ्, मािषविास्ननलमत्रम ्,

3. िालिदास
षवक्रमोवियननयम

4. षवशािदत्त मुद्राराक्षस

5. हियवधयन षप्रयदलशयिा, रत्नाविी, नार्ानंद

6. भवभूनत मािती माधव, महावीर चररतम, उत्तरामचररतम

7. रार्शेिर िपरूय मंर्री, बाि रामायण

8. बाणभट्ट पावयतीपररणय, मुिुटताडिति

9. भट्टनारायण बेनीसंघारम

10. अश्वघोि शाररपुत्रप्रिरण

वं दे सं स्कृ तम् . .. ४५
 || संस्कृत साधना ||

संगती नाम..... चचत्रा देशपांडे

"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदारसंगती नाम..... चचत्रा देशपांडे

"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार

"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदारसंगती नाम..... चचत्रा देशपांडे

संस्कृत सुभानर्त:-
सन्तप्तायचस संचस्र्तस्य पयसो नामाचप न ज्ञायते िेहमीच्या उदाहरर्णावरूि सहवासार्े महत्त्व कवीिे
मुिाकारतया तदेव नचलनीपत्रचस्र्तं रािते l अनतर्य सोप्या आनर्ण सद ुं र पद्धतीिे या श्लोकाति ू
"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदारसंगती नाम..... चचत्रा देशपांडे
स्वात्यां सागरशुचिमध्यपचततं सन्मौचिकं िायते सांनर्तलेले आहे. पार्णी एकर् आहे. पर्ण वेर्ळया नठकार्णी
िायेिोिममध्यमाधमदशा संसगथतो िायते ll र्ेल्यावर त्यार्ी वेर्ळी ओळख निमाि र्ण होते. "संर्ती संर्
दोर्ािाम" असे म्हटलेले आहे. आपर्ण ज्या वातावरर्णात
अथि :- तापलेल्या लोखंडावर पडलेल्या पाण्यार्ा राहू , ज्या पररसरात राहू , ज्यांच्या सहवासात राहू
मार्मस "सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार
ू ही राहत िाही, त्यार्ी क्षर्णाधाि त वाफ होऊि जाते. त्याप्रमार्णे आपले संस्कार,आर्ार-नवर्ार, कृती ठरत
पर्ण तेर् पार्णी जर कमळाच्या पािांवर असेल, तर असते. आपल्या िेहमीच्या रोजच्या जर्ण्यातील असेर्
मोत्याच्या आकारासारखे सुंदर नदसते. तेर् पार्णी जर एक उदाहरर्ण आहे. सर् ु ंधी उदबत्ती देवघराप्रमार्णेर्

"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार

स्वाती िक्षत्राच्या पावसात समुद्रात दोि नर्ंपल्यामध्ये
पडले, तर त्यार्ा सुंदर मोती तयार होतो. सामान्यतः
आपल्या संपर्ण ू ि घराला सर्
वडी, र्ंदिार्ी पड
ु ंनधत करते. तसेर् कापरु ार्ी
ू आपल्या कपाटातील सर्ळया
उत्कृष्ट मध्यम आनर्ण हीि अर्ा अवस्था सहवासामुळे कपड्यांिा सर् ु ंनधत ठे वते. अत्तरार्ा फाया आपला सर् ु ंध
लाभत असतात. पसरवतोर्, त्यार्प्रमार्णे र्ांर्ल्या च्या सहवासात
"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार
हा श्लोक राजा भति हृ रीच्या "िीतीर्तक" या
आल्यावर आपर्ण आपसक ू र् र्ांर्ले होतो.जेव्हा आपर्ण
आंबे आर्णतो आनर्ण ते नपकायला ठे वतो. रोज आपर्ण ते
ग्रंथातील आहे. राजा भति हृ री हे मोठे संस्कृत कवी होते. तपासतो, खाली वर करतो,त्यातील एखादा आंबा जरी
संस्कृत सानहत्याच्या इनतहासात यांर्ं िाव खपू प्रनसद्ध सडलेला निघाला, तरी तो आपर्ण त्वररत बाजल ू ा काढूि
"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदारसंगती नाम..... चचत्रा देशपांडे
आहे. "िीनतर्तक" या ग्रंथात वेदांत, िीतीबोध, धमि परता, फेकतो. कारर्ण की, हा सडलेला आंबा बाकीच्या
उद्यमर्ीलता यावर भाष्य केलेले आहे. भति हृ रीर्ी भार्ा आजबू ाजच्ू या आंब्यांिा सडण्यास कारर्णीभत ू ठरतो.
सरळ, मिोरम, मधुर, रसपर्ण ू ि आनर्ण प्रवाही आहे. अर्ा म्हर्णि
ू आपर्ण तो आंबा बाजल ू ा काढूि फेकतो. एका
भार्ेमुळे कवीच्या भाविा वार्कांच्या मिाला व हृदयाला सडक्या आंब्यामुळे आजबु ाजुर्े आंबे सडू र्कतात.
नभडतात. "सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदारसंगती नाम..... चचत्रा देशपांडे
िकारात्मक, वाईट, स्वाथी नवर्ारांच्या व्यक्तींच्या

वं दे सं स्कृ तम् . .. ४६
 || संस्कृत साधना ||

सहवासािे आपर्णही तसे होऊ र्कतो,म्हर्णि ू आयुष्यात
र्ांर्ल्या लोकांच्या, सकारात्मक लोकांच्या सहवासात
आपर्ण िेहमी राहायला पानहजे.
पररसाच्या स्पर्ाि िे जसे लोखंडार्े सोिे होते; त्यार्प्रमार्णे
र्ांर्ल्या मार्णसांच्या, र्ांर्ल्या व्यक्तींच्या सहवासातमुळे
आपल्या आयुष्यार्े सोिे होते.
ज्ञािेश्वर माऊली आपल्या हररपाठात म्हर्णतात," संतांर्े
संर्ती मिोमार्ि र्नत" जर संतांच्या सहवासात,
संर्तीमध्ये आपर्ण रानहलो, तर ते आपल्याला योग्य मार्ि
दाखवतात. संतांच्या संर्तीमुळे मिाच्या वेर्ािे
भर्वंताकडे जाण्यार्ा मार्ि आपल्याला निनश्चतर्
सापडतो.
संस्कारामुळे मोठा झाल्यावर सज्जिर् होतो. आनर्ण दुसरा
मुलर्ा र्ंडु प्रवत्त
ृ ीच्या मार्णसाला सापडतो. मोठा झाल्यावर
र्ुंड मार्णसाकडे राहर्णारा मुलर्ा र्ुंडा प्रमार्णेर् र्ड
ुं ा होतो.
हा संर्तीर्ार् पररर्णाम.
सवि र् साधुसंतांिी, नवर्ारवंतांिी, कवींिी र्ांर्ल्या
सहवासार्े, र्ांर्ल्या सानिध्यार्े, र्ांर्ल्या संर्तीर्े महत्त्व
अिेक उदाहरर्णं देऊि आपल्याला पटवि ू सांनर्तलेले
आहे. तर आपर्णही र्ांर्ल्या सहवासात राहण्यार्ा प्रयत्ि
करू या.
डॉ. चित्रा देशपांडे

तुकाराम महाराज आपल्या अभंर्ाति ू हेर् अधोरे नखत

करतात," संत संग दे ई सदा हेवच दान दे गा दे वा तुझा
ववसर न व्हावा." समथि रामदास स्वामीही आपल्या
श्लोकातिू हेर् सांर्तात," सदा सवथदा योग तुझा
घडावा." मोरोपंतांिी म्हटलेलेर् आहे , "सुसंगती सदा
घडो सुजन वाक्य कानी पडो."संत कबीर
आपल्या अिेक दोह्यांमधि ू संतसंर्तीर्े महत्त्व पटवि
ू
सांर्तात. ते म्हर्णतात,

" कबीर संगत साधुकी, िचत कीिे िाय l दुमथचतदूर

बहावासी, देसी सुमचत बताय ll"

म्हर्णजेर् सज्जिांर्ी संर्त िेहमी करावी. नकंबहु िा ती

प्रतीनदिर् करावी. ज्ञािी, सज्जिांच्या संर्तीमुळे दुबि द्ध
ु ी
दरू होते, मिातील नवकार िष्ट होतात, आनर्ण सुबद्धु ी प्राप्त
होते. सवि र् साधुसंतांिी कवींिी सुसंर्तीर्े महत्त्व
वेळोवेळी अधोरे नखत केलेले आहे.

एका नर्त्रपटामध्ये दोि जुळी मुलं यात्रेत हरवतात.

एक मुलर्ा सज्जि मार्णसाला सापडतो. सज्जि
मार्णसाकडे राहर्णारा मुलर्ा र्ांर्ल्या वातावरर्णामुळे,

वं दे सं स्कृ तम् . .. ४७
 || संस्कृत साधना ||

"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार

"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार

"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार

"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार

त्या फ्लॉवरपॉट मधल्या तजेलदार सवु ानसक आनर्ण
आज घरच्या बार्ेत एकार् वेळी टपोरे , मोहक रं र्ार्े कृनत्रमतेर्ा लवलेर्ही िसलेल्या फुलांिी हॉलर्ा िरू र्
र्ुलाब, निनर्र्ंधा र्े तुरे आनर्ण र्ेवंतीर्ा बहर बघि ू मि पालटला होता. मंद सर् ु ंधाच्या दरवळािे सर्ळी मरर्ळ
हरखि
"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार
ू र्ेलं. एका मिाला ,काही फुले तोडूि घरात न्यावी
आनर्ण फ्लॉवर पॉट मध्ये सजवावी असं वाटत होतं, तर दुसरं
क्षर्णात िाहीर्ी झाली होती. र्ेवटी ते निसर्ाि र्ं दाि होतं
मार्णसाच्या कृनत्रम रे खीवतेर्ी त्या पुढे काय नबर्ाद असा
मि म्हर्णत होतं "िको! िको त्यांिा झाडापासि ू वेर्ळे नवर्ार मिात आला आनर्ण एका संस्कृत सभ ु ानर्तांर्ी
करायला",पर्ण अखेर मोह नजंकला. त्यातल्या त्यात आठवर्ण झाली.
अपराधी भाव कमी करावा म्हर्णि "सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार
ू ि उमललेली
ू , फक्त पर्ण ते म्हर्णजे:-
फुले तोडायर्ी असं मी ठरवलं.
सौविाथचन सरोिाचन चनमाथतंु संचन्त चशचल्पन:।
काही फुले सोबत मोरपंखीच्या पािांर्े तुरे आनर्ण ती संपर्ण
ू ि
साज- सज्जा उठूि नदसावी म्हर्णि"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार
ू त्याला 'ब‍ॅक िॉप'
तत्र सौरभचनमाथिे ितुरश्चतुरानन: ।।
अथाि त :-
सदृश्य असं काही असावं म्हर्णि
ू एक पाम री र्ं भलंमोठं सोन्यार्ी कमळे कलात्मकतेिे घडवर्णारे अिेक कुर्ल
पाि असं सर्ळं र्ोळा केलं. कारार्ीर असतात, परं तु त्यात सुर्धं घालण्यार्ं काम
"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार
त्यार्ी साधीर्ीर् पुष्परर्िा केली आनर्ण नलनवंर् रूम र्ा
करर्णारा कुर्ल कारार्ीर एकटा ब्रम्हदेवर् .नकती खरे
आहे िाही?
जार्णू कायापालट झाला. फ्लावर पॉट मधली आधीर्ी
फुलही देखर्णीर् होती अर्दी अिकॉमि, युनिक वर्ैरे मार्णसािे आपल्या बद्ध
ु ीच्या, कलात्मकतेच्या जोरावर
"सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती पोतदार
म्हर्णतात तर्ी पर्ण र्ेवटी कृनत्रमर्. आनर्ण म्हर्णुिर् त्या
फुलांच्या जार्ी अर्दी कॉमि, सर्ळीर्कडे फुलर्णारी,
नकतीही सुंदर वस्तू निमाि र्ण केल्या तरी त्यात र्ेतिेर्ा
अभाव राहर्णारर्.
नदसर्णारी फुले स्थािापन्ि होतार् केवढं काही बदलि ू
र्ेलं. क्षर्णाधाि त एखाद्या अर्ेति वस्तत
ू कोर्णीतरी प्रार्ण ू निसर्ाि तील अिेक र्ोष्टींर्ी केवळ प्रनतकृती
मार्णस
फुंकावे असं झालं होतं. "सौवणाथनन सरोिानन"-स्वाती
निमाि र्ण करूपोतदार
र्कतो निसर्ाि र्ी पुिनिि नमि ती िाही.

वं दे सं स्कृ तम् . .. ४८
 || संस्कृत साधना ||

'प्रनतकृती' अर्दी साध्या र्ब्दात सांर्ायर्ं तर 'िक्कल'

त्यात अस्सलतेर्ा साधा अभासही आपल्याला पर्ण ू ि पर्णे
निमाि र्ण करता येत िाही हेर् खरं . थोडक्यात काय तर
'मादाम तुसाद म्यनू जयम' मध्ये मार्णसािी जर्नवख्यात
व्यक्तींर्े अिेक मेर्णार्े पुतळे अर्दी हु बेहूब निमाि र्ण केले
,अर्दी खरं कोर्ण आनर्ण प्रनतमा कोर्ण हे ओळखहू ी ि
येण्याईतके बेमालम ू . पर्ण त्या पुतळयांिा स्पर्ि ज्ञाि, वार्ा,
बुनद्ध, नवर्ार, मि, भाविा यातलं काहीतरी निमाि र्ण करुि
मार्णसाला त्या पुतळयांत जीव ओतता येईल ?िाही िा!

म्हर्णि
ू र् मार्णसार्ी ताकत निष्प्रार्ण प्रनतकृती बिवर्णे
इतकीर् बाकी पुतळयात प्रार्ण फुंकण्यार्ा सामर्थयि त्या
जर्नन्ियंता कडे र्. फुलात सर् ु ंध भरर्णाऱ्या नकंबहु िा
फुलात सुर्ंध बिि ू स्वतःर् वाहर्णाऱ्या त्या परब्रह्म
र्क्तीपढ ु े आपर्ण केवळ ितमस्तक !म्हर्णि ू र् त्या
परमर्क्ती बद्दलर्ं 'बद ुं ी जो बिा र्यी मोती' या
नर्त्रपटातील र्ाण्यातलं

"चकसने फुल फुल पे ये चकया

चसंगार है ,ये कौन चित्रकार है , ये कौन चित्रकार है ?"

हे कुतहू ल सुद्धा नकती सख

ु ावतं िाही!

स्वाती पोतदार

यस्तु सञ्चरते दे शान ् सेवते यस्तु

पस्ण्ितान ् !
तस्य षवस्ताररता बुद्गधस्तै
िबबन्दरु रवाम्भलस !!

परोपकार हार् धमि -स्वाती िानिवडे करयस्तु

वं दे सं स्कृ तम् . .. ४९
 || संस्कृत साधना ||

परोपकार हाच धमथ-स्वाती नाननवडेकर

अर्ाथसह सुभावषते-ऋतुिा देशपांडेपरोपकार हाच धमथ-स्वाती

नाननवडेकर

अर्ाथसह सुभावषते-ऋतुिा देशपांडे

१. आत्मार्ं िीवलोकेऽचस्मन् को न िीवती मानवः| सुखासाठी स्वतःच्या नहतासाठी
रसवैववध्य - सुलभा दासअर्ाथसह सुभावषते-ऋतुिा देशपांडेपरोपकार
परं परोपकारार्ं यो िीवचत स िीवचत|| प्रयत्ि करीत असतात.

२. चपबचन्त नद्यः स्वयमेव नाम्भः

स्वयं न खादचन्त फलाचन वक्ष ृ ाः|
हाच धमथ-स्वाती नाननवडे कर
म्हर्णजेर् स्वतःसाठी
परं तु काही लोक
जीवि जर्त असतात.
असेही असतात की ते
नादचन्त सस्यं खलु वाररवाहाः दुसऱ्यांर्े नहत व्हावे दुसऱ्यांिा सुख नमळावे यासाठी
परोपकाराय सतां चवभत ू यः|| सतत प्रयत्ि करीत असतात. या जर्ण्यालार् खरे
अर्ाथसह सुभावषते-ऋतुिा देशपांडेपरोपकार हाच धमथ-स्वाती
जीवि जर्र्णे असे म्हर्णतात.
मी आज दोि सभ ु ानर्त निवडले आहे. सुभानर्त
नाननवडेकरयार्
र्ा र्ब्दर्: अथि होतो सु म्हर्णजे र्ांर्ले वर्ि. आर्यार्े दुसरे सभ ु ानर्त आहे.
आनर्ण भानर्त म्हर्णजे केलेले भाष्य. पनहल्या सुभानर्तामध्ये मािवािे आपले जीवि परोप
म्हर्णजेर् संदु र वर्ि. हेर् सद ंु र वर्ि सभ ु ानर्त का रासाठी कसे जर्ावे हे सांनर्तले आहे.
कार थोड्या र्ब्दांमध्ये मांडतो. तर दुसऱ्या सभ ु ानर्तामध्ये निसर्ाि तील िद्या, वक्ष
ृ ,
अर्ाथसह सुभावषते-ऋतुिा देशपांडे मेघ हे सद्ध
ु ा परोपकारासाठी जर्त असतात हे
पर्ण त्यात खपू मोठा आर्य सामावलेला असतो. सांनर्तले आहे.
सुभानर्ते सवि र् नवर्यांवर भाष्य करतात.

रसवैववध्य - सुलभा दासअर्ाथसह सुते.वभक्षृ ावषते - ऋतु ि ा दे श पां डे

समद्ध
ृ जीवि कसे जर्ावे ह्यार्ी नर्कवर्ण देतात. सु जसे िदीर्े पार्णी ती स्वतः ि नपता दसऱ्यांसाठी अस
ु
ू ि जीविार्े सार सांनर्तलेले असते.
भानर्तांमध्ये संपर्ण ांिा लार्लेली फळे ते स्वतः ि खाता दुसऱ्यां
कधी कधी मार्णसािे कसे वार्ु िये हे सद्ध ु ा सांनर्त साठी असतात.
लेले असते.

पनहल्या सुभानर्तामध्ये
रसवैववध्य -
सुभानर्त
सु ल भा दास
तसेर् मेघांर्ा म्हर्णजेर् पावसाच्या वर्ाि वािे र्ेतांमध्ये
नपक तयार होते त्यार्ा लाभ मेघाला होत िाही तर
कार म्हर्णतो जर्ात सवि र् लोक आपल्या आत्म सवि प्रानर्णमात्रांिा होतो. अर्ा प्रकारर्े जीवि सज्जि

रसवैववध्य - सुलभा दासअर्ाथ

वं दे सं स्कृ तम् . .. ५० सह सुभावषते-ऋतुिा देशपांडे
 || संस्कृत साधना ||

जर्त असतात. ते स्वतःर्ी नवद्वत्ता, संपत्ती

र्ा वापर सवि लोकांसाठी करतात, मला ही दोन्ही
सुभानर्ते आवडली कारर्ण दोन्ही सुभानर्तांमधे परोपकार
करण्यार्े सांनर्तले आहे. स्वतःसाठी तर इतर प्रार्णी सद्ध
ु ा
जर्त असतात. पर्ण मािवािे आपल्याला असलेल्या
बुद्धीर्ा व संपत्तीर्ा वापर करूि परोपकाराच्या भाविेिे
काम करूि जीवि जर्ावे असे मला वाटते. आनर्ण त्यालार्
खरे जीवि जर्र्णे असे मला वाटते.

उदाहरर्ण द्यायर्े झाले तर बाबा आमटे यांर्े देता येईल.

त्यांिी आपले संपर्ण ू ि जीवि कुष्ठरोग्यांच्या सेवेकररता
वानहले. त्यांिा दैिंनदि जीवि जर्ता यावे म्हर्णि ू प्रयत्ि
केले. दुसरे उदाहरर्ण देता येईल ते म्हर्णजे डॉक्टर सोिावर्णे
दाम्पत्य यांर्े. हे दोघे नभकाऱ्यांवर उपर्ार करूि त्यांर्े
पिु वि सि करतात. अर्ा प्रकारर्े लोक महाि असतात.
तरीही आपर्णही आपल्या परीिे दुसऱ्यांसाठी काहीतरी
काम करावे असे मला वाटते. या सुभानर्तांवरूि काहीतरी
नर्कवर्ण घ्यावी असे वाटते.

स्वाती नाचनवडेकर

वं दे सं स्कृ तम् . .. ५१
 || संस्कृत साधना ||

अर्ाथसह सुभावषते-ऋतुिा देशपांडे

रसवैववध्य - सुलभा दासअर्ाथसह सुभावषते-ऋतुिा देशपांडे

रसवैववध्य - सुलभा दास

रसवैववध्य - सुलभा दासअर्ाथसहमारत

१. काकः कृष्िः चपकः कृष्िः
सुभअसतो.
ावषतेपर्ण-ऋतु िा देशपांडे
तो र्ायि करू र्कत िाही. त्याच्यावर
को भेदः चपककाकयोः प्रत्यक्ष र्ायिार्ी वेळ आली तर त्यार्े नपतळ उघडे पडते.
वसन्तकाले संिाप्ते
रसवैववध्य - सुलभा दासअर्ाथसह२.सुभवचन्त
काकः काकः चपकः चपकः। भावषते -ऋतुिफलागमै
नम्रास्तरवः ा देशनपांथवाम्बु
डे चभदरूथ
चवलचम्बनो घनाः।
अथि - काक म्हर्णजे कावळा आनर्ण नपक म्हर्णजे कोनकळा. अनुद्धताः सत्पुरूिाः समचृ द्धचभः स्वभाव
कोनकळा ही कृष्र्णवर्णीय म्हर्णजे काळया रं र्ार्ी असते एवैि परोपकाररिाम॥्
रसवैववध्य - सुलभा दास
आनर्ण कावळाही काळया रं र्ार्ा असतो. या दोन्ही मधला
फरक आपल्याला वसंत ऋतत ू ओळखू येतो. कारर्ण वसंत अथि - ज्याप्रमार्णे झाडाला फळे लार्ल्यामुळे फळाच्या
ऋतर्ू े आर्मि झाले की, कोनकळा कूजि करते. ओझ्यािे झाडे खाली झुकतात म्हर्णजे िम्र होतात तसेर्

रसवैववध्य - सुलभा दास

आमराईमध्ये तसेर् इतरत्रही कोनकळे र्ा 'कुहू कुहू ' असा
मधरू आवाज आपल्याला ऐकू येतो. पर्ण कावळयार्ा
पाण्यािे भरलेले काळे ढर् खाली येतात त्यार्प्रमार्णे जे
र्ांर्ल्या वत्त
ृ ीर्े लोक असतात ते समद्ध
ृ ी आल्यािंतर सद्ध
ु ा
आवाज मात्र मधरू िसतो. तेव्हां आपल्याला दोघांमधला अहंकारी ि होता िम्र राहतात कारर्ण परोपकार हा त्यांर्ा
फरक कळतो. स्थायी स्वभाव असतो.
रसवैववध्य - सुलभा दास
हे सुभानर्त मला खपू आवडते कारर्ण सोिं आनर्ण नपतळ हा श्लोक नकंवा सुभानर्त भति हृ री यांिी नलनहले आहे.
यामधील फरक जसा आपर्णास ओळखू येतो तसार् फरक
इतरांमधलाही ओळखू येतो. आपर्ण आज सवि त्रर् बढाया यार्े वामिपंनडतांिी प्राकृत मध्ये सोप्या भार्ेत रूपांतर
रसवैववध्य - सुलभा दासअर्ाथसह सुभावषते-ऋतुिा देशपांडे
मारर्णारे लोक पहात असतो. इथे मला एका र्ायकार्े केले आहे ते असे,
उदाहरर्ण द्यावे असे वाटते. र्ायकार्ा आवाज र्ोड असतो वक्ष
ृ फार लवती फल भारे
त्याला तालार्े र्ास्त्रीय ज्ञाि असते. तसेर् एखादा लोंबती जलद घेऊनि िीरे ॥

रसवैववध्य - सुलभा दासअर्ाथसह सुभावषते-ऋतुिा देशपांडे

अभ्यासू व्यक्ती तालार्ा अभ्यास करूि त्यावर बढाया

वं दे सं स्कृ तम् . .. ५२
 || संस्कृत साधना ||
वरील श्लोकामध्ये सांनर्तल्याप्रमार्णे असे काही सद्गहृ स्थ
मला सद्ध
ु ा माहीत आहेत.
उदा. रति टाटा, तसेर् इंफोनससर्े सवेसवाि असलेले
िारायर्ण मत ू ी. आज काय िाही त्यांच्याकडे ? सवि काही
आहे पैसा, प्रनतष्ठा, सुखसमद्ध ृ ी सर्ळं असि ू ही त्यांिा
लोकांप्रती आपलेपर्णा आहे. त्यांिा कोर्णताही अहंकार
िाही. दुसरे उदाहरर्ण म्हर्णजे ए. पी. जे अब्दुल कलाम.
यांच्या कडे सद्ध ु ा नवद्या, मािसन्माि, प्रनतष्ठा,
िावलौनकक सर्ळं होतं. हे सर्ळं असि ू सुद्धा ते अनतर्य
सामान्य जीवि व्यतीत करत होते. नवद्या नवियेि र्ोभते
हे सुद्धा खरे आहे. कलाम हे खपू नवियर्ील होते. जे लोक
िम्रतेिे वार्तात त्यांच्याबद्दल सवाां च्या मिात आपसक ु र्
अजि ू आदर निमाि र्ण होतो.
३. न िौयथहायं न ि रािहायं
न भ्रातभ
ृ ाज्यं न ि भारकारर।
व्यये कृते वधथत व चनत्यं
चवद्याधनं सवथधन िधानम्॥
अथि - नवद्या हे असे धि आहे की ज्यार्ी र्ोर र्ोरी करू
र्कत िाही. नवद्याधि राजा घेऊ र्कत िाही तसेर् भाऊ
सुद्धा वाटूि घेऊ र्कत िाही. या धिार्े आपल्याला
कोर्णत्याही प्रकारर्े ओझे होत िाही. हे धि दुसऱ्याला
नदल्यािे,ते खर्ि केल्यािे त्यात अजि
ू वद्ध
ृ ी होते.
या सुभानर्तामध्ये सांनर्तल्याप्रमार्णे आपर्ण बघतो की,
ज्ञाि दाि हे सवि श्रेष्ठ दाि आहे. आपल्याजवळ जी ज्ञािार्ी
पुंजी आहे ती आपर्ण दुसऱ्याला द्यावी. जसे र्ाळे तील
नर्क्षक आपल्या नवद्यार्थयाां िा त्यांच्या जवळ जे ज्ञाि आहे
ते देतात. त्या ज्ञािामुळे नर्क्षक हजारो मुले घडवतात.
त्यांर्े ज्ञाि इतक्या जर्णांिा नमळते की, त्याति ू एक
सुनर्नक्षत िवी नपढी तयार होते.
४. नष्टं द्रव्यं लभ्यते कष्टसाध्यम्
नष्टा चवद्या लभ्यतेऽभ्यासयुिा।
नष्टा रोनयमं सप ू िारै ः सुसाध्यम्
वं दे सं स्कृ तम् . .. ५३
नष्टा वेला या गता सा गतैव॥
अथि - खपू कष्ट करूि र्ेलेली संपत्ती नमळवता येते.
नवस्मत ृ ी मुळे र्ेलेली नवद्या अभ्यास करूि आपल्याला
पुन्हा प्राप्त येते. तब्येत खराब झाली तर और्धोपर्ार
करूि ती सध ु ारता येते. पर्ण वेळ वाया घालवला तर तो
पुन्हा नमळवता येत िाही.
वरील सुभानर्तामध्ये सांनर्तलेले अर्दी बरोबर आहे.
प्रत्येक जर्णर् कष्ट करूि पैसा कमवि ू संपत्ती नमळवत
असतो. जर आपली ही संपत्ती िष्ट झाली तर आपल्याला
पुन्हा मेहित करूि ती कमावता येते. काही नदवसांपवू ीर्
आमच्या िातेवाईकाकडे र्ोरी झाली. िातेवाईक
बाहेरर्ावी र्ेलेले होते. र्ोरांिी घरातील सर्ळया वस्तर् ंू ी
उलथापालथ केलेली होती. िातेवाईकाला जेव्हां हे समजले
तेव्हां ते निरार् झाले पर्ण िव्या उमेदीिे पुन्हा कामाला
लार्ले. तसेर् नवद्याथी र्ाळे त जात असतात. अभ्यास
करतात पर्ण िंतर जर एखादी र्ोष्ट ते नवसरले तर पुन्हा
अभ्यास करूि, उजळर्णी करूि नवसरलेली नवद्या
त्यांिा नमळवता येते. यार्ा प्रत्यय आईला आपल्या मुलार्ा
अभ्यास घेतािा िेहमी येतो. नतिे लहािपर्णी नर्कलेली
एखादी र्ोष्ट ती नवसरली असेल तर मुलार्ा अभ्यास
घेतािा ते पुन्हा नर्कते. तसेर् प्रत्येक जर्ण नकतीतरी वेळा
आजारी पडतो आनर्ण और्ध घेऊि ठीक होऊि पुन्हा
कामाला लार्तो. हे सर्ळं आपर्ण करू र्कतो पर्ण
आपल्या हाताति ू र्ेलेली वेळ आपर्ण परत आर्णू र्कत
िाही.
५. ईिुथधथि
ृ ी नसन्तुष्टः क्रोधनो चनत्यशड़चकतः।
परभानयोपिीवी ि िडेते चनत्यदःु चखताः॥
जर कोर्णी सतत दुसऱ्यार्ी स्पधाि करत असेल,
जर दुसऱ्यार्ी तुलिा करत असेल,नकंवा स्वतः बद्दल
जास्त सहािुभत ू ी नमळवर्णारा असेल नकंवा असमाधािी
असेल तर तो कधीही. सुखी होऊ र्कत िाही. तो िेहमी
दुःखीर् राहतो.
ऋतुिा देशपांडे
 || संस्कृत साधना ||

रसवैववध्य - सुलभा दास

रसवैववध्य - सुलभा दास

रसवैववध्य - सुलभा दास

रसवैववध्य - सुल‘यनद
भा दास
त्वं र्र्
ृ ाल्या: पनत: अनस ,तनहि विमेव
“ सुभाचितानां रसवैचवध्य व्याकरिबध्दत्वं र्च्छ’।इनत।इत्थं हतवर्ा: िाम सम्भार्र्णे हाररत:
िािरक्षकत्वंि “ ॥ समस्याख्यानम् ।शङ्करपावथत्या: र्न्द्रर्ड़
ू : िाम र्न्द्रं र्ड
ू ायां धाररतवाि् र्ङ्कर: यष्ु माि्
संवाद:।
रसवैववध्य - सुलभा दास पातु िाम रक्षतु ।

प्रस्ताविा—यदा पनत: अकथनयत्वा एव नवलम्बेि रात्रौ र्हृ ं कस्त्वं शूली मग ृ य चभििं नीलकण्ठ: चियेSहम्
आर्च्छनत तदा भायाि अतीव कृध्दा भनवष्यनत ।एकदा केकामेकां कुरु पशुपचत: नैव दृश्ये चविािे ।
रसवैववध्य - सुलभा दास
महादेवोSनप नवलम्बेि रात्रौ र्हृ म् आर्त:।तदा अधि ु वै स्र्ािुमथनु धे न वदचत तरु:िीचवतेश: चशवाया:
नवद्यत्ु द्वारघनण्टका िासीत।् अत: र्ङ्करे र्ण गच्छाटव्याचमचत हतविा: पातु वश्चन्द्रिूड:॥
द्वारर्ङ ृ ् खलाया: वादिं कृतम्।पावि त्या अन्तस्थे नस्थत्वा
एव पष्ट ृ ,ं ”भवाि् कोSनस्त?” र्ङ्करे र्ण उक्तम्,’अहं र्ल ू ी
रसवैववध्य - सुलएवभासादास
संस्कृतभार्ायां नविोदोSनप प्रनतष्ठावाि् एव दृश्यते।अत:
अनस्म ‘।र्ङ्करे र्ण निजिाम्ि:ये र्ब्दा: योनजता: ते सवे ‘देववार्णी’ देवभार्ा ‘ इनतसाथि िामा नवभनू र्तानस्त
द्वयथाि :।एक: अथि :र्ङ्कर: एव ।नद्वतीय: नभन्ि: ।’र्ल ू ी ियतु संस्कृतम।् ियतु भारतम् ।
‘र्ब्दस्य नद्वतीय: अथि : ‘उदररोर्पीनडत:’।कुनपता पावि ती

रसवैववध्य - सुलवैकभा
नद्वतीयं अथां र्हृ ीतवती। यनद त्वं रोर्ग्रस्तोSनस
तनहि ‘वैद्यस्य र्हृ ं र्च्छ एव’तदा ‘ अहं िीलकण्ठ: ‘पावि ती दास
य्याकरर्णीयै: संस्कृतभार्ायां व्याकरर्णमनप नर्त्ताकर्ि कं
ृ तमेव । व्याकरर्णं नविा पठिं हास्यास्पदमनप भनवतुं
िाम उमा ‘ मयरू : ‘इनत नद्वतीयं अथां र्हृ ीत्वा कथयनत र्क्यते।अधुिा ईदृर्ं एकं श्लोकं अहं पठानम।व्याकरर्णस्य
यनद मयरू ोSनस तनहि ‘ मयरू स्य ध्वनिं कुरु ‘ ।अिन्तरम् अध्ययिेि नविा राजा अनप कथं हास्यास्पद: भत ू : तत् वयं
रसवैववध्य - सुलभा दास
र्ङ्कर: वदनत ,’अहं पर्ुपनत: अनस्म। ‘मया द्वे नवर्ार्णे ि
दृश्ये ‘।इनत पावि ती भार्ते ।महादेव: र्दनत,‘नप्रये,अहं
पश्याम: ।
कर्ाया: शीिथकम् अचस्त
स्थार्णुरनस्म ‘तनहि अपर्णाि कथयनत,’वक्ष ृ : ि वदनत’।श्रान्त: “ मोदकै: चसञ्ि माम् “
नर्व: भर्णनत,’ अहं नर्वाया: पनतरनस्म ‘इनत।अद्यानप क्रुध्दा यद्यनप बहु िाधीर्े तथानप पठ पत्र
ु व्याकरर्णम्।
उमा महादेवं वदनत रसवैववध्य - सुलभा दास स्वजिश्वजिो मा भत ू ् सकलं र्कलं सकृत्छकृत्॥

वं दे सं स्कृ तम् . .. ५४
 || संस्कृत साधना ||
एतत् सुभानर्तम् अस्माि् व्याकरर्णस्य ज्ञािं नकयत्
आवश्यकं एतत् उदाहरर्णै:सनहतं कथयनत। स्वजि: िाम
बान्धवा:।अहं स्वजिं श्वजिं इनत उच्र्ारयानम तदा
अिवस्थाप्रसङ्र्: उद्भवेत् । यत: श्वजिर्ब्दस्य अथि :
भवनत र्ुिका: िाम श्वािा: ।यनद अहं वदानम ,” यष्ु मानभ:
स्वजिै: सह आर्न्तव्यम् िाम , बान्धवै: सह
आर्न्तव्यम् ।यनद अहं वदानम श्वजिै: सह आर्न्तव्यम्
िाम श्वािै:सह आर्न्तव्यम् । बहु : नभन्िाथि : भवेदेव
।सकलं िाम सवाि नर्ण नकन्तु र्कलं िाम लघभ ु ार्:।सकृत्
िाम एकवारं नकन्तु र्कृत् िाम धेिोनवि ष्ठा। यनद एतेर्ां
र्ब्दािाम् अर्ुध्दोच्र्ारर्णं भवेत् तनहि अिथि : भवेत् तनहि
वक्ता हास्यास्पद:भवेत्।अस्य आर्यस्य एकां कथां
कथयानम। कश्चि राजा आसीत।् तेि व्याकरर्णं
िाधीतम्।नकन्तु तस्य सम्राज्ञ्या व्याकरर्णमधीतम्।एकदा
उभयत: राजर्हृ स्य अन्तभाि र्स्थे तडार्े जलक्रीडाम्
अकुरुताम् ।िपृ ेर्ण बहु वारं राज्ञ्यो: उपरर
जलसेक:कृत:। तदा सा अवदत,् ’ मोदकै: नसञ्र् माम् ‘।
सनन्धनियमाि् अजािाि: राजा पार्कं आहू य ‘
स्थानलकापर्ण ू ाि ि् मोदकाि् झनटनत आिय ‘इनत
आज्ञापयत् । सदू : नर्न्तामग्ि: अभवत्।जलक्रीडासमये
मोदकािां का आवश्यकता ? एते जिा: श्रेष्ठाश्च
मान्यवराश्च ।वराकेि तेि सदू ेि सपनद
मोदका:कृता:।राज्ञ: समीपे स्थानपता: ।
िपृ : मोदकं हस्ते र्हृ ीत्वा मनहष्या: उपरर
प्रनक्षप्तवाि्।मनहर्ी उक्तवती ,
“ िाथ, मया उक्तमासीत,् ‘उदकै: मां मा नसञ्र् ‘इनत।तदा
एव राजा लनज्जत: ।मिनस स: नवर्ाररतवाि् ,अहं
सनन्धनियममेव नवस्मत ृ वाि् मम एव दोर्: ।तडार्स्य
समीपे बहव: सेवका: पररभ्रमन्त:आसि्।ते सवे एतत् श्रत्ु वा
निभतृ मेव पररहानसता:।अत: सभ ु ानर्तकारे र्ण उक्तम्
अव्याकरिमधीतं चभन्नद्रोण्या तरङ्चगिीतरिं
,भेििमपथ्यसचहतं त्रयचमदं कृतं वरं न कृतम।्
अर्ध्ु दोच्र्ारर्णेि अथि नभन्ित्वेि वक्ता हास्यास्पद: अनप
भनवतुं र्क्य: िो र्ेत् कोलाहल:अनप भवेत् वा कलह: अनप
वं दे सं स्कृ तम् . .. ५५
र्क्यते ।तथैव व्याकरर्णं नविा अध्ययिं , नभन्िया िौकया
एव िद्या: उल्लङ्घिं,
तथैव पर्थयात् नविा एव और्धग्रहर्णं ि योग्यमेव ।निश्चयेि
अयोग्यमेव ।
ियतु संस्कृतम् । ियतु भारतम्
द्राक्षा म्लािमुखी जाता र्किरा र्ाश्मतां
र्ता।’सुभानर्तरसस्याग्रे सुधा भीता नदवं
र्ता॥’सुभानर्तरसस्य माधुयां दृष्ट्वा द्राक्षारस: नखन्ि:
भत ू : र्किरा र् स्फनटकीभत ू ा अमत ृ ं र् भीत्वा स्वर्ि मेव
र्तम् ििु स्वर्ि वानस भत ू म्।अधुिा अहं सभ ु ानर्तं
प्रार्णरक्षकमनप कथं भनवष्यनत एतत् भारनवकवे:
सुभानर्तसाहाय्येि कथयानम।भारनव बाल्यात् प्रभनृ त
मेधावीआसीत।् तस्य नपता नवद्वाि् पनण्डतश्च ।भारवे:
जिकस्य नमत्रानर्ण प्रनतनदिं सनम्मल्य सानहत्यर्र्ाां
कुवि नन्त स्म।एकदा नपत्रुव्यतुल्येि नमत्रेर्ण व्याकरर्णदोर्:
कृत:।भारनविा स दोर्: दनर्ि त:।बहु वारं ईदृर्मेव
अभवत्।तदा नपता सङ्कृध्य भारनवं तनजि तवाि्।’जेष्ठािाम्
अपमािं मा कुरु।यनद करोनर् तनहि त्वां र्हृ ात्
निष्कासयानम।’नकन्तु अन्येद्युरेव दोर्ं असहमाि: भारनव:
दोर्ं दनर्ि तवािेव।क्रुध्द: नपता तं र्हृ ात् बनह: कृतवाि्।तदा
भारवे: पानर्णग्रहर्णमनप सम्भत ू मासीत्।अत: तस्य भायाि अनप
तेि सह र्न्तुं सम्मनतं दनर्ि तवती ।तदा उभावनप श्वर्रु र्हृ ं
र्तौ।जामाता कन्यया सह आर्त: अत: उभयोरनप बहु
स्वार्तं कृतम्।नकन्तु अत्रैव नित्यं निवनसतुमार्त: एतत्
ज्ञात्वा जामात्रे र्ोपालिस्य कायां दत्तम्।प्रनतनदिं स: धेि:ू
र्ारनयतंु विं र्च्छनत स्म।तदा स: वक्ष ृ स्य उपरर
संस्कृतश्लोकाि् नलखनत स्म ।एकदा एका धेिु: न्यि ू ा
अभवत् । तदा क्रृध्देि श्वर्रु े र्ण उभावनप र्हृ ात्
निष्कानसतौ।तदािीम् दयालु: माता
कन्यायैमासपयाि प्तनर्धां दत्तवती।विं र्त्वा पर्णि कुटीं
कारनयत्वा उभौ कालक्रमर्णांकृतवन्तौ।यदा अन्िनर्धा
समाप्ता तदा भायाि अवदत् ‘अधुिा भवान्िेव नकमनप करोतु
‘तदा भारनविा भायाि य ै संस्कृतश्लोकयुक्तं जीर्णि पत्रं दत्वा
कनथतम् ‘ लक्षसवु र्णि मुद्रा: आदाय एतत् पत्रं िपृ ाय देनह
।भारवे: भायाि राजर्हृ ं र्ता । राजा राज्यस्य सीमावधि नयतुं
 || संस्कृत साधना ||

यध्ु दं कतां ु दरू देर्ं र्त:।राज्ञी अवदत् ‘अद्य एव महाराज:

आर्च्छनत। तव सन्देर्ं कथयानम; लक्षसव ु र्णि मुद्रानवर्ये अनादरो षविम्बश्च वै मख्
ु यम ननष्ठुर
अनप कथयानम।रात्रौ बहु नवलम्बेि राजा आर्त:।र्यिर्हृ ं
वचनम।
प्रनवष्ट: र्। तत्र राज्ञीसमीपं र्यािमेकं युवािं वीक्ष्य
संर्यग्रस्तेि िपृ ेर्ण खड्र्ं उद्धत ृ ं तेि जीर्णि पत्रं ध्वनित पश्चतपश्च पञ्चाषप दानस्य दि
ू णानन
कृत्वा निपनततम्।िपृ ेर्ण श्लोक: पनठत: ‘ सहसा नवदधीत ि
नक्रयां अनववेक: परमापदां पदम्।वर्ण ृ ुते नह नवमश्ृ यकाररर्णं च।।
र्ुर्णलुब्धा: स्वयमेव सम्पद:।तदा संस्कृतभार्ा
व्यवहारभार्ा आसीत्।अत: अथां ज्ञात्वाभपू ेि मनहर्ीं
जार्ररती कृता झनटनत राज्ञी पुत्रं उत्थापयनत वदनत र् इभो वाणी रसवती यस्य,यस्य श्रमवती
: पुत्र, जिकं वन्दस्व ।जीर्णि पत्रं केि दत्तम्?’राज्ञा
पष्ट
कक्रया।
ृ म्।राज्ञी अर्दत,् ’कस्यानप कवे: भायाि आर्ता,तया
श्लोकनलनखतं पत्रं दत्तम्,लक्षसव ु र्णि मुद्रामल्ू यं कनथतम् िक्ष्मी : दानवती यस्य,सफिं तस्य
।भपू नतरवदत् ,तस्यै नद्वलक्षसुवर्णि मुद्रामल्ू यंददातु
भवत्या।एतेि श्लोकेि यवु यो: जीवद्वयं रनक्षतम्।िो र्ेत् र्ीषवतं।।
अब्रह्मण्यं अिथि एव ।इत्थं संस्कृतभार्ा प्रार्णरक्षर्णं कति म ु नप
समथाि वर एव ॥

सुलभा दास

िाि चेष्टा, बिो ्यानं, स्वान ननद्रा श्वः िाययमद्य िुवीत पूवायन्हे
तर्ैव च। चापरास्न्हिम ्।
अल्पहारी, र्ह
ृ त्यार्ी, षवद्यार्ी पंच न हह प्रतीक्षते मत्ृ यःु िृतमस्य न वा
िक्षणं।। िृतम ्।।

ददानत प्रनतर्
भार्ासु मुख्या मधुरा-ह् णानतधाकरस
ृ उज्वला र्ह्
ु यमाख्यानत यस्तु संचरते दे शान ् यस्तु सेवेत
पच्
ृ छनत। पस्ण्ितान ्।
भुङ्कक्ते भोर्यते चैव िड्षवधं तस्य षवस्ताररता बुद्गधस्तैि
प्रीनतिक्षणम ्।। बबन्दरु रवाम्भलस।।

वं दे सं स्कृ तम् . .. ५६
 || संस्कृत साधना ||

आिि आपल्यासाठी ितीिी नोंदिी करा...

९९२२४७७०४१ या क्रमांकावर संपकथ करा...

आिि आपल्यासाठी ितीिी नोंदिी करा...

क्रमांकावर संपकथ करा...
वं दे सं स्कृ तम् . ..९९२२४७७०४१ या५७