मंडलआयोग किं वा सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागासवर्ग आयोग

(SEBC),1979 मध्ये पंतप्रधान मोरारजी देसाई यांच्या नेतृत्वाखालील जनता पार्टी सरकारने भारतातील "सामाजिक किं वा
शैक्षणिकदृष्ट्या मागासवर्गीयांची ओळख" करण्याच्या आदेशासह भारतात स्थापना के ली होती.

[१ ] जातीय भेदभाव दूर करण्यासाठी लोकांच्या आरक्षणाच्या प्रश्नावर विचार करण्यासाठी आणि मागासलेपणा निश्चित
करण्यासाठी अकरा सामाजिक, आर्थिक आणि शैक्षणिक संके तकांचा वापर करण्यासाठ संसदेचे भारतीय सदस्य बीपी मंडल
यांच्या नेतृत्वाखाली ते हो1980 मध्ये, ओबीसी ("इतर मागासवर्ग") हे जात, सामाजिक, आर्थिक निर्देशकांच्या आधारे
ओळखल्या गेलेल्या तर्काच्या आधारावर, भारताच्या लोकसंख्येच्या 52% होते, आयोगाच्या अहवालात इतर मागासवर्गीय
(ओबीसी) सदस्यांना मान्यता देण्याची शिफारस के ली. कें द्र सरकार आणि सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रमांतर्गत 27%
नोकऱ्यांमध्ये आरक्षण, अशा प्रकारे SC, ST आणि OBC साठी एकू ण आरक्षणांची संख्या 49.5% झाली.

[२] हा अहवाल 1980 मध्ये पूर्ण झाला असला तरी,व्हीपी सिंग सरकारने ऑगस्ट 1990 मध्ये या अहवालाची अंमलबजावणी
करण्याचा आपला इरादा जाहीर के ला, ज्यामुळे व्यापक विद्यार्थी आंदोलने झाली.

[३]भारतीय राज्यघटनेनुसार, कलम १५ (४) म्हणते, "या अनुच्छेदातील किं वा अनुच्छेद २९ च्या खंड (२) मधील कोणतीही
गोष्ट राज्याला कोणत्याही सामाजिक किं वा शैक्षणिकदृष्ट्या मागासलेल्या वर्गाच्या प्रगतीसाठी कोणतीही तरतूद करण्यापासून
रोखू शकत नाही. नागरिक किं वा अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींसाठी". म्हणून मंडल आयोगाने 1931 च्या
जनगणनेचा डेटा वापरून एक अहवाल तयार के ला होता, शेवटची जात-जागृत जनगणना, काही नमुना अभ्यासांसह
एक्सट्रापोलेट के ली होती. व्हीपी सिंह यांच्यावर मंडल अहवाला चा वापर के ल्याचा आरोप होता ज्याकडे जनता सरकारने दुर्लक्ष
के ले होते. ही एक सामाजिक क्रांती आणि सकारात्मक कृ ती होती. अचानक, जवळपास 75% भारतीय लोकसंख्येला शैक्षणिक
प्रवेश आणि सरकारी नोकरीत प्राधान्याने वागणूक मिळाली. पूर्वी भारतातील 25% लोकसंख्या जी SC ST आहे आणि
आता 50% पेक्षा जास्त इतर मागासवर्गीय आरक्षणाखाली आले आहेत.
[४]तरुणांनी देशाच्या कॅ म्पसमध्ये मोठ्या प्रमाणात निषेध नोंदवला, परिणामी अनेक विद्यार्थ्यांनी आत्मदहन के ले.
[५] इंदिरा सावनी यांनी मंडल आयोग आणि त्याची अंमलबजावणी करण्याच्या सरकारी निर्णयाला सर्वोच्च न्यायालयात नऊ
न्यायाधीशांच्या खंडपीठासमोर आव्हान दिले. दोन्ही बाजूंचे म्हणणे ऐकू न घेतल्यानंतर खंडपीठाने हा कायदा मंजूर के ला की
शैक्षणिक जागांच्या 50% जागा किं वा नोकऱ्यांच्या रिक्त जागा आणि उत्पन्नाचा क्रीमी लेयर लागू होईल अशी तरतूद आहे.
सध्या क्रिमी लेयरची मर्यादा कु टुंबाचे वार्षिक उत्पन्न ₹8 लाख आहे. त्याची अंमलबजावणी 1992 मध्ये झाली.
भारताची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
[6] मंडल आयोगाचे भारतातील प्राथमिक उद्दिष्ट सामाजिक आणि शैक्षणिक मागासवर्गीयांच्या जागा आणि कोट्याच्या
आरक्षणाच्या प्रश्नावर विचार करण्यासाठी परिस्थिती ओळखणे हे होते.
मंडल आयोगाच्या निर्मितीच्या नेतृत्वात, भारतीय समाज मुख्यत्वे जाती आणि वर्ण या तत्त्वांवर आधारित होता आणि त्या
प्रमाणात अंशतः बंद व्यवस्था होती. वसाहतवादाचा परिणाम म्हणून कारागीर आणि तत्सम वर्ग गरीब झाला होता. यामुळे एक
सामाजिक स्तरीकरण तयार झाले ज्याने भारतीय समाजात प्रबळ भूमिका बजावली आणि मंडल आयोगाची स्थापना करण्याचा
संदर्भ दिला. म्हणून, 1900 च्या दशकाच्या उत्तरार्धात भारताने जाती आणि वर्ग व्यक्तींसाठी मालमत्ता/ व्यवसाय वितरणाच्या
विविध नमुन्यांसाठी उभे असल्याचे पाहिले. याचा थेट परिणाम अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींवर झाला ज्यांना एकत्रितपणे
इतर

मागासवर्ग (OBC) म्हणून ओळखले जात असे, जे वसाहतवादी शोषणाच्या तीव्रतेचा आणि परिणामी पारंपारिक भारतामध्ये
आढळणाऱ्या सामाजिक संघटनेतील जात/वर्ग स्तरीकरण अनुभवणारे कें द्रिय गट होते.
अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती यांसारख्या अनेक गटांनी अनुभवलेल्या वसाहतवादी गरीबीसह जातिव्यवस्था भारतात किती
प्रमाणात अंतर्भूत आहे, याने भारतीय राज्याला जातीभेद ओळखण्यासाठी/ निवारण करण्याचा प्रयत्न करण्याचा मार्ग मोकळा
के ला.इतर मागासवर्गीयांना ऐतिहासिकदृष्ट्या संधी आणि कर्तव्यांपासून वगळण्यात आले आहे ज्यामुळे
भारतीय समाजात सामाजिक-आर्थिक प्रगती होते. कारागीर, शेतकरी, शेतकरी आणि कु टीर उद्योगांच्या मालकांना ब्रिटीश
राजवटीत शोषणाचा थेट फटका सहन करावा लागला. वसाहतींच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी अनेक स्वयंपूर्ण कु टीर उद्योग नष्ट
झाले. औद्योगिकीकरण आणि जागतिकीकरणाच्या उदयाने ग्रामीण भारतातील आर्थिक संरचना बदलल्या आणि कारागीर
वर्गाच्या गरीबीकडे नेणारा आणखी एक घटक होता. सामाजिक गतिशीलतेसह एकत्रित - सामाजिक आनुवंशिक आहे आणि
एखाद्याच्या गटाबाहेर विवाह करणे दुर्मिळ आहे.
[७] तथापि, मंडल आयोगाच्या नेतृत्वा दरम्यान प्रचलित असलेले दोन भिन्न प्रकार होते: जातीच्या उतरंडीतील गटांच्या
सापेक्ष स्थितीत बदल आणि वंश परंपरागत गटांना कसे स्थान दिले गेले याच्या प्रवृत्तीमध्ये बदल. अनुक्रमे, प्रथम "सामाजिक
स्तरीकरण" च्या रूपात जातिव्यवस्थेला बाधित के ले नाही आणि दुसऱ्या प्रकारातील बदलामुळे जातिव्यवस्थेचे संपूर्ण
रूपांतर होते. दोन पिढ्यांमधील व्यवसायाच्या संबंधात शैक्षणिक पार्श्वभूमी थेट परस्परसंबंधित असल्याचे दिसून आले.
अशाप्रकारे, इतर मागासवर्गीयांमध्ये शैक्षणिक सुविधांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली आणि ज्यांना गरीब/चांगले शिक्षण मिळाले
त्यांच्या संधींनी भारताच्या एकू ण सामाजिक स्तरीकरणात योगदान दिले. याव्यतिरिक्त, जात आणि अर्थशास्त्र यांच्यातील
आच्छादन अधिक स्पष्ट झाले
[८] मंडल आयोगाची स्थापना
कलम 15 (धर्म, वंश, जात, लिंग किं वा जन्मस्थानाच्या आधारावर भेदभाव करण्यास प्रतिबंध) च्या उद्देशाने दर 10 वर्षांनी
भारतातील मागासवर्गीयांच्या परिस्थितीची चौकशी करण्यासाठी आयोगाची नियुक्ती. प्रथम मागासवर्गीय आयोगाची व्यापक-
आधारीत सदस्य संख्या होती, दुसरा आयोग पक्षपाती धर्तीवर आकारला गेला होता, के वळ मागासलेल्या जातींमधील सदस्यांचा
समावेश होता. त्याच्या पाच सदस्यांपैकी चार ओबीसींचे होते; उर्वरित एक, एल.आर. नाईक, दलित समाजातील होते आणि
आयोगातील अनुसूचित जातीतील एकमेव सदस्य होते
.[९]हे मंडल आयोग म्हणून प्रसिद्ध आहे कारण त्याचे अध्यक्ष श्री.बीपी मंडळ.

आरक्षण धोरण

आवश्यक डेटा आणि पुरावे गोळा करण्यासाठी मंडल आयोगाने विविध पद्धती आणि तंत्रांचा अवलंब के ला. "इतर मागासवर्गीय"
म्हणून कोण पात्र ठरले हे ओळखण्यासाठी आयोगाने अकरा निकषांचा अवलंब के ला ज्यांना तीन प्रमुख शीर्षकांतर्गत गटबद्ध के ले
जाऊ शकते: सामाजिक, शैक्षणिक आणि आर्थिक. ओबीसी ओळखण्यासाठी 11 निकष विकसित के ले गेले.
[१०] सामाजिक
1.इतरांनी सामाजिकदृष्ट्या मागास समजल्या जाणाऱ्या जाती/वर्ग,
2.ज्या जाती/वर्ग त्यांच्या उपजीविके साठी प्रामुख्याने अंगमेहनतीवर अवलंबून आहेत,
3.ग्रामीण भागात 17 वर्षांपेक्षा कमी वयात किमान 25 टक्के स्त्रिया आणि 10 टक्के पुरुषांची सरासरीपेक्षा जास्त असलेली
जात/वर्ग आणि शहरी भागात किमान 10 टक्के स्त्रिया आणि 5 टक्के पुरुषांची लग्ने होतात.
4.ज्या जाती/वर्ग कामात महिलांचा सहभाग राज्याच्या सरासरीपेक्षा किमान २५ टक्के जास्त आहे.

[११] शैक्षणिक
1.ज्या जाती/वर्गात 5-15 वर्षे वयोगटातील मुलांची संख्या जे कधीही शाळेत गेले नाहीत त्यांची संख्या राज्याच्या सरासरीपेक्षा
किमान 25 टक्के जास्त आहे.
2.ज्या जाती/वर्गात 5-15 वर्षे वयोगटातील विद्यार्थी गळतीचे प्रमाण राज्याच्या सरासरीपेक्षा किमान 25 टक्के जास्त आहे,
3.ज्या जाती/वर्गातील मॅट्रिक उत्तीर्णांचे प्रमाण राज्याच्या सरासरीपेक्षा किमान २५ टक्के कमी आहे,
[१२] आर्थिक
1.ज्या जाती/वर्गात कौटुंबिक मालमत्तेचे सरासरी मूल्य राज्याच्या सरासरीपेक्षा किमान २५ टक्के कमी आहे,
2.ज्या जाती/वर्ग कच्च्या घरात राहणाऱ्या कु टुंबांची संख्या राज्याच्या सरासरीपेक्षा किमान २५ टक्के जास्त आहे,
3.ज्या जाती/वर्गातील ५० टक्क्यांहून अधिक कु टुंबांसाठी पिण्याच्या पाण्याचा स्त्रोत अर्धा किलोमीटरच्या पलीकडे आहे,
4.ज्या जाती/वर्गात उपभोग कर्ज घेतलेल्या कु टुंबांची संख्या राज्याच्या सरासरीपेक्षा किमान 25 टक्के जास्त आहे.

वजन निर्देशक
या उद्देशासाठी तीन गटांना समान महत्त्व नाही, असे वरील डेगिनलच्या कु टुंबाचे म्हणणे असल्याने, प्रत्येक गटातील निर्देशकांना
वेगळे वेटेज देण्यात आले. सर्व सामाजिक निर्देशकांना प्रत्येकी 3 गुण, शैक्षणिक निर्देशकांना प्रत्येकी 2 गुण आणि आर्थिक
निर्देशकांना प्रत्येकी 1 गुणांचे वेटेज दिले गेले. आर्थिक, सामाजिक आणि शैक्षणिक निर्देशकांव्यतिरिक्त, ते थेट सामाजिक आणि
शैक्षणिक मागासलेपणातून आलेले असल्यामुळे ते महत्त्वाचे मानले गेले. यामुळे सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागासलेले वर्गही
आर्थिकदृष्ट्या मागासलेले आहेत हे सत्य अधोरेखित करण्यात मदत झाली.
अशा प्रकारे, मंडल आयोगाने 0 ते 22 या प्रमाणात वर्ग ठरवले. हे 11 सूचक विशिष्ट राज्यासाठी सर्वेक्षणात समाविष्ट असलेल्या
सर्व जातींना लागू के ले गेले. या अर्जाच्या परिणामी, ५०% (म्हणजे 11 गुण) गुण असलेल्या सर्व जातींना सामाजिक आणि
शैक्षणिकदृष्ट्या मागास म्हणून सूचीबद्ध के ले गेले आणि उर्वरित 'प्रगत' म्हणून गणले गेले.

निरीक्षणे आणि निष्कर्ष

आयोगाचा अंदाज आहे की भारताच्या एकू ण लोकसंख्येपैकी 52% लोकसंख्या (SC आणि ST वगळता), 3,743 विविध
जाती आणि समुदायांशी संबंधित, 'मागास' आहेत.राष्ट्रीय मागासवर्ग आयोगानुसार२००६ मध्ये ओबीसींच्या कें द्रीय यादीतील
मागास जातींची संख्या आता ५,०१३ (बहुतेक कें द्रशासित प्रदेशांच्या आकडेवारीशिवाय) झाली आहे जातीनिहाय लोकसंख्येची
आकडेवारी पलीकडे उपलब्ध नाही. त्यामुळे आयोगाने ओबीसींची संख्या मोजण्यासाठी 1931 च्या जनगणनेचा डेटा वापरला.
हिंदू ओबीसींची लोकसंख्या हिंदूंची एकू ण लोकसंख्या, एससी आणि एसटी आणि अग्रेषित हिंदू जाती आणि समुदायांची
लोकसंख्या वजा करून काढली गेली आणि ती 52 टक्के झाली.साधारणपणे गैर-हिंदूंमध्ये ओबीसींचे प्रमाण हिंदूंप्रमाणेच आहे असे
गृहीत धरल्यास, बिगरहिंदू ओबीसींची लोकसंख्या ५२ टक्के मानली जाते.
•प्रगत वर्गीय कु टुंबातील आणि मागासवर्गीय कु टुंबातील मुलाची बुद्धी त्यांच्या जन्माच्या वेळी सारखीच होती असे गृहीत धरल्यास,
सामाजिक, सांस्कृ तिक आणि पर्यावरणीय घटकांमध्ये मोठ्या फरकामुळे, पूर्वीचा मुलगा नंतरच्या मुलावर कोणत्याही लांबीने मात
करेल. स्पर्धात्मक क्षेत्र. मागासवर्गीय मुलाच्या तुलनेत प्रगत वर्गातील

•मुलाचे बुद्धिमत्तेचे प्रमाण खूपच कमी असले तरीही, 'गुणवत्तेच्या' आधारावर निवड झालेल्या कोणत्याही स्पर्धेत माजी मुले
नंतरच्या मुलांवर मात करण्याची शक्यता आहे.
•किं बहुना, ज्याला आपण उच्चभ्रू समाजात 'गुणवत्ता' म्हणतो तो मूळ देणगी आणि पर्यावरणीय विशेषाधिकारांचा मिलाफ असतो.
प्रगत वर्गीय कु टुंबातील मूल आणि मागासवर्गीय कु टुंबातील मूल हे शब्दाच्या कोणत्याही न्याय्य अर्थाने 'समान' नसतात आणि
त्यांना एकाच गज-काठीने न्याय देणे अन्यायकारक ठरेल. सुसंस्कृ त समाजाची सद्सद्विवेकबुद्धी आणि सामाजिक न्यायाची आज्ञा
अशी मागणी करते की 'गुणवत्ता' आणि 'समानता' यांचं
•फे टिशमध्ये रूपांतर होऊ नये आणि जेव्हा 'असमान' समान शर्यत चालवण्यासाठी 'असमान' बनवले जाते तेव्हा विशेषाधिकाराचा
घटक योग्यरित्या ओळखला जातो आणि सूट दिली जाते.
•खुल्या जातीय संघर्षांचे मिश्रण योग्य ऐतिहासिक संदर्भात ठेवण्यासाठी, टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ सोशल सायन्सेस बॉम्बेने
के लेल्या अभ्यासाचे निरीक्षण करते. "ब्रिटिश राज्यकर्त्यांनी हिंदू जातीच्या संरचनेत अनेक संरचनात्मक अडथळे निर्माण के ले,
आणि ते स्वभाव आणि परिणामात विरोधाभासी होते.... अशा प्रकारे, ब्रिटीश राजवटीचे विविध परिणाम हिंदू जाती व्यवस्थेवर,
उदा., नोकऱ्या, शिक्षण यांच्या मक्ते दारीच्या जवळ झाले. आणि साक्षर जातींचे व्यवसाय, समानता आणि न्यायाच्या पाश्चात्य
संकल्पना हिंदू श्रेणीबद्ध प्रथा, संस्कृ तीकरणाची घटना, वरून सभ्य सुधारणा चळवळ आणि खालून लढाऊ सुधारणा चळवळ,
जाती संघटनांचा उदय एका नवीन भूमिके सह मंच तयार के ला. आधुनिक भारतातील जातीय संघर्षांसाठी. ब्रिटीश काळात अत्यंत
कमकु वत असलेले आणखी दोन घटक, उदा., जनतेचे राजकारणीकरण आणि सार्वत्रिक प्रौढ मताधिकार, स्वातंत्र्यानंतर
शक्तिशाली गतिशील शक्ती बनले.
अहवालातील शिफारसी विभागाचा परिचय खालील युक्तिवाद सादर करतो:
आयोगाने निष्कर्ष काढला की देशातील 52 टक्के लोकसंख्येमध्ये ओबीसींचा समावेश आहे, सुरुवातीला मागासवर्गीयांसाठी
सार्वजनिक सेवांमधील आरक्षणाची टक्के वारीही या आकड्याशी जुळली पाहिजे असा युक्तिवाद के ला. तथापि, हे भारताच्या सर्वोच्च
न्यायालयाच्या पूर्वीच्या निकालाच्या विरोधात गेले असते ज्याने पदांचे आरक्षण 50 टक्क्यांपेक्षा कमी असणे आवश्यक आहे असे
नमूद के ले होते, ओबीसींसाठी प्रस्तावित आरक्षण एका आकड्यावर निश्चित करणे आवश्यक होते, जे 22.5 वर जोडले गेले.
अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींसाठी टक्के , 50 टक्क्यांच्या मर्यादेपेक्षा कमी राहते. ही कायदेशीर अडचण लक्षात घेऊन
आयोगाने के वळ मागासलेल्या जातींसाठी २७ टक्के आरक्षणाची शिफारस करणे बंधनकारक होते.जात आणि आर्थिक मागासलेपणा
यांच्यातील ओव्हरलॅप आणखीनच नाजूक बनला परिणामी तो ओबीसींचा समावेश करण्यासाठी विस्तारला गेला.

अंमलबजावणी

भारतात मंडल आयोगाच्या स्थापनेपूर्वी, भारत राज्याला सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय संदर्भाने जातीय भेदभावाचा सामना
करावा लागला. राहणीमान, अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती, आणि ओबीसी कु टुंबे मुख्य प्रवाहातील लोकसंख्येच्या तुलनेत
लक्षणीयरीत्या कमी असल्याचे पाहिले गेले, ज्यात हिंदू अग्रेषित जाती आणि इतर धार्मिक गट आहेत.डिसेंबर १९८० मध्ये, मंडल
आयोगाने आपला अहवाल सादर के ला ज्यामध्ये मागासलेपणा दर्शवण्यासाठी वापरलेल्या निकषांचे वर्णन के ले होते आणि त्याच्या
निरीक्षणे आणि निष्कर्षांच्या प्रकाशात त्याच्या शिफारसी नमूद के ल्या होत्या. तोपर्यंत जनता सरकार पडलं होतं. इंदिरा गांधी
आणि राजीव गांधी यांच्या नेतृत्वाखालील काँग्रेस सरकारे या अहवालावर राजकीयदृष्ट्या वादग्रस्त स्वरूपामुळे कार्यवाही करण्यास
तयार नव्हती. 10 वर्षे दुर्लक्षित राहिल्यानंतर, व्हीपी सिंग यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रीय आघाडी सरकारने हा अहवाल
स्वीकारला. 7 ऑगस्ट 1990 रोजी, नॅशनल फ्रं ट सरकारने घोषित के ले की ते कें द्रीय सेवा आणि सार्वजनिक उपक्रमांमधील
नोकऱ्यांमध्ये "सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागासवर्गीयांना" 27 टक्के आरक्षण प्रदान करेल. 13 ऑगस्ट रोजी सरकारी
आदेश जारी के ल्यानंतर, व्हीपी सिंह यांनी दोन दिवसांनंतर त्यांच्या स्वातंत्र्यदिनाच्या भाषणात त्याची कायदेशीर अंमलबजावणी
जाहीर के ली.

त्याच वर्षी सप्टेंबरमध्ये, भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयासमोर एक खटला दाखल करण्यात आला ज्याने मंडल अहवालाच्या
शिफारशींच्या अंमलबजावणीच्या सरकारी आदेशाच्या घटनात्मक वैधतेला आव्हान दिले. या प्रकरणातील याचिकाकर्त्या इंद्रा साहनी
यांनी आदेशाविरुद्ध तीन प्रमुख युक्तिवाद के ले:
•आरक्षणाच्या मुदतवाढीमुळे संधीच्या समानतेच्या घटनात्मक हमीचे उल्लंघन झाले.
•जात हे मागासलेपणाचे विश्वसनीय सूचक नव्हते.
•सार्वजनिक संस्थांची कार्यक्षमता धोक्यात आली.
सर्वोच्च न्यायालयाच्या पाच न्यायाधीशांच्या खंडपीठाने या प्रकरणाचा अंतिम निकाल लागेपर्यंत १३ ऑगस्टच्या सरकारी
आदेशाच्या अंमलबजावणीवर स्थगिती दिली. 16 नोव्हेंबर 1992 रोजी, सर्वोच्च न्यायालयाने, आपल्या निर्णयात, जात हे
मागासलेपणाचे स्वीकार्य सूचक असल्याचे मत मांडू न सरकारी आदेश कायम ठेवला.अशा प्रकारे, कें द्र सरकारच्या सेवांमध्ये
ओबीसींसाठी आरक्षणाची शिफारस अखेर १९९२ मध्ये लागू करण्यात आली.
तथापि, 26 डिसेंबर 2015 रोजी टाईम्स ऑफ इंडियाने दिलेल्या वृत्तानुसार, कें द्र सरकारच्या मंत्रालये आणि वैधानिक
संस्थांच्या अंतर्गत फक्त 12 टक्के कर्मचारी हे इतर मागासवर्गाचेसदस्य आहेत . आकडेवारीवरून असे दिसून आले आहे की
79,483 पदांपैकी, ओबीसी कर्मचाऱ्यांनी त्यापैकी फक्त 9,040 पदांवर कब्जा के ला आहे.
आयोगाने आपला अहवाल दिल्यानंतर एक दशकानंतर,व्हीपी सिंग, त्यावेळचे पंतप्रधान, यांनी 1989 मध्ये त्याच्या शिफारशी
लागू करण्याचा प्रयत्न के ला.टीका तीक्ष्ण होती आणि देशभरातील महाविद्यालयांनी त्याविरोधात प्रचंड निदर्शने के ली. 19 सप्टेंबर
1990 रोजी,राजीव गोस्वामी ,देशबंधू महाविद्यालय,दिल्लीचेविद्यार्थी यांनीसरकारच्या कृ तीच्या निषेधार आत्मदहनाचाप्रयत्न
के ला. त्यांच्या या कृ त्यामुळे ते मंडलविरोधी आंदोलनाचा चेहरा बनले. यामुळे त्यांच्यासारख्या इतर उच्च-जातीतील
महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांनी आत्मदहनाची मालिका सुरू के ली, ज्यांच्या सरकारी नोकरी मिळण्याच्या स्वतःच्या आशा आता
धोक्यात आल्या होत्या आणिभारतातील मागासवर्गीयांसाठीच्या नोकरीच्या आरक्षणाविरोधात एक जबरदस्त विद्यार्थी चळवळ
झाली. एकू ण, जवळपास २०० यापैकी ६२ विद्यार्थ्यांचा भाजून मृत्यू झाला.आत्मदहनामुळे मरण पावलेला पहिला विद्यार्थी
आंदोलक 24 सप्टेंबर 1990 रोजी सुरिंदर सिंग चौहान होता.
संपूर्ण उत्तर भारतामध्ये सामान्य व्यवहार ठप्प झाले होते. दुकाने बंद ठेवण्यात आली होती, तसेच विद्यार्थी आंदोलकांनी शाळा,
महाविद्यालये बंद पाडली होती. त्यांनी सरकारी इमारतींवर हल्ले के ले, रॅली आणि निदर्शने के ली आणि पोलिसांशी चकमक झाली.
आंदोलनादरम्यान सहा राज्यांमध्ये पोलिस गोळीबाराच्या घटना घडल्या, ज्यात 50 हून अधिक लोकांचा मृत्यू झाला

उत्तर प्रदेशातील डोंगराळ प्रदेशात (सध्याचे उत्तराखंड ) उत्तर प्रदेशात ओबीसी आरक्षण लागू झाल्यानंतर(सध्याचे
उत्तराखंडसमाविष्ट ) अनेक आंदोलने झाली. हिल्सकडे अत्यंत कमी शैक्षणिक पायाभूत सुविधा असून सरकारी नोकरी हा एकमेव
पर्याय होता. उत्तर प्रदेशच्या मैदानी भागात ओबीसी लोकसंख्येचा मोठा भाग असला तरी, टेकड्यांमध्ये लोकसंख्या खूपच वेगळी
होती. हिल्समधील लोकसंख्येमध्ये प्रामुख्याने

उच्च जाती,अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातीचासमावेश होतो ज्यामध्ये ओबीसींची उपस्थिती नसते. तथापि,
अंमलबजावणीचा अर्थ शाळा/कॉलेज/सरकारी नोकऱ्यांमध्ये 27% जागा आता मैदानी भागातील लोकांना मिळतील.
अंमलबजावणी हेउत्तराखंडच्या राज्यत्वाची चळवळ तीव्र करणारे एक कारण होते.
तथापि, रामचंद्र गुहा यांच्या म्हणण्यानुसार, काही कारणांमुळे या आंदोलनाला दक्षिण भारतात जेवढा प्रतिसाद मिळाला होता
तेवढा प्रतिसाद मिळाला नाही. प्रथम, दक्षिणेतील लोक मंडळ अहवालाच्या शिफारशींच्या अंमलबजावणीस अधिक सहमत होते
कारण तेथे होकारार्थी कृ ती कार्यक्रम फार पूर्वीपासून अस्तित्वात होता. शिवाय, दक्षिणेत उच्च जाती लोकसंख्येच्या 10 टक्क्यांहून
कमी आहेत, तर उत्तरेत ही संख्या 20 टक्क्यांहून अधिक होती. शेवटी, या प्रदेशात औद्योगिक क्षेत्राची भरभराट होत
असल्याने, दक्षिणेतील शिक्षित तरुण उत्तरेतील लोकांइतके सरकारी नोकरीवर अवलंबून नव्हते.
NFHS सर्वेक्षणाने फक्त हिंदू ओबीसी लोकसंख्येचा अंदाज लावला आहे. हिंदू OBC लोकसंख्येच्या समान प्रमाणात मुस्लिम
OBC लोकसंख्या गृहीत धरून एकू ण OBC लोकसंख्या काढली.
नॅशनल सॅम्पल सर्व्हेमध्ये हा आकडा 32% इतका आहे.पक्ष पाती राजकारणामुळे जनगणनेच्या डेटाशी तडजोड करून
भारतातील ओबीसींच्या नेमक्या संख्येवर जोरदार वादविवाद आहे. हे साधारणपणे मोठ्या प्रमाणात असण्याचा अंदाज आहे, परंतु
मंडल आयोग किं वा राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षणाने उद्धृत के लेल्या आकडेवारीपेक्षा कमी आहे.
ओबीसी लोकसंख्येची गणना करण्यासाठी मंडल आयोगाने वापरलेल्या अंदाज तर्काबाबतही वाद आहे.योगेंद्र यादव,मानसशास्त्रज्ञ
बनलेले राजकारणी, सहमत आहेत की मंडल आकृ तीला कोणताही अनुभवजन्य आधार नाही. यादव यांच्या मते, "हे अनुसूचित
जाती/जमाती, मुस्लिम आणि इतरांची संख्या कमी करणे आणि नंतर एका क्रमांकावर येणे यावर आधारित एक पौराणिक रचना
आहे.यादव यांनी असा युक्तिवाद के ला की ज्यांनी त्यांच्या स्वत: च्या माध्यमाने उच्च शिक्षण घेतले त्यांना सरकारी नोकऱ्या
मिळाल्या होत्या आणि ओबीसींसाठी आरक्षण हे मंडल आयोगाच्या अनेक शिफारशींपैकी फक्त एक होते, जे 25 वर्षांनंतरही
मोठ्या प्रमाणात लागू झाले नाही.
राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षणाच्या 1999-2000 राउंडमध्ये देशाच्या लोकसंख्येपैकी सुमारे 36 टक्के लोक इतर मागासवर्गीय
(OBC) आहेत. मुस्लिम ओबीसींना वगळल्यास हे प्रमाण 32 टक्क्यांपर्यंत घसरते. नॅशनल फॅ मिली हेल्थ स्टॅटिस्टिक्स
(NFHS) द्वारे 1998 मध्ये के लेल्या सर्वेक्षणात गैर-मुस्लिम ओबीसींचे प्रमाण 29.8 टक्के आहे.
मंडल आयोगातील एकमेव दलित सदस्य एल आर नाईक यांनी मंडल शिफारशींवर स्वाक्षरी करण्यास नकार दिला. नाईक यांनी
असा युक्तिवाद के ला की मध्यवर्ती मागास वर्ग तुलनेने शक्तिशाली आहेत, तर उदासीन मागासवर्गीय किं वा सर्वात मागासवर्गीय
(MBCs) आर्थिकदृष्ट्या उपेक्षित राहतात.
 मंडल आयोगाच्या टीकाकारांचा असा युक्तिवाद आहे की पारंपारिक जातिभेद दूर करण्यासाठी लोकांना जातीच्या आधारावर विशेष
विशेषाधिकार देणे अयोग्य आहे. गुणवत्तेद्वारे जागेसाठी पात्र ठरणाऱ्यांची गैरसोय होईल, असे त्यांचे म्हणणे आहे. ते समाजात
(डॉक्टर, अभियंते इ.) गंभीर पदे स्वीकारणाऱ्या अपात्र उमेदवारांच्या परिणामांवर प्रतिबिंबित करतात. ओबीसी आरक्षणावरील
वादविवाद जसजसा पसरत आहे तसतसे काही मनोरंजक तथ्ये समोर आली आहेत जी संबंधित प्रश्न निर्माण करतात.
सुरुवातीला, भारतीय लोकसंख्येतील ओबीसींच्या प्रमाणावरील आकडेवारी मोठ्या प्रमाणात बदलते. मंडल आयोगानुसार
(1980) ते 52 टक्के आहे. 2001 च्या भारतीय जनगणनेनुसार, भारताच्या 1,028,737,436 लोकसंख्येपैकी
अनुसूचित जाती 166,635,700 आणि अनुसूचित जमाती 84,326,240 आहेत; ते अनुक्रमे 16.2% आणि
8.2% आहे. जनगणनेत ओबीसींबाबतचा नॉकोस डेटा आहे. तथापि, राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षणाच्या 1999-2000 च्या
राउंडनुसार देशातील सुमारे 36 टक्के लोकसंख्या इतर मागासवर्गीय (OBC) ची व्याख्या आहे. मुस्लिम ओबीसींना वगळल्यास
हे प्रमाण 32 टक्क्यांपर्यंत घसरते. नॅशनल फॅ मिली हेल्थ स्टॅटिस्टिक्स (NFHS) द्वारे 1998 मध्ये के लेल्या सर्वेक्षणानुसार
बिगर मुस्लिम ओबीसींचे प्रमाण 29.8 टक्के आहे.NSSO डेटा देखील दर्शवितो की आधीच 23.5 टक्के महाविद्यालयांच्या
जागा ओबीसींनी व्यापलेल्या आहेत. त्याच सर्वेक्षणानुसार लोकसंख्येच्या त्यांच्या वाट्यापेक्षा ते फक्त 8.6 टक्के कमी आहे. इतर
युक्तिवादांमध्ये हे समाविष्ट आहे की OBC आणि SC/ST च्या स्वतंत्र कायदेशीर स्थितीत प्रवेश के ल्याने जातीय भेदभाव
कायम राहील आणि राष्ट्रीय एकात्मतेच्या खर्चावर समुदायांमध्ये स्पर्धेला प्रोत्साहन मिळेल. त्यांचा असा विश्वास आहे की शिक्षित
दलित,आदिवासीआणि ओबीसींपैकी फक्त काही नवीन उच्चभ्रूंनाच आरक्षणाचा फायदा होतो आणि असे उपाय लोकांना गरिबीतून
बाहेर काढण्यासाठी पुरेसे ठरत नाहीत.

कालेलकर आयोग

भारतीय राज्यघटनेच्याकलम ३४० चे पालन करून, २९ JA १९५३ काका कालेलकर यांच्या अध्यक्षतेखाली प्रथम मागासवर्ग
आयोगाची स्थापना करण्यात आली. हा 'पहिला मागासवर्गीय आयोग, १९५५' किं वा 'काका कालेलकर आयोग' म्हणूनही
ओळखला जातो.

त्याच्या संदर्भाच्या अटी होत्या:

• १. भारताच्या प्रदेशात अनुसूचित जाती आणि जमाती व्यतिरिक्त लोकांचे कोणतेही वर्ग सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या
मागासलेले आहेत की नाही याचा विचार करण्यासाठी कोणते निकष अवलंबले जातील ते ठरवा, अशा निकषांचा वापर करून
अशा वर्गांची यादी तयार करून त्यांची अंदाजे यादी तयार करा. सदस्य आणि त्यांचे प्रादेशिक वितरण.

• 2. अशा सर्व सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागासलेल्या वर्गाच्या परिस्थितीचा आणि ते ज्या अंतर्गत श्रम करतात
त्यांच्यातील फरक तपासा आणि शिफारसी करा.

• 1. अशा अडचणी दूर करण्यासाठी किं वा त्यांची आर्थिक स्थिती सुधारण्यासाठी संघ किं वा कोणत्याही राज्याने कोणती पावले
उचलली पाहिजेत, आणि

• 2. युनियन किं वा कोणत्याही राज्याने या उद्देशासाठी दिलेली अनुदाने आणि ज्या अटींच्या अधीन असे अनुदान दिले जावे;

• 3. अशा इतर बाबींची चौकशी करा कारण राष्ट्रपती यापुढे त्यांचा संदर्भ घेऊ शकतील आणि

• 4. राष्ट्रपतींना एक अहवाल सादर करणे ज्यात त्यांना आढळून आलेली वस्तुस्थिती निश्चित करणे आणि त्यांना योग्य वाटेल
अशा शिफारसी करणे.
 सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागास वर्ग ओळखण्यासाठी, आयोगाने खालील निकषांचा अवलंब के ला:

• १. हिंदू समाजाच्या पारंपारिक जातीय पदानुक्रमात निम्न सामाजिक स्थान.

• 2. जाती किं वा समुदायाच्या प्रमुख वर्गामध्ये सामान्य शैक्षणिक प्रगतीचा अभाव.

• 3. सरकारी सेवांमध्ये अपुरे किं वा कोणतेही प्रतिनिधित्व नाही.

• 4. व्यापार, वाणिज्य आणि उद्योग क्षेत्रात अपुरे प्रतिनिधित्व

शैक्षणिक आणि सामाजिकदृष्ट्या मागास म्हणून विविध समुदायांच्या वर्गीकरणासाठी खालील वर्णने वापरली गेली:

• १. ज्यांना अस्पृश्यतेचा कलंक आहे किं वा अस्पृश्यतेच्या जवळ आहे. (आधीपासूनच SC म्हणून वर्गीकृ त)

• 2. त्या जमाती अद्याप सामान्य समाजव्यवस्थेत पुरेशा प्रमाणात आत्मसात झालेल्या नाहीत. (आधीपासूनच ST म्हणून
वर्गीकृ त)

• 3. ज्यांना, दीर्घकाळ दुर्लक्ष के ल्यामुळे, गुन्हेगारीकडे समुदाय म्हणून ढकलले गेले आहे. (माजी गुन्हेगार किं वा डिनोटिफाईड गट)

• 4. ते भटके ज्यांना कोणताही सामाजिक आदर नाही आणि ज्यांना निश्चित वस्तीची कदर नाही आणि त्यांना नक्कल करणे, भीक
मागणे, जुगलबंदी करणे, नृत्य करणे इ.

• ५. मोठ्या प्रमाणावर शेतमजूर आणि भूमिहीन मजुरांचा समावेश असलेला समुदाय.

• 6. वहिवाटीचे हक्क नसलेले भाडेकरू आणि असुरक्षित जमिनीचा कार्यकाळ असलेले समुदाय.

• ७. ज्या समुदायांमध्ये मोठ्या प्रमाणात लहान जमीन मालकांचा समावेश आहे ज्यामध्ये आर्थिक धारण नाही.

• 8. गुरेढोरे पालन, मेंढीपालन किं वा लहान प्रमाणात मासेमारी करण्यात गुंतलेले समुदाय.

• ९. कारागीर आणि व्यावसायिक वर्ग ज्यांना रोजगाराची सुरक्षितता नाही आणि ज्यांचे पारंपारिक व्यवसाय मोबदला मिळणे बंद
झाले आहे.

• 10. समुदाय, ज्यांच्या बहुसंख्य लोकांकडे पुरेसे शिक्षण नाही आणि त्यामुळे त्यांना सरकारी सेवांमध्ये पुरेसे प्रतिनिधित्व
मिळालेले नाही.

• 11. मुस्लिम, ख्रिश्चन आणि शीख यांच्यातील सामाजिक गट जे अजूनही सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागासलेले आहेत.

• १२. सामाजिक पदानुक्रमात निम्न स्थान व्यापलेले समुदाय.

आयोगाने ३० मार्च १९५५ रोजी आपला अहवाल सादर के ला. याने संपूर्ण देशासाठी २,३९९ मागदायांची यादी तयार के ली
होती आणि त्यापैकी ८३७ (* तारांकित समुदाय) यांना 'सर्वात मागास' म्हणून वर्गीकृ त के ले होते, आयोगाच्या काही उल्लेखनीय
शिफारसी होत्या:

• १. 1961 च्या जनगणनेत लोकसंख्येची जातनिहाय प्रगणना करणे.

• 2. हिंदू समाजाच्या पारंपारिक जातीय पदानुक्रमात वर्गाचे सामाजिक मागासलेपण त्याच्या निम्न स्थानाशी संबंधित,

• 3. सर्व महिलांना 'मागास' म्हणून वर्ग मानणे;

• 4. मागासवर्गीय विद्यार्थ्यांसाठी सर्व तांत्रिक आणि व्यावसायिक संस्थांमध्ये 70 टक्के जागा राखीव.

• ५. व्यापक भूसुधारणा, ग्रामीण अर्थव्यवस्थेची पुनर्रचना, भूदान चळवळ, पशुधनाचा विकास, दुग्धव्यवसाय, गुरेढोरे विमा,
मधमाशी पालन, डु क्कर पालन, मत्स्यपालन, ग्रामीण गृहनिर्माण विकास अशा कार्यक्रमांद्वारे ओबीसींच्या आर्थिक उन्नतीसाठी विशेष
आर्थिक उपाययोजना कराव्यात., सार्वजनिक आरोग्य आणि ग्रामीण पाणी पुरवठा, प्रौढ साक्षरता कार्यक्रम इ.; आणि

• 6. सर्व सरकारी सेवा आणि स्थानिक स्वराज्य संस्थांमधील इतर मागासवर्गीयांसाठी खालील प्रमाणात रिक्त पदांचे किमान
आरक्षण: वर्ग I = 25 टक्के ; वर्ग II = 33½ टक्के ; वर्ग III आणि IV = 40 टक्के .

• १. आयोगाने असे निरीक्षण नोंदवले की अस्पृश्यता किं वा आदिवासी वर्ण सापडत नसला तरी मागासलेपणा कायम आहे, राज्यात
कु ठेही आढळणाऱ्या आदिवासींना यादीत आणले पाहिजे आणि या वर्गांच्या प्रगतीच्या हितासाठी संपूर्ण भारतभर एकसमान धोरण
अवलंबले पाहिजे. अन्यथा ते काही विशिष्ट क्षेत्रांमध्ये त्यांच्या उर्वरित रकमेवर प्रीमियम सेट करण्याइतके असेल. समाजातील
काही भाग किं वा आधुनिकीकरणाच्या क्षेत्रांना वेगळे करणे आणि त्या स्कोअरवर लोकांना मदतीपासून वंचित ठेवणे हे घातक ठरेल.
संपूर्ण समाजाला आधुनिक बनवू द्या. संपूर्ण राज्य हे एक युनिट असले पाहिजे आणि आदिवासींना दिलेली मदत त्यांना दिली गेली
पाहिजे, मग ते राज्यातील एका भागातून दुसऱ्या भागात गेले तरीही.

• 2. विशेषाधिकार प्राप्त वर्गांनी स्वेच्छेने त्यांचे विशेषाधिकार आणि सामाजिक श्रेष्ठतेचे त्यांचे दावे सोडू न दिले पाहिजे आणि
सामाजिक दुष्कृ त्यांचे निर्मूलन करण्यासाठी मनापासून काम के ले पाहिजे.

• 3. सर्व उत्पादन आणि वितरण हे समाजवादी आधारावर असावे आणि लोकांना आवश्यक नैतिक आधार प्रस्थापित करण्यासाठी
आणि बदलासाठी स्वतःला प्रशिक्षित करण्यासाठी प्रोत्साहित के ले पाहिजे हा अंतिम उपाय आहे.

• 4. भारतामध्ये, आर्थिक मागासलेपणा हे बहुतेकदा परिणाम आहे आणि सामाजिक दुष्कृ त्यांचे कारण नाही.

• ५. अंतिम विश्लेषणात, मी अशा सामाजिक व्यवस्थेसाठी उभा आहे ज्यामध्ये मानवतेच्या नशिबावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी धर्म
किं वा राजकीय शक्ती संघटित नाही. जसे आपण धर्मनिरपेक्ष लोकशाहीसाठी उभे आहोत, त्याचप्रमाणे मी परस्पर प्रेम, विश्वास,
आदर आणि सेवा यावर आधारित गैर-राजकीय समाजव्यवस्थेसाठी उभा आहे. परंतु, याचा सार्वत्रिक प्रौढ मताधिकाराशी काहीही
संबंध नाही जो मी मनापासून स्वीकारतो.

• 6. आयोगाच्या संदर्भातील अटींनुसार, अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींव्यतिरिक्त, भारताच्या प्रदेशातील लोकांच्या
कोणत्याही घटकांना सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागासवर्गीय म्हणून गणले जावे का, याचा विचार करण्यास आम्हाला
सांगण्यात आले. विशेषतः वापरला जाणारा शब्द म्हणजे लोकांचे वर्ग आणि विभाग, जाती नव्हे; आणि तरीही, अहवालाच्या मुख्य
भागामध्ये स्पष्ट के ल्याप्रमाणे 'विभाग आणि वर्ग' या शब्दाचा अर्थ सध्याच्या संदर्भात जातीशिवाय काहीही असू शकत नाही आणि
इतर कोणताही अर्थ लावणे शक्य नाही. तथापि, हे मान्य के ले पाहिजे की, संदर्भाच्या शब्दांचा विचार करता, 'लोकांचे विभाग
आणि वर्ग' या शब्दांचा त्यांच्या व्यापक अर्थाने अगदी जातीचा विचार वगळून अर्थ लावण्यापासूनही आपल्याला वर्ज्य नाही.
पारंपारिक व्याख्या स्वीकारण्यात आम्ही न्याय्य होतो असे आम्हाला वाटते. आम्हाला देशाच्या हितचिंतकांकडू न इशारा देण्यात
आला होता की जातीच्या तपासामुळे लोकांना जातीबद्दल जागरूक राहण्यास प्रोत्साहन मिळू शकते आणि त्यामुळे जातीयवादाचे
वातावरण वाढू शकते. म्हणी, उदा. 'काटा काढण्यासाठी काटा वापरून', आम्ही असे मानतो की जातीतील वाईट गोष्टी के वळ
जातीच्या दृष्टीने विचारात घेतल्या जाऊ शकतात.

• ७. आम्ही आमच्या अहवालात मागासवर्गीयांची यादी दिली आहे आणि अत्यंत मागासलेल्या आणि उप-मानवी अस्तित्वात अग्रेसर
असलेल्या समुदायांवर तारा (*) लावला आहे (उदा. मेंढपाळ समुदायाचा वर्ग म्हणजे
धनगर/हटकर/हटगर/गदरी/गडरिया/कु रमार/मिरधा/भारवाड (अनुक्रमांक २७ खंड II, पृ. ६६) (त्यांची स्थिती समाधानकारक
नाही (खंड I पृ. ७६-७७) (बॉम्बे, हैदराबाद येथे आढळते, मध्य प्रदेश (आता महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश, मध्य प्रदेश गुजरात). ते
समुदाय सामान्यत: ग्रामीण भागात राहतात आणि ते बहुधा विशेषाधिकारप्राप्त आणि प्रबळ समुदायांच्या वर्चस्वाला बळी पडतात.
अशा प्रबळ समुदायांना त्यांच्या वर्चस्वाचे बळी ठरलेल्या या तारांकित समुदायांचे नैसर्गिक नेते असल्याचा दावा करण्याची मुभा
देणे हे विडंबन आणि न्यायाची थट्टा असावी.
• 8. हे सुरक्षितपणे म्हणता येईल की ज्यांच्याकडे जमिनीचा मोठा भूभाग आहे; ज्यांच्याकडे कर्ज देण्यासाठी पुरेसा पैसा आहे,
ज्यांच्याकडे लोकांमध्ये भांडणे आणि गटबाजी निर्माण करण्याची बुद्धी आहे आणि ज्यांच्याकडे सरकारी सत्ता चालवण्याची परंपरा
आहे, ते सर्व ग्रामीण भागातील प्रबळ लोक आहेत. मागासवर्गीय वर्गीकरणाच्या प्रयत्नात मी यशस्वी झालो नाही कारण वर्चस्वाच्या
बळींना वाचवायचे असेल तर या प्रबळ समुदायांना वेगळे के ले पाहिजे हे मी माझ्या सहकाऱ्यांना पटवून देऊ शकलो नाही.

• ९. मग मागासलेले लोक कोण आहेत? स्पष्टपणे, ज्यांना सरकारी सेवेत पुरेसे आणि पुरेसे प्रतिनिधित्व नाही, ज्यांना जमीन, पैसा
आणि औद्योगिक उपक्रम यांसारख्या मोठ्या प्रमाणावर नैसर्गिक संसाधने नाहीत; जे हवेशीर घरात राहतात; जे भटके आहेत; जे
भीक मागून आणि इतर हानिकारक साधनांनी जगतात; जे शेतमजूर आहेत किं वा जे उत्तम पगाराच्या व्यवसायात प्रवेश
करण्यासाठी कोणतेही साधन नसताना मोबदला नसलेले व्यवसाय करतात; आणि जे गरिबी, अज्ञान आणि इतर सामाजिक
अपंगत्वामुळे स्वतःला शिक्षित करू शकत नाहीत किं वा पुरेसे नेतृत्व निर्माण करू शकत नाहीत, ते सर्व मागासलेले आहेत. जे
समुदाय, वर्ग किं वा सामाजिक गट उच्च जातींच्या संदर्भात कनिष्ठ सामाजिक स्थान व्यापतात आणि जे वरील वर्णनाचे उत्तर
देखील देतात, ते स्वाभाविकपणे इतर मागासवर्गीयांच्या श्रेणीत येतात.

• 10. म्हणूनच, कोणत्याही वर्चस्व असलेल्या समुदायाला दुर्बल घटकांचे रक्षणकर्ते असल्याचा दावा करू देऊ नये. प्रत्येक
समाजातील सत्पुरुषच, सामाजिक न्यायाच्या भावनेने ओतप्रोत असलेले पुरुष, जे जातीय पूर्वग्रह विसरू शकतात, त्यांचे
विशेषाधिकार समर्पण करण्यास तयार असतात आणि जे सामाजिक न्याय आणि सार्वत्रिक कौटुंबिकतेच्या नवीन युगाची सुरुवात
करण्यासाठी एकत्र येऊ शकतात, ते असहाय्य, मूक आणि पीडित जनतेचे नैसर्गिक नेते आणि संरक्षक असू शकतात. नवीन
समुदायांना नेतृत्वात हात आजमावण्याची परवानगी दिली तर ते अधिक चांगले आहे. के वळ नेहरूं सारख्यांना, जातीय विचारांच्या
वरचेवर आणि अगदी राष्ट्रीय विचारांनाही राष्ट्राचे धोरण ठरवण्याची परवानगी दिली पाहिजे. देशातील सर्वोत्कृ ष्टांच्या नेतृत्वाला
आव्हान देऊन ते कोणत्या समाजाचे आहेत, याचा शोध घेऊन आणि नंतर उच्च वर्गासाठी नेतृत्वाची मक्ते दारी करत असल्याचा
आरोप करून उपयोग नाही. सर्व मक्ते दारी पूर्णपणे न्याय्य असली तरीही तोडली पाहिजे आणि लोकसंख्येच्या सर्व घटकांना
सेवेच्या संधींची खात्री दिली पाहिजे.

• 11. भारतातील आरक्षण आणि राजकीय नेतृत्वाचा इतिहास त्यांनी दिला आहे.

या आयोगाने अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींच्या विद्यमान सूचीचे परीक्षण के ले आणि या यादींमध्ये काही जोडण्याची आणि
हटवण्याची शिफारस के ली. या शिफारशींची राज्य सरकारे, अनुसूचित जमाती आयुक्त आणि उपनिबंधक जनरल यांच्याशी
सल्लामसलत करून तपासणी करण्यात आली आणि सरकारने या शिफारशी अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती आदेश
(सुधारणा) कायदा, 1956 पारित करून स्वीकारल्या. (1956 चा LXIII कायदा).

मागासवर्गीय ओळखण्यासाठी कोणत्याही वस्तुनिष्ठ चाचण्या लागू के ल्या नसल्याच्या कारणावरून कें द्र सरकारने हा अहवाल
फे टाळला होता. त्यामुळे दुसऱ्या मागासवर्गीय आयोगाची गरज होती.

मराठा आरक्षण
 मराठा समाजाची आरक्षणाची मागणी सर्व प्रथम स्व.अण्णासाहेब पाटील माथाडी कामगार नेते यांनी 1980 मध्ये के ली व मराठा
समाजामध्ये जागृती करून पहीला मराठा आरक्षणा संदर्भात 22 मार्च 1982 ला मुंबईत काढला. आरक्षण देण्याची मागणी
मुख्यमंत्री बाबासाहेब भोसले यांनी मान्य के ली. पण दुसऱ्याच दिवशी अण्णासाहेब पाटील यांचा मृत्यू झाला.मराठा आरक्षणाची
लढाई थंडावली.मराठा समाजाचे 1978 पासून शरद पवार (1978), बाबासाहेब भोसले(1982),वसंतदादा पाटील
(1983) शिवाजीराव पाटील निलंगेकर (1985) शंकरराव चव्हाण (1986) शरद पवार (1988 व 1993 ) नारायण
राणे(1999) विलासराव देशमुख (1999 व 2004)अशोक चव्हाण(2008 ते2010)या कालावधीत हे मुख्यमंत्री मराठा
समाजाचे झाले पण यांनी गरीब मराठा समाजाला आरक्षण दिले नाही व काही सर्वेक्षण पण के ली नाहीत. 1995 खत्री आयोगात
मराठा समाजाच्या कु णबी पोटजातीला आरक्षण मिळाले पण मराठ्याला मिळाले नाही.2004 च्या न्या.बापट आयोगाने
2008 साली अहवाल सादर के ला .अहवाल मराठा आरक्षणाचे समर्थनार्थ 4 विरुद्ध 3 असतांना डाॅ.अनुराधा भोईटे यांचे के वळ
अंतीम मिंटींगला गैरहजर होत्या म्हणून जस्टीस बापट यांनी त्यांचे मत खारीज के ले.डाॅ.अनुराधा भोईटे हृदयविकाराचा झटका
आल्यामुळेच अंतीम मिटींगला येवू शकल्या नाहीत.मग 3 विरुद्ध 3 मते झाली अध्यक्ष बापट यांना मत टाकण्याची संधी मिळाली
व त्यांनी आपले मत मराठा आरक्षणाच्या विरोधात टाकले व मराठा आरक्षण 4 विरुद्ध 3 असे फे टाळून लावले .मग मराठा सेवा
संघ मराठा आरक्षण आंदोलनात सक्रीयपणे उतरला .ठिकठिकाणी रास्ता रोको झालीत.के सेस झाल्यात.मग अशोक चव्हाण
सरकारने सराफ आयोग नेमला (2009) , मराठा आरक्षणासाठी मराठा समाजातील लोकांनी अनेक आंदोलने चालू
ठेवली.छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे वंशज छत्रपती संभाजीराजे भोसले वउदयनराजे भोसले हेही मराठा सेवा संघाने सुरू के लेल्या
मराठा आरक्षणआंदोलनात उतरले. मराठा समाजाला २५ टक्के स्वतंत्र आरक्षण मिळावे अशी मागणी करण्यात आली.व नारायण
राणे समीती नेमण्यात आली व पृथ्विराज चव्हाण सरकारने २५/०६/२०१४ मराठा समाजाला १६% आरक्षण दिले व
मुस्लिमांना ४% आरक्षण दिले .के तन तिरोडकर हा या आरक्षणा विरुद्ध हायकोर्ट मुंबई येथे गेला व हे आरक्षण हायकोर्टाने १४.
१०.२०१४ला रद्द के ले .इ.स. २०१८ ऑक्टोबर मध्ये भाजपाचे फडणवीस सरकार आले.२०१६ मध्ये कोपर्डी हत्याकांड
घडले.या विरोधात मराठ्यांचे एक मराठा लाख मराठा या घोषणेने लाखोंचे मोर्चे शांतिपूर्ण रितीने निघाले .यामध्ये पुन्हा मराठा
आरक्षणाची मागणी झाली.फडणवीस सरकारने गायकवाड आयोग नेमला व १५.११.२०१८ला]] फडणवीसांच्या महाराष्ट्र सरकारने
राज्याच्या एकू ण लोकसंख्येच्या १५% असलेल्या मराठा समाजाला १३% आरक्षण दिले. मात्र यापुर्वी 14/08/2018 ला
102 वी घटनादुरुस्तीनुसार राज्यांचे आरक्षणाचे अधिकार कें द्र सरकारकडू न काढण्यात आले व उच्च वर्णीय गरीबांना 10%
ईडब्ल्यूएस आरक्षण देण्यात आले.राज्य सरकारला फक्त विशेष आवश्यक परिस्थीतीनुसार आरक्षण देण्याचे अधिकार ठेवण्यात
आले .मग मराठा आरक्षणाविरुद्ध सर्वोच्छ न्यायालयात ॲड डॉ. जयश्री पाटील यांनी याचिका दाखल के ली, तर ती के स त्यांचे
पती ॲड गणरत्न सदावर्तयांनी यशस्वीपणे लढली.मात्र ५ मे २०२१ रोजी सर्वोच्च न्यायालयाने महाराष्ट्र सरकारचा निर्णय रद्द
के ला आणि मराठा आरक्षण हे असंवैधानिक असल्याचे सांगितले व त्यास अवैध ठरवले. पाच न्यायाधीशांच्या खंडपीठाने एकमताने
हा निर्णय दिला होता.

मराठा आरक्षण सुप्रीम कोर्टाकडू न रद्द करताना कोर्टाने खालील काही मुद्दे मांडले होते.[

• गायकवाड समितीचा अहवाल फे टाळला.

• मराठा समाज मागास असल्याचे नाकारले.

• त्यामुळेच मराठा आरक्षण लागू करणे गरजेचे नाही.

• ९ सप्टेंबर २०२० पर्यंतचे वैद्यकीय प्रवेश वैध ठरवले.

• आरक्षणांतर्गत झालेले प्रवेश व भरती रद्द नाही.

• इंद्रा सहानी के सच्या पुनर्विचाराची मागणी चुकीची ठरवली.

• आरक्षणाची सीमा ५० टक्क्यांहून अधिक असू नये.

• मराठा समाजाचा एसईबीसी प्रवर्गात समावेश चुकीचा म्हटला.

• संविधानाची १०२वी घटना दुरुस्ती वैध ठरवली.

• गायकवाड समिती आणि मुंबई उच्च न्यायालय हे दोघेही ५० टक्क्यांची मर्यादा ओलांडण्यासाठीचे योग्य कारण सांगू शकले नाहीत.

• मराठा समाजाला सामाजिकदृष्ट्या आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागासवर्गीय समजणे हे समानतेच्या सिद्धांताचे उल्लंघन आहे.

मराठा आरक्षणाच्या मागणीसाठी संभाजीराजे छत्रपती यांच्या नेतृत्वाखाली कोल्हापुरात १६ जून २०२१ रोजी मराठा क्रांती मूक
आंदोलन करण्यात आले होते. या आंदोलनाची दखल घेत राज्य सरकारने संभाजीराजेंसह मराठा समन्वयकांना चर्चेसाठी
बोलावले होते.मनोज जरांगे या तरुणाने अंतरवाली सराटी येथे 29/08/2023 पासून आमरण उपोषण सुरू के ले
.29/08/2023 ला दुपारी आंआंदोलनस्थळी भजन कीर्तनात गुंग असलेल्या महीला व पुरूष आंदोलकांवर पोलीसांनी
लाठीचार्ज व गोळीबार के ला . यामध्ये अनेक महीलावव पुरूष गंभीर जखमी झाले. आंदोलकांनी मग पोलीसांनाही प्रत्युत्तर दिले
.प्रकरण चिघळले .सदर प्रकरणात महाराष्ट्राचे उप-मुख्यमंत्री व गृहमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी लाठीचार्जचा आदेश दिलेला होता
असा आरोप मनोज जरांगे यांनी के ला.अनेक मराठा आंदोलकांवर गंभीर स्वरूपाचे गुन्हे दाखल करण्यात आले.या घटनेने संपुर्ण
महाराष्ट्रातील संपुर्ण मराठा खडबडू न जागा झाला.मराठा समाजाचे सामाजिक नेते पुरूषोत्तम खेडेकर व राजकीय नेते शरद पवार
छत्रपती संभाजी राजे यांनी अंतरवाली सराटी कडे धाव घेतली.सरकारकडू न मंत्री गिरीश महाजन ,गुलाबराव
पाटील यांनी मनोज जरांगेपाटील यांनी उपोषण मागे घ्यावे यासाठी मध्यस्ती करण्याच्या प्रयत्न के ला.सरकारने कु णबी नोंदी
तपासाव्या व मराठा समाजाचा सरसकट ओबीसीत समावेश करावा ही मागणी जरांगेपाटील यांनी के ली.मुख्यमंत्री एकनाथराव शिंदे
यांनी न्या संदीप शिंदे यांच्या अध्यक्षतेखाली मराठा आरक्षणासाठी मराठा कु णबी नोंदी तपासण्याठी व पुरावे गोळा करण्यासाठी
समीती नेमली. याला ओबीसी नेते छगन भुजबळ,प्रकाश शेंडगे, बबनराव तायवाडे,लक्ष्मण पवार यांनी मराठ्यांचा ओबीसीत
समावेश करण्याला व नोंदी तपासण्याला हरकत घेतली.ओबीसींचे मेळावे चालू के ले व मराठा ओबीसीकरणास विरोध चालू
के ले.छगन भुजबळ ,लक्ष्मण पवार यांनी वादग्रस्त व विस्फोटक वक्तव्ये करून राज्यात तणाव निर्माण के ला. देवेन्द्र फडणवीस
व एकनाथ शिंदे यांनी मराठ्यांचा ओबीसीत समावेश करणार नसल्याचे सांगीतले आहे. स्वतंत्र आरक्षण देऊ असे हे दोघे म्हणाले.
मराठा आरक्षण आंदोलन समीतीने मराठा समाजाचा सरसकट ओबीसीत समावेश मागितला आहे व आंदोलकांवरील गुन्हे
सरसकट मागे घ्यावी ही मागणी के ली आहे.माळी समाजाचे नेते छगन भुजबळ यांनी मराठा समाजाचा ओबीसीत समाजाला विरोध
के ला आहे व तीव्र आंदोलन करण्याचा ईशारा दिला आहे. स्वतंत्र आरक्षण देण्याची महाराष्ट्र सरकारची भुमिका आहे .मराठा व
ओबीसीत असलेला कु णबी एकच असल्याचे मनोज जरांगे व मराठा आरक्षण आंदोलन समीतीचे म्हणणे आहे.प्रत्यक्षात एकू ण
मराठा समाजापैकी 70% मराठ्यांची 1967 पुर्वीची नोंद कु णबी असल्यामुळेच ते आधीच ओबीसीत दाखल आहेत.के वळ
30%मराठा ओबीसी आरक्षणातून सुटलेला आहे.याच मराठ्यांसाठी मराठा आरक्षण आंदोलक काम करीत
आहेत.14/10/2024 ला मराठा समाजाचा रेकार्ड ब्रेक मेळावा आंतरवाली सराटी येथे झाला.सरकारने वीज तोडली.परीणाम
पिण्याच्या पाण्यासाठी मोटारपंप चालू होवू शकले नाही.लोकांनी हाताने काढू न जमलेल्या लोकांना पाणी पाजले. मराठा समाजाने
या पुढील रणनीती या मेळाव्यात ठरवली.मराठा समाजाच्या सर्वेक्षणाची मागणी करण्यात आली.यामध्ये सरकारला आंदोलक
मनोज जरांगे यांनी 20 जाने 2024 पर्यंत सरसकट मराठ्यांचा ओबीसीत समावेश करा व मराठा आंदोलकांवरील सर्व गुन्हे
मागे घ्या नाहीतर मराठा समाज लाखोंच्या संख्येने मुंबईत डेरे दाखल होईल व पुढची जबाबदारी सरकारची असेल.अखेर ही
मागणी पुर्ण न झाल्याने .मनोज जरांगे यांनी साश्रुपुर्ण रितीने आंतरवाली सराटी सोडले व मुंबईकडे मराठा आंदोलकासह प्रयाण
के ले. सरकारने नमून मग मराठा सर्व्हेक्षण करण्यासाठीचे सर्वेक्षकांचे प्रशिक्षण 20/21 जानेवारीला घेतले. राज्य मागासवर्ग
आयोगाने 23 जानेवारी 2024 पासून मराठा समाजाचे आर्थिक व सामाजिक सर्वेक्षण सुरू के ले व यात इतर जातींचीही माहीती
घेणे सुरू के ले आहे.यासाठी154 प्रश्नांची प्रश्नावली मराठा ,कु णबी मराठा ,मराठा कु णबी,कु णबी व्यक्तीकडू न घेण्यात येत आहे
.31/1/2024 पर्यंत हे सर्वेक्षण चालेल. मुंबईतकडे निघालेल्या मनोज जरांगेंच्या आरक्षण यात्रेत लाखो मराठे खसामील होत
गेले.शेवटी 25/01/2024 लाखो मराठे नवी मुंबईत दाखल झाले व तेथे त्यांना अडवण्यात आले.27/1/2024 ला
मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांचे हस्ते मनोज जरांगे यांनी वाशी,नवी मुंबई येथे उपोषण सोडविले. कु णबी मराठ्यांच्या सग्यासोयर्यांना
कु णबी प्रमाणपत्र देवू यासाठी अध्यादेश जारी के ला . यामध्ये गृहचौकशी करण्यात येईल अशी तरतूद आहे. याला छगन भुजबळ
यांनी या अध्यादेशाला तीव्र विरोध के ला आहे. मनोज जरांगे यांचे आंदोलन फसले आहे अशी मराठा आरक्षण अभ्यासक यांचे
म्हणणे आहे. कारण रक्ताच्या नातेवाईक यांची वंशावळ तरतूद आधीच OBC आरक्षणात आहे. हे नवीन काही गोष्ट नाही. कारण
ज्यासाठी मराठा आरक्षण उभे झाले 1) मराठा समाजाचा सरसकट ओबीसीत समावेश 2)मराठा आंदोलकांवरील सर्व गुन्हे मागे
घेणे या दोन्हीही मागण्या मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे व उपमुख्यमंत्री यांनी मान्य के ल्या नाहीत. मनोज जरांगे यांनी अजूनही सग्या
सोयर्यांना कु णबी प्रमाणपत्र मिळेपर्यंत आंदोलन चालू राहील हे जाहीर के ले.मराठा समाजाने काही ठिकाणी जल्लोष साजरा
के ला.पण यामध्ये मराठा समाजाची घोर फसवणूक सरकारने के ली असल्याचे मराठा आरक्षण अभ्यासक यांचे आहे .या पुढील
मराठा आरक्षण आंदोलनाचे नेतृत्व कायदे तज्ञ व सामाजिक क्षेत्रात अनुभव असणाऱ्या मराठ्यांनीच के ले पाहीजेत म्हणजे
समाजाची शक्ती निरर्थक व वाया जाणार नाही अशी भावना आरक्षणातून सुटलेल्या 30% मराठा बंधु भगिनींची आहे.