महाविद्यालयाचे नाव – चें बरू सर्वंकष शिक्षणशास्त्र महाविद्यालय, चें बरू

नाव – ओमकार विकास महांबरे .

अनुक्रमांक – २५.

पदवी – शिक्षणशास्त्र प्रथम वर्ष, प्रथम सत्र

विषय – CC2 ( ज्ञान आणि अभ्यासक्रम )

प्रकल्पाचा विषय – MHRD आणि NCERT ची कार्ये

मार्गदर्शक – प्रा. स्मिता गनात्रा मॅडम

1
 अनुक्रमणिका
अनुक्रमांक विषय पृष्ठ क्रमांक

1 प्रस्तावना 3
2 मनुष्यबळ विकास मंत्रालयाची कार्ये 4

3 राष्ट्रीय शिक्षण संशोधन आणि प्रशिक्षण 6

परिषदे ची कार्ये

4 समापन 9

2
 प्रस्तावना

अन्न, वस्त्र, निवारा ,शिक्षण आणि आरोग्य या मानवाच्या मूलभूत

गरजा आहे त .पर्वी
ू च्या काळी केवळ अन्न, वस्त्र आणि निवारा यांना
मल
ू भत
ू गरजा म्हणन
ू मान्यता होती. परं तु आधनि
ु क काळात मात्र
शिक्षणाला मूलभूत गरजांचा दर्जा दिला गेला आहे . ब्रिटिश काळापासून
भारतामध्ये आधुनिक शिक्षण व्यवस्थेला सुरुवात झाली .स्वातंत्र्योत्तर
काळात म्हणजे 1947 नंतर केंद्र सरकारने शिक्षण मंत्रालयाची स्थापना
करून दे शभरात शिक्षणाचा प्रचार आणि प्रसार केला. भारतामध्ये
शिक्षण हा संयुक्त सूचीतील विषय असल्यामुळे केंद्र सरकार आणि
राज्य सरकार या दोघांचे शिक्षणावर नियंत्रण आहे सीबीएससी म्हणजे
केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळाच्या शाळांवर केंद्रीय संस्थेचे आणि
राज्य पातळीवरील शाळांवर राज्य सरकारचे नियंत्रण असते. राज्य
सरकार आणि केंद्र सरकार विविध कायदे करून शिक्षणाचा प्रसार
करते. एन सी ई आर टी, एम एच आर डी इत्यादी संस्था राष्ट्रीय
पातळीवरील शिक्षणासाठी महत्त्वाच्या आहे त .

3
मनुष्यबळ विकास मंत्रालय ( MHRD ) - Ministry of Human
Resource Development

मनुष्यबळ विकास मंत्रालय (1985-2020) हे भारत सरकारचे एक मंत्रालय

आहे जे शिक्षणाच्या राष्ट्रीय धोरणाच्या अंमलबजावणीसाठी जबाबदार आहे.
सध्याचे शिक्षणमंत्री रमेश पोखरियाल हे शिक्षणमंत्री आहेत. 1947 पासून
भारतात शिक्षण मंत्रालय असून, 1985 मध्ये राजीव गांधी सरकारने शिक्षण
मंत्रालयाचे नाव बदलून "मानव संसाधन विकास मंत्रालय" (MHRD -
Ministry of Human Resource Development) असे ठे वले . नरेंद्र मोदी
सरकारने नव्याने तयार केलेल्या "राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२०" च्या जाहीर
घोषणेनुसार या मंत्रालयाचे नामकरण पुन्हा "शिक्षण मंत्रालय" करण्यात
आले आहे .

हे मंत्रालय पुढील दोन विभागांमध्ये विभागले गेले आहे: -

1.शालेय शिक्षण आणि साक्षरता विभाग -

हा विभाग प्राथमिक, माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण, प्रौढ

शिक्षण आणि साक्षरता या विषयांवर कार्य करतो .

2. उच्च शिक्षण विभाग -

हा विभाग विद्यापीठ स्तरीय शिक्षण, तांत्रिक शिक्षण, शिष्यवृत्ती इ.

विषयांसाठी कार्य करतो .

4
MHRD ची कार्ये -

 उच्च शिक्षण विभाग हा माध्यमिक व माध्यमिकोत्तर शिक्षणाचा प्रभारी

असून या विभागाचे काम पाहतो . विद्यापीठ अनुदान आयोगाद्वारे
(यूजीसी) अधिनियम 1956 अन्वये, भारतीय विद्यापीठ अनुदान
आयोग (यूजीसी) च्या सल्ल्यानुसार शैक्षणिक संस्थांना डीम्ड
विद्यापीठाचा ( अभिमत विद्यापीठ ) दर्जा दे णे .
 उच्च शिक्षण विभागाद्वारे युनायटे ड स्टे ट्स आणि चीन नंतर जगातील
सर्वात मोठ्या उच्च शिक्षण प्रणालीची काळजी घेणे .
 आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील व्यासपीठाचा सामना करताना भारतीय
विद्यार्थ्यांची कमतरता भासू नये म्हणून विभागाद्वारे उच्च शिक्षण
आणि संशोधनाच्या जागतिक स्तरावरील संधी दे शात आणणे.
 शिक्षणावरील राष्ट्रीय धोरण तयार करणे आणि याची अंमलबजावणी
करुन घेणे.
 लोकांचा शैक्षणिक प्रवेश सहज नसलेल्या प्रदे शांसह दे शभरातील
शैक्षणिक संस्थांचा प्रवेश वाढविणे आणि त्यांची गुणवत्ता सुधारणे .
 शैक्षणिक नियोजित विकास करणे. गरीब, महिला आणि
अल्पसंख्याकांसारख्या वंचित गटांवर विशेष लक्ष दे णे .
 समाजातील वंचित घटकांमधील पात्र विद्यार्थ्यांना शिष्यवृत्ती, कर्ज
अनुदान इ. म्हणून आर्थिक मदत दे णे. दे शातील शैक्षणिक संधी
वाढविण्यासाठी युनेस्को आणि परदे शी सरकार तसेच विद्यापीठांशी
जवळू न काम करण्यासह शैक्षणिक क्षेत्रात आंतरराष्ट्रीय सहकार्यास
प्रोत्साहित करणे.

5
 राष्ट्रीय शिक्षण संशोधन आणि प्रशिक्षण परिषद ( NCERT )
National Council of Educational Research and
Training
नॅशनल कौन्सिल ऑफ एज्यक
ु े शनल रिसर्च अँड ट्रे निग
ं (एनसीईआरटी) ही
भारत सरकारची एक स्वायत्त संस्था आहे जी केंद्र सरकार आणि राज्य
सरकारांना शालेय शिक्षणामध्ये गुणात्मक सुधारणेसाठी धोरण आणि
कार्यक्रमांबद्दल सल्ला दे ण्यासाठी भारत सरकारने 1961 मध्ये सोसायटीज
रजिस्ट्रे शन अ‍क्
ॅ ट अंतर्गत साहित्यिक, वैज्ञानिक आणि धर्मार्थ संस्था
म्हणून स्थापन केली. त्याचे मुख्यालय नवी दिल्लीतील श्री अरबिंदो
मार्गावर आहे . डॉ. हृषीकेश सेनापती सप्टें बर 2015 पासून परिषदे चे
संचालक आहे त.

एनसीईआरटी ची कार्ये पुढीलप्रमाणे आहे त -

 शालेय शिक्षणाशी संबधि
ं त क्षेत्रात संशोधन करणे.
 सरकारला शैक्षणिक विकासासाठी प्रोत्साहन दे णे आणि समन्वय
साधणे. मॉडेलची पाठ्यपस्
ु तके, परू क साहित्य, वत्ृ तपत्रे, जर्नल्स
तयार करणे.
 शैक्षणिक किट, मल्टीमीडिया डिजिटल साहित्य इत्यादी तयार करणे
आणि प्रकाशित करणे .
 शिक्षकांचे पर्व
ू -सेवा आणि सेवेचे प्रशिक्षण आयोजित करणे.
नाविन्यपूर्ण शैक्षणिक तंत्र आणि पद्धती विकसित करणे आणि त्यास
प्रसारित करणे.

6
  राज्य शैक्षणिक विभाग, विद्यापीठे , स्वयंसेवी संस्था आणि अन्य
शैक्षणिक संस्था सहकार्य आणि नेटवर्क ; शालेय शिक्षणाशी संबधि
ं त
बाबींमध्ये कल्पना आणि माहितीसाठी क्लिअरिंग हाऊस म्हणून
काम करणे .
 प्राथमिक शिक्षणाचे सार्वत्रिकीकरण करण्याचे उद्दीष्ट साध्य
ं एजन्सी म्हणून कार्य करणे .
करण्यासाठी मॉडल
 राष्ट्रीय शिक्षणाची रूपरे षा कार्यान्वित करणे.
 प्राथमीक शिक्षणाचे साधारणीकरण (यई
ु ई) करणे .
 व्यावसायिक शिक्षण प्रदान करणे .
 विशेष गरज असलेल्या समुहांचे शिक्षण दे णे .
 शिशु शिक्षण दे णे .
 माहिती तंत्रज्ञान सध
ु ारासाठी परीक्षा व गण
ु दान करणे .
 स्पर्धात्मक गुणवेत्तेचे शिक्षण दे णे .
 बालिका शिक्षण उपलब्ध करून दे णे .
 अध्ययन-अध्यापन अनभ
ु व तयार करणे.
 अध्ययन - अध्यापनातील सध
ु ार .
 शालेय शिक्षणातील सर्व शाळांमध्ये संशोधन कार्याला प्रोत्साहन दे णे.
 विविध शासकीय, निमशासकीय व स्वयंसेवी संस्थांना
शिक्षणविषयक कार्यामध्ये विस्तार सेवा परु वणे.
 शिक्षणविषयक माहिती ज्ञान यांचा प्रसार करणे, शालेय शिक्षणाची
गुणवत्ता विकसित करणे, शिक्षणासंदर्भात पुस्तके, नियतकालिके व
साहित्य व प्रकाशनाची कार्य करणे.
 शैक्षणिक संशोधनास चालना दे णे आणि आयोजित करणे.
 नाविन्यपूर्ण कल्पनांचा आणि अभ्यासावर प्रयोग करणे .
7
  राष्ट्रीय अभ्यासक्रम फ्रेमवर्क (एनसीएफ 2005), अभ्यासक्रम आणि
पाठ्यपुस्तके विकसित करणे.
 शैक्षणिक नवकल्पनांसाठी राष्ट्रीय विकास गटाचे सचिवालय म्हणून
ही परिषद काम करणे. हे संलग्नक कार्यक्रम आणि कार्यशाळांच्या
माध्यमातून इतर दे शांतील शिक्षण कामगारांना प्रशिक्षण सुविधा दे त
आहे .
 इयत्ता पहिली ते बारावीपर्यंत शालेय विषयांची पाठ्यपुस्तके प्रकाशित
करणे.
 एनसीईआरटी पुस्तके प्रकाशित करणे आणि सीबीएसई
अभ्यासक्रमाचे अनुसरण करणाऱ्या भारतभरातील सरकारी आणि
खासगी शाळांमध्ये वापरले जाणारे नमुनेदार प्रश्नपत्रिका उपलब्ध
करणे.
 ई-पाठशाला नावाची एक ऑनलाइन प्रणाली, एनसीईआरटी आणि
मानव संसाधन विकास मंत्रालयाच्या संयुक्त पुढाकाराने,
पाठ्यपस्
ु तके, ऑडिओ, व्हिडिओ, प्रकाशने आणि इतर प्रिंट आणि
नॉन-प्रिंट घटकांसह शैक्षणिक ई-स्कूलिंग संसाधनांच्या प्रसारणासाठी
विकसित करणे.

8
 समापन

शिक्षण ही दे शाच्या उज्ज्वल भविष्याची गुरुकिल्ली आहे . शिक्षणामुळे

व्यक्ती चारित्र्यसंपन्न आणि जबाबदार नागरिक बनून स्वतःचे
आणि राष्ट्राचे, समाजाचे भविष्य उज्वल करते. सरकार आपल्या
नागरिकांना पारं परिक तसेच आधनि
ु क शिक्षण दे ण्याचा प्रयत्न करते.
भारतात स्वातंत्र्योत्तर काळात शिक्षणाचा फार मोठ्या प्रमाणात प्रचार
आणि प्रसार झाला .खेडग
े ावात तळागाळातील लोकांपर्यंत शिक्षण
पोहोचवण्यासाठी भारत सरकारने विविध उपक्रम आणि उपाययोजना
राबविल्या. आणि त्यामळ
ु े भारतातील नवीन पिढी ही साक्षर आणि
सुसंस्कृत बनत चालली आहे . अशाच प्रकारे शेवटच्या व्यक्तीपर्यंत
शिक्षण आणि ज्ञान घेऊन जाण्याचे कार्य भारत सरकार आणि विविध
शैक्षणिक संस्था करीत आहे त. पारं परिक, सांस्कृतिक, तांत्रिक तसेच
आधनि
ु क ज्ञान दे ऊन बालकांचा सर्वांगीण विकास करण्यासाठी शिक्षण
हे आवश्यक आहे . आधुनिक शिक्षण हे आधुनिक समस्यांना तोंड
दे ण्यासाठी तसेच येणाऱ्या मागणीला पूरक असे ठरे ल याची दक्षता
मात्र घ्याव्यास हवी .