मल

ू भतू अधिकारआणि राज्य धोरणाच्या

निर्देशात्मक तत्वाची अंमलबजावणी
DR.CHETANA SAWAI
DR.AMBEDKAR COLLEGE OF SOCIAL WORK WARDHA
भारतातील राज्य धोरणाच्या मल ू भत ू अधिकारांची
आणि निर्देशात्मक तत्त्वांची अंमलबजावणी
“भारतीय राज्यघटनेद्वारे ” नियंत्रित केली जाते.
हे दोन घटक दे शाच्या सामाजिक, राजकीय आणि
आर्थिक चौकटीला आकार दे ण्यासाठी महत्त्वपर्ण ू
भमि
ू का बजावतात.
ही तत्त्वे कशी अंमलात आणली जातात याचे
विहं गावलोकन येथे दिले आहे :
न्यायपालिका-: विशेषत: सर्वोच्च न्यायालय आणि उच्च
न्यायालये, मल
ू भत
ू अधिकारांचे संरक्षण आणि अंमलबजावणी
करण्यात महत्त्वपर्ण
ू भमिू का बजावतात. उल्लंघन झाल्यास
त्यावर उपाय शोधण्यासाठी रिट याचिका दाखल करून
नागरिक न्यायालयात जाऊ शकतात.
कलम ३२ (संविधानिक उपायांचा अधिकार) आणि अनुच्छे द
२२६ (उच्च न्यायालयांना रिट जारी करण्याचा अधिकार)

§ writs such as habeas corpus,

§ mandamus,
§ prohibition,
§ certiorari, and
§ quo warranto,
न्यायपालिका आपल्या न्यायनिवाड्यांद्वारे मल ू भत
ू अधिकारांची
व्याप्ती स्पष्ट करते आणि विस्तारित करते, बदलत्या
समाजात त्यांची निरं तर प्रासंगिकता सुनिश्चित करते.

न्यायिक पुनरावलोकन:
मलू भतू अधिकारांचे रक्षण करण्यात न्यायपालिका महत्त्वाची
भमिू का बजावते. या अधिकारांच्या कोणत्याही उल्लंघनास
न्यायालयात आव्हान दिले जाऊ शकते आणि मूलभूत
अधिकारांशी विसंगत असलेले कायदे किंवा सरकारी कृती रद्द
करण्याचा अधिकार न्यायपालिकेला आहे .
जनहित याचिका (पीआयएल): पीआयएल व्यक्ती किंवा
संस्थांना त्यांच्या वतीने न्यायालयाकडे जाण्याची परवानगी
दे ते जे स्वत: कायदे शीर उपाय शोधण्यास असमर्थ आहे त.
मल ू भतू अधिकारांच्या अंमलबजावणीसाठी, विशेषतः उपेक्षित
आणि वंचित गटांसाठी हे एक प्रभावी साधन आहे .

वैधानिक उपाय: संसद आणि राज्य विधानमंडळे मल ू भत

ू
अधिकारांचे संरक्षण आणि संवर्धन करणारे कायदे
करण्यासाठी जबाबदार आहे त.
§ नागरी हक्कांचे संरक्षण कायदा,
§ अनस ु चि
ू त जाती आणि अनस ु चि
ू त जमाती (अत्याचार
प्रतिबंधक) कायदा
§ माहितीचा अधिकार कायदा
जागरूकता आणि समर्थन: विविध नागरी समाज संस्था,
मानवाधिकार गट आणि स्वयंसेवी संस्था मूलभूत
हक्कांबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी आणि
त्यांच्या संरक्षणासाठी वकिली करण्यासाठी कार्य
करतात.

राष्ट्रीय मानवाधिकार आयोग (NHRC) ची स्थापना

मल ू भत ू हक्कांचे उल्लंघन आणि त्यांच्या संरक्षणास
प्रोत्साहन दे ण्यासाठी केली जाते.
राज्य धोरणाची मार्गदर्शक तत्त्वे:

निर्देशात्मक तत्त्वे भारतीय राज्यघटनेच्या भाग

IV(Articles 36 to 51) मध्ये वर्णन केलेली आहे त.
ही तत्त्वे सामाजिक न्याय आणि कल्याण यांना
प्रोत्साहन दे णारी धोरणे आणि कायदे तयार
करण्यासाठी सरकारसाठी मार्गदर्शक तत्त्वे म्हणन ू
काम करतात. कायदे शीररित्या अंमलात आणण्यायोग्य
नसले तरी ते दे शाच्या कारभारासाठी मल ू भत
ू मानले
जातात.
गैर-न्यायकारक : मल ू भत
ू अधिकारांच्या विपरीत, निर्देश
तत्त्वे न्याय्य नसतात, याचा अर्थ ते न्यायालयांद्वारे लागू
करता येत नाहीत. तथापि, ते सरकारच्या धोरण-
निर्धारणासाठी आणि प्रशासनासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे
म्हणून काम करतात.

धोरण तयार करणे: सरकार शिक्षण, आरोग्य, कामगार

हक्क, शेती इत्यादी विविध क्षेत्रांमध्ये धोरण तयार
करण्यासाठी एक फ्रेमवर्क म्हणन ू निर्देश तत्त्वांचा वापर
करते.
दारिद्र्य निर्मूलन,
ग्रामीण विकास,
आरोग्यसेवा
शिक्षण
वैधानिक उपाय: संसद आणि राज्य विधानमंडळे मार्गदर्शक
तत्त्वे प्रभावी करण्यासाठी कायदे तयार करतात. या कायद्यांचा
उद्देश सामाजिक कल्याणाला चालना दे णे, असमानता कमी
करणे आणि समाजातील उपेक्षित घटकांचे उत्थान करणे आहे .

शिक्षण,
कामगार हक्क,
पर्यावरण संरक्षण आणि
सामाजिक कल्याणाशी संबंधित कायदे .
Judicial Interpretation (न्यायिक अर्थ लावणे):

कायदे शीररित्या अंमलात आणण्यायोग्य नसले तरी, न्यायालये

कायद्यांचा अर्थ लावताना आणि विवादांचे निराकरण करताना
अनेकदा निर्देशात्मक तत्त्वांचा विचार करतात. सरकारी कृती
निर्देशात्मक तत्त्वांच्या आत्म्याशी सस
ु ंगत आहे त हे सनि
ु श्चित
करण्यासाठी न्यायपालिका भूमिका बजावते.
सार्वजनिक जागरुकता आणि सहभाग:

नागरी संस्था आणि नागरिक, निर्देशात्मक तत्त्वांच्या

अंमलबजावणीसाठी समर्थन करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका
बजावतात. ते जागरुकता वाढवतात, जनमत एकत्रित करतात
आणि सरकारवर निर्देशात्मक तत्त्वांबद्दलची जबाबदारी पर्ण
ू
करण्यासाठी दबाव आणतात.
कल्याणकारी योजना:

शासन निर्देश तत्त्वांची उद्दिष्टे पर्ण

ू करण्यासाठी विविध
कल्याणकारी योजना आणि कार्यक्रम तयार करते. या
कार्यक्रमांचे उद्दिष्ट गरिबीचे निर्मूलन, आरोग्यसेवा, शिक्षण,
रोजगाराच्या संधी आणि सामाजिक न्यायाला प्रोत्साहन दे णे
हे आहे .
पंचवार्षिक योजना:

दे शासाठी सर्वसमावेशक विकास योजना असलेल्या पंचवार्षिक

योजनांच्या निर्मितीवर दिशात्मक तत्त्वे प्रभाव पाडतात. या
योजना विविध सामाजिक-आर्थिक समस्यांचे निराकरण
करतात आणि त्यानुसार संसाधनांचे वाटप करतात.
विकास कार्यक्रम:

§ सामाजिक आणि आर्थिक असमानता,

§ दारिद्र्य,
§ शिक्षण, आरोग्यसेवा आणि
§ इतर क्षेत्रांना संबोधित करण्यासाठी सरकार विविध
विकास कार्यक्रम आणि
§ योजनांची अंमलबजावणी करते.
हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की मल ू भतू अधिकार
न्याय्य आणि लागू करण्यायोग्य असले तरी, समतावादी
समाजाची स्थापना करण्याचे उद्दिष्ट ठे वन ू , निर्देश तत्त्वे
सरकारसाठी नैतिक आणि राजकीय मार्गदर्शक तत्त्वे
म्हणन ू काम करतात. राष्ट्राच्या सर्वांगीण विकासासाठी
आणि कल्याणासाठी या तत्त्वांमधील समतोल
महत्त्वाचा आहे .