क्रिमिनोलॉजी - DTQ

1. क्रिमिनोलॉजीची व्याख्या करा. गन् ु ह्याची विविध कारणे सांगा.

ANS: क्रिमिनोलॉजी म्हणजे सामाजिक दृष्टीकोनातन ू गन् ु हे गारी आणि गन् ु हे गारी वर्तनाचा अभ्यास.
गन्ु ह्याची कारणे, गन् ु हा कोण करतो, गन् ु हे गारांना कशामळ ु े प्रेरणा मिळते, गन् ु हे गारी वर्तनाचा अंदाज
आणि प्रतिबंध कसा करता येईल आणि व्यक्ती आणि समाजावर गन् ु ह्याचा परिणाम कसा होतो याचा
अभ्यास केला जातो.
शिक्षणाचा
अभाव म्हणजे शैक्षणिक मल् ू यांचा अभाव हे गन् ु ह्याचे सर्वात सामान्यपणे पाहिलेले कारण आहे . असे नाही
की जे लोक शिक्षण घेतात ते गुन्हा करत नाहीत, याचा अर्थ असा आहे की शिक्षणाचा अभाव असलेले
लोक सहजपणे गन् ु हे गारीच्या जाळ्यात येतात
गरीबी
, नोकऱ्या नाहीत आणि रोजचे जेवण मिळवण्याचे साधन नाही, लोक पर्यायी उपायांचा अवलंब करतात.
नेहमी कायदे शीर नसतात.
दारू आणि ड्रग्ज
व्यसनाधीन झालेले तरुण अंमली पदार्थांची अवैध विक्री आणि खरे दीमध्ये गंत ु ले आहे त. या वस्तंम ू ळ
ु े
लोक त्यांच्या तर्क शद् ु धतेची भावना गमावतात आणि म्हणन ू च अल्कोहोल आणि ड्रग्सच्या प्रभावाखाली
बरे च गुन्हे केले जातात.
व्हर्च्युअल वर्ल्ड
हा कायदा सायबर गुन्ह्यांना इतर कोणत्याही गुन्ह्यांइतकाच दं डनीय मानतो कारण त्याचा मानवी
जीवनावर तितकाच घातक परिणाम होतो. “आधनि ु क चोर बंदक ु ीपेक्षा संगणकाने जास्त चोरी करू
शकतो.

2. व्याख्या करा i) संघटित गन्

ु हे गारी ii) सायबर गन्
ु हे iii) दं डनीय जोडपे.

ANS: संघटित गुन्ह्याची व्याख्या "अन्यत्र, मोठ्या फायद्यासाठी गंभीर गुन्हे गारी कारवाया सरू
ु
ठे वण्यासाठी, इतरांसोबत काम करणारे , सामान्यपणे इतरांसोबत काम करणारे " अशी केली जाते. सायबर
ू केली जाऊ शकते जिथे संगणक किंवा संप्रेषण
क्राईमची व्याख्या “कोणतेही बेकायदे शीर कृत्य म्हणन
उपकरण किंवा संगणक नेटवर्क चा वापर करणे किंवा सल ु भ करण्यासाठी केले जाते

3. शिक्षेचे कोणतेही तीन सिद्धांत थोडक्यात स्पष्ट करा.

ANS: शिक्षेचा
प्रतिबंधात्मक सिद्धांत शिक्षेचा प्रतिबंधात्मक सिद्धांत गन् ु हे गारांना अक्षम करून संभाव्य गन् ु हे
रोखण्याचा प्रयत्न करतो. प्रतिबंधात्मक सिद्धांताचा मख् ु य उद्दे श म्हणजे कायमचे किंवा तात्परु ते,
गन्ु हे गाराचे रूपांतर करणे. या सिद्धांतानस
ु ार गन्
ु हे गारांना मत्ृ यदु ं ड किंवा जन्मठे पेची शिक्षा दिली जाते.
शिक्षेचा
भरपाई दे णारा सिद्धांत
हा सिद्धांत आरोपींकडून झालेल्या नक ु सानीसाठी पीडिताला भरपाईवर अवलंबन ू असतो. अशाप्रकारे
, गुन्हे गारांना त्यांनी पीडितेला झालेल्या त्रासाची जाणीव करून दिली आहे .
शिक्षेचा सध ु ारात्मक
सिद्धांत हा सिद्धांत गुन्हे गारांमध्ये सध ु ारणा करण्यावर आणि गुन्हे गारांना चांगले आणि कायद्याचे
पालन करणारे नागरिक म्हणन ू समाजात परत आणण्यावर केंद्रित आहे . हे गांधीवादी तत्त्वावर आधारित
आहे : पापाचा द्वेष करा, पाप्याचा नाही.

4. बळीची व्याख्या करा. अत्याचाराचा काय परिणाम होतो?

ANS: व्हिक्टिमोलॉजी म्हणजे पीडितांवर होणारे मानसिक परिणाम, पीडित आणि गन् ु हे गार यांच्यातील
संबंध, परस्परसंवाद, गुन्ह्यानंतर, पीडित व्यक्तींना निद्रानाश, भक
ू न लागणे, सस्
ु ती, डोकेदख ु ी,
स्नायंच
ू ा ताण यासह अनेक प्रकारचे शारीरिक परिणाम भोगावे लागतात. , मळमळ आणि कामवासना
कमी होणे. गुन्हा घडल्यानंतर काही काळ अशा प्रतिक्रिया कायम राहतात.

5. बाल न्याय मंडळाची कार्ये आणि जबाबदाऱ्या स्पष्ट करा. ANS: जव ु ेनाईल जस्टिस बोर्ड कायद्याच्या
विरोधातील अशा मल ु ांना योग्य काळजी, संरक्षण, विकास, उपचार दे ऊन विशेष काळजी आणि संरक्षण
दे ऊन हाताळण्याचे उद्दिष्ट ठे वते.

मंडळाची कार्ये आणि जबाबदाऱ्या

मंडळाची कार्ये आणि जबाबदाऱ्या खालीलप्रमाणे आहे त:

• प्रक्रियेच्या प्रत्येक टप्प्यावर बालक आणि पालक किंवा पालक यांचा माहितीपर्ण ू सहभाग सनि ु श्चित
करणे.
• मल ु ाला पकडणे, चौकशी, नंतर काळजी आणि पन ु र्वसन या संपर्ण
ू प्रक्रियेदरम्यान मलु ाचे हक्क संरक्षित
आहे त याची खात्री करण्यासाठी.
• मल ु ाला पकडणे, चौकशी, नंतर काळजी आणि पन ु र्वसन या संपर्ण
ू प्रक्रियेदरम्यान मलु ाचे हक्क संरक्षित
आहे त याची खात्री करण्यासाठी.
• मल ु ासाठी कायदे शीर मदतीची उपलब्धता सनि ु श्चित करण्यासाठी.

6. परिभाषित करा i) किशोर ii) पालनपोषण iii) जघन्य अपराध.

ANS:

i) किशोर म्हणजे जर एखादे मल ू 18 वर्षांपेक्षा कमी वयाचे असेल तर भारतीय कायद्यानस ु ार, बाल
न्याय (मल ु ांची काळजी आणि संरक्षण) कायदा, 2000 चे कलम 2 (k) "किशोर" किवा वयाची ं
अठरावे वर्ष पर्ण ू न केलेली व्यक्ती म्हणन ू "मल
ु ".
ii) पालनपोषण (घराबाहे रील काळजी म्हणन ू ही ओळखले जाते) ही एक तात्परु ती सेवा आहे जी राज्ये
त्यांच्या कुटुंबियांसोबत राहू शकत नाहीत अशा मल ु ांसाठी प्रदान करते. पालनपोषणातील मल ु े
ं
नातेवाईकांसह किवा असंबंधित पालकांसोबत राहू शकतात.
iii) जघन्य गन् ु ह्यांची व्याख्या अशा गन्
ु ह्यांसाठी केली गेली आहे ज्यासाठी कोणत्याही कायद्यानस ु ार
किमान शिक्षा 7 वर्षे किंवा त्याहून अधिक कारावास आहे . हीनसची व्याख्या अतिशय वाईट
किंवा भयानक आहे . जघन्यतेचे उदाहरण म्हणजे निर्घृण हत्या.
7. प्रोबेशन ऑफिसरची कर्तव्ये सांगा.
ANS: प्रोबेशन ऑफ ऑफेंडर्स अॅक्ट, 1958 अंतर्गत प्रोबेशन ऑफिसरची महत्त्वाची कर्तव्ये
• तपास आणि पाळत ठे वणे: ...
• पर्यवेक्षण आणि समप ु दे शन: ...
• न्यायालयाशी संपर्क : ...
• निर्णय घेणे: ...
• परिवीक्षा अधिकारी शिक्षापर्व
ू अहवाल:

8.कोणत्या प्रकरणात मत्ृ यद ु ं ड दिला जातो? विविध प्रकारच्या शिक्षांचा उल्लेख करा.
ANS: भारतात, भारतीय दं ड संहिता (IPC) अंतर्गत गन् ु हे गारी कट रचणे, खन
ू , सरकारविरुद्ध यद्
ु ध,
बंडखोरी, खनू ासह डकैती आणि दहशतवादविरोधी अशा विविध गुन्ह्यांना फाशीची शिक्षा आहे .
भारतीय दं ड संहितेच्या कलम ५३ नस ु ार, एखाद्या गन् ु ह्यासाठी दोषी ठरलेल्या व्यक्तीला न्यायालय
पाच प्रकारच्या शिक्षा दे ऊ शकते. मत्ृ यद ु ं ड, जन्मठे पेची शिक्षा, साधी आणि सश्रम कारावास, मालमत्ता
जप्त करणे आणि दं ड अशी ही शिक्षा आहे त.

9. “व्हाईट कॉलर क्राइम” वर छोटी टीप लिहा.

ANS: व्हाईट कॉलर गुन्हा हा एक अहिंसक गुन्हा आहे ज्याचा प्राथमिक हे तू सामान्यतः आर्थिक
स्वरूपाचा असतो. व्हाईट कॉलर गुन्हे गार सामान्यत: सामर्थ्य आणि/किंवा प्रतिष्ठे चे व्यावसायिक
स्थान व्यापतात आणि एक ज्याला सरासरी भरपाईपेक्षा चांगली आज्ञा असते. सामान्यतः "सन्मानित
व्यक्ती" द्वारे केलेल्या गुन्ह्यांचे प्रकार - उच्च सामाजिक स्थिती असलेले लोक म्हणनू ओळखले
जातात.

10. “तरु ु ं गातील समस्या” वर छोटी टीप लिहा.

ANS: भारतातील तरु ु ं ग व्यवस्थेतील प्रमख
ु समस्या
• जास्त गर्दी. ...
• भ्रष्टाचार. ...
• अस्वास्थ्यकर राहण्याची परिस्थिती. ...
• कर्मचाऱ्यांची कमतरता आणि अपरु े प्रशिक्षण. ...
• तरुु ं गात असमान वागणक ू . ...
• अपरु ा तरु ु ं ग कार्यक्रम. ...
• तरु ु ं गातील आरोग्य आणि काळजीसाठी कमी बजेट. ...
• अपरु ी कायदे शीर मदत.

11. वेश्याव्यवसायाची महत्त्वाची कारणे लिहा.

ANS: वेश्याव्यवसायाच्या कारणांमध्ये पालकांकडून वाईट वागणक
ू , वाईट संगत, कौटुंबिक वेश्या,
सामाजिक चालीरीती, विवाहाची व्यवस्था करण्यास असमर्थता, लैंगिक शिक्षणाचा अभाव,
प्रसारमाध्यमे, पर्वी
ू चे व्यभिचार आणि बलात्कार, लवकर विवाह आणि त्याग, मनोरं जनाच्या
सवि
ु धांचा अभाव, अज्ञान, आणि वेश्याव्यवसाय स्वीकारणे.
पैशासाठी काम करणे लैंगिक आकर्षण असन ू ही, सर्व गटांमधील वेश्याव्यवसायाचे मख्
ु य कारण
म्हणजे पैसा. "पैसा 85% वेश्यांद्वारे उद्धत ृ केला जातो," कोफोड म्हणतात. "काहींना त्यांच्या
मल ु ांसाठी निवास, अन्न आणि दिवसाच्या काळजीसाठी पैसे द्यावे लागतील, इतरांना त्यांच्या अंमली
पदार्थांच्या सेवनासाठी पैसे द्यावे लागतील, तर काहींना परदे शात अतिरिक्त आठवड्याची सट् ु टी हवी
आहे ."

12. क्राइम सिंडिकेट म्हणजे काय ते स्पष्ट करा.

ANS: गुन्हा ही एक बेकायदे शीर कृती किंवा क्रियाकलाप आहे ज्यासाठी एखाद्या व्यक्तीला
कायद्याद्वारे शिक्षा होऊ शकते. सिंडिकेट ही लोकांची किंवा संस्थांची संघटना असते जी
व्यावसायिक हे तनू े किंवा एखादा प्रकल्प राबविण्यासाठी तयार केली जाते.
संघटित गुन्हे गारी कारवायांच्या प्रभारी गंडु ांची सैल संलग्नता. फायद्यासाठी बेकायदे शीर कृत्ये
करण्यासाठी एकत्र सामील झालेल्या लोकांच्या गटांचे वर्णन करण्यासाठी गुन्हे गारी सिंडिकेट हा दस
ु रा
शब्द आहे .

13. बॉर्न क्रिमिनल थिअरीवर टीप लिहा.

ANS: “बॉर्न क्रिमिनल” हा इटालियन क्रिमिनोलॉजिस्ट सेझरे लोम्ब्रोसो यांनी १८ व्या शतकात
मांडलेला सिद्धांत आहे . लोम्ब्रोसोच्या सिद्धांताने असे सच ु वले की गुन्हे गारांना अनेक शारीरिक
विसंगतींद्वारे गैर-गुन्हे गारांपेक्षा वेगळे केले जाते.
लोम्ब्रोसोचा (1876) जीवशास्त्राचा गुन्हे गारी सिद्धांत सचि
ू त करतो की गुन्हे गारी वारशाने मिळते
आणि कोणीतरी "जन्मजात गुन्हे गार" त्याच्या दिसण्याच्या पद्धतीने ओळखले जाऊ शकते.

14. नव-शास्त्रीय शाळा समजावन ू सांगा.

ANS: नवशास्त्रीय सिद्धांत असे गह ृ ीत धरतात की लोक गन्ु हा करण्यासाठी तर्क शद् ु ध निवड
करतील. जर गन् ु हा कमी-जोखीम असेल आणि कठोर शिक्षेची कमी शक्यता असलेला उच्च बक्षीस
असेल, तर प्रेरित गन्
ु हे गार गन्
ु हा करणे निवडतील. या शाळे च्या आगमनापर्वी ू , सर्व गन्
ु हे गारांना वय,
मानसिक स्थिती, लिंग इत्यादी काहीही फरक पडत नाही. नव-शास्त्रवाद्यांनी हे अन्यायकारक आणि
अन्यायकारक मानले आणि त्यामळ ु े बदल घडवन ू आणण्याची परवानगी दिली. हा सिद्धांत भौतिक
आणि सामाजिक वातावरणासारख्या घटकांवर विचार करण्यास अनम ु ती दे तो जिथे व्यक्ती
ठे वली होती.

15. खालील तपशीलांमध्ये स्पष्ट करा (i) बाल न्याय मंडळ, (ii) होमगार्ड पोलिस.
JJB मध्ये प्रथम श्रेणीचे न्यायदं डाधिकारी आणि दोन सामाजिक कार्यकर्ते असतात, ज्यापैकी किमान
एक महिला असावी. JJB चार महिन्यांच्या कालावधीत प्रकरणे निकाली काढण्यासाठी आहे . बर्‍याच
परिस्थितीत जेजेबीद्वारे अल्पवयीन मल ु ाची जामिनावर सट
ु का केली जाऊ शकते. भारतीय होमगार्ड
हा एक स्वयंसेवक आहे जो भारतीय पोलिसांसाठी सहाय्यक म्हणन ू काम करतो.[1] 1966 मध्ये
पीपल्स रिपब्लिक ऑफ चायना बरोबरच्या भारतीय यद् ु धानंतर होमगार्ड्स संघटनेची भारतात
पन
ु र्रचना करण्यात आली, जरी ती काही ठिकाणी वैयक्तिकरित्या लहान तक ु ड्यांमध्ये अस्तित्वात
होती. व्यावसायिक, महाविद्यालयीन विद्यार्थी, कृषी आणि औद्योगिक कामगार (परं तु केवळ
सरकारला) इत्यादी नागरी समाजातील विविध विभागांमधन ू होमगार्ड्सची भरती केली जाते जे
समाजाच्या भल्यासाठी आपला मोकळा वेळ दे तात. 18-50 वयोगटातील भारतातील सर्व नागरिक
पात्र आहे त. होमगार्ड्सच्या सदस्यत्वाचा सामान्य कालावधी तीन ते पाच वर्षांचा असतो.

16. तपशीलवार स्पष्ट करा (i) यए

ू सए मधील तरु
ु ं ग प्रणाली, (ii) बालगन्
ु हे गारीचे कारण.
ANS:

अ) यए ू सए मधील तरु ु ं ग प्रणाली, तरु ु ं गांचा विकास 1800 पासन ू आधनि ु क यग ु ात बदलला. 1990
पर्यंत 750,000 पेक्षा जास्त लोक राज्य तरु ु ं गात किंवा काउं टी तरु
ु ं गात होते. कारागह ृ ांची रचना
इतक्या मोठ्या संख्येने तरु ु ं गात असलेल्या व्यक्तींना ठे वण्यासाठी केली गेली नव्हती. नवीन
साहित्य आणि कल्पनांच्या विकासासह, वाढत्या लोकसंख्येला सामावन ू घेण्यासाठी तरु ु ंग
भौतिकदृष्ट्या बदलले. जरी तरु ु ं गाने उं च भिंतीची पद्धत कायम ठे वली असली तरी, त्यात नवीन
आधनि ु क तंत्रज्ञान जसे की पाळत ठे वणे आणि इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने निरीक्षण केले जाणारे
परिमिती जोडले गेले आणि कारागह ृ चालवण्याची पद्धत बदलली. तरु ु ं गाच्या कार्यप्रणालीतील
बदलामळ ु े तरु
ु ं गातील लोकसंख्येच्या गरजा पर्ण ू करण्यासाठी तरु ु ं गांना अनेक घटकांमध्ये
विभागले गेले आहे . द कंटे म्पररी प्रिझनमध्ये नॉर्व्हल मॉरिस लिहितात "तेथे 'खल ु े कारागह ृ '
आहे त... 'वीकेंड जेल' आणि 'डे जेल'.
ब) बालगन् ु हे गारीचे कारण, लहान मल ु ासाठी कायद्याच्या विरोधात जाण्याची सर्वात सामान्य कारणे
म्हणजे एकतर अभावत्रट ु ी जे अस्वास्थ्यकर सामाजिक-सांस्कृतिक वातावरणामळ ु े होते ज्यामळ ु े
मलू शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या अयोग्य तसेच एक बेजबाबदार नागरिक

बनते.
संगोपनातील, अल्पवयीन मल ु े गुन्ह्यात सामील होण्यास शिकतात त्याच प्रकारे ते इतरांच्या
सहवासातनू शिकतात. कुटुंब, मित्र
आणि समवयस्क गट यांसारख्या प्राथमिक गटांचा ते शिकलेल्या गोष्टींवर मोठा प्रभाव पाडतात.
तथापि, एखाद्याशी थेट संबंध असणे आवश्यक नाही. इतरांनी त्यांच्याकडून शिकावे.

18. भारतातील X, जपानमधील परदे शी व्यक्तीला जपानमध्ये खन ू करण्यास प्रवत्तृ करतो - (i) X
कोणत्याही गन्
ु ह्यासाठी दोषी आहे का? (ii) अॅडमिरल्टी अधिकार क्षेत्र काय आहे ? i)

ii) अधिकार क्षेत्र आदराने विधेयकाच्या अंतर्गत सागरी दाव्यांना संबंधित उच्च न्यायालयांकडे निहित
असेल आणि त्यांच्या संबंधित अधिकारक्षेत्राच्या प्रादे शिक पाण्यापर्यंत विस्तारित होईल. केंद्र सरकार
या उच्च न्यायालयांचे कार्यक्षेत्र वाढवू शकते.

19. गुन्ह्याचे दोन महत्त्वाचे घटक कोणते आहे त?

ANS: हे सामान्यतः मान्य केले जाते की कोणत्याही गुन्ह्याचे आवश्यक घटक (1) स्वैच्छिक कृत्य
किंवा वगळणे (actus reus), सोबत (2) मनाची विशिष्ट स्थिती (mens rea).

20.व्हाईट कॉलर गुन्ह्याची मख्

ु य कारणे कोणती?
उत्तर: भारतातील व्हाईट कॉलर गुन्ह्यांच्या वाढीमागे लोभ, स्पर्धा आणि असे गुन्हे रोखण्यासाठी
योग्य कायद्यांचा अभाव ही प्रमखु कारणे आहे त.
• लोभ.
• सोपे, जलद आणि दीर्घकाळ परिणाम.
• स्पर्धा.
• कडक कायद्यांचा अभाव.
• आधनि ु क तंत्रज्ञान.
• जागरूकतेचा अभाव.
• स्पर्धा.
• गरज.

21. लोम्ब्रोसोच्या क्रिमिनोलॉजीच्या सिद्धांताचे स्पष्टीकरण करा.

लोम्ब्रोसोचा (1876) जीवशास्त्राचा गुन्हे गारी सिद्धांत सचि ू त करतो की गुन्हे गारी वारशाने मिळते
आणि कोणीतरी "जन्मजात गुन्हे गार" त्याच्या दिसण्याच्या पद्धतीने ओळखले जाऊ शकते. 1876
​मध्ये इटालियन क्रिमिनोलॉजिस्ट लोम्ब्रोसो यांनी आक्षेपार्ह वर्तनाचे स्पष्टीकरण म्हणन ू
अटॅ व्हिस्टिक फॉर्म प्रस्तावित केला.
लोम्ब्रोसोच्या सर्वोत्कृष्ट कार्यांमधील मख्
ु य तत्त्व म्हणजे मानसिक आणि शारीरिक वैशिष्ट्यांमधील
घनिष्ट संबंधाची संकल्पना आणि विशिष्ट वैशिष्ट्यांचा ताबा - एक विशिष्ट क्रॅनियल मापन किंवा
कानाचा आकार, उदाहरणार्थ - त्यांच्या मालकाला पन ु रुत्थान होण्याची शक्यता असते.
22. कोणत्या आधारावर पॅरोल दिला जाऊ शकतो?
ANS: पॅरोल मंजरू करण्यासाठी पात्रता
• माफीमध्ये घालवलेला वेळ वगळून दोषीने कमीत कमी एक वर्ष तरु ु ं गवास भोगला असावा. कैद्याची
वागणक ू एकसमान चांगली असायला हवी होती. यापर्वी ू पॅरोल मंजरू झाला असल्यास गुन्हे गाराने
कोणताही गुन्हा केलेला नसावा.
• जवळच्या कुटुंबातील सदस्याचा गंभीर आजार.
• कुटुंबातील सदस्याचा मत्ृ य.ू
• कुटुंबातील सदस्याचा अपघात.
• कुटुंबातील सदस्याचे लग्न.
• कैद्याच्या पत्नीकडून मल ु ाची डिलिव्हरी.
• नैसर्गिक आपत्तीमळ ु े कुटुंबातील सदस्याचे जीवन किंवा मालमत्तेचे गंभीर नक ु सान.

23. कोणत्याही दोन प्रकारच्या शिक्षांवर लिहा.

ANS: भारतीय दं ड संहितेच्या कलम 53 नस ु ार, एखाद्या गुन्ह्यासाठी दोषी ठरलेल्या व्यक्तीला
न्यायालय पाच प्रकारच्या शिक्षा दे ऊ शकते. हे आहे त...
अ) मत्ृ य,ू
ब) जन्मठे प,
क) साधी आणि सश्रम कारावास,
ड) मालमत्ता जप्त करणे आणि
ई) दं ड.

24. भारतातील वेश्यालय पद्धतीबद्दल लिहा.

ANS: या कायद्याच्या संदर्भात वेश्यागह ृ हे असे ठिकाण आहे जिथे दोन किंवा अधिक सेक्स वर्क र्स
आहे त (2a). या कायद्यांतर्गत वेश्याव्यवसाय हा गुन्हा नाही, परं तु वेश्याव्यवसाय, वेश्यागह
ृ े , मादाम
आणि पिंपल्स बेकायदे शीर आहे त.
हा एक सामान्य गैरसमज आहे की भारतातील वेश्याव्यवसाय बेकायदे शीर आहे , त्याऐवजी
वेश्याव्यवसाय कायदे शीर आहे परं तु वेश्याव्यवसाय करणे, मालकी घेणे आणि वेश्यागह ृ ाचे
व्यवस्थापन करणे बेकायदे शीर आहे . मंब ु ई, दिल्ली आणि कोलकाता ही भारतातील प्रमख ु शहरे आहे त
जिथे वेश्यागह
ृ े मोठ्या प्रमाणात बेकायदे शीरपणे कार्यरत आहे त.

25. गन् ु ह्याची कोणतीही दोन कारणे लिहा.

ANS: गन् ु ह्याची कारणे
• गरिबी. गरिबी हे गुन्हे गारीचे प्रमखु कारण आहे . ...
• पीअर प्रेशर. हे एक स्थापित सत्य आहे की सर्व किशोरवयीन आणि तरुण प्रौढांच्या जीवनात
समवयस्कांचा दबाव महत्त्वपर्ण ू भमि ू का बजावतो. ...
• औषधे. गुन्हे गारी आणि अंमली पदार्थांचे सेवन यांचा जवळचा संबंध आहे . ...
• राजकारण. ...
• धर्म. ...
• पार्श्वभम ू ी. ...
• समाज. ...
• बेरोजगारी.

26. कैद्यांचे अधिकार काय आहे त?

ANS: भारतीय राज्यघटनेच्या कलम २१ अन्वये स्पष्टपणे प्रदान केलेले कैद्यांचे अधिकार
खालीलप्रमाणे आहे त:-
• संरक्षक घरातील कैद्यांचा हक्क,[७]
• मोफत कायदे शीर मदत मिळण्याचा अधिकार,[८]
• जलद खटला चालवण्याचा अधिकार, [९]
• क्रूर आणि असामान्य शिक्षेविरुद्धचा अधिकार,[१०]
• न्याय्य चाचणीचा अधिकार,[११]
• पोलीस बंदोबस्तात किंवा चकमकीत कोठडीतील हिंसाचार आणि मत्ृ यविू रुद्धचा
अधिकार,[१२] • मानवी सन्मानाने जगण्याचा अधिकार,[ 13]

कैद्यांच्या या हक्कांव्यतिरिक्त भारतीय राज्यघटना कैद्यांना खालील अधिकार प्रदान करते:-

• मित्रांना भेटण्याचा आणि वकिलाशी सल्लामसलत करण्याचा
अधिकार,[14] • एकांत कारावास, हातकडी आणि बेड्या आणि छळापासन
ू संरक्षण,[15]
• तरु
ु ं गात वाजवी वेतन मिळण्याचा अधिकार.[16]

कारागह ृ कायदा, 1894 तरु ु ं ग कायदा, 1894 अंतर्गत कैद्यांचे हक्क हा भारतातील तरु ु ंग
नियमनासंबंधीचा पहिला कायदा आहे . हा कायदा प्रामख् ु याने कैद्यांच्या हक्कांच्या संदर्भात
कैद्यांच्या सधु ारणेवर भर दे तो. कारागह ृ कायदा, 1894 चे खालील कलमे कैद्यांच्या सध ु ारणेशी
संबंधित आहे त:-
• कैद्यांसाठी निवास आणि स्वच्छताविषयक परिस्थिती,[17]
• कोणत्याही तरु ु ं गात सरु क्षितपणे ठे वता येणार नाही अशा जास्त कैद्यांच्या आश्रय आणि सरु क्षित
कोठडीची तरतद ू ,[18]
• पात्र वैद्यकीय अधिकाऱ्याकडून कैद्यांच्या तपासणीशी संबंधित तरतद ु ी,[19] • कैद्यांना वेगळे
करण्यासंबंधीच्या तरतद ु ी, ज्यामध्ये महिला आणि परु ु ष कैदी, दिवाणी आणि फौजदारी कैदी आणि
शिक्षा झालेले आणि अंडरट्रायल कैदी,[20] • संबंधित तरतद ु ी अंडरट्रायल, दिवाणी कैदी, पॅरोल आणि
कैद्यांची तात्परु ती सट ु का यांच्यावर उपचार करण्यासाठी.[21]

27. शिक्षेच्या सधु ारात्मक सिद्धांताचा सकारात्मक प्रभाव काय आहे ? ANS: गुन्ह्याचा केंद्रबिंद ू हा
सकारात्मक विचार आहे या सकारात्मक सिद्धांतातन ू सधु ारात्मक सिद्धांताचा जन्म झाला.
अशाप्रकारे , या सिद्धांतानस ु ार,
शिक्षेचे उद्दिष्ट गुन्हे गाराने सध
ु ारणा करणे आवश्यक आहे . त्यामळ
ु े , ही अक्षरशः शिक्षा नाही तर
पन
ु र्वसन प्रक्रिया आहे .

28. प्रोबेशन ऑफिसरची भमि ू का स्पष्ट करा.

प्रोबेशन ऑफ ऑफेन्डर्स ऍक्ट, 1958 अंतर्गत प्रोबेशन ऑफिसर्सची 5 महत्त्वाची कर्तव्ये • तपास
आणि पाळत ठे वणे: ...
• पर्यवेक्षण आणि समप ु दे शन: ...
• न्यायालयाशी संपर्क : ...
• निर्णय घेणे: ...
• प्रोबेशन ऑफिसरअहवाल:

29. पेनॉलॉजी म्हणजे काय?

पेनॉलॉजी, ज्याला पेनल सायन्स दे खील म्हणतात, गुन्हे गारी कृतींना दडपण्याच्या प्रयत्नांमध्ये
समाजाच्या तत्त्वज्ञान आणि सरावाशी संबंधित असलेल्या गुन्हे गारीशास्त्राचा विभाग. पेनॉलॉजी
म्हणजे गन्
ु ह्याच्या संबंधात शिक्षेचा अभ्यास. हे एक विज्ञान आहे जे शिक्षेची तत्त्वे आणि पद्धतींशी
संबंधित आहे .

30. गुन्ह्याचा अटाविझम सिद्धांत काय आहे ?

ANS: Cesare Lombroso च्या atavism सिद्धांताचा असा यक्ति
ु वाद आहे की गुन्हे गार हे आदिम
रानटी आहे त जे सामान्य नागरिकांच्या तलु नेत उत्क्रांतीदृष्ट्या मागासलेले आहे त. लोम्ब्रोसोच्या मते,
जन्मलेल्या गुन्हे गारांकडे कलंक किंवा मार्क र असतात ज्यांना त्यांच्या गुन्हे गारीचा परु ावा मानला
जाऊ शकतो. विशेषत:, ही अशी व्यक्ती आहे जिचा समाजातील इतर भागांप्रमाणेच विकास झालेला
नाही.

31. डी सार्वजनिक मार्गावर रॅश आणि निष्काळजीपणे वाहन चालवण्याच्या गन् ु ह्यासाठी दोषी
आढळले. त्याला दं डाधिकाऱ्यांनी शिक्षा केली आणि शिक्षेचा एक भाग म्हणन ू त्याला वद्
ृ धाश्रमात
समाजसेवा करण्यास सांगितले. डी ला कोणत्या प्रकारची शिक्षा दे ण्यात आली आहे ? सिद्धांत स्पष्ट
करा?

32. आंतरराष्ट्रीय गुन्हे गारी पोलीस संघटनेचे उद्दिष्ट हायलाइट करा? ANS: इंटरपोलचे उद्दिष्ट
गुन्हे गारी पोलिस दलांमधील व्यापक-संभाव्य परस्पर सहाय्याला प्रोत्साहन दे णे आणि आंतरराष्ट्रीय
गुन्हे गारीच्या प्रतिबंध आणि दडपशाहीसाठी योगदान दे णाऱ्या संस्था स्थापन करणे आणि विकसित
करणे हे आहे . फ्रान्समधील लियोन येथे मख्ु यालय असलेली ही एकमेव पोलीस संघटना आहे जी
संपर्ण
ू जगभर पसरलेली आहे .

33. ब्रिटिश तरु

ु ं गाचे पथ
ृ क्करण यनि ु ट काय आहे ?
ANS: इंग्लंड आणि वेल्समध्ये, एकांत कारावास "पथ ृ क्करण" म्हणन ू ओळखला जातो.
इंग्‍लंड आणि वेल्स ‍ मधील सेग्रिगेशन यनि ु ट्स 'संघटनेतन ू काढून टाकण्‍या'च्‍
या उद्दे शाच्‍
या उद्दे शाने
कैद्याच्या स्‍
वत:च्‍ या संरक्षणासाठी किंवा विंगच्‍ या चांगल्या सव्ु यवस्था आणि शिस्‍ तीला धोका
निर्माण करणार्‍या बंदिस्‍ तांचे व्‍यवस्‍थापन करण्‍यासाठी वापरले जाऊ शकतात. एकांत कारावास
(ज्याला अलगाव म्हणन ू ही संबोधले जाते) अत्यंत पथ ृ क्करणाच्या परिस्थितीचा संदर्भ दे ते जेथे
तरुु ं गात असलेली व्यक्ती वेगळी असते आणि इतर लोकांशी (कर्मचारी किंवा तरु ु ं गात) दिवसातन ू
तीनपेक्षा कमी वेळा सामना होतो. अनप ु ालन निर्देशक 2a या श्रेणीला संबोधित करतो.

34. 10 वर्षांचा एक मल ु गा रस्त्यावर भीक मागताना आढळला आणि वाईट लोकांच्या संगतीत होता.
बाल न्याय अंतर्गत सामाजिक लेखापरीक्षण कधी बदलले जाते? टिप्पणी संबंधित प्रकरणाचा हवाला
द्या.
उत्तर: केंद्र सरकार किंवा राज्य सरकार अशा कालावधीत आणि त्या सरकारने निर्दिष्ट केलेल्या
व्यक्ती आणि संस्थांद्वारे बालगह ृ ांच्या कामकाजाचे निरीक्षण आणि मल्
ू यमापन करू शकते.

35. दोन आरोपींना जन्मठे पेची शिक्षा. ते 25 वर्षांचे होते आणि तरु
ु ं गात चांगले वागले होते. बंदी
नसलेले कारागह
ृ कैद्यांसाठी केव्हा रद्द होते? राज्य फायदे .

36. बालगुन्हे गार कोण आहे ? बालगुन्हे गारीची दोन कारणे सांगा. ANS: "अल्पवयीन" ही अशी
व्यक्ती आहे जिने त्याचा अठरावा वाढदिवस गाठला नाही आणि "अल्पवयीन अपराध" हे यन ु ायटे ड
स्टे ट्सच्या कायद्याचे उल्लंघन आहे जे एखाद्या व्यक्तीने त्याच्या अठराव्या वाढदिवसापर्वी
ू केले
असेल तर तो गुन्हा ठरला असता. एक प्रौढ.
मलु ाचे कायद्याच्या विरोधात जाण्याची सर्वात सामान्य कारणे म्हणजे एकतर शिक्षणाचा अभाव
किंवा त्यांच्या संगोपनातील त्रटु ी जे अस्वास्थ्यकर सामाजिक-सांस्कृतिक वातावरणामळ ु े होते
ज्यामळ ु े मल
ू शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या अयोग्य तसेच एक बेजबाबदार नागरिक बनते.

37. लैंगिक अपराधाची कोणतीही तीन कारणे सांगा.

उत्तर: खालील सर्वात सामान्य कारणे आहे त.
• कुतह ू ल / प्रयोग. बहुतक
े पौगंडावस्थेतील मल ु े लैंगिकतेबद्दल उत्सक
ु असतात. ... •
आवेग / अपरिपक्वता. ...
• अपराध / आक्रमकता. ...
• मानसिक समस्या. ...
• लैंगिक सामग्री किंवा वर्तणकु ीशी संपर्क . ...
• लैंगिक अत्याचार. ...
• मलु ांसाठी लैंगिक आकर्षणाच्या समस्या.
38. पोलिसांची कोणतीही तीन कर्तव्ये सांगा.

अ) कायद्याचे समर्थन करणे आणि निष्पक्षपणे अंमलबजावणी करणे आणि सार्वजनिक सदस्यांचे
जीवन, स्वातंत्र्य, मालमत्ता, मानवी हक्क आणि प्रतिष्ठे चे संरक्षण करणे;
b) सार्वजनिक सव्ु यवस्थेचा प्रचार आणि रक्षण करण्यासाठी;
c) अंतर्गत सरु क्षेचे रक्षण करणे, दहशतवादी कारवाया, सांप्रदायिक सौहार्दाचे उल्लंघन, अतिरे की
कारवाया आणि अंतर्गत सरु क्षेवर परिणाम करणार्‍या इतर परिस्थितींना प्रतिबंध व नियंत्रण
करणे;
ड) रस्ते, रे ल्वे, पल
ू , महत्त्वाच्या आस्थापने आणि आस्थापना इत्यादींसह सार्वजनिक मालमत्तेचे
विध्वंस, हिंसाचार किंवा कोणत्याही प्रकारच्या हल्ल्यापासन ू संरक्षण करणे; e) गुन्ह्यांना प्रतिबंध
करणे, आणि त्यांच्या स्वत: च्या प्रतिबंधात्मक कृती आणि उपायांद्वारे तसेच गुन्ह्यांना प्रतिबंध
करण्यासाठी योग्य उपाययोजना अंमलात आणण्यासाठी इतर संबंधित एजन्सींना सहाय्य आणि
सहकार्य करून गन् ु हे कमी करण्याच्या संधी कमी करणे;
f) तक्रारदाराने किंवा त्याच्या प्रतिनिधीने त्यांच्याकडे आणलेल्या सर्व तक्रारींची, वैयक्तिकरित्या
किंवा पोस्टाने, ई-मेलद्वारे किंवा इतर मार्गाने प्राप्त झालेल्या तक्रारींची अचक ू पणे नोंद करणे
आणि तक्रारीची पावती मिळाल्यानंतर त्यावर तत्पर कारवाई करणे;
g) अशा तक्रारींद्वारे त्यांच्या निदर्शनास येणार्‍या सर्व दखलपात्र गन् ु ह्यांची नोंद करणे आणि तपास
करणे किंवा अन्यथा, तक्रारदारास प्रथम माहिती अहवालाची प्रत योग्यरित्या परु वणे, आणि
योग्य असल्यास, गन् ु हे गारांना पकडणे, आणि गन्
ु हे गारांवर खटला चालविण्यात आवश्यक मदत
करणे. ;

39. भारतातील तरु

ु ं ग सध
ु ारणेवर टीप लिहा.
ANS: मल्ु ला समितीपासन ू सरु
ु वात करून, मलिमठ समिती, न्यायमर्ती
ू कृष्णा अय्यर समिती आणि
अगदी अलीकडे, भारतातील तरु ु ं गांच्या परिस्थितीचा आढावा घेण्यासाठी आणि सध ु ारणा
सच
ु वण्यासाठी अनेक महत्त्वाच्या समित्या स्थापन केल्या आहे त. तथापि, सध
ु ारणांची अंमलबजावणी
ढिलाई झाली आहे आणि बदल घडवन ू आणण्यासाठी आवश्यक असलेली राजकीय इच्छाशक्ती
अदृश्य आहे . आपल्या समाजाचे सदस्य म्हणन ू तरु
ु ं गातील कैद्यांच्या क्षमतेचे मल् ू यमापन आणि
कदर करून सरकारांनी प्रत्येक मानवी जीवनाचे महत्त्व जाणणे अत्यावश्यक आहे . भविष्यात, योग्य
सधु ारात्मक आणि सध ु ारात्मक उपचार दिले जातात. जगभरातील धोरण खल् ु या तरुु ं ग प्रणाली आणि
कैद्यांचे पन
ु र्वसन याकडे कल आहे . भारताने धोरण आणि कायदे शीर त्रट ु ी भरून काढण्यासाठी ठोस
पावले उचलली पाहिजेत आणि राज्यासाठी वस्तनि ु ष्ठ प्रासंगिकता म्हणन ू मानवतावादी दे वदत ू ासह
समस्येकडे जावे. शेवटी, प्रत्येक मानवी जीवन मौल्यवान आहे आणि त्यामळ ु े सन्मानास पात्र आहे .
अशाप्रकारे , मानवी हक्कांचे उल्लंघन माफ केले जाऊ शकत नाही जरी आपल्याला त्याच
संरक्षणासाठी व्यावहारिक आव्हानांचा सामना करावा लागतो
40. क्लेप्टोमॅनिया म्हणजे काय.
ANS: क्लेप्टोमॅनियामध्ये चोरीच्या मोहाचा प्रतिकार करण्यास असमर्थता समाविष्ट असते. या
मानसिक स्थितीमळ ु े बराच त्रास आणि कायदे शीर समस्या उद्भवू शकतात. क्लेप्टोमॅनिया
असलेल्या लोकांना चोरी करण्याची तीव्र इच्छा वाटते, चिंता, तणाव आणि उत्तेजितपणा चोरीपर्यंत
नेतो आणि चोरीच्या वेळी आनंद आणि आराम वाटतो. अनेक क्लेप्टोमॅनियाक दे खील चोरीचे कृत्य
संपल्यानंतर दोषी किंवा पश्चातापाची भावना बाळगतात, परं तु नंतर ते आग्रहाचा प्रतिकार करू शकत
नाहीत.

41. भ्रष्टाचाराची कोणतीही तीन कारणे स्पष्ट करा.

1. कमी वेतनश्रेणी/मजरु ी
2. कमी नोकरीच्या संधी.
3. कठोर आणि जलद शिक्षेचा
अभाव: 4. वाईट प्रतिष्ठे ची भीती नसणे

42. वेश्याव्यवसाय रोखण्याचे कोणतेही तीन मार्ग स्पष्ट करा.

ANS: कठोर नियम आणि कायद्यातील दरु ु स्त्या: अशा कृत्यांमध्ये कोणीही शिरू नये यासाठी
सरकारने कायद्याची कठोर अंमलबजावणी करण्याच्या दिशेने काम केले पाहिजे. उच्च दर्जाच्या
शिक्षेची अंमलबजावणी केली पाहिजे आणि वारं वार चेतावणी दे ऊनही त्यांचे पालन करणार्‍या लोकांवर
कायद्यानस ु ार खटला चालवला गेला पाहिजे.
रोजगाराच्या संधी निर्माण करणे : यव ु क आणि बेरोजगारांसाठी मोठ्या प्रमाणावर रोजगाराच्या संधी
निर्माण केल्याने लोकांना अशा अनैतिक कृत्यांपासन ू दरू जाण्यास मदत होईल. बहुतक े लोक पैशाच्या
हव्यासापोटी वेश्याव्यवसाय करतात आणि जेव्हा भरपरू चॅ नेल तयार केले जातात ज्याद्वारे लोक
कठोर परिश्रम करून आणि योग्य मार्गाने पैसे कमवू शकतात; लोकांचा दृष्टीकोन बदलण्याची
शक्यता आहे .
विशेष शिक्षण योजना उपलब्ध करून दे णे: रोजगाराच्या संधींसोबतच, या लोकांना संध्याकाळच्या
वेळी, जेव्हा त्यांना स्वतःसाठी वेळ मिळे ल तेव्हा समांतर शिक्षण दिले जाऊ शकते. विशेषत: हे त्यांना
चांगल्या मल ु ांचे संगोपन करण्यास आणि त्यांच्या मल ु ांना शाळे त पाठवण्यास मदत करे ल आणि
त्यांनी स्वतःसाठी शोधलेला मार्ग स्वीकारू नये. पन ु र्वसन केंद्रांची स्थापना : पर्ण
ू पणे वेश्याव्यवसायात
अडकलेल्या स्त्रीला सामान्य जीवन जगणे कठीण जाते. तिला तिच्या आणि तिच्या कुटुंबाविरूद्ध
सामाजिक नियम आणि दबावांची भीती वाटे ल. समाजातन ू बाहे र फेकले जाण्याची आणि मोठ्या
प्रमाणात स्वीकारली जाणार नाही या भीतीमळ ु े परिस्थिती आणखी बिकट होते. त्यामळ ु े , सरु
ु वातीला
त्यांना काही महिन्यांसाठी पन ु र्वसन केंद्रांमध्ये सामावन ू घेता येईल, जे सरकारी दे खरे खीखाली
स्थापन केले जावे आणि त्यांना स्वतःला बरे करण्याचे आध्यात्मिक मार्ग शिकवले जाऊ शकतात,
त्यांना पर्ण
ू पणे वेगळ्या जगात आणण्यासाठी आणि बदलण्यासाठी योग आणि ध्यान शिकवले जाऊ
शकते. त्यांना पर्ण
ू पणे.
याविषयी क्षेत्रातील तज्ञांकडून काही तासांचे समप ु दे शन सत्रेही उपलब्ध करून दिली पाहिजेत.
कुटुंबावर होणारे दष्ु परिणाम आणि वाईट प्रतिष्ठासमाजात इ. त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात आणि
जगण्याच्या पद्धतीत बदल घडवन ू आणण्यासाठी त्यांच्या मनात जीवनाविषयी सकारात्मक चौकट
तयार करून ती रुजवली पाहिजे.

43.निरीक्षण गह ृ म्हणजे काय?

ANS: प्रत्येक जिल्ह्यात किंवा जिल्ह्यांच्या गटामध्ये राज्य सरकार, स्वतःहून किंवा स्वयंसेवी किंवा
गैर-सरकारी संस्थेद्वारे निरीक्षण गह
ृ स्थापन केले जाते आणि त्याची दे खभाल केली जाते. जेजे
कायदा (2015) च्या कलम 47 च्या उप-कलम (1) मध्ये निर्दिष्ट केलेल्या उद्दे शांसाठी निरीक्षण
गहृ ांची नोंदणी केली जाते.

44. संघटित गुन्हे स्पष्ट करा.

उत्तर: QSTN क्रमांक 2 चा संदर्भ घ्या.

45. पॅरोल आणि प्रोबेशनमधील दोन फरक सांगा

46. खल् ु या कारागह ृ ाची संकल्पना काय आहे ?
ANS: खल् ु या तरु
ु ं गाचा अर्थ अशी कोणतीही दं डनीय स्थापना समजू शकते ज्यामध्ये कैदी कमीतकमी
दे खरे खीसह आणि परिमितीच्या सरु क्षेसह त्यांची शिक्षा भोगतात आणि तरु ु ं गाच्या कक्षांमध्ये बंद
केलेले नाहीत. पन ु रावत्त
ृ ी रोखण्याचा एक मार्ग म्हणनू कैद्यांचे समद ु ायात पनु र्वसन करण्यावर त्यांचे
लक्ष केंद्रित आहे . खल् ु या कारागहृ ातील अनेक कैदी हे कमी जोखीम असलेले प्रथमच गुन्हे गार असतात
ज्यांनी किरकोळ गुन्हे केले आहे त. इतरांना उच्च श्रेणीतील तरु ु ं गातनू त्यांची शिक्षा संपल्यानंतर
समद ु ायात परत येण्यासाठी तयार केले जाते.

47. इंटरपोलची भमि ू का काय आहे ?

ANS: INTERPOL नस ु ार, संघटना 192 सदस्य दे शांतील पोलिसांना आंतरराष्ट्रीय गन्ु ह्यांशी
लढण्यासाठी एकत्र काम करण्यास सक्षम करते. INTERPOL तीन मख् ु य गन्
ु हे गारी कार्यक्रमांना
समर्थन दे णारे पोलिसिंग कौशल्य आणि क्षमता प्रदान करते: दहशतवादविरोधी, सायबर गुन्हे आणि
संघटित आणि उदयोन्मख ु गुन्हे गारी.

48. किशोर अपराधाची तीन कारणे सांगा.

ANS: संयक्ु त कुटुंबांचे विघटन, तट
ु लेली कुटुंबे, एकल-पालक कुटुंबे, विभक्त कुटुंबे, पालकांमध्ये
वारं वार भांडणे, पालकांमध्ये विश्वास आणि आत्मविश्वासाचा अभाव, गन् ु हे गारी पालक,
पालकांमधील मानसिक समस्या, भावंडांमधील शत्रत्ु व किंवा मल
ु ांमध्ये असमान वागणक
ू होऊ शकते.
अल्पवयीन असण्यामागील कारणे.

49. महिला पोलिसांवर एक छोटी टीप लिहा.

ANS: जवळजवळ प्रत्येक दे शात 20 व्या शतकाच्या उत्तरार्धापर्यंत फौजदारी न्याय व्यवस्था आणि
सशस्त्र दलांमध्ये महिलांची भमि
ू का नगण्य होती. पारं पारिकपणे परु ु षप्रधान क्षेत्रात महिलांच्या
नियक्
ु तीमळ ु े समाजात तसेच पोलीस खात्यात विविध संघर्ष निर्माण झाले आहे त. पोलिस
कर्मचाऱ्यांमध्ये महिलांबाबत असलेले गैरसमज हे च कारण आहे . त्यांची क्षमता अनेकदा कमी होते.
सन्मान मिळविण्यासाठी त्यांना त्यांच्या परु
ु ष सहकाऱ्यांपेक्षा त्यांची योग्यता आणि काम अधिक
चांगले सिद्ध करण्यास भाग पाडले जाते. शिवाय, एखाद्या प्रकरणात किंवा तपासात त्यांचे नेतत्ृ व
करणाऱ्या वरिष्ठ महिला पोलिस अधिकाऱ्यांचा पोलिस कर्मचारी आदर करत नाही किंवा गांभीर्याने
घेत नाही.

50. फाशीच्या शिक्षेच्या साधक आणि बाधकांवर तीन मद् ु दे लिहा. ANS:
साधक...
अ) समाजातील हिंसक गुन्हे टाळण्यासाठी, एक मजबत ू प्रतिबंध आवश्यक आहे . कायद्याचे उद्दिष्ट
गुन्हे गारीला प्रतिबंध करणे हे आहे . हे प्रतिबंधक फाशीची शिक्षा असू शकते जी दर्मि ु ळतेच्या
प्रकरणांमध्ये वापरली जाते आणि उदाहरण सेट करते की अशा कृत्यांची पन ु रावत्त
ृ ी झाल्यास त्याचे
परिणाम भयंकर होतील. यामळ ु े प्रथमतः गुन्हा घडण्यापासन ू रोखण्यास दे खील मदत होईल.
b) भयानक गुन्ह्यांची प्रकरणे आहे त जी पन ु र्वसनाच्या पलीकडे आहे त. अशा प्रकरणांसाठी, फाशीची
शिक्षा केवळ गुन्हा केलेल्या गुन्ह्याइतकीच पात्र शिक्षेची निर्मिती करत नाही तर उर्वरित
समाजासाठी सरु क्षितता दे खील प्रदान करते. हे दरू च्या भविष्यात अशा गुन्ह्यांना प्रतिबंधित
करते.
c) फाशीच्या शिक्षेमळ ु े गुन्हे गाराच्या कृतीच्या परिणामातन ू सट ु ण्याची शक्यता नाहीशी होते. हे
बेकायदे शीर सट ु ण्याची शक्यता काढून टाकते.
बाधक
अ) फाशीची शिक्षा अनेक वेळा हिंसक गुन्ह्यांच्या दरांवर परिणाम दर्शवत नाही. हे खप ू च
विडंबनात्मक आहे परं तु ज्या राज्यांमध्ये सर्वाधिक फाशीची शिक्षा दिली जाते त्या राज्यांमध्ये
खन ु ाचे प्रमाण सर्वाधिक आहे . या कारणास्तव, फाशीची शिक्षा ही ज्या हे तन ू े तयार केली गेली
होती त्यासाठी ती अप्रभावी दिसते.
ब) भारतासारख्या दे शात जिथे अनेक प्रकरणांमध्ये न्याय मिळणे कठीण आहे , अशा अनेक
प्रकरणांमध्ये निष्पाप लोक फाशीच्या शिक्षेच्या कक्षेत येतात. अशा प्रकरणांची अचक ू संख्या
तपासणे अशक्य असले तरी ही वस्तस्थि ु ती नाकारता ये त नाही.
c) फाशीची शिक्षा एखाद्या गुन्हे गाराचा हक्क काढून घेते जो पन ु र्वसन करण्यास प्राधान्य दे ऊ
शकतो. हे अशा शक्यतांना दरू करते जेथे एखादी व्यक्ती जी नेहमीची गुन्हे गार नाही ती
पन ु र्वसनाची संधी शोधू शकते. हे असे गह ृ ीत धरते की अपराध्याबद्दल काहीही केले जाऊ
शकत नाही जे त्याच्या/तिच्या अधिकारांचे उल्लंघन करतात.
51. गुन्ह्याचे प्रकरण म्हणन
ू अप्रतिम प्रेरणा स्पष्ट करा.
ANS: अदम्य आवेग हा एक प्रकारचा वेडप े णा आहे जिथे एखादी व्यक्ती कृती चक
ु ीची आहे हे समजत
असतानाही ती त्याच्या कृतींवर नियंत्रण ठे वू शकत नाही. काही प्रकरणांमध्ये, अदम्य आवेग चाचणी ही
मॅक'नॉटनच्या नियमाची भिन्नता मानली जात होती; इतरांमध्ये, ही एक वेगळी चाचणी म्हणन ू
ओळखली गेली. प्रत्येक गुन्ह्याचा बचाव म्हणन ू अप्रतिम आवेग सारखाच असतो.

52. गुन्ह्यांच्या सिद्धांताचे अनेक घटक सच

ू ीबद्ध करा.
ANS: गुन्ह्याच्या कारणासाठी अनेक घटक दृष्टीकोन | निबंध
(1) गतिशीलता: ...
(2) संस्कृती संघर्ष: ...
(3) कौटुंबिक पार्श्वभम ू ी: ...
(4) राजकीय विचारधारा: ...
(5) धर्म आणि गुन्हे गारी: ...
(6) आर्थिक अटी: ...
(7) गुन्ह्यांचे पर्यावरणशास्त्र: ...
(8) प्रसारमाध्यमांचा प्रभाव:

53. यादी करा आणि थोडक्यात स्पष्ट करा - क्रिमिनोलॉजीच्या शाळा.

ANS: क्रिमिनोलॉजीच्या शाळा:
18व्या आणि 19व्या शतकात क्रिमिनोलॉजीच्या शाळा प्रामख्
ु याने विकसित झाल्या. क्रिमिनोलॉजीच्या
चार लोकप्रिय शाळा आहे त, त्या आहे त:
i. पर्व
ू -शास्त्रीय शाळा
ii. शास्त्रीय शाळा
iii. सकारात्मक शाळा
iv. निओ-क्लासिकल स्कूल

क्लासिकल स्कूल
प्री-क्लासिकल स्कूलला आसरु ी शाळा म्हणन ू ही ओळखले जाते. 17 व्या शतकात, चर्च आणि धर्माच्या
वर्चस्वाने यरु ोपमध्ये राक्षसी सिद्धांताची भरभराट झाली. या काळात गन्ु ह्याच्या कारणासाठी फारसे
वैज्ञानिक स्पष्टीकरण नव्हते आणि गुन्ह्याची संकल्पना अस्पष्ट आणि अस्पष्ट होती. म्हणन ू ,
गन्ु हे गारी वर्तनाचे स्पष्टीकरण आत्मे, भत
ु े आणि अज्ञात शक्ती यांच्याद्वारे शोधले गेले. या
संकल्पनेमागील तत्त्व असे होते की, एखादा माणस ू कुठल्यातरी बाह्य शक्तीच्या प्रभावामळ ु े
गन् ु हा करतो आणि तो मनष्ु याच्या नियंत्रणाच्या आणि समजण्याच्या पलीकडे असतो. दे वाचा
क्रोध अपराध्यांना शिक्षा दे ण्यासाठी मानला जात असे. गन्
ु हे गारांचा माग लढाई, दगडफेक यातन ू
होता आणि अपराधी निर्दोष असल्यास कोणतीही हानी होणार नाही असा विश्वास होता.
शास्त्रीय शाळा
क्लासिकल स्कूल ऑफ क्रिमिनोलॉजीचे प्रणेते सीझेर बेकारिया, जेरेमी बेंथम आणि रोमिली
आहे त. या शाळे चा मख् ु य समज असा आहे की सर्व परु ु ष स्वार्थ साधणारे आहे त आणि म्हणन ू ते
गन्ु हा करण्याचा मोह करतात. या शाळे नस ु ार, परुु षांना इच्छाशक्ती असते आणि त्यांच्या सख ु
आणि वेदना (हे डोनिझम) नस ु ार वागतात. राक्षसीपणाचा सिद्धांत; आत्म्याच्या प्रभावाखाली
परु
ु षांचे कृत्य या शाळे ने नाकारले आहे . बेकारिया यांनी असा प्रस्ताव मांडला की, गन् ु ह्याची शिक्षा
त्याच्या गांभीर्याच्या प्रमाणात असावी. बेकारियाचा विचार असा होता की, छळ करणे अयोग्य होते
आणि त्यामळ ु े दर्ब
ु लांना दोषी ठरवता येते आणि बलवानांना निर्णयापर्वी ू निर्दोष ठरवले जाते.
बेकारियाच्या विचारसरणीचे पालन अभिजातवादी करतात, जे गन् ु हे गारीऐवजी गन्ु हे गारीवर लक्ष
केंद्रित करतात. शास्त्रीय शाळा शिक्षेच्या जागी प्रतिबंध करण्याच्या तत्त्वावर लक्ष केंद्रित करते.
शास्त्रीय शाळे ने तीन महत्त्वपर्णू सिद्धांत आणले आहे त जे आजही वापरले जातात. ते आहे त:
तर्क शद्ु ध निवड सिद्धांत
या सिद्धांतानस ु ार, जाणीवपर्वू क निवडीमळ ु े गन्
ु हे केले जातात. असे म्हटले जाते की, व्यक्ती
त्यांच्या स्वेच्छे ने घेतलेल्या निर्णयावर आधारित गन् ु हा करण्याचा निर्णय घेतात. या
सिद्धांतानस ु ार, जेव्हा फायदे जास्त असतात तेव्हा व्यक्ती गन् ु हा करणे निवडतात
e costs of disobeying the law.
नियमित क्रियाकलाप सिद्धांत
या सिद्धांतानस ु ार, नियमित क्रियाकलापांच्या सिद्धांतासाठी तीन मख्
ु य घटक आहे त, ते आहे त; प्रेरित
गुन्हे गार, एक आकर्षक लक्ष्य आणि सक्षम पालकाचा अभाव. असे मानले जाते
म्हणजे, एखाद्या व्यक्तीच्या दै नंदिन दै नंदिन क्रियाकलापांवर परिणाम होतो की एक आकर्षक लक्ष्य
असण्याची शक्यता असते ज्याला एखाद्या गुन्हे गाराचा सामना करावा लागू शकतो अशा परिस्थितीत
जिथे प्रभावी पालक नसतो. समाजातील नित्य घडामोडीतील बदल गुन्हे गारीच्या दरावर परिणाम करू
शकतात.
सिच्यए
ु शनल चॉइस थिअरी
परिस्थितीजन्य निवड सिद्धांत तर्क संगत निवड सिद्धांताच्या कल्पनांवर आधारित आहे . या
सिद्धांतानस
ु ार गुन्हा परिस्थितीजन्य मर्यादा आणि संधींच्या आधारे केला जातो. सोप्या भाषेत याचा
अर्थ असा की एखाद्या व्यक्तीचे वर्तन दिलेल्या परिस्थितीवर आधारित असते. अपराधी त्याच्या जागी
असलेल्या परिस्थितीमळ ु े एका विशिष्ट प्रकारे वागतो. तो वेगळ्या परिस्थितीत वागण्याची शक्यता
फारच कमी आहे .
सकारात्मकतावादी शाळा
पॉझिटिव्ह स्कूलला लोम्ब्रोसियन स्कूल म्हणन ू ही ओळखले जाते. या सिद्धांताचे प्रवर्तक सीझेर
लोम्ब्रोसो, एनरिको फेरी, राफेलिओ आणि गारोफालो आहे त. सकारात्मकतावादी गुन्हे गारांवर लक्ष केंद्रीत
करतात. सकारात्मकतावादी शास्त्रीय शाळे च्या गुन्ह्याला समजन ू घेण्यास विरोध करतात.
सकारात्मकतेच्या मते, प्रत्येक व्यक्ती वेगळी असते त्यामळ ु े योग्य आणि चक ु ीची त्यांची समज असते,
म्हणन ू त्या व्यक्तीला शिक्षा झाली पाहिजे , गन्
ु हा नाही. ग न्
ु हे ग ारीला आनवु शि
ं कता आणि पर्यावरणीय
घटकांची निर्मिती मानन ू ही शाळा सरू ु करण्यात आली. क्रिमिनोलॉजीची सकारात्मकतावादी शाळा
गन्
ु हे गारी वर्तनाशी जैविक, मानसिक आणि समाजशास्त्रीय सिद्धांतांशी जोडलेली आहे .
नव-शास्त्रीय शाळा
या सिद्धांतानस
ु ार, संपर्ण
ू इच्छाशक्ती आणि निर्धारवाद यांच्यात फरक आहे आणि असा यक्ति
ु वाद केला
जातो की, कोणत्याही व्यक्तीस संपर्ण
ू इच्छाशक्ती नसते. निओ क्लासिकल स्कूल न्यायाधीशांद्वारे
त्याच्या विवेकबद्
ु धीनस
ु ार कमी करण्याच्या घटकांचे पन
ु रावलोकन करण्याची परवानगी दे त.े
school allows for mitigating factors to be reviewed by a Judge as per his discretion.
54. भारतात व्हाईट कॉलर गुन्हे गारी सिद्ध करणे कठीण का आहे ? ANS: इतर प्रकारच्या गुन्ह्यांपेक्षा
व्हाईट कॉलर गुन्ह्याचा शोध घेणे दे खील अधिक कठीण असते, कारण काही प्रमाणात नक ु सान पीडितांना
लगेच दिसन ू येत नाही परं तु गुन्ह्यांमध्ये अत्याधनि ु क योजना आणि कव्हर-अप यांचा समावेश असू
शकतो. अनेक व्हाईट-कॉलर गुन्ह्यांसाठी कट रचणाऱ्यांकडून एकत्रित गुन्हे गारी कृती आवश्यक असते.
55. स्पष्ट करा - 'क्रिमिनोलॉजी हे काटे कोर अर्थाने विज्ञान नाही'.
ANS: विल्कर म्हणाले की, गुन्ह्याच्या सार्वत्रिक प्रस्तावाच्या अभावामळ ु े आणि गुन्हे गारी वर्तनाचा
वैज्ञानिक अभ्यास करणे अशक्य असल्यामळ ु े गुन्हे गारीशास्त्र हे विज्ञान होऊ शकत नाही. क्रिमिनोलॉजी
हे शास्त्र नाही, जर ते "शास्त्रज्ञ" असते तर इतिहासातील प्रत्येक गन् ु हे गारी कृत्याचा अंदाज लावला असता
आणि आज कोणतेही गन् ु हे घडले नसते!
56. 'एआर अंतल ु े विरुद्ध आरएस नायक' स्पष्ट करा.
ANS: ए.आर. अंतल ु े विरुद्ध आर.एस. नायक (1988) हे प्रकरण भारतीय कायदे शीर इतिहासातील
ऐतिहासिक निकालांपक ै ी एक आहे कारण विशेष न्यायालयाने खटला चालवलेल्या भ्रष्टाचाराच्या
प्रकरणांना सन ु ावणीसाठी उच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांकडे पाठवता येत नाही.
57. शैक्षणिक क्षेत्रातील गैरप्रकार.
ANS: सामान्यतः, शैक्षणिक गैरव्यवहाराचे दावे तीन वेगवेगळ्या श्रेणींपक ै ी एकात येतात:
1) विद्यार्थ्याचा आरोप आहे की शाळा त्याला परु े से कौशल्य प्रदान करण्यात निष्काळजीपणे अपयशी
ठरली;
२) विद्यार्थ्याचा आरोप आहे की शाळे ने निष्काळजीपणे निदान केले किंवा विद्यार्थ्याच्या शिकण्याचे
किंवा मानसिक अपंगत्वाचे निदान करण्यात अयशस्वी झाले; किंवा
3) शाळे ने त्याच्या प्रशिक्षणावर निष्काळजीपणे दे खरे ख केल्याचा विद्यार्थ्याचा आरोप आहे .
58. 'संघटित गुन्हे गारी' चे सिद्धांत.
ANS: संघटित गुन्हे गारी ही बहुधा फायद्यासाठी, बेकायदे शीर क्रियाकलापांमध्ये गंत ु ण्यासाठी
गुन्हे गारांद्वारे चालवलेल्या उच्च केंद्रीकृत उपक्रमांच्या आंतरराष्ट्रीय, राष्ट्रीय किंवा स्थानिक गटांची
श्रेणी आहे . संघटित गुन्हे गारीचा सामान्यतः एक प्रकारचा बेकायदे शीर व्यवसाय म्हणन
ू विचार केला
जातो, परं तु काही गुन्हे गारी संघटना, जसे की दहशतवादी गट, बंडखोर शक्ती आणि फुटीरतावादी,
राजकीयदृष्ट्या प्रेरित असतात. काहीवेळा गुन्हे गारी संघटना लोकांना त्यांच्यासोबत व्यवसाय करण्यास
भाग पाडतात, जसे की जेव्हा एखादी टोळी "संरक्षणासाठी" दक
ु ानदारांकडून पैसे उकळते. रस्त्यावरील
ु हे गारी गट मानले जाऊ शकते किंवा संघटित गन्
टोळ्यांना अनेकदा संघटित गन् ु हे गारीच्या कठोर
व्याख्येनस
ु ार, संघटित मानले जाण्यासाठी परु े से शिस्तबद्ध होऊ शकते. गुन्हे गारी संघटनेला टोळी,
माफिया, जमाव, रिंग किंवा सिंडिकेट असेही संबोधले जाऊ शकते; संघटित गुन्हे गारीमध्ये गंत ु लेल्या
ु ाय यांना अंडरवर्ल्ड किंवा गँगलँ ड म्हणन
गुन्हे गारांचे नेटवर्क , उपसंस्कृती आणि समद ू संबोधले जाऊ
शकते.
59. भारतातील तरु
ु ं ग सध
ु ारणांच्या इतिहासावर एक टीप लिहा.

ANS: भारतातील तरु

ु ं गाचा इतिहास

1835 च्या मॅकॉलेच्या मिनिटाने भारतातील तरु ु ं ग व्यवस्थेचा पाया घातला, जसे आपण आज पाहतो.
त्यानंतर, भारतातील तरुु ं ग व्यवस्थेवर लक्ष ठे वण्यासाठी तरु ु ं ग शिस्त समिती नावाची समिती स्थापन
करण्यात आली. मानवतावादी गरजा आणि सध ु ारणा नाकारणाऱ्या कैद्यांना कठोर वागणक ू दे ण्याची
शिफारस करणारा अहवाल 1838 मध्ये समितीने सादर केला. या विकासाकडे साम्राज्यवादी परकीय
राजवटीच्या संदर्भात पाहिले पाहिजे.

त्याच कालावधीत, मध्यवर्ती कारागहृ ांचे बांधकाम मॅकॉलेच्या कार्यकाळानस

ु ार सरू
ु झाले आणि 1836 ते
1838 दरम्यान वेगाने प्रगत झाले. समकालीन

अशा प्रकारे भारतातील तरुु ं ग हा ब्रिटिशांचा वारसा आहे कारण ते आजही त्यांचे सम
ु ारे दोनशे वर्षे जन
ु े
कार्य चालू ठे वत आहे त.

1861 आणि 1894 मध्ये तरु ु ं ग कायद्याची अंमलबजावणी ही भारतातील कारागह ृ ांच्या इतिहासातील
आणखी एक महत्त्वाची घटना आहे . हा वसाहतवादी कायदा सध्याच्या तरु ु ं ग व्यवस्थापन आणि
प्रशासनाचा आधार बनतो. कायद्याच्या आधीच्या कारागह ृ ातील समस्यांचा आढावा नंतरही चालू
ठे वण्यात आला. १९१९-१९२० मध्ये भारतीय तरु ु ं ग समितीने भारताच्या वसाहती इतिहासात प्रथमच
सध ु ारणा आणि पनु र्वसन हे कारागह ृ प्रशासनाचे उद्दिष्ट असल्याचे घोषित केले. हा वारसा स्वातंत्र्योत्तर
अनेक समित्यांनी चालवला.

औपनिवेशिक काळात सादर करण्यात आलेला एक महत्त्वाचा बदल म्हणजे भारत सरकार कायदा, 1935
द्वारे करण्यात आलेले विधान आणि कार्यकारी अधिकारांचे अनल
ु ंब विभाजन.

या घटनेचे महत्त्व या वस्तस्थि

ु तीमध्ये आहे की स्वातंत्र्योत्तर काळात या अधिकारांच्या विभाजनामळ ु े
भारतातील विविध राज्यांमधील तरु ु ं ग कायदे आणि व्यवस्थापनामध्ये एकसमानता नाही. 1951 मध्ये
भारत सरकारने यए ू न तज्ञ डॉ. रे कलेस यांना भारतातील तरु ु ं गांचा अभ्यास करण्यासाठी आणि
व्यवस्थापन आणि धोरणात्मक सध ु ारणा सच ु वण्यासाठी आमंत्रित केले. डॉ. बेपर्वाने "भारतातील तरुु ंग
प्रशासन" नावाचा अहवाल सादर केला आणि कालबाह्य तरु ु ं ग नियमावलीत सध ु ारणा आणि सध ु ारणा
करण्याची विनंती केली.
60. एन्रिको फेरीने सच
ू ीबद्ध केलेल्या गुन्हे गारांच्या श्रेणी सांगा?

ANS: फेरीने गुन्हे गारांचे पाच पट वर्गीकरण केले, ते म्हणजे: • जन्मलेले गुन्हे गार;

• अधन
ू मधन
ू गुन्हे गार.

• तापट गुन्हे गार.

• वेडा गन्
ु हे गार आणि.

• सवयीचे गन्
ु हे गार.

61. अपराधी अल्पवयीन मल

ु ांसाठी सामाजिक पन
ु र्एकीकरण यंत्रणा काय आहे ? ANS: पन
ु र्वसन आणि
पन
ु र्एकीकरण: मल
ु ांचे सामाजिक पन
ु र्एकीकरण वैकल्पिकरित्या दत्तक, पालनपोषण, प्रायोजकत्व आणि
मल
ु ाला नंतर काळजी संस्थेकडे पाठवन
ू केले जाईल (कलम 40, बाल न्याय (मल
ु ांची काळजी आणि
संरक्षण) कायदा, 2000)

62. प्रतिशोधात्मक आणि शिक्षेच्या सध ु ारात्मक सिद्धांतामध्ये काय फरक आहे ?

ANS: सध ु ारात्मक सिद्धांत या तत्त्वावर आधारित आहे की गुन्ह्याचा महत्त्वाचा मद्
ु दा हा सकारात्मक
विचार आहे . सध
ु ारणेमध्ये गुन्हे गाराचे नत
ू नीकरण आणि त्याच्यासाठी नवीन जीवनाची सरु
ु वात
समाविष्ट आहे . या सिद्धांतानस
ु ार, मळ
ू उद्दे श