आरोग्याच्या अधिकारामध्ये मानधिक आरोग्याचा

िमावेश होतो: भारतात कायदेशीर मूलयाांकन.

(Right to Health includes Mental Health: Legal Appraisal in India.)

1
 lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB varxZr
Ikq.ks ftYgk f’k{k.k eaMGkps ykW dkWty
s ] gMilj] iq.ks

O;gkfjd izf’k{k.k isij & IV

eqFk dksVZ] baVuZf’ki] fjlpZ vW.M izWfDVdy
r`rh; o"kZ fo/kh (LLB – III)

izdYi vgokykps ukao

आरोग्याच्या अधिकारामध्ये मानधिक आरोग्याचा िमावेश होतो: भारतात

कायदेशीर मूलयाांकन

ekxZn’kZd

MkW-izk- jatuk ih- ikVhy ¼izkpk;Z½

Ikzk- oS’kkyh ds ¼fo- izeq[k½

fo|kF;kZps ukao

jfoanz rqGf’kjke tk/ko

‘kS{kf.kd o”kZ
2
2023&24
 अनुक्रमधिका
अनु क्र तपधशल पृष्ठ क्र

1. प्रस्तावना/ पररचय 04

2. मानधिक आरोग्य आधि भारतीय िांधविान 05

3. मानधिक आरोग्य आधि भारतात कायदेशीर मूलयाांकन 07

4. धनष्कर्ष / Conclusion 09

5. िांदभष / Reference 10

3
पररचय
मानधिक स्वास््य लाभावे यािाठी आपि झटत अितो. मानधिक आरोग्याच्या भावधनक पैलूचा
जास्त धवचार झालेला आढळू न येतो. एखादी कृ ती, घटना ककां वा नातेिांबांिामुळे आपलयाला बरे

वाटले की आपलयाला वाटते- आपले मानधिक आरोग्य िुदढृ आहे. हे जरी खरे अिले, तरीही
मानधिक आरोग्य ही धस्िर बाब नाही. वेगवेगळ्या कारिाांनी (व्यक्ती व पररधस्ितीजन्य) त्यात
धनयधमत बदल होत राहतात. त्याचे स्वरूप व दजाष याांत फे रफार होत राहतात. मानधिक आरोग्य
म्हिजे नेमके काय? त्यात कोिकोित्या बाबींचा, प्रक्रक्रयाांचा िमावेश अितो? मानधिक िुदढृ ता

व स्वास््य का महत्त्वाचे अिते? या प्रश्ाांची उत्तरे जीवनधवर्यक योग्य पयाषयाांची धनवड

करण्यािाठी प्रेरक ठरतील.

जागधतक आरोग्य िांघटनेच्या (WHO) व्याख्येप्रमािे ‘आरोग्य म्हिजे के वळ आजाराचा ककां वा

दुबषलतेचा अभाव नव्हे, तर त्याजोडीने शारीररक, मानधिक व िामाधजक स्वास््याची पूिषस्वरूप

धस्िती अििे होय.’ या व्याख्येत के लेलया मानधिक आरोग्याच्या िमावेशावरून त्याचे महत्त्व
आपलया िहज लक्षात येईल. WHO ने के लेली मानधिक आरोग्याची व्याख्याही या बाबीवर
प्रकाश टाकते. या व्याख्येप्रमािे ‘मानधिक आरोग्य म्हिजे अशी स्वास््यधस्िती- ज्यामध्ये प्रत्येक
व्यक्ती आपलयातील क्षमता ओळखून त्याजोगे पुरेपरू वागू शके ल, दैनांक्रदन जीवनातील

ताितिावाांचा िामना करू शके ल, िुफल व उत्पादनक्षमरीत्या कायषरत राहील व िमाजाप्रधत

योगदान देऊ शके ल.’ या िमपषक व्याख्येत व्यक्तीच्या जीवनातील मानधिक स्वास््याचे अधवभाज्य
अधस्तत्व आधि त्याचा िखोल व दूरगामी प्रभाव क्रदिून येतो.

4
मानधिक आरोग्य आधि भारतीय िांधविान
पोर्ि आधि राहिीमानाचा स्तर उां चाविे आधि िावषजधनक आरोग्य िुिारिे हे राज्याचे कतषव्य
आहे, राज्य आपलया लोकाांच्या पोर्िाचा स्तर आधि जीवनमानाचा दजाष वाढविे आधि

िावषजधनक आरोग्य िुिारिे हे त्याच्या प्रािधमक कतषव्याांपैकी एक मानले जाईल आधि धवशेर्तः,
मादक पेये आधि आरोग्याि हानीकारक और्िे और्िी उद्देशाांधशवाय याच्या िेवनावर बांदी
आिण्याचा राज्य प्रयत्न करे ल.

कलम 38, भारताच्या िांधविानाचा मिुदा 1948

आपलया लोकाांचे पोर्ि आधि जीवनमानाचा दजाष आधि िावषजधनक आरोग्य िुिारिे हे राज्य
आपलया प्रािधमक कतषव्याांपैकी एक मानेल.

अनुच्छेद 47, भारतीय िांधविान 1950

राज्य आपलया लोकाांच्या पोर्िाचा स्तर आधि जीवनमानाचा दजाष वाढविे आधि िावषजधनक
ै ी एक मानले जाईल आधि धवशेर्तः, और्िी
आरोग्य िुिारिे हे त्याच्या प्रािधमक कतषव्याांपक
उद्देशाांधशवाय याच्या िेवनावर बांदी आिण्याचा राज्य प्रयत्न करे ल. मादक पेये आधि आरोग्याि
हानीकारक और्िे.

23 आधि 24 नोव्हेंबर 1948 रोजी मिुदा कलम 38 (अनुच्छेद 47) वर चचाष झाली . िावषजधनक

आरोग्य, पोर्ि आधि राहिीमान िुिारण्याचे बांिन राज्यावर लादले.

एका िदस्याने हे वाक्य घालून मिुद्याच्या कलमाची व्याप्ती वाढवण्याि प्रवृत्त के ले : ' आधि
आरोग्याि हानीकारक अिलेलया मादक पेये आधि ड्रग्िच्या िेवनावर बांदी आिण्याचा प्रयत्न करे ल
'. दुि-या िदस्याने दुरुस्तीच्या भावनेशी िहमती दशषधवली, परां तु मिुदा कलमात ' और्िी हेतू

वगळता ' शबदाांचा िमावेश करावा अिा प्रस्ताव क्रदला .

5
धविानिभेतील चचाष या दोन िुिारिाांवर आिाररत होती.

दुरुस्तीच्या बाजूने अिलेलया एका िदस्याने अिा युधक्तवाद के ला की याने आर्िषक अिष प्राप्त झाला,

कारि ' गुन्हे, रोग आधि कायषक्षमतेचे नुकिान ' यामुळे होिारे उत्पन्नाचे नुकिान दारूच्या
धवक्रीतून कमावलेलया कमाईच्या नुकिानापेक्षा धतप्पट होते. दुिऱ्याने अिा दावा के ला की
कामगार वगष आधि आर्िषक दृष्टीने मागािलेलया कु टुांबाांना बांदीमुळे िवाषत जास्त फायदा होईल,
अिा दावा के ला की या िमुदायाांनी त्याांच्या मजुरीची मोठी रक्कम दारूवर खचष के ली.

तिाधप, दुिऱ्या िदस्याने दोन दुरुस्त्या स्वीकारण्याधवरुद्ध अनेक युधक्तवाद के ले . त्याांनी अिा
युधक्तवाद के ला की अमेररका िारख्या देशाांमध्ये िमान प्रधतबांि अयशस्वी आधि महाग अिलयाचे
धिद्ध झाले आहे: अनेक लोक दारूचे िेवन करत राधहले, तर ज्याांनी बांदी तोडली. त्याांना तुरुांगात

टाकण्यािाठी राज्याने अधतररक्त खचष के ला. धशवाय, बांदी नागररकाांच्या वैयधक्तक स्वातांत्र्यावर
गदा आित अिलयाचा दावा त्याांनी के ला. आक्रदवािी िमाजातील एका िदस्याने ताांदळ
ू धबअरच्या
वापराशी िांबांधित िार्मषक महत्त्वाचा हवाला देऊन, अिा युधक्तवाद के ला की दारूवरील बांदी

आक्रदवािींच्या िार्मषक अधिकाराांचे उललांघन करण्यािाठी वापरली जाऊ शकते,

मिुदा िधमतीच्या अध्यक्षाांनी धविानिभेला आठवि करून देऊन या युधक्तवादाांना उत्तर क्रदले की
हा लेख राज्य िोरिाच्या गैर-न्यायकारक धनदेशक तत्त्वाांचा एक भाग होता आधि त्यामुळे ते
कायदेशीर बांिनकारक नव्हते. आक्रदवािी िमाजातील िदस्याने घेतलेलया आक्षेपाबाबत त्याांनी
नमूद के ले की , राज्यघटनेच्या िहाव्या अनुिूचीमध्ये धजलहा आधि प्रादेधशक आक्रदवािी मांडळाांशी
िललामिलत के लयाधशवाय आक्रदवािी भागात कोिताही कायदा लागू करता येिार नाही याची
हमी क्रदली आहे.

धविानिभेने दोन्ही दुरुस्त्या स्वीकारलया आधि मिुदा कलम 24 नोव्हेंबर 1948 रोजी स्वीकारला
गेला.

6
मानधिक आरोग्य आधि भारतात कायदेशीर मूलयाांकन
(काही धनवडक अनुच्छेदाच्या आिारे )

मानधिक आजार अिलेलया व्यक्तींिाठी मानधिक आरोग्य िेवा आधि िेवा आधि दरम्यान अशा
व्यक्तींच्या हक्काांचे िांरक्षि, प्रचार आधि पूतषता करण्यािाठी भारताचा मेंटल हेलिके अर कायदा
2017 ची रचना करण्यात आली

भारतात, भारतीय राष्ट्रीय मानधिक आरोग्य िवेक्षि, 2015-16 नुिार , आजपयंतच्या िवाषत

महत्वाकाांक्षी महामारी धवज्ञान िवेक्षि, एक उपचार दशषधवला- िामान्य मानधिक धवकाराांिाठी

देशभरात 85% आव्हाने अिोरे धखत के ली गेली, जी भारतात मानधिक आरोग्य कायदा
करण्यािाठी तयार के लेली आहे.

भारताच्या कायद्याचे अनेक मानधिक आजार व त्यावरील उपचाराांचे आहेत, ज्यात- मानवी

मानधिक स्वभावाचे पैलू , त्याचे पुनरावलोकन, प्रकधशत आकडेवारी आधि वास्तधवक

आत्महत्येचे गुन्हेगारीकरि, मानधिक आरोग्य इ

तिाधप, कायद्यातील (कलम 18(1)) नुिार व्यक्तीला मानधिक आरोग्य िेवा आधि मानधिक
उपचार करण्याचा अधिकार आहे आधि योग्य िरकारद्वारे चालवलया जािाऱ्या योजना ककां वा
अिषिहाधययत आरोग्य िेवाांचा अधिकार प्रदान करण्यात आलया आहेत

(कलम 18(2)). मानधिक आजार अिलेलया व्यक्ती आधि त्याांचे कु टुांब आधि काळजी घेण्याि

िक्षमता प्रदान करिारे कलम आहे याचा आर्िषक दृष्या परवडिाऱ्या क्रकमतीच्या मानधिक
आरोग्य िेवा अिा होईल, चाांगली गुिवत्ता, पुरेशा प्रमािात उपलबि, भौगोधलक, ललांग, ललांग,

लैंधगक आिारावर भेदभाव न करता अधभमुखता, िमष, िांस्कृ ती, जात, िामाधजक ककां वा राजकीय

7
श्रद्धा, वगष, अपांगत्व ककां वा इतर कोित्याही भेदभाव न करता स्वीकारलया जािायाष पद्धतीने

प्रदान के ले जाते.

(कलम 18(3)), यातील तपशीलवार तरतुदी िध्याच्या िवोत्तम पद्धतीचे प्रधतलबांधबत करतात-

िेवाांच्या क्रकमान पॅकेजची रूपरे र्ा देऊन मानिोपचार धवर्यक पुरवले जातील. धवशेर् म्हिजे,

िरकार आवश्यक अिलयाि योग्य तरतूद’ (कलम 18(3)), यािह 'तीव्र मानधिक आरोग्य िेवा'

(बाहेरील रुग्ि आधि रुग्िाांमध्ये); ‘धनवािी उपचार , मानधिक आजार अिलेलया व्यक्तीच्या

कु टुांबाला आिार देण्यािाठी िेवा ककां वा घर आिाररत पुनवषिन'; 'रुग्िालय आधि िमुदाय

आिाररत पुनवषिन- आस्िापना आधि िेवा'; याच्यावर भर क्रदलेला आहे आधि (कलम 18(4))

मध्ये 'बाल मानधिक आरोग्य िेवा आधि वृद्धापकाळातील मानधिक आरोग्य िेवा’ तरतुदींवर व
अांमलबजाविी प्रक्रक्रयेवर धवशेर् लक्ष क्रदलेले आहे

कलम 18(7)- 'दाररद्रय रे र्ख

े ालील मानधिक आजार अिलेलया व्यक्ती ... [ककां वा] जे धनरािार
ककां वा बेघर आहेत त्याांना मानधिक आरोग्याचा अधिकार अिेल उपचार आधि िेवा कोित्याही
शुलकाधशवाय प्रदान करते, या धशवाय िवष और्िे व अत्यावश्यक और्िाांच्या यादीतील और्िे

मोफत उपलबि करण्याची तरदूत उपलबि करून देते.

8
धनष्कर्ष / Conclusion
'अधिकार/हक्क ' या िांकलपनेवर धवस्तृत िाधहत्य आहे, परां तु आरोग्यिेवा’ या िमस्येवर िांभाव्य
उपाय म्हिून कायदा तयार करण्याच्या पररिामकारकतेबद्दल अद्याप माधहती आधि डेटाची
कमतरता आहे. कायदेशीरररत्या अांमलात आिण्यायोग्य आहे का ? आरोग्य िेवेचा अधिकार
आधि ते खरोखर अमलात आिलयानांतर कायष करे ल का ? ककां वा अमलबाजिीचा खचष
फायद्याांपेक्षा जास्त आहे ? या िारख्या पररिामाांचा अभ्याि करण्याची िध्या एक अनोखी िांिी
आहे.

9
िांदभष /Reference
1. www.constitutionofindia.net
2. Richard M. Duffy and Brendan D. Kelly, The British Journal of Psychiatry (2019)
3. Gazzet of India , NEW DELHI, FRIDAY, APRIL, 7, 2017 (THE MENTAL
HEALTHCARE ACT, 2017)

10