युनिट-1

कायदे शीर नशक्षणाची उनिष्टे (Objectives of Legal Education)

१.१. पररचय:

एका पौराणिक म्हिीनुसार "णिक्षि नसले ला मािूस हा णिणित्र प्रािी आहे ." डॉ. बाबासाहे ब आं बेडकरां िे
मत होते की णिक्षिाने सिाां ना मु क्ती णमळे ल आणि म्हिूनि त्ां नी प्रत्े काला णिणक्षत, संघणित होऊन
समाजातील णिषमते णिरुद्ध लढण्यािे आिाहन केले . णिक्षिािा णिश्िकोि कायदे िीर णिक्षिाला 'मानिी
ज्ञानासाठी कौिल् य' म्हिून पररभाणषत करतो जे िणकलाच्या कले िी सािवणत्रकपिे संबंणित आहे आणि

जे िैक्षणिक संस्ां मध्ये णििेष लक्ष दे ण्यास पात्र आहे त. माजी न्यायमू ती दादा िमाव णिकारी यां नी
‘कायदे िीर णिक्षि िकीलाला सिाां साठी सल् ला दे िारा तज्ज्ञ बनितो, सिाां साठी णलहून दे िारा डॉक्टर,
सिाां साठी उपदे ि करिारा पुजारी आणि सिाां साठी योजना करिाऱ्या अ्व तज्ज्ञासारखा’, अिी िीका
केली आहे . याला खरोखरि एक कला म्हिून संबोिले जाऊ िकते ज्यामध्ये िणकलाला मोठ्या प्रमािािर
जनते साठी सिोत्तम िकील बनणिण्यािी क्षमता आहे . णिक्षिािा अ्व केिळ "माणहती जमा करिे" णकंिा
पदिी संपादन करिे असा नाही. णिद्यार्थ्ाव च्या िाररत्र्य आणि व्यक्तक्तमत्त्वामागील प्रेरक िक्तीि त्ाला
एक िां गला मािूस बनिते . णिक्षि मािसाला अज्ञान, अंिश्रद्धा आणि संकुणित स्वा्व यातू न बाहे र काढते
आणि पुढे नेते. अनुक्रमे प्रगती, मु क्ती आणि सामाणजक ितव न. एक जुनी संस्कृत म्हिही सां गते की
णिक्षिामु ळे मु क्ती णमळते ; अज्ञानापासून मु क्ती जी मनाला आच्छाणदत करते ; अंिश्रद्धे पासून मु क्ती जी
प्रयत्ां ना लकिा दे ते; पूिवग्रहापासून मु क्ती जे सत्ाच्या दृष्टीला आं िळे करते .

१.२. निषयाचे स्पष्टीकरण

१.२.१. भारतातील कायदे शीर नशक्षणाचा पररचय:

िमाव िी संकल् पना, िैणदक काळातील, भारतातील कायदे िीर णिक्षिािी संकल् पना म्हिून पाणहली जाऊ
िकते . कायद्याच्या औपिाररक प्रणिक्षिािी कोितीही नोंद नसली तरी, न्यायािे णितरि राजाने स्वत:
णमळिले ल् या प्रणिक्षिाच्या आिारे केले पाणहजे. न्याय दे खील राजा त्ाच्या णनयुक्त्ां द्वारे प्रिाणसत केला
जात असे जे यामिू न ज्ञात सिोिीिे आणि णनष्पक्ष आणि णनष्पक्ष असण्यािी प्रणतष्ठा असले ल् या व्यक्ती
होते . राजा णकंिा त्ाच्या णनयुक्तीसाठी मागवदिवक िक्ती म्हिजे िमाव िे सम्व न होते .

आिु णनक भारतात 1885 मध्ये कायदे िीर णिक्षि अक्तित्वात आले . कायदे िीर णिक्षिात सुिारिां िा
णििार करण्यासाठी आणि प्रिाणित करण्यासाठी अनेक सणमत्ा तयार करण्यात आल् या. भारतीय
राज्यघिनेने मु ळात कायदे िीर णिक्षि दे ण्यािे कतवव्य णदले आहे . िणकलां िा कायदा, 1961 ज्याने
कायदे िीर व्यिस्े त एकरूपता आिली. बदलले ल् या पररक्तस्तीत िोरि णनयोजक, व्यिसाय सल् लागार
या अणतररक्त भू णमकां िी कल् पना केली जाते .

कोित्ाही स्वारस्य गिांिे िाताव हर इ. भारतातील जागणतकीकरिाच्या युगात कायदे िीर प्रिालीमध्ये
निीन ब्रँड ग्राहक णकंिा ग्राहकां च्या गरजा पूिव करिे समाणिष्ट आहे जसे की परदे िी कंपन्या, सहयोगी
इ. निीन आव्हानां ना तोंड दे ण्यासाठी आपल् या कायदे िीर णिक्षि प्रिालीला बळकि करिे आिश्यक
आहे . कायदे िीर णिक्षि दे ण्यािा नेहमीि णििार केला जातो एक श्रेष्ठ व्यिसाय म्हिून. सामान्य
णिक्षिािा भाग असले ल् या कायदे िीर णिक्षिाकडे एकाकीपिाने पाणहले जाऊ िकत नाही. आज,
कायदे णिषयक णिक्षिाला समाजाच्या आण्व क, सामाणजक आणि आण्व क आणि राजकीय रिनेतून
िालना णमळते .
१.२.२. कायदे शीर नशक्षणाचे महत्त्व

जागणतकीकरिाने समाजात अनेक जबाबदाऱ्या पार पाडण्यासाठी कायद्यािे आिाहन केले आहे आणि
िणकलां नी प्रिासन आणि णिकासामध्ये बदल एजंि आणि सामाणजक अणभयंता म्हिून काम करिे
अपेणक्षत आहे . कायदा हे सामाणजक अणभयां णत्रकी आणि सामाणजक णनयंत्रिािे सािन असल् यास,
सामाणजक सामग्रीमध्ये त्ािा अभ्यास केला पाणहजे. यािा अ्व कायदा णिषयां ना सामाणजक आणि
ितव िुकीिी संबंणित णिज्ञानािी जोडिे. त्ामु ळे िकील सोडिण्यास सक्षम होईल

सामाणजकदृष्ट्या स्वीकायव मागाां नी समस्या आणि सािवजणनक णिकासास मदत करते . कायदे िीर
णिक्षिाच्या खालील बाबी णििारा्व उद् िृ त केल् या जाऊ िकतात:

1. कायदे णिषयक णिक्षि हे समाजाच्या सतत िाढिाऱ्या मागण्या पूिव करण्यास सक्षम असले
पाणहजे आणि णिणिि पररक्तस्तीतील गुंतागुंत पूिव करण्यासाठी ते पूिवपिे सुसज्ज असले पाणहजे.
2. सामाणजक बदल णनदे णित करण्यात आणि णनयंणत्रत करण्यात कायदे िीर णिक्षिािी महत्त्वािी
भू णमका आहे . या संदभावत समाजािा णििेक रक्षक म्हिून काम केले पाणहजे.
3. कायदे िीर संप्रेषि उच्च नैणतक मू ल्ये प्रकि करे ल; उच्च दजाव िी सक्षम णिि राखली जाईल
आणि गररबी णकंिा सामाणजक क्तस्तीमु ळे समाजातील कोित्ाही घिकाला त्ां च्या सेिां पासून
िंणित ठे िले जािार नाही यािी खात्री करािी.
4. कायदे िीर णिक्षि योग्य प्रणिक्षि दे ण्यािा प्रयत् करते, जे व्यािसाणयकां द्वारे उपलब्ध करून
णदले पाणहजे.
5. कायदे णिषयक णिक्षिाने कायद्याच्या णिद्यार्थ्ाां ना मू ळ आणि प्रणक्रयात्मक अिा दोन्ही प्रकारच्या
ऑपरे णिव्ह कायदे िीर णनयमां सह प्रिृत्त करिे अपेणक्षत आहे .
6. कायदे णिषयक णिक्षिािा मु ख्य उद्दे ि कायवक्षम िकील णनमाव ि करिे हा आहे
7. कायदे िीर णिक्षिाने णिद्यार्थ्ाव ला कायदे िीर सरािाच्या िैणिध्यपूिव आणि णििारले ल् या जगाला
सामोरे जाण्यासाठी आिश्यक सैद्धां णतक आणि व्यािहाररक कौिल् ये सुसज्ज करिे आिश्यक
आहे .

सध्याच्या कायदे शीर नशक्षणातील त्रुटी :

कायदे णिषयक णिक्षि दे ण्याच्या सध्याच्या प्रिालीमध्ये अनेक कमतरता आहे त ज्यामु ळे भारतासाठी
निीन णपढीिे कायवक्षम िकील, णिक्षक तयार करण्याच्या हालिालींमध्ये लक्षिीयरीत्ा अड्ळा णनमाव ि
झाला आहे . हे आहे त:

1. िासन करण्यासाठी सिव राज्यां मध्ये स्वतं त्र कायदा िैक्षणिक संस्ा णिद्यापीठ नाही.
2. णििी संस्ा सध्या सामान्य णिद्यापीठां िी संलग्न आहे त ज्यां च्याकडे आिीपासूनि कला, णिज्ञान
आणि िाणिज्य महाणिद्यालयां सारख्या णिणिि णिद्यािाखां िा भार आहे . यामु ळे अभ्यासक्रम,
अभ्यासक्रम इत्ादींिर आणि अ्ाव ति कायदे िीर णिक्षिाच्या णिकासािर णिपरीत पररिाम
झाला.
3. खाजगी णिनाअनुदाणनत णििी महाणिद्यालयां िी मिरूम िाढ णदसून आली आहे सिवत्र आणि ते
सुसज्ज आहे त. फक्त अिा संस्ां मध्ये कायवरत अिव िेळ णिक्षक आहे त.
4. पात्र उमे दिारां च्या कमतरते मुळे आणि अ्ाव ति भरती प्रणक्रयेतील गैरप्रकारां मुळे स्ायी
णिक्षकां च्या ररक्त जागा भरल् या जात नाहीत.
5. जर एखाद्या व्यक्तीला काही करायिे नसेल, तर ते कायद्याच्या अभ्यासक्रमात सहभागी होतात,
ही आज णििी णिक्षिाच्या प्रिेिािी पररक्तस्ती आहे .
 6. सध्याच्या णपढीतील णिद्यार्थ्ाां ना डॉक्टर णकंिा इं णजणनअर होण्यािी महत्त्वाकां क्षा आहे , परं तु त्ां ना
िकील णकंिा कायद्यािे णिक्षक व्हायिे नाही. यािा अ्व कायदे िीर णिक्षि या णिद्यार्थ्ाां ना
आकणषवत करू िकत नाही. णिद्यार्थ्ाां ना नोकरीिी संिी दे ऊन ही कमतरता भरून काढता येईल.
7. काही महाणिद्यालयां नी प्रादे णिक भाषा णिक्षि आणि परीक्षे िे माध्यम म्हिून स्वीकारली.
णिद्यार्थ्ाां ना प्रादे णिक भाषेिा संदेि णदला जाईल, परं तु कायदे िीर णिक्षिात एकसमानता येिार
नाही. िैणिध्यपूिव कायदे िीर णिक्षिामु ळे कमतरता णनमाव ि होऊ िकते .
8. पारं पाररक णिकिण्याच्या पद्धती अजूनही िगव-खोल् यां मध्ये िापरल् या जातात, कायदे िीर
णिक्षिामु ळे णिद्यार्थ्ाां ना िगव खोल् यां मध्ये येऊन बसण्यास आकणषवत होत नाही.
9. काही िैक्षणिक संस्ां मध्ये उपक्तस्तीिे प्रमाि खूपि खराब आहे .
10. बहुसंख्य णििी महाणिद्यालयां मध्ये अध्यापनासाठी पारं पाररक ििाव आणि खडू पद्धतीिा अिलं ब
अजूनही केला जातो. अध्यापन करताना संगिक, प्रोजेक्टर, ििाव पद्धत इत्ादी आिु णनक
तं त्रज्ञानािा िापर करण्यास णिक्षक अजूनही प्रिृत्त झाले ले नाहीत. अिा पारं पाररक णिक्षि
पद्धतीिे उत्पादन सध्याच्या माणहती तं त्रज्ञान युगातील समस्यां ना तोंड दे ऊ िकिार नाही. त्ामु ळे
णिद्या्ी पारं पररक कौिल् ये आणि ज्ञान णिकतात. परं तु आिु णनक माणहती तं त्रज्ञान युगात
िैणिध्यपूिव कौिल् ये आणि बहु-कायवक्षमता असले ल् या िणकलािी गरज आहे जी पारं पाररक
अभ्यासक्रम आणि अभ्यासक्रम दे त नाही.
11. ग्रामीि णििी महाणिद्यालयातील णिद्यार्थ्ाां ना योग्य क्तिणनकल (व्यािहाररक) ज्ञान नाही. त्ां ना
िणकलीिे सैद्धां णतक ज्ञान णमळत आहे .
12. काही नामां णकत लॉ स्कूलिे णिद्या्ी न्यायािीिां ना, अग्रगण्य प्रॅक्तक्टिनसवना सहाय्य करण्यासाठी
िापरतात कारि त्ां च्या अभ्यासक्रमात अिी सहाय्य णमळते . त्ामु ळे ते णिद्या्ी िणकलीच्या सिव
क्षमता आत्मसात करतात जे ग्रामीि णिद्या्ी णमळित नाहीत.
13. िैद्यकीय व्यिसायाप्रमािे कायद्याच्या व्यिसायात इं िनवणिप नाही. ते तीन िषे भारतात होते नंतर
मा. सिोच्च न्यायालयािा णनिवय.

१.२.३. निधी व्यिसाय – एक उदात्त व्यिसाय:

कायदा हा एक उदात्त व्यिसाय आहे . हा एक व्यिसाय आहे जो प्रामाणिकपिा, सिोिी, करुिा आणि
िै यव असले ल् या णिणिि लोकां िर अिलं बू न आहे जर ते स्वातं त्र्य आणि न्यायािे रक्षि आणि संरक्षि
करण्यािी जबाबदारी पार पाडत असेल तर त्ाच्या श्रेिीत सामील होण्यासाठी. हा एक असा व्यिसाय
आहे जो त्ाच्या सदस्यां ना कायद्यािे राज्य आणि समाजाच्या सिव घिकां द्वारे प्रिेियोग्यते साठी
ििनबद्धता ठे िण्यास सां गतो. ते भणिष्यात णबंबणिण्यािे बंिन आिते कायद्यािे णनयम, न्याणयक प्रिाली
आणि व्यिसायािी भू णमका समजून घेिाऱ्या आणि कौतुक असले ल् या णपढ्या.

१.२.४. कायदे शीर व्यिसायातील िै नतकता:

बार कौक्तिल ऑफ इं णडयाने णिणहत केले ले णनयम खालीलप्रमािे आहे त

न्यायालयाप्रती िनकलाचे कतत व्य:

1. सन्माििीय रीतीिे िागा

त्ाच्या केसच्या सादरीकरिादरम्यान आणि न्यायालयासमोर काम करताना, िणकलाने सन्माननीय रीतीने
िागले पाणहजे. त्ाने नेहमी स्वाणभमानाने िागले पाणहजे. त्ाणप, जेव्हा जेव्हा न्याणयक अणिकाऱ्याणिरुद्ध
गंभीर तक्रारीसाठी योग्य कारि असते , ते व्हा िणकलाला आपली तक्रार योग्य अणिकाऱ्यां कडे मां डण्यािा
अणिकार आणि कतव व्य असते .
2. न्यायालयाचा आदर करा

िणकलाने नेहमी न्यायालयािा आदर केला पाणहजे. िणकलाने हे लक्षात घेतले पाणहजे की न्याणयक
अणिकाऱ्यां िा सन्मान आणि आदर मु क्त समाजाच्या अक्तित्वासाठी आिश्यक आहे .

3. खाजगीत संिाद साधू िये

िणकलाने न्यायािीि णकंिा इतर न्यायािीिां समोर प्रलं णबत असले ल् या कोित्ाही प्रकरिासंदभाव त
न्यायािीिां िी खाजगी संिाद सािू नये. िणकलाने बळजबरी, लाि इत्ादी बेकायदे िीर णकंिा अयोग्य
मागाां िा िापर करून न्यायालयाच्या णनिवयािर कोित्ाही प्रकारे प्रभाि िाकू नये.

4. निरोधासाठी बेकायदे शीर रीतीिे िागण्यास िकार द्या

िणकलाने णिरोिी िकील णकंिा णिरोिी पक्षां प्रती बेकायदे िीर णकंिा अयोग्य रीतीने िागण्यास नकार णदला
पाणहजे. तो त्ाच्या िायंिला कोित्ाही बेकायदे िीर, अयोग्य रीतीने िागण्यापासून रोखण्यासाठी आणि
न्यायपाणलका, णिरोिी िकील णकंिा णिरोिी पक्षां प्रती कोित्ाही प्रकारे अनुणित पद्धती िापरण्यापासून
रोखण्यासाठी सिवतोपरी प्रयत् करे ल.

5. अयोग्य मागाांचा आग्रह धरणाऱ्या ग्राहकांचे प्रनतनिनधत्व करण्यास िकार द्या

अयोग्य णकंिा अयोग्य मागव िापरण्यािा आग्रह िरिाऱ्या कोित्ाही िायंििे प्रणतणनणित्व करण्यास
िणकलाने नकार णदला पाणहजे. िणकलाने अिा प्रकरिां मध्ये स्वतःिा णनकाल लािािा. त्ाने ग्राहकाच्या
सूिनां िे आं िळे पिाने पालन करू नये. पत्रव्यिहारात आणि न्यायालयात युक्तक्तिाद करताना त्ािी भाषा
िापरण्यात तो सन्माननीय असेल. त्ाने बाजू मांडताना खोया कारिां िरून पक्षां च्या प्रणतष्ठे ला
णनंदनीयपिे नु कसान पोहोििू नये. न्यायालयात युक्तक्तिाद करताना तो असंसदीय भाषा िापरू िकत
नाही.

6. योग्य ड्रेस कोड्मध्ये नदसणे

िणकलाने ने हमी कोिाव त फक्त खाली णदले ल् या डर े समध्येि हजर राहािे बार कौक्तिल ऑफ इं णडयािे
णनयम आणि त्ािे स्वरूप नेहमीि सादर करण्यायोग्य असािे.

7. संबंधांसमोर येण्यास िकार द्या

िणकलाने न्याणयक प्राणिकरिासमोर कोित्ाही प्रकारे हजेरी, कृती, बाजू मां डिे णकंिा सराि करू नये,
जर खंडपीठातील एकमे ि णकंिा कोिताही सदस्य िणकलािी िडील, आजोबा, मु लगा, नातू , काका,
भाऊ, पुतण्या, पणहला िु लत भाऊ या नात्ाने संबंणित असेल. , पती, पत्ी, आई, मु लगी, बहीि, काकू,
भािी, सासरे , सासू, जािई, भािजय सून णकंिा िणहनी.

8. साित जनिक नठकाणी बँड् नकंिा गाऊि घालू िये

िणकलाने न्यायालयाव्यणतररक्त सािवजणनक णठकािी बँड णकंिा गाऊन घालू नये, अिा औपिाररक प्रसंगी
आणि बार कौक्तिल ऑफ इं णडया सारख्या णठकािी णकंिा कोिाव ने सां णगतल् याप्रमािे.

9. ज्या आस्थापिांचा तो सदस्य आहे त्याचे प्रनतनिनधत्व करू िये

िणकलाने आस्ापनेच्या व्यिस्ापनािा सदस्य असल् यास, कोित्ाही आस्ापनेच्या बाजूने णकंिा णिरुद्ध
कोित्ाही न्याणयक प्राणिकरिामध्ये णकंिा त्ापुढे उपक्तस्त राहू नये. हा णनयम बार कौक्तिल,
इनकॉपोरे िेड लॉ सोसायिी णकंिा बार असोणसएिनच्या ितीने “अॅणमकस क्युरी” म्हिून णकंिा फी न घेता
णदसिाऱ्या सदस्याला लागू होत नाही.
10. आनथत क नहतसंबंधांच्या बाबतीत उपस्स्थत राहू िये

िणकलाने त्ािे आण्व क णहतसंबंि असले ल् या कोित्ाही बाबतीत काम करू नये णकंिा बाजू मां डू नये.
उदाहरिा्व , जेव्हा तो णदिाळखोरां िा कजवदार असतो ते व्हा त्ाने णदिाळखोरीच्या याणिकेत काम करू
नये. त्याने त्याने ज्या कंपनीिा तो संिालक आहे त्याच्याकडून ब्रीफ सिीकारू नये.

11. ग्राहकासाठी जामीि म्हणूि उभे राहू िका

िणकलाने जामीन म्हिून उभे राहू नये, णकंिा कोित्ाही कायदे िीर कायव िाहीच्या उद्दे िाने त्ाच्या
िायंिला आिश्यक असले ल् या जामीनािी योग्यता प्रमाणित करू नये.

िनकलाचे ग्राहकाप्रती कतत व्य:

1. संक्षेप स्वीकारण्यास बांधील

िणकलाने न्यायालये णकंिा न्यायाणिकरिां मध्ये णकंिा इतर कोित्ाही प्राणिकरिासमोर णकंिा ज्यामध्ये
त्ाने प्रॅक्तक्टस करण्यािा प्रिाि ठे िला आहे त्ामध्ये कोितीही संणक्षप्त माणहती स्वीकारण्यास बां िील
आहे . त्याने बारमध्ये उभे राहण्याच्या सहकारी िणकलां नी ि केसच्या सिरूपाच्या बरोबरीने फी आकारली
पाणहजे. णिणिष्ट पररक्तस्ती त्ाच्या णिणिष्ट संणक्षप्त स्वीकारण्यास नकार दे ण्यािे सम्व न करू िकते.

2. सेिेतूि माघार घेऊ िये

एखाद्या िणकलाने ग्राहकाला सेिा दे ण्यािे कबूल केल् यािर त्ाला सेिा दे ण्यापासून सहसा माघार घेऊ
नये. त्ाच्याकडे पुरेसे कारि असल् यास आणि िायंिला िाजिी आणि पु रेिी नोिीस दे ऊनि तो माघार
घेऊ िकतो. पैसे काढल् यानंतर, तो फीिा असा भाग परत करे ल जो िायंिला जमा झाला नाही.

3. ज्या प्रकरणांमध्ये तो स्वतः साक्षीदार आहे तेथे उपस्स्थत राहू िये

िणकलाने संणक्षप्त स्वीकारू नये णकंिा तो स्वत: साक्षीदार असले ल् या खिल् यात हजर राहू नये. घिनां च्या
िेळी तो साक्षीदार होईल असा णिश्िास ठे िण्यािे त्ाच्याकडे कारि असल् यास, त्ाने िायंिसाठी हजर
राहिे सुरू ठे िू नये. त्ाने आपल् या िायंिच्या णहतसंबंिां ना िक्का न लािता या प्रकरिातू न णनिृत्त
व्हािे.

4. क्लायंटला पूणत आनण स्पष्ट खुलासा

िणकलाने, त्ाच्या प्रणतबद्धते च्या प्रारं भी आणि ते िालू असताना, त्ाच्या िायंिला त्ाच्या पक्षां िी संबंि
आणि णििादात णकंिा त्ाच्या िायंिच्या णनिवयािर पररिाम होण्यािी िक्यता असले ल् या कोित्ाही
स्वारस्यां िी संबंणित अिा सिव गोष्टी पूिव आणि स्पष्टपिे प्रकि केल् या पाणहजेत. एकतर त्ाला गुंतिून
ठे ििे णकंिा प्रणतबद्धता िालू ठे ििे.

5. क्लायंटचे नहत जोपासणे

णनभव यपिे िणकलािे कतव व्य आहे की ते सिव न्याय्य आणि सन्माननीय मागाां नी आपल् या ग्राहकािे णहत
जपिे. िणकलाने स्वतःला णकंिा इतर कोित्ाही अणप्रय पररिामां िी पिाव न करता असे करिे आिश्यक
आहे . तो एखाद्या गुन्ह्यािा आरोप असले ल् या व्यक्तीिा आरोपीच्या अपरािाबद्दल त्ािे िैयक्तक्तक मत
णििारात न घेता बिाि करे ल. िणकलाने नेहमी लक्षात ठे िले पाणहजे की त्ािी णनष्ठा कायद्यािी आहे ,
ज्यासाठी ते आिश्यक आहे . पुरेिा पुराव्याणििाय कोित्ाही मािसाला णिक्षा होऊ नये.
6. सानहत्य नकंिा पुरािे दड्पण्यासाठी िाही

फौजदारी खिल् याच्या खिल् यासाठी उपक्तस्त असले ल् या िणकलाने कायव िाही अिा प्रकारे िालणिली
पाणहजे की ज्यामु ळे एखाद्या णनदोष व्यक्तीला णिक्षा होिार नाही. िणकलाने आरोपीिे णनदोषत्व णसद्ध
करिारे कोिते ही साणहत् णकंिा पुरािे दडपून िाकू नये.

7. ग्राहक आनण स्वतःमधील संप्रेषण उघड् करू िका

िणकलाने कोित्ाही प्रकारे , प्रत्क्ष णकंिा अप्रत्क्षपिे, त्ाच्या िायंिने त्ाच्यािी केले ले संप्रेषि उघड
करू नये. त्ाने कायविाहीमध्ये णदले ला सल् ला दे खील तो उघड करिार नाही. त्ाणप, तो भारतीय पुरािा
कायदा, 1872 च्या कलम 126 िे उल् लं घन करत असल् यास ते उघड करण्यास जबाबदार आहे .

8. िकील हा खटला भड्किणारा नकंिा भड्कािणारा पक्ष िसािा.

9. िनकलािे त्याच्या क्लायंट नकंिा क्लायंटच्या अनधकृत एजंट व्यनतररक्त इतर कोणत्याही
व्यक्तीच्या सूचिांिर कायत करू िये.

10. प्रकरणांच्या यशािर अिलं बूि शुल्क आकारू िये

िणकलाने हाती घेतले ल् या प्रकरिाच्या यिािर अिलं बून त्ाच्या सेिां साठी िुल्क आकारू नये.
प्रकरिाच्या यिानंतर णमळाले ल् या रकमे च्या णकंिा मालमत्ते च्या िक्केिारीनुसार तो त्ाच्या सेिां साठी
िुल्क आकारिार नाही.

11. कारिाईयोग्य दाव्यात व्याज ि नमळणे

िणकलाने व्यिहार करू नये णकंिा कोित्ाही कारिाईयोग्य दाव्यामध्ये कोिताही णहस्सा णकंिा व्याज
प्राप्त करण्यास सहमती दे ऊ नये. या णनयमातील काहीही सरकारी णसक्युररिीजच्या स्टॉक, िेअसव आणि
णडबेंिसवना लागू होिार नाही णकंिा कोित्ाही सािनां ना, जे काही काळासाठी, कायद्याने णकंिा
ररिाजानुसार, िािाघािीयोग्य आहे णकंिा ििूं च्या िीषव काच्या कोित्ाही व्यापारी दिऐिजां ना लागू
होिार नाही.

12. कायदे शीर कायतिाहीमुळे उद्भिले ल् या मालमत्तेची बोली लािू िये नकंिा खरे दी करू िये

िणकलाने कोित्ाही प्रकारे त्ाच्या स्वत:च्या नािाने णकंिा इतर कोित्ाही नािाने, स्वत:च्या फायद्यासाठी
णकंिा इतर कोित्ाही व्यक्तीच्या फायद्यासाठी, कोित्ाही कायदे िीर कारिाईमध्ये णिकले ल् या
कोित्ाही मालमत्ते साठी बोली लािू नये णकंिा खरे दी करू नये. व्यािसाणयकररत्ा व्यि. त्ाणप, हे
िणकलाला त्ाच्या िायंिच्या ितीने कोित्ाही मालमत्ते साठी बोली लािण्यापासून णकंिा खरे दी
करण्यापासून प्रणतबंणित करत नाही बिते िणकलाला या संदभाव त ले खी स्वरूपात स्पष्टपिे अणिकृत केले
असेल.

13. कायदे शीर कायतिाहीमुळे उद्भिले ल् या मालमत्ते ची बोली लािू िये नकंिा हस्ांतररत करू िये

िणकलाने कोित्ाही प्रकारे न्यायालयाच्या णललािात बोली लािू नये णकंिा णिक्री, भे िििू , दे िािघेिाि
णकंिा हिां तरिाच्या इतर कोित्ाही पद्धतीद्वारे (स्वतःच्या नािाने णकंिा इतर कोित्ाही नािाने स्वतःच्या
फायद्यासाठी णकंिा इतर कोित्ाही व्यक्तीच्या फायद्यासाठी) णमळिू नये. ), कोितीही मालमत्ता जी
कोित्ाही खिल् यािा, अपीलिा णकंिा इतर कायविाहीिा णिषय आहे ज्यामध्ये तो कोित्ाही प्रकारे
व्यािसाणयकररत्ा गुंतले ला आहे .
14. िै यस्क्तक उत्तरदानयत्वानिरूद्ध फी समायोनजत करू िये

िणकलाने त्ाच्या िायंिला त्ाच्या स्वतःच्या िैयक्तक्तक उत्तरदाणयत्वाणिरूद्ध त्ाच्या िायंिने त्ाला दे य
िुल्क समायोणजत करू नये, जे िकील म्हिून त्ाच्या नोकरीच्या दरम्यान उद्भित नाही.

15. िनकलािे त्याच्या अनशलािे त्याच्यािर दाखिले ल् या निश्िासाचा गैरिापर नकंिा फायदा घेऊ
िये.

16.योग्य खाती ठे िा

िणकलाने त्ाच्याकडे सोपिले ल् या ग्राहकां च्या पैिािा णहिेब नेहमी ठे िािा. खात्ां मध्ये िायंिकडून
णकंिा त्ाच्या ितीने णमळाले ली रक्कम दिवणिली पाणहजे. खात्ात त्ाच्यासाठी झाले ला खिव आणि
संबंणित तारखां सह िुल्क आणि इतर सिव आिश्यक तपिीलां सह केले ली कपात दिवणिली पाणहजे.

17. खात्यातू ि पैसे िळिू िका

िणकलाने त्ाच्या खात्ात नमू द केले पाणहजे की त्ाला िायंिकडून प्राप्त झाले ले कोिते ही पैसे
कोित्ाही कायविाही णकंिा मताच्या दरम्यान फी णकंिा खिाव च्या कारिािि आहे त. िायंिच्या ले खी
सूिनेणििाय तो खिाव साठी प्राप्त झाले ल् या रकमे िा कोिताही भाग फी म्हिून िळिू िकिार नाही.

18. ग्राहकाला रकमेची मानहती द्या

जर त्ाच्या ग्राहकाच्या ितीने त्ाला कोितीही रक्कम प्राप्त झाली णकंिा णदली गे ली असेल, ते व्हा
िणकलाने कोित्ाही णिलं ब न करता अिा पाितीिी ििु क्तस्ती िायंिला कळिािी.

19. कायतिाही संपल् यािं तर फी समायोनजत करा

कायविाही संपल् यानंतर िणकलाला िायंिच्या खात्ातू न दे य िुल्क समायोणजत करण्यास स्वातं त्र्य
असेल. खात्ातील णिल् लक ही ग्राहकाने भरले ली रक्कम णकंिा त्ा प्रणक्रयेत आले ली रक्कम असू िकते .
खात्ातू न फी आणि खिव िजा केल् यानंतर णिल् लक राणहले ली कोितीही रक्कम िायंिला परत करिे
आिश्यक आहे .

20. खात्यांची प्रत द्या

िणकलाने िायंिला मागिीनुसार त्ाच्याकडे ठे िले ल् या िायंिच्या खात्ािी प्रत प्रदान करिे
आिश्यक आहे , जर आिश्यक कॉपीणंंं ग िुल्क णदले गेले असेल.

21. िनकलािे अशी व्यिस्था करू िये की ज्याद्वारे त्याच्या हातात असले ल् या निधीचे कजातत
रूपांतर होईल.

22. त्याच्या क्लायंटला पैसे उधार दे ऊ िका

िणकलाने त्ाच्या िायंिला अिा िायंिद्वारे गुंतले ल् या कोित्ाही कृती णकंिा कायदे िीर कायविाहीच्या
उद्दे िाने पैसे उिार दे ऊ िकत नाहीत. प्रलं णबत खिला णकंिा कायविाही िालू असताना आणि त्ा संदभाव त
िायंििी कोितीही व्यिस्ा न करता, िणकलाला न्यायालयाच्या णनयमाच्या कारिािि सक्तीिे िाित
असल् यास, या णनयमाच्या उल् लं घनासाठी िणकलाला दोषी ठरिले जाऊ िकत नाही. खिल् याच्या णकंिा
कायविाहीच्या प्रगतीसाठी िायंिच्या खात्ािर कोिाव ला पैसे द्या.
23. निरुद्ध पक्षांसाठी उपस्स्थत ि राहणे

एखाद्या िणकलाने एखाद्या पक्षाला खिला, अपील णकंिा इतर प्रकरिाच्या संस्े च्या संदभाव त सल् ला णदला
आहे णकंिा बाजू मां डली आहे , णकंिा पक्षासाठी काम केले आहे , त्ाि प्रकरिात णिरुद्ध पक्षािी बाजू
मां डिार नाही, हजर होिार नाही णकंिा बाजू मां डिार नाही.

निरोधकांचे िनकलांचे कतत व्य:

1. निरोधी पक्षाशी थे ट िाटाघाटी करू िये

िणकलाने कोित्ाही प्रकारे पक्षकारां िे प्रणतणनणित्व करिाऱ्या िणकलामाफवत िणकलाद्वारे प्रणतणनणित्व

केले ल् या कोित्ाही पक्षािी िादाच्या णिषयािर संप्रेषि णकंिा िािाघािी करू िकत नाही णकंिा
णनकालािी मागिी करू िकत नाही.

2. नदले ली िै ध आश्िासिे पूणत करा

िणकलाने णिरुद्ध पक्षाला णदले ली सिव कायदे िीर आश्िासने पूिव करण्यािा सिवतोपरी प्रयत् केला जाईल,
जरी न्यायालयाच्या णनयमां नुसार णलहून णकंिा अंमलबजाििी करण्यायोग्य नसले तरीही.

सहकारी िनकलांसाठी िनकलांचे कतत व्य:

1. जानहरात करणे नकंिा कामाची मागणी करणे िाही

िणकलाने कोित्ाही प्रकारे कामािी मागिी णकंिा जाणहरात करू नये. तो पररपत्रके, जाणहराती, दलाल,
िैयक्तक्तक संभाषि, िैयक्तक्तक संबंिां व्यणतररक्त मु लाखतीद्वारे , िृत्तपत्रातील णिप्पण्या सादर करून णकंिा
प्रेरिादायी िृत्तपत्राद्वारे णकंिा तो ज्या प्रकरिां मध्ये गुंतले ला णकंिा संबंणित आहे त्ा संबंिात प्रकाणित
करण्यासाठी त्ािे छायाणित्र तयार करून स्वत:िा प्रिार करिार नाही.

2. साइि-बोड्त आनण िे म-प्ले ट

िणकलािा साइन-बोडव णकंिा नेम-प्ले ि िाजिी आकारािी असािी. साइनबोडव णकंिा नेम-प्ले ि णकंिा
स्टे िनरी हे सूणित करू नये की तो बार कौक्तिल णकंिा कोित्ाही असोणसएिनिा अध्यक्ष णकंिा सदस्य
आहे णकंिा तो कोित्ाही व्यक्ती णकंिा संस्े िी णकंिा कोित्ाही णिणिष्ट कारिािी णकंिा णिषयािी
संबंणित आहे णकंिा तो तज्ञ आहे . कोित्ाही णिणिष्ट प्रकारच्या कामात णकंिा तो न्यायािीि णकंिा
अॅडव्होकेि जनरल झाला आहे .

3. कायद्याच्या अिनधकृत प्रथे ला प्रोत्साहि दे ऊ िये

िणकलाला त्ाच्या व्यािसाणयक सेिा णकंिा त्ािे नाि कायद्याच्या कोित्ाही अनणिकृत सरािािा प्रिार
करण्यासाठी णकंिा सुरू करण्यासाठी िापरण्यािी परिानगी दे िार नाही.

4. िनकलािे फीपेक्षा कमी फी स्वीकारू िये, ज्यािर क्लायंट अनधक पैसे दे ण्यास सक्षम असेल
ते व्हा नियमांिुसार कर आकारला जाऊ शकतो.

5. उपस्स्थत राहण्यासाठी सहकारी िनकलाची संमती

दु सऱ्या िणकलाने त्ाि पक्षासाठी िकल् ि णकंिा मे मो दाखल केला असेल अिा कोित्ाही बाबतीत
िणकलाने हजर राहू नये. त्ाणप, िकील हजर राहण्यासाठी इतर िणकलािी संमती घेऊ िकतो. जर,
िणकलाने त्ाि पक्षासाठी प्रकरि दाखल केले ल् या िणकलािी संमती सादर करिे िक्य नसेल, तर त्ाने
न्यायालयात हजर राहण्यासाठी अजव करािा. तो अिा अजाव त त्ाला अिी संमती का णमळिता आली
नाही यािे कारि नमू द करे ल. न्यायालयािी परिानगी णमळाल् यानंतरि तो हजर राहील.

१.२.५. जागनतकीकरण आनण कायदे शीर व्यिसायातील आव्हािे :

भारताच्या कायदे िीर आणि न्याणयक व्यिस्े समोरील मु ख्य आव्हान म्हिजे गरीब लोकां ना न्याय दे िे.
बऱ्याि भागां मध्ये, घिनात्मक णकंिा कायदे िीर अणिकारां पासून िंणित असले ल् या लोकां ना
न्यायालयां मध्ये कमी प्रिेि असतो. िां गल् या दजाव च्या कायदे िीर सेिां च्या णकंमती िाढत असल् याने,
सामान्य लोकां िी प्रभािी, उच्च दजाव िी कायदे िीर सहाय्य आणि न्याय णमळिण्यािी क्षमता कमी होत
आहे आणि कायदे िीर व्यिस्ा सामान्य लोकां पासून आिखी दू र होण्यािा िोका आहे . निीन आणि
नाणिन्यपूिव सामान्य लोकां ना न्याय णमळािा आणि कायदे िीर कल् पना आणि कायदे िीर ज्ञान त्ां च्या
णहतािे रक्षि करण्यासाठी उपायां िी आिश्यकता आहे . सिोत्कृष्ट कायदा पदिीिरां िी िाढती संख्या
ऑपोरे ि कायदा प्रॅक्तक्टसकडे जात आहे आणि स्ाणनक िरािर णदिािी आणि फौजदारी खिला पुरेिा
पात्र कायदे िीर व्यािसाणयकां च्या गंभीर कमतरते मुळे त्रि आहे . त्ामु ळे कायदे िीर णिक्षिाने
णिद्यार्थ्ाां ना योग्यता, आिड, बां णिलकी, कौिल् ये आणि ज्ञानासह सामाणजकदृष्ट्या बणहष्कृत लोक आणि
स्ाणनक पातळीिर गरीब लोकां सोबत काम करण्यासाठी, न्यायािे कारि पुढे नेण्यासाठी तयार केले
पाणहजे. अहिाल, (2002) (पॅरा 5.16) ने णनदिवनास आिले आहे की कायद्यात क्रां णतकारक बदल झाले
आहे त. माणहती, दळििळि, िाहतू क तं त्रज्ञान, बौक्तद्धक संपदा, कॉपोरे ि कायदा, सायबर कायदा,
मानिाणिकार, एडीआर, आं तरराष्टरीय व्यिसाय, तु लनात्मक कर आकारिी कायदे , अंतराळ कायदे ,
पयाव िरिीय कायदे इत्ादीमिील णिकासाच्या कारिािि णिक्षि आणि "कायद्यािे स्वरूप, कायदे िीर
संस्ा आणि कायद्यािा सराि एक आदिव बदलाच्या मध्यभागी आहे त”.

जागणतकीकरिाने समाजात अनेक जबाबदाऱ्या पार पाडण्यासाठी कायद्यािे आिाहन केले आहे
आणि िणकलां नी प्रिासन आणि णिकासामध्ये बदल एजंि आणि सामाणजक अणभयंता म्हिून काम करिे
अपेणक्षत आहे . कायदा हे सामाणजक अणभयां णत्रकी आणि सामाणजक णनयंत्रिािे सािन असल् यास,
सामाणजक सामग्रीमध्ये त्ािा अभ्यास केला पाणहजे. यािा अ्व कायदा णिषयां ना सामाणजक आणि
ितव िुकीिी संबंणित णिज्ञानािी जोडिे. हे िणकलाला सामाणजकदृष्ट्या स्वीकाराहव मागाां नी समस्या
सोडणिण्यास आणि सािवजणनक णिकासास मदत करण्यास सक्षम करे ल. कायदे िीर णिक्षिाच्या खालील
बाबी णििारा्व उद् िृ त केल् या जाऊ िकतात:

1. कायदे णिषयक णिक्षि हे समाजाच्या सतत िाढिाऱ्या मागण्या पूिव करण्यास सक्षम असले
पाणहजे आणि णिणिि पररक्तस्तीतील गुंतागुंत पूिव करण्यासाठी ते पूिवपिे सुसज्ज असले पाणहजे.
2. सामाणजक बदल णनदे णित आणि णनयंणत्रत करण्यात कायदे िीर णिक्षिािी महत्त्वािी भू णमका
आहे . या संदभाव त समाजािा णििेक रक्षक म्हिून काम केले पाणहजे.
3. कायदे िीर संप्रेषि उच्च नैणतक मू ल्ये प्रकि करे ल; उच्च दजाव िी सक्षम णिि राखली जाईल
आणि गररबी णकंिा सामाणजक क्तस्तीमु ळे समाजातील कोित्ाही घिकाला त्ां च्या सेिां मध्ये
प्रिेि नाकारला जािार नाही यािी खात्री करा.
4. कायदे िीर णिक्षि योग्य प्रणिक्षि दे ण्यािा प्रयत् करते, जे व्यािसाणयकां द्वारे उपलब्ध करून
णदले पाणहजे.
5. कायदे णिषयक णिक्षिाने कायद्याच्या णिद्यार्थ्ाां ना मू ळ आणि प्रणक्रयात्मक अिा दोन्ही प्रकारच्या
ऑपरे णिव्ह कायदे िीर णनयमां सह प्रिृत्त करिे अपेणक्षत आहे .
6. कायदे णिषयक णिक्षिािा मु ख्य उद्दे ि म्हिजे कायवक्षम िकील तयार करिे.
7. कायदे िीर णिक्षिाने णिद्यार्थ्ाव ला कायदे िीर सरािाच्या िैणिध्यपूिव आणि णििारिाऱ्या जगाला
सामोरे जाण्यासाठी आिश्यक सैद्धां णतक आणि व्यािहाररक कौिल् ये सुसज्ज करिे आिश्यक
आहे .
१.३. प्रश्ि

1. भारतात णििी णिक्षि कसे आणि का सुरू झाले यािी ििाव करा

2. कायदे णिषयक णिक्षिािे महत्त्व यािर णनबंि णलहा

3. णििी व्यिसाय हा नोबल प्रोफेिन का आहे हे स्पष्ट करा?

4. कायदे िीर व्यिसायात असताना एखाद्या व्यक्तीने कोिती नैणतकता पाळली पाणहजे?

5. तु मच्या मते णििी व्यिसायासमोरील आव्हाने काय आहे त?

 युनिट - 2

अध्यापिाची व्याख्याि पद्धत - गुण आनण तोटे

(LECTURE METHOD OF TEACHING - MERITS AND

DEMERITS)

२.१. पररचय

व्याख्यान पद्धत ही णिद्यार्थ्ाां ना ज्ञान दे ण्यासाठी णिक्षकां नी िगाव त िापरली जािारी सिाव त जुनी पद्धत
आहे . त्ामु ळे व्याख्यान पद्धतीतील अ्व , योग्यता आणि तोिे समजािून सां गिे आणि या पद्धतीच्या प्रभािी
िापरासाठी सूिना दे िे आिश्यक झाले आहे . णिकििे, त्ाच्या सोप्या अ्ाव ने, ज्ञान दे िे होय. तो
अनुभिािा अ्व आहे . या अनुभिामध्ये तर्थ्े, सत्े , णसद्धां त, कल् पना णकंिा आदिव असू िकतात णकंिा
त्ात एखाद्या कले िी प्रणक्रया णकंिा कौिल् ये असू िकतात. णिक्षक हा प्रेषक णकंिा स्त्रोत आहे , िैक्षणिक
साणहत् ही माणहती णकंिा संदेि आहे आणि णिद्या्ी माणहती प्राप्तकताव आहे .

पाठििे आणि प्राप्त करिे या प्रकाराला संप्रेषि म्हिून ओळखले जाते . संप्रेषिाच्या णिणिि पद्धती
आहे त. हे िब्द िापरून, णिन्हां द्वारे , ििूं द्वारे , कृतींद्वारे णकंिा उदाहरिां द्वारे णिकिले जाऊ िकते ; परं तु
पदा्व , पद्धत णकंिा णिकिण्यािे उणद्दष्ट काहीही असो, कृती स्वतःि, मू लभू तपिे णििारात घेतली जाते ,
नेहमीि समान असते : हा अनुभिािा संिाद असतो. हे एखाद्याच्या मनातले णित्र काढण्यासारखे आहे . तो
णििारां िर प्रभाि आहे आणि णिक्षकाला माणहत असले ले आणि संिाद सािण्यािी इच्छा असले ले काही
सत् समजून घेिे आणि त्ातू न त्ां ना आकार दे िे.

२.२. व्याख्यािाची अध्यापि पद्धत - गुण आनण अिगुण

अ्ाव ने व्याख्याने म्हिजे ज्ञानािे पद्धतिीर सादरीकरि हे आहे अध्यापनािे प्रभािी माध्यम मानले जाते .
आदिविादाच्या तत्त्वज्ञानाने णदले ली ही सिाव त जु नी णिकिण्यािी पद्धत आहे . णिक्षिामध्ये
िापरल् याप्रमािे, व्याख्यान पद्धती म्हिजे काही प्रमु ख कल् पनां च्या णिद्यार्थ्ाां ना स्पष्टीकरि णकंिा
स्पष्टीकरि दे ण्यात गुंतले ली णिकिण्याच्या पद्धतीिा संदभव दे ते. ही पद्धत णिद्यार्थ्ाां च्या मनात
णिषयििूं च्या प्रिेिािर भर दे ते.

२.२.१ व्याख्याि पद्धतीची संकल् पिा

व्याख्याने णिकििे ही कदाणित सिाव त जुनी पद्धत आहे

िगाव तील णिक्षक. अध्यापनािी एक व्यापक सराि पद्धत म्हिून, एक णिक्षक एकाि िेळी मोठ्या संख्येने
णिद्यार्थ्ाां पयांत पोहोिू िकतो; कमी कालाििीत मोठ्या प्रमािात सामग्री कव्हर केली जाऊ िकते . हा
एक 'णिक्षक-केंणित' दृष्टीकोन आहे ज्यामध्ये मु ख्यतः णिक्षक ते णिद्यार्थ्ाां पयांत संप्रेषिािा एक मागव आहे .
णिक्षक, अणिकृत व्यक्तक्तमत्व म्हिून, णिद्यार्थ्ाां िी बहुते क ले खन आणि बोलिे (िॉक आणि बोलिे) केिळ
माणहती-ऐकण्यािे णनष्क्रीय प्राप्तकताव म्हिून आणि काही नोि् स णलहून ठे ितात आणि काही णकंिा
कोिते ही प्रश्न णििारत नाहीत. या प्रकारच्या पद्धतीिे मू लभू त मु लभू त णििान म्हिजे णिक्षकाला ज्ञान
आहे णकंिा तो ज्ञान णमळिू िकतो आणि णिक्षक णिद्यार्थ्ाां ना ज्ञान दे ऊ िकतो.

व्याख्यान पद्धत ऑपरे ि करण्यासाठी खूपि स्वि आहे कारि कोित्ाही णििेष णिक्षि सहाय्यां िी
आिश्यकता नाही. त्ासाठी नाममात्र णनयोजन आिश्यक आहे . त्ािे ििवनात्मक स्वरूप णिक्षकां ना
िगाव तील "प्रभािी व्यक्ती" म्हिून सुरणक्षतते िी भािना प्रदान करते . ही पद्धत णकतीही सोपी णदसली तरी
णिक्षकां नी प्रयत् केले पाणहजेत, मां डायिे णिषय आणि त्ामध्ये मां डल् या जािाऱ्या णिषयािा समािेि
करण्यासाठी त्ां च्या व्याख्यानािे णनयोजन आणि आयोजन केले पाणहजे. जे ते सादर केले जाईल.
प्रिािनेत, कायद्याच्या णिक्षकाने व्याख्यानािा णिषय ओळखािा आणि त्ाला भू तकाळातील िड्ां िी
जोडले पाणहजे आणि णिषयात रस णनमाव ि करण्यािा प्रयत् केला पाणहजे. व्याख्यानािा मु ख्य भाग ताणकवक
क्रमाने सादर केला गेला पाणहजे, णिद्यार्थ्ाां ना आिीि माणहत असले ल् या गोष्टींपासून णिक्षकां नी आत्मसात
करू इक्तच्छत असले ले निीन ज्ञान तयार केले पाणहजे. ज्ञान पुरेसे लहान डोसमध्ये सादर केले जाते
जेिेकरून णिद्या्ी सामग्री िोषून घेऊ िकतील आणि पुरेिा सं् गतीने. त्ाणप, गती इतकी मं द नसािी
जेिेकरून णिद्यार्थ्ाां ना रस नसािा. िापरले ली िब्दसंग्रहािी पातळी आणि णिषयािे तां णत्रक स्वरूप हे
दोन्ही णिद्यार्थ्ाां च्या क्षमते िी जुळले पाणहजे.

णिक्षक अणिक सणक्रय असतो आणि णिद्या्ी णनक्तष्क्रय असतात परं तु िगाव त लक्ष ठे िण्यासाठी तो
प्रश्न उत्तरां िा दे खील िापर करतो. माणहती प्रिृत्त करण्यासाठी, स्पष्ट करण्यासाठी, णििृत करण्यासाठी
आणि पुनरािलोकन करण्यासाठी यािा िापर केला जातो. त्ािा आिाज बदलू न, पात्रां िी तोतयाणगरी
करून, त्ािे पोणझंग बदलू न, साध्या उपकरिां िा िापर करून, णिक्षक त्ािे व्याख्यान दे ताना िडे
प्रभािीपिे दे ऊ िकतात; णिक्षक त्ाच्या िे हऱ्यािरील हािभाि, हािभाि आणि िोनद्वारे त्ाला व्यक्त
करू इक्तच्छत असले ला नेमका अ्व दिविू िकतो. अिा प्रकारे आपि असे म्हिू िकतो की जेव्हा णिक्षक
त्ाच्या कल् पना णकंिा काही तर्थ् स्पष्ट करण्यासाठी एखाद्या लां ब णकंिा लहान स्पष्टीकरिािी मदत घेतो
ते व्हा स्पष्टीकरिाला व्याख्यान णकंिा व्याख्यान पद्धत असे म्हितात.

व्याख्यानािा प्रा्णमक फायदा म्हिजे कमी कालाििीत मोठ्या प्रमािात तर्थ्े मां डण्यािी क्षमता
आहे परं तु णिद्यार्थ्ाां नी मां डायिा णिषय स्वीकारिे आणि समजून घेिे आिश्यक आहे . व्याख्यान
पद्धतीमु ळे णिक्षकां च्या णनयोजन आणि तयारीसाठी कमी िेळ लागतो आणि त्ामु ळे णिकिण्यािी एक
आकषवक आणि सोपी पद्धत आहे . ििु क्तस्ती सां गण्यासाठी ते खूप उपयुक्त आहे निीन णिषय सादर
करताना माणहती.

२.२.२. अध्यापन पद्धतीचे गुण:

त्ािे फायदे आणि व्याख्यान पद्धती खालीलप्रमािे स्पष्ट करता येईल.

1. णिक्षक णिषय, उणद्दष्टे , सामग्री, संस्ा, क्रम आणि दर णनयंणत्रत करतो. णिक्षकािी इच्छा असेल
ते ्े जोर णदला जाऊ िकतो.
2. व्याख्यानािा उपयोग प्रिृत्त करण्यासाठी आणि स्वारस्य िाढिण्यासाठी, स्पष्टीकरि आणि
स्पष्टीकरि दे ण्यासाठी, णिद्यार्थ्ाां ना उपलब्ध नसले ली माणहती णििृत करण्यासाठी आणि
आिण्यासाठी आणि पुनरािलोकन करण्यासाठी केला जाऊ िकतो.
3. व्याख्यात्ािे ऐकिाऱ्या णिद्यार्थ्ाां िी संख्या महत्त्वािी नाही.
4. णिद्या्ी स्पष्टीकरिासाठी णकंिा अणिक तपिीलासाठी व्यत्य आिू िकतात.
5. व्याख्यान िे प, णिणत्रत णकंिा भणिष्यातील िापरासाठी मु णित केले जाऊ िकते .
6. व्याख्यानासोबत इतर माध्यमे आणि प्रात्णक्षके सहजपिे एकत्र केली जाऊ िकतात.
7. व्याख्यान सहजपिे सुिाररत आणि अद्यतणनत केले जाऊ िकते .
8. समस्या आणि समस्यां ना कसे सामोरे जािे हे दाखिण्यासाठी णिक्षक एक मॉडे ल म्हिून काम
करू िकतात.
9. णिद्यार्थ्ाां ना व्याख्यान पद्धतीिी माणहती आहे .
10. हे तु लनेने कमी खणिव क आहे कारि कोित्ाही णििेष उपकरिािी आिश्यकता नाही.
11. व्याख्यानािी पद्धत णिक्षकाला ज्ञान णितरि करिाऱ्या कण्त अणिकारािर अिलं बून राहून
सुरणक्षतते िी भािना दे ते.
12. व्याख्यान पद्धती सिव णिद्यार्थ्ाां च्या णििारां ना णदले ल् या णदिेने मागवस् करते .
 13. मोठे साणहत् कमी कालाििीत कव्हर केले जाऊ िकते.
14. हे िापरण्यास अणतिय णकफायतिीर आहे .

त्ाच्या फायद्यां मुळे, बहुसंख्य प्रणिक्षक व्याख्यान पद्धत िापरतात. तु लनेने कमी िेळेत अनेक
तर्थ्े णकंिा कल् पना मां डण्यासाठी व्याख्यान ही सिाव त कायवक्षम णिक्षि पद्धतींपैकी एक आहे .
संिेदनाक्षमते ने आयोणजत केले ली सामग्री जलद क्रमाने पिकन सादर केली जाऊ िकते . णिषयािी
ओळख करून दे ण्यासाठी व्याख्यान णििेषतः योग्य आहे . सिव णिद्यार्थ्ाां ना आिश्यक पाश्िवभूमी
असल् यािी खात्री करण्यासाठी एखादा णिषय णिका, आपि ले क्चरमध्ये मू लभू त माणहती सादर करू
िकतो. अिा प्रकारे व्याख्यान िापरून, आम्ही सामान्य समज असले ल् या णिणिि पाश्िवभूमी असले ल् या
णिद्यार्थ्ाां ना दे ऊ िकतो. एक संणक्षप्त पररियात्मक व्याख्यान प्रात्णक्षकां ना णदिा आणि उद्दे ि दे ऊ िकते
णकंिा णिद्यार्थ्ाां ना ििे साठी तयार करू िकते .

मोठ्या गिां ना णिकिण्यासाठी व्याख्यान ही एक सोयीिी पद्धत आहे . आिश्यक असल् यास, सिव
णिद्या्ी आम्हाला ऐकू िकतील यािी खात्री करण्यासाठी आम्ही सािवजणनक पत्ता प्रिाली िापरू िकतो.
णिद्या्ी-ते -णिक्षक गुिोत्तर जाि असल् यास व्याख्यान ही काहीिेळा िापरली जािारी एकमे ि कायवक्षम
पद्धत असते . व्याख्यान सहसा इतर स्त्रोतां कडून सामग्री पुरिण्यासाठी णकंिा इतर मागाां नी णमळििे
कठीि असले ल् या माणहतीसाठी उपयुक्त असते . जर णिद्यार्थ्ाां ना संिोिनासाठी िेळ नसेल णकंिा त्ां ना
संदभव साणहत् उपलब्ध नसेल, तर व्याख्यान एक िां गली मदत होऊ िकते . पाठ्यपुिके, जनवल्स, िे प्स
इत्ादींसारख्या मोठ्या प्रमािात णिखुरले ल् या णठकािी माणहती उपलब्ध असले ल् या णिषयां मध्ये,
व्याख्यानाने णिक्षकां ना समपवक साणहत्ािा सारां ि आणि त्ािर जोर दे ण्यास अनुमती णमळते . िारं िार
बदलिारे अहिाल, ितव मान संिोिन आणि माणहती णलक्तखत स्वरूपात सहज उपलब्ध होऊ िकत नाही
आणि व्याख्यान णिद्यार्थ्ाां ना सिाव त अद्ययाित माणहती दे ऊ िकते .

व्याख्यानातू न मोठ्या संख्येने णिद्यार्थ्ाां ना एखाद्या णिषयातील खऱ्या तज्ज्ञां कडून माणहती णमळू िकते .
सिवसािारिपिे, प्रत्क्ष अनुभिातू न बोलू िकिारी व्यक्ती णकंिा संिोिनाच्या पररिामां िे काळजीपूिवक
णिश्ले षि केले ल् या अभ्यासकां िी णिद्यार्थ्ाां मध्ये मोठी णिश्िासाहव ता असते . व्याख्यान हा एखाद्या क्षे त्रातील
प्रत्क्ष अनुभि असले ल् या व्यक्तीिी ऊजाव आणि उत्साह संप्रेषि करण्यािा सिाव त प्रभािी मागव आहे ,
ज्यामु ळे णिद्यार्थ्ाां ना प्रेरिा णमळते .

२.३.३. व्याख्याि पद्धतीचे तोटे :

‘व्याख्यानािे ििवन अिी प्रणक्रया आहे की ज्याद्वारे णिक्षकां च्या नोि् स णिद्यार्थ्ाव च्या नोि् स बनतात.

मॉणिव मर जे. एडलर, पुिक कसे िािािे

व्याख्यान पद्धत ही अध्यापनािी अत्ं त पारं पाररक पद्धत आहे आणि त्ामु ळे णतला मोठ्या प्रमािात
नापसंती णमळाली आहे . या आिु णनक युगात जेव्हा िैक्षणिक पद्धती आणि अभ्यासक्रमाच्या आियामध्ये
व्यापक सुिारिा होत आहे त ते व्हा आपि जुन्या परं परा पुढे िालू ठे िू िकत नाही कारि ती णततकी
प्रभािी नाही. तसेि प्रौढ णिद्या्ी सतत कोिािे तरी ऐकू िकत नाहीत. तसेि ते णिद्यार्थ्ाां ना संप्रेषि णकंिा
कुिलते िा सराि करण्यािी संिी प्रदान करत नाही व्याख्यान पद्धतीमु ळे णिक्षिाला िालना णमळत नाही
कारि ती णिद्यार्थ्ाां च्या णक्रयाकलापां ना परािृत्त करते आणि त्ामु ळे प्रगतीिे मू ल्यां कन करण्यािी पुरेिी
संिी नाकारते . हे रॉि-लणनांगला प्रोत्साहन दे ते आणि णिद्यार्थ्ाां ना त्ां च्या णिक्षिाप्रती एक िौकिी मन
आणि गंभीर णििार णिकणसत करण्यास कमी िाि दे ते. ते मं द णिकिाऱ्यां साठी योग्य नाही. णिणिष्ट
प्रकारच्या संकल् पना णिकिण्यासाठी व्याख्यान पद्धत पुरेिी नाही, उदाहरिा्व , िृत्ती आणि भािना जे
िुद्ध सां गण्याद्वारे णिकले जात नाहीत. त्ाच्या व्याख्यात्मक स्वरूपामु ळे, णिद्यार्थ्ाां मिील िैयक्तक्तक
फरकां िी जुळिून घे िे फार कठीि आहे . हे णिद्यार्थ्ाां ना णनष्क्रीय श्रोते बनिते आणि यामु ळे णिद्यार्थ्ाां ना
णिक्षिािे णनयोजन आणि णिकास या दोन्हीमध्ये सणक्रयपिे सहभागी होता येत नाही. पररिामी अपेणक्षत
णिक्षि पररिाम प्राप्त होऊ िकत नाहीत.

खालील तोटे म्हणूि सूचीबद्ध केले जाऊ शकतात:-

1. काही णिद्यार्थ्ाां ना व्याख्यानािी सामग्री आिीि माणहत असेल तर काही व्याख्यानासाठी तयार नसतील.
ज्यां ना आता स्वारस्य नसेल जे तयार नाहीत ते अस्वस् होऊ िकतात. यामु ळे अध्यापनािर संभाव्य
पररिाम होऊ िकत नाही.

2. व्याख्याने गि आिाररत असतात. भारतात त्ां िा मोठा मे ळा णिक्षकासमोर असतो. काही िगाव त
िंभरहून अणिक णिद्या्ी आहे त. हे िक्य आहे की णिक्षक एखाद्या व्यक्तीकडे लक्ष दे ऊ िकत नाहीत.
त्ामु ळे तो णिकिण्याऐिजी संमेलनािा पत्ता बनेल.

3. पूिव तास व्याख्यानासाठी णिद्यार्थ्ाां िी आिड आणि लक्ष णिकिून ठे ििे कठीि आहे . णिक्षक समान
स्वर, आिाजािी मात्रा आणि त्ाच्या/णतच्या व्याख्यानािी सामग्री मनोरं जक असिे आिश्यक आहे .
न्यायिास्त्र, णकंिा नागरी प्रणक्रया संणहता इत्ादीसारख्या काही गंभीर णिषयां मध्ये हे िक्य होिार नाही.

4. णिक्षकां कडून णिद्यार्थ्ाां पयांतिा संिाद हा मु ख्यतः एकतफी असतो. सहसा णिद्यार्थ्ाां िा सहभाग कमी
असतो. जे णिद्या्ी सहभागी होतात त्ां िी संख्या कमी असते आणि प्रत्े क िगाव त सारखेि णिद्या्ी
असतात. णिक्षक िगाव िर ििव स्व गाजितात आणि त्ामुळे णिद्यार्थ्ाां ना फक्त ऐकािे लागते .

5. बहुते क णिद्यार्थ्ाां ना नोि् स घेण्यािी सिय नसते . ते िगाव त बसतात जिू काही क्ा-क्न सत्र आहे .
णिद्यार्थ्ाां ना एकतर श्रुतले ख हिे आहे त णकंिा णिषयािे गां भीयव न समजता बाजारातू न फक्त िे लर-मे ड
नोि् स णिकत घ्याव्यात.

6. व्याख्यानाच्या दरम्यान आणि नंतर व्याख्यानािी माणहती पिकन णिसरली जाते . णिद्या्ी लक्ष दे त
नसल् यामु ळे णकंिा लक्षात घेत नसल् यामु ळे ते जे णिकिले गेले आहे त्ािी उजळिी करू िकत नाही
आणि णिसरायला लािू िकत नाही.

7. णिक्षि झाले आहे की नाही हे त्वररत आणि ्ेि तपासले जात नाही. जर णिक्षक फक्त व्याख्यान दे त
असेल आणि िगाव तून बाहे र पडत असेल तर त्ाला/णतला णिद्यार्थ्ाव च्या णिकण्याच्या सियींबद्दल माणहती
नसते . तसेि णिक्षकाने आदल् या णदििी ले क्चर णदले ल् या णिषयािर प्रश्न णििारण्यािे िाळल् यास
णिद्यार्थ्ाव ने त्ाला णिकिले ल् या गोष्टींिे खरोखर पालन केले की नाही यािा फीडबॅक णमळत नाही.
णिक्षकही नाही त्ाच्या णिकििीबद्दल माणहती णमळते . हे सिव ते व्हाि समजते जेव्हा परीक्षा होतात आणि
णनकाल जाहीर होतात. पि बहुते क िेळा खूप उिीर झाले ला असतो.

8. णिकिण्यािे उणद्दष्ट स्पष्ट नसताना व्याख्याने प्रभािी ठरत नाहीत.

9. व्याख्यान पद्धत णिद्यार्थ्ाां ना णिक्षकािर अिलं बून राहण्यास प्रोत्साहन दे ते.

10. फक्त ऐकताना णिद्या्ी फारसे सणक्रय नसतात.

11.काही णिक्षकां ना प्रभािीपिे व्याख्यान कसे द्यािे हे णिकिले आहे . भारतात आपल् याकडे
महाणिद्यालयां मध्ये णिकिण्यासाठी बीएड णकंिा डीएड सारखे अभ्यासक्रम नाहीत. एखाद्या णिणिष्ट
णिषयातील नेि/सेि परीक्षा उत्तीिव झाल् यािर णकंिा पीएि.डी. णकंिा एम.णफल केल् यानंतर एखादी व्यक्ती
महाणिद्यालये आणि णिद्यापीठां मध्ये णिकिण्यास पात्र ठरते . व्याख्याता (आता सहाय्यक प्राध्यापक) म्हिून
णनयुक्त केले ल् या व्यक्तीसाठी कोिताही अभ्यासक्रम णकंिा प्रणिक्षि सत्र नाही.
२.२.४. व्याख्याि पद्धतीच्या प्रभािी िापरासाठी मागतदशतक तत्त्वे

णिक्षकाने आपली उणद्दष्टे साध्य करण्यासाठी व्याख्यान पद्धतीिा िापर करताना पुरेिा अध्यापन
सािनां िा, उत्तम णित्रिािा आणि प्रात्णक्षकां िा िापर करािा. कॉले जसाठी ले क्चरिा जािीत जाि िेळ
णकंिा कालाििी खूप महत्त्वािा ठरतो. तरुि अपररपक्व मनां मध्ये व्याजािा कालाििी कमी असतो आणि
व्याख्यानात णदले ले मु द्दे णिकिून ठे िण्यािी क्षमता मयाव णदत असते . प्रौढ लोक सािारिपिे एक तास
व्याख्यान घेण्यासाठी बसू िकतात.

व्याख्यान प्रभािी बनिण्यासाठी आणि इतर सहभागी पद्धती जसे की ििाव , प्रकल् प, भू णमका णनभाििे,
मॉकअप पद्धती इ. इक्तच्छत पररिाम साध्य करू िकतात. खालील णनयम काळजीपू िवक पाळले पाणहजेत:

1. णिद्यार्थ्ाां नी त्ां च्या डोळ्ांतील प्रकािणकरि िाळण्यासाठी क्तखडक्यां पासून दू र तोंड करून
आरामदायी खुच्याव /बेंििर बसािे.

2. णिक्षकां नी णििणलत करिारा आिाज कमीत कमी ठे िला पाणहजे. यािे कारि असे की बाहे रिा
आिाज णिद्यार्थ्ाां ना णिक्षकां िे ऐकण्यापासून रोखतो आणि त्ां िे लक्ष णििणलत करतो.

3. खोली खूप ्ं ड णकंिा गरम नसािी. जर णिद्या्ी अस्वस् असतील तर ते णिडतील आणि णिक्षक काय
म्हित आहे त यािर लक्ष केंणित करू िकिार नाहीत.

4. णिक्षकाने अनेक हालिाली िाळल् या पाणहजेत कारि ते णिद्यार्थ्ाां िे लक्ष िेिून घेते. त्ाने हे सुणनक्तश्ित
केले पाणहजे की प्रत्े क णिद्या्ी त्ाला कोित्ाही कोनातू न पाहतो आणि ऐकतो. जर एड् सिा िापर केला
जात असेल, तर तो

एड् स आणि णिद्या्ी यां च्यामध्ये येऊ नये अन्य्ा तो णिद्यार्थ्ाां िी दृश्यमानता बंद करे ल.

5. णिक्षकां नी बयाव ि संकल् पनां िे कव्हरे ज िाळले पाणहजे कारि यामु ळे णिद्यार्थ्ाां िा गोंिळ होऊ िकतो,
त्ाऐिजी णिद्यार्थ्ाां ना मु ख्य संकल् पनां िे पुनरािलोकन आणि समजून घेण्यास मदत करण्यासाठी
िड्ािा सारां ि णदला पाणहजे आणि िारिा िाढे ल.

7. णिक्षकां नी णिद्यार्थ्ाां ना प्रश्न णििारण्यास आणि णिप्पण्या दे ण्यास प्रोत्साणहत केले पाणहजे, कारि यामु ळे
कंिाळा कमी होऊ िकतो.

8. िेििी, कोितीही एकि णिकिण्यािी पद्धत िापरू नये. त्ामु ळे जािीत जाि णिकण्यासाठी
व्याख्यान ििाव , प्रश्नोत्तरे , सराि णकंिा इतर काही पद्धतींिा अिलं ब करािा. फार क्वणिति एखादे
व्याख्यान, स्वतःहून, एक िैक्षणिक णक्रयाकलाप पूिव करू िकते .

जरी अनेकदा असे म्हिले जाते की व्याख्यान ही एक खराब णिकिण्यािी पद्धत आहे , परं तु ती
णिकिण्यािा एक प्रकारिा िेिििा उपाय आहे . ले क्चररला माणहती किी द्यािी णकंिा प्रभािीपिे
स्वारस्य कसे िाढिायिे हे माणहत असिे आिश्यक आहे . जर व्याख्यान खराबपिे सादर केले गेले,
िाईिररत्ा आयोणजत केले गेले, कंिाळिािे आणि णनरुत्साही असेल तर तो अयिस्वी होतो. जरी
व्याख्याने बारीकसारीकपिे सादर केली जातात आणि व्यिक्तस्त केली जातात, आणि व्याख्याते कररष्माई
व्यक्तक्तमत्त्व असले तरीही ही एक खराब पद्धत आहे कारि व्याख्यान णिद्यार्थ्ाां ना णनक्तष्क्रय ठे िते . िेििी
णिद्यार्थ्ाां ना णििार करायला लाििे हे णिकिण्यािे संपूिव उणद्दष्ट आहे आणि त्ासाठी त्ां च्या िैयक्तक्तक
णक्रयाकलापां िी आिश्यकता आहे . बहुते क िेळा प्राध्यापकां ना मोठ्या संख्येने णिद्यार्थ्ाां ना णिकिािे
लागते आणि असे काही णिषय असतात ज्यात एक आिार तयार करून पररिय करून द्यािा लागतो.
एखाद्याला कुठे तरी सुरुिात करािी लागेल, आणि, अिा प्रकारच्या णिषयासाठी, एक व्याख्यान अगदी
योग्य असू िकते . जेव्हा आपला उद्दे ि काही मू लभू त तर्थ्े, काही मू लभू त गोष्टींिी संिाद साििे हा असतो
िब्दािली, णकंिा आपल् या क्षे त्राबद्दल काही प्रारं णभक समज, व्याख्यान ही एक अणतिय उपयुक्त
णिकिण्यािी पद्धत असू िकते . युक्ती, अ्ावति, ते िां गले करिे आहे , कसे सुरू करािे हे माणहत आहे .

सुरुिात ही णिषयािी ओळख करून दे िे आणि त्ािे महत्त्व असू िकते . व्याख्यानां िे णनयोजन
सुरू करण्यासाठी स्वतःला अनेक प्रश्न णििारा. उदाहरिा्व , कोिता णिषय णितररत करायिा आहे ?
एखाद्याने त्ाच्या णिद्यार्थ्ाां ना याबद्दल कसे सां गािे? या प्रश्नां िी उत्तरे दे ण्यािा प्रयत् करा. प्रेक्षक कोि
आहे त हे दे खील जािून घ्या? एखाद्या काल् पणनक प्रेक्षकां ना संबोणित करून णकंिा प्राध्यापक, णमत्र णकंिा
सहकाऱ्यां समोर सराि करून सुरुिात केली जाऊ िकते . हे णिसरू नका की आमिे काम णिद्यार्थ्ाां ना
णिक्षि दे िे आहे , एक नव्हे तर सिव- जे णिद्या्ी बसतात आमच्या समोर. म्हिूनि हे ध्येय साध्य
करण्यासाठी, त्ां ना या णिषयाबद्दल काहीतरी साध्य करायिे आहे असे िाििे हे कायव आहे , ज्यामु ळे ते
णिकिण्यास पात्र होते . त्ा जागरूकते ने णिकिले तर ते महत्त्वपूिव बौक्तद्धक उपलब्धी बनते . तु मच्या
णिषयािर लक्ष केंणित करा. आपि कोित्ा गोष्टी केल् या पाणहजेत आणि काय करािे हे आपल् याला
माणहत असले पाणहजे तु म्ही तु मच्या णिषयािी नाही का? कोिताही अभ्यासक्रम णिकिताना, पाश्िवभूमीिर
काय आहे यािा णििार करू नये णकंिा आिश्यक असल् याणििाय कोित्ाही कायद्याच्या इणतहासात
णकंिा णनणमव तीत जाऊ नये. एखाद्या णिद्यार्थ्ाव ला अणिक जािून घ्यायिे नसते , जोपयांत ते उच्च श्रेिीिे
नसतात, णकंिा त्ां च्याकडे त्ाच्याकडे असले ल् या माणहतीबद्दल काही कुतू हल असते .

एखाद्याला जे माणहत आहे त्ािर भर दे ऊ नये. व्याख्याता आपल् या णिद्यार्थ्ाां ना णिकत

असले ल् या तर्थ्ां मिील दु िे तयार करण्यात मदत करतात हे खूप महत्वािे आहे . जोपयांत तु म्ही त्ां ना
फील् डबाहे रील माणहतीिे दु िे कसे तयार करािे हे दाखिण्यात सक्षम नसाल तोपयांत बराि िेळ घालििे
आिश्यक आहे . कारि कायदा किीही िून्यात िालत नाही णकंिा तो एकिा राहू िकत नाही. भारतीय
दं ड संणहता (I.P.C) िा अभ्यास केल् याणििाय फौजदारी प्रणक्रया संणहता (Cr.P.C.) िे उदाहरि समजू
िकत नाही. Cr.P.C. िे णिक्षक. IPC िी णलं क करण्यात सक्षम असिे आिश्यक आहे . पयाव िरि
कायद्यािा अभ्यास करण्यासाठी पयाव िरि कायदा आणि संणििान तसेि पयाव िरि कायदा आणि IPC
यां च्यातील संबंिां िर ििाव करािी लागे ल. प्रत्े क अभ्यासक्रमाला एक िेगळे बेि म्हिून घेतले पाणहजे
असे गृहीत िरिाऱ्या णिद्यार्थ्ाां िा बाणलिपिा दू र करण्यासाठी हा आहे . जर णिद्या्ी ही बौक्तद्धक
सुसंगतता समजून घेण्यास सक्षम असतील, तर कदाणित ते तकव करू िकतील आणि अिा प्रकारे त्ां च्या
असमं जसपिािे तकविुद्धते मध्ये रूपां तर केले जाऊ िकते ज्याला अणतररक्त महत्त्व आहे.

२.३. प्रश्ि

1. अध्यापनाच्या व्याख्यान पद्धतीिी व्याख्या करा.

2. व्याख्यान पद्धतीच्या गुिित्ते िा उल् ले ख करा.

3. व्याख्यान पद्धतीिे तोिे सां गा.

4. व्याख्यान पद्धतीच्या प्रभािी िापरासाठी प्रभािी मागवदिवक तत्त्वे स्पष्ट करा.

५. णिद्यार्थ्ाां नी णिषय तयार करून िगाव त व्याख्यान णदले पाणहजे

 युननट - 3

समस्या पद्धत (The Problem Method)

३.१. परिचय:

खरे तर इतके दिवस वर्गा त दिकवणे हे दिक्षककेंदित आहे . दिक्षक हग आकर्ाणगच्यग केंिस्थगनी
असतो, दवद्यगथी प्रगध्यगपक दकिंवग व्यगख्यगतग यगिं च्यगकडे ‘सवगा त हुिगर’ दकिंवग ‘चगिं र्ले वगचले ले व्यक्ती
म्हणून पगहतगत. त्यगचे िब्द अिंदतम आहे त आदण दवद्यगर्थ्गा लग फक्त त्यगच्यग उपिे िगची यगिी करत रगहगवे
लगर्ेल. म्हणजे ितकगनुितके सॉक्रॅदिक पद्धत अवलिं बली र्ेली. म्हणजेच सॉक्रेदिक पद्धतीचग अवलिं ब
केलग र्ेलग.अदिनव दिकवणीिंमुळे बिल स्वीकगरलग र्ेलग बुद्धद्धजीवी की केवळ उपिे ि दकिंवग सॉक्रेदिक
पद्धत ही केवळ दिक्षणगची पद्धत असू िकत नगही. दवद्यगर्थ्गां नग प्रश्न दवचगरण्यगची परवगनर्ी िे ण्यगत आली
आदण दिक्षकगिं नी स्पष्टीकरण िे णे अपेदक्षत होते आदण यगमु ळे ज्ञगनगचग प्रसगर होण्यगस मित झगली. समस्यग
पद्धत स्वतःच खूप नगदवन्यपूणा आहे आदण दवद्यगर्थ्गा लग व्यगख्यगन दिले जगत नगही परिं तु त्यगलग अभ्यगस
करण्यगसगठी एक समस्यग दिली जगते दजथे त्यगलग खूप कमी दकिंवग कमी ज्ञगन आहे आदण त्यगलग त्यगवर
उपगय िोधगवग लगर्तो. जसे दवद्यगथी मगदचसच्यग कगडीने बोर्द्यगत असतगत आदण त्यगतू न बगहे र पडण्यगचग
मगर्ा दवद्यगर्थ्गा लग िोधगवग लगर्तो. दवद्यगर्थ्गा चे थोडे से ज्ञगन आदण इतर अनुिवगच्यग आधगरे दवद्यगथी कगम
करण्यगचग प्रयत्न करतगत आदण त्यगतू न मगर्ा कगढतगत. असे करत असतगनग दवद्यगर्थ्गां नग कठोर वगस्तव
कळते , चु कग होतगत आदण स्वतः दिकत रगहतगत. मगत्र ज्यगने दवद्यगर्थ्गा लग बोर्द्यगत फेकले आहे , तो
आपल्यगसोबत असल्यगची खगत्री दवद्यगर्थ्गा लग आहे . दिकण्यगच्यग प्रॉब्ले म पद्धतीमध्ये दिक्षक एक सुत्रधगर
म्हणून कगम करतगत आदण दवद्यगर्थ्गा लग मित करण्यगसगठी नेहमी तत्पर असतगत.

३.२.१. समस्या पद्धतीची संकल्पना:

समस्यग-आधगररत दिक्षण दकिंवग अध्यगपनगची समस्यग पद्धत ही "वगस्तदवक जर्" समस्यगिं चग वगपर करून
दिकवण्यगची दिकवण दकिंवग प्रदिक्षण पद्धत आहे . ही एक पररद्धस्थती आहे जी व्यक्तीिंनी ‘र्िंिीर दवचगर'’
दिकण्यगसगठी आदण ‘समस्यग सोडवण्यगची कौिल्ये’ दवकदसत करण्यगसगठी आदण ‘ज्ञगन दमळवण्यगसगठी
’ तयगर केली आहे . त्यगत जगणणे आदण करणे यग िोन्ही र्ोष्टीिंचग समगवेि होतो. समस्यग पद्धत एखगद्यग
व्यक्तीसगठी दकिंवग व्यक्तीिंच्यग र्िगसगठी लगर्ू केली जगऊ िकते . हे क्लगसरूम सेदििं र् दकिंवग कोणत्यगही
प्रकगरच्यग प्रदिक्षण कगयाक्रमगसगठी लगर्ू केले जगऊ िकते . हे कमा चगरी दवकगसगसगठी िे खील वगपरले
जगऊ िकते आदण एखगद्यगलग नवीन असगइनमें ि दकिंवग पिोन्नतीसगठी तयगर करणे िे खील िक्य आहे,
अर्िी एमबीए वर्गा मध्ये िे खील. यगवर जोर दिलग पगदहजे की दिक्षक प्रदिक्षणगची लगिं बी बिलत नगही;
त्यगिं नी फक्त प्रदिक्षण कसे बिलले आहे . पररणगम आश्चयाकगरक आदण समगधगनकगरक असल्यगचे मगन्य
केले जगते .

समस्यग-आधगररत दिक्षणगत रुजले ल्यग प्रदिक्षण मॉडे लमध्ये कगयद्यगच्यग अिंमलबजगवणीचग चे हरग
बिलण्यगची क्षमतग यग दृदष्टकोनगने आहे जी दनणाय घेण्यगची, र्िंिीर दवचगरसरणी आदण समस्यग
सोडवण्यगची दिकवण िे ते.'सगमग्री चगदलत दृदष्टकोन' ची समस्यग अिी आहे की ती दवचगरगिं ची र्ुणवत्तग
वगढवते आदण आत्मदवश्वगस वगढवते . एलएलबी पिवीधर दवद्यगथी मू ि कोिा मध्ये िगर् घेतो हे त्यगचप्रमगणे
आहे . समस्यग सोडवणे, दनणाय घेणे आदण स्वयिं-दिग्ददिात दिक्षणगमध्ये त्यगिं नग एक मजबूत पगयग िे णे हग
एक चगिं र्लग दृष्टीकोन आहे . समस्यग पद्धत ते च करते ; हे व्यवसगयगच्यग पगयगसगठी नगिं र्र प्रिगन करते .
अिगप्रकगरे समस्यग पद्धत सगहगय्यगने, दिकणगरे ज्ञगन केवळ आत्मसगत करत नगहीत तर त्यगचग उपयोर्
करतगत. अिगप्रकगरे समस्यग पद्धत म्हणजे "अध्यगपन आदण दिकण्यगची पद्धत जी समस्यग प्रथम ठे वते

आदण ज्यगमध्ये त्यग समस्येच्यग सिंििगा त पुढील दिक्षण आयोदजत केले जगते ." समस्यग आधगररत दिक्षणची
दकिंवग डॉ. वूड्सने वगपरले ली समस्यग पद्धतीचग अभ्यगस करत असले ली एक दवस्तृत व्यगख्यग अिी आहे
की, पीबीएल हे दिक्षणगचे कोणते ही वगतगवरण आहे ज्यगमध्ये समस्यग उद्भवते दिकणे. "-समस्यग आधगररत
दिक्षण

३.२.२. समस्या पद्धतीची व्याख्या:

बॅरोज यगची व्यगख्यग :

“दिकण्यगच्यग दििेने कगया करण्यगच्यग प्रदक्रयेतून पररणगम होतो समस्येचे दनरगकरण समजून घेणे.
दिकण्यगच्यग प्रदक्रयेत ही समस्यग प्रथम समोर येते"

पीबीएल हग अभ्यगसक्रम आदण प्रदक्रयग िोन्ही आहे . अभ्यगसक्रमगत कगळजीपूवाक दनवडले ल्यग आदण
दडझगइन केले ल्यग समस्यगिं चग समगवेि आहे ज्यग दिकणगर् यगकडून र्िंिीर ज्ञगन, समस्यग सोडवण्यगची
प्रवीणतग, स्वयिं-दनिे दित दिक्षण धोरणे आदण सिंघ सहिगर् कौिल्यगची मगर्णी करतगत. ही प्रदक्रयग
समस्यगिं चे दनरगकरण करण्यगसगठी दकिंवग जीवनगत आदण कगरदकिीत येणगऱ्यग आव्हगनगिं नग तोिंड िे ण्यगसगठी
वगपरल्यग जगणगर् यग सगमगन्य पद्धतिीर दृदष्टकोनगची प्रदतकृती बनवते .

खगली दिले ली व्यगख्यग “िे री बेरेिची” आहे

1. सगमगन्य दवद्यगर्थ्गां नग समस्यग मगिं डल्यग जगतगत

2. दवद्यगथी एकग लहगन र्िगत समस्येवर चचगा करतगत (PBL ट्यू िोररयल). प्रकरणगतील तर्थ्े ते स्पष्ट
करतगत. समस्यग कगय आहे ते ते पररिगदर्त करतगत. पूवीचे ज्ञगन त्यगवर आधगररत दवचगर मिं थन
करतगत.
समस्येवर कगम करण्यगसगठी त्यगिं नग कगय दिकण्यगची र्रज आहे , त्यगिं नग कगय मगदहत नगही
(दिकण्यगच्यग समस्यग) ते ओळखतगत. ते मगध्यमगतू न तका समस्यग ओळखतगत व समस्येवर
कगया करण्यगसगठीची कृती योजनग दनदिा ष्ट करतगत.
3. दवद्यगथी ट्यू िोररयलच्यग बगहे र त्यगिं च्यग दिकण्यगच्यग समस्यगिं वर स्वतिं त्र अभ्यगस करतगत. ग्रिंथगलय
, डे िगबेस, वेब, सिंसगधन लोक आदण दनरीक्षणे यगिं चग यगत समगदवष्ट असू िकतो :
4. ते PBL ट्यू िोररयल (चे ) मगदहती सगमगदयक करणे, समवयस्क दिकवणे आदण समस्येवर एकत्र
कगम करणे यगवर परत येतगत.
5. ते समस्येचे दनरगकरण करतगत.
6. समस्येवर कगम करतगनग ते कगय दिकले यगचे ते पुनरगवलोकन करतगत. यग प्रदक्रयेत सहिगर्ी
झगले ले सवाजण PBL प्रदक्रयेचे स्वत:चे, समवयस्क आदण दिक्षकगिं चे पुनरगवलोकन आदण त्यग
प्रदक्रयेतील प्रत्ये क व्यक्तीच्यग योर्िगनगवर दवचगर करतगत

3.2.3 समस्या पद्धतीची उपयुक्तता:

आपण समजतो की समस्यग पद्धत ही दिकवण्यगची आदण दिकण्यगची पद्धत आहे . ज्यगमध्ये
दवद्यगर्थ्गा समोर समस्यग मगिं डण्यगत आली आहे . यगबगबत दवद्यगर्थ्गा लग फगरिी मगदहती नसते . तो ज्यग
दवर्यगचग अभ्यगस करणगर आहे त्यग दवर्यगचे त्यगलग कमी दकिंवग कमी ज्ञगन नगही. दिक्षक प्रथम समस्यग
मगिं डतो आदण निंतर त्यग "समस्यग" सिंििगा त पुढील दिक्षण घेतले ल्यग पररद्धस्थतीची सोय करतो. जर एखगद्यग
दिक्षकगलग कोणत्यगही कगयद्यगची सिंज्ञग दकिंवग कलम समजगवून सगिं र्गयचे असेल तर तो/ती स्पष्ट करे ल
आदण कगही िै निंदिन उिगहरणे िे ईल. यगमु ळे दवद्यगर्थ्गा लग दविगर्गतील िब्द, वगक्प्रचगर आदण रचनग
समजून घेण्यगस मित होईलच. पण दवद्यगर्थ्गा लग त्यग कगयद्यगची उपयुक्ततग दकिंवग त्यग कलमगची मगदहती
किी दमळणगर? उिगहरणगथा , दिक्षक मू लिू त हक्गिं ची सिंकल्पनग समजगवून सगिं र्त आहे त आदण ते दकती
महत्त्वगचे आहे त आदण ही सिंकल्पनग किी दवकदसत झगली आहे हे सगिं र्त आहे त. तो त्यगिं नग फ्रेंच
रगज्यक्रगिं ती, अमे ररकन क्रगिं तीच्यग दबल ऑफ रगइि् सबद्दल चचगा , मगनवी हक्गिं ची सगवादत्रक घोर्णग
इत्यगिीिंकडे घेऊन जगऊ िकतो. दवद्यगर्थ्गा लग ऐदतहगदसक िौऱ्यगवर र्े ल्यगसगरखे वगिे ल. परिं तु जर
दिक्षकगने एखगद्यग व्यक्तीची कगल्पदनक समस्यग कगयिे िीरररत्यग त्यगिं च्यगसमोर ठे वली,तगब्यगत घेतलेली,
दकिंवग ज्यग आईच्यग लहगन मु लगलग तु रुिंर्गत मगरहगण केली जगते दकिंवग अनगथगश्रमगतील लहगन मु लगिं नग अन्न
दिले जगत नगही. त्यगिं नग िगरतीय रगज्यघिनेची आदण िगरतगच्यग सवोच्च न्यगयगलयगच्यग कगही पूवा-दनदणात
प्रकरणगची मित घेण्यगस सगिं र्ग. दवद्यगथी केवळ उच्च न्यगयगलयगतील वकीलगिं प्रमगणेच सुिंिर युद्धक्तवगि
करून बगहे र पडतील असे नगही ते ऐदतहगदसक िौऱ्यगपेक्षग 'कगयिग' अदधक चगिं र्ल्यग प्रकगरे समजून
घेण्यगस सक्षम आहेत. इथे तीन र्ोष्टी घडत आहे त

1. दिक्षक एक समस्यग िे तगत. सूत्रधगर म्हणून कगम करते

2. दवद्यगथी उपगय िोधण्यगचग प्रयत्न करतो- सिंिोधन करतो

3. दवद्यगथी समस्येच्यग मितीने स्वतः दिकतो.

दवद्यगथी स्वत: दिकत असलग तरी यगचग अथा असग नगही की दिक्षकगची कोणतीही िू दमकग नगही. यगउलि
दिक्षक अडचणीच्यग सगहगय्यगने दिकवत आहे त. दिक्षक मगर्ाििाक, सूत्रधगर, मगर्ाििाक इत्यगिी िू दमकग
बजगवतगत. दिक्षक नेहमी दवद्यगर्थ्गा सोबत असतो, पण कगम दवद्यगर्थ्गा नेच करगवे.

३.२.४. समस्या पद्धतीचे तं त्र:

1. ही दिकवण्यगची अिी एक पद्धत आहे ज्यगमध्ये प्रदतसगि, आदण तपगसणी, समस्यग पररद्धस्थती
दवद्यगर्थ्गां च्यग दिक्षणगस चगलनग िे ते
2. . व्यगख्यगते दवद्यगर्थ्गां च्यग दिक्षणगचे सहगय्यक बनण्यगऐवजी ते बनतगत सवाज्ञ ज्ञगन प्रिगतग.
3. दवद्यगथी स्वत:लग कमी असिंवेिनिील म्हणून ओळखतगत.
4. दवद्यगथीसिंिोधन प्रयत्नगतू न ज्ञगनचग पगठपुरगवग करत सदक्रय दिकणगरे बनतगत.

३.२.५. समस्या पद्धतीमध्ये पाळायची मूलभूत प्रनिया:

 दवद्यगर्थ्गां नग समस्यग/पररद्धस्थती दिली जगते ;

 ते ओळखतगत की त्यगिं नग कगय वगिते ते 'करतगत' आदण 'मगदहत नगही';
 ते पुढील मगदहती र्ोळग करतगत आदण ते एकमे कगिं नग कळवतगत;
 ते हे नवीन ज्ञगन समस्यग/पररद्धस्थतीलग लगर्ू करतगत;
 त्यगिं नग अजूनही ‘मगदहत नगही तसेच त्यगिं नग कगय वगिते हे ते ओळखतगत,’ आदण त्यगप्रकगरे प्रदक्रयग
पुन्हग सुरू होते.

समस्यग आधगररत दिक्षण ही नवीन सिंकल्पनग नगही आदण अनेक दवद्यगपीठगिं नी दतचे पगलन केले आहे . हे
आधु दनक युर्गत समजले आहे. हे मगद्धरिच दवद्यगपीठ, नेिरलँ ड्स आदण मॅ कमगरर दवद्यगपीठ, हॅ दमल्टन,
ओिंिगररयो, कॅनडग येथून उद्भवले आहे . पीबीएल सत्रे सगमगन्यतः मगद्धरिक्ट सगत चरणगिं च्यग प्रदक्रयेनुसगर
आयोदजत केली जगतगत परिं तु त्यगमध्ये बिल केले जगऊ िकतगत. सवासगधगरणपणे, ते चरण खगलीलप्रमगणे
आहे त:

पायिी 1. "समस्या" मध्ये सादि केलेल्या अपरिनचत संज्ञा ओळखा आनण स्पष्ट किा.
 a. सत्रगच्यग सुरुवगतीलग, समस्यग(ल्यग) दवद्यगर्थ्गां समोर मगिं डल्यग पगदहजेत.
b. जर एखगद्यग कृदत्रम केसचग वगपर केलग असेल तर दवद्यगर्थ्गा पैकी एकगने ते मोठ्यगने वगचू न र्िगलग
सुरुवगतीपगसूनच बोलगयलग लगवगवे.
c. र्िगची पदहली दक्रयग ही समस्यग, अिी आदण सिंकल्पनग पदहल्यग क्षणी समजल्यग नगहीत यगचे
स्पष्टीकरण असगवे. ते र्ि सिस्यगिं कडे असले ले ज्ञगन वगपरू िकतगत दकिंवग िब्दकोर्गतू न दमळवू
िकतगत दकिंवग र्ि ट्यू िरची मित घेऊ िकतगत.
d. पदहल्यग पगयरीचग उद्दे ि दवदवध िब्द आदण सिंज्ञगिं च्यग अथगा वर आदण समस्येमध्ये वणान केले ल्यग
पररद्धस्थतीवर सहमती िे णे आहे .

पायिी 2. चचाा किण्यासाठी समस्या नकंवा समस्या परिभानित किा.

a. यग िप्प्यगत समस्येची व्यगख्यग हे मु ख्य ध्येय आहे .

b. र्िगने अवघड घिनगिं वर चचगा करून करगर केलग पगदहजे, ज्यगचे स्पष्टीकरण आवश्यक आहे .
कधीकधी, दवदिष्ट लक्षणे ओळखण्यगच्यग दवद्यगर्थ्गां च्यग क्षमते ची चगचणी घेण्यगच्यग मगर्गा वर एखगद्यग
समस्येचे हे तुपुरस्सर वणान केले जगते .
c. जरी त्यगिं नग समस्यग ओळखण्यगसगठी कगही पूवा ज्ञगन असले तरी, पूवीचे ज्ञगन त्यगिं नग त्वररत
समस्येचे दनरगकरण करण्यगस अनुमती िे त नगही.

पायिी 3. नवचािमंथन

a. पूवाज्ञगनगच्यग आधगरे पैलू एकदत्रत केले जगतगत.

b. यगमु ळे समस्येची रचनग करण्यगसगठी कल्पनग दनमगा ण झगल्यग पगदहजेत.
c. प्रत्ये क व्यक्ती आपल्यग कल्पनग मु क्तपणे आदण त्वररत चचे दिवगय व्यक्त करू िकते: यग
चरणगत चचगा न करणे आदण इतरगिं च्यग कल्पनगिं वर दिप्पणी न करणे महत्वगचे आहे , परिं तु अनेक
कल्पनग (पूवा ज्ञगन) र्ोळग करणे महत्वगचे आहे .
d. एकदत्रतपणे, दवद्यगथी समस्येच्यग अिंतदनादहत पररद्धस्थती (स्पष्टीकरणगत्मक दृष्टीकोन) आदण/दकिंवग
समस्येपगसून उद्भवले ल्यग पररणगमगिं च्यग कल्पनग (प्रदक्रयगत्मक दृष्टीकोन) र्ोळग करतील.

पायिी 4. िचना आनण गृहीतक

a. चरण 2 आदण 3 चे पु नरगवलोकन करग आदण स्पष्टीकरणगची तगत्पु रती उपगयगिं मध्ये व्यवस्थग करग.
b. चौर्थ्ग चरणगत, जे दवश्लेर्णगचग मु ख्य िगर् बनते , समस्यग वेर्वेर्ळ्यग मगर्गां नी स्पष्ट केली जगते .
c. कल्पनग, ज्यग सिंबिंदधत वगितगत, त्यग एकमे कगिं च्यग सिंबिंधगत तयगर केल्यग जगतगत.
d. प्रत्ये क र्ि सिस्यगलग यग प्रकरणगबद्दल पूणापणे कल्पनग मगिं डण्यगची परवगनर्ी आहे .
e. र्ि सिस्य त्यगिं च्यगकडे असलेले सवा पूवा ज्ञगन दमळवू िकतगत. हे पूवीचे ज्ञगन पूवीच्यग दिक्षणगत
घेतले ल्यग मगदहतीवर आधगररत असू िकते , दिन्न ले ख वगचू न दकिंवग इतर मगर्गा ने दमळवले ल्यग तर्थ्े
आदण अिंतदृाष्टीिंवर आधगररत असू िकते .
f. र्िगतील इतर सिस्यगिं नग आदण दिक्षकगिं नग दवद्यगर्थ्गां च्यग ज्ञगनगची सिंपूणा तपगसणी करण्यगची, इतर
स्पष्टीकरणे मगिं डण्यगची आदण कगही मतगिं वर प्रश्न दवचगरण्यगची परवगनर्ी आहे .
g. दवचगरमिं थन चचे ची प्रदक्रयग एक सहयोर्ी दृष्टीकोन आहे . हे र्िगतील प्रत्ये क सिस्य स्वतःहून
दनमगा ण करू िकतील त्यगपेक्षग अदधक सजानिीलतग आदण आउिपुिकडे नेत आहे .

पायिी 5. निकण्याची उनिष्टे

दिक्षण उदद्दष्टे तयगर करणे ;

a. र्ि दिकण्यगच्यग उदद्दष्टगिं वर एकमत होतो;

 b. दिक्षक हे सुदनदश्चत करतगत की दिकण्यगची उदद्दष्टे केंदित, सगध्य करण्यगयोग्य, सवासमगवेिक
आदण योग्य आहे त.
c. पद्धतिीर दृष्टीकोन आदण चचे चग पररणगम फलकगवर दलहून ठे वले ल्यग अनेक रूपरे र्ग होऊ
िकतो.
d. समस्यग यग बगह्यरे खग दवदिष्ट स्पष्टीकरणगिं प्रमगणे आहे त.(तथगदप, दवद्यगर्थ्गा चे पूवीचे ज्ञगन मयगा दित
असल्यगने, प्रश्न उपद्धस्थत होतील आदण सिंदिग्धतग दनमगा ण होतील. चचे च्यग यग िप्प्यगत, ट्यू िोररयल
र्िगच्यग सिस्यगिं मध्ये सिंघर्ा दनमगा ण झगलग पगदहजे.)
e. दवद्यगर्थ्गां नग त्यगिं च्यग चचे च्यग प्रदक्रयेत कगही पैलू अद्यगप समजगवून घेतले ले नगहीत आदण सोडवले ले
नगहीत हे कळे ल. समस्यग पद्धत दवद्यगर्थ्गां नग स्वतः दिकण्यगस प्रोत्सगदहत करते . मलग जे मगदहत
आहे आदण बगहे रील जर् समजून घेण्यगसगठी मलग कगय मगदहत असणे आवश्यक आहे यगमधील
सिंज्ञगनगत्मक दवसिंर्तीची ही द्धस्थती ही समस्यग दिकण्यगच्यग पद्धतीसगठी एक आवश्यक अि आहे .
f. सत्रगिरम्यगन दिसणगरे प्रश्न आदण सिंदिग्धतग, वैयद्धक्तक स्व-दनिे दित दिक्षणगसगठी दिकण्यगची
उदद्दष्टे म्हणून वगपरली जगऊ िकतगत. म्हणून, यग चरणगचग मु ख्य उद्दे ि म्हणजे सहगव्यग िप्प्यगत
कोणतग र्ि त्यगिंच्यग दक्रयगकलगपगिं वर लक्ष केंदित करे ल हे दिकण्यगचे उदद्दष्टे तयगर करणे.
g. यग िप्प्यगत सिंिोधन सगरगिं ि, सिंघिनग बनवणे, मगदहती एकदत्रत करणे आदण मगदहती पुढे नेणे
आदण ती िीघाकगलीन ज्ञगनगत हस्तगिं तररत करणे, परिं तु नवीन दिक्षण उदद्दष्टगिं नग आव्हगन िे ण्यगसगठी
एक सगधन म्हणून सिंकल्पनगत्मक नकगिग वगपरणे िक्य आहे .

पायिी 6. मानहती िोधत आहे

a. स्व-स्वतिंत्र दिक्षण; यग िप्प्यगत दवद्यगथी घरी जगऊन अभ्यगस करतगत.

b. हग िप्पग समस्यग-दवश्लेर्ण िप्प्यगत उद्भवले ल्यग प्रश्नगिं ची उत्तरे प्रिगन करे ल आदण दवद्यगर्थ्गां नग
समस्येच्यग मु ळगिी असले ल्यग दसद्धगिं तगिं चे अदधक सखोल ज्ञगन प्रगप्त करण्यगची सिंधी िे ईल.
c. समू ह सिस्य पररिगदर्त दिक्षण उदद्दष्टगिं च्यग सिंििगात वैयद्धक्तकररत्यग मगदहती र्ोळग करतगत.
d. मगदहती केवळ सगदहत्यगतू नच नगही तर इतर स्त्रोतगिं कडून (लगयब्ररी, जना ल्स, इिं िरनेि इ.) िे खील
र्ोळग केली जगते .
e. दिकण्यगची समस्यग पद्धत िे खील महत्त्वगची आहे कगरण ती दवद्यगर्थ्गां नग स्वतःची सिंसगधने
िोधण्यगची िक्यतग िे ते.
f. दवद्यगथी वैयद्धक्तकररत्यग दिकू िकतगत परिं तु जोडीने दकिंवग र्िगत िे खील दिकू िकतगत.
g. स्वयिं-अभ्यगस कगलगवधीचे पररणगम कसे सगिर केले जगतील हे आधीच ठरवणे महत्वगचे आहे :
एखगद्यग व्यक्तीद्वगरे , एकग लहगन र्िगद्वगरे दकिंवग सवा र्िगिं च्यग चचे नुसगर.
h. दवद्यगथी ज्ञगनगचे सिंबिंदधत स्त्रोत िोधतगत आदण निंतर नवीन मगदहती एकत्र ठे वतगत, िक्यतो
उघडले ल्यग सवा समस्यग सोडवतगत.

पायिी 7. संश्लेिण

a. र्ि खगजर्ी अभ्यगसगचे पररणगम सगमगदयक करतो.

b. दिक्षक दिक्षण तपगसतो आदण र्िगचे मू ल्यगिं कन करू िकतो.
c. अिंदतम िप्पग म्हणजे नव्यगने दमळवले ल्यग मगदहतीचे सिंश्लेर्ण आदण चगचणी.
d. ग्रुपचे सिस्य घरी जमले ली मगदहती एकमे कगिं नग िेअर करत आहे त. त्यगिं नी आतग यग समस्येमगर्े
कगय चगलले आहे यगबद्दल अदधक कुिल, अचू क, तपिीलवगर स्पष्टीकरण आदण समज दमळवली
आहे कग यगवरही चचगा केली.
e. कगही दवद्यगर्थ्गां नग समस्यग चगिं र्ल्यग प्रकगरे समजल्यग नसतील तर, इतर दवद्यगर्थ्गां चे कगया त्यगिं नग
त्यगिं च्यग कगमगची पद्धत समजगवून सगिं र्ण्यगचग प्रयत्न करणे आहे .
 f. यग चरणगत दवदिष्ट प्रकगरच्यग समस्यगिं सगठी दवद्यगर्थ्गां ची दनणाय प्रदक्रयग आदण त्यगिं च्यग
दनणायगमगर्ील अल्गोररिम तपगसणे आवश्यक आहे .

पायिी 8: "अनभप्राय"

a. हे खूप उपयुक्त पगऊल आहे .

b. यगत दिकण्यगच्यग प्रदक्रयेत सुधगरणग करण्यगसगठी केस, प्रदक्रयग आदण दिक्षक यगिं च्यगवरील सवा
दवद्यगर्थ्गां चग अदिप्रगय समगदवष्ट आहे .
c. तसेच हे खूप महत्वगचे आहे कगरण दवद्यगथी अभ्यगसक्रमगचे प्रमगणीकरण करतगत आदण
समस्येच्यग र्ुणवत्ते वर तसेच र्ि प्रदक्रयेच्यग र्ुणवत्ते वर आदण दिक्षकगिं च्यग कगमदर्रीवर त्यगिं च्यग
दिप्पण्यग िे तगत.

पायिी 9: नवश्लेिण:

a. िेविची पगयरी म्हणजे दवद्यगर्थ्गां च्यग चचे च्यग एकूण कगमदर्रीचे दवश्लेर्ण.
b. दिक्षक दकिंवग कोणतगही दवद्यगथी सत्रगचे दवश्लेर्ण करून अहवगल तयगर करू िकतो.
c. अभ्यगसगिरम्यगन उद्भवणगऱ्यग समस्येचे दनरगकरण करण्यगसगठी तसेच अभ्यगसगची पुढील रचनग
करण्यगसगठी हे उपयुक्त ठरे ल.

अध्यापनासाठी समस्या पद्धत वापिताना घ्यावयाची काळजी:

1. दवर्यवस्तू उदद्दष्टगिं सगठी पररपूणा असले ल्यग कगळजीपू वाक रचले ल्यग केसेसचग वगपर करण्यगची
कगळजी दिक्षकगिं नी घेतली पगदहजे
2. र्िगतील र्दतिीलतग प्रिगवीपणे व्यवस्थगदपत करण्यगसगठी प्रदिदक्षत प्रगध्यगपक दकिंवग दवद्यगथी
सुदवधग वगपरग
3. दवधगयक मगर्गां नी र्ि पत्त्यगतील सिंघर्गा स मित करग
4. चचगा सुलि करणगरी आसनव्यवस्थग सुदनदश्चत करग
5. दवद्यगथ्ा यगिं नग सहिगर्ी होण्यगसगठी, प्रि्न दवचगरण्यगसगठी, आदण आवि्यकते नुसगर ठरगदवक
कगलगवधीत दनयदमतपणे समु हगिं ची बैठक होण्यगसगठी परवगनर्ीदिवगय चु कग करण्यगसगठी
सुरदक्षत वगतगवरण तयगर करग.
6. लगयब्ररी, कॉम्प्युिर, सीडी, डीव्हीडी, इिं िरनेि कनेद्धक्टद्धव्हिी इत्यगिी सुदवधग दवद्यगर्थ्गां नग
सुरळीतपणे सिंिोधन करण्यगसगठी आवश्यक आहे त.

३.२.६. समस्या पद्धतीचे गुण:

प्राध्यापकांसाठी फायदे :

 समगधगनकगरक ‘सिंिोधनगच्यग नेतृत्वगखगलील’अध्यगपन.

 'सिंिोधन स्वगरस्य' आदण 'दिक्षण'. िरम्यगन तकािुद्धतग वगढवण्यगची सिंधी
 उपिे िगत्मक पध्ितीिंपगसून िू र जगण्यगमु ळे दवद्यगर्थ्गांिी ‘चगिं र्ले ’ सिंबिंध दवकदसत होतगत;
दवद्यगर्थ्गां चग आिर रगखलग आदण मजबूत केलग.
 मगन्यतगप्रगप्त लॉ स्कूलसगठी वेर्ळे पणगचे दचन्ह ( मगद्धरिच अनुिव)
 दनयोक्ते, सिंिगव्य दवद्यगथी आदण इतर िगळगिं द्वगरे मगन्यतग ही एक महत्त्वगची, नगदवन्यपूणा स्थगपनग
– एक सि् र्ुण मिं डळ
 सिंसगधन अनुमगन वगढवते
नवद्यार्थ्ाांसाठी फायदे :

1. पीबीएल सत्रगिरम्यगन दवद्यगथी एकग र्िगत एकत्र येतगत. एकत्र दिकल्यगने ते एकमे कगिं नग
ओळखतगत - त्यगिंचे मजबूत मु द्दे कमजोरी इ.
2. वकील म्हणून सिंिगव्य कररअरच्यग केंिस्थगनी असले ल्यग आदण इतर कोणत्यगही व्यक्तीलग
हस्तगिं तररत करण्यगयोग्य असले ल्यग दवद्यगर्थ्गां च्यग पिवी कौिल्यगिं च्यग व्यगवसगदयक
सिंििा .दवकगसगवर अदधक िर िे तगत.
3. आत्मदवि्वगसगचग सरगव केलग.
4. वगस्तदवक जर्गच्यग समस्यगिं च्यग र्ुिंतगर्ुिंतीचे सकगरगत्मक स्वगर्त आदण अदनदश्चतते चग सगमनग
करण्यगची दिकले ली क्षमतग.
5. दिस्तदवर्यक समज उच्च पगतळी –कगयिग अदधक चगिं र्ल्यग प्रकगरे जगणू न घेण्यगची सिंधी
दवद्यगर्थ्गां नग दमळते .
6. सतत चगलू असले ल्यग वैयद्धक्तक व्यगसगदयकगिं च्यग र्रजेचे कौतु क दवकगस - 'आजीवन दिकण्यगची'
वचनबद्धतग 'घेतली जगतेमिंजूर वृत्तीसगठी - मौल्यवगन, खरोखर अपररहगया, कोणत्यगही
िदवष्यगसगठी
7. सहिगर्ीिंनग सदक्रयपणे समगदवष्ट करते आदण समवयस्क र्ि दिक्षण उत्ते दजत करते .
8. सहिगर्ीिंनग पूवा-अद्धस्तत्वगत असले ले ज्ञगन एक्सप्लोर करण्यगत आदण कगय तयगर करण्यगत मित
करते त्यगिं नग मगदहत आहे .
9. दवचगरगिं ची िे वगणघे वगण आदण परस्पर दचिं तेबद्दल जगर्रूकतग सुलि करते
10. दवद्यगर्थ्गां मधील र्िंिीर दवचगर कौिल्यगच्यग दवकगसगस प्रोत्सगहन िे ते जे त्यगिं च्यग व्यवसगयगत
अकगली उपयोर्ी पडते
11. नेतृत्व, सिंघकगया, सिंप्रेर्ण आदण सहवगस कौिल्ये दवकदसत करते
12. उच्च स्तरगवरील दवचगरगिं नग प्रोत्सगहन िे ते आदण िगवनग कमी करते

13. र्िगतील सवगां चग सहिगर् सुदनदश्चत करणे हे आव्हगन असू िकते

३.२.७. समस्या पद्धतीचे दोि

1. ज्ञगन आदण कौिल्यगचे दवदवध स्तर जे व्हग ते लक्षणीय द्धस्थतीत असतगत ते व्हग सहिगर्ीिंसगठी दनरगिगजनक
असू िकते .

2. पररणगमगिं च्यग बगबतीत अप्रत्यगदित असू िकते

3. परस्पर सिंघर्गां ची क्षमतग वगढवते

4. वेळ घेणगरे असू िकते .

३.३. प्रश्न

1. समस्यग पद्धतीची सिंकल्पनग स्पष्ट करग.

2. तु म्ही समस्यग पद्धत किी पररिगदर्त करगल?

3. समस्यग पद्धतीची उपयुक्ततग स्पष्ट करग.

4. समस्यग पद्धती िरम्यगन कोणती तिं त्रे अवलिं बली जगतगत?

5. समस्यग पद्धतीमध्ये अनुसरण्यगसगठी मू लिू त प्रदक्रयग स्पष्ट करग..

6. समस्यग पद्धतीचे र्ुण त्यगच्यग तोिे चचगा करण्यगपेक्षग अदधक मजबूत आहे त.
 युननट – 4

पदव्युत्ति स्तिाविील अध्यापनात चचाा पद्धत आनण त्याची उपयुक्तता (Discussion method
and its suitability at postgraduate level teaching)

४.१. परिचय

दवद्यगर्थ्गा लग स्वतः दिकगयलग लगवणे हग दिक्षकगचग उद्दे ि आहे . तरुण मने नेहमी व्यगख्यगनगिं नी िरून
जगऊ िकत नगहीत. पिव्यु त्तर स्तरगवरील तरुण हे समजण्यगस आदण दवश्लेर्ण करण्यगस पुरेसे प्रौढ
आहे त. त्यगिं नग केवळ सिंवगि सगधगयलगच नगही तर त्यगिं च्यग मनगतलिं बोलणिंही कळतिं . म्हणून एक दववेकी
दिक्षक त्यगिं नग बोलू िकतो आदण त्यगिं नग स्वतः दिकण्यगसगठी प्रेररत करू िकतो. अध्यगपन-दिक्षणगची
सवगा त स्वीकगया पद्धत म्हणजे चचगा . चचगा म्हणजे र्ि सिस्य दकिंवग दिक्षक आदण दवद्यगथी यगिं च्यगतील
दवचगरगिं ची खुली मौद्धखक िे वगणघेवगण. प्रिगवी चचे सगठी दवद्यगथ्ा यगिं नग चचगा करण्यगच् यग दवर्यगची पूवा
मगदहती आदण मगदहती असगयलग हवी. हे वर्गा तील दिकवण्यगपेक्षग वेर्ळे आहे . ज्यग दवर्यगवर चचगा
करगयची आहे त्यगबद्दलचे ज्ञगन येथे दिक्षक अर्ोिर िे तगत. प्रत्ये क दवद्यगथी आपले मत मगिंडतो. यग
पद्धतीमु ळे दवद्यगर्थ्गां मध्ये सजानिीलतग दवकदसत होते . दिकणे अदधक प्रिगवी आहे , दवद्यगर्थ्गां नग िीप
दिकण्यगच्यग कल्पनग आदण र्िगतील अनुिवगिं वर अवलिं बून रगहगवे लगर्त नगही, प्रत्ये कगलग सदक्रय प्रदक्रयेत
सहिगर्ी होण्यगची परवगनर्ी िे ते. हग मगनवी स्विगव आहे की एकग र्िगतील सवा दवद्यगथी एकगच ओळीवर
दवचगर करत नगहीत म्हणून अिी पररद्धस्थती येते ज्यगमध्ये मतदिन्नतग दनमगा ण होते , ही चचगा दिकवण्यगच्यग
पद्धतीसगठी सवगा त योग्य आहे . दवद्यगथी त्यगिं च्यग दवदवध मतगिं द्वगरे ज्ञगनगची िे वगणघेवगण करतगत.

४.२.१. चचाा पद्धतीची संकल्पना.

कगयिे दवर्यक तपगस, सिंश्लेर्ण, दवश्लेर्ण आदण मू ल्यमगपन इत्यगिी कौिल्यगिं नग प्रोत्सगहन िे ण्यगसगठी
कगयिे दिक्षक व्यगख्यगन पद्धतीसह कगयद्यगच्यग वर्गां मध्ये लक्षणीय दिक्षण तिं त्र वगपरू िकतगत. हे स,
उिगहरणगथा , चचे च्यग फगयद्यगिं चे वणान करते :

दवद्यगथी आदण दिक्षकगिं सगठी चचेचे अनेक फगयिे आहे त. चचगा दवद्यगर्थ्गां नग कल्पनग "िोधण्यगस" परवगनर्ी
िे ते, ज्यगमु ळे सखोल दिक्षण दमळते . चगिं र्ल्यग चचगा दवद्यगर्थ्गां नग उच्च-स्तरीय दवचगर कौिल्ये वगपरण्यगस
प्रवृत्त करतगत: नवीन सिंििगां मध्ये दनयम लगर्ू करणे, समस्यगिं चे दवश्लेर्ण करणे, दसद्धगिं तगिं चे सिंश्लेर्ण करणे
आदण कल्पनगिं चे मू ल्यमगपन करणे. प्रिगवी चचगां द्वगरे त्यगिंनग दवदवध दृदष्टकोन समोर येतगत, दवद्यगथी मू ल्ये
दवकदसत करतगत आदण दृदष्टकोन बिलतगत. चचगांमुळे दिक्षकगिं नग त्यगिं च्यग दवद्यगर्थ्गां च्यग दिक्षणगबद्दल
आदण समस्यगिं बद्दल त्यगिं च्यग सजानिील दृदष्टकोनगबद्दल मौल्यवगन अिंतदृाष्टी दमळू िकते. अनुिवी
वररष्गिं कडून अनेकिग दिफगरस केली जगते की कगयद्यगच्यग दिक्षकगिं नी एक तिं त्र म्हणून चचगा अदधक
वगरिं वगर केली पगदहजे.

चचगा पद्धत तीन िप्प्यगत चगलते :

1. दिक्षक एक समस्यग िे तगत. सूत्रधगर म्हणून कगम करते

2. दवद्यगथी उपगय िोधण्यगचग प्रयत्न करतो- सिंिोधन करतो
3. दवद्यगथी समस्येच्यग मितीने स्वतः दिकतो.
४.२.२. चचाा पद्धती ंचे प्रकाि

चचगा पद्धत खगलील प्रकगरगमध्ये केली जगऊ िकते :

(a) वादनववाद-Debate

वगिदववगि म्हणजे वर्गा त, सगवाजदनक सिे त दकिंवग रगज्य दकिंवग रगष्टिीय सिे त एखगद्यग मु द्द्यगची औपचगररक
चचगा . वगिदववगिगत िोन दकिंवग अदधक वक्ते परस्पर दवरोधी दवचगर व्यक्त करतगत. दिक्षक सूत्रधगर म्हणून
कगम करतगत. चचे िरम्यगन पुढील र्ोष्टी घडतील

1. दिक्षक वगिदववगिगसगठी एक मु द्दग िे तगत. तो/ती सुत्रधगर म्हणून कगम करतो,

2. दवद्यगथी योग्य र्ुण िोधण्यगचग प्रयत्न करतो- सिंिोधन करतो आदण इतर दवद्यगर्थ्गा समोर म्हणजे
त्यगच्यग प्रदतस्पध्यगा समोर र्ुण ठे वण्यगची तयगरी दकिंवग त्यगच्यग तयगरीसह येतो. तो इतकग तयगर
होतो की तो त्यगच्यग प्रदतस्पध्यगा च्यग सवा मु द्द्यगिं चे खिंडन करण्यगस तयगर असतो आदण
प्रदतस्पध्यगा च्यग बगबतीतही तो असतो. येथे दवद्यगथी त्वरीत समजून घेण्यगसगठी आदण त्वररत उत्तर
िे ण्यगसगठी तयगर आहे ,
3. दवद्यगर्थ्गां नग वेळेची मयगा िग दिली जगते आदण म्हणून ते दिकतगत की त्यगिं नी जलि, अप-िू -ि-पॉइिं ि
आदण सिंदक्षप्त परिं तु स्पष्ट असले पगदहजे आदण सवा आवश्यक मु द्दे समगदवष्ट केले पगदहजेत.
4. अिंकगतील समस्येच्यग मितीने दवद्यगथी स्वतः दिकण्यगचग प्रयत्न करतगत.

(b) लहान गट चचाा (Small Group Discussion):

यग पद्धतीत अनेक लोक वर्गा त दकिंवग वर्गा च्यग बगहे र त्यगच दठकगणी एकत्र बसतील. दवद्यगथी र्ि तयगर
करतगत आदण दिक्षक त्यगिं नग दवदिष्ट दवर्यगवर चचगा करण्यगसगठी एक मु द्दग िे तगत. मर् त्यगिं च्यगपैकी एक
दकिंवग िोन आवश्यक असल्यगस सगिरीकरण िे खील करू िकतगत. सिंपूणा र्ि एकगच वेळी एकगच
दवर्यगवर बोलत असले ल्यग वगिदववगिगपेक्षग वे र्ळे आहे . तथगदप, दिस्त रगखली पगदहजे आदण दिक्षक दकिंवग
दवद्यगथी र्िगवर दनयिंत्रण ठे वू िकतगत. र्िचचगा दिले ल्यग वेळेत सिंपवगवी आदण निंतर सवा चचे चग सगरगिं ि
दिक्षक दकिंवग दवद्यगर्थ्गा ने केलग पगदहजे.

छोट्यग र्ि चचे िरम्यगन पुढील र्ोष्टी घडतील.

1. दिक्षक चचे सगठी मु द्दग िे तगत. सूत्रधगर म्हणून कगम करते ,

2. दवद्यगथी उपगय िोधण्यगचग प्रयत्न करतगत- सिंिोधन करतगत,

3. दवद्यगथी स्वतः दिकण्यगचग प्रयत्न करतगत.

(क) गोलमेज चचाा(Round Table Discussion):

वर्गा त दकिंवग कॉले जमधील मीदििं र् हॉलमध्ये र्ोलमे ज चचगा आयोदजत केली जगऊ िकते .कॉले ज
प्रणगलीमध्ये, र्ोलमे ज चचे मध्ये दिक्षक आदण दवद्यगथी यगिं च्यगतील दनरोर्ी िैक्षदणक सिंवगिगचग समगवेि
असतो; दकिंवग दवद्यगर्थ्गां मध्ये. दवद्यगर्थ्गां मध्ये आत्मदवश्वगस दनमगा ण करणगरग हग आनिं ििगयी अनुिव आहे . हे
र्िचचे सगरखे आहे , दिक्षक त्यगिं नग चचगा करण्यगसगठी एक ठरगदवक मु द्दग िे तगत. सिंपूणा र्ि एकगच वेळी
एकगच दवर्यगवर बोलत असले ल्यग वगिदववगिगपेक्षग वे र्ळे आहे . तथगदप, दिस्त रगखली पगदहजे आदण
दिक्षक दकिंवग दवद्यगथी र्िगवर दनयिंत्रण ठे वू िकतगत. र्ोलमे ज चचगा दिले ल्यग वेळेत पूणा करगवी लगर्ेल
आदण निंतर सवा चचे चग सगरगिं ि दिक्षक दकिंवग दवद्यगर्थ्गा ने केलग पगदहजे.
र्ोलमे ज चचे िरम्यगन पुढील र्ोष्टी घडतील

1. दिक्षक चचे सगठी मु द्दग िे तगत. सूत्रधगर म्हणून कगम करते ,

2. आसनव्यवस्थग सिगिं प्रमगणे असते; र्ोल मे ज,

३. दवद्यगथी उपगय िोधण्यगचग प्रयत्न करतगत- सिंिोधन करतगत,

4. दवद्यगथी स्वतः दिकण्यगचग प्रयत्न करतगत

(d) परिसंवाद (Symposium):

दिक्षक अिग प्रकगरची बैठक आयोदजत करतगत ज्यगमध्ये तज्ञ एखगद्यग दवदिष्ट दवर्यगवर चचगा
करतगत. यगत दिक्षक आदण दवद्यगथी आदण दवद्यगथी आदण दवद्यगथी यगिं च्यगतील दनरोर्ी िैक्षदणक सिंवगिगचग
समगवेि आहे यगची खगत्री करणे हग मु ख्य उद्दे ि आहे . दवद्यगर्थ्गां नग आत्मदवश्वगस दनमगा ण करण्यगची, ज्ञगन
दमळवण्यगची आदण स्वतःहून र्ोष्टी िोधण्यगची सिंधी दिली जगते . इथे ही चचे चे दवर्य पूवादनधगा ररत आहे त,
त्यगमु ळे दिले ल्यग दवर्यगवर तयगरी करण्यगस आदण बोलण्यगस िरपूर वगव आहे . पण अपेक्षग अिी आहे
की तु म्ही "तज्ञ" आहगत. यग अपेक्षेने इतर जे स्वत: लग तज्ञ समजत नगहीत ते अदनच्छु क आहे त आदण
सहिगर्ी होत नगहीत दकिंवग त्यगऐवजी दनरगि वगितगत.

सवा पद्धतीिंमध्ये िरपूर वगचन, सिंिोधन कगया, िगर्ेवर उत्तम सिंिगर्ण कौिल्य यगिं चग समगवेि
असतो आदण सगिर करणगर् यग व्यक्तीलग त्यगच्यग युद्धक्तवगिगचे सवा मु द्दे त्वररत लक्षगत ठे वतग आले पगदहजेत
आदण एखगिग प्रश्न दवचगरल्यगवर श्रोत्यगिं नग दकिंवग श्रोत्यगिं नग ते पिवून िे ण्यगस सक्षम असगवे. दवद्यगर्थ्गा च्यग
ज्ञगनगची चगचणी घेण्यगसगठी दिक्षक एक उिगहरण िे खील िे तगत. पण एक उत्कृष्ट चचे पेक्षग वेर्ळी आहे .
यग पद्धतीमध्ये दिक्षकगलग चचे सगठी मु द्दग द्यगवग लगर्तो, दवद्यगर्थ्गा लग तयगरीसगठी पुरेसग वेळ द्यगवग लगर्तो,
दिक्षक त्यगिं नग ठरगदवक दवर्यगवर र्ि चचगा करण्यगसगठी मु द्दग िे ईल, सूत्रधगर म्हणून कगम करे ल, दिस्त
रगखेल आदण दनयिंत्रण ठे वेल. र्िचचगा दिले ल्यग वेळेत सिंपवगवी आदण निंतर सवा चचे चग सगरगिं ि दिक्षक
दकिंवग दवद्यगर्थ्गा ने केलग पगदहजे.

अभ्यगसक्रमगिी सिंबिंदधत दवर्य चचे सगठी िे णे हे दिक्षकगचे कता व्य आहे , यगमु ळे दवद्यगर्थ्गा लग
दिकण्यगस मित होईल तसेच दवद्यगर्थ्गा लग त्यगचग कमी दकिंवग अप्रगसिंदर्क उपयोर् होणगर नगही. जर दवर्य
अभ्यगसक्रमगत समगदवष्ट केलग असेल तर दवद्यगथी नोि् समधू न अभ्यगस करणे िगळतो आदण स्वतिं त्र बनतो
तसेच स्वतःच्यग नोि् स बनवतो. यगमु ळे दवद्यगर्थ्गा लग स्वयिंअध्ययन पद्धतीचग अवलिं ब करण्यगस प्रोत्सगहन
दमळते

४.२.३. चचे चे तं त्र:

र्गा त चचगा सत्र सुरू असतगनग, दिक्षक दवद्यगर्थ्गां नग सुलि प्रश्न दवचगरून मित करू िकतगत यगमु ळे चचे ची
प्रदक्रयग आदण प्रर्ती वगढण्यगस मित होते.

सुलि प्रश्नगिं ची कगही उिगहरणे खगलीलप्रमगणे आहे त दकिंवग असू िकतगत:

1. सूचना प्रश्न: यग प्रकगरचे प्रश्न दवद्यगर्थ्गां नग व्यवद्धस्थत करण्यगस मित करतगत त्यगिं चे दवचगर आदण
इतर कल्पनग आदण घिकगिं िी सिंबिंध दनमगा ण करतगत मजकूर ते स्वतःलग िि ॅ कवर आणू िकतगत
आदण चगिं र्लग युद्धक्तवगि करू िकतगत.
2. औनचत्यपूणा प्रश्न: दिक्षक न्यगय्यतेची मगर्णी करतगत यगसगठी दवद्यगर्थ्गां नी त्यगिं च्यग मते दकिंवग
युद्धक्तवगिगसगठी पुरगवे प्रिगन करणे आवश्यक आहे . अिग प्रकगरे दवद्यगथी चगिं र्ले वगचतगत, चगिं र्ले
सिंिोधन करतगत आदण आवश्यक कगर्िपत्रगिं सह सुसज्ज िे खील होतगत. वकील जसे कोिगा त
केस कगयिे आदण कगयद्यगची पुस्तके घेऊन येतगत
 3. स्पष्टीकिण किणािे प्रश्न: जेव्हग दिक्षक कगही मु द्दे स्पष्ट करण्यगस सगिं र्तगत, ते व्हग दवद्यगथी तसे
करण्यगचग प्रयत्न करतगत, यगमु ळे दिक्षकगलग दवद्यगर्थ्गाचे ज्ञगन तपगसण्यगत आदण दवर्यगतील
त्यगची/दतची समज सत्यगदपत करण्यगस मित होते.
4. तु लनात्मक प्रश्न: जर दिक्षकगलग कगही वस्तु द्धस्थतीिंमध्ये तु लनग करगयची असेल तर दवद्यगर्थ्गा ने
इतर वगचन, दसद्धगिं त, अभ्यगस इत्यगिीिंिी समतु ल्य, दवर्मतग कगढणे आवश्यक आहे . त्यगमु ळे
दवद्यगथी चगिं र्ल्यग तु लनगसगठी वेर्वेर्ळ्यग सगमग्रीचग िे खील अभ्यगस करतगत.
5. संयोजी प्रश्न: तु लनेप्रमगणेच दवद्यगथी त्यगिं च्यग अनुिवगतू न, इतर वगचनगतू न दनमगा ण झगले ल्यग इतर
सगदहत्यगिी दकिंवग सिंकल्पनगिं िी सिंबिंध प्रस्थगदपत करण्यगचग प्रयत्न करतो. जसे कगही सगमगदजक
पैलू, कगयद्यगची उपयुक्ततग, मगनवी हक्, ध्वनी प्रिू र्ण इ.
6. नवश्लेिणात्मक प्रश्न: जेव्हग दवद्यगर्थ्गां नग त्यगिं च्यग स्वतःच्यग चचे चे दवश्लेर्ण करण्यगस सगिं दर्तले
जगते ते व्हग ते त्यगकडे र्िंिीरपणे पगहतगत आदण त्यगिं च्यग स्वतःच्यग चु कग जगणून घेतगत. त्यगच वेळी
त्यगिं नग त्यगिं ची िक्ती, बुद्धी आदण िहगणपणगची जगणीव होते .

कगबोन एक "दथिं क-पेअर-िेअर" तिं त्र सुचवते जेथे "[चे ] दवद्यगथी उत्तर दकिंवग समगधगनगबद्दल दवचगर
करण्यगसगठी एक दकिंवग िोन दमदनिे घगलवतगत. दवद्यगथी निंतर त्यगिं ची उत्तरे चचगा करण्यगसगठी (िेअर)
करण्यगसगठी जोडी बनवतगत. त्यगनिंतर दिक्षक अनेक दवद्यगर्थ्गां नग त्यगिं ची उत्तरे सिं पूणा र्िगसह सगमगदयक
करण्यगस सगिं र्ू िकतगत.

४.२.४. चचाा पद्धतीची उपयुक्तता.

मी ऐकतो आनण नवसितो.

मी पाहतो आनण नवश्वास ठे वतो.

मी कितो आनण मला समजते . – कन्फ्यूदियस

चचाा पद्धतीचा वापि:

चचगा पद्धतीत अवलिं दबल्यग जगणगर् यग कगही तिं त्रे आहे त:

1. दिक्षकगने चचे ची प्रदक्रयग आदण िप्पे तयगर करण्यगसगठी पुरेसग वेळ द्यगवग. हे च दवद्यगर्थ्गां नग
सगिं दर्तले पगदहजे. दवद्यगर्थ्गां नग पूवा-चचगा असगइनमें िसह प्रश्नगतील दवर्यगची मगदहती द्यग जेणेकरून
ते चगिं र्ले तयगर होतील आदण उल्ले खनीय योर्िगन िे ऊ िकतील. त्यगने दवद्यगर्थ्गां नग चचगा
करण्यगयोग्य दवर्य प्रिगन करणे आवश्यक आहे जे दवद्यगर्थ्गां नी कगही पगश्वािूमी मगदहती दकिंवग ज्ञगन
र्ृहीत धरले आहे आदण जे अभ्यगसक्रमगत तसेच त्यगिं च्यग बौद्धद्धक क्षमते नुसगर समगदवष्ट केले आहे .
2. चचे सगठी दनवडले ल्यग दवर्यगसगठी दवर्यगचे वेर्ळे र्ु णधमा आदण त्यगच्यग मयगा िग ठरवल्यग
पगदहजेत.
3. दवद्यगर्थ्गां नग दनष्कर्गा पयांत पोहोचण्यगसगठी वेळ मयगा िग मगदहत असणे आवश्यक आहे . तरीही
दवद्यगर्थ्गां च्यग उपक्रमगिं नग न्यगय िे ण्यगसगठी सवा मु द्द्यगिं वर चचगा करण्यगसगठी पु रेसग वेळ दिलग
पगदहजे.
4. आसनगिं ची व्यवस्थग वतुा ळगकगर दकिंवग अधा वतुा ळगकगर स्वरूपगत असगवी ज्यगमु ळे दिक्षक आदण
दवद्यगर्थ्गां मध्ये जवळचग सिंवगि होऊ िकेल.
5. दिक्षकगने दवर्यगचग पररचय, चचे चग उद्दे ि आदण चचे त सहिगर्ी दवद्यगर्थ्गां ची ओळख करून द्यगवी.
6. त्यगने/दतने निंतर (सिंपूणा चचे िरम्यगन) सुत्रधगरगची िू दमकग बजगवली पगदहजे. चचे वर दिक्षक दकिंवग
हुिगर दवद्यगर्थ्गां चे वचा स्व नसगवे, तर सवा दवद्यगर्थ्गां नग समगन सिंधी दमळगवी. जेव्हग दवद्यगथी
दवर्यगपगसून िू र जगतगत ते व्हग दिक्षकगने चचे वर दनयिंत्रण ठे वले पगदहजे आदण मु द्दे स्पष्ट केले
 पगदहजेत. दवद्यगर्थ्गां नग इतरगिं चग दृदष्टकोन ऐकण्यगसगठी प्रोत्सगदहत करग आदण निंतर त्यगिं चे स्वतःचे
मू ल्यगिं कन करग.
7. दिक्षकगिं नी सवा दवद्यगर्थ्गां च्यग मतगिं नग महत्त्व दिले पगदहजे आदण सिंवगि आदण वगिदववगि रोखू न
स्वतःच्यग मतगिं मध्ये फरक न करण्यगचग प्रयत्न केलग पगदहजे. वगजवी योर्िगनगसगठी पगठीवर थगप
िे ण्यगच्यग स्वरूपगत सकगरगत्मक समथा न असले पगदहजे आदण त्यगच वेळी, असिंबद्ध दिप्पण्यग
मु त्सद्दीपणे नगकगरल्यग र्ेल्यग पगदहजेत.
8. चचे लग सुरुवगत करण्यगपूवी, दवर्यगची पगश्वािूमी मगदहती द्यगवी जेणेकरून जे सदक्रयपणे सहिगर्ी
होत नगहीत त्यगिं नग चचे ची कल्पनग येईल.
9. चचे च्यग प्रदक्रयेलग चगलनग िे ण्यगसगठी सकगरगत्मक वगतगवरण तयगर केले पगदहजे. त्यगत प्रत्ये कगचग
समगवेि असगवग. पु रेिग अध्यगपन सगधनगिं ची तरतू ि आवश्यक आहे . द्धव्हडीओ प्ले अर, प्रोजेक्टर
इ. आदण पुस्तके यगसगरख्यग दिकवण्यगिं सगठी अदतररक्त मित होऊ िकते .
10. दवर्यगवर अदधक मगदहती दमळदवण्यगसगठी दवचगरले जगणगरे पू वा-दनधगा ररत प्रश्न चगिं र्ले दडझगइन
केले ले आहे त.
11. िेविी दिक्षकगने चचे चग सगरगिं ि द्यगवग. दवद्यगर्थ्गां च्यग स्वीकगरगहा योर्िगनगच्यग आधगरे दिक्षकगिं नी
महत्त्वगच्यग मु द्द्यगिं चग सगरगिं ि कगढगवग

४.२.५. चचाा पद्धतीचे गुण.

गुण/फायदे

1. वर्गा त चचगा केल्यगने दिक्षक चगिं र्ल्यग प्रकगरे तयगर होतो आदण सवोत्तम पररणगमगिं सगठी वर्ा
व्यवद्धस्थत करतो.
2. यगमु ळे दवद्यगर्थ्गां नग धड्यगत पूणापणे सहिगर्ी होण्यगची आदण त्यगिं च्यग कल्पनगिं चे योर्िगन िे ण्यगची
चगिं र्ली सिंधी दमळते . सिंकल्पनगिं बद्दलच्यग त्यगिं च्यग कल्पनग व्यक्त करून, ते कगही स्पष्टीकरणगिं समोर
येतगत, युद्धक्तवगिगत र्ुिंततगत ज्यगमु ळे त्यगिं नग अदधक ज्ञगन आदण आत्मदवश्वगस दमळतो.
3. चचगा पद्धत, एक परस्परसिं वगिी प्रदक्रयग असल्यगने , दिक्षकगलग त्यगच्यग दवद्यगर्थ्गां चे चगिं र्ले आकलन
होण्यगस मित होते .
4. यगचग उपयोर् चौकिी मनगलग चगलनग िे ण्यगसगठी आदण समस्यग सोडवण्यगसगठी चगिं र्लग सरगव
िे ण्यगसगठी केलग जगऊ िकतो.
5. सगमगदजकदृष्ट्ट्यग, दवद्यगथी समवयस्कगिं च्यग कल्पनग आदण दृश्ये स्वीकगरण्यगची िगवनग दवकदसत
करतगत.
6. सजानिीलतग आदण पुढगकगरगलग चगलनग िे त असतगनग लपले ल्यग प्रदतिगिं चग िोध लगवलग जगतो.
7. दवद्यगर्थ्गां चग सहिगर् अदधक आहे .
8. दवद्यगथी इतरगिं चे मत ऐकतगत आदण निंतर स्वतःचे मत व्यक्त करतगत. यगमु ळे त्यगिं ची दवश्लेर्णगत्मक
िक्ती दवकदसत होते .
9. चचे िरम्यगन चु कले ल्यग मु द्यगिं वर दिक्षक चचगा करतगत त्यगमु ळे दवद्यगर्थ्गां च्यग ज्ञगनगत िर पडते .
10. दवद्यगथी स्वतः दिकतगत आदण स्पष्टीकरणगचे मु द्दे िोधतगत.
11. ते त्यगिं च्यग दवचगरगिं ची िे वगणघे वगण िे खील करतगत.
12. दवद्यगर्थ्गां नग केवळ नेहमी बोलणगऱ्यगिं चगच नव्हे तर सवगां चग दृदष्टकोन दमळतो.
13. चचे निंतर जेव्हग दवद्यगथी त्यगिं चे सगिरीकरण िे तगत ते व्हग दिक्षक त्यगिं च्यग चु कग सुधगरतगत.
14. दवद्यगथी स्वतःच्यग नोि् स बनवू िकतगत.
15. यग प्रकगरचे दिक्षण अदधक प्रिगवी आहे
16. त्यगिं नग दनयदमत दिक्षणगवर अवलिं बून रगहगवे लगर्त नगही.
17. करगवयगचग उपक्रम दवद्यगर्थ्गां मध्ये सजा निीलतग दवकदसत करतो.
 18. हे दवद्यगर्थ्गां मध्ये दवचगर जगर्ृत करते .
19. दवद्यगर्थ्गां नग दवर्यगच्यग तयगरीसगठी वेळ असतो.
20. जर दवद्यगर्थ्गां कडे चचे पूवी सगदहत्य आदण ज्ञगन असेल तर त्यगिं नग बोलण्यगसगठी चगलनग दमळते तसेच
नवीन आदण नवीनतम मगदहती समोर येते.
21. चचे निंतर सिंकल्पनग स्पष्ट होतगत.
22. प्रत्ये क दवद्यगथी आपले मत िे तो.

दलन िे लर, यग दिकवण्यगच्यग पद्धतीच्यग सकगरगत्मक र्ुणधमगां बद्दल डॅ र्ेिच्यग वणानगचग हवगलग िे त:

1. हे दवद्यगर्थ्गां सगठी सदक्रय दिक्षण िू दमकग प्रिगन करते .

2. हे दवद्यगर्थ्गां नग ऐकण्यगसगठी आदण एकमे कगिं कडून दिकण्यगस प्रोत्सगदहत करते .
3. यगत उच्च स्तरीय दवचगरगिं चग समगवेि आहे , किगदचत सॉक्रेदिक दिकवणीप्रमगणे आदण
व्यगख्यगनगिं पेक्षग वेर्ळे .
4. हे दवद्यगर्थ्गां नग त्यगिं च्यग स्वतःच्यग दृदष्टकोनगव्यदतररक्त इतर दृदष्टकोनगिं समोर आणते .
5. हे दवद्यगर्थ्गां नग तोिंडी वदकली आदण इतर कौिल्ये दवकदसत करण्यगत मित करते
6. हे दिकणे कमी दिक्षक-केंदित आदण अदधक दवद्यगथी-केंदित करते .
7. हे दवद्यगर्थ्गा च्यग दिकण्यगच्यग पगतळीबद्दल दिक्षकगिं नग अदिप्रगय प्रिगन करते .
8. कगयद्यगच्यग अभ्यगसगत दवद्यगर्थ्गां नग त्यगिं ची मते आदण िगवनग आणण्यगसगठी हे बिल िे ते.
9. हे दिक्षक दिकवते .

तोटे

1. लगिं बलचक पद्धत: चचगा पद्धत ही मु ख्यत: सिंवगिगत्मक प्रदक्रयग आहे ज्यगमध्ये दवद्यगथी आदण
दवद्यगथी आदण दवद्यगथी आदण दिक्षक यगिं च्यगतील सिंवगिगचग बहुदवध प्रवगह असतो, त्यगमु ळे बरगच
वेळ लगर्तो.
2. सहलीमु ळे अभ्यगसक्रमगत थोडे से ग्रगउिं ड समगदवष्ट केले आहे .
3. कगही दवद्यगथी कधीही िगर् घेऊ िकत नगहीत कगरण त्यगिं नग दवर्यगच्यग पगश्वािूमीचे ज्ञगन नगही दकिंवग
त्यगिं नग तसे करण्यगची सिंधी दिली जगत नगही.
4. हळु वगर दिकणगऱ्यगिं नग व्यगयगमगचग िगर् होण्यगस दकिंवग योर्िगन िे ण्यगस लगज वगिते कगरण हुिगर
दवद्यगथी चचे वर प्रिु त्व दमळवू िकतगत. चचगा पद्धत ही बुद्धद्धमत्तग आदण चगिं र्ल्यग सिंिगर्ण
कौिल्यगिं वर अवलिं बून असल्यगने ते अभ्यगसपगसून िू र जगऊ िकतगत.
5. केवळ ते च दवद्यगथी िगर् घेतगत ज्यगिं च्यगकडे आत्मदवश्वगस आहे .

४.३ प्रश्न

1. अध्यगपनगची चचगा पद्धत स्पष्ट करग. कगही उिगहरणे द्यग.

2. चचगा पद्धतीचे कोणते ही िोन प्रकगर थोडक्यगत स्पष्ट करग.

3. चचे त घ्यगयची पगवले दकिंवग प्रदक्रयगिं चग उल्लेख करग.

4. चचगा पद्धतीचे तोिे आदण र्ुणवत्ते ची चचगा करग.

 युननट - 5.

पिीक्षा प्रणाली आनण मूल्यमापनातील समस्या - बाह्य आनण अं तगात मूल्यांकन.( Examination
System and Problems in Evaluation - External and Internal Assessment.)

"दिक्षण हे िगिं डे िरणे नगही तर ज्योत पेिवणे आहे ." – सॉक्रेदिस

५.१. परिचय

दनयोदजत उपक्रम म्हणून दिक्षण, वैयद्धक्तक स्तरगवर लहगन दकिंवग मोठ्यग प्रमगणगवर सिंस्थगत्मक स्तरगवर,
दवद्यगर्थ्गा लग सदक्रय, जबगबिगर, उत्पगिक आदण समगजगचे कगळजी घेणगरे सिस्य बनण्यगस सक्षम बनवणे
हे उदद्दष्ट आहे . त्यगिं नग सिंबिंदधत कौिल्ये आदण कल्पनग िे ऊन समगजगतील दवदवध पद्धतीिंिी पररदचत करून
दिले जगते . दिक्षण दवद्यगर्थ्गां नग त्यगिं चे दवश्लेर्ण आदण मूल्यमगपन करण्यगस प्रोत्सगदहत करते अनुिव, ििंकग
घेणे, प्रश्न करणे, तपगस करणे - िु सऱ्यग िब्दगिं त, दजज्ञगसू असणे आदण स्वतिं त्रपणे दवचगर करणे आदण
प्रवीणतग प्रगप्त करणे.

प्रत्ये क प्रवीणते च्यग अिंमलबजगवणीसगठी सवा दवद्यगर्थ्गां मध्ये मु ख्य िैक्षदणक दवर्यगचे ज्ञगन आदण
समज दवकदसत करणे आवश्यक आहे . मु ख्य िैक्षदणक दवर्यगच्यग ज्ञगनगच्यग आधगरे िीकगत्मक दवचगर
करू िकतील आदण प्रिगवीपणे सिंवगि सगधू िकतील असे दवद्यगथी तयगर करणे हे दिक्षकगचे कगया आहे .
दवद्यगर्थ्गां नग आजच्यग जर्गत यि दमळवण्यगसगठी आवश्यक कौिल्ये िे खील दिकवली पगदहजेत, जसे की
र्िंिीर दवचगर, समस्यग सोडवणे, सिं वगि आदण सहयोर्. मु ख्य ज्ञगन दनिे िगिं च्यग चौकिीत, सिंस्थग (सिंस्थग)
आवश्यक समथा न प्रणगलीिंसह सिंपूणा फ्रेमवका एकत्र करतगत-मगनके, मू ल्यगिं कन, अभ्यगसक्रम आदण
सूचनग, व्यगवसगदयक दवकगस आदण दिकण्यगचे वगतगवरण—दवद्यगथी दिकण्यगच्यग प्रदक्रयेत अदधक
र्ुिंतले ले असतगत आदण आजच्यग जगर्दतक अथा व्यवस्थेत िरिरगि होण्यगसगठी पिवीधर चगिं र्ले तयगर
असतगत. त्यगमु ळे एकदवसगव्यग ितकगतही परीक्षग आदण मू ल्यमगपन हग दिक्षण व्यवस्थे चग एकगद्धत्मक
आदण महत्त्वगचग िगर् बनलग आहे . मु ख्य िर म्हणजे दवद्यगर्थ्गा ने दमळवले ल्यग ज्ञगनगचे मू ल्यगिं कन करणे
आदण त्यगलग/दतलग त्यगत सुधगरणग करण्यगस प्रवृत्त करणे. दवद्यगर्थ्गां मध्ये मू ल्यगिं कन प्रणगलीबद्दल
आत्मदवश्वगस दनमगा ण करणे आदण अत्यिं त अचू क दनकगल वेळेवर प्रकगदित करणे आवश्यक आहे . यग
प्रदक्रयेचग उद्दे ि अभ्यगसगिरम्यगन दवद्यगर्थ्गां नी जगस्त िडपण न आणतग आत्मसगत केले ल्यग ज्ञगनगची पगतळी
मोजणे हग आहे .

५.२. नवियाचे स्पष्टीकिण

पिीक्षा आनण मूल्यमापन प्रणाली.

परीक्षे च्यग प्रदक्रयेचग उद्दे ि दवद्यगर्थ्गां नी त्यगिं नग दिले ल्यग अभ्यगस दकिंवग प्रदिक्षणगिरम्यगन अिंतिूा त केले ल्यग
ज्ञगनगची 'पिवी' मोजणे हग आहे . कगयद्यगसगरख्यग व्यगवसगदयक दिक्षण व्यवस्थे मध्ये, मु ित दकिंवग िैक्षदणक
सत्रगत दवद्यगर्थ्गां च्यग कगमदर्रीचे सतत मू ल्यमगपन करण्यगवर दविेर् िर दिलग जगतो. दवद्यगथी कमी
तयगरीसह चगिं र्ले र्ुण दमळवून परीक्षग उत्तीणा होऊ िकतगत, बहुते क परीक्षे च्यग आधी केले जगते आदण
असहमत असण्यगचे कगरण नगही. उत्तम ज्ञगन दमळवणे आदण केवळ चगिं र्ले र्ुण दमळवणे हे दवद्यगर्थ्गा चे
ध्येय असले पगदहजे. उदद्दष्टे परीक्षग प्रदक्रयेत दवद्यगर्थ्गां नी आत्मसगत केले ल्यग ज्ञगनगची खरी पगतळी
प्रदतदबिंदबत करणे आहे .
५.२.१. पिीक्षा:

दवद्यगर्थ्गा ची पगतळी, त्यगने ज्यग अभ्यगसक्रमगत प्रवेि घेतलग त्यग िरम्यगन त्यगने कगय सिंपगिन केले यगची
चगचणी घेण्यगसगठी परीक्षग घेतल्यग जगतगत. दवद्यगर्थ्गां ची आत्मसगत केले ले ज्ञगन समजून घेण्यगची आदण
पुनरुत्पगदित करण्यगची क्षमतग पगहणे िे खील आहे . घेतलेल्यग परीक्षे च्यग आधगरे , परीक्षग प्रणगली दवद्यगर्थ्गां नग
त्यगिं च्यग इयत्ते नुसगर स्तरबद्ध करण्यगस सक्षम आहे . जेणेकरून उच्च-र्ुणवत्ते चे दवद्यगथी ज्यगिं नी
अत्यगवश्यक दिक्षणगची मगनके प्रगप्त केली आहेत त्यगिंची बगकीच्यगिं मधू न तपगसणी केली जगईल. अिग
प्रकगरे तपगसणी केले ल्यग दवद्यगर्थ्गां नग उच्च ज्ञगन प्रगप्त करण्यगसगठी प्रदिदक्षत केले जगऊ िकते . मगर्े
रगदहले ल्यगिं नग सुधगरण्यगची सिंधी दिली जगते आदण त्यगिंची पुन्हग तपगसणी केली जगते .

5.2.1.1 उत्कृष्ट परीक्षा प्रणालीच्या आिश्यकता

परीक्षा प्रिाली िालणिण्यासाठी कायाव क्तित केले ली यंत्रिा असिे आिश्यक आहे

त्ाच्या प्रणक्रयेत 'णनिाव ररत' आणि 'दोषरणहत'. ते भय, पक्षपात, दबाि आणि पूिवग्रह न ठे िता िालले
पाणहजे. या प्रिालीिी कायव पद्धती योग्य तत्त्वे, िोरिे आणि उणद्दष्टे साध्य करण्याच्या णदिेने णनदे णित
केले ल् या कायव पद्धतींिर आिाररत असिे आिश्यक आहे . ही प्रिाली प्रिासकीय णिभागाद्वारे न करता
णिक्षितज्ज्ञां द्वारे प्रिाणसत केली तर ते अणिक फायदे िीर आहे . काळािी गरज आणि मागिी लक्षात
घेऊन पररक्तस्तींमध्ये लिणिकता आणि बदलत्ा गरजा पूिव करिे आिश्यक आहे .

स्वयंणिि, अिू कता, गुप्तता, िेळेिे भान, प्रिालीच्या उणद्दष्टां िी उच्च प्रमािात सिोिी आणि त्ां च्या
कतव व्याच्या जबाबदाऱ्यां िी पूिव जािीि यासारख्या योग्य पात्रता आणि गुि असले ल् या व्यक्ती ंनी
िालिले ली पारदिवक िोरिे आणि कायवपद्धती प्रिालीसाठी फायदे िीर ठरतील. प्रिालीिी णिणिि काये
हाताळण्यासाठी पुरेसे मनुष्यबळ असिे आिश्यक आहे जेिेकरुन णिद्यमान कमव िाऱ्यां िर जाि
कामािा ताि िाळता येईल. अन्य्ा त्रु िी आणि णिलं ब होईल.

प्रिं ड डे िा आणि दिऐिजां िी णनणमव ती करण्यासाठी आिु णनक संगिकीय सुणििा आणि
सॉफ्टिेअरिा िापर केल् यास काम जलद, सोपे आणि मानि स्वतं त्र होईल.

5.2.1.2 परीक्षा पद्धतीत सुधारणा

भारतीय णिद्यापीठां च्या परीक्षा या २१व्या ितकातील ‘ज्ञान समाजा’साठी योग्य असल् या पाणहजेत. त्ामु ळे
णिद्यार्थ्ाां ना नाणिन्यपूिव आणि समस्या सोडििारे बनण्यास प्रोत्साणहत करािे लागेल. आज परीक्षा प्रिाली
सामाणजक न्यायाच्या गरजा पूिव करत नाही. काही णििारिंतां च्या मते 2 प्रश्नपणत्रकां िी गुिित्ता कमी
आहे , ते सहसा रॉि मेमरायझेिनसाठी म्हितात आणि तकव आणि णिश्ले षि यासारख्या उच्च-क्रम
कौिल् यां िी िाििी घेण्यात अपयिी ठरतात, पाश्िव णििार, सजवनिीलता आणि णनिवय सोडा, ते आहे त.

लिणिक, ‘एक-आकार-णफि-सिव’ तत्त्वािर आिाररत, ते िेगिेगळ्ा प्रकारच्या णिकिाऱ्यां साठी आणि

णिक्षिाच्या िातािरिासाठी कोिताही भत्ता दे त नाहीत.

आजकाल परीक्षां मुळे णिद्यार्थ्ाां िर अिाजिी पातळीिरील णिं ता आणि तिाि णनमाव ि होतो, ज्यामु ळे
व्यापक दु :ख, नव्हव स ब्रेकडाऊन यामु ळे आत्महत्ा होतात. त्ामु ळे मानसिास्त्रीय समु पदे िकां च्या एका
णिभागाने णिद्यार्थ्ाां ना िोकािे पाऊल उिलण्याऐिजी खुले होण्यास प्रोत्साणहत केले पाणहजे. अनेक
णिद्यापीठां मध्ये कायवक्षम आणि णिश्िासाहव प्रिाली तसेि संपूिव प्रकिीकरि आणि पारदिवकते िा अभाि
आहे

ग्रेणडं ग आणि माकव/ग्रेड ररपोणिां ग तसेि कॉले ज-आिाररत मू ल्यमापन. परीक्षा पद्धतीत सुिारिा
करण्यासाठी खालील सूिनां िा णििार करता येईल.

1. णिद्यापीठाच्या परीक्षां नी णिद्यार्थ्ाां ना नाणिन्यपूिव होण्यासाठी प्रोत्साणहत केले पाणहजे.

2. तकव आणि णिश्ले षि, पाश्िव णििार, सजवनिीलता आणि णनिवय यासारख्या उच्च-क्रम कौिल् यां ना
प्रोत्साहन णदले पाणहजे.

3. प्रश्नपणत्रकां िा दजाव सुिारला पाणहजे.

4. परीक्षां मुळे णिद्यार्थ्ाां िर अनािश्यक णिं ता आणि तिाि णनमाव ि होऊ नये.

5. परीक्षां मुळे सतत त्रास, णिं ताग्रि णबघाड िाढू नये.

6. णिद्यार्थ्ाां ना पाणठं बा दे ण्यासाठी णिद्यापीठ/महाणिद्यालयां नी मानसिास्त्रीय सल् लागारां सह णिभाग

उघडले पाणहजेत.

7. ग्रेणडं ग आणि माकव/ग्रेड ररपोणिां ग उघड करताना णिद्यापीठे पारदिवक असिे आिश्यक आहे .

8. कॉले ज-आिाररत मू ल्यमापनाला प्रोत्साहन णदले पाणहजे.

५.२.२. मूल्यमापि प्रणाली.

णिद्यार्थ्ाां च्या कामणगरीिे सातत्पूिव मू ल्यमापन” हा आजिा णनयम बनला आहे . Biggs मू ल्यमापनािी
अिी व्याख्या करतात की "रिनात्मक संरेखनािे मू लभू त तत्व हे आहे की िां गल् या अध्यापन प्रिाली
अध्यापन पद्धती आणि उणद्दष्टांमध्ये नमू द केले ल् या णिक्षि णक्रयाकलापां िे मू ल्यां कन संरेक्तखत करतात
जेिेकरून या प्रिालीिे सिव पैलू एकमे कां िी सुसंगत असतील.

योग्य णिद्यार्थ्ाां च्या णिक्षिास सम्व न दे िे.

िायलर (1950) यां नी मू ल्यां कनािी व्याख्या "णिद्यार्थ्ाां नी िैक्षणिक उणद्दष्टे णकती प्रमािात साध्य केली
आहे त हे णनिाव ररत करण्यािी पद्धतिीर प्रणक्रया" म्हिून केली आहे . मू ल्यमापन ही एक मानक प्रणक्रया
आहे आणि त्ात णिद्यार्थ्ाां िे अनौपिाररक, अनौपिाररक णकंिा अणनयंणत्रत णनरीक्षि िगळले जाते .
णिक्षिािी उणद्दष्टे /उणद्दष्टे आिीि ओळखली जािीत. पूिवणनिाव ररत उणद्दष्टां णििाय, यािा न्याय करिे िक्य
नाही णिद्यार्थ्ाां िी प्रगती, िाढ आणि णिकास. मू ल्यमापन हा नेहमीि अभ्यासक्रमािा िेिि नसतो.

िैक्षणिक प्रणक्रयेत मू ल्यमापन अत्ं त महत्त्वािी भूणमका बजािते . अध्यापन णिकण्याच्या प्रणक्रयेनंतर
िैक्षणिक उणद्दष्टे णकती प्रमािात साध्य झाली हे णनिाव ररत करण्यासाठी मू ल्यमापनािा िापर केला जातो.
मू ल्यमापन प्रिाली णिक्षिाच्या प्रगतीबरोबरि त्ािे दजाव ही राखते . मू ल्यमापन हा कोित्ाही गोष्टीिा
अणिभाज्य भाग राणहला आहे 'णिकििे आणि णिकिे' िातािरि.

जेव्हा महाणिद्यालय णकंिा णिद्यापीठ िरािर मू ल्यमापन केले जाते ते व्हा खालील प्रश्नां िा णििार
करािा लागतो कारि, कोित्ाही िैक्षणिक प्रिालीिी गुिित्ता ्े ि मू ल्यमापनाच्या गुिित्ते िी जोडले ली
असते ;

मू ल्यां कन कोिासाठी आहे ?

तु म्ही मू ल्यां कन का करत आहात?

तु मिे मू ल्यां कन काय करे ल?

तु म्हाला कोित्ा प्रकारिी माणहती गोळा करायिी आहे ?

एकदा माणहती गोळा केल् यािर तु म्ही काय करायिे ठरिता?

खरे तर, णिद्या्ी काय णिकतात आणि णिक्षक काय णिकितात यािा णनिवय घेण्यात मू ल्यमापन
महत्त्वािी भू णमका बजािते .

५.२.२.१. मूल्यमापि प्रणालीचे गुण:

मू ल्यमापन महत्त्वािे आहे कारि केिळ मू ल्यमापनाद्वारे ि णिक्षक णिद्यार्थ्ाां िी िाढ आणि णिकास तसेि
िगाव तील णतच्या/त्ाच्या स्वतःच्या णिकिण्याच्या पररिामकारकते िा न्याय करू िकतो. "उच्च दजाव िे
मू ल्यमापन केल् याणििाय यिस्वी णिक्षिासाठी अध्यापन होऊ िकत नाही".

अिा प्रकारे , सतत प्रणक्रया मू ल्यमापन केल् याने अनेक उद्दे ि पूिव होतात

णिक्षि, काही सुप्रणसद्ध कारिे आहे त:

1. एखाद्या णिद्यार्थ्ाव ने िैक्षणिक उणद्दष्टां मध्ये नमू द केले ली णिणिष्ट 'क्षमता' णिकणसत केली आहे की नाही
हे आम्हाला कळते .

2. णिकिण्याच्या आणि णिकण्याच्या दरम्यान णिद्यार्थ्ाां िी प्रगती दे खील आम्हाला माणहती आहे .

3. आम्ही णिद्यार्थ्ाां ना ग्रेड, रँ क, िगीकरि, तु लना आणि प्रोत्साहन दे ण्यास सक्षम आहोत.

4. कोसव पूिव झाल् यािे प्रमाणित करण्यासाठी दे खील यािा िापर केला जातो (दे ऊन

प्रमािपत्रे , णडप्लोमा णकंिा पदिी)

5. प्रिेिासाठी णकंिा णिष्यिृत्तीसाठी णिद्यार्थ्ाां िी णनिड करण्यात आम्हाला मदत करते आणि

6. िेगिेगळ्ा प्रयत्ां मध्ये त्ां च्या भणिष्यातील यिािा अंदाज लािण्यास मदत करते .

त्ाणप, हे ‘अंत-अिणि’ मू ल्यां कनािे तकव आहेत, मू ल्यमापनािा मू ळ उद्दे ि गुिित्ता आििे हा
आहे .

णिक्षिामध्ये सुिारिा जे मू ल्यमापन णिद्यार्थ्ाां िे णिक्षि, िगाव तील अध्यापन, अभ्यासक्रमािी योग्यता
आणि अभ्यासक्रमािी सामग्री इत्ादींबाबत अणभप्राय दे ऊन करते . यािा िापर केल् यािर णिद्यार्थ्ाां च्या
व्यक्तक्तमत्त्वािा सिाां गीि णिकास होण्यास मदत होते.

त्ां िी गैर-संज्ञानात्मक क्षमता णिकणसत करिे. मू ल्यमापनामु ळे णिक्षकां च्या उत्तरदाणयत्वालाही िालना
णमळते . णिद्यार्थ्ाां िे णनकाल हे सां गू िकतात की णिद्यार्थ्ाां िी खराब कामणगरी हे अध्यापन णकंिा सदोष
कायवपद्धती इत्ादींमुळे आहे .

अिा प्रकारे मू ल्यमापन हे अध्यापनात सुिारिा करण्यासाठी एक महत्त्वािे सािन म्हिून काम करू
िकते . णिक्षकां िा व्यािसाणयक णिकास जिळजिळ ्े ि मू ल्यमापनाद्वारे अणभप्रायािी संबंणित आहे .
णिक्षक ज्या णिद्यार्थ्ाां नी णिकिले त्ा णिद्यार्थ्ाां नी दाखिले ल् या णनकालाच्या आिारे तो नािलौणकक
णमळितो. णिद्यार्थ्ाां नी इष्ट न दाखिल् यास

णिकण्यािे पररिाम, मग त्ाला/णतला त्ाच्या/णतच्या णिकिण्याच्या िोरिात बदल करण्यािा,

णिकिण्याच्या साणहत्ात सुिारिा करण्यािा, त्ािे /णतिे ज्ञान अद्ययाित करण्यािा णकंिा रीफ्रेिर
कोसवसाठी जाण्यािा णििार करािा लागेल, त्ाद्वारे निीन पद्धतींिा िोि घ्यािा लागेल. या पायऱ्या
त्ाच्या/णतच्या व्यािसाणयक णिकासास आपोआप मदत करतील.
५.२.३. बाह्य आनण अं तगतत मूल्यांकि प्रणालीचे महत्त्व

1. अंतगवत मू ल्यमापन हे िगाव तील संबंणित णिषयाच्या णिक्षकां द्वारे णिद्यार्थ्ाां च्या णिक्षिािे णनयतकाणलक
मू ल्यां कन आहे आणि त्ात समाणिष्ट आहे . हे णिक्षकां साठी 'इष्ट' आणि 'आिश्यक' आहे , परं तु असा
कायवक्रम सुरू करण्यात अडििी आहे त. अंतगवत मूल्यमापनामध्ये दै नंणदन मू ल्यमापनािा समािेि
असतो कारि सततिे मू ल्यमापन हे दे खील अध्यापनािा एक अणिभाज्य भाग आहे, णनयतकाणलक
िाििीिी एककणनहाय िाििी णकंिा सत्रािी समाप्ती णकंिा महाणिद्यालयीन णिक्षकां द्वारे सेणमस्टर
िाििी ही सिव अंतगवत मू ल्यां कनािी उदाहरिे आहे त.

2. बाय मू ल्यां कनात णमळाले ल् या गुिां मिील तोिा भरून काढण्यासाठी एक सािन म्हिून अंतगवत
मू ल्यां कन. मात्र पक्षपाती णिक्षक माणकांगिी भीती आहे .

3. अगदी गैर-संज्ञानात्मक णिक्षि पररिामां िे मू ल्यमापन कव्हर करिारे णनयणमत, सतत आणि
सिवसमािेिक मू ल्यमापन, महाणिद्यालयीन णिक्षकाने स्वतः केले पाणहजे कारि ते णिद्यार्थ्ाां च्या
मू ल्यां कनािी िैिता सुिारते . त्ाणप, असे प्रयत् काळजीपूिवक णनयोजन आणि पू िव तयारीसह णिक्षकां नी
केले पाणहजे कारि त्ां ना परीक्षक /मागवदिव क म्हिून दु हेरी भू णमका बजािािी लागेल.

4. मू ल्यमापन हा अध्यापनािा मू लभू त आणि अत्ािश्यक भाग असला पाणहजे, व्याख्याने आणि
प्रकल् पां व्यणतररक्त अंतगवत मू ल्यमापन हे महाणिद्यालयां च्या कायवक्रमािे णनयणमत िैणिष्ट्य असले
पाणहजे.

5. संबंणित प्राणिकरिाने सिव महाणिद्यालयां मध्ये िापरण्यासाठी अंतगवत मू ल्यमापनािी संमतीिी रिना
णकंिा मू लभू त फ्रेमिकव णिकणसत केले पाणहजे. िेगिेगळ्ा णिषयां मध्ये काही लिणिकते साठी णडझाईन
पूिवअि असिे आिश्यक आहे .

6. जर महाणिद्यालयां च्या मू ल्यां कन िोरिात काही प्रमािात समानता सुणनक्तश्ित केली गेली आणि
महाणिद्यालयातील णिक्षकां ना त्ां च्याकडून खरोखर काय अपेणक्षत आहे यािी स्पष्ट समज असेल तर तो
उत्तम प्रकारे कायवक्षम कायवक्रम असेल.

7. िैक्षणिक उत्कृष्टता प्राप्त करण्यासाठी िोरि तयार करण्यात महाणिद्यालयां िे प्रािायव तसेि णिक्षक
आणि णिद्यार्थ्ाां च्या प्रणतणनिी गिां िा सहभाग असिे आिश्यक आहे .

8. मू ल्यमापन केिळ अभ्यासक्रमाच्या णिषयातील उपलब्धीपु रते मयाव णदत नसािे, तर िैयक्तक्तक
सामाणजक गुि, आिडी, िृत्ती, मू ल्ये इ. यासारख्या सह-िैक्षणिक पैलूंसाठी दे खील असािे.

५.३. प्रश्ि

1. परीक्षा प्रिालीच्या उपयुक्तते िी ििाव करा

2. मू ल्यमापन प्रिालीच्या गुिित्ते िी ििाव करा.

3. परीक्षा आणि मू ल्यमापन पद्धतीच्या दोषां िी ििाव करा.

4. मू ल्यमापन हा णिकिण्यािा आणि णिकण्यािा मू लभू त भाग कोित्ा प्रकारे आहे हे स्पष्ट करा?

5. णिणिि प्रकारिे मू ल्यां कन कोिते आहे त? कायद्याच्या अध्यापनात कोित्ा प्रकारिे मू ल्यमापन
सिाव त जाि आिश्यक आहे आणि का?

6. णिद्यार्थ्ाां च्या गैर-संज्ञानात्मक क्षमता णिकणसत करण्यात मू ल्यमापन किी मदत करते ?
 युननट - 6

संिोधन पद्धती (Research Methods)

सवा प्रर्तीचग जन्म चौकिीतू न होतो.

अदतआत्मदवश्वगसगपेक्षग ििंकग बरी असते , कगरण त्यगमु ळे चौकिी होते , आदण चौकिीमु ळे िोध लगर्तो.-
हडसन

६.१. पररिय

संिोिन', 'तर्थ्' णकंिा 'तर्थ्' ओळखण्यािी आणि तपासण्यािी प्रणक्रया आहे

'समस्या' त्ाबद्दल अंतदृवष्टी प्राप्त करण्याच्या णकंिा त्ािर योग्य तोडगा काढण्याच्या दृष्टीकोनातू न. म्हिून
सोप्या भाषेत, त्ािी व्याख्या 'मानिी ज्ञानािी बेरीज िाढणिण्याच्या णदिेने पद्धतिीर तपासिी' अिी केली
जाऊ िकते आणि 'प्रणक्रया' म्हिून जेव्हा एखादा संिोिक काही िैज्ञाणनक पद्धतींिा अिलं ब करतो ते व्हा
एक दृष्टीकोन पद्धतिीर बनतो.

या पाश्िवभूमीिर, कायदे िीर संिोिनािी व्याख्या एका णिणिष्ट मु द्द्यािर पद्धतिीरपिे ‘कायदा’
िोिण्यािी आणि कायद्याच्या णििीत णिकास करण्यािी प्रणक्रया म्हिून करता येईल. त्ाणप, िोि
कायदा इतका सोपा नाही. यात कायदे िीर साणहत्, िैिाणनक, पूरक आणि न्याणयक घोषिां िा पद्धतिीर
िोि समाणिष्ट आहे . कायद्याच्या णििीत णिकास करण्यासाठी, एखाद्याला 'कायद्यािी मू लभू त तत्त्वे णकंिा
कारिे' मध्ये जािे आिश्यक आहे . या उपक्रमां कडे पद्धतिीर दृणष्टकोन असायला हिा. जेव्हा एखादा
संिोिक िैज्ञाणनक पद्धतीिा अिलं ब करतो ते व्हा एक दृष्टीकोन पद्धतिीर बनतो.

सामान्यत: कायदा हा णिद्यमान सामाणजक मू ल्ये आणि नैणतकते ने पूिवग्रहदू णषत असतो. बऱ्याि िेळा,
कायदा दे खील णिद्यमान सामाणजक मू ल्ये आणि िृत्ती बदलण्यािा णकंिा बदलण्यािा प्रयत् करतो. जसे
की क्तस्त्रयां ना सती होण्यापासून रोखिारा कायदा, 'अस्पृश्यां ना' सुरणक्षत ठे ििारा कायदा, बालणििाह
रोखिारा कायदा. इ. हे सिव आणि बरे ि काही उदाहरि म्हिून उद् िृ त केले जाऊ िकते .

कायद्यािे असे गुंतागुंतीिे स्वरूप आणि त्ािे कायव यासाठी ‘कायदा’ आणि त्ािे ‘कायाव त्मक पैलू’
याच्या ‘समज’कडे पद्धतिीर दृणष्टकोन आिश्यक आहे . कायद्याच्या या पैलूंिी पद्धतिीर तपासिी
णिद्यमान आणि उदयोन्मु ख कायदे णिषयक िोरिे, कायदे , त्ां िी सामाणजक प्रासंणगकता आणि
पररिामकारकता इत्ादी जािून घेण्यास मदत करते .

या पाश्िवभूमीिर, सध्यािा अभ्यासक्रम कायद्याच्या णिद्यार्थ्ाां ना कायद्यातील तपासाच्या िैज्ञाणनक

पद्धतींिी पररणित करण्यािा मानस आहे . कायदे िीर संिोिनािे स्वरूप, व्याप्ती आणि महत्त्व यां िी
त्ां ना ओळख करून दे ण्यािाही हे तू आहे .

६.२. निषयाचे स्पष्टीकरण

६.२.१. सामानजक कायदे शीर संशोधि:

सामाणजक िास्त्रज्ञां च्या मदतीने आम्ही सामाणजक कायदे िीर संिोिनािी व्याख्या खालीलप्रमािे
करू िकतो;

यंग, पी.व्ही म्हितात की “आम्ही सामाणजक संिोिनाला िैज्ञाणनक म्हिून पररभाणषत करू िकतो
ताणकवक आणि पद्धतिीर पद्धतींच्या सहाय्याने निीन तर्थ्े णकंिा जुनी तर्थ्े िोििे आणि त्ां िे अनुक्रम,
परस्पर सं बंि, कारि स्पष्टीकरि आणि त्ां ना णनयंणत्रत करिाऱ्या नैसणगवक संज्ञां िे णिश्ले षि करिे हे
उणद्दष्ट आहे . पी.व्ही

क्तव्हिनी, एफ. एल. म्हितात "समाजिास्त्रीय संिोिनामध्ये मानिी समू ह संबंिां िा अभ्यास समाणिष्ट
आहे ".

मोझर सी.ए. म्हितात, "सामाणजक घिना आणि समस्यां बद्दल ज्ञान णमळिण्यासाठी पद्धतिीर
तपासिी, ज्याला आम्ही सामाणजक संिोिन म्हितो."

बोगाडव स, ई. पररभाणषत करतात "सामाणजक संिोिन म्हिजे सहिासात असले ल् या व्यक्तींच्या

जीिनातील अंतणनवणहत प्रणक्रयेिी तपासिी."

अिा प्रकारे एखाद्याला हे समजू िकते की कायदे िीर संिोिन हे कायद्यािा प्रश्न णिकिू न ठे ििाऱ्या
प्राणिकरिां च्या प्रभािी एकत्रीकरिािी संबंणित अभ्यासािे क्षे त्र आहे . काही संणहता, कृत्े इत्ादींिी
संबंणित समस्या आणि प्रकरिां िी पद्धतिीर तपासिी दे खील आहे . म्हिून त्ाला कायदे िीर संिोिन
म्हितात.

सामाणजक-कायदे िीर िास्त्रज्ञां पुढील मु ख्य कायव म्हिजे सामाणजक बदलािी गती राखिे आणि
त्ानुसार सामाणजक बदलािे घिक आणि प्रिृत्ती ओळखिे. सामाणजक समस्या णििेषत: सैद्धां णतक
िरािर संदणभव त नाहीत; त्ाऐिजी संिोिन णक्रयाकलापाने ितव मान संदभाव िी त्ािी प्रासंणगकता णसद्ध
केली पाणहजे.

सामाणजक संिोिनािी मु ख्य िैणिष्ट्ये खालीलप्रमािे आहे त:

(i) सामाणजक संिोिनािे उणद्दष्ट निीन तर्थ्े िोििे आहे;

(ii) सामाणजक संिोिन हे िेगळे , पद्धतिीर आणि नेमकेपिािर आिाररत आहे ज्ञान;

(iii) सामाणजक संिोिन ताणकवक आणि अणभमु खतेमध्ये ििु णनष्ठ आहे ;

(iv) सामाणजक संिोिनािे उणद्दष्ट सामाणजक तर्थ्ां िे प्रमािीकरि करिे आहे ;

(v) सामाणजक संिोिनािे उणद्दष्ट सखोलपिे तर्थ्ांिा तपास करिे आणि स्वरूपासह बाहे र येते.

सामाणजक कायदे िीर संिोिनामध्ये मानिी समू ह संबंिां िा अभ्यास समाणिष्ट आहे , निीन तर्थ्े
िोििे आणि त्ां च्या अनुक्रमां िे िैज्ञाणनक उपक्रम म्हिून ताणकवक आणि पद्धतिीर पद्धती, णकंिा जुनी
तर्थ्े, परस्परसंबंि, कारि स्पष्टीकरिे आणि त्ां ना णनयंणत्रत करिाऱ्या नैसणगवक अिींद्वारे णिश्ले षि करिे
हे आहे . उक्त व्याख्या लक्षात घेऊन, आम्ही असे म्हिू िकतो की सामाणजक-कायदे िीर संिोिन ही
एक अिी णक्रया आहे जी एखाद्या णिणिष्ट समस्येिी संबंणित कायदे िीर तत्त्वे िोिते आणि िां गल् या
कायदे िीर सल् ल् यािा पाया आहे .

६.२.२. सामानजक-कायदे शीर संशोधिाचे प्रकार

सामाणजक-कायदे िीर संिोिनािे दोन प्रकार आहे त, जे ये्े खाली स्पष्ट केले आहे त:

६.२.२.१. सैद्धांनतक कायदे शीर संशोधि:

सैद्धां णतक हे पारं पाररक णकंिा गैर-अनुभिजन्य कायदे िीर संिोिन म्हिूनही ओळखले जाते , केस
कायदे , कायद्यां च्या णिश्ले षिािर आिाररत संिोिन
 तकविास्त्र आणि तकविक्ती िापरिे हे सैद्धां णतक संिोिन आहे . त्ानुसार एस.एन. जैन, “सैद्धां णतक
संिोिनामध्ये केस कायद्यािे णिश्ले षि, कायदे िीर प्रिािां िी मां डिी, क्रम आणि पद्धतिीरीकरि यां िा
समािेि होतो. कायदे िीर संस्ां िा कायदे िीर तकव णकंिा तकवसंगत कपातीद्वारे अभ्यास. ते अन्यायकारक
असल् यािे आढळल् यास, सध्यािी आिश्यकता पूिव करण्यासाठी ते सुिाररत णकंिा बदलले जाऊ िकते .
असा िोि सिव न्यायािीि, िकील आणि कायदे णिक्षक घेतात.

सैद्धांनतक संशोधिाची िै नशष्ट्ये :

1. प्रिाि आिाररत अभ्यास

2. परं परागत कायदे िीर णसद्धां त आणि न्यायालयीन णनिवय अहिाल हे सैद्धां णतक संिोिनािे स्रोत आहेत.

3. कायद्यािा अभ्यास तो सध्याच्या स्वरूपात आहे

सैद्धांनतक संशोधिाचे फायदे :

1. हे संिोिकां ना पारं पाररक कायदे िीर णसद्धां तां च्या रूपात आिश्यक सािने प्रदान करते आणि
मयाव णदत कालाििीत त्ां च्या गंतव्यस्ानापयांत पोहोिण्यासाठी णनिवय घेतात.

2. अल् िर ा-व्हायरस आणि इतर अनेक संकल् पना केिळ सैद्धां णतक संिोिनाद्वारे सुिारल् या जाऊ
िकतात.

3. कायद्याने अ्ाव ति अनुसरि करण्यासंबंिी प्रश्न उपक्तस्त केला जातो ते व्हा सैद्धां णतक संिोिन योग्य
मागवदिवन प्रदान करते .

सैद्धांनतक संशोधिातील दोष:-

1. अपीलीय न्यायालयाच्या णनिवयां िर जाि भर.

2. संिोिक कायद्यािे संदभव आणि संदभव लक्षात घेण्यास अयिस्वी झाल् यास, पूिविती आणि प्र्ा, त्ािे
कायव कोिते ही सामान्य प्रिाि मां डण्यास योग्य नाही.

3. सामाणजक घिकां च्या अभािामु ळे त्ािा अभ्यास अपूिव राहील कारि एखाद्याला कायद्यािा समाजािी
संबंि जोडािा लागतो.

4. सैद्धां णतक संिोिकाला त्ाच्या कामाला ठोस आकार दे ण्यात अडििी येतात कारि त्ाच्या णिल् हे िाि
लािले ल् या सामग्रीिरून अनेक गृहीतके काढली जाऊ िकतात.

६.२.२.२. प्रायोणगक णकंिा गैर-सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिन :

प्रायोणगक संिोिन हे णिषयािा प्र्मतः अभ्यास करून माणहती गोळा करून णकंिा गोळा करून िालते ,
ते कोित्ाही णसद्धां त णकंिा प्रिालीकडे दु लवक्ष न करता अनुभिािर णकंिा णनरीक्षिािर अिलं बू न असते
आणि म्हिूनि त्ाला प्रायोणगक प्रकारिे संिोिन असे ही म्हितात. या प्रकारच्या संिोिनात, संिोिक
कायदा आणि कायदे िीर कायाव िे प्रत्क्ष परीक्षि णकंिा णनरीक्षि करून पररिाम णकंिा पररिाम
तपासण्यािा प्रयत् करतो.

समाजातील संस्ा.

त्ानुसार णदिंगत प्रा.एस.एन. जैन, कायदा आणि कायदे िीर संस्ा समाजाच्या गरजा भागितात का
अिा प्रश्नां िी उत्तरे िोित आहे त? ते ज्या सोसायिीमध्ये कायवरत आहे त त्ा सोसायिीसाठी ते योग्य
आहे त का? न्यायािीिां च्या (प्रिासकीय संस्ां िी न्यायालये) णनिवयां िर कोिते घिक प्रभाि पाडतात? हे
ओळखीिी दे खील संबंणित आहे आणि
निीन समस्यां बद्दल जागरूकता णनमाव ि करिे ज्यां ना कायद्याद्वारे हाताळले जािे आिश्यक आहे . या
प्रकारिे संिोिन न्यायािीि संिोिकां मध्ये णििेषतः िकीलां मध्ये फारसे लोकणप्रय नाही

गैर-सैद्धांनतक संशोधिाची िै नशष्ट्ये :

गैर-सैद्धां णतक संिोिनािी िैणिष्ट्ये खालीलप्रमािे आहे त

1. ते णसद्धां तािर िेगळा आणि कमी भर दे ते,

2. हे णििृ त आणि अणिक असंख्य प्रश्नां िी उत्तरे दे ण्यािा प्रयत् करते ,

3. हे केिळ अपील अहिाल आणि त्ाच्या डे िासाठी इतर पारं पाररक कायदे िीर संसािनां साठी अँकर
केले ले नाही आणि

4. यामध्ये संिोिन दृष्टीकोन, संिोिन रिना, संकल् पनात्मक फ्रेमिकव, कौिल् ये आणि प्रणिक्षि यां िा
िापर कायद्याने प्रणिणक्षत कमव िाऱ्यां साठी णिलक्षि असू िकतो.

प्रायोनगक संशोधिाचे तोटे :

1. हे िेळखाऊ आणि खणिव क आहे . त्ासाठी अणतररक्त प्रणिक्षिािी गरज आहे , उत्तम

अ्व पूिव पररिामासाठी िेळ आणि उजेिी ििनबद्धता,

2. त्ाला सैद्धां णतक संिोिनािा मजबूत आिार आिश्यक आहे ,

3. हातातील समस्या सोडिण्यात ते अत्ं त कमकुित आहे ,

4. कायद्यािा उपयोग होण्यासाठी कोिता मागव अिलं बािा याणिषयी ते णदिा दे ऊ िकत नाही,

5. मानिी दु गुवि, संगोपन आणि णििार यां च्यापासून ते अप्रभाणित राहू िकत नाही कारि भारतातील
निीन कायद्यािी स्वीकृती जागरूकता, मू ल्य, क्षमता आणि अनुकूलन पद्धती यासारख्या अनेक
घिकां िर अिलं बू न आहे .

६.२.३. अनुभिजन्य कायदे िीर संिोिनािी प्रासंणगकता:

प्रायोणगक कायदे िीर संिोिन णिणिि प्रश्नां िी उत्तरे िोिते जे कायद्याच्या सामाणजक-पररमाि णकंिा
सामाणजक-कायवक्षमते िर आणि सामाणजक ितव नािर त्ािा 'पररिाम' यािर पररिाम करतात. णकंबहुना,
ते 'कायद्याच्या सामाणजक-ऑणडणिं ग'िी संबंणित आहे . म्हिून, सामाणजक-कायदे िीर संिोिन महत्त्वपूिव
आहे आणि त्ािे अनेक फायदे आहेत.

प्राध्यापक (डॉ) खुिाल णिभू ते आणि णफणलपोस आयनाले म यां च्या मते , अनुभिजन्य कायदे िीर
संिोिनािे प्रमु ख फायदे खालीलप्रमािे आहे त:

प्र्म, सामाणजक-कायदे िीर संिोिन 'कायदे िीर उणद्दष्टे ' आणि 'सामाणजक िािि' मिील 'अंतर'
अिोरे क्तखत करते आणि त्ाद्वारे 'कायदे िीर-कृती'िे 'खरे णित्र' दाखिते . हे णििेषतः संबंिातील 'अंतर'
हायलाइि करते ;

(a) कायद्यािी अंमलबजाििी करिारे , णनयामक आणि णनिाव यक यां िा सराि आणि

(b) कायद्याच्या हे तूने लाभार्थ्ाां कडून कायद्यािा िापर णकंिा कमी िापर.

णनयामक संस्ा, कायद्याच्या अंतगवत अक्तित्वात असले ली णकंिा णनमाव ि केले ली, कायद्यािे णनरीक्षि
आणि अंमलबजाििी करण्याच्या अणिकारासह, काही पूिवग्रहां मुळे णकंिा 'लाभा्ीं'बद्दल उदासीनता
णकंिा त्ां च्या प्रणतस्पध्याां बद्दल सहानुभूतीमु ळे, कायद्यािी अंमलबजाििी करण्यात व्यािसाणयकदृष्ट्या
'णनक्तष्क्रय' असू िकते . . हे , काही कारिां मुळे, त्ािी प्रभािीपिे अंमलबजाििी करण्यात हे तुपुरस्सर
अयिस्वी होऊ िकते. गैर-सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिन, या संदभाव त, कायदा 'प्रणतकात्मक', कमी-
प्रभािी णकंिा अप्रभािी बनिण्यामागील 'कारिे' अिोरे क्तखत करतात. लाभा्ी कायद्यािा 'िापर'
करण्यास णकती प्रमािात सक्षम आहेत (णकंिा ते करू िकले नाहीत) आणि 'कारिे' णकंिा 'घिक' हे
दे खील स्पष्ट करते

त्ां ना ते िापरण्यापासून परािृत्त केले /करत आहे त. अनुभििादाद्वारे , गै र-सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिन
अंतणनवणहत प्रिाह णकंिा घिक (जसे की लाभा्ींिी अनणभज्ञता, कायदे िीर उपाय िोिण्यात न
परिडिारा खिव , णकंिा कायदे िीर णनिारिािा पाठपुरािा केल् यास पुढील णपडीत होण्यािी भीती, आणि
यासारखे) हायलाइि करते . कायद्याने त्ां ना प्रदान केले ले फायदे णमळणिण्यापासून त्ां ना परािृत्त करत
आहे

आणि जे त्ां ना असे करण्यापासून प्रणतबंणित करतात त्ां च्याणिरुद्ध कायदे िीर उपाय िोििे. त्ामु ळे
कायद्याच्या अंमलबजाििीतील ‘अड्ळे ’ समोर येतात.

दु सरे म्हिजे, आिु णनक कल् यािकारी राज्यात गैर-सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिनाला महत्त्व आहे ,
जे कायद्याद्वारे सामाणजक-आण्व क पररितव नािी कल् पना करते आणि त्ाद्वारे कायद्याला सामाणजक-
आण्व क न्याय आणि समानता प्राप्त करण्यािे एक सािन समजते . अनुभििादाद्वारे , सामाणजक-
कायदे िीर संिोिन अपेणक्षत सामाणजक पररिाम आिण्यासाठी 'कायद्यािी भू णमका आणि योगदान' यां िे
मू ल्यां कन करते . सामाणजक मू ल्ये, दृष्टीकोन आणि िौकिी अंतगवत कायद्याद्वारे णििारात घेतले ल् या
'बदल(िे )' िरील 'कायद्याच्या प्रभािािे ' मू ल्यां कन करण्यात दे खील हे आम्हाला मदत करते . हे 'कारक'
अिोरे क्तखत करते जे 'अड्ळे ' णनमाव ि करत आहे त णकंिा कायद्यासाठी त्ािे 'लक्ष्य(ले )' साध्य
करण्यासाठी 'समस्या' णनमाव ि करत आहेत.

णतसरे म्हिजे, िरील पणहल् या आणि दु सऱ्या बाबींमध्ये जे सां णगतले गे ले आहे त्ाच्या सातत् राखून,
गैर-सैद्धां णतक कायदे णिषयक संिोिन एक 'तज्ञ सल् ला' प्रदान करते आणि कायद्यािी उत्तम रिना,
अंमलबजाििी आणि अ्व लािण्यासाठी िोरिकते , णिणिमं डळ आणि न्यायािीिां ना महत्त्वपूिव अणभप्राय
दे ते. . िौ्े , सामाणजक-कायदे िीर संिोिन आिु णनक राज्याच्या 'सामाणजक अणभयां णत्रकी' तत्त्वज्ञानाच्या
अनुषंगाने सामाणजक कायदे 'आकारात' आिण्यात आणि त्ां ना णनयोणजत सामाणजक-आण्व क
पररितव नािी सािने अणिक प्रभािी बनणिण्यात अमू ल्य मदत करते ..

मयाव दा:

सामाणजक-कायदे िीर संिोिनात मोठ्या क्षमता असल् या तरी काही मयाव दा आहे त

त्ामु ळे त्ां िी भू णमका योग्य दृष्टीकोनातू न मां डण्यासाठी ये्े नमू द करिे आिश्यक आहे . काही
महत्त्वाच्या गोष्टी खाली णदल् या आहे त.

प्र्म, गैर-सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिन हे अत्ंत िेळखाऊ आणि खणिव क आहे कारि त्ाला क्षे त्रातू न
आिश्यक माणहती गोळा करण्यासाठी बराि िेळ लागतो. पुढे, यात डे िा संकलनाच्या सािनां िी रिना
आणि णनयुक्तीसाठी अणतररक्त प्रणिक्षि आिश्यक आहे आणि अ्व पूिव पररिाम दे ण्यासाठी िेळ आणि
उजेिी अणिक प्रणतबद्धता आिश्यक आहे ,

िोरि-णनमाव त्ां साठी णकंिा णसद्धां त-णनमाव त्ां साठी.

दु सरे म्हिजे, सामाणजक-कायदे िीर संिोिन, आिी सां णगतल् याप्रमािे, सैद्धां णतक कायदे िीर
संिोिनािा मजबूत आिार आिश्यक आहे . सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिनात कमकुित असले ला
कायदे िीर णिद्वान गैर-सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिन अ्व पूिव मागाव ने हाताळू िकत नाही. हे एक व्य्व
व्यायाम ठरू िकते ज्यामु ळे कोिते ही महत्त्वपूिव पररिाम होत नाहीत.

णतसरे म्हिजे, मु लाखत, प्रश्नािली, िेळापत्रक आणि णनरीक्षि ही डे िा संकलनािी मू लभू त सािने
िापरिे सोपे नाही. त्ां ना णनयोजनाच्या िप्प्प्यापासून ते अंमलबजाििीपयांत णििेष ज्ञान आणि कौिल् य
आिश्यक आहे . त्ातील प्रत्े कजि अनेक अडििींनी ग्रासले ला आहे . संिोिकाकडे योग्य कौिल् य
असायला हिे

सामाणजक णिज्ञान संिोिन तं त्रां िे प्रणिक्षि. गैर-सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिनाच्या या मयाव देिा आणि
दु सऱ्यामध्ये नमू द केले ल् या एका मयाव देिा एकणत्रत पररिाम असा आहे की एक सुप्रणिणक्षत सामाणजक
िास्त्रज्ञ सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिनात मजबूत आिार असल् याणििाय सामाणजक-कायदे िीर
संिोिन करू िकत नाही. त्ािप्रमािे, कायद्यािा अभ्यासक, जरी कायदे िीर तत्त्वे, संकल् पना णकंिा
णसद्धां त तसेि त्ामध्ये मजबूत आिार असला तरीही

सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिन, जोपयांत त्ाला सामाणजक णिज्ञान संिोिन तं त्रािे पुरेसे प्रणिक्षि णमळत
नाही तोपयांत तो गैर-सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिनात प्रिेि करू िकत नाही. दोन्ही बाबतीत,
नॉनडॉक्टर ीनल कायदे िीर संिोिन हे दोघां साठी णनव्वळ दु ःस्वप्न बनते . त्ामु ळे बाहे र पडण्यािा मागव,
कायदे िीर समस्या तपासण्यासाठी एक आं तर-णिषय दृणष्टकोन असल् यािे णदसते . त्ाणप, आं तर-णिषय
कायदे िीर संिोिनाच्या स्वतःच्या अडििी आहे त आणि

मयाव दा

िौ्े , आिी सां णगतल् याप्रमािे नेहमीि सािवजणनक मत, सामग्री आणि कायद्याच्या िौकिीिर प्रभाि
िाकते . कायदा, बहुते क िेळा, सािवजणनक मत, सामाणजक मू ल्य आणि िृत्ती बदलण्यािा आणि/णकंिा
बदलण्यािा प्रयत् करतो. अिा पररक्तस्तीत, काहीिेळा गैर-सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिकासाठी,
समाजिास्त्रीय डे िाच्या आिारे , कायद्याने कोिता 'अभ्यासक्रम' णकंिा 'णदिा' घेिे णकंिा अनुसरि करिे
आिश्यक आहे हे णनक्तश्ितपिे सां गिे कठीि होते . अिा अंदाजामध्ये णनिवयािी पररपक्वता, अंतज्ञाव न
आणि अनुभि यां िा समािेि होतो संिोिक तो सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिनाकडे परत येऊ िकतो.
असे असले तरी, णनिवय घेिाऱ्यां साठी समाजिास्त्रीय संिोिन काही अनौपिाररक मू ल्यािे असू िकते .

पाििे, काहीिेळा, गुंतागुंतीच्या सामाणजक, राजकीय आणि आण्व क पररक्तस्तीमु ळे आणि णिणिि
अनेक घिकां मुळे सामाणजक-कायदे िीर संिोिक काही समस्यां िे णनराकरि करण्यासाठी त्ाच्या
स्वतःच्या कल् पना, पूिवग्रह आणि भािनां कडे परत फेकले जाऊ िकतात.

सहािे, सामाणजक-कायदे िीर संिोिन अपुरे आणि अयोग्य बनते जे्े समस्यां िे णनराकरि करायिे
असते आणि कायद्यािा प्रत्े क बाबतीत (प्रिासकीय कायदा आणि िॉि्व सच्या कायद्याप्रमािे) णिकास
केला जातो.

जसे की आम्हाला आिीि माणहत आहे की अनुभिजन्य कायदे िीर संिोिन अिा प्रश्नां िी उत्तरे िोित
आहे

म्हिून;

1. कायदे आणि कायदे िीर संस्ा समाजाच्या गरजा पूिव करत आहे त का?

2. ते ज्या सोसायिीमध्ये कायवरत आहे त त्ा सोसायिीसाठी ते योग्य आहे त का?

3. कोिते घिक न्यायािीिां च्या णनिवयां िर प्रभाि िाकतात (प्रिासकीय संस्ां िी न्यायालये)?
4. हे निीन समस्यां िी ओळख आणि जागरूकता णनमाव ि करण्यािी संबंणित आहे ज्यां ना प्रायोणगक
संिोिन आयोणजत कायद्याद्वारे हाताळले जािे आिश्यक आहे .

सामाणजक णिज्ञान संिोिन क्षे त्रात संिोिनािे प्रायोणगक स्वरूप अणिकाणिक हाती घेतले जात आहे .
सामाणजक णिज्ञान संिोिनािे तं त्र िापरण्यापूिी खालील तर्थ्े लक्षात ठे िािीत;

1. कायद्याच्या णिद्यार्थ्ाां ना प्रभािी कायदे िीर संिोिन कायव करण्यासाठी प्रणिणक्षत केले पाणहजे;

2. आिश्यक कायदे िीर साणहत् पद्धतिीरपिे पार पाडण्यासाठी तो पुरेसा सक्षम असािा; आणि

3. कायदा आणि समाज यां च्यातील संबंि प्रस्ाणपत करण्यासाठी तो सक्षम असािा कारि कायद्यािी
मु ळे समाजात असतात.

या साििणगरीिी काळजी घेतल् यास, सामाणजक िास्त्राच्या तं त्रामु ळे कायदे िीर णिद्वानां ना गुंतागुंतीिी
न्याणयक प्रणक्रया समजून घेता येईल. संिोिनािी प्रायोणगक पद्धत म्हिजे संिोिनाच्या सैद्धां णतक
पद्धतीला पूरक बनििे आणि णतला पयाव य न दे िे.

६.२.४. इं ड्क्शि आनण िजािट:

इं डक्शन आणि णडडक्शन हे िैज्ञाणनक संिोिनाच्या िैणिष्ट्यपूिव ताणकवक तकाव िे दोन पैलू आहे त.

६.२.४.१. प्रेरण:

फ्राक्तिस बेकन यां नी इं डक्शनिी संकल् पना मां डली. इं डक्शन ही डे िा घेण्यािी प्रणक्रया आहे ,
अनुभिातू न अनेक उदाहरिे, णिन्हे , पुरािे णकंिा अणिकार आणि कायवकारि संबंिां ना अपील करिे,
त्ां ना श्रेिींमध्ये िगीकृत करिे आणि नंतर त्ां च्याकडून ताणकवकदृष्ट्या एक णकंिा अणिक सामान्यतः
लागू णनयम/से ठरििे. दु सऱ्या िब्दां त, इं डक्शन ही ताणकवक युक्तक्तिादािी एक पद्धत आहे जी मु ख्यतः
अनुभि णकंिा प्रायोणगक पुराव्यािर आिाररत णिणिष्ट पररसरापासून सामान्य णनष्कषाव पयांत जाते . प्रेरक
युक्तक्तिाद असे प्रणतपादन करतात की णनष्कषव अपररहायवपिे नाही, परं तु बहुिा पररसराच्या सत्ािरुन
आला आहे .

उदा. ए हा मािूस आहे

अ नश्िर आहे

त्ामु ळे मानि हा नश्िर आहे

६.२.४.२. िजािट:

िजािि ही ताणकवक युक्तक्तिादािी ती पद्धत आहे जी एका णिणिष्ट णनष्कषाव पयांत खरी असल् यािे गृहीत
िरून सामान्य पररसरातू न जाते . दु स-या िब्दात सांगायिे तर, िजािि ही सत् असल् यािे गृहीत
िरले ल् या पररसरातू न णनष्कषव काढण्यािी प्रणक्रया आहे . कपात हा तकविास्त्रािा सिाव त सामान्य प्रकार
आहे . िजाििीिे मू ळ उणद्दष्ट काही गृणहतक णकंिा पूिवकल् पना घेऊन सुरुिात करिे आणि ताणकवक
णनष्कषाव पयांत पोहोििे हे आहे . िजाबाकी आग्युवमेंि्स असा दािा करतात की णनष्कषाव पयांत पोहोिला
आहे , अपररहायवपिे पररसराच्या सत्ािरून.

उदा. मानि हा नश्िर आहे

ए हा मािूस आहे

म्हिून, A हा नश्िर आहे .

६.३. प्रश्ि

1. सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिन पररभाणषत आणि स्पष्ट करा? सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिनािी उणद्दष्टे
आणि महत्त्व यािर ििाव करा

2. सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिनाच्या णिणिि मू लभू त सािनां िी गिना करा आणि स्पष्ट करा. सैद्धां णतक
कायदे िीर संिोिनािी ताकद आणि कमकुितपिािे मूल्यां कन करा

3. गैर-सैद्धां णतक कायदे िीर संिोिन म्हिजे काय? हे ‘कायद्याणिषयीिे संिोिन’ णकंिा ‘सामाणजक-
कायदे िीर संिोिन’ आहे या मतािे तु म्ही सम्व न कसे कराल?
 युननट - 7

संिोधनाच्या समस्ये ची ओळख (Identification of Problem of Research)

७.१. पररचय:

जेव्हा एखादा संिोिक त्ाच्या कामािी सुरुिात करतो ते व्हा त्ाला संिोिनाच्या पाररभाणषक
िब्दां िी पररणित व्हायला हिे. त्ाला/णतला प्र्म हे समजून घ्यािे लागेल की संिोिन म्हिजे काय?
ते का आयोणजत करािे लागते आणि मग त्ािे मन एक संिोिन समस्या तयार करते . संिोिन
समस्या तयार करण्याआिी संिोिकाला उपलब्ध साणहत् आणि संदभव ग्रं्णिषयक संिोिन कायाव िे
सिेक्षि करािे लागे ल जेिेकरुन तो केिळ त्ाच्या/णतच्या संिोिन समस्या तयार करू िकत नाही
तर मागील कायाव तून प्रेरिा दे खील घेऊ िकेल.

त्ानंतर संिोिकाला गौि कायदे , अणिसूिना आणि िोरि णििाने यासह णििान सामग्री पहािी
लागेल जेिेकरुन त्ाच्या संिोिन कायाव साठी आिश्यक डे िा णमळणिण्यासाठी तसेि तो णिणिष्ट
णििान सामग्रीिी कायवक्षमता आणि उपयुक्तता िोिण्यासाठी संिोिन करू िकेल.

आणि िेििी संिोिक परदे िी णनिवयां सह णनिवयात्मक सामग्रीिा दे खील अभ्यास करे ल;
महत्त्वाच्या खिल् यां िा इणतहास िोिू न काढण्यासाठी आणि या प्रकरिां िा अणतरे क झाले ला नाही
यािी खात्री करून घेण्यासाठी "केसिा णनयम" िोिण्याच्या पद्धती; संिोिनाच्या समस्येिी संबंणित
क्षे त्रातील न्यायालयीन संघषव आणि त्ािी कारिे िोिू न काढिे, त्ाच्या संिोिन कायाव च्या पुढे ते
अणिक प्रामाणिक तसेि मोठ्या प्रमािािर समाजासाठी उपयुक्त.

७.२. नवियाचे स्पष्टीकिण

७.२.१. संशोधि समस्या काय आहे ?

जेव्हा आम्हाला एखादा निीन प्रकल् प सुरू करायिा असतो ते व्हा आम्ही सहसा कोित्ा गोष्टीिी
योजना आखतो, कुठे , केव्हा, कसे, णकती, कोित्ा माध्यमाने इ. हे िौकिी णकंिा संिोिन
अभ्यासाच्या संदभाव त आहे जे संिोिन णडझाइन बनते . ररसिव णडझाईन म्हिजे डे िािे संकलन आणि
णिश्ले षि करण्यासाठी पररक्तस्तीिी मां डिी ज्यािे उणद्दष्ट संिोिनाच्या उणद्दष्टािी प्रासंणगकता
प्रणक्रयेत णिलीन करिे आहे . अणिक स्पष्टपिे, णडझाइन ररझोल् यूिनच्या संदभाव त पुढे जाते ;

1. अभ्यासाचा निषय:

एखाद्याने स्वतःला णििारले पाणहजे की आपल् याला संिोिन करायिे असेल तर अभ्यास किािा?
समाजात अनेक समस्या/समस्या णनमाव ि होत आहे त. आम्हाला काही महत्त्वाच्या समस्या णकंिा
समस्या समजून घ्यायच्या आहे त आणि णनिडल् या पाणहजेत जेिेकरून आमिे कायव त्ा समस्येिर
एक उपाय प्रदान करे ल णकंिा ते उपाय तयार करण्यासाठी मागवदिवक तत्त्व म्हिून िापरले जाऊ
िकेल. उदा. पयाव िरि प्रदू षि ही जिळपास जगभरातील समस्या आहे . हे काम करण्यासाठी एक
समस्या असू िकते ; त्ाणप ते खूप मोठे आणि अस्पष्ट आहे . म्हिून आम्हाला करािे लागेल ते
पररष्कृत करा आणि जोपयांत आम्ही काम करण्यासाठी एक णनक्तश्ित आणि अिू क 'णिषय' घेऊन
येत नाही तोपयांत पररष्कृत करिे सुरू ठे िा.
2. अभ्यासाचा उिे श:

संिोिन हे हे तू/ििू ने केले पाणहजे. अभ्यास का केला जात आहे हे आपि जािून घेतले पाणहजे?
उदा. जर आपि पयाव िरि कायद्यानुसार काम करत आहोत तर मग त्ािर का काम करत आहोत?
कारि प्रदू षि हे मानिासाठी आणि पयाव िरिासाठी िोकादायक आहे हे आम्हाला दाखिायिे आहे .

3. अभ्यासाचे निश्ि:

आपल् याला आपल् या अभ्यासािे ‘णिश्ि’ ठरिािे लागेल. हे राष्टरीय िरािर आहे की राज्य िरािर
इ. म्हिजे डे िा णमळणिण्यासाठी आम्ही णनिडिार आहोत ते क्षे त्र.

4. आिश्यक ड्े टा:

जर आपि िर उद् िृ त केले ल् या णिषयािर काम करत राणहलो तर आपल् याला णिणिि स्त्रोतां कडून
डे िा गोळा करािा लागेल. कोित्ा प्रकारच्या डे िािी आिश्यकता आहे ? कायद्यािा णिद्या्ी नेहमी
माननीयां च्या णनकालां कडे लक्ष दे तो. सिोच्च न्यायालय, उच्च न्यायालय इत्ादी प्रदू षिािरील णिणिि
पुिके, प्रदू षिािरील रासायणनक णिश्ले षि अहिाल इत्ादी सरकारी अहिालात भरपूर माणहती
आहे परं तु केिळ संबंणित सामग्री णििारात घ्यािी लागते . फक्त आिश्यक श्रेिी णनिडायिी आहे .
एक अणतिय णनिडक असिे आिश्यक आहे .

5. आिश्यक ड्े टा कुठे शोधायचा:

या प्रकल् पािर काम करिाऱ्या णिद्यार्थ्ाव ला णिणिि ग्रं्ालये, कायाव लये, संकेतस्ळे आणि माणहतीच्या
अिा अनेक ‘खणजना’ला भे ि द्यािी लागते . माणहती अणिकार कायद्यां तगवतही णिद्या्ी डे िा कॉल करू
िकतो.

6. कालािधी:

अभ्यासामध्ये कोित्ा कालाििीिा समािेि असेल? संिोिकाला त्ाच्या अभ्यासासाठी कालाििी

असतो. उदा. आं तरराष्ट्िर ीय कायद्यािा णिकास हा अभ्यास करण्यासाठी खूप मोठा कालाििी असेल,
म्हिून आपि 2000-2010 िषव म्हिू या. आता या दोन ध्रु िां मध्ये संिोिन कायाव िी व्याख्या होिार
आहे . संिोिकाला काम करण्यािी िाइमलाइन णमळते .

7. अभ्यासाची अं नतम मुदत:

संिोिकाला त्ाच्या संिोिन कायाव साठी अंणतम मु दत असिे आिश्यक आहे . काम ्ोड्ा िेळात
पूिव होऊ िकत नाही मग ते संिोिन कायव असू िकत नाही, तसेि ते िषाव नुिषे िाढू नये. त्ामु ळे
एक णिणहत कालाििी णनक्तश्ित करिे आिश्यक आहे .

8. िमुिा नड्झाइि:

आमच्या संिोिन प्रकल् पासाठी डे िा संकलन आणि णिश्ले षिापू िी आम्हाला संिोिन णडझाइन,
योजना आिश्यक आहे . ररसिव णडझाईनिा, खरे तर, प्राप्त झाले ल् या पररिामां च्या णिश्िासाहव तेिर
मोठा प्रभाि असतो आणि त्ामु ळे संिोिन कायाव च्या संपूिव इमारतीिा पाया मजबूत होतो.
9. ड्े टा संकलिाचे तं त्र:

आपल् याला माणहत आहे की डे िा णिणिि स्त्रोतां कडून गोळा करािा लागतो - प्रा्णमक आणि दु य्यम
स्त्रोत. प्रा्णमक डे िा गोळा करण्याच्या अनेक पद्धती आहे त, णििेषत: सिेक्षिे आणि ििवनात्मक
संिोिनां मध्ये. महत्त्वािे म्हिजे णनरीक्षि पद्धत, मु लाखत पद्धत, प्रश्नािली, िेळापत्रकाद्वारे , सामग्रीिे
णिश्ले षि इ. तर दु य्यम स्त्रोत असू िकतात, ते केिळ उपलब्ध माणहतीिे संकलन आहे .

10. ड्े टाचे निश्ले षण:

जेव्हा एखादी व्यक्ती मौक्तखक सामग्रीच्या स्वरूपाच्या अभ्यासािी संबंणित असते ते व्हा सामग्रीिे
णिश्ले षि ही एक केंिीय णक्रया असते . कोित्ाही क्षे त्रातील संिोिनाच्या पुनरािलोकनामध्ये,
उदाहरिा्व प्रकाणित झाले ल् या संिोिन ले खां च्या सामग्रीिे णिश्ले षि समाणिष्ट आहे . णिश्ले षि
तु लनेने सोप्या पातळीिर असू िकते णकंिा सूक्ष्म असू िकते .

11. अहिाल तयार करणे / प्रबंध ले खि

डे िा संकणलत केल् यानंतर, संिोिकाने संकणलत केले ल् या डे िािी बेरीज करािी लागेल आणि ती
अिा प्रकारे व्यिक्तस्त करािी लागेल ज्यामु ळे संिोिनाच्या प्रश्नां िी उत्तरे णमळतील. अिा प्रकारे ,
णिश्ले षिािे कायव म्हिजे पररिामां िर प्रकाि िाकिे. हे संकणलत डे िािे संपादन, कोणडं ग, िगीकरि
आणि सारिी सूणित करते जेिेकरून ते णिश्ले षिास सहमत असतील. णिश्ले षि हा िब्द
डे िासमू हां मध्ये अक्तित्त्वात असले ल् या नाते संबंिां च्या नमु न्यां िा िोि घेण्यासह काही उपायां च्या
गिनेला सूणित करतो.

७.२.२. उपलब्ध साणहत् आणि ग्रं्सूिी संिोिनािे सिेक्षि:

एकदा संिोिन समस्या तयार झाल् यानंतर, संिोिकाला त्ाच्या संिोिनाच्या समस्येिी संबंणित,
संबंणित आणि/णकंिा त्ािर पररिाम करिाऱ्या साणहत्ािे णििृ त सिेक्षि करिे आिश्यक आहे .
ही प्रणक्रया आहे ज्याद्वारे संिोिक त्ाच्या िौकिीसाठी संबंणित संदभव िोितो आणि णनिडतो.
कायद्याच्या अभ्यासकाने, या िप्प्प्यािर, त्ाच्या कायाव िी साििणगरीने रूपरे षा करिे आणि नंतर
मानक सामग्रीिर हात ठे िण्यासाठी आजूबाजूिे सिेक्षि करिे अपेणक्षत आहे . काही महत्त्वािे संदभव
साणहत् तो पाहू िकतो ते खालीलप्रमािे असू िकतात,

1. मानक पाठ्यपुिके: जसे की नामां णकत ले खकां नी णलणहले ली,

2. संदभव पुिके: संिोिनािी व्यिहार करिे णकंिा त्ािर पररिाम करिे

समस्या,

3. कायदे िीर णनयतकाणलके: जेिेकरुन त्ाला णलणहले ले संिोिन ले ख सापडतील, णकंिा

अणिकृत णिप्पण्या, णिषयािर णकंिा त्ाच्यािी संबंणित णिषयां िर,

4. केस ररपोि्व स: जेिेकरून त्ाला समस्येच्या न्याणयक प्रदिवनािी पररणित व्हािे,

5. कॉन्फरि/णसम्पोणजयम/सेणमनार प्रोणसणडं ग्स: कॉन्फरि/णसम्पोणजयम/सेणमनारमध्ये हायलाइि

केले ल् या िेगिेगळ्ा प्रमािां िी सिय होण्यासाठी, तपासण्यासाठी णकंिा णदसण्यासाठी,

6. सरकार णकंिा सणमतीिे अहिाल: कायदे णनमाव ते आणि क्षे त्रातील तज्ञां च्या कल् पना णकंिा हे तूच्या
दृष्टीकोनां िे कौतु क करण्यासाठी आणि समजून घेण्यासाठी (जेव्हा प्रणतणनिी कायद्याद्वारे ) आणि
7. सामान्य िेब पृष्ठे: जेिेकरून निीनतम उदयोन्मु ख दृष्टीकोन आणि स्पष्ट उदाहरिे जािून घ्या.
बरे ि िां गले साणहत् (ले खन) नेििर उपलब्ध आहे त.. एखाद्या िां गल् या ऑनलाइन लायब्ररीिी
सदस्यता घेऊ िकता इ.

8. पूिी केले ले अभ्यास : संिोिकालाही णििेष काळजी घ्यािी लागते समस्येिर केले ले पूिीिे अभ्यास
िोिा आणि त्ािे त्वररत िािन करा. अनेक अग्रगण्य जनवल्स आणि मान्यताप्राप्त स्त्रोतां कडून इतर
प्रकाणित माणहती आता िेबिर उपलब्ध आहे .

साणहत् पुनरािलोकनामु ळे संिोिकाला हे जािू न घे ण्यास आणि त्ािे प्रा्णमक ठसा उमिण्यास
मदत होते :

1. समस्येिे तपासले ले आणि न तपासले ले पैलू/पररमाि,

2. णदले ले स्पष्टीकरि णकंिा समस्या त्ां िे णनराकरि न करता आणि त्ाणििाय िाढल् या,

3. समसया/णतिे पररमाि आणि त्यां च्या आं तर-संबंिां च्या सपष्ट्िीकरिात उिीि, जर असेल तर,

4. समस्या/त्ािे पररमाि स्पष्ट करण्यात मागील ले खक/संिोिकां िी क्षमता,

5. मां डले ले िैिाररक मु द्दे, सुिना आणि/णकंिा त्याच्या उपायां सह णकंिा न दे ता,

6. मागील संिोिकािे ऑपरे िनल फ्रेमिकव आणि

7. मागील संिोिनात िापरले ले संिोिन तं त्र आणि त्ांिी अिू कता.

साणहत् समीक्षि संिोिकाला हे जािून घेण्यास सक्षम करते की कोित्ा प्रकारिा डे िा िापरला
गेला आहे , डे िा णमळणिण्यासाठी कोित्ा पद्धती िापरल् या गेल्या आहे त आणि डे िािे संकलन
आणि णिश्ले षि करण्यात पूिीच्या संिोिकां ना कोित्ा अडििी आल् या.

साणहत् समीक्षे िे मु ख्य उद्दे ि खालीलप्रमािे सारां णित केले जाऊ िकतात:

1. भू तकाळात णिणिष्ट णकंिा तत्सम णिषयािर केले ल् या कामािे णित्रि करिे,

2. कामाच्या मयाव दा मोजिे/अंदाज करिे,

3. िापरले ल् या संिोिन तं त्रां िी पररणित व्हा,

4. िापरले ली सामग्री/डे िा आणि त्ािे स्रोत तयार करा.

5. णनष्कषव काढण्यासाठी िापरल् या जािाऱ्या डे िाच्या क्षमते िी प्रिंसा करा (अगदी िीका करा),

6. महत्त्वािे युक्तक्तिाद जािून घ्या आणि आिी उघड केले ल् या आणि ििाव केले ल् या संकल् पना
जािून घ्या.

7. मागील युक्तक्तिाद आणि संकल् पनां च्या सादरीकरिाच्या नमु न्यां िी पररणित व्हा आणि

8. या युक्तक्तिाद आणि संकल् पनां मध्ये संबंि स्ाणपत केला

9. पूिीच्या अभ्यासाच्या आणि णनष्कषाां च्या प्रकािात संिोिक त्ाच्या संिोिनाच्या समस्या/प्रश्नािी
पुनरव िना करू िकतो आणि

10. त्ािी िौकिी सुरळीत िालण्यासाठी योग्य संिोिन तं त्रे तयार करिे.
 ७.२.२.१. गौण कायदे , अनधसूचिा आनण धोरण निधािांसह िै धानिक सानहत्य:

निधाि सानहत्य:

कायदे :

कायदे णकंिा "िैिाणनक कायदा" हा कायदा आहे जो णििीमं डळ णकंिा इतर प्रिासकीय मं डळाद्वारे
णकंिा तो बनणिण्यािी प्रणक्रया प्रणसध्द णकंिा "अणिणनयणमत" केला गेला आहे . कायद्यािी एखादी बाब
कायदा होण्यापूिी ते णििे यक म्हिून ओळखले जाऊ िकते आणि इतर व्यिसायां पासून िेगळे
करण्यासाठी णििारािीन असताना त्ाला "कायदे " म्हिून संबोिले जाऊ िकते . कायद्यािे अनेक
उद्दे ि असू िकतात: णनयमन करिे, अणिकृत करिे, ते णिणहत करिे, (णनिी) प्रदान करिे, मं जूर
करिे, अनुदान दे िे, घोणषत करिे णकंिा प्रणतबंणित करिे. कायदे हे सहसा संसद णकंिा राज्य
णििानमं डळाच्या सदस्याद्वारे प्रिाणित केले जातात, ज्यािर संसदे च्या णकंिा राज्य णििानमं डळाच्या
सदस्यां द्वारे त्ािर ििाव केली जाते आणि पाररत होण्यापूिी अनेकदा त्ात सुिारिा केली जाते .
कायदे हे सरकारच्या तीन मु ख्य कायाां पैकी एक मानले जाते , जे बहुते क िेळा िक्तींच्या
पृ्क्करिाच्या णसद्धां तानुसार ओळखले जाते . संिोिकासाठी हा कायद्यािा सिाव त प्रामाणिक स्रोत
आहे .

ड्े नलगेटेड् कायदे (याला दु य्यम कायदे नकंिा गौण कायदे नकंिा उपकंपिी कायदा असेही
संबोिले जाते ) हा त्ा प्रा्णमक कायद्याच्या आिश्यकतां िी अंमलबजाििी आणि प्रिासन
करण्यासाठी प्रा्णमक कायद्याद्वारे त्ां ना णदले ल् या अणिकारां खाली कायवकारी प्राणिकरिाने
बनिले ला कायदा आहे . हा णिणिमं डळाच्या व्यणतररक्त एखाद्या व्यक्तीने णकंिा संस्े ने बनिले ला
कायदा आहे परं तु णिणिमं डळाच्या अणिकाराने.

बऱ्यािदा, कायदे मंडळ णििृत रूपरे षा आणि तत्त्वे ठरििारे कायदे पाररत करते आणि कायवकारी
िाखेच्या अणिकाऱ्याला अणिकार सोपिते ज्यात तपिील (मू लभू त णनयम) स्पष्ट होतात आणि
कायद्याच्या मू लभू त तरतु दींिी अंमलबजाििी करण्यासाठी प्रणक्रया प्रदान करतात. प्रणक्रयात्मक
णनयम). सुपूदव केले ले कायदे दे खील पेक्षा िेगाने बदलले जाऊ िकतात

प्रा्णमक कायदे जेिेकरुन कायदे मंडळे अिा समस्यां िे प्रणतणनिीत्व करू िकतील ज्यां ना
अनुभिाच्या आिारे सुरेख करिे आिश्यक आहे .

सूचिा:

सूिना या िब्दाला त्ाच्या िापर/उपयोगीते नुसार अने क अ्व णदले जाऊ िकतात

1. िब्दात णकंिा ले खनात णकंिा णिन्हां द्वारे सूिना णदली आहे .

2. सूणित करण्यािी णकंिा सूिना दे ण्यािी कृती; ज्ञात करण्यािी णक्रया; णििेषत:, अणिकृत सूिना णकंिा
माणहती लोकां ना णकंिा व्यक्ती, कॉपोरे िन, कंपन्या णकंिा सोसाययां ना िब्दां द्वारे , ले खनाद्वारे णकंिा इतर
मागाां नी दे ण्यािी णक्रया.

3. माणहती संप्रेषि करिारे ले खन; एक जाणहरात णकंिा उद्धरि इ.

4. सूणित करण्यािी णकंिा सूिना दे ण्यािी कृती; ज्ञात करण्यािी णक्रया; णििेषत:, अणिकृत सूिना णकंिा
माणहती लोकां ना णकंिा व्यक्ती, कॉपोरे िन, कंपन्या णकंिा सोसाययां ना िब्दां द्वारे , ले खनाद्वारे णकंिा इतर
मागाां नी दे ण्यािी णक्रया.

5. माणहती संप्रेषि करिारे ले खन; एक जाणहरात णकंिा उद्धरि इ.

कायद्याच्या णिद्यार्थ्ाव ने सरकार णकंिा कोित्ाही संबंणित प्राणिकरिाने जारी केले ल् या त्ाच्या अभ्यासािी
संबंणित अणिसूिना पाहिे आिश्यक आहे जेिेकरुन तो या नोणिसमध्ये अणिसूणित केले ल् या 'णिषया'िे
महत्त्व तसेि 'ििु 'िे महत्त्व काढू िकेल. सां णगतले ली अणिसूिना.

िोरि णििाने:

पॉणलसी स्टे िमें ि तीन महत्त्वािे उद्दे ि पूिव करते .

1. प्र्म, ते प्रणतणनिीला त्ाच्या/णतच्या िोरिािा अणिक सखोल णििार करण्यािी संिी दे ते;

2. दु सरे म्हिजे, पररषदे तील सिव मु द्द्यां िर दे िािे िोरि असले ले दिऐिज असिे त्ाच्या/णतच्या
प्रणतणनिी मं डळािी अणिक गरज आहे जेिेकरून णिष्टमं डळाच्या णिणिि सदस्यांमध्ये िोरिात सातत्
असेल. तद्वति, प्रत्े क प्रणतणनिीला सिव मुद्द्यां िी ्ोडीफार माणहती असिे आिश्यक आहे जेिेकरुन
तो/णतला त्ाच्या दे िाच्या दृणष्टकोनािे प्रणतणनणित्व करण्यास सोयीस्कर िािे ल.

3. पॉणलसी स्टे िमें ििे णतसरे महत्त्वािे कायव म्हिजे मसुदा ठरािािी रूपरे षा म्हिून काम करिे.

पॉणलसी स्टे िमें ििे पाि मू लभू त घिक:

1. मु द्द्यािे स्पष्टीकरि आणि व्याख्या आणि त्ा अजेंडािर णदसिाऱ्या प्रमु ख संज्ञा.

2. प्रश्नातील कारिाईिी संबंणित अलीकडील आं तरराष्टरीय घिनां िा पाश्िवभूमी सारां ि.

3. समस्येिी संबंणित प्रमु ख कागदपत्रां िे काही संदभव (अिोरे क्तखत).

4. या णिषयािरील दे िाच्या क्तस्तीिे सामान्य णििान.

5. प्रश्नाच्या णनराकरिासाठी णिणिष्ट सूिना (ररझोल् यू िनच्या ऑपरे णिव्ह कलमां साठी पणहला मसुदा
म्हिून काम करण्यासाठी).

1.3.1.1. परदे शी निणतयांसह निणातयक सानहत्य; च्या पद्धती

महत्त्वाच्या इनतहासाचा मागोिा घेणारा “प्रकरणाचा नियम” शोधणे प्रकरणे आनण याची खात्री
करणे की यांिर अनधक नियम केले गेले िाहीत; शोधणे संशोधि समस्ये शी संबंनधत क्षे त्रातील
न्यायालयीि संघषत आनण त्याची कारणे.

(1) उदाहरिा्व , ए.के. गोपालन प्रकरि बँक राष्टरीयीकरि आणि िेििी माननीय सिोच्च न्यायालयाने
मे नका गां िी प्रकरिात रद्द केले .

(2) णहं दू अल् पसंख्याक आणि पालकत्व कायदा, 1956 च्या कलम 6, ('नंतर' िब्दािा अ्व
जीिनकालानंतर नाही परं तु जर िडील कायव करत नसतील तर) आईला णतच्या कायदे िीर मु लािे
नैसणगवक पालक होण्यािा अणिकार णदला णकंिा मु लगी

(३) गोलकना् प्रकरिात सज्जन णसंग आणि संपत कुमार प्रकरिे हे सां गून रद्द केले जातात की संसदे ला
मू लभू त अणिकार कमी करण्यािा णकंिा कमी करण्यािा अणिकार नाही आणि संणििानाच्या मू लभू त
संरिनेत सुिारिा करण्यािा अणिकार नाही. न्यायालयाने कामगार कायदा, फौजदारी कायदा, मालमत्ता
कायदा इत्ादी क्षे त्रात णिणिि बदल केले आहे त. आता फािीिी णिक्षा अपिाद आहे , जन्मठे प हा णनयम
आहे .

अिा प्रकारे या प्रकरिां मध्ये न्यायमू तींनी कायद्याच्या तत्त्वां िा अिलं ब करून त्ां ना ठोस आकार आणि
क्तस्रता दे ऊन संिोिकािी भू णमका बजािली आणि बजाित आहे त.

पुनरािलोकन, पुनरािृत्ती णकंिा ओव्हररूणलं ग.

७.३. प्रश्ि:

1. संिोिन समस्येद्वारे तु म्हाला काय समजते ?

2. संिोिनासाठी/णििान सामग्रीिा प्रभाि/िापर काय आहे ?

3. कायद्याच्या संिोिकासाठी केस कायद्यािे महत्त्व काय आहे ?

 युनिट - 8

संशोधि नड्झाइिची तयारी (Preparation of the Research Design)

8.1 पररचय:

संिोिन आराखडा म्हिजे डे िािे संकलन आणि णिश्ले षि अिा प्रकारे पररक्तस्तीिी मां डिी करिे
ज्यािा उद्दे ि संिोिनाच्या उद्दे िािी सुसंगतता प्रणक्रयेत णिलीन करिे आहे . ररसिव णडझाईनिा, खरे तर,
प्राप्त झाले ल् या पररिामां च्या णिश्िासाहव तेिर मोठा प्रभाि असतो आणि त्ामु ळे संिोिन कायाव च्या संपूिव
इमारतीिा पाया मजबूत होतो. डे िा संकलनापूिी आम्हाला संिोिन णडझाइन, योजना आिश्यक आहे
आणि आमच्या संिोिन प्रकल् पासाठी णिश्ले षि.

८.२. निषयाचे स्पष्टीकरण

8.2.1 .संशोधि नड्झाइिची सामग्री

संिोिन णडझाइनमध्ये णकमान हे असले पाणहजे -

(a) संिोिन समस्येिे स्पष्ट णििान;

(b) संिोिनािा णिषय;

(c) माणहती गोळा करण्यासाठी िापरल् या जािाऱ्या कायवपद्धती आणि तं त्रे;

(d) लोकसंख्येिा अभ्यास केला जािार आहे ; आणि

(e) डे िािर प्रणक्रया आणि णिश्ले षि करण्यासाठी िापरल् या जािाऱ्या पद्धती.

िर नमू द केले ले णडझाइन णनिव य लक्षात घेऊन; एकंदर संिोिन रिना खालील भागां मध्ये णिभागली
जाऊ िकते :

(अ) णदले ल् या अभ्यासासाठी णनरीक्षि करायच्या ििू णनिडण्याच्या पद्धतीिी संबंणित सॅम्पनलं ग
नड्झाइि;

(b) निरीक्षणात्मक रचिा जी ज्या पररक्तस्तींमध्ये णनरीक्षिे केली जािार आहे त त्ांच्यािी संबंणित आहे ;

(c) सांस्ख्यकीय रचिा जी प्रश्नािी संबंणित आहे णकंिा णकती बाबींिे णनरीक्षि करायिे आहे आणि
एकणत्रत केले ली माणहती आणि डे िािे णिश्ले षि कसे करायिे आहे ; आणि

(d) ऑपरे शिल नड्झाइि जे तं त्रां िी संबंणित आहे ज्याद्वारे नमु ने, सां क्तख्यकीय आणि णनरीक्षि रिनां मध्ये
णनणदव ष्ट केले ल् या प्रणक्रया पार पाडल् या जाऊ िकतात.

८.२.२. संिोिन समस्या तयार करिे:

समाजात अनेक समस्या/समस्या णनमाव ि होत आहे त. आम्हाला करािे लागे ल

काही महत्त्वाच्या समस्या णकंिा समस्या समजून घ्या आणि णनिडा जेिेकरुन आमिे कायव त्ा समस्येिे
णनराकरि करते णकंिा ते उपाय तयार करण्यासाठी मागवदिवक तत्त्वे म्हिून िापरले जाऊ िकते . संिोिन
हे हे तू/ििू ने केले पाणहजे. आपल् या अभ्यासािे ‘णिश्ि’ आपल् याला ठरिािे लागेल. माणहती भरपूर आहे
पि फक्त संबंणित साणहत् णििारात घेतले पाणहजे. फक्त आिश्यक श्रेिी असिे आिश्यक आहे
णनिडले . संिोिकाला कामािी िेळ णमळते . त्ामु ळे एक णिणहत कालाििी णनक्तश्ित करिे आिश्यक
आहे . आपल् याला माणहत आहे की डे िा णिणिि स्त्रोतांकडून गोळा करािा लागतो - प्रा्णमक आणि
दु य्यम स्त्रोत. जेव्हा एखादी व्यक्ती मौक्तखक सामग्रीच्या स्वरूपाच्या अभ्यासािी संबंणित असते ते व्हा
सामग्रीिे णिश्ले षि ही एक केंिीय णक्रया असते . डे िा संकणलत केल् यानंतर, संिोिकाने संकणलत
केले ल् या डे िािी बेरीज करािी लागते आणि ती अिा प्रकारे व्यिक्तस्त करािी की संिोिनाच्या प्रश्नां िी
उत्तरे णमळतील

८.२.३. ड्े टा गोळा करण्यासाठी साधिे आनण तं त्रे तयार करणे: पद्धत:

संिोिकासाठी उपलब्ध डे िा प्रा्णमक आणि दु य्यम स्वरूपािा आहे . प्रा्णमक डे िा असा असतो जो
नव्याने आणि प्र्मि गोळा केला जातो आणि अिा प्रकारे मू ळ स्वरूपािा असतो. दु य्यम डे िा,
दु सरीकडे , तो असा आहे जो आिीपासून कोिीतरी संकणलत केला आहे आणि जो आिीि सां क्तख्यकीय
प्रणक्रयेतून गेला आहे .

प्रायोणगक संिोिन सामान्यत: प्रा्णमक डे िा प्रयोगादरम्यान संकणलत केला जातो. तसेि आम्ही
प्रा्णमक डे िा एकतर णनरीक्षिाद्वारे णकंिा ्े ि संिादाद्वारे प्राप्त करू िकतो उत्तरदाते एका णकंिा
दु सऱ्या स्वरूपात णकंिा िैयक्तक्तक मु लाखतींद्वारे . हे , दु सऱ्या िब्दां त, यािा अ्व असा की अनेक पद्धती
आहे त प्रा्णमक डे िा गोळा करिे, णििेषतः सिेक्षि आणि ििवनात्मक संिोिने. णनरीक्षि पद्धत,
मु लाखत पद्धत, प्रश्नािली, िेळापत्रकाद्वारे , सामग्रीिे णिश्ले षि हे महत्त्वािे आहे त.

८. २.३. 1. िै धानिक आनण केस सानहत्य आनण न्यायशास्त्रीय सानहत्य संग्रनहत करण्याच्या पद्धती

कायद्यािे भौणतक स्त्रोत म्हिजे ज्यापासून कायदा तयार केला जातो. भौणतक स्रोत तात्काळ स्त्रोत आहेत
आणि दोन प्रकारां मध्ये णिभागले जाऊ िकतात

I- ऐणतहाणसक म्हिजे पारं पाररक: परं परां मध्ये स्त्रोत असले ला कायदा, ऐणतहाणसक कोडीणफकेिि
आणि प्र्ा: रीणतररिाजां मध्ये स्त्रोत असले ला कायदा; आणि

II- कायदे िीर म्हिजे संसदे ने बनिले ला कायदा, सिोच्च न्यायालयाने घोणषत केले ला कायदा आणि
िैिाणनक व्याख्या.

कायदे िीर स्त्रोताद्वारे येिारा कायदा पुढीलप्रमािे णिभागला जाऊ िकतो:

I- ऐनतहानसक स्त्रोत:-

(१) पारं पाररक कायद्याचा स्त्रोत अनधिे शिांमध्ये आहे :

अणििेिने सहमत पक्षां ना णनयंणत्रत करतात. त्ाला करार असेही म्हिता येईल. अिी अणििेिने
बंिनकारक आहे त. अिी िेकडो अणििेिने आहे त आणि संिोिन सामग्रीिा िां गला स्रोत आहे त.

(२) ऐनतहानसक संनहता:

जसे की मनुस्मृती, याज्ञिल् क्य स्मृती, नारद स्मृती इत्ादी, नंतर कुराि, आणि पणित्र िमव ग्रं् जसे की
रामायि, महाभारत, आणि इतर ले खन.

घिनात्मक सभे तील िादणििाद, CPC च्या कायदा आयोगािे मसुदे आणि त्ाच्या अहिालां द्वारे
कायद्यात सुिणिले ल् या णिणिि दु रुस्त्या, मं डल आयोगािा अहिाल, श्रीकृष्ण आयोगािा अहिाल
इत्ादी णिणिि िेळी स्ापन झाले ल् या णिणिि आयोगां िे अहिाल हे आिु णनक ऐणतहाणसक स्त्रोत
आहे त. .
(३) सीमाशुल्क मध्ये स्रोत असले ला प्रथागत कायदा:

सीमािुल्क हा कायद्यािा एक महत्त्वािा स्त्रोत आहे . प्र्ा त्ां िा िापर कमी करतात परं तु त्ापैकी
काही अजूनही प्रिणलत आहे त कारि समाजाने त्ां ना स्वीकारले आहे आणि म्हिूनि अिा प्र्ा
कायद्यािे स्त्रोत मानले जातात.

II- कायदे शीर

1. लागू केले ला कायदा: सिोच्च कायदा राष्टराच्या सािवभौम िक्तीद्वारे बनणिला जातो, भारताच्या
बाबतीत तो संसद आहे. गौि कायदे राज्याने केले आहे त. भारताच्या संणििानाने यािी तरतू द केली
आहे आणि अनुसूिी VII (कलम 246) च्या तीन सूिीमध्ये अणिकार णदले आहे त. सािवभौम सत्ता
कायदा बनिण्यािा अणिकार दे खील दे ऊ िकते . तसेि ‘राज्य’ या संकल् पने खाली येिाऱ्या स्ाणनक
स्वराज्य संस्ाही णिणिष्ट अणिकारक्षे त्रासाठी कायदा करू िकतात.

2. सुप्रीम कोटातिे घोनषत केले ले उदाहरण: (प्रकरि कायदा ज्यामध्ये स्त्रोत आहे उदाहरि):
उदाहरि हे मागील प्रकरि आहे जे नंतरच्या प्रकरिां मध्ये एक उदाहरि म्हिून घेतले जाऊ िकते ,
ज्यामध्ये काही समान कृती णकंिा पररक्तस्ती आहे जी समण्व त णकंिा न्याय्य असू िकते . न्यायव्यिस्े त
ते निीन खिल् यां च्या णनिवयासाठी मागवदिवन म्हिून काम करते . कला नुसार. 141. सिोच्च
न्यायालयाने घोणषत केले ला कायदा सिव न्यायालयां साठी बंिनकारक आहे .—सिोच्च न्यायालयाने
घोणषत केले ला कायदा भारताच्या हद्दीतील सिव न्यायालयां साठी बंिनकारक असेल. अिा प्रकारे
सिोच्च न्यायालयाने घोणषत केले ला कायदा स्त्रोत बनतो.

3. िै धानिक व्याख्या:

संसदे ने तयार केले ल् या कायद्याला कायदा म्हितात. कायद्यातील अक्षरे आणि अणभव्यक्तीिा अ्व
तपासिे न्यायालयािे आहे . याला "व्याख्यान" असे म्हितात. कायद्याच्या िब्दां ना मग िािणिक
जीिन णमळते . मग न्यायािीि एकतर िब्दिः अ्व लाितात म्हिजे फ्रेममध्ये अ्व लाििे णकंिा ते
त्ापलीकडे जाऊ िकतात.

कायद्याच्या 'क्तिि' ला 'अक्षरे ' आणि णदले ल् या कायद्याबद्दल आमदारां िा खरा हे तू तपासण्यासाठी
उदारपिे अ्व लाििे उदा. मे नका गां िी णिरुद्ध. युणनयन ऑफ इं णडयािा खिला, अॅड. एम.सी.
पयाव िरि कारिासाठी मे हता. इत्ादी. असे णििेिन संिोिनािा िां गला स्रोत असू िकतो.

८. २.३. 2. ऐनतहानसक आनण तु लिात्मक संशोधि सानहत्याचा िापर

कायद्याच्या णिद्यार्थ्ाव ला कायद्याच्या ऐणतहाणसक घडामोडींना णकंिा कायदे िीर प्रिालीिा णिकास
इत्ादींना णिकिू न राहािे लागते . तु लनात्मक संिोिन सामग्री दे खील कायद्यािी संबंणित असिे
आिश्यक आहे , उदा. ग्रेि णब्रिन आणि भारताच्या संसदे तील तु लनात्मक अभ्यास, भारत आणि
यूएसमिील मू लभू त अणिकारां मिील तु लनात्मक अभ्यास, भारत आणि स्वीडनमिील लोकपाल
संस्ा यां च्यातील तु लनात्मक अभ्यास, अिा प्रकारे अनेक मु द्दे असू िकतात ज्यामध्ये एक सक्षम
असेल. संिोिकासाठी साणहत्ािा स्रोत बनू िकिाऱ्या कोित्ाही समान समस्यां मिील तु लनात्मक
अभ्यासािा अभ्यास करिे.

८. २.३. 3. निरीक्षण अभ्यासाचा िापर:

णनरीक्षि तं त्रािा एक उत्तम गुििमव म्हिजे ितव न जसे घडते तसे रे कॉडव करिे िक्य आहे . इतर अनेक
संिोिन तं त्रे पूिवपिे लोकां च्या पूिवलक्ष्यी णकंिा त्ां च्या स्वतःच्या िागिुकीच्या आगाऊ अहिालां िर
अिलं बून असतात. णनरीक्षि तं त्रे ्ेि णिणिष्ट ितव िूक पररक्तस्तीिी संबंणित डे िा दे तात. णनरीक्षि हे
लोकां च्या अहिाल दे ण्याच्या इच्छे पेक्षा स्वतं त्र आहे . बऱ्याि िेळा, संिोिकाला अभ्यास केले ल् या
व्यक्ती ंकडून प्रणतकार करािा लागतो. लोकां कडे िेळ नसू िकतो णकंिा ते मु लाखत णकंिा िाििी
घेण्यास तयार नसू िकतात. अभ्यास त्ां च्या ितव नािे मौक्तखक अहिाल दे ण्यास सक्षम नसले ल् या
णिषयां िर व्यिहार करू िकतात. णनरीक्षिामु ळे णिणिि संिोिन हे तू उपलब्ध होऊ िकतात. हे
णिषय-णिषयािे णदले ल् या क्षे त्रािे अिेषि करण्यासाठी णकंिा संिोिन समस्येिे अंतदृवष्टी
णमळणिण्यासाठी आणि गृणहतकां च्या णिकासासाठी आिार प्रदान करण्यासाठी िापरले जाऊ िकते .

णनरीक्षि तं त्रालाही मयाव दा आहे त.

1. णनयणमत/दै नंणदन घिनां िे णनरीक्षि करिे किीकिी कठीि होते कारि अनपेणक्षत घिक
णनरीक्षिाच्या कायाव त व्यत्य आिू िकतात. एखाद्या घिनेिे णनरीक्षि करण्यासाठी उपक्तस्त
राहण्यास सक्षम असण्याइतपत घिना घडल् यािा अंदाज लाििे अनेकदा अिक्य असते .

2. णनरीक्षि तं त्र लागू करण्यािी व्यािहाररक िक्यता घिनां च्या कालाििीनुसार मयाव णदत आहे .
याणििाय, लोक इच्छु क नसतील आणि तक्रार करण्यास सक्षम नसतील अिा काही घिना ्ेि
णनरीक्षिासाठी क्वणिति प्रिेियोग्य असतात (उदाहरिा्व , खाजगी ितव न).

3. अनेकदा असे मानले जाते की णनरीक्षिात्मक डे िािे प्रमाि णनक्तश्ित केले जाऊ िकत नाही. हा
मात्र घोर गैरसमज आहे . सामाणजक संिोिकां नी हे लक्षात ठे ििे िां गले होईल की इतर डे िाप्रमािे
णनरीक्षिात्मक डे िािी गिना केली जाऊ िकत नाही.

८. २.३. ४. प्रश्िािली/मुलाखतीचा िापर:

डे िा संकलनािी प्रश्नािली पद्धत खूप लोकणप्रय आहे , णििेषतः मोठ्या िौकिीच्या बाबतीत. हे
खाजगी व्यक्ती, संिोिन कामगार, खाजगी आणि सािवजणनक संस्ा आणि अगदी सरकारी
णिभागां द्वारे स्वीकारले जात आहे . या पद्धतीत प्रश्नािली (सामान्यत: पोस्टाने) संबंणित व्यक्ती ंना
प्रश्नां िी उत्तरे दे ण्यािी आणि प्रश्नािली परत करण्यािी णिनंती पाठिली जाते .

बहुते कदा प्रश्नािली सिेक्षि ऑपरे िनिे हृदय मानले जाते . त्ामु ळे ते अणतिय काळजीपूिवक
बां िले पाणहजे. जर ते योग्यररत्ा सेि केले गेले नाही, तर सिेक्षि अयिस्वी होईल. या ििु क्तस्तीसाठी
प्रश्नािलीच्या मु ख्य पैलूंिा अभ्यास करिे आिश्यक आहे जसे की सामान्य स्वरूप, प्रश्न तयार करिे
आणि िब्दरिना.

प्रश्नािलीमध्ये फॉमव णकंिा फॉमव च्या सेििर णनक्तश्ित क्रमाने मु णित णकंिा िाइप केले ले अनेक
प्रश्न असतात. प्रश्नािली उत्तरदात्ां ना मे ल केली जाते ज्यां नी प्रश्न िाििे आणि समजून घेिे
अपेणक्षत आहे आणि प्रश्नािलीमध्येि उद्दे िासाठी असले ल् या जागेत उत्तर णलहािे. प्रणतसादकत्ाां ना
करािे लागे ल

त्ां च्या स्वतःच्या प्रश्नां िी उत्तरे द्या.

उत्तरदात्ां ना प्रश्नािली पाठिून डे िा गोळा करण्यािी पद्धत णिणिि आण्व क आणि

व्यािसाणयक सिेक्षिां मध्ये मोठ्या प्रमािािर िापरली जाते . या पद्धतीच्या ितीने दािा केले ले गुि
खालीलप्रमािे आहे त:

1. हे मु लाखतकाराच्या पक्षपातीपिापासून मु क्त आहे ; उत्तरे प्रणतसादकत्ाव च्या स्वतःच्या िब्दात

आहे त,

2. उत्तरदात्ां कडे णििारपूिवक उत्तरे दे ण्यासाठी पुरेसा िेळ आहे ,

3. सहजासहजी पोहोिू िकत नसले ल् या प्रणतसादकत्ाां पयांतही सोयीस्करपिे पोहोिता येते,

4. मोठ्या नमु न्यां िा िापर केला जाऊ िकतो आणि अिा प्रकारे पररिाम अणिक णिश्िासाहव आणि
णिश्िासाहव केले जाऊ िकतात.

या प्रिालीिे तोिे असू िकतात:

1. रीतसर भरले ल् या प्रश्नािलीिा परतािा कमी दर; प्रणतसाद न णदल् याने पूिाव ग्रह अनेकदा
अणनक्तश्ित असतो,

2. हे फक्त ते व्हाि िापरले जाऊ िकते जेव्हा प्रणतसादकते णिणक्षत आणि सहकायव करत असतील,

3. प्रश्नािली पाठिल् यानंतर त्ािरिे णनयंत्रि गमािले जाऊ िकते . एकदा प्रश्नािली
पाठिल् यानंतर दृष्टीकोन सुिारण्यात अडिि असल् यामु ळे अंगभू त लिणिकता आहे ,

4. काही प्रश्नां िी अस्पष्ट उत्तरे णकंिा उत्तरे पूिवपिे िगळण्यािी दे खील िक्यता आहे; िु कां िा अ्व
लाििे अिघड आहे ,

5. इच्छु क प्रणतसादकते खरोखर प्रणतणनिी आहे त की नाही हे जािून घेिे कठीि आहे ,

6. ही पद्धत सिाां त िीमी असण्यािी िक्यता आहे .

मुलाखतीची पद्धत:

डे िा गोळा करण्याच्या मु लाखतीच्या पद्धतीमध्ये मौक्तखक-मौक्तखक प्रेरिेिे सादरीकरि आणि

मौक्तखक-मौक्तखक प्रणतसादां च्या संदभाव त उत्तर समाणिष्ट असते . ही पद्धत िैयक्तक्तक मु लाखतीद्वारे
आणि िक्य असल् यास, िे णलफोणनक मु लाखतीद्वारे िापरली जाऊ िकते .

(a) िैयक्तक्तक मु लाखती: िैयक्तक्तक मु लाखत पद्धतीसाठी मु लाखतकार म्हिून ओळखल् या जािाऱ्या
व्यक्तीने इतर व्यक्ती णकंिा व्यक्तींना समोरासमोर प्रश्न णििारिे आिश्यक असते .

(b) प्रत्क्ष िैयक्तक्तक तपासाच्या बाबतीत मु लाखतकाराला माणहती गोळा करािी लागते .

(c) या पद्धतीत अणिक लिणिकता आहे कारि प्रश्नांिी पुनरव िना करण्यािी संिी नेहमीि असते ,
णििेषतः अिा बाबतीत सुणिणक्षत मु लाखती,

(d) णनरीक्षि पद्धत णिणिि प्रश्नां िी मौक्तखक उत्तरे रे कॉडव करण्यासाठी दे खील लागू केली जाऊ
िकते ,

(e) िैयक्तक्तक माणहती दे खील या पद्धतीने सहज णमळिता येते,

(f) नमु ने अणिक प्रभािीपिे णनयंणत्रत केले जाऊ िकतात कारि गहाळ परताव्यािी कोितीही
अडिि उद्भित नाही; गैर-प्रणतसाद सािारिपिे खूप कमी राहते .

(g) कोिती व्यक्ती(ती) प्रश्नां िी उत्तरे द्यायिी हे सहसा मु लाखतकार णनयंणत्रत करू िकतो. मे ल
केले ल् या प्रश्नािलीच्या दृणष्टकोनात हे िक्य नाही. इक्तच्छत असल् यास, गि ििाव दे खील आयोणजत
केली जाऊ िकते .

(h) मु लाखतकार माणहती दे िाऱ्याला पकडू िकतो आणि अिा प्रकारे मे ल केले ली प्रश्नािली
िापरली असल् यास त्ापेक्षा अणिक उत्स्फूतव प्रणतणक्रया सुरणक्षत ठे िू िकतो.

(i) मु लाखतीिी भाषा मु लाखत घेतले ल् या व्यक्तीच्या क्षमते नुसार णकंिा िैक्षणिक िरािी जुळिून
घेता येते आणि प्रश्नां संबंिीिे असे िु कीिे अ्व िाळता येतात,
(j) मु लाखतकार बद्दल पूरक माणहती गोळा करू िकतो उत्तरदात्ािी िैयक्तक्तक िैणिष्ट्ये आणि
िातािरि जे पररिामां िा अ्व लािण्यात बरे िदा महत्त्वािे असते .

मुलाखत पद्धतीचे तोटे :

1. ही एक अणतिय महाग पद्धत आहे , णििेषत: जेव्हा मोठ्या आणि मोठ्या प्रमािािर पसरले ला
भौगोणलक नमु ना घेतला जातो.

2. मु लाखतकार तसेि प्रणतिादी यां च्या पक्षपातािी िक्यता राहते काही णिणिष्ट प्रकारिे उत्तरदाते
जसे की महत्वािे अणिकारी णकंिा

अणिकारी णकंिा उच्च उत्पन्न गिातील लोक सहज संपकव करू िकत नाहीत.

3. ही पद्धत तु लनेने अणिक िेळ घेिारी आहे , णििेषत: जेव्हा नमु ना मोठा असतो आणि
प्रणतसादकत्ाां ना पुन्हा कॉल करिे आिश्यक असते .

4. जागेिर मु लाखतकारािी उपक्तस्ती जाि उत्ते णजत करू िकते प्रणतसादक

5. किीकिी मु लाखतीमध्ये पद्धतिीर त्रु िी दे खील येऊ िकतात.

6. प्रभािी मु लाखत उत्तरदात्ां िी योग्य संबंि ठे िते ज्यामु ळे मु क्त आणि स्पष्ट प्रणतसाद णमळतील.
ही सहसा खूप कठीि आिश्यकता असते .

८. २.३. 5. केस स्टड्ीचा िापर

केस स्टडी पद्धत ही गुिात्मक णिश्ले षिािा एक अणतिय लोकणप्रय प्रकार आहे आणि त्ात
सामाणजक युणनििे काळजीपूिवक आणि संपूिव णनरीक्षि समाणिष्ट आहे . हे युणनि एक व्यक्ती, एक
कुिुं ब, संस्ा, सां स्कृणतक गि णकंिा संपूिव समु दाय असू िकते . रुंदीपेक्षा सखोल अभ्यास करण्यािी
ही पद्धत आहे . अिाप्रकारे , केस स्टडी मू लत: णििारािीन णिणिष्ट युणनििी गहन तपासिी आहे . केस
स्टडीिा णिषय एकाक्तत्मक संपूिवता म्हिून णदले ल् या युणनिच्या ितव न पद्धतींसाठी कारिीभू त घिक
िोििे ही पद्धत आहे .

केस स्टड्ी पद्धतीचे फायदे :

महत्वािे फायदे असू िकतात:

1. सामाणजक घिकािा संपूिव अभ्यास असल् याने, केस स्टडी पद्धत आपल् याला संबंणित युणनिच्या
ितव नािी पद्धत पूिवपिे समजून घेण्यास सक्षम करते .

2. केस स्टडीद्वारे संिोिक िैयक्तक्तक अनुभिां िी खरी आणि प्रबुद्ध नोंद णमळिू िकतो ज्या िक्ती
त्ाला णिणिष्ट ितव नािा अिलं ब करण्यास णनदे णित करतात.

3. ही पद्धत संिोिकाला सामाणजक घिकािा नैसणगवक इणतहास आणि त्ाच्या सभोितालच्या

िातािरिात सामील असले ल् या सामाणजक घिक आणि िक्तींिी असले ल् या सं बंिां िा िोि घेण्यास
सक्षम करते .

4. हे डे िासह संबंणित गृहीतके तयार करण्यात मदत करते जे त्ां च्या िाििीसाठी उपयुक्त ठरू
िकते .

5. केस स्टडी पद्धती अंतगवत संकणलत केले ली माणहती संिोिकाला या कायाव साठी योग्य प्रश्नािली
णकंिा िेड्ूल तयार करण्याच्या कायाव त खूप मदत करते ज्यासाठी संबंणित णिश्िािे संपूिव ज्ञान
आिश्यक असते .
6. प्रिणलत असले ल् या केस स्टडी पद्धतीनुसार संिोिक अनेक संिोिन पद्धतींपैकी एक णकंिा
अणिक िापरू िकतो.

पररक्तस्ती. दु सऱ्या िब्दां त, केस स्टडी पद्धतीनुसार सखोल मु लाखती, प्रश्नािली, कागदपत्रे , व्यक्ती ंिे
अभ्यास अहिाल, पत्रे आणि यासारख्या णिणिि पद्धतींिा िापर करिे िक्य आहे .

7. केस डे िा णनदान, ्े रपी आणि इतर व्यािहाररक केस समस्यां साठी खूप उपयुक्त आहे त.

केस स्टड्ी पद्धतीच्या मयातदा:

1. प्रकरिां िी पररक्तस्ती क्वणिति तु लना करता येते आणि म्हिूनि केस स्टडीमध्ये गोळा केले ली
माणहती सहसा तु लना करता येत नाही.

2. केस डे िा महत्त्वपूिव िैज्ञाणनक डे िा आहे कारि ते "िैयक्तक्तक, सािवणत्रक, गैर-नैणतक, गै र-

व्यािहाररक, घिनां च्या पुनरािृत्ती पैलूंिे " ज्ञान प्रदान करत नाहीत.

3. माणहतीच्या संकलनामध्ये कोिते ही णनक्तश्ित णनयम पाळले जात नाहीत आणि केिळ काही
घिकां िा अभ्यास केला जातो या ििु क्तस्तीमु ळे खोया सामान्यीकरिािा िोका नेहमीि असतो.

4. यात जाि िेळ लागतो आणि भरपूर खिव करािा लागतो.

5. केस स्टडी पद्धत अनेक गृणहतकां िर आिाररत असते जी काही िेळा फारिी िािििादी नसते
आणि त्ामु ळे केस डे िािी उपयुक्तता नेहमीि संियाच्या अिीन असते .

6. केस स्टडी पद्धत केिळ मयाव णदत क्षे त्रात िापरली जाऊ िकते ; मोठ्या समाजाच्या बाबतीत ते
िापरिे िक्य नाही. या पद्धतीत नमु ना घेिे दे खील िक्य नाही.

7. तपासकत्ाव िा प्रणतसाद ही या पद्धतीिी महत्त्वािी मयाव दा आहे . तो सहसा णििार करतो की त्ाला
युणनििे पूिव ज्ञान आहे आणि तो त्ाबद्दल उत्तर दे ऊ िकतो. जर ते ि खरे नसेल तर त्ािा पररिाम
पुढे येतो. खरे तर हा केस स्टडी पद्धतीपेक्षा संिोिकािाि दोष आहे .

िर नमू द केले ल् या मयाव दा असूनही, आम्हाला असे आढळू न आले आहे की, अनेक णिषयां मध्ये
णििेषत: समाजिास्त्रामध्ये केस स्टडीज, पूिी सूणित केले ल् या अनेक फायद्यां च्या दृष्टीने िैज्ञाणनक
संिोिनािे एक सािन म्हिून केले जातात. जर संिोिक नेहमी याणिषयी जागरूक असतील आणि
डे िा गोळा करण्याच्या आिु णनक पद्धतींमध्ये िां गले प्रणिणक्षत असतील तर बहुते क मयाव दा दू र केल् या
जाऊ िकतात.

८. २.३. 6. सॅम्पनलं ग प्रनिया - िमुन्याची रचिा, िमुन्याचे प्रकार स्वीकारले जातील.

संिोिकाच्या िौकिीच्या क्षे त्राला ‘णिश्ि’ णकंिा ‘लोकसंख्या’ असे म्हितात. जेव्हा 'णिश्ि' णकंिा
'लोकसंख्या' मोठी असते , ते व्हा लोकसंख्येमिू न फक्त णिणिष्ट नमु ना णमळतो, ज्याला 'युणनि'
म्हितात. नमु ना णडझाइन ही 'लोकसंख्या' मिू न नमु ना णमळणिण्यासाठी एक णनक्तश्ित योजना आहे .
हे संिोिकाने अनुसरि केले ल् या प्रणक्रयेिे एक तं त्र आहे .

िमुिा नििड्ण्याची प्रनिया:-

संिोिकाला णिश्िािी स्पष्ट कल् पना असिे आिश्यक आहे ज्यातू न त्ाला नमु ना काढायिा आहे .
मग त्ाला सोसव णलस्ट बनिािी लागेल. स्त्रोत सूिीमध्ये खालील गुि असिे आिश्यक आहे :-

1. स्त्रोत सूिी संपूिव असिे आिश्यक आहे ,

2. ते अद्ययाित आणि िैि असिे आिश्यक आहे ,

3. त्ात युणनििी संपूिव माणहती असािी,

4. ते त्ाच्या अभ्यासासाठी योग्य असािे,

5. ते णिश्िसनीय असले पाणहजे,

6. ते संिोिकाच्या आिाक्यात असले पाणहजे.

िमुिा युनिट ठरिणे:-

संिोिन सुरू करण्यापूिी आपल् याला कोित्ा प्रकारिे नमु ना युणनि णनिडायिे हे ठरिािे लागेल.
नमु ना युणनि असू िकते

1. भौगोणलक एकक,

2. संरिनात्मक एकक,

3. सामाणजक समू ह एकक,

4. िैयक्तक्तक,

सॅम्पनलं ग तं त्र नििड्णे:-

सॅम्पणलं ग युणनि ठरिल् यानंतर आपल् याला तं त्रािा णििार करािा लागेल. नमु ना णनिडण्यासाठी
खालील तं त्रे अिलं बािीत,

1. उिे शपूणत िमुिा:

उद्दे िपूिव सॅम्पणलं गला गैर-संभाव्यता नमु ना म्हिून दे खील ओळखले जाते आणि

णनिवय नमु ना. या प्रकारच्या सॅम्पणलं गमध्ये संिोिकािी णनिड सिोच्च असते , म्हिजेि नमु न्यातील
ििू मु द्दाम णनिडल् या जातात. दु सऱ्या िब्दांत संिोिक जािूनबुजून अभ्यासाच्या संपूिव 'णिश्िािा'
प्रणतणनिी म्हिून 'युणनि' णनिडतो. हे खूप सोयीस्कर आणि कमी खणिव क आहे . िैयक्तक्तक पक्षपातािा
िोका नेहमीि असतो. िैयक्तक्तक घिकास नमु ना णनिडीत प्रिेि करण्यािी संिी आहे.

2. यादृस्िक िमुिा:

यादृक्तच्छक सॅम्पणलं गला संभाव्य नमु ना म्हिून दे खील ओळखले जाते . या प्रकारच्या सॅम्पणलं गमध्ये
‘णिश्िाच्या’ प्रत्े क ििू ला नमु न्यात समाणिष्ट करण्यािी संिी असते . हे अगदी लॉिरी पद्धतीसारखे
आहे णज्े संपूिव लॉिमिू न िैयक्तक्तक युणनि् स उिलल् या जातात. हे लोकसंख्येतील प्रत्े क घिकाला
नमु न्यात येण्यािी समान िक्यता दे ते आणि सिव णनिडी एकमे कां पासून स्वतं त्र असतात. पूिव होिे
फार कठीि आहे 'णिश्िािा' कॅिलॉग, णनिडले ल् या ििू खूप मोठ्या प्रमािात णिखुरल् या जाऊ
िकतात.

3. क्लस्टर सॅम्पनलं ग:

या प्रकारच्या सॅम्पणलं ग पद्धतीमध्ये लोकसंख्येमिू न िैयक्तक्तक णकंिा प्रा्णमक युणनि् सऐिजी युणनििे
िस्टर णनिडले जातात. लोकसंख्येिे एकूि क्षे त्रफळ खूप मोठे असल् यास नमु ने काढण्यािी ही
सोपी पद्धत आहे . हा एक सोयीस्कर मागव आहे ज्यामध्ये नमु ना घेतला जाऊ िकतो तो म्हिजे क्षेत्रािे
अनेक लहान नॉन-ओव्हरलॅ णपं ग युणनि् समध्ये णिभाजन करिे आणि नंतर यादृक्तच्छकपिे या लहान
'िस्टसव' पैकी काही णनिडिे. जेव्हा सिव घिकां िी सॅम्पणलं ग फ्रेम उपलब्ध नसते ते व्हा आम्ही
िस्टर सॅम्पणलं गिा अिलं ब करू िकतो. हे स्वि आणि िेळेिी बित आहे . त्ाणप, िस्टर
सॅम्पणलं गिी कायवक्षमता इतर पद्धतींपेक्षा कमी आहे ; हे यादृक्तच्छक नमु न्यापेक्षा कमी अिू क आहे .
4. कोटा िमुिा:

या प्रकारच्या नमु न्यात ‘णिश्ि’ णिणिि िरां मध्ये णिभागले ले आहे

संिोिनाच्या गरजेनुसार आणि नंतर प्रीणफक्स्ड आकारािा नमु ना णिश्िाच्या प्रत्े क िरातू न णनिवय
नमु ने िापरून घेतला जातो. जजमें ि सॅम्पणलं गमध्ये संिोिकाला नमु ना णनिडण्यािे स्वातं त्र्य आहे ,
त्ासाठी तां णत्रक ज्ञानािी आिश्यकता नाही, अंदाज लिकर आणि स्विात णमळू िकतात, त्ाणप

णिश्िासाहव ता ज्ञात नाही, पुरेिा प्रयोगाणििाय िापरिे िोकादायक आहे .

८. २.३. 7. स्केनलं ग तं त्राचा िापर

आम्ही मोजमापां िी पररणित आहोत, म्हिजे िजन, उं िी, अंतर इ. आम्ही मापनासाठी मानक एकके
िापरतो जसे की णकलो. सेमी णकमी. इ. पि संिोिनात अिी मोजमापे अमूतव असतात. ये्े मोजमाप
म्हिजे ििू णकंिा णनरीक्षिां ना संख्या दे ण्यािी प्रणक्रया. मापन पातळी हे णनयमािे कायव आहे ज्या
अंतगवत संख्या णनयुक्त केली आहे . दोन प्रकार आहे त कायदे िीर अभ्यासातील स्केल, (1) सामाणजक
ितव न आणि व्यक्तक्तमत्त्वािी संबंणित आणि सां स्कृणतक आणि सामाणजक िातािरिातील काही इतर
पैलू मोजण्यासाठी िापरले जािारे . स्केणलं ग ही मोजमापािी िाखा आहे ज्यामध्ये एक सािन तयार
करिे समाणिष्ट आहे जे गुिात्मक रिनां ना पररमाििािक मे णिर क युणनि् ससह संबद्ध करते .
हुकूमिाही आणि आत्मसन्मान यां सारख्या "अनमापनीय" रिनां िे मोजमाप करण्यासाठी
मानसिास्त्र आणि णिक्षिातील प्रयत्ांमिू न स्केणलं ग णिकणसत झाले . अनेक मागाां नी, स्केणलं ग हे
सामाणजक संिोिन मोजमापाच्या सिाव त रहस्यमय आणि गैरसमज असले ल् या पैलूंपैकी एक आहे .
आणि, हे संिोिन कायाां पैकी एक सिाव त कठीि काम करण्यािा प्रयत् करते - अमू तव संकल् पना
मोजिे. आम्ही स्केणलं ग का करतो? नुसतीि का णनमाव ि करायिी मजकूर णििाने णकंिा प्रश्न आणि
उत्तरे गोळा करण्यासाठी प्रणतसाद स्वरूप िापरा? प्र्म, किीकिी आपि गृहीतकां िी िाििी
घेण्यासाठी स्केणलं ग करतो. रिना णकंिा संकल् पना एकल आयामी णकंिा बहुआयामी आहे की नाही
हे आम्हाला जािून घ्यायिे आहे (पररमािाबद्दल नं तर अणिक). किीकिी, आम्ही िोिात्मक
संिोिनािा भाग म्हिून स्केणलं ग करतो.आम्हाला हे जािून घ्यायिे आहे की रे णिं गच्या संिामध्ये
कोिते पररमाि आहे त. उदाहरिा्व , तु म्ही प्रश्नां िा संि तयार केल् यास, ते "एकत्र हँ ग" णकती िां गले
आहे त आणि ते एक संकल् पना णकंिा एकाणिक संकल् पना मोजतात की नाही हे णनिाव ररत
करण्यासाठी तु म्ही स्केणलं ग िापरू िकता. परं तु कदाणित स्केणलं ग करण्यािे सिाव त सामान्य कारि
म्हिजे स्कोअररं गच्या उद्दे िाने. जेव्हा एखादा सहभागी आयिमच्या संिाला त्ां िे प्रणतसाद दे तो, ते व्हा
आम्ही सहसा ए णनयुक्त करू इक्तच्छतो एकल संख्या जी त्ा व्यक्तीिी एकूि िृत्ती णकंिा णिश्िास
दिविते .

८. २.३. 8. ज्युरीमेनटर क्स

ज्यु ररमे णिर क्स हा िब्द कायदे िीर समस्यां च्या िैज्ञाणनक तपासिीला सूणित करतो, णििेषत:
इले क्टर ॉणनक संगिकां च्या िापराद्वारे आणि प्रतीकात्मक तकाव द्वारे . ली लोक्तव्हंगर यां नी 1949 मध्ये
कायदे िीर िब्दसंग्रहात यािी ओळख करून णदली असे मानले जाते . स्पष्टपिे ज्यु ररमे णिर क्स या
िब्दािा उगम 1960 च्या दिकात झाला कारि कायद्याच्या व्यिहारात संगिकाच्या िापराने
कायदे िीर संिोिन, पुरािे णिश्ले षि आणि डे िा व्यिस्ापनाच्या क्षे त्रात क्रांती घडिून आिली.
ज्यु ररमे णिर क्सिा िापर प्रामु ख्याने िैक्षणिक जगात कािे कोरपिे करण्यासाठी केला जातो

कायद्यािा अनुभिजन्य दृष्टीकोन. हा एक णनओलॉणजझम आहे ज्यािी मु ळे न्यायिास्त्र आणि

मोजमाप सुिितात, अमे ररकन बार असोणसएिन (ABA) द्वारे ते लोकणप्रय केले गेले होते , ज्यां िे
त्रै माणसक ज्यु ररमे णिर क्स जनवल ऑफ लॉ, सायि आणि िे क्नॉलॉजी हे आं तरराष्टरीय फोकस असले ले
व्यापकपिे प्रणतणष्ठत प्रकािन आहे . अणिक िक्तक्तिाली आणि परिडिाऱ्या संगिकां च्या आगमनाने
प्रतीकात्मक तकविास्त्र (व्यक्त करण्यासाठी सूत्रां िा िापर) अनुमती णदली

ताणकवक समस्या) अणिक व्यािहाररक प्रमािात लागू करिे. जलद डे िा पुनप्राव प्तीमध्ये अंतभूव त
असले ल् या िक्यतां मुळे 1960 च्या मध्यात संिोिनािा स्फोि झाला, ABA ने जनवल ज्यु ररमे णिर क्सिे
नाि बदलले .

कायदे िीर प्रणक्रयेिी संबंणित सामग्रीिी णििाल श्रेिी आणि मोठ्या प्रमािात संियनाने केिळ
माणहती साठििे आणि पुनप्राव प्त करण्याच्या णदिेने काही प्रकारिे यां णत्रक आणि गणितीय दृष्टीकोन
आिश्यक असल् यािे णदसते . दु सरीकडे , संपाक्तश्िवक सुिारिा, िैिाणनक सािनां सह आिु णनक
िैिाणनक तरतु दींिी जणिलता

पारं पाररक पद्धतींपेक्षा त्ां िा अ्व स्पष्ट करण्यासाठी / स्पष्ट करण्यासाठी अणिक आिश्यक आहे
असे णदसते .

प्रणतकात्मक तकविास्त्र कदाणित यासाठी उपयुक्त सािन दे ऊ िकेल. संगिक अंकगणितीय त्रु िी
आणि डे िा िर ान्ह्स्पोणझिन ओव्हरसाइि् स दू र करण्यात मदत करे ल, ज्यामु ळे णनिवय घेताना
न्यायािीिां िर अिलं बू न असले ली माणहती णिकृत होऊ िकते . ितव िुकीिी संबंणित संिोिनाच्या
क्षे त्रातील प्रश्नां िे अणिक णििादास्पद प्रकार दे खील न्यायालयीन णनिवयां च्या भणिष्यिािीत घेतले गेले
आहे त. एखाद्या णिणिष्ट कायदे िीर क्षे त्रातील मोठ्या प्रमािातील न्यायालयीन णनिवयां च्या संदभाव त
सातत् णकंिा णनयणमतते िे नमु ने णकतपत अक्तित्त्वात आहे त या प्रश्नािरही काम केले गेले आहे .
संगिक एकसमानता आणि कायद्यािा योग्य िापर सुणनक्तश्ित करे ल.

या णिषयािरील अग्रगण्य कामे म्हिजे ज्यु रीमे णिर क्स, हं स डब्ल् यू बादे (1963) यां नी संपाणदत
केले ले एक पररसंिाद; आणि फ्रेडररक के ब्युिेल, प्रायोणगक न्यायिास्त्र

(1957). त्ामध्ये कायद्याच्या णिज्ञानाच्या या निीन िाखेिा पररिय होता, तसेि कामािे प्रकार आणि
केले ल् या प्रयोगां िी अनेक उदाहरिेही होती.

८.२.४. संगणकीकृत संशोधि - कायदे शीर संशोधि कायतिमांचा अभ्यास जसे की ले स्क्सस
िे स्क्सस आनण िे स्ट लॉ कोनड्ं ग:

संगणकीकृत संशोधि:-

`संगिक संिोिन कायव सुलभ करतात. असंख्य डे िा असू िकतो अणिक सहजते ने आणि िेगाने
प्रणक्रया आणि णिश्ले षि. णििाय, प्राप्त पररिाम सामान्यतः योग्य आणि णिश्िासाहव आहेत. इतकेि
नव्हे तर संगिकाच्या मदतीने णडझाइन, णित्रमय आले ख आणि अहिालही णिकणसत केले जात
आहे त. त्ामु ळे संिोिकाला संगिकािे णिक्षि णदले पाणहजे आणि त्ां ना त्ां च्या संिोिन कायाव साठी
संगिकािा िापर करता यािा यासाठी त्ां ना प्रणिक्षि णदले पाणहजे.

या सिव अत्ािु णनकते नंतरही आपि हे णिसरता कामा नये की मु ळात संगिक ही केिळ मोजिी
करिारी यंत्रे आहे त, त्ां िा णििार नाही. मानिी में दू सिोच्च आहे आणि कायम राहील. यामु ळे,
संिोिकां ना संगिक-आिाररत णिश्ले षिाच्या खालील मयाव दां बद्दल पूिव माणहती असिे आिश्यक
आहे ;

1. संगिक णिश्ले षिासाठी डे िािे णनरीक्षि, संकलन आणि फीणडं गिी णििृ त प्रिाली स्ाणपत करिे
आिश्यक आहे . या सिाां साठी िेळ आणि पैसा आिश्यक आहे , म्हिून, संगिक-आिाररत णिश्ले षि
लहान प्रकल् पां च्या बाबतीत णकफायतिीर णसद्ध होिार नाही.
 2. कॉम्प्युिरला णििेषत: फीड न केले ल् या तपणिलां च्या णिणिि ििू गहाळ होऊ िकतात.

3. संगिक णििार करत नाही; तो फक्त णििार करिाऱ्या व्यक्तीच्या सूिनां िी अंमलबजाििी करू
िकतो. जर संगिकात खराब डे िा णकंिा दोषपूिव प्रोग्राम सादर केले गेले तर डे िा णिश्ले षि
फायदे िीर ठरिार नाही. “किरा आत”, “किरा बाहे र” या अणभव्यक्ती या मयाव देिे अणतिय िां गल् या
प्रकारे ििवन करतात. “

ले स्क्सस िे स्क्सस आनण िे स्ट लॉ कोनड्ं ग सारख्या कायदे शीर संशोधि कायतिमां चा अभ्यास:

ले स्क्सस कायदा कोनड्ं ग:

ले स्क्सस कायदा कोनड्ं ग ही अनधकृत ऑिलाइि भारतीय कायदे शीर सामग्री आहे . यात हे
समाणिष्ट आहे :

 1950 पासून सिोच्च न्यायालयातील सिव खिले .

 सिव प्रमु ख उच्च न्यायालये आणि न्यायाणिकरिां िे पूिव मजकूर णनकाल पूिव मजकूर णनिवय अपडे ि
केले ले णनिडक कायदे .
 कायद्याच्या णिणिि क्षे त्रां िा समािेि करिाऱ्या कायदे िीर जनवल्सच्या णििृ त श्रेिीतील ले ख.
 मु ल्ला, रमै या, सरकार, रतनलाल आणि िीरजलाल, एम पी जैन, ितु िेदी आणि णपण्साररया, आर
एस बिाित, न्यायमू ती जी पी णसंग, इत्ादी तज्ञ आणि नामां णकत ले खकां च्या भाष्य आणि
णिश्ले षिाच्या निीन आिृत्त्या.

Lexis Nexis हे णििेषत: कायदे िीर, जोखीम व्यिस्ापन, कॉपोरे ि, सरकार, कायद्यािी
अंमलबजाििी, ले खा आणि िैक्षणिक बाजारपेठेतील व्यािसाणयकां साठी णडझाइन केले ली सामग्री-
सक्षम िकवफ्लो सोल् यूिििी आघाडीिी जागणतक प्रदाता आहे . माणहती आणि तं त्रज्ञानाच्या
एकत्रीकरिाद्वारे , LexisNexis अणद्वतीयपिे मालकीिे एकत्रीकरि करते ब्रँड, प्रगत िेब तं त्रज्ञान
आणि प्रीणमयम माणहती स्रोत. जगभरात, LexisNexis ग्राहकां ना 45,000 हून अणिक कायदे िीर,
बातम्या आणि व्यािसाणयक स्त्रोतां कडून अब्जाििी िोिण्यायोग्य दिऐिज आणि रे कॉडव मध्ये प्रिेि
प्रदान करते . ग्राहकां ना त्ां च्या स्वतःच्या बाजारपेठेत णजंकण्यास मदत करण्यासाठी, LexisNexis
एकूि सोल् युिि णितररत करते —उत्पादकता सुिारण्यासाठी, नफा िाढिण्यासाठी आणि िाढीला
िालना दे ण्यासाठी णिणिष्ट ग्राहकां च्या गरजा पूिव करण्यासाठी नाणिन्यपूिव उत्पादने आणि सेिा.
जोखमीिे मू ल्यां कन करण्यासाठी जोखीम आणि णिश्ले षि उपायां द्वारे , कंपनी व्यािसाणयकां ना
ओळख सत्ाणपत करण्यात, फसििूक रोखण्यात, कायद्यािे पालन करण्यात, व्यापार सुलभ
करण्यासाठी आणि सुरणक्षत करण्यात मदत करते , पाश्िवभूमी स्क्रीणनंग उपक्रम आयोणजत करते
आणि कायद्यािी अंमलबजाििी आणि मातृ भूमीच्या सुरक्षे ला सम्व न दे ते.

पस्श्चम कायदा कोनड्ं ग:

िेस्टलॉ इं िरनॅिनल कायदे िीर माणहतीिे जग एकत्र करते िल्व ड िाइड िेबिी सुणििा संिोिकां ना
कायवक्षमते ने िोिण्यासाठी आणि णिणिष्ट व्यािसाणयक गरजां नुसार तयार केले ले पररिाम पुनप्राव प्त
करण्यास सक्षम करण्यासाठी. िेस्टलॉ इं िरनॅिनल कायदे िीर संिोिकां ना खालील फायदे दे ते:

1. ितव मान, अिू क आणि णिश्िासाहव सामग्री जी संपादकीयदृष्ट्या दिऐिजां च्या सहज
पुनप्राव प्तीसाठी िणिव त केली जाते ,
2. स्ाणनक आणि प्रादे णिक लायब्ररींमध्ये आयोणजत केले ल् या णनिडक केस कायदा, कायदे , करार,
कायद्यािी पुनरािलोकने आणि कायदे िीर णडरे क्टरीमध्ये प्रिेि दे िारी एक अंदाज लािता
येण्याजोगी, सदस्यता-आिाररत सेिा.

3. पररणित िेब तं त्रज्ञानािर आिाररत िापरकताव -अनुकूल इं िरफेस,

4. इं िरनेिद्वारे िेस्टलॉ इं िरनॅिनलमध्ये प्रिेि करण्यािर आिाररत ग्राणफक्स आणि िरि-दर-िरि

सूिना,

८.२.५. डे िािे िगीकरि आणि सारिी - सारिीसाठी णनयम.

सारिीबद्ध डे िािे स्पष्टीकरि. सामाणजक-कायदे िीर संिोिनामध्ये णिणिि प्रकारिे प्रश्न णििारले
गेल्यास णकंिा प्रणतसादकत्ाां च्या नमु न्याला णकंिा लोकसंख्येला सादर केले ल् या उत्ते जकां च्या
प्रणतसादात मोठ्या प्रमािात णिणििता समाणिष्ट असते . जर मोठ्या संख्येने णिणिि प्रकारच्या
प्रणतसादां िे आयोजन करायिे असेल जेिेकरुन ते संिोिन प्रश्नां िी खात्री दे ण्यासाठी णकंिा
सामान्यीकरि रे खािण्यासाठी िापरता येतील, त्ां ना मयाव णदत श्रेिींमध्ये णकंिा िगाां मध्ये गिबद्ध
करिे आिश्यक आहे . या िगीकरिाला डे िािे िगीकरि म्हितात.

िगीकरिािी मु ख्य िैणिष्ट्ये अिीः

1. तर्थ्े एकसंि गिां मध्ये िगीकृत केली जातात.

2. िगीकरिािा आिार णिणििते त एकता आहे .

3. िगीकरि एकतर िािणिक णकंिा काल् पणनक असू िकते .

4. िगीकरि एकतर गुििमव णकंिा िैणिष्ट्ये णकंिा मोजमापानुसार असू िकते .

िगीकरिािी उणद्दष्टे :

1. जणिल, णिखुरले ले , अव्यिक्तस्त संणक्षप्त, ताणकवक आणि सुगम स्वरूपात व्यक्त करिे;

2. समानता आणि असमानते िे मु द्दे स्पष्ट करण्यासाठी;

3. तु लनात्मक अभ्यास परिडण्यासाठी;

4. महत्त्व समजून घेण्यासाठी मनािर ताि येऊ नये;

5. अंडरणलं ग युणनिी आयिम प्रदणिवत करण्यासाठी आणि

6. डे िामिील कारि-प्रभाि, संबंि असल् यास, िोिण्यात मदत करण्यासाठी.

िां गल् या िगीकरिािी िैणिष्ट्ये:-

1. िगीकरि प्रिाली संपूिव असिे आिश्यक आहे ,

2. िगव स्पष्ट आहे त आणि कोिते ही ओव्हरलॅ णपंग नाही,

3. िगीकरिािा आिार असले ल् या ििु क्तस्तीच्या संदभाव त समू हामध्ये असले ली एकता एकसंि
असिे आिश्यक आहे ,

4. संपूिव िगीकरिामध्ये समान आिार लागू केला पाणहजे,

5. णिणिि िगाां िी एकूि संख्या णिश्िातील सिव ििूं च्या एकूि समान असािी,
6. िगीकरि िौकिीच्या उद्दे िानुसार असािे,

7. िगीकरि लिणिक असािे आणि निीन पररक्तस्ती आणि पररक्तस्तीिी जुळिून घेण्यािी क्षमता
असािी.

िगीकरिािी एक परिानगी म्हिजे संिोिकाने िगीकरिािी काही योग्य तत्त्वे णनिडिे आिश्यक
आहे . संिोिन प्रश्न णकंिा गृहीतक िगीकरियोग्य तत्त्वे णनिडण्यासाठी एक िां गला ताणकवक आिार
प्रदान करतो.

सारिी णकंिा मास्टर िािव तयार करिे:

िॅ ब्युलेिन म्हिजे सां क्तख्यकीय सारण्यां च्या स्वरूपात णनकालां िा सारां ि.

सारिीच्या ििू :

1. िौकिीिा उद्दे ि स्पष्ट करण्यासाठी,

2. महत्त्व स्पष्ट करण्यासाठी,

3. लहान जागेत डे िा व्यक्त करण्यासाठी आणि

4. तु लना सुलभ करण्यासाठी.

िॅ ब्युलेिनच्या आिश्यक गोष्टी

1. िे बल आकषवक आणि डोळ्ां ना आनंददायक णदसले पाणहजे.

2. िे बलिा आकार आिोपिीर असािा.

3. माणहती िे बलमध्ये इतकी व्यिक्तस्त असािी की ती सहज तु लना करता येईल

4. िे बल इतके व्यिक्तस्त केले पाणहजे की ते सामान्य मािसाला दे खील स्पष्ट असािे,

5. जर ते णििेष उद्दे िािे िे बल असेल, तर ते हातात असले ल् या उद्दे िासाठी योग्य असले पाणहजे,

6. तक्ता िास्त्रोक्त पद्धतीने तयार करािा.

अिाप्रकारे , सारिी हे आिश्यक सां क्तख्यकीय गिनेला सोयीस्कर पद्धतीने सारां णित स्वरूपात डे िा
सादर करण्यािे सािन आहे .

प्रणक्रया पूिव केल् यानंतर डे िािे णिश्ले षि आणि व्याख्या करिे आिश्यक आहे .

सारिीबद्ध डे िाच्या आिश्यक गोष्टी.

1. िीषवक : सारिीिा पणहला भाग िीषवक णकंिा िीषवक आहे . ते लहान असले पाणहजे आणि सारिीिा
हे तू व्यक्त केला पाणहजे. ते िे बलच्या मध्यभागी असले पाणहजे

2. स्टब आणि म्ळे : िेगिेगळ्ा िंभ आणि पंक्तींिी िीषवके स्टब आणि म्ळे म्हिून ओळखली
जातात. ते योग्यररत्ा णदले पाणहजे. म्ळे सामान्यतः िगीकरिािा आिार दे तात

3. िं भािा आकार: िंभ सुणििां िा योग्य आकार आकृत्ा योग्यररत्ा प्रणिष्ट करिे आणि संपूिव
िे बलला एक स्मािव आणि छान दे खािा.
4. पंक्तींमध्ये ििूं िी मां डिी: पंक्तींमध्ये (क्षै णतज) ििूंच्या मां डिीच्या अनेक योजना स्वीकारल् या
जाऊ िकतात उदा. ििवक्रमानुसार व्यिस्ा, भौगोणलक व्यिस्ा इ.

5. िं भां िी व्यिस्ा: िंभां मध्ये (उभ्या) ििूं च्या मांडिीच्या अनेक योजना स्वीकारल् या जाऊ
िकतात उदा. ििवक्रमानुसार व्यिस्ा, भौगोणलक मां डिी इ. जर िं भां ना अनेक गि आणि
उपसमू हां मध्ये णिभागले गेले असेल तर उप-िं भ असू िकतात.

6. बेरीज: िेगिेगळ्ा िं भ आणि पंक्तींिी बेरीज स्वतं त्रपिे द्यािी लागेल

7. तळिीप: ज्या आकृत्ां कडे णििेष लक्ष िेिायिे आहे त्ाबद्दल काही णििेष असल् यास, तळिीप
दे ऊन ते केले जाऊ िकते .

८.२.६. ड्े टाचे निश्ले षण

डे िा संकणलत आणि प्रणक्रया केल् यानंतर, संिोिक त्ािे लक्ष णिश्ले षिाकडे िळितो. डे िाच्या
णिश्ले षिामध्ये अनेक ऑपरे िििा समािेि होतो. डे िािे णिश्ले षि हे गृणहतक णकंिा संिोिन
प्रश्नां च्या प्रकािात डे िा तपासण्याच्या प्रणक्रयेिा संदभव मानला जाऊ िकतो आणि प्रिणलत णसद्धां त
आणि णनष्कषव काढू िकतो जे णसद्धां त तयार करिे णकंिा बदल करण्याच्या बाबतीत काही योगदान
दे ईल.

कच्च्या डे िाच्या प्रा्णमक छाननीनंतर, संिोिकाने डे िामिील समानते िी णभन्नता दिविण्यासाठी

णिश्ले षिासाठी त्ािी योजना तयार करण्यािा प्रयत् केला पाणहजे. णिश्ले षिाच्या सुरुिातीपासून
असे सुििले जाईल की संिोिकाने या णिषयािर णिं तन केले आहे आणि डे िािे णिश्ले षि करताना
पुरेसे घर आणि ग्रं्ालयािे काम केले आहे , संिोिकािा एकूि सहभाग आणि एकाग्रता आिश्यक
आहे . त्ाने भक्ती करािी प्रत्े क िे बलिर पुरेसा िेळ जेिेकरून तो प्रत्े क िे बलच्या
स्पष्टीकरिासाठी सिव संभाव्य जोड्ा तयार करू िकेल.

अभ्यासािीन णिषयािे गुि आणि िैणिष्ट्ये तीव्रपिे प्रसतु त करण्याच्या दृष्ट्िीने असे णिश्ले णषत डे िा
िे बल आणि/णकंिा तक्ते इ.च्या सिरूपात मां डला जाऊ िकतो.
८.३. प्रश्न

1. 'संिोिन' या संज्ञेद्वारे तु म्हाला काय समजते ? आिु णनक काळात त्ािे महत्त्व स्पष्ट करा.

2. णिणिि प्रकारच्या संिोिनां िे ििवन करा आणि त्ातील प्रत्े कािी मू लभू त िैणिष्ट्ये स्पष्ट करा.

3. संिोिनातील साणहत्ाच्या समीक्षे िे महत्त्व यािर भाष्य करा.

4. संिोिन पद्धती आणि संिोिन पद्धतीमिील फरक ्ोडक्यात सां गा.

5. संिोिन पद्धती जािून घेण्यािे महत्त्व काय आहे ?

6. संिोिन प्रणक्रयेत सामील असले ल् या णिणिि िरिां िे ्ोडक्यात ििवन करा.

7. संिोिन हाती घेण्याच्या प्रमु ख प्रेरिा काय आहेत?

8. संिोिनािी उणद्दष्टे काय आहे त?

9. िैज्ञाणनक पद्धती म्हिजे काय? संिोिनातील त्ािे महत्त्व आणि उपयोणगता स्पष्ट करा.

10. िैज्ञाणनक पद्धतीच्या समपवक गुििमाांिे ििवन करा आणि ििाव करा आणि सामाणजक तर्थ्ाच्या
पद्धतिीर तपासिीमध्ये त्ां च्या उपयुक्तते िे मू ल्यां कन करा.

11. संिोिन हे तर्थ्ां िे योग्य संकलन, णिश्ले षि आणि मू ल्यमापन यां च्यािी संबंणित आहे या मतािी
तु म्ही सहमत आहात का? स्पष्ट करिे

12. संिोिन समस्या का तयार करायिी?

13. डे िा गोळा करण्यासाठी णिणिि सािने आणि तं त्रे कोिती आहे त?

14. यािर लहाि िोट् स नलहा:

1. णनरीक्षि अभ्यास

2. प्रश्नािली/मु लाखत

3. केस स्टडी

4. स्केणलं ग तं त्रािा िापर

5. नमु ना प्रणक्रया

6. ज्यु रीमे णिर क्स

7. संगिकीकृत संिोिन

8. डे िािे सारिी

9. डे िािे णिश्ले षि