प्रस्तावना: डॉ.

बाबासाहेब आंबेडकर यांची राष्ट्रवादाची संकल्पना आणि

वास्तव

राष्ट्र हा सामूहिक मनाचा आविष्कार आहे आणि राष्ट्रीयत्व हा शब्द आपण राष्ट्रीय

अस्मितेसंबंधात वापरत असतो. माझ्या राष्ट्रातील प्रत्येक नागरिकाशी मी इतिहासाने बांधलेला असतो,

वर्तमानकाळात मी त्याच्या समवेतच जगत असतो. आणि माझे भवितव्य त्याच्याशी निगडित असते.

समाजातील प्रत्येकजण मी समाजातील इतरांशी जैविक, सांस्कृ तिक बंधना ने जोडला गेला आहे. असे

समजतो तेव्हाच राष्ट्राची निर्मिती होते. ही एकत्वाची भावना म्हणजेच राष्ट्रीय अस्मिता होय.

आधुनिकपूर्व सामूहिक अस्मिता या प्रायः राजघराण्याशी किं वा धर्माशी निगडित होत्या, आधुनिक

अस्मिता ही राजकीय, आर्थिक आणि कायदेशीर संस्थांवर आधारित आहे.

आम्ही सर्व भारतीय आहोत, ही जाणीव आपल्या मनात घर करून असतानाच काश्मीर,

पंजाब, नागालैंड अशांसारख्या राज्यांतील आमचेच भाऊ वेगळ्या राष्ट्राची मागणी करताना दिसतात.

भारतातील दोन राज्ये कधी भाषेवरून, कधी पाण्यावरून, कधी नैसर्गिक संसाधनांच्या प्रश्नावरून, कधी

विकासाच्या असमतोलावरून आपापसात भांडताना दिसतात, एकमेकांपासून तुटण्याची भाषा बोलतात.

हे कसे होते? कोणत्या कारणांनी राष्ट्रापासून वेगळे व्हावे वाटते? आपल्या देशाच्या नागरिकत्वाचा

त्याग करून काही मंडळी परदेशाचे नागरिकत्व स्वीकारतात. ते का? असे परदेशी नागरिकत्व

स्वीकारूनही भारताच्या मदतीकरिता पुढे येतात.

आम्ही एकाच राष्ट्राचे नागरिक असूनही धर्माच्या नावावर का भांडतो? गोध्रा, अयोध्या, अलीगड,

एक ना अनेक ठिकाणी हिंदू-मुस्लीम तणाव दिसतो. तुरुं गात जन्मलेली इंदापूरची पारधी जमातीतील

अंकु शा काळे जेव्हा म्हणते, ‘माझा जलम झाला, तवा माझी माय तुरुं गात व्हती... म्हाभारतात

किसनाचा जलम असाच झाला ...त्येची माय पन तुरुं गात व्हती, पर त्यो राजा झाला, त्येनं धरमगीता

सांगितली ... आम्ही पारधी.. माझ्यापरीस कितीकांचा जलम असाच झाला... आमाला जिमीन नाय,

पाय टेकायला... आमचं आभाळ कोंच?.... आमचं रास्ट्र कोंच ? आमचा देस कोंचा ?... सवतंत्र म्हंजे
काय? आमाला नाय माईत... (गिरीश प्रभुणे ‘पारधी’) त्या पारधी मुलीला आपण काय सांगणार

आहोत?

हे प्रश्न भारतापुरतेच मर्यादित आहेत असे नाही. स्थानिक पातळीपासून जागतिक पातळीपर्यंत

हे प्रश्न कमी अधिक प्रमाणात जगात सगळीकडेच दिसतात. हे सर्व प्रश्न राष्ट्राशी निगडित आहेत. या

प्रश्नांच्या मुळाशी असते राष्ट्र ही संकल्पना. जागतिकीकरणाच्या प्रक्रियेनंतर आणि तंत्रज्ञानाच्या

अभूतपूर्व प्रगतीने ही संकल्पना संपुष्टात येते की काय, असे काही काळ वाटले. पण दोनशे वर्षांपूर्वी

होती तितकीच आजही ही संकल्पना मजबूत आहे. राष्ट्र म्हणजे काय, हे आपल्याला जाणवत असते,

पण त्याचे आकलन झालेले नसत

माझ्या मनात सर्व भारतीय एकत्र बसून काश्मीर, पंजाब, नागालँड आणि इतर राज्यांतील आपले

बांधव असलेल्या विविध राष्ट्रांची मागणी करत असताना आणखी ठोस परिवर्तन घडत आहे.

भारतातील दोन राज्ये वेगवेगळ्या कारणांमुळे एकमेकांपासून विभक्त वाटतात – मग ती भाषा असो,

पाणी असो किं वा नैसर्गिक संसाधनांचे प्रश्न असो. यात्रेकरू आणि विकासाच्या असमतोलावरून

त्यांच्यात मतभेद आहेत. काही मंडळी स्वतःच्या देशाचे नागरिकत्व सोडू न परदेशी नागरिकत्व

स्वीकारतात. त्यांनी हे परदेशी नागरिकत्व स्वीकारले तरी त्यांचा स्वभाव आणि संस्कृ ती भारताला

मदत करण्यासाठी पुढे आहे.

हे सर्व प्रश्न राष्ट्राशी संबंधित नसून के वळ भारताशी संबंधित आहेत. गोध्रा, अयोध्या,

अलिगढ येथे हिंदू-मुस्लिम तणावाचे वातावरण हे भूमिकांच्या विलक्षण उलथापालथीचे उदाहरण आहे.

या प्रश्नांच्या मुळाशी गेल्यामुळे आपल्या देशाला एकं दरीत एकत्र आणण्यात फारशी अडचण दिसत

नाही.

जागतिकीकरण आणि तांत्रिक प्रगती या संकल्पनांना समर्थन देतात, परंतु सकारात्मक मार्गाने

नाही. हे सर्वात महत्त्वाचे प्रश्न आहेत आणि ही संकल्पना राष्ट्राचे सार आहे. या प्रश्नांची मुळे

आपल्या देशाला माहिती देतात आणि सामाजिक आणि आर्थिक समृद्धीमध्ये या संकल्पनांना आधार

देतात.
१. प्रकल्प समस्येची ओळख व ऐतिहासिक पार्श्वभूमी :

डॉ. बी.आर. आंबेडकरांची संकल्पना आणि राष्ट्रवादाचे वास्तविक प्रकटीकरण हा भारताच्या

ऐतिहासिक घडामोडींमध्ये खोलवर रुजलेला एक प्रयत्न आहे. डॉ. आंबेडकर, एक द्रष्टे कायदेतज्ज्ञ,

समाजसुधारक, आणि भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार. यांनी राष्ट्राचे भवितव्य घडवण्यात मोलाची

भूमिका बजावली. ही प्रस्तावना भारताच्या विविध सामाजिक-सांस्कृ तिक परिदृश्याच्या संदर्भात

राष्ट्रवाद आणि त्याचा उपयोग यावरील त्यांच्या विचारांचे स्तर उलगडण्याचा प्रवास सुरू करते.

गेल्या दोन शतकांत राष्ट्राच्या नावाने जितके रक्त सांडले गेले, तितके पूर्वी कधीही सांडले गेले

नसावे! कधी राष्ट्रनिर्मितीसाठी, कधी राष्ट्ररक्षणासाठी, कधी राष्ट्राच्या अस्मितेकरिता, कधी राष्ट्र या

तत्त्वाकरिता, कधी स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी, कधी स्वातंत्र्यावर झालेले आक्रमण परतवून

लावण्यासाठी, कधी लोकशाही रक्षणासाठी, कधी जगाला एखाद्या उपद्रवापासून वाचवण्यासाठी अशा

अनेकविध कारणांनी युद्धे झाली आहेत आणि रक्त सांडले गेले आहे, इतके च नव्हे तर रक्त सांडले

जात आहे. दोन शेजारी राष्ट्रांत मैत्रीपेक्षा शत्रुत्वच जास्त असल्याचे दिसते. कोणत्याही वेळी जगात ५-

१० ठिकाणी तरी राष्ट्रांच्या सीमांवर कोठे ना कोठे संघर्ष चाललेला असतो. मध्ययुगात धर्माच्या नावाने

जेवढा विनाश झाला, त्यापेक्षा किती तरी अधिक विनाश देश नावाच्या संकल्पनेमुळे झाला. भारताच्या

५६ वर्षांच्या इतिहासातही आपल्याला चार वेळा युद्धाला सामोरे जावे लागले आहे. सीमासंघर्ष,

दहशतवाद ही तर कायमची डोके दुखी झाली आहे.

गेल्या दोन शतकांतील या विचारसरणीने जगाला झपाटू न टाकले आहे. मला हात आहेतं, पाय

आहेत, मला लिंग आहे, मला धर्म आहे, मला जात आहे, तसे कोणत्या तरी राष्ट्राचे नागरिकत्व असणे

मला आवश्यक असते. पासपोर्टवरचा राष्ट्राचा शिक्का, ही माझी ओळख झाली आहे. विना

नागरिकत्वाचा माणूस असूच शकत नाही. कोणत्या ना कोणत्या राष्ट्राचे नागरिक असणे ही आजच्या

युगात आवश्यक बाब बनली आहे.

ही जितकी आवश्यक बाब आहे, तितकीच ती माझ्या मर्मबंधातली ठे वही आहे. पारपत्रावरचा

'भारतीय' हा शिक्का माझ्या मनात अभिमान निर्माण करतो. परदेशातील स्थलांतर अधिकाऱ्याने

के लेला माझा अपमान, हा भारताचा अपमान मानला जातो. तो माझ्यामुळे झाला असला तर मला
त्याचे वाईट वाटते. त्या अधिकाऱ्याच्या चुकीने तो झाला असल्यास देशाची अस्मिता, देशाचे परराष्ट्र

खाते माझ्या बाजूने असते. भारताचा गौरव झाला की माझे मन भरून येते. हा जो अभिमान आहे, तो

कसा निर्माण झाला? भारतीय ही माझी ओळख आहे, ती के व्हापासून माझ्यात निर्माण झाली?

राष्ट्राकरिता प्राण अर्पण करणारे सैनिक, हा आपला मानबिंदू असतो. त्यांचा त्याग हा आपल्या

सर्वांकरिता एक आदर्श असतो. ही देशभक्तीची, त्यागाची कल्पना माझ्या मनात रुजली कशी?

२. प्रकल्प समस्येची निवड

डॉ. आंबेडकरांची राष्ट्रवादाची संकल्पना आणि वास्तव हे शैक्षणिक दृष्टिकोनातील कें द्रबिंदू म्हणून

निवडणे हे स्वतःच एक आव्हान आहे . त्यांच्या लिखाणाची आणि भाषणांची गुंतागुंत बारकाईने

समजून घेण्याची आवश्यकता असते, ज्यासाठी अनेकदा काळजीपूर्वक अर्थ लावणे आवश्यक असते.

शिवाय, त्यांच्या दृष्टीकोनाचा संपूर्ण अंतर्भाव करणारी सर्वसमावेशक संसाधने मिळवणे हे एक कठीण

काम असू शकते. या क्लिष्ट विषयाचा शोध घेण्याची निवड समकालीन प्रवाहातील त्यांच्या च्या

गहन प्रासंगिकतेच्या ओळखीमुळे उद्भवते, आम्हाला विद्वत्तापूर्ण कठोरतेने गुंतागुंतीचा सामना

करण्यास उद्युक्त करते.

३. विषयाची गरज आणि आवश्यकता:

डॉ. आंबेडकरांच्या राष्ट्रवादाच्या संकल्पनेच्या आणि वास्तवाच्या ऐतिहासिक, बौद्धिक आणि सामाजिक

परिमाणांचा मार्गक्रमण करताना, हा शोध भारताच्या बौद्धिक वारशाच्या महत्त्वपूर्ण पैलूवर प्रकाश

टाकण्याचा प्रयत्न करतो. सदर प्रकल्पाच्या माध्यमातून वास्तविक स्थितीमध्ये स्वातंत्र्य समता व

बंधुता या तीन मूल्यांच्या आधारे जगातील मानवी समाजाची उभारणी करता येईल जागृती करण्याच्या

उं बरठ्यावर बाबासाहेबांचा राष्ट्रवादीचा विचार कसा सर्वतोपरी शाश्वत आहे हे अभ्यासता येईल सदर

प्रकल्प हा मानवतावाद हे उच्च प्रतीचे ध्येय आहे याकरिता निर्मिलेला आहे राष्ट्रनिष्ठ मानवता आणि

मानवतानिष्ठ राष्ट्रीयत्व या दोन मनोवृत्ती यातून समाजाच्या पुढे याव्यात याकरिता या प्रकल्पाची

आवश्यकता आहे बाबासाहेबांची राष्ट्रवादीची विवेकी भूमिका समाजापर्यंत पोहोचावी तसेच त्यांना

अपेक्षित राष्ट्रवाद आज देशात दिसतो का याचा शोध या प्रकल्पाच्या साह्याने घेण्यास मदत होईल.
 या विषयाचे महत्त्व भारतातील प्रमुख विद्वानांपैकी एकाची बौद्धिक खोली उलगडण्याच्या

क्षमतेमध्ये आहे. डॉ. आंबेडकरांचे राष्ट्रवादावरील विचार परंपरागत सीमांच्या पलीकडे आहेत, जे के वळ

ऐतिहासिक घटनांशीच नव्हे तर सध्याच्या सामाजिक-राजकीय गतिशीलतेशी देखील प्रतिध्वनी देणारी

अंतर्दृष्टी देतात. राष्ट्राच्या पायाभरणीच्या समग्र आकलनासाठी त्यांची राष्ट्रवादाची संकल्पना समजून

घेणे अत्यावश्यक बनते, विशेषत: आधुनिक भारताच्या अस्मितेला आकार देणारे संघर्ष, आकांक्षा आणि

आदर्श यांचा समावेश त्यांच्या विचारात होतो. सामाजिक न्याय आणि समतेसाठी आपले जीवन

समर्पित करणाऱ्या माणसाच्या प्रगल्भ शहाणपणाची माहिती राष्ट्रवादावरील व्यापक संवादात योगदान

देण्याचा हा शोध आहे.

 प्रकल्पाची उद्दिष्टे

1. राष्ट्रवादाच्या संकल्पनेचा आढावा घेणे.

2. बाबासाहेबांच्या दृष्टिकोनातून राष्ट्रवादाची व्याप्ती स्वरूप याचा आढावा घेणे.

3. डॉ. बाबासाहेबांच्या राष्ट्रवादी या संकल्पनेची व्यावहारिकता व त्यावरील उपाय योजना सुचविणे.

 गृहीत कृ त्य

1. राष्ट्रवादी संकल्पना स्पष्ट होते.

2. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या राष्ट्रवादीच्या संकल्पनेचे स्वरूप लक्षात येते.

3. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना अपेक्षित राष्ट्रवाद व आजची वास्तविकता याचा सखोल अभ्यास करता

येतो.
प्रकरण 2: पूर्व साहित्याचा आढावा

अप्रकाशित प्रबंध मौखिक साहित्य दृकश्राव्य माध्यम वृत्तपत्र आंतरजारावरील स्त्रोत भाषांतर लिपींतर

साहित्य हे सर्व वाङमय सार्वजनिक स्वरूपात उपलब्ध असणे ही दुय्यम स्त्रोत म्हणून दाखल पात्र

होण्याची पूर्व अट आहे अशा विविध स्त्रोतांचा आधार घेऊन उपलब्ध साहित्याचे वर्णन सारांश आणि

चिकित्सक मूल्यमापन करणे म्हणजेच पूर्व साहित्याचा आढावा घेणे होय.

1. पूर्व साहित्याचा आढावा घेताना किती प्रमाणात संदर्भ साहित्याचा वापर करायचा यावरून

प्रकल्पाचा हेतू व व्यापकता ठरविता येते.

2. प्रकल्पाच्या विषयाविषयी अधिक स्पष्टता येते संशोधन प्रश्न त्यात अवलंबिलेले पद्धतीशास्त्र

पद्धती संशोधन निष्कर्ष इत्यादी साकल्याने समजतात

3. पूर्व साहित्याचा आढावा घेतल्याने आपल्या प्रकल्पाची उद्दिष्टे दिशा व रोख काय असावा

याबाबत निश्चिती मिळते.

4. पूर्व साहित्याच्या आढाव्यातून विषयासंदर्भात ऐतिहासिक आणि समकालीन कोणत्या चर्चा

घडत आहेत यांची कल्पना येते.

5. पूर्व साहित्याच्या आढावा घेतल्यामुळे उपलब्ध साहित्याचा आवाका नजरेसमोर ठे वून संकल्पना

व विश्लेषण यातील गुंतागुंतीचा अंदाज मिळू शकतो.

6. पूर्व साहित्याचा आढावा घेतल्याने ज्ञान व्यवहारातून संशोधनाला नवी उं ची गाठता येणे शक्य

होते

सदर संशोधन प्रकल्पाकरिता पूर्व साहित्याचा आढावा म्हणून डॉक्टर सुधाकर देशमुखांचा राष्ट्र

आणि राष्ट्रवाद संकल्पना आणि विकास या पुस्तकाचा संदर्भ घेता राष्ट्रवाद ही भावना आहे व ती

रुजवण्याकरिता अस्मिता आणि राष्ट्रीय अस्मिता या बाबी राष्ट्रवादीच्या घटकात मोडताना दिसतात.
 राष्ट्र ही सामूहिक मनाचा आविष्कार आहे राष्ट्रीयत्व हा शब्द आपण राष्ट्रीय अस्मित संबंधात

वापरत असतो मी भारतीय आहे असे म्हणत असताना मी माझी ओळख देत असतो राष्ट्रगीत गाताना

झेंडावंदन करताना आणि इतर अनेक वेळा आपण आपल्या देशभक्तीचे प्रदर्शन करत असतो ती

अस्मिता प्रदर्शित करण्याची एक संधी असते. राष्ट्र ही एक काल्पनिक मानसिकता आहे असे बेनेटिक

अंडरसन याचे मत आहे राष्ट्र आणि राष्ट्रवाद या संकल्पनांचे संपूर्ण ज्ञान होण्यासाठी के वळ

राज्यशास्त्रीय संदर्भ सांगणे पुरेसे नाही तर याची जाणीव असल्याने जगामध्ये जे जे वैचारिक मंथन

आजपर्यंत झाले यामधील जीवनाच्या विविध क्षेत्रातील विचारांचा मागोवा या पुस्तकात घेतला आहे

त्याच प्रमाणे स्थलांतर मानवशास्त्र समाजशास्त्र राज्यशास्त्र या विविध विषयांचा सखोल अभ्यास

करून डॉक्टर देशमुख यांनी राष्ट्र आणि राष्ट्रवादाची संकल्पना विशद के ली आहे गेल्या दोनशे वर्षात

ही संकल्पना कशी बदलत व विकसित होत गेली याची मांडणी अतिशय अभ्यासपूर्ण पद्धतीने के लेली

आहे मानवतावाद हे उच्च प्रतीचे ध्येय आहे त्याकरिता राष्ट्रनिष्ठ मानवता आणि मानवतानिष्ठ

राष्ट्रीयत्व या दोन मनोवृत्तीच्या विकासाची गरज आहे हे या विद्वत्तापूर्ण आणि ध्येयवादी भूमिके तून

लिहिलेल्या ग्रंथाची भरत वाक्य आहे

 डॉ. वामन गवई यांच्या भारतीय राजकारणाची संविधानिक मीमांसा या ग्रंथामध्ये राष्ट्रवादी

एक अमूर्त कल्पना आहे ती समूहाच्या मनाची अवस्था आहे राज्य हे जसे लोकसंख्या भूप्रदेश

सरकार आणि सार्वभौमत्व या घटकांद्वारे कमी अधिक स्वरूपात भौतिक अवस्थेत दाखवता

येईल परंतु राष्ट्रही भौतिक अवस्थेत दाखवायची वस्तू नाही तर समूहाच्या एकात्मतेची

एकत्वाचीती अनुभूती आहे राष्ट्रीय मनात वसं त असते आणि समूहाच्या बंधूभावातून

व्यक्त होत असते ती समाजातील सर्व घटकांची कृ ती आणि वृत्ती समूहाच्या कल्याणाची

असते. समाज म्हणजे विशिष्ट जाती धर्माच्या अथवा पंथाच्या किं वा वंशाच्या लोकांचा समूह

नसून सर्व जाती धर्मपंथांच्या वा वंशाच्या घटकाचा समूह असू शकतो जेव्हा समाजातील

विविध जाती धर्म पंत वंशाच्या लोकांमध्ये भावनिक एकात्मता निर्माण होते तेव्हा तो समाज

राष्ट्रस्वरूप होतो. राष्ट्रवादी एकात्मतेच्या भावनेचा विचार आहे एकात्मतेच्या भावनेच्या

 विचारातून प्रेरित झालेल्या समाज आपल्या स्वातंत्र्यासाठी आणि सामूहिक उत्कर्षासाठी सतत

लढत असतो तेव्हाच राष्ट्रवादाचा जन्म होतो. राष्ट्रवाद समाजात राष्ट्रभिमान निर्माण करून

राष्ट्रीय उत्कर्षाचा पुरस्कार करणाऱ्या कल्पनांचा भावनिक विचार निर्माण करतो हॅन्स्कोहन

यांच्या मते राष्ट्रवादी मानसिक अवस्था असून राष्ट्रवादाने भरवलेला जनसमूह म्हणजे राष्ट्र

होय या कल्पनेतून असे स्पष्ट होते की राष्ट्रभाषा राष्ट्र स्वरूप समाजातील भावनिक विचार

आहे.

 राष्ट्रवाद म्हणजे आहे तरी काय जे एन यु च्या प्रांगणातील खुले अभ्यास वर्ग या ग्रंथामध्ये

संपादक रोहित आझाद,जानकी नायर,मोहिंदर सिंग मल्हारीका सिन्हा -राय यांच्या ग्रंथाला

प्रतिक्रिया देताना ज्येष्ठ इतिहासज्ञ उमेश बगाडे लिहितात राष्ट्रवाद म्हणजे काय या जे एन

यु च्या टिच इन कार्यक्रमांमधील तत्वचर्चेच्या संपादित ग्रंथाने राष्ट्रवादास संबंधात मुलगामी

व बहुपेडी चर्चा घडवून आणली आहे राष्ट्रवादाचा सैद्धांतिक माग लावत त्या अंतर्गत कार्यरत

असणाऱ्या सत्ता संबंधांचे पदर उकलणारे एक मौलिक तत्व मंथन पुढे आणले आहे भारतीय

राष्ट्रवादाची जडणघडण, त्याच्या विकासक्रमातील सैद्धांतीक तणाव,जात वर्ग लिंगभावाचे

आयाम सांगताना फॅ सीझमचे सावटही यातून स्पष्ट के लेले आहे संस्कृ ती भाषा इतिहास

मिथके प्रतीके यांच्या अंगाने राष्ट्रवादाचे संभाषित उकलून लोकशाही स्वातंत्र्य व न्याय

यांच्या प्रकाशात राष्ट्रवादाची चिकित्सा पुढे आणली आहे आणि त्यातून राष्ट्रवादाभोवतीचे

मळभ दूर करण्यात यश मिळवले आहे

 राष्ट्रवादाची संकल्पना सतराव्या अठराव्या शतकात अस्तित्वात आली. जीवन समृद्ध आणि

सुखी व्हावे यासाठी राष्ट्रवादाचा पुरस्कार करण्यात आला. परंतु राष्ट्रवादापुढील अनेक

प्रश्नांना उत्तरे न सापडल्यामुळे राष्ट्रवादाच्या मर्यादा आणि अपूर्णता यांची जाणीव ही के वळ

विचारवंतांनाच नव्हे तर लोकांनाही आता झाली आहे. डॉ. सुधाकर देशमुख यांनी या

अनुत्तरीत प्रश्नांचे स्वरूप काय आहे हे सुस्पष्टपणे मांडले आहे. स्वातंत्र्य, समता आणि

बंधुता या तीन उदारमतवादी मूल्यांवर राष्ट्रवाद ही संकल्पना उभारलेली आहे परंतु व्यवहारात

एखादे सरकार समता प्रस्थापित करीत असताना स्वातंत्र्य हिरावून घेते. त्याचप्रमाणे व्यक्ती
 आणि समाज यांच्यातील समतोलही अनेकदा साधला जात नाही. राष्ट्र या संकल्पनेत लोक

आणि राज्य हे

दोन घटक आहेत. या दोन घटकात समतोल साधण्यासाठी राष्ट्रांनी लोकशाही व्यवस्था

स्वीकारलेली आहे; परंतु प्रत्यक्षात राज्य हे अधिकाधिक प्रबल होत आहे. जीवनाच्या प्रत्येक

क्षेत्रावर शासनसंस्थेचे नियंत्रण येत आहे. आधुनिक शस्त्रास्त्रांमुळेही शासनसंस्था अधिक प्रवळ

झाली आहे. प्रसारमाध्यमांच्या प्रगतीमुळे आणि प्रसारामुळे शासनसंस्था विविध प्रश्नांवर

लोकमत हे शासनाला अनुकू ल करून घेत आहे.

 राष्ट्रवादामध्ये सांस्कृ तिक विविधता स्वीकारली असली तरी प्रत्यक्षात बहुसंख्य समाज व

अल्पसंख्य समाज यांच्यातील तणाव वाढत आहे. नैतिक प्रश्न विज्ञान सोडवू शकत नाही.

त्यामुळे अनेक राष्ट्रात धार्मिकता वाढत असून काही ठिकाणी त्याचे रूपांतर मूलतत्त्ववादात

होत आहे. धर्म आणि राष्ट्र यांच्या संबंधात पुन्हा तणावपूर्ण स्थिती निर्माण होत आहे.

शासनसंस्था प्रबळ झाल्यामुळे अनेक ठिकाणी मानवाधिकारांची पायमल्ली होत आहे. प्रत्येक

राष्ट्र आपापल्या जीवनशैलीप्रमाणे जगते. विकसित राष्ट्रे प्रचंड प्रमाणात पर्यावरणाचा विनाश

करून चंगळवादी जगण्यासाठी हवी तशी ऊर्जा वापरतात. याचा फार मोठा फटका

विकसनशील आणि अविकसित राष्ट्रांना बसत आहे.

 आज विज्ञानाची अभूतपूर्व प्रगती झाली आहे. परंतु जगातील निम्याच्यावर लोकसंख्या

दारिद्रयरेषेखालचे कं गाल जीवन जगत आहे. दारिद्र्यामुळे स्वातंत्र्याचा संकोच होतो.

कु पोषण,राष्ट्रवादाची संकल्पना सतराव्या अठराव्या शतकात अस्तित्वात आली. जीवन समृद्ध

आणि सुखी व्हावे यासाठी राष्ट्रवादाचा पुरस्कार करण्यात आला. परंतु राष्ट्रवादापुढील अनेक

प्रश्नांना उत्तरे न सापडल्यामुळे राष्ट्रवादाच्या मर्यादा आणि अपूर्णता यांची जाणीव ही के वळ

विचारवंतांनाच नव्हे तर लोकांनाही आता झाली आहे. डॉ. सुधाकर देशमुख यांनी या

अनुत्तरीत प्रश्नांचे स्वरूप काय आहे हे सुस्पष्टपणे मांडले आहे. स्वातंत्र्य, समता आणि

बंधुता या तीन उदारमतवादी मूल्यांवर राष्ट्रवाद ही संकल्पना उभारलेली आहे परंतु व्यवहारात

एखादे सरकार समता प्रस्थापित करीत असताना स्वातंत्र्य हिरावून घेते. त्याचप्रमाणे व्यक्ती

आणि समाज यांच्यातील समतोलही अनेकदा साधला जात नाही. राष्ट्र या संकल्पनेत लोक
 आणि राज्य हे दोन घटक आहेत. या दोन घटकात समतोल साधण्यासाठी राष्ट्रांनी लोकशाही

व्यवस्था स्वीकारलेली आहे; परंतु प्रत्यक्षात राज्य हे अधिकाधिक प्रबल होत आहे. जीवनाच्या

प्रत्येक क्षेत्रावर शासनसंस्थेचे नियंत्रण येत आहे. आधुनिक शस्त्रास्त्रांमुळेही शासनसंस्था

अधिक प्रवळ झाली आहे. प्रसारमाध्यमांच्या प्रगतीमुळे आणि प्रसारामुळे शासनसंस्था विविध

प्रश्नांवर लोकमत हे शासनाला अनुकू ल करून घेत आहे

राष्ट्रवादामध्ये सांस्कृ तिक विविधता स्वीकारली असली तरी प्रत्यक्षात बहुसंख्य समाज व

अल्पसंख्य समाज यांच्यातील तणाव वाढत आहे. नैतिक प्रश्न विज्ञान सोडवू शकत नाही. त्यामुळे

अनेक राष्ट्रात धार्मिकता वाढत असून काही ठिकाणी त्याचे रूपांतर मूलतत्त्ववादात होत आहे. धर्म

आणि राष्ट्र यांच्या संबंधात पुन्हा तणावपूर्ण स्थिती निर्माण होत आहे. शासनसंस्था प्रबळ झाल्यामुळे

अनेक ठिकाणी मानवाधिकारांची पायमल्ली होत आहे. प्रत्येक राष्ट्र आपापल्या जीवनशैलीप्रमाणे जगते.

विकसित राष्ट्रे प्रचंड प्रमाणात पर्यावरणाचा विनाश करून चंगळवादी जगण्यासाठी हवी तशी ऊर्जा

वापरतात. याचा फार मोठा फटका विकसनशील आणि अविकसित राष्ट्रांना बसत आहे. आज

विज्ञानाची अभूतपूर्व प्रगती झाली आहे. परंतु जगातील निम्याच्यावर लोकसंख्या दारिद्रयरेषेखालचे

कं गाल जीवन जगत आहे. दारिद्र्यामुळे स्वातंत्र्याचा संकोच होतो. कु पोषण,उपासमार यांच्या गर्तेत

सापडलेल्या कोट्यवधी लोकांना स्वातंत्र्याचा कसलाच फायदा होत नाही. निर्वासितांचे प्रश्नही उग्र

स्वरूप धारण करीत आहेत.

 प्रकरण ३: संशोधनाच्या विविध पद्धती

संशोधनाची उद्दिष्टे, माहिती संकलनाची साधने, संशोधनाचे क्षेत्र इत्यादीनुसार संशोधन पद्धती

ठरते. संशोधन समस्या निश्चित झाल्यानंतर त्यानुसार संशोधनासाठी संशोधन पद्धतीची निवड करावी

लागते. भूतकालीन घटनांचा अर्थ लावण्यासाठी ऐतिहासिक संशोधन पद्धती, वर्तमानकालीन घटनांचा

अर्थ लावण्यासाठी सर्वेक्षण पद्धती व दोन चलांमधील कार्यकारण संबंधाचे मापन करण्यासाठी प्रायोगिक

संशोधन पद्धती निवडण्यात येते.

संशोधन पद्धती व संशोधनाचे वर्गीकरण पुढील आवृत्तीच्या आधारे समजून घेता येईल.
ऐतिहासिक संशोधन पद्धती

मानवी जीवनाच्या विविध क्षेत्रांची संबंधित भूतकालीन घटनांची माहिती पुराव्यांच्या आधारे

वस्तुनिष्ठ पद्धतीने मांडण्याचे कार्य ऐतिहासिक संशोधन पद्धतीमधून के ले जाते. भूतकालीन घटनांचा

योग्य अर्थ लावणे, घटनांमागील कारणांचा शोध घेणे आणि नव्याने घटनांचा अन्वयार्थ लावणे इत्यादी

बाबी या संशोधनातून के ल्या जातात.

मात्र, प्रायोगिक संशोधनाप्रमाणे ऐतिहासिक संशोधनात संशोधक कोणत्याही चलावर नियंत्रण

ठे वू शकत नाही. कारण या घटना घडू न गेलेल्या असतात, त्याची पुनरावृत्ती करणे शक्य नसते;

त्यामुळे या संशोधनात तत्कालीन प्राथमिक व दुय्यम पुराव्यांच्या आधारे तत्कालीन परिस्थितीचे

यथार्थ चित्र समोर आणले जाते. ऐतिहासिक संशोधनाच्या व्याख्या

(१) कार्लिंगर : "ऐतिहासिक संशोधन म्हणजे गतकालीन घटनांचे, विकासाचे व अनुभवांचे

सूक्ष्म अन्वेषण ज्यामध्ये भूतकाळातील माहितीचे संतुलित व यथार्थ विवेचन व त्याचे काळजीपूर्वक

के लेले परीक्षण सम्मेलित असते."

(२) 'The purpose of a historical study should be discover new knowledge or

to correct or expand existing knowledge.

ऐतिहासिक संशोधनाचे महत्त्व

 (१) समस्येची निवड : ऐतिहासिक संशोधनात समस्येची काळजीपूर्वक निवड करून तिची

नेमक्या शब्दात मांडणी करावी. समस्या निवडताना तिचे महत्त्व व पुराव्यांची उपलब्धता यांचाही

विचार करणे आवश्यक असते.

 (२) माहितीचे संकलन ऐतिहासिक संशोधनात माहितीचे संकलन करताना प्राथमिक व दुय्यम

स्रोतांचा वापर करावा लागतो.

भूतकालीन घटनांचे प्रत्यक्ष साक्षीदार असलेल्या व्यक्तींनी लिहून ठे वलेल्या कागदपत्रांना किं वा

तत्कालीन स्थितीची माहिती देणाऱ्या अवशेषांना 'प्राथमिक स्रोत' असे म्हणतात. घटनेला प्रत्यक्ष

साक्षीदार नसलेल्या व्यक्तीने प्राथमिक स्रोतांच्या आधारे तयार के लेल्या अहवालास 'दुय्यम स्रोत' असे

म्हणतात.

ऐतिहासिक संशोधनात संशोधकाने प्राथमिक स्रोतांच्या आधारे भूतकाली न घटनांची मांडणी

करणे आवश्यक आहे. प्राथमिक स्रोत उपलब्ध नसल्यास दुय्यम स्रोतांचा उपयोग फार काळजीपूर्वक व

विचारपूर्वक करावा.

(३) संकलित माहितीची बाह्य व आंतरिक मीमांसा ऐतिहासिक संशोधनात भूतकालीन

पुराव्यांची विश्वसनीयता तपासून घेण्यासाठी त्यांची बाह्य व आंतरिक मीमांसा करणे आवश्यक असते.
 (अ) बाह्यमीमांसा : प्राप्त आधारसामग्रीच्या सत्यतेचा शोध घेण्याच्या प्रक्रियेस

बाह्यमीमांसा म्हणतात. यामध्ये दस्तऐवजाचा काळ, स्थान व लेखक प्रमाणित करणे अपेक्षित

असते, शाई, रंग, कापड, लाकू ड, मानवी शरीराचे सांगाडे यांचे भौतिक व रासायनिक परीक्षण

यात के ले जाते.

(ब) आंतरिक मीमांसा बाह्यमीमांसेनंतर माहितीची आंतरिक मीमांसा के ली जाते. प्राप्त

माहितीची अचूकता व विश्वसनीयता तपासणे हा आंतरिक मीमांसेचा हेतू असतो.

(४) माहितीचे अर्थनिर्वचन: माहितीची बाह्य व आंतरिक मीमांसा के ल्यानंतर

संशोधकाने वस्तुनिष्ठपणे माहितीची मांडणी करावी. माहितीचा अन्वयार्थ लावताना स्वतःची

मते, दृष्टिकोन, आवडीनिवडी संशोधकाने बाजूला ठे वाव्यात. (५) अहवाल लेखन : पुराव्यांच्या

आधारे स्पष्ट, नेमक्या भाषेत ऐतिहासिक संशोधनाचे अहवाल लेखन करावे.

ऐतिहासिक संशोधनात घ्यावयाची दक्षता

(१) समस्येचे स्वरूप नेमके व विशिष्ट असावे. समस्या व्यापक असू नये.

(२) संशोधनात अधिकाधिक प्राथमिक स्रोतांचाच वापर करावा.

 (३) माहितीची अंतर्गत व बाह्य वैधता तपासून घ्यावी.

(४) घटनांची विविध कारणे समजावून घेऊन विवेचन करावे.

(५) तत्कालीन भाषेतील शब्द, वाक्प्रचार व लेखन पद्धती समजून घ्यावी.

(६) घटनांचे स्पष्टीकरण करताना वस्तुनिष्ठ दृष्टिकोन ठे वावा.

ब (७) लेखनात रूक्षता टाळावी

प्रकरण 4: तथ्याचे विश्लेषण आणि अर्थनिर्वचन

राष्ट्र या संज्ञेला इंग्रजी पर्यायी शब्द nation असा आहे. Nation हा मूळ इंग्रजी शब्द लॅटिन

nation किं वा natus या शब्दापासून बनला आहे याचा अर्थ जन्म असा होतो अर्थात राष्ट्र म्हणजे

एका कु टुंबात किं वा समूहात जन्मलेल्या किं वा एका वंशात जन्मलेल्या लोकांचा एक समूह असा होतो.

असा समूह साधारणपणे एक भाषा, एक धर्म, संस्कृ ती आणि प्रदेश यांच्याशी संबंधित असतो

त्यांच्यामध्ये साधारणपणे एकात्मतेची भावना असते ते भावनिक दृष्ट्या एकत्र असतात म्हणून त्यांना

'राष्ट्र' असे संबोधले जाते.

राष्ट्रवाद

ब्रिटिश काळात वाढत्या उद्योगधंद्यामुळे आधुनिक शिक्षण पद्धतीमुळे दळणवळणाच्या सुख

सोयीमुळे आणि समाज सुधारणांमुळे एक नवजीवन उदयास आले साम्राज्यवाद सरंजामशाही व पुरुष

शाही या विरुद्ध एकत्र येण्याची प्रक्रिया सुरू झाली आणि त्यामधून राष्ट्रवादीची भावना वाढीस

लागण्यास मदत झाली त्यांनी राष्ट्र म्हणजे एक सामाजिक भावना अशा जाणिवेने भरलेल्या

लोकांमध्ये आपण एकाच रक्ताचे किं वा नात्याचे आहोत अशी भावना असते.

राष्ट्रवादाचा उदय प्रथम युरोपमध्ये झाला युरोपमध्ये राष्ट्रवादाचा विकास करण्यापूर्वी लोक

धर्म अथवा एखाद्या विशिष्ट नेते ऐवजी त्यांच्या राष्ट्रांमध्ये साधारणपणे निष्ठावंत होते राष्ट्रवाद ही

संकल्पना प्रथम जोहान गोट फ्रीडहडर यांनी वापरली व 18 व्या शतकात पहिल्यांदा हा शब्द वापरून

जर्मन राष्ट्रवादाचा पाया घातला.

राष्ट्रवादाच्या विविध व्याख्या

1. अल्फ्रे ड दि ग्रासिया - राष्ट्रवाद स्वदेशासाठी प्रेम आणि परकीयांविषयी जागरूकता निर्माण

करतो.

2. प्राध्यापक हेरॉल्ड लास्की - समान वंश भाषा इतिहास परंपरा वास्तव्य व राजकीय आकांक्षा

या सर्वांमुळे अगर त्यापैकी काहींच्या प्रभावामुळे निर्माण होणारी एकतेची भावना म्हणजे

राष्ट्रवाद.

3. एम एच हिंसे - आपल्या राष्ट्राप्रतीच्या निष्ठे ची जाणीव असणारी मनाची अवस्था म्हणजे

राष्ट्रवाद होय.

4. लॉर्ड ब्राईस - भाषा संस्कृ ती साहित्य रूढी व परंपरा यांच्या समाधीमुळे भावनात्मक आणि

मानसिक दृष्ट्या समाजात निर्माण झालेली ऐक्याची भावना म्हणजे राष्ट्रवाद होय.

5. डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर - अशा एका रक्त संबंधाच्या जाणिवेने आलेल्या लोकांमध्ये

जेव्हा एका वेगळ्या राष्ट्रीय अस्तित्वाची आकांक्षा असते तेव्हा त्याला राष्ट्रवाद असे

म्हणतात.

जो समाज आपले एक वेगळे राज्य असावे अशा उत्कट इच्छे ने संघटित रित्या प्रयत्नशील असतो

तेव्हा त्याला राष्ट्रवाद असे म्हणतात.

ब. राष्ट्रीयत्वाचे भौतिक घटक इतिहास, भौगोलिक प्रदेश आणि भाषा

 राष्ट्रीयत्वात किं वा राष्ट्रीय अस्मिता यात अनेक घटक येतात. हे अनेक घटक आपले

राष्ट्रीयत्व ठरवत असतात. मी भारतीय आहे म्हणजे फक्त एका भूभागाचा मी नागरिक आहे, या

भौगोलिक घटकाबरोबरच माझी संस्कृ ती, माझे आचार-विचार, माझी भाषा, माझी स्वभाववैशिष्ट्ये इ.

अनेक घटकांचा अंतर्भाव माझे राष्ट्रीयत्व सिद्ध होण्यासाठी होत असतो. राष्ट्रीयत्व ठरवणाऱ्या काही

घटकांचा आपण विचार करणार आहोत.

इतिहास, मिथके आणि परंपरा

राष्ट्रीयत्व ठरवताना किं वा राष्ट्राची सामूहिक अस्मिता ठरवताना इतिहास हा फार महत्त्वाचा

घटक आहे. राष्ट्रीयत्व म्हणजे वेगळेपणाची जाणीव, वेगळेपणा दाखवणाऱ्या एकत्वाची जाणीव. हा

वेगळेपणा समूहाच्या इतिहासात दडलेला असतो. माणूस राहतो त्याच्या आजूबाजूच्या वातावरणाचा

(ज्यात मानवीय आणि भौतिक दोन्हींचाही समावेश आहे) परिणाम होत असतो. हा इतिहास प्रत्येक

समाजाचा, समूहाचा वेगवेगळा असणार हे ओघानेच आले. या ऐतिहासिक वेगळेपणाची जाणीव समूहात

एकत्वाची जाणीव निर्माण करण्यास मदत करते. विशिष्ट भूभागात राहणारे सर्व समूहाचे सभासद हे

'माझे' भाऊ आहेत आणि 'आम्ही' मिळून एक राष्ट्र आहोत, हा कल्पनाबंध हाच राष्ट्रवादाचा आधार

आहे. ही राष्ट्रभावना (National Sentiment) हीच राष्ट्रवादी इतिहासाच्या मुळाशी असते. आम्ही

आजच एक आहोत असे नाही तर गतकालीन इतिहासाने आम्ही एकमेकांशी बांधले गेलो आहोत आणि

आमचे भावितव्य एकच असणार आहे अशी वर्तमान, भूत आणि भविष्य या तिन्ही काळात एकत्वाची

जाणीव हीच या कल्पनाबंधाच्या मुळाशी असते. म्हणूनच राष्ट्रनिर्मितीत इतिहासलेखनाचा वाटा फार

महत्त्वाचा आहे. राष्ट्र ज्या समूहाचे आहे त्या समूहाच्या मताप्रमाणे हा इतिहास लिहिला जात असतो.

तो नेहमी खरा असेलच असे नाही. राष्ट्रनिर्मितीसाठी इतिहास रचले जातात, इतिहास ही

निःपक्षपातीपणाने के लेली चिकित्सा राहत नाही. इतिहास हा नेहमी जेत्यांचा असतो असे सांगितले

जाते, ते याच अर्थाने. शेवटी इतिहास हा त्या घटनांकडे पाहणाऱ्या व्यक्तीच्या दृष्टिकोनात असतो.
राष्ट्रीयत्व नुसते राष्ट्रच कल्पित नाही तर ते इतिहासाचीपण पुनर्मांडणी करते. आपल्या उपयोगी पडेल

असा इतिहासाचा अर्थ लावते.' राष्ट्रवादी दृष्टिकोनातून लिहिलेला इतिहास हा अनेक कथा, कल्पना,

मिथ, मिथक्के यांचे मिश्रण असले, आपल्या राष्ट्राच्या उज्ज्वल परंपरा, आपले जय, आपले पराजय,

आपला मान, आपली झालेली मानहानी, आपले नायक, आपले आदरणीय पुरुष या सर्वांचा समावेश

त्यात के लेला असतो. राष्ट्राच्या समर्थनार्थ आणि राष्ट्र टिकवण्याकरता राष्ट्रीय इतिहासाची आवश्यकता

असते. म्हणूनच इतिहासलेखनाचा वाद आपल्याकडे निर्माण होतो. १८५७ ची घटना ही इंग्रजांकरिता

शिपायांचे बंड असते तर आपल्याकरिता स्वातंत्र्ययुद्ध असते. आपला राष्ट्रीय इतिहास हा नेहरूं नी

'भारताचा शोध' या आपल्या पुस्तकात धर्मनिरपेक्ष/ इहवादी पाइतीने सांगितला आहे. तोच इतिहास

हिंदू भूमिके तूनही मांडता येणे शक्य आहे. सावरकरांची 'इतिहासातील सहा सोनेरी पाने' हे त्याचे उत्तम

उदाहरण आहे. देशातील शालेय मुलांना इतिहास कोणत्या पद्धतीने सांगितला जावा, हाच खरा मुद्दा

आहे. भाजपा हा इतिहास हिंदू भूमिके तून सांगू इच्छितो, तर बाकी पक्षांना तो इहवादी पद्धतीने

सांगितला जावा असे वाटते. इतिहास हा निर्माणही के ला जातो. उदा. पाकिस्तानमध्ये शिकवला जाणारा

इतिहास बघितला, तर याचे प्रत्यंतर आपल्याला येईल. नवीन मियके तयार के ली जातात.

इतिहासातील खऱ्या घटनांवर ही मिथके उभारलेली असतात. ती नेहमी सत्याशी प्रामाणिक असतील

असेही नाही. उदा. सर्बियी राष्ट्रवाद हा सर्बियो इतिहासातील अशाच असत्य घटनेच्या मिथकावर

उभारला गेला. इतिहास सांगणारे किं वा समाज आपल्या मताप्रमाणे ही मिथके तयार करत असतो.

तीच गोष्ट इतिहासातील नायकांची. त्यांच्या चरित्राभोवती खरीखोटी मिथके उभी के ली जाऊन

त्यांच्यावर पराक्रमाची, शौर्याची, कल्पनाशक्तीची पुटे चढवली जातात. असा नायक जर पराक्रमी

नसला, तर त्यांच्या साधेपणाभोंवती मिथके रचली जातात. (जॉर्ज वॉशिंग्टन किं वा महात्मा गांधी)

शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाभोवती कल्याणच्या सुभेदाराच्या सुनेचे मिथक असेच उभे के ले गेले आहे.

ऐतिहासिकदृष्ट्या ते असत्य असल्याचे इतिहासकार सांगतात; पण राष्ट्रवादी इतिहासकाराला ही मिथके

निर्माण करणे आणि त्याचा प्रसार करणे राष्ट्रवादाच्या उभारणीसाठी आवश्यक असते. इतिहासातही

आपल्यावर झालेल्या अन्यायाची किं वा पराभवाची विशेष दखल घेतली जाते. आपला पराभव,

आपल्यावर झालेले अन्याय यांचे उदात्तीकरण के ले जाते. या सामूहिक स्मृती (आणि विस्मृतीपण)

याच राष्ट्रवादाचा आधार असतात. पराभवासाठी स्वतःला सोडू न इतरांना जबाबदार धरले जाते. त्यातून
आपल्याकरता सहानुभूतीबरोबर इतरांविषयी अप्रीती निर्माण करण्याचे कामही आपोआपच होते. या

पराभवाचे किं वा अन्यायाचे उट्टे काढणे आपले कर्तव्य आहे असे आपल्या मनावर बिंबवले जाते.

मुसलमान सम्राटांनी, सुलतानांनी मंदिरे पाडली आणि मस्जिदी बांधल्या, हे ऐतिहासिक सत्य आहे;

पण त्याचे उट्टे बाबरी मस्जिद पाडू न काढावे असे आपल्याला सांगण्यात येते. पण मार्क्स आणि

एंजेल्सने म्हटल्याप्रमाणे राष्ट्रवाद हा एकांगी आणि कोत्या मनोवृत्तीचा असतो. हिटलर, मुसोलिनी

ह्यांच्या राष्ट्रवादावरून जगाला हे पटले आहे. आपला वंश श्रेष्ठ आहे आणि बाकीचे कनिष्ठ आहेत, ही

भावना या कोत्या मनोवृत्तीतूनच निर्माण होते. त्या भावनेतूनच दुसऱ्या महायुद्धात राष्ट्रवादाची काळी

बाजू स्पष्ट दिसू लागली. अजूनही ही मनोवृत्ती गेली नाही. सर्बिया-हर्जगोवेनियामधो जो नरसंहार

झाला किं वा आफ्रिके तील तुत्सी आणि हुतू या आदिवासींत जो वंशसंहार झाला, त्यातून राष्ट्रवादाचा

काळा चेहरा मानवजातीला दिसला. यालाच इंग्रजीत Ethnocentricism म्हणतात. ज्यूंवर झालेल्या

अत्याचारापासून ज्यू काहीच शिकलेले दिसत नाहीत. पॅलेस्टिनी लोकांवर ते तसाच अत्याचार करत

आहेत आणि हे सर्व इतिहासाचे स्मरण करून, बाबरी मस्जिद पाडणारा किं वा गुजरातमध्ये

मुसलमानांच्या विरुद्ध झालेल्या घटनेचे समर्थन करणारा राष्ट्रवाद हा अशाच कोत्या मनोवृत्तीचा भाग

असतो. राष्ट्रवादी विचारसरणीतील हा महत्त्वाचा दोष जगाच्या इतिहासात वेळोवेळी दृष्टोत्पत्तीस

आला आहे.

मिथके ही आपले विकार, पूर्वग्रह, भीती आणि मनोगंड यातून निर्माण होतात. याशिवाय

तल्लख कल्पनाशक्ती असलेल्या व्यक्तींकडू न विशिष्ट उद्दिष्टासाठीही ती तयार करण्यात येतात.

राष्ट्रवादातील मिथकांचा उगम असाही आहे. पहिल्या वर्गीकरणातील म्हणजे विकार, पूर्वग्रह, भीती

आणि मनोगंड या कारणांतून तयार झालेल्या मिथकांच्या बुडाशी काहीतरी सत्य असण्याची शक्यता

असते. जरा खोलात जाऊन विचार के ला, तर सत्य सापडू शकते. दुसऱ्या वर्गीकरणात,

कल्पनाविलासातून तयार के ल्या गेलेल्या मिथकांना सत्याचा आधार असत नाही. असलाच तर फार

थोडा असतो. अशी मिथके राष्ट्रवादाच्या उभारणीकरता तयार के ली जातात आणि प्रसृत के ली जातात.
 मिथक हे सांस्कृ तिक संचित असते. कोणत्याही संस्कृ तीचे स्वरूप त्या संस्कृ तीतील मिथकांवर

आधारलेले असते. संस्कृ ती (Civilisation) नष्ट होते तेव्हा मिथके अवशेषरूपाने राहतात. त्या

संस्कृ तीच्या आठवणींचे रूपांतर मिथकांत होते आणि मिथके त्या आठवणी पुढच्या पिढीला देतात.

म्हणूनच मिथकांचा अभ्यास महत्त्वाचा ठरला आहे. जसे मूर्तीवरील शेंदूर खरवडू न काढल्यावर

पाषाणाचे दर्शन शक्य असते, तसे संस्कृ तीची पुटे मिथकांवरून हटवल्यावर ऐतिहासिक घटनांची

माहिती शक्य असते. त्या दृष्टीने मिथके संस्कृ तीचे अखंडत्व कायम ठे वतात.

अभिजन वर्ग आपला ठे वा लिखित रूपात ठे वू शकतो. त्यांचे तत्त्वज्ञान, वाङ्मय हे लिखित

रूपात मिळू शकते. अर्थात माणसाने लिहिण्याची कला अवगत के ल्यानंतर हे शक्य झाले. त्यापूर्वी

लेखनकला अवगत नव्हती त्या काळी किं वा बहुजन समाज ज्याला शिक्षण नसल्याने लिहिता येत

नव्हते, ते समाज मौखिक स्वरूपात आपले वाङ्मय सांभाळत. वैदिक वाङ्मय हाही मौखिक परंपरेचाच

भाग आहे. बहुजन समाजाला लिहिता येत नसल्याने ते आपला वारसा मिथकांच्या रूपात जपत

असतात. म्हणून जितका समाज अशिक्षित, तितकी मिथके अधिक. या मिथकांच्या अभ्यासातूनच

बहुजनांच्या इतिहासाकडे जाणे आपल्याला शक्य आहे. लोककला, लोककथा इ. वाङ्मय हे त्या दृष्टीने

महत्त्वाचे असते. इतिहास आणि साहित्य यांचे सुंदर मिश्रण मिथकांत/लोककथांत असते. लोककथा

किं वा लोकवाङ्मय हे वास्तविक मिथक कथांचाच भाग आहेत.

लोक जीवनातील संचित मिचक रूपात लोककथांच्या रूपात पुढील पिढीत संकलित कल बोलते,

अभिजन संस्कृ तीची, लिखित वाङ्मयाची धारा आणि बहुजनांची पिचकारीम अस्सोरे लोककथा आणि

लोकवाङ्मयाच्या रूपातील मौखिक धारा या दोन्ही धाराका संगम कृ ष्णा - कोयनेच्या संगमासारखा

आहे. दोन्ही बाजूंनी किं बहुना विरुद्ध बाजूने येणाऱ्या या धारा एक होऊन आपले सांस्कृ तिक पर्यावरण

तयार करत असतात.

पुराणकथा या मूलतः मिथककथाच असतात. मध्ययुगातील माणूस जितका आदर्शाच्या शोधात

होता, तितकाच आजचा माणूसही आदर्शाच्या शोधात असतो. असे आदर्श आणि प्रेरणा तो

पुराणकथांतून घेत होता आणि घेत आहे. हा एक मोठा प्रेरणास्रोत आहे. वैज्ञानिक दृष्टीने पुराणकथा
या सिद्ध करण्यासारख्या नसल्या, तरी पुराणकया या समाजाचे प्रेरणास्रोत राहिल्या आहेत. माणसाची

क्रियाशक्ती संघटित करून तिला योग्य मार्गी लावण्याचे काम पुराणकथांमुळे होते. आधुनिक काळात

विज्ञानाच्या प्रगतीने या आदर्श कथा सिद्ध करणे शक्यच आहे असे नाहीः पण त्यांपासून मिळणारी

सांस्कृ तिक ऊर्जा मात्र नाकारता येत नाही.

परंपरा - परंपरा म्हणजे काय, हे आपल्याला पाहावयाचे आहे. गिडेन्स याने परंपरेची पाच

वैशिष्ट्ये सांगितली आहेत.

1. परंपरा ही एक सामुदायिक स्मृती असते. कोणतीही वैयक्तिक स्मृती ही परंपरा होऊ

शकत नाही. यामुळेच परंपरेला सातत्य असते. परंपरा भूतकाळाला वर्तमानाशी जोडते.

त्यामुळे समूहाला जोडण्यात, त्यांच्यात ऐक्य निर्माण करण्यास परंपरा उपयोगी पडते.

2. परंपरेला विधि-विधान (Rituals) असतात. या विर्धीमुळेच परंपरा जिवंत राहू शकतात.

धर्मविधी यापण एक प्रकारच्या परंपराच आहेत.

3. प्रत्येक परंपरेमागे कोणते ना कोणते तात्त्विक सत्य जरूर असते. त्यामुळेच लोक

परंपरेला मान्यता देतात. परंपरेशी निगडित धार्मिक विधी नाकारणे लोकांना अवघड

जाते ते यामुळेच. त्या कारणाने परंपरा मोडणे ही जिकिरीची गोष्ट बनते. (उदा.,

सतीची चाल, बालविवाह) ४. परंपरेला रक्षक असतात. जसे हिंदू परंपरेला धर्माचे लोक

रक्षक असतात. हिंदूमध्ये पुरोहित वर्ग - ब्राह्मण वर्ग - हा परंपरेचा रक्षक समजला

जातो. तर इस्लामच्या परंपरेचे रक्षण मुल्ला-मौलवी करत असतात.

4. परंपरेत नैतिकता असते. व्यक्तीचे आचरण कशा त-हेचे असावे हे परंपरा सांगते.

परंपरा मोडणे किं वा बदलणे ही अत्यंत अवघड बाब आहे. परंपरेतूनच मूलतत्त्ववादाचा

जन्म होतो.

परंपरेचे दोन परिणाम आज आपल्याला दिसतात. पहिला परिणाम अर्थातच मूलतत्त्ववादाचा.

मूलतत्वत्वादात परंपरेला, परंपरेतील विर्धाना अतोनात महत्व असते.

आजचा मूलतत्त्ववाद हा धार्मिक अंगाने उभा राहत आहे. ख्रिश्चन, हिंदू, जपानी आणि

मुस्लीम मूलतत्त्ववादी आज कार्यरत असलेले दिसतात. इस्लामिक मूलतत्त्ववाद ही सध्याची डोके दुखी
आहे. बुरखा पद्धतीचे पुनरुज्जीवन, दिवसातून पाच वेळा नमाज, विशिष्ट प्रकारचा पेहराव व के शरचना

हा परंपरेचाच भाग आहे.

दुसरा परिणाम लहानलहान समूहांत दिसून येतो. आधुनिकोत्तर काळात लहानलहान समूहांच्या

अस्मिता गोंजारल्या जात आहेत. त्यांतूनच आपल्या परंपरांचे पुनरुज्जीवन करणे समूहाला आवश्यक

वाटू लागले आहे. १९३१ साली असे तीन हजारांच्या आसपास समूह भारतात होते. ते आता चार

हजारांच्यावर गेले आहेत. परंपरेने आपली वेगळी ओळख, वेगळी अस्मिता दाखवून दबाव गटापासून ते

फु टीरतेपर्यंतचे सर्व राजकारणाचे मार्ग हे समूह चोखाळत आहेत.

भौगोलिक प्रदेश

राष्ट्र हे एका विशिष्ट सीमांकित प्रदेशाला दिलेले नाव असते. राष्ट्र तयार होण्यास विशिष्ट

भूभागाची आवश्यकता असते. अशा भूभागाशिवाय राष्ट्र होऊ शकत नाही. राष्ट्रवादाला जो देह लागतो

तो देह म्हणजे हा भूभाग. राष्ट्र आणि भौगोलिक प्रदेश ह्यांचा अन्योन्य संबंध दृढ आहे, कारण

राज्याची (state) व्याख्याच मुळी भौगोलिक प्रदेशाशी निगडित आहे. अनेक राष्ट्रे अस्तित्वात आहेत

आणि ही राष्ट्रे स्वयंनिर्णयाच्या तत्त्वावर बनलेली आहेत, या दोन्ही गोष्टी समीकरणात गृहीत धरल्या

गेल्या आहेत. 'लोकसंख्या आणि लोकांची वस्ती किती भूभागावर आहे, याचा विचार न करता सर्व

लोक स्वतंत्र आणि सर्वभौम आहेत. हे सार्वभौमत्व अदेय आहे, असे १७९५ च्या फ्रें च जाहीरनाम्यात

घोषित के ले होते.' म्हणजेच एकीकडे वंश, भाषा, संस्कृ ती इ.च्या योगे एकत्व पावलेले लोक आणि

दुसरीकडे या लोकांची वस्ती असलेला भूप्रदेश असा मेळ घातला गेला आहे. नुसता भूप्रदेश हा

राष्ट्रनिर्मितीकरता अनिवार्य असला तरी पुरेसा नाही हे लक्षात यावे.

मध्ययुगातील किं वा प्राचीन काळातील नकाशे आपण बघितले तर एक गोष्ट आपल्याला

प्रकर्षाने जाणवल्याशिवाय राहणार नाही, ती म्हणजे सीमा, मध्ययुगीन राज्यांच्या सीमा आजकाल

आपण बघतो तशा स्पष्ट दिसत नाहीत. सीमेवरचा प्रदेश छायांकित किं वा अस्पष्ट के लेला दिसतो,
आज नकाशात राज्यांच्या सीमा या अधिक स्पष्ट आणि ठळकपणे नोंदवल्या गेलेल्या असतात. आणि

त्यांचे प्राणपणाने रक्षण के ले जाते. 'इंच इंच लढवू' ही आजची कविता आजच्या सीमांकित राष्ट्राविषयी

सांगत असते. मध्ययुगीन काळातील राष्ट्रांच्या व राज्यांच्या सीमा आजच्याइतक्या स्पष्ट नव्हत्या.

म्हणजेच राष्ट्राच्या किं वा राज्याच्या स्पष्ट सीमा ही आधुनिक काळाची देणगी आहे. मध्ययुगीन

काळात राष्ट्रीय ध्वज ही कल्पना नव्हती. विशिष्ट भागाचे राजे/बतनदार आपापले ध्वज किं वा निशाण

वापरत. आज आपण ज्या संकल्पना सहजपणे वापरतो, त्यांतल्या बऱ्याच संकल्पना शंभर-दीडशे

वर्षांपूर्वी नव्हत्या. भारत हे राष्ट्र आहे ही जाणीव आपल्याला अठराव्या शतकाच्या शेवटपर्यंत प्राप्त

झालेली नव्हती. ती असती, तर नागपूरकर भोसल्यांनी इ.स. १७४०-१७५१ मध्ये बंगालवर स्वाऱ्या

के ल्या नसत्या. रघुनाथरावांनी व थोरल्या माधवरावांनी निजामाच्या राज्यावर स्वारी के ली नसती आणि

त्याचे उद्दे काढण्यासाठी निजामाने पुणे लुटले नसते. इतके च काय मराठ्या-मराठ्यातपण लढाया

झाल्या आहेत. युद्ध हा कौटुंबिक कलह सोडवण्याचा एक मार्ग होता. मुसलमानांच्या इतिहासात हे

अधिक दिसते. आधुनिकतेतून आलेल्या राष्ट्र राज्य कल्पनेतूनच सीमांकित राष्ट्राची कल्पना प्रसार

पावली.

लोकांत राष्ट्रीय अस्मिता तयार झाली की, असे लोक स्वतःच्या राज्याचे नियंत्रण स्वतः करू

इच्छितात. आमचे राज्य आमच्याच अधिकारात असावे असे वाटणे, ही स्वाभाविक गोष्ट आहे. याच

भावनेतून निरनिराळ्या राष्ट्रांची निर्मिती झाली. वर सांगितल्यप्रमाणे राष्ट्रीय जाणीव ही अधांतरी राहू

शकत नाही. तिला तोलून धरण्यास भूमीची आवश्यकता असते. त्यातूनच सीमांकित राष्ट्र या कल्पनेचा

उदय झाला. गेलनर ह्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे कृ षिवल संस्कृ तीत बहुतांश लोक अन्न उत्पादनात

गुंतलेले असत आणि अल्पसंख्य लोक राज्यरक्षण, ज्ञानसंवर्धन, धर्मरक्षण, राज्यव्यवस्था इ. विशिष्ट

कामांत असत. बहुसंख्य असलेल्या अन्नउत्पादकांना सत्तेत वाटा नव्हता. सत्ता हो राज्यरक्षण

करणाऱ्या आणि धर्मरक्षण करणाऱ्या अल्पसंख्याकांच्या हातात होती. (आपल्याकडील परिभाषेत क्षत्रिय

आणि ब्राह्मण जातीकडे) अन्न उत्पादनाचे काम न करताही सत्तेत राहणे, कृ षिवल संस्कृ तीत शक्य

होते. नव्या औद्योगिक युगात श्रमविभागणीचे तत्त्व विस्तृत प्रमाणात आले. श्रम विभागणी नुसती
विस्तृत झाली असे नाही, तर तीत मूल्यात्मक फरकही झाला. कृ षिवल संस्कृ तीत काम करणारा

माणूस एका विशिष्ट संस्कृ तिक्षेत्रात नेमून दिलेले काम करत होता आणि त्यावर त्याचा दर्जा निश्चित

होत होता. औद्योगिक युगात संदेशवहन आणि स्थलांतराच्या सुलभीकरणामुळे माणसाला एकच एक

काम करण्याची आवश्यकता उरली नाही. तो कोठे ही जाऊन कोणतेही काम करू शकतो.

मध्ययुगाप्रमाणे तो करत असलेल्या कामावर त्याचा सामाजिक दर्जा अवलंबून राहिला नाही. आता

काम उपलब्ध होण्याच्या त्याच्या संधी विस्तृत झाल्या. कृ षिवल संस्कृ तीत संस्कृ तीच्या आधारावर

काम आणि क्षेत्र या दोन्ही गोष्टींनी जखडला गेलेला माणूस आता नवीन औद्योगिक संस्कृ तीत मुक्त

झाला. आता काम मिळण्याचे (employability) क्षेत्र ठरवणे त्याला आवश्यक झाले. त्यातूनच राजकीय

सीमा निश्चित होऊ लागल्या.

सीमांतर्गत प्रदेश म्हणजेच राष्ट्र या कल्पनेलाच भौगोलिक राष्ट्रवाद म्हणतात. प्रथम राष्ट्र

निर्माण होते; आणि नंतर राष्ट्रवाद तयार होतो, असे बरेच अभ्यासक मानतात. त्या प्रक्रियेने

भौगोलिक राष्ट्रवाद मूळ धरू लागतो. विशिष्ट सीमांकित प्रदेशातील लोकांत एकत्वाची भावना निर्माण

होते आणि ते राष्ट्र-राज्य या पदवीस चढते. इटालियन राष्ट्रवादी मॅसॅसिमो डि अॅझेग्लियो

(Massimo d'Azeglio) हा जेव्हा म्हणतो, 'आम्हांला इटली मिळाली आहे. आता आम्हांला इटालियन

बनवायचे आहेत.' तेव्हा राष्ट्र आधी आणि राष्ट्रवाद नंतर हेच त्याला अभिप्रेत असते. जॉर्ज

वॉशिंग्टनच्या नेतृत्त्वाखाली मुक्त झालेल्या १३ वसाहतीमध्ये अमेरिकी राष्ट्रीयत्वाची कोणतीही भावना

असण्याची शक्यता नव्हती. ती नंतरच निर्माण झाली.

सीमा ज्या गोष्टीवर ठरतात त्यात एकाच वंशाचे जातीचे (Ethnicity) लोक ज्या भागात एकत्र

राहतात त्या गोष्टींचा विचार प्रामुख्याने होतो. फ्रें च राज्यक्रांतीतून निर्माण झालेली स्वातंत्र्य, समता

आणि बंधुता ही मूल्ये सार्वत्रिक असल्याचे मानले जाते. मानवी हक्कांची आणि नागरिकांच्या हक्कांची

सनद, ही फक्त सर्वभौम लोकांना लागू होते. सार्वभौमत्व प्रामुख्याने राष्ट्रांत असते. अर्थातच त्यांना

फ्रें च राष्ट्र अभिप्रेत होते. भौगोलिक सीमा हा राष्ट्रांचा आधार बनण्यास कमकु वत आहेत हे लक्षात
आल्याने त्याला वंशाची- जातीची (एथिनिसिटीची) जोड देण्यात आली. राष्ट्रनिर्मितीच्या पहिल्या टप्यात

हे दिसून येते. सीमा ठरताना ऐतिहासिक पार्श्वभूमीपण महत्त्वाची ठरते. पहिल्या टप्यातील राष्ट्रांची

निर्मिती ही पूर्वी अस्तित्वात असलेल्या साम्राज्यातूनच झाली, हे लक्षात घेतले, तर इतिहासाचा

परिणाम लक्षात येईल. १९६० नंतर स्वतंत्र झालेली राष्ट्रे ही प्रायः पूर्वी वसाहतवादाखाली होती.

वसाहतवादाचा संदर्भ लक्षात घेतल्याशिवाय त्या राष्ट्रांचा विचार करता येत नाही. आफ्रिके तील राष्ट्रवाद

हा संपूर्णपणे भौगोलिक राष्ट्रवाद आहे. गुलामांचा व्यापार करण्याच्या निमित्ताने गेलेल्या युरोपीय

लोकांनी आपल्या फायद्याच्या उद्दिष्टाने प्रदेशाचे तुकडे पाडू न आपापसात वाटू न घेतले. त्यांना

आफ्रिके चा इतिहास, भूगोल, संस्कृ ती, मानवीजीवन या संबंधांत कोणतीही माहिती नव्हती.

इतिहासाबरोबर भाषा हाही अत्यंत महत्त्वाचा घटक ठरला. एक भाषा बोलणाऱ्या लोकांत

एकत्वाची भावना निर्माण होणे शक्य असते. त्या दृष्टीने भाषा हा राष्ट्रीय अस्मितेत महत्त्वाचा घटक

ठरतो. पहिल्या टप्यात निर्माण झालेली राष्ट्रे ही एकभाषिक लोकांची होती, हे लक्षात येईल, जसे

इंग्रजी ही भाषा बोलणाऱ्यांचा देश इग्लंड, फ्रें च भाषा बोलणाऱ्यांचा फ्रान्स, भाषेच्या आधारावर

भौगोलिक सीमा ठरणे स्वाभाविक होते. भाषेसंबधात अधिक सविस्तर विचार आपण करणार आहोतच.

भौगोलिक सीमा ठरण्याकरता धर्म हापण घटक असू शकतो. उदा. इराण, पाकिस्तान,

भौगोलिक राष्ट्रवाद युरोपात आणि मग जगात कसा पसरला याचे विवेचन अॅन्यनी गिडन्स यांनी

के लेले आहे. आधुनिक राष्ट्र-राज्य संकल्पनेत सीमांकित प्रदेश आणि हिंसेच्या साधनांवरचा के वळ

स्वतःचा अधिकार ही दोन लक्षणे फार महत्त्वाची आहेत. अशा राष्ट्रः राज्यात रहाणाऱ्या नागरिकांना

'आपल्या' राष्ट्राच्या सीमा आणि हिंसेचा अधिकार या गोष्टी स्वाभाविक आणि नैसर्गिक वाटतात.

'आपले' पोलीस, 'आपली' सेना या गोष्टी साहजिक, नैसर्गिक वाटतात. आपल्या सीमांचे रक्षण करणे,

हे आपले परम कर्तव्य समजले जाते. सीमारक्षणाकरता प्राणदेखील पणाला लावण्याची अपेक्षा ठे वण्यात

येते आणि ती पुरी के ली जाते. राष्ट्रवादी विचारांचा हाच पाया असतो.

 भाषा

धर्माच्या आधारावर भारताची फाळणी होऊन 'पाकिस्तान' हा देश १९४७ साली अस्तित्वात

आला. पंचवीस वर्षांच्या आत पूर्व पाकिस्तान हा प्रदेश भाषेच्या आधारावर पाकिस्तानपासून फु टू न

निघाला आणि 'बांगलादेश' या नावाचा देश १९७१ साली अस्तित्वात आला. वास्तविक इस्लाम हा

पश्चिम आणि पूर्व पाकिस्तानचा धर्म ! इस्लामच्या नावाने वेगळा झालेला पूर्व पाकिस्तान हा देश

बांगला भाषेची अस्मिता सांगत पश्चिम पाकिस्तानपासून अलग झाला. श्रीलंके तही तमीळ भाषिक लोक

श्रीलंके तील सिंहल भाषिक लोकांपासून वेगळे होण्यासाठी गेली कित्येक वर्षे लढा देत आहेत.

युरोपमध्येही बेल्जि अममधील फ्रें च भाषिक वैलोनिअन आणि डच भाषिक फ्लॅन्डर्स हे एकमेकांपासून

वेगळे होण्याची भाषा करत आहेत. कॅ नडातही क्युबेक या प्रांतातील फ्रें च भाषा बोलणारे, इंग्रजी भाषा

बोलणान्या लोकांपासून वेगळे होऊन स्वातंत्र्याची मागणी करत आहेत. थोडक्यात भाषा हा जगभरातील

राष्ट्रवादाचा प्रमुख घटक आहे, हे वरील उदाहरणांवरून लक्षात यावे. भाषेच्या आधारावर राष्ट्र बनतात,

तशीच ती भाषिक प्रश्नांवर फु टतात हे वरील उदाहरणांतून लक्षात येते.

राष्ट्राच्या अस्मिता ठरवण्यात भाषा एक महत्त्वाचे साधन आहे. भाषा संदेशवहनाचे अत्यंत

महत्त्वाचे आणि पुरातन साधन आहे. मानवाच्या विकासाच्या प्रक्रियेत आदिमानव शारीर- भाषेतून

संवाद साधत असणार. त्यातून भाषानिर्मिती हा मानवाच्या विकासातला महत्त्वाचा टप्पा ठरला.

मानवी समाज, संस्कृ ती ही संवादावर / संज्ञापन व्यवस्थेवर अवलंबून असते. संवादाशिवाय,

संज्ञापनाशिवाय आंतरक्रिया नाही, आणि आंतरक्रियेशिवाय समाज नाही. म्हणजे समाजाकरिता

संवाद/संज्ञापना आणि संज्ञापनेकरिता भाषा आवश्यक ठरते. कोणत्याही भाषेची जन्मतारीख सांगणे

अशक्य आहे. या भाषा निरनिराळ्या ठिकाणी निरनिराळ्या बोलल्या जातात. एका जागी राहणारा समूह

हा साधारणतः समान भाषा बोलणारा समूह असणे हे संदेशवहनाच्या दृष्टीने महत्त्वाचे होते. एक

समान भाषा बोलणारा असा समूह स्वाभाविकपणे आणि अनिवार्य रीतीने एकत्व पावलेला दिसतो. असे

एक समान भाषा बोलणारे असंख्य गट जगभर विखुरलेले आहेत. जगात जवळजवळ सहा हजार भाषा

आहेत. म्हणजे जगात भाषा बोलणाऱ्यांचे किमान सहा हजार गट आहेत. आपली भाषा बोलणाऱ्यांत
एकत्वाची भावना दिसते तसेच शेजारचा दुसरी भाषा बोलत असेल, तर त्याच्याबद्दल वेगळेपणाची

भावना दिसते. 'तो आपल्यापैकी नाही', असे आपण म्हणतो. म्हणजे जशी एकत्वाची भावना दिसते

तशी भाषेमुळे इतरांपासून वेगळेपणाची भावनाही तयार होते.

भाषा बोलल्याही जातात आणि काही लिहिल्याही जातात. सर्वसामान्य माणूस बोलतो, ती बोली

भाषा. ही बोली भाषा एखाद्या मुख्य भाषेशी आपले संबंध ठे वून आपल्या भागात काही बदल करून

बोलली जाते. मुख्य भाषा म्हणजे काय, हाही प्रश्न उपस्थित होणे शक्य आहे. मुख्य भाषा म्हणजे १.

अभिजनांची भाषा २. ज्या भाषेत बोली भाषेबरोबर लिखित भाषाही आहे. ३. ज्या भाषेत प्रशासकीय

व्यवहार के ले जातात ती भाषा. अर्थात प्रशासकीय व्यवहार हे सत्ताधारी लोक करणार असल्याने

आपोआपच ती अभिजनांची भाषा बनते. म्हणजे एखाद्या प्रदेशात जास्तीत जास्त लोकांना प्रशासकीय

व्यवहार समजणे अपेक्षित असेल, तर जास्तीत जास्त लोक समजू शकतील अशा भाषांची आवश्यकता

असते. संस्कृ त, लॅटिन किं वा ग्रीक, पर्शियन, अरेबिक या जुन्या भाषा 'देवभाषा' म्हणून ओळखल्या

जात असल्या, तरी लोकसंख्येच्या एकदोन टक्क्यांनाही त्या समजत नव्हत्या. आधुनिकतेचा आणि

राष्ट्रवादाचा उदय होण्यापूर्वी म्हणजे मध्ययुगीन काळापर्यंत या देवभाषाच सरकार दरबारी वापरल्या

जात. प्रशासकीय व्यवहार याच भाषेत होत असे. ज्ञानाची साधनेही याच भाषांत होती आणि शिक्षणपण

याच भाषांमधून दिले जात असे. परिणामी लोकसंख्येचा अत्यल्प गट हा ज्ञानाचा आणि सत्तेचा

मिरासदार बनला. सामान्य लोकांशी शासनव्यवस्थेचा संबंध आपल्या मालकाच्या माध्यमातूनच ये

होता. राष्ट्रवादी विचार जसा युरोपात बळावत गेला, तसे सामान्य माणसाला शिक्षण मिळू लागले;

आणि प्रशासकीय व्यवहारातपण सामान्य माणसाला लक्ष घालणे शक्य झाले. प्रजेतून राष्ट्राचे नागरिक

तयार करावयाचे असतील, तर वरील गोष्टी आवश्यक होत्या. याचाच अर्थ असा झाला की, राज्य-

व्यवहार हा देवभाषांतून म्हणजे लॅटिन, ग्रौक या भाषांतून होणे बंद होऊन हे व्यवहार आता लोकभाषेत

(व्हरनॅक्युलर) भाषेत होऊ लागले. देवभाषा वापरल्या न गेल्याने त्या 'मृत भाषा' झाल्या आहेत. (ग्रीस

देशातही आर्ष ग्रीक भाषेऐवजी अर्वाचीन ग्रीक भाषा वापरली जाते. इस्रायलमध्येही जुन्या हिब्रू

भाषेऐवजी नवीन हिब्रू भाषा राष्ट्रभाषा म्हणून वापरली जाते.) जास्तीत जास्त लोक जी भाषा बोलतात
त्या प्राकृ त भाषेत, लोकभाषेत लोक-व्यवहार, प्रशासकीय-व्यवहार होऊ लागला. एकाच भाषेला मातृभाषा

मानणारे सर्व लोक सारखे उच्चार क्वचितच करतात व त्यामुळेच प्रत्येक भाषेत बोलीचा उदय झाला.

अशा बोली भाषांना इंग्रजीत Dialect म्हणतात. त्याही प्रशासकीय व्यवहार करण्यास अयोग्य ठरल्या.

जसजसा बोली भाषांचा लोकभाषेत (व्हरनॅक्युलर) विकास होऊ लागला तसतसे त्यांनी देवभाषांना

आव्हान देण्यास सुरुवात के ली. इंग्लंडचा इतिहास त्या दृष्टीने पाहण्यासारखा आहे. नॉर्मनांनी देश

जिंकण्यापूर्वी, (इ.स. १०६६) प्रशासकीय-दरबाराची भाषा ही अँग्लो-सॅक्सन भाषा होती. (अँग्लो-सॅक्सन

काळ इ.स.च्या ५-६ व्या शतकापासून ते १०६६ पर्यंत) पुढे दीडशे वर्षे राजकीय व्यवहार लॅटिन भाषेत

चालत होता. इ.स. १२०० ते १३५० मध्ये लॅटिन भाषेऐवजी नॉर्मन फ्रें च भाषेचा वापर प्रशासकीय

कामकाजाकरता के ला गेला. मधल्या काळात राजभाषा नॉर्मन फ्रें च आणि लोकभाषा अँग्लोसॅक्सन

ह्यांच्या मिश्रणातून आर्ष इंग्रजी भाषा तयार झाली. १३६२ नंतर या मिश्रभाषेचा वापर होऊ लागला.

संसदेत आणि दरबारात ही भाषा वापरली जाऊ लागली. १३८२ मध्ये वायक्लीफ यांचे बायबलचे इंग्रजी

भाषांतर प्रसिद्ध झाले. आर्ष इंग्रजीच्या एका शतकाच्या अस्तित्वानंतर फ्रें च भाषेने इंग्लंडमधून काढता

पाय घेतला.

दक्षिण आफ्रिके त १८९९-१९०२ या काळात झालेल्या बोअर युद्धात ब्रिटिशांनी द. आफ्रिके त

स्थायिक झालेल्या डच लोकांचा पराभव के ला. आपण सारे गोरे एक आहोत, अशी वरवरची दिलजमाई

झाली, तरी अंतर्यामी डच लोकांत पराभवाचे शल्य डाचतच होते. ते आता विखुरले गेले होते. त्यांच्यात

ऐक्याचा अभाव होता. पूर्वीची डच आणि आफ्रिके तील त्यांचे गुलाम निगुनी आणि खोशियन या

आदिवासींच्या भाषा ह्यांच्यातून तयार झालेल्या मिश्र भाषेत ते बोलत असत. या भाषेला आफ्रिकानस्

(Afrikann) असे म्हणतात. या नवीन मिश्र भाषेत त्यांचे वाङ्मय तयार होऊ लागले. त्या भाषेत

वर्तमानपत्रेही निघू लागली, त्या भाषेच्या आधारावर आपण एक आहोत, हा त्यांच्यात विश्वास निर्माण

झाला. त्यातूनच आफ्रिकानेर (Afrikanner) नावाचा समाज (volk) अस्तित्वात आला. त्यातूनच त्यांचा

राष्ट्रवाद उभा राहिला.

 युरोपात जसे हे घडले, तसे आपल्याकडेही घडले. पूर्वी संस्कृ त ही देवभाषा म्हणून अभिजनांची

भाषा होती. बहुजनांना ती समजतही नव्हती. बहुजनांना आणि स्त्रियांना ती भाषा ऐकण्याचा

अधिकारदेखील नव्हता. दहाव्या-अकराव्या शतकापर्यंत प्राकृ त आणि नंतर प्रदेशिक भाषा विकसित होत

गेल्या. मराठी भाषेचा विकास झाल्यावर ज्ञानेश्वरांनी मराठीत 'अमृतातेही पैजा जिंके ' अशी रचना

करण्याची प्रतिज्ञा करून संस्कृ तला आव्हान दिले; आणि संस्कृ तातील तत्त्वज्ञान मराठीत आणले.

लोकभाषेचा (व्हरनॅक्युलर) विकास प्रामुख्याने धर्माच्या द्वारा झाला. आपला धर्म बहुजनांना समजावा

म्हणून जैनांनी कानडीत लिहिले, बसवेश्वरांने वचन वाङ्मयाकरता लोकभाषेचा म्हणजे कानडीचा

उपयोग के ला आणि ज्ञानेश्वरांनी गीतेचे मराठीत रूपांतर के ले. युरोपीय देशात ख्रिश्चन धर्मप्रचारकांना

धर्माच्या प्रसारासाठी बायबलची भाषांतरे (त्या त्या समूहांच्या बोली भाषेत) करणे आवश्यक वाटले.

अशा प्रकारची भाषांतरे युरोपच्या सर्व भाषांत प्रसिद्ध झाली. ती बहुजनांना उपयोगी असल्याने ती

त्यांनी उचलून धरली. त्यातूनच भाषेचा विकास होत गेला. बोली भाषा, लिखित भाषा, वाङ्मयनिर्मिती,

व्यापार-उदिमाकरिता उपयोग आणि मग प्रशासकीय कामाकरता उपयोग असे हे भाषाविकासाचे टप्पे

आहेत. राजांनी प्रशासकीय भाषेत बदल करून लोकभाषेचा (ज्या भाषेत लिहिताही येत असेल अशा)

उपयोग सुरू के ला. लोकभाषांचा हा उपयोग एकत्वाची भावना निर्माण करण्यास उपयोगी ठरला. भाषा

हे संस्कृ तीचे महत्त्वाचे अंग आहे. एका पिढीकडू न पुढच्या पिढीकडे संस्कृ तीवहनाची प्रक्रिया ही

भाषेद्वारेच के ली जाते. त्यामुळे राष्ट्रनिर्मितीच्या पहिल्या टप्प्यात एक समान भाषा बोलणारा समूह,

हा एकाच जातीचा आहे असेही समजले जाऊ लागले. (Ethno-linguistic concept of nationhood)

हे प्रमेय काही अंशी खरे असले, तरी पूर्णांशाने खरे नाही. भाषा, वंश आणि संस्कृ ती यांचे मिश्रण

होऊन तत्कालीन युरोपीय राष्ट्रवादाचा ते आधार झाले. त्यातूनच युरोपातील राष्ट्र निर्माण झाली.

इंग्लंड, अमेरिका, फ्रान्स यांसारखी राष्ट्रे ही भौगोलिक प्रदेशावर आधारित होती; तर जर्मन राष्ट्रवाद हा

वांशिक-भाषिक राष्ट्रवादावर आधारित होता. जर्मन हा इंग्लंड, फ्रान्स या देशांसारखा स्पष्ट सीमांकित

देश नसल्याने जर्मनचा राष्ट्रवाद हा भौगोलिक न राहता प्रथम वांशिक आणि नंतर भाषिक अस्मितेवर

अवलंबून होता. भाषिक अस्मितेवर जर्मनीचा हा वांशिक-भाषिक राष्ट्रवादाचा सिद्धान्त बऱ्याच राष्ट्रांनी,

विशेषतः बाल्कन राष्ट्रांनी, अवलंबिला. त्याचे परिणाम दुसऱ्या महायुद्धाच्या स्वरूपात आपल्याला

पाहावयास मिळाले. जर्मन राष्ट्रवाद हा विसाव्या शतकातच आपल्याला जाणवला, तरी त्याची मुळे या
वांशिक-भाषिक राष्ट्रवादात सतराव्या अठराव्या शतकांत दिसून येतात. संस्कृ तीची समृद्धी ही भाषेच्या

समृद्धीवर अवलंबून असते. बोली भाषेबरोबर लिहिताही येणे हा दुसरा टप्पा झाला. भाषा लिखित

स्वरूपात अवतरल्यावर त्या भाषेत बोलणारे लोक आपले विचार त्या भाषेत लिखित स्वरूपात आणू

लागले. त्यातूनच हळूहळू वाङ्मयनिर्मिती होऊ लागली. ही वाङ्मयनिर्मिती जसजशी वाढू लागली

तसतसे भाषेला सौष्ठव प्राप्त होत गेले. वाङ्मयनिर्मिती करू शकणारा समाज हा राष्ट्र ही पदवी प्राप्त

करण्यास सिद्ध असतो. म्हणजे जास्तीत जास्त लोक बोलत असलेल्या प्राकृ त भाषेत (व्हरनॅक्युलर),

वाङ्मयनिर्मिती चांगल्या प्रकारे होऊ लागली की, त्या समाजाने राष्ट्रपद प्राप्त होण्यातला एक

महत्त्वाचा टप्पा पार के लेला आहे, असे समजण्यास हरकत नाही. जर हा टप्पा पार करता आला

नाही, तर त्या समाजाचे राष्ट्रात रूपांतर होण्याची शक्यता दुरावते.'

युरोपातील राष्ट्रीय अस्मितेचा विकास कसा होत गेला, हे आपण अभ्यासले तर आपल्याला

दिसून येईल की, पहिल्या टप्यात निरनिराळ्या स्थानिक जातींचे (local ethnicities) लोक एकत्र

येऊन आपापला गट स्थापन करू लागले. या गटात ज्या भाषा बोलल्या जात होत्या, त्यांतील एक

किं वा दोन भाषांचा विकास होत गेला. पंधराव्या शतकापर्यंत पश्चिम युरोपात एकच भाषा बोलणाऱ्या

समाजाचे अस्तित्व स्थापन झाले. जसे जर्मन, फ्रें च, इंग्लिश, स्पॅनियर्डस्, इटालियन्स, डेनस, डच,

स्कॉटस. या भाषा पंधराव्या शतकापर्यंत पूर्णपणे विकसित झाल्या होत्या. आणि या भाषा बोलणारा

समाज, त्यांच्या भाषेवरून वेगवेगळा ओळखला जात होता. आपले शासन आपली भाषा बोलणाऱ्या

माणसाने करावे, आपली संस्कृ ती, आपली वागण्याची पद्धत माहीत असणाऱ्या लोकांकडू न आपले शासन

के ले जावे, हे वाटणे स्वाभाविक आहे. यातूनच पुढे राष्ट्रे जन्माला आली.

भाषा विकासाच्या प्रक्रियेत छापील यंत्राचा शोध, ही महत्त्वाची घटना ठरली. छापण्याच्या

कलेचा प्रसार जसजसा होऊ लागला, तसतसे निरनिराळ्या भाषांत ग्रंथ प्रकाशित होऊ लागले. त्यातूनच

राष्ट्रीयत्वाची भावना उदयाला आली. एकच समान भाषा बोलणारे लोक आपल्या देशाची कल्पना करू
लागले. हा कल्पनाबंधच राष्ट्रवादात अभिप्रेत आहे; आणि छापण्याच्या कलेचा प्रसार हा राष्ट्रवादाच्या

प्रसाराचे कारण आहे, हा बेनेडिक्ट अॅण्डरसन ह्यांचा सिद्धान्त बराच मान्यता पावला आहे.

सपीर व वॉर्फ या भाषाशास्त्रज्ञांनी एक सिद्धान्त - कल्पना मांडली. त्यांचा अभ्यास हा दक्षिण

आणि उत्तर अमेरिकी लोकभाषेवर आधारित आहे. त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे भाषा आणि भाषिक

वैशिष्ट्ये यांचा व्यक्तीच्या एकं दर वर्तनावर, संस्कृ तीवर परिणाम होतो. भाषा म्हणजेच संस्कृ ती.

प्रत्येक व्यक्तीचे वर्तन, त्याचा दृष्टिकोन, त्याचे भोवतालच्या जगाबद्दलचे आकलन, त्याची

विचारचौकट, हे सर्व भाषा निश्चित करत असते. मातृभाषा ही आपली संस्कृ ती ठरवत असते.

मातृभाषेच्या चष्म्यातून आपण जगाकडे बघत असतो. लहानपणापासून कानावर पडणाऱ्या मातृभाषेमुळे

आपल्या वर्तनपद्धती तयार होतात. आपली मूल्ये तयार होतात. याउलट जॉर्ज स्टायनरसारखे काही

शास्त्रज्ञ प्रत्येक भाषेत जन्मजात, जन्मसिद्ध सामान्ये (Innate universals) आहेत असे मानतात.

भाषा ही आपल्या संस्कृ तीचे, आपल्या इतिहासाचे, आपल्या मिथकांचे, आपल्या

वागण्याबोलण्याच्या पद्धतीचे वहन करत असते. म्हणून प्रत्येक भाषेतील शब्दप्रयोग, लकबी निराळ्या

असतात. त्या शब्दप्रयोगांचा, म्हर्णीचा अर्थ बाजूच्या परभाषिकाला कळणारही नाही.

'अटके पार झेंडा नेला' किं वा 'घोड्यांना पाण्यात संताजी-धनाजी दिसत होते' असे आपण

म्हणतो, त्याचा अर्थ परभाषिकांना कळणार नाही आणि कळला तरी आकळणार नाही. कारण या

शब्दप्रयोगांची मुळे आमच्या संस्कृ तीत, इतिहासात दडलेली आहेत. आपली संस्कृ ती, इतिहास संक्रमित

करावयाचा असेल, तर शिक्षण आणि सत्ता हे दोन मार्ग असतात. राष्ट्रवादी चळवळीतून सार्वत्रिक

शिक्षणाची मागणी होत गेली. प्रमाणित अभ्यासक्रमाद्वारे प्रमाणित शिक्षण देणे प्रत्येक राष्ट्राला

अनिवार्य झाले. त्यातूनच भाषाही प्रमाणित होऊ लागली, आणि ही प्रमाणित भाषा आपली आहे, ही

अस्मिताही तयार होऊ लागली. ज्ञानाची कवाडे खुली झाली. ज्ञान हे सत्तेचे एक साधन असल्याने

सत्तेची किल्ली जी फक्त आजपर्यंत अभिजनांकडेच होती, ती आता बहुजन समाजाकडे आली. शासन

प्रशासकीय व्यवहारात बोली भाषेचा वापर करू लागले त्यामुळे सर्वसामान्य माणसाला शासकीय
व्यवहारात लक्ष घालणे शक्य झाले. शासन आपल्या नागरिकांकरता कोणते धोरण आखत आहे,

न्याययंत्रणा कोणता न्याय देत आहे, या बाबी अठराव्या शतकापर्यंत सर्वसामान्य माणसाकरता अगम्य

होत्या. कारण प्रजा अशिक्षित होती आणि प्रशासकीय व्यवहार देवभाषेतून - लॅटिन, ग्रीक, संस्कृ त या

भाषेतून चालत होते. लोकभाषेतून, आपल्याला समजणाऱ्या भाषेतून, शासकीय व्यवहार होऊ लागल्याने

अभिजन आणि बहुजन हा फरक कमी होत गेला. समानतेच्या पायावर समाज स्थापन होणे शक्य

झाले. त्यातून नागरी समाजाची निर्मिती झाली.

भाषा हा राष्ट्रनिर्मितीचा पाया ठरू शकते, हे आपण पाहिले आहे. पण सर्वच वेळी असे होते

असे नाही. भाषा या देशाचे विभाजन करण्यासाठीही वापरल्या जातात, हे बांगलादेशाच्या उदाहरणावरून

आपण पाहिले. म्हणूनच हॉबस्वामसारखा अभ्यासक राष्ट्रनिर्मितीबरोबर भाषांची संख्या कमी

होण्याऐवजी ती संख्या वाढते आहे असा अभिप्राय देतो. बहुभाषिक देशांत हा प्रश्न प्रकर्षाने दिसून

येतो. भारतासारख्या देशात जेथे विविध भाषा प्रगत आहेत, तेथे भाषिक उपराष्ट्रवादाने डोके वर काढावे

यात नवल नाही. भाषिक उपराष्ट्रवादातून प्रादेशिक राष्ट्रवाद निर्माण होतो. अशातूनच राज्यांच्या

सीमेवरून, तर कधी पाणी वाटपावरून, तर कधी पुराच्या पाण्यावरून राज्ये एकमेकांविरुद्ध उभी

ठाकलेली दिसतात. म्हणूनच बहुभाषिक देशांत 'राष्ट्रीय भाषा' हा कळीचा मुद्दा ठरतो. राष्ट्रीय भाषेची

निवड ही राजकीय आणि सांस्कृ तिक अशा दोन्ही अंगांनी पाहता येते. मध्ययुगीन काळात

राज्यकत्यांची भाषा ही राजभाषा समजली जात होती. मोगलांच्या काळात पर्शियन भाषेला राजभाषेचा

दर्जा होता. सर्व प्रशासकीय कामकाज, शिक्षण याच अभिजनांच्या भाषेतून होत असे. हैद्राबाद राज्यात

निझामाची सत्ता होती. उर्दू ही येथील राज्यकर्त्या मुसलमानांची भाषा असल्याने, उर्दूला राजभाषेचा

दर्जा होता. प्रशासकीय व्यवहाराबरोबर पदवी स्तरापर्यंत शिक्षण (ज्याचा फारसा प्रसार नव्हता) उर्दू

भाषेतूनच दिले जात होते. आपण देवनागरी लिपीसह हिंदी भाषा ही राष्ट्रीय भाषा म्हणून स्वीकारली

असली तरी तिला सार्वत्रिक विशेषतः दक्षिणेत, मान्यता नाही. अमेरिके त इंग्रजीबरोबर स्पॅनिश

भाषेचाही उपयोग प्रशासनात होतो. (तरीपण अमेरिके चे अध्यक्ष बुश यांनी आपल्याकडील बाळासाहेब

ठाकरे प्रमाणे 'ज्यांना अमेरिके त राहायचे आहे, त्यांनी इंग्रजी भाषा शिकलीच पाहिजे आणि

इंग्रजीतीलच राष्ट्रगीत म्हटले पाहिजे' असा पवित्रा घेतला आहे. अर्थातच त्याविरुद्ध दहा लाख लोकांनी

(एप्रिल २००६) आपला विरोध प्रकट के ला. युरोपीय लोकांनी (विशेषतः ब्रिटिश) आमच्या खंडावर
'अतिक्रमण' के ले आहे, असे स्थलांतरितांचे विशेषतः मेक्सिकन लोकांचे म्हणणे आहे. या निमित्ताने

अमेरिका नागरिकत्वाच्या आणि भाषेच्या भावनिक गुंत्यात अडकलेली दिसते. कॅ नडातही इंग्रजी आणि

फ्रें च अशा दोन्ही भाषांना राज्यभाषा म्हणून मान्यता आहे. एकू ण राष्ट्रभाषा होण्याकरता जास्तीत

जास्त लोक बोलत असलेली भाषा आवश्यक असते. (यातही राजकीय दृष्ट्या प्रबळ असलेल्या गटाची

भाषा असावी लागते) शिक्षण, प्रशासकीय व्यवहार, व्यापार-उदीम आणि वाङ्मयनिर्मिती यांद्वारे ती

विकसित होत असते. बहुसांस्कृ तिक देशांप्रमाणेच बहुभाषिक देशांत हे प्रश्न निर्माण होतात. रशियाने

पहिल्या टप्यात सर्वच अल्पसंख्याकांच्या भाषा (ते विकासात मागास आहेत म्हणून दबले गेलेले

(oppressed)) या प्रमाणित भाषा समजून त्या त्या भाषांतून मातृभाषांतून मुलांना शिक्षण देण्याचे

धोरण आखले. परिणामी असंख्य भाषांच्या शाळा निर्माण झाल्या. १९२८ ते १९३८ दरम्यान रशियन

सोडू न ४७ भाषांतील २०४ वर्तमानपत्रांची संख्या ६६ भाषेतील २१८८ वर्तमानपत्रावर गेली. धोरण इतके

टोकाला गेले की अल्पसंख्याकांवर अन्याय होऊ नये म्हणून त्यांच्या मातृभाषांच्या शाळा काढण्याचे

सुरू के लेले धोरण रशियाला गुंडाळून ठे वावे लागले. सर्वच अल्पसंख्य, (अल्पसंख्य असले तरी) त्यांचा

विकास झालेला आहे, ते आता दबले गेलेले नाहीत, सबब वेगवेगळ्या भाषांत शिक्षण देणे जरुरीचे

नाही, असे त्यांनी ठरवले. मात्र त्या भागातील काही प्रमुख बहुसंख्याकांच्या मातृभाषांतून शिक्षण

देण्याचे धोरण शेवटपर्यंत कायम ठे वले." आपल्यासारख्या बहुभाषित देशाचे प्रश्नही अनेक स्वरूपांचे

आहेत. एकभाषिक राज्यांची निर्मिती आपण के ली. हे योग्यच झाले; पण अशा भाषिकांच्या सीमा

निसर्गसिद्ध असू शकत नाहीत. त्यातून सीमावादासारखे तंटे सुरू होतात. आपल्याकडेही राष्ट्रभाषा हिंदी,

प्रत्येक प्रांताची राज्यभाषा निराळी, शिवाय इंग्रजी अशा तीन भाषा मुलांना शिकाव्या लागतात.

शिक्षणाचे माध्यम कोणते असावे याबद्दलही एकमत झाल्याचे दिसत नही. मातृभाषेतून शिक्षण हे

तत्त्व वैज्ञानिकदृष्ट्या योग्य असले तरी वरच्या वर्गाचे लोक इंग्रजी माध्यम स्वीकारीत आहेत. त्यातून

संघर्षाची बीजे पेरली जात आहेत. प्रशासकीय कामकाजात, न्यायालयीन कामकाजात वापरण्यात

येणाऱ्या भाषेबद्दलही अडचणी आहेत. प्रत्येक प्रांतात प्रशासनाकरता त्या प्रांताची भाषा वापरली जाते. ते

योग्यच आहे. पण त्यातून राष्ट्राचे ऐक्य कसे निर्माण होणार ? हा प्रश्न शिल्लक राहतो. मराठी

बोलणारा 'मी' आणि तमीळ बोलणारा 'क्ष' यांचा संवाद, यांचे संज्ञापन कोणत्या भाषेत होणार ?

राष्ट्राची एक भाषा असणे तात्त्विकदृष्ट्या योग्य असले, तरी व्यवहारात बऱ्याच अडचणी येतात. भाषा
आणि संस्कृ ती यांचे अतूट नाते असल्याने एकाच भाषेचा आग्रह हा विखंडनाला आमंत्रण ठरण्याची

शक्यता असते. मुसलमान लोक उर्दू भाषा वापरतात. त्या भाषेचा उपयोग किं वा विकास किं वा अव्हेर

हा इस्लाम धर्मीयांच्या जिव्हाळ्याचा प्रश्न बनतो. भाषा हे राजकारणाचे साधन बनते. एकभाषिक

राज्यातील भिन्न भाषिकांनी आपले सामाजिक कर्तव्य पार पाडले, तर अनेक गोष्टी सोप्या होतील!

पण तसे होताना दिसत नाही. उलट वेगळेपणाची आणि खास हक्काची भाषा वापरली जाते.

धर्म, जाती आणि संस्कृ ती

धर्म

धर्म माणसाच्या आदिम प्रेरणांपैकी एक आहे. आपले आणि आपल्याभोवतीच्या विश्वाचे काय

नाते आहे, या प्रश्नाचे उत्तर शोधताशोधता धर्माचा जन्म झाला. आपल्याभोवताली असलेल्या

विश्वाबद्दल आकलन करून घेण्याच्या उत्सुकतेपोटी आणि निसर्गाबद्दल वाटत असलेल्या भयापोटी

धर्माचा उगम झाला. धर्माने माणसाच्या मनाची जितकी घट्ट पकड घेतली तितकी दुसऱ्या कोणत्याही

गोष्टीने घेतलेली दिसत नाही. निधर्मी राहण्याचा आणि नागरिकांना निधर्मी बनवण्याचा रशियाचा ७०-

७२ वर्षाचा प्रयोग पूर्णपणे फसल्याचे प्रत्यंतर रशियाच्या विघटनानंतर आपल्याला आलेच आहे.

मध्ययुगीन काळात धर्माचा फार मोठा पगडा सर्वत्र होता. माणसाचे सर्व आयुष्यच धर्माने

व्यापले गेले होते. माणसाचे आचार-विचार, नीतिमूल्ये इ. सर्व गोष्टी धर्माने ठरवल्या जात होत्या.

आधुनिक काळात प्रोटेस्टंट चळवळीनंतर दोन परिणाम दिसून आले. पहिला म्हणजे धर्म आणि व्यक्ती

यांच्यामध्ये धर्मसंस्था किं वा धर्मगुरू यांच्या मध्यस्थीची गरज नाही, हे तत्त्व स्थापित झाले.

व्यक्तिवादाच्या उदयाचे हे एक कारण होते. राज्यसत्तेची आणि धर्माची फारकत हा दुसरा परिणाम

दिसून येतो. या दोन्ही गोष्टींमुळे समाजावरचे आणि व्यक्तीवरचे धर्माचे वर्चस्व क्षीण झाले.

उदारमतवादी तत्त्वज्ञानाचा प्रभावही होता. त्यामुळे राष्ट्रवादाच्या सुरुवातीच्या काळात धर्माच्या नावाने

राष्ट्रवाद निर्माण झाल्याचे दिसत नाही. तरीपण राष्ट्रनिर्मितीत प्रोटेस्टंटीनिझमचा प्रभाव फार मोठा

होता. रोमन कॅ थॉलिक पंथ हा सर्व जगभर होता. पोप त्याचा नियंता होता. त्या अर्थाने हा पंच

आंतरराष्ट्रीय होता. याउलट प्रोटेस्टंट पंथाचे आवाहन हे प्रादेशिक होते. या आवाहनात प्रादेशिकत्वाला
महत्त्व होते. आंतरराष्ट्रीयत्वाला महत्त्व नव्हते. पोपसारखा कोणी कें द्रीभूत धर्माधिकारी प्रोटेस्टंट

पंथात नव्हता. प्रोटेस्टंट पंथ आणि त्याचे उपपंथ हे प्रादेशिक होते. त्यांच्या लेखनात आपल्या

प्रदेशाच्या प्रेमाबरोबर इतर ख्रिश्चन धर्मपंथांसंबंधात द्वेष आणि तुच्छता दिसून येते. प्रोटेस्टंट पंथाचा

जनक ल्युथर हा जर्मन होता. त्याने जर्मन लोकांना के लेले आवाहन हे त्या दृष्टीने प्रतिनिधिक

समजता येईल. (पाहा प्रकरण दुसरे) या आवाहनात, प्रादेशिकतेच्या आवाहनाबरोबर इतिहास,

आपल्यावर झालेले अन्याय, आपले मानपमान, आपला समृद्ध वारसा, परकीयांची निंदा असे राष्ट्रवादाचे

कित्येक घटक दिसतात. हे देशभक्तीचे आवाहन होते.'

त्याची प्रतिक्रिया म्हणून बहुसंख्य कॅ थॉलिक पंथीय असलेले जे प्रदेश होते, त्यांनीपण आपल्या

कॅ थॉलिसिझमला राष्ट्राशी जोडू न देशभक्तीचे आवाहन के ले. पोलंड आणि आयर्लंडमध्ये ही प्रक्रिया

झाली. इंग्लंड, फ्रान्स, जर्मनी या देशांत प्रोटेस्टंट पंथीयांनी राष्ट्रवादाशी आपली नाळ जोडली. प्रोटेस्टंट

(कॅ लव्हिन) पंथाचे प्राबल्य असलेला उत्तरेचा भाग हे हॉलंड नावाचे राष्ट्र झाले, तर त्याच्या दक्षिणेकडे

असलेला कॅॉलिक पंचाचा भाग हे बेल्जियम राष्ट्र झाले.

थोडक्यात प्रोटेस्टंट पंथाच्या उदयामुळे युरोपातील राष्ट्रवादी चळवळीस बरेच साहाय्य झाले.

तरीपण युरोपातील राष्ट्रवादात धर्माचे स्थान दुय्यमच राहिले आहे. पोलंड, आयलैंड आणि सर्बिया हे

तीन देश मात्र अपवाद समजावे लागतील. तिन्ही देशांत राष्ट्रवाद धर्माच्या नावानेच उभा राहिला.

याउलट स्कॉटलंड, स्वित्झर्लंड आणि इटली या देशांत राष्ट्रवादनिर्मितीत धर्माची भूमिका नगण्य होती.

राष्ट्र आणि राष्ट्रवाद या कल्पना युरोपीय राष्ट्रात तयार झाल्याने त्यांच्यावर धर्माचा - ख्रिश्चन धर्माचा

- प्रभाव दिसून येतो. राष्ट्रवादाचा जन्म युरोपमधे झाल्याने धर्म विशेषतः ख्रिश्चन धर्म आणि बायबल

ह्यांच्या परिणामांशिवाय राष्ट्रवादाचा विचार शक्य नाही, असे हेस्टिंग्जसारखे काही जण मानतात.

बायबलमधील देश आणि आत्ताचे देश यांत कोणतेही साम्य नसले, तरी राष्ट्र ही संकल्पना तशी जुनी

असावी, असे बायबलवरून वाटते. (भारतात ती अधिक स्पष्ट होती. पाहा परिशिष्ट) जुन्या करारात

इस्रायलच्या रूपाने राष्ट्र या कल्पनेचे प्रारूप मांडले आहे. लोकांची एकात्मकतेची भावना, भाषा, भूप्रदेश,

धर्म आणि शासन हे आज राष्ट्र या संकल्पनेत दिसून येणारे सर्व घटक इस्रायलच्या रूपाने बायबलच्या
जुन्या करारामध्ये दाखवले गेले आहेत. बायबल आणि लोकभाषा (व्हरनॅक्युलर) या दोन घटकांनी

राजकीयदृष्ट्या स्थिर असे वांशिक गट निर्माण के ले. प्रबोधनाच्या चळवळीनंतर आधुनिकतेतून

राष्ट्रवादी चळवळ उभी राहिली, हे हॉबस्वाम, गेलनर, अॅण्डरसन यांचे मत हेस्टिंग यांना मान्य नाही.

धर्म आणि राष्ट्रवाद

1. मध्ययुगीन काळात राजा हा ईश्वराचा अंश मानला जात होता. राजाची सत्ता ही

त्याला परमेश्वराकडू न मिळालेली आहे, असा समज होता. परिणामी जो राजा राज्य

करत असेल त्याचा धर्म हा त्या राज्यातील लोकांचा धर्म असे. फ्रान्सच्या क्लोव्हीस

राजाने इ.स.४९६ मध्ये ख्रिश्चन धर्माचा स्वीकार के ला. तेव्हापासून ख्रिश्चन धर्माचा

प्रसार युरोपभर झाला. राजा आणि त्यांच्या राज्यातील प्रजा, पूर्वीच्या त्यांच्या भाषा,

वंश या घटकांशिवाय आता धर्म या घटकानेही बांधली गेली. धर्माने ती एक झाली

असे म्हणता येत नसले तरी, त्यांच्यात एकात्म भाव निर्माण करण्यास धर्म हा घटक

नगण्य नव्हता.इ.स.च्या सहाव्या शतकापासून ख्रिश्चन धर्माची जोड राज्यसत्तेला

मिळत गेली. राजा, त्याचा प्रदेश आणि त्या प्रदेशातील लोकांचा धर्म हे घटक

महत्त्वाचे ठरू लागले. या धर्माच्या राज्यावर परधर्मीयांचे - इस्लामचे आक्रमण झाले,

तेव्हा ही ख्रिश्चन अस्मिता अधिक पक्की झाली. अकरावे ते तेरावे शतक या २००

वर्षांच्या धर्मयुद्धांनी (क्रु सेडस्) युरोपमधील ख्रिश्चन अस्मिता घट्ट झाली. पूर (ईशान्य

आफ्रिके तील बबर वंशाचे इबेरियन द्वीपकल्पावर आक्रमण घेतल्याने स्पेन आणि

पोर्तुगाल हे देश धर्मयुद्धात उतरले. इस्लाम धर्मीयांच्या आक्रमणामुळे स्पेनमधील

ख्रिश्चन अस्मिता अधिक बळकट झाल्या. पोर्तुगालसारखे राष्ट्र निर्माण झाले, ते या

धर्मयुद्धांमुळेच. (आठव्या शतकात मुस्लीम आक्रमकांनी पोर्तुगाल ताब्यात घेतले. १९३९

मध्ये पोर्तुगालच्या अलफॉन्झो प्रथम या राजाने मूर लोकांचा पराभव करून पुन्हा

आपली सत्ता स्थापन के ली. तेव्हापासूनच आजचा पोर्तुगाल निर्माण झाला), स्पेनचेही

तसेच आहे. आठव्या शतकात (इ.स.७५६) मोरक्कोतील मुस्लीम मूर लोकांनी स्पेनवर

आक्रमण करून देश जिंकू न घेऊन आपले साम्राज्य स्थापन के ले. इस्लामशी अथक
 लढा देऊन इ.स.च्या चौदाव्या शतकापर्यंत ख्रिश्चनांनी आपला देश जवळजवळ पूर्ण

स्वतंत्र के ला. जे परकीय आक्रमणाचे तेच ख्रिश्चन धर्मीयांच्या पंथातील एकमेकांवरच्या

आक्रमणाचे, ख्रिश्चन धर्म आर्थोडॉक्स, कॅ थॉलिक आणि प्रोटेस्टंट या तीन पंथांत

विभागला गेला. यापैकी एका पंथाच्या राजाने दुसऱ्यावर आक्रमण के ले की, त्या

राष्ट्राची अस्मिता त्यांच्या पंथामुळे अधिक दृढ होताना दिसते. हॉलंड हे याचे उत्तम

उदाहरण आहे. उत्तर नेदरलंडस्चा वेगळा देश होण्यास कॅ थॉलिक स्पेनचे आक्रमण

कारणीभूत झाले. नेदरलंडस्चा उत्तर भाग हा प्रोटेस्टंट पंथ यांचा होता. त्यांच्यावर

दक्षिण नेदरलंडस् आणि स्पेन या कॅ थॉलिक राष्ट्रांकडू न आक्रमण झाल्यावर प्रोटेस्टंटना

इंग्लंडने मदत के ली; आणि हॉलंड हे प्रोटेस्टंट राष्ट्र निर्माण झाले. तर दक्षिणेकडील

कॅ थॉलिक भागात बेल्जियम नावाचे वेगळे राष्ट्र निर्माण झाले. रशियालाही ऑर्थोडॉक्स

पंथीय युक्रे न सामावून घेण्यास जेवढे सोपे गेले, तितके कॅ थॉलिक असलेल्या पोलंड

किं वा आर्मेनियाला सामावून घेणे सहज शक्य झाले नाही. याचा अर्थ असा की,

राष्ट्रीय अस्मिता धर्म या घटकामुळे अधिक दृढ झाल्या. त्यातही परधर्मीयांच्या

इस्लामच्या आक्रमणाने किं वा ख्रिश्चन धर्मातील अन्य पंथीय आक्रमणाने कॅ थॉलिक

विरुद्ध प्रोटेस्टंट, ऑर्थोडॉक्स विरुद्ध कॅ थॉलिक - या अस्मिता अधिक मजबूत झाल्या.

2. युरोपमध्ये ख्रिश्चन लोकांनी विशेषतः संतांनी जे वाङ्मय तयार के ले, त्यामुळे भाषा

समृद्ध होत गेल्या. ख्रिश्चन धर्मीयांनी बायबलची भाषांतरे स्थानिक भाषांत करण्याचा

निर्णय घेतला, त्यामुळे धार्मिक अस्मिता ही भाषेच्या अस्मितेशी निगडित झाली.

स्थानिक भाषांत (व्हरनॅक्युलर) भाषांत धार्मिक आणि इतर वाङ्मयनिर्मिती झाली.

तशातच पंधराव्या शतकापासून छपाई यंत्राच्या शोधामुळे वाङ्मयप्रसार सुलभ आणि

स्वस्त झाला. ही वाङ्मयनिर्मिती राष्ट्रीय अस्मितेकरता हितकारक ठरली.

आपल्याकडेही संतवाङ्मयाने लोकांच्या मनात राष्ट्रवादी विचार रुजवला होता, हे

दाखवणे शक्य आहे.

3. ख्रिश्चन धर्माच्या प्रभावामुळे युरोपात राष्ट्रवादी विचार रुजला हे सर्वांनाच मान्य

होण्यासारखे नसले, तरी ख्रिश्चन धर्म राष्ट्रवादाला पोषक होता, हे मान्य होण्यासारखे
 आहे. इस्रायलच्या रूपाने राष्ट्र आणि राष्ट्रनिर्मितीच्या घटकाचे प्रारूप जुन्या कराराने

युरोपपुढे ठे वले. बायबलचे निरनिराळ्या भाषांत झालेल्या भाषांतराने राष्ट्रीय अस्मिता

निर्मितीस मदत झाली. त्याहीपुढे जाऊन प्रत्येक राष्ट्राने आपले धार्मिक राष्ट्रीय चर्च

स्थापन करून समाजाला धार्मिक स्वायत्तता दिली. त्याचा परिणाम राष्ट्रवाद स्थिर

होण्यात झाला. ग्रीक ऑर्थोडॉक्स आणि युनिट चर्च ह्यांची मदत रोमानीय राष्ट्रवादी

चळवळीला झाली. ग्रीक, बल्गेरियन आणि सर्बियन राष्ट्रवादाला ख्रिश्चन चर्चची मदत

झाली.

राष्ट्रवादाचे प्रकार

विस्तारवादी राष्ट्रवाद

विस्तारवादी राष्ट्रवाद[५] हा राष्ट्रवाद किं वा वांशिक राष्ट्रवादाचा (वांशिक राष्ट्रवाद) एक आक्रमक

मूलगामी प्रकार आहे ज्यात स्वायत्त, वांशिक चेतना आणि देशभक्तीच्या भावनांचा अंतर्भाव आहे

ज्यात "इतर" किं वा परदेशी लोकांवर लक्ष कें द्रित के लेल्या अटॅविस्टिक भीती आणि द्वेषाचा समावेश

आहे, जो पूर्वीच्या विस्तारावर किं वा पुनर्प्राप्तीवर विश्वास ठे वतो. लष्करी मार्गाने मालकीचे प्रदेश.[6][7]

[8]

रोमँटिक राष्ट्रवाद

प्रणयरम्य राष्ट्रवाद, ज्याला सेंद्रिय राष्ट्रवाद आणि ओळख राष्ट्रवाद म्हणून देखील ओळखले जाते, हे

वांशिक राष्ट्रवादाचे एक स्वरूप आहे ज्यामध्ये राष्ट्र, वंश किं वा वांशिकतेचा नैसर्गिक ("ऑर्गेनिक")
परिणाम आणि अभिव्यक्ती म्हणून राज्याला राजकीय वैधता प्राप्त होते. हे त्याचे आदर्श प्रतिबिंबित

करते रोमँटिसिझम आणि प्रबोधन बुद्धिवादाचा विरोध होता. रोमँटिक राष्ट्रवादाने रोमँटिक आदर्शाला पूर्ण

करणाऱ्या ऐतिहासिक वांशिक संस्कृ तीवर जोर दिला; लोककथा एक रोमँटिक राष्ट्रवादी संकल्पना

म्हणून विकसित झाली. ब्रदर्स ग्रिम यांना हर्डरच्या लिखाणातून प्रेरणा मिळाली आणि त्यांनी जर्मन

भाषा म्हणून लेबल के लेल्या कथांचा एक आदर्श संग्रह तयार के ला. इतिहासकार ज्युल्स मिशेलेट फ्रें च

रोमँटिक-राष्ट्रवादी इतिहासाचे उदाहरण देतात.

भाषा राष्ट्रवाद संपादन

कॉर्सिकन राष्ट्रवादी काहीवेळा ट्रॅफिक चिन्हांवर गोळीबार करतात किं वा फवारणी करतात,

नावांच्या फ्रें च आवृत्तीचे नुकसान करतात

विधेयक 101 हा कॅ नडातील क्यूबेक प्रांतातील एक कायदा आहे जो फ्रें च भाषा, बहुसंख्य

लोकसंख्येची भाषा, प्रांतीय सरकारची अधिकृ त भाषा म्हणून परिभाषित करतो. भाषा राष्ट्रवादाचे इतर

प्रकार ही इंग्रजी-के वळ चळवळ आहे जी वापरण्यासाठी समर्थन करते. यूएसए किं वा ऑस्ट्रेलियासारख्या

इंग्रजी भाषिक राष्ट्रांमध्ये फक्त इंग्रजी भाषा.

धार्मिक राष्ट्रवाद

धार्मिक राष्ट्रवाद हा राष्ट्रवादाचा विशिष्ट धार्मिक विश्वास, चर्च, हिंदू मंदिर किं वा संलग्नता

यांच्याशी संबंध आहे. हे नाते दोन पैलूंमध्ये विभागले जाऊ शकते; धर्माचे राजकारणीकरण आणि

राजकारणावर धर्माचा परस्पर प्रभाव. पूर्वीच्या पैलूमध्ये, एक सामायिक धर्म हा राष्ट्रातील

नागरिकांद्वारे राष्ट्रीय एकात्मतेच्या भावनेत योगदान देताना दिसतो. धर्माचा आणखी एक राजकीय

पैलू म्हणजे राष्ट्रीय अस्मितेचे समर्थन, समान वंश, भाषा किं वा संस्कृ ती. राजकारणावर धर्माचा प्रभाव

आहे. अधिक वैचारिक, जेथे धार्मिक कल्पनांचे सध्याचे विवेचन राजकीय सक्रियता आणि कृ तीला

प्रेरणा देतात; उदाहरणार्थ, कठोर धार्मिक पालन वाढवण्यासाठी कायदे के ले जातात.[9] भारतातील
अनेक राज्ये आणि कें द्रशासित प्रदेशांमध्ये हिंदू राष्ट्रवाद सामान्य आहे जे के वळ भारताच्या संघात

सामील झाले. धर्म आणि वसाहतोत्तर राष्ट्रवादाचा आधार.

वसाहतोत्तर राष्ट्रवाद

दुसऱ्या महायुद्धानंतर झालेल्या उपनिवेशीकरणाच्या प्रक्रियेपासून, तिस-या जगातील राष्ट्रवादाचा उदय

झाला आहे. तिसरे जगातील राष्ट्रवाद त्या राष्ट्रांमध्ये आढळतात ज्यांची वसाहत आणि शोषण झाले

आहे. या राष्ट्रांचे राष्ट्रवाद एका भट्टीत तयार के ले गेले होते ज्यांना प्रतिकार करणे आवश्यक होते.

टिकू न राहण्यासाठी वसाहतवादी वर्चस्व. जसे की, प्रतिकार हा अशा राष्ट्रवादाचा एक भाग आहे आणि

त्यांचे अस्तित्व हे साम्राज्यवादी घुसखोरांना प्रतिकार करण्याचे एक प्रकार आहे. तृतीय जगातील

राष्ट्रवाद हे सुनिश्चित करण्याचा प्रयत्न करतो की तिसर्‍या जगातील लोकांची ओळख प्रामुख्याने

स्वतःच तयार के ली जाते, वसाहतवादी शक्ती नाही.[10]

तिसऱ्या जगातील राष्ट्रवादी विचारसरणीची उदाहरणे म्हणजे आफ्रिकन राष्ट्रवाद आणि अरब

राष्ट्रवाद. विकसित होत असलेल्या जगातील इतर महत्त्वाच्या राष्ट्रवादी चळवळींमध्ये भारतीय

राष्ट्रवाद, चिनी राष्ट्रवाद आणि मेक्सिकन क्रांती आणि हैतीयन क्रांतीच्या कल्पनांचा समावेश आहे.

निवडू न आलेल्या सरकारांमध्ये तिसऱ्या जगातील राष्ट्रवादी विचारांचा विशेष प्रभाव आहे. दक्षिण

अमेरिका मध्ये.

नागरी राष्ट्रवाद
 नागरी राष्ट्रवाद हा राष्ट्रवादाचा एक प्रकार आहे ज्यामध्ये राज्याला त्याच्या नागरिकत्वाच्या

सक्रिय सहभागातून राजकीय वैधता प्राप्त होते, ज्या प्रमाणात ते "लोकांच्या इच्छे चे" प्रतिनिधित्व

करते. हे सहसा जीन-जॅक रूसो आणि विशेषतः त्यांच्या 1762 च्या द सोशल कॉन्ट्रॅक्ट या पुस्तकातून

त्यांचे नाव घेतलेले सामाजिक करार सिद्धांत. नागरी राष्ट्रवाद बुद्धिवाद आणि उदारमतवादाच्या

परंपरांमध्ये आहे, परंतु राष्ट्रवादाचा एक प्रकार म्हणून तो वांशिक राष्ट्रवादाशी विरोधाभास आहे.

नागरी राष्ट्राचे सदस्यत्व ऐच्छिक मानले जाते. नागरी -राष्ट्रीय आदर्शांनी युनायटेड स्टेट्स आणि

फ्रान्ससारख्या देशांमध्ये प्रातिनिधिक लोकशाहीच्या विकासावर प्रभाव टाकला.

राज्य राष्ट्रवाद हा नागरी राष्ट्रवादाचा एक प्रकार आहे, बहुतेकदा (परंतु नेहमीच नाही) वांशिक

राष्ट्रवादाशी जोडला जातो. याचा अर्थ असा होतो की राष्ट्र हे अशा लोकांचा समुदाय आहे जे राज्याच्या

देखभाल आणि सामर्थ्यात योगदान देतात आणि यामध्ये योगदान देण्यासाठी व्यक्ती अस्तित्वात आहे.

बेनिटो मुसोलिनीच्या या घोषणेमध्ये इटालियन फॅ सिझम हे उत्तम उदाहरण आहे: "तुट्टो नेल्लो स्टॅटो,

निएंटे अल दी फु ओरी डेलो स्टॅटो, नुल्ला कॉन्ट्रो लो स्टॅटो" ("राज्यातील सर्व काही, राज्याबाहेर काहीही

नाही, राज्याच्या विरोधात काहीही नाही") . हे वैयक्तिक स्वातंत्र्याच्या उदारमतवादी आदर्शांशी आणि

उदारमतवादी-लोकशाही तत्त्वांशी संघर्ष करते यात आश्चर्य नाही. एकात्मक आणि कें द्रवादी फ्रें च

राज्याची क्रांतिकारी जेकोबिनची निर्मिती ही राज्य राष्ट्रवादाची मूळ आवृत्ती म्हणून पाहिली जाते.

फ्रँ कोइस्ट स्पेन[११] राज्य राष्ट्रवादाचे नंतरचे उदाहरण.

तथापि, "राज्य राष्ट्रवाद" हा शब्द बहुधा राष्ट्रवादांमधील संघर्षांमध्ये वापरला जातो, आणि विशेषत:

जेथे अलिप्ततावादी चळवळ एखाद्या प्रस्थापित "राष्ट्र राज्याचा सामना करते." अलिप्ततावादी मोठ्या

राज्याच्या वैधतेला बदनाम करण्यासाठी राज्य राष्ट्रवाद बोलतात, कारण राज्य राष्ट्रवाद समजला

जातो. कमी प्रामाणिक आणि कमी लोकशाही म्हणून. फ्लेमिश फु टीरतावादी बेल्जियन राष्ट्रवादाला

राज्य राष्ट्रवाद म्हणून बोलतात. बास्क फु टीरतावादी आणि कॉर्सिकन फु टीरतावादी अनुक्रमे स्पेन

आणि फ्रान्सचा अशा प्रकारे उल्लेख करतात. कोणती बाजू योग्य आहे याचे मूल्यांकन करण्यासाठी
कोणतेही निर्विवाद बाह्य निकष नाहीत. त्याचा परिणाम असा होतो की लोकसंख्येची त्याच्या निष्ठा

आणि देशभक्तीबद्दलच्या विरोधाभासी आवाहनांद्वारे विभागणी के ली जाते. कथित "नागरी राष्ट्रवाद"

च्या समालोचनांमध्ये सहसा या शब्दाचे उच्चाटन करण्याचे आवाहन के ले जाते कारण ते सहसा

साम्राज्यवाद (फ्रान्सच्या बाबतीत), देशभक्ती किं वा फक्त प्रतिनिधित्व करते. "जातीय" किं वा

"वास्तविक" राष्ट्रवादाचा विस्तार.

उदारमतवादी राष्ट्रवाद

उदारमतवादी राष्ट्रवाद म्हणजे स्वातंत्र्य, सहिष्णुता, समानता आणि वैयक्तिक हक्कांच्या

उदारमतवादी मूल्यांशी सुसंगत राष्ट्रवादाचा गैर-झेनोफोबिक प्रकार असू शकतो असे मानणाऱ्या

राजकीय तत्त्वज्ञांनी अलीकडेच बचाव के लेला राष्ट्रवाद आहे.[12] अर्नेस्ट रेनन, लेखक "Qu'est-ce

qu'une National?" [१३] आणि जॉन स्टु अर्ट मिल[१४] अनेकदा सुरुवातीच्या उदारमतवादी राष्ट्रवादी

असल्याचे मानले जाते. उदारमतवादी राष्ट्रवादी अनेकदा असे सांगून राष्ट्रीय अस्मितेच्या मूल्याचे

रक्षण करतात की व्यक्तींना राष्ट्रीय ओळख आवश्यक असते. अर्थपूर्ण, स्वायत्त जीवन

जगण्यासाठी[15] आणि उदारमतवादी लोकशाही धोरणांना योग्यरित्या कार्य करण्यासाठी राष्ट्रीय

ओळख आवश्यक आहे.[16]

डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांच्या दृष्टिकोनातून राष्ट्रवाद :

डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या कार्याचा आढावा घेताना आपल्याला विविध अंगांचा विचार

करणे आवश्यक आहे त्यात सामाजिक राजकीय आर्थिक शैक्षणिक धार्मिक इत्यादी अनेक बाबींचा

समावेश होतो. त्याबाबतीत बाबासाहेबांच्या कार्यांचा विचार के ल्यास सामाजिक कार्यात बाबासाहेबांनी

अनेक मानव मुक्तीच्या चळवळी उभारल्यात तात्कालीन अस्पृश्य समाजाविरुद्ध होणारा सामाजिक

भेदभाव नष्ट करणाऱ्या लढा बाबासाहेबांनी पुकारला महिला व कामगारांना त्यांचे हक्क व अधिकार

मिळाले पाहिजे या बाबींचे त्यांनी समर्थन के लेले आपणास दिसून येते ब्रिटिश भारताचे मजूर मंत्री

स्वतंत्र भारताचे पहिले कायदेमंत्री भारतीय संविधानाची निर्माते भारतीय बौद्ध धर्माचे पुनर्जीवन करणारे

सुजनकार होते इत्यादी बाबींचा समावेश आपण बाबासाहेबांच्या कार्यांच्या संदर्भात आपल्याला घेता

येईल. महामानव डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर एक दूरदर्शन व्यक्तिमत्त्वाचे धनी होते त्यांचे विचार हे
क्रांतिकारी मानवतावादी व समता प्रस्थापित करणारे होते त्यांनी मानवाच्या उत्थानासाठी ज्या ज्या

गोष्टी आवश्यक आहेत त्या सर्व स्तरांवर आपले विचार मांडलेले आहेत हे आपल्याला दिसून येते

बाबासाहेब हे बहु आहे आम्ही विचारवंत होते त्यांनी सामाजिक राजकीय धार्मिक आर्थिक शैक्षणिक

शेती विषयक साम्यवादावर गांधीवादावर परराष्ट्रविषयक पाणीपुरवठा विषयक अनेक थोर व्यक्तींबाबत

अशा विविध विषयांवर त्यांनी आपले विचार मांडले आहेत त्यातून त्यांनी येथील शोषित पिढी

समाजाला त्यांची आत्मभान जागृत के ले त्यांना त्यांचा सन्मान त्यांचे हक्क प्राप्त करून दिलेत

बाबासाहेबांच्या राजकीय विचारांचा अभ्यास करताना हे लक्षात येते की त्यांनी भारतातील विविध

राजकीय प्रश्नांसंबंधी आणि राजकीय तत्त्वज्ञानासंबंधीची मते आपल्या अनेक लेखातून पुस्तकातून

आणि भाषणातून मांडलेली आहेत त्यालाच आपण त्यांचे राजकीय विचार म्हणू शकतो तसेच घटना

समितीवर असताना मसुदा समितीचे अध्यक्ष म्हणूनही त्यांची काही भाषण हे प्रसिद्ध झालेली आहेत

त्यातूनही त्यांच्यातला उत्तम राजकारणी आपल्याला लक्षात येतो.

डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांनी समाज व्यवस्थेच्या विषमतेचे चटके अनुभवले होते त्याची

पुरेपूर जाण त्यांना होती. भारतीय इतिहास समाज जीवन संस्कृ ती कला अज्ञानाक्षेत्रे या सर्वांचे सखोल

आकलन त्यांना होते ते एक चिंतनशील समाजशास्त्रज्ञ होते त्यामुळेच ब्रिटिशपूर्व काळातील भारतातील

राष्ट्रभावनेचा अभाव त्यांना व्यतिरिक्त करत होता. भारतीय राष्ट्रवादासंबंधी राष्ट्रीयत्व म्हणजे जात

भावनेचा अभाव असे साधेसूत्र त्यांनी मांडले.

जात वर्ण आणि संप्रदाय यांच्याशिवाय सामाजिक बंधुभाव प्रत्यक्षात आणणे आणि समाजात

सुसंवाद निर्माण करणे म्हणजे राष्ट्रवाद अशी डॉक्टर आंबेडकरांची राष्ट्रवादीची संकल्पना होती

जनमनातील एकत्वाची भावना हे राष्ट्रवादाचे कें द्रक असे डॉक्टर आंबेडकर मानतात.

राष्ट्र म्हणजे काय? थॉट्स ऑन पाकिस्तान या ग्रंथात बाबासाहेब लिहितात "राष्ट्रीयत्व ही

एक सामाजिक भावना आहे” ही लोकांच्या समूहाची एक होण्याची भावना आहे जिच्यामुळे लोक एक

दुसऱ्याचे भाऊ आणि नातेवाईक असण्याच्या भावनेने प्रसफु टीत असतात" याच पुस्तकात 'राष्ट्रीयत्वाचे'

'राष्ट्रवादात' रूपांतरण होण्यासाठी एक राष्ट्राच्या स्वरूपात सोबत जगण्याची वास्तव्य करण्याची इच्छा

महत्त्वाची असते, असेही ते म्हणतात.

 सारांश

राष्ट्र आणि राष्ट्रवाद या संकल्पनांवर १९६० नंतर बन्याच मोठ्या प्रमाणावर परिणाम होत

आहेत. सोव्हिएत रशियाचे पतन, आर्थिक जागतिकीकरण, युरोपीय महासंघाची स्थापना, आधुनिकोत्तर

मानसिकतेचा प्रभाव, माहिती आणि संदेशवहनांच्या साधनांत झालेली अभूतपूर्व क्रांती या घटनांनी हे

परिणाम घडवून आणलेले आहेत.

राष्ट्र आणि राष्ट्रवाद या संकल्पनांचे आकर्षण क्षीण झाले असले, तरी राष्ट्र आणि राष्ट्रवाद या

संकल्पनांचा अंत होईल, असे आज तरी वाटत नाही. त्या संकल्पनांत बदल जरूर होत आहेत.

निरनिराळ्या राष्ट्रांनी एकत्र येऊन स्थापन के लेला महासंघ हा त्यापैकी सर्वांत महत्त्वाचा. हायफनेटेड

राजकारण हा दुसरा बदल. विविध अस्मिता आणि राष्ट्रवाद यांची सांगड यामुळे शक्य झाली आहे.

राष्ट्रवाद आणि उपराष्ट्रवाद यांचे सहअस्तित्व म्हणजेच दोन्ही अस्मितांचे एकाच वेळी प्रदर्शन शक्य

झाले आहे. बहुसांस्कृ तिक राष्ट्रवादाकडे पडणारे हे पुढचे पाऊल आहे. दळणवळणातील साधनांच्या

प्रगतीच्या

परिणामी स्थलांतरितांचे प्रमाण वाढले आहे. माणूस चंद्रावर गेला, त्याचा अभिमान माणसाला

वाटला; पण जो माणूस तेथे गेला त्याने तेथे निशाण उभारले ते अमेरिके चे. अमेरिके चे निशाण

फडकवले, माणसाचे नाही. (निदान युनोचेपण नाही). तो आपले लेबल विसरू शकला नाही. मी

अमेरिकी, मी रशियन, मी भारतीय, मी चायनीज ही ओळख अजून तरी आपण विसरू शकलेलो

नाहीत. जोपर्यंत ही ओळख विसरली जात नाही तोपर्यंत राष्ट्र आणि राष्ट्रवाद या संकल्पनांचा अंत

होणार नाही. मानवतावाद हे उच्च प्रतीचे ध्येय आहे. त्याकरिता राष्ट्रनिष्ठ मानवता आणि

मानवतानिष्ठ राष्ट्रीयत्व या दोन मनोवृत्तींच्या विकासाची गरज आहे.

 संदर्भसूची मराठी

1. आंबेडकर बाबासाहेब पाकिस्तान अर्थात भारताची फाळणी रघुवंशी प्रकाशन, पुणे.

2. काणे पां. वा. धर्मशास्त्राचा इतिहास, सारांशरूप ग्रंथ, पूर्वार्ध महाराष्ट्र राज्य साहित्य

संस्कृ ति मंडळ, मुंबई. (१९६७)

3. गवई वामन हौसाजी, भारतीय राजकारणाची संवैधानिक मीमांसा, द वि भालेराव विश्व

पब्लिशर्स अँड डिस्ट्रीब्युटर्स, ऑगस्ट 2008.

4. राष्ट्रवादी म्हणजे आहे तरी काय? जे एन यु चा प्रांगणातील खुले अभ्यास वर्ग, हरीती

पब्लिके शन्स 12/23