आरोग्याच्या अधिकारामध्ये मानसिक आरोग्याचा समावेश होतो: भारतात

कायदेशीर मूल्यांकन.
(Right to Health includes Mental Health: Legal Appraisal in India.)

1
 lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB varxZr
Ikq.ks ftYgk f’k{k.k eaMGkps ykW dkWtsy] gMilj] iq.ks

O;Okgkfjd izf’k{k.k isij & IV

eqFk dksVZ] baVuZf’ki] fjlpZ vW.M izWfDVdy
r`rh; o"kZ fo/kh (LLB – III)

izdYi vgokykps

आरोग्याच्या अधिकारामध्ये मानसिक आरोग्याचा समावेश होतो: भारतात कायदेशीर मूल्यांकन

ekxZn’kZd

MkW-izk- jatuk ih- ikVhy ¼izkpk;Z½

MkW- Ikzk- oS’kkyh fdrsZ ¼fo- izeq[k½

fo|kF;kZps ukao
jfoanz rqGf’kjke tk/ko

‘kS{kf.kd o”kZ
2023&24
2
 अनुक्रमणिका
अनु क्र तपशिल पृष्ठ क्र

1. प्रस्तावना/ परिचय 04
2. मानसिक आरोग्य आणि भारतीय संविधान 05
3. मानसिक आरोग्य आणि भारतात कायदेशीर मूल्यांकन 07
4. निष्कर्ष / Conclusion 09
5. संदर्भ / Reference 10

3
परिचय
मानसिक स्वास्थ्य लाभावे यासाठी आपण झटत असतो. मानसिक आरोग्याच्या भावनिक पैलूचा जास्त विचार झालेला आढळून
येतो. एखादी कृ ती, घटना किं वा नातेसंबंधामुळे आपल्याला बरे वाटले की आपल्याला वाटते- आपले मानसिक आरोग्य सुदृढ
आहे. हे जरी खरे असले, तरीही मानसिक आरोग्य ही स्थिर बाब नाही. वेगवेगळ्या कारणांनी (व्यक्ती व परिस्थितीजन्य) त्यात
नियमित बदल होत राहतात. त्याचे स्वरूप व दर्जा यांत फे रफार होत राहतात. मानसिक आरोग्य म्हणजे नेमके काय? त्यात
कोणकोणत्या बाबींचा, प्रक्रियांचा समावेश असतो? मानसिक सुदृढता व स्वास्थ्य का महत्त्वाचे असते? या प्रश्नांची उत्तरे
जीवनविषयक योग्य पर्यायांची निवड करण्यासाठी प्रेरक ठरतील.

जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) व्याख्येप्रमाणे ‘आरोग्य म्हणजे के वळ आजाराचा किं वा दुर्बलतेचा अभाव नव्हे, तर
त्याजोडीने शारीरिक, मानसिक व सामाजिक स्वास्थ्याची पूर्णस्वरूप स्थिती असणे होय.’ या व्याख्येत के लेल्या मानसिक
आरोग्याच्या समावेशावरून त्याचे महत्त्व आपल्या सहज लक्षात येईल. WHO ने के लेली मानसिक आरोग्याची व्याख्याही या
बाबीवर प्रकाश टाकते. या व्याख्येप्रमाणे ‘मानसिक आरोग्य म्हणजे अशी स्वास्थ्यस्थिती- ज्यामध्ये प्रत्येक व्यक्ती आपल्यातील
क्षमता ओळखून त्याजोगे पुरेपूर वागू शके ल, दैनंदिन जीवनातील ताणतणावांचा सामना करू शके ल, सुफल व उत्पादनक्षमरीत्या
कार्यरत राहील व समाजाप्रति योगदान देऊ शके ल.’ या समर्पक व्याख्येत व्यक्तीच्या जीवनातील मानसिक स्वास्थ्याचे अविभाज्य
अस्तित्व आणि त्याचा सखोल व दूरगामी प्रभाव दिसून येतो.

4
मानसिक आरोग्य आणि भारतीय संविधान
पोषण आणि राहणीमानाचा स्तर उंचावणे आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारणे हे राज्याचे कर्तव्य आहे , राज्य आपल्या लोकांच्या
पोषणाचा स्तर आणि जीवनमानाचा दर्जा वाढवणे आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारणे हे त्याच्या प्राथमिक कर्तव्यांपैकी एक मानले
जाईल आणि विशेषतः, मादक पेये आणि आरोग्यास हानीकारक औषधे औषधी उद्देशांशिवाय याच्या सेवनावर बंदी आणण्याचा
राज्य प्रयत्न करेल.

कलम 38, भारताच्या संविधानाचा मसुदा 1948

आपल्या लोकांचे पोषण आणि जीवनमानाचा दर्जा आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारणे हे राज्य आपल्या प्राथमिक कर्तव्यांपैकी एक
मानेल.

अनुच्छेद 47, भारतीय संविधान 1950

राज्य आपल्या लोकांच्या पोषणाचा स्तर आणि जीवनमानाचा दर्जा वाढवणे आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारणे हे त्याच्या प्राथमिक
कर्तव्यांपैकी एक मानले जाईल आणि विशेषतः, मादक पेये आणि आरोग्यास हानीकारक औषधे, औषधी उद्देशांशिवाय याच्या
सेवनावर बंदी आणण्याचा राज्य प्रयत्न करेल.

23 आणि 24 नोव्हेंबर 1948 रोजी मसुदा कलम 38 (अनुच्छेद 47) वर चर्चा झाली . सार्वजनिक आरोग्य, पोषण आणि
राहणीमान सुधारण्याचे बंधन राज्यावर लादले. आणि “आरोग्यास हानीकारक असलेल्या मादक पेये आणि ड्र ग्सच्या सेवनावर बंदी
आणण्याचा प्रयत्न करेल” एका सदस्याने हे वाक्य घालून मसुद्याच्या कलमाची व्याप्ती वाढवण्यास प्रवृत्त के ले , दुस-या
सदस्याने दुरुस्तीच्या भावनेशी सहमती दर्शविली, परंतु मसुदा कलमात ' औषधी हेतू वगळता ' शब्दांचा समावेश करावा असा
प्रस्ताव दिला .

5
विधानसभेतील चर्चा या दोन सुधारणांवर आधारित होती.

दुरुस्तीच्या बाजूने असलेल्या एका सदस्याने असा युक्तिवाद के ला की याने आर्थिक अर्थ प्राप्त झाला, कारण ' गुन्हे, रोग आणि
कार्यक्षमतेचे नुकसान ' यामुळे होणारे उत्पन्नाचे नुकसान दारूच्या विक्रीतून कमावलेल्या कमाईच्या नुकसानापेक्षा तिप्पट होते.
दुसऱ्याने असा दावा के ला की कामगार वर्ग आणि आर्थिक दृष्टीने मागासलेल्या कु टुंबांना बंदीमुळे सर्वात जास्त फायदा होईल ,
असा दावा के ला की या समुदायांनी त्यांच्या मजुरीची मोठी रक्कम दारूवर खर्च के ली.

तथापि, दुसऱ्या सदस्याने दोन दुरुस्त्या स्वीकारण्याविरुद्ध अनेक युक्तिवाद के ले . त्यांनी असा युक्तिवाद के ला की अमेरिका
सारख्या देशांमध्ये समान प्रतिबंध अयशस्वी आणि महाग असल्याचे सिद्ध झाले आहे: अनेक लोक दारूचे सेवन करत राहिले, तर
ज्यांनी बंदी तोडली. त्यांना तुरुं गात टाकण्यासाठी राज्याने अतिरिक्त खर्च के ला. शिवाय, बंदी नागरिकांच्या वैयक्तिक स्वातंत्र्यावर
गदा आणत असल्याचा दावा त्यांनी के ला. आदिवासी समाजातील एका सदस्याने तांदूळ बिअरच्या वापराशी संबंधित धार्मिक
महत्त्वाचा हवाला देऊन, असा युक्तिवाद के ला की दारूवरील बंदी आदिवासींच्या धार्मिक अधिकारांचे उल्लंघन करण्यासाठी
वापरली जाऊ शकते,

मसुदा समितीच्या अध्यक्षांनी विधानसभेला आठवण करून देऊन या युक्तिवादांना उत्तर दिले की हा लेख राज्य धोरणाच्या गैर-
न्यायकारक निर्देशक तत्त्वांचा एक भाग होता आणि त्यामुळे ते कायदेशीर बंधनकारक नव्हते. आदिवासी समाजातील सदस्याने
घेतलेल्या आक्षेपाबाबत त्यांनी नमूद के ले की , राज्यघटनेच्या सहाव्या अनुसूचीमध्ये जिल्हा आणि प्रादेशिक आदिवासी मंडळांशी
सल्लामसलत के ल्याशिवाय आदिवासी भागात कोणताही कायदा लागू करता येणार नाही याची हमी दिली आहे.

विधानसभेने दोन्ही दुरुस्त्या स्वीकारल्या आणि मसुदा कलम 24 नोव्हेंबर 1948 रोजी स्वीकारला गेला.

6
मानसिक आरोग्य आणि भारतात कायदेशीर मूल्यांकन
(काही निवडक कलमाच्या आधारे)

मानसिक आजार असलेल्या व्यक्तींसाठी सेवा, मानसिक आरोग्य सेवा, आणि सेवेदरम्यान अशा व्यक्तींच्या हक्कांचे संरक्षण, प्रचार
आणि पूर्तता करण्यासाठी भारताचा मेंटल हेल्थके अर कायदा 2017 ची रचना करण्यात आली

भारतात, भारतीय राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य सर्वेक्षण, 2015-16 नुसार , आजपर्यंतच्या सर्वात महत्वाकांक्षी महामारी विज्ञान
सर्वेक्षण, एक उपचार दर्शविला- सामान्य मानसिक विकारांसाठी देशभरात 85% आव्हाने अधोरेखित के ली गेली, जी भारतात
मानसिक आरोग्य कायदा करण्यासाठी तयार के लेली आहे.

भारताच्या कायद्याचे अनेक मानसिक आजार व त्यावरील उपचारांचे आहेत, ज्यात- मानवी मानसिक स्वभावाचे पैलू , त्याचे
पुनरावलोकन, प्रकशित आकडेवारी आणि वास्तविक आत्महत्येचे गुन्हेगारीकरण, मानसिक आरोग्य इ

तथापि, कायद्यातील (कलम 18(1)) नुसार व्यक्तीला मानसिक आरोग्य सेवा आणि मानसिक उपचार करण्याचा अधिकार
आहे आणि योग्य सरकारद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या योजना किं वा अर्थसहाय्यित आरोग्य सेवांचा अधिकार प्रदान करण्यात आल्या
आहेत

(कलम 18(2)). मानसिक आजार असलेल्या व्यक्ती आणि त्यांचे कु टुंब आणि काळजी घेण्यास सक्षमता प्रदान करणारे कलम
आहे याचा आर्थिक दृष्ट्या परवडणाऱ्या किमतीच्या मानसिक आरोग्य सेवा असा होईल, चांगली गुणवत्ता, पुरेशा प्रमाणात
उपलब्ध, भौगोलिक, लिंग, लिंग, लैंगिक आधारावर भेदभाव न करता अभिमुखता, धर्म, संस्कृ ती, जात, सामाजिक किं वा
राजकीय श्रद्धा, वर्ग, अपंगत्व किं वा इतर कोणत्याही भेदभाव न करता स्वीकारल्या जाणार्या पद्धतीने प्रदान के ले जाते.

(कलम 18(3)), यातील तपशीलवार तरतुदी सध्याच्या सर्वोत्तम पद्धतीचे प्रतिबिंबित करतात- सेवांच्या किमान पॅके जची
रूपरेषा देऊन मानसोपचार विषयक पुरवले जातील. विशेष म्हणजे, सरकार आवश्यक असल्यास योग्य तरतूद’ (कलम 18(3)),
यासह 'तीव्र मानसिक आरोग्य सेवा' (बाहेरील रुग्ण आणि रुग्णांमध्ये); ‘निवासी उपचार , मानसिक आजार असलेल्या
व्यक्तीच्या कु टुंबाला आधार देण्यासाठी सेवा किं वा घर आधारित पुनर्वसन'; 'रुग्णालय आणि समुदाय आधारित पुनर्वसन-
आस्थापना आणि सेवा'; याच्यावर भर दिलेला आहे आणि (कलम 18(4)) मध्ये 'बाल मानसिक आरोग्य सेवा आणि
वृद्धापकाळातील मानसिक आरोग्य सेवा’ तरतुदींवर व अंमलबजावणी प्रक्रियेवर विशेष लक्ष दिलेले आहे

कलम 18(7)- 'दारिद्रय रेषेखालील मानसिक आजार असलेल्या व्यक्ती ... [किं वा] जे निराधार किं वा बेघर आहेत त्यांना
मानसिक आरोग्याचा अधिकार असेल उपचार आणि सेवा कोणत्याही शुल्काशिवाय प्रदान करते, या शिवाय सर्व औषधे व
अत्यावश्यक औषधांच्या यादीतील औषधे मोफत उपलब्ध करण्याची तरदूत उपलब्ध करून देते.

7
निष्कर्ष / Conclusion
'अधिकार/हक्क ' या संकल्पनेवर विस्तृत साहित्य आहे, परंतु आरोग्यसेवा’ या समस्येवर संभाव्य उपाय म्हणून कायदा तयार
करण्याच्या परिणामकारकतेबद्दल अद्याप माहिती आणि डेटाची कमतरता आहे. कायदेशीररित्या अंमलात आणण्यायोग्य आहे का
? आरोग्य सेवेचा अधिकार आणि ते खरोखर अमलात आणल्यानंतर कार्य करेल का ? किं वा अमलबाजणीचा खर्च
फायद्यांपेक्षा जास्त आहे ? या सारख्या परिणामांचा अभ्यास करण्याची सध्या एक अनोखी संधी आहे.

8
संदर्भ /Reference
1. www.constitutionofindia.net
2. Richard M. Duffy and Brendan D. Kelly, The British Journal of Psychiatry (2019)
3. Gazzet of India , NEW DELHI, FRIDAY, APRIL, 7, 2017 (THE MENTAL
HEALTHCARE ACT, 2017)

9
THE MENTAL HEALTHCARE ACT, 2017 : भारताचे मानसिक म्हणून मानसिक आरोग्य सेवेचा कायदेशीर बंधनकारक
अधिकार 29 मे 2018 रोजी आरोग्य सेवा कायदा 2017 लागू झाला, ज्याने कायदेशीररित्या बंधनकारक 'मानसिक आरोग्यसेवा आणि उपचारांचा
अधिकार' भारताच्या लोकाना या नवीन कायद्यामुळे आरोग्याच्या सेवेबरोबर मानसिक आरोग्यसेवेचा कायदेशीर अधिकार मिळाला.

या कायद्याच्या अमलबजवणीसाठी भविष्यातील योजना आणि प्रगतीशील उपाय योजना पेक्षा महत्वाकांक्षी न्याय्य अधिकार/हक्क प्रदान करणे, ज्याचा
पाठपुरावा के ला जाऊ शकतो आणि न्यायालये आव्हान मोठे आहे अजून मोठी आहे.

1948 मध्ये, युनायटेड नेशन्सची मानवी सार्वत्रिक घोषणा अधिकारांनी सांगितले की ‘प्रत्येकाला जीवनमानाचा अधिकार आहे स्वतःच्या आणि
त्याच्या कु टुंबाच्या आरोग्यासाठी आणि कल्याणासाठी पुरेसे, अन्न, वस्त्र, निवास आणि वैद्यकीय सेवा आणि आवश्यक यांचा समावेश आहे.

Lknj dk;|kP;k 2¼1½¼S½ uqlkj ^ekufld vktkj* Eg.kts eu%fLFkrh] /kkj.kk] vfHkeq[krk fdaok
Lej.k’kDrhph ,d egRoiw.kZ fod`rh th fu.kZ;] orZu] okLro vksG[k.;kph {kerk fdaok thoukP;k
lkekU; xjtk iw.kZ dj.;kph {kerk] nk#P;k xSjokijk’kh lacaf/kr ekufld fLFkrh vkf.k vkS"k/ks] ijarq
ekufld eanrk lkekfo"V ukgh th ,[kk|j O;DrhP;k eukP;k vVdsph fdaok viw.kZ fodklkph fLFkrh
vkgs- fo’ks"kr% cqf/neRrsP;k vlekU;rs}kjs oSf’k"Vhd`r

10
सामाजिक सेवा, आणि बेरोजगारीच्या प्रसंगी सुरक्षिततेचा अधिकार- मानसिकता, आजारपण, अपंगत्व, वैधव्य, म्हातारपण किं वा इतर उपजीविके चा
अभाव- त्याच्या नियंत्रणाबाहेरच्या परिस्थितीत (अनुच्छेद 25(1)).

परंतु ही घोषणा कठोरपणे कायदेशीर बंधनकारक आणि विवादित नाही- त्या नेहमीच आर्थिक आणि सामाजिक समतोलचा समावेश के ला आहे आणि
त्यांच्या कु टुंबियांसह'; याची खात्री करा की 'दीर्घकालीन काळजी' फक्त 'मध्ये वापरली जाते अपवादात्मक परिस्थिती, शक्य तितक्या कमी
कालावधीसाठी, आणि के वळ शेवटचा उपाय म्हणून योग्य समुदाय आधारित उपचार' अयशस्वी झाला; आणि शक्य तितक्या स्थानिक पातळीवर सेवा
उपलब्ध असल्याची खात्री करा (कलम 18(5)). 'दारिद्रय रेषेखालील मानसिक आजार असलेल्या व्यक्ती ... [किं वा] जे निराधार किं वा बेघर आहेत
त्यांना मानसिक आरोग्याचा अधिकार असेल उपचार आणि सेवा कोणत्याही शुल्काशिवाय’ (कलम 18(7)). सर्व ‘मेड’ अत्यावश्यक औषधांच्या
यादीतील icines मोफत उपलब्ध करून दिली जातील मानसिक आजार असलेल्या सर्व व्यक्तींना आरोग्य आस्थापनांमध्ये नेहमी 'आवश्यक
औषधांप्रमाणे' सरकारद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या किं वा निधीद्वारे योग्य आयुर्वेद, योगाशी संबंधित कोणत्याही समान यादीतून, युनानी, सिद्ध, होमिओपॅथी
किं वा निसर्गोपचार प्रणाली' (विभाग 18(10 टक्के ). हे साध्य करण्यासाठी, ‘योग्य सरकार घेईल अटींमध्ये आवश्यक अर्थसंकल्पीय तरतुदी सुनिश्चित
करण्यासाठी उपाय परिणामकारकतेसाठी पर्याप्तता, प्राधान्य, प्रगती आणि इक्विटी के ली जाते अंमलबजावणी' (कलम 18(11))

मानसिक आरोग्य सेवेत प्रवेश करण्याच्या अधिकारामध्ये प्रवेशाचा देखील समावेश होतो मानसिक आरोग्य प्रोत्साहन आणि प्रतिबंध सेवा आणि फक्त
उपचारच नाही उपचार आणि पुनर्वसन सेवा. परिणामी, ‘सरकार करेल प्रो-साठी कार्यक्रमांची आखणी, रचना आणि अंमलबजावणी करण्याचे कर्तव्य
आहे. मध्ये मानसिक आरोग्याची गती आणि मानसिक आजार प्रतिबंध देश' (कलम 29(1)) आणि 'विशेषतः, योजना, डिझाइन आणि आत्महत्या
कमी करण्यासाठी सार्वजनिक आरोग्य कार्यक्रम राबवणे आणि आत्महत्येचा प्रयत्न' (कलम 29(2)). या अधिकारांची पूर्तता करण्यात येणाऱ्या
अडचणी कायद्याने ओळखल्या जातात मानवी विकासासाठी सरकारच्या संबंधित कर्तव्याशिवाय संसाधने कायद्यात असे म्हटले आहे की 'सरकार
उपाययोजना करेल- मानसिक आरोग्याच्या मानवी संसाधनाच्या गरजा पूर्ण करण्याची खात्री आहे योजना, विकास आणि अंमलबजावणी करून
देशातील सेवा संस्थेच्या सहकार्याने शैक्षणिक आणि प्रशिक्षण कार्यक्रम उच्च शिक्षण आणि प्रशिक्षण, मानव वाढवण्यासाठी मानसिक आरोग्य हस्तक्षेप
वितरीत करण्यासाठी उपलब्ध संसाधने आणि उपलब्ध मानवी संसाधनांची कौशल्ये अधिक चांगल्या प्रकारे संबोधित करण्यासाठी सुधारणे मानसिक
आजार असलेल्या व्यक्तींच्या गरजा' (कलम ३१(१)). ही बांधिलकी सरकारवर बंधनकारक आहे, तसेच वचनबद्ध आहे- 'कमीतकमी, सर्व वैद्यकीय
अधिकाऱ्यांना सार्वजनिक आरोग्यामध्ये प्रशिक्षित करण्यासाठी' काळजी आस्थापना आणि कारागृह किं वा तुरुं गातील सर्व वैद्यकीय अधिकारी यांना
मूलभूत आणि आपत्कालीन मानसिक आरोग्य सेवा प्रदान करा’ (कलम 31(2)) आणि साठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर स्वीकृ त मार्गदर्शक तत्त्वे पूर्ण
करण्यासाठी प्रयत्न करा लोकसंख्येच्या आधारावर मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांची संख्या, दहा वर्षांच्या आत’ (कलम ३१(३)). मानसिक आरोग्य
सेवेसाठी कायदेशीर बंधनकारक अधिकार प्रदान करणे आणि ते पुरेशा प्रमाणात संसाधने मिळवणे हे कोणत्याहीसाठी अत्यंत महत्त्वाकांक्षी पाऊले आहेत
भारतासह देश. मोठी आव्हाने आहेत. वेडा भारतातील आरोग्य सेवा पुरेशा प्रमाणात कमी संसाधने आहेत; 3,9 विशिष्ट उपाय, जसे की सामान्य
रुग्णालयासाठी नवीन परवाना आवश्यकता मानसोपचार युनिट्स, काळजी वाढवण्याऐवजी त्यात अडथळा आणू शकतात; 10 आणि हा कायदा
'मानसिक आरोग्य सेवा आणि सेवांच्या वितरणादरम्यान लागू होतो. दुर्गुण' आणि नाही, वादातीत, काळजीच्या भागांच्या दरम्यान, जेव्हा अनेक
उल्लंघन- दुर्लक्ष, बेघरपणा, तुरुं गवास यासारखे अधिकारांचे संबंध उद्भवतात आणि सामाजिक बहिष्कार. अधिकार, देशाच्या राजकारणाशी त्यांचे
अपरिहार्य संबंध लक्षात घेऊन आणि आर्थिक परिस्थिती. 1966 मध्ये, दोन स्वतंत्र करार होते दत्तक: नागरी आणि राजकीय हक्कांवरील आंतरराष्ट्रीय
करार आणि आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृ तिक आंतरराष्ट्रीय करार अधिकार. नागरी आणि राजकीय अधिकार ताबडतोब लागू के ले जातील-
आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृ तिक अधिकार अंमलात आणायचे होते देश वेगवेगळ्या दराने विकसित होत असल्याने उत्तरोत्तर उल्लेख के ला.

भारताचा मेंटल हेल्थके अर कायदा 2017 ची रचना 'करण्यासाठी' करण्यात आली मानसिक आजार असलेल्या व्यक्तींसाठी मानसिक आरोग्य सेवा
आणि सेवा आणि दरम्यान अशा व्यक्तींच्या हक्कांचे संरक्षण, प्रचार आणि पूर्तता करणे मानसिक आरोग्य सेवा आणि सेवांचे वितरण' (प्रस्तावना).
भारताच्या कायद्याचे अनेक मनोरंजक पैलू आहेत, ज्यात- नवीन प्रवेश प्रक्रिया, प्रवेशांचे पुनरावलोकन, आगाऊ निर्देश आणि वास्तविक आत्महत्येचे
गुन्हेगारीकरण. ६-८ सर्वाधिक नाटक- तथापि, नवीन कायद्यात असे म्हटले आहे की 'प्रत्येक व्यक्तीने हे के ले पाहिजे मानसिक आरोग्य सेवा आणि
मानसिक उपचारांमध्ये प्रवेश करण्याचा अधिकार आहे योग्य सरकारद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या किं वा अर्थसहाय्यित आरोग्य सेवा' (कलम 18(1)).
याचा अर्थ परवडणाऱ्या किमतीच्या मानसिक आरोग्य सेवा असा होईल चांगली गुणवत्ता, पुरेशा प्रमाणात उपलब्ध, प्रवेशयोग्य भौगोलिक- सहयोगी,
लिंग, लिंग, लैंगिक आधारावर भेदभाव न करता अभिमुखता, धर्म, संस्कृ ती, जात, सामाजिक किं वा राजकीय श्रद्धा, वर्ग, अपंगत्व किं वा इतर
कोणत्याही आधारावर आणि स्वीकारल्या जाणार्या पद्धतीने प्रदान के ले जाते- मानसिक आजार असलेल्या व्यक्ती आणि त्यांचे कु टुंब आणि काळजी
घेण्यास सक्षम- देणारे' (कलम 18(2)).

11