प्रस्तावना

आजची भारतीय न्यायव्यवस्था ही जरी पूर्णपणे ब्रिटिश सत्तेची देणगी असली तरी

न्यायव्यवस्थेची वैशिष्ट्य जर आपण बघितले तर ब्रिटिश सत्ता भारतात रुजण्यापूर्वीचीच आहे असे

म्हणता येईल न्यायव्यवस्थेचा आपण जेव्हा विचार करतो आपण जर बघितले तर न्यायव्यवस्था ही

कशी रुसली तर पहिल्या कालखंडा हा प्राचीन हिंदू कालखंड त्यानंतर मोगल कालखंड पुढे ब्रिटिश

कालखंड आणि आत्ताचा स्वातंत्र्योत्तर कालखंड हिंदू कालखंडाची सुरुवात पूर्व वैदिक काळापासून सुरू

होऊन ते मोगल राज्यकर्ते या देशात येऊन त्यांनी आपले साम्राज्य पसरवायला सुरुवात करण्यापूर्वीच्या

काळापर्यंत चालू होती या चार टप्प्याच्या कालखंडात समाजातील स्त्रियांची काय अवस्था होती ती

अभ्यासणे तेवढेच महत्त्वाचे ठरते कारण की भारतीय संस्कृ तीचा पगडा पूर्णपणे न्यायव्यवस्थेवर होता

कु टुंब हे सामाजिक जीवनाचे प्रमुख अंग होते त्यावेळचा काळ जर आपण बघितला तर असे दिसते की

धर्म अर्थ काम आणि मोक्ष ही मनुष्याच्या जीवनातील ध्येय होती.

त्या काळात राजाचे आदेशाने न्यायव्यवस्था नगरामध्ये गावामध्ये न्यायालय विभागल्या गेली

होती व समाजात चार वर्ण प्रमुख होते. ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य आणि शूद्र यामध्ये समाज विभागला

गेला होता शूद्र आणि स्त्रियांना न्यायदान व्यवस्थेत स्थान नव्हते ब्राह्मणांचे वर्चस्व मोठ्या प्रमाणात

होते काही स्मृतीच्या आधारे ब्राह्मणांना कमी शिक्षा दिली जात असे.

भारतात त्यावेळी वेगवेगळ्या 18 पगड जाती व जमाती यांच्या वेगवेगळ्या चालीरीती होत्या

त्याही वेळेस स्त्रियांची अवस्था दळणी होती. भारतीय स्त्रीचे महत्त्व व अस्तित्व नाकारलं गेलं

स्त्री ही के वळ दासी व उपभोगाची वस्तू म्हणून गणल्या गेली मनुच्या मनुस्मृतीचा पगडा

तात्कालीन समाज व्यवस्थेत घट्ट आ वळला होता पुरुषप्रधान संस्कृ ती निर्माण करण्यात

पुरुषार्थ मानणाऱ्या लोकांना मनूच्या विचारांचा आदर्श घेतला कायद्याचा आधार प्राप्त होत

नाही तोपर्यंत ते जनमानसात रुजत नाही तथागत गौतम बुद्धापासून तर अनेक महापुरुषांनी

स्त्रियांना मानसन्मान दिला तथागताने अडीच हजार वर्षांपूर्वी स्त्रीला महत्त्व दिले याचे जर

चिंतन के ले तर समाजातील स्त्रियांची होणारी अवहेलना अत्याचार व समाजातील अनेक

कु प्रथा ज्या स्त्रियांना त्यांच्या हक्क व अधिकाऱ्यापासून वंचित ठे वलेली दिसते त्यांना माहीत
 होते जोपर्यंत स्त्रियांना कायद्याचे पाठबळ मिळणार नाही तोपर्यंत समाज त्यांना स्वीकारणार

नाही कारण समाजामध्ये स्त्रियां बाबत चांगले विचार नव्हते स्त्री ही उपभोगाची वस्तू आहे

असा पुरुष वर्गाचा समज होता म्हणूनच डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांना समस्त स्त्रियांना मग

ते कोणत्याही जातीची असो तिला समान दर्जा व तिचा संविधानात्मक अधिकार मिळावे

म्हणून त्यांनी हिंदू कोड बिल लिहून त्यांचे कायद्यात रूपांतर करण्यासाठी प्रयत्न के लेले

दिसते म्हणूनच संसदेत त्यांना हिंदू कोड बिल पास करून घ्यायचे होते व स्त्रियांना त्यांचे

हक्क अधिकार समानता निर्माण करून त्यांच्यात स्वाभिमान निर्माण करायचा होता म्हणूनच

डॉक्टर बाबासाहेब यांनी हिंदू कोड बिल रात्रंदिवस डोळ्यात तेल घालून तयार के ले.

हिंदू कोड बिल (हिंदू संहिता विधेयक) हे भारतातील कायद्याचा मसुदा होता. हा मसुदा २४

फे ब्रुवारी १९४९ संसदेत मांडला गेला. स्वतंत्र भारताचे पहिले कायदे मंत्री डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी या

भारतातील सर्व जाती-धर्मातील स्त्रियांना जाचक रुढी आणि परंपरांपासून सुटका मिळावी यासाठी हा

मसुदा लिहिला. आंबेडकरांनी ४ वर्षे, १ महिना आणि २६ दिवस यावर काम करून हे हिंदू कोड बिल

तयार के ले. हे बिल इ.स. १९४७ पासून ते फे ब्रुवारी १९४९ रोजी संसदेत मांडले. हा मसुदा सात

वेगवेगळ्या घटकांशी निगडित कायद्याचे कलमात रूपांतर करू पाहत होता.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर एक प्रख्यात वकील होते. स्वतंत्र भारताचे कायदे मंत्री म्हणून त्यांनी

हिंदू कोड बिलावर वर सुमारे ३ वर्ष काम के ले. त्यांना वाटत होते की जाति व्यवस्थेमध्ये स्त्रियांना
कमी लेखले जात आहे त्यासाठी हिंदू कोड बिल असे बनवले पाहिजे ज्यामुळे देशातील सर्व स्त्रियांना

समान अधिकार प्राप्त होतील.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना काही विशेष वर्ग किं वा विशेष जातीच्या स्त्रियांना त्याचा फायदा

होईल याची चिंता नव्हती. त्यांना सर्व जाती आणि वर्गाच्या स्त्रियांच्या अधिकारांचे संरक्षण

करायचे होते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना वाटत होते की देशाच्या विकासासाठी देशाच्या

सर्व वर्गातील लोकांना समानतेचा अधिकार भेटला पाहिजे. स्वतंत्र भारतातले पहिले कायदेमंत्री

म्हणून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी १९४८ मध्ये संविधान सभेत "हिंदू कोड बिल"चा मसुदा

प्रस्तुत के ला. त्यांनी आपल्या बिलामध्ये स्त्रियांना घटस्फोट देण्याचे अधिकार त्याचबरोबर

विधवा आणि मुलींना संपत्तीमध्ये अधिकार असावा असा प्रस्ताव ठे वला होता. यामध्ये ज्यांनी

आपले मृत्यूपत्र बनवले नसेल, त्या व्यक्तीच्या संपत्तीमध्ये हिंदू स्त्री आणि पुरुषांना प्राप्त

होणारी संपत्तीत कायद्याने वाटणी झाली पाहिजे असा प्रस्ताव सादर के ला. या कायद्यानुसार

मयत झालेल्यांच्या सर्व मुलगे आणि मुलींना समान वाटणीचे अधिकार देण्यात येतात.

या बिलामध्ये आठ अधिनियम बनवले आहेत.

1. हिंदू विवाह अधिनियम

2. विशेष विवाह अधिनियम

3. दत्तक घेणे, दत्तकग्रहण अल्पायु - संरक्षता अधिनीयम

4. हिंदू वारसदार अधिनियम

5. दुर्बल आणि साधनहीन कु टुंबातील सदस्य यांना भरन-पोषण अधिनियम

6. अप्राप्तवय संरक्षण सम्बन्धी अधिनियम

7. वारसदार अधिनियम

8. हिंदू विधवाला पुनर्विवाह अधिकार अधिनियम

या कायद्यात विवाह संबंधी प्रावधानांमध्ये बदल के ला आहे. यात सांस्कारीक व कायदेशीर या

दोन प्रकारच्या विवाहाला मान्यता देता येते.

 यामध्ये हिंदू पुरुषांना दोन किं वा त्यापेक्षाही अधिक स्त्रियांशी विवाह करायला प्रतिबंध आहे

आणि त्यासंबंधी शिक्षेची तरतूद के ली आहे. यामध्ये हिंदू स्त्रियांना घटस्फोट घेण्याचा अधिकार देण्यात

आला होता. हे बिल अशा अनेक कु प्रथांना हिंदू धर्मापासून दूर करत होते, ज्याला परंपरेच्या नावाखाली

काही कट्टरतावादी सनातनी जिवंत ठे वू इच्छित होते. या बिलाचा जोरदार विरोध झाला. या बिलाला ९

एप्रिल १९४८ला निवड कमिटीच्या जवळ पाठवण्यात आले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे सर्व तर्क आणि

नेहरुं चे समर्थन असूनही सुरुवातीस हे बील संविधान सभेत प्राप्त होऊ शकले नाही. त्यामुळे

आंबेडकरांनी आपल्या पदाचा राजनामा दिला. पहिल्या लोकसभा निवडणुकीनंतर हे बील संसदेत मंजूर

करण्यात आले.

1. प्रकल्प समस्येची ओळख व ऐतिहासिक पार्श्वभूमी :

1950 च्या दशकात अंमलात आलेली हिंदू कोड बिले, भारतातील हिंदू वैयक्तिक कायद्यात

सुधारणा करण्याच्या उद्देशाने कायद्यांचा सर्वसमावेशक संच होता. पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी

चालवलेल्या या विधायी उपक्रमाने, विवाह, वारसाहक्क, अल्पसंख्याक हक्क आणि दत्तक यासारख्या

महत्त्वाच्या पैलूंना संबोधित करून, धार्मिक कायद्यांची जागा एका एकीकृ त संहितेने करण्याचा प्रयत्न

के ला.

हिंदू कायदेशीर व्यवस्थेची पार्श्वभूमी एक जटिल आणि वैविध्यपूर्ण परिदृश्य प्रतिबिंबित

करते. हिंदू धर्मातील मूलभूत श्रद्धा कायम असताना, हिंदू समाजातील विषमता वंश, मानसशास्त्र,

निवासस्थान, रोजगार आणि जीवनशैली यासारख्या घटकांमध्ये स्पष्ट होते. धर्मशास्त्र, ज्याला हिंदू

कायद्याच्या विविध पैलूंवर अधिकार मानले जाते, त्यात एकसमानता आणि सुसंगततेचा अभाव होता,

ज्यामुळे कायदेशीर प्रशासनासाठी एक आव्हान होते.

ब्रिटीश न्यायमूर्तींनी त्यांच्या राजवटीत हिंदू कायद्याच्या अंमलबजावणीत महत्त्वाची भूमिका

बजावली. त्यांनी हिंदू धार्मिक-कायदेशीर ग्रंथांचा संदर्भ दिला आणि अंतर भरण्यासाठी इंग्रजी
प्रक्रियात्मक आणि न्यायशास्त्रीय घटक एकत्र के ले. परिणामी कायदेशीर फ्रे मवर्क विसंगती आणि

विद्यमान कायदे आणि लोकांच्या गरजा यांच्यातील लक्षणीय अंतराने चिन्हांकित के ले गेले.

बाबासाहेब आंबेडकरांचे हिंदू कोड बिलाचा मसुदा तयार करण्यात आणि त्याच्या समर्थनासाठी

के लेले विशिष्ट प्रयत्न सुधारणांना आकार देण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरले. आंबेडकर, एक प्रख्यात

कायदेतज्ज्ञ आणि समाजसुधारक यांनी महिला आणि समाजातील उपेक्षित घटकांच्या हक्कांना पुढे

नेण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. सामाजिक न्यायाप्रती त्यांची बांधिलकी, हिंदू कायद्याचे

संहितीकरण करण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांतून दिसून येते, असमानता दूर करण्याच्या आणि अधिक

न्याय्य कायदेशीर व्यवस्थेला प्रोत्साहन देण्याच्या महत्त्वावर जोर दिला.

या प्रयत्नांची पराकाष्ठा, 1937 मध्ये हिंदू महिलांचे मालमत्ता हक्क कायदा मंजूर झाल्यामुळे,

एक महत्त्वपूर्ण टर्निंग पॉइंट होता. विधवांना मालमत्तेत मुलाचा वाटा देणाऱ्या तरतुदींचा समावेश

अधिक प्रगतीशील आणि सर्वसमावेशक कायदेशीर चौकटीकडे वाटचाल दर्शवितो. म्हणून बाबासाहेब

आंबेडकरांचे योगदान हिंदू कायदेशीर व्यवस्थेतील लैंगिक समानता आणि सामाजिक न्यायावर या

सुधारणांच्या चिरस्थायी प्रभावाचा पुरावा आहे.

२. प्रकल्प समस्येची निवड

हिंदू कोड बिल, डॉ. बी.आर. आंबेडकर, विवाह, घटस्फोट, उत्तराधिकार आणि मालमत्तेच्या

अधिकारांशी संबंधित समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी हिंदू वैयक्तिक कायद्यांमध्ये सुधारणा आणि

संहिताबद्ध करण्याचा प्रयत्न के ला. आंबेडकरांचा दृष्टीकोन सामाजिक न्यायाच्या तत्त्वांमध्ये रुजलेला

होता आणि भेदभाव करणार्‍या प्रथा, विशेषत: स्त्रियांना आणि उपेक्षित समुदायांना प्रभावित करणार्‍या

प्रथांचे निर्मूलन करण्याचा उद्देश होता.

आजच्या संदर्भात, हिंदू कोड बिल आणि आंबेडकरांचे विचार तपासणे अनेक कारणांसाठी

महत्त्वपूर्ण ठरते:

1. लिंग समानता: या विधेयकाचा उद्देश लिंग-आधारित भेदभाव दूर करणे, महिलांना विवाह

आणि मालमत्तेच्या बाबतीत समान अधिकार प्रदान करणे आहे. आजच्या संदर्भात या
 तरतुदींचे विश्लेषण के ल्याने स्त्री-पुरुष समानता साध्य करण्यासाठी के लेल्या प्रगतीचे मूल्यांकन

करण्यात मदत होते आणि अजूनही लक्ष देण्याची गरज असलेल्या क्षेत्रांवर प्रकाश टाकला

जातो.

2. सामाजिक न्याय: आंबेडकरांनी सामाजिक न्यायावर दिलेला भर आजही प्रासंगिक आहे, कारण

भारत जातिभेद आणि सामाजिक असमानता या मुद्द्यांशी सतत झगडत आहे. उपेक्षित

समुदायांवर प्रस्तावित सुधारणांच्या प्रभावाचे मूल्यमापन के ल्याने सामाजिक न्याय

मिळवण्याच्या समकालीन आव्हानांवर प्रकाश पडतो.

3. कायदेशीर सुधारणा: हिंदू कोड बिलाने भारतातील कायदेशीर सुधारणांचा पाया घातला.

आजच्या कायदेशीर व्यवस्थेवरील त्याच्या प्रभावाचे मूल्यांकन के ल्याने या सुधारणांनी

सध्याच्या कायदेशीर लँडस्के पला कसा आकार दिला आहे हे समजून घेण्यास आणि त्या

क्षेत्रांना ओळखण्यास अनुमती देते ज्यांना अधिक लक्ष देण्याची किं वा सुधारणेची आवश्यकता

असू शकते.

4. सांस्कृ तिक आणि सामाजिक उत्क्रांती: आजच्या सांस्कृ तिक आणि सामाजिक बदलांच्या

प्रकाशात आंबेडकरांच्या दृष्टीचे विश्लेषण के ल्याने भारतीय समाज कसा विकसित झाला आहे

याचे अंतर्दृष्टी प्रदान करते. विधेयकात मांडलेली तत्त्वे समकालीन मूल्ये आणि नियमांशी

सुसंगत आहेत की नाही हे समजून घेण्यास हे आम्हाला मदत करते.

5. आव्हाने आणि प्रगती: हिंदू कोड बिल आणि त्यानंतरच्या घडामोडींच्या सादरीकरणादरम्यान

आलेल्या आव्हानांचे मूल्यमापन करून सध्याच्या काळातील अशाच आव्हानांना तोंड देण्यासाठी

धडे मिळतात. हे के लेल्या प्रगतीवर प्रतिबिंबित करण्यास अनुमती देते आणि पुढील सुधारणा

आवश्यक असलेल्या क्षेत्रांची ओळख करून देते.

सारांश, आजच्या संदर्भात हिंदू कोड बिल आणि आंबेडकरांच्या दृष्टीकोनाचा अभ्यास के ल्याने

त्यांच्या योगदानाच्या ऐतिहासिक, सामाजिक आणि कायदेशीर परिमाणांची व्यापक माहिती मिळते.

हे त्यांच्या कल्पनांच्या प्रासंगिकतेवर आणि भारतीय समाजाच्या विकसित होत असलेल्या

गतिशीलतेशी संरेखित करण्यासाठी सुधारणांची सतत गरज यावर सूक्ष्म चर्चा सुलभ करते.
 2. विषयाची गरज आणि आवश्यकता:

हिंदू कोड बिल, बी.आर. आंबेडकर, समकालीन भारताला समजून घेण्यात निर्णायक आहे कारण

कायदेशीर आणि सामाजिक चौकटींवर त्याचा कायम प्रभाव पडतो. भेदभाव करणाऱ्या प्रथा दूर करणे

आणि वैयक्तिक कायद्यांमध्ये लैंगिक समानता सुनिश्चित करणे या उद्देशाने कायदेशीर सुधारणांवर

आंबेडकरांनी दिलेला भर क्रांतिकारक होता. आजच्या संदर्भात, जिथे लिंग समस्या कायम आहेत,

त्यांची दृष्टी प्रगतीचे मूल्यांकन करण्यासाठी आणि पुढील लक्ष देण्याची आवश्यकता असलेल्या क्षेत्रांची

ओळख करण्यासाठी संबंधित राहते. शिवाय, सामाजिक न्यायासाठी आंबेडकरांची बांधिलकी,

विधेयकाच्या तरतुदींमध्ये स्पष्ट आहे, जातिभेद आणि सामाजिक असमानता यांच्याशी संबंधित

समकालीन आव्हानांना तोंड देण्यासाठी अंतर्दृष्टी प्रदान करते. भारतीय राज्यघटना तयार करण्यात

त्यांचे योगदान सध्याच्या धोरणात्मक निर्णयांवरही प्रभाव टाकते, राष्ट्राला अधिक समावेशक आणि

न्याय्य समाजाकडे मार्गदर्शन करते. हिंदू कोड बिल आणि आंबेडकरांचे विचार भारताच्या प्रवासाचे

मूल्यमापन करण्यासाठी, घटनात्मक मूल्ये, सांस्कृ तिक उत्क्रांती आणि न्याय आणि समानतेच्या

तत्त्वांवर आधारलेल्या राष्ट्रीय अस्मितेचा सतत प्रयत्न करण्यावर चर्चा करण्यासाठी एक ऐतिहासिक

दृष्टीकोन देतात. अशाप्रकारे, हा विषय आधुनिक भारताला आकार देणाऱ्या कायदेशीर, सामाजिक

आणि लैंगिक समस्यांवरील माहितीपूर्ण प्रवचनासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाया म्हणून काम करतो.

 प्रल्पाची उद्दिष्टे

1. ऐतिहासिक समज व हिंदू कोड बिलामागील ऐतिहासिक संदर्भ आणि उद्दिष्टे स्पष्ट होतात

2. लिंग समानतेची प्रासंगिकता, लिंग-संबंधित आव्हानांना संबोधित करण्यासाठी विधेयकाच्या

तरतुदींच्या चालू महत्त्वाचे मूल्यांकन होते.

3. विधेयकाचा उपेक्षित समुदायांवर होणारा परिणाम आणि सामाजिक न्यायाशी संबंधित

समकालीन आव्हानांशी त्याची प्रासंगिकता तपासता येते.

4. सांस्कृ तिक आणि सामाजिक संरेखन, कायदेशीर सुधारणांबद्दल आंबेडकरांचे विचार सध्याच्या

सांस्कृ तिक आणि सामाजिक नियमांशी कसे जुळतात ते समजते.

5. हिंदू कोड बिलामध्ये प्रतिबिंबित के ल्याप्रमाणे, संविधानिक मूल्यांवर आंबेडकरांच्या विचारांचा

प्रभाव समजतो.

 गृहीत कृ त्ये

1. हिंदू कोड बिल संकल्पना स्पष्ट होते.

2. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या हिंदू कोड बिलाचे स्वरूप लक्षात येते.

3. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना अपेक्षित न्याय व्यवस्था व आजची वास्तविकता आणि

स्त्रीवाद यावर सखोल अभ्यास करता येतो.

 प्रकरण 2: पूर्व साहित्याचा आढावा

अप्रकाशित प्रबंध मौखिक साहित्य दृकश्राव्य माध्यमा वृत्तपत्र आंतरजालावरील स्रोत भाषांतर

लिपींतर साहित्य हे सर्व वांग्मय सार्वजनिक स्वरूपात उपलब्ध असणे ही दुय्यम स्त्रोत म्हणून

दखलपात्र होण्याची पुरवठ आहे अशा विविध स्त्रोतांचा आधार घेऊन उपलब्ध साहित्याचे वर्णन सारांश

आणि चिकित्सक मूल्यमापन करणे म्हणजेच पूर्व साहित्याचा आढावा घेणे होय

1. पूर्व साहित्याचा आढावा घेताना किती प्रमाणात संदर्भ साहित्याचा वापर करायचा

यावरून प्रकल्पाचा हेतू व व्यापकता ठरविता येते.

2. प्रकल्पाचे विषयावर विषयाविषयी अधिक स्पष्टता येते संशोधन प्रश्न त्यात

अवलंबिलेले पद्धतीशास्त्र पद्धती संशोधन निष्कर्ष इत्यादी साकल्याण समजतात.

3. पूर्व साहित्याचा आढावा घेतल्याने आपल्या प्रकल्पाची उद्दिष्टे दिशा व रोग

कायअसावा याबाबत निश्चिती मिळते.

4. पूर्व साहित्याच्या आढाव्यातून विषय संदर्भात ऐतिहासिक आणि समकालीन कोणत्या

चर्चा घडत आहे याची कल्पना येते.

5. पूर्व साहित्याचा आढावा घेतल्याने ज्ञान व्यवहारातून संशोधनाला नवी उं ची गाठता

येते.

6. पूर्व साहित्याचा आढावा घेतल्यामुळे उपलब्ध साहित्याचा आवाका नजरेसमोर ठे वून

संकल्पना व विश्लेषण यातील गुंतागुंतीचा अंदाज मिळू शकतो.

डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर आणि हिंदू कोड बिल यामध्ये डॉक्टर बाबासाहेब म्हणतात की मी

हे हिंदू कोड बिल मोठ्या परिश्रमाने तयार के लेले आहे. माझी प्रकृ ती अस्वस्थ असताना सदर

विलायला मी न्याय देण्याचा प्रयत्न के ला म्हणून त्यांनी पंडित जवाहरलाल नेहरू यांना पत्र पाठवून

कळविले की सदर बिल संसदेत मांडावे व जसेच्या तसे लागू करावे परंतु सदर बिलाला मोठ्या

प्रमाणात विरोध झालेला होता हिंदू कोड कायद्याचा मसुदा पाहता त्यावर मतभेदाचे रण माजले होते

जन्मसिद्ध हक्कांचे आणि वारसांच्या तत्वांची उच्चाटन तसेच मिताक्षर रहा प्रांतातील मताक्षरापद्धती

ऐवजी दयाभागा पद्धत लागू करणे अर्धा हिस्सा मुलीला देणे, हिंदू स्त्रीच्या मर्यादित मिळकतीचे
निश्चित स्वरूपात मिळकतीत रूपांतर एक पत्तीत्व कायद्याने रूढ करणे घटस्फोटासाठी काही

तरतुदींचा अंतर्भाव राव कमिटीने पूर्णपणे जाणीव सुद्धा करून दिली होती हिंदू कोड दिलेला सर्व बाजूने

कडाडू न विरोध होत होता. काँग्रेस मंत्रिमंडळ डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या हिंदू कोड मिळाला

लागू करू देत नव्हते हिंदू कोड बिल जर लागू के ले तर मंत्रिमंडळावर मोठा फरक पडेल याची भीती

मोठ्या प्रमाणात पंडित नेहरू यांना होती आणि एकीकडे डॉक्टर बाबासाहेब पंडित जवाहरलाल नेहरू

यांना पत्रावर पत्र पाठवून हिंदू कोड बिल लागू करण्यास सांगत होते पंडित नेहरू भारताचे पंतप्रधान या

नात्याने हिंदू कोड बिल लागू करण्याच्या बाजूने होते परंतु मंत्रिमंडळातील सनात आणि विचारांच्या

लोकांमुळे ते हदबल झाले होते. ज्या स्त्रियांच्या हक्कासाठी हे बिल डॉक्टर आंबेडकरांनी तयार के ले

त्या स्त्रिया डॉक्टर आंबेडकरांचे हे बिल मंजूर होऊ नये म्हणून उपोषणाला बसत होत्या 1951 मध्ये

निवडणुकांची वारे पसरलेले होते आणि पंडित जवाहरलाल नेहरूनवर काँग्रेसचे काही सनातले लीडर

दबाव मानत होते हे बिल नंतर बघावं असे त्यांचे मत होते तसेच जर ह्या बिलाबाबत जर बघितले

तर सदर बिल हे बाबासाहेबानी अहोरात्र एक करून लिहिले होते हे बिल एक अस्पृश्य माणूस लिहितो

व तेही सर्व हक्क अधिकार सर्वांना देतो त्यांच्या स्त्रियांना मिळवून देतो हे सुद्धा त्यांना पचनी

दुसरीकडे त्यांना कोणत्याच प्रकारच्या मालमत्तेवर स्त्रियांमुळेच हक्क देण्यात येऊ नये व तसेच

मीताक्षरा कायद्याप्रमाणे कोणत्याच प्रकारच्या मालमत्तेवर स्त्रीला मुळीच हक्क देण्यात आला नव्हता

मीताक्षरा आणि दयाभागा यामध्येही के वळ एकच फरक आहे तो म्हणजे दयाभागा कायद्याप्रमाणे

पिंडदान करण्याची पात्रता हा आवश्यक घटक मानला आहे.

परिणामी दयाभागा कायद्यात अविवाहित मुलगी विवाहित असून एक मुलगा असलेली मुलगी

आणि विधवा यांच्यासाठी नियम करण्यात आलेले होते जी मुलगी ही मुलगी विवाहित असून एक

मुलगा असले तरी मुलगी आणि विधवा यांच्यासाठी नियम करण्यात आलेले होते जी मुलगी विवाहित

असून तिला एक मुलगा आहे अशा मुलीला प्राधान्य देण्यात आले त्यानंतर विवाहित मुलीचा क्रम

लागतो अविवाहित मुलीचा क्रम तिसरा लागतो यामध्ये ह्या क्रमाची कारण मी मासा अशी की जी

मुलगी विवाहित असून जिला एक मुलगा आहे ती पिंडदान करण्यास पातळ असते कारण तिचा मुलगा

पिंडदान करू शकतो जी मुलगी अविवाहित आहे आणि जिला मुलगा नाही तिच्या बाबतीत पिंडदान

करण्याची शक्यता अस्तित्वात नसते या कारणासाठी तिचा क्रम खालील ठे वण्यात आला सदर बिलाने
के ले ते एवढेच की मुलगा विधवा मृत मुलाची विधवा पत्नी मृत मुलाचा मुलगा मृत नातवाची विधवा

पत्नी त्यांच्याबरोबर नि तिला वारसा ठरविण्यात आला आहे तसेच ब्रिटिश वारसा कायदा पद्धतीचाही

अभ्यास के ला तर या वारसा हक्कातून मुलीला वगळण्यात आले नाही मुलीला वारसा कायद्यातून

वगळले ते जगात कु ठे ही नाही.

मनुस्मृतीमध्ये ज्याप्रमाणे स्त्रियांनाही लेखले गेले त्याचप्रमाणे समाजाने स्त्रियांनाही लेखणे सुरू

के ले होते. स्त्री पुरुष समानता ही लोक पावली होती. समाजात दोन प्रभाव होते एक प्रवाह हा माणूस

पृथ्वीप्रमाणे विचार करीत होता तर दुसरा प्रवाह हा आंबेडकर विचारसरणीचा होता व आहे तथागत

गौतम बुद्धाने अडीच हजार वर्षी आधी स्त्रियांना महत्त्व दिलेले दिसते ते महत्त्वाची स्त्री समजू शकते

व ती आज आपल्या हक्कासाठी पेटू न उठताना दिसते. आजही समाजात मोठ्या प्रमाणात अराजकता

आहे स्त्रियांना आजही कु टुंबात कमी दर्जा दिला जातो तिच्यावर अन्याय होताना दिसतो परंतु आजची

स्त्री आपल्याला बंड करतानाही दिसते आपल्या अधिकारांकरिता लढताना दिसते समाजात

महापुरुषांच्या विचाराचा वारसा घेणारी दिसते.

आजची स्त्री संघटित होताना दिसते व अन्यायविरोधात आवाज उठवणारी दिसते निर्णय

प्रक्रियेमध्ये भाग घेणारी दिसते आज तिला सर्वत्र मानसन्मान नोकरी व बऱ्याच क्षेत्रात स्त्रियांनी भरारी

मारलेली दिसते दोन्ही कु टुंबाचा उद्धार करणारे स्त्री आज आपणास दिसते आजही तिच्यावर अन्याय

मोठ्या प्रमाणात होताना दिसत आहे परंतु ती आज अन्याय सहन करणारी दिसत नाही ती
शोषणाविरुद्ध लढताना दिसत आहे आजचे स्त्रीने मोठ्या प्रमाणात भरारी मारलेली दिसत आहे

सांस्कृ तिक सामाजिक राजकीय व आर्थिक क्षेत्रात ही ती मागे नाही तिने आपली वर्चस्व सिद्ध के लेले

दिसते.

हे प्रकरण बाबासाहेबांच्या विषयाशी संबंधित पूर्वीच्या साहित्याचा सर्वसमावेशक आढावा प्रदान

करतो. आंबेडकरांचे विचार आणि हिंदू कोड बिल; भारतातील कायदेशीर सुधारणांमध्ये आंबेडकरांच्या

योगदानाच्या आसपासच्या ऐतिहासिक, कायदेशीर आणि सामाजिक संदर्भांमध्ये अंतर्दृष्टी प्रदान करून,

विद्यमान शिष्यवृत्तीचा पायाभूत शोध म्हणून हे कार्य करते. साहित्य समीक्षेचे उद्दिष्ट मुख्य थीम,

वादविवाद आणि ज्ञानाच्या वर्तमान भागातील अंतर ओळखणे, त्यानंतरच्या अध्यायांसाठी पाया घालणे

आहे जे आंबेडकरांच्या दृष्टीकोनांचे तपशील आणि हिंदू कोड बिलाचे परिणाम शोधतात.

स्त्री पुरुष समानता होणे हे अति गरजेचे आहे स्त्री पुरुष समानतेबरोबरच भारताचा पाया

मजबूत होऊ शकतो असे डॉक्टर आंबेडकरांना वाटायचे भारतात मोठ्या प्रमाणात हिंदूंची संख्या जास्त

आहे भारताचा प्रमुख धर्म हा हिंदू राहिला म्हणून हिंदू कोडविला सुधारणा होणे तेवढेच महत्त्वाचे होते

डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर हे त्यावेळचे कायदामंत्री होते तर त्यावेळचे पंतप्रधान हे पंडित जवाहरलाल

नेहरू होते डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांनी हिंदू कोडबुल्यातील प्रत्येक कलमाची कायद्याच्या दृष्टीने

काटेकोर अभ्यासपूर्ण मांडणी के ली त्या बिलाचे एकू ण नऊ भाग होते व त्यात एकू ण 139 कलमे

आणि सात सूची होत्या हिंदू कोड बिल हे संविधान समितीतच विचारार्थ होते डॉक्टर बाबासाहेब

आंबेडकर हे 17 नोव्हेंबर 1947 पासून हिंदू कोड बिल तयार करण्यात मग्न होते या बिलावर नऊ

एप्रिल 1948 रोजी घटना समितीमध्ये झालेल्या चर्चेत रसूल डॉक्टर पट्टा भी सितारामय्या डॉक्टर बीबी

के सकर यांनी भाग घेतला होता डॉक्टर बाबासाहेब आणि उत्कृ ष्ट असे भाषण के ले हिंदू कोड बिल का

आवश्यक होते हे त्यांनी समग्र अशी चर्चा करून लक्षात आणून दिले हिंदू कायद्याच्या ज्या अंगांना हे

विधेयक स्पष्ट करते.

आंबेडकरांच्या कालखंडातील ऐतिहासिक संदर्भ आणि हिंदू कोड बिलाच्या निर्मितीसाठी

कारणीभूत असलेल्या परिस्थितींवरील साहित्य या कायदेशीर सुधारणांमागील प्रेरणा समजून घेण्यासाठी

एक महत्त्वपूर्ण पार्श्वभूमी बनवते. आंबेडकरांच्या काळातील सामाजिक-राजकीय वातावरण स्पष्ट

करणार्‍या कामांचे परीक्षण के ल्याने त्यांच्या विचारांना आणि त्यानंतरच्या विधायी प्रयत्नांना आकार

देणारी आव्हाने आणि उद्दिष्टे समजून घेण्यासाठी आवश्यक संदर्भ मिळतात.

हा विभाग आंबेडकरांच्या कायदेशीर सुधारणांमधील भूमिके वरील साहित्याचा आढावा घेतो,

विशेषत: भारतीय राज्यघटनेच्या निर्मितीमध्ये त्यांच्या योगदानावर लक्ष कें द्रित करतो. आंबेडकरांच्या

कायदेशीर तत्त्वज्ञानाने वैयक्तिक कायदे आणि सामाजिक न्यायाशी संबंधित घटनात्मक तरतुदींच्या

मसुद्यावर कसा प्रभाव पाडला याविषयी विद्वानांच्या दृष्टीकोनांचा शोध लावला जातो, जे विधायी

उपक्रम आणि घटनात्मक तत्त्वे यांच्यातील छे दनबिंदूंवर प्रकाश टाकतात.

प्रकरण ३: संशोधनाच्या विविध पद्धती

संशोधनाची उद्दिष्टे, माहिती संकलनाची साधने, संशोधनाचे क्षेत्र इत्यादीनुसार संशोधन पद्धती

ठरते. संशोधन समस्या निश्चित झाल्यानंतर त्यानुसार संशोधनासाठी संशोधन पद्धतीची निवड करावी

लागते. भूतकालीन घटनांचा अर्थ लावण्यासाठी ऐतिहासिक संशोधन पद्धती, वर्तमानकालीन घटनांचा

अर्थ लावण्यासाठी सर्वेक्षण पद्धती व दोन चलांमधील कार्यकारण संबंधाचे मापन करण्यासाठी प्रायोगिक

संशोधन पद्धती निवडण्यात येते.

संशोधन पद्धती व संशोधनाचे वर्गीकरण पुढील आवृत्तीच्या आधारे समजून घेता येईल.
ऐतिहासिक संशोधन पद्धती

मानवी जीवनाच्या विविध क्षेत्रांची संबंधित भूतकालीन घटनांची माहिती पुराव्यांच्या आधारे

वस्तुनिष्ठ पद्धतीने मांडण्याचे कार्य ऐतिहासिक संशोधन पद्धतीमधून के ले जाते. भूतकालीन घटनांचा

योग्य अर्थ लावणे, घटनांमागील कारणांचा शोध घेणे आणि नव्याने घटनांचा अन्वयार्थ लावणे इत्यादी

बाबी या संशोधनातून के ल्या जातात.

मात्र, प्रायोगिक संशोधनाप्रमाणे ऐतिहासिक संशोधनात संशोधक कोणत्याही चलावर नियंत्रण

ठे वू शकत नाही. कारण या घटना घडू न गेलेल्या असतात, त्याची पुनरावृत्ती करणे शक्य नसते;

त्यामुळे या संशोधनात तत्कालीन प्राथमिक व दुय्यम पुराव्यांच्या आधारे तत्कालीन परिस्थितीचे

यथार्थ चित्र समोर आणले जाते. ऐतिहासिक संशोधनाच्या व्याख्या

(१) कार्लिंगर : "ऐतिहासिक संशोधन म्हणजे गतकालीन घटनांचे, विकासाचे व अनुभवांचे

सूक्ष्म अन्वेषण ज्यामध्ये भूतकाळातील माहितीचे संतुलित व यथार्थ विवेचन व त्याचे काळजीपूर्वक

के लेले परीक्षण सम्मेलित असते."

(२) 'The purpose of a historical study should be discover new knowledge or

to correct or expand existing knowledge.

ऐतिहासिक संशोधनाचे महत्त्व

 (१) समस्येची निवड : ऐतिहासिक संशोधनात समस्येची काळजीपूर्वक निवड करून तिची

नेमक्या शब्दात मांडणी करावी. समस्या निवडताना तिचे महत्त्व व पुराव्यांची उपलब्धता यांचाही

विचार करणे आवश्यक असते.

(२) माहितीचे संकलन ऐतिहासिक संशोधनात माहितीचे संकलन करताना प्राथमिक व दुय्यम

स्रोतांचा वापर करावा लागतो.

भूतकालीन घटनांचे प्रत्यक्ष साक्षीदार असलेल्या व्यक्तींनी लिहून ठे वलेल्या कागदपत्रांना किं वा

तत्कालीन स्थितीची माहिती देणाऱ्या अवशेषांना 'प्राथमिक स्रोत' असे म्हणतात. घटनेला प्रत्यक्ष

साक्षीदार नसलेल्या व्यक्तीने प्राथमिक स्रोतांच्या आधारे तयार के लेल्या अहवालास 'दुय्यम स्रोत' असे

म्हणतात.
 ऐतिहासिक संशोधनात संशोधकाने प्राथमिक स्रोतांच्या आधारे भूतकाली न घटनांची मांडणी

करणे आवश्यक आहे. प्राथमिक स्रोत उपलब्ध नसल्यास दुय्यम स्रोतांचा उपयोग फार काळजीपूर्वक व

विचारपूर्वक करावा.

(३) संकलित माहितीची बाह्य व आंतरिक मीमांसा ऐतिहासिक संशोधनात भूतकालीन

पुराव्यांची विश्वसनीयता तपासून घेण्यासाठी त्यांची बाह्य व आंतरिक मीमांसा करणे आवश्यक असते.

(अ) बाह्यमीमांसा : प्राप्त आधारसामग्रीच्या सत्यतेचा शोध घेण्याच्या प्रक्रियेस

बाह्यमीमांसा म्हणतात. यामध्ये दस्तऐवजाचा काळ, स्थान व लेखक प्रमाणित करणे अपेक्षित

असते, शाई, रंग, कापड, लाकू ड, मानवी शरीराचे सांगाडे यांचे भौतिक व रासायनिक परीक्षण

यात के ले जाते.

(ब) आंतरिक मीमांसा बाह्यमीमांसेनंतर माहितीची आंतरिक मीमांसा के ली जाते. प्राप्त

माहितीची अचूकता व विश्वसनीयता तपासणे हा आंतरिक मीमांसेचा हेतू असतो.

 (४) माहितीचे अर्थनिर्वचन: माहितीची बाह्य व आंतरिक मीमांसा के ल्यानंतर

संशोधकाने वस्तुनिष्ठपणे माहितीची मांडणी करावी. माहितीचा अन्वयार्थ लावताना स्वतःची

मते, दृष्टिकोन, आवडीनिवडी संशोधकाने बाजूला ठे वाव्यात. (५) अहवाल लेखन : पुराव्यांच्या

आधारे स्पष्ट, नेमक्या भाषेत ऐतिहासिक संशोधनाचे अहवाल लेखन करावे.

ऐतिहासिक संशोधनात घ्यावयाची दक्षता

(१) समस्येचे स्वरूप नेमके व विशिष्ट असावे. समस्या व्यापक असू नये.

(२) संशोधनात अधिकाधिक प्राथमिक स्रोतांचाच वापर करावा.

(३) माहितीची अंतर्गत व बाह्य वैधता तपासून घ्यावी.

(४) घटनांची विविध कारणे समजावून घेऊन विवेचन करावे.

(५) तत्कालीन भाषेतील शब्द, वाक्प्रचार व लेखन पद्धती समजून घ्यावी.

(६) घटनांचे स्पष्टीकरण करताना वस्तुनिष्ठ दृष्टिकोन ठे वावा.

(७) लेखनात रूक्षता टाळावी

प्रकरण 4: तथ्याचे विश्लेषण आणि अर्थनिर्वचन

हिंदू कोड बिल हे 1950 च्या दशकात पारित के लेले अनेक कायदे होते ज्याचा उद्देश

भारतातील हिंदू वैयक्तिक कायद्याची संहिता बनवणे आणि सुधारणा करणे, समान कायदा संहितेच्या

बाजूने धार्मिक कायदा रद्द करणे. पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्या नेतृत्वाखालील भारतीय राष्ट्रीय

काँग्रेस सरकारने 1950 च्या दशकात सुधारणांची यशस्वी अंमलबजावणी के ली.

बाबासाहेब आंबेडकरांनी हिंदू कोड बिलामध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान दिले, ज्याने हिंदू वैयक्तिक

कायद्यात सुधारणा आणि महिलांच्या हक्कांना चालना देण्याच्या उद्देशाने आठ महत्त्वपूर्ण मुद्दे सादर

के ले. या मुद्द्यांमध्ये लिंग समानतेवर लक्ष कें द्रित करून विवाह, घटस्फोट आणि वारसा यांच्याशी

संबंधित समस्यांचे निराकरण करण्यात आले. पुरोगामी स्वभाव असूनही, विविध सामाजिक आणि

राजकीय कारणांमुळे स्त्रियांमध्ये या सुधारणांचे स्वागत संमिश्र होते.

1. लग्नाचे वय: आंबेडकरांनी बालविवाह रोखण्यासाठी आणि अधिक परिपक्व आणि

माहितीपूर्ण निर्णय घेण्याची प्रक्रिया सुनिश्चित करण्यासाठी स्त्री आणि पुरुष दोघांसाठी

विवाहाचे कायदेशीर वय वाढवण्याचा प्रस्ताव दिला.

2. एकपत्नीत्व: त्यांनी एकपत्नीत्वाच्या तत्त्वाचा पुरस्कार के ला, बहुपत्नीत्वाच्या प्रथेला

प्रतिबंधित के ले, जे त्यावेळी प्रचलित होते.

3. घटस्फोट अधिकार: आंबेडकरांनी क्रू रता, त्याग किं वा नपुंसकता यांसारख्या कारणास्तव

स्त्रियांना घटस्फोट घेण्याचा अधिकार देण्याच्या गरजेवर भर दिला. हे पारंपारिक

पद्धतींपासून एक महत्त्वपूर्ण प्रस्थान होते जेथे घटस्फोटाचे अधिकार पुरुषांच्या बाजूने

तिरपे के ले जातात.

4. मालमत्ता हक्क: आंबेडकरांनी वडिलोपार्जित मालमत्तेत मुलींना समान हक्क मिळवून

देण्याचा प्रयत्न के ला, पुरुषकें द्रित वारसा हक्काच्या प्रचलित नियमांना आव्हान दिले.

5. वारसा हक्क: लिंग समानतेच्या व्यापक उद्दिष्टाच्या अनुषंगाने मुलींना वडिलांच्या

मालमत्तेत वाटा मिळावा यासाठी त्यांनी वारसा कायद्यात सुधारणा सुचवल्या.

 6. पुनर्विवाह: आंबेडकरांनी हिंदू विधवांच्या पुनर्विवाहाच्या अधिकाराचे समर्थन के ले,

विधवात्वाशी संबंधित सामाजिक कलंकाला आव्हान दिले.

7. पालकत्व हक्क: मुलाच्या संगोपनात मातृत्वाच्या प्रभावाचे महत्त्व ओळखून

पालकत्वाच्या बाबतीत मातांना वडिलांसारखे समान अधिकार मिळावेत यासाठी त्यांनी

वकिली के ली.

8. दत्तक घेण्याची मान्यता: आंबेडकरांनी पर्यायी कौटुंबिक संरचनेचे महत्त्व मान्य करून

दत्तक घेणे कायदेशीर करण्याच्या तरतुदी प्रस्तावित के ल्या.

या पुरोगामी उपाययोजना असूनही, हिंदू कोड बिलाच्या स्वीकृ तीला महिला वर्गासह विरोधाचा

सामना करावा लागला. पुराणमतवादी सामाजिक निकष, धार्मिक श्रद्धा आणि राजकीय विचार यासह

विविध कारणांमुळे हा विरोध निर्माण झाला. काही स्त्रिया, पारंपारिक मूल्यांच्या प्रभावाखाली किं वा

सामाजिक दबावाखाली, या सुधारणा स्वीकारण्यास संकोच करत होत्या, त्यांना प्रस्थापित

चालीरीतींपासून दूर जाण्याच्या दृष्टीने पाहत होत्या.

पारंपारिक पद्धतींमधील बदलांना पुराणमतवादी शक्तींनी विरोध करून राजकीय गतिशीलतेनेही

भूमिका बजावली. हिंदू कोड बिलाच्या सभोवतालच्या वादविवादांनी सामाजिक, सांस्कृ तिक आणि

राजकीय घटकांचा एक जटिल परस्परसंवाद उघड के ला, ज्यामुळे या प्रगतीशील उपायांच्या स्वीकृ ती

किं वा नकारांना आकार दिला गेला.

या विधेयकाने हिंदू वैयक्तिक कायद्यात महत्त्वपूर्ण बदल घडवून आणले असले तरी,

स्वीकार्यतेच्या दिशेने प्रवास सामाजिक विभागणी आणि स्त्रियांच्या सूक्ष्म प्रतिसादाने चिन्हांकित के ला

गेला, जो विविध आणि परंपरा-बद्ध समाजातील सामाजिक सुधारणेची व्यापक आव्हाने प्रतिबिंबित

करतो.
 हिंदू कोड बिलाची भूमिका :

स्त्रियांना समाजामध्ये मनाचा दर्जा नव्हता स्त्रियांनी स्त्रियांना स्वातंत्र्य नव्हते. स्त्रियांना

गुलामगिरी जीवन जगावे लागत होते तिला खऱ्या अर्थाने स्वातंत्र्य नव्हते कौटुंबिक स्वातंत्र्य नव्हते

स्त्री पुरुष समानता नव्हती दारिद्र्याचे खापर म्हणून तिला हि नवल्या जात होते स्त्री म्हणजे विषयाची

गोळी म्हणून पाहल्या जात होते समाजात गुलाम आणि स्त्रिया सारखेच पाहिले जात होते दुसऱ्याचे

धन म्हणून श्री ची समाजात ओळख होती. समाजात भयंकर चालली ती होत्या सतीची चाल विधवा

विवाह विरोध बालविवाह असे अनेक जीव घेण्यात आलेली ती समाजात होत्या हजारो वर्षांपासून

समाजाला स्त्रीमुक्तीसाठी तळफळत राहावे लागले गाव पंचायत पासून तर बडे जमीनदार यापर्यंत

स्त्रीला दबून राहावे लागत होती. न्याय निर्णय तिला देता येत नव्हता पंचायतीमध्ये तिला बोलायचं

अधिकार नव्हता डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांनी अनेक पुस्तकांचे आकारण करून स्त्रीला स्वतंत्रता

मिळण्याकरिता प्रयत्न के ले. त्यांनी अनेक सभास संमेलने घेऊन स्त्रियांना जागृत करण्याचे कार्य के ले

परंतु जोपर्यंत कायद्यात रूपांतर होऊन स्त्रियांना कायद्याचा आधार घेऊन त्यांना स्वातंत्र्य करणे

गरजेचे होते म्हणून डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर आणि हिंदू कोळगल्याची संकल्पना मांडली आणि चार

वर्ष अभ्यास करून त्यांनी हिंदू कोड बिल तयार के ले ते समस्त समाजाच्या महिलांकरिता उपयोगी

होते स्त्रियांना शूद्र पेक्षाही हीन दर्जाचे स्थान होते भारतात सदैव लिंगभेद लिंगभावाचा पक्षपात जातीय

पक्षपात वर्गीय पक्षपात आपल्याला सदैव दिसून येतो डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांनी हे मांडले की

कोणत्याही देशाची प्रगती ही स्त्रियांच्या प्रगतीवरून मोजली जाते डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांना

येथील समस्त स्त्रियांना स्वातंत्र्य करायचे होते.

समाजात असमानता निर्माण झाली होती ती हिंदू कोड बिलाने बंद झाली. स्त्रियांना समान

वाटा मिळाला, स्त्रियांना हिंदू कोड दिल्यामुळे अधिकार मिळाले डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर स्वातंत्र

भारताचे पहिले कायदामंत्री असताना त्यांनी स्त्रियांना त्यांचा समान वाटा व अनेक चालीरीतीमधील

त्यांचा हक्क मिळवून देण्यासाठी डॉक्टर आंबेडकरांनी 1947 पासून चार वर्ष एक महिना 26 दिवस

हिंदू कोड बिल तयार के ले परंतु येथील कर्मठ लोक बाबासाहेबांना विरोध करीत होते हिंदू कोड

बिलामुळे समाजातील समस्यांना फायदा झाला एक पत्नीत्व निर्माण झाले असून बहुपत्नीत्व रुडी बंद
झाली त्याला कायद्याचा आधार मिळाला वडिलांचे संपत्तीमध्ये समान वाटा स्त्रियांना मिळाला मग ती

कोणत्याही जाती धर्माची स्त्री असो तिला ह्या कायद्यामुळे स्नेह मिळाला पूर्वी नवरा बायकोचे पटत

नसले तरी तिला अख्खी जीवन काढावे लागत होते परंतु हिंदू कोड दिल्यामुळे तिला काडीमोड घेण्याचा

अधिकार मिळाला एकं दर महिलांना त्यांचा हक्क बहाल करण्यात आला ते फक्त डॉक्टर बाबासाहेब

आंबेडकरांचे हिंदू कोड बिलामुळेच. पूर्वी विवाह पूर्वी विवाह हे जातीतल्या जातीतच के ल्या जात होते

हिंदू कोड बिलामुळे आंतरजातीय विवाहाला बळकटी आली.

डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांना मोठ्या प्रमाणात विरोध झाला तात्कालीन त्यावेळेसच्या

स्त्रियांनी सुद्धा बाबासाहेबांना विरोध के लेला दिसतो प्रतिगामी विचारसरणीचे समाजातील लोकांनी ह्या

कायद्याला कडाडू न विरोध के ला त्यामुळे डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपल्या पदाचा राजीनामा

हा 1951 ला देऊन खंत व्यक्त के लेली दिसते.

स्त्री मुक्ती संकल्पना व आजची वर्तमान स्त्रीमुक्ती बाबत बाबासाहेबांचे

विचार :

डॉक्टर आंबेडकर यांनी हिंदू कोड बिल लिहिले ते टप्प्याटप्प्याने पास झाले स्त्रियांना मोठ्या

प्रमाणात न्याय मिळाला आर्थिक सामाजिक राजकीय सांस्कृ तिक स्वातंत्र्य स्त्रियांना मिळाले त्या

आपले अधिकार मिळवण्या सक्षम झाल्यास त्यांना सर्वच बाबतीत विशेष म्हणजे कायद्यात रूपांतर

झाल्यामुळे स्त्रियांना बळ निर्माण झाली.

ज्या निधरपणे समाजामध्ये वावरताना आपल्याला दिसतात स्त्रियांना आपला विचाराचा

अधिकार मिळाला त्यांना आपल्या मनाचा जोडीदार निवडण्याचा अधिकार मिळाला पोटगीचा त्यांना

अधिकार मिळाला कु टुंबात आज तिला दाबून ठे वल्या जात नाही स्त्रियांना हिंदू कोडविल्यामुळे

महत्त्वाचे अधिकार मिळाले 1951 नंतर त्यांना हिंदू कोड दिल्यामुळे मूलभूत अधिकार मिळाले

1. घटस्फोटाचा अधिकार पोटगीचा अधिकार मिळाला

2. एक पत्नीत्वाचा अधिकार मिळाला.

 3. पूर्वी मुलीला दत्तक घेता येत नव्हते ते दत्तक घेण्याचा अधिकार मिळाला.

4. वडिलोपार्जित संपत्ती मध्ये मुलीला अधिकार मिळाला

5. वारसा म्हणून मुलीला संपत्तीचा अधिकार मिळाला

6. आंतरजातीय विवाह करण्याचा अधिकार स्त्रियांना मिळाला.

आजची स्त्री ही मोठ्या प्रमाणात मानसन्मानाने जगत असताना दिसते समाजात आज्जी

स्त्री माणसांना जगत असताना दिसते ते बाबासाहेबांच्या हिंदूळ हिंदू कोड बिलाची मेहरबानी आहे

डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांचे विचार आजही स्त्रियांसाठी सुरक्षा निर्माण करताना दिसतात. आजच्या

स्त्रियांना आपल्या विरोधातील अन्यायाला वाचा फोडण्यासाठी अधिकार प्राप्ती झालेली आहे आज

कोर्टकचेऱ्यामध्ये आपला वाटा मागण्यासाठी स्त्री सक्षम झालेली दिसत आहे ती आपल्या हक्काच्या

मागणीसाठी सक्षम आहे तिला आज घटस्फोट संपत्ती मध्ये वाटावा आंतरजाती विवाह करण्याचा

अधिकार हिंदू कोड बिलाने दिलेला आहे समाजातील लढवय्ये झालेली आहे आपला हक्क

मिळवण्यासाठी ती आपल्या वडिलांना नोटीस पाठवत आहे ती वारसा हक्काप्रमाणे आपल्या संपत्तीतील

वाटा मागण्या सक्षम झालेली आहे म्हणजेच आजची स्त्री ही मुक्तपणे संचार करीत आहे ते फक्त

बाबासाहेबांच्या हिंदू कोड बिलांमुळेच.

जो स्त्रियांचा पदोपदी अपमान झाला होता त्या अपमानाच्या विरोधात आजची स्त्री बंड करीत

आहे बंड करताना दिसत आहे कौटुंबिक न्यायालयात अनेक प्रकरणे चालत आहेत ते आजची स्त्री

जागृत झालेली आहे तिला मुक्तपणे संचार करण्याचा अधिकार हिंदू कोड बिलाने दिला आहे तिला

आपल्या हक्काची जाणीव निर्माण झालेली आहे स्त्रियांनी आपल्या आचार विचार बदललेले दिसतात

पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून स्त्री लढताना दिसत आहे आपल्या कामाच्या ठिकाणी नोकरीच्या

ठिकाणी किं वा कु टुंबातील मुक्तपणे संचार करताना दिसत आहे गुलामीचे जिने तिने सोडले आहे हिंदू

कळविल्यामुळे स्त्रीला मोठ्या प्रमाणात मुक्ती मिळाली आहे.

 हिंदू कोड बिलाचा स्त्री स्वातंत्र्यावर झालेला परिणाम :

हिंदू कोड बिलामुळे स्त्रीला सुरक्षितता मिळाली संपत्तीत वारसा मिळाला घटस्फोट घेता येऊ

लागला पोरगीचा अधिकार मिळाला वडिलांच्या संपत्तीत तिला अधिकार मिळाला आधी तिच्यावर

मोठ्या प्रमाणात अन्याय होत होता ते आपल्या हक्कासाठी दाद मागत होती ती ती स्वतंत्रपणे

वावरताना आज दिसत आहे तिला आपला निर्णय घेता येत आहे डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांचे हिंदू

कोड दिल्यामुळे तिला तिची हक्क मिळाले आहेत समाजात बाबा त्यांना कायद्याचे पकड तिला

मिळालेली आहे समाजाला कायद्याची जाण झालेली आहे समाजामध्ये हिंदू कोळवल्याची जाण निर्माण

झालेली आहे त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात स्त्रियांना दर्जा प्राप्त होताना दिसत आहे स्त्रियांना सामाजिक

राजकीय सांस्कृ तिक क्षेत्रात व आर्थिक क्षेत्रात वावरण्याची संधी तिला मिळालेली आहे एकं दर आपण

बघितले तर हिंदू कोळवल्यामुळे भारतातील समस्या स्त्रियांना त्यांच्या महत्त्वाचा अधिकार मिळालेला

आहे त्यामुळे त्या स्वतंत्रपणे वावरताना हक्क मागताना झगडताना दिसत आहेत कु टुंबाच्या विरोधात

आवाज उठवताना दिसत आहेत.

नुकतेच, सर्वोच्च न्यायालयाने घोषित के ले की कलम 142 (सर्वोच्च न्यायालयाला पूर्ण न्याय

करण्याचा अधिकार देते) अंतर्गत सूचीबद्ध शक्ती वापरून ते कोणतेही विवाह विसर्जित म्हणून घोषित

करू शकतात किं वा ते अपरिवर्तनीयपणे खंडित झाल्यास घटस्फोटाचा हुकू म मंजूर करू शकतात. हे

लोकांना प्रतीक्षा कालावधी बायपास करण्यास आणि थेट सर्वोच्च न्यायालयात जाण्यास मदत करते. हे

सुद्धा आंबेडकरांच्या कोड बिलाचे अनुवर्तित स्वरूप आहे.

आता, हिंदू विवाह कायद्यांतर्गत विविध कलमे पाहू:

1. कलम 10

हिंदू विवाह कायद्याचे कलम 10 न्यायालयीन विभक्ततेबद्दल बोलते आणि कायदेशीररित्या

घटस्फोट घेण्याची प्रक्रिया स्पष्ट करते; त्यात कौटुंबिक न्यायालयात याचिका दाखल करणे समाविष्ट

आहे. कलम १३ (i) आणि (ii) (वेगवेगळ्या भाग) नुसार विभक्त होण्याचे कारण आणि कलम
(आवश्यक असल्यास) याचिके त नमूद के ले जाऊ शकतात. या विभागाबद्दल देखील जाणून घेण्यासाठी

वाचा.

2. कलम 5

हिंदू विवाह कायद्याचे कलम 5 हिंदू विवाहाच्या अटी अधोरेखित करते. हे लक्षात

घेण्यासारखे आहे की अटी विवेकाधीन आहेत आणि अनिवार्य नाहीत, म्हणून असे सहसा म्हटले जाते

की "लग्न 'पुढील अटींनुसार' के ले जाऊ शकते'. या अटींचा समावेश आहे:

(i) लग्नाच्या वेळी वर किं वा वधू दोघांचाही विवाह झालेला नाही.

(ii) त्यापैकी कोणीही लग्नाला संमती देण्यास असमर्थ आहे किं वा लग्न करण्यास

मानसिकदृष्ट्या अक्षम आहे. तसेच, त्यांच्यापैकी कोणालाही वेडेपणाचे वारंवार हल्ले किं वा अपस्मार

यासारख्या समस्या नाहीत.

(iii) दोघांनीही भारताच्या कायद्यात अधोरेखित के ल्याप्रमाणे लग्नाचे वय ओलांडले आहे,

म्हणजे मुलासाठी २१ वर्षे आणि मुलीसाठी १८ वर्षे.

(iv) त्यांपैकी कोणीही निषिद्ध नातेसंबंधांच्या श्रेणीत येत नाही जोपर्यंत त्या प्रत्येकाला

नियंत्रित करणारी प्रथा किं वा वापर त्यांना लग्नासाठी परवानगी देत नाही.

(v) पक्ष हे सपिंड नसतात जोपर्यंत त्यांचा धर्म किं वा प्रथा परवानगी देत नाही.

3. कलम १३

कलम 13 हा एक तपशीलवार विभाग आहे ज्यामध्ये हिंदू विवाह कायद्यांतर्गत घटस्फोट

घेण्यासाठी अनेक अटी आहेत. या कलमांतर्गत विविध कारणे परिभाषित के ली आहेत ज्यांना

घटस्फोटासाठी कायद्याच्या न्यायालयात परवानगी दिली जाऊ शकते. हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे

की HMA 1955 मध्ये सादर के लेले कलम 1-A दोन्ही पक्षांकडू न घटस्फोट घेण्याचे कारण प्रदान

करते, तथापि, कलम 13 मधील कलम 2 के वळ महिलांसाठी घटस्फोट घेण्याचे कारण प्रदान करते.
 कलम 13-1 मध्ये (i) पारशी, ख्रिश्चन, इस्लाम किं वा हिंदू धर्माचा भाग नसलेल्या (बौद्ध,

जैन, शीख धर्म,) (ii) वेडेपणा-कोणत्याही धर्मात हिंदूचे धर्मांतर-संभाषण यासारख्या कारणांचा समावेश

आहे. अनिश्चित काळासाठी मानसिक आजार किं वा कोणताही मानसिक आजार जो कोणत्याही

माणसाला जगण्यासाठी कायद्याच्या नजरेत अवास्तव आहे. (iii) लैंगिक रोग, (iv) मृत्यूचा अंदाज.

कलम 13-2 मध्ये बिगामी, बलात्कार, लैंगिक संबंध किं वा पाशवीपणा, डिक्री किं वा

देखरेखीचा आदेश (हे HMA च्या कलम 18 किं वा दंड संहितेच्या कलम 125 अंतर्गत जारी करण्याच्या

अधीन आहे - या दोन्हीपैकी कोणतीही गोष्ट पत्नीला दाखल करण्यात मदत करू शकते. घटस्फोटाची

याचिका), पत्नी वेगळी राहात आहे, लग्न 15 वर्षापूर्वी झाले आहे (वय 18 वर्षे पूर्ण होण्यापूर्वी

घटस्फोट दाखल करू शकतो), आणि दोन्ही भागीदार किमान एक वर्षापासून वेगळे राहत आहेत

4. कलम 14

हिंदू विवाह कायदा, 1955 अंतर्गत घटस्फोटासाठी कलम 14 जर विवाहाच्या तारखेपासून

एक वर्ष उलटले नसेल तर कोणतेही विवाह विघटन करण्यास प्रतिबंधित करते. तथापि, याचिका

दाखल करताना कलमे आणि पुरेसा पुरावा प्रदान के ल्यास अपवाद असू शकतात. भारतीय विवाह

कायदा असे समर्थन करतो की सर्व विवाहांना मानसिक, भावनिक आणि आर्थिक गुंतवणूक आणि

त्यामुळे दोन्ही पक्षांना होणारे नुकसान लक्षात घेऊन फे रविचार आणि समेटाची वाजवी संधी दिली

जावी आणि कोणत्याही मुलाचा (किं वा मुले) जन्म झाल्यास त्याचा गांभीर्याने विचार के ला जातो. ते

लग्न.

5. कलम 15

हिंदू विवाह कायद्याच्या कलम 15 मध्ये घटस्फोटाचा आदेश मंजूर झाल्यानंतर पुन्हा लग्न

करण्याचे दोन्ही पक्षांचे अधिकार परिभाषित के ले आहेत. डिक्री विरुद्ध कोणत्याही नवीन किं वा

विद्यमान अपीलच्या आधारावर कालावधी परिभाषित के ला जातो. जोपर्यंत कोणतेही अपील

अस्तित्वात नाही आणि कायद्याच्या न्यायालयात, कोणत्याही पक्षाविरुद्ध फे टाळले जात नाही तोपर्यंत,

कायदेशीररित्या विवाह करण्याचे अधिकार रद्दबातल राहतील.

हिंदू कोड बिल आणि त्याचे भाग:

भारतीय संसदेने हिंदू विवाह, कु टुंब आणि हिंदू समाजातील स्त्रियांची स्थिती सुधारण्यासाठी

खालील कायदे पारित के ले आहेत. हिंदू विवाह हक्क विभक्त निवास आणि देखभाल कायदा आणि

हिंदू अल्पसंख्याक आणि पालकत्व कायदा एकत्रितपणे हिंदू कोड म्हणून ओळखले जातात. बाबा

साहेब आंबेडकरांच्या नंतर चार वर्षांनी हिंदू कोड बिलाच्या काही कलमांची विभागणी करून त्यांना

अनेक कायद्यांचे स्वरूप देण्यात आले. हे कायदे हुंडा, विवाह आणि घटस्फोटाशी संबंधित कायदे

आहेत;

1. जात अपंगत्व निर्मूलन जे पुढे जात अपंगत्व निर्मूलन कायदा, 1850 बनले.

2. कन्व्हर्ट्स विवाह कायदा, 1866

3. विशेष विवाह कायदा, 1872

4. मूल विवाह प्रतिबंध कायदा 1929 (शारदा कायदा म्हणून ओळखला जातो)

5. हिंदू विवाह कायदा 1945 6. हिंदू विवाह (अपंगत्व काढू न टाकणे) कायदा 1946

6. हिंदू विवाह कायदा 1955 8. भारतीय घटस्फोट कायदा 1955

7. हिंदू विधवा कायदा : 8561 पुनर्विवाह हुंडा बंदी कायदा 1961

8. बालविवाह प्रतिबंध कायदा 2006

9. मालमत्तेच्या अधिकाराशी संबंधित कायदे

10. हिंदू वारसा (अपंगत्व काढू न टाकणे) कायदा, 1928,

11. द हिंदू लॉ ऑफ nheriiance (सुधारणा) अधिनियम, 1929

12. द हिंदू गेन्स ऑफ लर्निंग कायदा, 1930,

13. हिंदू महिला मालमत्ता हक्क कायदा, 1937,

14. हिंदू महिलांचा स्वतंत्र देखभाल आणि निवास कायदा, 1946, हिंदू विवाह (अपंगत्व काढू न

टाकणे) कायदा 1946.

15. हिंदू महिला विवाहित महिलांना वेगळे राहण्याचा हक्क आणि देखभाल कायदा 1946

16. हिंदू दत्तक आणि देखभाल कायदा 1956

17. हिंदू उत्तराधिकार कायदा 1956 कामगार महिलांच्या हक्कांच्या संरक्षणाशी संबंधित कायदे

18. कारखाना कायदा 1948 21. किमान वेतन कायदा 1948

19. हिंदू अल्पवयीन आणि पालकत्व कायदा 1956

20. मातृत्व लाभ कायदा 1961

21. समान मोबदला कायदा 1976

22. फॅ क्टरीज सुधारणा कायदा 1976 हिंदू महिला मालमत्ता अधिकार कायदा,

1937 महिलांना संपत्तीचा अधिकार देण्याच्या उद्देशाने पारित करण्यात आला होता परंतु

त्याचे संयुक्त परिणाम कु टुंबाकडे दुर्लक्ष झाले. हिंदू समाज जरी समालोचन आणि डायजेस्टच्या

काळात होता त्यापेक्षा खूप पुढे गेला असला तरी कायद्याच्या विकासाला खीळ बसली. हिंदू

कायदा स्थिर झाला आणि हिंदू समाजाच्या बदललेल्या संदर्भाला अनुरूप नाही. हिंदू समाजातील

पुरोगामी वर्गाने नेहमीच सुधारणांचा आग्रह धरला. 1941 मध्ये एक हिंदू कायदा समिती स्थापन

करण्यात आली ज्याने आपल्या अहवालात अशी शिफारस के ली होती की हिंदू कायद्याचे

अनुक्रमिक वारसाहक्क आणि विवाह या कायद्यापासून सुरुवात करून संहिताबद्ध के ले जावे.

सरकारने शेवटी कोडचे विभाजन करून हप्त्यांमध्ये पास करण्याचा निर्णय घेतला. संविधान

सभेतील वादविवादांदरम्यानचा उतारा डॉ. गौर यांनी प्रत्येक समाजातील महिलांची गरीब स्थिती

सुधारण्यासाठी संपूर्ण देशासाठी समान नागरी संहिता लागू करण्याची जोरदार विनंती के ली. हिंदू

असो वा मुस्लिम प्रत्येक स्त्रीला समान हक्क आणि दर्जा प्रदान करायचा होता. राज्यघटनेच्या

कलम ४४ मध्ये नागरिकांसाठी समान नागरी संहितेची तरतूद आहे. भारताच्या संपूर्ण भूभागात

नागरिकांसाठी समान नागरी संहिता सुरक्षित करण्यासाठी राज्य प्रयत्न करेल. मात्र आजपर्यंत

समान नागरी कायदा होऊ शकला नाही. सर्वोच्च न्यायालयाने 10 मे 1996 रोजी आपल्या

निकालात पंतप्रधानांना घटनेच्या 8 व्या कलम 44 कडे “नवीन नजर” घेण्यास सांगितले.

अत्याचारितांचे रक्षण आणि राष्ट्रीय एकता आणि एकता या दोन्हींसाठी हे अत्यावश्यक असल्याचे
 न्यायालयाने म्हटले आहे. श्री. न्यायमूर्ती आर.एम. सहाय यांनी त्यांच्या निकालात म्हटले आहे

की, "आजपर्यंतची सरकारे घटनेच्या कलम ४४ अन्वये संवैधानिक आदेशाची अंमलबजावणी

करण्याच्या त्यांच्या कर्तव्यात पूर्णपणे चुकत आहेत आणि ते का असे आहे. या देशाच्या राजकीय

नेत्यांनाच अधिक चांगले माहित आहे. हे समजून घेण्यासाठी आम अदमी किं वा अबला नारी

समर्थन. 2 हा लेख आंतरयुद्ध आणि सुरुवातीच्या स्वतंत्र भारतातील महिला अधिकार आणि

कौटुंबिक कायद्यातील सुधारणांबद्दलच्या वादाचे परीक्षण करतो.

1941 मध्ये सुरू झालेल्या आणि 1956 मध्ये कळालेल्या कौटुंबिक कायद्यामध्ये सुधारणा

करण्याचा प्रयत्न आणि संहिताबद्ध के लेल्या हिंदू कोड बिलावर लक्ष कें द्रित करून, या सुधारणांनी हिंदू

कु टुंबात पुरुष अधिकार वापरण्याच्या पद्धतीत बदल करण्याचा प्रयत्न के ला, परंतु ते एकत्र के ले. इतर

प्रादेशिक हिंदू आणि बिगर हिंदू समुदायांवर उत्तर भारतीय हिंदू पुरुषांची शक्ती. औपनिवेशिक शासक

आणि स्थानिक प्रभावशाली लोक यांच्यातील युतीद्वारे व्यवस्थापित, भारतातील ब्रिटीश शासनामुळे

भारतातील पितृसत्ताक अधिकाराची श्रेणीबद्ध रचना सुनिश्चित करण्यात आणि तीक्ष्ण करण्यात मदत

झाली. पहिल्या महायुद्धानंतर औपनिवेशिक शासनाच्या राजकीय, अर्थव्यवस्थेत घटनात्मक सुधारणा

आणि बदल सुरू झाले. दबावाखाली सत्तेची ही पदानुक्रमित रचना आणि तिच्या सुधारणांमध्ये

भारतीय आमदार आणि वसाहती अधिकार्‍यांमध्ये वाढती आवड निर्माण झाली. महिला अधिकारांच्या

भाषेत वैयक्तिक कायद्यातील सुधारणा हे हिंदू कु टुंब आणि भारतीय राज्य या दोघांमधील शक्तीचे

संतुलन पुनर्रचना करण्याच्या इच्छे ने प्रेरित होते. 3 सप्टेंबर 22, 1951 या दिवशी जवाहरलाल

नेहरूं नी जातीय हिंदूंच्या प्रतिक्रियेला घाबरून हिंदू कोड बिल मागे घेतले. अशा प्रकारे मनूच्या

हुकु मावर आधारित पितृसत्ताक ब्राह्मणी समाजव्यवस्थेने हिंदू स्त्रियांवर लादलेल्या सर्व बंधनांना दूर

करण्याची सुवर्णसंधी गमावली. सामान्यतः ज्ञात आहे की, हिंदू समाजातील स्त्रियांना

ऐतिहासिकदृष्ट्या राजकीय सामाजिक आणि आर्थिक अधिकार नाकारले गेले आहेत. ब्राह्मणी ग्रंथांनी

स्त्रीशिक्षण नाकारले. सती, बालविवाह, विधवा बहिष्कार यांचा धूर्तपणे स्त्रियांना मालमत्तेवरील

अधिकार नाकारण्यासाठी के ला गेला. 4 मुक्त भारताचे पहिले कायदा मंत्री म्हणून डॉ.बाबासाहेब

आंबेडकर यांनी महिलांना मनूच्या कायद्याच्या तावडीतून मुक्त करणे हे आपले कर्तव्य असल्याचे

ओळखले. त्यांनी 24 फे ब्रुवारी 1949 रोजी हिंदू कोड बिलाचा मसुदा तयार के ला आणि सादर के ला.
या विधेयकाद्वारे डॉ. आंबेडकरांना भारतात प्रचलित असलेल्या विविध विवाह प्रथा संपुष्टात

आणायच्या होत्या आणि के वळ एकपत्नी विवाहाला कायदेशीर मान्यता द्यावी अशी इच्छा होती. पण

सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे या विधेयकात महिलांना संपत्तीचा अधिकार बहाल करण्याचा प्रयत्न

करण्यात आला. तसेच सर्व कायदेशीर बाबींमध्ये स्त्री-पुरुषांना 9 समानता देण्याची मागणी के ली

आहे. परंतु जातिवंत हिंदू "नेते" आणि "बुद्धिजीवी", महिलांना समान मानण्यास तयार नसून, या

विधेयकाला त्यांच्या धर्मावरील आक्रमण म्हणत विरोध के ला. राजेंद्र प्रसाद, गोविंद वल्लभ पंत आणि

मदन मोहन मालवीय आणि इतर नेत्यांनी या विधेयकाला विरोध के ला. विधेयक मागे न घेतल्यास

उपोषण करण्याची धमकी सरोजिनी नायडू यांनी दिली.डॉ. स्त्रियांच्या हक्कांच्या बाजूने उभे

राहिल्याबद्दल आंबेडकरांवर जोरदार टीका झाली. सनातनी घटकांनी "मध्यम" कॉंग्रेस नेत्यांसह

"अस्पृश्य" च्या हातात "हिंदू धर्म धोक्यात आहे" अशी आरोळी ठोकू न देशात सांप्रदायिक जोश

वाढवला. पाठीचा कणा नसलेल्या नेहरूं नी दबावाला बळी पडू न विधेयक मागे घेण्याचा निर्णय घेतला.

डॉ.आंबेडकरांनी या विधेयकाचे जोरदार समर्थन के ले आणि उदारमतवादी बुद्धिजीवी आणि

प्रसारमाध्यमांना या विधेयकाच्या समर्थनार्थ पुढे येण्याचे आवाहन के ले, परंतु त्यांच्या आवाहनाला

प्रतिसाद देण्यात बहुतांश जण अयशस्वी ठरले. सकारात्मक बदलासाठी बांधिलकी नसल्यामुळे

दुखावले गेले आणि नेहरूं च्या मागे हटू न डॉ. बी.आर. आंबेडकर यांनी कें द्रीय मंत्रिमंडळाचा राजीनामा

दिला. 5 तथापि, दर्जेदार असमानतेशी लढा देण्याच्या त्यांच्या संघर्षात डॉ. आंबेडकरांनी बाहेरून

आंदोलन किं वा तक्रार करण्याऐवजी सुधारणा प्रक्रियेचा भाग राहण्याचे धोरण निवडले. बहुधा, "हिंदू

कोड बिल" हा हिंदू धर्मातील दर्जाबद्ध असमानता सुधारण्यासाठी डॉ. आंबेडकरांचा शेवटचा प्रयत्न होता.

आपल्या राजकीय कारकिर्दीच्या सुरुवातीपासूनच, डॉ. आंबेडकर हे अंगभूत असमानतेसाठी हिंदू धर्मावर

टीका करत होते, परंतु सुधारणा घडवून आणण्याचा प्रयत्न करत होते. त्यांची चळवळ चौकाचौकात

पोहोचल्याच्या घटना घडल्या आणि काँग्रेसच्या दोन नेत्यांशी स्पष्ट संघर्ष झाला. पहिला पूना-महात्मा

गांधींसोबतचा करार जो "सर्वसहमतीच्या तडजोडीने" संपला आणि दुसरा "हिंदू कोड बिल" येथे पं.

जवाहरलाल नेहरू, ज्याचा अंत डॉ. आंबेडकरांच्या "विश्वासभंगाने" झाला. पुढे वर्तमान लेख हिंदू

कायद्याच्या उत्क्रांतीचा ऐतिहासिक दृष्टीकोन प्रदान करण्याचा प्रयत्न करतो. हे हिंदू कोड बिल
विवादासाठी ऐतिहासिक संदर्भ निर्माण करणाऱ्या विविध प्रकारच्या सामाजिक शक्तींमधील गतिशील

संवादाचे भाष्य करते.

हे दर्शविते की हिंदू कोड बिल महिलांच्या चळवळीची वाढ, राष्ट्रवादी संघर्षाच्या गरजा आणि

विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात कायदेशीर सुधारणांची गरज यासारख्या शक्तींच्या नक्षत्राने आकार घेतला

होता. या प्रकरणामध्ये भारतातील महिला चळवळीचे प्रयत्न, महिलांचे मताधिकार प्राप्त करणे आणि

भारतीय राष्ट्रीय चळवळीच्या तीव्रतेमुळे निर्माण झालेल्या प्रभावाची नोंद आहे ज्यामुळे महिलांना

त्यांच्या घरगुती बंदिवासातून बाहेर पडू न त्यांच्या पुरुष देशबांधवांमध्ये सामील होण्यास भाग पाडले

गेले. अशा प्रकारे कायदेशीर व्यवस्थेतील अंतर्गत विसंगती आणि बाह्य वास्तवांमुळे 1920 पासून

महिलांशी संबंधित कायद्यांमध्ये बदल करणे आवश्यक होते. 6 10 लेखाचा परिच्छे द हिंदू कोड

बिलाच्या उत्क्रांतीच्या विशिष्ट टप्प्यांवर चर्चा करतो आणि 1941 ते 1946 या काळात हिंदू कोड

बिलावरील प्रवचनाचे वैचारिक आधार समजून घेण्यासाठी आधार प्रदान करतो. प्रकरण हिंदू

कायद्यांच्या संहितीकरणाच्या प्रक्रियेचा मागोवा घेतो. 1920 चे दशक, मॉन्टेग चेल्म्सफोर्डच्या

सुधारणांनंतर लगेचच. हे 1920 आणि 1930 च्या दशकात हिंदू कायदेविषयक सुधारणांवरील

वादविवाद आणि 1937 च्या हिंदू महिलांच्या संपत्तीच्या अधिकार कायद्यावरील वाढत्या सामाजिक

असंतोषावर चर्चा करते ज्यामुळे 1941 मध्ये हिंदू कायदा समितीची स्थापना करण्यात आली. प्रकरण

शिफारशींवर देखील चर्चा करते. पहिल्या हिंदू कायदा समितीची, 1944 मध्ये समितीची पुनर्रचना,

हिंदू कायद्याचे संहिताबद्ध करण्यासाठी विधेयक तयार करण्याच्या आदेशासह. 7 प्रकरण आधुनिक

भारतीय राष्ट्राच्या उभारणीत हिंदू कोड बिलाच्या योगदानाचे मूल्यांकन करते. हिंदू कोड बिल त्याच्या

सौम्य स्वरूपात आधुनिक भारतीय समाजावर महत्त्वपूर्ण प्रभाव पाडण्यात अयशस्वी ठरले या

विद्यमान समजाच्या विरोधात, विश्लेषण आधुनिक भारतीय मनावर हिंदू कोड बिलाचे कायमचे ठसे

टिपण्याचा प्रयत्न करते. सैद्धांतिक साधने आणि अनुभवजन्य विश्लेषणाच्या मदतीने, विभाग स्वतंत्र

भारतात हिंदू कोड बिल विवादाचे महत्त्व शोधतो. हे दाखवण्याचा प्रयत्न करतो की 1970 आणि

1980 च्या दशकात हिंदू कोड बिलाने के वळ भारतात स्त्रीवादी सक्रियतेच्या दुसर्‍या लाटेसाठी बेंचमार्क

प्रदान के ला नाही तर हिंदू कायद्यांच्या योग्य अंमलबजावणीच्या आसपासच्या अनेक कायदेशीर

वादांनाही आकार दिला. धडा असा युक्तिवाद करतो की त्याच्या छाटलेल्या स्वरूपातही, हिंदू कोड
बिल संमत होणे हे स्वतंत्र भारतात लैंगिक जाणीवेला आकार देण्यासाठी आणि त्याद्वारे दीर्घकालीन

कायद्याच्या निर्मितीच्या प्रक्रियेवर प्रभाव टाकण्यासाठी महत्त्वपूर्ण होते. 8 Sumup: भारतीय स्त्रिया

दुबळ्या गौण आणि पिढ्यानपिढ्या एकत्र आश्रित म्हणून बंदिस्त होत्या आणि पुरुषप्रधान समाजात

स्त्रिया म्हणून सामाजिक अधिकार नाकारले गेले आहेत. डॉ. बी.ए. आंबेडकर यांना आदरांजली अर्पण

करून समतेचा प्रामाणिक प्रयत्न सिद्धांत भारत सरकारने सध्याच्या समाजात समान दर्जा मिळावा

आणि त्यांचे जीवन सन्मानाने जगता यावे यासाठी माझे सरकार एका कलेमध्ये हिंदू कोड बिल सादर

करत आहे. परंतु सध्याच्या समाजात अजूनही महिलांना सर्व हिंदू कोड बिल कायद्यांची माहिती

नाही. आम्ही डिजिटल जगात राहत असूनही. त्याऐवजी, मंगळाच्या शर्यतीत असताना, पुरुष अनादी

काळापासून ज्याचा आनंद घेतात ते स्थान प्राप्त करण्यासाठी दररोज नवीन आव्हानांचा सामना करावा

लागतो. असे करणे आणि यशस्वी होणे. आपण शिक्षण आणि माध्यमांद्वारे जागरूकता निर्माण

के ली पाहिजे जी आपल्या मूलभूत गरजांशी जवळून संबंधित आहेत जे त्यांना आर्थिक सक्षमीकरणासह

त्यांचे स्वयं-समर्थित करियर तयार करण्यास मदत करतील, के वळ 11 स्त्रियाच देशातील सर्वोच्च

निर्णय घेण्याच्या स्थानावर विराजमान होऊ शकतात. याला देखील त्यांच्या कु टुंबाकडू न काळजी घेणे

आवश्यक आहे आणि त्यांचे जीवन तयार करण्याच्या तिच्या क्षमतेचे संरक्षण आणि कौतुक करणे

आवश्यक आहे. महिला असल्याचा अभिमान वाटत नाही तर कु टुंबात आणि समाजात पुरुषांच्या

बरोबरीने आदरही वाटतो.

एकसंध भारतीय होण्यासाठी जात-पात आणि लिंग काहीही असो, ब्राह्मणी ग्रंथ आणि त्यांच्या

तत्त्वज्ञानाला एकत्र न म्हणता सर्व विषमतेवर मात करून फळांचा (समानतेचा) आस्वाद घ्यावा, असे

अध्यात्मिक जननेते आणि पहिले कायदामंत्री डॉ. बाबा साहेब आंबेडकरांनी मरण पावलेल्या स्त्रियांना मनुच्या

कायद्याच्या तावडीतून मुक्त करणे हे आपले कर्तव्य आहे हे ओळखले. जे मानवी हक्कांच्या विरोधात

आढळतात.
 वरील सारणी दाखवते की बलात्कार पीडितांची जास्तीत जास्त संख्या शेजारी, मित्र, नातेवाईक

आणि नोकरदार/सहकारी आणि ओळखीच्या व्यक्तींद्वारे के ली गेली आहे. के वळ 3.68% प्रकरणे

अज्ञात व्यक्तींनी के ली आहेत. या तक्त्यावरून स्त्रिया त्यांचे कु टुंब, शेजारी, नातेवाईक आणि

सध्याच्या समाजातील ओळखीच्या व्यक्तीही सुरक्षित नाहीत. समाजातील अज्ञात लोकांकडू न आपण

काय अपेक्षा करतो.

डॉ. बी.आर. आंबेडकर यांच्या नेतृत्वाखालील हिंदू कोड बिलाने महिलांना समान नागरिक

म्हणून ओळखले आहे ज्यांचे अधिकार त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात आहेत. भारतीय उपखंडात महिलांच्या

हक्कांची कल्पना ज्या मार्गांनी के ली जात होती त्यापासून हे दूर झाले. त्यात जाती-निर्धारित विवाह,

धर्म-लादलेले विवाह, आणि स्त्रियांच्या मालमत्तेचा हक्क नसणे यासारख्या "ब्राह्मणवादी पितृसत्ता"

च्या घटकांवर निर्बंध घालण्यात आले. जरी 'इंटरसेक्शनॅलिटी' हा शब्द अलीकडेच तयार के ला गेला
असला तरी, हिंदू कोड बिलावरील डॉ. आंबेडकरांच्या कार्यातही अशा समजाला मूर्त स्वरूप दिले गेले

आहे-ज्यामध्ये लिंग-आधारित दडपशाहीला जाती-आधारित दडपशाहीशी जोडले गेले आहे- आणि

ब्राह्मणी पितृसत्तेला आव्हान दिले आहे. संक्षिप्ततेच्या फायद्यासाठी, हा लेख हिंदू कोड बिलाच्या

तीन पैलूंवर प्रकाश टाकतो, म्हणजे, सामाजिक सुधारणांचे स्थान, शाश्वत अंतःविवाहाची आव्हाने

आणि वारसा कायद्याचा धार्मिक आधार

उदारमतवादी कथने

भारतातील उदारमतवादी कथन, महात्मा गांधी, जवाहरलाल नेहरू आणि बी.आर. आंबेडकर.

हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये स्त्रियांना उच्च स्थान दिलेले असूनही, एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकातील

भारतीय समाजाचे वास्तव काहीसे वेगळे होते, हे गांधींच्या लक्षात आले. भारतीय समाजात हिंदू

स्त्रियांना पुरुषांच्या अनुषंगाने वागवले जात होते, प्रामुख्याने कु टुंबातील माता आणि पत्नीच्या भूमिका

पार पाडत होत्या. भारतीय महिलांना त्यांच्या संरक्षित वातावरणातून बाहेर काढू न भारतीय राष्ट्रीय

चळवळीत सामील करण्यात गांधींचा मोठा वाटा होता, ज्यामुळे भारतीय सामाजिक दृश्यात क्रांती घडू न

आली. .

महिलांच्या हक्कांच्या संस्थेसाठीच्या सामाजिक कायद्याला गांधींचा पाठिंबा होता, जरी त्यांना

महिलांच्या मुक्तीच्या दिशेने एक किरकोळ पाऊल वाटले. त्यांनी लिहिले,

“महिलांच्या हक्कांच्या बाबतीत मी तडजोड करत नाही. सामाजिक पक्षाघाताच्या

स्थितीत राहिल्याशिवाय त्यांना [स्त्रियांना] यापुढे बाहुल्या किं वा गुलामांसारखे वागवले

जाऊ शकत नाही...म्हणूनच मी प्रत्येक प्रसंगी कोणत्याही अनिश्चित शब्दांत निषेध

व्यक्त करते की जोपर्यंत भारतात स्त्रिया असेच राहतील. थोडेसे दडपलेले किं वा

[पुरुषांसारखे] समान अधिकार नसल्यामुळे भारताची खरी प्रगती होणार नाही”

गांधींनी त्याची गरज मान्य के ली, पण भारतीय महिलांना भेडसावणाऱ्या समस्यांपैकी हा

त्यांच्यासाठी एकच होता. त्यांनी कायदेशीर सुधारणांना "के वळ उपशामक" म्हणून संबोधले. भारतीय

महिलांच्या मुक्तीची त्यांची संकल्पना राष्ट्रवादी चळवळीच्या वाढीशी घट्ट जोडलेली होती. किं बहुना,
गांधींनी स्त्रियांना राष्ट्रीय चळवळीत सामील होण्याच्या आवाहनाचा नाट्यमय परिणाम झाला यात

शंका नाही. असहकार चळवळीतील महिलांच्या शारीरिक उपस्थितीने स्वातंत्र्यलढ्यात एक नवीन

आयाम जोडला. त्याच वेळी, हे देखील निदर्शनास आणून दिले आहे की गांधींनी स्वातंत्र्य

चळवळीतील महिलांच्या सहभागाचा विचार मर्यादित अर्थाने के ला आणि महिलांच्या असंतोषाला 10

च्या आत राष्ट्रवादी कारणीभूत ठे वण्याचा प्रयत्न के ला.

गेराल्डिन फोर्ब्स यांनी याला “सन्मानाचे राजकारण” असे म्हटले आहे. दुसरीकडे,

जवाहरलाल नेहरू हे हिंदू कोड बिलामागील प्रमुख शक्ती होते कारण त्यांना भारतीय समाजाच्या

एकात्मिक विकासाला चालना मिळेल अशी अपेक्षा होती. सुरुवातीला, नेहरूं ना विश्वास होता की हिंदू

कोड बिल संसदेत पुढे ढकलले जाऊ शकते. 19 डिसेंबर 1949 रोजी संसदेत त्यांनी के लेल्या

प्रतिपादनातून हे स्पष्ट होते:

“या हिंदू कोड बिलाचे महत्त्व नाही, असा विचार सभागृहाने करावा असे मला वाटत

नाही, कारण आम्ही त्याला सर्वात जास्त महत्त्व देतो. , मी म्हटल्याप्रमाणे, कोणत्याही

विशिष्ट कलम किं वा कशामुळे नाही तर ……. समाजाला प्रगती करायची असेल तर सर्व

आघाड्यांवर ही एकात्मिक प्रगती झालीच पाहिजे. नेहरूं नी संसदेत विधेयकाच्या समर्थनार्थ

बोलले की "हे स्पष्टपणे समजले पाहिजे की हे एक महत्त्वाचे उपाय आहे ज्याला सरकार

महत्त्व देते आणि ज्यावर ते उभे किं वा पडेल".

उदारमतवादी कथेला वाढत्या शिक्षित वर्गातील उदारमतवादी वर्गाने तसेच देशभरात प्रादेशिक स्तरावर

पसरलेल्या मोठ्या संख्येने सामाजिक सुधारणा संघटनांनी संसदेच्या बाहेर पाठिंबा दिला. उदारमतवादी

सामाजिक संघटनेचे एक उदाहरण म्हणजे 1936 मध्ये महाराष्ट्रातील उदारमतवादी समाजसुधारकांच्या

एका वर्गाने धर्म निर्णय मंडळाची स्थापना के ली. या संदर्भात तळागाळातील धर्मनिर्णय मंडळाचे

निरीक्षण उल्लेखनीय आहे, ”कारण सध्याचा कोणताही राजकीय पक्ष विधेयक यशस्वीरीत्या मंजूर

होण्यासाठी उत्सुक नाही; आम्ही कोणत्याही पक्षाकडू न सहकार्य मिळवू शकलो नाही. पंढरपूर,

सोलापूर, धुलिया आणि अकोला यांसारख्या ठिकाणी स्थानिक काँग्रेसजनांनी आमचा कार्यक्रम

आयोजित के ला होता पण ते त्यांच्या वैयक्तिक क्षमतेत होते. समाजाच्या शक्ती संरचनेच्या प्रसाराची
एक पद्धत म्हणून प्रवचनाचे महत्त्व धर्म निर्णय मंडळाच्या निरीक्षणावरून लक्षात येऊ शकते की,

“विधेयकाच्या विरोधात हिंदू विरोधी संहिता परिषद आयोजित करून के लेल्या प्रचाराचा प्रतिकार करणे

देखील आवश्यक आहे. दिल्ली, इंदूर, नागपूर, मद्रास इत्यादी महत्त्वाच्या ठिकाणी परिषदा घळल्या

विधेयकाच्या बाजूने व्यक्त झालेल्या सर्व व्यक्तींपैकी” अशाप्रकारे, तळागाळात हिंदू कोड बिलाला

पाठिंबा मिळवून देताना, मंडळाने विधेयकाच्या विरोधकांच्या संघटित मोहिमेचे निरीक्षण के ले आणि

काँग्रेससारख्या मुख्य प्रवाहातील पक्षांच्या उदासीन प्रयत्नांना विरोध के ला. हिंदू संहितेच्या समर्थनार्थ

सुशिक्षित ज्ञानी अभिजात वर्गाचा एक महत्त्वाचा भाग आला. धर्मनिरपेक्ष बुद्धिमत्तेकडू न मिळालेल्या

समर्थनाची संपूर्ण व्याप्ती कव्हर करणे शक्य नसले तरी इंग्रजी आणि स्थानिक प्रेसमध्ये ते अनुनाद

शोधत होते. 31 जानेवारी 1945 रोजीच्या टाइम्स ऑफ इंडियाने निदर्शनास आणून दिले:

“जुन्या बाटल्यांमध्ये नवीन वाइन ओतण्याचा अनुभव पूर्णपणे आनंदी नव्हता आणि

ऑर्थोडॉक्स वर्तुळात निर्माण झालेल्या गोंधळाव्यतिरिक्त गंभीर कायदेशीर अडचणींना तोंड

द्यावे लागले. या स्थितीत, एक सामान्य सुधारणा आणि शक्य असल्यास, संपूर्णपणे हिंदू

कायद्याचे संहिताकरण करणे इष्ट वाटते. एवढ्या विशाल आणि गुंतागुंतीच्या कायद्याच्या

व्यवस्थेमुळे, हे कार्य भयंकर आणि वादग्रस्त ठरणार आहे आणि सविस्तर तपास आणि

जमिनीची अत्यंत काळजीपूर्वक तयारी के ल्याशिवाय ते हाती घेतले जाऊ शकत नाही.

कायद्याला, कोणत्याही दराने, सामाजिक सुधारणांचे प्रश्न बाजूला ठे ऊन त्याच्या वापरात

सुलभीकरण आणि एकसमानता आणणे आवश्यक आहे, ज्याची गणना अडचणी निर्माण

करण्यासाठी के ली जाते."

संपादकीयात कौटुंबिक कायद्यांची संहिता लागू करण्याच्या आवश्यकतेकडे भारतीय बुद्धिजीवींचा

पाठिंबा दिसून आला. मजबूत, पितृसत्ताक रूढीवादाच्या उपस्थितीत कायदेविषयक बदल घडवून

आणण्यामध्ये धर्मनिरपेक्ष बुद्धिमत्तेची भीती देखील याने पुढे आणली. संपादकीयाने ऑर्थोडॉक्स

वर्तुळात निर्माण झालेल्या गोंधळाची कबुली दिली आणि महिलांशी संबंधित प्रश्नांव्यतिरिक्त

कारणांद्वारे कायदेशीर व्यवस्थेत बदल करण्याची आवश्यकता समायोजित करण्याचा प्रयत्न के ला.
स्त्रीवादी कथने

महिला चळवळीच्या वाढीने लिंग समस्यांबाबत वाढत्या सामाजिक जागरूकतामध्ये महत्त्वपूर्ण

योगदान दिले. प्रादेशिक आणि अखिल भारतीय महिला संघटनांच्या उदयानंतर, त्यांचे आवाज आणि

वैचारिक दृष्टीकोन लिंग वर्णनाचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी आले. महिला सक्षमीकरणाचे बरेचसे उपक्रम

राज्याला सक्षम कायदेशीर कायदे आणण्यासाठी राजी करण्यावर आधारित असल्याने, कायद्याच्या

निर्मितीच्या प्रवचनात लैंगिक कथनाला झटपट महत्त्व प्राप्त झाले.

मे १९१७ मध्ये स्थापन झालेल्या वुमेन्स इंडियन असोसिएशनच्या उदयानंतर महिला

चळवळीला महत्त्व प्राप्त झाले, ही अखिल भारतीय वर्णाची पहिली संघटना होती; श्रीनगर, मद्रास,

कालिकत, तंजोर, बेझवाडा आणि बॉम्बे येथे त्याच्या शाखा उघडण्यात आल्या. असोसिएशनने, ME

कजिन्सच्या नेतृत्वाखाली महिला मताधिकार चळवळ चालवली आणि तिच्या मिशन मध्ये यश

मिळवले. भारतीय महिला परिषद 1920 मध्ये बॉम्बे येथे स्थापन झाली आणि ती महिलांच्या कामात

गुंतलेल्या किं वा स्वारस्य असलेल्या सर्व महिलांसाठी खुली होती. ऑल इंडिया वुमेन्स कॉन्फरन्सची

स्थापना 1926 मध्ये बॉम्बेमध्ये झाली आणि भारतीय महिलांची त्यांच्या हक्कांसाठी लढण्यासाठी आणि
त्यांच्या सामान्य कल्याणासाठी आणि शिक्षणाच्या प्रचारासाठी काम करणारी अखिल भारतीय संघटना

बनली. व्यापक अर्थाने, लिंग कथनाने हिंदू कोड बिल हे महिलांच्या उत्थानासाठी एक साधन म्हणून

पाहिले. त्यांच्या प्रेस स्टेटमेंट्स, बैठकीचे ठराव आणि विविध अहवालांद्वारे, महिला संघटनांनी संहिता

आणि त्यातील तरतुदींना- एकपत्नीत्वाचा परिचय आणि घटस्फोटाच्या तरतुदीला मनापासून पाठिंबा

दिला. 28 फे ब्रुवारी 1945 रोजी बंगालच्या महिला संघटनांनी हिंदू कायदा समितीसोबत त्यांच्या बैठकीत

असे निरीक्षण नोंदवले:

“आम्ही प्रस्तावित संहितेच्या बाजूने आहोत. विरोध हा अभिजात वर्गाच्या निवडक

भागातून येतो ज्यांनी स्वतःला या उद्देशासाठी संघटित के ले आहे. या खानदानी स्त्रियांनी

स्त्रियांमध्ये फार कमी सामाजिक कार्य के ले आहे. त्यांनी लोकांना त्यांच्या अलीकडील त्रासात

थोडीशी मदत के ली. त्यांना जनसामान्यांचे फारसे ज्ञान नाही.”

खरं तर, या संघटित स्त्रियांनीच आपली उपस्थिती संवादात्मक प्रक्रियांद्वारे आणि स्त्रियांसाठी

न्याय आणि समानतेच्या वक्तृत्वाद्वारे व्यक्त के ली. 12 हिंदू कायदा समितीच्या अहवालात या

गटाबद्दल निरीक्षणे नोंदवण्यासारखी आहेत: “मसुदा संहितेत प्रस्तावित विद्यमान हिंदू कायद्यातील

बहुतेक बदलांचे प्राथमिक उद्दिष्ट महिलांच्या स्थितीत सुधारणा घडवून आणणे हे आहे, ते उपयुक्त

ठरेल. त्यांच्याकडू न मिळालेले स्वागत सांगण्यासाठी. उभ्या असलेल्या जवळपास सर्वच महिला

संघटनांनी संहितेच्या बाजूने जोरदारपणे बाजू मांडली. ज्या महिलांनी आत्मविश्वासाने त्यांच्या बहुसंख्य

शिक्षित भगिनींच्या मतांचे प्रतिनिधित्व करण्याचा दावा के ला, त्यांनी या प्रस्तावांचे मनापासून स्वागत

के ले आणि त्यांनी आणखी पुढे जाण्याची इच्छा व्यक्त के ली. परिणामी, राजकीय क्षेत्रातही महिला

आमदारांचे उल्लेखनीय योगदान दिसून आले. संसदीय चर्चेत, स्त्रीवादी आमदारांनी एकसंध आणि

उदारमतवादी दृष्टीकोन मांडला. वादविवादातील प्रमुख योगदानकर्ते हंसा मेहता, रेणुका रे, जी. दुर्गाबाई

आणि सुचेता कृ पलानी होते. हिंदू कोड बिलावरील विधीमंडळातील चर्चेतील त्यांच्या भाषणांनी

औपनिवेशिक भारताच्या उत्तरार्धात महिला संघटनांमध्ये प्रचलित असलेली स्त्रीवादी जाणीव स्पष्टपणे

समोर आली. उदाहरणार्थ, मुंबईच्या आमदार आणि AIWC च्या सक्रिय सदस्या हंसा मेहता यांनी

स्त्रीवादी दृष्टिकोन व्यक्त के ला,

 “महिलांचा अनादर आणि स्त्रियांवर होणारे सर्व अत्याचार हे बहुपत्नीत्वाच्या

तत्त्वामुळेच घडले आहेत असे मला वाटते. अस्तित्वात. जर आमची एकपत्नीत्व असती, तर

मला वाटत नाही की स्त्रियांचे अपहरण के ले गेले असते, त्यांच्याशी लग्न के ले असते किं वा

इतर गोष्टी घडल्या असत्या. हे अत्यंत हितकारक तत्त्व आहे आणि मला आशा आहे की

सभागृह ते स्वीकारेल.”

सुचेता कृ पलानी, दिल्लीच्या संसदपटू आणि देशातील महिला चळवळीतील नेत्या यांनी निरीक्षण के ले

की हिंदू कोड बिलावरील बहुतेक वाद अप्रासंगिक मुद्द्यांमुळे ढगलेले आहेत. तिने निरीक्षण के ले, “आम्ही

महिलांना समाजात समान दर्जा देण्याचे वचन दिले आहे. आम्ही सर्व लैंगिक भेदभाव दूर करण्याचे

वचन दिले आहे आणि ही प्रतिज्ञा आम्ही नवीन राज्यघटना लागू के ल्यापासून सुरू होत नाही. मी

तुम्हाला आठवण करून देऊ इच्छितो की कराचीच्या ठरावात या प्रतिज्ञा मूर्त स्वरुपात आहेत. त्यानंतर

जेव्हा आम्ही पद स्वीकारले, तेव्हा लिंगाच्या आधारावर कोणताही भेदभाव के ला जाणार नाही, असा

पुनरुच्चारही आम्ही के ला. जर स्त्री-पुरुषांनी समानतेने काम करायचे असेल, राज्याचे समान नागरिक

म्हणून काम करायचे असेल, राज्याप्रती असलेल्या जबाबदाऱ्या पार पाडायच्या असतील, तर महिलांच्या

संपत्तीच्या अधिकाराच्या बाबतीत असे भेदभाव करणारे नियम कसे काय असू शकतात? जोपर्यंत

स्त्रीला संपत्तीचा पूर्ण वाटा मिळत नाही तोपर्यंत तुम्ही तिच्याकडू न राज्याप्रती असलेल्या जबाबदाऱ्या

पूर्ण करण्याची अपेक्षा करू शकत नाही. अर्थात जेव्हा आपण कोणतेही बदल करतो तेव्हा प्रस्थापित

प्रथा आणि प्रस्थापित नियमांना त्रास होतो. यामुळे काही प्रमाणात अव्यवस्था आणि गैरसोय होते, परंतु

आपल्याला ते सहन करावे लागेल आणि त्यांना अपरिहार्य म्हणून घ्यावे लागेल”xxxi. मद्रास येथील

खासदार जी. दुर्गाबाई यांनी हिंदू कोड बिलाला परवानगी देणारे स्वरूप म्हटले आहे,

“ते हिंदूंच्या सनातनी विभागावर कोणत्याही प्रकारचे बंधन किं वा सक्ती लादत

नाहीत. त्यांचा एकमात्र परिणाम म्हणजे हिंदूंच्या वाढत्या आणि दावेदार शरीराला, स्त्री-पुरुषांना,

जुन्या पद्धतींना चिकटू न राहण्याच्या त्यांच्या स्वातंत्र्यावर कोणताही परिणाम न करता किं वा

त्यांचे उल्लंघन न करता त्यांना जगायचे आहे असे जीवन जगण्याचे स्वातंत्र्य देणे”
 पश्चिम बंगालमधील विख्यात आमदार आणि स्त्रीवादी नेत्या रेणुका रे यांनी संसदेच्या १३

व्या मजल्यावर असे निरीक्षण नोंदवले की, १९३१ पासून देशभरात महिलांच्या हक्कांबाबत आग्रही

मागणी होत आहे, महिलांचे कायदेशीर अपंगत्व दूर करण्याची गरज आहे. कायद्याच्या एकसमान आणि

सर्वसमावेशक संहितेसाठी. तुकड्या-तुकड्या कायद्यामुळे कायद्यात विसंगती निर्माण होत होती आणि

या आग्रही मागणीमुळे, त्या दिवसाच्या सरकारला हिंदू कायदा समितीची नियुक्ती करण्यास भाग पाडले

गेले आणि भाग पाडले गेले. अशाप्रकारे महिला नेत्यांनी या चर्चेला मूक प्रेक्षक न राहता महिला

संघटनांद्वारे प्रसारित के लेल्या लैंगिक कथनाला बळ देऊन भारतातील कौटुंबिक कायद्याच्या

निर्मितीच्या प्रक्रियेत सक्रिय सहभाग घेतला. एकसंध दृष्टिकोन मांडू न त्यांनी उदारमतवादी

दृष्टिकोनाला बळ दिले आणि भारतातील स्त्रीवादी चेतना उदयास येण्यास मदत के ली.

अल्पसंख्याक कथने

एकोणिसाव्या शतकातील भारतातील लिंग समस्यांशी संबंधित वादविवादांचा जातिव्यवस्थेच्या

गतिशीलतेचा आश्रय घेतल्याशिवाय क्वचितच प्रभावीपणे अर्थ लावला जाऊ शकतो, सामाजिक

स्तरीकरण आणि पदानुक्रम ज्याला वर्ण म्हणून संबोधले जाते आणि जातींमध्ये विभागले गेलेले

अंतर्विवाह वंशानुगत गटांचे अस्तित्व अधोरेखित होते. भारतात, कु टुंब आणि समाजाभोवती बांधलेल्या

रूढी प्रथांवर प्रभाव असल्यामुळे हिंदू स्त्रियांसाठी जातिव्यवस्था विशेष महत्त्व मानते. या प्रणालीचा

भारतीय समाज आणि संस्कृ तीवर दोन हजार पाचशे वर्षांहून अधिक काळ व्यापक प्रभाव होता आणि

समाजातील संसाधने आणि शक्ती यांच्या असमान प्रवेशाला कायदेशीर मान्यता दिली. विसाव्या

शतकात, महात्मा गांधी आणि ब्र.आंबेडकर या दोन प्रमुख व्यक्तींनी उच्चवर्णीयांकडू न खालच्या जातींवर

होणारे अन्याय समोर आणण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. गांधीजींनी अस्पृश्यता निर्मूलनाला

राष्ट्रीय मुक्ती मोहिमेचा एक भाग बनवले, तर महार समाजातील आंबेडकरांनी जातीय अन्याय दूर

करण्यासाठी मोहिमा आयोजित के ल्या आणि स्वतःला “दोनदा जन्मलेल्या वर्गाचा अभिमान तोडणारा”

xxxiii. आंबेडकरांच्या नेतृत्वाखाली, महारांनी स्वतंत्र प्रतिनिधित्व, टाक्या वापरण्याचा आणि मंदिरात

प्रवेश करण्याचा अधिकार या मागण्यांसाठी 1920 पासून एक स्वायत्त चळवळ चालवली. त्यांनी 'महार

वतन' रद्द करण्याचीही मागणी के ली, ही एक प्रथा आहे ज्यामुळे त्यांना गावप्रमुखांना पारंपारिक सेवा
देण्यास भाग पाडले जाते. स्वतंत्र भारताच्या राज्यघटनेत जातीवर आधारित भेदभाव संपवण्याच्या

मागण्यांनाही मान्यता देण्यात आली होती, आंबेडकरांनी संविधानाच्या निर्मितीमध्ये मध्यवर्ती भूमिका

बजावली होती. आंबेडकरांनी हिंदू कोड बिल चर्चेदरम्यान अल्पसंख्याकांच्या कथनाचे समर्थन

के ले. ऑर्थोडॉक्ससाठी, महार जातीची त्यांची पार्श्वभूमी त्यांच्याबद्दल आणि हिंदू कायद्यात सुधारणा

करण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांबद्दल भीती निर्माण करण्यासाठी पुरेशी होती. आंबेडकरांच्या आवेशाचा अर्थ

उच्चवर्णीय बुरुजांच्या विरुद्ध धर्मयुद्ध आणि हिंदू सामाजिक-धार्मिक प्रथांमधील असंख्य कमतरतांवर

टीका करण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांची निरंतरता म्हणून त्यांच्या अनेक संशोधन के लेल्या लेखनात

करण्यात आली.

हिंदू कोड बिलावरील चर्चा जसजशी पुढे सरकत गेली, तसतसा तो आंबेडकरवाद विरोधी होता,

त्याचा परिणाम त्याच्या मंजूरीवर होऊ लागला. आंबेडकरांच्या विरोधाची तीव्रता इतकी होती की नेहरूं नी

मंत्रिमंडळात फे रबदल करण्याचा विचार के ला आणि अधिक अनुकू ल कायदा मंत्री नेमले. xxxvi खरे तर,

1955 आणि 1956 मध्ये, जेव्हा हिंदू कोड बिल तुकड्यांमध्ये लागू करण्यात आले, तेव्हा आंबेडकरांच्या

अनुपस्थितीचा उल्लेख करण्यात आला आहे. बिल सुरळीत पार पडण्याचे कारण म्हणून. खरंच,

आंबेडकरांनी ज्या उत्सुकतेने हिंदू कोड बिलाच्या माध्यमातून पुढे ढकलण्याचा प्रयत्न के ला ते

उल्लेखनीय होते, इतके की हिंदू कोड बिल त्यांच्या नावाशी 14 जोडले गेले. आंबेडकरांनी असे म्हटले

आहे की त्यांनी हिंदू कोड बिलावरील त्यांचे कार्य भारतीय संविधानाच्या निर्मितीमध्ये त्यांच्या

सहभागाइतके च महत्त्वाचे मानले. संविधानात परिभाषित के लेल्या 'धर्मनिरपेक्ष' जागेत राजकीय आणि

आर्थिक समानतेचा अधिकार ओळखणे पुरेसे नाही, असे आंबेडकरांनी आवर्जून सांगितले. जोपर्यंत

नागरिकांमधील विषमता, विशेषत: आणि विशेषत: जातीच्या आधारावर, हिंदू बहुसंख्य लोकांच्या धार्मिक

जीवनात रुजलेली राहील. त्यांनी हिंदू कोड बिल हे हिंदू समाजाच्या सुधारणेचा आधार म्हणून

पाहिले. संविधान सभेत कायदा मंत्री या नात्याने आंबेडकरांनी अल्पसंख्याक वक्तृत्व सादर के ले:

“वर्ग आणि वर्ग, लिंग आणि लिंग यांच्यातील असमानता जो हिंदू समाजाचा आत्मा आहे तो

सोडणे आणि आर्थिक समस्यांशी संबंधित कायदे मंजूर करणे म्हणजे प्रहसन करणे होय. आपल्या

संविधानाचा आणि शेणाच्या ढिगाऱ्यावर राजवाडा बांधणे” हिंदू समाज आणि धर्माच्या कमतरतेवर
अशा कडक टीका के ल्याने प्युरिटन्स आणि परंपरावादी यांच्याकडू न प्रतिक्रिया उमटणे बंधनकारक

होते. डंकन एम. डेरेट यांनी निरीक्षण के ल्याप्रमाणे, “संहितेच्या विरोधात अनेक पुस्तिका लिहिल्या

गेल्या. थर्ड ड्राफ्टच्या आभासी लेखकाच्या पात्रता आणि सामाजिक उत्पत्तीकडे लक्ष वेधले

गेले”xxxix. त्याला दुसरा मनू म्हटले जायचे, आणि त्याच्या जातीशी संलग्नता अनेकदा

बिलक्सलला विरोध करणाऱ्या उच्चवर्णीय हिंदूंच्या टीके चे कें द्र होते. महिला आमदारांच्या

पाठिंब्याने, हिंदू कोड बिलासाठी आंबेडकरांचा लढा मूलत: विधीमंडळातून सामाजिक न्याय

सुनिश्चित करण्यासाठी अंतर्गत लढा होता

धर्म आणि लिंग यांच्या छे दनबिंदूंमध्ये सुधारणा शोधणे.

धर्म आणि लिंग यांच्या छे दनबिंदूंमध्ये सुधारणा शोधणे आंबेडकरांनी हिंदू वैयक्तिक

कायद्याचे संहिताबद्ध के ले कारण धर्म हे भारतीय समाजातील असमानतेचे संरक्षण आणि

पुनरुत्पादनाचे ठिकाण आहे. वर्चस्व असलेल्या जाती गटांनी हिंदू धर्माला के वळ अस्मितेचा मुद्दा

म्हणून प्रक्षेपित के ले आणि अनेक आघाड्यांवर स्त्रियांच्या अधीनतेवर त्यांच्या जाती आणि धार्मिक

अस्मितेचा पाया कसा बांधला गेला हे सत्य नाकारले. या विधेयकाने सात वेगवेगळ्या बाबींच्या

आसपास कायदे संहिताबद्ध के ले आहेत ज्याचा थेट संबंध महिलांच्या स्वायत्तता, स्वातंत्र्य आणि

अधिकारांशी आहे. लिंग पर्वा न करता मृत्युपत्र न करता मरण पावलेल्या मृत हिंदूच्या मालमत्तेच्या

अधिकारांशी संबंधित कायद्यांचे संहिताबद्ध के ले. याने रोगग्रस्त मरणा-या अंतस्थ व्यक्तीच्या

मालमत्तेच्या उत्तराधिकाराच्या क्रमाचे स्वरूप बदलले. आणि पुढे, ते विवाह, घटस्फोट, देखभाल,

दत्तक, पालकत्व आणि अल्पसंख्याकांच्या कायद्यांशी संबंधित होते. हिंदू कोड बिलावरील त्यांचे कार्य

भारतीय संविधानाच्या निर्मितीत (सोनाळकर) सहभागाइतके च महत्त्वाचे असल्याचे सांगून आंबेडकर

रेकॉर्डवर गेले होते हे एखाद्याला आठवत असेल.

 आव्हानात्मक शाश्वत अंतःविवाह

आंबेडकरांनी जातीव्यवस्थेच्या यंत्रणेमागील प्रमुख घटक म्हणून स्त्रियांचे नियंत्रण आणि

शाश्वत अंतःविवाह ठळकपणे मांडले होते. हिंदू कोड बिलाने पूर्वीपासून अस्तित्वात असलेल्या

"संस्कारात्मक विवाह" सोबत "नागरी विवाह" ची कल्पना मान्य के ली आहे. तसेच जाती आणि

पोटजातींची ओळख नमूद करण्याची अटही रद्द करण्यात आली आहे. त्यामुळे आंतरजातीय विवाह

कायदेशीररित्या वैध असल्याचे पुन्हा सांगण्यात आले. विवाह आणि दत्तक घेण्याच्या बाबतीत जात

हे निर्धारक तत्व म्हणून रद्द करण्यात आले. विवाह विघटन करून घटस्फोट घेण्याचा अधिकार

नेहमीच मान्य करण्यात आला. विवाह करारात प्रवेश करणाऱ्या कोणत्याही पक्षाला त्यातून बाहेर

पडण्यासाठी तीन उपाय होते. ते विवाह रद्द आणि निरर्थक घोषित करू शकतात किं वा ते अवैध

घोषित करू शकतात किं वा ते विसर्जित करू शकतात. सर्व तीन उपायांना संबंधित घोषणांसाठी काही

कारणे होती. आंबेडकरांनी एक हक्क प्रवचन स्थापन के ले जे वास्तविक स्वातंत्र्याचे मॉडेल म्हणून

लक्षात ठे वले पाहिजे. सामाजिक लोकशाहीचे मुख्य घटक म्हणून प्रतिध्वनी करणारे आधुनिक आणि

पुरोगामी विचार हे महिलांचे हक्क सुनिश्चित करण्यासाठी त्यांच्या अथक संघर्षाचा आधार बनले

भेदभावपूर्ण वारसा कायदा पुरोगामी कायद्याच्या अधीन करणे

भेदभाव करणार्‍या धार्मिक हुकू मांच्या तावडीत अडकल्यामुळे कायदेशीरपणाने तर्क संगत आधार

गमावल्यामुळे पुरोगामी कायद्याची गरज त्यावेळी महत्त्वाची बनली होती. त्यामुळे विधेयकाच्या

स्वरुपात विधिमंडळाचा हस्तक्षेप हे मनमानी पाऊल नव्हते; त्याऐवजी विद्यमान कायदेशीर ऑर्डरचे

गंभीरपणे विश्लेषण के ले. हिंदू कोड बिलाने वारसाहक्काच्या बाबतीत हिंदूंना नियंत्रित करणार्‍या

कायद्याच्या दोन भिन्न प्रणाली आणि त्या दोघांमधील मूलभूत फरकांचे विस्तृतपणे स्पष्टीकरण दिले

आहे. दोन प्रणाली मिताक्षरा आणि दयाभागा म्हणून ओळखल्या जातात. या दोन्ही प्रणालींचा

उपयोग इंग्रजांनी भारतातील प्रशासनासाठी के ला होता. मिताक्षरा हे याज्ञवल्क्य स्मृतीवरील कायदेशीर

भाष्य आहे जे ‘जन्मानुसार वारसा’ या सिद्धांतासाठी ओळखले जाते. यानुसार हिंदूची मालमत्ता ही

त्याची वैयक्तिक मालमत्ता नाही. हे तात्काळ कु टुंबातील सर्व पुरुष नातेवाईकांचा समावेश असलेल्या
कोपर्सेनरीशी संबंधित आहे, जो एक प्रकारचा संयुक्त वारसा म्हणून उदयास येत आहे. हिंदू कोड

बिलाने दयाभागाच्या नियमाचे समर्थन के ले आहे " under which property was held by the heir as

his personal property with an absolute right to dispose of it either by the gift or by will or

any other manner that he chose"( ज्या अंतर्गत वारसाला त्याची वैयक्तिक मालमत्ता म्हणून

संपत्ती होती ती भेटवस्तूद्वारे किं वा मृत्युपत्राद्वारे किं वा त्याने निवडलेल्या कोणत्याही पद्धतीने

विल्हेवाट लावण्याचा पूर्ण अधिकार होता) (BAWS खंड 14, भाग 1).

वारसा हक्काच्या प्रश्नासंदर्भात, विधेयकाने पूर्व-मृत मुलाची विधवा, मुलगी, विधवा यांना

समान दर्जा दिला आहे, जो पुत्राला दिला होता. यासोबतच वडिलांच्या संपत्तीत मुलीलाही वाटा

देण्यात आला. स्त्रिया वारसांची संख्या देखील पूर्वीच्या हिंदू कायद्यांमध्ये मान्यता असलेल्या पेक्षा

जास्त होती. दयाभाग नियमाच्या विपरीत, जिथे वडील आईच्या आधी यशस्वी होतात, विधेयकाने

वडिलांच्या आधी आईला प्राधान्य दिले.

हिंदू कायद्यानुसार स्त्रीला संपत्तीचा वारसा मिळत असताना के वळ ‘जीवन संपत्ती’ मिळाली.

तिला मालमत्तेचे उत्पन्न मिळू शकले परंतु कायदेशीर गरजेशिवाय मालमत्तेचा निधी मिळू शकला

नाही. संपत्ती पतीच्या पुनरीक्षणकर्त्यांना पास करणे आवश्यक होते. या विधेयकात दोन बदल

करण्यात आले. प्रथम, त्यांनी त्यांच्या पुरुष समकक्षांप्रमाणेच मर्यादित इस्टेटचे निरपेक्ष इस्टेटमध्ये

रूपांतर के ले. दुसरे म्हणजे, विधवा (रेगे) नंतरच्या मालमत्तेवर दावा करण्याचे पुनरीक्षणकर्त्यांचे

अधिकार रद्द के ले. हुंड्याची मालमत्ता देखील 'ट्रस्ट प्रॉपर्टी' म्हणून गणली जायची, त्यामुळे कायदेशीर

वयात आल्यावर महिलांना मालमत्तेवर दावा करण्याचा अधिकार दिला. या विधेयकात पत्नीच्या

देखभालीचीही हमी देण्यात आली आहे जी पत्नीने वेगळे राहण्याचा निर्णय घेतल्यास तोपर्यंत लागू

होणार नाही. हिंदू कोड बिलाच्या मसुद्याने संपत्तीच्या बाबतीत जन्मसिद्ध हक्काची कल्पना रद्द के ली

आणि निर्धारक म्हणून जगण्याची पसंती दिली. त्यात स्पष्टपणे मुलीला संपत्तीचा अर्धा वाटा देण्याचे

आणि महिलांच्या मर्यादित इस्टेटचे निरपेक्ष इस्टेटमध्ये रूपांतर करण्याचे आवाहन करण्यात आले.

तथापि, आंबेडकरांच्या लिंग-संवेदनशील आधुनिक दृष्टिकोनाला सरंजामशाही, जातीयवादी आणि

पितृसत्ताक विचारवंत आणि संसद सदस्यांकडू न तीव्र प्रतिक्रिया मिळाली.

 हिंदू कोड बिलाच्या विरोधात प्रतिक्रिया

या विधेयकाने ब्राह्मणवादी स्थितीला बजावले, ज्याने त्याची ताकद जातिव्यवस्थेतून प्राप्त

के ली - एक क्रू र, श्रेणीबद्ध आणि कठोर सामाजिक आचारसंहिता. हिंदू महासभा, धार्मिक नेते आणि

काँग्रेस सदस्यांसारख्या राजकीय पक्षांसह विविध गटांनी या विधेयकाला विरोध के ला. राष्ट्रपतींनी हे

विधेयक थांबवण्याची धमकी दिली, हिंदू साधूंनी संसदेला घेराव घातला आणि व्यापारी घराण्यांनी आणि

जमीनमालकांनी निवडणुकीतील पाठिंबा काढू न घेण्याचा इशारा दिला (रेज.) विवाहांमधील जातीय निर्बंध

रद्द करणे, घटस्फोटाचा अधिकार, विवाह आणि स्त्री-संपत्तीचा अंत. अधिकारांनी ब्राह्मणी व्यवस्थेच्या

गाभ्यावर हल्ला के ला.

हिंदू महासभेने असा युक्तिवाद के ला की, "As the Hindu Mahasabha is against legislative

interference in religious matters, measures like the Hindu Code Bill would be

opposed." The Jan Sangh said, "The party holds that social reform should not come

as imposition from above. It should work from within the society. Any far-reaching

changes such as envisaged in the Hindu Code Bill, therefore, should not be made

unless there is a strong popular demand for them and a clear verdict about them is

obtained from the electorate." The Ram Rajya Parishad argued, "Under the

Constitution every citizen has been assured of his or her religious freedom, but, in

the name of reforms direct interference is being shown in religious matters of the

Hindus by adopting such measures as the Hindu Code Bill ... the Hindu Code Bill

and such other measures as shall be in direct conflict with our Indian Culture, as

well as with the duties towards husband, on the part of women, shall be repealed, if

enacted by the present government.” A slogan widely used against the bill was,

"Brothers and sisters will be able to marry each other if the Hindu Code Bill becomes

law!" Most Hindus consider that members of the same clan (Gotra) are related; male

and female members of the same clan are therefore considered as brothers and

sisters, even if the actual degree of relationship is remote (बॅनिंगन, 1952).

 संविधान सभेतील वादविवादांनाही या काळात कु प्रथावादी टिप्पणी दिली गेली. भारताचे

तत्कालीन राष्ट्रपती राजेंद्र प्रसाद यांनी असा युक्तिवाद के ला की त्यांची पत्नी घटस्फोटाच्या कलमाला

कधीही समर्थन देणार नाही आणि के वळ 'अतिशिक्षित' महिलांनीच या विधेयकाला अनुकू लता दर्शवली

(संविधान सभा वादविवाद, खंड IV). आंबेडकरांचा कायदामंत्री पदाचा राजीनामा हा महिलांच्या

हक्कांसाठी के लेला बंडखोर निषेध होता. हे हे देखील अधोरेखित करते की लैंगिक न्याय हा ऐतिहासिक

आणि वैचारिक दृष्ट्या जातीविरोधी राजकीय प्रवचनाचा घटक आहे. जातीय वर्चस्ववाद्यांनी हे विधेयक

मंजूर के ले नसताना आंबेडकरांनी राजीनामा दिल्याने त्यांनी काय म्हटले ते पाहून याची उजळणी

करता येईल. त्यांनी लिहिलं आहे की, To leave inequality between class and class, between

sex and sex which is the soul of Hindu society untouched and to go on passing

legislation relating to economic problems is to make a farce of our Constitution and

to build a palace on dung heap. This is the significance I attached to the Hindu

Code”. (BAWS, खंड 14)

स्त्री मुक्ती चळवळीची प्रेरणा डॉक्टर बाबासाहेबांचे विचार :

डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपल्या चळवळीमध्ये स्त्रियांना समाविष्ट करून घेतले

होते स्त्री पुरुष समानता निर्माण करण्यास डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांचे फार मोठे योगदान आहे

तथागत गौतम बुद्धापासून तर महात्मा ज्योतिराव फु ले यांच्या विचारातून स्त्रियांना मानसन्मान

देण्यात आला त्याच प्रकारचा मानसनमान डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांनी स्त्रियांना पुरुषांच्या तुलने

समानता निर्माण करण्याचे खरे कार्य के लेले दिसते मग तो चवदार तळ्याचा सत्याग्रह असो की करारा

मंदिराचा सत्याग्रह असो त्यामध्ये स्त्रियांना स्थान देऊन त्यांच्या सुधारणा आणण्याचे कार्य त्यांनी

के लेले दिसते डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांनी समस्त स्त्रियांचा विशेष म्हणजे सर्व जाती-धर्माच्या

स्त्रियांचा विचार करून त्यांना समानता निर्माण करण्याचे कार्य के ले समाजातील स्त्रियांवर होणारे

अन्याय व शोषण ह्या सर्व बाबींचा विचार करता लक्षात येत येते की त्यांनी समस्त स्त्रियांना न्याय

देण्यासाठी हिंदू कोड बिल तयार के ले. त्यामध्ये समस्या स्त्रियांना त्यांचे अधिकार बहाल के ले त्यांना

पोटगीचा अधिकार पुनर्विचा अधिकार स्वतःचा विवाह ठरविण्याचा करण्याचा अधिकार घटस्फोटाचा
अधिकार असे अनेक अधिकार बाबासाहेबांनी स्त्रियांना देऊ श्री मुक्ती चळवळीमध्ये मोठ्या प्रमाणात

परिवर्तन के लेले आहे डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांनी सर्व क्षेत्रात त्यांना अधिकार दिले नोकरीमध्ये

स्त्रियांना रजा मिळतात प्रसूती रजा लेबर महिलांना सुद्धा कामाच्या ठिकाणी योग्य प्रमाणात व्यवस्था

निर्माण करणे पाळणाघराची आरोग्याची व मलमूत्राची सुद्धा व्यवस्था कामाच्या जागेवर करून ठे वलेली

दिसते हिंदू कोड बिलाच्या माध्यमातून समस्या स्त्रियांना डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांनी सुरक्षा

निर्माण करण्याचे कार्य के लेले दिसते आजची परिस्थिती लक्षात घेता असे दिसते की महिला आपले

हक्क मागणीसाठी लढताना दिसत आहे महिला ह्या आपला हक्क मागण्यासाठी रस्त्यावर उतरले

आहेत महिला ह्या कोर्टात सुद्धा दात मागताना दिसत आहे हे सर्व डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांचे

विचार आणि तयार झालेल्या महिला लढताना दिसत आहेत व आपल्या अधिकार मागत आहेत हिंदू

कोड बिल आणि आजची स्त्री बळकट एकं दर बघितले तर बाबासाहेबांच्या विचाराचा फायदा समस्त

स्त्रियांना एक सुरक्षा कवच म्हणून झालेला दिसतो.