म्हणी व त्यांचे अर्थ

निबंधलखिात क ं वा वत्तत्त ृ त्तवात आशय खल

ु ववण्यासाठी आणि वाच क ं वा श्र त्तयांवर आपली वगळीच छाप पाडण्यासाठी म्हिी
उपयक्
ु त ठरतात. त्तयांचा तारतम्याि वापर रण्यासाठी शल्य लागत. मला ज्ञात असलल्या ाही म्हिी पढ
ु ीलप्रमाि:

१) िाचता यईिा, अंगि वा ड. आशय: एखादा वाईट मिष्ु य त्तयाच्याच ामाच्या वसतव
तं र त्तयाचा राग ाढत असत .
२) बड
ु त्तयाला ाडीचा आधार. आशय: जर िी अनतशय बब ट सं टात सापडला असल, त्तयावळी त्तयास लली इवललशी
मदतही त्तयाला त्तया पररसथीतीति
त बाहर यण्यास ारिीभत
त असत श त.
३) च ा त त सारच स ि िसत. आशय: ित्तयाही ग ष्टीच्या तळा-मळ
त ापयंत गल्यालशवाय त्तया ग ष्टीवर ववश्वास ठऊ िय.
४) अंथ ि पाहति पाय पसराव. ु हाला जर एखाद्या ग ष्टीब ल सवव (क ं बहुिा भरपरत ) ज्ञाि (माहहती) असल, तर तम्
आशय: तम् ु ही
तथच ख ट ब लाव, िाहीतर अन्यत्र (जजथ ाहीच माहहती िाही, अशा ठी ािी!) पच्ची ह त.
५) अन्िछत्रात जाऊि लमरपड
त मागत िय. आशय: याच आशयाची दस
ु री ए म्हि आह: “लभ ार्‍याि त्तयाला ाय लागत ह मागायच
िसत.”
६) व्हाच िाही त्तयापक्षा उशीर बरा. आशय: ाहीही ि रत (मठ्ठं ) बसल्यापक्षा, ाही-बाही रतांिा उशीर झाला तरी हर त िाही,
तम्
ु ही मठ्ठं तरी म्हिवला जािार िाहीत त्तयामळ
ु !
७) गरज सर वद्य मर . आशय: याच अथावची दस
ु री ए म्हि आह: “ ामापरु ता मामा.”
८) उथळ पाण्याला खळखळाट फार. आशय: ववषयाची क ं चचतही माहहती िसललच ज र-ज रात ओरडत असतात.
९) चार हदवस सासच
त , चार सि
त च. आशय: प्रत्तय ाला ठरावव ालावधी (संधी?) लमळत असत , त्तया वळतच त्तयाला सववसव पिाला
लावि
त सवतःची ीती लस रायची असत.
१०) हदव्याखाली अंधार. आशय: चांगल ाम रिार्‍
यांच्या स बतीला असलली मंडळीसु ा चांगली असतातच, अस िाही. (या
आशयाब ल मी जरा साशं आह.)
११) आर ग्य हच ऐश्वयव. आशय: क ती जरी मावलं, पि जर निर गी आर ग्यच िसल, तर त्तया मावलल्या धिाचा ाहीए
फायदा िसत .
१२) लव र िीज, लव र उठ, तया ज्ञाि, संपत्तती, आर ग्य भट.
आशय: म्हिीत सांचगतल्याप्रमाि जर लव र झ पि, लव र उठि दिंहदि निरं तर पाळल, तर ज्ञाि, धि, अि आर ग्य या
ग ष्टी (आप आप?) लमळतात.
१३) ऐ ाव जिाच, राव मिाच.
आशय: ल ं ाय म्हिताहत, त ज र ऐ ाव, पि सवतःहति शांत चचत्तताि ववचार ि सवतःहति य ग्य नििवय घ्यावा.
१४) दाम री ाम. आशय: पशाि बरीचशी ाम सहज मागी लागतात. (सववच लागतात अस मळ
ु ीच िाही.)
१५) िवी ववटी िव राज्य. आशय: िववि ग ष्टींचा सहभाग झाला ी त्तया ग ष्टीचा बराचसा प्रभाव पडति अि िव-िववि घटिा
बघायला लमळतात (चांगल्या/वाईट – द न्हीही!).
१६) गरज ही श धाची जििी आह.
आशय: ज पयंत तम्
ु हाला एखाद्या ग ष्टीची अत िात गरज भासत िाही, त पयंत ती गरज पि
त व रिार्‍
या एखादा श धाब ल
तम्
ु ही अज्ञािी असता.
१७) गरजवंताला अक् ल िसत.
आशय: जव्हा गरज भासत, तव्हा आपि ाय रत आह त (मग त वाईट अस क ं वा चांगल क ं वा निरथव /जीवघि!) याच
गरजवंताला सलही भाि राहत िाही.
१८) ाट्यावाचति गल
ु ाब िाही.
आशय: चांगल्या ग ष्टी ड जािार्‍या मागावत िहमी अडचिी असतातच, वविा अडचिींचा त मागव असच
त श त िाही.
१९) पराव तस उगवत. आशय: जस तम्
ु ही संस ार राल, तशी ती वसतत (ग ष्ट) घडत जात. (पव
ु ाविम
ु ाि?)
२०) जसी रिी तसी भरिी. आशय: राल तस भ गाल.
२१) मल
ु ाच पाय पाळण्यात हदसतात. आशय: एखाद्या ग ष्टीची पारख ि त्तया ग ष्टीब ल आधीच पव
ु ाविम
ु ाि व्यक्त ला जाऊ
श त.
२२) चु ि हा मािसाचा धमव आह. आशय: चु ा िच माितस लश त , त्तयामळ
ु चु ा ह ि महत्तवाच असत.
२३) वरातीमागि
त घ ड. आशय: याच आशयाची ए इंग्रजी म्हि आह: “doctor after death..!”
२४) ए ी हच बळ. आशय: ितीही ग ष्ट जर सहजासहजी प्राप्त रायची (लमळवायची?) असल तर समह
ु ामध्य ए ी (unity)
असि गरजच असत.
२५) आपि चचंनतत ए , पि दवाच्या मिात भलतच.
आशय: िहमी आपि ज्या ग ष्टीब ल हायवासलल असत , तीच ग ष्ट शवटपयंत आपल्याला भटत िाही. याच आशयाची
अजुि ए म्हि: “ रायला गल ए , झाल भलतच.”
२६) ब लण्यापक्षा म ि श्रष्ठ. आशय: ज्या ग ष्टी धी अथ ब लण्याि लस ह त िाहीत, त्तया म ि राखति लस ह तात.
२७) बळी त ाि वपळी. आशय: ज्याच्या ड ति, मि, धि या सवव ग ष्टी असतात, त च श्रष्ठ असत .
28) मध हदसलं, पि मधमाश्या िाही हदसल्या. आशय: याच आशयाची अजुि ए म्हि: “द त ि डोंगर साजरा.”
28) कसय्यलय गय् धयर्जथणी – खयपट मयणसयपढ
ु े गरीब मयणसे नमतयत.
29) ाप‍गल‍पि‍भ ‍राहहली‍–‍अचध ार‍व‍संपत्तती‍जात‍पि‍त्तयापक्ष्या‍अंगी‍बािलल‍प ळ‍अलभमाि‍मात्र‍ ायम‍
असत .
30) ा डीची‍च री‍फाशीची‍लशक्षा‍–‍लहािशा‍अपराधासाठी‍फार‍म ठी‍लशक्षा‍ह ि.
31) ामापरु ता‍मामा‍–‍गरजपरु ता‍ग ड‍ब लिारा.
32) ंु पिािच‍शत‍खाल्ल‍–‍रक्ष ािच‍च य्रा‍ ल्या.
33) जी‍ख ड‍बाळा‍ती‍जन्म‍ ाळा‍–‍जन्मजात‍अंगी‍अरलल‍गि
ु ‍अगर‍दग
ु ि
ुव ‍जन्मभर‍जात‍िाहीत.
34) ज्या‍गावच्या‍ब री‍त्तयाच‍गावच्या‍बाभळी‍–‍ए ाच‍गावातील‍ल ‍ए म ांिा‍चांगल‍ओळखतात.
35) रड्याबर बर‍ओल‍जळत‍–‍अपराध्याबर बर‍निरपराध्यांिाही‍द ष‍हदला‍जात .
36) पी हळद ह ग री - उतावळपिा दाखववि
37) मल्यालशवाय सवगव हदसत िाही - प्रत्तयक्ष अिभ
ु व घतल्यालशवाय ळत िाही
38) बाप दाखव िाहीतर श्रा र - द िप ी ए पयावय निवडि
39) चार हदवस सासच
त चार हदवस सि
ु च - प्रत्तय ाची वळ धीतरी यतच
40) आंधळा मागत ए ड ळा दव दत द ि ड ळ - अपक्षपक्षा जासत प्राप्ती ह ि
41) उं टावरचा शहािा - मख
त व सल्ला दिारा
42) अडला हरी गाढवाच पाय धरी - अडचिीच्या वळी मख
त ावचीही मिधरिी रावी लागत
43) िाचता यईिा अंगि वा ड - सवत:स चांगल ाम यत िसिारा दस
ु र्याच द ष ाढत
44) तोंड दाबि
त बक्
ु क्यांचा मार - वविा ारि जुलम
त सहि रावा लागि
45) िावडतीच मीठ अळिी - िावडत्तयाि ाही चांगल ल तरी आवडत िाही
46) अंथ ि पाहति पाय पसराव - ऎपत पाहति खचव रवा
47) छत्ततीसाचा आ डा - वव मत असितरड्याचा रं ग तीि हदवस - एखाद ायव थ ड हदवस ज रात चालि
त ए दम
बंद पडि
48) दष्ु ाळात तरावा महहिा - सं टात अचध भर
49) िव्याच िऊ हदवस - िवपिा असतािाच तु िंतर हट त िही
50) ए ा हाताि टाळी वाजत िाही - द ष द न्ही ड असत
51) पालथ्या घड्यावर पािी - सवव प्रयत्ति नि पय गी ठरि
52) वासरात लंगडी गाय शहािी - अडािी ल ात अल्प ज्ञाि असिारा शहािा ठरत
53) रात्र थ डी सोंग फार - ाम भरपरत , वळ मी
54) अनत शहािा त्तयाचा बल रर ामा - अनत शहािपिाि िु साि ह त
55) शरास सव्वाशर - प्रनतपक्षापक्षा श्रष्ठ
56) िा ाचा बाल - अत्तयंत वप्रय व्यक्ती
57) िा ापक्षा म ती जड ह ि - ड ईजड ह ि
58) आई जवत घालीिा बाप भी मागत दईिा - द न्ही बाजतंिी अडचि
59) ामापरु ता मामा - ाम साधण्यापरु त ग ड ब लि
60) आधी प ट बा मग ववठ बा - अग दर प ट भराव मग दवास आळवाव
61) ाखत ळसा गावाला वळसा - वसतत सवत:पाशी असि
त श धत राहि
62) झा ली मठ
त सव्वा लाखाची - दग
ु ि
ुव असल तरी प्र ट ियत
63) पायीची वहाि पायी बरी - य ग्यतप्रमाि वागवाव
64) मऊ सापडल म्हिि
त पराि खित िय - एखाद्याच्या चांगल
ु पिाचा फार फायदा घऊ िय
65) उं टाव ि शळ्या हा ि - आळस, हलगजीपिा रि
66) ावळ्याच्या शापाि गाय मरत िाही - क्षुद्र मािसांच्या निंदि थ रांच िु साि ह त िाही
67) ल्हा ा डीला राजी - लहाि मािस थ ड्या ग ष्टीि संतष्ु ट ह तात
68) गाढवाला गळ
ु ाची चव ाय - अडािी, मख
त व मािसास गि
ु ाच तु िसत
69) घ डामदािजवळ असि - परीक्षा लव रच ह ि
70) डोंगर प ख ि उं दीर ढि - जासत श्रम ि मी फायदा ह ि
71) भरं वशाच्या म्हशीला ट िगा - पि
त व निराशा रि
72) वरातीमागि
त घ ड - एखदी ग ष्ट झाल्यावर नतची साधि जळ
ु वि
73) पाण्यात राहति माशाशी वर - बलवािाशी शत्रत्तु व ाय ामाच?
74) खायला ाळ भई ु ला भार - ज्याचा ाही उपय ग िाही असा माितस भार बित
75) तल गल, तप
त गल, हाती धप
ु ाटि आल - द न्ही फायदा ि दिार्या ग ष्टी मख
त प
व िामळ
ु हातच्या जाि
76) िाव म ठ लक्षि ख ट - ीती म ठी पि ृ ती छ टी
77) हपापाचा माल गपापा - ल ांचा तळतळाट ि लमळवलल धि झपाट्याि िष्ट ह त
78) ु र्हाडीचा दांडा ग तास ाळ - आपल्याच हाति
त आपल्या जातभाईंच िु साि ह ि
79) गजेल त पडल ाय? - प ळ बडबडिारा ाही ि दखवत िाही
80) टा ीच घाव स सल्यालशवाय दवपि यत िही - ष्टालशवाय यश लमळत िाही
81) वारा पाहति पाठ कफरवावी - वातावरि पाहति वागाव
82) ंु पिािच शत खाि - रक्षि त्तयाविच िु साि रि
83) दगडावरची रघ- ायमची ग ष्ट
84) अडली‍गाय‍फट ‍खाय‍–‍अडचिीत‍सापडलल्या‍मािसाला‍अपमािासपद‍शब्द‍ऐ त ि‍घ्याव‍लागतात.
85) उडाला‍तर‍ ावळा,‍बड
ु ाला‍तर‍बडत ‍–‍एखाद्या‍ग ष्टीची‍परीक्षा‍ह ण्यासाठी‍ ाही‍ ाळ‍वाट‍पहावी‍लागत.
घर बसि – एखाद्या ु टुंबाचा पि
त व िाश ह ि. मग
त चगळि - अपमाि सहि ि गप्प राहि
घ ड मारि – आगळी रि. वाटाण्याच्या अक्षता लावि - िा ारि
च दाव रत्ति दाखववि – खप
त मार दि. सपटासमाि लखि - क्षुल्ल , मी दजावच समजि
झाडा दि – पररिाम भ गि. िामानिराळा राहि - अललप्त राहि
ड दि – धीराि तोंड दि. द्त्तत म्हिि
त उभा राहि - अचाि यि
तुपाच्या आशि उष्ट खाि – फायद्यासाठी अपमाि सहि जन्माची माती ह ि - जीवि व्यथव ह ि
रि. चारी मड्
ुं या चीत ह ि - संपि
त व पराभव ह ि
िशीब लस ं दर असि – ाळ अिु त ल असि.
सदव ह ि - वरमि, चथजि
त जाि
धळ
त चारि – मािभंग रि.
रामराम ठ ि - निर प घि
िा ात ाड्या घालि – णखजवि.
आ ाशपाताळ ए रि - फार आरडाओरडा रि
पसा पासरी असि – मुबल असि.
ािामागि
त यऊि नतखट ह ि - मागाहति यऊि वरचढ ह ि
िा ातल स गळि – मिाला झोंबल अस ब लि.
निभाव लागि - हट ाव लागि
पािी लागि – अंगी गुि यि.
उमाळा यि - तीव्र इछा ह ि
पािी पाजि – िु सािीत आिि.
वज्यव रि - टा ि
प ट बांधि – उपाशी राहि.
ाडीम ड रि - संबध
ं त डि
प टाची दामटी वळि – खप
त भत लागि.
बाहुली प्रमाि िाचवि – आपल्या तंत्राप्रमाि वागववि. अहमहलम ा चालि - चढाओढ लागि

लमशीला पीळ दि – बढाई मारि. अगनत ह ि - उपाय ि चालि

लमशांिा ततप लावि – उगीच ऐट रि. ां- ंत रि - एखादी ग ष्ट रण्यास तयार िसि

लांडगत ड रि – शत्रव
त र तुटति पडि. आभाळ फाटि - म ठ सं ट यि
खडी उडवि – फजजती रि. इडावपडा टळि - सं ट जाि
वाघाच ातड पांघरि – मु ाम ढोंग रि. उतराई ह ि - उप ार फडि
वसि घालि – मयावदा घालि. अंतमख
ुव ह ि - सवत:शी ववचार रि
स न्याचा धरत निघि – खप
त संपत्तती असि. ल डा लावि - सारखी घाई रि
शंभर वषव भरि – िाशाची वळ यि. पररपाठ ठवि - सवय ठवि
हातावर शीर घि – जजवावर उदार ह ि. ब्रहमांड सळि - म ठ सं ट यि
हात ओला रि – जवावयास घालि.
ागाळी रि - तक्रार रि
तोंडपाटील ी रि – ाहीही ृ ती ि रता िस
ु ती बडबड
खांदा दि - मदत रि
रि.
ख बर रि - िाश रि
गय रि - क्षमा रि
हातातोंडाची गाठ पडि - सबस खाण्यास लमळि
न्यि
त गंड वाटि - मीपिा वाटि
गयावया रि - ववलवािी वविंती रि
जीव मठ
ु ीत घि - फार घाबरि
अंगाचा नतळपापड ह ि - अनतशय संतापि
जीव ओति - मि लावि
त ाम रि
पगडा बसवि - छाप, प्रभाव पाडि
सप
ु ारी दि - आमंत्रि दि झा ड पडि - अंधार पडि
तोंडाला तोंड दि - उ टपि ब लि प टात आग पडि - खतप भत लागि
ड ळ हदपि - आश्चयव वाटि ट पी उडवि - टवाळी रि
िाम हरम ह ि - पराभत
त हि पािी पाजि - पराभव रि
पदर पसरि - याचिा रि वहहवाट असि - रीत असि
पािउतारा रि - अपमाि रि छी थत ह ि - िाचक् ी ह ि
वाली िसि - रक्षि ताव िसि प्रादभ
त त
तव ह ि - हदसत लागि
हात त ड पडि - मदत रण्यास क्षमता मी पडि दं डली रि - जबरदसती रि
हहरमस
ु ल ह ि - िाराज ह ि हदवा ववझि - मरि यि
पांग फडि - इच्छा पि
त व रि मठ
त माती दि - शवट रि
ववटति जाि - त्रासि सग
ु ावा लागि - अंदाज लागि
ड सन्
ु िहि- ाही ि सच
ु ि प्रतारिा रि - फसवित रि
फडशा पाडि - संपवि ड क्यावर घि - तु रि
ग रम र ह ि - लाज वाटि ािाशी लागि - चहाडी रि
आ शाला गवसिी घालि - अशक्य ग ष्ट ि पाहि क टाळ रि - आर प ह ि
चधंडवड निघि - फजजती ह ि दव्हार माजववि - महत्तव वाढववि
आटावपटा रि - खतप ष्ट रि हातावर तरु ी दि - फसववि
माया पातळ ह ि - प्रम मी ह ि बगमी रि - साठा रि
वार्यावर स डि - ाही ि ववचारि स न्याचा धरत निघि - चांगली जसथती यि
हातपाय गाळि - धीर स डि प टात तट
ु ि - वाईट वाटि
ागदी घ ड िाचवि - ृ नतशील ाम ि रता ागदी िख लावि - िाश रि
पराक्रम गाजववि ड ळ निवि - समाधाि ह ि
गळ
ु िी फ डि - सपष्ट सांगि