िटळक महारा िवापीठ

ु ु  लोिहया संृत आिण भारतीयिवा अयन के 

ी बालमक
ु - ४११ ०३०.
१२४२ सदािशव पेठ, पणे

संृत िवशारद
B.A. in Sanskrit

ु
सिवर अासम पिका
नवीन अासम (२०१९ – २० पासून)
 संृत िवशारद
B.A. in Sanskrit

सदर अासम तीन वषाचा असून सहा सांमे िवभागलेला आहे. ेक साअखेर िवााची ा साकिरता
नेमलेा सहा िवषयांवर आधािरत परीा घेतली जाते. थम ते चतथु  सातील ेकी पांच िवषय अिनवाय असून एक
िवषय वैकिक आहे. या वैकिक िवषयाची एकदा के लेली (इितहासिवषयक अगर इंजी भाषा अगर जमन भाषा) िनवड
चारही सात तशीच राहील, ती बदलता येणार नाही. पंचम आिण ष साकिरता ेकी तीन िवषय अिनवाय असून उविरत
तीन वैकिक आहेत. अासमात नेमलेा वैकिक िवषयांप ैकी ठरािवक िवषयच उपल कन देयाचा िनणय
िवभागातफ ा ा वष घेतला जाऊ शकतो. ा ा वष उपल कन िदलेा िवषयांतनू िवाानी िवषय
िनवडावयाचे आहेत. R असलेला संकेतांक िनयिमत, तर E असलेला संकेतांक बिहः िवाासाठी आहे.

थम स
प १ अिनवाय िवषय 19R411/19E411 ाकरण– १
तु िवषयामे ाकरणाचा पिरचय होणे अपेित आहे. िवाानी पढेु िदामाणे सामा ाकरणाचा आिण
पािणनीय सूांचा अास करावा. तसेच पािणनी आिण ाचा ाकरणिवषयक  अाायी यांची सामा मािहती
कन ावी. यािशवाय अमरकोषातील िनवडक ओळी पाठारासाठी नेमा आहेत. िवाानी शसंह
वाढिवयाकिरता ांचा उपयोग कन ावा.

सामा ाकरण
अ. सिकार-
१) र आिण िवसग सची सोदाहरण ओळख
आ. िवभिपे-
१) रा श- अकारा प.ं ु , नप.ं ु ; आकारा ी.; इकारा प.ं ु ,ी., नप.ं ु ; ईकारा ी. (अनेकारी);
उकारा प.ं ु , ी., नप.ं ु ; ऊकारा ी. (अनेकारी); ऋकारा प .ं ु ,ी., नप.ं ु
२) सवनामे- तद ्, एतद ्, यद ्, िकम, ् अद ्, य
ु द ्, इदम, ् अदस आिण
् सव
३) संावाचक श- १ ते १० (तीनही िलं गांमे)

१
इ. ियापदपे-
ं ी ललकाराची आिण ललकाराची पे
१) गण १, ४, ६ आिण १० यांमधील सोपसग धातूच
ु ािधत अय (तमु )्
ु ािधत िवशेषण () आिण हेथ क धातस
२) धातस

पािणनीय ाकरण
येनारसमाायमिधग महेरात ।्
कृ ं ाकरणं ों त ै पािणनये नमः ।।
ं ु ां िवमलैः शवािरिभः ।
येन धौता िगरः पस
तमाानजं िभं त ै पािणनये नमः ।।
अ. पािणनीची मािहती- देश, काळ, भाषा इादी
आ. अाायीची रचना आिण वैिशे (अनवृु ी, मंडूक ुती इादी)
इ. सू, वािक आिण भा यांा ाा
ई. पािणनीय सूांच े कार
उ. िनवडक सूांचा अास
१) माहेरसूािण-
अइउण ् । ऋलृक ् । एओङ् । ऐऔच ् । हयवरट ् । लण ् । ञमङणनम ् । झभञ ् । घढधश ् । जबगडदश ् ।
खफछठथचटतव ् । कपय ् । शषसर ् । हल ् । इित माहेरािण ाहारसूािण वणसमााय ।
एषामनानींकािन ।
२) ाहारोपयोिगनी सू-े
हलम ।् आिदरेन सहेता ।
३) संासूािण-
वृिरादैच ।् अदेण
ु ः। परः सिकषः संिहता । हलोऽनराः संयोगः ।
ं लघ ु । संयोगे गु । दीघ च । िवरामोऽवसानम ।्
ु
सिङं पदम ।् बष ु बवचनम ।् ेकयोिवचन ैकवचने ।
ौजसमौाािङे ाङिसाङसोसाोपु । ्
ितिझिसथिमाताझथाथािमिहमिहङ् ।
४) पिरभाषासूािण-
तपराल ।  ।
तििित िनिद े पूव ु
तािदर ।
ानेऽरतमः । यथासंमनदेु शः समानाम ।्

२
 ५) सिसूािण-
इको यणिच । एचोऽयवायावः । एङः पदाादित । आ ुणः ।
वृिरेिच । अकः सवण दीघः । िवसजनीय सः । रषाां नो णः समानपदे ।
अाु वायेऽिप । पदा ।

अमरकोष
ु ।
य ानदयािसोरगाधानघा गणाः
सेतामयो धीराः सिये चामृताय च ।।
संवरो वरोऽो हायनोऽी शरमाः ।
बिु मनीषा िधषणा धीः ा शेमषी
ु मितः ।

ितबचयो
 वां िया वा कारकािता ।
िु तः ी वेद आाययी धम ु तििधः ।
ु इित वेदाययी ।।
ियामृामयजषी
ु ैघु ं त ु घोषणा ।
आेिडतं ििम
ु ु लोऽियाम ।्
ा ुक ु बकः कुलो मक
ु
ियः समनसः ु सून ं कुसमं
पं ु समम ्
ु ।।
ु ्।
ु डालो माजारो वृषदंशक आखभु क
ओतिब
पी पािणगृहीती च ितीया सहधिमणी ।
ं ु िू  दाराः ा ु कुटुिनी ।।
भाया जायाऽथ पभ
दती जती जायापती भायापती च तौ ।।

सभसूची
ु : िटळक महारा िवापीठ.
१) भागवत, वा. बा. १९८८. पािणनीय ाकरणाचे अंतरंग. पणे
ु संृत ाकरण. आवृी सरी. पणे
२) जोशी, . शं. १९९६. सगम ु : िनतीन काशन.
ु : कॉिनेल काशन.
३) देसाई, राजाराम दामोदर. २००७. संृतवेशः. सोळावी आवृी. पणे
४) बोरवणकर, गणेश रामचं. १९५१. ावहािरक संृत ाकरण. मबं ु ई: िहंद काशन.
५) करमली, रोहन, धनी शेजवलकर, संा कापडी आिण रोिहणी के तकर (सा.) २०१७. पदोा १. ाथिमकसंृत-
ु
ाकरणमिधकृ  अासपिका. ु ु ण. पणे
पनम ु : िधारा काशन.

३
६) करमली, रोहन, धनी शेजवलकर आिण िवनया देव (सा.) २०१९. पदोा २. ाथिमकसंृताकरणमिधकृ 
ु
अासपिका. ु : िधारा काशन.
ितीयावृी. पणे
ु
७) िवेदी, किपलदेव. २०११. ारिक रचनानवादकौम दु ी. ततीसवा संरण. वाराणसी: िविवालय काशन.
ु
८) कुशवाहा, महेशिसंह (अन.)ु २०१३. ीमरदराजणीता लघिसाकौम दु ी. वाराणसी: चौखा िवाभवन.
९) आचाय, नारायणराम (सा.) २०१७. अमरकोषः संिमाहेरीटीकयासमेतः. वाराणसी: चौखा संृत संान.

प २ अिनवाय िवषय 19R412/19E412 कुमारसव

तु िवषयामे कािलदासिवरिचत कुमारसव या महाकाातील थम आिण पम सगाच े संपण
ू  अयन करणे
अपेित आहे. िवाानी महाकवी कािलदासाची आिण कुमारसव या कााची सामा मािहती कन ावी. तसेच
ु
नेमलेा भागाचा सािहशााा आिण ाकरणाा ीने अास करावा. थम आिण पम सगामधील पढील भाग
हा ाधााने अासला जावा-
्
अ. िहमालयवणनम (१.१–१७)
आ. पावतीसवः (१.१८–२३)
्
इ. पावाः बाम (१.२४–३०)
्
ई. पावतीवणनम (१.४२–५१)
्
उ. पावतीिववाहिचनम (१.५८–६०)
ऊ. पावतीतपया (५.१–२९)
्
ऋ. बटुभाषणम (५.३०–५०)
्
लृ. सखीभाषणम (५.५१–६२)
ए. बटुपावतीसंवादः (५.६३–८६)

सभसूची
१) Nerurkar, V. R. (ed.) 1951. Kalidasa’s Kumara-sambhavam. Cantos I–V. 4th edn.
Bombay: Shri Samartha Book Depot.
२) नारायण राम आचाय (सा.) १९५५. महाकिवीकािलदासिवरिचतं कुमारसवम. ् चतदु श
 संरणम. ् मबं ु ई:

िनणयसागर.
३) देव, िवनया (अन.)ु २०१९. महाकिवकािलदासिवरिचत कुमारसव (थम आिण पम सग). पणे
ु : िधारा काशन.

४
प ३ अिनवाय िवषय 19R413/19E413 अथशा आिण धमशा
या िवषयामे िवाानी कौिटलीय अथ शा आिण िविवध ृितांमधील िनवडक भागांचा अास करणे अपेित
आहे. कौिटलीय अथ शाातील िवनयािधकािरक आिण अचार या दोन अिधकरणांमधील िनवडक भाग ाचमाणे
ु ती आिण यावृती यांमधील काही भाग अयनासाठी नेमला आहे.
बौधायनधमसू , मनृ
कौिटलीय अथ शा
अ. करणािधकरणसमु श
े ः (१.१-२), िवासमेु शः- आीिकी-यी-वाता-दडनीितापना (२.१-१२, ३.१-१७, ४.१-१६)
ु
आ. वृसंयोगः (५.१-१७), इियजयः (६.१-१२, ७.१-९), अमाोिः (८.१-१९), गूढपषोिः (११.१-२२)
इ. मािधकारः (१५.१-१२; ४२-५९), तिणिधः (१६.१-२३), राजिणिधः (१९.१-३४)
्
उ. अचारः- जनपदिनवेशः (१.१-१८), शमायािमकम (८९.१-२७)

बौधायनधमसू
ु
अ. देशानसारतः ्
आचारवैिवम (१.१.२.१-१८)
आ. संासिविधः (२.१०.१७-१८)

ु ती
मनृ
अ. िववाहकाराः (३.२१-३५)
आ. प महायाः (३.६७-८१)
्
इ. वानधमकरणम (६.१-३३)

यावृती
्
अ. वहाराायः- िलिखतकरणम (८६-९७), ्
िदकरणम (९८-११७), ्
सीमािववादकरणम (१५४-१६२)
्
आ. वहाराायः- ािमपालिववादकरणम (१६३-१७१), ्
अािमिवयकरणम (१७२-१७८)

सभसूची
१) T. Ganapati Sastri (ed.) 2006. The Arthaśāstra of Kauṭilya (Translated into English by N.
P. Unni). Delhi: Motilal Banarsidass.
२) एन. ् एस. ् वेटनाथाचाय (सा.) १९६०. ीिवगु िवरिचतं
ु कौिटलीयाथशाम. ् मैस:
ु मैसिविवािनलय.
ु
्
३) कं गले, र. पं. (अन.)ु १९८२. कौिटलीयम अथशाम . ् सटीप मराठी भाषांतरासह. मबं ु ई: महारा रा सािह संृित मंडळ.
४) िहवरगांवकर, ब. रा. (अन.)ु १९८८. कौिटलीय अथशा. भाषांतर टीपा यांसह. पणे
ु : वरदा काशन.

५
५) पाडेय, उमेशच (अन.)ु १९७२. बौधायनधमसू म. ् ितीय संरण. वाराणसी: चौखा संृत सीिरज.
६) मडिलक, नारायण िवनाथ (सा.) १८०७. मानवधमशाम. ् मई:
ु गणपतकृ ाजी मु ायालय.
ु : आनाम.
७) आनाम. १९०३. यावृितः. पणे
ु : िधारा काशन.
८) िमरासदार, मंगला. २०१९. अथशा आिण धमशा. भाषार व टीपा यांसह. पणे

प ४ अिनवाय िवषय 19R414/19E414 पत-काकोकीय

तु िवषयामे िवाानी ाचीन भारतातील कथासािहाचा पिरचय कन घेण े अपेित आहे. भारताला
कथावायाची मोठी परंपरा लाभली असून ातील उपदेशपर असणाया नीितकथा िस आहेत. पत हा एक ाचीन
कथासंह असून ामे ायांवर मानवी भावांच े अंकन कन उपदेश के लेला आढळतो. भाषेा ीने देखील पंचतं
ु
अासयासारखे आहे. िवाानी पंचतातील पांच तांप ैकी काकोकीय नांवाा ितसया तातील पढील कथांचा
सािहाा आिण ाकरणाा ीने अास करावा.
अ. ाचीन भारतातील कथासािह, नीितकथांचा इितहास
ू ी, पंचतातील पांच ते
आ. पताची पाभम
इ. काकोकीयातील िनवडक कथांच े अयन (भाषार, कथेच े ताय आिण ाकरण)
ु
आमख काकोकवैरकथा शशकगजयूथपकथा
धूत ाणछागकथा ु मकथा
िपपीिलकाभज ाणसप कथा
हैमहंसकथा कपोतककथा ाणचौरिपशाचकथा
मूिषकािववाहकथा ु
णपरीषपिकथा ु गहु ाकथा
िसंहजक

सभसूची
१) Shastri, Guru Prasad (ed. & tr.) 1935. Shri Bisnu Sharma’s Panchatantra with the
Commentary Abhinawaraja Laxmi. Benares: Bhargava Pustakalaya.
२) Kale, M. R. (tr.) 1991. Pañcatantra of Viṣṇuśarman. Reprint. Delhi: Motilal Banarsidass.
३) Pawate, Chennabasappa Ishtalingappa. 1986. The Pnachatantra and Aesop’s Fables: A
Study in Genre. Delhi: Amar Prakashan.
ं िलतं पतकम. ् समं
ु मसक
४) परब, काशीनाथ पाडुरंग आिण वासदेु व लणशाी पणशीकर (सा.) १९३०. ीिवश
संरणम. ् मबं ु ई: िनणयसागर.
ु
५) गा, ु मणीतं काकोकीयम ् (पत तृतीयं तम)्
गोकुलदास (सा. आिण अन.)ु १९९१. ीिवश
सरलाभाषाटीकोपेतम. ् वाराणसी: चौखा िवाभवन.

६
 ं िलतं पतम. ् दशमं संरणम. ् मबं ु ई: िनणयसागर.
ु मसक
६) नारायण राम आचाय (सा.) १९५९. िवश
ु ये, अिनी (अन.)ु २०१९. पते काकोकीयम. ् भाषार व टीपा यांसह. पणे
७) म ु : िधारा काशन.

प ५ मूविधत िवषय 19R415/19E415 नीितशतक

ु
मनाला समाजात वावरताना वहारचातयु  असणे आवयक असते. ाचीन भारतामे ामाणे कथांा मामातून हे
ु चा वापरही के ला जात असे. भतृह रीने नीितिवषयक शंभर
ान देयाचा य झाला, ाचमाणे या कामाकिरता सभािषतां
ु चा संह के ला असून ाची दहा पतमे िवभागणी के ली आहे. तु िवषयामे िवाानी नीितशतकाा
सभािषतां
ु
ेक पतीमधील ५ अशा ए कू ण ५० सभािषतां
चा अास करणे अपेित आहे.


अ. भतृहरीचे सािह, शतकयीची तडओळख
आ. नीितशतकातील दहा पती
ु
इ. िनवडक सभािषतां
चा अास
मंगलाचरण, मूख पती (स मिण, लभेत िसकतास,ु ायमेका, यदा िकिोऽहं, शो वारियत)ं ु , िवती
(अिधगतपरमाथान, ् के यूरा न, िवा नाम नर, जां िधयो, जयि ते), मानशौयपती (ामोऽिप,
ु ाय,ु
कुसमबक,
ु यदचेतनोऽिप, िसंहः िशशरु िप), अथ पती (जाितयात,ु याि िवं, दानं भोगो नाशः, पिरीणः कित, ्
ु
राजधिस), जनपती (अकणम, ् जनः पिरहतो, जां ीमित, उािसतािखलखल, आरगव),
ु
ु
सजनपती (वाा सनसमे, िवपिद ध ैयम, ् करे ाागः, स ु महतां, नेनोमः), परोपकारपती (भवि
नारवः, ों तु ने ैव, पाकरं िदनकरो, एते सषाः,
ु मनिस वचिस काये), ध ैयपती (र ैमहाघः, ारते न ख,
िन ु नीितिनपणाः,
ु कााकटािविशखा न, कदिथ तािप), दैवपती (नेता य बृहितः, भाश, खाटो
ु यं), आिण कमपती (नमामो देवान, ् फलं कमायं, ा येन,
ु िवहम, दैवने भणा
िदवसेर, गजभज
ु
गणवदग ु
णवा, वने रणे, भीमं वनं भवित)

सभसूची
ु : देशमख
१) मंगळकर, अरिवंद आिण िदगंबर मोरेर हातवळणे. १९६१. नीितशतक. पणे ु काशन.

२) िम, िवजयशंकर (अन.)ु १९८५. ीभतृह िरिवरिचतं नीितशतकम. ् वाराणसी: चौखा संृत सीिरज ऑिफस.
३) बनही, गोपाळ ीिनवास (अन.)ु १९६१. भतृह िरकृ त नीितशतक. नागपूर: सिवचार
ु काशन मंडळ.
४) कुलकण, गं. िव. आिण ब. गो. बादरायणी. १९६१. ीमाजिषभतृह िरिवरिचत नीितशतक. कोापूर: महारा ंथ भांडार.
५) जोशी, रा. ल. आिण स. मो. अयािचत. १९६१. भतृह िरकृ त नीितशतक. पणे
ु : िचशाळा काशन.

७
प ६ खालील ३ प ैकी कोणताही एक िनवडणे-
(1) पूरक िवषय 19R416/19E416 ाचीन भारताचा इितहास- १
सदर अासमात मानवाा ाग ैितहािसक काळापासून कुषाणकालापयत उपल असणाया इितहासाचा समावेश असून
ु
या अासाकिरता पढील मु े िनधािरत के ले आहेत-
ू ी, ितचा इितहासावर झालेला पिरणाम
अ. भारताची भौगोिलक पाभम
आ. इितहासाची साधने- िलिखत, भौितक आिण मौिखक
ु
इ. ाग ैितहािसक काळ- परामय ु , मामयग
ग ु आिण नवामयग
ु
ु , लोहयग
ई. इितहासपूव  काळ- हडा संृती, आय, तापाषाणयग ु , महापाषाण संृती

उ. सरे नागरीकरण- जनपदांचा उदय, १६ महाजनपदे, मगध-मौय साा, वाय भारतातील राजवटी, ीक आिण शक
ं ु , सातवाहन आिण कुषाण राजवंश
ऊ. शग

सभसूची
१) Basham, A. L. 1967. The Wonder That Was India. Reprint. New Delhi: Rupa & Co.
२) Majumdar R. C. (ed.) History and Culture of Indian People. Volumes I and II. Mumbai:
Bharatiya Vidya Bhavan.
३) Singh, Upinder. 2008. A History of Ancient and Early Mediaeval India. New Delhi:
Pearson Longman.
४) कुलकण, अ. रा. १९६२. ाचीन भारत: संृती आिण इितहास. पणे
ु : देशमख
ु काशन.
ु : के सागर काशन.
५) गायधनी, रं गनाथ. २०००. ाचीन भारताचा सांृितक इितहास. पणे
ु
६) देव, शां. भा. २००७. परातिवा ु : कॉिं टनेल काशन.
ु ु ण. पणे
. पनम
ु
७) ढवळीकर, म. के . १९८०. परातिवा. मबं ु ई: महारा रा सािह आिण संृती मंडळ.
ु : अपरांत काशन.
८) देगरकर, गो. बं. २०१७. ाचीन भारत. पणे

(2) पूरक िवषय 19R417/19E417 इंजी- १

ु चा अास करणे अपेित आहे-
या िवषयामे िवाानी खालील मां
A. Kinds of sentences based on word order
B. Subject-predicate and framing questions
C. Parts of Speech, Word Derivatives (Family), Homophones, Homonyms, Synonyms,
Antonyms and Heteronyms

८
D. Tag Questions
E. Confusing Usages of Prepositions
F. Verbs: transitive/intransitive, and regular/irregular
G. Tenses (including Conditional Tenses)

सभसूची
1) Murphy, Raymond. 1985. English Grammar in Use: A Self-Study Reference and Practice
Book for Intermediate Students. 18th edn. Cambridge: Cambridge University Press.
2) Swan, Michael. 2009. Practical English Usage. 4th edn. Oxford: Oxford University Press.
3) Wren, P. C. and H. Martin. 2017. High School English Grammar and Composition.
Regular edn. Revised by N.D.V. Prasada Rao. New Delhi: Blackie Elt Books.
4) Aggarwala, N. K. 2017. A Senior Grammar and Composition. Noida: Goyal Brothers
Prakashan.

(3) पूरक िवषय 19R418/19E418 जमन- १

ु चा अास करणे अपेित आहे-
या िवषयामे िवाानी खालील मां
A. Introduction to Core Grammar and Structures
B. Comprehension
C. Translation from German into English
D. Translation from English into German

सभसूची
1) Aufderstraße, Hartmut, Jutta Müller & Thomas Storz. 2017. Lagune 1. Arbeitsbuch
Deutsch als Fremdesprache. Indian Edition. New Delhi: Langers International.
(Chapters 1 to 4)

९
ितीय स
प १ अिनवाय िवषय 19R421/19E421 ाकरण– २
तु िवषयामे ाकरणाचा अिधक पिरचय होणे अपेित आहे. िवाानी मागील सातील सामा ाकरणाचा आिण
ु
पािणनीय सूांचा अास कन िशवाय पढील ु चा अास या सात करणे अपेित आहे. अमरकोषातील िनवडक ओळी
मां
या साकिरता तपणे पाठारासाठी नेमा आहेत.
सामा ाकरण
अ. सी- नसा सव कारांची सोदाहरण ओळख
आ. िवभिपे-
१) ना श- चकारा, जकारा, तकारा, शकारा, सकारा, अ आिण इ
२) संावाचक श- मवाचक आिण आवृिवाचक
इ. ियापदपे-
ं ी लट ्, लङ्, िलट ्, लृट ्, लोट ् आिण िविधिलङ् या लकारांची पे
१) गण १ ते १० यांमधील सोपसग धातूच
ु ािधत िवशेषणे (शतृ-शानच, ् -वत,ु य-तत-अनीयर
२) धातस ् )् आिण अये (ा-प)्
३) योगरचना- कतृव ा, कमवा आिण भाववा
४) उपपद िवभी
ु आिण बीही या चारही कारांची ओळख
ई. समासकार- अयीभाव, , तष
उ. भाषार
१) संृतमधून मामभाषेमे आिण मामभाषेमधून संृतात- गरचना (वाे, उतारे आिण संवाद)
२) संृतमधून मामभाषेमे- परचना

पािणनीय ाकरण
१) संासूािण-
ु
मखनािसकावचनोऽन ु
नािसकः । ु ायं सवणम ।्
त ईदेिचनं गृम ।्
अथ वदधातुरयः ाितपिदकम ।् यू ाौ नदी ।
२) सिसूािण-
 ुतगृा अिच िनम ।् ु
यरोऽननािसके ु
ऽननािसको वा । ढो ढे लोपः ।
रो िर ।  दीघऽणः ।
लोपे पूव झलां जशोऽे ।
झलां जझिश । खिर च । अपदा मूध ः ।
इकोः । आदेशययोः ।

१०
 ३) कारकसूािण
तः कता । कतरु ीिततमं कम । साधकतमं करणम ।् कमणा यमिभ ैित स सदानम ।्
थानां ीयमाणः । धारेमणः । वु मपायेऽपादानम ।् भीाथानां भयहेतःु ।
पराजेरसोढः । आधारोऽिधकरणम ।् अिधशीासां कम । उपाासः ।
४) िवभिसूािण
कमिण ितीया । ु े।
अरारेण य कालानोरसंयोगे । अपवग तृतीया ।

कतृकरणयोृ
तीया । ु े ऽधाने ।
सहय येनािवकारः । ु सदाने ।
चतथ
नमःिाहाधालं वषोगा । अपादाने पमी ।
पृथिवनानानािभृतीयातराम ।् सिधकरणे च । षी शेष े ।
५) आनेपदसूािण
नेिवशः । िवपराां जेः । समविवः ः । समो गृिाम।् ु
िनसमपिवो ः ।
६) परपै दसूािण
ािरो रमः । उपा । वृः सनोः ।

अमरकोष
इिरा लोकमाता मा ीरोदतनया रमा ।
भागवी लोकजननी ीरसागरकका ।।
ोतनो िदनमिणः खोतो लोकबावः ।
इनो भगो धामिनिधांशमु ािनीपितः ।।
ाी त ु भारती भाषा गीवावाणी सरती ।
मां ीपा ीडा ला सापपातः ।
आपः ी भूि वावािर सिललं कमलं जलम ।्
मृिृ का शा त ु मृा मृा च मृिका ।
गृहं गेहोदविसतं वेम स िनके तनम।्
अटरयं िविपनं गहनं काननं वनम ।्
िबे शािडशैषौ मारीफलाविप ।
े ः पाो हयः के सरी हिरः ।
िसंहो मृग
ु
लोचनं नयनं नेमीणं चरिणी ।
ी चा ु नेा ु रोदनं चाम ु च ।।

११
सभसूची
ु : िटळक महारा िवापीठ.
१) भागवत, वा. बा. १९८८. पािणनीय ाकरणाचे अंतरंग. पणे
ु संृत ाकरण. आवृी सरी. पणे
२) जोशी, . शं. १९९६. सगम ु : िनतीन काशन.
ु : कॉिनेल काशन.
३) देसाई, राजाराम दामोदर. २००७. संृतवेशः. सोळावी आवृी. पणे
४) बोरवणकर, गणेश रामचं. १९५१. ावहािरक संृत ाकरण. मबं ु ई: िहंद काशन.
५) करमली, रोहन, धनी शेजवलकर, संा कापडी आिण रोिहणी के तकर (सा.) २०१७. पदोा १. ाथिमकसंृत-
ु
ाकरणमिधकृ  अासपिका. ु ु ण. पणे
पनम ु : िधारा काशन.

६) करमली, रोहन, धनी शेजवलकर आिण िवनया देव (सा.) २०१९. पदोा २. ाथिमकसंृताकरणमिधकृ 
ु
अासपिका. ु : िधारा काशन.
ितीयावृी. पणे
ु
७) देव, िवनया आिण धनी शेजवलकर. २०१९. पदोा ३. ाथिमकसंृताकरणमिधकृ  अासपिका.
ु : िधारा काशन.
थमावृिः. पणे
ु
८) िवेदी, किपलदेव. २०११. ारिक रचनानवादकौम दु ी. ततीसवा संरण. वाराणसी: िविवालय काशन.
ु
९) कुशवाहा, महेशिसंह (अन.)ु २०१३. ीमरदराजणीता लघिसाकौम दु ी. वाराणसी: चौखा िवाभवन.
१०) आचाय, नारायणराम (सा.) २०१७. अमरकोषः संिमाहेरीटीकयासमेतः. वाराणसी: चौखा संृत संान.

प २ अिनवाय िवषय 19R422/19E422 ितमा

तु िवषयामे भासिवरिचत ितमा या नाटकाचे संपण
ू  अयन करणे अपेित आहे. िवाानी नाटककार भासाची

आिण ाा िविवध नाटकांची सामा मािहती कन ावी. तसेच ितमानाटकाचा सािहशााा आिण
ाकरणाा ीने अास करावा.

सभसूची
१) Devadhar, C. R. (ed. & tr.) 1927. Pratimā: A Sanskrit Drama in seven acts attributed to
Bhāsa. Critically edited with an Introduction, Notes, Translation and Appendices.
Poona: N. Bhide and Co.
२) Kale, M. R. (ed & tr.) 1998. Pratimānāṭaka of Bh
āsa . Edited with a short Sanskrit
Commentary, English Trnaslation and Critical Notes. Reprint. Delhi: Motilal
Banarsidass.
३) Bhat, G. K. 1968. Bhāsa-Studies (Collected Papers). Vol. I. Kolhapur: Maharashtra
Grantha Bhandar.

१२
३) िमरासदार, मंगला. २०१६. ितमानाटकम. ् मूळ संृत संिहता, मराठी अनवाद
ु ु : संिवा
व िवृत टीपांसह. पणे
सांृितक अयन संा.
४) शाी, ीधरान (अन.)ु २०१६. महाकिवभासणीतं ितमानाटकम. ् िदी: मोतीलाल बनारसीदास.
५) िम, रामच (अन.)ु १९७२. महाकिवभासणीतं ितमानाटकम. ् वाराणसी: चौखा संृत सीिरज ऑिफस.
ु
६) मसलगॉवं कर, के शवराव. २००७. संृत नामीमांसा. िदी: पिरमल पिके श.

प ३ अिनवाय िवषय 19R423/19E423 काादश आिण छोिवान

या िवषयामे िवाानी दडीिवरिचत काादश या ातील अलारिवषयक भागाचा तसेच के दारभिवरिचत
वृराकर, कािलदासकृ त तु बोध आिण गंगादासिवरिचत छोमरी यांमधील िनवडक वृांचा अास करणे अपेित
आहे. काादशातील ठरािवक अलं कार आिण वृराकर, छोमरी आिण तु बोध या तीन ांमधील िनवडक छांची
लणे अासाकिरता नेमयात आली आहेत.
काादश
अ. महाकवी दडी आिण काादश या ाचा सामा पिरचय
आ. अलं कारांचा सामा पिरचय
इ. काादशातील िनवडक कािरकांच े अयन
चतमु ख
ु मोजवनहं
ु ु ा सरती ।।
 । मानसे रमतां िनं सवश
सवधूमम
काशोभाकरामानलाराचते । ते चाािप िवके काान वित ।।
िक ु बीजं िवकानां पूवाचायः दिशतम ।् तदेव ितसंतमयमिरमः
ु ।।
भावोिः नानावं पदाथानां रीपं साािवृवती । भावोि जाितेाा साल ितयथा ।।
े शेखरः । जटािभः िधताािभरािवरासीषृ जः ।।
कछे कालः करेन कपालेन
उपमा यथा कथिायं योूत ं तीयते । उपमा नाम सा ताः पोऽयं दयत े ।।
राजीविमव ते वं ने े नीलोले इव । इयं तीयमान ैकधमा वूपमैव सा ।।
पकम ् ु ते । यथा बालता पािणपं चरणपवः ।।
उपमैव ितरोभूतभेदा पकम
दीपकः ु
जाितियागणवािचन ैकवितना । सववाोपकारेमादपकं यथा ।।
ु
नृि िनचलोे गायि च कलािपनः । बि च पयोदेष ु शो हषाग
ु िभणीः ।।

आेपः ु
ितषेधोिराेप ैकाापेया िधा । अतापनराे
भेदानादनता ।।
अनः पिभः पौ ैिव ं जयतेषिभः ु
ु । इसामथवा िविचा वशयः ।।
अथारासः ेयः सोऽथारासो व ु 
ु िकन । ताधनसमथ
 ासो योऽवनु ः ।।
भगवौ जगे े सूयाचमसाविप । पय गत एवां िनयितः के न लते ।।

१३
ितरेकः शोपाे तीते वा साये वनु ोयोः । त येदकथनं ितरेकः स कते ।।
ु ं कमलं चेित योरनयोिभदा । कमलं जलसंरोिह ख
तख ्
ु ं पायम ।।

िवभावना ु ावृा यििितकारणारम ।् य ाभािवकं वा िवभां सा िवभावना ।।

िसिहेत
ु
अनितािसतािूर नाविजता नता ।अरितोऽरणायमधरव सिर ।।
अितशयोिः िववा या िवशेष लोकसीमाितवितनी । असावितशयोिः ादलारोमा यथा ।।
ु
अहो िवशालं भूपाल भवनितयोदरम ।् माित मातमु शोऽिप यशोरािशयद ते ।।
उेा ु 
अथ ैव िता वृिेतनेतर वा । अथोेते य ताम े ां िवयथा ।।
मिनाक सः सरस गाहते गजः । मे मातडगृािण पाु तमु 
ु तः ।।

ात ं ु पात ं ु िबसा ं ु किरणीजलगाहनम ।् तैरिनयायेित किवनोे वयत े ।।

यथासंम ् उिानां पदाथानामनेु शो यथामम ।् यथासंिमित ों संानं म इिप ।।
वु ं ते चोिरता ती ितेणमख
ु ुितः । ातमःिवायाः
ु कुमदोलपज
ु ैः ।।
अपुितः अपुितरपु िकिदाथ दशनम ।् न पेषःु र सहं पिणािमित ।।
ेषः ििममनेकाथ मेकपाितं वचः । तदिभपदं िभपदायिमित िधा ।।
ु षेदी राजािविदतयः । देवोऽिवबधु ो जे शरोऽभजवान
अतोऽवृ ु ्
।।
उदाः ु
आशय िवभूतवे ा यहमनमम ।् उदां नाम तं ारलारं मनीिषणः ।।
ु शासनमेत ं ु न शशाक स राघवः । यो रावणिशरछेदकायभारेऽिववः ।।
गरोः
िवशेषोिः ु
गणजाितियादीनां य ु वैकदशनम ।् िवशेषदशनायवै सा िवशेषोििरते ।।
्
एकचो रथो या िवकलो िवषमा हयाः । आामेव तेजी तथक नभलम ।।
िवरोधः िवानां पदाथानां य संसगदशनम ।् िवशेषदशनायवै स िवरोधः ृतो यथा ।।
कृ ाजनु ानरािप
ु िः कणावलिनी । याित िवसनीयं क ते कलभािषिण ।।
सहोिः ु णाम ।् अथानां यो िविनमयः पिरवृि ु सा ृता ।।
सहोिः सहभावेन कथनं गणकम
वधत े सह पाानां मूय ु लयािनलाः ।।
 ा चूतमरी । पति च समं तेषामसिभम

पिरवृिः ु ने तव भूभजाम
शहारं ददता भज ु ।् िचरािजत ं तं तेषां यशः कुमदु पाडुरम ।।
्

छोिवान
अ. छःशााचा सामा पिरचय
आ. वृराकर, छोमरी आिण तु बोधाचा सामा पिरचय
इ. िनवडक कािरकांचा अास (उपरो तीन ांमधून वृांची लणे िनवडली आहेत)
िपलािदिभराचायय ं लौिककं िधा । माावणिवभेदने छिदह कते ।।१।।

१४
  मं वृ ं िवषमं च तथापरम ।् अयो य चारलणलिताः
सममधस ु ।।
तःशाताः समं वृ ं चते ।।२।।
थमािसमो य तृतीयरणो भवेत ।् ितीययु व  ु
ृ ं तदध सममते ।।३।।
य पादचते ्
ु ऽिप ल िभं पररम ।तदािव
षमं वृ ं छःशािवशारदाः ।।४।।
्
एकमाो भवेो िमाो दीघ उते । िमा ु  ुतो ेयो नं चाध माकम ।।
ु तः ।।५।।
ु कारोऽ गकार गम
ेयो लघल
ु ां दीघ सानारं
संय ु िवसगसिं मम ।् िवेयमरं गु पादां िवकेन ।।६।।
ु
मिगिलघ ु पनरािदलघ
ु नकारो भािदगः ु ु
ु ः । जो गमगतो
य ु किथतोऽलघः
रलमः सोऽगः ु ।।७।।

याः थमे पादे ादशमााथा तृतीयेऽिप । अादश ितीये चतथु के पदश साया ।।८।।
आयापवू ाध समं ितीयमिप भवित य हंसगते । छोिवददान गीितं ताममृतवािण भाषे ।।९।।
ु ं चेत ।् कािमिन तामपगीितं
आयराध तु े थमाधम िप य ु ितभाषे महाकवयः ।।१०।।
ोके षं गु ेय ं सव लघ ु पमम ।् िचत
ु ादयो ं समं दीघमयोः ।।११।।
्
पमं लघ ु सव समं िचतथु योः । षं गु िवजानीयादेत लणम ।।१२।।
ािदवा यिद तौ जगौ गः ।।१३।। उपेवा जतजातो गौ ।।१४।।
ु तौ तगौ गोऽिलोकै ः ।।१६।।
अनरोदीिरतलभाजौ पादौ यदीयावपु जातयाः ।।१५।। शािला
ु
रारािवह रथोता लगौ ।।१७।। ागता रनगभगै णा च ।।१८।। दोधकवृिमदं भभभाो ।।१९।।
इह तोटकमिधस ्
ु ैः िथतम ।।२०।। जतौ त ु वंशमदु ीिरतं जरौ ।।२१।। ु तिवलितमाह नभौ भरौ ।।२२।।
ु यातं चतिभ
भज ु यक ारैः ।।२३।। ौ ौ गिदशयितः हिषण ्
 ीयम ।।२४।। ु
सजसा जगौ भवित मभािषणी ।।२५।।
उा वसितलका तभजा जगौ गः ।।२६।। ननमयययतु ये ं मािलनी भोिगलोकै ः ।।२७।।
ु
रस ै ैिछा यमनसभला गः िशखिरणी ।।२८।। जसौजसयला वसहयित ु ।।२९।।
पृी गः
ु
मााािधरसनग ्
ैम भनौ तौ गयु मम ।।३०।।  है ि रणी मता ।।३१।।
नसमरसला गः षेदहै य
्
सूया ैयिद मः सजौ सततगाः शालिवीिडतम ।।३२।। ्
 ैयानां येण िमिु नयितयतु ा धरा कीिततेयम ।।३३।।
ु योिगनी (वैतालीयम)् ।।३४।।
ु समे सभरा लोऽथ गिव
िवषमे ससजा गः
अयिु ज नयग
ु रेफतो यकारो यिु ज च नजौ जरगा पिताा
ु ।।३५।।
्
ु चेभरा येन त ु कालभािरणीयम ।।३६।।
िवषमे ससजा यदा ग
ु
थमे सजौ यिद सलौ च नसजगकायरम ।् यथ भगजलगाः रथो
ु सजसा जगौ च भवतीयमता
ु ।।३७।।

ु ानां शिवशेषाणामथाः– अिः / अिु धः / वेदाः = चारः । रसः = षट ् ।

[अ छोलणेष ु संावचकेन य
् वस ु = अौ । हः = नव । ः = एकादश । सूयः = ादश ।]
लोकः / नगः / हयः / अः / मिु नः = स । भोिगन /

१५
सभसूची
१) Raddi Sastri, Rangacharya and K. R. Potdar (ed.) 1970. Kāvyādarśa. Pune: Bhandarkar
Oriental Research Institute.
२) ज ैन, एस. ् (सा.) २००४. काादशः (ीेमचतक वागीशिवरिचतटीकासमेतः). िदी: ओिरयल बक
ु सेर.

३) िमा, रामच (अन.)ु २००३. काादशः (संृत-िहीटीकासमेतः). वाराणसी: चौखा िवाभवन.

४) शाी, िशवनारायण (अन.)ु २००७. काादशः (सािदनी िही ाा सिहत). िदी: पिरमल पिके शन.
५) पणशीकर, वासदेु व लण (सा.) १९०६. ीमे दारभिवरिचतो वृराकरः कािलदासकृ तः तु बोधः गादासणीता
छोमरी च. मबं ु ई: िनणयसागर.
६) शील महािवर (सा.) १९३६. वृराकरः. मबं ु ई: िनणयसागर.
७) चरणदास शाी (अन.)ु १९५६. वृराकरः. तायबोिधनीटाकोपेतः (िही). जालर: भारतीय संृत भवन.
८) शमा, आय, खडेराव देशपांड े आिण द. गो. पाे (सा.) १९६९. वृराकरः. हैदराबाद: उािनया िविवालय.
ु ई: पांडुरंग जावजी.
९) पांडुरंग जावजी (सा.) १९३६. वृराकरः. म
१०) वेताल, अनरामशाी (सा.) १९६९. छोमरी. भा-िचरासंृत-िहीटीकोपेता. वाराणसी: चौखा काशन.
११) शमा, सीताराम (सा.) १९८५. तु बोधः. वाराणसी: ीहिरकृ िनबभवन.

प ४ अिनवाय िवषय 19R424/19E424 पयावरण अयन

तु िवषयामे िवाानी पयावरण या िवषयाचा शाश
ु पतीने सवागीण पिरचय कन घेण े अपेित आहे. यामे
ु तः खालील मु ांचा समावेश असेल.
म
अ. पयावरण आिण पयावरण अयन– ाा आिण मह
आ. पिरसंा (Ecosystem)
इ. ज ैविविवधता (Biodiversity)
ं ाधने (Natural Resources)
ई. न ैसिगक स स
उ. ऊजा, अथ शा आिण सामािजक वाह (Energy, Economics and Social Issues)
ऊ. पयावरणीय षण (Environmental Pollution)
ऋ. लोकसंा आिण पयावरण (Human Population and Environment)

सभसूची
१) Bharucha, Erach. 2013. Textbook of Environmental Studies for Undergraduate Courses.
Hyderabad: Universities Press.

१६
२) Gole, Prakash. 2007. The Restoration of Nature. Pune: Ecological Society.
३) Odum, Eugene, P. 1997. Ecology: A Bridge between Science and Society. 3rd revised
edn. Delhi: Oxford University Press.
४) Ingalhallikar, Shrikant and Sharvari Barve. 2010. Trees of Pune. Pune: Corolla
Publications.
५) Gadgil, Madhav and Ramchandra Guha. 1992. This Fissured Land: An Ecological
History of India. Delhi: Oxford University Press.
६) Carson, Rachel. 1962. Silent Spring. Boston: Houghton Mifflin Harcourt.
७) Daily, Gratchen, C. (ed.) 1997. Nature’s Services : Societal Dependence on Natural
Ecosystem. Washington DC: Island Press.
ु : इकोलॉिजकल सोसायटी.
८) गोळे , काश. १९९६. िनसग आिण माणूस. पणे
ु : इकोलॉिजकल सोसायटी.
९) गोळे , काश. १९९८. कथा कोकण िकनायाची. पणे
ु : इकोलॉिजकल सोसायटी.
१०) गोळे , काश. २००६. अथिवचार, अथवहार– सवासाठी. पणे
ु : मनोिवकास काशन.
११) खरे, नंदा. २०१८. कहाणी मानव ायाची. पणे
ु : दीपक काशन.
१२) महाजन, ी. द. २००९. आपले वृ. पणे
ु : दीपक काशन.
१३) महाजन, ी. द. २०१०. देशी वृ. पणे
ु : दीपक काशन.
१४) महाजन, ी. द. आिण पराग महाजन. २०११. िवदेशी वृ. पणे
ु : सकाळ पेपस .
१५) िशं,े संतोष. २०१३. भारतीय िनसग पयावरण पकािरता. पणे

प ५ मूविधत िवषय 19R425/19E425 ीमगवीता

महाभारतामे ीकृ  आिण अजनु यांा संवादपामे िथत के लेली भगवीता हा ाचीन भारतीय दशन परं परेतील
एक महपूण   असून उरमीमांस
े ा परं परेमे ाला ानयीमधील एक णून माता आहे. सदर िवषयामे
िवाानी िनवडक भागाचा अास करणे अपेित आहे.
अ. ीमगवीतेचा पिरचय
ू ी
आ. ीमगवीतेची दाशिनक पाभम
इ. िनवडक अायांच े सिवर अयन– अाय मांक २, ३, ४ आिण ६.

सभसूची
ु : िटळक बंध.ू
ं ाधर. १९८६. ीमगवीतारह अथवा कमयोगशा. १४वी आवृी. पणे
१) िटळक, बाळ ग ग

१७
२) करंदीकर, ज. स. १९४७. गीतातमरी. ठाणे: िवा सारक मंडळ.
३) भावे, िवनोबा. १९३२. गीतावचने. वधा: भारत ज ैन महामंडळ.

प ६ ु
खालील ३ प ैकी कोणताही एक िनवडणे (थम सातील िनवडीस अनसन)-
(1) पूरक िवषय 19R426/19E426 ु
आष महाकाे आिण पराणे
वेदोरकालीन सांृितक आिण धािमक परंपरेतील महाचे  णून रामायण आिण महाभारत ही दोन आष महाकाे
ु
आिण १८ पराणे ु
िस आहेत. या वायकारांचा पिरचय ावा या ीने रामायण, महाभारत आिण भागवतपराण या
ांमधील िनवडक वेच े अासाकिरता नेमले आहेत. िवाानी ांचा सांृितक, सािहशाीय आिण ाकरणा
अास करणे अपेित आहे.
अ. आष  महाकाांची तडओळख
ु
आ. पराणवायाचा पिरचय
इ. िनवडक वेांच े सिवर अयन
रामायण– िचकू टदशनम, ् सीतानसूयासंवादः
ु
महाभारत– गाशनकथा, िवराटपविण पाडवानां पारिनयः
ु
भागवत पराण– ु
चतःोकी भागवतम, ् मरािदकालिवभागाः, जयिवजयकथा, गजेमोः

सभसूची
१) Sukthankar, V. S. et. al. (ed.) 1933–1966. The Mahābhārata. Poona: BORI.
२) Debroy, Bibek (tr.) 2010. The Mahabharata. Gurgaon: Penguin Books India.
३) Bhatt, G. H. et. al. (ed.) 1958–1975. The Vālmīki-Rāmāyaṇa. Baroda: Oriental Institute.
४) Sastri, H. G. et. al. (ed.) 1996–2002. Śrīmad Bhāgavata-Mahāpurāṇam. Ahmedabad: B. J.
Institute of Learning & Research.
ु व उपसंहार यांसिहत. औ ंध: भारत मु णालय.
५) सातवळे कर, ीपाद दामोदर (अन.)ु १९४८. रामायण मराठी अनवाद
६) वै, िचंतामण िवनायक (अन.)ु १९७६. साथ सटीप महाभारत. मबं ु ई: दामोदर सावळाराम आिण मंडळी.
ु
७) थावरे, पंढरीनाथ काशीनाथ (अन.)ु २०१३. ीमागवतमहापराणम . ् २ खंड. गोरखपर:
ु गीताेस.

(2) पूरक िवषय 19R427/19E427 इंजी- २

ु चा अास करणे अपेित आहे-
या िवषयामे िवाानी खालील मां
A. Revision of topics studied in SEMESTER I

१८
B. Subject-verb concord
C. Finite-infinite verbs
D. Advanced usage of prepositions: Nouns / Adjectives / Verbs followed by fixed
prepositions
E. Determiners
F. Third Person Reporting (Direct-Indirect Speech)

सभसूची
1) Murphy, Raymond. 1985. English Grammar in Use: A Self-Study Reference and Practice
Book for Intermediate Students. 18th edn. Cambridge: Cambridge University Press.
2) Swan, Michael. 2009. Practical English Usage. 4th edn. Oxford: Oxford University Press.
3) Wren, P. C. and H. Martin. 2017. High School English Grammar and Composition.
Regular edn. Revised by N.D.V. Prasada Rao. New Delhi: Blackie Elt Books.
4) Aggarwala, N. K. 2017. A Senior Grammar and Composition. Noida: Goyal Brothers
Prakashan.

(3) पूरक िवषय 19R428/19E428 जमन- २

ु चा अास करणे अपेित आहे-
या िवषयामे िवाानी खालील मां
A. Introduction to Core Grammar and Structures
B. Comprehension
C. Translation from German into English
D. Translation from English into German

सभसूची
1) Aufderstraße, Hartmut, Jutta Müller & Thomas Storz. 2017. Lagune 1. Arbeitsbuch
Deutsch als Fremdesprache. Indian Edition. New Delhi: Langers International.
(Chapters 5 to 9)

********

१९