ी द डी वामी को हापरू

ीरामसमथ
साथ ऋ वेदीय ि काल-स या योग
मिृ का व भ मधारण-आचमन क न पिव क घालनू ाणायाम करावा, व नतं र मृि काधारण कर यासाठी
गोपीचंदनास नम कार क न ते हातांत याव, व खालील मं ान ाथना करावी :
गोपीच दन पाप न िव णुदेहसमु व।
च ांिकत नम तु यं धारणा मुि दो भव ॥ ( वास.ु उ. )
'हे पापिवनाशक गोपीचदं ना ! तंू िव णू या देहापासनू उ प न झालेले व - च ािं कत आहेस, हणनू तल ु ा
धारण के याने तूं मला मिु दायक हो.'
डा या हातावर पाणी घेऊन यातं गोपीचदं न कालवाव; आिण कपाळ, पोट (नाभीजवळ ), दय, कंठ,
पोटा या उज या कुशीवर, दि ण बाह, दि ण कण, पोटा या डा या कुशीवर, डावा बाह, डावा कान, पाठ, व
मानेची मागची बाजू या बारा िठकाणी शु लप ातं के शवाय नमः' इ यािद कारे बारा नांवांनी,
आिण कृ णप ांत संकषणािद बारा नांवांनी उभे ितलक (ऊ वपंडु ) लावावे. हात | धऊ ु न वासुदेवाय नमः'
हणत म तकावर ते लावावे. नंतर पढु े िद या माणे । भ म लावाव.
भ म-ि पु ड-धारण-सक ं प-देशकालाद चा उ चार क नशरीर-शु यथ भ मधारणमहं क र ये असा
क न खालील मं ाने भ म यावे
मा न तोक इित मं य कु स ऋिषः । ो देवता । जगती छ दः । भ म हणे िविनयोगः ॥ (ऋ. सं. अ.
१ अ. ८ व. ६) ।
ॐ मा न तोके तनये मा न आयौ मा नो गोषु मा नो अ ेषु री रषः। वीरा मा नो भािमतो
वधीहिव म ॑ तः सदिम वा हवामहे ॥
हे ( ) ा, (पा यानं ा रडिवणारा; वेदवाणी ितपािदत; भ ाचं े रडगाणे दरू करणारा; दगु ित देणारा; सं ित
रोगास पळिवणारा; तो ( ) (न: तोके तनये ) आम या अप याचं ा व िवशेषतः पु ांचा ( मा री रषः ) नाश,
िहसं ाह क ं नकोस. (नः आयौ) आम या आयु याची, (नो गोषु ) आम या गोधनाची (नः अ ेषु ) आम या
घोडयाचं ी, (मा री रषः ) िहसं ा तंू क ं नकोस. हे ा (भािमतः ) ु होऊन, (नः वीरान् ) आम या
पु सेवकािद वीराचं ा (म वधीः) वध तंू क ं नकोस. आ ही (हिव म तः ) हिव यानं ी यु हो साते ( वा)
तुझी ( सदिमत् ) सदैव ( हवामहे ) सेवा करत क ं .
सचू ना-या मं ांत तोके तनये वगैरेत ि तीयाथ स मी वापरली आहे.
तैि रीय मं ा या अथाम ये 'नम काराने तझु ी सेवा करत -' इतका बदल आहे. 'सदिमत् ' (सदैव-नेहमी) नाही.
या मं ाने भ म डा या हातावर यावे.
भ मािभमं ण-अि न रित भ मेित मं य, सव देवा ऋषयः । भ म ( , परमा मा) देवता। जगती छ दः
भ मािभमं णे िविनयोगः ।
ॐ अि न रित भ म । वायु रित भ म । जलिमित भ म थलिमित भ म । योमेित भ म । सवह वा
इदं भ म । मन एतािन च िु ष भ मािन ॥ (अथविशरोपिनषत् खडं ५)
अि न, वाय,ु जल, थल, ( योम ) आकाश ही पंचमहाभतू े व यां यापासून झालेले सव थावरजंगमा मक
काय, आिण मन, (च िू ष) डोळे , ने इ यािन सव इिं यविृ प ान, ( इदं ) हे (सव ह वा भ म ) सव भ मच
आहे (सदा वयं काश असणारे व सवास चैत यािद देणारे त भ म = ह भासनात् भ म.) ॥ हा मं हणत त
भ म मध या बोटानं कालवा (सकाळी व म या ापयत पाणी घालनू व नंतर कोर.). मध या तीन बोटांन
'मृि का-भ म-धारण' करणांत सांिगत या माणे व सांिगतले या मं ांच कपाळ, दय, नािभ, कंट, खांदे,
बाहसंिध, पाठ व म तक यांवर आडव लावा
आचमन
ॐ के शवाय नमः । ॐ नारायणाय नमः । ॐ माधवाय नमः । अस 'आचमन' करणातं
सांिगत या माणे जल यावे. पढु ील गोिव दाय वगैरे ॥ येका या पूव ओकं ार व नंतर 'नमः' उ चा न पुढे
सांिगत या माणे कराव.
गोिव दाय उजवा हात धवु ावा. िव णवे डावा हात धवु ावा. मधुसूदनाय वरचा ओठ व ि िव माय
खालचा ओठ, उज या पाल या हाता या त आगं ठ्या या मळ ु ाने पसु ावा. वामनाय व ीधराय दोन वेळां
दभानी पळीतील पाणी सभ वत वर उडवाव. षीके शाय हात धुवावे. प नाभाय दो ही पावलांवर पाणी
िशंपडाव. दामोदराय म तकावर िशंपडावे. संकषणाय मुखावर िशंपडावे. वासुदेवाय व ु नाय तजनी व
आंगठा यानं ी दो ही ल नाकपडु ् यासं माने पाणी लावावे. अिन ाय व पु षो माय म यमा व आंगठा
यानं ी डा या, उज या डो यासं पाणी लावाव. अधो जाय व नारिसहं ाय अनािमका व अगं ु यानं ी दो ही
कानांना लावाव. अ युताय करंगळी व आंगठा यांनी बबीला लावाव. जनादनाय हाता या तळ याने
दयाला लावाव. उप ाय चारी बोटांनी म तकावर, हरये उज या खां ाला, ीकृ णाय डा या खां ाला
चारी बोटांनी पाणी लावावे.
दोन वेळां आचमन कराव; नतं र तीन ाणायाम करावे; िविध ाणायाम करणातं पाहावा.
ाणायाम
णव य ऋिष ा । परमा मा देवता । दैवी गाय ी छ दः॥ स ानां या तीनां जापितऋिषः ।
अि न-वा वािद य-बृह पित व णे -िव े-देवा देवताः । गाय युि णगनु ब-बृहती-
पंि ि बजग य छंदांिस ।। गाय या िव ािम ( जापित) ऋिषः। सिवता देवता । गाय ी छ दः ॥
गाय ीिशरसः जापितऋिषः। ाि नवा वािद या देवताः । यजु छ दः ॥ एतेषां ाणायामे
िविनयोगः ॥
ॐ भूः ॐ भुवः ॐ वः ॐ महः ॐ जनः ॐ तपः ॐ स यम् । ॐ त सिवतुवरे यं भग देव य
धीमिह िधयो यो नः चोदयात् ।। (ऋ. स.ं अ. ३ अ. ४ व. १०)। ॐ आपो योती रसोऽमृतं
भूभुवः वरोम् ॥ (तै, आ. . १० अ. ३५)
गाय ी मं ाचा अथ (१) तत्- वाचक आहे. 'ओ ं तत् सत। िनदशो णि िवधः मृतः' (भ.गी.), (तत् हे
ष ीच प सम याचे ( सिवतःु ) सिव याच, (िव ाची उ पि वगैरे या यापासून होता तो सिवता;) (देव य)
देव हणजे वयं काशमान, परमदीि मान अय जो परमा मा याचे, (वरे य) वरणीय- ाथनेन ा क न
घे यासार परमो कृ , परमसख ु मय, (भगः) अिव ा-अ ानजिनत दःु खािदमय संसतील जाळणारे , नाश
करणारे , व सव वेदामं ये, सव लोकातं िस , परम प, याचे (धीमिह) आ ही यान करतो. (यः) जो
सिवता (ना आम या ( िधयः) बिु वृि , ा, वगैरना ( चोदयात् ) े रतो = ेरणा फूित देतो-या अथाचाच
सारांश ोकांतः
बु ीः कमािण वाऽ माकं यः ेरयित त य तु । देव य सिवतुः यातं वरे यं िच तये महः ॥ (
सायणभा य.) यो देवः सिवताऽ माकं िधयो धमािदगोचरे। ेरयेत् त य त गः तद् वरे यं उपा महे ॥
( मिृ त )
जो सिवता देव आम या बु ना धम-अथ-काम-मो इ याद चे ठाय ेरणा देतो, याच म उ कृ (भग)
वयं काश प तेज याचे आ ही यान करत , िचंतन करतो, याची उपासना करतो. (हा अ या म ्या अथ
मु य आहे.) पण मं ातं ील श दाचं ा उ चार करीत या अथाच िचतं न करणे सव ि जानं ा श य नाही हणनू ः
दसु रा अथ-(सिवता पी ाची जी िच छि ती सािव ी; तीच िव ाची उ पि वगैरे करणारी आहे. शि
आिण शि मान् यांत त वतः भेद नाही.) जी सािव ी-गाय ी आम या बुि वृ ना धमािदमो ा ीकडे ेरणा
देते ित या, अ ानािदकाचं ा सहं ार करणा या, सव े पाचे आ ही यान करतो. [या अथानं 'मु ािव ु म'
ोकांत विणले या पाच यान जपा या वेल कराव. पण पांच मुखे, दहा हात इ यािद पाचे- यानसु ा
सवास साधेल अस नाही. हे दैिवक यान आहे. ] ितसरा अथ-जो सिवता-सूय देव आम या ब ना व कमाना
धमािदकांत ेरणा देतो, या या देदी यमान- वयं काशमान-अ ानमोहांधकाराचा नाश करणा या परमो कृ
तेजाचे-िबबं ाचे, आ ही यान करतो. (हा भौितक ्या
अथ आहे ) सयू िबंबाचे यान करणे ज मांधािशवाय इतर कोणालािह सहज साधेल - व जप करतांना एका ता
सल ु भ होईल.
सचू ना- ाणायाम करतांना के हां कोणाच यान करावयाच त ाणायाम' (पूवाध करण १६) करणातं िदले
आहे. गाय ीजप करतानं ा यापं ैक साधेल त यान करावे.
िशरोमं ाचा अथ-(ओ ं आपः ) जल च आहे; ( योितः) सूय, चं इ याद च तेज च आहे;
'यदािद यगतं तेजः जगद् भासयतेऽिखलम् । यत् चं मिस य चा नौ तत् तेजः िवि मामकम् ' ( भ. गी.) (
रसः) मधुर इ यािद सव रस च आहेत. 'रसः अहम् अि म कौ तेय' (भ. गी.) 'रसः वै सः' (तै. िु त.),
(अमतृ )ं देवाचं े खा ; म अमतृ तिह च आहे. 'अ नं , रसो िव णःु भो ा देवो जनादनः' ( ) सामवेद
(वेद ) सु ां च. 'वेदानां सामवेदोऽि म' (भ. गो.); (भभू वः
ु वरोम् ) भूल कािद सव लोक च आहेत.
दसु रा अथ-(आपः ) आ नोित, या नोित, हणजेच सत् , ( योितः ) वयं काशमान् = िचत,् ( रसः) आन द,
(अमतृ ं ) िन य, शा त, सनातन; अस ( ) पर आहे; व भूः भवु ः वः इ यािद सव ओम् हणजे
व पच आहेत. भःू सत्, भुवः िचत,् वः (सवु ः) आनदं ; सुख व प हणजेच सदपू , िच प, आनंद प
ॐ हणजे च सव लोक आहेत.
सं येचा संक प-ह रः ॐ अ ी णो ि तीये पराध ी ेतवाराहक पे ज बु ीपे भरतख डे द डकार ये
देशे किलयुगे किल थमचरणे शािलवाहनशके अमुकनामसंव सरे , अमक ु मासे, अमुकप े अमकु वासरे ,
अमक ु शमाऽहं ममो पात-दु रत- य ारा ीपरमे र ी यथ ातः (म या अथवा साय)ं स यामपु ािस ये ।
हातातं पाणी घेऊन हा सकं प हणावा; 'अमक ु श दा या जागी सवं सर, मिहना, प , इ याद च नावं
उ चाराव, आिण शेवटी हातांतील पाणी ता हनांत सोडावे.

पिहले माजन

आपोिह ेित तच
ृ य िस धु ीप ऋिषः । आपो देवता । गाय ीछ दः । माजने
िविनयोगः ॥ आपो िह छा० इ यािद तीन ऋचाचं ा ऋिष िसंधु ीप हा आहे. हे ित ही मं ऋ० सं० अ० ७
अ० ६ व० ५ यातं ले आहेत.
ॐ आपो िह ा मयोभुवः । ता न ऊज दधातन । महे रणाय च से ॥१॥
हे (आपः ) उदकानं , जलदेवतानं (िह ) तु हीच नानपानािद करणारासं ( मयोभवु ः थाः = थ) सख ु भिू म,
सख ु दायक आहातं ; ( मय = िशव, सख ु ; तै. िु त ) हणनू (ताः ) या तु ही (नः ) आप या सेवकांचे आमच,
( महे ) परमपू य, महान् (रणाय = रमणीयाय) रमणीय-जो परमा मा या या (च से) दशनासाठी (ऊज
दधातन ) अनािदकांनी धारणपोषण करा. (नाहीतर ज म यथ) –
यो वः िशवतमो रसः। त य भाजयतेह न । उशती रव मातरः ॥२॥
हे जलदेवतांन ( वः ) तमु चा ( यः िशवतमः रसः ) जो परम क याणकारक मधुर रस आहे, (त य इह ) याचे
या लोक (नः भाजयत) आ हांला पा बनवा; पा ांत जसा रस सांठिवतात तसा आम यातं साठं वा. ा त
(उशतीः) आप या पु ाची पुि -तुि हावी अशी कामना ( करणा या) असले या (मातरः ) माता ( इव )
जशा दधू वगैरे उ म रस मल ु ाला पाजतात, या माणे तु ही करा. ॥२॥

ॐ त मा अरं' गमाम वः। य य याय िज वथ। आपो जनयथा च नः ॥३॥

हे ( आपः) जलदेवतानं आ ही, (वः ) तु हांला (त मा = त मै ) यासाठी पाप य होऊन परमा मदशन
हो यासाठी ( अरं गमाम ) अ यतं तळमळीन शरण आलो आहोत; हणनू तु ही, (य य, य = पाप ) पाप,
ताप, अ ान यां या ( याय) नाशासाठी, नाश होईल अशी (िज वथ ) कृ पा ( साद) ेमान ीतीने
आम यावर करा. (च) आिण (नः ) आ हांला (जनयथ ) पु ािद जो पादनास समथ करा. (पु हणजे
आ म ान व पौ = मो असा अथिह िु तवचनाधार घेता येतो.) माजनाविध 'माजन' या पु तकाचा पवू ाध,
करण १८ व करणांत पाहावा.

मं ाचमन
सूय ेित मं य नारायण ऋिषः। सूय-म यु-म युपित-रा यो देवताः । कृित छ दः । मं ाचमने
िविनयोगः ॥
ॐ सूय मा म यु म युपतय म युकृते यः । पापे यो' र ताम् । य ा या पापमकाषम् । मनसा
वाचा ह ता याम् । पद् यामदु रेण िश ा । राि तदवलु पतु । यि क च दु रतं मिय । इदमहं
माममृतयोनौ सयू - योितिष जहु ोिम वाहा ॥ ( आ . गृ प० अ० १)
आचमनासाठी पाणी जस हातांत यावयाचे तसे घेऊन वरील मं ाने त अिभमंि त क न,
आचमनप ती माणे पण एकदांच यावे; आिण मी पापरिहत झालो आहे अशी भावना करावी. .
नतं र आचमन व ाणायाम करावे. अथ-सयू , ( म यु ) ोधािभमानी देव, ( म यपु तयः च ) आिण ोधाच
िनयमन करणारे देव, (मा) मला-माझ ( म युकृते यः पापे यः ) ोधजिनत, ोधाने के ले या, पापापासनू ( या
पापाचं ा नाश क न ) पालन (र ताम् ) र ण करोत; (रा या) गे या रा ीत (मनसा वाचा ) मनान व वाणीन,
(ह ता यां पद् याम् ) हातानं ी व पायांनी, (उदरे ण, िश ा) उदराने व िश ान ( यत् पापं अकाषम् ) मी जे काही
पाप के ल (तत् राि ः अवलु पतु) या सव पापाचा राि देवता नाश करो. [परिहसं ािचंतनािद मानिसक पाप;
अस य, कठोर, अ ील भाषणािद वाणीची पाप; िहसं ा, अिभचार कमािद हातांनी के लेली; पायांनी िहसं ा
िकंवा गो ा ण-गु जन-पू य यांना िकंवा यां या आसनव -पा -श यािदकांना पायाने पश करणे वा
ओलाडं णे इ यािद पायानं ी के लेली पाप; अभ य-भ णािद, अपेयपानािद उदराने के लेली पाप; अग या-
गमनािद िश ाने के लेली पा] आिण ( यत् िक च ) जे काह (दु रतं मिय) पाप मा या िठकाणी असेल ( इदं )
हे सव ( अह)ं -करणारा मी व (माम् ) माझा िलंग देह यांस (अमतृ योनौ ) मो कारण असणा या (सयू
योितिष) सयू पी आहवनीया नीत (जहु ोिम) हवन करतो. या होमाने या सवाना भ मसात् क न, पापरिहत
होतो; यासाठी हे अिभमिं त जल मा या मख ु पी अ नीत ( वाहा) चागं ले हत होवो.
म या स येत–
आपः पुनि वित योः । नारायण ऋिषः । आपः, पृिथवी, ण पित च देवताः । अनु प् छ दः
। मं ाचमने िविनयोगः ॥
ॐ आपः पनु तु पृिथव पिृ थवी पतू ा पनु ातु माम् । पनु तु ण पित पतू ा पनु ातु माम् ॥१॥
यदुि छ मभो यं य ा दु रतं मम । सव पुन तु मामापो'ऽसतां च ित हं वाहा ॥२॥
ातःसं येतील मं ाचमना माणेच जल यावे. नंतर आचमन व ाणायाम करावे.
अथ-(आप ) उदके , जलदेवता (पिृ थव पनु तु ) पृ वीला व मा या देहाला पिव करोत. (पिृ थवी पूता) पिव
झालेली पृ वी व पािथव जड देह (मां पनु ात)ु -मला जीवाला पिव करो; ( णः पितः) वेदपालक, वेदपु ष,
 देवाचा पालक, मला ( पनु तु = पनु ात)ु पिव करो; (पूता -सदा पावन असलेल ; [ पतू ा हे
ीिलगं ी प नपुंसकिलंगासाठी वापरले आहे ] मला पावन करो; ॥ १॥ या मं ांत देह ारा पावन व सािं गतले;
पण आतां य सागं तातः-(आपः) मा या हातातं असलेल जल ( यद् उि छ म् ) दसु यानं ी भोजन
के यानतं रचे िकंवा एकाच पा ांत पु ािदकांसह भोजन, हणजे उ ट अ न आिण ( यद् अभो यं) जे खाणे
िनिष आहे असे अ न, मी भ ण के ले असेल याचा दोष-पाप, (वा) आिण ( यद् दु रतं मम) मा याकडून
जे काही िनिष ाचरण, दु आचरण, इ यािद घडले असेल (सव आपः मां पनु त)ु या सवाचा नाश क न हे
जल मला पावन, शु करो; (च) तसच (असतां ित हम् ) यां याकडून दानािद घेणे िनिष आहे अशा
अस जनाक ं डून मी ज दानािद. घेतले असेल या दोषांपासनू हे जल मला शु करो. ( वाहा) हे जल मा या
मुखा नीत चांगले हत होवो. ॥२॥
सायस ं ं येत-
अि न ेित मं य नारायणऋिषः । अि न-म य-ु म यपु तयोऽह देवताः । कृित छ दः । मं ाचमने
िविनयोगः । (आ . गृ प. अ..१)
ॐ अि न मा म यु म युपतय म युकृते यः । पापे यो र ताम् । यद ा पापमकाषम् । मनसा
वाचा ह ता याम् । पद् यामुदरेण िशना । अह तदेवलु पतु । यि क च दु रतं मिय । इदमहं
माममत॒ योनौ स ये योितिष जहु ोिम वाहा ॥
अथ—सूय मा० ' या मं ासारखाच आहे; फ 'सूय' या िठकाणी अि न', 'राि ' या िठकाणी 'अहः' =
िदवस आिण 'सूय योितिष' या जागी 'स ये योितिष' = ' ि कालाबािधत साधगु ुणिविश आहवनीयअ नीत'
इतकाच फरक अथाम ये आहे. नतं र आचमन व ाणायाम करावे.

दुसर माजन
णव य ऋिष ा । परमा मा देवता । दैवी गाय ी छ दः ॥ स ानां या तीनां जापित िषः ।
अि न-वा वािद य-बृह पित-व णे िव ेदेवा देवताः । गाय युि णगनु ब् – बृहती - पंि ि ब् -
जग य छंदािं स ॥ गाय या िव ािम ( जापित) ऋिषः । गाय ी छ दः ॥ आपो िह ेित नवच य
सू य । आ बरीषः िस धु ीप ऋिषः । आपो देवताः। गाय ी छ दः, पंचमी वधमाना (गाय ी)
स मी ित ा (गाय ी) अ ये े अनु भौ ॥ ससषृ ी रित मं य । श ताितऋिषः । आपो देवताः ।
िवराडनु प् छ दः ॥ गाय ी िशरसः जापितिषः । ाि नवा वािद या देवताः । यजु छ दः । एतेषां
माजने िविनयोगः ॥
सचू ना- णव, स या ती, गाय ी, गाय ीिशरोमं , 'आपो िह ठा." 'यो वः िशवतमो० ' त मा अरं० ' हे मं व
याचं े अथ पवू िदले आहेत.
ॐ शं नो देवीरिभ य आपो' भव तु पीतये । शं योरिभ व तु नः॥४॥ ('आपो िह ठा.' हे सू ऋ. सं. अ.
७ अ. ६ व. ५ यातं आहे )
(आपः देवीः) देदी यमान उदकदेवता (नः) आ हांला (शं भव तु ) सख ु दायक, क याणकारक होवोत;
(अभी ये भव तु ) आ हांला पािहजे असलेले देणा या हणजे ऐिहक व पारलौिकक सख ु देणा या होवोत;
(पीतये भव तु ) चागं ले पेय पदाथ देणा या व ह रकथामृतरस-पान करिवणा या होवोत. (0) उ प न झाले या
रोगांचे शमन व (योः) होणा या रोगािदकां या भयाच िनवारण करणा या (भव तु) होवोत; आिण तेवढ्यासाठी
(आपः नः अिभनव त)ु जलातं ील देवतांनी मा यावर ( आम यावर ) सव बाजनी आपला वाह चालू
ठे वावा. ॥४॥
ॐ ईशाना वायाणां य ती षणीनाम् । अपो यांचािम भेषजम् ॥ ५॥
(वायाणा)ं िनवारण कर यास यो य अशा पापतापाचं े िनवारण कर यास ( ईशानाः) समथ आिण ( वायाणा)ं
वैरा य- ान-भि -साधनाचं ी ( य तीः ) उ पि करणा या िकंवा िनवासभूिम आिण ( चषणीनां य तीः )
सव जां या िनवासाला साधनभतू असले या ( अपः ) जलदेवतापं ाशी मी ( भेषजम् याचािम )
भवरोगिनवारक औषधाची याचना करतो. ॥ ५॥ कारण क , यां याजवळ सव औषधे आहेत हे मला कळले
आहे अस िसंधु ीप ऋिष हणाला. कसे कळले तेच सांगत :
ॐ अ सु मे सोमो अ वीद तिव ािन भेषजा। अि नं च िव शैभुवम् ॥ ६॥
सोम श दाचे परमा मा, वाय,ु व चं असे चार अथ येथे होऊ शकतात; तथािप चं ाचा ज म जलापासनू च
झालेला अस यामळ ु े सोम = चं हा मु याथच येथे यो य आहे.
(सोमः मे अ वीत्) चं ाने मला सांिगतले क , (अ सु अ तर)् जलांम ये (िव ािन भेषजा-भेषजािन) सव
कारची औषधे आहेत; तसच (िव -शंभुवम)् सव जगाला आरो य व सख ु देणारा जो अि न या (अि नं च
अ वीत)् जलातं राहणा या अ नीलासु ा (सोमानेच) सािं गतले. हणनू मी दोघाजं वळ मागत आहे. ॥ ६॥
ॐ आपः पृणीत भेषजं व थं त वे । मम॥ यो च सूय शे॥७॥ हे (आपः ) जलदेवतांनो ( मम त वे )
मा या शरीराला आिण िलंगदेहाला व कारणदेहाला ( व थं भेषजं ) भरपूर, िवपुल, देहरोगहारक व
भवरोगिनवारक औषध (पणृ ीत ) पणू पणे ा, पुरवा; एवढ्याचसाठी क मी ( योकू ) शी व िचरकाळ ( सूय
शे ) परमा मा, आ मसयू भगवान् पाहीन, पाह शके न ( ह औषध हणजे महापु षा या मख ु ाने वण क न
याचे मननिनिद यासन करणे. ) ॥७॥
ॐ इदमापः वहत यि कच दु रतं मिय । य ाऽहमिभदु ोह य ा शेप उतानृतम् ॥ ८॥ ( यांतील 'वा'
श द समु चयदशक आहे.)
हे ( आपः ) जलदेवतानं ो ( मिय इदं ) मा या िठकाणी हे ( यत् िकंच ) ज काहं ( दु रतं ) अ ानािद पाप आहे,
( य ा) आिण ज ( अहं अिभदु ोह) दसु याचं ा ोह िहंसा इ यािद पाप जाणून के लेले असेल; (य ा शेपे)
आिण जे शाप िदले असतील, (उत अनतृ म् ) आिण ज अस यभाषणािद पाप असेल, ते सव पाप ( वहत )
तु ह ध ऊु न या, याचा िवनाश करा. ॥ ८ ॥
ॐ आपो' अ ा वचा रषं रसेन समंग मिह। पय वान न आगिह ते मा संसज ृ वचसा ॥९॥
हे (आपः ) जलदेवांनो ( अ ) आज या माजनाने ( अ वचा रषम् ) मी तुमची सेवा के ली आहे; आिण ( रसेन
) तमु या सारभूत रसाचा, तु ही िदले या परमानंद पी सादरसाचा (समग मिह ) आ हांला समागम झाला
आहे; ( तरी तु ही वैरा य ानभि रसाची संगित आ हांस ा. हे ( पय वान् अ ने ) जलांत राहणा या व मधरु
उदक, दु ध इ याद नी संप न असले या अि नदेवा ! ( आगिह ) ये, मा या बुि वृ त राहा आिण (तं ) अशा
तमु या सेवकाला (मा) मला ( वचसा ससं जृ ) वचसाने तेजाने सयं ु सपं न करा. (जलदेवता व
अि नदेवता यां या सादाने माझी मो ािभलाषा पणू होवो.)॥९॥
ॐ स नुषी तदपसो िदवा न ं च सनषु ी': वरे यकतूरहमा देवीरवसे हवे ॥ ( ऋ० सं० प र० ) ॥१०॥
(सनषु ीः) दधू , दही, तपू , सोम इ याद या पाने या या देवते त जाणा या व (तत्) िस (अपसः-अपािं स)
वगािद लोक ा क न देणा या (च) आिण ( िदवा न ं ) अहोरा ( स नषु ीः ) गंगािद न ां या पाने
वाहणा या, आिण ( वरे य तःु ) े याग कर यास आव यक असले या या
( देवीः) देदी यमान जलदेवता यानं ा ( अहं ) मी ( अवसे ) र णासाठी (आ हवे) आवाहन करतो, बोलावत ,
॥१०॥ एक अ या मपर अथ आहे पण तो फार ि ल अस यामळ ु े येथे िदला नाही. तो ब च सं याभा यांत
प.ृ ४९ वर पाहावा. ( वरे य तःू अहम् आ देवीः अवसे हवे ).
यानतं र 'आपो योती' या गाय ी-िशरोमं ाने माजन करावे. ते माजन करणांत सांिगत या माणे कराव.

अघमषण
ऋतं चेित तच ृ य माधु छ दसोऽघमषण ऋिषः । भाववृ ं देवता। अनु प् छ दः। अघमषणे िविनयोगः
। (ऋ. सं. अ. ८ अ. ८ व. ४८) ऋतं च इ यािद तीन मं ांचा ऋिष मधु छ दसाचा पु अघमषण हा आहे.
ॐ ऋतं च स यं चाभी ा पसोऽ यजायत । ततो रा यजायत ततः समु ो अणवः ॥१॥
समु ादणवादिध संव सरो अजायत । अहोरा ािण िवदधि य िमषतो वशी ॥२॥ सूयाच मसौ
धाता यथापवू मक पयत् । िदवं च पृिथव चा त र मथो वः॥ ३॥
( अभी ात-् अिभ इ ात् ) सव बाजूनी परम दीि मान असणा या परमा यापासून ( तपसः अिध; ‘एकोऽहं
बह यां जायेय' अशा) आलोचन-िवचार पी तपानंतर ( ऋतं ) स सक ं प ( च स यं च ) आिण स यवाणी,
स य भाषण ही (अजायत ) उ प न झाली; ( ततः रा ी अजायत ) नंतर रा उ प न झाली. ( ततः समु ः
अजायत ) नतं र सात िवभागा मक असलेला व िविवध जलचराचं े िनवास थान असणारा समु झाला. नतं र
(अणवः अजायत ) जलाशय ( वापीकूप तडागािद ) उ प न झाला. ॥१॥ ( समु ात् अणवात् अिध) समु व
अणव यां यानतं र ( अहोरा ािण िवदधत् ) िदवस, रा , प , मासािद करणारा आिण ( िमषतः ) िनमेषािद
करणा या जंगम व िनमेषािद न करणा या थावर अशा ( िव य ) िव ाला ( वशी ) वश करणारा, ता यांत
ठे वणारा असा (सवं सरः अजायत ) सवं सर-काळ-उ प न झाला. ॥२॥ (धाता) धा याने-परमा याने (
यथापवू ) पवू क पांत होते या माणे-तस (सूयाच मसौ, िदवे च पृिथव च अ त र अथ वः ) सूय, चं ,
यल ु ोक, पृ वी अ त र आिण ( वः ) वगलोक आिण पाताल लोक (अक पयत् ) आप या सक ं पाने
िनमाण के ले.
(अघमषणानतं र आचमन व ाणायाम करावे.)

अ य दान
सकाळी व म या हकाळी अ य देतानं ा कसे उभे राहाव व ओजं ळ कशी करावी व अ ोपसहं रण कसे करावे
इ याद िवषयी मािहती 'अ यदान , (पूवाध, करण २०) करणातं पाहावी. म या हसं येत अ ोपसंहरण
नको.
णव य ऋिष ा । परमा मा देवता। दैवी गाय ी छ दः ॥ सम त या तीनां जापितिषः ।
अि नवायवािद या देवताः । गाय युि णगनु प् छ दांिस ॥ गाय या िव ािम ( जापित ) ऋिषः ।
सिवता देवता । गाय ी छ दः । एतेषां ीसूयायाऽ यदाने िविनयोगः ॥
“ॐ भूभुवः वः ॐ त सिवतु... चोदयात,् ” ' ीसिवतस ृ यू नारायणाय इदमयं द ं न मम' असे हणून
तीन वेळां अ य ातः सं येत व सायं सं येत ावे. येक अ य िद याबरोबर या गाय ी अ ाला परत
आण यासाठी अ ोपसंहरण कराव.
अ ोपसंहार-मं य जापित िषः । ाि नवायवािद या देवताः । यजु छ दः। अनोपसंहरणे
िविनयोगः ॥ अस हणनू खालील मं हणावा..
ॐ आपो योती रसोमतृ ं भभू ुवः वरोम'् अथ पवू िदला आहे. हा मं हणनू याला जोडून
'आग छ देिव थात यं िव य दयं मम' हा मं हणावा. हे देवी गाय ी परत ये आिण मा या दयांत
वेश क न रहा.
अ यदानाचा मं हट यावर अ य दे यापूव येक वेळी अशी ाथना करावी : ‘उि देिव ग त यं
पनु रागमनायच' गाय ी देवी ऊठ व पु हां परत ये यासाठी या अ य जलातं वेश क न वां जाव. असे
हणाव व गाय ीने या जलांत वेश के ला आहे अशी भावना करावी.

म या हसं येत-
हंसः शुिचषिदित मं य वामदेव ऋिषः । सूय देवता। जगती छ दः । ीसूयायाऽ यदाने िविनयोगः :
(ऋ. स.ं अ. ३।७।१४)
ॐ हंसः शुिचष सुर त र स ोता वेिदषदितिथदुरोणसत् । नृषदूरस तस योमसद जा गोजा ऋतजा
अि जा ऋतम् ।।
या मं ाने एकच अ य ावा. अथ-(हसं ः) पापाचं ा सहं ार करणारा व आकाशमडं ळातं नू रा िं दवस गमन
करणारा, (शुिचषत् ) पु य े ािदकांत गमन करणारा, (वसःु ) विृ पी उदकाचे िनवास थान,
(आिद या जायते वृि ः'), वृि पाने जगाचे िनवास थान, (अ त र सत् ) वायु पाने अ त र ांत राहणारा; (
होता वेिदषत् ) अि न पान वेदीत राहणारा 'अि नह ता' ( िु त ), (अितिथः) ितिथवारािद िनयम नसले या
देवासं सु ां अितथीसारखा पू य, (दरु ोणसत् ) दयकमलातं राहणारा, (नषृ त् -~-सत् ) ाण पाने मनु यातं
राहणारा, (वर-सत् ) उ कृ थानांत राहणारा, (ऋत-सत् ) य ांत व स यातं राहणारा, ( योम-सत् )
अ त र ांत चं न ािद पाने राहणारा, (अ जाः ) अप-् जा.-जलांत जलचर पाने ज मणारा, (गो-जाः) गो =
पृ वी; पृ वीवर थलचर पाने ज मणारा, (ऋत-जाः) परमा यापासनू उ प न होणारा, (अि जाः) पवतातं
पाषाणािद पाने उ प न होणारा; असा जो सयू याला ( ऋतं ) हे अ यजल ा होवो.
रा ी म या ह स या करणे झा यास अ यदानाचा मं ः--
आ कृ णेनेित मं य िहर य तूप ऋिषः । सिवता देवता । ि प् छ दः । ी सयू ायाऽयदं ाने
िविनयोगः ॥ (ऋ. स.ं अ. १।३।५).
ॐ आ कृ णेन रजसा वतमानो िनवेशय नमृतं मयं च। िहर ययेन सिवता रथेनाऽऽदेवो याित भुवनािन
प यन् ॥
( कृ णेन रजसा ) कृ णवणा या अ त र लोकातं नू (आ वतमानः ) वारंवार येणारा आिण ( अमतृ ं च )
मरणरिहत देव व मरणरिहत ाण, (च मयं ) आिण मरणशील मनु यासं व शरीरांस ( िनवेशयन् ) आपाप या
थानी थापन करणारा, कायास लावणारा ( देवः सिवता) देदी यमान सूय देव ( भुवनािन प यन् ) सव
भवु नाना कािशत करीत (िहर ययेन-िहर मयेन) सुवणमय ( रथेन) थाने (आ याित) आम या समीप येत
आहे.
कालाित मदोषा या ायि ािवषय गाय ी जप ' (पवू ाथ करण २७) करणांत िलिहले आहे.

वतः याभोवती दि णा
अथ सजलेन पािणना ि ः दि णं अनु जनं कत यम् ( ीकृ णपंिडत भा ये) हातांत पाणी घेऊन याची
अखडं धार आप याभ वत सोडीत तीन दि णा करा या. कोणी एक सािं गतली आहे. असािवित मं य
जापितिषः । आिद यो देवता । िनच ाजाप या गाय ी छ दः । दि णायां िविनयोगः ॥
ॐ असावािद यो (. गृ प. अ. १) (असौ ) हा आकाशातं उगवणारा व मा या दयांत जीवा मा
पाने असणारा सूयम डला तगत (आिद यः) परमा मा, आहे. 'सूयः आ मा जगतः त थषु ः च'
(सयू प०). येथे 'जीवो एव न अपरः' या अभेदा सहज िचतं न होते. नतं र आचमन व ाणायाम तीन करावे.

आसन िविध
ॐ पृ वीित मं य, मे पृ ऋिषः। कूम देवता सुतलं छ दः। आसने. िविनयोगः ।

ॐ पिृ व वया धतृ ा लोका देिव वं िव णुना धतृ ा॥

वं च धारय मां देिव पिव ं कु चाऽऽसनम् ॥१॥ हे पृ वी देवी ! तूं लोकांना धारण के ले आहेस, व तुला
िव णनू धारण के ली आहे. नंू मला धारण कर व आसन पिव कर ॥१॥

ऊ वके िश िव पाि मास ं शोिणतभ णे। ित देिव िशखाब धे चामु डे परािजते ॥२॥
(ऊ वके िश) िजचे के स उंच वर आहेत, (िव पाि ) डोळे िव प, भयानक आहेत, (मांस-शोिणत-भ णे) जी
मासं व र भ ण करते, अशा हे (अपरािजते) िजचा कोणीिह पराभव के लेला नाही अशा चामंडु े देवी! तूं
(िशखाब धे ) मा या शडी या गांठीवर (ित ) रहा ॥२॥
या मं ाने शडी या गाठं ीला उज या हाताने पश करावा आिण चामु डा देवी तेथे बसली आहे अशी भावना
करावी.
३ भूतो सारणम-् -भमू ीवरील भतू ांना-जीवांना हाकलून लावणे ' अपसप त'ु मं य वामदेवो भूता यनु प् ।
भतू ो सारणे िविनयोगः ।।
अपसप तु ते भतू ा ये भतू ा भिू मसिं थताः।
ये भूता िव नकतार ते ग छ तु िशवा या ॥३॥ जी भतू , जीवजंत,ु भूमीवर असतील यांनी येथनू दूर
चालते हाव, आिण जी कमात िव न करणारी भूत असतील यांनी िशवा या आ ेन िनघनू जाव. ॥३॥
भूत-िपशाचो सारणम-् -भूत-िपशाचांना हाकलनू लावणे.
अप ाम तु भतू ािन िपशाचाः सवतोिदशम् ।
सवषामिवरोधेन कम समारभे ॥४॥ अंत र ांतील सव भूतांनी-जीवांनी आिण िपशाचािदकांनी (
सवतोिदशम् ) मा या सभोवताल या सव भागांतून दूर िनघनू जाव; कोणीिह िव न क ं नये; सव िवरोधरिहत
होऊन मी आतां जप पी कम सु करीत आहे ॥ ४ ॥

यास
गोिव दािदकर यास--अगं ु ा े तु गोिव दं तज यां तु महीधरम् । म यमायां षीके शं अनािम यां
ि िव मम् ॥ १॥ किनि यां यसेि णुं करम ये तु माधवम् । एवं च करिव यासं सवपाप णाशनम्
॥ २॥
ही साथ नावं व अगं ु ािद थाने याचं ा सबं धं पवू ाध करण २३ म ये पाहावा.
'अंगु ाये तु गोिव द ' हणतांना तजनीचे पढु ले पर आंगठ्या या पढु या पेरावर िफरवावे. नंतर आगं ठ्याचे पव
कमाने पढु ील चार बोटां या अ ावर तो तो मं हणत िफरवावे. 'करम ये तु माधवम् ' हणत डा याची चार
बोट उज या तळहातावर व उज याची डा या या करतलावर लावावी.
णव यास- अं नाभौ यसािम। ॐ दये यसािम। ॐ म मुखे यसािम। ॐ िशरिस यसािम, या
या िठकाणी उज या हाताची चार बोट लावावी.
३ या ित यास-ॐ भूः पादा यां नमः । ॐ भुवः जानु यां नमः । ॐ वः किट यो नमः । ॐ महः
ना यै नमः । ॐ जनः दयाय नमः । ॐ तपः क ठाय नमः । ॐ स यम् ललाटाय नमः । ॐ
पर िशरसे वाहा ॥ वरील मं हणत माने (१) दो ही पाय, (२) गुडघे, (३) दो ही कटी, (४) बबी,
(५) दय, (६) गळा, (७) कपाळ व (८) म तक म य, या िठकाणी उज या चार बोटांनी पश करावा
४ गाय ीऋ यािद यास-गाय या िव ािम ( जापित ) ऋषये नमः िशरिस । गाय ी छंदसे नमः मख ु े
। सिवतृदेवतायै नमः दये । ॐ रे बीजाय नमः गु े। ॐिणं श ये नमः पादयोः । ॐ यं क लकाय
नमः नाभौ ॥
५ कर यास-ॐ त सिवतरु गं ु ा यां नमः । ॐ वरे यं तजनी यां नमः। ॐ भग देव य म यमा यां
नमः । ॐ धीमिह अनािमका यां नमः। ॐ िधयो यो नः किनि का यां नमः । ॐ चोदयात्
करतलकरपृ ा यां नमः ॥
६ दयािद यास-ॐ त सिवतु ( ा मने). दयाय नमः । ॐ वरे यं (िव वा मने) िशरसे वाहा ।
ॐ भग देव य ( ा मने ) िशखायै वषट् । ॐ धीमिह (परमा मने) कवचाय हम् । ॐ िधयो यो नः
( ाना मने) ने याय वौषट् । ॐ चोदयात् ( स या मने) अ ाय फट । ॐ भूभुवः वः इित
िद बंध:। कंसांतील श द कोणी कोणी उ चारतात. - वरील यासांचे थोड प ीकरण-(१) गोिव दािदकांना
या या थानी थापन क न थम हात पिव करावयाचे व या या थानां या उपयोगाकडे ल
वेधावयाच, यािवषयी पु कळ िलिह यासारखे आहे; पण िव तार करणे इ नाही. (२) णवा या मा ा व
णव यां या यासानं ी ती ती थाने त ू प करावयाची, (३) ऋ यािद यासान गाय ी या ऋ यािदकांस या या
थानी थापन करावयाच; कारण पढु े गाय ीचा जप करावयाचा आहे. (४) या ित यासाने भल ू ॊकािद सात
लोकांना मशः पायांपासून कपाळापयत थापन क न जे ांडी ते िपडं ी ही भावना जागतृ क न िपंड
ाडं याचं े ऐ य दाखिवले जाते. तसच हेिह दाखवावयाचे आहे क , पायापं ासनू कपाळा-ललाटा-पयत सव
ैत-(उजव डावे अस ) अस आहे, व पर ाचा म तकम यातं यास क न हे सुचिवल जात को तेथे ैत नाही
व सव भासमान ि वाला याचाच आधार, तच अिध ान आहे. (५) कर यास व दय यास यातं गाय ी
मं ाचे िविवध िवभाग हात व दयािद ते ते अवयव यां या िठकाणी थापन के ले आहेत. 'धीमिह ' चे कवच-
िचलखत पान धारण के ले आहे. धीमिह = यान करतो. यानासारख पापतापदःु खािदकापं ासनू सरं ण
करणारे दुसर साधन, कवच-िचलखतच नाही! ' चोदयात् ' पदाला अ पाने जवळ ठे वले आहे अशी
भावना क न डा या हाता या तळ यावर उज या हाताची तजनी व म यमा ही दोन बोट 'फटू' हणत जोराने
मारावयाची. 'फट् हणतां ह या' ही हण ल यातं यावी! हणजे 'फटू' मं ाचा भाव यानी येईल. या
अ ाने सव दोष, सव िव ने पळवनू लावली आहेत अशी भावना करावयाची; आिण गाय ीजप पी मु य
सं या, मु य कम, पूण होईपयत तरी या वा इतर दोषािदकांनी पु हां आप याजवळ येऊ नये हणून
आप या सभ वत उज या हाताने िटचक वाजवीत जणंू अभे तटबंदी तयार के ली आहे अशी भावना
िद बधं क न करावयाची. “जयापाशी जैसा भाव । तयापाश तैसा देव" या िवधीचे लेडबीटरना आलेले
अनभु व मु ाम पहावे. (ए टपल थॉट फॉम ).
७ अ रदेवता मरण - गाय ी मं ांतील चोवीस अ रां या देवतांचे मरण कर यास पुढील ोक उपयु
आहेत, याचं ा उ चार सावकाश करावा.
'अि नवायुरिविव ुत् यमो जलपित ः। पज य इ ो गंधवः पूषा च तदनंतरम् ॥१॥
िम ोथव णः (िम ाव णौ ) व ा, वसवो म तः शशी। अंिगरा िव (िव ेदेवाः) नास यौ
(अि नीकुमार ) क तथा (कः= देव) सवदेवताः॥२॥
ो ा च िव णु मशोऽ रदेवताः। गाय या जपकाले तु किथताः पापनाशनाः ॥३॥
यदाकणनमा ेण सांग जपफलं मुने ॥
८ चोवीस त वांचे मरण - चोवीस अ र चोवीस त वांची ोतक आहेत.
पिृ थ याप तथा तेजो वायरु ाकाश एव च । ग धो रस पं च पशः श द तथैव च ॥१॥ उप थं
पायुपादं च पाणी वागिप च मात् । ाणं िज हा च च ु वक् ो ं च ततः परम् ॥२॥
मनोबुि मह चैव तथाऽ य ं िवदुबधाः। ु पंचिवसाव त व ओक ं ार = हे होय. जापकाचा देहसंघ व
सव िव या पंचवीस त वांचे झालेले आहे.
अ र यास-ॐतत् पादागं ु यो यसािम, या माणे येक अ रापवू ओकं ार उ चा न शेवटी ' यसािम'
हणाव. सकारं गु फदेशे ( दो ही घोटे). िवकारं जंघयोः ( पोट या). तक ु ारं जा वोः ( गुडघे ). वकारं ऊव ः
(मांड्या) रे कारं गु े (गुदा). िणकारं िलंगे. यंकारं किटदेशे. भकारं नाभौ. गोकारं जठरे . देकारं तनयोः ( दो ही
तन ). वकारं दये. यकारं क ठे , धीकारं मख ु े. मकारं तालुिन. िहकारं नािसका े, िधकारं ने योः योकारं
वु ोम ये, योकारं ललाटे. नःकारं पवू मख ु ,े कारं दि णमख ु ,े चोकारं पि ममख ु े. दक
ु ारं उ रमख
ु े. ॐ यातकारं
िशरिस यसािम. ( कोणी फ 'या' घेतले आहे व तकार य जन सवागे असा २५ वा यास घेतला आहे; पण
हा अ र यास आहे आिण यंजन हणजे अ र न हे. थम जस 'तत् ' सवानी घेतले आहे, तस 'यात'् घेणेच
यो य.)
एतान् िव य य धमा मा िव णुिशवा मकः ॥ महायोगी महा ानी परं िनवाणकं जेत् ॥
जो धमा मा हे अ र यास ेन करतो, तो ा-िव ण-ु िशवा मक महायोगी महा ानी होऊन िनवाण पी
परम सख ु ाची, परमपदाची ाि करतो.

गाय ी यान
मु ा-िवदुम-हेम-मील-धवल छायैमखै
ु ी णे । यु ािम दुकला-िनब -मुकुटां त वाथवणाि मकाम्
॥ गाय ी वरदाऽभयाऽकुश-कशा-शूलं कपालं गुणं। शंख च मथाऽरिव दयुगलं ह तैवह ती भजे ॥
येक मखु ाला तीन ने व चं कोरयु मक
ु ु ट घातलेला आहे. ती पांच मुख मोती, पोवळे , सोने, इं नीलमिण
व शु गौर अशा वणाची आहेत; वरदिच ह, अभयमु ा, अक ं ु श, चाबक
ू ( कशा ), शल ू , कपाल, पाश
(गणु र जु ), शंख, च व कमलांची जोडी ही दहा, दहा हातांत िजन धारण के ली आहेत; व जी चोवीस
त व ितपादक चोवीस अ रमय आहे, अशा गाय ी देवीच (आिदश च ) मी यान करतो. ितला भजतो.
ित ही सं यातं यास के यावर वरील ोकांत विणले या पाच यान के लेच पािहजे. मानसपूजा- यात य
पजू ां कुव त पचं िभ ोपचारकै ः॥
(दे. भाग.) याच यान के ले असेल या देवतेची पंचोपचारांनी मानसपजू ा के ली पािहजे.
ॐ लं पृिथ या मने ीगाय यै ग धं ( च दनं ) समपयािम नमो नमः। हं आकाशा मने पु पािण
तुलसीिब वप ािण समपयािम नमो नमः । यं वा वा मने घपू ं समपयािम नमो नमः । रं अ या मने
दीपं समपयािम नमो नमः । वं जला मने अमृतनैवे समपयािम नमो नमः।
ॐ य रं लं वं हं पु पांजिलं समपयािम नमो नमः।
मानसपूजा हणजे वरील मं नसु ते मनातं उ चारणे न हे, तसे के याने पजू ा न घडतां पजू ामं ांचा मानिसक जप
के ला अस ठरे ल. ते ते पदाथ मनाने िनमाण के लेले अतं द ीला साफ िदसले पािहजेत; व बाधपजू ेत जसे हातानं ी
मूत वर अपण के ले जातात तसे दयांतील मतू वर हातांनी अपण के लेले िदसले पािहजेत. कोण यािह
देवते या मानसपजू ेत हे मं देवतानाम बदलून वापरता येतील. वर पंचोपचार पजू ाच सािं गतली असली तरी
षोडशोपचार पजू ासु ा कर यास हरकत नाही. ही पजू ा क न मग या या सं येच यान कराव.
ातःसं या यान-
ातःसं या सां यायनसगो ा, गाहप या यपु थाना.
ाणी चतुराननाऽ वलयं कु भं करैः ुकनुवी। िब ाणा व णे दुकाि तवदना ऋ ूिपणी
बािलका॥ हंसारोहण-के िल-खणखणमणेिबबािचता भूिषता।
गाय ी प रभािवता भवतु नः सपं द्-िववृ यै सदा ।।
ातःकाळची सं या गाय ी, ऋ वेद िपणी, बािलका, ाणी ( देवाची शि ) आहे. ती चतमु खी ु (व
चतभु ज)
ु असनू ित या वर या दोन हातातं ा माला व कलश, आिण खाल या दोन हातांत क आिण
खवु ा (ह य पा े) आहेत. ित या मुखाची काि त लाल पूणचं ासारखी आहे. ती हसं ावर बस याची ( के िल )
डा करीत असनू ितचे मिणर नालकं ार खणखण विन करीत आहेत, व या म यां या िबंबांनी ती िवशेष
भिू षत झाली आहे. अशी जो गाय ी देवी ती आम या यानाचा िवषय होऊन, सदा आमची दैवी सपं ि व
ऐिहक संपि वाढिवणारी होवो.
म या सं या यान-ही का यायनगो ा व दि णा युप थाना आहे.
ाणी नवयौवना ि नयना वैया चमा बरा। खटांग ि िशखाऽ सू वलयाऽभीितः ि यै चा तु नः॥
िवशु ामजटा-कलापिवलस ाले दु-मौिलमुदा-।
सािव ी वृषवाहना िसततनयु ेया यजू िपणी ॥
म या हकाळी ती सािव ी, ाणी ( शि ) आहे, ती नवयौवनसंप न असून ितला तीन नयन आहेत. ती
या चम नेसलेली असून ित या चार हातातं खट्वांग, (ि िशख) ि शूल, ा माला व अभयमु ा माने
आहेत. तेज वी, िवजेसार या चमकणा या जटामक ु ु टावर बालचं मा िवराजत आहे. ती वषृ ावर ( न दीवर)
बसलेली असनू ( पणू चं ासारखा) ितचा गौर वण आहे. आनदं ाने यान कर यास यो य अशी ती सािव ी
यजुवद व िपणी (नः ि यै अ तु) आ हाला ऐ यदायक होबो.
सायंसं या यान-ही बाह यगो ा व आहवनीया यपु थाना आहे.
येया सा च सर वती भगवती पीता बराऽलंकृता। यामा यामतनज ु राप रलस ा ाऽि ता वै णवी
॥ ता य था मिणनपू रु ांऽगदलसद्- ैवेयभषू ो वला। ह ताऽलक
ं ृ तशखं च गदाप ा ि यै चा तु नः
॥
सायकं ाळी तीच वै णवी (िव णुशि ) बनते. ती भगवती (षड्गणु ै यसपं न ), पीतांबर नेसलेली यामवणाची
असनू ितचे येक अंग यामवणाच आहे; सव अवयवांत वृ ाव थेची ल णे िदसत असनू यांनी ती
सशु ोिभत झाली आहे. ती (तायं था) ग डावर बसलेली आहे. िज या पायातं र नाचं ी नपू रु ( वाळे वगैरे ),
बाहंवर (अंगद ) बाजुबंद आहेत आिण ( ैवेय) ग यातं ील संदु र हारािद भूषणे यानं ी जी फार उ वल िदसत
आहे, आिण िज या चार हातातं शंख, च , सुंदर गदा व कमल आहे, अशी यान कर यास यो य असलेली,
सर वती आ हांस सव ऐ यदायक होवो. (ही सामवेद व िपणी आहे.)
ही यानवणने नारदपरु ाण पवू ाध-(अ० २७ ो० ५५, ५६, ५७ ) मधील आहेत; ही यानं ा पसतं नसतील
यांनी यासं चतील ती यावी.

आवाहन
आग छे ित मं य वामदेव ऋिषः । गाय ी देवता । अनु प छ दः : आवाहने िविनयोगः ।
आग छ वरदे देिव जपे मे सि नधौ भव । गाय तं ायसे य माद् गाय ी वं ततः मृता॥
हे ( वरदे ) इि छत वर देणा या देवी गाय ी! ये आिण जपकाळी (मे) मा या (संिनधौ भव) अगदी जवळ,
दयांत राहा. (गाय त ) गाणाराचजप यान करणारा, ( ायसे) तूं र ण, उ ार करतेस हणनू तुला गाय ी
हणतात (तरी तंू माझे सरं ण व उ ार कर.)
'आयातु वरदा देवी' इ यािद मं ाणां नारायण ऋिषः । सं या (गाय ी, सािव ी वा सर वती ) देवता। अनु प
छ दः । ओजोसी य य यजु छ दः । आवाहने िविनयोगः ॥ ( २५ व करण पहावे.)
आयोतु वरदा देवी अ रं संिमतम् । गाय ी' छ दसां मातेदं जुष व मे ॥१॥ यद हा कु ते
पापं तद हात ितमु यते । य ाि ो कु ते पापं त ाि या ितमु यते ॥ २ ॥ सववण महादेिव
सं यािवधे सर वित । अजरे' अमरे देिव सव देिव नमोऽ तु ते॥३॥
'अजरे अमरे ० ' हा अधा मं एका ऋ वेदी स या भा यांत आहे; पण तेथ वर िदलेले नाहीत.
ओजो'ऽिस सहो'ऽिस, बलमिस ाजो'ऽिस, देवानां धामनामाऽिस, िव मिस िव ायुः, सवमास
सवायरु िभभरू -गाय ीमावाहयािम, सािव ीमावाहयािम, सर वतीमावाहयािम, छ द नावाहयािम,
ि यमावाहयािम ॥ (ते. आ० १०॥३४-३५).
गायि या गाय ी छ दो िव ािम ऋिषः सिवता देवताऽि नमवं ािशरो िव णु दय ः िशखा
पृिथवी योिनः, ाणापान यानोदानसमाना स ाणा ेतवणा सां यायनसगो ा गाय ी
चतिु व“श य रा ि पदा षट्कुि ः प चशीष पनयने िविनयोगः ॥
(तै० आ० १०।३५). सचू ना-आ लायनांनी फ थम िदले या मं ानेच आवाहन के ले तरी चालेल.
तैि रीयांना मा बाक चे मं आव यक आहेत.
अथ-'आयात०ु ' इि छत वर देणारी गाय ी देवी, (अ रं ) िवनाशरिहत ( सिं मतम् ) वेद माणानं ी िनि त
अशा त वाचा बोध कर यासाठी (आयातु) मा या दयांत येवो. हे (छ दसां माते) वेदमाते गाय ी (इदं
जुष व मे) मला या ाचा उपदेश कर. हे सववणे, हे महादेवी, हे सं यािव , हे सर वती ( अजरे अमरे )
जरामरणरिहत देवी हे सव देवी! तल ु ा नम कार करतो. तु या उपासकाकडून िदवसा जे पाप घडते यापासनू तो
या िदवसातं च मु होतो; आिण रा ी म पाप घडते यापासनू तो रा ीच मु होतो.
'ओजोऽिस०' हे गाय ी! (ओजः ) अ मधातु पी ओज, ( सहः ) काम ोधाद चा व इतर श ंचा पराभव
कर याचे साम य, (बलम् ) देहबळ, बुि बळ इ० (भाजः) तेज, तूंच ( अिस ) आहेस; ( देवानां धाम) देवांचे
म दैवी तेज व देवाचं े िनवास थान (नाम ) आिण नाम तचंू आहेस; (िव अिस) सव िव तचूं आहेस, (
िव ायःु ) िव ाचे आयु य तंचू आहेस, फार काय सव काहं तूंच आहेस, (सवायुः) सवाचे आयु य तूंच
आहेस, (अिभभःू ) सव पापतापािदकांचा संहार करणारी तूंच आहेस, आिण (ॐ) णवान विणला जाणारा
परमा मा, तूंच आहेस; हणून गाय ी-सािव ी-सर वती- पाने असले या तुला, गाय यािद सव छ दांना,
देव-िव ािम ािद सव ऋष ना आिण (ि यम् ) ल मीला (आवाहयािम ) मी आवाहन करतो.
गायि याः (तैि रीय नारायणोपिनषदांत असाच पाठ आहे. ) पासनू 'योिनः' पयत अथ पार आहे. ाण,
अपान, यान, उदान व समान या पंच ाणा मक ती आहे. ( स ाणा) देवदत-फम. धनंजय-नाग व फूकर या
उप ाणा मकिहती आहे. वेतािद िविवध वणाची आहे; सां यायन भाषी या गो ासारखे ितचे गो आहे.
ित यातं यजं ने सोडून चोवीस अ रे आहेत. (ि पदा) वेद-यजवु द व सामवेद व पी तीन पाद, ित यात
आहेत. (षटकुि ः) पवू , पि म, दि ण, उ र आिण ऊ व व अधर (खालची ) या सहा िदशा पी सहा कुशी
ितला आहेत; (पंचशीषा) ती पाँच म तकांनी यु आहे. ( याकरण, िश ा, क प, िन व योितष ही पांच
िशरे आहेत ). ितचा-गाय ीचा थम उपनयनांत (मंजु ीत) िविनयोग के ला जातो.
ल. ठे .-चोवीस अ रानं ी यु असलेली जी गाय ी ितला पाचं म तक आहेत, हे या अितवचनानेच ठरले, या
अथ गाय ीच यान हणजे पंचमुखीचच यान ित ही सं यातं के ले पािहजे हे िनि त झाले. ित ही सं यातं
२४ अ रां याच गाय ीचा जप करावयाचा असतो. मं हणजेच देवता हेिह या तु ीने ठरले. आवाहन देवीच
आहे !

शापिवमोचन
देिव गायि िव रिच-विस िव ािम -व णशापे यो मु ा वरदा भव-एवढे हटले हणजे
गाय ीशापिवमोचन-िविध झाला. हा अितसंि िविध देवी भागवतांतला आहे.
मु ा दशनम्
समं ख
ु ं (समु ख
ु ं) सपं टु ं चैव िवततं िव ततृ ं तथा। ि मुखं ि मुखं चैव चतःु -पंचमख
ु े तथा ॥१॥ ष मुखाधोमख
ु े चैव
यापका जिलकं तथा। शकटं यमपाशं च ंिथतं स मुखो मुखम् ॥२॥ लंब मिु कं चैव म यः कूम वराहकम्
। िसहं ा ा तं महाका तं मु रं प लवं तथा ॥३॥
एता मु ा न जानाित गाय ी िन फला भवेत् ।। एता मु ाः कुव त गाय ी िसि दा भवेत् ॥ ४॥ एता मु ा न
जानाित त य देवी न िसद् यित।
शपि त देवताः सवा गाय य रसिं ताः॥५॥

गाय ीजप
आचमन क न तीन ाणायाम करावे. नंतर संक प- ातःकाळी-न दशनादार य सयू दयपयतं गाय ीजपमहं
क र ये, हा मु य सक
ं प. हे श य नसेल तर सह , अ ो रशत-अ ािवश ं ित-दश-सं याकं जपमहं क र ये
असा संक प करावा. म या ह सं येत असाच करावा.
सायक
ं ाळी-अधा तिमतभा करात् तारकोदयपय तं गाय ीजपमहं क र ये िकंवा सकाळ या माणेच,
गौणसकं प करावा.
णव य ऋिष ा। परमा मा देवता। दैवी गाय ी छ दः ॥ सम त या तीनां जापित िषः ।
अि नवायवािद या देवताः । गाय यिु णगनु प छ दांिस ॥ गाय या िव ािम ( जापित ) ऋिषः । सिवता देवता
गाय ी छ दः । जपे िविनयोगः ॥
ॐ भूभुवः वः ॐ त सिवतुवरे यं । भग देव य धीमिह ।
िधयो यो नः चोदयात् ॐ॥
या माणे जप करावा. नंतर िवसजनमु ा दाखवा या.
सरु िभ ानशपू च योिनः कूम ऽथ पक
ं जम् ।
िलङ्गं िनयाणकं चैव जपा तेऽ ौ दशयेत॥्
नतं र यास-फ दयािदषडंग यास करावे, बाक चे नकोत.

सूय प थान
जातवेदस इित मं य क यप ऋिषः । जातवेदा अि नदवता। ि प् छ दः ॥ य बकिमित मं य विस ऋिषः ।
ो देवता । अनु भ छ दः ॥ त छंयो रित मं य शयं ु िषः । िव े देवा देवताः । श करी छ दः ॥ नमो ण
इित मं य जापित िषः । िव े देवा देवताः । ि प् छ दः । एतेषां सूय प थाने िविनयोगः ॥
ॐ जातवेदसे सुनवाम सोममरातीयतो िनदहाित वेदः। स ने पषदित दुगािण िव ा नावेव िस धुं
दु रताऽ यि नः॥
(ऋ० सं० १७७) (जात-वेदसे ) या यापासनू सव चराचर पदाथ व सव ान याचं ी उ पि झाली व जो
उ प न झाले या सवास जाणतो असा जो अि न, परमा मा या यासाठी (सनु वाम सोमम् ) आ ह सोमरस
काढत ; तो ( वेदः) सव , परमा मा (नः अरातीयतः) आम याशी वैर-श ु व क इि छणारासं (िनदहाित )
जाळून भ म करतो-करो, (सः नः ) याने आम या (िव ा दगु ािण ) सव दु तर आपि व दधु र पा (अित-पषत्
) साफ जाळून टाकल , न के ल करो. (इव ) जसा नावाडी (िसंध)ु समु , नदी यांतून ( नावा ) नावेन ता न
पार नेतो, तसा ( अि नः ) परमा मा (अित दु रता) आ हाल ं ा पापसागरातं नू पार नेतो-नेवो. ॥
ॐ य बकं यजामहे सुगि धं पिु वधनम् । उवा किमवब धना मृ योमु ीय माऽमृतात् ।। (ऋ. सं.
५।४।३०)
सचू ना-यातं ील ' यंबकं'चा उ चार ि य बकं असा के ला पािहजे अस ऋ ाितशा य-भा यातं उ वटाने पटल
१७।१४ म ये उदाहरणातं सािं गतले आहे.
य बकं० ( य बकं ) तीन ने असलेला; ित ही लोकांचा अंबक िपता; तीन वेद पी श द, या या
िनः ासांतून बाहेर पडले; अ, उ आिण म् पी तीन श द याचे वाचक आहेत असा; आिण ( सगु ि ध ) स=ु
ऐ य पादक गंध-संबंध आहे याचा व ( पुि -वधनम् ) जो पोषणाची वृि करतो अशा, यंबकाचे ( यजामहे
) आ ही यजन पजू नािद करतो. (उवा कं इव ) जसे शदाड खबुज प क झाले हणजे ( बधं नात् ) बधं नापासनू
देठापासनू मु होते; तसा तूं आ हांला ( मृ योमु ीय ) मृ यपू ासून, ज ममरणािद बंधनांपासनू -मु कर,-पण (
अमतृ ात् ) मो ापासनू ( मा मु ीय ) दरू क ं नकोस.
ॐ त छंयोरावृणीमहे गातुं य ाय गातुं य पतये दैवी वि तर तु नः वि तमानुषे यः । ऊ व िजगातु
भेषजं शं नो अ तु ि पदे शं चतु पदे ॥ ( सह वै उपिन. २५; ऋ वेदिखल १०।१९।५)
( य ाय गातुं य पतये ) य ाचे व य पित परमा याचे गान तुित कर यास समथ हावे हणनू व (शंयोः )
सख ु ा ीसाठी (तत् ) ज पर परमा मा याला ( आवणृ ीमहे ) आ ही ाथना करत ; (नः दैवी वि तः
अ तु ) तो देव आमचे क याण करो, ( मानषु े यः वि तः ) आम या पु सेवकािदकांचे क याण करो. (
भेषजं ) भवरोगहारक औषध (ऊव) उ कृ कारे ( िजगातु ) वारंवार आ हासं िमळो व सफ ु ल होवो (नः
ि पदे चतु पदे शं अ तु ) आम या ि पाद व चतु पाद ा यासं सुख होवो व यां यापासनू आ हांस सुख होवो
॥
ॐ नमो' णे नमो' अ व नये नमः पृिथ यै नमः ओषधी यः । नमो वाचे नमो' वाच पतये नमो
िव णवे महते करोिम (आ. ग.ृ अ. ३.)
( णे नमः ) सव भुवनांची विृ करणारा जो ा हणजे परमा मा, िशव, नारायण याला नम कार करतो.
अि न, पृ वी, ओषधी, वा देवता, वाच पित आिण ( महते िव णवे ) महा-िव णु यानं ा मी नम कार करतो.
ॐ शाि तः शाि तः शाि तः आम या आ याि मक, आिधभौितक व आिधदैिवक तापाचं ा नाश होऊन,
व प ाि पी शाि त आ हांस िमळो.
म या ह सं येतील उप थान-मं .
उदु यिमित मं य क व ऋिषः। सूय देवता। गाय ी छ दः ॥ िच ं
देवानािमित मै य कु सऋिषः । सूय देवता। ि प् छंदः । एतयोः सयू प थाने िविनयोगः ॥
ॐ उदु यं जातवेदसं देवं वहा त के तवः। शे िव ाय सयू म् ॥ (ऋ. स.ं १।४।७ ) [ 'उद् उ यम् ' यातं उ
पादपरू णाथ आहे.] य-तम् .
(िव ाय शे) सूय दशनाने िव कृताथ हावे हणनू ( य = तं) या िस ( जातवेदसं देवं सयू ) उ प न
झाले या सवास जाणणा या, देदी यमान सयू ाला, (के तवः ) याचे िकरण पी सात अ ( उद् वहि त )
अ त र ांतून वाहन नेतात.॥
सचू ना-यातं ील ितस या पादांत एक अ र कमी आहे हणनू 'सूय' चा उ चार ‘सू रयम् ' असा के ला पािहजे.
ऋ ाितशा य पटल १७११४ पहा.
ॐ िच ं देवानामु ादनीकं च िु म य व ण या नेः। आ ा ावा िथवी अ त र ं सयू आ मा
जगत त थुष ॥ (ऋ. सं. १।८।७)
( देवानां अनीकम् ) देवांच-िकरणांचे जणू सै यच अस (िच ं ) आ यकारक आिद यमंडल ( उद आगात् ) वर
(आकाश म यांत) आले आहे. (िम य व ण य अ नेः ) सयू , व ण, अि न इ याद चा (च) आिण (जगतः
त थषु ः) चर व अचर िव ाचा जणू (च ःु ) डोळा, ने िं य, यानं ा तेजोमय करणारा, याने ( ावा पृिथवी)
आकाश व पृ वी, (अ त र ं) अ त र इ यािद सवाना (आ. ाः ) सव बाजूंनी आप या तेजाने प रपूण के ले
आहे; असा हा आिद य मंडळातं ील सयू (त थषु ः जगतः च ) थावर जंगमांचा (आ मा) आ मा आहे. (तो
सव थावर जंगमा मक कायाच आिदकारण आहे; जस कनक कटककंु डलािदकांचे ).
सायस ं ं येतील सयू प थान-मं
इमं मे व णेित मं य शनु ःशेप ऋिषः । व णो देवता। गाय ी छ दः ॥ त वा यामीित मं य शनु ःशेप ऋिषः ।
व णो देवता। ि धुप् छ दः॥ यि च ीित मं य शनु ःशेप ऋिषः । व णो देवता। गाय ी छ दः ॥ एतेषां
सयू प थाने िविनयोगः ।।
ॐ इमं मे व ण ुधी हवम ा च मृळय। वामव युराचके । (ऋ. सं. १।२।१९)
सचू ना-शनु ःशेप ऋषी य ातं ील पशु हणनू यपू ाला बांधला गेलेला असतां, या ाणसक ं टातं नू
सोडिव यासाठी व णाला ाथना करीत आहे. सं या करणारे बहतेक सव पशसू ारखे अ ान-अिव ािद
लेश पी यपू ाला ( य तंभाला) बांधलेले असतातच.
हे ( व ण ) व णा ( इमं मे ) हे माझ (हवं ) मं पठन पी आ हान (अ ा = अ ) आज या उप थान समय (
धी = ुिध) तं वण कर. (च) आिण ( मळ ृ य) मला सख
ु ी कर. (अव यःु ) र णाची इ छा करणारा मी
( वां आचके ) तल ु ा ाथना करीत आहे. ॥ पढु ील दो ही मं ांनी याच शनु ः शेप ऋषीन ाथना के ली आहे.
ॐ त वा यािम णा व दमान तदाशा ते यजमानो हिविभः। अहेळमानो व णेह बो यु शंस मा न
आयःु मोषीः ॥
(ऋ० सं० १।२।१५) हे ( व ण ) व णा! ( यजमानः हिविभः) य कता य ांत हिव य अपण क न
(आशा ते ) याची इ छा करतो-करतात (तत)् (तत)् ते ते सव ( णा व दमानः) वेदमं ांनी तझु ी तिु त
करणारा मी यजमान ( वा यािम) तल ु ा शरण येऊन यािचत-मागत आहे. हे (उ शंस व ण) बह-क ितमान
व णा (अहेळमानः ) मा यािवषयी अनादर न बाळगतां, (इह) या लोक (बोिध) मी तुझा पो य आहे हे जाणून
(नः ) आमचे (आयःु ) आयु यजीिवत (मा मोषीः ) न क ं नकोस ॥
ॐ यि चि ते िवशो' यथा देव व ण तम् । िमनीमास िव िव ।। (ऋ० स०ं १।२।१६)
हे ( देव व ण ) देवा व णा ! ( यथा ) जसे या लोक (िवशः) जा, लोक माद करतात तसेच आ ही सु ां
(ते) तु यािवषयी ( यत् िचत् िह) म काही थोडे ( त)ं कम ( िव िव) ितिदन, रोज (िमनीमिस) मादाने नीट
के ले नाही, कर यातं ( ) फार माद घडले. (इ यािद सव अपराधांची मा क न, कृपेने या कमाची
प रपूणता तूं कर; हा भाव आहे.)
िवकाल-स या योग
सचू ना- यानं ा उप थानांत अिधक मं हणावयाचे असतील यानं ी खाली उ लेख के लेले हणावे. ते सव मं
पो यातं आहेत, पण यातं ील ऋिष वेदािदवणनांत थोडे माद आहेत हणनू येथ ऋ याद चच वणन के ले
आहे.
ातःसं येत-िम ोजनािनित नवच य सू य िव ािम ऋिषः । िम ो देवता । ि प् छ दः । अ या त ो
गाय यः। िम ोप थाने िविनयोगः ॥ ह
ऋचांच सू हणाव. म या ह सं येत 'उदु य'ं हे १३ ऋचाचं े सू . व' िच ं देवानां' हे सहा ऋचांचे सू
हणाव.
'उदु यिमित सू य क व ऋिषः । सयू देवता । नवा ा गाय यः । अ या त ोऽनु भः ॥ िच ं देवानािमित
षडच य सू य कु स ऋिषः । सयू देवता ि प् छ दः । सयू प थाने िविनयोगः ॥
सायसं येत-यि चि त इित सू य शनु ःशेप ऋिषः । व णो देवता। गाय ी छ दः । सयू प थाने िविनयोगः ॥
िद देवतािदवंदन
पूव आिद िदशा व यांचे वामी-यानं ा उ याने, माने नम कार करीत आप या भ वती िफराव.
ा यै िदशे इ ाय च नमः। आ नेयै िदशे अ नये च नमः। दि णायै िदशे यमाय च नमः। नैऋ यै िदशे
िनऋतये च नमः। ती यै िदशे व णाय च नमः। वाय यै िदशे वायवे च नमः। उदी यै िदशे सोमाय च
नमः। ईशा यै िदशे ई राय च नमः। ऊ वायै िदशे णे च नमः । अधरायै िदशे अन ताय च नमः॥
पूव िदशेला व इं ाला नम कार; या माणेच पढु े माने अथ आहे. ऊवाय = डो याकडील, वर या िदशेला व
अधरायै पायाक ं डील खाल या िदशेला. नतं र पु हां पवू स,त ड क न उ यानेच-

स यादेवता नम कारः
स याय॑ ै ॒ नमः॑ । सािव ॑ यै॒ नमः॑ । गाय ॑ यै॒ नमः॑ । सर ॑ व यै॒ नमः॑ । सवा ॑ यो देव॒ ता ॑ यो ॒ नमः॑ । देव॒ े यो ॒
नमः॑ । ऋिष ॑ यो ॒ नमः॑ । मिु न ॑ यो ॒ नमः॑ । गु ॑ यो ॒ नमः॑ । िपतृ ॑ यो ॒ नमः॑ । कामोऽकार्षी” नमो ॒ नमः ।
म यु रकारष् ी” नमो ॒ नमः । पृिथ याप तेज ु॑ श
॒ ो वायराका ॒ ात् नमः ॥
ॐ नमो भगवते वासदु ॑ ेवाय॒ । याग॒ ं् सदा ॑ सवभूताि॒ न ॒ च॒रािण ॑ थावर॒ ािण ॑ च । साय॒ ं॒ ात॒ नम॑ यि॒ त ॒ सा॒
मा ॒ स याऽ॑ िभर तु ॥

िशवाय िव णु पाय िशव पाय िव णवे ।

िशव य दयं-िवँ णुिव णो दयं िशवः ॥
यथा िशवमयो िव णुरेवं-िवँ णमु यः िशवः ।
यथाऽ तरं न प यािम तथा मे वि तरायुिष ॥
नमो य देवाय गो ा ण िहताय च ।
जगि ताय कृ णाय गोिव दाय नमो नमः ॥
यां सदा सवभूतािन थावरािण चरािण च ।
सायं ातनम यि त सा मा सं याऽिभर व नमः ॥
सव थावर जंगम भूत िजला सकाळ सं याकाळ सदा नमतात-नम कार करतात (सा) तो सं या (मा) मला-
माझ, सव कारे र ण करो. (ओम् ) व िपणी सं या देवीला मी नम कार करतो.
सं या ( गाय ी) िवसजन ( उदासन)
उ मे िशखरे इित मं य वामदेव ऋिषः । सं या गाय ी-देवता। अनु प् छ दः । उ ासने िविनयोगः ।
उ मे िशखरे जाते भू यां पवतमूधिन। ा णे योऽ यनु ाता ग छ देिव यथासुखम् । ( तै. आ. १०-
३६)
पृ वीवर सवात े अशा ( मे ) पवता या उ च िशखरावरील आिद यमडं लातं ून गट झाले या हे सं या
देवी गाय ी ! तझु ी उपासना करणा या ा णांन वदं नानंतर अनु ा िदलेली तूं सुखाने आप या थानी जा.
जपदोष-प रहाराथ समं क तीन दि णा
भ ं न इित मं य ऐ ो िवमद ऋिषः । अि नः (= परमा मा ) देवता । एकपदा िवराट् ( जगती ) छ दः ।
जपदोषापनतु ये दि णावतने िविनयोगः ॥ (आ. गृ . प. अ. १)
ॐ भ ं नो अिपवातय मनः। हे अि नदेवा ! तंू आमचे ( मनः ) मन, बिु , िच ािद शु क न ( नः )
आमच ( भ ं अिपवातय ) क याण होईल अस कर. (कोणी, मनः = मनोिभमानी असा अथ घेतला आहे;
पण देवता अि न अस याने, या मं देवतेलाच ाथना के लेली आहे असे मानणे सयुि क आहे.) नंतर बसून
ा ण-देव- व दन
आस यलोका पातालात आलोकालोकपवतात् । ये सि त ा णा देवा ते यो िन यं नमो नमः ॥
सचू ना--यातं ील पिह या पादांत एक अ र जा त आहे, यामुळे “आस यलोका पातालात् ' असा पाठ काही
पु तकांत आढळला; पण पो यामं ये असलेला येथे घेतला आहे.
लोकापासून पातालापयत व लोकालोकपवतापयत जे ा ण व देव आहेत यानं ा माझा िन य वारंवार
नम कार असो.
गवु िभवादनम-्
अमुक वराि वत अमुक गो ो प नः ऋ वेद याऽऽ लायनशाकलशाखा यायी अमुकशमाऽहं भो
गुरो वामिभवादयािम ॥
अमक ु , अमक
ु , अमक
ु चे िठकाणी वर, गो व वतःचे सं येतील (ना ) नावं घालनू , गाय ीमं ोपदेशका
गु ला यथािविध नम कार करावा.
कमसमपणम्
आकाशा पिततं तोयं यथाग छित सागरम् । सवदेवनम कारः के शवं ित ग छित ॥१॥ य य मृ या
च नामो या तपोय ां यािदष।ु
यून संपूणतां याित स ो व दे तम युतम् ॥२॥ अनेन ातःसं योपासना येन (
म या हसं योपासना येन-सायंसं योपासना येन) कमणा भगवान परमे रः ीयतां, न मम ।। ॐ
त सत ापणम तु । ॐ िव णवे नमः। ॐ िव णवे नमः।
ॐ िव णवे नमः।
ॐ शाि तः शाि तः शाि तः ॥ िव णु मरणा प रपण ू ता तु ॥ आकाशातं नू पडलेले पाणी जस शेवटी
सागरांत जाते, तसा िविवध देवानं ा के लेला नम कार के शवा त जातो, याला पोचतो ॥१॥ या या मरणाने
व नामो चाराने तप, य इ यािद कमातील यूनता जाऊन, त काळ प रपणू ता होते, या अ यतु ाला मी
नम कार करतो. ॥ २ ॥
सा. ऋ....३
के शव, अ यतु इ यािद नामाचं े अथ करण ३५ म ये पाहावे.
या ातःसं योपासना-( म या ह सं योपासना, सायसं ं योपासना ) नांवा या कमान भगवान् परमे र स न
होवो ! हे कम माझ नाह .
ॐ त सत् या श दांनी ितपादन के ले या परमा याला हे कम समिपत
व प िव णूला ि वार नम कार; िव णु मरणाने हे सं योपासनाकम
प रपणू होवो.
आचमन व एक ाणायाम करावा.
॥ ऋ वेदीय साथ ि कालसं योपासना योगः समा ः ॥
 शु ल यजुवदीय-ि कालसं या- योगः

देहािदशिु :
अपिव इित मं य वामदेवो-िव णरु नु म् देहािदशु ये िविनयोगः ॥
ॐ अपिव ः पिव ो वा सवाऽव थां गतोऽिप वा।
यः मरे पु डरीका ं स बा ाऽ य तरः शुिचः॥ मनु य अपिव असो क पिव असो; कोण यािह
ि थतीत असो, जो कमलने िव णचू े मरण करतो तो अ तबा पिव होतो. ॥ या मं ाने दानं ी म तकापासनू
पायांपयत पाणी िशपं डाव.
भूिम ाथना व आसनशुि
-पृ वीित मं य मे पृ ऋिषः । कूम देवता सतु लं छ दः । भूिम ाथनायां िविनयोगः ॥ (प.ृ १५ पाहा)
ॐ पृि व वया धृता लोका देिव वं िव णुना धृता।
वं च धारय मां देिव पिव ं कु चाऽऽसनम् ॥ या मं ाने दभानी आसनावर पाणी िशपं डाव व आसनास
नम कार क न यावर बसाव.
भ मधारण-
अि न रित भ मेित मं य सव देवा ऋषयः । भ म ( , परमा मा) देवता । जगती छ दः ।
भ मािम णे िविनयोगः ॥
ॐ अि न रित भ म वायु रित भ म । जलिमित भ म थलिमित भ म । योमेित भ म । सव ह वा
इदं भ म मन एतािन च ूिष भ मािन॥
भ मधारणमं -ॐ यायुषजमंदोड क यप य यायुषम् । यदेवेषु यायुष त नोऽ तु यायुषम् ॥
(३१६२१३)
जमदि न, क यप व इं ािद देव यांनी बा य, ता य व वाध य यांत जशा कारे आयु य घालिवल तशा
आचरणांत आमचे आयु य जावो !
आचमन-
ॐ के शवाय नमः वाहा। ॐनारायणाय नमः वाहा। ॐ माधवाय नमः वाहा। बाक पवू माणे.
ाणायाम-
णव य ऋिष ा । परमा मा देवता। दैवी गाय ी छ दः॥ स ानां या तीनां जापित िषः ।
अि न-वायवािद य- ह पित-व णे -िव ेदेवा देवताः । गाय युि णगनु बबृहती-पंि
ि जग य छ दांिस ॥ गाय यः िव ािम ( जापित) ऋिषः । सिवता देवता । गाय ी छ दः ।
गाय ी िशरसः जापितिषः । ाि नवायवािद या देवताः । यजु छदः एतेषां ाणायामे िविनयोगः
॥ (ते. आ. १०।२७) (पूवाध करण १६ पाहा.)
ॐ भूः ॐ भुवः ॐ वः ॐ महः ॐ जनः ॐ तपः ॐ स यम।् ॐ त सिवतुवरे यं भग देव य
धीमिह । िधयो यो नः चोदयात् ॥
ॐ आपो योती रसोमतृ ं भभू ुवः वरोम् । पवू ाध करण २४पाहा.
स यासंक प
-ममोपातदु रत य ारा ीपरमे र ी यथ ातः (म या ह सायं ) स यामहमुपािस ये । ( सिव तर
सक
ं प पृ ५ पाहा. )
अिभषेकः
(माजनम् ) पढु ील मं ांनी पळीतील पाणी दभानी या या िठकाणी िशंपडाव. ॐ भूः पुनातु ( म तक)। ॐ
भुवः पुनातु (डोळे )।
ॐ वः पुनातु (क ठ)। ॐ महः पुनातु ( दय)। ॐ जनः पुनातु (बबी)। ॐ तपः पुनातु (पाय )। ॐ
स यं पनु ातु (म तक ).
अ बु ाशनम-्
सयू मे य य नारायणऋिषः । सयू म यमु यपु ितरा यो देवताः । कृ ित छ दः । अ बु ाशने िविनयोगः ।
ॐ सूय मा म यु म युपतय म युकृते यः। पापे यो' र ताम् । य ा या पापमकाषम् । मनसा
वाचा ह ता याम् । प यामुदरेण िश ा । राि तदवलु पतु। यि कच दु रत मिय । इदमहं
माममृतयोनी सयू योितिष जहु ोिम वाहा ॥ (ते. आ. १०।२५) काही पु तकांत 'यत् िकंिचत् ' पाठ आहे
तो चुक चा आहे, कारण मळ
ू थान वर िदलेला पाठच आहे.
म या -स येत
आपः पनु ि वित योः । नारायण ऋिषः । आपः पृिथवी, ण पित च देवताः । अनु छ दः ।
अ बु ाशने िविनयोगः॥
ॐ आपः पुन तु पृिथव पृिथवी पूता पुनातु माम् । पुन तु ण पित पूता पुनातु माम् ॥१॥
यदुि छ मभो यं य ा दु रतं मम । सव पुन तु मामापो ऽसतां च ित ह वाहा ॥(तै.आ.१०।२३)
सायसं येत-
अि न मे य य नारायण ऋिषः। अि न-म य-ु म यपु तयोऽ ह देवताः। कृ ित छ दः। अ बु ाशने िविनयोगः ।
ॐ अि न मा म यु म युपतय म युकृते यः। पापे यो र ताम् । यद हा पापमकाषम् । मनसा
वाचा ह ता याम् । प यामुदरेण िश ा । अह तदेवलु पतु । यि क च दु रतं मिय' इदमहं
माममृतयोनौ स ये योितिष जहु ोिम वाहा ॥ (तै. आ. १०।२४) ि राचमनं ाणायामः।
माजनम-् आपो िह ेित ितसणृ ां िसधं ु ीप ऋिषः। आपो देवता। गाय ी छ दः । माजने िविनयोगः ।
ॐ आपो िह ा मयोभुवः। ॐ ता ने ऊज दधातन । ॐ महे रणाय च से ॥१॥
ॐ यो वः िशवतमो रसः। ॐ त य भाजयतेह नः। ॐ उशती रव मातरः ॥२॥
ॐ त मा अरं' गमाम वः । ॐ य य याय िज वथ। ॐ आपो' जनयथा च नः ॥३॥ ( यज.ु ११:५०-
५२)

जलाव हणम-् सुिमि या० इित मं य िवव वानऋिषः । आपो देवताः िनचदनुषुप् छ दः । जलािभमं णे
िविनयोगः ।
ॐ सिमि या न आपऽ ओषधयः स तु । दुिमि या त मै स तु योऽ मान ेि य च वयि मः ॥
थान पवू िदले आहे.
(आपः) जलदेवता व (ओषधयः) ओषधी (नः सिु मि याः स तु ) िम ा माणे आमचे िहत करोत: व या
जलदेवता व ओषधी. (यः अ मान् ेि ) जो आमचा ेष करतो (च) आिण (यं वयं ि मः ) आ ही याचा
ेष करतो (त मै ) याला ( दिु मि याः स तु ) श ू माणे अिहतकारक होवोत ॥
सचू ना-हातात घेतलेले पाणी वरील मं ाने अिभमंि त क न खाली टाकाव.
अघमषण-
ु पदािदवे य य कोिकलो राजपु ऋिषः । आपो देवता । अनु प् छंदः । ऋतं चेित माधु छ दसोऽघमपण ऋिषः
भाववृ ं देवता । अनु म् छ दः । एतेषामघमषणे िविनयोगः ॥
ॐ दुपदािदव ममु च ु ानः ि व ः नातो मलािदव। पतू ं पिव ेणेवा यमापः शु ध तु मैनसः ॥ (यज,ु
२०।२०) |
(द.ु पदात् ) का ा या पायखोड्यांतनू (ममु चु ानः ) राजाने दयेन मु के लेला ( इव) जसा शु , िनद ष,
िनरपराधी ठरतो; (इव) जसा (ि नः ) घाम आलेला मनु य ( नातः). नान के लेला (मलात् ) मळापासनू मु
होतो, (पिव ेण इव) ादेशमा सा दोन दांनी के ले या शिु सं काराने (आ यं इव) जस घृत-तूप (पतू ) शु
होते, या माणे (आपः) जलदेवता (मा एनसः) मला पापापासून सोडवून (शु ध तु) शु पिव करोत..
सचू ना- ु का , सि छ का , “ राजानो अपरािधनः पादे, सि छ े काछे क लयि त तद् “दपु दम् " असे
सायणाचायकृत-सं यामं या येत हटले आहे. ीकृ णपिं डतानं ीिह सं या भा यातं हाच अथ िदला आहे;
पण कोणी सं यापु तकलेखकानं ी ' दपु द - जोडे, (चामड्याचे) असा अथ के ला आहे. आिण
'पिव ' हणजे कांब याचे व , फडके असा अथ के ला आहे | " समौ सा ी दभ ादेशमा ौ पिव े कु तः ।
इित ोते दशनात"् वगैरे ीकृ णपंिडतकृतसै याभा यांत पाहाव ( सं याभा यसमुचये प.ृ ११९).
ॐ ऋतं च स यं चाभी ा पसोऽ यजायत । ततो रा यजायत ॑ ततः समदु ोऽ अणवः
॥१॥समु ादणवादिध सवं सरोऽ अजायत । अहोरा ािण िवदधि य िमषतो वशी, ॥२॥
सूयाच मसौधातायथापवू मक पयत् । िदवं च पिृ थव चा त र मथो वः : (ऋ. सं. ८1८।४८)
आचमन व तीन ाणायाम करावे.
अ यदान-
 णव य ऋिष ा । परमा मा देवता। दैवी गाय ी छ दः ॥ सम त या तीनां जापितऋिषः। अि नवा वािद या
देवताः । गाय यिु णगनु प् छ दांिस ॥ गाय या िव ािम ( जापित ) ऋिषः । सिवता देवता। गाय ी छ दः ।
एतेषां ीसयू ायायदाने िविनयोगः ॥
ॐ भूभुवः वः। ॐ त सिवतु०... चोदयात् ॥ व िपणे सयू नारायणाय नमः इदमयं द ं न मम
॥ ातः सायं ३।३ ावे.
म या हसं येत-उ याने एक अ य.
आ कृ णेने य य िहर य तपू ऋिषः । सिवता देवता । ि प् छ दः ीसयू ाया यदाने िविनयोगः ॥
ॐ आ कृ णेन रजसा वतमानो िनवेशय नमृतं म य च। िहर ययेना सिवता रयेनाऽऽदेवो याित
भुवनािन प यन् ॥ व िपणे सयू नारायणाय नमः, इदमयं द ं न मम ।
सायंकाळी ातःकाळ याच मं ाने तीन अ य बसनू ावे-'िव णु व िपणे सयू नारायणाय नमः इदमयं द ं न
मम । अस मं ानतं र हणाव.
अ ोपसहरणम-् अनोपसंहार मं य जापित िषः । ाि नवावािद या देवताः । यजु छ दः । अ ोपसंहरणे
िविनयोगः ॥
ॐ आपो योती रसोऽमृतं भूभवः
ु वरोम् ॥
म या ह सं येत अ ोपसंहरण क ं नये
दि णा-अ यदान झा यावर 'असावािद यो ॥ या मं ाने तीन दि णा वतःभ वती करा या.
नतं र आचमन व ाणायाम
सूय प थानम-्
उ यिम य य, उदु यिम य य च क व ऋिषः । सय देवता। थम यानु ब ि तीय य गाय ी छ दः ॥
िच िम य य कु सऋिषः । सयू देवता। ि प छ दः ॥ त च ु र य य द यङ् आथवण ऋिषः। सय देवता ।
अ यि छ दः । एतेषां सयू प थाने िविनयोगः ॥
ॐ उ यं तमस प र वः प य त उ रम् । देव देव ा सूयमग म योित मम् ॥ ( यज०ु २०।२१)
(उत-् वय;ं सूय अग म ).
(तमस प र) तम व पाप यां या पलीकडे असणा-या (उत् ) उ कृ अशा (उ रं वः प य तः) उ म वगाकडे
पाहणारे (वयं) आ ही-आपण (देव) दानािदगणु संप न व (देवना) सव देवांत े अशा (सयू देवं प य तः)
देदी यमान सयू ाकडे पाहणारे , ( उ म योितः) सव म योित-तेज- ान ( उद् अग म ) उ कषाने ा
क न घेऊ या! ॥
ॐ उदु यं जातवेदसं देवं वहि त के तवः शे िव ाय सयू म् । ( यज,ु ७४४१),
ॐ िच ं देवानामुदगादनीकं च ुिम य व ण या नेः। आ ा ावापृिथवी अ त र ॐ सूय
आ मा जगत त थुष । (यज,ु ७।४२)
ॐ त च ुदविहत पुर ता छु मु चरत् । प येम शरद शतजीवम शरदः शतं शृणुयाम शरदः शतं
बेवाम शरदः शतमदीनाः याम शरदः शत भूय शरदः शतात् ॥ ( यज.ु ३६।१४ )
(तत् च ःु ) सव जगाचा ने प- काशक-असणारा, (देविहत ) देवाचं े िहत करणारा (शु ) शु व प-
व प असणारा भगवान् सयू (पुर तात् उत् वरत् ) पवू कडून वर येत-(आला ) आहे. या या सादान
(शरदः शतं प येम) आ ही आयुरारो यै याची इ छा करणारे शंभर वष पाहात राह; शंभर वष ( जीवेम ) जग:
शभं र वष (शणृ यु ाम ) ऐकत राह शंभर वषपयत ( बवाम) आ हासं उ म भाषण करता याव; शभं र वष
(अदीनाः याम ) आ हास दै य, दबु लता येऊ नये; फार काय (शरदः शतं भूयः च ) आ ही अशाच कारे
शंभर वषापे ािह जा त वांचाव. नंतर १ दि णा करावी.
उप थानांत वाट यास िब ािडित अनवु ाक, पु षसू , िशवसक ं प व म डल ा ण, यांचािह उपयोग
म या ह सं येत करावा. नतं र आचमन व ाणायाम करावे. ।।
यास- यासांचे वणन पृ १६ पासनू पढु े पाहाव; व पूवाध करण २२ पाहाव.
गाय ी यान
मु ािव ु महेमनील धवल छायमख
ु ै ी णै।
यु ािम दुकलािनब -मुकुटा त वाथवािमकाम् ॥
गाय ी वरदाऽभयांऽकुश-कशा-शूलं कपालं गुणं ।
शखं च मथारिव दयगु लं हरतैवह त भजे ॥
(प.ृ २० पाहा.) यात य पूजां कुव त पंचिभ ीपचारकै ः' (दे, भा.) याच यान के ले याची (िनदान )
पंचोपचारांनी (मानस ) पजू ा (तरी) करावी.

ातः सं या यान
गाय य रा बाला सा सू कम डलमु ।् र व ां चतहु तां इसवाहनसिं थताम् ॥१॥ ऋ वेदे च
कृती संगां सवदेवनम कृताम् । ाणी दैव या लोकिनवािसनीम् ॥२॥ आवाहया यहं
देवीमाया ती सूयम डलात। आग छ वरदे देिव य रे वािदिन । गायि छ दसा मात योने
नमोऽ तुते ॥३॥

म या ह सं येत—
सािव ी युवत ेतवणा चैव ि लोचनाम् । वरदां चा माला च ि शूलाभय-ह तकाम् ॥१॥
वृषा ढां यजुवदसंिहतां देवताम् । तमोगुणयुतां चैव भुवोक यवि थताम् ॥२॥
आिद यमागसंचारक मायां नमा यहम् । आवाहया यहं देवीमाया त सयू म डलात् ॥३॥
सायंसं येच यान
वृ ां सर वती कृ णां पीतव ां चतुभुजाम् । शख
ं च गदाप ह तां ग डवािहनीम् ॥१॥
सामदेवकृतो संगां सवल णसंयुताम् । वै णव िव णुदैव यां िव णुलोकिनवािसनीम् ॥२॥
आवाहया यहं देवीमाया ती सूयम डलात् । आग छ वरदे देिव य रे वािदिन।
सर वित छ दसा मातिव णुयोिन नमोऽ तु ते ॥३॥
ातःसं या हे गाय ी मी तझु े आवाहन करीत आहे; तंू अ, उ, म, या तीन अ रा मक- णवा मक आहेस. तूं
ा माला व कम ड धारण के लेली, रकवन नेसून हसावर आ ढ झालेली, चतुभजु आहेस. तू ऋ वेदावर
अिधि त असून, तुला सव देव वंदन करतात. तं लोकांत राहणारी, देवाची शि असून, देव तुझे
दैवत आहे. सयू मंडलातून समीप येणा या हे य रे देवी, नम कार असो.॥ वेदवािदनी ! गाय ी थे, व मला वर
दे. हे वेदमाते योिन ! तल ु ा
म या ह सं या-सािव ी वयाने त णी. तीन ने असलेली, गौरवणाची चतभज आहे. वरदम ा, ा माला,
ि शल व अभयमु ा धारण के लेली, न दीवर बसलेली, यजवु दसिं हता िपणी असून ितच दैवत आहे.
तमोगुण धान असून अ त र ांत वास करणारी, आिद य मागाने जाणारी, अशी जी माया, ितला मी नम कार
करतो. सयू मडं लातं नू येणा या सािव ी देवी ये, तझु मी आवाहन करता.
सायसं या-सर वती देवी, वृ , यामवणाची, काळी व े नेसलेली, चतभु ज, शंख, च , गदा व प हाती
घेतलेली व ग डावर बसलेली आहे. ता सामवेदावर अिधि त असून, सव सुल णानं ी संप न असनू िव णु
लोकांत राहणारी, िव णु दैवत असलेली िव णचू ी शि आहे. सयमंडलांतनू येणा या या सर वतीच मी
आवाहन करतो. हे िव णवु ािदनी य रे देवी, वेदमाते वरदे, ये आिण मला वर दे. हे िव णयु ोिन! मी तल
ु ा
नम कार करतो.

गाय यावाहनम-्
तेजोऽसीित धामनामासी य य च परमे ी जापितऋिषः। सिवता देवता ! थम य आसरु ी पिं ः । ि तीय य
ऋगिु णकू छ दः । गाय यावाहने िविनयोगः ॥ (यज०ु ११३१) हे छंद िपगं लसू ऋ ाितशा यानसु ार ठरिवले.
ॐ तेजोऽिस शु म यमतृ मिस। धामनामांिस ि यं देवानामनाधृ देवयजनमिस ॥
हे सयू व पे गाय ी देवी ! (तेजोऽिस ) तूं देदी यमान तेजोमय आिण (शु अिस) परमशु आहेस आिण (
अमतृ = ) िन य िपणी आहेस. (धाम नाम अिस ) तचूं परमधाम व नाम पा आहेस. (अनाधृ )ं याचा
कोणी पराभव क ं शकत नाहीत अस ( देवानां ि यं) देवाचं े ि य ( देवयजनं अिस) देवांनी यजन कर यास
साधनभतू अस थान आहेस; ( मी तुझ आवाहन करतो.
गाय यपु थानम्
गाय यसीित िवव वान् ऋिषः । वराड्जगती छ दः । परमा मा देवता। गाय यपु थाने िविनयोगः ॥
(बृहदार यक ५।१४।७)
ॐ गाय य येकपदी ि पदी ि पदी चतु प पदिस न िह प से नम ते तुरीयाय दशताय पदाय
परीरजसेऽसावदोमा ापत् ॥
हे गायि एकपदी अिस, तंू भूिम अंत र ौः, या ि भुवन पी थम पादाने एकपदी आहेस. वेद य पी
दसु या पादान ि पदी आहेस, ाण अपान
यान पी ितस या पादाने ि पदी आहेस; आिण तुरीय पी ('परोरजसे सावदो' या) चौ या पादान
चतु पदी-चार पादांची आहेस. िनगुण व पान (अपद) पादहीन-चरणहीन आहेस; हणनू च (न िह प से) तंू
सहज ा य नाहीस, तु या ( दशताय) दशनीय-अनुभव घे यास यो य अशा (तरु ीयाय) चव या पदाला जो (परः
रजसे) ि गणु ातीत पचं ातीत आहे, याला मी नम कार करतो. (असावदो मा ापत् ) तु या ा त िव न
करणारे राग ेषािद मा याजवळ येऊ शकू नयेत. ( भाव हा क हे पर व िपणी मला तझु ी ाि िनिव नपणे
होवो.)
शापिवमोचन-देिव गायि िव रिच-विस -िव ािम -व णशापे यो मु ा भव' एवढे हटले हणजे
शापिवमोचन-िविध झाला. हा अितसिं िविध देवी भागवतातं ला आहे.
मु ा दशनम-्
'संमुखं (सुमुख) संपुटं चैव िवततं िव तृतं तथा। ि मुखं ि मुखं चैव चतुःपंच-मुखे तथा ॥१॥
ष मुखाधोमुखे चैव यापकािलकं तथा। शकटं यमपाशं च ंिथतं स मुखो मुखम् ॥२॥ ल बं
मिु कं चैव म यः कूम वराहकम् । िसहं ाका तं महा ा तं मु रं प लवं तथा ॥३॥ एता मु ा न
जानाित गाय ी िन फला भवेत् । एता मु ाः कुव त गाय ी िसि दा भवेत् ॥ ४॥ एता मु ा न
जानाित त य देवी न िस यित । शपि त देवताः सवा गाय य र सिं थता:॥
आचमन व तीन ाणायाम करावे.
गाय ी जपसक
ं प- ातःकाळी-न दशनादार य सयू दयपय तं गाय ीजपमहं क र ये'-सायक ं ाळी-
अधा तिमतभा करात् तारकोदयपय तं गाय ीजपमहं क र ये' हा मु य संक प. हे श य नस यास
गौणसक
ं प-सह -अ ो रशत-अ ािवश ं ित-दश-सं याकं गाय ीजपमहं क र ये असा ित ही सं यातं करावा.
२४ मु ा दाखवा या.

णव य ऋिष ा। परमा मा देवता। देवी गाय ी छ दः । सम त या तीनां जापित िषः । अि नवायवािद या

देवताः । गाय यिु णगनु प् छ दांिस ॥ गाय या िव ािम ( जापित ) ऋिषः । सिवता देवता। गाय ी छ दः ।
जपे िविनयोगः।
ॐ भूभुवः वः । ॐ त सिवतुवरे यं । भग देव य धीमिह िधयो यो नः चोदयात् ॥ॐ॥ या मं ाचा
जप करावा. ( यजु० ३६।३ )
िवसजनमु ा-जप झा यावर-‘सरु िभ ानशपू च योिनः कूम ऽथ पक ं जम् । िलंग िनयाणकं चैव
जपा तेऽ ौ दशयेत् ॥ या आठ मु ा दाखवनू फ ' दयािद षडंग यास' करावे. कालाित मदोष ायि ,
करण २७ म ये सािं गत या माणे कराव.
सयू दि णा िव त ु र य य भौवन ऋिषः । िव कमा देवता । ि प् छ दः । सयू दि णायां िविनयोगः ।
( यज०ु १७।१९)
ॐ िव त ु त िव तो' मुखो िव तो' बाह त िव त पात् । स बाह यां धमित स पत ैवाभूमी'
जनयन देव एकः॥
िव कमा देव ( ावाभमू ी जनयन् ) पृ वी व अ त र याचं ी रचना करीत असतां (सं-बाह या)ं धमाधम पी
बाहंनी व (स-ं पत ैः) अिन य अशा पचं भतू ांनी ( धमित ) यु होतो-याचं ाच उपयोग करतो; तो देव (िव तः
च ःु ) सव बाजूंनी ने , (िव तोमुख) सव बाजूंनी मख ु , (उत ) आिण (िव तः बाहः) सव बाजंनू ी बाह व
(िव तः पाद)् सव बाजंनू ी पाय, असलेला असा आहे. (भाव हा क भूतमा ाची ने ािद इिं ये याचीच
आहेत, सव भतू मा परमा याचीच पे आहेत.)
जपिनवेदनम-् देवा गातुिवद इ य य मनस पितकिषः । वातो देवता । िवराडनु प् छ दः । जपिनवेदने
िविनयोगः । (यजु० २।२१)
ॐ देवा गातुिवदो गातु िव वा गातुिमत । मनस पत इम देव य ार वाहा वातेधाः।
हे (गातिु वदः देवाः) य जाणणा या देवानं (गातंु िव वा) आमचा हा जपय पणू झाला आहे असे जाणनू
(इतः) स न होऊन तु ही आप या मािन जावे. (मनस पते) िचतांत ेरणा देणा या हे (देव) देवा। (य वाहा)
मी के लेला जपय तु हांला अपण करीत आहे. (वाते धाः) आपण तो वायदेवतेत थापन करावा. (वाते िह
य ः िति तः। तथा च िु तः-वायरु े वािम त माद यदेव अ वयु मं कम करोित अथ एनमेव अ येित) वरील
मं हणनू नम कार क न पढु ील वा य हणाव. अने न यथाशि कृतेन गाय ीजपा येन कमणा
भगवान व पी (म या ह सं येत व पी', आिण सायसं येत िव णु व पी) ीसयू नारायणः
ीयतां न मम ।।
स यादेवता नम कारः
स याय॑ ै॒ नमः॑ । सािव ॑ यै॒ नमः॑ । गाय ॑ यै॒ नमः॑ । सर ॑ व यै॒ नमः॑ । सवा ॑ यो देव॒ ता ॑ यो॒ नमः॑ । देव॒ े यो॒ नमः॑ ।
ऋिष ॑ यो॒ नमः॑ । मुिन ॑ यो॒ नमः॑ । गु ॑ यो॒ नमः॑ । िपतृ ॑ यो॒ नमः॑ । कामोऽकारष् ी” नमो॒ नमः । म यु रकारष् ी” नमो॒
नमः । पिृ थ याप तेज॒ ो वायरु ॑ ाकाश॒ ात् नमः ॥
ॐ नमो भगवते वासदु ॑ ेवाय॒ । याग॒ ्ं सदा ॑ सवभतू ाि॒ न ॒ च॒रािण ॑ थावर॒ ािण ॑ च । साय॒ ं॒ ात॒ नम॑ यि॒ त॒ सा॒ मा॒
स याऽ॑ िभर तु ॥
 िशवाय िव णु पाय िशव पाय िव णवे ।
िशव य दयं-िवँ णिु व णो दयं िशवः ॥
यथा िशवमयो िव णुरेवं-िवँ णुमयः िशवः ।
यथाऽ तरं न प यािम तथा मे वि तरायुिष ॥
नमो य देवाय गो ा ण िहताय च ।
जगि ताय कृ णाय गोिव दाय नमो नमः ॥
यां सदा सवभूतािन थावरािण चरािण च ।
सायं ातनम यि त सा मा सं याऽिभर व नमः ॥
सव थावर जंगम भूत िजला सकाळ सं याकाळ सदा नमतात-नम कार करतात (सा) तो सं या (मा) मला-
माझ, सव कारे र ण करो. (ओम् ) व िपणी सं या देवीला मी नम कार करतो.

गाय ीिवसजनम-
उ मे िशखरे इ य य वामदेव ऋिषः । गाय ी देवता अनु प् छ दः । गाय ी िवसजने िविनयोगः ॥ (ते. आ.
१०॥३६)
उ मे िशखरे जाते भू यां पवतमूधिन । ा णे योऽ यनु ाता म छ देिव यथासुखम् ॥ (प.ृ ३२ पाहा.)
सं यािदिद देवतावंदनम-्
ॐ सं यायै नमः। ॐ गाय यै नमः। ॐ सािव यै नमः । ॐ सर व यै नमः। ॐ सव यो देवे यो नमो नमः। ॐ
ा य िदशे इ ाय नमः। ॐ आमेयै िदशे अझये नमः। ॐ दि णायै िदशे यमाय नमः । ॐ ने य िदशे िनतये
नमः। ॐ पि माय िदशे व णाय नमः । ॐ वाय य िदशे वायवे नमः। ॐ उदी य िदशे सोमाय नमः ('कुबेराय'
पा-भे.): ॐ ईशा ये िदशे ई राय नमः । ॐ ऊ वीय िदशे णे नमः । ॐ अध थायै िदशे अनंताय नमः ॥
ॐ आकाशा पिततं तोयं यथा ग छित सागरम् । सवदेवनम कारः के शव ित ग छित॥

अिभवादनम-् अमुक वराि वत अमुक गो ो प नः शु लयजवु दा

वाजसनेय-मा यि दनीयशाखा यायी अमुक शमाऽहं भो इ at अिभवादयािम। भो अ ने वामिभवादयािम। भो
सयू वां अिभवादयािम। भो आचाय-(गरु ो) वामिभवादयािम। भो या व य वां अिभवादयािम ॥
(अमक ु या जागी वर, गो व सं येतील नावं माने उ चारणे)
आस यलोकात् पातालात् आलोकालोकपवतात् । ये सि त ा णा देवा ते यो िन यं नमो नमः॥
य य मृ या च नामो या तपोय ि यािदष।ु
यून संपूणतां याित स ो व दे तम युतम् ॥ अनेन ातः (म या ह-सायं) सं योपासना येन कमणा
भगवान् ीपरमे रः ीयतां न मम । ॐ त सद् ापणम तु । ॐ िव णवे नमः । ॐ िव णवे नमः ।
ॐ िव णवे नमः॥
॥ िव णु मरणा प रपण
ू ताऽ तु ॥ ॐ शाि तः शाि तः शाि तः ॥
आम या ि िवध तापाचं ा नाश होऊन आ हासं व प ाि पी परम शाि त िमळो.
शु ल यजुवदीय-साथ-ि काल-सं या योगः समा ः ॥
 ॥ तैि रीय-ि काल-स या- योगः॥

मिृ का व भ मधारण-आचमन क न पिव क घालनू ाणायाम करावा, व नतं र मिृ काधारण कर यासाठी
गोपीचदं नास नम कार क न ते हातातं याव, व खालील मं ान ाथना करावी :
गोपीच दन पाप न िव णुदेहसमु व।
च ांिकत नम तु यं धारणा मुि दो भव ॥ ( वास.ु उ. )
'हे पापिवनाशक गोपीचंदना! तूं िव णू या देहापासनू उ प न झालेले व - च ांिकत आहेस, हणनू तल ु ा धारण
के याने तूं मला मुि दायक हो.'
डा या हातावर पाणी घेऊन यातं गोपीचंदन कालवाव; आिण कपाळ, पोट (नाभीजवळ ), दय, कंठ,
पोटा या उज या कुशीवर, दि ण बाह, दि ण कण, पोटा या डा या कुशीवर, डावा बाह, डावा कान, पाठ, व
मानेची मागची बाजू या बारा िठकाणी शु लप ातं के शवाय नमः' इ यािद कारे बारा नांवांनी,
आिण कृ णप ातं सक ं षणािद बारा नावं ानं ी उभे ितलक (ऊ वपडंु ) लावावे. हात | धऊ
ु न वासदु ेवाय नमः'
हणत म तकावर ते लावावे. नंतर पढु े िद या माणे । भ म लावाव.
भ म-ि पु ड-धारण-संक प-देशकालाद चा उ चार क न
शरीर-शु यथ भ मधारणमहं क र ये असा क न खालील मं ाने भ म यावे
ॐ मा न तोक इित मं य कु स ऋिषः । ो देवता। जगती छ दः। भ म हणे िविनयोगः ॥ (ऋ. सं.
अ. १ अ. ८ व. ६) ।
ॐ मा ने तोके तनये मान आयुिष मा नो गोषु मा नो अ ेषु री रषः। वीरा मा नो भािमतो
वैधीहिव म तो नमसा िवधेमते॥ (तै. आ. १०।५३)
मा न तोक इित मं य कु स ऋिषः । ो देवता । जगती छ दः । भ म हणे िविनयोगः ॥ (ऋ. सं. अ.
१ अ. ८ व. ६) ।
हे ( ) ा, (पा यांना रडिवणारा; वेदवाणी ितपािदत; भ ांचे रडगाणे दरू करणारा; दगु ित देणारा; सं ित
रोगास पळिवणारा; तो ( ) (न: तोके तनये ) आम या अप याचं ा व िवशेषतः पु ाचं ा ( मा री रषः ) नाश,
िहसं ाह क ं नकोस. (नः आयौ) आम या आयु याची, (नो गोषु ) आम या गोधनाची (नः अ ेषु ) आम या
घोडयांची, (मा री रषः ) िहंसा तंू क ं नकोस. हे ा (भािमतः ) ु होऊन, (नः वीरान् ) आम या
पु सेवकािद वीरांचा (म वधीः) वध तंू क ं नकोस. आ ही (हिव म तः ) हिव यांनी यु हो साते ( वा)
तुझी ( सदिमत् ) सदैव ( हवामहे ) सेवा करत क ं .
सचू ना-या मं ांत तोके तनये वगैरेत ि तीयाथ स मी वापरली आहे.
या मं ाने भ म डा या हातावर यावे.
भ मािभमं ण-अि न रित भ मेित मं य, सव देवा ऋषयः । भ म ( , परमा मा) देवता। जगती छ दः
भ मािभमं णे िविनयोगः ।
ॐ अि न रित भ म । वायु रित भ म । जलिमित भ म थलिमित भ म । योमेित भ म । सवह वा
इदं भ म । मन एतािन च ुिष भ मािन ॥ (अथविशरोपिनषत् खंड ५)
अि न, वाय,ु जल, थल, ( योम ) आकाश ही पंचमहाभतू े व यां यापासून झालेले सव थावरजंगमा मक
काय, आिण मन, (च िू ष) डोळे , ने इ यािन सव इिं यविृ प ान, ( इदं ) हे (सव ह वा भ म ) सव भ मच
आहे (सदा वयं काश असणारे व सवास चैत यािद देणारे त भ म = ह भासनात् भ म.) ॥ हा मं हणत त
भ म मध या बोटानं कालवा (सकाळी व म या ापयत पाणी घालनू व नतं र कोर.). मध या तीन बोटानं
'मिृ का-भ म-धारण' करणांत सांिगत या माणे व सांिगतले या मं ांच कपाळ, दय, नािभ, कंट, खांदे,
बाहसंिध, पाठ व म तक यांवर आडव लावा
आचमन
ॐ के शवाय नमः । ॐ नारायणाय नमः । ॐ माधवाय नमः । अस 'आचमन' करणातं
सािं गत या माणे जल यावे. पढु ील गोिव दाय वगैरे ॥ येका या पवू ओकं ार व नतं र 'नमः' उ चा न पढु े
सािं गत या माणे कराव.
गोिव दाय उजवा हात धवु ावा. िव णवे डावा हात धवु ावा. मधुसूदनाय वरचा ओठ व ि िव माय
खालचा ओठ, उज या पाल या हाता या त आंगठ्या या मुळाने पसु ावा. वामनाय व ीधराय दोन वेळां
दभानी पळीतील पाणी सभ वत वर उडवाव. षीके शाय हात धुवावे. प नाभाय दो ही पावलांवर पाणी
िशंपडाव. दामोदराय म तकावर िशंपडावे. संकषणाय मुखावर िशंपडावे. वासुदेवाय व ु नाय तजनी व
आंगठा यानं ी दो ही ल नाकपडु ् यासं माने पाणी लावावे. अिन ाय व पु षो माय म यमा व आंगठा
यानं ी डा या, उज या डो यासं पाणी लावाव. अधो जाय व नारिसंहाय अनािमका व अंगु यांनी दो ही
कानानं ा लावाव. अ यतु ाय करंगळी व आगं ठा यानं ी बबीला लावाव. जनादनाय हाता या तळ याने
दयाला लावाव. उप ाय चारी बोटांनी म तकावर, हरये उज या खां ाला, ीकृ णाय डा या खां ाला
चारी बोटांनी पाणी लावावे.
दोन वेळां आचमन कराव; नंतर तीन ाणायाम करावे; िविध ाणायाम करणांत पाहावा.
ाणायाम
णव य ऋिष ा । परमा मा देवता । दैवी गाय ी छ दः॥ स ानां या तीनां जापितऋिषः ।
अि न-वा वािद य-बहृ पित व णे -िव े-देवा देवताः । गाय यिु णगनु ब-बहृ ती-
पिं ि बजग य छंदािं स ।। गाय या िव ािम ( जापित) ऋिषः। सिवता देवता । गाय ी छ दः ॥
गाय ीिशरसः जापितऋिषः। ाि नवा वािद या देवताः । यजु छ दः ॥ एतेषां ाणायामे
िविनयोगः ॥
ॐ भूः ॐ भुवः ॐ वः ॐ महः ॐ जनः ॐ तपः ॐ स यम् । ॐ त सिवतुवरे यं भग देव य
धीमिह िधयो यो नः चोदयात् ।। (ऋ. स.ं अ. ३ अ. ४ व. १०)। ॐ आपो योती रसोऽमृतं
भूभुवः वरोम् ॥ (तै, आ. . १० अ. ३५)
गाय ी मं ाचा अथ (१) तत्- वाचक आहे. 'ओ ं तत् सत। िनदशो णि िवधः मतृ ः' (भ.गी.), (तत् हे
ष ीच प सम याचे (सिवतःु ) सिव याच, (िव ाची उ पि वगैरे या यापासून होता तो सिवता;) (देव य)
देव हणजे वयं काशमान, परमदीि मान अय जो परमा मा याचे, (वरे य) वरणीय- ाथनेन ा क न
घे यासार परमो कृ , परमसख ु मय, (भगः) अिव ा-अ ानजिनत दःु खािदमय संसतील जाळणारे , नाश
करणारे , व सव वेदामं ये, सव लोकातं िस , परम प, याचे (धीमिह) आ ही यान करतो. (यः) जो
सिवता (ना आम या ( िधयः) बिु विृ , ा, वगैरना ( चोदयात् ) े रतो = ेरणा फूित देतो-या अथाचाच
सारांश ोकांतः
बु ीः कमािण वाऽ माकं यः ेरयित त य तु । देव य सिवतुः यातं वरे यं िच तये महः ॥ (
सायणभा य.) यो देवः सिवताऽ माकं िधयो धमािदगोचरे। ेरयेत् त य त गः तद् वरे यं उपा महे ॥
( मृित )
जो सिवता देव आम या बु ना धम-अथ-काम-मो इ याद चे ठाय ेरणा देतो, याच म उ कृ (भग)
वयं काश प तेज याचे आ ही यान करत , िचंतन करतो, याची उपासना करतो. (हा अ या म ्या अथ
मु य आहे.) पण मं ातं ील श दाचं ा उ चार करीत या अथाच िचतं न करणे सव ि जानं ा श य नाही हणनू ः
दसु रा अथ-(सिवता पी ाची जी िच छि ती सािव ी; तीच िव ाची उ पि वगैरे करणारी आहे. शि
आिण शि मान् यांत त वतः भेद नाही.) जी सािव ी-गाय ी आम या बुि वृ ना धमािदमो ा ीकडे ेरणा
देते ित या, अ ानािदकांचा सहं ार करणा या, सव े पाचे आ ही यान करतो. [या अथानं 'मु ािव ु म'
ोकांत विणले या पाच यान जपा या वेल कराव. पण पांच मख ु े, दहा हात इ यािद पाचे- यानसु ा
सवास साधेल अस नाही. हे दैिवक यान आहे. ] ितसरा अथ-जो सिवता-सूय देव आम या ब ना व कमाना
धमािदकांत ेरणा देतो, या या देदी यमान- वयं काशमान-अ ानमोहांधकाराचा नाश करणा या परमो कृ
तेजाचे-िबंबाचे, आ ही यान करतो. (हा भौितक ्या
अथ आहे ) सयू िबंबाचे यान करणे ज माधं ािशवाय इतर कोणालािह सहज साधेल - व जप करतांना एका ता
सल ु भ होईल.
िशरोमं ाचा अथ-(ओ ं आपः ) जल च आहे; ( योितः) सयू , चं इ याद च तेज च आहे;
'यदािद यगतं तेजः जगद् भासयतेऽिखलम् । यत् चं मिस य चा नौ तत् तेजः िवि मामकम् ' ( भ. गी.) (
रसः) मधुर इ यािद सव रस च आहेत. 'रसः अहम् अि म कौ तेय' (भ. गी.) 'रसः वै सः' (तै. िु त.),
(अमृतं) देवाचं े खा ; म अमृत तिह च आहे. 'अ नं , रसो िव णुः भो ा देवो जनादनः' ( ) सामवेद
(वेद ) सु ां च. 'वेदानां सामवेदोऽि म' (भ. गो.); (भभू वः
ु वरोम् ) भूल कािद सव लोक च आहेत.
दसु रा अथ-(आपः ) आ नोित, या नोित, हणजेच सत् , ( योितः ) वयं काशमान् = िचत,् ( रसः) आन द,
(अमृतं ) िन य, शा त, सनातन; अस ( ) पर आहे; व भःू भवु ः वः इ यािद सव ओम् हणजे
व पच आहेत. भःू सत्, भवु ः िचत,् वः (सवु ः) आनदं ; सख
ु व प हणजेच सदपू , िच प, आनदं प
ॐ हणजे च सव लोक आहेत. । सं येचा सक ं प-ह रः ॐ अ ी णो ि तीये पराध
ी ेतवाराहक पे ज बु ीपे भरतख डे द डकार ये देशे किलयगु े किल थमचरणे शािलवाहनशके
अमक ु नामसंव सरे , अमकु मासे, अमुकप े अमकु वासरे , अमुकशमाऽहं ममो पात-दु रत- य ारा
ीपरमे र ी यथ ातः (म या अथवा सायं) स यामपु ािस ये । हातांत पाणी घेऊन हा संक प हणावा;
'अमुक श दा या जागी संव सर, मिहना, प , इ याद च नांव उ चाराव, आिण शेवटी हातातं ील पाणी
ता हनांत सोडावे.

पिहले माजन
आपोिह ेित तच
ृ य िस धु ीप ऋिषः । आपो देवता । गाय ीछ दः । माजने
िविनयोगः ॥ आपो िह छा० इ यािद तीन ऋचाचं ा ऋिष िसंधु ीप हा आहे. हे ित ही मं ऋ० सं० अ० ७
अ० ६ व० ५ यातं ले आहेत.
ॐ आपो िह ा मयोभुवः । ता न ऊज दधातन । महे रणाय च से ॥१॥
हे (आपः ) उदकांन , जलदेवतानं (िह ) तु हीच नानपानािद करणारासं ( मयोभुवः थाः = थ) सख ु भिू म,
सख ु दायक आहातं ; ( मय = िशव, सख ु ; तै. िु त ) हणनू (ताः ) या तु ही (नः ) आप या सेवकांचे आमच,
( महे ) परमपू य, महान् (रणाय = रमणीयाय) रमणीय-जो परमा मा या या (च से) दशनासाठी (ऊज
दधातन ) अनािदकानं ी धारणपोषण करा. (नाहीतर ज म यथ) –
यो वः िशवतमो रसः। त य भाजयतेह न । उशती रव मातरः ॥२॥
हे जलदेवतांन ( वः ) तमु चा ( यः िशवतमः रसः ) जो परम क याणकारक मधुर रस आहे, (त य इह ) याचे
या लोक (नः भाजयत) आ हांला पा बनवा; पा ांत जसा रस सांठिवतात तसा आम यांत साठं वा. ा त
(उशतीः) आप या पु ाची पुि -तुि हावी अशी कामना ( करणा या) असले या (मातरः ) माता ( इव )
जशा दूध वगैरे उ म रस मुलाला पाजतात, या माणे तु ही करा. ॥२॥
ॐ त मा अरं' गमाम वः। य य याय िज वथ। आपो जनयथा च नः ॥३॥
हे ( आपः) जलदेवतानं आ ही, (वः ) तु हाल ं ा (त मा = त मै ) यासाठी पाप य होऊन परमा मदशन
हो यासाठी ( अरं गमाम ) अ यतं तळमळीन शरण आलो आहोत; हणनू तु ही, (य य, य = पाप ) पाप,
ताप, अ ान यां या ( याय) नाशासाठी, नाश होईल अशी (िज वथ ) कृपा ( साद) ेमान ीतीने
आम यावर करा. (च) आिण (नः ) आ हांला (जनयथ ) पु ािद जो पादनास समथ करा. (पु हणजे
आ म ान व पौ = मो असा अथिह िु तवचनाधार घेता येतो.) माजनाविध 'माजन' या पु तकाचा पवू ाध,
करण १८ व करणांत पाहावा.

मं ाचमन
सूय ेित मं य नारायण ऋिषः। सूय-म यु-म युपित-रा यो देवताः । कृित छ दः । मं ाचमने
िविनयोगः ॥
ॐ सूय मा म यु म युपतय म युकृते यः । पापे यो' र ताम् । य ा या पापमकाषम् । मनसा
वाचा ह ता याम् । पद् यामुदरेण िश ा । राि तदवलु पतु । यि क च दु रतं मिय । इदमहं
माममृतयोनौ सयू - योितिष जहु ोिम वाहा ॥ ( आ . गृ प० अ० १)
आचमनासाठी पाणी जस हातातं यावयाचे तसे घेऊन वरील मं ाने त अिभमिं त क न,
आचमनप ती माणे पण एकदांच यावे; आिण मी पापरिहत झालो आहे अशी भावना करावी. .
नतं र आचमन व ाणायाम करावे. अथ-सयू , ( म यु ) ोधािभमानी देव, ( म यपु तयः च ) आिण ोधाच
िनयमन करणारे देव, (मा) मला-माझ ( म युकृते यः पापे यः ) ोधजिनत, ोधाने के ले या, पापापासनू ( या
पापाचं ा नाश क न ) पालन (र ताम् ) र ण करोत; (रा या) गे या रा ीत (मनसा वाचा ) मनान व वाणीन,
(ह ता यां पद् याम् ) हातानं ी व पायांनी, (उदरे ण, िश ा) उदराने व िश ान ( यत् पापं अकाषम् ) मी जे काही
पाप के ल (तत् राि ः अवलु पत)ु या सव पापाचा राि देवता नाश करो. [परिहसं ािचतं नािद मानिसक पाप;
अस य, कठोर, अ ील भाषणािद वाणीची पाप; िहसं ा, अिभचार कमािद हातांनी के लेली; पायांनी िहसं ा
िकंवा गो ा ण-गु जन-पू य यांना िकंवा यां या आसनव -पा -श यािदकांना पायाने पश करणे वा
ओलांडणे इ यािद पायांनी के लेली पाप; अभ य-भ णािद, अपेयपानािद उदराने के लेली पाप; अग या-
गमनािद िश ाने के लेली पा] आिण ( यत् िक च ) जे काह (दु रतं मिय) पाप मा या िठकाणी असेल ( इदं )
हे सव ( अह)ं -करणारा मी व (माम् ) माझा िलंग देह यांस (अमतृ योनौ ) मो कारण असणा या (सयू
योितिष) सयू पी आहवनीया नीत (जहु ोिम) हवन करतो. या होमाने या सवाना भ मसात् क न, पापरिहत
होतो; यासाठी हे अिभमिं त जल मा या मख ु पी अ नीत ( वाहा) चागं ले हत होवो.
म या स येत–
आपः पुनि वित योः । नारायण ऋिषः । आपः, पृिथवी, ण पित च देवताः । अनु प् छ दः
। मं ाचमने िविनयोगः ॥
ॐ आपः पनु तु पृिथव पिृ थवी पूता पुनातु माम् । पुन तु ण पित पूता पुनातु माम् ॥१॥
यदुि छ मभो यं य ा दु रतं मम । सव पुन तु मामापो'ऽसतां च ित हं वाहा ॥२॥
ातःसं येतील मं ाचमना माणेच जल यावे. नंतर आचमन व ाणायाम करावे.
अथ-(आप ) उदके , जलदेवता (पिृ थव पनु तु ) पृ वीला व मा या देहाला पिव करोत. (पिृ थवी पतू ा) पिव
झालेली पृ वी व पािथव जड देह (मां पनु ात)ु -मला जीवाला पिव करो; ( णः पितः) वेदपालक, वेदपु ष,
देवाचा पालक, मला ( पनु तु = पनु ात)ु पिव करो; (पूता -सदा पावन असलेल ; [ पतू ा हे
ीिलगं ी प नपुंसकिलंगासाठी वापरले आहे ] मला पावन करो; ॥ १॥ या मं ांत देह ारा पावन व सािं गतले;
पण आतां य सांगतातः-(आपः) मा या हातांत असलेल जल ( यद् उि छ म् ) दसु यानं ी भोजन
के यानतं रचे िकंवा एकाच पा ांत पु ािदकांसह भोजन, हणजे उ ट अ न आिण ( यद् अभो यं) जे खाणे
िनिष आहे असे अ न, मी भ ण के ले असेल याचा दोष-पाप, (वा) आिण ( यद् दु रतं मम) मा याकडून
जे काही िनिष ाचरण, दु आचरण, इ यािद घडले असेल (सव आपः मां पुन तु) या सवाचा नाश क न हे
जल मला पावन, शु करो; (च) तसच (असतां ित हम् ) यां याकडून दानािद घेणे िनिष आहे अशा
अस जनाक ं डून मी ज दानािद. घेतले असेल या दोषांपासनू हे जल मला शु करो. ( वाहा) हे जल मा या
मुखा नीत चागं ले हत होवो. ॥२॥

सायंसं येत-
अि न ेित मं य नारायणऋिषः । अि न-म य-ु म युपतयोऽह देवताः । कृित छ दः । मं ाचमने
िविनयोगः । (आ . गृ प. अ..१)
ॐ अि न मा म यु म युपतय म युकृते यः । पापे यो र ताम् । यद ा पापमकाषम् । मनसा
वाचा ह ता याम् । पद् यामुदरेण िशना । अह तदेवलु पतु । यि क च दु रतं मिय । इदमहं
माममत॒ योनौ स ये योितिष जहु ोिम वाहा ॥
अथ—सूय मा० ' या मं ासारखाच आहे; फ 'सूय' या िठकाणी अि न', 'राि ' या िठकाणी 'अहः' =
िदवस आिण 'सयू योितिष' या जागी 'स ये योितिष' = ' ि कालाबािधत साधगु णु िविश आहवनीयअ नीत'
इतकाच फरक अथाम ये आहे. नतं र आचमन व ाणायाम करावे.
दुसरे माजन–
दिध ा ण इित मं य वामदेव ऋिषः । दिधका वा देवता। अनु प् छ दः ॥ आपो िह ेित ितसणृ ां िसंधु ीप
आपो गाय ी । िहर यवणा इित चतु य य इं ऋिषः आपो देवता । ि प् छ दः । एतेषां माजने िविनयोगः ।
ॐ दिध ा णो अका रषम् िज णोर य वािजनः। सुरिभ नो मुखा कर ाण आयू िष ता रषत् ॥१॥
(तै. स.ं १।५।११)
ॐ आपो िह ा मयोभवु ता नं ऊज धातन। महे रणाय च से ॥२॥
ॐ यो वः िशवतमो रस त य भाजयतेह नः उशती रव मातरः ॥३॥
ॐ त मा अरं गमाम वो य य याय िज वथ आपो जनयथा । च नः॥४॥ (१) (दिध ा णः) दिध,
सिमधािद हिवभ क अि नपु ष (िज णोः ) छ (अ य) यापक आिण ( वािजनः) अ नसपं न-असले या
देवाच 4) मी कम के ल आहे; तो देव (नः मख ु ा = मुखािन ) आमची मख ु (सुरिभ करत् ) सुग ध करो; आिण (
नः आयंिष ) आमचे आयु य ( ता रषत् ) विृ ंगत करो. ॥
आपो िह छािद तीन मं ांचा अथ पृ. ६ पाहा..
५ ॐ िहर यवणाः शच ु यः पावका यासु जातः क यपो याि व ः अि नं या गभ' दिधरे िव पा ता
न आपः श ऽ योना भव तु ॥ (तै. स.ं ५।६।१)
६ ॐ यासां राजा व णो याित म ये स यानतृ े अवप य जनानाम।् मधु तु ः शुचयो याः पावका ता
न आपः श ऽ योना भव तु ॥ (तै. सं. ५।६।१ )
७ॐ यासां देवा िदिव कृ वि त भ ं या अ त र बहधा भवि त । थाः पिृ थव पयसो ॑ दि त शु ा ता
न आपः श ऽ योना भव तु ॥ (ते. सं. ५।६।१)
ॐ िशवेन मा च ुषा प यताऽऽपः िशवयां तनुवोप पश ृ त वच ।सवा' ऽ अ नीर सुषदो' हवे वो मिय
वष बलमोजो िनध ॥
(तै. स.ं ५।६।१) (५) (िहर यवणाः) िनमलपणा व तेज यामं ळ ु े सो यासार या तांबसु वणान (शचु यः )
सहजशु (पावकाः) पावन करणार म (आपः ) उदक आहे; (यासु ) या या िठकाणी (क यपः, इ ः, जातः)
क यप व इ हे उ प न झाले; ( याः अि नं गभ दिधरे ) यानं ी अ नीला गभात धारण के ला; व या िव पाः)
िविवध पां या आहेत, (ताः आपः) या जलदेवता ( योनाः) सख ु कारक आहेत; तरी या (नः शं भव तुः)
आ हांस सुखदायक होवोत ॥ ५॥
(६) ( जनानां स यानतृ े अवप यन् ) लोकां या पु यपापािदकांचा िनवाडा करणारा (राजा व णः) राजा व ण (
यासां म ये याित ) या उदकातं गु पणे संचार करीत असतो; व जे ( मधु तु ः) मधुर रसाचा ाव करीत असते
( ताः) ते (शचु यः पावकाः) सहज शु व पावन करणारे व ( योनाः आपः) मुखक रक उदक (जलदेवता )
आ हांस सुखदायक होवो..
(७) ( देवाः) देव (िदिव) वगात (यासां भ कृ वा त ) याचं े सार पी अमृत आपले भ य भो य करतात; व
(याः अ त र े) ज जल अंत र ांत (बहधा भवि त ) पज यधारा पाने बहिवध होते, (याः पयसा पिृ थव
उ दि त) ज वतः या ओलेपणाने पृ वीला िभजिवते (ताः शु ाः आप:) ते िनमल जल, सुखकारक,
सखु दायक जल, आ हासं सख ु देवो.
(८) हे (आपः ) जलदेवतानं ो ( िशवेन च षु ा) आप या क याणकारक ीने (मां प यत ) मा याकडे पाहा;
आिण (िशवेन तननु ा ) तुम या क याणकारक व पाने (मे वचं उप पश ृ त ) मा या वचेला पश करा.
(अ सुषदः) उदकांत राहणा या ( सवान् अ नीन् ) सव अ न ना (हवे - मी बोलावीत आहे. तु ही येऊन (वः)
आपली ( वचः ओजः बलम् ) काि त, ओज व बल याचं ी (मिय िनध ) मा यातं थापना करा.

अघमषण-
ु पदािदित मं य कोिकलो राजपु ऋिषः । आपो देवताः । अनु प् छ दः । अघमषणे िविनयोगः ॥
( तै. ा. २।६।६ ) करण १९ पाहा.
ॐ ु पदािदवे मुमुचानः । ि व न: ना वी मलािदव । पूतं पिव ेणेवाऽऽ यम् । आपः शु ध तु मैनसः
॥
(द.ु पदात् ) का ा या पायखोड्यांतनू (ममु चु ानः ) राजाने दयेन मु के लेला ( इव) जसा शु , िनद ष,
िनरपराधी ठरतो; (इव) जसा (ि नः ) घाम आलेला मनु य ( नातः). नान के लेला (मलात् ) मळापासनू मु
होतो, (पिव ेण इव) ादेशमा सा दोन दानं ी के ले या शिु सं काराने (आ यं इव) जस घृत-तपू (पतू ) शु
होते, या माणे (आपः) जलदेवता (मा एनसः) मला पापापासनू सोडवनू (शु ध त)ु शु पिव करोत..
ना वी = ना वा - यानंतर आचमन व ाणायाम करावे.
अ यदान-
णव य ऋिष ा । परमा मा देवता। दैवी गाय ी छ दः ॥ सम त या तीनां जापितऋिषः। अि नवा वािद या
देवताः । गाय यिु णगनु प् छ दांिस ॥ गाय या िव ािम ( जापित ) ऋिषः । सिवता देवता। गाय ी छ दः ।
एतेषां ीसयू ाया यदाने िविनयोगः ॥
ॐ भभ ू ुवः वः। ॐ त सिवतु०... चोदयात् ॥ व िपणे सयू नारायणाय नमः इदम यम द ं न
मम ॥ ातः सायं ३।३ ावे.
म या हसं येत-उ याने एक अ य.
म या हसं येत-
हंसः शुिचषिदित मं य वामदेव ऋिषः । सूय देवता। जगती छ दः । ीसूयायाऽ यदाने िविनयोगः :
(ऋ. सं. अ. ३।७।१४)
ॐ हस ं ः शिु चष सरु त र स ोता वेिदषदितिथदुरोणसत् । नषृ दूरस तस योमसद जा गोजा ऋतजा
अि जा ऋतम् ।।
या मं ाने एकच अ य ावा. अथ-(हसं ः) पापांचा संहार करणारा व आकाशमंडळांतून रा ंिदवस गमन
करणारा, (शुिचषत् ) पु य े ािदकांत गमन करणारा, (वसःु ) वृि पी उदकाचे िनवास थान,
(आिद या जायते विृ ः'), विृ पाने जगाचे िनवास थान, (अ त र सत् ) वायु पाने अ त र ांत राहणारा; (
होता वेिदषत् ) अि न पान वेदीत राहणारा 'अि नह ता' ( िु त ), (अितिथः) ितिथवारािद िनयम नसले या
देवासं सु ां अितथीसारखा पू य, (दरु ोणसत् ) दयकमलातं राहणारा, (नृषत् -~-सत् ) ाण पाने मनु यातं
राहणारा, (वर-सत् ) उ कृ थानातं राहणारा, (ऋत-सत् ) य ातं व स यातं राहणारा, ( योम-सत् )
अ त र ांत चं न ािद पाने राहणारा, (अ जाः ) अप-् जा.-जलांत जलचर पाने ज मणारा, (गो-जाः) गो =
पृ वी; पृ वीवर थलचर पाने ज मणारा, (ऋत-जाः) परमा यापासून उ प न होणारा, (अि जाः) पवतांत
पाषाणािद पाने उ प न होणारा; असा जो सयू याला ( ऋतं ) हे अ यजल ा होवो.
सायंकाळी ातःकाळ याच मं ाने तीन अ य बसनू ावे-'िव णु व िपणे सयू नारायणाय नमः इदमयं द ं न
मम । अस मं ानतं र हणाव.
रा ी म या ह स या करणे झा यास अ यदानाचा मं ः--
आ कृ णेनेित मं य िहर य तूप ऋिषः । सिवता देवता । ि प् छ दः । ी सूयायाऽयदं ाने
िविनयोगः ॥ (ऋ. स.ं अ. १।३।५).
ॐ आ कृ णेन रजसा वतमानो िनवेशय नमृतं मयं च। िहर ययेन सिवता रथेनाऽऽदेवो याित भुवनािन
प यन् ॥
( कृ णेन रजसा ) कृ णवणा या अ त र लोकातं ून (आ वतमानः ) वारंवार येणारा आिण ( अमतृ ं च )
मरणरिहत देव व मरणरिहत ाण, (च मयं ) आिण मरणशील मनु यासं व शरीरांस ( िनवेशयन् ) आपाप या
थानी थापन करणारा, कायास लावणारा ( देवः सिवता) देदी यमान सयू देव ( भवु नािन प यन् ) सव
भवु नाना कािशत करीत (िहर ययेन-िहर मयेन) सवु णमय ( रथेन) थाने (आ याित) आम या समीप येत
आहे.

अ य िद याबरोबर या गाय ी अ ाला परत आण यासाठी अ ोपसंहरण कराव.

अ ोपसंहार-मं य जापित िषः । ाि नवायवािद या देवताः । यजु छ दः। अ ोपसंहरणे
िविनयोगः ॥ अस हणनू खालील मं हणावा..
ॐ आपो योती रसोमतृ ं भूभुवः वरोम'् अथ पवू िदला आहे. हा मं हणनू याला जोडून
'आग छ देिव थात यं िव य दयं मम' हा मं हणावा. हे देवी गाय ी परत ये आिण मा या दयातं
वेश क न रहा.
अ यदानाचा मं हट यावर अ य दे यापवू येक वेळी अशी ाथना करावी : ‘उि देिव ग त यं
पुनरागमनायच' गाय ी देवी ऊठ व पु हां परत ये यासाठी या अ य जलांत वेश क न वां जाव. असे
हणाव व गाय ीने या जलांत वेश के ला आहे अशी भावना करावी.
म या ह सं येत अ ोपसंहरण क ं नये
 वतः याभोवती दि णा
अथ सजलेन पािणना ि ः दि णं अनु जनं कत यम् ( ीकृ णपंिडत भा ये) हातांत पाणी घेऊन याची
अखंड धार आप याभ वत सोडीत तीन दि णा करा या. कोणी एक सांिगतली आहे. असािवित मं य
जापितिषः । आिद यो देवता । िनच ाजाप या गाय ी छ दः । दि णायां िविनयोगः ॥
ॐ असावािद यो (. गृ प. अ. १) (असौ ) हा आकाशातं उगवणारा व मा या दयातं जीवा मा
पाने असणारा सूयम डला तगत (आिद यः) परमा मा, आहे. 'सूयः आ मा जगतः त थषु ः च'
(सूय प०)आणखी आधार 'अ यदान व दि णा' (पवू ाध करण २०) करणातं पाहावे. येथे 'जीवो एव
न अपरः' या अभेदा सहज िचंतन होते. नंतर आचमन व ाणायाम तीन करावे.
आसन िविध
ॐ पृ वीित मं य, मे पृ ऋिषः। कूम देवता सुतलं छ दः। आसने. िविनयोगः ।
ॐ पिृ व वया धतृ ा लोका देिव वं िव णनु ा धतृ ा॥
वं च धारय मां देिव पिव ं कु चाऽऽसनम् ॥१॥ हे पृ वी देवी ! तूं लोकानं ा धारण के ले आहेस, व तल
ु ा
िव णनू धारण के ली आहे. नंू मला धारण कर व आसन पिव कर ॥१॥
आसनिवध त के हां काय कराव त 'आसन व आसनिविध' (पूवाध करण २१) करणातं पाहाव.
ऊ वके िश िव पाि मांसशोिणतभ णे। ित देिव िशखाब धे चामु डे परािजते ॥२॥

(ऊ वके िश) िजचे के स उंच वर आहेत, (िव पाि ) डोळे िव प, भयानक आहेत, (मांस-शोिणत-भ णे) जी
मासं व र भ ण करते, अशा हे (अपरािजते) िजचा कोणीिह पराभव के लेला नाही अशा चामंडु े देवी! तूं
(िशखाब धे ) मा या शडी या गाठं ीवर (ित ) रहा ॥२॥
या मं ाने शडी या गाठं ीला उज या हाताने पश करावा आिण चामु डा देवी तेथे बसली आहे अशी भावना
करावी.
३ भूतो सारणम-् -भमू ीवरील भतू ांना-जीवांना हाकलून लावणे ' अपसप त'ु मं य वामदेवो भूता यनु प् ।
भतू ो सारणे िविनयोगः ।।
अपसप तु ते भूता ये भूता भूिमसंि थताः।
ये भूता िव नकतार ते ग छ तु िशवा या ॥३॥ जी भतू , जीवजंत,ु भूमीवर असतील यांनी येथनू दूर
चालते हाव, आिण जी कमात िव न करणारी भूत असतील यांनी िशवा या आ ेन िनघनू जाव. ॥३॥
४ भतू -िपशाचो सारणम-् -भतू -िपशाचानं ा हाकलनू लावणे.
अप ाम तु भूतािन िपशाचाः सवतोिदशम् ।
सवषामिवरोधेन कम समारभे ॥४॥ अंत र ांतील सव भूतांनी-जीवांनी आिण िपशाचािदकांनी (
सवतोिदशम् ) मा या सभोवताल या सव भागांतून दूर िनघनू जाव; कोणीिह िव न क ं नये; सव िवरोधरिहत
होऊन मी आतां जप पी कम सु करीत आहे ॥ ४ ॥
यास
गोिव दािदकर यास--अगं ु ा े तु गोिव दं तज यां तु महीधरम् । म यमायां षीके शं अनािम यां
ि िव मम् ॥ १॥ किनि यां यसेि णुं करम ये तु माधवम् । एवं च करिव यासं सवपाप णाशनम्
॥ २॥
ही साथ नावं व अगं ु ािद थाने याचं ा सबं धं पवू ाध करण २३ म ये पाहावा.
'अंगु ाये तु गोिव द ' हणतांना तजनीचे पढु ले पर आंगठ्या या पढु या पेरावर िफरवावे. नंतर आंगठ्याचे पव
कमाने पढु ील चार बोटां या अ ावर तो तो मं हणत िफरवावे. 'करम ये तु माधवम् ' हणत डा याची चार
बोट उज या तळहातावर व उज याची डा या या करतलावर लावावी.
णव यास- अं नाभौ यसािम। ॐ दये यसािम। ॐ म मुखे यसािम। ॐ िशरिस यसािम, या
या िठकाणी उज या हाताची चार बोट लावावी.
३ या ित यास-ॐ भूः पादा यां नमः । ॐ भुवः जानु यां नमः । ॐ वः किट यो नमः । ॐ महः
ना यै नमः । ॐ जनः दयाय नमः । ॐ तपः क ठाय नमः । ॐ स यम् ललाटाय नमः । ॐ
पर िशरसे वाहा ॥ वरील मं हणत माने (१) दो ही पाय, (२) गडु घे, (३) दो ही कटी, (४) बबी,
(५) दय, (६) गळा, (७) कपाळ व (८) म तक म य, या िठकाणी उज या चार बोटांनी पश करावा
४ गाय ीऋ यािद यास-गाय या िव ािम ( जापित ) ऋषये नमः िशरिस । गाय ी छंदसे नमः मुखे
। सिवतृदेवतायै नमः दये । ॐ रे बीजाय नमः गु े। ॐ िणं श ये नमः पादयोः । ॐ यं क लकाय
नमः नाभौ ॥
५ कर यास-ॐ त सिवतरु ंगु ा यां नमः । ॐ वरे यं तजनी यां नमः। ॐ भग देव य म यमा यां
नमः । ॐ धीमिह अनािमका यां नमः। ॐ िधयो यो नः किनि का यां नमः । ॐ चोदयात्
करतलकरपृ ा यां नमः ॥
६ दयािद यास-ॐ त सिवतु ( ा मने). दयाय नमः । ॐ वरे यं (िव वा मने) िशरसे वाहा ।
ॐ भग देव य ( ा मने ) िशखायै वषट् । ॐ धीमिह (परमा मने) कवचाय हम् । ॐ िधयो यो नः
( ाना मने) ने याय वौषट् । ॐ चोदयात् ( स या मने) अ ाय फट । ॐ भूभुवः वः इित
िद बंध:। कंसांतील श द कोणी कोणी उ चारतात. - वरील यासांचे थोड प ीकरण-(१) गोिव दािदकांना
या या थानी थापन क न थम हात पिव करावयाचे व या या थानां या उपयोगाकडे ल
वेधावयाच, यािवषयी पु कळ िलिह यासारखे आहे; पण िव तार करणे इ नाही. (२) णवा या मा ा व
णव यां या यासानं ी ती ती थाने त ू प करावयाची, (३) ऋ यािद यासान गाय ी या ऋ यािदकांस या या
थानी थापन करावयाच; कारण पढु े गाय ीचा जप करावयाचा आहे. (४) या ित यासाने भल ू ॊकािद सात
लोकांना मशः पायांपासनू कपाळापयत थापन क न जे ाडं ी ते िपडं ी ही भावना जागृत क न िपडं
ाडं याचं े ऐ य दाखिवले जाते. तसच हेिह दाखवावयाचे आहे क , पायापं ासून कपाळा-ललाटा-पयत सव
ैत-(उजव डावे अस ) अस आहे, व पर ाचा म तकम यातं यास क न हे सुचिवल जात को तेथे ैत नाही
व सव भासमान ि वाला याचाच आधार, तच अिध ान आहे. (५) कर यास व दय यास यातं गाय ी
मं ाचे िविवध िवभाग हात व दयािद ते ते अवयव यां या िठकाणी थापन के ले आहेत. 'धीमिह ' चे कवच-
िचलखत पान धारण के ले आहे. धीमिह = यान करतो. यानासारख पापतापदःु खािदकापं ासून संर ण
करणारे दुसर साधन, कवच-िचलखतच नाही! ' चोदयात् ' पदाला अ पाने जवळ ठे वले आहे अशी
भावना क न डा या हाता या तळ यावर उज या हाताची तजनी व म यमा ही दोन बोट 'फटू' हणत जोराने
मारावयाची. 'फट् हणतां ह या' ही हण ल यांत यावी! हणजे 'फटू' मं ाचा भाव यानी येईल. या
अ ाने सव दोष, सव िव ने पळवनू लावली आहेत अशी भावना करावयाची; आिण गाय ीजप पी मु य
सं या, मु य कम, पणू होईपयत तरी या वा इतर दोषािदकानं ी पु हां आप याजवळ येऊ नये हणनू
आप या सभ वत उज या हाताने िटचक वाजवीत जणंू अभे तटबदं ी तयार के ली आहे अशी भावना
िद बंध क न करावयाची. “जयापाशी जैसा भाव । तयापाश तैसा देव" या िवधीचे लेडबीटरना आलेले
अनभु व मु ाम पहावे. (ए टपल थॉट फॉम ).
७ अ रदेवता मरण - गाय ी मं ांतील चोवीस अ रां या देवतांचे मरण कर यास पुढील ोक उपयु
आहेत, याचं ा उ चार सावकाश करावा.
'अि नवायुरिविव तु ् यमो जलपित ः। पज य इ ो गंधवः पषू ा च तदनतं रम् ॥१॥
िम ोथव णः (िम ाव णौ ) व ा, वसवो म तः शशी। अिं गरा िव (िव ेदवे ाः) नास यौ (अि नीकुमार )
क तथा (कः= देव) सवदेवताः॥२॥
ो ा च िव णु मशोऽ रदेवताः। गाय या जपकाले तु किथताः पापनाशनाः ॥३॥ यदाकणनमा ेण
सांग जपफलं मनु े ॥
८ चोवीस त वांचे मरण - चोवीस अ र चोवीस त वांची ोतक आहेत.
पिृ थ याप तथा तेजो वायुराकाश एव च । ग धो रस पं च पशः श द तथैव च ॥१॥ उप थं पायुपादं च
पाणी वागिप च मात् । ाणं िज हा च च ु वक् ो ं च ततः परम् ॥२॥ मनोबुि मह चैव तथाऽ य ं
िवदबु धाः।
ु पंचिवसाव त व ओकं ार = हे होय. जापकाचा देहसघं व सव िव या पंचवीस त वांचे झालेले
आहे.
अ र यास-ॐतत् पादागं ु यो यसािम, या माणे येक अ रापवू ओकं ार उ चा न शेवटी ' यसािम'
हणाव. सकारं गु फदेशे ( दो ही घोटे). िवकारं जघं योः ( पोट या). तक ु ारं जा वोः ( गुडघे ). वकारं ऊव ः
(मांड्या) रे कारं गु े (गुदा). िणकारं िलंगे. यंकारं किटदेशे. भकारं नाभौ. गोकारं जठरे . देकारं तनयोः ( दो ही
तन ). वकारं दये. यकारं क ठे , धीकारं मख ु े. मकारं तालुिन. िहकारं नािसका े, िधकारं ने योः योकारं
वु ोम ये, योकारं ललाटे. नःकारं पूवमुख,े कारं दि णमख ु ,े चोकारं पि ममख ु े. दक
ु ारं उ रमुखे. ॐ यातकारं
िशरिस यसािम. ( कोणी फ 'या' घेतले आहे व तकार य जन सवागे असा २५ वा यास घेतला आहे; पण
हा अ र यास आहे आिण यंजन हणजे अ र न हे. थम जस 'तत् ' सवानी घेतले आहे, तस 'यात'् घेणेच
यो य.)
एतान् िव य य धमा मा िव णिु शवा मकः ॥ महायोगी महा ानी परं िनवाणकं जेत् ॥
जो धमा मा हे अ र यास ेन करतो, तो ा-िव ण-ु िशवा मक महायोगी महा ानी होऊन िनवाण पी
परम सख ु ाची, परमपदाची ाि करतो.
गाय ी यान
मु ा-िवदुम-हेम-मील-धवल छायैमखै
ु ी णे । यु ािम दुकला-िनब -मुकुटां त वाथवणाि मकाम्
॥ गाय ी वरदाऽभयाऽकुश-कशा-शूलं कपालं गुणं। शंख च मथाऽरिव दयुगलं ह तैवह ती भजे ॥
 येक मखु ाला तीन ने व चं कोरयु मक
ु ु ट घातलेला आहे. ती पांच मख
ु मोती, पोवळे , सोने, इं नीलमिण
व शु गौर अशा वणाची आहेत; वरदिच ह, अभयमु ा, अंकुश, चाबूक ( कशा ), शल ू , कपाल, पाश
(गणु र जु ), शंख, च व कमलांची जोडी ही दहा, दहा हातांत िजन धारण के ली आहेत; व जी चोवीस
त व ितपादक चोवीस अ रमय आहे, अशा गाय ी देवीच (आिदश च ) मी यान करतो. ितला भजतो.
ित ही सं यातं यास के यावर वरील ोकातं विणले या पाच यान के लेच पािहजे. मानसपजू ा- यात य
पजू ां कुव त पचं िभ ोपचारकै ः॥
(दे. भाग.) याच यान के ले असेल या देवतेची पंचोपचारांनी मानसपजू ा के ली पािहजे.
ॐ लं पृिथ या मने ीगाय यै ग धं ( च दनं ) समपयािम नमो नमः ॥१॥ ,
हं आकाशा मने पु पािण तुलसीिब वप ािण समपयािम नमो नमः,
य् वा वा मने घपू ं समपयािम नमो नमः,
रं अ या मने दीपं समपयािम नमो नमः,
वं जला मने अमृतनैवे समपयािम नमो नमः,
ॐ य रं लं वं हं पु पांजिलं समपयािम नमो नमः,
मानसपूजा हणजे वरील मं नसु ते मनातं उ चारणे न हे, तसे के याने पजू ा न घडतां पजू ामं ांचा मानिसक जप
के ला अस ठरे ल. ते ते पदाथ मनाने िनमाण के लेले अतं द ीला साफ िदसले पािहजेत; व बाधपजू ेत जसे हातानं ी
मतू वर अपण के ले जातात तसे दयातं ील मतू वर हातानं ी अपण के लेले िदसले पािहजेत. कोण यािह
देवते या मानसपजू ेत हे मं देवतानाम बदलून वापरता येतील. वर पंचोपचार पूजाच सािं गतली असली तरी
षोडशोपचार पजू ासु ा कर यास हरकत नाही. ही पजू ा क न मग या या सं येच यान कराव.
ातःसं या यान-
बाला, सां यायनसगो ा, गाहप या यपु थाना
उ दािद यसंकाशां पु तका करां मरे त् ।
कु भािजनधरां र ग धाढ्यां हसं गािमनीम् ॥
र मा या बरां देव ात ा िविच तयेत् ॥

मा या ह सं या यान-
ेतां ेता बरां देव ेतग धानल
ु ेपनाम् ।
ि ने ां वरशूलौ च परशंु चाभयं तथा ॥
वषृ गां शि ं च म या े संिविच तयेत् ।

साय सं या यान-
कृ णां कृ णा बरां देव कृ णग धानलु ेपनाम् ॥
शङ्खच गदाप धरां देव सपु णगाम् ।
िव णश
ु ि ं तु साया े सवदा सिं विच तयेत् इित ॥
आवाहन
आग छे ित मं य वामदेव ऋिषः । गाय ी देवता । अनु प छ दः : आवाहने िविनयोगः ।
आग छ वरदे देिव जपे मे सि नधौ भव । गाय तं ायसे य माद् गाय ी वं ततः मृता॥
हे ( वरदे ) इि छत वर देणा या देवी गाय ी! ये आिण जपकाळी (मे) मा या (संिनधौ भव) अगदी जवळ,
दयातं राहा. (गाय त ) गाणाराचजप यान करणारा, ( ायसे) तूं र ण, उ ार करतेस हणनू तल
ु ा गाय ी
हणतात (तरी तंू माझे सरं ण व उ ार कर.)
'आयातु वरदा देवी' इ यािद मं ाणां नारायण ऋिषः । सं या (गाय ी, सािव ी वा सर वती ) देवता।
अनु प छ दः । ओजोसी य य यजु छ दः । आवाहने िविनयोगः ॥ ( २५ व करण पहावे.)
आयातु वरदा देवी अ रं संिमतम् । गाय ी' छ दसां मातेदं जुष व मे ॥१॥ यद हा कु ते
पापं तद हात ितमु यते । य ाि ो कु ते पापं त ाि या ितमु यते ॥ २ ॥ सववण महादेिव
सं यािव े सर वित । अजरे' अमरे देिव सव देिव नमोऽ तु ते॥३॥
'अजरे अमरे ० ' हा अधा मं एका ऋ वेदी स या भा यातं आहे; पण तेथ वर िदलेले नाहीत. सातारा येथील
वे. म.ू गोडबोले (तैि रीय) घनपाठी याजं कडून व पु यातं ील िवनायकशा ी पारखी याजं कडून वरासं िहत
िमळाला. दो ही िठकाणाहं न िमळाले या वरांत भेद नाह ; हणनू ते वर िदले आहेत. नािसक येथून एकाकडून
स वर िमळाला यांत 'अमरे ' असा भेद वरांत आढळला; हणनू वाराणसी चौखंबा पु तकालयाकडून
'ऋ ाितशा य उ वट भा य व िहदं ी िव ततृ टीका यांसिहत मागिवले. परंतु िश लक नाही हणनू यानं ी
पाठिवले नाही. यांत ितस या पटलांत वर कसे कोठे कां ावे याची मािहती िमळाली असती; पण ईशे छा
तशी िदसत नाही. या पु तकाची िकंमत ९ पये यां या कॅ टलागम ये िदलेली आहे. अनेक शा ी पंिडतांना
िलिहले पण िनणय िमळाला नाही. वरभेदान अथभेद होतो हे खरे असले तरी 'अमरे ' श दांत तसा अथभेद
हो यास जागा नाही. काशीतील एका िस म. म. पि डतास िलिहले आहे; िनराळे वर िस झा यास तसा
बदल के ला जाईल.
ओजो'ऽिस सहो'ऽिस, बलमिस ाजो'ऽिस, देवानां धामनामाऽिस, िव मिस िव ायुः, सवमिस
सवायुरिभभूर -गाय ीमावाहयािम, सािव ीमावाहयािम, सर वतीमावाहयािम, छ दह नावाहयािम,
ि यमावाहयािम ॥ (ते. आ० १०॥३४-३५).
गायि या गाय ी छ दो िव ािम ऋिषः सिवता देवताि नमुखं ा िशरोिव णु दय ः िशखा
पृिथवी योिनः, ाणापान यानोदानसमाना स ाणा ेतवणा सां यायनसगो ा गाय ी
चतिु व“श य रा ि पदा षट्कुि ः प चशीष पनयने िविनयोगः ॥
अथ-'आयातु०' इि छत वर देणारी गाय ी देवी, (अ रं ) िवनाशरिहत ( सिं मतम् ) वेद माणांनी िनि त
अशा त वाचा बोध कर यासाठी (आयातु) मा या दयांत येवो. हे (छ दसां माते) वेदमाते गाय ी (इदं
 जुष व मे) मला या ाचा उपदेश कर. हे सववणे, हे महादेवी, हे सं यािव , हे सर वती ( अजरे अमरे )
जरामरणरिहत देवी हे सव देवी! तल ु ा नम कार करतो. तु या उपासकाकडून िदवसा जे पाप घडते यापासून तो
या िदवसातं च मु होतो; आिण रा ी म पाप घडते यापासनू तो रा ीच मु होतो.
'ओजोऽिस०' हे गाय ी! (ओजः ) अ मधातु पी ओज, ( सहः ) काम ोधाद चा व इतर श ंचा पराभव
कर याचे साम य, (बलम् ) देहबळ, बिु बळ इ० (भाजः) तेज, तचूं ( अिस ) आहेस; ( देवानां धाम) देवाच
ं े
म दैवी तेज व देवाचं े िनवास थान (नाम ) आिण नाम तचंू आहेस; (िव अिस) सव िव तचूं आहेस, (
िव ायःु ) िव ाचे आयु य तंचू आहेस, फार काय सव काहं तूंच आहेस, (सवायुः) सवाचे आयु य तूंच
आहेस, (अिभभःू ) सव पापतापािदकांचा संहार करणारी तूंच आहेस, आिण (ॐ) णवान विणला जाणारा
परमा मा, तूंच आहेस; हणनू गाय ी-सािव ी-सर वती- पाने असले या तुला, गाय यािद सव छ दांना,
देव-िव ािम ािद सव ऋष ना आिण (ि यम् ) ल मीला (आवाहयािम ) मी आवाहन करतो.
गायि याः (तैि रीय नारायणोपिनषदांत असाच पाठ आहे. ) पासनू 'योिनः' पयत अथ त आहे. ाण,
अपान, यान, उदान व समान या पंच ाणा मक ती आहे. ( स ाणा) देवदत-फम. धनंजय-नाग व फूकर या
उप ाणा मकिहती आहे. वेतािद िविवध वणाची आहे; सां यायन भाषी या गो ासारखे ितचे गो आहे.
ित यातं यजं ने सोडून चोवीस अ रे आहेत. (ि पदा) वेद-यजवु द व सामवेद व पी तीन पाद, ित यात
आहेत. (षटकुि ः) पवू , पि म, दि ण, उ र आिण ऊ व व अधर (खालची ) या सहा िदशा पी सहा कुशी
ितला आहेत; (पंचशीषा) ती पाँच म तकांनी यु आहे. ( याकरण, िश ा, क प, िन व योितष ही पांच
िशरे आहेत ). ितचा-गाय ीचा थम उपनयनांत (मंजु ीत) िविनयोग के ला जातो.
ल. ठे .-चोवीस अ रानं ी यु असलेली जी गाय ी ितला पांच म तक आहेत, हे या अितवचनानेच ठरले, या
अथ गाय ीच यान हणजे पंचमुखीचच यान ित ही सं यातं के ले पािहजे हे िनि त झाले. ित ही सं यातं
२४ अ रां याच गाय ीचा जप करावयाचा असतो. मं हणजेच देवता हेिह या तु ीने ठरले. आवाहन देवीच
आहे !

शापिवमोचन
देिव गायि िवरंची-विस िव ािम -व णशापे यो मु ा वरदा भव-एवढे हटले हणजे
गाय ीशापिवमोचन-िविध झाला. हा अितसंि िविध देवी भागवतांतला आहे.

मु ा दशनम्
समं ख
ु ं (समु ख
ु ं) सपं टु ं चैव िवततं िव ततृ ं तथा। ि मुखं ि मुखं चैव चतःु -पंचमख
ु े तथा ॥१॥ ष मुखाधोमख
ु े चैव
यापका जिलकं तथा। शकटं यमपाशं च ंिथतं स मुखो मुखम् ॥२॥ लंब मिु कं चैव म यः कूम वराहकम्
। िसंहा ा तं महाका तं मु रं प लवं तथा ॥३॥
एता मु ा न जानाित गाय ी िन फला भवेत् ।। एता मु ाः कुव त गाय ी िसि दा भवेत् ॥ ४॥ एता मु ा न
जानाित त य देवी न िसद् यित।
शपि त देवताः सवा गाय य रसिं ताः॥५॥
 गाय ीजप
आचमन क न तीन ाणायाम करावे. नंतर संक प- ातःकाळी-न दशनादार य सयू दयपयतं गाय ीजपमहं
क र ये, हा मु य सक
ं प. हे श य नसेल तर सह , अ ो रशत-अ ािवश ं ित-दश-सं याकं जपमहं क र ये
असा सक ं प करावा. म या ह सं येत असाच करावा.
सायक
ं ाळी-अधा तिमतभा करात् तारकोदयपय तं गाय ीजपमहं क र ये िकंवा सकाळ या माणेच,
गौणसकं प करावा.
णव य ऋिष ा। परमा मा देवता। दैवी गाय ी छ दः ॥ सम त या तीनां जापित िषः ।
अि नवायवािद या देवताः । गाय यिु णगनु प छ दांिस ॥ गाय या िव ािम ( जापित ) ऋिषः । सिवता देवता
गाय ी छ दः । जपे िविनयोगः ॥
ॐ भूभुवः वः । ॐ त सिवतुवरे यं । भग देव य धीमिह । िधयो यो नः चोदयात् ॥ ॐ
(ि पदा गाय ी – येक ॐ हणजे एक पाय)
नतं र िवसजनमु ा दाखवा या.
सरु िभ ानशपू च योिनः कूम ऽथ पंकजम् ।
िलङ्गं िनयाणकं चैव जपा तेऽ ौ दशयेत॥् ल णे करण २६ म ये पाहणे. नंतर यास-फ
दयािदषडंग यास करावे, बाक चे नकोत.

सयू प थान
ातःकाल सूय प थानं

ॐ िम॒ य ॑ च॒रष् णी ॒ धृत ॒ वो ॑ देव॒ य ॑ सान ॒ िसम् । स॒ यं िच॒ ॑ व तमम् । िम॒ ो जनान् ॑ यातयित
जान॒ न-् िम ॒ ो दाध॑ ार पृिथ॒वी मतु ॒ ाम् । िम ॒ ः कृ॒ ी रिनि॑ मषाऽ॒ िभ च ॑ े स॒ याय ॑ ह ॒ यं घतव
ृ ॒ ि॑ धेम ।
सिम ॑ ॒ म य अ ॑ तु ॒ य ॑ वा ॒ य त ॑ आिद य॒ िश ित ॑ त॒ ेन ॑ । न ह ॑ यते ॒ न जीयते
॑ ॒ वोतोन॒ ैन ॒ म ंहो ॑ अ ो ॒
यि तत॑ ो॒ न दूरात
॒ ् ॥ (तै. स.ं 3.4.11)
म या सूय प थानं

ॐ आ स॒ येन ॒ रजस॑ ा ॒ वतमानो ॒ य॑ नम॒ ृतं ॒ म य ॑ च । िहर॒ ययेन॑ सिवत॒ ा रथे॒नाऽदेव॒ ो याि॑ त ॒ भुवन॑ ा
॑ िनवेश
िनप॒ यन् ॑ ॥
उ य॒ तमस॑ ॒ प र ॒ प य ॑ तो ॒ योित ॒ ॑ ् । देव॒ देव॑ ॒ ा सूय ॒ मग ॑ म योित ॑
रम म॒ ं ॥
उदु ॒ यं जात॒ वेद॑ सं देव॒ ं-वँह॑ ि त के ॒तवः॑ । शे॒ िव ा ॑ य॒ सयू ऽम् ॥ िच॒ ं देव॒ ाना ॒ मदु गा
॑ ॒ दनीक॑ ं ॒ च -िम
ु ॑ ॒ य॒
व ॑ ण या ॒ नेः । अ ा॒ ावा ॑ पृिथव॒ ी अ त ॒ र ॑ ग॒ ं् सयू ॑ आ॒ मा जगत॑ त ॒ थषु ॑ ॥
त च -द ु ॑ व॒ िहत॑ ं परु ॒ ताऽ चु ॒ मु ॒ चरत॑ ् । प येम॑ शर॒ द ॑ शत॒ ं जीवेम॑ शर॒ द ॑ शत॒ ं न दाम॑ शर॒ द ॑ श॒तं मोदाम॑
शर॒ द ॑ शत॒ ं भवाम॑ शर॒ द ॑ शत॒ गं् शणवा
ृ ॒ म॑ शर॒ द ॑ शत॒ ं प वाम ॑ शर॒ द ॑ शत॒ मजीता ॑ याम शर॒ द ॑ शत॒ ं जो च॒
सूय ॑ षे॒ ॥ य उदगा ॑ महत॒ ोऽणवा
॑
ि ॒ ाजमान स रर॒ य॒ म या ॒ समा ॑ वृषभ॒ ो लोिहता ॑ ि॒ मनस॑ ा पनु ातु ॥
॑ ॒ सूय िवप
सायङ्काल सूय प थानं

ॐ इम॒ मे ॑ व ण शृधी ॒ हव ॑ म॒ ा च ॑ मृडय । वा मव॑ ॒ यु राचके॑ ॥ त वा ॑ यािम ॒ णा ॑ ॒ त

॑ ॒ व दमान
दाशाऽ ते ॒ यजम॑ ानो हि॒ विभः॑ । अहेडमानो
॑ ॑ ॥
व णे॒ह बो ॒ यु ॑ श॒गं्॒ समान॑ ॒ आयुः॒ मोषीः
यि चि॒ ते ॒ िवशोयथा ॑ ॒ देव॑ व ण त॒ म् । िमन॒ ीम॒ िस॒ िव ॑ िव । यि क चेद॒ -ं वँ ॑ ण॒दै ये॒ जनेऽ॑ िभ ोह॒ -
मन॑ ु ॒ याऽ राम॑ िस । अिच ॑ ी ॒ य व॒ धमाय॑ यु ोिप-॒ ममान-॒ त मा ॒ देनस॑ ो देवरी रषः । िक॒तव॒ ासो॒
यि ॑ रप॒ नु दीि॒ व य ाघा
॑ स॒ यमतय ु ॒ न िव॒ । सवात॒ ािव य ॑ िशिधर॒ ेवदे॑ व॒ ाऽथाते॑ याम व ण ि य॒ ासः॑ ॥
(तै. स.ं 1.1.1)
िद देवतािदवंदन
पूव आिद िदशा व यांचे वामी-यानं ा उ याने, माने नम कार करीत आप या भ वती िफराव.
ा यै िदशे इ ाय च नमः। आ नेयै िदशे अ नये च नमः। दि णायै िदशे यमाय च नमः। नैऋ यै िदशे
िनऋतये च नमः। ती यै िदशे व णाय च नमः। वाय यै िदशे वायवे च नमः। उदी यै िदशे सोमाय च
नमः। ईशा यै िदशे ई राय च नमः। ऊ वायै िदशे णे च नमः । अधरायै िदशे अन ताय च नमः॥
पवू िदशेला व इं ाला नम कार; या माणेच पढु े माने अथ आहे. ऊवाय = डो याकडील, वर या िदशेला व
अधरायै पायाक ं डील खाल या िदशेला. नतं र पु हां पवू स,त ड क न उ यानेच-
स यादेवता नम कारः
स याय॑ ै ॒ नमः॑ । सािव ॑ यै॒ नमः॑ । गाय ॑ यै॒ नमः॑ । सर ॑ व यै॒ नमः॑ । सवा ॑ यो देव॒ ता ॑ यो ॒ नमः॑ । देव॒ े यो ॒
नमः॑ । ऋिष ॑ यो ॒ नमः॑ । मुिन ॑ यो ॒ नमः॑ । गु ॑ यो ॒ नमः॑ । िपतृ ॑ यो ॒ नमः॑ । कामोऽकार्षी” नमो ॒ नमः ।
म यु रकारष् ी” नमो ॒ नमः । पृिथ याप तेज ु॑ श
॒ ो वायराका ॒ ात् नमः ॥
ॐ नमो भगवते वासदु ॑ ेवाय॒ ।
यां सदा सवभतू ािन थावरािण चरािण च ।
सायं ातनम यि त सा मा सं याऽिभर व नमः ॥
सव थावर जंगम भूत िजला सकाळ सं याकाळ सदा नमतात-नम कार करतात (सा) तो सं या (मा) मला-
माझ, सव कारे र ण करो. (ओम् ) व िपणी सं या देवीला मी नम कार करतो
सं या िवसजन
उ मे िशखरे इित मं य वामदेव ऋिषः । सं या गाय ी-देवता। अनु प् छ दः । उ ासने िविनयोगः ।
उ मे िशखरे जाते भू यां पवतमूधिन। ा णे योऽ यनु ाता ग छ देिव यथासुखम् । ( तै. आ. १०-
३६)
पृ वीवर सवात े अशा ( मे ) पवता या उ च िशखरावरील आिद यमडं लातं ून गट झाले या हे सं या
देवी गाय ी ! तझु ी उपासना करणा या ा णांन वदं नानंतर अनु ा िदलेली तूं सुखाने आप या थानी जा.
जपदोष-प रहाराथ समं क तीन दि णा
भ ं न इित मं य ऐ ो िवमद ऋिषः । अि नः (= परमा मा ) देवता । एकपदा िवराट् ( जगती ) छ दः ।
जपदोषापनतु ये दि णावतने िविनयोगः ॥ (आ. गृ . प. अ. १)
ॐ भ ं नो अिपवातय मनः। हे अि नदेवा ! तंू आमचे ( मनः ) मन, बुि , िच ािद शु क न ( नः )
आमच ( भ ं अिपवातय ) क याण होईल अस कर. (कोणी, मनः = मनोिभमानी असा अथ घेतला आहे;
पण देवता अि न अस याने, या मं देवतेलाच ाथना के लेली आहे असे मानणे सयिु क आहे.) नतं र बसनू
ा ण-देव- व दन
आस यलोका पातालात आलोकालोकपवतात् । ये सि त ा णा देवा ते यो िन यं नमो नमः ॥
सचू ना--यातं ील पिह या पादांत एक अ र जा त आहे, यामुळे “आस यलोका पातालात् ' असा पाठ काही
पु तकांत आढळला; पण पो यामं ये असलेला येथे घेतला आहे.
लोकापासून पातालापयत व लोकालोकपवतापयत जे ा ण व देव आहेत यानं ा माझा िन य वारंवार
नम कार असो.
गवु िभवादनम-्
अिभवादनम् - ि वराि वत कौिशक गो ो प नः कृ णयजवु दाया
तैि रय आप त बी शाखा यायी अमक
ु शमाऽहं
भो इ अिभवादयािम। भो अ ने वामिभवादयािम। भो सूय वां अिभवादयािम। भो आचाय-(गरु ो)
वामिभवादयािम। (अमक
ु या जागी वर, गो व सं येतील नावं माने उ चारणे)
कमसमपणम्
आकाशा पिततं तोयं यथाग छित सागरम् । सवदेवनम कारः के शवं ित ग छित ॥१॥
मादात कुवताम कम ु म यिदती िु त: ॥
यवेता वरेषु यत । मरणाददेव त िव णो स पण
य य मृ या च नामो या तपोय ां यािदषु । यनू संपूणतां याित स ो व दे तम युतम् ॥२॥
ॐ िव णवे नमः। ॐ िव णवे नमः। ॐ िव णवे नमः।
अनेन ातःसं योपासना येन ( म या हसं योपासना येन-सायस
ं ं योपासना येन) कमणा भगवान
परमे रः ीयतां, न मम ।। ॐ त सत ापणम तु । ॐ िव णवे नमः। ॐ िव णवे नमः।
ॐ िव णवे नमः।
ॐ शाि तः शाि तः शाि तः ॥ िव णु मरणा प रपण
ू ता तु ॥
आकाशातं नू पडलेले पाणी जस शेवटी सागरांत जाते, तसा िविवध देवांना के लेला नम कार के शवा त जातो,
याला पोचतो ॥१॥ या या मरणाने व नामो चाराने तप, य इ यािद कमातील यनू ता जाऊन, त काळ
प रपणू ता होते, या अ यतु ाला मी नम कार करतो. ॥ २ ॥
सा. ऋ....३
के शव, अ यतु इ यािद नामाचं े अथ करण ३५ म ये पाहावे.
या ातःसं योपासना-( म या ह सं योपासना, सायंसं योपासना ) नांवा या कमान भगवान् परमे र स न
होवो ! हे कम माझ नाह .
ॐ त सत् या श दांनी ितपादन के ले या परमा याला हे कम समिपत
व प िव णूला ि वार नम कार; िव णु मरणाने हे सं योपासनाकम
प रपणू होवो.
आचमन व एक ाणायाम करावा.
ई रापणं
कायेन वाचा मनसेि यैवा । बुद् याऽऽ मना वा कृते वभावात् ।
करोिम य सकलं पर मै ीम नारायणायेित समपयािम ॥
ह रः ॐ त सत् । त सव ी परमे रापणम तु ।
( नतू न य ोपवीत धारण )
अथ य ोपवीत मं : ।
आच य ाणाया य | अ पवू च रत एवं गणु िवशेषण िविश ायां शुभपु यितथौ मम आ मनः
िु त मृितपरु ाणो फल ा यथ ौतरमातकमानु ान िस यथ य ोपवीतधारणं क र ये ।। तशृंगम् अिभम णं
क र ये। ॐ त सिवतु रती ि गुणीकृ य। आपोिह ेित यूचरय आंबरीष: िसंधु ीप आपो गाय ी य ोपवीत े णे
िविनयोगः ।।
ॐ आपोिह ेित यचैः ो णं कुयात् । | पनु ि गुणं कुयात् ।।
ॐ िहर यवणा: शचु य: पावकायासुजात: क यपोयाि वं : ॥ अि नयं ा गभादिधरे िव पा तान आप: श:
योनाभवंतु ॥ ॐ यासां राजा व णो याितम ये स यानृते अवप य जनानाम ॥ मधु तु : शुचयोया: पावका तान
आप: योनाभवंतु ॥
ॐ यासां देवा िदिवकृ वंित भ ंयाऽ अतं र े बहधाभवंित ॥ या: पिृ थव पयस दिं त शु ा तान आप: श योना
भवतं ु ॐ िशवेन मा च षु ा प यताप: िशवयातनुवोप पृशत वचमे ॥ सवा अ नी र सुषदोहवेवो मियवच
बलमोजोिनध ॥
ॐ पवमान:- सवु जन: ॥ पिव ेणिवचषिण: ॥ य:पोतासपनु ातमु ा ॥ पनु तं मु ादेवजना: ॥ पनु तं मु नवोिधया ॥
पुनंतिु व ाआयव: ॥ जातवेद: पिव वत् ॥ पिव ेण पुनािहमा ॥ शु े णदेवदी त् ॥ अ ने वा तूरनु ॥
य ेपिव मिचिष ॥ अ नेिवततमंतरा ॥ तेनपनु ीमहे ॥ उभा यादं ेवसिवत: ॥ पिव ेणसवेनच ॥ इदं पनु ीमहे
॥ वै देवीपनु तीदे यागात् ॥ य यैब ी तनुवोवीतपृ ा: ॥ तयामदंत:सधमा ेषु ॥ वय यामपतयोरणीणाम् ॥
वै ानरोरि मिभमापनु ातु ॥ वात: ाणेनिे षरोमयोभू: ॥ ावापिृ थवीपयसापयोिभ: ॥ ऋतावरीयि येमापनु ीताम् ॥
बहृ ि :सिवत तिृ भ: ॥ विष ैदवम मिभ: ॥ अ नेद ै:पुनािहमा ॥ येनदेवाऽअपनु त ॥ येनापोिद यंकश: ॥
तेनिद येन णा ॥ इदं पनु ीमहे ॥ य:पावमानीर येित ॥ ऋिषिभ:संभतृ रसम॥् सवसपतू ाित ॥
विदतमं ात र ना ॥ पावमानीय ऽअ येितं ॥ ऋिषिभ:सभं तृ रसम॥् त मैसर वतीदहु े ॥ ीरसिममधदू कम॥्
पावमानी: व ययनी: ॥ सदु घु ािहपय वती: ॥ ऋिषिभ:सभं तृ ोऽअमतृ ोरस: ॥ ा णे वमतृ िहतम् ॥
पावमानीिदशंतुन: ॥ इमंलोकमथोऽअमुम् कामा समधयंतनु : ॥ देवीदवै:समाभतृ ा: ॥ पावमानी: व ययनी: ॥
सदु धु ािहघतृ तु: ॥ ऋिषिभ:संभतृ ोरस: ॥ ा णे वमतृ िहत ॥ येनदेवा:पिव ेण ॥ आ मानपं नु तेसदा ॥
तेनसह धारे ण ॥ पावमा य:पनु ंतमु ा ॥ ाजाप यंिव म् शतो ामिहर मयम् ॥ तेन िवदोवयम् ।पतू ं पुनीमहे
॥ इं :सनु ीतीसहमापनु ातु ॥ सोम: व याव ण:समी या यमोराजा मणृ ािभ:पुनातुमा ॥ जातवेदामोजयं यापनु ातु
॥

ॐ भूरि नंच पृिथव चमांच ॥ ी’ लोका संव सरंच ॥ जापित वासादयतु ॥ तयादेवतयांिगर व वु ासीद
॥
ॐ भुवो वायंचु ांत र ंचमांच ॥ ी’ लोका सवं सरंच ॥ जापित वासादयतु ॥ तयादेवतयांिगर व ुवासीद
॥
ॐ भू भव: सवु ं मसचं िदश माचं ॥ ॥ ी’ लोका सवं सरंच ॥ जापित वासादयतु ॥
तयादेवतयािं गर व वु ासीद ॥
ॐ कारं थमतंतौ यसािम ॥ अि नं ीतीयतंतौ यसािम ॥ नागां तृतीयतंतौ यसािम ॥ सोमं चतुथतंतौ यसािम
॥ िपतृ पंचमतंतौ यसािम ॥ जापितं ष तंतौ यसािम ॥ वायंु स मतंतौ यसािम ॥ सयू अ मतंतौ यसािम
॥ िव ा देवा नावमतंतौ यसािम ॥
ऋ वेदं थमदोरके यसािम ॥ यजवु दं ि तीयदोरके यसािम ॥ सामवेदं तृतीयदोरके यसािम ॥ अथववेदं
थौ यसािम ।
( ितय ोपवीतं दशगाय ीमं ं जपेत् ।)
उ यंतमस प र योित प यंतउ रम् । देवंदवे ासयू मग म योित मम् ॥ उ न ेित ितसिृ भ:
इती सयू ाय दशिय वा । ( दोन हातां या बोटा म ये ध न डो यावर धरावे)
ॐ योनापृिथवीभवानृ रा िनवेशना । य छान: (अमक
ु )शमस भाः । इितभमु ौ िनधाय || (दोन हातां या
बोटा म ये ध न बोटांचा जिमनीला पाश करावा)
देव य वासिवत:ु सवेि नोबाह यापं ू णो ह ता याम ने तेजसा सयू य वचसे येि येणािभिषंचािम ॥
त सिवतवु रे यंभग देव यधीमिह । िधयोयोन: चोदयात् । इित ि ताडयेत् ॥
य ोपवीतधारणे िविनयोग: ॥ ॐ य ोपवीतं परमं पिव ं जापतेय सहजं परु तात् । आयु यम यं ितमु च
शु ं य ोपवीतं बलम तु तेज: ।

कृ ती:- दोन वेळां आचमन क न ाणायाम करावा व दे शकालाचा उ ार क न ौत ात .... क र े' असे
णून पाणी सोडावे. य ोपवीत पळसा ा ( िमळाले तर) पानावर ठे वावे आ ण | ॐआपोिह े ......
इ ािद सव मं णत असता ा य ोपवीतावर दभाने पाणी शंपडीतअसावे. नं तर य ोपवीत उज ा
गुड ा सभोवती व डा ा हाता ा आं ग ात असे वतुळाकार ध न उज ा हाताचा आं गठा ातून िफरवीत
राहावे व ावेळ ॐ भूर इ ादी मं णावे. मग ा ेक य ोपवीतावर गाय ीचा दहा वेळा जप
करावा. तसा जप झा ावर ते य ोपवीत सूयाला दाखवून 'ॐ उ यं ' इ ािद मं णावे व तीन वेळा टाळ
मारावी. 'य ोपवीतिम ' इ ािद णून ' ॐ य ोपवीतं परमं ' हा मं णावा व मं िवले ा पैक एक
य ोपवीत थम उज ा काखेखाली ठे वून मग कं ठात धारण करावे. अशा रतीने सव य ोपवीत घालून
झा ावर "समु ं ग ाहा' असे णून जुने य ोपवीत कमरेखालुन काढू न पा ांत िवसजन करावे.
दोनदा आचमन करावे.