नागरी हक्क संरऺण अधधननयम

October 10, 1955

2021

नागरी हक्क संरऺण अधधननयम 1955

ददवाणी हक्क संरऺण अधधननयम 1955

ससव्हहऱ संरऺण अधधकार अधधननयम 1955

The Protection Of Civil Rights Act 1955

including Untouchability

वदय कामदा "अस्ऩश्ृ मता गन्

ु शे अधधननमभ 1955" मा नालाने
तमाय झारा शोता ऩयं तु 1976 भध्मे माच्मा नालात फदर करून
नागयी शक्क वंयषण अधधननमभ 1955 अवे कयण्मात आरे.

मा कामद्माची अंभरफजालणी 1/6/1955 योजी कयण्मात आरी.

कायद्याचा उद्देश

1. अस्ऩश्ृ मतेवलऴमी उद्भलणार्मा अऩयाधांना आऱा घारणे.

2. अस्ऩश्ृ मतेवलऴमी जाशीय शळकलण दे णे ल ती ऩाऱणे अळा
कृतमांना प्रनतफंध कयणे.

1
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

3. अस्ऩश्ृ मतेतून उद्भलणार्मा अऩयाधांना शळषा वलतशत कयणे.

प्रस्तावना
मा कामद्माचे वंयषण अस्ऩश्ृ मतेच्मा लागणुकीभुऱे
वऩडीत झारेल्मा प्रतमेक अस्ऩश्ृ म व्मक्तीरा आशे .
# मा कामद्मातीर एकूण करभं ऩैकी वशा करभे आऩल्मा
अभ्मावक्रभात आशे त.
# करभ 2,3,4,7,10,14 - अ

आयोगाच्या मागीऱ प्रश्नऩत्रिकांचे ववश्ऱेषण

करभ 02 03 प्रश्न
करभ 03 02 प्रश्न
करभ 04 03 प्रश्न
करभ 07 01 प्रश्न
करभ 10 03 प्रश्न
करभ 14-अ 01 प्रश्न

आऩण लयीर वलश्रेऴण काऱजीऩूलक

व फनघतरे तय आऩल्मा
वशज रषात मेईर की मा कामद्माच्मा प्रतमेक करभालय प्रश्न

2
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

वलचायरा गेरा आशे तमात वलळेऴ बय करभ 02 करभ 04

आणण करभ 10 लय तदरेरी आशे .

कऱम 02 - हयाख्या -

(अ) नागयी शक्क - माचा अथव बायतीम वंवलधानाच्मा अनुच्छे द

17 नव
ु ाय अस्ऩश्ृ मता नष्ट केल्माभऱ
ु े एखाद्मा व्मक्तीरा
शभऱणाया कोणताशी शक्क अवा आशे .
(अ-अ) शॉटे र-

माभध्मे वलश्ांतीगश
ृ ,(Rest House),बोजनारम
(Dining Hall),ननलावगश
ृ (Lodge),कॉपीगश
ृ (Tea Stall) ल
कॎपे मांचा वभालेळ शोतो.

(फ) स्थान-
-माभध्मे घय,इभायत,तंफ,ू लाशन,जरमान आणण अन्म
कोणतेशी फांधकाभ ल लास्तू मांचा वभालेळ आशे .
(क) वालवजननक कयभणुकीचे स्थान- माभध्मे ज्मा तिकाणी
जनतेरा प्रलेळ तदरा जातो आणण कयभणक
ू उऩरब्ध करून
तदरे जाते ककंला कयभणूक वादय केरे जाते अळा कोणतमाशी
स्थानाचा वभालेळ शोतो.
3
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

उदाशयणाथव : शवनेभा शॉर,नाट्मगश

ृ े ,खेऱाची भैदाने,वकवव
मावायखी वलव कयभणक
ु ीची तिकाणे.

#स्ऩष्टीकयण# कयभणक
ू मा व्माख्मेत कोणतेशी
प्रदळवन,कामवक्रभ,खेऱ,क्रीडा ल भनोयं जनाचा अन्म कोणताशी
प्रकाय मांचा वभालेळ शोतो.

(ड) वालवजननक उऩावनास्थान-

माभध्मे वालवजननक ककंला धाशभवक उऩावनेचे स्थान

ू जे लाऩयरे जाते ककंला एखादा धभव प्रनतसावऩत
म्शणन
कयणे(प्राप्त कायणे) ककंला ज्मातिकाणी कोणतमाशी धभावच्मा
व्मक्तीरा आऩल्मा धभावची कोणताशी वलधी ऩाय ऩाडता मेईर
मा वािी तमाय केरे गेरेरे कोणतेशी तिकाण मांचा वभालेळ
शोतो.

#उदाशयण# - भंतदय,भशळद,चचव ककंला इतय कोणतीशी

प्राथवनास्थऱे लगैये.

माभध्मे

4
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

1) कोणतमाशी स्थानाळी अंगबूत अवरेल्मा अळा वलव जशभनी

ल दय्ु मभ ऩवलत्र स्थान मांचा वभालेळ शोतो.
2) खाजगी भारकीच्मा उऩावनास्थानाचा जय भारकाने लाऩय
कयण्माव ऩयलानगी तदरी अवेर तय ती जागा ककंला तिकाण.
3) कोणतमाशी खाजगी भारकीच्मा उऩावनास्थानाळी अंगबूत
अवरेरी जभीन ककंला दय्ु मभ ऩवलत्र स्थान मांचा जय तमाच्मा
भारकाने वालवजननक धाशभवक उऩावनास्थान म्शणन
ू लाऩय
कयण्माची ऩयलानगी तदरी अवेर तय तमा जभीन ककंला
ऩवलत्रस्थान मांचा वभालेळ शोतो.

(ड-अ) वलतशत-
म्शणजे मा अधधननमभाखारी तयतुद कयण्मात आरेरे वलव
घटक शोम.

(ड-फ) अनुवूधचत जाती-

माचा अथव बायतीम वंवलधानाच्मा अनुच्छे द 366 च्मा

खंड (24) भध्मे नेभून तदल्माप्रभाणे आशे .

(इ) दक
ु ान -

5
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

माचा अथव जेथे घाऊक ककंला ककयकोऱ ककंला दोन्शी

प्रकायचा भार वलकरा जातो अळी कोणतीशी लास्तू ककंला
िीकाण अवा आशे .

# माभध्मे ऩुढीर जागांचा वभालेळ शोतो #

1) पेयीलारा ककंला वलक्रेता मांच्माकडून कपयते लाशन ककंला

गाडीतून जजथे भार वलकरा जातो अवे स्थान.
2) धर
ु ाईघय आणण केळकतवनारम
3) जेथे ग्राशकांना वेला उऩरब्ध करून तदरी जाते अवे कोणते
स्थान.

#उदाशयणाथव#

दक
ु ान,स्टोअय,केव कतवनारम (शे अय वरून),धुराईघय लगैये.

कऱम 03 धासमिक नन:समथिता ऱादण्याबद्दऱ सशऺा -

धाशभवक नन:वभथवता म्शणजेच कोणतमाशी व्मक्तीरा तो

अस्ऩश्ृ म आशे मा कायणालरून तमारा धाभीक राबाऩावून
लंधचत िे लणे शोम.

6
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

जवे की,

1) उऩावनास्थानात प्रलेळ न करू दे णे.

2) उऩावनास्थानाचा राब न घेऊ दे णे.
3) वालवजननक वऩण्माचा तराल, झया,नदी इतमादींचा लाऩय न
करू दे णे

जो कोणी धाशभवक ननवभथवता रादे र तमारा कभीत कभी 01

भतशना,जास्तीत जास्त 06 भतशने इतका कायालाव आणण
कभीत कभी 100 रुऩमे ल जास्तीत जास्त 500 रुऩमे इतका
द्रव्म दं ड शोईर.

कऱम - 4 सामाव्िक नन:समथिता ऱादण्याबद्दऱ सशऺा

वाभाजजक नन वभथवता म्शणजे

1) कोणतमाशी दक ृ ात,शॉटे रात ककंला

ु ानात,वालवजननक उऩशायगश
वालवजननक कयभणक
ु ीच्मा स्थानी प्रलेळ कयण्मालय फंदी घारणे.
2) वलववाधायण जनतेच्मा ककंला तमाऩैकी कोणतमाशी लगावच्मा
उऩमोगाकरयता एखादे वालवजननक
ृ ,शॉटे र,धभवळाऱा,वयाई ककंला भुवाकपयखाना मेथे
उऩशायगश

7
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

िे लरेल्मा कोणतमाशी बांडमांचा ककंला अन्म लस्तूंचा लाऩय

कयण्मालय फंदी कयणे.
3) कोणताशी ऩेळा आचयणे,व्मलवाम ककंला धंदा
चारलणे,कोणतमाशी काभालय नोकयीव याशणे अळा कृतमारा
फंदी कयणे.
4) वलाांवािी खुरे अवरेरे नदी,ओशऱ,झया,वलशीय,तराल,
शौद,ऩाण्माचा नऱ ककंला
जरस्थान,स्नानघाट,दपनबूभी,कोणतीशी स्लच्छतावलऴमक
वोम,यस्ता,वालवजननक याफतमाचे स्थान मांच्मा लाऩय कयण्मालय
ककंला प्रलेळ कयण्मालय फंदी कयणे.
5) ऩण व ा: ककंला अंळत् याज्माच्मा ननधीतन
ू त ू चारणाये कोणतेशी
धभवदामी ककंला वालवजननक प्रमोजनावािी लाऩयरे जाणाये
कोणतेशी स्थान ककंला तिकाण मांचा लाऩय कयण्मालय ककंला
तेथे प्रलेळ कयणाय फंदी कयणे.
6) वलववाधायण जनतेच्मा ककंला तमाऩैकी एखाद्मा वलशळष्ट
लगावच्मा पामद्मावािी ननभावण कयण्मात आरेल्मा कोणतमाशी
धभवदामी वंस्थेच्मा नालाखारी कोणताशी पामदा उऩबोगणे
मालय फंदी घारणे.
7) कोणतमाशी वालवजननक लाशनाचा लाऩय कयण्मालय ककंला
तमात प्रलेळ कयण्माव फंदी घारणे.
8
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

8) कोणतमाशी प्रकायच्मा स्थाननक बागात एखाद्मा याशण्माच्मा

ू े फांधकाभ कयणे, वंऩादन कयणे ककंला तेथे लतशलाट
लास्तच
कयणे मालय फंदी घारणे.
9) वलववाधायण जनतेरा ककंला तमाऩैकी एखाद्मा वलशळष्ट
लगावरा खुल्मा अवरेल्मा कोणतमाशी धभवळाऱे चा,वयाईचा ककंला
भुवापीयखाण्माचा लाऩय कयण्मालय फंदी घारणे.
10) कोणतीशी वाभाजजक ककंला धाशभवक रूढी,ऩरयऩाि ककंला
उऩचाय ऩाऱणे अथला कोणतमाशी धाशभवक वाभाजजक वाभाजजक
ककंला वांस्कृनतक शभयलणक
ु ीभध्मे बाग घेणे ककंला तळी
शभयलणूक काढण्माव फंदी घारणे.
11) जडजलाशीय ल आबऴ
ू णे लाऩयणे मालय फंदी घारणे.

िो कोणी कोणत्याही हयक्तीवर अस्ऩश्ृ यतेच्या कारणावरून वर

ददल्याप्रमाणे कोणत्याही प्रकारची सामाव्िक नन:समथिता ऱादे ऱ
त्याऱा कमीत कमी 01 मदहने िास्तीत िास्त 06 मदहने
इतका कारावास आणण कमीत कमी 100 रुऩये व िास्तीत
िास्त 500 रुऩयाऩयंत द्रहयदं ड अशी सशऺा होईऱ.

कऱम 7) अस्ऩश्ृ यतेमधून उद्भवणार्या अय य अऩराधांबद्दऱ

सशऺा -
9
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

अन्म अऩयाध खारीरप्रभाणे

1) वंवलधानाच्मा अनुच्छे द 17 नुवाय अस्ऩश्ृ मता नष्ट

केल्माभऱ
ु े एखाद्मा व्मक्तीरा उऩाजजवत शोणाया कोणताशी शक्क
लाऩयण्माव नतरा प्रनतफंध कयणे.
2) एखादी व्मक्ती अवा शक्क लाऩयत अवताना नतची छे ड
काढणे,इजा कयणे,त्राव दे णे,अटकाल कयणे ककंला अटकाल
कयवलणे ककंला कयण्माचा प्रमतन कयणे ककंला एखाद्मा व्मक्तीने
अवा शक्क लाऩयरा मा कायणालरून नतची छे ड काढणे, नतरा
इजा कयणे ककंला त्राव दे णे ककंला नतच्मालय फतशष्काय टाकणे.
3) तोंडी,रेखी,वलषेऩाद्लाये ,दृश्मप्रनतरूऩनांद्लाये ककंला अन्म
प्रकाये कोणतमाशी व्मक्तीरा,व्मक्तीगटारा ककंला वलववाधायण
जनतेरा कोणतमाशी स्लरूऩात अस्ऩश्ृ मता ऩाऱण्माव धचथालणी
दे णे ककंला उततेजन दे णे.
4) अनव
ु धू चत जातीच्मा एखाद्मा व्मक्तीचा अस्ऩश्ृ मतेच्मा
कायणालरून अऩभान कयणे ककंला अऩभान कयण्माचा प्रमतन
कयणे.

िो कोणी अस्ऩश्ृ यतेच्या कारणांवरून वर ददल्याप्रमाणे अऩराध

करे ऱ त्याऱा कमीत कमी 01 मदहना िास्तीत िास्त 06
10
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

मदहने कारावास आणण कमीत कमी 100 रुऩये व िास्तीत

िास्त 500 रुऩयांऩयंत द्रहयदं ड अशी सशऺा होईऱ.

स्ऩष्टीकरण 1

1) एखाद्मा व्मक्तीरा एखादे घय ककंला जभीन बाडमाने

दे ण्माचे नाकायणे,नतरा ती लाऩयण्माची ककंला ताब्मात घेण्माची
ऩयलानगी नाकायणे,अळा व्मक्तीळी व्मलशाय कयण्माचे
नाकायणे,नतच्मावािी भजयु ी ने काभ कयण्माचे ककंला
नतच्माफयोफय धंदा कयण्माचे नाकायणे,रूढीने चारत अवरेरी
एखादी वेला उऩरब्ध करून दे ण्माचे ककंला नतच्माकडून ती
करून घेण्माचे नाकायणे ककंला ज्मा गोष्टी वाभान्म व्मलशाय
क्रभानुवाय वलववाभान्मऩणे मा अटींलय कयण्मात आल्मा
अवतमा तमा अटींलय एखादी गोष्ट कयण्माचे नाकयणे.

2) एखाद्मा व्मक्तीने दव
ु र्मा कोणतमाशी व्मक्तीळी
वलववाभान्मऩणे जे वाभाजजक,व्मलवानमक ककंला व्माऩायधंदे
वलऴमक वंफंध िे लरे अवते ते िे लण्माचे टाऱणे.

स्ऩष्टीकरण 2

11
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

1) जय एखाद्मा व्मक्तीने प्रतमष ककंला अप्रतमषऩणे ककंला

अस्ऩश्ृ मतेची ककंला कोणतेशी स्लरूऩात नतचे ऩारन कयण्माची
जाशीय शळकलण तदरी तय,
2) एखाद्मा व्मक्तीने ऐनतशाशवक,तततलसानवलऴमक ककंला
धाशभवक कायणांच्मा आधायालय ककंला जानतव्मलस्थेच्मा
कोणतमाशी ऩयं ऩये च्मा आधायालय ककंला इतय कोणतमाशी
आधायालय कोणतमाशी स्लरूऩातीर अस्ऩश्ृ मता ऩारनाचे वभथवन
केरे तय,
ती व्मक्ती मा कामद्मानव
ु ाय अस्ऩश्ृ मता ऩाऱण्माव धचथालणी
दे ते ककंला प्रोतवाशन दे ते अवे भानरे जाईर.

#वंवलधानाच्मा अनुच्छे द 17 नुवाय अस्ऩश्ृ मता नष्ट केल्मा

कायणाने एखाद्मा व्मक्तीरा उऩाजजवत शोणाया कोणताशी
अधधकाय नतने लाऩयल्माफद्दर प्रनतळोध ककंला फदरा म्शणून जय
कोणी तमा व्मक्तीच्मा ळयीय ककंला भारभतता माफाफत अऩयाध
केरा तय

त्या हयक्तीस कमीत कमी 02 वषि कैद आणण द्रहयदं डाची

सशऺा होईऱ.

12
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

# आऩल्माच वभाजाच्मा ककंला तमातीर कोणतमाशी लगावच्मा

एखाद्मा व्मक्तीने अस्ऩश्ृ मता ऩाऱण्माव नकाय तदरा ककंला
अळा व्मक्तीने मा अधधननमभाच्मा उतद्दष्टांच्मा ऩुय:वयणाथव
एखादी कृती केरी मा कायणालरून जो कोणी

नतरा अळा वभाजाचा ककंला लगावचा घटक म्शणन

ू तमा
व्मक्तीरा जो शक्क ककंला वलळेऴाधधकाय शभऱू ळकेर तो
नाकायीर ककंला
अळा व्मक्तीलयीर जातीफतशष्कायात कोणतमाशी प्रकाये बाग
घेईर

त्याऱा कमीत कमी 01 मदहना व िास्तीत िास्त 06 मदहने

इतका कारावास आणण कमीत कमी 100 रुऩये व िास्तीत
िास्त 500 रुऩये इतका द्रहयदं ड होईऱ.

कऱम 10 - अऩराधास अऩप्रेरणा -

जो कोणताशी रोकवेलक मा अधधननमभाखारीर शळषाऩात्र

अऩयाधाचा तऩाव कयण्माकाभी फवु िऩयु स्वय उऩेषा कयीर तमाने

13
 नागरी हक्क संरऺण अधधननयम
October 10, 1955
2021

मा अधधननमभाप्रभाणे शळषाऩात्र अऩयाधाव अऩप्रेयणा तदरी अवे

भानण्मात मेईर.

कऱम 14- अ - सद्भावऩव

ू क
ि करण्यात आऱेल्या कारवाईऱा
संरऺण -

# केंद्र ळावन ककंला याज्म ळावन मांनी वद्भालऩल

ू क
व
याफवलरेल्मा उऩक्रभातून फाधधत झारेरा वभाज ककंला व्मक्ती
शे ळावनावलरुि ककंला आदे ळ फजालणार्मा अधधकार्मावलरुि
अस्ऩश्ृ मतेचा आयोऩ करू ळकणाय नाशीत.
# मा अधधननमभाखारी वद्भालऩूलक
व केरेल्मा कोणतमाशी
ु े झारेल्मा ककंला शोण्माचा वंबल अवरेल्मा
गोष्टीभऱ
कोणतमाशी नुकवानाफद्दर केंद्रळावन ककंला याज्मळावन मांच्मा
वलरुि दाला,खटरा ककंला इतय लैध कायलाई शोऊ ळकणाय नाशी.

14