Youth development

मल
ु काॊचा वलकाव
आॊतययाष्ट्रीम स्थयालयीर मुला लऴष 1985 : आॊतययाष्ट्रीम मुलक लऴष : वशबाग ,वलकाव ,ळाॊतता

आॊतययाष्ट्रीम मल
ु क लऴष 2010-2011 : वॊलाद आणण ऩयस्ऩय वाभॊजस्म
( Dialogue and Mutual Understanding ) -

मल
ु क लमोगट :

वॊमुक्त याष्ट्रानुवाय : 15 ते 24 लऴे

याष्ट्रकुर वॊघानुवाय : 15 ते 29 लऴे याष्ट्रीम

 वभस्मा ल भद्द
ु े:

फेयोज़गायी

अवॊतोऴ

व्मवनाधीनता
अॊभरी ऩदाथष दरू
ु ऩमोग ( drug abuse ) कभी कयण्माचे प्रमत्न्

१) नाकोटटक ड्रग्ज आणण वामकोरॉवऩक ऩदाथष कामदा , १९८५

(Narcotic Drugs and Psychotrophic Substances Act , 1985 ) :

• अॊभरी ऩदाथाांचा गैयलाऩय टाऱण्मावाठी शा कामदा वॊभत कयण्मात आरा .मा कामद्मानव ु ाय
वयकाय स्लभते व्मवनी व्मक्तीॊची ओऱख , उऩचाय , शळषण ,नॊतयची दे खबार , ऩुनलषवन
वॊमुक्त वाभाजजक एकाजत्भकयण माॊवाठी आलश्मक तेलढी केंद्रे स्थाऩन करू ळकते . तवेच
लैद्मकीम गयज अवल्माव नाकोटटक ल वामकोरॉऩीक ऩदाथाांचा ऩयु लठा नोंदणीकृत व्मवनी
व्मक्तीॊना करू ळकते .
• कामद्माॊतगषत गन्
ु हमाॊभध्मे एक लऴष ते २० लऴाांऩमांत तर
ु ॊ गलाव आणण गन्
ु हमानव
ु ाय दॊ ड आकायरा
जातो.

• एनडीऩीएव कामद्माॊतगषत वलष गन्

ु शे अजाभीनऩात्र आशे त.

• मा कामद्मात 1988, 2001 आणण 2014 भध्मे तीन लेऱा दर

ु स्ती कयण्मात आरी.
 ळावकीम धोयण ,मोजना ल कामषक्रभ
( Government Policy , Schemes and Programmes )

याष्ट्रीम मुला धोयण १९८८

(National Youth Policy 1988)

याष्ट्रीम मल
ु ा धोयण २००३
( National Youth Policy 2003 )

याष्ट्रीम मुला धोयण 2014

( National Youth Policy 2014 )
याष्ट्रीम मुला धोयण ,१९८८ ( National Youth Policy ,1988 )

बायत वयकायने प्रथभ १९८८ भध्मे याष्ट्रीम मल ु ा धोयण जाशीय केरे शोते . त्मानॊतय दे ळात
वाभाजजक - आर्थषक ऩरयजस्थतीत भशत्लऩण ू ष फदर झारे , तवेच तॊत्रसानाचा वलवलधाॊगी वलकाव
झारा . त्माभऱ ु े जागततक जस्थती रषात घेऊन तरूणाॊना नली आव्शाने ऩेरण्मावाठी वषभ
फनवलण्मावाठी , तवेच याष्ट्रवलकावाच्मा प्रक्रक्रमेत त्माॊना वक्रक्रम फनवलण्मावाठी २००३ भध्मे दव
ु ये '
याष्ट्रीम मुला धोयण ' जाशीय कयण्मात आरे .

याष्ट्रीम मल
ु ा धोयण २००३ ( National Youth Policy , 2003 )

याष्ट्रीम मुला धोयण २००३ भध्मे तरूणाॊचा लमोगट १३ ते ३५ इतका जस्लकायण्मात आरा आशे
मा धोयणात चाय षेत्राॊलय बय ( thurst areas ) दे ण्मात आरा :

१. मल
ु ा वफरीकयण
२. शरॊगवलऴमक न्माम
३. आॊतय - षेत्रत्रम दृजष्ट्टकोन
४. भाटशती ल वॊळोधन नेटलकष
याष्ट्रीम मल
ु ा धोयण 2014

लमोगट : 15 ते 29 लऴष

उटद्दष्ट्टे :

1) बायताच्मा वलकावावाठी श्रशभक मॊत्रणा तमाय कयणे :

अ) शळषण
फ) उद्मोजकता
4) नागयी एकात्भता :
क) योजगाय ल कौळल्म वलकाव
अ) याजकायण ल प्रळावन वशबाग
2) वदृ ु ढ ल तनयोगी वऩढी फनलणे :
फ) मल
ु काॊचा वशबाग
अ) आयोग्मऩूणष जीलनळैरी
फ) क्रक्रडा
5) लॊर्चत आणण दर
ु क्षष षत मुलकाॊवाठी :
3) याष्ट्र फाॊधणीवाठी वाभाजजक वलचाय प्रोत्वाशन :
अ) वभालेळ
अ) वाभाजजक भल् ू माॊव प्रोत्वाशन भल्
ू म आणण वभदु ाम
फ) वाभाजजक न्माम
वलकाव
याष्ट्रीम मुला ल क्रकळोय वलकाव कामषक्रभ :

वर
ु लात : 1 एवप्रर 2008

मा अॊतगषत खारीर ऩाच कामषक्रभाॊवाठी अथषवशाय्म ऩयु लरे जाते :

• मुला नेतत्ृ ल आणण व्मक्तीभत्ल वलकाव

• याष्ट्रीम एकता प्रोत्वाशन ( Promotion of National Integration )

• वाशव प्रोत्वाशन ( Adventure Promotion )

• क्रकळोयलमीन भर
ु ाॊचे वफरीकयण आणण वलकाव

• तॊत्रसान आणण वॊस्थाऩन वलकाव

याष्ट्रीम मुला वळक्तीकयण कामषक्रभ :

शी मोजना ऩल
ू ीच्मा ८ मोजनाॊचे एकत्रत्रकयण करून एकछत्री मोजना

१ एवप्रर २०१६ ऩावन

ू वरू
ु कयण्मात आरी

उटद्दष्ट्टे : त्माॊची ऩूणष षभता प्राप्त कयण्मावाठी वफर कयणे ल त्मा प्रक्रक्रमेत
याष्ट्रतनशभषतीच्मा प्रक्रक्रमेत त्माॊना बागीदाय फनलन
ू घेण आशे त

• नेशरू मुला केंद्र वॊघटन

• याष्ट्रीम मुला कोअय
• याष्ट्रीम मुला ल क्रकळोय वलकाव कामषक्रभ
• आॊतययाष्ट्रीम वशकामष
• मलु ा शोस्टे ल्व
• स्काऊटटॊग आणण गाईडडॊग वॊघटनाॊना भदत
• याष्ट्रीम शळस्त मोजना
• याष्ट्रीम मुला नेतत्ृ ल कामषक्रभ
नेशरू मल
ु ा केंद्र वॊघटन :

ऩाश्लषबभ
ू ी : बायताव एका अद्वलतीम रोकवॊख्माळास्त्रीम राबाॊळाची वॊधी उऩरब्ध आशे ,
ज्माभध्मे तरूणलगष प्रभख ु भशत्लऩूणष वॊऩत्ती आशे . मुला काभकाज ल खेऱ भॊत्रारम , जे मुला
वफरीकयण ल वलकाववाठी नोडर भॊत्रारम आशे , तरणाॊभध्मे स्लमॊवेलेची बालना , वभद ु ाम वेला
, व्मजक्तभत्ल वलकाव ल चाॊगरे नागरयकत्ल माॊवायखी भल् ू मे तनभाषण कयण्माच्मा टदळेने कामषयत
आशे . माच उटद्दष्ट्टाने ग्राभीण मुला क्रफाॊची स्थाऩना ल भागषदळषन कयण्मावाठी नेशरू मॊला केंद्र
वॊघटनाची स्थाऩना कयण्मात आरी .

स्थाऩना : १९७२ भध्मे

त्माभागे ग्राभीण तरणाॊना याष्ट्र तनशभषतीच्मा प्रक्रक्रमेत वशबागी शोण्मावाठी आणण त्माच्मा
व्मजक्तभत्लाचा ल कौळल्माॊचा वलकाव शोण्मावाठी वॊधी उऩरब्ध करून दे णे , शा उद्देळ शोता .
मुला शोस्टे ल्व ( Youth Hostels ) : तरणाॊभध्मे प्रलाव कयण्माच्मा प्रलत्ृ तीव प्रोत्वाशन दे लून
त्माॊना दे ळातीर वभद्धृ वाॊस्कृततक लायवा अनुबलता माला म्शणन ू मुला शोस्टे ल्वची तनशभषती
कयण्मात आरी आशे . शे शोस्टे ल्व ऐततशाशवक ल वाॊस्कृततक भशत्लाची टठकाणे , ळैषणणक केंद्रे ,
ऩमषटन केंद्रे इत्मादी टठकाणी स्थाऩन केरी जातात , जेथे मलु ा घडाभोडीॊवाठी ववु लधा उऩरब्ध
आशे त . शे शोस्टे ल्व तरणाॊना भापक दयालय चाॊगल्मा याशण्माच्मा ववु लधा उऩरब्ध करून दे तात .

याष्ट्रीम वेला मोजना ( National Service Scheme : NSS )

याष्ट्रीम वेला मोजना ळैषणणक वलस्तायाचा एक उत्कृष्ट्ट प्रमोग आशे तो ळाश्लत वाभद ु ातमक
आॊतयक्रक्रमाॊच्मा भाध्मभातन ू वलद्माथी ल शळषकाॊभध्मे स्लैजच्छक कामाषची बालना तनभाषण कयतो .
शी मोजना आज वभद ु ामाळी जोडणाये एक भोठे मुला वलद्माथी आॊदोरन म्शणन ू तनभाषण झारी आशे

वरू
ु लात ल व्माप्ती : मोजना १९६९ भध्मे भशात्भा गाॊधीॊच्मा जन्भळताब्दी लऴाांभध्मे ३७
वलद्माऩीठाॊभध्मे वरूु कयण्मात आरी .
वभद ु ाम वेलाॊच्मा भाध्मभातन
ू वलद्मार्थमाांच्मा व्मजक्तभत्लाचा वलकाव कयण्माच्मा उद्देळाने शी मोजना
वरूु कयण्मात आरी .
National Youth Corps :

वर
ु लात 2010-11

• याष्ट्रीम वेला स्लमॊवेलक मोजना ( NSVS - 1977-78 ) आणण

• याष्ट्रीम वद्भालना मोजना ( RSY - 2005 ) माॊना एकत्र करून शी मोजना तमाय कयण्मात
आरी आशे .
• याष्ट्र उबायणीव कामष कयण्मावाठी 18 ते 25 लमोगटातीर भर ु े आणण भरु ीॊना मात वभावलष्ट्ट
केरे जाते आणण त्माॊची 2 लऴाांवाठी ऩूणक
ष ारीन स्लमॊवेलक म्शणन ू तनलड केरी जाते .
• मा अॊतगषत 15 टदलवाॊचे प्रशळषण टदरे जाते
• प्रततभशीना 2500 / - र . भानधन
• मावाठी 10 ली उत्तीणष अवणे आलश्मक आशे .
 याजील गाॊधी याष्ट्रीम मुला वलकाव वॊस्था
( Rajiv Gandhi National Institute of Youth Development RGNIYD )

स्थाऩना : १९९३ भध्मे

ती मुला काभकाज ल खेऱ भॊत्रारमाअॊतगषत एक स्लामत्त वॊस्था म्शणन

ू कामष कयते . श्रीऩेरूॊफुदयू
मेथे स्थाऩन कयण्मात आरी आशे .
मलु ा कामषक्रभ , धोयण ल अॊभरफजालणी डालऩेच माॊफाफत एक वॊवाधन अशबकयण ल र्थक ॊ - टॉ क
म्शणन ू कामष कयणे .

• वाभाजजक एकीकयण ल याष्ट्रीम एकता तनभाषण कयण्माच्मा अॊततभ उटद्दष्ट्टऩुतीवाठी तरणाॊवाठी

फशु - आमाभी कामषक्रभ वलकशवत कयणे .
• दे ळातीर ग्राभीण तवेच ळशयी मल ु ा प्रशळषण , मल ु ा कामष , आणण मल ु ा वलकावावाठी नोडर
एजन्वी म्शणन ू कामष कयणे .
• मुलावलऴमक षेत्रात प्रगत अध्ममन वॊस्था म्शणन ू कामष कयणे .
• मुला कामषकत्माांभध्मे याष्ट्रीम अशबभान , याष्ट्रीम उटद्दष्ट्टाॊफाफत जाणील आणण याष्ट्रीम भल्
ू माॊचा
अॊर्गकाय तनभाषण कयण्माच्मा उटद्दष्ट्टाने आऩरे कामषक्रभ वलकशवत कयणे , इत्मादी
National Young Leaders Programme ( NYLP )

वर
ु लात : डडवेंफय 2014

मा मोजनेत ऩुढीर 5 घटक आशे त :

1) Neighbourhood Youth Parliament

2) Youth for Development Programme
3) National Young Leaders Award National
4) Youth Advisory Council
5) National Youth Development Fund -
ऩॊचामत मुला क्रक्रडा अॎण्ड खेर अशबमान ( PYKKA )

वर
ु लात : भाचष 2008

उद्देळ :

• मेत्मा 10 लऴाांच्मा कारालधीत खेऱावाठी ऩामाबत ू ववु लधा तनभाषण कयणे

• मा अॊतगषत ग्राभऩॊचामतीव 1 राख आणण ऩॊचामत वशभतीव 5 राख रऩमाॊचे अथषवशाय्म
दे ण्मात मेत अवे .
• तनधी केंद्र ल याज्माॊचा लाटा : 75:25
• वलळेऴ याज्माॊवाठी : 90 : 10
• तारक ु ा , जजल्शा , याज्म , याष्ट्रीम स्तयालय वलवलध क्रक्रडा वाभन्माच्मा आमोजनावाठी वध्
ु दा
अनद ु ान शभऱते .
• PYKKA माव ग्राभ स्तयालय पुटफॉरवाठी प्रोत्वाशन दे ण्मावाठी FIFA कडून भदत ऩयु लरी
आशे .
याजील गाॊधी खेर अशबमान

वर
ु लात : 2014

ऩॊचामत मल
ु ा क्रक्रडा आणण खेर अशबमानाचे नाल फदरन
ू शे अशबमान वरू
ु केरी आशे .

उद्देळ : ग्राभीण बागात वॊस्कृती रूजलणे तवेच खेऱावाठीच्मा ऩामाबतू ववु लधा उऩरब्ध करून दे णे
. माचफयोफय दे ळी ऩयॊ ऩयागत आणण आधतु नक खेऱाॊवाठी प्रोत्वाशन दे णे .

National Sport Talent Search Scheme ( NSTSS )

वर
ु लात : 2015

लमोगट : 8 ते 12 लऴे ( 4 थी ते 6 ली तीर भर ु े )

मा लमोगटातीर खेऱात प्रावलण्म अवणाऱ्मा भर
ु ाॊना तनलडून त्माॊना चाॊगल्मा दजाषच्मा खेऱाॊडूभध्मे
रूऩाॊतयीत कयणे
खेरो इॊडडमा :

एवप्रर 2015

1) याजील गाॊधी खेर अशबमान

2) अफषन इन्रास्रक्चय मोजना
3) नॎळनर स्ऩोटष टॎ रेंट वचष जस्कभ