जाहीि किणािी सांस्था - United Nations Development: Download Exam Study App

1|Page
बहुआयामी दारिद्र्य निदेशाक

ां (MPI) 2029
जाहीि किणािी सांस्था - United Nations Development
• Programme (UNDP) 3 Oxford Poverty and Human Development Initiative (OPHI).
अहवालाची थीम - 'वंश, जात आणि णलंगाद्वारे असमानता उघड करिे'
जागनिक नस्थिी
• जगातील १.३ अब्ज लोक बहुआयामी गरीब आहेत. यापैकी जवळपास अर्धे (६४४ दशलक्ष) १८
वर्ााखालील मल
ु े आहेत.
• समु ारे ८५% बहुआयामी गरीब उप-सहारा आणिका (५५६ दशलक्ष) आणि दणक्षि आणशया (५३२
दशलक्ष) मध्ये राहतात. ६७% पेक्षा जास्त बहुआयामी गरीब 'मध्यम उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये राहतात.
• णकमान ७० देशांनी णवणशष्ट कालावर्धीत बहुआयामी गररबी कमी के ली आहे. त्यामध्ये णसएरा णलओन
(२०१३-१७ या कालावर्धीत) मध्ये सवाात वेगाने घट झाली.
भाििाची नस्थिी -
• ३८१ दशलक्ष लोक बहुआयामी भारतातील सवााणर्धक दाररद्र्याखाली राहतात. भारतात ६ पैकी ५
बहुआयामी गरीब लोक आणदवासी णकंवा खालच्या जातीतील आहेत.
• एकूि १२९ दशलक्ष लोकांपैकी ६५ दशलक्ष अनसु णू चत जमाती मर्धील लोक बहुआयामी गरीब आहेत.
• OPHI आणि UNDP यांनी २०१० मध्ये हा णनदेशांक णवकणसत के ला. हा णनदेशांक १०० पेक्षा जास्त
णवकसनशील देशांमर्धील तीव्र बहुआयामी दाररद्र्याचे मापन करते.
• दाररद्र्य हे एकाच पररमािावर आर्धाररत नसनू ते बहुआयामी आहे, या सक ं ल्पनेवर हा णनदेशांक आर्धाररत
आहे. म्हिजेच दाररद्र्य हे के वळ उत्पन्नावर अवलंबनू नसनू त्यामध्ये णशक्षि, आरोग्य इत्यादी अनेक मलू भतू
गरजांचा अभाव असू शकतो.
जागनिक भक
ू निदेशाक
ां 2021
• जाहीर करिारी संस्था - Concern Worldwide (आयरलँड (जमानी) आणि Welthungerhilfe
सरुु वातीला ‘आतं रराष्ट्रीय अन्न र्धोरि सश
ं ोर्धन सस्ं था' (IFPRI या सस्ं थेदवारे जाहीर के ला जात होता.
• २००६ पासनू दरवर्ी ऑक्टोबरमध्ये हा णनदेशांक जाहीर के ल जातो. यावर्ीची या णनदेशांकाची १६ वी
आवृत्ती आहे.
Download ExaM StudY App

2|Page
• हा णनदेशांक काढण्यासाठी पढु ील ३ मापदडं व ४ णनदेशक वापरले जातात. [गिु - ०-१०० (० = शन्ू य
उपासमार, १०० सवााणर्धक उपासमार) ]
मापदडां निदेशक
१) बाल मृत्यदू र १) पाच वर्ााखालील मल
ु ांचा मृत्यदु र
२) बालकांमर्धील कुपोर्ि 2) पाच वर्ाांखालील मल
ु ांचे उंचीच्या | तुलनेत कमी वजन (Child
Wasting) २) पाच वर्ाांखालील मल ु ांचे वयाच्या | तुलनेत कमी
उंची (Child Stunting)
३) अपरु ा अन्नपरु वठा सवा वयोगटातील कुपोर्ि
निदेशाांकािील महत्त्वाचे मद्दु े

• भारताचा क्रमांक - १०१ वा (११६ देशांमध्ये )
• मागील वर्ी भारत ९४ व्या स्थानी होता.
• पाणकस्तान (९२), बाग्ं लादेश (७६), नेपाळ (७६) आणि म्यानमार (७१) हे शेजारी देश भारताच्या पढु े
आहेत.
• दणक्षि आणशयाई देशांमध्ये भारताचा चौथा क्रमांक आहे. गिु ांसह भारतातील उपासमारीची पातळी 'गंभीर'
२७.५ (Serious) असल्याचे अहवालात म्हटले आहे.
• भारतातील मल
ु ांमर्धील ‘Wasting' चा वाटा १९९८-२००२ दरम्यानच्या १७.१ टक्क्यांवरून २०१६-
२०२० दरम्यान
• १७.३ टक्क्यावं र गेला आहे.
• णनदेशांकानसु ार फक्त १५ देशामं ध्ये भारतापेक्षा वाईट णस्थती आहे.
• पणहले स्थान चीन, ब्राझील आणि कुवैतसह १८ देशांनी पाचपेक्षा कमी GHI गिु ांसह अव्वल स्थान
णमळवले आहे.
• ११७ शेवटचे पाच देश - सोमाणलया (११६), येमेन (११५), मध्य आणिकन प्रजासत्ताक (११४), चाड
(११३), कांगो लोकशाही प्रजासत्ताक (११२)
• GHI तीव्रता स्के ल
गुण उपासमािीची िीव्रिा

3|Page
९.९ पेक्षा कमी कमी (low)

१० ते १९.९ मध्यम (moderate)
२० ते ३४.९ गंभीर (serious)
३५ ते ४९.९ भयावह (alarming)
५० पेक्षा जास्त अत्यतं भयावह (extremely alarming)
जागनिक लैंनगक अांिि निदेशाांक 2029

Global Gender Gap Index 2021
• जाहीर करिारी संस्था - वल्डा इकॉनॉणमक फोरम (WEF) (सरुु वात २००६)
• आणथाक सहभाग आणि संर्धी
• भारताचा क्रमाक
ं १४० (१५६ देशामं ध्ये)
• मागील वर्ीच्या तुलनेत शैक्षणिक भारताची २८ अंकांनी आरोग्य आणि जगण्याची क्षमता १५५ घसरि
झाली. २०२० राजकीय सहभाग मध्ये भारत ११२ व्या स्थानी होता.
• भारताला णमळालेले गिु ०.६२५
• सवााणर्धक लैंणगक समानता असलेला देश - आईसलँड (१२ व्यादं ा पणहल्या स्थानी )
• पणहले तीन देश - आईसलँड, णफनलँड, नॉवे के ले आहे.
• शेवटचे देश - अफगाणनस्तान (१५६), येमेन (१५५), इराक
• आत्तापयांतच्या णलंगभेदांपैकी भारताने ६२.५% णलंगभेद कमी
• २०२० मध्ये भारतातील लैंणगक अतं र ३% वाढले आहे.
• जगात सपं िू ा णलगं समानता येण्यासाठी समु ारे १३५ वर्ाांचा कालावर्धी लागिार आहे.
• राजकीय क्षेत्रातील णलंगभेद हा सवोच्च असनू ८१ देशांमध्ये आजतागायत एकही मणहला राष्ट्रप्रमख
ु नाही.
• जगातील एकूि ३५ हजार ५०० संसदीय पदांपैकी २६.१ टक्के पदांवर मणहला असनू ३४०० मंणत्रपदांपैकी
२२.६ टक्के पदांवर मणहला आहेत.
• भारतीय मणहला मंत्रयाचं े प्रमाि २३.१ टक्क्यावं रून (२०१९) ९.१ टक्क्यावं र (२०२१) आले आहे.
• गेल्या ५० वर्ाांत परुु र् राष्ट्रप्रमख
ु ापं ेक्षा मणहला राष्ट्रप्रमुखाचं ी संख्या अणर्धक असिारे बाग्ं लादेश हे एकमेव
राष्ट्र आहे.
4|Page
• भारतीय णियांचे एकूि उत्पन्न हे भारतीय परुु र्ांच्या एकूि उत्पन्नाच्या के वळ एक पंचमांश असल्याने या
घटकात भारताचे स्थान हे शेवटच्या दहा देशांमध्ये आहे.
स्वच्छ सवेक्षण पुिस्काि 2029
• कें द्रीय गृहणनमााि आणि शहरी व्यवहार मंत्रालयाने आपल्या वाणर्ाक स्वच्छतेच्या क्रमवारीत २० नोव्हेंबर
२०२१ रोजी इदं ोर शहराला सलग पाचव्या वर्ी सवाात स्वच्छ शहराचा दजाा णदला.
• भारतीय गिु वत्ता पररर्देद्वारे (Quality Council of India) २८ णदवसातं ४,३२० शहरामं ध्ये हे सवेक्षि
करण्यात आले. त्यामध्ये ४.२ कोटी लोकांचा अणभप्राय नोंदवण्यात आला.
• राष्ट्रपती राम नाथ कोणवंद यांच्या हस्ते प्रदान करण्यात आलेल्या स्वच्छ सवेक्षि परु स्कार २०२१ मध्ये १००
हून अणर्धक शहरी स्थाणनक स्वराज्य सस्ं था असलेल्या राज्याच्ं या श्रेिीमध्ये छत्तीसगडला सलग णतसऱयांदा
सवाात स्वच्छ राज्य म्हिनू सन्माणनत करण्यात आले आहे. णबहार, ताणमळनाडू आणि राजस्थान शेवटच्या
स्थानी आहेत.
• पतं प्रर्धान नरें द्र मोदी याचं ा मतदारसघं असलेल्या वारािसीला सवाात स्वच्छ गगं ा शहराचा परु स्कार णमळाला
आहे. त्यानंतर मंगु ेर आणि पटना या शहरांचा क्रमांक आहे.
• १०० पेक्षा कमी शहरी स्थाणनक स्वराज्य संस्था असलेल्या राज्यांच्या श्रेिीमध्ये झारखंड सवाात स्वच्छ राज्य
ठरले, त्यानतं र हररयािा आणि गोवा याचं ा क्रमाक
ं लागतो. तर मेघालय, के रळ आणि णत्रपरु ा शेवटच्या
क्रमांकावर होते.
• बृहन्मंबु ई महानगरपाणलके ने (BMC) स्वच्छ सवेक्षिातील 'इनोव्हेशन अँड बेस्ट प्रॅणक्टसेस' या श्रेिीतील
प्रथम पाररतोणर्क पटकावले आहे.
• अहमदाबाद कॅ न्टोन्मेंटला 'स्वच्छ छाविी' म्हिनू घोणर्त करण्यात आले, त्यानंतर मेरठ छाविी आणि
णदल्ली छाविीचा क्रमांक लागतो.
• ४० लाखांहून अणर्धक लोकसख्ं या असलेल्या शहरांच्या श्रेिीमध्ये मंबु ईला सवोत्तम मेगाणसटी म्हिनू घोणर्त
करण्यात आले आहे.
• ‘प्रेरक दौर सन्मान' अंतगात, स्वच्छ सवेक्षि २०२१ अंतगात नवीन श्रेिी सादर करण्यात आली. त्यामध्ये
णदव्य (प्लॅणटनम), अनपु म (गोल्ड), उज्ज्वल (णसल्व्हर), उणदत (ब्राँझ), आरोही (अस्पायररंग) अशा एकूि
पाच अणतररक्त उप-श्रेिी आहेत.
• इदं ोर, सरु त, नवी मंबु ई, नवी णदल्ली नगर पररर्द आणि णतरुपती या पाच शहरांना 'णदव्य' (प्लॅणटनम) म्हिनू
वगीकृ त करण्यात आले.
• महाराष्ट्र राज्याला देशात सवााणर्धक एकूि ९२ परु स्कार णमळाले. त्यानतं र छत्तीसगड ६७ परु स्कारासं ह दसु ऱया
स्थानी आहे.
5|Page
• ३ लाख ते १० लाख लोकसंख्या श्रेिीतील मध्यम आकाराच्या शहरांमध्ये नोएडा हे सवाात स्वच्छ शहर
ठरले आहे.
• १० लाख ते ४० लाख लोकसंख्या असलेल्या मोठ्या शहरांमध्ये नवी मंबु ई सवाात स्वच्छ शहर ठरले आहे.
इनां डया एिजी आउटलक
ु 2021
जाहीि किणािी सस्ां था - आिां ििाष्ट्रीय ऊजाा एजन्सी (IEA)
• अहवालानसु ार भारत २०३० पयांत यरु ोणपयन यणु नयनला मागे टाकत जगातील णतसऱया क्रमांकाचा ऊजाा
उपभोक्ता देश ठरे ल.
• पढु ील दोन दशकांत भारतातील ऊजेची मागिी वाढीचा दर जास्तीत जास्त २५% असेल.
• २०४० मध्ये भारताच्या तेलाच्या मागिीत ८.७ दशलक्ष बॅरल प्रणतणदन (BPD) एवढी वाढ होण्याचा अदं ाज
आहे. (२०१९ मध्ये ५ दशलक्ष BPD)
• भारत चीननंतर दसु ऱया क्रमांकाचा तेल आयात करिारा आहे. भारत सध्या ७६% तेलाची गरज आयातीतनू
भागवतो. हे प्रमाि २०३० मध्ये ९०% तर २०४० मध्ये ९२% होईल.
• भारत सध्या LNG गॅस आयात करिारा चौथा सवाांत मोठा देश आहे. २०४० पयांत वीज णनणमातीच्या
बाबतीत भारताची वीज प्रिाली जगातील णतसऱया क्रमांकाची वीज प्रिाली असेल.
आिांदी शहिाांची यादी
• अहवालाचे नाव - इणं डयन णसटीज हॅणपनेस ररपोटा २०२०
• देशातील ३४ आनंदी शहरांची यादी जाहीर. त्यापैकी तीन शहरे महाराष्ट्रातील आहेत.
• राज्यातील शहरे - पिु े (१२), नागपरू (१७), मंबु ई (२१) प्रा. राजेश णपल्लाणनया यांनी ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर
२०२० या दरम्यान देशभरातील वेगवेगळ्या शहरांतील १३ हजाराहून अणर्धक नागररकांशी चचाा करून यादी
तयार के ली.
• पणहले तीन शहरे - लणु र्धयाना, अहमदाबाद, चंदीगड पणहली तीन णटअर-१ शहरे - अहमदाबाद, हैदराबाद,
नवी णदल्ली
• पणहली तीन णटअर-२ शहरे - लणु र्धयाना, चंणदगड, सरु त
• पणहले तीन राज्य / कें द्रशाणसत प्रदेश - णमझोराम, पंजाब, अंदमान आणि णनकोबार (महाराष्ट्राचा क्रमांक -
बारावा)
• शेवटचे तीन राज्य छत्तीसगड (३६), उत्तराखडं (३५), ओणडशा (३४)
असि अहवाल 2029
6|Page
Annual Status of Education Report

• जाहीर करिारी संस्था प्रथम फाउंडेशन (आवृत्ती १६ वी) - प्रथम फाउंडेशन या संस्थेकडून दरवर्ी
देशपातळीवरील शालेय स्तरावरील शैक्षणिक णस्थतीची पाहिी के ली जाते.
• या संस्थेतफे णवदयार्थयाांच्या गिु वत्तेचा, त्यांनी आत्मसात के लेल्या कौशल्यांचा लेखाजोखा मांडिारा असर
अहवाल प्रकाणशत के ला जातो.
• अहवालािील प्रमुख मुद्दे
• महामारीच्या काळात शाळे त प्रवेश न घेतलेल्या ग्रामीि मल
ु ाचं ी टक्के वारी दप्ु पट झाली आहे.
• खाजगी शाळामं र्धनू शासकीय शाळामं ध्ये प्रवेश णवदयार्थयाांचे प्रमाि गेल्या दोन वर्ाात वाढले आहेत.
• घेिाऱया शासकीय शाळांच्या नोंदिीत झालेली वाढ - २०१८ (६४.३%), २०२० (६५.८%), २०२१
(७०.३%)
• खाजगी शाळाच्ं या नोंदिीत झालेली घट - २०२० (२८.८%), २०२१ (२४.४%)
• इयत्ता पणहली आणि दसु रीमध्ये प्रवेश घेतलेले एक तृतीयाश
ं पेक्षा जास्त मल
ु े कर्धीही वैयणक्तकररत्या शाळे त
गेले नाहीत.
• २०१८ मध्ये ४२.३ टक्के मल
ु ांकडे स्माटाफोन होता ते प्रमाि २०२१ मध्ये ८५.५ टक्क्यांपयांत गेल्याचे णदसते.
• के रळमर्धील ९१% आणि णहमाचल प्रदेशातील जवळपास ८०% णवदयार्थयाांनी ऑनलाइन णशक्षि घेतले,
याउलट णबहारमर्धील फक्त १०% आणि पणिम बंगालमर्धील १३% णवद्यार्थयाांनी ऑनलाइन णशक्षि घेतले.
हवामाि बदल कामनगिी निदेशाांक 2021
Climate Change Performance Index 2021
• णनणमाती - जमानवॉच, न्यू क्लायमेट इणन्स्टट्यटू आणि क्लायमेट ॲक्शन नेटवका आवृत्ती - १७ वी (९ नोव्हेंबर
२०२१ रोजी हा णनदेशाक ं जाहीर करण्यात आला.)
• या णनदेशांकाच्या माध्यमातनू ५७ देश आणि यरु ोणपयन यणु नयनच्या हवामान शमन प्रगतीवर लक्ष ठे वले जाते.
• एकूि क्रमवारीतील पणहल्या तीन जागा ररकाम्या ठे वण्यात आल्या कारि कोित्याही देशाने उच्च रे णटंग
णमळवण्यासाठी परु े शी कामणगरी के ली नाही.
• स्वीडन क्रमवारीमध्ये अव्वल स्थानी (म्हिजेच चौर्थया स्थानी) आहे.
• एकूि क्रमवारीत भारत ६३.९८ गिु ासं ह १० व्या क्रमाक
ं ावर आहे. हररतगृह वायू उत्सजान श्रेिीतील पणहले
तीन क्रमांक देखील ररक्त ठे वण्यात आले होते.
• हररतगृह वायू उत्सजानामध्ये स्वीडन चौर्थया क्रमांकावर तर भारत १२ व्या क्रमांकावर आहे.
7|Page
उत्सजाि अांिि अहवाल 2029

Emissions Gap Report, 2021 (आवृत्ती - बारावी)
• जाहीर करिारी संस्था - संयक्त
ु राष्ट्र पयाावरि कायाक्रम (UNEP)
• या अहवालात २०३० मध्ये अनमु ाणनत उत्सजान आणि पॅररस कराराच्या १.५ अंश से. आणि २ अंश से.
लक्षयाच्ं या अनरू
ु प पातळीमर्धील फरक मोजले जाते. दरवर्ी हा अहवाल हे अतं र कमी करण्यासाठी उपाय
सचु वतो.
• अहवालानसु ार २०२० मर्धील ५.४% च्या अभतू पवू ा घसरिीनंतर जागणतक काबान डाय ऑक्साईड उत्सजान
पवू ा-कोणवड स्तरावर परतत आहे..
• तसेच वातावरिातील हररतगृह वायचंू ी (GHG) साद्रं ता वाढत आहे. २०३० साठी ठरवण्यात आलेली नवीन
शमन वचनबद्धता काही प्रगती दशाणवते, परंतु जागणतक उत्सजानावर त्यांचा एकूि प्रभाव अपरु ा आहे.
• एक गट म्हिनू जी-२० सदस्यांनी आपल्या मळ
ू णकंवा २०३० पयांत नवीन वचनबद्धता साध्य करण्यासाठीची
णदशा यावर णवचार के लेला नाही.
सयां क्त
ु िाष्ट्र पयााविण कायाक्रम
• UNEP - United Nations Environment Programme ही एक अग्रगण्य जागणतक पयाावरि सस्ं था
आहे.
• स्थापना ५ जनू १९७२ (५ जनू - जागणतक पयाावरि णदन)
• मख्ु यालय नैरोबी (के णनया)
• प्राथणमक काये - जागणतक पयाावरिीय अजेंडा णनणित करिे, सयं क्तु राष्ट्र प्रिालीमध्ये शाश्वत णवकासास
प्रोत्साहन देिे, जागणतक पयाावरि संरक्षिासाठी अणर्धकृ त वकील म्हिनू काम करिे.
• प्रमख
ु अहवाल १) उत्सजान अंतर अहवाल, २) जागणतक पयाावरि आउटलक
ु , Investing In The
Planet
• प्रमख
ु मोहीमा - Beat Pollution, UN75, जागणतक पयाावरि णदन, वाइल्ड फॉर लाइफ.
ऊजाा कायाक्षमिा निदेशाांक 2020
• जाहीर करिारे मंत्रालय - ऊजाा मंत्रालय ब्यरु ो ऑफ एनजी एणफणशएन्सी (BEE) आणि अलायन्स फॉर एन
एनजी एणफणशयंट इकॉनॉमी (AEEE) या संस्थांनी हा णनदेशांक णवकणसत के ला आहे.
• या णनदेशांकामध्ये कनााटकने पणहले तर राजस्थानने दसू रे स्थान पटकावले आहे. राजस्थान आणि महाराष्ट्र हे
सवााणर्धक सर्धु ारिा के लेले राज्य ठरले आहेत.
8|Page
• या णनदेशांकात राज्यांचे पढु ील चार श्रेिींमध्ये मल्ू यांकन के ले जाते.

QS जागनिक नवदयापीठ क्रमवािी 2022
क्रमवािीबद्दल
• जाहीर करिारी संस्था - Quacquarelli Symonds (QS)
• QS ही जगभरातील उच्च णशक्षि संस्थांच्या णवश्ले र्िामध्ये णवशेर्ज्ञता असलेली णब्रटीश कंपनी आहे.
• आवृत्ती १८ वी पणहली आवृत्ती २००४, THE च्या साह्याने.
• इटं रनॅशनल रँ णकंग एक्स्पटा ग्रपु ची (IREG) मान्यता णमळालेली ही एकमेव आतं रराष्ट्रीय क्रमवारी आहे.
क्रमवािीिील महत्त्वाचे मुद्दे
• MIT णवद्यापीठ सलग दहाव्या वर्ी पणहल्या स्थानी आहे.
• पणहल्या १००० सस्ं थामं ध्ये के वळ २२ भारतीय संस्थांचा समावेश आहे. (२०२१ च्या क्रमवारीत - २१
संस्थांचा समावेश)
• पणहल्या २०० संस्थांमध्ये के वळ ३ भारतीय संस्थाना स्थान णमळाले आहे.
• णदल्लीतील जवाहरलाल नेहरू णवद्यापीठाने पणहल्यांदाच पणहल्या १००० संस्थांमध्ये स्थान प्राप्त के ले आहे..
• IIT मंबु ई सलग चौर्थया वर्ी भारतीय संस्थांमध्ये पणहल्या स्थानी आहे.
जागनिक नवद्यापीठ क्रमवािी 2022
• जाहीर करिारी संस्था - द हायर एज्यक
ु े शन (THE)
• २ सप्टेंबर २०२१ रोजी ही क्रमवारी जाहीर करण्यात आली. • ऑक्सफडा णवद्यापीठ सलग सहाव्या वर्ी
पणहल्या स्थानी आहे.
• जगातील पणहल्या १००० णवद्यापीठांमध्ये ३५ भारतीय णवद्यापीठे आहेत.
• सलग दसु ऱयांदा IIT मंबु ई, णदल्ली, कानपरू , गवु ाहाटी, मद्रास, रुरकी आणि खरगपरू ने या क्रमवारीवर
बणहष्ट्कार टाकला. पणहल्या ३०० मध्ये एकाही भारतीय सस्ं थेचा समावेश नाही.
जागनिक आिदां ी (Happiness) अहवाल 2021
• जाहीर करिारी सस्ं था - संयक्त
ु राष्ट्र शाश्वत णवकास सोल्यश
ू न्स नेटवका (SDSN)
• जागणतक आनंद णदनाच्या पाश्वाभमू ीवर (२० माचा) हा अहवाल जाहीर करण्यात आला. आवृत्ती - नववी
(सरुु वात - २०१२)
9|Page
• णफनलँड सलग चौर्थया वर्ी जगातील सवाात आनंदी देश ठरला आहे.
• भारताचा क्रमांक - १३९ वा (२०२० - १४४ वा
• पनहले पाच देश.
1. णफनलँड
2. आइसलँड
3. डेन्माका
4. णस्वत्झलांड
5. नेदरलँड्स
• सवााि दु: खी देश -
1. अफगाणिस्तान (१४९)
2. णझम्बाब्वे (१४८)
3. रवाडं ा (१४७)
4. बोत्सवाना (१४६)
5. लेसोथो (१४५)
• या क्रमवारीत पाणकस्तान १०५ व्या, बाग्ं लादेश १०१ व्या तर चीन ८४ व्या स्थानी आहे.
िाष्ट्रीय बहुआयामी दारिद्र्य निदेशाांक
• National Multidimensional Poverty Index (NMPI)
• जाहीि किणािी सस्ां था - िीिी आयोग
• सहकाया - Oxford Poverty and Human Develop ment Initiative (OPHI) आणि United
Nations De-velopment Program (UNDP)
• आवृत्ती - पणहली (२६ नोव्हेंबर २०२१ रोजी जाहीर)
• हा अहवाल २०१५ ते २०१६ दरम्यान आयोणजत करण्यात आलेल्या राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सवेक्षि-४
(NFHS-4) वर आर्धाररत आहे.
• आरोग्य, णशक्षि आणि राहिीमान या तीन आयामांखाली १२ णनदेशकांचा वापर करून बहुआयामी दाररद्र्य
णनदेशांक मोजला जातो.
10 | P a g e
• आरोग्य, णशक्षि आणि राहिीमानाच्या महत्त्वाच्या आणि मल

ू भतू बाबींमर्धील वंणचतता म्हिनू गररबीची
व्याख्या करिारा हा आर्धारभतू अहवाल.
• १२ णनदेशक पोर्ि, बाल आणि पौगंडावस्थेतील मृत्य,ू प्रसतू ीपवू ा काळजी, शालेय णशक्षिाची वर्े,
शाळे तील उपणस्थती, स्वयंपाकाचे इर्धं न, स्वच्छता, णपण्याचे पािी, वीज, घरे , मालमत्ता आणि बँक खाती
अहवालािील प्रमुख मुद्दे
• भारताचा बहुआयामी दाररद्र्य णनदेशाक
ं - ०.११८ (ग्रामीि) ०.१५५, शहरी- ०.०४)
• बहुआयामी दाररद्र्याचे सवााणर्धक प्रमाि -णबहार (५१.९% )
• बहुआयामी दाररद्र्याचे सवाात कमी प्रमाि के रळ (०.७१%)
• कुपोणर्त लोकांची सवााणर्धक संख्या १) णबहार. 2) झारखंड
• सवााणर्धक बहुआयामी गररबी असलेले राज्य
णबहार ५१.९%
झारखंड ४२.१%
उत्तरप्रदेश ३७.७%
मध्य प्रदेश ३६.६%
मेघालय ३२.६%
• सवाात कमी बहुआयामी गररबी असलेले राज्य
के रळ ०.७१%
गोवा ३.७६%
णसक्कीम ३.८२%
ताणमळनाडू ४.८९%
पजं ाब ५.५९%
महािाष्ट्राशी सबां नां िि मद्दु े
महाराष्ट्र NMPI मध्ये देशात १७ व्या स्थानी आहे.
महाराष्ट्रातील १४.८५% लोकसंख्या बहुआयामी गरीब आहे.

11 | P a g e
महाराष्ट्राचा बहुआयामी दाररद्र्य णनदेशांक - ०.०६५
जागनिक प्रेस स्वािांत्र्य निदेशाांक 2029

• जाहीर करिारी संस्था - Reporters Without Borders, पॅररस (िान्स) (सरुु वात - २००२ ) भारताचा
क्रमाक
ं १४२ (१८० देशामध्ये)
• पणहले तीन देश - नॉवे, णफनलँड आणि डेन्माका .
• सवाांत शेवटचे तीन देश - इरीणरया (१८०), उत्तर कोररया आणि तक
ु ा मेणनस्तान
• चीन क्रमवारीत शेवटून चौर्थया (१७७) स्थानी आहे.
• भारताच्या शेजारील देश - नेपाळ (१०६), श्रीलंका (१२७), भतू ान (६५) आणि पाणकस्तान (१४५)
शाश्वि नवकास अहवाल 2021

• जाहीर करिारी सस्ं था Sustainable Development Solutions Network (SDSN) आवृत्ती - सहावी
(सरुु वात - २०१५)
• यामध्ये १७ शाश्वत णवकास लक्षय (SDGs) प्राप्त करण्यासाठी के लेल्या कामणगरीवर आर्धाररत देशांची
क्रमवारी जाहीर के ली जाते.
• जेिी सॅक्स याच्ं या नेतत्ृ वाखालील लेखकाच्ं या गटाने २०२१ चा अहवाल तयार के ला.
12 | P a g e
• भारताचा क्रमांक - १२० वा (१६५ देशांमध्ये) (गिु - ६०.१ )

जागनिक शाांििा निदेशाांक 2029
• जाहीर करिारी संस्था Institute of Economics and Peace (IEP). आवृत्ती १५ वी (सरुु वात - २००९)
• भारताचा क्रमांक - १३५ (१६३ देशांमध्ये) (गिु - २.५५३)
• २०२० च्या णनदेशांकामध्ये भारत १३९ व्या स्थानी होता.
• भारताचा समावेश 'शांततेची कमी णस्थती' (Low State of Peace) या श्रेिीमध्ये करण्यात आला आहे.
पनहले पाच देश
आईसलँड
न्यझू ीलंड
डेन्माका
पोतागु ाल
स्लोव्हेणनया
शेवटचे पाच देश
अफगाणिस्तान
येमेन
सीररया
दणक्षि सदु ान
हेिले पासपोटा निदेशाक
ां 2021
• जगातील सवाात शणक्तशाली पासपोटा दशाणविारा भारताचा क्रमांक ९० वा णनदेशांक जानेवारी २०२१ मध्ये
प्रणसद्ध झालेल्या णनदेशांकात भारत ८५ व्या स्थानी होता. (हा णनदेशांक वर्ाातून दोन वेळा जाहीर के ला
जातो.)
• भारतीय पासपोटा र्धारकांना एकूि ५८ देशांमध्ये णव्हसामक्त
ु प्रवास करण्याची परवानगी आहे. भारताबरोबरच
ताणजणकस्तान आणि बणु का ना फासो हे देशही ९० व्या स्थानी आहेत.
जागनिक अन्ि सुिक्षा निदेशाांक 2029
13 | P a g e
• रचना आणि णनणमाती - Economist Impact (लंडन)

• प्रायोजक संस्था - Corteva Agriscience (अमेररका)
• आवृत्ती - १० वी (२० ऑक्टोबर २०२१ रोजी जाहीर)
• हा णनदेशांक पढु ील आर्धारावर अन्न सरु क्षेचे मल
ू भतू घटक मोजतो परवडिारी, उपलब्र्धता, गिु वत्ता आणि
सरु क्षा, - नैसणगाक संसार्धने आणि लवणचकता भारताचा क्रमांक ७१ वा (११३ देशांमध्ये) (गिु - ५७.२)
• शेजारील देश चीन (३४), पाणकस्तान (७५), श्रीलंका (७७), नेपाळ (७९), बांग्लादेश (८४)
• परवडण्याजोग्या अन्नाच्या बाबतीत भारत पाणकस्तान आणि श्रीलंकाच्या मागे आहे.
• गेल्या १० वर्ाांमध्ये एकूि अन्न सरु क्षा गिु ांमध्ये भारताची प्रगतीशील वाढ पाणकस्तान, नेपाळ आणि
बागं लादेशच्या तल ु नेत कमी आहे.
थोडक्याि अहवाल व निदेशाांक

कॉस्ट ऑफ नलनवगां इडां ेक्स २०२१
• जाहीर करिारी संस्था Economist Intelligence Unit
• राहण्यासाठी सवाात महाग शहर तेल अवीव (इस्रायल)
• जगातील सवाात स्वस्त शहर दमास्कस (सीररया)
• सवाात महाग शहरांच्या यादीत पॅररस (िान्स) आणि णसंगापरू संयक्त
ु पिे दसु ऱया क्रमांकावर आहेत.
नडनजटल गण
ु वत्ता जीवि निदेशाांक
• Digital Quality of Life Index 2021 (आवृत्ती - णतसरी)
• जाहीर करिारी सस्ं था - सफा शाका (सायबर सरु क्षा कंपनी)
• भारताचे स्थान - ५९३ (११० देशामध्ये) २०२० मध्ये भारत ५७ व्या स्थानी होता.
• दणक्षि आणशयाई देशांमध्ये पणहल्या तर आणशयाई देशांमध्ये भारत १७ व्या स्थानी आहे.
• पणहले तीन देश -(डेन्माका , दणक्षि कोररया आणि णफनलँड)
जागनिक स्टाटाअप इकोनसस्टम अहवाल Global Startup Ecosystem Report 2021
• जाहीर करिारी संस्था स्टाटाअप जीनोम
• पणहली ३ शहरे - (१) णसणलकॉन व्हॅली) २) न्ययू ॉका आणि लंडन, (३) बीणजंग
14 | P a g e
• भारतीय शहरे -(१) बंगळूरू २३) (२) णदल्ली (३६) इमणजांग इकोणसस्टम रैं णकंगमध्ये मंबु ई पणहल्या स्थानी
आहे.
जागनिक युवा नवकास निदेशाांक २०२० Global Youth Development Index 2020
• जाहीर करिारी संस्था राष्ट्रकुल सणचवालय
• या त्रैवाणर्ाक क्रमवारीमध्ये १८१ देशांमर्धील यवु कांच्या णवकासाच्या ६ घटकांमर्धील प्रगतीचे मापन करण्यात
आले.
• भारताचे स्थान -१२२ वे
• पणहले तीन स्थान - (१) णसंगापरु ) २) स्लोव्हेणनया, ३) नॉवे
मसाि जागनिक पेन्शि निदेशाांक २०२१
• जाहीर करिारी संस्था - मसार कन्सणल्टंग
• आवृत्ती - १३ वी
• भारतीय णनवृत्तीवेतन (Pension) प्रिाली ४३ प्रिालींमध्ये ४० व्या स्थानी आहे.
• पणहले तीन स्थान - आइसलँड, नेदरलँड, डेन्माका
• शेवटचे स्थान - थायलंड (४३ वे)
सायबि सिु क्षा निदेशाांक २०२०
• जाहीर करिारी संस्था - आंतरराष्ट्रीय दरू संचार संघ (ITU) भारताचा क्रमांक - १० वा
• आणशया पॅणसणफक प्रदेशामध्ये भारत चौर्थया स्थानी आहे.
• पणहले तीन देश - (१) अमेररका, २) यनु ायटेड णकंगडम आणि सौदी अरे णबया, ३) इस्टोणनया
• सायबर सरु क्षा णनदेशांक २०२० जाहीर करिारी संस्था - आंतरराष्ट्रीय दरू संचार संघ (ITU) भारताचा क्रमांक
• १० वा आणशया पॅणसणफक प्रदेशामध्ये भारत चौर्थया स्थानी आहे. पणहले तीन देश – (१) अमेररका, २)
यनु ायटेड णकंगडम आणि सौदी अरे णबया, ३) इस्टोणनया
जागनिक स्टाटाअप वािाविण निदेशाांक Global Startup Ecosystem Index 2021
• जाहीर करिारी संस्था स्टाटाअप णब्लंक
• भारताचा क्रमांक - २० (१०० देशांमध्ये)

15 | P a g e
• पणहले तीन देश - अमेररका, यनु ायटेड णकंगडम आणि इस्राईल. • पणहले तीन शहरे सॅन िाणन्सस्को
(अमेररका), न्ययू ॉका (अमेररका), बीणजंग (चीन).
• भारतातील पणहल्या क्रमांकावरील शहर आणथाक स्वातंत्रय णनदेशांक २०२१ - बेंगलरू
ु (१०)
• जाहीर करिारी सस्ं था - The Heritage Foundation
• आवृत्ती २७ वी
• भारताचा क्रमांक - १२५
• भारताचे गिु - ५६.५ (Mostly Unfree)
• पणहले तीन देश -णसंगापरु , न्यझू ीलंड आणि ऑस्रेणलया. णसंगापरू दसु ऱयांदा पणहल्या स्थानी आहे.
अॅिेनमया मक्त
ु भािि निदेशाांक २०२०-२१
कें द्रीय आरोग्य आणि कुटुंब कल्याि मंत्रालय आणि यणु नसेफचा उपक्रम. २०१८ मध्ये सपं िू ा भारतातील अॅनेणमयाचा
प्रादभु ााव कमी करण्यासाठी 'अॅनेणमया मक्त
ु भारत' मोहीम सरुु करण्यात आली.
णनदेशांकातील पणहली तीन राज्ये - १) (मध्य प्रदेश, २) ओणडशा, ३) णहमाचल प्रदेश
जागनिक लोकसांख्या नस्थिी अहवाल २०२१
• जाहीर करिारी संस्था - संयक्त
ु राष्ट्र लोकसंख्या णनर्धी (UNFPA) अहवालाचे शीर्ाक - My Body is My
Own (माझे शरीर माझे स्वतः चे आहे)
• संयक्त
ु राष्ट्रांच्या अहवालात पणहल्यांदाच शारीररक स्वायत्ततेवर लक्ष कें णद्रत करण्यात आले आहे.
• ५७ णवकसनशील देशातील जवळपास अध्याा णियांना गभाणनरोर्धक वापरिे, आरोग्याची काळजी घेिे णकंवा
त्यांच्या लैंणगकतेसंबंणर्धत णनिाय घेिे यासह आपल्या शरीराणवर्यक अनेक णनिाय घेण्याचा अणर्धकार नाही.
• के वळ ५५% मणहलांना आरोग्यसेवा, गभाणनरोर्धक आणि लैंणगक सबं र्धं ात होय णकंवा नाही म्हिण्याची क्षमता
या बाबी णनवडण्याचे पिू ा अणर्धकार आहेत.
अब्जािीशाांच्या सपां त्तीि ३५% वाढ
• लॉकडाऊनदरम्यान पणहल्या १०० भारतीय अब्जार्धीशांच्या संपत्तीत ३५% वाढ झाली. लॉकडाऊनदरम्यान
त्यांची १२,९७,८२२ कोटी रुपये एवढी संपत्ती वाढली.
• ऑक्सफॅ म या सस्ं थेने “The Inequality Virus' हा अहवाल नक
ु ताच जाहीर के ला.
• अहवालानसु ार भारतीय अब्जार्धीशाचं ी सपं त्ती २००९ पासनू ९० टक्क्यानं ी वाढून ४२२.९ अब्ज डॉलसा
एवढी झाली आहे.
16 | P a g e
• कोणवड काळात संपत्ती वाढलेल्या अब्जार्धीशांच्या यादीत भारताचा सहावा क्रमांक आहे. (पणहले पाच देश -
अमेररका,
चीन, जमानी, रणशया आणि िान्स) शासकीय खचााच्या बाबतीत भारताचे जगातील चौथे सवाात कमी
आरोग्य बजेट आहे.
भ्रष्टाचाि आकलि निदेशाांक २०२०
• जाहीर करिारी संस्था - Transparency International (२८ जानेवारी २०२१ रोजी जाहीर) भारताचा
क्रमांक -८६ (२०१९ मध्ये ८०)
• भारताला णमळालेले गिु - ४० (० = सवााणर्धक भ्रष्टाचार, १०० • सवाांत कमी भ्रष्टाचार)
• पणहले स्थान -न्यझू ीलडं आणि डेन्माका
• शेवटचे स्थान सोमाणलया आणि दणक्षि सदु ान
जागनिक ऊजाा सक्र
ां मण निदेशाांक २०२१
• जाहीर करिारी संस्था - जागणतक आणथाक मंच (WEF)
• भारताचा क्रमांक ८७ ११५ देशांच्या यादीत)
• पणहले तीन देश- स्वीडन, नॉवे आणि डेन्माका
• स्वीडन सलग णतसऱयांदा पणहल्या स्थानी आहे.
• आणशया णवभागात पणहले स्थान - मलेणशया
• आणशया णवभागात भारताचे स्थान - नववे
• शेवटचे स्थान - णझंबाब्वे (११५)
चॅडलि सुशासि निदेशाांक २०२१ आवृत्ती - पनहली

• सस्ं था - चँडलर इणं स्टट्यटू ऑफ गव्हनान्स (CIG), णसंगापरू भारताचा क्रमाक
ं ४९ वा गिु - ०.५१६)
• पणहले पाच देश - १) णफनलँड. २) णस्वत्झलांड, ३) णसंगापरू , ४) नेदरलँड, ५) डेन्माका
• शेजारील देश - श्रीलंका (७४), पाणकस्तान (९०), नेपाळ (९२)
लोकशाही निदेशाांक २०२०

17 | P a g e
• जाहीर करिारी संस्था - Economist Intelligence Unit (EIU) भारताचा क्रमांक - ५३ वा ( १६७
देशांमध्ये)
• २०१९ च्या णनदेशांकामध्ये भारत ५१ व्या स्थानी होता.
• पणहले तीन देश -नॉवे) आईसलँड आणि स्वीडन
• शेवटचे तीन देश - उत्तर कोररया (१६७), काँगो (१६६), मध्य आणिकन प्रजासत्ताक (१६५)
• " अमेररका, िान्स, बेणल्जयम आणि ब्राझीलसह भारताचे 'सदोर् लोकशाही' प्रकारात वगीकरि करण्यात
आले आहे.
गुणवत्तापूणा पोनलसाांमध्ये आांध्र प्रदेश प्रथम
• भारतीय पोलीस फाउंडेशनने (IFP) के लेल्या सवेक्षिात 'आंध्र प्रदेश पोणलसांना' पोणलणसंगच्या गिु वत्तेत
पणहला क्रमाक ं णमळाला आहे.
• भारतातील पोणलणसंगच्या गिु वत्तेबद्दल लोकांच्या र्धारिा आणि पोलीस दलावरील लोकांच्या णवश्वासाच्या
पातळीचे मल्ू यांकन करिे हे या सवेक्षिाचे उणद्दष्ट आहे.
• पणहले पाच राज्य - १) आध्रं प्रदेश २) तेलगं िा, ३) आसाम, ४) के रळ, ५) णसक्कीम
• शेवटचे पाच राज्य - १) णबहार, २) उत्तर प्रदेश, ३) छत्तीसगड, ४) झारखडं , ५) पजं ाब
ग्लासगो हवामाि बदल परिषद 2021

• णठकाि - ग्लासगो (स्कॉटलडं , यनू ायटेड णकंगडम)
• कालावर्धी - ३१ ऑक्टोबर ते १३ नोव्हेंबर २०२१
• आवत्तृ ी - २६ वी (COP26).
• आयोजक - यनु ायटेड णकंगडम आणि इटली
• अध्यक्ष - अलोक शमाा (णब्रणटश राजकारिी)
• णब्रटनचे पंतप्रर्धान बोरीस जॉन्सन यांनी पररर्देचे उद्घाटन के ले.

18 | P a g e
• २०१५ च्या पॅररस करारातील पक्षांची ही णतसरी (CMA3) आणि क्योटो

प्रोटोकॉलमर्धील पक्षांची १६ वी बैठक (CMP16) होती. COVID-19 साथीच्या
आजारामळ ु े पररर्देला एक वर्ाासाठी णवलंब झाला.
COP म्हणजे काय ?
• COP - Conference of Parties (पक्षकारांची पररर्द)
• पररर्द १९९४ साली स्थापन झालेल्या 'यनु ायटेड नेशन्स क्लायमेट चेंज िे मवका
कन्व्हेन्शन' (UNFCCC) अतं गात काया करते.
• COP सदस्याचं ी पररर्द १९९५ पासनू दरवर्ी आयोणजत के ली जाते. पणहली पररर्द
(COP1) बणलान येथे १९९५ मध्ये आयोणजत करण्यात आली होती.
• पणहल्या पररर्देत सदस्य राष्ट्रासं ाठी जबाबदाऱयाच ं ी यादी तयार करण्यात आली. त्यामध्ये
पढु ील गोष्टींचा समावेश आहे हवामान बदल कमी करण्यासाठी उपाययोजना णवकणसत
करिे. हवामान बदलाच्या प्रभावासाठी 'अनक ु ू लन' तयार करण्यास मदत करिे. हवामान
बदलाशी संबंणर्धत णशक्षि, प्रणशक्षि आणि जनजागतृ ीला प्रोत्साहन देिे.
भाििाचे पाच लक्ष्य (five-point targets) -
• ग्लासगो येथे पार पडलेल्या संयक्तु राष्ट्रांच्या हवामान पररर्देत पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांनी
२ नोव्हेंबर २०२१ रोजी भारताच्या णवद्यमान हवामान लाक्षयामं ध्ये वाढ के ली तसेच काही
नवीन उणद्दष्टेही जाहीर के ली. मोदींनी याला 'पच ं ामतृ लक्षये असे संबोर्धले आहे.
मोदींिी जाहीि के लेली पाच िवीि लक्ष्ये
1) २०३० पयांत भारत अजैणवक इर्धं नांपासनू ५०० णगगवॉट वीजणनणमाती करे ल.
2) २०३० पयांत भारत ऊजााणनणमाती क्षमतांपैकी ५० टक्के ऊजाा नतू नीकरिक्षम स्रोतांपासनू
णमळवेल..
3) २०३० पयांत भारत आपल्या सकल राष्ट्रीय उत्पन्नाशी उत्सजानांचे प्रमाि (emission
intensity) ४५ टक्के पेक्षा कमी करे ल.
19 | P a g e
4) २०३० पयांत काबान उत्सजान एक अब्ज टनांपयांत कमी करे ल.

5) 'नेट झीरो' अथाात शन्ू य टक्के काबान डायऑक्साईड वायू उत्सजानाचे उणद्दष्ट सन २०७० पयांत
भारत गाठे ल.
िामप्पा मांनदिाला वािसा स्थळाचा दजाा
• तेलगं िातील पालमपेट (वारंगल जवळ) येथील रामप्पा मणं दराला जागणतक वारसा
सणमतीने २५ जलु ै २०२१ रोजी जागणतक वारसा स्थळाचा दजाा णदला आहे.
• यनु ेस्कोच्या जागणतक वारसा सणमतीच्या चीनमध्ये पार पडलेल्या ४४ व्या बैठकीत हा
णनिाय घेण्यात आला. २०१४ पासनू हे मणं दर जागणतक वारसा स्थळाच्ं या अदं ाणजत
यादीत होते.
• हे भारतातील ३९ वे आणि तेलगं िामर्धील पणहले जागणतक वारसा स्थळ ठरले आहे.
• या मंणदरास 'जागणतक वारसा स्थळ' दजाा देण्यास णवरोर्ध करिारा नॉवे हा एकमेव देश
होता.
िामप्पा मांनदि -
• भगवान शंकराचे (रामणलंगेश्वर स्वामी) हे मंणदर 'रुद्रेश्वरा' या नावानेही ओळखले जाते.
• काकणतय साम्राज्याचा सम्राट गिपती देवा यांचा सेनापती रे चेल रुद्र रे ड्डी यांनी हे मंणदर
बांर्धले. इ.स. १२१३ मध्ये या मंणदराच्या बांर्धकामाला सरुु वात झाली.
• मणं दराचा आर्धार 'सँडबॉक्स तंत्रज्ञान' वापरून बनणवला गेला आहे, मणं दराचा पष्ठृ भाग
ग्रॅनाईट खडकाने आणि खाबं बेसाल्ट खडकाने बनवलेले आहेत.
• वाळूच्या खडकापासनू (Sandstone) हे मंणदर बांर्धण्यात आले असनू त्याच्या तळ
ु ई
(Beams ) आणि खांब (Pillars) ग्रॅनाईट आणि डोलोराईट खडकापासनू बनवण्यात
आले आहेत.

20 | P a g e
• अतं गात गभागहृ हलके वजन असलेल्या सणच्छद्र णवटांनी बनलेले आहे. मंणदराचे बांर्धकाम
पिू ा होण्यास समु ारे ४० वर्े लागली.
• मख्ु य णशल्पकार रामप्पा याच्ं या नावाने मणं दराला रामप्पा असे नाव देण्यात आले. हे
बहुर्धा णशल्पकाराच्या नावाने ओळखले जािारे देशातील एकमेव मणं दर असावे.
• मणं दरातील पौराणिक प्रािी, मणहला नताकी ही कोरीव कामे काकतीय कलेचे उत्कृष्ट नमनु े
मानले जातात.
• माको पोलो या यरु ोणपयन व्यापारी आणि प्रवाशाने या मंणदराचे विान 'डेक्कनच्या
मध्ययगु ीन मंणदरांच्या आकाशगंगेतील सवाात तेजस्वी तारा' असे के ले आहे.
िोलानवशला वािसा स्थळाचा दजाा
• गजु रातच्या कच्छ णजल्ह्यातील हडप्पाकालीन र्धोलाणवरा शहराला २७ जल
ु ै २०२१ रोजी
यनु ेस्कोने जागणतक वारसा स्थळाचा दजाा णदला आहे.
• र्धोलाणवरा हे भारतातील ४० वे आणि गजु रातमर्धील चौथे जागणतक वारसा स्थळ ठरले
आहे.
• जागणतक वारसा स्थळाचा दजाा णमळालेले हे भारतातील पणहलेच हडप्पाकालीन णठकाि
आहे.
• याआर्धी पाणकस्तानमर्धील मोहेंजोदडो या हडप्पाकालीन शहराला जागणतक वारसा
म्हिनू दजाा प्राप्त झाला होता.
• २०१४ पासनू र्धोलाणवरा हे स्थळ यनु ेस्को जागणतक वारसा स्थळांच्या अदं ाणजत
यादीमध्ये होते.
िोलानविा
• हडप्पा यगु ातील हे महानगर २२ हेक्टर पेक्षाही जास्त क्षेत्रावर पसरलेले असनू णसंर्धू
संस्कृतीतील पाचवे सवाात मोठे परु ातत्व स्थान आहे.

21 | P a g e
• स्थाणनक भार्ेत 'कोटडा णटम्बा' म्हिनू ओळखल्या जािाऱया या परु ातन जागेचा शोर्ध
१९६८ मध्ये परु ातत्वशािज्ञ जगत पणत जोशी यांनी लावला होता.
• १९९० च्या दशकात रवींद्रणसगं णबश्त याच्ं या नेतत्ृ वाखाली या जागेचे उत्खनन करण्यात
आले.
• जगातील सवाात प्राचीन शहर म्हिनू या शहराची नोंद आहे.
• र्धोलाणवरातील शहरी वस्ती १५०० वर्ाांच्या काळात उभी राणहली.
• तेथील वसाहतींमध्ये मध्य शहर, तटबदं ी णकल्ले, सखल शहर असे भाग णदसतात. तेथे
१४-१८ मीटर जाडीची णभतं असनू ती संरक्षिात्मक उपाय म्हिनू बांर्धलेली आहे.
• र्धोलावीराचे स्थान कका वत्तृ ावर कच्छ वाळवटं वन्यजीव अभयारण्यामर्धील खाणदर
बेटावर आहे.
समुद्रयाि नमशि
• २९ ऑक्टोबर २०२१ रोजी पर्थृ वी णवज्ञान मत्रं ालयाने चेन्नई येथे भारताचे पणहले
मानवयक्त ु महासागर णमशन 'समद्रु यान' सरुु के ले.
• भारत या प्रमख ु महासागर मोणहमेमळ ु े अमेररका, रणशया, िान्स, जपान आणि चीन
यासं ारख्या देशासं ह एणलट क्लबमध्ये सामील झाला आहे.
• खोल समद्रु ातील शोर्ध आणि दणु माळ खणनजांच्या खािकामासाठी सबमणसाबलद्वारे
व्यक्तींना पाठवण्याच्या उद्देशाने ही भारताची पणहली अनोखी मानवयक्त ु महासागर मोहीम
आहे.
• या अतं गात तीन जिांना 'मत्स्य ६०००' नावाच्या मानवयक्त
ु सबमणसाबलने
(Submersible) ६००० मीटर खोलीवर पाण्याखाली अभ्यासासाठी पाठवण्यात येिार
आहे. (सामान्य पािबडु ् या फक्त २०० मीटर खोलीपयांत जातात.)

22 | P a g e
• हे णमशन ६००० कोटी रुपयांच्या 'डीप ओशन णमशन'चा एक भाग आहे. नॅशनल
इणन्स्टट्यटू ऑफ ओशन टेक्नॉलॉजीने (NIOT) २०१९ मध्ये इस्रोच्या गगनयान
णमशनच्या बरोबरीने समद्रु यान णमशनची घोर्िा के ली होती.
मत्स्य ६००० (MATSYA 6000)
• मत्स्य ६००० हे स्वदेशी बनावटीचे मानवयक्त
ु लष्ट्करी सबमणसाबल वाहन आहे. राष्ट्रीय
महासागर तंत्रज्ञान संस्था (NIOT) आणि पर्थृ वी णवज्ञान मंत्रालयाने हे सबमणसाबल
णवकणसत के ले आहे.
• यामळु े १००० ते ५५०० मीटर खोलीवर आढळिाऱया गॅस हायड्रेट्स, पॉलीमेटॅणलक
मँगनीज नोड्यल ू , हायड्रो-थमाल सल्फाइड्स आणि कोबाल्ट क्रस्ट यांसारख्या
संसार्धनांसाठी खोल समद्रु ात शोर्ध घेिे शक्य होईल.
Deep Ocean Mission
• १६ जनू २०२१ रोजी पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांच्या अध्यक्षतेखाली अथाणवर्यक मंणत्रमंडळ
सणमतीने 'खोल महासागरी मोणहमेला' (Deep Ocean Mission) मान्यता णदली.
• महासागरात खोलवर उत्खननासाठी आणि सागरी जैवणवणवर्धतेच्या संवर्धानासाठी खोल
समद्रु तंत्रज्ञान णवकणसत करण्याच्या उद्देशाने या मोणहमेला सरुु वात करण्यात आली आहे.
• कालावर्धी ५ वर्े
• अदं ाणजत खचा - ४०७७ कोटी रुपये
• नोडल मंत्रालय - पर्थृ वी णवज्ञान मंत्रालय
• ही भारत सरकारच्या नील अथाव्यवस्था उपक्रमाचे समथान करण्यासाठी एक मोणहम
आर्धाररत योजना असेल.
मोणहमेमध्ये पढु ील सहा महत्त्वाचे घटक आहेत :
1. खोल समद्रु ातील खनन आणि मानवयक्त
ु पािबडु ीसाठी तंत्रज्ञान णवकणसत करिे

23 | P a g e
2. सागरी हवामान बदल सल्लागार सेवांचा णवकास

3. जैवणवणवर्धतेचा शोर्ध आणि सवं र्धानासाठी ताणं त्रक नवकल्पना
4. खोल समद्रु ात सवेक्षि आणि सश
ं ोर्धन
5. सागरातनू ऊजाा आणि गोड पािी
6. सागरी जैवणवज्ञानासाठी आर्धणु नक स्थानक
प्लानस्टक वस्िूांवि बांदी
• पयाावरि मंत्रालयाने १ जल ु ै २०२२ पासनू एकल वापरातील प्लाणस्टक (Single-Use
Plastic) वस्तंचू ी णनणमाती, णवक्री आणि वापर यावर बंदी घालण्याचा णनिाय घेतला
आहे.
• यासाठी सरकारने प्लाणस्टक कचरा व्यवस्थापन सर्धु ारिा णनयम २०२१ अणर्धसणू चत के ला
आहे.
• १ जल ु ै २०२२ पासनू पॉलीस्टीरीन आणि णवस्ताररत पॉलीस्टीरीनसह एकल-उपयोगाच्या
प्लाणस्टक वस्तंचू े उत्पादन, आयात, साठविक ू , णवतरि, णवक्री आणि उपयोग प्रणतबंणर्धत
करण्यात येईल. ही बंदी ‘कंपोस्टेबल' प्लाणस्टकपासनू बनवलेल्या वस्तंनू ा लागू होिार
नाही.
• प्लाणस्टक कॅ री बॅगची जाडी ३० सप्टेंबर २०२१ पासनू ५० मायक्रॉनवरून ७५ मायक्रॉन
करण्यात येिार आहे.
• ३१ णडसेंबर २०२२ पासनू ही जाडी १२० मायक्रॉन के ली जािार आहे. सध्या देशात ५०
मायक्रॉनपेक्षा कमी जाडींच्या णपशव्यांवर बंदी आहे.
भाििािील नबबट्याांची नस्थिी
• कें द्रीय पयाावरि मंत्रालयाने २९ जल
ु ै २०२१ रोजी (जागणतक व्याघ्र णदन) 'णबबट्यांची
णस्थती, सह-भक्षक आणि तिृ भक्षी-२०१८' हा अहवाल प्रणसद्ध के ला.
24 | P a g e
• यानसु ार २०१४-२०१८ दरम्यान भारतात णबबट्यांची अणर्धकृत संख्या ६३ टक्क्यांनी

वाढली आहे. २०१८ मध्ये देशात १२,८५२ णबबटे होते, तर २०१४ मध्ये त्यांची संख्या
के वळ ७,९१० होती.
o मध्य प्रदेश (३, ४२१), त्यानतं र कनााटक (१,७८३) आणि महाराष्ट्र (१,६९०) या
राज्यांमध्ये णबबट्यांची संख्या सवााणर्धक असल्याचा अदं ाज आहे.
नबबट्या (Leopard)
• वैज्ञाणनक नाव - पॅथेरा पाडास (Panthera pardus)
• भारतीय वन्यजीव (संरक्षि) अणर्धणनयम, १९७२ च्या अनसु चू ी - १ मध्ये सचू ीबद्ध
• CITES च्या पररणशष्ट-1 मध्ये समाणवष्ट
• IUCN तांबड्या यादीत असरु णक्षत म्हिनू सचू ीबद्ध
• णबबट्याच्या नऊ उप-प्रजाती ओळखल्या गेल्या आहेत आणि या प्रजाती सपं िू ा
आणिका आणि आणशयामध्ये आढळतात.
2021 मध्ये घोनषि किण्याि आलेले व्याघ्र प्रकल्प
श्रीनवल्लीपुथूि-मेघमलाई व्याघ्र प्रकल्प
• कें द्र सरकारने या व्याघ्र प्रकल्पाच्या स्थापनेला नक
ु तीच मान्यता णदली. हे
ताणमळनाडूमर्धील ५ वे आणि सवाांत मोठे व्याघ्र प्रकल्प ठरले आहे. तसेच हे देशातील
५१ वे व्याघ्र प्रकल्प ठरले आहे.
• हे व्याघ्र प्रकल्प मेघमलाई वन्यजीव अभयारण्य आणि श्रीणवल्लीपथु रू वन्यजीव
अभयारण्य यांदरम्यान आहे.
• ताणमळनाडूमर्धील अन्य व्याघ्र प्रकल्प मदु मु लाई, कलकड मंडु िथरु ाई, सत्यमंगलम,
अिामलाई
िामगड नवषिािी व्याघ्र प्रकल्प -
25 | P a g e
• कें द्रीय वन व पयाावरि मंत्रालयाने राजस्थानच्या बंदु ी येथील रामगड णवर्र्धारी वन्यजीव
अभयारण्यास व्याघ्र प्रकल्प बनणवण्यास मान्यता णदली आहे.
• हे राजस्थानमर्धील चौथे तर देशातील ५२ वे व्याघ्र प्रकल्प ठरले आहे. राजस्थानमर्धील
इतर व्याघ्र प्रकल्प - रिथभं ोर (सवाई मार्धोपरू ), सररस्का (अलवर) आणि मकु ंु द्रा (कोटा)
गुरू घासीदास व्याघ्र प्रकल्प -
• राष्ट्रीय व्याघ्र सवं र्धान प्राणर्धकरिाने (NTCA - National Tiger Conservation
Authority) गरू ु घासीदास राष्ट्रीय उद्यान आणि तमोर णपगं ला वन्यजीव अभयारण्याचे
एकणत्रत क्षेत्र व्याघ्र प्रकल्प म्हिनू घोणर्त के ले आहे. हे क्षेत्र मध्य प्रदेश आणि
• झारखडं च्या सीमेला लागनू छत्तीसगडच्या उत्तर भागात आहे. " उदतं ी- सीतानदी,
अचनकमार आणि इद्रं ावती नतं र छत्तीसगडमर्धील हा चौथा व्याघ्र प्रकल्प आहे. तसेच हे
देशातील ५३ वे व्याघ्र प्रकल्प ठरिार आहे.
• गरुु घासीदास राष्ट्रीय उद्यान हे देशातील णचत्ताच
ं े शेवटचे ज्ञात णनवासस्थान होते.
बार्धं वगढ (मध्य प्रदेश) आणि पलामू व्याघ्र प्रकल्पादरम्यान (झारखडं ) वाघाच्ं या
हालचालीसाठी कॉररडॉर म्हिनू हे राष्ट्रीय उद्यान काया करते.
'व्याघ्र प्रकल्प' कसा घोनषि के ला जािो?
• सवाप्रथम, वन्यजीव (सरं क्षि) अणर्धणनयम १९७२ च्या कलम ३८व्ही (१) अतं गात
NTCA द्वारे 'व्याघ्र प्रकल्प' साठी मंजरु ी णदली जाते.
• त्यानंतर राज्य सरकारद्वारा राष्ट्रीय व्याघ्र सरं क्षि प्राणर्धकरिाच्या (NTCA)
णशफारशीनसु ार 'व्याघ्र अभयारण्य' म्हिनू एक क्षेत्र अणर्धसणू चत के ले जाते.
• NTCA ही वाघ संवर्धानाला बळकट करण्यासाठी २००५ मध्ये स्थापन करण्यात
आलेली पयाावरि, वने आणि हवामान बदल मत्रं ालयाच्या अतं गात एक वैर्धाणनक सस्ं था
आहे.
नकगाली सि
ु ािणाांिा मान्यिा
26 | P a g e
• भारताने १८ ऑगस्ट २०२१ रोजी ओझोन संरक्षिाशी संबंणर्धत 'मॉणन्रयल

प्रोटोकॉल'मर्धील महत्त्वाच्या दरुु स्तीला मान्यता | देण्याचा णनिाय घेतला.
• २०१६ मध्ये रवाडं ाची राजर्धानी णकगाली येथे मॉणन्रयल प्रोटोकॉलमध्ये सर्धु ारिा
करण्यासाठी चचाा झाली होती. त्यामळ ु े याला णकगाली सर्धु ारिा म्हितात. जल ु ै २०२१
च्या अखेरपयांत १२२ देशांनी णकगाली सर्धु ारिांना मान्यता णदली होती.
अांमलबजावणी िोिण आनण उनद्दष्टे -
• २०२३ पयांत सवा उद्योग णहतर्धारकाश ं ी आवश्यक सल्लामसलत के ल्यानतं र भारतासाठी
लागू होिाऱया फे ज डाऊन वेळापत्रकानसु ार हायड्रोफ्लरु ोकाबान टप्प्याटप्प्याने कमी
करण्याचे राष्ट्रीय र्धोरि णवकणसत के ले जाईल.
• णवद्यमान कायद्याच्या चौकटीत सर्धु ारिा, णकगाली दरुु स्तीचे पालन सणु नणित करण्यासाठी
हायड्रोफ्लरु ोकाबानच्या उत्पादन आणि वापरावर योग्य णनयंत्रि ठे वण्यासाठी ओझोन स्तर
कमी करिारे पदाथा (णनयमन आणि णनयंत्रि) णनयम २०२४ च्या मध्यापयांत के ले जातील.
• हायड्रोफ्लरु ोकाबान टप्प्याटप्प्याने कमी के ल्यामळ
ु े हररतगहृ वायच्ंू या बरोबरीने १०५
दशलक्ष टन काबान डाइऑक्साइडचे उत्सजान रोखिे अपेणक्षत आहे, ज्यामळ ु े २१००
पयांत जागणतक तापमानात ०.५ अंश सेणल्सअस पयांत वाढ रोखिे शक्य होईल आणि
ओझोन थराचे संरक्षि होईल.
नकगाली दुरुस्िीअांिगाि लक्ष्य :
• भारताला २०४७ पयांत HFC (Hydrofluorocarbon) चा वापर ८०% कमी करायचा
आहे. हेच लक्षय चीनसाठी २०४५ पयांत आणि अमेररके साठी २०३४ पयांत आहे.
भािि हे लक्ष्य पुढील चाि टप्प्याांि पूणा किेल
१) २०३२ मध्ये १०%
२) २०३७ मध्ये २०%

27 | P a g e
३) २०४२ मध्ये ३०%

४) २०४७ मध्ये ८०%
पाश्वाभूमी -
• वातानक ु ू लन आणि रे णिजरंट उद्योगात वापरल्या जािाऱया हायड्रोफ्लरु ोकाबान (CFCs)
सारख्या ओझोन कमी करिाऱया पदाथाांपासनू पर्थृ वीचे सरं क्षि करिे हा मॉणन्रयल
प्रोटोकॉल कराराचा उद्देश आहे. CFCs च्या व्यापक वापरामळ ु े वातावरिातील ओझोन
थरामध्ये णछद्र पडले आहेत.
• मॉणन्रयल प्रोटोकॉलमळ ु े CFCs ची जागा ओझोन थरास हानी न पोहोचविाऱया HFCs
ने घेतली. परंतु नतं र HFCs तापमानवाढीला कारिीभतू ठरत असल्याचे णदसनू आले.
• के वळ ओझोन नष्ट करिाऱया रसायनांशी संबंणर्धत करार असल्यामळ ु े मॉणन्रयल
प्रोटोकॉलच्या मळ
ू तरतदु ींनसु ार HFCs वर बदं ी अथवा त्यामध्ये कपात आिली जाऊ
शकत नव्हती.
• त्यामळु े ऑक्टोबर २०१६ मध्ये अमेररके च्या नेतत्ृ वाखालील १९७ देशांनी णकगाली येथे
मॉणन्रयल प्रोटोकॉल अतं गात HFCs मध्ये टप्प्याटप्प्याने कपात करण्यासाठी सर्धु ारिा
स्वीकारली.
मॉनन्रयल प्रोटोकॉलमध्ये नकगाली दुरुस्िी
• टप्प्याटप्प्याने हायड्रोफ्लरु ोकाबानचे (HFC) उत्पादन आणि वापर कमी करिे हे णकगाली
दरुु स्तीचे उणद्दष्ट आहे. २०४७ पयांत HFC चा वापर ८०% पेक्षा जास्त कमी करण्याचे
उणद्दष्ट आहे.
• या दरुु स्ती अतं गात - णवकणसत देश २०१९ पासनू HFC चा वापर कमी करतील. बहुतेक
णवकसनशील देश २०२४ पासनू वापर कमी करतील. भारतासह काही णवकसनशील देश
२०२८ मध्ये णवणशष्ट पररणस्थतीत HFC चा वापर णस्थर करतील.
28 | P a g e
• ओझोन थराच्या णवघटनावरील शन्ू य प्रभाव पाहता, HFC (Hy drofluorocarbon)

सध्या वातानक
ु ू लन, रे णिजरे शन आणि फोम इन्सल
ु ेशनमध्ये हायड्रोक्लोरोफ्लोरोकाबान्स
(HCFCs) आणि क्लोरोफ्लोरोकाबानच्या (CFCs) ऐवजी जरी वापरला जात असला,
तरी तो एक शणक्तशाली हररतगहृ वायू आहेत. HFC मळ ु े मोठ्या प्रमािात तापमानवाढ
होते.
कुिनमांग घोषणापत्र
• चीनमध्ये पार पडलेल्या सयं क्त
ु राष्ट्राच्ं या जैवणवणवर्धता अणर्धवेशनाच्या १५ व्या बैठकीत
(CBD COP 15) १०० हून अणर्धक देशांनी कुनणमगं घोर्िापत्र' (Kunming
Declaration) स्वीकारले.
• या घोर्िापत्राचा स्वीकार के ल्याने नवीन जागणतक जैवणवणवर्धता कराराचा आर्धार तयार
झाला आहे.
• 'पयाावरिीय सभ्यताः पर्थृ वीवरील सवा जीवनासाठी सामाणयक भणवष्ट्य णनमााि करिे' ही
या घोर्िापत्राची थीम होती.
• ऑक्टोबर २०२१ च्या बैठकीत २१ मसदु ा उणद्दष्टांवर तात्परु ती सहमती झाली असनू
त्यावर दसु ऱया सत्रात चचाा के ली जाईल.
• आईची (Aichi) उणद्दष्टांमध्ये, जगभरातील देश २०२० पयांत जैवणवणवर्धतेचे नक
ु सान
कमी करण्यासाठी आणि नैसणगाक अणर्धवासांचे संरक्षि करण्यासाठी २० उणद्दष्टांवर
सहमत झाले..
• २०१० मध्ये जपानमर्धील आईची येथे 'जैवणवणवर्धतेसाठी
• २०११-२०२० र्धोरिात्मक योजना' स्वीकारण्यात आली होती.
CBD COP 15
ु राष्ट्र जैवणवणवर्धता करारातील सदस्य देशांची १५ वी बैठक (15th Conference
of the Parties) चीनमध्ये पार पडली.
29 | P a g e
• णठकाि - कुनणमंग, चीन

• कालावर्धी - ११ ते १५ ऑक्टोबर २०२१ (पणहला टप्पा) या बैठकीचा दसु रा टप्पा २५
एणप्रल ते ८ मे २०२२ दरम्यान कुनणमगं येथे पार पडिार आहे.
यापूवी पाि पडलेल्या बैठका
• ११ वी (२०१२) - हैद्राबाद (भारत) (पणहल्यादं ाच भारतात)
• १२ वी (२०१४) - प्योंगचांग (कोररया प्रजासत्ताक )
• १३ वी (२०१६) - कॅ नकुन (मेणक्सको)
• १४ वी (२०१८) - शमा अल-शेख (इणजप्त)
जैवनवनवििा किाि -
• CBD Convention on Biological Diversity
• जैवणवणवर्धतेचे संरक्षि करण्यासाठी कायदेशीर बंर्धनकारक करार हा करार संयक्त
ु
राष्ट्रांच्या पयाावरि कायाक्रमांतगात कायारत आहे.
• स्वाक्षरी - १९९२ (अमं लबजाविी - २९ णडसेंबर १९९३)
• सदस्य देश - १९६ (अमेररके ने स्वाक्षरी के ली आहे परंतु मान्यता णदलेली नाही)
• सणचवालय - मॉणन्रयल (कॅ नडा)
• तीन मख्ु य उणद्दष्टे -
1. जैणवक णवणवर्धतेचे संवर्धान
2. जैणवक णवणवर्धतेच्या घटकांचा शाश्वत वापर
3. अनवु ांणशक संसार्धनांच्या वापरामळ
ु े णनमााि होिाऱया फायद्यांची न्याय्य आणि समान
वाटिी.

30 | P a g e
१४ खिीप नपकाांचे नकमाि हमीभाव

• १४ खरीप णपकांची णकमान आर्धारभतू णकंमत (MSP) • णक्वंटलमागे २० ते ४५२
रुपयानं ी वाढवण्याची घोर्िा कें द्र सरकारने ९ जनू २०२१ रोजी के ली.
• गेल्या वर्ीच्या तल
ु नेत णतळाच्या MSP मध्ये सवााणर्धक ४५२ रुपये प्रती णक्वंटल वाढ
करण्यात आली आहे, त्यानंतर तरू आणि उडीदाच्या MSP मध्ये ३०० रुपये प्रती
णक्वटं ल वाढ करण्याची णशफारस करण्यात आली आहे.
िब्बी हांगामासाठी MSP जाहीि

• ८ सप्टेंबर २०२१ रोजी पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांच्या अध्यक्षतेखालील आणथाक व्यवहार
सणमतीच्या बैठकीत २०२२-२३ या रब्बी हगं ामातील सहा णपकांच्या णकमान आर्धारभतू
णकंमतीत (MSP) 'वाढ करण्याचा णनिाय घेण्यात आला.
• सरकारने २०२१-२२ या हगं ामात गव्हाची १९७५ रुपये या हमीभावाने ४३ दशलक्ष
णक्वंटल खरे दी के ली आहे. आजपयांतचा हा णवक्रम आहे.

31 | P a g e
•
खोबऱ्याची नकमाि आिािभूि नकांमि
• २०२१ हगं ामासाठी सक्ु या खोबऱयाच्या णकमान आर्धारभतू णकंमतीला (MSP) २७
जानेवारी २०२१ रोजी मान्यता देण्यात आली.
• प्रणत णक्वटं ल णकंगत १०,३३५ रुपये (२०२० मध्ये ९९६० एवढी णकंमत होती.)
नकमाि आिािभूि नकांमि

• णकमान आर्धारभतू णकंमत (MSP Minimum Support Price) हा कृर्ी मल्ू य
र्धोरिाचा एक अणवभाज्य घटक असनू शेतकऱयानं ा आर्धारभतू णकंमत आणि ग्राहकानं ा
परवडिारी णकमत सणु नणित करिे हे MSP चे लक्षय आहे.
• कृर्ी खचा आणि णकंमत आयोगाच्या (CACP) णशफारशींनसु ार भारत सरकार दरवर्ी
पेरिीच्या हगं ामाच्या सरुु वातीला MSP घोणर्त करते. कृर्ी खचा व णकंमत आयोग
(CACP) कृर्ी व शेतकरी कल्याि मंत्रालयाचे एक सल ं ग्न कायाालय आहे.

32 | P a g e
• MSP णनणित करण्यासाठी CACP दद्वारे णवचारात घेतल्या जािाऱया घटकांमध्ये

उत्पादन खचा, देशांतगात आणि आंतरराष्ट्रीय णकंमती, मागिी-परु वठा पररणस्थती आंतर
पीक णकंमत समता, कृर्ी आणि णबगर कृर्ी क्षेत्रामर्धील व्यापाराच्या अटींचा समावेश
आहे.
• 'कृर्ी खचा व णकंमत आयोग' २३ ठराणवक णपकांसाठी णकमान आर्धारभतू णकंमत'
(MSP) आणि ऊसासाठी रास्त आणि णकफायतशीर भाव' (FRP) कें द्र सरकारकडे
णशफारस करते.
• २३ ठराणवक णपकांमध्ये १४ खरीप, ७ रब्बी आणि २ व्यावसाणयक णपकांचा समावेश
आहे.
हैदिपूि भाििािील ४७ वे िामसि स्थळ

• उत्तर प्रदेशातील णबजनौरपासनू समु ारे १० णकमी अतं रावर असलेल्या हैदरपरू पािथळ
क्षेत्राला रामसर स्थळाचा दजाा देण्यात आला आहे. कें द्रीय पयाावरि मंत्रालयाने ९
णडसेंबर २०२१ रोजी ही घोर्िा के ली.
• हे देशातील ४७ वे आणि जगातील २४६३ वे रामसर स्थळ ठरले.
• ६,९०८ हेक्टर क्षेत्र व्यापलेले हे पािथळ क्षेत्र उत्तर प्रदेशातील मझु फ्फरनगर-णबजनौर
सीमेवर वसलेले आहे. . १९८४ मध्ये सोलानी आणि गंगा नदयांच्या संगमावर बांर्धण्यात
आलेल्या मध्य गंगा बॅरेजमळ ु े हे पािथळ क्षेत्र तयार झाले असनू हणस्तनापरू वन्यजीव
अभयारण्याचा एक भाग आहे.
• याणठकािी ३० पेक्षा जास्त वनस्पतींच्या प्रजाती, १०२ पाि पक्षांसह ३०० पेक्षा जास्त
पक्षयांच्या प्रजाती, ४० पेक्षा जास्त मासे आणि १० पेक्षा जास्त सस्तन प्राण्यांच्या प्रजाती
आढळतात.
चाि िवीि िामसि क्षेत्र -

33 | P a g e
• १३ ऑगस्ट २०२१ रोजी कें द्रीय पयाावरि, वन आणि हवामान बदल मंत्री भपू ेंद्र यादव
यांनी भारतातील चार पािथळ स्थळांचा आंतरराष्ट्रीय महत्त्व असलेल्या पािथळ
स्थळांच्या रामसर यादीत समावेश करण्यात आल्याचे जाहीर के ले.
• त्यामध्ये पढु ील चार पािथळ क्षेत्राच
ं ा समावेश आहे
1. थोल (गजु रात)
2. वार्धवाना (गजु रात)
3. सल
ु तानपरू (हररयािा)
4. णभडं वास (हररयािा)
• हररयािातील पणहल्यांदाच एखादया स्थळाची रामसरमध्ये नोंद झाली, तर गजु रामर्धे
२०१२ मध्ये घोणर्त झालेल्या नलसरोवरसह तीन स्थळांचा समावेश झाला आहे.
िामसि यादीचा उद्देश
• जागणतक जैवणवणवर्धतेचे संवर्धान आणि शाश्वत मानवी जीवनासाठी महत्वाच्या
असलेल्या पािथळ जागांचे आंतरराष्ट्रीय जाळे णवकणसत करिे तसेच त्याची णनगा
राखिे हा रामसर यादीचा उद्देश आहे. यामाध्यमातनू संबंणर्धत घटक, प्रक्रीया आणि त्याचे
लाभ याचं ी काळजी घेतली जाते.
िामसाि किाि:
• हा करार दलदलीय पररसंस्थांच्या संवर्धानासाठी आणि संरक्षिासाठी करण्यात आलेला
असनू एकाच पररसस्ं थेवर भर देिारा हा एकमेव जागणतक करार आहे.
• इरािमर्धील रामसार या शहरात २ फे ब्रवु ारी १९७९ रोजी हा आंतरराष्ट्रीय करार
स्वीकारण्यात आला आणि १९७५ पासनू हा करार अमं लात आला. रामसार हे शहर
कॅ णस्पयन समद्रु ाच्या णकनाऱयावर आहे.

34 | P a g e
• १ फे ब्रवु ारी १९८२ रोजी भारतामध्ये हा करार अमं लात आला. • दरवर्ी २ फे ब्रवु ारी रोजी
पािथळ प्रदेश णदन म्हिनू पाळला जातो.
• कराराचे प्रमख
ु तीन आर्धारस्तंभ- १) र्धोरिी वापर, २) रामसार यादी, ३) आतं रराष्ट्रीय
सहकाया
• सध्या, रामसर स्थळाच्ं या सख्ं येनसु ार भारत दणक्षि आणशयामध्ये प्रथम आणि
आणशयामध्ये णतसऱया स्थानावर आहे.
• रामसर करारानसु ार, कायमस्वरूपी णकंवा हगं ामी पाण्याने भरलेली
• ओलसर जमीन म्हिजे पािथळ क्षेत्र होय. अतं देशीय पािथळ (Inland wetlands)
दलदल, तलाव, सरोवरे , नदया, परू मैदाने आणि दलदल णकनारी पािथळ (Coastal
wetlands) खाऱया पाण्याचे दलदलीचे प्रदेश, खाड्या, खारफुटी, लगन्ू स आणि प्रवाळ
खडक.
• मानवणनणमात पािथळ (human-made wetlands) मत्स्य तलाव, भात शेती आणि
णमठागर.
• सवााणर्धक रामसर स्थळ (राज्य) - १) उत्तर प्रदेश (९), २) पंजाब (६)
• भारतातील सवाात मोठे रामसर स्थळ सदंु रबन (पणिम बगं ाल) भारतातील सवाात लहान
रामसर स्थळ - रे िक
ु ा (णहमाचल प्रदेश)
मााँनरक्स िोंदी :
• माँणरक्स नोंदी हा रामसार यादीचा एक भाग असनू मानवी हस्तक्षेपामळ
ु े णकंवा
प्रदर्ू िामळ
ु े पररणस्थतीकीय बदल झालेले आहे णकंवा नजीकच्या काळात होण्याची
शक्यता आहे, अशा दलदलीय पररसंस्थांचा या नोंदींमध्ये समावेश के ला जातो.
• सध्या भारतातील दोन पािथळ क्षेत्र माँणरक्स नोंदीमध्ये समाणवष्ट आहेत- १) के वलदेव
राष्ट्रीय उद्यान (राजस्थान), २) लोकटक सरोवर (तरंगते सरोवर) (मणिपरू )

35 | P a g e
• णचल्का सरोवराचा (ओणडशा) या नोंदीमध्ये आर्धी समावेश होता मात्र नंतर काढून
टाकण्यात आले आहे.
भाििािील कोिोिा लसीकिण

लसीकिणाची सुरुवाि
• पतं प्रर्धान नरें द्र मोदी याच्ं या हस्ते १६ जानेवारी २०२१ रोजी कोणवड-१९ लसीकरि
मोणहमेचा शभु ारंभ झाला.
• ३४ वर्ीय स्वच्छता कामगार मनीर् कुमार हा कोणवड-१९ ची लस घेिारा पणहला
भारतीय व्यक्ती ठरला आहे. णदल्लीच्या एम्स रुग्िालयात त्याला कोवीणशल्ड ही लस
देण्यात आली.
• मख्ु यमत्रं ी उद्धव ठाकरे यानं ी राज्यातील लसीकरिाचा शभु ारंभ के ला. मबंु ईतील बीके सी
कोरोना सेंटरमर्धील आहार तज्ञ डॉ. मर्धरु ा पाटील यानं ा मख्ु यमत्रं याच्ं या उपणस्थतीत
पणहली लस घेण्याचा मान णमळाला.
• १०७५ या क्रमाकं ावर २४७ लसीकरिाबाबत माणहती णमळिार आहे. ही जगभरातली
आत्तापयांतची सवाात मोठी लसीकरि मोहीम आहे.
• १०० कोटी लसीकरिाचा टप्पा पार करिारा भारत चीननंतर जगातील दसु रा देश ठरला
आहे.
लसीकिणाचा 100 कोटींचा टप्पा पूणा -
• २१ ऑक्टोबर २०२१ रोजी भारताने कोरोना प्रणतबंर्धक लसीकरि मोणहमेत १०० कोटी
लसमात्राच
ं ा टप्पा पिू ा के ला आहे.
• लसीचा १०० कोटीवा डोस णदल्लीतील डॉ. लोणहया रुग्िालयात अरुि राय या णदव्यांग
व्यक्तीला पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांच्या उपणस्थतीत देण्यात आला. अरुि राय हे पंतप्रर्धान
नरें द्र मोदी यांचा मतदारसंघ असलेल्या वारािसीचे आहेत.
36 | P a g e
• पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांच्या वाढणदवशी (१७ सप्टेंबर २०२१) देशात णवक्रमी दैनंणदन
लसीकरि झाले होते. या णदवशी देशभरात २.५ कोटी लसमात्रा देण्यात आल्या होत्या.
लसीकिण मोनहमेचे टप्पे
• लशींच्या सभं ाव्य उपलब्र्धतेच्या आर्धारावर भारत सरकारने लसीकरिासाठी प्रार्धान्य
गटांची णनवड के ली आहे.
• पणहला टप्पा - आरोग्य सेवक
• दसु रा टप्पा - िन्टलाइन कामगार (२ फे ब्रवु ारी २०२१ पासनू )
• णतसरा टप्पा - ६० वर्े पिू ा के लेले ज्येष्ठ नागररक आणि ४५ वर्े पिू ा ते ६० वर्ाांपयांत वय
असिाऱया व सह-व्यार्धी असिाऱया व्यक्ती. (१ माचा २०२१ पासनू )
• चौथा टप्पा - १ एणप्रल २०२१ पासनू ४५ वर्े वयावरील
• सवाांना लस देण्याचा णनिाय पाचवा टप्पा – १ मे २०२१ पासनू १८ वर्े पिू ा झालेल्या
सवा लोकाचं े लसीकरि सरू ु
पनहल्या मलेरिया लसीला मान्यिा

• जागणतक आरोग्य सघं टनेने (WHO) ६ ऑक्टोबर २०२१ रोजी मल ु ासं ाठी जगातील
पणहल्या मलेररया लसीच्या व्यापक वापराची णशफारस के ली.
• २०१९ पासनू घाना, के णनया आणि मलावी येथे सरूु असलेल्या प्रायोणगक लसीकरि
कायाक्रमाच्या णनकालावं र आर्धाररत ‘RTS,S/AS01' (Mosquirix) या मलेररया
लसीला मान्यता देण्यात आली आहे.
• णब्रणटश और्र्ध णनमााता कंपनी ग्लॅक्सो णस्मथक्लाइनने 'मॉसक्यरू रक्स' ही लस णवकणसत
के ली आहे.

37 | P a g e
• मल
ु ांमध्ये मलेररया कमी करिारी RTS, S ही पणहली आणि आजपयांतची एकमेव लस
आहे.
• ही प्रणथने-आर्धाररत लस असनू परजीवी संसगााणवरोर्धात णशफारस करण्यात आलेली
पणहली लस आहे.
• RTS, S लसीला पणहल्यादं ा २०१५ मध्ये यरु ोणपयन मेणडणसन एजन्सीने लहान मल
ु ासं ाठी
आणिके त वापरण्यास मान्यता णदली होती.
• उप-सहारा आणिका तसेच पी. फाल्सीपरम (Plasmodium falciparum) मलेररयाचे
उच्च संक्रमि असलेल्या इतर प्रदेशांमध्ये या लसीचा व्यापक वापर करण्याची णशफारस
WHO ने के ली आहे.
• पी. फाल्सीपेरम हा सवासामान्य मलेररयाला कारिीभतू परजीवी असनू तो मादी
एनोणफलीस (Anopheles) डासांमध्ये आढळतो.
• WHO च्या मते, आणिके तील एकूि मलेररयाच्या प्रकरिांपैकी ९९ टक्के आणि दणक्षि-
पवू ा आणशयामर्धील समु ारे ५० टक्के प्रकरिे या प्रजातींमळ
ु े होतात. 5 protein
• भारतात गेल्या काही वर्ाांत मलेररयाचे रुग्ि लक्षिीयरीत्या कमी झाले आहेत.
• मध्य प्रदेश, ओणडशा, छत्तीसगड, झारखंड, राजस्थान आणि महाराष्ट्राचे ग्रामीि आणि
आणदवासी भाग मलेररयाच्या प्रादभु ाावासाठी सवााणर्धक प्रविक्षेत्र म्हिनू ओळखले
जातात.
• २०१९ मध्ये, जगभरात अदं ाजे २२९ दशलक्ष मलेररयाची प्रकरिे समोर आली होती. त्या
वर्ी मलेररयामळ
ु े झालेल्या मत्ृ यचू ी अदं ाजे सख्ं या ४,०९,००० होती. २०१९ मध्ये
भारतात मलेररयाचे अंदाजे ५.६ दशलक्ष रुग्ि आढळले होते.
FASTag बांििकािक
• टोलनाक्यांतनू जािाऱया वाहनांचा प्रवास कॅ शलेस व झटपट होण्यासाठी १५ फे ब्रवु ारी
२०२१ पासनू वाहनचालकांना 'फास्टॅग (FASTag) बंर्धनकारक करण्यात आले आहे.
38 | P a g e
• राष्ट्रीय महामागा प्राणर्धकरिांतगात येिाऱया रस्त्यावरील टोल प्लाझांवर याची

अमं लबजाविी के ली जाईल.
• वाहनावं र फास्टॅग नसनू ही फास्टॅगच्या माणगाकेतनू गेल्यास वाहनचालकानं ा दप्ु पट टोल
भरावा लागिार आहे.
काय आहे FASTag ?
• गाडीच्या समोरील काचेवर णचटकवले जािारे हे एक णस्टकर णकंवा टॅग आहे. टोल
प्लाझामध्ये बसवण्यात आलेल्या स्कॅ नरशी सवं ाद सार्धण्यासाठी या टॅगमध्ये रे णडओ
िीक्वेंसी आयडेंणटणफके शन (RFID) तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यात आला आहे.
• हा टॅग कमीत कमी १०० रुपयापं ासनू ही ररचाजा करून णमळे ल. एक लाख रुपयापं यांत
फास्टॅग ररचाजा करता येिार असनू बचत खात्याला णलंक करता येईल.
• 'फास्टॅग'ची मदु त पाच वर्ाांची असेल. त्यानंतर नव्याने टॅग खरे दी करावे लागिार आहे.
कार, जीप, व्हॅन आणि यासं ारख्या वाहनानं ा 'फोर' क्लासचे 'फास्टॅग' बसवले जािार
आहेत.
• तर हलक्या मालवाहू आणि व्यावसाणयक वाहनांना 'फाइव्ह' क्लासचे, थ्री ॲक्सेल
व्यावसाणयक वाहनानं ा 'णसक्स' क्लासचे आणि बस आणि रकला 'सेव्हन' क्लासचे
'फास्टॅग' बसवण्यात येिार आहेत.
• फास्टॅग जांभळा, नारंगी, णपवळा, णहरवा, गल ु ाबी, णनळा, काळा या सात वेगवेगळ्या
रंगामं ध्ये येतो. प्रत्येक रंग वाहनाच्ं या णवणशष्ट श्रेिीसाठी लागू के ला जातो.
20 टक्के इथेिॉल नमनश्रि पेरोलचे लक्ष्य
• प्रदर्ू िाचे प्रमाि आणि इर्धं न आयातीवरील अवलंणबत्व कमी करण्यासाठी पेरोलमध्ये
२० टक्के इथेनॉल णमश्रि वापरण्याचे उद्दण् द्दष्ट २०२५ पयांत णनर्धााररत करण्यात आले
आहे. यापवू ी हे उणद्दष्ट २०३० पयांत पिू ा करण्यात येिार होते.

39 | P a g e
• खराब झालेले र्धान्य, ऊस, गहू आणि तक ु डा तांदळू अशा कृर्ी उत्पादनामर्धनू इथेनॉलची
णनणमाती के ली जाते. इर्धं नासाठी याचा वापर के ल्यास प्रदर्ू िही कमी होते आणि
शेतकऱयांना उत्पन्नाचा पयाायही णमळतो.
• भारत हा जगातील णतसरा सवाांत मोठा खणनजतेल आयात करिारा देश आहे. भारत
आपल्या एकूि तेलाच्या मागिीची ८०% गरज आयातीतनू भागवतो.
'E-100 इि
ां ि' पायलट प्रकल्प
• जागणतक पयाावरि णदनाणनणमत्त ५ जनू २०२१ रोजी पतं प्रर्धान नरें द्र मोदी यानं ी पिु े
शहरात ई-१०० इर्धं न पायलट प्रकल्प सरू
ु के ला.
• हा महत्त्वाकाक्ष
ं ी प्रकल्प भारतात इथेनॉलचे उत्पादन व णवतरि करण्यासाठी नेटवका
स्थाणपत करण्याच्या उद्देशाने हाती घेण्यात आला आहे.
• ME-20 इर्धं न २०% इथेनॉल आणि ८०% पेरोलचे णमश्रि असलेले इर्धं न
• ME-100 इर्धं न- १००% इथेनॉल असलेले इर्धं न
जैनवक इथेिॉल (Bioethanol) :
• वनस्पणतज स्टाचाचे णकण्वन (आंबवण्याची णक्रया) करून जैणवक इथेनॉल तयार करतात.
• अन्नर्धान्ये व बीट, बटाटा यासं ारखे णपष्ठमय पदाथा कुजवनू इणथल अल्कोहोल णकंवा
इथेनॉल णमळणवतात.
• इणथलीन व इतर प्रकारची खणनज तेल उत्पादने यांच्याबरोबरच्या रासायणनक णक्रयांतही हा
उपपदाथा णनमााि होतो.
• णकण्वनाप्रमािेच ऊध्वापातनाने व णनजालीकरिानेही जैणवक इथेनॉल णनमााि होऊ शकते.
इथेनॉल णनणमातीचे अल्जीनल हे अत्यार्धणु नक तंत्र आहे. त्यात शैवलांची मदत घेतली
जाते..
• जैणवक इथेनॉल णवर्रहीत वायू असनू यातनू कमी प्रमािात काबान डाय-ऑक्साइड वायू
मक्त
ु होतो. तसेच यातून हररतगहृ वायू खपू च कमी प्रमािात बाहेर पडतात.
40 | P a g e
• जैणवक इथेनॉल पेरोलमध्ये १० टक्क्यांपयांत णमसळून पेरोलची बचत करता परंतु,

इथेनॉलच्या ज्वलनाने णमळिारी ऊजाा ही पेरोलपेक्षा ३३% ने कमी असते.
• अमेररके त मक्यापासनू , तर ब्राणझलमध्ये ऊसापासनू इथेनॉल तयार के ले जाते.
• भारताने २००१ मध्ये प्रायोणगक तत्त्वावर पेरोलमध्ये इथेनॉल णमसळण्यास सरुु वात के ली.
• जानेवारी २००३ पासनू इथेनॉल ब्लेंडेड-पेरोल (EBP) हा कायाक्रम राबणवला जात
आहे.
• २००६ मध्ये, पेरोणलयम आणि नैसणगाक वायू मत्रं ालयाने सावाजणनक क्षेत्रातील तेल
णवपिन कंपन्यांना २० राज्ये आणि ४ कें द्रशाणसत प्रदेशांमध्ये ५% EBP णवकण्याचे
णनदेश णदले.
• भारतात महाराष्ट्र, उत्तर प्रदेश, उत्तराखडं , ताणमळनाडू, कनााटक, णदल्ली, गोवा ही राज्ये
इथेनॉल उत्पादनाबाबत आघाडीवर आहेत.
• अमेररके तील काही राज्यातं ई-८५ हे णमश्र-इर्धं न वापरात आहे. त्यात ८५% इथेनॉल
आणि १५% पेरोल असते.
• के वणडया (गजु रात) हे देशातील पणहले इलेणक्रक वाहन शहर म्हिनू णवकणसत के ले
जािार आहे.
ब्लॅक फांगस (Black Fungus)

चचेि का आहे?
• कोरोनातनू बरे झालेल्या लोकामं ध्ये ब्लॅक फंगस (काळी बरु शी) हा आजार आढळून येत
आहे. या पाश्वाभमू ीवर कें द्र सरकारकडून या आजारासबं र्धं ी णदशाणनदेश जारी करण्यात
आले आहेत.
काय आहे आजाि?

41 | P a g e
• म्यक
ु ोरमायकॉणसस (Mucormycosis) णकंवा झायगोमायकॉणसस (zygomycosis) या
नावाने हा आजार ओळखला जातो.
• जरी हा आजार दणु माळ असला तरी ते एक गंभीर सक्र ं मि आहे. वातावरिात
नैसणगाकररत्या उपणस्थत असलेल्या म्यक
ू ोणमासेट्स (mucormycetes) म्हिनू
ओळखल्या जािाऱया बरु शीच्या गटामळ ु े या आजाराचे संक्रमि होते.
• बरु शीजन्य श्वास घेतल्यास व्यक्तींच्या सायनस णकंवा फुफ्फुसावं र पररिाम होतो.
• लक्षिे - नाकातनू रक्त येिे, मेंदतू संसगा झाल्यास तीव्र डोके दख
ु ी, डबल णव्हजन म्हिजे,
एखादी गोष्ट दोन णदसनू येते.
• प्रमख
ु कारिे - अणनयंणत्रत मर्धमु ेह, शरीरातील सारखेचे अणनयंणत्रत प्रमाि, स्टीरॉईडचा
अणतररक्त णकंवा गरजेपेक्षा जास्त वापर, शरीरातील न्यरू ोणफल्स कमी होिे.
• अम्फोटेररसीन बी - म्यक
ु रमायकोणसस या बरु शीजन्य आजारावरील बरु शीला प्रणतरोर्ध
करण्यासाठी अम्फोटेररसीन बी या इजं ेक्शनचा वापर के ला जातो.
• पाढं री बरु शी - काळ्या बरु शीबरोबरच अनेक णठकािी पाढं ऱया बरु शीचेही (white
fungus) (Candida auris) रुग्ि आढळून आले आहेत. णबहार राज्यातील पाटिा
शहरामध्ये पणहल्यांदा या आजाराचे रुग्ि आढळून आले.
• णपवळी बरु शी- गाणझयाबादमध्ये णपवळ्या बरु शीचा (Yellow Fungus) पणहला रुग्ि
सापडला आहे.
पेगासस प्रोजेक्ट
• इिायलणस्थत 'NSO Group' या कंपनीने तयार के लेल्या 'पेगासस' (Pegasus) या
सॉफ्टवेअरचा गैरवापर करून समु ारे तीनशे भारतीय नागररकांवर पाळत ठे वण्यात
आल्याचा प्रकार उघडकीस आला आहे.
• 'पेगासस' तंत्रज्ञानाच्या आर्धारे देशातील राजकीय नेते, मंत्री, पत्रकार, सामाणजक
कायाकत्यांचे फोन हॅक करण्यात आल्याचा दावा 'प्रोजेक्ट पेगासस' द्वारे माध्यमांनी के ला.
42 | P a g e
• णवशेर् म्हिजे हे सॉफ्टवेअर अणर्धकृतरीत्या फक्त ठरावीक देशांच्या सरकारांनाच णवकले

गेल्याचे णनमाात्या कंपनीचे म्हििे आहे.
• फॉरणबडन स्टोरीज' या िान्समर्धील पॅररस येथनू चालवल्या जािाऱया सक ं े तस्थळाने
अॅम्नेस्टी इटं रनॅशनल या णब्रटनणस्थत एनजीओच्या सहयोगाने व जगभरातील अन्य १७
नावाजलेल्या माध्यम संस्थांबरोबर शोर्धपत्रकाररता करून 'पेगासस' वापराबाबतच्या
माणहतीचे सखोल णवश्ले र्ि के ले आहे.
काय आहे पेगासस ?

• पेगासस हे लष्ट्करी दजााचे 'स्पायवेअर' आहे. आपल्या सगं िका उपकरिामध्ये प्रवेश
करण्यासाठी णवकणसत करण्यात आलेले सॉफ्टवेअर असा 'स्पायवेअर' या शब्दाचा अथा
होतो.
• सामान्यतः हे स्पायवेअर दहशतवादी यत्रं िा णकंवा देशणवघातक कारवाई करिाऱया
सघं णटत गन्ु हेगाराणं वरुद्ध माणहती जमवण्यासाठी वापरले जाते.
• पेगासस हे स्पायवेअर २०१० मध्ये स्थापन झालेली इस्रायली कंपनी 'एनएसओ ग्रपु ' ने
णवकणसत के ले आहे.
पेगासस स्पायवेअि
• २७ ऑक्टोबर २०२१ रोजी सवोच्च न्यायालयाने इस्रायली स्पायवेअर 'पेगासस'चा वापर
करून देशातील मान्यवर व्यक्तींवर पाळत ठे वण्याच्या कणथत प्रकरिाची चौकशी
करण्यासाठी माजी न्यायमतू ी आर. व्ही. रवींद्रन यांच्या अध्यक्षतेखाली तीन सदस्यीय
सणमती स्थापन के ली.
• णत्रसदस्यीय सणमती आर. व्ही. रवींद्रन (माजी न्यायमतू ी), आलोक जोशी (माजी IPS
अणर्धकारी), डॉ. संदीप ओबेरॉय (टीसीएसच्या सायबर सरु क्षा सेवांचे प्रमख
ु )
43 | P a g e
• तांणत्रक सहाय्य डॉ. अणश्वन गमु ास्ते (प्राध्यापक, मंबु ई आयआयटी), डॉ. नवीनकुमार
चौर्धरी (सायबर सरु क्षा तज्ञ), डॉ. पी. प्रभाकरन (अमतृ ा णवश्व णवद्यापीठ, के रळ) पणिम
बंगालद्वारा सणमती स्थापन -
• इस्रायली पेगासस स्पायवेअरचा वापर करून करण्यात आलेल्या फोन टॅणपगं ची चौकशी
करण्यासाठी पणिम बंगाल सरकारने दोन सदस्यीय आयोग स्थापन के ला आहे.
• त्यामध्ये सवोच्च न्यायालयाचे माजी न्यायार्धीश मदन बी लोकुर आणि कलकत्ता उच्च
न्यायालयाचे माजी न्यायार्धीश ज्योतीरामय भट्टाचाया याच
ं ा समावेश आहे.
निका नवषाणू (Zika Virus)
• के रळमध्ये णझका णवर्ािचू ा पणहला रुग्ि आढळला असल्याची माणहती के रळचे आरोग्य
मंत्री वीिा जॉजा यांनी ८ जल
ु ै २०२१ रोजी णदली. याचसोबत, मच्छरांमळ
ु े फै लाविाऱया
णझका णवर्ािचू े संक्रमि देशात पणहल्यांदाच समोर आले आहे.
• अलीकडे पिु े णजल्ह्यातील परु ं दर तालक्ु यात बेलसर या गावात महाराष्ट्रातील देखील
णझका णवर्ािचू ा पणहला रुग्ि सापडला होता.
काय आहे निका नवषाणू ?

• णझका णवर्ािू हा डासांपासनू होिारा फ्लेव्हीव्हायरस (Flavivirus) असनू १९४७ मध्ये
यगु ांडामर्धील माकडांमध्ये तो प्रथम आढळून आला.
• नतं र १९५२ मध्ये यगु ांडा आणि यनु ायटेड ररपणब्लक ऑफ टांझाणनयामध्ये मानवांमध्ये हा
णवर्ािू आढळून आला.
• णझका रोग प्रामख्ु याने एडीस इणजप्ती डासाद्वारे प्रसाररत णवर्ािमू ळ
ु े होतो. याच डासामळ
ु े
डेंग्य,ू णचकनगणु नया आणि णपवळा ताप हे रोग सद्ध ु ा होतात.

44 | P a g e
• णझका णवर्ािू गरोदरपिात आईपासनू गभाापयांत, लैंणगक संपकाादवारे , रक्त संक्रमि आणि
अवयव प्रत्यारोपिाद्वारे देखील संक्रणमत होतो.
• लक्षिे तीव्र ताप, अगं ावर चट्टे येिे, परु ळ उठिे, तीव्र - डोके दख
ु ी, स्नायदू ख
ु ी ही णझकाची
लक्षिे आहेत.
• णझका णवर्ािल
ू ा यगू ांडातील णझका जगं लाचे नाव देण्यात आले आहे.
• के रळ, महाराष्ट्र आणि उत्तर प्रदेश पाठोपाठ णडसेंबर २०२१ मध्ये णदल्लीतही णझका
णवर्ािू आढळून आला आहे.
निपाह नवषाणू (Nipah virus)

• के रळमध्ये कोणझकोडे णजल्ह्यात सप्टेंबर २०२१ मध्ये णनपाह णवर्ािच्ू या ससं गाामळ ु े
मत्ृ यचू ी नोंद झाली आहे. त्यामळ
ु े हा णवर्ािू पन्ु हा चचेत आला. यापवू ी मे-जनू २०१८
मध्ये या णजल्ह्यात णनपाहचा उद्रेक झाला होता.
यापूवीचे उद्रेक
• णनपाह णवर्ािल ू ा 'उदयोन्मख
ु झनु ोणटक रोग' म्हिनू वगीकृत के ले आहे, याचा अथा असा
की हा रोग प्रािी आणि मािसांमध्ये पसरलेल्या णवर्ािमू ळु े होतो.
• सप्टेंबर १९९८ ते १९९९ दरम्यान मलेणशया आणि णसगं ापरू मध्ये झालेल्या मोठ्या
उद्रेकात या णवर्ािचू ी पणहल्यादं ा ओळख झाली.
• २०१८ च्या के रळमर्धील उद्रेकापवू ी, बांगलादेशात अनेक णठकािी
• तसेच भारतात णवशेर्त: २००१ आणि २००७ मध्ये पणिम बंगालमर्धील णसलीगडु ी
आणि नाणदया येथे या णवर्ािचू ा उद्रेक झाला आहे.
45 | P a g e
नवषाणू बद्दल
• णनपाह व्हायरसचे (NiV) वगीकरि ‘अत्यंत रोगजनक पॅरामीक्सोव्हायरस' म्हिनू के ले
जाते आणि त्याला हाताळण्यासाठी BS-4 नावाच्या उच्च दजााच्या सणु वर्धांची
आवश्यकता असते.
• टेरोपस वंशाचे मोठे फळ खािारे वटवाघळे (fruit bats) या णवर्ािसू ाठी नैसणगाक भांडार
असतात. संक्रणमत वटवाघळांनी चावलेली फळे खाल्ल्यानंतर डुकरांमध्ये या णवर्ािचू े
संक्रमि होऊ शकते.
• बांग्लादेशात मागील उद्रेकांप्रमािे, थेट संपकााद्वारे णकंवा वटवाघळांद्वारे दणू र्त झालेल्या
फळांद्वारे हा णवर्ािू थेट मानवामध्येही संक्रणमत होऊ शकतो.
• या णवर्ािपू ासनू होिारा रोग प्रकट होण्यास ६ ते २१ णदवस लागतात. ताप, तीव्र
अशक्तपिा, डोके दख ु ी, श्वसनाचा त्रास, खोकला, उलट्या होिे, स्नायू दख
ु िे, आघात
आणि अणतसार ही या रोगाची मख्ु य लक्षिे आहेत.
• सध्या मनष्ट्ु य णकंवा प्राण्यांसाठी यावर कोितेही ज्ञात उपचार णकंवा लस उपलब्र्ध नाही.
H10N3 बडा फ्लू
• चीनमध्ये एव्हीयन इन्फ्लएू झं ा-ए (H10N3) हा णवर्ािू मािसात आढळून आला असनू
मानवात हा णवर्ािू आढळून येण्याची ही पणहलीच वेळ आहे.
• जनू २०२१ मध्ये चीनच्या णजआग्ं सु प्रातं ातील झेनणजयाग शहरात ४१ वर्ाांची एक व्यक्ती
बडा फ्लच्ू या H10N3 या णवर्ािनू े बाणर्धत झाली.
• यापवू ी, ऑस्रेणलया आणि इणजप्तमध्ये इन्फ्लएू झं ा-ए (H1N7) णवर्ािचू े मानवी संक्रमि
आढळले होते. तसेच २०१३-१४ मध्ये चीनमध्ये एव्हीयन इन्फ्लएू झं ा-ए (H10N8)
णवर्ािचू े तीन मानवी सक्र
ं मि आढळले होते.
काय आहे बडा फ्लू?
46 | P a g e
• H10N3 हा इन्फ्लएु ंझा-ए णवर्ािचू ा एक उपप्रकार असनू सामान्यतः बडा फ्लू व्हायरस
म्हिनू ओळखला जातो.
• हा णवर्ािू मख्ु यतः पक्षयापं रु ता मयााणदत असला आणि बहुतेक वेळेस पक्षानं ा प्रािघातक
ठरत असला तरी तो इतर प्राण्यामं ध्ये तसेच मानवामं ध्येही सक्र
ं णमत होऊ शकतो.
• जागणतक आरोग्य सघं टनेनसु ार H5N1 पणहल्यादं ा १९९७ मध्ये मानवामं ध्ये सापडला
होता आणि सक्र
ं णमत झालेल्यापं ैकी जवळजवळ ६०% लोकाच ं ा मत्ृ यू झाला होता..
• हा णवर्ािू मानवांमध्ये सहजपिे संक्रणमत होत नसला तरी, जोखीम अजनू ही कायम
आहे.
• एणव्हयन इन्फ्लएू न्झा व्हायरसचे बरे च उपप्रकार आहेत. २००३ , हे एणव्हयन आणि इतर
इन्फ्लएू न्झा णवर्ािू आणशयापासनू पासनू , यरु ोप आणि आणिके त पसरले आहेत.
• २०१३ मध्ये चीनमध्ये इन्फ्लएू झं ा-ए (H7N9) णवर्ािमू ळ
ु े होिाऱया मानवी संक्रमिांची
नोंद झाली. H7N9 णवर्ािच्ू या उद्रेकामध्ये २०१६ आणि २०१७ मध्ये समु ारे ३००
लोकांनी आपले प्राि गमावले.
• इन्फ्लएू न्झा ए णवर्ािचू े सवा ज्ञात उपप्रकार हे पक्षांना संक्रणमत करू शकतात. त्याला
अपवाद फक्त H17N10 आणि H18N11 या उपप्रकारांचा आहे जे के वळ
वटवाघळांमध्ये आढळतात.
• के वळ दोन इन्फ्लएू न्झा ए व्हायरस उपप्रकार (H1N1 आणि H3N2) सध्या मािसांना
संक्रणमत करतात.
• काही उपप्रकार इतर प्राण्याच्ं या प्रजातींमध्ये आढळतात. उदा. H7N7 आणि H3N8 -
घोडे, H3N8 - घोडे आणि कुत्रे
सवााि मोठा ििांगिा सोलि प्रकल्प

47 | P a g e
• राष्ट्रीय औणष्ट्िक णवद्यतु महामंडळ णलणमटेडने (NTPC) आंध्र प्रदेशातील

णवशाखापट्टिम येथे णसंहाद्री औणष्ट्िक णवद्यतु कें द्राच्या जलाशयावर २५ मेगावॅटचा
सवाात मोठा तरंगता सोलर पीव्ही प्रकल्प उभारला आहे.
• २०१८ मध्ये कें द्र सरकारने अणर्धसणू चत के लेल्या फ्लेणक्झबलायझेशन
(Flexibilisation) योजनेअतं गात उभारला जािारा हा पणहला सौर प्रकल्प आहे.
• बगं ालच्या उपसागरातनू पाईपद्वारे पािी घेऊन २००० मेगावॅट वीजणनणमाती करिारा
कोळसा आर्धाररत णसंहाद्री स्टेशन हा देशातील पणहला औणष्ट्िक णवदयतु वीज प्रकल्प
आहे.
• याणशवाय NTPC णसंहाद्री येथे प्रायोणगक तत्वावर हायड्रोजन आर्धाररत मायक्रो-णग्रड
यत्रं िा उभारण्याची योजना आखत आहे.
• त्याणशवाय तेलंगिामर्धील रामगंर्धम औणष्ट्िक उजाा संयंत्र जलाशयातील
• १०० मेगावॅटचा फ्लोणटंग सौर प्रकल्प अमं लबजाविीच्या प्रगती पथावर आहे.
वैनशष्ट्ये
• णसंहाद्री जलाशयात ७५ एकरवर हा प्रकल्प पसरला आहे.
• एक लाखाहं ून अणर्धक सौर पीव्ही मॉड्यल
ू मर्धनू वीजणनणमाती करण्याची क्षमता
• ७ हजार कुटुंबांना वीज परु वण्यात मदत होिार
• दरवर्ी ४६ हजार टन काबान डायॉक्साईड उत्सजान टाळता येिार
• वर्ााला १३६४ दशलक्ष णलटर पाण्याची बचत होिार
इिि महत्त्वाचे

48 | P a g e
• ६६,९०० मेगावॅट एकूि स्थाणपत क्षमतेसह, NTPC समहू ाकडे २९ नवीकरिीय

प्रकल्पांसह ७१ पॉवर स्टेशन आहेत.
• NTPC ने २०३२ पयांत ६० णगगावॅट अक्षय ऊजाा क्षमता स्थाणपत करण्याचे लक्षय ठे वले
आहे.
• सयं क्त
ु राष्ट्राच्ं या उच्च स्तरीय सवं ादाचा (HLDE) भाग म्हिनू आपली एनजी कॉम्पॅक्ट
उणद्दष्टे घोणर्त करिारी NTPC ही भारताची पणहली ऊजाा कंपनी आहे.
फे सबुकचे िामकिण
• फे सबक
ु या कंपनीचे नामकरि 'मेटा' (Meta) असे करण्यात आले आहे. मेटा हा ग्रीक
शब्द असनू त्याचा अथा 'नंतर' णकंवा 'पलीकडे' असा होतो.
• फे सबक
ु या सोशल नेटवणकां ग अॅपचे नाव कायम असिार आहे तसेच कंपनीच्या
मालकीचे इतर अॅप्स त्याचं े नाव कायम ठे वतील.
• पि फे सबक
ु , इस्ं टाग्राम, व्हॉट्सअॅप मेसेंजर हे सवा अॅप आता मेटा या कंपनीच्या
नावाखाली असतील.
• कंपनीने आपल्या नवीन लोगोचेही अनावरि के ले आहे. हा लोगो णनळ्या रंगात 'अनंत
णचन्हाच्या' (∞) (infinity shape ) स्वरुपात आहे. या नवीन लोगोने थंब्स-अप
'लाइक' लोगोची जागा घेतली.
काय आहे मेटाव्हसा (Metaverse) ?
• मेटाव्हसा हा आभासी वास्तवाची (Virtual Reality) पढु ची पायरी आहे. मेटा आणि
यणु नव्हसा या दोन शब्दांतनू तयार झालेल्या शब्दाचा 'पढु ील णवश्व' असा अथा होतो.
• ही एक प्रकारची आभासी दणु नया असनू णतथे वापरकत्यााला (user) आपली आभासी
ओळख असेल आणि अनेक गोष्टी आभासी जगात जगण्यासाठी तयार के ल्या जातील.
• 'मेटाव्हसा' हा शब्द पणहल्यांदा १९९२ मध्ये नील स्टीफन्सनच्या 'स्नो क्रॅश' या कादबं रीत
आला होता.
49 | P a g e
• VR - Virtual Reality (आभासी वास्तव)

• AR - Augmented Reality (सवं णर्धात वास्तव)
सनां क्षप्त नवज्ञाि व िांत्रज्ञाि घडामोडी
'रुद्र' भाििाचा पनहला स्वदेशी सव्हाि
• इलेक्रॉणनक्स आणि माणहती तंत्रज्ञान राज्यमंत्री राजीव चंद्रशेखर यांनी ३ णडसेंबर २०२१
रोजी 'रुद्र' या देशातील पणहल्या स्वदेशी सव्हारचे अनावरि के ले.
• नॅशनल सपु रकॉम्प्यणु टंग णमशन (NSM) अतं गात सेंटर फॉर डेव्हलपमेंट ऑफ अॅडव्हान्स्ड
कॉम्प्यणु टंगने (C-DAC) हे सव्हार णवकणसत के ले आहे.
• क्लाणसकल स्टँडअलोन कमणशायल सव्हारच्या णनणमातीसाठी आणि कंप्यणु टंग
परफॉमान्सच्या दहापट पेटाफ्लॉप्सच्या मोठ्या सपु रकॉम्प्यणु टंग णसस्टीम तयार करण्यासाठी
णबणल्डंग ब्लॉक्स म्हिनू या सव्हार णडझाइनचा वापर के ला जाऊ शकतो.
नमथेिॉल उत्पादि सयां ांत्र
• हैदराबाद (तेलंगिा) येथील भारत हेवी इलेणक्रकल्स णलणमटेडच्या (BHEL) संशोर्धन
आणि णवकास कें द्रामध्ये भारतातील पणहल्या स्वदेशी हाय अॅश कोल गॅणसणफके शन
आर्धाररत णमथेनॉल उत्पादन संयंत्राचे उदघाटन झाले.
• नॅशनल इणन्स्टट्यश
ू न फॉर रान्सफॉणमांग इणं डया (NITI) आयोगाच्या सहकायााने या
प्रकल्पाची रचना तयार करण्यात आली.
• या णठकािी ०.२५ टन प्रणतणदन णमथेनॉल तयार करण्यात येिार आहे.
िॅशिल जीि बाँक
• जगातील दसु ऱया सवाात मोठ्या नतु नीकरि करण्यात आलेल्या अद्ययावत नॅशनल जीन
बँकेचे १६ ऑगस्ट २०२१ रोजी उद्घाटन करण्यात आले.

50 | P a g e
• नॅशनल ब्यरु ो ऑफ प्लांट जेनेणटक ररसोसेस (NBPGR), पसु ा (नवी णदल्ली) येथे या
अद्ययावत जीन बँकेचे उद्घाटन करण्यात आले.
• भावी णपढ्यासं ाठी वनस्पती अनवु ाणं शक ससं ार्धनाच
ं ी णबयािे जतन करण्यासाठी १९९६
मध्ये या बँकेची स्थापना करण्यात आली होती.
भाििािील पनहला भू-औनष्ट्णक ऊजाा प्रकल्प
• पवू ा लडाखमर्धील पगु ा या गावामध्ये भारतातील पणहला भू औणष्ट्िक (Geothermal)
ऊजाा प्रकल्प सरुु करण्यात येिार आहे. ONGC ही प्रमखु अमं लबजाविी संस्था
असेल.
• या प्रकल्पाच्या पणहल्या टप्प्यात १ मेगावॅट क्षमतेचा वीज प्रकल्प चालणवण्यासाठी ५००
मीटर पयांतचे उत्खनन के ले जाईल. प्रकल्पाच्या णतसऱया टप्प्यात एक व्यावसाणयक उजाा
प्रकल्प उभारला जाईल. अदं ाजानसु ार या प्रदेशातनू समु ारे २५० मेगावॅट वीज उत्पादन
होऊ शकते.
इडां ीगौ चीप (IndiGau)
• हैदराबादणस्थत नॅशनल इणन्स्टट्यटू ऑफ अॅणनमल बायोटेक्नॉलॉजीने इणं डगौ नावाची एक
णचप लाँच के ली आहे.
• गीर, काक
ं रे ज, साणहवाल, ओगं ोले इत्यादी देशी गोवंशाच्ं या शद्ध
ु जातींच्या सवं र्धानासाठी
ही भारतातील पणहली गरु ाचं ी जीनोणमक णचप आहे. ही पिू ापिे स्वदेशी आणि जगातील
सवाात मोठी गरु ाचं ी णचप आहे.
भाििािील सवााि मोठे सौि पाका
• गजु रातमर्धील कच्छच्या रिातील खवडा येथे भारतातील सवाात मोठे नतू नीकरियोग्य
पाका उभारण्यासाठी 'एनटीपीसी नतू नीकरियोग्य ऊजाा णलणमटेडला' (NTPC REL) १२
जल ु ै २०२१ रोजी नवीन व नतू नीकरियोग्य ऊजाा मंत्रालयाकडून मंजरु ी णमळाली आहे.

51 | P a g e
• देशातील सवाात मोठ्या उजाा उत्पादक कंपनीद्वारा तयार करण्यात येिारे ४७५० मेगावॅट
क्षमतेचे हे भारतातील सवाात मोठे सौर उद्यान असेल.
देशािील पनहली CAR-T
• थेरपी रक्ताच्या कका रोगाच्या उपचारांसाठी देशातील पणहली CAR-T (Chimeric
Antigen Receptor T-cell) थेरपी मंबु ईतील टाटा मेमोररयल सेंटर येथे पार पडली.
• IIT मंबु ईच्या संशोर्धकांनी णवकणसत के लेल्या या स्वदेशी जनक
ु थेरपीची पणहल्यांदाच
रुग्िावर चाचिी करण्यात आली.
• CAR-T पेशी अशा पेशी आहेत ज्या कृणत्रम रीसेप्टर टी पेशी तयार करण्यासाठी
अनवु ांणशकररत्या बनवल्या जातात.
प्रिािमांत्री आिोग्य सिु क्षा नििी
• कोरोना सारख्या जागणतक साथीच्या काळात कें द्र सरकारकडे णवणशष्ट णनर्धी
कायमस्वरूपी राहावा या उद्देशाने प्रर्धानमंत्री आरोग्य सरु क्षा णनर्धीची स्थापना करण्याचा
णनिाय कें द्र सरकारने घेतला.
• ही योजना लागू करिे व णनर्धीच्या देखरे खीची जबाबदारी कें द्रीय आरोग्य व कुटुंब
कल्याि मंत्रालयाकडे राहिार आहे.
िाष्ट्रीय औषिी विस्पिी सांस्था
• आयर्ु मत्रं ालया अतं गात राष्ट्रीय और्र्धी वनस्पती सस्ं था (NIMP) णसर्धं दु गु ा णजल्ह्यातील
दोडामागा तालक्ु यातील 'अडाळी' येथे स्थापन करण्याचा कें द्र सरकारचा प्रस्ताव आहे.
• कें द्र शासनाच्या या प्रस्तावास राज्य सरकारने मान्यता णदली असनू यासाठी ५० एकर
जागा देण्याच्या प्रस्तावालाही मजं रु ी णदली आहे.
जागनिक लसीकिण आनण िसद परिषद् २०२१

52 | P a g e
• World Immunisation & Logistics Summit 2021

• णठकाि - अबू र्धाबी (सयं क्त
ु अरब अणमराती) आवत्तृ ी - पणहली
• भारतचे प्रणतणनणर्धत्व कें द्रीय आरोग्यमंत्री डॉ. हर्ावर्धान
ग्रुप नव्हनडओ कॉल मध्ये भािि ६६ स्थािावि
• ओपन णसग्नल या संस्थेने ७५ देशांमर्धील ग्रपु णव्हडीओ कॉणलंग संदभाात सवेक्षि के ले
असनू भारत त्यामध्ये ६६ व्या स्थानावर आहे.
• भारताला शंभर पैकी के वळ १८.७ इतके च मानांकन णमळाले आहे.
• पणहले पाच देश- जपान, नेदरलँड, दणक्षि कोररया, बेणल्जयम, णसंगापरू
• भारत, नेपाळ आणि गोणडया या देशाच्ं या ही मागे आहे.
टू व्होटि मोबाईल अॅप
• स्थाणनक स्वराज्य संस्थांच्या णनवडिक ु ांच्या संदभाात मतदार, उमेदवार, राजकीय पक्ष,
णनवडिक ू यत्रं िा आदींसाठी उपयक्तु असलेल्या टू व्होटर मोबाईल अॅप द्वारे
ग्रामपच
ं ायतींच्या उमेदवारानं ा णनवडिकू खचा सादर करण्याची सणु वर्धा उपलब्र्ध करून
देण्यात आली आहे.
• महाराष्ट्र ग्रामपचं ायत अणर्धणनयमाने णनवडिक
ू लढणविाऱया सवा उमेदवारानं ा
णनकालानतं र ३० णदवसाच्ं या आत एकूि खचााचा णहशेब सादर करिे बर्धं नकारक आहे.
इबोला
• णगनीमध्ये २०२१ मध्ये पाच वर्ाांनंतर पन्ु हा एकदा इबोला णवर्ािचू ा फै लाव झाला आहे.
णगनी देशातील सरकारने इबोला संसगााला महामारी घोणर्त के ले आहे.
• णगनीमध्ये सन २०१३-२०१६ दरम्यान इबोला णवर्ािचू ा मोठ्या प्रमािात फै लाव झाला
होता.

53 | P a g e
• णगनीप्रमािेच डेमोक्रॅणटक ररपणब्लक ऑफ काँगो या देशामध्येही इबोलाचा वेगाने संसगा

होत आहे.
इनां डयि कॅ न्सि जीिोम अॅटलास
• भारतातील कका रोगाच्या सवाकर् अभ्यासासाठी इणं डयन कॅ न्सर जीनोम अॅटलास
(ICGA) हा महाप्रकल्प हाती घेण्यात आला आहे.
• कका रोगाच्या संशोर्धनासाठी पणहल्यांदाच राष्ट्रीय स्तरावर प्रकल्प राबवण्यात येत असनू ,
स्तनाच्या कका रोगाच्या अभ्यासापासनू हा प्रकल्प सरू ु करण्यात आला आहे.
• वैज्ञाणनक आणि औद्योणगक सश
ं ोर्धन पररर्देच्या पढु ाकाराने हा प्रकल्प राबवला जात
आहे.
Longitudinal Ageing Study in India (LASI)

• ६ जानेवारी २०२१ रोजी कें द्रीय आरोग्य आणि कुटुंब कल्याि मंत्री डॉ. हर्ावर्धान यांनी हा
अहवाल जाहीर के ला.
• वद्ध
ृ लोकसंख्येसाठी राष्ट्रीय आणि राज्यस्तरीय कायाक्रम आणि घोरिांचा णवकास
करण्यासाठी आर्धार प्रदान करिारे भारतातील पणहले आणि जगातील सवाांत मोठे
सवेक्षि आहे.
सागि अन्वेनशका
• ९ जानेवारी २०२१ रोजी कें द्रीय पर्थृ वी णवज्ञान मत्रं ी हर्ा वर्धान यानं ी चेन्नई बदं रात सागरी
सश
ं ोर्धन नौका 'सागर अन्वेणशका'चे जलावतरि के ले.
• णनणमाती - टीटागड वॅगन्स, कोलकाता
• उपयोग नॅशनल इणन्स्टट्यटू ऑफ ओशन टेक्नॉलॉजीच्या (NIOT) संशोर्धनासाठी

54 | P a g e
• NIOT कडे पवू ीपासनू कायारत असलेली संशोर्धन जहाजे सागर कन्या, सागर संपदा,
सागर णनर्धी, सागर मनर्ु ा आणि सागर तारा
भाििािील पनहला फायि पाका

• भवु नेश्वरमर्धील ओणडशा फायर अँड णडझास्टर अॅकॅडमी कॅ म्पसमध्ये ओणडशाच्या
मख्ु यमत्रं यानं ी या पाका चे उद्घाटन के ले.
• उद्दीष्ट - अणग्नसरु क्षेसंदभाातील उपायांबद्दल सवासामान्यांमध्ये जागरूकता णनमााि करिे.
मोबाइल रे ि िेनडयो कम्युनिके शि (MTRC) प्रणाली
• १ माचा २०२१ रोजी मंबु ई सेन्रल रे ल्वे स्थानकावर 'मोबाइल रेन रे णडयो कम्यणु नके शन'
(MTRC) या प्रिालीचे उद्घाटन करण्यात आले.
• पणहल्यांदाच भारतीय रे ल्वे मध्ये MTRC ची स्थापना करण्यात आली. या नव्या
यंत्रिेच्या मदतीने मोटरमन आणि गाडा रे ल्वे कंरोल रूमशी संपका सार्धू शकतील.
• या प्रकल्पाला २०१४ मध्ये मंजरु ी देण्यात आली होती.
• ही प्रिाली TETRA (Terrestrial Trunked Radio) या णडणजटल तंत्रज्ञानावर
आर्धाररत आहे.
युद्ध अभ्यास
• भारत आणि अमेररका दरम्यानचा संयक्त
ु लष्ट्कर सराव णठकाि - महाजन फील्ड फायररंग
रें ज, णबकानेर (राजस्थान)
• कालावर्धी - ८ ते २१ फे ब्रवु ारी २०२१ (आवत्तृ ी - १६ वी)
• मागील आवत्तृ ी अमेररके तील णसएटल येथे पार पडला.

55 | P a g e
Sea Vigil-29
• अणखल भारतीय द्वैवाणर्ाक णकनारी सरु क्षा सराव
• कालावर्धी - १२ व १३ जानेवारी २०२१ आवत्तृ ी - दसु री (पणहली - जानेवारी २०१९)
• आयोजक - भारतीय नौदल
• भारताच्या संपिू ा ७,५१७ णकलोमीटर लांबीच्या णकनारपट्टीवर सराव घेण्यात आला.
• यावर्ी पणहल्यांदाच या सरावामध्ये हवाई दलाला सामावनू घेण्यात आले. सागर कवच
या सरावाची जागा आता 'Sea Vigil' या सरावाने घेतली आहे.
खांजि लष्ट्कि सिाव

• भारत-णकणगास्तान सयं क्त
ु णवशेर् दल लष्ट्कर सराव
• कालावर्धी - एणप्रल २०२१ (आवत्तृ ी - ८ वी)
• णठकाि - णबश्के क (णकणगास्तानची राजर्धानी)
• २०११ पासनू दरवर्ी हा सराव पार पडतो.
वरुणा २०२१ िौदल सिाव
• भारत-िान्स दरम्यानचा णदवपक्षीय नौदल सराव. आवत्तृ ी - १९ वी
• कालावर्धी - २५ ते २७ एणप्रल २०२१
• णठकाि - अरबी समद्रु
• भरताचे नेतत्ृ व - ररयर अॅडणमरल अजय कोचर
• १९८३ मध्ये या सरावाची सरुु वात झाली.
• २००१ मध्ये वरुिा असे नाव देण्यात आले.
भािि आनण फ्रान्स दिम्याि होणािे अन्य सिाव -
56 | P a g e
• हवाई दल - डेझटा नाइट आणि गरुडा

• नौदल सराव - वरुिा
• लष्ट्कर सराव - शक्ती
शाांिीि ओग्रोशेिा २०२१ सिाव
• बहुराष्ट्रीय लष्ट्कर सराव (अथा- Front Runner of Peace)
• णठकाि - बंगबंर्धू सेनाणनवास, बांग्लादेश
• कालावर्धी - ४ एणप्रल ते १२ एणप्रल २०२१
• सहभाग भारत, भतू ान, श्रीलंका आणि बांग्लादेश लष्ट्कर णनरीक्षक अमेररका, णब्रटन, तक
ु ी,
सौदी अरे णबया, कुवैत आणि णसगं ापरू
ला पेरूि (La Perouse) िौदल सिाव
• आयोजक िान्स
• णठकाि - पवू ा णहदं ी महासागर (बंगालचा उपसागर)
• कालावर्धी - ५ ते ७ एणप्रल २०२१
• सहभाग - िान्स, ऑस्रेणलया, जपान, अमेररका, भारत
• भारतातफे सहभाग - INS सातपडु ा, INS णकल्तन, P8I सागरी गस्त णवमान ( यावेळी
पणहल्यादं ाच भारतीय यद्ध
ु नौकानं ी या सरावामध्ये भाग घेतला.)
• अठराव्या शतकातील िें च नौदल अणर्धकारी आणि शोर्धक प्रवासी 'ला पेरुझ' यांचे नाव
सरावाला देण्यात आले.
भािि-सौदी अिेनबया पासेक्स सिाव
• णठकाि - पणशायाचे आखात (कालावर्धी - ६ एणप्रल २०२१) -
• भारताची INS तलवार ही यद्ध
ु नौका यामध्ये सहभागी झाली होती.
57 | P a g e
• सौदी अरे णबया कडून सहभागी - HMS खाणलद (यद्ध

ु नौका)
• ऑपरे शन संकल्प या मोणहमेअतं गात INS तलवार ही नौका पणशायाच्या आखातामध्ये
तैनात आहे. या आखातात मालवाहू जहाजांचा समद्रु ी चाच्यापं ासनू बचाव करण्यासाठी
हे ऑपरे शन राबणवण्यात येत आहे.
दस्िनलक (DUSTLIK II) लष्ट्कि सिाव
• भारत-उझबेणकस्तान संयक्त
ु सैन्य प्रणशक्षि सराव
• णठकाि चौबणतया, रानीखेत (उत्तराखडं )
• कालावर्धी ११ ते १९ माचा २०२१ आवत्तृ ी - दसु री (पणहली - २०१९,
उझबेणकस्तानमध्ये)
• दस्तणलकचा अथा- मैत्री
वज्र प्रहाि २०२१
• भारत-अमेररका दरम्यानचा यद्ध
ु सराव (आवत्तृ ी ११ वी)
• णठकाि- बक्लोह, णहमाचल प्रदेश (कालावर्धी- माचा २०२१)
• भारत-अमेररका दरम्यान होिारे सराव -
> यद्ध
ु अभ्यास (भदू ल)
> कोप इणं डया (हवाई दल)
> रे ड फ्लॅग (बहुपक्षीय हवाईदल)
> मलबार (णत्रपक्षीय नौदल)
Indo-Thai CORPAT
• भारत-थायलडं नौदलांची सयं क्त
ु गस्त मोहीम
• णठकाि अदं मान समद्रु (मलाक्काची सामद्रु र्धनु ी जवळ)
58 | P a g e
• ३१ वी आवत्तृ ी- जनू २०२१

• सहभागी भारतीय नौदलाचे INS शरयू व थायलडं चे क्रॅबी जहाज
• २००५ पासनू हा सराव वर्ाातनू दोनदा आयोणजत के ला जातो.
• ३२ वी मोहीम - नोव्हेंबर २०२१ (सहभाग INS कमाक
ु )
भािि-अमेरिका पासेक्स सिाव
• कालावर्धी - २३ आणि २४ जनू २०२१
• णठकाि - णहदं ी महासागर क्षेत्र
• सहभाग INS कोची, INS तेग जहाज
• PASSEX - Passage Exercise
IN-EU NAVFOR सिाव
• भारतीय-यरु ोणपयन यणु नयन नौदल सराव
• ‘ऑपरे शन अॅटलाटं ा' या नावानेही ओळखला जातो.
• णठकाि - एडनचे आखात (आवत्तृ ी पणहली) -
• कालावर्धी १८ व १९ जनू २०२१ (सहभाग - INS णत्रकांड)
SIMBEX 2021
• णसंगापरू -भारत सागरी णद्वपक्षीय सराव
• आवत्तृ ी - २८ वी (सरुु वात - १९९४)
• णठकाि - दणक्षि चीन समद्रु (२ ते ४ सप्टेंबर २०२१)
भािि अल्जेरिया िौदल सिाव
• णठकाि - भमू ध्य समद्रु (अल्जेररयन णकनारा)
59 | P a g e
• आवत्तृ ी - पणहली (२९ ऑगस्ट २०२१)

• सहभागी INS तबर (भारत), ANS Ezzadjer (अल्जेररया)
ZAPAD 2021 सिाव
• रणशयन सशि दलाचा बहुराष्ट्रीय लष्ट्कर सराव
• णठकाि - णनझनी, रणशया (३ ते १६ सप्टेंबर २०२१ )
• भारतीय लष्ट्कराच्या २०० जवानांची तक
ु डी यामध्ये सहभागी झाली होती.
• आमणं त्रत १७ देशामं ध्ये ९ सहभागी देश आणि ८ णनरीक्षक होते.
• सहभागी देश - मंगोणलया, आमेणनया, कझाणकस्तान, ताणजणकस्तार णकणगास्तान, सणबाया,
रणशया, भारत आणि बेलारूस.
• णनरीक्षक देश पाणकस्तान, चीन, णव्हएतनाम, मलेणशया बांगलादेश, म्यानमार,
उझबेणकस्तान आणि श्रीलंका
AUSINDEX 21
• ऑस्रेणलया द्वैवाणर्ाक सागरी यद्ध
ु सराव भारत -
• णठकाि - उत्तर ऑस्रेणलयन सराव क्षेत्र
• कालावर्धी - ६ ते १० सप्टेंबर २०२१ आवत्तृ ी - चौथी (सरुु वात - २०१५)
• सहभाग INS णशवाणलक आणि INS कडमत्त
समुद्र शक्ती सिाव
• भारत-इडं ोनेणशया संयक्त
ु नौदल सराव णठकाि - जकाताा, इडं ोनेणशया (आवत्तृ ी - णतसरी)
• कालावर्धी - २० ते २२ सप्टेंबर २०२१
• सहभाग - INS णशवाणलक आणि INS कदमत
भािि-सुदाि िौदल सिाव
60 | P a g e
• णठकाि - तांबडा समद्रु (१० सप्टेंबर २०२१)

• सहभाग - INS तबर (भारत), अल्माझ आणि णनमर (सदु ान) आवत्तृ ी - पणहली
अल-मोहद अल-नहांदी २०२१
• भारत आणि सौदी अरे णबया याचं ा पणहलाच सयं क्त
ु नौदल सराव.
• णठकाि- पोटा-अल-जबु ेल, सौदी अरे णबया (ऑगस्ट २०२१)
• भारतातफे सहभाग - INS कोची
िाएद िलवाि २०२१
• भारत आणि संयक्त
ु अरब अणमराती यांचा णदवपक्षीय नौदल सराव
• णठकाि - अबू र्धाबी णकनारा सहभाग - INS कोची (भारत), अल-र्धफरा (UAE)
सीकॅ ट (SEACAT) २०२१
• अमेररके च्या नेतत्ृ वाखालील बहुपक्षीय नौदल सराव
• णठकाि- णसगं ापरू (आवत्तृ ी - २० वी)
• SEACAT South East Asia Cooperation and Training
• भारतासह २१ देशांच्या नौदालांनी सहभाग घेतला होता.
कोकण िौदल सिाव २०२१
• भारत आणि णब्रटन दरम्यानचा संयक्त
ु णदवपक्षीय नौदल सराव.
• णठकाि- पोट्ासमाउथ, यनु ायटेड णकंगडम
• सहभाग - INS तबर (भारत) आणि HMS वेस्टणमन्स्टर (यक
ु े)
• २००४ पासनू दरवर्ी या सरावाचे आयोजन के ले जाते.
• २०१९ मध्ये हा सराव इणं ग्लश खाडी (यक
ु े ) येथे पार पडला.
61 | P a g e
िेि-अल-बहि िौदल सिाव

• भारत आणि कतार दरम्यानचा नौदल सराब
• णठकाि - पणशायन आखात (आवत्तृ ी दसु री)
• कालावर्धी १ ते १४ ऑगस्ट २०२१
• झेर-अल-बहरचा अथा समद्रु ाची गजाना भारत जमानी नौदल सराव
• णठकाि- एडनचे आखात (येमेन जवळ) (२६ ऑगस्ट २०२१)
• सहभाग - णत्रकाडं जहाज (भारत), बायना जहाज (जमानी)
गाांडीव सिाव
• वाणर्ाक दहशतवादणवरोर्धी सराव (आवत्तृ ी णतसरी)
• कालावर्धी २२ ते २८ ऑगस्ट २०२१
• णठकाि- उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, गजु रात आणि राष्ट्रीय राजर्धानी क्षेत्रातील णवणवर्ध
शहरांमध्ये
• राष्ट्रीय सरु क्षा रक्षक (NSG) दलाने हा सराव घेतला.
• गांडीव हे महाभारतातील अजानु ाच्या र्धनष्ट्ु याचे एक नाव आहे.
कटलास एक्सप्रेस २०२१
• भारतीय नौदलाच्या INS तालावर या जहाजाने कटलास एक्सप्रेस २०२१' सरावात भाग
घेतला.
• २६ जल
ु ै ते ६ ऑगस्ट २०२१ दरम्यान हा सराव आणिके च्या पवू ा णकनाऱयावर पार
पडला.
• सहभाग १२ पवू ा आणिकी देश, अमेररका, यक
ू े , भारत
62 | P a g e
भािि-युके िौदल सिाव

• भारतीय नौदलाचा यनु ायटेड णकंगडमच्या नौदालासोबत पासेक्स सराव पार पडला.
• णठकाि बंगालचा उपसागर (२१ व २२ जल
ु ै २०२१)
• भारतातफे सहभागINS सातपडु ा, INS रिवीर, INS ज्योती,
• INS कवरत्ती, INS कुलीश
नमत्र शक्ती २०२१
• भारत-श्रीलंका लष्ट्कर सराव (आवत्तृ ी - आठवी)
• णठकाि अपं ारा, श्रीलंका
• कालावर्धी ४ ते १५ ऑक्टोबर २०२१
अजेय वॉरियि (Ajeya Warrior)
• भारत-यनु ायटेड णकंगडम संयक्त
ु लष्ट्कर सराव
• णठकाि - चौबणटया, उत्तराखडं (आवत्तृ ी सहावी) -
• कालावर्धी ७ ते २० ऑक्टोबर २०२१
िेजस लढाऊ नवमाि

सध्या चचेि का आहे?
• स्वदेशी बनावटीच्या ४५ हजार ६९६ कोटी रुपयांच्या ८३ हलक्या स्वदेशी तेजस लढाऊ
णवमानाच्ं या खरे दीला १४ जानेवारी २०२१ रोजी कें द्रीय मणं त्रमडं ळाने मजं रु ी णदली.
• यामध्ये ७३ 'तेजस Mk-1A' लढाऊ णवमाने आणि १० 'तेजस Mk-1' रेनर णवमानांच्या
खरे दीला मंजरु ी देण्यात आली.

63 | P a g e
िेजस बद्दल:
• बंगळुरूच्या णहदं स्ु तान एरोनॉणटक्स णलणमटेड मध्ये ही णवमाने तयार करण्यात आली
आहेत.
• हे लढाऊ णवमान ४२१% काबान फायबर, ४३% अॅल्यणु मणनयम र्धातू आणि टायटॅणनयमने
बनवलेले आहे.
• हे णवमान हवेतनू हवेत आणि हवेतनू जणमनीवर क्षेपिािाच
ं ा मारा करू शकते.
• एमके वन ए तेजस हे चौर्थया णपढीतील सपु रसॉणनक लढाऊ णवमानांच्या समहू ातील सवाात
हलके आणि सवाात छोटे णवमान आहे.
• सवा उपकरिांची सज्ज झालेल्या तेजसे वजन १३ हजार ५०० णकलो इतके असेल.
• तेजसची लाबं ी १३.२ मीटर आणि उंची ४.४ मीटर आहे.
िेजसची मािक क्षमिा वाढली
• संशोर्धकांनी तेजसच्या भात्यामध्ये हवेतनू हवेत मारा करण्याची क्षमता असिाऱया
पायथॉन या पाचव्या णपढीतील क्षेपिािाचा समावेश के ल्यामळ ु े तेजसची मारक क्षमता
वाढली आहे.
• तेजसवर बसणवण्यात आलेल्या डबी आणि पायथॉन या दोन्ही क्षेपिािाने २७ एणप्रल
२०२१ रोजी घेण्यात आलेल्या चाचिीमध्ये त्यांचे लक्षय अचक ू ररत्या भेदले. पायथन- ५
(Python-5) क्षेपिाि - पायथन हे पाचव्या णपढीचे लघु पल्ल्याचे हवेतनू हवेत मारा
करिारे क्षेपिाि आहे. पल्ला २० णकमी
• इस्रायली संरक्षि कंपनी राफे ल अॅडव्हान्स्ड णडफे न्स णसस्टम्सने हे क्षेपिाि णवकणसत के ले
आहे.
• हे दहु रे ी वापराचे क्षेपिाि असनू हवेतनू हवेत आणि जणमनीवरून हवेतील मोणहमांसाठी
उपयक्त ु आहे..

64 | P a g e
• हे क्षेपिाि घन प्रिोदक रॉके ट इणं जनदवारे चालवले जाते. ही प्रिाली ४ मॅकचा वेग
आणि २० णकमी पेक्षा जास्त ऑपरे शनल पल्ला प्रदान करते.
OBOGS िांत्रज्ञाि -
• तेजस लढाऊ णवमानामध्ये णडफे न्स टेक्नॉलॉजीचा उपयोग करून ऑणक्सजन तयार के ला
• ही प्रिाली 'Onboard Oxygen Generating System? (OBOGS) म्हिनू
ओळखली जाते. या तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने तयार होिारा ऑणक्सजन नागरी हेतसू ाठी
वापरला जाईल.
• OBOGS ही खपू उंचीवर आणि हाय स्पीड फायटर एअरक्राफ्टमध्ये उपणस्थत
एअरक्रूला संरक्षि परु विारी लाइफ सपोटा णसस्टीम आहे.
सी-2९५ वाहिूक नवमािाांसाठी किाि
• भारतीय हवाई दलाच्या ताफ्यात ५६ अत्यार्धणु नक वाहतकू णवमाने दाखल होिार असनू ,
स्पेनच्या एअरबस कंपनीशी त्यासबं ंर्धीचा २० हजार कोटी रुपयाच
ं ा करार २४ सप्टेंबर
२०२१ रोजी करण्यात आला.
• टाटा अॅडव्हान्स्ड णसणस्टम्स'च्या रूपाने (TASL) प्रथमच भारतात खासगी कंपनीकडून
णवमानाच
ं ी णनणमाती होिार आहे.
• एअरबस णडफे न्स अँड स्पेस कंपनीसोबत 'TASL' एअरबसच्या सी-२९५ वाहतक
ू
णवमानांची णनणमाती करिार आहे.
• याद्वारे पणहल्या १६ णवमानांची णनणमाती एअरबसच्या स्पेनमर्धील सेणव्हल येथील
कारखान्यात होिार आहे. तर उवारीत ४० णवमानांची णनणमाती एअरबस व 'TASL'
संयक्त
ु पिे भारतात करिार आहे.
• ही णवमाने ताफ्यात असिारा भारत हा ३५वा देश आहे.

65 | P a g e
P8I गस्ि नवमाि

• अमेररके ने ३० एणप्रल २०२१ रोजी भारताला सहा 'P8I' गस्त | णवमानाच्या णवक्रीस मान्यता
णदली आहे.
• हे लांब पल्ल्याचे गस्त णवमान असनू भारतीय नौदलासाठी बोईगं कंपनीने बनवले आहे. हे
णवमान अमेररकन नौदलाद्वारे वापरल्या जािाऱया 'P8A Poseidon' चा एक प्रकार आहे.
• P8I हे णवमान बोईगं ७३७ व्यावसाणयक णवमानावर आर्धाररत असनू भारत हा त्याचा पणहला
आंतरराष्ट्रीय ग्राहक आहे.
भािि आनण अमेरिके दिम्यािचे सांिक्षण किाि
• GSOMIA
General Security of Military Infor mation Agreement (२००२ मध्ये स्वाक्षरी सैन्य
गप्तु चर माणहतीची देवाि घेवाि करण्यासाठी हा करार करण्यात आला.)
• LEMOA
Logistics Exchange Memorandum of Agreement (२०१६ मध्ये स्वाक्षरी. यानसु ार
दोन्ही देश एकमेकाचं े सैन्य तळ प्रामख्ु याने दरुु स्तीसाठी व इतर कामासाठी वापरू शकतात.)
• COMCASA
Communications Compatibility and Security Agreement (यानसु ार दोन्ही देश
प्रणशक्षि सरावादरम्यान माणहतीची देवाि घेवाि करतात.)
• BECA
Basic Exchange and Cooperation Agreement (२०२० मध्ये या करारावर स्वाक्षरी
करण्यात आली असनू त्यानसु ार दोन्ही देश भौगोणलक माणहतीची देवाि घेवाि करू शकतात.)
अांििीक्ष घडामोडी
66 | P a g e
युनिटी 22 अवकाश मोहीम

• ररचडा ब्रॅन्सन यांच्या व्हणजान गॅलॅणक्टक कंपनीचे 'यणु नटी २२' अवकाशयान अवकाशाच्या
सीमेपयांतची उंची गाठून ११ जल ु ै २०२१ रोजी यशस्वीपिे जणमनीवर परतले.
• १५ णमणनटांच्या प्रवासात जणमनीपासनू समु ारे ८६ णकलोमीटरच्या उंचीवर पोहोचनू सहा
अवकाशयात्रींनी पाच णमणनटांसाठी वजनरणहत अवस्थेचा अनभु व घेतला.
• या मोणहमेत ब्रॅन्सन यांच्यासह सहा अवकाशयात्री सहभागी झाले होते. त्यामध्ये भारतीय
वंशाच्या णसररशा बांदला यांचा सहभाग होता.
• 'व्हणजान गॅलॅणक्टक' कंपनीतफे खास अवकाश पयाटनासाठी 'स्पेसणशप टू'
(SpaceShipTwo) हे अवकाशयान बनवण्यात आले आहे.
• पिू ा क्षमतेच्या यानाची पणहली मानवी चाचिी (यणु नटी २२) ११ जल
ु ै २०२१ रोजी पार
पडली.
• प्रक्षेपि णठकाि - न्यू मेणक्सको (अमेररका)
• अवकाशयान वाहक णवमान - व्हाईटनाईट टू
• व्हणजान स्पेसणशपची ही २२ वी मोहीम होती.
सहा अवकाश यात्री :
१) ररचडा ब्रॅन्सन
२) णसररशा बांदला
३) बेथ मोजेस
४) कॉणलन बेनेट
५) डेणव्हड मॅके (पायलट)
६) मायके ल मासचु ी (पायलट)
नसरिशा बाांदला -
67 | P a g e
• आंध्र प्रदेशच्या गंटु ू र णजल्ह्यातील तेनाली या गावात णसररशा बांदलाचा जन्म झाला.
• कल्पना चावला व सनु ीता णवल्यम्स यांच्यानतं र अवकाशात जािारी णसरीशा भारतीय
वश
ं ाची णतसरी मणहला ठरली आहे.
• तसेच कल्पना चावला नंतर भारतात जन्मलेली आणि अतं राळात जािारी णसरीशा दसु री
मणहला ठरली आहे.
• ३४ वर्ीय णसररशा बांदला अॅरोनॉणटकल इणं जनीअर आहे.
न्यू शेफडा अवकाश मोहीम
• अॅमेझॉनचे संस्थापक जेफ बेझोस यांची कंपनी असलेल्या ब्लू ओररणजनने णनमााि
के लेल्या 'न्यू शेफडा' रॉके ट णसस्टमने २० जल
ु ै २०२१ रोजी आपली पणहली मानवी
अतं राळमोहीम शस्वीररत्या पिू ा के ली.
त्यामध्ये पुढील प्रवासी होिे -
1. जेफ बेझोस (ॲमेझॉन व ब्लू ओररणजनचे संस्थापक)
2. माका बेझोस (जेफ बेझोस यांचे भाऊ)
3. वॅली फंक (नासाच्या माजी मणहला अतं राळवीर)
4. ऑणलव्हर डेमेन (वैमाणनक)
• प्रक्षेपि णठकाि- वेस्ट टेक्सास (अमेररका)
• कुपीचे नाव - न्यू शेफडा
• उत्पादक कंपनी - ब्लू ओररणजन
• २० जल ु ैचे महत्व - ५२ वर्ाांपवू ी २० जल
ु ै १९६९ रोजी अपोलो ११ हे अवकाश यान
चंद्रावर उतरले होते. तसेच १९७६ मध्ये याच णदवशी अमेररके चे व्हायणकंग- १ यान
प्रथमच मंगळ ग्रहावर सरु णक्षतपिे उतरले होते.

68 | P a g e
'न्यू शेफडा' कुपी –

• १९६१ मर्धील अतं राळवीर 'अॅलन शेफडा' यांच्या नावावरून रॉके ट व कुपीचे नाव 'न्यू
शेफडा' असे ठे वण्यात आले. अॅलन शेफडा हे अतं राळात जािारे अमेररके चे पणहले आणि
जगातील दसु रे नागररक होते. सोणव्हएत यणु नयनचे यरु ी गागाररन हे अतं राळात गेलेले
पणहले मानव होते.
• कुपीची क्षमता सहा अतं राळ प्रवाशाच ं ी होती. या अतं गात अतं राळ पयाटकानं ा पर्थृ वीपासनू
१०० णकमी वर सक्षू म गरुु त्वाकर्ािाचा अनभु व घेता येतो. सक्षू म गरुु त्व ही अशी णस्थती
आहे ज्यात लोक णकंवा वस्तू वजनहीन असल्याचे णदसनू येते.
• सजं ल गावडं े - न्यु शेफडा हे यान बनविाऱया कंपनीच्या टीममध्ये महाराष्ट्रातील
कल्यािच्या सजं ल गावडं े णहचा समावेश आहे.
या मोनहमेि िालेले नवक्रम -
• ब्लू ओररणजनचे सस्ं थापक जेफ बेझोस आणि त्याच
ं ा भाऊ माका हे एकत्र अतं राळात
जािारे पणहले भावडे ठरले आहेत.
• ऑणलव्हर डेमेन (नेदरलँड्स) हा अतं राळात जािारा सवाात तरुि व्यक्ती ठरला.
उड्डािाच्या वेळी त्याचे वय अवघे १८ वर्े ३३४ णदवस होते. (याआर्धी सोणव्हएत
रणशयाच्या गेमान णटटोव्ह याच्ं या नावावर हा णवक्रम होता. १९६१ मध्ये वयाच्या २६ व्या
वर्ी ते अतं राळात गेले होते.)
• न्यू शेपडा हे पैसे देिाऱया ग्राहकांना अतं राळात घेऊन जािारे पणहले सबऑणबाटल
स्पेसक्राफ्ट ठरले.
नवल्यम शॅटिि याांचा नवक्रम
• ‘ब्ल्यू ओररणजन' कंपनीची १३ ऑक्टोबर २०११ रोजी दसु री पयाटक अतं राळ मोहीम पार
पडली.

69 | P a g e
• त्यामध्ये णवल्यम शॅटनर अवकाशात जािारे सवाात वयोवद्ध ृ अतं राळवीर ठरले. वयाच्या
९० वर्े आणि २०५ व्या णदवशी त्यांनी हा णवक्रम के ला.
• याआर्धीचा णवक्रम जॉन ग्लेन जणू नयर याच्ं या नावावर होता. जल
ु ै २०२१ मध्ये जॉन याच
ं ा
णवक्रम वॅली फंक (८२ वर्ा १६९ णदवस) यानं ी मोडला होता. फंक याच ं ा णवक्रम आता
णवल्यम शॅटनर यांनी मोडला आहे.
• २२ माचा १९३१ रोजी कॅ नडामध्ये जन्मलेले शॅटनर अणभनेते असनू त्यानं ी 'स्टार रेक' या
माणलके त कॅ प्टन जेम्स णकका ची भणू मका के ली होती.
कमाि लाईि (Karman line)

• कमान लाईन ही पवु ीचे वातावरि आणि बाह्य अवकाश यातील आंतरराष्ट्रीय मान्यताप्राप्त
सीमा आहे. या रे र्ल
े ा हगं ेररयन अमेररकन अणभयंता आणि भौणतकशािज्ञ णथयोडोर वॉन
कमान यांचे नाव देण्यात आले.
• फे डरे शन एरोनॉणटक इटं रनॅशनलने (FAI) पर्थृ वीच्या सरासरी समद्रु सपाटीपासनू १००
णकलोमीटर उंचीवर ही रे र्ा णनणित के ली आहे.
गगियाि मोहीम
• भारताच्या गगनयान मोणहमेसाठी वापरण्यात येिाऱया मानवी श्रेिीच्या भणू स्थर उपग्रह
प्रक्षेपकामर्धील (GSLV Mark III) 'णवकास इणं जन'ची णतसरी चाचिी १४ जल ु ै २०२१
रोजी ताणमळनाडूच्या महेंद्रणगरी येथे यशस्वी झाली.
• 'इस्रो'चे द्रवरूप इर्धं नावर आर्धाररत णवकास इणं जन हे मानवी श्रेिीच्या रॉके टचे णनकर् पिू ा
करते की नाही, हे तपासण्यासाठी महेंद्रणगरी येथील 'इस्रो प्रोपल्जन कॉम्प्लेक्स' (IPRC)
येथे चाचण्या पार पडल्या.
• णवकास इणं जनच्या णनणमातीमध्ये डॉ. नंबी नारायि यांची प्रमख
ु भणू मका होती.

70 | P a g e
• हेरणगरीच्या खोट्या के समध्ये १९९४ मध्ये तत्कालीन के रळ पोणलसांनी नंबी यांना

गोवल्यामळ ु े त्यांची संशोर्धनाची कारकीदा संपष्टु ात आली.
• नबं ी यानं ी िें च व्हायणकंग इणं जनाच्या र्धतीवर द्रवरूप इर्धं नाचे पणहले स्वदेशी 'णवकास'
(णवक्रम अबं ालाल साराभाई याचे सणं क्षप्त रूप) इणं जन तयार करून 'इस्रो'च्या रॉके टना
अणतररक्त बळ णदले आहे.
GSLV Mark III -
• गगनयान मोणहमेसाठी भारतीय अवकाश संशोर्धन सस्ं थेचे (ISRO) बाहुबली म्हिनू
ओळखले जािारे 'GSLV Mark III' हे तीन टप्प्यांचे रॉके ट वापरण्यात येिार आहे.
• पनहला टप्पा घन इर्धं नाचा समावेश असलेल्या दोन स्रैप ऑन मोटसाचा (बस्ू टर) वापर
(एस २००)
• दुसिा टप्पा द्रव इर्धं नाचा समावेश असलेल्या दोन णवकास इणं जनांच्या जोडीचा वापर
(कोअर एल११०)
• निसिा टप्पा द्रवरूप इर्धं नाच्या क्रायोजेणनक इणं जनाचा वापर (सी २५)
गगियाि मोहीम -
• १५ ऑगस्ट २०१८ रोजी पतं प्रर्धान नरें द्र मोदी यानं ी गगनयान या भारताच्या पणहल्या
स्वदेशी मानवी अतं राळ मोणहमेची घोर्िा के ली.
• सरुु वातीला, १० हजार कोटी रुपयांच्या गगनयान णमशन अतं गात २०२२ सालापयांत (या
वर्ी भारताच्या स्वातंत्रयाची ७५ वर्े पिू ा होतील) पाच ते सात णदवसांसाठी तीन सदस्यीय
क्रू अवकाशात पाठवण्याची सक ं ल्पना होती.
• त्यासाठी णडसेंबर २०२१ पयांत पणहले मानवरणहत मोहीम अवकाशात पाठवण्याची
योजना होती. परंतु कोणवड-१९ मळ ु े मोणहमेला णवलंब झाला आहे.
• गगनयान २०२३ मध्ये प्रक्षेणपत के ली जाईल, असे णवज्ञान आणि तंत्रज्ञान मंत्री डॉ णजतेंद्र
णसंह यांनी ९ णडसेंबर २०२१ रोजी सांणगतले.
71 | P a g e
मोनहमेची वैनशष्ट्ये
• भारतीय अतं राळ संशोर्धन संस्थेची (ISRO) महत्वपिू ा मोहीम.
• या अतं गात तीन अतं राळ मोणहमा अतं राळात पाठवल्या जािार आहेत. या तीन
मोणहमांपैकी दोन मानवरणहत आणि एक समानव मोहीम असिार आहे.
• ऑणबाटल मॉड्यलू नावाच्या मानवी अवकाश उड्डाि कायाक्रमामध्ये तीन भारतीय
अतं राळवीर असतील.
• हे गगनयान ५-७ णदवसासं ाठी पर्थृ वीपासनू ३००-४०० णकमी उंचीवर 'Low Earth
Orbit' मध्ये पर्थृ वीभोवती णफरे ल.
• जनू २०१९ मध्ये, इस्रोचे मानवी अवकाश उड्डाि कें द्र आणि रणशयन सरकारच्या
मालकीचे 'Glavkosmos' याच्ं यामध्ये भारतीय अतं राळवीरांच्या प्रणशक्षिासाठी करार
झाला. रणशयातील गँगाररन कॉसमोनॉट रेणनगं सेंटर (GCTC) येथे त्यानं ा प्रणशक्षि
देण्यात आले आहे.
• त्यामध्ये उमेदवारांच्या णनवडीमध्ये रणशयाचा पाणठंबा, णनवडलेल्या प्रवाशाच
ं ी वैद्यकीय
तपासिी आणि अतं राळ प्रणशक्षिाचा समावेश आहे.
भािि चौथा देश ठिेल
• ही मोहीम यशस्वी झाल्यास मानवास अतं राळात पाठविारा भारत चौथा देश ठरे ल.
यापवू ी अमेररका, रणशया आणि चीन या देशानं ी ही कामणगरी के ली आहे.
१९ उपग्रहाांचे यशस्वी प्रक्षेपण
• भारताच्या PSLV C-५१ या प्रक्षेपकाने २८ फे ब्रवु ारी २०२१ रोजी ब्राझीलच्या
ॲमेझोणनया-१ आणि इतर १८ उपग्रहांचे यशस्वी प्रक्षेपि के ले.
• प्रक्षेपि णठकाि - सतीश र्धवन अवकाश कें द्र, श्रीहरीकोटा

72 | P a g e
• नव्याने स्थापन करण्यात आलेल्या 'NSIL' (NewSpace India Limited) ची ही

पणहलीच व्यावसाणयक मोणहम आहे.
• 'इस्रो'ची २०२१ मर्धील पणहलीच मोणहम आहे. तसेच ब्राझीलच्या उपग्रहाचे भारतातनू
प्रथमच प्रक्षेपि करण्यात आले.
• ब्राझीलच्या अॅमेझोणनया- १ बरोबरच अमेररके च्या १३ उपग्रहाच
ं ा त्यामध्ये समावेश
आहे.
• ॲमेझोणनया - १ : नॅशनल इणन्स्टट्यटू फॉर स्पेस ररसचा, ब्राझीलचा पर्थृ वी णनरीक्षि
उपग्रह. वजन ६३७ णकलो. मोहीमेचे आयष्ट्ु य - ४ वर्ा
इस्रोचे यश :
• सतीश र्धवन अवकाश कें द्र, श्रीहरीकोटा येथनू प्रक्षेणपत करण्यात आलेली ७८ वी प्रक्षेपक
वाहन मोहीम.
• ३४ देशांतील ३४२ परदेशी उपग्रहांचे प्रक्षेपि.
• PSLV चे ५३ वे उड्डाि.
• PSLV-DL प्रकारातील णतसरे उड्डाि
• प्रक्षेपक यानाची उंची - ४४.४ मीटर
इनां डयि स्पेस असोनसएशि
• पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांनी ११ ऑक्टोबर २०२१ रोजी णव्हणडओ कॉन्फरणन्संगद्वारे 'इणं डयन
स्पेस असोणसएशन'चे (ISpA) उद्घाटन के ले.
• ISpA ही भारतीय अंतराळ उद्योगाचा एकणत्रत आवाज बनण्याची इच्छा असलेली
अतं राळ आणि उपग्रह कंपन्यांची प्रमख
ु औद्योणगक संघटना आहे.
• ISpA संबंणर्धत क्षेत्रासंबंर्धी र्धोरिात्मक सल्ला देईल तसेच सरकार आणि सरकारी
संस्थांसह भारतीय अंतराळ क्षेत्रातील सवा भागर्धारकांशी भागीदारी सणु नणित करे ल.
73 | P a g e
• भारताला स्वावलंबी, तांणत्रकदृष्ट्या प्रगत आणि अतं राळ क्षेत्रातील आघाडीचा देश
बनणवण्यात ही संस्था मदत करे ल.
• या सस्ं थेच्या सस्ं थापक सदस्यामं ध्ये लासान अँड टुब्रो, नेल्को (टाटा ग्रपु ), वनवेब, भारती
एअरटेल, मॅपमायइणं डया, वालचदं नगर इडं स्रीज आणि अनतं टेक्नॉलॉजी णलणमटेड यांचा
समावेश आहे.
सांबांनिि अन्य सांस्था
• IN - SPACe- खाजगी कंपन्यानं ा भारतीय अवकाश पायाभतू सणु वर्धा वापरण्याची
समान संर्धी प्रदान करण्यासाठी २०२० मध्ये इणं डयन नॅशनल सेंटर फॉर स्पेस प्रमोशन अँड
ऑथरायझेशनला (IN-SPACe) मान्यता देण्यात आली.
• NSIL २०१९ च्या अथासक ं ल्पात, कें द्र सरकारने न्यू स्पेस इणं डया णलणमटेड (NSIL) ही
सावाजणनक क्षेत्रातील कंपनी स्थापन करण्याची घोर्िा के ली होती. ही कंपनी इस्रोची
माके णटंग शाखा म्हिनू काम करिार आहे.
सांयुक्त अिब अनमिािची मांगळ मोहीम

• ९ फे ब्रवु ारी २०२१ रोजी संयक्तु अरब अणमरातच्या (UAE) पणहल्या मंगळयानाने मंगळ
ग्रहाच्या कक्षेत प्रवेश के ला. मगं ळ ग्रहाच्या कक्षेपयांत पोहोचिारा UAE पाचवा देश
ठरला.
• यापवू ी अमेररका, रणशया, चीन, यरु ोणपयन आणि भारत या देशांनी ही कामणगरी के ली.
• यासोबतच मंगळ ग्रहाच्या कक्षेत पोहोचिारा UAE पणहला अरब देश ठरला आहे.
मोनहमेबद्दल :
• अवकाश यानाचे नाव अल अमल (अथा अशा / Hope)
74 | P a g e
• णवकास आणि संचालन मोहम्मद णबन राणशद अतं राळ कें द्र सहकाया - ॲररझोना स्टेट
यणु नव्हणसाटी (ASU) आणि यणु नव्हणसाटी ऑफ कॅ णलफोणनाया, बका ले.
• प्रक्षेपि १५ जल
ु ै २०२०
• प्रक्षेपि णठकाि- तनेगाणशमा अवकाश कें द्र, जपान
• प्रक्षेपक यान H-II A (४५ वे उड्डाि)
• मोणहमेचा कालावर्धी- एक मगं ळ वर्ा (पर्थृ वी वरील ६८७ णदवस)
• प्राथणमक उद्देश - मंगळावरील हवामानातील गणतशीलता अभ्यासिे.
• ही UAE ची एकुिात चौथी अतं राळ मोहीम आणि पणहली आंतरग्रणहय
(interplanetary) मोहीम आहे.
िासाचे िोव्हि मांगळावि उििले
• नासाचे पणसाणव्हयरन्स (Perseverance) हे रोव्हर १९ फे ब्रवु ारी २०२१ रोजी मंगळाच्या
पष्ठृ भागावर उतरले. मंगळावरील प्राचीन जीवसष्टृ ीचा वेर्ध घेण्यासाठी हे रोव्हर पाठवण्यात
आले. 'मासा २०२०' म्हिनू ही मोहीम ओळखली जाते.
• पर्थृ वीच्या कक्षेबाहेर पाठणवण्यात आलेले हे आत्तापयांतचे जगातील सवााणर्धक
अत्यार्धणु नक तंत्रज्ञान ठरले आहे.
• मंगळाच्या णवर्वु वत्तृ ाच्या उत्तरे कडील भागात असलेल्या जेझेरो या ४५ णकलोमीटर
व्यासाच्या णववरामध्ये हे रोव्हर उतरले.
• पणसाणव्हअरन्स हे मंगळाच्या भमू ीला स्पशा करिारे पाचवे अमेररकी यान असनू यापवू ी
अनक्र
ु मे सोजनार, णस्पररट, ऑपॉम्याणु नटी आणि क्यरु रऑणसटी ही याने मंगळावर
यशस्वीरीत्या पोहोचली होती.
• या मोणहमेमध्ये इणं जन्यटू ी (Ingenuity) या मंगळावर उडवण्यात येिाऱया
हेणलकॉप्टरचाही समावेश आहे. या मोणहमेतनू पणहल्यांदाच पर्थृ वी सोडून इतर ग्रहावर
हेणलकॉप्टर उडवण्याचा प्रयोग करण्यात आला.
75 | P a g e
• वणनझा रूपानी - भारतीय वंशाची अमेररकी शालेय णवद्याणथानी, नासाच्या 'नेम द रोव्हर'
स्पर्धेत णनबंर्ध पाठवनू यानातील हेणलकॉप्टरचे नामकरि करण्याची संर्धी णतला णमळाली
होती.
Ingenuity हेलीकॉप्टि
• १९ एणप्रल २०२१ रोजी या हेलीकॉप्टरने मंगळ ग्रहावर ३९.१ सेकंद यशस्वीररत्या
उड्डाि के ले. त्यांनतर ३ णडसेंबर २०२१ पयांत या हेणलकॉप्टरने १६ यशस्वी उड्डािे
के ली आहेत. राईट ब्रदसाचा क्षि म्हिनू नासाने या णवजयाचे स्वागत के ले.
• हे सौरऊजेवर चालिारे हेणलकॉप्टर आहे. हेणलकॉप्टरचा पिू ा वेग २४०० rpm असनू
मगं ळावरील कमाल ४.६ मीटर उंची गाठिे हे नासाचे ध्येय आहे.
• वजन- १.८ णकलो, उंची - १९ इचं , पंख्यांचा णवस्तार - ४ फूट
स्वािी मोहि याांची महत्त्वाची भूनमका :
• पणसाणव्हयरन्सच्या लँणडंगमध्ये भारतीय वंशाच्या अमेररकन शािज्ञ स्वाती मोहन यांनी
महत्त्वाची भणू मका बजावली.
• मासा २०२० या मोहीमेच्या मागादशान, णदशादशान आणि णनयंत्रि प्रणक्रयेचे नेतत्ृ व स्वाती
यांनी के ले. बेंगळुरू येथे जन्म झालेल्या स्वाती एक वर्ााच्या असतानाच आई-
वणडलासं ोबत अमेररके त स्थलातं ररत झाल्या.
• कॉनेल णवद्यापीठात मेकॅणनकल आणि एअरोस्पेस णवर्यात इजं ीणनयररंग के ल्यानंतर त्यांनी
एमए आणि पीएचडी एमआयटी णवद्यापीठातनू पिू ा के ली.
• शनी ग्रहावर पाठवण्यात आलेल्या काणसनी आणि चंद्रावरील ग्रेल या मोणहमांमध्ये त्यांचा
सहभाग होता.
चीिचे िोव्हि मांगळाच्या पृष्ठभागावि

76 | P a g e
• चीनचे ‘झरु ाँग' हे रोव्हर १५ मे २०२१ रोजी मंगळाच्या पष्ठृ भागावर यशस्वीपिे उतरले.
मंगळावर रोव्हर उतरविारा अमेररके नंतर चीन हा दसु रा देश ठरला आहे.
• ‘झरु ाँग' हे रोव्हरचे नाव अग्नी व यद्ध
ु देवतेवरून ठे वण्यात आले आहे. यटु ोणपया
प्लॅनणशया (Utopia Planitia) या णनयोणजत भागात रोव्हर उतरवण्यात आले.
• सहा चाकाच्ं या या रोव्हरचे वजन २४० णकलो आहे. त्यावर सहा वैज्ञाणनक उपकरिे
असनू , सौरउजेवर या रोव्हरचे काम चालेल.
• चीनने २३ जल ु ै २०२० रोजी 'णतयानवेन-१' या मोणहमेत यान प्रक्षेणपत के ले होते. या
मोणहमेमध्ये एक रोव्हर, एक लँडर आणि एका ऑणबाटरचा समावेश आहे.
• १० फे ब्रवु ारी २०२१ रोजी चीनच्या णतयानवेन-१ यानाने मंगळा • ग्रहाच्या कक्षेत
यशस्वीररत्या प्रवेश के ला होता.
• णतयानवेन हे एका प्राचीन कणवतेचे शीर्ाक असनू त्याचा अथा 'स्वगीय सत्याचा शोर्ध'
असा आहे. चीनच्या पष्ठृ भागावरील जीवसष्टृ ीचा अभ्यास हा या मोणहमेचा मख्ु य हेतू
आहे.
• ही चीनची पणहली स्वतंत्र मंगळ मोहीम आहे. यापवू ी २०११ मध्ये रणशयाच्या सहकायााने
सोडलेले मंगळ यान पर्थृ वीची कक्षा सोडण्यात अपयशी ठरले होते.
स्क्वेअि नकलोमीटि अिे ऑबिव्हेटिी
• ४ फे ब्रवु ारी २०२१ रोजी स्क्वेअर णकलोमीटर और ऑब्झव्हेटरी (SKAO) पररर्देची
पणहली बैठक पार पडली आणि त्यामध्ये जगातील सवाांत मोठी रे णडयो दबु ीि स्थापन
करण्याला मान्यता देण्यात आली.
• या दणु बािीच्या णनणमातीमध्ये भारताचा महत्त्वपिू ा सहभाग असनू प्रकल्पासाठी तांणत्रक
प्रिाली णवकणसत करण्याची मोठी जबाबदारी भारतावर आहे. या प्रकल्पातील णवभागीय
डेटा कें द्र पण्ु यामध्ये उभारले जािार आहे.
• कायाकारिीमध्ये सहभागी असलेले देश - ऑस्रेणलया, इटली, नेदरलँड, पोतागु ाल, णब्रटन
77 | P a g e
• णनरीक्षक देश - भारत, कॅ नडा, जमानी, िान्स, जपान, चीन, दणक्षि कोररया, णस्वत्झलांड,
स्वीडन, स्पेन इ.
• या प्रकल्पातं गात दणक्षि आणिका आणि ऑस्रेणलयामध्ये दणु बािी उभारल्या जातील. या
दणु बािीद्वारे लाखो प्रकाशवर्ा दरू च्या रे णडयो लहरींच्या नोंदी घेतल्या जातील.
• या नोंदींचे णवश्ले र्ि करून दीणघाका, ताऱयाच्ं या णनणमातीपासनू अन्यत्र जीवश्रष्टु ी आहे का,
अशा अनेक णवर्यावं र सश ं ोर्धन के ले जाईल.
स्पेसएक्सिे इस्रोचा नवक्रम मोडला
• स्पेसएक्सने २४ जानेवारी २०२१ रोजी १४३ उपग्रह प्रक्षेणपत करत इस्रोचा एकाच वेळी
सवााणर्धक उपग्रह प्रक्षेणपत करण्याचा णवक्रम मोडला आहे. फे ब्रवु ारी २०१७ मध्ये इस्रोने
१०४ उपग्रह एकाच वेळी प्रक्षेणपत करून जागणतक णवक्रम प्रस्थाणपत के ला होता.
• फ्लोररडा येथील के प कॅ नावेरल स्पेस फोसा स्टेशनवरून फाल्कन ९ रॉके टद्वारे प्रक्षेपि
करण्यात आले. १४३ उपग्रहांमध्ये १३३ व्यावसाणयक आणि १० स्टारणलंक उपग्रहांचा
समावेश आहे. रान्सपोटार-१ असे नाव मोणहमेला देण्यात आले आहे.
SpaceX
• अमेररकन एरोस्पेस णनमााता आणि अतं राळ वाहतक
ू सेवा कंपनी
• स्थापना - ६ मे २००२
• सस्ं थापक- एलोन मस्क
• मख्ु यालय - हॉथोना, कॅ णलफोणनाया (USA)
खग्रास चांद्रग्रहण आनण सुपिमूि
• २६ मे २०२१ रोजी बद्ध
ु पौणिामा, खग्रास चद्रं ग्रहि आणि सपु रमनू असा णतहेरी योग
जळ
ु ून आला होता. या वर्ाातील हे पणहले चद्रं ग्रहि आग्नेय आणशयातील देश,
ऑस्रेणलया, अमेररका, कॅ नडा, मेणक्सको, हवाई, पॅणसणफक क्षेत्रातून पाहता आले.
78 | P a g e
खग्रास चांद्रग्रहण -
• सयू ा आणि चंद्र यांच्यादरम्यान पर्थृ वी आल्यानंतर णनमााि होिाऱया णस्थतीला चंद्रग्रहि
असे सबं ोर्धले जाते. ग्रहिाचे खग्रास ग्रहि, कंकिाकृती ग्रहि आणि खडं ग्रास ग्रहि हे
तीन प्रकार आहेत.
• चंद्र, पर्थृ वी आणि सयू ा हे सरळ एका रे र्ते आल्यानंतर खग्रास चंद्रग्रहिाची णस्थती णनमााि
होते. यावेळी चद्रं पिू ापिे पर्थृ वीच्या सावलीखाली येतो.
• पर्थृ वीचा आकार चंद्रापेक्षा चार पटीने मोठा असल्याने चंद्रग्रहि १ तास ४४ णमणनटांपयांत
चालू शकते.
सपु िमूि -
• चंद्र पर्थृ वीच्या सवाात जवळ असताना १४ टक्के मोठा आणि ३० टक्के अणर्धक प्रकाश
णदसतो. या पौणिामेला सपु रमनू असे संबोर्धले जाते. खगोलशािज्ञ ररचडा नोएले यांनी
१९७९ साली हे नामकरि के ले.
निसाि प्रकल्प
• नासा आणि इस्रोचा संयक्त
ु पर्थृ वी णनरीक्षि उपग्रह NISAR चे पिू ा रूप - NASA
ISRO Synthetic Aper -ture Radar
• उच्च ररझोल्यश
ू न प्रणतमा णनमााि करण्यास हा उपग्रह सक्षम आहे.
• २०२२ मध्ये श्रीहरीकोटा (आंध्र प्रदेश) येथील सतीश र्धवन अतं राळ कें द्रातनू हा उपग्रह
प्रक्षेणपत के ला जाईल.
• नासा व इस्रो यांनी याबाबतचा भागीदारी करार ३० सप्टेंबर २०१४ रोजी के ला होता.
• हा उपग्रह नासाद्वारा आत्तापयांत प्रक्षेणपत करण्यात आलेल्या सवाांत मोठ्या ररफ्लेक्टर
अँटेनाने ससु ज्ज आहे.
79 | P a g e
उच्च नवविािक्षम िडािची निनमािी -

• इस्रो आणि नासाने णमळून उपग्रहामाफा त संयक्त
ु पर्थृ वी णनरीक्षि करण्यासाठी एका उच्च
णववतानक्षम रडारची णनणमाती के ली आहे.
• णनसार या प्रकल्पात दहु रे ी वारंवारता L व S बँड असलेले रडार पर्थृ वी णनरीक्षिासाठी
वापरले जािार आहे.
• ‘णनसार' ही दोन वेगेवगेळ्या वारंवारता L बँड व S बँडसाठी असिारी पणहलीच मोहीम
आहे.
इनन्स्पिेशि- ४ मोहीम
• सपं िू ा नागरी प्रवाशासं ह स्पेसएक्सची ‘Inspiration4' ही पणहली अवकाश मोहीम १६
सप्टेंबर २०२१ रोजी फ्लोररडा मर्धील के नेडी स्पेस सेंटर येथनू प्रक्षेणपत करण्यात आली
होती.
• पर्थृ वीभोवती तीन णदवस प्रदणक्षिा घालनू 'रे णसणलयन्स' (Resilience) हे यान १८ सप्टेंबर
२०२१ रोजी पर्थृ वीवर अटलाणं टक महासागरात उतरले.
• हे यान ५७५ णकमी उंचीवरून पर्थृ वीभोवती प्रदणक्षिा घातले. ही उंची आंतरराष्ट्रीय
अवकाश स्थानक (४०८ णकमी) आणि हबल स्पेस टेणलस्कोपच्या (५४७ णकमी) उंची
पेक्षाही जास्त होती.
• अतं राळयानावरील सवा चार जागा 'Shift4 Payments या णफनटेक कंपनीचे संस्थापक
अमेररकन अब्जार्धीश जेरेड आयझॅकमन यांनी खरे दी के ले होते.
अवकाश यात्री -
1. जरे ड आयझॅकमन (णमशन कमांडर)
80 | P a g e
2. णसयान प्रॉक्टर (पायलट)

3. हेली आसेनॉक्स (वैदयकीय अणर्धकारी)
4. णिस्तोफर सेम्ब्रोस्की (णमशन स्पेशाणलस्ट)
िीि कृष्ट्ण नवविाांचे नवलीिीकिण
• अलीकडेच, भारतातील खगोल भौणतकशािज्ञांच्या चमनू े तीन अणतणवशाल कृष्ट्ि णववर
(Black Holes) णवलीन होण्याची दणु माळ घटना शोर्धली आहे.
• परस्परामं ध्ये णवलीन होिारे तीन कृष्ट्ि णववर 'टूकेन नक्षत्रात' (Toucan constellation)
असलेल्या आकाशगगं ाचं ा भाग होते.
• भारताची पणहली अतं राळ वेर्धशाळा 'ॲस्रोसॅट वर बसवण्यात आलेल्या अल्राव्हायोलेट
इमेणजगं टेणलस्कोप (UVIT), णचलीणस्थत दणु बािीवर बसवण्यात आलेल्या MUSE
नामक यरु ोणपयन इटं ीग्रल फील्ड ऑणप्टकल टेलीस्कोप आणि दणक्षि आणिके त णस्थत
इन्िारे ड इमेज िॉम ऑणप्टकल टेणलस्कोप (IRSF) द्वारा प्राप्त माणहतीच्या आर्धारे हा
शोर्ध लावण्यात आला आहे.
इस्त्रोची मोहीम अपयशी
• भारतीय अतं राळ संशोर्धन संस्था इस्रोची EOS-03 ही उपग्रह प्रक्षेपि मोहीम अयशस्वी
ठरली आहे.
• १२ ऑगस्ट २०२१ रोजी GSLV- F10 या प्रक्षेपकाने श्रीहररकोटा इथनू EOS-03 या
कृणत्रम उपग्रहासह अवकाशात झेप घेतली.
• प्रक्षेपकाचे पणहले दोन टप्पे यशस्वी पार पडले. मात्र उपग्रहाला आिखी उंचीवर नेिाऱया
णतसऱया टप्प्यात क्रायोजेणनक इणं जन अपयशी ठरले आणि उपग्रह णनयोणजत मागाापासनू
भरकटले.
• EOS-03 उपग्रह - इस्रोचा पर्थृ वी णनरीक्षि उपग्रह (EOS - Earth Observation
Satellite). मोणहमेचा कालावर्धी १० वर्े. प्रक्षेपक - GSLV-F10
81 | P a g e
क्रायोजेनिक इनां जि :
• १५० अश ं सेणल्सअसपेक्षा कमी असलेल्या क्रायोजेणनक तापमानात साठवलेल्या
प्रिोदकाच्ं या (propellants) वापरामळ
ु े इणं जनानं ा क्रायोजेणनक या नावाने ओळखले
जाते.
• अतं राळ तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात अणतशय महत्त्वाचे असिारे क्रायोजेणनक इणं जन हे अमेररका,
रणशया, िान्स, जपान आणि चीननतं र के वळ भारताकडेच आहे.
• या इणं जनाच्या क्षमतेमळ
ु े जास्त वजनाचे उपग्रह अणर्धक उंचीवर सहजपिे अतं राळात
णस्थर करता येतात.
'लुसी' (Lucy) मोहीम
• समु ारे १५०० णकलो वजनाचे आणि ६ मीटर लांबीचे दोन सोलर पॅनल असलेले 'लसु ी'
(Lucy) हे यान अमेररकन अतं राळ सशं ोर्धन सस्ं थेने (नासा) 'एटलास-५' या प्रक्षेपकाने
अमेररके तील फ्लोररडा येथील तळावरुन यशस्वीररत्या अवकाशात प्रक्षेणपत के ले.
• लघग्रु हाच
ं े दोन मोठे समहू हे गरुु ग्रहाच्ं या समकक्ष मागे आणि पढु े गरुु ग्रहाबरोबर
सयू ााभोवती प्रदणक्षिा घालत असतात. या लघग्रु हानं ा गरुु ग्रहाचे रोजन ( Jupiter
Trojan ) म्हिनू ओळखले जाते. या लघग्रु हांचा अभ्यास हे 'लसु ी' यान करिार आहे.
• या लघग्रु हाचं ी सख्ं या अडीच लाखापेक्षा जास्त आहे. एक णकलोमीटर पासनू ते १००
णकलोमीटर पयांत व्यासाचे णवणवर्ध आकाराचे हे लघग्रु ह या Jupiter Trojan मध्ये
आहेत. यापैकी ८ मोठ्या लघग्रु हांचा अभ्यास 'लसु ी' यान करिार आहे.
• आणिके तील इणथयोणपया देशामध्ये १९७४ च्या समु ारास ३२ लाख वर्ाांपवू ीच्या एका
मानवी सागं ाड्याचे अवशेर् सापडले होते. या मणहलेच्या सागं ड्याला 'लसु ी' हे एका
गाण्यातील नाव देण्यात आले. या अवशेर्ांमळ ु े मानवशाि अभ्यासाची णदशा बदलनू
गेली. त्यामळ
ु े हेच नाव नासाने या यानाला णदले आहे.
82 | P a g e
िासाची डाटा मोहीम

• पर्थृ वीवर लघग्रु ह अथवा र्धमू के तू र्धडकू नयेत यासाठी ‘Double Asteroid
Redirection Test' (DART) ही मोहीम अमेररकन अवकाश सश ं ोर्धन सस्ं था नासाने
२४ नोव्हेंबर २०२१ रोजी सरुु के ली.
• यासाठीच्या उपग्रहाचे स्पेस एक्सच्या ‘फाल्कन - ९' या अणग्नबािाद्वारे कॅ णलफोणनायातनू
यशस्वी प्रक्षेपि करण्यात आले.
• हा उपग्रह आता अवकाशात जाऊन लघग्रु हावर र्धडकिार आहे. अशा प्रकारे र्धडक
घडवनू आिनू लघग्रु हाची णकंवा र्धमू के तचू ी णदशा बदलता येऊ शकते का याचा अभ्यास
के ला जाईल.
• एखादा लघग्रु ह णकंवा मोठी उल्का पर्थृ वीच्या कक्षेत येण्यापासनू वाचणवता येऊ शके ल का
हे पाहण्याचाही हेतू या प्रयोगामागे आहे.
• दरवर्ी हजारो उल्का णकंवा लघग्रु ह पर्थृ वीच्या वातावरिात येतात. परंत,ु र्धडकण्यापवू ीच
त्या जळून जातात. सैबेररयामध्ये १९०८ मध्ये ४० मीटर आकाराची उल्का पडली होती.
त्याच्यामळ
ु े लंडन शहराच्या आकाराएवढे जंगल नष्ट के ले होते.
असा आहे प्रयोग
• अवकाशात सोडण्यात आलेल्या यानाचे दोन भाग आहेत. एक भाग (इम्पॅक्टर)
लघग्रु हावर र्धडके ल, तर दसु रा भाग या घटनेची छायाणचत्रे काढून पर्थृ वीवर पाठवेल.
• 'इम्पॅक्टर' सार्धारि २३७६० णकलोमीटर प्रणततास या वेगाने ‘णडणडमॉस' या लघग्रु हावर
र्धडके ल. या र्धडके मळु े लघग्रु हाचा वेग एक टक्क्यांनी कमी होण्याची आणि त्याचा
पररभ्रमिाचा मागा बदलण्याची शक्यता आहे.
• ही सवा घटना 'णलणसया क्यबु ' या यानाच्या छोट्या भागाद्वारे नोंदणवली जाईल. हा भाग
इटलीच्या शािज्ञांनी णवकणसत के ला आहे.
नडनडमॉस लघुग्रह
83 | P a g e
• णडणडमॉस लघग्रु हाचा शोर्ध १९९६ मध्ये लागला

• लाबं ी ७८० मीटर
• 'णडणडमॉस' भोवती एक लघग्रु ह णफरतो, त्याचे 'णडमॉफा स' असे नाव आहे. त्याची लांबी
१६० मीटर आहे.
• ‘णडणडमॉस' पर्थृ वीला र्धडकण्याची शक्यता नाही, त्यामळ
ु े प्रयोगासाठी या लघग्रु हाची
णनवड के ली.
• यापवू ी ‘णडणडमॉस' २००३ मध्ये पर्थृ वीच्या जवळून गेला होता. आता २०२२ मध्ये तो
पन्ु हा एकदा पर्थृ वीजवळून जािार आहे.
अांििाळाि पनहल्याांदाच नचत्रपटाचे नचत्रीकिण
• रणशयन अणभनेत्री यणु लया पेरेणसल्द आणि णचत्रपट णदग्दशाक णक्लम णशपेन्को यांनी
अतं राळात जगातील पणहल्या णफचर णचत्रपटाचे णचत्रीकरि के ले आहे.
• आंतरराष्ट्रीय अतं राळ स्थानकामर्धनू त्यांनी 'चॅलेंज' असे शीर्ाक असलेल्या नवीन
णचत्रपटाचा एक भाग णचणत्रत के ला आहे.
• 'Soyuz MS-19' या अवकाशयानातनू बैकानरू (कझाणकस्तान) येथील अतं राळयान
प्रक्षेपितळावरून ५ ऑक्टोबर २०२१ रोजी ते अतं राळात गेले होते.
• णचत्रीकरिासाठी आतं रराष्ट्रीय अतं राळ स्थानकावर तब्बल १२ णदवस घालवल्यानतं र ते
१७ ऑक्टोबर २०२१ रोजी पर्थृ वीवर परतले.
• याआर्धी २००८ मध्ये ररचडा गॅररअट या खासगी अतं राळवीराने 'अपोजी ऑफ णफअर' ही
आठ णमणनटाचं ी सायन्स णफक्शन णफल्म अतं राळात शटू के ली होती.
• २००२ मध्ये आयमॅक्स प्रोडक्शनने स्पेस स्टेशनच्या उभारिीसंदभाात 'स्पेस स्टेशन थ्रीडी'
हा एक छोटा लघपु ट तयार के ला होता. अतं राळातला तो पणहला लघपु ट मानला जातो.
अांििाळाि बाबी डॉल

84 | P a g e
• यरु ोणपयन स्पेस एजन्सीने इटाणलयन अतं राळवीर समंथा णक्रस्टोफोरे ट्टीची प्रणतकृती
असलेली बाबी डॉल 'झीरो-ग्रॅणव्हटी फ्लाइट' मर्धनू अतं राळात पाठवली आहे.
• णवज्ञान, तंत्रज्ञान, गणित आणि अणभयाणं त्रकी सारख्या णवर्याच
ं ा अवलबं करून मल ु ींना
अतं राळ णवज्ञानात कररअर करण्यासाठी प्रेररत करिे हा यामागचा हेतू आहे.
• खेळिी बनविाऱया मॅटेल इक ं ने यरु ोणपयन स्पेस एजन्सी आणि णक्रस्टोफोरे ट्टी याच्ं याशी
यासाठी करार के ला.
• जागणतक अतं राळ सप्ताह ४ ते १० ऑक्टोबर २०२१ दरम्यान साजरा करण्यात आला. या
वर्ीच्या जागणतक अंतराळ सप्ताहाचा उद्देश अवकाशातील मणहलांच्या योगदानाचा
सन्मान करिे हा आहे.
िेबेका नग्रिस्पि - UNCTAD च्या अध्यक्षा

• संयक्त ु राष्ट्र आमसभेने जनू २०२१ मध्ये व्यापार आणि णवकास या णवर्यावर संयक्त ु
राष्ट्रांच्या पररर्देवर (UNCTAD) रे बेका णग्रनस्पन यांची अध्यक्षपदी नेमिक
ू के ली.
• त्या कोस्टा ररकाच्या अथामत्रं ी असनू UNCTAD च्या अध्यक्षा होिाऱया पणहल्या
मणहला आणि पणहल्या मध्य अमेररकन व्यक्ती ठरल्या आहेत.
ु राष्ट्राचे महासणचव अँटोणनयो गटु ेरेस यानं ी त्याच
ं े नामणनदेशन के ले होते. २०१४
पासनू त्या 'इबेरो-अमेररकन जनरल सेक्रेटरीएट'च्या महासणचव आहेत.
• त्यांनी २०१०-१४ दरम्यान संयक्त
ु राष्ट्र णवकास कायाक्रमाचे (UNDP) उप-प्रशासक
म्हिनू ही काम के ले आहे.
• लॅणटन अमेररका आणि कॅ ररणबयनसाठी त्यांनी UNDP चे क्षेत्रीय संचालक म्हिनू ही काम
के ले आहे. १९९४-९८ या कालावर्धीत त्या कोस्टा ररकाच्या दसु ऱया उप-अध्यक्षा
होत्या.
UNCTAD :
85 | P a g e
• United Nations Conference on Trade and Development

• स्थापना ३० णडसेंबर १९६४
• मख्ु यालय - णजणनव्हा, णस्वत्झलांड
• सदस्य - १९५ (सयं क्त
ु राष्ट्राचे १९३ + पॅलेस्टाईन आणि होली सी)
• णवकसनशील देशामं ध्ये व्यापार, गतंु विक
ू आणि णवकासासाठी जास्तीत जास्त सर्धं ी
उपलब्र्ध करून देण्याचा प्रयत्न करते.
• पररर्द- दर चार वर्ाांनी पार पडते.
• पणहली पररर्द - णजणनव्हा (१९६४)
• भारतात पार पडलेली पररर्द - नवी णदल्ली (१९६८)
• यापवू ी पार पडलेली पररर्द - नैरोबी (के णनया) (२०१६)
• २०२१ ची पररर्द - णब्रजटाउन (बाबााडोस)
थोडक्याि िेमणुका
सुिील नलमये
• राज्याच्या प्रर्धान मख्ु य वनसरं क्षक (वन्यजीव) पदावर सनु ील णलमये याच
ं ी णनयक्त
ु ी
करण्यात आली आहे.
• णलमये भारतीय वनसेवेच्या तक
ु डीतील वनाणर्धकारी आहेत.
• त्यांनी उपवनसंरक्षक (वन्यजीव) कोल्हापरू , सातारा आणि अणलबाग येथे जबाबदारी
सांभाळली.
• मख्ु य वनसंरक्षक (वन्यजीव) पिु े येथेही ते कायारत होते.
शांभू िाथ श्रीवास्िव

86 | P a g e
• यांची नक
ु तीच इणं डयन फे डरे शन ऑफ यनु ायटेड नेशन्स असोणसएशनच्या (IFUNA)
अध्यक्षपदी नेमिक ू करण्यात आली आहे.
• त्यानं ी मक
ु ु ल सगं मा (मेघालयचे माजी मख्ु यमत्रं ी) याच
ं ी जागा घेतली. ते अलाहाबाद
उच्च न्यायालयाचे माजी न्यायार्धीश आणि छत्तीसगडचे माजी लोकायक्त ु आहेत.
• IFUNA ही एक णबगर-सरकारी, स्वयसं ेवी, ना-नफा सस्ं था आहे. समाज सर्धु ारक
आचाया नरें द्र देव यानं ी या सस्ं थेची स्थापना के ली.
• आंतरराष्ट्रीय शांततेसाठी काम करिारी ही संस्था संयक्त
ु राष्ट्र आणि संयक्त
ु राष्ट्राच्या
णवशेर् संस्थांच्या उणद्दष्टांना प्रोत्साहन देते.
डॉ. नदलीप म्हैसकि

• वैद्यकीय णशक्षि व संशोर्धन णवभागाच्या संचालकपदी डॉ. णदलीप म्हैसकर यांची णनयक्त
ु ी
करण्यात आली आहे. डॉ. तात्याराव लहाने यांची त्यांनी जागा घेतली.
• डॉ. म्हैसकर यानं ी १९८४ मध्ये औरंगाबादच्या शासकीय महाणवद्यालयातनू एमबीबीएस
ही पदवी प्राप्त के ली. तर १९८९ मध्ये मंबु ईच्या जी. एस. वैद्यकीय महाणवद्यालयातनू
(क्षयरोग व छातीचे णवकार) या णवर्यात एमडी के ले.
• राज्याच्या आरोग्य णवज्ञान णवद्यापीठाच्या कुलगरू
ु पदाची जबाबदारीही त्यानं ी साभं ाळली.
मेणडकल कौणन्सल ऑफ इणं डया या प्रणतणष्ठत संस्थेमध्ये त्यांनी दहा वर्ाांहून अणर्धक काळ
योगदान णदले.
जगन्िाथ नबद्यािि महापात्रा
• जे. बी महापात्रा यांची सप्टेंबर २०२१ मध्ये कें द्रीय प्रत्यक्ष कर मंडळाच्या (CBDT)
अध्यक्षपदी णनयक्तु ी करण्यात आली आहे.

87 | P a g e
• त्यांनी प्रमोदचंद्र मोदी यांची जागा घेतली.

• महापात्रा १९८५ च्या बॅचचे भारतीय महसल
ू सेवेतील (आयकर) अणर्धकारी आहेत.
यापवू ी आयकर णवभागासाठी र्धोरि तयार करिाऱया मडं ळाचे ते सदस्य होते.
CBDT - Central Board of Direct Taxes
• भारतातील प्रत्यक्ष करांशी संबंणर्धत सवा बाबी १ जानेवारी १९६४ पासनू CBDT कडे
सोपवण्यात आल्या आहेत.
• CBDT ला महसल
ू मडं ळ कायदा १९६३ अतं गात अणर्धकार प्राप्त आहेत.
• CBDT हा णवत्त मंत्रालयातील महसल
ू णवभागाचा एक भाग आहे.
नववेक जोहिी
• पतं प्रर्धान नरें द्र मोदी याच्ं या अध्यक्षतेखालील मणं त्रमडं ळाच्या णनयक्त
ु ी सणमतीने ज्येष्ठ
नोकरशहा णववेक जोहरी याचं ी कें द्रीय अप्रत्यक्ष कर आणि सीमाशल्ु क मडं ळाचे
(CBIC) अध्यक्ष म्हिनू णनयक्त ु ी के ली आहे.
• १९८५ च्या बॅचचे भारतीय महसल ू सेवा (सीमाशल्ु क आणि अप्रत्यक्ष कर) अणर्धकारी
असलेल्या जोहरी यांनी एम. अणजत कुमार याच
ं ी जागा घेतली.
Central Board of Indirect Taxes and Customs
• CBIC हा णवत्त मत्रं ालयाच्या अतं गात महसल
ू णवभागाचा एक भाग आहे.
• रचना अध्यक्ष आणि सहा सदस्य
• हे मंडळ कें द्रीय उत्पादन शल्ु क आणि सीमा शल्ु क आकारिी व संकलनाशी संबंणर्धत
र्धोरिे तयार करते.
माटेकनसगां अहलवु ानलया

88 | P a g e
• भारतीय णनयोजन आयोगाचे माजी उपाध्यक्ष माटेकणसंग अहलवु ाणलया यांची ‘शाश्वत,
सवासमावेशक पनु प्रााप्ती आणि वद्ध
ृ ी' यावरील उच्च-स्तरीय सल्लागार गटावर (HLAG)
सदस्य म्हिनू नेमिकू करण्यात आली आहे.
• जागणतक बँक आणि आतं रराष्ट्रीय नािेणनर्धीद्वारे कोणवड-१९ महामारी आणि हवामान
बदलामळ
ु े उद्भवलेल्या दहु रे ी संकटाच्या पाश्वाभमू ीवर HLAG ची स्थापना करण्यात
आली.
• मजबतू ररकव्हरी सरु णक्षत करण्यात मदत करिे आणि येत्या दशकात हररत, लवणचक
आणि सवासमावेशक णवकासासाठी मागा णनणित करिे हे HLAG या गटाचे उणद्दष्ट आहे.
प्रवीण नसन्हा
• 'सेंरल ब्यरु ो ऑफ इन्व्हेणस्टगेशन'चे (CBI) णवशेर् संचालक प्रवीि णसन्हा यांची २५
नोव्हेंबर २०२१ रोजी इटं रपोलच्या कायाकारी सणमतीसाठी आणशयाचे प्रणतणनर्धी म्हिनू
णनवड करण्यात आली.
• इस्तंबल
ू येथे पार पडलेल्या ८९व्या इटं रपोल (आंतरराष्ट्रीय गन्ु हेगारी पोणलस संघटना)
आमसभेदरम्यान सवोच्च सणमतीच्या णवणवर्ध पदांसाठी णनवडिक ु ा घेण्यात आल्या.
• कायाकारी सणमतीमध्ये इटं रपोलचे अध्यक्ष, दोन उपाध्यक्ष आणि नऊ प्रणतणनर्धींचा
समावेश असलेल्या णवणवर्ध देशांतील १३ सदस्य आहेत.
• ही सणमती इटं रपोल महासभेच्या णनिायाच
ं ी अमं लबजाविी आणि त्याच्या जनरल
सेक्रेटरीएटचे प्रशासन आणि कामाचे पयावेक्षि करते.
• ही सणमती वर्ाातनू तीन वेळा भेटते आणि संघटनात्मक र्धोरि व णदशा ठरवते.
अपूवा चांद्रा
• जनू २०२१ मध्ये अपवू ा चद्रं ा यानं ी आतं रराष्ट्रीय कामगार सघं टनेच्या (ILO) णनयामक
मंडळाचे अध्यक्ष म्हिनू त्यांचा कायाकाळ पिू ा के ला आहे.

89 | P a g e
• ऑक्टोबर २०२० मध्ये भारताने ३५ वर्ाानंतर ILO च्या णनयामक मंडळाचे अध्यक्षपद
स्वीकारले होते.
• भारताचे कामगार व रोजगार सणचव अपवू ा चद्रं ा याच
ं ी ऑक्टोबर २०२० ते जनू २०२१
या कालावर्धीसाठी अध्यक्ष म्हिनू णनवड करण्यात आली होती.
• स्वीणडश राजदतू आणि सयं क्त
ु राष्ट्र कायाालयातील स्थायी प्रणतणनर्धी अॅना जाडाफेल्ट
याचं ी २०२१-२०२२ साठी ILO णनयामक मडं ळाच्या पढु ील अध्यक्ष म्हिनू नेमिक ू
अहमद िासेि अल-िायसी इटां िपोलचे अध्यक्ष
• इटं रपोल महासभेने संयक्त
ु अरब अणमरातीचे (UAE) अहमद नासेर अल-रायसी यांची
चार वर्ाांच्या कालावर्धीसाठी संस्थेचे अध्यक्ष म्हिनू णनवड के ली आहे.
इटां िपोल –
• ही १९४ सदस्यीय आंतरशासकीय संस्था आहे.
• मख्ु यालय - ल्योन (िान्स)
• स्थापना १९२३ (आतं रराष्ट्रीय गन्ु हेगारी पोलीस आयोगाच्या स्वरुपात) (१९५६ पासनू
'इटं रपोल' असे नाव पडले.)
• भारत १९४९ मध्ये या सघं टनेत सामील झाला.
• उणद्दष्टे दहशतवादाचा मक ु ाबला करिे, जगभरातील सीमांच्या अखंडतेला प्रोत्साहन देिे,
असरु णक्षत समदु ायांचे संरक्षि करिे, लोक आणि व्यवसायांसाठी सरु णक्षत सायबरस्पेस
प्रदान करिे, बेकायदेशीर बाजारपेठानं ा आळा घालिे, पयाावरिीय सरु क्षेला समथान देिे
आणि जागणतक एकात्मतेला प्रोत्साहन देिे.
थॉमस बाख
90 | P a g e
• आंतरराष्ट्रीय ऑणलणम्पक सणमतीच्या IOC अध्यक्षपदी पनु नेमिक

ू करण्यात आली. ते
IOC चे नववे अध्यक्ष आहेत.
• ९ ऑगस्ट २०२१ पासनू चार वर्ाांसाठी (२०२५ पयांत) त्याच
ं ी पनु नेमिक
ू करण्यात
आली आहे.
• ते जमान वकील, माजी ऑणलणं पक तलवारबाज आणि ऑणलंणपक सवु िापदक णवजेता
खेळाडू आहेत.
डॉ. जमील कें द्रीय सनमिीिूि बाहेि
• प्रणसद्ध णवर्ाितू ज्ज्ञ शाहीद जमील यानं ी कोरोना णवर्ािू जीनोमसदं भाात काम करिाऱया
कें द्र सरकारच्या सणमतीच्या प्रमखु पदाचा (INSACOG) राजीनामा णदला आहे.
• द इणं डयन सासा कोव्ह २ कन्सोणटाअम ऑन जेनॉणमक्स (INSACOG) हा देशातील १०
प्रमखु प्रयोगशाळाचं ा गट असनू २५ णडसेंबर २०२० रोजी णब्रटन, द. आणिका आणि
ब्राणझलमध्ये उत्पररवतान झालेला णवर्ािू आढळल्यानंतर ही सणमती आरोग्य आणि
कुटुंबकल्याि मंत्रालयाकडून नेमण्यात आली होती.
डॉ. सांदेश प्रकाश गुल्हािे

• सध्या स्कॉटलँड येथे वैदयकीय सेवा देत असलेले डॉ. संदश े प्रकाश गल्ु हािे यांनी
नक
ु तीच स्कॉणटश ससं देत खासदार म्हिनू शपथ घेतली. स्कॉणटश ससं देत णनवडून जािारे
ते भारतीय वश
ं ाचे पणहले खासदार ठरले आहेत.
• २०२१ मध्ये डॉ. संदशे यांना स्कॉटलंडच्या संसद णनवडिक ु ीत ग्लासगो पोलॉक
मतदारसघं ातनू उमेदवारी जाहीर के ली. स्कॉणटश कन्झव्र्हणे टव्ह आणि यणु नयनवादी
पाटीकडून डॉ. सदं श
े खासदार म्हिनू णनवडून आले. सदं श े याच ं ा जन्म लडं न मध्ये झाला.
ते २०११ मध्ये स्कॉटलँडला स्थाणयक झाले.
91 | P a g e
िफ्िाली बेिेट
• नफ्ताली बेनेट यांनी १३ जनू २०२१ रोजी इस्राईलचे नवीन पंतप्रर्धान म्हिनू शपथ
घेतली. इस्रायलमध्ये १२ वर्ाांनतं र सत्ताबदल झाला असनू बेंजाणमन नेतन्याहू यांना
पदावरून हटवनू नफ्ताली बेनेट यानं ी इस्राईलच्या पतं प्रर्धानपदाची सत्रू े हाती घेतली
आहेत.
• इस्राईलचे सवााणर्धक काळ सेवा देिारे पतं प्रर्धान नेतान्याहू यांच्यावर फसविक
ु ीचा खटला
सरू
ु आहे आणि माचामध्ये झालेल्या सावाणत्रक णनवडिक ु ीनतं र बहुमत णमळवण्यात ते
कमी पडले.
• ४९ वर्ीय बेनेट याचं े पालक अमेररकन वंशाचे आहेत आणि बेनेट हे र्धाणमाक-राष्ट्रवादी
नेते मानले जातात.
• राजकारिात येण्यापवू ी ते तंत्रज्ञान उद्योजक होते. ते माजी स्पेशल फोसा कमांडोही राणहले
आहेत.
• बेनेट यांनी २००६ ते २००८ दरम्यान नेतन्याहूसाठी वररष्ठ सहाय्यक म्हिनू काम के ले.
नंतर त्यांनी नेतान्याहूचा णलंकुड पक्ष सोडला.
डॉ. पॅनरक अमोथ
• के णनयाच्या डॉ. पॅणरक अमोथ याचं ी जागणतक आरोग्य सघं टनेच्या (WHO) कायाकारी
मडं ळाच्या अध्यक्षपदी नेमिक
ू करण्यात आली आहे.
• त्यांची एक वर्ााच्या कालावर्धीसाठी या पदावर नेमिक
ू करण्यात आली असनू त्यांनी
डॉ. हर्ावर्धान यांची जागा घेतली आहे.
• भारताचे माजी कें द्रीय आरोग्य मंत्री डॉ. हर्ावर्धान यांनी २ जनू २०२१ रोजी WHO
कायाकारी मंडळाचे अध्यक्ष म्हिनू कायाकाळ पिू ा के ला.
एम. आि. कुमाि

92 | P a g e
• भारतीय आयणु वामा महामंडळाचे (LIC) अध्यक्ष एम. आर. कुमार यांना सरकारने माचा
२०२२ पयांत नऊ मणहन्यांची मदु तवाढ णदली. कुमार हे वयाची ६० वर्े पिू ा झाल्यामळ
ु े
३० जनू २०२१ रोजी णनवत्तृ होिार होते.
• ६० वर्ाांपेक्षा अणर्धक मदु तवाढ देण्यासाठी 'जीवन णवमा महामडं ळ कायदा १९५६'
मर्धील णनयमांत सर्धु ारिा करण्यात आली आहे.
बाि की मूि
ु राष्ट्राचे माजी महासणचव बान णक मनू यांची आंतरराष्ट्रीय ऑणलणम्पक सणमतीच्या
'नीणतशाि आयोगा'च्या (Ethics Commission) अध्यक्षपदी पनु नेमिक ू करण्यात
• २०१७ पासनू ते या आयोगाच्या अध्यक्षपदावर कायारत असनू अजनू चार वर्ाांसाठी
त्यांना मदु तवाढ देण्यात आली आहे. से २००७-१६ या कालावर्धीत संयक्त
ु राष्ट्राचे
आठवे महासणचव होते.
िश्मी िांजि दास
ु राष्ट्र कर सणमतीवर सदस्य म्हिनू रश्मी रंजन दास नेमिक
ू करण्यात आली.
• त्या सध्या णवत्त मंत्रालयात संयक्त
ु सणचव पदावर कायारत आहेत.
• या सणमतीवर जगभरातील २५ कर तज्ञांची ५ वर्ाांसाठी (२०२१-२५) नेमिक
• ही सणमती स्थाणनक आणि आतं रराष्ट्रीय कर प्रकरिावं रील सहकायाास प्रोत्साहन देईल.
शेिबहादुि देऊबा
• नेपाळी काँग्रेसचे अध्यक्ष शेरबहादरु देऊबा यांची १३ जल ु ै २०२१ रोजी नेपाळच्या
पंतप्रर्धानपदी णनवड झाली. ते पाचव्यांदा नेपाळचे पंतप्रर्धान झाले आहेत.

93 | P a g e
• नेपाळच्या राष्ट्रपती णवद्यादेवी भडं ारी यांनी के पी शमाा ओली यांच्या जागी देऊबा यांची
णनयक्त
ु ी के ली.
• लोकशाही बळकट करण्यासाठी त्यानं ी बजावलेल्या कामणगरीबद्दल णदल्लीतील
जवाहरलाल नेहरू णवद्यापीठाने (JNU) देऊवा यानं ा मानद डॉक्टरे ट देऊन गौरणवले आहे.
एरिक गासेटी
• अमेररके चे अध्यक्ष जो बायडन यांनी लॉस एंजेणलसचे महापौर एररक गासेटी यांना
भारताचे राजदतू म्हिनू नामणनदेणशत के ले आहे.
• ५० वर्ीय गामेटी २०१३ पासनू अमेररके तील लॉस एजं ेणलस शहराचे महापौर आहेत.
• ते नौदलात गप्तु चर अणर्धकारी होते. कॅ णलफोणनाया बोडा ऑफ ह्यमू न राइट्स वॉच मध्येही
त्यानं ी काम के ले.
• 'क्लायमॅट मेयसा' या महापौर संघटनेचे सहसंस्थापक या नात्याने गासेटी यांनी
अमेररके तील ४०० महापौरानं ा 'पॅररस क्लायमॅट करार' स्वीकारण्यास भाग पाडले.
• वातावरिीय बदलांबाबत काया करण्यासाठी पढु ाकार घेतलेल्या णवणवर्ध देशांतील ९७
मोठ्या शहरांच्या 'सी ४०' या गटाचे गासेटी प्रमख
ु आहेत.
• गासेटी यांनी ऑक्सफडा णवद्यापीठात उच्चणशक्षि घेतले आहे. लंडन स्कूल ऑफ
इकॉनॉणमक्सचे पदवीर्धर आहेत. त्यांनी राज्यशािाचीही पदवी घेतली आहे.
टी. एम. भसीि
• कें द्रीय दक्षता आयोगाने बँणकंग आणि आणथाक फसविक ू सल्लागार मंडळाचे अध्यक्ष
म्हिनू टीएम भसीन याचं ी पन्ु हा णनयक्त
ु ी जाहीर के ली आहे.
• ५० कोटी रुपयांपेक्षा जास्त बँक फसविक
ू ीची चौकशी करण्यासाठी आणि कारवाईची
णशफारस करण्यासाठी या मंडळाची स्थापना करण्यात आली.

94 | P a g e
• माजी दक्षता आयक्त

ु भसीन २१ ऑगस्ट २०२१ पासनू दोन वर्ाांच्या कालावर्धीसाठी
मंडळाचे अध्यक्ष राहतील.
एि. के . नसहां
• १५ व्या णवत्त आयोगाचे अध्यक्ष एन. के . णसंह यांची १६ ऑगस्ट २०२१ रोजी
इणन्स्टट्यटू ऑफ इकॉनॉणमक ग्रोथ (IEG) सोसायटीच्या अध्यक्षपदी णनवड झाली आहे.
• त्यांनी १९९२ पासनू या पदावर असलेल्या माजी पंतप्रर्धान डॉ मनमोहन णसंग यांची जागा
घेतली.
• व्हीके आरव्ही राव यांनी १९५२ मध्ये नवी णदल्ली येथे ही सस्ं था स्थापन के ली.
• आणथाक आणि सामाणजक णवकासावरील प्रगत सश
ं ोर्धनासाठी
• भारत सरकार अतं गात स्वायत्त संस्था आणि नागरी सेवा प्रणशक्षि संस्था आहे.
इस्माईल साबिी याकोब
• माजी उपपंतप्रर्धान इस्माईल साबरी याकोब यांची २० ऑगस्ट २०२१ रोजी मलेणशयाचे
नवे पतं प्रर्धान म्हिनू णनयक्त
ु ी करण्यात आली.
• त्यांनी मणु हउद्दीन यासीन यांची जागा घेतली. यासीन हे मलेणशयाचे सवाांत अल्पकाळ
(१८ मणहने) पंतप्रर्धानपदी राणहलेले नेते ठरले आहेत.
• मलेणशयाचे राजा सल
ु तान अब्दल्ु ला सल
ु तान अहमद शाह यांनी त्यांची नेमिक
ू के ली.
• ६१ वर्ीय इस्माईल यनु ायटेड मलेश नॅशनल ऑगानायझेशन णदग्गज राजकारिी आहेत
आणि त्यानं ी मणु हउद्दीन याच्ं या मणं त्रमडं ळात सरं क्षि मत्रं ी म्हिनू काम के ले आहे.
न्या. िायडू याांचा िाजीिामा

95 | P a g e
• मंबु ई उच्च न्यायालयाचे न्या. दमा शेर्ाद्री नायडू यांनी वैयणक्तक कारिास्तव १६ ऑगस्ट
२०२१ रोजी राजीनामा णदला.
• के रळ उच्च न्यायालयातनू मबंु ई उच्च न्यायालयात बदली झालेले न्या. नायडू हे जनू
२०२४ मध्ये णनवत्तृ होिार होते.
• सप्टेंबर २०१३ मध्ये न्या. नायडू याच
ं ी आध्रं प्रदेश उच्च न्यायालयात न्यायार्धीश म्हिनू
णनयक्त
ु ी झाली.
• माचा २०१९ मध्ये त्यांची मंबु ई उच्च न्यायालयात बदली झाली.
• त्याआर्धी ते के रळ उच्च न्यायालयातही न्यायार्धीश म्हिनू कायारत होते.
न्या. िोनहन्टि िरिमि निवत्त
ृ
• रोणहन्टन नररमन हे सात वर्ाांच्या यशस्वी कारकीदीनंतर १९ ऑगस्ट २०२१ रोजी
सवोच्च न्यायालयात न्यायार्धीश पदावरून णनवत्तृ झाले.
• ज्येष्ठ णवणर्धज्ञ फली नररमन यांचे रोणहन्टन हे पत्रु आहेत. वणकली करताना सवोच्च
न्यायालयात न्यायार्धीश पदी णनवड झालेले ते पाचवे न्यायार्धीश होते.
• सवोच्च न्यायालयात वयाची ४५ वर्े झाल्यावरच ज्येष्ठ वणकलाचा दजाा णमळत असे.
पि तत्कालीन सरन्यायार्धीश वेंकटचलन यांनी रोणहन्टन नररमन यांच्यासाठी अपवाद
करीत णनयमात सर्धु ारिा के ली आणि वयाच्या ३७व्या वर्ीच ते ज्येष्ठ वकील ठरले.
• २०११ मध्ये नररमन याचं ी सॉणलणसटर जनरल म्हिनू तीन वर्ाांसाठी णनयक्त ु ी झाली होती.
पि फे ब्रवु ारी २०१३ मध्ये त्यांनी राजीनामा णदला. २०१४ मध्ये त्यांची सवोच्च
न्यायालयात न्यायमतू ी म्हिनू णनयक्त ु ी झाली.
नवद्यािि अिास्कि
• महाराष्ट्र राज्य सहकारी पररर्देच्या अध्यक्षपदी ज्येष्ठ बँणकंग तज्ज्ञ आणि महाराष्ट्र राज्य
सहकारी बँकेचे प्रशासक णवद्यार्धर अनास्कर यांची णनयक्त ु ी करण्यात आली आहे.

96 | P a g e
• महाराष्ट्र सहकारी संस्था अणर्धणनयम १९६० नसु ार महाराष्ट्र राज्य सहकारी पररर्देचा
कायाकाल ६ ऑगस्ट २०२१ पासनू तीन वर्े अथवा पढु ील आदेश येईपयांत यापैकी जो
कालावर्धी कमी असेल तोपयांत राहील. या पदाला राज्यमंत्रीपदाचा दजाा आहे.
िाजीव गौबा
• कें द्रीय कॅ णबनेट सणचव पदावर राजीव गौबा यांना एका वर्ााची मदु तवाढ देण्यात आली
आहे.
• ३० ऑगस्ट २०२२ पयांत ते या पदावर कायारत असतील. २०१९ मध्ये त्यांची कॅ णबनेट
सणचवपदी नेमिक
ू करण्यात आली होती.
• ते १९८२ च्या तक
ु डीचे झारखंड के डरचे भारतीय प्रशासकीय सेवेतील अणर्धकारी आहेत.
• जम्मू आणि काश्मीर पनु रा चना कायदा, २०१९ मर्धील त्यांच्या योगदानासाठी ते
ओळखले जातात.
कॅ नबिेट सनचव
• कॅ णबनेट सणचव थेट पंतप्रर्धानांच्या अर्धीन राहून काम करतात.
• भारतीय प्रार्धान्यक्रमाच्या बाबतीत कॅ णबनेट सणचव हे पद ११ व्या क्रमाक
ं ावर आहे.
• हे भारतातील सवोच्च कायाकारी अणर्धकारी आणि वररष्ठ सरकारी अणर्धकारी असतात.
• ते णनयमांनसु ार सवा नागरी सेवांचे प्रमख
ु असतात.
• पणहले कॅ णबनेट सणचव एन. आर. णपल्लई
• पणहल्या मणहला कॅ णबनेट सणचव - सरला ग्रेवाल
िृिी बॅिजी

97 | P a g e
• र्धतृ ी बॅनजी यांची भारतीय प्रािी सवेक्षिच्या (ZSI) संचालकपदी नेमिक

आली. ZSI च्या १०५ वर्ााच्या इणतहासातील त्या पणहल्या मणहला संचालक ठरल्या
आहेत.
• त्यानं ी कै लाश चद्रं ा यांची जागा घेतली असनू ZSI च्या १८ व्या सच
ं ालक ठरल्या
आहेत.
• ५१ वर्ीय बॅनजी याचं ी शािज्ञ म्हिनू एक उल्लेखनीय कारकीदा आहे. त्या
कीटकशािज्ञ असनू णडप्टेरामध्ये तज्ञ आहेत.
• २०१२ पासनू त्या ZSI च्या णडणजटल क्रम माणहती प्रकल्पाच्या समन्वयक आहेत.
ZSI-Zoological Survey of India
• स्थापना - १ जल
ु ै १९१६
• संस्थापक- थॉमस नेल्सन अॅनाडेल
• मख्ु यालय - कोलकाता
• हेतू - प्रािी वगीकरि आणि सवं र्धान
• प्रादेणशक कें द्रे - १६
• या संस्थेत समु ारे ३०० शािज्ञ काम करतात.
िौदल उपप्रमुखपदी एस. एि. घोिमाडे
• व्हाइस अॅडणमरल सतीश नामदेव घोरमाडे यांनी ३१ जल ु ै २०२१ रोजी नौदलाचे ३६ वे
उपप्रमख
ु म्हिनू सत्रू े स्वीकारली आहेत. त्यांनी जी. अशोक कुमार यांची जागा घेतली.
• नौदल उपप्रमखु म्हिनू पदभार स्वीकारण्यापवू ी घोरमाडे एकाणत्मक संरक्षि कमाचारी
(ऑपरे शन्स अँड रेणनंग) उपप्रमख ु म्हिनू कायारत होते. १ जानेवारी १९८४ रोजी भारतीय
नौदलात णनयक्तु झालेले, घोरमाडे हे भारतीय नौदलातील ध्वज अणर्धकारी (Flag
officer) आहेत.
98 | P a g e
• INS ब्रह्मपत्रु ा या पािबडु ीवर तसेच INS णनरीक्षक तसेच सागरी सरुु ं ग शोर्धिाऱया INS
अलेप्पी या नौकांवर त्यांनी काम के ले आहे.
• घोरमाडे हे खडकवासला येथील राष्ट्रीय सरं क्षि अकादमीचे माजी णवद्याथी असनू त्यानं ी
अमेररके तील होड आयलडं तसेच मबंु ईच्या नौदल यद्धु महाणवद्यालयात प्रणशक्षि घेतले
आहे.
• त्यानं ा २०१७ साली अणतणवणशष्ट सेवा पदक आणि २००७ साली नौसेना पदकाने
सन्माणनत करण्यात आले.
• नौदल उपप्रमखु हे भारतीय नौदलातील दसु ऱया क्रमाक
ं ाचे सवोच्च अणर्धकारी पद आहे.
ते नौदलाच्या प्रमख
ु ानं ा ररपोटा करतात.
दीपक दास
• दीपक दास यानं ी १ ऑगस्ट २०२१ रोजी 'महालेखापाल' (CGA - Controller
General of Accounts) या पदाचा कायाभार स्वीकारला आहे. ते २५ वे महालेखापाल
ठरले असनू त्यांनी सोमा रॉय बमान यांची जागा घेतली आहे.
• ते १९८६च्या बॅचचे भारतीय नागरी लेखा सेवेतील अणर्धकारी आहेत. त्यानं ी याआर्धी
णवणवर्ध मंत्रालयांमध्ये महत्वाची व जबाबदारीची पदे सांभाळली आहेत.
• याणशवाय अप्रत्यक्ष कर तसेच सीमा शल्ु क णवभागामध्येही त्यानं ी काम के लेले आहे.
महालेखापाल (CGA)
• महालेखापाल हा कें द्र सरकारचा लेखाणवर्यक बाबींशी सबं णं र्धत प्रमख
ु सल्लागार
असतो. तो कें द्रीय णवत्त मंत्रालयांतगात कायारत असतो.
• णनयत्रं क आणि महालेखापरीक्षक (CAG) हे जरी घटनात्मक पद असले तरी
महालेखापाल (CGA) मात्र घटनात्मक पद नाही.
• ते सरकारच्या मालकीच्या कंपन्याच
ं े ऑडीट करतात. CGA च्या अहवालावर
सावाजणनक लेखा सणमती लक्ष देते.
99 | P a g e
• कें द्र सरकारच्या खात्याबाबतची माणहती CGA द्वारे प्रणसद्ध/प्रसाररत के ली जाते.

• राज्यघटनेच्या कलम १५० दवारे CGA ला अणर्धकार प्राप्त होतात. (कलम १५० सघं
आणि राज्यांच्या लेख्याचं े स्वरूप)
• त्याचे वैर्धाणनक कताव्य आणि काया व्यवसाय णनयमांचे वाटप, १९६१ मध्ये पररभाणर्त
करण्यात आले आहेत.
नगिीश चांद्र गुमाु
• भारताचे णनयंत्रक आणि महालेखापरीक्षक (CAG) णगरीश चद्रं ममु ाू याच
ं ी २०२४-२७ या
तीन वर्ााच्या कालावर्धीसाठी एणशयन ऑगानायझेशन ऑफ सप्रु ीम ऑणडट
इणन्स्टट्यश
ू न्सच्या (ASOSAI) असेम्ब्लीचे अध्यक्ष म्हिनू णनवड करण्यात आली
आहे.
• भारत २०२४ करिार आहे. मध्ये सोळाव्या ASOSAI अणर्धवेशनाचे आयोजन
• यासोबतच णगरीश चद्रं ममु ाू याचं ी आतं रराष्ट्रीय अिऊ
ु जाा एजन्सीचे (IAEA) बाह्य
लेखापरीक्षक म्हिनू ही णनवड करण्यात आली आहे. त्याच ं ा कायाकाळ सहा वर्ाांचा
(२०२२-२७) असेल.
गुिबीिपाल नसांह
• लेफ्टनटं जनरल गरु बीरपाल णसहं यानं ी २७ सप्टेंबर २०२१ रोजी नॅशनल कॅ डेट कॉप्साचे
(NCC) ३४ वे महासचं ालक म्हिनू पदभार स्वीकारला.
• ते १९८७ मध्ये पॅराशटू रे णजमेंटमर्धनू लष्ट्करात सहभागी झाले.
• त्यांनी राष्ट्रीय संरक्षि अकादमी (खडकवासला), राष्ट्रीय सैन्य अकादमी (डेहराडून)
आणि NCC येथे प्रणशक्षि देखील घेतले आहे.
िशिल कॅ डेट कॉप्सा
100 | P a g e
• NCC ही भारतीय सशि दलाची यवु ा शाखा आहे.

• NCC ची स्थापना १९४८ मध्ये एच. एन. कंु झरू सणमतीच्या णशफारशीनसु ार झाली.
• मख्ु यालय - नवी णदल्ली
• घोर्वाक्य - एकता और अनश
ु ासन
• NCC सरं क्षि मत्रं ालयाच्या अखत्यारीत येते आणि त्याचे प्रमख
ु तीन-स्टार लष्ट्करी रँ क
असलेले महासचं ालक असतात.
• लष्ट्कर, नौदल आणि हवाई शाखा यांचा समावेश असलेली णत्र-सेवा संस्था म्हिनू शाळा
आणि महाणवद्यालयीन णवदयार्थयाांसाठी NCC स्वयसं ेवी तत्त्वावर खल
ु े आहे.
सुमि शमाा -
• कें द्र सरकारने २ सप्टेंबर २०२१ रोजी समु न शमाा याच
ं ी भारतीय सौर ऊजाा महामडं ळाच्या
(SECI) व्यवस्थापकीय सचं ालकपदी णनयक्त ु ी के ली आहे.
• त्यानं ी जणतंद्र नाथ स्वैन याचं ी जागा घेतली असनू यापवू ी त्या परकीय व्यापार
महासच ं ालनालयात कायारत होत्या. त्या १९९० च्या बॅचच्या भारतीय महसल ू सेवेतील
अणर्धकारी आहेत.
SECI-Solar Energy Corporation of India
• स्थापना - ९ सप्टेंबर २०११
• मख्ु यालय - नवी णदल्ली
• ही नवीन आणि नतू नीकरिीय ऊजाा मंत्रालयाची कंपनी आहे.
• नॅशनल सोलर णमशनची (NSM) अमं लबजाविी सल
ु भ करण्यासाठी स्थापन करण्यात
आली.
• सौर ऊजाा क्षेत्राला समणपात हा एकमेव कें द्रीय सावाजणनक क्षेत्रातील उपक्रम आहे.
कै लाश सत्याथी
101 | P a g e
• शांततेचे नोबेल पाररतोणर्क णवजेते कै लाश सत्याथी यांची शाश्वत णवकासाच्या ध्येयाचे
(SDGs) वकील म्हिनू णनयक्त ु ी करण्यात आली आहे.
ु राष्ट्र सघं ाचे सरणचटिीस अँटोणनयो गटु ेरेस यानं ी ७६ व्या आमसभे पवू ी सत्याथी
याच्ं यासह एकूि १७ जिाचं ी SDGs वकील म्हिनू नेमिक ू के ली आहे.
• २०१४ मध्ये पाणकस्तानच्या मलाला यसु फ
ू झाईसोबत त्यानं ा शातं तेचा नोबेल परु स्कार
णमळाला आहे.
• त्यांनी भारतात बालमजरु ीणवरोर्धात मोहीम राबवली आणि णशक्षिाच्या सावाणत्रक
अणर्धकाराचा परु स्कार के ला.
शेफाली जुिेजा
• आतं रराष्ट्रीय नागरी उड्डाि सघं टनेच्या (ICAO) हवाई वाहतक
ू सरु क्षा सणमतीच्या
अध्यक्षपदी शेफाली जनु ेजा याचं ी णनवड झाली.
• या र्धोरिात्मक सणमतीचे नेतत्ृ व करिाऱया त्या पणहल्या मणहला ठरल्या आहेत. १२
वर्ाांच्या अतं रानतं र भारताला ही जबाबदारी णमळाली आहे. त्यानं ी यापवू ी नागरी उड्डाि
मत्रं ालयात २०१२ ते २०१९ पयांत सहसणचव म्हिनू ही काम के ले आहे.
• त्यानं ी एअर इणं डया एक्सप्रेस आणि अलायन्स एअर सारख्या 'एअर इणं डया ग्रपु '
कंपन्याच्ं या सचं ालक मडं ळावरही काम के ले आहे.
• त्या १९९२ च्या बॅचच्या भारतीय महसल ू सेवेतील अणर्धकारी आहेत.
िाजश्री िामसेिू
• लष्ट्करी वैद्यकीय महाणवद्यालयाच्या (AFMC- Armed Forces Medical College)
सच
ं ालक आणि कमांडंट पदावर लेफ्टनटं जनरल राजश्री रामसेतू याच
ं ी णनयक्त
ु ी करण्यात
• राजश्री रामसेतू या AFMC च्या माजी णवद्याणथानी आहेत. १७ णडसेंबर १९८३ ला त्या
लष्ट्करी वैदयकीय सेवेत दाखल झाल्या.
102 | P a g e
• लष्ट्करी वैद्यकीय सेवेतील सवोत्तम मत्रू णपंड णवकार तज्ज्ञ (नेिॉलॉणजस्ट) म्हिनू त्यांचा
नावलौणकक आहे.
• लष्ट्करी वैद्यकीय सेवेतील त्यांच्या योगदानासाठी लष्ट्कर प्रमख
ु ाच्ं या प्रशणस्तपत्राने (चीफ
ऑफ आमी स्टाफ कमेंडेशन) १९९५, २०११ आणि २०१७ मध्ये त्याच ं ा सन्मान
करण्यात आला आहे.
प्रशाांि कुमाि
• प्रशांत कुमार यांची २ सप्टेंबर २०२१ पासनू आंतरराष्ट्रीय कायदेशीर सहाय्य संघाच्या
(ILAC) संचालक मंडळावर एकमताने णनवड झाली.
• ते सध्या भारतीय बार असोणसएशनचे अध्यक्ष आहेत. ILAC च्या संचालक मंडळावर
णनवड होिारे ते दसु रे आणशयाई ठरले आहेत.
• ILAC ही कायदयाचे राज्य बळकट करण्यासाठी, कायदेशीर व्यावसाणयकानं ा सशक्त
करण्यासाठी आणि न्यायात समान प्रवेश सणु नणित करण्यासाठी समणपात स्वीडन णस्थत
आंतरराष्ट्रीय गैरसरकारी संस्था आहे.
पांकज कुमाि नसांह
• पंकज कुमार णसंह यांची सीमा सरु क्षा दलाच्या (BSF) महासंचालकपदी नेमिक
ू
• ३१ ऑगस्ट २०२१ रोजी त्यांनी BSF चे २९ वे महासंचालक म्हिनू पदभार स्वीकारला.
• राके श अस्थाना यांच्या नतं र एस. एस. देसवाल यांच्याकडे BSF चा अणतररक्त कायाभार
होता.
• पक
ं ज कुमार हे राजस्थान के डरचे १९८८ च्या बॅचचे भारतीय पोलीस सेवेतील (IPS)
अणर्धकारी आहेत.
• त्याच
ं े वडील णनवत्तृ IPS अणर्धकारी प्रकाश णसहं यांनीही १९९३ ते १९९४ दरम्यान
BSF चे महासचं ालक म्हिनू काम के ले.
103 | P a g e
• पंकज कुमार यांना संयक्त

ु राष्ट्र शांतता पदक (बार), णवणशष्ट सेवेसाठी राष्ट्रपती पोलीस
पदक आणि गिु वत्तापिू ा सेवेसाठी पोलीस पदक देण्यात आले आहे.
सज
ां य अिोिा
• वररष्ठ IPS अणर्धकारी संजय अरोरा यांची इडं ो णतबेणटयन बॉडार फोसाच्या (ITBP)
संचालकपदी नेमिक ू करण्यात आली. ३१ ऑगस्ट २१ रोजी त्यांनी पदभार पत्कारला.
• त्यांनी एस. एस. देसवाल यांची जागा घेतली असनू ITBP चे ते ३१ वे प्रमख
ु ठरले
आहेत,
• ते ताणमळनाडू के डरचे १९८८ च्या बॅचचे भारतीय पोलीस सेवेतील (IPS) अणर्धकारी
आहेत. ते CRPF चे णवशेर् महासंचालक होते.
• त्यानं ी १९९७ ते २००० या काळात उत्तराखंडमर्धील मतली येथे आयटीबीपी
बटाणलयनचे नेतत्ृ व के ले.
• एक प्रणशक्षक म्हिनू , त्यानं ी प्रणशक्षि क्षेत्रात उल्लेखनीय योगदान णदले. २००० ते
२००२ पयांत ITBP अकादमी, मसरु ी (उत्तराखडं ) येथे कमाडं ंट (प्रणशक्षि) म्हिनू काम
के ले.
के . व्ही. सब्रु मण्यम याांचा िाजीिामा
• भारताचे मख्ु य आणथाक सल्लागार के . व्ही. सब्रु मण्यम यांनी अथा मंत्रालयातील तीन
वर्ाांचा कायाकाळ पिू ा झाल्यानंतर ८ ऑक्टोबर २०२१ रोजी राजीनामा णदला.
• हैदराबादच्या इणं डयन स्कूल ऑफ णबझनेसमध्ये (IAB) प्राध्यापक असलेल्या सब्रु मण्यम
यांची कें द्र सरकारने २०१८ मध्ये मख्ु य आणथाक सल्लागारपदी नेमिक
ू के ली होती.
• आणथाक सल्लागारपदी नेमिक
ू होण्यापवू ी ते इणं डयन स्कूल ऑफ णबझनेसमध्ये प्राध्यापक
होते.
• भारतीय तंत्रज्ञान सस्ं था (IIT) कानपरू आणि भारतीय व्यवस्थापन सस्ं था (IIM)
कलकत्ताचे ते माजी णवद्याथी आहेत.
104 | P a g e
फुनमओ नकनशदा जपािचे पांिप्रिाि

• जपानी संसदेच्या ४ ऑक्टोबर २०२१ रोजी झालेल्या णवशेर् सत्रात फुणमओ णकणशदा
याच्ं या णनवडीवर णशक्कामोताब करण्यात आल्यानतं र ते जपानचे शभं रावे पतं प्रर्धान झाले
आहेत.
• जपानच्या सत्तार्धारी णलबरल डेमॉक्रॅणटक पाटीच्या झालेल्या बैठकीत ६४ वर्ाांचे णकणशदा
यानं ी तारो कोनो याचं ा णनसटत्या मताणर्धक्याने पराभव के ल्याने त्यांचे नाव
पतं प्रर्धानपदासाठी पक्के झाले होते.
• १९९३ साली णकणशदा लोकप्रणतणनर्धी झाले. णलबरल डेमॉक्रॅणटक पाटीचे (एलडीपी)
र्धोरिप्रमख ु म्हिनू त्यानं ी काम पाणहले. २०१२ ते २०१७ या काळात णशझं ो आबे याच्ं या
मणं त्रमडं ळात ते परराष्ट्रमत्रं ी होते. यद्ध
ु ोत्तर जपानमध्ये सवााणर्धक काळ या पदावर
राहण्याचा मान यांच्याकडे आहे.
• रणशया व दणक्षि कोररया याच्ं याशी करार करण्यात त्यानं ी महत्त्वाची भणू मका बजावली.
नतं र अल्पकाळ ते सरं क्षिमत्रं ीही होते.
निििवािाा
जििल नबनपि िावि
• हवाई दलाचे हॅणलकॉप्टर कोसळून झालेल्या भीर्ि अपघातात संरक्षि दलांचे प्रमख ु
(CDS) जनरल णबपीन रावत आणि त्यांच्या पत्नी मर्धणु लका याच्ं यासह १३ जिाच ं ा८
णडसेंबर २०२१ रोजी मत्ृ यू झाला.
• रावत हे हवाई दलाच्या 'MI-17 V5' हेणलकॉप्टरने संरक्षि दलाच्या तणमळनाडूतील
वेणलग्ं टन येथील महाणवदयालयातील कायाक्रमासाठी जात असताना तणमळनाडूच्या
णनलणगरी णजल्ह्यातील कुनरु च्या जगं लात कट्टेरी-नाच
ं पच
ं श्राम येथे हा भीर्ि अपघात
झाला.

105 | P a g e
• या अपघातातनू बचावलेले व गंभीर जखमी झालेले ग्रपु कॅ प्टन वरुि णसंह यांचेही १५
णडसेंबर २०२१ रोजी णनर्धन झाले.
अल्पपरिचय -
• जन्म १६ माचा १९५८ (पौडी, उत्तराखंड)
• प्रणशक्षि - खडकवासला येथील राष्ट्रीय संरक्षि प्रबोणर्धनीमध्ये (NDA) प्राथणमक
प्रणशक्षि पिू ा के ले. त्यानंतर डेहराडून येथील इणं डयन णमणलटरी अकॅ डमीमध्ये (IMA)
दाखल झाले. IMA मध्ये सवोत्तम कॅ डेटसाठी देण्यात येिाऱया 'स्वोडा ऑफ ऑनर'ने
त्यांना गौरवण्यात आले होते.
• लष्ट्करात दाखल १६ णडसेंबर १९७८ रोजी ११ व्या गोरखा रायफल्सच्या पाचव्या
बटाणलयनमध्ये अणर्धकारी म्हिनू ते लष्ट्करात दाखल झाले. या बटाणलयनचे नेतत्ृ व पवू ी
त्यांचे वडील लेफ्टनंट जनरल लक्षमिणसंह रावत यांनी के ले होते, जे लष्ट्कराचे उपप्रमख
ु
म्हिनू णनवतृ झाले. त्यांचे आजोबाही लष्ट्करात होते.
भूषवलेली महत्त्वाची पदे
• चीफ ऑफ णडफे न्स स्टाफ (पणहले) - १ जानेवारी २०२० ते ८ णडसेंबर २०२१
• लष्ट्करप्रमख
ु (२६ वे) - ३१ णडसेंबर २०१६ ते ३१ णडसेंबर २०१९
• चीफ ऑफ स्टाफ कणमटीचे अध्यक्ष (५७ वे) - सप्टेंबर णडसेंबर २०१९
• लष्ट्कराचे उपप्रमख
ु (३७ वे) - सप्टेंबर-णडसेंबर २०१६
सन्माि - परम णवणशष्ट सेवा पदक, उत्तम यद्ध
ु सेवा पदक, अणत णवणशष्ट सेवा पदक, यद्ध
ु सेवा
पदक, सेना पदक, णवणशष्ट सेवा पदक
• लष्ट्करातील ४१ वर्ाांच्या सेवेत रावत यानं ी पवू ा सेक्टरमध्ये प्रत्यक्ष ताबारे र्वे र इन्फन्री
बटाणलयनचे, राष्ट्रीय रायफल्स सेक्टरचे, काश्मीर खोऱयात एका इन्फन्री णडणव्हजनचे

106 | P a g e
आणि ईशान्य भारतात एका कॉप्साचे नेतत्ृ व के ले. त्यांनी काँगोमध्ये संयक्त
ु राष्ट्रांच्या
शातं ता सेनेचे नेतत्ृ वही के ले.
• मेरठमर्धील चौर्धरी चरिणसंग णवद्यापीठाने त्यांना णमणडया स्रॅटेणजक स्टडीजबद्दल पीएचडी
ही पदवी प्रदान के ली होती. ते नेपाळच्या लष्ट्कराचे सन्माननीय जनरलही होते.
चौकशी सनमिी- ८ णडसेंबर २०२१ रोजी झालेल्या हवाई दलाच्या हेणलकॉप्टर अपघाताची
चौकशी भारतीय सरं क्षि दलातफे एअर माशाल मानवेंद्र णसहं याच्ं या अध्यक्षतेखाली णतन्ही
दलाच्ं या सणमतीकडून सरू
ु करण्यात आली आहे.
सिां क्षण दलाांचे पनहले प्रमुख
• जनरन णबपीन रावत हे भारतीय संरक्षि दलांचे पणहले प्रमख
ु (CDS-Chief of
Defence Staff) होते. १ जानेवारी २०२० रोजी त्यांनी या पदाची सत्रू े स्वीकारली होती.
३१ णडसेंबर २०१९ रोजी त्यांची या पदावर नेमिकू झाली होती..
• CDS या नात्याने जनरल रावत हे नौदल, हवाई दल आणि लष्ट्कर यांचे नेतत्ृ व करिाऱया
इतर चार तारांणकत अणर्धकाऱयांचे वररष्ठ होते. याणशवाय संरक्षम दलांशी संबंणर्धत सवा
मदु द्य् ांवर ते संरक्षम मंत्रयांचे प्रर्धान लष्ट्करी सल्लागार होते.
नशवशाहीि बाबासाहेब पुिांदिे
• जन्म - २९ जल
ु ै १९२२ (सासवड, पिु े)
• णनर्धन - १५ नोव्हेंबर २०२१ (पिु े)
• पिू ा नाव - बळवतं मोरे श्वर परु ं दरे
ओळख
• राजा णशव छत्रपती या पस्ु तकाचे लेखक, जनता राजा या महानाट्याचे लेखक व णदग्दशाक
तसेच णशवसष्टृ ीचे संकल्पक अशी त्यांची ओळख आहे.
• णशवछत्रपतीवरील पणहले पस्ु तक - जळत्या णठिग्या
107 | P a g e
• त्यांच्या जनता राजा नाटकाचा पणहला प्रयोग १४ एणप्रल १९८४ रोजी झाला. त्यानंतर
१२५० पेक्षा जास्त प्रयोग झाले.
पुिस्काि व सन्माि
• महाराष्ट्र भर्ू ि परु स्कार (२०१५), - गाणडायन-णगररप्रेमी जीवनगौरव परु स्कार (२०१६),
पण्ु यभर्ू ि परु स्कार, काणलदास सन्मान (मध्य प्रदेश) (२००७-०८), पद्मणवभर्ू ि
(२०१९), डी. णलट पदवी (डी वाय पाटील णवद्यापीठ)
सानहत्यसपां दा –
• आग्रा, कलावंणतिीचा सज्जा, जािता राजा - (नाटक), पन्हाळगड, परु ं दर, परु ं दरच्या
बरुु जावरून, परु ं दऱयांचा सरकारवाडा, परु ं दऱयाच
ं ी नौबत, प्रतापगड, फुलवतं ी (नाटक),
महाराज, मजु ऱयाचे मानकरी, राजगड, राजा णशवछत्रपती, लालमहाल, णशलगं िाचं सोन,ं
शेलारणखडं , साणवत्री, णसहं गड 'बेलभडं ारा' या नावाने परु ं दरे याच
ं े सणचत्र चररत्र डॉ. सागर
देशपांडे यांनी णलहून प्रणसद्ध के ले आहे.
• त्यानं ी छत्रपती णशवाजी महाराजावं र २०१५ सालापयांत बारा हजाराहून अणर्धक व्याख्याने
णदली आहेत. दादरा नगर हवेली मक्त ु ी सग्रं ामात बाबासाहेब परु ं दरे हे सर्धु ीर फडके
यांच्याबरोबर णहरररीने सहभागी होते.
• त्याच्ं या शेलारणखडं या कादबं रीवर अणजक्ं य देव आणि पजू ा पवार मख्ु य भणू मका
असलेला 'सजाा' हा मराठी णचत्रपटही णनघाला होता.
सदुां िलाल बहुगुणा
• णनर्धन - २१ मे २०२१ (ऋणर्के श, उत्तराखंड) जन्म - ९ जानेवारी १९२७ (मारोदा, णटहरी,
उत्तराखंड)
• ओळख - ज्येष्ठ पयाावरिवादी आणि गार्धं ीवादी कायाकते

108 | P a g e
• पयाावरि रक्षिासाठी त्यांनी १९७३ मध्ये अणहसं ात्मक मागााने गौर देवी आणि
सहकाऱयांसोबत 'णचपको' आंदोलन सरू ु के ले. त्यामळ
ु े ते 'णहमालयाचे रक्षक' म्हिनू
ओळखले जाऊ लागले.
• बहुगिु ा यानं ी णहमालयाची पाच हजार णकलोमीटरची यात्रा के ली होती. अनेक
पदयात्रांद्वारे गावागावांत जाऊन पयाावरि रक्षिाचा संदश
े त्यांनी णदला होता.
• त्यानं ी टेहरी र्धरिाणवरोर्धातही आदं ोलन के ले. त्यासाठी त्यानं ी ५६ णदवसापं ेक्षा जास्त
णदवस उपवास के ला.
• णचपको आदं ोलनासाठी त्यानं ी 'इकॉलॉजी इज परमनटं इकॉनॉमी' हे घोर्वाक्य तयार के ले
होते.
• सरुु वातीला, त्यांनी अस्पश्ृ यतेणवरुद्ध लढा णदला आणि नंतर १९६५-७० या काळात
त्यांनी आपल्या दारूणवरोर्धी मोणहमेत पहाडी मणहलांना संघणटत करण्यास सरुु वात के ली.
पुिस्काि -
• पद्मश्री (१९८१) (टेहरी र्धरि प्रकल्प रद्द करण्यास सरकारने नकार णदल्याबद्दल त्यानं ी
पद्मश्री परु स्कार नाकारला होता.)
• जमनालाल बजाज अवॉडा (१९८६)
• राईट लाईव्हलीहूड अवॉडा (१९८७)
• IIT रुरकीची मानद डॉक्टर पदवी (१९८९)
• पद्मणवभर्ू ि (२००९)
पुस्िके -

109 | P a g e
• India's Environment: Myth & Reality, Environmental Crisis and

Humans at Risk, भू प्रयोग मे बणु नयादी पररवतान की ओर, र्धरती की पक
ु ार.
नचपको आांदोलि
• तत्कालीन उत्तर प्रदेशातील (आता उत्तराखंड) चमोली णजल्ह्यात १९७३ साली सरू ु
झालेली ही अणहसं क चळवळ होती. अलकनंदा खोऱयातील मंडल गावातनू 'णचपको'
आदं ोलनाची सरुु वात झाली.
• अलकनंदा खोऱयातील जंगलाचा एक भभू ाग क्रीडा साणहत्य तयार करिाऱया एका
कंपनीला देण्याच्या सरकारच्या णनिायाला णवरोर्ध करण्यातनू आंदोलन उभे राणहले.
• आंदोलनात गौरादेवी, सदु शे ादेवी, बचनीदेवी यांसारख्या णिया णहरररीने उतरल्या.
गौरादेवीने गावागावांत णफरून णियांना एकत्र आिले आणि जंगलात 'णचपको' आंदोलन
सरू
ु के ले.
सोली सोिाबजी
• णनर्धन - ३० एणप्रल २०२१ (णदल्ली) (कोरोनामळ
ु े)
• जन्म ९ माचा १९३० (मंबु ई) (पारसी कुटुंबात)
• ओळख - मानवी हक्क कायाकते आणि घटनात्मक कायदेतज्ञ
• णशक्षि - शासकीय णवर्धी महाणवद्यालय, मंबु ई (डॉ. बाबासाहेब आबं ेडकरानं ीही या
कॉलेजमर्धनू णशक्षि घेतले होते.)
• सन्मान पद्मणवभर्ू ि (२००२)
कािकीदा -
• १९५३ मबंु ई उच्च न्यायालयात वणकलीला सरुु वात
• १९७१ सवोच्च न्यायालयात ज्येष्ठ वकील
• १९७७-८० भारताचे सॉणलणसटर जनरल
110 | P a g e
• १९८९-९० भारताचे सातवे महान्यायवादी (Attorney General) (व्ही. पी. णसंग

यांच्या कारणकदीत)
• १९९७ सयं क्तु राष्ट्राने नायजेररयातील मानवी हक्काच्ं या णस्थतीची माणहती घेण्यासाठी
त्याच
ं ी नेमिकू के ली होती.
• १९९८-०४ दसु ऱयादं ा भारताचे महान्यायवादी (अटल णबहारी वाजपेयी यांच्या
कारणकदीत)
• १९९८-०४ संयक्त
ु राष्ट्राच्या मानवी हक्क संरक्षि आणि प्रोत्साहन सणमतीचे उपाध्यक्ष
• १९९८ पयांत संयक्त
ु राष्ट्राच्या अल्पसंख्याकांचे भेदभाव आणि संरक्षि प्रणतबंर्ध उप-
सणमतीचे सदस्य होते.
• (२००० – ०६) हेग येथील स्थायी लवाद न्यायालयाचे सदस्य
माचा २००६
• ऑडार ऑफ ऑस्रेणलयाचे मानद सदस्य सयं क्त ु राष्ट्र मानवी हक्क आयोगावर णवशेर्
प्रणतणनर्धी म्हिनू त्याचं ी नेमिक
ू झाली होती.
• जाझ संगीताचे ते मोठे चाहते होते. णदल्ली जाझ असोणसएशनचे काही वर्ा ते अध्यक्ष
होते.
• ते रान्सपेरेंसी इटं रनॅशनलचे अध्यक्ष आणि अल्पसंख्याक हक्क समहू ाचे संयोजक होते.
राष्ट्रकुल वकील संघटनेचे ते उपाध्यक्ष होते.
• कारणगल यद्ध ु ानंतर १९९९ मध्ये पाणकस्तानने त्यांचे नौदलाचे गस्ती णवमान पाडल्याबद्दल
भरपाई माणगतली असता सोराबजी यांनी आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात भारताच्या बाजनू े
नेतत्ृ व के ले होते.
• इणं डयन एक्स्प्रेस या वत्तृ पत्रात त्यांनी स्तंभलेखन के ले.

111 | P a g e
त्याांिी लढवलेले खटले

• के शवानंद भारती खटला (१९७३), मनेका गांर्धी खटला (१९७८), एस. आर. बोम्मई
खटला (१९९४), बी. पी. णसघं ल खटला (२०१०)
पुस्िके
• Law of Press Censorship in India, The - Emergency, Censorship and
the Press in India, The Governor, Sage or Saboteur, Law & Justice: An
Anthology, Down Memory Lane
न्या. पी. बी. साविां
• णनर्धन - १५ फे ब्रवु ारी २०२१ (पिु े)
• जन्म - ३० जनू १९३०
• पिू ा नाव - परशरु ाम बाबाराव सावतं . ओळख - सवोच्च न्यायालयाचे माजी न्यायार्धीश
• णशक्षि - एलएलबी (मंबु ई णवद्यापीठ) पस्ु तक - ग्रामर ऑफ डेमोक्रसी
• १९५७ वकील म्हिनू नावनोंदिी के ली
• १९७३ मबंु ई उच्च न्यायालयाचे न्यायार्धीश म्हिनू णनयक्तु ी - १९८९ सवोच्च
न्यायालयात न्यायार्धीश म्हिनू णनयक्त
ु ी वल्डा प्रेस कौणन्सल आणि प्रेस कौणन्सल ऑफ
इणं डयाचे अध्यक्ष होते.
• मराठा समाजाला आरक्षि णमळावे यासाठी नेमण्यात आलेल्या समन्वय सणमतीचे
अध्यक्ष म्हिनू सरुु वातीच्या काळात त्यानं ी काम पाणहले.

112 | P a g e
• न्यायार्धीश म्हिनू त्यांनी जनू १९८२ मध्ये एअर-इणं डया णवमान अपघाताची चौकशी
के ली.
• गोध्रा दगं लप्रकरिी स्थापन करण्यात आलेल्या णत्रसदस्यीय न्यायाणर्धकरिाचे ते सदस्य
होते.
• काँग्रेस-राष्ट्रवादी आघाडी सरकारमर्धील मत्रं यावर झालेल्या भ्रष्टाचाराच्या आरोपाच
ं ी
चौकशी करण्यासाठी स्थापन के लेल्या आयोगाचे ते अध्यक्ष होते.
• न्या. सावंत हे ३१ णडसेंबर २०१७ रोजी पण्ु यात झालेल्या .एल्गार पररर्देच्या
संयोजकांपैकी एक होते.
नमल्खा नसांग
• णनर्धन - १८ जनू २०२१ (चदं ीगड)
• जन्म - २० नोव्हेंबर १९२९ (गोणवंदपरू ा, पाणकस्तान) • ओळख - भारताचे महान र्धावपटू
आणि फ्लाईगं णसख
• पणहले प्रणशक्षक - हवालदार गरुु देव णसंग
• फ्लाईगं णसख णकताब - लाहोर येथे झालेल्या
• शयातीत त्यानं ी पाणकस्तानच्या अब्दल
ु खाणलक यानं ा हरवल्यानतं र पाणकस्तानचे अध्यक्ष
जनरल आयबु खान यानं ी त्यांना फ्लाईगं णसख हा णकताब णदला.
• मेलबना (१९५६), रोम (१९६०), टोणकयो (१९६४) या ऑणलणम्पक स्पर्धाांमध्ये त्यांनी
भारताचे प्रणतणनणर्धत्व के ले.
• नोकरी आमी मर्धनू कॅ प्टन पदावरून णनवत्तृ (१९५१ मध्ये आमीमध्ये दाखल)
• सच
ं ालक - क्रीडा व यवु क सेवा पजं ाब (१९९८ मध्ये णनवत्तृ )
• आत्मचररत्र - The Race of My Life
• परु स्कार - पद्मश्री (१९५९), अजानु परु स्कार (२००१, नाकारला)

113 | P a g e
• रोम ऑणलणम्पकमध्ये ४०० मीटर र्धावण्याच्या शयातीत ते चौर्थया स्थानावर आले होते.
०.१ सेकंदाने त्यांचे कांस्य पदक हुकले.
• त्यानं ी रोम ऑणलणं पकमध्ये नोंदवलेल्या ४५.६ सेकंद वेळेचा राष्ट्रीय णवक्रम ३८ वर्ाांनी
१९९८ मध्ये परमजीत णसगं ने मोडला. ऑणलणम्पक अॅथलेणटक्स स्पर्धेच्या अणं तम फे रीत
प्रवेश करिारे ते पणहले भारतीय परुु र् खेळाडू ठरले.
• १ जलु ै २०१२ मध्ये त्यानं ा देशातील सवाात यशस्वी र्धावपटू जाहीर करण्यात आले.
• देशाच्या फाळिीच्या वेळी झालेल्या णहसं ाचारात त्यांचे आठ भाऊ-बणहिी मारले गेले
आणि ते अनाथ झाले होते.
• आणशयाई क्रीडा स्पर्धाा तसेच राष्ट्रकुल स्पर्धेत ४०० मीटर शयातीत सवु िापदक णजंकिारे
ते एकमेव खेळाडू होते.
• राष्ट्रकुल स्पर्धेत ४०० मीटर शयातीत सवु िापदक णजंकिारे ते पणहले भारतीय र्धावपटू
ठरले.
• त्याच्ं या आयर्ु ावर आर्धाररत 'भाग णमल्खा भाग' हा णचत्रपट २०१३ मध्ये प्रदणशात झाला.
फरहान अख्तरने त्यांची भणू मका के ली होती. (णदग्दशाक - राके श मेहरा)
• णमल्खा णसगं याच्ं या पत्नी णनमाल कौर सैनी या भारतीय मणहला व्हॉलीबॉल सघं ाच्या
कप्तान होत्या. त्याचं े १३ जनू २०२१ रोजी कोरोनामळु े णनर्धन झाले. त्याच
ं ा मल
ु गा जीव
णमल्खा णसंग आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील गोल्फपटू आहे.
• पाणकस्तानचे जनरल अयबु खान यानं ी णमल्खा णसगं यानं ा 'फ्लाईगं णसख' ही पदवी णदली.
त्याच पद्धतीने १९५४ मध्ये मणनला इथे भरलेल्या आणशयाई स्पर्धेत अब्दल ु खाणलक
यांनी १०.६ सेकंदात र्धावण्याची स्पर्धाा णजंकून नवा णवक्रम रचला होता. भारताचे
तत्कालीन पंतप्रर्धान जवाहरलाल नेहरू हे त्या वेळी प्रमख ु पाहुिे म्हिनू उपणस्थत होते. ते
खाणलक यांच्यापासनू एवढे प्रभाणवत झाले की, त्यांनी 'द फ्लाईगं बडा ऑफ एणशया' ही
पदवी खाणलक यांना बहाल के ली.
नदलीप कुमाि
114 | P a g e
• णनर्धन - ७ जल
ु ै २०२१ (मंबु ई)
• जन्म ११ णडसेंबर १९२२ (पेशावर, पाणकस्तान)
• मळ
ू नाव- मोहम्मद यसु फ
ू खान
• णहदं ी णचत्रपटात पदापाि - ज्वार भाटा (१९४४)
• शेवटचा णचत्रपट - णकला (१९९८)
• उपार्धी - रॅजेडी णकंग, द फस्टा खान
• प्रणसद्ध णचत्रपट - मगु ल-ए-आजम, नया दौर, बाबल ु , दीदार, मर्धमु ती, देवदास, गगं ा
जमनु ा शहीद, मेला, अदं ाज, जोगन, दाग, आन, आझाद, पैगाम, कोणहनरू , राम और
श्याम, आदमी, गोपी, क्रांती, शक्ती, णवर्धाता, कमाा, सौदागर
• आत्मचररत्र Dilip Kumar: The Substance and the Shadow
• २०००-०६- राज्यसभा सदस्य (पक्ष राष्ट्रीय काँग्रेस)
• १९७९-८२ - मंबु ईचे शेरीफ
• त्याच
ं े शालेय णशक्षि नाणशक जवळील देवळाली येथे झाले.
• देणवका रािी यानं ी त्यानं ा णदलीप कुमार हे नाव णदले होते. सरुु वातीला त्यानं ी मालाड
मर्धील बॉम्बे टॉकीज मध्ये नोकरी के ली. जगु नू णचत्रपटामळ ु े त्यानं ा खरी लोकणप्रयता
णमळाली.
• १९६६ मध्ये त्यांनी अणभनेत्री सायरा बानोशी लग्न के ले. दाग या णचत्रपटासाठी सवोत्कृष्ट
अणभनेत्याचा णफल्मफे अर परु स्कार
• त्यांना णमळाला. हा परु स्कार प्राप्त ते पणहले अणभनेते ठरले. सवोत्कृष्ट अणभनेत्याचा
णफल्मफे अर परु स्कार सवााणर्धकवेळा णजंकण्याचा णवक्रम त्यांच्या नावावर होता. त्यांनी ७
वेळा हा परु स्कार णजंकला.

115 | P a g e
• १९९९ पद्मभर्ू ि
• १९९४ दादासाहेब फाळके परु स्कार
• १९९७ एनटीआर राष्ट्रीय परु स्कार (आंध्र प्रदेश सरकार)
• १९९८ णनशान-ए-इणम्तयाज (पाणकस्तानचा सवोच्च नागरी सन्मान)
• २०१५ पद्मणवभर्ू ि
• नफल्मफेअि पुिस्काि - उत्कृष्ट अणभनयासाठीचे णफल्मफे अर : दाग (१९५४), आझाद
(१९५६), देवदास (१९५७), नया दौर (१९५८), कोणहनरू (१९६१), लीडर (१९६५),
राम और श्याम (१९६८). णफल्मफे अर 'जीवन गौरव परु स्कार १९९३ मध्ये त्यानं ा देण्यात
आला.
• १९६१ च्या 'गंगा जमनु ा'साठी कालोव्ह व्हॅरी आंतरराष्ट्रीय णचत्रपट महोत्सवात सवोत्कृष्ट
अणभनयाचे पाररतोणर्क त्यांना णमळाले.
एम ििनसांहम
• जन्म - ३ जनू १९२७ (मेदावोल,ू णज. गटंु ू र, आध्रं प्रदेश)
• णनर्धन - २० एणप्रल २०२१ (हैद्राबाद, तेलंगिा)
• पिू ा नाव - मेदावोलू नरणसंहम ओळख - भारतीय बँणकंग सर्धु ारिांचे जनक
• ररझव्हा बँकेचे १३ वे गव्हनार. (मे-नोव्हेंबर १९७७) ररझव्हा बँकेच्या सेवेतनू गव्हनार पद
भर्ू णविारे एकमेव अणर्धकारी ठरले. ररझव्हा बँकेच्या अथाशाि णवभागात ते सश ं ोर्धक
अणर्धकारी म्हिनू रुजू झाले होते.
• जागणतक बँकेत आणि आतं रराष्ट्रीय नािे णनर्धीमध्ये कायाकारी सच
ं ालक पदावर त्यांनी
काम के ले.
• आणशयाई णवकास बँकेचे ते उपाध्यक्ष होते.
• परु स्कार - पद्मणवभर्ू ि (२०००)

116 | P a g e
• पस्ु तक - From Reserve Bank to Finance Ministry and beyond: Some

Reminiscences
त्याांच्या अध्यक्षिेखाली स्थापि किण्याि आलेल्या सनमत्या
1. १९९१ - णवत्तीय प्रिाली सणमती (नरणसहं म-१) (मोठ्या भारतीय बँकाच
ं े णवलीनीकरि
करण्याची णशफारस)
2. १९९८ - बँणकंग क्षेत्र सर्धु ारिा सणमती (नरणसंहम -२)
ििनसांहम-१ सनमिीच्या महत्त्वाच्या नशफािसी
• चार-स्तरीय बँणकंग सरं चना तयार करावी
• बँकाच्ं या अणनवाया रोखे गतंु विक
ू आणि रोख राखीव मयाादामं ध्ये टप्प्याटप्प्याने कपात
करावी
• ग्रामीि-कें णद्रत बँकांची संकल्पना मांडली. भांडवल पयााप्तता गिु ोत्तराची संकल्पना
माडं ली
• शाखा परवाना र्धोरि रद्द करण्याचा प्रस्ताव णदला.
• अनत्ु पाणदत मालमत्तेचे वगीकरि आणि खात्याच
ं े सपं िू ा प्रकटीकरि या सक
ं ल्पनेची
णशफारस के ली.
• बडु ीत कजे ताब्यात घेण्यासाठी मालमत्ता पनु रा चना णनर्धीची सक
ं ल्पना माडं ली.
गणपििाव देशमुख
• पिू ा नाव- गिपतराव अण्िासाहेब देशमख
ु
• टोपि नाव आबासाहेब, भाई जन्म १० ऑगस्ट १९२७ (पेनरू , ता. मोहोळ, णज. सोलापरू
)
• णनर्धन - ३० जल
ु ै २०२१ (सोलापरू )
• णशक्षि - बी.ए., एलएल. बी.
117 | P a g e
• पक्ष- भारतीय शेतकरी आणि कामगार पक्ष

• ते महाराष्ट्र णवर्धानसभेचे सवाात जास्त काळ सदस्य होते.
• गेल्या ५४ वर्ाात सोलापरू णजल्ह्यातील सांगोला येथनू ते ११ वेळा णनवडून आले.
• एकाच मतदारसघं ातनू सवााणर्धक वेळा णवर्धानसभेवर णनवडून येण्याचा द्रणवड मनु ेत्र
कळघम पक्षाचे णदवंगत नेते एम. करुिाणनर्धी यांचा णवक्रम त्यांनी मोडला होता.
• ते १९६२ मध्ये णवर्धानसभेवर पणहल्यांदा णनवडून आले आणि त्यानतं र १९७२ व १९९५
च्या णनवडिक
ु ीचा अपवाद वगळता प्रत्येक णनवडिक ु ा णजंकल्या.
• १९७५ च्या आिीबािीच्या काळात त्यानं ी तरुु ं गवास भोगला.
• १९७७ मध्ये ते महाराष्ट्र णवर्धानसभेचे णवरोर्धी पक्षनेते होते.
• १९७८ ते १९८० साली ते राज्याचे कृर्ी, ग्रामणवकास, न्याय खात्याचे मत्रं ी होते.
• १९९९ ते २००२ या कालावर्धीत पिन रोजगार हमी या खात्याचे मत्रं ी होते., माचा
१९९०, नोव्हेंबर २००४, नोव्हेंबर २००९ साली त्याच
ं ी णवर्धानसभेचे हगं ामी अध्यक्ष
म्हिनू णनवड झाली होती.
िांदू िाटेकि
• णनर्धन - २८ जल
ु ै २०२१ (पिु े)
• जन्म - १९३३ (सागं ली)
• ओळख - भारताचे महान बॅडणमंटनपटू सरुु वातीला टेणनस खेळिारे नाटेकर नंतर
बॅडणमटं नकडे वळले.
• त्यांनी आपल्या १५ वर्ाांच्या कारणकदीत १०० पेक्षा जास्त राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय
णकताब णजंकले.
• १९५६ मध्ये क्लालालंपरू ला सेलनगोर आंतरराष्ट्रीय बॅडणमंटन स्पर्धाा णजंकून
आंतरराष्ट्रीय स्पर्धाा णजंकिारे ते पणहले भारतीय बॅडणमंटनपटू ठरले.

118 | P a g e
• त्यांनी १९५३, १९५४, १९५८, १९६०, १९६१ आणि १९६५ मध्ये राष्ट्रीय अणजंक्यपद
पटकावले.
• १९६१ मध्ये त्यांना अजानु परु स्काराने गौरणवण्यात आले. बॅडणमटं नमध्ये हा सन्मान
णमळणविारे ते पणहलेच खेळाडू ठरले.
• णहदं स्ु थान पेरोणलयममध्ये त्यांनी नोकरी के ली.
• १९६५च्या राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत भारताचे प्रणतणनणर्धत्व के ले होते. आंतरराष्ट्रीय
बॅडणमंटन संघटनेने १९८९मध्ये त्यांना 'मेरोटोररयस सणव्हास' परु स्काराने गौरणवले.
• त्यांनी १९९० ते १९९४ दरम्यान महाराष्ट्र बॅडणमंटन संघटनेचे (MBA) अध्यक्षपदही
भर्ू वले. MBA ने २०१७ मध्ये नाटेकर त्यांना जीवनगौरव परु स्काराने गौरवले.
• त्याच
ं ा मल
ु गा गौरव नाटेकर टेणनसमर्धील सात वेळा राष्ट्रीय चॅणम्पयन आहे
सिीश काळसेकि
• णनर्धन- २४ जल
ु ै २०२१ (पेन)
• जन्म - १२ फे ब्रवु ारी १९४३
• ओळख - प्रणसद्ध कवी आणि लेखक
• पणहला काव्यसंग्रह - इणं द्रयोपणनर्द् (१९७१)
• त्यानं ी काही काळ ज्ञानदतू माणसक आणि टाइम्स ऑफ इणं डयामध्ये नोकरी के ली.
• यानंतर त्यांनी ३६ वर्े बँक ऑफ बडोदा येथे नोकरी के ली.
• 'वाचिाऱयाची रोजणनशी' या त्यांच्या पस्ु तकाला साणहत्य अकादमी परु स्काराने
गौरणवण्यात आले.
• कणवतासग्रं ह - इणं द्रयोपणनर्द,् साक्षात, णवलंणबत, अनवु ाद: लेणननसाठी, नव्या वसाहतीत
• गद्य लेखन वाचिाऱयाची रोजणनशी (२०१०), पायपीट (२०१५)
• संपादन - मी भयंकराच्या दारात उभा आहे, आयदानः सांस्कृणतक ठे वा, णनवडक अबकड
119 | P a g e
• १९७७ सोणव्हएत लँड नेहरू पाररतोणर्क
• १९९८ कणववया कुसमु ाग्रज परु स्कार
• १९९९ महाराष्ट्र शासन परु स्कार
• २०१०-११ महाराष्ट्र शासनाचा कृष्ट्िराव भालेकर परु स्कार
• २०१३ आचाया अत्रे साणहत्य परु स्कार
• २०१३ साणहत्य अकादमी परु स्कार
कल्याण नसहां
• जन्म - ५ जानेवारी १९३२ (अत्रौली, णज. अलीगड
• णनर्धन - २१ ऑगस्ट २०२१ (लखनौ, उत्तर प्रदेश)
• ओळख - उत्तर प्रदेशचे माजी मख्ु यमंत्री
• राजकीय पक्ष - भारतीय जनता पक्ष
• त्यानं ी १९९९ मध्ये 'राष्ट्रीय क्रातं ी पाटी' आणि २०१० मध्ये 'जन क्रातं ी पक्ष' स्थापन
के ला होता. १९९९ आणि २००९ मध्ये दोन वेळा त्यानं ी भारतीय जनता पक्ष सोडला
होता.
• १९६७ उत्तर प्रदेश णवर्धानसभेचे पणहल्यांदा सदस्य (अत्रौली मतदारसंघ)
• १९९१-९२ उत्तरप्रदेशचे मख्ु यमत्रं ी (पणहल्यांदा)
• १९९७-९९ उत्तरप्रदेशचे मख्ु यमंत्री (दसु ऱयांदा)
• २००९-१४ लोकसभा सदस्य (एटा मतदारसंघ) २०१४-१९ राजस्थानचे राज्यपाल
• २०१५ णहमाचल प्रदेशचे राज्यपाल (अणतररक्त)
120 | P a g e
• राम मंणदर आंदोलनादरम्यान ६ णडसेंबर १९९२ रोजी अयोध्येतील णववाणदत बाबरी ढाचा
पाडण्यात आला त्यावेळी कल्यािणसंह उत्तर प्रदेशचे मख्ु यमंत्री होते.
क्रीडा घडामोडी
टोनकयो ऑनलनम्पक 2020
• आवत्तृ ी - ३२ वी (उन्हाळी)
• कालावर्धी - २३ जल
ु ै ते ८ ऑगस्ट २०२१
• णठकाि - टोणकयो (जपान). मळ ु ात २४ जल ु ै ते ९ ऑगस्ट २०२० दरम्यान ९ ही स्पर्धाा
होिार होती, कोणवड-१९ साथीमळ ु े २०२१ पयांत पढु े ढकलण्यात आली आणि एक वर्ा
एक णदवस उणशराने ही स्पर्धाा सरुु झाली. ऑणलणम्पकच्या इणतहासात पणहल्यादं ाच स्पर्धाा
पढु े ढकलण्यात आली.
• टोणकयो शहरात १९६४ नंतर दसु ऱयांदा उन्हाळी ऑणलणम्पक स्पर्धाा पार पडली. दसु ऱयांदा
आयोजन करिारे टोणकयो हे आणशयातील पणहले शहर ठरले.
• टोणकयो (१९६४, उन्हाळी), सपोरो (१९७२, णहवाळी) आणि नागानो (१९९८, णहवाळी)
नंतर जपानमध्ये पार पडलेली ही चौथी ऑणलंणपक स्पर्धाा होती.
• शभु क
ं र ( Mascot) Miraitowa (णमराईटोवा) (अथा शाश्वत भणवष्ट्यकाळ)
• टोणकयो ऑणलणम्पकचे घोर्वाक्य (भावनांद्वारे एकत्र) - United by Emotions
• आयोजक - आंतरराष्ट्रीय ऑणलणम्पक सणमती (IOC)
• नवीन खेळ - कराटे, स्के टबोणडांग, स्पोटा क्लाइणं बंग, सणफां ग, बेसबॉल आणि सॉफ्टबॉल
• सहभागी देश - २०६ (णनवााणसत ऑणलणम्पक सघं ासह)
• एकूि अॅथलीट - ११,६५६
• एकूि क्रीडाप्रकार ३३
121 | P a g e
• स्पर्धेचे उद्घाटन राष्ट्रीय ऑणलणम्पक स्टेणडयम, टोणकयो • सवाात मोठे पथक - अमेररका
(६१३ अॅथलीट)
• टोणकयो ऑणलणम्पक स्पर्धेतनू माघार घेिारा देश- उत्तर कोररया
• १९६४ मध्ये झालेल्या टोणकयो ऑणलणम्पक दरम्यान णवणवर्ध देशांच्या खेळाडूंनी
लावलेल्या झाडापं ासनू टोणकयो ऑणलणम्पक २०२१ मध्ये ऑणलणम्पक ध्वजातील
लाकडी ररंग तयार करण्यात आल्या आहेत.
उद्घाटि सोहळा
• २३ जल ु ै २०२१ रोजी जपानचे सम्राट नोरूणहतो यानं ी औपचाररकपिे ऑणलणम्पक
स्पर्धेचे उद्घाटन के ले.
• उद्घाटन सोहळ्यात क्रीडाज्योत प्रज्वलन (Cauldron) जपानची टेणनसपटू नाओमी
ओसाकाने के ले.
• भारताचे ध्वज वाहक - मनप्रीत णसगं (हॉकी सघं ाचा किार्धार) आणि मेरी कोम (बॉक्सर)
• उद्घाटि सोहळ्याची थीम Moving Forward
• ऑणलणम्पकमध्ये प्रथमच दोन ध्वजर्धारक (एक परुु र् आणि एक िी) णनवडण्यात आले.
िी-परुु र् समानतेसाठी हा आंतरराष्ट्रीय ऑणलणम्पक सणमतीने हा णनिाय घेतला आहे.
• उद्घाटन सोहळ्यात संघाचं े सचं लन जपानच्या अक्षर क्रमानसु ार झाले. सवाप्रथम ग्रीसच्या
पथकाने सचं लन के ले. भारताचा २१वा क्रमांक होता.
• उद्घाटन समारंभात बाग्ं लादेशचे शातं तेचे नोबेल पाररतोणर्क णवजेते महु म्मद यनु सू यानं ा
२०२० चा ऑणलणम्पक लॉरे ल परु स्कार देण्यात आला.
• ऑणलणम्पक लॉरे ल ऑणलणम्पक लॉरे ल हा आंतरराष्ट्रीय ऑणलणम्पक सणमतीद्वारे ‘णशक्षि,
संस्कृती, णवकास आणि खेळाच्या माध्यमातनू शांतता यामध्ये महत्त्वपिू ा कामणगरी
करिाऱया व्यक्तींना णदला जािारा एक सन्मान आहे.

122 | P a g e
• ऑणलणम्पक अजेंडा २०२० च्या णशफारसीचा भाग म्हिनू २०१६ मध्ये हा सन्मान सरुु
करण्यात आला आणि प्रत्येक ऑणलणम्पक स्पर्धाांच्या उद्घाटन समारंभात सादर के ला
जातो.
• णवजेते - १) णकपचोज कीनो (२०१६) (के णनया), २) जॅक राँगे (२०१८) (बेणल्जयम), ३)
महु म्मद यनु सू (२०२१) (बांग्लादेश)
२०३२ ची ऑनलनम्पक स्पिाा नब्रस्बेिमध्ये
• आतं रराष्ट्रीय ऑणलणम्पक सणमतीने (IOC) २१ जल
ु ै २०२१ रोजी २०३२च्या
ऑणलणम्पक यजमानपदासाठी ऑस्रेणलयाच्या क्वीन्सलँड राज्यातील णब्रस्बेन शहराची
णनवड के ली आहे.
• २००० मध्ये णसडनीत ऑणलणम्पक पार पडले होते. त्यानतं र ३२ वर्ाांनी ऑणलणम्पक
क्रीडा स्पर्धाा ऑस्रेणलयात पतरिार आहे. त्याआर्धी १९५६मध्ये मेलबनाला
ऑणलणम्पकचे आयोजन करण्यात आले होते.
ई- कचऱ्यापासूि पदके
• ऑणलणम्पकमर्धील सवा पदकांची णनणमाती ई-कचऱयापासनू करण्यात आली आहे.
इलेक्रॉणनक कचऱयावर प्रणक्रया करून णमळवलेल्या र्धातपू ासनू ही पदके तयार करण्यात
आली आहेत. यासाठी एकूि ७९ हजार टन ई-कचरा गोळा के ला गेला होता.
• १८९६ अथेन्स ऑणलणम्पकमध्ये ऑणलव्ह वक्ष ृ ापासनू तयार के लेला 'क्राउन', एक
रौप्यपदक आणि प्रमािपत्र णदले गेले. उपणवजेत्याला ब्राँझपदक णदले जात होते.
• १९०४ मध्ये सवु िा, रौप्य आणि ब्राँझपदक देण्याची प्रथा प्रथम सरू
ु झाली. पढु े
सवु िापदकात णकमान सहा ग्रॅम सोने असावे, असा णनयम IOC ने आिला.
भाििाचे ऑनलनम्पक पथक :

123 | P a g e
• टोणकयो ऑणलणम्पकसाठी भारताच्या पथकामध्ये १२६ खेळाडूंचा समावेश होता.

आतापयांतचे हे भारताचे सवाात मोठे ऑणलणम्पक पथक होते. १२६ खेळाडूंनी एकूि १८
क्रीडा प्रकारांमध्ये सहभाग घेतला होता.
• भारतीय ऑणलणम्पक असोणसएशनचे अध्यक्ष - नररंदर बत्रा 'णहदं स्ु तानी वे' गीत
• टोणकयो ऑणलणम्पक मध्ये खेळिाऱया भारतीय खेळाडूंना प्रोत्साहन देण्यासाठी कें द्रीय
क्रीडामत्रं ी अनरु ाग ठाकूर याच्ं या हस्ते १४ जल
ु ै २०२१ रोजी 'णहदं स्ु तानी वे' (चीअर फॉर
इणं डया अणभयानातं गात) हे णवशेर् ऑणलणम्पक गीत प्रदणशात करण्यात आले.
• भारताचे ग्रॅमी परु स्कार णवजेते सगं ीतकार ए. आर. रहमान यानं ी या गाण्याला सगं ीत णदले
असनू गाणयका अनन्या णबलाा यानं ी पाश्वागायन के ले आहे.
ऑनलनम्पक समािोप
• ‘आररगातो' (Arigato) (र्धन्यवाद) हे शब्द णलणहलेले फुगे हवेत सोडून ८ ऑगस्ट
२०२१ रोजी टोक्यो ऑणलणम्पकची सांगता झाली.
• टोणकयोच्या गव्हनार यरु रको कोईके यानं ी ऑणलणम्पक ध्वज हा अतं रराष्ट्रीय ऑणलणम्पक
सणमतीचे अध्यक्ष थॉमस बाक यानं ा सोपवला तर त्यानं ी तो पॅररसच्या महापौर एने
णहडाल्गो यांना णदला. (आगामी ऑणलणम्पक पॅररस मध्ये होिार आहे.)
• भारताचा कुस्तीपटू बजरंग पणु नया समारोप सोहळ्यासाठी ध्वजवाहकाच्या भणू मके त
होता.
• समारोप समारंभाची थीम Moving Forward Worlds we share
इिि महत्त्वाचे मुद्दे

124 | P a g e
• सॅन माररनो, तक
ु ा मेणनस्तान आणि बणु का ना फासो या देशांनी पणहल्यांदाच पदक तणलके त
स्थान णमळवले. तसेच कतार, बरमडु ा आणि णफणलणपन्स या देशांनी पणहल्यांदाच सवु िा
पदक पटकावले.
• भारताने पदक ताणलके त ४८ वे स्थान णमळवले असनू १९८० च्या मॉस्को ऑणलणम्पक
नंतरचे हे सवोच्च स्थान आहे. त्यावेळी भारत २३ व्या स्थानी होता. सोणव्हएत-अफगाि
यद्ध
ु ामळ
ु े ६६ देशांनी त्यावेळी ऑणलणम्पकवर बणहष्ट्कार घातला होता.
• २०१४ मध्ये देशातील कुप्रणसद्ध डोणपगं घोटाळ्यामळ ु े आतं रराष्ट्रीय ऑणलणम्पक
सणमतीच्या (IOC) णनबांर्धांनसु ार रणशया स्वतःचे नाव, ध्वज णकंवा राष्ट्रगीत वापरू शकत
नाही. त्यामळ
ु े रणशया हा रणशयन ऑणलणम्पक सणमती' या नावाखाली स्पर्धेत सहभागी
झाला होता.
टोनकयो पॅिानलनम्पक 2020
• कालावर्धी - २४ ऑगस्ट ते ५ सप्टेंबर २०२१
• णठकाि - टोणकयो (जपान)
• आवत्तृ ी - १६ वी
• अणर्धकृत शभु क
ं र - Someity (चेरी बहारचा एक प्रकार)
• बोर्धवाक्य- United by Emotions
• सहभागी देश - १६२ (णनवााणसत पॅराणलणम्पक सघं आणि रणशयन पॅराणलणम्पक
सणमतीसह)
• एकूि सहभागी खेळाडू - ४,४०३ (२२ क्रीडा प्रकारामं ध्ये)
• नवीन समावेश करण्यात आलेले खेळ - बॅडणमंटन, तायक्वांदो
• वगळण्याि आलेले खेळ - सेणलंग, ७-ए-साइड फुटबॉल
• भारताच्या एकूि ५४ खेळाडूंनी ९ क्रीडा स्पर्धाांमध्ये भाग घेतला असनू भारताने
आतापयांतची सवाात मोठी तक
ु डी पाठवली होती.
125 | P a g e
• णतरंदाजी, अॅथलेणटक्स, बॅडणमंटन, पॅरा कॅ नोइगं , पॉवरणलणफ्टंग, नेमबाजी, जलतरि, टेबल

टेणनस आणि तायक्वांदो या ९ क्रीडा स्पर्धाांमध्ये भारत सहभागी झाला होता.
• मळ
ु ात ही स्पर्धाा २५ ऑगस्ट ते ६ सप्टेंबर २०२० या कालावर्धीत होिार होती, मात्र
कोणवड-१९ साथीच्या आजारामळ ु े एका वर्ाासाठी पढु े ढकलण्यात आली होती.
• १९६४ पासनू टोणकयोने आयोणजत के लेली ही दसु री उन्हाळी पॅराणलणम्पक स्पर्धाा आणि
एकुिात णतसरी पॅराणलणम्पक स्पर्धाा आहे. १९९८ मध्ये जपानच्या नागानो शहरामध्ये
णहवाळी पॅराणलणम्पक स्पर्धेचे आयोजन करण्यात आले होते.
उद्घाटि समािांभ -
• एकूि १६२ देशांनी उद्घाटन संचलनात भाग घेतला होता. त्यामध्ये भारत १७ व्या स्थानी
होता.
• भारताचा ध्वजवाहक - टेक चदं (ऐनवेळी कोरोना णवलगीकरिात अडकलेल्या उंच
उडीपटू मररयप्पन थंगवेलच्ू या जागी गोळाफे कपटू टेक चंदकडे भारताच्या ध्वजवाहकाची
सत्रू े सोपवण्यात आली.)
• पॅराणलणम्पक क्रीडा स्पर्धेत अफगाणिस्तानचा सहभाग नसला तरी त्याच
ं ा राष्ट्रध्वज
स्पर्धेच्या उद्घाटन सोहळ्यात फडकवण्यात आला आहे.
• सोहळ्याची थीम Moving Forward: We Have Wings थीम साँग टोणकयो
पॅराणलणम्पकमध्ये भारतीय खेळाडूंना प्रोत्साणहत करण्यासाठी ‘कर दे कमाल त'ू हे गीत
तयार करण्यात आले होते. (रचना आणि गायन णक्रके टपटू) संजीव णसंह - णदव्यांग
समािोप समािांभ –
• समारोप समारंभात टोणकयोचे गव्हनार यरु रको कोइके यांनी पॅराणलणम्पक ध्वज पॅररसचे
महापौर अॅनी णहडाल्गो यांना णदला. िान्सची राजर्धानी पॅररस २०२४ मध्ये पॅराणलणम्पक
स्पर्धाांच्या

126 | P a g e
• १७व्या आवत्तृ ीचे आयोजन करिार आहे. अवनी लेखाराला २०२० च्या टोणकयो
पॅराणलणम्पक क्रीडा समारोपासाठी भारताची ध्वजवाहक म्हिनू नामांणकत करण्यात आले
होते.
समािोप सोहळ्याची
• थीम Harmonious Cacophony Moving Forward:
• पणहल्यांदाच ५ परुु र् आणि १ मणहला खेळाडूचा समावेश असलेला णनवााणसत
पॅराणलणम्पक संघ (RPT) टोणकयो पॅराणलणम्पकमध्ये सहभागी झाला होता.
भाििाची कामनगिी
• टोणकयो पॅराणलणम्पकमध्ये भारतीय खेळाडूंनी ५ सवु िा, ८ रौप्य आणि ६ कांस्य पदकांसह
एकूि १९ पदके पटकावली.
• पदकताणलके त भारताला २४ वे स्थान णमळाले आहे. १९ पदकांची संख्या ही भारताने
आत्तापयांत सवा स्पर्धाांमध्ये णजंकलेल्या पॅराणलणम्पक पदकांच्या एकूि संख्येपेक्षा जास्त
आहे.
• या स्पर्धेत एकूि १७ खेळाडूंनी १९ पदके णजंकली आहेत. त्यामध्ये अवनी लेखारा आणि
णसंहराज अर्धाना यांनी प्रत्येकी दोन पदके णजंकली आहेत.
• भारताने पॅराणलणम्पकमध्ये १९७२ पासनू २०१६ पयांत एकूि १२ पदके णजंकली आहेत.
आता भारताकडील पॅराणलणम्पक पदकांची एकूि संख्या ३१ (१२+१९) झाली आहे.
त्यामध्ये ९ सवु िा, १२ रौप्य आणि १० कांस्य पदकांचा समावेश आहे.
• यावर्ी भारताला बॅडणमंटनमध्ये सवााणर्धक चार (२ सवु िा, १ रौप्य आणि १ कांस्य) पदके
णमळाली.

127 | P a g e
ICC पुरुष टी-20 वल्डाकप 2021

• कालावर्धी - १७ ऑक्टोबर ते १४ नोव्हेंबर २०२१ अरब अणमराती (दबु ई, अबर्धू ाबी,
शारजाह)
• णठकाि – संयक्त
ु आणि ओमान (मस्कत)
• आवत्तृ ी - सातवीं
• यजमान देश - भारत
• आयोजक - आंतरराष्ट्रीय णक्रके ट पररर्द (ICC)
नवजेिा सघां - ऑस्रे नलया (पनहल्याांदाच)
उपनवजेिा सघां न्युिीलाँड
• सामनावीर (अणं तम सामना) - णमशेल माशा (ऑस्रेणलया)
• माणलकावीर - डेणव्हड वॉनार (ऑस्रेणलया)
• सवााणर्धक र्धावा - बाबर आझम (३०३) (पाणकस्तान)
• सवााणर्धक णवके ट - वाणनंदू हसरंगा (१६) (श्रीलंका)
• २०२० मध्ये णनयोणजत असलेली ही स्पर्धाा कोणवड-१९ महामारीमळ
ु े पढु े ढकलण्यात
आली होती.
• ऑस्रेणलयाचे हे आठवे ICC णवजेतेपद असनू मयााणदत र्टकांच्या णक्रके टमर्धील ICC
च्या णतन्ही रॉफी (५० र्टकाचं ा णवश्वचर्क, चॅणम्पयन्स रॉफी, टी-२० णवश्वचर्क)
ऑस्रेणलयाने पटकावल्या आहेत.
• बणक्षसे णवजेता संघ - १६ लाख डॉलसा, उपणवजेता संघ - ८ लाख डॉलसा
• टी-२० वल्डाकपसाठी 'णलव्ह द गेम' हे थीम साँग ICC ने प्रदणशात के ले होते. भारतातील
अणमत णत्रवेदीने हे गािे संगीतबद्ध के ले आहे.

128 | P a g e
• रोणहत शमाा आत्तापयांतच्या सवा सातही टी २० वल्डाकप मध्ये खेळिारा एकमेव भारतीय
खेळाडू ठरला आहे.
• सरुु वातीला २०२० मध्ये ऑस्रेणलयाद्वारे या स्पर्धेचे आयोजन करण्यात येिार होते.
कोणवड-१९ मळ ु े नतं र भारताकडे या स्पर्धेचे यजमानपद आले. ऑस्रेणलया आता २०२२
ची स्पर्धाा आयोणजत करिार आहे.
• टी-२० वल्डाकपचा इणतहास -
• सरुु वात - २००७
• सहभागी संघ १६ (२०२४ पासनू २० असतील)
• सवााणर्धक णवजेतेपद - वेस्ट इणं डज (२ वेळा)
• सवााणर्धक र्धावा - महेला जयवर्धाने (श्रीलंका) (१०१६)
• सवााणर्धक णवके ट - शकीब अल हसन (बांग्लादेश) (४१)
• सार्धारिपिे दर दोन वर्ाांनी ही स्पर्धाा आयोणजत के ली जाते.
ICC ट्वेन्टी-२० सांघ २०२१
• आतं रराष्ट्रीय णक्रके ट पररर्देने (ICC) १५ नोव्हेंबर २०२१ रोजी ट्वेन्टी-२०
णवश्वचर्कातील सवोत्तम ११ खेळाडूंचा संघ णनवडला.
• यामध्ये एकाही भारतीय खेळाडूला स्थान देण्यात आले नाही. स्पर्धेच्या इणतहासात
प्रथमच एकाही भारतीय खेळाडूला 'ICC' संघात स्थान देण्यात आलेले नाही.
• 'ICC' चा सघं - बाबर आझम (किार्धार), डेणव्हड वॉनार, जोस बटलर, चररथ असलक ं ा,
एणडन माका रम, मोईन अली, वाणनंदू हसरंगा, अॅडम झॅम्पा, रेंट बोल्ट, जोश हेझलवडू ,
आनररख नॉणका ए. १२ वा खेळाडू : शाहीन आणिदी
इनां डयि प्रीनमयि लीग (IPL) 2029

129 | P a g e
• कालावर्धी - ९ एणप्रल ते २ मे आणि १९ सप्टेंबर ते १५ ऑक्टोबर २०२१ (दोन टप्प्यांत

पार पडली)
नठकाण
• भारत (णदल्ली, अहमदाबाद, मंबु ई, चेन्नई)
ु अरब अणमराती (दबु ई, शारजाह, अबू र्धाबी)
• आवत्तृ ी - १४ वी (एकूि सहभागी सघं - ८) आयोजक - भारतीय णक्रके ट णनयंत्रि मडं ळ
(BCCI)
• महेंद्रणसंग र्धोनीच्या नेतत्ृ वाखालील चेन्नई सपु र णकंग्ज या संघाने चौर्थयांदा आयपीएल
स्पर्धाा णजंकली आहे.
Indian Premier League (IPL) -
• सरुु वात - २००८
• स्वरूप - T20
• एकूि संघ - १० (२०२२ पासनू )
• सवााणर्धक णवजय मबंु ई इणं डयन्स (५ वेळा)
• सवााणर्धक र्धावा - णवराट कोहली (६२८३)
• सवााणर्धक णवके ट्स - लणसथ मणलंगा (१७०)
• दोन नवीन सघं - १) लखनऊ, २) अहमदाबाद
• लखनऊ संघाला राजीव गोएक ं ा यांच्या आरपीएसजी समहू ने (७०९० कोटी) आणि
अहमदाबाद सघं ाला सीव्हीसी कॅ णपटलने (५६२५ कोटी) सवोच्च बोली लावत या
सघं ाच
ं े मालकी हक्क प्राप्त के ले.
बॅडनमांटि/टेनिस

130 | P a g e
• ऑस्रेणलयन टेणनस ओपन स्पर्धाा 2021

• आवत्तृ ी - १०९ वी (खल्ु या प्रकारातील ५३ वी)
• कालावर्धी - ८-२१ फे ब्रवु ारी २०२१
• णठकाि - मेलबना पाका (ऑस्रेणलया)
• २०२१ मर्धील पणहली ग्रँड स्लॅम स्पर्धाा.
• हाडा कोटावर ही स्पर्धाा पार पडते.
• आयोजक - आतं रराष्ट्रीय टेणनस फे डरे शन (ITF)
पुरुष एके िी
• णवजेता - नोव्हाक जोकोणवच (सणबाया) -
• उपणवजेता - डॅणनयल मेदवेदवे (रणशया) जोकोणवचचे कारणकदीतील १८ वे ग्रँडस्लॅम
• ऑस्रेणलयन ओपनचे नववे (सवााणर्धक) व सलग णतसरे णवजेतेपद
मनहला एके िी
• णवजेती - नाओमी ओसाका (जपान)
• उपणवजेती- जेणनफर ब्रेडी (अमेररका)
• ओसाकाचे हे दसु रे ऑस्रेणलयन णवजेतेपद ठरले.
• यापवू ी २०१९ मध्ये णतने ही स्पर्धाा णजंकली होती.
• ओसकाचे एकुिात हे चौथे ग्रँड स्लॅम पदक ठरले.
दुहेिी स्पिाांचे नवजेिे
• परुु र् दहु रे ी -- इव्हान डोणडंग (क्रोएणशया) आणि णफणलप पोलासेक (स्लोव्हाणकया).
131 | P a g e
• मणहला दहु रे ी -- एणलस मटेन्स (बेणल्जयम) आणि आयाना सबलेन्का (बेलारूस)

• णमश्र दहु रे ी -- राजीव राम (यएू सए) आणि बाबोरा क्रेझीकोवा (झेक प्रजासत्ताक)
अांनकिा िैिा
• ग्रँड स्लॅम स्पर्धेच्या मख्ु य फे रीत खेळिारी अणं कता रै ना पाचवी 'भारतीय मणहला ठरली.
१) णनरुपामा मंकड (१९७१) ३) साणनया णमझाा (२००४)
२) णनरुपमा वैदयनाथ (१९९८) ४) णशखा ओबेरॉय (२००४)
• साणनयानतं र ग्रँडस्लॅमच्या मणहला दहु रे ीत भाग घेिारी अणं कता रै ना ही दसु री भारतीय
मणहला टेणनसपटू ठरली.
• ११ जानेवारी १९९३ रोजी गजु रातमर्धील अहमदाबाद शहरात णतचा जन्म झाला.
फ्रेंच ओपि टेनिस स्पिाा 2021
• णठकाि - पॅररस, िान्स.
• कालावर्धी - ३० मे ते १३ जनू २०२१
• आवत्तृ ी १२५ वीं
• ‘रोलँड गॅरोस' या नावानेही ही स्पर्धाा ओळखली जाते.
• क्ले कोटावर (मातीवर) ही स्पर्धाा खेळवली जाते.
• आयोजक - आंतरराष्ट्रीय टेणनस फे डरे शन (ITF).
• णवजेता - नोव्हाक जोकोणवच (सणबाया)
• उपणवजेता - स्टेफानोस णसतणसपास (ग्रीस)
• जोकोणवचचे हे कारणकदीतील दसु रे िें च ओपन णवजेतेपद ठरले.
132 | P a g e
• याआर्धी त्याने २०१६ मध्ये ही स्पर्धाा णजंकली होती.

• एमसान आणि लेव्हर याच्ं यानतं र प्रत्येक ग्रैंडस्लॅम जेतेपद णकमान दोनवेळा णजक
ं िारा
जोकोणवच हा ५२ वर्ाांतील एकमेव टेणनसपटू ठरला. यापवू ी रॉय स्टॅनली एमसान
(ऑस्रेणलया) आणि रॉडनी जॉजा लेव्हर (ऑस्रेणलया) यानं ी ही कामणगरी के ली आहे.
• णवजेती - बाबोरा क्रेणजकोव्हा (चेक प्रजासत्ताक)
• बाबोरा क्रेणजकोव्हाने प्रथमच िें च ओपन णवजेतेपद णजंकले.
• णतने रणशयाच्या अनास्ताणसया पाव्हल्यचू ेन्कोव्हाचा पराभव के ला. सलग आठव्या वर्ी
एखादया नव्या खेळाडूने या स्पर्धेचे जेतेपद णमळवले.
• त्याणशवाय गेल्या पाच वर्ाांत ही स्पर्धाा णजक
ं िारी क्रेणजकोव्हा ही णतसरी णबगरमानाणं कत
खेळाडू ठरली.
मनहला दुहेिी
• िें च ओपन टेणनस स्पर्धेत मणहला एके रीचे जेतेपद पटकाविाऱया बाबारा क्रॅणजकोव्हाने
मणहला दहु रे ीचे जेतेपद पटकावत दहु रे ी मक
ु ु टाचा मान संपादन के ला.
• २००० या वर्ी मेरी पीयसाने िें च ओपनमध्ये असा दणु माळ मान पटकावण्यात यश
णमळवले होते.
• क्रॅणजकोव्हाने प्रजासत्ताकच्याच आपल्या चेक कॅ टररना णसणनयाकोव्हासह दहु रे ीच्या
अणं तम फे रीत इगा णस्वयातेक (पोलंड) बेथनी माटेक स्टैंड्स (अमेररका) यांच्यावर मात
के ली.
पुरुष दुहेिी

133 | P a g e
• णनकोलस माहूत आणि णपएरी यग्ु यएु स हबाटा जोडीने दसु ऱयांदा िें च स्पर्धेतील परुु र्
दहु रे ीचे णवजेतेपद पटकावले.
• कारकीदीतील पाचवे दहु रे ी ग्रँडस्लॅम जेतेपद एकणत्रतपिे पटकाविाऱया हबाटा-माहूत
जोडीने कझाकस्तानच्या अॅलेक्झांडर बबु णलक आणि आद्रं े गोलबू ेव्ह जोडीचा पराभव
के ला.
• या जोडीने २०१८ मध्ये प्रथमच िें च स्पर्धेत दहु रे ीचे णवजेतेपद सपं ादन के ले होते.
• कॅ लेंडर स्लॅम एकाच मोसमात चारही ग्रैंडस्लॅम जेतेपद पटकाविे. १९३७ मध्ये डॉन बज
तसेच १९६२ आणि १९६९ मध्ये रॉड लेव्हर यांनी ही कामणगरी के ली.
• गोल्डन स्लॅम कॅ लेंडर स्लॅम आणि ऑणलणम्पक सवु िा एकाच • मोसमात पटकाविे.
स्टेफी ग्राफने १९८८ मध्ये 'गोल्डन स्लॅम' णजंकले होते.
नवम्बल्डि ओपि टेनिस स्पिाा 2021
• आवत्तृ ी - १३४ वी
• णठकाि - लंडन, यनु ायटेड णकंगडम कालावर्धी - २८ जनू ते ११ जल
ु ै २०२१
• सरुु वात १८७७ ही स्पर्धाा ग्रास कोटावर पार पडते.
• २०२० ची णवम्बल्डन स्पर्धाा कोणवड मळ
ु े रद्द करण्यात आली.
• णवजेता - नोव्हाक जोकोणवच (सणबाया) • उपणवजेता - मातेओ बेरेणतनी (इटली)
• जोकोणवचने रॉजर फे डरर आणि रफे ल नदाल यांच्या सवााणर्धक २० ग्रँडस्लॅम जेतेपदांच्या
णवक्रमाशी बरोबरी सार्धली.
• जोकोणवचचे हे मोसमातील सलग णतसरे ग्रँडस्लॅम जेतेपद ठरले.
• जोकोणवचने सहाव्यांदा 'णवम्बल्डन' चे जेतेपद पटकावले. यापवू ी, त्याने २०११, २०१४,
२०१५, २०१८ आणि २०१९ मध्ये ही स्पर्धाा णजंकली होती.
134 | P a g e
• त्याने णवम्बल्डन सहावेळा, ऑस्रेणलयन ओपन नऊ वेळा, िें च ओपन आणि अमेररकन
ओपन तीन वेळा णजंकली आहे.
• णवजेती - ॲश्ले बाटी (ऑस्रेणलया)
• उपणवजेती - कॅ रोणलना णप्लस्कोव्हा (चेक प्रजासत्ताक)
• बाटीने पणहल्यादं ाच णवम्बलडन स्पर्धाा णजंकली आहे. यापवू ी णतने २०१८ मध्ये िें च
ओपन स्पर्धेचे जेतेपद पटकावले होते.
• इव्होनी कावलीनंतर णवम्बलडनचे जेतेपद ऑस्रेणलयाची दसु री मणहला टेणनसपटू ठरली
आहे.
दुहेिी स्पिाांचे नवजेिे
• परुु र् दहु रे ी- णनकोला मेणक्टक आणि मेट पेणवक (क्रोणशया).
• मणहला दहु रे ी - एणलस मटेन्स (बेणल्जयम) आणि णहसी स-ु वेई (चीनी ताइपे).
• णमश्र दहु रे ी - नील स्कूप्सकी (यक
ू े ) आणि णडझायरा क्रॅव्हणझक (अमेररका).
समीि बॅिजीला ज्युनियि गटाचे नवजेिेपद
• अमेररके च्या समीर बॅनजी याने णवम्बल्डन टेणनस स्पर्धेतील ज्यणु नयर मल
ु ांच्या गटाचे
णवजेतेपद पटकावले.
• भारतीय वंशाच्या समीरने अणं तम लढतीत अमेररके च्या णव्हक्टर णललोववर मात के ली.
• त्याचे वडील आसामचे तर आई आध्रं प्रदेशची आहे.
• आत्तापयांत चार भारतीय खेळाडूंनी ज्यणु नयर ग्रँड स्लॅम जेतेपद णजंकले आहे -

135 | P a g e
अमेरिकि ओपि टेनिस स्पिाा 2021

• कालावर्धी- ३० ऑगस्ट ते १२ सप्टेंबर २०२१
• आवत्तृ ी १४१ वी
• णठकाि- न्यू यॉका शहर, अमेररका
• २०२१ ची चौथी आणि शेवटची ग्रैंड स्लॅम स्पर्धाा
• 'हाडा कोटा'वर ही स्पर्धाा पार पडते.
नवजेिा - डॅनिल मेदवेदेव (िनशया)
• मेदवेदवे ने सणबायाच्या नोव्हाक जोकोणवचचा ६-४, ६-४, ६-४ असा पराभव के ला. •
मेदवेदवे चे हे पणहले ग्रँड स्लॅम णवजेतेपद आहे.
• येवगेनी काफे णल्नकोव्ह (१९९६, िें च ओपन) आणि मराट सणफन (२०००, अमेररकन
ओपन) नतं र ग्रैंड स्लॅम जेतेपद पटकाविारा मेदवेदवे णतसरा रणशयन खेळाडू ठरला.
नवजेिी- एमा िाँडूकािू (नब्रटि)
• १८ वर्ीय रॅ डूकाननू े १९ वर्ीय लैला फनाांडेझचा ६-४, ६-३ असा पराभव के ला.
• रॅ डं ू कानचू े हे पणहलेच ग्रँडस्लॅम णवजेतेपद आहे. खल्ु या स्पर्धाांच्या यगु ात (१९६८ पासनू )
पात्रता फे रीपासनू ग्रँडस्लॅम जेतेपदाचा पल्ला गाठिारी रॅ डूकानू पणहलीच खेळाडू ठरली.
• रँ डूकानू शारापोव्हानंतरची सवाात यवु ा ग्रँडस्लॅम णवजेती ठरली आहे. शारापोव्हाने
वयाच्या १७व्या वर्ी णवम्बल्डन (२००४) स्पर्धाा णजंकली होती.
• तर अमेररकन स्पर्धेत एकही सेट न गमावता जेतेपद पटकाविारी रें ड्रकानू ही सेरेनानतं र
(२०१४) दसु री खेळाडू आहे.
136 | P a g e
इटानलयि खुली टेनिस स्पिाा 2021

• 'रोम मास्टसा' नावानेही ही स्पर्धाा ओळखली जाते.
• ८-१६ मे २०२१ दरम्यान रोम (इटली) येथे ही स्पर्धाा पार पडली.
• णवजेता - राफे ल नदाल (स्पेन)
• उपणवजेता - नोव्हाक जोकोणवच (सणबाया)
• नदालचे हे कारकीदीतील १० वे इटाणलयन जेतेपद. तो 'लाल मातीचा अनणभणर्क्त सम्राट'
म्हिनू ओळखला जातो.
मनहला एके िी -
• णवजेती - इगा णस्वटेक (पोलंड)
• उपणवजेती - कॅ रोलीना णप्लस्कोवा (चेक प्र.)
• इगाचे हे णतसरे WTA णवजेतेपद ठरले आहे.
इनां डयि वेल्स मास्टसा टेनिस स्पिाा 2021
• इतर नावे- इणं डयन वेल्स ओपन, BNP Paribas Open
• णठकाि- इणं डयन वेल्स, कॅ णलफोणनाया (अमेररका)
• कालावर्धी- ४ ते १७ ऑक्टोबर २०२१
• आवत्तृ ी - ४७ वी (परुु र्), ३२ वी (मणहला)
• परुु र् एके री णवजेता - कॅ मेरॉन नॉरी (यक
ू े)
• मणहला एके री णवजेती पाउला बडोसा (स्पेन)

137 | P a g e
फुटबॉल
ड्युिांड कप 2021
• भारतातील वाणर्ाक स्थाणनक फुटबॉल स्पर्धाा
• णठकाि - कोलकाता (पणिम बगं ाल)
• कालावर्धी - ५ सप्टेंबर ते ३ ऑक्टोबर २०२१
• आवत्तृ ी १३० वी
• सहभागी सघं - १६
• आयोजक - ड्यरु ं ड फुटबॉल स्पर्धाा सोसायटी (DFTS)
• णवजेता संघ - गोवा (पणहल्यांदाच णवजेता)
• उपणवजेता सघं मोहम्मेडन (कोलकाता)
• २०२० मध्ये ही स्पर्धाा कोरोनाच्या कारिात्सव रद्द करण्यात आली होती. गोकुलम के रळ
फुटबॉल क्लबने २०१९ चा कप णजंकला होता.
• णहमाचल प्रदेशातील डागशाई येथे १८८८ मध्ये या स्पर्धेला सरुु वात झाली. ड्यरु ं ड कप
ही जगातील णतसरी सवाात जनु ी आणि आणशयातील सवाात जनु ी फुटबॉल स्पर्धाा आहे.
• या स्पर्धेचे संस्थापक सर मोणटामर ड्यरु ं ड यांचे नाव या स्पर्धेला देण्यात आले आहे.
(१८८४ ते १८९४ दरम्यान ते णब्रणटश भारताचे परराष्ट्र सणचव होते.)
• कोलकाता णस्थत क्लब ईस्ट बगं ाल आणि एटीके मोहन बागान यानं ी प्रत्येकी १६ वेळा
ड्यरु ं ड कप णजक
ं ला आहे.
युिो कप फुटबॉल स्पिाा 2020
• कालावर्धी - ११ जनू ते ११ जल
ु ै २०२१
• आवत्तृ ी १६ वी

138 | P a g e
• यजमान -- ११ (पणहल्यांदाच) (यापवू ी जास्तीत जास्त दोन देश यजमान होते.)

• आयोजक UEFA (Union of European Football - Associations)
• णवजेता संघ - इटली
• उपणवजेता सघं - इग्ं लंड
• अणं तम सामना- वेल्बी स्टेणडयम, लडं न
• इटलीचे हे दसु रे यरु ो जेतेपद ठरले आहे. याआर्धी १९६८ मध्ये इटलीने णवजेतेपद
पटकावले होते.
• सहभागी संघ - २४
• सरुु वात १९६० णमनी वल्डाकप म्हिनू ही स्पर्धाा ओळखली जाते.
• पाच यरु ो कप फायनल स्पर्धेत खेळिारा पोतागु ालचा स्रायकर णिणस्तयानो रोनाल्डो
पणहला खेळाडू ठरला आहे.
पुिस्काि
• सवोत्तम खेळाडू - णजयानलइु जी डोनारूमा (इटली) (हा मान णमळणविारा तो स्पर्धेच्या
इणतहासातील पणहलाच गोलरक्षक ठरला.)
• गोल्डन बटू - णिणस्तयानो रोनाल्डो (पोतागु ाल)
• सामनावीर - णलओनाडो बोनचु ी (इटली)
• सवोत्तम यवु ा खेळाडू - पेड्री (स्पेन) [सन २०२० हे 'यरु ो कप'चे हीरकमहोत्सवी वर्ा
असल्याने, णतचे यरु ोपातील ११ देशांत आयोजन व्हावे, ही कल्पना २०१२मध्ये
मांडण्यात आली होती. अखेर २०२१ मध्ये 'यरु ो कप २०२०' चे ११ देशांत यशस्वी
आयोजन झाले.]
कोपा अमेरिका फुटबॉल स्पिाा 2021
• आवत्तृ ी - ४७ वी
139 | P a g e
• यजमान - ब्राझील (४ शहरांत)

• कालावर्धी - १३ जनू ते १० जल
ु ै २०२१ ते
• एकूि संघ - १०
• शभु क
ं र - पाईब कुत्रा
• णवजेता सघं - अजेंणटना
• उपणवजेता संघ - ब्राझील
• अणं तम सामन्याचे णठकाि - मराकाना स्टेडीयम (ररओ डी जानेरो)।
• १९९३ नतं र अजेंणटनाचे हे पणहलेच मोठे जेतेपद ठरले आहे.
• अजेंणटनाचे हे १५वे कोपा अमेररका जेतेपद ठरले आहे. एंजेल डी माररयाने के लेल्या
एकमेव गोलमळ ु े अजेंणटनाने ब्राझीलवर १-० अशी मात के ली.
पुिस्काि
सवोत्तम खेळाडू (गोल्डन बॉल) --- णलओनेल मेसी (अजेंणटना)
सवााणर्धक गोल (गोल्डन बटू ) --- णलओनेल मेसी (अजेंणटना)
सवोत्तम गोलरक्षक (गोल्डन ग्लोव्ह) --- इणमणलआनो माणटानेझ (अजेंणटना)
सामनावीर --- एजं ेल डी माररया (अजेंणटना)
खेलभावनेचा परु स्कार --- ब्राझील
• यदं ाची 'कोपा अमेररका' स्पर्धाा कोलंणबया आणि अजेंणटनात होिार होती; मात्र
कोलंणबयातील अशांतता आणि अजेंणटनातली णबघडती/ करोना णस्थती यामळ ु े ही स्पर्धाा
ब्राझीलमध्ये घेण्यात आली.
मनहला आनशयाई चषक फुटबॉल स्पिाा

140 | P a g e
• एणशयन फुटबॉल कॉन्फे डरे शन (AFC) आणि स्थाणनक आयोजन सणमती (LOC) यांनी
१२ ऑक्टोबर २०२१ रोजी २०२२च्या मणहला आणशयाई चर्क स्पर्धेची 'आमचे ध्येय
सवाांसाठी' (Our Goal for All) हे अणर्धकृत टॅगलाइन म्हिनू जाहीर के ले.
• २० जानेवारी ते ६ फे ब्रवु ारी २०२२ दरम्यान ही स्पर्धाा भारतात होिार आहे. या स्पर्धेत
आणशया खंडातील अव्वल १२ संघ मंबु ई, नवी मंबु ई आणि पिु े येथे णवजेतेपदासाठी
लढतील.
• आर्धी भवु नेश्वर आणि अहमदाबाद येथे ही स्पर्धाा प्रस्ताणवत होती.
फुटबॉल स्पिेसाठी शुभांकिाचे अिाविण
• १७ वर्ाांखालील मलु ींच्या फुटबॉल वल्डाकप स्पर्धेसाठी आंतरराष्ट्रीय बाणलका
णदनाणनणमत्त (११ ऑक्टोबर २०२१) 'इभा' या अणर्धकृत शभु ंकराचे अनावरि करण्यात
आले.
• आणशयाई णसंहीिचे (Asiatic lioness) प्रणतक म्हिनू 'इभा' या शभु क
ं राची णनवड
• पढु ील वर्ी ११ ते ३० ऑक्टोबर दरम्यान हा वल्डाकप भारतात पार पडिार आहे.
चचेिील भाििीय बुनद्धबळ ग्राँडमास्टि

नलओि मेंडोंका - ६७ वा ग्राँडमास्टि
• गोव्यातील १४ वर्ीय णलओन मेंडोंका भारताचा ६७वा बणु द्धबळ ग्रँडमास्टर ठरला आहे.
• इवाना माररया फुतााडो नतं र तो गोव्यातील दसु रा ग्रँडमास्टर ठरला आहे. यासोबतच
जगातील २९ वा सवाांत तरुि ग्रँडमास्टर ठरला आहे. मेंडोंकाने १४ वर्े, ९ मणहने आणि
१७ णदवसात ग्रँडमास्टर णकताब णमळवला.

141 | P a g e
• इटली मध्ये णतसरा आणि शेवटचा नॉमा प्राप्त के ल्यानंतर त्याला ग्रँडमास्टर हा णकताब
देण्यात आला.
अजाुि कल्याण ६८ वा ग्राँडमास्टि
• ताणमळनाडूचा १८ वर्ीय अजानु कल्याि २० एणप्रल २०२१ रोजी भारताचा ६८ वा
बद्ध
ु ीबळ ग्रँडमास्टर बनला.
• सणबायामध्ये पार पडलेल्या ग्रँडमास्टर राऊंड रॉणबन 'रुजाना जोरा ३' च्या पाचव्या फे रीत
मॉन्टेनेग्रोच्या ड्रॅगन कोणसक णवरुद्ध णवजय णमळवनू त्याने हा णकताब पटकावला.
हनषाि िाजा - ६९ वा ग्रैंडमास्टि
• ३ ऑगस्ट २०२१ रोजी पण्ु यातील २० वर्ीय हणर्ात राजा भारताचा ६९ वा बणु द्धबळ
ग्रँडमास्टर ठरला आहे.
• बेल मास्टसा ओपनमध्ये डेणनस वॅग्नरणवरुद्ध खेळल्यानंतर त्याला हा णकताब णमळाला.
• २०१५ मध्ये ग्रीस येथे झालेल्या १४ वर्ााखालील जागणतक यवु ा बणु द्धबळ
चॅणम्पयनणशपमध्ये त्याने भारताचे प्रणतणनणर्धत्व के ले.
• २०१६ मध्ये महाराष्ट्र बणु द्धबळ लीगमध्ये त्याला 'बेस्ट अपकणमगं प्लेयर' म्हिनू
गौरणवण्यात आले.
• तो २०१७ मध्ये आतं रराष्ट्रीय मास्टर झाला आणि तो २०१९ मध्ये णशवछत्रपती
परु स्काराचा मानकरी होता.
आि. िाजा ऋनत्वक - ७० वा ग्रैंडमास्टि
• १९ सप्टेंबर २०२१ रोजी तेलंगिातील वारंगलचा आर. राजा ऋणत्वक हा भारताचा ७०
वा बणु द्धबळ ग्रँडमास्टर ठरला आहे.
• बडु ापेस्ट (हगं ेरी) येथे वेझरके प्झो ग्रँडमास्टर बणु द्धबळ स्पर्धेत चेकोस्लोव्हाणकयाच्या
णफनेक वाक्लावला पराभतू करून त्याने ही कामणगरी के ली.
142 | P a g e
सांकल्प गुप्ता – ७१ वा ग्राँडमास्टि

• संकल्प गप्तु ा हा भारताचा ७१वा बणु द्धबळ ग्रँडमास्टर ठरला आहे.
• मळ
ू नागपरू चा असलेला संकल्प महाराष्ट्राचा दहावा ग्रैंडमास्टर ठरला आहे.
• सणबाया येथे झालेल्या स्पर्धेत ६.५ गिु ासं ह दसु रे स्थान पटकावत त्याने ग्रैंडमास्टर
णकताबासाठी आवश्यक णनकर् पिू ा के ले.
• १८ वर्ीय संकल्पने २४ णदवसातं सलग तीन स्पर्धाा खेळत ग्रैंडमास्टर ठरण्यासाठी तीन
णनकर् पिू ा के ले. यासह तो भारताचा सवाात जलद ग्रँडमास्टर ठरला आहे.
नमत्रभा गुहा- ७२वा ग्रैंडमास्टि
• कोलकात्याचा णमत्रभा गहु ा सणबायामर्धील स्पर्धेदरम्यान णतसरा आणि अणं तम ग्रैंडमास्टर
मानक णमळवनू भारताचा ७२ वा बणु द्धबळ ग्रँडमास्टर ठरला आहे.
नदव्या देशमुख मनहला ग्राँडमास्टि
• नागपरू ची बणु द्धबळपटू णदव्या देशमख
ु ने मणहला ग्रैंडमास्टर हा बणु द्धबळातील महत्वाचा
नॉमा पिू ा के ला. ती भारताची २१वी 'मणहला ग्रँडमास्टर' ठरली आहे.
• हगं ेरीमर्धील बडु ापेस्ट येथे १३ ऑक्टोबर २०२१ रोजी पार पडलेल्या आंतरराष्ट्रीय रे टींग
स्पर्धेत णदव्याने ही कामणगरी के ली.
• मणहला ग्रैंडमास्टरचा नॉमा पिू ा करिारी णदव्या ही महाराष्ट्रातील सवाात कमी वयाची
बणु द्धबळपटू ठरली आहे.
अनभमन्यू नमश्रा
• भारतीय वंशाचा अमेररकन बणु द्धबळपटू अणभमन्यू णमश्रा हा जगातील सवाात तरुि
बणु द्धबळ ग्रैंडमास्टर ठरला आहे.
• वयाच्या १२ वर्ा, ४ मणहने आणि २५ व्या णदवशी त्याने हा णकताब पटकावला. यापवू ी
यक्र
ु े न सजे कजााणकन (१२ वर्ा, ७ मणहने) यांच्या नावावर हा णवक्रम होता.
143 | P a g e
जगािील सवााि िरुण ग्राँडमास्टसा -

ग्राँडमास्टि देश वय
1. अणभमन्यू णमश्रा -- अमेररका -- १२ वर्े, ४ मणहने, २५ णदवस
2. सजे कजााणकन -- यक्र
ु े न -- १२ वर्े, ७ मणहने, ० णदवस
3. गक ु े श डोम्माराजू -- भारत -- १२ वर्े, ७ मणहने, ० णदवस
4. जावोणखर णसदं ारोव -- उझबेणकस्तान -- १२ वर्े, १० मणहने, ५ णदवस
5. प्रज्ञानंर्धा रमेशबाबू -- भारत -- १२ वर्े, १० मणहने, १३ णदवस
अजाुि एरिगेसी -
• भारतीय बणु द्धबळ ग्रँडमास्टर अजानु एररगेसीने ब्रागाक
ं ा (पोतागु ाल) येथे पार पडलेल्या
टेरास डी रॅस-ओस मोंटेस बणु द्धबळ ओपन २०२१ ही स्पर्धाा णजंकली.
• अजानु मळ
ू तेलगं िाच्या वारंगल येथील असनू भारताचा ५४ वा बणु द्धबळ ग्रँडमास्टर
आहे.
ग्राँडमास्टि बद्दल :
• आंतरराष्ट्रीय बणु द्धबळ महासंघाकडून (FIDE) हा णकताब णदला जातो. FIDE ने दसु ऱया
महायद्ध ु ानंतर ग्रँडमास्टरचा बहुमान सरू
ु के ला. १९५० मध्ये २७ खेळाडूंना थेट
ग्रैंडमास्टरचा बहुमान प्रदान करण्यात आला.
• आंतरराष्ट्रीय मास्टरचा बहुमान णमळणवल्यानंतर ग्रँडमास्टर हा बहुमान णमळतो.
ग्रँडमास्टरचा णकताब पटकावण्यासाठी खेळाडूने २५०० एलो गिु आणि तीन णनकर्
(नॉमा) पिू ा करिे गरजेचे असते.
• पणहला भारतीय ग्रँडमास्टर णवश्वनाथन आनंद (१९८८)
• पणहली भारतीय मणहला ग्रँडमास्टर - सब्ु बरमन णवजयालक्षमी
144 | P a g e
• पणहला महाराष्ट्रीयन ग्रँडमास्टर - प्रवीि णठपसे (दसु रा भारतीय)

• जगातील पणहली मणहला ग्रँडमास्टर - नोना गॅणप्रडं ाणश्वली (जॉणजाया)
• आणशयातला पणहला ग्रँडमास्टर यणु जणनयो टोरे (णफणलणपन्स)
• भारतातील सवाांत तरुि ग्रैंडमास्टर - डी. गक
ु ेश
महत्त्वाचे पुिस्काि
भाििित्ि पुिस्काि
• स्थापना - २ जानेवारी १९५४
• णवतरि - २६ जानेवारी (प्रजासत्ताक णदनी)
• भारत सरकारतफे णदला जािारा सवोच्च नागरी परु स्कार
• परु स्काराची णशफारस पतं प्रर्धान राष्ट्रपतीकडे करतात.
• एका वर्ाात जास्तीत जास्त तीन जिांना णदला जातो. (अपवाद १९९९ -४ व्यक्तींना
देण्यात आला)
• स्वरूप - राष्ट्रपती स्वाक्षरीत सनद, णपंपळाच्या पानाचे पदक. (परु स्कारात कोितेही
आणथाक अनदु ान णदले जात नाही.)
• भारतीय प्रार्धान्यक्रमात णवजेत्यांना 'सात-अ' (7A) क्रमांक णदला आहे.
• पणहले णवजेते (१९५४)- १) सी. राजगोपालचारी, २) सवापल्ली रार्धाकृष्ट्िन, ३) सी. व्ही.
रमन
• आत्तापयांत ४८ जिानं ा भारतरत्न देण्यात आला. त्यापैकी १४ जिानं ा मरिोत्तर देण्यात
आला.
• मरिोत्तर भारतरत्न प्राप्त पणहले व्यक्ती लाल बहादरू शािी
• सवाांत तरुि णवजेते - सणचन तेंडुलकर (४० वर्े)
145 | P a g e
• भारतरत्न प्राप्त पणहला खेळाडू- सणचन तेंडूलकर

• परु स्कारप्राप्त अभारतीय १) खान अब्दल
ु गफार खान (१९८७), २) नेल्सन मडं ेला
(१९९०)
• एकमेव नैसणगाकृत (Naturalised) भारतीय नागररक – मदर तेरेसा
• सवाांत वयस्कर - महर्ी र्धोंडो के शव कवे (१०० वर्े)
• सवाात वयस्कर (मरिोत्तर) - मदन मोहन मालवीय (१५३ वर्े)
• सवााणर्धक भारतरत्न - महाराष्ट्र (९), उत्तर प्रदेश (८)
• आत्तापयांत दोन वेळा हा परु स्कार रद्द करण्यात आला. (१९७७ ८० आणि १९९२-९५).
• सरुु वातीला मरिोत्तर परु स्कार देण्याची तरतदू नव्हती, १९६६ मध्ये ती करण्यात आली.
• २०११ पवू ी फक्त साणहत्य, णवज्ञान, कला आणि सावाजणनक सेवा या क्षेत्रात णदला जात
होता. २०११ पासनू कोित्याही क्षेत्रातील व्यणक्तला णदला जातो.
• आत्तापयांत सावाजणनक क्षेत्रातील सवााणर्धक व्यक्तींना हा परु स्कार देण्यात आला आहे.
• भारतीय राज्यघटनेच्या कलम १८(१) नसु ार, परु स्कार णवजेते त्यांच्या नावाचा उपसगा
णकंवा प्रत्यय म्हिनू 'भारतरत्न' हा शब्द वापरू शकत नाहीत. तथाणप, ते त्यांच्या
बायोडेटा, णव्हणजणटंग काडा, लेटर हेड इ. मध्ये 'राष्ट्रपतींद्वारे परु स्कृत भारतरत्न' णकंवा
'भारतरत्न परु स्कार प्राप्तकताा' असे जोडू शकतात.
• १९९२ मध्ये सरकारने सभु ार्चंद्र बोस यांना भारतरत्न देण्याचा णनिाय घेतला होता. परंतु
नेताजींच्या मत्ृ यचू ा कुठलाही परु ावा उपलब्र्ध नसल्याने व त्यांच्या कुटुंबीयांच्या
णवरोर्धामळ
ु े त्यांचे नाव मागे घेण्यात आले.
अलीकडील भाििित्ि पुिस्काि
नवजेिे वषा
• सी.एन. आर. राव २०१४
146 | P a g e
• सणचन तेंडुलकर २०१४

• मदनमोहन मालवीय २०१५
• अटलणबहारी वाजपेयी २०१५
• प्रिव मख
ु जी २०१९
• भपु ेन हजाररका २०१९
• नानाजी देशमख ु २०१९
डॉ. भालचांद्र िेमाडे याांिा फे लोनशप
• साणहत्य अकादमीच्या माध्यमातनू देण्यात येिारा सवोच्च सन्मान म्हिजेच साणहत्य
अकादमीची फे लोणशप ज्येष्ठ लेखक, कादबं रीकार डॉ. भालचद्रं नेमाडे यानं ा जाहीर झाला
आहे.
• मानणचन्ह आणि शाल असे या परु स्काराचे स्वरूप आहे.
• या परु स्कारासाठी साणहत्य क्षेत्रामध्ये अत्यच्ु च कामणगरी के लेल्या साणहणत्यकांची णनवड
के ली जाते.
• डॉ. चद्रं शेखर कंबार याच्ं या अध्यक्षतेखाली झालेल्या साणहत्य अकादमीच्या बैठकीमध्ये
आठ साणहणत्यकांची फे लोणशपसाठी णनवड करण्यात आली. फे लोणशपसाठी णनवडण्यात
आलेले साणहणत्यक
1. रणस्कन बाँड (इग्रं जी)
2. णवनोद कुमार शक्ु ला (णहदं ी)
3. णसरशेंडु मख
ु ोपाध्याय (बगं ाली)
4. मडंु नत लीलावती ( मल्याळम )
5. भालचंद्र नेमाडे (मराठी)
6. तेजवंत णसंग णगल (पंजाबी)
147 | P a g e
7. स्वामी रामभद्राचाया (संस्कृत)

8. इणं दरा पाथासाथी (ताणमळ )
31 वा व्यास सन्माि 2021
• प्रख्यात लेखक असगर वजाहत याच्ं या 'महाबली' या नाटकाची २०२१ सालच्या व्यास
सन्मानासाठी णनवड करण्यात आली आहे. हे पस्ु तक २०१९ मध्ये प्रकाणशत झाले.
• प्रणसद्ध णहदं ी अभ्यासक प्राध्यापक रामजी णतवारी याच्ं या अध्यक्षतेखालील णनवड
सणमतीने ३१ व्या व्यास सन्मानासाठी महाबली या पस्ु तकाची णनवड के ली आहे.
• ५ जलु ै १९४६ रोजी उत्तर प्रदेशातील फतेहपरू णजल्ह्यात जन्मलेले असगर वजाहत हे
णदल्लीच्या जाणमया णमणलया इस्लाणमया णवद्यापीठात णहदं ी णवभागात प्राध्यापक आहेत.
• त्यांना २००९-१० मध्ये णहदं ी अकादमी, णदल्लीतफे 'सवोत्कृष्ट नाटककार' परु स्काराने
सन्माणनत करण्यात आले.
• त्यांना २०२४ मध्ये नाट्यलेखनासाठी संगीत नाटक अकादमी परु स्कार आणि २०१६
मध्ये णदल्ली णहदं ी अकादमीचा सवोच्च शलाका सन्मान देऊन सन्माणनत करण्यात आले.
व्यास सन्मािाबद्दल
• स्थापना १९९९
• परु स्कार देिारी संस्था - के . के . णबलाा फाउंडेशन स्वरूप - ४ लाख रुपये रोख, प्रशस्ती
पत्र आणि सन्मानणचन्ह
• पणहले णवजेते रामणवलास शमाा (१९९१)
• भारतीय साणहत्यातील वर्ाांत प्रकाणशत णहदं ी योगदानासाठी मागील १० साणहत्यासाठी हा
सन्मान णदला जातो.
डॉ. नलांबाळे याांिा सिस्विी सन्माि

148 | P a g e
• ज्येष्ठ लेखक डॉ. शरिकुमार णलंबाळे यांना त्यांच्या 'सनातन' या कादबं रीसाठी ३० वा
सरस्वती सन्मान ३० माचा २०२१ रोजी जाहीर झाला.
• 'सनातन' ही णदणलपराज प्रकाशनाने २०१८ मध्ये प्रकाणशत के लेली कादबं री मघु ल आणि
णब्रणटश कालखडं ावर प्रकाश टाकते.
• या कालखडं ातील भारतीय दणलत आणि आणदवासी समाज व्यवस्थेचे णचत्रि या
कादबं रीत आहे.
• लोकसभा सणचवालयाचे माजी महासणचव डॉ. सभु ार् कश्यप यांच्या सणमतीने सरस्वती
सन्मानासाठी णलंबाळे यांची णनवड के ली.
• तब्बल १९ वर्ाांनी मराठी साणहणत्यकाला हा परु स्कार जाहीर झाला असनू हा परु स्कार
णजंकिारे णलंबाळे णतसरे मराठी साणहणत्यक ठरले आहेत. यापवू ी १९९३ मध्ये नाटककार
णवजय तेंडुलकर यांच्या 'कन्यादान' आणि २००२ मध्ये महेश एलकंु चवार यांच्या 'यगु ान्त'
या पस्ु तकानं ा सरस्वती सन्मान णमळाला होता.
• णलंबाळे हे सरस्वती सन्मान प्राप्त पणहले दलीत लेखक ठरले.
सिस्विी सन्माि -
• परु स्कार देिारी सस्ं था - के . के . णबलाा फाउंडेशन
• स्थापना - १९९९
• पणहले णवजेते - हररवंश राय बच्चन=
• स्वरूप - सन्मानपत्र, सन्मानणचन्ह आणि १५ लाख रुपये रोख
• भारतीय संणवर्धानाच्या आठव्या अनसु चू ीतील २२ भार्ांमर्धील पस्ु तकांचे अवलोकन
करून दरवर्ी एका लेखकास हा परु स्कार णदला जातो.
आांिििाष्ट्रीय स्ििाविील पुिस्काि
िोबेल पुिस्काि
149 | P a g e
• स्थापना - १९०१ (आल्िे ड नोबेल यांच्या स्मरिाथा)

• अथाशािातील नोबेल परु स्काराची स्थापना - १९६८ (पणहला परु स्कार - १९६९) णवतरि
दरवर्ी १० णडसेंबर रोजी (स्टॉकहोम, स्वीडनची राजर्धानी).
• शातंतच्या परु स्काराचे णवतरि ओस्लो (नॉवेची राजर्धानी) येथे होते.
• १९४० आणि १९४२ मध्ये हा परु स्कार णदला गेला नाही.
• हा परु स्कार मरिोत्तर णदला जात नाही. एका वेळी जास्तीत जास्त ३ व्यक्तींना णवभागनू
णदला जातो.
• सवाांत तरुि णवजेती - मलाला यसु फ
ू झाई (१७ वर्े) (पाणकस्तान) (शातं तेचा नोबेल,
२०१४)
• सवाांत वयोवद्ध
ृ णवजेता जॉन बी. गडु इनफ (९७ वर्े) (रसायनशािाचा नोबेल, २०१९)
• महात्मा गांर्धींना १९३७, १९३८, १९३९, १९४७, १९४८ असे आत्तापयांत पाच वेळा
नामांकन णमळाले.
• २०२१ पयांत ५८ मणहलानं ा नोबेल परु स्कार देण्यात आला.
• नोबेल परु स्कार णवजेती पणहली मणहला - मेरी क्यरु ी
• दोनदा नोबेल परु स्कार णजंकिारी एकमेव मणहला - मेरी क्यरु ी
• २०२१ पयांत ९४७ व्यक्ती आणि २८ सघं टनानं ा (एकूि ९७५)
• नोबेल 1 परु स्कार देण्यात आला आहे.
• एकापेक्षा जास्त वेळा नोबेल परु स्कार णजंकिाऱया संस्था -
1) रे डक्रॉस (१९१७, १९४४, १९६३) (शांतता)
2) UNHCR (१९५४, १९८०) (शांतता)
एकापेक्षा जास्ि वेळा िोबेल नजांकणािे व्यक्ती :
1. मेरी क्यरु ी १९०३ (भौणतकशाि), १९११ (रसायनशाि)

150 | P a g e
2. जॉन बाडीन - भौणतकशाि (१९५६, १९७२)

3. णलनस पॉणलगं - रसायनशाि (१९५४), शांतता (१९६२)
4. िे डररक सगं ेर - रसायनशाि (१९५८, १९८०)
के वळ दोि व्यक्तींिा मिणोत्ति प्रदाि
1. एरीक एक्सेल कालाफेल्ट - स्वीडनचे कवी (१९३१-साणहत्य)
2. डॅग हॅमरशोल्ड - UN चे माजी सरणचटिीस (१९६१-शातं ता)
िोबेल नवजेिे भाििीय/भाििीय वांशाचे व्यक्ती:
व्यक्ती वषा नवषय
• रवींद्रनाथ टागोर १९१३ साणहत्य
• चद्रं शेखर व्यंकट रामन १९३० भौणतकशाि
• डॉ. हरगोणवंद खरु ािा १९६८ वैद्यकशाि
• मदर तेरेसा १९७९ शांतता
• डॉ. सब्रु मण्यम चद्रं शेखर १९८३ भौणतकशाि
• डॉ. अमत्या सेन १९९८ अथाशाि
• व्ही. एस. नायपॉल २००१ साणहत्य
• व्यक
ं टरामन रामकृष्ट्ि २००९ रसायनशाि
• कै लास सत्याथी २०१४ शांतता
• अणभणजत बॅनजी २०१९ अथाशाि
२०२१ मिील िोबेल पुिस्काि नवजेिे -
• एकूि १३ जिांना यावर्ी नोबेल परु स्कार जाहीर झाले. त्यामध्ये के वळ माररया रे सा या
एका मणहलेचा समावेश आहे.

151 | P a g e
वैद्यकशास्त्र
• डॉ. डेणव्हड ज्यणु लयस अमेररका
• डॉ. आडाम पॅटापॉणशयन अमेररका
भौनिकशास्त्र
• स्यक
ु ु रो मनाबे अमेररकन-जपानी
• क्लॉस हॅझलमन जमानी
• णगओरणगओ पाररसी इटली
िसायिशास्त्र
• डॉ. बेंजाणमन णलस्ट जमानी
• डॉ. डेणव्हड मॅकणमलन स्कॉणटश
सानहत्य
• अब्दल
ु रझाक गरु नाह टाझं ाणनया
शाांििा
• माररया रे सा णफणलपाइन्स
• णदणमत्री मरु ातोव रणशया
अथाशास्त्र
• डेणव्हड काडा कॅ नेणडयन-अमेररकन
• जोशआ
ु अँणग्रस्ट इस्रायली-अमेररकन

152 | P a g e
• णगडो इम्बन्स डच-अमेररकन

बुकि पुिस्काि 2029
• णवजेते - डेमन गॅलगट (दणक्षि आणिका)
कादबां िी - द प्रॉनमस (The Promise)
• गॅलगट यांना यापवू ी २००३ आणि २०१० मध्ये दोनदा नामांकन णमळाले होते.
• ‘द प्रॉणमस’ हे गॅलगट यांचे नववे पस्ु तक असनू त्यामध्ये श्वेतविीय आणिकन कुटुंबाची
कथा आहे.
• मागील वर्ी हा परु स्कार स्कॉणटश लेखक डग्लस स्टुअटा यानं ा 'शगु ी बेन' या
कादबं रीसाठी णमळाला होता.
• नाणदन गॉणडामर आणि जेएम कोएत्झी यांच्यानतं र बक
ु र परु स्कार णवजेते गॅलगट णतसरे
दणक्षि आणिकन साणहणत्यक ठरले आहेत. जेएम कोएत्झी यानं ा दोन वेळा बक ु र परु स्कार
णमळाला आहे.
गॅलगट याांची पुस्िके -
1. A Sinless Season (पणहली कादबं री)
2. Small Circle of Beings
3. The Beautiful Screaming of Pigs
4. The Quarry
5. The Good Doctor (बक
ु रसाठी नामांकन)
6. The Impostor
7. In a Strange Room (बक
ु रसाठी नामाक
ं न)
8. Arctic Summer
153 | P a g e
9. The Promise
पुिस्कािाबद्दल
• सरुु वात १९६९
• स्वरूप - ५०,००० पाउंड
• परु स्कार देिारी संस्था - क्रॅकस्टाटा (२०१९ पासनू )
• पवू ीची नावे - बक
ु र प्राईझ फॉर णफक्शन (१९६९-२००१), मॅन
बुकि पुिस्काि (२००२-१९)
• इग्रं जीत णलणहलेल्या आणि णब्रटन णकंवा आयलांडमध्ये प्रकाणशत झालेल्या सवोत्कृष्ट
कादबं रीला दरवर्ी बक ु र परु स्कार णदला जातो.
• सरुु वातीला हा परु स्कार णब्रटन, आयलांड, णझम्बाब्वे आणि राष्ट्रकुल मर्धील लेखकापं रु ता
मयााणदत होता. २०१४ पासनू , इग्रं जीमध्ये णलणहलेल्या आणि णब्रटनमध्ये प्रकाणशत
झालेल्या कोित्याही कादबं रीसाठी हा परु स्कार खल ु ा आहे.
अलीकडील काही नवजेिे
वषा नवजेिे सानहत्य
देश
• २०१६ पॉल बेटी The Sellout
अमेररका
• २०१७ जॉजा साँडसा Lincoln in the Bardo
अमेररका
• २०१८ ऍना बन्सा Milkman
यक
ुे

154 | P a g e
• २०१९ बनााणडान एव्हाररस्टो Girl, Woman, Other यक

ुे
• मागररट अॅटवडु The Testaments
कॅ नडा
• २०२० डग्लस स्टुअटा Shuggie Bain
स्कॉटलडं
भाििीय नवजेिे
नवजेिे वषा सानहत्य
• अरुंर्धती रॉय १९९७ The God of Small Things
• णकरि देसाई २००६ The Inheritance of Loss
• अरणवदं आणदगा २००८ The White Tiger
िॅमि मॅगसेसे पुिस्काि 2029
• आवत्तृ ी - ६३ वी (स्थापना १९५७)
• परु स्कार देिारी संस्था - द रमॅन मगॅसेसे अवॉडा फौंडेशन (मणनला) स्वरूप - प्रशस्ती पत्र,
स्मणृ तणचन्ह आणि रोख रक्कम
• णफणलपाईन्स प्रजासत्ताकाचे णतसरे राष्ट्रपती रॅ मन मॅगसेसे यांच्या. नावावरून परु स्काराला
नाव देण्यात आले आहे.
• हा परु स्कार दरवर्ी ३१ ऑगस्ट रोजी णफणलपाइन्सची राजर्धानी मणनला येथे एका
औपचाररक समारंभात प्रदान के ला जातो.
• २००९ पयांत हा परु स्कार पारंपाररकपिे पाच श्रेिींमध्ये देण्यात येत होता शासकीय -
सेवा; सावाजणनक सेवा; सामदु ाणयक नेतत्ृ व ; पत्रकाररता, साणहत्य आणि सजानशील
संवाद कला; शांतता आणि आंतरराष्ट्रीय समज.

155 | P a g e
• तथाणप, २००९ पासनू रॅ मन मॅगसेसे परु स्कार फाउंडेशन दरवर्ी उभरते नेतत्ृ व क्षेत्रातील
परु स्कारप्राप्त व्यक्तींची णनवड करते.
• हा परु स्कार आतं रराष्ट्रीय स्तरावर आणशयातील 'नोबेल परु स्कार' म्हिनू ओळखला
जातो.
२०२१ चे नवजेिे
नवजेिे देश क्षेत्र
• डॉ. णफरदौसी कादरी बांगलादेश लस शािज्ञ
• महु म्मद अमजद साणकब पाणकस्तान सक्षू मणवत्त प्रिेते
• रॉबटो बेलन णफणलपाइन्स णफशर आणि सामदु ाणयक
पयाावरिवादी
• स्टीव्हन मन्ु सी अमेररका मानवाणर्धकार
कायाकते
• वॉचडॉक इडं ोनेणशया तपास
पत्रकाररताशी संबंणर्धत समहू
िाज्य स्ििाविील पुिस्काि

महािाष्ट्र भूषण पुिस्काि 2020
• प्रणसद्ध गाणयका आशा भोसले यांना २०२० या वर्ीचा महाराष्ट्र भर्ू ि परु स्कार जाहीर
झाला. २५ माचा २०२१ रोजी मख्ु यमंत्री उद्धव ठाकरे यांच्या अध्यक्षतेखाली महाराष्ट्र
भर्ू ि परु स्कार णनवड सणमतीने घोर्िा के ली.
• महाराष्ट्र भर्ू ि परु स्कार प्राप्त आशा भोसले १७ व्या व्यक्ती आणि चौर्थया मणहला ठरल्या
आहेत.
156 | P a g e
पुिस्कािाबद्दल -
• महाराष्ट्र सरकारचा सवोच्च नागरी परु स्कार.
• सरुु वात - १९९६
• स्वरूप - १० लाख रुपये रोख, स्मणृ तणचन्ह आणि प्रशणस्तपत्र
• सरुु वातीला साणहत्य, कला, क्रीडा आणि णवज्ञान या क्षेत्रांसाठी हा परु स्कार णदला जात
होता. नतं र त्यामध्ये सामाणजक काया, पत्रकाररता, सावाजणनक प्रशासन आणि आरोग्य
सेवा या क्षेत्राचं ा समावेश करण्यात आला.
आत्तापयांिचे नवजेिे.
वषा नवजेिे
• १९९६ परुु र्ोत्तम लक्षमि देशपांडे
• १९९७ लता मगं ेशकर
• १९९९ णवजय भटकर
• २००१ सणचन तेंडूलकर
• २००२ भीमसेन जोशी
• २००३ अभय आणि रािी बंग
• २००४ बाबा आमटे
• २००५ रघनु ाथ माशेलकर
• २००६ रतन टाटा
• २००७ रामराव णकशनराव पाटील
• २००८ नाना र्धमााणर्धकारी
• २००८ मंगेश पाडगावकर
157 | P a g e
• २००९ सल
ु ोचना लाटकर
• २०१० जयतं नारळीकर
• २०११ अणनल काकोडकर
• २०१५ बाबासाहेब परु ं दरे
• २०२१ आशा भोसले
नवांदा किांदीकि जीवि गौिव
• प्रणतष्ठेचा णवदं ा करंदीकर जीवनगौरव परु स्कार यदं ा ज्येष्ठ साणहणत्यक रंगनाथ पठारे यांना
जाहीर झाला आहे.
• मराठी भार्ेचा प्रसार, प्रचारासाठी भरीव योगदान णदल्याबद्दल त्यांना हा परु स्कार जाहीर
झाला.
• मराठी भार्ा णवभागातफे हा परु स्कार णदला जातो. पाच लाख रुपये रोख, मानणचन्ह व
मानपत्र असे 'णवदं ा करंदीकर जीवन गौरव परु स्कारा'चे स्वरूप आहे.
• २०१२-१३ पासनू हा परु स्कार प्रदान करण्यात येतो. मराठी भार्ा णवभागाचे अन्य
परु स्कार :
• श्री. प.ू भागवत परु स्कार शब्दालय प्रकाशन (तीन लाख रुपये, मानणचन्ह व मानपत्र असे
परु स्काराचे स्वरूप आहे.)
• मराठी भार्ा अभ्यासक परु स्कार - डॉ. सर्धु ीर रसाळ (परु स्काराचे स्वरूप दोन लाख रुपये,
मानणचन्ह व मानपत्र असे आहे.)
• कणववया मगं ेश पाडगावकर भार्ा सवं र्धाक परु स्कार सजं य जनादान भगत आणि मराठी
साणहत्य पररर्द, आध्रं प्रदेश (दोन लाख रुपये, मानणचन्ह व मानपत्र असे परु स्काराचे
स्वरूप आहे.)
प्रा. िांगिाथ पठािे :

158 | P a g e
• साणहत्य क्षेत्रात दमदार कथा, कादबं री आणि परखड समीक्षक म्हिनू प्रा. रंगनाथ पठारे
ओळखले जातात.
• त्यानं ी महाराष्ट्र सरकारने नेमलेल्या अणभजात मराठी भार्ा सणमती व अणभजात मराठी
भार्ा मसदु ा उपसणमतीचे अध्यक्ष, साणहत्य अकादमी मराठी भार्ा सल्लागार सणमती,
महाराष्ट्र राज्य साणहत्य आणि संस्कृती मंडळाचे सदस्य, वाङ्मय परु स्कार णनवड सणमत्यांचे
अध्यक्ष व सदस्यपद भर्ू णवलेले आहे.
• 'णदवे गेलेले णदवस' या कादबं रीने त्याच्ं या लेखन प्रवासाला सरुु वात झाली.
• १९९९ मध्ये त्याच्ं या 'ताम्रपट' या कादबं रीला साणहत्य अकादमीचा परु स्कार णमळाला
आहे.
• कादबं री - भर चौकातील अरण्यरुदन, दःु खाचे श्वापद, टोकदार सावलीचे वतामान, कंु ठे चा
लोलक. कथासंग्रह अनभु व णवकिे आहे, शंखातला मािसू
मास्टि दीिािाथ मांगेशकि पुिस्काि
• दीनानाथ स्मतृ ी प्रणतष्ठानच्या वतीने देण्यात येिारे वर्ा २०२० साठीचे मास्टर दीनानाथ
मगं ेशकर स्मतृ ी परु स्कार २४ एणप्रल २०२१ रोजी त्याच्ं या ७९ व्या स्मणृ तणदनी जाहीर
करण्यात आले. १,११,००० रुपये असे या परु स्काराचे स्वरूप आहे.
क्षेत्रनिहाय पुिस्काि नवजेिे -
कला क्षेत्र -
१) शणमाला टागोर (अणभनेत्री)
२) प्यारे लाल शमाा (संगीतकार)
३) प्रेम चोप्रा (अणभनेते)
४) नाना पाटेकर (अणभनेते)
वैद्यकीय क्षेत्र
159 | P a g e
१) डॉ. प्रतीत समार्धानी

२) डॉ. राजू शमाा
३) डॉ. णनणशत शहा
४) डॉ. अणश्वन मेहता
५) डॉ. जनादान णनंबाळकर
अन्य नवजेिे -
१) सतं ोर् आनदं (गीतकार)
२) मीना खडीकर (संगीतकार)
३) उर्ा मंगेशकर (गाणयका संगीतकार)
४) संजय राऊत (दै. सामनाचे कायाकारी संपादक)
योजिा व उपक्रम
कें द्र सिकािच्या योजिा
पीएम पोषण योजिा
• पतं प्रर्धान नरें द्र मोदी याच्ं या अध्यक्षतेखालील आणथाक व्यवहारावरील कॅ णबनेट सणमतीने
२९ सप्टेंबर २०२१ रोजी २०२१-२२ ते २०२५-२६ या पाच वर्ाांच्या कालावर्धीसाठी
'मध्यान्ह भोजन योजना' सरू ु ठे वण्यास मान्यता णदली.
• सरकारी आणि अनदु ाणनत शाळामं र्धील राष्ट्रीय मध्यान्ह भोजन योजना आता 'पीएम
पोर्ि योजना' म्हिनू ओळखली जािार आहे.
योजिेि किण्याि आलेले काही बदल -

160 | P a g e
• ही योजना प्राथणमक वगाातील सवा ११.८० कोटी मल ु ांव्यणतररक्त शासकीय आणि

शासनाद्वारे अनदु ाणनत प्राथणमक शाळांच्या पवू ा प्राथणमक णकंवा बालवाणटकामध्ये
णशकिाऱया णवद्यार्थयाांपयांत णवस्ताररत करण्यात येिार आहे.
• 'णतथी भोजना'च्या संकल्पनेला मोठ्या प्रमािात प्रोत्साहन णदले जाईल. णतथीभोजन हा
एक सामदु ाणयक सहभाग कायाक्रम असनू त्यात लोक णवशेर् प्रसंगी/सिांवाराला मल ु ांना
णवशेर् अन्न परु वतात.
• मल
ु ानं ा णनसगााचा आणि बागकामाचा अनभु व णमळावा यासाठी शाळामं ध्ये शालेय पोर्ि
बागांच्या (School Nutrition Gardens) णवकासास सरकार प्रोत्साहन देत आहे. ३
लाखांहून अणर्धक शाळांमध्ये या बागा णवकणसत करण्यात आल्या आहेत.
• योजनेचे सामाणजक लेखापरीक्षि सवा णजल्ह्यांमध्ये अणनवाया करण्यात आले आहे.
• अॅणनणमयाचा उच्च प्रसार असलेले णजल्हे तसेच महत्वाकांक्षी णजल्ह्यांमध्ये मल
ु ांना परू क
पोर्ि घटक परु वण्यासाठी णवशेर् तरतदू करण्यात आली आहे.
• स्थाणनक पातळीवर उपलब्र्ध साणहत्य आणि भाज्यांवर आर्धाररत पाककृती आणि
नाणवन्यपिू ा मेनंनू ा प्रोत्साहन देण्यासाठी गाव पातळीपासनू राष्ट्रीय स्तरापयांत सवा स्तरांवर
पाककला स्पर्धाांना प्रोत्साहन णदले जाईल.
• योजनेच्या अमं लबजाविीमध्ये शेतकरी उत्पादक संस्था (FPO) आणि मणहला बचत
गटांच्या सहभागास प्रोत्साहन णदले जाईल. स्थाणनक आणथाक वाढीसाठी स्थाणनक
पातळीवर उगवलेल्या पारंपाररक खादयपदाथाांच्या वापराला प्रोत्साहन णदले जाईल.
• या योजनेचा लाभ देशभरातील ११.२० लाख शाळांमर्धील ११.८० कोटी णवद्यार्थयाांना
णमळिार आहे.
मध्यान्ह भोजि योजिा :

• सरुु वात - १५ ऑगस्ट १९९५ (कें द्र परु स्कृत योजना)
161 | P a g e
• प्राथणमक णशक्षिासाठी राष्ट्रीय पोर्ि सहाय्य कायाक्रम (National Programme of

Nutritional Support to Primary Education) म्हिनू या कायाक्रमाची सरुु वात
झाली.
• २००४ मध्ये, हा कायाक्रम मध्यान्ह भोजन योजना (Mid Day Meal) म्हिनू नव्याने
सरू
ु करण्यात आला.
• प्रमखु मत्रं ालय - णशक्षि मत्रं ालय (मानव ससं ार्धन णवकास मत्रं ालय)
• उद्देश- उपासमार आणि कुपोर्िाचे उच्चाटन करिे, शाळे त प्रवेश आणि उपणस्थती
वाढविे, णवणवर्ध जातींमध्ये समाजकारि सर्धु ारिे, तळागाळात णवशेर्त: मणहलांना
रोजगार देिे.
• प्राथणमक णशक्षिाच्या सावात्रीकरिाचे ध्येय साध्य करण्यासाठी हा जगातील सवाात मोठा
शालेय भोजन कायाक्रम मानला जातो.
• लाभाथी - समग्र णशक्षा अतं गात सहाय्यप्राप्त सरकारी आणि अनदु ाणनत शाळा तसेच
मदरशांतील सवा मलु े या योजनेच्या अतं गात येतात.
• योजनेअतं गात इयत्ता पणहली ते आठवीपयांत णशकिाऱया सहा ते चौदा वयोगटातील
प्रत्येक मल
ु ाला कमीत कमी २०० णदवस णशजवलेले अन्न णदले जाते.
मध्यान्ह भोजि योजिा नियम २०१५ िुसाि
• शाळे तच मल
ु ांना जेवि णदले जाईल.
• र्धान्य उपलब्र्ध नसल्यामळ
ु े णकंवा इतर कोित्याही कारिामळ
ु े कोित्याही णदवशी शाळे त
दपु ारचे जेवि णदले जात नसेल तर राज्य सरकार पढु ील मणहन्याच्या १५ तारखेपयांत अन्न
सरु क्षा भत्ता देईल.
• बालकांचा मोफत आणि सक्तीच्या णशक्षिाचा अणर्धकार अणर्धणनयम, २००९ अतं गात
'शाळा व्यवस्थापन सणमती' माध्यान्ह भोजन योजनेच्या अमं लबजाविीवर देखरे ख करे ल.
पोषणासबां ांनिि मािके
162 | P a g e
• याअतं गात, प्राथणमक स्तरासाठी (पणहली ते पाचवी) ४५० कॅ लरीज ऊजाा व १२ ग्रॅम
प्रणथने आणि उच्च प्राथणमक स्तरासाठी (सहावी ते आठवी) ७०० कॅ लरीज व २० ग्रॅम
प्रणथनांच्या पोर्ि मानकांसह णशजवलेले अन्न प्रदान के ले जाते.
• प्राथणमक वगाातील मल
ु ाच्ं या आहारात १०० ग्रॅम अन्नर्धान्य, २० ग्रॅम कडर्धान्ये, ५० ग्रॅम
भाजीपाला आणि ५ ग्रॅम तेल व चरबी (Fats) यांचा समावेश असेल.
• उच्च प्राथणमक शाळे तील मल ु ांच्या आहारात १५० ग्रॅम अन्नर्धान्य, ३० ग्रॅम कडर्धान्ये,
७५ ग्रॅम भाज्या आणि ५ ग्रॅम तेल आणि मेद अणनवाया करण्यात आले आहे.
उज्ज्वला 2.0 योजिा
• पतं प्रर्धान नरें द्र मोदी यानं ी १० ऑगस्ट २०२१ रोजी महोबा (बदंु ल े खडं , उत्तर प्रदेश) येथनू
प्रर्धानमत्रं ी उज्ज्वला योजनेच्या दसु ऱया टप्प्याला सरुु वात के ली.
• या योजनेअतं गात, लाभार्थयाांना अणतररक्त १० दशलक्ष LPG (Liquefied Petroleum
Gas) कनेक्शन णदले जातील.
• तसेच सरकारने ५० णजल्ह्यांमर्धील २१ लाख घरांना पाईपयक्त
ु गॅस परु वण्याचेही लक्षय
ठे वले आहे.
प्रिािमांत्री उज्ज्वला योजिा -
• सरुु वाि - १ मे २०१६ (बाणलया, उत्तर प्रदेश येथनू )
• मांत्रालय - पेरोणलयम आणि नैसणगाक वायू मंत्रालय
• उद्देश - १) मणहलांचे सक्षमीकरि आणि त्यांच्या आरोग्याचे रक्षि, २) अशद्ध ु
स्वयंपाकाच्या इर्धं नामळु े होिाऱया मत्ृ यंचू ी संख्या कमी करिे, ३) घरातील जीवाश्म इर्धं न
ज्वलनाने वायू प्रदर्ू िामळ ु े होिाऱया गंभीर श्वसन रोगांपासनू लहान मल ु ांना वाचविे..

163 | P a g e
• वैणशष्ट्य या योजनेअतं गात प्रत्येक एलपीजी कनेक्शनसाठी BPL कुटुंबांना १६००

रुपयांची आणथाक मदत णदली जाते.
• लक्षय - उज्ज्वला १.० अतं गात, माचा २०२० पयांत दाररद्र्य रे र्ख
े ालील (BPL)
कुटुंबातं ील ५० दशलक्ष मणहलानं ा LPG कनेक्शन देण्याचे लक्षय होते.
• पणहल्या टप्प्यात दणलत आणि आणदवासी समदु ायासह ८ कोटी गरीब कुटुंबानं ा मोफत
LPG कनेक्शन देण्यात आले.
• ऑगस्ट २०१८ मध्ये या योजनेअतं गात मणहलांच्या इतर सात श्रेिींचा (एससी/एसटी
इत्यादी) समावेश करण्यात आला आहे.
अमृि मोहीम
• पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांनी १ ऑक्टोबर २०२१ रोजी 'अटल णमशन फॉर ररज्यवु नेशन अँड
अबान रान्सफॉमेशन'चा (AMRUT 2.0) सरू ु के ला.
• दसु रा टप्पा समु ारे ४,७०० शहरी स्थाणनक संस्थामर्धील सवा घरांना पािी परु वठ्याच्या
दृष्टीने १००% कव्हरे ज प्रदान करिे हे अमतृ २.० चें लक्षय आहे.
• स्टाटाअप आणि उद्योजकांना (सावाजणनक खाजगी भागीदारीने) प्रोत्साणहत करून
आत्मणनभार भारताच्या उपक्रमाला प्रोत्साहन देिे हा या योजनेचा उद्देश आहे.
काय आहे मोहीम ?
• AMRUT चे पिू ा रूप Atal Mission fc Rejuvenation and Urban
Transformation
• सरुु वात २५ जनू २०१५

164 | P a g e
• प्रमख ु मंत्रालय गहृ णनमााि आणि शहरी व्यवहार मंत्रालय उद्देश - शहरी पररवतानासाठी
परु े से मजबतू साडं पािी नेटवका आणि पािी परु वठा सणु नणित करू शकिाऱया पायाभतू
सणु वर्धा स्थापन करिे.
• जवाहरलाल नेहरू राष्ट्रीय शहरी नतू नीकरि मोणहमेचे (JNNURM) नामकरि अमतृ
असे करण्यात आले आहे. JNNURM ही योजना ३ णडसेंबर २००५ रोजी सरुु करण्यात
आली होती.
• अमतृ अतं गात राज्य वाणर्ाक कृती योजना सादर करिारे राजस्थान हे देशातील पणहले
राज्य आहे.
• २०२२ पयांत सवाांसाठी गहृ णनमााि योजना आणि अमतृ मोहीम एकाच णदवशी सरुु
करण्यात आली आहे. पणहल्या टप्प्यातील कामणगरी -
• अमतृ णमशन अतं गात शहरांमध्ये १.१४ कोटी नळ जोडण्यांसह एकूि ४.१४ कोटी
जोडिी साध्य करण्यात आली आहे.
• ४७० शहरांमध्ये क्रेणडट रे णटंगचे काम पिू ा झाले आहे. यापैकी १६४ शहरांना
'Investible Grade Rating' (IGR) प्राप्त झाले आहे, ज्यामध्ये ३६ शहरांना A- णकंवा
त्यापेक्षा जास्त दजाा देण्यात आला आहे.
• १० शहरी स्थाणनक संस्थानी म्यणु नणसपल बॉण्ड्सद्वारे ३८४० कोटी रुपये उभारले आहेत.
प्रिािमांत्री जि आिोग्य योजिा
चचेि का आहे ?
• आयष्ट्ु मान भारत प्रर्धानमंत्री जन आरोग्य योजना (AB PM-JAY ) लागू करण्यासाठी
जबाबदार संस्था 'राष्ट्रीय आरोग्य प्राणर्धकरिाने' योजनेअतं गात आरोग्य लाभ पॅकेजमध्ये
सर्धु ारिा के ली आहे.
• आरोग्य लाभ पॅकेजच्या (HBP 2.2) सर्धु ाररत आवत्तृ ीमध्ये आयष्ट्ु मान भारत
योजनेअतं गात काही पॅकेजेसचे दर २०% ते ४००% पयांत वाढवण्यात आले आहेत.
165 | P a g e
• काळ्या बरु शीशी (black fungus) संबंणर्धत एका नवीन अणतररक्त वैद्यकीय व्यवस्थापन
पॅकेजचा देखील योजनेत समावेश करण्यात आला आहे.
काय आहे योजिा ?
• सरुु वात - २३ सप्टेंबर २०१८
• जगातील सवाात मोठी आरोग्य हमी णवमा योजना आहे. ही योजना भारतातील सावाजणनक
आणि खाजगी सचू ीबद्ध रुग्िालयांमध्ये दय्ु यम आणि ततृ ीयक आरोग्य उपचारांसाठी
लाभार्थयाांना प्रणत कुटुंब ५ लाख रुपयांपयांत णनर्धी प्रदान करते.
• व्याप्ती १०.७४ कोटीहून अणर्धक गरीब आणि वणं चत कुटुंबानं ा (णकंवा समु ारे ५० कोटी
लाभाथी) या योजनेअंतगात लाभ णमळू शकतो.
• या योजनेमध्ये लाभाथीला सेवा स्थळावर कॅ शलेस आरोग्य सेवा उपलब्र्ध करून णदली
जाते.
• राष्ट्रीय आरोग्य प्राणर्धकरि (NHA-National Health Authority) ही देशभरात
योजनेच्या अमं लबजाविीसाठी प्रमख ु सस्ं था आहे. ही योजना मध्यवती क्षेत्रातील काही
घटकासं ह कें द्र परु स्कृत योजना आहे.
• लाभाथी कुटुंबाचं ी णनवड ग्रामीि व शहरी भागातील णनवडक वणं चतता आणि
व्यावसाणयक णनकर्ाच्ं या आर्धारावर २०११ च्या सामाणजक, आणथाक आणि जात
जनगिनेतनू (SECC) करण्यात येते.
• पणिम बंगाल, णदल्ली (NCT) आणि ओणडशा वगळता सवा राज्ये आणि कें द्रशाणसत
प्रदेशामं ध्ये ही योजना लागू आहे.
योजिेअांिगाि पात्रिा –
• या योजनेअतं गात कुटुंब आकार, वय णकंवा णलगं यावर कोितीही मयाादा नाही.
• या योजनेअतं गात, आर्धीपासनू अणस्तत्वात असलेल्या णवणवर्ध वैदयकीय अटी आणि
गभं ीर आजार पणहल्या णदवसापासनू सरं णक्षत आहेत.
166 | P a g e
• रुग्िालयात दाखल होण्याच्या ३ णदवस आर्धी आणि णडस्चाजानंतर १५ णदवस

णक्लणनकल उपचार, आरोग्य उपचार आणि और्र्धे मोफत उपलब्र्ध आहेत.
• ही एक पोटेबल योजना आहे म्हिजेच लाभाथी देशभरातील कोित्याही सावाजणनक
णकंवा खाजगी रुग्िालयात त्याचा लाभ घेऊ शकतात.
• योजनेमध्ये और्र्धे, णनदान सेवा, णफणजणशयन फी, रूम फी, ICU शल्ु क इत्यादी सारख्या
समु ारे १२९३ प्रणक्रया आणि पॅकेज (मोफत) समाणवष्ट आहेत.
आिोग्य मांथि ३.०

• आयष्ट्ु मान भारत-प्रर्धानमत्रं ी जन आरोग्य योजनेला (AB PMJAY) ३ वर्े पिू ा
झाल्याणनणमत्ताने आरोग्य मथन ३.० या कायाक्रमाचे आयोजन करण्यात आले.
• आयोजक - राष्ट्रीय आरोग्य प्राणर्धकरि
• कालावर्धी - २३ ते २७ सप्टेंबर २०२१ आरोग्य र्धारा २.० सत्र
• आयष्ट्ु मान भारत प्रर्धानमत्रं ी जन आरोग्य योजना (AB-PMJAY) कायाक्रमाची
भारतातील गरीब कुटुंबापं यांत पोहोच वाढवण्यासाठी आणि योजनेबद्दल जागरूकता
णनमााि करण्यासाठी कें द्रीय आरोग्य आणि कुटुंब कल्याि मंत्री मनसख
ु मांडवीय यांनी
'आरोग्य र्धारा २.०' या आभासी सत्राचे उद्घाटन के ले.
• १८ ऑगस्ट २०२१ रोजी AB-PMJAY योजनेअतं गात रुग्िालयात दाखल झालेल्या
आणि उपचार घेतलेल्या लोकांचा २ कोटीचा टप्पा पार के ल्याणनणमत्ताने या सत्राचे
आयोजन करण्यात आले होते.

167 | P a g e
• आयुष्ट्माि नमत्र – या अतं गात सामान्य लोकांमध्ये AB-PMJAY या योजनेबद्दल

जागरूकता पसरवतील असे स्वयसं ेवक जन आरोग्य योजनेशी जोडले जातील. जे कमी
णशणक्षत लोक या योजनेचा लाभ घेऊ शकत नाहीत, त्यांना 'आयष्ट्ु मान णमत्र स्वयंसेवक'
योजनेचा लाभ घेण्यासाठी मदत करतील. तसेच लाभार्थयाांचे बनलेले 'आयष्ट्ु मान काडा'
णमळवण्यास त्याना मदत करतील.
• आयुष्ट्माि अनिकाि पत्र- या योजनेअतं गात रुग्िालयात जािाऱया कोित्याही व्यक्तीला
जन आरोग्य योजनेचे लाभाथी म्हिनू त्याला कोिते अणर्धकार आहेत आणि कोित्या
सणु वर्धा णमळू शकतात ही माणहती या पत्राद्वारे णदली जाईल.
• आयुष्ट्माि अनभिांदि पत्र -हे एक र्धन्यवाद पत्र आहे. AB - PMJAY अतं गात
उपचारानंतर णडस्चाजाच्या वेळी या योजनेच्या लाभार्थयाांना हे पत्र णदलले जाईल.
MPLADS योजिा पुन्हा लागू
• दोन वर्े स्थणगत करण्यात आलेली खासदार स्थाणनक क्षेत्र णवकास 16 योजना
(MPLADS Parliament Local Area - Development Scheme) पन्ु हा लागू
करण्याचा णनिाय १० नोव्हेंबर २०२१ रोजी कें द्र सरकारने घेतला.
• कोरोना साथरोगाच्या आपत्तीनंतर एणप्रल २०२० मध्ये दोन वर्ाांसाठी ही योजना स्थणगत
करण्यात आली होती व ७ हजार ९०० कोटी रुपये भारतीय संणचत णनर्धीत जमा करण्यात
आले होते.
• ही योजना दोन आणथाक वर्ाांसाठी (२०२०-२१ आणि २०२१ २२) णनलंणबत करण्यात
आली होती परंतु आंणशक स्वरुपात योजना सरुु करण्याची घोर्िा करण्यात आली आहे.
• त्यामळ
ु े खासदारांना वाणर्ाक मंजरू ५ कोटींऐवजी २ कोटी रुपये देण्यात येिार आहेत.
काय आहे योजिा ?
• णडसेंबर १९९३ मध्ये ही योजना जाहीर करण्यात आली होती.
168 | P a g e
उद्देश –
• णपण्याचे पािी, प्राथणमक णशक्षि, सावाजणनक आरोग्य, स्वच्छता आणि रस्ते इत्यादी
क्षेत्रांमध्ये णटकाऊ सामदु ाणयक मालमत्ता णनमााि करण्यावर णवशेर् भर देऊन खासदारांना
प्रामख्ु याने त्यांच्या संबंणर्धत मतदारसंघातील णवकास कामांची णशफारस करण्यास सक्षम
करिे.
• जनू २०१६ पासनू MPLADS णनर्धीचा वापर स्वच्छ भारत अणभयान, सल ु भ भारत
मोहीम, रे न वॉटर हावेणस्टंगद्वारे जलसंर्धारि आणि संसद आदशा ग्राम योजना इत्यादींसाठी
देखील के ला जाऊ शकतो.
अांमलबजावणी –
• MPLADS ची प्रणक्रया ससं द सदस्यानं ी णजल्हा प्राणर्धकरिाकडे कामाच ं ी णशफारस
करण्यापासनू सरू ु होते. सबं णं र्धत णजल्हा प्राणर्धकरिावर ससं द सदस्यानं ी णशफारस
के लेल्या कामांच्या अंमलबजाविीसाठी आणि योजनेअतं गात खचा के लेल्या रकमेची
जबाबदारी आहे.
• प्रणत ससं द मतदारसघं ाची णनणदाष्ट वाणर्ाक रक्कम ५ कोटी रुपये आहे. ही रक्कम २.५
कोटी रुपयांच्या दोन हप्त्यांमध्ये णदली जाते.
• हा णनर्धी थेट खासदारांच्या खात्यात जात नाही. खासदार फक्त कामाच
ं ी णशफारस करू
शकतात.
• MPLADS अतं गात जारी करण्यात आलेला णनर्धी हा नॉन लॅप्सेबल आहे.
• लोकसभा खासदारांना त्यांच्या लोकसभा मतदारसंघातील णजल्हा प्राणर्धकरिाकडे
प्रकल्पांची णशफारस करावी लागते, तर राज्यसभेच्या खासदारांनी त्यांना सभागहृ ात
णनवडून णदलेल्या राज्यात णनर्धी खचा करावा लागतो.
169 | P a g e
• राज्यसभा आणि लोकसभेचे नामणनदेणशत सदस्य देशात कुठे ही कामाची णशफारस करू
शकतात.
• साणं ख्यकी आणि कायाक्रम अमं लबजाविी मत्रं ालय या योजनेवर लक्ष ठे वते. णनर्धीची
हाताळिी आणि योजनेंतगात मजं रू झालेल्या प्रकल्पावं र देखरे ख करण्याची जबाबदारी
णजल्हा दडं ाणर्धकारी यांची असते.
• योजनेच्या सरुु वातीला प्रत्येक खासदाराला ५० लाख रुपये णनर्धी णदला जात होता. नतं र
१९९४-९५ मध्ये १ कोटी, १९९७-०८ मध्ये २ कोटी आणि २०११-१२ मध्ये ५ कटी
रुपये अशी त्यामध्ये वाढ करण्यात आली.
प्रिािमांत्री आत्मनिभाि स्वस्थ भािि योजिा
• या योजनेची घोर्िा कें द्रीय अथासंकल्प २०२१-२२ मध्ये करण्यात आली होती.
उद्देश
1. देशाच्या दगु ाम भागात (शेवटच्या मैलापयांत) प्राथणमक, दय्ु यम आणि ततृ ीयक काळजी
आरोग्य यंत्रिांची क्षमता णवकणसत करिे,
2. देशात संशोर्धन, चाचिी आणि उपचारांसाठी आर्धणु नक पररसंस्था णवकणसत करिे.
• योजनेचा कालावर्धी - सहा वर्े
• णनर्धी - या योजनेला कें द्र सरकारकडून णनर्धी णदला जािार असनू त्यासाठी ६४,१८०
कोटी रुपयाचं ी तरतदू करण्यात आली आहे.
प्रिािमांत्री नपक नवमा योजिा

• कें द्र सरकारच्या महत्वाकांक्षी प्रर्धानमंत्री णपक णवमा योजनेला १३ जानेवारी २०२१ रोजी
पाच वर्ा पिू ा झाली.

170 | P a g e
• णपकासंदभाातली शेतकऱयांची जोखीम कमी करण्याच्या दृष्टीकोनाने १३ जानेवारी २०१६

रोजी या योजनेला मंजरू ी णमळाली होती.
• या योजनेअतं गात दरवर्ी साडेपाच कोटी शेतकऱयाचं े अजा स्वीकारले जातात. गेल्या पाच
वर्ाात २८ कोटी शेतकऱयाचं े अजा स्वीकारण्यात आले आहेत.
योजिेबद्दल :
• सरुु वात - १३ जानेवारी २०१६
• राष्ट्रीय कृर्ी णवमा योजना (NAIS) आणि सर्धु ाररत राष्ट्रीय कृर्ी णवमा योजना
(MNAIS) या दोन योजनाचं ी जागा घेतली.
• फे ब्रवु ारी २०२० मध्ये ही योजना सवा शेतकऱयासं ाठी ऐणच्छक बनवण्यात आली.
उद्दीष्ट –
• नैसणगाक आपत्ती, कीड व रोगांमळ
ु े णपके (अणर्धसणू चत) णनकामी झाल्यास शेतकऱयांना
णवमा संरक्षि व आणथाक सहाय्य देिे. PFMBY ही जगातील सवाात मोठी पीक णवमा
योजना आहे.
पीएम-के असा फॉि नचल्रि योजिा
• कें द्र सरकारने कोरोनाकाळात अनाथ झालेल्या मल
ु ासं ाठी 'पीएम के असा फॉर णचल्ड्रन' ही
योजना सरुु के ली आहे.
• २९ मे २०२१ रोजी पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांच्या अध्यक्षतेखाली पार पडलेल्या
बैठकीमध्ये ही योजना सरुु करण्याचा णनिाय झाला.
• योजनेतील घटक - मल ु ाच्या नावे मदु त ठे व, १० वर्ााखालील मल
ु ांसाठी शालेय णशक्षि,
११-१८ वर्ाांच्या मल
ु ासं ाठी शालेय णशक्षि, उच्च णशक्षिासाठी सहाय्य, आरोग्य णवमा

171 | P a g e
मुलाच्या िावे मुदि ठे व -

• अनाथ मल ु ांच्या नावाने पीएम के अर फंडातनू मदु तठे वी उघडण्यात येिार असनू ही मल ु े
जेव्हा १८ वर्ाांची होतील तेव्हा त्यानं ा १० लाख रुपये उपलब्र्ध करून देण्यात येिार
आहे.
• वयाची १८ वर्े पिू ा झाल्यानंतर या दहा लाख रुपयांमर्धनू पढु ील पाच वर्े या मल
ु ांना
दरमहा आणथाक मदत के ली जािार आहे.
• त्यानतं र ही मल
ु े २३ वर्ाांची झाल्यानंतर त्यांना १० लाख रुपये एकरकमी णदले जािार
आहेत.
10 वषााखालील मुलाांसाठी शालेय नशक्षण
• मलु ाला जवळच्या कें द्रीय णवद्यालय णकंवा खाजगी शाळे त दाखल के ले जाईल.
• मल ु ास खासगी शाळे त प्रवेश णमळाल्यास RTE च्या णनयमांनसु ार पीएम के अरकडून फी
णदली जाईल.
• पीएम के अरमर्धनू गिवेश, पाठ्यपस्ु तके आणि नोटबक
ु वरील खचाासाठी देखील पैसे
देण्यात येतील.
11-18 वषाांच्या मुलाांसाठी शालेय नशक्षण
• मलु ाला कें द्र सरकारच्या कोित्याही णनवासी शाळा जसे सैणनक शाळा, नवोदय णवद्यालय
इ. मध्ये प्रवेश देण्यात येईल.
• मल
ु ाला पालक / आजी-आजोबा / णवस्ताररत कुटुंबाच्या देखरे खीखाली ठे वायचे असेल
तर त्याला जवळच्या कें द्रीय णवद्यालय णकंवा खाजगी शाळे त प्रवेश णदला जाईल.
• मलु ास खासगी शाळे त प्रवेश णमळाल्यास RTE च्या णनयमांनसु ार पीएम के अरकडून फी

172 | P a g e
• पीएम के अरमर्धनू गिवेश, पाठ्यपस्ु तके आणि नोटबक

ु वरील खचाासाठी देखील पैसे
उच्च नशक्षणासाठी सहाय्य
• णवद्यमान शैक्षणिक कजााच्या णनकर्ांनसु ार मल
ु ा-मल
ु ींना व्यावसाणयक अभ्यासक्रम / उच्च
णशक्षिासाठी शैक्षणिक कजा णमळवनू देण्यात मदत के ली जाईल. या कजाावर लागिारे
व्याज पीएम के अरद्वारे णदले जाईल.
• पयााय म्हिनू , अशा मल
ु ांना कें द्र णकंवा राज्य सरकारच्या योजनांतगात
पदवीर्धर/व्यावसाणयक अभ्यासक्रमांसाठी णशक्षि शल्ु क / कोसा फी समान णशष्ट्यवत्तृ ी
• सध्याच्या णशष्ट्यवत्तृ ी योजनेंतगात पात्र नसलेल्या मल
ु ांसाठी, पीएम के अरद्वारे समतल्ु य
णशष्ट्यवत्तृ ी देण्यात येईल.
आिोग्य नवमा
• अशी सवा मल ु े आयष्ट्ु मान भारत योजनेत (PM-JAY) लाभाथी म्हिनू दाखल होतील
आणि त्याचं े आरोग्य णवमा सरं क्षि ५ लाख रुपये असेल. १८ वर्ाांपयांतच्या मल
ु ासं ाठी
प्रीणमयमची रक्कम पीएम के अरद्वारे णदली जाईल.
आत्मनिभाि भािि िोजगाि योजिा

• आत्मणनभार भारत रोजगार योजनेला (ABRY) ९ मणहन्यांची म्हिजेच ३१ माचा २०२२
पयांत मदु तवाढ देण्यात आली आहे. आर्धी ही योजना ३० जनू २०२१ रोजी संपिार
होती. ऑक्टोबर २०२० मध्ये ही योजना घोणर्त के ली होती.

173 | P a g e
• या योजनेचा १८ जनू २०२१ पयांत २१.४२ लाख लोकांना लाभ णमळाला, त्यावर एकूि
९०२ कोटी रुपये खचा झाला.
• या योजनेसाठी २२,८१० कोटींची तरतदू असनू एकूि ५८.५० लाख लोकानं ा लाभ
णमळिार आहे.
• या योजनेत नवीन रोजगार णनणमातीसाठी रोजगारदात्यानं ा प्रोत्साहन लाभ णदला जातो.
EPFO द्वारे योजनेची अमं लबजाविी होते. कोित्याही सस्ं थेच्या १५ हजार रुपयापं यांत
वेतन असलेल्या १ हजार कमाचाऱयाच्ं या EPF चे योगदान (कमाचारी आणि कंपनीसह)
सरकार भरते.
आयुष्ट्माि भािि नडनजटल नमशि
• पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांनी जागणतक पयाटन णदनी (२७ सप्टेंबर २०२१) आयष्ट्ु मान भारत
णडणजटल णमशनचे उद्घाटन के ले.
• याद्वारे प्रत्येक भारतीयाला आरोग्य ओळखपत्र देण्यात येिार असनू त्यामध्ये
ओळखपत्रात नागररकांच्या आरोग्याची संपिू ा माणहती असेल.
• १५ ऑगस्ट २०२० रोजी लाल णकल्ल्यावरून पतं प्रर्धान मोदी यांनी आयष्ट्ु मान भारत
णडणजटल णमशनची घोर्िा के ली होती.
• राष्ट्रीय आरोग्य प्राणर्धकरि णतसरा स्थापना णदन साजरा करीत असतानाच, पतं प्रर्धानानं ी
या कायाक्रमाची सरुु वात के ली. सध्या हे णमशन प्रायोणगक तत्त्वावर सहा कें द्रशाणसत
प्रदेशांमध्ये सरू
ु आहे.
असा होणाि लाभ
• नागररकांच्या संमतीने त्यांची आरोग्यणवर्यक माणहती गोळा करिार. प्रत्येक नागररकाला
णडणजटल आरोग्य ओळखपत्र णमळिार.
• मोबाइल अॅणप्लके शनला ही माणहती जोडिार. आरोग्यसेवा व्यावसाणयक नोंदिी व
आरोग्यसेवा सणु वर्धा नोंदिी अशी यंत्रिा स्थापन करिार
174 | P a g e
• या यंत्रिेकडेच आरोग्यणवर्यक माणहती जमा राहील.

• डॉक्टर, रुग्िालये व आरोग्यसेवा परु वठादारानं ा या माणहतीचा लाभ.
• या णमशनअतं गात UPI सारखीच प्रिाली आरोग्यक्षेत्रात णनमााि करिार.
पीएम गनिशक्ती - िाष्ट्रीय मास्टि प्लॅि

• पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांनी १३ ऑक्टोबर २०२१ रोजी 'पीएम गणतशक्ती' ही योजना सरुु
के ली. गणतशक्ती हा पायाभतू सणु वर्धांच्या णवकासासाठी १०० लाख कोटी रुपयांचा
राष्ट्रीय मास्टर प्लॅन आहे.
• आत्मणनभार भारत योजनेचा हा एक भाग असनू १.५ लाख कोटी डॉलरच्या 'नॅशनल
इनन्िास्रक्चर पाइपलाइन' प्रकल्पास गती आणि शक्ती देण्यासाठी ही योजना सरुु
• गणतशक्ती हा एक णडणजटल व्यासपीठ असनू एकाणत्मक णनयोजन आणि पायाभतू सणु वर्धा
प्रकल्पांच्या समणन्वत अमं लबजाविीसाठी रे ल्वे आणि रोडवेजसह १६ मंत्रालयांना एकत्र
आिेल.
• कोित्याही प्रकल्पाला गती व शक्ती देण्यासाठी प्रकल्पाशी संबंणर्धत सवा णवभागांना एका
व्यासपीठावर आिण्याची कल्पना यामागे आहे.
• यामध्ये णवणवर्ध मत्रं ालये आणि राज्य सरकाराच्ं या भारतमाला, सागरमाला, अतं देशीय
जलमागा, उडान सारख्या पायाभतू योजना समाणवष्ट के ल्या जातील.
िॅशिल मास्टि प्लॅि योजिेचे सहा स्िांभ

175 | P a g e
• सवासमावेशकता (Comprehensiveness) - सवा मंत्रालये व णवभागांच्या योजना

एकाच कें णद्रकृत पोटालवर आिल्या जातील सवा णवभागांना एकमेकांच्या योजना पाहता
येतील. परस्पर संवादातनू णवणवर्ध
• प्रार्धान्यकरि (Prioritization ) - णवभाग त्याच्ं या प्रकल्पाच
ं े प्रार्धान्य णनर्धााररत करू
शकतील.
• अनक ु ू लन (Optimization) - जास्तीत जास्त अनक
ु ल मागा व सार्धनाच
ं ा वापर करून
प्रकल्पाचं ा वेळ व खचा कमी के ला जाईल.
• सहयोजन (Synchronization) - णवणवर्ध णवभाग आणि मत्रं ालयानं ी स्वतंत्रपिे काम न
करता एकमेकांच्या सहयोगाने काम करिे अपेणक्षत.
• णवश्ले र्कत्व (Analytical) - सवा माणहती एकणत्रत उपलब्र्ध करून योग्य णवश्ले र्ि
सार्धनांचा वापर के ला जाईल.
• गणतशीलता (Dynamic) - कोिताही णवभाग कोित्याही प्रकल्पाच्या प्रगतीची पाहिी
करू शके ल, आढावा घेऊन शके ल तसेच णनयंत्रि करू शके ल. त्यातनू गणतशीलता
वाढेल.
पीएम नमत्र योजिा

• कें द्रीय मंणत्रमंडळाने ६ ऑक्टोबर २०२१ रोजी पढु ील पाच वर्ाांच्या काळात ४,४४५
कोटींच्या खचाातनू सात 'भव्य एकाणत्मक वि णवभाग आणि प्रावरिे' (MITRA -
Mega Integrated Textile Region and Apparel ) पाका उभारण्यास मजं रु ी णदली
आहे.
• २०२१-२२ च्या कें द्रीय अथासंकल्पात अशी विोद्योग महा उदयाने उभारण्याची घोर्िा
करण्यात आली होती.
176 | P a g e
• पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांनी मांडलेल्या ‘फामा टू फायबर टू फॅ क्टरी टू फॅ शन टू फॉरे न’ या
‘पाच एफ'च्या दृणष्टकोनातनू प्रेररत होऊन हा णनिाय घेण्यात आला.
• कापसाची शेती, सतू णनणमाती, आर्धणु नक वि प्रावरिे आणि पढु े त्याच
ं ी णनयाात अशा
एकाणत्मक सक ं ल्पनेवर बेतलेल्या या योजनेत, विोद्योगाला मोठ्या प्रमािावर चालना
देण्याचा सरकारचा प्रयत्न आहे.
• प्रत्येक कें द्राच्या माध्यमातनू एक लाख प्रत्यक्ष, तर दोन लाख अप्रत्यक्ष रोजगार णनणमाती
यातनू होईल असा अदं ाज आहे. (एकूि ७ लाख प्रत्यक्ष आणि १४ लाख अप्रत्यक्ष)
• सात एकाणत्मक विोद्योग उद्याने अथाात पीएम-णमत्र कें द्रे णवणवर्ध राज्यामं ध्ये नव्याने
(greenfield) णकंवा चालू णस्थतीतील प्रकल्पाच्ं या णवस्ताराद्वारे (brownfield)
उभारण्यात येतील.
• सावाजणनक पायाभतू सणु वर्धांच्या णवकासासाठी उभारण्यात येिाऱया संपिू ा नवीन कें द्राला
५०० कोटी रुपयाचं े कमाल णवकास भांडवल णदले जाईल. तर 'ब्राउनणफल्ड' कें द्रे
उभारिीसाठी कमाल २०० कोटी रुपये भाडं वल णदले जाईल.
• याचबरोबर स्पर्धाात्मकता प्रोत्साहन समथान म्हिनू प्रत्येक कें द्राला ३०० कोटी रुपये
• जागणतक दजााचे कें द्र उभारण्यासाठी राज्य सरकारकडून १,००० एकर जणमनीची तरतदू
करावी लागिार आहे.
• ही सात कें द्रे सावाजणनक-खासगी भागीदारीतनू राज्यांच्या मदतीने णवकणसत के ले जातील.
उडाि योजिा
• उडान उपक्रमाचे योगदान ओळखनू भारत सरकारने २१ ऑक्टोबर हा णदवस 'उडान
णदवस' (UDAN Day) म्हिनू साजरा करण्याची घोर्िा के ली आहे.
उडाि योजिा
• UDAN – Ude Desh Ka Aam Nagrik
177 | P a g e
• सरुु वात - २०१६

• उद्देश - देशातील दगु ाम आणि प्रादेणशक भागाशी सपं का वाढविे आणि हवाई प्रवास
परवडण्याजोगा करिे.
• संबंणर्धत मंत्रालय - नागरी णवमान वाहतक
ू मंत्रालय
• कालावर्धी - १० वर्े
• ही योजना राष्ट्रीय नागरी णवमान वाहतक
ू र्धोरिाचा एक प्रमख
ु घटक आहे.
• कें द्र सरकार आणि राज्य सरकार यांच्या संयक्त
ु णवद्यमाने या योजनेला णनर्धी णदला जातो.
• उडान १.० - या टप्प्याअतं गात, ५ णवमान कंपन्यांना ७० णवमानतळांवर (३६ नव्याने तयार
के लेल्या णवमानतळांसह) १२८ उडान मागा प्रदान करण्यात आले.
• उडान २.० - २०१८ मध्ये नागरी णवमान वाहतक ू मत्रं ालयाने णजथे कोितीही सेवा
परु वली जात नव्हती णकंवा त्यांच्याद्वारे परु वलेली सेवा फारच कमी होती अशा ७३
णवमानतळांची घोर्िा के ली. या योजनेच्या दसु ऱया टप्प्यांतगात प्रथमच हेणलपॅड देखील
योजनेशी जोडले गेले.
• उडान ३.० - पयाटन मंत्रालयाच्या समन्वयाने याअतं गात पयाटन मागाांचा समावेश करण्यात
आला. जलीय णवमानतळाला जोडण्यासाठी जल णवमानाचा समावेश करण्यात आला.
ईशान्य प्रदेशात उडान अतं गात अनेक मागा आिण्यात आले.
• उडान ४.० - ईशान्य भाग, डोंगरी राज्ये आणि बेटांवर णवशेर् लक्ष कें णद्रत करून णडसेंबर
२०१९ मध्ये उडान योजनेचा चौथा टप्पा सरुु करण्यात आला.
• कृर्ी उडान - या योजनेअतं गात, ईशान्य क्षेत्रातील णनयाात सर्धं ी वाढवण्यासाठी १६
णवमानतळांची णनवड करण्यात आली आहे. यामळ ु े मालवाहतक ू आणि णनयाातीचे दहु रे ी
फायदे णमळतील.
िाज्य सिकािच्या योजिा
नजजाऊ शैक्षनणक गुणवत्ता नवकास अनभयाि
178 | P a g e
• ‘राजमाता णजजाऊ शैक्षणिक गिु वत्ता णवकास अणभयाना अतं गात मराठवाड्यातील
णनजामकालीन जन्ु या व मोडकळीस आलेल्या शाळांच्या वगाखोल्या व शाळांच्या
पनु बाांर्धिीसाठी २०० कोटींचा णनर्धी मंजरू करण्यात आला आहे.
• राज्यातील स्थाणनक स्वराज्य सस्ं थेच्या सवा शाळाच
ं े 'समग्र णशक्षा अणभयाना'माफा त
संरचनात्मक परीक्षि (Structural Audit) करण्यात आले आहे.
• यात ज्या शाळाचं ी आणि वगाांची दरुु स्ती आवश्यक आहे, त्या शाळांकररता णनर्धी
उपलब्र्ध करून देण्यात येिार आहे.
• पणहल्या टप्प्यात औरंगाबादमर्धील णनजामकालीन स्थाणनक स्वराज्य सस्ं थाच्ं या शाळांची
दरुु स्ती व पनु बाांर्धिी करण्याचा णनिाय घेण्यात आला आहे.
• २०० कोटी रुपयांच्या णनर्धीपैकी सवााणर्धक णनर्धी जालना (३८ कोटी), बीड (३६ कोटी),
नांदडे (३५ कोटी) या णजल्ह्यांना उपलब्र्ध करून देण्यात आला आहे.
स्माटा कॉटि प्रकल्प
• राज्यातील कापसू उत्पादक शेतकऱयानं ा दजेदार कापसू उत्पादन करण्यासाठी सहाय्य
करिारा प्रकल्प. महाराष्ट्र सरकार आणि जागणतक बँक याच ं ा हा सयं क्त
ु प्रकल्प आहे.
• रुईच्या टक्के वारी आर्धाररत कापसाला दर, त्यासोबतच क्लस्टरणनहाय वाि लागवडीला
प्रोत्साहन देत त्या माध्यमातनू दजेदार कापसू उत्पादनाचा उद्देश स्माटा प्रकल्पातनू सार्धला
• स्माटा कॉटन उपप्रकल्पाचे वैणशष्ट्य म्हिजे यामध्ये सहभागी शेतकऱयांना एकणजनसी व
स्वच्छ कापसू णजणनगं ला दयावा लागिार आहे.
• णजणनगं मध्ये त्याच्या वेगळ्या गाठी तयार करण्यात येईल आणि त्याची जागणतक
बाजारात णवक्री झाल्यानंतर त्यावर णमळिाऱया नफ्याचा णहस्सा शेतकऱयांना देण्यात
येिार आहे.

179 | P a g e
• या प्रकल्पात 'एक समहू एक वाि' ही संकल्पना राबणवण्यात येिार असल्याने प्रत्येक

समहू ातील शेतकऱयांना एकाच जातीच्या कापसाची लागवड करावी लागिार आहे.
• यावर्ीच्या हगं ामापासनू कापसू उत्पादन करिाऱया १२ णजल्ह्यातं हा प्रकल्प राबणवला
जात आहे.
स्माटा प्रकल्पाांिगाि अमेरिकासोबि किाि

• १६ जनू २०२१ रोजी स्माटा प्रकल्पातं गात राज्य शासनाचा कृर्ी णवभाग आणि अमेररके चा
कृर्ी णवभाग यांच्यात सामजं स्य करार करण्यात आला.
• या कराराच्या माध्यमातनू राज्याच्या कृर्ी णवभागाची क्षमताबांर्धिी के ली जािार आहे.
तसेच कृर्ी, पिन, बाजार माणहती आदी बाबींमध्ये क्षमताबार्धं िीसाठी काम के ले जािार
आहे.
• अल्प आणि अत्यल्प भर्धू ारक शेतकऱयांना कें द्रस्थानी ठे वनू जागणतक बँकेच्या सहाय्याने
राज्यात बाळासाहेब ठाकरे कृर्ी व्यवसाय व ग्रामीि पररवतान (स्माटा) प्रकल्प
राबणवण्यात येत आहे.
• शेतमालाच्या स्पर्धााक्षम आणि सवा समावेशी मल्ू यसाखळ्या णवकणसत करिे, हे या
प्रकल्पाचे मख्ु य उणद्दष्ट आहे. या प्रकल्पातं गात १५ णजल्ह्यातं ५० समदु ाय आर्धाररत
सस्ं थाच
ं े २६
• पथदशी उपप्रकल्प मंजरू करण्यात आले आहेत. अन्य सवा णजल्ह्यांतही सणवस्तर प्रकल्प
अहवाल तयार करण्यासाठी ४६१ समदु ाय आर्धाररत संस्थांची प्राथणमक णनवड करण्यात
आली.

180 | P a g e
सांि भगवािबाबा वस्िीगृह योजिा

• राज्यातील साखर कारखानदारीत स्थलांतररत ऊसतोड कामगारांच्या मल ु ा मल
ु ींसाठी संत
भगवानबाबा शासकीय वस्तीगहृ योजना सरू ु करण्यास राज्य मणं त्रमडं ळाच्या २ जनू
२०२१ रोजी झालेल्या बैठकीत मान्यता देण्यात आली आहे.
• पणहल्या टप्प्यात मल
ु ांसाठी आणि मल
ु ींसाठी स्वतंत्र प्रत्येकी १० वस्तीगहृ सरुु करण्यात
येतील.
• बीड, अहमदनगर, जालना, नांदडे , परभिी, उस्मानाबाद, लातरू , नाणशक, औरंगाबाद
आणि जळगाव अशा १० णजल्ह्यांमर्धील ४१ तालक्ु यांच्या णठकािी ही वसणतगहृ े सरू
ु
करण्यात येिार आहेत.
योजिेची गिज ?
• राज्यात २३२ साखर कारखाने असनू यामर्धनू आठ लाख ऊसतोड कामगार काम
करतात.
• या कामगारांच्या स्थलातं राच्या वेळी मल
ु ांच्या णशक्षिाचे हाल होतात. शाळा गळतीचे
प्रमािही वाढते.
िाज्याि स्टासा प्रकल्पाची अांमलबजावणी
• महाराष्ट्रासह ६ राज्यांमर्धील शालेय णशक्षिाची गिु वत्ता आणि प्रशासन सर्धु ारण्यासाठी
प्रकल्प हा प्रकल्प सरुु करण्यात आला.
• या प्रकल्पासाठी महाराष्ट्रासह णहमाचल प्रदेश, ओणडसा, राजस्थान, मध्यप्रदेश व के रळ
असे एकूि सहा राज्याचं ी परफॉमान्स ग्रेणडंग इडं ेक्स मर्धील कामणगरीच्या आर्धारावर
णनवड करण्यात आली.
• STARS - Strengthening Teaching-Learning and Results for States

181 | P a g e
• उद्देश - राज्यातील णशक्षि पद्धतीचे अध्यापन, अध्ययन आणि पररिाम याचे

बळकटीकरि करिे.
• अथासहाय्य - जागणतक बँक
• या योजनेवर कें द्रशासन ६० टक्के आणि राज्य शासन ४० टक्के या प्रमािात खचा करील.
• कालावर्धी - पाच वर्े (२०२०-२१ ते २०२४-२५ )
• प्रकल्पाची उणद्दष्टे- पवू ा प्राथणमक ते बारावीपयांतच्या णवदयार्थयाांना दजेदार णशक्षि देिे,
णनयणमत व गणतशील प्रयत्नानं ी अध्ययन णनष्ट्पत्ती सर्धु ारण्यावर भर देिे, योग्य व
एकाणत्मक णशक्षि देिे, शाळांच्या प्रणशक्षि व शैक्षणिक गिु वत्ता सर्धु ारिे, शैक्षणिक
व्यवस्था पारदशाक बनणवण्यासाठी सवासमावेशक र्धोरि णनणिती, णवदयार्थयाांचा सवाांगीि
णवकास.
• या प्रकल्पाची अमं लबजाविी कें द्रीय प्रायोणजत योजना म्हिनू णशक्षि मंत्रालया अतं गात
शालेय णशक्षि आणि साक्षरता णवभागाद्वारे करण्यात येते.
• या प्रकल्पामळ
ु े १.५ दशलक्ष शाळामं र्धील १० दशलक्ष णशक्षक आणि २५० दशलक्ष
शालेय णवद्यार्थयाांना (६ ते १७ वर्े वयोगटातील) फायदा होईल.
मुख्यमांत्री शाश्वि कृनष नसच
ां ि योजिा
• मख्ु यमंत्री शाश्वत कृणर् णसंचन योजना राज्यातील उवाररत सवा १०६ तालक्ु यांमध्ये
राबणवण्यास राज्य शासनाची मंजरु ी णदली आहे.
• णवदभा व मराठवाड्यातील शेतकऱयांच्या आत्महत्याप्रवि १४ णजल्हे, ३ नक्षलग्रस्त
णजल्हे अशा १७ णजल्ह्यातील सवा तालकु े , तसेच उवाररत महाराष्ट्रातील अवर्ािप्रवि
तालकु े अशा एकूि २४४ तालक्ु यामध्ये मख्ु यमंत्री शाश्वत णसंचन योजना राबणवण्यात येत
होती.
• मख्ु यमंत्री शाश्वत णसंचन योजनेंतगात शेतकऱयांना णठबक व तर्ु ार णसंचन संच
बसणवण्यासाठी प्रर्धानमंत्री सक्षु म णसंचन योजनेमध्ये देय असलेल्या अनदु ानाणशवाय अल्प
182 | P a g e
व अत्यल्प भर्धु ारक शेतकऱयांसाठी २५ टक्के व इतर शेतकऱयांसाठी ३० टक्के परु क

अनदु ान राज्य शासनातफे देण्यात येते.
िाष्ट्रीय घडामोडी
माउांट हॅरिएटचे िामकिण
• मणिपरू च्या स्वातंत्रय सेनानींना श्रद्धांजली म्हिनू कें द्र सरकारने अंदमान आणि णनकोबार
बेटांमर्धील 'माउंट हॅररएट' (Mount Harriet) बेटाचे नामकरि 'माउंट मणिपरू ' असे
करण्याचा णनिाय घेतला आहे. कें द्रीय गहृ मत्रं ी अणमत शहा यांनी १६ ऑक्टोबर २०२१
रोजी यासदं भाात घोर्िा के ली.
• १८५७ च्या उठावादरम्यान आणि १८९१ मध्ये ईशान्येमध्ये णब्रणटशांचा प्रणतकार
करण्यात मणिपरू ने महत्त्वपिू ा भणू मका बजावली होती.
• मणिपरू यद्धु ातील प्रमखु यवु राज णटकें द्रणजत आणि जनरल थंगल यांना इम्फाळच्या णफदा
(Fida) येथे सावाजणनकररत्या फाशी देण्यात आली.
• त्यानतं र, मणिपरू चे महाराजा कुलचंद्र ध्वाजा णसंग आणि २२ स्वातंत्रय सैणनकांना माउंट
हॅररएट येथे तरुु ं गात डांबण्यात आले होते.
• माउंट हॅररएट, अदं मान आणि णनकोबार बेटांमर्धील णतसऱया क्रमांकाचे सवोच्च बेट
णशखर आहे.
• यापवू ी नामकरि करण्यात आलेली बेटे -
• रॉस आयलंड - नेताजी सभु ार् चंद्र बोस बेट
• हॅवलॉक आयलंड - स्वराज दवु ीप
• नील आयलडं - शहीद द्वीप

183 | P a g e
• आझाद णहदं फौज सेतू कें द्रीय गहृ मंत्री अणमत शहा यांनी १६ ऑक्टोबर २०२१ रोजी
अदं मानमध्ये गांर्धी घाट आणि उत्तर भागाला जोडिाऱया आझाद णहदं फौज सेतचू े (लांबी
१.४५ - णकमी) उद्घाटन के ले.
कुशीिगि आांिििाष्ट्रीय नवमाििळ
• जगभरातील बौद्ध तीथास्थळे जोडण्याच्या प्रयत्नाचा एक भाग म्हिनू उत्तर प्रदेश येथे
तयार करण्यात आलेल्या कुशीनगर
• आंतरराष्ट्रीय णवमानतळाचे उद्घाटन पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांनी २० ऑक्टोबर २०२१
(बद्ध
ु पौणिामा) रोजी के ले.
• अदं ाजे २६० कोटी रुपये खचानू बांर्धलेली नवीन कुशीनगर णवमानतळ टणमानल इमारत
३६०० चौरस मीटरमध्ये पसरलेली असनू भारतीय णवमानतळ प्राणर्धकरिाने उत्तर प्रदेश
सरकारच्या सहकायााने णवकणसत के ले आहे.
• हे णवमानतळ उत्तर प्रदेशमर्धील सवाात लांब र्धावपट्टी (३.२ णकमी लांब आणि ४५ मीटर
रुंद) असलेले णवमानतळ ठरले आहे.
• २४ जनू २०२० रोजी पतं प्रर्धान नरें द्र मोदी याच्ं या अध्यक्षतेखालील कें द्रीय मणं त्रमडं ळ
सणमतीचे कुशीनगर आंतरराष्ट्रीय णवमानतळाला आंतरराष्ट्रीय णवमानतळ म्हिनू मान्यता
देण्याचा णनिाय घेतला.
• कुशीनगर हे देशातील २९ वे आतं रराष्ट्रीय णवमानतळ ठरले आहे.
• श्रीलंकन एअरलाइन्सचे बौद्ध णभक्षु आणि श्रीलंकेच्या मंत्रयांची तुकडी घेऊन आलेले
णवमान या णवमानतळावर उतरिारे पणहले णवमान ठरले.
कालािमक िाांदूळ
• कुशीनगर आतं रराष्ट्रीय णवमानतळाच्या उद्घाटन समारंभाला आलेल्या आतं रराष्ट्रीय
पाहुण्यांना भगवान बद्ध
ु ांचा प्रसाद म्हिनू कालानमक तांदळ
ू देण्यात आला आहे.

184 | P a g e
• GI टॅग (भौगोणलक संकेत) णमळालेले कालानमक तांदळ

ू समद्ध
ृ सगु ंर्ध, चव आणि
आरोग्य फायद्यांसाठी प्रणसद्ध आहे.
• या तादं ळाचा उल्लेख पणहला णचनी प्रवासी आणि बौद्ध णभक्षू फा- -णहएन (Fa-Hien)
याच्ं या णलखािात आढळतो. त्यांनी ५ व्या शतकाच्या सरुु वातीला पणवत्र बौद्ध
र्धमाग्रंथाच्या शोर्धात भारताला भेट णदली होती.
• भगवान बद्ध
ु ानं ी हरयािवती नदीच्या काठी तादं ळाची बनवलेली खीर खाऊन उपवास
मोडला होता असे म्हटले जाते. तसेच त्यानं ी या तादं ळाचे र्धान्य प्रदेशातील शेतकऱयांना
णदले आणि त्यांना त्याची लागवड करण्यास सांणगतले.
कुशीिगि बद्दल -
• कुशीनगर हे एक महत्त्वाचे बौद्ध तीथास्थळ असनू इ.स.प.ू ४८३ मध्ये याच णठकािी
वयाच्या ८० व्या वर्ी तथागत गौतम बद्ध ु ांचे महापररणनवााि झाले.
• हे णठकाि लंणु बनी, सारनाथ, गया आणि इतर तीथाक्षेत्रांचा समावेश असलेल्या बौद्ध
सणका टचे कें द्र आहे.
• कुशीनगर (कुशीनारा) हे प्राचीन भारतातील सोळा महाजनपदापं ैकी एक असलेल्या मल्ल
या महाजनपदाच्या राजर्धानीचे शहर होते.
• नतं र हा पररसर मौया, शगंु , कुर्ाि, गप्तु , हर्ावर्धान आणि पाल याच्ं या राज्याच
ं ा भाग
बनला.
• कुशीनगरमध्ये पणहले उत्खनन अलेक्झांडर कॅ णनंगहॅम आणि एसीएल कालेले यांनी
१८७६ मध्ये के ले. त्यामध्ये मख्ु य स्तपू आणि झोपलेल्या अवस्थेतील गौतम बद्ध
ु ाचं ी६
मीटर लाबं ीची मतू ी सापडली.
बौद्ध पयाटि स्थळे -

185 | P a g e
• २०१६ मध्ये कें द्रीय पयाटन मंत्रालयाने बौद्ध सणका टला देशातील पणहले आंतरराष्ट्रीय
पयाटन सणका ट म्हिनू घोणर्त के ले. यामध्ये भारताबरोबरच नेपाळमर्धील स्थळांचा
समावेश आहे.
• पयाटन मत्रं ालयाच्या बौद्ध सणका टच्या नकाशामध्ये णबहारमर्धील बोर्धगया, वैशाली आणि
राजगीर, उत्तर प्रदेशातील कुशीनगर, सारनाथ आणि श्रावस्ती तसेच नेपाळमर्धील लंणु बनी
यांचा समावेश आहे.
• गौतम बद्ध
ु ाचं ा जन्म राजकुमार णसद्धाथा गौतम नावाने इ.स.प.ू ५६३ मध्ये लणंु बनी येथे
झाला.
• वयाच्या व्या वर्ाापयांत ते कणपलवस्तू या शाक्य घराण्याच्या राजर्धानीत आपल्या
पालकासं ोबत राणहले.
• त्यांनी बोर्धगया येथील बोर्धी वक्ष
ृ ाखाली ज्ञान प्राप्त के ले आणि वारािसीजवळ सारनाथ
येथे त्यांनी पणहले प्रवचन णदले.
• त्यांच्यासाठी मगर्धचा राजा णबंणबसारने राजगीरजवळच्या पररसरात वन मठ बांर्धला होता.
वैशालीमध्ये त्यांनी आपले शेवटचे प्रवचन णदले होते.
इदां ोि - देशािील पनहले वॉटि प्लस शहि
• गहृ णनमााि आणि शहरी व्यवहार मत्रं ालयाने इदं ोर हे देशातील पणहले वॉटर प्लस (Water
Plus) शहर म्हिनू घोणर्त के ले आहे. मध्य प्रदेशातील इदं ोर शहराने स्वच्छतेमध्ये पाच
वेळा देशात पणहला क्रमांक पटकावला आहे.
• आध्रं प्रदेशातील ग्रेटर णवशाखापट्टिम, णतरुपती आणि णवजयवाडा महानगर पाणलकानं ाही
वॉटर प्लस प्रमािपत्र देण्यात आले असनू आध्रं प्रदेश एकापेक्षा जास्त 'वॉटर प्लस'
प्रमाणित शहर असलेले पणहले राज्य ठरले आहे.
• वॉटर प्लस हे शहराच्या नदया आणि नाल्यामं ध्ये स्वच्छता राखल्याबद्दल स्वच्छ सवेक्षि
अतं गात गहृ णनमााि आणि शहरी व्यवहार मत्रं ालयाद्वारे देण्यात येिारे प्रमािपत्र आहे.

186 | P a g e
• घरांमर्धनू सोडलेले सवा सांडपािी पयाावरिामध्ये सोडण्यापवू ी त्यावर प्रणक्रया के ली गेली

असल्यास एखादया शहर / प्रभाग/ मंडळ / झोनला वॉटर प्लस हे प्रमािपत्र णमळू शकते.
• या प्रमािपत्राची वैर्धता सहा मणहन्यासं ाठी आहे आणि प्रमािन प्रणक्रया दर सहा
मणहन्यानं ी करिे आवश्यक आहे.
काकोिी कट (Kakori conspiracy)
• उत्तर प्रदेश सरकारने काकोरी घटनेचे नाव बदलनू 'काकोरी रेन ॲक्शन डे' असे ठे वले
आहे.
• भारताच्या स्वातंत्रयलढ्याशी संबंणर्धत या महत्त्वाच्या घटनेच्या नावात णब्रणटश
इणतहासकारानं ी 'कट' हा शब्द जोडले होते, जे अपमानाची भावना दशावत असल्याने हे
नामकरि करण्यात आले. उत्तर प्रदेश सरकारने ९ ऑगस्ट २०२१ रोजी 'चौरी चौरा
महोत्सव' या कायाक्रमातं गात 'काकोरी रेन अॅक्शन'चा ९७ वा वर्धाापन णदन साजरा के ला.
काय आहे काकोिी घटिा ?

• णब्रणटशांच्याणवरुद्ध सशि लढा देण्याच्या हेतनू े काकोरी (उत्तर प्रदेश) येथे घडवनू
आिलेला प्रणसद्ध क्रांणतकारी घटना.
• यामध्ये चंद्रशेखर आझाद, रामप्रसाद णबणस्मल, मन्मथनाथ गप्तु ा, अशफाक उल्लाखान,
राजेंद्रनाथ लाणहरी, रोशनलाल इत्यादी क्रांणतकारक अग्रिी होते.
• कानपरू येथे णवणवर्ध प्रातं ातं ील क्राणं तकारकांची एक बैठक बोलावली. या बैठकीत
क्रांणतकायाासाठी णवशेर्तः शिािे खरे दीसाठी पैशाची नेहमी चिचि भासते व ती दरोडे
घालावेत, असे ठरले होते. दरू करण्यासाठी
187 | P a g e
• श्रीमंत व्यापारी, भांडवलदार, उद्योगपती, सावकार यांच्या घरावर दरोडे घातल्यास

लोकमत क्रांणतकायााला प्रणतकूल बनते, त्याऐवजी सरकारी खणजन्यावरच दरोडा
घालण्याची कल्पना रामप्रसाद णबणस्मल यांनी सचु णवली.
• त्यासाठी शासकीय बँका, कायाालये, कोर्ागार व पोस्ट कायाालये अशा णठकािाचं ी
णनवड करण्यात आली. सरकारी पोस्ट कायाालयांमध्ये जमा झालेला पैसा रे ल्वे मागााने
जािार असल्याची माणहती क्रांणतकारकांना णमळाली.
• लखनौ ते सहारनपरू मागाावर लखनौपासनू आठ मैल अतं रावर असलेल्या काकोरी या
गावाजवळ सशि क्रांणतकारकांनी रे ल्वे थांबवनू त्यातील खणजना लटु ावा अशी योजना
आखली.
• यासाठी ९ ऑगस्ट १९२५ रोजी क्राणं तकारक सरकारी खणजना घेऊन जािाऱया रे ल्वेच्या
डब्यात जाऊन बसले.
• के वळ दहा ते पंर्धरा णमणनटामं ध्ये ही णनयोणजत लटू यशस्वी के ली. या घटनेलाच 'काकोरी
कट' असे म्हितात. क्राणं तकारकानं ी या घटनेमध्ये वापरलेले णपस्तल ु जमान बनावटीचे
होते.
• णब्रणटश अणर्धकाऱयानं ी णवणवर्ध णठकािाहं ून क्राणं तकारकाच
ं ी र्धरपकड के ली व त्यातं ील
चाळीस जिानं ा अटक के ली. चौकशीअतं ी एकोितीस क्राणं तकारक या घटनेशी सबं णं र्धत
आढळले. सरकारने त्यांच्यावर कट रचिे व सरकारी खणजना लटु िे असे आरोप ठे वनू
खटला भरला. काकोरी खटल्याचे कामकाज एणप्रल १९२७ पयांत चालले.
• यामर्धील रामप्रसाद णबणस्मल, अशफाक उल्लाखान, रोशनलाल व राजेंद्रनाथ लाणहरी
यानं ा फाशीची, चौघांना आजन्म हद्दपारीची व अन्य क्राणं तकारकांना तरुु ं गवासाची णशक्षा
फमाावण्यात आली.
• कटातील मख्ु य आरोपी व अनेक सरकारणवरोर्धी कारस्थानामं ध्ये सहभागी असलेले
चद्रं शेखर आझाद णब्रणटशानं ा गगंु ारा देऊन भणू मगत राणहले.
जगािील सवााि उांच िस्िा
188 | P a g e
• सीमा रस्ते संघटनेने (BRO) पवू ा लडाखमध्ये जगातील सवाात उंच रस्ता तयार के ला
आहे.
• पवू ा लडाखमर्धील उमणलगं ला णखडं ीतनू जािाऱया रस्त्याची उंची समद्रु सपाटीपासनू
१९,३०० फूट आहे. (लाबं ी - ५२ णकमी.)
• यापवू ी जगातील सवाात उंच (१८,९५३ फूट) रस्ता दणक्षि अमेररके तील बोणलणव्हयामध्ये
होता.
• 'प्रोजेक्ट णहमांक' अतं गात बांर्धलेला हा मोक्याचा रस्ता उमणलंग ला टॉप मर्धनू जातो
आणि णचसमु ले व डेमचोक गावांना जोडतो.
• माउंट एव्हरे स्ट बेस कॅ म्पपेक्षाही जास्त उंचीवर हा रस्ता बांर्धण्यात आला आहे. प्रकल्प
'णहमांक' हा लडाख भागात राबवला जािारा BRO चा एक महत्त्वपिू ा प्रकल्प आहे.
१९८५ मध्ये या प्रकल्पाची सरुु वात झाली.
पीएम के असा फांड
• पीएम के असा फंड हा सरकारी णनर्धी नाही, कारि त्यामळ
ु े णमळालेल्या देिग्या या
भारताच्या एकणत्रत णनर्धीत जात नाहीत आणि कुठल्याही णतसऱया पक्षाला त्याबाबतची
माणहती णदली जाऊ शकत नाही, अशी माणहती सरकारने णदल्ली उच्च न्यायालयात
णदली.
• घटनेत णकंवा माणहती अणर्धकार कायदयात पीएम के असा फंडाची णस्थती काहीही असली
तरी, कोित्याही णतसऱया पक्षाला त्याबाबतची माणहती देण्याची परवानगी नाही, असे
पतं प्रर्धान कायाालयाने नमदू के ले.
काय आहे नििी ?

189 | P a g e
• PM CARES - Prime Minister's Citizen Assistance and Relief in

Emergency Situations
• पीएम के असा फंड हा णनर्धी एक सावाजणनक र्धमाादाय रस्ट म्हिनू नोंदिीकृत आहे. २७
माचा २०२० रोजी नवी णदल्ली येथे नोंदिी अणर्धणनयम १९०८ अतं गात नोंदिीकृत
करण्यात आले आहे.
• कोणवड- १९ महामारीमळ ु े उद्भवलेल्या कोित्याही आपत्कालीन णकंवा सक
ं ट
पररणस्थतीला सामोरे जािे हे या णनर्धीची उणद्दष्ट आहे.
• पतं प्रर्धान या णनर्धीचे पदणसद्ध अध्यक्ष आणि सरं क्षि मत्रं ी, गहृ मंत्री आणि णवत्त मत्रं ी हे या
णनर्धीचे पदणसद्ध णवश्वस्त आहेत.
• या णनर्धीच्या णवश्वस्त मंडळाचे अध्यक्ष म्हिनू पंतप्रर्धानांना णवणवर्ध क्षेत्रातील प्रणतणष्ठत
तीन व्यक्तींची णवश्वस्त मंडळावर नामांणकत करण्याचा अणर्धकार आहे.
सांबांनिि अन्य नििी
पांिप्रिाि िाष्ट्रीय मदि नििी (PMNRF)
• जवाहरलाल नेहरूंच्या काळापासनू पंतप्रर्धान राष्ट्रीय मदत णनर्धी कायारत आहे. या
णनर्धीची स्थापना जानेवारी १९४८ मध्ये पाणकस्तानातनू णवस्थाणपतांना मदत करण्यासाठी
सावाजणनक योगदानाच्या साह्याने करण्यात आली.
• नैसणगाक आपत्तींमध्ये मत्ृ यमु ख
ु ी पडलेल्यांच्या कुटुंबीयांना आणि मोठ्या अपघातांना
आणि दगं लींना बळी पडलेल्यांना तत्काळ मदत देण्यासाठी आता या संसार्धनांचा वापर
के ला जातो.
• PMNRF मध्ये भारताचे राष्ट्रपती आणि णवरोर्धी पक्षनेते देखील णवश्वस्त आहेत.
िाष्ट्रीय आपत्ती प्रनिसाद नििी

190 | P a g e
• २००५ मध्ये राष्ट्रीय आपत्ती आकणस्मकता णनर्धीचे (NCCF) नाव बदलनू 'राष्ट्रीय
आपत्ती प्रणतसाद णनर्धी' (NDRF) करण्यात आले आणि आपत्ती व्यवस्थापन
कायद्यांतगात (२००५) वैर्धाणनक दजाा णमळाला.
• भारत सरकारच्या 'सावाजणनक खात्यात' व्याज नसलेल्या राखीव णनर्धी अतं गात हा णनर्धी
ठे वला जातो.
• हा णनर्धी माणहती अणर्धकार कायद्याअतं गात उत्तरदायी तसेच भारताचे णनयत्रं क आणि
महालेखापरीक्षकाद्वं ारे लेखापरीक्षि करण्यायोग्य आहे.
किाािपूि कॉरिडॉि
• पाणकस्तानातील दरबार साहीब गरुु द्वाऱयाला जोडिारा कताारपरू कॉररडॉर (माणगाका) १७
नोव्हेंबर २०२१ पासनू पन्ु हा खल
ु ा करण्यात आला आहे. करोनाच्या प्रादभु ाावामळ
ु े गेल्या
वर्ीपासनू हा कॉररडोर बंद करण्यात आला होता.
वैनशष्ट्ये -
• कताारपरू कॉररडॉर पाणकस्तानच्या नारोवाल णजल्ह्यातील दरबार साणहब गरुु द्वाऱयाला
भारताच्या पजं ाब प्रातं ातील गरुु दासपरू णजल्ह्यातील डेरा बाबा नानक साणहबशी जोडतो.
• हा कॉररडॉर १२ नोव्हेंबर २०१९ रोजी शीख र्धमााचे सस्ं थापक गरुु नानक देव याच्ं या
५५० व्या जयतं ी उत्सवाणनणमत्त बार्धं ण्यात आला होता. या माणगाकेला अनेकदा 'शातं ीचा
मागा' असेही म्हटले जाते.

191 | P a g e
• कताारपरू गरुु द्वारा रावी नदीच्या काठावर, लाहोरच्या ईशान्येस समु ारे १२० णकमी
अतं रावर आहे. याच णठकािी गरू ु नानक यांनी शीख समदु ायाला एकत्र के ले आणि
मत्ृ यपू यांत याच णठकािी त्यांच्या आयष्ट्ु यातील शेवटची १८ वर्े घालवली.
किाािपूि कॉरिडॉि किािािील महत्त्वाचे मुद्दे -

• यात्रेकरूंना कोित्याही प्रकारच्या णव्हसा णशवाय या कॉररडॉरमर्धनू प्रवास करण्याची
परवानगी आहे. यात्रेकरूंना फक्त वैर्ध पासपोटा बाळगिे आवश्यक आहे.
• सवा र्धमाांचे भारतीय यात्रेकरू आणि भारतीय वश
ं ाच्या व्यक्ती या कॉररडॉरचा वापर करू
शकतात.
• भारतीय वंशाच्या व्यक्तींनी त्याच्ं या मळ
ू देशाच्या पासपोटासोबत OCI (Overseas
Citizen Of India) काडा सोबत बाळगिे आवश्यक आहे.
• हा मागा सकाळपासनू संध्याकाळपयांत खल ु ा असतो. सकाळी प्रवास करिाऱया
यात्रेकरूंना त्याच णदवशी परतावे लागते.
स्टॅच्यू ऑफ युनिटी
• पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांनी १७ जानेवारी २०२१ रोजी णव्हणडओ कॉन्फरणन्संगद्वारे देशाच्या
णवणवर्ध भागांमर्धनू गजु रातच्या के वणडयाला जािाऱया आठ रे ल्वेगाडयांना णहरवा कंदील
दाखवला.
• के वणडया रे ल्वे स्थानक ग्रीन णबणल्डंग म्हिनू प्रमाणित होिारे भारतातील पणहले रे ल्वे
स्थानक आहे.
पुिळ्याबद्दल :
• भारताचे आयान मॅन सरदार वल्लभाई पटेल याच
ं ा पतु ळा
192 | P a g e
• उंची - १८२ मीटर

• जगातील सवाांत उंच पतु ळा (चीनच्या णस्प्रंग टेम्पल गौतम बद्ध
ु ाच्या पतु ळ्यापेक्षा २३
मीटर उंच)
• अमेररके तील स्टॅच्यू ऑफ णलबटीपेक्षा जवळपास दप्ु पट उंच
• अदं ाणजत खचा - ३,०५० कोटी रुपये
• रचनाकार - राम सतु ार
• बांर्धिी - लासान अँड टबो (L&T)
• स्थान- के वणडया (गजु रात) (सरदार सरोवर र्धरिाजवळ)
• उद्घाटन - ३१ ऑक्टोबर २०१८ (सरदार पटेलाच
ं ी १४३ वी जयंती)
स्टॅच्यू ऑफ इक्वानलटी
• ११व्या शतकातील वैष्ट्िव संत भगवद् रामानजु यांना समणपात भारतातील समानतेचा
पतु ळा (Statue of Equality), त्यांच्या १००० व्या जयंती णनणमत्ताने बांर्धण्यात आला
आहे.
• फे ब्रवु ारी २०२२ मध्ये भारताचे पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांच्या हस्ते या पतु ळ्याचे उद्घाटन
होिार आहे.
• तेलगं िातील हैद्राबाद येथे अदं ाजे ३४ एकर जागेवर हा पतु ळा बांर्धण्यात आला आहे.
रामानजु यांचा २१६ फूट उंच पतु ळा १०८ णदव्य देसमने (मॉडेल मंणदरे ) वेढलेला आहे.
• हा पतु ळा भारतात पाठवण्यापवू ी चीनमर्धील एरोसन कॉपोरे शनने बार्धं ला आहे. या
स्मारकाच्या बार्धं िीसाठी अदं ाजे १००० कोटी रुपये खचा आला आहे.

193 | P a g e
• रामानजु हे एक भारतीय तत्ववेत्ता, समाजसर्धु ारक आणि णहदं ू र्धमाातील श्री वैष्ट्िव परंपरे चे
सवाात महत्वाचे प्रवताक होते. भक्तीवादाचा त्यांचा ताणत्वक पाया भक्ती चळवळीवर
प्रभावशाली होता.
सुभाषचांद्र बोस याांची १२५ वी जयांिी
• नेताजी सभु ार्चंद्र बोस यांच्या १२५ व्या जयंतीणनणमत्त वर्ाभरात साजरे करण्यात येिारे
णवणवर्ध उत्सव २३ जानेवारी २०२१ पासनू सरुु झाले.
• वर्ाभर कायाक्रमांचे णनरीक्षि आणि मागादशान करण्यासाठी पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांच्या
अध्यक्षतेखाली एक उच्च स्तरीय सणमती स्थापन करण्यात आली.
पिाक्रम नदवस :
• २३ जानेवारी हा नेताजी सभु ार्चद्रं बोस यांचा जन्मणदन दरवर्ी पराक्रम णदवस म्हिनू
साजरा करण्याचा णनिाय कें द्र सरकारने घेतला आहे.
• २०२१ हे वर्ा नेताजी सभु ार्चंद्र बोस यांचे १२५ वे जयंती वर्ा आहे. त्या णनणमत्ताने हा
णनिाय घेण्यात आला.
• तिृ मल
ू काँग्रेसने नेताजींच्या १२५व्या जंयतीणनणमत्त त्यांचा जन्मणदवस २३ जानेवारी
'देशनायक णदवस' जाहीर के ला जावा अशी मागिी के ली होती.
िेिाजी एक्सप्रेस :
• रे ल्वे मत्रं ालयाने हावडा-कालका मेलचे नामकरि नेताजी एक्सप्रेस असे के ले आहे.
• हावडा-कालका मेल अणतशय लोकणप्रय आणि भारतीय रे ल्वेच्या सवाात जन्ु या
गाड्यांपैकी एक आहे.
• हावडा-कालका मेल हावडा (पवू ा रे ल्वे) आणि कालका (उत्तर रे ल्वे) दरम्यान णदल्लीमागे
र्धावते. १ जानेवारी १८६६ रोजी हावडा-पेशावर एक्सप्रेस म्हिनू पणहल्यांदा ही रेन
चालणवली गेली.
194 | P a g e
• णब्रटीशांच्या नजरकै देतनू सटु ण्यासाठी नेताजी सभु ार्चंद्र बोस यांनीही या रेनचा वापर
के ला होता.
िेिाजी सभ
ु ाषचांद्र बोस निवासी शाळा/ वसिीगृह
• णशक्षि मंत्रालयाने त्यांच्या समग्र णशक्षा या योजनेखाली अनदु ाणनत णनवासी
शाळा/वसतीगहृ ांचे नामकरि नेताजी सभु ार्चंद्र बोस णनवासी शाळा / वसतीगहृ असे
करावयाचा णनिाय घेतला आहे.
आांिििाष्ट्रीय घडामोडी
नब्रक्स नशखि परिषद 2021
• कालावर्धी ९ सप्टेंबर २०२१
• यजमान देश - भारत (आभासी पद्धतीने)
• आवत्तृ ी - १३ वी
• थीम - BRICS@13 : Intra-BRICS cooperation for continuity,
consolidation and consensus.
• अध्यक्ष - पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी
• णशखर पररर्देत 'नवी णदल्ली घोर्िापत्र' स्वीकारण्यात आले.
• पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांनी दसु ऱयांदा णब्रक्स णशखर पररर्देचे अध्यक्ष स्थान भर्ू वले आहे.
यापवू ी त्यानं ी २०१६ मध्ये गोवा णशखर पररर्देचे अध्यक्षपद भर्ू वले होते.
• २०१२ (नवी णदल्ली) आणि २०१६ (गोवा) नंतर भारताने णतसऱयांदा णब्रक्स णशखर
पररर्देचे आयोजन के ले आहे.
उपनस्थि मान्यवि
• जैर बोल्सोनारो - ब्राझीलचे अध्यक्ष
195 | P a g e
• व्लादीमीर पतु ीन - रणशयाचे अध्यक्ष

• शी णजनणपगं - चीनचे अध्यक्ष
• णसररल रामाफोसा - दणक्षि आणिके चे अध्यक्ष
• अणजत डोवाल - भारताचे राष्ट्रीय सरु क्षा सल्लागार
• माकोस रॉयजो - न्यू डेव्हलपमेंट बँकेचे अध्यक्ष
• ओकं ार कंवर - णब्रक्स णबझनेस कौणन्सलचे अस्थायी अध्यक्ष
• डॉ सणं गता रे ड्डी - णब्रक्स मणहला व्यवसाय आघाडीच्या अध्यक्षा
परिषदेिील िवीि उपक्रम
• पणहली णब्रक्स णडणजटल आरोग्य णशखर पररर्द
• बहुपक्षीय सर्धु ारिावं र पणहले णब्रक्स मत्रं ीस्तरीय सयं क्त
ु णनवेदन
• णब्रक्स दहशतवादणवरोर्धी कृती योजना
• ररमोट सेणन्संग उपग्रहांच्या क्षेत्रातील सहकायाावरील करार
• आभासी णब्रक्स लस सश
ं ोर्धन आणि णवकास कें द्र
• हररत पयाटनावर णब्रक्स आघाडी
नब्रक्स बद्दल -
• स्थापना - सप्टेंबर २००६
• सदस्य देश - ब्राझील, रणशया, भारत, चीन आणि दणक्षि आणिका (५ देश)
• णब्रक या संस्थेत २०१० मध्ये दणक्षि आणिका सहभागी झाल्यानंतर या संस्थेचे नाव
णब्रक्स असे करण्यात आले.
• गोल्डमन सॅक्स या अमेररकन बहुराष्ट्रीय णवत्तीय सस्ं थेचे माजी अध्यक्ष णजम ओ'णनल
यांनी २००१ मध्ये 'णब्रक्स' ही संज्ञा सवाप्रथम वापरली होती.
196 | P a g e
• णब्रक्स ही एक व्यापारी, राजकीय आणि सांस्कृणतक संघटना आहे.

• डॉलरला पयााय म्हिनू एक णस्थर चलन णनमााि करिे, हे या सघं टनेचे उणद्दष्ट आहे.
• जागणतक आणथाक णस्थती सर्धु ारिे, णवत्तीय संस्थांमध्ये सर्धु ारिा घडवनू आििे आणि
भणवष्ट्यात या पाच देशांतील सहकाया अणर्धक वाढविे, ही या संस्थेची मख्ु य उणद्दष्टे
आहेत.
• या संस्थेचे कायम सदस्य असलेले पाचही देश हे णवकसनशील देश आहेत आणि
अणलप्तता, समानता आणि परस्परांचा फायदा या उद्देशांना ते बांर्धील आहेत.
• या देशांनी न्यू डेव्हलपमेंट बँक (NDB) आणि काँणटन्जन्ट ररझव्हा अरें जमेन्ट (CRA) या
दोन णवत्तीय संस्थांची स्थापना के ली. या संदभाातील ठरावांवर २०१४ साली स्वाक्षऱया
करण्यात आल्या आणि २०१५ पासनू त्यांचे काम सरू ु झाले.
• णब्रक्स बँक - उरुग्वे, संयक्त
ु अरब अणमराती आणि बांग्लादेश हे तीन देश न्यू डेव्हलपमेंट
बँकेचे नवीन सदस्य म्हिनू दाखल झाले आहेत.
नब्रक्स िोजगाि कायाकािी गटाची बैठक
• णठकाि - नवी णदल्ली (आभासी पद्धतीने )
• कालावर्धी - ११ व १२ मे २०२१ यजमान देश - भारत (आवत्तृ ी - पणहली)
• अध्यक्ष - अपवू ा चद्रं ा (कामगार आणि रोजगार सणचव)
• णब्रक्स देशांमर्धील सामाणजक सरु क्षा करारास प्रोत्साहन देिे, कामगार दलात मणहलांचा
सहभाग, कामगार बाजारपेठेचे औपचाररकरि या णवर्यी सदस्य देशांनी चचाा के ली.
२०२१ या वर्ाासाठी णब्रक्सचे अध्यक्षपद भारताकडे आहे.
NDB च्या सांचालक मांडळाची बैठक
• ३० माचा २०२१ रोजी न्यू डेव्हलपमेंट बँकेच्या (NDB) सच
ं ालक मडं ळाची सहावी
वाणर्ाक बैठक पार पडली.

197 | P a g e
• भारतातफे णवत्तमंत्री णनमाला सीतारमि यांनी भाग घेतला होता. थीम - नवीन णवकास
प्रणतमान: पायाभतू सणु वर्धांची उत्क्रांती
NDB -
• पवू ी 'णब्रक्स डेव्हलपमेंट बँक' म्हिनू ओळखली जात होती.
• स्थापना - जल
ु ै २०१४ (कायारत- जल
ु ै २०१५)
• सस्ं थापक - ब्राझील, रणशया, भारत, चीन आणि दणक्षि आणिका.
• मख्ु यालय - शांघाय (चीन).
• प्रादेणशक कायाालये - जोहान्सबगा (दणक्षि आणिका), साओ पाउलो (ब्राझील), मॉस्को
(रणशया)
• अणर्धकृत भार्ा – इग्रं जी
भाििाची ECOSOC वि निवड
• भारताची इतर १७ देशांसह संयक्त
ु राष्ट्र आणथाक आणि सामाणजक पररर्देवर
(ECOSOC) णनवड झाली आहे.
• भारताची २०२२-२४ या कालावर्धीसाठी णनवड झाली असनू १ जानेवारी २०२२ पासनू
कायाकाळ सरुु होईल.
• अफगाणिस्तान, कझाकस्तान आणि ओमानसमवेत आणशया पॅणसणफक राष्ट्र गटात
भारताची णनवड झाली.
• ECOSOC चे ५४ सदस्य संयक्त
ु राष्ट्राच्या आमसभेद्वारे तीन वर्ाासाठी णनवडले जातात.
ECOSOC च्या िीि सांस्थाांवि भािि
ु राष्ट्र आणथाक व सामणजक पररर्देच्या (ECOSOC) तीन सस्ं थावं र भारताची
णनवड झाली आहे.

198 | P a g e
• ही णनवड १ जानेवारी २०२२ पासनू ३ वर्ाांसाठी असेल.

• गन्ु हे प्रणतबर्धं व फौजदारी न्याय आयोग (CCPCJ)
• मणहला समानता आणि मणहला सक्षमीकरिासाठी संयक्त ु राष्ट्र संस्था (UN Women)
• जागणतक अन्न कायाक्रम (WFP) कायाकारी मडं ळ
• ECOSOC - United Nations Economic and Social Council
• स्थापना २६ जनू १९४५ (सदस्य ५४)
• मख्ु यालय - न्ययू ॉका (अमेररका)
ु राष्ट्रातील बोत्सवानाचे स्थायी प्रणतणनर्धी कॉलेन णव्हक्सन के लाणपले याच
ं ी २०२२
च्या सत्रासाठी ECOSOC चे अध्यक्ष म्हिनू णनवड करण्यात आली. त्यानं ी
पाणकस्तानचे स्थायी प्रणतणनर्धी मनु ीर अक्रम याचं ी जागा घेतली.
सदस्याांची निवड.
• सदस्यांची णनवड आमसभेकडून दोन ततृ ीयांश बहुमताने के ली जाते.
• ५४ सदस्यापं ैकी एक ततृ ीयाश ं म्हिजेच १८ सदस्याच ं ी णनवड दरवर्ी आमसभेद्वारा तीन
वर्ाांसाठी के ली जाते. अध्यक्षाचं ी णनवड मात्र दरवर्ी के ली जाते.
• भौगोणलक णवणवर्धतेनसु ार या सदस्याच
ं ी णनवड के ली जाते.
• णनवत्तृ झालेले सदस्य देश आणि अध्यक्ष हे लगेचच पढु च्या णनवडिक
ु ीसाठीही पात्र
ठरतात.
परिषदेच्या बैठका
• पररर्देची वर्ाातनू दोनदा बैठक होते आणि गरजेनसु ार णवशेर् अणर्धवेशन बोलवले जाते.
या दोन बैठकापं ैकी एक बैठक सयं क्त
ु राष्ट्रांच्या मख्ु यालयात तर दसु री बैठक णजणनव्हा
(णस्वत्झलांड) येथे घेतली जाते.

199 | P a g e
• जर एखादया बैठकीसाठी पररर्देचा सभासद नसलेल्या राष्ट्राला णनमंणत्रत के ले गेले तर

त्या राष्ट्राला पररर्देत मांडण्यात आलेल्या ठरावावर मतदान करण्याचा हक्क नसतो.
परिषदेची काये
• आंतरराष्ट्रीय आणथाक, सामाणजक, सांस्कृणतक आणि वैदयकीय समस्यांचा सखोल
अभ्यास करून त्याचा अहवाल तयार करिे.
• महत्त्वाच्या अनेक णवर्यांवर पररर्द भरविे. उदा. जागणतक लोकसंख्या पररर्द (१९५४)
• णवणवर्ध णवशेर् सणमत्यावं र णनयंत्रि ठे विे, त्याचप्रमािे या सणमत्यांना वेळोवेळी मागादशान
करिे.
'चिुभाुज आनथाक मांच'
• भारत, इस्रायल, संयक्तु अरब अणमराती आणि अमेररका यांनी नवीन 'चतभु जाु आणथाक
मंच' (Quadrilateral Economic Forum) सरू ु करण्याचा णनिाय घेतला आहे. या
गटाला 'न्यू क्वाड' म्हिनू ही संबोर्धले जात आहे.
• भारत, अमेररका, इस्रायल आणि संयक्त
ु अरब अणमरातीच्या परराष्ट्र मंत्रयांच्या पार
पडलेल्या आभासी बैठकीत ही घोर्िा करण्यात आली.
• भणवष्ट्यातील आणथाक सहकायाासाठी आणि वाहतक ू , तंत्रज्ञान, सागरी सरु क्षा, तसेच
अथाशाि आणि व्यापार या क्षेत्रांमध्ये संयक्त
ु पायाभतू सणु वर्धा प्रकल्पांच्या शक्यतांचा
शोर्ध घेण्याच्या उद्देशाने हा मंच स्थापन करण्यात आला आहे.
• अब्राहम करार- अब्राहम कराराद्वारे इस्रायल आणि सयं क्त
ु अरब अणमराती दरम्यान
औपचाररक राजनैणतक संबंर्ध पन्ु हा सरूु झाले.
शाांघाय सहकाया सघां टिेची नशखि बैठक
• कालावर्धी - १७ सप्टेंबर २०२१
• णठकाि - दशु ान्बे, ताणजणकस्तान
200 | P a g e
• आवत्तृ ी - २१ वी
• बैठकीचे अध्यक्ष - इमोमाली रहमोन (ताणजणकस्तानचे अध्यक्ष)
• बैठकीत इरािला सदस्यत्व देण्यात आले. इराि शांघाय सहकाया संघटनेचा (SCO)
नववा सदस्य ठरला.
• हायणब्रड (ऑफलाईन व ऑनलाईन) स्वरुपात पार पडलेली ही पणहलीच बैठक आहे.
• भारत SCO चा पिू ा सदस्य झाल्यापासनू ची ही चौथी बैठक आहे.
• पंतप्रर्धान नरें द्र मोदी यांनी णव्हणडओ कॉन्फरन्सद्वारे पररर्देला संबोणर्धत के ले.
• २०२२ ची पररर्द समरकंद, उझबेणकस्तान येथे पार पडिार आहे.
Shanghai Cooperation Organization (SCO) –
• ही एक आंतरशासकीय स्थायी आंतरराष्ट्रीय संस्था आहे.
• स्थापना १५ जनू २००१ (शांघाय येथे)
• सणचवालय - बीणजगं (चीन)
• सदस्य देश - ९ (चीन, भारत, इराि, कझाणकस्तान, णकणगाझस्तन, पाणकस्तान, रणशया,
ताणजणकस्तान, उझबेणकस्तान)
• णनरीक्षक देश - ३ (अफगाणिस्तान, बेलारूस, मंगोणलया)
• अणर्धकृत भार्ा रणशयन आणि चीनी अध्यक्ष एक वर्ााच्या कालावर्धीसाठी रोटेशन
पद्धतीने सदस्य देशाकडे अध्यक्षपद असते.
• SCO चाटारवर २००२ मध्ये स्वाक्षरी करण्यात आली आणि २००३ मध्ये अमं लात
आली.
• ही एक यरु े णशयन राजकीय, आणथाक आणि लष्ट्करी संघटना असनू प्रदेशात शांतता,
सरु क्षा आणि णस्थरता राखिे हे या सघं टनेचे ध्येय आहे.

201 | P a g e
• SCO ची प्रादेणशक दहशतवादणवरोर्धी संरचना (RATS) कायाकारी सणमती ताश्कंद येथे

आहे.
• पवू ीच्या शाघं ाय फाइव्ह गटाची जागा SCO ने घेतली. त्यामध्ये कझाणकस्तान, चीन,
णकणगास्तान, रणशया आणि ताणजणकस्तान या देशाच ं ा समावेश होता.
• २००१ मध्ये उझबेणकस्तान सघं टनेत सामील झाल्यानतं र, शाघं ाय-५ चे नाव बदलनू
शाघं ाय सहकाया सघं टना (SCO) करण्यात आले.
• २०१७ मध्ये भारत आणि पाणकस्तानला सदस्यत्व देण्यात आले. भारताला २००५ मध्ये
SCO मध्ये णनरीक्षक बनवण्यात आले.
जी-20 नशखि परिषद 2029

• कालावर्धी - ३० व ३१ ऑक्टोबर २०२१
• णठकाि - रोम (इटली)
• आवत्तृ ी - १६ वी
• थीम - People, Planet, Prosperity
• पतं प्रर्धान नरें द्र मोदी आठव्यादं ा जी-२० णशखर पररर्देत सहभागी झाले. २०२३ मध्ये
भारत पणहल्यांदाच जी-२० णशखर पररर्द आयोणजत करिार आहे.
िोम जाहीििामा -
• 'जी-२० णशखर पररर्देत नेत्यानं ी 'रोम जाहीरनामा' स्वीकारला. त्यात आरोग्य
णवभागांतगात ठोस संदश
े जगाला देण्यात आला.
• कोरोना प्रणतबर्धं क लशींच्या वापराची आिीबािीच्या काळातील मजं रु ीची प्रणक्रया जलद
व्हावी, यासाठी जागणतक आरोग्य सघं टनेला अणर्धक बळकटी देण्यावर एकमत झाले.

202 | P a g e
• जगातील सवाात मोठ्या अथाव्यवस्थांच्या नेत्यांनी ३१ ऑक्टोबर २०२१ रोजी सार्धारि

शतकाच्या मध्यापयांत 'काबान न्यरू ॅणलटी'चे लक्षय गाठण्याचे आश्वासन णदले.
• जी-२०नेत्याच्ं या अणं तम पररपत्रकानसु ार त्यांनी परदेशात कोळशावर आर्धाररत औणष्ट्िक
वीजणनणमाती प्रकल्पासं ाठी सावाजणनक णनर्धी सपं ष्टु ात आिण्यास सहमती दशाणवली.
• 'काबान न्यरू ॅणलटी' णकंवा 'नेट णझरो' उत्सजान म्हिजे वातावरिातील हररतगहृ वायच
ंू ी भर
घालिे आणि काढून टाकिे यामर्धील सतं ल ु न.
GRO (Group of Twenty) :
• आणथाकदृष्ट्या प्रगत असलेल्या २० देशाच
ं ी आणि त्या देशांच्या कें णद्रय बँकेच्या
गव्हनारांची एक संघटना.
• स्थापना - 1999
• मख्ु यालय - कायमस्वरूपी कायाालय नाही.
• सदस्य - १९ देश व यरु ोणपयन यणु नयन
• उद्देश - जागणतक अथा व्यवस्थेच्या सदं भाात महत्त्वाच्या प्रश्ावं र चचाा करण्यासाठी
औदयोणगकदृष्ट्या प्रगत आणि णवकसनशील देशानं ा एकत्र आििे.
• णशखर पररर्द - २० देशाचं े राष्ट्रप्रमख
ु , त्यांचे अथामत्रं ी आणि त्या देशांच्या कें द्रीय बँकांचे
गव्हनार याचं ी णवणवर्ध प्रश्ावर चचाा करण्यासाठी वर्ाातनू एकदा बैठक होते.
• सदस्यदेशांची पाच क्षेत्रीय गटांत णवभागिी करण्यात आली असनू एका गटात चार
देशांचा समावेश करण्यात आला आहे. दरवर्ी एका गटातील सदस्यदेशाकडे संघटनेचे
अध्यक्षपद असते.
• नवस्िाि - जी २० देशांच्या अथाव्यवस्थेत जगाचे ९० टक्के उत्पन्न सामावलेले असनू ,
जागणतक व्यापाराचा ८० टक्के भाग या देशात आहे. जगाची दोनततृ ीयांश लोकसंख्या
या देशात राहते व जगातील णनम्मा भभू ाग या देशात आहे.

203 | P a g e
• सदस्य देश- अजेंणटना, ऑस्रेणलया, ब्राझील, कॅ नडा, चीन, यरु ोपीय समदु ाय, िान्स,
जमानी, भारत, इडं ोनेणशया, इटली, जपान, मेणक्सको, रणशया, सौदी अरे णबया, दणक्षि
आणिका, दणक्षि कोररया, तक ु ा स्थान, णब्रटन व अमेररका
भािि जी-20 Troika' मध्ये सामील
• संघटनेच्या आजी, माजी आणि भावी अध्यक्षांचा एक व्यवस्थापकीय गट तयार करण्यात
आला असनू त्याला 'Troika' म्हितात.
• भारत १ णडसेंबर २०२१ रोजी जी-२० रॉइकामध्ये सामील झाला असनू त्यामध्ये
भारतासह इटली आणि इडं ोनेणशया यांचा समावेश आहे. जी-२०चे २०२१ चे अध्यक्षपद
इटलीकडे होते. २०२२ चे इडं ोनेणशयाकडे आहे तर २०२३ चे भारताकडे असिार आहे.
आनशयाई पायाभूि सुनविा गुांिवणूक बाँक (AIIB)
• AIIB च्या संचालक मंडळाची सहावी वाणर्ाक बैठक ऑक्टोबर २०२१ मध्ये पार
पडली. त्यामध्ये भारतातफे कें द्रीय णवत्तमत्रं ी णनमाला सीतारामि सहभागी झाल्या होत्या.
• AIIB ही एक बहुपक्षीय णवकास बँक असनू आणशयातील सामाणजक-आणथाक पररिाम
सर्धु ारिे हे या बँकेचे उणद्दष्ट आहे.
• आणटाकल ऑफ ऍग्रीमेंट (२५ णडसेंबर २०१५ पासनू अमं ल) या बहुपक्षीय कराराद्वारे
AIIB ची स्थापना करण्यात आली आहे.
• स्थापना १६ जानेवारी २०१६
• सदस्य - १०३ (भारत ५७ सस्ं थापक सदस्यांपैकी एक आहे.)
• मख्ु यालय - बीणजंग (चीन)
• AIIB मध्ये चीन नंतर भारत हा दसु रा सवाात मोठा भागर्धारक (७.६२% मतदानासह)
आहे.

204 | P a g e
• भारताने AIIB कडून ४.३५ अब्ज अमेररकन डॉलसा कजा णमळवले आहे. ही कोित्याही
देशाला णमळालेली सवााणर्धक कजा रक्कम आहे.
क्वाड परिषद 2021
• णठकाि - व्हाईट हाऊस, वॉणशग्ं टन डी. सी. (अमेररका)
• कालावर्धी - २४ सप्टेंबर २०२१
• क्वाडची वैयणक्तकररत्या (in-person) पार पडलेली ही पणहली पररर्द होती.
• यापवू ी माचा २०२१ मध्ये क्वाड नेत्यांनी एका आभासी बैठकीत भाग घेतला आणि
त्यानंतर 'द णस्पररट ऑफ द क्वाड' नावाचे संयक्त
ु णनवेदन जारी के ले. या णनवेदनात
क्वाडची ध्येय आणि उणद्दष्टे माडं ली गेली.
सहभाग (देश व प्रमुख)
• अमेररका - जो बायडेन
• भारत - नरें द्र मोदी
• ऑस्रेणलया - स्कॉट मॉररसन
• जपान - योणशणहदे सगु ा
काय आहे क्वाड ?
• णहदं ी महासागरातील त्सनु ामीनंतर, भारत, जपान, ऑस्रेणलया आणि अमेररका यांनी
आपत्ती णनवारि प्रयत्नामं ध्ये सहयोग करण्यासाठी एक अनौपचाररक यतु ी तयार के ली.
• २००७ मध्ये तत्कालीन जपानचे पंतप्रर्धान णशझं ो अबे यांनी सवाप्रथम 'Quad'
(Quadrilateral Security Dialogue) या संघटनेची संकल्पना मांडली.

205 | P a g e
• णहदं ी महासागर आणि पणिम पॅणसणफक क्षेत्रातील चीनच्या आरमारी वचास्वाला लगाम
घालण्याचे उणद्दष्ट ठे वनू नोव्हेंबर २०१७ मध्ये अमेररका, जपान, ऑस्रेणलया आणि भारत
या चार देशांनी क्वाड स्थापन के ला.
• यरु ोणपयन यणु नयन णकंवा सयं क्त
ु राष्ट्राच्ं या र्धतीवर र्धोरि तयार करण्याऐवजी, क्वाडने
सदस्य देशांमर्धील णवद्यमान करारांचा णवस्तार आणि त्यांची सामाणयक मल्ू ये हायलाइट
करण्यावर लक्ष कें णद्रत के ले आहे.
• भारत, जपान आणि अमेररकी नौदलाच्या एकणत्रत कवायतीत (मलबार सराव) २०२०
मध्ये ऑस्रेणलया सहभागी झाला.
• प्राथणमक उणद्दष्ट्ये सागरी सरु क्षा, कोणवड-१९ सक
ं टाशी मकु ाबला करिे, लस मत्ु सद्देणगरी,
हवामान बदलाच्या जोखमींना तोंड देिे, गतंु विक ु ीसाठी एक पररसस्ं था णनमााि करिे
आणि तांणत्रक नवकल्पनांना चालना देिे.
• क्वाड सदस्यानं ी क्वाड प्लसद्वारे भागीदारी वाढवण्याच्या तयारीत असनू त्यामध्ये दणक्षि
कोररया, न्यझू ीलंड आणि णव्हएतनाम याच ं ा समावेश असेल.
९४ वे अनखल भाििीय मिाठी सानहत्य समां ेलि
• णठकाि - भजु बळ नॉलेज णसटी, आडगाव (नाणशक) कालावर्धी - ३ ते ५ णडसेंबर २०२१
• आवत्तृ ी - ९४ वी
• अध्यक्ष - डॉ. जयंत नारळीकर
• मावळते अध्यक्ष - फादर िाणन्सस णदणब्रटो
• स्वागताध्यक्ष - छगन भजु बळ
• उद्घाटक - णवश्वास पाटील (कादबं रीकार)
• प्रमख
ु पाहुिे - जावेद अख्तर (गीतकार)
• ९४ वे अणखल भारतीय मराठी साणहत्य समं ेलन नाणशक

206 | P a g e
• मख्ु य मंडपाचे नाव - कुसमु ाग्रजनगरी

• कुसमु ाग्रज हे णव. वा. णशरवाडकर याच
ं े टोपि नाव आहे.
• आयोजक - अणखल भारतीय मराठी साणहत्य महामंडळ
• णनमत्रं क - लोकणहतवादी मडं ळ, नाणशक
• बाल साणहत्य मेळावा पणहल्यादं ाच साणहत्य समं ेलनाच्या इणतहासात बाल साणहत्य
मेळाव्याचा समावेश करण्यात आला.
• प्रकृतीच्या कारिामळु े डॉ. जयंत नारळीकर संमेलनाला उपणस्थत राहू शकले नाहीत.
अध्यक्षाणं शवाय होिारे उस्मानाबादनतं रचे हे सलग दसु रे समं ेलन आहे.
• या साणहत्य संमेलनासाठी राज्य सरकारतफे ५० लाख रुपयांचे अनदु ान देण्यात आले
होते.
• नाणशक णजल्ह्याला १५१ वर्े पिू ा होत असल्यामळ
ु े संमेलनासाठी नाणशकची णनवड
करण्यात आली होती. १८६९ मध्ये अहमदनगर पासनू नाणशक णजल्हा वेगळा करण्यात
आला. सी. आर. ओव्हन्स हे नाणशकचे पणहले णजल्हाणर्धकारी होते.
• बोर्धणचन्ह - या साणहत्य संमेलनाचे बोर्धणचन्ह कोल्हापरू येथील अनंत गोपाळ
खासबारदार यानं ी तयार के ले होते.
यापूवी िानशकला िालेली सांमेलिे व अध्यक्ष :
• १९४२ - प्रल्हाद के शव अत्रे
• २००५ - के शव मेश्राम
• २०२१ - जयतं नारळीकर
लक्षवेिी कवी पुिस्काि

207 | P a g e
• अणखल भारतीय मराठी साणहत्य संमेलनात स्वागताध्यक्ष यांच्या वतीने णदला जािारा
'लक्षवेर्धी कवी परु स्कार' कवी राजू देसले यांना णकशोर कदम ऊफा कवी सौणमत्र यांच्या
हस्ते प्रदान करण्यात आला.
• पाच हजार रुपये व पष्ट्ु पगच्ु छ असे परु स्काराचे स्वरूप आहे.
• नाणशकचे कवी राजू देसले याचं ा 'अवघेणच उच्चार' हा कणवतासग्रं ह नक
ु ताच प्रकाणशत
झाला आहे.
सांमेलिाबद्दल
• पणहले समं ेलन - १८७८ (पिु े) (अध्यक्ष - म. गो. रानडे)
मनहला अध्यक्षा - कुसमु ावती देशपाडं े, दगु ाा भागवत, शातं ा शेळके , णवजया राजाध्यक्ष,
अरुिा ढेरे मागील काही समं ेलने
क्र. -- वषा -- नठकाण -- अध्यक्ष
• ८९ वे -- २०१६ -- णपपं री णचच
ं वड -- श्रीपाल सबनीस
• ९० वे -- २०१७ -- डोंणबवली -- अक्षय कुमार काळे
• ९१ वे -- २०१८ -- बडोदे (गजु रात) -- लक्षमीकांत देशमख
ु
• ९२ वे -- २०१९ -- यवतमाळ -- अरुिा ढेरे
• ९३ वे -- २०२० -- उस्मानाबाद -- िाणन्सस णदणब्रटो
आगामी सांमेलि उदगीिला
• आगामी ९५वे अणखल भारतीय मराठी साणहत्य समं ेलन लातरू णजल्ह्यातील उदगीर येथे
होिार असल्याचे साणहत्य महामडं ळाचे अध्यक्ष कौणतकराव ठाले-पाटील यानं ी जाहीर
के ले.

208 | P a g e
• चार भार्ा बोलल्या जािाऱया ऐणतहाणसक असलेल्या उदगीर शहराला पणहल्यांदा साणहत्य
संम्मेलनाचे यजमानपद णमळाले.
• सातव्यादं ा साणहत्य संमेलनं मराठवाड्यात होिार आहे. यापवू ी औरंगाबाद (१९५७),
अबं ेजोगाई (१९८३), नादं डे (१९८५), परभिी परळी-वैजनाथ (१९९८), औरंगाबाद
(२००४) येथे पार पडले होते.
१०० वे अनखल भाििीय मिाठी िाट्य समां ेलि
• एणप्रल ते जनू २०२१ दरम्यान संपिू ा महाराष्ट्रात णनयोणजत असलेले १०० वे अणखल
भारतीय मराठी नाट्य संमेलन कोरोनाच्या प्रादभु ाावामळ ु े पढु े ढकलण्यात आले.
• जब्बार पटेल यांच्या अध्यक्षतेखाली राज्यातील ११ णठकािी या संमेलनाचे आयोजन
करण्यात येिार होते.
• आयोजक - अणखल भारतीय मराठी नाट्य पररर्द
• पणहले नाट्य समं ेलन- १९०५ (पिु े) (अध्यक्ष - ग. श्री. खापडे ) मागील काही समं ेलने
क्र. -- वषा -- नठकाण -- अध्यक्ष
• ९५ वे -- २०१५ -- बेळगाव -- फय्याज
• ९६ वे -- २०१६ -- ठािे -- गंगाराम गवािकर
• ९७ वे -- २०१७ -- उस्मानाबाद -- जयंत सावरकर
• ९८ वे -- २०१८ -- मल
ु डंु -- कीती णशलेदार
• ९९ वे -- २०१९ -- नागपरू -- प्रेमानंद गज्वी
भाििीय नवज्ञाि कााँग्रेस
• जानेवारी २०२२ मध्ये होिारी १०८ वी भारतीय णवज्ञान काँग्रेस, कोणवड-१९ साथीच्या
पररणस्थतीमळ
ु े रद्द करण्यात आली आहे.

209 | P a g e
• इणं डयन सायन्स काँग्रेस असोणसएशनच्या (ISCA) १०० वर्ाांच्या इणतहासात

पणहल्यांदाच सलग दोन वर्े णवज्ञान काँग्रेस आयोणजत के ली गेली नाही.
• ही काँग्रेस पण्ु यातील णसम्बायोणसस इटं रनॅशनल यणु नव्हणसाटी येथे ३-७ जानेवारी २०२१
दरम्यान आयोणजत करण्यात येिार होती.
• 'मणहला सक्षमीकरिासह शाश्वत णवकास' या णवर्यावर ही णवज्ञान काँग्रेस आयोणजत के ली
जािार होती.
• डॉ. णवजय लक्षमी सक्सेना यांची या काँग्रेसच्या अध्यक्षपदी णनवड करण्यात आली होती.
नवज्ञाि कााँग्रेसचा इनिहास
• सरुु वात - १९१४ (कोलकत्ता)
• प्रा. जे. एल. सायमनसेन आणि प्रा. पी. एस. मॅकमोहन या दोन णब्रटीश रसायनतज्ञांच्या
पढु ाकाराने सरुु वात झाली. दरवर्ी जानेवारी मणहन्याच्या पणहल्या आठवड्यामध्ये
आयोणजत के ली जाते.
यापूवीच्या काही नवज्ञाि कााँग्रेस -
• १०४ वी - २०१७ (णतरुपती)
• १०५ वी - २०१८ (इम्फाळ)
• १०६ वी - २०१९ (जालंर्धर)
• १०७ वी - २०२० (बेंगळूरू)

जाहीि किणािी सांस्था - United Nations Development: Download Exam Study App

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

जाहीि किणािी सांस्था - United Nations Development: Download Exam Study App

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1|Page

बहुआयामी दारिद्र्य निदेशाक

Download ExaM StudY App

निदेशाांकािील महत्त्वाचे मद्दु े

Download ExaM StudY App

९.९ पेक्षा कमी कमी (low)

जागनिक लैंनगक अांिि निदेशाांक 2029

Annual Status of Education Report

उत्सजाि अांिि अहवाल 2029

• या णनदेशांकात राज्यांचे पढु ील चार श्रेिींमध्ये मल्ू यांकन के ले जाते.

• आरोग्य, णशक्षि आणि राहिीमानाच्या महत्त्वाच्या आणि मल

Download ExaM StudY App

महाराष्ट्राचा बहुआयामी दाररद्र्य णनदेशांक - ०.०६५

जागनिक प्रेस स्वािांत्र्य निदेशाांक 2029

शाश्वि नवकास अहवाल 2021

• भारताचा क्रमांक - १२० वा (१६५ देशांमध्ये) (गिु - ६०.१ )

• रचना आणि णनणमाती - Economist Impact (लंडन)

थोडक्याि अहवाल व निदेशाांक

Download ExaM StudY App

चॅडलि सुशासि निदेशाांक २०२१ आवृत्ती - पनहली

Download ExaM StudY App

ग्लासगो हवामाि बदल परिषद 2021

Download ExaM StudY App

• २०१५ च्या पॅररस करारातील पक्षांची ही णतसरी (CMA3) आणि क्योटो

4) २०३० पयांत काबान उत्सजान एक अब्ज टनांपयांत कमी करे ल.

Download ExaM StudY App

Download ExaM StudY App

Download ExaM StudY App

Download ExaM StudY App

2. सागरी हवामान बदल सल्लागार सेवांचा णवकास

• यानसु ार २०१४-२०१८ दरम्यान भारतात णबबट्यांची अणर्धकृत संख्या ६३ टक्क्यांनी

• भारताने १८ ऑगस्ट २०२१ रोजी ओझोन संरक्षिाशी संबंणर्धत 'मॉणन्रयल

Download ExaM StudY App

३) २०४२ मध्ये ३०%

• ओझोन थराच्या णवघटनावरील शन्ू य प्रभाव पाहता, HFC (Hy drofluorocarbon)

• णठकाि - कुनणमंग, चीन

Download ExaM StudY App

१४ खिीप नपकाांचे नकमाि हमीभाव

िब्बी हांगामासाठी MSP जाहीि

Download ExaM StudY App

नकमाि आिािभूि नकांमि

Download ExaM StudY App

• MSP णनणित करण्यासाठी CACP दद्वारे णवचारात घेतल्या जािाऱया घटकांमध्ये

हैदिपूि भाििािील ४७ वे िामसि स्थळ

Download ExaM StudY App

Download ExaM StudY App

Download ExaM StudY App

भाििािील कोिोिा लसीकिण

पनहल्या मलेरिया लसीला मान्यिा

Download ExaM StudY App

• राष्ट्रीय महामागा प्राणर्धकरिांतगात येिाऱया रस्त्यावरील टोल प्लाझांवर याची

Download ExaM StudY App

• जैणवक इथेनॉल पेरोलमध्ये १० टक्क्यांपयांत णमसळून पेरोलची बचत करता परंतु,

ब्लॅक फांगस (Black Fungus)

Download ExaM StudY App

• णवशेर् म्हिजे हे सॉफ्टवेअर अणर्धकृतरीत्या फक्त ठरावीक देशांच्या सरकारांनाच णवकले

काय आहे पेगासस ?

काय आहे निका नवषाणू ?

Download ExaM StudY App

निपाह नवषाणू (Nipah virus)

Download ExaM StudY App

• राष्ट्रीय औणष्ट्िक णवद्यतु महामंडळ णलणमटेडने (NTPC) आंध्र प्रदेशातील

Download ExaM StudY App