अर्थशास्त्र - धनंजय मते सर
वस्तू व सेवा कर
[Goods & Services Tax GST]
➢ प्राथमिक ओळख :
▪ वस्तू व सेवा याांच्या पुरवठ्यावर आकारला
जाणारा िूल्यवमधित कर म्हणजे GST.
▪ GST हा अप्रत्यक्ष प्रकारचा (Indirect
Tax) कर आहे.
➢ इमतहास :
▪ एमप्रल 1954 → फ्रान्स → GST
आकारणारा जगातील पमहला देश.
▪ जगािध्ये 160 पेक्षा जास्त देशात पडा लागू
आहे.
▪ परांतू, अिेररका, सौदी अरे मिया, ग्रीनलँड
यासारख्या देशात अद्याप वडा लागू नाही.
▪ भारतािध्ये पमहल्याांदा ‘मवजय के ळकर
समितीने 2002’ GST लागू करव्याची
मशफारस के ली.
▪ 2007 -08 सालच्या अथिसांकल्पात 1
एमप्रल 2010 पासनू 4डा लागू करण्याची
घोषणा के ली.
▪ (तत्कालीन अथििांत्री = पी. मचदिां रि)
➢ िाचि 2011 → GST कायािमन्वत
करण्यासाठी 115 वे घटनादुरुस्ती मवधेयक
िाांडले
▪ 15 व्या लोकसभेचा कायिकाळ सांपल्यािुळे
लोप पावले.
➢ 19 मडसेंिर 2014 → GST सांदभाित '122
वे घटनादुरुस्ती मवधेयक िाांडण्यात आले.
▪ 6 िे 2015 ला L.S. ची सिां ती.
▪ 3 ऑगस्ट 2016 ला R.S. िध्ये िांजूर.
To Download Swarajya Academy
➢ 02 सप्टें िर 2016 पयंत 17 राजयाांची सांिती.
▪ अशी सिां ती देणारे → 'आसाि' पमहले राजय
(12 Aug-2016)
▪ ‘िहाराष्ट्र’ 10 वे राजय (29 Aug 2016)
➢ 08 सप्टें िर 2016
▪ या मवधेयकास राष्ट्रपतींची सांिती.
▪ हे मवधेयक भारताच्या राजपत्रात (Gazette)
प्रकामशत,
▪ ह्या मवधेयकाचे '101 व्या घटनादुरुस्ती
कायद्यात रूपाांतर.
➢ 1 जुलै 2017 पासून GST ची अांिलिजावणी
सुरू झाली.
➢ 07 जल ु ै 2017 रोजी जम्िू व काश्िीर
मवधानसभेने GST सांदभाितील कायदे सांित
के ल्याने, याच मदवशापासनू भारतभर GST ची
अांिलिजावणी सुरू झाली.
❑ GST िाहेर असणारे कर व वस्तू :
➢ आयात व मनयाित कर कच्चे पेरोमलयि, पेरोल,
मडझेल, नैसमगिक वायू, मविान ईधन
ां याांच्यावर
GST लागू नाही.
MO. NO. 8180804706
 अर्थव्यवस्था - धनंजय मते सर

मानव ववकास ननर्देशाांक

▪ हा मनदेशाांक UNDP (united Nation Development Programme) िोजते.
▪ 1990 पासून िोजते.
▪ 1990 ला अहवालाचा मवषय Concept and measurement of Human
development.
❑ हा मनदेशाांक खालील तीन आयािाांच्या आधारे काढला जातो.
1) आरोग्य (मदघि आमण मनरोगी जीवन / जीवनिान)
2) मशक्षण (ज्ञानाची सुगिता)
3) चाांगले राहणीिान (राहणीिानाचा दजाि)

To Download Swarajya Academy MO. NO. 8180804706

 अर्थव्यवस्था - धनंजय मते सर

HDI (Human Development Index)

आरोग्य मशक्षण राहणीिान दजाि
✓ राहणीिानाचा दजाि हा
✓ यािध्ये 25
✓ जन्िाच्या वेळीचे GINI (Gross
वषािपेक्षा जास्त वय
सरासरी आयुिािन Nation Income /
असणाऱयाांचे
िोजले उत्पन्न) स्थूल जाते. राष्ट्रीय या
सरासरी मशक्षण
जाते. आधारावर भापन के ले
िोजले
जाते.
✓ किाल आयिु ािन ✓ 15 वषि किाल
85 तर मकिान 20 मशक्षण व मकिान
मवचारात घेतात. शन्ू य

▪ Note
1) अपेमक्षत मशक्षणाचे वषि शाळे त मकती वषि मशकला यािध्ये किाल मशक्षण १८ वषि व
मकिान मशक्षण शन्ू य सिजले जाते.
2) वरील मतन्हीही आयाि जॉिेमरक Min (भूमितीय िध्य) काढला जातो.
3) HDI हा खालील आधारावर िोजला जातो. (गुणाांचे आधारे )

देशाांचे गट िानव मवकास मनदेशाांक

1) अल्प मवकसीत देश 0.550 पेक्षा किी गुण.
2) िध्यि िानव मवकसीत देश 0.550 ते 0.699
3) उच्च िानव मवकसीत देश 0.700 ते 0.799
4) अमतउच्च िानव मवकसीतदेश 0.800 पेक्षा गुण

To Download Swarajya Academy MO. NO. 8180804706

 अर्थव्यवस्था - धनंजय मते सर

❑ Note
1) भारताचा सिावेश िध्यि िानव मवकास गटात के ला जातो.
2) याचे जनक िेहिूि उल हक व अित्यि सेन हे आहेत.

❑भारताचा आमण िहाराष्ट्राचा HDI

▪ भारताने जसे UNDP, HDI काढते त्याचप्रिाणे स्वतःचा IIDI काढण्याचा प्रयत्न के ला
होता. (भारताने यासाठी वेगळे सत्रू वापरले)
HDI (Human Development Index)
आरोग्य मशक्षण राहणीिान दजाि
✓ याांनी िासीक दरडोई
✓ मदघि व मनरोगी
✓ ज्ञानाची सुगिता उपभोग मवचारात
जीवन
घेतला.
✓ यािध्ये त्याांनी प्रौढ
✓ यािध्ये जन्िाच्या साक्षरता व
वेळीचे शालेयमशक्षणाची
सरासरीआयुिािन सरासरी वषि मवचारात
िोजतात. घेतली. (प्रौढ साक्षरता
7 वषािपेक्षा जास्त)

❑ Note
▪ तसेच भारतािध्ये 2 वेळा HDI काढण्यात आला.
1) 2001 (1999 ते 2000 िधली आकडेवारी मवचारात घेऊन HDI काढला.)
✓ 0.387 होता.
✓ सवािमधक - मदल्ली
✓ सवाित किी- झारखांड
✓ या अहवालाचे मशषिक state of Human development असे होते.

To Download Swarajya Academy MO. NO. 8180804706

 अर्थव्यवस्था - धनंजय मते सर

2) 2011 (2007-08 ची आकडेवारी ▪ िहाराष्ट्राने स्वतः काढलेला HDI

होती.) ✓ िहाराष्ट्र िानव मवकास अहवाल -
✓ भारताचा HDI 0.467 होता. 2012
✓ पमहल्या HDI पेक्षा या HDI िध्ये 21% ✓ मशषिक- सिावेशक मवकासाकडे.
नी वाढ झाली. ✓ 2012 च्या अहवालात 2011 ची
✓ मशषिक - सािाजीक सिावेशनाकडे आकडेवारी होती.
✓ सवािमधक - के रळ – 0.790 ✓ िहाराष्ट्राचा HDI-0.752
✓ सवाित किी - छत्तीसगढ - 0.358 ✓ सवािमधक HDI - 0.841 - िुांिई ( शहर
✓ िहाराष्ट्राचा HDI - 0.572 + उपनगर एकमत्रत)
✓ सवाित किी HDI - 0.604 - नांदुरिार
▪ पमहले 4 राजय
1) के रळ - 0.790
2) मदल्ली - 0.750
3) महिाचल प्रदेश - 0.752
4) गोवा - 0.617
HDI (Human Development Index)
आरोग्य मशक्षण राहणीिान दजाि
✓ ज्ञानाची सगु िता यािध्ये
✓ मदघि व मनरोगी ✓ पर CAPITA
साक्षरता दर आमण
जीवन NDP
पटनोंदणी क्रिाांक
✓ यािध्ये मशषु
✓ NDP मवचारात
ित्ृ यू दर
घेतला जातो.
मवचारात घेतला
गेला.

To Download Swarajya Academy MO. NO. 8180804706

 अर्थव्यवस्था - धनंजय मते सर

▪ पमहले 4 राजय ▪ Note

1) िुांिई – 0.841 ✓ िहाराष्ट्राने पमहला िानव मवकास अहवाल 2002 ला
प्रकामशत के ला होता. (आकडेवारी 2001 ची )
2) पुणे – 0.814
✓ तेंव्हा िहाराष्ट्राचा HDI 0.666 होता.
3) ठाणे - 0.800 ✓ सवािमधक - ििुां ई
✓ सवाित किी - नदां ु रिार
4) नागपूर – 0.786
▪ IHDI (Inequality Human Development
Index) (असिानता सिायोजीत HDI)
✓ सुरुवात – 2010

✓ (िानव मवकासातील असिानता HDI िध्ये प्रमतमिांिीत होत नाही तर ती IHDI िध्ये प्रमतमिांिीत
होते)
✓ आरोग्य, मशक्षण व राहणीिानाचा दजाि या 3 आयािाांच्या आधारे काढला जातो.

HDI (Human Development Index)

आरोग्य मशक्षण राहणीिान दजाि
✓ जन्िाच्या
✓ शालेय मशक्षणातील
वेळीचे सरासरी ✓ GNI
सरासरी व अपेक्षीत वषि
आयिु ािन.

❑ Note
✓ वरील आधारावर असिानता काढली जाते.
✓ HDI व IHDI सारखा असेल तर त्या देशात सिानता.
✓ HDI आमण IHDI याांच्यािध्ये तफावत असेल तर असिानता.
▪ GII (Gender Inequality Index / मलांग असिानता मनदेशाांक) : वापर - 2010 –
UNDP

To Download Swarajya Academy MO. NO. 8180804706

 अर्थव्यवस्था - धनंजय मते सर

GII (Gender Inequality Index)

प्रजनन स्वास््य सशक्तीकरण रोजगार क्षेत्र
✓ िाता ित्ृ यू दर ✓ िी व पुरुषाांचा सस ां देतील
✓ िी व पुरुषाांचा
मवचारात सहभाग व िाध्यमिक
सहभाग
घेतात. मशक्षणातील प्रिाण.
✓ पौगाांड
अवस्थेतील
जन्िदर िोजला
जातो.
❑ Note
✓ GII हा 0 ते 1 च्या दरम्यान भोजला जातो परांतु हा HDI च्या मवरुध्द असतो.
✓ GIL
1) 0 असेल तर मलगां सिानता
2) 1 असेल तर मतव्र मलगां असिानता.

❑ GDI (Gender development Index) सुरुवात 2014 पासून UNDP

❑ Note
✓ 1995 साली HDI चे मशषिक Gender and Human Development असे होते.
✓ 1995 ला Gender Inequality वर प्रकाश टाकण्यात आला.
✓ 1995 च्या अहवालािध्ये GDI आमण GEM (Gender Emporment Measure)
प्रकाशीत करण्यात आले.
✓ परांतु 2010 ला GDI ची भोजणी थाांिमवण्यात आली पुन्हा 2014 ला सुरु करण्यात आली.
✓ GDI िध्ये िमहलाांचा व पुरुषाांचा HDI काढला जातो.
✓ जेंव्हा GDI / असेल तेंव्हा पुरुष आमण मियाांिधील मवकास सिान असतो.
✓ GDI / पेक्षा किी असेल तेंव्हा पुरुषाांपेक्षा मियाांचा मवकास किी असतो.

To Download Swarajya Academy MO. NO. 8180804706

 अर्थव्यवस्था - धनंजय मते सर

❑ GEM (Gender Emporment Measure)

✓ सरुु वात – 1995 पासनू
✓ 2010 ला िदां
✓ 3 आयाि मवचारात घेतले जात होते.
❑ Note
✓ 0 ते 1 च्या दरम्यान िोजतात.
✓ 0 म्हणजे िमहलाांचा सहभाग किी.
✓ म्हणजे िमहलाांचा सहभाग जास्त.
✓ MPI हा दाररद्र्य घटकात Cover झालेला आहे.
❑ Global Gender Gap Index
✓ िी पुरुष सिानता.
✓ WEF (World Economic Forum) िोजते.
✓ सुरुवात - 2006 पासून
✓ Global Gender Gap Report या अांतगित सादर.
✓ 4 आयाि मवचारात घेतले जातात.
1) आमथिक सहभाग व सांधी
2) शैक्षमणक क्षिता
3) Health आमण Survival (आरोग्य आमण मटकाव)
4) राजकीय सशक्तीकरण.
GEM (Gender Emporment Measure)
आमथिक सहभाग व मनणिय आमथिक िोताांवरील
राजकीय सहभाग
प्रमक्रया िालकी
✓ सस ां द, अमधकारी,
✓ पुरुष व िमहलाांचे
✓ सस
ां देतील सहभाग िॅनेजर, व्यावसामयक
उत्पन्न.
तांत्रज्ञ यािध्ये सहभाग

To Download Swarajya Academy MO. NO. 8180804706