nwñVnmbZ Am{U boImH$_© B.

11dr
शा र थि् मांक : अ ्ा - ११ ( . . १ ) ी- र ांक . . १ अ व्े ्ा कर ्ात आले ्ा
म व् रमती ्ा र . . . १९ र ी ्ा ब क म ्े हे ा तक १९- ्ा श र क व्ाथि ा
र ाथि रत कर ्ा मा ्ता े ्ात आली आहे

त ाल Am{U लेखाकमथि
्तता अकरावी

2019

महारा रा ् ा तक र रमथिती व अ ्ा म ंश मं े - ११ .

Amnë¶m ñ‘mQ>©’$moZdarb D I K S H A A P P X²dmao nmR>çnwñVH$mÀ¶m n{hë¶m

n¥îR>mdarb Q . R . C ode X²dmao {S>{OQ>b nmR>çnwñVH$ d nmR>mg§~§{YV Aܶ¶Z
AܶmnZmgmR>r Cn¶w³V ÑH²$-lmì¶ gm{h˶ CnbãY hmoB©b.
 ्मावतती : © महारा रा ् ा तक र रमथिती व अ ्ा म श ं मं
े - ११ .
महाराष्ट रा ्य पा पु्तक णनणमथिती व अ ्यास म संिोधन मंडळाकडे ्या
पु्तकाचे सवथि ह राहतील. ्या पु्तकातील कोिताही भाग संचालक,
महाराष्ट रा ्य पा पु्तक णनणमथिती व अ ्यास म संिोधन मंडळ ्यांच्या लेखी
परवानगीणिवा्य उद धत करता ्येिार नाही.

वार ् शाखा म ् रमती मख व ाव

ी. सुर णनरगुडे (अध्यषि) ी. संणदप कोळी, णचत्रकार, मुंब
ड . मुकंद तापकीर (सद््य) ी. गिेि च ा, सोलापूर
ड . प्रिांत साठे (सद््य)
ड . ्योती गा्यकवाड (सद््य)
अ र ी
ी. मोहन साळवी (सद््य) बलदेव कम्युटसथि मुंब
ी. महेि आठवले (सद््य)
ीमती अनंतल मी कलासन (सद््य) म व्क
ी. नारा्यि पाटील (सद््य) उ वला ीकांत ब ले
ीमती ल मी णपला (सद््य) प्र. णविेराणधकारी गणित,
ीमती मिाल फडके (सद््य)
ीमती उ वला गोडबोले (सद््य सणचव) पा पु्तक मंडळ, पुिे.

र रमथिती
त ाल व लेखाकमथि- रा ् अ ्ा ्
ता ं आ े
ी. णवलास पोतदार ी. अणनल कापरे मु ्य णनणमथिती अणधकारी
ड . नर पाठक ीमती ल मी रा. अ ्यर
ी. संजीव मोरे ी. आ पासाहेब दोरकर
ं ् कांब े
ी. अ दल र फ ड . अनघा काळे णनणमथिती अणधकारी
ी. सुभार मोरे ी. बी.एस. कंभार शांत हर े
ी. गिेि च ा ीमती ्योती भोरे सहा्यक णनणमथिती अणधकारी
ी. अणनल कदम
का
जी.एस.एम. ीमवोवह
ा्ांतरकार म ा ेश
ी. अ दल र फ ी. अणनल कदम
ी. संज्य पंदीकर
म क
मी क
ी. अणनल कापरे ी. सुर णनरगुडे
ी. संजीव मोरे ी. संज्य पंदीकर काशक
रववेक उततम ावी र ्ं क
म ् म व्क पा पु्तक णनणमथिती मंडळ,
lr‘Vr àmMr adr§Ð gmR>o प्रभादेवी, मुंब २५
 ताव ा

िषिणिक वरथि २ १ २ पासून इ्यतता ११ वी च्या पुनरथिणचत अ ्यास मानुसार त्यार करण्यात
आलेले पु्तपालन व लेखाकमथि ्या णवर्याचे पु्तक आपिास सादर करताना णविेर आनंद होत आहे.
वाणि ्य िाखेचा णवद्ा्दी व्यवसा्य, व्यव््ापन, णवतत अ्थििा्त्र, क स्टंग, इत्यादी णवर्यांचा
अ ्यास करतो. पु्तपालन व लेखाकमथि हा वाणि ्य िाखेतील एक अणति्य मह वाचा णवर्य आहे.
्यामध्ये णवणवध व्यावसाण्यक संघटन प्रकाराच्या आण्थिक व्यवहारांचा अ ्यास केला जातो. अकरावीचे
णवद्ा्दी हा णवर्य प्र्मच णिकत अस ्यामुळे प्रत्येक घटकाचा तपिील सो ्या पद्धतीने देण्यात
आलेला आहे. पु्तपालन व लेखाकमथि ्या णवर्यातील घटकांची मांडिी करताना त्यामधील मूलभूत
संक पना सहज ्पष्ट होतील असा णवचार केलेला आहे. पु्तकामध्ये आव ्यक त्या णठकािी त े,
णचत्रे इत्याणदंचा समावेि केलेला आहे. प्रत्येक घटकाच्या िेवटी ्वाध्या्य णदलेला आहे. तसेच णवणवध
संक पना ्पष्ट होण्यासाठी णवणवध उदाहरिे सोडणवण्यासाठी णदलेली आहेत. प्रत्येक घटकाच्या िेवटी
कोड देण्यात आलेला आहे, ्या माध्यमातून णवद्ा्दी संबंणधत घटकाचे णविेर ान प्राप्त करू
िकेल व ्पष्टता णमळवू िकेल.
सदर पु्तकामध्ये पु्तपालन व लेखाकमथि णवर्याच्या मूलभूत संक पना, उसद् े, अ्थि व हेतू,
लेखांकनाच्या संक पना, संकेत, खात्यांचे वगदीकरि, नोंदी करण्याचे णन्यम, णवणवध मह वाची कागदपत्रे
व द्त वजे, रोजणकदथि, खातेवही इत्यादी ते अंणतम खात्याप्यतचा सवथि समावेि केला आहे. तसेच
्यामध्ये काही नवीन व्यवहारात उप्योगात ्येत असले ्या संक पनांचा / साधनांचाही समावेि केलेला
आहे. उदा. GST, T, TGS, , , इत्यादी ्याणिवा्य
णवद्ा ्याचे प्रत्यषि व्यावहाररक ान वाढवण्यासाठी त्यांना णवणवध प्रकारचे का्यथि/ उप मही णदलेले
आहेत.
्यापु्तकाचे सणमती सद््य, अ ्यासगट सद््य, समीषिक, गुिवतता परीषिक आणि ्यांनी हे
पा पु्तक णनणमथितीसाठी सहका्यथि केले त्या सवाचे मन पूवथिक आभार.
णवद्ा्दी, णिषिक व णवर्यत ्या पा पु्तकाचे ्वागत करतील अिी अपेषिा आहे.

( . र ल म र)
nwUo ंचालक
{XZm§H$ … 20 OyZ 2019, महाराष्ट रा ्य पा पु्तक णनणमथिती

^maVr¶ gm¡a … 30 Á¶oîR> 1941. व ्यास म संिोधन मंडळ, पुिे.
अ
 रव्् : त ाल Am{U लेखाकमथि
अकरावी वार ्
मता रव ा े

क
क मता रव ा े
.
णवद्ा ्याथिला लेखाकमाथिचा अ्थि, गुिवणि े व वगदीकरिाचे मह व
१. आकलन होते.
त ाल व णवद्ा ्याना लेखांणक्य पररभारा व संक पनांचे आकलन होते.
लेखाकमथि रच् णवद्ा ्याना पु्तपालनाची भूणमका व फा्यदे ात होतात.
णवद्ा ्याना अस्त वात असले ्या लेखाकमाथिच्या मानांकनासंबंधी
जागरूकता ्येते.
णवद्ा ्याना सवदनोंदी पद्धतीच्या प्रमुख मुलभूत त वांचे आकलन होते.
. त ाल ाची णवद्ा ्याना खात्यांचे प्रकार व वगदीकरि ्यांचे आकलन होते.
ती - अ्थि व
मलतत्वे णवद्ा्दी व्यवहाराचे वगदीकरि करताना सोनेरी णन्यमांचा वापर करतो.
णवद्ा्दी व्यवहारांचे वगदीकरि व लेखांणक्य सूत्राचा त ा त्यार करतो.
णवद्ा्दी लेखांकनाची कागदपत्रे / द्त वजे त्यार करतो.
आण्थिक व्यवहारांच्या परीिामांचे (नावे जमा) आकलन णवद्ा ्यास
होते.
णवद्ा्दी रोजणकददीच्या प्रमाणित रचना करतो.
. र क थि ं ी
णवद्ा्दी व्तु खरेदी णव ीवरील व्तु व सेवा कराची (GST) गिना
करू िकतो.
णवद्ा्दी व्तु णव ीवरील व्तु व सेवा कराची गिना करू िकतो.
णवद्ा्दी रोजणकदथि नोंद णबनचूक करू िकतो.
णवद्ा्दी रोजणकदथि वरून खातेवहीत नोंद करू िकतो.
. खातेवही ं ी णवद्ा्दी णवणवध खात्यांचे संतुलन करतो.
णवद्ा्दी तेरीजपत्रक त्यार करू िकतो.
णवद्ा ्याना सहा ्यक पु्तकांचा अ्थि व गरजांचे आकलन होते.
णवद्ा ्याना णविेर रोजणकदथि मध्ये प्रत्यषि नोंदी करता ्येतात.
णवद्ा्दी णवणवध रोख व उधारीच्या व्यवहारांचे वगदीकरि करू िकतो.
. हा ्क तक णवद्ा्दी रोख पु्तकांमध्ये आण्थिक व्यवहारांची नोंद करून संतुलन
करतो.
णवद्ा्दी बक व्यवहारांचे लेखांकन व प्रणत नोंदी करू िकतो.
णवद्ा्दी णवणवध सहा ्यक पु्तके त्यार करू िकतो.
 णवद्ा्दी बकेिी संबंणधत वेगवेगळ्ा कागद पत्रांचे नमुने त्यार करू
िकतो.
णवद्ा्दी रोख पु्तक व बक पासबुक ्यामधील फरक ळखतो.
. बक मे क
णवद्ा्दी रोख पु्तकाची णि क व पासबुक णि क ्यामध्ये ्येिाऱ्या
फरकाची कारिे िोधू िकतो.
णवद्ा्दी बक मेळ पत्रक त्यार करू िकतो.
णवद्ा ्याना घसाऱ्याची संक पना, णवणवध पद्धती व मह वांचे
आकलन होते.
णवद्ा ्याना स््र व चल संपततीच्या फरकांचे आकलन होते.
. ारा
णवद्ा्दी णवणवध स््र संपततीवरील घसाऱ्याची गिना करू िकतो.
णवद्ा्दी सरळ रेरा पद्धती व ऱहासमान घसारा पद्धतीतील घसाऱ्याच्या
रािीचा फरक ळखतो.
णवद्ा ्याना चुकांच्या द ्तीचा अ्थि व पररिामांचे आकलन होते.
णवद्ा ्याना चुकांचे प्रकार व त्यांची उदाहरिे समजतात.
. चका व त्ांची ती णवद्ा्दी चुकांचा िोध व द ्ती करतो.
णवद्ा ्याथिला णनलंणबत खात्याचा अ्थि व मह व समजते.
णवद्ा्दी णनलंणबत खाते त्यार करू िकतो.
णवद्ा ्याथिला ्वाणम व सं््ेच्या अंणतम खात्यांचा अ्थि, उसद् े व
मह वाचे आकलन होते.
वामीत्व ं ्ेची
९. णवद्ा ्याथिला णवणवध समा्योजन नोंदीचे आकलन होते.
अंरतम खाती
णवद्ा्दी व्यापार खाते, नफा तोटा खाते आणि ताळेबंद क ि ्य वापरून
त्यार करू िकतो.
णवद्ा ्याथिला एकेरी नोंद पद्धतीचा अ्थि समजतो.
णवद्ा्दी एकेरी नोंद पद्धत व सवदनोंद पद्धतीचा फरक ळखतो.
१ . करी ती
णवद्ा्दी ्वाणम व सं््ेचे प्रारंणभक व अंणतम णववरि पत्रक आणि नफा
णकंवा तोटा पत्रक त्यार करू िकतो.
 अ मर का
अ. n¥îR>
ा ाचे ाव
. H«$‘m§H$
१ पु्तपालन व लेखाकमाथिची ळख १

२ पु्तपालनाची स नोंद पद्धती, अ्थि आणि मूलततवे १

३ रोजणकदथि / पंजी ४५

४ खातेवही / प्रपंजी्यन

५ सहा ्यक पु्तके १२३

६ बक मेळपत्रक / बक जुळविी पत्रक १ ४

घसारा / अवषि्यन २१

चुकांची दरू्ती २५३

्वाणमतव सं््ेची अंणतम खाती २ ६

१ एकेरी नोंद पद्धती ३३

उततरसूची ३
 त ाल व लेखाकमाथिची ख
1 ( nt o uction of oo - ee ing Accountanc )

अ ्ा क

अ्थि व्ा ्ा आरि उद्देश

पुसतपालनाचदे महत्त्व
पुसतपालन त्व लदेखाकमथि ्ातील फरक
लदेखाकमाथिची अ्थि आरि व्ा ्ा
लदेखाकमाथि ्ा प तीचा पा्ा
लदेखाकमाथि ्ा मारहतीची गुिातमक त्वैरश दे
लदेखाकमाथि ्ा मूलभूत सांक पना
लदेखाकमाथिची सांक पना रन्मात्वली आरि ततत्वदे
लदेखाांक ् दजाथि ( )
क्षमता विधाने
o रत्व ा ्ाना लदेखाकमाथिचा अ्थि गुित्वैरश दे त्व त्वग करिाचदे महत्त्व आकलन होदेतदे
o रत्व ा ्ाना लदेखाांरक् पररभारा त्व सांक पनाांचदे आकलन होतदे
o रत्व ा ्ाना पुसतपालनाची भूरमका त्व फा्ददे ात होतात
o रत्व ा ्ाना अ सततत्वात असलदे ्ा लदेखाकमाथि ्ा मानाांकनासांबांधी जाग कता ्देतदे

ताव ा :
पु्तपालन हे व्यवसा्यातील व्यवहार नोंदणवण्यािी संबंणधत आहे. व्यवसाण्यक सं््ा आणि इतर सं््ा आण्थिक व्यवहार
मो ा सं ्येने मो ा प्रमािात णवतत णकंवा णवतती्य ्व पात करतात. हे सवथि व्यवहार व्यवसा्यात मह वाचे णनिथि्य घेण्यासाठी
नोंदणवले जातात. ते व्यवसा्यासाठी फा्यदेिीर आहेत णकंवा नाहीत. व्यवसा्याबद्ल आणि इतर संघटनाबद्ल माणहती केवळ
व्यवसा्याच्या मालक आणि इतर सं््ाकडनच आव ्यक नाही तर सरकार, गुंतविूकदार, ग्ाहक, कमथिचारी आणि संिोधनासार ्या
इतर णहतधारकांना देखील करिे आव ्यक आहे..
लेखांक ाची उत ांती ( olution of Accounting) :
भारतामध्ये चंदगुप्त म ्यथि ्यांच्या काळात मंत्री क णट ्य ्यांनी अ्थििा्त्र नावाचे पु्तक णलणहले होते, ्यामध्ये काही संदभथि,
खाती सांभाळण्यास ठेवण्याचे मागथि िोधले गेले. त्यानंतर आप ्या देिाच्या काही भागातील देिीनामा महिून वापर ्या जािाऱ्या
पद्धतीचा वापर केला गेला.
स ्यतेच्या पूवदीच्या काळात त्यांनी मालमतता मालकांसाठी णन्यणमतपिे खाते त्यार केले. १२ व्या ितकात नावे आणि जमा
नोंदी आढळले ्या प्रणतणनधीने (एजंटने) लेखालेखन केले, जे ीमंत लोकांच्या मालमततेचे व्यव््ापन करते.

1
 १४ ४ मध्ये ्युका णड बग पणस ली ्या इटाणल्यन व्यापाऱ्याने पु्तपालनाची दहेरी नोंद पद्धती णवकसीत केली. १ व्या
आणि १ व्या ितकातील द्ोणगक ांतीमुळे माे ा प्रमािावर मोठे व्यवसा्य सं्यु ्कंध प्रमंडळात एकत्रीत करण्यात आले.
सं्यु ्कंध प्रमंडळ एक मह वाचे ्वरूप महिून उभे राणहले, ्यात व्यव््ापनापासून व्यवसा्याची मालकी वेगळे करण्याची गरज
होती. महिूनच मालक व गुंतविूकदारांचे णहत सुरणषित करण्यासाठी व्यवसा्याणवर्यी तपिीलवार माणहती आव ्यक आहे. ्यामुळे
व्यापक णवतती्य लेखांणक्य माणहती प्रिालीच्या णवकासाचा मागथि प्रि्त ाला.
२ व्या ितकात व्यव््ापकी्य णनिथि्यासाठी आण्थिक माणहतीच्या णव लेरिाची गरज अस ्यामुळे व्यव््ापन लेखांकनाची
्वतंत्र िाखा उद्यास आली. उत ांतीच्या सु वातीच्या काळात लेखांकन व्यस कररत्या कण त असले तरी ते णवणवध षिेत्रांमध्ये
णवकासाच्या पररिामी व्यवसा्यातील वाढीमुळे २१ व्या ितकात हळहळ सामाणजक जबाबदारीचे खाते बनले आहे.

अ्थि व ंक ा :
सवथिसामा ्यपिे पु्तपालन महिजे व्यवसा्यातील व्यवहार खात्याच्या पु्तकात िा्त्री्य पद्धतीने नोंदवीिे हो्य. सवथि व्यवा्यात
घडिारे व्यवहार हे तारखेनुसार व अचूक णलणहले जातात. त्यांचा िेवट प्रत्येक वराथिच्या िेवटी महिजे ३१ माचथिला होतो.
पु्तपालन हे कला व िा्त्र असून त्यामध्ये णवतती्य व्यवहारांची नोंद िा्त्री्य, वगदीकत व सारांि रूपाने णवणवध कालावधीसाठी
प्रामु ्याने एक वराथिसाठी के ्या जातात.

त ाल ाची ्ा ्ा ( efinition of oo - ee ing)

रच थि . ाहे म : व्यवसा्याच्या व्यवहाराचे णव लेरि करिे आणि नोंदणवण्याची कला, भणव ्यातील का्यावर णन्यंत्रि
ठेवण्यासाठी प्रभावी तपिीलांसह व्यवसा्य पररिामांचा अहवाल देिे आणि अिा पररिामांचे ्पष्टीकरि पु्तपालन करते.
े. आर. बा लीब ् : पु्तपालन ही पु्त संचामध्ये व्यवसा्याच्या व्यवहाराची नोंद करण्याची कला आहे.
्क : पु्तपालन ही पिांमध्ये व्य होिारी व्यावसाण्यक णकंवा आण्थिक व्यवहार नाेंद लेखापु्तकी करण्याची कला
आहे.
आर. . का थिर : पु्तपालन महिजे व्यवसा्यातील व्यवहार पिाच्या संबंधीत असलेले ्यो ्य पद्धतीने पु्तकांमध्ये
नोंदणवण्याची णव ान आणि कला आहे. त्या सवथि व्यवसा्यांच्या व्यवहाराच्या पररिामामुळे पसा णकंवा पिाची णकंमत ह्तांतररत होते.
त ाल ाची वरश े : -
१) हे दररोजच्या व्यवसा्याच्या व्यवहाराची नोंद करण्याची पद्धत आहे.
२) केवळ आण्थिक व्यवहार नोंदणवले जातात.
३) सवथि नोंदी णवणिष्ट कालावधीसाठी त्यार के ्या जातात ्या भणव ्यातील संदभाथिसाठी उप्यु आहेत.
४) व्यवहारांच्या नोंदी ्या णन्यम व णन्यमनावर आधारीत आहे.
५) व्यावसाण्यक व्यवहार व ाणनकररत्या नोंदणवण्याची ही कला आहे.

2
 त ाल ाची उ र े :
१) पु्तपालनाचे मु ्य उसद्ष्ट हे सवथि आण्थिक व्यवहारांचे व्यवस््त आणि तकिुद्ध पद्धतीने पूिथि आणि अचूक माणहती ठेविे
आहे.
२) सवथि व्यावसाण्यक व्यवहारांची नोंद तारखेनुसार आणि खात्यानुसार करिे.
३) पु्तपालन व्यवसा्याच्या व्यवहाराचे का्यम्व पी माणहती महिून का्यथि करते आणि जेवहाही आव ्यक असेल तेवहा ते पुरावे
महिून सादर केले जा िकते.
४) व्यवसा्याचा आण्थिक वराथितील नफा णकंवा तोटा जािून घेिे.
५) व्यवसा्याची एकि मालमतता आणि दाण्यतवे जािून घेिे.
६) व्यवसा्याचा मालकाची व्यावसाण्यक देिी जािून घेिे.
) व्यवसा्याला गे ्या वरदीच्या प्रगतीबद्ल णकंवा समान व्यवसा्यािी जोडले ्या इतर व्यवसा्यािी तुलना करिे.
. त ाल ाचे महत्व :
पु्तपालनाचे महतव खालील प्रमािे सांगता ्ये ल.
१) ी ( eco ) : नोंदणवलेले सवथि व्यवहार काेिालाही लषिात ठेविे िक्य नाही. परंतु पु्तपालन सवथि व्यवहारांची नोंदी
का्यम ्व पी आणि िा्त्री्य पद्धतीने सांभाळते.
) आर्थिक मारहती (Financial nfo ation) : व्यवसा्यातील नफा, तोटा, मालमतता, दाण्यतवे, गुंतविूक आणि ्कंध
इ. माणहती णमळणवण्यासाठी पु्तपालन उप्यु आहे.
) र थि् े ्ा उ ् ( ecision Ma ing) : णनिथि्य घेण्याकररता पु्तपालन व्यवसाण्यकांना आण्थिक माणहती प्रदान
करते.
) र ्ं कर ्ा ा ी ( ont olling) : पु्तपालना ारे उपल ध ाले ्या आण्थिक माणहती आणि आकडेवारी ारे
व्यवसा्यावर णन्यंत्रि ठेवता ्येते.
) रावे ( i ence) : कोित्याही णववादा्पद प्रकरिात व्यावसाण्यकांना ्या्याल्यात पुरावा महिून वापरण्यास उप्यु ठरते.
) कर ार्तव ( a ia ilit ) : सवथि कर दे्यके िोधण्यासाठी पु्तपालन उप्यु आहे उदा. आ्यकर, व्तू व सेवा कर,
मालमतता कर, इत्यादी.
त ाल ाची उ ् र ता ( tilit of oo - ee ing) :
१) मालक : व्यावसाण्यक कोित्याही वेळी व्यवसा्याचा नफा, तोटा, मालमतता आणि दाण्यतवे िोधू िकतो.
) ्व ्ा : व्यवसा्यासाठी णन्योजन, णनिथि्य घेण्याचे आणि संपूिथि व्यावसाण्यक उप मांवर णन्यंत्रि व्यावसाण्यकाला ठेवता
्येते.
) ंतव क ार : गुंतविूक करा्यची की नाही हा णनिथि्य घेण्यासाठी गुंतविूकदाराला पु्तपालन उप्योगी ठरते.
) ाहक : ग्ाहक व्यवसा्याची आण्थिक स््ती सहजपिे समजू िकतो. व्तूंच्या पुरव ाबद्ल तो खात्री बाळगू िकतो.
) रकार : णवणवध ्त्रोतां ारे कर िोधून काढण्यासाठी िासनाच्या णवणवध णवभागाला पु्तपालन उप्योगी ठरते.
) क थि ार : लेखा पु्तकाच्या माध्यमातून व्यवसा्याला पुढेही कजथि पुरवठा करिे सुरू ठेवावे णकंवा ठेवू न्ये ्याबाबतचे णनिथि्य
कजथि देिारे घेवू िकतात.
) रवका : व्यावसाण्यक व्यवसा्यातून लेखांकनाच्या मदतीने व्यवसा्याचा णवकास करू िकतो.

3
१. त ाल आर लेखाकमथि ्ातील रक
म े त ाल लेखाकमथि
अ्थि पु्तपालन हे व्यवसा्यातील व्यवहारांच्या नोंदी लेखाकमथि व्यवसा्यातील व्यवहाराच्या नोंदी,
व वगदीकरि करते. वगदीकरि, सारांि, णव लेरि व प् करि करते.

अव््ा पु्तपालन ही लेखाकमाथिची प्रा्णमक अव््ा लेखाकमथि ही दसरी अव््ा असून त्यामध्ये वगदीकरि
आहे. हा लेखाकमाथिचा पा्या आहे. व प् करि सामाणवष्ट आहे.

उद्ेि पु्तपालनाचा उद्ेि सवथि आण्थिक व्यवहारांची लेखाकमाथिचे ध्ये्य हे नफा णकंवा तोटा िोधून काढिे
नोंद ्यो ्य व पद्धतिीरपिे ठेविे हा आहे. आणि व्यवसा्याची णवतती्य स््ती दिथिवीने.

जबाबदारी पु्तपालनाच्या नोंदी ठेवण्यास कणनष्ट कमथिचारी लेखाकमाथिच्या नोंदी ठेवण्यास वरी णलणपक व
जबाबदार असताे. कमथिचारी जबाबदार असताे.
पररिाम रोजणकदथि आणि खाते पु्तक हा पु्तपालनाच्या नफातोटा खाते व ताळेबंदपत्रक हा लेखाकमाथिचा
नोंदीचा पररिाम आहे पररिाम आहे.
कालावधी पु्तपालन प्रत्येक णदवसाची माणहती देते. लेखाकमथि हे एका वराथिची सणव्तर माणहती देते.

णव लेरि पु्तपालनाची व्याप्ती म्याथिणदत आहे. लेखाकमाथिची व्याप्ती मोठी आहे.

णनिथि्य प्रण ्या पु्तपालनामध्ये दहेरी नोंद पद्धतीच्या मूलभूत लेखाकमाथिमध्ये पु्तकांमधून उपल ध असले ्या
णन्यमांचे पालन करून दररोजच्या व्यवहाराच्या प्रा्णमक माणहतीची प्रण ्या आणि आण्थिक णववरिांची
नाेंदी करिे समाणवष्ट आहे. त्यारी समाणवष्ट आहे.

क ि ्य पु्तपालनासाठी रोजणकदथि आणि खताविीचे लेखाकमाथिसाठी सवथि लेखाकमाथिच्या त वांची

प्रा्णमक ान त वांची आव ्यकता असते. आव ्यकता असते.

१. लेखाकमाथिचा अ्थि आर र ा्ा :

पु्तपालनापेषिा लेखाकमथि ही एक व्यापक संक पना आहे. पु्तपालन हा लेखाकमाथिचा णह्सा आहे. महिूनच असे महटले जाते की
पु्तपालन चेे का्यथि जे्े संपते ते्े लेखाकमाथिचे सुरू होते.
्ा ्ा ( efinitions) :
१) क हलर ्यांच्या मते एखाद्ा व्यवहाराची सवथि सधदांणतक बाजू आणि लेखांणक्य कती महिून लेखाकमाथिचा उ ेख करावा
लागेल.
२) . र ब थि . ् ी ्ानी ्ा ्ा िली आहे ि व ा व्दच ्ा ारी ्क्तीची वत ची ी ि लेखाकि्
त ते ि ो ्ा ा रि ्वहाराचे ि ीिरण ारा ीिरण कव ले ण आकण ीि ाकहतीचा हवाल रेते.

4
१. लेखांक ाचे म ् क ( asis of Accounting)
ा ा ्त खात्ाचे तीन आ ार आहेत.
(१) नगदी आधार / रोख घटक
(२) उपणजथित व्यापारी आधार
(३) णमण त णकंवा संकररत आधार
(१) र ख क ( as asis) :
रोखीच्या व्यवहारांमध्ये प्रत्यषि रोख जमा व प्रत्यषि रोख खचथि नोंदणवले जातात.
णवणवध घटकांच्या आधारे लेखापु्तके त्यार केली जातात. ्या णवणवध घटकांपकी जेवहा रोख प्राप्त होते. तेवहा उतप ाची नोंद
केली जाते. आणि खचाथिची नोंद प्रत्यषि णदलेला खचथि अिा नोंदी के ्या जातात.
्या आधारावर (१) कोितेही णमळालेले उतप , (२) कोिताही केलेला खचथि, लेखांकनाची ही पद्धत व्यावसाण्यकांना उप्यु
आहे. जसे. ड कटर, वकील, सी.ए. आणि नफा न णमळणविाऱ्या सं््ा.
( ) उ र थित क (Acc ual asis)
्या पद्धतीमध्ये प्राप्त ालेले उतप व ्येिे उतप तसेच प्रत्यषि केलेला खचथि व दे्य खचथि नोंदणवले जातात. व्यापारी त वांचे
लेखांकन ्या नावाने सुद्धा ही पद्धत ळखली जाते.

( ) ंक रत रकवा रमर त क ( i o Mi e asis)

हे रोख घटक आणि उपणजथित घटक ्यांचे णम ि आहे. लेखांकनाच्या णम ीत घटकांवर आधारीत रोख घटक आणि उपणजथित घटक
्यांचे अनुकरि केले जाते. महसुल आणि संपतती सामा ्यपिे रोख घटकावर आधारीत नोंदणवले जातात. तर णवणवध खचथि उपणजथित
घटकांच्या आधारे नोंदणवले जातात. भारती्य का्यद्ाप्रमािे ा पद्धतीचा उप्योग केला जातो.
१. लेखांरक् मारहतीची ातमक वरश े ( ualitati e c a acte istics of accounting info ation)
लेखांकन महिजे आण्थिक ्व पातील व्यवसाण्यक व्यवहाराच्या आकडेवारीचे गुिातमक सादरीकरि हो्य. लेखापु्तकात
लेखांणक्य माणहतीची नोंद करीत असताना आपि खालील लेखांणक्य गुिातमक वणि े लषिात ठेवली पाणहजेत.

१. लेखांणक्य माणहतीची
णव वसणन्यता

२. लेखांणक्य माणहतीची समपथिकता

लेखांरक् मारहतीची ातमक

वरश े ३. लेखांणक्य माणहतीचा सुगमपिा

४. लेखांणक्य माणहतीची तुलनातमकता

5
१. लेखांरक् मारहतीची रव व र ्ता : णव वसनी्यता हे गुिातमक वणि ांपकी एक मह वाचे वणि आहे. णव वसनी्यता
महिजे प्रत्येक लेखांणक्य माणहती ही णवणवध द्त वजी पुराव्यावरच आधारीत असावी. लेखांणक्य त ्य णनरपेषिपिे सादर केले
गेले पाणहजे. लेखांकी्य माणहतीची णव वसनी्यता ्येण्यासाठी माणहतीमध्ये भणव ्यात सत्यता पडताळन पाहण्याची षिमता
सहजता आणि प्रमाणिकपिा वणि असिे आव ्यक आहे. णव वसणन्यता प्रत्येक घटकानुसार बदलते.
. लेखांरक् मारहतीची म थिकता : लेखापु्तका ारे लेखांणक्य माणहती प्रकट केली जाते आणि आण्थिक णववरिे समपथिक
असली पाणहजे. ्याचा अ्थि असा की लेखांणक्य माणहतीमध्ये अवा्तव आणि असमपथिक माणहतीचा समावेि असू न्ये. संपूिथि
माणहती ही समपथिकच असाव्यास पाणहजे. तरच कोितीही माणहती व्यावसाण्यक पररिाम बदलवू िकते. महिजे प्रत्येक उप्योगी,
मह वाची आणि समपथिक माणहती, लेखा पु्तकात आपली जागा बनणवते. माणहती ही णचरंतन िा वतपिा ्वत ला णसधद
करिारी आणि कोित्याही च किीला सकारातमक प्रणतसाद देिारी असावी.
. लेखांरकत मारहतीचा म ा : लेखांणक्य माणहती अिा पद्धतीने नाेंदली, सादर केली आणि ्पष्ट केली गेलेली असावी
की, वापरिाऱ्याला ती सहजतेने समजू िकेल. माणहती ही मुद्ेसुद, ्पष्ट, संणषिप्त आणि जिीच्या तिीच असावी. आण्थिक
लेखांकनाची माणहती जािुन घेिाऱ्या पषिांना त्यांच्या जािुन घेण्याच्या षिमतेनुसार आण्थिक लेखांकनाची माणहती आणि
आकडेवारी ही त्यांच्या संक पनाणधष्टीतपिे सादर करता आली पाणहजे.
. लेखांरक् मारहतीची तल ातमकता : णनिथि्य घेतांना, लेखाच्या तुलनातमक पद्धतीचा वापर करतांना, ले ्यांची नोंदी करतांना
आणि लेखांचे सादरीकरि करतांना त्यात अचूकता ्येण्यासाठी प्रत्येक वराथिला माणहतीत बदल होता कामा न्ये नाहीतर
तुलनातमक णव्कळीत ा ्याणिवा्य राहिार नाही. एकल सं््ा णकंवा दोन अ्वा त्यापेषिा जा्त सं््ेच्या कालावधीची
माणहतीमध्ये तुलनातमक फरक अस ्यास व्यावसाण्यक णनिथि्य घेिाऱ्या पषिांना व्यवसा्यािी संबंधीत णवतती्य षिमता अ्वा
कमतरता जािुन घेण्याची आिा असते.
१. लेखांक ा ्ा मल त ंक ा
लेखाकमथि चांगले समजून घेण्यासाठी लेखाकमाथिमध्ये वापर ्या जािाऱ्या अ्थि आणि मुलभूत ि द जािून घेिे आव ्यक आहे.
लेखाकमथि एक ब मुखी प्रिाली आहे जी आधुणनक व्यावसाण्यक जगात मो ा प्रमािावर उद्ेि प्रदान करते. महिून खालील सं ा
समजून घेिे आव ्यक आहे.
व्यवहारांचे प्रकार

व्यवहार

म ीक व्यवहार अम ीक व्यवहार

रोख व्यवहार उधारीचे व्यवहार व्तू णवणनम्याचे व्यवहार

१. .१ ्वहार ( ansactions)
दोन व्य ीमधील पिात मोजता ्येिाऱ्या व्तू व सेवांची देवािघेवाि महिजे व्यवहार हो्य.
(अ) म ीक ्वहार (Moneta ansactions) :
(१) र ख ्वहार : ्ा ्व ा्ात रोख े करले ातात किवा ेतले ातात ा ्वहाराना रोख ्वहार हणन
खले ाते
उदा. ) रोखीने व्तू खरेदी . १५, /
) वेतनाचे णदले ` ५, /
6
 ) उ ारीचे ्वहार : उधारीचे व्यवहार महिजे व्यवहाराच्या वेळी ताबडतोब रोख र म णदली णकंवा घेतली जात नाही.
्या वेेळेस रोख चा वापर केला जात नाही णकंवा रोख प्राप्त ाली नाही परंतु नंतरच्या तारखेला रोख णदली णकंवा घेतली
जाते.
उदा. ) ी. अमनला उधारीवर माल णवकला ` , /
) ी. अमरणसंग ्यांना ` २ , / ची मिीनरी उधारीवर णवकली
(ब) अम ीक ्वहार ( on-Moneta ansactions) :
्या व्यवहारांमध्ये पिाचा प्रत्यषि अ्वा अप्रत्यषि वापर होत नाही अिा व्यवहारांना अम ण क व्यवहार असे महितात. एका
व्तूच्या बद ्यात दसरी व्तू णमळिे ्याला व्तुणवणनम्य महितात.
१) : जमाखचाथिच्या पु्तकात ्यो ्य पद्धतीने व्यवसा्याचे व्यवहार णलणहिे महिजे नोंद णकंवा प्रणवष्टी करिे हो्य.
) ीचे व थि : व्यवसा्याच्या ्या व्यवहाराची नोंद केली जाते त्या नोंदी खाली व्यवहाराचे संणषिप्त विथिन केले जाते.
त्याला नोंदीचे विथिन (्पष्टीकरि) असे महितात. हे ्पष्टीकरि नेहमी केले ्या नोंदीखाली के ्याबद्ल ्या ि दाने
णलणहतात.
) व त माल : व्यापारात व्यापारी ्या व्तू णकंवा त्यार केले ्या व्तू खरेदी, णव ीसाठी वापरतो त्यास व्यापारी व्तू
असे महितात. व्यापारात ्या खरेदी केले ्या णकंवा त्यार केले ्या व्तू व्यापा ात नफा हो न णवकण्यासाठी खरेदी
णकंवा त्यार के ्या जातात.
उदा. ) रधी णव ेत्याकररता, रध व्तू आहे.
) भाजीपाला णव ेत्यासाठी, भाजीपाला व्तू आहे.
) गा ांचे सुटे भाग जसे टा्यर, इंजीन, णगअरब कस इ. ची वाहनणनणमथिती करिाऱ्या बजाज टो णहरो
मोटसथिच्या ष्टीने व्तू आहेत.
१. . ां वल आर उचल ( a ital an a ings):
अ) ां वल ( a ital) : व्यावसाण्यकाने व्यवसा्यात गुंतणवले ्या संपूिथि रकमेला भांडवल असे महितात. लेखांणक्य भारेत
सांगाव्याचे ा ्यास संपततीचे दे्यतेवरील आणधक्य महिजे भांडवल असे महिता ्ये ल. हे सुत्र रूपाने खालील प्रमािे मांडता
्ये ल.
भांडवल संपतती दे्यता
व्यवसा्य बंद करताना व्यवसा्य मालकाला भांडवलाची रािी व्यवसा्याकडन घेिे अस ्यामुळे भांडवल व्यवसा्याची दे्यता
ठरते.
ब) उचल ( a ings) : जर व्यवसा्य मालक आप ्या व्य ीगत उप्योगासाठी व्यवसा्यातून संपतती णकंवा व्तू णकंवा रोख
रािी घेत असेल तर त्यास उचल असे महितात.
उदा ) मालकाने व्यवसा्यातून मुलाचे महाणवद्ाल्य िु क णदले.
) मुलाच्या खचाथिचे िोधन व्यवसा्यातून केले. जसे रधाचा खचथि, मोबा ल णबल इत्यादी.

7
१. . . क आर क ( e to s an e ito s) :
अ) क ( e to ) : जी व्य ी व्तू णकंवा सेवांचा उधारीवर उपभोग घेत ्यामुळे व्यवसा्यास देिे लागत असेल तर त्या
व्य ीला व्यवसा्याचा िको असे महितात. िको ही अिी व्य ी आहे की, जी व्यवसा्याला पसे देिे लागते.
ब) क ( e ito ) : ्या व्य ीकडन व्तू णकंवा सेवा उधार णवकत घेत ्यामुळे आपि त्या व्य ीला पसे देिे लागतो,
ती व्य ी महिजे धनको हो्य. दसऱ्या ि दात सांगा्यचे ा ्यास धनको महिजे अिा व्य ी हो्य की ्यांना व्यवसा्य देिे
लागतो.
(क) ब ीत क थि ( a e ts) : िकोकडन वसूल न होिारी रािी महिजे बुडीत कजथि हो्य. हे व्यवसा्याचे महसुली नुकसान
समजले जाते.
१. . खचथि आर खचाथिचे कार ( en itu e an es of en itu e)
खचथि ( en itu e) : कोित्याही कारिामुळे व्यवसा्याला ्या रािीचे िोधन करावे लागते त्याला खचथि असे महितात.
i) ां वली खचथि ( a ital en itu e) : हा खचथि स््र संपतती णमळणवण्यासाठी णकंवा स््र संपततीच्या मु ्यात वाढ
करण्यासाठी केलेला खचथि आहे. हा खचथि णदघथिकाळप्यत लाभ देिारा आणि पु हा पु हा न उ विाऱ्या ्व पाचा आहे.
उदा. ्यंत्राची खरेदी, इमारतीचा णव्तार, संगिकाची खरेदी इत्यादी.
ii) मह ली खचथि ( e enue en itu e) : महसुली खचथि हा असा खचथि आहे की ्यापासून भणव ्यात नफा णमळण्याची
अपेषिा नसते. परंतु ताबडतोब णकंवा अ पावधीत अ्ाथित एका वराथिच्या आत लाभ णमळण्याची िक्यता असते. हा खचथि
संघटनेची लाभ प्राप्त करण्याची षिमता वाढणवत नाही. हा व्यवसा्य णकंवा सं््ा संचालनानुसार प्रत्येक णदविी होिारा सामा ्य
खचथि आहे.
उदा. भाडे णदले, वेतन णदले, मजुरी णदली इत्यादी.
iii) अ ्ार त मह ली खचथि ( efe e e enue en itu e) : असे खचथि की जे मुलत महसुली ्व पाचे आहेत.
परंतु ्यांचा लाभ एका वराथिच्या आत पूिथिपिे उप्योगी आिता ्येत नाही अिा खचाना अ््णगत णदसिारे महसुली ्व पाचे
खचथि महितात. असे खचथि काही वराथिनंतर अपलेखीत करतात. असा अपलेखीत केलेला खचथि नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूवर
दिथिणवतात. अपलेखीत न केलेला खचथि ताळेबंद पत्रकाच्या संपतती बाजूला दिथिणवतात.
उदा. खूप मो ा प्रमािात केलेला जाणहरात खचथि,
खूप मो ा प्रमािात केलेला का्यदेिीर खचथि
१. . र ख क र आर ्ा ारी क र ( as iscount an a e iscount) :
कसर ही णव ेत्याने ग्ाहकाला णदलेली सुट णकंवा सवलत हो्य.
i) ्ा ारी क र ( a e iscount) : व्यापारी कसर ही व्तूंच्या णव ीचे वेळी व्तुंच्या णकंमतीमधून कमी केलेली रािी
हो्य ही कसर णव ेत्यांना व्तूंच्या ापील णकमतीमध्ये व्तूंची णव ी करतांना नफा णमळवून देण्यास मदत करते. महिून
व्यापारी कसरीची लेखापु्तकात नाेंद घेिे गरजेचे नाही. उदा. ` १, / णकमतीचा माल ५ व्यापारी कसरीवर णवक ्यास
कसर ` ५ / मालाच्या णकमतीतून वजा केली जाते.
ii) र ख क र ( as iscount) : ही अिी र म हो्य की जी रोख रािी घेतेवेळी वजा करून घेतलेली असते. िोधन
करण्यासाठी प्रोतसाहन णमळावे महिून णदलेली ही सूट हो्य. प्रत्यषि र म देतेवेळी णकंवा काही कालावधीत र म घेतेवेळी
अिा प्रकारची सुट णदली जाते. व्यापारी कसर णद ्यानंतर रोख कसरीचा णहिोब केला जात अस ्यामुळे रोख कसर ही
णव ेत्याचे नुकसान आणि ग्ाहकाचा फा्यदा असतो. ्या कसरीची लेखापु्तकात नोंद केली जाते.

8
१. . श म (र वा ख र लेला) आर अश म (र वा ख र) ( ol ent an nsol ent) :
i) श म (र वा ख र लेला) ( ol ent) : जर एखाद्ा व्य ीची संपतती, त्याच्या दे्यतेपेषिा जा्त णकंवा दे्यते बरोबर
असते, त्यावेळी त्या व्य ीला िोधनषिम णकंवा णदवाळखोर नसलेली व्य ी असे महितात. अिा व्य ी आण्थिक ा
सुस््तीत असतात आणि आपली देिी देण्यास सम्थि असतात.
उदा. एखाद्ा व्य ीची संपतती णकंवा मालमतता ` ५ , , / ची आहे आणि त्या व्य ीची एकि दे्यता णकंवा
कजथि ` ३ , , / चे आहे. अिा पररस््तीत ती व्य ी आण्थिक ा सुस््तीत असून आपले कजथि फेडण्यास सम्थि
आहे. महिून अिा व्य ीला िोधनषिम आहे असे महितात.
ii) अश म रकवा र वा ख र ( nsol ent) : अिी व्य ी की जी आप ्या संपततीतून आपली संपूिथि देिी देण्यास असम्थि
असते. अिा व्य ीची दे्यता ही त्यांच्या संपततीपेषिा जा्त असते.
उदा. जर एखाद्ा व्य ीची संपतती णकंवा मालमतता संपूिथि णहिेब ा ्यानंतर ` २ , , / ची आहे आणि अिा
व्य ीची संपूिथि दे्यता ` ५ , , ची आहे. तसेच तो कोित्याही मागाथिने पु हा उतप उभारण्यास असम्थि असेल आणि
्या्याल्य जर समाधानी असेल तर अिा व्य ीला णदवाळखोर महिून घोरीत करण्यात ्ये ल.

लेखाव्थि माखचाथिचे व्थि (Accounting ea ) :

व्यापारी ठेवत असले ्या लेखा पु्तकांच्या णहिोबाचा अवधी १२ मणह ्यांचा असतो. णहिेबाचे वरथि कोिते ठेवावे हे
सवथि्वी त्या व्यापाऱ्यावर अवलंबून असते. परंतु सध्या आ्यकराच्या ष्टीने लेखांकन वरथि १ एणप्रल पासून सुरू होते आणि
३१ माचथिला बंद होते. लेखांकन वराथिच्या िेवटी व्यवसा्याचा मालक, व्यापारलेखा, नफातोटा लेखा आणि ताळेबंद त्यार करतो.
्यावरून त्याला आप ्या व्यापाराची आण्थिक ण््ती कळते.
वि ा त
व्यापारी कसरी संबंधी जाणहराती गोळा करून वहीमध्ये णचटकवा.
व

्ा ारी ं ्ा आर ्ाचा उद्ेश ले ्ा ं ्ा ( a ing once n an ot fo ofit once ns)

i) ्ा ारी ं ्ा ( a ing once n) : व्यापारी सं््ा ्या अिा सं््ा हो्य की ्या नफा णमळणवण्याच्या उद्ेिाने व्तूची
णव ी करण्याकरीता ््ापन ाले ्या असतात. ्यांना व्यावसाण्यक संघटना णकंवा नफा णमळणविाऱ्या संघटना ्या नावाने सुद धा
ळखले जाते.
ii) ्ाचा उद्ेश ले ्ा ं ्ा ( ot fo ofit once n) : न ्याचा उद्ेि सोडन समाजाच्या सेवेसाठी णकंवा
सेवाप्रदान करण्यासाठी ्या सं््ा ््ापन के ्या जातात. त्या सं््ांना न ्याचा उद्ेि नसले ्या सं््ा असे महितात. कला,
णव ान, ण डा, सां्कणतक का्यथि, धमाथिदा्य का्यथि, उपणजणवकेचे उद्ोग इत्यादी का्याना प्रोतसाहन देण्यासाठी अिा प्रकारच्या
सं््ा ््ापन के ्या जा िकतात.
उदा. िाळा, दवाखाना,ण डामंडळे इत्यादी.

१. . ्ाती ल क क म ् ( oo ill) :
्याती महिजे व्यवसा्याचा पिात मोजता ्येण्यासारखा नावल णकक /पत / प्रणत ा / णकतदी हो्य. ही व्यवसा्याची अमूतथि
संपतती आहे. ्याती हे दसरे णतसरे काही नसून व्यवसा्याने बाजारपेठेत प्र््ाणपत केलेले आपले नाव हो्य. ्याती ही, व्यवसा्याच्या
इतर अमूतथि संपततीला जोडलेली अणतरर मु ्य असलेली अमुतथि संपतती आहे.
u ्याती महिजे व्यवसा्याचा पिात मोजता ्येण्यासारखा नावल कीक
u ्याती ही अमूतथि संपतती आहे.

9
१. .९ ा रकवा त ा ( ofit o oss)
अ) ा ला ( ofit) : जेवहा मालाची णव ीची णकंमत णतच्या परीव्य्य मू ्यापेषिा जा्त असते तवहा त्यास नफा असे
महितात. न ्यामुळे व्यवसा्याच्या भांडवलात वाढ होते.
उदा. एका आण्थिक वराथित ` ५ , / प्याच्या व्तु णवक ्या असतील आणि त्या आण्थिक वराथित संपूिथि खचथि
` ३ , / आला असेल तर एका आण्थिक वराथित व्यवसा्याला ` २ , / रू नफा ाला असे महिता ्ये ल.
ब) त ा ( oss) : जेवहा मालाची णव ीची णकंमत णतच्या परीव्य्य मू ्यापेषिा कमी असते तवहा त्यास तोटा असे महितात.
तो ामुळे व्यवसा्याचे भांडवल कमी होते.
उदा. जर एका आण्थिक वराथित संपूिथि व्तूंची णव ी ` ५ , / केली गेली असेल आणि त्या वराथित होिारा संपूिथि खचथि
`६ , असेल तर ्या प्रसंगी व्यवसा्याला ` १ , तोटा ाला असे महितात.
क) उत ( nco e) : ही व्यावसाण्यक व्यवहारातून णनमाथिि ालेली महसुली प्राप्ती हो्य. व्तू णव ी पासून णकंवा ग्ाहकांना
पुरणवले ्या सेवेपासून प्राप्त ालेली रािी हो्य. ्यात इतर घटकापासून णमळाले ्या उतप ाचाही समावेि होतो. उदा. प्राप्त
भाडे, प्राप्त व्याज,प्राप्त वतथिन, प्राप्त लाभांि इ.
) मह ली ( e enue) : महसुली उतप महिजे व्यवसा्याला व्तूंच्या णव ीपासून णकंवा ग्ाहकांना णदले ्या सेवेपासून प्राप्त
ालेले उतप हो्य.

१. .१ ं तती े्ता र व रकमत म ् :

अ) ं तती (Assets) : म ण क णकंमत असलेली कोित्याही प्रकारची भ णतक व्तू महिजे संपतती णकंवा मालमतता हो्य.
मालमततेची मालकी ही व्यवसा्याच्या संबंधी असली पाणहजे. उदा. भूमी व इमारत, सं्यंत्र व ्यंत्र, ्याती इ.
ब) ं ततीचे कार ( es of Assets) :
अ) ्र ं तती (Fi e Assets) : ही अिी संपतती आहे की, जी व्यवसा्याला णदघथिकाळप्यत लाभ देत राहते. अिी
संपतती व्यवसा्याच्या णदघथिकालीन उप्योगासाठी खरेदी केली जाते. ही संपतती मूतथि णकंवा अमूतथि असते. उदा. इमारत,
्यंत्र, ्याती इत्यादी.
ब) चल ं तती ( u ent Assets) : अ पावधीसाठी व्यवसा्यात राहिारी आणि सहजतेने पिात पांतरीत करता
्येिाऱ्या संपततीला चल संपतती असे महितात. उदा. िको, प्राप्त णवपत्र, रोख, णि क माल इ.
क) का र क ं तती (Fictitious Assets) : ही संपतती ्य णकंवा मालमततेच्या ्वरूपात दिथिणवता ्येत नाही. अिी
संपतती का पणनक ्व पाची असते. परंतु णतची मु ्याच्या ्व पात देवाि घेवाि करता ्येत नाही. उदा. प्रारंभीक खचथि,
महसुली ्व पाचे खचथि, जसे जाणहरात खचथि ४ वराथिसाठी णदला.
क) ्े ता ( ia ilities) : व्यवसा्याला इतरांना द्ावी लागिारी संपूिथि रािी दे्यता महिून ळखली जाते. हे कजथि आहे णकंवा
व्यवसा्याने इतरांकडन प्राप्त केले ्या लाभाच्या मोबद ्यात त्यांना दे्य असलेली रािी हो्य. उदा. घेतलेले कजथि, धनको,
अणधकोर अणधणवकरथि इत्यादी.
) े्तेचे कार ( es of ia ilities) :
अ) ्र े्ता (Fi e ia ilities) : स््र दे्यता ही व्यवसा्य णनधीचा एक मु ्य ्त्रोत आहे. भांडवल, सुरणषित
कजथि, णदघथि मुदतीची बकेकडन व आण्थिक सं््ांकडन घेतलेली कजथि इ.

10
 ब) चल े्ता ( u ent ia ilities) : एका वराथित द्ाव्या लागिाऱ्या दे्यतांना चल दे्यता असे महितात. अिा
दे्यता व्यवसा्यात णन्यणमत घडिाऱ्या घडामोडीतून उ वतात साधारित अिा दे्यता सुरणषित नसतात. उदा. धनको,
दे ्यणवपत्रे इत्यादी.
) श ं तती रकवा मालकाचा र ी रकवा ां वल ( et o t o ne s uit o a ital) :
व्यवसा्याच्या मालकाकडन व्यवसा्याला जो णनधी पुरवला जातो त्यास भांडवल असे महितात. तसेच व्यावसाण्यक दे्यतेपेषिा
जा्तीची असिारी संपतती महिजे भांडवल हो्य. ्यालाच िुद्ध मू ्य असेही महितात. भांडवल आणि संणचती ्याचा समावेि
िुद्ध मु ्यात होतो. भांडवल रोख णकंवा व्तू / मालमतता ्वरूपात असते.

श म ्
्व ा् मालकाचा र ी ां वल
रकवा
्व ा् मालकाचा र ी ( ां वल ) क र ी ( ं तती) - क चा र ी ( े्ता)

उदा. अ) जर भांडवल ` ४, , आहे आणि ` २, , चा धनकोचा णनधी (दे्यता) आहे. तर

व्यवसा्य मालकाचा णनधी दे्यता भांडवल
` ६, , २, , ४, ,

ब) जर व्यवसा्याची संपूिथि संपतती ` १,५ , रूप्याची आहे आणि ` ५ , ची दे्यता आहे तर

धनकोचा णनधी संपतती भांडवल
` ५ , ` १,५ , ` १, ,

क) जर व्यवसा्याची एकि संपतती ` ५, , आहे आणि दे्यता ` २, , आहे. तर मालककाचा णनधी

(भांडवल) पुढीलप्रमािे
मालकाचा णनधी (भांडवल)
` ३, , ` ५, , ` २, ,

ं ा ् े्ता आक मक े ी ( ontingent ia ilities) :

्या दे्यता भणव ्यात घडिाऱ्या णकंवा न घडिाऱ्या अचानक घटनांतून णनमाथिि होत असतात. त्यांंना संभाव्य / आकस्मक
देिी महितात. अिा प्रकारच्या दे्यता ा णनस चत ्व पाच्या नस ्यामुळे त्याचा व्यवसा्याच्या आण्थिक स््तीवर पररिाम होत
नाही. त्यामुळे आकस्मक देिी ताळेबंदाच्या दे्यता बाजूवर दिथिणव ्या जात नाही. परंतु माणहती महिून टीप ारे ताळेबंदाच्या तळािी
दिथिणवतात.
उदा. एखाद्ा कामगाराने नुकसान भरपा महिून ` ५, / चा दावा केला असेल आणि प्रकरि ्या्याल्यात असेल तर
्या्याल्याच्या णनिथि्यावर ती भणव ्यकालीन दे्यता असू िकते.

11
१. लेखांक ा ्ा ंक ा ंकत आर ततवे (Accounting once ts on entions an inci les)
लेखांरक् ंक ेचा अ्थि आर महत्व (Meaning an o tance of Accounting once ts)
लेखाकमथि हे व्यवसा्यातील घडामोडीचे पररिाम वेगवेगळ्ा णहतसंबंध असिाऱ्या घटकांना कळणवण्यात ्येतात. उदा. मालक,
धनको, गुंतविूकदार, बका, णवतत सं््ा, सरकार आणि इ. सं््ा. व्यवसा्याची भारा महिजे लेखाकमथि असे महटले जाते.
लेखाकमथि हे फ व्यवसा्याची णनगडीत नसून ते प्रत्येकािी णनगडीत आहे जे पिासंबंधी णहिोब ठेवतात. सामा ्यपिे लेखाकमथि
ही संक पना आण्थिक लेखाकमाथििी संबंणधत आहे. पु्तपालन व लेखाकमथि ही एक नोंदणवण्याची, णवभागिी व णव लेरिातमक
व्यवसा्याची पररपूिथि कला आहे.

लेखांरक् तत्वाचे महत्व ( o tance of Accounting once ts) :

१) णव वसनी्य आण्थिक णववेचन ( )
२) सादरीकरिात एकसारखेपिा ( )
३) मोजमापाचे साधारि स्वका्यथि ततव (G )
४) सवाथिकररता ्यो ्य माणहती ( )
५) का्यदेिीर आणि ्यो ्य गहीते ( )
काही महत्वाची ततवे खालील मा े आहेत :
१) ्व ा्ाचे वतं अ ततव ( usiness ntit ) : व्यवसा्याचे, व्यवसा्य मालकापासून ्वतंत्र अस्ततव असते. हा
व्यवसा्याच्या ्वतंत्र अस्ततवाचा मुळ अ्थि आहे. ्या संक पनेनुसार एकल व्यापार आणि एकल व्यापारी ्या दोन वेगवेगळ्ा
्वतंत्र संक पना महिून लषिात घेत ्या जातात. ्या ततवानुसार केवळ व्यावसाण्यक व्यवहारांचा व्यवसा्याच्या लेखा पु्तकात
नोंदी के ्या जातात. व्यापाऱ्याच्या व्य ीगत व्यवहाराच्या नोंदी व्यवसा्याच्या लेखा पु्तकात के ्या जात नाही. व्यवसा्यात
गुंतवलेले भांडवल व व्यस क उपभोगासाठी घेतलेली उचल लेखा पु्तकात णलणहतात.
उदा. संपूिथि इमारतीपकी अधाथि भाग व्यवसा्यासाठी आणि अधाथि भाग व्यवसा्य मालक ्वत राहण्यासाठी उप्योगात आित
असेल आणि इमारतीचे भाडे वाणरथिक ` ५ , / द्ावे लागत असेल तर अिा वेळी केवळ ` २५, / उचल महिून
व्यवसा्य मालकाच्या भांडवलातून वजा करून दाखवावे लागेल.

) शातील म मा (Mone Measu e ent) : व्यावसाण्यक व्यवहार मोजमापाच्या घटकामध्ये व्य करिे आव ्यक
आहे. प्रत्येक व्यवहार पिाच्या ्व पात नोंदणवला जातो. भारतामध्ये सवथि लेखापाल फ भारती्य चलनाचाच वापर करतात.
्या व्यवहारामध्ये पिाचा संबंध नसतो असे व्यवहार लेखा पु्तकामध्ये नाेंदणवले जात नाही. उदा. कामाच्या का्यथिपद्धती,
कामगारांचा संप, व्यव््ापनाची का्यथिषिमता इ. गोष्टी पु्तकात णलणह ्या जात नाहीत. कारि त्यांना पिांमध्ये व्य केले
जात नाहीत. जसे ` ्या संक पनेमुळे फ पिाच्या ्व पातीलच घटक नोंदणवले जातात.
णनदिथिन व्यवसा्याची मालमतता खालील प्रमािे आहे. ५ संगिक, २ टेबल, ३ खुचदी
ही माणहती पिामध्ये नोंदणवली जा ल जसे संगिक प्रत्येकी ` १५, / टेबल प्रत्येकी ` २५ / आणि खुचदी प्रत्येकी
` २५ /
्या णठकािी संपूिथि संपततीचे मोजमाप पिामध्ये नोंदणवले जा ल आणि लेखापु्तकात त्याचे मु ्य णलणहले जा ल.
) म ् ंक ा ( ost once t) : खरेदी करतेवेळी संपततीची जी णकंमत णदली जाते. त्याच मु ्याने त्या संपततीची नोंद
लेखापु्तकात केली जाते आणि णदलेले मु ्य हे पुढील सवथि लेखांकनाकररता आधार महिून ग्ा धरले जा ल भणव ्यात अिा
संपततीचे वेगवेगळे मू ्य असू िकते. जसे बदलता ्येण्याजोगे मू ्य णकंवा त्यांच्या ्यो ्य णकमतीने नोंदणवलेली ण््र संपतती
णकंवा चलसंपतती.
12
 णनदिथिन ` ३, , / ला उप्कर णवकत घेतले आणि लेखा पु्तकात णहच णकंमत नोंदणवली गेली. समजा ्या
उप्कराचे बाजारमू ्य ` १, , / णकंवा ` १,५ , / ाले तर हे मू ्य णवचारात घेतले जािार नाही.
) ातत् ंक ा ( onsistenc once t) : व्यवसा्यामध्ये लेखांकनाबाबत कोितेही धोरि सातत्याने राबणविे
गरजेचे असते. साधारित पररस््ती उ वेप्यत ्या धोरिात बदल करण्याची गरज नाही. तसेही नवीन तंत्राच्या प्रगतीमध्ये
्याचा कोिताही अड्ळा होत नाही. परंतु हे णटप दे न ्पष्ट केले पाणहजे.
उदा. कंपनीने आप ्या स््र संपततीवर सुरवातीपासून संपततीच्या अनुमानीत आ्यु ्याप्यत स््र पद्धतीने घसारा
आकारण्याची पद्धत स्वकारली.
) रा मतवा ( onse atis ) : व्यावसाण्यक व्यवहारांच्या नाेंदी करतांना, त्या न ्यासाठी नसून िक्य तेव ा सवथि
तो ांच्या तरतुदीसाठी करतो आहे, हे आपिास अपेणषित असावे ही बाब तोटा भरून काढण्यासाठी प्रोतसाहीत करते. आण्थिक
णववरिात कमी उतप दाखणविे आणि ताळेबंद जा्त दे्यता व वा्तणवकतेपेषिा कमी संपतती दाखणविे िक्य आहे. नोंदी
करण्याच्या ्या धोरिामुळे लेखापाल सुरणषितपिे लेखे णल िकतो.
उदा. कंपनीच्या अंणतम ्कंधाचे लागत मू ्य ` २५, / आहे आणि ्या ्कंधाची बाजार णकंमत ` ३५, / आहे.
परंतु लेखा पु्तकात नोंदी करताना ्कंधाची कमी णकंमतच महिजे ` २५, / णवचारात घेतली जा ल.
) चाल ं ्ा ( oing once n) : बऱ्याच कालावधीप्यत व्यवसा्य सुरू राहील असे गहीत धरले आहे. व्यवसा्य हा
मध्येच बंद न पडता चालतच राहील. व्यवसा्य हा अगदी अ पावधीत बंद केला जािार नाही तर व्यवसा्याला णदघाथि्यु ्य महिजे
फार णदघथिकाळ प्यत तो चालतच राहतो. ही संक पना गुंतविूकदारांना गुंतविूकीसाठी, पुरवठा करिाऱ्यांना उधार देण्यासाठी
आणि बऱ्याचिा कमथिचाऱ्यांना सेवा देण्यासाठी मदत करते.
उदा. सामा ्यपिे संपततीचे मु ्यांकन इणतहासीक पद्धतीने केले जाते. अ पावधीत संपततीच्या मु ्यात ालेली वाढ णकंवा घट
दलथिषिीत केली जाते.
) र खीकर ( eali ation) : उतप मग ते णमळालेले असो की प्राप्त ालेले असो केवळ प्रत्यषि वसूल ाले ्या उतप ाचीच
नाेंद केली जाते. महिजे उतप ाची वसुली ा ्याणिवा्य नोंद केली जात नाही. णव ी के ्यानंतर णकंवा सेवा णद ्यानंतरच
प्राप्तीची नोंद केली जाते. लेखांणक्य वराथित णव ी ाली असेल परंतु जोप्यत त्या णव ीपासून रोख प्राप्त ाली णकंवा नाही हे
कळत नाही तोप्यत ती णव ी महसुली णव ी महिून समजली जात नाही.
उदा. मे २ १ मध्ये कंपनीला ` १, , / च्या व्तूंच्या णव ी आदेि णमळाला. जून २ १ मध्ये
` ६ , / च्या व्तू णवक ्या व पाठणव ्या ` ६ , / ची रोख रािी स टबर २ १ ला प्राप्त ाली. रोखीकरि
संक पनेच्या ततवानुसारू जून २ १ ला णव ीची नोंद केली जा ल .
) उ र थित ा (Acc ual) : जेवहा उतप उपणजथित होते आणि खचथि दे ्य असतो तेवहा त्याची नोंद केली जाते. सवथि खचथि
आणि उतप लेखांणक्य कालावधीिी संबंणधत असतात. ्यावेळी उतप रोख णमळाले णकंवा नाही, खचथि रोख केला गेला णकंवा
नाही हे लषिात घेतले जात नाही.
उदा. एका कंपनीने १ कटोबर २ १५ रोजी ` १, , / बकेत गुंतणवले. गुंतविुकीच्या पररप स््तीला महिजे ३
स टबर २ १६ रोजी बक वाणरथिक १ दराने व्याज देते.
९) हेरी ल ( ual As ect) : न ्याच्या मोबद ्यात होिाऱ्या प्रत्येक व्यापारी व्यवहाराचे दोन प्रभाव होतात. लेखापु्तकात
लाभ देिारा आणि लाभ होिारा असे दो ही पलू नोंदणवले जातात. दो ही पलु लेखापु्तकात नोंदणवण्याच्या ्या पद्धतीला
स नोंद पद्धती असे महितात.
उदा. अषि्यने ` ५, , / व्यापारात गुंतणवले. एका बाजुने णवचार के ्यास व्यापा ाला संपतती (रोख) ` ५, , /
णमळाली आणि दसरी बाजू व्यापार ` ५, , / व्यावसाण्यकाचे भांडवल महिून देिे लागतो. अिा ररतीने पु्तकात नावे
आणि जमा बाजू सार ्या होतील.
भांडवल दे्यता संपतती

13
१ ) ीकर ( isclosu e) : ले ्यांनी सवथि मह वाची माणहती उघड केलीच पाणहजे. सवथि संबंणधत पषिांना, संपूिथि व्तूस््तीची
माणहती प्रकट करिारे लेखांणक्य अहवाल असावे. व्यापाराची आण्थिक ण््ती महिजे व्यवसा्याचा ताळेबंद आणि आण्थिक
कती महिजे नफा तोटा ले ्यातील व्यावसाण्यक पररिाम महिून नफा णकंवा नुकसान आणि उतप व खचथि हो्य.
सवथि संबंणधत अणधकाऱ्यांनी प्रकट केलेली संपूिथि माणहती संपूिथि णव वसनी्य, तुलना करता ्येण्याजोगी आणि समजू िकेल अिी
असावी.
११) महत्व थिता (Mate ialit ) : लेखांकन करतांना ो ा त ्यांचीही नोंद करतांना काटकसर करिे ्यो ्य होिार नाही.
्या संक पनेच्या ततवानुसार तुलनातमक ा मह वाची आणि पिात व्य होिारी माणहती नोंदणवली गेली पाणहजे. ्या
संक पनेचा वेळ प्र्यतन आणि वेळेच्या उप्योगीतेची संबंणधत नसले ्या पररव्य्य लेखांकनािी अत्यंत मह वाचा संबंध आहे.
आण्थिक णववरिात केवळ णववरिे नोंदणवली आणि प्रकट केली पाणहजे. की जी आण्थिक स््ती ठरणवण्यासाठी उप्यु आणि
महतवपूिथि आहेत. कमी मह वाची णकंवा ग ि माणहती एकतर टाळली पाणहजे णकंवा मह वाच्या माणहतीमध्ये सममीलीत तरी
केली पाणहजे. णकंवा अिी ग ि माणहती खाली णटप महिूनही दिथिणवता ्ये ल.
१ ) व ीची ंक ा (Matc ing once t) : लेखांणक्य वराथित ाले ्या खचाथिची जुळविी उतप ािी (प्राप्तीिी)
मा ्यता प्राप्त काळात केली पाणहजे. जसे जर णवणिष्ट कालखंडातील व्तू णव ीचे मा ्यता प्राप्त उतप आहे, त्या कालखंडात
णव ीत व्तूंची णकंमत सुद्धा आकारली गेली पाणहजे.
ही संक पना उपाणजथित ततवािी संबंधीत आहे आणि महिून पूवथिदतत खचथि, देिे खचथि, उपाणजथित उतप अिा सवथि समा्योजना
णवचारात घेत ्या जातात. जुळविी ्याचा अ्थि असा नवहे की खचथि, उतप ािी तंतोतंत जुळलेच पाणहजे.
एका णवणिष्ट कालखंडात केलेला खचथि त्या कालखंडातील वध उतप ािी संबंधीत असू िकतो. णकंवा नसूही िकतो. लेखांणक्य
कालखंडात उणचत णकमतीिी उणचत सवाची जुळविी ाली पाणहजे.

वि ा त

१) आण्थिक व अनाण्थिक कतीचे उदाहरिे द्ा.
२)तुमच्या घरातील संपतती व दे्यतांची ्यादी त्यार करा.
१.९ लेखांरक् मा ांक मा (Accounting tan a s)
लेखांणक्य मानांकनामध्ये ेमवक आणि णन्यमांचे पालन करतात जेिेकरून वेगवेगळ्ा सं््ांचे आण्थिक णववरि तुलनातमक
हो ल. णवतती्य अहवालाची सुसंगतता, तुलनातमकता, प्याथिप्तता आणि णव वासाहथिता सुणनण चत करण्यासाठी लेखांकनाच्या ततवांचे
पालन करिे आव ्यक आहे.
क हलर ्यांच्या ि दात रोख लेखापालाच्या णकंवा सामा ्य लेखापालाच्या णहतासाठी परंपरेने लादलेली सांकेणतक पद्धत णन्यम
णकंवा व्यावसाण्यक मंडळ हे लेखांकनाचे आदिथि आहेत.
्ोडक्यात, लेखांणक्य आदिथि हे त लेखांकन करिाऱ्या मंडळीकडन णकंवा सरकारकडन णकंवा इतर णन्यमांच्या च कटीत त्यार
ाले ्या मंडळीकडन खालील णवणवध घटकांचा अंतभाथिव असलेले णलखीत ्वरूपाचे धोरिातमक द्त वज हो्य.
१) मा ्यता ( ) २) मोजदाद ( ) ३) कती (T ) ४) सादरीकरि ( )
लेखांरक् मा ांक ाची र ( ee fo Accounting tan a s) :
लेखांणक्य मानांकनाची गरज खालीलप्रमािे
१) णवतती्य णववरिाला चांगले समजून घेण्यासाठी हातभार लाविे.
२) लेखापालाला एकसमान प्रण ्या आणि पद्धतींचे पालन व सराव करण्यास मदत करिे.
३) दोन णकंवा अणधक घटकांच्या आण्थिक णववरिाची अ्थिपूिथि तुलना सुलभ करण्यासाठी.

14
४) आण्थिक णववरिाची णव वसनी्यता वाढवण्यासाठी
५) का्यदेिीर आव ्यकता पूिथि करण्यासाठी

आंतररा ी् आर्थिक लेखांक मा क ( nte national Financial e o ting tan a s) ( F )

आंतरराष्टी्य आण्थिक लेखांकन मानक ( S) आंतरराष्टी्य लेखा मानक मंडळा ारे ( S )जारी केले जातात. S
णवतती्य णववरिामध्ये णवणिष्ट प्रकारचे व्यवहार आणि इतर घटक किा नोंदणव ्या पाणहजेत ्या णवर्यी आंतरराष्टी्य लेखामानकांचा
एक संच आहे. आंतरराष्टी्य आण्थिक अहवाल लेखांकन मानक णवकसीत करण्यासाठी जारी केले जातात. जे जगभरात ्वीका्यथि
असतील आणि आंतरराष्टी्य ्तराव आण्थिक अहवाल सुधारतील.
ारतातील लेखांक मा क (Accounting tan a s in n ia)
भारतातील लेखांकनाची मानके इण ्ट ूट फ अका ंटंट आफ इंणड्या ्या सं््े ारे ( )जारी केले जातात. भारती्य
चाटथिडथि अका टं स फ इण ्ट ूट फ क स सलने भारतात लेखांकन मानक मंडळ ( S ) २१ एणप्रल १ रोजी भारतातील
मानकांची गरज पूिथि करण्यासाठी त्यार केले. S लेखांकी्य मानदंड त्यार करते जेिेकरून अिा मानकांची ््ापना इण ्ट ूट फ
इंणड्या ारे केली जा िकते. भारतातील लेखामानक मंडळ S त्यार लागू का्यदे, सानुकल, वापर, व्यवसा्य, प्याथिवरि आणि
आंतरराष्टी्य लेखामानक मानेल.
जागणतकीकरिामुळे, भारतात त्यार केलेले खाते आणि इतर देिांमध्ये त्यार केले ्या खात्यािी सुसंगत असले पाणहजेत. ्याचा
पररिाम महिून णवद्मान S , S सह एकणत्रत केले गेले आहे. ्या अणभसरिाने पररिामी S महिून ळखले जाते.
भारती्य मूलभूत पद्धती, रीणतररवाज अाणि परंपरा ्यांच्यानुसार मूलभूतपिे आंतरराष्टी्य लेखा मानकांचे पांतर केले गेले आहे. सध्या,
सवथि मो ा कंप ्यांना णन्यम महिून इंडेकसचे अनुसरि करावे लागते. परंतु लहान व्यवसा्य घटक (्युणन स) वापरिे सु ठेवण्याची
परवानगी आहे. भणव ्यात अिी अपेषिा केली जाते की, S मध्ये सवथि भारतातील व्यावसाण्यक सं््ा ््लांतरीत होतील.
( S. भारती्य दजाथि)
काही लेखांरक् मा े (A ) ः णद इण ् ूट फ चाटथिडथि अक टंट फ इंणड्या परररदेने एकतीस लेखांणक्य आदिथि णनदणित
केलेले आहेत. त्यापकी काही पुढीलप्रमािे आहे.
१) A - लेखांरक् आ शथि : लेखांरक् र ाचे क ीकर ( isclosu e of Accounting olicies)
लेखांकनाच्या ्या आदिाथिनुसार लेखांणक्य धोरिात, आण्थिक णववरिाची त्यारी आणि सादरीकरि हे आण्थिक णववरिाचा एक
भाग असला पाणहजे आणि ते एका णठकािी प्रकट केले गेले असले पाणहजे.
(१ ४ १ १ पासून कंपनीकररता आणि १ ४ १ पासून इतरांसाठी)
) A - क ाचे म ्ांक ( aluation of n ento ies) :
लेखांकनाच्या ्या आदिाथिनुसार साधारि संपततीचे मू ्यांकन भूतकाळातील कमी णकमतीने आणि वा्तणवक िुद्ध णकमतीने
केले पाणहजे. ( १ ४ १ )
) A - र ख वाह रववर ( as Flo tate ents) ( १ ४ २ १)
लेखांकनाच्या ्या आदिाथिनुसार ्यावेळी / लाभालाभ लेखा त्यार केला जातो त्याच काळात णनधी प्रवाह णववरिे त्यार आणि
सादर केली पाणहजे.
) A - ारा लेखा ( e eciation Accounting) :
लेखाकनांच्या ्या आदिाथिनुसार संपततीचा वापर होत असतानाच्या कालखंडात प्रत्येक लेखांणक्य कालावधीसाठी संपततीच्या
णकंमतीवर णन्योणजत पद्धतीने घसारा आकारला गेला पाणहजे. ( १ ४ १ ५)

15
 ) A - ( ंश आर रवका ाक रता लेखांक (Accounting fo esea c an e elo ent) :
लेखांकनाच्या ्या आदिाथिनुसार िोध आणि णवकासावर खचथि ालेली रािी ्या प्रत्यषि कालखंडात खचथि केली गेली असेल,
त्या णवणिष्ट कालखंडात खचथि महिून दाखवावी.
(कंपनीकररता १ ४ १ १ आणि इतरासाठी १ ४ १ ३)

) A - (उत र ् र त) e enue ecognition) :

व्यवसा्य चालकाने त्यार केले ्या लाभा ले ्यातील मा ्यता प्राप्त (वध) उतप घटकाच्या आव ्यक ततवािी ्या आदिाथिचा
संबंध आहे. मा ्यता प्राप्त उतप हे व्यवसा्य चालकाच्या णवणवध व्यवहारातून उतप ालेले असावे, अिी अट घालून
देण्यात आली आहे. ( १ ४ १ १)
) A - ( ्र ं तती ा ी लेखांक ) (Accounting fo Fi e Assets) :
लेखाकनांच्या आदिाथिनुसार स््र संपततीच्या णकमतीची तुलना णतच्या खरेदी णकंमतीिी आणि संपततीच्या हेतू पुर्पर
उप्योगासाठी चालू स््तीत संपतती आितांना बहाल केले ्या णकंमतीिी केली पाणहजे ्यावेळी स््र नष्ट केली जाते
णकंवा णतच्या उप्योगापासून भणव ्यात कोिताही लाभ अपेणषित नसतो. अिावेळी आण्थिक णववरिातून ती काढन टाकली
पाणहजे. ( १ ४ १ १)
) As- शा क ् अ ा ा ा ी लेखांक (Accounting fo o e n ent ants)
्यावेळी सं््ा िासकी्य णनती णन्यम आणि अटीिी बांधील राणहल अिी खात्री असते. त्यावेळी िासकी्य अनुदानाच्या
लेखांकनास मा ्यता णदली जाते. ( १ ४ १ ४).
) As- रवर ् ा ाक रता ंतव क क रता लेखांक (Accounting fo n est ents)
लेखाकनांच्या ्या आदिाथिनुसार व्यवसा्याने अाप ्या आण्थिक णववरिात चालू आणि णदघथिकालीन णवणन्योग प्रकराथिने प्रकट केले
पाणहजे आण्थिक णववरिात चालू गुंतविूक णतच्या कमीत कमी णकमतीने णकंवा ्यो ्य णकमतीने दिथिवावी. णदघथिकालीन गुंतविूक
मात्र आण्थिक णववरिात णतच्या प्रचणलत णकमतीने दिथिवावी. ( १ ४ १ ५).
) A -१ आ्कराक रता लेखांक (Accounting fo a es on nco e) :
लेखाकनांच्या ्या आदिाथिनुसार णवणिष्ट चालू कर आणि अ््णगत कर ्यांची तुलना करताना करावरील खचथि िुद्ध नफा णकंवा
त्या कालखंडातील तोटा णनस चत करतांना समाणवष्ट केला पाणहजे. ( १ ४ २ १).

वि ा त
. ्या संकेत ््ळाला भेट द्ा. आणि लेखांणक्य मानक आणि भारती्य दजाथि ्या णवर्यी माणहती णमळवा.

ppppppppppppp वा ्ा् ppppppppppppp

.१ का वा ्ात उततरे रलहा. :
१) पु्तपालन महिजे का्य
२) व्तु / माल महिजे का्य
३) भांडवल महिजे का्य
४) उचल महिजे का्य आहे
५) ्याती महिजे का्य

16
 . खालील रव ा ा ा ी क श श मह रकवा ं ा ा :
१) व्यवसा्याच्या व्यवहाराची नोंद करिे.
२) व्यवसा्याच्या मालकाने व्यवसा्यात गुंतविूक केलेली र म.
३) एखादा व्य ी ्याला र म देिे आहे.
४) दोन व्य ींमधील णवणनम्य
५) उतप ावरील खचाथिचे अणधक्य
६) ्या व्य ीची मालमतता देिी पूिथि करण्यासाठी पुरेिी आहे ती व्य ी.
) पु्तपालन व्यवसा्यासाठी आव ्यक सवथि आण्थिक माणहती व्यावसाण्यकाला पुरवीत असते.
) व्यवसा्याच्या मालकीच्या कोित्याही तपिीलाची संपतती.
) मालमतता ्या केवळ ्ो ा काळासाठी राहतात आणि ते सहजपि रोख ्व पात परावतदीत हो िकतात.
१ ) सूट जी व्तूच्या पु्तकी मु ्यावर णदलेली असते.

. खाली र ले ्ा ्ाथि्ाम ् ् ्ाथि्ाची र व करा आर रव ा े हा रलहा.

१) खचावरील उतप चे अणधक्य .
अ) नफा ब) तूट क) तोटा ड) आण्थिक सं््ा.
२) लेखाचे आधार, वा्तणवक रोख प्राप्ती आणि प्रत्यषि रोख िोधून नोंदणवली असतात.
अ) संच्य ब) संकरीत क) रोख ड) व्यापाररक
३) ग्ाहकाकडन परत णमळण्या्यो ्य नसलेली र म महिून ळखली जाते.
अ) बुणडत कजथि ब) कजथि क) कजथिदार ड) संि्या्पद कज
४) प्रामाणिकपिे त्यार केलेले लेखे आणि सवथि भ णतक माणहतीचा उ ेख असलेले लेखे महितात.
अ) प्रवेि संक पना ब) दहेरी ष्टीकोन संक पना क) प्रकटीकरि संक पना ड) खचाथिची संक पना
५) व्यावसाण्यक व्यवहार करतात त्या व्तू महिजे .
अ) माल ब) उतप क) मालमतता ड) खचथि
६) महिजे व्यवसा्याची पिामध्ये नमूद केलेली प्रणत ा हो्य.
अ) व्यापारणच ह ब) मालमतता क) णविेर ह ड) ्याती
) लेखांकनाच्या ्या आदिाथिनुसार ्यावेळी लाभालाभ लेखा त्यार केले जाते त्याच काळात णनधीप्रवाह णववरिे त्यार
आणि सादर केली जातात.
अ) एएस ३ ब) एएस १ क) एएस ६ ड) एएस २
) नुकसानीची तातकाळ ळख करून ताबडतोब त्याची तरतूद करिारे ततव महिजे .
अ) पुरािमतवाद ब) उसद्ष्ट क) जुळविी त व ड) सातत्य संक पना
) रोजणकददीवी खात्याची एकि सं ्या महिून ळखली जाते.
अ) पान मांक ब) ्पष्टीकरि क) खताविी ड) पंजी्यन
१ ) दो ही पषिांमधील भूतकाळातील बदल णकंवा गोष्टींचा एक का्यदा महिजे .
अ) खताविी ब) ह्तांतरि क) व्यवहार ड) व्यवसा्य
17
 . खालील रव ा े त् आहे क अ त् आहे हे करा. :
१) पु्तपालन आणि लेखाकमथि एक सार ्या गोष्टी आहेत.
२) राण तवाराचा अ्थि सुरणषित अनुसरि करिे हो्य.
३) दहेरी नोंद पद्धती दहेरी संक पनेवर आधारीत आहे.
४) अणधकोि अणधवीकरथि ही व्यवसा्याची मालमतता आहे.
५) िोधनषिम व्य ी ही अिी व्य ी आहे णजची संपतती त्याच्या दे्यतेपेषिा जा्त आहे.
६) णहिोब पु्तकात रोख कसर णलहली जात नाही.
) व्यवहाराचा संबंध पिािी णकंवा पिाच्या मू ्यािी असतो.
) लेखांकन हे व्यवसा्याची पररभारा आहे. .

jjj

18
 त ाल ाची ती अ्थि आर मलततवे
2 (Meaning Fun a ental of ou le nt oo - ee ing)

अ ्ा क

पुसतपालना ्ा नोंद प तीचा अ्थि आरि व्ा ्ा

लदेखाांकना ्ा प ती (भारती् केरी नोंद नोंद)
पुसतपालना ्ा नोंद प तीचदे फा्ददे
खात्ाांचदे त्वग करि
खातदे / लदेखदे नात्वदे आरि जमा कर ्ाचदे सुत्विथि रन्म (परांपरागत ीकोन)
आधुरनक सांक पनदेनुसार खात्ाचदे रन्म
सत्वा ्ा्
लदेखाांरक् सू

मता रव ा े :
o रत्व ा ्ाना नोंद प ती ्ा प्मुख मुलतत्त्वाचदे आकलन होतदे
o रत्व ा ्ाना खात्ाांचदे प्कार आरि त्वग करिाचदे आकलन होतदे
o रत्व ा् व्त्वहाराांचदे त्वग करि करताना सोनदेरी रन्माांचा त्वापर करतो
o रत्व ा् व्त्वहाराांचदे त्वग करि त्व लदेखाांरक् सु ाांचा तक्ा त्ार करतो

.१ त ाल ा ्ा तीचा अ्थि आर ्ा ्ा :
व्यापारात घडिारा प्रत्येक आण्थिक व्यवहार लेखा पु्तकात नोंदणवण्याची स नोंद
पद्धती ही एक िा्त्रिुद्ध पद्धत आहे. पु्तपालनाची स नोंद पद्धतीचा िोध १ नोवहबर
१४ ४ रोजी इटाणल्यन व्यापारी ्युका डी बग पणस ली ्यांनी लावला महिून १
नोवहबर १४ ४ ्या णदवसाला आंतरराष्टी्य लेखांकन णदवस महिून साजरा करण्यात ्येतो.
व्यापारात घडिाऱ्या प्रत्येक व्यवहाराचा दोन खात्यावर प्रभाव पडतो. हा ्या पद्धतीचा मूळ
आधार आहे. प्रत्येक व्यापारी व्यवहारात दोन पषि प्रभाणवत होतात. एक पषि फा्यदा / लाभ
घेतो तर दसरा पषि फा्यदा / लाभ देत असतो. एखाद्ा व्यवहारात काही ्येत असेल तर तेच
दसऱ्या व्यवसा्यातून जात असते.
आण्थिक व्यवहारात दोन प्रभाव होत असतात, त्यापकी एक खाते णवकलन (नावे) तर
दसरे खाते समाकलन (जमा) होते ्या पद्धतीला पु्तपालनाची स नोंद / दहेरी नोंद पद्धती
असे महितात.
आधुणनक संक पनेनुसार, प्रत्येक व्यवसाण्यक व्यवहार हा संपतती, दे्यता, भांडवल, ्युका डी बग पणस ली
खचथि आणि उतप ािी संबंधीत असतो. संपतती आणि खचाथित वाढ ाली तर नावे करा आणि
संपतती आणि खचाथित ालेली घट जमा केली जाते.

19
 . लेखांरक् मारहती रव ्ाची ती :

लेखांरक् मारहती

भारती्य पद्धत इंग्जी पद्धत

एकेरी नोंद पद्धती दहेरी/स नोंदी पद्धती

१) ारती् ती :
लेखांकनाच्या ्या पद्धतीत सवथि व्यवहार भारती्य भारेत नोंदणवले जातात, जसे मराठी, णहंदी, दथि, गुजरा्ी इत्यादी ्यालाच
महाजनी देिी नामा पद्धत असे महटले जाते.
व्यवसा्यात घडलेले व्यवहार भारती्य पद्धतीनुसार ्या पु्तकात नोंदणवले जातात, त्या पु्तकाला वही खाते णकंवा णकदथि असे
महितात. लेखांकनाची भारती्य पद्धत ही स नोंद /दहेरी पद्धतीवर अवलंबून नाही. जरी ही पद्धत िा्त्रिुद्ध नसली तरी
आजही ही पद्धत भारतातील ोटे व्यापारी उप्योगात आितात.

) ं ी त:
अ) करी ती ( ingle nt ste ) :
्यापद्धतीनुसार फ रोकड / रोख पु्तक आणि व्य ीक खातेच फ ठेवली जातात. एक नोंद पद्धती ही अिा्त्री्य
पद्धत असून णतला णहिोबाची अपूिथि पद्धत असेही महटले जाते. कारि व्यापारी आप ्या सो्यीप्रमािे ्या पद्धतीत
बदल करीत असतो.
एकेरी नोंद पद्धत जमाखचथि णलणहण्यासाठी व्यवसा्याची आण्थिक स््तीबद्लची अचूक/सत्य माणहती पूरवू िकत
नाही. महिून ही ो ा व्यवसाण्यकासाठी उप्योगी आहे.
ब) हेरी ती ( ou le nt ste ) :
पु्तपालनाची दहेरी / स नोंद पद्धती ही व्यवसाण्यक व्यवहार लेखापु्तकात नोंदणवण्याची िा्त्री्य पद्धत आहे. ्या
पद्धतीमध्ये प्रत्येक घडले ्या आण्थिक व्यवहाराने दोन लेखे प्रभाणवत होतात.
दहेरी नोंद पद्धतीनुसार नोंद ा ्यानंतर एक खाते ्या रकमेने नावे होत असेल णततक्याच र मेने दसरे खाते जमा
करावे लागतात.
दहेरी नोंद पद्धतीच्या मु ्य णन्यमानुसार प्रत्येक नावे र म हीच जमा र म असते. तातप्यथि नावे आणि जमा
अिा दोन वेगवेगळ्ा खात्याच्या णव द्ध बाजूवर नोंद हाेताना ती समान र मेने होते.
ब) हेरी तीची ्ा ्ा
हेरी तीची ्ा ्ा खालील मा े आहे:
प्रत्येक व्यापारी व्यवहाराचे दोन णव द्ध बाजूवर प्रभाव करिारे पररिाम घडत असतात. अिा व्यवहारांच्या नोंदी कराव्याच्या
अस ्यास त्या एका ले ्याच्या नावे बाजूवर आणि दसऱ्या ले ्याच्या जमा बाजूवर करिे आव ्यक असते. असे दोन पररिाम करिारे
व्यवहार स नोंद / दहेरी नोंद पद्धतीस ज म देते. े. आर. ब लीबा्

20
 त ाल ा ्ा हेरी तीचे महतवाचे क

अंतीम लेखे व्यवहारांचे दोन

त्यार करिे प्रभाव
६ १
रोजणकददीतील
तेरीज त्यार ५ 2 व्यवहारांच्या
करिे
४ ३
नोंदी

खात्यांचे रोजणकददीतील
संतुलन नोंदीची खताविी

हेरी तीची मलततवे ( inci les of ou le nt oo - ee ing ste ) :

१) प्रत्येक व्यापारी व्यवहाराचे कमीत कमी दोन खात्यावर पररिाम होतात. एक नावे तर दसरा जमा.
२) दोन लेखांपकी एक लाभ घेिारा तर दसरा लाभ देिारा असतो.
३) प्रभाणवत होिाऱ्या दोन खात्यापकी एक खाते नावे होते तर दसरे खाते जमा जाते.
४) प्रत्येक खाते ्या रकमेने नावे होते त्याच रकमेने ते खाते जमा होते.
. त ाल ा ्ा हेरी तीचे ा् े : (A antages of ou le nt oo - ee ing
ste ) :
१) र थि ी ( o lete eco ) :
्या पद्धतीमध्ये सवथि व्यापारी व्यवहारांची नोंद होते. ही िा्त्री्य पद्धत असून त्यामध्ये प्रत्येक व्यवहाराचे दोनही पररिामांची
नोंद केली जाते.
) अचकता (Accu ac ) :
्या पद्धतीनुसार लेखापु्तकात दो ही पषिांची नोंद केली जाते. त्यामुळे लेखांकनाच्या का्याथित अचूकपिा प्र््ापीत होतो.
्यामध्ये गणिती्य अचूकता तपासली जाते.
) ्व ार्क र ती ( usiness esults ) :
सवथि खचथि, नुकसान, उतप , लाभ, दे्यता, संपतती, िको, (अधमिथि) आणि धनको (उततमिथि) ्यांच्यािी संबंधीत सवथि
व्यवहार नोंदणवले जातात. ्याच्याच आधारे व्यवसाण्यकाला एका णवणिष्ट कालावधीत व्यवसा्याची अचूक आण्थिक स््ती
जािून घेता ्येते.
) वथिमा ्ता ( o on Acce tance) :
सावथिणत्रक व व्यापक मा ्यता असले ्या लेखा मूलत वांचे पालन केले जात अस ्यामुळे ्या पद्धतीनुसार णलणहले ्या
व्यावसाण्यक नोंदीवर णवतती्य सं््ा, िासकी्य अणधकारी इत्यादीची मा ्यता आहे.
लेखांक ाची रं रा त त ( on entional Accounting)
परंपरागत लेखांकन पद्धत व्यावहाररकतेवर आधारलेली आहे. सवथिसामा ्य मा ्यतेवर आधाररत णन्यमांनुसार लेखांकन करिे
महिजे परंपरागत लेखांकन पद्धत हो्य. तसेच ्यामध्ये लेखांकनाच्या संक पना व संकेताबाबत ्पष्टता नाही. लेखांकनाची भारती्य
पद्धत ही परंपरागत पद्धतीचे उदाहरि अाहे. ्या पद्धतीमध्ये स नोंद पद्धतीच्या णन्यमांचे पालन केले जात नाही. लेखांकनाची ही
पद्धत अपूिथि महिून ळखली जाते.
21
 . लेखांचे खात्ांचे व कर ( lassification of Accounts) :
ले ्ांचा खात्ाचा अ्थि (Meaning of Account) :
ले ्यांच्या / खात्याचा अ्थि णवणिष्ट व्य ींच्या संदभाथित णवणिष्ट संपतती, दे्यता, णवणिष्ट उतप व खचाथिवरील पदे तसेच णवणिष्ट
णठकािी नोंदणवलेला खचथि ्या खात्यात णलणहला जातो त्याला खाते/ लेखा महितात. णदवस णदवस व्यापारात होिाऱ्या व्यवहारांची
सं ्या वाढत असून ही सं ्या अनेक ले ्यांना प्रभावीत करते. काही णवणिष्ट कालावधीत तर व्यवसाण्यकाला खालील माणहती
िोधण्यासाठी खात्यांचे / ले ्यांचे संतुलन करिे अणनवा्यथि असते. जसे एकि भांडवल, एकि दे्यता आणि एकि संपतती, एकि
उतप आणि खचथि इत्यादी.
ले ्ांची खात्ाची ्ा ्ा ( efinition of Account) :
खाते महिजे एका व्य ीवर, एका प्रकारच्या संपततीवर णकंवा एका प्रकारचा लाभ णकंवा हानीवर प्रभाव करण्याचा व्यवहारांच्या
सारांि रूपाने केलेली नोंद हो्य.
( ी आर ब लीबा्)
खाते महिजे णवणिष्ट व्तू णकंवा व्य ींच्या संदभाथित घडले ्या सवथि व्यवहारांची सारांि पाने लेखापु्तकांत केलेली नोंद हो्य.
(आर. . का थिर)

खात्ाचे व कर

व् ीक खाते अव् ीक खाते

र थिक कर म व् ीक रतर ीक वा तरवक खाते ाम ारी खाते

व् ीक खाते खाते व् ीक खाते

१. सुणनताचे खाते १. पुि े मनपा खाते १. अदतत खचथि खाते

२. अिोकचे खाते २. राणधका ्पोटथिस खाते २. पूवदथि तत खचथि खाते मूतथि वा्तणवक अमूतथि वा्तणवक
३. सुहासचे खाते ३. बक फ इंणड्या ३. आगा णमळालेले १. संगिक खाते १. ्याती खाते
खाते उतप खाते. २. एक्वाधीकार खाते
२. रोकड खाते
३. ्यंत्र खाते ३. ग्ं् ह खाते

खचथि व नुकसान उतप / प्राप्ती

१. लेखन सामुग्ी खाते १. प्राप्त व्याज खाते
२. खरेदी खाते २. प्राप्त कसर खाते
३. जाणहरात खाते ३. णव ी खाते

22
ले ्ांचे उ ाहर ा ह रववेच खालील मा े करता ्े ल. -
१) व् ीक ् ी त लेखे ( e sonal Accounts) :
व्य ी णकंवा व्य ी समुहासोबत घडिाऱ्या व्यवसाण्यक व्यवहाराच्या ले ्यांचा व्य ीक ले ्यात समावेि होतो असे लेखे
तीन भागात णवभागले जातात.
अ) र थिक व् ीक लेखे ( atu al e son s Account) :
नसणगथिक व्य ीक लेखे हे व्य ीगत व्यवहारांिी संबंधीत असतात. उदा. राजेिचा लेखा, सुणमतचा लेखा, सुदामाचा
लेखा, वभवचा लेखा इत्यादी.
ब) कर म व् ीक लेखे (A tificial e son s Account) :
कणत्रम व्य ी महिजे का्यद्ाने कणत्रम व्य ी महिून मा ्यता पावले ्या संघटना/ सं््ा / ब इ. ्यांची व्यवसाण्यक
pîQ>कोनातून ाले ्या ले ्यांचा अंतभाथिव अिा ले ्यांमध्ये होतो.
उदा. बक फ महाराष्ट, अबक आणि कंपनी लेखा, मनोरंजन / करमिूक मंडळ लेखा.
क) रतर ीक व् ीक लेखे ( e esentati e e sonal Account) :
हे लेखे णवणिष्ट व्य ी णकंवा व्य ी समूहाच्या घडामोडीचे प्रणतणनधीतव कतात. अदतत व पूवथिदतत ्व पाचे व्यवहार
वरील लेखेत समाणवष्ट असतात.
उदा. अदतत भाडे खाते, आगा णमळालेले उतप , अदतत मजूरी इ.

) अव् ीक खाते ( e sonal Account) :

अव्य ीक खात्याचे दाेन भागात णवभाजन करता ्ये ल
१. वा तरवक खाते ( eal Accounts) :
मालमतता आणि संपततीचे व्यवहार नोंदणवण्यासाठी जे खाते उघडले जातात त्यांना वा्तणवक खाते असे महितात. वा्तणवक
खात्याचे खालील प्रमािे उप प्रकार पडतात.
अ) मतथि वा तरवक खाते ( angi le eal Account) :
अिी मालमतता व संपतती जी डोळ्ांनी णदसते. ्या संपततीला ्पिथि करता ्येतो आणि ्या संपततीचे मोजमाप करता
्येते अिा प्रकारच्या संपततीच्या ले ्यांचा अंतभाथिव ्या ले ्यात होतो. त्या ले ्याला मूतथि वा्तणवक लेखे असे
महितात.
उदा. ्यंत्र खाते, मोटारवाहन खाते, मालसाठा खाते इ.
ब) अमतथि वा तरवक खाते ( ntangi le eal Account) :
अिी संपतती जी डोळ्ांना णदसत नाही त्याला ्पिथि सुद्धा करता ्येत नाही. परंतु त्याचे पिाच्या ्व पात मोजमाप
करता ्येते. अिा संपततीच्या ले ्यांना अमूतथि वा्तणवक लेखे असे महितात.
उदा. ्याती / ल णककमू ्य, एक्वाधीकार खाते, बोधणच ह खाते, ग्ं् ह लेखा इत्यादी.
. ाम ारी खाते ( o inal Accounts) :
खचथि आणि नुकसान, उतप आणि प्राप्ती ्या संदभाथितील ले ्यांना नामधारी लेखे असे महितात.
उदा. मजुरी खाते, लेखनसामुग्ी खाते, वेतन खाते, घसारा खाते, प्राप्त वतथिन, प्राप्त कसर इ.
ावे आर मा ( e it an e it)
१) रवकल ( ावे) e it :
ले ्यांच्या डाव्या बाजूला नावे बाजू महितात.
) माकल ( मा) e it) :
ले ्यांच्या उजव्या बाजूला जमा बाजू महितात.
23
 . ावे आर मा कर ्ाचे ेरी र ्म : ( रं रा त त) :

व् ीक लेखा वा तरवक खाते ाम ारी लेखा

u लाभ घेिाऱ्याचे खाते नावे u ्येिारी संपततीचे खाते नावे u खचथि आणि नुकसान
u लाभ देिाऱ्याचे खाते जमा u जािारी संपततीचे खाते नावे खाते नावे
u उतप आणि प्राप्ती
खाते जमा

) खालील ्वहाराव श ा -
१) दोन पलू २) दोन लेखे ३) ले ्यांचे वगदीकरि
१) ` २ , / गुंतवून व्यवसा्य सुरू केला.
२) ी अज्यकडन ` १ , / ची उधार मालाची खरेदी केली.
३) रोख णव ी ` , /
४) वतथिन णमळाले ` ५ /
५) भाडे णदले ` /
१) ाे ल
अ. . ल क ल
१) व्यवसा्यात रोख आली. मालक हा भांडवल देिारा आहे.
२) खरेदी हा खचथि आहे. अज्य हा फा्यदा देिारा आहे.
३) रोख व्यवसा्यात आली. णव ी हे उतप आहे.
४) रोख व्यवसा्यात आली. प्राप्त वतथिन हे उतप आहे.
५) भाडे देिे हा खचथि आहे. व्यवसा्यातून रोख गेली .

) ल आर लेखे :
अ. ल लेखे
१ व्यवसा्यात रोख आली रोख खाते
मालक हा भांडवल देिारा आहे. भांडवल खाते
२ खरेदी हा खचथि आहे खरेदी खाते
अज्य हा फा्यदा देिारा आहे. अज्यचे खाते
३ रोख व्यवसा्यात आली रोख खाते
णव ी हे उतप आहे. णव ी खाते
४ व्यवसा्यात रोख आली. रोख खाते
प्राप्त वतथिन हे उतप आहे. प्राप्त वतथिन खाते
५ भाडे देिे हा खचथि आहे. भाडे खाते
व्यवसा्यातून रोख गेली रोख खाते.

24
 ) ल लेखे आर ले ्ांचे व कर :

अ. ल लेखे ले ्ांचे व कर
१. व्यवसा्यात रोख आली. रोख खाते वा्तणवक खाते
मालक हा भांडवल देिारा आहे. भांडवल खाते व्य ीक खाते
२. खरेदी हा खचथि आहे. खरेदी खाते नामधारी खाते
अज्य हा लाभ देिारा आहे अज्यचे खाते व्य ीक खाते
३. व्यवसा्यात रोख आली रोख खाते वा्तणवक खाते
णव ी हे उतप आहे. णव ी खाते नामधारी खाते
४ व्यवसा्यात रोख आली रोख खाते वा्तणवक खाते
प्राप्त वतथिन हे उतप आहे वतथिन खाते नामधारी खाते
५ णदलेले भाडे हा खचथि आहे. भाडे खाते नामधारी खाते
व्यवसा्यातून रोख गेली. राेख खाते वा्तणवक खाते.
का्थि कती करा - १

खाली णदले ्या व्यवहारांचे

१) दोन पलू २) दोन लेखे
३) ले ्यांचे वगदीकरि करून खालील त े पूिथि करा.
१) रोख ` ५ , / गुंतवून व्यापार सु केला.
२) ी अणवनािकडन ` २ , / चे स्यंत्र उधारीने खरेदी केले.
३) ी रा ल कडन ` ५, / च्या व्तू रोखीने खरेदी के ्या.
४) ी अणनकेत ्यांना ` ६, / चा माल उधारीवर णवकला.
५) वेतन णदले ` १, /
६) जुने उप्कर णवकले ` ३, /
उततर :
१) ल
अ. . ल क लेखे
१
२
३
४
५
६

25
) ल आर लेखे
अ. . ल लेखे
१.
२.
३.
४
५
६

क) ल लेखे आर ले ्ांचे व कर

अ. . ल लेखे लेखांचे व कर
१.
२.
३.
४
५
६

ावे व मा कर ्ा ्ा र ्मा ार ्वहारांचे व कर

( रं रा त ंक े ार)
अ. ्वहार कार अंत तथि लेखे ले ्ांचे अवलंरबलेले ावे ह ारे मा ह ारे
. व कर र ्म खाते खाते
१ `५ , रोख १. रोख १. रोख लेखा १. वा्तणवक . ्ेणा ्ा रोख खाते
गुतं विूक व्यवसा्य व्यवसा्यात खाते ततीचे
सुरू केला आली खाते
२. मालक हा २. भांडवल २. व्य ीक २. लाभ देिारा
लेखा भांडवल खाते
भांडवल लेखा खाते
देिारा
२ जाणहरातीसाठी ` १. जाणहरात हा १. जाणहरात १. नामधारी खाते १. खचथि/ जाणहरात लेखा
५, इ ानला णदले खचथि आहे. लेखा नुकसान नावे

२. रोख २. रोख लेखा २. वा्तणवक २. जािाऱ्या रोख लेखा

व्यापारातून खाते संपततीला
गेली जमा

26
 ३ बक फ इंणड्या मध्ये १. बक फ १. बक फ १. व्य ीक १. लाभ बक फ
`१ , रोख जमा इंणड्या लाभ इंणड्या लेखा घेिाऱ्याचे इंणड्या लेखा
केले घेिारा लेखा लेखा नावे

२. व्यवसा्यातून २. रोख लेखा २. वा्तणवक २. जािाऱ्या रोख लेखा

रोख गेली लेखा संपततीचे
खाते जमा
४ सुणनलकडन १. खरेदी हा १. खरेदी १. नामधारी १. खचथि नुकसान खरेदी लेखा
` १३, चा माल खचथि आहे. लेखा लेखा नावे
खरेदी केला २. लाभ देिारा २. सुणनल २. व्य ीक २. लाभ सुणनल लेखा
सुणनल आहे. लेखा लेखा देिाऱ्याचे
खाते जमा
५ ` १२, माल १. व्यवसा्यात १. रोख लेखा १. वा्तणवक १. ्येिाऱ्या रोख लेखा
रोखीने णवकला. रोख आली. लेखा संपततीचे
खाते नावे
२. मालाची २. णव ी २. नामधारी २. उतप /
णव ी लेखा
णव ी हे लेखा लेखा प्राप्ती जमा
उतप आहे.
६ वतथिन णमळाले १. व्यवसा्यात १. रोख लेखा १. वा्तणवक १. ्येिाऱ्या रोख लेखा
` ४,५ रोख आली. लेखा संपततीचे
खाते नावे
२. प्राप्त वतथिन हे २. वतथिन २. नामधारी २. उतप /
वतथिन लेखा
उतप आहे. लेखा लेखा प्राप्ती जमा

र : १) ्वहार . : जाणहरात खचथि इ ानला णदला. ्या णठकािी इ ानच्या खात्यावर कोिताही पररिाम होत नाही.
फ जाणहरात हा खचथि अस ्यामुळे ताेच णवचारात घेतला जा ल.
) ्वहार . : हा व्यवहार उधारीचा आहे असे गहीत धरण्यात आले कारि व्यवहारात णव ेत्याचे नाव णदलेले आहे.
परंतु रोखीने खरेदी केले असे दिथिणवण्यात आलेले नाही.

27
का्थि कती . खाली र लेला त ा थि करा.
ावे व मा ्ा र ्मा ार ले ्ांचे व कर करा.
( रं रा त ंक े ार)

अ. ्वहार ाव अंत थित ले ्ांचे अवलंरबलेले ावे ह ारे मा ह ारे

लेखे व कर र ्म खाते खाते
१. ` , रोख
गुंतवून व्यवसा्य सु
केला.
२. देना बकेत ` ,
जमा केले.
३ खाजगी वापरासाठी
` १,५ ची रोख
काढली.
४ ी. मंदार कडन `
१२, ला माल
खरेदी केला.
५ वेतन णदले ` २,
६. व्याज णमळाले
` ४,

. खात्ाचे व कर (आ र क ंक े ार)
खात्ाचे व कर

ं तती लेखा े्तेचा लेखा ां वल लेखा उत व ला लेखा खचाथि ार लेखा

१. ्यंत्र लेखा १. धनकोचा लेखा १. आणदत्य भांडवल लेखा
१. प्राप्त वतथिन लेखा १. मजूरी लेखा
२. इमारत लेखा २. अणधकोर अणधणवकरथि २. णगरीि भांडवल लेखा
लेखा २. प्राप्त लाभांि लेखा २. अंकषिे ि िु क लेखा
३. ्याती लेखा ३. मे. हररलाल टेडसथि लेखा
३. अणधकोर कजथि लेखा ३. प्राप्त भाडे लेखा ३. आगीमुळ े नुकसान
४. उप्कर लेखा ४. मे. िमाथि टेडसथि लेखा
४. प्राप्त व्याज लेखा लेखा
४. अदतत खचथि लेखा
४. पा व लेखन
सामुग्ी लेखा

वर णदले ्या त ामध्ये वेगवेगळ्ा खात्याचे णव लेरि करण्यात आलेले आहे. व्यापारात घडलेले व्यवहार नोंदणवण्यासाठी संबंधीत
सवथि लेखे पाच गटात णवभागलेले आहेत.
महिजेच जसे १) संपतती २) दे्यता ३) भांडवल
४) खचथि नुकसान ५) उतप व लाभ
28
खालील खात्ात ीम ्े ब ल कर ्ा ा ी मल त र ्म र लेले आहेत. :
१) संपतती आणि खचथि (नुकसान) ्या नोंदीत बदल करिे.
अ) संपततीत ालेली वाढ नावे करा आणि संपततीत ालेली घट जमा करा.
ब) खचथि / नुकसानीत ालेली वाढ नावे करा आणि खचथि / नुकसानीत ालेली घट जमा करा.
२. भांडवल, दे्यता, उतप / लाभ नोंदीत बदल करिे.
१) दे्यतेत ालेली वाढ जमा करावी आणि दे्यतेत आलेली घट नावे करावी.
२) भांडवलात ालेली वाढ जमा करावी आणि भांडवलात ालेली घट नावे करावी.
३) महसूली उतप ात / लाभात वाढ ा ्यास जमा करावी आणि महसूली उतप ात / लाभात ालेली घट नावे करावी.
्वहाराचे व कर ावे मा ्ा र ्मा ार (आ र क ंक ा)
अ. ्वहार ल अंत तथि लेखे रव ा अवलंरबलेले ावे लेखा मा लेखा
. ाव र ्म

१.. संज्यने ` १. रोख १. रोख लेखा १. संपतती १. संपतती वाढ रोख लेखा
, गुतं वून व्यापारात लेखा
व्यापार सुरू
ु केला आली.
२. मालक हा २. भांडवल २. भांडवल २. भांडवलात भांडवल लेखा
भांडवल लेखा लेखा वाढ
देिारा
२.. ी. अमोल ला १. भाडे देि े हा १. भाडे लेखा १. खचथि लेखा १. खचथि वाढ भाडे लेखा
भाडे बद्ल णदलेले खचथि
` ५, २. रोख २. रोख लेखा २. संपतती २. संपततीत घट रोख लेखा
व्यापारातून लेखा
गेली.
३. का्याथिल्यीन १. रोख १. रोख लेखा १. संपतती १. संपततीत रोख लेखा
कामासाठी बकेतनू व्यापारात लेखा वाढ
`१ , काढले आली
२. बक ही लाभ २. बक लेखा २. संपतती २. संपततीत घट बक लेखा
देिारी आहे. लेखा
४. पतनीच्या मोबा लचे १. उचलीमुळे १. उचल लेखा १. भांडवल १. भांडवलात उचल लेखा
णबलासाठी मालकाचा लेखा घट
` ४२ णदले. लाभ होतो.
२. रोख २. रोख लेखा २. संपतती २. संपततीत घट रोख लेखा
व्यापारातून लेखा
बाहेर गेली.
५. ी. सुणनल कडन १. खरेदी हा १. खरेदी लेखा १. खचथि लेखा १. खचाथित वाढ खरेदी लेखा
`१३, चा माल खचथि आहे.
खरेदी केला २. लाभ देिारा २. सुणनलचा २. दे्यता लेखा २. दे्यतेत वाढ सुणनल लेखा
सुणनल आहे लेखा

29
 ६. वतथिन णमळाले १. रोख १. रोख लेखा १. संपतती १. संपततीत रोख लेखा
` ४,५ व्यापारात लेखा वाढ
आली.
२. वतथिन हे २. वतथिन लेखा २. उतप २. उतप वाढ वतथिन लेखा
उतप आहे. लेखा

का्थि कती :
ावे आर मा ्ा र ्मा ार खालील ्वहाराचे व कर करा.
(आ र क ंक ा )

अ. ्वहार ल अंत तथि लेख

े े अवलंरबलेले ावे लेखा मा लेखा
. ाव रव ा र ्म
१. रोख ` , आिून
राजेिने व्यापार सु केला.
२. दरधवनी (टेणलफाेन) णबल
(का्याथिल्य) ` ५,
३. रोखीने मालाची खरेदी केली
` , .
४. ी. मनोजला ` ६, चा
माल णवकला
५. ी. सुरिे कडन ` १५,
चे स्यंत्र उधारीवर खरेदी केल.े

६. भाडे णमळाले. ` २,५

. र शथि े : १
खालील ्वहारात ामरव ह ारे खाते करा.
१) रोख ` , आिून व्यवसा्य प्रारंभ केला.
१) रोख खाते
२) भांडवल खाते
२) बक फ इंणड्या मध्ये ` १ , जमा केल.े
१) बक आफ इंणड्या खाते
२) रोख खाते
३) का्याथिल्यीन कामासाठी बक फ इंणड्यामधून काढले ` ५,५ .
१) रोख खाते
२) बक फ इंणड्या खाते
४) रोखीने ` ५, / च्या मालाची खरेदी केली.
१) खरेदी खाते
२) रोख खाते
30
५) णकरि ्टोअसथि कडन ` ६, / चा माल उधारीवर खरेदी केला.
१) खरेदी खाते
२) णकरि ्टोअसथि खाते
६) रोखीने मालाची णव ी
१) रोख खाते
२) णव ी खाते
) रोहीिीला ` , / चा माल णव ी केला.
१) रोणहिी खाते
२) णव ी खाते
) लाभांि णमळाले ` ४,५ .
१) रोख खाते
२) लाभांि खाते
) अंकषि
े ि िु क णदले ` १, /
१) अंकषिे ि खाते
२) रोख खाते

र शथि े
खालील ले ्ांचे व् ीक लेखे वा तरवक लेखे आर ाम ारी ले ्ाम ्े व कर करा.
१) लेखन सामुग्ी लेखा २) महेिचा लेखा
३) ्यंत्र लेखा ४) भांडवल लेखा
५) आगीमुळे नुकसान लेखा ६) पुिे महानगरपाणलका लेखा
) इमारत लेखा ) बक फ महाराष्ट लेखा
) ग्ं् ह लेखा १ ) द ्ती लेखा
११) संगिक लेखा १२) मजूरी लेखा
उततर :
व् ीक लेखा वा तरवक लेखा ाम ारी लेखा
महेिचा लेखा ्यंत्र लेखा लेखन सामुग्ी लेखा
भांडवल लेखा इमारत लेखा आगीमुळे नुकसान लेखा
पुिे महानगरपाणलका लेखा ग्ं् ह लेखा द ्ती लेखा
बक फ महाराष्ट लेखा संगिक लेखा मजुरी लेखा

31
र शथि े :
खालील ले ्ांचे व् ीक लेखे वा तरवक लेखे आर ाम ारी ले ्ाम ्े व कर करा.
१) रोख लेखा २) अदतत वेतन लेखा ३) रोहीतचा लेखा
४) उप्कर लेखा ५) जीवन णवमा महामंडळ लेखा ६) ्याती लेखा
) पूवथिदतत णवमा खचथि लेखा ) बोधणच ह लेखा ) वतथिन लेखा
१ ) कजथि लेखा ११) उचल / अाहरि लेखा १२) व्याज लेखा
उततर :
व् ीक लेखा वा तरवक लेखा ाम ारी लेखा
अदतत वेतन खाते रोख खाते वतथिन खाते
रोहीतचे खाते उप्कर खाते व्याज खाते
जीवन णवमा महामंडळ खाते ्याती खाते
पूवथिदतत णवमा खचथि खाते
कजथि खाते बोधणच ह खाते
उचल / आहरि खाते
र शथि -
खालील ले ्ांचे ं तती े्ता उत आर खचथि ्ाम ्े व कर करा.
१) पूवथिदतत भाडे लेखा २) वेतन लेखा ३) बक कजथि लेखा
४) मोटार कार लेखा ५) दे्य भाडे लेखा ६) बुडीत कजथि लेखा
) ग्ं् ह लेखा ) प्राप्त व्याज लेखा ) प्राप्त लाभांि लेखा
१ ) पररसर लेखा ११) णवमा प्रव्याजी लेखा १२) अंकेषिि िु क लेखा
उततर :
ं तती ्े ता उत खचथि
पूवथि दतत भाडे लेखा बक कजथि लेखा प्राप्त व्याज लेखा वेतन लेखा
मोटार कार लेखा दे्य भाडे लेखा प्राप्त लाभांि लेखा बुडीत कजथि लेखा
ग्ं् ह लेखा णवमा प्रव्याजी लेखा
पररसर लेखा अंकेषिि िु क लेखा
र शथि -
खालील ले ्ांचे ं तती े्ता उत आर खचथि ा ां वल ्ाम ्े व कर करा.
१) भूमी व इमारत २) प्राप्त व्याज लेखा ३) संगिक लेखा
४) णवणवध धनको ५) प्राप्त णवपत्र लेखा ६) णदलेली कसर
) णवणवध िको ) ्याती ) वाहन व्य्य
१ ) प्राप्त कसर ११) दे्य णवपत्र १२) अणमतचे भांडवल खाते
१३) मुदत ठेवीवरील व्याज १४) अणधकोर अणधणवकरथि १५) णजवंत माल साठा
१६) पा व लेखन १ ) बक णि क १ ) प्राप्त भाडे

32
१ ) द ्तीचे व देखभाल खचथि २ ) वाहन खचथि २१) अदतत भाडे
२२) प्राप्त वतथिन २३) बक कजथि २४) णवद्ुत दे्यक
२५) ग्ं् ह लेखा
उततर :
ं तती ्े ता उत ला खचथि त ा ां वल
भूमी व इमारत णवणवध धनको प्राप्त व्याज णदलेली कसर अणमतचा भांडवल
लेखा
संगिक लेखा दे्य णवपत्र प्राप्त कसर वाहतूक खचथि

प्राप्त णवपत्र अणधकोर अणधणवकरथि मुदत ठेवीवरील व्याज द ्ती व देख भाल खचथि

णवणवध िको प्राप्त भाडे वाहन खचथि

्याती लेखा अदतत भाडे प्राप्त वतथिन णवद्ुत दे्यक

पिुधन बक कजथि खाते पा व लेखन सामुग्ी

बक णि क
ग्ं् ह लेखा

. लेखांरक् :
लेखाणक्य सूत्र हे दिथिणवते की, व्यापारातील संपतती नेहमी व्यापारातील भांडवल व दे्यतेच्या बेरजे एवढी असते.

हे सूत्र खालील प्रमािे सांगता ्ये ल.

संपतती दे्यता भांडवल
मूलभूत सूत्रे पु्तपालनाच्या स नोंद / दहेरी नोंद पद्धतीचा पा्या आहे.
सूत्रे खालील प्रमािे आहेत.
भांडवल एकि संपतती बा दे्यता

संपतती भांडवल बा दे्यता

संपतती दे्यता

33
उ ाहर ा्थि : -
१. रा लने रोख ` ५ , / आिून व्यापार सुरू केला.
लेखांणक्य सूत्र खालील प्रमािे
ं तती ां वल े्ता
रोख भांडवल दे्यता
`५ , ` ५ ,
`५ , ` ५ ,
२. एच. पी. कंपनीकडन रा लने ` १ , / चे ्यंत्र उधारीवर खरेदी केले.
लेखांणक्य सूत्र खालीलप्रमािे
ं तती ां वल े्ता
रोख ्यंत्र भांडवल णवणवध धनको
` ५ , ` १ , ` ५ , `१ ,
`६ , ` ६ ,
३. रा लने ` २ , / चा माल खरेदी केला.
लेखांणक्य सूत्र खालील प्रमािे
ं तती ां वल ्े ता
रोख ्यंत्र मालसाठा भांडवल णवणवध धनको
जुनी णि क ` ५ , ` १ , ` ५ , ` १ ,
नवीन व्यवहार ` ३ , ` १ , ` २ , ` ५ , ` १ ,
नवीन णि क `३ , ` १ , ` २ , ` ५ , ` १ ,
`६ , `६ ,

र शथि १:
खालील ्वहारांव लेखांरकत शथिवा.
१) रोणहत िमाथि ्यांनी रोख ` ५ , / गुंतवून व्यापार सु केला.
२) धोनीकडन ` १ , / चा माल उधारीवर खरेदी केला.
३) णवराटला उधारीवर मालाची णव ी केली ` २ , .
४) लाभांि णमळाला ` ५ /
५) जाणहरातीसाठी णदले ` ५ /
उततर :
्वहार ं तती ्े ता ां वल
(`) (`) (`)
१. रोणहत िमाथिने ` ५ , गुंतवून व्यापार सु ५ , ५ ,
केला.
५ , ५ ,
२. धोनीकडन ` १ , चा माल उधारीवर खरेदी ( ) १ , १ ,
केला
34
 ६ , १ , ५ ,
३ णवराटला उधारीवर मालाची णव ी केली ( ) २ ,
`२ , .
( ) २ ,
६ , १ , ५ ,
४ लाभांि णमळाला ` ५ ( ) ५ ( )५
६ ,५ १ , ५ ,५
५ जाणहराती बद्ल णदले ` ५ ( ) ५ ( ) ५
क १

र शथि े :
खालील ्वहारांव लेखांरक् शथिवा -
१) पालीने ` २५, / बकेतील णि कीच्या आधारे व्यापार सु केला.
२) ्यंत्राची रोखीने खरेदी केली ` ५, /
३) ्वराकडन ` ३, / माल उधारीने खरेदी केला.
४) वेतनाबद्ल णदले ` ३, /
५) व्याज णमळाले ` २ /
उततरे :
्वहार ं तती (`) े्ता (`) ां वल (`)
१) पालीने बकेतील णि कीच्या आधारे व्यापार २५, २५,
सुरू केला
२५, २५,
२) ्यंत्राची रोखीने खरेदी केली ` ५, / ( ) ५,
( ) ५,
२५, २५,
३) ्वराकडन ` ३, / माल उधारीने खरेदी ( ) ३,
केला. ३,
२ , ३, २५,
४) वेतनाबद्ल णदले ` ३, / ( ) ३, ( )३,
२५, ३, २२,
५) व्याज णमळाले ` २ ( ) २ ( ) २
एकि

35
र शथि े :
लेखांरक् ा ्ा आ ारे खालील ्वहाराचे ाव करा. -
१) अजुथिनने ` , / आिून व्यापार सु केला.
२) होंडा कंपनीकडन उधारीवर मोटार कार खरेदी केली ` ३ , /
३) करन कडन ` १ , चा माल उधारीवर खरेदी क ेला.
४) आगीमुळे माल नष्ट ाला ` १, /
५) मोटारकार वर एक वराथिचा घसारा आकारला ` १, /
६) मालाची रोखीने णव ी केली ` ५, /
्वहार ं तती (`) े्ता (`) ां वल (`)
१) अजुथिनने रोख ` , आिून व्यापार सु , ,
केला
, ,
२) होंडा कंपनीकडन उधारीवर मोटारकार खरेदी केली ( ) ३ , ३ ,
`३ , /
१,२ , ३ , ,
३) करन कडन ` १ , / चा माल उधारीवर ( ) १ , १ ,
खरेदी केला.
१,३ , ४ , ,
४) आगीमुळे माल नष्ट ाला ` १, / ( ) १, ( )१,
१,२ , ४ , ,
५) मोटारकार वर एक वराथिचा घसारा आकारला ( ) १, ( ) १,
` १, /
६) मालाची रोखीने णव ी केली ` ५, / १,२ , ४ , ,
( )५,
( )५,
क १

र शथि े :
खालील ्वहारांव लेखांरक् शथिवा -
१) णनमाने रोख ` ६ , / आिून व्यापार सुु केला.
२) बक फ इंणड्या मध्ये राेख ` २ / जमा केले.
३) णनमाने जादा भांडवल महिून आिले ` , /
४) वमाथिकडन ` १ , / णकंमतीचा माल खरेदी केला.
५) वमाथि ्यांना ` , / चा माल णवकला.
६) वाहन खचथि णदला ` ५, /
) व्याज णमळाले ` २ /
36
उततर :
्वहार ं तती (`) े्ता (`) ां वल (`)
१) णनमाने रोख ` ६ , / आिून व्यापार सु ६ , ६ ,
केला.
६ , ६ ,
२) बक फ इंणड्यामध्ये रोख ` २ / जमा ( ) २,
केले. ( )२,
६ , ६ ,
३) णनमाने जादा भांडवल महिून आिले ( ) , ( ) ,
` , /
६ , ६ ,
४) वमाथिकडन ` १ , / णकंमतीचा माल खरेदी ( ) १ , ( ) १ ,
केला.
, १ , ६ ,
५) वमाथि ्यांना ` , / चा माल णवकला. ( ) ,
( ) ,
, १ , ६ ,
६) वाहन खचथि णदला ` ५, / ( ) ५, ( ) ५,
२, १ , ६२,
) व्याज णमळाले ` २ / ( ) २ ( ) २

क १
र शथि :
खालील ्वहारांव लेखांरक् शथिवा -
१) ी. मेहता ्यांनी ` , / आिून व्यापार केला.
२) आण वन कडन ` १२, / चा माल उधारीवर खरेदी केला.
३) एस.एम. फणनथिचर माटथिकडन ` ६, / चे उप्कर (फणनथिचर) उधारीवर खरेदी केले.
४) आनंद ्यांना ` १ , / णकंमतीचा माल णवकला.
५) खाजगी वापरासाठी रोख ` २,५ / ची उचल केली.
६) ` १२, / णकंमतीचा माल ` २, / न ्याने णवकला.

37
उततर :
्वहार ं तती(`) े्ता (`) ां वल (`)
१) ी. मेहता ्यांनी ` , / आिून व्यापार , ,
केला.
, ,
२) अास वन कडन ` १२, / चा माल ( ) १२, ( ) १२,
उधारीवर खरेदी केला.
२, १२, ,
३) एस. एम. फणनथिचर माटथिकडन ` ६, / चे ( ) ६, ( ) ६,
उप्कर (फणनथिचर) उधारीवर खरेदी केले.
, १ , ,
४) आनंद ्यांना ` १ , / णकंमतीचा माल ( ) १ ,
णवकला. ( )१ ,
, १ , ,
५) खाजगी वापरासाठी रोख ` २,५ / ची उचल ( ) २,५ ( ) २,५
केली.
५.५ १ , ,५
६) ` १२, / णकंमतीचा माल ` २, ( ) १२, ( ) २,
न ्याने णवकला. ( )१४,
क ९ १ ९

का्थि कती :
लेखांरक् ा ्ा आ ारे खालील र ले ्ा ्वहारा ्ा ी त त्ात व त ा थि करा.
१) ी मनोहरने ` ५, / आिून व्यापार सुरू केला.
२) लेखन सामुग्ी खरेदी केली ` १,
३) मोहनकडन ` ६, / चा माल खरेदी केला.
४) राधाला माल णवकला ` १ , /
५) व्यवसा्यासाठी ` २, / चा मोबा ल खरेदी केला.
६) ` २ , / णकंमतीचा माल ` ५, / न ्याने णवकला.
) वेतन णदले ` २,५ /

38
उततर
अ. . ्वहार ं तती = े्ता ां वल
१)

ा त
तुतुमच्या महाणवद्ाल्याचे
च्या काही णन्यम व ततवे प्रत्येक णवद्ा ्याकररता असतात. समजा णवद्ा ्यानी णन्यमांचे उ ंघन
केले समजा णवद्ा ्यासाठी काही णन्यम व ततवच नसतील तर का्य हो ल

ppppppppppppp वा ्ा् ppppppppppppp

.१ का वा ्ात उततरे रलहा.
१) दहेरी नोंद पद्धती महिजे का्य
२) खाते णकंवा लेखा महिजे का्य
३) एक नोंद पद्धतीचा अ्थि ्पष्ट करा.
४) व्य ीक खाते महिजे का्य
५) नामधारी खात्याचा णन्यम ्पष्ट करा
६) अमूतथि णकंवा अ ्य संपततीचे दोन उदाहरि द्ा
) वा्तणवक खात्याचा अ्थि ्पष्ट करा
) उतप व प्राप्तीची दोन उदाहरिे द्ा

39
 ) व्य ीक खात्याच्या णन्यम ्पष्ट करा
१ ) लेखांणक्य माणहती नोंदणवण्याच्या णकती पद्धती आहेत

. ील रव ा ा ा ी क श रकवा क ं ा रकवा श मह ा.
१) लेखांकनाची अिी पद्धत ्यात व्यवहाराचे प्रभाव दोन खात्यावर होतात.
२) ले ्याची / खात्याची उजवी बाजू
३) व्यवसा्याच्या मालकाने व्यवसा्याचा पसा व्यस क कारिासाठी वापर ्यामुळे नावे होिारे खाते
४) संपतती आणि मालमततेचे खाते
५) खचथि, नुकसान आणि उतप णकंवा लाभाचे खाते.
६) ले ्याची / खात्याची डावी बाजू.
) अिी संपतती जी डोळ्ांना णदसत नाही, ्पिथि करता ्येत नाही व अनुभवता ्येत नाही.
) स नोंद / दहेरी नोंद पद्धतीचा िोध लाविारी व्य ी
) व्यवसाण्यक व्यवहार नोंदणवण्याची अपूिथि पद्धत
१ ) व्यवसाण्यक व्यवहार नोंदणवण्याची िा्त्री्य पद्धत.

. खालील र ले ्ा ्ाथि्ात ् ् ्ाथि् र व रव ा े थि करा.

१) आंतरराष्टी्य लेखांकन णदवस . . . . . . . . . . . . . . रोजी साजरा करण्यात ्येतो.
अ) १ नोवहबर ब) १२ नोवहबर
क) १ णडसबर ड) १५ णडसबर
२) लेखांकनाची परंपरागत पद्धती . . . . . . . . . . . . . .
अ) इंग्जी नोंद पद्धती ब) दहेरी नोंद पद्धती
क) भारती्य पद्धत ड) वरील प्रमािे एकही नाही.
३) प्रत्येक नावे होिारे खाते . . . . . . . . . . . . .होते
अ) नावे ब) जमा
क) उजवी बाजू ड) वरीलपकी एकही नाही.
४) राधाचे खाते हे . . . . . . . . . . . . . प्रकारचे खाते हो्य.
अ) नामधारी ब) व्य ीक क) वा्तणवक ड) खचथि
५) ्यंत्र खाते हे . . . . . . . . . . . . . खाते हो्य.
अ) नामधारी ब) उतप क) व्यस क ड) वा्तणवक
६) ्याती ही . . . . . . . . . . . . . . संपतती आहे.
अ) मूतथि ब)चल / तरल क) अमूतथि ड) ्यापकी कोितीही नाही
) पूवथिदतत खचथि हे . . . . . . . . . . . . खाते हो्य.
अ) वा्तणवक ब) व्य ीक क) नामधारी ड) उतप

40
 ) लाभ घेिाऱ्याचे खाते नावे तर जमा होिारे खाते . . . . . . . . . . . . . .
अ) बाहेर जािे ब) लाभ देिाऱ्याचे क) उतप आणि प्राप्ती ड) ्येिाऱ्याचे खाते.
) ्येिारी संपतती नावे होत असेल तर जमा होिारी . . . . . . . . . . . . . .
अ) देिारा ब) खचथि आणि नुकसान
क) बाहेर जािारी ड) वरील पकी एकही नाही.
१ ) सवथि नावे . . . . . . . . . . . . . . आणि उतप आणि प्राप्ती जमा होतात.
अ) देिारा ब) खचथि आणि नुकसान
क) बाहेर जािे ड) वरील पकी एकही नाही.

. खालील रव ा े चक रकवा बर बर ते कार रलहा.

१) अदतत खचथि हे नामधारी खाते आहे.
२) भांडवल खाते वा्तणवक खाते हो्य.
३) प्रत्येक नावे होिारी खाते जमा खात्याला समान असते.
४) प्राप्त कसर ही नामधारी खाते आहे.
५) उचल खाते ही नामधारी खाते हो्य.
६) अदतत वेतन हे नामधारी खाते आहे.
) कजथि खाते हे व्य ीक खाते आहे.
) ्याती खाते हे वा्तणवक खाते आहे.
) व्यापारी कसर हे नामधारी खाते
१ ) मालकाचे खाजगी ्व पाच्या व्यवहाराच्या नोंदी व्यवसा्याच्या लेखापु्तकात घेत ्या जात नाही.
११) मोटार गाडी हे एक वा्तणवक खाते आहे.
१२) फा्यदा घेिाऱ्याचे खाते नावे आणि फा्यदा देिाऱ्याचे खाते जमा हा नामधारी खात्याचा णन्यम आहे.
१३) बक कजथि खाते हे नामधारी खाते आहे.
१४) संपतती भांडवल दे्यता
१५) व्यापारी णच ह लेखा हे व्यस क खाते आहे.
. रका ्ा ा ा रा.
१) संपततीच्या मू ्यात ालेली वाढ नावे होते, तर संपततीच्या मू ्यात ालेली घट . . . . . . . . . . . होते.
२) संपतती दे्यता . . . . . . . . . . .
३) भांडवलात ालेली वाढ जमा होते तर भांडवलातील घट . . . . . . . . . . . होते.
४) नोंद करण्याची िा्त्रो आणि पररपूिथि पद धतीला . . . . . . . .
५) सवथि खचथि आणि नुकसान नावे होते तर . . . . . . . . . . . जमा होते.
६) भूमी इमारत खाते हे . . . . . . . . . . . खाते आहे.
) केवळ रोकड पु्तक आणि व्य ीक खाते उघडले जातात ती पद्धती महिजे . . . . . . .
) ्येिारी संपतती नावे आणि जािारी संपतती जमा होते, हा णन्यम . . . . . . . . . खात्याचा आहे.
) प्रवास खचथि हा . . . . . . . . . . .्या खात्याचा प्रकार आहे.
41
 १ ) प्रत्येक व्यवहाराला . . . . . . . . . . . प्रभाव / बाजू असतात.
११) . . . . . . . . . . . खाते महिजे मालमतता आणि संपततीचे खाते हो्य.
१२) संगिक खाते हे . . . . . . . . . . . खाते आहे.

. खालील ले ्ांचे खात्ांचे व कर व् ीक खाते वा तरवक खाते आर ाम ारी खात्ात करा.

१) रोणहतचे भांडवल खाते २) सुटी अवजारे खाते
३) उचल खाते ४) हमाली खाते
५) पूवथिदतत भाडे खाते ६) ग्ं् ह लेखा
) एक्वाधीकार खाते ) अप्राप्त उतप खाते
) पूवथि दतत खचथि खाते १ ) प्राप्त वतथिन खाते
११) वाहतुक खचथि खाते १२) ्यंत्र व स्यंत्र खाते
१३) णवणवध उतप खाते १४) पिुधन खाते
१५) मोफत वाटले ्या व्तू १६) राणधकाचे खाते
१ ) अदतत मजूरी खाते १ ) उप्कर णव ीवरील तोटा खाते
१ ) बक फ महाराष्ट खाते २ ) कजथि खाते
२१) संगिक खाते २२) का्यदेिीर खाते
२३) मुदत ठेव खाते २४) अप्राप्त उतप खाते
२५) अंकेषिि िु क २६) बोधणच ह खाते
२ ) आगीमुळे नुकसान खाते २ ) मोटारकार खाते
२ ) आ्यकर खाते ३ ) व्तू व सेवाकर खाते (GST)
३१) णसद्धीणवना्यक ट्ट खाते ३२) का्याथिल्यीन उपकरिे खाते
३३) लेखन सामग्ीचा ्कंध खाते ३४) भारती्य रे वे खाते
३५) पूवथिप्राप्त उतप खाते ३६) गुंतविूकीवरील अणग्म लाभांि खाते
३ ) कसर खाते ३ ) राज आणि कंपनी खाते
३ ) द ्त खाते ४ ) अणधकार िु क खाते

ggggggggggggggg ात्र क उ ाहर े gggggggggggggggg

.१ खालील र ले ्ा ्वहाराचे लेखांक ा ्ा रं रा त ती े त त्ात रव ले् करा. :
१. राजासाहेब ्यांनी रोख ` ५, / गुंतविूक व्यापार सुरू केला.
२. रोखीने मालाची खरेदी केली ` ५, /
३. उधारीने मालाची णव ी केली ` ६, /
४. बक फ महाराष्ट मध्ये ` १२, / जमा केले.
५. राणधकाकडन व्याज णमळाले ` /
६. घरमालकाला ` २, / भाडे णदले.
42
 . ीजमोहन ्यांच्याकडन ` , / माल उधारीने खरेदी केला.
. का्याथिल्यीन कामासाठी बकेतून रोख र म काढली ` १, /
. ` , / चा संगिक रोखीने खरेदी केला.
१ . मिधवनीचे दे्यक (का्याथिल्यीन) णदले. ` ५ /
११. जूना मिधवनी णवकला ` २, .
१२. भाडेकरूकडन ` १, / भाडेबद्ल णमळाले.
. लेखांक ा ्ा आ र क ती ार खालील र ले ्ा ्वहारांचे रव ले् त त्ात करा.
१. ी. मेघराज ्यांनी रोख ` ३ , / आिून व्यापार सुरू केला.
२. बक फ इंणड्या मध्ये ` २, / रोख जमा केले.
३. खाजगी उप्योगाकररता ` १, / रोख काढले.
४. णनलेिकडन ` २, / च्या मालाची उधारीवर खरेदी केली.
५. रोख खरेदी ` ३, /
६. मजूरी णदली ` ४ /
. का्याथिल्यासाठी खुचदी खरेदी केली ` ३,२ /
. मोहन ्यांना ` १,२ / णकंमतीचा माल णवकला.
. का्याथिल्यीन कामासाठी रोख ` ३, / काढले.
१ . जुने उप्कर (फणनथिचर) णवकले ` , /
११. लाभांि णमळाला ` १, /
१२. पावतीपु्तक पा बद्ल णदले ` २ /
. खाली र ले ्ा ्वहाराचे लेखांरक् े त्ार करा :
१. ी. वभव ्यांनी रोख ` १, , / आिून व्यापार सुरू केला.
२. ररता ्टोअसथि कडन ` , / चा माल उधारीवर खरेदी केला.
३. का्याथिल्यीन उप्योगासाठी लपट प खरेदी केला ` १ , /
४. ररनाला उधारीवर माल णवकला ` १२, / .
५. व्याज णमळाले ` २,५ /
६. दरधवनी दे्यक णदले ` १,३ /
. . खाली र ले ्ा ्वहाराचे लेखांरक् े त्ार करा :
१. ी. ्वरा ्य ्यांनी बकेत ` १,१ , / जमा करून व्यापार सु केला.
२. एस. एम. फणनथिचर माटथि ्यांचेकडन ` २५, / चे उप्कर (फणनथिचर) उधारीवर खरेदी केले.
३. ्युवराजकडन ` १५, / माल उधारीने खरेदी केला.
४. स्यंत्र खरेदी केले ` १ , /
५. णवद्ुत दे्यकाबद्ल णदले ` ३,५ /
६. आगीमुळे माल नष्ट ाला ` १,५ / .

43
. खाली र ले ्ा ्वहाराचे लेखांरक् े शथिवा :
१. रोणहतने रोख ` ५ , / आिून व्यापार सु केला.
२. मनोज ्यांचे कडन ` ६, / चा माल उधारीने खरेदी केला.
३. रोख खरेदी ` ५, /
४. हंगामी कामगारांना मजूरी णदली ` ३, .
५. संतोरला ` , / चा माल उधारीवर णवकला.
६. विालीकडन ` १, / वतथिन णमळाले.

. खाली र ले ्ा लेखांरक् ाचे क क त ा थि करा ः

अ. . ्वहार ं तती(`) = े्ता(`) ां वल(`)
१) ` ५ , / आिून व्यवसा्य सुरू केला. ? = ? +
) ` १ , / चा माल खरेदी केला. ? = ? +
) ` १, / चा माल चोरीला गेला. ? = ? +
) रोखीने मालाची णव ी केली ` ५, / ? = ? +
) बकेकडन ` , / कजथि घेतले. ? = ? +

. ं तती ां वल आर े्ता ्ाम ील वा व ीचा र ाम शथिरव ारे ्वहार रलहा ः

१. संपततीत ालेली वाढ
संपततीत ालेली घट

२. भांडवलात ालेली वाढ

संपततीत ालेली घट

३. दे्यतेत होिारी घट
संपततीत होिारी घट

४. संपततीत होिारी घट
भांडवलात होिारी घट

jjj

44
 3 र रक थि ं ी (Journal)

अ ्ा क

लदेखाांरक् दसत त्वजाचा अ्थि महतत्व आरि उप्ोरगता

रोजरकद चा अ्थि महतत्व आरि उप्ोरगता
रोजरकद चा नमुना
जी सटी ( ) त्वसतू त्व सदेत्वाकरासह रोजरकद त नोंदी करिदे

मता रव ा े

o रत्व ा् लदेखाांकनाची कागदप दे/दसत त्वजदे त्ार करतो

o आर्थिक व्त्वहारा ्ा पररिामाांचदे (नात्वदे जमा) आकलन रत्व ा ्ास होतदे
o रत्व ा् रोजरकद ्ा प्मारित रचना करतो
o रत्व ा् त्वसतू खरदेदीत्वरील त्वसतू त्व सदेत्वाकराची ( ) गिना क शकतो
o रत्व ा् त्वसतू रत्व त्वरील त्वसतू त्व सदेत्वाकराची ( ) गिना क शकतो
o रत्व ा् रोजरकद तील नोंदी अचूकपिदे क शकतो

.१ ताव ा :
्त्रोत द्त वजांच्या सा ाने रोजच्या व्यवसा्यातील व्यवहाराच्या नोंदी लेखापु्तकात नाेंदणवण्यात ्येतात. ्त्रोत द्त वज
महिजे का्यदेिीर व्यवहार ा ्याची माणहती पुरणविारा कागद हो्य. जेवहा आपि रोखीने ` ३ , चे संगिक खरेदी करतो, तेवहा
त्याच्याकडन रोख बीजक घेतो. हे रोख बीजक महिजे ्त्रोत (मुल) द्त वज हो्य. मालक णकंवा लेखापाल ्या द्त वजाच्या आधारे
व्यवहाराची वा्तणवकता आणि खात्री क न घेतो. त्यानंतर लेखापु्तकात नोंद करतो. लेखापु्तकातील प्रत्येक नोंद ही संबंणधत
्त्रोत द्त वजाच्या आधारेच पुराव्याणनिी करण्यात ्येते. ्याच कागदपत्रांना ्त्रोत द्त वज असे महितात. जमाखचाथिच्या पु्तकात
आण्थिक व्यवहार नोंदणवण्याचा लेखांणक्य द्त वज हाच एक आधार असतो.
लेखांरक् त व ाचे महतव व उ ् र ता
१. लेखापु्तकात सवथि व्यवहाराच्या नोंदी करण्याकररता ्त्रोत द्त वजांची गरज असते.
२. लेखांणक्य व्यवहाराच्या नाेंदी कागदपत्रे णकंवा संगिकाच्या आधारे नोंदणवण्यात ्येतात.
३. ्त्रोत द्त वजांची साठविूक करण्यासाठी भ णतक ्व पाच्या फा ल णकंवा संगिकाचा वापर केला जातो.
४. ्या्याल्यीन प्रकरिात ्त्रोत द्त वज का्यदेिीर पुरावा मानला जातो.
५. णव व्त आ्यु का्याथिल्यास ्त्रोत द्त वजांची आव ्यकता असते.
६. सरकार णकंवा ््ाणनक ्वरा ्य सं््ा ्यांच्या िोधनासाठी ्या द्त वजांची आव ्यकता असते.

काही मह वाची लेखांणक्य द्त वजे खालील प्रमािे आहेत

45
 मा क ( ) :
प्रमािक द्त वजाच्या आधारेच व्यवसा्याचा मालक िोधन करीत असतो. णवणिष्ट व्य ीला / पषिाला ठराणवक र म
देण्यासंबंधीचा हा का्यदेिीर पुरावा असतो. व्यावसाण्यकाकडन णवणवध प्रकारची प्रमािके त्यार करण्यात ्येतात. रोखप्रमािक, बक
प्रमािक, खरेदी प्रमािक, णव ी प्रमािक, प्रवासी दे्यके, मजुरीची दे्यके, पगार दे्यके इ.
प्रमािकाचे आंतररक प्रमािक व बा प्रमािक असे दोन भाग आहेत.
आंतररक प्रमािक ( nte nal ouc e s) : सं््ेत त्यार करण्यात ्येिाऱ्या द्त वजांना आंतरीक प्रमािक असे महितात.
जे प्रमािक व्यवसाण्यकाने ्वत त्यार केले असतील आणि त्यावर आदात्याची ( ) पसे घेिाऱ्याची सही असेल अिा
द्त वजाला अंतगथित प्रमािक असे महितात. जेवहा आपि एखाद्ा व्यवहाराची पावती णकंवा पुरावा सादर करू िकत नाही तेवहा
अंतगथित प्रमािके त्यार करण्यात ्येतात. उदा. टकसी भाडे, बस भाडे, टो ररषिा भाडे इ.
बा मा क ( te nal ouc e ) : बा प्रमािक हा असा एक द्त वज आहे की, जो एखाद्ा व्यवहारासाठी
बाहेरील व्यस णकंवा सं््ेकडन प्राप्त होतो. उदा. णव ेत्याकडन मालाची उधार खरेदी के ्यामुळे करपत्र (T )
लेखनसामुग्ीची खरेदी, णवजेचे बील, नावेपत्र, जमापत्र रोख बीजक इ.
ंर ् मा क ( ou nal ouc e ) : पंणज्यन प्रमािक हे पा्याभूत / मूळ द्त वज असून त्यांच्याआधारे रोजणकददीमध्ये
पंणज्यन केले जाते.
ंर ् मा काचा म ा eci en of ou nal ouc e
ou nal ouc e

सं््ेचे नाव
प्रमािक . व्यवहार . णदनांक
नावे होिाऱ्या खात्याचे नाव
जमा होिाऱ्या खात्याचे नाव
तपिील राणि (`)

राणि ि दात `

पास करिाऱ्याची सही अणधकत सही सही

र ख मा क ( as ouc e )
अ्थि (Meaning) : रोख र म णद ्याचा अ्वा घेत ्याचा कागदोपत्री पुरावा महिजेच रोख प्रमािक हो्य. रोख र म खचथि
के ्यास रोखप्रमािक त्यार करिे आव ्यक असते. र म प्राप्तकत्याथिकडन द्त वज प्राप्त ा ्यास त्याचा प्रमािक महिून उप्योग
करण्यात ्येतो आणि त्याला एखादा बा द्त वज जोडता ्येतो.

46
र ख मा कचा म ा
र ख मा क
कल आर क ी
प्रमािक . बा ा रोड, मुंब णदनांक
G.S.T. . . .
्यांना र म द्ावी
्या कारिासाठी ( )
नावे खाते ( )
एकि र म (T `) फ
`

त्यार करिारा मंजुरी देिारा र म प्राप्त करिाऱ्याची सही

कर चल ( A )
णव ेता, खरेदीदाराला मालाचा पुरवठा करतो. त्यासंबंधीची माणहती कर चलनपत्रादवारे णदली जाते. त्यामध्ये मालाचे विथिन
सं ्या, दर, िोधनासंबंधीच्या ितदी व व्यापारी कसर ( ) इ. संबंधीचा तपिील असतो. ्यातील GST
SGST ची र म त्याला दे्य होते. हे आवक बीजक णकंवा खरेदी बीजक ( )
खरेदीसाठी वापरतात. तर णव ीसाठी णव ीपत्रक ( )णकंवा जावक बीजक ( ) वापरतात.
खरेदीपु्तकातील नोंदी ा आवक बीजकाच्या आधारे करतात. णव ीपु्तकातील नोंदी ा जावक बीजकाच्या आधारे के ्या
जातात. जेवहा णव ेत्याकडन ेत्याला व्तूंचा पुरवठा होतो त्यासोबत करचलनपत्र पाठणवले जाते.
करचल ाचा म ा ( eci en of a n oice)
करचल
र ल रल अ थि
. दकान नं ५, ल मी रोड, पुिे
G.S.T. . . . णदनांक
नाव (ग्ाहकाचे नाव)
पतता

S. S T GST SGST T
. . ` ` %` %` (`)

राणि ि दात बक तपिील

बकेचे नाव
बकेचा S कोड
/ .
. . S

47
उ ार बी क ( M M )
उधारबीजकाला उधारीचे बील असे देखील महितात. जेवहा मालाची उधार खरेदी करण्यात ्येते. तेवहा णव ेता त्याच्या ग्ाहकाला
मालणव ी व कराच्या ( तपिीलासह उधारीचे बीजक पाठणवतो. जेवहा णव ेत्याकडन ेत्याला जे बीजक प्राप्त हाेते तेवहा त्याला
आवक बीजक असे महितात. तर तेच बीजक णव ेत्यासाठी जावक बीजक असते. ्ोडक्यात उधारीचे बीजक महिजे णव ेत्याकडन
त्याच्या ग्ाहकाला उधारीवर पुरवले ्या मालासंबंधीचे णकंमतीचे णववरि हो्य. ्याच आधारे खरेदी व णव ीपु्तकात नोंदी करण्यात
्येतात.

ावती र ी ( ):
आ कनि ्व ा्ात नफा वा कव ्ा ा ी ारीचे ्वहार हे ा ा ् व ाचे ाले आहे. ्ा ्वहारात ालाचा रव ा
िर ्ात ्ेतो. रत त्ा ीची र िा कवक रतीनतर ा होते. े हा र ा होते. ते हा ा ित्ा्दने ो न
क ा ्ाची ो नित्ा्दला ोच A ) देिे आव ्यक असते. त्याकररता ्या द्त वजाचा उप्याेग केला
जातो. त्याला पावती अ्वा रसीद असे महितात. र म प्राप्तकत्याथिने र म प्राप्त ा ्याबरोबर त्या संबंधीची पावती त्यार करून
देिे आव ्यक असते.

ावती
बाला ी पावती
सोमवार पेठ, नाणिक णदनांक
G.S.T. . . .
ी. / ं्यांच्याकडन सध ्यवाद णबल
` मां क ाच्या
बीलाबद्ल णदनांक रोख / चेक .
णदंनाक बकेचे नाव व िाखा

`
णतणकट

धनादेि जमा होण्याच्या ितदीवर प्राप्तकत्याथिची सही

48
 ा ेश ( )
व्यवसाण्यक व्यवहारातील देवाि घेवाि पूिथि करण्यासाठी रकमेचे िोधन व एका णठकािा न दसऱ्या णठकािी पसे पाठव्याचे
असतात तेवहा व्यवसाण्यक णवणभ प्रकारच्या धनादेिाचा उप्योग करीत असतो. जे खातेदार ठराणवक र म आप ्या खात्यात ठेवीत
( ) असतात. त्यांना बकेकडन धनादेिपुस्तका ( ) पुरणवण्यात ्येते.
धनादेि महिजे असा आदेि जो खातेदारा ारे बकेला त्या धनादेिावर णलणहले ्या व्य ीला अ्वा वाहकाला त्यावरील
रकमेचे िोधन करण्यासाठी णदला जातो. खातेदाराच्या मागिीनुसार बक त्याला ापील धनादेिपु्तीका प्रदान करते.
ा ेशाची ्ा ्ा ( efinition of e ue)
धनादेि हा णलखीत णबनितथि आदेि आहे की, ्या ारे जमाकताथि त्यावर आपली ्वाषिरी करून एका णवणिष्ट बकेला णनदि
देतो की, धनादेिामध्ये ्याचे नांव णलहलेले आहे त्याला णकंवा वाहकाला त्यांनी मागिी के ्यावर एक ठराणवक र म द्ावी .
ा ेशाचे ( a ties to a e ue)

(अ) आ ेशक ( a e ) : जो व्य ी धनादेि काढतो त्याला आदेिक असे महितात.

(ब) आ रे शती ( a ee) : ्या बकेवर धनादेि काढलेला आहे, त्यास आदेेणिती असे महितात. बक आदेणिती असते
(क) आ ाता ( e a ee) : ्या व्य ीकररता धनादेि णलणहला जातो त्याला आदाता असे महितात.

ा ेशाचे क ( ontents of e ue)

१) बकेचे नाव व पतता िाखा इ.
२) धनादेि णलणहण्याचा णदनांक
३) आदात्याचे नांव
४) धनादेिाची र म ि दात व अंकात
५) खातेदाराचे नाव व सही
६) धनादेि मांक
) कोड मांक
) S कोड नंबर
) खाते मांक

ा ेशाचे कार ( es of e ues)

धनादेिाचे प्रकार पुढील प्रमािे
१) वाहक धनादेि २) आदेणित धनादेि ३) रेखांणकत धनादेि
१) वाहक धनादेि ( ea e e ue) : ्या धनादेिाचे पसे बकेच्या सखडकीवर ( ) कोित्याही व्य ीला णमळ
िकतात त्यास वाहक धनादेि असे महितात. धनादेि धारि करिारा व्य ी बकेत भ णतकररत्या हजर होवून धनादेिाच्या
प भागावर बक अणधकाऱ्यासमोर सही करून त्या धनादेिाची र म प्राप्त करू िकतो.

49
वाहक ा ेशाचा म ा ( eci en of a ea e e ue)

S

`
/ .
S ,
.G. , .
S . S . S

) आ ेरशत ा ेश ( e c e ue) : जेवहा धनादेिातील र म णवणिष्ट व्य ीला दे्य असते तेवहा त्यास आदेणित
धनादेि असे महितात. ्या धनादेिातील र म धनादेिात नमूद केले ्या व्य ीला अ्वा त्याच्या आदेिाप्रमािे तो सांगेल
त्याला णदली जाते. जे्े वाहक चेक समाप्त होतात ते्े आदेणित चेक बनतात.

आ ेरशत ा ेशाचा म ा ( eci en of an e e ue)

/ .
S ,
.G. , .
S . S . S

50
३) अ) रेखांरकत ा ेश ( osse e ue) : खातेदार आणि आदात्याला र म णमळण्याच्या सुरणषिततेसाठी जेवहा
धनादेिावर दोन समांतर रेरा काढ ्या जातात, तेवहा त्या धनादेिास रेखांणकत धनादेि असे महितात. रेखांणकत धनादेिाचे
पसे प्र्म बक खात्यात जमा होते आणि त ंतर त्याला पसे काढता ्येतात. रेखांणकत धनादेिाच्या प्रभाव असा होतो की,
धनादेिावर ्या व्य ीचे नांव आहे त्याच मािसाला त्याचे िोधन होते.
रेखांरकत ा ेशाचा म ा ( eci en of a osse e ue)

/ . `

S ,
.G. , .
S . S . S

३) ब) अकांउ े्ी रेखांरकत ा ेश ( osse Account a ee e ue) : रेखांणकत अका ंटपे्यी धनादेि हा
रेखांणकत धनादेिासारखा असतो. ्या धनादेिामध्ये णलहण्यात आलेली र म ही केवल धनादेिामध्ये ्या व्य ीचे / सं््ेचे
नाव णलहण्यात आलेले आहे त्याच व्य ीच्या बक खात्यात जमा हो ल. जेवहा एखाद्ा धनादेिावर दोन समांतर रेरा,
ढन त्यामध्ये केवल पसे प्राप्त करिारा हे ि द णलणहले जातात अिा धनादेिाला रेखांणकत
अका ंटपे्यी धनादेि असे महितात.
रेखांरकत अका े्ी ा ेशाचा म ा

A/

`
/ .
S ,
.G. , .
S . S . S

51
 . र रक चा अ्थि ्ा ्ा महत्व आर उ ् र ता
ताव ा :
व्यावसाण्यक दर णदविी असं ्य व्यवहार पूिथि करीत असतो. हे सवथि व्यवहार तो ्मरिात ठेवू िकत नाही. महिून ्या व्यवहारांची
नांद करण्याकररता तो णवणवध प्रकारच्या पु्तकांचा उप्योग करतो. ्यांची सं ्या व्यवसा्याचा आकार, ्वरूप आणि व्यवहारांच्या
सं ्येवर अवलंबून असते. परंतु असे असले तरीही काही मह वाची लेखापु्तके ही प्रत्येक व्यवसाण्यकाला ठेवावी लागतात. ती
रोजणकदथि आणि खातेवही आहे. खातेवहीत नोंद करिे सो्यी्कर वहावे अिा ्वरूपात व्यवहारांचे वगदीकरि करिारे पु्तक महिजे
रोजणकदथि हो्य. रोजणकदथि रोजच्या आण्थिक व्यवहारांच्या नोंदी ठेवते. रोजणकदथि हे मुळनोंदीचे पु्तक आहे. जेवहा रोजणकददीतील व्यवहार
रोजणकददीत नोंदणवले जातात. तेवहा ती रोजणकददीतील नोंद होते.आण्थिक व्यवहारातील नावे व जमा ्यांचा समावेि रोजणकददीत असतो.
त्याचबरोबर व्यवहाराचे संणषिप्त ्पष्टीकरि णदलेले असते. रोजणकदथि हे असे पु्तक आहे. की, ्यामध्ये व्यवसा्यातील आण्थिक
व्यवहार काल मानुसार तारीखवार (C )सवथिप्र्म णलहले जातात. व्यवहार ्या माने केले जातात. त्याच माने
णलहले जातात.
सामा ्यपिे व्यवसा्यातील आण्थिक व्यवहारांच्या नोंदी करण्याकररता व्यवसाण्यक णवणवध प्रकारच्या पु्तकांचा उप्योग करीत
असतो. ्यात प्रा्णमक व द ्यम ्व पाच्या पु्तकांचा समावेि असतो. प्रा्णमक पु्तकात मुळरोज/णकदथि ( )
णविेर रोजणकदथि (S ) ्यांचा समावेि असतो. जसे खरेदीपु्तक, णव ी पु्तक, खरेदीपरत पु्तक, णव ीपरत
पु्तक, प्राप्तणवपत्रपु्तक, दे्यणवपत्र पु्तक आणि द ्यम पु्तकात खातेवही ( ) चा समावेि असतो.

. .१ अ्थि (Meaning) :
इंग्जीतील हा ि द े च भारेतील ्या ि दापासून घेतला आहे. ्या ि दांचा अ्थि अ्ाथित
णदवस असा होतो. महिून रोजणकदथि महिजे दनंणदन नोंद हो्य. रोजणकददीत व्यवसा्यातील आण्थिक व्यवहारांच्या नांदी के ्या जातात.
्याणठकािी असे व्यवहार ा ्याबरोबर लगेच ते नावे आणि जमा केले जातात. आणि त्यांचे ्पष्टीकरिही णदले जाते. सवथिप्र्म
तारीखवार नोंदी रोजणकददीत के ्या जातात. ्या माने त्या के ्या जातात त्याच माने त्या णलह ्या जातात. रोजणकदथि हे मुळनोंदीचे
णकंवा प्रा्णमक नोंदीचे पु्तक हो्य.
्ा ्ा ( efinition) :
१) खातेवहीत नोंद करिे सो्यी्कर वहावे अिा ्व पात व्यवहारांचे वगदीकरि करिारे पु्तक महिजे रोजणकदथि हो्य.
एल. सी. कापर
,

२) ic o le -
.
३) रोजणकदथि हे मुळनोंदीचे णकंवा प्रा्णमक नोंदीचे पु्तक आहे.

. . रोजणकददीचे मह व आणि उप्योणगता ( o tance an utilit of ou nal) :

रोजणकददीचे मह व पु्तपालनातील रोजणकदथि हे मह वाचे पु्तक आहे. सवथि लहान मोठे व्यापारी रोजणकदथि ठेवतात.
रोजणकददीचे मह व आणि उप्योणगता पुढीलप्रमािे
१) रोजणकदथि हे जमाखचाथिचे प्रमुख पु्तक आहे. ्यात व्यवसा्यातील सवथि प्रकारच्या खात्यांचा समावेि होतो.
२) हे व्यवहारािी संबंणधत आव ्यक माणहती रोजणकदथि मध्ये दिथिणवली जाते.
३) रोजणकददीत सवथि व्यवहार सणव्तरपिे तारीखवार नोंदणवले जातात. ्यातील खात्यांच्या आधारे घडले ्या गोष्टी कोित्या
णठकािी णलणहले ्या आहेत ते समजते.
४) रोजणकदथि हे द ्यमपु्तक आहे. ्यामध्ये रोजचे व्यवहार नोंदणवले जातात. सवथिप्र्म हे व्यवहार ्या माने ते केले
जातात त्या माने णलणहले जातात. ते नावे व जमा केले जातात. प्रत्येक व्यवहाराची रािी णदली जाते.
५) लेखांकन प्रण ्या णह लेखांणक्य द्त वजाच्या आधारे केली जाते.
६) रोजणकददीत ाले ्या नोंदीच्या ्पष्टीकरिामुळे व्यवहाराचे संणषिप्त ्व प णदसून ्येते. ्यामुळे व्यवहारात सु्पष्टपिा
णदसण्यास मदत होते.
52
 ) णकदथिनोंदीमुळे होिाऱ्या चुका िोधिे आणि त्यांना प्रणतबंध घालिे सोपे होते.
) णकदथिनोंदीमुळे व्यवहारांची अंकगणिती्य अचुकता तपासण्यास मदत होते.
) णकदथिनोंदीचा व्यवसा्याचे अंतीम लेखे त्यार करण्यास मदत हाेते.

. र रक चा म ा व आख ी खालील मा े-

ी ्यांची
रोजणकदथि

णदनांक तपिील / णववरि खा.पा नावे राणि जमा

` राणि
`
वरथि/ नावे कराव्याच्या खात्याचे नाव नावे.
मणहना/ जमा कराव्याच्या खात्याचे नाव
तारीख (.......................................बद्ल)
रका ्ांचे ीकर ( lanation of colu ns) :
१) र ांक ( ate) : ्या रका ्यात प्रत्येक व्यवहाराची णदनांक णलणहण्यात ्येते. णदनांक णलणहतांना प्र्म वरथि, त्याखाली मणहना व
तारीख णलहावी.
) त शील रववर ( a ticula s) : रका ्ात र रक थि ही ती ा ात कली ाते.
i) ावे खाते ( e it A c) : त ील ्ा रिा ्ात नावे होणा ्ा खात्ाचे नाव कलहावे.
ii) माखाते ( e it A c ) : ्ात मा ह ा ्ा खात्ाचे ाव रलरहले ाते.
्यासाठी नावे व जमा करण्यासंबंधीचे णन्यम अंमलात आिले जातात. नेहमी सवथिप्र्म नावे होिाऱ्या खात्याचे नांव
णलणहले जाते. अगदी खाते पान मांकाच्या रका ्याजवळ नावे . हा ि द णलणहतात. पुढच्या ळीवर णदनांकच्या
ळीच्या बाजूला ्ोडी जागा सोडन जमा होिाऱ्या रका ्याचे नाव णलणहतात. त्याखाली व्यवहाराचे ्पष्टीकरि
णलणहण्यात ्येते.
iii) ्पष्टीकरि ( ) महिजे व्यवहारासंबंधीची माणहती हो्य. हे ्पष्टीकरि नेहमी कंसामध्ये णलहावे आणि
वाक्याच्या िेवटी बद्ल ( ) जोडला जातो.
) खाते ा मांक ( e ge Folio u e ) : प हण े ान ाि ( ) आणि महिून
खातेवही पान महिजे खातेवहीतील पान मांक रोजणकददीत णलणहले ्या व्यवहारांची खातेवहीत खताविी करण्यात ्येते.
खताविी करतांना खातेवहीत ्या पानावर संबंणधत दोन खाती दिथिणवली असतात त्यामध्ये नोंद करून त्या प ाचा मांक खाते
पान मांक ्या रका ्यात णलहण्यात ्येतो.
पान मांक मो ा अषिरात णलहण्यात ्यावा.
) ावे रारश ( e it A ount) : नावे ाले ्या खात्याची र म ्या रका ्यात त्याच ळीत णलणहली जाते.
) मा रारश ( e it A ount) : जमा ाले ्या खात्याची र म ्या रका ्यात त्याच ळीत णलणहली जाते.
रोजणकददीची बेरीज ( asting of ou nal) : रोजणकददीच्या प्रत्येक पानाच्या िेवटी नावे व जमा र म ्या रका ्यांची बेरीज
करण्यात ्येते. ्यामुळे व्यवहारांची अचूकता तपासता ्येते. दोनही रका ्याची बेरीज सारखीच असा्यला हवी.
रोजणकददीत व्यवहारांच्या नोंदी के ्यानंतर आणि पानाच्या िेवटी र म ्या रका ्याची बेरीज के ्यानंतर ती बेरीज पुढील
पानावर ढली जाते. ्या पानावरून ही बेरीज पुढे नेण्यात ्येते, त्या पानावर तपिील ्या रका ्यात िेवटी बेरीज पुढे नेली T
/ असे णलणहण्यात ्येते. णहच बेरीज पुढील पानावर सवथि प्र्म बेरीज पुढे आिली. (T / ) असे णल न पुढे आिली जाते.
रोजणकददीच्या िेवटच्या पानावर एकि बेरीज णलणहण्यात ्येते.

53
र रक त ी कर े ं ी् ( ou nalising) :
रोजणकददीत व्यवहारांच्या नोंदी करण्याच्या ण ्येला रोजणकददी्यन णकंवा पंजी्यन असे महितात.
र रक त कराव्ा ्ा ा् ्ा ( te s fo ou nalising ) :
१) णवणिष्ट व्यवहारांमध्ये असले ्या दोन खात्यांची ळख पटणविे.
२) ती खाती कोित्या प्रकारात मोडतात हे णनस चत करिे.
३) संबंणधत खात्याला नावे आणि जमा करण्यासंबंधीचे णन्यम णनस चत करिे.
४) कोिते खाते नावे व कोिते खाते जमा हो ल हे णनस चत करिे.
५) णदनांकाच्या रका ्यात व्यवहाराची णदनांक णलहावी.
६) तपिीलाच्या रका ्यात प्र्म नावे होिाऱ्या खात्याचे नाव णलणहण्यात ्यावे. हे नाव डावीकडील णदनांक खात्याच्या
जवळ णलणहले जाते. दसऱ्या ळीवर डावीकडील णदनांक रका ्यापासून काही जागा सोडन जमा होिाऱ्या खात्याचे
नांव णलणहले जाते.
) नावे होिाऱ्या खात्याच्या िेवटी नावे नावे. असे णलणहले जाते. जमा होिाऱ्या खात्याच्या िेवटी ला असा ि द
णलणहला जातो.
) णवणिष्ट खात्यात नावे होिारी र म नावे रािी ्या रका ्यात णलणहली जाते, तसेच जमा होिारी र म जमा रािी
्या रका ्यात णलणहली जाते.
) व्यवहाराच्या नोंदीचे खाली कंसात संणषिप्त ्पष्टीकरि णदले जाते. ्पष्टीकरिाच्या िेवटी बद्ल असा ि द णलणहला
जातो.
१ ) प्रत्येक नोंदीनंतर तपिील रका ्यात एक सरळ रेरा ढली जाते जेिे करून एक व्यवहार दसऱ्या व्यवहारापासून
्पष्टपिे वेगळा णदसून ्ये ल.
११) खातेवही मध्ये ्या पानावर खाते उघडले जाते त्या पानाचा मांक खा.पा. ्या रका ्यात णलणहण्यात ्येतो.
त हाला हे मारहत आहे
्वहार क ा वा करत

्त्रोत द्त वज
S

व्यवहार
T

दोन प्रभाव

खात्यांचे वगदीकरि

दोन पररिाम णनस चत करिे

खाते नावे व जमा करिे

/ /

रोजणकदथि

54
 . .१ व त व ेवाकर ( )

व्तु व सेवाकराच्या GST ची अंमलबजाविी होण्यापूवदी प्रत्येक रा ्यामध्ये व्यवसा्याच्या णवणवध ट ्यावर ( ) णवणवध
प्रकारच्या करांची आकारिी केली जात असे. पूवदी अस्ततवात असलेले कर जसे इकसा ज ुटी, क्टम ुटी, ( T) वहट,
मनोरंजनकर, से टल से स टकस, सेवाकर (S T ), कटा्य इ. हे सवथि कर GST अंतगथित समाणवष्ट करण्यात आले आहेेत,
महिूनच GST एक देि एक कर एक बाजार असे ठरणवण्यात आले. GST ची अंमलबजाविी १ जुल २ १ पासून ाली आहे.
कर पावत्यामध्ये काही सांकेतांक ( ) समाणवष्ट करण्यात आले आहेत. व्तूच्या (G ) बाबतीत
S S
सेवेच्या बाबतीत( ) सेवांचे वगदीकरि करून त्यांना णविेर कोड नंबर देण्यात आलेला आहे.
S S .
S मुळे व्तूंचे व S मुळे सेवांचे वगदीकरि करण्यात आलेले आहे.

अ. . कार कराचे र व त व ेवेचा कार

१ िु ्य दराच्या व त ( oo s) : ह वा ्ा ्ो ् व त े ा ् फ े ा ी ाला
व्तू र ी ातीची ाडी .
ेवा : धमाथिदा्य सं््ेची का्य र्ते, पुल, इ. बांधकाम पािीसेवा, सावथिजणनक
ग्ं्ाल्य करी का्य णिषिि व आरो ्य संबंधीच्या सेवा.
२ कमी दराच्या ५ व त: क लडर चहा ि फ तेल ो वले ्ा व त ा ी ाला
व्तू कतख च ्ा ोड रा ्द .
३ जा्त दराच्या १२ व त : बटर, तूप, सुका मेवा, डा्य ट, रस, आचार, लोिचं, मोबा ल, जाम, जेली
व्तू सेवा फोन, पा , T णव ामगह, बांधकाम व्यवसा्य इ. संबंधीत सेवा.
(्लब )

४ जा्त दराच्या १ व त : पर ्युम, धातूच्या व्तू, संगिक, णप्रंटर, ग्ेना ट, पा , ्यंत्र, सीसी.
व्तू (व्तू व सेवा ) टी.वही, म नीटर इ.
(्लब ) वे ा : टपाल सेवा, कररअर सेवा, आ टडोअर केटररंग, सकस, नाटक, णसनेमा,
प्रदिथिने, भागदलाल सेवा, भागबाजारातील सेवा. चलन णवणनम्य.

५ उ दराच्या २ व त : चनीच्या व्तू, मोटारसा्यकल, सुटे भाग, अणलिान गाडी, वहक्युम स नर,
व्तू/ सेवा ए. सी. , व णिंग मिीन, ीज, मसाला, तंबाखू पदा्थि.
ेवा : ह टेल, पाकस, वाटर पाक, ्ीम पाक, रेस कोसथि, आ्यपीएल,
करमिूक क , गेमस, णवमानसेवा (व्यावसाण्यक वगथि) कसीनो इ.
च ा : हे प्रकरि णलणहताना सरकारने व्तू व सेवाकरांबाबत वरील दर व प्रकार सुचणवलेले आहेत. वीज, पेटोल, णड ेल, इंधन, गस
इत्यादी बाबतीत GST चे दर बदलिारे असतील.

55
 ्वहारां ्ा रक थि ी
उ ा. १: जलराम आणि कंपनीकडन ` ५ , णकमतीचा लपट प खरेदी केला. त्यावर १ दराने GST आकारण्यात आला.
िोधन चेक ारे करण्यात आले.
लपट पची णकंमत ` ५ ,
क सरकार GST ` ४,५
रा ्य सरकार SGST ` ४,५
एकि मू ्य ` ५ ,

र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि संगिक खाते ............................ नावे ५ ,
मणहना GST खाते ........................... नावे ४,५
णदनांक SGST खाते ............................ नावे ४,५
बकखात्याला ५ ,
(१ GST ने लपट प खरेदी के ्याबद्ल)

उ ा. : ` १, , ला मोटारकार २ GST ने णवकली व र म चेकने णमळाली.

मोटारीची णकंमत ` १, ,
GST १४ ` १४,
SGST १४ ` १४,
एकि मू ्य ` १,२ ,
र रक थि ( ou nal nt )
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि बक खाते .....................................नावे १,२ ,
मणहना मोटारकार खात्याला १, ,
णदनां GST खात्याला १४,
SGST खात्याला १४,
(२ GST वर मोटारकारची णव ी के ्याबद्ल)
. र रक त ी कर े ( eco ing of ou nal nt ies)
माल व त खाते ( oo s Account) :
व्यवसाण्यक ्या व्तू पु हा णवकण्याच्या हेतूने खरेदी करतो त्यांना माल णकंवा व्तू असे महितात. माल खात्याचे णवणभ
खात्यामध्ये वगदीकरि करण्यात ्येते. जसे खरेदीखाते, णव ी खाते, खरेदी परत खाते, णव ी परत खाते, मालका ारे उचल खाते, नमुना
माल णवतरि खाते, आगीमुळे माल नष्ट खाते, मागथि्् मालाची तुटफट होिे णकंवा हरणविे खाते इ.
१) खरे ी खाते ( u c ase Account) : व्यवसा्यासाठी व्तूंची खरेदी महिजे व्यापार णकंवा उतपादनका्याथिसाठी माल / व्तू
आििे हो्य.
खरेदी दोन प्रकारची असते.
) रोख खरेदी ( ) ) उधार खरेदी ( )
56
i) र ख खरे ी ( as u c ases) : जेवहा माल/ व्तू खरेदी करून णव ेत्याला ताबडतोब रोख णकंवा धनादेि च्या माध्यमातून
िोधन केले जाते, अिा खरेदीला रोख खरेदी असे महितात.
उ ाहर १: सोनूकडन ` २, णकमतीचा माल नगदी खरेदी केला.
र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि खरेदी खाते .....................................नावे २,
मणहना रोकड खात्याला २,
णदनांक (मालाची नगदी खरेदी के ्याबद्ल)

ii) उ ार खरे ी ( e it u c ases) : माल खरेदी के ्यानंतर णव ेत्याला भणव ्यामध्ये देिे णदले जाते. ्या खरेदीच्या
बाबतीत णव ेता खरेदीदाराला मालाच्या िोधनासाठी एक णनस चत मुदत देत असतो. णतला उधार खरेदी असे महितात.
उ ाहर : स . सोनाली ्यांच्याकडन ` १५, णकमतीच्या व्तू उधार खरेदी के ्या.
र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि खरेदी खाते ...................................नावे १५,
मणहना स . सोनाली खात्याला १५,
णदनां (मालाची उधार खरेदी के ्याबद्ल)
खरे ी तक हे ाम ्ा े कव माला ्ा उ ार खरे ीची कर ्ा ा ी ेव ्ात ्ेते.
) खरे ी रत ् त्ा् र थित त्ा् खाते ( etu n ut a u c ase etu n Account) :
णकत्येकदा खरेदी करण्यात आलेला माल काही कारिा्तव पुरवठादाराला परत करण्यात ्येतो जसे
) माल नमु ्याप्रमािे नसिे.
) माल हलक्या प्रतीचा असिे.
) र्त्यात मालाची तूट फट होिे.
) मालात खराबी असिे.
) अणतरर प्रमािात माल प्राप्त होिे.
) मालाचा पुरवठा उणिरा ा ्यास.
अिा ररतीने खरेदी केलेला माल जेवहा खरेदीदाराकडन, पुरवठादाराला परत करण्यात ्येतो. तेवहा त्यास खरेदी परत असे
महितात.
उ ाहर : वरील उदाहरि . २ मध्ये खरेदी करण्यात आले ्या मालापकी ` २, णकमतीचा माल स सोनालीला परत केला.
र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि स . सोनालीचे खाते.............................. नावे २
मणहना खरेदी परत खात्याला २
णदनांक (माल परत के ्याबद्ल)

57
 ) रव : व्यवसा्यासाठी णव ी महिजे मालाची णव ी हो्य. णव ी दोन प्रकारची असते.
अ) रोख णव ी ब) उधार णव ी
अ) र ख रव : जेवहा मालाची णव ी करण्यात ्येते आणि त्यासंबंधीची र म ताबडतोब णमळते, तेवहा अिा णव ीला रोख णव ी
असे महितात.
उ ाहर : गोणव दाला ` ५, णकमतीच्या व्तू नगदी णवक ्या.
र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि रोकड खाते ....................................नावे ५,
मणहना णव ी खात्याला ५,
णदनांक (व्तूंची नगदी णव ी के ्याबद्ल)

ब) उ ार रव ( e it sales) : जेवहा मालाची णव ी होते आणि त्यासंबंधीची र म भणव ्यात प्राप्त होते. तेवहा त्यास उधार
णव ी असे महितात.
उ ाहर : गोणवंदाला ` ३ , णकमतीचा माल णवकला.
र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि गोणवंदचे खाते ...................................नावे ३ ,
मणहना णव ी खात्याला ३ ,
णदनांक (मालाची उधार णव ी के ्याबद्ल )

) रव रत आ त त्् : जेवहा ग्ाहकाला माल णवक ्यानंतर, खरेदीदाराकडन तो काही कारिा्तव णव ेत्याला परत केला
जातो, ्यास णव ी परत असे महितात.
उ ाहर : गोंणवदकडन खरेदी केले ्या ` ३ , च्या मालापकी ` , णकमतीचा माल परत केला.
र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि णव ी परत खाते ..................................नावे ,
मणहना गोणवंदच्या खात्याला ,
णदनांक (गोणवंदला माल परत के ्याबद्ल)

) मालका ारे मालाची उचल आहर ( oo s it a n o ieto )

जेवहा मालक व्यवसा्यातून खाजगी, व्य ीक णकंवा घरगुती उप्योगासाठी व्तूंची उचल करतो तेवहा, त्यास उचल / आहरि
असे महितात. अिावेळी उचल खाते नावे करतात. मालकाने व्तूंची उचल के ्यामुळे धंद्ातील व्तू कमी होतात महिून
व्तू / माल खाते जमा करतात. मालका ारे जेवहा मालाची उचल केली जाते तो तवहा माल एकि खरेदीतून वजा होतो.

58
 र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि उचल खाते ..............................नावे
मणहना मालाचे खाते / खरेदी खात्यात
णदनांक (मालाची उचल के ्याबद्ल )

) म ा ह म त वा ले ्ा व त ( oo s ist i ute as f ee sa le) : मालाची जाणहरात करण्याच्या उद्ेिाने

व्यवसा्य सं््े ारा ग्ाहकांना मालाचा नमुना महिून मोफत णवतरि केले जाते. अिा मालाच्या णकंमतीने जाणहरात खचथि खाते
नावे केले जाते आणि व्यवसा्यामधून माल बाहेर जात अस ्याने मालखाते / खरेदी खाते जमा करण्यात ्येते.
र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि जाणहरात खाते .........................नावे
मणहना नमुना माल णवतरि णकंवा खरेदी खात्याला
णदनांक (माल मोफत वाट ्याबद्ल)
) आ ीम े अ ाताम े माल ह े ( oo s est o e fi e Acci ent) : आगीमुळे / अपघातामुळे माल
नष्ट ाला तर ते मालाचे भ णतक ्व पाचे नुकसान आहे. ्याकररता नुकसानीचे खाते नावे करण्यात ्ये ल आणि एक प्रकारे
माल व्यवसा्यातून बाहेर जात अस ्याने माल नष्ट खाते णकंवा खरेदी खाते जमा करण्यात ्ये ल.
अ) मालाचा रवमा का ्ात आलेला ेल ( f goo s a e not nsu e ( ninsu e ) :
) जेवहा आगीमुळे माल नष्ट ाला असेल आणि णवमा कंपनीने दावा ्वीकारला नसेल तेवहा खालील प्रकारची नोंद
हो ल.
र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि आगीमुळे नुकसानीचे खाते .........................नावे
मणहना आगीमुळे नष्ट माल खाते / खरेदी खात्याला
णदनांक (आगीमुळे माल नष्ट ा ्याबद्ल)

ब) मालाचा रवमा का ्ात आलेला अ ेल ( f goo s a e insu e ) :

) णवमा कंपनीने संपूिथि दावा मा ्य के ्यास खालील नोंद करावी.
र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि णवमा कंपनी खाते .........................नावे.
मणहना/ आगीमुळे माल नष्ट खाते / खरेदी खात्याला
णदनांक (आगीमुळे माल नष्ट ाला णवमा कं. दावा मा ्य
के ्याबद्ल)

59
 ) णवमा णवमाकंपनीने अंित दावा मान्य के ्यास .
र रक त
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि णवमा कंपनी खाते ................नावे
मणहना/ (नुकसान भरपा च्या रकमेने)
णदनांक आगीमुळे नुकसान खाते ...........नावे
नुकसानीच्या रकमेने आगीमुळे माल नष्ट / खरेदी खात्याला
(नष्ट ाले ्या मालाचा अंित णवमा कंपनीने मा ्य
के ्याबद्ल)

) मा थि ् मालाची त ह े हररव े ( oo s a age o ost in t ansit) :

जेवहा माल खरेदीदाराला णवतरीत केला जातो, परंतु जोप्य त गंतव्य ््ानी पोहचत नाही तोप्यत तो माल मागथि्् आहे असे
समजले जाते. माल मागथि्त असताना त्याची तूटफट होेिे णकंवा गहाळ ा ्यास मालाचे भ णतक नुकसान होते.

र रक त

ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि मागथि्् नुकसानीचे खाते...........................नावे
मणहना/ मागथि्् गहाळ/ खरेदी खात्याला
णदनांक (माल मागथि्् असताना गहाळ ा ्याबद्ल)

) मागथि्् मालाचा णवमा काढलेला असेल आणि णवमा कंपनीने संपूिथि दावा मा ्य केला असेल
र रक थि

ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि णवमा कंपनी खाते .............................. नावे
मणहना/ (णवम्याची र म)
णदनांक माल नष्ट / खरेदी खात्याला
(माल मागाथित नष्ट ा ्याबद्ल)

60
 ) मागथि्् मालाचा णवमा काढलेला असेल आणि णवमाकंपनीने अंित दावा मा ्य केला असेल
र रक थि
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि णवमा कंपनी खाते (मा ्य दाव्याची र म) नावे
मणहना/ मागथि्् नुकसान खाते ................. नावे
णदनांक (नुकसानीच्या रकमेने)
मागथि्् माल / खरेदी खात्याला
(मागथि्् माल गहाळ ाला आणि णवमाकंपनीने अंित
दावा स्वकारण्यास)

९) च रीला ेलेला रकवा उचललेला माल ( ilfe e goo s o stolen) :

जेवहा माल चोरीला जातो णकंवा उचलला (उचलेणगरी) जातो. तेवहा भ णतक ्व पाचे नुकसान होते.
र रक थि
ावे मा
र ांक त शील खा. ा
रारश (`) रारश (`)
वरथि चोरीला गेलेला माल खाते ...................... नावे
मणहना/ माल नुकसान खाते / खरेदी खात्याला
णदनांक (माल चोरीला गे ्याबद्ल)

. र रक - ीचे लेख -

रोजणकदथि नोंदीचे प्रकार

साधी/ सरळ णकदथिनाेंद सं्यु णकदथि नोंद

१. ा ी र रक थि ( i le ou nal nt ) :
साध्या रोजणकदथि मध्ये केवळ दोन खाती प्रभावी होतात. ती महिजे एक खाते नावे दसरे खाते जमा. साध्या रोजणकददीच्या नोंदीचे
व्यवहार खाली णदले आहेत. खालील उदाहरिावरून रोजणकदथि नोंदी संबंधी प्रण ्या ्पष्ट हो ल.

61
उ ाहर -अ
र रक थि ीची र ्ा ( ocess of ou nalising) :
्वहार ाव खाती खात्ांचे कार ला ह ारे ावे ह ारे मा ह ारे
र ्म खाते खाते
१. ` १, , १. रोख र म रोकड खाते वा्तणवक ्येिारे ते नावे रोकडखाते
ने व्यवसा्याची आली करा
सु वात केली २. मालक लाभ भांडवल खाते व्य ीक देिाऱ्याचे खाते
देिारा आहे भांडवल खाते
जमा करा
२. ` २ , १. संगिक संगिक खाते वा्तणवक खाते ्येिारे खाते संगिक खाते
चे संगिक रोख आले
खरेदी केले. २. रोख गेली रोकड खाते वा्तणवक खाते जािारे खाते रोकड खाते
३. मजुरीचेे णदले १.मजुरी हा खचथि मजुरी खाते नामधारी खचथि व हानीचे पगार खाते
` , २. रोख र म रोकड खाते वा्तणवक खाते खाते नावे करा.
गेली. जािऱ्या रकमेचे रोकड खाते
खाते जमा करा.

उ ाहर -ब:
र रक थि ( ou nal ent ies)

र ांक त शील खा. ा. ावे रारश(`) मा रारश (`)

१. रोकड खाते .................................... नावे. १, ,
भांडवल खात्याला १, ,
(रोख रकमेने व्यवसा्य सु के ्याबद्ल )
२. संगिक खाते .................................. नावे . २ ,
रोकड खात्याला २ ,
(संगिक रोखीने खरेदी के ्याबद्ल )
३. मजुरी खाते ..................................... नावे. ,
रोकड खात्याला ,
(मजुरी णद ्याबद्ल )
एकि १,२ , १,२ ,
उ ाहर -१
ी नर जनरल ्टोअसथि ्यांच्या पु्तकात खालील व्यवहारांच्या णकदथिनोंद करा.
२ १ एणप्रल १ ी. नर ्यांनी रोख र म ` , ने व्यवसा्यास सुरवात केली.
३ णकरि कडन मालाची उधार खरेदी ` ४ ,
५ रोख भाडे णदले ` २,
१ णवकासला उधारीवर माल णवकला ` ५,५
१५ फणनथिचर १ GST वर रोख खरेदी ` ३ ,

62
 १ णवकासकडन वाहक धनादेि णमळाला ` २५,
२१ णकरिला देना बकेचा ` २ , चा धनादेि णदला
३ पगाराचे णदले ` ५,

ी. र रल अ थि ्ांची र रक थि
खा. ावे रारश मा रारश
तारीख त शील खात्ांचा कार
ा. (`) (`)
२ १ रोकड खाते ............ नावे वा्तणवक खाते ,
एणप्रल १ भांडवल खात्याला व्य ीक खाते ,
(रोख र म आिून व्यवसा्याला प्रारंभ
के ्याबद्ल)
३ खरेदी खाते......................... नावे नामधारी खाते ४ ,
णकरिच्या खात्याला व्य ीक खाते ४ ,
(णकरिकडन माल उधार खरेदी के ्याबद्ल)
५ भाडे खाते ................ नावे नामधारी खाते २,
रोकड खाते ............... व्य ीक खाते २,
(भाडे णद ्याबद्ल)
१ णवकासचे खाते........................... नावे व्यस क खाते ५५,
णव ी खात्याला नामधारी खाते ५५,
(मालाची उधार णव ी के ्याबद्ल)
१५ फणनथिचर खाते ................ नावे वा्तणवक खाते ३ ,
सीजीएसटी (प्राप्त) खाते नावे नामधारी खाते २,
एस.जी. एस टी (प्राप्त) खाते ............. नावे नामधारी खाते २,
रोकड खात्याला वा्तणवक खाते ३५,४
(१ GST वर फणनथिचर खरेदी के ्याबद्ल)
१ रोकड खाते ................ नावे वा्तणवक खाते २५,
णवकासच्या खात्याला व्य ीक खाते २५,
(णवकासकडन वाहक धनादेि णमळाला)

२१ णकरिचे खाते................. नावे व्य ीक खाते २ ,

देना बक खात्याला व्य ीक खाते २ ,
(णकरिला चेक णद ्याबददल)
३ पगार खाते ............... नावे नामधारी खाते ५,
रोकड खात्याला वा्तणवक खाते ५,
(पगाराबद्ल रोख णदले.)
क

63
 ीकर ातमक र ा :
१. १ र लची
णवकासकडन वाहक धनादेि णमळाला वाहक धनादेि णमळाला महिजे रोख णमळाली असे मानले जाते. रोख णमळाली वा्तणवक
खाते व णवकास लाभ देिारा.
व्य ीक खाते रोकड खाते नावे आणि णवकासचे खाते जमा करण्यात आले.
. १ र लची
` २ , च्या देना बकेच्या धनादेिा ारे णकरिला िोधन करण्यात आले. ्या णंठकािी णकरि (व्य ीक खाते) लाभ
घेिारा आहे त्यामुळे णकरिचे खाते नावे व देना बकेचे खाते जमा केले.
क र अ हार ( iscount) :
कसर महिजे माल णव ेत्याने खरेदीदाराला णदलेली सवलत / सूट हो्य.
कसर दोन प्रकारची असते १) व्यापारी कसर २) रोख कसर
१) ्ा ारी क र ( a e iscount) : ही कसर मालाच्या णकंमत पत्रावर णदली जाते. तसेच ही कसर मालाच्या रोख णकंवा
उधारी खरेदी / णव ी प्रसंगी णदली जाते. त्याची जमाखचाथिच्या पु्तकात नोंद होत नाही.
उ ाहर : अमरने राकेिकडन ` २ , णकंमतीचा माल १ व्यापारी कसरीवर खरेदी केला.
अमर ्ा (खरे ी ार) तकात रक थि
खा. ावे रारश
तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)
वरथि खरेदी खाते ........................... नावे १ ,
मणहना/ राकेिच्या खात्याला १ ,
णदनांक (१ कसरीवर राकेिकडन व्तू खरेदी के ्याबद्ल )
रव ता राकश ्ा तकात रक थि
खा. ावे रारश
तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)
वरथि अमरचे खाते ...................... नावे १ ,
मणहना/ णव ी खात्याला १ ,
णदनांक (अमरला १ कसरीवर मालाची णव ी के ्याबद्ल)
) र ख क र ( as iscount) : रकमेचे वेळेवर िोधन करता ्येण्यासाठी प्रोतसाहन महिून णदलेली णह सवलत असते.
कसर हे नामधारी खाते आहे.
णव ेत्यासाठी रोख कसर ही हानी ( ) असते तर ेत्यासाठी लाभ ( ) असतो. लेखापु्तकात रोख कसरीची ्वतंत्र नोंद
केली जाते. रोख कसर ही धनकोसाठी हानी आहे तर ेत्यासाठी ( िकोसाठी) लाभ आहे. जेवहा जेवहा धनकोला पसे णदले
जातात तेवहा कसर खाते जमा करावे आणि ्याला रोख र म णमळते तो कसर खाते नावे देतो. व्यापारी कसर वजा के ्यानंतर
रोख कसर णदली जाते. रोख कसर लेखांकनाच्या पु्तकात णलणहली जाते.
रोख कसरीचे दोन प्रकार पडतात .
१) दततकसर / णदलेली कसर ( )
२) प्राप्त कसर / णमळालेली कसर ( )

64
उ ाहर १: काणतथिक कडन ` १, रोख णमळाले व त्याला ` १ कसर णदली.
रक थि
खा. ावे रारश
तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)
वरथि रोकड खाते ............................नावे १,
मणहना/ कसर खाते .............................नावे १
णदनांक काणतथिकच्या खात्याला २,
(रोख णमळाली व कसर णद ्याबद्ल)
क

उ ाहर : चंदाला ` रोख णदले व णतच्याकडन ` २ कसर णमळाली

रक थि
खा. ावे रारश
तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)
वरथि चंदाचे खाते ...................... नावे १,
मणहना/ रोकड खात्याला
णदनांक कसर खात्याला २
(रोख णदले व कसर णमळा ्याबद्ल)
क १ १
) ं् रक थि ाें ( o ine ou nal nt )
अनेक व्यवहारांमध्ये दाेनपेषिा अणधक खाती प्रभावी हाेतात. अिावेळी रोजणकददीत एकच खाते नावे व एकच खाते जमा हो ल
असे नवहे.
्या णकदथिनोंदीमध्ये एकापेषिा अणधक खाती नावे णकंवा एकापेषिा अणधक खाती जमा णकंवा दो ही असू िकतात. तेवहा अिा
णकदथिनोंदींना सं्यु णकदथिनोंद असे महितात.
अिा प्रकारच्या सं्यु णकदथिनोंदीत.
( ) अनेक खाती नावे केली जातात आणि एक खाते जमा केले जाते.
( ) एक खाते नावे केले जाते आणि अनेक खाती जमा केली जातात.
( ) एकापेषिा अणधक खाती नावे केली जातात. व एकापेषिा अणधक खाती जमा केली जातात.
उ ाहर १: ा ्ा आर ं् ीचा ्वहार :
रोख ` १५ , , माल ` ३ , लपट प ` ५ , आिून व्यवसा्याला सुरवात केली.
ा ी ं ्ं
अ) रोकड खाते ................नावे १,५ , रोकड खाते ..............नावे १,५ ,
भांडवल खात्याला १५ , मालसाठा खाते............नावे ३ ,
ब) मालसाठा खाते ...........नावे ३ , लपट प खाते .............नावे ५ ,
भांडवल खात्याला ३ , भांडवल खात्याला २,३ ,
(रोख, मालसाठा व लपट प आिून व्यवसा्याला सु वात
क) लपट प खाते ...............नावे ५ , के ्याबद्ल )
भांडवल खात्याला ५ ,

65
वरील तीनही नोंदीमध्ये भांडवल खाते सामा कपिे जमा होते. महिून त्यांच्या तीन नोंदी करण्या वजी त्यांच्याकररता एक सं्यु नोंद
करता ्येते.
उ ाहर : णकिोरला ` ३ , णकंमतीचा माल णवकला, त्याच्याकडन ` १ , नगदी णमळाले.
ा ी ं ्ं
अ) णकिोरचे खाते .............नावे ३ , णकिोरचे खाते ........नावे २ ,
णव ी खात्याला ३ , रोकड खाते .........नावे १ ,
ब) रोकड खाते .................नावे १ , णव ी खात्याला ३ ,
णकिोरचे खात्याला १ , (णकिोरला माल णवकला त्याच्याकडन काही र म णमळाली)

वरील दो ही साध्या नोंदीमध्ये णकिोरचे खाते नावे ` ३ , व लगेच `१ , जमा करण्यात आले. त्याचा पररिाम
महिून सं्यु नोंदीमध्ये णकिोरचे खाते नावे ` २ , करण्यात आले आहे. ` `
उ ाहर : मजूरी णदली ` ५, पगार णदला ` २, मजुरी खाते ........नावे ५,
पगार खाते ............नावे २,
रोकड खात्याला ,

उ ाहर : कणमिन णमळाले ` , लाभांि णमळाला ` ५ रोकड खाते .........नावे १,२

कणमिन खात्याला
लाभांि खात्याला ५
उ ाहर -
ी. संक प जनरल ्टोअसथि ्यांच्या पु्तकात खालील व्यवहारांच्या णकदथिनोंदी करा.
२ १
जुल १ रोख ` १, , , मालसाठा ` ५ , , व संगिक ` ५ , व्यवसा्यात आिून प्रारंभ केला.
४ कररनाकडन ५ व्यापारी कसरीवर ` १ , चा माल उधारीने खरेदी केला.
१ णप्र्यांकाला १ व्यापारी कसरीवर ` २ , चा माल णवकला.
१३ ्टेट बक फ इंणड्यामध्ये ` ५ , जमा केले.
१५ ` २, च्या व्तू चोरीला गे ्या .
१ भाडे णदले ` ४, .
२ णप्र्यांकाकडन पूिथि लेखा िोधिा्थि णमळाले ` १ ,५
२५ लेखनसामुग्ी बद्ल णदले ` , .
उततर :
ी ंक रल अ थि ्ांची र रक थि
खा. ावे रारश
तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
जुल१
रोकड खाते ..........................................नावे १, ,
मालसाठा खाते .......................................नावे ५ ,
संगिक खाते..........................................नावे ५ ,
भांडवल खात्याला २, ,
(वरील संपतती आिून व्यवसा्याला प्रारंभ केला)
66
 ४ खरेदी खाते............................................नावे ,५
करीनाच्या खात्याला ,५
(५ व्यापारी कसरीवर मालाची उधार खरेदी के ्याबद्ल)
१ णप्र्यांका खाते ........................................नावे १ ,
णव ी खात्याला १ ,
(१ व्यापारी कसरीवर व्तूंची उधार णव ी के ्याबद्ल)
१३ ्टेट बक फ इंणड्याचे खाते.............................नावे ५ ,
रोकड खात्याला ५ ,
(्टेट बकेत पसा जमा के ्याबद्ल)
१५ चोरांकडन हानी खाते....................................नावे २,
खरेदी खात्याला / माल नुकसान खात्याला २,
(मालाची चोरी ा ्याबद्ल)
१ भाडे खाते.................................................नावे ४,
रोकड खात्याला ४,
(भाडे णद ्याबद्ल)
२ रोकड खाते .........................................नावे १ ,५
कसर खाते ..........................................नावे ५
णप्र्यांकाच्या खात्याला १ ,
(रोख णमळा ्याबद्ल व कसर णद ्याबद्ल)
२५ लेखनसामुग्ी खाते ...................................नावे ,
रोकड खात्याला ,
(लेखनसामुग्ीबद्ल णदले)
क ९ ९
उ ाहर -
धा ्यणव ते ा ी. राजकमार ्यांच्या पु्तकात खालील व्यवहारांच्या णकदथिनोंदी करा.
२ १
एणप्रल १ रोख ` २, , , इमारत ` २, , व राकेिकडन उधार ` ५ , घेवून व्यवसा्याला सुरवात केली.
४ देना बकेत जमा केले ` ५ , .
ण जेिकडन १ GST ` ३ , चा संगिक खरेदी केला व धनादेिाने र म णदली.
१ रोख णव ी ` , ..
१२ ५ व्यापारी कसरीवर गिेिला ` १ , चा माल उधार णवकला.
१५ गिेिने ` ५ च्या व्तू परत के ्या.
१ राजकमारने व्य ीक उप्योगासाठी व्तू उचल ्या. ` १, .
२ टेलीफोन िु क ` ५ व टकसी भाडे ` २ णदले.
२२ वाहतुक खचाथिचे ` ५, ५ GST ने णदले.
२४ अंकेषिक िु काबद्ल ` ५, चा धनादेि णदला.

67
 २६ १२ GST वर ` , ची फणनथिचरची खरेदी.
२ १ GST वर ` १, , ची मोटार कारची णव ी केली.
३ कणवताला ` १५,५ रोख णदले, णतच्याकडन ` ५ कसर णमळाली.

उततर : ा ्रव ता ी रा कमार ्ांची र रक थि

खा. ावे रारश

तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
एणप्रल१
रोकड खाते नावे २,५ ,
इमारत खाते नावे २, ,
भांडवल खात्याला ४, ,
राकेिच्या कजथि खात्याला ५ ,
(रोख, इमारत आणि कजथि घेवून व्यवसा्याला प्रारंभ
के ्याबद्ल)
४ देना बक खाते नावे ५ ,
रोकड खात्याला ५ ,
(देना बकेत जमा के ्याबद्ल)

संगिक खाते नावे ३ ,

GST खाते नावे २,
SGST खाते नावे २,
देना बक खात्याला ३५,४
(१ GST वर संगिक खरेदी केले व धनादेि णद ्याबद्ल)

१ रोकड खाते नावे ,

णव ी खात्याला ,
(मालाची रोख णव ी के ्याबद्ल)
१२ गिेिचे खाते नावे ,५
णव ी खात्याला ,५
(गिेिला माल उधार णवक ्याबद्ल)

१५ णव ी परत खाते नावे ५

गिेिच्या खात्याला ५
(गिेिकडन व्तू परत आ ्या बद्ल)
१ उचल खाते नावे १,
मालकाने उचलले ्या व्तू खात्याला १,
(मालकाने व्य ीक उप्योगासाठी व्तू उचल ्याबद्ल)

68
२ टेलीफोन खचथि खाते नावे ५
टकसी भाडे खाते नावे २
रोकड खात्याला
(टेलीफोन खचथि व टकसी भाडे णद ्याबद्ल)

२२ वाहतुक खचथि खाते नावे ५,

GST खाते नावे १२५
SGST खाते नावे १२५
रोकड खात्याला ५,२५
(५ GST सह वाहतुक खचथि णद ्याबद्ल)

२४ अंकेषिि िु क खाते नावे ५,

देना बक खात्याला ५,
(अंकेषिि िु काबद्ल धनादेि णदला.)

२६ फणनथिचर खाते नावे ,

GST खाते नावे ४,२
SGST खाते नावे ४,२
रोकड खात्याला ,४
(१२ GST वर फणनथिचर खरेदी के ्याबद्ल)

२ रोकडखाते नावे १,१ ,

मोटारकार खात्याला १, ,
GST खात्याला ,
SGST खात्याला ,
(१ GST वर मोटारकारची णव ी के ्याबद्ल)

३ कणवताचे खाते नावे १६,

रोकड खात्याला १५,५
कसर खात्याला ५
(कणवताला रोख णदले व णतच्याकडन कसर णमळा ्याबद्ल)
क

69
का्थि ी ा
१) एणप्रल २ १ चा व्यवहार
संगिकाची मूळ णकंमत ` ३ ,
GST ` २,
SGST ` २,
एकि मू ्य ` ३५,४
२) २२ एणप्रल २ १ चा व्यवहार
वाहतुक खचथि ` ५,
२.५ GST ` १२५
२.५ SGST ` १२५
एकि राणिचे िोधन ` ५,२५

३) २६ एणप्रल २ १ चा व्यवहार
फणनथिचरची णकंमत ` ,
६ GST ` ४,२
६ GST ` ४,२
एकि मू ्य ` ,४

उ ाहर -
ीदेवी मेडीकल ्टोअसथि ्यांच्या पु्तकात खालील व्यवहारांच्या णकदथिनोंदी करा.
२ १
ग्ट १ ीदेवी ्यांनी ्वत चे रोख ` , , माल साठा ` ४ , , ्यंत्र ` , णकमतीचे आणि कोणनकाकडन `
५ , उसने वाणरथिक १२ दराचे घेवून व्यवसा्यास सु वात केली.
४ १ व्यापारी कसरीवर माधुरी कडन ` ५ , च्या व्तू / माल खरेदी केला.
६ नमु ्याप्रमािे माल नस ्यामुळे ` ४५ चा माधुरीला परत केला.
१ व्यापारी कसरीवर णकरिला ` , णकंमतीच्या व्तू णवक ्या आणि णतच्याकडन ५ रोख कसर वजा
क न रोख णमळाले
१३ भाडे णदले ` ४, .
१ बजाज णल. कडन २ GST सह ्यंत्रसामुग्ी खरेदी क न डेणबट काडथिने ` १ , णदले.
२ पगारा बद्ल णदले ` २ , .
२ १ GST ने ` १,२ , चे संगिक खरेदी केले व र म डेबीटकाडथिने णदली.
३१ खाजगी उप्योगाकररता बकेतून ` १ , काढले.

70
उततर :
ी ेवी मे ीकल अ थि ची र रक थि
खा. ावे रारश
तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
ग्ट१
रोकड खाते नावे १,४ ,
मालसाठा खाते नावे ४ ,
्यंत्र खाते नावे ,
भांडवल खात्याला २, ,
कोणनकाचे कजथि खात्याला ५ ,
(रोख, माल, ्यंत्रसामुग्ी व कजथि घेवून व्यवसा्याला प्रारंभ
के ्याबद्ल)
४ खरेदी खाते नावे ४५,
माधुरीच्या खात्याला ४५,
(१ व्यापारी कसरीवर माधुरीकडन व्तूंची उधार खरेदी
के ्याबद्ल)
६ माधुरीचे खाते नावे ४५
खरेदीपरत खात्याला ४५
(माधुरीला व्तू परत के ्याबद्ल)
रोकड खाते नावे ६ ,४
कसर खाते नावे ३,६
णव ी खात्याला २,
( १ कसरीवर व्तूंची रोख णव ी व ५ रोख कसर व
र म णद ्याबद्ल)
१३ भाडे खाते नावे ४,
रोकड खात्याला ४,
(भाडे णद ्याबद्ल)
१ ्यंत्र खाते नावे १, ,
GST खाते नावे १४,
SGST खाते नावे १४,
बक खात्याला १,२ ,
(२ GST सह ्यंत्र खरेदी करून ारे िोधन
के ्याबद्ल)
२ पगार खाते नावे २ ,
रोकड खात्याला २ ,
(पगार रोख णद ्याबद्ल)

71
 २ संगिक खाते नावे १,२ ,
GST खाते नावे १ ,
SGST खाते नावे १ ,
बक खात्याला १,४१,६
(१ GST सह संगिक खरेदी केले व धनादेि
णद ्याबद्ल)
३१ उचल खाते नावे १ ,
बक खात्याला १ ,
(खाजगी उप्योगाकररता बकेतून काढ ्याबद्ल)
क

उ ाहर -
णविाल इलेकट णनकस च्या पु्तकात खालील व्यवहारांच्या णकदथि नोंदी करा.
२ १
एणप्रल १ रोख ` , , उप्कर ` ६ , इमारत ` १, , ची आिून णविालने व्यवसा्याला सुरवात केली.
४ १ GST सह हाेंडा कंपनीकडन मोटारकार खरेदी केली व चेक ` ५५, चा णदला.
५ ्युना्यटेड इंणड्या इंिुर स कंपनीला वरील मोटारकारची णवमा प्रव्याजी णदली ` ३,
१ ्टेट बक फ इंणड्यात जमा केले ` ४ , .
१२ पगाराबद्ल णदले ` १ , भा ाबद्ल णदले ` ३,
१५ राजेिकडन ` , चा माल आिला आणि लगेच १/४ र म रोख णदली.
१ ५ GST सह रोख णव ी ` ६ ,
२ ` १, भाडे णमळाले व ` ४, कणमिन णमळाले.
२५ दरधवनी िु क णदले ` १,५ .
२ कटररनाला ५ GST सह ` ५, चा माल पाठणवला.
२ सुनीताने ५ GST सह ` ४५, माल घेतला.
३ S च्या डेबीटकाडथि ारे लेखन सामुग्ीचे ` १ , िोधन केले.

72
उततर :
रवशाल ले र ची र रक थि
खा. ावे रारश
तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
एणप्रल १ रोकड खाते नावे ,
उप्कर खाते नावे ६ ,
इमारत खाते नावे १, ,
भांडवल खात्याला २,५ ,
(रोख, फणनथिचर आणि इमारत आिून व्यवसा्याला प्रारंभ
के ्याबद्ल )
४ मोटारकार खाते नावे ५५,
GST खाते नावे ४, ५
SGST खाते नावे ४, ५
रोकड खात्याला ६४,
(१ GST सह मोटारकार खरेदी के ्याबद्ल)
५ णवमाप्रव्याजी खाते नावे ३,
रोकड खात्याला ३,
(मोटाकारवरील णवमा प्रव्याजी णद ्याबद्ल)
१ ्टेट बक फ इंणड्या खाते नावे ४ ,
रोकड खात्याला ४ ,
(्टेट बकेत जमा के ्याबद्ल)
१२ पगार खाते नावे १ ,
भाडे खाते नावे ३,
रोकड खात्याला १३,
(पगार व भाडे रोख णद ्याबद्ल)
१५ खरेदी खाते नावे ,
राजेिच्या खात्याला ६ ,
रोकड खात्याला २ ,
(माल खरेदी केला व १/४ र म रोख णद ्याबद्ल)
१ रोकड खाते नावे ६३,
णव ीखात्याला ६ ,
GST खात्याला १,५
SGST खात्याला १,५
(५ GST सह मालाची णव ी के ्याबद्ल)

73
 २ रोकड खाते नावे ५,
भाडे खात्याला १,
कणमिन खात्याला ४,
(भाडे व कणमिन णमळा ्याबद्ल)
२५ दरधवनी िु क खाते नावे १,५
रोकड खात्याला १,५
(दरधवनी िु क णद ्याबद्ल)
२ रोकड खाते नावे , ५
णव ीखात्याला ५,
GST खात्याला १, ५
SGST खात्याला १, ५
(५ GST सह मालाची णव ी के ्याबद्ल )
२ सुनीताचे खाते नावे ४ ,२५
णव ी खात्याला ४५,
GST खात्याला १,१२५
SGST खात्याला १,१२५
(५ GST सह सुनीताला माल उधार णवक ्याबद्ल)
३ लेखनसामुग्ी खाते नावे १ ,
्टेट बक फ इंणड्या खात्याला १ ,
(डेबीट काडथि ने लेखनसामुग्ी खरेदी के ्याबद्ल)
क
उ ाहर -
ी राजवाडे टेणनंग कंपनीच्या पु्तकात खालील व्यवहारांच्या णकदथि नोंदी करा.
२ १
मे १ रोख ` १, , , बक णि क ` २, , व इमारत ` २, , आिून व्यवसा्याला सु वात केली.
३ १ GST वर रामकडन ` ५ , चा मालखरेदी केला.
५ १ GST राकेिला व्तूंची / मालाची ` , ची रोख णव ी केली.
द ्तीबद्ल ` ५, णदले.
१ १२ GST वर रिवीर ड स सला माल पुरवठासंबंधीचा ` ६ , चा आदेि पाठणवला.
१५ ` १५, मजुरी णदली.
१ १२ GST वर माेहनकडन ` १, , चा माल खरेदी केला.
२ वाहतुक खचाथिबद्ल ` , णदले.
२५ २ GST सह णकिोरकडन ` ५ , चा माल खरेदी केला व अधदी र म धनादेिा ारे णदली.
३ १ GST सह ` ५ , चे ्यंत्र खरेदी करण्यात आले, अधदी र म लगेचच धनादेिा ारे णदली.
३१ व्यस क उप्योगासाठी बकेतून ` १ , काढले.

74
उततर :
रा वा े ेर ं क ी ्ांची र रक थि
खा. ावे रारश
तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
मे १ रोकड खाते नावे १, ,
बक खाते नावे २, ,
इमारत खाते नावे २, ,
भांडवल खात्याला ५, ,
(वरील संपतती आिून व्यवसा्याला प्रारंभ के ्याबद्ल)
३ खरेदी खाते नावे ५ ,
GST खाते नावे ४,५
SGST खाते नावे ४,५
रामच्या खात्याला ५ ,
(१ GST सह व्तूंची खरेदी के ्याबद्ल)
५ रोकड खाते नावे २,६
णव ी खात्याला ,
GST खात्याला ६,३
SGST खात्याला ६,३
( १ GST वर राकेिला मालाची रोख णव ी के ्याबद्ल)
द ्ती खाते नावे ५,
रोकड खात्याला ५,
(द ्ती के ्याबद्ल)
१५ मजुरी खाते नावे १५,
रोकड खात्याला १५,
(मजुरी णद ्याबद्ल)
१ खरेदी खाते नावे १, ,
GST खाते नावे ६,
SGST खाते नावे ६,
मोहनच्या खात्याला १,१२,
(मोहनकडन १२ GST सह माल उधार खरेदी केला)
२ वाहतुक खचथि खाते नावे ,
रोकड खात्याला ,
(वाहतुक खचथि के ्याबद्ल)

75
 २५ खरेदी खाते नावे ५ ,
GST खाते नावे ,
SGST खाते नावे ,
णकिोरचे खात्याला ३२,
बक खात्याला ३२,
(णकिोरकडन माल खरेदी केला व अधदी र म धनादेिा ारे
णद ्याबद्ल)
३ ्यंत्र खाते नावे ५ ,
GST खाते नावे ४,५
SGST खाते नावे ४,५
रोकड खात्याला ५ ,
(१ GST सह ्यंत्र खरेदी के ्याबद्ल)
३१ उचल खाते नावे १ ,
बक खात्याला १ ,
(व्य ीक उप्योगासाठी बकेतून काढ ्याबद्ल)
क ९१ ९१

च ा : णदनांक १ मे २ १ च्या व्यवहाराचा कोिताही आण्थिक पररिाम होत नाही महिून रोजणकददीत त्याची नोंद होिार नाही.
उ ाहर -
खालील व्यवहारांच्या णकदथिनोंदी साणन्या इलेकट णनकस पुिे, ्यांच्या पु्तकात करा.
१ एणप्रल २ १ रोजी खालील खात्यावर नावे णिलका होत्या.
बकेतील रोख णि क ` ५ , ,
णवणवध िको ` १५, ,
मालसाठा ` ३५, ,
सं्यंत्र व ्यंत्र ` १, , ,
जमा णिलका
धनको (वराथि) ` १ ,
बक कजथि ` ४ ,

२ १
एणप्रल १ कंगना कडन ` , चा १२ GST ची आकारिी करून माल खरेदी केला व र म धनादेिाने णदली.
५ नेहाला १ GST सह माल णवकण्यात आला `३ ,
१ संज्यला २ GST सह मालाची णव ी करण्यात आली. त्याबद्ल चेक णमळाला ` ५ ,
१४ १ GST सह ` ५ , माल रोख खरेदी केला त्यावर १ रोख कसर णमळाली.
१ ` , जाणहरातीचे णदले.
२ ` ४ , ला घोडा खरेदी केला ` २, वाहन खचथि णदला.
२२ ` ११, पा व लेखनसामुग्ीबद्ल णदले.

76
 २६ १२ GST सह ` १३, ची अलोकला व्तूंची रोखणव ी केली, त्याच्याकडन १ रोख कसर णमळाली.
२ बुडीत कजथि महिून अपलेखीत केलेले ` १, वराथिकडन प्राप्त ाले.
३ ` ५, चा नमूना महिून मोफत माल वाटला.
उततर :
ार ्ा ले र ्ांची र रक थि
खा. ावे रारश
तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
एणप्रल १ बक खाते नावे. ५ ,
णवणवध िकोचे खाते नावे. १५,
मालसाठा खाते नावे. ३५,
सं्यंत्र व ्यंत्र खाते नावे. १, ,
वराथिच्या खात्याला १ ,
बक कजथि खात्याला ४ ,
भांडवल खात्याला १,५ ,
(मागील वराथिच्या णिलका पुढे आि ्याबद्ल)
१ खरेदी खाते नावे. ,
GST खाते नावे. ५,४
SGST खाते नावे. ५,४
बक खात्याला १, ,
(१ व्यापारी कसरीवर १२ GST सह माल खरेदी करून
धनादेि णद ्याबद्ल)
५ नेहाचे खाते नावे. ५५,४
णव ी खात्याला ५ ,
GST खात्याला २,
SGST खात्याला २,
(नेहाला १ GST सह माल णवक ्याबद्ल)
१ बक खाते नावे. ६४,
णव ी खात्याला ५ ,
GST खाते ,
SGST खाते ,
(२ GST सह मालाची णव ी करून धनादेि
णमळा ्याबद्ल)
१४ खरेदी खाते नावे. ५ ,
GST खाते नावे. ४,५
SGST खाते नावे. ४,५
रोकड खात्याला ५४,
कसर खात्याला ५,
(१ GST सह व्तू रोख खरेदी के ्या व १ रोख कसर
णमळा ्याबद्ल)

77
 १ जाणहरात खाते नावे ,
रोकड खात्याला ,
(जाणहरात खचथि के ्याबद्ल)
२ पिुधनखाते नावे ४२,
रोकड खात्याला ४२,
(पिुधन खरेदी केले व त्यावर वाहतूक खचथि के ्याबद्ल)
२२ पा व लेखनसामुग्ी खचथि खाते नावे ११,
रोकड खात्याला ११,
( पा व लेखनसामुग्ी णदली)
२६ रोकड खाते नावे १३,२६
कसर खाते नावे १,३
णव ी खात्याला १३,
GST खात्याला
SGST खात्याला
(अलोकला १२ GST सह माल णवकला व त्याला १
कसर णद ्याबद्ल)
२ रोकड खाते नावे १,
बुडीत कजथि अपलेसखत खात्याला १,
(अपलेखीत ालेले बुडीत कजथि णमळा ्याबद्ल)

३ जाणहरात खाते नावे ५,

मोफत नमुना व्तू खात्याला ५,
(मोफत नमुना व्तू वाट ्याबद्ल)

र. र ल ्ा ाें ीचे ीकर `

१) मालाची णकंमत १३,
६ GST
६ SGST
एकि मु ्य १४,५६
१३, वर १ कसर १,३
रोख प्राप्त १३,२६

78
उ ाहर -
रेमंड ्यांच्या खालील व्यवहारांची णकदथिनोंदी करा.
२ १
एणप्रल १ ५ व्यापारी कसर व १ GST ने ` २, , चा काजलकडन माल खरेदी केला. त्यातील १/२ र म
धनादेिा ारे णदली.
४ मणह ा कंपनीचे ` ६ , चे भाग खरेदी केले व दलाली ` १, णदली.
१ व्यापारी कसर व १ GST ने ` ६ , चा रणवकांतला माल णवकला.त्यातील १/३ र म रोख
णमळाली व त्याला ५ रोख कसर णदली.
१ मालकाच्या मुलाची क लेजची फी णदली ` १, .
१२ १ GST ने ` ५ , चा संगिक खरेदी केला.
१५ वरील संगिकासाठी वाहतुक खचथि केला ` २, .
२ ` १५, पगार णदला.
२६ ` ५, भाडे णदले व ` १५, ची जाणहरात णदली.
२ १ GST सह सलमानला ` २ , चा माल णवकला.
३ १२ GST सह माल खरेदी केला व त्याबद्लचा धनादेि णदला. ` १, ,
३ ` २ , मजुरीचे दे्य आहे.
उततर :
ी रेम ्ा तकात र रक थि ी
खा. ावे रारश
तारीख त शील मा रारश (`)
ा. (`)

२ १ खरेदी खाते नावे १, ,

एणप्रल १ GST खाते नावे १ ,१
१ ,१
SGST खाते नावे १,१२,१
बक खाते १,१२,१
काजलच्या खात्यात
(५ व्यापारी कसरीवर व GST वर माल खरेदी करून
अधदी राणि चेक ारे णदली)
४ मणहं कंपनीतील गुंतविूक खाते नावे ६१,
बक खात्याला ६१,
(दलालीसह मणह ा कंपनीच्या भागात गुंतविूक के ्याबद्ल)

79
 रोकड खाते नावे २ ,१
कसर खाते नावे १, ६२
रणवकांत चे खाते नावे ४२,४
णव ी खात्याला ५४,
GST खात्याला ४, ६
SGST खात्याला ४, ६
(रणवकांत १ कसरीवर मालाची णव ी करून १ GST
आकारला व १/३ र म णमळाली त्याला ५ रोख कसर
णद ्याबद्ल)
१ उचल खाते नावे १,
रोकड खाते १,
(मालकाच्या मुलाच्या क लेजची फी भरण्याबद्ल)
१२ संगिक खाते नावे ५ ,
GST खाते नावे ४,५
SGST खाते नावे ४,५
रोकड खात्याला ५ ,
( १ GST सह संगिक खरेदी के ्याबद्ल)
१५ संगिक खाते नावे २,
रोकड खात्याला २,
(संगिकावर वाहतुक खचथि )
२ पगार खाते नावे १५,
रोकड खात्याला १५,
(पगाराचे णद ्याबद्ल)
२६ भाडे खाते नावे ५,
जाणहरात खाते नावे १५,
रोकड खात्याला २ ,
(भाडे व जाणहरातीवर खचथि के ्याबद्ल)
२ सलमानाचे खाते नावे २३,६
णव ी खात्याला २ ,
GST खात्याला १,
SGST खात्याला १,
(सलमानला १ GST सह मालाची णव ी के ्याबद्ल)
३ खरेदी खाते नावे १, ,
GST खाते नावे ६,
SGST खाते नावे ६,
बक खात्याला १,१२,
(१२ GST सह माल खरेदी केला व धनादेिाने िोधन
के ्याबद्ल)

80
 ३ मजुरी खाते नावे. २ ,
दे्य मजुरी खात्याला २ ,
(मजुरी दे्य ा ्याबद्ल)

क १ १

रव ले् ातमक का्थि र

१) एणप्रल ची णकदथि नोंद
अ) बीजकातील णकंमत ` ६ ,
वजा १ व्यापारी कसर ` ६,
व्तूंची णकंमत ` ५४,
GST ` ४, ६
SGST ` ४, ६
एकि णकंमत ` ६३, २

(१/३) (२/३)
` २१,२४ ` ४२,४
५ कसर ` १, ६२
रोख णमळाले ` २ ,१

क करा - Acti it :
कती
१)
१) प केटमधून खचथि होिाऱ्या पिाच्या व्यवहारांच्या आधारे दहा व्यवहारांची GST सह बीजके णमळवा व रोजणकदथि
त्यार करा.
२) एका मणह ्यातील तुमचे घर अ्वा कटंबाची रोजणकदथि त्यार करा.
३) घरगुती वापराच्या व्तूंचे १ संगिकी्य णबले गोळा करून त्या आधारे रोजणकदथि त्यार करा.
४) सी. ए. का्याथिल्याला भेट देवून लेखांकनांच्या णवणवध पद्धतीची माणहती णमळवा.

81
 ppppppppppppp वा ्ा् ppppppppppppp
.१ व तर :
अ) का वा ्ात उततरे रलहा.
१) रोजणकदथि महिजे का्य
२) ्पष्टीकरि महिजे का्य
३) GST (जी. एस.टी.) महिजे का्य
४) क सरकारने भारतात जी. एस. टी. कोित्या वरदी लागू केला
५) साधी नोंद (साधारि नोंद) चा अ्थि ्पष्ट करा
६) णम नोंद चा अ्थि ्पष्ट करा
) जर डेबीट काडथि ारे भाडे णदले तर कोिते खाते नावे हो ल
) कोिती कसर खाते पु्तकात नोंदवीली जात नाही
) कोित्या माने माणसक व्यवहारा हे रोजणकददीमध्ये नोंदणवले जातात
१ ) कोिते खाते जमा करण्यात ्ये ल जेवहा माल हा उधारीवर णवकण्यात आला असेल

. खालील रव ा ा ा ी क श श मह चवा.:
१) मूळ नोंदीचे पु्तक.
२) एक कर जो व्तू व सेवा ्यावर क सरकारकडन लावण्यात ्येतो.
३) नोंदीचे संणषिप्त ्पष्टीकरि.
४) रोजणकददीत व्यवहार नोंदणवण्याची ण ्या.
५) कोित्या च ि दापासून हा ि द बनला आहे.
६) अिी कसर ्याने तवरीत ्येिे (उधारी) णमळतेे.
) एका पेषिा जा्त खाते नावे णकंवा जमा होिारी नोंद.
) व्यवसा्यातून व्यवसा्य मालकाने ्वत च्या उप्योगासाठी घेतलेली कोितीही र म / माल.
) मालाच्या खरेदीवर सरकारला देण्यात ्येिारा कर.
१ ) खाते वणहतील पानावरील मांक

. ् ् ्ाथि् र व रव ा े थि करा.
१) महिजे रोजणकददीत नोंदणवण्यात आले ्या व्यवहाराचे संणषिप्त णववेचन हो्य.
अ) ्पष्टीकरि ब) रोजणकदथि्यन क) खताविी ड) बेरीज
२) कसर ही खातेवहीत नोंदणवण्यात ्येत नाही.
अ) व्यापार ब) रोख क) GST ड) T
३) रोजणकददीत व्यवहार नोंदणवण्याला महितात.
अ) खताविी ब) रोजणकदथि्यि क) ्पष्टीकरि ड) मुळ नोंद
४) प्रत्येक रोजणकदथि नोंदीला आव ्यक असते.
अ) बेरीज ब) खताविी क) ्पष्टीकरि ड) रोजणकदथि्यन
५) रोजणकदथि मधील हा रकाना रोजणकदथि्यन करतावेळी कोरा सोडण्यात ्येतो.
अ) णदनांक ब) णववरि क) खा.पा. ड) र म

82
 ६) उधारीवर मालाची णव ी के ्यास .. नावे होते.
अ) खरेदी खाते ब) लाभ घेिाऱ्याचे खाते क) णव ी खाते ड) रोख खाते
) ्यंत्रसामुग्ी बसणवण्यासाठी देण्यात ्येिारी मजूरी ही .. नावे करण्यात ्येते.
अ) मजूरी खाते ब) फणनथिचर खाते क) रोख खाते ड) ््ापना खाते
) दलालाला णदलेली दलाली ही ्या खात्यात नावे केली जाते.
अ) उचल खाते ब) रोख जाते क) दलाली खाते ड) दलालाचे खाते.
) देना बकेतून घेतलेले कजथि ....... खात्यात जमा करण्यात ्येते.
अ)भांडवल खाते ब) देना बक खाते क) रोख खाते ड) देना बक कजथि खाते.
१ ) प्राण्यांची रोखीने खरेदी केली तर ..............हे खाते नावे हो ल.
अ) पिुधन खाते ब) माल खाते क) रोख खाते ड) बक खाते.
. खालील रव ा े चक क बर बर ते कार ां ा.
१) प्रत्येक नोंदीसाठी ्पष्टीकरिाची आव ्यकता नसते.
२) रोजणकददीत सवथि व्यवहारांच्या नोंदी करण्याकररता बीजकाची गरज असते.
३) रोख कसर ही कसर खात्यात नावे करण्यात ्येते.
४) रोजणकदथि हे मूळ नोंदीचे पु्तक आहे.
५) व्यापारी कसर खातेवहीत नोंदणवण्यात ्येते.
६) चोरीने मालाचे नुकसान ही माल खात्यात नावे करण्यात ्येते.
) जर घरमालकाला भाडे णदले तर घरमालकाचे खाते नावे हो ल.
) पिाच्या ्व पातील आणि पिाच्या ्व पातील नसलेले व्यवहार पु्तपालनात नोंदणवतात.
) मालका ारे उचलमुळे त्याच्या भांडवलात वाढ होते.
१ ) मालाच्या खरेदीवर GST णदला तर आगम कर खाते नावे हो ल.
. रका ्ा ा ा रा.
१) प्र्म नोंदीचे पु्तक ्याला महितात.
२) रोजणकदथिमध्ये व्यवहार नोंदणवण्याच्या ण ्येला
३) रोजणकददीत नोंदीचे संणषिप्त णववेचनाला महितात.
४) कसर खातेवहीत नाेंदणवत नाहीत.
५) ही सूट ठोक मालाच्या खरेदी णकंवा तवरीत ्येिे (उधारी) वसूलीसाठी देण्यात ्येते.
६) प्रत्येक रोजणकदथि नोंदीसाठी देण्यात ्येते.
) कसर नेहमी खातेवहीत नोंदणवण्यात ्येते.
) द्त वज हे प्रत्येक रोजणकदथि नोंदीचे ्त्रोत द्त वज असते ्या ारे रोजणकददीत नोंदी नोंदणवण्यात ्येते.
) धनादेिात पषिकार असतात.
१ ) हे (चेक) धनादेि इतर धनादेिापेषिा जा्त सुरणषित असातात. कारि ्याचे पसे बकेच्या का ंटवर णमळत
नाहीत.
. १) कर णबजक चा नमुना त्यार करा.
२) पावती चा नमुना त्यार करा.
३) रेखांणकत धनादेि चा नमुना त्यार करा.
४) रोख पावती चा नमुना त्यार करा.
83
 . खालील रव ा े त क हा रलहा.
१) सवथि व्यावसाण्यक व्यवहारांच्या नोंदी रोजणकददीत होतात.
२) रोख कसर जमाखचाथिच्या पु्तकात नोंदवत नाही.
३) रोजणकदथि हे द ्यम नोंदीचे पु्तक आहे.
४) भारत सरकारकडन GST ची अंमलबजाविी १ जुल २ १ पासून ाली.
५) ्यंत्रसामुग्ी खरेदी के ्यास मालकाचे भांडवल कमी होते.
. खालील रव ा ाशी त ही हमत आहात क अ हमत ते ां ा.
१) प्रत्येक नोंदीसाठी ्पष्टीकरि गरजेचे आहे.
२) GST हा व्तू आणि णव ी करासाठी आहे.
३) जमाखचाथिच्या पु्तकात व्यापारी कसर णलणहली जात नाही.
४) ्यंत्र ््ापनेवरील मजुरी ही मजुरी खात्याच्या नावे बाजूला णलणहली जाते.
५) रोजणकददीमध्ये व्यवहार नोंदणवण्याच्या प्रण ्येला रोजणकददी्यत असे महितात.
.९ खालील रव ा े वा.
१) टाटा आणि कंपनीकडन ` २, , मोटारकार खरेदी केली त्यावर १ GST आकारला. GST ची र म
िोधून काढा.
२) ५ GST सह वाहतूक खचथि णदले. GST SGST काढा.
३) रंजनकडन ५ GST आणि १ रोख कसरीवर व्तू आि ्या ` १ , रोख कसर काढा.
४) ` १, , च्या पूिथि लेखािोधना्थि णकरिकडन ` , चा चेक णमळाला. कसरीचा दर काढा.
५) रामला १ व्यापारी कसर आणि १ रोख कसरीवर ` १, , चा माल णवकला आणि त्याच्याकडन ५
रािीचा धनादेि णमळाला. णमळाले ्या धनादेिाची र म काढन दाखवा.
.१ खालील क क थि करा.
अ. . ्वहार ावे रारश मा रारश
१) धनादेि ारे आ्यकर भरला ` ५ ,
बक खाते
२) TGS च्या माध्यमातून सुनीलकडन ` २ , णमळाले. बक खाते

३) संज्य नादार ाला त्याच्याकडन ` ५ णमळाले नाहीत.

संज्य खाते
४) ` १ , चा घोडा खरेदी केला.
रोकड खाते
५) मालकाच्या मुदती ठेव खात्यातून व्यस क बक खात्यात ` ५ , बक खाते
ह्तांतरीत करण्यात आले.

84
gggggggggggggggg ात्ार क उ ाहर े ggggggggggggggggg

१. आ ं मच ्ां ्ा तकात खालील ्वहार वा.

२ १
एणप्रल १ आनंद ्यांनी ` ६ , भांडवल आिून व्यवसा्य सुरू केला.
५ रोखीने ` ३ , .चा माल खरेदी केला.
सुरेिला ` १ , ची मालाची णव ी केली.
१ गोंणवदकडन ` ३ , णकंमतीचे उधारीवर फणनथिचर घेतले.
१५ डेणबटकाडथि ारे ` ३, चे भाडे णदले.
२१ उणमथिलाकडन उधारीवर ` , ची मालाची खरेदी केली.
२ ्युना टेड टा सपोटथिला वाहतुक खचथि ` १, णदला.
३ िणमथिलाच्या वतीने उणमथिलाला णदले ` २ ,
. खालील ्वहार ा ्ां ्ा तकात रलहा.
२ १
मे ३ ` , च्या मालाची खरेदी केली आणि बकेने त्याचे िोधन केले.
सतीिला मालाची उधार णव ी केली ` ३ , .
टपालखचाथिचे णदले ` १ ,
१२ मजुरी णदली ` १५, .
१५ ` ३ , चा सतीिकडन धनादेि णमळाला.
२१ ` ५ लाभांि णमळाला.
२५ संगिक खरेदी ` ४ , व त्याचे िाेधन धनादेिा ारे केले.
२ ` १ , ्टेट बक फ इंणड्यामध्ये जमा केले.
३१ मालाची खरेदी ` ४ , व िोधन TGS ने केले.
. अश क रल अ थि ्ां ्ा तकात ्वहार वा.
२ १
मे १ भरतच्या वतीने रामकडन ` ५, णमळाले.
४ रोखीने मालाची खरेदी ` ५५, .
वेतन णदले ` , .
१२ गिेिकडन मालाची उधार खरेदी ` ३ ,
१ ीमती नेहाला मालाची उधार णव ी ` ६ ,
२ ्यंत्राची खरेदी ` , , १२ GST ने केली व र म धनादेिा ारे णदली.
२५ एस.जी. ड स सला धनादेि णदला ` ३ , .
२ गिेिकडन कणमिन णमळाले. ` १ ,
३ भाडे णदले ` ५ .
३१ णडमट च्या माध्यमातून अतुल ड कंपनीचे िेअर खरेदी केले ` १ , .
85
 . खालील ्वहार ं ् रल अ थि ्ां ्ा तकात रलहा.
२ १
जून १ व्यवसा्य सुरू केला रोख ` ५ , , बक ` १, , , माल ` ५ , .
५ मोहन कडन १ व्यापारी कसरीवर मालाची उधार खरेदी केली ` ,
५ व्यापारी कसरीवर उणमथिलाला मालाची णव ी केली ` ३ , .
१२ ` ४ , देना बकेत भरले.
१५ ` ५, णकंमतीचा माल मोफत नमुना महिून णदला.
२२ ` ५, आनंदला कणमिन णदले.
२४ उणमथिलाकडन पूिथििोधना्थि ` २ , डेणबट काडथिने णमळाले.
२ जाणहरातीचे णदले ` , /
३ २ जी.एस.टी. ने ` २ , ला लपट प खरेदी केला व त्याचे िोधन T ने केले.
. खालील ्वहार क ाल अ थि ्ां ्ा तकात वा.
२ १
ग्ट १ राकेिकडन ` , चा माल १ व्यापारी कसर व १ रोख कसरने खरेदी केला. त्यातील १/३ िोधन
धनादेिा ारे केले.
५ भारती्य ्टेट बक मध्ये ` ६ , भरून चालू खाते उघडले.
रोखीने खरेदी ` ५, .
१ १ व्यापारी कसरीवर तुरारला मालाची णव ी केली ` २ ,
१२ वेतन णदले ` ४, .
१६ तुरारकडन माल परत आला ` २५ .
१ व्य ीक उप्योगाकररता ` २, णकंमतीच्या मालाची किालने उचल केली.
२ धनादेिा ारे ` ४ , णकंमतीच्या लपट पची खरेदी १ GST ने केली.
२२ धनादेिा ारे भा ाचे णदले ` १५, .
२५ रोखीने ` २, , णकंमतीच्या कारची खरेदी १ GST ने केली व र म बके ारे णदली.
२६ नमूना महिून मालाचे वाटप ` ४, .
२ उधारीवर अमीतकडन मालाची खरेदी ` ६ , .
३ अमीतला S ारे णदले ` ५ ,५ , त्याने कसर णदली ` १,५ .
३ ` १, तोटा सहन करून ` ५, चा माल णवकला.
३१ रोखीची णव ी ` २ ,

. ी ा रल अ थि ्ां ्ा तकात ्वहार वा.

२ १
स टबर १ राजला ` ५ , चा माल १ व्यापारी कसर व १ रोख कसरीवर णवकला, त्यातील ५ र म धनादेिाने
व २ रोखीने णमळाली.
३ प्रिांतकडन .५ व्यापारी कसरीवर ` ६ , मालाची खरेदी केली. अधदी र म रोख णदली.

86
 ५ ` ५५ णकंमतीचा माल प्रिांतला परत केला.
१ व्यापारी कसरीवर ` , णकंमतीच्या मालाची रिवीरला उधारीवर णव ी केली.
१२ कणमिन णमळाले ` ४,५ .
१५ रिवीरने त्याच्या खात्याच्या पूिथििोधिा्थि रोख ` , णदले.
१ धनादेिाने ` , संगिकाची खरेदी ररला्य स कंपनीकडन २ GST ने केली.
२२ मजुरी णदली ` १३, .
२३ आ्युणवथिमा हप्ता णदला ` १ , .
२ तुरारला ` २ , णकंमतीच्या मालाची णव ी केली व त्याने ` १ , ताबडतोब णदले.

. व ्ा तकात ्वहार वा.

२ १
कटो १ व िने ` ५, ची ्यंत्रसामुग्ी खरेदी केली. त्यावर ` ५, वाहतूक खचथि णदला.
३ मालाची ` १,५ , ला खरेदी केली व र म धनादेिा ारे णदली.
६ १ GST ने नागेि ड कंपनीकडन ` १, , णकंमतीच्या लपट पची खरेदी केली.
१ बक फ बडोदा मधे जमा केले ` , .
१२ भाडे णदले ` ४, आणि कणमिन णदले ` ३, .
१५ तुरार ड कंपनीकडन १२ GST दराने ` १,२ , णकंमतीच्या मालाची खरेदी केली, त्यापकी १/२ र म
बकेतून TGS ारे णदली.
१६ मालाची खरेदी केली व ` ५ , धनादेिा ारे णदले.
२ सतीिला ` , चा १२ GST ने माल पाठणवला व राणि धनादेिाने णमळाली.
२५ टेणलफोन णबलाचे णदले ` , .
२ ीमती वराथिने ` , चा १२ व्यापारी कसरीवर आप ्याकडन माल खरेदी केला.
२ अणभजीत ड स सकडन ` १,५ , चा माल १ GST ने खरेदी केला.
३ १ रोख कसर णमळवून अणभजीत ड स स ला पूिथििोधन केले.
३१. जाणहरातीसाठी ` , आणि दलालीचे ` १२, णदले.
. ी कार र ्ा तकात खालील ्वहार वा.
२ १
नोवह १ ` १ चे १, भाग १ दलालीने णवकले व बकेच्या खात्यात राणि जमा ाली.
४ अणिर ड कंपनी कडन ` २, , . णकंमतीच्या मालाची खरेदी केली.
६ ` १,५ , . णकंमतीच्या मालाची णवराट ड कंपनीला णव ी केली.
जाणहराचे बील ` ३ , टा मस फ इंणड्याला णदले.
१ पा आणि लेखनसामुग्ीचे णदले ` , .
१२ प्रकाि ड कंपनीकडन मालाची १ GST ने ` १,५ , ची खरेदी केली.
१५ वाहतुक खचथि ` १ , १२ GST ने णदला.

87
 २ मालाची १ GST वर णव म ड स स कडन ` १, , ची खरेदी केली. त्यापकी अधदी र म तवरीत
णदली.
२५ प्रकाि ड स सच्या खात्याच्या पूिथििोधना्थि १ रोख कसरीवर णदले.
३ संज्यला ` ६ , ची मालाची णव ी केली.
३१ संज्यने ` १ , चा माल परत केला.
३१ संज्य नादार ा ्याने प्यातले प ास पसे फ त्याच्याकडन णमळाले.
९. रहर ं र ा े े ्ां ्ा तकात खालील ्वहारा ्ा ी करा.
१एणप्रल २ १ रोजीचे नावे णि क
बकेतील रोख ` , , ्कंध ` ५५, , इमारत ` १,५ , .
िको राम ` २ , ,
रणहम ` ३ , ,
१ एणप्रल २ १ रोजीचे जमा णि क
धनको ्व ना ` २ , ,
रोणहत ` ३ , ,
बक कजथि ` ५ , .
२ १
एणप्रल १ ` १,५ , णकंमतीच्या मालाची १ व्यापारी कसरीवर प्रिांत ड कंपनीकडन खरेदी केली.
४ अमीत िमाथिला ` , च्या मालाची उधार णव ी वजा १ व्यापारी कसरीवर केली.
२ GST. ने ` २, , णकंमतीच्या मालाची रोखीने खरेदी व रािी T ने णदली.
१२ ` , च्या मालाची आणदत्य र ्य ला २ GST णव ी केली.
१५ भाडे ` ५ आणि वेतन ` १ , णदले.
१ मालकाच्या घरभा ाचे ` १२, णदले.
२ आणदत्य र ्य कडन एणप्रल रोजी खरेदी केले ्या मालापकी १/२ माल २ न ्यावर २ GST ने णवकला.
२५ मजुरीचे ` १५, णदले.
२५ ` १, , चे उप्कर १२ GST ने खरेदी केले व र म .T.G.S ने णदली.
२ जुने उप्कर ` २ , चे ` १२, ला णवकले.
३ ` १ , णकंमतीचे भाग ` १५, ला णवकले व राणि धनादेिाने णमळाली.
१ . १ र ल १९ ा ी हर क ी ्ा तकात खालील ्वहार वा.
१ एणप्रल २ १
ह्त्् रोख ` ३५, , िको संगीता ` ४ , ,
बकेतील रोख ` २५, , वीरू ` ३ ,
उप्कर ` १,५ , , धनको गिेि ` १ ,
लपट प `१, , , गररमा `४ ,
बक कजथि ` ५ ,

88
एणप्रल १ १ व्यापारी कसरीवर ` २,५ , णकंमतीचा माल १ GST ने अज्यकमारकडन खरेदी केला, त्यापकी
अधदी र म तवरीत रोख णदली.
५ इंफोणसस कंपनीचे भाग ` ५ , चे खरेदी केले व त्याकररता ` ५ दलाली णदली.
` , णकंमतीच्या मालाची णम्टर राज ्यांना १ व्यापारी कसरीवर णव ी करण्यात आली तसेच १/३
र म ५ रोख कसरीवर णमळाली.
१२ मालकाच्या घराचे भाडे णदले ` , व ` ५, का्याथिल्य भाडे णदले.
१५ १ GST वर ` ६ , णकंमतीचा लपट प खरेदी केला व राणि धनादेिाने णदली.
२ वरील लपट पच्या वाहतूकीचा खचथि ` १, १ GST ने णदला.
२५ रामला कणमिन णदले ` २ , .
२६ टेणलफोनचे णदले ` १, .
२ मालकाच्या खाजगी बक खात्यातील ` ४ , र म व्यवसा्याच्या देना बकेतील खात्यात ह्तांतरीत केली.
३ धनादेिा ारे ` १,५ , णकंमतीचा माल १२ GST ने खरेदी केला व र म धनादेिा ारे णदली.
३ ` ३ , ची मोटार कार घेतली.
त ा
१.
१. एका मणह ्यातील तुमच्या कटंबातील व्यवहारांची रोजणकदथि त्यार करा.
२. णवणवध प्रकारची GST ची बीले गोळा करून दरांची तुलना करा.
३. लेखांकनासाठी लागिारे णवणवध प्रकारची कागदपत्रे गोळा करा.

jjj

89
 4 खातेवही ं ी् (Ledger)

अ ्ा क

खातदेत्वहीचा अ्थि व्ा ्ा आरि महत्त्व

खातदेत्वहीचा नमुना / सत्व प
रोजरकद त्व न / सहा ्क पुसतकात्व न खातदेत्वहीत खतात्विी ( ) करिदे
खातदेत्वहीतील खात्ाांचदे सांतुलन ( )
तदेरीज त्ार करिदे ( )

मता रव ा े
o रत्व ा् रोजरकदथित्व न खातदेत्वहीत नोंद क शकतो
o रत्व ा् रत्वरत्वध खात्ाांचदे सांतुलन करतो
o रत्व ा् तदेरीजप क त्ार क शकतो

ताव ा ( nt o uction)
लेखांकनाच्या प्रण ्येमध्ये व्यावसाण्यक व्यवहार त्यांच्या काल मानुसार( ) रोजणकददीत नोंदणवण्यात ्येतात.
्या सवथि व्यवसाण्यक व्यवहारांची नोंद जमाखचाथिच्या मूळ पु्तकात करण्यात ्येते. त्या जमाखचाथिच्या पु्तकांचे खालील गट ( )
पाडण्यात अाले आहेत.
लेखाकमाथिची तक
oo s of Accounts

रोजणकदथि/ सहा ्यक पु्तके मुळनोंदीचे / खातेवही ( )

प्रा्णमक नाेंदीचे पु्तक द ्यमनोंदीचे / अंणतम पु्तक

सवथि व्यावसाण्यक व्यवहाराच्या नोंदी ा रोजणकददीत होतात. ्याची आमहाला जािीव असली पाणहजे. जसे संपतती, दे्यता,
खचथि, उतप , रोख उधारी इ. संबंधीचे व्यवहार ठराणवक कालावधीनंतर णवणिष्ट बाबीवर णकती खचथि, उतप , रोख, उधारी इ. संबंधीेचे
व्यवहार ठरावीक कालावधीनंतर णवणिष्ट बाबीवर णकती खचथि ाला हे माहीत करू िकतो, णकंवा कोित्या व्य ीला, पषिाला
( ) णकती पसे देिे आहे. ्या सवथि प्र नांची उततरे रोजणकददीवरून सहज णमळ िकिार नाही.
रोजणकददीच्या ्या म्याथिदेवरून आमहाला खातेवहीची गरज भासते. खातेवहीला लेखांकनाचे मु ्यपु्तक ( )
असे महितात. एकाचवेळी रोजणकदथि व सहा ्यक पु्तकात व्यवहारांची नोंद करण्यात ्येते, दसरीकडे तेच व्यवहार खातेवहीत ््ानांतररत
करून संबंधीत खाते उघडले जाते.
.१ खातेवहीचा अ्थि व महत्व (Meaning an o tance of e ge )
अ्थि आर ्ा ्ा (Meaning an efinitions) :

90
 खातेवही हे लेखांकनाचे मु ्य पु्तक आहे. ्याला अंणतम नोंदीचे (F ) पु्तक असे देखील महितात. ्यात सवथि
खात्यांच्या माणहतीचा गोरवारा असतो. उदा. संपतती खाते, दे्यतेची खाती, भांडवल खाते, उतप ाचे खाते, खचाथिचे खाते इ.
लेजर हा ि द ल ी ा्ेतील e ge ्या ि दापासून बनला आहे. त्याचा अ्थि होतो. समाणवष्ट करिे
T खातेवही महिजे सवथि खात्यांची माणहती ्यात समाणवष्ट आहे. सवथि खाती ्याणठकािी एकत्र केली जातात, त्याला
खातेवही असे महितात.
१. एका णवणिष्ट कालावधीत व्यवसा्यात घडलेले व्यवहार हे व्य ीिी, संपततीिी, खचाथििी आणि उतप ािी संबंधीत
असतात आणि अिा व्यवहारांचा िुद्ध प्रभाव आणि पररिाम ्या पु्तकात म्याथिणदत आणि संणषिप्त ्व पात दिथिणवले
जाते अिा पु्तकाला खातेपु्तक णकंवा लेखापु्तक असे महितात. . ी. क. ल. ारं
२. लेखांकनाच्या परंपरागत पद्धतीनुसार खातेवही हे एक मोठे पु्तक आहे. ्या पु्तकाच्या प्रत्येक पानावर एक खाते
उखडलेले असते महिून खातेवही हे व्यवसा्याचे मु ्य आणि मह वाचा पुरावा असतो. तर लेखांकनाच्या आधुणनक
संक पनेनुसार वेगवेगळ्ा खात्यांची ्यादी एकत्र करून संगिकी्य खातेवही त्यार केली जाते. - थि र श री
३. व्यवसाण्यक सं््ेचे सवथि व्यवहार णकंवा इतर लेखांकन घटकांचे वगदीकरि संपूिथिररत्या णकंवा संणषिप्तपिे, ्या
पु्तकात समाणवष्ट केले जातात त्या पु्तकाला खातेवही णकंवा खाते पु्तक असे महितात. . ल. क हर
खातेवहीचे महत्व ( o tance of e ge )
१. खातेवही हे सवथि व्यवहारांच्या माणहतीचा गोरवारा आहे. जसे संपतती खाते, दे्यतेची खाते, उतप ाची खाते, खचाथिचे खाते.
इ.
२. पुरवठादारांना कोित्या कारिा्तव णकती र म देिे आहे, कोित्या ग्ाहकाकडन णकती र म घेिे आहे, ्याची णकमान खात्री
करून घेिे हा पु्तपालनाचा अंतीम उद्ेि आहे. खताविीच्या ्या प्रण ्येमध्ये िको आणध धनकोंच्या खात्यावरून सवथि
माणहती व पररिाम तवरीत उपल ध होतात.
३. तेरीजपत्रक त्यार करण्यासाठी खातेवहीची गरज असते.
४. णवणवध संपतती व दे्यतांचे आधारे, व्यवसा्याची आण्थिक स््ती सहज माणहत करून घेता ्येते.
५. खातेवहीतील णवणभ खात्याच्या आधारे उतप ाची णववरिे त्यार करिे िक्य असते.
६. णवणवध वाढत्या खचाथिवर णन्यंत्रि ठेवण्यासाठी खातेवहीचा उप्योग केला जातो.
. खातेवही त व्यवसा्याचा पररिाम दिथिणवला जातो, त्यावरून भणव ्यातील ्योजना, अनुमान इ. बाबत उप्योजना करता ्येतात.
खातेवहीचे व ( ontents of e ge )
खातेवही हे बंधपु्तक असून त्यामध्ये अनेक पानांचा समावेि असतो. खातेवहीतील प्रत्येक पानाला अनु मांक असतो.
प्रत्येक खात्याला ्वतंत्र पान असते. खाते वहीच्या पान मांकाला खताविी प ांक ( . .)) असे महितात. खाते हे दोन भागात
णवभागलेले असते. खात्याच्या डाव्या बाजूला नावे बाजू तर उजव्या बाजूला जमा बाजू असे महितात. असे दिथिणवण्यासाठी खात्याच्या
वरती डाव्याबाजूला संणषिप्त ्व पात (नावे) तर उजव्या बाजूला जमा णलणहतात.
प्रत्येक खातेवहीला अनु मणिका असते. अनु मणिका ही आद्ाषिरानुसार त्यार केली जाते. खातेवहीतील प्रत्येक खात्याला
जो प मांक णदलेला असतो तो प मांक अनु मणिकेमध्ये त्या संबंणधत खात्याच्या नावासमोर णलणहला जातो. त्यामुळे
खातेवहीतील असलेले खाते िोधण्यास मदत होते.
खातेवहीच्या दोनही बाजूला चार रकाने असतात ते खालीलप्रमािे
१) र ांक ( ate) : ्या रका ्यात व्यवहाराचा णदनांक णलणहण्यात ्येतो. वरथि, मणहना, व णदनांक ्पष्टपिे णलहावी.
) त शील रववर ( a ticula s) : स नोंद पद्धतीप्रमािे ्या रका ्यात जमा व नावे होिाऱ्या खात्यािी संबंणधत
णव द्ध नांव णलहावा, नावे बाजूच्या सुरवातीला चे खाते T तर जमा बाजूला ला असे णलहावे.
) र रक थि ा मांक ( .F.) : पंजी प ांक ( ) महिजे पान मांक रोजणकददीमध्ये संबंधीत व्यवहाराची नोंद
्या पानावर केलेली असते. त्या पानाचा मांक ्या रका ्यात णलणहण्यात ्येतो.
) रारश : नावे व जमा होिाऱ्या खात्याची र म ्या रका ्यात णलणहण्यात ्येते.

91
 . खातेवहीचा म ा ( eci en of e ge )
खातेवहीची रच ा ं ी मा े अ ते ती खालील मा े :
..च्या पु्तकात
चे खाते (खात्याचे नाव)
नावे जमा
णदनांक तपिील रो. राणि णदनांक तपिील रो. राणि(`)
पा. (`) पा

रववर व ा ार खाते ( eci en of t e tate ent fo of an Account )

णदनांक तपिील रो. नावे राणि जमा राणि णि क अद्ाषिरे िेरा
पा (`) (`) (`)

त हाला मारहत आहे का

संगिकी्य खाते कसे णदसते
आधुणनक लेखांकनाच्या पद्धतीत व्यवहारांच्या नोंदी करण्यासाठी णवणवध संगिक प्रिालीचा ( ) उप्योग करण्यात
्येतो.

92
 ion o ute e ai o an
ene al e ge
Accounts ecei a le
. . (`) (`)
/ /२ १ S G १ १ ,

ion o ute e ai o an
ene al e ge
Accounts ecei a le
. . (`) (`)
/ /२ १ S G १ ,५
२५/ /२ १ S G १ ६,५
३ / /२ १ S G १ १४,

. र रक थि रकवा हा ्क तकाव ख तवहीत खताव ी कर े ( osting of ent ies f o ou nal u -

si ia oo s to e ge )
व्यवहार जेवहा हाेतो तेवहा त्याची नोंद मुळनोंदीच्या णवणवध पु्तकात होते. मुळनोंदीच्या पु्तकावरून ्यो ्य माणहतीची नाेंद
खातेवहीत करण्यात ्येते. रोजणकदथि व इतर सहा ्यक पु्तकातील नोंदी खातेवहीत संबंणधत खात्यामध्ये ््ानांतरीत करण्याच्या ण ्येला
खताविी / प्रपंजी्यन करिे असे महितात.
नोंद करण्याची प्रण ्या
खातेवहीत व्यवहारांच्या नोंदी करण्यासाठी खालील पद्धतीचा अवलंब करावा.
१) सवथिप्र्म रोजणकददीतील नोंदीवरून खातेवही त्यार करावी.
२) ्यो ्य नावाने खातेवहीत आव ्यक खाते उघडावे.
३) खातेवहीत खात्याच्या सुरवातीला णि क अस ्यास प्र्म ती णलहावी. जसे .णि क खाली आिली णकंवा
.णि क पुढे नेली.
४) खातेवहीत व्यवहाराची नोंद करतांना सवथिप्र्म व्यवहाराची तारीख णदनांकाच्या रका ्यात णलहावी.
५) रोजणकदथि नोंदीमध्ये जे खाते नावे होत असेल, खातेवहीत खताविी करतांना त्या खात्याच्या नावे बाजूवर तपणिलाच्या
रका ्यात त्या णवणिष्ट नोंदीकररता जे खाते जमा करण्यात आले असेल त्या खात्याचे नाव णलहावे. तसेच रोजणकददीमध्ये
जे खाते नावे करण्यात आले त्या खात्याचे नांव णलहावे.
खालील उदाहरिाच्या मदतीने व्यवहार खातेवहीत कसा नोंदणवता ्ये ल ्याचा अ ्यास करता ्ये ल
उ ाहर १
१) १ जानेवरी २ १ सु वातीला रोख णि क ` १५,
२) ५ जानेवारी २ १ राजने व्यवसा्यात गुंतविूक केली. ` १ , ्या व्यवहाराची रोजणकददीत नोंद.

93
्या व्यवहाराची रोजणकददीत नोंद
२ १ रोकड खाते .नावे १५,
जाने ५ राजच्या भांडवल खात्याला १ ,

नावे रोख खाते जमा
णदनांक तपिील रो. राणि (`) णदनांक तपिील रो. जमा राणि
पा. पा. (`)
२ १
जाने १ णि क पुढे आिली १५,
जाने ५ राजचे भांडवल खाते १ ,

नावे राजचे भांडवल खाते जमा
णदनांक तपिील रो. राणि (`) णदनांक तपिील रो. जमा राणि
पा. पा. (`)
२ १ रोकड खाते १ ,
जाने ५
उ ाहर -
ं् ीची खताव ी
भाडे णदले ` ३,
पगार णदला ` ५,
ं् र रक थि :
णदनांक तपिील रो. नावे राणि (`) जमा राणि
पा. (`)
भाडे खाते............नावे - ३,
पगार खातेे...........नावे - ५,
रोकड खात्याला ,
(भाडे व पगार णद ्याबद्ल)

रोजणकददीत भाडे खाते आणि पगार णव द्ध रकमेच्या एकि रकमेने नावे करण्यात आले. रोकड खाते ` , ने जमा
करण्यात आले. दोन णवणभ खचथि खाते जमा बाजूला णलणहण्यात आले. ्याची एकि बेरीज ` , आहे.
्या नोंदीत तीन खाती समाणवष्ट आहेत. महिून तीन खाती उघडावे लागतील.
नावे भाडे खाते जमा
णदनांक तपिील रो. राणि (`) णदनांक तपिील रो. जमा राणि
पा. पा. (`)
२ १ रोकड खाते ३,
जाने १

94
नावे पगार खाते जमा
णदनांक तपिील रो. राणि (`) णदनांक तपिील रो. जमा राणि
पा. पा. (`)
२ १ रोकड खाते ५,
जाने १

नावे रोकड खाते जमा

णदनांक तपिील रो. राणि (`) णदनांक तपिील रो. जमा राणि
पा. पा. (`)
२ १
जाने १ भाडे खाते ३,
जाने १ पगार खाते ५,
उ ाहर
शी बं ं ीत ं् ीची खताव ी ( osting of co ine ent ies elate to )
S ` ४ , च्या व्तू खरेदी करण्यात आली असून िोधन चेक ारे करण्यात आले.
रोजणकददीत पान . ५ वर रोजणकदथि नोंद
प्राप्तकर SGST २.५ प्राप्तकर GST २.५ प्राप्तकर GST ५
र रक थि ( ा ं. )
ावे मा
र ांक त शील खा. ा.
रारश (`) रारश (`)
२ १
जाने ३१ खरेदी खाते नावे १ १ ४ ,
प्राप्त कर SGST खाते नावे १५ १,
प्राप्त कर GST खाते नावे १६ १,
बक खात्याला १ ४२,
(५ GST सह माल खरेदी केला व चेक णद ्याबद्ल )

ावे खरे ी खाते (खताव ी ा ं. ११) मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १
जाने ३१ बक खाते ५ ४ ,

ावे ा खाते (खताव ी ा ं. १ ) मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ बक खाते ५ १,
जाने ३१

95
 ावे ा Account (खताव ी ा ं. १ ) मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १
जाने ३१ बक खाते ५ १,

ावे बक खाते ( an Account) (खताव ी ा ं. १ ) मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ खरेदी खाते ५ ४ ,
जाने. ३१ प्राप्त SGST खाते ५ १,
प्राप्त GST खाते ५ १,

त ा ा मा त े ा
व्तू व सेवा णवणवध प्रकारच्या असतात. त्याप्रमािे त्यावर व्तू व सेवाकराची आकारिी केली जाते.
करदे्यता (T ) ही रा ्याच्या खरेदी णव ी वर आकारली जाते. सध्या तीन प्रकारचा GST लागू आहे.
१) SGST रा ्य व्तू व सेवाकर (S G S T )
२) GST क ी्य व्तू व सेवाकर ( G S T )
३) GST सरकारच्या धोरिानुसार णवणवध ( GST).
िासनाच्या धोरिानुसार व्तू व सेवा कराचे दर बदलते असू िकतात.

हा ्क लेखा तकाव खताव ी

१) र क वहीव खताव ी
रोख व बक हे ्वतंत्र रकाने, रोकड खाते व बक रका ्याची सेवा देतात. तेवहा खताविी करताना रोकड खाते व बक खाते
उघडण्याची गरज नसते. रोख पु्तक हे रोजणकदथिही आहे, तसेच खातेवहीही आहे. जेवहा रोकड पु्तकाच्या नावे बाजूला नोंद हाेते
त्याच वेळेला व्य ीक खाते, वा्तणवक खाते, नामधारी खाते जमा होते. त्याचबरोबर जेवहा रोकड पु्तकाच्या जमा बाजूला नोंदी
होतात, त्याच नोंदी खातेवहीत नावे बाजूला नोंदणवतात .

ल र ख तकाव खताव ी
मु ्य रोखपालाने लघुरोखपालास काही र म ह्तांतरीत के ्यास
लघुरोख पु्तक खाते .......................................................नावे.
रोकड / बक खात्याला
प्राप्त ाले ्या राणितून लघुरोखपाल णवणभ प्रकारच्या णकरकोळ खचथि करतो. अिा णवणवध खचाथिच्या रोजणकददीत नोंदी करून
ठेवतो.
णवणवध/ प्रत्येक खचथि खाते ................................................नावे
लघु रोख खात्याला
अिा णवणवध खचाथिची नाेंद रोजणकददीत लगेच करण्यात ्ये ल.
प्रवास आणि वाहतुक खचथि खाते ...........................................नावे.

96
 टपाल खचथि खाते .........................................................नावे.
पा व लेखनसामुग्ी खाते .................................................नावे.
णवणवध खचथि खाते ..........................................................नावे.
लघुरोख खात्याला
खताविी करतांना अिी णवणवध / प्रत्येक खचथि खात्याला नोंद हो ल, तिीच नोंद लघुरोख खात्याला हो ल.
उ ाहर
खरे ी तकातील ीची खताव ी कर े
एका मणह ्याच्या खरेदी पु्तकाची बेरीज ही खरेदी खात्याच्या नावे बाजूला दाखवावी आणि पुरवठादारांच्या खात्याच्या जमा बाजूला
दाखवावी.
खरे ी तक
आवक बी क खा.
र ांक रव ा ारांचे ाव रारश (`)
. ा.
२ १
णडस ५ मु ा ्टोअसथि १५,
णडस २१ आकाि कंपनी णल. १२,
एकि २ ,

ावे खरे ी खाते मा

र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश (`)
ा. (`) ा
२ १
णडस ३१ णवणवध पुरवठादारांचे खाते २ ,
(खरेदी पु्तकावरून)

ावे म ा अ थिचे खाते मा
र ांक त शील र. रारश (`) र ांक त शील र. रारश (`)
ा. ा.
२ १
णडस५ खरेदी खाते १५,

ावे आकाश क ी खाते मा

र ांक त शील र. रारश (`) र ांक त शील र. रारश (`)
ा. ा.
२ १
णडस २१ खरेदी खाते १२,

97
उ ाहर
रव तकातील ीची खताव ी ( osting of ent ies in ales oo )
एका मणह ्यातील पु्तकाची ही णव ी खात्याच्या जमा बाजूला दाखवावी तर प्रत्येक ग्ाहकाच्या खात्याच्या नावे बाजूला (
) त्याचा पररिाम दिथिवावा.
रव तक
ावक रब क र.
र ांक ाहकाचे ाव रारश (`)
ा
२ १
णडस. १ नर २२,
णडस. २२ देवे १ ,
एकूि ४ ,
ावे रव खाते मा
र ांक त शील र. रारश (`) र ांक त शील र. रारश (`)
ा. ा.
२ १ णवणवध ग्ाहकांचे खाते ४ ,
णडसबर ३१ (णव ी पु्तकावरून )
ावे र चे खाते मा
र ांक त शील र. रारश (`) र ांक त शील र. रारश (`)
ा. ा.
२ १
णडसबर णव ी खाते २२,
ावे ेव चे खाते मा
र ांक त शील र. रारश (`) र ांक त शील र. रारश (`)
ा. ा.
२ १
णडस २२ णव ी खाते. १ ,
उ ाहर
खरे ी रत तकातील ची खताव ी
खरेदीच्या पु्तकाची बेरीज ही खरेदी परत खात्याच्या जमा बाजूला णलहावी, तर प्रत्येक पुरवठादाराचे खाते हे नावे करण्यात
्यावे.
खरे ी रत तक
र ांक त शील ावे र . ा. रारश (`)
२ १
णडस मु ा ्टोअसथि २,२
एकि २,२

98
 ावे खरे ी रत खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ णवणवध खाती २,२
णडस ३१ (ख. परत पु्तकावरून)

ावे म ा अ थिचे खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १
णडस खरेदी परत खाते २,२

उ ाहर
रव रत तकातील ाें ीची खताव ी
मणह ्यातील णव ी परत पु्तकाची बेरीज णव ी परत खात्याच्या नावे बाजूला दाखवावी, तर त्याचा दसरा पररिाम प्रत्येक ग्ाहकाच्या
खात्याच्या नावे बाजूला करण्यात ्यावा. .
रव रत तक

र ांक ाहकांचे खाते मा खा. ा रारश(`)

२ १
णडस २४ देव
एकि

ावे रव रत खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ णवणवध खाती
णडस ३१ (णव ी परत पु्तकावरून )

ावे ेव चे खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १
णडस २४ णव ी परत खाते
म र रक तील ीची खताव ी
मुळरोजणकददीतील नोंदी ह्या खातेवहीत संबंधीत खात्याला दिथिणवण्यात ्ये ल.
खातेवहीतील खात्ांचे ंतल
खातेवहीतील खात्यांच्या दो ही बाजूंच्या बेरजा समान करण्याच्या ण ्येला खाते संतुलन असे महितात. मोठी बाजू व लहान बाजू
्यातील फरक िोधून काढला जातो. आणि तो फरक लहान बाजुला णल न दो ही बाजूच्या बेरजा समान के ्या जातात.
खात्यांच्या णिलका काढण्याची पद्धत

99
 १) नावे व जमा दो ही बाजूची बेरीज करा.
२) दो ही बाजूतील फरक िोधून काढा.
३) िेवटी नावे बाजूची बेरीज, जमा बाजूच्या बेरजेपेषिा जा्त अस ्यास, फरकाची र म खात्याच्या जमा बाजूला
तपिीलाच्या रका ्यात णि क खाली नेली ( / ) असे णल न राणिच्या रका ्यात फरकाची र म
णलहावी.
४) त्याचप्रमािे नावे बाजूच्या बेरजेपेषिा जमा बाजूची बेरीज जा्त अस ्यास ्येिारा फरक नावे बाजूला तपिीलच्या
रका ्यात णि क खाली नेली ( T / ) असे णल न रािीच्या रका ्यात फरकाची र म णलहावी.
५) पुढील कालावधीच्या प्रारंभी खातेवहीतील णवणवध खात्याच्या िेवटच्या .णिलका, प्रारंभीच्या णिलका महिून
दाखणवण्यात ्येतात. खातेवहीतील नावे बाजूची िेवटची णि क ही खात्याच्या सुरवातीला जमा बाजूला णि क पुढे
आिली. ( / ) अिा नावाने दाखणवण्यात ्येते.
६) खात्याच्या जमा बाजूवरील िेवटची णि क ही खात्याच्या सुरवातीला नावे बाजूला णि क पुढे आिली
(T / ) असे णल न दाखणवण्यात ्यते.
त हाला हे मारहत आहे का
जर खात्याच्या नावे बाजूची बेरीज जमा बाजूच्या बेरजेपेषिा जा्त अस ्यास
खात्यावर नावे णि क ( ) असे महितात. त्याचप्रमािे

. रवरव खात्ां ्ा रशलका का े

१. व्य ीक खाते
२. वा्तणवक खाते
३. नामधारी खाते
व् ीक खात्ाची रश क का े
्या खात्यावर नावे णि क, जमा णि क णकंवा कोितीही णि क णदसिार नाही. ्या खात्याची नावे णि क िको ( )
तर जमा णि क धनको ( ) दिथिणवते पुढील लेखांकन वराथित ्या खात्यांच्या णिलका पुढे ने ्या जातात.
अ) ावे रश क : जमा बाजूच्या बेरजेपेषिा, नावे बाजूची जा्त अस ्यास, ती नावे णि क दिथिणवते.
उ ाहर
२ १
फे ु १ राघवला माल णवकला ` ६, .
३ राघवकडन रोख णमळाले ` ५,४ त्याला कसर णदली `६ .
१ राघवला माल पाठणवला ` १४, .
२ राघवकडन रोख णमळाले ` ६, .
र रक थि
खा. ावे रारश
र ांक त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
फे ु १ राघवचे खाते नावे ६,
णव ी खात्याला ६,
(राघवला माल णवक ्याबद्ल)

100
 ३ रोकड खाते नावे ५,४
कसर खाते नावे ६
राघवच्या खात्याला ६,
(राघवकडन रोख णमळाले व त्याला कसर णद ्याबद्ल)
१ राघवचे खाते नावे १४,
णव ी खात्याला १४,
(राघवला माल णवक ्याबद्ल)
२ रोकड खाते नावे ६,
राघवच्या खात्याला ६,
(राघवकडन रोख णमळा ्याबद्ल)

ावे रा वचे खाते मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
फे ु १ णव ी खाते ६, फे ु ३ रोकड खाते ५,४
१ णव ी खाते १४, ३ कसर खाते ६
२ रोकड खाते ६,
२ णि/खा.ने ,
२ , २ ,
माचथि १ णि/ खा. आ ,
र क्थि : राघवच्या खात्याची नावे बाकी आहे महिून तो व्यवसा्याचा िको आहे.
ब) मा रशलका : नावे बाजूच्या बेरजेपेषिा, जमा बाजूची, बेरीज जा्त असते. तेवहा खात्यावर जमाबाकी आहे असे महितात .
उ ाहर ९
२ १
जाने. १ अनुपमकडन माल आिला ` , .
१ अनुपमला माल परत केला ` .
२ अनुपमला रोख णदले ` , .
उततर : र रक थि
खा. ावे रारश
र ांक त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
जाने १ खरेदी खाते नावे ,
अनुपमच्या खात्याला ,
(अनुपमकडन माल आि ्याबद्ल)

101
 १ अनुपमचे खाते नावे
खरेदीपरत खात्यात
(व्तू परत के ्याबद्ल)
२ अनुपमचे खाते नावे ,
रोकड खात्याला ,
(अनुपमाला रोख णद ्याबद्ल)
क १ १

अ म ्ा खात्ावर वरील ीची खताव ी

ावे अ मचे खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
जाने १ खरेदी परत खाते जाने १ खरेदी खाते ,
२ रोकड खाते ,
३१ णि /खा/ने ३
, ,
फे ु १ णि/खा/आिली ३

र कशथि: अनुपमच्या खात्याची णि क जमाबाकी दिथिणवते महिजे तो अापला धनको आहे. दसऱ्या ि दात व्य ीक खात्याची
जमाबाकी महिजे त्याला र म देिे आहे.
उ ाहर १
अभा व नभा ्यांच्यात ाले ्या खालील व्यवहारांच्या आधारे अभाच्या पु्तकात नभाचे खाते आणि नभाच्या पु्तकात अभाचे
खाते त्यार करा.
२ १
स ट. १ अभाला, नभाचे देिे आहे ` २२, .
३ नभाला, अभाकडन रोख णमळाले ` १६,
अभाने, नभाकडन माल आिला ` ५, .
२ अभाने, नभाला रोख णदले ` ६, णतच्याकडन ५ कसर णमळाली.
२५ नभाला, अभाकडन व्तू परत णमळा ्या ` ५५ .
३ अभाने ` १,५ नभाला णदले.

102
 ा ्ा तकात
ावे अ ाचे खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
स ट १ णि/खा/आ २२, स ट ३ रोकड खाते १६,
स ट णव ी खाते ५, २ रोकड खाते ५,
२ कसर खाते ३
२५ णव ी परत खाते ५५
३ रोकड खाते १,५
३ णि/खा.नेली २, ५
२ , २ ,
२ १
कटो १ णि/खा/ अािली २, ५

अ ा ्ा तकात
ावे ाचे खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
स ट ३ रोकड खाते १६, स टे १ णि/खा/आ. २२,
२ रोकड खाते ५, खरेदी खाते ५,
२ कसर खाते ३
२५ णव ी परत खाते ५५
३ रोकड खाते १,५
३ णि/खा/ नेली २, ५

२ , २ ,
२ १
कटो णि/खा/आ २, ५
१
र क्थि : नभाच्या पु्तकात, अभाच्या खात्याची नावे बाकी आहे. महिून ती िको आहे. अभाच्या पु्तकात, नभाच्या खात्याची
जमाबाकी महिजे ती धनको आहे.
वा तरवक खात्ांचे ंतल
संपतती व मालमततेिी संबंधीत खात्यांना वा्तणवक खाती असे महितात. उदा. रोकड खाते, फणनथिचर खाते, वा्तणवक खात्यांची
नावे बाकी असते.

103
उ ाहर ११
खालील व्यवहारांच्या णकदथिनोंदी करा व फ रोकड खाते णल न दाखवा
२ १
माचथि. १ रोकड बाकी ` १ , .
६ माल आिला ` २,५ .
सुधीर कडन रोख णमळाले ` ३, .
१ माधुरीला रोख णदले ` २, .
१२ रोख णव ी ` , .
२ भाडे णदले ` ३,५ .
उततर : र रक थि
खा. ावे रारश
र ांक त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
माचथि ६ खरेदी खाते नावे २,५
रोकड खात्याला २,५
(माल खरेदी के ्याबद्ल)
रोकड खाते नावे ३,
सुधीरचे खाते ३,
(सुधीरकडन रोख णमळा ्याबद्ल)
१ माधुरीचे खाते नावे २,
रोकड खात्याला २,
(माधुरीला रोख णद ्याबद्ल)
१२ रोकड खाते नावे ,
णव ी खात्याला ,
(मालाची रोख णव ी ा ्याबद्ल)
२ भाडे खाते नावे ३,५
रोकड खात्याला ३,५
(भाडे णद ्याबद्ल)
क १ १
वरील किर्दनोंरीची फक्त रोिड खात्ात खतावणी राखकवली आहे.
ावे र क खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि १ णि/खा/ आिली १ , माचथि ६ खरेदी खाते २,५
सुधीरचे खाते ३, १ माधुरीचे खाते २,
१२ णव ी खाते , २ भाडे खाते ३,५
३ १ णि/खा/ नेली १२,
२ , २ ,
एणप्रल १ णि/खा/ आिली १२,

104
र क्थि : रोकड खाते नावे बाकी दिथिणवते. रोकड खात्याची नेहमी नावे बाकी असते. कारि कोिीही णि क असले ्या रकमेपेषिा
जा्त िोधन करू िकत नाही.
ाम ारी खात्ांचे ंतल
खचथि, उतप , हाणन व लाभ इ. च्या खात्यांना नामधारी खाते असे महितात. ्या खात्यांची नावे व जमा णि क
असते. आण्थिक वराथिच्या िेवटी नामधारी खात्यांच्या णिलका व्यापारी णकंवा नफा तोटा खात्याला ््ानांतररत करतात.
उ ाहर १
२ १
फे ु १ पगार खाते (नावे बाकी) ` ३ ,
५ पगाराबद्ल चेक णदला ` ५, .
माचथि ५ पगाराबद्ल णदले ` ३, .
त्ेक व् १ माचथिला खाते बं ह ते.
ावे ार खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
फे ु १ णि/खा/ आिली ३ , फे ु २ णि/खा/ नेली ३५,
५ बक खाते ५,
३५, ३५,
माचथि १ णि/खा/आ ३५, माचथि ३ १ नफा तोटा खाते ३ ,
५ रोकड खाते ३,
३ , ३ ,

कती १
साहील लाकडी उप्कर बनवतो. तो स नोंद पद्धतीने त्याची पु्तके ठेवतो. १ जाने २ १ रोजी त्याच्या रोकड खात्यावर
`५ , ची .णि क होती. जानेवारी २ १ रोजी त्याने डेकोर माटथि कडन ` ६, ची उप्करची क ी सामग्ी खरेदी
केली. १ २ १ रोजी त्याने अणवनािला एक खुचदी ` , ला णवकली.
१२ १ २ १ रोख खरेदी ` ४,५ १५ १ २ १ रोजी एक ्टडी टेबल ` २,५ ला णवकले. २ १ २ १ ला
डेकोर माटथिला ` ४,२ णदले. २४.१.२ १ ला अणवनाि टेडसथिकडन ` , णमळाले. २ १ २ १ ला साफसफा खचथि
केला ` .
१ २ २ १ रोजी डेकोर माटथिला पुिथि लेखा िोधना्थि ` १,५ िोधन करण्यात आले. २ २ १ रोजी अणवनाि
टेडसथिकडन पूिथि लेखा िोधिा्थि ` १ णमळाले. १५ २ २ १ रोजी पगाराबद्ल णदले ` . २५ २ २ १ रोजी
भा ाबद्ल णदले `
वरील माणहतीच्या आधारे खालील प्र नांची उततरे द्ा.
१. ३१ १ २ १ व २ २ २ १ रोजी रोकड खात्याची णि क णकती होती
२. ३१ १ २ १ रोजी कोि िको होते णकती रकमेसाठी
३. २ २ १ १ रोजी कोि धनको होते णकती रकमेसाठी
४. २ .२.२ १ रोजी िको अाणि धनको कोि आहेत.

105
 कती
तुमचे णकंवा तुमच्या पालकांचे बकेत खाते आहे. आपि बकेिी केले ्या व्यवहारांचे सवथि तपिील बकेच्या पासबुकात णदलेले
असतात. हे पु्तक नाही पि ग्ाहकाचे बकेत खाते अस ्याची ग्ाहक पुस्तका असते. हे एक णवणिष्ट नमु ्यात ापलेले संगिकी्य
खाते असते. बकेच्या पासबुकात ाले ्या नोंदी वाचण्याचा प्र्यतन करा आणि त्याची खाते नोंदी ळखा. उदा. बकेत जमा ालेले
धनादेि बकेतून काढलेली र म, पासबुकाच्या नोंदीतील णववरिा संबंधीचा तपिील सणव्तर वाचून पासबुकात णलणहले ्या व नोंद
ालेले १ व्यवहार णल न दाखवा.

कती
णगरीि हा अनुभव नसलेला लेखापाल आहे. त्याने एक अपूिथि खाते णलणहले आहे. खातेवहीतील ते खाते तपासा. आणि
णग
सुटले ्या रािी िोधून काढण्यास मदत करा. व खालील प्र नांची उततरे द्ा.
मर ् ्ा तकात
ावे महेश चे खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि १ णि/खा. आिली ६४, माचथि ६ णव ी परत खाते
३ णव ी खाते ६ , खरेदी खाते ,
१ १ रोकड खाते ५, खरेदी खाते
१६ ३ ,
२४ णव ी खाते ३ १, २२रोकड खाते २४,
२५ खरेदी परत खाते २२कसर खाते ३,
बक खाते ५,
३ कसर खाते

१,६२, १,६२,

३ माचथिला ्या व्तू महेिला णवक ्या त्यापकी १ व्तू / माल त्याने ६ माचथिला परत के ्या.
१) ६ माचथि आणि २५ माचथिला खताविी केलेला व्यवहार णल न दाखवा.
२) २२ माचथि व ३१ माचथि ला खताविी केले ्या व्यवहाराची रोजणकदथि नोंद करून दाखवा.
३) ३१ माचथिला महेि िको आहे की धनको ते सांगा

. तेरी क त्ार कर े
तेरी
तेरीज महिजे णवणिष्ट तारखेस व्यापाऱ्याच्या खातेवहीतील सवथि खात्यांची नावे व जमा णिलकांची सुची दिथिणविारे सारांि हो्य.
साधारिपिे ते लेखांकन वराथिखेरीस त्यार केले जाते. ते माणसक, त्रमाणसक अ्वा सहामाही / अधथिवारदीक कालावधी णकंवा
व्यवसा्याच्या गरजेनुसार त्यार केली जाते.

106
तेर ेचे कार :
( १) ब तेरी : सध्या ्या पद्धतीचा वापर करीत नाही. कारि ्यावरून प्रत्येक खात्याची
णि क / ्पष्ट होत नाही. ्या प्रकारांमध्ये नावे खात्याची राणि नावे बाजूलाच णलणहली जाते व जमा खात्याची राणि जमा
बाजूला णलणहली जाते.
( ) श तेरी : तेरीज त्यार करण्याच्या ्या पद्धतीत खातेवहीतील खात्यांच्या केवळ णिलका त्यांच्या नावाने दाखणवण्यात
्येतात. जर खात्याची जमा णि क ्येत असेल तर तेरजेच्या जमा रािीच्या रका ्यात णलणहली जा ल व खात्याची नावे
णि क ्येत अस ्यास नावे राणिच्या रका ्यात णलणहली जा ल. तेरीज त्यार करण्यासाठी जा्त करून हीच पद्धत वापरली
जाते.

तेरी त्ार कर ्ा ्ा ती :
तेरीज त्यार करण्याच्या दोन पद्धती आहेत.
( १) रोजणकदथि प्रारूप (उभी) तेरीज T
(२) खातेवही प्रा प (T) तेरीज T
र रक थि ा तेर ेचा म ा
..र ीची तेरी (उ ा)
र. ावे रारश
र ांक खात्ांची ावे मा रारश (`)
ा. (`)

खातेवही ा तेर ेचा म ा

..र ीची तेरी - (आ वा)
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)

तेर ेची उ ् र ता :
१) खातेवहीतील णवणवध खात्यांच्या णिलका दाखणविे.
२) जमाखचाथिच्या पु्तकाची अंकगणिती्य अचुकता णसद्ध करिे.
३) व्यवसा्याची अंतीम खाती त्यार करण्यास मदत करिे.
उ ाहर १
खालील व्यवहार रोजणकददीत नोंदवा. आव ्यक खाती उघडा, खाते संतुलन करा, आणि ३१ माचथि २ १ रोजीची तेरीज त्यार करा.
२ १
माचथि १ णवराट ने खालील संपतती आिून व्यवसा्याला सु वात केली
रोख ` ५ , ,
बक फ इंणड्यामध्ये रोख ` , ,
फणनथिचर ` १ , .
107
 ३ १ व्यापारी कसर व ५ रोख कसरीवर रोहीतकडन माल खरेदी केला ` १ ,
५ व्यापारी कसरीवर सुनीलला माल णवकला. ` ५,
१ बक फ इंणड्यामध्ये जमा केले ` ५, .
१२ वमाथिकडन उधार फणनथिचरची खरेदी ` २ , .
१५ नेटबक गच्या माध्यमाने वमाथिला िोधन केले ` , .
१ पा णबलाचे िोधन ` २ .
२ कणमिन णमळाले ` २ .
२५ बकेतून T ने काढले ` १,
२ वमाथिला पूिथि लेखा िोधना्थि णदले ` ११,५
३ जाणहरातीबद्ल णदले ` ५

उततर : रवरा ्ा तकात

र. ावे रारश
र ांक त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
माचथि १ रोकड खाते नावे ५ ,
बक फ इंणड्या खाते नावे ,
उप्कर खाते नावे १ ,
णवराटच्या भांडवल खात्याला ६ ,
(वरील संपतती आिून व्यवसा्याला प्रारंभ के ्याबद्ल)
३ खरेदीखाते नावे ,
रोहीतच्या खात्यात ,
(१ कसरीवर रोहीतकडन माल खरेदी के ्याबद्ल)
सुनीलचे खाते नावे ४, ५
णव ी खात्याला ४, ५
(५ कसरीवर सुनीलला व्तूची णव ी के ्याबद्ल)
१ बक फ इंणड्या खाते नावे ५,
रोकड खात्यातून ५,
(बकेत रोख जमा के ्याबद्ल )
१२ उप्कर खाते नावे २ ,
वमाथिच्या खात्याला २ ,
(वमाथिकडन उप्कर खरेदी के ्याबद्ल)
१५ वमाथिचे खाते नावे ,
बक खात्याला ,
(वमाथिला धनादेि णद ्याबद्ल)
१ पा खचथि खाते नावे २
रोकड खात्याला २
( पा खचथि के ्याबद्ल)

108
 २ रोकड खाते नावे २
कणमिन खात्याला २
(कणमिन णमळा ्याबद्ल )
२५ रोकड खाते नावे १,
बक फ इंणड्या खात्याला १,
(एटीएम च्या माध्यमातून बकेतून पसे काढ ्याबद्ल)
२ वमाथिचे खाते नावे १२,
रोकड खात्याला ११,५
कसर खात्याला ५
(वमाथिला पूिथिलेखा िोधना्थि णद ्याबद्ल)
३ जाणहरात खचथि खाते नावे ५
रोकड खात्याला ५
(जाणहरात खचथि के ्याबद्ल)
क १ १

रवरा ची खातेवही
ावे रवरा चे ां वल खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि ३ १ णि/खा/ नेली ६ , माचथि १ रोकड खाते ५ ,
१ बक फ इंणड्या ,
फणनथिचर खाते
१ १ ,
६ , ६ ,
एणप्रल १ णि/ खा./ आ ६ ,

ावे र क खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि १ भांडवल खाते ५ , माचथि १ बक फ इंणड्या खाते ५,
२ कणमिन खाते २ १ पा खचथि खाते २
२५ बक आफ इंणड्या खाते १, २ वमाथिचे खाते ११,५
३ जाणहरात खचथि ५
३ १ णि/खा/ नेली ३४,
५१,२ ५ १,२
एणप्रल १ णि/खा/ आ ३४,

109
ावे बक ंर ्ा खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि १ भांडवल खाते , माचथि
१ रोकड खाते ५, १५ वमाथिचे खाते ,
२५ रोकड खाते १,
३१ णि/खा/ नेली ३,
१२, १२,
एणप्रल १ णि/खा/ आ/ ३,

ावे र थिचर खाते मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि १ भांडवल खाते १ , माचथि ३ १ णि/खा/नेली ३ ,
१ वमाथिचे खाते २ ,
३ , ३ ,
एणप्रल १ णि/खा/ आनली ३ ,

ावे खरे ी खाते मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि ३ रोणहतचे खाते , माचथि ३ १ णि/खा/ नेली ,
, ,
एणप्रल १ णि/खा/ आनली ,

ावे र रहतचे खाते मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि ३ १ णि/खा/ ने ली , माचथि ३ खरेदी खाते ,
, ,
एणप्रल १ णि/खा/आ ,

110
ावे ीलचे खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि णव ी खाते ४, ५ माचथि ३१ णि/खा/नेली ४, ५
४, ५ ४, ५
एणप्रल १ णि/खा/ आ. ४, ५

ावे रव खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि ३१ णि/खा/ नेली ४, ५ माचथि ३१ सुनीलचे खाते ४, ५
४, ५ ४, ५
एणप्रल १ णि/खा/आ ४, ५

ावे वमाथिचे खाते मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि १५ बक फ इंणड्या , माचथि १ फणनथिचर खाते २ ,
२ रोकड खाते १ १,५
२ कसर खाते ५
२ , २ ,

ावे ा खचथि खाते मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि १ रोकड खाते २ माचथि ३१ णि/ खा/ ने २
२ २
एणप्रल १ णि/खा/ आ २
ावे करमश खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि ३१ णि/खा/ने २ माचथि ३१ रोकड खाते २
२ २
एणप्रल १ णि/खा/आ/ २

111
 ावे क र खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि ३ १ णि/खा/नेली ५ माचथि ३ वमाथिचे खाते ५
१
५ ५
एणप्रल १ णि/खा/ आ ५

ावे ारहरात खाते मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
माचथि ३ रोकड खाते ५ माचथि ३ णि/खा/ नेली ५
१
५ ५
एणप्रल १ णि/खा/ आ/ ५

रवरा ची १ माचथि १९ र ीची तेरी

ावे रशलका रारश (`) मा रशलका रारश (`)
रोकड खाते ३४, णवराटचे भांडवल खाते ६ ,
बक आफ इंणड्या खाते ३, रोहीतचे खाते ,
फणनथिचर खाते ३ , णव ी खाते ४, ५
खरेदी खाते , कणमिन खाते २
सुनीलचे खाते ४, ५ कसर खाते ५
पा खचथि खाते २
जाणहरात खाते ५
१,४५ १,४५
उ ाहर १
१ जानेवरी २ १ रोजी करिच्या खातेवहीत खालील णिलका णदसून आ ्या.
ावे रशलका रारश (`) मा रशलका रारश (`)
रोकड खाते ६ , करिचे भांडवल खाते २, ,
खरेदी खाते , णव ी खाते ४ ,
बक फ महाराष्टचे खाते १, ,
जाने ५ रीकडन माल आिला ` १ , .
१ बकेतून का्याथिल्याकररता काढले ` २ , व खाजगी उप्योगाकररता ` ६,
112
 १ रीला माल परत केला २, .
१ रोख खरेदी ` १४, .
२२ रोख णव ी ` २ , .
२६ बकेत जमा केले ` १६, .
२ बकेने व्याज जमा केले ` ,
उततर :
कर ची र रक थि
खा. ावे रारश
र ांक त शील मा रारश (`)
ा. (`)
२ १
जाने १ खरेदी खाते नावे १ ,
रीच्या खात्याला १ ,
( रीकडन माल खरेदी के ्याबद्ल)
१ रोकड खाते नावे २ ,
उचल खाते नावे ६,
बक फ महाराष्ट खाते २६,
(का्याथिल्यीन व खाजगी उप्योगासाठी बकेतून काढ ्याबद्ल)

१ रीचे खाते नावे २,

खरेदीपरत खात्यात २,
( रीला माल परत के ्याबद्ल)
१ खरेदी खाते नावे १४,
रोकड खात्याला १४,
(मालाची रोख खरेदी के ्याबद्ल)
२२ रोकड खाते नावे २ ,
णव ी खात्याला २ ,
(मालाची रोख णव ी के ्याबद्ल)
२६ बक फ महाराष्ट खाते नावे १६,
रोकड खात्याला १६,
(बकेत जमा के ्याबद्ल)
२ बक फ महाराष्ट खाते नावे ,
व्याज खात्याला ,
(बकेने व्याज जमा के ्याबद्ल)
क ९ ९

113
कर ची खातेवही :
ावे खरे ी खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
जाने. १ णि/खा/आ , जाने. ३१ णि/खा/नेली १, ४,
५ रीचे खाते १ ,
१ रोकड खाते १४,
१, ४, १, ४,
फे ु १ णि/खा/आ १, ४,

ावे ्ीचे खाते मा

र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
जाने. जाने ५ खरेदी खाते १ ,
१ खरेदीपरत खाते २,
३१ णि/खा/ नेली ,
१ , १ ,
फे ु १ णि/खा/आ ,

ावे र क खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ णि क पुढे आिली ६ , २ १
जाने १ जाने १ खरेदी खाते १४,
जाने १ बक फ महाराष्ट खाते २ , २६ बक फ महाराष्ट खाते १६,
२२ णव ी खाते २ ,
३ १ णि/खा/ नेली ,

१, , १, ,
फे ु १ णि/खा/आ ,
ावे कर चे उचल खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
जाने बक फ महाराष्ट ६, जाने ३१ णि/खा/ नेली ६,
१

६, ६,
फे ु १ णि/खा/ आ ६,

114
 ावे खरे ी रत खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
जाने ३१ णि/खा/ नेली २, जाने १ रीचे खाते २,
२, २,
फे ु १ णि/खा/ आ/ २,

ावे रव खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
जाने ३१ णि/खा/ नेली ६ , जाने १ णि/खा.आ. ४ ,
२२ रोख खाते २ ,
६ , ६ ,
फे ु १ णि/खा/आ ६ ,
ावे बक महारा खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ णि क पुढे आिली १, , २ १
जाने २६ रोकड खाते १६, जाने १ रोकड खाते २ ,
२६ व्याज खाते , १ उचलखाते ६,
३१ णि क/खा/ नेली ,


१,२३, फे ु १ णि/खा/नेली १,२३,
फे ु १ णि क खा आ ,
ावे ्ा खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
जाने ३१ णि/खा/नेली , जाने २ बक फ महाराष्ट खाते ,
, ,
फे ु १ णि/खा/नेली ,

त हाला मारहत आहे का

व्यवहाराचे कसे मि होते

्त्रोत
द्त वज रोजणकदथि खातेवही तेरीज

115
 ी कर ्ांची १ ा ेवारी १ ची तेरी
खा. ावे रारश
र ांक त शील मा रारश (`)
ा. (`)
१. रोकडखाते ,
२. खरेदी खाते १, ४,
३. खरेदी परत खाते २,
४. रीचे खाते ,
५. बक फ महाराष्ट खाते ,
६. करिचे भांडवल खाते २, ,
. करिचे उचल खाते ६,
. णव ी खाते ६ ,
. व्याज खाते ,
क

ppppppppppppp वा ्ा् ppppppppppppp

.१ का वा ्ात उततरे रलहा
१) खातेवही महिजे का्य
२) खातेवहीतील खताविी महिजे का्य
३) खात्याची णि क णनरंक केवहा असते
४) खाते पान मांक महिजे का्य
५) खात्याच्या णववरिाचा प्रत्यषि व्यवहारात कोठे उप्योग होतो
६) मालकाचे भांडवल खाते व्यवसा्याची दे्यता का मानली जाते
) रोकड खात्याची जमाणि क का नसते
) तेरीज महिजे का्य
. खालील रव ा ाक रता श श मह रकवा ं ा रलहा.
१) लेखांकनाचे मु ्य पु्तक.
२) रोजणकददीतील नोंदीचे खातेवहीत संबंधीत खात्याला ््ानांतर करिे.
३) खातेवहीतील ्या पानावर नोंद केली आहे तो पान मांक.
४) खात्याच्या लहान बाजूला णि क णल न दो ही बाजूच्या बेरजा समान करण्याची प्रण ्या.
५) व्यस क खात्याची नावे णि क.
६) बक खात्याची जमा णि क
) णवतरीत केलेला माल आगीमुळे नष्ट ाला तेवहा कोिते खाते नावे हो ल
) खातेवहीतील खात्यांच्या केवळ णिलका ््ानांतरीत के ्या जातात ती तेरीज कोिती
. ् ् ्ाथि् र व ं थि रव ा े हा रलहा.
१) उधारीच्या व्यवहारामध्ये णकमान एक खाते .............असते.
अ) रोख ब) उधार क) व्य ीक ड) नावे
२) णि क खाली नेली .................दिथिणवते.
अ)सुरवातीची ब) िेवटची क) धनातमक ड) िातमक
३) ............... खताविी रकाना रोजणकदथि रका ्याचा पान नं. उप्योग केला जातो.
116
 अ) रो.पा. ब) खा.पा. क) णदनांक ड) तपिील
४) िकोच्या खात्याची ...........णि क दिथिणवते.
अ) वा्तणवक ब) िातमक क) जमा ड) नावे
५) खातेवहीतील प्रत्येक खात्याची नावे व जमा बाजूच्या बेरजेतील फरक िोधून काढण्याची प्रण ्या ..हो्य.
अ) बेरीज करिे ब) रोजणकददी्यन क) खाते संतुलन ड) खताविी.
६) खरेदी पु्तकाच्या बेरजेची ..........खरेदी खात्यात केली जाते.
अ) खताविी ब) ््ालंतर क) देिे ड) नोंदिी
) वा्तणवक खात्याची ..........णि क असते.
अ) णकमान ब) कमाल क) नावे जमा
) ..त्यार करिे महिजे खातेवहीची अंकगणिती्य िुद्धता तपासिे हो्य.
अ) तेरीज पत्रक ब) खातेवही क) रोजणकददी ड) ्यादी

. खालील रव ा े चक क बर बर ते कार ां ा.
१) खातेवही हे मूळ नोंदीचे पु्तक आहे.
२) रोजणकददीत व्यवहार नोंदणवण्याची प्रण ्या महिजे खताविी हो्य.
३) व्यवसाण्यकात धंद्ातून रोख रकमेची उचल के ्यास उचल खाते जमा केले जा ल.
४) नामधारी खात्यांच्या णिलका ्या पुढच्या पुढे ने ्या जातात.
५) जेवहा खात्याच्या नावे बाजूची बेरीज, जमा बाजूच्या बेरजेपेषिा जा्त असते तेवहा खात्यावर नावे णि क असते.
६) जेवहा खात्याचे नांव, प्रत्येक खात्याच्या वर णलणहले जाते तेवहा त्यास खात्याचे णिरथिक असे महितात.
) तेरीज त्यार करिे महिजे जमाखचाथिची अचूकता णसद्ध करिे.
) तेरीज ही स नोंद पद्धतीच्या णसद्धांतावर आधारीत आहे की णजतके नावे असतात णततकेच जमा असतात.
. रका ्ा ा ा रा
१) .. णि क ही नामधारी खात्याची खचथि णकंवा हानी दिथिणवते.
२) रोकड खात्याची .........णि क असते.
३) खात्याच्या उजव्या बाजूला ...........बाजू असे महितात.
४) धनकोच्या खात्याची ............णि क असते.
५) ..खात्यांच्या णिलका नफा तोटा खात्याला ््ांनातरीत करून ते खाते बंद करतात.
६) णि/खा/ आ महिजे .
) मालकाच्या राहत्या घराचे भाडे ...............खात्याला नावे होते.
) ` २४, णकंमतीचा माल २ न ्यावर णवक ्यास त्याचे ममू ्य ................. राहील.

. खालील क क थि करा.
१) रोजणकदथि रोजणकददी्यन
खताविी
२) णव ीपरत अागतप्रत्या्य
्यप्रत्या्य
३) खा.पा. . रोजणकदथि
खातेवही

117
 ४) संपतती नावे णि क
दे्यता
५) जमीन व इमारत नावे णि क
प्राप्त कणमिन

. खालील रशलकां ्ा बाबतीत ् ् ख करा.

नावे णि क जमा णि क
१) भांडवल खाते
२) ्याती
३) अणधकोर अणधणनकरथि
४) प्राप्त णवपत्रे
५) धनको
६) उचल
) जाणहरात
) पूवथिदतत भाडे
) अदतत भाडे
१ ) बुडीत कजथि

gggggggggggggggg ात्ार क उ ाहर े ggggggggggggggggg

.१ खातेवहीतील खालील खात्ां ्ा आ ारे र रक त ी रलहा.

ा ्ा खातेवहीत
ावे र क खाते .
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
फे ु १ णि/खा/आ , फे ु ५ टेलीफोन खाते ५
३ णव ी खाते
६ व्याज खाते ६ खरेदी खाते
ज्य ीची खाते १,५ २ णि/खा/ने ,२५
१ , १ ,
माचथि १ णि/खा/आिली ,२५

118
ावे खरे ी खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
फे ु रोकड खाते फे ु २ णि/खा/ने

माचथि १ णि/खा/आ
ावे ् ीचे खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश (`) र ांक त शील र . ा. रारश (`)
२ १ २ १
फे ु १५ णव ी खाते ५, फे ु रोकड खाते १,५
२ णि/खा/ नेली ३,५
५, ५,
माचथि १ णि/खा/ आ ३,५
. खालील ाहा ्क तकाव खाते वहीत आव ्क खाती उ ा
खरे ी तक
आवक रब क
र ांक ाहकाचे ाव खा. ा रारश (`)
२ १
कटो २ अमोल ,५
एे व्याथि २,४
१ १ णववेक ३,
१ सेठ ६,५
२ िबरी १,

एकि २ १,३

खरे ी रत तक

र ांक ाहकाचे ाव ावे र. ा रारश (`)

२ १
कटो ४
१ व्याथि ६५
२ िेठ २
२ िबरी
एकि १,३३

119
 . खालील मारहतीव रव ् ्ा तकात आव ्क खाती उ ा व खात्ां ्ा रशलका का ा.
२ १
जाने. १ ` १ , आिून व्यवसा्याला प्रारंभ केला.
६ णवकासकडन माल अािला ` ३,
भूरिला माल णवकला` २,४
१२ णवकासला णदले ` १,६
१ भूरिला णमळालेे ` १,
२५ रोख खरेदी ` ३,६
३ रोख णव ी ` ५,
३ १ मजुरी णदली ` ४
. खालील ्वहार र रक त ाें वा. व र क खाते त्ार करा.
२ १
जुल १ ` १५, रोख व ्यंत्र ` २ , चे आिून हाददीक ने व्यवसा्याला प्रारंभ केला.
४ १ रोख कसरीवर माल खरेदी केला. ` ,
अमरला माल णवकला ` ३,
१२ मोफत व्तू वाट ्या `
१४ का्याथिल्याकररता लेखनसाणहत्य आिले ` ५५
१ धन ीकडन ` ५ णमळाले, जीचे खाते बुडीत कजथि महिून अपलेखीत करण्यात आले होते.
२ १ अणभरामने आप ्याला ` ३, चा माल पाठणवला.
२४ अणभरामचे खाते िोधना्थि णमळाले. त्याने ५ रोख कसर णदली.
२ ` २,५ व्तू च्या बदली तेव ाच णकमतीचे फणनथिचर घेतले.
२ T च्या माध्यमातून का्याथि्यलाकरीता ` ५, आणि व्यस क उप्योगाकररता ` ३, काढले
. ाथि ्ा तकात अ ाथिचे खाते त्ार करा.
२ १
जाने १ अपिाथिकडन ्येिे र म ` ६ ,
४ १ व्यापारी कसरीवर अपिाथिला माल णवकला . ` १५,
अपिाथिकडन माल परत आला ` १,५ (ढोबळ)
११ अपिाथिकडन रेखांणकत धनादेि णमळाला. ` ५ ,
१ अपिाथिला माल पाठणवला ` १२,
२५ अपिाथिला रोखीने माल पाठणवला ` ६,
३ अपिाथिकडन पूिथिखाते लेखा िोधना्थि णमळाले ` ३३,
. म लाल ्ा तकात र क खाते बक खाते खरे ी खाते रव खाते व ां वल खाते उ त्ां ्ा रशलका
का ा.
२ १
ग्ट १ बक णिलकेसह मदनलालने व्यवसा्याला प्रारंभ केला. ` ४ , .
२ १ व्यापारी कसरीवर असीमकडन माल खरेदी केला ` १५,
३ अ िला माल रोख णवकला. ` , .
४ भाडे ` ३, णदले व णवद्ुत बील भरले ` ५ .
५ नेटबक गच्या माध्यमातून मदनलालने प्रत्येकी ` ५५ प्रमािे परफेकट टेकन ल जीचे १ भाग खरेदी केले. व
दलाली महिून ` २५ णदले.
120
 ६ व्य ीक उप्योगासाठी व्तू घेत ्या ` ५ .
१ रोख कसरीवर माल णवकला ` ५,
बकेत जमा केले ` २, .
बकेच्या डेबीट काडथिच्या माध्यमातून मुलीची ुिनफी णदली ` ३,
१ टेबल खरेदी केले. ` २, .
१ भंगार णवकन णमळाले ` १,५ .
२ ` २, णि क ठेवून जा्तीचे पसे बकेत भरले.
. खालील मारहतीव र रक थि त्ार करा खताव ी करा.
वारी १९
१ सुनीलने ` २ , णकमतीच्या व्तू रोख ` १, , व्यवसा्याला प्रारंभ केला. रोख रकमेपकी ` ५ , त्याने
त्याचा णमत्र केदारकडन १ वाणरथिक दराने आिले.
५ पुरवठादार, मोहनकडन ` , णकमतीच्या व्तू खरेदी के ्या व त्याला अग्ीम महिून ` ५,५ णदले.
का्याथिल्याकररता लेखनसाणहत्य खरेदी केले. ` ४,५
१२ मोफत नमुना व्तू वाट ्या ` २,
१ ी. देवच्या वतीने भाडे णदले ` ४
२४ माेहनच्या सूचनेप्रमािे त्याचा ५ तारखेची डथिर पूिथि करून खाते णनरंक करण्यात आले.
२ २ व्यापारी कसरीवर िेखरकडन दोन मणह ्याच्या मुदतीवर माल खरेदी केला आणि तो लगेच सागरला पाठणवला.
२ िेखरने सागरला मालाचे जावक बीजक ापील णकंमतीच्या १ व्यापारी कसरने पाठणवले.
. ं ीव ्ा तकात खालील ्वहारां ्ा रक थि ीक खातेवहीत ् ् खाती उ ा.
२ १
जून १ कणमिनबद ल राजूकडन रोख णमळाले ` १ , .
३ राकेिला आंतररा ्य माल णवकला ` ३, SGST २.५ व GST २.५ लागू आहे.
५ राकेिकडन पूिथि र म णमळाली.
मंगेिकडन आंतररा ्य माल खरेदी केला ` २, अाणि SGST २.५ व GST २.५ लागू आहे.
११ मंगेिला रकमेचे िोधन केले.
१ भाडे णदले ` २,५
२४ मोबा ल खचाथिचे णबल णदले ` १, त्यातील ` का्याथिल्याकररता व ३ व्य ीक उप्योगाकररता
वापरले.
.९ १ ल १९ र ी व वार े ्ां ्ा खातेवहीत खालील रशलका र आ ्ा.
ावे रशलका रारश (`) मा रश क रारश (`)
्यंत्र खाते ४,४ , खरेदी परत खाते ६ ,
र मीचे खाते , णव ी खाते ३,६ ,
खरेदी खाते १,३ , पवनचे भांडवल खाते ४, ,
णव ीपरत खाते ४ , व्याज खाते ६,
रोकड खाते १, , राकेिचे खाते ५६,
बक खाते १, ,
लेखनसामुग्ी खाते २,

121
 ल १९ म ्े खालील ्वहार ाले. खातेवहीत त्ांची क १ ल १९ चे तेरी त्ार करा.
१ अणतरर भांडवल आिले ` ४ ,
४ १ व्यापारी कसरीवर राकेि कडन माल आिला ` ,
र मीला माल णवकला ` ३ ,
राकेिला माल परत केला ` २ , (ढोबळ)
१ १ र मीकडन माल परत आला ` ४
१४ राकेिला रोख णदले व त्याच्या कडन २ रोख कसर णमळाली ` ४ ,
२२ रोख खरेदीबद्ल धनादेि णदला. ` १ ,
२४ रोख णव ी ` ,
२ लेखनसामुग्ी आिली ` ३,
२ TGS च्या माध्यमातून र मीकडन ` ३ , णमळाले व ` १, कसर णदली.
२ पगार णदला ` १ ,
२ र मीला माल णवकला ` २ ,
३१ राकेिकडन माल आिला व त्याला ` ३६, चा धनादेि णदला.

jjj

122
 5 हा ्क तक ( u si ia oo s)

अ ्ा क
ळख अ्थि आत्व ्कता आरि सहा ्क पुसतकाांची ददेखरदेख
केत्वळ रोख रकाना असलदेलदे साचदे रोख पुसतक
रोख त्व बक रकानदे असलदेलदे रोख पुसतक
रत्व लदेरिातमक लघु रोख पुसतक अ घन प दती
खरदेदी पुसतक
खरदेदी परत पुसतक
रत्व पुसतक
रत्व परत पुसतक
मूळ रोजक दथि
मता रव ा े
o रत्व ा ्ाना सहा ्क पुसतकाांचा अ्थि त्व गरजाांचदे आकलन होतदे
o रत्व ा ्ाना रत्वशदेर रोजरकदथिम ्दे प्त् नोंद करता ्देतदे
o रत्व ा् रोख व्त्वहाराचदे आरि उधारी ्ा व्त्वहाराचदे त्वरगथिकरि क शकतो
o रत्व ा् रत्वरत्वध रोख पुसतकाांम ्दे आर्थिक व्त्वहाराांची नोंद क न सांतुलन करतो
o रत्व ा् बक व्त्वहाराांचदे लदेखाांकन त्व प्ती नोंदी क शकतो
o रत्व ा् रत्वरत्वध सहा ्क पुसतके त्ार क शकतो
.१ ताव ा
लहान प्रमािावरील व्यापारात घडन ्येिाऱ्या व्यवहारांची सं ्या जा्त नसते. त्यामुळे अिा व्यापारी सं््ाना रोजकीदथि
आणि खातेवही अिा दोन पु्तकात सवथि व्यवहार णलणहिे सो्यीचे असते. परंतु व्यापाराचा व्याप वाढ ्यावर ्यावेळी व्यवहारांची
सं ्या वाढत जाते त्यावेळी रोजकीददीचे णवभाजन क न एका कीददी वजी लहान लहान अिा अनेक कीददी ठेवण्यात ्येतात. ्या
ो ा कीददीनांच दणनक पु्तके, द ्यम कीदथि (S ) णकंवा सहा ्यक पु्तके (S )
असे महितात.
.१ अ्थि : (Meaning)
रोजकीददीच्या उपणवभाजनाला सहा ्यक पु्तके असे महितात. एक प्रकारे व्यवहारांच्या ्व पाच्या आधारावर रोजकीददीचे अनेक
णवणिष्ट रोजकीददीमध्ये उपणवभाजन करण्यात ्येते.
सहा ्यक पु्तके ही मुळ नोंदीची प्र्म णकंवा प्रा्णमक नोंदीची पु्तके होत. कारि व्यवहाराची प्र्म नोंद ही सहा ्यक
पु्तकात करण्यात ्येते आणि त्याची नोंद खातेवहीतील णवणिष्ट खात्यात करण्यात ्येते.
.१.१ हा ्क तक ेव ्ाची आव ्कता
१) रवशे्ीकर ( ecialisation) : कमथिचाऱ्याला एकाच प्रकारचे का्यथि सोपणवले जाते त्यामुळे तो ते का्यथि करण्यात णन िात
होतो आणि त्याच्या का्यथिषिमतेत वाढ होते.

123
 ) वे ेची बचत आर रमत ््ी : एकाच वेळी लेखांकनाच्या णवणभ पधदती उप्योगात आि ्या जा िकतात. त्यामुळे
वेळेची व खचाथिची बचत होते.
) का्ाथिचे रव ा : सहा ्यक पु्तकामध्ये व्यवहारांच्या नोंदी करण्याचे का्यथि आणि खातेवहीमधील खात्यामधे खताविी
(नोंद) करण्याचे का्यथि हे एकाच वेळी अनेक कमथिचाऱ्यामध्ये णवभागले जावु िकते.
) ल मारहती आर ावी ं थि : समान व्यवहारांची नाेंद एकाच पु्तकात एकत्रीतररत्या करण्यात ्येत अस ्याने आव ्यक
माणहती लवकर उपल ध होते आणि त्या माणहतीचा भणव ्यकाळात उप्योग करिे सोपे होते.
) अंत थित ता ी : सहा ्यक पु्तकामुळे अंतगथित णन्यंत्रि िक्य होते. त्यामुळे लेखापु्तकातील अचुकचता पडताळन पाहता
्येते.
्वहारां ्ा आ ारावर हा ्क तकांचे कार

रोख/बक उधारीचे णवपत्राचे िेर णकंवा अ ्य

व्यवहार व्यवहार व्यवहार व्यवहार

१ २ ३ ४ मूळ
खरेदी णव ी खरेदी परत णव ी परत रोजकीदथि
पु्तक पु्तक पु्तक पु्तक

प्राप्त दे्य
एक रकानी बक दोन रकानी लघु णवपत्र णवपत्र
रोख पु्तक रोख रोख पु्तक पु्तक
पु्तक पु्तक पु्तक
्या प्रकरिात आपि खालील णविेर हेतु पु्तकावर चचाथि करिार आहोत.
१) रोख पु्तक
२) लघु रोख पु्तक
३) खरेदी पु्तक
४) खरेदी परत पु्तक
५) णव ी परत पु्तक
६) णव ी पु्तक
) मूळ रोजकीदथि
. र ख तक ( as oo ) :
रोख पु्तक सवथि प्रकारचे रोख व बक व्यवहार ्या पु्तकात नोंदणवले जातात. रोख ही संपतती अस ्यामुळे रोख पु्तकावर
नेहमी नावे बाकी असते. रोख पु्तकाला दोन बाजू असतात, डाव्या बाजुस प्राप्ती बाजु णकंवा नावे बाजु आणि उजव्या बाजुस
िोधन बाजू णकंवा जमा बाजु असे महितात. जेवहा रोख र म णकंवा धनादेि णकंवा अणधकजथि देण्यात ्येतो तेवहा अिा व्यवहारांची
तपिीलवार नोंद ही उजव्या बाजुस करण्यात ्येते. ा बाजुस िोधनबाजु णकंवा जमाबाजु असे महितात. रोख पु्तकात संबंधीत सवथि
व्यवहार हे काल मानुसार नोंदणवले जातात.

124
 ा े रख तकाचा म ा
ावे ा े र ख तक मा
णदनांक प्राप्ती पावती खा.पा. र म णदनांक िोधन प्रमािक खा.पा. र म
मांक ` मांक `

ा े रख तक उ ाहर े
१) ा े र ख तक त्ार करा.
माचथि २ १ १ ह्त्् रोख ` २,५
५ सुरेि ्यांना रोख णदली ` १,
रोख खरेदी ` ५
१४ प्रकाि ्यांचेकडन रोख णमळाली ` १,
१६ रोखीने मालाची णव ी `
२ गाडी भाडे णदले ` १
२५ वेतन णदले ` ५
............... ्ांचे तकात
ावे ा े र ख तक मा
र ांक ा ी ा. खा. र म र ांक श . खा. र म
. ा. ` . ा. `
२ १ २ १
माचथि माचथि

१ णि क पु / आ २,५ ५ सुरेि खाते १,

(र म णद ्याबद्ल)
१४ प्रकाि खाते १,
(र म खरेदी खाते ५
णमळा ्याबद्ल) (माल खरेदी
के ्याबद्ल)
१६ णव ी खाते
(रोख णव ी २ गाडी भाडे खाते १
के ्याबद्ल) (गाडी भाडे
णद ्याबद्ल)

२५ वेतन खाते ५
(वेतन णद ्याबद्ल)

३१ णि क पु / ने २,२
४,३ ४,३
१ एणप्रल
२ १ णि क पु/आ. २,२

125
 . ील ्वहारांची र े थि ्ां ्ा ा ्ा र ख तकात करा.
जुल २ १ १ रोख रकमेसह व्यवसा्य प्रारंभ केला ` १, ,
३ बकेत र म जमा केली ` ,
५ रोखीने ्टेिनरी खरेदी केली ` २,
रोख खरेदी ` १५,
रोखीने मालाची णव ी ` २ , व्यापारी कसरीवर
१ णवम्याचा हप्ता भरला ` ५,
१२ णदणषित ्यांना र म णदली ` १ ,
१५ सकसेना ्यांच्याकडन र म णमळाली ` ,
१ कणमिन णमळाले ` २,
१ व्य ीगत उप्योगासाठी व्यवसा्यातुन उचलले ` ४,
२२ उप्कर णव ी ` ५,
२५ रामला वेतन णदले ` ६,
३ व्याज णमळाले ` ४,
उततर :
र े थि ्ांचे तकात
ावे ा े र ख तक मा
र ांक ा ी ा. खा. र म र ांक श . खा. र म
. ा. ` . ा. `
जुल जुल
२ १ २ १
१ भांडवल खाते १, , ३ बक खाते ,
(व्यावसा्यात भांडवल (बकेत र म जमा
गुंतणव ्याबद्ल) के ्याबद्ल)
णव ीकर खाते १ ,४ ५ ्टेिनरी खाते २,
(णव ी के ्याबद्ल) (्टेिनरी खरेदीबद्ल)
खरेदी खाते १५,
१५ सकसेना खाते , (माल खरेदी
(रोख णमळा ्याबद्ल) के ्याबद्ल)
१ कणमिन खाते २, १ णवमा हप्ता खाते ५,
(कणमिन णमळा ्याबद्ल) (णवमा हप्ता
भर ्याबद्ल)
२२ उप्कर खाते ५, १२ णदणषित खाते १ ,
(उप्कर णवक ्याबद्ल) (र म णद ्याबद्ल)
१ उचल खाते ४,
३ व्याज खाते ४,
(व्याज णमळा ्याबद्ल) (उचल के ्याबद्ल)
वेतन खाते ६
२५ (वेतन णद ्याबद्ल)
३१ णि क खाते ,४
२, ,४ २, ,४
आग्ट
१ णि क खाते ,४

126
 . कमल े थि ्ां ्ा ा ्ा र ख तकात ील ्वहारां ्ा ी करा.
ग्ट २ १ १ ह्त्् रोख ` ३ ,४
४ साषिीकडन णमळाले ` २५,
५ १२ व्यापारी कसरीवर रोखीने मालाची खरेदी ` २५,
भागांमध्ये गुंतणवले ` २५,
१ णवणवध णकरकोळ खचाथिचे णदले ` ३,
१२ जीवन णवमा प्रव्याजीचे णदले ` ,
१६ लाभांि णमळाला ` २,
२ टेलीफोन णबल भरले ` ६,
२२ व्याज णमळाले ` १,
२५ २ व्यापारी कसरीवर मालाची रोख णव ी ` २५,
२ णवद्ुत णबल भरले ` ४,५
उततर : कमल े थि ्ांचे तक
ावे ा े र ख तक मा
र ांक ा ी ा. खा. र म र ांक श . खा. र म
. ा. ` . ा. `
ग्ट २ १
२ १ ग्ट
१ णि क पु / आ. ३ ,४ ५ खरेदी खाते २२,
४ साषिी खाते २५, (माल खरेदी के ्याबद्ल)
(र म
णमळा ्याबद्ल) भाग गुंतविुक खाते २५,
(भागांमध्ये
१६ लाभांि खाते २, गुंतणव ्याबद्ल)
(लाभांि
णमळा ्याबद्ल) १ णवणवध णकरकोळ खचथि खाते ३,
(णवणवध खचथि के ्याबद्ल)
२२ व्याज खाते १,
(व्याज १२ उचल खाते ,
(जीवन णवमा प्रव्याजीचे
णमळा ्याबद्ल) णद ्याबद्ल)
२५ णव ी खाते २ , २ टेलीफोन णबल खाते ६,
(रोख णव ीबद्ल) (टेलीफोन णबल
भर ्याबद्ल)

२ णवद्ुत णबल खाते ४,५

(णवद्ुत णबल
भर ्याबद्ल)
३१ णि क पु. / ने १६,
५,४ ५,४
२ १
स टे.
१ णि क पु.आ. १६,

127
 . र ख व बक रका े अ लेले र ख तक रका ी र ख तक
वतथिमान काळात बका व्यावसाण्यकांना णवणवध सेवा प्रदान करण्यात महतवाची भूणमका अदा करीत आहेत. बका ग्ाहकांकडन
ठेवी स्वकारतात आणि आप ्या ग्ाहकांना रोख ्व पात णकंवा धनादेिा ारे पसे काढण्याची सेवा प्रदान करतात. ्याणिवा्य बका
णवणवध प्रकारची का्यथि करतात. उदाहरिा्थि धनादेिा ारे िोधन आणि डा ट ारे िोधन कजथि सुणवधा, णवणनम्य णवपत्र वटणविे, रोख
कजथि आणि वरील सवथि सुणवधा ्याणिवा्य जेवहा एखादा ग्ाहक बकेत चालुखाते उघडतो तेवहा त्याला अणधकोर अणधणवकराथिची सवलत
प्रदान करण्यात ्येते.
्या व्यावसाण्यकाला बकामाफत अनेक व्यवहार करावे लागतात तो बकमधे चालुखाते उघडतो आणि अणधणवकरथि सवलतीचा
फा्यदा घेतो.
. .१ र ख व बक रका े अ ले ्ा र ख तकातील रका े ः
रोख व बक रकाने असले ्या रोख पु्तकात प्राप्ती व िोधन ा दो ही बाजूंना रोख रका ्याणिवा्य एक अणतरर रकाना
असतो त्या रका ्यास बक रकाना असे महितात. ा रका ्यात केवळ बकेिी संबंणधत असले ्या व्यवहारांचीच नोंद
करण्यात ्येते. रोख पु्तकातील बक रकाना हा व्यावसाण्यकांच्या बकेतील चालू खात्याचे प्रणतणनधीतव करतो.
. . र ख व बक रका े अ ले ्ा र ख तकाचे ा ः
.............. ्यांचे रोख पु्तक
ावे मा
र ांक त शील ावती खा. र ख बक र ांक त शील मा क खा. र ख बक
( ा ी) मांक ा. ` ` (श ) मांक ा. ` `

. . र ख व बक रका ा अ ले ्ा र ख तकात बक ्वहारांचे लेखांक

१) बक खात्ाची ारं ीक रश क : जेवहा प्राप्ती बाजूची (नावे बाजू) बेरीज ही िोधन बाजूच्या (जमा बाजूच्या बेरजेपेषिा जा्त
असते तेवहा त्याला नावे णि क असे महितात. ्या उलट जेवहा िोधन (जमा) बाजूची बेरीज ही प्राप्ती बाजूच्या (नावे बाजू)
बेरजेपेषिा जा्त असते तेवहा त्याला जमा णि क असे महितात. बक खाते हे व्यस क खाते अस ्यामुळे ्या खात्यात नावे
णि क णकंवा जमा णि क असू िकते. बक खात्यात जमा णि क असिे महिजे. बक हर ा ह ्.
अ) े हा बक खात्ाची ावे रश क र लेली अ ते : जेवहा बक खात्याची नावे णि क णदलेली असते तेवहा ती
रोख पु्तकाच्या प्राप्ती (नावे) बाजूस बक रका ्यात णदले ्या रकमेची नोंद करताना तपिील रका ्यात पुढील प्रमािे
दिथिणवण्यात ्येते रश क आ .
ब) े हा बक खात्ाची मा रश क े ्ात आली अ ेल रकवा खात्ात बक हर ा े ्ात आला
अ ेल : बक खात्यातील जमा णिलकेला वहरडा ट असे महितात. जेवहा खातेदार आप ्या बकेतील चालू
खात्यात असले ्या जमा रकमेपेषिा जा्त रकम काढतो तेवहा वहरडा ट ची स््ती णनमाथिि होते. ्ोडक्यात बक
वहरडा ट महिजे बकेने आप ्याला चालू खात्यावर णदलेले अ पकालीन कजथि हो्य. ्या व्यवहाराची रोख पु्तकात
नोंद करताना िोधन (जमा) बाजूवर बक रका ्यात वहरडा ट च्या रकमेची नोंद करताना तपिील रका ्यात पुढील
प्रमािे दिथिणवण्यात ्ये ल रश क आ .

128
२) ा ा ेश : रोख णव ी, कणमिन, लाभांि व व्याज व खात्यांचे णहिेब चुकते होिे (S ) इत्यादी
कररता धनादेि प्राप्त होत असतात.
अ) रेखांक त ा ेश ा ाले अ ता : जेवहा रेखांणकत धनादेि प्राप्त होतो तेवहा त्याची नोंद रोख पु्तकात प्राप्ती
बाजूला बक रका ्यात करण्यात ्येते. ्या धनादेिावरील रकमेची नोंद बक रका ्यात करताना तपिील रका ्यात पुढील
प्रमािे नोंद करण्यात ्येते. रव ्ा करमश ाहक खाते
र क थि - बक खाते नावे
णव ी / व्याज / कणमिन / ग्ाहक खात्याला
ब) वाहक ा ेश ा ाले अ ता : जेवहा वाहक धनादेि प्राप्त होतो तेवहा रोख र म णमळाली असे समजले जाते. ्या
व्यवहाराची नोंद रोख पु्तकाचे प्राप्ती बाजूला करताना संबंणधत धनादेिाची र म ही रोख रका ्यात णल न तपिील
रका ्यात पुढील प्रमािे संबंणधत खात्याचे नाव णलणहण्यात ्येते. रव ्ा करमश ाहक खाते
र क थि - रोख खाते नावे
णव ी / व्याज / कणमिन / ग्ाहक खात्याला
क) ा ा ेश त्ाच र वशी बकत मा कर ्ात आला : प्राप्त धनादेि रािी संग्हिाकररता बकेत जमा करण्यात ्येतात. तेवहा
रोख पु्तकाचे प्राप्त बाजूवर बक रका ्यात संबंणधत र म णलणहली जाते व तपिील रका ्यात पुढील प्रमािे संबंणधत खात्याचे
नाव णलणहण्यात ्येते रव ्ा करमश ाहक खाते
र क थि - बक खाते नावे
णव ी / व्याज / कणमिन / ग्ाहक खात्याला
) ा ा ेशाचे अ ा र : प्राप्त ालेले धनादेि त्यावरील तारखेपासून तीन मणह ्याचे आत रािी संग्हिाकररता बकेत जमा
करावे लागतात. तसे केले नाही तर ते धनादेि णनर्थिक ( ) णकंवा मतप्रा्य होतात. जेवहा काही कारिांमुळे बक
आदात्याला ( ) धनादेिाची र म देण्यास नाकारते तेवहा त्याला धनादेिाचे अनादरि ाले असे महितात.
अनादरीत धनादेिांची नोंद रोख पु्तकाच्या िोधन बाजूवर बक रका ्यात करण्यात ्येते ्यामुळे प्राप्त धनादेिाच्या नोंदीचा
प्रभाव रद् होतो. ्या करीता तपिील रका ्यात पुढील प्रमािे संबंणधत खात्याचे नाव णलणहण्यात ्येते.
र क थि - णव ी / व्याज / कणमिन / ग्ाहकाचे खाते नावे
बक खात्याला
) र थिमीत ा ेश : रोख खरेदी, दे्यकणमिन, दे्य व्याज, णहिेब चुकते करिे इत्यादीचे िोधनासाठी धनादेि णनगथिणमत देण्यात
करण्यात ्येतात. तसेच धनादेिाचा वापर बकेतून रोख र म काढण्यासाठी ही केला जातो. ्या व्यवहाराची नोंद रोख पु्तकात
िोधन बाजूवर बक रका ्यात केली जाते व तपिील रका ्यात पुढील प्रमािे संबंणधत खात्याचे नाव णलणहण्यात ्येते.
र क थि - णव ी / व्याज / कणमिन / पुरवठादाराचे खाते नावे
बक खात्याला
) र थिमीत ा ेशाचे अ ा र : णनगथिमीत धनादेिाचे अनादरि ा ्यास रोख पु्तकाचे प्राप्ती (नावे) बाजूवर बक रका ्यात
संबंणधत रकमेची नोंद केली जाते ्यामुळे िोधनासंबंधी पूवदी केले ्या नोंदीचा प्रभाव रद् होतो. प्राप्ती बाजूवर नोंद करताना
तपिील रका ्यात पुढीलप्रमािे संबंणधत खात्याचे नाव णलणहले जाते. रव ्ा करमश रव ा ाराचे खाते
र क थि - बक खाते नावे
णव ी / व्याज / कणमिन / पुरवठादाराचे खात्याला

129
 ) वतः ्ा (खा ी) कामाक रता बकत र म का े : अिा व्यवहारांची नोंद रोख पु्तकाचे िोधन बाजूवर बक रका ्यात
करण्यात ्यावी व तपिील रका ्यात उचल खाते (आहरि खाते) असे णलणहण्यात ्यावे.
र क थि - उचल (आहरि) खाते नावे
बक खात्याला
) बक च ा व रववर : बक आप ्या ग्ाहकांना णवणवध सेवा प्रदान करतात. उदाहरिा्थि बकेत रािी संग्हािा्थि जमा करण्यात
अाले ्या धनादेिांची र म गोळा करिे, लाभांि गोळा करिे, खातेदाराचे वतीने त्याचे सूचनेनुसार णवणवध खचाथिचे िोधन
करिे इत्यादी अिा सेवा प्रदान के ्यानंतर बक ्यासंबंधीची सूचना व्यवहाराच्या संपूिथि तपिीलासह खातेदाराला पाठणवते. ्या
खातेदारांचे चालू खाते असते ्या खातेदारांना बकेकडन णन्यमीत णववरिे प्राप्त होतात. असा णववरिांमध्ये णवणवध व्यवहारांची
णव्तत माणहती असते. उदाहरिा्थि धनादेिाचे अनादरि, ग्ाहकाने खातेदाराच्या खात्यात सरळ ( ) र म जमा
करिे, बक वहरडा टवर बकेने आकारलेले व्याज इत्यादी. अिा सवथि व्यवहारांची नोंद व्यावसाण्यक आप ्या रोख पु्तकात
बकेकडन प्राप्त सूचना व णववरिपत्राचे आधारे करीत असतो.
अ) ाहका े र बक खात्ात र म मा कर े : आप ्या व्यवहारांची पूतथिता करण्यासाठी काही ग्ाहक रोख पसे णकंवा
धनादेि न देता आप ्या बकेतील खात्यात सरळ पसे जमा करतात. अिा पररस््तीत हा व्यवहार रोख पु्तकात प्राप्ती (नावे)
बाजूला बक रका ्यात नोंदणवला जा ल आणि संबंणधत ग्ाहकाचे नाव तपिील रका ्यात णलणहले जा ल.
र क थि - बक खाते नावे
ग्ाहक खात्याला
ब) बक े र लेले ्ा : बक खातेदाराला त्याचे खात्यातील जमा रकमेवर व्याज देत असते. असे व्याज हे व्यावसाण्यकाला
णमळालेले उतप असते. त्यामुळे बकेतील णिलकेत वाढ होते. ा व्यवहाराची नोंद रोख पु्तकातील प्राप्ती बाजूवरील बक
रका ्यात केली जा ल आणि तपिील रका ्यात ्ा खाते असे णलणहले जा ल.
र क थि - बक खाते नावे
व्याज खात्याला
क) बक े बक हर ा वर आकारलेले ्ा ( nte est a ge on e aft an ) : वहरडा टवर
सुणवधा महिजे बके ारे चालू खाते असले ्या खातेदाराला णदलेले अ पकालीन कजथि हो्य अिा वहरडा टवर बक एक
णनस चत दराने व्याज आकारते. आकारण्यात आलेले असे व्याज हा व्यावसाण्यकाचा खचथि हो्य. ्या व्यवहाराची नोंद रोख
पु्तकात िोधन बक रका ्यात करण्यात ्ये ल आणि तपिील रका ्यात बक वहरडा टवरील व्याज खाते असे णलणहले
जा ल.
र क थि - बक वहरडा टवरील व्याज खाते नावे
बक खात्याला
) बक ारे ावे ाक ्ात आलेले बक श क (आकार) : बक आप ्या ग्ाहकांना णवणवध सेवा प्रदान करतात. ा सेवासाठी
बके ारे एका णनस चत िु काची अाकारिी करण्यात ्येते. ्या सेवा िु कालाच बक िु क/आकार ( )
असे महितात. बकेने आकारलेली िु काची र म व्यावसाण्यकांसाठी खचथि असते. ्या व्यवहारांची नोंद रोख पु्तकाचे िोधन
बाजूवर बक रका ्यात करण्यात ्ये ल व तपिील रका ्यात बक िु क खाते असे णलणहले जा ल.
र क थि - बक िु क खाते नावे
बक खात्याला

130
 ) बक े ्ाव ार्काचे वती े ंतव क वर ा कलेले ला ांश रकवा ्ा : बकेने गोळा केलेली ही र म व्यावसाण्यकाचे
उतप हो्य ्या संदभाथित बकेकडन व्यावसाण्यकाला सूचना णकंवा णववरि प्राप्त ा ्यानंतर व्यावसाण्यक ्या व्यवहाराची नोंद
रोख पु्तकात प्राप्ती बाजूवर बक रका ्यात करतो आणि तपिील रका ्यात गुंतविुकीवरील लाभांि णकंवा व्याज खाते असे
णलणहले जाते.
र क थि - बक िु क खाते नावे
व्याज / लाभांि खात्याला
) ्ाव्ार्काचे ्ा्ी च े ार बक ारे कर ्ात ्े ारे श : व्यावसाण्यकाने णदले ्या ््ा्यी सूचनेनुसार बक
व्यावसाण्यकाचे वतीने णवमा प्रव्याजी, टेणलफोन णबल, णवद्ुत णबल व इतर खचाथिचे िोधन करते. अिा व्यवहारांची नोंद रोख
पु्तकात िोधन बाजूला बक रका ्यात केली जाते आणि तपिील रका ्यात संबंणधत खचथि खात्याचे नाव णलणहले जाते.
र क थि - संबंणधत खचथि खाते नावे
बक खात्याला
) रकमेचे ह तांतर : व्यावसाण्यकाचे बकेत चालू खात्याव्यणतरर रोख प्रत्या्य ( ), णकंवा कजथि खाते (
) असू िकते. ्या खात्याच्या सहा ्याने व्यावसाण्यक आप ्या णवसतत्य गरजांची पूतथिता करू िकतो. व्यावसाण्यक
आप ्या रोख प्रत्या्य णकंवा कजथि खात्यातून णवणिष्ट र म चालू खात्यात ््ानांतरीत करू िकतो णकंवा आपला चालू
खात्यातून रोख प्रत्या्य णकंवा कजथि खात्यात ््ानांतरीत करू िकतो. त्याप्रमािे व्यस क बचत खात्यातून चालू खात्यात
णकंवा चालू खात्यातून व्यस क बचत खात्यात रकमेचे ््ानांतरि हो िकते असे व्यवहार पुढील प्रमािे रोख पु्तकात
णलणहले जातात.
अ) र ख त्ा् रकवा क थि खात्ात चाल खात्ात ्ा ांतर : ्या व्यवहारांमुळे चालू खात्यातील णिलकेत ( ) वाढ
होते. महिून ्या व्यवहाराची नोंद रोख पु्तकात प्राप्ती बाजूवर बक रका ्यात केली जाते व तपिील रका ्यात रोख प्रत्या्य
णकंवा कजथि खाते हे नाव णलहावे.
र क थि - बक खाते नावे
रोख प्रत्या्य / कजथि खात्याला
ब) चाल खात्ात र ख त्ा् रकवा क थि खात्ाला ्ा ांतर : ा व्यवहारामुळे चालू खात्यातील णि क कमी होते
त्यामुळे ्या व्यवहाराची नोंद रोख पु्तकाचे िोधन बाजूस बक रका ्यात केली जाते आणि तपिील रका ्यात रोख प्रत्या्य
णकंवा कजथि खाते असे णलणहले जाते.
र क थि - बक खाते नावे
रोख प्रत्या्य / कजथि खात्याला
क) व् क बचत खात्ात चाल खात्ात ्ा ांतर : हा व्यवहार महिजे व्यावसाण्यकां ारे व्यवसा्यात अणतरर र म
आििे हो्य. ्यामुळे भांडवल आणि बकेतील चालू खात्याच्या णिलकेमध्ये वाढ होते. त्यामुळे ्या व्यवहाराची नोंद रोख
पु्तकात प्राप्ती बाजूला बक रका ्यात करण्यात ्येते व तपिील रका ्यात भांडवल असे णलणहले जाते.
र क थि - बक खाते नावे
भांडवल खात्याला

131
 ) चाल खात्ात व् क बचत खात्ात ्ा ांतर : हा व्यवहार महिजे व्यावसाण्यका ारे रकमेची केलेली उचल हो्य.
्यामुळे व्यवसा्याच्या बकेतील खात्यातील णि क कमी होते ्याची नोंद रोख पु्तकाचे िोधन बाजूवर बक रका ्यात करण्यात
्येते व तपिील रका ्यात उचल खाते असे णलणहले जाते.
र क थि - उचल खाते नावे
बक खात्याला
) रत रव ा हेरी ी ती ी रव ी ( ont a nt ies) : एखादा णवणिष्ट व्यवहार एकाचवेळी रोख
व बक अिा दोन खात्यांना प्रभाणवत करतो. अिा व्यवहारामुळे एकाचवेळी रोख णिलकेत घट व बक णिलकेत वाढ होते
णकंवा रोख णिलकेत वाढ बक णिलकेत घट होते. दोन रकानी रोख पु्तकात रोख पु्तक ्या एकाच णिरथिकाअंतगथित बक
खाते व रोख खाते दिथिणवण्यात ्येतात. बक खात्यातील णिलकेमध्ये होिारी वाढ दिथिणवण्यासाठी बक खाते नावे करण्यात ्येते
आणि रोख खात्यातील णिलकेत होिारी घट दिथिणवण्यासाठी रोख खाते जमा करण्यात ्येते. तसेच णवपरीत स््तीत उलटनोंदी
करण्यात ्येतात. रोख पु्तकात अिा प्रकारे दो ही बाजूंना नोंदी करण्यात ्येतात. रोख पु्तकात अिा प्रकारे दो ही बाजूंना नोंदी
करण्याच्या ण ्येला प्रती प्रणवष्टी असे महितात. प्रती प्रणवष्टी तेवहाच करण्यात ्येते जेवहा एखादा णवणिष्ट व्यवहार रोख अाणि
बक ्या दो ही खात्यांना एकाच वेळी प्रभाणवत करतो. ही नोंद (व्यवहार) रका ्यात प्र.प्र. (प्रती प्रणवष्टी) णकंवा द.नो. (दहेरी
नाेंद) असे णलणहले जाते.
ती रव ीची उ ाहर े ( a le of ont a nte ies) :
१) बकेत रोख र म जमा करिे २) का्याथिल्यीन उप्योगासाठी बकेतून र म काढिे
३) अगोदरचे णदविी प्राप्त ालेला धनादेि बकेत जमा करिे
प्रती प्रणवष्टी लेखांकनाची पद्धती ( ) खालील प्रमािे
अ) बकत र ख र म मा कर े : ्या व्यवहारामुळे बकेतील णि केत वाढ होते आणि रोख णिलकेत घट होते ्या व्यवहाराची
नोंद पुढील प्रमािे करण्यात ्येते.
रोख पु्तकाचे प्राप्ती बाजूवर बक रका ्यात रािीची नोंद करून तपिील रका ्यात रोख खाते णलणहले जाते आणि िोधन
बाजूवर रोख रका ्यात तीच रािी णल न तपिील रका ्यात बक खाते असे णलणहले जाते.
र क थि - बक खाते नावे
रोख खात्याला
वरील व्यवहारात बक प्राप्तकताथि आहे महिून बक खाते नावे करण्यात आले व व्यवसा्यातून रोख र म बाहेर जात अस ्याने
रोख खाते जमा करण्यात आले आहे.
ब) का्ाथिल्ी उ ् ाक रता बकत र ख र म का े : ्या व्यवहारामुळे रोख णिलकेत वाढ होते व बक णि केत घट होते.
्या व्यवहाराची नोंद पुढील प्रमािे करण्यात ्येते.
रोख पु्तकाचे प्राप्ती बाजूवर रोख रका ्यात रािी णल न तपिील रका ्यात बक खाते असे णलणहले जाते आणि िोधन बाजूवर
बक रका ्यात णतच रािी णल न तपिील रका ्यात रोख खाते असे णलणहले जाते.
र क थि - रोख खाते नावे
बक खात्याला
्या व्यवहारात व्यवसा्यामध्ये रोख ्येते महिून रोख खाते नावे व बकेतून रोख कमी होते महिून बक खाते जमा करण्यात ्येते

132
क) अ रचे (मा ील) र वशी रम ालेला ा ेश बकत मा कर े : वाहक धनादेि णमळाला असता रोख णमळाली असे गहीत
मानले जाते. असे धनादेि जेवहा बकेत रािी संग्हिासाठी पाठणवले जातात (जमा केले जातात) तेवहा रोख र म व्यवसा्यातून
बाहेर जात आहे असे मानले जाते व बक प्राप्तकताथि आहे. अिा व्यवहारामुळे बक णिलकेत वाढ होते आणि रोख णि क कमी
होते. ्या व्यवहाराची नोंद पुढील प्रमािे करण्यात ्येते.
रोख पु्तकाचे प्राप्ती बाजूवर बक रका ्यात रािी णल न तपिील रका ्यात रोख खाते असे णलणहले जाते. त्याचप्रमािे रोख
पु्तकाचे जमा बाजूवर रोख र म ्या रका ्यात रािी णल न तपिील रका ्यात बक खाते असे णलणहतात.
र क थि - बक खाते नावे
रोख खात्याला
्या णठकािी बक प्राप्त कताथि आहे महिून बक खाते नावे करण्यात ्येते आणि त्याचबरोबर रोख र म बाहेर जात अस ्याने
रोख खाते जमा करण्यात ्येते.
. . र ख व बक रका ा अ ले ्ा र ख तकाचे ंतल ः
्या रोख पु्तकात प्राप्ती ( ) व िोधनाच्या नोंदी के ्यानंतर णदवसाचे िेवटी रोख पु्तकाचे संतुलन करून रोख
णि क व बक णि क काढण्यात ्येते.
र ख रका ा ( as olu n) : ह्त्् रोख ( ) ही नेहमी िोधनाचे रकमेपेषिा जा्त असते णकंवा िोधनाचे
रकमेबरोबर असते. महिून प्राप्ती बाजूची एकि बेरीज िोधन बाजूच्या एकि बेरजेपेषिा जा्त णकंवा बरोबर असते. महिून िोधन
बाजूची एकि बेरीज ही प्राप्ती बाजूच्या एकि बेरजेतून वजा करण्यात ्येते व आले ्या णि क रकमेची नोंद रोख पु्तकाचे िोधन
बाजूस रोख रका ्यात णल न तपिील रका ्यात णि क पुढे नेली णकंवा णि क खाली नेली असे णलणहण्यात ्यावे. ही णि क
पुढील लेखांकन अवधीचे प्रारंभीस रोख पु्तकाचे प्राप्त बाजूवर रोख रका ्यात णल न तपिील रका ्यात णि क पुढे आिली असे
णलणहण्यात ्यावे.
बक रका ा ( an olu ns) : बक खाते हे व्यस क खाते हो्य. ्या खात्यात नावे णकंवा जमा णि क असू िकते. जेवहा
प्राप्ती बाजूची एकि बेरीज ही िोधन बाजूच्या एकि जा्त असते तेवहा ्या दोन बेरजेतील अंतराला धनातमक णकंवा सामा ्य णि क
( ) असे महितात. ्या णि क रकमेची नोंद रोख पु्तकात िोधन बाजूवर बक रका ्यात णल न
तपिील रका ्यात णि क पुढे नेली असे णलणहण्यात ्यावे. पुढील लेखांकन अवधीचे प्रारंभी ही णि क रोख पु्तकाचे प्राप्ती बाजूवर
बक रका ्यात णल न तपिील रका ्यात णि क पुढे आिली असे णलहावे.
्या उलट जेवहा िोधन बाजूची एकि बेरीज प्राप्ती बाजूच्या एकि बेरजेपेषिा जा्त असते तेवहा अिा फरकाला महिजेच
णिलकेला जमा णि क णकंवा अणधकोर अणधणवकरथि ( ) (बक वहरडा ट) असे महितात. ्या णिलकेची
नोंद रोख पु्तकात प्राप्ती बाजूला बक रका ्यात णल न तपिील रका ्यात णि क पुढे नेली असे णलणहण्यात ्यावे पुढील लेखांकन
कालावधीचे प्रारंभी हीच णि क महिजेच, बक वहरडा टची र म रोख पु्तकाचे िोधन बाजूस बक रका ्यात णल न तपिील
रका ्यात णि क पुढे आिली असे णलणहण्यात ्यावी.

133
बक खात्ाचे खालील कार आहेत.
१. चाल खाते : चालू खाते हे व्यावसाण्यकासाठी उप्यु आहे कारि ्या खात्यात त्या बक कामकाजाच्या वेळेमध्ये णकतीही वेळा
र म जमा क िकतो व खात्यातुन र म काढ िकतो सवथिसाधारिपिे ्या खात्यातील जमा रकमेवर बक व्याज देत नाही
परंतु चालु खाते असले ्या खातेदाराला बकेकडन वहरडा टची सुणवधाही प्राप्त होते.
. बचत खाते : ्या व्य ीला स््र आणि णन्यणमत उतप हवे असे अिा व्य ी बचत खात्यात ठेवी ठेवतात साधारिपिे ्या
खात्यात र म ठेविे व काढिे ्यावर बंधन असते. ्या खात्यातील जमा रकमेवर खातेदाराला एका णनस चत दराने व्याज णदले
जाते. ्या खात्यावर वहरडा ट सुणवधा उपल ध नसते.
. म ती ेव खाते : ्या खात्यात णवणिष्ट र म णवणिष्ट कालावधीसाठी जा्तीत जा्त व्याज णमळणवण्यासाठी ठेवण्यात ्येते.
्या खात्यातुन तो णवणिष्ट कालावधी संपण्याआधी र म काढता ्येत नाही. हे खाते णन्यणमत बक ग व्यवहार करिाऱ्यांसाठी
उप्यु नाही.
. आवत रावत ेव खाते : ्या खात्यात जमाकताथि एक णवणिष्ट र म णवणिष्ट कालावधीकरीता दर मणह ्यात जमा
करीत असतो. ्या खात्यात बचत खात्यापेषिा जा्त दर णदला जातो परंतु मुदती ठेव खात्यापेषिा व्याजाचा दर कमी असतो.
खातेदाराला ्या खात्यातुन तोप्यत र म काढता ्येत नाही जो प्यत तो णवणिष्ट कालावधी संपत नाही.

उ ाहर -१
मे थि र मा े थि ्ांचे रका ी र ख तक त्ार करा.

जाने २ १
१ रोख रकमेसह व्यवसा्य प्रारंभ केला ` ६ ,
४ बक फ इंडी्या मध्ये र म जमा केली ` २५,
६ रोख खरेदी ` ६,
१ का्याथिल्यीन उप्योगाकरीता संगिक खरेदी केले ` २२,
१५ राकेि ्यांना उधारीवर माल णवकला आणि
त्यांच्याकडन धनादेि णमळाला ` १ ,
२ राकेिकडन णमळालेला धनादेि बकेत जमा केला
२४ वाहतुक खचथि णदला. ` ३
२५ व्य ीक उप्योगाकरीता व्यवसा्यातुन उचलले ` ३,
३ धनादेिा ारे भाडे णदले ` १,२

134
उततर : र मा े थि ्ां ्ा तकात
ावे रका ी र ख तक मा
र ांक ा ी ा. खा. रख बक र ांक श . खा. रख बक
. ा. ` ` . ा. ` `
२ १ २ १
जाने. जाने.
१ भांडवल खाते ६ , ४ बक खाते . . २५,
(भांडवल (बकेत र म जमा
गुंतव ्याबद्ल) के ्याबद्ल)
४ रोख खाते . . २५, ६ खरेदी खाते ६,
(बकेत (रोख
र म जमा खरेदीबद्ल)
के ्याबद्ल)
१ संगिक खाते २२,
१५ णव ी खाते १ , (संगिक
(रोख खरेदीबद्ल)
णव ीबद्ल)
२ बक खाते . . १ ,
२ रोख खाते . . १ , (धनादेि
(बकेत बकेत जमा
र म जमा के ्याबद्ल)
के ्याबद्ल)
२४ वाहतुक खचथि खाते ३
(वाहतूक खचथि
के ्याबद्ल)

२५ उचल खाते ३,
(व्यवसा्यातून
र म
उचल ्याबद्ल)
३ भाडे खाते १,२
(धनादेिा ारे
भाडे णद ्याबद्ल)
३१ णि क पु./ने ३, ३३,
, ३५, , ३५,
फे ु.
१ णि क पु./आ ३, ३३,

135
) खालील ्वहार ं र क ीशी ंबर त आहेत त्ाव रका ी र ख तक त्ार करा.
र ांक त रशल र म (`)
२ १ १ बक णि क ५२,
स ट. १ रोख णि क १५,
४ धनादेिा ारे मालाची खरेदी १५,
मालाची रोखीने णव ी ,
१३ धनादेिा ारे ्यंत्रसामुग्ी खरेदी केली १ ,
१६ मालाची णव ी केली व धनादेि णमळाला, तो लगेच बकेत जमा करण्यात आला १२,
१ मिाल कडन रोखीने माल खरेदी केला १ ,
२ धनादेिा ारे ्टेिनरी खरेदी केली २,१
२४ अवधुतला धनादेि णदला १,
२ बकेतुन र म काढली १२,
३ धनादेिा ारे भाडे णदले ५
३ वेतन णदले ४,

136
उततर : ंर क ी ्ा तकात
ावे र ख तक मा
र ांक ा ी ा. खा. रख बंक र ांक श . खा. रख बक
. ा. ` ` . ा. ` `
२ १ २ १
स ट. स ट.
१ णि क पु.आ १५, ५२, ४ खरेदी खाते १५,
(धनादेिा ारे
णव ी खाते , मालाची खरेदी
(रोख केली)
णव ीबद्ल)
१३ ्यंत्रसामुग्ी खाते १ ,
१६ णव ी खाते १२, (धनादेिा ारे ्यंत्र
(णव ीबद्ल खरेदी के ्याबद्ल)
धनादेि
णमळाला) १ खरेदी खाते १ ,
(रोखीने माल खरेदी
२ बक खाते प्र.प्र. १२, के ्याबद्ल)
(बकेतून र म
काढ ्याबद्ल) २ ्टेिनरी खाते २,१
(धनादेिा ारे
्टेिनरी खरेदी
के ्याबद्ल)
१,
२४ अवधुत खाते
(धनादेि
णद ्याबद्ल)
२ रोख खाते प्र. १२,
(बकेतून र म प्र.
काढ ्याबद्ल)
३ भाडे खाते ५
(धनादेिा ारे भाडे
णद ्याबद्ल)
३ वेतन खाते ४,
(वेतन
णद ्याबद्ल)
३ णि क पु / ने १३, २२,६
३५, ६४, ३५, ६४,
कटो. णि क पु/आ
१ १३, २२,६

137
 ) खालील ्वहारांची मेहता थि ्ां ्ा र ख आर बक रका े अ ले ्ा र ख तकात करा.
कटोबर २ १
१ ह्त्् रोख ` १३, आणि बक णि क ` २४,
३ १ व्यापारी कसरीवर मालाची रोख णव ी ` ,
५ ` ६ , णकंमतीचा माल १ व्यापारी कसर खरेदी केला अधदी र म ताबडतोब ५ रोख कसरीने
रोख णदली व उवथिरीत रकमेचा धनादेि णदला.
बकेत जमा केले ` ४ ,
सुणमतकडन वाहक धनादेि णमळाला ` ,५
१३ रोखीने मालाची णव ी ४ व्यापारी कसरीवर करण्यात आली. ` १२,
१५ जीवन णवमा प्रव्याजीचे णदले ` ४,
१ कटोंबर २ १ रोजी णमळालेला धनादेि बकेत जमा केला.
२२ प्रभाकर कडन रेखांकीत धनादेि णमळाला ` ६,
२ व्यवसा्यात ` २५, अणतरी भांडवल गुंतणवले व ते बकेत जमा करण्यात आले.
२ णवद्ुत णबल भरले ` ३, आणि टेलीफोन णबल भरले ` ४,१
३ लाभांिाबद्ल रेखांकीत धनादेि णमळाला ` ६,२५ .

138
उततर : मेहता थि ्ां ्ा तकात
ावे राेख तक मा
र ांक ा ी ा. खा. रख बंक र ांक श . खा. रख बक
. ा. ` ` . ा. ` `
२१ २१
कटो. कटो.
१ णि क पु./आ. १३, २४, ५ खरेदी खाते २५,६५ २५,६५
३ णव ी खाते २, (खरेदीबद्ल)
(रोख माल बक खाते प्र.प्र. ४ ,
णवक ्याबद्ल) (बकेत
रोख खाते प्र.प्र. ४ , र म जमा
(बकेत र म जमा के ्याबद्ल)
के ्याबद्ल) १५ उचल खाते ४,
सुणमत खाते ,५ (जीवन णवमा
(धनादेि प्रव्याजी
णमळा ्याबद्ल) णद ्याबद्ल)
१३ णव ी खाते ११,५२ १ बक खाते प्र.प्र. ,५
(रोखीने माल (धनादेि
णवक ्याबद्ल) बकेत जमा
के ्याबद्ल)
१ रोख खाते प्र.प्र. ,५
(धनादेि बकेत जमा २ णवद्ुत णबल खाते ३,
के ्याबद्ल) (णवद्ुत णबल
भर ्याबद्ल)
२२ प्रभाकर खाते ६,
(रेखांणकत धनादेि २ टेलीफोन णबल ४,१
णमळा ्याबद्ल) खाते
(टेलीफोन णबल
२ भांडवल खाते २५, भर ्याबद्ल)
(अणतरर
भांडवल बकेत जमा ३१ णि क पु /ने १ , ५,१
के ्याबद्ल)
लाभांि खाते
३ (लाभांिबद्ल ६,२५
रेखांणकत धनादेि
णमळा ्याबद्ल)
१, ६, २ १,१ , ५ १, ६, २ १,१ , ५
नोवहे.
१ णि क पु./आ. १ , ५,१

139
का्थि ी :
५ कटोंबर २ १ चा व्यवहार िुद्ध रोख खरेदी रोख खरेदी १ व्यापारी करार
`६ , ` ६, ` ५४,
र म णदली िुद्ध रोख खरेदी ५ रोख कसर
` ५४ ५ ` ५४,
कसर पूिथि करा ` ५४, ` २, ` ५१,३
अधदी (१/२) र म रोख णदली ` ५१,३ १/२ ` २५,६५
उवथिरीत रकमेचा धनादेि णदला ` ५१,३ ` २५,६५ ` २५,६५

) र ा थि ्ांचे रका ी र ख तक त्ार करा. ( ीकर ाची आव ्कता ाही.)

२ १ माचथि १ रोख णि क ` १३, आणि बक णि क ` १ ,
२ नेहा कडन र म णमळाली ` १, आणि धनादेि प्राप्त ाला ` ५ .
धनराजला धनादेिा ारे णदले ` ६,
रोख णव ी ` ६,५४५ आणि कसर णदली ` ५५
१ २ माचथि २ १ रोजी प्राप्त ालेला धनादेि बकेत जमा केला
१२ बकेत जमा केले ` ५,
१३ प्राचीकडन उधारीवर माल खरेदी केला ` ५,
१५ नेहा कडन णमळालेला धनादेि अनादरीत ाला
२ व्यापारी कसरीवर स्वटी कडन `५, णकमतीचा माल खरेदी केला आणि अधदी र म
ताबडतोब णदली.
२२ बकेला णवमा ह त्याचे ` १, णदले आणि गुंतविुकीवरील व्याज गोळा केले ` १,६५
२४ धनराजला णदले ्या धनादेिाचे अनादरि ाले.
२६ गुप्ता ्टोअसथि ्यांनी पर्पर आप ्या बक खात्यात र ` ,५ भरले.
३ `३, २ पेषिा जा्तीची र म बकेत जमा करण्यात आली

140
 र ा थि ्ां ्ा तकात
ावे : र ख तक मा
र ांक ा ी ा. खा. रख बंक र ांक श . खा. रख बक
. ा. ` ` . ा. ` `
२ १ २ १ णि क १ ,
माचथि माचथि पु.आ
१ णि क १३,
पु.आ. धनराज खाते ६,
२ नेहा खाते २,२
णव ी खाते ६,५४५ १ बक खाते प्र.प्र ५
१ रोख खाते प्र.प्र. ५ १२ बक खाते प्र.प्र ५,
१२ रोख खाते प्र.प्र. ५, १५ नेहा खाते ५
२२ गुंतविुकीवर १,६५ २ खरेदी खाते २,३२५
व्याज खाते २२ णवमा हप्ता
खाते १,
२४ धनराज खाते ६,
२६ गुप्ता ्टोअसथि ,५ ३ बक खाते प्र.प्र १ ,
५,१५
खाते ३१ णि क
पु./ने ३, २
३ रोख खाते प्र.प्र. १ ,

२१, ४५ ३ ,६५ २१, ४५ ३ ,६५

एणप्रल णि क
१ पु/आ. ३, २ ५,१५

का्थि ी ा:
१) २ माचथि २ १ चा व्यवहार
खरेदी मालाचे एकि मू ्य ` ५,
( ) व्यापारी कसर ` ३५
णनववळ खरेदी णकंमत ` ४,६५
४,६५ १/२ २३२५
१/२ र म रोख णदली ` २,३२५ १/२ र म उधार ` २,३२५
२) ३ माचथि २ १ चा व्यवहार
` ३, २ पेषिा अणतरर र म बकेत जमा करण्यात ्येिाऱ्या रािीचे ( ) आगिन खालीलप्रमािे
रोख रका ्याच्या प्राप्ती बाजूची बेरीज ` २१, ४५
( ) रोख रका ्याच्या िोधन बाजूची बेरीज ` , २५
णि क र म ` १३, २
( ) व्यवसा्यात ठेवा्यची रोख ` ३, २
बकेच जमा कराव्याची र म `१ ,
णटप १३ माचथिचा व्यवहार उधारीचा अस ्यामुळे त्याची नोंद रोख पु्तकात करण्यात आली नाही.

141
 . ल र ख तक
मो ा व्यावसाण्यक सं््ांमध्ये लेखांकनाचे काम व्यवस््तपिे णवभागलेले असते. णवणवध णवभागात णकरकोळ खचथि होतात
जसे लेखनसामग्ी, टपालखचथि, चहापािी, गाडीभाडे इत्यादी परंतु जेवहा त्यांची सं ्या वाढते तेवहा ते ्या ्वतंत्र पु्तकात नोंदणवले
जातात त्यालाच लघुरोख पु्तक असे महितात.
लघुरोख पु्तक णलणहण्याचे काम करिाऱ्या व्य ीला लघुरोखपाल असे महितात. लघुरोखपालास प्रत्येक मणह ्याच्या
सुरवातीला मु ्यरोखपालाकडन अणग्म र म देण्यात ्येते. सवथि प्रकारचे णकरकोळ खचथि भागणवण्यासाठी आणि लघुराेख पु्तकात
नोंदवून ठेवण्यासाठी.
इंग्जी भारेतील हा ि द च भारेतील ्या ि दापासून उद्धत करण्यात आला आहे. ्या ि दाचा अ्थि
लहान असा होतो. तर लघुरोख पु्तकात णकरकोळ रकमांचे व्यवहार नोंदणवले जातात. ्याचे िोधन धनादेिा ारे केले जात नाही.
ल र ख तकाचे कार :
१) साधे लघु रोख पु्तक
२) णव लेरि णकंवा रकाने्यु लघु रोख पु्तक
१) ा े ल र ख तक :
साधे लघु रोख पु्तक दोन बाजुमध्ये णवभागले जाते. ) प्राप्ती बाजू ( ) िोधन बाजू मु ्य रोखपालाकडन प्राप्त ाल ्या
रकमेची णकंवा धनादेिाची नोंद प्राप्ती बाजूवर करण्यात ्येते व िोधन करण्यात आले ्या लघु खचाथिची नोंद िोधन बाजूवर
करण्यात ्येते लघुरोख पु्तकात नोंदणवले ्या व्यवहारांची खातेवहीत संबंणधत णवणिष्ट खचाथिच्या खात्यात खताविी करण्यात
्येते. ा करीता अणतरर म व वेळेची गरज असते. महिून सवथिसाधारि व्यवहारात व्यावसाण्यक लघु रोख पु्तक ठेवत
नाहीत.
खालील र ले ्ा ्वहारांव ा े ल राेख तक त्ार करा.
हा थि ्ां ्ा तकात
र ांक ्वहारांचा त रशल र म (`)
२ १
जानेवारी १ मु ्य रोखपालाकडन णमळाले १,२
४ टेलीफोन खचाथिचे णदले १ ३
मोबा ल खचाथिचे णदले ५
१ का्याथिल्य फा स खरेदी १२५
१४ सेवकाला बणषिस णदले ४
१६ जु ्या वतथिमानापत्राची णव ी ६
१ स्वटीला अणग्म णदले १
२२ बांधिी खचाथिचे णदले १
२४ जाहीरात खचाथिचे णदले १२
२६ सफा खचाथिचे णदले ६
२ देिगी णदली १ १
३ पावती णतकीटांची खरेदी ६

142
उततर
ा े ल र ख तक
ा र ांक रववर रकवा त रशल मा क खा. ा. क
र म मांक खचथि
(`) र म (`)
१,२ २ १ जानेवारी १ रोख खाते
४ टेलीफोन खचथि खाते १ ३
मोबा ल खचथि खाते ५
१ का्याथिल्य फा स खरेदी खाते १२५
१४ सेवकाला बणषिस खाते ४
६ १६ जुने वतथिमानपत्र णव ी खाते १
१ स्वटी खाते
२२ बांधिी खचथि खाते १
२४ जाणहरात खचथि खाते १२
२ सफा खचथि खाते ६
२ देिगी खाते १ १
३ पावती णतकीटे खाते ६

एकि खचथि १, २६
३१ णि क पु / ने २३४
१,२६ १,२६
२३४ २ १ फे ु., १ णि क पु / आ
) रव ले् ातमक ल र ख तक रका े् ल र ख तक :
णव लेरिातमक लघुरोखपु्तक दोन बाजूमध्ये णवभागले जाते डावीकडील बाजुवर रोख प्राप्ती तर उजवीकडील बाजुवर रोख
िोधनाच्या नोंदी के ्या जातात. णव लेरिातमक रोख पु्तकाचे िोधन बाजूस वारंवार होिाऱ्या णवणभ खचाथिसाठी आव ्यक
तेवढे रकाने केले जातात. उदाहरिातथि पा व लेखनसामग्ी, टपाल, गाडीभाडे आणि हमाली इत्यादी. णवणवध णकरकोळ
्व पाचे खचथि नोंदणवण्यास हे रकाने उप्योगी आहेत. णव लेरिातमक लघु रोख पु्तकात खचाथिच्या नोंदीकरीत रका ्याची
सं ्या णकती असावी ा संबंधी कोितेही कठोर णन्यम नाहीत. ्या रका ्या व्यतीरर व्य ीक आणि वा्तणवक खात्यािी
संबधीत िोधना करीता एक ्वतंत्र रकाना असतो. लघुरोखपाल ाले ्या णवणवध खचाथिचे संणषिप्त णववरि त्यार क न
मु ्यरोखपालास देतो. त्यामुळे व्यावसाण्यक जगतात णव लेरिातमक लघुरोख पु्तक फारच व उप्योगी आहे.
अ ती : लघुरोख पु्तक ठेवण्याची ही एक लोकणप्र्य पद्धत हो्य. ्या पद्धती अंतगथित एका णवणिष्ट अवधीत होिाऱ्या
लघुरोख खचाथिचा अंदाज घेतला जातो ही अंदाजीत र म मु ्यरोखपाल लघुरोखपालास त्या णवणिष्ट अवधीतील लहान
खचथि भागणवण्यासाठी अणग्म महिून देतो. णवणिष्ट कालावधी संप ्यावर रोख पु्तकाचे संतुलन करण्यात ्येते. लघुरोखपाल
लघु खचाथिचा सारांि त्यार करतो आणि मु ्य रोखपालास सादर करतो. लघुरोखपालाने सादर केले ्या णववरिांची अचुकता
पडताळन पाहण्यासाठी, मु ्यरोखपाल त्याची तपासिी करतो. त्या नंतर मु ्यरोखपाल लघुरोखपालास मागील कालावधीत
खचथि करण्यात आले ्या रकमेइतकी र म देतो. ्या पद्धीलाच अग्धन पधदती णकंवा अग्दा्य पधदती असे महितात.

143
 144
`

प्राप्त र म
रो. पु. प.
णदनांक
एकि खचथि
णि क पु / ने

णि क पु / आ.
………………
………………
………………
………………
………………
………………
………………
………………
………………
तपिील

प्र. .
`
रव ले् ातमक ल र ख

एकि र म
`
तक ( ा

पा व सामग्ी
)

डाक
`

गाडीभाडे व हमाली
`
प्रवास खचथि
`
णवणवध खचथि
`
दरधवनी खचथि
खा. पा.

`
खाते वही खाते
उ ा. १ : राजे मोबा ल कंपनीच्या स रभ ्या लघुरोखपालास १ जून २ १ रोजी मु ्यरोखपाल कडन ` , णमळाले.
जून मणह ्यातील णवणवध खचथि खालील प्रमािे आहेत. त्याव न लघु रोख पु्तक त्यार करा.

र ांक ्वहाराचा त रशल र म (`)

२ १ जून
१ टो भाडे णदले २५५
३ कररअर खचाथिचे णदले ६
४ पो्टाची णतकीटे खरेदी केली २१
५ रबर, पेन, पेस सलची खरेदी ५२५
६ जलद डाक खचथि णदला १
टकसी भाडे ३
अ पोपहार ५
१ टो भाडे ३१
१२ नोंदिीकत टपाल िु क १४२
१३ फा ल खरेदी ४५
१४ गाडी भाडे ६५
१६ संगिक ्टेिनरी खरेदी १,६५
१ बस भाडे २४
१ मोबा ल खचथि २
२ का्याथिल्य ्वच ता िु क णदले १६
२२ अ पोपहार ४५
२३ ेर कस िु काचे णदले २
२ कररअर खचथि १४
२ माल उतरणवण्याचे िु क १
३ बस भाडे १५

145
 उततर-१ राजे मोबा ल कंपनी लातूर ्यांच्या पु्तकात
लघुरोख पु्तक
प्राप्त णदनांक प्र. एकूि कुटपाल रीअर/ टेणलफोन प्रवास/वाहतुक पा व णवणवध
रक्कम तपिील खचथि लेखन सामग्ी खचथि खा.पा. खताविी
`
. ` (`)
` ` (`) (`) (`)
, २ १ जून १ रोख खाते
१ अटो भाडे २५५ २५५
३ कररअर खचथि ६ ६
४ पो्ट णतकीट २१ २१
५ रबर, पेन, पेस सल खरेदी ५२५ ५२५
६ जलद डाक खचथि णदला १ १
टकसी भाडे ३ ३
अ पोपहार ५ ५
१ टो भाडे ३१ ३१
१२ नोंदिीकत पो्टल िु क १४२ १४२
१३ फा ल खरेदी ४५ ४५

146
१४ गाडी भाडे ६५ ६५
१६ संगिक ्टेिनरी १,६५ १,६५
१ बस भाडे २४ २४
१ मोबा ल खचथि २ २
२ का्याथिल्य ्वच ता िु क १६ १६
२२ अ पोपहार ४५ ४५
२३ ेर कस िु क २ २
२ कररअर खचथि १४ १४
२ माल उतरणवण्याचे िु क १ १
३ बसभाडे १५ १५
क खचथि ६,५५ ५ २ १,३४५ २,२२ १, ६५
३ णि क पु / ने १,४५
, ,
१,४५ २ १ जुल १ णि क पु / आ
वरील रव ले् ातमक ल र ख तका ्ा आ ारे र रक थि ी आर खताव ी करा.
उततर-१
रा े म बा ल क ी ्ा तकात र क थि ी

ावे मा
र ांक त शील खा. ा. र म (`) र म(`)
२ १
जून १ लघुरोख खाते नावे ,
रोख खात्याला ,
(मु ्य रोखपालाकडन र म णमळाली)
जून ३ कररअर आणि टपाल खचथि खाते................ नावे ५
टेलीफोन खचर् खाते ................ नावे २
प्रवास व वाहतुक खचर् खाते................ नावे १,३४५
२,२२
छपाई व सामग्री खाते ................ नावे १, ६५
िविवध िकरकोळ खचर् खाते ................ नावे ६,५५
लघुरोख खाते
(लघुखचर् लघुरोखपुस्तकात नोदं िवल्या बद्दल)

रा े म बा ल क ी ्ा तकात खताव ी
ावे ल र ख खाते मा
र ांक त शील र . ा. र म (`) र ांक त शील र . ा. र म (`)
२ १ २ १ णवणवध खचथि लघुरोख
जून १ रोख खाते , जून ३ पु्तकावरून ६,५५

३ णि क पु/ने १,४५

, ,

ावे क रअर आर ाल खाते मा

र ांक त शील र . ा. र म (`) र ांक त शील र . ा. र म (`)
२ १
जून ३ लघुरोख खाते ५
५

147
ावे ेरल खचथि खाते मा
र ांक त शील र . ा. र म (`) र ांक त शील र . ा. र म (`)
२ १
जून ३ लघुरोख खाते २
२

ावे वा व वाहतक खचथि खाते मा

र ांक त शील र . ा. र म (`) र ांक त शील र . ा. र म (`)
२ १
जून ३ लघु रोख खाते १,३४५
१,३४५
ावे ा व ाम ी खाते मा
र ांक त शील र . ा. र म (`) र ांक त शील र . ा. र म (`)
२ १
जून ३ लघु रोख खाते २,२२
२,२२
ावे रवरव रकरक खचथि खाते मा
र ांक त शील र . ा. र म (`) र ांक त शील र . ा. र म (`)
२ १
जून ३ लघु रोख खाते १, ६५
१, ६५
उ ाहर - ल १ ्ा मरह ्ातील ील ्वहारां ्ा ी अ ती ार रव ले् ातमक र ख तकात करा.
र ांक ्वहाराचा त रशल र म (`)
२ १ १ रोख णि क ३३५
जुल १ १ मु ्य रोखपालाकडन णमळाले २,१६५
२ लेखणनक कारला २५१
५ स्पड पो्ट आणि रणज्टर साठी णदले. २४
६ जु ्या वतथिमान पत्रांची णव ी १
सेवकास धुला खचथि णदला १
१ णव ेत्याला भोजनाचे णबल णदले १६
१३ अ ि ्या सेवकाला अणग्म णदले ५
१६ वाहतुक खचथि आणि गाडीभाडे णदले १
१ का्याथिल्यीन उप्योगाकरीता खुचदी खरेदी केली ३
२२ ्टमप पड, पेपर आणि पे सीलची खरेदी १
२६ का्याथिल्याकरीता फा स खरेदी ११
३ ्यंत्र द ्तीला णदले २३

148
 उततर ः ...................... ्ांचे तकात
रव ले् ातमक ल र ख तक (अ ती ार)
खचाथिच े णव लेरि
खातेवही
वाहतूक व खा. लेखा
प्राप्त र म णदनांक तपिील प्र. . टपाल खचथि पा लेखन गाडीभाडे दरू्ती णवणवध खचथि पा.
` एकूि ` ` सामुग्ी ` ` ` ` `
२ १ ,
३३५ जुल १ णि क पु / आ.
२,१६५ १ रोख खाते
२ लेखणनकास बषिीस २५१ २५१
५ नोंदिी व जलद टपाल २४ २४
१ ६ जु ्या वतथिमानपत्रांची णव ी
धुला खचथि १ १

149
१ भोजन णबल १६ १६
१३ अरूिला अणग्म ५ ५
१६ वाहतुक खचथि व गाडीभाडे १ १
१ खुचदी ३ ३
२२ ्टमप पड, पेपर, पे सील इ. १ १
२६ का्याथिल्य फा स ११ ११
३ दरू्ती २३ २३
क खरच २,३११ २४ २ १ २३ ५ १
३१ णि क पु / ने २
२,६ २,६
२ ग्ट १ णि क पु / आ
२,३११ ग्ट १ रोख खाते
उ ा. - १ म ील खालील ्वहार अ तीवर आ ारीत रव ले् ातमक ल र ख तकात रलहा.
अ र म ` व ी वे ्ात ्ावी.

र ांक ्वहाराचा त शील र म (`)

२ १ ग्ट १ सुरवातीची लघुरोख णि क १५
१ मु ्य रोखपालाकडन धनादेि णमळाला. १, ५
५ वाहतुक खचथि णदला १
५ पाणकटांची खरेदी ६५
६ धुला आणि सफा खचाथिचे णदले
टेलीफोन खचाथिचे णदले २
१ देिगी णदली २५
१४ वतथिमान पत्राची वगथििी णदली १२
१ पो्ट काडथि खरेदी ६
१ पावती णतकीटांची खरेदी ४५
२२ अ पोपहारासाठी णदले २
२६ टो भा ासाठी णदले ५५
२ मजुरी णदली ५
२ ्यंत्र द ्ती खचाथिसाठी णदले १
३ ीमान क िा ्यांना णदले ५

150
 उततर ः ................... ्ांचे तकात
रव ले् ातमक ल र ख तक
खचाथिचे णव लेरि

पा व
लेखा

मजुरी
दरू्ती

्टेिनरी
खा. पा.
खाते वही

णदनांक तपिील प्र. .

टपाल खचथि
प्रवास खचथि
णवणवध खचथि

वा तक खचथि
टेलीफोन खचथि
प्राप्त र म एकि
` ` ` ` ` ` ` ` ` ` `
२ १ ,
ग्ट
१५ १णि क पु / आ
१, ५ १बक खाते
५वाहतुक खचथि १ १
५ पा खचथि ६५ ६५
६्वच ता व धुला खचथि
टेलीफोन खचथि २ २ २५

151
१ देिगी २५ १२
१४ वतथिमानपत्र वगथििी १२
१ पो्टकाडथि खरेदी ६ ६
१ पावती णतकीट खरेदी ४५
२२ अ पोपहार खचथि २ ४५
२६ टो भाडे ५५ ५५
२ मजुरी ५ ५ २
२ दरू्ती खचथि १ १
३ ५ ५
ीमान क िा खाते
क खचथि १, २ १ ६५ २ ६ ५५ ५ १ ६ ५ ५
३१ णि क पु / ने २
२, २,
२ स ट. १ णि क पु / आ
१, २ स ट. १ रोख खाते
 . खरे ी तक ( u c ase oo ):
खरेदी पु्तकात केवळ त्या मालाची नोंद करण्यात ्येते जो माल व्तुंची णनणमथिती णकंवा उतपादन करण्यासाठी णकंवा पुन णव ी
करण्यासाठी उधारीवर खरेदी करण्यात ्येतो. रोख खरेदीच्या व्यवहारांची नोंद खरेदी पु्तकात करण्यात ्येत नाही. त्याच प्रमािे माला
णिवा्य खरेदी केले ्या इतर कोित्याही व्तु जसे का्याथिल्यीन उपकरिे, उप्कर, लेखनसामग्ी आणि इमारत इत्याणदची नोंद खरेदी
पु्तकात करण्यात ्येत नाही. उदाहरिा्थि व्यवहारांची नोंद खरेदी पु्तकात होिार नाही.
उधारीने खरेदी केले ्या मालाची नोंद करताना ती िुधद रकमेने / णकमतीने करण्यात ्यावी.
खरे ी तकाचे ा
............... ्ांचे खरे ी तक
णदनांक आवक पुरवठादाराचे नाव खा. पा. र म
णबजक . (`)

उ ा. १) हा े थि ्ां ्ा तकात खरे ी तक त्ार करा.

एणप्रल २ १ १ ीमती कमल ्यांचे कडन ` १, चा माल उधार खरेदी केला (आवक णबजक .४)
४ साषिी ्यांचे कडन रोखीने मालाची खरेदी ` ५
५ मणिनरी ट स कंपनी कडन उधारीने मिीन खरेदी केले ` ५,
स रभ ्यांचेकडन उधार माल खरेदी केला ` २, (आवक णबजक .१ )
१ ए व्याथि ्यांचेकडन उधारीवर मालाची खरेदी केली ` ५, (आवक णबजक .११)
हा े थि ्ांचे खरे ी तक
णदनांक पु्तकाचे नाव आवक खा.पा. र म
णबजक . (`)
एणप्रल २ १
१ ीमती कमल ४ १,
स रभ १ २,
१ व्याथि ११ ५,
एकूि ,
ी ा : १) ४ एणप्रल २ १ च्या व्यवहाराची नोंद खरेदी पु्तकात होिार नाही कारि तो रोख व्यवहार आहे.
२) ५ एणप्रल २ १ च्या व्यवहाराची नोंद मुळ रोजणकददीत हो ल महिून ्या व्यवहाराची नोंद खरेदी पु्तकात होिार नाही.

152
) ील ्वहारांची मे थि क र का ले ार ्ां ्ा खरे ी तकात करा आर खताव ी क १
१ र ीची तेरी त्ार करा.

र ांक ्वहाराचा त शील

ग्ट २ १ मेससथि सीमा इलेकटाणनकस ्यांचे कडन माल खरेदी गेला

३ (आवक णबजक . २२५ )
२ लहान मोबा ल प्रत्येकी ` २, प्रमािे
१२ होम ण्एटर प्रत्येकी ` ४,५ प्रमािे
२ व्यापारी कसरीवर
१ पवन इलेकटाणनकस कडन माल खरेदी
(आवक णबजक . २ ६ )
१ पेन डाइवह प्रत्येकी ` २१ प्रमािे १ व्यापारी कसरीवर
१६ म डनथि इलेकटाणनकस कडन माल खरेदी
(आवक णबजक . २४५६)
१५ (S ) स्टरी प्रत्येकी ` ४,२ प्रमािे
२ रंगीत प्रत्येकी ` १४, प्रमािे
१२.५ व्यापारी कसरीवर
२६ सीमा इलेकटाणनकस कडन मालाची खरेदी
(आवक णबजक . २३ ४)
१ ोटे (लहान) प्रत्येकी ` , प्रमािे
६ प्रत्येकी ` १२,५ प्रमािे
२ व्यापारी कसरीवर
२ पवन इलेकटाणनकस कडन आिले.
(आवक णबजक . २ ६ )
५ पेन डाइवह प्रत्येकी ` २१ प्रमािे
२ व्यापारी कसरीवर

153
 ) ील ्वहारांची मे थि क र का ले ार ्ां ्ा खरे ी तकात करा.
उततर : क र का ले र ्ांचे खरे ी तक
णदनांक पुरवठारादाचे नाव खा.पा. आवक रककम( `)
णबजक .
आग्ट २ १ ीमा ले र ` २,२५
३ २ T. . ` २, प्रमािे ४ ,
१२ होम्णएटर ` ४,५ ५४,
४,
( ) २ व्यापारी कसर कपात १ , ५,२
१ व ले र २, ६
१ पेन डाइवह ` २१ प्रमािे २१,
( ) १ व्यापारी कसर कपात २,१ १ ,
१६ म थि ले र २,४५६
१५ स्टरी ` ४२ प्रमािे ६३,
२ ` १४ प्रमािे २, ,

३,४३,
( ) १२.५ व्यापारी कसर कपात ४२, ५ ३, ,१२५
२६ ीमा ले र २,३ ४
१ ोटे ` प्रमािे ,
६ ` १२५ प्रमािे ५,

१,५५,
( ) २ व्यापारी कसर कपात ३१, १,२४,
२ व ले र २, ६
५ पेन डाइवह ` २१ प्रमािे १ ,५
( ) २ व्यापारी कसर कपात २,१ ,४
एकूि ५,२६,६२५
ी : गिनाचा तपिील का्यथि टीपा महिून दाखणव ्या आहेत.
क र का ले र ्ां ्ा तकात
ावे खरे ी खाते मा
र ांक त शील र . ा. र म (`) र ांक त शील र . ा. र म (`)
२ १ २ १
ग्ट ३१ णवणवध खाते ५,२६,६२५ ग्ट ३१ णि क खाली नेली ५,२६,६२५
(खरेदी पु्तकाव न)
५,२६,६२५ ५,२६,६२५
स टबर १ णि क खाली आिली ५,२६,६२५

154
ावे ीमा ले र खाते मा
र ांक त शील र . ा. र म (`) र ांक त शील र . ा. र म (`)
२ १ णि क खाली नेली १, ,२ २ १
ग्ट ग्ट
३१ ३ खरेदी खाते ५,२
२६ खरेदी खाते १,२४,
१, ,२ १, ,२
स टे. १ णि क खाली आिली १, ,२

ावे
व ले र खाते मा
र ांक त शील र . ा. र म (`) र ांक त शील र . ा. र म (`)
२ १ णि क खाली नेली २ ,३ २ १
ग्ट ग्ट
३१ १ खरेदी खाते १ ,
२ खरेदी खाते ,४
२ ,३ २ ,३
स ट. १ णि क खाली आिली २ ,३

ावे म थि ले र खाते मा
र ांक त शील र . ा. र म (`) र ांक त शील र . ा. र म (`)
२ १ णि क खाली नेली ३, ,१२५ २ १ खरेदी खाते ३, ,१२५
ग्ट ग्ट
३१ १६
३, ,१२५ ३, ,१२५
स ट. १ णि क खाली आिली ३, ,१२५

क र का ले र ्ां ्ा तकात
तेरी क ( र ा ची) १ १
त शील खा. ा. ावे रश क (`) मा रश क (`)
खरेदी खाते ५,२६,६२५
सीमा इलेकट णनकस खाते १, ,२
पवन इलेकट णनकस खाते २ ,३
म डनथि इलेकट णनकस खाते ३, ,१२५
एकूि ५,२६,६२५ ५,२६,६२५

155
 . खरे ी रत तक ( u c ase etu n oo ) :
्या पु्तकात खरेदी केले ्या मालापकी परत पाठणवले ्या मालाची नोंद करण्यात ्येते. जेवहा उधारीने खरेदी करण्यात
आलेला माल हा पुरवठादारांना णकंवा धनकोना परत करण्यात ्येतो खरेदी करण्यात आलेला माल णनदणित मालाप्रमािे नसेल,
नमू ्याप्रमािे नसेल णकंवा वाहतुकीत खराब णकंवा तुटफट ालेला असेल असा माल पुरवठा दारांना परत करण्यात ्येतो जेवहा
णव ेत्याला माल परत करण्यात ्येतो तेवहा नावे पत्र हे खरेदीदाराकडन णनगथिमीत करण्यात ्येते. ्यामधे परत केले ्या मालाचा संपूिथि
तपिील णदलेला असतो. नावे पत्राची पोहोच महिून णव ेता जमापत्र ( ) पाठणवतो.
खरे ी रत तकाचा म ा
................................. ्ांचे खरे ी रत तक
णदनांक पुरवठादाराचे नाव नावे पत्र मांक खा. पा. र म (`)

१) ावे ( e it note) : नावेपत्रात परत केले ्या मालाची णकंमत, प्रकार, मालाची पत (गुिवतता) इत्यादी, माणहती
णदलेली असते. हे पत्र मालपरत करिाऱ्या व्य ीकडन त्यार केले जाते. अिा वेळी व्यापारी परत केले ्या मालाच्या णकमतीने
णव ेत्याचे खाते नावे क न तिी सूचना त्याला देतोे.

रव ेश े क ी ली.
कव र े
नावे पत्र . ....................... णदनांक .................
प्रणत, ..........................................................................................................
................................................................................................................

आपिास कळणवण्यात ्येते की आमही आपले खाते ` .............. फ परत केले ्या खालील मालाप्रमािे
नावे केले आहे
नग/सं ्या तपिील आवक णबजक दर र म
(`) (`)

चूकभूल द्ावी ्यावी

( . . .)
णव ेि टेडींग कंपनी ली.
(सही)
त्यार करिारा ................... (सही)

उ ा १) खालील मारहतीव खरे ी रत तक त्ार करा.

२ ग्ट २ १ णसमा इलेकट णनकस ्यांना खालील माल परत केला.
२ लहान T. . प्रत्येकी ` २,
१ होम ण्एटर प्रत्येकी ` ४,५ (नावे . ४/२ १ नुसार)

156
 खरे ी रत तक
णदनांक पुरवठादाराचे नाव नावे पत्र . खा.पा. र म
( `)
२ १ ीमा ले र ४/२ १ ,५
२ ग्ट

,५

खरे ी रत खाते मा
र ांक त शील खा. ा. र म (`) र ांक त शील खा. ा. र म (`)
२ १ णवणवध खाते
ग्ट ३१ (खरेदी परत पु्तकाप्रमािे) ,५

नावे ीमा ले र खाते मा

र ांक त शील खा. ा. र म (`) र ांक त शील खा. ा. र म (`)
२ १ खरेदीपरत खाते ,५
२ ग्ट

. रव तक
णव ीपु्तकात केवळ मालाच्या उधार णव ीचे व्यवहार णलणहले जातात. ा पु्तकात रोख णव ीचे व्यवहार णलणहले जात
नाहीत. त्याच प्रमािे मालाणिवा्य इतर कोित्याही व्तुंच्या उधार णव ीची नोंद ्या पु्तकात करण्यात ्येत नाही जसे जुनी संपतती,
जुनी वतथिमानपत्रे (रद्ी) इत्यादी.
उदाहंरिा्थि एखादा व्यावसाण्यक फणनथिचरचा व्यवसा्य करीत असेल तर ताे केवळ फणनथिचरच्या उधार णव ीची नोंद णव ीपु्तकात
करेल आणि फणनथिचरची रोखीने णव ी के ्यास णव ीपु्तकात नोंद होिार नाही.
्या पु्तकात उधारीने णव ी करण्यात आले ्या मालाची केवळ िुधदमु ्य / णकंमत णलणहण्यात ्येते.

रव तकाचे ा
.............. ्ांचे रव तक
णदनांक ग्ाहकाचे नाव जावक खा.पा. र म
णबजक . ( `)

157
उ ा. १ : ील ्वहारांची ाें रव ा् े थि ्ां ्ा रव तकात करा.
२ १
माचथि १ अ ि ्यांना उधारीने माल णवकला ` ५, (णबजक मांक ११२)
४ अ िाकडन रोखीने मालाची खरेदी केली ` ३,
नेहाला उधारीवर ` ४, चा माल णवकला (णबजक मांक. ११५)
१ मिालला उधारीवर माल णवकला ` ५, (णबजक मांक ११ )
१२ अवधुत ्यांना ` , चे जुने उप्कर (फणनथिचर) णवकले.

रव ा् े थि ्ांचे तकात
रव तक

णदनांक ग्ाहकाचे नाव जावक खा.पा. र म

णबजक (`)
मांक
माचथि २ १
१ अरूि ११२ ५,
नेहा ११५ ४,
१ मिाल ११ ५,
एकि १४,

ी : १) णद.४ माचथि २ १ च्या व्यवहाराची नोंद रोख खरेदी अस ्यामुळे रोख पु्तकात हो ल

२) णद.१२ माचथि २ १ च्या व्यवहाराची नोंद णव ीपु्तकात होिार नाही. त्याची नोंद मुळ रोजणकददीत हो ल.

उ ा. : मे थि क ही र ी ्ां ा खालील मालउ ार रवकला

एणप्रल २ १ ६ ५ जलिुद्धीकरि उपकरिे प्रत्येकी ` २, प्रमािे

५ बादली प्रत्येकी `१ प्रमािे
मेससथि नूतन एंटरप्रा्यजेस ्यांना माल णवकला (जावक णबजक . २ )
र्त्याच्या बाजूला सामान ठेवण्यासाठी ३ उपकरिे प्रत्येकी ` ४, प्रमािे
२ रोमा टेडसथिला माल णवकला
१ पािी ठेविारी उपकरिे प्रत्येकी ` ५ प्रमािे (जावक णबजक . २ )

158
 क रह र ा् थि रव तक
णदनांक जावक ग्ाहकाचे नाव खा.पा. र म
णबजक . ( `)
२ १
एणप्रल ६ २ रोमा टेडसथि १ , ५

२ मे. नुतन एंटरप्रा्यजेस १२,

२ २ रोमा टेडसथि ५,

एकूि १, , ५
. रव खाते .
र ांक त शील खा. ा. र म र ांक त शील खा. ा. र म (`)
(`)
२ १
एणप्रल ३ णवणवध खाते
णव ी पु्तकाप्रमािे १, , ५
नावे र मा े थि खाते मा
र ांक त शील खा. ा. र म र ांक त शील खा. ा. र म (`)
(`)
२ १
एणप्रल ६ णव ी खाते १ , ५
२ णव ी खाते ५,
नावे मे थि त ं र ा् े खाते मा
र ांक त शील खा. ा. र म र ांक त शील खा. ा. र म (`)
(`)
२ १
एणप्रल णव ी खाते १२,

. रव रत तक ( els etu n oo ) :
जेवहा उधारीवर णवकण्यात आलेला माल हा आदेिीत मालाच्या तपिीलानुसार णकंवा नमु ्यानुसार णकंवा वाहतुकीमध्ये खराब
होतो तेवहा खरेदीदार णकंवा िको असा माल जो उधारीवर (णव ेत्याला परत करतात. असा परत आलेला माल जो उधारीवर
णवकण्यात आला होता केवळ ्याचीच नोंद णव ीपरत पु्तकात करण्यात ्ये ल. रोखीने णवकलेला माल परत आ ्यास त्याची नोंद ्या
पु्तकात होिार नाही.
) मा ( e it ote)
्या द्त वजांचे आधारावर व्यवहारांची णव ी परत पु्तकात नाेंद करण्यात ्येते त्या द्त वजाला जमापत्र असे महितात.
नावेपत्र आणि जमापत्र ्यातील फरक महिजे जेवहा माल परत ्येतो तेवहा जमापत्र हे णव ेत्या ारे खरेदीदारास पाठणवले जाते आणि
जमापत्र णमळा ्याची पोहोच पावती महिून खरेदीदार नावेपत्र पाठणवतो.

159
 रव ्ा े क ी ली.
कव र े.
जमापत्र . ....................... णदनांक .................
प्रणत, ..............................
....................................
....................................

आपिास कळणवण्यात ्येते की आमही आपले खाते ` .............. फ परत आले ्या खालील मालाप्रमािे
जमा केले आहे.
नग/सं ्या तपिील णबजक ं दर (`) र म (`)

चूकभूल द्ावी ्यावी

( . . .)
णवज्य टेडींग कंपनी ली.
(सही)
त्यार करिारा ................... (सही)

रव रत तकाचा म ा

णदनांक ग्ाहकांचे नाव जमा पत्र . खाते र म (`)

पान

उ ा. : २ मे २ १ रोमा टेडसथि ्यांनी जलिुद्धीकरि परत केले ` २१ (जमा पत्र . १ /२ १ )

.................. ्ांचे रव रत तक
णदनांक ग्ाहकांचे नाव जमा पत्र . खाते र म (`)
पान
२ १ २ मे रामा टेडसथि १ /२/२ १ २,१
एकूि २,१
नावे रव रत खाते मा
र ांक त शील खा. ा. र म (`) र ांक त शील खा. ा. र म
(`)
२ १ णवणवध खाते
मे ३१ णव ीपरत पु्तका प्रमािे २,१

160
नावे रामा े थि खाते मा
र ांक त शील खा. ा. र म र ांक त शील खा. ा. र म (`)
(`)
२ १
मे २ णव ीपरत खाते २,१

उ ा. ( ) खालील ्वहाराव महारा ातील ह खरे ी तक आर खरे ी रत तक त्ार करा.

र ांक ्वहाराचा त शील

ग्ट २ १ मे. रामा र ी ्ांचे क माल खरे ी (आवक रब क . )
५ ३ T. . प्रत्येकी ` १ , प्रमािे
४ होम ण्एटर प्रत्येकी ` १२,५ प्रमािे
१ व्यापारी कसरीवर
खराब अ लेले . . ंच मे. रामा र ी ्ां ा रत कले ावे . ११
२ मे थि ा म ले र ह र्ा ा ्ांचे क माल खरे ी कला (आवक रब क . ११)
५ धुला ्यंत्र प्रत्येकी ` १ , प्रमािे
५ प्रत्येकी ` २५, प्रमािे
५ व्यापारी कसरीवर
वरील खरेदीस GST चे दर लागु आहेत
GST , SGST व GST १

उततर ............. ्ांचे खरे ी तक (रव ले् ातमक)

णदनांक आवक पुरवठादाराचे नाव खाते तपिील एकूि खरेदी GST SGST GST
णबजक पान (`) (`) (`) (`) (`) (`)
.
ग्ट मे. रामा र ी
२ १ ३ T. . प्रत्येकी ` ३, ,
१ , प्रमािे

४ होम ण्एटर प्रत्येकी ` ५ ,

१२,५ प्रमािे
( ) T. . १ एकि ३,५ ,
व्यापारी कसरीवर ३५,
३,१५,
( ) GST १ ५६, ३, १, ३,१५, ५६,

161
 २ ११ मे. ा म ले र
५ धुला ्यंत्र प्रत्येकी ` ५ ,
१ , प्रमािे
१,२५,
५ प्रत्येकी `
२५, प्रमािे
( ) T. . ५ एकि १, ५,
व्यापारी कसरीवर , ५
१,६६,२५
( ) GST १ २ , २५ १, ६,१ ५ १,६६,२५ २ , २५
प्रमािे
एकूि ५,६ , ५ ४, १,२५ ६,६२५

खरे ी रत तक
णदनांक नावे पत्र पुरवठादाराचे नाव खाते तपिील एकूि खरेदी GST SGST GST
. पान (`) (`) (`) (`) (`) (`)
ग्ट २११ मे. रामा र ी
२ १ ३ T. . प्रत्येकी ` ३ ,
१ , प्रमािे
( ) T. . १ व्यापारी ३,
कसरीवर
२ ,
( ) GST १ प्रमािे ४, ६ ३१, ६ २ , ४, ६
एकूि ३१, ६ २ , ४, ६

162
उ ा. ( ) महारा ातील मे थि र ्ांचे रव तक आर रव रत तक त्ार करा. खालील ्वहारां ा
ला आहे.
र ांक ्वहाराचा त शील
ग्ट २ १ मे थि मे ल थि र ी ्ां ा माल रवकला (रब क . )
३ िटथि प्रत्येकी ` २५ प्रमािे
४ प ट प्रत्येकी `३५ प्रमािे
व्यापारी कसर कपात
१ मे थि मे ल थि र ी ्ांचेक श थि रत आले ( मा . १)
१ मे थि रा ा े थि ाल ा ्ां ा माल रवकला ( ावक रब क . )
२ जकेट प्रत्येकी ` ४५ प्रमािे
१ साधे िटथि प्रत्येकी ` २ प्रमािे
व्यापारी कसर कपात
वरील त्ार माला ( ea a e) र ला आहेत.
GST २.५ प्रमािे
SGST २.५ प्रमािे
GST ५ प्रमािे
उततर रव तक (रव ले् ातमक)

णदनांक जावक ग्ाहकाचे नाव खाते तपिील एकूि णव ी GST SGST GST
. पान (`) (`) परत (`) (`) (`)
(`)
२ १ ३६२ मे थि मे ल थि र ी
आग्ट ३ िटथि प्रत्येकी ` २२५ प्रमािे ,५
४ प ट प्रत्येकी ` ३५ प्रमािे
१४,
२१,५
( ) व्यापारी कसर कपात १, २
१ ,
( ) GST ५ २ , ६ १ ,
१ ३६३ मे थि रा ा े थि ाल ा
२ जकेट प्रत्येकी ` ` ४५ प्रमािे ,
१ साधे िटथि प्रत्येकी ` २ प्रमािे २,
११,
( ) व्यापारी कसर कपात
१ ,१२
( ) SGST २.५ प्रमािे २५३
( ) GST २.५ प्रमािे २५३ १ ,६२६ १ ,१२ २५३ २५३
एकूि ३१,३ ५ २ , २५३ २५३

163
 रव रत तक
णदनांक जमापत्र ग्ाहकाचे नाव खाते तपिील एकूि णव ी GST SGST GST
. पान (`) (`) परत (`) (`) (`)
(`)
२ १ ६१ मे थि मे ल थि र ी
ग्ट १ ५ िटथि ` २५ प्रमािे १,२५
( ) व्यापारी कसर १
कपात
१,१५
( ) GST ५ प्रमािे ५ १,२ १,१५ ५
एकूि १,२ १,१५ ५

उ ा. ( ) ील ्वहारांची मे थि रकत ्ां ्ा खरे ी तक खरे ी रत तक रव तक आर रव रत तकात

करा.
र ांक ्वहाराचा त शील
२ १ माचथि १ सुधाकर ्टाेअसथिला माल णवकला ` ३ , १ व्यापारी कसर.
३ अवधुत टेडसथि ्यांचे कडन माल खरेदी केला ` ४ ,३५ आणि वाहतुक खचथि ` २५ णदला.
६ सुधाकर ्टोअसथि ्यांनी माल परत केला. ` ३,२२ ( )
१ रोख खरेदी ` १ ,६ आणि रोख णव ी ` १६,
१३ णद. २ ेबुवारी २ १ च्या आदेिाप्रमािे राकेि ्यांनी माल परत पाठणवला ` ३ ,
१ राणगणिला ` ३३,४ चा माल णवकला १ व्यापारी कसर कपात
२ खराब माल अस ्यामुळे राकेि ्यांना परत केला. ` ३, ५
२२ ` १ ,४५ चा माल मेससथि मा्यकल टेडसथि कडन ` १५ व्यापारी कसरीवर उधार खरेदी केला.
२३ माल खराब अस ्यामुळे राणगणन ्यांनी परत केला ` १ (सकल)
२६ िमाथि फणनथिचर माटथि कडन का्याथिल्य उप्कर ` ५५, खरेदी केले.
२ गरीमा ्टोअसथि कडन ` , चा माल खरेदी करण्यात आला आणि तोच माल २५ न ्याने सुणनताला
णवकण्यात आला.
३१ मा्यकल टेडसथिला नावेपत्र पाठणवले ` ३,२

164
उततर : रकत ्ांचे खरे ी तक
खाते मा
र ांक ावक रब क . रव ा ाराचे ाव ा र म ( `)
२ १ ३ अवधुत टेडसथि ४ ,३५
माचथि १३ राकेि ३ ,
२२ मा्यकल टेडसथि १ ,३
२ गररमा ्टोअसथि ,

एकूण १,११,६५
रव तक
ावक रब क मा
र ांक ाहकाचे ाव खाते ा
. र म ( `)
२ १ १ सुधाकर ्टोअसथि ३५,१
माचथि राणगनी ३ , ६
२ सुणनता १ ,

एकूण ५,१६
खरे ी रत तक
खाते मा
र ांक ावे . ाहकाचे ाव ा र म ( `)
२ १ २ राकेि ३, ५
माचथि १ मा्यकल टेडसथि ३,२
एकूण , ५

रव रत तक

र ांक मा ाहकाचे ाव खाते मा

. ा र म ( `)
२ १ ६ सुधाकर ्टोअसथि (िुधद) ३,२२
माचथि ३ राणगिी १, १
क ४, ३

म र रक थि
खाते ावे मा
र ांक त शील ा र म र म ( `)
माचथि २ १ फणनथिचर खाते .......... नावे ५५,
२६ िमाथि फणनथिचर माटथि खात्याला ५५,
(िमाथि फणनथिचर माटथि कडन उधारीने
फणनथिचर खरेदी के ्याबद्ल)
बेरीज ५५, ५५,

165
 ी ा :
१) २६ माचथि २ १ रोजीचा व्यवहार मुळ रोजणकददीत नोंदणवला जा ल.
२) ३ माचथि २ १ च्या व्यवहारामधील वाहतुक खचथि ` १५ रोख पु्तकात नोंदणवला जा ल.
३) णदनांक १ माचथि २ १ चा रोख खरेदी व रोख णव ी व्यवहार रोख पु्तकात णलणहला जा ल.

उ ा : ील ्वहारांची े् े थि ्ां ्ा खरे ी तक रव तक खरे ी रत तक आर रव रत

तक ्ात करा.

र ांक ्वहाराचा त रशल

२ १ १ णनलकमल ्टोअसथिकडन ` ३३, चा माल ५ व्यापारी कसरीवर खरेदी करण्यात आला अणधथि र म
जुल १ ताबडतोब णदली.
३ धवल टेडसथि ्यांना ` २ , ५ चा माल पाठणवला.
४ २ जून २ १ च्या आदेिानुसार सोनाली ्यांनी आप ्याला ` १४, चा माल ४ व्यापारी कसरीने
पाठणवला.
स रभ ड स स ्यांना ` ३ , चा माल उधारीवर व्यापारी कसरीने णवकला.
१२ णनलकमल ्टोअसथि ्यांना नावेपत्र पाठणवण्यात आले ` ३, (ढोबळ)
१४ धवल टेडसथि ्यांना जमापत्र पाठणवण्यात आले ` ३,५५
१ सोनालीकडन नावेपत्र प्राप्त ाले ` १, (ढोबळ)
२१ स रभ ड स स ्यांना जमापत्र पाठणवले. ` ४,६ ५ (णनववळ).
२४ सुरभी ्टोअसथि कडन ` १५, चा माल खरेदी केला आणि तोच माल प्राचीला २५ न ्यावर णवकण्यात
आला.
२५ सीमा ्टोअसथिकडन ` ६,६ चा माल खरेदी केला आणि ` २४ वाहतुक खचथि णदला.
२ दोरपूिथि माल अस ्यामुळे प्राचीने ` ५, चा माल परत केला तोच माल सुरभी ्टोअसथिला परत करण्यात
आला.
३ का्याथिल्य उप्योगाकरीता भारत फणनथिचर ्यांचे कडन उधारीने का्याथिल्यीन उप्कर खरेदी केले, ` २३,

े् े थि ्ांचे तकात
खरे ी तक
णदनांक पुरवठादाराचे नाव आवक खाते र म
मांक पान ( `)
२ १
जुल १ िनलकमल स्टोअसर् १५,६ ५
४ सोनाली १३,४४
२४ सुरभी स्टोअसर् १५,
२५ सीमा स्टोअसर् ६,६
एकूि ५ , १५

166
 रव तक
णदनांक ग्ाहकाचे नाव जावक णबजक खाते र म
मांक पान ( `)
२ १
जुल ३ धवल टेडसथि २ ५
स रभ ड स स २ ,
२४ प्राची १ , ५
क ४,४

खरे ी रत तक
णदनांक पुरवठादाराचे नाव नावेपत्र खाते र म
मांक पान ( `)
२ १
जुल १२ णनलकमल ्टोअसथि २, ५
१ सोनाली ६
२ सुरभी ्टोअसथि ४,
क , १

रव रत तक
णदनांक ग्ाहकाचे नाव जमापत्र खाते र म
मांक पान ( `)
२ १
जुल १४ धवल टेडसथि ३,५५
२१ स रभ ड स स ४,६ ५
२ प्राची ५,
क १३,२२५

167
 ी :
२ जुल २ १ चा व्यवहार प्राची ्यांनी परत केलेला माल णव ी पु्तकात दिथिणवण्यात आला. ` ५, तोच माल सुरभी
्टोअसथिला परत केला. तो खरेदी परत पु्तकात दिथिणवण्यात आला. त्याचे मु ्य पुढीलप्रमािे णनस चत केले.
मुळ णकंमत नफा णव ी मू ्य
जर मूळ णकंमत १ मूळ णकमंतीवर २५ नफा १ २५ णव ी णकंमत
महिजेच णव ीमू ्य १२५ तेवहा मूळ णकंमत १ असेल
जर णव ी मू ्य ५, ते खरेदी मू ्य णकती
१२५ १ ५, १ /(१ २५)
५, (१ /१२५) ` ४,

` ४, ही र म खरेदी परत पु्तकात दिथिणवली आहे.

णद. ३ माचथि २ १ रोजीचा व्यवहार उधारीचा अस ्यामुळे वरील पु्तकात नोंद केली नाही.
उ ा. ९ : खालील ्वहार कमल रल अ थि ्ा खरे ी तक रव तक खरे ी रत तक रव रत तक
्ात वा.

र ांक ्वहाराचा त शील

२ १
मे १ ज्या ्यांच्याकडन ` १५, चा माल व्यापारी कसरीवर खरेदी केला, आवक णबजक . २३
३ कमपूटर ्यांचेकडन ` ५५, चे संगिक खरेदी केले, आवक णबजक . ६
४ णप्र्या ्यांना ` २ , चा माल ४.५ व्यापारी कसरीवर णवकला, जावक णबजक . ३४
्नेहाला ` १४,५ चा माल १ व्यापारी कसरीवर णवकला, जावक णबजक .३५
१२ णप्र्याकडन ` ३,५ (ठोबळ) चा माल परत आला णतला जमापत्र . पाठणवले.
१५ ज्याला ` ४,५ चा (ठोबळ) माल परत केला व नावे पत्र ४ पाठणवले
१ णवणपन ्यांना जुने ्यंत्र उधारीने णवकले ` २ , .
२ अणमनाला ` २६,६५ चा माल जावक णबजक . ३६ प्रमािे णवकला आणि णतच्याकडन ` १२,२५
चा माल खरेदी केला, आवक णबजक . ४५५
२२ कलास टेडसथि ्यांनी आप ्याकडन ` १६, चा माल ६ व्यापारी कसरीवर खरेदी केला,
आवक णबजक . ३
२४ ्वीटी ्यांनी आप ्याला माल पाठणवला ` २,४५ , आवक णबजक . ६३
२ कलास टेडसथि ्यांनी ` ५१ चा माल परत पाठणवला, त्यांना जमापत्र . पाठणवले.
२ स्वटीला ` ४६ चा माल परत केला आणि नावे पत्र . ५ णदले.

168
उततर : कमल रल अ थि ्ांचे तकात
खरे ी तक
णदनांक पुरवठादाराचे नाव आवक णबजक . खाते पान र म
(`)
२ १
मे १ ज्या २३ १३,६५
२ अणमना ४५५ १२,२५
२४ स्वटी ६३ २,४५
क २ ,३५
रव तक
णदनांक ग्ाहकाचे नाव जावक णबजक . खाते र म
पान (`)
२ १
मे ४ णप्र्या ३४ १ ,१
्नेहा ३५ १३, ५
२ अणमना ३६ २६,६५
२२ कलास टेडसथि ३ १५ ४
क ३, ४

खरे ी रत तक
णदनांक ग्ाहकाचे नाव नावे पत्र . खाते र म
पान (`)
२ १
मे १५ ज्या ४ ४, ५
२ स्वटी ५ ४६
क ४,५५५

रव रत तक
णदनांक ग्ाहकाचे नाव जमापत्र मांक खाते र म
पान (`)
२ १
मे १२ णप्र्या ३,३४२
२ कलास टेडसथि ५,१
क ,५२२

169
 .९ म र क थि ( ou nal o e )
.११.१ अ्थि (Meaning)
काही असे णवणिष्ट व्यवहार जे त्यांच्या ्वरूपामुळे वरीलपकी कोित्याही सहा ्यक पु्तकात नोंदणवले जा िकत नाहीत
अिा व्यवहारांची नोंद मूळ रोजकीददीत करण्यात ्येते महिजेच ्या व्यवहारांची कोित्याही णवणिष्ट सहा ्यक पु्तकात
नोंद होत नाही त्यांची मूळ रोजकीददीत होते.
उ ाहर ा्थि ः संपतती आणि माल (G ) सोडन इतर व्तू ्या उधारीवर खरेदी के ्या जातात त्यांची नोंद रोख पु्तक
णकंवा खरेदी पु्तकात करता ्येत नाही अिा व्यवहारांची नोंद मूळ रोजकीददीत करण्यात ्येते.
म र क त रलरह ्ात ्े ारे ्वहार ील मा े
१) ारंर क ी ( ening ent ies) : णवतती्य वराथिच्या सु वातीची णि क जसे संपतती, दे्यता, भांडवल ्याची नोंद
रोजणकदथिमध्ये प्रारंणभक नोंदीमध्ये होते.
) मा् ी (A usting ent ies) : लेखांकी्य कालावधीच्या िेवटी खालीत अद्ावत करण्याच्या उद्ेिाने अिा
नोंदी करण्यात ्येतात. उदा. अदतत भाडे, पूवथिदतत णवमा, संपततीवरील घसारा, आगा णमळालेले कणमिन इ.
) ती ी ( ectification ent ies) : मूळ रोजकीदथि आणि खताविीत नोंद करताना खातेवहीत ाले ्या व्यवहारांच्या
चुकीच्या नोंदी द ्त करिे.
) ्ा ांतर ी ( ansfe ent ies) : लेखांकी्य वराथिच्या अखेरीस उचल खात्याची णि क भांडवल खात्याला
््ानांतरीत केली जाते. खचथि व उतप वराथिच्या िेवटी खात्याचे संतुलन केले जात नाही. व्यापार चालणवत असताना णव ी
खाते, खरेदी खाते, सु वातचा मालसाठा, उतप , लाभ आणि खचथि, उचल इत्याद ही सवथि खाती वरथिअखेर बंद करण्यात ्येतात
आणि त्यांच्या णिलका व्यापार व नफातोटा खात्याला ््ानांतरीत करण्यात ्येतात. ा नोंदींना अखेरच्या नोंदी असे देखील
महितात.
) अ् ी े:
अ) संपततीची उधार खरेदी
ब) जु ्या संपततीची उधार णव ी
क) मालका ारे मालाची उचल
ड बुडीत कजाथिचे अपलेखन
इ) आग, चोरी णकंवा वाहतुकी दरम्यान मालाचे होिारे नुकसान
फ) मोफत नमुना णकंवा धमाथिदा्य महिून मालाचे णवतरि
ग) रोख व्यवहारांमध्ये णकंवा दतत कसरीचे व्यवहार
--------- ्ांचे तकात
र ांक त शील खा. ा. ावे र म` मा र म`

170
म र क त रलरह ्ात ्े ा ्ा ्वहारांची लेखांक ती
१) ारंर क ी ः आण्थिक वराथिचे प्रारंभी संपतती आणि दे्यतांची खाती लेखापु्तकात उघडण्यासाठी (आिण्यासाठी) ्या नोंदी
के ्या जातात. हे करताना सवथि संपतती नावे के ्या जातात आणि दे्यता जमा के ्या जातात. दे्यतांपेषिा जा्त असलेली
संपततीची र म महिजे भांडवल हो्य ते जमा केले जाते.
महिजेच भांडवल एकि संपतती एकि दे्यता
उ ाहर -
ह्त्् रोख ` ,५
सं्यंत्र व ्यंत्रसामग्ी ` १,१ ,
माल साठा (्कंध) (S ) ` ३ ,
िको ` ४३,
धनको ` ३२,
बकेतील रोख ` ३५,
वरील माणहतीचे आधारे प्रारंणभक रोजकीदथि नोंद करा.
उततर ः
म र क थि
र ांक त शील खा. ा. ावे र म` मा र म`
रोख खाते नावे ,५
बकेतील रोख खाते नावे ३५,
सं्यंत्र व ्यंत्र सामग्ी खाते नावे १,१ ,
्कंध खाते नावे ३ ,
णवणवध िको खाते नावे ४३,
णवणवध धनकाे खात्याला ३२,
भांडवल खात्याला २, १,५
(णवणवध संपतती आणि दे्यता
खाली आि ्याबद्ल)
ी ः एकि संपतती ` २,३३,५
( ) एकि दे्यता ` ३२,
भांडवल ` २, १,५

) मा् ी (A usting ent ies) : लेखांकन आण्थिक वराथिचे िेवटी न ्याची गिना करण्यासाठी तेरजेच्या आधारावर
अंणतम खाती त्यार केली जातात. तेरजेत केवळ त्या खात्यांचा समावेि होतो जी लेखा पु्तकांमध्ये नोंदणवली जातात.
अणतरर बुडीत कजथि, संपततीवर घसारा, संवरि ्कंध, ्येिे उतप ( ) आणि दे्य खचथि (
) ्या सारखी पदे तेरजेत आढळत नाहीत. जो प्यत ही पदे लेखा पु्तकांमध्ये आिली जात नाहीत तो प्यत अंणतम
लेखे अचूक पररिाम दिथिणविार नाहीत. महिून अिी पदे लेखा पु्तकात आिण्याकररता समा्योजन नोंदी करण्यात ्येतात.

171
 ील ां ्ा मा् ी करा ः
१) अणतरर बुडीत कजाथिची र म ` ३, ५
२) इमारतीवर घसाऱ्याची तरतूद करा ` ३१,५
उततर ः
म र क थि
र ांक त शील खा. ा. ावे र म ` मा र म`
१ बुडीत कजथि खाते नावे ३, ५
िको खात्याला ३, ५
(बुडीत कजथि अपलेखीत के ्याबद्ल)
२ घसारा खाते नावे ३१,५
इमारत खात्याला ३१,५
(घसारा आकार ्याबद्ल)
क
) अंतीम ी ( losing ent ies) : व्यवसा्य सं््ेचा नफा तोटा िोधण्यासाठी प्र्मत सवथि खचाथिची व उतप ाची खाती वरथि
अखेरीस बंद केली जातात. अंतीम नोंदीचे सहा ्याने सवथि खाती आणि उतप खात्याच्या णिलका व्यापार .णंकंवा नफा तोटा
खात्याला ््ानांतरीत करून ती खाती बंद केली जातात. अंतीम खाती त्यार करताना अंतीम नाेंदी के ्या जातात.
ील ां ्ा अंतीम ी करा ः
१) चालू वराथिच्या का्याथिल्य भा ाचे नफा तोटा खात्याला ््ानांतरीत केले ` १ ,५
२) चालू वराथितील मालाची खरेदी ` २, ५,५
उततर ः
म र क थि
र ांक त शील खा. ा. ावे र म ` मा र म`
१ नफा तोटा खाते नावे १ ,५
का्याथिल्य भाडे खात्याला १ ,५
(का्याथिल्य भा ाचे नफा तोटा खात्याला
२ ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
व्यापार खाते नावे २, ५,५
खरेदी खात्याला २. ५,५
(खरेदी खाते बंद करण्याकररता व्यापार खात्याला
््ानांतरीत के ्याबद्ल)
क १ १

ी : वराथिचे िेवटी ढोबळ नफा णकंवा हानी आणि िुद्ध नफा णकंवा तोटा णनस चत करण्यासाठी व्यापार खाते आणि
नफा तोटा खाते त्यार करण्यात ्येते. पररस््तीनुसार महसूल खचथि आणि उतप हे व्यापार णकंवा नफा तोटा खात्याला
््ानांतरीत करण्यात ्यावा.

172
 ) ्ा ांतर ी ( ansfe ent ies) : कधी कधी एखादे खाते बंद करण्यासाठी त्या खात्यातील णि क ही दसऱ्या
खात्याला ््ानांतरीत करण्यात ्येते. अिा पररस््तीत ्या नोंदी के ्या जातात त्या नोंदींना ््ानांतरि नोंदी असे महितात.
ील ांव ्ा ांतर ी त्ार करा ः
१) िुद्ध नफा ` ,५ भांडवल खात्याला ््ानांतरीत करण्यात आला.
२) उचल ` १ ,५ ही भांडवल खात्याला ््ानांतरीत करण्यात आली.
उततर ः
म र क थि
र ांक त शील खा. ा. ावे र म ` मा र म`
१ नफा तोटा खाते नावे ,५
भांडवल खात्याला ,५
(िुद्ध नफा भांडव खात्याला ््ानांतरीत
२ के ्याबद्ल)
भांडवल खाते नावे १ ,५
उचल खात्याला १ ,५
(उचलची र म भांडवल खात्याला ््ानांतरीत
के ्याबद्ल)
क ९ ९
) ती ्ा ी ( ectification ent ies) : लेखापाला ारे जी चूक ( ) न कळत व अफरातफर करण्याचा
कोिताही उद्ेि नसताना केली जाते णतला चूक ( ) असे महितात. लेखा पु्तकांमधील अिा चूका द ्त करण्यात
आ ्या नाहीत तर लेखा पु्तके सत्य आणि ्यो ्य पररिाम (T ) देिार नाहीत. महिून अिा प्रकारच्या
ाले ्या चुकांचे द ्तीकररता लेखापाल द ्ती नोंदी करीत असतो.
ील ्वहारां ्ा ती ी ा ः
१) स रभ ्यांचेकडन खरेदी केले ्या ` ५ , च्या मालाची नोंद लेखा पु्तकात करण्यात आली नाही.
२) ्यंत्र ््ापनेकररता देण्यात आलेली मजुरी ` ५, मजुरी खात्यात नावे करण्यात आले.
उततर ः
म र क थि
र ांक त शील खा. ा. ावे र म ` मा र म`
१ खरेदी खाते नावे ५ ,
स रभ खात्याला ५ ,
(खरेदीची नोंद न करण्यात आ ्याच्या चुकीची
२ द ्ती के ्याबद्ल)
्यंत्र खाते नावे ५,
मजुरी खात्याला ५,
(्यंत्र ््ापनेकररता देण्यात आलेली मजुरी चुकीने
मजुरी खात्यात नोंदणवण्यात आली ती चूक द ्त
के ्याबद्ल)
क

173
 ) तत आर ा र ख क र ( as iscount allo e an ecei e ) : णदलेली रोख कसर आणि णमळिारी
रोख कसर हे अरोखीकत व्यवहार ( ) अस ्याने त्यांची नोंद रोख पु्तकात होिार नाही. अिा
व्यवहारांच्या नोंदी मूळ रोजकीददीत खालील प्रमािे होतील.
ील ्वहारांव ती ्ा ी करा ः
१) सुरेिनी आप ्याला खात्याच्या पूिथि िोधना्थि रोख कसर णदली ` ४२
२) किाल ्टोअसथिला रोख कसर णदली ` ६५
उततर ः
म र क थि
र ांक त शील खा. ा. ावे र म ` मा र म`
१ सुरेि खाते नावे ४२
कसर खात्याला ४२
(रोख कसर णमळा ्याबद्ल)
२ कसर खाते नावे ६५
किाल ्टोअसथि खात्याला ६५
(रोख कसर णद ्याबद्ल)
क १ १
) तर ी ( t e ent ies) :
म र क त ी करा.
१) पटेल फणनथिचरकडन ` ४, चे उप्कर उधार खरेदी केले
२) सुरजला सं्यंत्र उधार णवकण्यात आले ` ,४
३) मालकाने ्वत च्या उप्योगासाठी ` ४, चा माल घेतला
४) मोफत नमुना महिून मालाचे णवतरि ` ११,
५) आगीमुळे ` ,५ च्या मालाचे नुकसान ाले
६) सीमाकडन रोख कसर णमळाली ` ५
) हेमंत ्यांना रोख कसर णदली ` ६ .

174
उततर ः
--------- ्ांची म र क थि
र ांक त शील खा. ा. ावे र म ` मा र म`
१ उप्कर खाते नावे ४,
पटेल फणनथिचर खात्याला ४,
(उधारीने फणनथिचर खरेदी के ्याबद्ल)
२ सुरज खाते नावे ३१,५
स्यंत्र खात्याला ३१,५
(स्यंत्र उधारीने णवक ्याबद्ल)
३ उचल खाते नावे ४,
माल खात्याला ४,
(व्यस गत उप्योगासाठी मालाची उचल
के ्याबद्ल)
४ जाणहरात खाते नावे ११,
नमुना महिून मोफत माल वाटप ११,
खात्याला
(मोफत नमुना महिून मालाचे णवतरि के ्याबद्ल)
५ आगीमुळे नुकसान खाते नावे ,५
आगीमुळे नुकसान माल खात्याला ,५
(आगीमुळे मालाचे नुकसान ा ्याबद्ल)
६ सीमा खाते नावे ५
कसर खात्याला ५
(कसर णमळा ्याबद्ल)
कसर खाते नावे ६
हेमंत खात्याला ६
(हेमंत ्यांना कसर णद ्याबद्ल)
क १ १ १ १

175
 ppppppppppppp वा ्ा् ppppppppppppp

.१ खालील ांची का वा ्ात उततरे रलहा.

१) सहा ्यक पु्तके महिजे का्य
२) रोकड पु्तक महिजे का्य
३) प्रणत प्रणवष्टीचा अ्थि सांगा.
४) अग्धन पधदती आधारीत लघुरोख पु्तकाचा अ्थि सांगा.
५) खरेदी पु्तकात कोिते व्यवहार नोंदणवले जातात.
६) णव ी पु्तकात कोित्या प्रकारची णव ी णलहली जाते.
) कोित्या प्रकारचे व्यवहार रोजकीददीत नोंदणवले जातात.
) लघु रोखपाल कोिास महितात

. खालील रव ा ां ा ी ्ाथि्ी रतील अ े ् ् श ं ा रकवा श मह ा.

१) रोख पु्तक सांभाळिारी व्य ी
२) व्यवसाण्यका ारे अग् माने उघडण्यात ्येिारे बक खाते
३) लघुरोख पु्तक ्यात िोधन बाजूस णवभी खचाथिच्या नोंदी करता ्यो ्य रका ्याची आखिी केली जाते.
४) सहा ्यक पु्तक ्यामध्ये केवळ उधार माल खरेदी संबंधीचेच व्यवहार णलहीतात.
५) सहा ्यक पु्तक ्यामध्ये केवळ णवकलेला माल परत के ्याची नोंद केली जाते.
६) रोख पु्तकाच्या दो ही बाजूवर केली जािारी नोंद
) व्य ीक बचत करण्याकरीता उघडण्यात ्येिारे खाते.
) खरेदीदाराकडन णव ेत्याला माल परत पाठणव ्या संंधीचा संपुिथि तपिील देिारे पत्र.
) णव ेत्याकडन ग्ाहकाला त्याचेकडन सदोर माल णमळा ्यासंबंधी पाठणवण्यात ्येिारे पत्र
१ ) बक खात्याचे नाव ्यावर खातेदाराला णवकरथि सवलत णदली जाते.
. खाली र ले ्ा ्ाथि्ाम ् ् ्ाथि् र व ं थि वा ् हा रलहा.
१) रोख पु्तकात रोख रका ्याची कधीही ............... णि क राहिार नाही.
(अ) जमा (ब) नावे (क) िु ्य (ड) ्या पकी कोितीही नाही
२) रोख पु्तकाच्या दो ही बाजूस होिाऱ्या नोंदीला ............ नोंद महितात.
(अ) प्रारंणभक (ब) द ्तीची (क) ह्तांतरि (ड) प्रती
३) णव ी पु्तकात नोंद करण्यासाठी .............. हा ्त्रोत द्त वज असावा
(अ) आगतणबजक (ब) णनगथितणबजक (क) प्रिामक (ड) रोखपत्र
४) उधारीने ्यंत्र खरेदी के ्याची नोंद ............... मधे हो ल
(अ) खरेदीपु्तक (ब) रोखपु्तक (क) मूळ रोजकीदथि (ड) खरेदी परत पु्तक
५) रोजकीददीचे णवभाजन महिजे ............. पु्तक हो्य.
(अ) सहा ्यक (ब) खरेदीपरत (क) खरेदी (ड) मुळ रोजणकदथि
६) व्यवसा्यात गुंतणवण्यात आलेली अणतरर र म ................ ्यात णलहीण्यात ्येते.
(अ) खरेदी पु्तक (ब) रोख पु्तक (क) मूळ रोजकीदथि (ड) णव ी परत पु्तक

176
 ) बुडीत कजाथिची नोंद .............. करण्यात ्येते.
(अ) णव ी पु्तक (ब) खरेदी पु्तक (क) रोख पु्तक (ड) मूळ रोजकीदथि
) ग्ाहकाने आप ्या बक खात्यात पर्पर जमा केलेली र म रोख पु्तकात ............ बाजूला णलहीण्यात ्येते.
(अ) िोधन (ंब) जमा (क) प्राप्ती (ड) दो ही
) धनादेि णलहीिारा व त्यावर ्वाषिरी करिारा व्य ी हा ............ असतो.
(अ) आदेिक (ब) आदेणिती (क) आदाता (ड) ्यापकी सवथिच
१ ) एक णनस चत र म णनस चत कालाकररता ................ खात्यात जमा केली जाते.
(अ) चालू (ब) बचत (क) मुदत ठेव (ड) आवतदी
. खालील रव ा े बर बर आहेत रकवा चक आहेत ते कार ां ा. :
१) रोजकीदथि हे द ्यम नोंदीचे पु्तक आहे.
२) संपततीची उधार णव ी ही णव ीपु्तकात नोंदणवली जाते.
३) रोख आणि उधार खरेदीची नोंद खरेदी पु्तकात केली जाते.
४) रोख णव ीची नोंद णव ी पु्तकात केली जाते.
५) रोख पु्तकात केवळ रोखप्राप्ती व रोख िोधन संबंधी व्यवहाराच्या नोंदी करण्यात ्येतात.

. खालील रव ा ांशी त ही हमत का अ हमत ते रलहा.

१) व्यापारी कसर रोख पु्तकात नोंदणवली जाते.
२) लघु रोख पु्तकात मो ा व्यवहारांच्या नोंदी के ्या जातात.
३) रोख णमळा ्यास त्याची नोंद रोख पु्तकाच्या नावे बाजूवर केली जाते.
४) रोख पु्तकात नावे व जमा बाजूला णलणह ्या जािाऱ्या व्यवहारांना प्रणतप्रणवष्टी (दहेरी नोंद) असे महितात.
५) ्यंत्राच्या उधार खरेदीची नोंद खरेदी णकदथिमध्ये करण्यात ्येते.

. खालील रव ा े थि करा.
१) रोख पु्तक हे णकदथि आहे.
२) मूळ रोजणकददीत फ कसर नोंदणवली जाते.
३) उधार खरेदी केलेला माल जर पुरवठादाराला परत केला असेल तर त्याची नोंद कीदथिमध्ये होते.
४) संपततीची उधार णव ी के ्यास त्याची नोंद पु्तकात होते.
५) दोन रकानी रोकड पु्तकात णलहाव्याच्या व्यवहारांचा संबंध रोख आणि िी असतो.
६) उधार खरेदी केले ्या व्तूंची नोंद मध्ये होते.
) रोख पु्तकात व्यवहार नोंदणवले जात नाहीत.
) रोख पु्तकाच्या बक रकानाच्या जमा बाजूची बेरीज जा्त अस ्यास दिथिणवते.
) लघु रोख पु्तकाचा वापर व्यवहारांसाठी केला जातो.
१ ) खरेदी पु्तकात केवळ खरेदी केले ्या मालाची नोंद केली जाते.

. खालील रव ा े त क हा रलहा.
१) रोख खरेदीचे व्यवहार खरेदी पु्तकात णलणहले जातात.
२) रोख पु्तकात रोखीच्या व्यवहाराबरोबरच उधारीचे व्यवहारही नोंदणवले जातात.
३) लहान आणि मोठे व्यापार व्यवहार णलणहण्यासाठी सहा ्यक पु्तकाचा वापर करतात.
४) लघु रोख पु्तक सांभाळिाऱ्या व्य ीस मु ्य रोखपाल असे महितात.

177
. खालील रव ा े वा ः
१) रोख खरेदी ` १,६ , आणि व्यापारी कसर १ व रोख कसर ५ अस ्यास िुद्ध खरेदीची रािी णकती
२) हरररकडन ` १२, चा माल व्यापारी कसरीवर खरेदी केला, तर व्यापारी कसरीची रािी णकती
३) प्रत्येकी ` ३ प्रमािे ५ िटथि आणि प्रत्येकी ` ६ प्रमािे ४ प ट णवक ्या, तर एकि णव ीची रािी णकती
४) प्रत्येकी ` ५ प्रमािे ३ जकेट स व्यापारी कसरीवर णवक ्यास व्यापारी कसरीची रािी णकती राहील

.९ खालील त ा थि करा ः
१) रोख खरेदी उधार खरेदी खरेदीपरत िुद्ध खरेदी
` ३५, ` ५५, ` ,
२) रोख णव ी उधार णव ी णव ीपरत एकि णव ी
` ६ , ` ३, ` १, २,
३) रोख णव ी उधार णव ी व्यापारी कसर एकि णव ी
` , ` १,१ , ` १६,
४) रोख खरेदी उधार खरेदी व्यापारी कसर िुद्ध खरेदी
` , ` १ , ` १,६२,

५) प्र ारंणभक रोख णि क रोख प्राप्ती रोख िोधन एकि रोख

` ६ , ` ४५, ` २३,

६) रोख णव ी उधार णव ी एकि णव ी एकि िको

` १,२ , ` १,४ , ` २,६ ,
) रोख खरेदी उधार खरेदी एकि खरेदी एकि िको
` , ` १, , ` १,१ ,
) प्रारंणभक लघु रोख णि क लघु रोख प्राप्ती लघु रोख खचथि अंणतम लघु रोख णि क
` २५ ` १, ५ ` ४२

) प्रारंणभक लघु रोख णि क लघु रोख प्राप्ती लघु रोख खचथि अंणतम लघु रोख णि क
` ४ ` १, ` २५

१ ) प्रारंणभक लघु रोख णि क लघु रोख प्राप्ती लघु रोख खचथि अंणतम लघु रोख णि क
` १, ` २,२५ ` १५

178
gggggggggggggggg ात्ार क उ ाहर े ggggggggggggggggg

१. ा ेवारी १ ्ा मरह ्ाकरीता र ख व बक रका े अ ले ्ा र ख तकात ील ्वहाराची करा.

२ १ र म (`)
जाने. १ रोख रकमेत व्यवसा्य प्रारंभ केला १,२ ,
३ बक फ बडोदामध्ये जमा केले ५ ,
५ साषिीकडन मालाची खरेदी २ ,
६ णदवाकरला माल णवकला व धनादेि णमळाला २ ,
१ साषिीला र म णदली २ ,
१४ णद. ६ जाने. २ १ ला णमळालेला धनादेि बकेत जमा केला
१ णिवाजीला माल णवकला १२,
२ वाहतुक खचाथिचे णदले ५
२२ णिवाजीकडन र म णमळाली १२,
२ कणमिन णमळाले ५,
३ व्यस क उप्योगाकरीता व्यवसा्यातुन उचलले २,
ल १ ्ा मरह ्ातील ील ्वहारांची र ख व बक रका े अ ले ्ा र ख तकात करा.
र म (`)
२ १
जुल १ ह्त्् रोख १ ,५
१ बकेत णि क ५,
३ मालाची रोख खरेदी ३,
५ अ िकडन धनादेि णमळाला १ ,
रोखीने मालाची णव ी ,
१ अ िकडन णमळालेला धनादेि बकेत जमा केला
१२ मालाची खरेदी केली आणि त्याचे धनादेिा ारे ताबडतोब िोधन करण्यात आले २ ,
१५ धनादेिा ारे ््ापना व्य्याचे णदले. १,
१ रोख णव ी ,
२ बकेच जमा केले १ ,
२४ सामा ्य खचाथिचे णदले. ५
२ कणमिन बद्ल रेखांणकत धनादेि णमळाला ६,
२ भाडे णदले २,
३ व्यस क उप्योगाकररता व्यवसा्यातुन र म उचलली १,२
३१ मजुरी णदली ६,

179
 ल १ ्ा मरह ्ातील ील ्वहारां ्ा ी मे थि कमल े थि ्ां ्ा र ख व बक रका े अ ले ्ा र ख
तकात करा. वातीची र ख रश क ` आर बक चाल खाते ` . ्ा मरह ्ातील ्वहार
खालील मा े. र म (`)
३ रोख णव ी २,३
५ मालाची खरेदी केली व धनादेि णदला ६,
रोख णव ी १ ,
१२ सामा ्य खचाथिचे णदले `
१५ मालाची णव ी केली व धनादेि णमळाला व तो लगेच बकेत जमा केला २ ,
१ मोटार कार खरेदी बद्ल धनादेि णदला १५,
२ मिालकडन धनादेि णमळाला व तो बकेत जमा केला १ ,
२२ रोख णव ी ,
२५ मिालकडन णमळालेला धनादेि अनादरीत ाला
२ भाडे णदले २,
२ धनादेिा ारे टेलीफोन खचाथिचे णदले ५
३१ व्य ीक उप्योगाकरीता व्यवसा्यातुन उचलले २,
खालील र ले ्ा ्वहारांव रव ले् ातमक रका े अ लेले ल र ख तक त्ार करा. अ ती ार
म ् र ख ालाक `१ रम ाले.
२ १ र म (`)
जाने. १ वाहतुक खचथि णदला ५
२ दरधवनी खचाथिचे णदले ४
२ बस भाडे णदले २
३ टपाल खचथि णदला ३
४ कमथिचाऱ्यांसाठी अ पोपहार
६ कररअर खचथि णदला ३
ग्ाहकांसाठी अ पोपहार ५
१ वाहन व्य्य ३५
१५ व्यव््ापकाचे टकसी भाडे
१ ्टेिनरी खरेदी केली ६५
२ बस भाडे णदले १
२२ ेर कस िु क ३
२५ इंटरनेट िु क ३५
२ टपाल णतणकटांची खरेदी केली २
२ उप्कर द ्तीचे णदले १ ५
३ धुला खचाथिचे णदले ११५
३१ णकरकोळ खचाथिचे णदले १

180
 . अ ती अंत थित अ ले ्ा रव ले् ातमक ल र ख तकात ील ्वहारां ्ा ी करा.
२ १ र म (`)
एणप्रल १ सु वातीची लघुरोख णि क २
२ मु ्य रोखपालाकडन वाहक धनादेि णमळाला १,२
३ सेवकाला बणषिस णदले ४
४ ्टेिनरी खरेदी केली १५
५ टकसी भाडे णदले ३५
६ ्टमप पड आणि िा ची खरेदी केली १४
गाडी भाडे णदले ४
बस भाडे णदले ३
११ साफ सफा चे णदले ५
१३ पेस सल ब कस खरेदी केला ४
१४ तार खचाथिचे णदले ३५
१५ सोहनला णदले २५
१ कमथिचाऱ्यानां चहा व फराळाचे णदले १५
२ रे वेभाडे णदले ३
२१ वाहतुक खचाथिचे णदले ६५
. ् ् हा ्क तक त्ार करा व त्ाची खताव ी करा.
२ १ र म (`)
फे ु. १ णवराट ्यांना मालाची णव ी ५,
४ खुिबु टेडसथि कडन मालाची खरेदी २,४
६ िंकर टेडसथि ्यांना मालाची णव ी २,१
णवराट ्यांच्याकडन माल परत आला ६
खुिबू टेडसथिला माल परत केला २
१ महेि ्यांना मालाची णव ी ३,३
१४ क ती टेडसथि कडन मालाची खरेदी ५,२
१५ अ ि ्यांचेकडन उप्कर खरेदी केले ३,२
१ नरेिकडन माल आिला ४, ६
२ क ती टेडसथिला माल परत केला २
२२ महेि ्यांचेकडन माल परत आला २५
२४ १ व्यापारी कसरीवर णकतदीकडन माल खरेदी केला ५,
२५ ५ व्यापारी कसरीवर ी सू्याथिला मालाची णव ी केली ६,६
२६ प्रकाि दसथिला मालाची णव ी केली ४,
२ णकतदीला माल परत केला, १ व्यापारी कसर १,
२ प्रकाि दसथि कडन माल परत आला ५

181
 . ील ्वहारांची रव ् ्ांचे खरे ी तक रव तक खरे ी रत तक व रव रत तक ्ाम ्े करा
अ १ .
२ १
ग्ट १ णवकास ्टोअसथि कडन ` १ , चा माल ५ व्यापारी कसरीवर खरेदी केला.
२ प्रभाकर टेडसथिला ` , चा माल णवकला.
५ २ जुल २ १ ला पाठणवले ्या आदेिानुसार णविाने ` १६, मु ्याचा माल ५ व्यापारी कसरीवर पाठणवला.
णवकास ्टोअसथिला ` १,६ (ढोबळ) माल परत के ्याचे नावे पत्र पाठणवण्यात आले.
१ ६ व्यापारी करारीवर ` १२, मु ्याचा माल िामल ड स सला णवकण्यात आला.
१४ णविा ्यांनी ` (ढोबळ) माल परत के ्यासंबंधीचे जमापत्र णमळाले.
२२ प्रभाकर टेडसथि ्यांनी ` १,५ चा माल परत के ्याचे जमापत्र प्राप्त ाले.
२२ िामल ड स स कडन ` १२ (िुद्ध) माल परत आ ्याचे जमापत्र णमळाले.
२३ णप्र्या ्टोअसथि कडन ` १६,६ चा माल खरेदी केला आणि ` १५ गाडीभाडे णदले.
२५ साधना ्टोअसथि कडन ` १२, चा माल खरेदी करण्यात आला व तोच माल २ न ्याने आराधना ्टोअसथिला
णवकण्यात आला.
२ दोरपूिथि माल अस ्यामुळे आराधना ्टोअसथिने ` २४ चा माल परत केला तोच माल साधना ्टोअसथि ला परत
करण्यात आला.
३१. का्याथिल्यीन उप्योगाकरीता आटथि फणनथिचर वकस ्यांचे कडन उप्कर उधार खरेदी केले ` ३ , .
. ील ्वहारां ्ा ी ी आकाश ्ां ्ा खरे ी तक रव तक खरे ी रत तक व रव रत तक
्ात करा.
२ १
जाने. १ धवल टेडसथि कडन माल खरेदी केला ` १५, व तोच माल मूळ णकमतीवर २५ नफा आका न किाल टेडसथिला
णवकला.
५ सुनेत्रा ्यांच्याकडे ` १ , वजा ५ व्यापारी कसर ्या अटीवर मालासाठी आदेि पाठणवला.
स रभ टेडसथि ्यांचे कडन ` २ , चा माल १ व्यापारी कसरीवर खरेदी केला.
१३ णवना्यक ्टोअसथिला ` , चा माल ५ व्यापारी कसरीवर णवकला
१५ णवना्यक ्टोअसथिने ` २ चा माल आप ्याला परत पाठणवला.
१ सुनेत्रा ्यांनी ५ जाने २ १ च्या आदेिाची अंमलबजाविी केली.
२ णव िु टेडसथिला ` २१, चा माल ५ व्यापारी कसरीवर णवकला.
२२ सुनेत्राला ` १, (ढोबळ) माल परत केला.
२ किाल टेडसथि कडन ` ५ (िुधद) चा माल परत आला.
३ स रभ टेडसथि ्यांना ` १,५ (ढोबळ) माल परत केला.
९. खालील ्वहारा ी कमल ्ां ्ा हा ्क तकात वा.
२ १
एणप्रल १ सुहास ्यांनी त्यांच्या ४१ मांकाच्या णबजकानुसार `१२, चा माल खरेदी केला.
४ णबजक मांक १२ प्रमािे णवराट ्यांचेकडन ` ११, चा माल १ व्यापारी कसरीवर खरेदी केला.
णबजक मांक १२ प्रमािे कलणदप ्यांचेकडन ` ११, चा माल २५ व्यापारी कसरीवर आिला.
णबजक मांक ४ प्रमािे आटथि फणनथिचर वकसथि ्यांचेकडन ` १३, उप्कर खरेदी केले.
१२ णबजक मांक २ प्रमािे णधरज ्यांना ` ११,५ चा माल णवकण्यात आला.
१३ णबजक मांक प्रमािे राजा ्यांना ` १२, ता माल ५ व्यापारी कसरीवर णवकण्यात आला.

182
 २१ सुरेि ्यांना ` चा माल २ व्यापारी कसरीवर णवकला.
२३ णबजक मांक १४ प्रमािे णधरज ्यांनी ` ५, चा माल परत पाठवला.
२६ सुरेि ्यांनी ` १५ (ढोबळ) माल परत केला आणि त्यांना जमापत्र मांक ११५ णनगथिणमत करण्यात आले.
२ सुहास ्यांना ` १,२ चा माल परत केला, नावे पत्र . .
३ णवराट ्यांना माल परत केला ` १,३ (ढोबळ) आणि नावे पत्र मांक १ पाठणवले.
३ कलणदप ्यांना माल परत केला ` १,१ (ढोबळ) आणि नावे पत्र मांक ११ पाठणवले.

१ . खालील ्वहार मे थि व् े थि ्ां ्ा हा ्क तकात रल ाखवा.

२ १
माचथि १ भारत पाटील ्यांना ` १ , चा माल १ व्यापारी कसरीवर णवकला.
४ नरेि कडन ` ११, वजा १ व्यापारी कसरीवर माल खरेदी केला.
६ का्याथिल्य उप्योगाकरीता मेससथि िाम फणनथिचर वकसथि ्यांचे कडन ` १५, चे उप्कर खरेदी केले.
भारत पाटील ्यांनी वरील मालापकी २ दोरपुिथि माल परत पाठणवला त्या बद ्यात त्यांना नणवन माल पाठणवण्यात
आला.
सुंदर ्यांना ` १३, वजा १५ व्यापारी कसरीवर माल णवकण्यात आला.
१ ` २४, पु्तकी मु ्य असलेले संगिक सुणमत ्यांना ` २३, ला णवकले.
१२ साजन ्यांच्याकडे ` १२, च्या मालाचा आदेि णदला.
१ नरेि ्यांच्याकडन ` १४, चा माल खरेदी केला व तोच माल कामेिला ` १६, ला णवकला.
१ कामेिकडन ` १,६ चा माल परत आला व तो लगेच नरेिला परत केला.
२३ ` ४, पु्तकी मु ्य असलेले उप्कर राकेि ्यांना ` ४,५ ला णवकले.
२६ का्याथिल्य उप्योगाकरीता ६ माचथि २ १ रोजी खरेदी केलेले उप्कर ` ४,५ मू ्याचे मेससथि िाम फणनथिचर वकसथि ्यांना
परत करण्यात आले.
२ साजन ्यांनी १२ माचथि २ १ च्या आदेिाची पूतथिता केली.

jjj

183
 बक मे क बक व ी क
6 ( an econciliation tate ent)

क
६.१ अ्थि महतत्व आरि लदेखाांकन दसत त्वजाची उप्ुक्ता
६.२ बक मदेळप काचा अ्थि गरज आरि महतत्व
६.३ रोख त्व पास बुक रश केत ्देिाऱ्ा फरकाची कारिदे
६.४ बक मदेळप क / बक जुळत्विी प काचा नमुना
६.५ बक मदेळप क / जुळत्विी प क त्ार करिदे

मता रव ा े

o रत्व ा् बकेशी सांबांधीत त्वदेगत्वदेग ा कागदप ाांचदे नमुनदे त्ार क शकतो

o रत्व ा् रोख पुसतक त्व बक पास बुक ्ामधील फरक ळखतो
o रत्व ा् रोख पुसतकाची रश क आरि पास बुकची रश क ्ाम ्दे ्देिाऱ्ा फरकाची कारिदे शोधू शकतो
o रत्व ा् बक मदेळप क त्ार क शकतो

बक मे क बक व ी क : ( B an k R e c on c i l i at i on S t at e m e n t s )

.१. लेखांक त व ांचा अ्थि महतव आर उ ् ता.

ताव ा :
लेखांणक्य द्त वजात व्यवहाराची मुळ सत्यता, जसे व्यवहाराची रािी, ही रािी कोिाला णदली, व्यवहाराची कारिे आणि
व्यवहाराचा उद्ेि ्याचे विथिन केले जाते. जवहा एखादा आण्थिक व्यवहार होतो त्या व्यवहाराचा सबळ पुरावा हा पु्तपालन प्रण ्ये
कररता आधुणनक बणकंग सेवे मध्ये अमूलाग् बदल ालेला आहे. आजकालच्या व्यवसा्यामध्ये इंटरनेट आणि मोबा ल बणकंगची
भूणमका लषििी्य आहे. रोख िोधन व रोख प्राप्तीचे व्यवहार ्या पधदतीनुसार के ्यास दो ही पषिांना व्यवहाराचे पुरावे प्राप्त होतात.
परंतु आजही बकेचे व्यवहार बकेत जा नच पूिथि करण्याचे प्रमाि जा्त आहे. धनादेिाने णकंवा डा ट ने व्यवहाराचे िोधन
आणि प्राप्तीचे महतव पूिथिपिे अबाणधत राहते.
बक त व ाचे कार : ( es of an ocu ents)
१. े मा कर ्ाचे चल : ( a -in-sli )
अ्थि : पसे भरण्याचे पावतीला पसे जमा करण्याची पावती / चलनपत्र असेही महितात. खातेदार जवहा बकेत धनादेि णकंवा
र म भरण्यासाठी जातो तवहा ही पावती त्याला भरून द्ावी लागते. जवहा रोख र म बकेत जमा कराव्याची असते तवहा
खातेदार त्याचा खाते मांक, पसे, जमा करण्याची तारीख आणि बकेत जमा कराव्याच्या र मेच े णववरि देतो. त्याच प्रमािे
खातेदार बकेत जवहा धनादेि जमा करतो तवहा धनादेिाची संपूिथि माणहती जसे खाते मांक ्या बकेचा धनादेि आहे. त्या
बकेचे नाव, र म इत्यादी माणहती खातेदाराला पावतीत भरावी लागते.

184
 पसे भरण्याची पावती / चलनपत्र दोन भागात णवभागलेली असते. पावतीची उजवी बाजू बक आप ्याकडे पुरावा महिून ठेवून
घेते तर डावीबाजू महिजे पावतीचा दसरा भागावर ( ) संबंधीत कारकनाची सही ्टमप आणि णदनांक णलणहतो आणि
खातेदाराला अणभस्वकती महिून परत देतो.
महतव आर उ ् ता ( o tance an tilities) :
१) खातेदाराला आप ्या खात्यात रोख र म तसेच धनादेि जमा करण्याची सुणवधा णमळते.
२) खाते पु्तकात पसे जमा करण्याच्या आधारे रोख णकंवा धनादेि जमा के ्याची नोंद केली जाते.
३) अणभस्वकती णकंवा पावतीचा ोटा भाग हा का्यदेिीर पुरावा महिून उप्योगात ्ये िकतो.
क:
(पसे जमा करण्याच्या पावतीच्या डाव्या आणि उजव्या बाजूला एकसारखी माणहती असते)
१) बकेचे नाव, िाखा आणि पतता.
२) व्यवहाराची णत्ी.
३) बकेत जमा केलेली र म अंकात व अषिरात असली पाणहजे (रोख / धनादेि)
४) खातेदाराचे नाव.
५) खाते मांक.
६) खात्याचा प्रकार.
) जमा करिाऱ्या नोटांचे णववरि जसे ` १ , ` २ , ` ५ , ` २, इ.
) धनादेिाची संपूिथि माणहती.
) पसे णमळिाऱ्या बकेची माणहती.
१ ) जर ` ५ , च्या वर र म जमा करिार असाल तर पन मांक देिे आव ्यक आहे.
े मा कर ्ा ्ा चल ाचा म ा ( a -in- li )

आकती. .१ (अ)
बकेत जर धनादेि जमा कराव्याचा अस ्यास आधुणनक पधदतीनुसार पसे भरण्याच्या पावती सोबत जोडन बकेत लावले ्या
धनादेि संकलन पेटीमध्ये टाकावे.

. े का ्ाची ावती चल ( it a al li ) :
अ्थि : बकेत असले ्या खात्यातून र म काढण्यासाठी जी पावती भरावी लागते त्या पावतीला पसे काढण्याची पावती णकंवा
पसे काढण्याचे चलन पत्र असे महितात. ्या पावतीची दसरी प्रत महिून णमळत नाही, तर ्या व्यवहाराची नोंद बकेच्या खाते
पु्तकात केली जाते आणि त्याचा पररिाम ग्ाहकांकडे असले ्या बक पास बुकामध्ये णदसून ्येतो.

185
महतव आर उ ् ता : ( o tance an tilities)
१) चलनाचा / पावतीचा उप्योग खातेदाराला फ बकेतून पसे काढण्यासाठीच होतो.
२) खातेदाराने ्या पावतीच्या / चलनाच्या समोरील बाजू आणि मागील बाजूला सही करावी.
३) पावतीवर खातेदाराने केलेली सही ही बके ारे नमुना सही सोबत तपासून घेतली जाते. ्यामुळे ्याबाबत गरव्यवहार टाळता ्येतो.
क:
१) बकेचे नाव आणि पतता.
२) व्यवहाराची णत्ी.
३) खातेदाराचे नाव.
४) खात्याचा नंबर आणि प्रकार.
५) र म अंक आणि अषिरासहीत.
६) खातेदाराची ्वाषिरी.
जर बकेतून काढली जािारी र म ` 50,000 पेषिा अणधक अस ्यास खातेदाराने पनकाडथिची ा्यांकीत प्रत देिे आव ्यक आहे.
खातेदार बकेतून पसे काढण्यासाठी धनादेिाचा सुधदा वापर करू िकतो.
े का ्ा ्ा चल ाचा म ा ( it a al li ) :

.१ (ब)

बकीग सेवा घेण्यासाठी प्रत्यषि बकेत जा न व्यवहार करण्याची आव ्यकता आता राणहली नसून माणहती व तंत्र ानाच्या
आधारे सुधदा ही सेवा णमळवू िकता, ्याला आभासी बणकंग सेवा ( ) असे महितात.

. बक ा बक ाहक तका ( an ass oo ) :

अ्थि : बकेच्या खाते पु्तकात असले ्या खातेदारांच्या खाते मांकावर ाले ्या व्यवहाराचा खाते पु्तकातील उतारा महिजे
पास बुक / ग्ाहक पुस्तका हो्य. खातेदाराच्या खात्यात ाले ्या नोंदीची खाते पु्तकांची माणहती बक ग्ाहकाला देत असते.
वेळोवेळी ाले ्या व्यवहाराच्या नोंदी आणि खात्यावरील णिलकीची माणहती बक एका लहान पु्तका ारे ग्ाहकाला /
खातेदाराला देते. आधुणनक पधदतीनुसार बक पास बुक संगिकी्य लेखा प्रिाली ारे त्यार करून ग्ाहकाला णदली जातात.

186
महतव आर उ ् ता :
१) पास बुकमुळे खात्यावरील णि केची एक णवणिष्ट तारखेची माणहती णमळते.
२) वादग््त प्रकरिामध्ये बकेच्या अणधणन्यमानुसार बक पास बुक हा एक सबळ पुरावा महिून त्याचा वापर होतो.
३) पास बुकावरून हे णसधद होते की, खात्यावरील सवथि व्यवहार बक ारेच ालेले आहेत.
क :
१) बकेचे नाव आणि िाखा.
२) बकेचा पतता आणि दरधवनी मांक.
३) खातेदाराचे संपूिथि नाव आणि पतता.
४) खात्याचा प्रकार.
५) खाते मांक आणि ग्ाहक ळख मांक.
६) खातेदाराचा फोटो.
) आ्य.एफ.एस.सी. (भारती्य णवतती्य पधदत मांक) ्या अद्ाषिर मांकाचा उप्योग संगिकी्य पधदतीने र म ््ानांतरीत
करण्यासाठी होतो जसे S, T आणि TGS इत्यादी.
) बक पास बुकामध्ये णदनांकाचा रकाना, णववरि, धनादेि मांक काढलेली र म, जमा केलेली र म आणि बक
अणधकाऱ्याची सही असते.
बक ा बक ाहक तकचा म ा (Fo at) :
ा बक ाहक तका
र ांक रववर ा ेश . का लेली मा कलेली रश क ही
र म र म (`)
ावे. (`) मा.(`)

.१ (क)
खातेदाराला / ग्ाहकाला बकेत जमा असलेली र म व काढलेली र मेची कोितीच माणहती नसा्यची परंतु १ व्या
ितकात पास बुक/ग्ाहक पुस्तकेचा वापर बकेत सुरू हो न ग्ाहकांच्या खात्यावरील संपूिथि व्यवहाराची माणहती पणह ्या
वेळेस बक पास बुकाच्या ्वरूपात त्याच्या हातात देण्यात आली. आज णववरि नला नसुधदा पाहता ्येतात.
. बक रववर : ( an tate ent) :
अ्थि : व्यावसाण्यक बकेत व्यवसा्याच्या नावाने चालू/ चलखाते उघड िकतो कारि चालू खात्याच्या अनेक सुणवधा
व्यवसाण्यकाला णमळतात जसे व्यवसाण्यक अनेक वेळेस चालू खात्यात र म व धनादेि जमा करू िकतो तसेच अनेक वेळेस पसे
रोख आणि धनादेिा ारे काढ िकतो.
व्यवसाण्यकाला चालू खात्यावर ालेले व्यवहार व चालू खात्यातील णि क जािून घेण्याची इच ा असते त्या कररता बक
आप ्या खातेदाराला बक णववरि देते. चालू खातेदाराने एका णवणिष्ट कालावधीत ाले ्या आण्थिक व्यवहाराच्या नोंदीचे संणषिप्त
माणहती/ णववरि बक णववरिामध्ये समाणवष्ट असते. पूवदी बक णववरि कागदावर ापील ्वरूपाचे असा्यचे आणि ते णववरि बक
माणसक णत्रमाही णकंवा वाणरथिक रूपात त्यार करत असत. परंतु इंटरनेट आणि नला न बणकंगमुळे बक णववरि माणहती नला न
सुधदा णमळ िकते. हेच इलेकट णनक बक णववरि खातेदार नला न सुधदा पा िकतो तसेच संपाणदत करून तो बक णववरिाची प्रत
काढ िकतो. तसेच नला न बक णववरिामुळे कागद आणि टपालाचा खचथि कमी होतो.

187
महतव आर उ ् ता : ( o tance an tilities)
१) बक णववरिामुळे खातेदाराला बक खात्यावरील णि क समजते.
२) खचाथिचे िोधन करतांना ्यो ्य णन्योजन करता ्येते.
३) व्यावसाण्यकाने बकेत जमा केलेले धनादेिाच्या िोधनाचा कालावधी समजतो.
४) बक मेळपत्रक/ जुळविी पत्रक त्यार करण्यासाठी बक णववरि उप्योगी आहे.
क :
१) बकेचा तपिील िाखा आणि पतता.
२) व्यवहाराची णत्ी.
३) णववरिे.
४) धनादेि मांक.
५) काढले ्या र मा.
६) जमा केले ्या र मा.
) णि क.
म ा: खाते रववर

बक फ इंणड्या चालू खाते

एस.बी.रोड खाते णववरि णदनांक / /२
खाते प्रकार सं््ातमक पान मांक
खाते वही .
खाते
र ांक रववर ा ेश का लेली मा कलेली रश क ही
मांक. र म र म (`)
ावे. ` मा. `

.१( )
. बक च ा ( an A ice) :
बकेकडन खातेदार ग्ाहकाला णवहीत नमु ्यात काही माणहती णदली जाते जसे र म जमा करण्यासाठी णदलेला धनादेि न
वट ्यास, बक िु क नावे के ्याबद्ल, बककडे वटणवले ्या प्राप्त णवपत्र अनादरीत ा ्यामुळे, रािी संग्हिा्थि जमा केलेले
रव व्याज आकारिी, लाभांि आणि व्याज बके ारे गोळा करिे आणि ग्ाहकाच्या पूवथि सूचनेनुसार बकेने खचाथिचे िोधन केलेले
अस ्यास.
महतव आर उ ् ता : ( o tance an tilities)
१) बकेच्या सूचने आधारे व्यवसाण्यक खात्यािी संबंधीत संपूिथि माणहती वेळोवेळी अद्ावत करू िकतो.
२) खात्यावर ाले ्या व्यवहाराचा पुरावा त्यार करता ्येतो.

188
 क :
१) बकेचे नाव आणि पतता.
२) बक सूचना पाठणवण्याची णत्ी.
३) खातेदाराचे नाव, पतता आणि खाते मांक.
४) व्यवहारांचा तपिील.
५) नावे आणि जमा होिारी र म.
म ा:
बक च ा
र .र हकारी बक म्ाथिर त े
णदनांक २४ नोवहबर, २ १
प्रणत,
मे. ी े थि े
खाते नं. चालू खाते १२३४
महोद्य,
आपले खाते खालील माणहतीच्या आधारे नावे/ जमा करण्यात आले.
्वहाराचा त शील र म
ावे (`) मा (`)
आपले णवद्ुत दे्यक आप ्या सूचनेप्रमािे अदा करण्यात १५,
आले आहे सोबत दे्यकाची प्रत देत आहोत.
एकि १५,

बक व्यव््ापक
.१ (अ)
खातेदाराने आप ्या नोंदीकत मोबा ल नंबरवरून बकेिी व्यवहाराची नवीन माणहती बक अणधसूचना संदेिवहन ारे बक
सूचना ारे प्राप्त करू िकतो.

. बक मे क बक व ी काचा अ्थि ्ा ्ा र आर महतव :

अ्थि : व्यावसाण्यक आप ्या खातेपु्तकात/ लेखा पु्तकात बक रकाना असलेली रोख पु्तक त्यार करतो आणि त्यात
बकेिी संबंधीत सवथि व्यवहार नोंदणवतो. रोख पु्तकात असलेला बकेचा रकाना चालू खाते दिथिणवतो. इतर व्यवसाण्यकांिी
होिारे व्यवहार बका आप ्या खाते पु्तकात करतात आणि त्यावरून बक ग्ाहकांचे पास बुक/ ग्ाहक पुस्तका त्यार
करतात. जवहा व्यावसाण्यक बकेत रोख र म जमा करतो णकंवा रािी संग्हिा्थि धनादेि जमा करतो तवहा त्याची नोंद तो
रोख पु्तकात नावे णकंवा प्राप्ती बाजूला करतो. बक ्याची नोंद पास बुकामध्ये जमा णकंवा िोधन बाजुला करते. त्याचप्रमािे,
व्यावसाण्यक खचाथिचे िोधन करण्यासाठी धनादेि देतो, ्याची नोंद तो रोख पु्तकात जमा णकंवा खचथि ( ) बाजूला
करतो. ्याच व्यवहाराची नोंद बक ग्ाहकांच्या पास बुकामध्ये नावे णकंवा उतप बाजूला करते. महिजेच व्यावसाण्यक जे काही
रोख पु्तकात नोंदणवतो त्याची णव द्ध नोंद बक पास बुकमध्ये करते. खरेतर रोख पु्तकातील णि क व बक पास बुकमधील
णि क समान असली पाणहजे. ्यात फरक फ एवढाच की रोख पु्तकात नावे णि क असेल तर पास बुकमध्ये जमा
णि क असेल.

189
 व्यवसा्याच्या पु्तकात बकेच्या पु्तकात
नावे. रोख पु्तक जमा. नावे. पास बुक (व्यवसाण्यक खात) जमा.
प्राप्ती(`) िोधन (`) िोधन (`) प्राप्ती (`)

आकती. . (अ) आकती. . (ब)

परंतु प्रत्यषिात रोख पु्तकातील बक णि क नेहमीच पास बुकमधील णि क पेषिा वेगळीच असते. ्या वेगवेगळ्ा
णदसिाच्या णि कांची कारिे आणि त्यांची जुळविी करण्यासाठी बक मेळपत्रक त्यार करिे अणनवा्यथि असते. बकाकडन आप ्या
चालू खातेदारांना णन्यणमतपिे बक णववरि देत असते. बक पास बुक आणि रोख पु्तकातील फरकाचे सु म णनररषिि करण्यासाठी बक
णववरिाची तुलना रोख पु्तकािी केली जाते.

्ा ्ा :
असे णववरि की, जे रोख पु्तकातील बक रका ्याची णि क व बक पास बुकातील णि क ्यातील मेळ/ जुळविी
करण्यासाठी त्यार केले जाते आणि दो ही णि कामध्ये किामुळे फरक पडला ्याची कारिे दिथिणवते. त्यास बक मेळ पत्रक/ जुळविी
पत्रक असे महितात.
असे णववरि की, जे एक णविेर कालावधीचे णकंवा एका मणह ्याच्या बक पास बुकची णि क आणि रोख पु्तकातील बक
रका ्याची णि क ्यातील फरकाची कारिे दिथिणवते त्या णववरिाला बक मेळ पत्रक/ बक जुळविी पत्रक असे महितात.

बक मे काची र आर महतव : ( ee an i o tance of an econciliation tate ent)

१) रोख पु्तक आणि बक पास बुक नुसार असिारी बक णि क ्यात फरक असण्याची कारिे ्पष्ट करते.
२) पास बुक व रोख पु्तक मध्ये ाले ्या लोप णव म/ णवसर चुका िोधून काढण्यासाठी ्याची मदत होते.
३) रोकड हाताळिाऱ्या कमथिचाऱ्यांकडन घोटाळा होण्याची संधी कमी करते.
४) बकेिी होिाऱ्या व्यवहारांची बकेने ्यो ्य नोंदी के ्या आहेत की नाही ते तपासण्यासाठी मदत होते.
५) बक मेळपत्रक हे सं््ेच्या कमथिचाऱ्यांवर रोखनोंदी अद््यावत ठेवण्याकररता नणतक दडपिाचे काम करते.
६) रोख प्राप्ती आणि रोख िोधनाच्या माणहतीचे अंतगथित अंकेषिि करण्यासाठी महतवाची ्यंत्रिा महिून काम करते.
. र ख तक आर बक ा बकात र ा ्ा रकाची कार े :
१) वेळेतील अंतर/ फरक.
२) व्यावसाण्यकाकडन णकंवा बकांकडन होिाऱ्या लोप णव म/ णवसर चुका.
१) वे ेतील अंतर रक ( i e iffe ence) :
व्यवहाराची नोंद एकाच वेळी रोख पु्तक आणि पास बुक मध्ये केली जात नाही तर त्यामुळे काही कालावधी असतो.
उ ा. : जवहा व्यावसाण्यक बकेमध्ये धनादेि जमा करतो अिावेळी त्याच्या ष्टीने हा व्यवहार आहे व तो त्याची नोंद ताबडतोब
रोकड पु्तकात करतो. परंतु बक धनादेिाची रािी खात्यात जमा ा ्यानंतर पास बुक मध्ये नोंद करते. परंतु वेळेअभावी
व्यवहाराची नोंद फ व्यवसाण्यकाला रोख पु्तकात णदसते परंतु पास बुक आणि रोख पु्तकाची जुळविी के ्यास दो ही
पु्तकात फरक णदसून ्येतो.

190
 ) ्ाव ार्क रकवा बकांक ह ा ्ा ल रव म रव र चका :
व्यावसाण्यक णकंवा बक ्यांच्या कडन होिाऱ्या लोप णव म/ णवसर चुका हे सुधदा दो ही पु्तकातील णि केत णदसिाऱ्या
फरकाचे कारि ठरू िकते.
उ ा. : बकेने आकारले ्या बक िुलकाची ` ५४ / नोंद बकेने नावे केली अस ्यास आणि हीच नोंद रोख पु्तकात
` ४५ / ने के ्यास ्या णठकािी ्या व्यवहाराची नोंद दो ही पु्तकात णदसून ्येते परंतु दो ही पु्तकाच्या णि केत फरक
णदसून ्येतो.
रख तक आर बक ा बकम ील रकाची कार े

१. वे ेअ ावी रक. . बक आर ्ाव ार्काक ह ा ्ा

अ) व्यवहाराची नोंद फ रोख पु्तकात णदसते परंतु ल रव म चका.
पास बुकात णदसत नाही. १) चुकीच्या बाजूला नोंदणविे.
१) िोधन केलेले धनादेि परंतु सादर केले नाही. २) चुकीच्या खात्यात नोंदणविे.
२) जमा केलेले धनादेि पि बकेकडे संकलीत न ३) चुकीचे संतुलन व बेरीज.
केलेले धानादेि. ४) दोनदा नोंदणविे.
५) व्यवहारातील लोप णव म चुका.
ब) व्यवहाराची नोंद फ पास बुकात णदसते परंतु रोख
पु्तकात णदसत नस ्यास.
१) बकेने व्याज जमा केले.
२) ग्ाहकाच्या वतीने जमा केलेली र म
३) बके ारे खचाथिचे सरळ िोधन.
४) बकेने आकारलेले बक िु क, अणधकोर
अणध णवकराथिवरील व्याज, बकेने आकारलेले
अपहार.
५) प्रा ्यणवपत्र आणि धनादेिाचे अनादरि.
६) बक खात्यात पर्पर र म जमा करिे.
. (अ)
१. वे ेम े र ारा रक :
अ) र ख तकात ्वहार र े रंत ा बकात र े :
१) ा ेश र ला रंत ा र क ्ा : खातेदाराने धनादेि णद ्याबरोबर लगेच रोख पु्तकात जमा बाजुला नोंद
करतो परंतु बक धनादेि जो प्यत बकेत सादर होत नाही तो प्यत खाते पु्तकात नोंद घेत नाही. बक मेळपत्रक त्यार
करण्यापूवदी जर ग्ाहकाने धनादेि बकेत सादर न के ्यास खातेदाराच्या पास बुकाची णि क ही रोख पु्तकाच्या
णि केपेषिा जा्त/अणधक णदसते.
) ा ेश बकत मा कला रंत र म मा ा ्ा : धनादेि णमळा ्याबरोबर लगेच बकेत जमा के ्याबरोबर
खातेदार रोख पु्तकात नावे बाजूला नोंद करतो. त्यामुळे रोख पु्तकाची णि क बक रका ्यात जा्त होते परंतु
जोप्यत धनादेिाची र म बकेत जमा होत नाही, तोप्यत पास बुकमध्ये जमा दाखणवले जात नाही. बक मेळपत्रक
त्यार करण्याच्या णतण्ला णि केत फरक णदसून ्येतो.
191
ब) बक ा बकम ्े ्वहाराची र ते रंत र ख तकात ाही :
१) बक े ्ा मा क ्ा : खातेदाराला णदले जािारे व्याज बकेने ग्ाहकाच्या खात्यात जमा केले अस ्यास पास
बुकमधील बकेची णि क जा्त हो ल. बकेकडन व्यवहाराची सूचना णमळा ्यानंतर ग्ाहक बकेिी सुसंगत नोंद
आप ्या रोख पु्तकात करेल. तो प्यत पास बुकातील बक णि क ही रोख पु्तकातील बक णि कपेषिा अणधक
राहील.
) ाहका ्ा वती े र ्े र म बकत मा कर े : ग्ाहकाच्या ््ा्यीसूचने नुसार बक संबंधीत व्य ीकडन
व्याज, लाभांि, भाडे इ. ग्ाहकाच्या खात्यात जमा करते त्यामुळे पास बुक मधील णि क वाढते. पि वरील जमा
र मेची नोंद बक सूचना णमळा ्यानंतरच ग्ाहक आप ्या रोख पु्तकात नोंदी करतो मात्र तोप्यत रोख पु्तक आणि
बक णववरि (पास बुक) मधील णि क वेगळी राहते.
) बक ारे र श : ग्ाहकांच्या सुचनेनुसार काही खचाथिचे िोधन बक क िकते जसे णवमा प्रव्याजी, णवद्ुत
णबल, दरधवनी बील, कजाथिचे हप्ते इत्यादी. वरील खचाथिचे िोधन के ्यानंतर लगेच बक ग्ाहकांच्या पास बुक आणि
बकणववरिात नावे बाजुला नोंद करते. परंतु बकेकडन सुचना णमळा ्याणिवा्य ग्ाहकाला व्यवहाराची कोितीही
क पना नसते तो प्यत पास बुक बकणववरिाची णि क ही रोख पु्तकातील णि केपेषिा कमी असते.
) बकत बकश क अर रवक्थिवरील ्ा वतथि ाची आकार ी : बकेतफ ग्ाहकाला वेगवेगळ्ा प्रकारच्या सेवा
पुरणव ्या जातात. आणि त्या बद्ल बक िु क आणि वतथिन/ अपहार त्याच प्रमािे ग्ाहकाला णदले ्या अणधणवकरथि
सुणवधेवर देखील व्याज आकारते. अिा सुणवधेवरील आकारलेले व्याज बक वेळोवेळी ग्ाहकांच्या खात्यात नावे करते.
त्ाणप सं््ांना अिा प्रकारच्या िु क आणि वतथिन इ. ची माणहती पास बुक/ बक णववरिा ारे माणहती णमळते. महिून
बक मेळपत्रक त्यार करण्याच्या णदविी मात्र पास बुक मधील णि क ही रोख पु्तकातील णि कीपेषिा कमी णदसुन
्ये ल.
) ा रव आर ा ेशाचा अ ा र : मुदतपूवथि बकेत वटणवलेले प्राप्तणवपत्र आणि धनादेि अनादरीत ा ्यास
पास बुक आणि बक णववरिात ग्ाहकाच्या खात्यात नावे केले जाते. परंतु ्यांचा कोिताच पररिाम बकेने सुचना
णद ्याणिवा्य रोख पु्तकात दाखणवला जात नाही त्याचप्रमािे ग्ाहकाने खचाथिचे धनादेिाने िोधन के ्यास आणि तो
धनादेि अनादरीत ाले तर बक ्यांची नोंद पास बुक आणि बक णववरि जमा बाजूला करतात.
) बक खात्ात र म र मा कर े : व्यावसाण्यकाच्या सुचनेनुसार जवहा िको व्यावसाण्यकाच्या खात्यात र म
जमा करतो तवहा बकेकडन सूचना णमळा ्याणिवा्य व्यावसाण्यकाला ्या व्यवहाराची काहीच माणहती उपल ध होत
नाही. ्या व्यवहारात व्यावसाण्यकाच्या खात्यात रािी जमा ा ्याची नोंद बकेत होते परंतु हीच नोंद व्यावसाण्यकाच्या
रोख पु्तकात होत नाही. ्याचे असे पररिाम णदसतात, की बक पास बुकची णि क ही रोख पु्तकातील णि केपेषिा
जा्त आहे.

S ( S ) तातकाळ िोधन सेवा मुळे आंतर बकीग षिेत्रात तांणत्रक पधदतीने िोधन
करण्यासाठी णनधी व र म ताबडतोब एका बकेतून दसऱ्या बकेत ््ानातरीत करण्याची सुणवधा आहे. खातेदाराला
ताबडतोब र म णकंवा णनधी ््ानांतरीत कराव्याचा अस ्यास तो तातकाळ िोधन सेवेच्या माध्यमातून र म ््ानांतरीत
क िकतो कारि ही सेवा चोवीस तास (२४ ) तसेच बक सु ीच्या णदविी सुधदा चालू राहते.
T ( T ) राष्टी्य तांणत्रक णनधी ््ानांतरि ्या सेवेमुळे खातेदार कमी
रोकड ््ानांतरीत क िकतो (` दोन लाखापेषिा कमी र मेचे) आणि ( TGS T G S )
्या बक ग सेवेमुळे खातेदार ग्ाहक अणधक र म इतर खात्यावर ््ानांतरीत क िकतो (` दोन लाखापेषिा अणधक र म
्या सेवेमुळे ््ानांतरीत करता ्येते.)

192
 . बक रकवा ्ाव ार्क ्ां ्ाक ह ा ्ा ल रव म चका रव रचका :
काहीवेळेस व्यवहारांची नोंद करताना बकेकडन चूक हो िकते. त्यामुळे रोकड पु्तकातील णि क व बक पास बुकमधील
णि क ्यामध्ये फरक आढळतो. उदा.
१) चुकीच्या बाजूला नोंद करिे.
२) चुकीच्या रकमेची नोंद करिे.
३) चुकीचे संतुलन आणि बेरीज.
४) दोनदा नोंदी करिे.
५) व्यवहारात लोप णव म/ णवसर चुका णदसिे.
. बक मे ा काचा म ा :
बकमेक ------------ र ीचे
रववर र म (`) र म (`)
बकेतील णि क / अणधणवकरथि / रोकड पु्तक / पास बुकनुसार / पास बुक xxx
णि क
अर क ( ) इतर पु्तकाची णि क वाढण्याची कारिे
१. xxx
२. xxx xxx
व ा (-) इतर पु्तकाची णि क घटण्याची कारिे
१.
२. xxx
३. xxx
xxx xxx

रोख णि क / अणधणवकरथि / पास बुकानुसार / रोख पु्तकानुसार xxx

. (अ)
* उततर नकारातमक आ ्यास अणधणवकरथि समजले जाते अ ्य्ा उलट.

वक क ा रीकर :
बक मेळपत्रक दसऱ्या पद्धतीनेही सादर करता ्येते. त्यामध्ये बक मेळपत्रकात र मेचे दोन रकाने करावे लागतात. एका
रका ्यामध्ये वाढले ्या र मेचे कारि नमुद करण्यासाठी अणधक होिारी र म आणि दसऱ्या रकाना वजा होण्याच्या र मेचे कारि
नमुद करण्यासाठी (वजा होिारी र म).
रोख पु्तकाची नावे णि क अणधकच्या रका ्यात णलहीिे.
रोख पु्तकाची जमा णि क णकंवा अणधणवकरथि णि क वजाच्या रका ्यात णलणहिे.
पास बुकाची नावे णि क णकंवा अणधणवकरथि णि क वजा रका ्यात णलणहिे.
पास बुकाची जमा णि क अणधकच्या रका ्यात णलणहिे.
बक मेळपत्रकातील दो ही रका ्याची बेरीज के ्यानंतर दोघातील फरक काढला जातो. हा फरक महिजेच रोख पु्तकानुसार णकंवा
पास बुकानुसार णि क र म णंकंवा अणधणवकरथि.

193
 बक मे क ------------ र ीचे
रववर र म (`) र म (`)
बक णि क/ रोख पु्तकानुसार अणधणवकरथि /पास बुक
अर क : णि क वाढ ्याचे कारि
१.
२.
३.
व ा : णि क घटण्याची कारि
१.
२.
बक णि क/ अणधणवकरथि पास बुक / रोख पु्तकानुसार णकंवा बक पास xxx
बुकनुसार
. (ब) बक ा बक ार :

. बकमे क त्ार कर े :
णि केत णदसिारा फरक आणि पररिाम कारिे िोधण्याची का्यथिपधदती
जवहा पास बुक आणि रोख पु्तकातील णि कमध्ये णदसिारा फरक िोधून काढण्याच्या पा्यऱ्या
१. रोख पु्तकात नावे बाजुला दिथिणवलेली पदे आणि पास बुकात जमा बाजुला (जमा रका ्यात) दिथिणवलेली पदे ्यांची
तुलना क न दो ही पदे पु्तकात दिथिणवली अस ्यास त्यांना अिी खूि करावी.
२. रोख पु्तकात जमा बाजूला दिथिणवलेली पदे आणि पास बुकात नावे बाजुला(नावे रका ्यात) दिथिणवलेली पदे ्यांची
तुलना क न दो ही पदे दो ही पु्तकात दिथिणवली अस ्यास त्यांना अिी खूि करावी.
३. दो ही पु्तकात ्या पदांना णटक केले नसेल णतच पदे रोख पु्तक आणि पास बुक ्यातील णदसिाऱ्या फरकांकररता
जबाबदार असतात.
४. फरकाच्या कारिाचे णव लेरि करावे.
५. बक मेळपत्रक त्यार करण्याची णत्ी ठरवावी कारि बकमेळपत्रक कोित्याही णत्ीला त्यार करता ्येते. सामा ्यत
बकमेळपत्रक त्यार करण्याची णत्ी ही मणह ्याच्या िेवटच्या णदवसाची असते कारि रोख पु्तक आणि पास बुक
मधील णि क ्या णदविी सहजररत्या उपल ध हो िकते.
६. बक मेळपत्रक त्यार करतांना रोखपु्तक आणि पास बुकाच्या णि केने करावी, तो सु वातीचा णबंद असतो.
. पा्यरी .३ मध्ये खूि ( ) न केले ्या अणधक व वजा होिारी पदे पत्रकाच्या सुरवातीच्या पदात समा्योणजत करावी
समता पत्रकाच्या प्रारंभी रोख पु्तकाची णि क घेतली अस ्यास पास बुकात घेतले ्या नोंदी प्रमािे रोख पु्तकाची
णि क समा्योणजत करावी, ्याचप्रमािे पर्पर उलट णवचार करावा.

194
 . अणधक आणि वजाचे णन्यम लागू करावे.
अ) जवहा रोख पु्तकाप्रमािे णि क णदली असेल तर
पास बुक णकंवा रोख पु्तकात जमा बाजुला अणधक करा.
पास बुक णकंवा रोखपु्तकात नावे बाजूला वजा करा.
ब) जवहा पास बुकानुसार णि क णदली असेल तर
पास बुक णकंवा रोख पु्तकात नावे बाजूला जमा करा.
पास बुक णकंवा रोख पु्तकात जमा बाजूला वजा करा.
क) जवहा रोख पु्तकाप्रमािे अणधणवकरथि णदला असेल तर
रोख पु्तक णकंवा पास बुकात नावे बाजुला अणधक करा.
रोख पु्तक णकंवा पास बुकात जमा बाजुला वजा करा.
ड) जवहा पास बुकानुसार अणधणवकराथिची णि क णदली अस ्यास
रोख पु्तक णकंवा पास बुकात जमा बाजुला अणधक करा.
रोख पु्तक णकंवा पास बुकात नावे बाजुला वजा करा.

रव ं ीतीची कार े हा र ख हा ा बक ार हा र ख ा बका ार

तका ार बक बक रश क र ली तका ारअर र क्थि अर र क्थि रश क
रश क र ली अ ्ा रश क र ली र ली अ ्ा
अ ्ा अ ्ा ावे रश क
ावे रश क मा रश क मा रश क
. बकेत जमा केलेला ( ) ( ) ( ) ( )
परंतु वसूल न ालेला
धनादेि.
. णदलेला धनादेि परंतु ( ) ( ) ( ) ( )
सादर न ालेला
धनादेि.
. पास बुकमध्ये बक ( ) ( ) ( ) ( )
िु क नावे के ्याबद्ल
. फ पास बुकात व्याज ( ) ( ) ( ) ( )
जमा के ्याबद्ल
. फ पास बुकात व्याज ( ) ( ) ( ) ( )
नावे के ्याबद्ल.
. बक ारे केले ्या ( ) ( ) ( ) ( )
िोधनाची नोंद फ
पास बुकात के ्यास .
. ग्ाहकाने प्रत्यषि ( ) ( ) ( ) ( )
िोधनाची नोंद बक पास
बुकात जमा के ्यास.

195
 . बकेत वटणवले ्या प्राप्त ( ) ( ) ( ) ( )
णवपत्राचे अनादरिाची
नोंद फ पास बुकात
के ्यास.
. रािी संग्हिा्थि बकेत ( ) ( ) ( ) ( )
जमा केलेला धनादेि
अनादररत/ वसुल न
ा ्यास त्याची नोंद
रोख पु्तकात केली
नस ्यास.
. (अ)
अ. हा र ख तक आर ा बकाचा मा कालाव ीचा उतारा र लेला अ ्ा :
जवहा समान कालावधीचा उतारा णदला असेल तेवहा खालील मुद्ांचा णवचार करावा.
अ) फ असमान घटकच लषिात ्यावेत.
ब) रोख पु्तक (बक रकाना) आणि पास बुकाचे सुरवातीची / प्रारंभीची णि क लषिात ्यावी.
रोख पु्तक आणि पास बुकाच्या णि केत ्या घटकांमुळे फरक णदसतो तो फरक िोधून काढण्यासाठी दो ही पु्तकाच्या
णि केने तुलना करावी. ्या नोंदी एकाच वेळेला दो ही पु्तकात दिथिणवले ्या णदसून ्येतात. त्यामुळे दो ही पु्तकातील णि कात
फरक णदसून ्येत नसेल तर त्याला दलथिषि करावे. जे घटक रोख पु्तकात णदसतात परंतु पास बुकात णदसत नाही णकंवा उलट फ त्याच
कारिामुळे दो ही पु्तकातील णि केत फरक णदसून ्येतो ्याची नोंद बक मेळपत्रकात नोंदणवली जाते.
उ ाहर १.:
्ाव ार्काचे खाते तक
नावे रोख पु्तक (फ बक रकाना) जमा
र ांक ा ी र म(`) र ांक श र म(`)
१९ १९
र ल र ल
१ णि क खाली आिली १५,६ ५ वेतन ४,५
५ आनंद ५,२ रामलाल दसथि ६,
रोख ४, १५ अतुल णड स स २,६
१५ मोहन ,१ २५ रमि आणि कंपनी ३,२२
२ णदपक ६, ३ णि क पुढे नेली २२,३

मे १ णि क खाली आिली

196
 बक ्ा तकात
नावे पास बुक जमा
र ांक खचथि श र म (`) र ांक उत ा ी र म(`)
१९ १९
र ल र ल
वेतन ४,५ १
णि क खाली आिली १५,६
१ रामलाल दसथि ६,
र म जमा केली ४,
२२ णवमा प्रव्याजी ६,५ १
आनंद ५,२
२ रमि आणि कंपनी. ३,२२ १४
लाभांि २,
३ बक िु क
३ णि क पुढे नेली ५,
२६, २६,
मे १ णि क खाली आिली ५,

वर णदले ्या दो ही पु्तकातील फरकाचे कारि िोधून ३ एणप्रल २ १ रोजीचे बक मेळपत्रक त्यार करा
१) जवहा रोख पु्तकानुसार णि क णदलेली अस ्यास.
२) जवहा पास बुकानुसार णि क णदलेली अस ्यास.
उततर : रोख पु्तकाची णि क व पास बुकाची णि क ्यांची तुलना करीत असताना जे पद/व्यवहार दो ही पु्तकात णदलेले
असतील त्यांच्या पुढे बरोबर ( ) ची खुि करावी. ्यावरून असे ्पष्ट हो ल की दो ही पु्तकांच्या णि केमध्ये कोिताही फरक
्येिार नाही. त्यामुळे अिा पदांकडे दलथिषि करावे. जे पदे/व्यवहार कोित्यातरी एका पु्तकात णलणहलेले आहे, त्याच्यासमोर चुकीची
( ) खुि करावी आणि हीच जे पदे/व्यवहार दोन पु्तकातील णि केत फरक पडण्याची कारिे असू िकतात महिून बक मेळपत्रक
त्यार करतांना ही पदे अणधक णकंवा वजा केले जातात.

रोख पु्तकाची नावे बाजूची (प्राप्ती) तुलना पास बुकच्या जमा बाजूिी (प्राप्ती) के ्यावर असे आढळले की,
१) मोहनकंडन ` ,१ चे आणि णदपककडन ` ६, चे धनादेि प्राप्त ालेत. रािी संग्हिा्थि बकेत जमा केले
परंतु अद्ाप बकेत रािी जमा ालेली नाही.
२) बकेने लाभांिाचे ` २, जमा केले परंतु रोख पु्तकात ही नोंद णदसत नाही.

रोख पु्तकाची जमा बाजू (िोधन) ची तुलना पास बुकाच्या नावे बाजूिी (िोधन) के ्यास
१) अतुल आणि स सला िोधना करीता णदलेला `२,६ / चा धनादेि बकेत सादर ालेला नाही.
२) बकाने णवमा प्रव्याजी चे ` ६, णदले पि ्याची नोंद रोख पु्तकात घेण्यात आलेली नाही.
३) बकेने िु का बद्लच्या ` नावे णदले पि रोख पु्तकात नोंद णदसत नाही.
वरील णवसंगती बक मेळपत्रकात खालील प्रमािे णदसून ्ये ल.

197
१) र रख तका ार रश क र ली अ ्ा
बक मे क
र ल १ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
रोख पु्तकानुसार णि क २२,३
अर क : १. बकेत लाभांि जमा के ्याची नोंद फ पास बुक मध्येच णदसत
आहे. २,
२. िोधना्थि अतुल अणड स सला णदलेला धनादेि बकेत सादर करण्यात २,६ ४,६
आलेला नाही.
२६,
व ा : १. बकेत जमा केलेला धनादेिाची रािी अद्ाप खात्यावर जमा ालेली
नाही.
मोहन ` ,१
णदपक ` ६, १३,
२. बकेने णदले ्या णवमा प्रव्याजीची र म रोख पु्तकात णदसत नाही. ६,५
३. बक िु काची नोंद फ पास बुकात णदसत आहे. २१,२
पास बुकानुसार बक णि क ५,
ii) र ा बका ार रश क र लेली अ ्ा :
बक मे क
र ल १ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
पास बुकनुसार णि क ५,
अर क : १.बकेत जमा केले ्या धनादेिाची रािी अद्ाप खात्यावर जमा
ालेली नाही.
मोहन ` ,१
णदपक ` ६, १३,
२. बकेने णदले ्या णवमा प्रव्याजीची र म रोख पु्तकात णदसत नाही. ६,५
३. बक िु काची नोंद फ पास बुकात णदसत आहे. २१,२
२६,
व ा : १. खचाथिच्या िोधना्थि अतुल अड स सला णदलेला धनादेि सादर
करण्यात आला नाही. २,६
२. बकेने जमा केले ्या लाभांिाची नोंद फ पास बुकमध्येच णदसत
आहे. २, ४,६
रोख पु्तकानुसार बक णि क २२,३
र : बक मेळपत्रकाची सु वात जवहा रोखपु्तकाच्या णि केनुसार करतो तवहा िेवटी पास बुक णि क णदसून ्येते
आणि जवहा बक मेळपत्रकाची सु वात पास बुक णि केनुसार करतो तवहा िेवटी रोख पु्तकाची णि क णदसून ्येते.
्ाव ार्क बक मे क त्ार करतां ा शेव ी र ख तकाची रश क रकवा बक ा बका ्ा रश क ार क
शकत .

198
ब) े हा र ख तकात ा बकचा वे वे ा कालाव ीचा उतारा र लेला अ त :
जेवहा असमान कालावधीसाठी उतारा णदलेला असतो, तवहा दो ही पु्तकात णदसिारे समान घटक णवचारात ्यावे. दो ही
पु्तकातील णि केत जर समान घटकामध्ये णवसंगती णदसून ्येत असेल तर ही णवसंगती बक मेळपत्रकात णवचारात घेतली
जाते.
उ ाहर . :
्ा तकात
नावे रोख पु्तक (फ बक रकाना) जमा
र ांक ा ी र म र ांक श र म
(`) (`)
२ १ २ १
जाने. १ णि क खाली आिली ३ , जाने. १ खरेदी १५,
५ णदपा २२,५ ४ कलणदप २१,
णगता ,५ ६ जाणहरात १३,५
१ संणगता ५, १५ हेमंत १ ,५
१२ चा ५१, २१ प्रणवि ,
१ ुती २४, २६ ्यंत्र २३,१
२ णवद्ा २ ,
३१ णि क पुढे नेली १,
२,१ , २,१ ,
बक ्ा तकात
नावे ा बक जमा
र ांक श र म र ांक ा ी र म
(`) (`)
२ १ २ १
फे ु. ६ हेमंत १ ,५ फे ु. १ णि क खाली आिली ३ ,४
णवद्ुत दे्यक १, ५ १ संणगता ५,
प्रणवि , ५ णप्युर १५,
१ णवद्ा २ , अररजीत ,
११ णनिांत १,४१ ुती २४,

णद. ३१ जानेवारी २ १ रोजीचे बक मेळपत्रक त्यार करा.

उततर: रोख पु्तकाची तुलना पास बुकिी करताना लषिात ्ये ल की, जी पदे दो ही पु्तकामध्ये नोंदणवली गेली आहेत. त्यांना अिी
खूि केलेली आहे. णतच दो ही पु्तकातील णि क न जुळण्याची कारिे आहेत आणि ती बक मेळपत्रकामध्ये ्येतील. जाने.२ १
आणि फे ु. २ १ ्यातील वेगवेगळ्ा कालावधीचे रोख पु्तक व पास बुकचे उतारे णदलेले आहेत. रोख पु्तकाची प्राप्तीबाजू आणि
पास बुकाची प्राप्ती बाजू आणि रोख पु्तकाची िोधन बाजु व पास बुकाची िोधन बाजू ्यांची तुलना करतांना त्यांच्यात णदसिाऱ्या
णवसंगतीचे कारिे खालीलप्रमािे आहेत.

199
 १) रािी संग्हिा्थि धनादेि बकेत जमा केले परंतु अद्ाप बकेत र म जमा ालेली नाही
संणगता ` ५, ुती ` २४,
२) िोधना्थि णदलेला धनादेि बकेत सादर केले नाहीत
हेमंत ` १ ,५
प्रणवि ` ,
णवद्ा ` २ ,
बक मे क
१ ा ेवारी १९ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
रोख पु्तकानुसार बक णि क १,
अर क : १. िोधना्थि णदलेले धनादेि बकेत सादर ाले नाहीत
हेमंत १ ,५
प्रणवि ,
णवद्ा २ , ५६,४
१,३ ,४
व ा : १. बकेत धनादेि जमा केला परंतु वसूल न ा ्यास
संणगता ५,
ुती २४, ,
पास बुकनुसार बक णि क ३ ,४

क. े हा र ख तका ार बक रश क रख तका ार अ कल रश क रख तका ार ावे रश क

र लेली अ ्ा :

उ ाहर .
३१ माचथि २ १ रोजी ी. अरणवंद ्यांच्या रोख पु्तकात बक णि क ` ५ ,४ , अिी णदसून ्येते. परंतु पास बुकाची णि क
वेगळी आहे. रोख पु्तक आणि पास बुकची तुलना के ्यानंतर खालील णवसंगती णदसून आ ्या
१) ` ६,३५ चा धनादेि बकेत जमा केला परंतु अद्ाप र म जमा ाली नाही.
२) बकेने िोधन केले ्या णवद्ुत दे्यक ` / ची नोंद रोख पु्तकात दाखणवण्यात आली नाही.
३) पुरवठादाराला िोधना्थि णदलेला ` १५,१ चा धनादेि ३१ माचथि २ १ प्यत बक सादर करण्यात आला नाही.
४) गुंतविुकीवरील व्याजाबद्ल णमळालेले ` , बकेने जमा केले परंतु रोख पु्तकात नोंद केली नाही.
५) बकेने िु काबद्ल आकारलेले ` ६५ पास बुकात नावे करण्यात आले.
६) ी. त म्य ( िको) ्यांनी ` १२, णद.२ / ३/२ १ रोजी आप ्या बक खात्यात जमा केले त्याची नोंद रोख पु्तकात
घेण्यात आलेली नाही.
णदनांक ३१ माचथि २ १ रोजी बक मेळपत्रक त्यार करा.

200
 ी. अररवं ्ा तकात
बकमे क १ माचथि १९ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
रोख पु्तकानुसार बक णि क ५ ,४

अर क : १. िोधना्थि णदलेला धनादेि बकेत सादर ालेला नाही. १५,१

२. गुंतविुकीवरील व्याजाची नोंद पास बुकमध्ये ाली परंतु रोख

पु्तकात घेण्यात आली नाही. ,

३. िकोने बकेत जमा केले ्या रािीची नोंद रोख पु्तकात ाली
नाही. १२, ३५,
३,३
व ा : १. बकेत जमा केलेला धनादेिाची र म अद्ाप खात्यावर जमा ६,३५
ाली नाही.

२. बकेने िोधन केले ्या णवद्ुत दे्यकाची नोंद रोख पु्तकात ालेली ,
नाही.
६५ १६,
३. बकिु काची नोंद फ पास बुकात नावे करण्यात आली.
पास बुकनुसार बक णि क ६,६

. हा ा बका ार बक रश क ा बक ार अ कल रश क ा बका ार बकची मा रश क

र लेली अ ्ा ....
उ ाहर . :
खालील माणहतीच्या आधारे ी. अनुराग ्यांच्या रोखपु्तकाची णद.३ जून २ १ रोजीची बक णि क काढा.
१) पास बुकनुसार बक णि क ` १४, / .
२) णद.२५ जून २ १ रोजी दोन धनादेि अनु मे ` , / आणि ` १ , / िोधना्थि देण्यात आले परंतु दोन
धनादेिापकी फ ` , / चा धनादेि णद.३ जून २ १ रोजी बकेत सादर करण्यात आला.
३) ` १६,४ / चे धनादेि बकेत रािी संग्हिा्थि करण्यात आला परंतु फ ` ६,४ / चा धनादेिाची र म णद.२ जून
२ १ रोजी खात्यात जमा ाली.
४) खाजगी उप्योगासाठी ` ५,५ / ची र म बकेतून काढण्यात आली. पि त्याची नोंद रोख पु्तकात घेण्यात आली नाही.
५) ी. अनुराग ्यांच्या खात्यात ` ३५ / अनुिंणगक खचाथिबद्ल नावे करण्यात आले. पि त्याची नोंद रोख पु्तकात करण्यात
आली नाही.
६) णद.३ जून २ १ रोजी अनादरीत ाले ्या ` ,५ / च्या धनादेिाची नोंद पास बुकात नावे बाजुला णदसून ्येते.
) व्याजाचे ` ४२५/ ची नोंद पास बुकात जमा करण्यात आलेली आहे.

201
 ी. अ रा ्ा तकात
बकमे क
१ माचथि १९ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
पास बुकनुसार बक णि क १४,

अर क : १. बकेत जमा केले ्या धनादेिाची र म अजून खात्यात जमा ालेली १ ,

नाही.
२. खाजगी उप्योगसाठी काढले ्या रोख र मेची नोंद रोख पु्तकात ५,५
ाली नाही.

३. अनुिंणगक खचथि फ पास बुकात नावे केला. ३५

४. अनादरीत ाले ्या धनादेिाची नोंद फ पास बुकात नावे ,५ २३,३५

करण्यात आली.
३ ,३५
व ा : १. िोधना्थि णदलेला धनादेि बकेत सादर ाला नाही. १ ,

२. व्याजाची नोंद फ पास बुकात जमा करण्यात आली. ४२५ ११,१२५

रोख पु्तकानुसार बक णि क २६,२२५

. हा र ख तका ार अर रवक्थि र ख तका ार रतकल रश क रख तका ार मा रश क

र लेली अ ्ा .
उ ाहर . :
किालच्या रोख पु्तकावर णद.३१ जुल २ १ रोजी ` ३६,२ / चा अणधणवकरथि आहे. पास बुक आणि रोख पु्तकाची तुलना
करतांना खालील फरक णदसून आला.
१) ी. मणनरला ( िको) ` १ , / ची र म त्याला प्रत्यषि बकेतून देण्यात आली पि त्याची नोंद रोख पु्तकात घेण्यात
आली नाही.
२) बकेत जमा केले ्या ` १ , / चा धनादेिाची र म बकेने वसुल क न र म खात्यात जमा केली, परंतु रोख पु्तकात
` १ , / ची नोंद करण्यात आली.
३) णद. २ जुल २ १ रोजी कमथिचाऱ्यांच्या वेतनाबद्ल णदलेला ` २५, / चा धनादेि णद. ४ ग्ट २ १ रोजी बकेत
सादर करण्यात आला.
४) का्याथिल्यीन कामाकररता T मधून काढले ्या ` २ , / ची नोंद रोख पु्तकात घेण्यात आली नाही.
५) रोख पु्तकात नावे बाजुला असले ्या बक रका ्याची बेरीज ` १ / ने अणधक आहे.
६) आप ्या सूचनेनुसार बकेने का्याथिल्य भाडेबद्ल ` १ ,५ / णदले.
) आप ्या वतीने बकेने ` ३, ५ / वतथिनाचे जमा केले पि त्याची नोंद रोख पु्तकात नाही.
णद.३१ जुल २ १ रोजीचे बक मेळपत्रक त्यार करा.

202
उततर : क ाल ्ा तकात
बक मे क
१ ल १९ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
रोख पु्तकानुसार अणधणवकरथि ३६२
अर क : १. बकेत जमा केले ्या व वसूल ाले ्या धनादेिाची र म रोख
पु्तकात जा्त रकमेने केली. (१ १ )
२. का्याथिल्य उप्योगाकररता T मधुन काढले ्यार मेची नोंद २ ,
रोख पु्तकात घेतली नाही.
३. रोख पु्तकात नावे बाजुला असले ्या बक रका ्याची बेरीज १
अणधक घेतली गेली.
४. बकने णदले ्या का्याथिल्य भाडेची नोंद फ पास बुकात णदसते. १ ,५ ४ ,५
६,
व ा : १. िकोने प्रत्यषि बकेतून जमा केले ्या र मेची नोंद रोख पु्तकात
नोंदणवण्यात आली नाही. १ ,
२. िोधना्थि णदलेला धनादेि बकेस सादर ाला नाही. २५,
३. वतथिनाची र म बकेने वसुल क न नोंदणवली. ३, ५ ४ ,४५
पास बुकनुसार अणधकोर अणधणवकरथि. २ ,३३
वक क त :
पुढीलप्रमािे अणधक ( ) आणि वजा ( ) असे दोन रकाने दाखवून बक मेळपत्रक त्यार केले जा िकते.
बक मे क
१ ल १९ र ीचे
अर क व ा
रववर त शील
र म (`) र म (`)
रोख पु्तकानुसार अणधणवकरथि ३६,२
१. िकोने प्रत्यषिात बक खात्यात जमा केले ्या र मेची नोंद रोख पु्तकात १ ,
नाही.
२. बकेत जमा केले ्या धनादेिाची रािी बक वसुली केली परंतु त्याची नोंद रोख
पु्तकात चुकीच्या र मेने नावे करण्यात आली.
३. िोधना्थि णदलेला धनादेि बकेत सादर ाला नाही. २५,
४. T मधुन काढले ्या रोख र मेची नोंद रोख पु्तकात घेतली नाही. २ ,
५. रोख पु्तकाची बक रका ्याची नावे बाजूची बेरीज अणधक घेतली गेली. १
६. बकेने णदले ्या का्याथिल्याचे भाडेची नोंद फ पास बुकमध्ये णदसते. १ ,५
. वतथिनाची र म बकेने वसूल करून नोंद णदली. ३, ५
. पास बुकनुसार अणधकोर अणधणवकरथि २ ,३३

203
 . हा ा बक ार अर रवक्थि ा बक ार रतकल रश क ा बका ार ावे रश क र लेली
अ ेल :
उ ाहर ६ :
खालील णदले ्या माणहतीच्या आधारे बक मेळपत्रकत्यार क न ी. भुवने वर ्यांच्या णव. ३१ कटोंबर २ १ रोजीची रोख
पु्तकानुसार ्येिारी णि क काढा.
१) ी. भुवने वर ्यांच्या पास बुकात ` ५३, / चा अणधणवकरथि आहे.
२) बकेने ी. भुवने वरचे खाते ` १ , / ने चुकीने जमा केले.
३) ी. भुवने वर ्यांच्या ््ाण्यक आदेिा व न बकेने चबर फ क मसथि ्यांना वाणरथिक वगथििीबद्ल ` ६, / णदले. परंतु
्याची नोंद रोख पु्तकात आली नाही.
४) रोख पु्तकात िोधन बाजुला असले ्या बक रकाना `.३५ / ने कमी आहे.
५) बकेने अणधणवकराथिवर व्याज आकारले ` १,५३ .
६) णद.३१ कटोबर २ १ रोजी ` २३, / रोख बकेत जमा के ्याची नोंद पास बुकात केलेली नाही.
) िोधना्थि णदलेला ` ४ , / चा धनादेि बकेकडे सादर करण्यात आला नाही.
उततर : ी. व े वर ्ा तकात
बक मे क
१ बर १ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
पास बुकनुसार अणधकोर अणधणवकरथि ५३,
अर क : १. बकेने पास बुकात चुकीने जमा केलेली नोंद. १ ,
२. िोधना्थि णदलेला धनादेि बकेत सादर ालेला नाही. ४ , ५ ,

१,११, ४
व ा : १. चबर फ क मसथि ्या सं््ेला बकेने णदले ्या वाणरथिक वगथििीची
नोंद रोख पु्तकात नाही. ६,
२. रोख पु्तकात िोधन बाजूच्या बक रका ्याची बेरीज कमी आहे.
३. अणधणवकराथिवरील व्याजाची नोंद फ पास बुकमध्ये नावे ३५
करण्यात आली. १,५३
४. बकेत जमा केले ्या रोख र मेची नोंद पास बुकमध्ये घेण्यात ३ ,
आली नाही. २३,
रोख पु्तका प्रमािे अणधणवकरथि ,१६
उ ाहर . :
ी. राजीव ्यांचे पास बुक णद. ३१ माचथि २ १ रोजी ` ६,३ / जमा बाकी दिथिणवते परंतु रोखपु्तकाची णि क वेगळीच आहे.
दो ही पु्तकांच्या णि केची तुलना करतांना खालील मुद्े लषिात आले.
१) णद. २५ माचथि २ १ रोजी ` ५, / चे धनादेि रािी सग्हिा्थि जमा करण्यात आले, परंतु फ ` ६ , / चे
धनादेि ३१ माचथि २ १ पूवदी जमा ाले.
२) िोधनाबद्ल णदले ्या ` ५ ,५ / च्या धनादेिापकी ` ४ ,५ / चे धनादेि णद.३१ माचथि २ १ पूवदी सादर
करण्यात आले नाही.
३) मुदतपूवथि बकेत वटणवण्यात आलेले ` ४, / चे प्राप्तणवपत्र णद.३ माचथि २ १ रोजी अनादररत ा ्याची माणहती बकतफ
णद. ५ एणप्रल २ १ रोजी णमळाली.
४) बके ारे आकारले ्या ` २ / व्याजाची नोंद रोख पु्तकात दोनदा करण्यात आली.
204
५) पास बुकची नावे बाजु ` २ / ने जा्त आहे.
६) आकाि कडन णमळाले ्या ` ४,२५ / चा धनादेि संग्हिासाठी बकेत जमा करण्यात आला. परंतु अद्ाप खात्यावर जमा
ाला नाही. ्याची नोंद रोख पु्तकातील रोख रका ्यात करण्यात आली.
) िोधन केले ्या ` , / च्या दे्यणवपत्राची नोंद रोख पु्तकात नोंदणवण्यात आलेली नाही.
) ी. आणदत्य (ग्ाहक) ने ` १ , / T प्रिाली ारे खात्यात जमा केले परंतु ्याची नोंद रोख पु्तकात आली नाही.
णद.३१ माचथि २ १ रोजीचे बक मेळपत्रक त्यार करा.
उततर : ी. रा ीव ्ा तकात
बक मे क
१ माचथि १ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
पास बुकनुसार बक णि क ६,३
अर क :१. संग्हिाकररता जमा केलेला धनादेि अद्ाप खात्यात जमा ालेला २५,
नाही.
२. बक खात्यात वटणवण्यात आलेले णवपत्र अनादरीत ा ्याची नोंद ४,
रोख पु्तकात णदसत नाही.
३. बक ारे आकारले ्या व्याजाची नोंद रोख पु्तकात दोनदा २
करण्यात आली.
४. पास बुकची नावे बाजुची बेरीज जा्त णदसते. २
५. बकेने िोधन केले ्या दे्यणवपत्राची नोंद रोख पु्तकात केली नाही. , ३ , २
४५, २
व ा : १. िोधना्थि णदलेले धनादेि बकेत सादर ाले नाही. ४ ,५
२. ग्ाहकाने ्ेट खात्यात र म जमा के ्याची नोंद रोख पु्तकात
केलेली नाही. १ , ६५,५
रोख पु्तका नुसार अणधकोर अणधणवकरथि णि क
ीकर र :
बक मेळपत्रक / जुळविीपत्रकात व्यवहार मांक ६ दिथिणवण्यात आलेला नाही. ्याचा दो ही पु्तकाच्या णि केवर फरक पडत
नाही. ्याची नोंद रोख पु्तकांच्या बक रका ्यामध्ये घेण्यात आली नाही आणि बक पास बुकात सुधदा ही नोंद णदसत नाही कारि
धनादेिाची रािी बकेने वसुल केलेली नाही.
उ ाहर . :
णदनांक ३ स टबर २ १ रोजी ी. पंकजच्या रोख पु्तकावर ` ३२,४ / ची जमा णि क आहे. खालील माणहतीच्या आधारे
३ स टबर २ १ रोजीचे बक मेळपत्रक त्यार करा.
१) ` ,२ / , ` ११,३६ / आणि ` १६,४४ / असे तीन धनादेि बकेत जमा करण्यात आले, परंतु ३ स टबर २ १
पूवदी फ ` ११,३६ / र मेच्या धनादेिाची र म बकखात्यात जमा ाली.
२) िोधनाबद्ल णदलेला ` ३, / चा धनादेिाची र म णद.३ स टबर २ १ पूवदी रोसखकत ाली नाही.
३) धनादेि पु्तकाचे िु क ` २५ / आणि संदेि वहनाचे ` १ / ची नोंद फ पास बुकमध्ये नावे करण्यात आली.

205
४) ी. े्यांसने T प्रिाली ारे खात्यात ` १,२३,२ / जमा केले पि त्याची नोंद चुकीने रोख पु्तकात ` १२,३२ /
ने नावे करण्यात आली.
५) पास बुकची प्राप्ती बाजू ` १, / ने कमी घेतली.
६) बकेने लाभांिबद्ल णमळालेले ` १२,५ / खात्यात जमा केले परंतु रोख पु्तकात ाली नाही.
उततर : ी. कं ्ा तकात
बक मे क
बर १ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
रोख पु्तकानुसार अणधणवकरथि ३२,४
अर क :१. बकेत जमा केलेले धनादेि अद्ाप वसुल ालेले नाही. २४,६४
२. धनादेि पु्तकाबद्ल बकेने आकारले ्या िु काची नोंद रोख २५
पु्तकात ाली नाही.
३. संदेि वहन िु काची नोंद फ पास बुकात णदसते. १
४. पास बुकची प्राप्ती बाजु जा्त णदसते. १, २६, ६
५ ,५५
व ा : १. िोधनाबद्ल णदलेला धनादेिाचे िोधन ाले नाही. ३,
२. T प्रिाली ारे बकेत र म जमा केली गेली पि कमी १,१ ,
र मेची नोंद रोख पु्तकात नावे केली.
३. बकेने वसूल आणि जमा केलेली लाभांिाची नोंद फ पास बुकात १२,५
णदसते.
२,१६,३
पास बुक नुसार बक णि क १,५ , ३

उ ाहर .९ :
णद. ३१ माचथि २ १ रोजी ी. राजीव ्यांच्या पास बुक प्रमािे जमा णि क ` १६, / णदसते.
खालील माणहतीच्या आधारे बकमेळपत्रक त्यार करा
१) ी. राजीव ्यांनी त्यांच्या बचत खात्यातून रोख ` ,५ / काढले. परंतु ्याची नोंद रोख पु्तकातील चालू खात्यात णदसते.
२) रािी संग्हिा्थि बकेत जमा केले ्या ` २ , / च्या धनादेिापकी फ ` २३, / चे धनादेि ३१ माचथि २ १ प्यत
खात्यावर जमा ाले.
३) णद.२५ माचथि २ १ रोजी ` ४ ,५ / चे धनादेि िोधनाबद्ल देण्यात आले, त्यापकी फ ` १५ / चा धनादेि ३
माचथि २ १ रोजी बकेत सादर करण्यात आला.
४) ` ११ / चे बकेत वटणवण्यात आलेले प्राप्तणवपत्र ३ माचथि २ १ रोजी अनादरीत ा ्याची सूचना णद. ५ एणप्रल
२ १ रोजी प्राप्त ाली.
५) बकेने िोधन केले ्या णवमा प्रव्याजी ` १४,४ / ची नोंद रोख पु्तकात दोनदा करण्यात आली.
६) पास बुकाची नावे बाजू ` ३ / ने अणधक आहे.
) बकेने णदले ्या ` / च्या व्याजाची नोंद फ पास बुकात णदसते.

206
उततर: ी. रवी ्ा तकात
बक मे क
१ माचथि १ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
पास बुक नुसार बक णि क १६,
अर क : १. बकेत जमा केलेले परंतु अद्ाप वसूल न ालेले धनादेि ४,
२. बकेत वटणवले ्या णवपत्र अनादरिाची नोंद फ पास बुकात आहे. ११,
३. पास बुकाची नावे बाजूची बेरीज अणधक आहे. ३

१६,
३२,
व ा : १. बचत खात्यातून काढले ्या रोख र मेची नोंद चुकीने रोख
पु्तकातील चालू खात्यात दाखणवण्यात आली. ,५
२. िोधना बद्ल णदलेले धनादेि बकेत सादर करण्यात आले नाही. ३ ,
३. बकेने िोधनकेले ्या णवमा प्रव्याजीची नोंद रोख पु्तकात दोनदा १४,४
दाखवली.
४. बकेने णदले ्या व्याजाची नोंद रोख पु्तकात णदसत नाही.
६२,
रोख पु्तकानुसार अणधणवकरथि ३ ,

उ ाहर १ :
खाली णदले ्या तपिीलाच्या आधारे णद.३१ जानेवारी२ १ रोजीचे बक मेळपत्रक त्यार करा.
१) रोख पु्तकानुसार नावे णि क ` ४ , / .
२) बकेत जमा केले ्या ` ३ , / चा धनादेि बकेने वसूल केला परंतु रोख पु्तकात नोंद केली नाही.
३) बकेत रोख जमा केले ्या ` २६,२ / ची नोंद रोख पु्तकात रोख रका ्यात करण्यात आली.
४) डेबीट काडथि ारे खरेदी केले ्या ` २५, / , उप्कर (फणनथिचर)ची नोंद रोख पु्तकात घेण्यात आलेली नाही.
५) . . .S. प्रिाली ारे धनकोंना ््ानांतरीत केले ्या `२६, / ची नोंद रोख पु्तकात घेण्यात आली नाही.
६) नला न बक ग ारे िोधन केले ्या टेणलफोन दे्यक ` ,२५ / आणि णवद्ुत दे्यक ` ,२५ / ची नोंद रोख
पु्तकात घेण्यात आलेली नाही.
) णवनोदकडन णमळाले ्या ` २ ,६ / चा धनादेि बकेत जमा केला, णद.२ जानेवारी २ १ अनादरीत ाला ्याची सूचना
४ फे ुवारी २ १ रोजी णमळाली.

207
उततर : बक मे क १ ा ेवारी १९ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
रोख पु्तकानुसार बक णि क ४ ,
अर क : १. संग्हिा्थि जमा केलेले धनादेि वसूल ाले पि त्याची नोंद रोख ३ ,
पु्तकात केलेली नाही.
२. बकेत रोख जमा के ्याची नोंद चुकन रोखपु्तकात रोख रका ्यात २६,२ ६३,२
केली.
१,११,२
व ा : १. डेणबट काडथि ारे केले ्या िोधनाची नोंद राेख पु्तकात नाही. २५,
२. . . .S. प्रिाली ारे ््ानांतरीत केले ्या र मेची नोद रोख २६,
पु्तकात केली नाही.
३. नला न प्रिाली ारे िोधन केलेले टेणलफोन दे्यक व णवद्ुत १५,५
दे्यकाची नोंद फ पास बुकात आहे.
४. अनादरीत ाले ्या धनादेिाची नोंद अद्ाप रोख पु्तकात २ ,६
ालेली नाही.
५,
पास बुकनुसार बक णि क १५,४

क आर क ची व ी:
मुळ लेखांकनातील चुका ळखण्यासाठी जुळविीची मदत होते. लेखांकनाच्या णवणिष्ट भागाची इतर भागािी तुलना
करतांना सत्यता आणि अचूकता तपासण्याकररता जुळविीचा उप्योग होतो. णव ेता सुधदा जुळविी पत्रक त्यार करतो. महिजेच
िको आणि धनकोचे जुळविी पत्रक िकोकडन णकती र म ्येिे आहे आणि धनकोना णकती र म देिे आहे, ्याची तुलना
करण्यासाठी णव ेत्याच्या पु्तकात िकोचे खाते आणि िकाेच्या पु्तकात णव ेत्याचे खाते ्यातील फरकाचे समाधान करण्यासाठी
धनको आणि िकोची जुळविी करावी लागते.
क आर क ची व ी कर ्ाची र ्ा :
१. िकोला अिी णवनंती कराव्याची की त्याच्या पु्तकातील लेखापु्तकाची माणहती द्ावी.
२. आप ्या लेखा पु्तकात िकोचे खाते एकसल (टेबलफ रमट) पात त्यार करावे.
३. (टेबलफ रमट) फा लच्या दो ही प्रती संणचकेत णचटकाव्यात.
४. दो ही खात्यात णदसिाच्या नोंदीची तुलना करावी.
५. ्या नोंदी दो ही खात्यात जुळत नाही अिा नोंदीची ्यादी करावी.
६. एक सार ्या णदसिाच्या फरकाचे गट त्यार करून त्यांना णिरथिक द्ावे.
. णव ेत्याचे फरकाच्या आधारे जुळविी पत्रक त्यार करावे.

208
कती करा:
१. आप ्या लेखापाल ी. ्यु. ्याने २ फे ुवारी २ १ रोजी बक मेळपत्रक त्यार केले आहे. बकमेळपत्रकावर रोख पु्तकाची
णि क आहे. पास बुकानुसार ` १, , / . णि क आहे. जुळविी पत्रकात काही चुका असण्याची िक्यता आहे.
्या चुकांची द ्ती आपि आमच्यासाठी करिार का
बक मे क वारी १ र ीचे
रववर त शील र म (`) र म (`)
रोख पु्तकानुसार बक णि क १,२४,१
अर क :१. बकेत जमा केलेला परंतु वसूल न ालेला धनादेि ३ ,
२. िोधनाबद्ल णदलेला धनादेि बकेत सादर ाला नाही. २ ,
३. णवमा प्रव्याजीचे िोधन के ्याची नोंद फ पास बुकात आहे. ५,
४. व्याज वसुलीची नोंद फ पास बुकात करण्यात आली. ३, ६६,
१, ,१
व ा : १. बक िु काची नोंद फ पास बुकात नावे करण्यात आली. १,
२. बकेने लाभांि वसूल के ्याची नोंद फ पास बुकात करण्यात ४,
आली.
३. बकेत जमा केले ्या धनादेिाची नोंद चुकीने रोखपु्तकात दोन २४,
वेळेस करण्यात आली.
४. िोधनाबद्ल णदले ्या व रोसखकत ाले ्या धनादेिाची नोंद
रोख पु्तकात ` , / च्या वजी ` , / ने करण्यात २ ,
आली.
पास बुकनुसार अणधणवकरथि णि क १,६ ,२
२. दोन णकंवा तीन बकेत भेट दे न बकेतील व्यवहारािी संबंधीत कागदपत्रे जसे पसे काढण्याचे चलनपत्र, पसे जमा कराव्याचे
चलनपत्र इत्यादी जमा क न त्यांची तुलना करा.
३. आप ्या पररसरातील एखाद्ा मेणडकलचे दकान णकंवा ्टेिनरीच्या दकानात जा न त्यांच्या मालकांिी संवाद साधा की ते
आपले बक मेळपत्रक किा प्रकारे त्यार करतात.
४. जर आप ्याकडे ए.टी.एम. काडथि असेल तर त्या आधारे ए.टी.एम मधून आप ्या खात्याचे ( S ) लहान णववरि
काढा आणि आप ्या खात्यात जमा केलेली र म, खात्यातून काढलेली र म आणि णि केचा अ ्यास करा.
५. आप ्या बकेस भेट दे न ््ाणनक धनादेि आणि णकती धनादेिांचे िोधन करण्यासाठी णकती कालावधी लागतो ्याची माणहती
्या.
६. खालील णदलेली फरकाची कारिे वाचून ती खालीलपकी कोित्या प्रकारची आहेत ते ळखा.
१) वेळेतील फरक
२) व्यावसा्यीक आणि बकेकडन घडिाच्या चुका.
अ) िोधना कररता णदलेला धनादेि अद्ाप बकेत सादर ालेला नाही.
ब) अणधणवकराथि वरील व्याजाची नोंद बकेने नावे केली परंतु रोख पु्तकात नोंद करण्यात आली नाही.
क) संग्हिा्थि बकेत जमा केले ्या धनादेिाची र म बकेने अजून जमा केलेली नाही.
ड) बकेने णवमा प्रव्याजी भरला परंतु त्यांची नोंद रोख पु्तकात दोन वेळेस करण्यात आली.
इ) बकेत रोख `१२३ / जमा केले. परंतु त्याची नोंद रोख पु्तकात ` १३,२ / ने करण्यात आली.
फ) बकेला दे्य असले ्या व्याजाची नोंद फ पास बुकात जमा करण्यात आली.

209
 ppppppppppppp वा ्ा् ppppppppppppp
.१ का वा ्ात उततरे रलहा.
१. बक पास बुक कोि त्यार करतो
२. पसे जमा करण्याचे चलनपत्र महिजे का्य
३. अणधणवकरथि महिजे का्य
४. पसे काढण्याचे चलनपत्र महिजे का्य
५. बक णववरि ग्ाहकाला कोि पाठवतो
६. रोख पु्तकाची नावे णि क का्य दिथिणवते
. बक मेळपत्रक /बकजुळविी पत्रक कोि त्यार करतो
. पास बुकात दिथिणवली जािारी नावे णि क का्यथि दिथिणवते
. बकेत असले ्या ठेवीवरील व्याजाची नोंद पास बुकमध्ये कोित्या बाजूला केली जाते.
१ . बक मेळपत्रक का त्यार केले जाते

. ील रव ा ा ा ी कश रकवा ं ा रकवा कश मह ा:
१. कोित्या खात्यावर बके ारे अणधणनकरथि सुणवधा णदली जाते.
२. बकेच्या लेखा पु्तकातील खाते दाराच्या खात्याचा उतारा.
३. भारतामध्ये अंकणलपी सांकेणतक प्रिाली ारे णनधी ््ानांतरीत करण्याची तांणत्रक पधदत.
४. रोख पु्तक आणि पास बुकातील फरकाची कारिे दिथिणविारे पत्रक.
५. पास बुकाची नावे णि क.
६. बकेत रोख र म णकंवा धनादेि जमा करण्याच्यावेळी भरावे लागिारे बकेचे चलनपत्र.
. र म जमा करण्याच्या चलनपत्राची डावी बाजू.
. रोख पु्तकाची जमा णि क.
. बकेिी केले ्या व्यवहारांची ग्ाहकाने नोंदवून ठेवलेले पु्तक.
१ . व्यवसाण्यकाच्या चालू खात्यातील जमा र मेपकी काढले ्या रकमेनंतर राणहलेली र म.
. खालील रव ा ाशी आ हमत आहात रक अ हमत ते रलहा :
१. रोख पु्तकातील बक रकाना महिजे बक खाते हो्य.
२. खातेदाराला बक मेळपत्रक त्यार करण्यासाठी बकेचे णववरि उप्योगी ठरते.
३. िोधनाकररता णदलेले धनादेि परंतु बकेस सादर न ाले ्या धनादेिाची नोंद केवळ रोख पु्तकात होते.
४. बकमेळपत्रक हे फ चालू वराथिच्या िेवटी त्यार केले जाते.
५. बकमेळपत्रक हे बक णववरिाला अनु प असते.
६. रोख पु्तकाप्रमािे णदसिारी बक णि क ही नेहमी पास बुकाप्रमािे णदसिाच्या बक णि केसमान असते.
. बक सूचना व्यवसाण्यक बकेला देतो.
. पसे जमा करण्याचे चलनपत्र फ धनादेि बकेत जमा करण्यासाठीच उप्योगी आहे.
. रोख पु्तकातील णि क आणि पास बुकातील णि केतील फरक व्यवहार खताविी करतांना ाले ्या चुकांमुळे
णदसून ्येतो.
१ . इंटरनेट बक ग ारे रोख िोधन व प्राप्तीचा पुरावा आपोआप णनमाथिि होतो.

210
 . खालील र ले ्ा ्ाथि्ा क ् ् ्ाथि् र व रव ा े हा रलहा:
१. अणधणवकरथि महिजे रोख पु्तकाची णि क हो्य..
अ) अखेरची ब) नावे क) सु वातीची ड) जमा
२. जवहा बकेत जमा केले ्या धनादेिाची र म बक खात्यात जमा ा ्यास पास बुकात ही नोंद होते.
अ) अनादरि ब) नावे क) जमा ड) खातेबाद .
३. एका णवणिष्ट कालावधीचे आण्थिक व्यवहार बकेच्या खात्यात दिथिणवलेला तपिील .
अ) र म काढण्याचे चलन पत्र ब) बक सूचना
क) बक णववरि ड) पसे जमा करण्याचे चलनपत्र.
४. रोख पु्तकात नावे केलेली नोंदीमुळे रोख णि क .
अ) वाढते ब) कमी होते
क)णनर्थिक होते ड) वरील पकी एकही नाही.
५. बकेमेळपत्रक हे त्यार करते. .
अ) णवद्ा्दी ब) व्यावसाण्यक क) बक ड) वरीलपकी एकही नाही.
६. पास बुकनुसार णदसिारी बकणि क महिजे पास बुकाची णि क हो्य.
अ) जमा ब) प्रारंणभक क) नावे ड) अखेरची.
. बक अणधणवकराथिची सुणवधा खातेदाराला देते.
अ) बचत ब) अवत क ) चालू ड) ठेव.
. रोख पु्तकानुसार णदसिारी णि केला णि क सुधदा महितात.
अ) अनुकल ब) अणधणवकरथि क) असामा ्य ४)प्रणतकल.
. जवहा असामा ्य कालावधीचा रोख पु्तक आणि पास बुकाचा उतारा णदलेला असेल तवहा
घटक/पदे बकमेळपत्रक त्यार करतांना णवचारात घेतले जातात.
अ) असामा ्य ब) सामा ्य क) अनुकल ड)समान.
१ . जवहा सामा ्य कालावधीचा रोख पु्तक आणि पास बुकाचा उतारा णदलेला असतो तवहा फ
घटक बक मेळपत्रक त्यार करतांना णवचारात घेतले जातात.
अ) असामा ्य ब) समान क) अनुकल ४)प्रणतकल.
. खालील रव ा े थि करा :
१. िोधनाबद्लची नोंद रोख पु्तकात जमा होते तर पास बुकात हो ल.
२. बक मेळपत्रक त्यार करताना रोख पु्तकातील रकाना णवचारात घेतात.
३. धनकोंना णदले ्या धनादेिाची नोंद सवथिप्र्म पु्तकात णदसते.
४. रोख पु्तकाची णि क आणि पास बुकाची णि केतील फरकाच्या कारिासाठी त्यार केले ्या पत्रकास
महितात.
५. पास बुकाची प्राप्ती बाजूची बेरीज जा्त णदसत अस ्यास पास बुकाची णि क णदसेल.
६. धनकोंना नला न पधदतीने ््ानांतरीत केले ्या र मेची नोंद राेख पु्तकात बाजूला केली
जातात.
. बकेने अणधणवकराथिवर आकारले ्या व्याजाची नोंद बाजूला पास बुकात केली जाते.
. सामा ्यत रोखपु्तकावर नावे णि क असेल तर पास बुकात णि क णदसते.
. बकेतून र म काढण्यासाठी जे चलन पत्र भरावे लागते त्या चलन पत्राला महितात .
१ . णमळा ्यावर व्यावसाण्यक आपले खाते अद्ावत करतो.
211
 . खालील रव ा े चक रक बर बर ते कार रलहा :
१) संग्हिा्थि बकेत जमा केलेला धनादेि अद्ाप वसूल न ा ्यास त्याची नोंद फ पास बुकात होते.
२) िकोने व्यवसाण्यकाच्या खात्यात ्ेट र म जमा के ्यास त्याची नोंद पास बुकात जमा बाजूला होते.
३) व्यवसाण्यक बक मेळपत्रक त्यार करताना फ रोखपु्तकाच्या णिलकेनुसारच त्यार करतो.
४) जेवहा रोखपु्तकानुसार अणधणवकरथि णदला असेल, तेवहा बक िु क फ पास बुकात नावे हो ल ते अणधक ( ) करावे
लागते.
५) बकेकडन व्यवसाण्यकाला बक णववरि पाठणवले जाते.
. का र क ावा ्ा आ ारे ाव खाते मांक आर र म . मारहतीचा म ा त्ार करा :
१) बक णववरि
२) पसे जमा करण्याचे चलनपत्र
३) पसे काढण्याचे चलनपत्र
४) बक सूचना
५) पास बुक / ग्ाहक पुस्तका
. खालील रव ा े त क हा रलहा :
१) बकेत र म णकंवा धनादेि जमा करण्यासाठी वापर ्या जािाऱ्या द्त वजाला पास बुक असे महितात.
२) बक मेळपत्रक बक त्यार करते.
३) पास बुकातील नावे णि क ही अनुकल णि क दिथिणवते.
४) जेवहा धनादेि बकेत जमा केला जातो तेवहा रोखपु्तकाच्या जमा बाजूला नोंद केली जाते.
५) जेवहा समान कालावधीचा उतारा णदला जातो तेवहा केवळ समान पदे णवचारात घेतले जातात.
.९ खाली र लेला क क (त ा) थि करा :
कारि जेवहा रोखपु्तकानुसार जेवहा पास बुकनुसार
सामा ्य णि क णदलेली सामा ्य णि क णदलेली
अस ्यास अणधक / वजा अस ्यास अणधक / वजा

१) व्याज फ पास बुकात नावे के ्यास

२) ग्ाहकाने ्ेट बकेत र म जमा के ्याची ( )
नोंद पास बुकमध्ये घेत ्यास
३) संग्हिा्थि बकेत जमा केलेला धनादेि अद्ाप
वसूल ालेला नस ्यास
४) बकेत जमा केलेला धनादेि अनादरीत ा ्यास ( )
५) िोधना्थि णदलेला धनादेि बकेस सादर ाला ( )
नस ्यास

212
gggggggggggggggg ात्ार क उ ाहर े ggggggggggggggggg

१. खालील र ले ्ा ा बक आर र ख तकातील बका ा उता ्ाव र. १ बर १ र ीचे

बकमे क त्ार करा.
्ा तकात
नावे. र ख तक ( बक रका ा) जमा.
र ांक ा ी र म र ांक श र म
(`) ()
२ १ २ १
कटोंबर कटोंबर
१ णि क खाली आिली १ , तेजस १२,
५ अपिाथि ५, १ अणनल ३,
अपूवाथि ६, १५ बक िु क २
१२ कार ३, १ जाणहरात २,
२ सुणनल ४, २ आहरि/ उचल १,
३१ णि क पुढे नेली ,

बक ्ा तकात
नावे. पास बुक जमा.
र ांक श र म र ांक ा ी र म
(`) (`)
२ १ २ १
कटोंबर कटोंबर
व्याज ५ १ णि क खाली आिली १ ,
१ णवमा प्रव्याजी २, १ अपूवाथि ६,
१३ अणनल ३, २२ सुणनल ४,
२ दरधवनी दे्यक २, २४ राजू २,
२ आहरि/ उचल १, २ ्वानंद ३,
३१ णि क पुढे नेली १६,५

. खाली र ले ्ा र ख तक आर ा बका ्ा उता ्ाव र . १ माचथि १९ र ीचे बकमे क त्ार करा.

्ा तकात
नावे. र ख तक ( बक रका ा) जमा.
र ांक ा ी र म र ांक श र म
(`) (`)
२ १ २ १
माचथि १ णि क खाली आिली ,५ माचथि ४ भाडे ३६,
४ अणवनाि १ , ६ मानसी २ ,१
धनंज्य २५,५ १२ णनसखल ,६
१५ णमनल १ , १ आहरि/ उचल १५,
२ रोख २४, २४ णनिांत २ ,६
२ प्रसाद १४, ३१ णि क पुढे नेली ६४,२
१ १
213
 ा बक
र ांक रववर का लेली र म मा कलेली र म रश क
ावे. ` मा. ` `
२ १
एणप्रल १ णि क खाली आिली ६,४
४ णमनल १ , ,२
६ प्रसाद १४, १,११,
१ वेतन २४, ,
१३ णनिांत २ ,६ ६ ,३
१ भारत ११,४ १,
२३ केिव ६,६ ६५,१
२ मानसी २ ,१ ४५,
३ िवथिरी १ , ६३,
. ी. ररव ्ां ्ा ा बकात र . १ १ र ी` - ची मा रश क आहे. रंत र ख
तकात वे ी रश क र ते. ही तकांची तल ा कली अ ता खालील मा े रक ल ात आले.:
१. बकेला णदलेला ` २४,५ / चा धनादेि णद. ३१ ग्ट २ १ पूवदी बकेत जमा ाला नाही.
२. ग्ाहकाने T प्रिाली ारे खात्यावर जमा के ्याची नोंद फ पास बुकात आलेली आहे. ` ३३, / .
३. णद.२ ग्ट २ १ रोजी िोधना कररता णदलेला ` ३ , / चा धनादेि णद. ५ स टबर २ १ रोजी बकेत
सादर करण्यात आला.
४. बकेतून वटणवण्यात आलेले ` १५, / चे प्रा ्यणवपत्र णद.३ ग्ट २ १ रोजी अनादरीत ा ्याची सूचना
बके ारे णद. ३ स टबर २ १ रोजी प्राप्त ाली.
५. पास बुकची जमा बाजू ` २, / ने जा्त णदसते.
६. बक िु क ` ४ / आकार ्याची नोंद बकेने पास बुकात नावे केली, रोखपु्तकात नोंद ाली नाही.
णद. ३१ ग्ट २ १ रोजीचे बक मेळपत्रक त्यार करा.
. खालील र ले ्ा मारहती ्ा आ ारे र . १ र बर १ र ीचे बक मे क त्ार करा.
१. णद. ३१ णडसबर २ १ रोजी रोख पु्तकानुसार अणधणवकरथि णि क ` ४ ,४५ / होती.
२. बकेने आकारले ्या संदेिवाहनाचे ` ३ ची नोंद फ पास बुकात नावे करण्यात आलेली आहे. परंतु रोख पु्तकात
्याची नोंद घेतली गेलेली नाही.
३. अणधणवकराथिवरील व्याज ` २, / ची नोंद रोखपु्तकात ाली नाही.
४. बकेत वटणवण्यात आले ्या ` १२, / च्या णवपत्राची नोंद रोख पु्तकात पूिथि र मेने णदसते. परंतु बकेने कपात
केले ्या ` २ / कसरीची नोंद ाली नाही.
५. िोधना्थि णदलेला ` ३२,३ / चा धनादेि णद.३१ णडसबर २ १ पूवदी बकेस सादर करण्यात आलेला नाही.
६. संग्हिा्थि बकेत जमा केलेला ` २४, / चा धनादेिापकी फ ` , चा धनादेि णद.३१ णडसबर २ १
पूवदी वसूल ाला.
. डेबीट काडथि ारे लेखन सामुग्ी दे्यकाचे ` ११,३ / िोधन केले पि त्याची नोंद रोख पु्तकात ाली नाही.

214
 . खालील र ले ्ा त शीला ्ा आ ारे र . १९ र ीचे बक मे क त्ार करा.
१. पास बुक नुसार जमा णि क ` २ , / .
२. ` ३,५ / चा णदलेला धनादेि बकेस सादर करण्यात आला पि त्याची नोंद पास बुकात ` ५,३ / दाखणवण्यात
आली.
३. संग्हिा्थि बकेत जमा केलेला ` , / चा धनादेि वसूल ाला परंतु रोख पु्तकात त्याची नोंद आलेली नाही.
४. रोख पु्तकाची िोधन बाजू ` १ / ने कमी णदसते.
५. बके ारे िोधन केले ्या णवद्ुत दे्यकाची ` ६,२ / ची नोंद पास बुकात दोन वेळेस करण्यात आली.
. खालील र ले ्ा मारहती ्ा आ ारे र . १ माचथि १९ र ीचे बक मे क त्ार करा.
१) रोख पु्तकानुसार णि क ` १ , / .
२) िोधना्थि णदलेला धनादेि ` २, / बकेत सादर ाला नाही.
३) िकोने ` ३,५ / T ्या प्रिाली ारे बक खात्यात जमा केले पि त्याची नोंद रोख पु्तकात ाली नाही.
४) बकेने णवद्ुत दे्यक ` ४५ / भरले आणि ` १ / बक िु काबद्ल आकारले.
५) अबक कंपनीला डेबीट काडथि ारे `१,५ / णदले परंतु रोख पु्तकात त्याची नोंद `१५ / अिी दाखणवण्यात
आली.
६) गुंतविुकीवरील व्याज बकेने खात्यात जमा केले ` ५ / .
) ` ५/ चा िोधना्थि णदलेला धनादेि बकेत सादर करण्यात आला परंतु बकेने चुकीने ` ६५/ ची नोंद पास
बुकात केली.
. र . १ ा ेवारी १ र ी र ख तका ार बक रश क ` - अशी आहे. रंत ा बकातील
रश क वे ी आहे. वरील रश कम ्े र ा ्ा रव ं तीची कार े श ा.
१) जानेवारी २ १ मध्ये िोधनाबद्ल णदलेला ` १, , / चा धनादेिा पकी फ ` ५ , / चा धनादेि
३१ जानेवारी २ १ पूवदी बकेत सादर करण्यात आला.
२) रािी संग्हिा्थि ` २, , / चा धनादेि बकेत जमा केला. त्यापकी फ ` , / च्या धनादेिाची
र म जानेवारी २ १ पूवदी बकेत जमा ाली.
३) खाली णदलेले व्यवहार जानेवारी २ १ मध्ये पास बुकमध्ये णदसतात, परंतु त्यांची नोंद रोख पु्तकात घेण्यात आली
नाही.
१) बकेने S प्रिाली ारे ` ६,४ / णवद्ुत णबल भरले.
२) बकेने ` १२, / व्याज खात्यात जमा केले.
३) बकेने वतथिनाचे ` १, / आणि बक िु काचे ` ६ / नावे केले.
४) ग्ाहकाने T ारे ्ेट खात्यावर ` १, / जमा केले.
णद. ३१ जानेवारी २ १ रोजीचे बके मेळपत्रक त्यार करा.
. ा ेवारी १ म ्े ी. र रीश क ार ्ांचे ा बकात ` १ - बक रश क आहे. र ख तक व ा बकाची
तल ा क ्ा खालील ी ल ात ्ेतात.
१) ` १ , / चा धनादेि बकेत जमा केला. परंतु बकेने खात्यावर र म जमा केला नाही.
२) भागावरील लाभांि बकेने जमा केला परंतु त्याची नोंद रोख पु्तकात घेण्यात आली नाही. ` १, /
३) ््ा्यी सूचने नुसार बकेने णवमा प्रव्याजीचे ` ५ /- S प्रिालीने भरले पि रोख पु्तकात ्या व्यवहाराची नोंद
ाली नाही.
४) बकेने कणमिनबद्ल ` ५/- नावे केले.
५) धनादेि अनादर प्रकरिी बकेने ` /- नावे के ्याची नोंद फ पास बुकात आहे.
६) ` १,५ / चा धनादेि बकेत जमा के ्याची नोंद रोख पु्तकात दोन वेळेस करण्यात आली.

215
 ) जानेवारी २ १ मध्ये एकि ` २ , / चे धनादेि णनगथिणमत करण्यात आले परंतु फ ` , / चे धनादेि
बकेत जानेवारी २ १ पूवदी िोधनाकरीता सादर ाले.
३१ जानेवारी २ १ रोजी बक मेळपत्रक त्यार करा.
. शांत र ा् े ्ां ी ररवले ्ा मारहती ्ा आ ारे र . १ माचथि १ र ीचे बक मे क त्ार करा .
१) रोख पु्तकानुसार अणधणवकरथि ` २ , /
२) ` २, / चा धनादेि णनगथिणमत करण्यात आला. बकेने तो अनादरीत केला परंतु अनादरिाची नोंद रोख पु्तकात
घेण्यात आली नाही.
३) बकेने ` १५ /- बक िु काबद्ल नावे केले.
४) मालकाच्या बचत खात्यात बकेने ` २,५ / ््ानांतरीत केले पि त्याची नोंद रोख पु्तकात नाही.
५) पुरवठादाराला णदलेला ` १,६ / चा धनादेि बकेत ३१ माचथि २ १ प्यत सादर ालेला नवहता.
६) रािी संग्हिा्थि ` ३, / अाणि ` २, / चे धनादेि बकेत जमा करण्यात आले. परंतु त्या पकी फ
` ३, / चा धनादेि ३१ माचथि २ १ पूवदी बकेत जमा ाला.
) ग्ाहकाने ` १,५ / बक खात्यात पर्पर जमा केले परंतु रोख पु्तकात त्याची नोंद रोखीच्या रका ्यात करण्यात
आली.
) अणधणवकराथिवर ` ५ /- व्याज बकेने नावे केले.

१ . १ र बर १ र ीचे बक मे क त्ार करा.

१) पास बुकनुसार नावे णि क ` १६,
२) ग्ाहकाने आप ्या बक खात्यात T ारे ` , / पर्पर जमा केले.
३) ` १ ,५ / चे धनादेि संग्हिा्थि बकेत आले नाहीत परंतु बकेने जमा केले नाहीत.
४) बकेने कणमिनबद्ल ` ३ /- ने नावे के ्याची नोंद पास बुकात आहे परंतु रोख पु्तकात नाही.
५) णडसबर २ १ मध्ये ` ३,५ / चे बकेत वटणवलेले णवपत्र जानेवारी २ १ मध्ये अनादरीत हो न परत आले.
६) ््ा्यी सूचनेनुसार बकेने ` ६५ /-टेणलफोनचे णबल भरले त्याची नोंद रोख पु्तकात नाही.
) बकेत ` ५/- चा धनादेि जमा करण्यात आला परंतु चुकन त्याची नोंद रोख पु्तकात ` ५/- अिी करण्यात
आली.

jjj

216
 7 ारा अव ् (Depreciation)

घसाऱ्ाचा अ्थि व्ा ्ा आरि महतत्व

घसाऱ्ात्वर पररिाम करिारदे घटक
घसाऱ्ा ्ा प दती
सरळ रदेरा प दत
प्ऱहासन अरध ् प दत
स्र प्भाग प दत त्व प्ऱहासन अरध ् प दत ्ातील फरक
घसारा आकार ्ा ्ा नोंदी

मता रव ा े -
o रत्व ा ्ाना घसाऱ्ाची सांक पना रत्वरत्वध प दती आरि महत्त्व ्ाांचदे आकलन होतदे
o रत्व ा ्ाना स्र आरि चल सांपतती ्ा फरकाचदे आकलन होतदे
o रत्व ा् रत्वरत्वध स्र सांपततीत्वरील घसाऱ्ाची गिना क शकतो
o रत्व ा् सरळरदेरा प दती त्व ऱहासमान घसारा प दतीतील घसाऱ्ा ्ा रारशचा फरक ळखतो

दनणदन जीवनात आपि अनेक ्य व अ ्य संपततीचा वापर करतो. त्या संपततीला ्वत चे आ्यु ्य असते. उदा. इमारत,
उप्कर ्यंत्रसामुग्ी इ. संपततीच्या ््ापनेपासुन णकंवा णतच्या प्राप्तीपासुन तीचा वराथिनुवर णकंवा सतत उप्योग होत अस ्यामुळे णतची
णकंमत ( ) संपततीच्या उप्यु आ्यु ्यामध्ये णवभागिे आव ्यक आहे. स््र संपततीची णकंमत णवभागण्याच्या प्रण ्येला घसारा
असे महितात.
.१ ा ्ाचा अ्थि व ्ा ्ा -
णडप्रीणिएन ( e iciations) हा ि द लटीन भारेतील डेणप्रटी्यम ( ) ि दापासुन बनला आहे. ्याचा
अ्थि घटते णकंवा कमी होेते असा होतो. व्यवसाण्यक ण ्या पार पाडण्यासाठी प्रत्येक व्यवसाण्यक काही स््र संपततीचा उप्योग करीत
असतो. अिा संपतती, खरेदी करण्याचा हेतू का्यम्वरूपी उप्योग करिे हा असून त्याची पुनणवथि ी करिे हा नसतो.
काल मानुसार जमीन वगळता सवथिच स््र संपततीच्या णकमती घटत असतात. महिून स््र संपततीच्या प्रत्यषि वापरामुळे
णतच्या णकंमतीत होिारी तुटफट / घट महिजे घसारा हो्य.
काही का ा ंतर ं ततीत र माथि ह ारी अका्थि मता रकवा त ्ाम े रकमतीत ह ारी ी ह े ारा ह ्.
घसारा आकार ्याणिवा्य खरे व वास्तक उतप णनस चत करता ्येिार नाही व पुनथि््ापनेसाठी कोितीही तरतुद करू िकिार
नाही. संपततीची खरेदी हा भांडवली खचथि आहे. हा आगम खचथि नाही.

217
 महतवाचे NOTE:
१. जणमनीवर ( ) कधीही घसारा आकारला जात नाही. अनेकवेळा णतच्यात वधदी होते. एखाद्ा भागातील
जणमनीचे मु ्य वाढतही नाही णकंवा घटतही नाही.
२. प्रत्येक वरदी कंपनीला नफा होवो अ्वा तोटा, घसारा आकारावाच लागतो.

व्या ्या efinition:-

१. कोित्याही कारिामुळे जेवहा संपततीच्या णकंमतीत हळहळ घट होते तेवहा त्यास घसारा असे महितात.
न ा
.
२. संपततीच्या वापरामुळे णतच्या णकंमतीत हळहळ होिारी घट / ीज महिजे घसारा हो्य
वि
३. स््र संपततीच्या गुिवततेत आणि मु ्यात का्यम्वरूपी आणि सातत्याने होिारी घट महिजे घसारा हो्य.
वि म
४. स््र संपततीच्या वापरामुळे संपततीच्या मु ्यात होिारी घट णकंवा ीज महिजे घसारा हो्य. ्याणिवा्य कालानुरूप तुटफट
होिे, नष्ट होिे, अपघात होिे तसेच बाजारात संपततीची णकंमत कमी होिे हो्य.
व ा व ा
५. संपततीच्या उप्योगाच्या जीवनकालात घसाऱ्याच्या संपूिथि राणिचे णवभाजन करिे महिजे घसारा हो्य. घसाऱ्याची आकारिी
णह उतप ािी संबंणधत जमा खचाथिच्या कालावधीकरीता प्रत्यषि व अप्रत्यषिररत्या केली जाते.
व न न ाव वम
६. संपततीमध्ये हळहळ णन्यणमत व का्यम ्वरूपी होिारी घट महिजे घसारा हो्य.

ारा आकार ्ाची कार े -

ह व
र थिक त

बा ार म ् कालम्ाथि ा

श र ् र ता

र क
थि उतख
आ तती

218
१. ह व र थिक त - ( o al an atu al ea an ea )
प्रत्यषि संपततीचा उप्योग करीत असतांना सहज व नसणगथिक तुटफट होत असते, त्यामुळे स््र संपततीचे मु ्य कमी होते.
संपततीचा जा्त उप्योग के ्यास जा्त तुटफट होते.
. कालम्ाथि ा - ( assage of i e)
स््र संपतती उप्योगात नसली तरीही ठरावीक काळानंतर तीचे मु ्य कमी होते. उदा. एक्वाणधकार, व्यापारीणच ह, ्वामीतव,
भाडेप ी, संगिक प्रिाली, आराखडा इ.
. र ् र ता - ( solescence)
तंत्र ानाच्या प्रगतीमुळे णकंवा उतपादनाच्या तंत्रातील बदलामुळे जुनी स््र संपतती जरी ती वापरण्याजोगी असली तरी ती
कालबा णकंवा णनरूप्योगी होते, ्यामुळे संपततीचे मु ्य कमी होते. उदा. संगिक, दरदिथिन (T. ) इ.
. उतख हा अव ् - ( e letion)
उतखनन महिेज ररकामे होिे. नष्ट होिाऱ्या संपततीचा अतीवापर णकंवा उतखनन के ्यास संपततीचे मु ्य कमी होते. उदा.
जंगल, इंधनणवहीरी, खानी, खदानी इ.
. र थिक आ तती - ( atu al ala ities ai ent of an Asset)
कधी कधी नसणगथिक आपततीमुळे स््र संपततीचे नुकसान होते व णकंमत कमी होते. उदा. भुकंप, च ीवादळ, आग, पुर,
णकंवा अपघात इ. मुळे संपततीचे नुकसान ा ्यास जमाखचाथिच्या पु्तकात त्याची नोंद करावी लागते.
. श - ( n ention)
जेवहा नवीन ्यंत्राचा िोध लावला जातो, त्यावेळी अगोदरची ्यंत्र सामुग्ीची उप्योणगता कमी होते व त्यामुळे णतची णकंमतही
कमी होते. उदा. जेवहा बाजारात, आ्यफोन आला तेवहा आ्यफोन ची णकंमत कमी ाली.
. बा ार म ् - (Ma et alue)
सद् पररस््तीनुसार संपततीचे बाजार मु ्य कमी जा्त होते. त्यामुळे घसारा सुद्धा बदलतो. जेवहा बाजारपेठेत एखाद्ा
संपततीचे मुळ णकंमतीच्या णकंवा लगतमु ्याच्या तुलनेने मु ्य कमी होते. तेवहा तेही घसारा आकार ्याचे कारि ठरू िकते.

ारा आकार ्ाची आव ्कता आर महत्व A M A F A

१. घसाऱ्याची आकारिी नफा तोटा खात्याला केली जाते. घसारा हा उतपादन खचाथिचा मह वाचा घटक आहे. संपततीचे वा्तणवक
मु ्य दाखणवण्यासाठी घसारा णवचारात ्यावा लागतो. ठराणवक लेखा कालावणधतील िुद्ध नफा तोटा काढण्यासाठी घसारा
मह वाचा असतो. एखादी संपतती वापरात नसली तरीही कालम्याथिदेनुसार णतचे मु ्य कमी होते. घसारा णह व्यवसा्यातील हानी
( ) आहे. घसारा हा अणवतती्य ( ) खचथि आहे. घसारा नामधारी खाते आहे.
२. जर संपततीच्या रकमेतुन घसाऱ्याची र म कमी केली नाही तर त्या संपततीचे मु ्य जा्त णदसेल. त्यामुळे आपि व्यवसा्याची
खरी व वा्तणवक आण्थिक स््ती ्पष्ट करू िकिार नाही.
३. जेवहा एखाद्ा जु ्या संपततीचे आ्यु ्य समाप्त होते. तेवहा त्याजागी संपततीची पुन््ाथिपना करण्यासाठी घसाऱ्याची तरतुद
करिे आव ्यक असते. जर घसाऱ्याची तरतुद करण्यात आली नाही तर, नणवन संपतती खरेदी करण्यासाठी व्यवसा्याला णनधी
उपल ध होवू िकिार नाही.
४. सरकारला व्यवसा्यातील खरा वा्तणवक कर देण्यासाठी घसारा आकारिे आव ्यक असते.
५. घसारा दरवरदी आकारून तेव ा रकमेच्या णनधीची तरतूद के ्यास स््र संपततीच्या उप्यु आ्यु ्यानंतर नवीन संपतती खरेदी
करिे िक्य हो ल.

219
 . . ारा आकार ्ा ा ी रवचारात ्ाव्ाचे क-

घसाऱ्याचे घटक

संपततीचे अनुमाणनत अनुमाणनत

संपततीचे मु ्य
आ्यु ्य मोडीची णकंमत

१. ं ततीचे म ् - ( ost of Asset)

जेवहा घसारा आकारण्यात ्येतो, तेवहा संपततीची मुळ णकंमत हा मह वाचा घटक असतो. ्यात संपततीच्या ्यमु ्याबरोबरच
तीला का्यथि वीत णकंवा अणधग्हीत करण्यासाठी कराव्याच्या खचथि समाणवष्ट असतो. उदा. ््ापनाखचथि णकंवा प्रणत््ापना
खचथि इ.
्ोडक्यात संपततीची मुळ णकंमत संपततीचे ममु ्य ््ापनाखचथि णकंवा अनुिंणगक खचथि उदा. वाहतुक खचथि, वाहतुकीचा
णवमा, जकात, हमाली, दलाली, ््ापनेची मजुरी, जु ्या संपततीच्या दर्तीचा खचथि इ.
. ं ततीचे अ मार त उ ् आ् ् -
ब धा व्यवसा्यात संपततीचा ्या णनस चत कालावधीसाठी उप्योग अपेणषित असतो, ते तीचे उप्यु आ्यु ्य मानले जाते.
दसऱ्या ि दात जोप्यथि त व्यवसा्याला त्या संपततीपासुन उप्यु सेवा आणि लाभ णमळत असतो. तोप्यथि त णतचा व्यवसा्यात
उपो्यग केला जातो. महिून संपततीचे उप्यु आ्यु ्य भ णतक आ्यु ्यापेषिा कमी असते.
. अ मार त अवशे् म ् रकवा म ् -
संपततीचे उप्यु आ्यु ्य पूिथि ा ्यानंतर णतच्या मोडीपासून / णव ीपासून जी णकंमत णमळते णतला मोडीची णकंमत / अविेर
मु ्य णकंवा त्रोटमु ्य असे महितात. णह मोडीची णकंमत णनस चत के ्यांनतर ती संपततीच्या मुळ णकंमतीतुन कमी करण्यात ्येते.

. ारा आकार ्ा ्ा ती - M F A
संपततीचे ्वरूप, णतचा उप्योग, आणि गरजेनुसार घसारा आकारण्याच्या णवणवध पद्धती आहेत.
घसारा आकारण्यासाठी खालील णवणवध पद्धती णदले ्या आहेत.
१. स््र प्रभाग णकंवा सरळरेरा णकंवा मुळ णकंमतीवर घसारा पद्धत.
२. घटिाऱ्या णिलकेवर णकंवा घटत्या णकंमतीवर घसारा पद्धत
३. वाणरथिक वतती ( ).
४. घसारा णनधी पद्धत ( )
५. पुनमुथि ्यांकन पद्धत ( )
६. णवमापत्र पद्धत ( )
. ्यंत्रदर तास पद्धत ( )

220
 र : वरील रवरव त क . ११ वी वार ् क रता अ ्ा मात रह ्ा च ती मारव कले ्ा
आहेत त्ाम े कव त्ाच त चे व थि खाली कले आहे.

. .१. ्र ा रकवा र रे्ा रकवा म रकमतीवर ारा त - Fi e nstal ent o t aig t ine
o iginal ost Met o :-
्या पद्धतीमध्ये दरवरदी घसारा हा संपततीच्या मूळ णकंमतीवर ठराणवक दराने आकारला जातो. त्यामुळे संपततीचे मु ्य णतचे
जीवन काळ समाप्त ा ्यावर िु ्याप्यथि त णकंवा मोडीच्या णकंमतीप्यथि त ्येते.
घसाऱ्याची राणि णनस चत करिे (T )
्या पद्धतीत घसाऱ्याची वाणरथिक राणि णनस चत करण्याकररता संपततीच्या एकि मुळ णकंमतीतुन मोडीची णकंमत कमी करण्यात
्येते, व त्या राणिला संपततीच्या अिुमाणित आ्यु ्याने णवभागण्यात ्येते. घसारा खालील सुत्रानुसार काढण्यात ्येतो.
संपततीची मुळ णकंमत अविेर मु ्य
वाणरथिक घसारा
संपततीचे अनुमाणित आ्यु ्य (वर)
संपततीची मुळ णकंमत संपततीचे ्यमु ्य अनुिंणगक खचथि

उ ाहर ा्थि
एक ्यंत्र ` १५, / ला खरेदी करण्यात आले त्याच्या ््ापनेकररता ` ३, / खचथि करण्यात आला. त्याचे अनुमाणित
आ्यु ्य १ वरथि असून णतच्या मोडीपासून ` २, णमळतील महिून त्यावर पुढीलप्रमािे घसारा आकारता ्ये ल.
` १५, ३, २
वाणरथिक घसारा
१ वरथि
` १६,

१

` १,६ वाणरथिक घसारा

घसाऱ्याचा दर ( ) णदला अस ्यास त्याप्रमािे सुद्धा घसारा आकारावा, त्यासाठी खालील सुत्राचा वापर करावा.

संपततीची मुळ णकमंत घसाऱ्याचा दर

वाणरथिक घसारा
१

च ा : चाल आ् क व्ाथिम ्े ्व ा्ातील ं ततीचा र त ्ा कालाव ी ा ी उ ् कर ्ात ्े ल तेव ाच

कालाव ीक रता ा ्ाची रारश र चत कर ्ात ्े ल.

221
उ ाहर ा्थि -
संपततीची मुळणकंमत ` , असुन णतच्यावर वारदीक १ दराने स््र प्रभाग पद्धतीने पसारा आकारण्यात ्येतो. तेवहा
घसाऱ्याची राणि खालील प्रमािे ्ये ल.
१. वाणरथिक घसारा (१ ले वरथि) ` , १ / १ ` , वार्थिक ारा
घटती णकंमत ` , ` , ` २,
२. वाणरथिक घसारा (दसरे वरथि) ` , १ /१ ` वार्थिक ारा
घटती णकंमत ` २, ` , ` ६४,
३. वाणरथिक घसारा (णतसरे वरथि) ` , १ /१ ` वार्थिक ारा
घटती णकंमत ` ६४, ` , ` ५६,
४. वाणरथिक घसारा (च ्े वरथि) ` , १ /१ ` वार्थिक ारा
घटती णकंमत ` ५६, ` , ` ४ ,

ी : ्ा तीम ्े त्ेक व् ारा ं तती ्ा म रकमतीवर आकारला ा ल.

दरवरदी घसारा संपततीच्या मुळ णकंमतीवर आकारला जात अस ्यामुळे घसाऱ्याची राणि स््र (एकच) असते. वराथिच्या िेवटी
आलेखाच्या कागदावर घसारा आकार ्याचे णबंद ( ) दिथिणवले आहे. सवथि णबंद एकत्र जोड ्यास षि अषिांिाला एक सरळ
समांतर रेरा त्यार होते. महिून ्या पद्धतीला सरळ रेरा पद्धत असे महितात.

Y र रे्ा त

१ ,
घसाऱ्याची र म ` ( प्यात)

६,

४,

२,

X
१ २ ३ ४ ५ ६
वरथि
आकती . .१ - र रे्ा तीत ारा
. . हा मा शे् त रकवा हा अर ् रकवा त्ा रकमतीवर ारा त-
्या पद्धतीत घसारा णनस चत दराने संपततीच्या मागील वराथिच्या णकंमतीवर आकारला जातो. जमाखचाथिच्या पु्तकात वराथिच्या
सुरूवातील संपतती खात्याला जी णि क असते त्या मु ्यावर / णिलकेवर घसारा आकारण्यात ्येतो.

222
 घसाऱ्याची र म स््र नसते परंतु ती हळ हळ कमी होते. सुरूवातीच्या काळात घसाऱ्याची र म जा्त असते नंतर ती
कमी होते. कारि दरवरदी संपततीची णकंमत कमी होत जाते.
उ ाहर ा्थि -
एका संपततीची मुळ णकंमत ` . असुन णतच्यावर वाणरथिक १ घटत्या णकंमतीवर घसारा आकारण्यात ्येतो. तेवहा घसाऱ्याची
आकारिी खालील प्रमािे करण्यात ्ये ल.
. वाणरथिक घसारा (१ ्या वरदी) ` , १ /१ ` वार्थिक ारा
घटती णकंमत ` , ` , ` २,
. वाणरथिक घसारा (दसऱ्या वरदी) ` २, १ /१ ` वार्थिक ारा
घटती णकंमत ` २, ` ,२ ` ६४,
. वाणरथिक घसारा (णतसऱ्या वरदी) ` ६४, १ /१ ` वार्थिक ारा
घटती णकंमत ` ६४, ` ६,४ ` ५ ,३२
. वाणरथिक घसारा (च ्या वरदी) ` ५ ,३२ १ /१ ` वार्थिक ारा
घटती णकंमत ` ५ ,३२ ` ५, ३२ ` ५२,४
र : ्ा तीत व्ाथि ्ा वातीला म रकमतीवर ारा आकार ्ात ्ेत त्ा ंतर ारा ं ततीवर त्ा रकमतीवर
( ) आकार ्ात ्ेत .
प्रत्येक वरदी घसारा संपततीच्या कमी होिाऱ्या मु ्यावर आकारला जात अस ्यामुळे घसाऱ्याची रािी कमी कमी होत जाते. ्या
पद्धतीने घसारा आकार ्यास आणि आलेख कागदावर त्याचे णबंद ( ) दिथिणव ्यास व एकत्र जोड ्यास आलेख खालीलप्रमािे
णदसेल.

Y त्ा रकमतीवर ारा त

१ ,
घसाऱ्याची र म ` ( प्यात)

६,

२,

X
१ २ ३ ४ ५ ६
वरथि

आकती . . - हा मा शे् तीत ारा -

223
 . . . ्र ा त व हा अर ् त ्ातील रक -
म ा ्र ा त- हा मा शे् त-
्या पद्धतीत संपततीवरील घसाऱ्याची राणि दरवरदी ्या पद्धतीत संपततीवरील घसाऱ्याची राणि
अ्थि
स््र असते. दरवरदी कमी कमी होत जाते.
घसारा हा संपततीच्या मुळणकंमतीवर आकारला घसारा संपततीच्या घटत्या णकमंतीवर आकारला
आकारिी
जातो. जातो.
घसाऱ्याची र म दरवरदी घसाऱ्याची र म सारखी असते. दरवरदी घसाऱ्याची र म कमी होत जाते.

स््र संपततीचे मु ्य कमी होवून िु ्याप्यथि त ्येवू स््र संपततीचे मु ्य कमी होवून िु ्याप्यथि त ्येवू
स््र संपततीचे मु ्य
िकते. िकत नाही.
संपततीच्या उप्योगाच्या काळात सुरूवातीला जा्त ्या पद्धतीत सुरूवातीला नफा कमी होतो नंतर
नफा
नफा होतो नंतर कमी होतो. जा्त होतो.

आ्यकर णन्यमानुसार आ्यकर का्यद्ानुसार ्यो ्य नाही. आ्यकर का्यद्ानुसार ्यो ्य आहे.
णज्े द ्ती खचथि कमी असतो व नूतनीकरि णज्े द ्ती खचथि जा्त असतो व नूतनीकरि
उप्यु ता वारंवार करावे लागत नाही अिा णठकािी ही पद्धत वारंवार करावे लागते अिा णठकािी ही पद्धत
सो्यीची आहे. सो्यीची आहे.
सरळ रेरा पद्धतीत आलेख हा सरळ / कण्यासारखा ऱहासमान िेर पद्धतीत आलेख हा डावीकडन
आलेख
असतो. उजवीकडे खाली ्येतो.

. माखचथि ी - (Accounting eat ent)

दो ही पद्धतीनुसार नोंदी सार ्याच आहेत त्या खालीलप्रमािे
अ. (१) ं तती खरे ीचे व्थि
१. ं तती र ख खरे ी क ्ा
संपततीचे खाते नावे.
रोकड / बक खात्याला
(संपततीची रोख खरेदी)
. ं ततीची उ ार खरे ी क ्ाबद्ल
संपतती खाते नावे.
णव ेता / पुरवठादाराच्या खात्याला
(संपततीची उधार खरेदी के ्याबद्ल)
. ं तती का्ाथि वीत कर ्ा ा ी काही अ शंर क खचथि क ्ा -
संपततीचे खाते नावे.
रोकड / बक खात्याला
(अनुिंणगक खचाथिचे िोधन के ्याबद्ल)
224
 . ारा आका ्ाबद्ल
घसारा खाते नावे.
संपतती खात्याला
(घसारा आकार ्याबद्ल)
. व्थिअखेर ारा खात्ाची रश क ा - त ा खात्ा व थि क ्ाबद्ल)
नफा तोटा खाते नावे.
घसारा खात्याला
(घसारा नफा तोटा खात्यास वगथि के ्याब ल)
ब) ्ा व त्ा ील व्ा ा ी
१. ारा आकार ्ाबद्ल
घसारा खाते नावे.
संपतती खात्याला
(घसारा आकार ्याबद्ल)
. व्थि अखेरी ारा खात्ाची रश क ात ा खात्ा व थि क ्ाबद्ल
नफातोटा खाते नावे.
घसारा खात्याला
क) ं तती ्ा रव ्ा व्
१. ं तती ्ा रव तारखे ्त ारा आकार ्ाबद्ल
घसारा खाते नावे.
संपतती खात्याला
. ं तती तक म ्ावर रवक ्ा
रोकड / बक खाते नावे.
संपततीच्या खात्याला
(पु्तकी मु ्यावर संपततीची णव ी के ्याबद्ल)
. ं तती ्ावर रवक ्ा
रोकड / बक खाते नावे.
संपतती खात्याला
संपतती वरील नफा खात्याला
(न ्यावर संपततीची णव ी के ्याब ल)
. ं ततीवरील ा ा - त ा खात्ा व थि क ्ाबद्ल
संपततीवरील नफा खाते नावे.
नफा ताेटा खात्याला
(संपततीवरील नफा, नफा तोटा खात्यास वगथि के ्याबद्ल)

225
 . ं तती त ावर रवक ्ा
रोकड / बक खाते नावे.
संपततीवरील तोटा खाते नावे
संपतती खात्याला
(संपततीची तो ावर णव ी के ्याबद्ल)
. ं तती ्ा रव वरील त ा ा - ताे ा खात्ा व थि क ्ाबद्ल -
नफा तोटा खाते .............................................नावे.
संपततीवरील तोटा खाते
(संपततीवरील तोटा नफा तोटा खात्यात ने ्याबद्ल)
. शे् ं ततीवर (अ ्ा ) ारा आकार ्ाबद्ल -
घसारा खाते ........................................................नावे.
संपततीचे खात्याला
(िेर संपततीवर ठराणवक दराने घसारा आकार ्याबद्ल)
. व्थिअखेर ारा ा - ताे ा खात्ात े ्ाबद्ल -
ा - त ा खाते ................................................. नावे
घसारा खात्याला
(घसारा खात्याची णि क नफा तोटा खात्यात ने ्याबद्ल)

- र रे्ा तीवरील उ ाहर े -

उ ाहर . - १.
णसद्धी ली. रतनाणगरी ते १ एणप्रल २ १५ रोजी एक ्यंत्रसामुग्ी ` २, , / णकंमतीला खरेदी केले. ्यंत्राच्या मुळ
णकंमतीवर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारण्यात ्येतो. आण्थिक वरथि ३१ माचथि ला समाप्त होते. असे गहीत धरून पणह ्या तीन
वराथिकरता णकदथिनोंदी देवून ्यंत्र खाते व घसारा खाते त्यार करा.

226
उततर -
र ी ली. रत ार री ्ा तकात रक थि ी.

खा.
र ांक त शील ावे रारश (`) मा रारश (`)
ा.
२ १५ -
एणप्रल १ ्यंत्र खाते नावे. २, ,
बक खात्याला २, ,
(्यंत्र खरेदी के ्याबद्ल)

२ १६
माचथि ३१ घसारा खाते नावे. - २ ,
्यंत्र खात्याला २ ,
(मुळ णकमतीवर १ घसारा आकार ्याबद्ल)

२ १६
माचथि ३१ नफा तोटा खाते नावे - २ ,
घसारा खात्याला २ ,
(घसारा खात्याची णि क नफा तोटा खात्याला ने ्याबद्ल)
२ १
माचथि ३१ घसारा खाते नावे. - २ ,
्यंत्र खात्याला २ ,
(मुळ णकमतीवर १ घसारा आकार ्याबद्ल)
२ १
माचथि ३१ नफा तोटा खाते नावे. - २ ,
घसारा खात्याला २ ,
(घसारा खात्याची णि क नफा तोटा खात्याला ने ्याबद्ल)
२ १ घसारा खाते नावे - २ ,
माचथि ३१ ्यंत्र खात्याला २ ,
(मुळ णकमतीवर १ दराने घसारा आकार ्याबद्ल)

२ १ नफा तोटा खाते नावे. - २ ,

माचथि ३१ घसारा खात्याला २ ,
(घसारा खात्याची णि क नफा तोटा खात्याला ने ्याबद्ल)

227
का्थि र ी ः-
१. ा ्ाची आकार ी (`)
१ एणप्रल २ १५ चे मु ्य २, ,
वजा २ १५ १६ साठी १ घसारा २ ,
१ एणप्रल २ १६ ची णकंमत १, ,
वजा २ १६ १ साठी१ घसारा २ ,
१ एणप्रल २ १ ची णकंमत १,६ ,
वजा २ १ १ साठी १ घसारा २ ,
१ एणप्रल २ १ चे मु ्य १,४ ,

. ्ाथि्ी त
१ एणप्रल २ १५ चे मु ्य २, ,
वजा ३ वराथिचा १ घसारा
(२ , २ , २ , ) ६ ,
१,४ ,

228
 र ी ली. रत ार री ्ा तकात
ावे ्ं खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र . ा. रारश
ा. ` `
२ १५ २ १६
एणप्रल १ बक खाते २, , माचथि ३१ घसारा खाते २ ,
माचथि ३१ णि / खा/ नेली १, ,
२, , २, ,
२ १६ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली १, , माचथि ३१ घसारा खाते २ ,
माचथि ३१ णि / खा/ नेली १,६ ,
१, , १, ,
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली १,६ , माचथि ३१ घसारा खाते २ ,
माचथि ३१ णि / खा/ नेली १,४ ,
१,६ , १,६ ,
२ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली १,४ ,
ावे ारा खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ` ा. `
२ १६ २ १६
माचथि ३१ ्यंत्र खाते २ , माचथि ३१ नफा तोटा खाते २ ,

२ , २ ,
२ १ २ १
माचथि ३१ ्यंत्र खाते २ , माचथि ३१ नफा तोटा खाते २ ,
२ , २ ,
२ १ २ १
माचथि ३१ ्यंत्र खाते २ , माचथि ३१ नफा तोटा खाते २ ,
२ , २ ,
उ ाहर -
मे. पुनावाला आणि कंपनी लातूर ्यांनी १ एणप्रल २ १६ रोजी ` ५ , / ची सामुग्ी खरेदी केली व त्याबद्ल चेक
णदला. त्यांनी स््र प्रभाग पद्धतीने घसारा आकारण्याचा णनिथि्य घेतला. सामुग्ीचे अनुमाणित आ्यु ्य वरथि असुन णतच्या मोडीपासून
` २, / णमळतील असा अंदाज आहे. १ जानेवारी २ १ मध्ये सामुग्ी ` ३५, ला णवकण्यात आली. कंपनीची लेखापु्तके
दरवरदी ३१ माचथिला बंद होतात.
सामुग्ीवररल वारदीक घसारा काढन पणह ्या तीन वराथिकरीता सामुग्ी खाते, णतसऱ्या वराथिच्या णकदथिनोंदी णलहा व घसाऱ्याचे गिन
करा.

229
उततर ः मे. ावाला आर क ी लातर
ावे ्ा तकात ाम ी खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ` ा. `
२ १६ २ १
एणप्रल १ बक खाते ५ , माचथि ३१ घसारा खाते ६,
माचथि ३१ णि / खा/ नेली ४४,
५ , ५ ,
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ४४, माचथि ३१ घसारा खाते ६,
माचथि ३१ णि / खा/ नेली ३ ,
४४, ४४,
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ३ , जाने १ घसारा खाते (१ म) ४,५
२ १ सामुग्ीवरील नफा खाते १,५ जाने १ बक खाते ३५,
जाने १
३ ,५ ३ ,५
का्थि ी ः १. ा ्ाचे आ म - का्थि ी ः .
संपततीची मुळ णकंमत मोडीची णकंमत संपततीच्या णव ीवरील नफा तोटा
वाणरथिक घसारा
अनुमाणित आ्यु ्य संपततीची मूळणकंमत ` ५ ,
२ वरथि मणह ्याचा घसारा १६,५
` ५ , ` २,
\ घसारा १ १ २ १ ची णकंमत ` ३३,५
वरथि
णव ी मू ्य ३५,
` ४ , णव ीवरील नफा ` १,५
\ घसारा
वरथि
` ६,
\ घसारा
वाणरथिक घसारा
मे. पुनावाला आणि कंपनी, लातूर ची रोजणकदथि २ १ १ अखेर
खा.
र ांक त शील ावे रारश (`) मा रारश (`)
ा.
२ १
जाने १ घसारा खाते नावे. ४,५
सामुग्ी खात्याला ४,५
(सामुग्ीवर घसारा आकार ्याबद्ल)
जाने १ बक खाते नावे. ३५,
सामुग्ी खात्याला ३३,५
सामुग्ीवरील नफा खात्याला १,५
(सामुग्ी न ्यावर णवक ्याबद्ल)

230
 माचथि ३१ सामुग्ीवरील नफा खाते नावे. १,५
नफा तोटा खात्याला १,५
(सामुग्ी नफा, नफा तोटा खात्याला ने ्याबद्ल)

माचथि ३१ नफा तोटा खाते नावे ४,५

घसारा खात्याला ४,५
(घसारा खात्याची णि क नफा तोटा खात्याला ने ्याबद्ल)

उ ाहर -
प्रभुिे अंड स स, को हापूर ्यांनी १ आकटोबर २ १५ रोजी ्वत च्या का्याथिल्याकरीता काही फणनथिचर बनवून घेतले. ्याकररता
त्यांनी सामुग्ी करीता ` २, व मजुरीकररता ` ३२, असा खचथि केला.
फणनथिचर अनुमाणित आ्यु ्य १ वरथि असून अखेरीस त्याच्या मोडीपासून ` २४, णमळतील असा अंदाज आहे.
१ आकटोबर २ १ रोजी त्यांनी सवथि फणनथिचर , , ला णवकले. प्रत्येकवरदी त्यांची लेखा पु्तके ३१ माचथिला बंद होतात.
पणह ्या चार वराच्या कालावधीकररता फणनथिचर खाते व घसारा खाते दाखवा.

उततर ः े ं ी क हा र ्ां ्ा तकात

ावे र थिचर खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ` ा. `
२ १५ २ १६
आकटो १ बक खाते १, ४, माचथि ३१ घसारा खाते ४,
( २, माचथि ३१ णि/खा/नेली १, ,
३२, )
१, ४, १, ४,
२ १६ २ १
एणप्रल १ णि/खा/आिली १, , माचथि ३१ घसारा खाते ,
माचथि ३१ णि/खा/नेली २,
१, , १, ,
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/खा/आिली २, माचथि ३१ घसारा खाते ,
माचथि ३१ णि/खा/नेली ४,
२, ,२
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/खा/आिली ४, आकटो ३१ घसारा खाते ४,
आकटो ३१ बक खाते ,
४, ४,

231
 ावे ारा खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ा.
२ १६ २ १६
माचथि ३१ फणनथिचर खाते ४, माचथि ३१ नफा तोटा खाते ४,
४, ४,
२ १ २ १
माचथि ३१ फणनथिचर खाते , माचथि ३१ नफा तोटा खाते ,
, ,
२ १ २ १
माचथि ३१ फणनथिचर खाते , माचथि ३१ नफा तोटा खाते ,
, ,
२ १ २ १
फणनथिचर खाते ४,
आकटो १ माचथि ३१ नफा तोटा खाते ४,
४, ४,
का्थिर -
१. फणनथिचर ची मुळ णकंमत
संपततीचे पररव्य्य मु ्य ्यमु ्य ््ापना खचथि मजुरी
` २, ` ३२,
` १, ४,

२. घसाऱ्याचे आगनत
पररव्य्य मु ्य मजूरी मोडीची णकमंत
वाणरथिक घसारा
अनुमाणनत आ्यु ्य
१, ४, २४,
\ वाणरथिक घसारा
१
,
वाणरथिक घसारा
१
घसारा ` , ६ मणहना घसारा ` ४,

उ ाहर -
१ जानेवारी २ १५ रोजी S टा सपोटथि कंपनी पुिे ्यांनी ४ टक प्रत्येकी ` २५, ला खरेदी केले. ते सरळरेरा पद्धतीने
१ दराने घसारा आकारतात.
१ जानेवारी २ १६ रोजी त्यांनी एक टक ` २ , ला णवकला. १ जुल २ १६ रोजी (१ जाने २ १५ ` २५, ला खरेदी
केलेला) ` २२, ला णवकला. १ जाने २ १ रोजी एक नणवन टक , ४ , ला खरेदी केला.
लेखापु्तके ३१ माचथि ला बंद होतात असे गहीत धरून पणह ्या तीन वराथिकररता टक खाते आणि घसारा खाते त्यार करा.

232
 ा थि क ी े ्ा तकात
ावे क खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ` ा. `
२ १५ २ १५
जाने १ बक खाते - १, , माचथि ३१ घसारा खाते - २,५
(अ ब क ड)
माचथि ३१ णि/खा/गेली - ,५
१, , १, ,
२ १५ २ १६ घसारा खाते (१ अ) - १, ५
एणप्रल १ णि/खा/आिली - ,५ जाने १ बक खाते - २ ,
जाने १ टकवरील तोटा खाते - २,५
जाने १ घसारा खाते - ,५
माचथि ३१ णि/खा/गेली - ६५,६२५
माचथि ३१
,५ ,५
२ १६ २ १६
एणप्रल १ णि/खा/आिली ६५,६२५ जुल १ घसारा खाते - ६२५
जुल १ टकवरील नफा खाते ५ २ १ बक खाते - २२,
जुल १ घसारा खाते - ६,
२ १ माचथि ३१ णि/खा/गेली - , ५
जाने १ बक खाते ४ , माचथि ३१
१, ६,३ ५ १, ६,३ ५
२ १
एणप्रल १ णि/खा/आिली , ५

ावे ारा खाते मा

र ांक त शील र . ा. रारश ` र ांक त शील र . ा. रारश `
२ १५ २ १५
माचथि ३१ टक खाते २,५ माचथि ३१ नफा तोटा खाते २,५
२,५ २,५
२ १६ २ १६
जाने १ टक खाते १, ५ माचथि ३१ नफा तोटा खाते ,३ ५
माचथि ३१ टक खाते ,५
,३ ५ ,३ ५
२ १६ २ १
जुल १ टक खाते - ६२५ माचथि ३१ नफा तोटा खाते - ६,६२५
२ १ टक खाते - ६,
माचथि ३१
६,६२५ ६,६२५

233
का्थिर ः-
१. टकच्या णव ीवरील नफा तोटा (१ जाने २ १६)
१ १ २ १५ ची मुळ णकंमत ` २५,
वजा ३१ माचथि २ १५ चा घसारा (३ म) ` ६२५
` २४, ३ ५
( ) ३१ माचथि २ १५ चा घसारा ( म) ` १, ५
` २२, ५
( ) १ १ २ १६ ची णव ी ` २ ,
टक णव ीवरील तोटा ` २,५
२. दसऱ्या टकच्या णव ीवर नफा तोटा
१ १ २ १५ ची मुळ णकंमत ` २५,
णव ी प्यतचा २ १५ चा घसारा ` ३, ५ (६२५ २,५ ६२५)

१ जुल २ १६ ची णकंमत ` २१,२५

१ जुल २ १६ चा णव ीमु ्य ` २२,
टकच्या णव ीवरील नफा ` ५

्ाथि्ी का्थिर ः

टक १ अ टक १ ब टक १ क टक १ ड टक २ रे एकूि
` ` ` ` ` घसारा `
१ १ १५ २५, १ १ १५ २५, १ १ १५ २५, १ १ १५ २५, १ १ १ ४,
३१ ३ १५ ६२५ ३१ ३ १५ ६२५ ३१ ३ १५ ६२५ ३१ ३ १५ ६२५ २,५
१ ४ १५ २४,३ ५ १ ४ १५ २४,३ ५ १ ४ १५ २४,३ ५ १ ४ १५ २४,३ ५
१ १ १६ १, ५ ३१ ३ १६ २,५ ३१ ३ १६ २,५ ३१ ३ १६ २,५ ,३ ५
पु्तकी २२,५ १ ४ १६ २१, ५ १ ४ १६ २१, ५ १ ४ १६ २१, ५
मु ्य
णव ी मु ्य २ , १ १६ ६२५ ३१ ३ १ २,५ ३१ ३ १ २,५ ३१ ३ १ १, ६,६२५
णव ीवर २,५ पु्तकी २१,२५ १ ४ १ १ ,३ ५ १ ४ १ १ ,३ ५ १ ४ १ ३ ,
तोटा मु ्य
णव ी मु ्य २२,
णव ीवर ५
नफा

234
उ ाहर -
मे. रूबीना टेडसथि, णसंधुदगथि ्यांनी १ एणप्रल २ १६ रोजी, ` ३ , णकंमतीचे फणनथिचर आिले. व १ आकटोबर, २ १६ रोजी
` २ , णकंमतीचे अणतरर फणनथिचर घेतले. ते स््र प्रभाग पद्धतीने १५ दराने घसारा आकारतात.
१ कटोबर, २ १६ रोजी त्यांनी १ कपाट ` ५, ला णवकले. ्याची मुळ णकंमत १ एणप्रल २ १६ रोजी ` १ , होती.
व त्याच तारखेला एक नणवन कपाट ` १५, ला खरेदी केले.
३१ माचथिला आण्थिक वरथि समाप्त होते असे गहीत धरून २ १६ १ , २ १ १ व २ १ १ ्या वराथिकररता फणनथिचर
खाते व घसारा खाते त्यार करा.
उततर ः
मे. बी ा े थि र ं थि ्ा तकात
ावे र थिचर खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ` ा. `
२ १६ २ १
एणप्रल १ बक खाते ३ , माचथि ३१ घसारा खाते ६,
कटो १ बक खाते २ , माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ४४,
५ , ५ ,
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ४४, माचथि ३१ घसारा खाते ,५
माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ३६,५
४४, ४४,
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ३६,५ कटो १ घसारा खाते (१अ) ५
कटो १ बक खाते १५, कटो १ बक खाते ५,
कटो १ फणनथिचरवर तोटा खाते १,२५
२ १
माचथि ३१घसारा खाते ,१२५
(१ब २ ३)
माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ३ ,३ ५
५१,५ ५१,५
२ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ३ ,३ ५

235
 ावे ारा खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ` ा. `
२ १ २ १
माचथि ३१ फणनथिचर खाते ६, माचथि ३१ नफा तोटा खाते ६,
६, ६,
२ १ २ १
माचथि ३१ फणनथिचर खाते ,५ माचथि ३१ नफा तोटा खाते ,५
,५ ,५
२ १ २ १
आकटो १ फणनथिचर खाते ५ माचथि ३१ नफा तोटा खाते , ५
२ १
माचथि ३१ फणनथिचर खाते ,१२५
, ५ , ५
का्थिर ः ा ्ाची ा व रव कले ्ा र थिचरवरील ा त ा

फणनथिचर णव ी फणनथिचर न फणनथिचर २ फणनथिचर ३ एकूि घसारा

१ अ णवकलेले
` १ ब ` ` `
मु ्य १ ४ १६ १ , १ ४ १६ २ , १ १ १६ २ , १ १ १ १५,
मु ्य ३१ ३ १ १,५ ३१ ३ १ ३, ३१ ३ १ १,५ ६,
मु ्य. ३१ ३ १ १,५ ३१ ३ १ ३, ३१ ३ १ ३, ,५
मु ्य. १ १ १ ५ ३१ ३ १ ३, ३१ ३ १ ३, (६ म) १,१२५ , ५
३१ ३ १
पु्तकी ६,२५ १ ४ १ ११, १ ४ १ १२, १ ४ १ १३, ५
मु ्य
णव ीमु ्य ५,
तोटा १,२५
उ ाहर -
मे. अणमर एज सी, सोलापूर ्यांच्या लेखापु्तकात १ कटो २ १५ रोजी, ्यंत्र खात्यावर नावे बाकी ` ५६, णदसते. त्याची
मुळ णकंमत ` , होती.
१ एणप्रल २ १६ रोजी मे. अणमर एज सीने जा्तीची ` ४५, ्यंत्रसामुग्ी आिली आणि णतच्या ््ापनेवर ` ५, खचथि
केला. १ कटो २ १ ्यंत्रसामुग्ीचा १ भाग ` १५, ला णवकला, ्याची मुळ णकंमत १ एणप्रल २ १६ रोजी ` २ , होती.
मे. अणमर एज सी १ दराने स््र प्रभाग पद्धतीने घसारा आकारते आणि त्यांचे आण्थिक वरथि ३१ माचथि ला संपते.
१ -१ १ -१ १ - १ ्ा व्ाथिक रता ्ं ाम ी खाते व रत ्ा व्ाथिक रता अरमर ी ्ा
तकात रक थि ी करा.

236
उततर ः
मे. अरमर ी ला र ्ा तकात
ावे ्ं ाम ी खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ` ा. `
२ १५ २ १६
कटो १ णि/ खा/ आिली ५६, माचथि ३१ घसारा खाते ४,
माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ५२,
५ , ५६,
२ १६ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ५२, माचथि ३१ घसारा खाते १३,
एणप्रल १ बक खाते ५ , माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ,
१, २, १, २,
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली , कटो १ घसारा खाते १,
कटो १ बक खाते १५,
कटो १ ्यंत्रावरील तोटा खाते २,
२ १
माचथि ३१ घसारा खाते ११,
माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ६ ,
, ,
२ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ६ ,

मे. अरमर ी ्ां ्ा तकात

रक थि ी

र ांक त शील खा. ा. ावे रारश ` मा रारश `

२ १
कटो १ घसारा खाते नावे १,
्यंत्र खात्याला १,
(्यंत्रावर १ घसारा आकार ्यास)
कटो १ बक खाते नावे १५,
्यंत्रावरील तोटा खाते नावे २,
्यंत्र खात्याला १ ,
(्यंत्रणव ीवर तोटा ा ्याबद्ल)

237
 २ १ घसारा खाते नावे ११,
माचथि ३१ ्यंत्र खात्याला ११,
(्यंत्रावर १ घसारा आकारलाब ल)
माचथि ३१ नफा तोटा खाते नावे २,
्यंत्र णव ी तोटा खात्याला २,
(्यंत्र णव ी तोट खाते नफातोटा खात्याला ््ानांतररत
के ्याब ल)
माचथि ३१ नफा तोटा खाते नावे १२,
घसारा खात्याला १२,
(्यंत्राच्या णव ीवरील तोटा नफा तोटा खात्याला ने ्याबद्ल)
क

का्थि ी ः
्यंत्रसामुग्ी न णवकलेली ्यंत्रसामुग्ी णव ी ्यंत्रसामुग्ी न णवकलेली एकि घसारा
` अ ्यंत्रसामुग्ी ` ब ` `
१ १ १५ ५६,
३१ ३ १६ ४, ४,
१ ४ १६ ५२, १ ४ १६ २, १ ४ १६ ३,
३१ ३ १ , ३१ ३ १ २, ३१ ३ १ ३, १३,
१ ४ १ ४४, १ ४ १ १, १ ४ १ २,
३१ ३ १ , १ १ १ १, ३१ ३ १ ३, १२,
१ ४ १ ३६, मु ्य १, १ ४ १ २४,
णव ी णकंमत १५,
णव ीवरील तोटा २,

त्ा रकमतीवर ारा ्ा तीवरील उ ाहर े

उ ाहर - १
१ एणप्रल २ १६ रोजी स रभने ` १,१५, णकमतीची ्यंत्रसामुग्ी आकारली आणि णतच्या ््ापनेकररता ` ५ खचथि
केला. दरवरदी व घटत्या णकमतीने १ दराने घसारा आकारण्याचे ठरणवले. त्यांची णहिोब पु्तके दरवरदी ३१ माचथिला खाते बंद
होतात.
१ कटोबर २ १ ला त्यांनी संपूिथि ्यंत्रसामुग्ी ` , ला णवकली. स रभच्या पु्तकात ३१ माचथि २ १ प्यथि तच्या
णकदथिनोंदी करून दाखवा.

238
उततर ः
र ्ा तकात
रक थि ी

र ांक त शील खा. ा. ावे रारश ` मा रारश `

२ १६
एणप्रल १ ्यंत्रसामुग्ी खाते नावे १,१५,
बक खात्याला १,१५,
(्यंत्र खरेदी के ्याबद्ल)
एणप्रल १ ्यंत्रसामुग्ी खाते नावे ५,
बक खात्याला ५,
(्यंत्र ््ापनेवर खचथि के ्याबद्ल)
२ १ घसारा खाते नावे १२,
माचथि ३१ ्यंत्रसामुग्ी खात्याला १२,
(्यंत्रावर घसारा आकार ्याबद्ल)
माचथि ३१ नफा तोटा खाते नावे १२,
घसारा खात्याला १२,
(घसारा खात्याची णि क नफा तोटा खात्यात ने ्याबद्ल)
२ १
माचथि ३१ घसारा खाते नावे १ ,
्यंत्रसामुग्ी खात्याला १ ,
(पु्तकीमु ्यावर घसारा आकार ्याबद्ल)
माचथि ३१ नफा तोटा खाते नावे १ ,
घसारा खात्याला १ ,
(घसारा खात्याची णि क नफा तोटा खात्यात ््लांतररत
के ्याबद्ल)
२ १ घसारा खाते नावे ४, ६
कटो १ ्यंत्रसामुग्ी खात्याला ४, ६
(पु्तकीमु ्यावर घसारा आकार ्याबद्ल)
कटो १ बक खाते नावे ,
्यंत्रणव ीवरील तोटा खाते नावे १२,३४
्यंत्रसामुग्ी खात्याला २,३४
(्यंत्रसामुग्ी तो ावर णवक ्याबद्ल)
२ १ नफा तोटा खाते नावे १२,३४
माचथि ३१ ्यंत्र णव ीवरील तोटा खात्याला १२,३४
(्यंत्र णव ीवरील तोटा, नफा तोटा खात्यास वगथि)
माचथि ३१ नफा तोटा खाते नावे ४, ६
घसारा खात्याला ४, ६
(घसारा नफा तोटा, खात्यास वगथि)

239
का्थिर ः
्यंत्राच्या णव ीवरील नफा तोटा गिना
१ ४ २ १६ ची मुळ णकंमत ` १,२ ,
वजा २ १ चा घसारा ` १२,
१ ४ २ १ चे पु्तकीमु ्य ` १, ,
वजा २ १ चा घसारा ` १ ,
१ ४ २ १ चो पु्तकीमु ्य ` ,२
वजा २ १ चा ६ मणह ्याचा घसारा ` ४, ६
पु्तकी मू ्य ` २,३४
वजा णव ी मु ्य ` ,
्यंत्राच्या णव ीवरील तोटा ` १२,३४

उ ाहर -
संगम टेणडंग कंपनी बुलढािा ्यांनी एक वाहन १ एणप्रल २ १६ रोजी ` ५, णकमतीला खरेदी केले आणि त्याच्या
््ापनेकररता ` ५, खचथि केला. ३ स टेमबर २ १६ रोजी आिखी ` १ , णकमतीचे अणतरर वाहन खरेदी करण्यात आले.
३१ माचथि २ १ रोजी एक वाहन ` १२, ला णवकण्यात आले ्याची मुळ णकंमत १ एणप्रल २ १६ ला ` २ , होती.
२ १६ १ , २ १ १ आणि २ १ १ ्या तीन वराथिकररता वाहन खाते व २ १ १ ्या वराथिकररता णकदथिनोंदी
करा. प्रत्येक वरदी ३१ माचथि ला वरथि समाप्त होते असे गहीत धरून वाहनावर ऱहासमान िेर पद्धतीने १ दराने घसारा आकारा.
उततर ः ं म े क ी बल ा ा ्ां ्ा तकात
ावे वाह खाते मा
र ांक त शील खा. रारश र ांक त शील खा. रारश
ा. ` ा. `
२ १६ २ १
एणप्रल १ बक खाते , माचथि ३१ घसारा खाते ,
स ट ३ बक खाते १ , माचथि ३१ घसारा खाते ५
माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ,५
१, , १, ,
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ,५ माचथि ३१ घसारा खाते (१) १,
माचथि ३१ बक खाते १२,
माचथि ३१ वाहन णव ी तोटा खाते ४,२
माचथि ३१ घसारा खाते ६,३
माचथि ३१ घसारा खाते ५
माचथि ३१ णि/खा/नेली ६५,२५

,५ ,५

240
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ६५,२५ माचथि ३१ घसारा खाते ५,६
माचथि ३१ घसारा खाते ५५
माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ५ , २५
६५,२५ ६५,२५
२ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ५ , २५

ं म े क ी बल ा ा ्ां ्ा तकात
रक थि ी

र ांक त शील खा. ा. ावे रारश (`) मा रारश (`)

२ १
माचथि ३१ घसारा खाते नावे १,
वाहन खात्याला १,
(पु्तकी मु ्याच्या १ घसारा आकार ्याबद्ल)

माचथि ३१ बक खाते नावे १२,

वाहनणव ीवर तोटा खाते नावे ४,२
वाहन खात्याला १६,२
(वाहनाची तो ावर णव ी के ्याबद्ल)

माचथि ३१ नफा तोटा खाते नावे ४,२

वाहनणव ीवररल तोटा खात्याला ४,२
(वाहन णव ीवरील तोटा नफा तोटा खात्यास वगथि)
माचथि ३१ घसारा खाते नावे ,२५
वाहन खात्याला ,२५
(वाहनावर घसारा आकार ्याबद्ल)
माचथि ३१ नफा तोटा खाते नावे , ५
घसारा खात्याला , ५
(घसारा खात्यावरील णि क नफातोटा खात्यास वगथि)
क

241
का्थि ी ः
वाह ा ्ा रव व रल ा व ताे ा -
वाहन णव ी ` वाहन न णवकलेले ` वाहन न णवकलेले ` एकूि घसारा `
१ २ ३
१ ४ १६ २, १ ४ १६ , ३ १६ १,
३१ ३ १ २, ३१ ३ १ , ३१ ३ १ ५ ,५
१ ४ १ १, १ ४ १ ६३, १ ४ १ ,५
३१ ३ १ १, ३१ ३ १ ६,३ ३१ ३ १ ५ ,५
पु्तकी मु ्य १६,२ १ ४ १ ५६, १ ४ १ ,५५
णव ी मु ्य १२, ३१ ३ १ ५,६ ३१ ३ १ ५५ ६,५२५
णव ीवर तोटा ४,२ १ ४ १ ५१, ३ १ ४ १ ,६ ५
उ ाहर -
िणमथिला आटोमोबा स ठािे, ्यांनी १ जुल २ १५ रोजी एक ्यंत्र ` , ला खरेदी केले. १ कटोबर २ १६ रोजी
कंपनीने आिखी ` ३ , णकंमतीचे अणतरी ्यंत्र खरेदी केले. ३१ माचथि २ १ रोजी १ जुल २ १५ रोजी खरेदी केलेले ्यंत्र
णनकामी ा ्यामुळे ` ६५, ला णवकण्यात आले. वरथिअखेर ३१ माचथि रोजी १ दराने प्रऱहासन अणधक्य पद्धतीने घसारा
आकारण्यात ्येतो.
१ -१ १ - १ व १ - १ ्ा ती व्ाथिक रता ्ं खाते व ारा खाते त्ार करा.
उततर ः शरमथिला म बा ा े ्ा तकात
ावे ्ं खाते मा
र ांक त शील खा. ा. रारश (`) र ांक त शील खा. ा. रारश (`)
२ १५ २ १६
जुल १ बक खाते , माचथि ३१ घसारा खाते ६,
माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ४,
, ,
२ १६ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ४, माचथि ३१ घसारा खाते ,
कटो १ बक खाते ३ , माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ५,१
१, ४, १, ४,
२ १ २ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली ५,१ माचथि ३१ घसारा खाते ६,६६
२ १ माचथि ३१ घसारा खाते २, ५
माचथि ३१ ्यंत्रणव ीवर नफा ५, ६ माचथि ३१ बक खाते ६५,
खाते माचथि ३१ णि/ खा/ नेली २५,६५
१, ,१६ १, ,१६
२ १
एणप्रल १ णि/ खा/ आिली २५,६५

242
 ावे ारा खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ा.
२ १६ २ १६
माचथि ३१ ्यंत्र खाते ६, माचथि ३१ नफा तोटा खाते ६,
६, ६,
२ १ २ १
माचथि ३१ ्यंत्र खाते , माचथि ३१ नफा तोटा खाते ,
, ,
२ १ २ १
माचथि ३१ ्यंत्र खाते ६,६६ माचथि ३१ नफा तोटा खाते ,५१
माचथि ३१ ्यंत्र खाते २, ५
,५१ ,५१
का्थि र ः
्यंत्रावरील नफा तोटा
१ २ १५ ची मुळ णकंमत ` ,
( ) ३१ ३ २ १६ चा घसारा ( म) ` ६,
( ) ३१ ३ २ १ चा घसारा ` ४,
,४
` ६६,६

( ) ३१ माचथि २ १ चा घसारा ` ६,६६

` ५ , ४
( ) णव ीमु ्य ` ६५,
णव ीवरील नफा ` ५, ६
अणतरर ्यंत्रावरील घसारा
१ कटोबर २ १६ ची मुळ णकंमत ` ३ ,
( ) ३१ माचथि २ १ चा घसारा (६ म) १,५
( ) ३१ माचथि २ १ चा घसारा २, ५
पु्तकी मु ्य ३१ माचथि, २ १ अखेर ` २५,६५

243
उ ाहर -
कांचन टेडींग से टर, दादर ्यांनी १ एणप्रल २ १५ रोजी एक संगिक ` ५ , ला खरेदी केले व त्यावरदी १ कटोबरला
जा्तीचे २ , चे संगिक खरेदी केले.
१ कटोबर २ १६ रोजी १ एणप्रल २ १५ रोजी खरेदी केलेले संगिक ` ४ , ला णवकले व त्याच तारखेला नणवन संगिक
` २४, ला खरेदी केले.
से टर दरवरदी ऱहासमान िेर पद्धतीने दराने वाणरथिक घसारा आकारते.
से टर ची लेखापु्तके ३१ माचथिला बंद होतात असे गहीत धरून पणह ्या तीन वराथिकररता संगिक खाते व घसारा खाते त्यार
करा.
उततर ः
कांच े र ा र ्ां ्ा तकात
ावे ं क खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ा.
२ १५ २ १६
एणप्रल १ बक खाते ५ , माचथि ३१ घसारा खाते ४,
कटो १ बक खाते २ , माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ६५,२

, ,
२ १६ २ १६
एणप्रल १ णि / खा /आिली ६५,२ कटो १ घसारा खाते १, ४
कटो १ बक खाते २४, कटो १ बक खाते ४ ,
कटो १ संगिक णव ी तोटा ४,१६
माचथि ३१ घसारा खाते २,४ ६
२ १ ( )

माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ४ , ४

,२ ,२
२ १ २ १
एणप्रल १ णि / खा /आिली ४ , ४ माचथि ३१ घसारा खाते ३,२५६
माचथि ३१ णि/ खा/ नेली ३ ,४४
४ , ४ ४ , ४
२ १
एणप्रल १ णि / खा /आिली ३ ,४४

244
 ावे ारा खाते मा
र ांक त शील र. रारश र ांक त शील र. रारश
ा. ा.
२ १६ २ १६
माचथि ३१ संगिक खाते ४, माचथि ३१ नफा तोटा खाते ४,
४, ४,
२ १६ २ १
कटो १ संगिक खाते १ १, ४ माचथि ३१ नफा तोटा खाते ४,३३६
२ १ संगिक खाते २ २,४ ६
माचथि ३१
४,३३६ ४,३३६
२ १ २ १
माचथि ३१ संगिक खाते ३,२५६ माचथि ३१ नफा तोटा खाते ३,२५६
३,२५६ ३,२५६
का्थि ी ः
ं का ्ा रव वरील
संगिक णव ी संगिक संगिक एकूि घसारा
` ` ` `
१ ४ १५ ५, १ १ १५ २, १ १ १६ २४,
३१ ३ १६ ४, ३१ ३ १६ ४,
१ ४ १६ ४६, १ ४ १६ १ ,२ (६ म)
१ १ १६ १, ४ ३१ ३ १ १,५३६ ३१ ३ १ ६ ४,३३६
पु्तकी मु ्य ४४,१६ १ ४ १ १ ,६६४ १ ४ १ २३, ४
णव ी मु ्य ४, ३१ ३ १ १४१३ ३१ ३ १ १, ४३ ३,२५६
तोटा णव ी वर ४,१६ १ ४ १ १६,२५१ १ ४ १ २१,१

उ ाहर -
मे. जानकी टेडसथि रतनाणगरी ्यांनी १ एणप्रल २ १५ रोजी एक इमारत ` १२, , ला घेतली आणि १ एणप्रल २ १६ रोजी
णतच्यावर ` , , खचथि करून णव्तार केला.
१ कटोबर, २ १६ रोजी इमारतीचा अधाथि भाग दलालामाफत ` ,५ , ला णवकला त्याकररता णव ीमु ्याच्या ३
दलाली णदली.
दरवरदी ३१ माचथिला ते प्रऱहासन अणधक्य पद्धतीने १ दराने वाणरथिक घसारा आकारतात.
१ -१ १ - १ आर १ - १ ्ा ती व्ाथिक रता मारत खाते व ारा खाते त्ार करा.

245
उततर ः मे. ा क े थि रत ार री ्ां ्ा तकात
ावे मारत खाते मा
र ांक त शील र . ा. रारश र ांक त शील र . ा. रारश
२ १५ २ १६
एणप्रल १ बक खाते १२, , माचथि ३१ घसारा खाते १,२ ,
माचथि ३१ णि / खा /नेली १ , ,

१२, , १२, ,
२ १६ २ १६
एणप्रल १ णि / खा /आिली १ , , कटो ३१ घसारा खाते ४ ,
एणप्रल १ बक खाते , , कटो ३१ बक खाते ,२१,५
कटो १ णव ी नफा खाते २ ,५ २ १
माचथि ३१ घसारा खाते ४,
माचथि ३१ णि / खा /नेली ,४६,
१ , ,५ १ , ,५
२ १ २ १
एणप्रल १ णि / खा /आिली ,४६, माचथि ३१ घसारा खाते ४,६
माचथि ३१ णि / खा /आिली ,६१,४
,४६, ,४६,
२ १
एणप्रल १ णि / खा /आिली ,६१,४

ावे ारा खाते मा

र ांक त शील र . ा. रारश र ांक त शील र . ा. रारश
२ १६ २ १६
माचथि ३१ इमारत खाते १,२ , माचथि ३१ नफा तोटा खाते १,२ ,
१,२ , १,२ ,
२ १६ २ १
आकटो १ इमारत खाते ४ , माचथि ३१ नफा तोटा खाते १,४१,

२ १
माचथि ३१ इमारत खाते ४,
१,४१, १,४१,
२ १ २ १
माचथि ३१ इमारत खाते ४,६ माचथि ३१ नफा तोटा खाते ४,६
४,६ ४,६

246
का्थि ी ः
रवकले ्ा मारतीवर ा - त ा आर ा ्ाचे आ म - (`)
१ एणप्रल २ १५ रोजी इमारतीची खरेदी १२, , .
( ) ३१ ३ २ १६ चा घसारा १,२ , .
१ ४ २ १५ चे पु्तकी मु ्य १ , ,
( ) १ एणप्रल २ १६ इमारतीचा णव्तार , ,
एकि इमारतीचे मु ्य १ , ,

णवकलेली ` ,४ , न णवकलेली ` ,४ ,

अ) अधदी इमारत णवकली ब) न णवकलेली अधदी इमारत

१ एणप्रल २ १६ ,४ , १ एणप्रल २ १६ ,४ , .
१ कटो २ १६ २ १६ १ चा
चा घसारा (६ म) ४ , घसारा १ ४, .
पु्तकी मु ्य , ३, पु्तकी मु ्य ,४६, .
णव ीमु ्य ,२१,५ २ १ १ चा घसारा ४,६ .
इमारत णव ीवर नफा २ ,५ पु्तकी मु ्य ,६१,४

ppppppppppppp वा ्ा् ppppppppppppp

.१ व त र -
अ) खालील ां ी का वा ्ात उततरे रलहा.
१. घसारा महिजे का्य
२. घसारा का आकारला जातो
३. संपततीचे अविेर मु ्य महिजे का्य
४.. तो ावरती सुद्धा घसारा का आकारतात
५. जेवहा घसारा आकारतात तेवहा कोिते खाते जमा करतात
६. संपततीवररल नफा णकंवा तोटा कोठे ््ानंातररत करतात
. घसारा खात्याची णि क कोठे ््ानांतररत करतात
. सरळ रेरा पद्धतीत घसारा आकारिीचे सूत्र सांगा.
. स््र प्रभाग पद्धत महिजे का्य
१ . संपततीच्या ््ापनेवर खचथि के ्यास कोिते खाते नावे करतात

247
 . खालील रव ा ाक रता श श मह ं ा चवा.
१. स््र संपततीच्या मु ्यात सतत हळ हळ, का्यम ्वरूपात होिारी घट.
२. संपततीची खरेदी णकंमत आणि तीच्या प्रती ््ापनेकररता केलेला खचथि इ.
३. स््र संपततीच्या आ्यु ्याअखेर णतच्या मोडीपासून अपेणषित असिारे मु ्य.
४. संपततीचा असा काळ की ती चांग ्या अव््ेत असते.
५. घसाऱ्याची अिी पद्धत की ्यामध्ये घसाऱ्याची एकत्र राणि संपततीच्या आ्यु ्यात समान असते.
६. घसाऱ्याची अिी पद्धत की ्यात घसाऱ्याचा दर स््र असतो परंतु घसाऱ्याची र म णह वराथि वराथिनंतर कमी होत जाते.
. संपततीचा असा प्रकार की जीच्यावर घसारा आकारला जातो.
. नवीन संपततीला का्यथि वीत करण्यासाठी केलेला खचथि.
. स््र संपततीच्या पु्तकीमु ्याच्या पेषिा जा्त णकंमतीला केलेली णव ी.
१ . घसाऱ्याची अिी पद्धत ्यात अविेर मु ्य िु ्याप्यथि त ्येवू िकत नाही.

. ् ् ्ाथि् र व ं थि रव ा हा रलहा.
१. स््र संपततीच्या मु ्यात होिारी घट महिजे .............
अ) घसारा ब) ्यो ्य मु ्यांकन क) सं्योजन ड) वररलपकी नाही.
२. घसारा फ .................. संपततीवर आकारला जातो.
अ) स््र ब) चालु क) अनुतपादक ड) का पणनक
३. नणवन ्यंत्राच्या ््ापनेकररता केलेला खचथि महिजे ......... खचथि हो्य.
अ) महसूली ब) भांडवली क) आ््ाणगत महसूली ड) उतप
४. स््र संपततीच्या मोडीपासून वसूल होिारे मु ्य महिजे .......... हो्य.
अ) पु्तकी मु ्य ब) अविेर मु ्य क) बाजार मु ्य ड) मुळ णकंमत
५. ............ ्या पद्धतीत घसाऱ्याची राणि दर वराथिला कमी कमी होत जाते.
अ) स््र प्रभाग पद्धत ब) ऱहासमान िेर पद्धत
क) घसारा णनधी पद्धत ड) पुनमुथि ्यांकन पद्धत
६. ............. ्या पद्धतीत घसाऱ्याची राणि दरवराथिला स््र असते.
अ) सरळ रेरा पद्धत ब) ऱहासमान िेर पद्धत
क) पुनमुथि ्यांकन पद्धत ड) णवमापत्र पद्धत
. .............. ्या खात्याला घसारा खात्याची णि क ््ानांतररत करतात.
अ) उतपादन खाते ब) व्यापार खाते क) नफा तोटा खाते ड) ताळेबंद

248
. खालील रव ा े चक क बर बर ते कार ां ा.
१. घसारा फ स््र संपततीवर आकारला जातो.
२. घसाऱ्यामुळे संपततीचे मु ्य वाढते.
३. घसारा खात्याची णि क नफा तोटा खात्याला ््ानांतररत करतात.
४. स््र संपततीच्या णव ीवरील नफा तोटा फ घसारा आकार ्यानंतरच णनस चत केला जातो.
५. ्यंत्राच्या ््ापनेकररता मजुरीचे िोधन मजुरी खात्याला नावे केले जाते.
६. संपतती उप्योगात नस ्यास घसारा आकार ्याची गरज नाही.
. घसारा फ चालु / अस््र संपततीवर आकारला जातो.
. जेवहा व्यवसा्यात तोटा होतो, तेवहा घसारा आकारण्याची गरज नाही.

. खालील वा ्े थि करा.
१. घसारा ............ संपततीवर आकारला जातो.
२. संपततीच्या ््ापनेवररल मजुरी णह ............. खात्याला नावे केली आहे.
३. .......... ्या पद्धतीत घसाऱ्याची राणि दरवरदी बदलते.
संपततीचे मुळ णकंमत वजा ...................
४. घसारा
संपततीचे अनुमाणनत आ्यु ्य
५. संपततीच्या मु ्यात हळ हळ व का्यम्वरूपी होिारी घट महिजे ........ हो्य.
६. स््र प्रभाग पद्धती दरवरदी घसाऱ्याची र म .............. असते.
, संपततीची मुळ णकंमत ................... ््ापनाखचथि
. संपततीचे आ्यु ्य संप ्यानंतर णतच्या वसुलीपासकन णमळालेले मु ्य .......... हो्य.
. घसारा खाते ................. खाते आहे.
१ . घसारा हा ि द लटीन भारेतील ....... ्या ि दापासून बनला आहे.

. खालील रव ा ाशी त ही हमत क अ हमत आहात ते ां ा.

१) घसारा हा णवतती्य खचथि नाही.
२) प्रऱहासन अणधक्य पद्धतीत घसाऱ्याचा व षि अषिला समांतर असतो.
३) घसाऱ्याचा दर हा स््र संपततीच्या आ्यु ्यावर आधारीत असतो.
४) मोडीची णकंमत ही संपततीच्या वाणरथिक घसाऱ्यावर पररिाम करीत नाही.
५) स््र संपततीवर घसारा आकार ्यास व्यवसा्याची खरी व वा्तणवक स््ती णनस चत करता ्येते.

. खालील रव ा े त क हा रलहा.
१) संपततीच्या घटिाऱ्या णकंमतीमुळे वाणरथिक घसारा वाढतो.
२) सवथि संपततीवर घसारा आकारला जातो.

249
 ३) प्रऱहासन अणधक्य पद्धतीत घसारा संपततीच्या मूळ णकंमतीवर आकारला जातो.
४) संपततीवर घसारा आकार ्यास संपतती खाते नावे करतात.
५) संपततीच्या णव ीवरील नफा संपतती खात्याच्या जमा बाजूला णलणहतात.

. खालील रव ा े वा.
१) एका ्यंत्राचे पररव्य्य मू ्य ` २३, असून त्याचे अनुमाणित आ्यु ्य वरथि आहे. िेवटी त्याच्या णव ीपासून
` २, णमळतील असा अंदाज आहे. वाणरथिक घसारा िोधून काढा.
२) एका संगिकाचे पररव्य्य मू ्य ` ४ , आहे. त्यावर वाणरथिक दराने घसारा आकारण्यात ्येतो. घसाऱ्याची राणि
िोधून काढा.
३) ी षि ्यांनी १ कटोबर २ १५ ला ` २, , फणनथिचर खरेदी केले आणि त्याच्या ््ापनेवर ` २ , खचथि
केला. ते ३१ माचथि २ १६ रोजी सरळ रेरा पद्धतीने ६ दराने घसारा आकारतात. घसाऱ्याची र म िोधून काढा.
४) १ जानेवारी २ १६ रोजी णसताराम आणि कंपनी ्यांनी १ ्यंत्र ` २, , ला खरेदी केले. ते दरवरदी १ दराने
३१ माचथिला ऱहासमान िेर पद्धतीने घसारा आकारतात. ३१ माचथि २ १ रोजी ्यंत्राचे पु्तकी मू ्य ( ) िोधून
काढा.
५) १ जुल २ १६ रोजी रमा आणि कंपनी ्यांनी एक ्यंत्र ` , ला णवकले. जे ्यंत्र १ एणप्रल २ १५ रोजी ` १ ,
ला खरेदी केले होते. दरवरदी ३१ माचथि ला त्यावर वाणरथिक १ घसारा आकार ्यानंतर त्यावरील नफा तोटा िोधून
काढा.
g g g g g g g g ggg ्र ा तीवरील उ ाहर े gggg g g g g g g gg

१. नाणसकच्या फरीद ्यांनी एक मोटारगाडी १ एणप्रल २ १५ रोजी ` ५५, खरेदी केली आणि सुरू करण्याकररता
` ५, खचथि केला. मोटारीचे अनुमाणित आ्यु ्य १ वरथि आहे, णतच्या मोडीपासून ` १ , णमळतील. असा
अंदाज आहे.
त्ेक व् १ माचथिला खाते बं ह तात अ े हीत रह ्ा व्ाथिक रता म ार ा ी खाते रल ाखवा.
. १ जानेवारी २ १ रोजी, सा इंड्टीज नागपूर ्यांनी ` १,६५, चे ्यंत्र खरेदी केले त्यावर ` १५, ््ापनाखचथि
केला. ्यंत्राचे अनुमाणित आ्यु ्य १ वरथि आहे. आणि मोडीपासून ` ३ , णमळ िकतात. १ कटोबर २ १ रोजी
संपूिथि ्यंत्र ` १,५ , ला णवकण्यात आले.
रव् १ माचथिला खाते बं ह तात अ े हीत व्थि १ - १ १ - १ व १ - १९ क रता ्ं
खाते व ारा खाते रल ाखवा.
३. िुभांगी टेडींग कंपनी, डोंणबवली ्यांनी १ जानेवारी २ १६ रोजी ` ६, ला एक ्यंत्र खरेदी केले व लगेच त्याच्या
््ापनेकररता ` ४ खचथि केला. १ कटोबर २ १६ रोजी , ४ , चे अणतरी ्यंत्र खरेदी केले.
१ जानेवारी २ १६ रोजी खरेदी केलेले ्यंत्र णनरूप्योगी ा ्यामुळे, १ आकटोबर २ १ रोजी ते ` , ला णवकले. व
१ जुल २ १ रोजी एक नणवन ्यंत्र ` ४५, ला खरेदी केले.
दरवरदी ३१ माचथिला स््र प्रभाग पद्धतीणरथिीक १२ दराने घसारा आकारला जातो. पणह ्या तीन वराथिकररता ्यंत्र खाते त्यार
करून तीसऱ्या वराथििी संबंणधत णकदथिनोंदी ्या. (वरथि २ १ १ .)
250
 . णत्रवेिी टेडसथि, रा्यगड ्यांनी १ जानेवारी २ १५ रोजी एक प्रक प ( ) ` १२, ला खरेदी केला. आणि णतच्या
प्रणत््ापनेकररता ` ३ खचथि केला. १ जुल २ १६ रोजी दसरे प्रक प ( ) ` २५, ला खरेदी करण्यात
आले. १ एणप्रल २ १ रोजी आिखी एक प्रक प ` २ , ला खरेदी करण्यात आले. आणि त्यांची ््ापना व
मजुरी करीता ` २ व वाहतुकखचथि ` १ खचथि करण्यात आले.

दरवरदी १ सरळ रेरा पद्धतीने घसारा आकारण्यात ्येतो. ३१ माचथि २ १ प्यथि त प्रक प ( ) खाते व घसारा
खाते णल न दाखवा.

५. १ एणप्रल २ १६ रोजी समीर आणि कंपनी मुंब ्यांनी एक ्यंत्र ` २, , णकंमतीस खरेदी केले. १ जुल २ १
रोजी आिखी जा्तीचे ` ४ , णकंमतीचे ्यंत्र खरेदी केले.
३१ माचथि २ १ ला कंपनीने १ जुल २ १ रोजी खरेदी केलेले ्यंत्र ` ३५, ला णवकले. प्रत्येक वरदी ३१ माचथि ला खाते
बंद होते. कंपनी संपततीच्या मुळ णकमतीवर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारते.
३१ माचथि २ १६ १ , २ १ १ व २ १ १ ्या वराथिकररता ्यंत्र खाते व घसारा खाते णल न दाखवा.

६ सम्थि म ्युफकचरींग कंपनी ली. रंगाबाद ्यांनी एक नणवन ्यंत्र ` ४५, ला १ जाने. २ १५ रोजी खरेदी केले व लगेच
त्याच्या ््ापनेसाठी ` ५ खचथि केला. त्याचवरदी १ जुल ला अणतरी ्यंत्र ` २५, णकमतीचे खरेदी केले. १ जुल
२ १६ रोजी १ जाने २ १५ ला खरेदी केलेले ्यंत्र णनकामी ा ्यामुळे ` ४ , ला णवकले.
दरवरदी ३१ माचथिला वारदीक १ दराने स््र प्रभाग पद्धतीने घसारा आकारण्यात ्येतो.
२ १४ २ १५, २ १५ १६ व २ १६ १ ्या कालवधीकररता ्यंत्र खाते तुमहास त्यार कराव्याचे आहे.

gggggggggggg हा अर ् तीव रल उ ाहर े gggggggggggggg

१. १ आकटोबर २ १५ रोजी मे. कार एंटरप्राइ ेस ्यांनी एक पा ्यंत्र ` ५, ला घेतले आणि त्याच्या ््ापनेवर
` ५, खचथि केला. १ जानेवारी २ १ रोजी आिखी एक पा ्यंत्र ` ४५, ला खरेदी केले. घसारा २ दराने
ऱहासमान िेर पद्धतीने दरवरदी ३१ माचथिला आकारला जातो.
रह ्ा चार व्ाथिक रता ा ्ं खाते त्ार करा. लेखा तक रव् १ माचथिला बं ह तात.

. णविाल कंपनी, धुळे ्यांनी १ एणप्रल २ १६ रोजी एक ्यंत्र ` ६ , णकंमतीचे खरेदी केले. १ आकटोबर २ १ रोजी त्यांनी
त्याचपद्धतीने ्यंत्र ` ३ , णकंमतीचे खरेदी केले आणि १ जुल २ १ रोजी ` २ , ्यंत्र खरेदी केले.

१ जानेवारी २ १ , ला त्यांनी १ एणप्रल २ १६ रोजी खरेदी केले ्या ्यंत्रसामुग्ी १/३ भाग / णह्सा णनकामी ा ्यामुळे `
१ , ला णवकला असे गहीत धरा. कंपनीची लेखापु्तके दरवरदी ३१ माचथिला ्यंत्र खाते णल न णतसऱ्या वराथििी संबंणधत
णकदथिनोंदी करा. घसारा घटत्या णकंमतीवर ( ) १ दराने वारदीक आकारला जातो.

३. १ एणप्रल २ १४ रोजी महेि टेडसथि, सोलापूर ्यांनी ` २ , चे उप्कर खरेदी केले. त्यावरदी १ कटोबर जा्तीचे
उप्कर ` १ , चे खरेदी केले.

251
 १ कटो २ १५ रोजी, १ एणप्रल २ १४ रोजी खरेदी केलेले उप्कर ` १५, ला णवकले. आणि त्याच णदविी नणवन
उप्कर ` २ , मु ्याचे खरेदी केले.
सं््ा दरवरदी वारदीक १ दराने ऱहासमान िेर पद्धतीने घसारा आकारते.
३१ माचथि २ १४ १५, २ १५ १६ व २ १६ १ ्या आण्थिक वराथिसाठी उप्कर खाते व घसारा खाते त्यार करा.

. राणधका मसाले अमरावती, ्यांनी १ जानेवारी २ १५ रोजी एक प्रक प ( ) ` , ला खरेदी केला. १ एणप्रल २ १६
एक नणवन प्रक प ( ) सुद्धा ` ६ , ला खरेदी केला व त्याच्या ््ापनेसाठी ` १ , खचथि केले. १ जानेवारी
२ १ रोजी पणहला प्रक प ( ) ` ६ , ला णवकला व त्याजागी ` २ , चा नणवन प्रक प ( ) खरेदी
केला.
३१ माचथि २ १५, ३१ माचथि २ १६ व ३१ माचथि २ १ ला संपिाऱ्या वराथिसाठी प्रक प लेखा ( ) आणि
घसारा लेखा त्यार करा. घसारा वारदीक १ दराने ऱहासमान िेर पद्धतीने आकारला जातो.

. १ एणप्रल २ १५ रोजी सुमन टेडसथि ्यांनी एक ्यंत्र ` ३ , ला खरेदी केले. १ कटोबर २ १५ रोजी त्याच पद्धतीने दसरे
्यंत्र ` २ , मु ्याचे खरेदी केले.
१ कटोबर २ १६ रोजी, १ एणप्रल २ १५ ला खरेदी केलेले ्यंत्र ` १, , ला णवकले. आणि त्याजागी दसरे ्यंत्र त्याच
तारखेला ` १५, ला आिले.
्यंत्रावर वारदीक २ दराने प्रऱहासन अणधक्य पद्धतीने घसारा आकारण्यात ्येतो. प्रत्येक वरदी आ्दीक वरथि ३१ माचथिला समाप्त
होते. वरथि २ १५ १६, २ १६ १ व २ १ १ ्या वराथिकररता ्यंत्र खाते व घसाार खाते त्यार करा.

कती करा -
१. कोित्याही व्यवसाण्यक सं््ेला भेट द्ा.आणि त्यांच्या सं््ेत ्या संपततीवर घसारा आकारण्यात ्येतो त्यासंबंधी माणहती
गोळा करा.
२. कोित्याही व्यापारी सं््ेला सनदी लेखापाल ( . ) का्याथिल्याला भेट द्ा. व ते घसाार आकारण्यासाठी कोित्या पद्धती
व दरांचा प्रत्यषि उप्योग करतात त्यासंबंधीची माणहती गोळा करा.
. वदेही आणि कंपनी भांडप, ्यांनी णवणवध तारखेला खालील पाच संगिके खरेदी केली.
१ एणप्रल २ १५ ` १,१ , १ जुल २ १५ ` ३ ,
३ स टबर २ १५ ` , १ जानेवारी २ १६ ५ , .
३१ माचथि २ १६ ` ४ ,
वररल पाचही संगिकावर ३१ माचथि २ १६ ला संपिाऱ्या वराथिकररता वाणरथिक १ दराने घसाऱ्याची राणि काढन दाखवा.
. राजीव इंड्टीज, णचपळि ्यांनी १ जुल २ १६ रोजी ` ४ , णकमतीचे ्यंत्र खरेदी केले. घसाऱ्याचा दर वारदीक १२
पणह ्या तीन वराथिकररता स््र प्रभाग पद्धत व प्रऱहासन अणधक्य पद्धतीने घसाऱ्याची राणि काढन दाखवा.
. घरगुदी उपकरिे, णवद्ुत उपकरिे, मोबा ल, धुला ्यंत्र अिी इतर कोिती संपतती ्यावर अणधक दराने घसारा आकारण्यात
्येतो, तुलना करा.

jjj

252
 8 चकांची ती ( ectification of o s)

चुकाांचदे अ्थि आरि त्ाांचदे पररिाम

चुकाांचदे प्कार
चुका शोधून त्ा द सत करिदे
रनलांरबत खातदे त्ार करिदे

मता रव ा े ः

o रत्व ा ्ाना चुकाां ्ा द सतीचा अ्थि आरि पररिामाांचदे आकलन होतदे

o रत्व ा ्ाना चुकाांचदे प्कार त्व त्ाांची उदाहरिदे समजतात
o रत्व ा् चुकाांचा शोध त्व द सती करतो
o रत्व ा् रनलांरबत खात्ाचा अ्थि आरि फा्ददे समजतो
o रत्व ा् रनलांरबत खातदे त्ार क शकतो

.१ ताव ा आर अ्थि ः
मागील प्रकरिात आपि हे णिकलो की, तेरीज हे लेखापु्तकामध्ये नोंदणवले ्या व्यवहारांची अंकगणिती्य अचूकता
तपासण्यासाठी त्यार केली जाते. तेरीज पत्रक जुळ ्यास करण्यात आले ्या नंोदी, खताविी आणि काढलेली णि क बरोबर आहे
असे मानण्यास हरकत नाही. परंतु तेरीजपत्रक अंित जुळत नसेल तर जमा खचाथिच्या नोंदी णलणहण्यात चुका ा ्या आहेत हे णनस चत
असते.

चका
ावे आर मा बा त ेल का

नावे जमा
(`) (`)

५
१,२ १,५

253
 लेखापु्तकात / खाते वहीत जेवहा एकही चुक नसते तवहा अचूकतेची खात्री वाटते. अचूकतेची खात्री करण्यासाठी खाते
पुस्तकातील चुका ळखिे आणि त्यांची दरू्ती करिे गरजेचे असते. अनेक व्यवसाण्यक सामा ्य लेखांकन प्रिालीतून संगिकी्य
प्रिालीमध्ये व्यवहार नोंदणवतात ्यामुळे लेखांकनाच्या नोंदी मध्ये होिाऱ्या चुका टाळता ्येतात. महिून लेखांकनात आढळिाऱ्या चुका
िोधून व त्यांची दरू्ती करून व्यवसा्याला होिारा अचूक नफा णकंवा तोटा आणि व्यवसा्याची आण्थिक स््ती जािून घेता ्येते.
चकांची कार े

लेखांकनाच्या ानाचा अभाव

चुकीची माणहती संकलन

चुकीची नोंद

अंकगणिती्य गिना चुकीची

तीची र आव ्कता ः
१. लेखांकनाच्या अचूक नोंदी करण्यासाठी
२. नफा / तोटा खात्यात अचूक र मा णल न अचूक / सत्य नफा तोटा खाते त्यार करण्यासाठी
३. व्यवसा्याची सत्य / अचूक आण्थिक स््ती जािून घेण्यासाठी व णबनचूक ताळेबंद करण्यासाठी
चकांचे कार व कर ः
्या वेळी खाते पु्तकात / लेखा पु्तकात आण्थिक व्यवहार नोंदणवताना काही चुका होत असतात आणि त्या चुका काही
काळांनतर दरू्त के ्या जातात. ाले ्या चुका आणि त्यांचे ्वरूप आणि वगदीकरि खालील चार प्रकारे केले जा िकते.

चकांचे कार

ल रव म
चका

र ा ्ा चकांचे
लेख रव म
चका कार चका

ांरकत
चका

254
१) रव रचका (ल रव म चका)ः खाते पु्तकात व्यवहार नोंदणवताना अिा प्रकारच्या चुका अंित णकंवा पूिथिपिे वगळण्यात
्येतात. उदा. उधार खरेदी रद् ा ्यास ्या चुकीचा पररिाम महिजे धनकोचे खाते जमा णकंवा खरेदी खाते नावे असा णदसून
्ये ल. सवथि प्रकारच्या चुका तेरीजपत्रकात पररिाम करत नाही आणि अिा चुका िोधून काढिे हे तेरीजला िक्य नाही.
अिा चुकांचे प्रकार पडतात
१) पूिथि णवसर चुकांचा तेरीज पत्रकावर पररिाम णदसून ्येत नाही.
२) अपूिथि अंित णवसर चुकांचा तेरीज पत्रकावर पररिाम णदसून ्येतो.
चकांचे कार आर अ्थि चकांचे उ कार उ ाहर ा रहत
१) णवसरचुका (लोप णव मचुका) खाते पु्तकात/ अ) थितः रव रचका ः
लेखापु्तकात पूिथित णकंवा अंित अिा आणदत्यला उधारीवर माल णवकला परंतु त्याची नोंद णव ी पु्तकात
प्रकारच्या चुका होतात. केलेली नाही.
ब) अंशतः रव र चका ः
आणदत्यला णव ी केले ्या मालाची नोंद णव ी खात्यात जमा
बाजूला केली परंतु आणदत्यच्या खात्यात ््ानांतररत केली नाही.
महिजे णव ी खाते जमा केले परंतु आणदत्यचे खाते नावे केले नसेल.
तर ा चुकाचे पररिाम तेरीज पत्रकात णदसतील.
) लेख रव म चकाः अिा प्रकारच्या चुका खात्यात नोंदी करतांना चुकीची नोंद, चुकीच्या बेरजा णकंवा णि क काढतांना
णकंवा र मा णलणहतांना सहा ्यक लेखा पु्तकात णकंवा व्यवहारांची मुळ नोंद करतांना होतात. अिा प्रकारच्या चुका तेरीज
पत्रकावर पररिाम करतात.
लेख रव म चकांचे व कर खालील मा े करता ्ेतील ः
१) नोंदणवतांना होिाऱ्या चुका. २) बेरजा करतांना होिाऱ्या चुका.
३) ््ानंातररत करतांना होिाऱ्या चुका. ४) खताविी करतांना होिाऱ्या चुका

चकांचे कार आर अ्थि चकांचे उ कार उ ाहर ा रहत

) लेख रव म चका ः अ) म ं ी तकात करतां ा ह ा ्ा चका
अिा चुका खात्यात नोंदी करतांना, चुकीची नोंद, चुकीच्या चत ्यकडन ` ५ / चा माल खरेदी केला. परंतु खरेदी
बेरजा, णि क काढतांना णकंवा र म णलणहतांना पु्तकात नोंद करतांना ` ५ / ची नोंद करण्यात
सहा ्यक पु्तकात खताविी करतांना णकंवा ््ानांतररत आली. (अिा चुकांचा तेरीज पत्रकावर कोिताच
करतांना णदसून ्येतात. पररिाम होत नाही कारि खरेदी खाते आणि चत ्यचे
खाते एकाच / समान र मेने नोंदणवलेले आहे.)
ब) हा ्क तकाची चक ची बेरी ः
उ ा. खरेदी पु्तकाची बेरीज ` ५ / ने कमी णदसून
्येते. खरेदी खात्यात नावे बाजूला ` ५ / ने घट
करून तेरीज पत्रकाच्या नावे बाजुने सुधदा ` ५ /
कमी णदसतील.

255
 क) खाते तकाची ंतल करतां ा बेर ेत ह ा ्ा
चका ः
उदा. धनकोचे खाते ` / ने कमी णदसते
महिून तेरीज पत्रकात जमा बाजू ` / कमी
णदसेल.
) खताव ी करतां ा ह ा ्ा चका ः
(१) खताविी ्यो ्य खात्याच्या चुकीच्या बाजूला
रोहनला ` चा माल णवकला. खात्यात नावे
बाजूला करण्या वजी जमा बाजूला करण्यात
आली.
(२) चुकीच्या र मेने खताविी
(३) एकाच खात्यात दोन वेळेस खताविी
(४) नोंदीची खताविी करतांना चुकीच्या खात्याला
पि ्यो ्य बाजूला खताविी के ्यास त्याचा
पररिाम तेरीजपत्रकावर होत नाही.
) चका े े े ः
खरेदी पु्तकाची बेरीज ` १,५ / होते खरेदी
पु्तकातील ` १,२५ / ची णि क ` २५ /
कमी करून तेरीजपत्रकात नावे बाजूला दाखणवली.
आणि ती सुधदा तेरीज मधून वजा केली.
) ांरतक चका ः
व्यवहाराच्या नोंदी करतांना लेखांणक्य ततवांचे उ ंघन ा ्यास ्या चुका होतात त्यांना सधदांणतक चुका असे महितात.
णकंवा लेखांकनाच्या ततवानुसार व्यवहाराची नोंद केली जात नाही. अिा चुकांना सधदांणतक चुका महितात. खचथि णंकंवा उतपनाचे
भांडवली ्वरूप आणि महसूली ्वरूपाचे वगदीकरि करतांना चुकीचे वगदीकरि ाले अस ्यास. उतप , संपतती आणि दे्यता मध्ये
र म ्यो ्य बाजूला णलणहली असेल आणि चुकीच्या खात्यात खताविी के ्यास असा चुकांचा तेरीजपत्रकावर कोिताही पररिाम होत
नाही.

चकांचे कार आर अ्थि उ कार उ ाहर ा रहत

) ांरतक चका ः अ) ां वल व ा ्ा खचा ा मह ली खचथि
( ्या चुका लेखांणक्य ततवांचा / णन्यमांचा उ ंघन म ्ा
होण्यास कारिीभूत ठरतात. उ ा. नवीन ्यंत्र ््ापनेकररता णदलेली मजुरी ्यंत्रखात्यात
नावे करण्या वजी मजुरी खाते नावे केली.
ब) मह ली व ाचे खचा ा ां वली व ाचे
खचथि म ्ा
उदा. जु ्या ्यंत्राची दरू्तीसाठी णदलेली ` ५ /
ची नोंद दरू्ती खचथि खात्यात नावे करण्या वजी ्यंत्र
खात्यात नावे केली.

256
 ) र ा ्ा चका ः भरपा च्या चुका महिजे अिी चुक की जी एका बाजूची चूक णकंवा चुकांची भरपा दसऱ्या बाजूवरील चूक
णकंवा चुका भरून काढतात. एक णकंवा अनेक रकमेची चूक णवरूधद बाजूला भरून काढते अिी चूक महिजे भरपा ची चूक
हो्य. ्या चूकीचा पररिाम तेरीज पत्रकाच्या जुळविीवर होत नाही.
अ्ाथि हीत चकाचे कार उ ाहर ा रहत उ कार
) र ा ्ा चका ः अ) उ ा.
दोन णकंवा दोन पेषिा जा्त चुका आढळतात अिा चुकांचा १ मे २ १६ रोजी अिोकला ` ३, / णदले ्याची
िुधद पररिाम खात्याच्या नावे आणि जमा बाजूला णनरंक खताविी अिोक खात्यात ` ३ / र मेने नावे करण्यात
णदसून ्येतो. आली. २ मे २ १६ रोजी कमारला ` ३ / णदले ्याची
खताविी त्यांच्या खात्यात नावे बाजूला ` ३, / अिी
दाखणवण्यात आली. ्या णठकािी िुधद फरक िू ्य णदसेल.

एक तफ चुका, दतफ चुका असे सुद्धा चुकांचे वगदीकरि करण्यात ्येते. तेरजेच्या णन्यमानुसार एकतफ चुकांचे पररिाम फ
एकाच खात्यावर होतो. अिा चुका दरू्त करण्यासाठी खाते त्याच्या नावे णकंवा जमा बाजुला णलणह ्या जातात. तेरीज त्यार
करण्यापुवदी ्या चुका िोधून काढ ्या जातात. तेरीज त्यार के ्यानंतर जर एकतफ चुका आढळन आ ्या तर त्याची दरू्ती
णनलंणबत खात्याचा वापर करून केली जाते.
दतफ चुकांचा पररिाम दोन णकंवा त्यापेषिा अणधक खात्यावर होतो. आणि ्याचा कोिताही पररिाम तेरीजपत्रकावर होत नाही.
रोजणकददीतील नोंदीच्या आधारे ्या चुका दरू्त के ्या जातात.
ी ः दरू्तीच्या नोंदी रोजणकदथि मध्ये नोंदवाव्यात.

उ ाहर े
१) अणनल णड स स च्या पु्तकात तेरीज पत्रक त्यार करण्यापूवदीच चूका आढळन आ ्यास त्यांची दरू्ती करा.
१) आ्यथिन ्यांना ` २, / चा माल उधारीवर णवकला परंतु ्या व्यवहाराची नोंद णव ी पु्तकात केली नाही.
२) ्यंत्र द ्तीसाठी केलेला ` ६ / चा खचथि चुकन ्यंत्र खात्यावर नोंदणवण्यात आला.
३) ीकांत ्यांना वेतनाबद्ल णदलेले ` २,५ / चुकीने लेखा पु्तकामध्ये व्य ीक खात्यात दाखणवण्यात आले.
द ्त नोंद णव द्ध नोंद बरोबर नोंद

का्थि र :
अ. चकीची ं रव बर बर ं तीची
.
१ णनरंक णनरंक आ्यथिन खाते नावे २, आ्यथिन खाते नावे २,
(पूिथि णनसर चूक) णव ी खात्याला २, णव ी खात्याला २,
२ ्यंत्र खाते नावे ६ रोख खाते नावे ६ दरू्ती खाते नावे ६ दरू्ती खाते नावे ६
रोख खात्याला ६ ्यंत्र खात्याला ६ रोख खात्याला ६ ्यंत्र खात्याला ६
३ ीकांत खाते नावे २,५ रोख खाते नावे २,५ वेतन खाते नावे २,५ वेतनखाते नावे २,५
रोख खात्याला २,५ ीकांत खात्याला २,५ रोख खात्याला २,५ ीकांत खात्याला २,५

257
उततर ः अर ल ची र रक थि

खा. ावे र म मा र म
र ांक त शील
ा. ` `
१) आ्यथिन खाते नावे २,
णव ी खात्याला......... २,
(आ्यथिन ला णवकले ्या मालाची नंोद णव ी पु्तकात केलेली
नाही ही चूक दरू्ती बद्ल)
२) दरू्ती खचथि खाते नावे ६
्यंत्र खात्याला......... ६
(्यंत्र खात्यात नावे ालेली चुकीची नोंद दरू्ती के ्याबद्ल)

३) वेतन खाते नावे ४५

ीकांत खात्याला......... ४५
( ीकांत खात्याच्या नावे बाजूला ालेली वेतनाची नोंद दरू्त
के ्याबद्ल)

) ी. आ ं ्ा तकात आ आले ्ा चकांची ती करा.

१) ` २, / ला णव ी केलेले जुने उप्कर, मालाची णव ी समजण्यात आली.
२) ी. रोणहतला णदलेले वेतनाचे ` १५, / त्याच्या व्यस क खात्यात नावे दाखणवण्यात आले.
३) व्यवसा्याच्या मालकाने खाजगी उप्योगासाठी व्यापारातून उचल केलेले ` , / व्यापार खचाथिच्या नावे टाकले.
४) ी. सावंतकडन प्राप्त ालेले ` ५ / ी. णिंदेच्या खात्यात जमा दाखणवले.
५) दरू्ती खचथि ` ५ / इमारत खात्यास नावे णदले गेले.
६) व्याजाबद्ल ` १,५ / णमळाले पि त्याची नोंद वतथिन खात्यात जमा केली.
) ` ५, / चे पा ्यंत्राबद्ल णदले, परंतु ते का्याथिल्य खचथि महिून समजण्यात आले.

258
 का्थि ी ः द ्त नोंद णव द्ध नोंद बरोबर नोंद
अ.
चक ची (`)
.
१ रोखखाते नावे २,
णव ी खात्याला २,
२ ी. रोणहत खाते नावे १५,
रोख खात्याला १५,
३ व्यापार खचथि खाते नावे ,
रोख खात्याला ,
४ रोख खाते नावे ५
259
ी. णिंदे खात्याला ५
५ इमारत खाते नावे ५
रोख खात्याला ५
६ रोख खाते नावे १,५
वतथिन खात्याला १,५
का्याथिल्य खचथि खाते नावे ५,
रोख खात्याला ५,
रव (`)
णव ी खाते २,
रोख खात्याला २,
रोख खाते नावे १५,
ी. रोणहत खात्याला १५,
रोख खाते नावे ,
व्यापार खचथि खात्याला ,
ी. णिंदे खाते नावे ५
रोख खात्याला ५
रोख खाते नावे ५
इमारत खात्याला ५
वतथिन खाते नावे १,५
रोख खात्याला १,५
रोख खाते नावे ५,
का्याथिल्य खचथि खात्याला ५,
बर बर (`)
रोख खाते नावे २,
उप्कर खात्याला २,
वेतन खाते नावे १५,
रोख खात्याला १५,
उचल खाते नावे ,
रोख खात्याला ,
रोख खाते नावे ५
सावंत खात्याला ५
दरू्ती खाते नावे ५
रोख खात्याला ५
रोख खाते नावे १,५
व्याज खात्याला १,५
संगिक खाते नावे ५,
रोख खात्याला ५,
तीची ाें (`)
णव ी खाते नावे २,
उप्कर खात्याला २,
वेतन खाते नावे १५,
ी. रोणहत खात्याला १५,
उचल खाते नावे ,
व्यापार खचथि खात्याला ,
ी. णिंदे खाते नावे ५
ी. सावंत खात्याला ५
दरू्ती खाते नावे ५
इमारत खात्याला ५
वतथिन खाते नावे १,५
व्याज खात्याला १,५
संगिक खाते नावे ५,
का्याथिल्य खचथि खात्याला ५,
उततर ः आ ं अ ्ा तकात
र रक थि ी
खा. ावे र म मा र म
र ांक त शील
ा. (`) (`)
(१) णव ी खाते .................... नावे २,
उप्कर खात्याला.......... २,
(उप्कर णव ीची नंोद चुकन व्तूणव ी महिून करण्यात अाली
होती ती दरू्त के ्याबद्ल)
(२) वेतन खाते .................... नावे १५,
रोणहत खात्याला.......... १५,
(रोणहतला णदलेले वेतन त्याच्या व्य ीक खात्याला नावे
करण्यात आले होते त्याची दरू्ती के ्याबद्ल)
(३) उचल खाते .................... नावे ,
व्यापार खचथि खात्याला.......... ,
(खाजगी उप्योगासाठी उचलण्यात आलेली रकमेची नोंद चुकीने
व्यापार खचथि खात्यात केली होती त्याची दरू्ती के ्याबद्ल)
(४) ी. णिंदे खाते .................... नावे ५
ी. सावंत खात्याला.......... ५
(सावंतकडन णमळाले ्या रकमेची नोंद चुकीने णिंदेच्या नावाने
केली होती त्याची दरू्ती के ्याबद्ल)
(५) दरू्ती खाते .................... नावे ५
इमारत खात्याला.......... ५
(इमारत दरू्ती साठी णदलेले खचथि इमारत खात्याला नावे
टाकण्यात आले होते त्याची दरू्ती के ्याबद्ल)
(६) वतथिन खाते .................... नावे १,५
व्याज खात्याला.......... १,५
(प्राप्त व्याज वतथिन खात्याला णलणहले होते त्याची दरू्ती
के ्याबद्ल)
( ) संगिक खाते .................... नावे ५,
का्याथिल्य खचथि खात्याला.......... ५,
(खरेदी केले ्या संगिकाची नोंद का्याथिल्य खचथि खात्याला नावे
केले होते त्याची दरू्ती के ्याबद्ल)
. चकांची ती आर त्ाचा श ः
चका श ्ा ्ा ा् ्ा ः
चुका िोधून काढ ्या तर त्या चुकांची दरू्ती करिे सामा ्यत अणनवा्यथि आहे. खालील पकी कोित्याही एका णठकािी चुका लषिात
्ये िकतात.
ा्री १) - तेरीजपत्रक त्यार करण्यापूवदी
ा्री ) - तेरीजपत्रक त्यार ा ्यानंतर परंतु अंणतम लेखे त्यार करण्यापूवदी
ा्री ) - अंणतम लेखे त्यार ा ्यानंतर

260
 चकाचे र ाम

तेरी
क

चकाचे
र ाम

ात ा ता ेबं
खाते

उ ाहर े

उ ाहर .१ः
खालील लेखांक ा ्ा चकांची ती करा.
१) व िवी ्यांना ` १५, / च्या मालाची णव ी केली. पि त्याची नोंद णव ी पु्तकात करण्यात आली नाही.
२) लेखापाल वरूि दास ्यांना ` , / वेतन णदले त्याची नोंद त्यांच्या व्यस क खात्यास करण्यात आली.
३) ` ३,५ / ला जुने उप्कर णवकले त्याची नोंद णव ी पु्तकात ाली.
४) ्यंत्रखरेदी करतांना वाहतुक खचथि णदला ` ५ / पि त्याची नोंद वाहतुक खचथि खात्यात नावे केली.
५) आणदत्य वमाथि ्यांना ` ४५, / रोख णदले परंतु कमार वमाथिचे खाते नावे करण्यात आले.
र रक थि ी
खा. ावे र म मा र म
अ. . त शील
ा. (`) (`)
(१) व िवी खाते............ नावे १५,
णव ी खात्याला ............. १५,
(व िवी ्यांना णवकले ्या मालाची नोंद णव ी पु्तकात न
के ्याब ल चुकीची दरू्ती)
(२) वेतन खाते............ नावे ,
वरूि दास खात्याला ............. ,
(वरूिदासला णदलेले वेतन त्याच्या व्य ीक खात्यास
नावे केले होते ते बरोबर के ्याब ल)

261
 (३) णव ी खाते............ नावे ३,५
उप्कर खात्याला ............. ३,५
(णवकलेले उप्कर चुकन णव ी खात्यात नोंदणवले होते ते बरोबर
के ्याबद्ल)
(४) ्यंत्र खाते............ नावे ५
वाहतुक खचथि खात्याला ............. ५
(्यंत्राच्या खरेदीवरील वाहतुक खचथि, वाहतुक खचथि खात्यात नावे
केला होता ती नोंद दरू्त के ्याब ल)
(५) आणदत्य वमाथिचे खाते............ नावे ४५,
कमार वमाथि खात्याला ............. ४५,
(आणदत्य वमाथिला णदलेली रािी चुकन कमार वमाथिच्या खात्याला
नावे करण्यात आली होती ती दरू्त के ्याब ल)
उ ाहर . ः
खालील चकांची ती करा.
१) णव ी परत पु्तकाची बेरीज २ ` ने जा्त घेतली.
२) ी. अमीत ्यांना भा ाबद्ल णदलेले ` त्यांच्या व्यस क खात्यास नावे करण्यात आले.
३) ी. अणभराज ्यांना ` ३५ चा माल णवकला परंतु त्याची नोंद खरेदी पु्तकात ५३ ` अिी करण्यात आली.
४) उप्कर दरू्तीचा खचथि ` ३ ची नोंद उप्कर व अ वा्यु ी खात्यात नावे केली.
५) प्राप्तवतथिन ` २ ची खताविी वतथिन खात्यात नावे बाजुला केली.
६) ी. राम ्यांना णदलेला ` ३ च्या धनादेिाची नोंद चुकन रोख पु्तकाच्या रोख रका ्यात केली.
र रक थि ी
खा. ावे र म मा र म
अ. . त शील
ा. (`) (`)
(१) ्या व्यवहाराची रोजणकदथि नोंद होिार नाही कारि ्याचा पररिाम
केवळ एकाच खात्यावर ालेला आहे. ्यामध्ये णव ी परत
खात्याला ` २ जादा नावे णदले गेले आहेत. त्यामुळे णह चूक
दरू्त करण्यासाठी णव ी परत खात्याला ` २ जमा करावे.
(२) भाडेखाते .............. नावे
ी. अमीतच्या खात्याला................
(भा ाची र म अमीतच्या व्यस क खात्यात नावे टाकली
होती, ती दरू्त के ्याब ल)
(३) अणभराज खाते .............. नावे -
खरेदी खात्याला................. ५३
णव ी खात्याला..................... ३५
( ी. अणभराजला णवकले ्या ` ३५ उधार मालाची नोंद चुकन
खरेदी पु्तकात ` ५३ ने के ्याची दरू्ती के ्याबद्ल)

262
 (४) दरू्ती खाते .............. नावे ३
उप्कर व अ वा्यु खात्याला ३
(उप्कर दरू्तीचा खचथि, उप्कर व अ व्यु खात्यास नावे
केला त्या दरू्तीबद्ल)
(५) ्या व्यवहाराची रोजणकदथि नोंद होिार नाही कारि ्याचा पररिाम
केवळ एकाच खात्यावर ालेला आहे. ्यामध्ये प्राप्त वतथिन
खताविीमध्ये वतथिन खात्याला नावे टाकण्यात आले आहे.
त्यामुळे चुक दरू्त करण्यासाठी वतथिन खात्याला ` ४ जमा
करावे.
(६) रोख खाते .............. नावे ३२
बक खात्यात ३२
(धनादेि िोधनाची र म चुकन रोख पु्तकात रोख रका ्यात
करण्यात आले ्या चुकीच्या दरू्ती बद्ल)
उ ाहर . ः
खाली चकां ्ा ती करा.
१) णव ी परत पु्तकाची बेरीज ` / ने जा्त णलणहली.
२) कारखाना णवज दे्यक ` , / णदले, परंतु ्या व्यवहाराची लेखापु्तकात नोंद दोनदा करण्यात आली
३) णव ी पु्तकाची बेरीज ` / कमी णलणहण्यात आली.
४) भाडे णदले ` २५/ ही नोंद चुकीने भाडे खात्यास ` ३२५/ करण्यात आली.
५) इमारत णव्तार करण्यासाठी देण्यात आलेली ` , / मजूरीची नोंद मजूरी खात्यास करण्यात आली.
६) ्यंत्र खरेदी प्रसंगी देण्यात आले ्या वाहतुक खचाथिची नोंद ` २, / वाहतुक खचथि खात्यास करण्यात आली.
) व्यवसा्य मालकाच्या जीवन णवमा प्रव्याजीची र म ` १,५ / देण्यात आली. पि ती णवमा खात्यास नावे णदली.
र रक थि ी
खा. ावे र म मा र म
अ. . त शील ा. (`) (`)
(१) कोितीही नोंद होिार नाही कारि केवळ एकाच खात्यावर
पररिाम ाला, णव ी परत खाते ` / जमा करावे.
(२) रोख खाते ............ नावे ,
कारखाना णवजदे्यक खात्याला ,
कारखाना णवज दे्यक णद ्याची नोंद दोन वेळी करण्यात आ ्याची
चुक दरू्ती के ्याबद्ल
(३) कोितीही नोंद होिार नाही कारि केवळ एकाच खात्यावर
पररिाम ाला, णव ीखाते ` / जमा करावे.
(४) कोितीही नोंद होिार नाही कारि भाडे खाते हे ` ५ / नावे
करण्यात ्यावे.

(५) इमारत खाते ............ नावे ,

मजूरी खात्याला ,
इमारत खात्या वजी चुकीने मजुरी खाते नावे के ्याने दरू्ती
के ्याबद्ल

263
 (६) ्यंत्र खाते ............ नावे २,
वाहतुक खचथि खात्याला २,
वाहतुक खचथि नावे के ्याची चुकीची नोंद दरू्त करून ्यंत्र खाते
नावे के ्याबद्ल
( ) आहरि / उचल खाते ............ नावे १,५
णवमा खात्याला १,५
उचल खाते नावे करण्या वजी णवमा खाते नावे करण्यात आलेली
दरू्ती के ्याबद्ल
उ ाहर . ः
खालील चका त करा ः
१) विाली टेडसथि कडन ` ,५ / चा माल उधारीने खरेदी करण्यात आला परंतु खरेदीची नोंद पु्तकात करण्यात आली नाही.
२) ` २, / चा खरेदी केलेला माल परत पाठणवला, त्याची नोंद पु्तकात करण्यात आली नाही.
३) अंजली टेडसथि ला उधार णव ी केले ्या ` ३, / ची मालीची नोंद चुकन णव ी पु्तकात ` ३ / ने करण्यात आली.
४) सुमीत आणि कंपनी कडन परत आलेला ` २, / माल संवरि ्कंधात समाणवष्ट असून त्याची नोंद कोित्याच पु्तकात
केली नाही.
५) ` १,२ / च्या मालखरेदीची नोंद खरेदी पु्तकात ` १२, / करण्यात आली.
६) णनताला णव ी केले ्या मालाची णबजकात ` २ / ने णकंमत जा्त दाखणवण्यात आली.
रक थि ी
खा. ावे र म मा र म
अ. . त शील
ा. (`) (`)
(१) खरेदी खाते ............ नावे ,५
विालीच्या खात्याला ,५
(विालीकडन खरेदी केले ्या उधार खरेदीची नोंद णवसर चुकीमुळे
घेतली नवहती ती नोंद के ्याबद्ल)
(२) धनकोचे खाते ............ नावे २,
खरेदी परत खात्याला २,
(खरेदी परतीची ` २, / ची न केलेली नोंद के ्याबद्ल)

(३) अंजली टेडसथि खाते ............ नावे २,

णव ी खात्याला २,
(अंजली टेडसथिला णवकले ्या ` ३, / च्या मालाची नोंद `
३ / ने के ्याबद्ल)
(४) णव ी परत खाते ............ नावे २,
सुणमत आणि कंपनी खात्याला २,
(सुणमत आणि कंपनी कडन परत आले ्या मालाची नोंद
णवसरचुकीमुळे घेण्यात आली नवहती ती नोंद के ्याबद्ल)

264
 (५) धनको खाते ............ नावे १ ,
खरेदी खात्याला १ ,
(` १,२ / च्या खरेदी केले ्या मालाची नोंद ` १२, /
ने के ्याबद्ल)
(६) णव ी खाते ............ नावे २
णनताच्या खात्याला............ २
(णव ी केले ्या मालाचे णवजक ` २ / ने जा्त दाखणवले
होते ते दरू्ती के ्याबद्ल)
उ ाहर . . ः खालील चकां ्ा ती क रता आव ्क रक थि ी करा.
१) सुणजतकडन खरेदी केले ्या ` ३, / च्या मालाची नोंद चुकन णव ी पु्तकात करण्यात आली.
२) सणचनला णवकले ्या ` ५,२ / मालाची नोंद खरेदी पु्तका ारे केली गेली.
३) ग्ाहकाकडन परत आले ्या ` / च्या मालाची नोंद खरेदी परत पु्तकात करण्यात आली.
४) अणजतला उधारीवर णवकले ्या ` २४ / मालाची नोंद णव ी पु्तकात ` ४२ / करण्यात आली.
५) ` / ला णवकले ्या जुने टेबल व खुचदीची णव ी मालाची णव ी ग्ा धरण्यात आली.
६) मालकाचे घरभाडे ` १,२ / णदले परंतु भाडे खाते नावे करण्यात आले.
ी
खा. ावे र म मा र म
अ. . त शील
ा. (`) (`)
(१) खरेदी खाते ............ नावे ३,
णव ी खाते ............ नावे ३,
सुणजत खात्याला ६,
(सुणजत कडन खरेदी केले ्या मालाची नोंद णव ी पु्तकात
के ्याबद्ल)
(२) सणचन खाते ............ नावे १ ,४
णव ी खात्याला ............ ५,२
खरेदी खात्याला .............. ५,२
(सणचनला णवकले ्या मालाची नोंद खरेदी पु्तकात
के ्याबद्ल)
(३) णव ी परत खाते ............ नावे
खरेदी परत खाते ............ नावे
ग्ाहकाच्या खात्याला १,६
(ग्ाहकाकडन परत आले ्या मालाची नोंद खरेदी परत पु्तकात
के ्याबद्ल)
(४) णव ी खाते ............ नावे १
अणजत खात्याला १
(अणजतला उधारीने णवकले ्या ` २४ / नोंद ` ४२ / ने
के ्याबद्ल)

265
 (५) णव ी खाते ............ नावे
उप्कर खात्याला ...............
(उप्कर णव ीची नोंद मालाची णव ी अिी नोंद के ्याबद्ल)

(६) आहरि / उचल खाते ............ नावे १,२

भाडे खात्याला ................ १,२
(मालकाचे घरभाडे ` १,२ णदले भाडे खाते नावे के ्याबद्ल)

. र लंरबत खाते - us ense account

र लंरबत खाते - अ्थि
जेवहा तेरीज पत्रकाची दो ही बाजूच्या बेरजा जुळत नसतील आणि जर तेरीज पत्रकात नावे (महिजे जेवहा तेरीजच्या जमा बाजूची
बेरीज ही नावे बाजूच्या बेरजेपेषिा जा्त असेल. णकंवा जेवहा तेरीजच्या नावे बाजूची बेरीज ही जमा बाजूच्या बेरजेपेषिा जा्त असेल)
आणि जमा ्यांच्या बेरजा जुळवण्यासाठी जे तातपुरते ्वरूपाचे खाते उघडले जाते त्या खात्याला णनलंणबत खाते असे महितात.
एकाच खात्यावर पररिाम करिाऱ्या चुकांना एकेरी चुका महितात ्या चुका णनलंणबत खात्या ारे द ्त करता ्येतात. एकेरी चुका
िोधून व द ्त के ्यानंतर णनलंणबत खाते आपोआप बंद होते.
उ ाहर ः
ी. णकिोरीलाल ्यांची तेरीज पत्रकाची बेरीज जुळत नसून फरकाची र म ` ६२ / तातपुरत्या णनलंणबत खात्याला ््ानांतररत
करण्यात आली. काही काळानंतर चुकांचा िोध लागला. वरील चुकांची दरू्ती करण्यासाठी रोजणकदथि नोंदी करून णनलंणबत खाते
त्यार करा.
१) मे. णसंग आणि कंपनी ्यांचे कडन ` ४ / प्राप्त ाले. परंतु खताविीमध्ये मे. णसंगच्या खात्यात ` ५ नावे करण्यात आली.
२) ्यंत्र दरू्ती कररता णदलेला खचथि ` ५३ / ची नोंद ्यंत्र खात्यात ` १५ नावे बाजूला करण्यात आली.
३) मे. िाह आणि कंपनीला णदलेली ` २५/ ची कसर त्यांच्या खात्याला जमा करण्यात आली.
४) चेतन णड कंपनीला णदले ्या ` ३ / ची नोंद चुकन मे. लणलत णड कंपनीच्या खात्यावर ` २५ जमा करण्यात आली.
५) खरेदी पु्तकाची बेरीज ` १ / ने कमी णलणहली.
र रक थि
खा.
अ. . त शील ावे र म (`) मा र म (`)
ा.
(१) णनलंणबत खाते ............ नावे
मे. णसंग णड कंपनी खात्याला
(मे. णसंग णड कंपनी खात्यात ` ४ / ने जमा होिारी
नोंद ` ५ / ने नावे करण्यात आली होती ती नोंद दरू्त
के ्याबद्ल)
(२) ्यंत्र दरू्ती खाते ............ नावे ५३
्यंत्र खात्याला १५
णनलंणबत खात्याला ३
(्यंत्र दरू्ती खचथि ` ५३ / ची नोंद चुकन ्यंत्र खाते
` १५ / ने नावे करण्यात आले ही नोंद दरू्त के ्याबद्ल)

266
 (३) मे. िाह आणि कंपनी खाते ............ नावे . ५
णनलंणबत खात्याला ....... ५
(िाह आणि कंपनीला णदले ्या कसरीची ` ५ / नोंद चुकन
जमा ाली होती ती दरू्त के ्याबद्ल)
(४) चेतन णड कंपनी खाते ............ नावे ३
लणलत णड कंपनी खाते ......... नावे २५
णनलंणबत खात्याला .......
(चेतन णड कंपनीला णदले ्या २५ / ची नोंद चुकन लणलत
णड कंपनीच्या खात्यात जमा करण्यात आलेली नोंद दरू्त
के ्याबद्ल)
(५) खरेदी खाते ............ नावे १
णनलंणबत खात्याला .............. १
(खरेदी खात्यात नावे बाजूला कमी णदसिाऱ्या र मेची नोंद
दरू्त के ्याबद्ल)

ावे र लंरबत खाते मा

त शील र म (`) त शील र म (`)
तेरीज पत्रकातील फरकाची र म ६२ ्यंत्र दरू्ती खाते ३
(संतुणलत रािी) िाह णड कंपनी खाते ५
मे. णसंग णड कंपनी खाते चेतन णड कंपनी खाते ३
लणलत णड कंपनी खाते २५
खरेदी खाते १
१,५१ १,५१

उ ाहर ः
खालील चका र लंरबत खात्ा ्ा आ ारे त करा.
१) सणचनकडन ` ३, / चा माल खरेदी केला. पि त्याची नोंद णव ी पु्तकात ाली परंतु सणचनचे खाते बरोबर जमा केले.
२) ी. अणनलकमार ( िको) कडन ` ४,५ / रोख णमळाले. ्याची नोंद बरोबर रोखपु्तकात केली, ही नोंद त्याच्या
खात्यास ाली नाही.
३) णव ी पु्तक ` २, / ने बेरीज जा्त णलणहली.
४) साणदक ्यांना ` ५, / रोख णदले. परंतु साणबरचे खाते ` १, / ने जमा करण्यात आले.
५) खरेदी परत खात्याची एकि बेरीज ` ३,१५ / असताना ` १,५३ / ही णि क पुढे नेण्यात आली.
६) वेताने ` ,५ / रोख णदले परंतु अंणकताचे खाते ` , / ने नावे करण्यात आले.

267
 र रक थि ी
खा. ावे र म मा र म
अ. . त शील
ा. (`) (`)
(१) खरेदी खाते ............ नावे ३,
णव ी खाते ............ नावे ३,
णनलंणबत खात्याला .......... ६,
(माल खरेदी के ्याची नोंद जी णव ी पु्तकात होती ती आता
बरोबर के ्याबद्ल)
(२) णनलंणबत खाते ............ नावे ४,५
अणनलकमार खात्याला ........ ४,५
(णवसर चुकामुळे जमा ालेले अणनलकमार खाते दरू्त करण्यात
आले)
(३) णव ी खाते ............ नावे २,
णनलंणबत खात्याला .......... २,
(णव ी पु्तकाची ` २, / जा्तीची णि क बरोबर
के ्याबद्ल)
(४) साणदक खाते ............ नावे ५,
साणबर खाते ............ नावे १,
णनलंणबत खात्याला .............. ६,
(साणदकला रोख रािी णद ्याची नोंद चुकीने साणबरच्या
खाते जमा केलेली नोंद दरू्ती के ्याबद्ल)
(५) णनलंणबत खाते ............ नावे १,६२
खरेदी परत खात्याला १,६२
(खरेदी परत पु्तकाची कमी णदसिारी बेरीजेची दरू्ती
के ्याबद्ल)
(६) वेता खाते ............ नावे ,५
अंणकता खात्याला ........ ,
णनलंणबत खात्याला ...... ५
( वेताला णदलेले रोख ` ,५ / ची नोंद चुकीने अंणकताच्या
खात्यात ` , / नावे ालेली नोंद द ्त के ्याबद्ल)
उ ाहर . ः
खालील चकांची ती करा.
१) िमाथि ्यांनी णव ी केले ्या ` , / च्या मालाची चुकन वमाथिचे खाते नावे करण्यात आले.
२) एस. कमार कडन खरेदी केले ्या ` १,२ / च्या मालाची नोंद खरेदी पु्तकानुसार त्यांच्या खात्यात जमा वजी नावे
करण्यात आली.
३) जी. रमेिकडन ` ३५ / णमळाले ्याबद्लची नोंद रोख पु्तकात उतप बाजुला केली, परंतु त्याची खताविीमध्ये नोंद
केली नाही.

268
४) रोख खरेदीसाठी के. म्यूरला णदलेले ` / ची नोंद त्यांच्या खात्यात नावे बाजूला करण्यात आली.
५) खाजगी वापरासाठी व्यवसा्यातून काढलेले ` १,५ / ची नोंद सामा ्य खचथि खात्यात नावे करण्यात आली.
ी

खा.
अ. . त शील ावे र म (`) मा र म (`)
ा.
(१) िमाथिचे खाते ............ नावे . ,
वमाथि खात्याला ....... ,
िमाथिला मालाची णव ी केली चुकन वमाथिला नावे के ्याची नोंद
दरू्त के ्याबद्ल)
(२) एस. कमारचे खाते ` २,४ / ने जमा के ्यामुळे णकदथि नोंद
होिार नाही.
(३) जी. रमेि खाते ` ३५ / ने जमा करावे. णकदथि नोंद होिार नाही

(४) खरेदी खाते ............ नावे .

के. म्युर खात्याला .......
के. म्यूरला रोखीच्या खरेदीबद्ल रोख णदली, त्याचे खाते नावे
केले, नोंद दरू्त के ्याबद्ल
(५) उचल खाते ............ नावे . १,५
सामा ्य खचथि खात्याला ....... १,५
व्यस क कारिासाठी पसे घेतले त्याची चुकन नोंद सामा ्य
खचाथिला ाली ती नोंद द ्त करण्याबद दल
वरील उदाहरिाच्या केले ्या नोंदीमुळे तेरीज पत्रक मा ्य करत नस ्यास फरकाची र म णनलंणबत खात्याला दाखणवण्यात
्यावी. णकदथिमध्ये दाखणवण्यात आलेले आहे आणि नोंद ं. (२) आणि (३) खालीलप्रमािे द ्त करता ्येतील.
` `
२) णनलंणबत खाते नावे १,२
एस. कमार खात्याला .......... १,२
३) णनलंणबत खाते नावे ३५
जी. रमेि खात्याला ........... ३५
र लंरबत खाते खालील मा े आहे.
ावे र लंरबत खाते मा
त शील र म (`) त शील र म (`)
एस. कुमार खाते १,२ तेरीज पत्रकातील फरक १,५५
जी. रमेि खाते ३५
१,५५ १,५५

269
उ ाहर . ९ ः
ी. अणमताभ ्यांच्या तेरीज पत्रकाची बेरीज जुळत नाही. फरकाची र म त्यांनी णनलंणबत खात्याला ््ानंातररत केली. त्यानंतर
अणमताभने ाले ्या चुका िोधून काढ ्या.
१) माेटार कार नोंदिीसाठी ` / ची नोंद का्यदेिीर खचथि महिून नोंदणवली गेली.
२) ्यंत्र दरू्ती खचथि ` ३ / णदला. ्याची नोंद ्यंत्र खात्यात नावे करण्यात आली.
३) ` १, / च्या जु ्या ्यंत्राच्या तपासिी व दरू्तीकररता केलेला दरू्ती खचथि दरू्ती खात्याला नावे करण्यात आला.
४) इमारत बांधकामासाठी लागिारे साणहत्य खरेदी केले. ` , / आणि ` १ , / मजूरीसाठी णदले. ्याची नोंद
इमारत खात्यात करण्यात आलेली नाही.
५) ` ६, / चे उप्कर खरेदी केले आणि त्याची नोंद खरेदी पु्तकात ` ४ / ने करण्यात आली.
६) ` १, / चे ्यंत्र ी. सुणमतला णवकण्यात आले परंतु त्याची नोंद णव ी पु्तकात केली.
) णव ी परत पु्तकाची बेरीज ` २, / ची नोंद खताविीमध्ये केली नाही.
तेरीज पत्रकात णदसिारी मूळ फरकाची र म काढण्यासाठी वरील व्यवहारात ाले ्या चुका दरू्त करून णनलंणबत खाते त्यार करा.
उततर ः र रक थि
खा.
अ. . त शील ावे र म (`) मा र म (`)
ा.
(१) मोटार खाते ............ नावे .
का्यदेिीर खचथि खात्याला .......
(मोटारकार नोंदिीचा खचथि का्यदेिीर खात्याला नावे करण्यात
आला. चुक दरू्त के ्याबद्ल)
(२) दरू्ती खाते ............ नावे . ३
्यंत्र खात्याला ....... ३
(्यंत्र खाते नावे केलेले दरू्ती खचाथिची नोंद दरू्त
के ्याबद्ल)
(३) ्यंत्र खाते ............ नावे . १,
दरू्ती खचथि खात्याला ....... १,
(जुने ्यंत्र खरेदी करतांना केलेला तपासिी खचाथिची नोंद चुकन
दरू्ती खचथि खाते नावे करण्यात आली होती ती नोंद दरू्त
के ्याबद्ल)
(४) इमारत खाते ............ नावे . १, ,
रोख खात्याला ....... १, ,
(इमारत बांधकामासाठी लागिारे बांधकाम साणहत्य व मजुरी
खचाथिची नोंद इमारत खात्याला नावे के ्याबद्ल)

270
 (५) उप्कर खाते ............ नावे . ६,
खरेदी खात्याला....... ४
णनलंणबत खात्याला ....... ५,६
(` ६, / चे खरेदी केले ्या उप्करची नोंद चुकन `
४ / ने खरेदी खात्यात नावे करण्यात आली होती ती चुक
दरू्त के ्याबद्ल)
(६) णव ी खाते ............ नावे . १,
्यंत्र खात्याला ....... १,
(्यंत्र णव ीची नोंद णव ी पु्तकात ालेली नोंद दरू्त
के ्याबद्ल)
( ) णव ी परत खाते ............ नावे . २,
णनलंणबत खात्याला ....... २,
(लेखा पु्तकात न केलेली णव ी परत पु्तकाच्या बेरजेची नोंद
दरू्त के ्याबद्ल)

ावे र लंरबत खाते मा

त शील र म (`) त शील र म (`)
तेरीज पत्रकानुसार णदसिारी णव ीतील ,६ उप्कर खाते ५,६
फरकाची र म (संतुलीत र म)
णव ी परत खाते २,
,६ ,६
महिून तेरीजपत्रकातील मूळ फरक ` ,६ / जा्त जमा होता.

ppppppppppppp ppppppppppppp

.१ का वा ्ात उततरे रलहा.

१) चुकांच्या दरू्तीचा अ्थि ्पष्ट करा
२) सद्धांणतक चुकांचा अ्थि ्पष्ट करा.
३) अंित लोप णव म चुकांचा अ्थि णविद करा
४) पूिथि लोप णव म चुकांचा अ्थि णविद करा
५) भरपा च्या चुका महिजे का्य

. ील रव ा ा ा ी क श ं ा रकवा श मह रलहा.
१) तेरीज पत्रकावर प्रभाणवत होिाऱ्या चुका.
२) लेखापु्तक बंद करते वेळेस जा्तीची णदसिारी बेरीज.
३) लेखापु्तकात व्यवहार नोंदणवतांना अंित णकंवा पूिथित होिाऱ्या लेख णव मचुका णनदिथिनास आलेली चूक.
४) व्यवहार नोंदणवतांना लेखांणक्य ततवांचा उ ंघनामुळे ालेली चूक.
271
 ५) असे खाते ्यामध्ये तेरीज पत्रकातील फरकाची र म ््ानांतररत केली जाते.
६) एका चुकीचा पररिाम दसऱ्या चुकीमुळे नाहीसा होत असलेली चुक.
) तेरीज पत्रकावरून उघड न होिारी चूक.
) चुकां मुळे ालेली चुकीची नोंद णकंवा चुकीची खताविी.

. र ले ्ा ्ाथि्ाम ् ् ्ाथि्ाची र व करा व वा ् हा रलहा.

१) दरू्तीच्या नोंदी ................. मध्ये के ्या जातात.
अ) मुळ रोजणकदथि ब) लेखा पु्तक क) ताळेबंद ड) रोख पु्तक
२) अिा प्रकारच्या चुका ्या फ रोजणकदथि नोंदीमध्येच दरू्त हो िकतात.
अ) जा्त बेरजेच्या ब) एकतफ चुका क) कमी बेरजेच्या ड) दतफ चुका
३) खताविीमध्ये चुकीच्या नोंदीमुळे घडिाऱ्या चुका ............ .
अ) सधदांणतक ब) लेख णव म क) भरपा च्या ड) लोप णव म
४) एखाद्ा व्यवहाराची अणजबात कठेही नोंद करण्यात आलेली नाही, तर त्याला ........ महितात.
अ) नोंदीची चुक ब) लोप णव म चुका
क) सधदांणतक चुका ड) लेख णव म चुका
५) जवहा .......... जुळत नाही, तवहा णनलंणबत खाते उघडले जाते.
अ) ताळेबंद ब) व्यापार खाते क) नफा तोटा खाते ड) तेरीज पत्रक

. खालील रव ा े चक क बर बर ते कार रलहा.

१) लेखा पु्तकांच्या णिलकीच्या आधारे तेरीजपत्रक त्यार केले जाते.
२) काही णवणिष्ट चुकामुळे तेरीजपत्रक जुळते.
३) दरू्तीच्या नोंदी रोख पु्तकात के ्या जातात.
४) जवहा तेरीजपत्रकाची बेरीज जुळत असेल तवहा णनलंणबत खाते उघडण्याची गरज नसते.
५) सवथि प्रकारच्या चुका फ णनलंणबत खात्या ारेच दरू्त के ्या जा िकतात.

. खालील रव ा ाशी आ हमत आहात रक अ हमत ते रलहा.

१) व्यवहारांची नोंद करतांना र म णकंवा खात्यात अहेतूपुर्सर घडिाऱ्या णवसर आणि लेख णव म नोंदीना चुका असे
महटले जाते.
२) चुकीच्या नोंदी, चुकीची खताविी, चुकीची बेरीज, चुकीचे संतुलन आणि चुकीची गिना इत्यादींना अंकगणिती्य चुका
असे महटले जाते.
३) एक णकंवा अनेक नावे र माच्या चुकांची भरपा एक णकंवा अनेक जमा र मांच्या चुकांिी होते तेवहा त्यास
भरपा च्या चुका असे महितात.
४) संपूिथि व्यवहारांची नोंद मूळ पु्तकात न ा ्यास त्याचा पररिाम तेरीजपत्रकाच्या जुळविीवर होत नाही.
५) जेवहा व्यवहारांची नोंद लेखांकनाच्या सधदांणतक णन्यमानुसार केली जात नाही तेवहा त्यास भरपा च्या चुका असे
महितात.

272
 . खालील रव ा े थि करा.
१) महिजे लेखापु्तकामध्ये कोितीही चूक नसण्याची खात्री हो्य.
२) व्यवहारांच्या नोंदी करतांना लेखांकनाच्या मूळ ततवांचे उ ंघन ा ्यास महितात.
३) नोंदी चुकांच्या िोधावर अवलंबून असतात.
४) चुकांची दरू्ती करण्यासाठी तातपुरत्या ्वरूपाचे उघडले जािारे खाते हो्य.
५) चुकीच्या नोंदीमुळे व्यवहारांच्या नोंदीमध्ये होते.

gggggggggggggggg ात्र क उ ाहर े ःgggggggggggggggg

१. खालील चकांची ती करा.

१) प्रणविला णदलेले वेतन ` ६,५ / ची नोंद चुकन त्याच्या व्यस क खात्यात नावे करण्यात आली.
२) णसधदांत टेडसथि कडन ` १२, / चा माल रोखीने खरेदी केला पि त्याची नोंद णसधदांत टेडसथि खात्याच्या नावे बाजुला
करण्यात आली.
३) घरमालक ी. िांतीलाल ्यांना ` ५, / भाडे णदले आणि त्याची नोंद त्याच्या व्य ीक खात्याला नावे करण्यात
आली.
४) बकेकडन ` / व्याज णमळाले ्याची नोंद बक खात्यात जमा दाखणवण्यात आली.
५) टा मस फ इंणड्याला ` ५, / जाणहरात खचाथिबद्ल णदले आणि ्याची नोंद टा मस फ इंणड्या खात्यास नावे
करण्यात आली.
. खालील चकांची ती करा.
१) ्यंत्र खरेदी ` , / ची नोंद खरेदी खात्यात नावे करण्यात आली.
२) इंडस कंपनी कडन खरेदी केले ्या ्यंत्राची णकंमत ` १५, / णदली आणि ्याची नोंद इंड स कंपनी खात्यात नावे
करण्यात आली.
३) पा ्यंत्र (णप्रंटर) खरेदी के ्याची ` १ , / ची नोंद चुकन खरेदी पु्तकात करण्यात आली.
४) का्यदेिीर खचाथिबद्ल ` / मोहनला णदलेले होते ही नोंद त्याच्या खात्यात नावे दाखणवण्यात आली.
५) रमेिला रोख णदले ्या ` ५ / ची नोंद सुरेिच्या खात्यात नावे दाखणवण्यात आली.

. खालील चकांची ती करा.

१) संज्य ्यांना उधार णवकले ्या ` ३, / च्या मालाची नोंद चुकन खरेदी पु्तकात नोंदणवण्यात आली.
२) णितलकडन ` २, / चा माल उधारीने खरेदी केला ्या व्यवहाराची नोंद चुकन णव ी पु्तकात करण्यात आली.
३) उमेिला परत पाठणवले ्या ` ५ / च्या मालाची नोंद णव ी परत पु्तकात करण्यात आली.
४) गिेिने ` / चा माल परत पाठणवला ्याची नोंद खरेदी परत पु्तकात दाखणवण्यात आली.
५) नेहा कडन ` १ , / चा माल उधार खरेदी केला आणि त्याची नोंद ` ११, / ने करण्यात आली.

273
 . खालील चकांची ती करा.
१) णनसखलला ` २, / भाडे णद ्याची नोंद त्याच्या व्य ीक खात्यास दाखणवली.
२) णव ी परत पु्तकाची बेरीज ` २, / ने जा्त घेतली.
३) धनराज ्यांना उधार णवकले ्या मालाची ` ६,५ / ची नोंद खताविीमध्ये त्यांच्या व्य ीक खात्यात दाखणवण्यात
आली नाही.
४) जुना संगिक खरेदीची ` , / ची नोंद दरू्ती खात्यास नावे करण्यात आली.
५) उप्कर द ्ती ` ५ / ची नोंद उप्कर खाते नावे करण्यात आली.

. खालील चकांची ती करा.

१) इमारत बांधकामासाठी ` १ , / मजुरी णदली ्याची नोंद चुकन मजूरी खात्यात नावे दाखणवण्यात आली.
२) ी. पटेल कडन ` ५, / रािी णमळा ्याची नोंद रोख पु्तकात करण्यात आली परंतु त्याची खताविी लेखा
पु्तकातील पटेलच्या खात्यात केली नाही.
३) रोणहिीला णव ी केले ्या ` , / ची मालाची नोंद चुकन मोणहनीच्या खात्यात नावे करण्यात आली.
४) ` ५, / इमारत बांधकामा कररता खरेदी केले ्या बांधकाम साणहत्याची नोंद चुकन खरेदी खात्यात नावे केली.

. तेरी कात ` १ - चा रक र त ह ता हा रक र लंरबत खात्ाला ावे ाखरव ्ात आला त्ा ंतर
खालील चका र आ ्ा. चकां ्ा ती ्ा ी क र लंरबत खाते त्ार करा.

१) णव ी पु्तकाची बेरीज ` १, / ने जा्त णदसते.

२) आरतीला ` ४,४ / चा माल णवकला त्याची नोंद आरतीच्या खात्यात ` ४, / ने दाखणवण्यात आली.
३) खरेदी पु्तकाची बेरीज ` १ / ने अणधक णदसते.
४) रिणजतकडन ` ५ / णमळाले त्याची नोंद रिणजतच्या खात्याला केली नाही.
५) समीरला णवकले ्या ` ५ / च्या मालाची नोंद खरेदी पु्तकात करण्यात आली.
६) वतथिन खात्यात ` ५ / वजी ` ५ / जमा करण्यात आले.

. लेखा ाल ्ा अ े ल ात आले क तेरी काची ावे बा ला ` - र म कमी र त आहे ह

लेखा ाल े हा रक र लंरबत खात्ात शथिरवला व ंतर खालील चका आ आ ्ा.
१) खरेदी खात्याची नावे बाजूची बेरीज ` १ / कमी णदसते.
२) ग्ाहकाला दरमहा णदली जािारी कसर ` १ / ची नोंद लेखापु्तकात कसर खात्याला जमा करण्यात आली.
३) णमहीरला णदले ्या ` १ २/ च्या मालाची नोंद त्यांच्या खात्यात ` १२ / ने करण्यात आली.
४) का्याथिल्य उप्योगासाठी खरेदी केलेली लेखनसामुग्ीची नोंद ` २६/ ने रोख पु्तकात केली परंतु लेखा पु्तकात
त्याची खताविी केली नाही.
५) णमहीरने णदलेले ` २ ५/ ची नोंद णमतालीच्या खात्यात जमा करण्यात आली.
वरील व्यवहारांच्या नोंदी रोजणकददीत दे न णनलंणबत खाते त्यार करा.

274
 . अ रा ्ां ्ा तेरी काची मा बा ` - े ा त आहे. ही रकाची र म र लंरबत खात्ाला
्ा ांत रत कर ्ात आली त्ा ंतर ील चका आ आ ्ा.
१) रमाकांत कडन ` , / रोख णमळा ्याची नोंद त्याच्या खात्यात ` ६, / ने करण्यात आली.
२) नमनकडन उधार खरेदी बद्ल ` , / ची नोंद णव ी पु्तकात ाली, नमनचे खाते बरोबर जमा केले.
३) णव ीपरत पु्तकाची बेरीज ` १, / ने जा्त णदसते.
४) णव ी पु्तकाची बेरीजेची ` १ , / खताविी णव ी खात्याला करण्यात आली नाही.
५) ्यंत्र खरेदीची ` १ , / ची नोंद खरेदी खात्यात ` ५, / ने करण्यात आली.
चुकांची दरू्ती करून णनलंणबत खाते त्यार करा.
९. ी. ्शवंत ्ांची १ माचथि १९ र ी ्ा तेरी म ्े चका आ आ ्ा. ्ा चकांम े आलेला रक र लंरबत
खात्ाला ्ा ांत रत कर ्ात आला. खाते तक ारह ्ा ंतर र आले रक
१) खरेदी परतीची ` १, / च्या नोंदीची खताविी खरेदी खात्यात नावे बाजूला करण्यात आली.
२) ब ीना् ्यांना णदले ्या ` ४, / ची नोंद केदारना् ्यांच्या खात्यात नावे करण्यात आली.
३) णकिोर कडन णमळाले ्या ` ५,४ / च्या नोंदीची खताविी त्यांच्या खात्यात नावे बाजूस करण्यात आली.
४) ` २, / प्राप्त कसरीच्या नोंदींची खताविी कसर खात्यात नावे दाखणवण्यात आली.
५) मोटार सा्यकलच्या दरू्तीसाठी केले ्या ` २, ४ / ची नोंद, मोटार सा्यकल खात्यात ` १, ४ / नावे करण्यात
आली.
वरील व्यवहाराची चुकांची दरू्तीसाठी रोजणकदथि नोंदी करा. तसेच ३१ माचथि २ १ रोजी णनलंणबत खात्याला ््ानांतररत
करण्यात आले ्या फरकाची र मेचा णहिोब करण्यासाठी णनलंणबत खाते त्यार करा. असे गहीत धरा की वरील चुका
दरू्तीनंतर णनलंणबत खाते संतुणलत होतील.

१ . लेखा ाला ्ा चकांची ती करा.

१) णकिोर कडन ` / चा माल खरेदी केला त्याची नोंद णव ी पु्तकात दाखणवण्यात आली.
२) खरेदी परत केले ्या ` १२ / च्या मालाची नोंद खरेदी परत पु्तकात करण्या वजी खरेदी पु्तकात ाली.
३) णप्रंटरची दरू्ती के ्याबद्ल सुभारला ` १ / द्ा्यचे आहेत तसेच एक नवीन णप्रंटर ` १, २ / ला त्याने
पाठणवला, ्याची नोंद ` २, / ने खरेदी पु्तकात करण्यात आली.
४) णनतीनला ` १,५ / चा माल परत केला आणि त्याची नोंद णव ी परत पु्तकात केली.
५) पूवथिदतत भाडे खातेिी संबंधीत ` ४५ / ची नोंद णवसरचुकीमुळे त्या खात्यातून ््ानांतररत करण्यात आली नाही.

jjj

275
 9 वामीतव ं ्ेची अंरतम खाती
(Final Accounts of a o ieta once n)

अ ्ा कः

.१ आर्थिक खात्ाांचा अ्थि उद्देश आरि महत्त्व

.२ व्ापार खातदे त्ार करिदे
.३ नफातोटा खातदे त्ार करिदे
.४ ताळदेबांद त्ार करिदे
.५ खालील समा्ोजन नोंदीचदे पररिाम
u सांत्वरिसककंध (त्वरथि अखदेरचा मालसाठा)
u अदतत खचथि
u पूत्वथिदतत खचथि
u सांपततीत्वर घसारा
u बुडीत त्व सांशर्त कजथि रनधी
u ऋिको आरि धनकोत्वर कसरीची तरतूद
u पूत्वथिप्ाप्त (आगाऊ रमळालदेलदे) उतपन्न
u उपारजथित/अप्ाप्त उतपन्न
u नमुना मालाचदे मोफत त्वाटप
u व्ापाऱ्ानदे त्वै्क्ीक उप्ोगाकररता केलदेली उचल
u भाांडत्वलात्वर व्ाज
u उचलीत्वर व्ाज

क्षमता विधाने

o णवद्ा ्याना ्वामीतव सं््ेच्या अंणतम खात्याचा अ्थि, उद्ेि आणि मह व ्यांचे आकलन होते.
o णवद्ा ्याना णवणवध समा्योजन नोंदींचे आकलन होते.
o णवद्ा्दी व्यापार खाते, नफातोटा खाते आणि ताळेबंद क ि ्य वापरून त्यार करू िकतो.

ताव ा ( nt o uction) :
व्यावसाण्यक व्यवहारांची िा्त्री्य पद्धतीने नोंद ठेवण्याची ण ्या महिजे लेखांकन हो्य. हे व्यवसा्याची सवथि आण्थिक
माणहती िा्त्रिुद्ध पद्धतीने उपल ध करून देतात. ्ये्े व्यावसाण्यक व्यवहारांची नोंदच होत नाही तर लेखांकन प्रण ्याही सुरू
होते आणि ही लेखांकन प्रण ्या अंणतम लेखांवर पूिथि होते.

276
९.१ अ) आर्थिक खात्ाचा अ्थि : (Meaning of Final Accounts)

लेखांकनाचा मूलभूत हेतु पुरवठादार, कामगार, ग्ाहक आणि व्यवसा्य मालक ्यांचे णहत जोपासिे हा असतो. तसेच
व्यवसा्याची आण्थिक स््ती जािून घेण्यास मदत होते. हाच हेतु समोर ठेवून वेगवेगळ्ा प्रकारची खाती त्यार केली जातात. हे
सवथि आण्थिक वराथिच्या अखेरीस केले जाते. ्ोडक्यात, अंणतम लेखे हे णवतती्य णववरि आणि णवतती्य स््ती इत्यादीचे णवणिष्ट
वेळ आणि तारखेचे णववरि करते. हा व्यापार खाते, नफातोटा खाते आणि ताळेबंद ्याचा संच असतो. व्यापार खात्यावरून
ढोबळ नफा णकंवा ढोबळ तोटा कळतो आणि नफातोटा खात्यावरून व्यवसा्याचा िुद्ध नफा णकंवा िुद्ध तोटा समजतो. ताळेबंद
पत्रक आण्थिक वराथिच्या िेवटी व्यवसा्याची संपतती आणि दे्यता दिथिणवते.
ब) आर्थिक लेखांचा उद्ेश ः-
n आण्थिक लेखाचा प्रमुख उद्ेि णवहीत आण्थिक वराथितील व्यवसा्याचा ढोबळ नफा / ढोबळ तोटा आणि िुद्ध नफा / िुद्ध
तोटा िोधून काढिे हा असतो.
n आण्थिक वराथिच्या िेवटच्या णदविी व्यवसा्याची अचूक आणि वा्तव आण्थिक स््ती दिथिणविे.
n व्यवसा्यमालकांना व्यवसा्याचा तंतोतंत पररिाम आणि व्यवसा्याची स््ती माहीत करून घेिे.
n ्ोडक्यात आण्थिक व्यवहारांचे संणषिप्त णववरि दिथिणविे.
n आण्थिक घडामोडींवर णन्यंत्रि ठेविे.
n आण्थिक णनिथि्य घेण्यासाठी व्यवसा्य मालकाला णवतती्य णववरिे मदत करतात.

क) वार्थिक खात्ांचे महत्व ः-

१) आण्थिक णववरिांच्या आधारावर व्यव््ापक णकंवा व्यवसा्य मालक व्यवसा्याचे णन्योजन करून अंणतम णनिथि्य घेतात.
२) आण्थिक णववरिे आण्थिक वराथिच्या िेवटी व्यवसा्याची खरी णवतती्य स््ती दिथिणवतात.
३) लेखापालाने णलणहलेले आण्थिक व्यवहार हा अचूक गणिती्य पुरावा असतो.
४) आण्थिक णववरिामुळे व्यवसा्याच्या देवाि घेवािमध्ये पारदिथिकता असते.
५) आण्थिक णववरिामुळे सरकारला द्ाव्या लागिाऱ्या णवणवध करांची अचूक माणहती णमळण्यास मदत होते जसे आ्यकर, व्तू
व सेवा कर(GST) इत्यादी.
६) हा एक ्व्यंचणलत आदेि असतो की, व्यवसा्याच्या आण्थिक व्यवहारांचे णववरि त्यार करिे.
आर्थिक खाती कशी त्ार करावीत ः-
प्रत्येक वेळी व्यवसा्यामध्ये आण्थिक व्यवहार होतच असतात. ्या सवथि व्यवहारांची नोंद िा्त्रिुद्ध पद्धतीने रोजकीदथिमध्ये
घेतली जाते. रोजणकददीवरून णवणिष्ट खात्यात खताविी केली जाते. आण्थिक वराथिच्या िेवटी सवथि खाती संतुलीत केली जातात.
खात्यावर नावेबाकी णकंवा जमा बाकी असते. ्या णिलकांच्या आधारे तेरीज पत्रक (परीषिा सूची) त्यार करण्यात ्येते आणि ्या संपूिथि
णिलकेच्या मदतीने व्यापार खाते, नफातोटा खाते आणि ताळेबंद पत्रक त्यार करण्यात ्येते ्यालाच अंणतम खाती महिून संबोधली जाते
ही लेखांकन पद्धत खालील प्रमािे दिथिणवली जाते.

277
 आण्थिक व्यवहार

रोजणकदथि नोंदी

खताविी

खात्यांचे संतुलन

तेरीजपत्रक (परीषिा सूची)

णवतती्य णववरिे (प्रत्येक वराथिच्या

िेवटच्या णदविी)
अंरतम खात्ातील मारव बाबी ( ंच)
१) उतपादन खाते
२) व्यापार खाते
३) नफातोटा खाते
४) नफातोटा णवणन्योजन खाते
५) ताळेबंद

र :- इ्यतता ११ वी वाणि ्य णवर्याच्या अ ्यास मामध्ये उतपादन लेखा, व नफातोटा समा्योजन खाते अ ्यास मासाठी
नाहीत. फ व्यापार खाते, नफातोटा खाते आणि ताळेबंद ्यांचाच समावेि अ ्यास मात केलेला आहे.

्ा ार खाते ( a ing Account)

व्यापार खाते हे एक अिा प्रकारचे खाते असते की जे आप ्याला व्यवसा्याच्या एकंदरीत संपूिथि व्यापारी कतीची माणहती देते
सवथि प्रकारचे प्रत्यषि खचथि आणि हानी व्यापार खात्याच्या नावे बाजूवर दिथिणवण्यात ्येतात आणि सवथि प्रकारचे मालाच्या णव ीसंबंधीचे
व्यवहार जमा बाजूवर दिथिणवण्यात ्येतात.
व्यापार खात्याच्या नावे बाजूवर प्रारंभि ्कंध खरेदी आणि सवथिप्रकारचा प्रत्यषि खचथि उदा. मजुरी, वाहतूक खचथि, कोळसा, गस
व पािी, णनमाथिि खचथि इत्यादी दिथिणवण्यात ्येतात.
त्याचप्रमािे व्यापार खात्याच्या जमा बाजूवर संवरि्कंध, णव ी, णव ीपरत, मालकाने ्वत च्या उप्योगासाठी घेतलेला
माल, नमुना महिून मोफत वाटलेला माल इत्यादी. आण्थिक वराथिच्या िेवटी व्यवसा्याचा ढोबळ नफा णकंवा ढोबळ तोटा िोधून
काढण्यासाठी व्यापार खाते त्यार करण्यात ्येते. व्यापार खात्याच्या जमा बाजूची बेरीज नावे बाजूच्या बेरजेपेषिा जा्त अस ्यास
ढोबळ नफा दिथिणवते आणि नावे बाजूची बेरीज जमा बाजूच्या बेरजेपेषिा जा्त अस ्यास ढोबळ तोटा दिथिणवते. हा ढोबळ नफा णकंवा
ढोबळ तोटा नफातोटा खात्याला ््ानांतरीत करण्यात ्येतो.

278
 ्ा ार खात्ा ्ा महत्वा ्ा बाबी ः-
१) माल ा ा ( क ) ः- अणव ीत मालाला ्कंध (मालसाठा) असे महितात.
्कंध (मालसाठा) दोन प्रकारचा असतो.
(अ) ारं क (व्ाथि ्ा वातीचा माल ा ा) : वराथिच्या सु वातीला णि क असले ्या मालसा ास प्रारंभि
्कंध असे महितात. प्रारंभि ्कंध हा व्यापार खात्याच्या नावे बाजूवर दिथिणवला जातो.
(ब) ंवर क (व्ाथि ्ा शेव चा माल ा ा) : आण्थिक वराथिच्या िेवटच्या णदविी णि क असलेला अणव ीत
मालसाठा महिजे संवरि ्कंध हो्य. ्याचे मू ्यांकन लागतमू ्य (पररव्य्य मू ्य) णवपिी मू ्य (बाजार मू ्य) ्यापकी
जे मू ्य असेल ते गहीत धरले जाते. संवरि ्कंध व्यापार खात्याच्या जमा बाजूवर दिथिणवतात आणि त्याची दसरी नोंद
ताळेबंद पत्रकाच्या संपतती बाजूवर दिथिणवतात.
) खरे ी :- ्यामध्ये मालाची खरेदी समाणवष्ट असते संपतती नाही. तो माल रोखीने णकंवा उधारीवर खरेदी केलेला असतो. व्यापार
खात्याच्या नावे बाजूवर खरेदीमधून खरेदी परत वजा करून िुद्ध खरेदीने नोंद केली जाते.
) रव ः- ही फ मालाची णव ी असते संपततीची नाही. रोखीने णकंवा उधारीने णवकलेला माल महिजे णव ी हो्य. णव ीमधून
णव ीपरत वजा केली जाते आणि िुद्धणव ी व्यापार खात्याच्या जमा बाजूवर दिथिणवली जाते.
) त् खचथि ः- उतपादनासाठी लागिाऱ्या खचाथिला प्रत्यषि खचथि महितात. हा खचथि फ चालू आण्थिक वराथििी संबंधीत असतो.
उदा. मजुरी, उतपादनखचथि, णनमाथििीप्रकाि, कोळसा, गस, इंधन, पािी, आ्यात िु क, गोदीभाडे, वाहतूक खचथि, अणधकार
िु क इत्यादीना प्रत्यषि खचथि असे महितात.
्ा ार खात्ाचा म ा
्ा ार खाते
................. ्ांचे तकात १ माचथि ................. र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध / मालसाठा xxxx णव ी xxxx
खरेदी xxxx वजा णव ीपरत xxxx xxxx
वजा खरेदीपरत xxxx xxxx
प्रत्यषि खचथि xxxx नमुना मालाचे मोफत णवतरि xxxx
वाहन व्य्य xxxx मालकाद वारे व्य ीगत xxxx
खरेदीवरील वाहतूक खचथि xxxx उप्योगासाठी मालाची केलेली
आ्यात कर / सीमा िु क xxxx उचल
मजुरी xxxx आगीमुळे नष्ट ालेला माल xxxx
कोळसा, गस, इंधन आणि पािी xxxx संवरि ्कंध xxxx
कारखाना खचथि xxxx ढोबळ तोटा / सकल हानी xxxx
अणधकार िु क xxxx (नफातोटा खात्याला
ढोबळ नफा / सकल लाभ xxxx ््ानांतरीत)
(नफातोटा खात्याला
््ानांतरीत)
xxxx xxxx
व्यापार खात्याचा संतुणलत सं ्या ( ) हा ढोबळ नफा णकंवा ढोबळ तोटा दिथिणवतो. व्यापार खात्याची
जमा णि क ढोबळ नफा दिथिणवते. तो नफातोटा खात्याच्या जमा बाजूला ््ानांतरीत केला जातो. व्यापार खात्याची नावे
णि क ढोबळ तोटा दिथिणवते. तो नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूवर ््ानांतरीत केला जातो.
279
उ ाहर १
खालील माणहतीवरून ीमती संणगता ्यांचे ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता व्यापार खाते त्यार करा.
त शील र म (`) त शील र म (`)
मजुरी १६, मालसाठा (१.४.२ १ ) २२,
अणधकार िु क ११, णव ी ३, ,
णव ी परत २४, खरेदी १, ,
संणगताने ्वत च्या व्य ीक
खरेदी परत ६,४
उप्योगाकररता उचलेला माल १६,
कारखाना भाडे उतपादन खचथि ,४
४,२
३१ माचथि २ १ ला णि क मालाचे गामक ि ी १६,
मू ्य ३६, आगतवाहन व्य्य ,४
उततर ः- ीमती रं ता ्ांचे तकात ्ा ार खाते
१ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध २२, णव ी ३, ,
खरेदी १, , वजा णव ीपरत २४, ३.५६.
वजा खरेदीपरत ६,४ १, ३,६ उचल १६,
मजुरी १६, संवरि ्कंध ३६,
अणधकार िु क ११,
कारखाना भाडे ४,२
उतपादन खचथि ,४
गामक ि ी १६,
आगत वाहन व्य्य ,४
ढोबळ नफा १,३ ,४
(नफातोटा खात्याला
््ानांतरीत)

्ा ार खाते त्ार कर ्ा ा ी र क थि ी ः
लेखांकन वराथिचे िेवटी प्रत्यषि खचाथिची आणि प्रत्यषि उतप ाची खाती बंद करून त्यांच्या णिलका व्यापार खात्याला ््ानांतरीत
करण्यात ्येतात. ्याकररता करण्यात ्येिाऱ्या रोजकीदथि नोंदीना अंणतम नोंदी ( ) असे महितात.
अ) ारं क खरे ी त् खचाथिचे ्ा ांतर ः-
१) खरेदी परत खात्याला ््ानांतरि
खरेदी परत खाते ...................नावे
खरेदी खात्याला
(खरेदी परत खरेदी खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
280
 २) णव ी खाते नावे
णव ी परत खात्याला
(णव ी परत णव ी खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
३) व्यापार खाते नावे
प्रारंभि ्कंध खात्याला
प्रत्यषि खचथि खात्याला
खरेदी खात्याला
(प्रारंभि ्कंध, प्रत्यषि खचथि, खरेदी परत व खरेदी व्यापार खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
ब) रव ्ा ांतर ः-
णव ी खाते नावे
व्यापार खात्याला
(णव ी व्यापार खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
क) ंवर क ाचे ्ा ार खात्ाला ्ा ांतर क ्ाची :-
संवरि ्कंध खाते नावे
व्यापार खात्याला
(संवरि ्कंध व्यापार खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
) ब ा ब त ा
१. ब ा ात ा खात्ाला ्ा ांतरीत ः-
व्यापार खाते नावे
नफातोटा खात्याला
(ढोबळ नफा नफातोटा खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
. ब त ा ात ा खात्ाला ्ा ांतरीत ः-
नफातोटा खाते नावे
व्यापार खात्याला
(ढोबळ तोटा नफातोटा खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
९. ात ा खाते ( ofit an oss Account)
नफातोटा खाते हे व्यवसा्याचा अंणतम पररिाम दिथिणवते. व्यापार खाते त्यार के ्यानंतर पुढचे पा ल महिजे नफातोटा खाते
त्यार करिे हे हो्य. ते अप्रत्यषि खचथि आणि अप्रत्यषि उतप ्या आधारावर त्यार करण्यात ्येते. नफातोटा खाते व्यवसा्याचा िुद्ध
नफा णकंवा िुद्ध तोटा दिथिणवते. चालू वराथििी संबंणधत सवथि अप्रत्यषि खचथि ्यांचे िोधन करण्यात आले णकंवा कराव्याचे आहे ते सवथि
नफातोटा खात्याला नावे केले जातात. तसेच चालू वराथििी संबंधीत सवथि अप्रत्यषि उतप जसे प्राप्त कणमिन, प्राप्त भाडे, णमळालेली
कसर इत्यादी. नफातोटा खात्याला जमा बाजूला नोंदणवले जातात. जर नफातोटा खात्याची जमा बाजूची बेरीज ही नावे बाजूच्या
बेरजेपेषिा जा्त असेल तर नफातोटा खात्यामध्ये जमा णि क अस ्याचे णनदिथिनास ्येते महिजेच तो िुद्ध नफा हो्य. मात्र जर
नफातोटा खात्याचे नावे बाजूची बेरीज ही जमा बाजूचे बेरजेपेषिा जा्त असेल तर ती नावे णि क दिथिणवते महिजेच तो िुद्ध तोटा
( ) हो्य. िुद्ध नफातोटा भांडवल खात्याला ््ानांतरीत केला जातो. नफातोटा खाते हे नामधारी खाते आहे.

281
 ात ा खात्ाचा म ा
ात ा खाते
१ माचथि -------- र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
ढोबळ तोटा (पुढे आिला) xxxxढाेबळ नफा (पुढे आिला) xxxx
वेतन आणि मजुरी xxxxप्राप्त भाडे xxxx
भाडे, दर आणि कर xxxxप्राप्त वतथिन / कणमिन xxxx
णवमा xxxxप्राप्त कसर xxxx
बक िु क xxxxगुंतविुकीवर व्याज xxxx
कसर / अपहार णदली xxxxबक ठेवीवर प्राप्त व्याज xxxx
अंकेषिि िु क xxxxइतर णकरकोळ उतप xxxx
घसारा जुनी सं. बुडीत कजथि णनधी xxxx
जमीन व इमारत xxxx ( ) बुडीत कजथि (तेरजेतील) xxxx
स्यंत्र आणि ्यंत्र xxxx ( ) नवीन बुडीत कजथि xxxx
उप्कर (फणनथिचर) xxxx xxxx ( ) नवीन सं.बु. कजथि णनधी xxxx xxxx
प्रवास खचथि xxxx िुद ध तोटा xxxx
जाणहरात xxxx (भांडवल खात्याला ््ानांतरीत)
पा व लेखनसामग्ी xxxx
व्याज णदले xxxx
असाम ्य हानी (उदा. आग णकंवा xxxx
चोरीमुळे हानी)
संवेष्टन खचथि xxxx
वतथिन xxxx
संिण्यत बुडीत कजथि णनधी खाते
जुने बुडीत कजथि xxxx
( ) नवीन बुडीत कजथि xxxx

( ) नवीन बुडीत व संिण्यत कजथि xxxx
णनधी
( ) जुना बुडीत कजथि णनधी xxxx xxxx

संपतती णव ीवर तोटा xxxx

िुद ध नफा (भांडवल खात्यावर xxxx
््ानांतरीत)
xxxx xxxx

282
उ ा. १
खालील णिलकांवरून आपिास राजू ड स स ्यांचे व्यापार व नफातोटा खाते ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता त्यार
करा.
त शील ावे रश क (`) त शील मा रश क (`)
मजुरी ,२ खरेदीपरत (णनगथित प्रत्या्य) ६,५२
खरेदी ६६, णव ी १,५२,
आगत वाहन व्य्य ३,३५ प्राप्त वतथिन / कणमिन १ ,
णव ीपरत (आगत प्रत्या्य) ४. प्राप्त भाडे ,
प्रारंभि ्कंध ३१,३ कसर णमळाली ४,६
वेतन १ ,४
अणधकार िु क ४,
भाडे, दर व कर १२,६
बुडीत कजथि ५
णनगथित वाहन व्य्य ३, २
पा व लेखनसामग्ी २,४
जाणहरात १ ,
णदलेली कसर १,५२
णवमा ५,
कारखाना भाडे ,
वतथिन / कणमिन णदले १,
१, १, २ १, १, २
संवरि ्कंधाचे मू ्य ` ५६, ५ होते.
उततर ः- रा अ ्ांचे तकात
्ा ार खाते
१ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध ३१,३ णव ी १,५२,
खरेदी ६६, वजा णव ीपरत ४, १,४ ,१
वजा खरेदीपरत ६,५२ ६ ,२
संवरि ्कंध ५६, ५
मजुरी ,२
आगत वाहन व्य्य ३,३५
अणधकार िु क ४,
कारखाना भाडे ,
ढोबळ नफा (पुढे नेला) , २
(संतुलीत रािी)
९ ९

283
 ात ा खाते
१ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
वेतन १ ,४ ढोबळ नफा (पुढे आिला) , २
जाहीरात १ , प्राप्त वतथिन १ ,
णदलेली कसर १,५२ प्राप्त भाडे ,
भाडे, दर व कर १२,६ कसर णमळाली ४,६
णवमा ५,
बुडीत कजथि ५
णनगथित वाहन व्य्य ३, २
वतथिन णदले १,
पा व लेखनसामग्ी २,४
िुद्ध नफा ५६,
(भांडवल खात्यात ््ानांतरीत)
१ १

ात ा खात्ातील काही महत्वा ्ा ांचे ीकर ः-

अ) का्ाथिल् व शा खचथि ः-
हे खचथि दनंणदन का्याथिल्य व्यव््ापन आणि प्रिासन सुव्यवस््त ठेवण्यासाठी करण्यात ्येतात. ्यामध्ये का्याथिल्य भाडे,
णवमा, टपाल आणि तार खचथि, अंकेषिि िु क, पा व लेखनसामुग्ी, वेतन, स््र संपततीवर घसारा द ्ती आणि देखभाल
इत्यादी खचाथिचा समावेि होतो.
ब) रव व रवतर ्् ः-
हे खचथि मालाची णव ी व णवतरि करण्यासाठी करण्यात ्येतात. ्या खचाथिमध्ये जाणहरात, णनगथित वाहन व्य्य, साठविूक,
णव ेत्याचे वेतन, णव ीकर कणमिन, बुडीत कजथि, बुडीत व संिण्यत कजथिणनधी, गोदाम भाडे, इतर णव ीवरील खचथि इत्यादींचा
समावेि होतो.
क) रवतती् खचथि ः-
हे खचथि व्यवसा्य संचालनासाठी करण्यात ्येतात. ्यामध्ये कजाथिवरील व्याज, बक वहरडा टवरील व्याज, बक
िु क, णवपत्रांवरील कसर, णदलेली कसर, ठेवीवरील व्याज इत्यादींचा समावेि होतो.
) अ ार क ा ः-
हे असाधारि नुकसान नफातोटा खात्यात दिथिणवण्यात ्येतात. उदाहरिा्थि, आगीमुळे नुकसान, सं मिमध्ये माल नुकसान,
संपतती णव ीवर तोटा इत्यादी.
) मह ली उत ः-
मालाच्या णव ी व्यणतरी णमळिारे सवथि उतप . उदा. प्राप्त कणमिन, प्राप्त कसर इत्यादी.
) अ ्ा ारी रकवा अ ्वहा्थि ा ( on t a ing o on o e ation co e) ः-
्यामध्ये बकेकडन णमळिारे उतप णकंवा गुंतविुकीवरील उतप ाचा समावेि होतो. अ ्य उतप जे अव्यापारी ोतापासून
णमळते. उदाहरिा्थि, प्राप्त लाभांि, बक ठेवीवर व्याज, संपतती णव ीवरील नफा इत्यादी.
284
 ) अ ा ार ा् े (A no al gains) ः-
भांडवली गुंतविुकीवर णमळिारे उतप णकंवा फा्यदे ्याचा समावेि असाधारि उतप ात होतो. उदाहरिा्थि, गुंतविूक
णव ीवरील नफा. असे सवथि उतप नफातोटा खात्याच्या जमा बाजूवर दिथिणवतात.
ात ा खात्ाशी ंबं ीत र क थि ी
अ) अ त् खचाथिचे ात ा खात्ाचे ावे बा ्ा ांतर
नफातोटा खाते नावे
पगार खात्याला
भाडे खात्याला
जाणहरात खात्याला
णवमा खात्याला इत्यादी
(सवथि अप्रत्यषि खचथि नफातोटा खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
ब) रवर उत ाची े ात ा खात्ाचे मा बा ्ा ांतरीत क ्ाबद्ल -
णवणवध अप्रत्यषि उतप ाची खाती नावे
(लाभांि, कसर, व्याज इत्यादी)
नफातोटा खात्याला
(णवणवध उतप नफातोटा खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
क) श ा रकवा श त ा ां वल खात्ाला ्ा ांतर ा ्ा ी
१) श ा ां वल खात्ाला ्ा ांतरीत क ्ाबद्ल
नफातोटा खाते नावे
भांडवल खात्याला
(िुद्ध नफा भांडवल खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
) श त ा ां वल खात्ाला ्ा ांतरीत क ्ाबद्ल
भांडवल खाते नावे
नफातोटा खात्याला
(िुद्ध तोटा भांडवल खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
िुद्ध नफा भांडवल खात्यात अणधक करण्यात ्यावा तर िुद्ध तोटा वजा करण्यात ्यावा.
९. ता ेबं ( alance eet)
ताळेबंद हे णववरिपत्र आहे ्यामध्ये व्यवसा्याची संपतती आणि दे्यता दिथिणवली जाते. एका णवणिष्ट तारखेला व्यवसा्याची
णवतती्य स््ती किी आहे ्याची णनस चती करण्यासाठी ताळेबंद त्यार केला जातो.
ताळेबंद हे दोन बाजूंमध्ये णवभागलेले एक णववरि पत्र आहे. डाव्या बाजूस दे्यता बाजू समजली जाते आणि उजवी बाजू ही
संपतती बाजू समजली जाते. दो ही बाजूच्या बेरजा नेहमी समान असतात. ताळेबंद पत्रकात सवथि खात्यांच्या णिलका ्या व्यापार व
नफातोटा खात्यात दिथिणवण्यात आ ्या नाहीत त्या (वा्तणवक व व्य ीक खाती) दिथिणवण्यात ्येतात. ताळेबंद पत्रक व्यवसा्याची
आण्थिक स््ती दिथिणवते.

285
 मे थि ्ांचे तकात
ता ेबं र . १ माचथि ----- र ीचा
े्ता र म र म ं तती र म र म
(`) (`) (`) (`)
भांडवल xxx रोख ह््र् xx
( ) िुद ध नफा xx बकेतील रोख xx
( ) भांडवलावर व्याज xx प्राप्त णवपत्र xx
xxx णवणवध िको xx
( ) उचल xx ्याती xx
( ) उचलीवर व्याज xx उप्कर xx
( ) िुद्ध तोटा xxx xx स्यंत्र व ्यंत्र xx
बक कजथि xx जमीन व इमारत xx
अणधकोर अणधणवकरथि xx पूवथिदतत खचथि xx
णवणवध धनको xx अप्राप्त उतप xx
दे ्य णवपत्र xx संवरि ्कंध xx
अदतत खचथि xx
पूिथिप्राप्त उतप xx
एकि xxx एकि xxx
काही महत्वा ्ा मा् ा आर त्ां ्ा र रक थि ाें ी ः-
१) ंवर क व्थि अखेरचा माल ा ा
संवरि ्कंध खाते नावे
व्यापार खात्याला
(वरथिअखेरचा माल व्यापार खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
) ं ततीवर ारा ( e eciation on assets) ः-
संपततीच्या गुिवततेत आणि मू ्यात का्यम्वरूपी आणि सातत्याने होिारी घट महिजे घसारा हो्य. घसारा स््र
संपततीवर आकारण्यात ्येतो. स््र संपततीवर आकारलेला घसारा हे नुकसान आहे महिून नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूवर
दिथिणवतात आणि ताळेबंद पत्रकातील संपतती बाजूवरील संबंणधत संपततीतून वजा करतात.
स््र संपततीवर घसारा आकार ्यास रोजकीददीत खालीलप्रमािे रोजकीदथि नोंद करण्यात ्येते.
) स््र संपततीवर घसारा आकार ्यास
घसारा खाते नावे
स््र संपततीच्या खात्याला
(स््र संपततीवर घसारा आकार ्याबद्ल)
) घसाऱ्याची रािी नफातोटा खात्याला ््ानांतरीत के ्यास
नफातोटा खाते नावे
घसारा खात्याला
(नफातोटा खात्याला घसारा ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
) अ तत खचथि र लेले खचथि ( utstan ing enses) ः-
अदतत खचथि महिजे असे खचथि जे णनणमथित ालेले असतात. परंतु त्यांचे लेखांकन वराथित िोधन करण्यात आलेले नसते.
286
 अिा खचाथिला अदतत खचथि महितात. अदतत खचाथिसाठी खालीलप्रमािे रोजकीदथि नोंद करण्यात ्येते.
खचथि खाते नावे
अदतत खचथि खात्याला
(अदतत खचाथिची रािी ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
उदा. भाडे, वेतन इत्यादी
व्यापार णकंवा नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूवर त्या णवणिष्ट खचाथिच्या रकमेत णमळवा आणि ताळेबंद पत्रकाच्या दे्यता बाजूवर
दिथिवा.
) वथि तत खचथि आ ाव र लेला खचथि ( e ai e enses) ः-
पूवथिदतत खचथि महिजे असे खचथि होत ्याचे िोधन चालू वराथित केले जाते परंतु त्याचा लाभ पुढील वराथिमध्ये णमळिारा
असतो. पूवथिदतत खचाथिसाठी खालीलप्रमािे रोजकीदथि नोंद करण्यात ्येते.
पूवथिदतत खचथि खाते नावे
णवणिष्ट खचथि खात्याला
(पूवथिदतत खचाथिची रािी णवणिष्ट खचाथितून वजा के ्याबद्ल)
उदा. णवमा, जाहीरात इत्यादी)
व्यापार णकंवा नफातोटा खात्याचे नावे बाजूवर संबंधीत खचाथितून वजा करण्यात ्यावे आणि ताळेबंद पत्रकाच्या संपतती बाजूवर
पूवथिदतत खचथि दिथिणवण्यात ्यावा.
) अ ा उत (कमरवलेले रंत रम ालेले उत ) ः-
आण्थिक वराथिच्या कालावधीत कमणवलेले परंतु न णमळालेले उतप महिजे अप्राप्त उतप हो्य.
अप्राप्त उतप खाते नावे
उतप खात्याला
(उतप अप्राप्त अस ्याबद्ल)
) वथि ा उत आ ा रम ालेले उत
पुढील वराथििी संबंधीत असलेले परंतु चालु आण्थिक वराथित प्राप्त ाले ्या उतप ास पूवथिप्राप्त उतप महितात.
उतप खाते नावे
पूवथिप्राप्त उतप खात्याला
(आगा उतप णमळा ्याबद्ल)
) ब ीत क थि अश ् ( a e ts) ः-
िकोकडन वसूल न होिाऱ्या रकमेला बुडीत कजथि असे महितात. बुडीत कजथि हा व्यवसा्य उप माला होिारा तोटा
हो्य. महिून बुडीत कजाथिची र म नफातोटा खात्याला नावे करण्यात ्येते आणि िको ्या पदातून वजा करण्यात ्येते.
्यासंबंधीच्या नोंदी पुढीलप्रमािे होतील
बुडीत कजथि खाते नावे
णवणवध िको खात्याला
(अणतरी बुडीत कजाथिची तरतूद के ्याबद्ल)
नाफातोटा खाते नावे
बुडीत कजथि खात्याला
(बुडीत कजथि नफातोटा खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)

287
 ) ब ीत व ंशर्त क थि र ी अश ् व ंर ा्थि ंरचती ( ese e fo a an ou tful e ts)
( e . . .) ः-
काही असेही िको असू िकतात ्यांच्याकडन वसूल होिे संणद ध असते. अिी कजथि वसूल हो ही िकतात णकंवा
त्यांची वसुली हो िकत नाही. ्या कारिांसाठी जी तरतूद करण्यात ्येते णतला बुडीत व संिण्यत कजथि णनधी असे महितात.
ही तरतूद मागील वराथिच्या अनुभवाच्या आधारावर करण्यात ्येते. भणव ्यकाळात कजाथिची वसुली हो िकली नाही तर
व्यवसा्याला तोटा होतो. अिा तो ाची भरपा बुडीत कजाथिची तरतूद करून करता ्येते.
संिण्यत बुडीत कजाथिकररता तरतुदीसाठीची रोजकीदथि नों पुढीलप्रमािे आहे
नफातोटा खाते नावे
संिण्यत व बुडीत कजथिणनधी खात्याला
(बुडीत व संिण्यत कजथिणनधीची तरतूद के ्याबद दल)
ी ः-
१) जेवहा केवळ तेरजेमध्ये बुडीत कजथि (नावेणि क) देण्यात ्येते तेवहा तो तोटा असतो आणि हा तोटा नफातोटा खात्याला
नावे करण्यात ्येतो.
२) जेवहा संिण्यत बुडीत कजथि णनधी ( ) तेरजेमध्ये देण्यात ्येते तेवहा अिा संिण्यत बुडीत कजथिणनधीला जुनी णकंवा
अस्ततवात असलेली सं.बु. कजथि णनधी असे महितात.
३) जेवहा समा्योजनेमध्ये संिण्यत बुडीत कजथिणनधी सुचणवण्यात आला असेल तेवहा त्या णनधीला नवीन स.बु. कजथिणनधी असे
महितात.
९) क वर क रीची तरत ( o ision fo iscount on e to s) ः-
िकोनी त्यांच्याकडन ्येिे असले ्या रकमेचे िोधन अगोदर करावे ्यासाठी त्यांना कसर देण्यात ्येते अिी कसर
व्यवसा्याचा तोटा समजण्यात ्येते. अिा कसरीचे आगिन हे िुद्ध िकोवर करण्यात ्येते.
(सकल िकोतून बुडीत कजथि व संिण्यत व बुडीत कजथि णनधीची र म वजा के ्यावर)
िकोवर कसरीची तरतूद संबंधी रोजकीदथि नोंद
नफातोटा खाते नावे
िकोवर कसर तरतूद खात्याला
( िकोवर कसरीची तरतूद के ्याबद्ल)
१ ) क वर क रीची तरत ( o ision fo iscount on e ito s) ः-
ही िकोवर कसरीच्या णव द ध आहे. धनकोंना दे्य णनधी अगोदर िोधन के ्यास ते आप ्याला काही णनस चत रकमेची
सूट (कसर) देतील. हा एक प्रकारचा व्यवसा्याला णमळिारा अपेणषित लाभ हो्य. अिा प्रकारे धनकोकडन प्राप्त कसरीस
रािीला नफातोटा खात्यास जमा करण्यात ्येते आणि दे्यतेमध्ये घट होत अस ्याने णवणवध धनकोंमधून वजा करण्यात ्येते.
धनकोंवर कसर तरतुदीची रोजणकदथि नोंद पुढीलप्रमािे करण्यात ्येते.
धनकोंवर कसर तरतूद खाते नावे
नफातोटा खात्याला
(धनकोंवर कसरीची तरतूद के ्याबद्ल)
११) उचल आहर ( a ings) ः-
उचल महिजे व्यावसाण्यकाने आप ्या व्यवसा्यातून ्वत च्या खाजगी उप्योगासाठी रोख, माल णकंवा व्तूंची केलेली
उचल हो्य. मालक व्यवसा्यातून जेवहा अिा प्रकारची उचल करतो तेवहा व्यवसा्यातील त्याच्या भांडवलात घट होते. महिून
उचल ही र म ताळेबंदाचे दे्यता बाजूवर भांडवलातून वजा करण्यात ्येते. मालकाद वारे ्वत चे णकंवा घरगुती उप्योगाकररता
व्यवसा्यातून उचललेला माल अणव ीत माल असतो महिून त्याची नोंद व्यापार खात्याचे जमा बाजूस करण्यात ्येते णकंवा
खरेदीतून वजा करण्यात ्येते.
मालकाने व्यवसा्यातून मालाची उचल केली असता करण्यात ्येिारी रोजकीदथि नोंद
288
 ) उचल / आहरि खाते नावे
व्यापार खात्याला
णकंवा
खरेदी खात्याला
) मालकाचे भांडवल खाते नावे
उचल खात्याला

१ ) म ा ह मालाचे म त रवतर ( oo s ist i ute as f ee a les) ः-

ग्ाहकांना मालाचे मोफत नमुना महिून णवतरीत करिे महिजे एक प्रकारे मालाची जाणहरात करिे हो्य. महिून ्या व्यवहाराची
नोंद नफातोटा खात्याचे नावे बाजूवर जाणहरात खचथि ्या णिरथिकांतगथित करण्यात ्येते. त्याचा दसरा प्रभाव व्यापार खात्याचा जमा
बाजूस करण्यात ्येतो णकंवा व्यापार खात्याच्या नावे बाजूवरील खरेदी ्या पदातून वजा करतात.
नमुना महिून मोफत णवतरीत करण्यात ्येिाऱ्या मालाची रोजकीदथि नोंद
) नमुना महिून मोफत माल णवतरि खाते नावे
व्यापार खात्याला
णकंवा
खरेदी खात्याला
(नमुना महिून मोफत णवतरीत केलेले माल व्यापार खात्याला णकंवा खरेदी खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
) जाणहरात खाते नावे
नमुना महिून मोफत माल णवतरि खात्याला
(नमुना महिून मोफत णवतरीत केले ्या मालाची र म जाहीरात खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
१ ) ां वलावर ्ा
) भांडवलावर व्याज खाते नावे
भांडवल खात्याला
(भांडवलावर व्याज आकार ्याबद्ल)
) नफातोटा खाते नावे
भांडवलावर व्याज खात्याला
(भांडवलावरील व्याज नफातोटा खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
१ ) उचलीवर ्ा आहर ावर ्ा
) भांडवल खाते नावे
उचलीवर व्याज खात्याला
(उचलीवर व्याज आकार ्याबद्ल)
) उचलीवर व्याज खाते नावे
नफातोटा खात्याला
(उचलीवरील व्याज नफातोटा खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)

289
९. मा् ांचा र ाम ( FF FA M )
अ. . मा् ेचे ाव ्म र ाम अंरतम र ाम
१) संवरि ्कंध व्यापार खात्याचे जमा बाजूवर ताळेबंद पत्रकात संपतती बाजूवर दिथिवा
(लागत मू ्य णकंवा बाजार मू ्य
्यापकी कमी असलेली र म)
२) स््र संपततीवर घसारा नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूवर ताळेबंद पत्रकाच्या संपतती बाजूवर त्या
णवणिष्ट संपततीमधून वजा करा.
३) अदतत खचथि / देिे बाकी खचथि व्यापार णकंवा नफातोटा खात्यामध्ये ताळेबंद पत्रकाच्या दे्यता बाजूवर दिथिवा.
त्या णवणिष्ट खचाथिमध्ये अणधक करा.
४) पूवथिदतत खचथि / आगा णदलेले व्यापार णकंवा नफातोटा खात्यामध्ये ताळेबंद पत्रकाच्या संपतती बाजूवर दिथिवा.
खचथि त्या णवणिष्ट खचाथितून वजा करा.
५) अप्राप्त उतप / उपाणजथित नफातोटा खात्याच्या जमा बाजूवर ताळेबंदाचे संपतती बाजूवर दिथिवा.
उतप णवणिष्ट उतप ातून अणधक करा.
६) पूवथिप्राप्त उतप / आगा नफातोटा खात्याच्या जमा बाजूवर ताळेबंदाचे दे्यता बाजूवर दिथिवा.
णमळालेले उतप णवणिष्ट उतप ातून वजा करा.
) बुडीत कजथि / अिोध्य ि नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूवर ताळेबंदात संपतती बाजूवर िकोमधून वजा
करा
) संिण्यत व बुडीत कजथि नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूवर ताळेबंदाचे संपतती बाजूवर णवणवध
बुडीत कजथि णनधी ( ) िकोमधून वजा करा.

) िकोवर कसरीची तरतूद नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूवर ताळेबंदाचे संपतती बाजूवर णवणवध
दिथिवा िकोमधून वजा करा.
१ ) धनकोवर कसर तरतूद नफातोटा खात्याचे जमा बाजूवर ताळेबंदाचे दे्यता बाजूवर णवणवध धनको
महिून वजा करा.
११) व्य ीगत उप्योगासाठी माल व्यापर खात्याच्या जमा बाजूवर दिथिवा ताळेबंदाचे दे्यता बाजूवर भांडवलामधून वजा
घेिे / उचल णकंवा करा.
खरेदी ्या पदातून वजा करा.

१२) नमूना महिून मालाचे मोफत व्यापर खात्याच्या जमा बाजूवर दिथिवा नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूवर जाणहरात
णवतरि णकंवा खचथि ्या नावाने दिथिवा.
खरेदी ्या पदातून वजा करा.
१३) भांडवलावरील व्याज नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूस ताळेबंदामध्ये भांडवलामध्ये जमा करावे.
दाखणविे
१४) उचलीवरील व्याज नफातोटा खात्यास जमा बाजूस ताळेबंदामध्ये उचलीमध्ये जमा णकंवा
दाखणविे भांडवलातून वजा करा.

290
उ ाहर .१ः
मेससथि भारद वाज ड स स ्यांची ३१ माचथि २ १ रोजीची तेरीज पुढीलप्रमािे आहे. तुमहाला ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या
वराथिकररता व्यापार आणि नफातोटा खाते आणि त्याच तारखेचा ताळेबंद त्यार कराव्याचा आहे.
तेरी - १ माचथि १९ र ीची
त शील ावे र म (`) त शील मा र म (`)
अणधकार िु क ४, णवणवध धनको ५६,
उचल १ , णव ी १,
मजुरी ६, खरेदीपरत ३,
खरेदी १, भांडवल २,५ ,
रोख १ , दे्य णवपत्र २ ,
णव ीपरत ५, बक अणधणवकरथि ४ ,
बक ४ ,
णवमा १,
उप्कर ३४,
इमारत १,२ ,
णवणवध िको १, ,
बुडीत कजथि १,
णवणवध खचथि ३,
प्रवास खचथि २,
प्रारंभि ्कंध २४,
णनगथित वाहन व्य्य १,६
भाडे १,
अागत वाहन व्य्य ४
वेतन १६,

मा् ा ः-
वरथिअखेर संवरि ्कंध मू ्य ` ५४,

291
उततर ः- ार ा ्ांचे तकात
्ा ार व ात ा खाते
१ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध २४, णव ी १,
खरेदी १, ( ) णव ीपरत ५, ६,
( ) खरेदीपरत ३, ६ , संवरि ्कंध ५४,
अणधकार िु क ४,
मजुरी ६,
आगत वाहन व्य्य ४
ढोबळ नफा (पुढे नेला) २ ,६
१ १
वेतन १६, ढोबळ नफा पुढे आिला २ ,६
भाडे १,
णवणवध खचथि ३,
णवमा १,
बुडीत कजथि १,
प्रवास खचथि २,
णनगथित वाहन व्य्य १,६
िुद ध नफा २,
(भांडवल खात्याला ््ानांतरीत)

ता बे ं
१ माचथि १९ र ीचा
र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल २,५ , इमारत १,२ ,
( ) िुद्ध नफा २, उप्कर ३४,
२,५२, णवणवध िको १, ,
( ) उचल १ , २,४२, बक ४ ,
णवणवध धनको ५६, रोख १ ,
दे्य णवपत्र २ , संवरि ्कंध ५४,
बक अणधणवकरथि ४ ,
३,५ , ३,५ ,

292
उ ाहर . ः
मंगेि टेडसथि ्यांची ३१ माचथि २ १ ची तेरीज खालील प्रमािे देण्यात आली आहे. आपि ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या
वराथिकररता व्यापार व नफातोटा खाते आणि त्याच तारखेचा ताळेबंद त्यार करा.
तेरी १ माचथि १ र ीची

त शील ावे र म (`) मा र म (`)

प्रारंभि ्कंध ३२, ५
खरेदी ५५,
णव ी ,५
खरेदी परत (णनगथित प्रत्या्य) २,६३
णव ी परत (आगत प्रत्या्य) ४,४
अणधकार िु क ४,
मजुरी आणि वेतन ,
का्याथिल्य वेतन ११,
प्रा ्य णवपत्र १ ,२५
दे्य णवपत्र १२,५
का्याथिल्यीन उपकरिे २ ,
मोटार वहन ३ ,४
स्यंत्र आणि ्यंत्र २५,
बुडीत कजथि २,५
जाहीरात ६,
ह्त्् रोख ५,
णवणवध िको ३१,२५
संिण्यत बुडीत कजथि णनधी १,
णवणवध धनको २४,
भांडवल १,२५,
२,५४,६३ २,५४,६३

मा् ा ः-
१) अखेरच्या संवरि ्कंधाचे ३१ माचथि २ १ रोजी पररव्य्य मू ्य ` १ , , असून त्याचे बाजार मू ्य ` २ , होते.
२) का्याथिल्य वेतन १ मणह ्याचे देिे बाकी आहे.
३) पूवथिदतत मजुरी ` १, .
४) घसारा आकारा का्याथिल्यीन उपकरिांवर वाणरथिक ५ दराने, मोटार वहनवर वाणरथिक १ दराने आणि स्यंत्र व ्यंत्रसामुग्ीवर
वाणरथिक १५ दराने.

293
उततर ः- मं श
े े थि ्ांचे तकात
्ा ार व ात ा खाते
१ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध ३२, ५ णव ी ,५
खरेदी ५५, ( ) णव ीपरत ४,४ ५, २
( ) खरेदीपरत २,६३ ५२,३ संवरि ्कंध १ ,

मजुरी आणि वेतन ,

वजा पूवथिदतत मजुरी १, ,
अणधकार िु क ४,
ढोबळ नफा (पुढे नेला) ,
१ १
का्याथिल्य वेतन ११, ढोबळ नफा (पुढे आिला) ,
( ) अदतत वेतन १, १२, िुद्ध तोटा १ ,३
बुडीत कजथि २,५ (भांडवल खात्याला
( ) जुनी संिण्यत व बुडीत कजथिणनधी १, १,५ ््ानांतरीत)
घसारा
का्याथिल्यीन उपकरिे १,
मोटार वहन ३, ४
स्यंत्र व ्यंत्र ३, ५ ,
जाहीरात ६,
९ ९

294
 ता बे ं
१ माचथि १ र ीचा
र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल १,२५, का्याथिल्यीन उपकरिे २ ,
( ) िुद्ध तोटा १ ,३ १, ५,६१ ( ) घसारा १, १ ,
मोटार वहन ३ ,४
अदतत वेतन १, ( ) घसारा ३, ४ २ ,३६
दे्य णवपत्र १२,५ सं्यत्र व ्यंत्र २५,
णवणवध धनको २४, ( ) घसारा ३, ५ २१,२५

णवणवध िको
संवरि ्कंध ३१,२५
ह्त्् रोख १ ,
पूवथिदतत मजुरी ५,
१,

१ ११ १ ११

का्थि ी ः-
ारा
१) ५ ` २ , वर (का्याथिल्यीन उपकरिे) २ , ५/१
घसारा ` १, .
२) १ ` ३ ,४ वर (मोटर वहन) ३ ,४ १ /१
घसारा ` ३, ४
३) १५ ` २५, (सं्यंत्र व ्यंत्र) २५, १५/१
घसारा ` ३, २५

295
उ ाहर . ः
मेससथि रीना एंटरप्रा्यजेस ्यांची तेरीज खालील प्रमािे देण्यात आली आहे. आपि ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता
व्यापार व नफातोटा खाते आणि त्याच तारखेचा ताळेबंद त्यार करा.
तेरी - १ माचथि १ र ीची
त शील ावे रश क (`) मा रश क (`)
प्रारंभि ्कंध ४५,२
भांडवल ३, ,
उचल २ ,
उप्कर ६ ,
पूवथिदतत णवमा १,
िको आणि धनको , १,२ ,२५
खरेदी आणि णव ी ५ , १,२ ,
सं्यत्र व ्यंत्र ५ ,
गुंतविूक ६ ,
कारखाना णवमा २६,
णहिोब तपासिी िु क २१,
वाहन व्य्य १,
जमीन आणि इमारत १,४ ,
भाडे ,१२
संि्यीत बुडीत कजथिणनधी ६,
णनगथित वाहन व्य्य ,३६
परत २, ,
कसर १, ,
प्राप्त वतथिन ,
९ ९

मा् ा ः-
१) बुडीत कजथि ` २, खातेबाद करा आणि िकोवर २.५ दराने संि्यीत बुडीत कजथि णनधीची तरतूद करा.
२) वरथिअखेर णि क मालसा ाचे लागत मू ्य ` ४६, असून त्याचे णवपिी मू ्य ` ४ , आहे.
३) जमीन व इमारतीवर वाणरथिक ५ दराने आणि सं्यत्र व ्यंत्रावर वाणरथिक १ दराने घसारा अाकारा.
४) पूवथिदतत भाडे ` ३,५६ .
५) अदतत वाहन व्य्य ` १,२ .

296
उततर ः मे थि री ा ं र ा् े ्ां ्ा तकात
्ा ार व ात ा खाते १ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध ४५,२ णव ी १,२ ,
खरेदी ५ , वजा णव ीपरत २, १,१ ,
वजा खरेदीपरत , ४ ,
कारखाना णवमा २६, अखेरचा मालसाठा ४ ,
वाहन व्य्य १,
( ) अदतत वाहन व्य्य १,२
३,
ढोबळ नफा (पुढे नेला) ३५,
१ १
णहिोबतपासिी िु क २१, ढोबळ नफा (पुढे आिला) ३५,
भाडे ,१२ कसर ,
( ) पूवथिदतत भाडे ३,५६ ३,५६ जुनी सं.क. णनधी ६,
णनगथित वाहन व्य्य ,३६ ( ) नवीन बुडीत कजथि २,
कसर १, ४,
घसारा ( ) नवीन सं.क.णन. १, २,३
जमीन व इमारत
सं्यत्र व ्यंत्र , प्राप्त वतथिन ,
िुद्ध नफा ५, १२,
(भांडवल खात्याला ््ानांतरीत) ,१
१ १
ता ेबं १ माचथि १ र ीचा
र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल ३, , िको ,
( ) िुद्ध नफा ,१ ( ) बुडीत कजथि २,
३, ,१ ६ ,
( ) सं. कजथिणनधी १, ६६,३
( ) उचल २ , २, ,१ जमीन व इमारत १,४ ,
धनको १,२ ,२५ ( ) घसारा , १,३३,
अदतत वाहन व्य्य १,२ सं्यत्र व ्यंत्र ५ ,
( ) घसारा ५, ४५,
पूवथिदतत भाडे ३,५६
पूवथिदतत णवमा १,
उप्कर ६ ,
गुंतविूक ६ ,
अखेरचा मालसाठा ४ ,
१ १

297
उ ाहर . ः
खांडवाला एंटरप्रा्यजेस ्यांची तेरीज खालील प्रमािे आहे. त्यावरून ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता व्यापार व
नफातोटा खाते आणि त्याच तारखेचा ताळेबंद त्यार करा.
तेरी १ माचथि १ र ीची
त शील ावे बाक (`) मा बाक (`)
भांडवल ५५,
उचल ३,
प्रारंभि ्कंध १६,४
खरेदी ३१,१
आगत वाहन व्य्य २,५
णव ी ५ ,
णव ीपरत १,
भाडे आणि कर ६,
बुडीत कजथि ४
संि्यीत बुडीत कजथिणनधी
कसर २,३ ५ १,५
वतथिन ( )
धनको २५५
िको २ ,२५ १ ,५
उप्कर ६,
्यंत्र १२,
्याती ,५
मजुरी आणि वेतन ,
वेतन (१ मणह ्यांचे) ५,
जाहीरात ,
कजथिरो ्यात गुंतविूक ,५
ि आणि अणग्म १३, ५
१ ९ १ ९
मा् ा ः-
१) संवरि ्कंध ` १ ,२५ .
२) पूवथिदतत भाडे ` ४, .
३) ` १, बुडीत कजाथिची तरतूद करून िकोवर २ प्रमािे संि्यीत बुडीत कजथिणनधीची तरतूद करा.
४) ्यंत्रावर .५ वाणरथिक दराने आणि उप्करावर वाणरथिक १५ दराने घसारा आकारा.
५) धनकोवर ३ दराने कसर णनधीची तरतूद करा.

298
उततर ः खां वाला र ा् े ्ांचे तकात
ावे ्ा ार व ात ा खाते १ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता मा
त शील र म (`) र म (`) त शील र म (`) र म (`)
प्रारंभि ्कंध १६,४ णव ी ५ ,
खरेदी ३१,१ ( ) णव ीपरत १, ४ , २
आगत वाहन व्य्य २,५ संवरि ्कंध १ ,२५
मजुरी आणि वेतन ,
ढोबळ नफा (पुढे नेला) ,२

वेतन ५,
( ) अदतत वेतन १, ६, ढोबळ नफा (पुढे आिला) ,२
भाडे व कर ६, धनकोवर प्राप्त कसर ५५५
( ) पूवथिदतत भाडे ४, २, प्राप्त वतथिन २५५
घसारा
्यंत्र िुद्ध तोटा १२,३
उप्कर १, (भांडवल खात्याला
कसर २,३ ५ ््ानांतरीत)
जाहीरात ,
बुडीत कजथि ४
( ) नवीन बुडीत कजथि १,
( ) संि्यीत बुडीत कजथिणनधी ३ ५
१, ५
( ) जुना बुडीत कजथि १,५
२ ५
१ १
ता ेबं १ माचथि १ र ीचा
े्ता र म (`) र म (`) ं तती र म (`) र म (`)
भांडवल ५५, ्यंत्र १२,
( ) िुद्ध तोटा १२,३ ( ) घसारा ११,१
४२,६२ उप्कर ६,
( ) उचल ३, ३ ,६२ ( ) घसारा ५,१
धनको १ ,५ िको २ ,२५
( ) कसर ५५५ १ , ४५ ( ) बुडीत कजथि १,
अदतत वेतन १, १ ,२५
ि व अणग्म १३, ५ ( ) सं. कजथिणनधी ३ ५ १ , ६५
संवरि ्कंध १ ,२५
पूवथिदतत भाडे ४,
्याती ,५
कजथिरो ्यात गुंतविूक ,५
१ १

299
का्थि ी ा ः
१) तेरीज पत्रकात वेतन ` ५, णदलेले आहे आणि समा्योजनेत २ मणह ्याचे वेतन देिे बाकी आहे. ्याचाच अ्थि तेरीज पत्रकात
१ मणह ्याचे वेतन ` ५, महिून २ मणह ्याचे वेतन ` १, ्याचाच अ्थि अदतत वेतन ` १, .
वेतन ` ५,
( ) अदतत वेतन ` १,
` ६,
२) ` १,२५ वर २ प्रमािे संि्यीत बुडीत कजथिणनधी
१ ,२५ २ ` ३ ५
१
\ संि्यीत बुडीत कजथिणनधी ` ३ ५
३) धनकोवरील कसर णनधी १ , ५ वर ३ दराने
१ ,५ ३ ` ५५५
१
\ धनकोवरील कसर णनधी ` ५५५
उ ाहर ः
कार ्यांच्या खालील तेरीज पत्रकावरून ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता व्यापार व नफातोटा खाते आणि त्याच
तारखेचा ताळेबंद त्यार करा.
तेरी १ माचथि १ र ीची
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
िको ४५, भांडवल १,२ ,
प्रारंभि ्कंध ११,५५ णव ी ६ , ५
खरेदी ५३,२५ खरेदीपरत ४५
णव ीपरत १, ५ प्राप्त लाभांि २,२५
बुडीत कजथि ६ धनको ३ ,५
भाडे, दर आणि कर २,६ अणधकोर अणधणवकरथि २४,
णवमा २,४ संि्यीत बुडीत कजथिणनधी. १,२
का्याथिल्यीन उपकरिे ४२,
उप्कर व अ वा्यु ी २ ,५
बकेतील रोख ३२,२
वेतन ३,
जाहीरात १,
दलाली २,१
उचल ३,
मजुरी २,२५
कोळसा, गस व पािी १,
्यंत्रसामुग्ी १२,
१ १

300
 मा् ा :-
१) संवरि ्कंधाचे मू ्य `. ४२, .
२) बुडीत कजथि ` १,२ खाते बाद करून िकोवर २ प्रमािे बुडीत व संि्यीत कजथिणनधी णनमाथिि करा.
३) अदतत खचथि वेतन ` ५ आणि मजुरी ` २२५
४) का्याथिल्यीन उपकरिांवर वाणरथिक २.५ दराने आणि ्यंत्रसामुग्ीवर वाणरथिक ५ दराने घसारा आकारा
५) पूवथिदतत णवमा `
उततर : कार ्ांचे तकात
्ा ार व ात ा खाते
१ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध ११,५५ णव ी ६ , ५
खरेदी ५३,२५ ( ) णव ीपरत १, ५ ५ ,
वजा खरेदीपरत ४५ ५२,
मजुरी २,२५ संवरि ्कंध ४२,
( ) अदतत मजुरी २२५ २,४ ५
कोळसा, गस, पािी १,
ढोबळ नफा (पुढे नेला) ३३, ५
१ १ १ १
वेतन ३, ढोबळ नफा (पुढे आिला) ३३, ५
( ) अदतत वेतन ५ ३, ५ प्राप्त लाभांि २,२५
णवमा २,४
( ) पूवथिदतत णवमा १,५
घसारा
जमीन व इमारत १, ३
्यंत्रसामुग्ी ६ १,६ ३
भाडे, दर व कर २,६
जाणहरात १,
बुडीत कजथि ६
( ) नवीन बु. कजथि १,२
( ) नवीन सं.बु. कजथिणनधी ६
२,६ ६
( ) जुना बु.सं. कजथिणनधी १,२ १,४ ६
दलाली २,१
िुद्ध नफा (भांडवल खात्याला २ ,३५६
््ानांतरीत)

301
 ता ेबं १ माचथि १ र ीचा
र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल १,२ , जमीन व इमारत ४२,
( ) िुद्ध नफा २ ,३५६ ( ) घसारा १, ३ ४१, २
१,४ ,३५६
( ) उचल ३, १,३ ,३५६ ्यंत्रसामुग्ी १२,
( ) घसारा ६ ११,४
धनको ३ ,५
अदतत वेतन ५ उप्कर व अ वा्यु ी २ ,५
अदतत मजुरी २२५ िको ४५,
अणधकोर अणधणवकरथि २४, ( ) नवीन बुडीत कजथि १,२
४३,
( ) सं.बु. कजथिणनधी ६ ४२, २४
पूवथिदतत णवमा
बकेतील रोख ३२,२
संवरि ्कंध ४२,
१ ९९ १ १ ९९ १
उ ाहर .
मे. अभ्य ्यांच्या खालील णदले ्या तेरीज पत्रकावरून व अणतरर माणहतीवरून ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता व्यापार
व नफातोटा खाते आणि त्याच तारखेचा ताळेबंद त्यार करा.
तेरी १ माचथि १ र ीची
त शील ावे बाक (`) मा बाक (`)
भांडवल २,२ ,
उप्कर ४ ,
णवमा १ ,
वेतन १ ,
आगत वाहन व्य्य १,
भाडे, दर आणि कर ,
्यंत्रसामग्ी ५ ,
मजुरी ,
उचल १४,
कसर १,
णनगथित वाहन व्य्य ५,६
खरेदी आणि णव ी ६२, १, १,
्कंध (१.४.२ १ रोजीचा) ३१,
परत ५, ६,३
भाडे ६,
संि्यीत बुडीत कजथिणनधी ५,

302
 बुडीत कजथि २,
जाणहरात १ ,
िको आणि धनको , ५४,
प्राप्त णवपत्र ३६,
बकेतील रोख ,५
६ दराचे बक कजथि (१.१ .२ १ ला घेतले) ५ ,
भागांवरील दलाली ४,
सुटी अवजारे ३६,
दे्य णवपत्र १६,
्याती १, ,

मा् ा :-
१) वरथिअखेरच्या णि क मालाचे लागत मू ्य ` ३ , असून णवपिी मू ्य ` ४ , आहे.
२) िकोवर ५ दराने संि्यीत बुडीत कजथिणनधीची तरतूद करा.
३) अदतत खचथि मजुरी ` ३, , वेतन ` ३,६
४) ्यंत्रसामुग्ीवर वाणरथिक १ दराने आणि उप्करवर वाणरथिक ५ दराने घसारा आकारा.
५) भांडवलावर ५ व्याज आकारा
६) पूवथिदतत णवमा ` २,

उततर : मे. अ ् ्ां ्ा तकात

्ा ार व ात ा खाते
१ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध ३१, णव ी १, १,
खरेदी ६२, ( ) णव ीपरत ५, १,६६,
( ) खरेदीपरत ६,३ ५५,
मजुरी , संवरि ्कंध ३ ,
( ) अदतत मजुरी ३, ११,
आगत वाहन व्य्य १,
ढोबळ नफा (पुढे नेला) १, ४,३

303
वेतन १ , ढोबळ नफा (पुढे आिला) १, ४,३
( ) अदतत वेतन ३,६ २ ,६ प्राप्त कसर १,
भांडवलावर व्याज ११,४ प्राप्त भाडे ६,
बुडीत कजथि २,
( ) नवीन बुडीत कजथि ४,५
६,५
( ) जुना सं.क.णन. ५, १,५
घसारा
्यंत्र ५,
उप्कर २, ,
णवमा १ ,
( ) पूवथिदतत णवमा २, ,
भाडे, दर व कर ,
णनगथित वाहन व्य्य ५,६
जाणहरात १ ,
बक कजाथिवर व्याज १,५
भागांवरील दलाली ४,
िुद्ध नफा ३४,५
(भांडवल खात्याला ््ानांतरीत)
११ ११

ता ेबं १ माचथि १ र ीचा

र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल २,२ , ्यंत्रसामुग्ी ५ ,
( ) भांडवलावर व्याज ११,४ ( ) घसारा ५, ४५,
२,३ ,४ उप्कर ४ ,
( ) िुद्ध नफा ३४,५ ( ) घसारा २, ३ ,
२, ३, बकेतील रोख ,५
( ) उचल १४, २,५ , प्राप्त णवपत्र ३६,
६ बक कजथि ५ , संवरि ्कंध ३ ,
( ) व्याज (६ मणह ्याचे) १,५ ५१,५ िको ,
धनको ५४, ( ) सं.बु. कजथिणनधी ४,५ ५,५
अदतत वेतन ३,६ सुटी अवजारे ३६,
अदतत मजुरी ३, ्याती १, ,
दे ्य णवपत्र १६, पूवथिदतत णवमा २,

304
का्थि ी ा :-
१) भांडवलावर व्याज
भांडवलावर वाणरथिक ५ प्रमािे व्याज
२,२ , × ५
` ११,४
१
भांडवलावर व्याज ` ११,४
२) तेरीज पत्रकातील अ ्य समा्योजना
६ बक कजथि १ कटोबर २ १ रोजी घेतलेले ` ५ ,
कजाथिवर ६ मणह ्याचे व्याज
५ , × ६ × ६ ३,
१,५
१ × १२ २
बक कजाथिवर ६ मणह ्याचे व्याज ` १,५
उ ाहर .
मेससथि ल मी एंटरप्रा्यजेस ्यांच्या खाली णदले ्या तेरीज व समा्योजनाचे आधारे ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता व्यापार
आणि नफातोटा खाते आणि त्याच तारखेचा ताळेबंद त्यार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीचा
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
्यंत्रसामुग्ी १, , कसर २,
णवणवध िको १,२ , णव ी ,५
उप्कर ३६, खरेदीपरत ४,
्कंध (१ एणप्रल २ १ ) २ , धनको ५२,
मजुरी १, १ बक कजथि ६,
णवद्ुत िु क ४,६ (१ कटोबर २ १ ला घेतले)
णवमा ५, संि्यीत बुडीत कजथिणनधी १,६
कारखाना भाडे ४,६ अणधकोर अणधणवकरथि ५३,३
प्रवास खचथि ३,६ भांडवल १, ,
जाहीरात २,५
का्याथिल्य भाडे ३,
खरेदी ४ ,३
णव ीपरत २,
बुडीत कजथि १,२
उचल १२,

३,६ ,२ ३,६ ,२
मा् ा :-
१) ३१ माचथि २ १ रोजीचा संवरि ्कंध ` ५ ,
२) ्यंत्रसामुग्ी आणि उप्करावर वाणरथिक ५ दराने घसारा आकारा.
३) पूवथिदतत णवमा ` १, .
४) बुडीत कजथि ` अपलेखीत करून िकोवर ५ दराने संि्यीत बुडीत कजथिणनधी णनमाथिि करा आणि २ दराने िकोवर
दे्य कसर णनधीची तरतूद करा. तसेच धनकोवर ३ दराने कसर णनधीची तरतूद करा.

305
५) अदतत खचथि मजुरी ` २,२ आणि का्याथिल्य भाडे ` १,४ .
६) मालकाने ्वत साठी ` २, चा माल उचलला.
उततर :- मे थि ल मी ं र ा् े ्ा तकात
्ा ार व ात ा खाते
१ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध २ , णव ी ,५
खरेदी ४ ,३ ( ) णव ीपरत २, ४,
( ) खरेदीपरत ४, ४४,५ मालकाची उचल २,
मजुरी १, संवरि ्कंध ५ ,
( ) अदतत मजुरी २,२ ४,
कारखाना भाडे ४,६
ढोबळ नफा (पुढे नेला) ६ .६
१ १
का्याथिल्य भाडे ३, ढोबळ नफा ६ ,६
( ) अदतत भाडे १,४ ४,४ (पुढे आिला)
णवद्ुत िु क ४,६ कसर २,
णवमा ५, धनकोवरील कसर १,५६
( ) पूवथिदतत णवमा १. ४,
प्रवास खचथि ३,६
घसारा ्यंत्रसामुग्ी ५,
उप्कर १, ६,
बुडीत कजथि १,२
( ) बुडीत कजथि नवीन
( ) सं.बु. कजथिणनधी ६,
,
( ) जुना सं.बु. कजथिणनधी १,६ ६,४
िकोवर कसर णनधी २,२
जाहीरात २,५
बक कजाथिवर व्याज ३,
िुद्ध नफा २५,
(भांडवल खात्याला रवाना)

१ १

306
 ता ेबं १ माचथि १९ र ीचा
र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल १, , ्यंत्र सामुग्ी १, ,
( ) िुद्ध नफा २५, ( ) घसारा ५, ५,
१,२५, उप्कर ३६,
( ) उचल १४, १,११, ( ) घसारा १, ३४,२
पूवथिदतत णवमा १,
अदतत मजुरी २,२ णवणवध िको १,२ ,
अदतत भाडे १,४ ( ) नवीन बुडीत कजथि
धनको ५२, १,२ ,
( ) दे्य कसर णनधी १,५६ ५ ,४४ ( ) सं.बु. कजथिणनधी ६,
१ बक कजथि ६, १,१४,
( ) व्याज (६ म.) ३, , ( ) दे ्य कसर णनधी २,२ १,११, २
अणधकोर अणधणवकरथि ५३,३
संवरि ्कंध ५ ,
९ ९ ९ ९
उ ाहर .
े्यस ्यांच्या पुढील तेरजेवरून ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता व्यापार व नफातोटा खाते आणि त्याच तारखेचा ताळेबंद
त्यार कराव्याचा आहे.
तेरी क १ माचथि १ र ीचे
ावे बाक र म (`) मा बाक र म (`)
प्रारंभि ्कंध १४,४ धनको १ ,३
िको ३ , णनगथित प्रत्या्य ५
आगत प्रत्या्य १,६५ णव ी २ ,
भाडे, दर आणि णवमा २,२५ कसर ३६५
उतपादन मजुरी २,५२५ भांडवल ५,
कसर ३ अदतत व्याज ६५
व्याज ४ ५ कजथि ,५
आगीमुळे नुकसान १,६५
वेतन १, ५
खरेदी २४,३५
उचल २,५
णनगथित वाहन व्य्य १,२ ५
सुटी अवजारे १ ,५
सं्यत्र व ्यंत्र १४,
ह्त्् रोख १,२५
बकेतील रोख ,५

१ १

307
 मा् ा :
१) ३१ माचथि २ १ रोजी संवरि ्कंध ` ४ ,५
२) सुटी अवजारावर वाणरथिक १ प्रमािे तसेच सं्यत्र व ्यंत्रावर वाणरथिक १५ दराने घसारा आकारा.
३) पूवथिदतत णवमा ` ५ आणि अदतत भाडे ` ४ आहे..
४) भांडवलावर वाणरथिक ५ प्रमािे आणि उचलीवर वाणरथिक दराने व्याजाची आकारिी करा.
५) अदतत वेतन ` ६५ आहे.

उततर :- ्े ्ांचे तकात

्ा ार व ात ा खाते
१ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध १४,४ णव ी २ ,
खरेदी २४,३५ ( ) आगत प्रत्या्य १,६५ १ ,३५
( ) णनगथित प्रत्या्य ५ २३,६
उतपादन मजुरी २,५२५ संवरि ्कंध ४ ,५
ढेबळ नफा (पुढे नेला) २६,३२५

भाडे, दर व णवमा २,२५ ढोबळ नफा (पुढे आिला) २६,३२५

( ) अदतत भाडे ४ कसर ३६५
२,६५ उचलीवर व्याज
( ) पूवथि दतत णवमा ५ २,१५ (६ मणह ्याचे)
कसर ३
भांडवलावर व्याज ३, ५
घसारा
सुटी अवजारे १, ५
सं्यत्र व ्यंत्र २,१ ३, ५
व्याज ४ ५
वेतन १, ५
( ) अदतत वेतन ६५ २,५
आगीमुळे नुकसान १,६५
णनगथित वाहन व्य्य १,२ ५
िुद्ध नफा १ , ३
(भांडवल खात्याला वगथि)

308
 ता ेबं १ माचथि १ र ीचा
र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल ५, जमीन व इमारत १ ,५
( ) भांडवलावर व्याज ३, ५ ( ) घसारा १, ५ १५, ५
( ) िुद्ध नफा १ , ३ सं्यत्र व ्यंत्र १४,
,४ ( ) घसारा २,१ ११,
( ) उचल २,५ बकेतील रोख ,५
( ) उचलीवर व्याज ६, संवरि ्कंध ४ ,५
धनको १ ,३ पूवथि दतत णवमा ५
कजथि ,५ िको ३ ,
अदतत वेतन ६५ ह्त्् रोख १,२५
अदतत व्याज ६५
अदतत भाडे ४
११ ११
का्थि ी : उचलीवर व्याज ` २,५ वर वाणरथिक दराने ६ मणह ्याचे व्याज.
२,५ × × ६ १ ५
.५
१ × १२ २
उचलीवर व्याज ` (जेवहा उदाहरिात उचलीची तारीख णदली नसेल तेवहा ६ मणह ्याचे व्याज णवचारात ्यावे.)
उ ाहर .९
खाली णदले ्या तेरजेवरून णकसन टेडसथि ्यांचे ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता व्यापार व नफातोटा खाते आणि त्याच
तारखेचा ताळेबंद त्यार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
त शील ावे बाक (`) त शील मा बाक (`)
्कंध (१.४.२ १ ) १,५ , णवणवध धनको २, ,
खरेदी ,५ , अणधकोर अणधणवकरथि १, ,
मजुरी १,२ , व्याज ६ ,
अप्रत्यषि खचथि , संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी १ ,
णव ीपरत २ , णव ी १३, ५,३
गामक ि ी व इंधन ५, खरेदीपरत ३ ,
जाहीरात , भांडवल ६, ,
प्रवास खचथि ३ ,
णवणवध िको २.२ ,
सं्यत्र व ्यंत्र १, ,
पा व लेखन सामग्ी १ ,
संगिक व पा ्यंत्र ५,२ ,
णवमा प्रव्याजी २ ,
ह्त्् रोख ४२,३
बुडीत कजथि ११,
आहरि (उचल) ४ ,

309
 मा् ा :-
१) संवरि ्कंधाचे मू ्य ` २, , होते.
२) मजुरीचे ` ३ , , देिेबाकी आहे, अप्रत्यषि अदतत वेतन ` २२, .
३) सं्यत्र व ्यंत्रसामुग्ी ्या पदात १ कटोबर २ १ रोजी खरेदी केले ्या ` ४ , च्या ्यंत्राचा समावेि आहे. सं्यत्र व ्यंत्रावर
वाणरथिक १ दराने व इमारतीवर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारा.
४) िकोवर ५ दराने संि्यीत व बुडीत कजथिणनधीची तरतूद करा.
५) णवमा प्रव्याजी ३ जून २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता णदला आहे.
६) प्रवास खचाथिमध्ये ी णकसन ्यांच्या खाजगी प्रवास के ्यासंबंधीचे ` १ , चा समावेि आहे.
उततर :- रक े थि ्ांचे तकात
्ा ार व ात ा खाते १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध १,५ , णव ी १३, ५,३
खरेदी ,५ , ( ) णव ीपरत २ , १३, ५,३
( ) खरेदीपरत ३ , ,२ , संवरि ्कंध २, ,
मजुरी १,२ ,
( ) अदतत मजुरी ३ , १,५ ,
गामक ि ी व इंधन ५,
ढोबळ नफा (पुढे नेला) ४,४ ,३

१ १
वेतन , ढोबळ नफा (पुढे आिला) ४,४ ,३
( ) अदतत वेतन २२, १, २, व्याज ६ ,
जाहीरात ,
प्रवास खचथि ३ ,
( ) खाजगी प्रवास खचथि १ , २ ,
पा व लेखनसामग्ी १ ,
णवमा प्रव्याजी २ ,
( ) पूवथिदतत णवमा ५, १५,
बुडीत कजथि ११,
( ) स.बु. कजथिणनधी ११,
२२,
( ) जुना बुडीत कजथि १ , १२,
घसारा
सं्यत्र व ्यंत्र १६,
इमारत ५२, ६ ,
िुद्ध नफा १, ५,३
(भां.खा. ््ानांतरीत)

310
 ता बे ं
१ माचथि १९ र ीचा
र म र म र म र म
े्ता Assets
(`) (`) (`) (`)
भांडवल ६, , ह्त्् रोख ४२,३
( ) िुद्ध नफा १, ५, णवणवध िको २,२ ,
, ५, ( ) सं.बु. कजथिणनधी ११, २, ,
( ) आहरि ४ , सं्यत्र व ्यंत्र १, ,
( ) खाजगी प्रवास खचथि १ , ,३६,३ ( ) घसारा १६, १,६४,
णवणवध धनको २, ,
अणधकोर अणधणवकरथि १, , इमारत ५,२ ,
अदतत मजुरी ३ , ( ) घसारा ५२, ४,६ ,
अप्रत्यषि अदतत वेतन २२, संवरि ्कंध २, ,
पूवथिदतत णवमा ५,

११ ११

का्थि ी :
१) णवमा प्रव्याजी ३ जून २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता ` २ , , ३ मणह ्याचा णवमा प्रव्याजी पूवथिदतत
२ , × १२ ३ ` ५,

२) नवीन संिण्यत बुडीत कजथि णनधी िकोततर ५ .

५
२,२२, × १ ` ११,

३) सं्यत्र व ्यंत्राची णि क ` १, ,
१ कटोबर २ १ रोजी खरेदी ` ( ) ४ ,
१,४ ,
` १,४ , वर वाणरथिक १ दराने घसारा ` १४,
` ४ , वर ६ मणह ्याचा घसारा
४ , × १ × ६
` २,
१ × १२
एकि घसाऱ्याची रािी १४, २, ` १६,

311
उ ाहर .१
३१ माचथि २ १ ची खाली देण्यात आलेली तेरीज आणि अणतरर माणहतीवरून अ ि ्यांचे पु्तकात व्यापार व नफातोटा खाते आणि
त्याच तारखेचा ताळेबंद त्यार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
िको २४, भांडवल २५,
प्रारंभि ्कंध , णव ी २ ,
अणधकार िु क १,५ धनको १ ,
मजुरी १, खरेदीपरत १,
वेतन २,५ ि व अणग्म ,
उचल ३, दे ्य णवपत्र १२,
्याती , प्राप्त व्याज १,
णव ीपरत ५
टेलीफोन िु क १,
आगत वाहन व्य्य १,
णनगथित वाहन व्य्य १,
व्यापार खचथि ५
णवमा २,
सं्यत्र व ्यंत्र ६,
उप्कर ५,
खरेदी १२,

मा् ा :-
१) संवरि ्कंधाचे लागत मू ्य ` १३, असून बाजार मू ्य ` १५, होते.
२) घसारा अाकारा सं्यत्र व ्यंत्रावर वाणरथिक ५ आणि उप्करावर वाणरथिक १ दराने
३) णवम्याचे ` आगावू भरले आहेत.
४) वेतनाचे ` आणि मजुरीचे ` १, देिे बाकी आहे.
५) िकोवर ५ प्रमािे संणद ध िा्थि संणचती ( . . .) णनमाथिि करा.
६) नमुना महिून ` ३, चा माल मोफत वाटण्यात आला.

312
उततर :- अ ्ांचे तकात
्ा ार व ात ा खाते र . १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध , णव ी २ ,
खरेदी १२, ( ) णव ीपरत ५ १ ,५
( ) खरेदीपरत १, ११,
अणधकार िु क १,५
मजुरी १, संवरि ्कंध १३,
( ) अदतत मजुरी १, २, नमुना महिून मोफत ३,
आगत वाहन व्य्य १, वाटलेला माल
ढोबळ नफा (पुढे नेला) १२,

णवमा २, ढोबळ नफा पुढे आिला १२,

( ) पूवथिदतत णवमा १,३ प्राप्त व्याज १,
वेतन २,५
( ) अदतत वेतन ३,३
घसारा
सं्यत्र व ्यंत्र ३
उप्कर ५
संणद ध िा्थि संणचती १,२
णनगथित वाहन व्य्य १,
टेलीफोन िु क १,
व्यापार खचथि ५
नमुना महिून मोफत ३,
वाटलेला माल
िुद्ध नफा
(भांडवल खात्याला ््ानांतरीत)
१ १
ता ेबं १ माचथि १९ र ीचा
र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल २५, संवरि ्कंध १३,
( ) िुद्ध नफा सं्यत्र व ्यंत्र ६,
२५, ( ) घसारा ३ ५,
( ) उचल ३, २२, उप्कर ५,
धनको १ , ( ) घसारा ५ ४,५
अदतत खचथि पूवथिदतत णवमा
वेतन ्याती ,
मजुरी १, १, िको २४,
ि व अणग्म , ( ) सं. .स. १,२ २२,
दे ्य णवपत्र १२,

313
उ ाहर . ११
३१ माचथि २ १ ची खाली देण्यात आलेली तेरीज आणि अणतरर माणहतीवरून प्रणवि ड स स ्यांचे व्यापार व नफातोटा खाते
अाणि त्याच तारखेचा ताळेबंद त्यार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
त शील ावे रश क (`) त शील मा रश क (`)
रोख ४, संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी १,६
प्रारंभि ्कंध १ , धनको ५ ,२
मजुरी ६, णव ी ६२,
व्याज ३, खरेदीपरत १, २
वेतन १२, बक अणधणवकरथि २ ,
उचल १ , प्राप्त वतथिन २,
जाहीरात १,२ भांडवल १, ,
्यंत्रसामुग्ी ५१,
पा व लेखनसामग्ी १,२
िको ६,
णव ीपरत १,५
खरेदी ५४,५
बुडीत कजथि १, २
कसर २,
भाडे ४,

मा् ा :-
१) संवरि ्कंधाचे मू ्य ` ४,
२) मजुरीचे ` आगावू णदलेले आहेत.
३) वेतनाचे ` ३,६ आणि भाडे ` ३, देिे बाकी आहे.
४) बुडीत कजथि ` २, अपलेखीत करून िकोवर ३ दराने संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी णनमाथिि करा.
५) ्यंत्रसामुग्ीचे मू ्य ` ४ , प्यत कमी करण्यात ्यावे.
६) भांडवलावर वाणरथिक ५ दराने व्याजाची आकारिी करा.

314
उततर :- रव ्ांचे तकात
्ा ार व ात ा खाते १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
त शील र म र म त शील र म र म
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध १ , णव ी ६२,
खरेदी ६४,५ ( ) णव ीपरत १,५ ६ ,५
( ) खरेदीपरत १, २ ६२,
मजुरी ६, संवरि ्कंध ४,
( ) पूवथिदतत मजुरी ५,२
ढोबळ नफा (पुढे नेला) ६,५२
१ १
भाडे ४, ढोबळ नफा पुढे आिला ६,५२
( ) अदतत भाडे ३, , प्राप्त वतथिन २,
्यंत्रावर घसारा ३,
वेतन १२,
( ) अदतत वेतन ३,६ १५,६
बुडीत कजथि १, २
( ) नवीन बुडीत कजथि २,
( ) सं.बु. कजथिणनधी २,२२
६,१४
( ) जुना बुडीत कजथि णनधी १,६ ४,५४
भांडवलावर व्याज ५,
व्याज ३,
जाणहरात १,२
पा व लेखनसामग्ी १,२
कसर २,
िुद्ध नफा ३६,
(भांडवल खात्याला ््ानांतरीत)
९ ९
ता ेबं १ माचथि १९ र ीचा
र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल १, , ्यंत्रसामुग्ी ५१,
( ) भांडवलावर व्याज ५, ( ) घसारा ३, ४ ,
( ) िुद्ध नफा ३६, िको ६,
१,४१, ( ) नवीन बुडीत कजथि २,
( ) उचल १ , १,३१, ४,
धनको ५ ,२ ( ) सं.बु. कजथिणनधी २,२२ १,
अदतत वेतन ३,६ संवरि ्कंध ४,
अदतत भाडे ३, पूवथिदतत मजुरी
बक अणधणवकरथि २ , रोख ४,

315
का्थि ी :
१) नवीन बुडीत कजथि ` २, आणि संि्यीत कजथिणनधी ३
िको ` ६,
( ) नवीन बुडीत कजथि ` २,
` ४,
` ४, वर ३ प्रमािे संि्यीत बुडीत कजथिणनधी ` २,२२
२) भांडवलावर व्याज ५ दराने
१, , × ५
` ५,
१
भांडवलावर व्याज ` ५,
उ ाहर .१
णवज्य टेडसथि ्यांची तेरीज खालीलप्रमािे आहे. त्यावरून ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता व्यापार व नफातोटा खाते आणि
त्याच तारखेचा ताळेबंद त्यार करा.
तेरी १ माचथि १ र ीची
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
भाडे, दर आणि कर ३,५ संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी २,५
णवमा १, प्रकािकडन कजथि ३४,
मजुरी ६, णव ी २,३
उचल ३, भांडवल ४५,
णवणवध िको १५, णवणवध धनको १ ,
खरेदी ४ , णवणवध उतप ,५
कसर दे ्य णवपत्र १ ,
सं्यत्र व ्यंत्र ५ , कसर ३,
णवणवध व्य्य ३,६
दरू्ती ,४
्कंध (१.४.२ १ ) १२,
उप्कर ४ ,
बक णि क ,५
बुडीत कजथि ६
प्रा ्य णवपत्र २ ,५

316
 मा् ा :-
१) पूवथिदतत णवमा ` ४
२) िकोवर १ प्रमािे संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी णनमाथिि करा आणि िकोवर ६ प्रमािे दे्य कसर णनधीची तरतूद करा.
३) अदतत खचथि णवणवध व्य्य ` १,४ आणि मजुरी ` १,
४) उप्करावर वाणरथिक १ दराने आणि ्यंत्रसामुग्ीवर वाणरथिक ४ दराने घसारा आकारा.
५) णवणवध उतप ` १,५ आगावू प्राप्त ाले आहे.
६) ३१ माचथि २ १ रोजीचा ्कंध ` ३ ,

उततर :- रव ् े थि ्ांचे तकात

्ा ार व ात ा खाते १ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध १२, णव ी २,३
खरेदी ४ ,
मजुरी ६, संवरि ्कंध ३ ,
( ) अदतत मजुरी १, ,
ढोबळ नफा (पुढे नेला) ६३,३
१ १
भाडे, दर आणि कर ३,५ ढोबळ नफा पुढे आिला ६३,३
णवमा १,
( ) पूवथिदतत णवमा ४ ६ जुना बुडीत कजथि २,५
णवणवध व्य्य ३,६ ( ) नवीन बुडीत कजथि १,५
( ) अदतत णवणवध व्य्य १,४ ५, १,
घसारा ( ) बुडीत कजथि ६ ४
उप्कर ४, णवणवध उतप ,५
सं्यत्र व ्यंत्र २, ६, ( ) पूवथिप्राप्त उतप १,५ ६,
कसर
िकोवर दे ्य १ १, १ कसर ३,
दरू्ती ४६,४
िुद्ध नफा
(भांडवल खात्याला ््ानांतरीत)

317
 ता ेबं १ माचथि १ र ीचा
र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल ४५, उप्कर ४ ,
( ) िुद्ध नफा ४६,४ ( ) घसारा ४, ३६,
१,४ स्यंत्र व ्यंत्र ५ ,
( ) उचल ३, ,४ ( ) घसारा २, ४ ,
णवणवध धनको १ , णवणवध िको १५,
प्रकािकडन कजथि ३४, ( ) सं. बुडीत कजथिणनधी १,५
अदतत णवणवध व्य्य १,४ १३,५
अदतत मजुरी १, ( ) दे ्य कसर णनधी १ १२,६
पूवथिप्राप्त णवणवध उतप १,५ पूवथिदतत णवमा ४
दे ्य णवपत्र १ , संवरि ्कंध ३ ,
बक णि क ,५
प्रा ्य णवपत्र २ ,५
१ ९ १ ९
का्थि ी :
जुना संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी तेरीज पत्रकात णदलेला हा बुडीत कजथि व नवीन संिण्यत व बुडीत कजथिणनधीपेषिा जा्त अस ्यामुळे तो
नफातोटा खात्याच्या जमा बाजूवर ` ४ ने दिथिणवला आहे.
उ ाहर .१
अज्य एंटरप्रा्यजेस ्यांची ३१ माचथि २ १ रोजीची तेरीज खालील प्रमािे आहे. त्यावरून ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता
वाणरथिक खाती त्यार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची

त शील ावे रश क (`) मा रश क (`)

िको ५२, ३५
प्रारंभि ्कंध ,६ ५
खरेदी २५,३ ५
इंधन आणि ि ी १, १
धनको ४२, ६
णव ीवरील वाहतूक खचथि १, ६
उचल ५,
भांडवल १,६ ,
णव ी ३ ,४ २
परत ६ १,३ ५

318
 बकेतील रोख १६,३ ५
उप्कर (१. .२ १ ला खरेदी) ३ ,५
वेतन ,
मोटार कार २ ,५
मजुरी ,
सामा ्य खचथि ,२ ५
कजथि (१.१ .२ १ ला घेतले) १५,
बुडीत कजथि २,
संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी
्यंत्रे ४ ,
णवमा ५,
दे्य णवपत्र ६, ६६
प्राप्त कणमिन १,४५
गुंतविूक २६,

मा् ा :
१) ३१ माचथि २ १ रोजी णि क असले ्या मालाचे मू ्य ` २ ,
२) बुडीत कजथि ` १,५ खाते बाद करून िकोवर ५ दराने संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी णनमाथिि करा.
३) घसारा आकारा उप्कर, मोटार गाडी आणि ्यंत्रावर वाणरथिक अनु मे १ , आणि ५ प्रमािे
४) अणजथित परंतु अप्राप्त कणमिन ` ५५
५) अदतत खचथि सामा ्य खचथि ` १, , मजुरी ` ५
६) पूवथिदतत णवमा ` २,

उततर : अ ् ं र ा् े
्ा ार व ात ा खाते १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
र म र म र म र म
त शील त शील
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध ,६ ५ णव ी ३ ,४ २
खरेदी २५,३ ५ ( ) णव ीपरत ६ ३ ,६१२
( ) खरेदीपरत १,३ ५ २४,
मजुरी , संवरि ्कंध २ ,
( ) अदतत मजुरी ५ ,५
इंधन आणि ि ी १, १
ढोबळ नफा (पुढे नेला) २४,६
१ १

319
वेतन , ढोबळ नफा पुढे आिला २४,६
णवमा ५, प्राप्त वतथिन १,४५
( ) पूवथिदतत णवमा २, ३, अप्राप्त वतथिन ५५ २,
णव ीवरील वाहतूक खचथि १, ६ णनववळ तोटा ५, १
सामा ्य खचथि ,२ ५ (भांडवल खात्याला
अदतत सामा ्य खचथि १, ,२ ५ ््ानांतर)
बुडीत कजथि २,
( ) नवीन बुडीत कजथि १,५
( ) सं. बुडीत कजथिणनधी २,५६
६, ६
( ) जुना बुडीत कजथि णनधी ५,२६
घसारा
मोटार कार १,४३५
उप्कर २, ६३
्यंत्रे २, ४ ६,४३
कजाथिवरील व्याज ६

ता ेबं १ माचथि १९ र ीचा

र म र म र म र म
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
भांडवल १,६ , उप्कर ३ ,५
( ) िुद्ध तोटा ५, १ ( ) घसारा २, ६३ ३६,५३
१,५४,२२ ( मणह ्याचा)
( ) उचल ५, १,४ ,२२ मोटार कार २ ,५
दे्य णवपत्र ६, ६६ ( ) घसारा १,४३५ १ , ६५
धनको ४२, ६ जमीन आणि इमारत ४ ,
अदतत सामा ्य खचथि १, ( ) घसारा २, ४ ३ , ६
अदतत मजुरी ५ णवणवध िको ५२, ३५
कजथि १५, ( ) नवीन बुडीत कजथि १,५
( ) अदतत व्याज ६ १५,६ ५१,३३५
( ) सं. . संणचती २,५६ ४ , ६

संवरि ्कंध २ ,
अणजथित परंतु अप्राप्त वतथिन ५५
पूवथिदतत णवमा २,
बकेतील रोख १६,३ ५
गुंतविूक २६,
१ १

320
 कती १ : णवद्ा ्यानी त्यांच्या घराजवळील ्वाणमतव सं ्येला भेट दे न णवणवध माणहती गोळा करावी जसे खचथि, उतप , नफा,
तोटा, खरेदी, णव ी, मालसाठा इत्यादी आणि व्यापारी, व्यापारी व नफातोटा खाते आणि ताळेबंद किाप्रकारे त्यार करतात ते
णवद्ा्दी जािून घेतील.
कती : णवद्ा ्यानी व्यापार व नफातोटा खाते आणि ताळेबंदातील चुका िोधून काढाव्यात. चुका णवद्ा ्याना िोधून
काढण्यास सांगावे.
्ा ार खाते आर ा त ा खाते १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
ावे मा
त शील र म र म त शील र म र म
(`) (`) (`) (`)
प्रारंभि ्कंध २५, णव ी १ ,२
खरेदी १ ,५ ( ) णनगथित प्रत्या्य २ १ ,
( ) आगत प्रत्या्य ५ १ ,
मजुरी २, संवरि ्कंध ४ ,
जाणहरात
अणधकार िु क ४
ढोबळ नफा (पुढे नेला) १ ,

वेतन ४, ढोबळ नफा पुढे आिला १ ,

णवमा ,२ बक कजाथिवरील व्याज ६
जाणहरात २,
भाडे
प्राप्त कसर ४
पा व लेखन सामुग्ी
िुधद नफा ४,३

१९ १९

ता ेबं १ माचथि १९ र ीचा

े्ता र म र म ं तती र म र म
(`) (`) (`) (`)
भांडवल , इमारत २ ,
अणधक िुधद नफा ४,३ सं्यत्र व ्यंत्र ३ ,
४,३ िको ३३,
( ) उचल ३ ४, वतथिन २,
धनको , संवरि ्कंध ४ ,
अणधकोर कजथि ३ ,
दे्य णवपत्र ४,
प्रा त्य णवपत्र २,
पूवथिदतत खचथि
्याती ५,
टपाल खचथि २
१ १

321
र : वरील अंणतम लेख णवद्ा ्यांना कतीसाठी णदेलेल आहेत. तेरीज पत्रक इतर समा्योजना णदले ्या नस ्याने ताळेबंद जुळिार
नाही.

ppppppppppppp वा ्ा् ppppppppppppp

.१ का वा ्ात उततरे रलहा.
१) व्यापार खाते महिजे का्य
२) नफातोटा खाते महिजे का्य
३) ताळेबंद का त्यार करतात
४) अंणतम खाती महिजे का्य
५) िुद्ध नफा ्यापासून आपिास का्य अ्थिबोध होतो
६) ढोबळ नफा महिजे का्य
) उपाणजथित उतप ही सं ा ्पष्ट करा.
) अदतत खचथि ही सं ा ्पष्ट करा.
) घसारा महिजे का्य
१ ) पूवथिदतत खचथि ्यापासून आपिास का्य अ्थिबोध होतो
. खालील रव ा ांक रता कश श मह ं ा ा.
१) न संपले ्या, कालावधीसाठी करण्यात आलेला खचथि.
२) कमणवलेले परंतु अद्ापप्यत न णमळालेले उतप .
३) णव ीवर केलेला वाहतुकीसाठी खचथि
४) संपतती आणि दे्यतेचे णववरि.
५) व्यवसा्याचा िुद्ध नफा णकंवा िुद्ध तोटा जािून घेण्यासाठी त्यार करण्यात ्येिारे खाते.
६) लेखांकन वराथिचे िेवटी णि क असले ्या मालाची णकंमत.
) संभाव्य बुडीत कजाथिसाठी करण्यात आलेली तरतूद.
) आण्थिक वराथिच्या िेवटी व्यवसा्याचा नफा णकंवा ताेटा व व्यवसा्याची आण्थिक स््ती जािून घेण्यासाठी त्यार
करण्यात ्येिारे अंणतम णववरि.
) मालाच्या णव ्य वद्धीसाठी करण्यात ्येिारा खचाथिचा प्रकार.
१ ) तेरीज त्यार करण्यात आ ्यानंतर पुरणवण्यात ्येिारी अणतरी माणहती.
. खाली र ले ्ा ्ाथि्ांम ् ् ्ाथि्ाची र व करा व रव ा े हा रलहा.
१) महिजे संपततीचे दे्यतेवरील आणधक्य हो्य.
अ) ्याती ब) भांडवल क) गुंतविूक ड) उचल
२) णमळालेली कसर ही खात्याच्या जमा बाजूवर ््ानांतरीत करतात.
अ) चालू ब) नफातोटा क) व्यापार ड) भांडवल
३) महिजे णवणिष्ट तारखेला व्यवसा्याची आण्थिक स््ती दिथिणविारे णववरि हो्य.
अ) व्यापार खाते ब) तेरीज क) नफातोटा खाते ड) ताळेबंद
४) अदतत खचथि ताळेबंद पत्रकाच्या बाजूवर दिथिणवतात.
अ) दे्यता ब) संपतती क) उचल ड) जमा
५) उचलीवरील व्याज खात्याचा जमा बाजूवर दिथिणवले जाते.
अ) व्यापार ब) नफातोटा क) ्याती ड) भांडवल
322
 ६) व्यापार खात्याची नावेबाकी महिजे हो्य.
अ) ढोबळ तोटा ब) िुद्ध तोटा क) िुद्ध नफा ड) ढोबळ नफा
) खरेदीवरील वाहतूक खचथि हा खात्याच्या नावे बाजूवर दिथिणवला जातो.
अ) व्यापार ब) नफातोटा क) भांडवल ड) बक
) नफातोटा खात्याची जमाणि क दिथिणवते.
अ) िुद्ध नफा ब) ढोबळ नफा क) ढोबळ तोटा ड) िुद्ध तोटा
) संवरि ्कंधाचे मू ्यांकन करताना लागतमू ्य णकंवा बाजारमू ्य ्यापकी जे असेल त्या आधारावर णनस चत
करण्यात ्येते.
अ) जा्त ब) कमी क) समान ड) ्यापकी नाही
१ ) जेवहा उचलीची णवणिष्ट तारीख णदली नसेल तर व्याज मणह ्याकररता अाकारतात.
अ) चार ब) सहा क) आठ ड) न

. खालील रव ा े बर बर क चक ते रलहा :
१) प्रत्येक समा्योजनेचे णकमान तीन पररिाम होतात.
२) तेरीज पत्रकातील प्रत्येक पदाचा केवळ एकच पररिाम होतो.
३) कमणवलेले परंतु न णमळालेले उतप हे दे्यता आहे.
४) ्याती ही का पणनक संपतती नाही.
५) नफातोटा खात्याची जमाबाकी िुद्ध नफा दिथिणवते.
. रका ्ा ा ी ् ् श रलहा :
१) ढोबळ नफा खात्याला ््ानांतरीत करतात.
२) व्यापार खात्याची नावेबाकी दिथिणवते.
३) अप्राप्त उतप ताळेबंद पत्रकाच्या बाजूवर दिथिणवतात.
४) बक कजाथिवरील व्याज खात्याच्या नावेबाजूवर दिथिणवतात.
५) व्यवसा्याचा जािून घेण्यासाठी नफातोटा खाते त्यार केले जाते.
६) मालाच्या खरेदी आणि णव ीचा पररिाम जािून घेण्यासाठी खाते त्यार केले जाते.
) सवथि अप्रत्यषि खचथि खात्याला ््ानांतरीत करतात.
) नफातोटा खात्याच्या जमा णिलकेपेषिा नावे णि क जा्त अस ्यास होतो.
) सवथि प्रत्यषि खचथि खात्याला ््ानांतरीत करतात.
१ ) ताळेबंद हे संपतती व दे्यतेचे आहे.

. अ ा ार (o ) श रलहा.
१) भाडे, वेतन, णवमा, सं्यंत्र व ्यंत्र
२) खरेदी, संवरि ्कंध, िको, कारखाना भाडे
३) भांडवल, दे ्य णवपत्र, िको, अदतत मजुरी
४) जाहीरात, प्रवास खचथि, कारखाना भाडे, णवमा
५) ह्त्् रोख, िको, अप्राप्त उतप , बुडीत व संि्यीत कजथिणनधी

323
. खालील रव ा ाशी आ हमत आहात का अ हमत आहात ते रलहा.
१) बुडीत व संि्यीत कजथिणनधी नफातोटा खात्याला नावे करतात.
२) ताळेबंद हे पत्रक असून खाते सुद्धा आहे.
३) अप्रत्यषि खचथि व्यापार खात्याच्या नावे बाजूवर दिथिणवतात.
४) अणधकोर अणधणवकरथि ही अंतगथित दे्यता आहे.
५) भांडवल महिजे संपततीचे दे्यतेवरील आणधक्य हो्य.

. खालील रव ा े बर बर क हा रलहा.
१) व्यापार खात्याची संतुलीत रािी िुद्ध नफा णकंवा िुद्ध तोटा दिथिणवते.
२) सवथि प्रत्यषि खचथि नफातोटा खात्याच्या नावे बाजूवर णलणहतात.
३) नफातोटा खात्याची जमा बाजूची बेरीज नावे बाजूच्या बेरजेपेषिा जा्त असेल तर िुद्ध तोटा दिथिणवते.
४) भांडवल खाते नावे
नफातोटा खात्याला
(िुद्ध नफा भांडवल खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
५) व्यापार खाते नावे
णव ी खाते जमा
(णव ी व्यापार खात्याला ््ानांतरीत के ्याबद्ल)
.९ खालील ा करा.
१) भांडवल िोधून काढा.
ं तती (`) ्े ता (`)
इमारत २ , दे ्य णवपत्र १ ,
उप्कर १५, धनको २ ,
िको ३ , अदतत मजुरी १,२५
गुंतविूक १ ,
बकेतील रोख ५,
सं्यत्र व ्यंत्र २ ,
२) १ जुल २ १ रोजी ` ३५,५ मू ्याची ्यंत्र सामुग्ी खरेदी केली आणि त्याच णदविी णतच्या ््ापनेसाठी ` ४,५
खचथि केला. ्यंत्र सामुग्ीवर वाणरथिक दराने दरवरदी ३१ माचथिला घसारा आकारण्यात ्येतो. घसाऱ्याची रािी णनधाथिरीत
करा.
३) ी. प्रमोद ्यांनी १ कटोबर २ १ रोजी भारती्य ्टेट बकेकडन १२ वाणरथिक दराने ` ३,५ , कजथि घेतले.
३१ माचथि २ १ प्यत व्याजाची रािी णनधाथिरीत करा.
४) वाणरथिक णवमा प्रव्याजी ` , , १ णडसबर २ १ रोजी णदले. ३१ माचथि २ १ प्यतची र म णनस चत करा.
५) ढोबळ नफा णकंवा ढोबळ तोटा णनधाथिरीत करा. खरेदी ` १५,५ , णव ी ` ३ , आगत वाहन व्य्य ` १,२ ,
प्रारंभि ्कंध ` ५, खरेदी परत ` ५ , संवरि ्कंध ` १ , .

324
gggggggggggggg ात्र क उ ाहर े ggggggggggggggg

१. खालील खात्ां ्ा रशलकांव ीमती ् ी ्ांचे तकात १ माचथि १ राे ी ं ा ्ा व्ाथिक रता ्ा ार खाते
त्ार करा.
त शील ावे बाक (`) मा बाक (`)
प्रारंभि ्कंध ४१,
खरेदी ५ ,
खरेदीपरत ,
णव ीपरत १,६
णव ी १, ३,
मजुरी ३,४
आगत वाहन व्य्य १,
अणधकार िु क ४,
१,१ , १,१ ,
संवरि ्कंध ` ४ , आहे.

. ं ् ब थि ्ांचे १ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता ात ा खाते त्ार करा.

१) बक िु क ` २२,
२) व्याज (जमा) ` १६,
३) णवणवध खचथि ` ४२,
४) णवमा ` ३५,
५) वेतन ` ४ ,
६) दर आणि कर ` १३,
) टपाल ` ,
) जाणहरात ` ४ ,
) भाडे णदले ` ३२,
१ ) बुडीत कजथि ` १ ,
११) प्राप्त कणमिन ` १ ,५
१२) पा व लेखनसामग्ी ` २१,
१३) आगीमुळे नुकसान ` १ ,
१४) कसर (नावे) ` २३,
१५) कसर (जमा) ` ३ ,
१६) णकरकोळ उतप ` १४,
१ ) घसारा ` ३४,
१ ) णनगथित वाहन व्य्य ` ६ ,
१ ) गोदाम खचथि ` ४ ,
टीप ढोबळ नफा ` ४, ,५

325
 . खाली र ले ्ा तेर वे ं ीव ्ांचे तकात १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता ्ा ार व
ात ा खाते आर त्ाच तारखेचा ता बे ं त्ार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
त शील ावे रश क (`) मा रश क (`)
प्रारंभि ्कंध २२,
खरेदी आणि णव ी १, , ४,६ ,
णनगथित वाहन व्य्य ४,
सं्यत्र व ्यंत्र ५ ,
िको आणि धनको ४४, ६,
परत २, ४,
इमारत ५ ,
मोटार वहन ४ ,
पा व लेखनसामग्ी ३,
मजुरी २ ,
संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी ३,२
कणमिन २,४
का्याथिल्य व्य्य ५,४
वाहतूक खचथि ,
उप्कर २ ,
पररसर ( ) १.
सुटी अवजारे २ ,४
उचल २४,
बक अणधणवकरथि २२,
ह्त्् रोख १,
लाभांि ३,३
भांडवल १,४ ,
वेतन ४४,
प्राप्त णवपत्र व दे ्य णवपत्र ५,६ ,४
बुडीत कजथि २,४
जाहीरात (३ वराथिकररता) ६,
१९ १९
मा् ा :
१) ३१ माचथि २ १ रोजी संवरि ्कंधाचे लागतमू ्य ` ६ , आणि बाजारमू ्य ` , .
२) अदतत खचथि मजुरी ` ४, , वेतन ` २,४
३) मोटार वहनवर वाणरथिक १ दराने आणि उप्करावर वाणरथिक ५ दराने घसारा आकारा.
४) बुडीत कजथि ` २, खातेबाद करा आणि िकोवर ५ दराने संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी णनमाथिि करा.
५) भांडवलावर वाणरथिक १ दराने व्याजाची आकरिी करा.

326
 . ंर ी क ी ्ांची तेरी खालील मा े आहे. त्ाव १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता ्ा ार व
ात ा खाते आर त्ाच तारखेचा ता ेबं त्ार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
त शील ावे रश क (`) मा रश क (`)
सुटी अवजारे १,१ ,
उप्कर व अ वा्यु ी १,
बुडीत कजथि १,४
णवणवध िको १,६
्कंध (३१ माचथि २ १ ) ५२,
खरेदी ,
रोख णव ी २१,
उधार णव ी १,
परत ४ ६
जाणहरात ४,
दर, कर आणि णवमा ६,
दरू्ती आणि देखभाल १,२
वेतन ( २ का्याथिल्यासाठी) १ ,
३ २,२
भाडे (११ मणह ्याचे)
्यंत्रसामुग्ी (१ कटोबर २ १ रोजी खरेदी केलेली ४,
` १२, समाणवष्ट)
भांडवल ३,६ ,
संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी ,
णवणवध धनको ,
उचल १४,
व्याज १,२
लाभांि २,
बक णि क ४ ,
अणधकार िु क ६,
बक कजथि (३ स टबर २ १ ) ४ ,
णनगथित वाहन व्य्य ४,
कसर १,

मा् ा :-
१) संवरि ्कंध ` १, ,
२) बुडीत कजथि ` २, अपलेखीत करून िकोवर ५ प्रमािे संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी णनमाथिि करा.
३) ्यंत्रसामुग्ीवर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारा आणि सुटी अवजारे पुनमुथि ्यांकन ` १, , करावे.
४) भांडवलावर वाणरथिक २ दराने व्याज आकारा.

327
 . खालील तेरी आर मा् ा ्ा आ ारे अ ल े थि ्ांचे १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
वार्थिक खाती त्ार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
वेतन १ , प्राप्त व्याज २,४
खरेदी १,४ भांडवल १,६ ,
भाडे (११ मणह ्याचे) २,२ णव ी ५,
्यंत्रसामुग्ी ५६, संिण्यत बुडीत कजथिणनधी २,
अणग्म मजुरी ४, प्राप्त कणमिन १,६
प्रारंभि ्कंध २ , दे ्य णवपत्र ,२
बुडीत कजथि १, धनको ५६,
पूवथिदतत णवमा २,४
मजुरी २,६
सुटी अवजारे २६,
अप्राप्त कणमिन ४
णवणवध िको ६४,
रोख १,
बक ३,
उचल ,६
गाडी भाडे १,
प्रा ्य णवपत्र १३,६
अ िाला कजथि ३ ,
१ १

मा् ा :-
१) संवरि ्कंधाचे मू ्य ` ,६
२) अदतत खचथि वेतन ` २, , मजुरी ` ४,
३) ्यंत्रसामुग्ी वाणरथिक १ दराने घसारा आकारा.
४) बुडीत कजथि ` २, खातेबाद करा आणि िकोवर ५ दराने संि्यीत व बुडीत कजथिणनधीची तरतूद करा.

328
 . र ता ं र ा् े ्ांची तेरी खालील मा े आहे त्ाव १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता ्ा ार व
ात ा खाते आर त्ाच तारखेचा ता ेबं त्ार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
त शील ावे रश क (`) मा रश क (`)
भांडवल ५ ,
उचल १, ५
प्रारंभि ्कंध ,
खरेदी आणि णव ी १६,५ २२,५
परत ६२५ ५
णनगथित वाहन व्य्य ४२५
उतपादक मजुरी १,
अनुतपादक मजुरी ६
वेतन १,
प्रवास खचथि १,१२५
व्यापार खचथि ३२५
इंधन आणि कोळसा २५
कसर ४६ ५५
सामा ्य खचथि २२५
बुडीत कजथि २
सं्यत्र व ्यंत्र २ ,
उप्कर ५,५
संवेष्टन खचथि १ ५
णवणवध िको आणि धनको १ , ६, ५
ह्त्् रोख २,२
गुंतविूक १ ,२५
संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी १५

मा् ा :-
१) ३१ माचथि २ १ रोजी णि क असले ्या मालसा ाचे लागतमू ्य ` ,१ असून बाजार मू ्य ` ,५ आहे.
२) प्रवास खचाथित ` १२५ व्यवसा्य मालकाच्या व्य ीगत प्रवास खचाथिचे आहेत.
३) अिोककडन ्येिे असले ्या रकमेपकी बुडीत कजथि ` १ ५ अपलेखीत करून णवणवध िकोवर ५ दराने संि्यीत व बुडीत
कजथिणनधी णनमाथिि करा.
४) णवणवध िकोवर तसेच धनकोवर अनु मे २ आणि ३ कसर णनधीची तरतूद करा.
५) सं्यत्र व ्यंत्रावर आणि उप्करावर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारा.

329
 . खालील खात्ां ्ा रशलकांव र क क ी ्ांचे तकात १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
्ा ार व ात ा खाते आर त्ाच तारखेचा ता ेबं त्ार करा.
र क क ी ्ां ्ा खात्ां ्ा रशलका १ माचथि १९ राे ी ्ा
रश क र म (`) रश क र म (`)
बक ३ , वेतन ३ ,
भांडवल १,२ , बक कजथि ३ ,
दे ्य णवपत्र ,५ सामा ्य खचथि ,५
उप्कर १ ,५ व्याज णदले १,५
प्राप्त कणमिन ३, ्यंत्रसामुग्ी २५,५
्कंध (१.४.२ १ ) २ , णव ी ६,
इमारत ३ ,५ खरेदी ४२,
मजुरी ,५ िको ३१,५
धनको ३ ,५ खरेदीपरत ३,
बुडीत कजथि ४,५ ह्त्् रोख १६,५
संिण्यत बुडीत कजथिणनधी ३,
णव ीपरत १,५
णवमा प्रव्याजी १ ,
(१.१.१ ते ३१.१२.१ )

मा् ा :-
१) अंणतम असले ्या णि क मालाचे मू ्य ` ६ , आहे.
२) कणमिनचे ` ३, अप्राप्त आहेत.
३) िकोवर २ प्रमािे आणि धनकोवर ३ प्रमािे कसर णनधीची तरतूद करा.
४) उप्कराचे मू ्य ` ४,५ ने कमी करा आणि इमारतीचे मू ्य १ ने कमी करा.
५) वेतनाचे ` ४,५ आणि मजुरीचे ` १,५ देिे बाकी आहे.

330
 . खालील तेरी रा े थि ्ां ्ा लेखा तकातील अ त्ाव १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता खालील
मा् ा रवचारात े ्ा ार व ात ा खाते आर त्ाच तारखेचा ता बे ं त्ार करा.

तेरी १ माचथि १९ र ीची

ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
राजू ्यांची उचल ५, राजू ्यांचे भांडवल २, ,
प्रारंभि ्कंध ३ , णव ी १,६४,
मजुरी ५, खरेदीपरत २,४
खरेदी ६ , धनको ४ ,
व्यापार व्य्य कसर १,६
अणधकार िु क १,६ दे ्य णवपत्र १३,६
वेतन २ ,
िको ,
सं्यत्र व ्यंत्र ५६,
पा व लेखनसामग्ी २,४
बुडीत कजथि
कसर १,२
उप्कर १६,
जाणहरात ३,
णनगथित वाहन व्य्य ६
संगिक १,२ ,
प्रा ्य णवपत्र १६,
ह्त्् रोख १,१
अणधकोर्् रोख २,
१ १
मा् ा :-
१) संवरि ्कंधाचे लागतमू ्य ` ४ , असून बाजारमू ्य ` ४४, होते.
२) सं्यत्र व ्यंत्रावर, उप्करावर, संगिकावर अनु मे वाणरथिक ५ , १ आणि १५ दराने घसारा आकारा.
३) वेतन १ मणह ्याचे णदलेले आहे.
४) िको ` ४ बुडीत कजथि आकारून १ दराने संिण्यत व बुडीत कजथिणनधी णनमाथिि करा.
५) जाणहरात खचथि २ वराथिसाठी.

331
९. ा ं र ा् े ्ांची तेरी खालील मा े आहे त्ाव त ही १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता वार्थिक
खाती त्ार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
प्रारंभि ्कंध २,४ , भांडवल १३, ,
खरेदी ,५ , णवणवध धनको १,२ ,
णव ीपरत १५, दे ्य णवपत्र ६,
मजुरी २ , णव ी २५, ,
ि ी आणि इंधन २१, खरेदीपरत ,
प्रवास खचथि १४, कसर २,
अंकेषिि िु क , अणधकोर अणधणवकरथि १,५४,
अणधकार िु क २, संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी ,
कसर १, ५
टपाल खचथि १३,५
बुडीत कजथि ३,
णवणवध िको ५,२ ,
उप्कर १,२ ,
सं्यत्र व ्यंत्र १५, ,
्वमालकीचा पररसर , २,
भाडे, दर आणि णवमा ४२,२५
१ १

मा् ा :-
१) पूवथिदतत णवमा ` २,२५
२) संवरि ्कंधाचे लागत मू ्य ` ३, , असून बाजारमू ्य ` ४, , होते.
३) मजुरीचे ` ६, आणि भाडे ` ५, देिे बाकी आहे.
४) िकोवर ` १,५ बुडीत कजथि आकारून ५ दराने संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी णनमाथिि करा.
५) घसारा आकारा उप्करावर वाणरथिक १ दराने, सं्यत्र व ्यंत्रावर वाणरथिक १ दराने आणि ्वमालकीच्या पररसरावर
वाणरथिक १५ दराने.

332
१ . अ्ब क ी ्ांची तेरी खालील मा े आहे. त्ाव १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता ्ा ार
व ात ा खाते आर त्ाच तारखेचा ता ेबं त्ार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
ह्त्् रोख ४,५ ५ कसर
बकेतील रोख १५,४५ अभ्यकडन कजथि १५,
उचल १ , धनको १ ,२२५
उप्कर ६, णव ी १, ५,
स्यंत्र व ्यंत्र ४५, खरेदीपरत ३,
प्रारंभि ्कंध ३ , भांडवल ,
खरेदी १,२ ,
वेतन आणि मजुरी ३३,६
िको ३ ,६
णव ीपरत ,५
अंकेषिि िु क २,२५
भाडे, दर आणि कर ५,४
बुडीत कजथि ६
प्रवास खचथि ५
णवमा १,२
अभ्यच्या कजाथिवर व्याज ४५
व्यापार खचथि ३
सामा ्य खचथि ४५
१ १

मा् ा :-
१) ३१ माचथि २ १ रोजी णि क मालाचे मू ्य ` ६ , .
२) पूवथिदतत णवमा ` ६ आहे.
३) िकोवर ` ६ बुडीत कजथि आकारून ५ दराने संि्यीत व बुडीत कजथिणनधीसाठी तरतूद करा.
४) सं्यत्र व ्यंत्रावर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारा आणि उप्करचे पुनमुथि ्यांकन ` ४,५ करा.
५) वेतनाचे ` देिे बाकी आहेत.

333
११. र र श ्ांची तेरी खालील मा े आहे आर अरत र मारहती र ली आहे. त्ाव १ माचथि १
र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता ्ा ार व ात ा खाते आर त्ाच तारखेचा ता ेबं त्ार करा.
तेरी १ माचथि १ र ीची
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
्कंध (१.४.२ १ ) १,२ , भांडवल ६, ,
खरेदी ४, , णव ी ३, ,
मजुरी १, खरेदीपरत ,
वाहतूक खचथि ६, णवणवध धनको १, ,
वेतन ६ , दे ्य णवपत्र ,
भाडे, दर आणि कर १२, कजथि १, ,
णवमा , (१.१ .२ १ ला घेतले)
अणधकार िु क १ , अणधकोर अणधणवकरथि ,२
कसर ४,५
करी्यर आकार ५,२
बुडीत कजथि ,
व्यापार व्य्य २,५
उचल १५,
्यंत्रसामुग्ी ३, ,
उप्कर १,५ ,
एक्व ५ ,
णवणवध िको १, ,
१ १

मा् ा :-
१) वरथिअखेरच्या णि क मालाचे लागतमू ्य ` ३, , आणि बाजारमू ्य ` ३,२ , होते.
२) वेतन १ मणह ्याचे णदलेले आहे.
३) णवमा ३ जून २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता णदला आहे.
४) आपले िको ी अणमत णदवाळखोर ा ्यामुळे त्यांच्याकडन ्येिे ` १ , वूसल होण्या जोगे नाही.
५) िकोवर ५ प्रमािे संिण्यत व बुडीत कजथिणनधीची तरतूद करा.
६) ्यंत्रसामुग्ीवर वाणरथिक १ दराने आणि उप्करावर वाणरथिक ५ दराने घसारा आकारा.

334
१ . ्ांची तेरी खालील मा े आहे. त्ाव १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता ्ा ार व
ात ा खाते आर त्ाच तारखेचा ता ेबं त्ार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
उचल (१ जुल २ १ ) १२, णवणवध धनको ४ ,
ह्त्् रोख , खरेदीपरत ४,५
बकेतील रोख २ , लाभांि १
प्रा ्य णवपत्र १५, भाडे २
मजुरी १, णव ी ५३,२
कसर बक कजथि ५,
भाडे २, भांडवल ,
जाणहरात ३,
बुडीत कजथि १,२
प्रवास खचथि
खरेदी ४ ,
्यंत्रसामुग्ी १५,
मोटार गाडी १ ,
णव ीपरत १,२
्कंध (१ एणप्रल २ १ ) १ ,
णवणवध िको ३५,
णनगथित वाहन व्य्य १,
६ गुंतविूक १ ,
(१ स टबर २ १ )

मा् ा :-
१) संवरि ्कंध ` २ ,
२) ्यंत्रसामुग्ीवर वाणरथिक १ दराने आणि मोटार गाडीवर वाणरथिक ५ दराने घसारा आकारा.
३) णवणवध िकोवर ५ दराने संणद ध िा्थि संणचतीची तरतूद करा.
४) उचलीवर वाणरथिक ५ दराने व्याज आकारा.
५) णवणवध धनकोवर ३ दराने कसरणनधी णनमाथिि करा.
६) पूवथिदतत जाणहरात ` १, आहे.
) भाडे ` १,५ देिे बाकी आहे.

335
१ . करा ्ांची १ माचथि १९ ची तेरी खालील मा े आहे. त्ा आ ारे १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा
व्ाथिक रता ्ा ार व ात ा खाते आर त्ाच तारखेचे ्ती रववर त्ार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
उचल २, भांडवल ,
मोटार गाडी ३ , णवणवध धनको २५,
ह्त्् रोख १, लाभांि ४,
प्रा ्य णवपत्र २ , कणमिन २,५३५
मजुरी १, कजथि (१. .२ १ ) १३,
कसर २३५ खरेदीपरत ४
भाडे ३ णव ी ३ ,६
जाणहरात २,५
बुडीत कजथि ५
प्रवास खचथि १,
खरेदी २ ,४
्यंत्रसामुग्ी ३ ,
का्याथिल्य व्य्य ५
णव ीपरत ६
प्रारंभि ्कंध १ ,
णवणवध िको ३५,५
णनगथित वाहन व्य्य ५
बकेतील णि क २,
१ ११ १ ११
मा् ा :-
१) ३१ माचथि २ १ रोजी णि क मालाचे मू ्य ` २ , होते.
२) णवणवध िकोवर ५ दराने बुडीत कजथिणनधी णनमाथिि करा.
३) घसारा आकारा मोटार गाडीवर वाणरथिक ५ दराने आणि ्यंत्रसामुग्ीवर वाणरथिक दराने.
४) अदतत खचथि भाडे ` , मजुरी ` १,
५) भांडवलावर वाणरथिक ३ दराने व्याज आकारा.
६) मालकाने ्वत च्या व्यस क उप्योगाकररता ` ४, चा माल उचलला.

336
१ . ् ती े क ी ्ां ्ा खालील तेर ेव १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता ्ा ार व ात ा खाते
आर त्ाच तारखेचे स्थिती वििरण तयार करा.

तेरी १ माचथि १९ र ीची

ावे बाक र म (`) मा बाक र म (`)

्कंध (१.४.२ १ ) ,५ भांडवल २, ,
णव ीपरत ५ संि्यीत व बुडीत कजथिणनधी १,
सुटी उपकरिे ५५, णव ी ३ , ५
िको ५ , खरेदीपरत ४५५
प्रा ्य णवपत्र ४, धनको ४ ,
खरेदी २ ,४५५ दे ्य णवपत्र ,
उप्कर १५, कसर १, ४५
वेतन ५,
णव ीवरील वाहतूक खचथि ३,
का्यदेिीर खचथि २,
णवमा २,२
्याती २ ,
्यंत्रसामुग्ी ४ ,
मजुरी २,३४५
बक णि क ३ ,
उचल ,
गुंतविूक २ ,
९ ९
मा् ा :-
१) संवरि ्कंधाचे पररव्य्य (लागत) मू ्य ` ५ , आणि णवपिी (बाजार) मू ्य ` ६ , आहे.
२) बुडीत कजथि ` १,२ अपलेखीत करून िकोवर २ प्रमािे संि्यीत व बुडीत कजथिणनधीची तरतूद करा आणि धनकोवर
५ प्रमािे कसर णनधी णनमाथिि करा.
३) सुटी उपकरिे पुनमुथि ्यांकन ` ५२, करावे आणि उप्करावर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारा.
४) अदतत खचथि वेतन ` १, आणि मजुरी ` २२५
५) भांडवलावर वाणरथिक २ प्रमािे व्याज आकारा. तसेच उचलीवर वाणरथिक १ दराने व्याजाची आकारिी करा.

337
१ . खालील खात्ां ्ा रशलकांव मर ् ं र ा् े ्ां ्ा तकात १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिकरीता
्ा ार व ात ा खाते आर त्ाच तारखेचा ता ेबं त्ार करा.
तेरी १ माचथि १९ र ीची
ावे रश क र म (`) मा रश क र म (`)
ह्त्् रोख ५,२ भांडवल ५ ,
प्रारंभि ्कंध १ ,३ बक कजथि १५,
्याती १ , दे ्य णवपत्र ,५
एक्व ४, धनको ३ ,२६
बकेतील रोख ४,४ राखीव णनधी १,५
गाडी भाडे २,५ लाभांि २,
कोळसा आणि ि ी १,५ मुदत ठेवीवर व्याज ३,४४
उप्कर १२, णव ी ४ ,
खरेदी ३५,२६
मिधवनी िु क ३,२
कारखाना वेतन २,४
दरू्ती
प्रकाि ( ) १,
णनगथित वाहन व्य्य ३६
व्यावसाण्यक िु क १,२४
िको ४ ,
स्यंत्र व ्यंत्र १३,
का्याथिल्य उपकरिे १ ,
आगत वाहन व्य्य
१ १
मा् ा :-
१) ३१ माचथि २ १ रोजी ्कंधाचे मू ्य ` ३२, होते.
२) एक्व ५ अपलेसखत करा आणि स्यंत्र व ्यंत्रावर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारा आणि का्याथिल्य उपकरिावर २
घसारा आकारा.
३) िकोवर ५ प्रमािे बुडीत कजथिणनधी णनमाथिि करून २ प्रमािे कसर णनधीची तरतूद करा.
४) अदतत मिधवनी िु क ` ३ आणि अदतत गाडी भाडे ` ५ आहे.
५) भांडवलावर वाणरथिक ५ दराने व्याज आकारा.
६) नमुना महिून मोफत वाटलेला माल ` २, .

jjj

338
 10 करी ती ( ingle nt ste )

अ ्ा क

प्ासतरत्वक आरि अ्थि

केरी नोंद प ती आरि दहदेरी नोंद प ती ्ातील फरक
अत्वस्ा रत्वत्वरि त्ार करिदे
नफातोटा रत्वत्वरि त्ार करिदे
अरतररक् माहीती/ समा्ोजना
अरतररक् भाांडत्वल
उचल (आहरि)
स्र सांपततीत्वर घसारा
बुडीत कजथि
सांरद ध ऋिा्थि सांरचती
सांपतती आरि ददे्तदेचदे अत्वमु ्न आरि अरधमु ्न
कजाथित्वरील व्ाज
भाांडत्वलात्वरील व्ाज
अदतत / न रदलदेला खचथि
पूत्वथिदतत खचथि / अगोदर रदलदेला खचथि

मता रव ा े
o रत्व ा ्ाथिला केरी नोंद प तीचा अ्थि समजतो
o रत्व ा् केरी नोंद प ती आरि दहदेरी नादेांद प दतीचा फरक ळखतो
o रत्व ा् सत्वारमतत्व सांस्देचदे प्ारांरभक त्व अांरतम रत्वत्वरिप क आरि नफा रककंत्वा तोटाप क त्ार क शकतो

१ .१ ताव ा ( nt o uction) :
आताप्यत आपि मागील प्रकरिात दहेरी नोंद पद्धतीने एकल व्यापारी सं््ेचे लेखांकनाचे का्यथि कसे पार पाडण्यात ्येत ्याचा
अ ्यास केला. ्या प्रकरिात आप ्याला लेखांकनाच्या एकेरी नोंद पद्धतीचा अ ्यास कराव्याचा आहे. प्राचीन काळात व्यावसाण्यक
व्यवहार नोंदणवण्यासाठी कोितीही िा्त्री्य पद्धती नवहती. तेवहा ते जमाखचथि णलहण्यासाठी पारंपाररक पद्धतीचा वापर करत असत.
एकेरी नोंद पद्धती लहान व्यावसाण्यकाला उप्यु आहे. कारि णत्े आण्थिक व्यवहारांची सं ्या कमी असते. लेखांकनाच्या
दहेरी नोंद पद्धतीची ही अपूिथि व अिा्त्री्य पद्धती हो्य. ही पद्धत िा्त्री्य व णबनचूक नाही.

करी तीची अ्थि (Meaning of ingle nt ste ) :

्या पद्धतीमध्ये रोख पु्तक आणि व्य ीक खाती िको आणि धनको ्यांची खाती ठेवली जातात. वा्तणवक खाती आणि

339
नामधारी खाती वगळली जातात. एकेरी नोंद पद्धतीच्या वापरासाठी कोितेही णवणिष्ट णन्यम नसतात. लेखांकनाची मुळ उसद् े पूिथि
करण्यास अ्यि्वी आहे. महिून ्यावरून व्यवसा्यातील वा्तणवक नफा तोटा व व्यवसा्याची खरी आण्थिक पररस््ती िोधून काढ
िकत नाही.
्ा ्ा ( efinitions) :
i) क हलर ्यांच्या मते एकेरी नोंद पद्धती ही जमाखचाथिची अिी पद्धत आहे की ्यात णन्यमानुसार केवळ रोख आणि व्य ीक
खातीच ्येतात. ही सदव अपूिथि असलेली आणि पररस््तीनुसार बदलत जािारी अपूिथि दहेरी नोंद पद्धती आहे.

ii) का थिर ्यांचे मते अिी पद्धत णकंवा पद्धती की ्यामध्ये व्यवहारांची नोंद करतांना दहेरी सं्योगांचा अभाव आणि त्यामुळे
व्यापाऱ्याला व्यवसा्यासाठी आव ्यक असिारी आण्थिक स््तीची माणहती काढतांना असम्थिता दिथिणवते.
एकेरी नोंद पद्धती ही एक नोंद पद्धती, स नोंद पद्धती ्यांचा सम व्य आहे.
करी ती ही खालील कार ा ा ी ् ् आहे. :
१. जमाखचाथिची ही पद्धत फारच साधी, सोपी आहे.
२. ्या पद्धतीध्ये पुरेिी क ि ्य लेखांकनाच्या ानाची ततवांची आव ्यकता नस ्यामुळे लेखांकनाचे रेक डथि ठेविे सहज व सोपे
आहे.
३. दहेरी नोंद पद्धतीच्या तुलनेने जमाखचाथिची ही पद्धत कमी खचदीक आहे.
४. नफा णकंवा तोटा िोधून काढिे फारच सोपे आहे.
५. प्रामु ्याने ्या व्यवसा्यातील व्यवहार कमी आहेत आणि व्यवसा्याची संपतती आाणि दे्यता म्याथिणदत आहे.
६. ही फारच कमी वेळेत पूिथि होते.
१ . करी ती आर हेरी ती ्ातील रक
oints करी ती हेरी ती
१) दहेरी पलु ्या पद्धतीत सवथिच व्यवहारांच्या दहेरी पलुंची ्या पद्धतीत सवथिच व्यवहारांच्या दहेरी
नोंद केली जात नाही. पलुंची नोंद केली जाते.
२) खाती ्या पद्धतीत फ व्य ीक खाती आणि ्या पद्धतीत व्य ीक खाती.
रोख पु्तक ठेवली जातात. वा्तणवक आणि वा्तणवक खाती आणि नामधारी खाती
नामधारी खाती ठेवली जात नाहीत. पूिथिपिे ठेवली जातात.

३) तेरीज ्या पद्धतीत तेरीज पत्रक त्यार केले जात नाही. दहेरी नोंद पद्धतीमध्ये तेरीजपत्रक
कारि ही जमा खचाथिची अपूिथि पद्धती आहे. त्यार केले जाते त्यामुळे गणिती्य
गणिती्य िुद्धता तपासून पाहता ्येत नाही. िुद्धता तपासून पाहता ्येते.
४) नफा णकंवा तोटा ्या पद्धतीत िुद्ध नफा णकंवा िुद्ध तोटा िोधून ्या पद्धतीत नफातोटा खाते त्यार केले
काढण्यासाठी नफा तोटा खाते त्यार केले जात जात अस ्याने णनववळ नफा णकंवा
नाही णनववळ तोटा िोधता ्येतो.
५) ताळेबंद ्या पद्धतीत फ अव््ा णववरिे त्यार केली ्या पद्धतीमध्ये व्यवसा्याची खरी
जातात. ताळेबंद पत्रक त्यार केले जात नाही. आण्थिक स््ती समजते कारि ताळेबंद
पत्रक त्यार केले जाते.
६) उप्यु ता ही पद्धती लहान व्यावसाण्यक आणि सं््ा दहेरी नोंद पदधती ही सवथि प्रकारच्या
्यांना उप्यु आहे. व्यापारी संघटनासाठी उप्यु आहे.

340
 ) णन्यम एकेरी नोंद पद्धती ही कोितेही िा्त्री्य णन्यम दहेरी नोंद पद्धतीत िा्त्री्य णन्यम
पाळत नाही. पाळले जातात.
) खरेपिा सरकारी अणधकारी ही पद्धती ग्ा धरत सरकारी अणधकारी ही पद्धती ग्ा
नाहीत. धरतात.
) महाग एकेरी नोंद पद्धती ही कमी खचदीक आहे. कारि दहेरी नोंद पद्धती ही एकेरी नोंद
वेळ आणि म कमी लागतात. पद्धतीच्या तुलनेने महाग आहे.
१ ) आण्थिक स््ती अव््ा णववरिावरून व्यवसा्याची आण्थिक ताळेबंदावरून व्यवसा्याची खरी व
स््ती कळते. वा्तणवक स््ती कळते.

१ . ारंर क व अंरतम अव ्ा रववर त्ाार कर े. :

एकेरी नोंद पद्धतीत खालील णववरिे त्यार केली जातात.
) प्रारंणभक अव््ा णववरि ( S )
) अंणतम अव््ा णववरि ( S )
) नफा णकंवा तोटा णववरि (S .)

अव ्ा रववर ( tate ents of Affai s) :

संपतती आणि दे्यतांच्या आधारे अव््ा णववरि त्यार केले जाते. ते ताळेबंदासारखे असते. डाव्या बाजूला दे्यता आणि
उजव्या बाजूला संपतती, एकेरी नोंद पद्धती मध्ये व्यवसा्यातील प्रारंणभक आणि अंणतम भांडवल िोधून काढण्यासाठी अव््ा णववरि
त्यार करतात. एकि संपतती आणि एकि दे्यता ्यातील फरकाला भांडवल असे महितात.
प्रारंणभक अव््ा णववरि ( ening tate ent of Affai s) :
प्रारंणभक अव््ा णववरि हे वराथिच्या सुरवातीलाा असले ्या संपतती आणि दे्यतांच्या णिलकांच्या आधारे त्यार केले जाते.
वराथिच्या सु वातीचे भांडवल िोधण्यासाठी एकि संपतती आणि एकि दे्यता आव ्यक असते.
ारंर क ां वल ारंर क ं तती ारंर क े्ता.

अंरतम अव ्ा रववर ( losing tate ent of Affai s) :

अंणतम अव््ा णववरि हे वराथिच्या िेवटी त्यार केले जाते. अंणतम संपतती आणि अंणतम दे्यता अंणतम अव््ा णववरिात
दिथिणवण्यात ्येतात. अंणतम संपतती वजा अंणतम दे्यता के ्यास अंणतम भांडवल र म प्राप्त होत असते.
अंरतम ां वल अंरतम ं तती अंरतम े्ता
खाली णदले ्या प्रारूपावरून अव््ा णववरिामध्ये समाणवष्ट के ्या जािाऱ्या पदांची माणहती कळ िकते.
---------्ांचे तकात

341
 अव ्ा रववर --------र ीचे
े्ता रारश (`) ं तती रारश (`)
णवणवध धनको स्यंत्र आणि ्यंत्र
दे्य णवपत्र उप्कर व अ वा्यु ी
अदतत खचथि इमारत
अणधकोर अणधणवकरथि गुंतविूक
बक कजथि णवणवध िको
प्रा ्य णवपत्र
ां वल (रश क रारश) पूवथिदतत खचथि
ह्त्् रोख
बकेतील णि क

( ी : ारंर क अव ्ा रववर आर अंरतम अव ्ा रववर रव ा् क त्ार क शकतील.)

१ . ा त ा रववर त्ार कर े :
वरथिभरातील नफा णकंवा तोटा जािून घेण्यासाठी नफा ताेटा णववरि त्यार केले जाते. प्र्म प्रारंणभक व अंणतम भांडवल
िोधून काढले जाते. नंतर अंणतम भांडवलात वरथिभरात व्यावसाण्यकाने केलेली उचल अणधक केली जाते. त्यानंतर अणतरर भांडवल
(जर असेल) तर ते वजा केले जाते. नंतर प्रारंणभक भांडवल वजा करून जर काही समा्योजना असतील तर त्या समा्योजीत के ्या
जातात.
एकेरी नोंद पद्धतीतमध्ये वरथिभरातील नफा णनस चत करण्यासाठी खालील पद्धतीचा अवलंब केला जात असतो.
) िुद्ध मु ्य पद्धती ( )
) पररवतथिन पद्धती ( )
(र : रवतथि ती . ११ वी ्ा अ ्ा मात ाही. त्ाम े ीकर र ेलेले ाही.)
श म ् ती ( et o t Met o ) :
व्यवसा्यातील नफा व्यापार खाते आणि नफातोटा खाते त्यार करून िोधला जातो. परंतु एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये हे िक्य नाही
कारि पुरेिी माणहती उपल ध नसते. महिून एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये नफा िोधून काढण्यासाठी नफातोटा णववरि त्यार करतात.
वरथिअखेरचे भांडवल आणि वराथिच्या सुरवातीचे भांडवल ्यांची तुलना केली जाते. वरथि अखेरचे भांडवल जर वराथिच्या सुरवातीच्या
भांडवलापेषिा जा्त असेल तर दोघांतील फरक नफा हो्य. जर वरथिखेरचे भांडवल वराथिच्या सुुरवातीच्या भांडवलापेषिा कमी असेल तर
दोघांतील फरक तोटा हो्य. ्याणिवा्य इतर समा्योजना णवचारात घेत ्या जातात. (अणतरर भांडवल, उचल इत्यादी) नफा णकंवा
तोटा िाेधून काढण्यासाठी जर काही समा्योजना असतील जसे घसारा, भांडवलावरील व्याज, बुडीत कजथि, संणद ध िा्थि संणचती
्यांचा देखील ्या णठकािी णवचार केला जातो.

342
 ----्ां ्ा तकात
ा त ा शथिरव ारे रववर क
र . १ माचथि -------र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
त शील रारश (`) रारश (`)
अंणतम भांडवल / वरथि अखेरचे भांडवल ..............
( ) वरथिभरातील उचल
रोख ..............
व्तु .............. ..............
..............
( ) अणतरर भांडवल (चालू वराथित गुंतवलेले) ..............

..............
व ा्द ्ा रवातीचे ाडवल ..............

समा्योजना पूवदीचा नफा ..............

खालील उदाहरिावरून आपिास नफा तोटा कसा िोधून काढतात ्याची क पना ्ये ल.
प्रारंणभक भांडवल ` ,
अंणतम भांडवल ` १,५ ,
वरथिभरात आिलेले अणतरर भांडवल `१ , .
वरथिभरातील उचल ` १५, .
उततर :
ा त ा शथिरव ारे रववर
र . १ माचथि -------र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
रववर रारश (`) रारश (`)
अंणतम भांडवल १,५ ,
( ) वरथिभरातील उचल १५,
१,६५,
( ) वरथिभरात आिलेले अणतरर भांडवल १ ,
१,५५,
ारक ि ाडवल ,

िुद्ध नफा ६५,

343
१ . अरत र मारहती ( मा् ा) A itional nfo ation (A ust ents):
१. अरत र ां वल (A itional a ital) :
जर मालकाने चालू वराथिमध्ये जी रोख णकंवा संपतती व्यवसा्यात आिलेली असेल णतला अणतरर भांडवल असे महितात.
नफा तोटा णववरिामध्ये नफा णकंवा तो ाची गिना करतांना त्या वराथितील अखेरच्या भांडवल रकमेतून अणतरर भांडवलाची
र म वजा कराव्याची असते.
. उचल ( a ings) :
नफा तो ाची गिना करतांना नफा तोटा णववरिात उचल ही वरथिअखेरच्या भांडवलात अणधक केली जात असते. व्यवसा्य
मालकाने ्वत च्या व्य ीक उप्योगाकररता व्यवसा्यातून रोख णकंवा व्तू घेत असेल तर त्यास उचल असे महितात.
मालकाने चालू वराथित उचल के ्यास तेव ाने वरथिअखेरचे भांडवल कमी ालेलेअसते.
. ारा ( e eciation) :
व्यवसा्यामध्ये ्या काळाप्यत ती स््र संपतती उप्यु राहील त्या काळासाठी ठराणवक दराने घसाऱ्याची गिना होते. नफा
तोटा णववरिात घसाऱ्याची र म दिथिवाव्याची असते. घसाऱ्याची र म णनधाथिरीत करतांना हे लषिात ठेवावे की, ती स््र
संपतती, णकती काळाकरीता चालूवराथित व्यवसा्यात आहे.
. ब ीत क थि ( a e ts) :
िकोकडन ्येिे असले ्या रकमेपकी वसूल न होिारी र म बुडीत कजथि हो्य. महिून न ्याचे आगिन करताना नफा तोटा
णववरिामध्ये बुडीत कजाथिची र म वजा केली जाते.
. ब ीत व ंशर्त क थि र ी ( ese e fo ou tful e ts ( o ision fo a an ou tful e ts)-
संिण्यत कजथि णनधी हा व्यवसा्याचा संभाव्य तोटा आहे. महिून अिा तरतुदीची र म नफा तोटा णववरिामध्ये न ्यातून वजा
केली जाते.
. ं तती आर े्तांचे अवम ् व अर म ् ( n e aluation an e aluation of Assets an
ia ilities) :
व्यवसा्याचा खरा नफा ताेटा माणहत करून घेण्यासाठी जर संपतती आणि दे्यतांचे अवमु ्यन (कमी) णकंवा अणधमू ्यन
(जा्त) करण्यात आले असेल तर ते समा्योणजत केले जाते.
अ) ं ततीचे अवम ् ( n e aluation of Assets) : संपततीचे अवमू ्यन महिजे कमी भांडवल दिथिणवत
असते. ्या वेळेस न ्याची गिना केली जात असेल तेवहा संपततीचे अवमू ्यन नफातोटा णववरि पत्रकामध्ये अणधक
करण्यात ्येते.
ब) ं ततीचे अर म ् ( e aluation of Assets) : जर लेखापु्तकात संपततीचे मू ्य जा्त दाखणवण्यात
आले असेल तर अिा संपततीची णकंमत कमी करावी लागेल. त्या संपततीचे मू ्य मुळ णकमतीला आिावे लागेल.
अिी संपततीची जा्तीची णकंमत ही जा्त भांडवल दिथिणवत असते. जे नफा गिना करतांना समा्योणजत करावे लागते.
महिून संपततीची जादा णकंमत ही नफा तोटा णववरिात वजा करण्यात ्ये ल.
क) े्तांचे अवम ् ( n e aluation of ia ilities) : दे्यतांची कमी णकंमत जा्तीचे भांडवल दिथिणवत
असते जे ्यो ्य प्रकारे समा्योजन करिे गरजेचे अाहे. महिून नफा तोटा णववरिात ते ( ) वजा महिून दाखणवण्यात
्ये ल.
) े्तांचे अर म ् ( e aluation of ia ilities) : दे्यतांच्या जा्तीचे मू ्य हे कमी भांडवल दिथिणवते. जे
्यो ्य प्रकारे समा्योजन करिे गरजेचे असते. महिून नफातोटा णववरिात ही र म अणधक ( ) करावी लागेल.
) क ाथिवरील ्ा ( nte est on oan) :
व्यवसा्यासाठी उसनावार घेतलेली र म महिजे कजथि हो्य. कजाथिवरील व्याज हा सं््ेचा खचथि असतो. महिून नफातोटा
णववरिात ते वजा ( ) महिून दाखणवला जा ल.

344
 ) ां वलावरील ्ा ( nte est on a ital) :
व्यवसा्यात गुंतणवले ्या सुरवातीच्या भांडवलावर आणि चालू वराथित गुंतणवले ्या अणतरर भांडवलावर व्याजाची गिना
करा्यची असते. भांडवलावरील व्याज हा सं््ेचा खचथि समजला जातो. महिून तो नफा तोटा णववरिामध्ये वजा ( )
दाखणवण्यात ्येतो.
उदा. प्रारंणभक भांडवल ३१ माचथि २ १ रोजीचे ` १,५ , अणतरर गुंतणवलेले भांडवल १ कटोबर २ १ रोजीचे
` ४ , भांडवलावरील व्याजाचा दर वाणरथिक १ व्याजाची रािी खालील प्रमािे.
भांडवलावरील व्याज १ वर ` १,५ , ` १५,
१ वर ` ४ , वर सहा मणह ्यांसाठी
` २,
(१ कटो २ १ ते ३१ माचथि २ १ )
एकि भांडवलावरील व्याजाची र म ` १ ,
९) उचलीवरील ्ा ( nte est on a ings) :
उचलीवर आकारण्यात ्येिारे व्याज हे व्यवसा्याचे उतप असते. महिून ते नफा तोटा णववरिामध्ये अणधक ( ) महिून
दाखणवण्या ्ये ल. जर उचलीवर व्याजाचा दर णदला असेल आणि उचल के ्याची तारीख णदली नसेल तर उचलीवर ६ मणह ्याचे
व्याज आकारण्यात ्ये ल.
१ ) अ तत े े खचथि ( utstan ing n ai enses) :
चालू वराथिचे खचथि परंतु ्याचे िोधन चालू वराथित ालेले नाही अिा खचाना अदतत खचथि महितात. अिा अदतत खचाथिची र म
नफा तोटा णववरिामध्ये अणधक ( ) दाखवून िुद्ध नफा णनस चत केला जात असतो.
११) वथि तत खचथि अ ीम र लेला खचथि ( e ai enses enses ai in A ance ne i e
e enses) :
व्यवसा्यामध्ये काही खचथि आगा णदले जातात. त्यांना पूवथिदतत खचथि महितात. पूवथिदतत खचथि हा पुढील वराथिसाठीचा खचथि असतो
तो चालू वराथित णदलेला असतो महिून पूवथिदतत खचथि नफा तोटा णववरिामध्ये ( ) वजा करून दाखणवला जातो.

345
 ----्ां ्ा तकात
ा त ा रववर १ माचथि ------------र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
त शील रारश (`) रारश (`)
अंणतम भांडवल / वरथिअखेरचे भांडवल
( ) वरथिभरातील उचल
रोख
व्तू

( ) अणतरर भांडवल (चालू वराथित गुंतणवलेले)

मा् र त अंरतम ां वल
( ) वराथिच्या सुरवातीचे भांडवल

मा् ा व चा ा
( ) - व्थि रातील उत व ा ी
१. उचलीवरील व्याज
२. गुंतविुकीवरील व्याज
३. पूवथिदतत खचथि
४. अप्राप्त उतप
५. संपततीचे अवमु ्यन
६. दे्यताचे अणधमु ्यन
(-) : व्थि रातील खचथि व क ा
१. भांडवलावर व्याज
२. बक कजाथिवरील व्याज
३. बुडीत कजथि आणि बुडीत व संिण्यत कजथिणनधी
४. स््र संपततीवर घसारा
५. संपततीचे अणधमू ्यन
६. दे्यतेचे अवमु ्यन
. अदतत खचथि
. पूवथि प्राप्त उतप

श ा श त ा
खालील उदाहरिावरून आपिास नफा तोटा कसा िोधून काढतात ्याची क पना ्ये ल.

346
उ ाहर : १
ी मनोज आपली लेखापु्तके एकेरी नोंद पद्धतीने ठेवतात. त्यांची माणहती खालीलप्रमािे.
३१.३.२ १ रोजीचे भांडवल ` ,
३१.३.२ १ रोजीचे भांडवल ` १, ,
वरथिभरातील उचल ` ३,
चालू वराथितील अणतरर भांडवल ` ,
३१ माचथि २ १ वरथि अखेर नफा णकंवा तोटा णनस चत करा.
उततर :
ा त ा रववर र . १ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्थि अखेर
त शील रारश (`) रारश (`)
वरथिअखेरचे भांडवल १, ,
( ) वरथिभरातील उचल ३,
१, ३,
( ) चालू वराथितील अणतरर भांडवल ,

५,
(-) व्ाथि ्ा रवातीचे ां वल ,
चाल व्ाथितील श ा १५,

उ ाहर :
खालील माणहती चालू वराथितील असून सुरवातीचे भांडवल ` ६२, उचल ` ५, चालू वराथितील अणतरर भांडवल
` , आणि अंणतम भांडवल ` ५ , .
३१ माचथि २ १ वरथि अखेर नफा णकंवा तोटा णनस चत करा.
उततर :
ा त ा रववर १ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिचे
त शील रारश. (`) रारश. (`)
अंणतम भांडवल ५ ,
( ) उचल ५,
५५,
( ) चालू वराथितील अणतरर भांडवल ,
मा् र त अंरतम ां वल ४६,
( ) सुरवातीचे भांडवल ६२,
व्थि रातील त ा १६,

347
उ ाहर :
अ थि आपली लेखापु्तके एकेरी नोंद पद्धतीने ठेवतात. त्यांची संपतती व दे्यता खालीलप्रमािे.
त शील १. . १ (`) १. . १ (`)
रोख १,५ १,
णवणवध िको ३ , ४६,
्कंध (मालसाठा) ३५, ३१,
स्यंत्र अाणि ्यंत्र ६१, ५,
णवणवध धनको १५, १३,५
दे्य णवपत्र ४,
२ १ १ ्या वराथित त्यांनी ` १५, अणतरर भांडवल गुंतणवले. त्यांनी व्य ीक उप्योगाकररता प्रत्येक मणह ्याला
` २,५ व्यवसा्यातून उचलले. ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिचा नफा णकंवा तोटा िोधून काढा.

उततर : अ थि ्ांचे तकात

अव ्ा रववर १ माचथि १ र ीचे
्े ता रारश (`) ं तती रारश (`)
णवणवध धनको १५, रोख १,५
ां वल ( ंतरलत राशी) १,१२,५ णवणवध िको ३ ,
्कंध (मालसाठा) ३५,
स्यंत्र आणि ्यंत्र ६१,
१ १

अव ्ा रववर १ माचथि १ र ीचे

े्ता रारश (`) ं तती रारश (`)
णवणवध धनको १३,५ रोख १,
दे्य णवपत्र ४, णवणवध िको ४६,
ां वल ( ंतरलत राशी) १,३५,५ ्कंध (मालसाठा) ३१,
स्यंत्र आणि ्यंत्र ५,

१ १

348
 ा त ा रववर
१ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिचे
त शील रारश.(`) रारश (`)
वरथि अखेरचे भांडवल १,३५,५
( ) वरथिभरातील उचल (२,५ १२ मणहने) ३ ,
१,६५,५
( ) अणतरर भांडवल १५,
मा् र त अंरतम ां वल १,५ ,५
व ा्द ्ा रवातीचे ाडवल १,१२,५
व्थि रातील ा

उ ाहर :
ी. म ्यथि आपली लेखापु्तके एकेरी नोंद पद्धतीने ठेवतात. त्यांची माणहती खालीलप्रमािे.

त शील १. . १ (`) १. . १ (`)

बकेतील णि क १ , ४ ,
णवणवध िको २५, ४२,
व्यापारातील ्कंध २ , ३५,
उप्कर ३ , ३ ,
्यंत्र ६ , ६ ,
दे्य णवपत्र ४, ४,
णवणवध धनको १ , १५,
१ दराचे बक कजथि ४,३ ४,३

अरत र मारहती (A itional info ation) :

१. ी. म ्यथि ्यांनी व्यवसा्याच्या खात्यातून ` ६, व्यस क उप्योगाकररता काढले.
२. त्यांनी व्यवसा्यात ` ३ , अणतरर भांडवल गुंतणवले.
३. उप्कर आणि ्यंत्रावर वाणरथिक १ प्रमािे घसारा आकारा.
त्यार करा १) प्रारंणभक आणि अंणतम अव््ा णववरि
२) ३१.३.२ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकरीता नफातोटा णववरि

349
उततर : म ्थि ्ांचे तकात
अव ्ा रववर
१. . १ १. . १ १. . १ १. . १
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
दे्य णवपत्र ४, ४, ्यंत्र ६ , ६ ,
णवणवध धनको १ , १५, उप्कर ३ , ३ ,
१ बक कजथि ४,३ ४,३ व्यापारातील ्कंध २ , ३५,
ां वल ( ंतरलत रारश) १,२६, १, ३, णवणवध िको २५, ४२,
बकेतील णि क १ , ४ ,
१,४५, २, , १,४५, २, ,

ा त ा रववर
१ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिचे
त शील रारश (`) र म (`)
३१ माचथि २ १ रोजीचे भांडवल १, ३,
( ) चालु वराथितील उचल ६,
१, ,
( ) गुंतणवलेले अणतरर भांडवल ३ ,
मा् र त अंरतम ां वल १,५ ,
( ) ३१.३. २ १ रोजीचे भांडवल १,२६,
मा् व चा ा ३३,
(-) व्थि रातील खचथि व क ा
) ्यंत्रावरील घसारा (१ , ` ६ , ) ६,
) उप्करावरील घसारा (१ , ` ३ , ) ३,
) बक कजाथिवर व्याज (१ , ` ४,३ ) ४३ ,४३
व्ाथिचा श ा

350
उ ाहर :
िुभम आपली लेखापु्तके एकेरी नोंद पद्धतीने ठेवतात. त्यांनी खालीलप्रमािे माणहती पुरणवली आहे.

त शील १. . १ (`) १. . १ (`)

बकेतील रोख ३, ६,५
ह्त्् रोख २ ५,
व्यापारातील मालसाठा ६ , ६ ,
णवणवध िको १ , २५,
उपकरिे , ,
णवणवध धनको १५, १ ,
उप्कर १ , १ ,
चालु आण्थिक वराथित िुभम ्यांनी ` ३, चे अणतरर भांडवल आिले आणि ` ५, ची उचल केली. उप्करावर
वाणरथिक १ दराने आणि उपकरिांवर वाणरथिक ५ दराने घसारा आकारा.
३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता नफा तोटा िोधून काढा.
उततर (प्याथि्यी पधदतीनुसार)
श म ्ांचे तकात
अव ्ा रववर १ माचथि १ र ीचे
े्ता रारश (`) ं तती रारश (`)
णवणवध धनको १५, बकेतील रोख ३,
ह्त्् रोख २
व्यापारातील मालसाठा ६ ,
ां वल ( ंतरलत राशी) ६,२ णवणवध िको १ ,
उपकरिे ,
उप्कर १ ,
९१ ९१

अव ्ा रववर १ माचथि १
े्ता रारश (`) ं तती रारश (`)
णवणवध धनको १ , बकेतील रोख ६,५
ह्त्् रोख ५,
ां वल ( ंतरलत रारश) १,११,१ व्यापारातील मालसाठा ६ ,
णवणवध िको २५,
उपकरिे ,
( ) घसारा ४ ,६
उप्कर १ ,
( ) घसारा १, ,

१ ११ १ ११

351
 ा त ा रववर
१ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता
त शील रारश.(`) रारश (`)
वरथिअखेरचे भांडवल ३१ माचथि २ १ १,११,१
( ) वरथिभरातील उचल ५,
१,१६,१
( ) अणतरर भांडवल ३,
१,१३,१
( ) वराथिच्या सुरवातीचे भांडवल ६,२

व्ाथिचा श ा ९

र : वरील उदहारि प्याथि्यी पद्धतीने सोडणवले आहे. सवथि समा्योजना अंणतम अव््ा णववरिात णवचारात घेत ्या आहेत.

उ ाहर :
्याेती आपली लेखापु्तके एकेरी नोंद पद्धतीने ठेवतात. खालील माणहतीच्या आधारे वराथिच्या सुरवातीचे व अंणतम अव््ा णववरि
आणि नफा तोटा णववरि त्यार करा.

त शील १. . १ (`) १. . १ (`)

बक णि क ३५, ३ ,
रोख णि क १४, १ ,
णवणवध िको १,२ , १,६ ,
मालसाठा ५ , ,
उप्कर १ , १ ,
्यंत्र , १,२ ,
णवणवध धनको ३२, ५ ,
दे्य णवपत्र १ ,५ २५,

अरत र मारहती :
१. ्योती ्यांनी खाजगी उप्योगाकररता व्यवसा्यातून ` ३३,५ उचलले.
२. १ जानेवारी २ १ रोजी त्यांनी व्यवसा्यात ` ५, अणतरर भांडवल महिून गुंतणवले.
३. १ जानेवारी २ १ रोजी ्यंत्रामध्ये वाढ करण्यात आली.
४. उप्कर आणि ्यंत्रावर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारा.
५. िकोवर १५ प्रमािे बुडीत व संिण्यत कजथिणनधी णनमाथिि करा.
६. लेखापु्तकात मालसा ाचे २ अणधमू ्यन ाले.

352
उततर : ् ती ्ां ्ा तकात
ारंर क आर अंरतम अव ्ा रववर
१. . १ १. . १ १. . १ १. . १
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
णवणवध धनको ३२, ५ , बक णि क ३५, ३ ,
दे्यणवपत्र १ ,५ २५, रोख णि क १४, १ ,
णवणवध िको १,२ , १,६ ,
ां वल ( ंतरलत रारश) २, ६,५ ३,५३, मालसाठा ५ , ,
उप्कर (फणनथिचर) १ , १ ,
्यंत्र , १,२ ,
३,२ , ४,२ , ३,२ , ४,२ ,

ा-त ा रववर क १ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता

त शील रारश (`) रारश (`)
. . रो ीचे ाडवल ३,५३,
( ) उचल ३३,५
३, ६,५
( ) गुंतणवलेले अणतरर भांडवल ५,
मा् र त अंरतम ां वल ३, १,५
( ) १ एणप्रल २ १ रोजीचे भांडवल २, ६,५

मा् व चा ा
१, ५,
(-) व्थि रातील खचथि व क ा
१. उप्करावर घसारा (` १ , वर १ ) १,
२. ्यंत्रावर घसारा
(` , वर १ प्रमािे)
(` ३ , वर १ प्रमािे ३ मणहने) ५ , ५
३. बुडीत व संिण्यत कजथि णनधी (` १,६ , वर १५ प्रमािे) २४,
४. मालसा ाचे अणधमू ्यन १५,
५ ,५५
व्ाथिचा श ा

353
का्थि ी :
मालसा ाचे २ , अणधमू ्यन ाले. त्याचे वा्तणवक मू ्य खालीलप्रमािे.
पु्तकी मू ्य
वा्तणवक मु ्य १
१ अणधमु ्यनाचे गुिोततर
,
वा्तणवक मु ्य १
१ २
,
वा्तणवक मु ्य १
१२
वा्तणवक मु ्य ` ५,
मालसा ाचे वा्तणवक मु ्य ` ५, आहे परंतु पु्तकी मू ्य ` , दाखणवण्यात आले. (` ,
` ५, ) ` १५, हे नुकसान आहे महिून नफा तोटा णववरिपत्रकात वजा केले आहे.
उ ाहर :
रोणहत आपली लेखापु्तके एकेरी नोंद पद्धतीने ठेवतात. त्यांची १.४.२ १ आणि ३१.३.२ १ ची आण्थिक स््ती पुढीलप्रमािे
त शील १. . १ (`) १. . १९ (`)
रोख १२, १ ,
बक णि क १ , १५,
व्यापारातील मालसाठा ३५, ५ ,
णवणवध िको ३ , ३५,
णवणवध धनको २ , ३२,
इमारत ४ , ६ ,
उप्कर १५, २ ,
चालु वराथित त्यांनी प्रणतमणहना ` १ प्रमािे घरगुती खचाथिसाठी उचल केली. इमारतीवर वाणरथिक १ प्रमािे आणि
उप्करावर वाणरथिक १२ प्रमािे घसारा आकारा (्या दो ही संपततीत १ अ कटो २ १ रोजी वाढ करण्यात आली असे गहीत धरा)
` १, बुडीत कजथि ाले असून ५ दराने बुडीत व संिण्यत कजथि णनधी िकोवर आकारण्यात ्यावा आणि िकोवर
२ प्रमािे कसर णनधी णनमाथिि करा. भांडवलावर वाणरथिक ५ प्रमािे आणि उचलीवर वाणरथिक ५ प्रमािे व्याजाची आकारिी करा.
त्यार करा
१) प्रारंणभक आणि अंणतम अव््ा णववरि
२) ३१.३.२ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता नफा तोटा णववरि पत्रक
उततर : र हीत ्ांचे तकात अव ्ा रववर १ र ल १
े्ता रारश (`) ं तती रारश (`)
णवणवध धनको २ , रोख १२,
बक णि क १ ,
ां वल ( ंतलीत राशी) १,२२, व्यापारातील मालसाठा ३५,
णवणवध िको ३ ,
इमारत ४ ,
उप्कर १५,
१ १

354
 अव ्ा रववर १ माचथि १९ र ीचे
े्ता रारश (`) ं तती रारश (`)
णवणवध धनको ३२, बक णि क १५,
रोख १ ,
व्यापारातील मालसाठा ५ ,
ां वल ( ंतलीत राशी) १,६६, णवणवध िको ३५,
इमारत ६ ,
उप्कर २ ,
१९ १९

ा त ा रववर क १ माचथि १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिचे

त शील रारश (`) रारश (`)
ाच्द रो ीचे ाडवल १,६६,
( ) उचल (`१ १२ प्रणत मणहना) १,२
१,६ ,२
समा्योणजत अंणतम भांडवल १,२२,
( ) १.४.२ १ रोजीचे भांडवल
समा्योजन पूवदीचा नफा ४५,२
( ) व्थि रातील उत व ा ी
१. उचलीवर व्याज (` १,२ वर ५ प्रमािे, ६ मणहने) ३
(-) व्थि रातील खचथि व क ा ४५,२३
१. भांडवलावर व्याज ( ` १,२२, वर ५ प्रमािे) ६,१
२. अ) इमारतीवर घसारा
(` ४ , वर १ प्रमािे) ४,
ब) (` २ , वर १ प्रमािे, ६ मणहने) १, ५,
३. अ) उप्करावर घसारा
(` १५, वर १२ प्रमािे) १
ब) (` ५, वर १२ प्रमािे, ६ मणहने) ३ २,१
४. बुडीत कजथि १,
५. बुडीत व संिण्यत कजथि णनधी (` ३५, ` १, ३४, वर १,
५ प्रमािे)
६. दे्य कसर णनधी (` ३४, ` १, ३२,३ वर २ प्रमािे) ६४६ १६,५४६

व्ाथिचा श ा

(र : उचल के ्याची तारीख णदली नस ्यामुळे त्यावरील व्याज ६ मणह ्यासाठी आकारले आहे.)

355
उ ाहर :
आणदत्य आपली लेखा पु्तके एकेरी नोंद पद्धतीने ठेवतात. त्यांची माणहती खालीलप्रमािे.
त शील १. . १ (`) १. . १ (`)
बकेतील रोख ३६, ४५,
व्यापारातील मालसाठा ३ , ३५,
िको १५, २२,
उप्कर ,५ ,५
णवणवध धनको २ , ५ ३५,४
दे्य णवपत्र ___ १ ,
गुंतविूक ___ २ ,

अरत र मारहती :
१. आणदत्य ्यांनी वरथिभरात व्यवसा्याच्या बक खात्यातून पणह ्या ६ मणह ्यात `१५ प्रणतमणहना व नंतरच्या ६ मणह ्यात ` २
प्रती मणहना खाजगी उप्योगासाठी काढले आणि ` ३ चा माल ्वत च्या व्य ीक उप्योगासाठी व्यवसा्यातून उचलला.
२. आणदत्य ्यांनी घरगुती उप्कर ` ५, ला णवकले आणि ती र म व्यवसा्यात गुंतणवली.
३. उप्करावर १ वाणरथिक दराने घसारा आकारा आणि िकोवर ५ प्रमािे बुडीत व संिण्यत कजथि णनधी णनमाथिि करा.
त्यार करा. १. प्रारंणभक अव््ा णववरि
२. अंणतम अव््ा णववरि
३. ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिचे नफातोटा णववरि पत्रक
उततर :
आर त् ्ांचे तकात
अव ्ा रववर

१. . १ १. . १ १. . १ १. . १
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
णवणवध धनको २ , ५ ३५,४ बकेतील रोख ३६, ४५,
दे्य णवपत्र ___ १ , व्यापारातील मालसाठा ३ , ३५,
िको १५, २२,
ां वल ( ंतलीत रारश) ६२,६५ ६,१ उप्कर ,५ ,५
गुंतविूक ___ २ ,

,५ १,३१,५ ,५ १,३१,५

356
 ात ा रववर र . १. . १ र ी ं ा ्ा व्ाथिचे
त शील रारश. (`) रारश. (`)
भांडवल ३१ माचथि २ १ ६,१
( ) उचल
रोख (` १५ ६ मणहने ` २ ६ मणहने) २,१
व्तूच
ं ी उचल ३ २,४
,५
( ) गुंतणवलेले अणतरर भांडवल ५,
मा् र त अंरतम ां वल ३,५
(-) भांडवल ३१ माचथि २ १६ ६२,६५
मा् व चा ा २ , ५
(-) व्थि रातील खचथि व क ा
१. उप्करावर घसारा (` ,५ वर १ ) ५
२. बुडीत व संिण्यत कजथिणनधी (` २२, वर ५ ) १,१ २, ५

व्ाथिचा श ा १

उ ाहर ९
णदव्या आपली लेखापु्तके एकेरी नोंद पद्धतीने ठेवतात. त्यांची व्यवसा्याची एकेरी नोंद पद्धती प्रमािे माणहती खालीलप्रमािे.
त शील १. . १ (`) १. . १ (`)
ह्त्् रोख २, ४,
बकेतील रोख ३, ५,
इमारत ३ , ३ ,
स्यंत्र आणि ्यंत्र ३, ३,
प्राप्त णवपत्र १, १,५
मालसाठा ६, ,
दे्य णवपत्र २, २,२
णवणवध िको ४, ६,
णवणवध धनको २, १,
अरत र मारहती :
१. भांडवलावर वाणरथिक १ प्रमािे व्याज आकारण्यात ्यावे.
२. इमारतीवर वाणरथिक १ प्रमािे आणि स्यंत्र आणि ्यंत्रावर वाणरथिक ५ प्रमािे घसारा आकारा.
३. धनकोचे मू ्य ` २, ने कमी दाखणवण्यात आले आहे.

357
४. दे्य णवपत्राचे ` ६ अणधमू ्यन करण्यात आले आहे.
५. िकोवर ५ प्रमािे बुडीत व संिण्यत कजथि णनधीसाठी तरतूद करावी.
६. णदव्या ्यांनी १ कटोबर २ १ रोजी व्यवसा्यात ` १, अणतरर भांडवल गुंतणवले.
त्यार करा प्रारंणभक व अंणतम अव््ा णववरि आणि ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिचे नफातोटा णववरि
उततर : र ्ा ्ांचे तकात
अव ्ा रववर र ी ं ा ्ा व्ाथिचे
१. . १ १. . १ १. . १ १. . १
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
दे्य णवपत्र २, १, ह्त्् रोख २, ४,
णवणवध धनको २, २,२ बकेतील रोख ३, ५,
इमारत ३ , ३ ,
ां वल ( ंतलीत राशी) ४५, ५४,३ स्यंत्र आणि ्यंत्र ३, ३,
प्राप्त णवपत्र १, १,५
मालसाठा ६, ,
णवणवध िको ४, ६,
९ ९
ा-त ा रववर १. . १ र ी ं ा ्ा व्ाथिचे
त शील रारश (`) रारश (`)
३१ माचथि २ १ रोजीचे भांडवल ५४,३
( ) अणतरर भांडवल १,
मा् र त अंरतम ां वल ५३,३
(-) १ एणप्रल २ १ रोजीचे भांडवल ४५,
मा् व चा ा ,३
( ) व्थि रातील उत व ा ी
दे्यणवपत्राचे अणधमू ्यन ६
(-) व्थि रातील खचथि व क ा ,
१. अ) भांडवलावर व्याज
वराथिच्या सुरवातीच्या भांडवलावर
(` ४५, वर १ प्रमािे) ` ४,५
ब) अणतरर भांडवलावर ` ५
(` १ वर १ प्रमािे, ६ मणह ्याचे) ४,५५
२) बुडीत व संिण्यत कजथि णनधी (` ६, वर ५ ) ३
३) इमारतीवर घसारा (` ३ , वर १ ) ३,
४) सं्यंत्र आणि ्यंत्रावर घसारा (` ३, वर ५ ) १५
५) धनकोचे अवमू ्यन २, १ ,
व्ाथिचा श त ा ११

358
उ ाहर : १
ी राज आपली पु्तके एकेरी नोंद पद्धतीने ठेवतात. खालील माणहतीवरून वराथिच्या सुरवातीचे अव््ा णववरि आणि वरथिअखेरचे
अव््ा णववरि आणि नफा तोटा णववरि त्यार करा.
रारश (`) रारश (`)
त शील
१. . १ १. . १९
णवणवध िको ४ , ५ ,
णवणवध धनको ३ , ६ ,
१ सरकारी रोखे ____ २ ,
अणधकोर अणधणवकरथि ३२, ४ ,
उप्कर १२, १२,
मालसाठा ४ , ६ ,
्यंत्र सामुग्ी ३ , ५ ,
ह्त्् रोख ४, १ ,
दे्य णवपत्र १ , २२,५
प्राप्त णवपत्र १५, १ ,
अरत र मारहती :
१. ी राज ्यांनी मुलीच्या ल ाकररता व्यवसा्यातून ` २, उचलले.
२. १ कटोबर २ १ रोजी त्यांनी व्यवसा्यात ` ६, अणतरर भांडवल गुंतणवले.
३. जा्तीची ्यंत्रसामुग्ी १ कटोबर २ १ रोजी घेतली.
४. ` २, बुडीत कजथि अपलेखीत करून िकोवर ५ प्रमािे संि्यीत कजथि णनधी णनमाथिि करा.
५. मालसा ाचे २ ने अणधमू ्यन ाले आहे.
६. धनकोचे २ ने अवमू ्यन ाले आहे.
. १ सरकारी रोखे १ कटोबर २ १ रोजी खरेदी केले.
. उचलीवर वाणरथिक १ प्रमािे व्याजाची आकारिी करा.
. भांडवलावर १ प्रमािे व्याज आकारा.
१ . उप्करावर वाणरथिक १ प्रमािे घसारा आकारा.
११. ्यंत्र सामुग्ीवर वाणरथिक १ प्रमािे घसारा आकारा.
उततर : ी रा ्ांचे तकात
अव ्ा रववर र ीचे
१. . १ १. . १९ १. . १ १. . १९
े्ता ं तती
(`) (`) (`) (`)
णवणवध धनको ३ , ६ , णवणवध िको ४ , ५ ,
अणधकोर अणधणवकरथि ३२, ४ , १ सरकारी रोखे ____ २ ,
दे्यणवपत्र १ , २२,५ उप्कर १२, १२,
ां वल ( ंतरलत रारश) ६१, ,५ मालसाठा ४ , ६ ,
्यंत्रसामुग्ी ३ , ५ ,
ह्त्् रोख ४, १ ,
प्रा ्य णवपत्र १५, १ ,
१ १ १ १ १ १

359
 ा त ा रववर १. . १९ र ी ं ा ्ा व्ाथिचे

त शील रारश (`) रारश. (`)

३१.३.२ १ रोजीचे भांडवल ,५
( ) उचल २,
१, ,५
( ) अणतरर भांडवल ६,
मा् र त अंरतम ां वल ४,५
( ) ३१.३.२ १ रोजीचे भांडवल ६१,
मा् व चा ा ३३,५
( ) व्थि रातील उत व ा ी
१. उचलीवर व्याज १
(` २ वर १ प्रमािे, ६ मणहने)
२. सरकारी रो ्यां वर व्याज १, १,१
(` २ वर १ प्रमािे, ६ मणहने) ३४,६

(-) व्थि रातील खचथि व क ा :

१. ) सुरवातीच्या भांडवलावर
१
(` ६१, ) ` ६,१
१
) अणतरर भांडवल
१ ६
(` ६, × ) ` ३ ६,४
१ १२
२. उप्करावर घसारा १,२
(` १२, १ /१ )
१
३. ्यंत्रसामुग्ीवर घसारा (` ३ , ) ` ३,
१
१ ६
वाढीव ्यंत्रसामुग्ीवर (` २ , × ) ` १, ४,
१ १२
४. बुडीत कजथि २,
५. संिण्यत कजथि णनधी (` ५ , ` २, ४ , वर ५ ) २,४
६. मालसा ाचे अणधमू ्यन (टीप १) १ ,
. धनकोचे अवमू ्यन (टीप २) १५, ४१,
वराथिचा िुद्ध तोटा

360
का्थि ी ा :
१) मालसा ाचे २ ने अणधमु ्यन ाले. त्याची वा्तणवक णकंमत खालील प्रमािे
पु्तक मू ्य
वा्तणवक मू ्य १
१ अणधमु ्यन गुिोततर

` ६ ,
वा्तणवक मू ्य १
१ २

` ६ ,
वा्तणवक मू ्य १
१२

वा्तणवक मू ्य ` ५ ,
वा्तणवक मू ्य ` ५ , आणि पु्तकी मू ्य ` ६ , आहे. (` ६ , ` ५ , ) ` १ ,
हे नुकसान आहे. महिून नफा तोटा णववरि पत्रकात वजा केले आहे.

२) धनकोचे २ ने अवमू ्यन ाले. धनकोची वा्तणवक मू ्य खालीलप्रमािे.

पु्तक मू ्य
वा्तणवक मू ्य १
१ अवमु ्यन गुिोततर

` ६ ,
वा्तणवक मू ्य १
१ २

` ६ ,
वा्तणवक मू ्य १

वा्तणवक मू ्य ` ५,
धनकोचे वा्तणवक मू ्य ` ५, आणि पु्तकी मू ्य ` ६ , आहे. (` ६ , ` ५, )
` १५, धनको वाढले, हे नुकसान आहे महिून नफा तोटा णववरि पत्रकात वजा केले आहे.

कती -
लहान व्यावसाण्यकाला भेट दे न उतप खचथि, संपतती, दे्यता ्यांची माणहती गोळा करून त्या आधारे अव््ा णववरि व
नफातोटा िोधून काढा.

कती
एकेरी नोंद पधदतीने व्यवसा्याचा नफा तोटा काढिाऱ्या व्यवसा्य सं््ेस भेट द्ा.

361
 ppppppppppppp वा ्ा् ppppppppppppp

.१ का वा ्ात उततरे रलहा.

१. एकेरी नोंद पद्धती महिजे का्य
२. अव््ा णववरि महिजे का्य
३. एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये सामा ्यपिे कोिती खाती ठेवली जात नाहीत
४. भांडवल िोधून काढण्यासाठी एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये कोिते णववरि त्यार केले जाते
५. एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये प्रारंणभक भांडवल किा ररतीने िोधून काढले जाते
६. एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये कोिती खाती ठेवण्यात ्येतात
. एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये तेरीज पत्रक त्यार केले जाते का
. कोित्या प्रकारच्या व्यापारी संघटना सामा ्यपिे एक नोंद पद्धतीचा वापर करतात
. खालील रव ा ा ा ी क श श मह ं ा रलहा.
१. ताळेबंदा सारखे असिारे णववरि.
२. लहान व्यापारी संघटनांना ्यो ्य असलेली लेखांकनाची पद्धती.
३. प्रारंणभक भांडवलाची र म िोधून काढण्यासाठी त्यार केले जािारे ताळेबंद समान णववरि
४. संपततीचे दे्यतावरील आणधक्य महिजे.
५. एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये व्यावसाण्यकाचे अंणतम भांडवल हे प्रारंणभक भांडवलापेषिा जा्त असिे.
६. लेखाकंनाची अिी पद्धत जी म्याथिणदत व्यवहार णलणहण्यास उप्यु असते.
. लेखाकंनाची अिा्त्री्य पद्धत.
. व्यवसा्याच्या मालकाने अस्ततवात असले ्या भांडवलापेषिा त्यात केलेली जा्तीची भांडवली गुंतविूक.
. खाली र ले ्ा ्ाथि्ाम ् ् ्ाथि् र व ं थि वा ् हा रलहा.
१) भांडवल र म णनस चत करण्यासाठी त्यार केले जाते ...........
अ) अव््ा णववरि ब) रोख खाते
क) उचलखाते ड) िको खाते
२) एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये प्रारंणभक भांडवल प्रारंणभक संपतती वजा ( ) .................
अ) प्रारंणभक दे्यता ब) रोख खाते क) िको ड) धनको
३) अचूक नफा िोधून काढण्यासाठी चालू वराथित अणतरी भांडवल हे अंणतम भांडवलातून .............. केले जाते.
अ) अणधक ब) वजा क) णवभाजीत ड) दलथिषि
४) एकेरी नोंद पद्धती ही ............साठी उप्यु हो िकते.
अ) एकल व्यापारी ब) कंपनी क) सरकार ड) ्यापकी नाही.
५) अचूक नफा िोधून काढतांना, उचल ही अंणतम भांडवलात ........ केली जाते.
अ) गुणित ब) णवभाजीत क) वजा ड) अणधक
६) संपतती आणि दे्यतेतील फरकाला ...........महितात.
अ) भांडवल ब) उचल क) उतप ड) खचथि

362
 ) जेवहा प्रारंणभक भांडवलापेषिा अंणतम भांडवल जा्त असते ते ............दिथिणवते.
अ) नफा ब) तोटा क) संपतती ड) दे्यता
) जर प्रारंणभक भांडवल ` ३ , अंणतम भांडवल `६ , उचल ` ५, आणि अणतरर भांडवल `३,
असेल तर नफा ................. असेल.
) ` ४५, ) ` ३५, ) ` ३२, ) ` २२,
. खालील रव ा े चक रक बर बर कार रलहा :
१. दहेरी नोंद पद्धती ही लेखापु्तके ठेवण्याची िा्त्रिुद्ध पद्धत आहे.
२. एकेरी नोंद पद्धतीत तेरीज त्यार करिे अिक्य असते.
३. अव््ा णववरि आणि ताळेबदंपत्रक हे एकसारखेच आहेत.
४. मो ा व्यवसा्याला एकेरी नोंद पद्धती उप्योगी नाही.
५. एकेरी नोंद पद्धतीत केवळ रोख आणि व्य ीक खाती नोंदणवली जातात.

. . खालील रव ा ांशी त ही हमत आहात का

१) अणतरी भांडवलामुळे वाणरथिक न ्यात वाढ होते.
२) एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये उचलीवरील व्याजामुळे न ्यात घट होते.
३) एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये वा्तणवक आणि नामधारी खाती ठेवली जात नाही.
४) एकेरी नोंद पद्धती ही णनस चत णन्यम आणि ततवांवर आधारीत आहे.
५) नफातोटा णववरि हे नफातोटा खात्यासारखेच आहे.
. रका ्ा ा ी ् ् श रलहा.
१) अव््ा णववरि हे ..............सारखेच आहे.
२) एकेरी नोंद पद्धतीमध्ये, नफा वरथिअखेरचे भांडवल वजा ................
३) अचूक नफा िोधून काढतांना अंणतम भांडवलातून उचल ................ केली जाते.
४) पु्तपालनाच्या ................. पद्धतीत प्रत्येक व्यवहाराची दहेरी नोंद करण्यात ्येते.
५) संपतती आणि दे्यता मधील फरकास .................... महितात.
६) एकेरी नोंद पद्धती ................... साठी लोकणप्र्य आहे.
) िुधद नफा िोधून काढण्यासाठी अणतरी भांडवल अंणतम भांडवलातून .......... केले जाते.
) एकेरी नोंद पद्धती ही ...........व्यवसा्यासाठी उप्यु आहे.

. अ ा ार (o ) श श ाः
१) उचलीवर व्याज, अदतत खचथि, संपततीचे अवमू ्यन, पूवथिदतत खचथि
२) भांडवलावरील व्याज, कजाथिवरील व्याज, दे्यतेचे अणधमू ्यन, संपततीवरील घसारा
३) धनको, दे ्यणवपत्रे, अणधकोर अणधणवकरथि, व्यापारातील मालसाठा

363
. खालील क क थि करा ः
१) अंणतम भांडवल प्रारंणभक भांडवल नफा
` १ , ` ५,
२) प्रारंणभक संपतती प्रारंणभक दे्यता प्रारंणभक भांडवल
` २ , ` १ ,
३) अंणतम संपतती अंणतम दे्यता अंणतम भांडवल
` १, ` ५,
४) अंणतम भांडवल उचल अणतरर भांडवल प्रारंणभक भांडवल नफा
` १५, ` ४
, ` २ ,
५) ह्त्् रोख बकेतील रोख णवणवध िको दे ्य णवपत्र भांडवल
` १ , ` ५, ` , ` ४,

.९ च क ात ् ् ख क खालील त ा थि करा. े हा अंरतम ां वल र लेले अ ेल त हा ः

अर क व ा

१) उचल

२) पूवथिदतत खचथि

३) दे्यतेचे अणधमू ्यन

४) दे्यतेचे अवमू ्यन

५) उचल वरील व्याज

६) प्रारंणभक भांडवल

) संपततीचे अवमू ्यन

) भांडवलावरील व्याज

) संपततीवरील घसार

१ ) बुडीत कजथि

364
 gggggggggggggggg ात्ार क उ ाहर े gggggggggggggggg

१. ी. ावाला आ ली लेखा तक करी ती े ेवतात. त्ां ी खालील मारहती ररवली आहे.

३१.३.२ १ रोजीचे भांडवल ` ६ , ३१.३.२ १ रोजीचे भांडवल ` १, ,
वरथिभरातील उचल ` २, व्यवसा्यात गुंतणवलेले अणतरर भांडवल ` १२,
वरथिभरातील नफा णकंवा तोटा िोधून काढा.

. र त ्ा लहा ्ाव ार्का े त्ा ्ा ्व ा्ाची मारहती खालील मा े र ली आहे.

त शील १. . १ (`) १. . १ (`)
ह्त्् रोख २, ,
िको ४ , ६ ,
धनको ५ , ,
१ सरकारी रोखे _____ ,
बक अणधणवकरथि , ३ ,
मोटारवहन ५ , ,
उप्कर १५, १५,
मालसाठा , ,
प्रा ्य णवपत्र , ,

अरत र माहीती :
१. सुणजत ्यांनी १ कटोबर २ १ रोजी त्यांच्या व्य ीक उप्योगाकररता ` ५, उचल केली.
२. त्यांनी त्यांच्या णनवासी सदणनकेचे भाडे देण्यासाठी व्यवसा्यातून ` ३ , उचलले.
३. उप्करावर वाणरथिक १ प्रमािे घसारा आकारा आणि मोटारवहन ` १, ने अपलेसखत करा.
४. उचलीवर ` ३, व्याज आकारा.
५. १ सरकारी रोखे १ कटोबर २ १ रोजी खरेदी केले.
६. भांडवलावर वाणरथिक १ दराने व्याज आकारा.
. ` १, बुडीत कजथि अपलेखीत करून िकोवर बुडीत व संि्यीत कजथि णनधीसाठी ५ प्रमािे तरतूद करा.
त्यार करा प्रारंणभक अव््ा णववरि, अंणतम अव््ा णववरि आणि ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिकररता नफा तोटा णववरि.
. अं ली आ ली लेखा तक करी ती े ेवतात. १ र ल १ र ीची त्ांची आर्थिक ्ती खालील मा े
बकतील ` ४, , ह्त्् रोख ` १, , मालसाठा ` ६, णवणवध िको ` ,४ , स्यंत्र आणि ्यंत्र
` ,५ , प्रा ्य णवपत्र ` २,६ , धनको ` ३५ दे ्यणवपत्र ` ४,
३१.३.२ १ रोजीची त्यांची आण्थिक स््ती खालीलप्रमािे बकेतील रोख ` ३, , ह्त्् रोख ` २, .
मालसाठा ` , णवणवध िको ` ,५ स्यंत्र आणि ्यंत्र ` ,५ दे ्य णवपत्र ` २,२ , प्रा ्य णवपत्र ` ३,४
धनको ` १,५
्या वराथित अंजली ्यांनी ` १,५ अणतरर भांडवल व्यवसा्यात गुंतणवले आणि त्यांनी व्य ीक उप्योगाकररता दरमहा
` उचल केली.

365
 स्यंत्र आणि ्यंत्रावर वाणरथिक ५ प्रमािे घसारा आकारा. िकोवर ५ दराने संिण्यत कजथि णनधी अाकारा.
प्रारंणभक आणि अंणतम अव््ा णववरि व ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिचे नफा तोटा णववरि त्यार करा.
. ी रव ् ांचा ्व ा् करतात. ते आ ली लेखा तक करी ती े ेवतात. त्ां ी त्ां ्ा
्व ा्ाची खालील मारहती र ली आहे.
त शील १. . १ (`) १. . १ (`)
इमारत ५ , ६ ,
उप्कर ३ , ३ ,
स्यंत्र आणि ्यंत्र २ , ४ ,
णवणवध िको ३ , ५ ,
मालसाठा १५, २५,
रोख णि क १ , २ ,
प्रा ्य णवपत्र ५, १ ,
णवणवध धनको ३ , १५,
बक अणधणवकरथि , _____
बक णि क _____ १२,
अरत र मारहती :
१. ी णवज्य ्यांनी ` , नव्याने भांडवल गुंतणवले.
२. त्यांनी मुलीच्या ल ाकररता ` ४ , व्यवसा्यातून खचथि केले.
३. इमारतीवर ` ६, घसारा आकारा.
४. िकोवर ५ दराने संिण्यत कजथिणनधी आकारा.
त्यार करा १. प्रारंणभक अव््ा णववरि
२. अंणतम अव््ा णववरि
३. ३१.३.२ १ चा नफातोटा णववरि
क. र ा आ ली तक करी ती े ेवतात. आर त्ां ी त्ां ्ा ्व ा्ाची मारहती खालील मा े
र ली आहे.
त शील १. . १ (`) १. . १ (`)
िको २५, ४५,
गुंतविूक ____ ४ ,
स्यंत्र आणि ्यंत्र १ , १ ,
धनको ३ , ३३,
मालसाठा ३२, ३५,
बकेतील रोख १६, ५ ,
दे ्य णवपत्र ५, ,

366
अरत र मारहती :
१. क. णफजा ्यांनी पणह ्या अधथि वराथित दरमहा ` २, प्रमािे आणि दसऱ्या अधथि वराथित दरमहा ` १, प्रमािे व्यवसा्याच्या
खात्यातून व्य ीक उप्योगाकररता काढले.
२. त्यांनी त्यांची व्य ीक संपतती ` ४ , णवकन ती म अणतरर भांडवल महिून गुंतणवली.
३. त्यांनी ` १२, णकमतीचा माल घरगुती उप्योगाकररता नेला.
४. स्यंत्र आणि ्यंत्रावर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारा.
५. िकोवर ५ प्रमािे बुडीत व संिण्यत कजथि णनधी आकारा.
त्यार करा १. प्रारंणभक अव््ा णववरि
२. अंणतम अव््ा णववरि
३. ३१.३.२ १ रोजीचे नफातोटा णववरि
. क ार का आ ली तक करी ती े ेवतात. त्ां ी १. . १ र ीचे अव ्ा रववर र ले आहे.
े्ता रारश (`) ं तती रारश (`)
धनको १२, स्यंत्र आणि ्यंत्र १ ,
दे्य णवपत्र ,५ िको १ ,५
भांडवल (संतुणलत राणि) ३ ,५ मालसाठा ,
ह्त्् रोख ,५
प्रा ्य णवपत्र ६,
९ ९
३१ माचथि २ १ रोजी त्यांची दे्यता आणि संपतती खालीलप्रमािे
स्यंत्र आणि ्यंत्र ` ४२, , मालसाठा ` ३ , , ह्त्् रोख ` १ , , धनको ` , , िको
` २५, , दे्य णवपत्र ` ६,
वरथिभरातील उचल ` ५,५ , स्यंत्र आणि ्यंत्राचे ५ ने अणधमू ्यन आणि मालसा ाचे २ ने अवमू ्यन ाले. िकोवर
१ दराने बुडीत व संिण्यत कजथि णनधी णनमाथिि करा. भांडवलावर वाणरथिक १ प्रमािे व्याज आकारा.
त्यार करा. १. अंणतम अव््ा णववरि
२. ३१.३.२ १ चे नफातोटा णववरि
. ी. सुहास ्यांनी १ एणप्रल २ १ रोजी ` १,५ , भांडवलाने व्यापार सुरू केला.
३१ माचथि २ १ रोजीची त्यांची आण्थिक स््ती रोख ` २ , , मालसाठा ` १५, , िको ` ३ , , पररसर
` , , वाहन ` ४५, , धनको ` १ ,५ , दे्यणवपत्र ` १ ,
अरत र मारहती :
१. ३ स टबर २ १ रोजी त्यांनी ` १ , अणतरर भांडवल आिले, भांडवलावर वाणरथिक ५ प्रमािे व्याज आकारा.
२. त्यांनी खाजगी उप्योगाकररता ` १५, उचलले. उचलीवर वाणरथिक ५ प्रमािे व्याज आकारा.
३. बुडीत कजथि ` ५ अपलेखीत करा.
४. वाहनावर ५ प्रमािे आणि पररसरावर ४ प्रमािे घसारा आकारा.
त्यार करा. १. अंणतम अव््ा णववरि
२. ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिचे नफा तोटा णववरि.

367
 . ेश आ ली तक करी ती े ेवतात. त्ां ्ा ्व ा्ाची मारहती खालील मा े.
त शील १. . १ (`) १. . १ (`)
ह्त्् रोख १५, २२,
बकेतील रोख ३ , ४५,
मालसाठा , १३,
उप्कर २ , २ ,
स्यंत्र आणि ्यंत्र , १,१ ,
इमारत ५ , ५ ,
िको २ , ३ ,
धनको , १ ,
वरथिभरात त्यांनी ` २५, खाजगी उप्योगासाठी उचल केली आणि ` ३, चा माल घरगुती उप्योगासाठी नेला.
१ कटोबर २ १६ रोजी त्यांनी घरगुती उप्कर ` ४, ला णवकले आणि ही संपूिथि र म व्यवसा्याच्या बक खात्यात जमा केली.
स्यंत्र आणि ्यंत्रावर वाणरथिक १ प्रमािे घसारा आकारा (वाढीव ्यंत्र १ कटोबर २ १६ रोजी आिले) उप्करावर वाणरथिक ५
दराने घसारा आकारा.
त्यार करा १. प्रारंणभक अव््ा णववरि
२. अंणतम अव््ा णववरि
३. ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिचे नफा तोटा णववरि
९. र र आ ली लेखा तक करी ती े ेवतात. खालील मारहती ार ारंर क आर अंरतम अव ्ा रववर
आर १ माचथि १ र ी ं ा ्ा व्ाथिक रता ा त ा रववर त्ार करा.
त शील १. . १ (`) १. . १ (`)
बक णि क ४६, ३ ,
रोख णि क ,५ १५,
णवणवध िको , १,३ ,
मालसाठा , १, ,
उप्कर १ , १ ,
णवणवध धनको ४ , ४५,
दे्य णवपत्र १५, ३ ,

अरत र मारहती :
१. णपटर ्यांनी ` १५, खाजगी उप्योगासाठी व्यवसा्यातून काढले.
२. १ जानेवारी २ १ रोजी त्यांनी व्यवसा्यात ` १ , अणतरर भांडवल आिले.
३. उप्करावर वाणरथिक १ दराने घसारा आकारा.

368
४. णवणवध िकोवर ५ दराने बुडीत कजथि णनधी साठी तरतूद करा.
५. लेखापु्तकात अंणतम मालसा ाचे २५ ने अणधमू ्यन ाले.
१ . रेश आ ली लेखा तक करी ती े ेवतात. १. . १ र ीची त्ांची आर्थिक ्ती खालील मा े :
बकेतील रोख ` ४, , ह्त्् रोख ` ३, मालसाठा ` , णवणवध िको ` , सं्यंत्र आणि ्यंत्र
` १ , प्राप्त णवपत्र ` ३, धनको ` १,५ दे्य णवपत्र ` २, .
३१माचथि २ १ रोजीची आण्थिक स््ती खालीलप्रमािे
बकेतील रोख ` ६,४ ह्त्् रोख ` १, मालसाठा ` १ णवणवध िको ` , सं्यत्र आणि ्यंत्र
` १ , दे्य णवपत्र ` ४, प्राप्त णवपत्र ` ५,२ धनको ` २, .
चालू वराथित सुरेि ्यांनी व्यवसा्यात ` ३, अणतरर भांडवल गुुंतणवले. आणि खाजगी उप्योगासाठी ` प्रती मणहना
उचल केली.
स्यंत्र आणि ्यंत्रावर वाणरथिक ५ दराने घसारा आकारा िकोवर ५ दराने संिण्यत कजथि णनधी आकारा.
त्यार करा १. प्रारंणभक अव््ा णववरि
२. अंणतम अव््ा णववरि
३. ३१ माचथि २ १ रोजी संपिाऱ्या वराथिचे नफा तोटा णववरि

jjj

369
 उत्तरसूची

. त ाल व लेखाकमाथिची ख
(Introduction of Book-Keeping & Accountancy)

. १) पु्तपालन २) भांडवल ३) धनको ४) व्यवहार

५) हानी ६) णदवाळखोर नसलेला ालेला व्य ी ) णनिथि्य घेिे ) मालमतता
) चल संपतती १ ) व्यापारी कसर
. नफा रोख डीत ि ्द ि ीिरण ि ना
वत ्ाती राण तवार
ीिरण ्वहार
. सत्य २, ३, ५, , , १ असत्य १, ४, ६,

. त ाल ाची ती अ्थि आर मलततवे

(Meaning & Fundamental of Double Entry Book-Keeping)
. १) दहेरी नोंद पद्धत २) जमाबाजू ३) उचल/ आहरि करिे ४) वा्तणवक खाते.
५) नामधारी ६) नावे ) अ ्यसंपतती ) ल्यूका डी बग पणस ली
) एकनोंद पद्धती १ ) दहेरी नोंद पद्धती
. १) १ नोंवहबर २) भारती्य पद्धत ३) जमा ४) व्य ीक
५) वा्तणवक ६) अ ्य/अमूतथि संपतती ) व्य ीक ) लाभ देिाऱ्याचे
) बाहेर जािारी १ ) खचथि आणि नुकसान
. १) चूक २) चूक ३) बरोबर ४) बरोबर
५) चूक ६) चूक ) बरोबर ) बरोबर
) बरोबर १ ) बरोबर ११) बरोबर १२) चूक
१३) चूक १४) बरोबर १५) चूक
. १) जमा २) भांडवल ३) नावे ४) दहेरी नोंद
५) उतप आणि प्राप्ती ६) वा्तणवक ) एकनोंद ) वा्तणवक
) नामधारी १ ) दोन ११) वा्तणवक १२) वा्तणवक
. १) व्य ीक खाते १, ३, ५, , , १६, १ , १ , २ , २४, २ , ३१, ३४, ३५, ३ .
२) वा्तणवक खाते २, ६, , १२, १४, २१, २३, २६, २ , ३२, ३३.
३) नामधारी खाते ४, १ , ११, १३, १५, १ , २२, २५, २ , ३ , ३६, ३ , ३ , ४ .

. र रक थि ं ी (Journal)
. १) रोजणकदथि २) GST ३) ्पष्टीकरि ४) रोजणकदथि्यन
५) ६) रोख कसर ) णम (सं्यु ) नोंद ) उचल
) आगम कर १ ) खाते पान मांक

370
 .१) ्पष्टीकरि २) व्यापारी कसर ३) रोजणकदथि्यन ४) ्पष्टीकरि
५) खाते पान मा ंक ६) लाभ घेिाऱ्याचे खाते ) फणनथिचर खाते ) कणमिन/ दलाली खाते
) देना बक कजथि खाते, १ ) पिुधन खाते
. सत्य २, ३, ४, , १ असत्य १, ५, ६, ,
. १) रोजणकदथि २) रोजणकदथि्यन ३) ्पष्टीकरि ४) व्यापारी कसर
५) कसर (राेख सूट) ६) ्पष्टीकरि ) रोख ) पावती
) तीन (३) १ ) रेखांणकत धनादेि.
. १) रोजकीददीत फ आण्थिक व्यवहारांची नोंद होते.
२) जमाखचाथिच्या पु्तकात रोखकसरीची नोंद होते.
३) रोजकीदथि हे मूळनोंदीचे पु्तक आहे.
४) भारत सरकारकडन १ जुल २ १ रोजी अंमलबजाविी करण्यात आली.
५) मालकाने ्यंत्रखरेदी के ्यास त्याच्या भांडवलात वाढ होते.
. सहमत १, ३, ५, असहमत २, ४
.९ १) ३६, २) GST ` २५ , SGST ` २५ ३) ` १, ५ ४) १ ५) ` ४ ,५

. खातेवही ं ी् ( e ge )
. १) खातेवही २) खताविी ३) खातेपान मांक (प ांक) ४) खातेसंुलन
५) िको ६) अणधकोर अणधणवकरथि ) आगीमुळे नुकसान ) िुद्ध तेरीज
. १) व्यस क २) िेवटची ३)रो. पान . ४) नावे
५) खाते संतुलन ६) खताविी ) नावे )तेरीज पत्रक
. सत्य ५,६, असत्य १,२,३,४,
. १) नावे २) नावे ३) जमा ४) जमा
५) नामधारी ६) णि क आली आिली ) उचल ) ` २ ,
. ात्ार क उ ाहर े
. खरेदी खात्याची नावे णि क ` २ १,३ जमा णिलका खरेदी परत खाते ` १,३३ , अमोलचे खाते ` ,५ ,
व्याथिचे खाते ` १, २ , णववेकचे खाते ` ३, , िेठचे खाते ` ५, ५ , िबरीचे खाते ` .
. नाव रोकड खात्याची नावे बाकी ` १ ,४ , भूरिचे खाते ` १,४ , खरेदी खाते ` ६,६ , मजुरी खाते ` ४ जमा
णिलका णवन्यचे भांडवल ` १ , , णवकासचे खाते ` १,४ , णव ी खाते ` ,४ .
. रोकड खाते ` ,४५
. णदलेली कसर ` १,१५
. ावे रशलका : रोकडखाते ` २, , खरेदी खाते ` १३, , बक खाते ` ३ , ५ .जमा णिलका णव ी खाते `
१२,५ , मदन लालचे भांडवल खाते ` ४ , , जा्तीची र म ` ४,५ .
. ावे रशलका : खरेदीखाते ` ३ ,६ , रोकड खाते ` १,५ , १ , लेखनसामुग्ी ` ४,५ , जाणहरात खाते
` २, , देवचे खाते ` ४ , सागरचे खाते ` ६,३ ,
मा रशलका : सुनीलचे भांडवल खाते ` १,४ , , केदारचे कजथि खाते ` ५ , , िेखरचे खाते ` ५,६ णव ी खाते
` ६,३ .
. नावे .णिलका रोकड खाते ,५५ , खरेदी खाते ` २, , प्राप्त SGST खाते ५ , प्राप्त GST ५ , भाडे
खाते ` २५ , उचल खाते `३ , मोबा ल खाते ` . जमा णिलका कणमिन खाते ` १ , , णव ी खाते
` ३, , दे्य SGST / ` ५, दे्य GST / ` ५.
371
 .९ ावे रशलका : ्यंत्र खाते ` ४,४ , , र मीचे खाते ` ,६ , खरेदी खाते ` २,५५, , णव ीपरत खाते
४ ,४ , रोकड खाते ५, , बक खाते १,६६, , लेखन सामुग्ी खाते ५, , पगार खाते ` १ , , दतत
कसर ` १, .
मा रशलका : प्राप्त कसर खाते ` , णव ी खाते ` ४, १ , , पवनचे भांडवल खाते ` ५,२ , , व्याज खाते
` ६, , तेरजेची बेरीज ` १ , २, .

. हा ्क तक ( u si ia oo s)
. १) लघुरोखपाल २) चालु खाते ३) णव लेरिातमक लघुरोख पु्तक ४) खरेदी पु्तक
५) णव ी परत पु्तक ६) प्रती प्रणव ी ) बचत ) नावे पत्र
) जमापत्र १ ) चालु खाते
. १) (अ) जमा २) (ड) प्रती ३) (ब) णनगथित णबजक ४) (क) मूळ रोजकीदथि
५) (अ) सहा ्यक ६) (ब) रोख पु्तक ) (ड)मूळ रोजकीदथि ) (क) प्राप्ती
) (अ) आदेिक १ ) (क) मुदत ठेव.
. सत्य ५ असत्य १,२,३,४
. सहमत ३, ४ असहमत १, २, ५
. १) सहा ्यक २) रोख ३) खरेदीपरत ४) मूळ रोजकीदथि
५) बक ६) खरेदी पु्तक ) उधार ) अणधणवकरथि
) लघु १ ) उधार
. १) ` १,३६, २) ` ४ ३) ` ३ , ४) ` १,२

. ात्ार क उ ाहर े

िेवटीची रोख णि क ` ६४,५ िेवटची बक णि क ` ,

.१
.िेवटची रोख णि क ` , िेवटची बक णि क ` १ ,
.िेवटची रोख णि क ` १६,६ िेवटची बक णि क ` ६,५
.लघुराेख णि क ` ४३५, १ फे ुवारी,२ १ ला अग्धन र म प्राप्त ` १, ६५
.एकि लघुखचथि ` १, ५५, लघुरोख णि क ` ३४५. १ मे २ १ अग्धन र म प्राप्त मु ्य रोख पालाकडन ` १, ५५
.१) खरेदी पु्तकाची बेरीज ` १६, २) णव ी पु्तकाची बेरीज ` २ ,६
३) खरेदी परत पु्तकाची बेरीज ` १,३ ४) णव ी परत पु्तकाची बेरीज ` १,३५
. १) खरेदी पु्तकाची बेरीज ` ६ , २) णव ी पु्तकाची बेरीज ` ३४,६
३) खरेदी परत पु्तकाची बेरीज ` ४, ३ ४) णव ी परत पु्तकाची बेरीज ` ५,१
. १) खरेदी पु्तकाची बेरीज ` ४२,५ २) णव ी पु्तकाची बेरीज ` ४६,३
३) खरेदी परत पु्तकाची बेरीज ` २,३ ४) णव ी परत पु्तकाची बेरीज ` ६
.९ १) खरेदी पु्तकाची बेरीज ` ३ , ३३ २) णव ी पु्तकाची बेरीज ` ३ , ४१
३) खरेदी परत पु्तकाची बेरीज ` ३,१ ५ ४) णव ी परत पु्तकाची बेरीज ` ६२
.१ १) खरेदी पु्तकाची बेरीज ` ३५, २) णव ी पु्तकाची बेरीज ` ३६, ५
३) खरेदी परत पु्तकाची बेरीज ` १,४ ४) णव ी परत पु्तकाची बेरीज ` ३,४

372
 . बक मे क बक व ी क
( an econciliation tate ent)

. १. चालू खाते. २. पास बुक.

३. आ्य.एफ.एस, सी, भारती्य णवतती्य सांकेतीक प्रिाली ४. बक मेळपत्रक.
५. पास बुकानुसार अणधणवकरथि. ६. पसे जमा करण्याचे चलनपत्र.
. पसे जमा करण्याच्या चलनपत्राचा ोटा भाग / णह्सा. . रोख पु्तकानुसार अणधणवकरथि.
. रोख पु्तक. १ . बक णि क (अनुकल णि क).
. सहमत १, २, ३, , असहमत ४, ५, ६,
. १. जमा. २. जमा. ३. बक णववरि. ४. वाढते.
५. व्यावसाण्यक. ६. जमा. . चालू . अनुकल.
. सामा ्य. १ . असामा ्य.
. १. नावे. २. बक. ३. रोख ४. बकमेळपत्रक.
५. वाढीव / वाढलेली / जा्त. ६. िोधन/ जमा. . नावे. . जमा.
. पसे काढण्याचे चलनपत्र. १ . बक सूचना.
. बरोबर २, ४, ५ चूक १, ३
. ात्ार क उ ाहर े
. र ख तका ार अर रवक्थि `
. ा बक ार अर रवक्थि रश क ` ९ -
. र ख तका ार बक रश क ` २ ,१
. ा बक ार बक रश क ` १२,
. ा बक ार अर रवक्थि रश क `२५,
. ा बक ार अर रवक्थि ` १३, ५/
.९ ा बक ार अर रवक्थि ` २६,५ /
.१ ा बक ार अर रवक्थि ` १

. ारा अव ् ( e eciation)

. १) घसारा २) संपततीची मुळ णकंमत ३) मोडीची णकंमत ४) संपततीचा उप्योगाचा का्यथिकाल

५) स््र प्रभाग पद्धत ६) ऱहासमान िेर पद्धत ) स््र संपतती ) ््ापना खचथि
) संपततीच्या णव ीवरील नफा १ ) प्रऱहासन अणधक्य पद्धत
. १) घसारा २) स््र ३) भांडवली ४) अविेर मु ्य
५) ऱहासमान िेर पधदत ६) सरळ रेरा पद्धत ) नफा तोटा खाते
. बरोबर १,३,४ चूक २, ५, ६, , .
. १) स््र २) ्यंत्र ३) ऱहासमान िेर पद्धत ४) अविेर मु ्य
५) घसारा ६) स््र ) ममु ्य ) अविेरमु ्य
) नामधारी १ ) डेप्रीणट्यम.
. सहमत १, ३, ५, असहमत २, ४.

373
 . १) वाणरथिक घसारा ` ३, २) वाणरथिक घसारा ` ३,२ ३) घसारा ` ,
४) पु्तकीमू ्य ( ) ` १, ५,५ ५) ्यंत्राच्या णव ीवर तोटा ` १, ५ .

. ्र ा तीवरील उ ाहर े

.१ दरवरदी घसारा ` ५, मोटारगाडी खात्यावर णि क ` ४ ,

. पणह ्या वरदी घसारा ` ३, ५ , दसऱ्या वरदी घसारा ` १५, , णतसऱ्या वरदी घसारा ` ,५ तोटा ३, ५
. पणह ्या वरदी घसारा ` २, , दसऱ्या वरदी घसारा ` १३,२ , णतसऱ्या वरदी घसारा ` १४,२५ , ्यंत्राच्या
णव ीवरील तोटा , १,१ , ्यंत्रखात्याची णि क ` ३, ५
. पणह ्या वरदी घसारा ` ३ ५, दसऱ्या वरदी घसारा ` १,५ णतसऱ्या वरदी घसारा ` ३,३ ५,
च ्या वरदी घसारा , , , ट खात्याची णि क ` ५ , ५
. पणह ्या वरदी घसारा ` २ , , दसऱ्या वरदी घसारा ` २३, , णतसऱ्या वरदी घसारा ` २४, , ्यंत्र णव ीवररल
नफा , ३, , ्यंत्र खात्यावररल णि क ` १,४ ,
. पणह ्या वरदी घसारा ` १,२५ , दसऱ्या वरदी घसारा ` ६, ५, णतसऱ्या वरदी घसारा ` ३, ५ , ्यंत्र णव ीवरील
तोटा , २,५ , ्यंत्रखात्यावररल णि क ` २ ,६२५
. हा अर ् तीव रल उ ाहर े
.१ पणह ्या वरदी घसारा ` , , दसऱ्या वरदी घसारा `१६,६५ , णतसऱ्या वरदी घसारा ` २ , , च ्या वरदी घसारा
, १६, ५६, पा ्यंत्रावर बाकी ` ६४,२२४
. पणह ्या वरदी घसारा ` ६, , दसऱ्या वरदी घसारा ` ६, , णतसऱ्या वरदी घसारा ` , १ , च ्या वरदी घसारा
, ,३ १ ्यंत्रणव ीवरील तोटा , ३,४२ , ्यंत्रखात्यावर बाकी ` ६४,४२ .
. पणह ्या वरदी घसारा ` २,५ , दसऱ्या वरदी घसारा `२, ५ , णतसऱ्या वरदी घसारा ` २, ५५, उप्कर णव ीवर
तोटा , २,१ , उप्कर खात्यावर बाकी ` २४, ५
. पणह ्या वरदी घसारा ` २, , दसऱ्या वरदी घसारा ` , , णतसऱ्या वरदी घसारा ` १२, ६५, टच्या णव ीवर
तोटा , ४, ३५, टवर बाकी ` २,५
. पणह ्या वरदी घसारा ` , , दसऱ्या वरदी घसारा ` ,५ , णतसऱ्या वरदी घसारा ` ५,५ , टच्या णव ीवर
तोटा , ३,६ , टवर बाकी ` २२,३२

. चकांची ती ( ectification of o s)

. १) एकतफ चुका २) अणतरर बेरीज ३) लोप णव म चुका ४) सधदांतीक चुका

५) णनलंणबत खाते ६) भरपा च्या चुका ) दतफ चुका, ) लेख णव म चुका
. १) मूळ रोजणकदथि २) दतफ चुका ३) लेख णव म
४) लोप णव म चुका ५) तेरीज पत्रक
. बरोबर १, २, ४, चुक ३, ५
. सहमत १, ३, ४ असहमत २, ५.
. १) अचूकता २) सद्धांणतक चूक ३) द ्ती
४) णनलंणबत खाते ५) चूक

374
 . ात्ार क उ ाहर े

.९ णनलंणबत खात्याची सु वातीची जमा णि क ` १,५ / .

९. वामीतव ं ्ेची अंरतम खाती

(Final Accounts of a o ieta once n)
. १) पूवथिदतत खचथि २) अप्राप्त उतप ३) णनगथित वाहन व्य्य ४) ताळेबंद
५) नफातोटा खाते ६) संवरि ्कंध ) बुडीत व संि्यीत कजथि णनधी ) अंणतम लेखे
) णव ी खचथि १ ) समा्योजना
. १) भांडवल २) नफातोटा ३) ताळेबंद ४) दे्यता
५) नफातोटा ६) ढोबळ तोटा ) व्यापार ) िुद्ध नफा
) कमी १ ) सहा
. बरोबर २, ५ चूक १, ३, ४
. १) नफातोटा खाते २) ढोबळ तोटा ३) संपतती ४) नफातोटा खाते
५) िुद्ध पररिाम ६) व्यापार खाते ) नफातोटा खाते ) िुद्ध तोटा
) व्यापार खाते १ ) णववरि
. १) सं्यत्र व ्यंत्र २) िको ३) िको
४) कारखाना भाडे ५) बुडीत व संि्यीत कजथिणनधी
. सहमत १, ५ असहमत २, ३, ४
.९ १) ` ६ , ५ २) ` २,१ ३) ` २१,
४) ` २,६६ ५) ` २६, (ढोबळ नफा)
९. ात्ार क उ ाहर े
.१ ढोबळ नफा ` ४ ,
. िुद्ध नफा ` ५४,
. ढोबळ नफा ` २, १, , िुद्ध नफा ` २, ५, , ताळेबंदाची बेरीज ` ४,४ ,
. ढोबळ नफा ` ५५,२ , िुद्ध नफा ` ,२२ , ताळेबंदाची बेरीज ` ४, ३,४२
. ढोबळ नफा ` ५,६ , िुद्ध नफा ` ५५,५ , ताळेबंदाची बेरीज ` २, ,३
. ढोबळ नफा ` ३,६५ , िुद्ध तोटा ` २, ४२, ताळेबंदाची बेरीज ` ५१, ३
. ढोबळ नफा ` ,५ , िुद्ध नफा ` २ ,२४५, ताळेबंदाची बेरीज ` २,२ ,१२
. ढोबळ नफा ` १, , , िुद्ध नफा ` ४ ,२४ , ताळेबंदाची बेरीज ` ३, १, ४
.९ ढोबळ नफा ` १६,५४,२ , िुद्ध नफा ` १२, ४,५२५, ताळेबंदाची बेरीज ` २ ,२ ,५२५
.१ ढोबळ नफा ` १, ,२ , िुद्ध नफा ` ४ , ताळेबंदाची बेरीज ` १,५४,१२५
.११ ढोबळ नफा ` ५५, , िुद्ध तोटा ` १,१४, , ताळेबंदाची बेरीज ` ,३५,५
.१ ढोबळ नफा ` ३१, , िुद्ध नफा ` २ , , ताळेबंदाची बेरीज ` १,५३,४
.१ ढोबळ नफा ` ३१, , िुद्ध नफा ` २३,४ ३, ताळेबंदाची बेरीज ` १,४१,१२५
.१ ढोबळ नफा ` ५४, ३ , िुद्ध नफा ` ३६,६३३, ताळेबंदाची बेरीज ` २, ६,१
.१ ढोबळ नफा ` २ , , िुद्ध नफा ` ६,६१ , ताळेबंदाची बेरीज ` १,२३,१
375
 १ . करी ती ( ingle nt ste )

. १) अव््ा णववरि, २) एकेरी नोंद पद्धती, ३) प्रारंणभक अव््ा णववरि, ४) भांडवल,

५) नफा, ६) एकेरी नोंद पद्धती ) एकेरी नोंद पद्धती, ) अणतरर भांडवल.
. १) अव््ा णववरि २) प्रारंणभक दे्यता ३) वजा ४) एकल व्यापारी
५) अणधक ६) भांडवल ) नफा ) ` ३२,
. बर बर १, ४, ५ चक २, ३
. सहमत ३, ४ असहमत १, २, ५.
. १) ताळेबंद २) प्रारंणभक भांडवल ३) अणधक ४) स नोंदपद्धत
५) भांडवल ६) एकल व्यापारी ) वजा ) लहान
. १) अदतत खचथि २) दे्यतेचे अणधमू ्यन ३) व्यापारातील मालसाठा
. १) ` ५, २) ` ३ , ३) ` ५,
४) ` २५, , ` २ , ५) ` १ ,

१ . ात्ार क उ ाहर े

.१ वराथिचा िुद्ध नफा ` ३ ,

. प्रारंणभक भांडवल ` १,२ , , अंणतम भांडवल ` २,३१, , वराथिचा िुद्ध नफा ` १,२३,३
. प्रारंणभक भांडवल ` २२, , वरथिअखेरचे भांडवल ` २ ,६ , वराथिचा िुद ध नफा ` १३, ५
. प्रारंणभक भांडवल ` १,२२, , वरथिअखेरचे भांडवल ` २,३२, , वराथिचा िुद ध नफा ` १,३४,५
. प्रारंणभक भांडवल ` ४ , , वरथिअखेरचे भांडवल ` १,३ , , वराथिचा िुद ध नफा ` , ५
. अंणतम भांडवल ` १, २, , वराथिचा िुद्ध नफा ` ,१५
. अंणतम भांडवल ` १, १,५ , िुद्ध नफा ` १२, ५
. प्रारंणभक भांडवल ` २,३२, , अंणतम भांडवल ` २, , , िुद्ध नफा वराथिचा ` ६ ,
.९ प्रारंणभक भांडवल ` १,६ ,५ , अंणतम भांडवल ` २,२६, , िुद्ध नफा ` ३५,२
.१ प्रारंणभक भांडवल ` ३३,५ ,अंणतम भांडवल ` ३५,४ , वराथिचा िुधद नफा ` ६,४

jjj

376
nwñVnmbZ Am{U boImH$_© B.11dr