प्रकरण ४.

अभ्यासक्रम आणि नागरी सेवांसाठी संरचना

परीक्षा आणि मूलभूत आवश्यकता

परीक्षेची योजना:
नागरी सेवा परीक्षेत सलग दोन टप्पे असतात
(i) उमेदवाराच्ं या निवडीसाठी नागरी सेवा (पर्वू परीक्षा /Prelim) परीक्षा (वस्तनि
ु ष्ठ प्रश्न). आणि
(ii) उमेदवारांच्या निवडीसाठी नागरी सेवा (मख्ु य/Main) परीक्षा (लिखित आणि मल ु ाखत)
विविध सेवा आणि पोस्ट करिता.
१. पूर्वपरीक्षा (Prelim) :
परीक्षेचे स्वरूप :
नागरी सेवा प्राथमिक परीक्षेत प्रत्येकी 200 गणु ांचे दोन अनिवार्य पेपर असतात (सामान्य अध्ययन पेपर I आणि सामान्य
अध्ययन पेपर-II). प्रश्न बहुपर्यायी, वस्तनि
ु ष्ठ प्रकारचे असतील. प्रिलिममधील गणु अंतिम रँ किंगसाठी मोजले जाणार नाहीत, तर
मख्ु य परीक्षेच्या पात्रतेसाठी मोजले जातील.
सिव्हिल सर्व्हिसेस (प्राथमिक) परीक्षेच्या सामान्य अध्ययन पेपर II आणि सामान्य अध्ययन पेपरच्या एकूण पात्रता गणु ांच्या
निकषावर आयोग नागरी सेवा (मख्ु य) परीक्षेसाठी पात्र होण्यासाठी उमेदवारांची यादी तयार करे ल- आयोगाने ठरवल्यानसु ार
नागरी सेवा (प्राथमिक) परीक्षा I.
पेपर-1 साठी UPSC अभ्यासक्रम – 200 गुण
हा वस्तनि
ु ष्ठ पेपर दोन तासांचा आहे. 100 प्रश्न असतील. प्राथमिक परीक्षेतील टॉपर्स ठरवण्यासाठी फक्त या पेपरचे गणु मोजले
जातात. GS पेपर 1 चा अभ्यासक्रम खाली दिलेला आहे.
 राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय महत्त्वाच्या वर्तमान घटना.
 भारताचा इतिहास आणि भारतीय राष्ट्रीय चळवळ.
 भारतीय आणि जागतिक भगू ोल - भारत आणि जगाचा भौतिक, सामाजिक, आर्थिक भगू ोल.
 भारतीय राजकारण आणि शासन – राज्यघटना, राजकीय व्यवस्था, पचं ायती राज, सार्वजनिक धोरण, हक्काचे मद्दु े इ.
 आर्थिक आणि सामाजिक विकास शाश्वत विकास, गरिबी, समावेशन, लोकसंख्याशास्त्र, सामाजिक क्षेत्रातील उपक्रम
इ.
 पर्यावरणीय इकोलॉजी, जैव-विविधता आणि हवामान बदल या विषयावरील सामान्य समस्या – ज्यानं ा विषय
विशेषीकरणाची आवश्यकता नाही.
 सामान्य विज्ञान.
पेपर-II साठी UPSC अभ्यासक्रम – 200 गुण
हा वस्तनि
ु ष्ठ पेपर दोन तासांचा आहे. 80 प्रश्न असतील. या पेपरचे गणु प्राथमिक परीक्षेतील टॉपर्स ठरवण्यासाठी मोजले जातात.
हा पेपर फक्त पात्र आहे. इच्छुकानं ी या पेपरमध्ये किमान 33% गणु मिळवले आहेत याची खात्री करणे आवश्यक आहे. GS
पेपर 2 (CSAT) चा अभ्यासक्रम खाली दिलेला आहे.
 आकलन.
 संवाद कौशल्यांसह परस्पर कौशल्ये.
 तार्कि क तर्क आणि विश्लेषणात्मक क्षमता.
 निर्णय घेणे आणि समस्या सोडवणे.
 सामान्य मानसिक क्षमता.
 मल ू भतू सख्ं या (सख्ं या आणि त्यांचे संबंध, परिमाणांचे क्रम इ.) (दहावी स्तर), डेटा इटं रप्रिटेशन (चार्ट, आलेख, तक्ते,
डेटा पर्याप्तता इ. – दहावी स्तर).
टीप:
(i) दोन्ही प्रश्नपत्रिका वस्तनिु ष्ठ स्वरूपाच्या असतील (एकाधिक निवडीचे प्रश्न) आणि प्रत्येक प्रश्नपत्रिका
दोन तासांचा कालावधी.
(ii) नागरी सेवा (प्राथमिक/ पर्वू परीक्षा) परीक्षेचा सामान्य अध्ययन पेपर-II हा एक पात्रता पेपर असेल. 33% निश्चित के लेल्या
किमान पात्रता गणु ांसह.
(iii) प्रश्नपत्रिका हिदं ी आणि इग्रं जी दोन्ही भाषेत सेट के ल्या जातील.
पात्रता अटी:
(I) राष्ट्रीयत्व
(1) भारतीय प्रशासकीय सेवेसाठी, भारतीय परराष्ट्र सेवा आणि भारतीय पोलीस सेवा, उमेदवार भारताचा नागरिक असणे
आवश्यक आहे.
(२) इतर सेवासं ाठी, उमेदवार एकतर असावा:-
(a) भारताचा नागरिक, किंवा
(b) नेपाळचा विषय, किंवा
(c) भतू ानचा विषय, किंवा
(d) एक तिबेटी निर्वासित जो १ जानेवारी १९६२ पर्वी ू भारतात आला होता. भारतात कायमचे स्थायिक होणे, किंवा
(इ) भारतीय वंशाची व्यक्ती जी पाकिस्तान, ब्रह्मदेश, श्रीलक ं ा, पर्वू आफ्रिके तनू स्थलांतरित झाली आहे.
(II) वयोमर्यादा:
(1) उमेदवाराचे वय 21 वर्षे पर्णू झालेले असावे आणि त्याचे वय 32 वर्षे पर्णू झालेले नसावे. 1 ऑगस्ट 2022 ला वर्षे म्हणजे
उमेदवाराचा जन्म 2 तारखेच्या आधी झालेला नसावा ऑगस्ट, 1990 आणि 1 ऑगस्ट 2001 नतं र नाही.
(२) वर विहित के लेली उच्च वयोमर्यादा शिथिल करण्यायोग्य असेल:
(a ) उमेदवार अनसु चि ू त जातीचा किंवा अनसु चि ू त असल्यास कमाल पाच वर्षांपर्यंत
(b) इतर मागासवर्गीय उमेदवाराच्ं या बाबतीत कमाल तीन वर्षांपर्यंत अशा उमेदवारानं ा लागू असलेल्या आरक्षणाचा लाभ
घेण्यास पात्र असलेले वर्ग;
(c) संरक्षण सेवा कर्मचार्‍यांच्या बाबतीत कमाल तीन वर्षांपर्यंत, मध्ये अक्षम कोणत्याही परदेशी देशाशी किंवा अशांत क्षेत्रात
शत्रत्ु वाच्या वेळी ऑपरे शन्स आणि म्हणनू सोडले जातात त्याचा परिणाम;
(d) आयोगासह माजी सैनिकाच्ं या बाबतीत कमाल पाच वर्षांपर्यंत अधिकारी आणि इमर्जन्सी कमिशन्ड ऑफिसर (ईसीओ)/
शॉर्ट सर्व्हिस कमिशन्ड अधिकारी (SSCOs) ज्यांनी 1 ऑगस्ट 2022 रोजी किमान पाच वर्षे लष्करी सेवा दिली आहे, आणि
प्रसिद्ध झाले:
(i) असाइनमेंट पर्णू झाल्यावर (ज्याच्ं या असाइनमेंट पर्णू होणार आहे त्याच्ं यासह 1 ऑगस्ट 2022 पासनू एका वर्षाच्या आत,
अन्यथा डिस्चार्ज किंवा डिस्चार्ज व्यतिरिक्त गैरवर्तन किंवा अकार्यक्षमतेचे खाते); किंवा
(ii) लष्करी सेवसे ाठी शारीरिक अपंगत्वामळ ु े ; किंवा
(iii) अवैधतेवर.
(ई) प्रारंभिक पर्णू के लेल्या ECO/SSCO च्या बाबतीत कमाल पाच वर्षांपर्यंत 1 ऑगस्ट 2022 रोजी पाच वर्षांच्या लष्करी
सेवेचा नियक्त ु ीचा कालावधी आणि कोणाचा असाइनमेंट पाच वर्षांपेक्षा जास्त वाढवण्यात आली आहे आणि ज्यांच्या बाबतीत
संरक्षण मंत्रालय ते नागरी रोजगारासाठी अर्ज करू शकतात आणि त्यांना सोडण्यात येईल असे प्रमाणपत्र जारी करते नियक्त ु ीची
ऑफर मिळाल्याच्या तारखेपासनू निवडीच्या तीन महिन्याच्ं या नोटिसवर.
(f) व्यक्तीशी सबं ंधित उमेदवारांच्या बाबतीत कमाल 10 वर्षांपर्यंत बेंचमार्क अपंगत्व (PwBD) श्रेणी उदा.
(i) अंधत्व आणि कमी दृष्टी;
(ii) बहिरे आणि ऐकू येत नाही;
(iii) सेरेब्रल पाल्सी, कुष्ठरोग बरा, बौनेत्व, ऍसिड हल्ल्यातील बळींसह लोकोमोटर अपंगत्व आणि स्नायू डिस्ट्रोफी;
(iv) आत्मकें द्रीपणा, बौद्धिक अपंगत्व, विशिष्ट शिकण्याची अक्षमता आणि मानसिक आजार;
(v) कलम (i) ते (iv) बहिरे -अधं त्वासह अनेक व्यक्तींमधील अनेक अपगं त्व.
(३) आयोगाने स्वीकारलेली जन्मतारीख मॅट्रिक किंवा माध्यमिक मध्ये प्रविष्ट के ली आहे
शाळा सोडल्याचा दाखला किंवा भारतीय विद्यापीठाने समतल्ु य म्हणनू मान्यता दिलेल्या प्रमाणपत्रात मॅट्रीक्यल ु ेशन किंवा
मॅट्रिक्यलु ेट्सच्या रजिस्टरमधील अर्कातील अर्क जो विद्यापीठाने ठे वला आहे विद्यापीठाच्या योग्य अधिकार्याद्वारे किंवा उच्च
माध्यमिक परीक्षेत प्रमाणित करणे आवश्यक आहे प्रमाणपत्र किंवा समकक्ष परीक्षा प्रमाणपत्र. जन्मतारखेचे समर्थन करणारे
प्रमाणपत्र आहे सिव्हिल सर्व्हिसेस (मख्ु य) साठी अर्ज करताना उमेदवाराने फक्त सबमिट करणे आवश्यक आहे परीक्षा.
जन्मपत्रिका, प्रतिज्ञापत्रे, मनपाकडून जन्माचे उतारे यासारखे वयाशी सबं ंधित कोणतेही अन्य दस्तऐवज नाहीत कॉर्पोरे शन,
सर्व्हिस रे कॉर्ड आणि यासारख्या गोष्टी स्वीकारल्या जातील.
(III) किमान शैक्षणिक पात्रता:
उमेदवाराने कायद्याने समाविष्ट के लेल्या कोणत्याही विद्यापीठाची पदवीधर पदवी असणे आवश्यक आहे भारतातील कें द्रीय
किंवा राज्य विधानमडं ळ किंवा ससं देच्या कायद्याद्वारे स्थापित इतर शैक्षणिक सस्ं था किंवा विद्यापीठ अनदु ान आयोग कायदा,
1956 च्या कलम 3 अंतर्गत विद्यापीठ म्हणनू घोषित किंवा समतल्ु य पात्रता असणे.
(IV) प्रयत्नांची संख्या:
परीक्षेला बसणाऱ्या प्रत्येक उमेदवाराला, जो अन्यथा पात्र असेल, त्याला सहा (6) परवानगी असेल. CSE वर प्रयत्न. तथापि,
SC/ST/OBC साठी प्रयत्नाच्ं या सख्ं येत सटू मिळे ल आणि PwBD श्रेणीचे उमेदवार जे अन्यथा पात्र आहेत. अशा प्रयत्नाचं ी
संख्या उपलब्ध आहे शिथिलतेनसु ार उमेदवार खालीलप्रमाणे आहेत:

(V) परीक्षेसाठी अर्ज करण्यावरील निर्बंध:

(१) भारतीय प्रशासकीय सेवा किंवा भारतीय परराष्ट्र सेवेत नियक्त ु झालेला उमेदवार पर्वी
ू च्या परीक्षेच्या निकालांवर आधारित
आणि त्या सेवेचा सदस्य राहणे सरू ु ठे वणार नाही नागरी सेवा परीक्षा चालू वर्ष मध्ये बसण्यास पात्र. अशा उमेदवाराची नियक्त
ु ी
झाल्यास आय.ए.एस किंवा सिव्हिल सर्व्हिसेस (प्राथमिक) परीक्षा- चालवू र्ष संपल्यानंतर आणि उमेदवार कायम राहिल्यानंतर
आयएफएस त्या सेवेचा सदस्य, उमेदवार नागरी सेवा (मख्ु य) मध्ये उपस्थित राहण्यास पात्र असणार नाही.
(२) पर्वी
ू च्या निकालाच्या आधारे भारतीय पोलीस सेवेत नियक्त ु झालेला उमेदवार परीक्षा आणि त्या सेवेचे सदस्य राहणे
भारतीय पोलिसांची निवड करण्यास पात्र असणार नाही CSE-चालवू र्ष च्या निकालाच्या आधारावर सेवा.
(VI) वैद्यकीय आणि शारीरिक मानके :
उमेदवार शारीरिकदृष्ट्या तंदरुु स्त असणे आवश्यक आहे च्या परिशिष्ट-III मध्ये दिलेल्या मार्गदर्शक तत्त्वांनसु ार नागरी सेवा
परीक्षा, मध्ये प्रवेशासाठी मानके 2 फे ब्रवु ारी, 2022 रोजी भारताच्या असाधारण राजपत्रात प्रकाशित परीक्षेचे नियम.
(VII) फी :
उमेदवार (महिला/एससी/एसटी/बेंचमार्क अपंगत्व असलेल्या व्यक्ती वगळता जे उमेदवार फी भरण्यापासनू सटू देण्यात आली
आहे) रु. फी भरणे आवश्यक आहे. 100/- (रुपये फक्त शंभर).
(IX) अर्ज कसा करावा:
उमेदवारांनी http://www.upsconline.nic.in या वेबसाइटचा वापर करून ऑनलाइन अर्ज करणे आवश्यक आहे.
तपशीलवार ऑनलाइन अर्ज भरण्याच्या सचू ना वरील वेबसाइटवर उपलब्ध आहेत . अर्जदार फक्त एकच अर्ज सादर करण्याचा
सल्ला दिला जातो; तथापि, कोणत्याही अपरिहार्य परिस्थितीमळ ु े , अर्जदार असल्यास दसु रा/एकाहून अधिक अर्ज सबमिट
करतो, त्यानंतर अर्जदाराने उच्च सोबत त्या अर्जाची खात्री करणे आवश्यक आहे अर्जदारांचे तपशील, परीक्षा कें द्र, छायाचित्र,
स्वाक्षरी, फोटो अशा सर्व बाबतीत RID पर्णू आहे ओळखपत्र, फी इ. एकापेक्षा जास्त अर्ज सादर करणाऱ्या अर्जदारांनी फक्त
अर्जांची नोंद घ्यावी उच्च आरआयडी (नोंदणी आयडी) सह आयोगाद्वारे मनोरंजन के ले जाईल आणि एका आरआयडीसाठी
फी भरली जाईल इतर कोणत्याही RID विरुद्ध समायोजित के ले जाणार नाही.
2. मुख्य परीक्षा (Main Exam):
(I) नागरी सेवा मुख्य परीक्षा - UPSC अभ्यासक्रम
UPSC नागरी सेवा परीक्षेतील उमेदवाराची रँ क के वळ मख्ु य आणि मल ु ाखतीत मिळालेल्या गणु ावं र अवलबं नू असते. मख्ु य
परीक्षेला 1750 गणु असतात. लेखी परीक्षेत (मख्ु य) खालील नऊ पेपर असतील, परंतु अंतिम गणु वत्ता क्रमवारीसाठी फक्त 7
पेपर मोजले जातील. उर्वरित दोन पेपरसाठी, उमेदवाराने दरवर्षी UPSC द्वारे निर्धारित के लेले किमान गणु प्राप्त के ले पाहिजेत.
1. पेपर-I: (निबध ं ) – 250 गुण
निबंध पेपरमध्ये, उमेदवारांना अनेक विषयांवर निबंध लिहिण्याची आवश्यकता असू शकते. त्यांच्या कल्पना सव्ु यवस्थित
पद्धतीने मांडण्यासाठी आणि संक्षिप्तपणे लिहिण्यासाठी त्यांनी निबंधाच्या विषयावर बारकाईने लक्ष ठे वणे अपेक्षित आहे. प्रभावी
आणि अचक ू अभिव्यक्तीसाठी क्रेडिट दिले जाईल.
2. पेपर-2: (सामान्य अभ्यास 1) – 250 गुण.
सामान्य अध्ययन 1 UPSC नागरी सेवा मख्ु य परीक्षेच्या पेपर अभ्यासक्रमात खालील प्रमख ु क्षेत्रांचा समावेश आहे: भारतीय
वारसा आणि संस्कृ ती, जगाचा इतिहास आणि भगू ोल आणि समाज. तपशीलवार अभ्यासक्रम खाली दिलेला आहे:
यपू ीएससी नागरी सेवा मख्ु यासं ाठी सामान्य अध्ययन 1 पेपर अभ्यासक्रम
 भारतीय संस्कृ ती प्राचीन काळापासनू आधनि
ु क काळापर्यंत कला प्रकार, साहित्य आणि स्थापत्यशास्त्राच्या ठळक
पैलंचू ा समावेश करे ल.
 आधनि
ु क भारतीय इतिहास समु ारे अठराव्या शतकाच्या मध्यापासनू ते वर्तमान- महत्त्वपर्णू घटना, व्यक्तिमत्त्वे, समस्या.
 स्वातंत्र्य लढा – त्याचे विविध टप्पे आणि देशाच्या विविध भागांतील महत्त्वाचे योगदान/योगदान.
 स्वातंत्र्योत्तर एकत्रीकरण आणि देशात पनु र्रचना.
 जगाच्या इतिहासात 18 व्या शतकातील औद्योगिक क्रांती, जागतिक यद्ध
ु े, अशा घटनांचा समावेश असेल.
 राष्ट्रीय सीमा पन्ु हा काढणे, वसाहतवाद, उपनिवेशीकरण, साम्यवाद सारखे राजकीय तत्वज्ञान,
 भाडं वलशाही, समाजवाद इ.- त्याचं े स्वरूप आणि समाजावरील प्रभाव.
  भारतीय समाजाची ठळक वैशिष्ट्य,े भारतातील विविधता.
 महिला आणि महिला सघं टनेची भमि
ू का, लोकसंख्या आणि संबंधित समस्या, गरिबी आणि
 विकासाच्या समस्या, शहरीकरण, त्यांच्या समस्या आणि त्यावरील उपाय.
 जागतिकीकरणाचे भारतीय समाजावर होणारे परिणाम
 सामाजिक सशक्तीकरण, सांप्रदायिकता, प्रादेशिकता आणि धर्मनिरपेक्षता.
 जगाच्या भौतिक भगू ोलाची ठळक वैशिष्ट्य.े
 जगभरातील प्रमख
ु नैसर्गिक संसाधनांचे वितरण (दक्षिण आशिया आणि भारतीय उपखंडासह);
 मध्ये प्राथमिक, दय्ु यम आणि तृतीयक क्षेत्रातील उद्योगाच्ं या स्थानासाठी जबाबदार घटक
 जगातील विविध भाग (भारतासह)
 भक
ू ं प, त्सनु ामी, ज्वालामख
ु ीय क्रियाकलाप, चक्रीवादळ इत्यादीसारख्या महत्त्वाच्या भभू ौतिकीय घटना,
 भौगोलिक वैशिष्ट्ये आणि त्यांचे स्थान- गंभीर भौगोलिक वैशिष्ट्यांमधील बदल (जलसंस्था आणि बर्फाच्या टोप्यांसह)
आणि वनस्पती आणि प्राणी आणि अशा बदलाचं े परिणाम.
3. पेपर-3: (सामान्य अभ्यास 2) – 250 गुण
सामान्य अध्ययन २ UPSC नागरी सेवा मख्ु य परीक्षेसाठी पेपर अभ्यासक्रमात खालील प्रमखु क्षेत्रांचा समावेश आहे: शासन,
राज्यघटना, राजकारण, सामाजिक न्याय आणि आतं रराष्ट्रीय सबं धं . तपशीलवार अभ्यासक्रम खाली दिलेला आहे:
UPSC नागरी सेवा मख्ु यांसाठी सामान्य अध्ययन 2 पेपर अभ्यासक्रम
 भारतीय सवि
ं धान- ऐतिहासिक आधार, उत्क्रांती, वैशिष्ट्ये, सधु ारणा, महत्त्वपर्णू तरतदु ी आणि मल
ू भतू रचना.
 कें द्र आणि राज्याचं ी कार्ये आणि जबाबदाऱ्या, सघं राज्य सरं चनेशी सबं धि
ं त समस्या आणि आव्हाने, स्थानिक
स्तरांपर्यंत अधिकार आणि वित्तपरु वठा आणि त्यातील आव्हाने.
 विविध अवयवांमधील शक्तींचे पृथक्करण; विवाद निवारण यत्रं णा आणि संस्था.
 भारतीय घटनात्मक योजनेची इतर देशांशी तल
ु ना
 ससं द आणि राज्य विधानमडं ळे - सरं चना, कामकाज, व्यवसायाचे आचरण, अधिकार आणि विशेषाधिकार आणि
यातनू उद्भवणारे मद्दु े.
 सरकारच्या कार्यकारी आणि न्यायपालिका मत्रं ालये आणि विभागांची रचना, सघं टना आणि कार्यप्रणाली; दबाव गट
आणि औपचारिक/अनौपचारिक सघं टना आणि त्याचं ी राजकारणातील भमि ू का.
 लोकप्रतिनिधी कायद्याची ठळक वैशिष्ट्ये.
  विविध घटनात्मक पदांवर नियक्त
ु ी, विविध संवैधानिक संस्थांचे अधिकार, कार्ये आणि जबाबदाऱ्या.
 वैधानिक, नियामक आणि विविध अर्ध-न्यायिक संस्था.
 विविध क्षेत्रातील विकासासाठी सरकारी धोरणे आणि हस्तक्षेप आणि त्यांची रचना आणि अंमलबजावणीमळ
ु े
उद्भवणारे मद्दु े.
 विकास प्रक्रिया आणि विकास उद्योग- NGO, SHG, विविध गट आणि सघं टना, देणगीदार, धर्मादाय सस्ं था,
संस्थात्मक आणि इतर भागधारकांची भमि
ू का.
 कें द्र आणि राज्यांच्या लोकसंख्येच्या असरु क्षित घटकांसाठी कल्याणकारी योजना आणि या योजनांची कामगिरी;
यत्रं णा, कायदे, सस्ं था आणि सस्ं था या असरु क्षित वर्गांच्या सरं क्षणासाठी आणि चागं ल्यासाठी स्थापन के ल्या आहेत.
 आरोग्य, शिक्षण, मानव ससं ाधनांशी संबंधित सामाजिक क्षेत्र/सेवांचा विकास आणि व्यवस्थापनाशी संबंधित समस्या.
 गरिबी आणि भक
ू याच्ं याशी सबं धि
ं त मद्दु .े
 प्रशासन, पारदर्शकता आणि उत्तरदायित्व, ई-गव्हर्नन्स- ऍप्लिके शन्स, मॉडेल्स, यश, मर्यादा आणि संभाव्यता यांचे
महत्त्वाचे पैल;ू नागरिकांची सनद, पारदर्शकता आणि जबाबदारी आणि संस्थात्मक आणि इतर उपाय.
 लोकशाहीत नागरी सेवाचं ी भमि
ू का.
 भारत आणि त्याचा शेजारी- संबंध.
 द्विपक्षीय, प्रादेशिक आणि जागतिक गट आणि भारताचा समावेश असलेले आणि/किंवा भारताच्या हितांवर परिणाम
करणारे करार.
 भारताच्या हितसबं धं ावं र विकसित आणि विकसनशील देशाच्ं या धोरणाचं ा आणि राजकारणाचा प्रभाव, भारतीय
डायस्पोरा.
 महत्त्वाच्या आंतरराष्ट्रीय संस्था, संस्था आणि मंच- त्यांची रचना, आदेश.
4. पेपर-4: (सामान्य अभ्यास 3) – 250 गुण
सामान्य अध्ययन 3 UPSC नागरी सेवा मख्ु य परीक्षेच्या पेपर अभ्यासक्रमात खालील प्रमख
ु क्षेत्रांचा समावेश आहे: तंत्रज्ञान,
आर्थिक विकास, जैवविविधता, पर्यावरण, सरु क्षा आणि आपत्ती व्यवस्थापन. UPSC द्वारे प्रदान के लेला तपशीलवार
अभ्यासक्रम खालीलप्रमाणे आहे:
UPSC नागरी सेवा मख्ु यांसाठी सामान्य अध्ययन 3 पेपर अभ्यासक्रम
 भारतीय अर्थव्यवस्था आणि नियोजन, ससं ाधनांचे एकत्रीकरण, वाढ, विकास आणि रोजगाराशी संबंधित समस्या.
 सर्वसमावेशक वाढ आणि त्यातनू उद्भवणारे मद्दु .े
 सरकारी अंदाजपत्रक.
  देशाच्या विविध भागांतील प्रमख
ु पिकांच्या पीक पद्धती, विविध प्रकारचे सिंचन आणि सिंचन प्रणाली साठवणक
ू ,
कृ षी उत्पादनांची वाहतक
ू आणि विपणन आणि समस्या आणि संबंधित अडचणी; शेतकऱ्यांच्या मदतीसाठी ई-
तंत्रज्ञान.
 प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष शेती अनदु ान आणि किमान आधारभतू किमतींशी संबंधित समस्या; सार्वजनिक वितरण
प्रणाली- उद्दिष्टे, कार्यप्रणाली, मर्यादा, सधु ारणा; बफर स्टॉक आणि अन्न सरु क्षा समस्या; तंत्रज्ञान मोहिमे; पशपु ालनाचे
अर्थशास्त्र.
 भारतातील अन्न प्रक्रिया आणि संबंधित उद्योग- व्याप्ती आणि महत्त्व, स्थान, अपस्ट्रीम आणि डाउनस्ट्रीम
आवश्यकता, परु वठा साखळी व्यवस्थापन.
 भारतात जमीन सधु ारणा.
 अर्थव्यवस्थेवर उदारीकरणाचे परिणाम, औद्योगिक धोरणातील बदल आणि त्यांचे औद्योगिक वाढीवर होणारे परिणाम.
 पायाभतू सवि
ु धा: ऊर्जा, बदं रे , रस्ते, विमानतळ, रे ल्वे इ.
 गंतु वणक
ू मॉडेल.
 विज्ञान आणि तत्रं ज्ञान- घडामोडी आणि दैनदि
ं न जीवनात त्याचं े उपयोग आणि परिणाम.
 विज्ञान आणि तंत्रज्ञानातील भारतीयांची उपलब्धी; तंत्रज्ञानाचे स्वदेशीकरण आणि नवीन तंत्रज्ञान विकसित करणे.
 आयटी, स्पेस, कॉम्प्यटु र, रोबोटिक्स, नॅनोटेक्नॉलॉजी, बायोटेक्नॉलॉजी आणि बौद्धिक संपदा अधिकारांशी संबंधित
समस्यांच्या क्षेत्रात जागरूकता.
 संवर्धन, पर्यावरणीय प्रदषू ण आणि ऱ्हास, पर्यावरणीय प्रभाव मल्ू यांकन.
 आपत्ती आणि आपत्ती व्यवस्थापन.
 विकास आणि अतिरे की प्रसार याच्ं यातील सबं धं .
 अंतर्गत सरु क्षेसाठी आव्हाने निर्माण करण्यात बाह्य राज्य आणि गैर-राज्य कलाकारांची भमि
ू का.
 सप्रं ेषण नेटवर्क द्वारे अतं र्गत सरु क्षेसाठी आव्हाने, अतं र्गत सरु क्षा आव्हानामं ध्ये मीडिया आणि सोशल नेटवर्किं ग
साइट्सची भमि ू का, सायबर सरु क्षेच्या मल ू भतू गोष्टी; मनी लाँड्रिंग आणि त्याचे प्रतिबंध.
 सीमाभागातील सरु क्षा आव्हाने आणि त्यांचे व्यवस्थापन; संघटित गन्ु हेगारीचा दहशतवादाशी संबंध.
 विविध सरु क्षा दले आणि एजन्सी आणि त्यांचे आदेश.
5. पेपर-5: (सामान्य अभ्यास 4) – 250 गुण
सामान्य अध्ययन 4 UPSC नागरी सेवा मख्ु य परीक्षेच्या पेपर अभ्यासक्रमात खालील प्रमख ु क्षेत्राचं ा समावेश आहे: नैतिकता,
सचोटी आणि योग्यता. UPSC द्वारे प्रदान के लेल्या अभ्यासक्रमाचा तपशील खालीलप्रमाणे आहे: या पेपरमध्ये उमेदवारांची
प्रामाणिकता, सार्वजनिक जीवनातील समजं सपणा आणि विविध समस्या आणि संघर्षांबद्दलच्या समस्या सोडवण्याच्या
दृष्टिकोनाशी सबं धि ं त मदु द्य् ावं र उमेदवाराचं ी वृत्ती आणि दृष्टिकोन तपासण्यासाठी प्रश्नाचं ा समावेश असेल. समाजाशी वागणे.
प्रश्न हे पैलू निश्चित करण्यासाठी के स स्टडी पद्धतीचा वापर करू शकतात. खालील विस्तृत क्षेत्रे समाविष्ट के ली जातील:
यपू ीएससी नागरी सेवा मख्ु यांसाठी सामान्य अध्ययन 4 पेपर अभ्यासक्रम
 नैतिकता आणि मानवी इटं रफे स: मानवी कृ तींमधील नीतिशास्त्राचे सार, निर्धारक आणि परिणाम; नैतिकतेचे परिमाण;
खाजगी आणि सार्वजनिक संबंधांमधील नैतिकता. मानवी मल्ू ये – महान नेते, सधु ारक आणि प्रशासक यांच्या
जीवनातनू आणि शिकवणीतनू आलेले धडे; मल्ू ये रुजवण्यात कुटुंब, समाज आणि शैक्षणिक संस्थांची भमि ू का.
 वृत्ती: सामग्री, रचना, कार्य; त्याचा प्रभाव आणि विचार आणि वर्तनाशी सबं धं ; नैतिक आणि राजकीय वृत्ती;
सामाजिक प्रभाव आणि मन वळवणे.
 नागरी सेवसे ाठी योग्यता आणि मल ू भतू मल्ू ये, सचोटी, निःपक्षपातीपणा आणि पक्षपातीपणा, वस्तनि
ु ष्ठता, सार्वजनिक
सेवेसाठी समर्पण, सहानभु तू ी, सहिष्णतु ा आणि दर्बु ल घटकाबं द्दल सहानभु तू ी.
 भावनिक बद्धि
ु मत्ता-संकल्पना, आणि त्यांची उपयोगिता आणि प्रशासन आणि प्रशासनातील अनप्रु योग.
 भारत आणि जगातील नैतिक विचारवतं आणि तत्वज्ञानी याचं े योगदान.
 सार्वजनिक प्रशासनातील सार्वजनिक/नागरी सेवा मल्ू ये आणि नैतिकता: स्थिती आणि समस्या; सरकारी आणि
खाजगी संस्थांमधील नैतिक चिंता आणि दवि ु धा; नैतिक मार्गदर्शनाचे स्रोत म्हणनू कायदे, नियम, नियम आणि विवेक;
जबाबदारी आणि नैतिक शासन; शासनामध्ये नैतिक आणि नैतिक मल्ू याचं े बळकटीकरण; आतं रराष्ट्रीय सबं धं आणि
निधीमधील नैतिक समस्या; कॉर्पोरे ट प्रशासन.
 प्रशासनातील क्षमता: सार्वजनिक सेवेची संकल्पना; शासन आणि प्रॉबिटीचा तात्विक आधार; माहितीची देवाणघेवाण
आणि सरकारमधील पारदर्शकता, माहितीचा अधिकार, आचारसहि ं ता, आचारसहि ं ता, नागरिकाचं ी सनद,
कार्यसंस्कृ ती, सेवा वितरणाची गणु वत्ता, सार्वजनिक निधीचा वापर, भ्रष्टाचाराची आव्हाने.
 वरील मदु द्य् ांवर के स स्टडीज.
6. पेपर-6: (पर्यायी विषय पेपर 1) - 250 गुण
7. पेपर-7: (पर्यायी विषय पेपर 2) - 250 गुण

3. वैयक्तिक मल
ु ाखत - UPSC अभ्यासक्रम
  उमेदवाराची एका मंडळाद्वारे मल
ु ाखत घेतली जाईल ज्यामध्ये त्यांच्या / तिच्या कारकिर्दीची नोंद असेल. त्याला/तिला
सामान्य हिताच्या बाबींवर प्रश्न विचारले जातील. मल ु ाखतीचा उद्देश सक्षम आणि निःपक्षपाती निरीक्षकांच्या
मंडळाद्वारे सार्वजनिक सेवेतील करिअरसाठी उमेदवाराच्या वैयक्तिक योग्यतेचे मल्ू यांकन करणे आहे. उमेदवाराची
मानसिक क्षमता तपासण्यासाठी चाचणीचा हेतू आहे. व्यापक अर्थाने, हे के वळ त्याच्या/तिच्या बौद्धिक गणु ाचं ेच नव्हे
तर सामाजिक वैशिष्ट्यांचे आणि चालू घडामोडींमधील त्याच्या/तिच्या स्वारस्याचे मल्ू यांकन आहे. मानसिक सतर्क ता,
आत्मसात करण्याची गंभीर शक्ती, स्पष्ट आणि तार्कि क प्रदर्शन, निर्णयाचे संतलु न, विविधता आणि रसाची खोली,
सामाजिक एकसधं ता आणि नेतत्ृ व करण्याची क्षमता, बौद्धिक आणि नैतिक सचोटी हे काही गणु आहेत.
 मल
ु ाखतीचे तत्रं हे काटेकोर उलटतपासणीचे नसनू नैसर्गिक असले तरी निर्देशित आणि उद्देशपर्णू संभाषण आहे जे
उमेदवाराचे मानसिक गणु प्रकट करण्याच्या उद्देशाने आहे.
 मलु ाखत परीक्षेचा उद्देश उमेदवाराच्ं या विशेष किंवा सामान्य ज्ञानाची चाचणी असू शकत नाही जी त्याच्ं या लेखी
पेपरद्वारे आधीच चाचणी के ली गेली आहे. उमेदवारांनी के वळ त्यांच्या शैक्षणिक अभ्यासाच्या विशेष विषयांमध्येच
नव्हे तर त्यांच्या आजबू ाजल ू ा त्यांच्या स्वत:च्या राज्यात किंवा देशाबाहेर घडणाऱ्या घटनांमध्ये तसेच आधनि ु क
विचारप्रवाहामं ध्ये आणि नवीन शोधामं ध्येही हुशारीने रस घेतला असावा अशी अपेक्षा आहे. सशि ु क्षित तरुणाचं े
कुतहू ल जागृत के ले पाहिजे.
 उप एकूण (लिखित चाचणी): 1750 गणु
 व्यक्तिमत्व चाचणी: 275 गणु
 एकूण: 2025 गणु

तुम्हाला यशस्वी करण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये

1. मसदु ा तयार करण्याचे कौशल्य,
2. समस्या सोडवण्याची कौशल्ये: विश्लेषणात्मक कौशल्ये आणि सश्ल
ं े षण क्षमता
3. ICT कौशल्ये,
4. भारतीय सवि ं धानाचे ज्ञान,
5. भारतीय दडं सहिं ता,
6. भाषिक कौशल्ये,
7. जागतिक इतिहासाचे ज्ञान,
8. महान भारतीय सभ्यता आणि इतिहासाचे ज्ञान,
9. सांस्कृ तिक आत्मसात करण्याचे कौशल्य,
10. संशोधन आणि सादरीकरण कौशल्ये
11. वैज्ञानिक स्वभाव आणि गभं ीर विचार कौशल्य
12. नेतत्ृ व आणि गट चर्चा कौशल्ये.
तुम्हाला ज्या सवयी विकसित करायच्या आहेत
1. पस्ु तक वाचन, 2. वक्तशीरपणा, 3. योग आणि व्यायाम 4. शिस्त, 5. विस्तृत प्रवास
प्रकरण ५. सिव्हिल सर्व्हंटकडून काय अपेक्षित आहे?

नागरी सेवा ही प्रशासनाची कायमस्वरूपी रचना आणि कणा आहे. एक गणु ात्मक, व्यावसायिक, कुशल आणि
वचनबद्ध कर्मचारी, म्हणनू सार्वजनिक प्रशासनाचे उच्च दर्जा राखणे अत्यावश्यक आहे. भारतीय सार्वजनिक प्रशासनात, नागरी
सेवकांना विविध जबाबदाऱ्या सोपवल्या जातात जसे की साध्या प्रशासकीय आणि कारकुनी कामांपासनू जटिल निर्णय घेणे,
धोरणाची अंमलबजावणी करणे आणि सरकार आणि नागरिक यांच्यातील दवु ा म्हणनू काम करणे . म्हणनू च, नागरी सेवकांसाठी
विविध कौशल्ये असणे अत्यावश्यक आहे जसे की आकलन क्षमता, चांगले विश्ले षणात्मक कौशल्ये आणि सहयोगी नेटवर्क
स्थापित करण्याची क्षमता आणि यशस्वी टीमवर्क .
सार्वजनिक प्रशासनात, नेत्यांना दररोज वेगवेगळ्या प्रकारच्या समस्या आणि आव्हानांचा सामना करावा लागतो जसे
की उच्च बेरोजगारी, अपरु ा सरकारी खर्च, वेगाने बदलणारी सामाजिक-आर्थिक परिस्थिती इ. कायदे आणि प्रशासकीय नियम
सर्वकाही स्पष्ट करू शकत नाहीत आणि नेते नेहमी मागील यशाचं ी नक्कल करू शकत नाहीत कारण घटक प्रत्येक आव्हानावर
दिवसेंदिवस बदल होत आहे. अशा प्रकरणांमध्ये नागरी कर्मचाऱ्याला विपल ु प्रमाणात त्वरित निर्णय घेण्याची कौशल्ये आणि
विवेकबद्ध ु ीसह विवेकबद्ध ु ी वापरण्याची गंभीर विचार क्षमता आवश्यक असते.
ई-गव्हर्नन्सची उदयोन्मख ु सक ं ल्पना आणि ‘लेस गव्हर्नमेंट मोर गव्हर्नन्स’ हे ब्रीदवाक्य, सरकारच्या यत्रं णेत तसेच
सरकारी अधिकाऱ्यांच्या कार्यशैलीत आणि अभिमख ु तेमध्ये परिवर्तनीय बदलांची मागणी करते. प्रशासकांची भमि ू का आणि
कार्ये झपाट्याने बदलत असल्याने आणि वाढत्या आव्हानात्मक होत असल्याने, या नवीन आव्हानांना तोंड देण्यासाठी नागरी
सेवकांना आवश्यक कौशल्ये आणि क्षमतांनी ससु ज्ज करणे आवश्यक आहे. त्यांच्याकडे नवीन तंत्रज्ञान आणि नवीन
कार्यशैलीमध्ये प्रभत्ु व मिळवण्याची क्षमता असणे आवश्यक आहे. त्यानं ी सधु ारणा उपक्रमानं ा चालना देण्यासाठी ‘बदलाचे
एजंट’ म्हणनू काम के ले पाहिजे. भारतासारख्या वैविध्यपर्णू देशात, नागरी सेवकांना अनेकदा जटिल आणि अनेकदा
विरोधाभासी सामाजिक-आर्थिक उद्दिष्टे आणि आव्हानांचा सामना करावा लागतो आणि त्यांच्या स्वतःच्या कर्तव्ये आणि
कार्यांबद्दल त्याच्ं यामध्ये नैतिक/नैतिक दविु धाची खोल भावना निर्माण होते. हे विरोधाभासावं र विजय मिळवण्यासाठी, कोंडी
सोडवण्याची आणि प्रतिकूल परिस्थितीतही कामगिरी करण्याची जिद्द कायम ठे वण्याची उपजत योग्यता आवश्यक आहे.
'समावेशक प्रशासन' च्या चौकटीत प्रशासकांना विविध भागधारकांमध्ये संघ तयार करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ,
एखाद्या शहरात अनक ु ू ल व्यवसाय वातावरण निर्माण करण्यासाठी, आर्थिक विकास सचं ालकाने स्थानिक व्यावसायिक नेते,
चेंबर ऑफ कॉमर्स आणि पर्यावरण वकिलांना एकत्र आणणे आवश्यक आहे. हे सिव्हिल सेवकाकडे अभिप्राय प्राप्त करण्याची
आणि त्यावर कार्य करण्याची क्षमता तसेच अतं र भरून काढण्यासाठी आणि समान उद्दिष्टासाठी सहकार्यास प्रोत्साहित
करण्यासाठी प्रभावी परस्पर कौशल्ये असणे आवश्यक आहे.

व्यापकपणे सांगायचे तर, जे देश पारंपारिकपणे नागरी सेवकांनी पर्णू निःपक्षपातीपणाने वागण्याची आणि ऊर्जा आणि चांगल्या
इच्छे ने मत्रं ी धोरणाचे पालन करण्याची अपेक्षा करतात, ते धोरणाशी सहमत असोत किंवा नसोत, सर्व नागरी सेवकांनी राजकीय
घडामोडींमध्ये सावधगिरीने वागावे अशी अपेक्षा करतात. खालील गोष्टीची अपेक्षा सिविल सर्व्हंट कडून करण्यात येते.
(I) व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये:
1. मैत्री :
मैत्री म्हणजे एक उबदार व्यक्तिमत्त्व मांडण्याची क्षमता जी तम्ु हाला सपं र्कात येण्याजोगी बनवते, सबं ंध
ठे वण्यास सोपे आणि कोणत्याही शत्रत्ु वाशिवाय. उबदार आणि शत्रत्ु व रहित असण्याव्यतिरिक्त, एक मैत्रीपर्णू व्यक्ती
अशी व्यक्ती असते जिच्याकडे इतरांबद्दल आदर असतो. मैत्रीपर्णू असणे ही एक सोपी गोष्ट वाटू शकते परंतु मानव
त्यांच्या विचार पद्धतीमध्ये गंतु ागंतु ीचा आहे हे लक्षात घेऊन, हे वैशिष्ट्य चित्रित करणे सोपे नाही. याचे कारण असे की
जर तम्ु हाला मैत्रीपर्णू आणि जवळ येण्याजोगे दिसायचे असेल तर तम्ु ही त्या मार्गाकडे हेतपु रु स्सर पावले उचलली
पाहिजेत. तम्ु हाला ते खोटे बनवण्याची गरज नाही पण तम्ु ही लोकांभोवती असाल तेव्हा तमु ची चांगली बाजू उभी
राहण्यासाठी तम्ु हाला नक्कीच स्वतःवर काम करावे लागेल.
2. सहानभ ु तू ी:
इतर लोकांचे अनभु व आणि भावना जाणण्याची आणि त्यांची प्रशंसा करण्याची क्षमता सहानभु तू ी म्हणनू
ओळखली जाते. दसु र्‍या व्यक्तीची मानसिक स्थिती समजनू घेण्याची आणि दसु र्‍या व्यक्तीच्या भावनांचा
सर्जनशीलपणे अनभु व घेण्याची क्षमता आहे. ही सहानभु तू ीची खोल पातळी आहे, जी पीडित व्यक्तीला मदत
करण्याची वास्तविक इच्छा दर्शवते. इतराच्ं या दःु खाबद्दल सहानभु तू ीची ही एक अनोखी भावना आहे ज्यामध्ये
इतरांबद्दल भावना आणि सहानभु तू ी, समजतू दारपणा आणि संरक्षण करण्याची मोहीम असते.
3. विवेकशीलता :
सचोटीचा अर्थ एखाद्या व्यक्तीच्या वैयक्तिक आणि व्यावसायिक मल्ू ये आणि विश्वासानं ा ससु गं त आणि
समर्पित राहण्याची क्षमता आहे. याचा अर्थ वेळ आणि स्वारस्य असलेल्या पक्षांदरम्यान समान परिस्थितींमध्ये समान
मानके किंवा नैतिक तत्त्वे स्वीकारणे. दसु ऱ्या शब्दांत, याचा अर्थ विचार, भाषण आणि कृ तीमध्ये प्रामाणिक आणि
सातत्य असणे होय. ‘आपण काय विचार करतो, काय बोलतो आणि आपण काय करतो’ यातील अतं र दरू करण्याचा
हा गणु आहे. सचोटीचा माणसू कधीही बाहेरून येणार्‍या वादांचा आणि दबावांचा प्रभाव पडत नाही आणि तो के वळ
त्याच्या विवेकाला प्रतिसाद देतो.
4. सत्यता :
 सार्वजनिक अधिकार्‍यावं र त्याच्ं या अधिकृ त जबाबदाऱ्याश ं ी विरोधाभास असणार्‍या कोणत्याही खाजगी
हितसंबंधांची घोषणा करण्याची आणि सार्वजनिक हिताचे रक्षण होईल अशा प्रकारे अशा संघर्षांना हाताळण्याची
जबाबदारी असते. सार्वजनिक पदाच्या धारकांनी स्वतःला कोणत्याही प्रकारे , आर्थिक किंवा अन्यथा, बाहेरील पक्षांना
जबाबदार धरू नये ज्याचं ा ते त्याच्ं या अधिकृ त जबाबदाऱ्या कसे पार पाडतात यावर प्रभाव टाकू शकतात.
5. लवचिकता:
लवचिकता म्हणजे जेव्हा एखादी व्यक्ती त्याच्या समोर असलेल्या परिस्थितीनसु ार स्वतःला तयार करण्यास
सक्षम असते. लवचिक असण्याचा अर्थ असा आहे की तमु च्याकडे वेगवेगळ्या भमि ू का किंवा तम्ु हाला ऑफर के ल्या
जाणार्‍या वेगळ्या कामांशी जळ ु वनू घेण्याची क्षमता उच्च पातळीवर आहे. इतरांमधील मतभेद स्वीकारण्याची आणि
सहन करण्याची क्षमता, आपण त्यांच्याशी असहमत असतानाही, त्याला सहिष्णतु ा म्हणनू संबोधले जाऊ शकते.
सहिष्णतु ेमळ ु े लोकांना एकोप्याने राहणे शक्य होते. विविध कल्पना आणि विश्वासांसमोर लोकांची लवचिकता त्यांच्या
सहनशीलतेचे प्रदर्शन करते. जगभरातील इतर दृष्टिकोन आणि सक ं ल्पनाबं द्दल अधिक जाणनू घेतल्याने तम्ु हाला जग
अधिक स्पष्टपणे समजण्यास मदत होऊ शकते.
(II) समग्र समज :
सोप्या भाषेत, "होलिस्टिक" म्हणजे सपं र्णू भागामं धील सबं धं समजनू घेणे. समस्या सोडवताना, एक सर्वांगीण दृष्टीकोन
प्रथम अडथळा ओळखनू सरू ु होतो, नंतर सपं र्णू परिस्थिती समजनू घेण्यासाठी एक पाऊल मागे घेऊन. नागरी/सार्वजनिक सेवा
मल्ू ये ही अशी मल्ू ये आहेत जी सरकारने जनतेच्या वतीने निर्माण के ली आणि टिकवली जातात. ही अशी तत्त्वे आहेत
ज्याच्ं यावर सरकार आणि धोरणे आधारित असावीत. अखडं ता, वस्तनि ु ष्ठता, पक्षपात न करणे, सहिष्णतु ा, करुणा, सार्वजनिक
सेवेसाठी समर्पण इत्यादी मल ू भतू मल्ू यांचे पालन करणे, सार्वजनिक सेवा कर्तव्ये पार पाडताना नागरी सेवकांसाठी मार्गदर्शक
तत्त्वे म्हणनू काम करतात. शिवाय, ते नागरिकांना कोणते हक्क आणि फायदे मिळू शकतात याबद्दल सामान्य सहमती प्रदान
करतात.
भारतात नागरी सेवा मल्ू ये अनेक वर्षांच्या परंपरे नसु ार विकसित झाली आहेत. प्रामाणिकपणा आणि कर्तव्याची निष्ठा
इत्यादी मल्ू ये कें द्रीय नागरी सेवा (आचार) नियम, 1964 आणि अखिल भारतीय सेवा (आचार) नियम, 1968 मध्ये नमदू
करण्यात आली आहेत ज्यांचे पालन नागरी सेवकाने त्याच्या सेवा कार्यकाळात के ले पाहिजे. राष्ट्र. दरम्यान, मसदु ा सार्वजनिक
सेवा विधेयक, 2007 मध्ये काही मल्ू याचं ी गणना के ली गेली आहे जी सार्वजनिक सेवकानं ा त्याच्ं या कार्ये पार पाडण्यासाठी
मार्गदर्शन करे ल. यामध्ये राज्यघटनेच्या प्रस्तावनेत नमदू के लेल्या विविध आदर्शांवर निष्ठा, अराजकीय कामकाज, लोकांच्या
भल्यासाठी सश ु ासन हे नागरी सेवेचे प्राथमिक उद्दिष्ट, वस्तनि ु ष्ठ आणि निःपक्षपातीपणे वागण्याचे कर्तव्य, निर्णय प्रक्रियेत
जबाबदारी आणि पारदर्शकता, देखभाल याच ं ा समावेश होतो. सर्वोच्च नैतिक मानकाचं े, नागरी सेवकाच्ं या निवडीचे निकष
असणे, खर्चातील अपव्यय टाळणे इ.
सर्वसमावेशक समज असलेले लोक अनेक सामर्थ्य प्रदर्शित करतात जे स्वतःच्या पलीकडे जातात. जरी कोणीही
सौंदर्याची प्रशंसा करू शकतो आणि निसर्गाच्या विस्मयाचा आस्वाद घेऊ शकतो, सर्वसमावेशक समज असलेल्या लोकांना
सौंदर्यशास्त्र, सौंदर्य आणि उत्कृ ष्टतेची विशेषतः खोल प्रशसं ा असते. ते कृ तज्ञ आहेत, आशावादी आहेत आणि भविष्याबद्दल
चितिं त असताना ते शक्यतांबद्दलही आशावादी आहेत. त्यांच्याकडे उद्देशाची भावना आहे जी खोलवर जाणवलेल्या
अध्यात्मातून उद्भवू शकते. ते क्षमाशील आणि दयाळू, खेळकर आणि विनोदी आहेत. त्यांच्यात जीवनाची आवड आणि जिद्द
आहे.
जेव्हा आपण आपल्या विश्वासार्ह आणि व्यापक ज्ञानावर विचार करू शकतो, चांगला निर्णय घेऊ शकतो आणि मानवी
कल्याण वाढविण्यासाठी महत्त्वपर्णू समस्या सोडवण्यासाठी त्याचा उपयोग करू शकतो तेव्हा आपण जगाला जसे आहे तसे
समजू लागतो. अनेक दृष्टिकोनातनू ज्ञानाचे परीक्षण करणे, जागतिक दृष्टीकोन आणि दीर्घकालीन दृष्टिकोन स्वीकारणे,
परस्परसंबंध समजनू घेणे आणि अंतर्दृष्टी प्राप्त करणे या सर्व गोष्टी जगाच्या सर्वांगीण आकलनामध्ये योगदान देतात. काय घडले
याबद्दल उत्सक ु ता, काय घडू शकते याबद्दल सर्जनशीलता आणि नवीन शक्यतांबद्दल खल ु ा असणे आपल्याला
आश्चर्यकारकपणे चांगले निर्णय घेण्यास अनमु ती देते ज्यामळ ु े सर्वांना फायदा होतो.
(III) व्यवस्थापकीय कौशल्ये आणि निर्णय घेण्याची क्षमता
व्यवस्थापकीय कौशल्ये:
व्यवस्थापन कौशल्ये विशिष्ट गणु धर्म किंवा क्षमता म्हणनू परिभाषित के ली जाऊ शकतात जी एखाद्या संस्थेतील
विशिष्ट कार्ये पर्णू करण्यासाठी कार्यकारिणीकडे असणे आवश्यक आहे. सक ं टाची परिस्थिती टाळून आणि जेव्हा समस्या
उद्भवतात तेव्हा त्वरित सोडवताना संस्थेमध्ये कार्यकारी कर्तव्ये पार पाडण्याची क्षमता समाविष्ट असते . व्यवस्थापक म्हणनू
शिक्षण आणि व्यावहारिक अनभु वाद्वारे व्यवस्थापन कौशल्ये विकसित के ली जाऊ शकतात. कौशल्ये व्यवस्थापकास त्यांच्या
सहकारी सहकार्‍याश ं ी सबं धं ठे वण्यास आणि त्याच्ं या अधीनस्थांशी चागं ले कसे वागावे हे जाणनू घेण्यास मदत करतात,
ज्यामळ ु े संस्थेतील क्रियाकलापांचा सहज प्रवाह होऊ शकतो.
कोणत्याही संस्थेला यशस्वी होण्यासाठी आणि तिची उद्दिष्टे आणि उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी व्यवस्थापन कौशल्ये
आवश्यक असतात. एक व्यवस्थापक जो उत्तम व्यवस्थापन कौशल्ये वाढवतो तो कंपनीचे ध्येय आणि दृष्टी किंवा व्यवसाय
उद्दिष्टे कमी अडथळे आणि अतं र्गत आणि बाह्य स्त्रोताक ं डून आक्षेप घेऊन पढु े जाण्यास सक्षम असतो. व्यवस्थापन आणि नेतत्ृ व
कौशल्ये सहसा एकमेकांना बदलनू वापरली जातात कारण त्या दोघांमध्ये नियोजन, निर्णय घेणे, समस्या सोडवणे, सवं ाद,
प्रतिनिधी मंडळ आणि वेळ व्यवस्थापन यांचा समावेश असतो. चांगले व्यवस्थापक जवळजवळ नेहमीच चांगले नेते असतात.
नेतत्ृ वाव्यतिरिक्त, सस्ं थेचे सर्व भाग एकत्रितपणे कार्यरत आहेत याची खात्री करणे ही व्यवस्थापकाची महत्त्वपर्णू
भमिू का आहे. अशा एकत्रीकरणाशिवाय, अनेक समस्या उद्भवू शकतात आणि अयशस्वी होणे निश्चितच आहे. व्यवस्थापन
कौशल्ये विविध पदांसाठी आणि कंपनीच्या विविध स्तरांवर, शीर्ष नेतत्ृ वापासनू ते मध्यवर्ती पर्यवेक्षकांपर्यंत प्रथम-स्तरीय
व्यवस्थापकापं र्यंत महत्त्वपर्णू आहेत.
व्यवस्थापन कौशल्यांचे प्रकार
अमेरिकन सामाजिक आणि संस्थात्मक मानसशास्त्रज्ञ रॉबर्ट कॅ ट्झ यांच्या मते, तीन मल ू भतू प्रकारच्या व्यवस्थापन
कौशल्यांमध्ये हे समाविष्ट आहे:
1. तांत्रिक कौशल्ये
तांत्रिक कौशल्यांमध्ये अशी कौशल्ये असतात जी व्यवस्थापकांना त्यांची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी विविध तंत्रांचा वापर
करण्याची क्षमता आणि ज्ञान देतात. या कौशल्यांमध्ये के वळ ऑपरे टिंग मशीन आणि सॉफ्टवेअर, उत्पादन साधने आणि
उपकरणाचं े तक ु डे नसनू विक्री वाढवणे, विविध प्रकारची उत्पादने आणि सेवा डिझाइन करणे आणि सेवा आणि उत्पादनाचं े
मार्के टिंग करण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये यांचा समावेश होतो.

2. संकल्पनात्मक कौशल्ये
यामध्ये अमर्तू विचार आणि कल्पना तयार करण्याच्या ज्ञान आणि क्षमतेच्या बाबतीत उपस्थित कौशल्य व्यवस्थापकांचा
समावेश आहे. व्यवस्थापक सपं र्णू सक ं ल्पना पाहण्यास, समस्येचे विश्ले षण आणि निदान करण्यास आणि सर्जनशील उपाय
शोधण्यास सक्षम आहे. हे व्यवस्थापकाला त्यांच्या विभागातील किंवा संपर्णू व्यवसायात येणाऱ्या अडचणींचा प्रभावीपणे
अंदाज लावण्यास मदत करते.
3. मानवी किंवा आतं रवैयक्तिक कौशल्ये
मानवी किंवा आंतरवैयक्तिक कौशल्ये ही अशी कौशल्ये आहेत जी व्यवस्थापकांची लोकांशी सवं ाद साधण्याची, कार्य
करण्याची किंवा प्रभावीपणे संबंध ठे वण्याची क्षमता सादर करतात. ही कौशल्ये व्यवस्थापकांना कंपनीमध्ये मानवी क्षमतेचा
वापर करण्यास आणि कर्मचार्‍यानं ा चागं ल्या परिणामासं ाठी प्रेरित करण्यास सक्षम करतात.
संस्था प्रभावीपणे आणि कार्यक्षमतेने चालवण्यासाठी व्यवस्थापनाकडे अनेक कौशल्ये असणे आवश्यक आहे.
खालील सहा आवश्यक व्यवस्थापन कौशल्ये आहेत जी कोणत्याही व्यवस्थापकाकडे त्यांची कर्तव्ये पार पाडण्यासाठी असणे
आवश्यक आहे:
1. नियोजन
संस्थेमध्ये नियोजन हा एक महत्त्वाचा पैलू आहे. वेळ, पैसा आणि श्रम यांसारख्या उपलब्ध ससं ाधनांच्या मर्यादेत राहूनही
निर्धारित मार्गदर्शक तत्त्वांनसु ार क्रियाकलाप आयोजित करण्याची क्षमता याचा सदं र्भ देते. उपलब्ध ससं ाधनांसह विशिष्ट उद्दिष्टे
किंवा उद्दिष्टाचं ा पाठपरु ावा करण्यासाठी आणि साध्य करण्यासाठी कृ तींचा सचं किंवा एक किंवा अधिक धोरणे तयार करण्याची
प्रक्रिया देखील आहे.

नियोजन प्रक्रियेमध्ये साध्य करण्यायोग्य उद्दिष्टे ओळखणे आणि सेट करणे, आवश्यक धोरणे विकसित करणे आणि निर्धारित
उद्दिष्टे कशी साध्य करायची यावरील कार्ये आणि वेळापत्रकांची रूपरे षा समाविष्ट आहे. चांगल्या योजनेशिवाय थोडेच साध्य
होऊ शकते.
2. संप्रेषण
व्यवस्थापकासाठी उत्तम सभं ाषण कौशल्ये असणे महत्त्वाचे आहे. ते एका सघं ात माहिती किती चागं ल्या प्रकारे सामायिक के ली
जाते हे निर्धारित करू शकते, हे सनि ु श्चित करते की गट एकत्रित कार्यबल म्हणनू कार्य करतो. व्यवस्थापक त्याच्या/तिच्या
कार्यसंघाशी किती चांगला संवाद साधतो हे देखील निर्धारित करते की बाह्यरे खा दिलेल्या कार्यपद्धती किती चांगल्या प्रकारे
पाळल्या जाऊ शकतात, कार्ये आणि क्रियाकलाप किती चागं ल्या प्रकारे पर्णू के ले जाऊ शकतात आणि अशा प्रकारे , सस्ं था
किती यशस्वी होईल.
संप्रेषणामध्ये संस्थेतील माहितीचा प्रवाह समाविष्ट असतो, मग तो औपचारिक किंवा अनौपचारिक, मौखिक किंवा
लिखित, अनल ु बं किंवा क्षैतिज, आणि ते सस्ं थेचे सरु ळीत कामकाज सल
ु भ करते. एखाद्या सस्ं थेमध्ये स्पष्टपणे स्थापित सप्रं ेषण
चॅनेल व्यवस्थापकास संघासह सहयोग करण्यास, सघं र्ष टाळण्यास आणि समस्या उद्भवल्यास त्यांचे निराकरण करण्यास
अनमु ती देतात. उत्तम संभाषण कौशल्य असलेला व्यवस्थापक कर्मचार्‍यांशी चांगले संबंध ठे वू शकतो आणि अशा प्रकारे ,
कंपनीची निर्धारित उद्दिष्टे आणि उद्दिष्टे सहज साध्य करू शकतो.
3. निर्णय घेणे
दसु रे महत्त्वाचे व्यवस्थापन कौशल्य म्हणजे निर्णय घेणे. व्यवस्थापक जाणनू बजु नू किंवा नसले तरीही अनेक निर्णय घेतात आणि
निर्णय घेणे हा व्यवस्थापकाच्या यशाचा मख्ु य घटक असतो. योग्य आणि योग्य निर्णय घेतल्यास संस्थेचे यश मिळते, तर खराब
किंवा वाईट निर्णयामळ ु े अपयश किंवा खराब कामगिरी होऊ शकते.
संस्था प्रभावीपणे आणि सरु ळीत चालण्यासाठी स्पष्ट आणि योग्य निर्णय घेतले पाहिजेत. व्यवस्थापकाने घेतलेल्या
प्रत्येक निर्णयासाठी जबाबदार असणे आवश्यक आहे आणि त्यांच्या निर्णयांच्या परिणामांची जबाबदारी घेण्यास तयार असणे
आवश्यक आहे. चागं ल्या व्यवस्थापकाकडे उत्तम निर्णय घेण्याची कौशल्ये असणे आवश्यक आहे, कारण ते सहसा सस्ं थात्मक
उद्दिष्टे साध्य करण्यात त्याचे/तिचे यश ठरवते.
4. शिष्टमंडळ
प्रतिनिधीत्व हे दसु रे प्रमख
ु व्यवस्थापन कौशल्य आहे. डेलिगेशन म्हणजे कामाशी सबं धि ं त कामे आणि/किंवा अधिकारी इतर
कर्मचाऱ्यांना किंवा अधीनस्थांकडे सोपवण्याची क्रिया. सध्याच्या वर्क लोडच्या आधारावर तमु ची किंवा तमु च्या कर्मचार्‍यांची
कार्ये इतर कर्मचार्‍यांना पन्ु हा नियक्त
ु करण्याची किंवा त्यांना पन्ु हा वाटप करण्याची परवानगी देण्याची प्रक्रिया समाविष्ट आहे.
चागं ले प्रतिनिधी कौशल्य असलेले व्यवस्थापक प्रभावीपणे आणि कार्यक्षमतेने कार्ये पन्ु हा नियक्त ु करण्यास आणि योग्य
कर्मचार्‍यांना अधिकार देण्यास सक्षम आहेत. जेव्हा प्रतिनिधीत्व प्रभावीपणे पार पाडले जाते, तेव्हा ते कार्यक्षमतेने कार्य पर्णू
करण्यास मदत करते.

डेलिगेशन व्यवस्थापकाला वेळेचा अपव्यय टाळण्यास मदत करते, उत्पादकता इष्टतम करते आणि कर्मचार्‍यांची जबाबदारी
आणि उत्तरदायित्व सनि ु श्चित करते. इष्टतम परिणाम साध्य करण्यासाठी आणि आवश्यक उत्पादकता परिणाम साध्य करण्यासाठी
प्रत्येक व्यवस्थापकाकडे चांगली प्रतिनिधीत्व क्षमता असणे आवश्यक आहे.
5. समस्या सोडवणे
समस्या सोडवणे हे आणखी एक आवश्यक कौशल्य आहे. एका चांगल्या व्यवस्थापकाकडे नेहमीच्या कामाच्या दिवसात
उद्भवणार्‍या समस्या सोडवण्याची आणि सोडवण्याची क्षमता असणे आवश्यक आहे. व्यवस्थापनामध्ये समस्या सोडवण्यामध्ये
एखादी विशिष्ट समस्या किंवा परिस्थिती ओळखणे आणि नतं र समस्या हाताळण्याचा सर्वोत्तम मार्ग शोधणे आणि सर्वोत्तम
उपाय शोधणे समाविष्ट आहे. प्रचलित परिस्थिती योग्य नसतानाही गोष्टी सोडवण्याची क्षमता आहे . जेव्हा हे स्पष्ट होते की
व्यवस्थापकाकडे समस्या सोडवण्याची उत्तम कौशल्ये आहेत , तेव्हा ते त्याला/तिला उर्वरित सघं ापेक्षा वेगळे करते आणि
अधीनस्थांना त्याच्या/तिच्या व्यवस्थापकीय कौशल्यावं र आत्मविश्वास देते.
6. प्रेरक
संस्थेमध्ये प्रेरणा देण्याची क्षमता हे आणखी एक महत्त्वाचे कौशल्य आहे. प्रेरणा कर्मचारी किंवा विशिष्ट भागधारकांकडून
इच्छित वर्तन किंवा प्रतिसाद आणण्यास मदत करते. अनेक प्रेरणा यक्ु त्या आहेत ज्या व्यवस्थापक वापरू शकतात आणि योग्य
निवडणे कंपनी आणि सघं सस्ं कृ ती, सघं व्यक्तिमत्त्व आणि बरे च काही यासारख्या वैशिष्ट्यावं र अवलबं नू असू शकते. दोन
प्राथमिक प्रकारचे प्रेरणा आहेत जे व्यवस्थापक वापरू शकतात. ही आंतरिक आणि बाह्य प्रेरणा आहेत.

व्यवस्थापन कौशल्ये हा क्षमताचं ा सग्रं ह आहे ज्यामध्ये व्यवसाय नियोजन, निर्णय घेणे, समस्या सोडवणे, सवं ाद,
प्रतिनिधी मंडळ आणि वेळ व्यवस्थापन यासारख्या गोष्टींचा समावेश होतो. विविध भमि ू का आणि संस्थांना विविध कौशल्य
संच वापरण्याची आवश्यकता असताना, व्यवस्थापन कौशल्ये व्यावसायिकांना त्यांची पातळी कशीही असली तरीही उत्कृ ष्ट
बनण्यास मदत करतात. शीर्ष व्यवस्थापनामध्ये, ही कौशल्ये सस्ं था चागं ल्या प्रकारे चालवण्यासाठी आणि इच्छित व्यावसायिक
उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी आवश्यक आहेत.

निर्णय घेण्याची क्षमता:

लोक सहसा म्हणतात की त्यानं ा निर्णय घेणे कठीण जाते. दर्दैु वाने, दपु ारच्या जेवणासाठी काय घ्यायचे यासारख्या क्षल्ु लक
मदु द्य् ांपासनू , कुठे आणि काय अभ्यास करायचा आणि कोणाशी लग्न करायचे यासारखे जीवन बदलणारे निर्णय घेण्यापर्यंतचे
निर्णय आपल्या सर्वांनाच घ्यावे लागतात. काही लोक अविरतपणे अधिक माहिती शोधनू किंवा इतर लोकांना त्यांच्या
शिफारसी देण्यास भाग पाडून निर्णय घेणे टाळतात. इतर लोक मत घेऊन, यादीत पिन चिकटवनू किंवा नाणे फे कून निर्णय
घेण्याचा अवलंब करतात.
त्याच्या सोप्या अर्थाने, निर्णय घेणे ही क्रियांच्या दोन किंवा अधिक अभ्यासक्रमांमधनू निवड करण्याची क्रिया आहे. समस्या
सोडवण्याच्या विस्तृत प्रक्रियेमध्ये, निर्णय घेण्यामध्ये एखाद्या समस्येचे सभं ाव्य उपाय निवडणे समाविष्ट असते. एकतर अतं र्ज्ञानी
किंवा तर्क शद्ध ु प्रक्रियेद्वारे किंवा दोघांच्या संयोजनाद्वारे निर्णय घेतले जाऊ शकतात.
अंतर्ज्ञान
जरी लोक त्याबद्दल बोलतात जसे की ते एक जादईु 'सेन्स' आहे, अंतर्ज्ञान हे खरे तर भतू काळातील अनभु व आणि तमु च्या
वैयक्तिक मल्ू याचं े सयं ोजन आहे. तमु ची अतं र्ज्ञान विचारात घेणे योग्य आहे, कारण ते जीवनाबद्दल तमु चे शिक्षण प्रतिबिबि ं त
करते. तथापि, हे नेहमीच वास्तविकतेवर आधारित नसते, फक्त तमु च्या समजतु ींवर आधारित असतात, ज्यापैकी बरे चसे
बालपणापासनू सरू ु झाले असतील आणि परिणामी ते फार प्रौढ नसतील. त्यामळ ु े तमु च्या आतल्या भावनांचे बारकाईने परीक्षण
करणे योग्य आहे, विशेषत: जर तम्ु हाला एखाद्या विशिष्ट कृ तीच्या विरोधात तीव्र भावना असेल तर, तम्ु ही का समजनू घेऊ
शकता का आणि ही भावना न्याय्य आहे की नाही हे पाहण्यासाठी.
तर्क
तर्क म्हणजे तमु च्या समोरील तथ्ये आणि आकडे याचं ा वापर करून निर्णय घेणे. तर्काची मळ ु े इथे आणि आता आणि
वस्तस्थि ु तीत आहेत. तथापि, निर्णयाच्या भावनिक पैलक ंू डे दर्ल
ु क्ष करू शकते आणि विशेषतः, भतू काळातील समस्या ज्या
निर्णयाच्या अंमलबजावणीच्या मार्गावर परिणाम करू शकतात. अंतर्ज्ञान हे निर्णय घेण्याचे एक उत्तम प्रकारे स्वीकारार्ह साधन
आहे, जरी सामान्यतः जेव्हा निर्णय सामान्य स्वरूपाचा असतो किंवा त्वरीत घेणे आवश्यक असते तेव्हा ते अधिक योग्य असते.
अधिक क्लिष्ट निर्णयानं ा अधिक औपचारिक, सरं चित दृष्टिकोन आवश्यक असतो, सहसा अतं र्ज्ञान आणि तर्क दोन्हीचा समावेश
असतो. एखाद्या परिस्थितीवर आवेगपर्णू प्रतिक्रियांपासनू सावध राहणे महत्वाचे आहे.
प्रभावी निर्णय घेणे
निर्णयाचं ी अमं लबजावणी करण्यास सक्षम असणे आवश्यक आहे, मग ते वैयक्तिक किंवा सस्ं थात्मक पातळीवर असो. म्हणनू ,
आपण वैयक्तिकरित्या निर्णयासाठी वचनबद्ध असणे आवश्यक आहे आणि इतरांना त्याचे गणु पटवनू देण्यास सक्षम असणे
आवश्यक आहे. एक प्रभावी निर्णय प्रक्रिया, म्हणनू , आपण असे करण्यास सक्षम आहात याची खात्री करणे आवश्यक आहे.
अशा अनेक समस्या आहेत ज्या प्रभावी निर्णय घेण्यास प्रतिबधं करू शकतात. यात समाविष्ट:
1. परु े शी माहिती नाही
तमु च्याकडे परु े शी माहिती नसल्यास, तम्ु ही कोणताही आधार न घेता निर्णय घेत आहात असे वाटू शकते. तमु चा निर्णय
कळवण्यासाठी आवश्यक डेटा गोळा करण्यासाठी थोडा वेळ घ्या, जरी टाइमस्के ल खपू कडक असेल. आवश्यक असल्यास,
आपल्यासाठी कोणती माहिती सर्वात महत्वाची आहे हे ओळखनू आपल्या माहिती-संकलनास प्राधान्य द्या.
2. खपू माहिती
उलट समस्या, परंतु एक जी आश्चर्यकारकपणे अनेकदा दिसते: इतकी परस्परविरोधी माहिती आहे की 'झाडांसाठी लाकूड' पाहणे
अशक्य आहे. याला कधीकधी विश्लेषण अर्धांगवायू म्हणतात, आणि संघटनात्मक निर्णय घेण्यास उशीर करण्यासाठी एक यक्तु ी
म्हणनू देखील वापरली जाते, ज्यात सहभागी लोक निर्णय घेण्यापर्वी
ू अधिक माहितीची मागणी करतात.

कोणती माहिती खरोखर महत्त्वाची आहे आणि का आहे हे ठरवण्यासाठी सर्वांनी एकत्र येऊन आणि माहिती गोळा करण्याच्या
टप्प्यासह निर्णय घेण्याचे स्पष्ट वेळापत्रक सेट करून या समस्येचे निराकरण के ले जाऊ शकते.
3. बरे च लोक
समितीकडून निर्णय घेणे अवघड आहे. प्रत्येकाची स्वतःची मते आहेत, आणि त्यांची स्वतःची मल्ू ये आहेत. आणि ही मते काय
आहेत आणि ती का आणि कशी महत्त्वाची आहेत हे जाणनू घेणे महत्त्वाचे असताना, निर्णय घेण्याची जबाबदारी एका व्यक्तीने
घेणे आवश्यक असू शकते. कधीकधी, कोणताही निर्णय कोणत्याहीपेक्षा चागं ला नसतो.
4. निहित स्वारस्य
निर्णय घेण्याची प्रक्रिया अनेकदा निहित हितसंबंधांच्या वजनाखाली निर्माण होते. हे निहित हितसंबंध सहसा उघडपणे व्यक्त
के ले जात नाहीत, परंतु एक महत्त्वपर्णू अडथळा असू शकतो. कारण ते उघडपणे व्यक्त के ले जात नाहीत, त्यानं ा स्पष्टपणे
ओळखणे आणि म्हणनू त्यांना संबोधित करणे कठीण आहे, परंतु कधीकधी प्रक्रियेबाहेरील, परंतु समान स्थितीत असलेल्या
एखाद्या व्यक्तीसह त्यांचे अन्वेषण करून असे करणे शक्य आहे. हे सर्व भागधारकांसह तर्क संगत/अंतर्ज्ञानी पैलू शोधण्यात
देखील मदत करू शकते, सामान्यत: प्रक्रियेस समर्थन देण्यासाठी बाह्य सवि ु धेसह.
5. भावनिक सल ं ग्नक
लोक बर्‍याचदा स्थितीशी संलग्न असतात. निर्णयांमध्ये बदलाची शक्यता असते, जे अनेकांना कठीण वाटते. यावर मात
करण्याबद्दल अधिक माहितीसाठी, आमची चेंज मॅनेजमेंट वरील पृष्ठे पहा, परंतु हे देखील लक्षात ठे वा की ‘निर्णय न घेणे’ हा
देखील एक निर्णय आहे.
6. भावनिक जोड नाही
काहीवेळा निर्णय घेणे कठीण असते कारण तम्ु हाला फक्त एक मार्ग किंवा इतर काळजी नसते. या प्रकरणात, संरचित निर्णय
घेण्याची प्रक्रिया बर्‍याचदा विशिष्ट कृ तींचे काही अगदी वास्तविक साधक आणि बाधक ओळखनू मदत करू शकते, ज्याचा
कदाचित तम्ु ही आधी विचार के ला नसेल.
संरचित निर्णय प्रक्रियेचा वापर करून यापैकी अनेक समस्यांवर मात करता येते. हे यासाठी मदत करे ल:
 अधिक क्लिष्ट निर्णय सोप्या चरणावं र कमी करा;
  कोणतेही निर्णय कसे घेतले जातात ते पहा;
 आणि मदु ती पर्णू करण्यासाठी निर्णय घेण्याची योजना करा.
निर्णय घेण्याची अनेक भिन्न तत्रं े विकसित के ली गेली आहेत, ज्यात साध्या थंब नियमांपासनू ते अत्यंत गंतु ागंतु ीच्या
प्रक्रियेपर्यंतचा समावेश आहे. वापरलेली पद्धत निर्णय घेण्याच्या स्वरूपावर आणि किती गंतु ागंतु ीची आहे यावर अवलंबनू
असते.

(IV) सकं ट व्यवस्थापन:

अचानक आणि अनपेक्षित घटना ज्यामळ ु े कामाच्या ठिकाणी व्यक्तींमध्ये मोठी अशांतता निर्माण होते त्याला संघटना
संकट म्हणतात. दसु र्‍या शब्दात, संकटाची व्याख्या अशी कोणतीही आपत्कालीन परिस्थिती आहे जी कर्मचार्‍यांना त्रास देते
तसेच सस्ं थेमध्ये अस्थिरता निर्माण करते. सक
ं टाचा परिणाम व्यक्ती, समहू , सस्ं था किंवा समाजावर होतो.
संकटाची वैशिष्ट्ये
संकट हा संस्थेला हानी पोहोचवणाऱ्या अचानक त्रासदायक घटनांचा क्रम आहे.
 सक
ं ट सामान्यतः अल्प सचू नेवर उद्भवते.
 संकटामळु े व्यक्तींमध्ये भीती आणि धोक्याची भावना निर्माण होते.
सक
ं ट का?
खालीलपैकी कोणत्याही कारणामळ ु े संस्थेमध्ये संकट उद्भवू शकते:
 तात्रिं क बिघाड आणि यत्रं े तटु ल्याने सक
ं ट निर्माण होते. इटं रनेटमधील समस्या, सॉफ्टवेअरमधील भ्रष्टता, पासवर्डमधील
त्रटु ी या सर्वांमळ
ु े सक
ं ट येते.
 जेव्हा कर्मचारी एकमेकांशी सहमत नसतात आणि आपापसात भांडतात तेव्हा सक
ं ट उद्भवते. बहिष्कार, अनिश्चित
काळासाठी संप, वाद इत्यादींमळ
ु े संकट निर्माण होते.
 कामाच्या ठिकाणी हिसं ाचार, चोरी आणि दहशतवादामळ
ु े सघं टना सक
ं टात येते.
 सरुु वातीला किरकोळ समस्यांकडे दर्लु क्ष के ल्याने मोठे संकट येऊ शकते आणि कामाच्या ठिकाणी अनिश्चिततेची
परिस्थिती निर्माण होऊ शकते. व्यवस्थापनाचे आपल्या कर्मचार्‍यांवर पर्णू नियंत्रण असले पाहिजे आणि त्यांनी कामात
आकस्मिक वृत्ती स्वीकारू नये.
 लाच स्वीकारणे, फसवणक
ू करणे, डेटा किंवा माहितीशी छे डछाड करणे यासारख्या बेकायदेशीर वर्तनांमळ
ु े संस्थेचे
संकट उद्भवते.
  जेव्हा संस्था आपल्या कर्जदारांना पैसे देण्यास अपयशी ठरते आणि स्वतःला दिवाळखोर संस्था घोषित करते तेव्हा
संकट उद्भवते.
संकट व्यवस्थापन
अचानक आणि अनपेक्षित घटनानं ा सामोरे जाण्याची कला, ज्यामळ ु े कर्मचारी, सस्ं था तसेच बाह्य ग्राहकानं ा त्रास होतो. सघं टना
संस्कृ तीतील अनपेक्षित आणि अचानक बदल हाताळण्याच्या प्रक्रियेला संकट व्यवस्थापन म्हणतात.
क्रायसिस मॅनेजमेंटची गरज
 क्रायसिस मॅनेजमेंट व्यक्तींना सस्ं थेतील अनपेक्षित घडामोडी आणि प्रतिकूल परिस्थितीला धैर्याने आणि दृढनिश्चयाने
सामोरे जाण्यासाठी तयार करते.
 संस्थेतील अचानक झालेल्या बदलांशी कर्मचारी चांगले जळ
ु वनू घेतात.
 कर्मचारी संकटाची कारणे समजू शकतात आणि त्यांचे विश्ले षण करू शकतात आणि शक्य तितक्या चांगल्या प्रकारे
त्याचा सामना करू शकतात.
 क्रायसिस मॅनेजमेंट व्यवस्थापकानं ा अनिश्चित परिस्थितीतनू बाहेर पडण्यासाठी धोरणे आखण्यास आणि भविष्यातील
कृ तीचा निर्णय घेण्यास मदत करते.
 क्रायसिस मॅनेजमेंट व्यवस्थापकांना संकटाची प्रारंभिक चिन्हे जाणवण्यास, कर्मचार्‍यांना नंतरच्या परिस्थितींबद्दल
चेतावणी देण्यास आणि त्यासाठी आवश्यक ती खबरदारी घेण्यास मदत करते.
संकट व्यवस्थापनाची आवश्यक वैशिष्ट्ये
 क्रायसिस मॅनेजमेंटमध्ये क्रियाकलाप आणि प्रक्रियांचा समावेश होतो ज्यामळ ु े व्यवस्थापकांना तसेच कर्मचार्‍यांना
अशा घटनाचं े विश्लेषण आणि समजनू घेण्यात मदत होते ज्यामळ ु े सस्ं थेमध्ये सक
ं ट आणि अनिश्चितता येऊ शकते.
 क्रायसिस मॅनेजमेंट व्यवस्थापक आणि कर्मचाऱ्यांना संस्थेच्या संस्कृ तीतील बदलांना प्रभावीपणे प्रतिसाद देण्यास
सक्षम करते.
 यात आपत्कालीन परिस्थितींवर मात करण्यासाठी विभागामं ध्ये प्रभावी समन्वय असतो.
 संकटाच्या वेळी कर्मचार्‍यांनी एकमेकांशी प्रभावीपणे संवाद साधला पाहिजे आणि कठीण प्रसंगांवर मात करण्यासाठी
त्याच्ं या पातळीवर सर्वोत्तम प्रयत्न के ले पाहिजेत.
संकटाच्या वेळी लक्षात ठे वण्यासारखे मुद्दे
 घाबरू नका किंवा आजबू ाजल
ू ा अफवा पसरवू नका. धीर धरा.
 सक
ं टाच्या वेळी व्यवस्थापनाने कर्मचारी, बाह्य ग्राहक, भागधारक तसेच प्रसारमाध्यमाच्ं या नियमित सपं र्कात असले
पाहिजे.
  खपू कठोर होण्याचे टाळा. एखाद्याने बदल आणि नवीन परिस्थितीशी चांगले जळ
ु वनू घेतले पाहिजे.

(V) नागरी सेवा आणि मीडिया (सोशल मीडियासह) :

मीडिया हे लोकांसाठी उपलब्ध माहितीचे एक प्राथमिक माध्यम आहे. शोध पत्रकारांसारखे व्यावसायिक मास
मीडियाद्वारे जगभरातील विविध परिस्थिती आणि परिस्थिती प्रकट करतात. जाहिरातीसाठी असो किंवा अलर्ट जारी करणे असो,
माध्यमाचं ी भमि
ू का वैविध्यपर्णू असते. कंपन्या आणि सरकारी सस्ं था या माध्यमाचा वापर वेगवेगळ्या प्रकरणावं र सबं धिं त
माहितीचा अहवाल देण्यासाठी करतात. खरंच, प्रसारमाध्यमं जे शेअर करतात ते दृष्टीकोन घडवण्यात आणि वेगवेगळ्या
बाबतीत जनमत बदलण्यात मोठी भमि ू का बजावते. म्हणनू , माध्यम म्हणनू , माध्यमांचे वेगवेगळे चेहरे समाजात एक प्रमखु
प्रभावशाली भमि ू का बजावतात.

या सामग्रीमध्ये, तम्ु ही सार्वजनिक सेवा, माहितीची देवाणघेवाण आणि समाजातील माध्यमांच्या भमि ू के बद्दल जाणनू घ्याल.
माध्यमाचा अर्थ
अर्थाच्या दृष्टीने, मीडिया हे प्राप्तकर्त्यांना माहितीचे चित्रण किंवा प्रसारित करण्यासाठी कोणत्याही सप्रं ेषण चॅनेलचा
संदर्भ देते. जन्ु या-शाळे तील पेपर-आधारित वर्तमानपत्रे आणि नियतकालिके ते आधनि ु क डिजिटल मीडियापर्यंत विविध प्रकारचे
मास मीडिया आहेत. ही माध्यमे शिक्षण, आरोग्यसेवा आणि जागतिक/राष्ट्रीय बातम्यांसारख्या विविध उभ्यांवरील माहितीची
विस्तृत श्रेणी चित्रित करतात. टेलिव्हिजन, फोन, रे डिओ आणि इटं रनेट हे सामान्य माध्यमाचं े प्रकार आहेत.
सध्याच्या काळात, सोशल मीडियासारखे डिजिटल मीडिया प्रकार उपलब्ध आहेत. येथे, इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे
जागतिक स्तरावर फायबर-ऑप्टिक के बल्स आणि संगणक नेटवर्क वर माहिती प्रसारित करतात. Twitter, Facebook,
LinkedIn, YouTube आणि Instagram सारख्या डिजिटल मीडिया प्लॅटफॉर्मचा येथे उदाहरणे आहेत.
लोकशाहीत माध्यमे कशी जबाबदार असतात?
एक प्रकारचा समाज जिथे मीडियाची प्रमख ु भमि ू का असते ती म्हणजे लोकशाही देश. म्हणनू , लोकशाहीचे अनसु रण करणार्‍या
देशांतील माध्यमांची भमि ू का या अभ्यासात विचारात घेण्याजोगा महत्त्वाचा मद्दु ा आहे. कोणत्याही विसंगती, चक ु ीची माहिती
किंवा फे रफार न करता नागरिकानं ा सबं धि ं त, खरी आणि न्याय्य माहिती परु वणे हे माध्यमाचं े उद्दिष्ट आहे. विकसनशील
लोकशाही देशांमध्ये, निरक्षरता दर कमी करण्यासाठी माध्यमे भमि ू का बजावतात. प्रसारमाध्यमांद्वारे नागरिकांना त्यांच्या
आजबू ाजच्ू या जगात काय चालले आहे याची माहिती मिळे ल. हे मला परिस्थितीबद्दल विचार करण्यास आणि वेगवेगळ्या
पॅरामीटर्सवर शिक्षण घेण्यास प्रवृत्त करते. नागरिक चागं ल्या ससु वं ादात राहू शकतात आणि त्याच्ं या न्यायिक सेवा चागं ल्या
प्रकारे समजू शकतात. लोकशाही-आधारित देशांतील माध्यमांची भमि ू का म्हणजे आर्थिक, राजकीय आणि सामाजिक
स्वातंत्र्यावर परिणाम करणारे मद्दु े जनतेसमोर दाखवणे.
सरकारांसाठी सोशल मीडियाचे फायदे
समाजातील माध्यमाच्ं या भमि ू के च्या सदं र्भात, डिजिटल माध्यम हे सध्याच्या पसतं ीच्या माध्यमाचे स्वरूप आहे. सोशल मीडिया
हे विविध प्रकारांमध्ये सार्वजनिक भावना आणि माहिती व्यवस्थापन व्यवस्थापित आणि स्थलांतरित करण्यासाठी एक
शक्तिशाली साधन आहे. त्यामळ ु े , सार्वजनिक संवाद आणि प्रशासनासाठी सरकार सध्या सोशल मीडियावर अवलंबनू आहे.
सरकारच्या सोशल मीडियाच्या वाढत्या वापरामागे अनेक कारणे आहेत.
संकटाबद्दल संप्रेषण
सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मद्वारे , विविध देशांची सरकारे मोठ्या संकटांची माहिती थेट जनतेपर्यंत पोहोचवू शकतात. सत्तेत
असलेले लोक या माध्यमाचा वापर आपल्या नागरिकाचं ा तणाव कमी करण्यासाठी आणि आवश्यक अपडेट्स देण्यासाठी
करतात. संकटाशी संबंधित माहितीसाठी लोक अधिकृ त कर्मचार्‍यांकडून संदश े बोर्ड आणि सोशल मीडिया पोस्टकडे वळतात.
तसेच, प्रतिबंध, सरु क्षितता आणि देखरे खीसाठी सरकार काय करत आहेत ते संप्रेषण करू शकतात.

खऱ्या बातम्यांची माहिती

सोशल मीडियाद्वारे , सरकारी संस्था चिंता आणि चक ु ीची माहिती जलद संबोधित करू शकतात, विशेषत: दहशतीच्या वेळी. ते
चकु ीच्या स्त्रोतामं धील अयोग्यता शोधू शकतात आणि त्याचं ा उल्लेख करू शकतात आणि चक ु ीची माहिती पसरवणे टाळू
शकतात.
नागरिकांशी संलग्नता
सरकारमधील माध्यमाचं ी एक प्रमख ु भमि
ू का म्हणजे कें द्रीय सत्ता आणि नागरिक याच्ं यातील सहभाग वाढवणे . समस्या आणि
धोरणांबद्दल प्रदर्शनात वैयक्तिकृ त आणि माहितीपर्णू सामग्रीसह, सार्वजनिक विश्वास वाढू शकतो.
खर्चात बचत
पारंपारिक पब्लिक आउटरीच पद्धतींऐवजी, सोशल मीडिया-आधारित माहितीची देवाणघेवाण कमी खर्चात होते. म्हणनू ,
सरकारी सस्ं था जाहिराती आणि जनसपं र्क खर्च कमी करण्यासाठी याचा अवलबं करतात.
नागरी सेवक आणि सोशल मीडिया
नागरी सेवकांद्वारे सोशल मीडियाच्या वापराशी सबं ंधित फायदे आणि तोटे काय आहेत?
फायदे:
1. सामान्य लोकांसाठी प्रवेशयोग्य:
नागरी सेवक सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचू शकले आहेत आणि सोशल मीडियाच्या वापरामळ ु े सार्वजनिक सेवा वितरणाच्या
समस्याचं े निराकरण झाले आहे.
2. सकारात्मक दृष्टीकोन तयार के ला:
सोशल मीडियाने देखील अपारदर्शक आणि दर्गु म समजल्या जाणार्‍या संस्थेकडे सकारात्मक दृष्टीकोन निर्माण के ला आहे.
3. वाढलेली जागरूकता:
सोशल मीडियामळ ु े सरकारी धोरणे आणि कार्यक्रमाबं द्दल लोकामं ध्ये जागरूकता वाढली आहे.
4. सार्वजनिक प्रवचनाला आकार देण्याची संधी:
हे नोकरशहांना राजकीयदृष्ट्या तटस्थ राहून सार्वजनिक भाषणाला आकार देण्याची आणि जनतेशी सल ं ग्न होण्याची संधी प्रदान
करते. सोशल मीडियाचा वापर अशा वेळी नोकरशहामं धील अधं आज्ञापालन कमी करण्यास मदत करतो जेव्हा राजकारणी
नोकरशहांकडून ऐकू इच्छित सल्ला घेतात.
तोटे :
1. अनामिकता:
निनावीपणा हे भारतासह वेस्टमिन्स्टर नोकरशाहीचे वैशिष्ट्य आहे. सार्वजनिक सेवा निनावीपणा हे असे अधिवेशन आहे की
ज्यांनी सल्ला दिला किंवा ज्यांनी प्रशासकीय कारवाई के ली अशा लोकसेवकांचे नाव न घेता मंत्री संसदेला आणि सरकारी
कृ तींसाठी जनतेला उत्तर देतात. अशा जगात जिथे सार्वजनिक प्रशासन हे सर्वसामान्य प्रमाण बनले आहे, नेहमी निनावी राहणे
प्रतिकूल आहे.

2. मल्ू यांचे वर्चस्व:

सार्वजनिक धोरणनिर्मितीमध्ये तथ्यापं ेक्षा मल्ू ये अधिक प्रबळ होत आहेत. आणि सार्वजनिक धोरण वर्तुळात फे क न्यजू आणि
पद्धतशीर प्रचारामळ ु े मल्ू ये आणि तथ्ये दोन्ही पन्ु हा आकार घेत आहेत. परिणामी, तथ्यांचे भांडार आणि सार्वजनिक मल्ू यांचे
प्रतीक म्हणनू काम करणे अपेक्षित असलेल्या नोकरशाहीने खाजगीरित्या शासन करणे अपेक्षित नाही.
सोशल मीडियाचे सस्ं थात्मकीकरण:
अनेक वेस्टमिन्स्टर प्रणाली-आधारित देशांमध्ये सोशल मीडियाचा वापर हळूहळू संस्थात्मक होत आहे. यक ू े मधील ब्रेक्झिट
चर्चेदरम्यान, अनेक नागरी सेवकांनी राजकीयदृष्ट्या तटस्थ राहूनही सोशल मीडियाच्या वापराद्वारे सार्वजनिक चर्चेला आकार
दिला. भारतात, नागरी सेवकांनी डिजिटल नोकरशाहीच्या या पैलवू र विचार के ला नाही. 2005 च्या माहिती अधिकार
कायद्याद्वारे निनावीपणा आणि अपारदर्शकता आधीच कमी के ली गेली आहे, परंतु ती प्रमख ु वैशिष्ट्ये आहेत.
प्रवेशयोग्यता आणि जबाबदारी:
भारतात नोकरशाहीतील सोशल मीडियाच्या भमि ू के ने वेगळी दिशा घेतली आहे. सोशल मीडियाचा वापर सरकारी सेवक
स्वत:च्या प्रचारासाठी करत आहेत. त्याच्ं या निवडक पोस्ट्सद्वारे आणि त्याच्ं या सोशल मीडिया चाहत्याद्वं ारे या पोस्टच्या
जाहिरातीद्वारे , नागरी सेवक त्यांच्या कामगिरीचे वर्णन तयार करतात, जे सल ु भता आणि जबाबदारीच्या नावाखाली न्याय्य आहे.
सोशल मीडिया हा नागरी सेवकांपर्यंत पोहोचण्याचा आणि त्यांना जबाबदार बनवण्याचा मार्ग आहे, अशी चक ु ीची धारणा
लोकाच्ं या मनात रुजली आहे.

सार्वजनिक धोरण सुधारणे :

  नोकरशहानं ी सार्वजनिक धोरणे सधु ारण्यासाठी सोशल मीडियाचा वापर करावा. त्यांनी सोशल मीडियाचा योग्य वापर
न के ल्यास, स्वतंत्र सल्लागार म्हणनू त्यांची भमि
ू का धोक्यात येईल.
 सोशल मीडियामळ ु े सल
ु भता आणि उत्तरदायित्व सधु ारले जाऊ शकते, परंतु हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की नागरी
सेवकांना त्यांना हवी असलेली माहिती सामायिक करणे आणि त्यांना हवे असलेल्यांना प्रतिसाद देणे फायदेशीर आहे.
 ही एक औपचारिक स्थापना नाही जिथे प्रवेशयोग्यता आणि जबाबदारी उपचारांच्या एकसमानतेवर आधारित असते.
 सामाजिक मीडिया जबाबदारी सस्ं थात्मक आणि नागरिक-कें द्रित जबाबदारीला पर्याय नाही.
 कार्यालयीन वेळेत सोशल मीडियाचा वापर करणे आणि लांबचा प्रवास के लेले काही लोक कार्यालयाबाहेर थांबलेले
असताना त्याचे समर्थन करणे हे खरे तर अश
ं तः अनैतिक आहे.
तथ्ये समोर आणण्यासाठी सोशल मीडियाचा वापर:
 ही वेळ आली आहे की सोशल मीडियाचा वापर के वळ तथ्ये समोर आणण्यासाठीच के ला पाहिजे असे नाही तर यश
देखील रोड-शो करणे आवश्यक आहे.
 सर्वव्यापी होत असलेल्या नकारात्मकतेचा सामना करण्यासाठी हा मोठ्या संदर्भाचा एक भाग आहे.
 #Nexusofgood ही त्या दिशेने एक चळवळ आहे, जी नागरी सेवक आणि सपं र्णू समाजाद्वारे के लेल्या चागं ल्या
कामाची ओळख, समजनू , प्रशंसा, प्रतिकृ ती आणि मोजमाप करण्याची चळवळ आहे.
 सोशल मीडिया आणि संवादाच्या इतर माध्यमांमध्ये सर्वव्यापी होत असलेल्या नकारात्मकतेला पर्यायी कथन
विकसित करण्याची कल्पना आहे. अशा नकारात्मकतेचा परिणाम मोठ्या सख्ं येने लोकाच्ं या विचारावं र आणि कृ तींवर
होत आहे.

जागतिक बाबी, मनोरंजन आणि सरकारी धोरणांबद्दलची महत्त्वाची माहिती लोकांसमोर दाखवण्यासाठी मीडिया हे एक
प्रभावी माध्यम आहे. सत्याचा विपर्यास न करता नागरिकानं ा वस्तस्थि ु तीची माहिती देणे ही माध्यमाचं ी भमि
ू का आहे.
प्रसारमाध्यमे सत्तेत असलेल्यांना महत्त्वाचे प्रश्न विचारण्यासाठी जनतेच्या बाजनू े काम करतात आणि चालू असलेल्या अन्याय
आणि समस्यांचे वार्तांकन करतात. लोकशाहीतील सरकारे त्यांच्या सार्वजनिक सहभाग आणि प्रशासकीय कार्यक्षमतेला
बळकट करण्यासाठी माध्यमावं र जास्त अवलबं नू असतात. म्हणनू , ते सोशल मीडियासारख्या माध्यमाच्ं या शक्तीचा वापर
करून लोकांना तथ्ये आणि सक ं टाच्या सचू ना त्वरीत कळवतात.
(VI) घटनेचा अभ्यास (Case Study):
के स स्टडी हा UPSC नागरी सेवा परीक्षेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे, विशेषत: नैतिकता पेपर. परंतु निबधं , जीएस
मख्ु य आणि मल ु ाखतीत मल्ू यवर्धनासाठी के स स्टडी देखील खपू फायदेशीर ठरू शकतात.
 के स स्टडीचा उद्देश एखाद्या व्यक्तीबद्दल किंवा गटाबद्दल शक्य तितके जाणनू घेणे आहे जेणेकरून माहिती इतर
अनेकांना सामान्यीकृ त करता येईल. दर्दैु वाने, के स स्टडी हे अत्यंत व्यक्तिनिष्ठ असतात आणि काहीवेळा मोठ्या लोकसंख्येसाठी
परिणाम सामान्य करणे कठीण असते. के स स्टडी हा एका व्यक्तीचा, गटाचा किंवा कार्यक्रमाचा सखोल अभ्यास असतो. के स
स्टडीमध्ये, नमनु े आणि वर्तनाची कारणे शोधण्यासाठी विषयाच्या जीवन आणि इतिहासाच्या जवळजवळ प्रत्येक पैलचू े
विश्ले षण के ले जाते. के स स्टडीजचा उपयोग मानसशास्त्र, वैद्यकशास्त्र, शिक्षण, मानववंशशास्त्र, राज्यशास्त्र आणि सामाजिक
कार्य यासह विविध क्षेत्रात के ला जाऊ शकतो.
फायदे आणि मर्यादा
के स स्टडीमध्ये सामर्थ्य आणि कमकुवतता दोन्ही असू शकतात. या प्रकारचा अभ्यास त्यांच्या गरजांसाठी योग्य आहे की नाही
हे ठरवण्यापर्वी
ू संशोधकांनी या साधक-बाधक गोष्टींचा विचार के ला पाहिजे.
फायदे :
के स स्टडीचा एक सर्वात मोठा फायदा म्हणजे तो सश ं ोधकानं ा अशा गोष्टींचा शोध घेण्यास अनमु ती देतो ज्याचं ी प्रतिकृ ती
प्रयोगशाळे त तयार करणे अनेकदा अशक्य असते. के स स्टडीचे इतर काही फायदे:
 संशोधकांना मोठ्या प्रमाणात माहिती गोळा करण्यास अनमु ती देते
 संशोधकांना दर्मि
ु ळ किंवा असामान्य प्रकरणांवर माहिती गोळा करण्याची संधी द्या
 सशं ोधकानं ा प्रायोगिक सश
ं ोधनात शोधल्या जाऊ शकणार्‍या गृहितकाचं ा विकास करण्याची परवानगी देते
मर्यादा:
नकारात्मक बाजवू र, के स स्टडी:
 अपरिहार्यपणे मोठ्या लोकसख्ं येसाठी सामान्यीकृ त के ले जाऊ शकत नाही
 कारण आणि परिणाम दाखवू शकत नाही
 वैज्ञानिकदृष्ट्या कठोर असू शकत नाही
 पक्षपात होऊ शकतो
संशोधकांना एखादी अनोखी किंवा अलीकडे सापडलेली घटना शोधण्यात स्वारस्य असल्यास ते के स स्टडी करणे निवडू
शकतात. अशा संशोधनातनू मिळालेली अंतर्दृष्टी संशोधकांना अतिरिक्त कल्पना विकसित करण्यात आणि भविष्यातील
अभ्यासात शोधल्या जाणाऱ्या प्रश्नांचा अभ्यास करण्यात मदत करू शकते. तथापि, हे लक्षात ठे वणे महत्त्वाचे आहे की के स
स्टडीजमधनू मिळालेली अतं र्दृष्टी व्हेरिएबल्समधील कारण आणि परिणाम सबं धं निर्धारित करण्यासाठी वापरली जाऊ शकत
नाही. तथापि, के स स्टडीजचा उपयोग गृहीतके विकसित करण्यासाठी के ला जाऊ शकतो ज्याला नंतर प्रायोगिक संशोधनात
संबोधित के ले जाऊ शकते.
सिद्धातं भागाबरोबरच, नीतिशास्त्र पेपरमधील के स स्टडीज नैतिक दवि
ु धा आणि तार्कि क तर्क तीव्रतेने बाहेर आणतात.
के स स्टडीचा उद्देश इच्छूकांना परिस्थितीसारख्या रिअल-टाइम फील्ड अनभु वासाठी तयार करणे हा आहे. इच्छुकांनी नागरी
सेवा परीक्षेसाठी त्याचं े कौशल्य वाढवण्याचा प्रयत्न के ला पाहिजे, कारण एकदा ते निवड झाल्यानतं र नागरी सेवेत प्रवेश
करतील, तेव्हा इच्छुकांना स्पर्धात्मक मल्ू यांमध्ये संघर्ष होऊ शकतो. नियमांचे काटेकोरपणे पालन कराल किंवा गरजंनू ा मदत
करण्यासाठी काही वेळा लवचिक राहाल.
एथिक्स पेपर इच्छुकानं ा वास्तविक जीवनातील लढाईसाठी तयार करण्यास प्रवृत्त करतो कारण सिव्हिल सेवक दैनदि ं न
जीवनातील वास्तविक परिस्थितींचा सामना करतात. के स स्टडीच्या मदतीने, परीक्षक हे समजू शकतात की इच्छुकांना
वास्तविक जीवनात समान परिस्थितीचा सामना करावा लागला तर ते कसे वाग ू शकतात.
के स स्टडी उत्तराची चौकट:
एथिक्सच्या उत्तरामध्ये, उमेदवारांना ठोस फ्रेमवर्क तयार असले पाहिजे आणि उत्तर देताना तमु च्या के स स्टडीला प्रवाह,
ससु ंगतता आणि संरचनेची जाणीव होते. इच्छुकांना प्रश्नापासनू दरू जाण्याचा आणि शब्द मर्यादा ओलांडण्याचा धोका असतो.
म्हणनू , खालील उपशीर्षकांखाली तमु च्या उत्तराचे वर्गीकरण करणे उपयक्त ु आहे:
इच्छुकानं ी के स स्टडीचा सपं र्णू भाग एका किंवा दोन ओळींमध्ये थोडक्यात लिहावा आणि सपं र्णू के स स्टडी कॅ प्चर
करावी. प्रश्नाचा प्रयत्न करण्यापर्वी ू , इच्छुकांनी या प्रकरणात प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्षपणे प्रभावित होणार्‍या लोकांची
(भागधारक) यादी करावी. उदाहरणार्थ, तम्ु ही प्रादेशिक शाखा व्यवस्थापक आहात, जिथे तम्ु हाला कळले की तमु चा सहकारी
ABC हा जातीच्या ओळखीच्या आधारावर xyz या व्यक्तीकडून छळत आहे. निवडीनतं र नागरी सेवेत प्रवेश करतील,
इच्छुकांना स्पर्धात्मक मल्ू यांमध्ये सघं र्ष होऊ शकतो. नियमांचे काटेकोरपणे पालन कराल किंवा गरजंनू ा मदत करण्यासाठी काही
वेळा लवचिक राहाल. एथिक्स पेपर इच्छुकांना वास्तविक जीवनातील लढाईसाठी तयार करण्यास प्रवृत्त करतो कारण सिव्हिल
सेवक दैनदि ं न जीवनातील वास्तविक परिस्थितींचा सामना करतात. के स स्टडीच्या मदतीने, परीक्षक हे समजू शकतात की
इच्छुकांना वास्तविक जीवनात समान परिस्थितीचा सामना करावा लागला तर ते कसे वाग ू शकतात. नैतिक दवि ु धा मध्ये के स
स्टडी प्रश्नांची क्रमवारी. इच्छुकांनी तमु च्या उत्तराचा महत्त्वाचा भाग असायला हवा कारण तम्ु ही तमु च्या निर्णयात तम्ु हाला तोंड
देत असलेल्या परस्परविरोधी मल्ू यांचा स्पष्टपणे उल्लेख के ला आहे.
तमु च्यासाठी उपलब्ध पर्याय: प्रत्येक पर्याय निवडण्याच्या साधक आणि बाधकासं ह, परिस्थितीमध्ये तमु च्याकडे
असलेल्या 3-4 पर्याय लिहा. दोन पर्याय अपरिहार्यपणे अत्यंत पर्याय असतील, जे सामान्यतः तमु ची निवड म्हणनू टाळले
जातात. उर्वरित कृ तीचे व्यावहारिक अभ्यासक्रम असावेत ज्याचा तम्ु ही पाठपरु ावा करू इच्छित आहात.
पर्यायी निवडताना, इच्छुकानं ी मध्यम मार्गाचा दृष्टिकोन घेऊन त्याच्ं या सर्व पर्यायाचं ा समतोल साधनू उत्तरातील त्याचं े
पर्याय अतिशय काळजीपर्वू क निवडावेत. तम्ु ही कोणत्याही परिस्थितीत सर्वोत्तम पर्याय निवडण्याचा प्रयत्न के ला पाहिजे जो
कदाचित सर्वात मळ ू नसला तरी सर्वात व्यावहारिक असेल. जर तम्ु ही एक नेत्रदीपक नाविन्यपर्णू कल्पना घेऊन येत असाल,
परंतु ती सहजपणे अमं लात आणता येत नसेल, तर ते काहीही न करण्याइतके चागं ले आहे.
के स स्टडीज उत्तरे लिहिणे:
इच्छुकांनी उत्तरामध्ये त्यांचे प्रथम प्राधान्य म्हणनू सर्व संभाव्य पर्याय लिहिण्याचा प्रयत्न करावा. मग, एक एक करून,
आपण सर्व पर्याय लिहून प्रयत्न के ले पाहिजेत, आपण तो विशिष्ट पर्याय का घ्याल आणि आपण तो विशिष्ट पर्याय का घेणार
नाही, आपण पढु ील कृ तीची विस्तृत माहिती दिली पाहिजे. तम्ु ही ज्या कृ तीचा पाठपरु ावा करू इच्छिता त्या चरणाचं ी स्पष्टपणे
गणना करून तपशीलवार उल्लेख करणे आवश्यक आहे. स्वतःला प्रशासकाच्या शजू मध्ये ठे वा, तपशीलांमध्ये जा आणि तमु चे
उत्तर शक्य तितके स्पष्ट आणि ठोस बनवा. इच्छुकांनी त्यांच्या उत्तराच्या शेवटी संबंधित विचारवंताचे मत उद्धतृ करून
लिहिण्याचा प्रयत्न करावा कारण कोट तमु च्या निर्णयावर विश्वास ठे वतो.

प्रकरण ६. सिव्हिल सर्व्हंटची नैतिक अखंडता

नागरी सेवकानं ी पर्णू सचोटीचे लोक असणे आवश्यक आहे कारण तरच ते नागरी सेवेला ‘व्यवसाय’ म्हणनू स्वीकारू
शकतात. एखाद्या नागरी सेवकाने जनतेच्या सेवेसाठी जे मिशन हाती घेणे अपेक्षित आहे ते मिशनची भावना मजबतू करते ;
कर्तव्ये पार पाडणे आणि कर्तव्ये पर्णू करणे. अशाच प्रकारच्या व्यवसायाची शिकवण अनेक हजार वर्षांपर्वी ू भगवान श्रीकृ ष्णाने
भगवद्गीतेमध्ये (अध्याय तिसरा, श्लोक २०) सांगितली होती. तेथे नमदू करण्यात आले आहे की, एखाद्याच्या कृ तीद्वारे
सार्वभौमिक कल्याण ‘सरु क्षित करणे’ हे मानवाचे अति ं म उपाय आहे परंतु त्याहूनही अधिक सार्वजनिक पदावर असलेल्या
लोकांचे आहे”.
नागरी सेवकांना सचोटी आणि नैतिकतेचे सर्वोच्च मापदडं ठरवावे लागतात. नागरी सेवकांमध्ये सार्वजनिक कर्तव्याचे वातावरण
निर्माण करण्यासाठी व्यक्तिवाद आणि 'हेडोनिझम' च्या वर उठून आत्मत्यागाची गरज आहे. अनक ु रणीय नागरी सेवक हे के वळ
कायद्यांचे पालन करणारे आणि कायद्याच्या मर्यादेत वागणारे नसनू ते नैतिक शासनासाठी प्रयत्न करणारे देखील आहेत.
सचोटीसाठी नागरी कर्मचाऱ्यामध्ये प्रामाणिकपणा, सहानभु तू ी सहानभु तू ी, करुणा, निष्पक्षता, आत्मनियंत्रण आणि
कर्तव्य या मल्ू याचं ा समावेश करणे आवश्यक आहे जेणेकरून S/तो सर्व परिस्थितीत उच्च वैयक्तिक आणि व्यावसायिक
मानकांचे पालन करण्यास सक्षम असेल. 'प्रामाणिकपणा' साठी 'सत्यता', फसवणक ू आणि फसवणक ु ीपासनू मक्त
ु ता, निष्पक्ष
आणि सरळ आचरण आवश्यक आहे. सहानभु तू ी एखाद्या व्यक्तीला इतरांच्या कल्याणाबद्दल खोलवर परिणाम करण्यास आणि
त्याच्ं या हिताची काळजी घेण्यास, त्याच्ं या दःु खाची कल्पना करण्यास आणि इतराच्ं या अनभु वाने प्रभावित करण्यास सक्षम
करते, विशेषत: ज्यांना सहानभु तू ीची आवश्यकता असते अशा लोकांसाठी सहानभु तू ी हा अध्यात्माचा एक प्रकार आहे,
जगण्याचा आणि जीवनात चालण्याचा एक मार्ग आहे.
प्रशासकीय नैतिकता च्या सरावाची खात्री करण्यासाठी आवश्यक गोष्टी
प्रशासकीय नैतिकतेचा सराव सनि ु श्चित करण्यासाठी खालील आवश्यक गोष्टी आहेत.
i) विश्वास, सेवच्े या उत्कृ ष्टतेचा पाठपरु ावा करण्याचा दृढनिश्चय उपक्रम
कोणत्याही सस्ं थेच्या यशासाठी सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे त्याचे नेतत्ृ व राजकीय आणि प्रशासकीय. सार्वजनिक सेवानं ी
नैतिक मानके विकसित के ली पाहिजेत. त्यांना त्यांच्या सर्वोत्तम कामगिरीमध्ये मदत करा. मानके सांसर्गिक आहेत. ते पसार
झाले
संपर्णू संस्था, समहू किंवा समाज. जर एखादी संस्था किंवा गट उच्च दर्जाचे कदर करते , त्यात प्रवेश करणाऱ्या व्यक्तीचे वर्तन
अपरिहार्यपणे असते प्रभावित. त्यानं ी आत्म-महत्त्वाची अत्यधिक भावना विकसित करू नये किंवा अहक ं ार.
ii) राजकारणात नैतिकतेचा समावेश
राजकारणात नीतिमत्तेचे ओतणे जेणेकरून राजकीय उच्चभ्रू प्रामाणिकपणा दाखवू शकतील आणि अधीनस्थांमध्ये त्यांच्या
निष्पक्षता आणि निष्पक्षतेबद्दल अजनू ही विश्वास आहे: सार्वजनिक प्रशासनातील बहुतेक समस्या राजकीय भ्रष्टाचारातनू
उद्भवतात आणि हस्तक्षेप राजकीय आणि प्रशासकीय नेतत्ृ व यांच्यातील विश्वासार्हतेचे अंतर आहे. वाढीवर बहुतेक कमिशन,
समित्या आणि दैनिक प्रेस झाले आहेत परिस्थितीच्या गंभीरतेवर जोर देणे. तोपर्यंत कोणतीही संस्था प्रगती करू शकत नाही.
जोपर्यंत त्याचे राजकीय नेते मडं ळाच्या वर नाहीत.
iii) नागरिक आणि कर्मचारी यांच्यात अनक ु ू ल मत निर्माण करण्यासाठी संबंध
सार्वजनिक सेवा समस्यांचे निराकरण करण्याच्या उद्देशाने अनेक चांगल्या हेतनू े आणि तात्रि ं कदृष्ट्या योग्य कार्यक्रम लोकप्रिय
स्वीकृ ती आणि समदु ायाच्या सहभागाच्या अभावामळ ु े निराश झाले आहेत. सार्वजनिक चर्चा म्हणजे समजतू दार वातावरणाची
स्थापना. याचा अर्थ सस्ं थेच्या कार्यक्रमाचा लोकासं मोर अर्थ लावणे आणि त्याउलट. जनसपं र्काचा उद्देश के वळ माहिती परु वणे
नाही. पण प्रोत्साहन देण्यासाठी नागरिक आणि सार्वजनिक सेवक यांच्यातील समज आणि सहकार्य. हे आहे जनसंपर्क राखणे हे
संस्थेच्या प्रत्येक सदस्याचे कर्तव्य आहे.
iv) चारित्र्य निर्मितीची गरज
कोणत्याही सरकारचे यश त्याच्या प्रभावी सहकार्यावर अवलंबनू असते नागरिक नागरिकशास्त्राची सर्व पस्ु तके प्रगतीसाठी
नागरी जाणीवेवर भर देतील देशाच्या आपली शैक्षणिक व्यवस्था आणि प्रसारमाध्यमे असतील तरच हे शक्य आहे लोकांमध्ये
चारित्र्यनिर्मितीकडे पनु र्निर्देशित के ले. लोकाच ं े चारित्र्य हे अति
ं म आहे आधनिु कीकरण आणि विकासासाठी गतिज ऊर्जा परु वू
शके ल असा स्रोत.
v) निःपक्षपातीपणा
नागरी सेवेची प्रतिष्ठा आणि प्रतिष्ठा बर्‍याच प्रमाणात यावर अवलबं नू असते आचार, वृत्ती आणि त्याच्या सदस्याची धारणा. या
संदर्भात, नागरी सेवकांमध्ये आवश्यक असलेली प्रमख ु वैशिष्ट्ये आहेत सार्वजनिक.व्यवसायाच्या व्यवहारात निष्पक्षता आणि
सातत्य. नागरी सेवक आहेत भ्रष्टाचार आणि पक्षपात टाळण्यासाठी पर्णू पणे निःपक्षपाती असणे आवश्यक आहे; नागरी
सेवकानं ी सार्वजनिक कार्यालयाची प्रतिष्ठा आणि अधिकार राखले पाहिजेत. ते जरूर कायद्यात नमदू के ल्यानसु ार धोरणे आणि
कार्यक्रमांची काटेकोरपणे अंमलबजावणी करणे,
vi) राजकीय तटस्थता
लोकशाही व्यवस्थेमध्ये राजकीय तटस्थता हा नागरी सेवेचा अत्यावश्यक घटक आहे प्रशासनाची अखडं ता आणि कार्यक्षमता.
म्हणजे नागरी सेवा .असावी सरकारला निःपक्षपातीपणे आणि कोणतेही राजकारण न करता मक्त ु आणि स्पष्ट सल्ला द्या विचार
याचा अर्थ सरकारच्या निर्णयांची अंमलबजावणी असाही होतो नागरी सेवेद्वारे विश्वासपू णे असे निर्णय त्यांच्याशी ससु ंगत होते
की नाही सल्ला किंवा नाही;

(I) गोपनीयतेची शपथ (अधिकृत गुप्तता कायदा, 1927)

ऑफिशियल सिक्रेट्स ऍक्ट 1923 हा भारताचा हेरगिरी विरोधी कायदा आहे जो ब्रिटीश औपनिवेशिक काळापासनू
आहे. त्यात स्पष्टपणे नमदू के ले आहे की भारताविरुद्ध शत्रू राष्ट्राला मदत करणाऱ्या कृ तींचा तीव्र निषेध के ला जातो. त्यात
असेही नमदू के ले आहे की कोणीही विद्यतु सबस्टेशन सारख्या निषिद्ध सरकारी जागेवर किंवा क्षेत्राकडे जाऊ शकत नाही,
तपासणी करू शकत नाही किंवा त्याहून जाऊ शकत नाही. ऑफिशियल सिक्रेट्स ऍक्ट (OSA), ब्रिटिश भारतात मंजरू
झालेल्या इतर अनेक कायद्याप्रं माणे, मळ ू तः वसाहतवादी आहे आणि समकालीन भारतीय समाजात त्याला स्थान नाही. 1923
चा अधिकृ त गप्तु कायदा हा भारतातील एक महत्त्वाचा कायदा आहे.
काय आहे अधिकृत गुप्त कायदा?
1923 चा अधिकृ त गप्तु कायदा हा भारताचा हेरगिरी विरोधी आहे. त्यात म्हटले आहे की भारताविरुद्ध शत्रू राष्ट्राला मदत
करणाऱ्या कृ तींचा तीव्र निषेध के ला जातो. हे असेही नमदू करते की कोणीही प्रतिबधि ं त सरकारी साइट किंवा क्षेत्राकडे जाऊ
शकत नाही, तपासणी करू शकत नाही किंवा त्यावरुन जाऊ शकत नाही. कायद्यानसु ार, शत्रू राज्याला मदत करणे हे स्के च,
योजना, अधिकृ त गप्तु तेचे मॉडेल किंवा अधिकृ त कोड किंवा पासवर्ड शत्रल ू ा संप्रेषण करण्याच्या स्वरूपात असू शकते.
खटला आणि दडं
कायद्यांतर्गत शिक्षा तीन ते जन्मठे पेपर्यंत (जर हेतू भारताविरुद्ध यद्ध
ु घोषित करण्याचा असेल तर - कलम 5) कारावास. या
कायद्यांतर्गत खटला चालवलेल्या व्यक्तीवर ही कृ ती अनावधानाने आणि राज्याची सरु क्षा धोक्यात आणण्याचा हेतू नसली
तरीही गन्ु हा दाखल के ला जाऊ शकतो. हा कायदा के वळ अधिकाराच्या पदावर असलेल्या व्यक्तींना अधिकृ त गपि ु ते
हाताळण्याचा अधिकार देतो आणि इतर जे प्रतिबंधित भागात किंवा त्यांच्या बाहेर ते हाताळतात ते शिक्षेस पात्र आहेत.
पत्रकारांनी पोलिस दलातील उपनिरीक्षक पदावरील सदस्यांना आणि सैन्यातील सदस्यांना एखाद्या गन्ु ह्याच्या तपासात, त्याच्या
माहितीचे स्त्रोत उघड करण्यापर्यंत आणि त्यासह मदत करणे आवश्यक आहे. कायद्यानसु ार, परु ाव्याच्या आधारे राज्याच्या
सरु क्षेला परु े सा धोका असल्याचे न्यायदडं ाधिकारी ठरवत असल्यास कधीही शोध वॉरंट जारी के ले जाऊ शकते.
गोपनीयतेची शपथ
एका कें द्रीय मत्र्ं याला पदभार स्वीकारताना खालीलप्रमाणे गोपनीयतेची शपथ दिली जाते: "माझ्या कर्तव्याच्या योग्य
पर्तू तेसाठी आवश्यक असेल त्याशिवाय, माझ्या विचाराधीन आणल्या जाणार्‍या किंवा मला कें द्राचा मंत्री म्हणनू ओळखल्या
जातील अशी कोणतीही बाब मी प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे कोणत्याही व्यक्ती किंवा व्यक्तींशी संवाद साधणार नाही किंवा उघड
करणार नाही. मत्रं ी." राज्य सरकारमधील मत्रं ीही अशीच शपथ घेतात.
राज्यघटनेच्या कामकाजाचा आढावा घेण्यासाठी राष्ट्रीय आयोगाने (NCRWC) माहितीच्या अधिकाराचे परीक्षण
करताना पढु ील गोष्टी सांगितल्या होत्या. "खरं तर, आपल्याला गोपनीयतेच्या शपथेऐवजी पारदर्शकतेची शपथ द्यायला हवी."
मंत्री हा लोक आणि सरकार यांच्यातील पल ू असतो आणि त्याला निवडून देणाऱ्या लोकांप्रती त्याची प्राथमिक निष्ठा असते .
गोपनीयतेच्या शपथेच्या या तरतदु ीचे अस्तित्व आणि पदाच्या शपथेसह त्याचे प्रशासन हा वसाहती यगु ाचा वारसा असल्याचे
दिसते जेथे जनता सरकारच्या अधीन होती. तथापि, राष्ट्रीय सरु क्षा आणि देशाच्या अखंडता आणि सार्वभौमत्वाच्या व्यापक
सार्वजनिक हिताच्या विचारांसाठी मत्रं ी किंवा सार्वजनिक सेवकाने माहिती उघड न करण्याचे परु े से समर्थन आवश्यक असू
शकते.
परंतु पदभार स्वीकारताना गोपनीयतेची अत्यंत सार्वजनिक शपथ घेणे हे लोकशाही उत्तरदायित्व, प्रातिनिधिक सरकार आणि
लोकप्रिय सार्वभौमत्व या तत्त्वांना अनावश्यक आणि घृणास्पद आहे.
म्हणनू , अधिकृ त गपि ु ते उघड न करण्याचे बधं न अधिकृ त गपि ु ते हाताळणाऱ्या राष्ट्रीय सरु क्षा कायद्यातील कलमाच्या
योग्य अंतर्भावाद्वारे तयार के ले जाऊ शकते. आवश्यक असल्यास, असे हमीपत्र लिखित स्वरूपात घेतले जाऊ शकते, अशा
प्रकारे गप्तु तेच्या प्रवृत्तीचे सार्वजनिक प्रदर्शन टाळले जाऊ शकते. त्यामळ ु े गोपनीयतेची शपथ वैधानिक व्यवस्था आणि लेखी
हमीपत्राद्वारे वितरीत आणि बदलली जाऊ शकते असे आयोगाचे मत आहे. पढु े, पारदर्शकतेला चालना देण्यासाठी या
कायद्याची भावना लक्षात घेऊन आणि NCRWC ने शिफारस के ल्यानसु ार, मत्रि ं पद स्वीकारल्यानतं र त्यानं ा पदाच्या
शपथेसोबत पारदर्शकतेची शपथ दिली गेली तर ते योग्य ठरे ल.
शिफारस
सार्वजनिक व्यवहारातील पारदर्शकतेच्या महत्त्वाची पष्टु ी म्हणनू , मत्रि ं पद स्वीकारल्यानतं र मत्रं ी पदाच्या शपथेसोबत
पारदर्शकतेची शपथ घेऊ शकतात आणि गोपनीयतेची शपथ देण्याची आवश्यकता दरू के ली पाहिजे. अनच्ु छे द 75(4) आणि
164 (3) आणि तिसर्‍या अनसु चू ीमध्ये योग्य ती सधु ारणा करावी. राष्ट्रीय हिताच्या विरुद्ध माहिती उघड करण्यापासनू संरक्षण
लेखी हमीपत्राद्वारे अधिकृ त गपि ु ताश
ं ी सबं धि
ं त राष्ट्रीय सरु क्षा कायद्यातील कलम समाविष्ट करून प्रदान के ले जाऊ शकते.

(II) भ्रष्टाचार:
 अखडं तेच्या अभावाच्या सामान्य मानकापं ासनू विचलन विविध आकार घेते भ्रष्टाचाराचे स्वरूप, सरं क्षण (जातीयवाद,
सांप्रदायिकता, घराणेशाही आणि पक्षपात) आणि अवाजवी प्रभाव. लाच, घराणेशाही, सत्तेचा किंवा प्रभावाचा दरुु पयोग, ब्लॅक
मार्के टिंग नफा~रिंग आणि तत्सम इतर पद्धतींचा अर्थ असा नाही भ्रष्टाचार किंबहुना, जो कोणी सार्वजनिक पैसा वाया घालवतो,
त्याच्यात सचोटीचा अभाव असतो. सर्वसाधारण शब्दात, भ्रष्टाचाराची व्याख्या एखाद्याचे जाणीवपर्वू क आणि
हेतपु रु स्सर/शोषण अशी के ली जाऊ शकते वैयक्तिक वाढीसाठी स्थिती, स्थिती किंवा संसाधने प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे मग ते
भौतिक लाभाच्या दृष्टीने असोत किंवा सत्ता, प्रतिष्ठा वाढवण्याच्या दृष्टीने असोत सामान्यतः स्वीकृ त मानदडं ांद्वारे कायदेशीर
किंवा मजं रू के लेल्या पलीकडे प्रभाव इतर व्यक्तींच्या किंवा सपं र्णू समदु ायाच्या हितसबं धं ानं ा हानी पोहोचवण्यासाठी.
भारतीय दडं संहितेचे कलम 161 खालीलप्रमाणे 'भ्रष्टाचार' ची कायदेशीर व्याख्या करते: "जो कोणी सार्वजनिक सेवक
होण्याची किंवा अपेक्षा करतो तो स्वीकारतो किंवा प्राप्त करतो किंवा सहमत असतो स्वीकारणे, किंवा कोणत्याही व्यक्तीकडून
स्वतःसाठी किंवा कोणासाठीही मिळवण्याचा प्रयत्न करणे इतर व्यक्तीला कायदेशीर मोबदला व्यतिरिक्त इतर कोणतेही समाधान
कोणतेही अधिकृ त कृ त्य करणे किंवा करण्यास नकार देणे किंवा दाखविण्यासाठी हेतू किंवा बक्षीस, किंवा दर्शविण्यासाठी,
त्याच्या] अधिकृ त कार्यासाठी, त्याला अनक ु ू ल किंवा नापसंती दर्शवण्यासाठी कोणतीही व्यक्ती, किंवा कोणतीही सेवा किंवा
सेवा प्रदान करण्यासाठी किंवा प्रस्ततु करण्याचा प्रयत्न के ल्याबद्दल कोणत्याही व्यक्तीला, कें द्र किंवा कोणत्याही राज्य सरकार
किंवा ससं देसह किंवा कोणत्याही राज्याच्या विधिमडं ळाला किंवा अशा कोणत्याही सार्वजनिक सेवकासह, शिक्षा होईल
तरुु ं गवासासह. एकतर वर्णनाच्या एका मदु तीसाठी जे तीन पर्यंत वाढू शकते वर्षे, किंवा दडं , किंवा दोन्ही."
भ्रष्टाचाराची आणखी एक प्रजाती भ्रष्टाचार म्हणनू सामान्यतः ओळखली जात नाही ती म्हणजे अतिरे की सार्वजनिक
पैशाचा खर्च. सार्वजनिक पैशाचं ा अवाजवी खर्च सार्वजनिक निधी खर्च करून सामान्य जनतेवर अवाजवी शल्ु क लादणे
अत्यावश्यक नसलेले उद्देश किंवा आवश्यकतेपेक्षा जास्त खर्च करणे उद्देश.
भ्रष्टाचार तपासण्यासाठी कायदेशीर फ्रेमवर्क
नागरी सेवांमध्ये सचोटीचे व्यवहार करण्याच्या विविध कारणांचा शोध घेतल्यानंतर, ते आहे भ्रष्टाचाराला आळा घालण्याचा हेतू
असलेल्या कायदेशीर चौकटीत लक्ष घालणे आवश्यक आहे. नागरी सेवकाश ं ी व्यवहार करणारे विविध आचार नियम. तेथे
नियक्त ु ी करण्यात आली आहे. भ्रष्टाचार रोखण्यासाठी विद्यमान साधनांचा आढावा घेणारी समिती संतनाम समिती. आणि कें द्रात
दक्षता आयोगाची स्थापना करण्यात आली आहे आणि राज्य स्तरावर. शिवाय, कें द्रीय अन्वेषण ब्यरू ो आणि द लोकपाल आणि
लोकआयक्ु ‍ता या सस्ं था जे प्रतिबधं ासाठी आहेत भ्रष्टाचार येथे, या सर्वांची तपशीलवार चर्चा के ली आहे.
i) भ्रष्टाचार प्रतिबंधक कायदा, 1947 - भ्रष्टाचार प्रतिबंधक कायदा, 1947, भ्रष्टाचाराच्या व्याप्तीची व्याख्या करतो.
खालीलप्रमाणे सार्वजनिक सेवक: "लोकसेवकाने गन्ु हेगारी गैरवर्तनाचा गन्ु हा के ल्याचे म्हटले जाते
त्याचे कर्तव्य पार पाडणे:
1) जर तो सवयीने स्वीकारत असेल किंवा मिळवत असेल किंवा स्वतःसाठी स्वीकारण्यास सहमत असेल किंवा करण्याचा
प्रयत्न करे ल कोणत्याही व्यक्तीकडून स्वतःसाठी किंवा इतर कोणत्याही व्यक्तीसाठी, कोणतेही समाधान मिळवा (कायदेशीर
मोबदला व्यतिरिक्त) एक हेतू किंवा बक्षीस म्हणनू विभागात नमदू के ल्याप्रमाणे भारतीय पॅनेल कोडचा 161.
२) जर तो सवयीने स्वीकारत असेल किंवा मिळवत असेल किंवा स्वीकारण्यास सहमत असेल किंवा मिळविण्याचा प्रयत्न करत
असेल स्वतःसाठी किंवा इतर कोणत्याही व्यक्तीसाठी, कोणतीही मौल्यवान वस्तू विचारात न घेता किंवा त्यासाठी एक विचार
जो त्याला माहित आहे की तो कोणत्याही व्यक्तीकडून अपरु ा आहे त्याच्याद्वारे व्यवहार के ले गेले आहेत, किंवा होण्याची
शक्यता आहे किंवा त्याबद्दल माहिती आहे, किंवा स्वतःच्या किंवा कोणत्याही सार्वजनिक सेवकाच्या अधिकृ त कार्यांशी सबं धं
असणे तो ज्याच्या अधीन आहे, किंवा त्याला स्वारस्य असल्याचे माहित असलेल्या कोणत्याही व्यक्तीकडून मध्ये किंवा
संबंधित व्यक्तीशी संबंधित.
3) जर त्याने अप्रामाणिकपणे किंवा कपटाने गैरवापर के ला किंवा अन्यथा, त्याचा गैरवापर के ला सार्वजनिक सेवक म्हणनू पद,
स्वतःसाठी किंवा इतर कोणत्याही व्यक्तीसाठी प्राप्त के लेले मौल्यवान वस्तू किंवा आर्थिक फायदा.
ii) नागरी सेवकांचे आचार नियम - शासनाच्या विविध श्रेणी. सेवक वेगळे पण शासित आहेत
बर्‍याच प्रमाणात समान, कंडक्ट नियमांचे संच. खालील नियमांचे संच लागू आहेत:
I) अखिल भारतीय सेवा (आचार) नियम, 1954
2) कें द्रीय नागरी सेवा (आचार) नियम, 1955
3) रे ल्वे सेवा (आचार) नियम, 1956
शासनानेही वेळोवेळी नियम के ले आहेत किंवा सचू ना दिल्या आहेत. सार्वजनिक सेवकाश ं ी सबं धि
ं त विशिष्ट परिस्थिती
हाताळणे.
 1860 मध्ये राजपत्रित अधिकार्‍यांनी आणि अराजपत्रित द्वारे कर्ज देणे आणि कर्ज घेणे
 1869 मध्ये कर्मचारी;
 1876 मध्ये भेटवस्तू स्वीकारणे;
 1881 मध्ये घरे आणि इतर मौल्यवान मालमत्ता खरे दी आणि विक्री;
 त्याच्ं यापैकी एकाने राजीनामा देण्यासाठी aQy आर्थिक व्यवस्थेमध्ये प्रवेश करणे
 1883 मध्ये इतरांच्या फायद्यासाठी सरकार अंतर्गत कार्यालय. स्थावर मालमत्तेशिवाय इतर गंतु वणक
ू करणे आणि सट्टा
करणे, मध्ये
 1885; कंपन्याचं ा प्रचार आणि व्यवस्थापन, खाजगी व्यापारात गतंु णे आणि
 1885 मध्ये रोजगार;
 1885 मध्ये सार्वजनिक सेवांद्वारे वर्गणी वाढवणे; सवयीने कर्जदार किंवा दिवाळखोर असणे, 1885;
 1920 मध्ये निवृत्तीनंतर व्यावसायिक नोकरी स्वीकारणे.
iii) भ्रष्टाचार प्रतिबंधक संथानम समिती
 सथं ानम समिती, जी जनू -1962 मध्ये विद्यमान पनु रावलोकनासाठी नियक्त
ु करण्यात आली होती भ्रष्टाचाराचा मकु ाबला
करण्यासाठी साधने आणि करण्यासाठी व्यावहारिक उपायांसाठी सल्ला भ्रष्टाचारविरोधी उपाय अधिक प्रभावी, मार्च 1964
मध्ये अहवाल सादर के ला. काही या समितीच्या महत्त्वाच्या शिफारशी होत्या.
iv) कें द्रीय दक्षता आयोग (C.V.C.)
कें द्रीय दक्षता आयोगाला प्रकरणांच्या संदर्भात अधिकार क्षेत्र आणि अधिकार आहेत ज्यापर्यंत कें द्र सरकारचे
कार्यकारी अधिकार आहेत. त्याचे अधिकार क्षेत्र अशा प्रकारे , कें द्र सरकारच्या सर्व कर्मचार्‍यांना आणि मधील कर्मचार्‍यांना
विस्तारित करते
सार्वजनिक उपक्रम, कॉर्पोरे ट बॉडीज आणि इतर संस्था ज्यांच्याशी व्यवहार करतात कें द्र सरकारच्या कार्यकारी अधिकारांतर्गत
येणारी बाब.

(III) नेपोटिझम :
कुटुंबवाद आणि भ्रष्टाचार हे जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात शाप आहेत आणि के वळ सार्वजनिक सेवेतच नाही तर त्यांचा
प्रभाव सार्वजनिक जीवनात इतरांच्या तल ु नेत सर्वात वाईट आहे. सार्वजनिक जीवनात जबाबदारी आरोग्य, शिक्षण, शासनाच्या
विविध योजना यासारख्या सार्वजनिक सेवाचं ी असते ज्याचं ा परिणाम सर्वसामान्यानं ा होतो. तसेच या सर्व सेवासं ाठी सार्वजनिक
जीवनात वापरण्यात येणारा पैसा हा सार्वजनिक पैसा नसनू खाजगी पैसा आहे. या प्रकरणात आरोग्य, शिक्षण किंवा कोणत्याही
योजनेत, नातेवाईक किंवा मित्रांना नोकऱ्या दिल्यास त्याचा परिणाम इतरांवर होईल आणि पात्र लोक आणि गरजू लोकांना या
सेवा मिळणार नाहीत.
तसेच, सरकारचा पैसा वैयक्तिक कारणांसाठी वापरला गेला किंवा मित्रांच्या नातेवाईकांसाठी वापरला गेला तर याचा
अर्थ असा होतो की तो पैसा बेकायदेशीरपणे वापरला जातो जो सार्वजनिक पैसा आहे. त्यामळ ु े या सर्व कारणांमळु े ते अनैतिक
आणि नैतिकदृष्ट्या चक
ु ीचे मानले जाते.
नेपोटिझम म्हणजे काय?
 नेपोटिझम हे राजकारण, अर्थशास्त्र इत्यादींसह मानवी प्रयत्नांच्या विविध क्षेत्रांमध्ये नियक्त
ु ी करणे किंवा काम करण्याची
संधी देणे हे पक्षपाताचे कृ त्य आहे.
 "नेपोटिझम" या शब्दाची उत्पत्ती कॅ थलिक बिशपांकडे के ली जाऊ शकते जे त्यांच्या पतु ण्यांना संपत्ती, मालमत्ता आणि
पौरोहित्य देतील. पतु णे सहसा त्यांची अवैध संतती होते आणि हा एक मार्ग होता ज्याद्वारे पाद्री संपत्तीचे मालक होऊ
शकतात आणि त्यांच्या कुटुंबात सत्ता टिकवनू ठे वू शकतात.
 समाजातील इतर कोणत्याही वाईट पैलंप्रू माणेच नेपोटिझम हा प्रचलित आहे, परंतु त्याच्या गप्तु स्वरूपामळ
ु े आणि
जवळजवळ प्रत्येकजण त्यात गंतु लेला असल्याने, याबद्दल कधीही बोलले जात नाही.
  भारत आणि इतर तिसर्‍या जगातील देशांना प्रत्येक क्षेत्रात घराणेशाहीचा सामना करावा लागतो आणि लोकवाद,
भ्रष्टाचार इ. यासारख्या इतर सर्व समस्यांचे हे प्रमख
ु कारण आणि परिणाम आहे.
नेपोटिझमचा समाजावर परिणाम :
 हे पात्र लोकांची नैतिकता खाली आणते.
 हे लोकांमध्ये अधिक भेद निर्माण करते.
 यामळ
ु े लोकांचा लोकसेवकांवरचा आणि एकूणच समाजावरील विश्वास कमी होतो.
 त्यामळ
ु े हिसं ाचार घडू शकतो आणि समाजात नकारात्मक घटक वाढू शकतात.
 हे कष्टकरी लोकांमध्ये आणि वास्तविक गरज असलेल्या लोकांमध्ये मतभेद निर्माण करते.
मळ ु ात घराणेशाही आणि भ्रष्टाचार हे कोणत्याही समाजासाठी चांगले नाहीत आणि ते भारतासारख्या लोकशाही देशासाठी
चागं ले नाहीत कारण ते देशाच्या सर्वांगीण विकासात अडथळा आणतात.
प्रत्येक क्षेत्रात घराणेशाही नियंत्रित करणे आणि दूर करणे शक्य आहे का?
वर चर्चा के ल्याप्रमाणे, काय आहे आणि काय नाही यामधील बारीक रे षा हे हाताळणे कठीण करते. राजकीय पक्षांनी लोकशाही
प्रक्रियेचे स्वरूप दिले, तर भातावादाचे अस्तित्व मोजणे कठीण आहे. जोपर्यंत राज्याचा विचार के ला जातो, आम्ही चेक आणि
बॅलन्सचे कायदे बनवू शकतो जे न्याय्य असू शकतात परंतु चित्रपट उद्योगासारख्या अत्यंत वैयक्तिक आणि खाजगी संस्थेच्या
क्षेत्रात ते शक्य नाही.
शिवाय, या घटनेचे खालीलप्रमाणे काही फायदे आहेत.
 एखाद्या मित्राची किंवा नातेवाईकाची नियक्त
ु ी के ल्याने एक मैत्रीपर्णू आणि आनंददायी कामाचे वातावरण तयार होऊ
शकते. हे लोक व्यवसायात अनेक आवश्यक कौशल्ये आणू शकतात.
 सक्षम नेपोटिस्ट हे कमी लटकणारी फळे आहेत. नातेवाईक आणि जवळच्या मित्राचं ी कौशल्ये आणि क्षमताचं ी माहिती
व्यवस्थापकांना वैयक्तिक सामर्थ्य आणि कमकुवतपणाच्या आधारावर योग्य व्यक्तीला योग्य कार्ये सोपवू देते . यामळ
ु े
मानवी ससं ाधनांमध्ये अर्थव्यवस्था आणि कार्यक्षमता येते.
 कौटुंबिक सदस्य आणि जवळच्या मित्राचं ी वैयक्तिक भागीदारी असू शकते आणि अधिकारी आणि त्याच्ं या सस्ं थाचं ी
नियक्त
ु ी करण्यासाठी मजबतू वचनबद्धता असू शकते.
 राजकीय क्षेत्रात, घराणेशाही जिंकण्याची क्षमता वाढवते, म्हणनू नियम आणि नियमांद्वारे ते टाळणे जवळजवळ अशक्य
आहे कारण राजकीय पक्षाचे नियम बहुतेक सत्तेवर येण्यासाठी डिझाइन के लेले असतात.
घराणेशाही कमी करण्यासाठी विद्यमान तपासण्या काय आहेत?
 घटनेची प्रस्तावना म्हणते की लोक हे भारताचे सार्वभौम स्वामी आहेत आणि ते भारताला प्रजासत्ताक म्हणनू घोषित
करते. हे घराणेशाहीचे नियम नाकारते.
  भारताचे संविधान कायद्यापढु े समानता देते (कलम 14) जे भातावादाचे अस्तित्व नाकारते. लोकशाही निवडणक
ु ा
मतदारांच्या हातात त्यांचे प्रतिनिधी निवडण्याचे अंतिम अधिकार देतात.
 प्रशासकीय भरतींमध्ये, सर्व स्तरावरील नोकरशाहीची भरती बहुतेक स्पर्धा परीक्षाद्वं ारे के ली जाते . खल्ु या आणि
ऑनलाइन निविदा प्रणाली हळूहळू भतू काळातील घराणेशाहीचे करार काढून टाकत आहेत.
 कंपनी कायद्यानसु ार संचालकांच्या एकूण सख्ं येपैकी किमान एक तृतीयांश संचालक स्वतंत्र असावेत. हे गंतु वणक ू दार
आणि भागधारकानं ा प्रवर्तक कुटुंबातील सत्तेच्या एकाग्रतेपासनू सरं क्षण करते.
नेपोटिझम ही व्यवस्थेला हळूवार पण प्रभावीपणे खाण्यापेक्षा दीमक आहे. सश ु ांत सिंग राजपतू सारख्या आश्वासक तरुण
प्रतिभेची आत्महत्या ही सर्वव्यापी असलेल्या घराणेशाहीच्या विरोधात चळवळ सरू ु करण्यासाठी एक महत्त्वपर्णू वळण ठरू
शकते. न्याय आणि समान संधी ही समाजाची भरभराट होण्यासाठी आणि न्याय्य मार्गाने समृद्ध होण्यासाठी आवश्यक
परिस्थिती आहे. घराणेशाहीचा अतं करण्यासाठी आपण आपले पाऊल खाली ठे वले पाहिजे आणि आपल्या समाजाला या
प्रमख
ु समस्येपासनू मक्त
ु के ले पाहिजे जेणेकरुन त्याचे जीवन उदध्् वस्त होणार नाही.

(IV) आत्मसतं ुष्टता :

आत्मसंतष्टु ीचा अर्थ शांत किंवा सरु क्षित समाधान असा आहे. भारत हा लोकशाही देश आहे आणि या व्यवस्थेत सत्ता
जनतेला दिली जाते. शक्तीचा वापर त्याच्या नियक्त ु प्रतिनिधींद्वारे के ला जातो ज्यांना विशिष्ट कालावधीसाठी त्यांचे व्यवस्थापन
करण्याची आज्ञा असते. नागरी सेवा त्याच्ं या ज्ञानाच्या गणु वत्तेने, अनभु वाने आणि सार्वजनिक घडामोडींच्या समजतु ीने
निवडलेल्या प्रतिनिधींना प्रभावी धोरणासाठी समर्थन देतात आणि समाजाच्या कल्याणासाठी आणि राष्ट्राच्या उन्नतीसाठी या
धोरणांची अंमलबजावणी करण्याची मोठी जबाबदारी असते. ससं दीय लोकशाही सामान्यत: कायमस्वरूपी नागरी सेवेद्वारे
कबतू र बनविली जाते जी राजकीय धोरणकर्ते आणि राजकीय अधिकारी यांना मदत करते.
भारत एक घटनात्मक निष्पक्षता आहे आणि त्याचे कार्य सहसा चार समर्थनावं र अवलबं नू असते ज्यात विधिमडं ळ,
कार्यकारी, न्यायपालिका आणि फ्री प्रेस यांचा समावेश होतो. यापैकी प्रत्येकाला लोकशाही स्थापनेत त्याची भमि ू का
सोपवण्यात आली आहे. पहिला स्तंभ राज्याच्या कारभाराशी संबंधित आहे. प्रभावी आणि कार्यक्षम संस्था प्रभावी विकास
आणि प्रशासन प्रक्रियेची ताकद बनवतात. भारतीय प्रशासकीय व्यवस्थेसाठी नागरी सेवेचे महत्त्व खालील घटकावं रून
विकसित होते:

 सपं र्णू देशात सेवा उपस्थिती आणि त्याचे मजबतू बधं नकारक वर्ण.
 राजकीय अस्थिरता आणि अनिश्चिततेच्या काळात राजकीय नेतत्ृ वाला पक्षपातरहित सल्ला.
 प्रभावी धोरण आणि नियमन.
 प्रशासन संस्थांमध्ये प्रभावी समन्वय.
  प्रशासनाच्या विविध स्तरांवर नेतत्ृ व.
 अत्याधनि
ु क स्तरावर सेवा वितरण.
 प्रशासनाला "सातत्य आणि बदल" प्रदान करा.
असे निदर्शनास आले आहे की नागरी सेवा हा भारतीय प्रशासकीय व्यवस्थेचा मख्ु य घटक मानला जातो ज्यांच्याकडे
राज्याच्या विकासाची उद्दिष्टे आणि कल्याण पर्णू करण्याची जबाबदारी आहे. या उद्दिष्टामं ध्ये काही अपयश किंवा उणिवा
असतील तर ते नागरी सेवांचे अपयश आहे, असा विचार करण्यात आला आहे. असे मानले जाते की भारताचे विशाल प्रशासन
देशाच्या करदात्याद्वारे मोठ्या खर्चात राखले जाते ज्यांचे सरासरी उत्पन्न जगातील सर्वात कमी आहे. परंतु उच्च समन्वयासाठी
जबाबदार असलेल्या नागरी सेवेच्या सदस्यानं ा आणि धोरण निर्मात्यानं ा 'भारी कमी कामगिरी करणारे ' आणि भ्रष्ट आणि देशाचा
कारभार करण्यास अक्षम असे लोक मानतात.
सरकार आणि समाजासाठी नागरी सेवकांच्या प्रमख ु जबाबदाऱ्या: असे आढळून आले आहे की प्रशासनात सातत्य आणि
बदल सनि ु श्चित करण्यासाठी नागरी सेवकाची महत्त्वपर्णू भमि
ू का आहे. सिव्हिल सेवक हे नियम आणि कार्यपद्धतीनसु ार ठरतात.
नागरी सेवा अधिकार्‍यांची समाजाप्रती प्रमखु जबाबदारी म्हणजे त्यांनी निवडून दिलेल्या सरकारची सेवा करणे. हे सचि ू त करते
की नागरी सेवांनी समान मानक विनामल्ू य, स्पष्ट, निःपक्षपाती आणि प्रतिसादात्मक सल्ले आणि प्रशासन आणि सेवा, धोरणे,
कार्यक्रम यांच्या वितरणात समान स्तराची व्यावसायिकता प्रदान के ली पाहिजे, सत्तेत असलेल्या राजकीय पक्षाची पर्वा न करता.
नागरी सेवा कार्यकारिणीची आणखी एक जबाबदारी म्हणजे सरकार आणि विधिमडं ळाच्या मत्रि ं पदाच्या कृ तींच्या चौकटीतील
सर्व कृ तींमध्ये उघडपणे सहभागी होणे.
विशेषत:, नागरी सेवक कायदा राखण्यासाठी आणि योग्य प्रक्रियांचे पालन के ले जातील याची खात्री करण्यासाठी
सार्वजनिक हितासाठी जबाबदार असतात. नागरी सेवकाचं े समाजाशी जवळचे सबं धं असतात कारण ते विविध सेवा देतात.
लोकांशी व्यवहार करण्यासाठी त्यांनी नैतिक पद्धतींचा अवलंब करणे आवश्यक आहे. नागरी सेवकांनी समाजाला कायदा
आणि सरकारी धोरणांनसु ार प्रदान के लेले हक्क आणि सेवा प्रभावीपणे, निःपक्षपातीपणे, विनम्रपणे आणि व्यावसायिकपणे
वितरित के ल्या जातात याची खात्री करून समाजाची सेवा करणे आवश्यक आहे. नागरी सेवा अधिकारी देखील लोकाच्ं या
गरजांना प्रतिसाद देतात, सदस्यांशी सौजन्याने वागतात आणि त्यांच्या हक्क आणि आकांक्षांबद्दल संवदे नशीलतेने वागतात.
नागरी सेवांमध्ये, शद्ध
ु ता हा जबाबदारीचा एक आवश्यक भाग आहे. जबाबदारी वाढविण्यासाठी, तज्ञांनी खालील उपायांची
शिफारस के ली आहे:
 रिपोर्टिंग यत्रं णा मजबतू आणि सव्ु यवस्थित करणे,
 विभागीय चौकशी सव्ु यवस्थित आणि जलद ट्रॅकिंग
 कार्यप्रदर्शनास प्रोत्साहनांसह जोडणे
 कर्मचारी तक्रार प्रक्रियेची दरुु स्ती
  ऑडिट निष्कर्षांवर कारवाई
 सेवा वितरणावर देखरे ख ठे वण्यासाठी नागरिक सनदांची अंमलबजावणी
 माहिती अधिकार कायदा आणि त्याची अंमलबजावणी
 नागरी सेवकांसाठी आचारसंहिता

‘सिव्हिल सर्व्हिस कंडक्ट रुल्स’ नागरी सेवकांसाठी ‘संपर्णू सचोटी’ ची शिफारस करतात, मग त्यांचा विभाग कोणताही
असो. तसेच प्रत्येक नागरी सेवकाने आपल्या नियत्रं णाखाली असलेल्या सर्व सरकारी कर्मचार्‍याचं ी प्रामाणिकता सनि ु श्चित
करण्यासाठी सर्व शक्य पावले उचलली पाहिजेत आणि के वळ प्रामाणिक असले पाहिजे परंतु अशी प्रतिष्ठा देखील असावी.
नागरी कर्मचाऱ्याने स्वत:ला प्रशासकीय सभ्यतेच्या मर्यादेत ठे वले पाहिजे असे घोषित करून प्रामाणिकपणा मोठ्या प्रमाणात
वाढविला गेला आहे.

(V) काही नामवतं नागरी सेवक ज्यांनी आपली छाप सोडली

भारतीय नागरी सेवा ही तरुणासं ाठी स्वप्नवत नोकरी असल्याचे म्हटले जाते. नागरी सेवा मत्रि ं मडं ळाने मजं रू के ल्याप्रमाणे
संसदेची इच्छा आणि कायदे पढु े नेतात. ते के वळ धोरणे तयार करण्यात आणि अंमलात आणण्यासाठी सरकारला मदत करत
नाहीत, तर त्यांच्यापैकी बरे च जण त्यांच्या कर्तव्याच्या पलीकडे जातात आणि समाज सधु ारण्यासाठी आणि उपजीविका प्रदान
करण्याच्या विविध उपायाचं ा भाग आहेत. आम्ही नागरी सेवामं धील 10 सर्वात प्रेरणादायी व्यक्तींकडे जवळून पाहतो:
1. तुकाराम मुंढे तुकाराम मुंढे, भारतीय प्रशासकीय सेवा (IAS) अधिकारी,
त्यांच्या प्रामाणिकपणा आणि कर्तव्यनिष्ठेमळ ु े त्यांच्या 12 वर्षांच्या सेवेत 9 बदल्या झाल्या आहेत. 2005
बॅचचे IAS अधिकारी, ते आता पणु े महानगर परिवहन महामंडळ लिमिटेड (PMPML) चे CMD आहेत.
बेकायदेशीर बारवर छापा टाकण्यापासनू ते अनधिकृ त अतिक्रमण पाडण्यापर्यंत आणि जमीन आणि पाणी
माफियांविरुद्ध कठोर कारवाई करण्यापर्यंत सर्व काही मंढु े यांनी के ले आहे. वाळू माफियांविरुद्ध कारवाई के ल्याबद्दल
त्याला जीवे मारण्याच्या धमक्याही मिळाल्या होत्या आणि त्याच्या राजकीय बॉसना नाराज के ल्याबद्दल पदावनत
करण्यात आले होते.
2. आर्मस्ट्राँग पामे मणिपूरमध्ये मिरॅकल मॅन म्हणून प्रसिद्ध, IAS अधिकारी
आर्मस्ट्राँग पामे यांचा प्रसिद्धीचा पहिला दावा होता जेव्हा त्यांना 2012 मध्ये राज्यात 100 किमी लांबीचा रस्ता
बाधं ण्यात आला. सरकारच्या कोणत्याही मदतीशिवाय. मणिपरू च्या दर्गु म भागात तसु ेम आणि तामेंगलाँग ही दोन गावे
रस्ते नसल्यामळ ु े दर्गु म होती. दोन गावांना जोडणे ही एक मोठी समस्या होती आणि स्थानिकांना एकतर तासनतास
चालत जावे लागले किंवा नदी ओलांडून जावे लागले.
3. रितू माहेश्वरी एकोणतीस वर्षीय आयएएस अधिकारी
रितू माहेश्वरी उत्तर प्रदेशमध्ये असताना कानपरू मध्ये चालू असलेल्या वीजचोरीबद्दल माहिती मिळाली. उत्तर प्रदेशात
99 टक्के गावांमध्ये विद्यतु ीकरण झाले असले तरी के वळ 60 टक्के घरांमध्ये वीज पोहोचते. वीज चोरीच्या दरामळ ु े
अर्थव्यवस्थेला मोठा फटका बसतो. कानपरू इलेक्ट्रिसिटी सप्लाय कंपनी लिमिटेड (के ईएसको) मध्ये काम करताना, ती
वीजचोरी कमी करण्यासाठी पॉवर डिजिटायझेशन करून कंपनीचा तोटा कमी करण्यासाठी उपाययोजना करत आहे.
4. DC Rajappa
DC Rajappa, समदु ाय-अनक ु ू ल पोलिसिगं वर दृढ विश्वास ठे वणारे , कर्नाटकातील कायदा अमं लबजावणी करणार्‍
यांमध्ये एक प्रसिद्ध नाव आहे. ते एक प्रसिद्ध कन्नड कवी देखील आहेत आणि त्यांचा असा विश्वास आहे की
सहानभु तू ी ही कवी आणि पोलिस दोघांसाठी मार्गदर्शक शक्ती आहे. तो पोलिसांना त्यांच्या वैयक्तिक अनभु वातनू
कविता लिहिण्यास प्रोत्साहित करतो आणि कर्नाटकातील 500 पोलिसांमध्ये दडलेला कवी बाहेर आणला आहे.
गणवेशातील स्त्री-परुु षामं धील साहित्यिक प्रतिभा आणि काव्यात्मक सवं ेदना बाहेर आणण्यासाठी, राजप्पा यानं ी
काव्यसंग्रहांच्या चार आवृत्त्या संपादित के ल्या आहेत ज्यात सर्व श्रेणीतील पोलीस कर्मचार्‍यांनी लिहिलेल्या कविता
आहेत - कॉन्स्टेबलपासनू इस्ं पेक्टर जनरल्सपर्यंत. आपल्या 28 वर्षांच्या पोलीस सेवेत राजप्पा यांनी संपर्णू कर्नाटकात
काम के ले आहे. त्यानं ी बिदर, सागर, मगं ळुरु, गल ु बर्गा, शिमोगा, बेल्लारी, बिजापरू आणि बेंगळुरू येथे पोलिस
अधिकारी म्हणनू रे ल्वे, सीआयडी आणि पश्चिम डीसीपी म्हणनू काम के ले आहे.
5. पी नरहरी
वयाच्या 42 व्या वर्षी, पी नरहरी यानं ा भारतीय पायाभतू सवि ु धा अपगं ासं ाठी सलु भ बनविल्याबद्दल आणि खल्ु या
शौचास मक्त ु उपक्रमांवर काम के ल्याबद्दल 40 हून अधिक परु स्कार मिळाले आहेत. मध्य प्रदेशातील विविध
जिल्ह्यांमध्ये जिल्हाधिकारी म्हणनू आपल्या 10 वर्षांच्या कार्यकाळात, अपंग लोक सरु क्षितपणे आणि स्वतंत्रपणे फिरू
शकतील याची खात्री देणारे अडथळा-मक्त ु वातावरण तयार के ले आणि त्याचा परु स्कार के ला.
6. स्मिता सभरवाल
तेलंगणाच्या मख्ु यमत्रं ी कार्यालयाने अलीकडेच आयएएस अधिकारी स्मिता सभरवाल यांची अतिरिक्त सचिव म्हणनू
नियक्त
ु ी करून इतिहास घडवला. मख्ु यमंत्र्यांच्या कार्यालयात ही जबाबदारी स्वीकारणाऱ्या त्या सर्वात तरुण अधिकारी
आहेत. तिला सेवेत रुजू होऊन 15 वर्षे झाली आहेत आणि ती "लोक अधिकारी" म्हणनू प्रसिद्ध आहे. वारंगलमध्ये
काम के ल्यानंतर, तिला करीमनगरमध्ये डीएम म्हणनू नियक्त ु करण्यात आले, जिथे तिने आरोग्य आणि शिक्षण
विभागाच्या सधु ारणेसाठी काम के ले. सामान्यत: मदत घेण्यास टाळाटाळ करणाऱ्या महिला रुग्णांना सरकारी
रुग्णालयात आणण्यासाठी तिने एक मोहीमही चालवली.

7. संतोष कुमार मिश्रा

 देशाच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी मल ु ानं ा शिक्षण देण्याचे महत्त्व ओळखनू , हे आयपीएस अधिकारी आपल्या कर्तव्यातनू
वेळ काढून शिक्षणाची स्थिती सधु ारण्यासाठी काम करतात. मळ ू चे पाटणा येथील संतोष कुमार मिश्रा हे २०१२ च्या
बॅचचे आयपीएस अधिकारी आहेत. ते उत्तर प्रदेशातील आबं ेडकर नगर जिल्ह्यात तैनात आहेत. जेव्हा तो अमरोहा
जिल्ह्यात तैनात होता, तेव्हा इयत्ता 5 मधील एका विद्यार्थ्याने एकदा त्याच्या मित्राने गेल्या 15 दिवसापं ासनू शाळे त येत
नसल्याची तक्रार के ली होती. मल ु ाच्या चिंताग्रस्त चेहऱ्याकडे पाहून संतोषने चौकशी करण्याचे ठरवले आणि लक्षात
आले की मल ु ाने आपल्या वडिलांच्या गोड व्यवसायात मदत करण्यास सरुु वात के ली आहे. त्यानंतर संतोषने
वडिलाश ं ी बोलनू मल ु गा पन्ु हा शाळे त जाऊ लागला याची खात्री के ली. यामळ ु े त्यानं ा भारतातील शिक्षणाची स्थिती
सधु ारण्यासाठी स्वत:चे काम सरू ु करण्याची प्रेरणा मिळाली. संतोषची पोस्टिंग आंबेडकर नगर जिल्ह्यात झाली तेव्हा
तो मल ु ांना शिकवण्यासाठी एका प्राथमिक शाळे त गेला होता. या तरुण विद्यार्थ्यांनी आधी जिलेबीची मागणी के ली
आणि त्याने ती पर्णू के ली. त्यांनी या मल ु ांना शाळे च्या दप्तरही परु वले आणि मग त्यांना गणित शिकवायला सरुु वात
के ली.
8. TV अनुपमा
TV अनपु मा ही एक तरुण IAS अधिकारी आहे जी सध्या के रळमध्ये अन्न सरु क्षा आयक्त ु म्हणनू कार्यरत आहे. अन्न
सरु क्षा आयक्तु म्हणनू तिच्या कार्यकाळात, त्यानं ी भेसळयक्त ु खाद्यपदार्थांच्या अवैध व्यापारावर राज्यभरात अनेक छापे
टाकले आहेत आणि अशा अनेक व्यापाऱ्यांचे नेटवर्क ही बदं के ले आहेत. यानंतर आणखी अनेक छापे टाकण्यात
आले; त्यांनी उघड के ले की काही फळे आणि भाज्यांमध्ये कीटकनाशकांचे प्रमाण अनज्ञु ेय मर्यादेपेक्षा 300 टक्के
जास्त आहे. तिच्या कार्यकाळात तिने भेसळयक्त ु अन्नाचे समु ारे 6,000 नमनु े जप्त करून न्यायालयासमोर सादर के ले
आहेत. व्यापाऱ्यांविरुद्ध न्यायालयात समु ारे 750 खटले दाखल आहेत.
9. स्नेहलता श्रीवास्तव
स्नेहलता श्रीवास्तव, मध्य प्रदेश के डरच्या 1982-बॅचच्या निवृत्त IAS अधिकारी, नोव्हेंबर 2017 च्या सरुु वातीला
लोकसभेच्या पहिल्या महिला सरचिटणीस म्हणनू नियक्त ु करण्यात आल्या होत्या. लोकसभेच्या अध्यक्षा समि ु त्रा
महाजन यांनी ही नियक्त ु ी के ली होती. तिने अनपू मिश्रा यांची जागा घेतली. 35 वर्षांचा समृद्ध आणि वैविध्यपर्णू
प्रशासकीय अनभु व असलेले वरिष्ठ नागरी सेवक श्रीवास्तव यांना कॅ बिनेट सचिवपदाचा दर्जा आणि दर्जा मिळे ल . तिने
मध्य प्रदेश सरकारमध्ये अनेक महत्त्वाच्या पदावं र काम के ले आहे, ज्यात सास्ं कृ तिक आणि ससं दीय कामकाज
मंत्रालयात प्रधान सचिव - तसेच कें द्रातही काम के ले आहे. श्रीवास्तव यांनी यापर्वी ू संयक्त ु सचिव आणि नंतर कायदा
आणि न्याय मत्रं ालयात सचिव म्हणनू काम के ले आहे. तिने वित्त मंत्रालयात विशेष/अतिरिक्त सचिव म्हणनू ही काम
के ले आहे.
10. अपराजिता राय
अपराजिता राय आठ वर्षांची असताना सिक्कीममधील विभागीय वन अधिकारी असलेल्या तिच्या वडिलांचे निधन
झाले. त्या कोवळ्या वयात बहुतेक सरकारी अधिकारी जनतेप्रती किती असंवदे नशील आहेत हे तिला समजलं. तेव्हाच
तिने व्यवस्थेचा एक भाग बननू बदल घडवनू आणण्यासाठी आपला वाटा उचलण्याचा निर्णय घेतला. दोन दशके
फास्ट फॉरवर्ड आणि ती आता सिक्कीममधील पहिली महिला आयपीएस अधिकारी आहे. तिच्या प्रशिक्षणादरम्यान,
तिने सर्वोत्कृ ष्ट लेडी आउटडोअर प्रोबेशनरसाठी 1958 बॅच IPS ऑफिसर्स ट्रॉफी, सर्वोत्कृ ष्ट टर्न आउटसाठी 55 वी
बॅच ऑफ सीनियर कोर्स ऑफिसर्स ट्रॉफी आणि फील्ड कॉम्बॅटसाठी श्री उमेश चद्रं ट्रॉफी यासह अनेक परु स्कार
जिंकले.