प्रकरण १ ले .

जगभरातील नागरी सेवांचा इतिहास

अ. ब्रिटिशकालीन भारतातील नागरी सेवांचा इतिहास
ईस्ट इडि
ं या कंपनीसाठी ऐतिहासिक प्रभावी नागरी सेवक कंपनीच्या सचं ालकाक ं डून नामाकि
ं त के ले जात होते आणि
त्यानंतर लंडनमधील हैलीबरी कॉलेजमध्ये प्रशिक्षण दिले जात होते आणि नंतर भारतात पाठवले जात होते . लॉर्ड मॅकॉले यांच्या
ब्रिटिश संसदेच्या निवड समितीच्या अहवालानंतर, भारतातील गणु वत्ता आधारित आधनि ु क नागरी सेवा ही संकल्पना 1854
मध्ये सादर करण्यात आली. ईस्ट इडि ं या कंपनीच्या सरं क्षणावर आधारित प्रणालीची जागा स्पर्धा परीक्षाद्वं ारे प्रवेशासह
गणु वत्तेवर आधारित स्थायी नागरी सेवेने घ्यावी, अशी शिफारस या अहवालात करण्यात आली आहे. यासाठी लंडनमध्ये
1854 मध्ये नागरी सेवा आयोगाची स्थापना करण्यात आली आणि 1855 मध्ये स्पर्धात्मक परीक्षा सरू ु करण्यात आल्या.
सरुु वातीला इडिं यन सिव्हिल सर्व्हिसच्या परीक्षा के वळ लंडनमध्ये घेतल्या जात होत्या. कमाल वय 23 वर्षे आणि किमान वय
18 वर्षे होते.

हा अभ्यासक्रम अशा प्रकारे तयार करण्यात आला होता की यरु ोपियन क्लासिक्समध्ये गणु ांचा प्रमख ु वाटा होता. या
सगळ्यामळ ु े भारतीय उमेदवारांना अडचणीचा सामना करावा लागला. तथापि, 1864 मध्ये श्री रवींद्रनाथ टागोर यांचे बंधू श्री
सत्येंद्रनाथ टागोर हे पहिले भारतीय होते. तीन वर्षांनतं र इतर 4 भारतीय यशस्वी झाले. पढु ील 50 वर्षांमध्ये भारतीयानं ी यशस्वी
न होता भारतात एकाचवेळी परीक्षा घ्याव्यात अशी याचिका के ली कारण ब्रिटिश सरकारला अनेक भारतीयांना यशस्वी होऊन
आयसीएसमध्ये प्रवेश घ्यावा असे वाटत नव्हते. पहिल्या महायद्ध ु ानंतर आणि मोन्टागु चेम्सफोर्डच्या सधु ारणांनंतरच हे मान्य
करण्यात आले होते. 1922 पासनू भारतातही भारतीय नागरी सेवा परीक्षा घेण्यात येऊ लागली, प्रथम अलाहाबादमध्ये आणि
नंतर दिल्लीमध्ये फे डरल लोकसेवा आयोगाची स्थापना के ली. लंडनमधील परीक्षा नागरी सेवा आयोगाकडून घेण्यात येत
राहिली.

त्याचप्रमाणे स्वातंत्र्यापर्वी
ू वरिष्ठ पोलीस अधिकारी हे राज्य सचिवांनी स्पर्धात्मक परीक्षेद्वारे नेमलेल्या भारतीय
(इपं ीरियल) पोलिसाचं े होते. या सेवेसाठी पहिली खल ु ी स्पर्धा जनू 1893 मध्ये इग्ं लडं मध्ये आयोजित करण्यात आली होती
आणि 10 अव्वल उमेदवारांना प्रोबेशनरी सहाय्यक पोलीस अधीक्षक म्हणनू नियक्त ु करण्यात आले होते. इपि ं रियल पोलिसात
प्रवेश 1920 नंतरच भारतीयांसाठी खल ु ा करण्यात आला आणि पढु ील वर्षी इग्ं लंड आणि भारतात दोन्ही ठिकाणी या सेवेसाठी
परीक्षा घेण्यात आल्या. पोलिस सेवा भारतीयीकरण अत्यतं हळूवारपणे जारी घोषणा आणि इस्लिग्ं टन आयोग आणि ली
आयोगाच्या शिफारसी असनू ही. 1931 पर्यंत एकूण पोलीस अधीक्षकांच्या 20% पदावि ं रोधात भारतीयांची नियक्त
ु ी करण्यात
आली होती. मात्र योग्य यरु ोपियन उमेदवार उपलब्ध नसल्याने 1939 सालापासनू भारतीय पोलिसांमध्ये अधिक भारतीयांची
नियक्त
ु ी करण्यात आली.
 ब्रिटिश भारत सरकारने 1864 मध्ये इपं ीरियल वन विभागाची सरुु वात के ली आणि इपं ीरियल वन विभागाचे कामकाज
आयोजित करण्यासाठी 1867 मध्ये इपं ीरियल वन सेवा स्थापन करण्यात आली. 1867 ते 1885 या काळात इपि ं रियल फॉरे स्ट
सर्व्हिसमध्ये नेमण्यात आलेल्या अधिकाऱ्यांना फ्रान्स आणि जर्मनीमध्ये प्रशिक्षण देण्यात आले. 1905 पर्यंत त्यांना लंडनच्या
कूपर्स हिल येथे प्रशिक्षण देण्यात आले. 1920 साली इपि ं रियल फॉरे स्ट सर्व्हिसमध्ये पढु ील भरती इग्ं लडं आणि भारतात थेट
भरती करून आणि भारतातील प्रांतीय सेवेतनू पदोन्नती देऊन करण्याचा निर्णय घेण्यात आला. स्वातंत्र्यानंतर 1966 मध्ये
अखिल भारतीय सेवा अधिनियम 1951 अंतर्गत भारतीय वनसेवेची निर्मिती करण्यात आली.

कें द्रीय नागरी सेवाबं ाबत, ब्रिटिश भारतातील नागरी सेवानं ा कामाचे स्वरूप, वेतनश्रेणी आणि नेमणक ू अधिकाराच्या
आधारे करारबद्ध आणि विनासंकोच सेवा म्हणनू वर्गीकृ त के ले गेले. 1887 मध्ये, एँचीसन आयोगाने एक नवीन नमनु ा वर सेवा
पनु र्रचना शिफारस आणि सेवा तीन गट-इम्पेरिअल, प्रांतीय आणि गौण विभागले. 'राज्य सचिव' या पदावर काम करणारे ते
'राज्य सचिव' होते. सरुु वातीला या सेवेसाठी बहुतांश ब्रिटिश उमेदवारांची भरती करण्यात आली होती. प्रांतीय सेवेसाठी नेमणक ू
आणि नियत्रं ण अधिकार हे सबं धि ं त प्रातं ीय सरकार होते, ज्याने भारत सरकारच्या मान्यतेने या सेवेसाठी नियम तयार के ले.
भारतीय कायदा 1919 च्या संमतीनंतर, भारत सरकारच्या सचिवांच्या नेतत्ृ वाखाली इपं ीरियल सर्व्हिसेसचे दोन-अखिल भारतीय
सेवा आणि कें द्रीय सेवांमध्ये विभाजन करण्यात आले. कें द्र सरकारच्या थेट नियंत्रणाखालील बाबींशी कें द्रीय सेवांचा संबंध
होता. कें द्रीय सचिवालयाव्यतिरिक्त रे ल्वे सेवा, भारतीय टपाल आणि दरू चित्रवाणी सेवा आणि इपं ीरियल कस्टम सेवा या सर्व
सेवांमध्येही या सेवेचे महत्त्व अधिक होते. यापैकी काहींना, राज्य सचिव नियक्ु त्या करत असत, परंतु मोठ्या बहुसंख्य
प्रकरणांमध्ये त्यांच्या सदस्यांची नियक्तु ी आणि नियत्रं ण भारत सरकारकडून होते.
ब. स्वतंत्र भारतातील नागरी सेवांचा इतिहास :-
भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर 1947 मध्ये ब्रिटिश राजवटीच्या भारतीय नागरी सेवेतनू त्याची स्थापना झाली.

● 1947 मध्ये परकीयांकडून मिळालेल्या नागरी सेवांचे स्वरूप हे परकीय शासनाच्या निरोगी आणि प्रशंसनीय
प्रणालींपैकी एक होते, जरी तिच्या सरं चनेत परकीयाचं ा प्रभावशाली दृष्टीकोन कल्याणकारी राज्याच्या जटिल
आणि अत्यावश्यक गरजांशी ससु ंगत नव्हता, परंतु कायदा होता. आणि सव्ु यवस्था (कायदा आणि सव्ु यवस्था)
फक्त संरक्षित होती. राजकीय स्वातंत्र्य आणि परिणामी राज्याच्या कामकाजातील बदलांचा भारतीय नागरी सेवांवर
स्पष्टपणे परिणाम झाला. परंतु सर्वसाधारणपणे नागरी सेवा या स्वातंत्र्यपर्वू काळातील कायदे व उद्दिष्टांनसु ार,
आपल्या राज्यघटनेने घालनू दिलेल्या व्यवस्थेनसु ार चालत आहेत.
● स्वतंत्र भारतासमोर मख्ु य समस्या प्रशासकीय कर्मचाऱ्यांची होती, जी भारतीय नागरी सेवेसारख्या महत्त्वाच्या
नागरी सेवांमध्ये काम करणाऱ्या परकीय कार्यकर्त्यांच्या परत येण्यामळ ु े आणि भारताच्या फाळणीमळ ु े मस्लि
ु म
अधिकाऱ्याचं े पाकिस्तानात स्थलातं र झाल्यामळ ु े उद्भवली. यासोबतच बदललेल्या परिस्थितीत भारताला
अनक ु ू ल असलेल्या सेवांचे स्वरूप ठरवण्याचीही समस्या होती. अत्यावश्यक सेवांमधील रिक्त जागा तीव्र होत्या.
उदाहरणार्थ, 1947 मध्ये भारतीय नागरी सेवेत (ICS) 1064 अधिकारी होते, त्यापैकी 15 ऑगस्ट '47 नंतर
के वळ 451 अधिकारी सेवेत राहिले. कें द्रात आणि राज्यामं ध्ये भारतीय नागरी सेवामं ध्ये प्रमख ु पदे भषू वणाऱ्या
ब्रिटिश अधिकाऱ्यांपैकी ५१ टक्के अधिकाऱ्यांनी भारत सोडला यावरून रिक्त पदांच्या स्थितीची तीव्रता लक्षात
येऊ शकते. ही जागा तातडीने भरणे अपेक्षित होते. अखिल भारतीय सेवा - भारतीय नागरी सेवा (ICS), भारतीय
पोलीस (IP) आणि साम्राज्य सचिवालय सेवा (इम्पीरियल सचिवालय सेवा) मध्ये योग्य उत्तराधिकारी
निवडण्यासाठी व्यापक प्रयत्न के ले गेले. ऑक्टोबर 1946 मध्ये झालेल्या परिषदेत ठरल्याप्रमाणे आय.सी.एस.
आणि आयपीएस त्याच्या जागी प्रशासकीय सेवा (IAS) आणि भारतीय पोलीस सेवा (IPS) स्थापन करण्यात
आली. त्याचप्रमाणे 1948 मध्ये घेतलेल्या निर्णयांनसु ार शाही सचिवालय सेवेच्या जागी कें द्रीय सचिवालय सेवा
स्थापन करण्यात आली. कें द्रीय सचिवालयाच्या पनु र्रचनेशी सबं धिं त इतर बाबी, जसे की कें द्रीय कर्मचाऱ्याचं े वेतन
भत्ते, त्यांच्या सेवाशर्ती इत्यादींचाही 1946 ते 1950 पर्यंत अनेक आयोग आणि समित्यांनी विचार के ला आणि
त्यामळ ु े सरकारला अनेक तपशील प्राप्त झाले. 1545-46 मध्‍ये कें द्रीय प्रशासनाच्या पनु र्रचनेबाबतचा टोटेनहॅम
अहवाल, 1947 मधील कें द्रीय वेतन आयोगाचा तपशील आणि 1949 मधील सरकारच्या सरं चनेवर गोपाल
स्वामी अय्यंगार अहवाल. 1950 पासनू , सार्वजनिक सेवांशी संबंधित इतर विषयांवर तदर्थ समित्या जसे की नवीन
सेवांची स्थापना, राज्यांच्या विलीनीकरणानंतर सेवांचे एकत्रीकरण आणि त्यांची पनु र्रचना, त्यांची रचना,
 कार्यपद्धती इत्यादी, भारत सरकारचे सबं धि ं त विभाग, नियोजन आयोग, लोकसभा. भारताच्या अदं ाज समिती, प्रा.
अपल्ु बी आणि अशोक चदं ा यांसारख्या परदेशी आणि भारतीय समीक्षक, नवी दिल्ली येथील भारतीय लोक
प्रशासन संस्था आणि मसरू ी येथील राष्ट्रीय प्रशासन अकादमी (नॅशनल अॅकॅ डमी ऑफ अॅडमिनिस्ट्रेशन)
इत्यादींद्वारे चर्चा आणि सर्वेक्षणे करण्यात आली. अलीकडच्या काळात काही महत्त्वाच्या विषयाचं ा गाभं ीर्याने
विचार झाला आहे; जसे की, - वेतन निश्चिती आणि कें द्रीय कर्मचाऱ्यांच्या सेवेच्या अटींचा प्रश्न (चौकशी आयोग
- 'दसु रा वेतन आयोग' 1957-59), सार्वजनिक सेवांमधील भ्रष्टाचार (संतनम समिती अहवाल, 1964) आणि
त्याच्ं याविरुद्ध तक्रारी ऐकण्याची प्रक्रिया प्रशासकीय गैरव्यवहार इ. वरील विषय आणि प्रशासकीय सधु ारणाश ं ी
संबंधित व्यापक प्रश्न हे भारत सरकारच्या गंभीर सर्वेक्षणाचा विषय राहिले आहेत. सरकारी सेवांच्या सदं र्भात
असाच अभ्यास वेगवेगळ्या राज्यांमध्येही करण्यात आला आहे.
● 1947 ते 50 या कालावधीत, या सेवांच्या स्थापनेसह आणि त्यासंबंधित इतर निर्णयांसह, सवि ं धान सभेने स्वतंत्र
भारतासाठी एक राज्यघटना तयार के ली आणि विविध सस्ं थानाच्ं या विलीनीकरणानतं र, देशात राजकीय एकात्मता
प्रस्थापित झाली. राज्यघटनेचे स्वरूप, ज्या अंतर्गत या नागरी सेवा होत्या, ते हे राजकीय बदल लक्षात घेऊन स्थिर
करण्यात आले. राज्य एक शक्तिशाली लोकशाही संस्था असावी आणि ते धर्मनिरपेक्ष आणि कल्याणकारी राज्य
असावे, हा राज्यघटनेचा आदर्श होता, यासबं धं ीच्या कल्पना राज्यघटनेच्या प्रस्तावनेत आणि मल ू भतू हक्क आणि
मार्गदर्शक तत्त्वे या अध्यायात विस्तृतपणे मांडल्या आहेत. राज्य धोरण. या आदर्शाच्या पर्तू तेसाठी सरकारच्या
कामात आमल ू ाग्र बदल घडवनू आणण्याची गरज होती, कारण राज्याला आता सामाजिक सधु ारणेच्या दिशेने
सक्रियपणे काम करायचे होते आणि समाजवादाच्या आधारे राजकीय लोकशाही आणि कायदेशीर व्यवस्था
निर्माण करायची होती. जलद आर्थिक विकासाकडे वाटचाल. यासोबतच, राज्यघटनेत ब्रिटिश यनु ायटेड
स्टेट्सच्या मॉडेलवर प्रशासकीय कामकाजाच्या संसदीय पनु रावलोकनाची तरतदू ही करण्यात आली आहे.
राजकीय कार्यकारिणी (किंवा मत्रि ं मंडळ) ससं देला किंवा विधानसभेला जबाबदार करण्यात आली. संसद किंवा
विधानसभा प्रश्न विचारू शकतात, ठराव आणि निर्णय पास करू शकतात, सरकारच्या धोरणावं र चर्चा करू
शकतात आणि सार्वजनिक उत्पन्न, खर्च किंवा अंदाज, सरकारी निर्णय, याचिका, गौण कायदा आणि सव्ु यवस्था
आणि सार्वजनिक घडामोडींवर विविध समित्यांद्वारे सर्वेक्षण करू शकतात. सरकारचे उपक्रम.
● सपं र्णू देशभरात एक स्वतत्रं न्यायव्यवस्था स्थापन करण्यात आली, ज्याच्ं या हातात असा अधिकार देण्यात आला
की ते संविधानाच्या विरोधात असलेले कायदे आणि प्रशासनाचे असे आदेश जे असवं ैधानिक, बेकायदेशीर
आहेत किंवा दर्भा ु वनापर्णू हेतनू े जारी के लेले आहेत.
● सरं चनेच्या किंवा सवि ं धानाच्या दृष्टीने भारताची स्थापना एक सघं राज्य म्हणनू झाली. म्हणनू , येथे दोन प्रकारच्या
सेवा प्रचलित होत्या - प्रथम, प्रत्येक घटक राज्यात आणि दसु री कें द्रीय कार्ये करण्यासाठी सेवा. कोणत्याही
परिस्थितीत, भारतीय प्रशासकीय सेवा (I.A.S.) आणि भारतीय पोलीस सेवा (I.P.S.) यांची अखिल भारतीय
सेवा म्हणनू स्थापना करण्यात आली. भारतीय नागरी सेवा (I.C.S.) भारतीय प्रशासकीय सेवांमध्ये विलीन
 करण्यात आल्या, जरी त्याच्ं या सेवा शर्ती आणि अधिकार सरं क्षित आहेत. सवि ं धानाने तल
ु नेने मोठ्या सख्ं येने
अखिल भारतीय सेवांच्या स्थापनेची तरतदू के ली होती, 1955 राज्य पनु र्रचना आयोगानेही याची शिफारस के ली
होती. डिसेंबर 1962 मधील ससं दीय निर्णयानसु ार, भारतीय अभियंता (अभियंता) सेवा, भारतीय वन सेवा आणि
भारतीय वैद्यकीय आणि आरोग्य सेवा याच्ं या स्थापनेची देखील शिफारस करण्यात आली आहे.
● मग राज्यांची रचना जरी सघं राज्यीय बनवली असली तरी लोकसेवकांची मनमानीपणे बडतर्फी, बदली, पदे कमी
करणे इत्यादी टाळण्यासाठी राज्यघटनेने देशभर एकसमान व्यवस्था के ली. लोकसेवा आयोगामार्फ त देशभरातील
सार्वजनिक सेवा आणि पदावं र भरती आणि नियक्ु त्या करण्याची व्यवस्था करण्यात आली. सेवाशर्ती, पदोन्नती,
बदली, शिस्तभंगाची कार्यवाही आणि सेवेदरम्यान नक ु सान किंवा वाद इत्यादी प्रसंगी या कर्मचाऱ्यांच्या हक्कांशी
संबंधित नियम बनविण्यासंदर्भात या आयोगांचे मत घेणेही आवश्यक मानले गेले.
● नागरी सेवांमध्ये ठे वण्याची संधी आणि स्वातंत्र्य सर्वांना समान मिळावे, अशी तरतदू ही घटनेने के ली आहे. हा
विषय इतका महत्त्वाचा मानला गेला की त्याचा राज्यघटनेच्या मल ू भतू हक्काच्ं या अध्यायात समावेश करण्यात
आला. नागरी सेवांमध्ये फक्त अनसु चि ू त आणि मागास जाती किंवा जमातींसाठी जागा राखीव ठे वण्याची व्यवस्था
करण्यात आली. ससं द किंवा संबंधित राज्याचे विधिमंडळ सेवा किंवा पदे प्रस्थापित करतील आणि नियक्ु त्या व
सेवाशर्ती इत्यादींसबं धं ी नियम बनवतील, असेही ठरविण्यात आले. जोपर्यंत हे करता येत नाही, तोपर्यंत या
प्रकरणांबाबत आपोआप निर्णय घेण्याचा आणि नियम बनवण्याचा अधिकार कार्यकारिणीला देण्यात आला,
ज्याचा कायदा किंवा कायद्याप्रमाणेच परिणाम व्हायला हवा. 1947 पर्वी ू चे नियम चालू ठे वले.
● येथील आर्थिक रचनेचाही विचार करणे आवश्यक आहे. उत्पन्नाचे साधन वाढवणे, कें द्राच्या किंवा राज्याच्या
एकत्रित निधीमध्ये सरकारी तिजोरीवर विश्वास ठे वणे, सार्वजनिक तिजोरीतनू होणारा खर्च इत्यादी बाबींवर निर्णय
घेण्यासाठी विधिमंडळाची मान्यता आवश्यक मानली जात होती. नियंत्रक किंवा महालेखा परीक्षकांनी विहित
नमन्ु यानसु ार त्यांची खाती किंवा हिशेब ठे वणे आवश्यक करण्यात आले होते. त्यांची सर्व देशपातळीवर तपासणी
करून त्याचं ा तपशील राष्ट्रपती किंवा राज्यपालानं ा सादर करणे हेही महालेखापरीक्षकाचं े काम होते. ही विधाने
विधिमंडळाच्या प्रत्येक सभागृहासमोर मांडणे बंधनकारक मानले गेले आणि सभागृहाच्या वित्त समितीने त्यांचे
पनु रावलोकन करण्याची व्यवस्था के ली. अशा प्रकारे , ही प्रक्रिया अशा प्रकारे करण्यात आली की वित्त
विभागाव्ं यतिरिक्त, ससं द आणि नियत्रं क आणि महालेखा परीक्षक हे ठरवू शकतील की कमी खर्चात महसल ू
कार्यक्षमतेने प्राप्त होत आहे आणि त्याचा योग्य वापरही के ला जात आहे.
● अशाप्रकारे , सार्वजनिक सेवा संसद आणि न्यायपालिके ला जबाबदार आणि जबाबदार राहतील, अशी व्यवस्था
राज्यघटनेतनू च करण्यात आली. ससं देतील वृत्तपत्रे आणि सार्वजनिक सस्ं थामं ध्ये टीका आणि उघडकीस येण्याची
भीती आणि प्रशासकीय आदेशांना न्यायालयात आव्हान देण्याची भीती यामळ ु े नागरी सेवांमध्ये नियक्त
ु
कर्मचाऱ्यांच्या पारंपारिक निरंकुशता आणि नोकरशाही प्रवृत्तींचा समतोल राखण्यास आणि निरोगी होण्यास मदत
व्हावी, हा उद्देश होता.
 ● 1950 नतं र विकसित झालेल्या नागरी सेवाच्ं या सरं चनेचा विचार करता, हे स्पष्ट होते की भारतात तीन प्रकारच्या
सेवा प्रचलित आहेत - कें द्रीय सेवा, राज्य सेवा आणि अखिल भारतीय सेवा या दोन्ही क्षेत्रात कार्य करतात. वर
नमदू के ल्याप्रमाणे, अखिल भारतीय सेवा या भारतीय नागरी सेवा (ICS) आणि भारतीय पोलीस सेवा (IPS) च्या
उत्तराधिकारी आहेत. राज्यकारभाराचे सघं राज्य प्रस्थापित झाल्यानतं रही, ते कायम ठे वले गेले आहे जेणेकरून
देशाची एकात्मता मजबतू होईल, सनि ु योजित प्रशासकीय विकास शक्य होईल, राज्यांमध्ये उच्च-गणु संपन्न आणि
प्रतिभावान अधिकारी नियक्त ु करता येतील, त्यांच्या सहकार्याने. हे अधिकारी राज्य प्रशासनात पारंगत
होते.त्यामळ ु े कें द्र सरकारला कें द्रीय स्तरावर अखिल भारतीय धोरणे तयार करता आली. कें द्रात आणि राज्यामं ध्ये
दोन्ही ठिकाणी सार्वजनिक सेवक नियमित सेवा म्हणनू आयोजित के ले जाऊ शकतात किंवा तात्परु त्या आणि
तात्परु त्या पदांवर काम करू शकतात. नागरी सेवा किंवा नागरी सेवकांची पदे तात्रि ं क किंवा गैर-तांत्रिक असू
शकतात. या सर्व सेवांचे मोठ्या प्रमाणावर उच्च, गौण आणि खालच्या श्रेणींमध्ये वर्गीकरण के ले जाऊ शकते
म्हणजे प्रथम, द्वितीय, तृतीय आणि चौथ्या श्रेणींमध्ये, जरी पगार आणि प्रतिष्ठेच्या रकमेतील फरक अद्याप त्याच
श्रेणीमध्ये कायम आहे. उच्च आणि खालच्या श्रेणीतील अधिकाऱ्यांमधील वेतनातील तफावत कमी करण्याचा
प्रयत्न करण्यात आला आहे. आताही, सपं र्णू पगाराची बहुतांश रक्कम नागरी सेवेतील उच्च आणि मध्यमवर्गीय
कर्मचाऱ्यामं ध्ये वितरीत के ली जाते. 1947 मध्ये सरकारी कर्मचाऱ्याचं ी सख्ं या के वळ सात लाखावं र होती. 1961
पर्यंत ही संख्या दोन दशलक्षाहून अधिक झाली, तरीही नागरी सेवांचे स्वरूप किंवा रचना तशीच आहे. राजपत्रित
व अराजपत्रित आणि कायम व तात्परु ते कर्मचारी असा भेद आजवर जवळपास सारख्याच प्रमाणात चालू आहे.

इ . भारतातील नागरी सेवांसाठी घटनात्मक तरतुदी.

● नवीन अखिल भारतीय सेवा किंवा कें द्रीय सेवा तयार करण्यासाठी राज्यसभेला दोन तृतीयांश बहुमताने विसर्जित
करण्याच्या क्षमतेसह राज्यसभेला अधिक नागरी शाखा स्थापन करण्याचा अधिकार दिला जातो. भारतीय वनसेवा
आणि भारतीय परराष्ट्र सेवा या दोन्हींची स्थापना घटनात्मक तरतदु ीनसु ार करण्यात आली आहे.
● भारताचे प्रशासन प्रभावीपणे आणि कार्यक्षमतेने चालवणे ही नागरी सेवकांची जबाबदारी आहे. भारतासारख्या विशाल
आणि वैविध्यपर्णू देशाच्या प्रशासनाला त्याच्या नैसर्गिक, आर्थिक आणि मानवी ससं ाधनांचे कार्यक्षम व्यवस्थापन
आवश्यक आहे हे मान्य आहे. मत्रं ालयाच्या निर्देशांनसु ार धोरणांनसु ार अनेक कें द्रीय एजन्सीद्वारे देशाचे व्यवस्थापन
के ले जाते.
● कें द्र सरकार आणि राज्य सरकारांमध्ये प्रशासक म्हणनू नागरी सेवांचे सदस्य, परदेशी दतू ावास/मिशनमध्ये दतू ; कर
संकलक आणि महसल ू आयक्त ु म्हणनू , नागरी सेवा आयोग पोलिस अधिकारी म्हणनू , कमिशन आणि सार्वजनिक
कंपन्याचं े अधिकारी म्हणनू आणि यनु ायटेड स्टेट्स आणि त्याच्या एजन्सीचे कायमचे प्रतिनिधित्व म्हणनू काम
करतात.
● पहिल्या लोकसेवा आयोगाची स्थापना १९२६मध्ये झाली होती. पण त्याचे स्वरूप फक्त ‘सल्लागार’ असे होते.
स्वातंत्र्यलढ्यातील नेत्यांनी प्रशासनाचे भारतीयीकरण करण्याची बाजू लावनू धरली होती. म्हणनू १९३५च्या कायद्याने
फे डरल पब्लिक सर्व्हिस कमिशनची स्थापना झाली. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर राज्यघटना स्वीकारताना (२६ जानेवारी,
१९५०) वरील कमिशनला स्वायत्त दर्जा देत कें द्रीय लोकसेवा आयोग (यपू ीएससी) हे नाव देण्यात आले.
● आयोगाने के लेल्या कार्याची माहिती देणारा एक वार्षिक अहवाल संसदेच्या दोन्ही सभागृहांपढु े मांडला जातो. भारतीय
राज्यघटनेत कें द्र व राज्य लोकसेवा आयोगांमध्ये कोणत्याही औपचारिक संबंधांची व्यवस्था निर्माण के लेली नाही.
मात्र १९९९पासनू आता प्रतिवर्षी राज्य लोकसेवा अध्यक्षाचं े राष्ट्रीय समं ेलन भरते . त्यातनू सर्व लोकसेवा आयोगाच्ं या
कार्यामध्ये समरूपता आणायचा प्रयत्न के ला जातो.
● भारतीय सवि ं धानाच्या कलम ३१५अन्वये यपू ीएससी आकारास आली. देशातील भौगोलक, सांस्कृ तिक विविधता,
जात-धर्म-वंश, प्रदेश, लिंग यावर आधारित भेद प्रशासनाच्या कामातील अडथळे बनू नयेत यासाठी एक
सर्वसमावेशक, निःपक्षपाती निवडप्रक्रिया आयोगाने स्वीकारली व अत्यतं पारदर्शक पद्धतीने अमं लातही आणली.
● भारतीय नागरी सेवेचे दोन भाग आहेत. पहिला आहे. अखिल भारतीय सेवा, त्या तीन आहेत. त्यात भारतीय
प्रशासकीय सेवा (आयएएस), भारतीय पोलिस सेवा (आयपीएस), भारतीय वनसेवा (आयएफओएस) यांचा समावेश
होतो. यातील वनसेवेची परीक्षा कें द्रीय लोकसेवा आयोग स्वतत्रं पणे घेतो. तर उरलेल्या दोन सेवासं ाठी सामायिक
परीक्षा घेतली जाते. नागरी सेवांचा दसु रा भाग म्हणजे कें द्रीय सेवा. यात गट ‘अ’ व गट ‘ब’ यात विभागलेल्या समु ारे
१७ सेवा येतात. उदा. राजस्व सेवा, पोस्टल सेवा, माहिती सेवा, व्यापार सेवा इत्यादी.
● भारतीय नागरी सेवेचे दोन भाग आहेत. पहिला आहे. अखिल भारतीय सेवा, त्या तीन आहेत. त्यात भारतीय
प्रशासकीय सेवा (IAS), भारतीय पोलीस सेवा (IPS), भारतीय वनसेवा (IFoS), यांचा समावेश होतो. यातील
वनसेवेची परिक्षा कें द्रीय लोकसेवा आयोग स्वतत्रं पणे घेतो. तर उरलेल्या दोन सेवांसाठी सामाईक परिक्षा घेतली जाते.
नागरी सेवांचा दसु रा भाग म्हणजे कें द्रीय सेवा. यात गट ‘अ’ व गट ‘ब’ यात विभागलेल्या समु ारे सतरा सेवा येतात,
उदा. राजस्व सेवा, पोस्टल सेवा, माहिती सेवा, व्यापार सेवा इत्यादी.
● आयोग चार प्रकारे भरती राबवतो. एक म्हणजे सरळ भरती, दसु रा प्रकार म्हणजे पदोन्नती, तिसरा प्रतिनियक्त ु ी व चौथा
म्हणजे बढतीसह प्रतिनियक्त ु ी. आयोगाची जाहिरात ऑक्टोबर महिन्यात रोजगार समाचार या पेपरमध्ये सविस्तर जाहीर
के ली जाते. महिला उमेदवारानं ा पदासाठी अर्ज करताना कोणतीही फी भरावी लागत नाही.
● कें द्रीय लोकसेवा आयोगाकडून दरवर्षी सीडीएस, एनडीए, भारतीय अभियात्रि ं की सेवा, भारतीय वन सेवा, कम्बाईन्ड
मेडिकल सर्व्हिस, जिओलोजिस्त सर्व्हिस अशा विविध स्पर्धात्मक परीक्षा घेतल्या जातात.
प्रकरण २ रे नागरी सेवांचे स्वरूप

नागरी सेवेचा अर्थ आणि स्वरूप:

"लोकसेवा" हे "नागरी सेवा" या संज्ञेचे थेट भाषांतर आहे. सरकारी अधिकार्‍यांकडून सार्वजनिक व्यवहारांचे प्रशासन असे
संबोधले जाते. अशी परिस्थिती आहे. सरकारची कार्यकारी शाखा राष्ट्रीय धोरणे राबविण्याचे आणि राज्याच्या विकासावर लक्ष
ठे वण्याचे काम करते. या शब्दाची उत्पत्ती ब्रिटिश सरकारच्या लष्करी आणि नागरी सरकारामं धील अधिकाराचं ी विभागणी
करण्यापासनू होऊ शकते. परिणामी, नागरी आणि लष्करी कर्तव्य वेगळे आहेत. नागरी कर्मचारी किंवा सरकारी अधिकारी हे
नागरी सेवेचे सदस्य आहेत जे राज्य प्रशासनासाठी काम करतात. हे सरकारी अधिकारी सार्वजनिक प्रशासन बनवतात,
सामान्यत: नोकरशाही म्हणनू ओळखले जाते. नागरी सेवकांना काहीवेळा नोकरशहा म्हणनू ओळखले जाते.
नागरी सेवेचे महत्त्व :
नागरी सेवेची दसु री संज्ञा सार्वजनिक सेवा आहे. नागरी सेवक हे करिअर नोकरशहा असतात ज्यांची निवड नामनिर्देशन
किंवा निवडणक ु ीद्वारे न करता त्यांच्या व्यावसायिक पात्रतेच्या आधारे के ली जाते. ते पगारदार कर्मचारी आहेत आणि त्यांच्या
रोजगाराचा कालावधी कायद्याद्वारे निर्धारित के ला जातो. त्याचं ी नियक्त
ु ी गणु वत्तेच्या आधारावर के ली जाते आणि सार्वजनिक
धोरण, जसे की सरकारी विभाग किंवा एजन्सी पार पाडण्यासाठी सार्वजनिक क्षेत्रात नियक्त ु के ले जाते. आधनिु क राज्यांना
मागण्या पर्णू करण्यासाठी आणि अनेक प्रकारच्या आणि लोकांच्या हितसंबंधांची पर्तू ता करण्यासाठी नोकरशहांच्या मोठ्या
सैन्याची आवश्यकता असते. या व्यक्ती सप्रु सिद्ध आणि उत्पादक असणे आवश्यक आहे. सार्वजनिक अधिकार्‍याचं े कार्य
राजकीय कार्यकारिणीद्वारे निर्देशित के ले जाते. राजकीय कार्यकारिणी वारंवार बदलत असते. दसु रीकडे, नागरी सेवा ही
कायमस्वरूपी कार्यकारी असते. नागरी सेवा आधनि ु क राज्याची प्रशासकीय चौकट ठे वण्याचे प्रभारी आहे. परिणामी,
राजकारणी लोकांच्या अपेक्षा पर्णू करण्यासाठी अनभु वी सरकारी कर्मचाऱ्यांच्या सल्ल्याचे पालन करतात. दसु रीकडे, नागरी
सेवकानं ा कोणतीही स्पष्ट राजकीय निष्ठा नसते आणि प्रशासकीय बदलामं ळ ु े ते प्रभावित होत नाहीत. ते सवि
ं धानाच्या नावाने
शपथ घेतात, विवेकबद्ध ु ीने जनतेची सेवा करताना राजकीयदृष्ट्या अराजकीय राहण्याचे वचन देतात.
नागरी सेवेतील व्याख्या:
नागरी सेवेची सर्वात अचक ू व्याख्या हर्मन फायनरने दिली आहे. ते या वाक्याचा अर्थ काय ते स्पष्ट करतात: "आधनि ु क
राज्यात नागरी सेवेची जबाबदारी के वळ सरकार वाढवणे नाही; ती सरकार चालवणे देखील आहे. नागरी सेवा हा कायमस्वरूपी,
भरपाई आणि कुशल अधिकाऱ्यांचा गट आहे." मेरियम वेबस्टरच्या मते, "सशस्त्र दलांना वगळून सरकारी किंवा आंतरराष्ट्रीय
एजन्सीची प्रशासकीय सेवा; विशेषत: ज्यामध्ये स्पर्धा परीक्षेद्वारे नियक्त
ु ी के ली जाते." थोडक्यात, नागरी सेवा हा विधिमडं ळ,
लष्कर आणि न्यायालये वगळता सरकार आणि त्याचे कार्यक्रम चालवण्याच्या प्रभारी सरकारचा एक भाग आहे.
नागरी सेवा वैशिष्ट्ये:
सार्वजनिक व्यवहार आणि विकास व्यवस्थापन बहुतेक हातात असते. नागरी सेवेचे. देशाची प्रगती आणि कल्याण ही
या सरकारची जबाबदारी असते. परिणामी, नागरी सेवेची व्याप्ती आणि स्वरूप औद्योगिक क्रांतीपासनू मानवी अस्तित्वाच्या सर्व
पैलचंू ा स्वीकार करण्यासाठी विस्तारले आहे. आधनि ु क सार्वजनिक सेवा ही कायदेशीर आणि स्वीकार्य अशी सक ं ल्पना मॅक्स
वेबर या जर्मन समाजशास्त्रज्ञाने लोकप्रिय के ली होती.
वेबरने नागरी सेवेचे खालील दहा निकष सूचीबद्ध के ले आहेत:
1. प्रशासकीय कर्मचारी सदस्य त्याच्ं या वरिष्ठानं ी नियक्तु के लेल्या के वळ वैयक्तिक जबाबदाऱ्या पर्णू करण्यास मोकळे आहेत.
2. जागी एक स्पष्ट अधिकारी रचना आहे.
3. कार्यालयांचे कार्य विशेषत: कायद्याद्वारे स्पष्ट के ले आहे.
4. नियक्ु त्या कराराच्या आधारावर के ल्या जातात.
5. ते त्याच्ं या व्यावसायिक पात्रतेच्या आधारावर निवडले जातात, जे आदर्शपणे स्पर्धात्मक परीक्षा-आधारित डिप्लोमासह
असावे.
6. त्यांना मासिक पगार तसेच पेन्शनचे फायदे बहुतेक परिस्थितीत दिले जातात. कंपनीच्या पदानक्र ु मात ते कोठे येतात त्यावरून
त्याचं े मानधन ठरवले जाते. अधिकारी के व्हाही राजीनामा देऊ शकतो आणि विशिष्ट घटनामं ध्ये पद रद्द के ले जाऊ शकते.
7. अधिकाऱ्याचा रोजगार त्याच्या उत्पन्नाचा मख्ु य किंवा प्राथमिक स्रोत म्हणनू काम करतो.
8. एक व्यावसायिक मार्ग आहे आणि पदोन्नती ही ज्येष्ठता, योग्यता किंवा वरिष्ठांच्या मतावर आधारित आहे.
9. अधिकारी नोकरी किंवा त्याच्याशी सबं धि ं त ससं ाधने योग्य करू शकत नाहीत.
10. त्याला इतर सर्वांप्रमाणेच अनश ु ासनात्मक आणि नियंत्रण प्रक्रियेच्या अधीन आहे.
वर वर्णन के लेले निकष नागरी सेवा म्हणजे काय हे समजनू घेण्यास मदत करतात. पदानक्र ु म हा प्राथमिक गणु ांपैकी एक
आहे. हे सचि ू त करते की नागरी सेवकांना पद्धतशीर पद्धतीने श्रेणीबद्ध के ले जाते, जे सरकारच्या सरु ळीत कामकाजात योगदान
देते. वरिष्ठ अधिकार्‍यानं ा अधिकृ त आदेश देण्याचा अधिकार आहे, ज्याचे पालन कनिष्ठ अधिकार्‍यानं ी के ले पाहिजे. जेव्हा
अधिकारी एकमेकांशी बोलतात तेव्हा त्यांनी गोपनीयतेचे तत्त्व लक्षात ठे वले पाहिजे "यासाठी विशिष्ट चॅनेल आहे का? शिवाय,
एका वेळी फक्त एक कनिष्ठ अधिकारी त्याच्या तात्काळ वरिष्ठ अधिकाऱ्याला अहवाल देईल. यालाच "म्हणनू ओळखले जाते
सर्वांना एकत्र आणणारी आज्ञा आहे का? ही सरकारी सेवेची वैशिष्ट्ये आहेत जी सार्वत्रिक आहेत.
भरती, प्रशिक्षण आणि आचारसंहितेची अंमलबजावणी हे सर्व भरतीचे भाग आहेत आणि नागरी सेवेमध्ये प्रशिक्षण अत्यंत
महत्त्वाचे आहे. स्पर्धात्मक परीक्षांनंतर ज्ञान आणि कार्यक्षमतेचा न्याय करण्यासाठी विशिष्ट पदांसाठी व्यक्तींची निवड के ली
जाते. नागरी सेवा तात्रिं क किंवा व्यापक असू शकते. आधनि ु क राज्ये सामाजिक-आर्थिक विकासाचा मार्ग म्हणनू सेवा आणि
सेवा या दोन्हींचा पाठपरु ावा करतात. खालील तात्रि ं क सेवा उपलब्ध आहेत: अभियांत्रिकी, स्टेनोग्राफी, औद्योगिक व्यवस्थापन,
खाणकाम, वैमानिकी, आनवु ंशिकी आणि इतर. परिणामी, विशिष्ट सवं र्गातील अधिकाऱ्यांची भरती के ली जाते. जनरलिस्ट हे
सामान्य प्रशासनाचे प्रभारी असतात, ज्यामध्ये कायदा आणि सव्ु यवस्था, सामाजिक वातावरण आणि सामाजिक कल्याण
यासारख्या गोष्टींचा समावेश असतो. प्राथमिक परीक्षा, प्राथमिक लेखी परीक्षा आणि व्यक्तिमत्व चाचणी किंवा मल ु ाखत हे
भारतातील भरतीचे तीन टप्पे आहेत. मानसिक आणि बौद्धिक प्रतिभेच्या दृष्टीने, परीक्षक उमेदवारांच्या प्रशासक बनण्याच्या
क्षमतेचे मल्ू यांकन करतात. निवडलेल्या उमेदवारांना भरती प्रक्रियेचा एक भाग म्हणनू व्यापक प्रशिक्षण मिळाले पाहिजे. सेवापर्वू
किंवा सेवा-सेवा प्रशिक्षणासाठी विविध पर्याय आहेत. उमेदवार शैक्षणिक सस्ं थाच्ं या विस्तृत श्रेणीचे, तसेच सामाजिक-आर्थिक
आणि सांस्कृ तिक पार्श्वभमू ीचे प्रतिनिधित्व करतात. प्रशिक्षण त्यांना येऊ घातलेल्या समस्यांशी परिचित करून चांगले प्रशासक
बनू देते. दसु रीकडे, प्रशिक्षण ही कधीही न संपणारी प्रक्रिया आहे. नागरी सेवकांनी नवीन अडचणींना तोंड देण्यासाठी आणि
त्यानं ा व्यावसायिक पद्धतीने सामोरे जाण्यासाठी तयार असले पाहिजे. नागरी कर्मचाऱ्यानं ाही उत्तम सेवा देण्यासाठी प्रशिक्षणाद्वारे
प्रवृत्त के ले जाते. नागरी सेवेत सामील झालेल्या अधिकार्‍यांनी राज्य विधिमंडळाच्या सेवा आचरण मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन
के ले पाहिजे.
सेवा सदस्याने त्यांची सचोटी आणि कर्तव्याची बांधिलकी राखली पाहिजे, उदाहरणार्थ. नागरी सेवेमध्ये घराणेशाही,
भेदभाव, भेटवस्तू घेणे आणि इतर प्रथा बेकायदेशीर आहेत. नागरी सेवकानं ा त्याचं ी कर्तव्ये पार पाडण्याची क्षमता धोक्यात
आणणाऱ्या कोणत्याही आर्थिक लाभ-उत्पन्न करणार्‍या क्रियाकलाप, व्यवसाय किंवा खाजगी व्यस्ततेमध्ये सहभागी होण्यास
मनाई आहे. उच्च अधिकार्‍यांकडून प्रथम परवानगी घेतल्याशिवाय इतर नोकऱ्यांसाठी अर्ज करण्यासही मनाई आहे. भारतीय
नागरी सेवा अखिल भारतीय सेवा (आचार) नियम 1968 द्वारे नियत्रि ं त के ली जाते. पर्वी
ू , अधिकृ त बाबींमध्ये गप्तु ता राखणे ही
आचारसंहिता म्हणनू पाहिली जात होती. दसु रीकडे, भारतातील 2005 चा माहिती अधिकार कायदा (RTI) सर्व सरकारी डेटा
लोकांसाठी उपलब्ध करून देतो. आरटीआय कायदा, दसु रीकडे, लष्करी आणि सरु क्षा-सबं ंधित माहितीला सटू देतो.
भारतीय नागरी सेवा वर्गीकरण:
भारतीय संविधानाचा भाग XIV विविध प्रकारच्या किंवा सेवांच्या श्रेणी परिभाषित करतो. अखिल भारतीय सेवा, कें द्रीय
सेवा आणि राज्य सेवा या भारतातील नागरी सेवांचे तीन प्रकार आहेत. अखिल भारतीय सेवांचे अधिकारी देशभरात सेवा
देण्यासाठी नियक्त ु के ले जातात. ते सघं लोकसेवा आयोगाद्वारे प्रशासित स्पर्धात्मक चाचण्यांद्वारे निवडले जातात. भारतीय
प्रशासकीय सेवा (IAS), भारतीय पोलीस सेवा (IPS), आणि भारतीय वन सेवा या अखिल भारतीय सेवाच्ं या तीन श्रेणी
आहेत. या संघटनांचे सदस्य भारतातील सामान्य आणि पोलीस प्रशासन चालवण्याचे आणि देखरे खीचे काम करतात. ग्रपु ए, ग्रपु
बी, ग्रपु सी आणि ग्रपु डी या चार प्रकारच्या कें द्रीय सेवा आहेत.
ग्रपु ए सेवामं ध्ये भारतीय परराष्ट्र सेवा, भारतीय ऑडिट आणि अकाउंट्स सेवा, भारतीय साख्यि ं की सेवा, भारतीय आर्थिक
सेवा, भारतीय माहिती सेवा, भारतीय महसल ू सेवा, आणि इतर. गट B मध्ये कें द्रीय सचिवालय सेवा, लघल ु ेखक सेवा आणि
इतर सेवांचा समावेश होतो. सबं द्ध सेवा हे या सेवांचे दसु रे नाव आहे. या सर्व श्रेणींसाठी (CSAT) नागरी सेवा अभियोग्यता
चाचणी UPSC द्वारे प्रशासित के ली जाते. कें द्र सरकारच्या अनेक विभागातील लिपिक कर्मचाऱ्याचं े सदस्य गट क अधिकारी
बनतात. ग्रपु सी अधिकाऱ्यांच्या नियक्त ु ीसाठी, स्टाफ सिलेक्शन कमिशन (SSC) स्पर्धात्मक परीक्षा घेते. शेवटी, कें द्र सरकारचे
उच्च अधिकारी शिपाई, माळी आणि गट डी सेवेतील इतर सदस्यांना आवश्यकतेनसु ार गंतु वतात. भारतीय महासंघ राज्यांमध्ये
विभागलेला आहे, ज्यापैकी प्रत्येकाची स्वतःची नागरी सेवा आहे. "राज्य सेवा" या शब्दामध्ये सेवांच्या विस्तृत श्रेणीचा
समावेश होतो. शिक्षण, पोलीस, पर्यटन, न्यायिक सेवा, वैद्यकीय सेवा, सहकार, पाटबधं ारे , मत्स्यव्यवसाय, नगरपालिका आणि
पंचायती या सर्वांचा भारतीय राज्यघटनेच्या सातव्या अनसु चू ीमध्ये राज्य विषय म्हणनू समावेश करण्यात आला आहे. राज्य
सरकारे वेगळे राज्य निर्माण करतात

सेवा आणि राज्य यादी ज्या विषयांवर आधारित आहे त्या विषयांचे व्यवस्थापन करण्यासाठी वेगवेगळे कायदे पारित करणे
या पदांसाठी भरती राज्य लोकसेवा आयोगांद्वारे के ली जाते आणि त्यांचे परीक्षण के ले जाते.
नागरी सेवा आणि तटस्थता:
प्रशासकीय राज्यात, निनावीपणा, तटस्थता आणि भक्ती या आवश्यक गणु ांसह नोकरशाहीची आवश्यकता असते. नागरी
सेवेतील अनामिकता दोन संकल्पनांशी जोडलेली आहे: स्थायीता आणि तटस्थता. "निनावीपणा" हा शब्द सरकारी कर्मचारी
बंद दाराच्या मागे आपली कर्तव्ये पार पाडेल या कल्पनेला सचि ू त करतो. त्याला किंवा तिला कोणत्याही कर्तृत्वाचे श्रेय दिले
जाणार नाही आणि प्रशासनातील कोणत्याही अपयशासाठी त्याला जबाबदार धरले जाणार नाही. राजकीय कार्यकारिणी,
म्हणजेच मत्रं ी, मंत्र्यांच्या विभागातील सर्व कामकाजासाठी घटनात्मकदृष्ट्या जबाबदार असतात. जनता मंत्र्यांना जबाबदार धरते,
नागरी कर्मचाऱ्यांना नव्हे. असे असनू ही, मंत्र्याला त्याच्या किंवा तिच्या अधीनस्थांची प्रशंसा करण्याचा किंवा त्यांना शिक्षा
करण्याचा अधिकार आहे. दसु रीकडे अधिकार्‍यानं ी त्याच्ं या चितं ा किंवा मतभेद प्रसारमाध्यमामं ध्ये व्यक्त करणे टाळावे. त्याच्या
किंवा तिच्या मालकांनी त्याला किंवा तिला जबाबदार धरणे अपेक्षित आहे (कायम आणि राजकीय दोन्ही). सेवांची सजावट,
शिस्त आणि मनोबल हे सर्व निनावीपणाद्वारे सनि ु श्चित के ले जाते. नागरी सेवा ही दीर्घकालीन नेतत्ृ वाची स्थिती आहे. द्वि-पक्षीय
किंवा बहु-पक्षीय सरकारमध्ये, राजकीय कार्यकारिणी वारंवार बदलते. परिणामी, नागरी सेवेने निःपक्षपातीपणे आणि निष्पक्षपणे
कार्य के ले पाहिजे. नागरी सेवा तटस्थतेमध्ये राजकीय निष्ठा टाळून उत्साहाने असंख्य शासन/पक्षांची सेवा करणे समाविष्ट आहे.
राजकीय पक्षांना नागरी सेवेवर प्रभाव टाकू देऊ नये. नागरी सेवेतील शाश्वततेच्या कल्पनेनसु ार, नागरी सेवकांना कोणत्याही
राजकीय पक्षाच्या सरकारची समान पातळीवर सेवा करण्यास सक्षम असणे आवश्यक आहे. परिणामी, स्थायीत्व हा राजकीय
तटस्थतेचा परिणाम आहे.
नागरी सेवा किंवा नोकरशाही तटस्थता:
मॅक्स वेबर यांनी जवळपास शतकापर्वी ू अशी शिफारस के ली होती की तटस्थता हा नोकरशाहीचा पहिला आणि सर्वात
महत्त्वाचा गणु धर्म आहे. प्रशासन बदलल्यास सार्वजनिक सेवा स्थिर राहतील याची नोकरशहा खात्री करतात. तटस्थ मानायचे
असेल तर ते अराजकीय असले पाहिजेत. ते आजही सध्याच्या राजकीय राजवटीची तशीच सेवा करत आहेत ज्याप्रमाणे ते
पर्वी
ू ची सेवा करत होते. "नोकरशाही तटस्थता" या शब्दाची व्याख्या खालीलप्रमाणे के ली आहे: नोकरशहांचा सल्ला तटस्थ
होण्यासाठी डिझाइन के लेला आहे. नोकरशहा हा के वळ एका राजकीय पक्षाच्या फायद्यासाठी काम करत नाही. वरिष्ठ नागरी
सेवकांना त्यांच्या अधिकृ त भमि ू के च्या बाहेरही पक्षीय राजकारणात भाग घेण्यास बंदी आहे. निरपेक्ष तटस्थता ही एक आदर्श
स्थिती असली तरी ती साध्य करणे अशक्य नसले तरी आव्हानात्मक आहे. नागरी सेवक अत्यंत राजकीय वातावरणात काम
करतात आणि त्यांची कर्तव्ये प्रभावीपणे पार पाडण्यासाठी त्यांना त्यांच्या शिफारशींच्या राजकीय परिणामांची जाणीव असणे
आवश्यक आहे. सार्वजनिक क्षेत्र सेवकानं ा राजकीय कल्पना धारण करण्यास मोकळे असले तरी त्याच्ं यावर कृ ती करणे
आवश्यक नाही. दसु र्‍या मार्गाने सांगायचे तर, तटस्थतेचा अर्थ असा आहे की नागरी सेवा राजकारणापेक्षा वरचढ असणे
आवश्यक आहे आणि कर्मचार्‍यांना नियक्त ु करणे, शिस्त लावणे आणि व्यवस्थापित करणे या बाबतीत राजकीय विचार कमीत
कमी ठे वले जातील याची राज्य अधिकार्‍यानं ी खात्री के ली पाहिजे. दर्दैु वाने, नागरी सेवेत, निःपक्षपातीपणाची ही धारणा आता
खरी नाही. वारंवार, जेव्हा सरकार बदलते, विशेषत: राज्य स्तरावर, मोठ्या संख्येने सरकारी कर्मचाऱ्यांच्या बदल्या होतात.
नागरी सेवक देखील विशिष्ट राजकीय राजवटीशी जोडलेले आहेत. निष्क्रिय तटस्थता आणि सक्रिय तटस्थता हे तटस्थतेचे दोन
प्रकार आहेत. निष्क्रीय तटस्थतेचा अर्थ असा आहे की राजकीय नेत्याच्ं या आदेशाचं े पालन करण्यासाठी सरकारी अधिकारी
कितीही टोकाला जातील. दसु रीकडे, सक्रिय तटस्थतेचा सराव करणारे अधिकारी, पक्षाशी सल ं ग्नता न बाळगता घटना, नियम,
नियम आणि कार्यालयीन नियमावली यांचे पालन करतील. एखाद्याच्या तटस्थतेमध्ये गंतु लेले असणे इष्ट आहे. शिवाय, प्रख्यात
सार्वजनिक प्रशासन सिद्धांतकार पॉल ऍपलबी यांनी एकदा असा यक्ति ु वाद के ला की नागरी अधिकाऱ्यांनी "राजकीय तटस्थता"
आणि "कार्यक्रम तटस्थता" मध्ये गोंधळ करू नये. धोरण विकासादरम्यान राजकीय चितं ाशि ं वाय प्रामाणिक आणि स्पष्ट सल्ला
देणे हे नागरी सेवकांचे कर्तव्य आहे. एकदा निवडून आलेल्या सरकारद्वारे धोरणात्मक कार्यक्रम अधिकृ त झाल्यानंतर, तो निष्ठेने
आणि उत्साहाने पार पाडला जातो हे पाहणे नागरी सेवकाचे कर्तव्य आहे. वचनबद्ध नोकरशाही ही नोकरशाहीचे वर्णन
करण्यासाठी वापरली जाणारी सज्ञं ा आहे .तटस्थतेच्या सक ं ल्पनेवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित के ले जाते. विविध कारणे. सरुु वातीला,
वस्तनि
ु ष्ठपणे तटस्थ व्यक्ती सशि
ु क्षित आणि तर्क संगत असू शकत नाही. दसु रे , सार्वजनिक धोरण कृ तीत आणण्यात तटस्थता
अडखळणारी ठरू शकते. नोकरशहांनी राजकीय उद्दिष्टांची जाणीव ठे वनू त्यानसु ार कार्य के ले पाहिजे. यातनू च एकनिष्ठ
नोकरशाहीची सक ं ल्पना येते. 1960 च्या दशकात, भारताच्या माजी पतं प्रधानानं ी, निःपक्षपातीपणाच्या आवरणाखाली,
नोकरशहांना त्यांच्या सरकारच्या प्रगतीशील उपक्रमांबद्दलच्या उदासीनतेबद्दल फोडले. परिणामी, ब्रिटीश व्यवस्थेनंतर तयार
के लेल्या नोकरशाहीमळ ु े कम्यनि
ु स्ट विकासाला बाधा आली. परिणामी इदि ं रा गांधी यांना एक समर्पित नोकरशाही हवी होती,
म्हणजे नोकरशाहीचा त्याग करणे तटस्थता नागरी सेवा देखील राष्ट्रीय उद्दिष्टांसाठी वचनबद्ध असणे आवश्यक आहे आपल्या
सामाजिक गरजाचं ी जाणीव असणे. सरकारी पक्षाला फायदा होऊ शकतो विशेष नोकरशाही. तथापि, नोकरशाहीने जर जनतेला
सावध के ले पाहिजे घडामोडी आणि कार्यक्रम हे राजकीय विचारसरणीने प्रदषि ू त आहेत आणि नाहीत सर्व लोकांसाठी उपयक्त ु .
शेवटी, नागरी सेवा कायम राहिली पाहिजे राष्ट्रीय हित आणि कायद्याच्या राज्यासाठी वचनबद्ध.
1. कर्तव्ये आणि जबाबदऱ्या :
लोकशाहीत नागरी सेवा प्रशासन, धोरण तयार करण्यात अत्यंत महत्त्वाची भमि ू का बजावतात आणि अंमलबजावणी, आणि
देशाला प्रगती आणि विकासाकडे नेण्यासाठी. लोकशाही हे एक समतावादी तत्व आहे ज्यामध्ये शासित लोक त्यांच्यावर राज्य
करणाऱ्या लोकानं ा निवडून देतात. तेथे आधनि ु क लोकशाहीत तीन स्तभं आहेत:
1. विधिमंडळ
2. कार्यकारी
3. न्यायव्यवस्था
नागरी सेवा कार्यकारिणीचा एक भाग बनतात. तर कार्यकारिणीचा भाग असलेले मत्रं ी आहेत तात्परु ते आणि लोक त्याच्ं या
इच्छे ने (निवडणक
ु ीद्वारे ) पन्ु हा निवडले किंवा बदलले जातात, नागरी सेवक आहेत कार्यकारिणीचा स्थायी भाग.
 नागरी सेवक राजकीय कार्यकारिणीला, मंत्र्यांना जबाबदार असतात. नागरी सेवा अशा प्रकारे आहे, सरकार अंतर्गत एक
उपविभाग.
 नागरी सेवेतील अधिकारी विविध सरकारी विभागांचे कायम कर्मचारी बनवतात.
 ते मळ
ु ात तज्ञ प्रशासक आहेत.
 त्यांना कधीकधी नोकरशाही किंवा सार्वजनिक सेवा म्हणनू ही संबोधले जाते
नागरी सेवांची ऐतिहासिक उत्क्रांती
भारतात, एक पद्धतशीर सार्वजनिक प्रशासन प्रणालीची कल्पना प्राचीन काळापासनू अस्तित्वात आहे.
1. मौर्य प्रशासनाने अधिक्षक आणि इतरांच्या नावावर नागरी सेवकांना कामावर ठे वले.
2. चाणक्याच्या अर्थशास्त्रात असे दिसनू येते की नागरी सेवकाचं ी भरती गणु वत्तेच्या आधारावर के ली गेली होती आणि
उत्कृ ष्टता आणि त्यांच्याकडे कठोर तपासणी पद्धत होती.
3. मघु ल काळात जमीन महसल ू व्यवस्थेची काळजी घेणारे राज्य अधिकारी होते.
4. आधनि ु क काळात, ईस्ट इडि ं या कंपनीकडे त्यांची व्यावसायिक कामे करण्यासाठी नागरी सेवा होती.
5. भारतातील ब्रिटीश सरकारने नागरी सेवाचं ी स्थापना मख्ु यत्वे बळकट करण्याच्या उद्देशाने के ली त्याच्ं या भारतीय
मालमत्तेवर त्यांचे नियंत्रण.
6. 1800 मध्ये, 1798 ते 1805 पर्यंत भारताचे गव्हर्नर-जनरल लॉर्ड वेलस्ली यांनी कॉलेजची स्थापना के ली. फोर्ट विल्यम येथे
कंपनीच्या प्रत्येक कामगाराला तीन वर्षांच्या अभ्यासक्रमासाठी पाठवले होते. ते होते आतं रराष्ट्रीय कायदा, नीतिशास्त्र,
भारतीय इतिहास आणि पर्वेू कडील भाषा इत्यादी शिकवल्या.
7. सदस्यांना प्रशिक्षण देण्यासाठी लंडनजवळ हर्टफोर्डशायर येथे ईस्ट इडि ं या कंपनी कॉलेजची स्थापना करण्यात आली नागरी
सेवा.
8. स्वातत्र्ं योत्तर भारतात नागरी सेवेची पनु र्रचना करण्यात आली.
9. ब्रिटीश राजवटीत कायदा आणि सव्ु यवस्थेची अंमलबजावणी आणि महसल ू गोळा करणे हे प्रमख ु होते नागरी सेवा
अधिकाऱ्यांची चिंता.
10. स्वातत्र्ं यानंतर, जेव्हा सरकारने कल्याणकारी राज्याची भमि ू का स्वीकारली तेव्हा नागरी सेवा अधिग्रहित के ल्या.
कल्याणकारी आणि नियोजित विकासाची राष्ट्रीय आणि राज्य धोरणे राबवण्यात महत्त्वाची भमि ू का.
नागरी सेवांचे महत्त्व:
1. नागरी सेवा सपं र्णू भारतामध्ये अस्तित्वात आहे आणि त्यामळ ु े तिचे एक मजबतू बधं नकारक वैशिष्ट्य आहे.
2. ते प्रभावी धोरण-निर्धारण आणि नियमन मध्ये महत्वाची भमि ू का बजावते.
3. हे देशाच्या राजकीय नेतत्ृ वाला, अगदी राजकीय परिस्थितीतही पक्षपाती नसलेला सल्ला देते. अस्थिरता
4. सेवा शासनाच्या विविध सस्ं थामं ध्ये प्रभावी समन्वय देते आणि ते देखील विविध विभाग, सस्ं था, इ.
5. हे प्रशासनाच्या विविध स्तरांवर सेवा वितरण आणि नेतत्ृ व प्रदान करते.
नागरी सेवांची कार्ये :
1. शासनाचा पाया: प्रशासकीय यत्रं णेशिवाय कोणतेही सरकार असू शकत नाही.
2. कायदे आणि धोरणांची अंमलबजावणी: नागरी सेवा कायदे अंमलात आणण्यासाठी जबाबदार आहेत आणि सरकारने
तयार के लेल्या धोरणांची अंमलबजावणी करणे.
3. धोरण तयार करणे: नागरी सेवा मख्ु यत्वे धोरण तयार करण्यासाठी जबाबदार आहे. दिवाणी सेवा अधिकारी या सदं र्भात
मंत्र्यांना सल्ला देतात आणि त्यांना तथ्ये आणि कल्पना देखील देतात.
4. स्थिर शक्ती: राजकीय अस्थिरतेमध्ये, नागरी सेवा स्थिरता आणि स्थायीता प्रदान करते. सरकार आणि मत्रं ी येतात
आणि जाऊ शकतात, नागरी सेवा ही कायमस्वरूपी स्थिरता आहे प्रशासकीय सेटअप स्थिरता आणि सातत्य भावना.
5. सामाजिक बदल आणि आर्थिक विकासाची साधने: धोरणाची यशस्वी अमं लबजावणी होईल
6. सर्वसामान्यांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवनू आणतात. वचन दिलेले माल आणि तेव्हाच
7. सेवा इच्छित लाभार्थ्यांपर्यंत पोहोचते, सरकार कोणतीही योजना यशस्वी म्हणू शकते. चे कार्य
8. योजना आणि धोरणे प्रत्यक्षात आणणे हे नागरी सेवाच्ं या अधिकार्‍याक ं डे असते.
9. कल्याणकारी सेवा: सेवा विविध कल्याणकारी योजना देतात जसे की सामाजिक सरु क्षा प्रदान करणे,
10. समाजातील दर्बु ल आणि असरु क्षित घटकांचे कल्याण, वृद्धापकाळ निवृत्तीवेतन, गरिबी निर्मूलन इ.
11. विकासात्मक कार्ये: सेवा विविध विकासात्मक कार्ये करतात जसे की
12. शेतीतील आधनि ु क तत्रं ांना चालना देणे, उद्योग, व्यापार, बँकिंग कार्ये, ब्रिजिंग यांना चालना देणे
13. डिजिटल विभाजन इ.
14. प्रशासकीय न्यायनिवाडा: नागरी सेवा निपटारा करून अर्ध-न्यायिक सेवा देखील करतात
15. राज्य आणि नागरिक याच्ं यातील वाद, न्यायाधिकरणाच्या स्वरूपात इ.
नागरी सेवांशी संबंधित घटनात्मक तरतुदी :-
1. अनच्ु छे द ५३ आणि १५४ नसु ार, सघं आणि राज्यांचे कार्यकारी अधिकार राष्ट्रपती किंवा राज्यपाल थेट किंवा त्याच्या
अधीनस्थ अधिकाऱ्यामं ार्फ त. हे अधिकारी कायमस्वरूपी असतात. नागरी सेवा आणि राज्यघटनेच्या भाग XIV द्वारे
शासित आहेत (संघ अंतर्गत सेवा आणि राज्ये (अनच्ु छे द 308-323)).
2. भारत सरकार (व्यवसाय व्यवहार) नियम: अधिकारी ज्या पद्धतीने आहेत. राष्ट्रपती किंवा राज्यपालांना त्यांची
कार्यकारी कार्ये पार पाडण्यासाठी मदत करणे आवश्यक आहे हे नियम.
3. कलम 311 - अंतर्गत नागरी क्षमतांमध्ये नियक्त ु के लेल्या व्यक्तींची बडतर्फी, काढून टाकणे किंवा पद कमी करणे संघ
किंवा राज्य.
4. कलम 312 – अखिल भारतीय सेवा.
नागरी सेवकाची जबाबदारी :-
नागरी सेवक ज्या विभागांमध्ये काम करतात त्या विभागाच्या मंत्र्यांना जबाबदार असतात. मंत्री आहेत संसदेद्वारे किंवा राज्य
विधानमंडळांद्वारे जनतेला उत्तरदायी आणि नागरी सेवक जबाबदार आहेत मंत्र्यांना. सरकारी धोरणांप्रमाणे त्यांनी आदर्शपणे त्या
काळातील निवडून आलेल्या सरकारची सेवा के ली पाहिजे नागरी सेवाचं ी कार्ये. तथापि, निःपक्षपाती नागरी सेवक देखील
घटनेला जबाबदार असतो त्यांनी भारतावर निष्ठेची शपथ घेतली आहे.
उ. नागरी सेवकाचे अधिकार :-
प्रशासकीय कामकाजाची काळजी घेण्याबरोबरच, आयएएस अधिकाऱ्याने सरकारच्या विकासात्मक धोरणाच्ं या
अंमलबजावणीकडे लक्ष द्यावे. पोस्टद्वारे दिलेले अधिकार आणि त्यांच्यासोबत असलेल्या जबाबदाऱ्यांव्यतिरिक्त, प्रत्येक
अधिकाऱ्याने पार पाडल्या पाहिजेत अशा अनेक सामान्य जबाबदाऱ्या आहेत ज्या खाली सचू ीबद्ध के ल्या आहेत:
 सरकारी कामकाज साभं ाळा
 सरकारी धोरणांची अंमलबजावणी होते की नाही हे पाहणे
 सरकारी पायाभतू सवि
ु धाचं े व्यवस्थापन करणे
 शासनाचे व्यवस्थापन व्यवहार, त्याच्या धोरणांची अंमलबजावणी आणि पायाभतू सवि ु धांच्या देखभालीसाठी
साहजिकच ससं ाधने आणि निधीची आवश्यकता असते जी आयएएस अधिकाऱ्यांनी उपलब्ध करून दिली आणि
वितरित के ली.
याशिवाय, अधिकारी म्हणनू संसदेद्वारे (निधीबाबत आवश्यक असल्यास) चौकशी के ली जाऊ शकते. याशिवाय, अधिकार्‍यांना
संबंधित राज्यांच्या विधानसभांना जबाबदार धरले जाते. त्यांना निधीबाबत तपशील देण्यास सांगितले जाते. त्यामळ ु े निधी
व्यवस्थापनात कोणतीही अनियमितता नसावी. वर सचू ीबद्ध के ल्याप्रमाणे अधिकार्‍याच्ं या सामान्य जबाबदाऱ्याव्ं यतिरिक्त,
अधिकार्‍यांची काही कर्तव्ये आणि जबाबदाऱ्या आहेत ज्या त्यांच्या पदासाठी आवश्यक असलेल्या भमि ू के शी संबंधित आहेत.
ऊ. भारतीय लोकशाहीचे तीन स्तंभ :
विधिमडं ळ, कार्यपालिका आणि न्यायपालिका ही सरकारची तीन प्रमख ु अगं े आहेत. हे अवयव एकमेकापं ासनू
अलिप्तपणे काम करत नाहीत परंतु सरकारचे योग्य आणि पद्धतशीर कामकाज सनि ु श्चित करण्यासाठी ते एकमेकांवर अवलंबनू
असतात. भारतीय राज्यघटनेने या तीन शक्तिशाली संस्थांमधील संबंधांबद्दल स्पष्टपणे विविध तरतदु ींद्वारे सांगितले नसले तरी
‘चेक अँड बॅलन्स’ ही प्रणाली स्थापन करण्यात आली आहे आणि त्यात अधिकारांचे स्पष्ट पृथक्करण आहे. हे दोन सिद्धांत
18 व्या शतकातील फ्रेंच विद्वान मॉन्टेस्क्यु याच्ं याकडून स्वीकारले गेले आहेत ज्याचं ा असा विश्वास होता की 'सत्ता शक्ती भ्रष्ट
करते आणि शक्ती शक्ती तपासते'.
तिन्ही अवयव स्वतत्रं पणे किंवा स्वतत्रं पणे काम करत नाहीत म्हणनू राज्यघटनेने त्याच्या कठोर अर्थाने शक्ती
पृथक्करणाचा सिद्धातं स्वीकारलेला नाही. प्रत्येक अवयवाचे कार्य दसु -या अवयवाच्या कार्यामध्ये कट करते आणि त्यावर
देखील अवलंबनू असते. याचे तपशीलवार विश्ले षण करूया.
 भारताने ब्रिटनकडून ससं दीय शासन पद्धती स्वीकारली आहे. ससं द किंवा विधिमडं ळ कायदे बनवण्याचे काम करते.
संसदेने बनवलेले कायदे कार्यकारी मंडळ, अंमलात आणते किंवा अंमलात आणते आणि न्यायव्यवस्था या कायद्यांचा अर्थ
लावते. अशाप्रकारे , मॉन्टेस्क्यच्ु या ट्रायस पॉलिटिका मॉडेलच्या अनषु ंगाने भारतीय राज्यघटनेत सरकारच्या 3 वेगवेगळ्या
शाखाचं ी स्वतत्रं कार्ये आहेत. न्यायमर्ती ू मख ु र्जी यानं ी राम जावया विरुद्ध पजं ाब राज्यामध्ये असे निरीक्षण नोंदवले होते की:
“भारतीय राज्यघटनेने अधिकार पृथक्करणाच्या सिद्धांताला पर्णू पणे कठोरतेने मान्यता दिलेली नाही परंतु सरकारच्या विविध
भाग किंवा शाखांच्या कार्यांमध्ये परु े सा फरक के ला गेला आहे. आणि परिणामी असे म्हटले जाऊ शकते की आपली राज्यघटना
एखाद्या अवयवाद्वारे किंवा राज्याच्या भागाद्वारे , मल ू त: एकमेकाश ं ी सबं धि
ं त असलेल्या कार्यांच्या गृहीतकाचा विचार करत
नाही.
हे अवयव एकमेकांवर कसे अवलंबनू आहेत ते पाहू.
विधिमंडळ:
विधिमडं ळ किंवा ससं देत लोकसभा आणि राज्यसभा याचं ा समावेश होतो. आधी सागि ं तल्याप्रमाणे, त्याचे मख्ु य कार्य
कायदे तयार करणे आणि तयार करणे हे आहे. ते कर लादते, कर्ज घेण्यास अधिकृ त करते आणि बजेट तयार करते आणि त्याची
अंमलबजावणी करते, इत्यादी. ससं देला कायदे मंडळाचे अधिकार दिले गेले आहेत आणि तिच्या अधिकारांवर कोणतीही
मर्यादा नाही. परंतु न्यायपालिका आणि कार्यपालिका कायदेमडं ळाची कार्ये पार पाडण्यासाठी मदत करतात. न्यायव्यवस्था
राज्यघटनेचा अर्थ लावते आणि संसदेने पारित के लेले कायदे घटनात्मकदृष्ट्या वैध आहेत याची खात्री करून घेते . ते संसदेच्या
कृ तींच्या न्यायिक पनु रावलोकनामध्ये गंतु ले आहे आणि संसदेच्या अधिकारावर नियंत्रण ठे वते. कार्यकारिणीला, म्हणजे
पतं प्रधान आणि त्याच्ं या मत्रिं मडं ळाला विधिमडं ळाला मदत करण्यासाठी सचू ना आणि अध्यादेशाद्वं ारे कायदे करण्याचा
अधिकार आहे. कायदे नाकारण्याचा अधिकार (राष्ट्रपतींच्या व्हेटोद्वारे ) कार्यकारिणीलाही आहे. असे नाही की कार्यकारिणीची
शक्ती संसदेची जागा घेते किंवा त्याउलट, कायदेमंडळ कार्यकारी आणि न्यायपालिके वर अवलंबनू असते. न्यायपालिका
विधीमंडळाच्या अधिकाराच्या व्याप्ती आणि स्वरूपाच्या संदर्भात विवाद सोडवते आणि महत्त्वाच्या मदु द्य् ांवर निर्णय घेताना
मार्गदर्शक तत्त्वे आणि शिफारसी देखील जारी करू शकते. उदाहरणार्थ, कामाच्या ठिकाणी लैंगिक छळासाठी विशाखा
मार्गदर्शक तत्त्वे (विशाखा वि. राजस्थान राज्य).
कार्यकारी:
कायदे नाकारणे, लष्कराला आदेश देणे, निर्णय देणे, अध्यादेश आणि घोषणा करणे, गन्ु हेगारानं ा दया देणे इत्यादी व्यापक
अधिकार कार्यकारी मंडळाला आहेत. परंतु कार्यकारिणी आपल्या कृ तींसाठी विधीमंडळाला जबाबदार असते. कार्यकारिणीने
पारित के लेल्या नोटिसा, नियम आणि अध्यादेश कायदेमंडळाने पास के ल्यावरच सामान्य कायदे बनतात, त्यामळ ु े
कार्यकारिणीच्या अधिकारावं र अक ं ु श ठे वतात. कायदेमडं ळ आणि न्यायपालिका याच्ं या कृ तींसाठी कार्यपालिका उत्तरदायी
असते. भारत संसदीय शासन पद्धतीचे अनसु रण करत असल्याने, कार्यकारिणीचे अधिकार मर्यादित आहेत. अशा प्रकारची
तपासणी आणि संतल ु न प्रणाली हे सनि ु श्चित करते की कोणताही अवयव जास्त शक्ती वापरत नाही. सर्वोच्च न्यायालयाच्या
न्यायाधीशानं ा राष्ट्रपतींवरील सल्लागार अधिकार क्षेत्र देखील असते, जिथे राष्ट्रपती महत्त्वाच्या मदु द्य् ावं र सर्वोच्च
न्यायालयाचा सल्ला घेऊ शकतात.
न्यायव्यवस्था:
सविं धानाने न्यायपालिके च्या स्वातत्र्ं याची तरतदू के ली आहे, हे आपल्या लोकशाहीचे एक मजबतू वैशिष्ट्य आहे.
न्यायपालिके ची प्राथमिक भमि ू का न्यायप्रशासनाची आहे. न्यायव्यवस्थेमध्ये सर्वोच्च न्यायालय, उच्च न्यायालये आणि
खालच्या स्तरावरील जिल्हा न्यायालये यांचा समावेश होतो. न्यायपालिका कार्यकारिणीवर अवलबं नू असते कारण ते सर्वोच्च
न्यायालयातील न्यायाधीशाचं ी नियक्त ु ी करणारे अध्यक्ष असतात आणि उच्च न्यायालयाचे मख्ु य न्यायाधीश जे त्याऐवजी
खालच्या न्यायालयांमध्ये न्यायाधीशांची नियक्त ु ी करतात. त्यामळ
ु े न्यायपालिके चे कामकाज कार्यपालिके वर अवलंबनू असते.
सर्वोच्च न्यायालय आणि उच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांवर वाजवी कारणास्तव महाभियोग चालविण्याचा अधिकार
विधिमंडळाला आहे.
ए. भारतीय नागरी प्रशासनाची पदानक्र ु म:
भारतीय प्रशासनात ससु त्रू ता येण्यासाठी प्रशासकीय सेवांचे विभाजन करण्यात आलेले आहे. या नसु ार सनदी सेवकांची नियक्तु ी
व सेवाशर्ती निश्चित करण्यासाठी तीन प्रकारात या प्रशासकाची सेवा विभागल्या गेल्या आहेत.
१. कें द्रीय सेवा
२. अखिल भारतीय सेवा
३. राज्य सेवा

भ ारतीय प्र
श ासकीय सेव ा(आय.ए.एस.)

क
ें द र
ीय
् सेव ा भ ारतीय प ोलिस सेव ा(आय.प ी.एस.)

भ ारतीय वन सेव ा(आय.एफ.एस.)

अखिल भ ारतीय सेव ा भ ारतीय परर ाष् ् ट

रसेव ा
भ ारतीय नागरीप्र
श ासन

भ ारतीय महसूल सेव ा

ब्लॉक विकास अधिकार ी

र ाज्यसेव ा

तहसीलद ार

१. कें द्रीय सेवा

१. भारतीय प्रशासकीय सेवा (IAS): भारतीय प्रशासकीय सेवा ही इतर दोन सेवापं ैकी एक म्हणजे भारतीय वन सेवा आणि
भारतीय पोलीस सेवा. ज्या उमेदवारांची आयएएस अधिकारी म्हणनू निवड के ली जाते त्यांना सरकारी व्यवहार व्यवस्थापित
करण्यासाठी प्रशिक्षण दिले जाते. प्रत्येक नागरी सेवकाला विशिष्ट कार्यालयात त्या विशिष्ट क्षेत्रातील प्रमख
ु जबाबदारी म्हणनू
धोरण तयार करणे आणि अमं लबजावणी करणे आवश्यक आहे. मत्र्ं याच्ं या समं तीने प्रशासकीय कार्यालयाच्या प्रत्यक्ष
देखरे खीखाली या पोस्टमध्ये धोरणात्मक मद्दु े तयार के ले जातात, सधु ारले जातात आणि त्याचा अर्थ लावला जातो.
अधिकाऱ्याच्या सल्ल्याने धोरणांची अंमलबजावणीही के ली जाते. सरकारी यंत्रणेच्या धोरणात्मक बाबी नागरी सेवक पदावर
अवलबं नू असतात. अमं लबजावणी प्रक्रियेमध्ये पर्यवेक्षण तसेच भेट देणे/भेट देणे याचं ा समावेश होतो. क्षेत्रीय अधिकार्‍यानं ा
आणि त्यांच्याकडून मोठ्या प्रमाणात निधीचे वाटप के ल्यावर पर्यवेक्षण अनिवार्य असते आणि संबंधित अधिकारी संसदेत
के लेल्या प्रश्नांना उत्तरदायी असतात.
भारतीय प्रशासकीय सेवेची श्रेणी
खाली दिलेले रँ क एक IAS अधिकारी त्याच्या कार्यकाळात धारण करे ल.
 कॅ बिनेट सचिवांचा क्रमांक वरचा आहे
 सचिव/अतिरिक्त सचिव
 सहसचिव
 दिग्दर्शक
 अवर सचिव
 कनिष्ठ स्तर अधिकारी
 नागरी सेवेतील सेवाज्येष्ठतेच्या आधारे नागरी सेवकांना पदे दिली जातात.
कनिष्ठ श्रेणी अधिकारी
आयएएस अधिकारी दोन वर्षांसाठी परिवीक्षाधीन अधिकारी म्हणनू राज्यात आपली कारकीर्द सरू ु करतो. या दोन वर्षात
अधिकारी प्रशिक्षण शाळा, क्षेत्रीय कार्यालये, सचिवालय किंवा जिल्हा दडं ाधिकारी कार्यालयात खर्च करतात. तिची/तिची
उपविभागीय दडं ाधिकारी म्हणनू नियक्त ु ी के ली जाते आणि तिला/त्याला वाटप के लेल्या क्षेत्रातील विकासकामांसारखी कायदा,
सव्ु यवस्था आणि सामान्य प्रशासनाची काळजी घ्यावी लागते.
वरिष्ठ स्तर अधिकारी
कनिष्ठ अधिकारी म्हणनू 2 वर्षांच्या परिवीक्षा कालावधीनतं र, ती/ती वरिष्ठ स्तरावर जातात जिथे ती जिल्हा दडं ाधिकारी,
सार्वजनिक उपक्रमाचे व्यवस्थापकीय संचालक किंवा विभागाचे संचालक म्हणनू काम करते.
वरिष्ठ स्के लमध्ये खालील पदांचा समावेश आहे:
 वरिष्ठ टाइम स्के ल (सहसचिव)
  कनिष्ठ प्रशासकीय श्रेणी (अतिरिक्त सचिव)
 निवड श्रेणी (विशेष सचिव)
13 वर्षांच्या नियमित सेवेनंतर वरिष्ठ स्तरावरील अधिकाऱ्यांना निवड श्रेणी अधिकारी म्हणनू पदोन्नती दिली जाते.
सुपर टाइम स्के ल
राज्यांतर्गत नागरी सेवकाला पढु ील पदोन्नती आयक्तु -सह-सचिव असेल आणि ती 16 वर्षांच्या नियमित सेवेनंतर असेल.

सुपर टाइम स्के लच्या वर

24 वर्षांच्या नियमित सेवेनंतर, एखाद्या IAS अधिकाऱ्याला काही राज्यांमध्ये प्रधान सचिव/वित्तीय आयक्त
ु म्हणनू पदोन्नती
दिली जाऊ शकते जे त्यानं ा वरच्या सपु र टाइम स्के लसाठी पात्र ठरतात.
2. भारतीय वन सेवा (IFS)
भारतीय वन सेवा ही भारतीय पोलीस सेवा आणि भारतीय प्रशासकीय सेवा या इतर दोन सेवांसह अखिल भारतीय सेवांपैकी
एक आहे.
भारतीय वन सेवेतील रँक्स
भारतीय वनसेवेचे पद खालीलप्रमाणे आहेत.
 परिविक्षाधीन अधिकारी
 विभागीय वन अधिकारी (DFOs)
 उप वनसरं क्षक, वनसरं क्षक (CFs)
 मख्ु य वनसंरक्षक (CCFs)
 अतिरिक्त प्रधान मख्ु य वनसरं क्षक (Addl.PCCFs)
 प्रधान मख्ु य वनसंरक्षक (पीसीसीएफ) (राज्यातील सर्वोच्च पद)
 वन महासंचालक (DGF - कें द्रातील सर्वोच्च पद आणि राज्यांतील वरिष्ठ-सर्वाधिक PCCF मधनू निवडले गेले)
3. भारतीय पोलिस सेवा (IPS)
एका आयपीएस अधिकाऱ्याला अनेक जीवघेण्या प्रसगं ानं ा सामोरे जावे लागते आणि त्याला कठीण परिस्थितीचा सामना
करावा लागतो. भारतीय पोलीस सेवच्े या पोलीस महासंचालकांकडे संपर्णू राज्याच्या एकूण कायदा व सव्ु यवस्थेची जबाबदारी
सोपविण्यात आली आहे, तर संपर्णू जिल्ह्यासाठी पोलीस अधीक्षक आणि महानगर शहरे किंवा संपर्णू शहरासाठी अनक्र ु मे
उपायक्त
ु किंवा पोलीस आयक्तु . . पोलिस आयक्त ु म्हणनू आयपीएस अधिकाऱ्याला दडं ाधिकारी अधिकार असतात. भारतीय
पोलीस सेवा (IPS) जरी भारतीय प्रशासकीय सेवच्े या (IAS) बरोबरीची नसली तरी देशातील एकमेव सेवा आहे जी
आयएएसच्या जवळ येते मग ती शक्ती, अधिकार आणि पदोन्नतीचा वेग लक्षात घेऊन राज्यात किंवा सरकारमध्ये.
भारतीय पोलिस सेवा (IPS) च्या श्रेणी
सेवेतील तिच्या/त्याच्या कार्यकाळात आयपीएस अधिकारी पदभार घेते ते खालील पदे आहेत.
 सहाय्यक पोलीस अधीक्षक (२ वर्षांच्या परिविक्षाधीन उपविभाग)
 पोलीस अधीक्षक किंवा पोलीस उपायक्त
ु (4 वर्षांच्या सेवेनंतर)
 कनिष्ठ प्रशासकीय श्रेणी (9 वर्षांच्या सेवेनतं र)
 निवड श्रेणी (१३ वर्षांच्या सेवेनंतर)
 पोलीस उपमहानिरीक्षक किंवा अतिरिक्त पोलीस आयक्त
ु (14 वर्षांच्या सेवेनतं र)
 पोलीस महानिरीक्षक (18 वर्षांच्या सेवेनंतर)
 अतिरिक्त पोलीस महासचं ालक (25 वर्षांच्या सेवेनतं र)
 शेवटी, पोलीस महासंचालक (३० वर्षांच्या सेवेनंतर)
क. भारतातील नागरी सेवांचे प्रकार
24 वेगवेगळ्या नागरी सेवांसाठी UPSC पदे कें द्रीय लोकसेवा आयोगाद्वारे आयोजित नागरी सेवा परीक्षा (CSE) द्वारे भरली
जातात. लाखो इच्छुकांपैकी के वळ काही हजार विद्यार्थी ही परीक्षा यशस्वीपणे पास करू शकतात. 23 वेगवेगळ्या नागरी सेवा
असल्या तरी, भारतीय प्रशासकीय सेवा (IAS), भारतीय पोलीस सेवा (IPS), भारतीय महसल ू सेवा (IRS) आणि भारतीय
विदेशी सेवा (IFS) या सर्वात लोकप्रिय सेवा आहेत. यशस्वी उमेदवारांना सेवांचे वाटप परीक्षेत मिळालेल्या क्रमवारीवर
अवलंबनू असते. सेवेत निवड झाल्यानंतर उमेदवाराची त्या सेवेतील विविध पदांवर (त्याच्या कारकिर्दीच्या कालावधीत)
नियक्त
ु ी के ली जाते.
नागरी सेवांचे प्रकार – 3 प्रकारच्या नागरी सेवा
१. अखिल भारतीय नागरी सेवा
 भारतीय प्रशासकीय सेवा (IAS)
 भारतीय पोलीस सेवा (IPS)
 भारतीय वन सेवा (IFoS)
२. गट ‘अ’ नागरी सेवा
 भारतीय परराष्ट्र सेवा (IFS)
 भारतीय लेखापरीक्षण आणि लेखा सेवा (IAAS)
 भारतीय नागरी लेखा सेवा (ICAS)
 भारतीय कॉर्पोरे ट कायदा सेवा (ICLS)
  भारतीय संरक्षण खाते सेवा (IDAS)
 भारतीय संरक्षण सपं दा सेवा (IDES)
 भारतीय माहिती सेवा (IIS)
 भारतीय आयधु निर्माणी सेवा (IOFS)
 इडि
ं यन कम्यनि
ु के शन फायनान्स सर्व्हिसेस (ICFS)
 भारतीय पोस्टल सेवा (IPoS)
 भारतीय रे ल्वे लेखा सेवा (IRAS)
 भारतीय रे ल्वे कार्मिक सेवा (IRPS)
 भारतीय रे ल्वे वाहतक
ू सेवा (IRTS)
 भारतीय महसल
ू सेवा (IRS)
 भारतीय व्यापार सेवा (ITS)
 रे ल्वे संरक्षण दल (RPF)
3. गट ‘ब’ नागरी सेवा
 सशस्त्र दल मख्ु यालय नागरी सेवा
 डॅनिक्स
 डॅनिप्स
 पाँडिचेरी नागरी सेवा
 पाँडिचेरी पोलिस सेवा
वरील पदांच्या प्रकारा बाबत माहिती खालील प्रमाणे.
भारतीय प्रशासकीय सेवा (IAS)
१. भारतीय प्रशासकीय सेवा ही 3 अखिल भारतीय सेवांपैकी एक आहे.
२. IAS ही भारत सरकार आणि राज्य सरकारांची कायमस्वरूपी शाखा आहे.
३. सरकारी धोरणे तयार करणे आणि अमं लबजावणी करणे यासाठी आयएएस के डर जबाबदार आहे.
४. भारतीय प्रशासकीय सेवा (IAS) ही भारताची अखिल भारतीय प्रशासकीय नागरी सेवा आहे.
५. आयएएस प्रोबेशनर्स त्यांचे प्रशिक्षण एलबीएसएनएए, मसरू ी येथे सरू
ु करतात.
भारतीय पोलीस सेवा (IPS)
१. भारतीय पोलीस सेवा ही तीन अखिल भारतीय सेवापं ैकी एक आहे.
२. आयपीएस अधिकाऱ्यांना हैदराबाद येथील सरदार वल्लभभाई पटेल राष्ट्रीय पोलीस अकादमीमध्ये प्रशिक्षण दिले जाते.
३. आयपीएस अधिकारी पोलिस सेवेत वरिष्ठ पदांवर विराजमान आहेत.
४. आयपीएस अधिकारी रॉ, आयबी, सेंट्रल ब्यरु ो ऑफ इन्व्हेस्टिगेशन (सीबीआय) इत्यादींमध्ये वरिष्ठ पदावं र विराजमान
आहेत.
भारतीय वन सेवा (IFoS)
१. भारतीय वन सेवा (IFoS) ही तीन अखिल भारतीय सेवापं ैकी एक आहे.
२. कें द्र सरकारमध्ये सेवा करणार्‍या IFoS अधिकार्‍यांचे सर्वोच्च पद हे वन महासंचालक (DG) आहे.
३. राज्य सरकारसाठी सेवा करणार्‍या IFoS अधिकार्‍यांचे सर्वोच्च पद हे प्रधान मख्ु य वनसंरक्षक आहे.
४. भारतीय वन सेवा संवर्ग हे पर्यावरण वन आणि हवामान बदल मत्रं ालयाच्या अंतर्गत येते.
५. IFoS अधिकाऱ्यानं ा अन्न आणि कृ षी सघं टना (FAO) सारख्या अनेक सस्ं थामं ध्ये काम करण्याची सधं ी देखील मिळते.
गट ‘अ’ नागरी सेवा
भारतीय परराष्ट्र सेवा (IFS)
1. IFS अधिकारी त्याचं े प्रशिक्षण LBSNAA येथे सरू ु करतात आणि नतं र नवी दिल्ली येथे असलेल्या विदेशी सेवा
संस्थेत जातात.
2. ही सर्वात लोकप्रिय गट ‘अ’ नागरी सेवांपैकी एक आहे.
3. IFS अधिकारी भारताचे परराष्ट्र व्यवहार हाताळतात.
4. IFS अधिकारी उच्चायक्त ु , राजदतू , UN मध्ये भारताचे स्थायी प्रतिनिधी आणि परराष्ट्र सचिव बनू शकतात.
5. IFS मध्ये निवडलेला उमेदवार पन्ु हा नागरी सेवा परीक्षेला बस ू शकत नाही.
भारतीय लेखापरीक्षण आणि लेखा सेवा (IA&AS)
1. IA&AS ही सर्वात लोकप्रिय गट 'A' नागरी सेवापं ैकी एक आहे.
2. ते NAAA, शिमला येथे त्यांचे प्रशिक्षण सरू ु करतात.
3. हे संवर्ग नियंत्रक आणि महालेखा परीक्षक (CAG) अंतर्गत येते.
4. हे के डर कें द्र सरकार, राज्य सरकारे आणि सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रमाचं े (पीएसय)ू आर्थिक लेखापरीक्षण करते.
भारतीय नागरी लेखा सेवा (ICAS)
1. हा सवं र्ग ‘अ’ गट नागरी सेवेअंतर्गत येतो.
2. ते वित्त मत्रं ालयाच्या अतं र्गत काम करतात.
3. या सवं र्गाचे प्रमख ु हे लेखा नियत्रं क आहेत.
4. त्यांना नॅशनल इन्स्टिट्यटू ऑफ फायनान्शियल मॅनेजमेंट (NIFM), फरीदाबाद आणि इन्स्टिट्यटू ऑफ गव्हर्नमेंट
अकाउंट्स अँड फायनान्स (INGAF) येथे प्रशिक्षण दिले जाते.
भारतीय कॉर्पोरेट कायदा सेवा (ICLS)
1. ही गट ‘अ’ सेवा आहे जी कॉर्पोरे ट व्यवहार मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्य करते.
2. भारतातील कॉर्पोरे ट क्षेत्रावर नियंत्रण ठे वणे हे या सेवेचे प्राथमिक उद्दिष्ट आहे.
3. इडिं यन इन्स्टिट्यटू ऑफ कॉर्पोरे ट अफे यर्स (IICA) च्या मानेसर कॅ म्पस येथे असलेल्या ICLS अकादमीमध्ये
प्रोबेशनरी अधिकाऱ्यांसाठी प्रशिक्षण दिले जाते.
4. ICLS अधिकाऱ्यांना कायदा, अर्थशास्त्र, वित्त आणि लेखा या विषयांवर विस्तृत प्रशिक्षण दिले जाईल.
भारतीय सरं क्षण खाते सेवा (IDAS)
1. हा सवं र्ग संरक्षण मंत्रालयाच्या अंतर्गत येतो.
2. या सवं र्गातील अधिकाऱ्यांना प्रथम CENTRAD, नवी दिल्ली येथे प्रशिक्षण दिले जाते. त्यानंतर, NIFM; नॅशनल
अॅकॅ डमी ऑफ डिफे न्स फायनान्शियल मॅनेजमेंट इन्स्टिट्यटू , पणु े.
3. IDAS सवं र्गातील अधिकारी प्रामख्ु याने बॉर्डर रोड ऑर्गनायझेशन (BRO), सरं क्षण सश ं ोधन आणि विकास सस्ं था
(DRDO) आणि आयधु निर्माणी सेवा देतात.
4. संरक्षण खात्यांचे लेखापरीक्षण करणे हा या के डरचा मख्ु य उद्देश आहे.
5. ही सेवा कंट्रोलर जनरल ऑफ डिफे न्स अकाउंट्स (CGDA) याच्ं या अध्यक्षतेखाली आहे आणि ती DRDO, BRO
आणि आयधु निर्माणींच्या प्रमख ु ांसाठी मख्ु य लेखाधिकारी म्हणनू काम करते.
भारतीय सरं क्षण संपदा सेवा (IDES)
1. या सवं र्गातील अधिकार्‍याचं े प्रशिक्षण नवी दिल्ली येथे असलेल्या नॅशनल इन्स्टिट्यटू ऑफ डिफे न्स इस्टेट्समध्ये होते.
2. या सेवेचा प्राथमिक उद्देश संरक्षण आस्थापनांच्या मालकीच्या छावण्या आणि जमिनीचे व्यवस्थापन करणे आहे.
3. भारतीय माहिती सेवा (IIS)
4. ही गट ‘अ’ सेवा आहे जी भारत सरकारच्या माध्यम शाखा व्यवस्थापित करण्यासाठी जबाबदार आहे.
5. या सेवेची प्राथमिक जबाबदारी म्हणजे सरकार आणि जनता याच्ं यातील सेतू म्हणनू काम करणे.
6. IIS माहिती आणि प्रसारण मंत्रालयाच्या अंतर्गत येते.
7. या के डरच्या भरतीसाठी प्रारंभिक प्रशिक्षण इडि ं यन इन्स्टिट्यटू ऑफ मास कम्यनि ु के शन (IIMC) येथे होते.
8. या सवं र्गातील अधिकारी डीडी, पीआयबी, आकाशवाणी इत्यादी विविध माध्यम विभागामं ध्ये काम करतात.
भारतीय आयुध निर्माणी सेवा (IOFS)
1. ही गट ‘अ’ नागरी सेवा आहे जी संरक्षण उपकरणे, शस्त्रे आणि दारूगोळा तयार करणार्‍या मोठ्या सख्ं येने भारतीय
आयधु निर्माणींचे व्यवस्थापन करण्याची जबाबदारी सोपवते.
2. ही सेवा संरक्षण मंत्रालयाच्या अंतर्गत येते.
3. या सवं र्गांतर्गत भरती झालेल्या उमेदवारांना 1 वर्ष 3 महिन्यांच्या कालावधीसाठी नागपरू येथील राष्ट्रीय संरक्षण
उत्पादन अकादमी येथे प्रशिक्षण दिले जाते.
इडि
ं यन कम्युनिके शन फायनान्स सर्व्हिसेस (ICFS)
1. हे गट ‘अ’ नागरी सेवच्े या अंतर्गत येते, हे पर्वीू भारतीय पोस्ट आणि दरू संचार खाते आणि वित्त सेवा (IP&TAFS)
म्हणनू ओळखले जात असे.
2. या सवं र्गासाठी भरती झालेले उमेदवार फरीदाबाद येथील नॅशनल इन्स्टिट्यटू ऑफ फायनान्शियल मॅनेजमेंटमध्ये
प्रशिक्षण घेतात.
3. या सवं र्गाचा प्राथमिक उद्देश भारतीय टपाल आणि दरू संचार विभागांना लेखा आणि वित्तीय सेवा प्रदान करणे आहे.
भारतीय पोस्टल सेवा (IPoS)
1. ही सेवा देखील गट ‘अ’ नागरी सेवा अंतर्गत येते.
2. या के डरसाठी भरती झालेल्या उमेदवारांना गाझियाबाद येथील रफी अहमद किडवाई नॅशनल पोस्टल अकादमी
(RAKNPA) येथे प्रशिक्षण दिले जाते.
3. आयपीओएस अधिकाऱ्याचं ी भारत पोस्टमध्ये उच्च श्रेणी अधिकारी म्हणनू भरती के ली जाते. ही सेवा इडि ं या पोस्ट
चालवण्यासाठी जबाबदार आहे.
4. ही सेवा इडि ं या पोस्टद्वारे ऑफर के लेल्या विविध सेवांसाठी जबाबदार आहे; पारंपारिक पोस्टल सेवा, बँकिंग, ई-कॉमर्स
सेवा, वृद्धापकाळ निवृत्ती वेतन, मनरे गा मजरु ी.
भारतीय रेल्वे कार्मिक सेवा (IRPS)
1. प्रारंभिक प्रशिक्षण LBSNAA येथे सरू ु करण्यात आले आहे आणि ते पढु ील प्रशिक्षण राष्ट्रीय प्रत्यक्ष कर अकादमी,
RCVP नोरोन्हा अकादमी ऑफ अॅडमिनिस्ट्रेशन, डॉ मेरी चन्ना रे ड्डी मानव ससं ाधन विकास सस्ं था यासारख्या
विविध संस्थांमध्ये प्राप्त करतील.
2. पढु ील प्रशिक्षण वडोदरा येथील भारतीय रे ल्वेच्या राष्ट्रीय अकादमीमध्ये होईल.
3. या सवं र्गातील अधिकार्‍यांची प्राथमिक जबाबदारी भारतीय रे ल्वेच्या मानव संसाधनांचे व्यवस्थापन करणे आहे.
भारतीय रेल्वे वाहतूक सेवा (IRTS)
1. IRTS गट ‘अ’ नागरी सेवेअंतर्गत येते.
2. IRTS संवर्गातील अधिकारी वडोदरा येथील रे ल्वे स्टाफ कॉलेज आणि लखनौ येथील इडि ं यन रे ल्वे इन्स्टिट्यटू ऑफ
ट्रान्सपोर्टेशन मॅनेजमेंटमध्ये प्रशिक्षण घेतात.
3. भारतीय रे ल्वेसाठी महसल ू निर्मितीची त्यांची प्राथमिक जबाबदारी आहे.
4. ही सेवा रे ल्वे आणि जनता यांच्यातील पल ू म्हणनू काम करते; रे ल्वे आणि कॉर्पोरे ट क्षेत्र.
5. या सेवेने भारतीय रे ल्वेच्या सचं ालन आणि व्यावसायिक शाखाचं े व्यवस्थापन के ले पाहिजे.
भारतीय महसल ू सेवा (IRS)
1. IRS अधिकारी एलबीएसएनएए येथे प्रारंभिक प्रशिक्षण घेतात, पढु ील प्रशिक्षण नागपरू येथे असलेल्या NADT आणि
फरीदाबाद येथे असलेल्या नॅशनल अॅकॅ डमी ऑफ कस्टम्स, एक्साइज आणि नार्कोटिक्स येथे होते.
 2. आयआरएस के डर वित्त मत्रं ालयाच्या अतं र्गत कार्य करते.
3. प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष कर गोळा करणे हे या के डरचे प्राथमिक उद्दिष्ट आहे
भारतीय व्यापार सेवा (ITS)
1. ही गट ‘अ’ नागरी सेवा आहे.
2. भर्ती के लेले उमेदवार नवी दिल्ली येथील इडि ं यन इन्स्टिट्यटू ऑफ फॉरे न ट्रेडमध्ये प्रशिक्षण घेतात.
3. देशासाठी आंतरराष्ट्रीय व्यापार आणि वाणिज्य व्यवस्थापित करणे हे या के डरचे प्राथमिक ध्येय आहे.
4. हा सवं र्ग वाणिज्य मत्रं ालयाच्या अतं र्गत येतो आणि त्याचे प्रमखु फॉरे न ट्रेड महासचं ालनालय (DGFT) करतात.

रेल्वे संरक्षण दल (RPF)

1. या के डरचे मख्ु य उद्दिष्ट भारतीय रे ल्वे प्रवाशांना पर्णू सरु क्षा प्रदान करणे आणि भारतीय रे ल्वेच्या मालमत्तेचे आणि
मालमत्तेचे सरं क्षण करणे आहे.
2. आरपीएफ रे ल्वे मत्रं ालयाच्या अंतर्गत येते.
3. आरपीएफ हे निमलष्करी दल आहे.
4. भर्ती के लेले उमेदवार लखनौ येथील जगजीवन राम रे ल्वे प्रोटेक्शन फोर्स अकादमीमध्ये प्रशिक्षण घेतात.
गट ‘ब’ नागरी सेवा
सशस्त्र दल मुख्यालय नागरी सेवा
1. ही सेवा गट ‘ब’ नागरी सेवेअतं र्गत येते. भारतीय सशस्त्र दल आणि आतं र-सेवा सस्ं थानं ा मल ू भतू समर्थन सेवा प्रदान
करणे हे त्यांचे उद्दिष्ट आहे.
2. ही सेवा संरक्षण मंत्रालयाच्या अंतर्गत येते.
3. संरक्षण सचिव हे या के डरचे प्रमखु आहेत.
डॅनिक्स
1. ही सेवा भारतीय प्रशासकीय सेवेसाठी फीडर सेवा म्हणनू काम करते.
2. दिल्ली, अंदमान आणि निकोबार द्वीपसमहू नागरी सेवा भारत सरकारच्या अंतर्गत कार्यरत आहे.
3. सवं र्गातील अधिकाऱ्याचं ी सरुु वातीची पदस्थापना ही सहायक जिल्हाधिकारी (जिल्हा प्रशासन, दिल्ली) ची भमि ू का
असते.
4. या सवं र्गातील अधिकारी दिल्ली आणि इतर कें द्रशासित प्रदेशांच्या प्रशासकीय कामकाजासाठी जबाबदार असतात.
डॅनिप्स
1. DANIPS हे "दिल्ली, अंदमान आणि निकोबार बेटे, लक्षद्वीप, दमण आणि दीव आणि दादरा आणि नगर हवेली
पोलिस सेवेचे NCT" चे संक्षिप्त रूप आहे.
2. ही भारतातील एक संघीय पोलिस सेवा आहे, जी दिल्ली आणि भारताच्या कें द्रशासित प्रदेशांचे प्रशासन करते.
पाँडिचेरी नागरी सेवा
1. या सवं र्गासाठी भरती UPSC द्वारे आयोजित नागरी सेवा परीक्षेद्वारे होते.
पाँडिचेरी पोलिस सेवा
1. पाँडिचेरी पोलिस सेवेसाठी भरती ही UPSC द्वारे आयोजित नागरी सेवा परीक्षेद्वारे होते.
2. ही एक गट ‘ब’ नागरी सेवा आहे.

प्रकरण ३. सेवा आयोग

अ. यूपीएससी – रचना, कार्य आणि सचिवालय
प्रस्तावना व रचना:
ईस्ट इडि
ं या कंपनीसाठी सिव्हिल सर्व्हंट्स सचं ालकाक ं डून नामनिर्देशित के ले जात असत कंपनीचे आणि त्यानतं र
लंडनमधील हेलीबरी कॉलेजमध्ये प्रशिक्षण घेतले आणि नंतर येथे पाठवले भारत. ब्रिटीश संसदेच्या निवड समितीच्या लॉर्ड
मॅकॉलेच्या अहवालानंतर, भारतातील गणु वत्तेवर आधारित आधनि ु क नागरी सेवेची सक ं ल्पना १८५४ मध्ये मांडण्यात आली
अहवालात शिफारस करण्यात आली आहे की ईस्ट इडि ं या कंपनीच्या सरं क्षणावर आधारित व्यवस्था असावी प्रवेशासह
गणु वत्तेवर आधारित प्रणालीवर आधारित कायमस्वरूपी नागरी सेवेने बदलले स्पर्धा परीक्षांच्या माध्यमातनू . यासाठी नागरी सेवा
आयोग होता लंडनमध्ये 1854 मध्ये सेटअप आणि 1855 मध्ये स्पर्धा परीक्षा सरू ु झाल्या. सरुु वातीला, भारतीय नागरी सेवेच्या
परीक्षा फक्त लडं नमध्येच घेतल्या जात होत्या. कमाल वय 23 वर्षे आणि किमान वय 18 वर्षे होते.
अभ्यासक्रमाची रचना तशी करण्यात आली होती यरु ोपियन क्लासिक्समध्ये गणु ांचा मोठा वाटा होता. हे सर्व
भारतीयांसाठी कठीण झाले उमेदवार असे असले तरी, 1864 मध्ये पहिले भारतीय, श्री सत्येंद्रनाथ टागोर बंधू श्री रवींद्रनाथ
टागोर यशस्वी झाले. तीन वर्षांनंतर आणखी 4 भारतीय यशस्वी झाले. पढु ील 50 वर्षांमध्ये, भारतीयांनी एकाच वेळी परीक्षा
घेण्याची विनतं ी के ली ब्रिटीश सरकारला फारसे नको होते म्हणनू भारतात यश आले नाही भारतीय यशस्वी होऊन
आयसीएसमध्ये प्रवेश करतील. हे पहिल्या महायद्ध ु ानंतरच होते आणि इ.स मॉन्टेगु चेल्म्सफोर्ड सधु ारणा ज्यांना हे मान्य झाले.
1922 पासनू भारतीय भारतातही नागरी सेवा परीक्षा प्रथम अलाहाबाद आणि नंतर २०१५ मध्ये घेतल्या जाऊ लागल्या फे डरल
लोकसेवा आयोगाच्या स्थापनेसह दिल्ली. मधील परीक्षा लडं न नागरी सेवा आयोगामार्फ त चालविले जात राहिले.
त्याचप्रमाणे, स्वातंत्र्यापर्वी
ू वरिष्ठ पोलीस अधिकारी भारतीय (शाही) चे होते. राज्य सचिवांनी स्पर्धा परीक्षेद्वारे नियक्त
ु के लेले
पोलीस. पहिला उघडला सेवेसाठी स्पर्धा जनू , 1893 मध्ये इग्ं लंडमध्ये आयोजित करण्यात आली होती आणि 10 शीर्ष उमेदवार
होते परिविक्षाधीन सहायक पोलीस अधीक्षक म्हणनू नियक्त ु करण्यात आले. इपं ीरियल मध्ये प्रवेश 1920 आणि पढु ील वर्षीच्या
परीक्षांनंतरच पोलिस भारतीयांसाठी खल ु े करण्यात आले या सेवेसाठी इग्ं लंड आणि भारतात दोन्ही ठिकाणी आयोजित करण्यात
आले होते. पोलिसांचे भारतीयीकरण च्या घोषणा आणि शिफारसी असनू ही सेवा अतिशय संथ चालू राहिली इस्लिंग्टन कमिशन
आणि ली कमिशन. 1931 पर्यंत भारतीयाचं ी नियक्त ु ी होत होती पोलिस अधीक्षकाच्ं या एकूण पदापं ैकी 20%. मात्र, नसल्यामळ ु े
योग्य यरु ोपियन उमेदवारांची उपलब्धता, अधिक भारतीयांची नियक्त ु ी करण्यात आली १९३९ पासनू भारतीय पोलीस.
वनसेवेबाबत, ब्रिटिश भारत सरकारने इम्पीरियल फॉरे स्ट सरू ु के ले 1864 मध्ये विभाग आणि शाही वन विभागाच्या
कामकाजाचे आयोजन करण्यासाठी, 1867 मध्ये इम्पीरियल फॉरे स्ट सर्व्हिसची स्थापना करण्यात आली. 1867 ते 1885 पर्यंत
अधिकारी इपं ीरियल फॉरे स्ट सर्व्हिसमध्ये नियक्त ु के लेल्यांना फ्रान्स आणि जर्मनीमध्ये प्रशिक्षण देण्यात आले. 1905 पर्यंत,
त्यांना कूपर्स हिल, लंडन येथे प्रशिक्षण देण्यात आले. 1920 मध्ये पढु े असे ठरले इम्पीरियल फॉरे स्ट सेवेत भरती थेट भरतीद्वारे
के ली जाईल इग्ं लडं आणि भारत आणि भारतातील प्रातं ीय सेवेतनू पदोन्नतीद्वारे . नतं र स्वातत्र्ं य, भारतीय वन सेवा 1966 मध्ये
अखिल भारतीय सेवेअंतर्गत तयार करण्यात आली कायदा १९५१.
कें द्रीय नागरी सेवांबाबत, ब्रिटिश भारतातील नागरी सेवांचे वर्गीकरण करण्यात आले कामाचे स्वरूप, वेतनमान यांच्या
आधारावर करारबद्ध आणि करार नसलेल्या सेवा आणि नियक्त ु ी अधिकारी. 1887 मध्ये, एचिन्सन कमिशनने सेवांची पनु र्रचना
नवीन पॅटर्नवर करण्याची शिफारस के ली आणि सेवाचं ी तीन भागात विभागणी के ली. गट - शाही, प्रातं ीय आणि अधीनस्थ. च्या
भर्ती आणि नियंत्रण प्राधिकरण शाही सेवा 'राज्य सचिव' होत्या. सरुु वातीला, बहुतेक ब्रिटिश उमेदवार होते या सेवांसाठी भरती.
प्रांतीय साठी नियक्त ु ी आणि नियत्रं ण प्राधिकरण सेवा हे सबं ंधित प्रांतीय सरकार होते, ज्याने यासाठी नियम तयार के ले होते भारत
सरकारच्या मान्यतेने सेवा. भारतीयाच्ं या उत्तीर्णतेने कायदा 1919,
भारतासाठी राज्य सचिवांच्या नेतत्ृ वाखालील इम्पीरियल सर्व्हिसेसचे विभाजन करण्यात आले दोन-अखिल भारतीय
सेवा आणि कें द्रीय सेवा. कें द्रीय सेवा चिंतेत होत्या कें द्र सरकारच्या थेट नियंत्रणाखालील प्रकरणांसह. मध्यवर्ती व्यतिरिक्त
सचिवालय, या सेवापं ैकी अधिक महत्त्वाच्या रे ल्वे सेवा होत्या, भारतीय पोस्ट आणि टेलिग्राफ सेवा आणि इम्पीरियल कस्टम
सेवा. यापैकी काहींना, द राज्य सचिव नियक्ु त्या करत असत, परंतु बहुतेक प्रकरणांमध्ये त्यांच्या सदस्यांची नियक्त ु ी आणि
नियंत्रण भारत सरकारने के ले होते.
भारतातील लोकसेवा आयोगाचा उगम प्रथम मध्ये आढळतो 5 तारखेला भारतीय घटनात्मक सधु ारणांबाबत भारत
सरकारचे पाठवले मार्च, 1919 ज्यामध्ये काही कायमस्वरूपी कार्यालय स्थापन करण्याच्या गरजेचा उल्लेख करण्यात आला
सेवा बाबींच्या नियमनासह. शरीराची ही संकल्पना चार्ज करायची आहे प्रामख्ु याने सेवा बाबींच्या नियमनासह, काहीसे अधिक
व्यावहारिक आकार सापडला भारत सरकार अधिनियम, 1919 मध्ये. कायद्याच्या कलम 96(सी) साठी प्रदान के ले आहे
भारतात लोकसेवा आयोगाची स्थापना ज्याने “डिस्चार्ज, मध्ये भारतातील सार्वजनिक सेवाचं ी भरती आणि नियत्रं ण याबाबत, मे
प्रमाणे कार्ये कौन्सिलमधील राज्य सचिवांनी बनविलेल्या नियमांनसु ार नियक्त ु के ले जातील.
भारत सरकार कायदा, 1919 पास झाल्यानंतर, प्रदीर्घ कालावधीनंतरही शरीराची कार्ये आणि यंत्रसामग्री यावर विविध
स्तरामं धील पत्रव्यवहार स्थापन के ले, शरीर स्थापनेबाबत कोणताही निर्णय घेण्यात आला नाही. त्यानतं र हा विषय निघाला
भारतातील सपु ीरियर सिव्हिल सर्व्हिसेसवरील रॉयल कमिशनकडे (याला ली म्हणनू ही ओळखले जाते आयोग). ली कमिशनने
1924 साली त्यांच्या अहवालात तशी शिफारस के ली होती वैधानिक लोकसेवा आयोग, भारत सरकारच्या कायद्याद्वारे विचार
के ला जातो, विलंब न करता 1919 ची स्थापना करावी.
 भारत सरकार कायद्याच्या कलम 96(C) च्या तरतदु ींनतं र, 1919 आणि ली कमिशनने 1924 मध्ये के लेल्या भक्कम
शिफारसी लोकसेवा आयोगाची लवकर स्थापना, 1 ऑक्टोबर 1926 रोजी झाली भारतात पहिल्यांदा लोकसेवा आयोगाची
स्थापना करण्यात आली. त्यात चार जणांचा समावेश होता अध्यक्षांव्यतिरिक्त सदस्य. सर रॉस बार्क र, होम सिव्हिलचे सदस्य
यनु ायटेड किंग्डमची सेवा आयोगाचे पहिले अध्यक्ष होते. लोकसेवा आयोगाची कार्ये यात माडं ण्यात आली नाहीत भारत
सरकार कायदा, 1919, परंतु लोकसेवा आयोगाद्वारे नियमन के ले गेले (कार्ये) नियम, १९२६ च्या कलम ९६(सी) च्या उप-
कलम (२) अंतर्गत तयार के लेले भारत सरकार कायदा, 1919. पढु े, भारत सरकार कायदा, 1935 फे डरे शन आणि प्रांतीय
लोकसेवासं ाठी लोकसेवा आयोग प्रत्येक प्रातं ासाठी किंवा प्रातं ाच्ं या गटासाठी आयोग. म्हणनू , दृष्टीने भारत सरकार कायदा,
1935 च्या तरतदु ी आणि ला लागू होणार आहे 1 एप्रिल, 1937, लोकसेवा आयोग फे डरल पब्लिक सर्व्हिस बनला आयोग.
26 जानेवारी 1950 मध्ये भारतीय राज्यघटनेच्या उद्घाटनासह, द फे डरल पब्लिक सर्व्हिस कमिशन ही यनि ु यन पब्लिक सर्व्हिस
म्हणनू ओळखली जाऊ लागली आयोग, आणि फे डरल पब्लिक सर्व्हिसचे अध्यक्ष आणि सदस्य आयोगाचे अध्यक्ष आणि सघं
लोकसेवा आयोगाचे सदस्य झाले घटनेच्या कलम ३७८ च्या कलम (१) च्या आधारे .
UPSC कमिशन मध्ये एकूण ६ सदस्य असनू , त्यातील एक व्यक्ति अध्यक्ष पद भषू वतो.
घटनात्मक तरतुदी
 कलम-315. सघं आणि राज्यासं ाठी लोकसेवा आयोग.
 कलम-316. सदस्यांची नियक्त
ु ी आणि पदाची मदु त.
 कलम-३१७. लोकसेवा आयोगाच्या सदस्याला काढून टाकणे आणि निलबि
ं त करणे.
 कलम-318. आयोगाचे सदस्य आणि कर्मचारी यांच्या सेवच्े या अटींबाबत नियम बनविण्याचा अधिकार.
 कलम-319. आयोगाच्या सदस्यांनी असे सदस्य राहणे बंद के ल्यावर पदे धारण करण्यास प्रतिबंध.
 कलम-320. लोकसेवा आयोगाची कार्ये.
 कलम-321. लोकसेवा आयोगाच्या कार्याचा विस्तार करण्याचा अधिकार.
 कलम-322. लोकसेवा आयोगाचा खर्च.
 कलम-323. लोकसेवा आयोगाचे अहवाल.
UPSC ची कार्ये :
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 320 अन्वये, आयोगाने इतर गोष्टींबरोबरच, नागरी सेवा आणि पदांच्या भरतीशी संबंधित सर्व
बाबींवर सल्लामसलत करणे आवश्यक आहे. घटनेच्या कलम ३२० अंतर्गत आयोगाची कार्ये खालीलप्रमाणे आहेत.
 यनि
ु यनच्या सेवावं र नियक्त
ु ीसाठी परीक्षा आयोजित करा.
 मल
ु ाखतीद्वारे निवड करून थेट भरती.
  पदोन्नती/प्रतिनियक्त
ु ीवर/शोषणावर अधिकाऱ्यांची नियक्त
ु ी.
 शासनाअंतर्गत विविध सेवा आणि पदांसाठी भरती नियम तयार करणे आणि त्यात सधु ारणा करणे.
 वेगवेगळ्या नागरी सेवांशी संबंधित अनश
ु ासनात्मक प्रकरणे.
 भारताच्या राष्ट्रपतींनी आयोगाकडे पाठवलेल्या कोणत्याही विषयावर सरकारला सल्ला देणे.
सचिवालय :
संघ लोकसेवा आयोग ही एक घटनात्मक संस्था आहे, ज्याला स्पर्धा परीक्षांचे आयोजन करून नियक्त ु ी करणे तसेच
मलु ाखतीद्वारे निवड करणे, पदोन्नतीवर नियक्त ु ी आणि प्रतिनियक्त
ु ीवर बदली करण्यासाठी अधिकार्‍याच्ं या योग्यतेबद्दल सल्ला
देणे, सरकारला सल्ला देणे अशा जबाबदाऱ्या देण्यात आल्या आहेत. विविध सेवांमध्ये भरती करण्याच्या पद्धतींशी संबंधित
सर्व बाबींवर, भरतीचे नियम तयार करणे आणि त्यात सधु ारणा करणे, विविध नागरी सेवांशी संबंधित शिस्तभंगाची प्रकरणे,
असाधारण निवृत्तीवेतन, कायदेशीर खर्चाची प्रतिपर्ती ू इत्यादींशी संबंधित विविध बाबी, कोणत्याही बाबतीत सरकारला सल्ला
देणे. भारताच्या राष्ट्रपतींनी आणि राज्याच्या राज्यपालाच्ं या विनतं ीनसु ार, भरतीशी सबं धि
ं त राज्याच्या सर्व किंवा कोणत्याही
गरजा पर्णू करण्यासाठी, राष्ट्रपतींच्या मान्यतेने आयोगाकडे संदर्भित.
आपल्या घटनात्मक जबाबदाऱ्या पर्णू करण्यासाठी, आयोगाला अधिकारी/कर्मचारी यांचे समर्थन के ले जाते ज्यांना
व्यापकपणे आयोगाचे सचिवालय म्हणनू ओळखले जाते, ज्याचे अध्यक्ष सचिव असतात. आयोगाच्या प्रशासकीय शाखेकडे
आयोगाच्या सचिवालयाचे प्रशासन तसेच आयोगाचे माननीय अध्यक्ष/माननीय सदस्य आणि इतर अधिकारी/कर्मचारी यांच्या
वैयक्तिक बाबी पाहण्याची जबाबदारी सोपविण्यात आली आहे.
सचिवालयाची सरं चना खालील प्रमाणे…
ब. राज्य लोकसेवा आयोग :
राज्य लोकसेवा आयोग ही एक घटनात्मक संस्था आहे ज्याची स्थापना भाग XIV मधील कलम 315 ते 323 अंतर्गत
करण्यात आली आहे. कें द्रातील सघं लोकसेवा आयोग (UPSC) व्यतिरिक्त, प्रत्येक राज्याचा स्वतःचा राज्य लोकसेवा आयोग
(SPSC) आहे. सवि ं धानाच्या समान कलमामं ध्ये सदस्याचं ी रचना, नियक्त
ु ी आणि काढून टाकणे, राज्य लोकसेवा आयोगाचे
अधिकार आणि जबाबदाऱ्या आणि त्याचे स्वातंत्र्य यांचाही उल्लेख आहे.
राज्य लोकसेवा आयोगाची रचना
 राज्य लोकसेवा आयोग हा अध्यक्ष आणि राज्यपालानं ी निवडलेल्या इतर सदस्याचं ा बनलेला असतो.
 घटनेने आयोगाचे सख्ं याबळ नमदू के लेले नाही परंतु हे प्रकरण राज्यपालांच्या निर्णयावर सोपवले आहे.
 राज्य लोकसेवा आयोगाच्या अध्यक्ष आणि इतर सदस्याच्ं या सेवेच्या अटी निश्चित करण्याचा अधिकार राज्याच्या
राज्यपालांना भारतीय राज्यघटनेने दिला आहे.
कार्यकाळ:
SPSC चा सदस्य सहा वर्षांच्या कालावधीसाठी किंवा 62 वर्षांच्या वयापर्यंत, यापैकी जे आधी असेल ते पदावर
असेल.
पात्रता:
 शिवाय, आयोगाच्या सदस्यत्वासाठी कोणतीही पात्रता निश्चित के लेली नाही, त्याशिवाय आयोगाच्या अर्ध्या सदस्यानं ी
किमान 10 वर्षे भारत सरकार किंवा राज्य सरकारच्या अंतर्गत पदावर काम के लेले असावे.
पुनर्नियुक्ती:
लोकसेवा आयोगाचे सदस्य म्हणनू एकदा पद भषू वलेली कोणतीही व्यक्ती त्या कार्यालयात पनु र्नियक्त ु ीसाठी अपात्र
आहे.
आणि राज्य लोकसेवा आयोगाचे सदस्य म्हणनू नियक्त ु के लेल्या व्यक्तीने कें द्र किंवा राज्य सरकारच्या अंतर्गत लाभाचे कोणतेही
पद धारण करू नये. खालील दोन परिस्थितींमध्ये, राज्यपाल SPSC सदस्यापं ैकी एकाला कार्यवाह अध्यक्ष म्हणनू नियक्त ु करू
शकतात:
 जेव्हा अध्यक्षांचे कार्यालय रिकामे होते;
 जेव्हा अध्यक्ष गैरहजेरीमळ ु े किंवा इतर कोणत्याही कारणामळु े आपली जबाबदारी पार पाडू शकत नाही.
अध्यक्ष म्हणनू नियक्त
ु के लेली व्यक्ती पद ग्रहण करे पर्यंत किंवा अध्यक्ष आपली कर्तव्ये पन्ु हा सरू
ु करण्यास सक्षम होईपर्यंत
अतं रिम अध्यक्ष काम करतो.
काढण्याशी संबंधित तरतुदी
कलम 317 म्हणते की दोन्ही लोकसेवा आयोगाच्या सदस्यांना पढु ील चार परिस्थितींपैकी कोणतीही परिस्थिती
असल्यास राष्ट्रपती त्यांची मदु त संपण्यापर्वी
ू काढून टाकू शकतात:
 आयोगाचा सदस्य दिवाळखोर (दिवाळखोर) होतो.
 कमिशनचा सदस्य अधिकृ त कर्तव्याबाहेरील कोणत्याही सशल्ु क रोजगारात गंतु लेला असतो.
 आयोगाचा सदस्य मानसिक किंवा शारीरिकदृष्ट्या अशक्त होतो.
 या व्यतिरिक्त, अध्यक्ष SPSC चे अध्यक्ष किंवा इतर कोणत्याही सदस्याला गैरवर्तनासाठी काढून टाकू शकतात.
 गैरवर्तनाच्या प्रकरणांमध्ये, प्रकरणाची सर्वोच्च न्यायालयाकडून चौकशी के ली जाते, जर सदस्य दोषी आढळला तर
अध्यक्ष त्याला/तिला आयोगाच्या सदस्यत्वावरून काढून टाकू शकतात.
 अशा प्रकरणामं ध्ये सर्वोच्च न्यायालयाचा निर्णय राष्ट्रपतींवर बधं नकारक असतो.
 शिवाय, या संदर्भात संविधानात "गैरवर्तणक ू " या शब्दाची व्याख्या करण्यात आली आहे. घटनेनसु ार, SPSC चे
अध्यक्ष किंवा इतर सदस्य गैरवर्तनासाठी दोषी असल्यास;
 भारत सरकार किंवा राज्य सरकारने के लेल्या कोणत्याही करार किंवा करारामध्ये संबंधित किंवा स्वारस्य आहे,
 अशा कराराच्या किंवा कराराच्या नफा किंवा फायद्यात सभासद म्हणनू आणि निगमित कंपनीच्या इतर सदस्यासं ोबत
सामायिकपणे कोणत्याही प्रकारे भाग घेतो.
  सर्वोच्च न्यायालयाकडून या प्रकरणाची चौकशी सरू
ु असताना राष्ट्रपती संघ लोकसेवा आयोगाच्या सदस्यांना
निलबिं त करू शकतात.
 तर राज्य लोकसेवा आयोगाच्या बाबतीत, सदस्याला निलबि ं त करण्याचा अधिकार राज्याच्या राज्यपालाक ं डे आहे.
राज्य लोकसेवा आयोगाचे अधिकार आणि कार्ये
राज्य सेवांच्या संबंधात, राज्य लोकसेवा आयोग कें द्रीय सेवांच्या संदर्भात यपू ीएससी करत असलेली सर्व कार्ये पर्णू करतो: हे
राज्याच्या सेवामं ध्ये नियक्त
ु ीसाठी परीक्षाचं े व्यवस्थापन करते. खालील मानवी व्यवस्थापनाशी सबं धि
ं त मदु द्य् ावं र सल्लामसलत
के ली जाते.
 नागरी सेवा भरती आणि नागरी पद भरतीशी संबंधित सर्व समस्या.
 नागरी सेवा आणि पदांवर नियक्त
ु ी करताना आणि एका सेवेतनू दसु ऱ्या सेवेत पदोन्नती आणि बदली करताना
पाळायची तत्त्वे.
 भारताचे राष्ट्रपती किंवा राज्याचे राज्यपाल यानं ी त्यानं ा सदं र्भित के लेल्या कोणत्याही विषयावर सल्ला देणे हे
लोकसेवा आयोगाचे कर्तव्य असेल.
 सरकारी कामकाजात तत्परतेने निर्णय घेणे आणि कारवाईची शिस्त, सरकारी कर्मचाऱ्याला नक ु सान भरपाई देणे,
सरकारच्या निष्काळजीपणामळ
ु े कर्मचाऱ्याला काही समस्या किंवा आर्थिक नक
ु सान झाले असल्यास.
 ज्या कर्मचाऱ्यांनी शिस्तीचे उल्लघं न के ले आहे अशा कर्मचाऱ्यांच्या शिक्षेच्या उपायांशी सबं ंधित किंवा राज्य
सरकारच्या अंतर्गत काम करणाऱ्या सरकारी कर्मचाऱ्यांच्या हिताशी संबंधित सर्व बाबी हाताळण्याचेही अधिकार
आहेत.
अहवालाशी सबं धि
ं त तरतुदी
 कलम ३२३ नसु ार राज्य लोकसेवा आयोग आपल्या कामगिरीचा वार्षिक अहवाल राज्यपालांना सादर करे ल.
 असा अहवाल मिळाल्यानतं र, राज्यपाल तो विधानमडं ळाच्या दोन्ही सभागृहासं मोर (जर कायदेमडं ळ द्विसदनी असेल)
एक निवेदनासह सादर करे ल आणि आयोगाचा सल्ला त्यांनी का स्वीकारला नाही याची कारणे स्पष्ट करतील.

राज्य लोकसेवा आयोगाची भूमिका

 राज्यघटनेनसु ार SPSC ची कल्पना राज्याचा "गणु वत्ता प्रणालीचा वॉचडॉग" म्हणनू करण्यात आली आहे.
 त्यावर राज्य कर्मचार्‍यांच्या भरतीचे शल्ु क आकारले जाते आणि सल्लामसलत के ल्यावर ते सरकारला बढती आणि
शिस्तभंगाच्या समस्यांबद्दल सल्ला देते.
  SPSC ची भमिू का के वळ मर्यादित नाही, तर ती करत असलेल्या शिफारसी पर्णू पणे सल्लागार आहेत आणि त्यामळ
ु े
सरकारवर बंधनकारक नाहीत.
 अशी सचू ना स्वीकारायची की नाकारायची हे राज्य सरकारने ठरवावे.
 आयोगाच्या शिफारशींपासनू विचलित झाल्याबद्दल राज्य विधिमंडळाला सरकारची जबाबदारी ही एकमेव सरु क्षितता
आहे.
 शिवाय, सरकार SPSC च्या सल्ला देणार्‍या जबाबदाऱ्याचं ी व्याप्ती मर्यादित करणारे कायदे करू शकते.
राज्य लोकसेवा आयोगाचे स्वातंत्र्य
 राष्ट्रपती SPSC चे अध्यक्ष किंवा सदस्याला के वळ घटनेत नमदू के लेल्या रीतीने आणि परिस्थितीनसु ार बडतर्फ करू
शकतात. त्यामळ ु े ते कार्यकाळातील सरु क्षिततेचा आनदं घेतात.
 अध्यक्षाच्या किंवा सदस्याच्या सेवाशर्ती, गव्हर्नरने ठरवल्या असताना, त्याच्या नियक्त
ु ीनंतर त्याच्या हानीसाठी
बदलता येत नाही.
 अध्यक्ष आणि सदस्यांचे वेतन, भत्ते आणि निवृत्ती वेतनासह संपर्णू खर्च राज्याच्या एकत्रित निधीमध्ये आकारला जातो.
परिणामी, ते राज्य विधिमंडळात मतदानाच्या अधीन नाहीत.
 SPSC चे अध्यक्ष UPSC चे अध्यक्ष किंवा सदस्य म्हणनू किंवा इतर कोणत्याही SPSC चे अध्यक्ष म्हणनू
नियक्त
ु ीसाठी पात्र आहेत, परंतु भारत सरकार किंवा राज्यासह इतर कोणत्याही पदासाठी नाही.
 पद सोडल्यानंतर, SPSC चा सदस्य UPSC चे अध्यक्ष किंवा सदस्य म्हणनू किंवा त्या SPSC किंवा इतर SPSC चे
अध्यक्ष म्हणनू नियक्त
ु ीसाठी पात्र आहे, परंतु भारत सरकार किंवा राज्यासह इतर कोणत्याही पदासाठी नाही.
 त्याचा पहिला टर्म पर्णू के ल्यानंतर, SPSC चा अध्यक्ष किंवा सदस्य त्या पदावर पनु र्नियक्त
ु ीसाठी अपात्र असतो
(म्हणजे दसु ऱ्या टर्मसाठी पात्र नाही).
राज्य लोकसेवा आयोगाच्या मर्यादा
खालील बाबी SPSC च्या कार्यात्मक अधिकाराच्या पलीकडे ठे वल्या जातात. दसु ऱ्या शब्दांत, खालील बाबींवर SPSC चा
सल्ला घेतला जात नाही:
 जेव्हा नियक्ु त्या किंवा कार्यालये कोणत्याही मागासवर्गीय व्यक्तींच्या नावे राखीव असतात.
 सेवा आणि पदांवर नियक्ु त्या करताना, अनसु चि
ू त जाती आणि अनसु चि
ू त जमातींचे दावे विचारात घेऊन.
 राज्यपालानं ा SPSC च्या अधिकारक्षेत्रातनू नोकऱ्या, सेवा आणि विषय वगळण्याचा अधिकार आहे.
 राज्यघटनेनसु ार, राज्यपाल अशा विषयांची ओळख करून नियम लागू करू शकतात ज्यामध्ये राज्य सेवा आणि
नोकऱ्यावं र SPSC चा सल्ला घेणे आवश्यक नाही.
क. अखिल भारतीय सेवा – सेवांचे प्रकार आणि स्वरूप :
अखिल भारतीय सेवा (AIS) कें द्र आणि राज्यांसाठी सामायिक बनवण्याची तरतदू संविधानात आहे. अखिल भारतीय
सेवा कायदा, 1951 मध्ये अशी तरतदू आहे की कें द्र सरकार अखिल भारतीय सेवांमध्ये नियक्त ु के लेल्या व्यक्तींच्या भरती आणि
सेवा शर्तीचं े नियमन करण्यासाठी नियम बनवू शकते. सध्या फक्त IAS, IPS आणि IFS याचं ी अखिल भारतीय सेवा म्हणनू
स्थापना करण्यात आली आहे. या सेवांसाठी भरती संबंधित AIS भरती नियमांनसु ार के ली जाते आणि थेट भरती (स्पर्धा
परीक्षांद्वारे ) आणि राज्य सेवेतील पदोन्नतीद्वारे के ली जाऊ शकते. AIS शाखा भरतीच्या नंतरच्या पद्धतीशी संबंधित आहे जी
सबं धि
ं त IAS/IPS/IFS पदोन्नती नियमाद्वं ारे शासित आहे.
अखिल भारतीय सेवा तीन वेगवेगळ्या सेवांमध्ये विभागल्या गेल्या आहेत. पहिले विभाग भारतीय प्रशासकीय सेवा
(IAS) आहे. दसु रे सेगमेंटेशन IPS आहे आणि तिसरे सेगमेंटेशन IFoS आहे. IAS साठी नियंत्रक संस्था MoP आणि PGP
आहे. दसु रीकडे, भारतीय पोलीस सेवेसाठी (IPS) नियत्रं क संस्था MoHP आहे आणि IFoS साठी नियंत्रक संस्था MoE
आहे.
IAS म्हणजे भारतीय प्रशासकीय सेवेचा सदं र्भ ज्यांना सरकारी कामकाज हाताळण्याचे प्रशिक्षण दिले जाते. प्रत्येक
नागरी सेवकाला एक विशिष्ट कार्यालय नियक्त ु के ले जाते जे अशा प्रकारे त्या क्षेत्राशी संबंधित धोरणाच्या बाबी हाताळतात.
त्यामळ ु े धोरणात्मक बाबी मत्र्ं याशं ी सल्लामसलत करणाऱ्या प्रशासकीय अधिकाऱ्याच्या देखरे खीखाली कार्यालयात तयार
के ल्या जातात, त्याचा अर्थ लावला जातो आणि त्यात बदल के ला जातो. पर्यावरण टिकवनू ठे वण्यासाठी IFS देशातील जंगल
व्यवस्थापनासाठी जबाबदार आहेत. IPS म्‍हणजे जटिल आणि कठोर परिस्थितीचा समावेश असलेल्‍या कोणत्याही आव्हानाचा
सामना करण्‍यासाठी जबाबदार असलेल्‍या पोलिसाचं ा सदं र्भ आहे.
अखिल भारतीय सेवेची यादी
भारताच्या संविधानात "सघं " आणि राज्यांसाठी AIS तयार करण्याची तरतदू आहे. अखिल भारतीय सेवा कायदा (1951)
नसु ार, कें द्र सरकार भरती प्रक्रियेवर नियंत्रण ठे वते. तथापि, विविध पदांची भरती राज्य सरकार आणि कें द्रशासित प्रदेशांसाठी
के ली जाईल. ही भरती थेट भरती प्रक्रियेद्वारे के ली जाईल म्हणजेच उमेदवाराचं ी भरती विविध स्पर्धा परीक्षाद्वं ारे के ली जाईल,
असेही सांगण्यात आले. आयएएस पदावरील भरती अंतर्गत सरकारी कामकाज व्यवस्थापित करण्यासाठी के ली जाते. IFoS
मध्ये वन अधिकारी पदासाठी भरती के ली जाते. त्याशिवाय पोलीस सेवेत आयपीएसच्या माध्यमातनू भरती के ली जाते. म्हणनू ,
AIS चे तीन मख्ु य घटक म्हणजे IAS, IPS आणि IFoS.

कार्ये
AIS शाखा प्रामख्ु याने तीन अखिल भारतीय सेवांच्या पदोन्नतीशी संबंधित आहे. IAS, IPS आणि IFS. अखिल भारतीय
सेवा शाखेद्वारे हाताळल्या जाणार्‍या कामाच्या मख्ु य बाबी खालीलप्रमाणे आहेत: -
  आयएएस, आयपीएस आणि आयएफएसमध्ये राज्य सेवेतील अधिकाऱ्यांची पदोन्नती
 IAS (नियक्त
ु ी द्वारे नियक्त
ु ी) नियम, 1997 अंतर्गत IAS वर नियक्त
ु ीसाठी गैर-राज्य नागरी सेवा अधिकार्‍यांची निवड
 AIS पदोन्नती/निवडींशी संबंधित परिणामी न्यायालयीन प्रकरणे
 अखिल भारतीय सेवांशी संबंधित धोरणविषयक बाबी आणि पदोन्नती नियमांमधील सधु ारणा.
 अखिल भारतीय सेवा संवर्ग नियमांमध्ये AIS संवर्गातील पदांवर राज्य सेवा अधिकार्‍यांच्या नियक्त ु ीबाबत आयोगाशी
सल्लामसलत करण्याची तरतदू आहे जर अशी नियक्त ु ी सहा महिन्यांपेक्षा जास्त कालावधीसाठी के ली गेली असेल.
पदोन्नती योजना
रिक्त पदांचे निर्धारण
राज्य/संवर्गाच्या कोणत्याही भरती वर्षासाठी अखिल भारतीय सेवांमध्ये भरतीसाठी निवड प्रक्रिया कें द्र सरकारकडून राज्य
सरकारशी सल्लामसलत करून पदोन्नतीच्या रिक्त पदाच्ं या निर्धाराने सरू ु होते. 31.12.1997 पासनू , निवड सचू ीच्या
आकाराच्या सक ं ल्पनेत अशी सधु ारणा करण्यात आली की ती ज्या वर्षासाठी निवड यादी तयार के ली जात आहे त्या वर्षाच्या 1
जानेवारी रोजी अस्तित्वात असलेल्या महत्त्वाच्या रिक्त पदांच्या सख्ं येपेक्षा जास्त होणार नाही. विचाराधीन क्षेत्र निवड यादीमध्ये
समाविष्ट करण्यात येणाऱ्या अधिकाऱ्यांच्या संख्येच्या 3 पट आहे. संबंधित AIS नियमांचे संकलन फॉर्म आणि डाउनलोड
अतं र्गत दिले आहे.
निवड समितीच्या बैठका (एससीएम) बोलावण्याचे प्रस्ताव
अखिल भारतीय सेवांमध्ये पदोन्नतीसाठी निवड समितीच्या बैठका बोलावण्यासाठी राज्य सरकार आवश्यक प्रस्ताव पाठवते.
या प्रस्तावात अनेक दस्तऐवजाचं ा समावेश आहे जसे की ज्येष्ठता यादी, पात्रता यादी, ACRs, सचोटी प्रमाणपत्रे,
शिस्तभंग/फौजदारी कार्यवाहीचे विवरण, जर असेल तर, अधिकार्‍यांवर प्रलंबित आहे, आकारण्यात आलेल्या दडं ाचे विवरण,
इ. आयोगाद्वारे प्रस्तावाची आणि पात्रतेची तपासणी के ली जाते. नियमांच्या तरतदु ींनसु ार अधिकाऱ्यांची पडताळणी के ली जाते.
प्रस्ताव सर्व बाबतीत पर्णू झाल्यानतं र, आयोग निवड समितीची बैठक बोलावतो. फॉर्म आणि डाऊनलोड अतं र्गत राज्य
सरकारच्या प्रस्तावांसह पढु े पाठवल्या जाणाऱ्या कागदपत्रांची चेकलिस्ट समाविष्ट के ली आहे.
निवड समितीच्या बैठकीची प्रक्रिया
UPSC चे अध्यक्ष/सदस्य यांच्या अध्यक्षतेखालील SCMs, IAS/IPS/IFS पदोन्नतीसाठी राज्य नागरी/पोलीस/वन सेवा
अधिकार्‍याच्ं या निवडीसाठी दरवर्षी आयोजित के ले जातात. IAS (नियक्त ु ी द्वारे निवड) नियमावली, 1997 अतं र्गत IAS वर
नियक्तु ीसाठी गैर-राज्य नागरी सेवा अधिकार्‍यांची निवड देखील निवड समितीद्वारे के ली जाते. तिन्ही सेवांसाठी निवड समितीची
रचना विनियमांमध्ये नमदू के लेली आहे आणि त्यात भारत सरकारच्या सहसचिव पदाच्या खाली नसलेल्या नामनिर्देशित
व्यक्तींचा समावेश आहे. याशिवाय, UPSC चे अध्यक्ष/सदस्य व्यतिरिक्त निवड समितीचे सदस्य अखिल भारतीय सेवेतील
असावेत. समितीच्या अर्ध्याहून अधिक सदस्यांनी समितीच्या बैठकीला हजेरी लावली असेल, तर आयोगाचे अध्यक्ष किंवा
सदस्याव्यतिरिक्त सदस्याची अनपु स्थिती, समितीची कार्यवाही अवैध ठरणार नाही.
निवड यादीमध्ये तात्परु ता समावेश
राज्य सरकारने सचोटीचे प्रमाणपत्र रोखनू ठे वल्यास किंवा त्याच्याविरुद्ध विभागीय किंवा फौजदारी, प्रलबि ं त असलेल्या किंवा
त्याच्याविरुद्ध काही प्रतिकूल असल्यास त्या अधिकाऱ्याचे नाव यादीत समाविष्ट के ले असल्यास ते तात्परु ते मानले जाते .
पदोन्नती विनियम निर्दिष्ट करतात की अशा तात्परु त्या स्वरूपात समाविष्ट के लेल्या अधिकाऱ्याला निवड सचू ीच्या वैधतेच्या
कालावधी दरम्यान निवड सचू ीमध्ये बिनशर्त के ले जाऊ शकते जे विनियम 7(4) अंतर्गत निर्दिष्ट के ले आहे. यासाठी, राज्य
सरकारने वैधतेच्या कालावधीत, अधिकाऱ्याच्या तात्परु त्या समावेशासाठी कारणीभतू असलेल्या अटी यापढु े टिकणार नाहीत
आणि त्या अधिकाऱ्याचे नाव बिनशर्त करावे, अशी शिफारस राज्य सरकारने आयोगाकडे के ली आहे. निवड यादीची वैधता
कालावधी संपल्यानंतर अधिकाऱ्यांना बिनशर्त बनवण्याची तरतदू नियमांमध्ये नाही.
नॉन-एससीएस अधिकाऱ्याच्या तात्परु त्या समावेशासाठी निवड नियमावलीमध्ये कोणतीही तरतदू नाही. खरे तर, जे गैर-
एससीएस अधिकारी ज्यांच्या विरुद्ध विभागीय/गन्ु हेगारी कार्यवाही प्रलंबित आहे किंवा ज्यांचे सचोटीचे प्रमाणपत्र रोखण्यात
आले आहे, त्यानं ा कें द्र सरकारने स्पष्ट के ल्याप्रमाणे निवड समितीने विचारात घेण्यास पात्र नाही.
आयोगाकडून निवड यादीची मान्यता आणि त्याची वैधता
निवड समितीने तयार के लेली यादी राज्य सरकारकडून आयोगाकडे मजं रु ीसाठी पाठवली जाते. कें द्र सरकारही निवड
समितीच्या शिफारशींवर त्याचं े मत माडं ते. आयोगाने मजं रू के लेली यादी ही निवड यादी तयार करते जी निवड समितीची बैठक
ज्या वर्षात आयोजित के ली जाते त्या वर्षाच्या ३१ डिसेंबरपर्यंत किंवा निवड यादीला मान्यता दिल्याच्या तारखेपासनू साठ
दिवसांपर्यंत लागू राहील. आयोग, जे नंतर असेल. UPSC ची भमि ू का निवड यादीच्या मंजरु ीनंतर सपं ष्टु ात येते, जोपर्यंत निवड
प्रक्रियेशी सबं धि
ं त आहे.
अखिल भारतीय सेवांमध्ये नियुक्त्या
निवड यादी मंजरू झाल्यानंतर, कें द्र सरकार त्यास सचि ू त करते आणि संबंधित अखिल भारतीय सेवांमध्ये निवड यादी अधिकारी
नियक्तु करण्यासाठी पावले उचलते. AIS नियम आणि विनियम तयार करणे, त्याचा अर्थ लावणे आणि त्यांचे व्यवस्थापन करणे
यासाठी कें द्र सरकार जबाबदार आहे.
अधिकृत नियुक्त्या
आयएएस/आयपीएस/आयएफएस संवर्ग पदांवर नॉन-कॅ डर राज्य सेवेतील अधिकाऱ्यांची नियक्त ु ी आयएएस/आयपीएस (के डर)
नियम 1954 आणि आयएफएस (के डर) नियम 1966 च्या नियम 9 अतं र्गत के ली जाते. या नियक्ु त्यानं ा मान्यता देताना, याची
खात्री के ली जाते की खालील अटी पर्णू के ल्या आहेत.
 या पदासाठी कोणताही सवं र्ग अधिकारी उपलब्ध नाही:
 आयएएस/आयपीएस/आयएफएस (पदोन्नतीद्वारे नियक्त ु ी) नियमांनसु ार तयार के लेल्या निवड यादीमध्ये अधिका-यांची
नावे ज्या क्रमाने दिसतात त्या क्रमाने अधिकारी नियक्ु त्या के ल्या जातात.
 जेथे सिलेक्ट लिस्ट अंमलात नाही किंवा नॉन-सिलेक्ट लिस्ट अधिकाऱ्याची नियक्त ु ी करण्याचा प्रस्ताव आहे, तेव्हा
राज्य सरकार तत्काळ कें द्र सरकारला कारणे स्पष्ट करणारा प्रस्ताव देईल आणि कें द्र सरकारच्या पर्वू परवानगीने नियक्त
ु ी
के ली जाईल.